MAM HATP LSELER:

EFSANELER VE GEREKLER

YAYINLARI

RUEN AKIR
RFAN BOZAN
BALKAN TALU

MAM HATP LSELER: EFSANELER VE GEREKLER

TESEV YAYINLARI
ISBN: 975-8112-48-1
YAYINA HAZIRLAYAN AYCAN AKDENZ, DERYA DEMRLER, JONATHAN LEVACK (TESEV)

Bu kitabn tm haklar sakldr. Kitabn hibir

blm, Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler
Vakfnn (TESEV) izni olmadan, hibir
elektronik veya mekanik formatta ve arala
(fotokopi, kayt, bilgi depolama vb.) oaltlamaz.
COPYRIGHT KASIM 2004 TESEV
TESEV
BANKALAR CADDES NO:2,
MNERVA HAN KARAKY 34420
STANBUL
TEL: +90.212.292.89.03 PBX
FAX: +90.212.292.90.46
info@tesev.org.tr
www.tesev.org.tr
Bu kitapta yer alan grler yazarlara aittir ve
bir kurum olarak TESEVin grleriyle
bire bir rtmeyebilir.
Bu kitabn yaynlanmas ve tantlmasndaki katklarndan
tr Ak Toplum Enstits-Trkiyeye ve
TESEV Yksek Danma Kuruluna teekkr bor biliriz.

MAM HATP LSELER:

EFSANELER VE GEREKLER

RUEN AKIR
RFAN BOZAN
BALKAN TALU

Bu alma Haziran 2004te <<http://www.tesev.org.tr/etkinlik/imam-hatipler.php>> adresinden yaymlanmtr.

YAYINLARI

SUNU
Avrupa Birliine katlm sreci ve dnya ile btnleme arzusu,
Trkiyede denetlenmesi g bir mobilizasyon yaratm durumda.
Bugn alt gelir gruplarndaki ailelerin bile birincil kayglar ocuklarnn iyi bir eitim almas... Ne var ki bu toplumsal enerji bir
kreselleme dnemine denk geldii lde, yetimi insan sermayesinin dnyann daha mreffeh lkelerine doru akmasna da
yol amakta. Dolaysyla eitim ancak toplumsal birliktelii pekitiren bir dayanmac kltr iinde gerekletii takdirde, o lkeye
yararl olmakta...
Trkiye de bu gelimelerin basks altnda ezilen ve hzla are retmesi gereken lkeler arasnda. Ancak eitimin yllardan beri bir
ynetim arac olarak kullanlmas, nitelik zafiyeti sorununu kalc
hale getirmekle kalmayp; sosyal alanda da ayrmalara neden olmakta. Eitimin ideolojik bir ara olarak grlmesi ve iktidar alann pekitirmek zere kullanlmas, farkl toplumsal kesimlerin
okul sistemi zerinden birbirini dlayan bir mcadele retmeleri
noktasna kadar gidebilmekte. mam hatip liseleri konusu bu durumun ak bir rnei...
Oysa imam hatip liseleri bugn iki toplumsal ilev grmekte: ocuklarnn dinlerini de renmelerini talep eden toplumsal kesimlerin bu isteine yant getirme ve kzlarnn ahlaken uygun bir ortamda okumalarn isteyen ebeveynlerin taleplerini karlama. Nihai zm teknik adan ok farkl ekillerde olabilir... Ama nemli olan bu taleplerin Trkiyenin toplumsal birliktelii ve ada
dnyaya adapte olmas asndan yapc bir nitelik arzetmesidir...
TESEV elinizdeki raporla bu konuyu objektif bir ereveye oturtmay hedefliyor. nk eitim sorunlarnn cemaatler aras alan
kapma mant iinde deil, tm toplumu kuatacak bir perspektif
iinde ele alnmas giderek zorunlu hale gelmekte. Bu nedenle
imam hatip liselerine ilikin tartmann da farkllklar arasndaki
iletiimi ve dayanmay salamlatran bir toplumsal bar projesi
olarak alglanmas gerektiini dnyoruz.
Devletin grevinin iyi yurttalar yetitirmek deil, yurttalar iyi
yetitirmek olmas gerektiinin ortak k noktas olduu bir tartmay aabilme umuduyla...
Can Paker
TESEV

NSZ
Bu raporun ilk halini TESEV'e sunduumuz gn, YK Yasas'nn
baz maddelerini deitiren tasar hkmet tarafndan TBMM'ye
sunuldu. Bylelikle 28 Mart 2004 yerel seimleri ncesi mam
Hatip Lisesi rencileri bata olmak zere meslek lisesi
rencilerinin niversiteye giriindeki katsay engelini kaldrmaya
sz vermi olan iktidar partisi, son anda gelitirilen bir ara
formlle katsayy kaldrmak yerine, meslek lisesi rencileri
lehine ok nemli iyiletirmelere gitmeyi tercih etti.
Tasar hzla yasalat, fakat Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer,
meslek liselerine ynelik deiiklikleri uzun bir gerekeyle veto
ederek yasay TBMM'ye iade etti. Babakan Recep Tayyip Erdoan
da 1 Haziran 2004 tarihinde, partisinin TBMM Grubu'na yapt
konumada, yasay dondurduklarn aklad.
Eer hkmetin dzenlemesi uygulamaya konulabilmi olsayd,
hi kukusuz HL ve meslek liselerine ynelik ilgide belirgin bir
art yaanacakt. Ama katsay kalsa da, kalkmasa da, son
dzenlemede olduu gibi etkisi azalatlsa da HL sorun retmeye,
toplumda gerginliklere neden olmaya devam ediyor, btn
bunlara bal olarak ok sayda gencin bugnleri ve yarnlar
ipotek altna alnm oluyor.
Katsaynn varl veya yokluu, hakknda ok konuulup
tartlan, ideolojik/politik polemiklere ve atmalara konu olan
HL'nin, din eitimi, meslek eitimi, din-devlet ilikileri, temel
hak ve zgrlkler gibi farkl alanlar ilgilendiren etrefil bir
sorun olduu gereini ortadan kaldrmyor.
Bu sorunun zmne bir katkda bulunabilmek iin 1 Ocak 2004
tarihinden itibaren, "mam Hatip Liseleri: Efsaneler ve Gerekler"
balkl bir proje balattk. Projenin adndan da anlalaca gibi,
HL sorununun yllardan beri zlememi olmasnda, toplumun
deiik kesimlerinin bu renim kurumlarna, birbirine zt kayg
ya da beklentilerle yaklap onlara ou zaman gerekle ok fazla
ilgisi olmayan anlamlar yklemesinin nemli bir rol olduunu
dnyoruz.
rnein 1997 sonrasndaki gelimeler, HL'ne ynelik "laik"
kayglar byk lde giderdi. O tarihten itibaren slami
hassasiyet sahibi evreler kayglanr oldu. 8 yllk kesintisiz zorunlu
eitim tartmalar srasnda slami kesim, bu yasayla nce HL'nin
orta ksmlarnn, ardndan tmnn kapatlacan ileri srd
ve yeni uygulamaya kar ok youn bir kampanya yrtt.
Nitekim niversiteye girite karlan engellerin de etkisiyle
HL'ne yeni kaytlarda gzle grlr bir azalma yaand. 1997'den

AKP'nin iktidara geldii 2002 Kasm ayna kadarki srete HL

rencilerinin ortaretim iindeki oran iyice azalp yzde 2.5
civarna oturdu.
Son yedi ylda HL'nde gzle grlr bir nitelik d yaand.
Aileler ilkretimi baaryla tamamlayan ocuklarn gelecek
kaygs nedeniyle HL'ne gndermez oldu. Ancak HL
muhafazakr ailelerin zellikle kz ocuklar iin belli bir cazibeyi
koruyabildi.
Son yedi ylda HL etrafndaki tartmalar, adm adm ideolojik
zeminden daha teknik bir alana kayd. rnein HL mezunlarnn
oluturduu baz vakf ve dernekler, ksa sre iinde HL'nin
verili durum ierisinde nitelik olarak nasl gelitirilebilecei
zerine kafa yormaya baladlar.
Bugn itibariyle sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmesini
isteyen gl sesler duyulmamakla birlikte HL, hl zlmesi
gereken bir sorun olarak ortada duruyor. AKP'nin iktidarda
olmas, Babakan Erdoan bata olmak zere baz bakan ve ok
sayda milletvekilinin HL mezunu olmas, bu sorunun zm
iin hem bir ans, hem de risk olarak deerlendirilebilir.
Sonu olarak HL sorununa toplumun tm kesimlerinin mutabk
kalaca uygulanabilir bir zm ihtiyac her geen gn daha
fazla ortaya kyor. Bu ihtiyaca bir lde cevap verebilmek iin
u admlarn zorunlu olduunu tespitle ie baladk:
nce HL olgusunu zlmesi gereken bir sorun olarak kabul
etmek;
Bu sorunun btn ynlerini, tarihsel bir perspektifte, olgulara
dayal ve tarafsz bir ekilde ortaya karmak;
Bizzat yaayanlarn (renciler, retmenler, idareciler, veliler,
mezunlar...) sorunu nasl algladklarn ve ne gibi zm nerileri
dndklerini kendilerinden renmek;
Devletin ilgili birimlerinin sorunla ilgili almalarn, projelerini,
niyet ve kayglarn belirlemek;
Toplumun her kesimi tarafndan kabul edilebilir zm nerileri
gelitirebilmek iin siyasetilerin, eitim sendikalarnn, farkl
alan ve grlerden vatandalarn oluturduu sivil toplum
rgtlerinin ve kanaat nderlerinin gr ve nerilerilerini
derlemek;
Uygulanabilir zm nerileri iin eitim bilimcilerin ve farkl
disiplinlerden sosyal bilimcilerin bilgi, deneyim ve grlerine
bavurmak.
Bu tespitlerden hareketle aamal bir alma plann hayata
geirdik:
Literatr Tarama: HL'nin dn ve bugn zerine derinlikli

bilgiler ieren "Literatr Tarama Raporu" iin yaklak 50 gn

altk. Bu kapsamda HL'ler zerine hazrlanm makale ve
kitaplarn nemli bir blmnden istifade ettik. Trkiye
niversitelerinde yaplm be yksek lisans, ABD
niversitelerinde yaplm iki doktora tezini edinip incelendik.
Konuyla ilgili resmi mevzuatn taranmasnn yansra Milli
Eitim Bakanl, SYM ve Diyanet leri Bakanl'ndan gerekli
birtakm istatistikler temin ettik. Ortaya kan metni ubat 2004
sonlarnda www.tesev.org.tr'de yaynladk. Gelen eletiriler ve
yeni bulgular nda yaplan son deiikliklerle elinizdeki
raporun birinci blmn "literatr tarama" oluturdu.
Saha almas: 23 ubat-7 Mart 2004 tarihleri arasnda, HL'nin
bugnk durumlarnn bir fotorafn ekmek, yaanan sorun
ve sorunlar, bizzat yaayan kiilerin azndan dinlemek ve yine
ayn kiilerin zm nerilerini derlemek amacyla bir saha
almas gerekletirdik. Bu kapsamda be ilde 6 HL'ne gittik:
Adana, Erzurum, Diyarbakr, Samsun mam Hatip Liseleri ile
stanbul'da Kathane ve skdar Anadolu mam Hatip Liseleri.
Buralarda, okul mdrlerinin saptad 59 renci ve 13
retmenle, ayrca 8 idareci, 38 mezun, 24 veliyle derinlemesine
mlakat yaptk. Saha almasnn sonular raporun ikinci
blmnde yer almaktadr.
Gr ve neri Derleme: 7 Mart-25 Nisan 2004 tarihleri arasnda
HL sorunu hakknda gr ve nerilerini almak iin baz sivil
toplum kurulular ve eitim sendikalaryla temasa getik. Ayrca
Diyanet leri Bakanl ve Milli Eitim Bakanl'nn st dzey
brokratlaryla; TBMM Anayasa ve Milli Eitim Komisyonlarnn
bakanlaryla, AKP ve CHP'den baz milletvekilleriyle, eitim
bilimcilerle, ilahiyatlar ve sosyal bilimcilerle, farkl grlere
sahip gazetecilerle grtk. 7 Mart-25 Nisan tarihleri arasnda
HL sorununu ele alan yazarlarn grlerinden yararlandk. 15
kurum ve 60 kiinin gr ve nerilerinden yaptmz derlemeler
raporun nc blmn oluturuyor.
Sonu: Trkiye'de, herkesi yakndan ilgilendiren hayati sorunlara,
yaygn, sivil ve demokratik bir tartmann ardndan zm
nerileri gelitirmek alkanl ne yazk ki ok yerlemi deil.
"HL: Efsaneler ve Gerekler" projesi bu anlamda da Trk
demokrasisi ve sivil toplumuna bir katk sunabilmek amacyla
tasarland. Bu bakmdan raporun sonu blmnde, dile getirilen
farkl zm nerilerini ayr ayr ele alp bunlarn ne denli
toplumun farkl kesimleri tarafndan benimsenebileceini ve
hayata geirilebileceini tarttk.
TESEV Demokratikleme Program kapsamnda yrttmz

bu alma toplam drt aymz ald ve 5 Mays 2004 tarihinde

sona erdi.
Bu tarihte rapor TESEV tarafndan hakemlere gnderildi.
Hakemlerin gr, eletiri ve nerileri nda rapora son eklini
10 Haziran 2004 tarihinde verdik.
Literatr tarama Ruen akr, rfan Bozan ve Balkan Talu
tarafndan yapld. Ruen akr Erzurum, rfan Bozan Adana ve
Kathane, Balkan Talu skdar Anadolu, Mjgan Halis
Diyarbakr, Levent Cinemre Samsun HL grmelerini
gerekletirdi.
Gr ve neri derleme safhasnda da bu isimlere ek olarak Hdr
Gkta, Ankara'daki siyaseti ve STK grmelerini stlendi.
Raporu hazrlayan ekip olarak tmmz gazeteciyiz. Saha ve
gr tarama almalarnda yardmlarna bavurduumuz
arkadalarmz da gazeteci. Dolaysyla, bu rapor hi kukusuz,
bir "akademik alma" olma iddias tamamaktadr. Aratrma
ve grmelerimizde esas olarak gazetecilik teknik ve
yntemlerine bavurmu olduumuz aktr. Bununla birlikte
yaplm kimi akademik almalardan ve baz sosyal bilimcilerin
gr ve nerilerinden yararlandk.
TESEV'in bu almas, bu konudaki akademik/bilimsel
almalar tevik ederse, en nemlisi, Trkiye'deki HL sorununun
zmne bir nebze katkda bulunabilirse mutlu olacaz.
ok az saydaki STK temsilcisi ve baz gazeteciler dnda ulamak
istediimiz herkesin grme teklifimizi kabul etmesi ve
bunlardan byk blmnn ellerinden geleni yapmas iimizi
ok kolaylatrd.

NDEKLER
SUNU

NSZ

ZET

15

SUMMARY

39

BLM I
LTERATR TARAMA

53

1.1 Bugne Nasl Gelindi?

1.2 Cumhuriyet ncesi Dnemde Din Eitimi
1.3 Cumhuriyetin lk Yllarnda Din Eitimi
mam Hatip Mektepleri (1924-1930)
mam Hatip Kurslar (1949-1951)
mam Hatip Okullar (1951-1972)
mam Hatip Liseleri (1973-...)
1.4 mam Hatip Liselerinin Ykseli Yllar
1.5 12 Eyll Sonras Dnem
1.6 HLnin Ykseli Nedenleri
Halkn Sahiplenmesi
Pansiyon ve Burs Olanaklar
Din Eitimi Talebi
Ykseliin Gizli Kahramanlar Kzlar
HL renci Ailelerinin Toplumsal zellikleri
1.7 HLye Ynelik Eletiriler
HL rencilerinin niversite Tercihleri
HL rencilerinin Meslek Tercihleri
HLnin niversite Snav Baar Durumlar
mam Hatip Liseleri ve Diyanet
Mfredat Tartmas
Ekonomik Verimlilik Asndan mam Hatip Liseleri
HL ve Dier Liselerdeki renci Saysnn Karlatrlmas
Katsay Uygulamasnn Ardndan Meslek Liselerinde Yaanan Deiimler
HL rencilerinin Tutum ve Davranlarnn Dier Liselerle Kyaslanmas
HLye Ynelik Siyasi tirazlar
Dini Gruplama Olgusu
1.8 Gerileme Dnemi

54
56
57
57
58
59
63
64
66
71
71
72
74
75
78
81
81
89
92
96
98
102
103
104
106
109
110
111

BLM II
SAHA ARATIRMASI
2.1 alma Yntemi
2.2 alma Gruplar
2.3 Yaayanlarn Azndan HL Sorunu
HLye Gitme Gerekeleri ve Gelecek Beklentileri

113
113
114
116
118

2.4 Nitelik ve Nicelik Sorunu ve Kz rencilerin Durumu

2.5 Stat Karmaas
2.6 mam Hatiplilik Olgusu ve Dayanma Alar
2.7 HLlilerin Toplum ve Devlete Baklar
2.8 AKP ktidaryla Deien Durum ve Yeni Umutlar
2.9 HLnin Geleceine Ynelik Grler ve Semeli Din Dersi Tartmas

121
124
125
128
130
131

Ek 1 rencilere Ynelttiimiz Sorular

Ek 2 dareci ve retmen Sorular
Ek 3 HL Mezun Sorular
Ek 4 renci Velilerine Sorular

134
135
135
136

BLM III
GR VE NER DERLEME
3.1 Grme Yaplan Kii ve Kurumlar
Sivil ToplumKurulular
Eitim Sendikalar
Eitim Bilimciler
Sosyal Bilimciler
Gazeteciler
Siyasetiler
Brokratlar
3.2. HL Olgusunun ve Sorununun Alglanmas
3.3. Hangi htiya?
3.4. Stat Tartmas ve sim Deiiklii nerisi
3.5. mam Hatiplilik Olgusu ve HL Kimlii
3.6. Katsay Tartmas
3.7. Katsay Nasl zlr?
3.8. HL Mezunlarnn Gidebilecei Faklteler Snrlanmal m?
3.9. Kz rencilerin Durumu
3.10. Din renimi htiyac Nasl Karlanmal?
3.11. Semeli Din Dersi Seenei
3.12. Din reniminin erii
3.13. zel Okullarda Din Eitimi Mmkn Olmal m?
3.14. Sekiz Yllk Kesintisiz Eitim Tartmalar
3.15. Arka Bahe ddialar ve AKP ktidaryla Deien ve Deimeyen

137
137
137
137
138
138
138
139
140
140
144
149
155
159
163
164
168
171
176
178
182
186
187

Ek 1 STKlara Sorulan Sorular

Ek 2 Eitim Sendikaclarna Sorulan Sorular
Ek 3 Eitim Bilimcilere Sorulan Sorular
Ek 4 Sosyal Bilimcilere Sorulan Sorular
Ek 5 Gazetecilere Sorulan Sorular

192
193
193
193
194

BLM IV
SONU VE NERLER
4.1. Neden Byle Bir alma?
4.2. Gnmzde HL Sorunu
4.3. AKP Hkmetinin HL Sorununa Bak
4.4. Katsay Ne Kadar nemli?
4.5. Farkl Yaklam
HLde Din Eitimi verilir yaklam
HLde Din Grevlisi Yetitirilir yaklam
Din retiminin zellemesi Tartmas ve Semeli Din Dersi nerisi
4.6. Toplumsal Uzlama htiyac
4.7. zm nerileri
Genel Yaklamlar
Somut neriler

195
196
196
199
201
201
202
203
204
206
207
208

Ek 1.YAPILMI BAZI GAZETEC GRMELER

Ek 2. SOSYAL BLMCLERLE YAPILAN BAZI GRMELER
Ek 3. CUMHURBAKANI AHMET NECDET SEZERN KATSAYIYLA LGL YASAL DZENLEMEY
VETO GEREKELER

257

SELM KAYNAKA

266

TABLOLAR
Tablo 1.1 mam Hatip Mekteplerinin Okul ve renci Durumlar
Tablo 1.2.1 Yllara Gre mam Hatip Okullar Says
Tablo 1.2.2 1953-54 Ders Ylnda mam Hatip Okullarnda Okuyan renci Says
Tablo 1.3 mam Hatip Liselerinde Saysal Gelimeler (1951-1971)
Tablo 1.4.1 HLde Saysal Gelimeler (1971-1981)
Tablo 1.4.2 HLde Saysal Gelimeler (1981-1991)
Tablo 1.4.3 HLde Saysal Gelimeler (1991-2004)
Tablo 1.4.4 Babakanlara Gre Alan HL Saylar (Anadolu HL ve ok Programl Liseler dahil)
Tablo 1.4.5 HLnin Babakan ve Milli Eitim Bakanlarna Gre Allar (1951-1997)
Tablo 1.4.6 mam Hatip Okulu/Lisesi Yllara Gre Al Durumu
Tablo 1.5.1 HL retim Binalarnn Mlkiyet Durumlar
Tablo 1.5.2 HLnin Yapl Durumlar
Tablo 1.5.3 Pansiyon Binalar Mlkiyet Durumu
Tablo 1.5.4 Yapl Durumlar tibariyle Pansiyonlar (Sadece HL rencileri Bulunanlar
Tablo 1.6.1 eitli retim Dairelerinin Yllar tibariyle Burslu renci Saylar
Tablo 1.6.2. 1996-1997 retim Ylnda renci Pansiyonlar ve renci Kapasiteleri
Tablo 1.7.1 1990 Yl Sonras HL Erkek-Kz renci Says Tablosu
Tablo 1.7.2 HL rencilerinin Kadn Sorununa likin Yaklamlar
Tablo 1.7.3 Sosyal Hayat ve Kadn Konusunda Okul Trlerine Gre Yaklamlar
Tablo 1.7.4 Kadnn alma Hayatna Katlmna likin Okul Trlerine Gre Yaklamlar
Tablo 1.8.1 HL renci Ailelerinin Toplumsal zellikleri- Babann renim Durumu
Tablo 1.8.2 HL renci Ailelerinin Toplumsal zellikleri- Annenin renim Durumu
Tablo 1.9.1 HL rencilerinin niversite Tercihleri

210
244

Tablo 1.9.2 HL Mezunlarnn Hukuk Fakltelerine Yerleme Durumu (1988 Yl)

Tablo 1.9.3 HL Mezunlarnn Kamu Ynetimi Fakltelerine Yerleme Durumu (1988 Yl)
Tablo 1.9.4 1986 SYS Sonunda Yksek retim Kurumlarna Yerletirilen HL Mezunu renci Saylar
Tablo 1.9.5 1987 SYS Sonunda Yksek retim Kurumlarna Yerletirilen HL Mezunu renci Saylar
Tablo 1.9.6 1988 SYS Sonunda Yksek retim Kurumlarna Yerletirilen HL Mezunu renci Saylar
Tablo 1.9.7 1998-2002 Aras HLlilerin Baz Lisans Programlarna Yerleme Saylar
Tablo 1.9.8 retmen Lisesi kl Adaylardan retmenlik Programlarna Yerleenlerin Saylar
Tablo 1.9.9 HL kl Adaylardan Baz Lisans Programlarna Yerleenlerin Saylar
Tablo 1.9.10 2003 Ylnda Genel ve Mesleki Teknik Ortaretimden Lisans Programlarna Geenlerin
Saylar
Tablo 1.10.1 reniminiz bitince hangi meslek ya da i dalnda almay dnyorsunuz? sorusuna
HL rencilerinin yantlar
Tablo 1.10.2 mam Hatip Lisesi rencilerinin niversitelerde Semeyi Dndkleri Program
Tablo 1.10.3 leride Hangi Meslei Semek stiyorsunuz?Sorusuna rencilerin Verdii Yantlar
Tablo 1.10.4 Okul Sonras Hangi Faklteyi Tercih Edeceksiniz? Sorusuna rencilerin Yantlar
Tablo 1.10.5 rencilerin Dini Grev Alma Dncesi ve Dini Yksek Tahsil Yapma steine likin Yantlar
Tablo 1.11.1 Adana li Kyaslamal niversite Baar Durumlar
Tablo 1.11.2 Diyarbakr li Kyaslamal niversite Baar Durumlar
Tablo 1.11.3 Erzurum li Kyaslamal niversite Baar Durumlar
Tablo 1.12.1 mam Hatip Okulu II. Devre Mezunlarnn Ynelileri (1960-1970)
Tablo 1.12.2 1980 Ylnda mam Hatip Mezunlarnn Ynelileri
Tablo 1.12.3 Diyanet leri Bakanl Personeli Eitim Durumlar (1994 Yl)
Tablo 1.12.4 HL Mezunu Diyanet Personelinin Yllara Gre Dalm
Tablo 1.13.1 HL ve Dier Meslek Liselerinin Ders Program Karlatrmas
Tablo 1.13.2 HL Orta Ksm Haftalk Ders izelgesi
Tablo 1.13.3 HL Lise Ksm Haftalk Ders izelgesi
Tablo 1.14 Mesleki ve Teknik Eitim Bakmndan HL
Tablo 1.15.1 Yllara Gre HL renci Saysnn Ortaretim Toplam renci Saysna Oran (Lise Ksm)
Tablo 1.15.2 2001-2002 retim Ylnda Trkiyedeki Okul Trleri ve Saylar
Tablo 1.16.1 Yllara Gre Normal ve Mesleki Liselere Giden rencilerin Toplam Ortaretim rencileri
indeki Oranlar
Tablo 1.16.2 Yllara Gre Normal ve Mesleki Liselere Giden renci Saylar
Tablo 1.17.1 Okul Trlerine Gre rencilerin Okuduklar Gazeteler
Tablo 1.17.2 Okul Trlerine Gre rencilerin zledikleri TV Kanallar
Tablo 1.17.3 rencilerin Dnyadaki Sevdikleri Liderlerin Okullara Gre Dalm
Tablo 1.17.4 rencilerin Okullara Gre Trkiyenin nemli Grdkleri Sorun
Tablo 1.18 HL rencilerinin Okullarda Dini Gruplama Olup Olmadna likin Grleri
Tablo 1.19.1 Yllara Gre HLye Yeni Kayt Olan renci Says
Tablo 2.1 ller ve Grlen Gruplar
Tablo 2.2.1Aratrmaya Katlan rencilerin Annelerinin Mesleklere Gre Dalm
Tablo 2.3.1 Aratrmaya Katlan rencilerin Babalarnn Mesleklere Gre Dalm
Tablo 2.3.2 Aratrmaya Katlan rencilerin Annelerinin Eitim Durumu
Tablo 2.3.3 Aratrmaya Katlan rencilerin Babalarnn Eitim Durumu

Tablo 2.3.4 Aratrmaya Katlan Erkek rencilerin Doum Yeri Merkezine Gre Dalm
Tablo 2.3.5 Aratrmaya Katlan Kz rencilerin Doum Yeri Merkezine Gre Dalm
EKLLER
ekil 1.1 1971-1981 HL Saylar (Orta Ksm)
ekil 1.2 Toplam renci Says
ekil 1.3 renci Says (1981-1991)
ekil 1.4 Yllar tibariyle HLde Erkek renci Says
ekil 1.5 Yllar tibariyle HLde Kz renci Says
ekil 1.6 Okul Trlerine Gre niversite Snav Baar Oranlar (Akretim ve 2 Yllk Meslek Okullar Dahil
ekil 1.7 Ortaretimde Toplam renci Saylar
ekil 1.8 Ortaretimde Yeni Kayt renci Saylar
ekil 1.9 Yeni Kayt Says Yllar Deiimi
ekil 1.10 Yllara Gre HL renci Says
YAZARLAR HAKKINDA

268

ZET
Trkiye, mam Hatip yetitiren okullarla ilk olarak 1924 ylnda
tant. Tevhid-i Tedrisat Kanunu'na dayanlarak ilk olarak 1924
ylnda 28 merkezde "mam Hatip Mektepleri" ald. Bu okullar
renci yetersizlii nedeniyle 1930 ylnda kapatld. 1949 ylnda
CHP Hkmeti, "mam Hatip Kurslar" ad altnda 10 ay sreli
kurslar at. Bu kurslarn mr 1951 ylnda Demokrat Parti
hkmeti dneminde alan "mam Hatip Okullar"na kadar
srd. 10 Ekim 1951 sayl Mdrler Komisyonu karar ile 7 ilde
mam Hatip Okullar (HO) ald. Bu okullar birinci devresi 4,
ikinci devresi 3 yl olan ve bir btn tekil eden okullard. 19631964 renim ylnda HO'na ilk defa parasz ve yatl renci
alnd. 12 Mart 1971 askeri mdahalesinden sonra yaplan
dzenleme ile mam Hatip orta ksmlar kapatlarak sresi 4
yla indirildi. 1973 ylnda Naim Talu Hkmeti dneminde Milli
Eitim Temel Kanunu'nda yaplan deiiklikle mam Hatip
Okullar'nn ad "mam Hatip Lisesi" olarak deitirildi ve
mezunlarna fark dersleri vermelerine gerek kalmadan
niversitelerin edebiyat kollarna gidebilme hakk tannd. 1976
ylnda Dantay karar ile ilk defa HL'lere kz renci alnmaya
baland. 26 Ocak 1974'te kurulan MSP-CHP Hkmeti HL'nin
iki yl nce kapatlan orta ksmlarn tekrar at. ki dnem
halinde Sleyman Demirel liderliinde lkeyi yneten Milliyeti
Cephe hkmetleri toplam 3 yl 9 aylk iktidarlar dneminde
230 yeni HL at. 1980 ylna gelindiinde Trkiye'deki HL
says ortaokul dzeyinde 374 lise dzeyinde ise 333'e ulamt.
HL'nde renim gren renci saysysa 1980 yl itibariyle 200
bini geti. 12 Eyll askeri ynetimi Milli Eitim Temel
Kanunu'nun 32. Maddesini yeniden dzenleyerek HL
mezunlarnn niversitelerin tm blmlerine girmesine olanak
tand. Turgut zal hkmetleri dnemindeyse yeni HL almas
yerine nitelik arttrlmas yoluna gidildi Anadolu mam Hatip
Liseleri ald, varolan okullar ubeler eklinde byd. Bu durum
"Yatay byme" olarak adlandrld.
1997 ylna gelindiinde HL'nde renim gren renci says
500 binin zerine, okul says ise 612'ye ulat. 28 ubat srecinin
ardndan 16 Austos 1997 tarihinde kabul edilen 8 yllk kesintisiz
eitim ile HL'nin orta ksmlar kapatld. YK Genel Kurulu'nun
30 Temmuz 1998 tarihinde getirdii katsay dzenlemesiyle HL
mezunlarnn lahiyat Faklteleri dndaki fakltelere
girmelerini zorlat. Bu iki dzenlemenin etkisi kendini ksa

15

zamanda gsterdi ve HL rencisi says 2002-2003 renim

ylnda 64 bin 534'e kadar dt. Bir sonraki ylsa yeni kaytlardaki
artla bu say 84 bin 898'e kt. Kimi yorumculara gre bu artn
nedeni, AKP kkmetinin i bana gelmesi ve katsay
probleminin ortadan kaldrlaca ynndeki beklentilerdi.
1997 ncesi HL'ine Ar Yneliin Nedenleri
1971 - 1981 HL Saylar (Orta Ksm)
400
350

Okul Says

300
250
200
150
100
50

98

98

-1

-1

80

79

19

19

19

19

78

77

-1

-1

97

97

7
97
-1
76
19

19

19

75

74

-1

-1

97

97

4
97
-1
73
19

19

19

72

71

-1

-1

97

97

Yllar

Yeni Kayt Says Yllar Deiimi (Lise Ksm)

renci Says

80000
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000

4
00

3
-2
03

-2
20

20

02

01
20

20

00

00
-2

-2
00

-2
99
19

1
00

00

99
-1

19

19

98

97

96

-1

-1

99

99

6
19

19

19

95

94

-1

-1

99

99

99
-1
93

19

19

3
99
-1

92

91
19

19

90

-1

-1

99

99

Yllar

Yllara Gre HL renci Says (Orta ve Lise Ksm Toplam)

renci Says

600000
500000
400000
300000
200000
100000

16

-2
02
20

20

00

-2

00

00

9
99

19

98

-1

-1
96
19

94

-1

99

99

3
99
-1

Yllar

19

92

90

-1
19

19

19

88

-1

99

98

7
98
-1

-1

86
19

84
19

19

82

-1

98

98

1973-1974 renim ylnda HL'nde (72 Orta-71 Lise) toplam 34

bin 570 renci vard. Bu tarihten 25 yl sonra, yani 1997 ylna
gelindiinde renci says 511 bin 502, okul saysysa orta ksm
olarak 601'e, lise ksmysa 402'ye ulamt. 1973 ylndan irtibaren,
12 Eyll dnemi dahil, hibir yl HL renci says azalmad
aksine her yl artt. Bu ykseliin bellibal nedenlerini yle
sralayabiliriz:
1-Halkn Sahiplenmesi
renci artnn arkasnda, MC dnemlerinde olduu gibi hi
kukusuz birtakm siyasal sebepler vard, fakat asl gereke
muhafazakr kitlelerin HL'ni benimseyip onlara sahip
kmasyd. yle ki kimi hkmetler yeni HL amak istemeseler
de iktidara geldiklerinde almaya hazr HL binalar buldular.
Zira bu okullarn inas ve denmesinde, dier okullarla
kyaslanmayacak lde halk katks ve katlm sz konusuydu.
Bunun sonucunda HL binalarnn yzde 65'i, tepeden trnaa,
devlet katks olmadan yapld. Devletin hibir katk almadan
yapt HL binalarysa, genel toplam ierisinde ancak yzde
9,5'luk bir oran oluturmaktadr. (nsr, 1995 S.148)
HL'nin Yapl Durumlar
Devlet tarafndan yaplanlar

38

Devlet-millet ibirliiyle yaplanlar

77

Mlkiyeti Hazine'ye ait olup geici olarak tahsis edilenler

22

Dernek, vakf ve dier kurulularca yaplanlar

263

Toplam

400

Kaynak: MEB APKK Bakanl, aktaran, nsr, 1995, s. 149.

Burada dikkat eken bir dier nokta da, halk tarafndan yaptrlan
okullar konusunda devletin elinin kolunun bal olmasdr. Eer
bir kii yaptrd okulun HL olmasn art koarsa, sz konusu
yerleim biriminde HL ihtiyac olmasa dahi, Milli Eitim
Bakanl okulun trn deitirme hakkna sahip deil. Bu
konuda yaplan kimi tasarruflarn yarg engeline takld
biliniyor.
2-Pansiyon ve Burs Olanaklar
mam Hatip Okullarna ilk olarak 1963-1964 ylnda parasz yatl
renci alnd. Bu sayede zellikle krsal kesimden gelen, dk
gelirli ailelerin ocuklarnn renim grme ans artt. "
garantili" (Diyanet bnyesinde) okullar olarak alglanmas, HL'ni
dar gelirli aileler iin cazip hale getirdi. Yllar iinde HL'nin

17

pansiyon ve burs olanaklarnn belirgin ekilde artt

grlmektedir:
eitli retim Dairelerinin Yllar tibariyle Burslu
renci Saylar
RETM KURUMLARI

1991-92

1992-93

1993-94

1994-95

1995-96

1996-97

5000

6981

10417

12307

31348

27881

lkretim Genel Md.

Ortaretim Genel Md.

6500

8291

12220

11826

27128

22724

Erkek Teknik retim

1830

1550

2404

2449

6750

5888

Kz Teknik retim Genel Md.

600

477

707

826

2339

1966

Ticaret ve Tur. r. Gen. Md.

1340

932

1399

1386

3554

3290

retmen Yetitirme Gen. Md.

50

57

131

147

445

296

Din retimi Gen. Md.

3100

1700

2702

3312

9854

7416

zel Eitim Reh. Ve Dan.

71

12

15

20

25

35

Salk leri Dairesi

10

18501

20000

30000

32278

81448

69504

Toplam

Kaynak: MEB, Milli Eitimle lgili Bilgiler. APK Kurulu Bk. Ankara, 1997 s.54 Aktaran: Sarpkaya, 1998, s. 84.

1996-1997 retim Ylnda renci Pansiyonlar ve

renci Kapasiteleri
RETM DARES
lkretim Genel Md.

PANSYON SAYISI

PANSYON KAPASTES

TOPLAM RENC SAYISI

169

84574

6717198

Ortaretim Genel Md.

216

43761

1426371

Erkek Teknik retim

102

18261

390806

Kz Teknik retim Gen. Md.

24

3017

98617

Ticaret ve Tur. r. Genel Md

20

2010

224489

retmen Yetitirme Genel Md.

68

15943

21370

Din retimi Genel Md.

291

41398

511502

zel Eitim Reh. Ve Dan.

50

7502

272

zel Eitim Kurumlar Genel Md.

94

12826

2266

1034

229292

9392891

Toplam

Kaynak: MEB Eitimle lgili Bilgiler, s. 56 Aktaran: Sarpkaya, 1998, s. 85.

Yukardaki iki tablo incelendiinde HL'nin dier burs ve yatllk

olanaklarnn dier meslek liselerine gre ok daha fazla olduu
grlyor. Bu farkn en byk nedeni HL'nin binalarnn
yaplnda ciddi bir halk katksnn olmas. Halk, bu okullara
hibir okulda rastlanmayacak lde sahip kmtr.
3-Din Eitimi Talebi
HL'ne ynelik talebin altnda yatan en nemli etken hi kukusuz
din eitimi alma istei. Bu olguyu daha iyi anlamak iin HL
rencileri zerine yaplm baz aratrmalara bavuracaz.
CEBEC 1993: Prof. Dr. Suat Cebeci tarafndan "mam Hatip
Liselerinden Mezun Olanlarn Ynelileri ve Sebepleri" balkl

18

aratrma iin 1993 ylnda Sakarya, Zonguldak, Ereli ve

Karasu'daki mam Hatip Liselerinde anket yapld. Ankette
rencilere "Niin mam Hatip Liselerini tercih ettiniz?" sorusu
yneltildi. Sonular:
Dini bilgileri daha iyi renmek iin
% 71
Ailem istedii iin
% 15
Din grevlisi olmak iin
% 9
Baka
% 5
TRKMEN (GL) 1998: Aratrma Bursa ve civarndaki 9 ilede
1993-1994 renim ylnda gerekletirildi. Aratrmaya 500
renci katld. Aratrmada, renciler % 80.8 orannda HL'nde
renim grmekten memnun olduklarn belirtip, buna gereke
olarak % 72.4 orannda "Bir lise eitiminin yannda dini bilgiler
de veriliyor," demilerdir.
NL 1999: Bu aratrma 1995-1996 ylnda Bursa ve ilelerindeki
14 HL'nde 565 renciyle yapld. Aratrmada, rencilerin %
83.93' HL'nde renim grmekten memnun olduklarn belirtip,
bunun gerekesinde % 69.57 orannda "Bir lise eitiminin yannda
dini bilgiler de veriliyor" kkn iaretlemilerdir.
ALTUNSARAY 2000: Bu aratrma 1998-1999 retim ylnda
Ankara'daki 7 HL'nden 379 renci ile yapld. Aratrmann
sonu blmnde "Aratrmaya katlan rencilerin tamam
dinlerini daha iyi rendikleri iin bu okulu talep ettiklerini
belirtmilerdir," denildi. (s.93)
Yukardaki drt aratrmann sonular nda, HL'ne ynelite,
lise eitimine ek olarak dini bilgiler alma isteinin belirleyici
olduu ortaya kyor. Aratrmalarn bir dier bulgusuysa HL
rencilerinin kendi istekleriyle bu okullar tercih ettiklerini
belirtmeleri. Eldeki aratrmalara gre HL rencilerinin bu
okullar tercih etmelerinin sebepleri yle:
NL 1999
Kendi isteiyle
Aile istedii iin

% 52.06
% 33.27

TRKMEN (GL) 1998

Kendi isteiyle
% 50.0
Aile istei
% 26.0
ALTUNSARAY 2000
Bu almada aratrmac, HL tercihlerini baka deikenlerle

19

birlikte incelemitir. Bu nedenle yzde deerlerinden yoksunuz,

ancak aratrmann sonu blmnde bu konuya ilikin kan
sonu belirtilmitir. Altunsaray, HL'nin talep edilmesinde aile
etkisinin erkek rencilerde daha yksek olduunu tespit ediyor.
Aratrmac, bartsnn taklabilmesi ve kzlarla erkek
rencilerin ayr snflarda ders yapmasnn bu okullarn tercih
edilmesinde ok etkili olduunu da sylyor. (s.94)
4- Kz renciler
1950 ylnda imam ve hatip yetitirmek zere alan mam Hatip
Okullar'na bir gn kz rencilerin de alnaca herhalde
kimsenin aklna gelmemiti. Kzn HL'ne kaydettirmek isteyen
bir velinin hukuk mcadelesi sonucu Dantay 11. Dairesi'nin
14.12.1976 ve 1976/4374 sayl kararyla HL'ne kz renciler
alnmaya baland. Aadaki tablo HL'ndeki kz saysnn ylllara
gre deiimini gstermektedir:
1990 Yl Sonras HL Erkek-Kz renci Says
RETM YILI

ERKEK

KIZ

TOPLAM

1990-1991

76898

23789

100687

TOPLAM RENC NDE

KIZ YZDES
23,63

1991-1992

86450

32835

119285

27,53

1992-1993

99160

43202

142362

30,35

1993-1994

109262

53061

162323

32,69

1994-1995

107999

59183

167182

35,4

1995-1996

113247

70394

183641

38,33

1996-1997

106187

74185

180372

41,13

1997-1998

98430

79616

178046

44,72

1998-1999

100021

92765

192786

48,11

1999-2000

66776

67448

134224

50,25

2000-2001

46906

44714

91620

48,8

2001-2002

38719

32864

71583

45,91

2002-2003

38987

25547

64534

39,59

2003-2004

49336

35562

84898

41,89

Kaynak: Din retimi Genel Mdrl.

Tablo dikkatle incelenecek olursa 1990 yl sonrasnda HL'ndeki

kz renci saysndaki art net olarak grlebiliyor. Saysal
olarak artn yan sra erkek renci karsnda kz rencilerin
oran olarak ykselite olduu da aka ortada. 1990-1991 renim
ylnda kz rencilerin oran % 23.63'ken, yani yaklak olarak
her drt HL rencisinden ancak biri kzken, 1999-2000 renim
ylndan kz renci says erkek renci saysn gemi ve oran
kzlar lehine % 50.25 olmutur. Dier bir deyile her iki HL
rencisinden birisi kzdr. 2003-2004 renim ylndaysa genel
HL rencileri iindeki kz oran % 41.89'dur.

20

Esas kurulu amac imam ve hatip yetitirmek olarak saptanm

bu okullardaki yksek kz renci oran, kzlar ve erkeklerin ayr
snflarda ders grmesi ve kzlarn balarn rterek eitim
imkanna sahip olmas trnden gerekelerle ne derece
aklanabilir? Kald ki, HL zerine yaplan baz aratrmalar,
buralardaki kz rencilerin, sadece HL'ndeki deil, genel
liselerdeki erkeklere kyasla modern deer ve llere daha yatkn
olduklarn gsteriyor.
Bu noktada Mustafa Kemal Cokun tarafndan ODT Sosyoloji
Blm iin hazrlanan yksek lisans tezi arpc bulgulara sahip.
Cokun yapt ankette HL'ndeki kz ve erkek rencileri, kadnn
toplumsal yaamdaki yeri zerine sorulara yle cevap vermi:
HL rencilerinin Kadn Sorununa likin Yaklamlar*
NERMELER

Kz %

Erkek %

Kadnlar darda alarak eve kazan salamaldr

84,4

19,3

Kadn kendi fikirlerini serbeste baka erkeklere syleyebilir

66,2

24,4

Kadn kendi fikirlerini yalnzca kocasna syleyebilmelidir

15,6

60,2

Kadnn meslek sahibi olmas gereksizdir

3,1

22,2

Kadnlar dar ktklarnda ya da bakalarnn yannda mutlaka rtnmelidir

90,7

89,8

Kadnlar yalnz balarna seyahat edebilirler

57,8

15,9

Kadnn esas yeri evi olmaldr

27,6

83

Kaynak: Cokun, 1999, s. 98.

* nermelere "fikrime ok uygun"ve "fikrime uygun "yantn veren rencilerin oranlar verilmitir

Kadnn alma Hayatna likin Okul Trlerine Gre

Yaklamlar*
Anadolu
Liseleri
K
Kadn almal
Meslek kadn iin gerekli deildir
Kadnn yeri evidir

94,5 90,6

mam
Hatip
Liseleri
K
E

94,1 65,6

96

50,1 95,5

89

84,8 19,3

1,3

Normal
Liseler
K

6,6

Endstri
Meslek
Liseleri
K
E

zel
Liseler
K

21,6

zel
Cemaat
Okullar
K
E
90

69,3

2,1

6,9

3,2

3,6

15,5

1,5

3,6

9,7

21,9

14,4 40,7 43,5 59,6

20,7 27,2 82,6 17,5 33,9

Kaynak: Cokun, 1999 s.82

*nermeye olumlu gr verenlerin kendi okul grubu iindeki rencilere yzde oran

"HL rencilerinin Kadn Sorununa likin Yaklamlar" balkl

tabloda HL'nde okuyan kz ve erkek renciler, kadnn toplumsal
yaamdaki yerine ilikin sorulara verdikleri yantlarda sadece
rtnme konusunda uyuuyor. Dier konularda ise HL'de
renim gren, erkek ve kz renciler arasnda ciddi gr
ayrlklar var. "Kadnn alma Hayatna Katlmna likin Okul
Trlerine Gre Yaklamlar" balkl tablo ise daha ilgin veriler
sunuyor. Kadnn i yaamna katlmasna ilikin sorulan sorulara
HL'inde renim gren kz renciler endstri meslek

21

liselelerinde renim gren kzlara gre daha modernist bir

tutum sergiliyorlar. Normal lise ve endstri meslek liselerinde
renim gren erkekler ise verdikleri yantlarla HL'ne devam
eden kzlara gre daha muhafazakr bir tutumu benimsiyorlar.
Kz rencilerin daha modernist bir tutumu benimsemeleri,
kzlarn, daha muhafazakr ve geleneki bir yapda yetimeleri
iin HL'ne gnderen ailelerin bu beklentilerinin
gereklemediini, en azndan kzlarn kendilerine biilen
geleneksel rolleri reddettiklerini ortaya koyuyor.
HL Mezunlar ve niversite
HL mezunlarnn niversite ynelimleri her dnemde tartma
konusu olmutur. HL savunucular, HL rencilerinin de dier
Trk ocuklar gibi istedikleri fakltelere gitme hakkna sahip
olduunu, bu durumun zaten kanuni bir hak olduunu belirtirken
srekli olarak Milli Eitim Temel Kanunu'nunda yer elen "HL
meslee ve yksekrenime hazrlar" cmlesine atfta
bulunuyorlar.
Laiklik savunucularysa HL'nin, Milli Gr hareketi lideri
Necmettin Erbakan'a atfedilen bir szden hareketle, siyasal
slamcln "arka bahesi" olduunu iddia ediyor. Bu gr
sahiplerine gre HL mezunlar ancak lahiyat Fakltelerine
devam edebilmeli; zellikle asker-polis ve mlki amir olma
yollar tkanmaldr.
Aslnda bu tartma 1973 ylnda Milli Eitim Temel Kanunu'nda
yaplan deiiklikle HL mezunlarnn ilk kez dorudan
niversiteye gitme hakkn elde etmesiyle balad. Ancak bu,
liselerin edebiyat kollarndan mezun olan rencilerin girebilecei
faklte ve yksekokullarla snrl bir hakt. 12 Eyll askeri
ynetiminin 1982 ylnda ayn yasada yapt deiiklikle HL
mezunlar, snavda diledikleri faklteleri tercih etme hakkna
sahip oldu. Buna HL rencilerinin saysndaki art da eklenince,
HL mezunlar niversite anfilerini doldurmaya balad.
HL mezunlarnn istedikleri faklteleri tercih etmesine kar
ilk ciddi itiraz 1990 ylnda TSAD'dan geldi. Dernek tarafndan
Zekai Balolu'na hazrlatlan "Eitim Raporu"nda, 1988 ylnda
HL mezunlarnn niversite tercihleri ve yerletikleri blmler
ayrntlandrld. Balolu sonu olarak, HL mezunlarnn lahiyat
Faklteleri yerine, ncelikle niversitelerin hukuk ve kamu
ynetimi blmlerine yneldiini saptad.
HL rencilerinin yerletikleri fakltelere ilikin bir dier
alma ise halen Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi'nde
dekanlk grevini yrten Prof. Dr. Suat Cebeci tarafndan 1993
ylnda yapld. Cebeci aratrmasnda 1986, 1987 ve 1988 yllarnda

22

HL mezunlarnn niversitelerde yerletikleri programlar

inceledi.
Prof. Cebeci'nin aratrmasn incelediimizde lahiyat Faklteleri,
HL mezunlarnn en ok yerletikleri faklteler olarak ortaya
kyor. Bununla birlikte Eitim Yksek Okullar ve Eitim
Fakltelerine yerleen HL mezunlarnn toplam lahiyat
Fakltelerine yerleenlerden daha fazla. Her yln rakamlarn
incelediimizde HL mezunlarnn ounlukla retmen
yetitiren fakltelere yerletiklerini gryoruz.
Balolu'nun TSAD iin yapt aratrmada HL'lilerin
ynelilerinin esas olarak Hukuk Fakltesi ve Siyasal Bilgiler
fakltelerine olduu tespit edilmiti. Cebeci'nin aratrmasnda
da, yllara gre sz konusu fakltelere yerlemelerde saysal olarak
dzenli bir art gze arpyor ancak tm HL mezunlar iindeki
oran hukuk fakltelerinde yzde 3.6'y gemiyor. rnein Siyasal
Bilgiler Faklteleri iin en yksek oran tm HL mezunlar iinde
1986 ylnda yzde 2.4'te kalyor.
HL kl Adaylardan Baz Lisans Programlarna
Yerleenlerin Saylar
Yl

Hukuk

Siyasal
Bil.

retmenlik

Din Kl. ve
Ahlak Bil. r.

lahiyat

1998*

232

277

3.285

322

1.420

1999

54

97

315

669

1.324

2000

96

149

639

778

1.254

2001

82

93

541

785

917

2002

91

70

374

603

685

Kaynak: Mehmet Gndem, "mam Hatiplerin Dn Bugn Yarn" yaz dizisi, Milliyet, 3 Mays 2004.
*Farkl Katsay uygulamas yoktu.

Katsay farkllnn ilk kez uyguland 1999 ylnn niversite

snav sonular incelendiinde HL mezunlarnn Hukuk, Siyasal
ve retmenlik blmlerine girilerinde ciddi dler olduu
grlyor. zellikle HL mezunlarnn tercih ettii blmlerin
banda gelen retmenlikle ilgili fakltelere, katsay farkllnn
olmad 1998 ylnda 3285 kii yerleirken, katsaynn uyguland
bir sonraki yl bu saynn 315'e dt gzleniyor. Nitekim
HL'lilerin niversite snavnda retmenlie olan ar ynelileri
YK' 30 Temmuz 1998 tarihli, 98/8-90 sayl kararla farkl
katsay uygulamaya yneltti.
HL mezunlarnn niversitelerde retmenlik programlarna
ynelileri, YK tarafndan 27 Nisan 2004 tarihinde hazrlanan
ve meslek ve normal liseler arasndaki farkl katsay
uygulamasnn savunulduu "niversite Giri Snavnda Meslek
Lisesi ve Genel Lise Mezunlarna Uygulanan Farkl Katsay
Nedeniyle Ortaya kan Durumun Deerlendirilmesi" balkl

23

incelemede de ele alnd. Bu almada retmen Lisesi kl

adaylar iinde 1998 ylnda niversitede retmenlik
programlarna yerleenlerin says 2956 olarak veriliyor. Buna
karn ayn yl HL mezunlarnn niversitedeki retmenlik
programlarna yerleenlerin says 3285 olarak belirtiliyor.
YK bu durumu bir arpklk olarak deerlendiriyor: "Yukardaki
durumdaki arpklk udur: retmen lisesi kl adaylarn
doal ilerleme ve ykselme alan retmenlik programlar, imamhatip lisesi kl adaylarn gidecei doal alan ise Din Kltr
ve Ahlak Bilgisi retmenlii ile lahiyat Faklteleridir. Ancak,
burada tamamen tersi bir durum olmu ve imam-hatip lisesi
kl adaylar, Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retmenlii ve
lahiyat Fakltelerine gideceine retmen lisesi kllardan
daha fazla sayda retmenlik programlarna yerlemilerdir.
Benzer arpklk dier meslek liselerinde de yaanmaktadr. Bu
rnek mesleki ve teknik ortaretim ile yksekretim arasndaki
arpk ilikiyi tm akl ile ortaya koymaktadr. Bu arpklk
1999 ylnda yrrle giren yksekretim giri snav ile ksmen
doal seyrine dntrlmtr. Meslek liselerine eskiden olduu
gibi genel lise mezunlarna verilen ayn katsaynn verilmesi
halinde yukardakine benzer arpk tablolar tekrar ortaya
kacaktr. Genel liselere nazaran baz alanlarda 6-7 misli daha
pahalya mal olan meslek lisesi mezunlarnn kendi alanlar
dndaki programlara zendirilmeleri son derece yanltr."
("niversiteye Giri Snavnda Meslek Lisesi ve Genel Lise
Mezunlarna Uygulanan Farkl Katsaylar Nedeniyle Ortaya
kan Durumun Deerlendirilmesi",
(http://www.yok.gov.tr/duyuru/oss_uygulama.doc)
Okul Trlerine Gre niversite Snav Baar Oranlar
(Akretim ve 2 yllk meslek yksekokullar dahil)*
80
70

60
50
40
30
20
10
0

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Normal Lise
Fen Lisesi
Endstri Meslek

zel Lise
mam Hatip Lisesi

Anadolu Lisesi
Ticaret Meslek Liseleri

* Ayn trden okula giren renci saysnn yerleen renci saysna yzde oran

Yukardaki karlatrmal grafii incelediimizde dier meslek

24

liseleri arasnda HL'nin niversite snavnda ciddi bir baarsndan

sz etmek mmkn deil, hatta Ticaret Lisesi mezunlarnn HL
mezunlarna gre daha baarl olduu ortaya kyor. Fen Lisesi
mezunlarnn ise niversite snavnda tartmasz bir stnl
var. Kamuoyundaki yaygn kanaate ramen HL mezunlar, zel
liselerin niversite baarsnn epey uzanda. 1998 sonras duruma
bakldndaysa, dier meslek liseleri karsnda HL mezunlarnn
tamamen havlu attklar ortaya kyor. Ticaret ve Endstri Meslek
Lisesi mezunlarna tannan iki yllk fakltelere snavsz gei ve
puan destei bu okullarn fark amasna yol at. HL mezunlarnn
okulu bitirdikten sonra gidecekleri iki yllk bir alan olmad iin
niversiteye yerleme oranlar ciddi oranda dt.
mam Hatip Liseleri ve Diyanet
Diyanet leri Bakanl bnyesinde HL mezunlar; imam ve
hatip, mezzin-kayym, Kur'an Kursu reticisi ve genel idari
hizmetler snfnda istihdam ediliyor. Ynetmelik gerei Diyanet
leri Bakanl bu branlara snavlara eleman alr. mam Hatip
mezunlarnn okulu bitirir bitirmez Diyanet leri Bakanl'nda
grev yapma olanaklar varken (snav baardklar takdirde), bu
kuruma ynelenlerin oran her zaman dk kalmtr.
Mezunlarn ou yksek renim yapmay Diyanet'te almaya
tercih etmilerdir.
DB Personeli inde HL Mezunlar
Yllar

HLli Says

Yzde

Toplam Personel

1995

51029

68

75043

1996

52625

69

76087

1997

55255

68

81492

1998

53845

68

79685

1999

50777

65

77795

2000

48229

64

75433

2001

45706

60

76044

2002

40981

55

74374

Kaynak: Diyanet leri Bakanl

Sonu ve neriler
Bugn itibariyle HL, hl zlmesi gereken bir sorun olarak
ortada duruyor. Muhafazakr kesimlerin ocuklarnn dinlerini
renmesi iin tek adres olarak gsterdikleri HL'ne ilikin
toplumun tm kesimlerinin mutabk kalaca uygulanabilir bir
zm ihtiyac her geen gn daha fazla ortaya kyor.
Bu alma iin alt mam Hatip Lisesi'ne gittik, incelemeler

25

yaptk, gzlemlerde bulunduk. Anadolu HL'ler saylmazsa

HL'nin tmnn renci kapasitelerinin ok altnda
faaliyetlerini srdrdn grdk. Dier okullarda snflarda
60'a yakn renci eitim grrken HL'nin snf mevcutlar
dk, derslikler bo... Bir zamanlarn talebini karlayabilmek
iin yaplm ek binalar kullanlmadklar iin bakmsz kalm,
virane grnmnde...
Fiziki grnmn ksaca zetlediimiz HL'nin i dnyasna
ilikin elde ettiimiz bulgularn bir ksm fiziki grnmyle
paralellikler arzediyordu. stanbul'da iki, Adana, Samsun,
Diyarbakr ve Erzurum illerinde birer HL'ne gittik. Buralarda
29'u erkek, 30'u kz toplam 59 renci, 13 HL retmeni, 8 HL
idarecisi, 38 mezun ve 24 veli ile birebir "derin mlakat" ve rportaj
yaptk. Elde ettiimiz verilerle HL'nin bir fotorafn ekmeye
altk. Grmeler sonucu elde ettiimiz bulgular yle
sralayabiliriz:
Katsay: HL bileenleri olarak tanmlanacak renci, retmen,
idareci, veli ve mezunlarn aznda tek bir kelime vard: Katsay.
Tmne gre niversite snavnda uygulanan katsay ayrmcl
adaletsizlikti ve bunun bir an nce giderilmesi gerekiyordu.
Nicelik Sorunu: niversite ans olmad iin HL'ye ok az
bavuru oluyor. dareciler okul kapanmasn diye propaganda
afileri, brorler hazrlayarak renci bulmaya alyor.
Gittiimiz 6 HL'nde de kapasitesinin altnda renci vard.
Nitelik Sorunu: lkrenimin ardndan okuma niyeti olmayan
renciler parasz, yatllk ve burs olanaklaryla ikna edilerek
okullara getiriliyor. Bu durum HL renci profilinde nitelik
olarak ciddi bir de yol am durumda. Aileler baarl
ocuklarn dz liseye, baarsz ocuklarn HL'ne gnderiyor.
rencilerde "nasl olsa niversiteye giremeyeceiz" diye derslere
ciddi bir ilgisizlik ve genel anlamda motivasyonsuzluk sz konusu.
Kzlar ve Barts: Grme gerekletirdiimiz erkek
rencilerin ounluu ky kkenliydi. Bu durumun tm HL
iin geerli olduunu idarecilerden rendik. Ancak erkek
renciler iin aba sarfeden idareciler iin kz renci problemi
sz konusu deil. Muhafazakr aileler hala kz ocuklarn bu
okullara gndermeye devam ediyorlar. zellikle Anadolu'da bir
ok yerde brts yasana gz yumulmas kz rencilerin bu
okullar tercih etmesinde nemli rol oynuyor. Bykehirlerde
ise barts yasa daha sk uygulanyor bu nedenle dile getirilen
sorunlar arasnda barts nemli bir yer tutuyor. retmen ve
idarecilere gre kz renciler daha baarl, bunu kzlarn kent
kkenli olmalarna balyorlar. Kz rencilere "HL'ne

26

gitmeseydiniz baka okula gider miydiniz?" diye sorduumuzda

yarya yaknndan "Hayr gitmezdim" karln aldk. Hayr
yant byk kentlerde daha fazla oldu.
Stat Karmaas: Aratrma srasnda idareciler okulun
statsnden yana dertliydi. Onlara gre bu okullar meslek lisesi
statsnde ama bu okullara imam ya da hatip olmak iin gelen
renci neredeyse yoktu.
HL'ne Gitme Gerekeleri: rencilere neden HL'ni setiklerini
sorduumuzda ounluu "Kendi isteimle" eklinde yant verdi.
renci velileriyse ocuklarnn pozitif bilimlerin yannda dini
bilgileri almas iin bu okullara gnderdiklerini ifade ettiler. HL
ortamnn daha iyi olduu, ocuklarnn daha ahlakl olaca
dncesi velilerin gerekeleri arasnda nemli yer tutuyordu.
Din Hizmetlisi Yetitirme: HL mfredatnn tek bana din
grevlisi yetitirmeye yetmeyecei konusunda tam bir mutabakat
gzlemledik. Mezunlara ynelik "Aldnz eitimin din adam
olmaya yeterli olduunu dnyor musunuz" sorusuna
ounlukla "Hayr" yant aldk. Zaten renciler arasnda da din
grevlisi olacacan syleyen pek yoktu.
HL Alglar: renciler arasnda HL'nde renim grdne
piman olanna raslamadk. Kzlarda barts takabilmek,
normal eitimle birlikte din eitimi alabilmek, iyi arkadalk
ilikileri, retmen ve idarecilerle iyi ilikiler, kt
alkanlklardan uzak olmak gibi memnuniyet gerekeleri
srladlar.
mam Hatiplilik Olgusu: Aratrmaya katlan byk ounluk
bir mam Hatiplilik olgusunun varolduunu belirtti. Olguyu
tarif ederken bir dizi milliyeti ve muhafazakr deer sraland
ve HL mezunlar arasndan "terrist, hrsz, hortumcu" kmad
srarla tekrarland. HL'ne nyargyla bakld ikayetiyle ok
az karlatk.
Dayanma Alar: Bilinenin aksine HL mezunlar arasnda ok
gl dayanma alar mevcut olmadn saptadk. Genellikle
dnem arkadalar birbirleriyle grmeye alyor. "Devaml
gryoruz" yant daha ok imamlk yapan mezunlar arasnda
ne kyor. Mezunlarn byk ksm HL'ndeki gelimeleri
yakndan izliyor. Ancak bykehirlerdeki profesyoneller arasnda
HL balar yok denecek kadar az ve gelimelere daha az duyarllar.
HL'lilerin Toplum Algs: HL rencileri, retmenleri,
yneticileri, mezunlar ve renci velilerinin toplumun geri kalan
ksmna son derece pheci bir ekilde yaklatklarna tank olduk.
Dier liselerde fuhu, iki, sigara ve uyuturucunun alp ban
gittiini belirtip HL'ni bir nevi "artlm blge" olarak
tanmladlar. Dier okullara ynelik olumsuz bak asnn
zellikle kz renci velilerinde baskn olduunu gzlemledik.

27

Toplum ve Devletin HL'ne lgisi: HL camiasnda genel olarak

toplumun HL'ne eskisi gibi sahip kmad gr hakim.
renciler byk lde yalnz brakldklarn dnyorlard.
Devletten ikayet vard, ancak bu ikayet fkeli bir ekilde
davurulmuyordu.
AKP ktidaryla Deien Durum ve Yeni Umutlar: AKP'nin
iktidara gelmesiyle birlikte HL'nin durumunun deiecei
beklentisi hakim olduunu gzledik. AKP'nin katsay
uygulamasn deitireceine ilikin grleri ayr grupta
toplamak mmknd. Bunlarn ilki, "kesinlikle zecek" derken
ikinci grup temkinli bir iyimserlie sahipti ve zmn zaman
alaca inancndayd. Son grupsa ktmser olmamakla birlikte
zmn hkmetin deil devletin ii olduuna inanyordu.
Kiisel Umutlar: Hemen hemen tm renciler niversiteye
devam etmekten yanayd. Katsay problemi zlmezse
birounun hedefi eitim fakltelerine ya da ilahiyat fakltelerine
gitmekti. niversite tutkusu kz rencilerde daha youndu.
renciler, katsay farkllna ramen HL'ne geldiklerini,
nk bunun bir ekilde giderileceine inandklarn sylediler.
HL'nin Geleceine Ynelik Gr ve Temenniler: Katsay
farkll srd srece HL'nin cazibe merkezi olamayaca
grnn hakim olduunu grdk. Ancak katsay farkll
giderilse dahi HL'nin eski parlak gnlerine dneceine inanan
retmen ve idareci says azd. HL'nin olmad bir Trkiye'yi
dnmek bile okul idarecilerin rktyordu. Onlara gre, "HL
olmazsa din eitimi kontrolden kar"d. Katsaynn kaldrlmas
durumundaysa HL'ne 1997 ncesi olduu gibi youn bir bavuru
olaca konusunda herkes hemfikirdi. Bunun yarataca sorunlara
karlk baz idareci ve retmenler kontenjan snrlamas
getirilebileceini belirttiler.
Semeli Din Dersleri: Liselerde semeli Kuran, hadis, gibi derslerin
konulmas durumunda HL'ne ilginin azalp azalmayacan
sorduumuz rencilerin tm "azalr" dedi, ancak bu durumda
HL dndaki liselere gideceini syleyenlerin oran dk oldu.
retmen, mezun ve veliler de genellikle bunun "iyi bir fikir"
olduunda birletiler. lerinde "devlet"in buna izin vermeyeceini
syleyen kmad. HL idarecilerindeyse, dier liselerde din
retimine ilikin dersler olduu takdirde HL'ne ilginin azalaca,
HL'ne gerekten din grevlisi olmak isteyenlerin gelecei
konusunda bir gr birlii olduunu gzledik.
AKP Hkmetinin HL Sorununa Bak
HL'nin bugnk durumunu bir "zlme" olarak adlandrabiliriz.
1990 balarndan itibaren zirveye kan HL, 1997'deki

28

mdahalelerden sonra hzla irtifa kaybetti. Ne var ki aradaki tek

fark daha az renciyle renimin devam etmesi deil. Normal
olarak, saynn azalmasyla artmas beklenen nitelik de iyice
dm durumda.
Yerel seimlerin arifesinde alt HL'ne gittik. Kendisi de HL
mezunu olan Babakan Recep Tayyip Erdoan'n miting
alanlarnda meslek liseleriyle ilgili verdii her sz ve vaadin HL
rencilerinin yreklerini nasl kpr kpr ettirdiine tank olduk.
almamz srasnda hkmetin katsayy 2004 SS snavna
kadar kaldrma konusunda kararl olduunu ak bir ekilde
saptamtk. Nitekim AKP bu konuda ok ciddi bir adm att. 4
Mays 2004 gn Bakanlar Kurulu tarafndan TBMM'ye sunulan
"Yksekretim Kanunu ve Yksek retim Personel Kanununda
Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun Tasars"nn 5. Maddesi'yle
2547 sayl Kanunun 45. maddesinin (a) fkrasnn aadaki
ekilde deitirilmesi ngrld:
"a. Yksekretim kurumlarna, renci Seme ve Yerletirme
Merkezi'nin yapaca snavla girilir. Bu snava temel tekil
etmek zere, Milli Eitim Bakanl genel ortaretim ve
mesleki-teknik ortaretim kurumlarnn program/ alan/kol/
blmlerini; szel, eit arlk ve saysal olmak zere grupta
toplar. Yksekretim Kurulu Bakanl da yksekretim
programlarn; szel, eit arlk ve saysal olmak zere puan
trnde gruplandrr ve hangi ortaretim program/alan/kol/
blmnn hangi yksekretim programna karlk geldiini
bu suretle ilikilendirir. Herhangi bir genel veya mesleki-teknik
ortaretim kurumu mezunu, renci Seme Snavnda
ortaretimdeki kendi program/alan/kol/blmn tercih
ederse, hesaplanacak olan oratretim baar puan (0.80)
katsaysyla arplr. Ortaretimdeki program/alan/kol/blm
szel olan renciler eit arla dayal bir yksekretim
programn tercih ederse ortaretim baar puan (0.60) katsay
ile, saysala dayal bir yksekretim programn tercih ederse
(0.45) katsay ile arplr. Ortaretimdeki program/alan/kol/
blm eit arlk olan renciler szel ya da saysala dayal bir
yksekretim programn tercih ederse ortaretim baar puan
(0.60) katsay ile arplr. Ortaretimdeki program/alan/kol/
blm saysal olan renciler eit arla dayal bir
yksekretim programn tercih ederse ortaretim baar puan
(0.60) katsay ile, szele dayal bir yksekretim programn
tercih ederse (0.45) katsay ile arplr. Adaylarn ortaretimdeki
baarlar; renci Seme ve Yerletirme Merkezi tarafndan
gelitirilecek bir yntemle ortaretim baar puan olarak
hesaplanr ve bu puan yksekretim kurumlarna giriteki
renci Seme Snav puanna eklenir. Dil snav ve puan tr

29

ile bu adaylarn yetitirilmesine ilikin esaslar ise Yksekretim

Kurulu tarafndan belirlenir. Snav sorular, yksekretime
giriteki puan trleri dikkate alnmak suretiyle, genel
oratretimin tm mfredat gzetilerek hazrlanr.
Yksekretim kurumlarna giri ile ilgili dier usul ve esaslar,
Milli Eitim Bakanl ile Yksekretim Kurulunca birlikte
karlacak ynetmelikle dzenlenir."
Aslnda hkmet katsayy olduu gibi kaldrmak istiyordu,
ancak HL'nin yeniden bir "cazibe merkezi" haline getirebilecek
byle bir uygulamann douraca tepkiler dnerek son anda
bylesi bir "ara forml"e bavurdu ve deiiklii hzl bir ekilde
yasalatrd. Ne var ki HL'ne pheyle bakan kesimler, bu
deiiklii bir "ara forml" ve dolaysyla bir "uzlama aray"
olarak grmediler ve tepkilerini ok sert bir ekilde dile getirdiler.
YK ve niversite rektrlerinin ban ektii itiraz cephesine
en arpc destek, Genelkurmay Bakanl'nn yazl aklamasyla
geldi. AKP hkmetine nyargl bakmayan byk medya ve
baz nde gelen gazeteciler de bu dzenlemeye, laiklie aykr
olduu ve Aralk 2004 tarihinde AB ile yaplacak mzakereleri
olumsuz etkileyecei gerekesiyle tavr ald. Nihayet
Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer'in veto ettii yasa deiiklii,
"AB'yi ncelikli gndem maddesi olarak gren" hkmet
tarafndan donduruldu.
Katsay Ne Kadar nemli?
Her ne kadar HL rencilerinin, onlarn velilerinin nerdeyse
tamam, bu okula sempatik bakan kii ve evrelerin byk
blm, en nemli ve belki de tek sorun olarak katsayy grse
ve gsterse de Trkiye'nin HL sorunu, bir yasann tek bir bendinin
deimesiyle zlecee hi benzemiyor.
Yaptmz inceleme ve grmelerde brokrasinin ilgili birok
biriminin ve buralardaki baz yetkililerin de sorunu sadece
katsayya indirgemediklerine tank olduk. 28 ubat srecinde
HL aleyhine yaplan dzenlemeler yntem olarak yanl bulunup
knansa da, bu okullardaki ar ylmann nne geilmi
olmasnn brokraside belirgin bir rahatlama yarattn
gzlemledik. Sz konusu kiiler, katsaynn yeniden
kaldrlmasyla doabilecek olan talep patlamasndan ak bir
biimde endieleniyorlar; bu nedenle, katsaynn kaldrlmas
yerine ksmi iyiletirmeyi tercih ettiklerini dile getiriyorlard.
Bir dier rahatszlk konusu, Trk eitim sisteminin tm
sorunlarnn byk lde HL'ne ve bir lde de bartsne
endekslenmi olmasyd. Enerjilerin byk lde HL
tartmalarnda sarf edilmesinin; bu tartmalarn ister istemez

30

yol at ar politizasyonun HL retmenlerinden en st dzey

brokrata kadar tm eitim camiasn rahatsz ettiini grdk.
Gelimeleri kaygyla izleyen bir dier kesim de Diyanet leri
Bakanl camiasyd. HL zerinden sregiden tartmalarn,
din grevlilerinin zaten pek parlak olmayan imajn daha da
ktletirdii ortada. stelik btn bu politik ekimeler arasnda
Diyanet'in, an gereklerine gre donanm kaliteli kadro
ihtiyacn giderebilmesi de iyice zorlayor.
Farkl Yaklam
Aratrmamzn bir sonraki ayanda toplumun farkl
kesimlerinin HL sorununa nasl baktklarn ve bunun zm
iin neler nerdiklerini derlemeye altk. Bu amala 12 sivil
toplum kuruluu, 3 eitim sendikas, 3 eitim bilimci, farkl
niversitelerden ounluu sosyal bilimler dalnda grev yapan
11 retim yesi, 18 gazeteci, 3 HL mezunu AKP milletvekili,
biri yine HL mezunu 3 CHP milletvekili, 6 konuyla dorudan
ilgisi olan brokratla grtk.
Derlediimiz grlerin HL konusunda gerekten taban tabana
zt yaklamlar yanstmas ve HL sorununun zm iin ok
sayda formln ileri srlmesi hi kukusuz iimizi zorlatrd,
ama birbirine taban tabana zt grlerin arasnda "ortayolcu"
yaklamlarn da olmas ve bu tutumun hem laiklie duyarl,
hem de muhafazakr kesimlerde rabet gryor olmas da bizleri,
toplumsal mutabakat konusunda umutlandrd.
Drt aylk almamzda HL sorununun zm iin birbirinden
farkl nerinin bulunduunu saptadk ve bunlarn hemen hemen
hepsine nceki blmlerimizde yer verdik. Bunlar toparlayacak
olursak ana eilimin olduu grlyor:
1. "HL'nde Din Eitimi Verilir" Yaklam
HL'nde esas olarak din eitimi verildiini syleyen ve bu okullarla
bir nevi aidiyet ilikisi iinde bulunan kesimlerin, 1997 ncesinin
"altn yllar"na dnmek istedikleri eklinde bir izlenim yaygn.
Gerekten de, kamuoyunda "HL davas"nn savunucusu olarak
ne kan kii ve kurulular tek sorun olarak katsayy gsteriyor,
HL'nin orta ksmlarnn yeniden almasn istiyor, btn HL'ni
"Anadolu HL"ne dntreceklerini sylyorlar.
Ancak titiz bir inceleme bize, HL'nin statsnn 1997 ncesine
dndrlmesini savunan birok kiinin daha ll bir davran
sergilediini gsteriyor. ou HL mezunu olan bu kii ve
kurumlar orta ksmlarnn tekrar almasna gerek olmadn;
katsaynn kaldrlmas gerektiini, ama buna ramen HL'ne

31

ok byk bir ylma beklemediklerini; gerekirse kontenjan

koyarak ve snav aarak renci saysnn belli bir dzeyde
tutulabileceini savunuyorlar.
HL olgusuna bir dava gibi bakan ok sayda kiinin de, bu okullara
1990'l yllardaki ar ylmadan rahatsz olduklarn grmek
ilgi ekici. Bu kiiler gemiteki nicelik artnn nitelii
drdn, bunun da "HL kimlii"ni olumsuz etkilediini
dnyorlar. Katsaynn kaldrlmasyla gnmzn nitelik
sorununun alabileceine inanmakla birlikte gelecek iin ok
da iyimser deiller. rnein bir STK temsilcisi yle konuuyor:
"5-6 yl sonra HL'lerin daha az rabet gren okullar olacan
dnyorum. Katsay problemi alsa dahi bu byle olacaktr.
Hatta alrsa daha kolay olaca kanaatindeyim. imdi bir inat
var, 'ben inancm iin fedakarlk yapaym' diyor. Bir sonraki
nesilde HL'ne fazla rabet olmayacak, nk insanlar dini
bilgileri daha kolay renebilecekleri imkanlara kavuacaklar."
2. "HL'nde Din Grevlisi Yetitirilir" Yaklam
TSAD Bakan mer Sabanc'nn dile getirdii "ihtiya fazlas
HL'nin kapatlp dz liseye dntrlmesi" nerisi, bu okullarn
1997 sonras durumundan memnun olan kesimler tarafndan
desteklendi. Bu nerinin hayata geirilmesi iin HL'ndeki varolan
renci saysnn daha da azaltlmas gerekiyor, nk o kadar
gzden dmelerine ramen HL'ndeki renci says halen "din
grevlisi ihtiyac"nn ok ok stnde; hatta son bir-iki ylda yeni
kaytlarda art bile yaand.
Bununla birlikte, eer HL bugnk statsnde kalacaksa, can
ekien atn tabancayla ldrlmesi gibi, mer Sabanc'nn nerisi
makul gzkyor. Fakat almamzn bandan itibaren defalarca
tekrarladmz gibi, ne amala kurulmu olurlarsa olsunlar, HL
yllardan beri din grevlisi yetitiren okullar olmaktan km
durumda. Kald ki tek bana HL eitiminin bir kiiye din
grevlisi formasyonu kazandrmad da aka ortada.
Bugnk statkoyu savunanlar, katsaynn srmesinden, HL
mezunlarnn ilahiyat dndaki fakltelere girememesinden
yanalar. Bu kiiler HL'ne pheyle yaklayor, hatta kimileri bu
okullarn devletin kilit noktalarnn ele geirilmesi plann ana
ss olduunu dnyor. Halbuki birinci blmde de
gsterdiimiz gibi, HL rencilerinin niversiteye girite
olaanst baarl olduu doru deil. Bir-iki Anadolu HL
rencisinin snavda ampiyon olmas ve baz slami cemaat
okullarnn stn baarlar byle bir imaja yol am olmal.
Esas sorun HL'nin bir dnem yzbinlerce renciye sahip
olmasndan kaynaklanyordu. Bu kalabaln hi de yksek

32

olmayan bir blmnn sekin niversiteleri kazanmas HL'ne

pheyle bakanlarn tedirginliklerini bir dnem iyice artrmt.
HL'ne din grevlisi yetitirme fonksiyonu ykleyenler,
"slamiyette kadn din grevlisi yok veya ok az" deyip kzlarn
bu okullara girmesine de kar kyorlar. Ancak aileler, deil
kzlarn, oullarn bile, din grevlisi olsun diye HL'ne
yollamyorlar. Daha nemlisi, kz okullamasnn epey dk
olduu lkemizde HL birok durumda kzlar iin cankurtaran
simidi olabiliyor.
"Fazla HL'ni kapatma" arlar yapanlar, bu okullarn geleceinin
yalnzca ilerindeki rencileri deil, yzbinlerce mezununu,
onlarn ailelerini ve daha tesi tm muhafazakr kitleleri
ilgilendirdiini de gz nne almak durumundalar. Babakann,
baz bakanlarn, ok sayda milletvekili ve brokratn mezunu
olduu HL'nin ardndaki toplumsal, siyasi, kltrel ve ekonomik
gc hesaba katmadan bu okullar hakknda birtakm tasarruflarda
bulunmak istenmeyen sonular dourabilir.
Kukusuz HL taraftarlarnn da, bu glerine fazla gvenerek,
dier kesimlerin hassasiyetlerini gz ard edip, sadece ve sadece
bu kurumlarn ihyasna ynelik giriimlerde bulunmas da baka
trden olumsuzluklara kap aralayacaktr.
3. Din reniminin zellemesi Tartmas ve Semeli Din Dersi
nerisi
HL'nin bugnk durumunu tercih edenler, devletin vatandan
din renimi talebini rgn retimde karlama diye bir
zorunluluu olmadn ileri sryorlar. Onlara gre din eitimi
yaygn eitim vastalaryla (yazl, grsel, iitsel medya...) aileler
tarafndan pekala verilebilir.
"Din eitimi ihtiyac"nn HL'nde karlanmasna taraftar olmayan
baz kiiler de bunun adresi olarak Kuran kurslarn gsteriyorlar.
HL'nin sadece din grevlisi yetitirmesi gerektiini dnenler
iinde saylar giderek artan bir grup, bu okullarn devlet
denetiminden karlmasn; hatta isteyenlerin din grevlisi
yetitirmek amacn tamamakla birlikte "din arlkl liseler"
kurabilmesini, bylece vatandalarn din eitimi ihtiyacnn
karlanmasn savunuyorlar.
Din reniminin zelletirilmesi nerisi, Trkiye'deki laiklik
tartmalarnn geleneksel saflarn altst ediyor. Bu neriye hem
baz "laiklie duyarl", hem de "muhafazakr", hatta "slamc"
olarak tanmlanabilecek kii ve kurumlar destek veriyor. Trk
laikliinin daha da liberalletirilmesini savunanlarn karsnaysa
bir baka grup "laiklie duyarl" ve "muhafazakr", kii ve kurumlar
kyor. Bu neriye en sert itirazlarn baz muhafazakrlardan

33

gelmesiyse dikkat ekiyor. Bu kiiler, din eitiminin

zelletirilmesi durumunda, birtakm radikal unsurlarn ve
cemaatlerin denetimi ele geirebilecei uyarsnda bulunuyorlar.
Esas olarak HL'ne bir dava gibi bakmayan muhafazakr evreler
tarafndan gelitirilmi olduu anlalan semeli din dersi
nerisini ikinci blmde, savunanlar ve kar kanlarn szleriyle
amtk. Toparlayacak olursak, bu neride hem din grevlisi
yetitirme, hem de din retimi talebini giderme ihtiyac bir
arada ele alnyor.
neri iki ayak zerinde ykseliyor: 1) HL'nin esas olarak ilahiyat
fakltelerine kaliteli renci yetitirecek sekin okullara
dntrlmesi; 2) Din reniminin rgn eitim kurumlarnca
stlenilmesi.
neri sahipleri rgn renim kurumlarnda (kimilerine gre
sadece orta retimde, kimilerine gre hem ilkretim, hem orta
retimde) semeli din dersleri konulmas durumunda HL'ne
ylma olmayacan dnyorlar. Bu derslerin says ve neler
olmas gerektiinde neriler farkllayor, ama en az iki (Kuran'n
Trkesi ve Hz. Muhammed'in Hayat dersleri ne kyor) dersin
rencilerin seimine sunulmasnda birleiliyor.
almamz boyunca devletin ilgili birimlerinin HL sorununa
zm iin tek bir noktaya, "semeli din dersi" nerisine
odaklandklarn gzlemitik. Nitekim, hkmet ve AKP
evreleri, yeni yasal dzenlemesinin yaratt tepkileri bir nebze
dindirebilmek iin bu neriyi "tek zm" olarak lke gndemine
tadlar. Halen geni bir ekilde tartlmakta olan bu neri
muhafazakr olmayan evrelerde de belli bir destek bulabiliyor,
ancak halen almas gereken birtakm sorunlar mevcut:
Muhafazakr kesimler, HL'nin klmesini ve bir nevi meslek
lisesine dnmesini kabul ettikleri iin bu neriyle taviz
verdikleri iddiasndalar, ama semeli din derslerinin btn
okullar birer HL yapaca yolundaki itirazlara da imdiden
kendilerini hazrlyorlar. Gerekten, bu nerinin dindar kesimler
iin bir geri mi, ileri mi adm olduu hayli tartmal bir konu.
Semeli din dersini nerenler bylece HL'ne bavurunun
azalacan ve bylelikle bu okullarn kalitesinin ykseleceini
sylyorlar. Ancak yeni durumda, HL mezunlarnn ilahiyat
dndaki fakltelere girmelerini engelleyici herhangi bir uygulama
nermemeleri, HL'ne ynelik kukular azaltacana daha da
artryor.
Not zorunluluu olan "semeli" yerine, not zorunluluu olmayan
"istee bal" din dersi arasndaki fark geni bir ekilde tartlmay
bekliyor.
neride "semeli din dersi" yerine "semeli slam dersi" (hatta
kimilerine gre slamiyetin sadece bir yorumu) verilmek istendii

34

ileri srlp, dier dinlerin, hatta mezheplerin durumunun ne

olaca sorusu ciddi tartmalara yol aabilir.
Bu noktada Alevilik olgusu krlma noktalarndan biri olabilir.
nk devletin ilgili brokrasisi, Alevilii, Alevilerin yaad
gibi deil kendilerinin grmek istedii gibi tanmlamakta srarllar.
"Semeli" din dersi lkenin birok blgesinde ister istemez "zorunlu"
derse dnebilir.
Toplumsal Uzlama htiyac
Dn Trkiye'nin bir HL sorunu vard, bugn de var, bu gidile
yarn da olacaa benziyor. nk zaten ok etrefil olan, siyasi
ekimelerin malzemesi ola ola iinden klmas giderek
imkanszlaan bir sorunla kar karyayz. Dn HL'nden, "laiklie
duyarl" kesimler ikayetiydi, bugnse "dini duyarlklar yksek"
kesimler ikayeti.
Bu ksr dngnn krlmas iin, taraflardan her birinin, dierine
mutlak stnlk salamann yollarn aramaktan vazgeip ortak
bir uzlama zemini iin almas gerekiyor. Dier bir deyile HL
sorununun zm iin birtakm siyasi mekanizmalarn iletilmesi
gerekiyor. Ama her kesimin kabul edebilecei, uygulanabilir ve
kalc zm formllerini gelitirmede sivil toplumun
dinamizminden ve uzmanlarn bilgi ve birikiminden yararlanma
gerei kanlmaz.
Trkiye'nin nnde bir katsay deneyimi var: YK, sorunu
kamuoyuna tamadan, zellikle de bundan olumsuz olarak
etkilenecek kesimlere nceden haber dahi vermeden katsay
farklln uygulamaya soktu ve binlerce renciyi annda madur
etti. HL'nin nn kesmek iin yapld aikar olan bu
uygulamadan en byk zarar dier meslek liseleri grd. nk
HL'ne lke apnda milyonlar sahip kar ve darbenin etkisini bir
nebze azlatrken dier meslek liseleri kaderleriyle babaa kald.
Hkmetse, nce, konuyu kamuoyunda tarttrmadan katsayy
kaldracan ilan etti. Hkmetin alelacele katsayn kaldrmas
HL sorununun zlmesini daha da zorlatrmaya adayd. nk
katsaynn kaldrlmasndan yana olan ok saydaki kanaat nderi
ve STK temsilcisi de, hkmetin bu konuda temkinli davranmas,
en nemlisi konuyu HL'nde bir reform paketiyle kamuoyunun
gndemine getirmesi gerektiini vurgulamt.
Bu almay hazrlayan kiiler olarak bizde de, bu proje zerine
almaya baladmz andan ksa bir sre sonra katsay
farkllnn adaletsizlik olduu konusunda bir fikir birlii olutu.
Bununla birlikte YK Bakan Prof. Erdoan Tezi'in katsayyla
ilgili argmanlarnn hi de yabana atlmamas gerektiini, en
azndan bu tartmann uzmanlar tarafndan, effaf bir ekilde

35

bir sre daha srdrlmesi gerektiini dndk.

Hkmetin, son anda gelitirdii ve yasalatrd yeni katsay
dzenlemesi, bir "ara forml" aray olarak belki
deerlendirilebilirdi. Ancak birka rektr dnda kimseyle
grlmeden, sivil toplumun tartlmasna almadan dayatlan
yeni yasa byk bir tepkiyle karland ve sonuta Cumhurbakan
tarafndan veto edilince donduruldu.
zm nerileri
Hkmetin katsayy ucu ucuna 2004 ylnn SS'sine kadar
kaldrmas, o yl niversite snavna girecek meslek lisesi
rencilerine belki biraz moral verecekti, ama onlarn niversiteyi
kazanma ansn ok da artrmaya aday deildi. Sonuta bou
bouna sevinip SS'ye daha da moralsiz girmek durumunda
kaldlar.
Aralk ayndaki AB mzakereleri nedeniyle konunun
dondurulmu olmas, Trkiye'nin HL sorununu zmek iin en
az bir yl olduu anlamna geliyor. Biz de bunu nemli ve mutlaka
deerlendirilmesi gereken bir frsat olarak grp bu srete
vatandalarn, sivil toplum kurulularnn, siyasi partilerin ve
devletin ilgili birimlerinin dikkatine birtakm deerlendirme ve
zm nerileri sunmak istiyoruz. Bunlar hi kukusuz bu
almay hazrlayan kiinin grleridir. Bunlar, HL sorunu
zerine yaptmz almalardan, HL camiasnda yaptmz
grmelerden ve toplumun farkl kesimlerinden derlediimiz
gr ve nerilerden hareketle gelitirdik:
Genel Yaklamlar
HL'nin dnk ve bugnk durumlarnn herkes iin sorun
oluturduu kabul edilmeli;
HL sorunu, Trk eitim sisteminin temel sorunlarndan yalnzca
biri olarak grlmeli, eitim sistemimizin yeniden
yaplandrlmas balamnda ele alnmal;
HL sorununun toplumsal, kltrel, ekonomik, siyasal ve eitsel
boyutlar bulunuyor. Sorunun zm iin btn bu boyutlar bir
arada ele alnmal, herhangi bir boyut ya da boyutlar ar ekilde
ne karlmamal veya ihmal edilmemeli;
HL ile ilgili atlacak admlarn sadece rencileri deil ok geni
kitleleri yakndan ilgilendirdii akldan karlmamal;
HL sorunu, mmkn olduu kadar politik tartma ve
ekimelerin malzemesi olmaktan karlmal; "28 ubat srecinin
rvann alma" veya "AKP hkmetini keye sktrma" gibi
yaklamlardan uzak durulmal;

36

HL rencileri ve mezunlarna ynelik kk drc, sulayc,

phe uyandrc tavr ve davranlardan uzak durulmal;
HL renci ve mezunlar, dier retim kurumlarnda okuyanlara
ynelik kk drc, sulayc, phe uyandrc tavr ve
davranlardan uzak durmal;
Meslek eitimi, din retimi ve yksek retim gibi konularla,
btn bunlara bal olarak din-devlet-toplum ilikileriyle
dorudan balantl olduu iin HL sorununda atlacak her
admda olabildiince geni bir toplumsal uzlama zemini aranmal;
Bu balamda bata Diyanet leri Bakanl ve barts olmak
zere, din-devlet-toplum ilikisinin dier kilit alan ve sorunlar
da masaya yatrlabilmeli;
Kz rencilerinin HL'ne ynelmeleri bir olumsuzluktan ziyade,
bir frsat olarak grlebilmeli, burdan hareketle kzlarn
okullamasnda yeni formller zerine dnlmeli;
Somut neriler
HL'nin statsnn bir an nce netletirilmesi gerekiyor. Bu amaca
uygun olarak, Milli Eitim Bakanl tarafndan, sadece eitim
bilimcilerin deil, sosyal bilimlerin deiik alanlarndan
uzmanlarn (bu arada yabanc uzmanlarn) da katlaca ura tipi
bir giriim dnlebilir.
Sanldnn aksine HL sorununun zn katsay dzenlemesi
oluturmuyor. En ksa zamanda HL ile ilgili kapsaml bir
almaya giriilmeli, katsay da bunun iinde zlmeli;
Kapsaml bir zmn ar gecikme ihtimalinde, katsay sorunu,
YK ve AK bata olmak zere bu uygulamasnn savunucularnn
argman ve hassasiyetleri ciddiye alnarak ve onlarla birlikte
gelitirilecek bir ara formlle geici olarak zlmeli;
HL, dnk ve bugnk konumlar itibariyle Diyanet leri
Bakanl'nn arzu ettii nitelikli kadrolarn yetitirilmesine
imkan salayamyor. HL'nin, lahiyat Faklteleri ile birlikte bu
perspektifte yeniden yaplandrlamas durumunda Diyanet'in
ihtiya duyduu kadrolar yetitirmek iin yeni araylara gidilmeli;
Statleri ne olursa olsun, HL ile ilgili tartmalar daha ok renci
saysyla ilgili olarak kt, bundan sonra da byle olacaa benziyor.
renci saysnn fazlalndan rahatsz olanlar bunu azaltmann
tek yolu olarak HL'nin kalitesini drmeyi gryorlar. Bunun
yerine HL'ne bavurular, bu okullarnn kalitesini artrarak
azaltabilmenin yollar zerinde dnmek gerekiyor;
Bu balamda rgn renim kurumlarna semeli din dersi
konulmas nerisi dikkat ekiyor. Fakat bu neri "tek zm" olarak
dayatlmamal; btn ynleriyle, geni kesimlerin katlmyla
tartmaya almal;

37

Bu tartmaya farkl slam yorumu sahiplerinin, gayri mslimlerin,

agnostik ve dinsizlerin de katlm tevik edilmeli;
Semeli din dersinin yansra, ders saatleri dnda, mesela hafta
sonlar, not zorunluluu olmayan ve masraflar veliler tarafndan
karlanan istee bal din dersi seenei de tartlmal;
HL'ne ar yklenmeyi azaltmak iin Kuran kurslarnn yeniden
yaplandrlmas gndeme alnmal;
Devletin din eitiminden ekilmesi, bu amaca uygun olarak
Anayasa'nn deitirilmesi ve gerekli yasal dzenlemelerin
yaplmas nerisi kamuoyunun gndemine tanabilmelidir.
HL sorununun zm iin olgunun gz nnde bulundurmak
gerekiyor: Toplumun din retimi talebinin karlanmas; din
grevlilerinin eitilmesi; Trkiye'nin asla vazgeemeyecei laiklik
ilkesi.
Son tartmalarn nda, toplumun din eitim ihtiyacnn baka
kanallardan karlanarak HL'nin zerindeki ykn azaltlmas
ve bu okullarn, belki adlar da deitirilerek, esas olarak ilahiyat
fakltelerine ve dolaysyla Diyanet'e nitelikli kadrolar yetitiren
sekin eitim kurumlarna dntrlmesi yaklamnn giderek
ne kt grlyor.
ster bu yaklam, ister bir bakas olsun, HL sorununu, toplumun
tm kesimleri tarafndan kabul edilebilir, uygulanabilir ve kalc
bir ekilde zmede vatandalara ve sivil toplum rgtlerine byk
grevler dyor. nmzdeki bir ylda, toplumun farkl kesimleri
HL olgusunu bir sorun olarak grr, bu sorun hakkndaki
efsanelere srtn dnp gereklerden hareket eder ve en nemlisi
bunun zm iin toplumsal mutabakat arar ve bu uurda
birtakm tavizler vermeyi de kabullenirse Trkiye bu sorunu
kolaylkla zebilir.

38

SUMMARY
Introduction
The relationship between state and religion has proved to be an
unrelenting problem in the establishment and ongoing survival
of Turkish democracy. This question has manifested itself in a
number of different policy issues, including the framing of official
discourse. Most recently the place of Imam Hatip schools within
Turkish society has once again reignited the debate on religion
and state. In order to provide incite into the question of Imam
Hatip schools, on January 1, 2004, TESEV (Turkish Economic and
Social Studies Foundation) undertook a project entitled "Imam
Hatip High Schools: Legends and Realities". The aim of the project
was to expose realities shadowed by the legends surrounding the
debate around such schools. With this aim in mind, the research
seeks a solution that appeases the demands of all segments of
society. "Imam Hatip High Schools: Legends and Realities" is a
culmination of both fieldwork and study of relevant literature.
A Historical Overview
In order to study the role and place Imam Hatip schools play in
Turkish society, it is important to trace their development and the
controversies that they are associated.
The Ottoman Period
During the Ottoman Empire, a key objective of education was to
raise 'good Muslims'. Thus there was a need for Islamic clerics,
which was sustained through Islamic Theology Schools, called
medreses. However the early 19th Century witnessed a
reorganization of the education system in order to achieve the
Empire's Westernization/Modernization objectives. The Tanzimat
reforms of 1839 introduced a dual education system. The system
was divided into two distinct categories: education based on the
methods of religion: Sbyan Mekteps (primary schools) and
Medreses (universities); and secondly a more Western style
education was offered, in fields such as engineering, medicine
and the military. The subsequent unification of Medreset-l
Himmeti ve Hutaba (Schools for Education of Islamic Clerics)
and Medreset-l Vaizin (Schools for Preachers) in 1913, witnesses
the tangible origins of today's Imam Hatip high schools.

39

The Early Republican Period (1924-1950)

The educational reforms enacted during this period were part of
the larger nation-state building and modernization efforts
undertaken by Atatrk's government, and contributed to the goal
of undermining the role of religion in society and its influence
on education. In 1924 the Tevhid-Tedrisat (Law of Unification of
Educational Instruction) was passed, replacing existing pluralist
modes of education with a secular, centralist and nationalist
education system. The new law regulated existing forms of
schooling and placed all educational institutions under the control
of the Ministry of National Education. This was not only a rejection
of the traditionalism associated with medreses, but it also asserted
a centralist, modernist, national education system under the
guidance of rationalism and scientism, designed to establish a new
nation with a new identity and a new unified morality. In addition
to the education reforms, the education of religion also remained
a critical issue. Although secularists perceived the education of
religion as a private endeavor, religious education continued to
survive under the new regime. A Faculty of Theology at the
Darlfnun (Istanbul University), special schools for training
imams and hatips (ministers and preachers) were opened by the
new Ministry of National Education. However, in 1933 the Faculty
of Theology was abolished and Imam Hatip schools were
discontinued due to a lack of student interest.
Imam Hatip Courses (1949-1951)
The early Republican reformers were not without criticism.
Critiques of the strict secularist nature of the education policy of
the Republican People's Party were placated in 1948 by the
reinstatement of religious education in public schools. Such reforms
included the offering of ten-month Imam Hatip courses to junior
high school graduates as well as the establishment of a Faculty of
Theology at the University of Ankara in 1949.
Imam Hatip Schools (1951-72)
The establishment of Imam Hatip schools as we recognise them
today remained controversial and incomplete until the 1970s. The
first steps began in 1951 under the Democrat Party government,
which set up seven special secondary schools (Imam Hatip Okullar)
for the training of imams and hatips. In addition, in 1959 Islamic
Institutes were opened for graduates of Imam Hatip schools.
However, following the coup d'etat in 1960, Imam Hatip schools
encountered the threat of closure. Following the return to civillian
politics and the introduction of the new constitution in 1961,
graduates of Imam Hatip schools could only enroll in university

40

programmes if they had passed courses offered at secular schools.

During the premiership of Sleyman Demirel however, the
entrance of graduates of Imam Hatip schools to university without
any such strigent requirements was enrishned in law.
The place of Imam Hatip schools and the opportunities given to
graduates remained a controversial issue. The military coup in 1970
introduced two key reforms: firstly junior high Imam Hatip schools
were abolished, and in 1973 Imam Hatip schools were renamed as
Imam Hatip high schools. Under the subsequent National Education
Basic Law, Imam Hatip schools were defined as vocational schools,
where students were to trained as preaches and ministers or prepared
for higher education. The choices open to graduates continued to
ignite fierce debate. The draft law prepared by Nihat Erim's (the
then prime-minister)administration limited the options available
to graduates of Imam Hatip schools, restricting them to enrollment
at Departments of Theology. However under the leadership of
Prime Minister Naim Talu, the options available to graduates were
increased to the equivalent of graduates of literature departments
at public high schools. This was an important turning point in the
debate in favor of Imam Hatip high schools.
Imam Hatip High Schools (1973-1980)
Initially, Imam Hatip schools grew slowly, but their numbers
expanded rapidly to 334 during the 1970s. The coalition government
of 1974, established by the RPP (Republican People's Party) and
the NSP (National Salvation Party), committed to reopen junior
high schools and giving the right of entry to university through
examination. 230 new Imam Hatip high schools were opened in
a period of nearly four years. The expansion in religious education
overseen by the Democrat Party was unparalleled, approached in
magnitude only by the Nationalist Front governments in power
between 1965 and 1971. During the 1974-75 school year the number
of students attending to the Imam Hatip high schools grew to
48,895. This number subsequently grew to 200,300 by 1980-81. In
addition, females gained the right of entry to Imam Hatip high
schools in 1976. Although the establishment of new Imam Hatip
high schools was prohibited, 262 new Imam Hatip schools were
opened between 1973 and 1977. The proliferation of Imam Hatip
high schools is often cited as the effect of the National Salvation
Party's membership of a number of coalitions with Nationalist
Front governments.

41

Post 1980...
The coup d'etat of September 12, 1980 is a critical turning point
in the history of Turkey and also for the history of mam-Hatip
high schools. Under military governance, graduates of Imam
Hatip high schools gained the right of entry to all university
departments. In 1985, two new Imam Hatip high schools opened,
one in Tunceli, despite of the so-called ethnic structure of the
region, and the other in Beykoz as an Anatolian Imam Hatip High
School, with the aim of contributing to the education of children
of families who work abroad. Although the number of Imam
Hatip high schools had not increased since, the number of students
attending Imam Hatip high schools has increased by 45%. This is
partly due to the improvement in the quality of Imam Hatip high
schools and the education offered at such schools. However, the
introduction of eight years of compulsory education in 1997 has
seen a sudden decline in the popularity of Imam Hatip schools.
Numbers of Imam Hatip high school students by years

Number of Imam Hatip High Schools

(Junior High Schools) 1971-1981
Number of schools

400
350
300
250
200
150
100
50

-1

-1

98

98

19

19

80

79

78
19

19

19

77

76

-1

-1

97

97

7
97
-1

-1
75
19

19

19

74

73

-1

97

97

4
97
-1

-1
72
19

19

71

-1

97

97

Years

Number of Students (Junior and Senior Schools)

500000
400000
300000
200000
100000

42

-2
02
20

20

00

-2

00

00

9
99

19

98

-1

-1
96
19

94

-1

99

99

3
-1

Years

19

92
19

19

90

-1

99

99

98

7
98
19

88

-1

-1

-1

86

84
19

19

82

-1

98

98

19

Number of students

600000

The Proliferation of Imam Hatip High schools

During the education year of 1973-74, the total number of Imam
Hatip students was 34,570; in 1997 this number had sharply
increased to reach 511,502. Alongside this massive increase in
popularity, the number of schools also increased. The number of
Imam Hatip junior high schools reached 601 and senior high
schools 402. The increase in both student and school numbers
can be attributed to factors including the commitment of people
to religion, dormitory facilities, scholarships, the admittance of
females and an increase in demand for religious education.
The Majority of Imam Hatip High schools and their dormitories
were constructed and furnished through donations from
conservative segments of society. 65% of Imam Hatip high schools
and approximately half of the dormitories have been built without
state assistance.
Construction of Imam Hatip High Schools
By state

38

By cooperation of state and people

77

Temporarily reserved buildings, property of National Treasury

22

By associations, foundations and other institutions

263

Total

400

Source: Ministry of National Education (MNE), Coordination of Research and Planning Commitee (CRPC), revealed by, nsr, 1995, p. 149.

Constructions of Dormitories
(Only for students of Imam Hatip High Schools)
By state

35

By cooperation of state and people

28

By associations, foundations and other institutions

58

Total

121

Source: MNE, CRPC, revealed by, nsr, 1995, p. 150.

Financial aid, in the form of scholarships, makes Imam Hatip

schools more attractive, particularly for lower income families
and rural communities. The following table shows the fact that
the available funding for scholarships has increased, allowing
for more students to enroll.

43

Numbers of Students who won a scholarship

INSTITUTIONS OF INSTRUCTION
Primary Education

1991-92

1992-93

1993-94

1994-95

1995-96

1996-97

5000

6981

10417

12307

31348

27881
22724

Secondary Education

6500

8291

12220

11826

27128

Vocational Education for Males

1830

1550

2404

2449

6750

5888

Vocational education for Females

600

477

707

826

2339

1966

Education of Trade and Tourism

1340

932

1399

1386

3554

3290

50

57

131

147

445

296

3100

1700

2702

3312

9854

7416

71

12

15

20

25

35

Training Education
Institutions for Religious Education
Private education, guidance etc.
Office of Health Affairs
Total

10

18501

20000

30000

32278

81448

69504

Source: Ministry of National Education (MNE), Coordination of Research and Planning Commitee (CRPC), revealed by Sarpkaya, 1998, p. 84.

Dormitories for Students

INSTITUTIONS FOR
INSTRUCTION

NUMBERS OF THE
DORMITORIES

CAPACITY OF
DORMITORIES

TOTAL NUMBER OF
STUDENTS

Primary Education

169

84574

6717198

Secondary Education

216

43761

1426371

Vocational Schools for Males

102

18261

390806

Vocational Schools for Females

24

3017

98617

Education for Trade and Tourism

20

2010

224489

Education for Training

68

15943

21370

Institutions For Religious Education

291

41398

511502

Private Education and Guidance.

50

7502

272

Private Education

94

12826

2266

1034

229292

9392891

Total

Source: MNE Information about Education, p.56, rev. by. Sarpkaya, 1998, p.85

As aforementioned, one possible factor in the rise in attendance

of Imam Hatip schools is the rise in demand for religious education.
Research suggests that between the years of 1993 and 2000,
prospective students registered at Imam Hatip high schools
primarily to receive religious tutoring alongside a more general
education1. In addition, research shows enrollment at Imam Hatip
high schools was based solely on the student's decision.
The third proposed factor in the rise in popularity of Imam Hatip
schools is the admission of female students in 1976. By 1998, almost
100,000 females attended Imam Hatip high schools, making up
almost half of all students. This statistic is particularly revealing
because women are not eligible to become either imams or hatips,
suggesting that study was carried out on religious grounds rather

1 Suat Cebeci, Imam Hatip Liselerinden Mezun Olanlarn Ynelileri ve Sebepleri (1993), Trkmen (1998), nl (1998), Altunsaray (2000).

44

than for vocational reasons. In addition, as Table 5 illustrates,

female students have tended to exhibit more liberal opinions,
morals and beliefs in comparison to their male counterparts. Table
6 furthers this point by comparing female Imam Hatip graduates
to female graduates of other high schools. Interestingly, female
graduates of Imam Hatip schools appear to hold more modern
values concerning female employment than their counterparts
from vocational schools.

Numbers of Female-Male Students of Imam Hatip High

Schools after 1990
EDUCATION YEAR

MALE

FEMALE

TOTAL

PROPORTION OF FEMALE
STUDENTS

1990-1991

76898

23789

100687

23,63

1991-1992

86450

32835

119285

27,53

1992-1993

99160

43202

142362

30,35

1993-1994

109262

53061

162323

32,69

1994-1995

107999

59183

167182

35,4

1995-1996

113247

70394

183641

38,33

1996-1997

106187

74185

180372

41,13

1997-1998

98430

79616

178046

44,72

1998-1999

100021

92765

192786

48,11

1999-2000

66776

67448

134224

50,25

2000-2001

46906

44714

91620

48,8

2001-2002

38719

32864

71583

45,91

2002-2003

38987

25547

64534

39,59

2003-2004

49336

35562

84898

41,89

Source: Centre for Religious Education

Number of Female students in years

90000
80000
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000

00

20

02
20

03

-2

-2

00

00

20

00
20

01

-2

-2

00

00

19

99

-1
19

98

-1
97
19

-2

99

99

99

19

96

-1
19

95

-1
94
19

-1

99

99

99

19

92
19

93

-1

-1

99

99

99

-1

-1
90

91
19

19

Number of Female Students

100000

Years

45

Perspectives of Imam Hatip Students on Women's Issue*

STATEMENTS

Females%

Males%

Women should work

84,4

19,3

Women can share their ideas with men

66,2

24,4

Women should share their ideas only with their husbands

15,6

60,2

It is unnecessary that women have a profession

3,1

22,2

Women should be veiled

90,7

89,8

Women can travel independently

57,8

15,9

Women are belonged to their home

27,6

83

Source: Cokun, 1999, p. 98.

* This Table shows the percentages of participants who respond the statement as "Agree" or "Strongly agree".

Comparative Perspectives on Women's Participation in

Working Life*
Vocational Private High Imam Hatip
Private
Anatolian General
High
Schools of
High School High School Schools for Schools
Industry
Schools Community
M F
M F
M F
M F
M
F
M F
Women should work
It is unnecessary for women to
have a job
Women should be at home

94,5 90,6

94,1 65,6

96

50,1 95,5

89

3,2

3,6

1,3

15,5

1,5

3,6

9,7

21,9

14,4 40,7 43,5 59,6

20,7 27,2 82,6 17,5 33,9

6,6

84,8 19,3
3

21,6

90

69,3

2,1

6,9

Source: Cokun, 1999 p.82

*This Table shows percentages of the participants who respond the statement

Debates over Choices of Imam Hatip Graduates in University

Entrance Exams
The debate over the status of Imam Hatip high schools coincides
with the debate over the options available to graduates of Imam
Hatip schools. Secularists argue that graduates of Imam Hatip
schools should be limited in their choice of further study, as Imam
Hatip schools are the potential bulwarks of radical Islamism. The
first serious objection to the free choice of Imam Hatip graduates
came from TSIAD (Turkish Industrialists and Businessmen's
Association). According to their research conducted in 1988,
approximately %32 of graduates of Imam Hatip schools picked
faculties of law as their first choice in university entrance exams,
proving more popular than religious based alternatives. The report
concluded that, due to fundamental differences in their
upbringing, Imam Hatip graduates were rendered unsuitable for
public office. Thus the report called for a limiting of the choices
of university courses available to graduates. The report had
significant repercussions. Whilst the report triggered debate over
the status of Imam Hatip graduates, politicians tended not to
agree with TSIAD's position. For example, the then Minister of
National Education, Avni Akyol, criticised the report in terms
of human rights, claiming such proposals undermined the

46

principle of equal opportunity in education.

Further research conducted by Prof. Suat Cebeci in 1993,
investigated the choices of Imam Hatip graduates for the years
1986, 1987 and 1988. Cebeci found that faculties of theology were
the most popular, whereas only 3.6% of graduates chose law and
2.4% chose political science.

Numbers of Graduates of Imam Hatip High Schools

registered to Faculties of Universities
Years

Law

Political
Science

Instruction

Training for
Education of
Religion and Ethics

Theology

1998*

232

277

3.285

322

1.420

1999

54

97

315

669

1.324

2000

96

149

639

778

1.254

2001

82

93

541

785

917

2002

91

70

374

603

685

Source: Mehmet Gndem, "Imam Hatiplerin Dn, Bugn"

*There was no differentiated implementation of the coefficient factor.

In 1999, the reclassification of Imam Hatip schools as "vocational

schools" meant that, although more options had been made
available to graduates, attaining places at prestigious university
courses became more difficult. This is primarily because vocational
school graduates are liable to a coefficient which lessens their
achievement at university entrance exams. As a vocational school
the coefficient employed for Imam Hatip schools is far less than
the coeffcient employed by general high schools. In addition,
the expansion of compulsory education from five to eight years
in 1997 dented the popularity of Imam Hatip schools. Not only
did this cause considerable tension, but it also meant that, following
the introduction of the coefficient factor in 1998, numbers of
graduates attending law, political science and education courses
declined dramatically. In defense of the secularist side of the
argument however, it appears that Imam Hatip graduates tend to
do less well in university entrance exams than many of their peers.
As figure 4 illustrates, Imam Hatip graduates achieve amongst
the lowest grades of all high school graduates, well below students
graduating from science, private and Anatolian high schools.

47

Proportion of Achievement in University Entrance Exam

80
70

60
50
40
30
20
10
0

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

General High School

Private High School
High School of Science
Imam Hatip High School
Vocational High School for Industry

Anatolian High School

Vocational High School for Trade

In Conclusion...
The debate over the place of Imam Hatip schools in Turkish society
remains controversial and unresolved. In order for the debate to
be quashed and thus resolved, a solution must account for all
opinions of society and build some sort of consensus. This report
tries to expose the realities of the situation, hopefully helping to
reach the desired resolution. This report has been prepared through
both field work and the consultation of previous literature and
studies on the issue. TESEV went to six Imam Hatip high schools
(two in Istanbul, and one in Adana, Samsun, Diyarbakr and
Erzurum), and interviewed 59 students (30 female, 29 male), 13
teachers, eight administrators, 38 graduates and 24 parents. Our
findings can be summarized as follows:
Coefficient factor: The participants emphasized the unfair
application of the coefficient factor in university entrance exams.
This problem should be eliminated.
Quantitative problem: Since graduates of Imam Hatip high schools
have little chance of entering the university course of their choice,
the number of students registering has fallen year on year. Much
of the capacity of Imam Hatip schools is left unused.
Qualitative problem: Students who have little concern with
continuing their education, have, convinced through fellowship
facilities, tended to register to Imam Hatip high schools. This
situation has a negative effect on the profile of students attending
Imam Hatip schools. Parents have tended to register their more
academically able children to general high schools and registered
their relatively less talented children to Imam Hatip high schools.
In this respect many students attending Imam Hatip high schools
are unmotivated and lack interest, which in turn reflects on the
schools themselves.

48

Female students and veiling: One of the more interesting findings

of our research is the difference between the origin of female and
male students. Male students are mostly from rural regions of the
country, whereas female students tend to reside in urban areas.
Female students' preferences are linked to the freedom to cover
themselves (I.e. wear a veil) in Imam Hatip high schools. We asked
female students whether they went to another high school, their
answer was invariable negative.
Confusion over the status of Imam Hatip students: Administrators
of Imam Hatip high schools insisted on the fact that nobody
registers to Imam Hatip schools solely to be an imam (minister)
nor hatip (preacher). This is in direct contradiction to the status
of Imam Hatip schools as vocational.
Attendance at Imam Hatip schools: The majority of students
interviewed, point out that being a student of an Imam Hatip
school is their choice. Parents also emphasized the importance of
religious education running alongside a positivist education.
Parents argued that when attending Imam Hatip schools, their
children gained a more rounded education, essential, in their view,
in creating sound citizens.
Training Islamic Clerics: Our findings also show that there is a
consensus in the inefficiency of Imam Hatip schools in training
Islamic Clerics. Indeed, the majority of graduates believed they
were not qualified to become a cleric. In addition, none of the
interviewees stated that they had wanted to become a cleric.
Perceptions of Imam Hatip schools: TESEV did not meet any
student who regrets enrollment at an Imam Hatip school. The
freedom to veil, receiving religious education as well as the
instruction offered by general high schools, good relations with
friends, instructors and administrators, and being isolated from
detrimental habits made Imam Hatip schools attractive to attendees.
Being Imam Hatip school oriented: The majority of participants
were positive towards their association with an Imam Hatip school.
They insisted that any person graduating from an Imam Hatip
school was in no way to be considered a "terrorist, thief or immoral".
In addition participants rarely complained about negative
prejudices associated with Imam Hatip schools.
Networks of Solidarity: Despite public opinion suggesting to the
contrary, connections between graduates, particularly in large
urban areas, tend to be fairly weak.
Imam Hatip community's perceptions of society: TESEV observed
that students, instructors, administrators and graduates of Imam
Hatip schools exhibit suspicions concerning the rest of society.
They define Imam Hatip high schools as purified places. Negative
perceptions about other high schools were mostly observed amongst

49

parents of female students of Imam Hatip high schools.

Concern of state and society towards Imam Hatip schools: The
majority of participants emphasized that society does not support
Imam Hatip students as they did previously. Most of the students
believe that they are isolated and stigmatized. Graduates
acknowledged the state's treatment of them, but they did not
express their reaction in a resentful manner.
The AKP (Adalet ve Kalknma Partisi - Justice and Development
Party) and expectations: TESEV observed that the establishment
of the AKP government had triggered expectations of a resolution
to the problem of Imam Hatip schools. Three approaches to the
issue were apparent in TESEV's research; the problem will be
solved, calm optimism or the issue needs considerable time.
Personal Expectations: Most of the students want to attend
university. If the problem of the coefficient factor remains
unresolved, students tended to aim to attend Faculties of Theology.
Female students tended to be more enthusiastic about university
enrollment in comparison to male students. In addition most of
the respondents felt the coefficient factor issue would be resolved.
The future of Imam Hatip schools: Again, the problem of the
coefficient factor remained a key issue. Although the majority of
participants acknowledged that the golden age of Imam Hatip
schools had ended, due in part to the coefficient factor, they stressed
their continuing importance in society. Unregulated religious
education, they felt, could be chaotic and potentially dangerous.
Participants also felt that if the coefficient factor were to be
removed, demand for religious education would increase.
Elective Courses for the education of religion: Participants were
asked if the demand for Imam Hatip schools would decline if the
Koran and Hadis (Mohammed's traditions) were to be added to
the syllabi of general high schools. Most participants responded
by reiterating that their chosen schooling would not change,
although the addition of Islamic based courses at general high
schools was felt to be a good idea. Indeed instructors, administrators
and parents have pointed out that this would be a good solution.
In addition, according to Imam Hatip school administrators if
elective courses for the education of religion were to enter the
syllabi of general high schools then Imam Hatip schools would
be perceived as schools for the education of Islamic clerics.
Today the place of Imam Hatip schools remains precarious. Student
numbers are decreasing and the standard of education offered is
largely inadequate when compared to alternatives. The AKP had
promised to address the issue. The draft Education Bill aimed to
resolve the problem of the coefficient factor, but, in TESEV's

50

opinion, it would have done little to solve the problem merely

appease it. This attempt in turn triggered the Higher Education
Board and scholars to uphold Turkey's secular nature. The goal of
EU membership has also turned the majority of Turkey's media
against such perceived pro-Islamic reform. As a result, the
government's draft education reform bill was vetoed. Indeed, the
framing of the arguments involved narrows the debate, whereas
wider analysis is needed.
Included in TESEV's field work, the views and opinions of different
segments of society were accounted for. TESEV consulted 12 NGOs,
three education unions, three scientists studying educational
sciences, 11 social scientists, 18 journalists, three Imam Hatip
oriented deputies from the AKP and 3 Imam Hatip oriented
deputies from the CHP (Republican People's Party) and six
bureaucrats for their proposals of solution. Those interviewed also
addressed similar arguments to those listed above. However, two
key questions underlined all enquiries.
What is the function of Imam Hatip schools?
What should the function of Imam Hatip schools be?
The mainstream debate over Imam Hatip schools surrounding
the obscurity of their status, points towards the first question. Are
Imam Hatip schools for training Islamic clerics or the education
of religion? Are Imam Hatip high schools vocational schools or
alternatives to general high schools? In other words the difference
between Imam Hatip schools and general high schools remains
unclear and unspecified. Those who advocate that Imam Hatip
schools are for the training of Islamic clerics, assert that the
number of schools should be limited and female students should
be prohibited from entry. On the other hand, parents with students
enrolled in Imam Hatip schools suggest that the schools are not
vocational and should aim towards the raising of upstanding
Muslim citizens.
In accordance with the second question; the education of religion
is also an extremely complicated issue. Those in favor of the status
quo insist that the state is not required to provide religious
education, and those wishing to obtain it should do so extracurricularly. Another proposition is to undertake religious
education through elective courses. The function of Imam Hatip
schools can thus be determined as vocational and the education
of religion can be sustained through elective courses in general
high schools. This proposition is still being discussed, although

51

worries exist over the dominance of Sunnis in religious education

of this type.
Recommendations
As it is stated throughout the report, the contemporary debate
over Imam Hatip schools is especially significant as Turkey stands
on the cusp of EU negotiations. Today the question of Imam Hatip
schools not only addresses problems with Turkey's educational
system but also has social, cultural, economical and political
dimensions, hence the need for a consensual solution that accounts
for all segments of society and takes into account the relationship
between state and society within Turkey. As aforementioned one
of the purposes of this research was to contribute to a potential
solution and trigger the debate within the framework of the
democratization process in Turkey. Therefore the following points
should be understood as suggestions based upon TESEV's research.
1. The status of Imam Hatip schools should be clarified. In
accordance with this, the Ministry of National Education should
organize a forum of experts from both education and the social
sciences to discuss the matter.
2. The question of Imam Hatip schools could not be reduced to
the problem of the coefficient factor. Any solution should be
formulated after broader analysis. But considering the urgency
of a need for a solution to the problem of the coefficient factor
a transitory formulation should be elaborated together with
the Higher Education Board and the Council of Universities
for eliminating any undue inequality stemming from the
coefficient factor.
3. The syllabi and educational efficiency of Imam Hatip schools
should be reconsidered.
4. The proposition of elective courses should be debated by all
segments of society including non-Muslims, people from
different sects of Islam, agnostics and atheists. Apart from
elective courses, the proposition of non-obligatory courses for
the education of religion should be debated.
5. Koran courses should be reconstructed and re-modified.
6. De-regulating state control over education of religion and
allowing for the religious communities to take up this function
should be publicly debated.
7. The question of Imam Hatip schools should be solved through
acknowledgement of the following facts; satisfaction of the
demand for education of religion, training of clergies and the
principle of secularism.

52

1
BLM I
LTERATR TARAMA
HL'nin dn ve bugn zerine derinlikli bilgiler ieren "Literatr
Tarama Raporu" iin yaklak 50 gn alld. Ortaya kan metin
ubat 2004 sonlarnda www.tesev.org.tr'de yaynland. Gelen
eletiriler ve yeni bulgular nda gncelletirildi.
Bu aamada HL'ler zerine hazrlanm makale ve kitaplarn
nemli bir blmnden istifade edildi. Trkiye niversitelerinde
yaplm be yksek lisans, ABD niversitelerinde yaplm iki
doktora tezi edinilip incelendi. Konuyla ilgili resmi mevzuatn
taranmasnn yan sra Milli Eitim Bakanl, YK, SYM ve
Diyanet leri Bakanl'ndan gerekli birtakm istatistikler temin
edildi.
Referanslarla ilgili not
Bu almada mam Hatip Liseleri ile ilgili Trkiye niversitelerinde
yaplm be yksek lisans tezinde yer alan HL rencileri ile
yaplm anketlerin sonularndan geni olarak yararlanlmtr.
Bu tezleri hazrlan tarihlerine gre yle sralayabiliriz:
1- Ruhi Sarpkaya tarafndan Dokuz Eyll niversitesi Atatrk
lkeleri ve nklap Tarihi Enstits iin yaplan "Atatrk'n Eitim
Politikas'nda Tevhid-i Tedrisatn Yeri ve 1950 Sonras
Uygulamalarn Sonular" balkl yksek lisans tezi. Tez danman,
Do. Dr. Bayram Bayraktar. Aratrma, 1997-1998 ylnda Manisa
ili Merkez ile ve Turgutlu ilesindeki HL'de okuyan son snf
rencileri ile yapld. Anketleri 183 HL rencisi yantlad. Bu
aratrma bundan sonra metinde "Sarpkaya 1998" olarak anlacaktr.
2-Emine Trkmen (Gl) tarafndan Uluda niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dal Din
Eitim Bilim Dal iin yaplan "mam Hatip Lisesi rencilerinin
Beklenti ve Sorunlar" balkl yksek lisans tezi. Tez danman
Yrd. Do. Dr. Akif Klavuz. Aratrmada, Bursa Merkez, Gemlik,
Mudanya, Orhangazi, Keles, Karacabey, Mustafakemalpaa,
Orhaneli ve Yeniehir HL'de renim gren 500 renciye eitli
konularda sorular yneltildi. Anket 1993-1994 retim ylnda
Ders Geme ve Kredi Sistemine bal 6. dnem ve klasik sistemin
7. snflarnda renim gren rencilerle yapld. Bu aratrma
bu metinde "Trkmen (Gl) 1998" olarak anlacaktr.

53

3-Yldz nl tarafndan Uluda niversitesi Sosyal Bilimler

Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dal Din Eitim
Bilim Dal iin yaplan "mam Hatip rencilerinin Beklenti ve
Sorunlar" balkl yksek lisans tezi. Tez danman Yrd. Do. Dr.
Mustafa cal. Aratrmada, Bursa HL, Nilfer HL, Bursa
Anadolu HL ile Gemlik, negl, znik, Karacabey, Keles, Mustafa
Kemal Paa, Mudanya, Orhaneli, Orhangazi ve Yeniehir
ilelerindeki HL'de renim gren 565 renciye eitli konularda
sorular yneltildi. Anket 1995-1996 ylnda renim gren 3. snf
rencileri ile yapld. Bu alma bundan sonra metinde "nl
1999" olarak adlandrlacaktr.
4-Mustafa Kemal Cokun tarafndan Ortadou Teknik niversitesi
Sosyoloji Blm iin hazrlanan "Comparative Study of Secondary
Schools in Turkey, Example of mam Hatip Schools" balkl yksek
lisans tezi. Tez danman Prof. Dr. Bahattin Akit. Aratrmada
Ankara'daki farkl tipteki 19 ayr okul rencilerine sorular soruldu.
Bu okullar: normal lise, HL, drt Endstri Meslek Lisesi,
iki zel lise, 5 zel "cemaat" lisesi ve iki Anadolu Lisesi. Anket 19971998 retim ylnda 1600 renci ile gerekletirildi. Bu alma
bu metinde "Cokun 1999" olarak anlacaktr.
5-Musa Altunsaray tarafndan Ankara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Eitim Ynetimi ve Planlamas Ana Bilim Dal iin
hazrlanan mam Hatip Liselerine Talebi Etkileyen Etmenler
(Ankara li rnei) balkl yksek lisans tezi. Tez danman Do.
Dr. Kasm Karaktk. Aratrma 1998-1999 retim ylndaki
birinci snf rencilerine uyguland. Ankara'daki 7 HL'de (Tevfik
leri HL, Demetevler HL, Keiren HL, Mamak HL, Sincan
HL, Glba HL, Solfasol HL) toplam 379 renciye eitli
konularda sorular soruldu. Bu aratrma bundan sonra metinde
"Altunsaray 2000" olarak anlacaktr.
1.1 Bugne Nasl Gelindi?
Din adamlar yetitirmeye ynelik okullar cumhuriyet ile birlikte
Trkiye'nin gndemine girdi. En son olarak mam Hatip Liseleri
adn alan bu okullar hep birtakm tartmalara yol at.
ocuklarna hem pozitif bilimleri, hem de slam dininin esaslarn
ve ilmihal bilgilerini retmek isteyen muhafazakr ailelerin ksa
srede benimseyip sahiplendii HL'nin, zellikle 1970'li yllardan
itibaren gsterdii hzl geliim, laiklie duyarl kesimleri
endielendirdi.
Bu geliimde birok faktr etkili oldu. Bunlarn bazlarn yle
sralayabiliriz:

54

Dindar vatandalarn HL binalar iin arsa balamas, inaatlar

stlenmesi ve okullarn tefriatn yapmas;
Kz rencilerin de bir aamadan sonra HL'ne kabul edilmesi ve
kimi durumlarda rtl bir ekilde erkeklerle karmadan
okuyabilmelerine gz yumulmas;
Farkl hkmetlerin oy hesabyla HL'nin almasn tevik
etmesi, btelerini artrmas ve statlerini iyiletirmesi;
Buna bal olarak HL mezunlarna kademeli olarak da olsa,
istedikleri yksek renim kurumlarn tercih hakk salanmas;
HL rencilerine, vatandalarn da geni katklaryla burs
ve pansiyon konularnda geni imkanlar salanmas;
HL mensuplarnn "mam Hatiplilik" ruhuyla kendi aralarnda
dayanma alar gelitirmeleri ve HL'nin nicelik ve nitelik
asndan glendirilmesi iin etkinlik gstermeleri.
Btn bu ve benzeri olgular sonucunda yz binlerce renci bu
okullara yneldi ve bylelikle HL rencilerinin tm
ortarenime oran yzde 10'a kadar ulat. Bu nedenle HL baz
evreler ve uzmanlar tarafndan "paralel", hatta "alternatif"
ortarenim kurumlar olarak nitelenir oldu. Bu arada bazlarnn
"Anadolu lisesi" stats kazanmas ile HL'nin lke apndaki
baar oran ksmi olarak ykseldi.
Ailelerin ocuklarn "dinlerini unutmasnlar" diye HL'ne
gnderirken, bu okul mezunlarnn byk bir ksm din hizmetleri
alannda grev almak yerine -zaten saylar bu konudaki ihtiyatan
hayli fazlayd- baka mesleklere yneldiler. HL mezunlarnn
subay ve polis, ayrca mlki amir olup olamayacaklar ok tartld.
28 ubat 1997'de balayan srete, sekiz yllk kesintisiz eitimle
birlikte HL'nin orta ksmlar kapatld; mezunlarn katsay
uygulamas ile SS'de taban puanlar drlerek ilahiyat yksek
okullar ve faklteleri dndaki yerleri kazanmalar zorlatrld.
Bunlarn sonucunda HL'nin renci says hzla azald.
Bu nedenle gzler, daha iktidara yrd andan itibaren AKP'ye
evrildi. nk bata Babakan Recep Tayyip Erdoan olmak
zere ok sayda AKP'li bakan ve milletvekili HL mezunuydu ve
partinin geleneksel taban bu soruna bir "dava" gibi bakyordu.
AKP ile birlikte HL'nin statsnn iyiletirilecei beklentilerine
paralel olarak, yeni kayt yapan rencilerin saysnda ksmi bir
art oldu. Fakat Hkmet, hem youn d politika gndemi, hem
de barts etrafnda kan tartmalarn yaratt etki nedeniyle
laiklik ile ilgili sorunlara el atma konusunda aceleci davranmad.
Meslek lisesi mezunlarnn -bu arada HL'lilerin- niversiteye
giriteki maduriyetlerini giderme yolundaki giriimlerde de,
bata niversiteler olmak zere devletin etkili kurumlarnn
direnii nedeniyle geri adm att. Ancak 28 Mart 2004 yerel
seimleri ncesi Babakan Erdoan, birok ilde mitinglerde,

Ailelerin ocuklarn "dinlerini

unutmasnlar" diye HL'ne
gnderirken, bu okul mezunlarnn
byk bir ksm din hizmetleri
alannda grev almak yerine -zaten
saylar bu konudaki ihtiyatan hayli
fazlayd- baka mesleklere yneldiler.

55

katsayy kaldracaklarn, bylelikle meslek lisesi rencilerinin

niversiteye eit artlarda gireceklerini vaat etti. Nitekim Mays
aynda yaplan YK Yasas'ndaki deiikliklerle, katsayda meslek
liseleri lehine nemli iyiletirmelere gidildi. Fakat Cumhurbakan
Ahmet Necdet Sezer'in vetosu nedeniyle konu Hkmet tarafndan
donduruldu.
1.2 Cumhuriyet ncesi Dnemde Din Eitimi
1913 ylnda mam Hatip
yetitirmek zere alan ve daha
sonra "Medreset-l Vaizin" ile
birletirilerek "Medreset-l rad"
adn alan "Medreset-l Himmeti ve
Hutaba" bugnk mam Hatip
Liseleri'nin kkeni olarak kabul
edilebilir. Bu okullar mrlerini
Tevhid-i Tedrisat Kanunu'na kadar
srdrd.

Katsayda yaplacak herhangi bir yeni dzenlemenin, HL'yi sorun

olmaktan karmas imkansz. Din eitimi, meslek eitimi, dindevlet ilikileri, temel hak ve zgrlkler gibi alanlar ilgilendiren
HL sorunu zmek isteniyorsa konuyu tarihsel bir perspektiften
ele almak kanlmazdr.
Cumhuriyet ncesinde Osmanl toplumundaki "din adam" ihtiyac
medreseler aracl ile karlanyordu. Tanzimat sonras iyiletirme
araylarnda eitim ve retim de nemli yer tuttu. Din
adamlarnn ve ulemann nasl yetitirilecei konusu Osmanl'nn
son dnemlerinde tartlmaya baland ve bu tartmalar
Cumhuriyet'in kuruluuna kadar devam etti. Cumhuriyet'in
kurulmasndan hemen nce, Osmanl mparatorluu'nun eitim
sistemi, dnya gr ve deerleriyle "iyi bir mslman birey
yetitirme" temeli zerine oturtulmutu. Bu arada, Batllarla
kurulan youn ilikilerin etkisiyle, zellikle Tanzimat'n ilanna
yakn tarihlerde Batl usullerle retim yapan okullar da almaya
balanmt. Sonu itibariyle Osmanl eitim kurumlar ikili bir
yap arz ediyordu:
1. Din esasna gre eitim:
Sbyan mektepleri (lkokullar),
Medreseler (niversiteler).
2. Batl usullere gre kurulmaya balanan eitim:
Askeri teknik ve ihtisas okullar (Mhendishane-i Bahr-i
Hmayun, Mekteb-i Ulum-u Harbiye vb.),
Genel eitim kurulular (Rdiyeler, Mekteb-i Umum-u Edebiye
vb.) (Koer, 1992, s. 6)
1913 ylnda mam Hatip yetitirmek zere alan ve daha sonra
"Medreset-l Vaizin" ile birletirilerek "Medreset-l rad" adn
alan "Medreset-l Himmeti ve Hutaba" bugnk mam Hatip
Liseleri'nin kkeni olarak kabul edilebilir. Bu okullar mrlerini
Tevhid-i Tedrisat Kanunu'na kadar srdrd.

56

1.3 Cumhuriyetin lk Yllarnda Din Eitimi

3 Mart 1924 tarih ve 430 sayl "Tevhid-i Tedrisat Kanunu" lke
genelindeki tm eitim ve retim kurumlarnn, bteleriyle
birlikte Maarif Vekaleti'ne (Milli Eitim Bakanl'na)
balanmasn ngryordu. Tm yedi madde olan kanunun 4.
maddesi ise din grevlisi eitimini dzenliyordu:
Madde 4: "Yksek diniyat mtehassslar yetitirmek zere Darul Fnn'da bir lahiyat Fakltesi te'sis ve mamet ve Hitabet gibi
hidemat- diniyyenin ifas vazifesi ile mkellef memurlarn
yetimesi iin de ayr mektepler kad edilmesi." (Milli Eitim
Bakanl'nca, yksek din uzmanlar yetitirmek iin, niversitede
bir ilahiyat fakltesi alacak ve imamet ve hatiplik gibi dini
hizmetlerin grlebilmesi iin de ayr okullar alacaktr)
Yasann ardndan dnemin Maarif Vekili (Milli Eitim Bakan)
Vasf nar 16 Mart 1924 tarihli telgraf emriyle lke genelinde
bulunan btn medreselerin kapatlmas talimatn verdi.
Medreseler kapatldktan sonra retim kurumlarnn tm ayn
dzenleme altna alnarak tek bir bakanla baland. Tevhid-i
Tedrisat Kanunu ile sadece medreseler dlanmad; aznlk okullar,
misyoner okullar ve yabanc okullardan oluan oulculua son
verildi. Bu yasa, yeni bir kimlii olan yeni bir ulus ve yeni bir
ahlak sistemi kurmak amacyla merkeziyeti, modernist ve ulusal
bir eitim sistemi getirmekteydi. (Akit, 1991: 161) Bylece bir tala
birka ku vurulmu, yani dinsel eitim ulemann elinden alnarak
yeni bir birleik eitim, kz ve erkek rencilerinin bir arada
eitimi gerekletirilmitir. (Mardin, 1992: 76) oulcu eitim
yerini, birletirilmi laik bir eitim sistemine brakmtr.
mam Hatip Mektepleri (1924-1930)
Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nda ngrlen okullar "mam Hatip
Mektepleri" ad altnda 1924 ylnda 29 merkezde ald. Bu okullar
stanbul'daki Medreset-l rad ve stanbul dndaki "Tara
Medreseleri"nin yerini ald. Okullarn ilk rencilerini yine bu
medreselerin rencileri oluturdu. mam Hatip Mektepleri'nin
eitim sresi drt yl olarak belirlenmi, drt yllk ortaokul
seviyesinde tutulmutu. mam Hatip Mektepleri'nin mr sadece
alt yl oldu. 1930 ylnda renci azl nedeniyle okullar kapatld.

mam Hatip Mektepleri'nin eitim

sresi drt yl olarak belirlenmi, drt
yllk ortaokul seviyesinde tutulmutu.
mam Hatip Mektepleri'nin mr
sadece alt yl oldu. 1930 ylnda
renci azl nedeniyle okullar
kapatld.

57

Tablo 1.1
mam Hatip Mekteplerinin Okul ve renci Durumlar
DERS YILI

OKUL SAYISI

RENC SAYISI

1923-1924

29

2258

1924-1925

26

1442

1925-1926

20

1009

1926-1927

278

1927-1928

200

1928-1929

100

1929-1930

KAPATILDI

Kaynak: nsr, 1995, s. 92.

mam Hatip Mektepleri'nin

kapatlmasnn ardndan 1948 ylna
kadar din eitimi ve retimi Diyanet
leri Bakanl bnyesindeki Kuran
Kurslar tarafndan verildi. Bu tarihe
kadar Milli Eitim Bakanl
bnyesinde herhangi bir okul almad.

mam Hatip Mektepleri'ndeki renci saysndaki bu d mam

Hatip Liseleri zerine yapt aratrmalarla dikkat eken Yrd.
Do. Dr. Ahmet nsr u ekilde aklyor:
Bu okullarn drt yllk ortaokul seviyesinde tutulmas, lise ve
yksek retim imkannn olmay;
Bu dnemlerde din grevliliinin marjinelletirilmesi;
Dier meslek teknik retim kurumlarnn cazibelerinin
arttrlmas;
Medreseler dneminde mevcut bulunan burs ve dier imkanlarn
ortadan kalkm olmas;
Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi Prof. Halis
Ayhan ise renci ilgisizliinin nedenlerini u ekilde aklyor:
"Mekteplerin, renci ilgisi azald iin kapatld iddias bir
lde doruysa da mektebin lise ksmnn almay, yalnz drt
yllk bir orta mektep seviyesinde kalm olmas, mezunlarnn
istihdam alanlarnn olamay gibi sebepleri birlikte dnmek
gerekiyor. Mekteplere rencinin ilgisiz kaln, bir taraftan
1928'de yaplan Harf nklab'nn etkisine, dier taraftan laiklik
anlay ve uygulamasna balamak daha doru olacaktr." (Ayhan,
1999, s.38)
mam Hatip Mektepleri'nin kapatlmasnn ardndan 1948 ylna
kadar din eitimi ve retimi Diyanet leri Bakanl
bnyesindeki Kuran Kurslar tarafndan verildi. Bu tarihe kadar
Milli Eitim Bakanl bnyesinde herhangi bir okul almad.
mam Hatip Kurslar (1949-1951)
mam Hatip Mektepleri'nin 1930 ylnda renci yetersizlii
nedeniyle kapanmasnn ardndan ayn gerekeyle Darlfunun
bnyesindeki lahiyat Faklteleri de kapand. ok partili hayata
geilmesinin ardndan din eitimi ister istemez iktidar partisi
CHP'nin de gndemine geldi. Bu konuda 1947 ylnda Anadolu

58

Ajans "Din Eitiminin Serbestliine" dair bir CHP Divan teblii

yaynlad. Tebli, "Din Bilgisi Dershaneleri" almasn
ngryordu. Teblide, "Din Bilgisi Dershaneleri'ne retmen
yetitirmek, imam hatiplik hizmetleri iin eleman hazrlamak
amacyla yurttalar din eitimi seminerleri dahi aabilirler.
Seminerler ortaokul retimine dayanr ve ortaokul mezunlarna
be, lise mezunlarna iki yllk retim verilir. Bu dershanelerde
Milli Eitim Bakanl'nca onaylanandan baka kitaplar
okutulmaz," deniyordu (Selamet Mecmuas, Say 8, 11 Temmuz
1947). Ancak bu niyet uygulamaya geirilemedi.
Din eitimine ilikin ikinci nemli tebli 21 Mays 1948 tarihli
Ulus Gazetesi'nde yaynland. Yine CHP Divan'na ait teblide,
"Milli Eitim Bakanl'na bal kurslar almas ve buraya ortaokul
mezunlarndan askerliini yapm kimseler alnmas suretiyle
memleket ihtiyacn karlamak zere din hizmetlerini grecek
elemanlarn yetitirilmesi prensibini tesbir eden nergenin
ounlukla kabul edildii" yer ald. Tebliin yaynlanmasndan
sekiz ay sonra, 15 Ocak 1949 tarihinde nce stanbul ve Ankara,
daha sonra da Afyon, zmir, Isparta, Kayseri, Kastamonu, Adana,
Trabzon ve Urfa'da 10 ay sreli mam Hatip Kurslar ald.
(Howard A. Reed, Trkiye'nin Yeni mam Hatip Okullar, Osmanl
Devleti ve slamiyet, z Yaynclk 1991)
Bu kurslardan 1949 yl sonuna kadar 50 kii mezun oldu. Daha
sonra kurslar iki yla karld ve meslek okulu mezunlarnn da
bu kurslara gitmesine imkan saland.

1950 seimlerinde iktidara gelen

Demokrat Parti, seim ncesinde vaat
ettii mam Hatip Okullar'n,
iktidarnn birinci ylnda at.

mam Hatip Okullar (1951-1972)

1950 seimlerinde iktidara gelen Demokrat Parti, seim ncesinde
vaat ettii mam Hatip Okullar'n, iktidarnn birinci ylnda at.
Dnemin DP'li Milli Eitim Bakan Tevfik leri'nin konuya ilikin
aklamas nemlidir: "mam Hatip Okullar almas zaruretine
kaniyiz. nk, Trk Milleti'ne hitap edecek olgun, kltrl,
hatip ve imamlarn yetimesini arzu ediyoruz." (Cumhuriyet, 3
Ocak 1951)
Eitimin en yetkili aznn syledikleri Ekim aynda gerekleti.
10 Ekim 1951 sayl Mdrler Komisyonu kararyla ilkokula dayal
birinci devresi drt, ikinci devresi yl olan ve bir btn tekil
eden yedi yl sreli mam Hatip Okullar yedi il merkezinde ald.
Bu iller Ankara, stanbul, Adana, Konya, Isparta, Kayseri ve
Mara't. Bakan leri'ye gre mam Hatip Okullar'nn amac
"Mspet, mnevver din adam yetitirmek" idi.
mam Hatip Okullar nce "zel Okullar Mdrl"ne, daha
sonra ise "Ortaretim Genel Mdrl"ne bal olarak
faaliyetlerini srdrd. mam Hatip Okullarnn saysnn artmas

59

ve mezunlarnn devam etmesi amacyla 1959 ylnda "Yksek

slam Enstitleri" ald.
Bu okullar 1961 ylnda, yeni kurulan "Din Eitimi Mdrl"ne,
ardndanda 1964 ylnda kurulan "Din Eitimi Genel Mdrl"ne
baland.
Tablo 1.2.1
Yllara Gre mam Hatip Okullar Says
lk alan mam Hatip Okullar,
Diyanet leri Bakanl'nn ky,
bucak, kasaba ve ehir tekilatna
kaliteli eleman yetitiriyordu; birinci
evreleri drt, ikinci evreleri yld.

RETM YILI

AILAN OKUL SAYISI

HZMET VEREN OKUL SAYISI

1951 - 1952

1953 - 1954

15

1954 - 1955

16

1956 - 1957

17

1958 - 1959

19

1962 - 1963

26

1965 - 1966

30

1966 - 1967

10

40

1967 - 1968

18

58

1968 - 1969

11

69

1969 - 1970

71

1970 - 1971

72

Kaynak: MEB Din retimi Genel Mdrl, aktaran nsr, 1995, s. 105.

lk alan mam Hatip Okullar, Diyanet leri Bakanl'nn ky,

bucak, kasaba ve ehir tekilatna kaliteli eleman yetitiriyordu;
birinci evreleri drt, ikinci evreleri yld. Okullardaki meslek
dersleri ile kltr dersleri arasndaki oran "yzde 40 meslek
dersi/yzde 60 kltr dersleri" eklindeydi. Okullarn ilk drt
yllk birinci evresinde ders younluu daha ok mesleki arlkl,
ikinci evrenin ders programysa yksek renime ynelikti. Bu
okullar ilk mezunlarn 1958 ylnda, 193 kiiyle verdi.
1959 ylndaysa bu okul mezunlarnn gidebilecei Yksek slam
Enstitleri ald. 31 Temmuz 1961 tarih ve 211 sayl karar ile kabul
edilen Yksek slam Enstits Ynetmelii'nde bu okullarn amac
yle tanmlanmt:
"Yksek slam Enstits, slam Dininin esaslarna sadk kalarak,
mspet ilmin nda slam ilimlerini ve bunlara yardmc ilimleri
reterek, mam Hatip Okullaryla ilkretmen okullarna ve
dier ortaretim messeselerine retmen yetitirmek ve ayn
okullardaki din dersi retmenlerinin mesleki gelimelerine
yardm etmek suretiyle Milli Eitim Bakanl'nca kurulmu bir
yksekokuldur. Bu messese Milli Eitim Bakanl'nn ihtiyalar
dnda Diyanet leri Tekilat'na mft, vaiz vb. gibi din adamlar
yetitirmekle de vazifelidir. Enstit ayrca Trkiye'de slam ilimleri
alannda aratrmalarda bulunmak ve neticelerini yurt ve dnya
ilim alemine sunmak amacyla da grevlidir."

60

mam Hatip Okullar mezunlar, fark derslerini verdikleri takdirde

baka niversitelere girme hakkna da sahiplerdi.
Tablo 1.2.2
1953-54 Ders Ylnda mam Hatip
Okullarnda Okuyan renci Says
LLER

Menderes hkmetleri dneminde

renci saylar artarak byyen
mam Hatip Okullar 1961 darbesinin
ardndan iki defa kapatlma tehlikesi
yaad.

RENC SAYISI

ADANA (Seyhan)

106

ANKARA

146

ANTALYA

97

ORUM

46

ELAZI

21

ERZURUM

36

ISPARTA

176

STANBUL

275

ZMR

50

KAYSER

244

KONYA

279

MARA

104

TOKAT

50

TRABZON

49

YOZGAT

40

TOPLAM

1719

Kaynak: Reed s. 182, aktaran nsr, 1995, s. 112.

Menderes hkmetleri dneminde renci saylar artarak

byyen mam Hatip Okullar 1961 darbesinin ardndan iki defa
kapatlma tehlikesi yaad. 2. Cemal Grsel Hkmeti dneminde
(5 Ocak 1961-20 Kasm 1961) "Milli Eitim Plan'nn hazrl ile
ilgili komisyon"un baz yeleri tarafndan mam Hatip
Okullar'nn tasfiyesi teklif edilmi, ancak komisyonun dier
yeleri buna kar kmtr. (Milli Eitim Plan'nn Hazrl ile
lgili Komisyon Raporu, Ankara, Milli Eitim Basmevi, 1960, s.13)
1961 ylnda toplanan "Din ile lgili Eitim ve retim Komitesi
Raporu'nda ise mevcut 19 mam Hatip Okulundan 15 tanesinin
kapatlmas veya "ky dini memurlar okullar" haline getirilmesi
teklif edilmitir. (Din ile lgili Eitim ve retim Raporu, Ankara,
MEB Basmevi, 1961, s. 10-16) Ancak bu teklif sadece raporun
sayfalarnda kalm, uygulanmamtr.
Yeniden demokratik hayata dnlmesinin ardndan kurulan 9.
nn Hkmeti daha nceki nn hkmetlerinin aksine
hkmet programnda din eitimine de deinmitir: "Diyanet
leri Bakanl'nn almalarn halkmzn bugnk ve yarnki
ihtiyalarn karlayacak yeterlilie ve verimli bir gelimeye
kavuturabilmek, aydn din adamlar yetitirmek ve bunlar layk
olduklar refah seviyesine ulatrmak iin gerekli tedbirler

61

Her ne kadar bu Hkmet dneminde

mam Hatip Okullar mezunlar
dorudan niversiteye girme hakk
kazanamasa da, ilk defa bir hkmet
programnda mam Hatip Okullarn
bitirenlerin niversiteye dorudan
girebilmesinden sz edilmi oldu.

62

alnacaktr."
Bir sonraki nn Hkmetinin Milli Eitim Bakan brahim
ktem'in mam Hatip Okullar'na bakn zetleyen szleri ise
16 Ekim 1963 tarihli Yeni Sabah Gazetesi'nde yer alacakt: "Ben bu
makamda kaldm mddete mam Hatip Okulu almayacaktr.
Bu sandalyeden deceimi bilsem dahi mam Hatip Okullarnn
almasna msaade etmeyeceim. Sekiz blgenin dndaki mam
Hatip Okullar kapatlacaktr."
Bakan ktem dneminde yeni mam Hatip almam, ancak
kapatlan da olmamtr. Bu arada 1963-64 renim ylnda mam
Hatip Okullarna ilk defa parasz yatl renci alnmasna
balanmtr.
27 Ekim 1965'te kurulan 1. Demirel Hkmeti'nin program mam
Hatip Okullar rencilerine ynelik bir mjde ieriyordu. Eitim
politikasnn erevesi izilirken "mam Hatip Okullar, mesleki
orta ve teknik okul mezunlarna yksekretim imkanlarn ak
tutarak kabiliyetlerini gelitirmelerini salayacaz," denilmiti.
Her ne kadar bu Hkmet dneminde mam Hatip Okullar
mezunlar dorudan niversiteye girme hakk kazanamasa da, ilk
defa bir hkmet programnda mam Hatip Okullarn bitirenlerin
niversiteye dorudan girebilmesinden sz edilmi oldu.
12 Mart 1971 askeri mdahalesinden sonra ise mam Hatip Okullar
iki nemli deiiklik geirdi. Bunlardan ilki orta ksmlarnn
kapatlmasyd. Bu tarihe kadar (1951-1971) mam Hatip Okullar
orta ksm drt, lise ksm yl olmak zere yedi yl eitim
veriyordu. Milli Eitim Bakanl tarafndan hazrlanan ve 22
Mays 1972'de yaymlanan ynetmelikte "mam Hatip Okulu,
ortaokul zerine drt yllk eitim veren bir meslek okuludur.
Okul rencilerini hem meslee hem de kendi alanlarnda
yksekrenime hazrlar," denilmekteydi.
kinci nemli deiiklik ise Milli Eitimin Temel Kanunu ile
geldi. 1973 ylnda 1739 sayl yasa olarak tanmlanan yasann 32.
maddesi o gne kadar mam Hatip Okulu olarak anlan okullara
mam Hatip Lisesi adn verdi. Yasann 32. Maddesi u ekildeydi:
"Madde 32: mam Hatip Liseleri, mamlk, Hatiplik ve Kur'an
Kursu reticilii gibi dini hizmetlerin yerine getirilmesi ile
grevli elemanlar yetitirmek zere Milli Eitim Bakanl'nca
alan, ortaretim sistemi iinde hem meslee, hem
yksekretime hazrlayc programlar uygulayan retim
kurumlardr."
2004 Trkiye'sinin de tartma konusu olan HL mezunlarnn
niversite ynelimleri daha o tarihte TBMM'de tartma konusu
olmutu. Hkmet tarafndan TBMM'ye sunulan yasa tasarsnda
31. Madde de u ifade vard:
"....mam Hatip Okullarn bitirenler, bugn olduu gibi kendi

alanlarnda yksekrenime geebileceklerdir." (Aktaran, Ayhan

1999, s.200)
Yani mam Hatip mezunlar sadece ilahiyat fakltelerine veya
kendi alanlaryla ilgili yksekretim kurumlarna devam
edebileceklerdi. Oysa yasa maddesi TBMM Genel Kurulu'nda 32.
Madde haline dnt ve yksekretime gei, ilgili alanla snrl
olmaktan kt. Bylelikle mam Hatip Okullarnn hem ismi
deitirilmi, hem de mezunlarna niversite kaplar alm
oldu. Yasayla birlikte, dier liselerin edebiyat kolu mezunlarnn
girdikleri blmlere HL mezunlar da girme hakkn elde etmi
oldu. Ynetmelik gerei HL mezunlar ancak 1976-1977 retim
ylnda liselerin edebiyat kolu mezunlarn kabul eden fakltelerine
kaytlarn yaptrabildi.
Sz konusu yasa maddesi HL'ler iin kelimenin gerek anlamyla
bir dnm noktas oldu. nk bugne kadar sregelen tm
tartmalarda HL savunucularnn en temel dayanak noktas bu
madde oldu.

mam Hatip Okullarnn hem ismi

deitirilmi, hem de mezunlarna
niversite kaplar alm oldu.

Tablo 1.3
mam Hatip Liselerinde Saysal Gelimeler (1951-1971)
ORTA KISIM
YILLAR

YEN KAYIT

1951-52
1952-53

LSE KISMI

RENC

MEZUN

YEN KAYIT

RENC

MEZUN

876

876

1191

1953-54

1642

1954-55

2048

194

1955-56

924

2181

242

254

1956-57

2520

452

500

1957-58

2584

368

892

193

1958-59

2628

418

997

220

1959-60

2922

409

1144

336

1960-61

246

3374

380

1171

321

1961-62

4200

444

1175

334

1962-63

5874

505

1166

380

1963-64

8576

689

511

1248

328

1964-65

9676

800

453

1285

347

1965-66

11832

1223

783

1646

364

1966-67

17242

1760

1082

2297

440

1967-68

12090

24678

2239

1545

3369

702

1968-69

13079

31822

2638

1921

9486

1049

1969-70

13308

36655

4371

2102

5235

1508

Kaynak: MEB. Aratrma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Bakanl, aktaran nsr, 1995, s. 113.

mam Hatip Liseleri (1973-...)

HL mezunlar niversite hakkn elde etmiti ama okullarn orta
ksm hl kapalyd. Fakat bu durum da uzun srmeyecekti. 26

63

CHP gibi sosyal demokrat ve laiklik

hassasiyeti yksek bir partiyle 10 ay
iktidar paylaan Necmettin Erbakan
liderliindeki MSP, HL'ye ilgisini hi
gizlemedi.

Ocak 1974 tarihinde kurulan CHP-MSP koalisyon hkmeti,

programlarnda u vaatte bulunmutu: "Meslek okullarnn orta
ksmlar ncelikle alacak, meslek okullarnn ikinci dnem
mezunlarnn niversite ve yksek okul giri imtihanlarna
girebilmeleri salanacaktr....Halk yardmyla yaplp da bugne
kadar renime almam bulunan okul binalar yapl
maksatlarna uygun olarak bir an nce hizmete alacaktr.".
Nitekim HL'nin orta ksm yeniden ald.
CHP gibi sosyal demokrat ve laiklik hassasiyeti yksek bir partiyle
10 ay iktidar paylaan Necmettin Erbakan liderliindeki MSP,
HL'ye ilgisini hi gizlemedi. ncelikle daha iki yl nce drt yla
indirilmi olan HL yeniden ilkokula dayal hale getirildi ve sresi
yedi yla karld. Programdaki ikinci vaat ise 12 Mart 1971
muhtrasyla ara verilen yeni HL'lerin almasyd. Buna uygun
olarak, yaklak on aylk hkmet dneminde 29 yeni HL faaliyete
geti. Bylece HL says 100' geerek 101 oldu.
Bu hkmetin ardndan Trkiye, Milliyeti Cephe (MC)
hkmetlerine tanklk etti. MC dnemleri HL'nin ykseliinin
balang yllar olarak da tarihe geti.

Bu 3 yl 9 aylk dnemde 230 yeni HL

ald. kinci MC'nin sonuna
gelindiinde lkedeki HL says 334'e
ulat. 2003-2004 renim ylndaki
HL saysnn 452 olduu dnlrse,
okullarn yarsnn bu dnemde
ald sylenebilir.

1.4 mam Hatip Liselerinin Ykseli Yllar

Birinci MC (31 Mart 1975-21 Haziran 1977) ve kinci MC
(21 Temmuz 1977-5 Ocak 1978) hkmetleri yaklak olarak
3 yl 9 ay grev yapt. AP Genel Bakan Sleyman Demirel
babakanlndaki ilk MC'de MSP, MHP ve CGP bulunuyordu.
kinci MC'de ise CGP yoktu. Bu 3 yl 9 aylk dnemde 230 yeni
HL ald. kinci MC'nin sonuna gelindiinde lkedeki HL says
334'e ulat. 2003-2004 renim ylndaki HL saysnn 452 olduu
dnlrse, okullarn yarsnn bu dnemde ald sylenebilir.
Tablo 1.4.1
HL'de Saysal Gelimeler (1971-1981)
OKUL SAYISI
ORTA

LSE

ORTA

LSE

TOPLAM RENC
SAYISI

1970-1971

72

39

41767

6708

48475

1971-1972

72

42

36928

9094

46022

1972-1973

70

71

16443

19935

36378

1973-1974

58

71

10522

23960

34482

1974-1975

101

73

24091

24809

48900

1975-1976

171

72

51829

25809

77638

1976-1977

248

73

84863

25800

110663

1977-1978

334

103

108340

26177

134517

1978-1979

335

171

114273

34417

148690

1979-1980

339

249

130072

47941

178013

Kaynak: Din retimi Genel Mdrl

64

RENC SAYISI

RETM
YILI

1974-1975 retim ylnda HL'de toplam 48 bin 895 renci

okurken, 1980-1981 retim ylna gelindiinde bu say 200 bin
300'e ykseldi. Dier bir deyile yzde 410 artt. Okul says da
101'den 374'e ykseldi. 1974-1978 dneminde tm mesleki ve teknik
okullarda renci art yzde 61,8 iken HL'de bu oran yzde 289
olmutur. (Aktaran, Altunsaray, s.29)
HL'deki saysal art Trkiye'nin planl dnemine denk gelmiti.
lkenin 1973-1977 yllar arasn planlayan nc Be Yllk
Kalknma Plan, sz konusu dneme ilikin ngrsnde mam
Hatip Okullar saysndaki arta dikkat ekiyordu:
"mam Hatip Okullar 1. devresi, planl dnem iinde 2. devresi
ile birlikte mesleki ve teknik okullar iinde en yksek gelime
hzn gsteren okullar olmutur. 1970-71 retim ylnda mam
Hatip Okullarnn tmnn, 2. devre mesleki ve teknik okullardaki
toplam renci saysnn yzde 20.8 gibi byk bir payn ald
grlmektedir. Planl dnemde tm mesleki ve teknik okullar
iinde en byk gelime hzn mam Hatip Okullar kaydetmitir.
Mevcut okullarda fazla kapasite yaratlm bulunduundan yeni
mam Hatip Okullar almas yoluna gidilmeyecektir."
Planda, "Yeni okul almas yoluna gidilmeyecektir" denilmesine
karn 1973 ve 1977 yllar arasnda toplam 262 yeni HL daha
ald. Drdnc Be Yllk Kalknma Plan'nda (1979-1983) da,
gemi dnemin hedefleri ve sonular deerlendirilirken HL'deki
artn planlanan hedefleri at vurgulanacakt:

1974-1975 retim ylnda HL'de

toplam 48 bin 895 renci okurken,
1980-1981 retim ylna gelindiinde
bu say 200 bin 300'e ykseldi. Dier
bir deyile yzde 410 artt.

Kalknma planlarn yapanlar, meslek

liseleriyle kyaslayadursun HL, "genel
liseler" ile yaryordu.

ekil 1.1
1971 - 1981 HL Saylar (Orta Ksm)
400
350

Okul Says

300
250
200
150
100
50

98

98

-1
80
19

19

79

-1

-1
78
19

77

-1

97

97

7
97
19

19

76

-1

-1
75
19

74

-1

97

97

4
97
19

19

73

-1

-1
72
19

19

71

-1

97

97

Yllar

Kalknma planlarn yapanlar, meslek liseleriyle kyaslayadursun

HL, "genel liseler" ile yaryordu. 1973 tarihli ve 1739 sayl Milli
Eitimin Temel Kanunu'nda "lise" stats kazanan ve "hem meslee
hem de yksekretime hazrlayc programlar uygulayan retim
kurumlar" olarak nitelendirilen okullar, oktan meslek lisesi

65

HL'nin saylar ve bu okullara olan

taleplerin hzla artmasnda MSP'nin
rol bykt. CHP ile ortaklnda
HL'nin orta ksmlarn atran MSP,
MC hkmetlerinde de yeni okullarn
almasnda itici g oldu.

niteliini am ve bir tr genel lise ilevi grmeye balamt.

Bylece bu okullarn balangta belirlenmi olan amalarndan
da sapma eilimleri belirmeye balamtr. (Aktaran, Altunsaray,
2000 s. 28)
HL'nin saylar ve bu okullara olan taleplerin hzla artmasnda
MSP'nin rol bykt. CHP ile ortaklnda HL'nin orta
ksmlarn atran MSP, MC hkmetlerinde de yeni okullarn
almasnda itici g oldu. MSP'nin 1970'li yllardaki iki temel
sloganndan biri olan "Manevi Kalknma", karln HL'de
bulacakt. Dieri ise "Ar Sanayi Hamlesi" idi.
Bu dnemde HL'ye talep, artarak devam ederken, bunlarn meslek
dersleri kayna da hzla geliiyordu. Bu tarihlerde Ankara
niversitesi lahiyat Fakltesi'ne ek olarak, 1959 ylnda stanbul'da
alan sekiz Yksek slam Enstits ve Erzurum Atatrk
niversitesi bnyesinde bir slam limleri Fakltesi mevcuttu.
mam Hatip Lisesinde, meslek derslerinin retmen gereksinimleri,
bu kurumlarn mezunlar sayesinde saysal adan yeterli biimde
salamaktayd. retmen gereksiniminin ok youn bir ekilde
hissedildii dneme ilikin olarak, bu okullarn gereksinimi olan
meslek derslerini verecek retmenlerin bulunmas zerine, eitim
talebinin artt grlmtr. (Aktaran, Altunsaray, 2000, s. 27)
ekil 1.2
Toplam renci Says

renci Says

250000
200000
150000
100000
50000

98
19

80

-1

-1
79
19

19

78

-1

98

97

97
-1
77
19

76
19

75
19

7
-1

97
-1

-1
74

97

5
97

4
97
19

19

73

-1

-1
72
19

19

71

-1

97

97

Yllar

1.5 12 Eyll 1980 Sonras Dnem

Trkiye'de her eyin yeniden dizayn edildii 12 Eyll 1980 askeri
darbesi dnemine gelindiinde HL'deki renci says 200 bini
gemi, okul says ise ortaokul dzeyinde 374, lise dzeyinde ise
333'e ulamt.
1985'e kadar yeni HL almad. lk alan iki okulun Tunceli HL
ve Beykoz Anadolu HL olmas dikkat ekicidir. Tunceli'deki
okulun al nedeni olarak "blge halknn etnik yaps, anari ve

66

terrn blgede younluu", Beykoz Anadolu HL al ise "yurtd

ii ocuklarnn eitimine katk salamak" olarak akland (nsr,
1995 s.31). Beykoz Anadolu mam Hatip Lisesinin ad daha sonra
Kartal Anadolu mam Hatip Lisesi olarak deitirildi.

12 Eyll ynetimi yeni HL amad

ancak, mezunlarnn niversitelerin
her blmne girmesine olanak
tanyan bir dzenlemeye imza att.

ekil 1.3
renci Says (1981-1991)
350000

renci Says

300000
250000
200000
150000
100000
50000

99

99
19

90

-1

-1
89
19

19

19

87

88

-1

-1

98

98

7
-1
86
19

19

85

-1

98

98

98
-1
84
19

83
19

4
98
-1

-1
82
19

19

81

-1

98

98

Yllar

12 Eyll ynetimi yeni HL amad ancak, mezunlarnn

niversitelerin her blmne girmesine olanak tanyan bir
dzenlemeye imza att. Milli Eitim Temel Kanunu'nun 31.
Maddesi, 16 Haziran 1983 tarihinde u ekilde deitirildi:
"Lise ve dengi okullar bitirenler, yksek retim kurumlarna
girmek iin aday olmaya hak kazanr. Hangi yksek kurumlara,
hangi programlar bitirenlerin nasl girecekleri, giri artlar Milli
Eitim Bakanl ile ibirlii yaplarak Yksek Eitim Kurulu
tarafndan tespit edilir." (Resmi Gazete, say 18081, 16 Haziran 1983)
Yaplan bu deiiklik ile HL mezunlarna niversite kaplar
tamamen alm oldu. Dier meslek okullar mezunlar gibi
HL'liler de niversitelerin istedikleri blmlerine girme hakkna
sahip oldu.
Tablo 1.4.2
HL'de Saysal Gelimeler (1981-1991)
OKUL SAYISI

RENC SAYISI

RETM
YILI

ORTA

LSE

ORTA

LSE

TOPLAM RENC
SAYISI

1981-1982

374

336

147071

69793

216864

1982-1983

374

341

147140

72791

219931

1983-1984

374

351

134688

72318

207006

1984-1985

375

375

145816

83157

228973

1985-1986

376

341

150465

87560

238025

1986-1987

375

341

160001

89666

249667

1987-1988

375

341

169769

87972

257741

1988-1989

382

350

180007

87079

267086

1989-1990

382

365

189786

92527

282313

1990-1991

382

379

209377

100176

309553

Kaynak: Din retimi Genel Mdrl

67

HL'nin Anadolu HL'ye dnmesi bu

okullarn niteliksel olarak da
gelitirilmesine iaret ediyordu. lki
1985 ylnda alan Anadolu HL'nin
says daha sonra hzla artt.

1980'li yllarn sonuna gelindiinde mam Hatiplerin orta

ksmlarna 11, lise ksmlarna 44 yeni okul eklenmiti. Okul
saysnda nemli art olmamasna karn HL'deki renci says
300 bini geerek yzde 45'lik bir art gstermiti.
Bu dnemde HL yatay ynde byd. Yeni okul amak yerine
var olanlar geniletildi, ubeler eklinde yaygnlatrld, niteliksel
olarak iyiletirme almalar yapld. 1985 ylnda ilk Anadolu
mam Hatip Lisesi ald. Beykoz Anadolu HL adyla alan bu
okul, yurtdndaki Trk ocuklarnn dini eitim ihtiyacn
karlamak amacn tayordu. Bu okul daha sonra Kartal HL
adn ald.
Trkiye, Kartal Anadolu HL'yi yllar sonra niversite
snavlarndaki baarlaryla tanyacakt. 1994 YS Fen Bilimleri
Dal birincisi Mustafa nder Kyklk Kartal Anadolu HL son
snf rencisiydi. 1995 YS Trke-Sosyal ikincisi Seluk imek
de Kartal Anadolu HL'de renim gryordu.
HL'nin Anadolu HL'ye dnmesi bu okullarn niteliksel olarak
da gelitirilmesine iaret ediyordu. lki 1985 ylnda alan Anadolu
HL'nin says daha sonra hzla artt. Tek bir HL binasnda ayn
mdrle bal Anadolu HL almas yntemi yaygn olarak
uyguland. 1997 ylnda HL'nin orta ksmlar kapatldnda
Anadolu HL'lerin says, bamsz mdrlk halinde 7, normal
HL mdrlklerine bal olarak 100'd.
Tablo 1.4.3
HL'de Saysal Gelimeler (1991-2004)
RETM
YILI

OKUL SAYISI
ORTA
LSE

TOPLAM RENC
SAYISI

1991-1992

390

390

227088

119086

346174

1992-1993

390

390

249981

142097

392078

1993-1994

391

391

274175

162353

436528

1994-1995

446

394

301862

171439

473301

1995-1996

479

434

306684

188896

495580

1996-1997

601

601

318775

192727

511502

1997-1998

604

605

218631

178046

396677

1998-1999

6I2

612

192786

192786

1999-2000

504

134224

134224

2000-2001

500

91620

91620

2001-2002

458

71583

71583

2002-2003

450

64534

64534

2003-2004

452

84898

84898

Kaynak: Din retimi Genel Mdrl

68

RENC SAYISI
ORTA
LSE

Tablo 1.4.4
Babakanlara Gre Alan HL Saylar
(Anadolu HL ve ok Programl Liseler dahil)
BABAKAN ADI
Adnan MENDERES
smet NN

ATII OKUL SAYISI

19
7

Sleyman DEMREL

327

Blent ECEVT

33

Turgut ZAL

Mesut YILMAZ

33

Tansu LLER

167

Necmettin ERBAKAN

22

Kaynak: Din retimi Genel Mdrl.

Tablo 1.4.5
HL'nin Babakan ve Milli Eitim Bakanlarna Gre Allar
(1951-1997)
HL AILI
YILI
1951-1952
1953-1954
1954-1955
1956-1957
1958-1959
1962-1963
1965-1966
1966-1967
1967-1968
1968-1969
1969-1970
1970-1971
1974-1975
1975-1976
1976-1977
1977-1978
1977-1978
1978-1979
1979-1980
1979-1980
1980-1981
1984-1985
1988-1989
1990-1991
1991-1992
1992-1993
1993-1994
1993-1994
1993-1994
1994-1995
1995-1996
1995-1996
1995-1996
1996-1997
*
**
***
****

HL ANADOLU HL BNYESNDE OK PROGRAMLI HL BNYESNDE

HL
ANADOLU HL
LSE
Y. DL AIRLIKLI HL
7
8
1
1
2
7
4
10
18
11
2
1
29
70
77
3
83
1
3
2
34
1
1
7
2*
6
13**
2
11***
1
1
26
2
1
1
2
2
19
26****
71
16
3
17
5

BAKAN

BABAKAN

Tevfik leri
R.Salim Burak
Celal Yardmc
Celal Yardmc
Celal Yardmc
.R. Hatipolu
Orhan Dengiz
Orhan Dengiz
lhami Ertem
lhami Ertem
lhami Ertem
Orhan Ouz
M. stnda
A. N. Erdem
A. N. Erdem
A. N. Erdem
N. Mentee
N. Uur
N. Uur
O. C. Fersoy
O. C. Fersoy
V. Dinerler
H. C. Gzel
A. Akyol
A. Akyol
K. Toptan
K. Toptan
N. Mentee
N. Ayaz
N. Ayaz
N. Ayaz
T. Tayan
T. Tayan
M. Salam

A. Menderes
A. Menderes
A. Menderes
A. Menderes
A. Menderes
.nn
S. Demirel
S. Demirel
S. Demirel
S. Demirel
S. Demirel
S. Demirel
B. Ecevit
S. Demirel
S. Demirel
S. Demirel
S. Demirel
B. Ecevit
B. Ecevit
S. Demirel
S. Demirel
T. zal
T. zal
M. Ylmaz
M. Ylmaz
S. Demirel
S. Demirel
T. iller
T. iller
T. iller
T. iller
T. iller
T. iller
N. Erbakan

K. Toptan'n Bakanl, S. Demirel'in Babakanl dneminde 1'i

T. Tayan'n Bakanl, M. Ylmaz'n Babakanl dneminde 1'i
N. Mentee'nin Bakanl, T. iller'in Babakanl dneminde 1'i, mstakil hale getirilmitir.
1'i Anadolu mam Hatip Lisesi

Kaynak: (Ayhan ,1999 S.576)

69

Tablo 1.4.6
mam Hatip Okulu/Lisesi Yllara Gre
Al Durumu

16 Austos 1997 tarihi HL iin bir

dnm noktas oldu. Bu tarihte
karlan sekiz yllk zorunlu kesintisiz
eitim yasas HL'nin orta ksmlarn
kapanmasna yol at.

AILDII YIL

SAYI

1951

1953

1954

1956

1958

1962

1966

14

1967

18

1968

11

1969

1970

1974

29

1975

70

1976

77

1977

86

1978

1979

1980

35

1985

1988

1991

1992

1994

1995

I71

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

Kaynak: MEB APKK Bakanl, Aktaran, nsr S.128

16 Austos 1997 tarihi HL iin bir dnm noktas oldu. Bu tarihte

karlan sekiz yllk zorunlu kesintisiz eitim yasas HL'nin orta
ksmlarn kapanmasna yol at. Yasadan gn sonra 174 sayl
MEB Talim ve Terbiye Kurulu'nun karar ile HL, bir yl hazrlk
yl normal eitim olmak zere drt yllk liseler haline
dntrld. O tarihe kadar HL grafiklerinde grnen dzenli
artn yerine sert bir d yaand. 1996-1997 renim ylnda
HL'nin orta ve lise ksmnda toplam 511 bin 501 renci renim

70

grrken bu say 1997-1998 renim ylnda 178 bin 46'ya dt.

Bu yaklak olarak yzde 65'lik bir gerileme demekti. Bu yldan
sonra HL renci says her yl d gsterdi. Ancak 2003-2004
renim ylnda renci saysnda ksmi bir art meydana geldi.
Kimi yorumculara gre AKP'nin iktidara gelmesi bu durumun
sebebiydi.

1996-1997 renim ylnda HL'nin

orta ve lise ksmnda toplam 511 bin
501 renci renim grrken bu say
1997-1998 renim ylnda 178 bin
46'ya dt. Bu yaklak olarak yzde
65'lik bir gerileme demekti.

1.6 HL'nin Ykseliinin Nedenleri

1973-1974 renim ylnda HL'de (72 Orta-71 Lise) toplam 34 bin
570 renci vard. Bu tarihten 25 yl sonra, yani 1997 ylna
gelindiinde renci says 511 bin 502, okul says ise orta ksm
olarak 601'e, lise ksm ise 402'ye ulamt. 1973 ylndan itibaren,
12 Eyll dnemi dahil, hibir yl HL renci says azalmad
aksine her yl artt. Bu ykseliin belli bal nedenlerini yle
sralayabiliriz:
Halkn Sahiplenmesi
renci artnn arkasnda, MC dnemlerinde olduu gibi hi
kukusuz birtakm siyasal sebepler vard, fakat asl gereke
muhafazakr kitlelerin HL'yi benimseyip onlara sahip kmasyd.
yle ki, kimi hkmetler yeni HL amak istemeseler de iktidara
geldiklerinde almaya hazr HL binalar buldular. Zira bu
okullarn inas ve denmesinde, dier okullarla kyaslanmayacak
lde halk katks ve katlm sz konusuydu. Bunun sonucunda
HL binalarnn yzde 65'i, tepeden trnaa, devlet katks olmadan
yapld. Devletin hibir katk almadan yapt HL binalar ise,
genel toplam ierisinde ancak yzde 9,5'luk bir oran
oluturmaktadr. (nsr, 1995 S.148)
Tablo 1.5.1
HL retim Binalarnn Mlkiyet Durumlar
Hazineye ait olanlar

267

Derneklere ait olanlar

106

Vakflara ait olanlar

20

zel dareye ait olanlar

Belediyelere ait olanlar

ahslara ait olanlar

Toplam

400

Kaynak: MEB APKK Bakanl. Aktaran, nsr, 1995, s. 149.

71

Tablo 1.5.2
HL'nin Yapl Durumlar
Devlet tarafndan yaplanlar

38

Devlet-millet ibirliiyle yaplanlar

77

Mlkiyeti Hazine'ye ait olup geici olarak tahsis edilenler

22

Dernek, vakf ve dier kurulularca yaplanlar

263

Toplam

400

Kaynak: MEB APKK Bakanl, aktaran, nsr, 1995, s. 149.

HL binalarnn yardmnda gzlenen "halk yardm" olgusu ile

pansiyon binalarnda da karlayoruz. 125'i eitim grlen bina
dahilinde, 121'i ise ayr binalarda hizmet veren 246 HL pansiyon
binalarnn mlkiyet durumu yledir:
Tablo 1.5.3
Pansiyon Binalar Mlkiyet Durumu
Hazineye ait olanlar

177

Derneklere ait olanlar

56

Vakflara ait olanlar

12

zel dareye ait olanlar

Toplam

1
246

Kaynak: MEB APKK Bakanl, aktaran, nsr, 1995, s. 150.

Tablo 1.5.4
Yapl Durumlar tibariyle Pansiyonlar
(Sadece HL rencileri Bulunanlar)
Devlet tarafndan yaptrlanlar

35

Devlet-millet ibirliiyle yaptrlanlar

28

Dernek, vakf ve dier kurulularca yaptrlanlar

58

Toplam

121

Kaynak: MEB APKK Bakanl, aktaran, nsr, 1995, s. 150.

Burada dikkat eken bir dier nokta da, halk tarafndan yaptrlan
okullar konusunda devletin elinin kolunun bal olmasdr. Eer
bir kii yaptrd okulun HL olmasn art koarsa, sz konusu
yerleim biriminde HL ihtiyac olmasa dahi, Milli Eitim
Bakanl okulun trn deitirme hakkna sahip deil. Bu
konuda yaplan kimi tasarruflarn yarg engeline takld biliniyor.
Pansiyon ve Burs Olanaklar
mam Hatip Okullarna ilk olarak 1963-1964 ylnda parasz yatl
renci alnd. Bu sayede zellikle krsal kesimden gelen, dk
gelirli ailelerin ocuklarnn renim grme ans artt. " garantili"

72

(Diyanet bnyesinde) okullar olarak alglanmas, HL'yi dar gelirli

aileler iin cazip hale getirdi. Yllar iinde HL'nin pansiyon ve
burs olanaklarnn belirgin ekilde artt grlmektedir:
Tablo 1.6.1
eitli retim Dairelerinin Yllar tibariyle
Burslu renci Saylar
RETM KURUMLARI

1991-92

1992-93

1993-94

1994-95

1995-96

1996-97

lkretim Genel Md.

5000

6981

10417

12307

31348

27881

Ortaretim Genel Md.

6500

8291

12220

11826

27128

22724

Erkek Teknik retim

1830

1550

2404

2449

6750

5888

Kz Teknik retim Genel Md.

600

477

707

826

2339

1966

Ticaret ve Tur. r. Gen. Md.

1340

932

1399

1386

3554

3290

retmen Yetitirme Gen. Md.

50

57

131

147

445

296

3100

1700

2702

3312

9854

7416

zel Eitim Reh. Ve Dan.

71

12

15

20

25

35

Salk leri Dairesi

10

18501

20000

30000

32278

81448

69504

Din retimi Gen. Md.

Toplam

HL'nin yzde 28'lik pansiyon

olanayla, dier okul trleri iinde
tartmasz bir stnl var. Bu da
HL'yi dar gelirli aileler iin daha
cazip klyor.

Kaynak: MEB, Milli Eitimle lgili Bilgiler. APK Kurulu Bk. Ankara, 1997 s.54 Aktaran: Sarpkaya, 1998, s. 84.

Tablo 1.6.2
1996-1997 retim Ylnda renci Pansiyonlar ve
renci Kapasiteleri
RETM DARES
lkretim Genel Md.

PANSYON YZDES
SAYISI
169

16,3

Ortaretim Genel Md.

216

Erkek Teknik retim

102

Kz Teknik retim Gen. Md.

24

PANSYON TOPLAM
KAPASTES RENC

AYNI RENM DARESNDEK

TOPLAM RENCYE ORANI

84574

6717198

1,2

20,8

43761

1426371

9,8

18261

390806

4,6

2,3

3017

98617

Ticaret ve Tur. r. Genel Md.

20

1,9

2010

224489

0,8

retmen Yetitirme Genel Md.

68

6,5

15943

21370

74,6

Din retimi Genel Md.

291

28,1

41398

511502

zel Eitim Reh. Ve Dan.

50

4,8

7502

272

zel Eitim Kurumlar Genel Md.

Toplam

94

12826

2266

1034

100 (99.5)

229292

9392891

95,2

Kaynak: MEB Eitimle lgili Bilgiler, s. 56 Aktaran: Sarpkaya, 1998, s. 85.

Din retimi Genel Mdrl ats altnda faaliyetlerini

srdren HL'nin yzde 28'lik pansiyon olanayla, dier okul
trleri iinde tartmasz bir stnl var. Bu da HL'yi dar gelirli
aileler iin daha cazip klyor. Burs olanaklar asndan
incelendiinde de HL rencilerin dier meslek liselerindeki
rencilerden daha avantajl olduklar grlyor.

73

Din Eitimi Talebi

HL'ne ynelik talebin altnda yatan en nemli etken hi kukusuz
din eitimi alma isteidir. Bu olguyu daha iyi anlamak iin HL
rencileri zerine yaplm baz aratrmalara bavuracaz.
CEBEC 1993: Prof. Dr. Suat Cebeci tarafndan mam Hatip
Liselerinden Mezun Olanlarn Ynelileri ve Sebepleri balkl
aratrma iin 1993 ylnda Sakarya, Zonguldak, Ereli ve
Karasu'daki mam Hatip Liselerinde anket yapld. Ankette
rencilere "Niin mam Hatip Liselerini tercih ettiniz?" sorusu
yneltildi. Sonular:
Dini bilgileri daha iyi renmek iin
% 71
Ailem istedii iin
% 15
Din grevlisi olmak iin
%9
Baka
%5
Yukardaki drt aratrmann
sonular nda, HL'ye ynelite,
lise eitimine ek olarak dini bilgiler
alma isteinin belirleyici olduu
ortaya kyor.

TRKMEN (GL) 1998: Aratrma Bursa ve civarndaki 9 ilede

1993-1994 renim ylnda gerekletirildi. Aratrmaya 500
renci katld. Aratrmada, renciler % 80.8 orannda HL'de
renim grmekten memnun olduklarn belirtip, buna gereke
olarak % 72.4 orannda "Bir lise eitiminin yannda dini bilgiler
de veriliyor," demilerdir.
NL 1999: Bu aratrma 1995-1996 ylnda Bursa ve ilelerindeki
14 HL'de 565 renciyle yapld. Aratrmada, rencilerin %
83.93' HL'de renim grmekten memnun olduklarn belirtip,
bunun gerekesinde % 69.57 orannda "Bir lise eitiminin yannda
dini bilgiler de veriliyor" kkn iaretlemilerdir.
ALTUNSARAY 2000: Bu aratrma 1998-1999 retim ylnda
Ankara'daki 7 HL'den 379 renci ile yapld. Aratrmann sonu
blmnde "Aratrmaya katlan rencilerin tamam dinlerini
daha iyi rendikleri iin bu okulu talep ettiklerini belirtmilerdir,"
denildi. (s.93)
Yukardaki drt aratrmann sonular nda, HL'ye ynelite,
lise eitimine ek olarak dini bilgiler alma isteinin belirleyici
olduu ortaya kyor. Aratrmalarn bir dier bulgusu ise HL
rencilerinin kendi istekleriyle bu okullar tercih ettiklerini
belirtmeleri. Eldeki aratrmalara gre HL rencilerinin bu
okullar tercih etmelerinin sebepleri yle:

74

NL 1999
Kendi isteiyle
Aile istedii iin

% 52.06
% 33.27

TRKMEN (GL) 1998

Kendi isteiyle
% 50.0
Aile istei
% 26.0
ALTUNSARAY 2000
Bu almada aratrmac, HL tercihlerini baka deikenlerle
birlikte incelemitir. Bu nedenle yzde deerlerinden yoksunuz,
ancak aratrmann sonu blmnde bu konuya ilikin kan
sonu belirtilmitir. Altunsaray, HL'nin talep edilmesinde aile
etkisinin erkek rencilerde daha yksek olduu tespit ediyor.
Aratrmac, bartsnn taklabilmesi ve kzlarla erkek
rencilerin ayr snflarda ders yapmasnn bu okullarn tercih
edilmesinde ok etkili olduunu da sylyor. (s.94)

Kzn HL'ye kaydettirmek isteyen

bir velinin hukuk mcadelesi sonucu
Dantay 11. Daire'sinin 14/12/1976
tarih ve 1976/4374 sayl karar ile
HL'ye kz renciler alnmaya
baland.

Ykseliin "Gizli Kahramanlar": Kzlar

1950 ylnda imam ve hatip yetitirmek zere alan mam Hatip
Okullarna bir gn kz renci de alnaca herhalde kimsenin
aklna gelmemiti. Zira kadnlarda din grevlisi pek grlen bir
olgu deildi. Kzn HL'ye kaydettirmek isteyen bir velinin hukuk
mcadelesi sonucu Dantay 11. Daire'sinin 14/12/1976 tarih ve
1976/4374 sayl karar ile HL'ye kz renciler alnmaya baland.
Tablo 1.7.1
1990 Yl Sonras HL Erkek-Kz renci Says Tablosu
RETM YILI

ERKEK

KIZ

TOPLAM

1990-1991

76898

23789

100687

TOPLAM RENC NDE

KIZ YZDES
23,63

1991-1992

86450

32835

119285

27,53

1992-1993

99160

43202

142362

30,35

1993-1994

109262

53061

162323

32,69

1994-1995

107999

59183

167182

35,4

1995-1996

113247

70394

183641

38,33

1996-1997

106187

74185

180372

41,13

1997-1998

98430

79616

178046

44,72

1998-1999

100021

92765

192786

48,11

1999-2000

66776

67448

134224

50,25

2000-2001

46906

44714

91620

48,8

2001-2002

38719

32864

71583

45,91

2002-2003

38987

25547

64534

39,59

2003-2004

49336

35562

84898

41,89

Kaynak: Din retimi Genel Mdrl.

75

ekil 1.4
Yllar tibariyle Erkek renci Says
120000
100000
80000
60000
40000
20000

3
-2

-2

03

02

20

20

20

00

00

00
-2
01

-2
00
20

99
19

19

00

00
-2

99

8
-1
98

-1
97
19

19

19

95

96

-1

-1

99

99

99

99

19

19

19

92

93

94

-1

-1

99

99
-1

99

1
-1

99
91

-1
19

90
19

Yllar

ekil 1.5
Yllar tibariyle Kz renci Says
1990-1991 renim ylnda kz
rencilerin oran % 23.63'ken, yani
her be HL rencisinden ancak biri
kzken, 1999-2000 renim ylndan
kz renci says erkek renci saysn
gemi ve oran kzlar lehine % 50.25
olmutur.

100000
90000
80000
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
4
03
20

20

02

-2

-2

00

00

2
00

01
20

00
20

99
19

-2

00

0
-2

00

9
-2

99

8
-1
98
19

97
19

96
19

-1

-1

99

99

99
95

19

94
19

93
19

-1

99

4
-1

99

3
-1

99

2
19

91
19

92

-1

-1

99

1
99
-1
90
19

Yllar

Yukardaki iki grafii incelediimizde 1990 yl sonrasnda

HL'deki kz renci saysndaki art net olarak grlebiliyor.
Saysal olarak artn yan sra erkek renci karsnda kz
rencilerin oran olarak ykselite olduu da aka ortada. 19901991 renim ylnda kz rencilerin oran % 23.63'ken, yani her
be HL rencisinden ancak biri kzken, 1999-2000 renim
ylndan kz renci says erkek renci saysn gemi ve oran
kzlar lehine % 50.25 olmutur. Dier bir deyile her iki HL
rencisinden birisi kzdr. 2003-2004 renim ylnda ise genel
HL rencileri iindeki kz oran % 41.89'dur.
Esas kurulu amac imam ve hatip yetitirmek olarak saptanm
bu okullardaki yksek kz renci oran, kzlar ve erkeklerin ayr
snflarda ders grmesi ve kzlarn balarn rterek eitim
imkanna sahip olmas trnden gerekelerle ne derece
aklanabilir? Kald ki, HL zerine yaplan baz aratrmalar,
buralardaki kz rencilerin, sadece HL'deki deil, genel liselerdeki
erkeklere kyasla modern deer ve llere daha yatkn olduklarn
gsteriyor.

76

Bu noktada Mustafa Kemal Cokun tarafndan ODT Sosyoloji

Blm iin hazrlanan yksek lisans tezi arpc bulgulara sahip.
Cokun yapt ankette HL'deki kz ve erkek rencileri, kadnn
toplumsal yaamdaki yeri zerine sorulara yle cevap vermi:
Tablo 1.7.2
HL rencilerinin Kadn Sorununa likin Yaklamlar*
NERMELER

Kz %

Erkek %

Kadnlar darda alarak eve kazan salamaldr

84,4

19,3

Kadn kendi fikirlerini serbeste baka erkeklere syleyebilir

66,2

24,4

Kadn kendi fikirlerini yalnzca kocasna syleyebilmelidir

15,6

60,2

Kadnn meslek sahibi olmas gereksizdir

3,1

22,2

Kadnlar dar ktklarnda ya da bakalarnn yannda mutlaka rtnmelidir

90,7

89,8

Kadnlar yalnz balarna seyahat edebilirler

57,8

15,9

Kadnn esas yeri evi olmaldr

27,6

83

Kz rencilerin daha modernist bir

tutumu benimsemeleri, kzlarn, daha
muhafazakr ve geleneki bir yapda
yetimeleri iin HL'ye gnderen
ailelerin bu beklentilerinin
gereklemediini, en azndan kzlarn
kendilerine biilen geleneksel rolleri
reddettiklerini ileri srmeyi mmkn
klyor.

Kaynak: Cokun, 1999, s. 98.

* nermelere "fikrime ok uygun"ve "fikrime uygun "yantn veren rencilerin oranlar verilmitir

HL'de okuyan kz ve erkek renciler, kadnn toplumsal

yaamdaki yerine ilikin sorulara verdikleri yantlarda sadece
rtnme konusunda uyuuyor. Dier konularda ise HL'de renim
gren, erkek ve kz renciler arasnda ciddi gr ayrlklar var.
Kz rencilerin daha modernist bir tutumu benimsemeleri,
kzlarn, daha muhafazakr ve geleneki bir yapda
yetimeleri iin HL'ye gnderen ailelerin bu beklentilerinin
gereklemediini, en azndan kzlarn kendilerine biilen
geleneksel rolleri reddettiklerini ileri srmeyi mmkn klyor.
Yukardaki sorulara verilen karlklar okul trlerine gre
karlatrldnda dikkat ekici durumlarla karlayoruz:
Tablo 1.7.3
Sosyal Hayat ve Kadn Konusunda Okul Trlerine Gre
Yaklamlar*
Endstri
Meslek
Liseleri
K
E

mam
Hatip
Liseleri
K
E

80,4 58,1 67,6 44,2 95,5

85

57,7 16,1 81,4 65,6

8,8 32,2

16,7 15,1 59,9

Normal
Liseler

Kadn yalnz seyahat edebilir

98

79,7

Kadn sadece kocas ile konuabilir

6,2

Kadn dier erkeklerle konuabilir

96

85,9

79,4 61,4 46,6 46,9 96,9 82,5 66,5 24,9 83,2 73,2

13

43,1

zel
Liseler

zel
Cemaat
Okullar
K
E

Anadolu
Liseleri

1,5

8,4

21,6

Kaynak: Cokun, 1999 s.98

*nermeye olumlu gr verenlerin kendi okul grubu iindeki rencilere yzde oran

77

Tablo 1.7.4
Kadnn alma Hayatna Katlmna likin Okul Trlerine
Gre Yaklamlar*

Kadn almal

Anadolu
Liseleri

Normal
Liseler

94,5 90,6

Meslek kadn iin gerekli deildir

Kadnn yeri evidir

Endstri
Meslek
Liseleri
K
E

94,1 65,6

96

50,1 95,5

1,3

6,6

mam
Hatip
Liseleri
K
E

zel
Cemaat
Okullar
K
E

89

84,8 19,3

90

69,3

2,1

6,9

zel
Liseler

3,2

3,6

15,5

1,5

3,6

9,7

21,9

14,4 40,7 43,5 59,6

20,7 27,2 82,6 17,5 33,9

21,6

Kaynak: Cokun, 1999 s.82

*nermeye olumlu gr verenlerin kendi okul grubu iindeki rencilere yzde oran

HL'nin kz rencileri, birok

durumda, normal lise ve endstri
meslek lisesi erkek rencilerinden daha
ileri pozisyonlar alabiliyorlar.

Grld gibi, kadn konusunda en muhafazakr grler

HL'nin erkek rencileri tarafndan benimsenirken, HL'nin kz
rencileri, birok durumda, normal lise ve endstri meslek lisesi
erkek rencilerinden daha ileri pozisyonlar alabiliyorlar. Bu
olgu, HL'deki kz renci varln tartma ve deerlendirmede
kayda deer almlar salayabilir.
Bir dier dikkat ekici durumsa, aratrmac Cokun tarafndan
"zel cemaat okullar" olarak tanmlanan kurumlarda okuyan
rencilerin kadnla ilgili her soruda, HL'nin ok ilerisinde
karlklar vermi olmalardr.
HL renci Ailelerinin Toplumsal zellikleri
HL rencilerinin ailelerin eitim durumlar aadaki
aratrmada da ciddi benzerlikler gsteriyor. Tm aratrmalarda
ilkokul mezunu anne ve babalarn arl ortaya kyor. niversite
mezunu anne says yok denecek kadar azken, anneler arasnda
okuma yazma bilmeyenlerin fazlal dikkat ekici. niversite
mezunu baba oranysa yzde 7 ile 15 arasnda deikenlik gsteriyor.
Tablo 1.8.1
Babann renim Durumu
BABANIN RENM DURUMU
Okur Yazar Deil

Okur Yazar

25

4,48

lkokul Mezunu

292

52,42

Ortaokul Mezunu

77

13,82

Lise Mezunu

73

13,1

niversite Mezunu

84

15,08

Yksek Lisans veya doktora

1,1

557

100

Toplam renci
Kaynak: nl, 1999, s.15.

78

SAYI

BABANIN RENM DURUMU

SAYI

Okur Yazar Deil

46

9,2

Okur Yazar

51

10,2

lkokul Mezunu

273

54,6

Ortaokul terk veya mezun

44

8,8

Lise terk veya mezun

44

8,8

niverite terk

0,6

niversite Mezunu

38

7,6

Yksek Lisans veya doktora

Toplam renci

0,2

500

100

Kaynak: Trkmen (Gl), 1998, s. 22.

BABANIN RENM DURUMU

SAYI

Okur Yazar Deil

Okur Yazar

10

2,7

lkokul Mezunu

139

37,6

Ortaokul

74

20

Lise

83

22,4

ki yllk yksek okul

20

5,4

niversite Mezunu

37

10

Yksek Lisans veya doktora

1,9

370

100

Toplam renci
Kaynak: Altunsaray, 2000, s. 47.

Tablo 1.8.2
Annenin renim Durumu
ANNENN RENM DURUMU

SAYI

Okur Yazar Deil

109

21,8

Okur Yazar

64

12,8

lkokul Mezunu

299

59,8

Ortaokul terk veya mezun

16

3,2

Lise terk veya mezun

1,8

niversite terk

niversite Mezunu

0,6

Yksek Lisans veya doktora

Toplam renci

500

100

Kaynak: Trkmen (Gl), 1998, s. 22.

ANNENN RENM DURUMU

SAYI

Okur Yazar Deil

43

11,6

Okur Yazar

23

6,2

lkokul Mezunu

232

62,8

Ortaokul

38

10,3

Lise

29

7,8

ki yllk yksek okul

0,5

niversite Mezunu

0,5

Yksek Lisans veya doktora

Toplam renci

0,3

370

100

Kaynak: Altunsaray, 2000, s. 47.

79

ANNENN RENM DURUMU

SAYI

Okur Yazar Deil

76

13,48

Okur Yazar

45

7,98

lkokul Mezunu

374

66,31

Ortaokul Mezunu

38

6,74

Lise Mezunu

24

4,26

niversite Mezunu

1,06

0,17

564

100

Yksek Lisans veya doktora

Toplam renci
Kaynak: nl, 1999, s.15.

Anne-baba meslekleri:
Yaplan aratrmalarda HL rencilerin ailelerinin mesleklerine
ilikin u bulgulara ulalmtr:
TRKMEN (GL) 1998: Aratrmaya gre rencilerin % 95'inin
annesi ev kadn. Babalarn meslek dalm oranlar ise;
Serbest meslek
% 34.6
i
% 31.6
Memur
% 13.8 eklinde belirlenmitir.
NL 1999: Aratrmaya gre annelerin % 94.31'i ev kadn.
Babalarn meslek dalm oranlar ise;
Serbest meslek
% 34.73
Memur
% 19.01
i
% 15.00 eklinde belirlenmitir.
ALTUNSARAY 2000: Aratrmaya gre annelerin % 95.4' ev
hanmdr. Babalarn meslek dalm oranlar ise;
Memur
% 27.5
Esnaf
% 22.3
zel sektrde ii
% 15.5
Kamu kuruluunda ii % 9.0 eklinde belirlenmitir.
COKUN 1999: Aratrmada sadece babann mesleki statsne
yer verilmitir. Oranlarn dalm yle:
Kz (%)
Erkek (%)
Beyaz yakal cretli
31.1
27.5
Kendi hesabna
20,3
20,3
i
17,3
14
Yukardaki drt aratrma nda, HL'de ounlukla serbest
meslek sahibi ve memur ocuklarnn renim grdn
syleyebiliriz. Cokun 1999 ve Altunsaray 2000 aratrmalarnn
Ankara ilinde yapld dnlrse, beyaz yakal olarak tanmlanan
memurlarn fazla kmasnn normal olduu sylenebilir.

80

Bu iki aratrmada da serbest meslek, dier bir deyile esnaflarn

ikinci sray koruduklar grlyor. nl 1999 ve Trkmen 1998'de
ise serbest meslek sahipleri yksek oranda. Bu durum HL
rencilerinin babalarnda ciddi bir esnaf arlnn olduunu
ortaya koyuyor.
1.7 HL'ye Ynelik Eletiriler
Laiklie duyarl olan kesimler, kuruluundan uygulanmasna
1997'de balanan sekiz yllk kesintisiz zorunlu eitime kadar,
HL'ye hep kukuyla baktlar. HL'ye yneltilen eletirilerin nemli
bir ksmn eitim bilimi asndan irdelemek doru olacaktr. Bu
adan en sert eletiriler, bir meslek okulu olarak, imam ve hatip
yetitirmek zere kurulmu olan HL'nin kurulu amacndan
uzaklam olduu iddias etrafnda ekilleniyor.
HL'yi bir meslek lisesi olarak gren bu kiiler, HL'nin gelime
itibaryla dier meslek okullarn geride braktn, ihtiya fazlas
imam ve hatip yetitirildiini ileri sryorlar. Hatta HL'nin 1997
ncesi meslek okulu vasfndan kp, genel liselere alternatif bir
kurum haline dntnden endie ediyorlard.
Kukusuz bu perspektif nda HL'ye kz renci alnmasna da
kar ktlar, halen de kmaya devam ediyorlar. Son yllarda
saylar iyice artan kz rencilerin imamlk yapamayacaklarna
gre niin bu okula yneldikleri ciddi bir biimde sorgulanyor.
HL'de yzde 60/40 kltr dersleri lehine olan orann dier meslek
okullar ortalamas olan 30/70 meslek dersleri lehine getirilmesi
de bu gruptakilerin istekleri arasnda yer alyor. imdi HL'ye
ynelik eletirilerin ne derece gerek olgulara yaslanp
yaslanmadn irdelemeye, HL rencilerinin niversite
tercihlerinden balayalm.
HL rencilerinin niversite Tercihleri
HL mezunlarnn niversite ynelimleri her dnemde tartma
konusu olmutur. HL savunucular, HL rencilerinin de dier
Trk ocuklar gibi istedikleri fakltelere gitme hakkna sahip
olduunu, bu durumun zaten kanuni bir hak olduunu belirtirken
srekli olarak Milli Eitim Temel Kanunu'nda yer elen "HL
meslee ve yksekrenime hazrlar" cmlesine atfta bulunuyorlar.
Laiklik savunucular ise HL'nin, Milli Gr hareketi lideri
Necmettin Erbakan'a atfedilen bir szden hareketle, siyasal
slamcln "arka bahesi" olduunu iddia ediyor. Bu gr
sahiplerine gre HL mezunlar ancak ilahiyat fakltelerine devam
edebilmeli; zellikle asker-polis ve mlki amir olma yollar
tkanmaldr.

HL savunucular, HL rencilerinin
de dier Trk ocuklar gibi istedikleri
fakltelere gitme hakkna sahip
olduunu, bu durumun zaten kanuni
bir hak olduunu belirtirken srekli
olarak Milli Eitim Temel Kanunu'nda
yer elen "HL meslee ve
yksekrenime hazrlar" cmlesine
atfta bulunuyorlar.

Laiklik savunucular ise HL'nin, Milli

Gr hareketi lideri Necmettin
Erbakan'a atfedilen bir szden
hareketle, siyasal slamcln "arka
bahesi" olduunu iddia ediyor.

81

HL mezunlarnn istedikleri
faklteleri tercih etmesine kar ilk
ciddi itiraz 1990 ylnda TSAD'dan
geldi.

Aslnda bu tartma 1973 ylnda Milli Eitim Temel Kanunu'nda

yaplan deiiklikle HL mezunlarnn ilk kez dorudan
niversiteye gitme hakkn elde etmesiyle balad. Ancak bu,
liselerin edebiyat kollarndan mezun olan rencilerin girebilecei
faklte ve yksekokullarla snrl bir hakt. 12 Eyll askeri
ynetiminin 1982 ylnda ayn yasada yapt deiiklikle HL
mezunlar, snavda diledikleri faklteleri tercih etme hakkna
sahip oldu. Buna HL rencilerinin saysndaki art da eklenince,
HL mezunlar niversite anfilerini doldurmaya baladlar.
HL mezunlarnn istedikleri faklteleri tercih etmesine kar ilk
ciddi itiraz 1990 ylnda TSAD'dan geldi. Dernek tarafndan
Zekai Balolu'na hazrlatlan "Eitim Raporu"nda, 1988 ylnda
HL mezunlarnn niversite tercihleri ve yerletikleri blmler
ayrntl olarak belirtildi. Sonu olarak Balolu, HL mezunlarnn
ilahiyat faklteleri yerine, ncelikle niversitelerin hukuk ve
kamu ynetimi blmlerine yneldiini saptad.
Tablo 1.9.1
HL rencilerinin niversite Tercihleri
BLM

1. TERCH OLARAK GSTEREN ADAY

TOPLAM YERLEEN

HUKUK

8714

313

KAMU YNETM

4754

199

LAHYAT

2496

988

TIP

2078

188

MHENDSLK

2016

286

ULUSLARARASI LKLER

1255

34

DER

1189

1828

4 YILLIK RETMENLK

1102

404

LETME

496

145

2 YILLIK ORETMENLK

474

815

AIKRETIM

453

4058

BASIN-YAYIN

450

23

MESLEK YUKSEK OKULU

341

51

TRK DL EDEBYATI

285

134

KTSAT

182

94

TARH

170

130

ALIMA EKONOMS

165

72

MALYE

123

81

EITIM PROGRAMLARI

61

62

CORAFYA
TOPLAM

51

26

26855

9931

Kaynak: Balolu, 1990, s. 137.

TSAD Raporu'na gre 26 bin 855 HL mezununun yaklak

yzde 32'si birinci tercih olarak hukuk fakltelerini iaretlemiti.
Bunun ardndan kamu ynetimi blmleri gelirken, ilahiyat
faklteleri ancak nc srada yer alabiliyordu.

82

Tablo 1.9.2
HL Mezunlarnn Hukuk Fakltelerine
Yerleme Durumu (1988 Yl)
HUKUK FAKLTELER
stanbul niversitesi

HL MEZUNU YERLEEN
141

Seluk niversitesi

19

Ankara niversitesi

105

Marmara niversitesi

23

Dicle niversitesi

Atatrk niversitesi

Dokuz Eyll niversitesi

19

TOPLAM

313

Kaynak: Balolu, 1990, s. 137.

Tablo 1.9.3
HL Mezunlarnn Kamu Ynetimi Fakltelerine
Yerleme Durumu (1988 Yl)
KAMUYNETM FAKLTELER

HL MEZUNU YERLEEN

stanbul SBF

52

Uluda k. ve d. B. Bl.

20

Gazi SBF

23

Ankara SBF

45

Seluk k. Ve d. B. Bl.

12

nn k. ve d. B. Bl.

Dokuz Eyll k. ve d. B. Bl.

Hacettepe k. Ve d. B. Bl.

10

ODT k. ve d. Bl. Fk.

12

Boazii k. ve d. B. Bl. (ng)

Bilkent k. ve d. B. Bl. (ng)

Marmara k. ve d. B. Bl. (Fr)

TOPLAM

199

Kaynak: Balolu, 1990, s. 137.

TSAD'n o dnem tartma yaratan raporunda HL iin u

tespitler ve neriler yaplmt: "Trk toplumunun ihtiyac olan
din grevlilerini yetitirmek amac ile alan mam Hatip
okullarnda kurulu amac dnda ar bir kapasite yaratlm,
stelik ok sayda kz renci alnmtr. Bu gelime HL'nin temel
eitim kademesinden balayarak genel eitim kurumuna
dnmesine, bylece ikinci bir genel eitim kanalnn olumasna
yol amtr. Gelime devam etmektedir. ki kanal arasndaki snr
gittike bymektedir. Birinci blmde demokrasi faktrnde
akland gibi, ayrc kanallarda kltrel kimlii, milli benlii,
deer yarglar, yaam biimi, giyimi, dnya gr, ksaca eitim
profili ok farkl iki ayr genlik kua yetitirilmesi, Tevhid-i
Tedrisat ilkesine aykr bir gelimedir. Bu gelime, eitim

83

TSAD Raporu'nda dile getirilen

tespitler ve yaplan neriler dnemin
iktidar tarafndan paylalmad.

sisteminin demokrasiye yapsal uyumunu olumsuz ynde

etkilemektedir. HL'nin Tevhid-i Tedrisat ve Milli Eitim
Kanunlarnn zne uygun olarak, temel eitime dayal ve ayr
meslek okullar olarak dzenlenmesi ve renci saysnn istihdam
kapasitesine gre snrlandrlmas gerekmektedir."
TSAD Raporu'nda dile getirilen tespitler ve yaplan neriler
dnemin iktidar tarafndan paylalmad. rnein dnemin Milli
Eitim Bakan Avni Akyol "Raporda din eitimi ile ilgili grlerin
bir ksmna katlmak mmkn deildir. zellikle HL
mezunlarnn kendi alanlar dnda yksek retime gitmelerinin
engellenmesinin, eitimde frsat eitlii ilkesiyle badatrlmas
mmkn deildir," eklinde gr belirtti. (Avni Akyol, Laiklik
ve Din retimi, Ankara, MEB Basmevi, MEB Yayn Organ, Say
102, Ekim 1990, s.5-9)
HL rencilerinin yerletikleri fakltelere ilikin bir dier alma
ise halen Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi dekanlk grevini
yrten Prof. Dr. Suat Cebeci tarafndan 1993 ylnda yapld.
Cebeci aratrmasnda 1986, 1987 ve 1988 yllarnda HL
mezunlarnn niversitelerde yerletikleri programlar inceledi.
Tablo 1.9.4
1986 SYS Sonunda Yksek retim Kurumlarna Yerletirilen
HL Mezunu renci Saylar
YKSEK RETM KURUMU

84

RENC SAYISI

YZDE (%)

lahiyat Fakltesi

781

18,6

Eitim Yksek Okulu

470

11,2

Eitim Fakltesi

317

7,5

Akretim Fakltesi

316

7,5

Fen-Edebiyat Fakltesi

261

6,2

ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi

179

4,3

Hukuk Fakltesi

142

3,4

Tp Fakltesi

134

3,2

Mhendislik Fakltesi

104

2,5

Siyasal Bilgiler Fakltesi

102

2,4

Edebiyat Fakltesi

97

2,3

Ziraat Fakltesi

91

2,2

Mhendislik-Mimarlk Fakltesi

62

1,5

Dil Tarih ve Corafya Fakltesi

49

1,2

Basn Yayn Yksek Okulu

47

1,1

Fen Fakltesi

34

0,8

Veteriner Fakltesi

33

0,8

Eczaclk Fakltesi

23

0,5

Orman Fakltesi

20

0,5

Di Hekimlii Fakltesi

11

0,3

Elektrik-Elektronik Fakltesi

0,2

YKSEK RETM KURUMU

letme Fakltesi

RENC SAYISI

YZDE (%)

0,2

Maden Fakltesi

0,1

naat Fakltesi

0,1

Makine Fakltesi

0,1

Uak ve Uzay Bilimleri Fakltesi

0,1

ktisat Fakltesi

17

0,4

Meslek Yksek Okulu

553

13,1

Dier Faklteler

329

7,7

Toplam

4207

100

Kaynak: Aktaran, Her Ynyle Tevfik leri, 1997 s.107

Tablo 1.9.5
1987 SYS Sonunda Yksek retim Kurumlarna Yerletirilen
HL Mezunu renci Saylar
YKSEK RETM KURUMU

RENC SAYISI

YZDE (%)

938

9,8

Eitim Yksek Okulu

594

6,2

Dil Tarih ve Corafya Fakltesi

526

5,5

lahiyat Fakltesi

Eitim Fakltesi

440

4,6

ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi

296

3,1

Fen Edebiyat Fakltesi

274

2,9

Hukuk Fakltesi

236

2,5

Kamu Ynetimi (BF)

219

2,3

Tp Fakltesi

203

2,1

Ziraat Fakltesi

158

1,6

Mhendislik Fakltesi

144

1,5

naat Mhendislii

128

1,3

letme Fakltesi

87

0,9

Mimarlk-Mhendislik Fakltesi

71

0,7

Siyasal Bilgiler Fakltesi

66

0,7

Veteriner Fakltesi

60

0,6

Maden Fakltesi

50

0,5

Elektrik-Elektronik Fakltesi

38

0,4

Basn Yayn Yksek Okulu

36

0,4

Eczaclk Fakltesi

34

0,4

Orman Fakltesi

27

0,3

Teknik Eitim Fakltesi

23

0,2

Edebiyat Fakltesi

22

0,2

Fen Fakltesi

19

0,2

Di Hekimlii Fakltesi

19

0,2

Makine Fakltesi

0,1

0,02

652

6,8

Gemi naat ve Deniz Bilimleri

Meslek Yksek Okullar
Ak retim Fakltesi

4221

44

Toplam

9589

100

Kaynak: Aktaran, Her Ynyle Tevfik leri, 1997 s.108

85

Tablo 1.9.6
1988 SYS Sonunda Yksek retim Kurumlarna Yerletirilen
HL Mezunu renci Saylar
YKSEK RETM KURUMU

RENC SAYISI

YZDE (%)

lahiyat Fakltesi

1003

9,8

Eitim Yksek Okulu

642

6,3

ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi

479

4,7

Eitim Fakltesi

466

4,6

Fen Edebiyat Fakltesi

458

4,5

Hukuk Fakltesi

368

3,6

Tp Fakltesi

198

1,9

Edebiyat Fakltesi

186

1,8

Ziraat Fakltesi

153

1,5

Mhendislik Fakltesi

151

1,5

Siyasal Bilgiler Fakltesi

129

1,3

Kamu Ynetimi (..B.F)

98

Mimarlk Fakltesi

68

0,7

Dil Tarih ve Corafya Fakltesi

60

0,6

Fen Fakltesi

57

0,6

Veteriner Fakltesi

51

0,5

ktisat Fakltesi

48

0,5

Orman Fakltesi

36

0,4

Eczaclk Fakltesi

33

0,3

Gemi naat ve Deniz Bilimleri Fk.

29

0,3

Di Hekimlii Fakltesi

25

0,2

Basn Yayn Yksek Okulu

23

0,2

letme Fakltesi

22

0,2

naat Fakltesi

10

0,1

Teknik Eitim Fakltesi

0,1

Maden Fakltesi

Elektrik-Elektronik Fakltesi

Makine Fakltesi

Uak ve Uzay Bilimleri Fakltesi

Meslek Yksek Okullar

1117

10,9

Akretim Fakltesi

4277

41,9

Toplam

10213

100

Kaynak: Aktaran, Her Ynyle Tevfik leri, 1997 s.109

HL mezunlarnn ounlukla
retmen yetitiren fakltelere
yerletiklerini gryoruz.

86

Prof. Cebeci'nin aratrmasn incelediimizde ilahiyat faklteleri

HL mezunlarnn en ok yerletikleri faklteler olarak ortaya
kyor. Bununla birlikte Eitim Yksek Okullar ve Eitim
Fakltelerine yerleen HL mezunlarnn toplam ilahiyat
fakltelerine yerleenlerden daha fazla. Her yl incelediimizde
HL mezunlarnn ounlukla retmen yetitiren fakltelere
yerletiklerini gryoruz.
Balolu'nun TSAD iin yapt aratrmada HL'lilerin

ynelilerinin esas olarak Hukuk Fakltesi ve Siyasal Bilgiler

fakltelerine olduu tespit edilmiti. Cebeci'nin aratrmasnda
da, yllara gre sz konusu fakltelere yerlemelerde saysal olarak
dzenli bir art gze arpyor ancak tm HL mezunlar iindeki
oran hukuk fakltelerinde yzde 3.6'y gemiyor. rnein Siyasal
Bilgiler Faklteleri iin en yksek oran tm HL mezunlar iinde
1986 ylnda yzde 2.4'te kalyor.
Tablo 1.9.7
1998-2002 Aras HL'lilerin Baz Lisans Programlarna
Yerleme Saylar
1998

1999

2000

2001

2002

Hukuk

232

54

96

82

91

Siyasal Bilimler

227

97

149

93

70

retmenlik

3285

315

639

541

433

Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retmenlii

322

669

778

785

603

lahiyat

1420

1324

1254

917

685

Kaynak: Mehmet Gndem, "mam Hatiplerin Dn Bugn Yarn" yaz dizisi, Milliyet, 3 Mays 2004.

Katsay farkllnn ilk kez uyguland 1999 ylnn niversite

snav sonular incelendiinde HL mezunlarnn Hukuk, Siyasal
ve retmenlik blmlerine girilerinde ciddi dler olduu
grlyor. zellikle HL mezunlarnn tercih ettii blmlerin
banda gelen retmenlikle ilgili fakltelere, katsay farkllnn
olmad 1998 ylnda 3285 kii yerleirken, katsaynn uyguland
bir sonraki yl bu saynn 315'e dt gzleniyor. Nitekim
HL'lilerin niversite snavnda retmenlie olan ar ynelileri
YK' 30 Temmuz 1998 tarihli, 98/8-90 sayl kararla katsay
uygulamaya yneltti.
HL mezunlarnn niversitelerde retmenlik programlarna
ynelileri, YK tarafndan 27 Nisan 2004 tarihinde hazrlanan
ve meslek ve normal liseler arasndaki farkl katsay uygulamasnn
savunulduu "niversite Giri Snavnda Meslek Lisesi ve Genel
Lise Mezunlarna Uygulanan Farkl Katsay Nedeniyle Ortaya
kan Durumun Deerlendirilmesi" balkl incelemede de ele
alnd. Bu almada retmen Lisesi kl adaylar iinde 1998
ylnda niversitede retmenlik programlarna yerleenlerin
says 2956 olarak veriliyor. Buna karn ayn yl HL mezunlarnn
niversitedeki retmenlik programlarna yerleenlerin says
3285 olarak belirtiliyor.

Cebeci'nin aratrmasnda da, yllara

gre sz konusu fakltelere
yerlemelerde saysal olarak dzenli
bir art gze arpyor ancak tm HL
mezunlar iindeki oran hukuk
fakltelerinde yzde 3.6'y gemiyor.

87

Tablo 1.9.8
retmen Lisesi kl Adaylardan retmenlik
Programlarna Yerleenlerin Saylar
YIL

SAYI

YERLEENLER NDEK YZDE

1998

2.956

8,8

1999

4.251

13,6

2000

4.462

13,6

2001

4.533

13,0

2002

5.338

14,7

Kaynak: Mehmet Gndem, "mam Hatiplerin Dn Bugn Yarn" yaz dizisi, Milliyet,
3 Mays 2004.

Tablo 1.9.9
HL kl Adaylardan Baz Lisans Programlarna
Yerleenlerin Saylar
YIL

HUKUK

SYASAL BL.

RETMENLK

DN KL. VE AHLAK BL. R.

LAHYAT

1998*

232

277

3.285

322

1.420

1999

54

97

315

669

1.324

2000

96

149

639

778

1.254

2001

82

93

541

785

917

2002

91

70

374

603

685

*Farkl Katsay uygulamas yoktu.

YK bu durumu bir arpklk olarak deerlendirmektedir:

"Yukardaki durumdaki arpklk udur: retmen lisesi kl
adaylarn doal ilerleme ve ykselme alan retmenlik
programlar, imam-hatip lisesi kl adaylarn gidecei doal
alan ise Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retmenlii ile lahiyat
Faklteleridir. Ancak, burada tamamen tersi bir durum olmu ve
imam-hatip lisesi kl adaylar, Din Kltr ve Ahlak Bilgisi
retmenlii ve lahiyat Fakltelerine gideceine retmen lisesi
kllardan daha fazla sayda retmenlik programlarna
yerlemilerdir. Benzer arpklk dier meslek liselerinde de
yaanmaktadr. Bu rnek mesleki ve teknik ortaretim ile
yksekretim arasndaki arpk ilikiyi tm akl ile ortaya
koymaktadr. Bu arpklk 1999 ylnda yrrle giren
yksekretim giri snav ile ksmen doal seyrine
dntrlmtr. Meslek liselerine eskiden olduu gibi genel
lise mezunlarna verilen ayn katsaynn verilmesi halinde
yukardakine benzer arpk tablolar tekrar ortaya kacaktr. Genel
liselere nazaran baz alanlarda 6-7 misli daha pahalya mal olan
meslek lisesi mezunlarnn kendi alanlar dndaki programlara
zendirilmeleri son derece yanltr." ("niversiteye Giri Snavnda
Meslek Lisesi ve Genel Lise Mezunlarna Uygulanan Farkl
Katsaylar Nedeniyle Ortaya kan Durumun Deerlendirilmesi",
(http://www.yok.gov.tr/duyuru/oss_uygulama.doc)

88

Tablo 1.9.10
2003 Ylnda Genel ve Mesleki Teknik Ortaretimden Lisans
Programlarna Geenlerin Saylar
YERLEEN
Toplam
Lisans
Lisanstaki %

YERLEEN
Toplam
Lisans
Lisanstaki %

YERLEEN
Toplam
Lisans
Lisanstaki %

OKUL TR

BAVURAN

retmen Liseleri

18.373

8.903

33

0.03

1.178

0.64

mam Hatip Liseleri

61.275

1.768

452

0.037

14.234

7.68

Ticaret Meslek Lis.

129.616

2.015

38.196

31.09

22.697

12.24

End. Meslek Lis.

189.642

6.013

54.293

44.19

18.969

10.23

Kz Meslek Liseleri

63.562

2.130

11.609

9.45

6.303

3.4

1.091.589

159.712

89

18.289

14.88

122.044

65.82

Genel Liseler

Kaynak: 2547 Sayl Yksekretim Kanununda Yaplan Deiiklikler ve Bilinmesi Gerekenler, S. 46,47,48 TC MEB Yaynlar, Mays 2004, ANKARA

HL rencilerinin Meslek Tercihleri

niversite tercihlerine bal olarak HL rencilerinin gnlnde
yatan meslekler de sert polemiklere konu oldu, olmaya devam
ediyor. Bu konuyu aydnlatabilmek iin be aratrmann verilerine
bavuracaz. Bunlarn bei de yksek lisans tezi olarak hazrland
ve tmnde HL rencilerine anket yoluyla sorular yneltildi.
Tablo 1.10.1
reniminiz bitince hangi meslek ya da
i dalnda almay dnyorsunuz?
sorusuna HL rencilerinin yantlar
%
MESLEKLER

KIZ

ERKEK

12,7

17,4

4,2

Tp

20,7

13,5

Avukat-Hakim

7,3

7,6

Mimarlk-Mhendislik
Asker-Polis

retmenlik

41

Bilim adam

1,3

2,7

Ekonomist

1,8

3,9

Din grevlisi

0,5

11,4

Blmmle ilgili bir i

1,4

1,2

Dier

8,1

20,9

Fikri yok

5,2

9,2

Toplam renci

225

176

Yzde Toplam

100

100

Kaynak: Cokun, 1999, s. 85.

89

Tablo 1.10.2
mam Hatip Lisesi rencilerinin
niversitelerde Semeyi Dndkleri Program:
NVERSTEDE SEMEY DNDKLER PROGRAM

SAYI

Eitim Fakltesi

108

32,5

lahiyat Fakltesi

63

18,9

Mhendislik

48

14,4

Hukuk Fakltesi

41

12,3

Tp Fakltesi

32

9,6

Eczaclk

19

5,8

Polis Akademisi

2,4

Siyasal Bilgiler

1,9

letiim Fakltesi (Gazetecilik)

1,2

332

100

Toplam

Kaynak: Altunsaray, 2000.

Tablo 1.10.3
"leride Hangi Meslei Semek stiyorsunuz?"
Sorusuna rencilerin Verdii Yantlar:
MESLEKLER

SAYI

retmen

49

47,1

Mhendis

7,7

Tekniker

mam Hatip/Mft

Hukuku

8,7

Siyasal Bilimler

4,8

Polis

7,7

Doktor

3,8

Serbest Meslek

Gazeteci

2,9

Psikolog

1,9

Hemire

Subay-Astsubay

Siyaseti

1,9

Yantsz

8,7

Toplam

104

100

Kaynak: Sarpkaya, 1998, s. 155

90

Tablo 1.10.4
"Okul Sonras Hangi Faklteyi Tercih Edeceksiniz?"
Sorusuna rencilerin Yantlar:
TERCH EDLEN FAKLTELER

SAYI

lahiyat Faklteleri

173

35,7

Eitim Faklteleri

114

23,6

Fen Blm (Fizik, Kimya, Biyoloji)

56

11,6

Siyasal Bilgiler

41

8,5

Hukuk Fakltesi

49

10

ktisat Fakltesi

23

4,8

Tp Fakltesi

28

5,8

Cevapsz

16

Toplam

500

100

Kaynak: Trkmen (Gl), 1998, s. 100.

Tablo 1.10.5
rencilerin Dini Grev Alma Dncesi
ve Dini Yksek Tahsil Yapma steine likin Yantlar:
DN GREV ALMA DNCES

KIZ

ERKEK

TOPLAM

Dnyorum

162

Dnmyorum

160

50.31

84

40.58

246

46.50

49.69

123

59.42

283

53.50

renci Says

322

100

207

100

529

100

Kaynak: nl, 1999, s. 84.

DN YKSEK TAHSL YAPMAK

KIZ

ERKEK

TOPLAM

119

39.14

80

40.40

199

39.64

stemeyenler

185

60.86

118

59.60

303

60.36

renci Says

304

100

198

100

502

100

steyenler

Kaynak: nl, 1999, s. 88.

Not: nl, 1999 aratrmasnda rencilerin niversite tercihlerine

ilikin soru sorulmu ancak yantlar tablo haline getirilmemitir.
Sonular "...rencilerin yksekretimde en ok tercih etmeyi
dndkleri faklte veya blmlerin banda Hukuk, Edebiyat,
Tarih ve lahiyat Faklteleri gelmektedir" eklinde belirtilmitir.
(nl, 1999, s. 94)

HL rencilerinin ok aznn, ayn

alanda yksek tahsil yapmak, yani
ilahiyat fakltelerine gitmek istedii
anlalyor.

Yukardaki be aratrmann sonularna gre HL rencilerinin

ok aznn, ayn alanda yksek tahsil yapmak, yani ilahiyat
fakltelerine gitmek istedii anlalyor. Sadece Trkmen (Gl)
1998 aratrmasnda % 35.7'lik bir oranda ilahiyat fakltelerine
gitme istei olduu gze arpyor.
Sonuta HL rencilerinin gnlnde yatan aslan net olarak
sylemek mmkn grnmyor. Bu konuda farkl ynelimler
sz konusu, ancak eitim fakltelerinin iki aratrmann en

91

tepesinde yer almas arpc. zellikle kz rencilerde retmen

olma arzusu yzde 40'larn zerine kyor.
HL'nin niversite Snav Baar Durumlar
Toplumda yaygn kanaate gre HL mezunlar niversite
snavlarnda normalin de zerinde baarldr. yle ki baz ailelerin,
byk lde bu rivayet nedeniyle ocuklarn HL'ye daha fazla
gnl rahatlyla yollad sylenebilir. Kartal Anadolu HL'nin
bir SS birincisi, bir de ikincisi karmas bu kannn olumasnda
belirleyici olmua benziyor.
Ancak farkl ilin Erzurum, Diyarbakr ve Adana'nn farkl
trdeki liseleriyle HL'nin niversite baar durumlarnn
karlatrlmas bu efsanenin pek de gerei yanstmadn
gsteriyor:

Tablo 1.11.1
Adana li Kyaslamal niversite Baar Durumlar
YILLAR
1995

ADANA
OKULLAR

YS GR.

YS YER.

YS YER. %

ZEL YEN

97

35

36

SEYHAN ARIBEY

170

17

10

SEYHAN SMAL S.ZLER ANADOLU

108

53

49

ZEL ADANA FEN

10

70

ADANA HL

321

38

12

CEYHAN HL

50

KOZAN TCARET

27

3,7

ADANA ENDSTR MESLEK

1996

195

10

5,1

YS GR.

YS YER.

YS YER. %

ZEL YEN

61

14

23

SEYHAN ARIBEY

384

35

10

ADANA ENDSTR MESLEK

220

3,6

SEYHAN SMAL S. ZLER ANADOLU

102

57

56

OKULLAR

ZEL ADANA FEN

13

62

ADANA HL

215

23

11

CEYHAN HL

58

8,6

KOZAN TCARET
1997

92

61

14

23

YS GR.

YS YER.

YS YER. %

SEYHAN ARIBEY

477

117

25

ZEL YEN

46

18

39

ZEL ADANA FEN

16

44

OKULLAR

SEYHAN SMAL S. ZLER ANADOLU

96

59

62

ADANA HL

218

36

17

CEYHAN HL

58

5,1

KOZAN TCARET1999

10

10

ADANA ENDSTR MESLEK

51

14

1998*

OKULLAR
SEYHAN ARIBEY
ZEL YEN

1999

2000

OKULLAR

YS GR.

YS YER.

YS YER. %

250

48

19

24

37
SS > 120

LS - YER. LS - YER. %

SEYHAN ARIBEY

180

63

35

ZEL YEN

23

39

SEYHAN SMAL S. ZLER ANADOLU

42

30

71

KOZAN TCARET

ADANA ENDSTR MESLEK

22

OKULLAR
SEYHAN ARIBEY

SS > 120

LS - YER. LS - YER. %

130

35

27

ZEL YEN

11

ZEL ADANA FEN

15

53
9,8

ADANA HL

81

CEYHAN HL

21

KOZAN TCARET

ADANA ENDSTR MESLEK

12

25

SEYHAN SMAL S. ZLER ANADOLU

60

45

75

B=binde
* SYM Kitapnda meslek liselerinin bilgisi yok

Tablo 1.11.2
Diyarbakr li Kyaslamal niversite Baar Durumlar
YILLAR
1995

1996

1997

DYARBAKIR
OKULLAR

YS GR.

YS YER.

YS YER. %

DYARBAKIR ZYA GKALP

408

36

8,9

DYARBAKIR ANADOLU

86

34

40

ZEL AMD

38

10

26

DYARBAKIR CUMHURYET FEN

58

35

60

DYARBAKIR HL

90

8,8

ERGAN HL

14

DYARBAKIR TCARET MESLEK

62

6,4

DYARBAKIR ENDSTR MESLEK

181

13

7,2

OKULLAR

YS GR.

YS YER.

YS YER. %

DYARBAKIR ZYA GKALP

18

b55

DYARBAKIR ANADOLU

73

24

33

ZEL AMD

33

b60

DYARBAKIR CUMHURYET FEN

41

26

63

DYARBAKIR HL

72

14

19

ERGAN HL

29

6,9

DYARBAKIR TCARET MESLEK

81

1,2

DYARBAKIR ENDSTR MESLEK

104

3,8

YS GR.

YS YER.

YS YER. %

DYARBAKIR ZYA GKALP

363

125

34

DYARBAKIR ANADOLU

51

25

49

ZEL AMD

31

13

OKULLAR

DYARBAKIR CUMHURYET FEN

22

14

63

DYARBAKIR HL

142

27

19

93

1997

1998

1999

2000

OKULLAR

YS GR.

YS YER.

YS YER. %

ERGAN HL

15

6,7

DYARBAKIR TCARET MESLEK

20

DYARBAKIR ENDSTR MESLEK

20

30

YS GR.

YS YER.

YS YER. %

DYARBAKIR ZYA GKALP

492

153

31

DYARBAKIR ANADOLU

23

11

48

ZEL AMD

32

25

DYARBAKIR CUMHURYET FEN

13

69

DYARBAKIR HL

100

DYARBAKIR TCARET MESLEK

10

30

DYARBAKIR ENDSTR MESLEK

11

36

OKULLAR

OKULLAR

SS > 120

LS - YER. LS - YER. %

DYARBAKIR ZYA GKALP

328

78

24

DYARBAKIR ANADOLU

52

25

48

ZEL AMD

25

24

DYARBAKIR CUMHURYET FEN

20

16

80

DYARBAKIR HL

111

5,4

ERGAN HL

41

7,3

DYARBAKIR TCARET MESLEK

11

DYARBAKIR ENDSTR MESLEK

14

21

OKULLAR

SS > 120

LS - YER. LS - YER. %

DYARBAKIR ZYA GKALP

270

41

15

DYARBAKIR ANADOLU

75

32

43

ZEL AMD

22

32

DYARBAKIR CUMHURYET FEN

60

41

68

DYARBAKIR HL

58

14

ERGAN HL

10

30

DYARBAKIR TCARET MESLEK

10

10

DYARBAKIR ENDSTR MESLEK

10

20

Tablo 1.11.3
Erzurum li Kyaslamal niversite Baar Durumlar
YILLAR

ERZURUM

1995

OKULLAR

1996

94

YS GR.

YS YER.

YS YER. %

ERZURUM FEN

69

39

56

ERZURUM ATATRK ENDSTR

144

3,4

ERZURUM HL

182

15

8,2

ERZURUM LSES

353

48

13

ERZURUM TCARET

65

ERZURUM ANADOLU

101

49

48
YS YER. %

OKULLAR

YS GR.

YS YER.

ERZURUM FEN

64

46

71

ERZURUM ATATRK ENDSTR

122

5,7

ERZURUM HL

332

35

10

ERZURUM LSES

444

43

9,6

ERZURUM TCARET

74

2,7

ERZURUM ANADOLU

106

40

37

1997

OKULLAR

YS GR.

YS YER.

YS YER. %

ERZURUM FEN

1998*

ERZURUM ATATRK ENDSTR

16

ERZURUM HL

183

38

20

ERZURUM LSES

215

38

17

ERZURUM TCARET

14

28

ERZURUM ANADOLU

94

47

50

YS GR.

YS YER.

YS YER. %

SS 120

LS - YER. LS - YER. %

OKULLAR

ilde liselerin karlatrmal

niversite baarlar incelendiinde
HL'nin belirgin bir baar oranna
sahip olmad ortaya kyor.

ERZURUM FEN
ERZURUM ATATRK ENDSTR
ERZURUM HL
ERZURUM LSES
ERZURUM TCARET
ERZURUM ANADOLU
1999

OKULLAR
ERZURUM FEN
ERZURUM ATATRK ENDSTR

2000

ERZURUM HL

245

14

5,7

ERZURUM LSES

26

116

31

ERZURUM TCARET

ERZURUM ANADOLU

89

46

OKULLAR

SS 120

51

LS - YER. LS - YER. %

ERZURUM FEN
ERZURUM ATATRK ENDSTR

ERZURUM HL

245

14

5,7

ERZURUM LSESI

26

116

31

ERZURUM TCARET

ERZURUM ANADOLU

89

46

52

* SYM Kitapnda bilgisi yok

ilde liselerin karlatrmal niversite baarlar incelendiinde

HL'nin belirgin bir baar oranna sahip olmad ortaya kyor.
Kalabalk snflar ve eitim kalitesi tartlan normal liselerle HL
arasnda belirgin bir farkllk gze arpmyor. Meslek liseleriyle
karlatrldnda ise HL'nin belirgin bir stnlnden
bahsetmek mmkn. Ancak HL'deki kltr dersi orannn dier
meslek liselerine kyasla daha yksek olduu akllarda tutulmal.
Yukardaki tablolarda grld gibi il merkezlerindeki HL,
ilelerdekine gre daha baarl. zellikle Diyarbakr ve Adana'nn
ilelerindeki HL'nin niversite snavlarnda hi de baarl
olmad ise ok ak. Anadolu Liseleri ve Fen Liselerinin niversite
snavlarnda yakaladklar baary HL'nin yakalamas
imkanszdan da te.
Bu noktada, birtakm slami cemaatlerin denetimindeki kimi zel
okul ve kolejlerde okuyan ok saydaki baarl rencinin HL
mensubu sanlyor olma ihtimalini ihmal etmemek gerekiyor.

95

ekil 1.6
Okul Trlerine Gre niversite Snav Baar Oranlar
(Akretim ve 2 yllk meslek yksekokullar dahil)*
80
70
60

Ticaret ve Endstri Meslek Lisesi

mezunlarna tannan iki yllk
fakltelere snavsz gei ve puan
destei bu okullarn fark amasna
yol at. HL mezunlarnn okulu
bitirdikten sonra gidecekleri iki yllk
bir alan olmad iin niversiteye
yerleme oranlar ciddi oranda dt.

50
40
30
20
10
0

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Yllar
Normal Lise
Fen Lisesi
Endstri Meslek

zel Lise
mam Hatip Lisesi

Anadolu Lisesi
Ticaret Meslek Liseleri

* Ayn trden okula giren renci saysnn yerleen renci saysna yzde oran

Yukardaki karlatrmal grafii incelediinde, dier meslek

liseleri arasnda HL'nin ciddi bir baarsndan sz etmek mmkn
deil, hatta Ticaret Lisesi mezunlarnn HL mezunlarna gre
niversite snavlarnda daha baarl olduu ortaya kyor. Fen
Lisesi mezunlarnn ise niversite snavnda tartmasz bir
stnl var. Kamuoyundaki yaygn kanaate ramen HL
mezunlar, zel liselerin niversite baarsnn epey uzanda.
1998 sonras duruma bakldndaysa, dier meslek liseleri
karsnda HL mezunlarnn tamamen havlu attklar ortaya
kyor. Ticaret ve Endstri Meslek Lisesi mezunlarna tannan
iki yllk fakltelere snavsz gei ve puan destei bu okullarn
fark amasna yol at. HL mezunlarnn okulu bitirdikten sonra
gidecekleri iki yllk bir alan olmad iin niversiteye yerleme
oranlar ciddi oranda dt.
mam Hatip Liseleri ve Diyanet
Diyanet leri Bakanl bnyesinde HL mezunlar; imam ve
hatip, mezzin-kayym, Kuran kursu reticisi ve genel idari
hizmetler snfnda istihdam ediliyor. Ynetmelik gerei Diyanet
leri Bakanl bu branlara snav ile eleman almaktadr. 1960'l
yllarda okul ve renci says artmaya devam eden mam Hatip
Okullar orta ksm mezunlarndan yzde 7 gibi az bir ksm (din
grevlilii) mesleine ynelmi, yzde 86's okulun 2. devresine
devam etmitir. 1962 ylnda Diyanet bnyesinde bulunan grevli
din adamlarnn says ve eitim durumu hakknda dnemin
Devlet Bakan Hfz Ouz Bekata yapm olduu basn

96

toplantsnda saylar 60 bini bulan din adamlarnn 55 bininin

hi tahsili bulunmadn belirtmi, tahsili olanlardan 370'inin
yksek, 417'sinin lise, 1298'inin orta ve 3106'snn ilk tahsil mezunu
olduunu aklamtr. 1966 ylnda dnemin Milli Eitim Bakan
Orhan Dengiz ise Diyanet leri Bakanl'nn 4600 mnhal
kadrosunun bulunduunu, ayn yl mam Hatip Okulundan
mezun olabilecek renci saysnn ise 374 olduunu aklamtr.
(Aktaran, nsr, s.176)
1969-1970 yllar arasnda mam Hatip Okullar II. Devre
mezunlarnn yzde 58.5 gibi yksek bir orannn Yksek slam
Enstitlerine, yzde 40'nn da din hizmetlerine yneldii
grlmektedir.

mam Hatip mezunlarnn okulu

bitirir bitirmez Diyanet leri
Bakanl'nda grev yapma
olanaklar varken (snav baarmalar
halinde), bu kuruma ynelenlerin
oran her zaman dk kalmtr.
Mezunlarn ou yksek renim
yapmay Diyanette almaya tercih
etmilerdir.

Tablo 1.12.1
mam Hatip Okulu II. Devre Mezunlarnn
Ynelileri (1960-1970)
YNELENLEN ALAN

ORAN %

Yksek slam Enstitleri

58,5

Din hizmetleri

30.70

Dier yksek eitim kurumlar ve meslekler

10,8

TOPLAM

100

Kaynak: DPT rgn Mesleki-Teknik Eitim zel htisas Komisyonu Raporu, 21 Haziran 1971, s: 14
Aktaran nsr, 1995, s. 191

mam Hatip mezunlarnn okulu bitirir bitirmez Diyanet leri

Bakanl'nda grev yapma olanaklar varken (snav baarmalar
halinde), bu kuruma ynelenlerin oran her zaman dk
kalmtr. Mezunlarn ou yksek renim yapmay Diyanette
almaya tercih etmilerdir.

Tablo 1.12.2
1980 Ylnda mam Hatip Mezunlarnn
Ynelileri
HL MEZUNLARININ YNELD ALAN

ORAN

Kendi meslei ile ilgili ie giren

28

Kendi meslei ile ilgili yksek renime giren

36

Kendi meslei dndaki alanlara ynelenler

36

Kaynak: nsr, 1995, s. 182.

97

Tablo 1.12.3
Diyanet leri Bakanl Personeli Eitim Durumlar (1994 Yl)
MEZUN OLUNAN OKUL
Dini yksek renim

GENEL TOPLAM

3142

4,12

Dier faklte ve yksek okullar

1614

2,12

2-3 yllk yksek renim

1541

2,02

86

0,11

mam Hatip Lisesi

50090

65,71

Lise ve dengi okul

709

0,93

lahiyat Meslek Yksek Okulu

Ortaokul ve dengi

6217

8,16

lkokul

12833

16,83

Toplam

76232

100

Kaynak: DB, APK Dairesi Bakanl, Aktaran nsr, s.185

Kuruluundan 1994 ylna kadar

mam Hatip Okullar/Liselerinden
mezun olanlarn toplam says ise 283
bin civarndadr. Bu durum bize HL
mezunlarnn ancak yzde 20'lik bir
blmnn Diyanette istihdam
edildiini gsteriyor.

Yukardaki tablo Diyanet leri Bakanl'nda 1994 itibariyle

grev yapan 76 bin 232 kiinin mezun olduu okullar
gstermektedir. Tabloya gre 50 bin 090 ve yzde 65,71'lik oranla
HL mezunlar en byk grubu oluturuyor. Kuruluundan 1994
ylna kadar mam Hatip Okullar/Liselerinden mezun olanlarn
toplam says ise 283 bin civarndadr. Bu durum bize HL
mezunlarnn ancak yzde 20'lik bir blmnn Diyanette
istihdam edildiini gsteriyor.
Tablo 1.12.4
HL Mezunu Diyanet Personelinin Yllara Gre Dalm
YILLAR

HLL SAYISI

YZDE

TOPLAM PERSONEL

1995

51029

68

75043

1996

52625

69

76087

1997

55255

68

81492

1998

53845

68

79685

1999

50777

65

77795

2000

48229

64

75433

2001

45706

60

76044

2002

40981

55

74374

Kaynak: Diyanet leri Bakanl

Mfredat Tartmas
Mfredatta kltr derslerinin orannn dier meslek liselerine
kyasla ok yksek olmas, bunun da HL'yi normal liselere
yaklatrd tespiti de bir baka eletiri olarak karmza kyor.

98

Tablo 1.13.1
HL ve Dier Meslek Liselerinin Ders Program Karlatrmas
IX SINIF
OKULLAR

DERS KATEGORS

MAM HATP LSES

KIZ MESLEK LSES

(Giyim)

KIZ MESLEK LSES

(ocuk Geli.)

ENDSTR MESLEK LSES

(Elektronik)

ENDSTR MESLEK LSES

(Makine)

ENDSTR MESLEK LSES

(Tesviye)

X SINIF

XI SINIF

XII SINIF

TOPLAM

Genel Kltr

25

65,8

27

71

19

50

20

53

91

%
60

Meslek

13

34,2

11

29

19

50

18

47

61

40

Toplam

38

100

38

100

38

100

38

100

152

100

Genel Kltr

25

61

17

17

39

32

Meslek

16

39

34

83

34

83

84

68

Toplam

41

100

41

100

41

100

123

100

Genel Kltr

25

61

17

17

39

32

Meslek

16

39

34

83

34

83

84

68

Toplam

41

100

41

100

41

100

123

100

Genel Kltr

25

61

15

17

38

31

Meslek

16

39

35

85

34

83

85

69

Toplam

41

100

41

100

41

100

123

100

Genel Kltr

25

61

17

17

39

32

Meslek

16

39

34

83

34

83

41

84

68

Toplam

41

100

41

100

41

100

41

123

100

Genel Kltr

25

61

15

17

38

31

Meslek

16

39

35

85

34

83

85

69

Toplam

41

100

41

100

41

100

123

100

Kaynak: Sarpkaya, 1998, s. 80.

Tabloda ak bir ekilde, HL'de, dier meslek okullarna gre

daha fazla kltr dersi retimi verildii grlyor. Meslek
dersi/kltr dersi oran yapldnda, HL'de 40/60 kltr dersleri
lehine bir durumla karlayoruz. Bu durum dier meslek
liselerinde 31-32/69-68 eklinde meslek dersleri lehinedir. Bu
durum HL'nin niversite snavlarndaki grece baarsn
aklayan etkenler arasnda kabul edilebilir.
Tablo 1.13.2
HL Orta Ksm Haftalk Ders izelgesi (MEB Talim Terbiye
Kurulu'nun 11.9.1992 tarih ve 289 sayl karar gereince)
VI

SINIFLAR
VII

VIII

Trke

Matematik

Fen Bilgisi

Milli Tarih

Milli Corafya

Vatandalk Bilgileri

TC nklap Tarihi ve Atatrklk

Yabanc Dil

Din Kltr ve Ahlak Bilgisi

Resim

Mzik

Beden Eitimi

Ortak Ders Saatleri Toplam

28

28

28

DERSLER

99

DERSLER
Kur'an- Kerim

VI

SINIFLAR
VII

VIII

Arapa

TOPLAM

36

36

36

Kaynak: MEB, Din retimi Genel Md. Aktaran nsr, 1995, s. 137

Tablo 1.13.3
HL Lise Ksm Haftalk Ders izelgesi (MEB Talim Terbiye
Kurulu'nun 11.9.1992 tarih ve 289 sayl karar gereince)
IX

SINIFLAR
XI

XII

TOPLAM

Kur'an- Kerim

14

Arapa

18

Akaid ve Kelam

Fkh

Tefsir

Hadis

DERSLER

Siyer

Dinler Tarihi

Hitabet ve Mesleki Uygulama

Meslek Dersleri Toplam

11

14

18

18

61

Trk Dili ve Edebiyat

16

Psikoloji

Felsefe Grubu

Tarih

TC nklap Tarihi ve Atatrklk

Sanat Tarihi

Corafya

Matematik

12

Biyoloji ve Salk Bilgisi

Fizik

Kimya

Yabanc Dil

10

Beden Eitimi

Milli Gvenlik Bilgisi

1
12

Semeli Dersler

Kltr Dersleri Toplam

27

24

20

19

90

Genel Toplam

38

38

38

37

151

Kaynak: MEB, Din retimi Genel Md. Aktaran: nsr, 1995, s. 138

Sekiz yllk kesintisiz eitim yasasnn kmasnn ardndan

HL'nin yukardaki mfredat tamamen deiti. Orta ksmda
grlen Arapa ve Kuran- Kerim dersleri hazrlk snfna
kaydrld. Bylece hazrlk snfna haftada 15 saat Arapa ve 8
saat Kuran-Kerim dersi konuldu. u andaki HL ders program
yledir:
HL haftalk Ders Saatleri:

100

Hazrlk snf
Trke 4, Arapa 15, Kuran- Kerim 8, Beden 2, Temel Dini Bilgiler
2.
Semeli dersler:
Resim, Mzik, Bilgisayar 2'er saat.
IX. Snf
Ortak Genel Kltr Dersleri:
Trk Dili ve Edebiyat 4, Tarih 2, Corafya 2, Matematik 5, Biyoloji
2, Fizik 2, Kimya 2, Yabanc Dil 4, Salk 2, Beden 1.
Alan Dersleri
Kuran- Kerim 4, Arapa 4, Siyer 2
X.Snf
Ortak Genel Kltr Dersleri:
Trk Dili ve Edebiyat 4, Tarih 2, Milli Gvenlik 1.
Alan Dersleri:
Kuran- Kerim 4, Arapa 4, Hadis 2, Fkh 2, slam Tarihi 2, Tefsir
2, Psikoloji 2.
Okul Trne ait Semeli Dersler:
Biyoloji 2, Fizik 3, Kimya 3, Matematik 3, Geometri 2, Edebi
Metinler 2, Genel Trk Tarihi 2, Sanat Tarihi 2, Gzel Konuma
ve Yazma 2, Trkiye Corafyas 3, Hzl Okuma 1, Hsn- Hat 2,
Yabanc Dil 2, Bilgisayar 2, Dini Musiki 2, Dilbilim 2, Mantk 2
(Alnabilecek toplam ders saati says 8)
Semeli Dersler:
Resim, Mzik, Beden, evre ve nsan, Demokrasi ve nsan Haklar
ikier saat. (Alnabilecek toplam ders saati says 2)
XI. Snf
Ortak Genel Kltr Dersleri:
Trk Dili ve Edebiyat 4, Felsefe 2, nklap Tarihi 2.
Alan Dersleri:
Kuran- Kerim 4, Arapa 4, Kelam 2, Hitabet ve Mesleki Uygulama
4, Karlatrmal Dinler Tarihi 2, Sosyoloji 2.

101

Okul Trne ait Semeli Dersler:

Biyoloji 2, Fizik 3, Kimya 3, Matematik 3, Geometri 2, Edebi
Metinler 2, Trk Edebiyat Tarihi 2, Analitik Geometri 2, Gzel
Konuma ve Yazma 2, Trkiye Beeri ve Ekonomik Corafyas 3,
Hzl Okuma 1, Osmanl Tarihi 3, Yabanc Dil 2, Bilgisayar 2, Dini
Musiki 2, Sanat Tarihi 2, Tezhip 2 (Alnabilecek toplam ders saati
says 8).
Semeli Dersler:
Resim, Mzik, Beden, nsan likileri, Halkbilimi ikier saat.
(Alnabilecek toplam ders saati says 2)
Ekonomik Verimlilik Asndan mam Hatip Liseleri
Mezunlarnn ekonomik retime
dorudan katlmad ya da hizmetin
yaamsall asndan ok byk nem
tamayan bir alanda bu tr
okullamay savunmak bilimsel ynden
olanakszdr." (TBMM 1998 Yl Bte
Raporu. Aktaran imek, 1999).

HL'nin ekonominin kriterlerine gre hi de "verimli" olmad

iddias da zaman zaman seslendirilmitir. TSAD tarafndan
ubat 1999'da yaymlanan Trkiye'deki meslek eitimini inceleyen,
Do. Dr. Ali imek imzal rapor bu konuda nemli bulgular
gzler nne seriyor.
Tablo 1.14
Mesleki ve Teknik Eitim Bakmndan HL
OKUL SAYISI

RENC SAYISI

RETMEN SAYISI

mam Hatip Lisesi

464

168422

17343

Anadolu mam Hatip Lisesi

107

4259

840

ok Programl Lise

34

5365

519

Toplam

605

178046

18702

OKUL TR

Kaynak: TBMM 1998 Yl Bte Raporu. Aktaran imek, 1999, s. 79.

Bu rapor HL'nin ekonominin verimlilik kriterlerine uygun

olmayan okullar olduunu savunmaktadr: "Genel ortalama
itibariyle HL'de okul bana 295 renci dmekte, bu oran normal
HL'de 363, Anadolu HL'de ise yalnzca 40 olarak gzlenmektedir.
Baka bir deyile toplam 107 Anadolu HL'nin her biri neredeyse
bir snftan olumaktadr. Dahas, byle bir okulun drt yl eitim
yapaca ve bu nedenle, en az drt ayr snfnn olaca
dnlrse, snf bana 10 renci dmektedir. Mezunlarnn
ekonomik retime dorudan katlmad ya da hizmetin
yaamsall asndan ok byk nem tamayan bir alanda bu
tr okullamay savunmak bilimsel ynden olanakszdr." (TBMM
1998 Yl Bte Raporu. Aktaran imek, 1999) .
TSAD'n sz konusu yaynnda HL'nin dier meslek okullaryla
saysal karlatrlmasnn yan sra retmen renci oran da
masaya yatrlmtr:
"1970-1998 yllar arasnda, din eitimi yapan liselerdeki renci

102

says yirmi yedi kat artmtr. Ayn dnemdeki art oran, erkek
teknik retimde sekiz, kz teknik retimde , ticaret ve turizm
retiminde on kat olmutur. (...) HL'de retmen bana den
renci says 10, Anadolu HL'de 5'tir. teki okullarla
karlatrldnda, yalnzca bu adan bile din retimi yapan
okullar ayrcalkl bir konuma sahiptirler. Bu okullarn ara kademe
din adam yetitirme ilevinden uzaklaarak, niversitelerin belirli
blmlerine renci gndermede baarya ulamalarnn temel
nedenlerinden biri, retmenlerin az sayda renci ile eitim
yapmalardr." (imek, 1999, s.79).
1996-1997 retim ylnda 601 HL'de 318 bin 775'i ortaokul olmak
zere 511 bin 512 renci renim grmekteydi. Bu rencilerin
mesleki-teknik retim (ortaokul+lise) grenler iindeki oran
yzde 38.5'ti (Altunsaray, 2000.). 1997 ylna gelene kadar HL,
hkmet programlarnda, kalknma planlarnda veya eitim
uralarnda gndem maddesi olmu, okullara ynelik yeni
dzenlemeler nerilmi, ancak 1997 ylna kadar hibir hkmet
okullarn yaplarna ilikin nemli dzenlemelere gitmemitir.

Bu okullarn ara kademe din adam

yetitirme ilevinden uzaklaarak,
niversitelerin belirli blmlerine
renci gndermede baarya
ulamalarnn temel nedenlerinden
biri, retmenlerin az sayda renci
ile eitim yapmalardr." (imek,
1999, s.79).

HL ile Dier Liselerdeki renci Saysnn Karlatrlmas

HL'nin renci saysnn ortaretim kurumlar iindeki oran
da en ok eletirilen konulardan biri olmutur. Aadaki tabloda
yllar itibariyle bu orandaki deiikler yer alyor:
Tablo 1.15.1
Yllara Gre HL renci Saysnn Ortaretim
Toplam renci Saysna Oran (Lise Ksm)
HL TOPLAM

1 329 010

92 585

6,97

1 426 632

100 300

7,03

1991-1992

1 582 347

117 706

7,44

1992-1993

1 580 729

142 362

9,01

1993-1994

1 954 750

162 828

8,33

1994-1995

2 007 688

173 628

8,65

1995-1996

1 716 143

186 688

10,88

1996-1997

2 072 698

192 727

9,3

1997-1998

2 065 168

178 046

8,62

1998-1999

2 013 152Q

192 786

9,58

1999-2000

2 019 501

134 224

6,65

2000-2001

2 128 819

91 620

4,3

2001-2002

2 316 832

71 742

3,1

2002-2003

2 435 586

64 534

2,65

2003-2004

3 587 436

84 898

2,37

RETM YILI

ORTARETM TOPLAM

1989-1990
1990-1991

Kaynak: Din retimi Genel Mdrl.

103

1995-1996 ylnda HL'deki renci

says dier liseler iindeki en yksek
oranna ulat. Sz konusu renim
ylnda her on lise rencisinden bir
tanesi HL'de okuyordu.

Yukardaki tabloda HL rencilerinin lise ksmnda renim

gren rencilerin tm dier liseler iindeki oran yllar itibari
ile grlebiliyor. 1995-1996 ylnda HL'deki renci says dier
liseler iindeki en yksek oranna ulat. Sz konusu renim
ylnda her on lise rencisinden bir tanesi HL'de okuyordu. 1997
ylnda Sekiz yllk kesintisiz eitim yasasyla HL'nin orta
ksmlarnn kapanmas ve 30 Temmuz 1998'deki kararla YK'n
getirdii katsay farkll HL'lerden hzl ka balatt. 20032004 renim ylnda HL rencilerinin ortaretimdeki oran
2.3'e dt.
Tablo 1.15.2
2001-2002 retim Ylnda Trkiye'deki
Okul Trleri ve Saylar
OKUL SAYISI

RENC SAYISI

RETMEN SAYISI

Normal Devlet Lisesi

1580 (%26)

1729238 (%59.3)

48764 (%35.7)

Anadolu Lisesi

419 (%8.2)

239979 (%8.2)

11663 (%8.5)

Fen Lisesi

54 (%0.8)

11082 (%0.4)

953 (%0.7)

OKUL TR
GENEL ORTARETM

Anadolu Gzel Sanatlar Lisesi

43 (%0.7)

5875 (%0.2)

514 (% 0.4)

Anadolu retmen Lisesi

456 (%7.5)

72051 (%2.5)

6128 (%4.5)

zel Liseler

90 (%1.5)

32151 (%1.1)

2387 (%1.8)

1317 (%22)

348164 (%12)

28999 (%21.2)

MESLEK VE TEKNK ORTARETM

Erkek Teknik Lisesi
Kz Teknik Lisesi

708 (%12)

136288 (%4.7)

13512 (%9.9)

Ticaret ve Turizm Meslek Lisesi

809 (%13)

263538 (%9.1)

14967 (%11)

mam Hatip Lisesi

558 (%9.2)

71583 (%2.5)

8482 (%6.2)

zel Meslek Lisesi

22 (%0.4)

1015 (%0.03)

101 (%0.07)

Salk Meslek Lisesi

3 (%0.04)

426 ( % 0.01)

39 (%0.03)

Kaynak: Akit, Cokun 2004

Katsay Uygulamasnn Ardndan Meslek Liselerinde Yaanan

Deiimler
YK Genel Kurulu'nun Temmuz 1998'de getirdii farkl katsay
uygulamas tm mesleki eitimdeki renci saysnda azalmalara
neden oldu. Buna bal olarak normal liselerde bir ylma yaand.
Aadaki tablolarda 1998-2004 arasndaki saysal gelimeleri
grmek mmkn.

104

Tablo 1.16.1
Yllara Gre Normal ve Mesleki Liselere Giden rencilerin
Toplam Ortaretim rencileri indeki Oranlar
RETM YILI

DZ LSE
RENC SAYISI %

MESLEK ETM
RENC SAYASI %

TOPLAM RENC
%

1998 - 1999

56,7

43,3

100

1999 - 2000

61,6

38,4

100

2000 - 2001

62,1

37,9

100

2001 - 2002

64,4

35,6

100

2002 - 2003

67,6

32,4

100

2003 - 2004

68,5

31,5

100

Kaynak: http://www.ted.org.tr/rapor.doc

Tablo 1.16.2
Yllara Gre Normal ve Mesleki Liselere Giden renci Saylar
RETM YILI

DZ LSE
RENC SAYISI

MESLEK ETM
RENC SAYASI

TOPLAM RENC

1998 - 1999

1,297,514

988,689

2,286,203

1999 - 2000

1,506,379

938,028

2,444,407

2000 - 2001

1,324,083

804,964

2,128,957

2001 - 2002

1,490,376

821,895

2,312,271

2002 - 2003

2,053,735

981,224

3,034,959

2003 - 2004

2,463,923

1,129,481

3,593,404

Kaynak: http://www.meb.gov.tr APK -statistikler Aktaran: http://www.ted.org.tr/rapor.doc

1998 ylnn ardndan Trkiye'de meslek liseleri aleyhine bir sre

yaand. 1998-1999 renim ylnda tm ortarenim iindeki
rencilerin yzde 43.3' meslek liselerinde renim grrken
bu oran her yl azalarak yzde 31.5'e kadar dt. 1998 ylnda
normal liselerde 1 milyon 297 bin 514 renci renim grrken
2004 ylnda bu rakam yaklak iki kat artarak 2 milyon 463 bin
923'e ykseldi. Meslek liselerindeki art ise sadece 140 bin792
renci ile snrl kald. Dnya standard olarak kabul edilen "yzde
65 meslek eitimi/yzde 35 normal lise eitimi" hedefinden her
geen yl daha da uzaklald. Bu durumun nde gelen
nedenlerinden birinin meslek liselerine ynelik uygulanan katsay
farkll olduu kesindir. Mezunlarna tannan snavsz iki yllk
yksek okullara gei imkannn meslek liselerine ynelik talebin,
arttrmada yeterli olmad bir gerektir.

Dnya standard olarak kabul edilen

"yzde 65 meslek eitimi/yzde 35
normal lise eitimi" hedefinden her
geen yl daha da uzaklald.

105

ekil 1.7
Ortaretimde Toplam renci Saylar
3000000
2500000
2000000
1500000
1000000
500000

4
00
-2
03
20

20

20

02

01

-2

-2

00

00

1
00
-2
00
20

19

19

99

98

-2

-1

00

99

Normal Lise

Mesleki Teknik Orta r.

Mes. Tek. (HL Hari)

mam Hatip Liseleri

Kaynak: 2547 Sayl Yksekretim Kanununda Yaplan Deiiklikler ve Bilinmesi Gerekenler, S. 41 TC MEB Yaynlar, Mays 2004, ANKARA

ekil 1.8
Ortaretimde Yeni Kayt renci Saylar
700000
600000
500000
400000
300000
200000
100000

Normal Lise

Mesleki Teknik Orta r.

Mes. Tek. (HL Hari)

mam Hatip Liseleri

4
00
20

03

-2

-2
02
20

20

01

-2

00

00

1
00
20

00

-2

-2
99
19

19

98

-1

00

99

Kaynak: 2547 Sayl Yksekretim Kanununda Yaplan Deiiklikler ve Bilinmesi Gerekenler, S. 42 TC MEB Yaynlar, Mays 2004, ANKARA

HL rencilerinin Tutum ve Davranlarnn Dier Liselerle

Kyaslanmas
Cokun 1999 aratrmasnda HL'ler ile dier liselerde renim
gren rencilerin tutum ve davranlar arasndaki farklar
incelendi. HL'nin yan sra normal devlet lisesi, iki Anadolu
lisesi, drt teknik meslek lisesi rencilerinin tutum ve davranlar
karlatrld. Aratrma sonucunda ortaya kan bulgular:

106

Tablo 1.17.1
Okul Trlerine Gre rencilerin Okuduklar Gazeteler
GAZETE TRLER
Cevap yok, okumaz
Sol

MAM HATP LSELER

NORMAL DEVLET LSELER

SAYI

SAYI

136

33,9

11

6,3

3,4

Liberal

10

5,7

Merkez

22

5,5

122

69,7

Magazin

12

3,0

11

6,3

slamc/Milliyeti

222

55,4

4,0

Spor
TOPLAM

2,2

4,6

401

100

175

100

HL ve normal devlet liselerinde

renim gren rencilerin okuduu
gazeteler ve izledikleri TV kanallar
arasnda ok ciddi farkllklar
bulunuyor.

Sol gazeteler: Cumhuriyet, Emek, Gndem; Liberal gazeteler: Radikal, Yeni Yzyl; Merkez gazeteler: Hrriyet, Milliyet, Sabah;
Magazin: Akam, Gzc, Asabi, vb. slamc ve milliyeti gazeteler: Zaman, Trkiye, Akit, Yeni afak, Hergn, Ortadou.
Kaynak: Cokun, 1999, s. 73

Tablo 1.17.2
Okul Trlerine Gre rencilerin zledikleri TV Kanallar
TV KANALLARI

MAM HATP LSELER

NORMAL DEVLET LSELER

SAYI

SAYI

Cevap yok, izlemez

100

24,9

18

10,3

ATV, Kanal D, Show TV, Star

103

25,7

145

82,9

slamc kanallar

145

46,1

4,6

NTV, CNE5, mzik kanallar

2,2

42

7,2

TRT kanallar

0,6

Dier kanallar
TOPLAM

0,6

401

100

175

100

Kaynak: Cokun, 1999, s. 74.

HL ve normal devlet liselerinde renim gren rencilerin

okuduu gazeteler ve izledikleri TV kanallar arasnda ok ciddi
farkllklar bulunuyor. HL rencilerinin yzde 55.4 orannda
"slamc ve milliyeti" olarak snflanan gazeteleri okuduklar
belirlendi. Normal devlet liselerinde ise "merkez" olarak
tanmlanan gazetelerin ciddi bir stnl sz konusu. zlenen
TV kanallar asndan bakldnda ise HL rencilerinin yzde
46.1 orannda slamc olarak tanmlanan kanallar izledikleri
ortaya kyor. Normal devlet liselerinde renim grenlerin ise
yzde 80 orannda ATV, Kanal D, Show TV ve Star kanallarn
izledikleri anlalyor. Her iki tabloda da dikkat eken bir dier
konu ise HL rencilerinde "cevap yok/izlemez/okumaz" orannn
dierlerine kyasla hayli yksek oluu. Bu da bize HL
rencilerinin fikir belirtmekten imtina ettiklerini gsteriyor.
Sarpkaya 1998 aratrmasnda ise HL'lerde ve normal devlet
liselerinde renim gren rencilere eitli konularda sorular
soruldu. Aratrmann sonucunda ortaya kan baz bulgular yle:

107

Tablo 1.17.3
rencilerin Dnyadaki Sevdikleri Liderlerin
Okullara Gre Dalm
1. DERECE SEVLEN LDER
OKULLAR

MAM
HATP
LSES

2. DERECE SEVLEN LDER

3. DERECE SEVLEN LDER

TOPLAM

TOPLAM

Hz. Muhammed

65

66,2 Fatih

31

29,8

Yantsz

32

30,8

Atatrk

10

9,6

Turgut zal

12

11,5

Fatih

14

13,5

Turgut zal

5,8

Hz. mer

12

11,5

Y. Sultan Selim

10

9,6

N. Erbakan

5,8

Atatrk

6,7

Turgut zal

10

9,6

TOPLAM

A. Trke

4,8

Hz. Ebubekir

4,8

Hz. mer

5,8

Fatih

3,8

Adnan Menderes

3,8

Atatrk

4,8

Adnan Menderes

2,9

Y. Sultan Selim

2,9

Adnan Menderes

4,8

Yaser Arafat

1,9

N. Erbakan

2,9

N. Erbakan

4,8

Dier

3,8

A. Trke

1,9

A. Trke

2,9

smet nn

1,9

Tayyip Erdoan

1,9

Yantsz

16

15,4

T. iller

1,9

Dier

4,8

Abdlhamit

1,9

Toplam
Yantsz

Dier

NORMAL

7,8

104
43

100
43,9

Toplam
Atatrk

104
76

100 Toplam
77,6 Yantsz

104
23

100
23,5

Hz. Muhammed

12

12,2 Fatih

13

13,3

Atatrk

8,2

T. zal

3,1

Nelson Mandela

9,2

Fatih

7,1

Fatih

Turgut zal

8,2

Turgut zal

6,1

Dier

5,1

Atatrk

4,1

Nelson Mandela

5,1

Che Guavera

4,1

smet nn

4,1

Trke

3,1

Clinton

4,1

Adnan Menderes

3,1

Y.S. Selim

3,1

S. Demirel

3,1

S. Demirel

3,1

Clinton

3,1

Deniz Baykal

Kenan Evren

3,1

Dier

12

12,1

Deniz Baykal

Mao

Dier

18

18,1

Toplam

98

100

Toplam

98

100

DEVLET
LSES

Toplam

98

100

Kaynak: Sarpkaya, 1998, s. 161-162.

HL rencileri sevdikleri ahsiyetleri

genellikle Trk tarihinden seerken,
normal devlet lisesi rencilerinin
dnyadaki gelimeleri ve liderleri daha
yakndan takip ettikleri anlalyor.

108

Aratrmaya katlan HL rencilerinin dnyadaki en ok sevdikleri

lider yzde 65 oran ile Hz. Muhammed. HL'lilerin "ikinci derecede
sevdikleri" lider olarak ise yzde 31 oran ile Fatih Sultan Mehmet
ne kyor. "Birinci derece sevilen lider" kapsamnda Atatrk
HL'liler iin yzde 10 ile ikinci srada geliyor. HL'liler, Atatrk'n
ardndan Trkiye'yi ynetmi sa politikaclara yaknlk duyuyorlar.
Normal devlet lisesi rencilerinin ise dnyada en ok sevdii lider
yzde 73 oranyla Atatrk. Bu renciler iin ikinci srada yzde
12 oranyla yine Hz. Muhammed geliyor. HL rencileri sevdikleri
ahsiyetleri genellikle Trk tarihinden seerken, normal devlet
lisesi rencilerinin dnyadaki gelimeleri ve liderleri daha
yakndan takip ettikleri anlalyor.

Tablo 1.17.4
rencilerin Okullara Gre Trkiye'nin nemli
Grdkleri Sorun
1. DERECEDE SORUN
OKULLAR

MAM
HATP
LSES

TOPLAM

3. DERECEDE SORUN

2. DERECEDE SORUN
TOPLAM

TOPLAM

Eitim (8 yl)

35

33,7 Enflasyon

25

24,1

Yantsz

32

30,8

Enflasyon

20

19,2 Eitim

18

17,3

Eitim

19

18,3

Terr

8,7

Yantsz

10

9,6

Enflasyon

11

10,6

Rvet

7,7

Terr

7,7

Trafik

7,7

Barts

5,8

sizlik

7,7

Terr

5,8

Laiklik

4,8

Barts

6,7

sizlik

4,8

Yantsz

3,8

Trafik

6,7

Barts

3,8

sizlik

3,8

nsan haklar

3,8

Susurluk

2,9

Susurluk

2,9

Dier

17

16,3

nsan haklar

2,9

nsan haklar

1,9

Rvet

2,9

Dier

7,7

Toplam

104

100

Enflasyon

41

Eitim

20

Terr
sizlik
NORMAL nsan haklar
DEVLET
Trafik
LSES
Barts
rtica

Dier

10

9,5

104

100

Toplam

104

100

41,8 Terr

23

23,4

Terr

14

14,3

20,4 Enflasyon

21

21,4

Enflasyon

13

13,3

8,2

Eitim

15

15,3

Trafik

13

13,3

6,1

sizlik

6,1

Yantsz

12

12,2

4,1

Trafik

6,1

sizlik

12

12,2

4,1

Salk

5,1

Eitim

8,2

3,1

Yantsz

4,1

Milletvekilleri

5,1

3,1

Susurluk

3,1

Rvet

4,1

Toplam

Milletvekilleri

3,1

evre sorunlar

3,1

Susurluk

3,1

Dier

6,1

Milletvekilleri

3,1

Dnce zg.

3,1

Dier

8,2

Dier

11

11,1

Toplam

98

100

Toplam

98

100

Toplam

98

100

Kaynak: Sarpkaya, 1998, s. 167.

Bu anketi, 1997-98 renim yl birinci dneminde, son snfta

okuyan HL rencileri cevaplad. Bu nedenle, Trkiye'nin
gndemini byk lde megul eden ve kendilerini dorudan
ilgilendiren sekiz yllk zorunlu kesintisiz eitimi lkenin en
nemli sorunu olarak grmeleri pek de artc deil. Ayrca HL
rencilerine gre Trkiye'nin sorunlar arasnda eitim de nemli
yer tutuyor. Ancak her iki grubunda ortak birletii sorun
enflasyon ve terr.
HL'ye Ynelik Siyasi tirazlar
Kukusuz HL'ye ynelik en sert eletiriler siyasi kayglardan
hareketle gelitiriliyor. "Siyasal slam'n arka bahesi" syleminin
etkisinde olan kesimlere gre bu okullarda ocuklar birer "eriat"
olarak yetitiriliyor. Bu gr sahipleri, HL mezunlarnn hukuk

109

ve kamu ynetimi gibi blmleri tercih etmesinin ardnda devlet

brokrasini ele geirmeye ynelik bir komplo olduuna
inanyorlar. HL'de dini gruplar ve cemaatlerin etkili olduu
yolundaki bu yaklamn ne derece gerei yansttn
anlayabilmek iin iki aratrmaya bakmak aydnlatc olabilir.
HL'de "dini gruplama vardr"
diyen rencilerin oranlar ilk
aratrmada yzde 44.53, ikinci
aratrmada ise yzde 49.5 olarak
kmtr.

Dini Gruplama Olgusu

HL'deki dini gruplama, ak ifade ile cemaat ve tarikat
rgtlenmelerinin ne dzeyde olduuna ilikin, Bursa ve
evrelerindeki ilelerde yaplan iki ankette ilgin sonular ortaya
kmtr. Tezlerden, her iki aratrmacnn da HL olgusuna ak
bir ekilde sempatiyle yaklat anlald iin bu bulgularn
nemi daha da artyor.
Tablo 1.18
rencilerinin Okullarda Dini Gruplama
Olup Olmadna likin Grleri
DN GRUPLAMA

SAYI

Vardr

244

44,53

Yoktur

190

34,67

Farknda deilim

114

20,8

Toplam

548

100

Kaynak:nl, 1999, s. 20.

DN GRUPLAMA VAR MI ?

SAYI

Evet

243

49,5

Hayr

195

39,7

Farknda deilim

53

10,8

Toplam

491

100

Kaynak: Trkmen (Gl), 1998, s. 30.

CEMAAT MENSUBYETNZ VAR MI ?

SAYI

Var
Yok
Toplam

85
472
557

15,26
84,74
100

Kaynak: nl, 1999, s. 21.

BR CEMAATE YE MSNZ ?

SAYI

Evet
Hayr
Toplam

92
318
410

22,4
77,6
100

Kaynak: Trkmen (Gl), 1998, s. 31.

HL'de "dini gruplama vardr" diyen rencilerin oranlar ilk

aratrmada yzde 44.53, ikinci aratrmada ise yzde 49.5 olarak
kmtr. Ancak rencilere "bir cemaate ye misiniz?" diye
sorulduunda oranlar yzde 15.26'ya ve yzde 22.4'e dmtr.
HL'ye siyasi eletiri getirenlerin en sk dile getirdikleri konulardan

110

biri ise bu okullarn Tevhid-i Tedrisat Kanununa aykr olduu

iddias. Bu kiilere gre HL, Cumhuriyetle birlikte kapatlan dini
medreselerin yerini alm durumdadr.
1.8 Gerileme Dnemi

16 Austos 1997 tarihinde kabul edilen

Sekiz Yllk Zorunlu Kesintisiz Eitim
Yasas HL'nin ykseli dnemini sona
erdirdi. O tarihe kadar yukarya doru
seyreden HL'ne ait grafikler birden
tersine dnd.

16 Austos 1997 tarihinde kabul edilen Sekiz Yllk Zorunlu

Kesintisiz Eitim Yasas HL'nin ykseli dnemini sona erdirdi.
O tarihe kadar yukarya doru seyreden HL'ne ait grafikler birden
tersine dnd. 1996 ylndan itibaren tek bir yeni okul almad
gibi, HL'nin says 2003-2004 retim yl itibariyle 601'den 452'ye
dt. HL savunucularna gre bu yasa srf HL'nin orta ksmlarn
kapatmak iin karlmt. Yasa ncesi ve sonras dini hassasiyetleri
yksek evreler zorunlu eitimin sekiz yla karlmasna kar
olmadklarn, fakat "5+3" formlnn daha doru olduunu
savundular. Bu formldeki ama, hi kukusuz HL'nin orta
ksmlarn ak tutmakt.
Yasa ile birlikte HL sadece lise blmnden ibaret oldu, fakat
buna bir yl hazrlk snf eklenerek sre drt yla karld. HL'ye
ynelik bir dier dzenleme ise niversite snav ynetmeliinde
yapld. 30 Temmuz 1998'de YK'n yapt yeni katsay
dzenlemesi ile meslek lisesi rencilerinin "Arlkl Ortaretim
Baar Puanlar" kendi dallaryla ilgili bir yksek renim
kurumuna girmek istedikleri zaman 0.8, aksi takdirde 0.3 ile
arplmaya balad. Bylece HL mezunlarnn ilahiyat faklteleri
dnda bir yksekrenim programna girmeleri iyice zorlat.
Buna karlk lahiyat Fakltelerine girileri de bir o kadar
kolaylat. rnein 2003 renci Yerletirme Snavnda tm
ilahiyat faklteleri kontenjanlarn HL mezunlar doldurdu.
Ancak bu durum ortaya baka sorunlar kard. ilahiyat faklteleri
kontenjanlar mezun olan HL rencisi saysn karlayacak
dzeyde deildi. Aada grld gibi HL;
1999'da
2000'de
2001'de
2002'de
2003'de

79 bin 479
42 bin 776
28 bin 299
21 bin 183
9 bin 380

mezun verdi. lahiyat fakltelerinin kontenjanlar ise her yl

deimekle birlikte 1000-1200 civarnda kald. (2003 ylnda 955'e
kadar dt) Dolaysyla HL rencilerine niversite kaplar
byk lde kapanm oldu.

111

Tablo 1.19.1
Yllara Gre HL'ye Yeni Kayt Olan renci Says
YILLAR
1990-1991
1991-1992
1992-1993
1993-1994
1994-1995
1995-1996
1996-1997
1997-1998
1998-1999
1999-2000
2000-2001
2001-2002
2002-2003
2003-2004

YEN KAYIT (LSE)

29947
39236
47804
53974
59713
66788
69872
59650
40524
43362
18391
24385
23490
37373

Kaynak:Din retimi Genel Mdrl

ekil 1.9
Yeni Kayt Says Yllar Deiimi (HL Lise Ksm)

renci Says

80000
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000

00
-2

00

00
20

20

02

03

-2

-2
01
20

20

19

00
00

-2
99

98
19

-2

00

99

99

-1

-1
97
19

19

6
-1
96

95
19

94
19

99

99
-1

99
-1

-1
93
19

19

99

99
-1
92

91
19

19

90

-1

-1

99

99

Yllar

ekil 1.10
Yllara Gre HL renci Says
renci Says

600000
500000
400000
300000
200000

20

03

-2

-2

00

00

2
02
20

20

01

-2

-2

00

00

0
00
-2

00
20

99
19

19

98

-1

-1

99

99

7
99
-1

97
19

96
19

19

95

-1

-1

99

99

4
99
94
19

93

-1

-1
19

92
19

19

91

-1

99

99

100000

Yllar

Yukardaki iki grafik HL'nin 1997-1998 renim ylnn ardndan

yaad kan kaybn ak olarak gzler nne seriyor. Grafiklerde
ilgin olan nokta statsnde hibir deiiklik olmamasna karn
yeni kayt ve toplam renci verilerinde 2003-2004 renim
ylnda meydana gelen ksmi art.

112

2
BLM II
SAHA ARATIRMASI
Aratrmamz kapsamnda 23 ubat-7 Mart 2004 tarihleri arasnda
saha almas gerekletirdik. Bu almann amac HL'lerin
bugnk durumlarnn bir fotorafn ekmek, yaanan sorun ve
sorunlar, bizzat yaayan kiilerin azndan dinlemek ve yine ayn
kiilerin zm nerilerini derlemekti.
Saha almas iin be ilde alt HL'ye gittik. Adana, Erzurum,
Diyarbakr, Samsun illerinde birer, stanbul'da ise Kathane ve
skdar Anadolu mam Hatip Liselerinde inceleme ve grmeler
yaptk. Buralarda okul mdrleri tarafndan saptanan 59 renci
ve 13 retmenle, ayrca 8 idareci, 38 mezun, 24 veli ile
derinlemesine mlakat gerekletirdik.
Hi kukusuz "bilimsel bir saha almas" yaptmz iddiasnda
deiliz, sz konusu olan, bir "gazetecilik almas"dr ve bilindii
gibi laykyla yaplan her gazetecilik almas, yaanan bir sorunu
renmeye ve anlamaya yardmc olur.
Tablo 2.1
ller ve Grlen Gruplar
renci

STANBUL

ADANA

SAMSUN

DYARBAKIR

20

10

10

ERZURUM

TOPLAM

10

59
13

retmen

dareci

Mezun

20

38

Veli

24
142

2.1 alma Yntemi

"HL unsurlar" olarak tanmladmz, renci, retmen, idareci,
mezun ve veliler ile derinlemesine mlakatlar yapmay hedefledik.
Bu amala her bir grup iin ayr ayr sorular hazrladk.
Okullarda almak iin Milli Eitim Bakanl'ndan yazl izin
aldk. Ziyaret edilecek okullarn mdrleri hem bakanlk, hem
de tarafmzdan nceden haberdar edildi. Okullarda hem mdrler
ile, hem de onlarn belirledii retmen ve renciler ile teke tek
grtk. Mezun ve velilere ulamada da yine okul mdrlerinin
yardm almakla birlikte, baka iliki alar da devreye soktuk.
alma esnasnda herhangi bir zorlukla karlamadk. Btn
grmeler kayda alnd ve eksiksiz bir ekilde deifre edildi.

113

renciler dndaki grmelerin byk ksmnda, standart

sorulara ek olarak, muhataplarn sorunla ilgili daha ayrntl
grleri, rportaj teknikleriyle derlendi. Grmecilere isimleri
sorulmad, kimliklerinin gizli tutulaca gvencesi verildi. Bundan
sonraki blmlerde, grlerinden alnt yaptmz rencilerin
illeri ve cinsiyetlerini belirtecek, ancak az sayda olduklar iin
idareci ve retmenlerin hangi ilden olduklarn belirtmeyeceiz.
2.2 alma Gruplar
renciler
Her HL'de en az be kz 5 erkek renci ile grmeyi amaladk.
Ancak Samsun ilinde teknik bir nedenden dolay 4 erkek renci
ile grld. Sonuta be farkl ilde renim gren 29 erkek ve
30 kz renci ile grme yapld. rencilerin 16's yatl 43'
ise yatsz eitim gryordu. rencilerin yalar ise 14-21
aralndayd. Dier bir deyile HL'nin drt snfndan da
rencilerle grtk. rencilere yneltilen sorular Ek 1 de
verilmitir.
rencilerin kimlik bilgilerinden elde edilen sonular aada
tablo eklinde verilmitir. Bu tablolar anlaml bir sonu karmak
amacyla yaplmamtr. nk yaplan alma "bilimsel bir anket"
almas deil, "derin mlakat", hatta "rportaj" olarak
tanmlanabilir. Ancak rencilerin kimlik bilgilerinden elde
edilerek oluturulan tablolarn aratrmann ilk blmnde yer
alan Anne-Baba Eitim durumu ve Anne-Baba Meslek
durumlaryla birebir benzerlik gstermesi ilgintir. Burada
zellikle rencilerin doum yeri merkezine ilikin bilgiler
incelendiinde kz rencilerde il merkezi doumlu orannn
erken rencilere gre anlaml bir fark oluturduu grlyor.
Bu durum ileriki blmlerde saha aratrmas sonular blmnde
ayrntl bir ekilde irdelenecektir.
Tablo 2.2.1
Aratrmaya Katlan rencilerin Annelerinin
Mesleklere Gre Dalm

114

ANNE MESLEK

SAYI

Ev Hanm

55

93,2

retmen

3,4

1,7

Serbest

1,7

Toplam

59

100

Tablo 2.3.1
Aratrmaya Katlan rencilerin Babalarnn
Mesleklere Gre Dalm
BABA MESLEK

SAYI

Serbest Meslek

18

37,5

Memur

12

25

12,5

ifti

12,5

Mhendis

4,2

Emekli

4,2

siz
Toplam

4,2

58*

100

*Bir rencinin babas hayatta deildir.

Tablo 2.3.2
Aratrmaya Katlan rencilerin
Annelerinin Eitim Durumu
ANNE ETM

SAYI

Okuma yazma yok

11

18,6

lkokul

33

55,9

Ortaokul

13,6

Lise

10,2

Lisans

1,7

Yksek Lisans

Toplam

59

100

Tablo 2.3.3
Aratrmaya Katlan rencilerin
Babalarnn Eitim Durumu
BABA ETM

SAYI

Okuma yazma yok

1,7

lkokul

21

36,2

Ortaokul

10,3

Lise

15

25,9

Lisans

14

24,2

Yksek Lisans

1,7

Toplam

58

100

*Bir rencinin babas hayatta deildir.

Tablo 2.3.4
Aratrmaya Katlan Erkek rencilerin
Doum Yeri Merkezine Gre Dalm
DOUM YER

SAYI

Ky merkezi

11

37,9

le merkezi

27,6

l merkezi

10

34,5

Toplam

29

100

115

Tablo 2.3.5
Aratrmaya Katlan Kz rencilerin
Doum Yeri Merkezine Gre Dalm
DOUM YER
Ky merkezi

SAYI

6,7

le merkezi

6,7

l merkezi

26

86,6

Toplam

30

100

dareci ve retmenler
Her HL'de en az bir idareci (mdr veya mdr yardmcs) ve
iki retmen ile grme gerekleti. retmenlerin birisi meslek
dersi, dieri ise kltr dersi retmeni eklinde seildi. Sonuta
be farkl ilde grev yapan 8 idareci ve 13 retmen ile grtk.
dareci ve retmenlere ynelik sorular Ek 2'dedir.
HL Mezunlar
alma balangcnda her HL'yi temsilen 5 mezun ile grme
hedeflendi. Mezunlar iin alma yaplan HL'den mezunu olma
art aranmad. Sonuta 5 farkl ilden 38 HL mezunu ile grme
gerekleti. HL Mezunlarna ynelttiimiz sorular Ek 3'tedir.
renci Velileri
Saha almas balangcnda her HL'yi temsilen be veli ile
grme hedeflendi. Sonuta be farkl ilden 24 veli ile grme
gerekleti. Velilere ynelik sorular Ek 4'tedir.
HL olaynn bir ekilde iinde yer alan
kiilerin tm az birlii etmiesine
tek bir konu zerinde younlayor:
Katsay.

116

2.3 Yaayanlarn Azndan HL Sorunu

Saha almasnda elde ettiimiz bulgular birtakm balklar
altnda, grtmz kiilerin grlerini ayrntl bir ekilde
aktararak sralamak istiyoruz. Ama ncelikle, HL tartmalarnn
merkezinde yer alan katsay sorununu aklamak gerekiyor.
Gerekten de HL olaynn bir ekilde iinde yer alan kiilerin
tm az birlii etmiesine tek bir konu zerinde younlayor:
Katsay. Aslnda bu sadece HL'ye zg bir sorun deil. Tm meslek
liseleri iin geerli olan bu uygulama uzun bir sredir HL ile
ilgili kiilerin dert yand birinci konu halini alm durumda.
niversite snavna (SS) girite Arlkl Ortaretim Baar
Puan olarak adlandrlan puann arpld katsaynn dk
olmas HL'lerdeki temel sorun olarak karmza kyor. Gerekten
de SS snavnda eit sayda soru yantlayan renciler iinde

meslek lisesi rencileri aleyhine bir durum sz konusu. Aadaki

rnek durumun daha iyi anlalmasn salayacaktr.
Normal Lise Mezunu Bir renci
Ortaretim Baar Puan: 4.8
Arlkl Ortaretim Baar Puan: 98.276 (saysal)
SS'de verdii doru yantlar:
Trke: 42
Sosyal: 32
Matematik: 40
Fen:38
rencinin ham puan: 277.000
Normal lise mezunu olduu iin ham puanna eklenecek
Ortaretim Baar Puan 0.8 ile arplacak. Sonu 98.276 x 0.8 =
78.62
277.000 + 78.62 = 355,621
rencinin SS Puan: 355,621 (Saysal)

Katsaynn kaldrlmas durumunda

HL'ye 1997 ncesinde olduu gibi yine
youn bir bavuru olacanda herkes
hemfikir.

Meslek Lisesi Mezunu Bir renci

Ortaretim Baar Puan: 4.8 Arlkl
Ortaretim Baar Puan: 98.276 (saysal)
SS'de verdii doru yantlar:
Trke: 42
Sosyal: 32
Matematik: 40
Fen: 38
rencinin ham puan: 277.000
Meslek lisesi mezunu olduu iin ham puanna eklenecek
Ortaretim Baar Puan 0.3 ile arplacak. Sonu 98.276 x 0,3 =
29,48
277,000 + 29,48 = 306,483
rencinin SS Puan: 306.483 (Saysal)
HL'liler bu uygulama ile kendilerinin madur edildikleri
grndeler. Bu uygulama ile "nlerinin kapatldn", "eit
olmayan bir yara sokulduklarn", "ellerinin kollarnn
balandn" sylyorlar. Katsaynn kaldrlmas durumunda
HL'ye 1997 ncesinde olduu gibi yine youn bir bavuru
olacanda herkes hemfikir. ounluk bunun kolaylkla
yaplabileceini sylyor, ancak bylesi bir durumun yol
aabilecei sorunlara kimse pek deinmek istemiyor. Sadece bir
ilde baz idareci ve retmenler, HL'nin tekrar ar dolmasnn
nne geilmesi, bunun iin de okul ve renci saysnn batan
snrlandrlmas gerektiini dile getirdiler. Bylece HL'de
kalitenin tekrar artacan savundular.

117

Grtmz renciler arasnda

HL'de okuduuna piman olan
kimseye rastlamadk. Memnuniyet
gerekeleri yle sralanabilir:
1) Barts takabilmek
(yasan olmad yerlerde);
2) Normal eitim ile birlikte
din eitimi almak;
3) yi arkadalk ilikileri;
4) retmen ve idareciler ile
dostane ilikiler, aile havas;
5) Kt alkanlklardan
uzak olmak.

118

HL'ye Gitme Gerekeleri ve Gelecek Beklentileri

rencilere neden HL'yi setiklerini sorduumuzda ounluu
kendi isteiyle geldiini belirtti. renci velileriyse hem dini
eitimin hem de pozitif bilimlerin bir arada verildii kurumlar
olduklar iin ocuklarn HL'ye gnderdiklerini ifade ettiler.
HL ortamnn daha iyi olduu, ocuunun daha ahlakl yetiecei
dncesi renci velilerinin gerekeleri arasnda nemli yer
tutuyor. darecilere gre, sekiz yllk kesintisiz eitim ncesinde
tamamen ailelerin seimi belirleyici olurken, bu uygulamann
ardndan renciler HL'ye daha ok kendi istekleri ile gelmeye
baladlar. Bu tercihlerinde, ailelerinde, yakn evrelerinde bulunan
HL mezunlarnn etkisi olduu grlyor. Bu karlkl etkileme
olgusu, HL'yi bir "camia" haline getiriyor.
Grtmz renciler arasnda HL'de okuduuna piman
olan kimseye rastlamadk. Memnuniyet gerekeleri yle
sralanabilir: 1) Barts takabilmek (yasan olmad yerlerde);
2) Normal eitim ile birlikte din eitimi almak; 3) yi arkadalk
ilikileri; 4) retmen ve idareciler ile dostane ilikiler, aile havas;
5) Kt alkanlklardan uzak olmak.
Grtmz 59 renciden, Erzurum'daki iki kz hari tm
1997 sonras girili. Yani katsay uygulamasn bile bile HL'ye
girmiler. Fakat neredeyse tm bu sorunun bir ekilde kalkacan
dnm. niversite kazanma anslarnn bugn itibari ile dk
olduunu kabul etmekle birlikte, azimle altklarn sylyorlar.
Katsay problemine ramen HL'ye gelmelerinde kimi okul
yneticilerinin "bu sorun mutlaka halledilecek" vaadi de etkili
olmu. Hemen hemen tm renciler niversiteye devam
etmekten yana. Katsay problemi zlmezse birounun hedefi
eitim fakltelerine veya ek puan avantaj nedeniyle ilahiyat
fakltelerine girmek. Katsay normal liselerle eitlenirse niversite
tercihlerinde farkl ynelimler grmek mmkn; retmen,
doktor, mhendis, avukat olmak istiyorlar. renciler iinde, din
grevlisi olmay dnenlerin says, daha nce yaplan
aratrmalarda da olduu gibi epey dk. Kz rencilerin bir
ksmnn, din grevlisi deil de "ilahiyat" olmak istediklerini
belirtmesi dikkat ekici. Zaten kz rencilerde niversite ynelimi
ve heyecan daha net gzleniyor. Krsal kesimden gelen erkek
rencilerde ise niversite snavnda baarma midi daha zayf.
Kald ki HL mfredatnn tek bana din hizmetlisi yetitirmeye
yetmeyecei, ardndan ek eitim alnmas gerektii konusunda
tam bir mutabakat var. Zaten din hizmetlisi olmak istediini
syleyen renci de pek yok. Bununla birlikte ilahiyat fakltesine
devam etmek isteyenlerin says yksek. Kukusuz bunun bir
nedeni de katsay uygulamasnn ilahiyatlarda HL lehine almas.

Fakat bu kiiler de Diyanette grev almak yerine niversitede

kalmak ya da retmen olmak istiyorlar. Kald ki, 1997'den itibaren
ilahiyat fakltelerinin kontenjanlarnda ciddi bir daraltmaya
gidildi. 1998-1999 ylnda bu fakltelerdeki toplam renci says,
tm yksek renim rencilerinin yzde 1'i iken, 2003-2004
ylnda bu oran yzde 0.3'e dt.
Mezunlara ynelttiimiz "Aldnz eitimin din adam olmaya
yeterli olduunu dnyor musunuz?" sorusuna ounlukla
"Hayr" yant aldk. Genel mutabakat HL'nin dini bir altyap
hazrlad, ama bunun din hizmetlerini stlenmeye yetmeyecei
eklindeydi.

Mezunlara ynelttiimiz "Aldnz

eitimin din adam olmaya yeterli
olduunu dnyor musunuz?"
sorusuna ounlukla "Hayr" yant
aldk.

Kathane HL 2. Snf rencisi Erkek:

Kendi isteimle kayt oldum. Byklerime sordum, dz lisenin
benim iin iyi olmayacan sylediler. lahiyat amcamn
nerisini dinledim. Amcam rnek aldm. Dz liselerde ortamn
ok kt olduunu dndm.
Samsun HL 1. Snf rencisi Erkek:
HL'nin eitiminin daha kaliteli olduunu dnyorum. Ailem
de yle dnyor. Ailemdeki herkes HL mezunu. Babam da
HL'den mezun, hukuk fakltesine devam etmi. Teyzem, halam,
btn slale HL'liyiz
stanbul skdar HL Hazrlk Snf rencisi Kz:
Din eitimi dier okullara gre daha iyi. Dier okullarda da Kuran,
fkh, siyer gibi dersler olsayd oralara giderdim. evremin de
etkisi oldu. HL'de retmenlik yapan tandklarmdan etkilendim
HL'ye geldim.
stanbul, Kathane HL'den Kz renci:
HL'de olmaktan memnunum. ok scak bir ortam var. Daha nce
byle ortamlarda bulunmadm. Kendimi dardan biri gibi
gryordum ama bunu hi hissetmedim.
Samsun HL Son Snf rencisi Erkek:
HL'de olmaktan memnunum. Dinimi, diyanetimi daha iyi
rendim. imdi dersiniz ki baka okula gitsen renemez miydin?
Tabii orada da renirdim ama HL kadar olmazd. nk dier
liselerde ders saati 35 saattir mesela. HL'de 40 saat art Arapa,
fkh, kelam gibi meslek dersleri var. Snf mevcutlar az, dolaysyla
daha iyi eitim var.
Samsun HL 2. snf rencisi Erkek:
Dier okullardaki gibi kzlarla kma falan olmuyor. Olsa da

119

uyaryoruz. yi ey deil slam'a da aykr.

Erzurum HL Son Snf rencisi Erkek:
Her eye ramen inanyorum ki altktan sonra, yksek bir
yerlere gelmesem de bir yere gelebilirim.
Adana HL Son Snf rencisi Kz:
Ben HL'ye kaydolunca brakn katsay problemini, niversiteden
bile haberim yoktu. niversiteyi ok zor, ulalmaz bir ey
sanyordum. Ama imdi alrsam olur gibi geliyor. Tarih
retmeni olmak istiyorum.
stanbul Kathane HL 2. Snf rencisi Erkek:
nmz alrsa tp okumak istiyorum. Eer almazsa ilahiyata
gideceim.
Mezun olduumda kendimi yeterli
grmyordum. nk niversiteye
ynlenmitik. Meslek dersleriyle
uramaktan ok Fen Bilgisi,
Matematik, Geometri, Trke, Tarih
alyorduk.
Diyarbakr HL Mezunu, 20 Yanda Erkek

Samsun HL Hazrlk Snf rencisi Erkek:

nmz almazsa niversite snavnda istediin yeri kazanamam.
Alrsa ansm yksek. Hayvanlarla, bilgisayar ok seviyorum.
Tercihim veterinerlik ya da bilgisayarla ilgili bir blm olur.
Erzurum HL 2. Snf rencisi Erkek:
Din kltr retmenliini dnyorum. maml da
dnyorum aslnda. Kafamdaki meslek ise iyi bir hukuku
olmak.
stanbul skdar HL 2. Snf rencisi Kz:
niversiteyi alr kazanrm. Madur oluum hrsm, azmimi
arttryor
Adana HL 2. Snf rencisi Erkek:
ki defa niversite snavn deneyeceim, olmazsa babamn meslei
olan inaat iilii yapacam.
Diyarbakr HL Mezunu, 20 Yanda Erkek
HL'deki eitimi verilen eitim ve alnan eitim olarak ayrrsak,
benim gzlemlerime gre verilen eitim imam olmak iin yeterli,
eer renci isterse bunu daha da gelitirebilir. Fetva verme
konumuna gelemez ama imamlk yapabilir. nemli olan
rencinin ald eitim. Mezun olduumda kendimi yeterli
grmyordum. nk niversiteye ynlenmitik. Meslek
dersleriyle uramaktan ok Fen Bilgisi, Matematik, Geometri,
Trke, Tarih alyorduk.
Samsun HL Mezunu Memur 43 Yanda Erkek:

120

Benim HL'den aldm eitim din adam olmaya yeterli kesinlikle

yeterli deildi. Aldm eitim Yaradan tanyacak, hrszlktan
kanmamam salayacak, beni drstle ynlendirecek ve baz
hayat deerlerini kazandracak bir eitimdi.
2.4 Nitelik-Nicelik Sorunu ve Kz rencilerin Durumu
HL'de, niversite ans hayli dk olduu iin HL'ye ok az
bavuru oluyor; aileler niversite kazanma ans daha dk olan
ocuklarn HL'ye yolluyor; okul yneticileri, HL mezunlar ve
muhafazakr evreler, srf HL kapanmasn diye kylerden, cra
kelerden, normal olarak lise eitimi yapmay dnmeyen
ocuklar, kendilerine burs ve pansiyon olana salayarak
topluyorlar. Saha aratrmasnda HL'nin ciddi anlamda renci
sknts yaadna bizzat tank olduk. 1997 ncesinde bavurularn
okluu nedeniyle snavla renci alan HL bir sredir ciddi
anlamda renci sknts yayor. Gittiimiz alt HL'de de
kapasitenin altnda renci vard. 3-4 binadan oluan okullarn
sadece bir binas kullanlyordu. Dier binalarsa botu, hatta baz
binalar harabe grnmndeydi. Okullarn kapanmamas iin
nasl renci toplandna dair ilgin rnekler dinledik.
Normal artlarda, renci saysnn azalmasnn renim kalitesini
olumlu anlamda etkilemesi beklenirken, HL'de tam tersine bir
durum, yani rencilerin niteliklerinde de ciddi bir d sz
konusu.
Grme yaptmz idareci ve retmenler HL'ye devam eden
rencilerin niteliinin dk olduunu konusunda hemfikirdi.
Onlara gre, aileler niversite renimi grme ans dk olan
ocuklarn HL'ye gnderdikleri iin daha iin banda ciddi
motivasyon eksiklii yaanyor. retmen ve idareciler,
rencilerin "nasl olsa niversiteye giremeyeceiz" diye derslerine
fazla ilgi gstermediklerinden yaknyorlar. Ayrca, niversiteye
girmedeki eitsizlii gidermek amacyla normalin ok zerinde
almas gereken rencilerin enerji ve konsantrasyonlarnn
byk ksmn niversiteye hazrla (dolaysyla meslek
derslerinden ok kltr derslerine, ama en ok da dershanelere)
verdiklerini sylyorlar.
Aratrmalarmz srasnda retmenler ve idarecilerde de benzer
motivasyon eksikliini gzlediimizi belirtmemiz gerekiyor.
Sonuta HL olgusunu oluturan btn unsurlarn (renci,
retmen, idareci, veli ve mezun) bu okullardaki nicelik kaybnn
nitelik dn tetikledii ve katsay uygulamasndan
vazgemedike bu gidiin deitirilemeyecei konusunda hemfikir
olduklarn syleyebiliriz.
Gnmz HL ele alrken kz renci olgusunun zel olarak

Sonuta HL olgusunu oluturan btn

unsurlarn (renci, retmen, idareci,
veli ve mezun) bu okullardaki nicelik
kaybnn nitelik dn tetikledii
ve katsay uygulamasndan
vazgemedike bu gidiin
deitirilemeyecei konusunda
hemfikir olduklarn syleyebiliriz.

121

"HL'ye gitmeseydiniz baka okula

gider miydiniz?" sorusuna kz
rencilerin yarya yaknndan
"gitmezdim" yant aldk.

altnn izilmesi gerekiyor. rnein inceleme yaptmz HL'de

kylerden gelen rencilerin tamamna yaknn erkek renciler
oluturuyordu. Aratrma iin grtmz 29 erkek renci
iinde sadece 10 tanesi ehir merkezi doumluydu. Fakat kz
renciler iin tam tersi bir durum sz konusuydu; grlen 30
kz renciden ise 26's il merkezi doumluydu.
Bir dier deyile, erkek renci bulmak iin ky ky dolaan HL
idarecileri kz renci bulma konusunda pek sknt ekmiyorlar.
Muhafazakr aileler kzlarn HL'ye yollamaya devam ediyorlar.
zellikle Anadolu'daki okullarda bartsnn belli llerde
tolere edilmesi, hatta kimi yerlerde ayr binalarda eitime gz
yumulmas, HL'yi kzlar iin cazip klyor.
Bununla birlikte byk ehirlerdeki HL'de barts yasann
daha sk uygulanyor olmas katsay problemine ek olarak sz
konusu okullarn en ciddi sorununun barts yasa olmasna
yol ayor.
"HL'ye gitmeseydiniz baka okula gider miydiniz?" sorusuna kz
rencilerin yarya yaknndan "gitmezdim" yant aldk.
Bykehir dndaki okullarda "hayr" yant daha fazla oldu.
dareci ve retmenler ise kz rencilerin daha baarl olduunu
belirttiler ve bunu da byk lde kent kkenli olmalarna
baladlar. Nitekim grtmz kz rencilerinin neredeyse
tmnn niversite hedefi vard. Bir dier ortak nokta da
rencilerin byk ounluunun ailesinde ya da yakn evresinde
mutlaka bir HL mezunu bulunmasyd.
dareci-3:
Brorler hazrladk, gelitirdik, okulumuzun iini, dn, yapt
sosyal faaliyetleri anlattk. Yani ok byk reklamlara girdik. Bu
messeselerin kapanmamas iin, ben arkadalarmla beraber en
cra kye gece saat 2'de gittim. Oralarda oturdum, camilerde
konutum. Byle ok renci getirdim. Hepsi yoksul ailelerin
ocuklaryd. Burada parasz yatl olarak okuyorlar, her eylerini
devlet karlyor.

u anda HL kimsesiz ocuklar yurdu

gibi. renci nitelii ok dt. 1997
ylndan nce renciler ok iyi
kompozisyonlar yazyordu. imdi ise
iki cmleyi bir araya getiremiyorlar.

Adana HL 2. snf rencisi, erkek:

u anda HL'ye toplum deil de kltr seviyesi dk, kyl
insanlar destek oluyor, ocuklarn gnderiyor. u anda resmen
renci toplanyor. Adam obanlk yapacana buraya getiriliyor.

Kltr Dersi retmeni-1

Kltr Dersi retmeni-1:

u anda HL kimsesiz ocuklar yurdu gibi. renci nitelii ok
dt. 1997 ylndan nce renciler ok iyi kompozisyonlar
yazyordu. imdi ise iki cmleyi bir araya getiremiyorlar.

122

Meslek Dersi retmeni-6:

u andaki renciler 'hi okumasam da olacak' kafasnda. Mesela
her an renimlerini brakmaya hazrlar. u anda olaya bir
'topluma kazandrma projesi' gibi bakabiliriz. lkretimden sonra
okuma derdi olmayan rencileri biz okutmu oluyoruz.
dareci-2:
Dinin aleyhine kar bir durum gelitiini dnen, ocuklarna
bir zrh giydirmek isteyen aileler ocuklarn HL'ye gnderdi.
Ama artk dini bilgileri baka yerden alma imkan oald, HL'ye
o anlamda bir ihtiya kalmad. HL niteliksel anlamda ihtiyaca
yetmedi. Anadolu HL devreye sokuldu, orada da eitimi ve
altyaps gl retmen ihtiyac karlanmad. Bu arada byle
dnen aileler zenginleti, ocuklarn zel okullara gndermeye
baladlar. Mtedeyyin insanlarn sahibi olduu zel okullar
oald, aileler ocuklarn oraya gndermede endie duymadlar.

Ben HL'de yl daha grev yapsam

retmenlikle bir alakamn
kalmayacama inanyorum. Kendimi
ilk greve baladmdan daha geride
hissediyorum. rencilerimiz bizim
anlatacaklarmz anlayacak kapasite
deil.
Kltr Dersi retmeni-1

stanbul, Kathane HL'den kz renci:

Aslnda HL'ye gelmeyecektim ama ilkretimdeki baar notum
dk olduu iin hibir dz liseye gidemedim. Buras not
ortalamas sormuyordu, kayt yaptrdm.
Kltr Dersi retmeni-1:
u anda HL'de vasat deil vasatn altnda renciler var. Eski
yllarda, 1997'den nce gerekten zeki ocuklar gelirdi. u an bende
retmenlik yapacak heyecan kalmad. Aile drt yl renciyi
atyor zerimize, 'aln, siz yedirin, siz giydirin,' diyor. rencilerde
ok ciddi bir isteksizlik olduu iin motivasyonsuzluk bize de
yansyor. Ben HL'de yl daha grev yapsam retmenlikle bir
alakamn kalmayacama inanyorum. Kendimi ilk greve
baladmdan daha geride hissediyorum. rencilerimiz bizim
anlatacaklarmz anlayacak kapasite deil.
Adana HL'den Son Snf rencisi Kz:
HL'de okuyan arkadalarm vard, onlardan zendim. Ayrca
ailem de buraya gelmemi istedi. Buraya gelmeseydim baka okula
gitmezdim. Bartsn karmak ok zor geliyor bana.
Diyarbakr HL Son Snf rencisi Kz:
HL kt bir okul deil, bir damga deil. Pozitif bilimlerin yannda,
dini bilimleri de almak ok gzel. Kelam, Kuran', Arapa'y,
fkh bilen avukatlar, retmenler, doktorlarn yetimesi kt
deil. HL olmasayd baka okula kayt olurdum. rt sorununa
ramen, amak zorunda kalsaydm aardm.

HL'de okuyan arkadalarm vard,

onlardan zendim. Ayrca ailem de
buraya gelmemi istedi. Buraya
gelmeseydim baka okula gitmezdim.
Bartsn karmak ok zor geliyor
bana.
Adana HLden Son Snf rencisi Kz

123

Bilindii gibi slami kesim, 1997

ylnda kesintisiz zorunlu eitim
yerine "5+3 zorunlu eitim modelini"
nermi ve uzun bir sre bunda
direnmiti. Bugn ise az sayda
retmen ve mezun dnda 5+3'de
srarc kimsenin kalmadn grdk.

2.5 Stat Karmaas

Milli Eitim Bakanl, HL meslek

okulu mu dz lise mi, buna karar
veremedi, bir belirsizlik var. Neyiz
biz? Eer meslek lisesiysek meslek lisesi
gibi o kategoriye girelim, onlar gibi
olalm. Dz liseysek dz liselere verilen
haklara sahip olalm.

dareci-7:
Ne kadar din adamna ihtiya var? 10 bin kiiye. O zaman biz o
kadar din adam yetitirelim. Ama bir yandan da ana-baba diyor
ki 'benim ocuum dini eitim alsn. Bunun yannda bir baka
meslee de talip olsun.' Bir bakas da diyor ki 'imam saysndan
fazla imam hatip rencisi haramdr.' Aan sensin. Milletin oyunu
almak iin her getiin yerde okul amaya kalkarsan netice kabarr.
Eskiden HL rencileri, normal lise edebiyat kolu mezunu
saylrd. imdi desinler ki 'ben seni normal lise edebiyat kolu
mezunu gibi gryorum.' Bir de imam hatiplere bir ilahiyat kolu
versinler, bir edebiyat kolu versinler. ocuun kabiliyeti varsa,
hafz olabilecekse, ilahiyata gitsin. Yoksa edebiyata gitsin.

dareci-3

Saha aratrmas srasnda grme yaplan idarecilerin okulun

statsne ilikin getirdikleri yaknmalar dikkat ekiciydi.
Okullarnn meslek lisesi statsnde olduunu ama gerekte
meslek renmeye gelen, yani imam ya da hatip olmak isteyen
neredeyse hi renci olmadn sylyorlar. HL'deki 40/60
meslek ve kltr dersi oran, retmen ve idareciler tarafndan
normal karlanrken baz renciler, yine niversite kaygsyla
bunun kltr dersleri lehine deitirilmesini istiyor.
te yandan sekiz yllk kesintisiz eitim konusunda fazla bir
ikayetle karlamadk. Bilindii gibi slami kesim, 1997 ylnda
kesintisiz zorunlu eitim yerine "5+3 zorunlu eitim modelini"
nermi ve uzun bir sre bunda direnmiti. Bugn ise az sayda
retmen ve mezun dnda 5+3'de srarc kimsenin kalmadn
grdk. Sekiz yllk kesintisiz eitimine itiraz olanlar zorunlu
eitiminin daha da arttrlmasndan yanalar ancak
ynlendirmenin beinci snftan sonra yaplmasn, dolaysyla
kesintili olmasn savunuyorlar. zellikle renciler, ortaokulsuz,
ama bir yl hazrlk snfndan sonra yl eklindeki imdiki
sistemin ok uygun olduunu sylyorlar. rencilerden hi 5+3
nerisi gelmemesi de dikkat ekiciydi.

dareci-3:
Milli Eitim Bakanl, HL meslek okulu mu dz lise mi, buna
karar veremedi, bir belirsizlik var. Neyiz biz? Eer meslek lisesiysek
meslek lisesi gibi o kategoriye girelim, onlar gibi olalm. Dz
liseysek dz liselere verilen haklara sahip olalm. u anda nasl
faklte mezunu retmen olmuyorsa, insan ahirette ve bu
dnyada saadete ulaacak olan bir dini niye lise mezunu birine
brakalm, o da faklte mezunu olsun. Eskiden lise kltrl bir
imam halk idare edebiliyordu ama imdi cemaat imamdan daha

124

kltrl. Eer meslek lisesi olacaksak kltr derslerinin orannn

deimesi lazm, ama eer hem meslee hem niversiteye
hazrlayacaksak HL'de en azndan dier liselere verilen kltr
derslerinin arttrlmas lazm.
dareci-1:
Eer HL'yi din eitimi veren okullar olarak gryorsanz. Bir
zamanlar ulalan 500 bin rakam az, ama meslek lisesi olarak
gryorsanz bu rakam ok fazla. Eer HL meslek okulu olacaksa
din adam ihtiyac kadar renci alnmal. Asl sorun HL'nin ne
olduu. Bu okullar meslek liseleri mi, deil mi? nce bu sorunun
yant verilmeli. En azndan bu okullarn hangi statde olduunu
bilelim.
dareci-4:
u anda HL'ler ne dz lise, ne de meslek lisesi durumunda. u
anda meslek dersleri kltr derslerinden biraz fazla ama olmas
gereken bu deil. nk bu ocuklarn amac imam olarak
yetimek deil.
Diyarbakr HL Son Snf rencisi Kz:
Bence 4 yl HL eitimi yeterli. Sekiz yllk eitim iyi.
dareci 3:
Sekiz yllk kesintisiz eitim tuttu. Eskiden orta ksmda verdiimiz
dersleri imdi hazrlk snfnda verebiliyoruz. Haftada 15 saat
Kuran- Kerim, 3 saat Arapa veriliyor, bu da yeterli. Ona buna
dnmeye gerek yok.
Erzurum HL'den Son Snf rencisi Erkek:
u anda sistem daha iyi aslnda. Belirli bir yatan sonra gelmek
daha iyi, baka evreleri de grsnler, tansnlar, kyaslayabilsinler.
2.6 mam Hatiplilik Olgusu ve Dayanma Alar
renci, retmen ve mezunlara mam Hatiplilik diye bir olgu
olup olmadn sorduumuzda az bir blm bu soruyu "tehlikeli"
olarak alglayp "yok yle bir ey" diye geitirdi. Fakat byk
ounluk, olumlu anlamda bir mam-Hatiplilikten
bahsedilebileceini syleyip bir dizi milliyeti-muhafazakr
deerin en iyi HL'liler tarafndan savunulduunu savundu.
HL'den "terrist, hrsz, hortumcu vs. kmad" srarla tekrarland.
te yandan bu durumun kendilerine ekstra sorumluluk
yklediini, rnein toplum iindeki hal ve davranlarna ok
dikkat etmeleri gerektiini, yaknmadan ok vnerek sylediler.

Byk ounluk, olumlu anlamda

bir mam-Hatiplilikten
bahsedilebileceini syleyip bir
dizi milliyeti-muhafazakr deerin
en iyi HL'liler tarafndan
savunulduunu savundu.

125

Sanlann aksine HL mezunlar

arasnda ok gl dayanma alar
ve balarnn mevcut olmadn
gzledik. Genellikle dnem arkadalar
birbirleriyle grmeye alyor, ama
rnein A ehrinden mezun olan
HL'linin B ehrindeki HL'ye zel bir
yaknlk duymas pek sz konusu deil.

rencilere "baka okullardaki akranlarnz size nasl bakyor?"

diye sorduumuzda, sklkla, niversite konusu nedeniyle
acdklar, ama ayn zamanda da gpta ettikleri cevabn aldk.
HL'ye nyargyla bakld ikayetiyle az karlatk.
Mezunlara "HL mezunu olmann avantaj ve dezavantajlarn
nasl yaadnz?" diye sorduumuzda ezici bir ounluk avantajlarn
altn izdi; bir-iki kii dezavantajl durumlarla karlatklarndan
yaknd.
Sanlann aksine HL mezunlar arasnda ok gl dayanma
alar ve balarnn mevcut olmadn gzledik. Genellikle dnem
arkadalar birbirleriyle grmeye alyor, ama rnein A
ehrinden mezun olan HL'linin B ehrindeki HL'ye zel bir
yaknlk duymas pek sz konusu deil. "Devaml gryoruz"
yant daha ok imamlk mesleini semi mezunlar arasnda ne
kyor.
Mezunlar Dernei gibi oluumlar da ok byk heyecanlar
yaratmyor. Eski mezunlarn, 1985 sonras HL'ye girenlerden (ki
saylar yz binlerle ifade ediliyor) pek de memnun olmadklar
anlalyor. Bununla birlikte tm mezunlar HL'deki gelimeleri
yakndan izliyorlar. Fakat burada kendi okullarnn gelecei
kaygsndan ok, siyasi mlahazalarn ne kt hissediliyor.
Birka mezun dnda ounluunun olu ya da kz olmasa da
mutlaka bir yakn HL'de okuyor. Dolaysyla gelimelerle
yakndan ilgililer. Ancak byk ehirlerdeki profesyoneller
arasnda HL balar yok denecek kadar az ve gelimelere daha az
duyarllar.

Normal lisede okuyan bir kzla benim

davranm ayn da olsa bu imam
hatipli, bunu nasl yapar yaklam
oluyor. Bu da beni ok rahatsz ediyor.

Diyarbakr'dan HL Mezunu 34 Yanda Doktor:

Ben mam Hatipliyim dediiniz zaman ondan sonra
hareketlerinize dikkat etmek zorunda kalyorsunuz nk
kendinize bir misyon yklemi oluyorsunuz. Artk bir oto kontrol
geliiyor. Ama mam Hatipliyim demediinizde her eyi
yapabilirsiniz Bir insana yaplan eletiri o kadar nemli deil ama
misyona yaplan eletiri daha ok zarar verir.

Samsun'dan HL Mezunu Kadn

20 yanda niversite rencisi

Adana'dan HL Mezunu 20 Yanda Erkek:

mam Hatiplik olgusu kayboldu. Eskiden mam Hatipliler kzlara
laf atmazd. imdiki renciler okulun nnden geen kzlara
laf atyorlar.
Samsun'dan HL Mezunu Kadn 20 yanda niversite rencisi:
Normal lisede okuyan bir kzla benim davranm ayn da olsa bu
imam hatipli, bunu nasl yapar yaklam oluyor. Bu da beni ok
rahatsz ediyor. Sonuta kt bir ey yapmyorum ama ite
davranlara biraz kstlama geliyor. Oturu, kalk, konuma falan,

126

her eyine biraz kstlama getiriyor. Artk bunun yarar veya zarar
zamanla ortaya kyor. Belki kzyorsunuz ama ileride ok da
yarar olabilir. niversitede zellikle herkes sizin farkl olduunuz
anlyor. HL'den geldii hemen fark edilmiyor ama davranlarnda
oturakllk var. Ar kzlar-hafif kzlar diye tabir oluyor. Ben tam
da yle kategoriye sokmuyorum ama baktnzda davranlarnda
ok kzl erkekli samimi olanlar, ortada glenler, byle hoppa
kzlar gibi geliyor. Herkes byle dnyor. Bunu bir mam Hatipli
yapnca daha da farkl bir duruma konuluyor. Yani mam
Hatipliden bunu asla beklemiyorlar. Kald ki mam Hatipli de
byle bir ey yapmaz gibi geliyor. Ama yapanlar da oluyor. Bu da
HL'nin yozlamas m dersiniz, yoksa mam Hatipliliin anlamn
yitirmesi mi dersiniz, bilemiyorum. Birka sene ncesine kadar
bir mam Hatipli imgesi vard. Son zamanlarda bu imge yozlat
gibi geliyor. mam Hatipliler de kendi kafasna gre davranr
oldu. Belki bu da normal. Ben de elimdeki bu yzkleri takyorsam,
eskiden yaktrlmazken u anda ok sorun edilmiyor. Artk bir
yozlama mdr, yoksa mam Hatibin deiik dncelere almas
mdr, bilemem. Bazlar yozlama diyor, bazlar ereveyi
geniletmek olarak kabul ediyor. Snav sistemi deitikten sonra
renciler ya zorla geldi ya da okumay dnmeyenler geldi.
'Okumayacaz ama hi olmazsa bir lise mezunu olalm' eklinde
dnenler geldi. Bundan dolay da mam Hatiplilik olgusu ok
fazla olmasa da dald. Birka sene ncesinin mam Hatiplisi ile
imdinin mam Hatiplisini ok farkl gryorum.
Adana'dan HL Mezunu Serbest Meslek Sahibi 38 Yanda Erkek
Gnlk hayatta HL mezunu olmann avantajn yaadm ama
HL mezunu olduum iin byk bir holdingde ie giremedim.
stanbul'dan HL Mezunu Gazeteci 35 yanda Erkek
HL mezunu olmann dezavantajn yaadm. Dilerinde grev
almak istedim ama olmad. Boazii niversitesi'nde akademik
kariyer yapmak istedim, bu da olmad.
Erzurum HL'den Mezun 54 Yanda retim yesi:
Son zamanlara kadar aramzda arkadalk balar daha youndu.
Her alanda olduu gibi bu alanda da bir anmann, bir
zayflamann olduunu gzlemliyorum. Liselilerin ve sanat
okullarnn da kendi aralarnda balar vard. Bugnlere bakyoruz,
onlar da deiime uramtr. Toplumun genel yapsndaki, aile
balarndaki deiim bu alana da aksetti.
Samsun HL Mezunu niversite rencisi 20 Yanda:
niversiteyi kazandm, gittim snfmdaki HL'lileri buldum. ki

Son zamanlara kadar aramzda

arkadalk balar daha youndu. Her
alanda olduu gibi bu alanda da bir
anmann, bir zayflamann
olduunu gzlemliyorum.
Erzurum HL'den Mezun 54 Yanda retim yesi

127

Fen ve Anadolu Liseleri hari dier

liselerde fuhu, iki, sigara ve
uyuturucunun alp ban gittiini,
suun sradanlatn syleyip HL'yi
bir nevi "kurtarlm" ya da "temiz
kalm" kaleler gibi gstermeye
alyorlar.

rencilerde genel olarak bir yalnzlk

duygusu hakim. Toplumu kendi
haklarndaki olumsuz
propagandalarn etkisi altnda
kalmakla sulayan ciddi bir renci
kitlesi var.

128

kii daha kt. Birbirimize yakndk, birbirimizin sorunlarn

daha iyi anlyorduk. Ama ok net bir HL'li dayanmas yoktu.
Sadece kazandmz niversitelerde birbirimizle irtibat kurduk.
2.7 HL'lilerin Toplum ve Devlete Baklar
Kendilerine hep olumlu nitelikler ykleyen HL rencileri,
retmenleri, yneticileri, mezunlar ve renci velilerinin
topluma fazlasyla pheci yaklatklarn grmek artc olmad.
Fen ve Anadolu Liseleri hari dier liselerde fuhu, iki, sigara ve
uyuturucunun alp ban gittiini, suun sradanlatn syleyip
HL'yi bir nevi "kurtarlm" ya da "temiz kalm" kaleler gibi
gstermeye alyorlar. Dier okullara ynelik olumsuz bak
asnn zellikle kz renci velilerinde baskn ve yaygn olduu
gzleniyor.
Aratrmamzda "Halk HL'ye eskisi kadar ilgi gsteriyor mu?"
diye de sorduk ve farkl, hatta elikili cevaplar aldk. Ancak
ounluk, halkn HL'ye eskisi kadar sahip kmadn dnyor
ve buna gereke olarak da ailelerin artk ocuklarn
yollamamalarn gsteriyor. Hem renci saysnn dmesi, hem
de gelenlerin genellikle dk gelirli ailelerin ocuklar olmas
nedeniyle HL otomatik olarak bir stat kayb yaam. Nicelik
ve nitelik asndan yaanan d, muhafazakr kesimlerin
ilgilerini HL'den iyiden iyiye zel okullara kaydrmasna yol
am. Bununla birlikte u noktann altn izmek gerekiyor: 28
ubat sreciyle birlikte HL'ne yardm etmekten ekinenler olduu
gibi, bunlarn kapanmasnn nne gemek iin canla bala
alanlar da var.
rencilerde genel olarak bir yalnzlk duygusu hakim. Toplumu
kendi haklarndaki olumsuz propagandalarn etkisi altnda
kalmakla sulayan ciddi bir renci kitlesi var. Ancak ounluk,
toplumun ilgisizliini HL'ye giden rencilerin niversite
ansnn dk olmasna balyor.
Grnte herkes devletten ikayeti, ama "devlet HL'ye ilgi
gsteriyor mu?" sorusuna pek fkeli cevaplar almam olmamz
dikkat ekici. zellikle baz renciler devlet ile hkmet arasnda
ayrm olduunun altn izdiler ve beklenenin tesinde "gereki"
yantlar verdiler. (Bunda AKP ile birlikte mitlerin artm
olmasnn belirleyici bir rol oynadn ilerde greceiz. Ancak
baz idareci ve retmenler, rencilerde devlete kar bir
ksknlk havasnn hakim olduunu belirttiler.) MEB Bakanl
brokratlarnn szn ettii gibi "28 ubat'la birlikte HL
btelerinde ksntya gidildii" iddiasn da dorulayan kmad.
Tam tersine renci saysnn azalmasyla birlikte, renci bana
den denein arttn syleyenler oldu.

Olu Diyarbakr HL'de renim Gren Veli:

HL'de yetien ocuklar daha ahlakl. Dine dayal bir eitim
aldklar iin maneviyatlar gl oluyor. Normal liselerde renim
grenler ahlakszdr demiyorum ancak onlarn maneviyattan
uzak olular, baka ynlere kaymalarna neden olabilir.

Ahlaki bozulmann ilkretim

okullarna dtne ilikin haberler
okuyorum. Kzm ahlaki bozulmadan
korumak iin HL'ye gnderdim.
Kz stanbul Kathane HL'de renim Gren Veli

Kz stanbul Kathane HL'de renim Gren Veli:

Ahlaki bozulmann ilkretim okullarna dtne ilikin
haberler okuyorum. Kzm ahlaki bozulmadan korumak iin
HL'ye gnderdim.
Diyarbakr HL Lise 1. Snf rencisi Kz:
Hem hocalarla hem renci arkadalarmzla inan birliimiz
var. nanlarmz paylamamz, birbirimize bilgilerimizi
aktarmamz ve bunlar hayata geirmek ayr bir gzellik. Buradaki
ahlaki ve sosyal evrenin dier liselerde bulunacan sanmyorum.
Oralarda kopukluklar var ahlaki bozulmalar var.
Kathane HL Lise 2. Snf rencisi Kz:
HL'lilerin dier lise rencilerinden farkl olduklar kesin. Bu
farkllk hem pozitif hem negatif anlamda. Bir ie kapankllk
var ama ayn zamanda da dini bir ortama girildiinde de tamam
bu konular o bilir diye soru soruyorlar bu gzel.
Adana HL Son Snf rencisi Erkek:
Burada rahata ibadetlerimizi yapabiliyoruz. Dier okullarda bu
zgrlmz yok. Dier okullarda ibadet yapmak istediimiz
zaman sorun yayoruz.
Diyarbakr HL 2. Snf rencisi Erkek:
Dier okullara giden arkadalarmzn ok kt yola dtklerini
gryoruz. Uyuturucu, sigara kullanm, ahlaksz durumlar ok
yaygndr o okullarda.
skdar HL Hazrlk Snf Kz renci:
Toplum bize sahip kmyor, ok dolduruldular.
Adana HL Son Snf rencisi Kz:
Toplum bize sahip kmyor. Zaten onlar yznden bu hale geldik.
Diyarbakr HL Lise 2. Snf rencisi Erkek:
Bize sahip kanlar da var, kmayanlar da. Sahip kanlar HL
duygusunu yaayanlardr. Ezildiimizi grdkleri iin bizimle
beraberler. Ama dier yandan inanma gc az olanlar HL'nin
yannda yer almyorlar.

Dier okullara giden

arkadalarmzn ok kt yola
dtklerini gryoruz. Uyuturucu,
sigara kullanm, ahlaksz durumlar
ok yaygndr o okullarda.
Diyarbakr HL 2. Snf rencisi Erkek

129

Ben devletten ilgi grmediimizi

dnyorum. Hani baz ocuklar
vardr kyda kede, kendimi yle
gryorum.

skdar HL Hazrlk Snf Kz renci:

Toplum fikir deitirdi, HL'nin kt olduuna karar verdi.
ocuklarn gndermiyor.

Adana HL Son Snf rencisi Kz

Adana HL 2. Snf rencisi Erkek:

Devlet bize ilgi gstermiyor diyemeyiz. Bizi yatl okutuyor,
karnmz doyuruyor ama bu sefer de niversiteye almyor.
Diyarbakr HL 2. Snf rencisi Erkek:
Bir yandan bizi koruyan bir devlet var, dier yandan da bizi
koruyanlar engelleyen bir devlet var. Ama ben bizi koruyanlarn
ellerinden geleni yaptklarna inanyorum.
dareci-1:
Devletin HL'de ya da okullarda din eitimi gibi bir kaygs
olduunu dnmyorum. Zaman zaman da olsa siyasi iktidarlarn
kaygs oluyor. Bu konuda devletin bir kaygsnn olduunu
sylemek mmkn deil.
Adana HL Son Snf rencisi Kz:
Ben devletten ilgi grmediimizi dnyorum. Hani baz
ocuklar vardr kyda kede, kendimi yle gryorum.

Yaptmz grmelerde AKP'nin

iktidara yry ve iktidara
gelmesiyle birlikte HL'nin
durumunun iyileecei beklentisinin
hakim olduunu ak bir ekilde
gzlemledik.

130

2.8 AKP ktidaryla Deien Durum ve Yeni Umutlar

Yaptmz grmelerde AKP'nin iktidara yry ve iktidara
gelmesiyle birlikte HL'nin durumunun iyileecei beklentisinin
hakim olduunu ak bir ekilde gzlemledik. Zaten son iki yl,
zellikle de 2003-2004 renim ylnda yeni kaytlarda fark edilir
bir art olmas da buna balanyor. Erzurum'da dedikleri gibi, bu
yl kyden renci toplama ihtiyac hissetmemiler.
Katsay tartmalarndan nce yaptmz saha almas srasnda,
AKP'nin katsay eitsizliini giderip gidermeyecei konusunda
farkl eilimler olduunu saptamtk. Grtklerimizin yaklak
te biri "kesinlikle zecek" derken, bir dier te biri temkinli
bir iyimserlie sahipti. Bu gruptakiler zmn zaman alacan,
AKP'nin dengeleri gzeteceini dnyordu. Geri kalan te
birde yer alan herkesin ktmser olduu sylenemezdi, fakat bu
grubun ortak noktas, zmn hkmet deil devlet ii olduuna
inanmalaryd. zellikle kz ocuklarnn velilerinde katsay
probleminin yannda barts konusunda da beklenti vard ancak
barts konusundaki beklenti dierine gre daha azd.
Grmelerimizde, HL'nin belirli bir siyasi grubun "arka bahesi"
olduu iddiasnn, buna ilikin bir soru sormadmz halde
zellikle baz idareciler tarafndan gndeme getirildiini ve

reddedildiini de eklemeliyiz. Bu sulamalar nedeniyle HL'nin

zarar grd fikri gndeme getirenler tarafndan savunuldu.
Olu Samsun HL'de Okuyan Veli, Erkek, 40 Yanda:
Bu iktidarn gcnn buna yeteceine inanmyorum. ok byk
destek verdi millet bunlara ama o destein altnda eziliyorlar gibi.
O destein hakkn veremiyorlar. O destei alan adamn masaya
vurmas lazm. Onlarn vurduunu gremiyorum.

HL'leri kendi siyasi arka bahesi

olarak gren anlayn bu okullara
byk zarar oldu. O siyasi anlay
paylamayan HL mensuplar bu
durumdan son derece rahatsz oldu.
dareci-1

Adana HL 2. Snf rencisi Erkek:

AKP katsay problemini zor zer, bence referanduma gtrmeli.
nk ordu HL'ye kar, medya kar. AKP u an hkmette,
ama iktidar deil. Yine de umudum var. AKP bunu zemezse
AKP'ye ksmem.
Samsun HL 2. Snf rencisi Erkek:
Askeriye karmazsa AKP katsay sorununu zer.
Erzurum HL Son Snf rencisi Kz:
Bilemiyorum. Biz her zaman umutluyuz. nallah katsay problemi
zlr. Biz iki yl nce de umutluyduk. Umudumuzu hi
kaybetmedik.
dareci-1:
HL'leri kendi siyasi arka bahesi olarak gren anlayn bu okullara
byk zarar oldu. O siyasi anlay paylamayan HL mensuplar
bu durumdan son derece rahatsz oldu.
Meslek Dersi retmeni 1:
HL'ler siyasi etkilerden uzak olmal arka bahe n bahe
tanmlamalarna karym.
2.9 HL'nin Geleceine Ynelik Grler ve Semeli Din
Dersi Tartmas
HL'nin gelecei konusunda genel olarak umutlu konuuluyor,
ama 1990 balarndaki dzeye niteliksel olarak geri dnmenin
mmkn olduunu dnen ok az. Hatta HL'nin "miadn
doldurduunu" syleyen bir-iki mezun da oldu. HL'nin geleceini
niversite katsaysnn belirleyecei kans yaygn. Katsay problemi
yaand srece HL'nin bir cazibe merkezi olamayaca gr
hakim. HL'nin olmayaca bir Trkiye ise zellikle okul
idarecilerini rktyor. Onlara gre HL olmazsa "din eitimi
kontrolden kar."
Grtmz kiilerin, AKP hkmetinin gndeme getirmeye

HL'nin geleceini niversite

katsaysnn belirleyecei kans
yaygn. Katsay problemi yaand
srece HL'nin bir cazibe merkezi
olamayaca gr hakim.

131

HL idarecileri ise dier liselerde din

retimine ilikin dersler olduu
takdirde HL'ye ilginin azalaca,
HL'ye gerekten din grevlisi olmak
isteyenlerin gelecei konusunda bir
gr birlii olduu gzleniyor.

hazrlandn bildiimiz semeli din dersleri uygulamas

hakkndaki fikirlerini de rendik. Liselerde semeli Kuran, hadis,
gibi derslerin konulmas durumunda HL'ye ilginin azalp
azalmayacan sorduumuz rencilerin tm "azalr" dedi, ancak
bylesi bir durumda HL dndaki liselere gideceini syleyenlerin
oran dk oldu. retmen, mezun ve veliler de genellikle bunun
"iyi bir fikir" olduunda birletiler. lerinde "devlet"in buna izin
vermeyeceini syleyen kmad. HL idarecileri ise dier liselerde
din retimine ilikin dersler olduu takdirde HL'ye ilginin
azalaca, HL'ye gerekten din grevlisi olmak isteyenlerin
gelecei konusunda bir gr birlii olduu gzleniyor.
Adana HL mezunu SS'ye Hazrlanan 20 Yanda Erkek:
Aslnda HL de Osmanl Devleti gibi. Biz ok ykseldik. u anda
fetret dnemi var. bu yklma dnemi de olabilir. Ya Mehmet
elebi gibi biri kp kurtaracak ya da batacak.
dareci-7:
niversite katsays eitlenmezse, bu okullarn hepsinin kapsna
kilit vurulur. Ondan sonra da din eitimi sokaktakilere kalr.
Bunun skntsn ekiyoruz. Biz burada rencinin gelmeden
nce arlatanlardan alm olduu artlanmay bile zemiyoruz.
Diyarbakr HL'den Mezun siz 20 Yanda Erkek:
Ben HL'nin geleceinden umutluyum. HL ad altnda olmasa
da HL eitimine benzer okullar alacaktr. Olmazsa lkenin
gidiat ok kt. nk ahlaki k var. Mesela bir Pop Star
yarmas var, herkes ynlendiriliyor.

HL ile devletin, sistemin barmas

gerekiyor. Devletin bu okullar kendi
messesesi olarak grmesi gerekiyor.
Bu kurumlar Silahl Kuvvetler kadar
nemli bir kurulu olarak grmesi
gerekiyor. Ondan sonra her ey dzelir
diye dnyorum.
dareci-2

dareci-2:
HL ile devletin, sistemin barmas gerekiyor. Devletin bu okullar
kendi messesesi olarak grmesi gerekiyor. Bu kurumlar Silahl
Kuvvetler kadar nemli bir kurulu olarak grmesi gerekiyor.
Ondan sonra her ey dzelir diye dnyorum.
Adana HL Mezunu Serbest Meslek Sahibi, 39 Yanda Erkek:
u anda koruma dernei olarak HL'yi srtmzda gtryoruz.
Byle giderse sonu iyi deil.
Meslek Dersi retmeni-5:
Devlet dinini renmek isteyene resmi kanaldan dini retmeli.
Diyelim ki siz HL'yi kapattnz. Din retimi yaplmayacak m?
Birileri bunu yapyor, ama illegal yoldan yapyor. O adan devletin
bu okullar, lahiyat mezunlarn arttrarak desteklemesi gerekir.

132

dareci-3:
Trkiye'de tarikat olgular vardr. Mesela bir tarikat vardr, adamlar
ehirlerde onlarca, yirmilerce araba ile hacca giderler, onlarn
iinde bir tane HL rencimiz bulunmaz. nk slam' tamamen
renirler. yle gn Allah demeyle, drt gn 'hu' ekmeyle
insann bir ey olmayacan, mslman olmann sadece namaz
klmayla veya bir yerde zikir etmeyle olmayacan bilirler. Bir
istatistik yapn, onlarn aralarnda bir tane HL'li yoktur, cahil
insanlar vardr.
Kltr Dersi retmeni-7:
Bir gn rencilere snfta saz alyordum. rencinin biri
kulaklarn kapatt. 'Bu haramdr, gnahtr, ben buna ortak olmak
istemiyorum,' dedi. Bu kltr HL'den almad bu renci.
Dardan bir hocadan, eyhten ald.
Erzurum HL'den Son Snf rencisi Erkek:
Halkmzdan duyarl insanlar var, hepsi olmasa da sahip kanlar
var. Onlarn bu desteiyle HL'nin kapanmayacan
dnyorum, kapanrsa Trkiye ok ey kaybeder.
dareci-6:
Eer dz liselerde de semeli Kuran ve hadis gibi dersler olsayd
HL'ye ilgi azalrd. nemli olan din retimi ihtiyacnn
karlanmas.

Eer dz liselerde de semeli Kuran

ve hadis gibi dersler olsayd HL'ye
ilgi azalrd. nemli olan din retimi
ihtiyacnn karlanmas.
dareci-6

dareci-3:
Veli ocuunun rahat bir ortamda din renimi aldn grrse
HL'ye ihtiya duymayabilir. HL o zaman mesleki adan din
grevlisi yetitiren bir kurum haline gelebilir.
dareci-5:
Dini eitim liselerde karlanrsa HL'ye bu kadar ilgi olmaz.
nk insanlar ocuunun doktor olmasn istiyor ama bu arada
dinini de renmesini istiyor. Kuran- Kerim ve Arapa da gerekli
deil. Sadece dinin doru alglanmasna yol aacak 8-10 saatlik
ders konulursa iyi olur.
Meslek Dersi retmeni-6:
HL'ye sadece Kuran renmek iin gelenler var. Burann bir
zellii uygulamann olmas. Kuran okunurken ocuk ban
rtecektir. Dier liseler iin bu durum problem olur. Normal
liselerde ocuun Kuran okumas gzel olur. Byle olursa HL'ye
ilgi azalr.

133

dareci-1:
Eer dini eitim ihtiyac liselerde karlansayd HL'ye gerekten
imam ya da ilahiyat eitimi yapmak isteyenler gelirdi. O zaman
bu kadar HL'ye gerek olmazd.
stanbul skdar HL 2. Snf rencisi Kz:
HL dersleri dz liseye semeli konulsayd o zaman oralara
giderdim.
stanbul'dan HL Mezunu 24 Yanda Kadn:
Kendi ocuumu HL'ye gndermem. Dinin bir eitim, retim
program iinde verilmesini istemiyorum. Farkl kanallardan da
din renebilir.

Ek 1
rencilere Ynelttiimiz Sorular:
Kimlik bilgileri
Cinsiyet
Ya
Snf
Annenin renim durumu
Babann renim durumu
Annenin meslei
Babann meslei
Doum yeri (Ky, il, ile)
Yatl renci mi? (E/H)
Burs alyor mu? (E/H)

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:

Sorular:
HL'ye neden kayt oldunuz? (Kz rencilere: HL'ye kayt olmasaydnz baka
okula kayt olur muydunuz)
Ailenizin veya yakn evrenizin etkisi oldu mu?
Yakn evrenizde HL mezunu var m?
Ailenizin sosyo-ekonomik ve kltrel durumu...
Bugne kadarki HL deneyiminden honut musunuz? Neden?
mam-Hatiplilik diye bir olgudan sz edebilir miyiz?
HL'nin en iyi ynleri neler?
HL'nin en olumsuz ynleri neler?
Baka okullarda okuyan akranlarnz HL'ler hakknda ne dnyor?
niversiteye gitmek istiyor musunuz?
Kendinizi bu konuda ansl gryor musunuz?
Hangi meslei yapmak istiyorsunuz?
HL rencilerine hakszlk yapldn dnyor musunuz?
Devlet HL'ye gereken ilgiyi gsteriyor mu?
Toplum HL'ye eskisi gibi sahip kyor mu?
HL'nin en nemli sorunu nedir? Nasl zlr?
Katsay uygulamas kaldrlrsa HL'ye kaytlar artar m?
Kesintisiz sekiz yllk eitim uygulamasndan dnlmeli mi (5+3)?
Lisede semeli Kuran vs. dersleri olsayd yine HL'ye girer miydiniz?
Bu hkmet (AKP) HL sorununu zer mi?

134

Ek 2
dareci ve retmen Sorular
Kimlik sorular
Cinsiyet
Ya
Eitim durumu (Lise+niversite)
Ka yllk memur
Ka yldr HL'de
Bu kanc HL

:
:
:
:
:
:
:

Sorular:
mam-Hatiplilik diye bir olgudan sz edebilir miyiz?
HL'nin en iyi ynleri neler?
HL'nin en olumsuz ynleri neler?
1997'den bu yana neler deiti?
1997'nin hemen ardndan HL'nin btesinin ksld doru mu?
HL rencilerine hakszlk yapldn dnyor musunuz?
Devlet HL'ye gereken ilgiyi gsteriyor mu?
Toplum HL'ye eskisi gibi sahip kyor mu?
HL'nin en nemli sorunlar nedir? Nasl zlr?
Kltr/meslek dersleri orann nasl buluyorsunuz?
Okulunuzdaki ve genel olarak HL'deki renci says fazla m, az m?
Katsay uygulamas kaldrlrsa HL'ye kaytlar artar m?
Katsay uygulamas kaldrlmasa da HL mezunlarnn niversite okuma imkanlar
nasl gelitirilebilir?
Kesintisiz sekiz yllk eitim uygulamasndan dnlmeli mi (5+3)?
Lisede semeli Kuran vs. dersleri olsayd HL'ye ilgi azalr myd?
Bu hkmet (AKP) HL sorununu zer mi?

Ek 3
HL Mezun sorular
Kimlik sorular
Cinsiyet
Ya
Mezuniyet tarihi
renim durumu
Meslek
ocuk says
ocuk renim bilgileri

:
:
:
:
:
:
:
:

Sorular:
Niin HL'ye gitmitiniz? (Kim tevik etti...)
HL'de renim grdnz iin piman msnz?
HL'li olmanzn dezavantajn ya da avantajn yaadnz m?
mam-Hatiplilik diye bir olgudan sz edebilir miyiz?
ocuklarnz da HL'ye gnderdiniz mi/gnderecek misiniz?
u anda ne i yapyorsunuz?
Dier mezunlarla aranzda bir ba mevcut mu?
HL'ye ilikin gelimelere duyarl msnz? (Bir sorun alglanyorsa zm
nerileri var m)
HL'nin geleceini nasl gryorsunuz?
AKP'den bir zm beklentiniz var m?
Aldnz eitimin "Din Adam" olmaya yeterli olduunu dnyor musunuz?

135

Ek 4
renci Velilerine Sorular:
Kimlik bilgileri
:
Cinsiyet
:
Ya
:
Doum yeri (Ky, ile, il)
:
renim durumu
:
Meslek
:
ocuk says
:
ocuklar nerede eitim gryor :
Sorular:
ocuunuzu neden HL'ye gnderdiniz?
HL'ye gndermeseydiniz nereye gnderirdiniz?
ocuunuzun niversiteye devam etmesini ister misiniz?
ocuunuzun hangi ii yapmasn arzu edersiniz?
HL'nin u andaki statsnden memnun musunuz? (sekiz yldan sonra devam
edilebilen, niversite katsaysnn dk olmas....)
HL'yi dier liselere gre farkl gryor musunuz? Neden?
HL tartmalar sizi rahatsz ediyor mu?
HL'nin en temel sorunlar nelerdir?
Bunlar nasl zlebilir?
AKP iktidarndan HL'ye ynelik nasl bir beklentiniz var?

136

3
BLM III
GR VE NER DERLEME
almamzn nc aamasnda, politikaclar, STK temsilcileri,
akademisyenler, sendikaclar, brokratlar ve gazetecilerle
derinlemesine grmeler yaptk veya bazlarnn yeniden
kamuoyunun gndemine giren HL tartmas ile ilgili kaleme
aldklar yazlarn deerlendirdik. Sonu olarak toplam 60 kiinin
ve 15 kurumum grlerinden yararlanm olduk.
3.1 Grme Yaplan Kii ve Kurumlar
Sivil Toplum Kurulular (STK'lar):
HL olgusu hakkndaki grlerinin aratrmamza yardmc
olacan dndmz on iki STK ile grtk. Bu arada baz
STK yetkilileri eitli gerekelerle gr belirtmekten kand.
Bunlarn iinde "dini" duyarlla sahip STK'lar olduu gibi,
onlardan daha fazla sayda, "laik" olarak nitelendirebileceimiz
kurulular HL tartmasna dahil olmak istemedi. Gr aldmz
STK'lar unlar:
Trkiye Mhendis ve Mimar Odalar Birlii (TMMOB)
Trk Barolar Birlii (TBB)
nsan Haklar Dernei (HD)
Trkiye Yazarlar Birlii
ada Eitim Vakf (EV)
Trkiye Sanayici ve adamlar Dernei (TSAD)
Ensar Vakf
Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei (MSAD)
Ayrmcla Kar Kadn Haklar Dernei (AK-DER)
HL Mezunlar Dernei (NDER)
Mazlum-Der
Pir Sultan Abdal Kltr Dernei.
(STK'lara ynelttiimiz sorular, Ek-1'dedir.)
Eitim Sendikalar:
Eitim sektrnde faaliyet gsteren, konfederasyon yesi,
ikisi bamsz be eitim sendikasnn tmne ulamay hedefledik.
Sonuta ikisi konfederasyon yesi, biri bamsz faaliyet gsteren
eitim sendikasnn HL konusundaki grlerini aldk.
Grtmz eitim sendikalar unlar:
Eitim-Sen (KESK), Eitim Bir-Sen (Memur-Sen) , Bamsz
Eitimciler Sendikas. (Eitim sendikalarna ynelttiimiz sorular

137

Ek-2'dedir.)
Eitim Bilimciler:
HL'yi eitim bilimi asndan ele alma noktasnda bu konuda
almalar bulunan eitli niversitelerden retim yesiyle
grmeler gerekletirdik. Grme yaplan eitim bilimciler
unlardr:
Prof. Dr. Rfat Okabol (Boazii niversitesi Eitim Fakltesi)
Prof. Dr. Halis Ayhan (Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi)
Prof. Dr. sa Eme (Maltepe niversitesi Eitim Fakltesi Dekan)
(Eitim bilimcilere ynelik sorular Ek-3'tedir.)
Sosyal Bilimciler:
Grlerine bavurduumuz bir dier grupsa, ounluu sosyal
bilimler dalnda grev yapan akademisyenler oldu. Farkl
niversitelerden on bir retim yesi ile grtk, ikisininse HL
hakknda kaleme aldklar ke yazlarndan yararlandk.
Grtmz akademisyenler unlardr:
Yrd. Do. Ahmet Turan Alkan (Cumhuriyet niversitesi)
Prof. Naci Bostanc (Gazi niversitesi)
Yrd. Do. Ergun Yldrm (Dumlupnar niversitesi)
Yrd. Do. Necdet Suba (Mula niversitesi)
Prof. Ali Yaar Sarbay (Uluda niversitesi)
Prof. Sleyman Seyfi n (Uluda niversitesi)
Prof. Nur Vergin (stanbul niversitesi)
Dr. ahin Alpay (Baheehir niversitesi)
Yrd. Do. Menderes nar (Bakent niversitesi)
Prof. erif Mardin (Sabanc niversitesi)
Prof. Bahattin Akit (Ortadou Teknik niversitesi)
Yazlarndan yararlandklarmz:
Prof. Hayrettin Karaman (Marmara niversitesi Eski retim
yesi, Yeni afak),
Dr. Mehmet Ali Klbay (Gazi niversitesi, Yeni Aktel)
(Akademisyenlere ynelik sorular Ek-4'tedir)
Gazeteciler:
HL olgusunu eitli gazetelerde yazarlk yapan ya da medya
kurulularnda ynetici olarak alan ok sayda gazeteciye sorduk.
Yerel seimler, d politika gndeminin younluu veya kiisel
nedenlerle bunlardan bir ksm grme nerimizi kabul etmedi
veya edemedi. Sonuta on sekiz gazeteci ile grme gerekletirdik.
10 gazetecinin ise HL zerine yazm olduklar yazlardan
yararlandk. Dorudan temasa getiimiz gazeteciler unlardr:

138

Eyp Can (Referans)

Ahmet Tagetiren (Yeni afak)
Mustafa Karaaliolu (Yeni afak)
Hseyin Glerce (Zaman)
Ayenur Arslan (NTV)
Nuray Mert (Radikal)
pek allar (Serbest Gazeteci)
Hikmet etinkaya (Cumhuriyet)
Oral allar (Cumhuriyet)
mer Ltf Mete (Sabah)
Mustafa Balbay (Cumhuriyet)
Zlf Livaneli (Vatan)
Ragp Duran (Serbest Gazeteci)
Engin Ard (Star)
Ekrem Dumanl (Zaman)
Avni zgrel (Radikal)
Ahmet Keke (Yeni afak)
Ferhat Boratav (CNN Trk)
Ke yazlarndan yararlanlan gazeteciler:
Oktay Eki (Hrriyet)
Erturul zkk (Hrriyet)
Enis Beberolu (Hrriyet)
Tufan Tren (Hrriyet)
zdemir nce (Hrriyet)
Nazl Ilcak (D.B. Tercman)
Fatih Altayl (Hrriyet)
Krat Bumin (Yeni afak)
Sadk Albayrak (Yeni afak)
Okay Gnensin (Vatan)
(Gazetecilere ynelik sorular Ek 5'tedir.)
Siyasetiler:
Aratrma srasnda HL olgusu zerine siyasetilerle de grtk.
HL mezunu AKP'li milletvekilinin yansra CHP'den de
milletvekili ile rportaj yaptk -ki bunlardan Kemal Sa da HL
mezunudur. TBMM'nin iki nemli komisyonun bakan da
grleri alnan kiiler arasnda yer ald. SP'li eski Milletvekili
Mehmet Bekarolu da sorularmz yantlad. Ayrca AKP
Milletvekili Resul Tosun'un ke yazsndan yararlandk. Sonuta
on siyasetinin fikri raporumuza yansd. Bu kiileri yle
sralayabiliriz:
Eyp Fatsa (AKP), Mehmet Kerim Yldz (AKP), Hamza Albayrak
(AKP), Resul Tosun (AKP, Yeni afak'taki yazsndan alnt yapld),
Mustafa Gazalc (CHP), Ali Rza Gliek (CHP), Kemal Sa

139

(CHP) Burhan Kuzu (TBMM Anayasa Komisyonu Bakan, AKP),

Tayyar Altkula (TBMM Milli Eitim Komisyon Bakan, AKP),
Mehmet Bekarolu (Eski milletvekili, SP)
Brokratlar:
HL olgusuna en yakn kiiler olarak tanmlanabilecek Milli
Eitim Bakanl st dzey brokratlar ve Diyanet leri Bakanl
st dzey yetkilileri ile de grtk. Grme gerekletirilen
brokratlar unlardr:
Ali Bardakolu (Diyanet leri Bakan)
evki Aydn (Diyanet leri Bakan Yardmcs)
Mehmet Grmez (Diyanet leri Bakan Yardmcs)
Ziya Seluk (MEB Talim Terbiye Kurulu Bakan)
rfan Aycan (MEB Din retimi Genel Mdr)
Servet zdemir (MEB Yksekrenim Genel Mdr)
Derlediimiz grlerin HL konusunda gerekten taban tabana
zt yaklamlar yanstmas ve HL sorununun zm iin ok
sayda formln ileri srlmesi iimizi zorlatrmakla birlikte
bizleri sevindiriyor. Bu blmde, HL sorununun temel tartma
konularn ayr ayr ele alp, bu konulardaki farkl yaklamlardan
ok sayda rnek verecek ve ortak noktalar bulabilmenin mmkn
olup olmadn irdeleyeceiz.
"orta yolcu" olarak tanmlanabilecek
ok sayda ahs ve kurumun
bulunmas, bu sorun etrafnda bir
"toplumsal mutabakat"
salanabileceinin iareti olarak
alglanabilir.

3.2 HL Olgusunun ve Sorununun Alglanmas

Grtmz kiiler, hi kukusuz, HL'yi ve bunlarn etrafndaki
tartma ve sorunlar alglama konusunda ok farkl yaklamlara
sahipti. Bunlar olumludan olumsuza doru sralamaya alacaz.
lk grler, muhafazakr kii ve kurumlara ait ve burada HL'ler,
"din eitiminde bir Trk modeli" olarak vlyor. Blmn
sonlarna doru, laiklie duyarl kii ve kurumlarn HL'yi Trk
eitim sisteminin bir tr "kara delii" olarak nitelediine tank
oluyoruz. Zaten HL tartmasn da esas olarak bu iki u belirliyor.
Bununla birlikte, blmn orta ksmlarnda grld gibi,
"orta yolcu" olarak tanmlanabilecek ok sayda ahs ve kurumun
bulunmas, bu sorun etrafnda bir "toplumsal mutabakat"
salanabileceinin iareti olarak alglanabilir.
STK Temsilcisi-3:
HL, sonular itibariyle Trkiye Cumhuriyeti'nin eitim
alanndaki en baarl projelerinden birisidir. Milletin byk bir
kesimi iin bir dnem ciddi bir problem tekil eden ocuklarnn
dini eitim ihtiyacn ksmen karlam, ayrca geni halk
kitlelerini resmi eitim kurumlar ile tantrmtr. stelik tm

140

bunlar Milli Eitim Bakanl eliyle ve resmi bir emsiye altnda

salamtr.
Gazeteci-4:
HL'nin varl ve devamnn salanmas gerektiini
dnyorum. Hem dini bilimlerin hem de pozitifi bilimlerin
ayn anda okutulduu bu okullar bir Trkiye modeli olarak da
anlamldr.
Eitim Bilimci-3:
Cumhuriyetin, demokrasinin, Trk tarihinin, Trk dilinin, Trk
edebiyatnn ve slam dininin bir insandan bekledii tutum
davran ne ise onu kazandran bir misyonu vardr HL'nin.
STK Temsilcisi-4:
Dinini renmek isteyen insanlar asndan HL bir gereklilik,
Bu adan dnen insanlarn bir alternatifi yok. Bu bakmdan
bu okullar mutlaka yaamal ve bu okullar zerinde olan
yanllklar da mutlaka giderilmelidir.

Cumhuriyetin, demokrasinin, Trk

tarihinin, Trk dilinin, Trk
edebiyatnn ve slam dininin bir
insandan bekledii tutum davran ne
ise onu kazandran bir misyonu
vardr HL'nin.
Eitim Bilimci-3

Brokrat-3:
HL'nin misyonunu tamamlad dncesine kesinlikle
katlmyorum, denemesi bedava. sterseniz hepsini kapatalm,
Trkiye ne hale gelir o zaman! Ksa vadede bile ok ceremesini
ekeriz. Bakn herkes Gneydou'ya din adam gndermediimiz
iin Hizbullah'n, okullara retmen yollayamadmz iin de
PKK'nn glendiinden ikayet ediyor.
Gazeteci-19:
Toplumun HL'ye ykledii anlam farkldr, bu okullar aan
Demokrat Parti'den bugnk iktidara kadar ounluk iradesinin
siyasete yansyan uzantsnn duruu ile kendilerini "devlet" diye
niteleyen, ya da devleti kendilerinden ibaret sayan bir evrenin
ykledii anlamlar arasnda ciddi a farklar vardr.
Sosyal Bilimci-2:
HL'nin ardnda, kendiliinden oluan sivil bir toplumsal talep
vardr. Bu liselere ilikin bir alma yaplrsa, arazilerinin,
binalarnn ounlukla "hayr" amal balardan olutuu grlr.
Bu sivil destein niteliklerini, talebi oluturan parametreleri
anlamakszn HL'ye ilikin tatminkr bir dzenleme yapmak
kolay olmaz.
STK Temsilcisi-6:
HL Trkiye'de ok partili dzene geiin enstrmanlarndan

141

HL bandan beri yanl kurulan ve

yanl iletilen Trk tipi laikliin
yanl uygulamalarndan ve ac verici
sonularndan biridir. Eitimin
planlanmas, ynlendirilmesi,
felsefesinin biimlendirilmesi
bakmndan HL, eitim meselelerine
baktaki lakal yanstr; yanln,
yanlla dzeltilmesinin rneidir.
Sosyal Bilimci-4

biridir. ok partili demokratik dneme geite din eitimi ile

ilgili haklarn da salanmas gerekiyordu, bu balamda alm
okullardr. Bu lkedeki insanlar dindar Mslmanlardr, dinlerini
renmeleri gerekir; u anda da resmi olarak dinlerini
renebilecekleri tek rgn eitim kurumu HL'dir.
Sosyal Bilimci-3:
HL, demokrasinin oulcu imkanlarndan yararlanarak modern
ve geleneksel eitimleri birletirerek mektep ve medrese dnda
nc bir yol olarak ortaya kt. Dolaysyla, din eitiminde
yaanan mektep ve medrese atmasn aarak modernlikle
uzlamac bir din eitimini temsil eder.
Sosyal Bilimci-11:
Diyanet son zamanlarda HL mezunlarnn yetersizliinden yola
karak kadrosunu ilahiyat mezunlarndan oluturmak istiyor.
nk HL meslek lisesi formatnda, ama rencileri imamlk
gibi mesleklere ynelmiyor. Ama dini bilgi edinmi olmaktan da
ikayeti deil, nk bu birikim ona bir aidiyet, bir kimlik, zel
bir lehe salyor, yani bir dnyann yesi oluyor; o dnya
ierisinde yeni alar kuruyor. 68 kua gibi bir ey bu. Hatta belki
kendi ocuklarn da HL'ye vererek o serveni srdryorlardr.
Ama bugn durum ok deiti. niversitede HL mezunu
renciler var, ama kendilerini saklyorlar. Bunun bir ekilde
kendilerine yk olmasndan, rahat hareket etmelerini
engellemesinden korkuyorlar.
STK Temsilcisi-8:
Devlet HL'yi bir beyin ykama arac olarak, konjonktrel
nedenlerle bir dnem devreye soktu ve ihtiya duymad anda
da devreden karmaya yneliyor. Trkiye'deki mslman, dindar
halk aslnda Diyanetin kurulmasyla, zorunlu din dersleriyle ve
HL'nin kurulmasyla dini zgrlklerini kaybetti. Bunu biz bu
halka anlatamadk. zgrl bir kere teslim ettiiniz anda,
ondan sonra o aralara mahkumsunuz.
Sosyal Bilimci-4:
HL bandan beri yanl kurulan ve yanl iletilen Trk tipi
laikliin yanl uygulamalarndan ve ac verici sonularndan
biridir. Eitimin planlanmas, ynlendirilmesi, felsefesinin
biimlendirilmesi bakmndan HL, eitim meselelerine baktaki
lakal yanstr; yanln, yanlla dzeltilmesinin rneidir.
Gazeteci-6:
HL'ler tarihsel, siyasal, dini ve psikolojik sebeplerle Trkiye'de

142

eitim sisteminin krlma noktalarndan biri. Karmak bir

denklem zerine oturduu iin HL'ye keskin bir tanmlamayla
iyi ya da kt bakyorum demenin ok anlaml olduunu
dnmyorum. Kiisel anlamda bugnk haliyle ben HL'de
okumak ister miydim, hayr! Kardeim ya da ocuum okusun
ister miyim, yine hayr. Neden? nk HL'ler uzun bir sredir
birer eitim kurumu olmaktan karlp, siyasal tartmalarn,
ideolojik durularn mezesi haline gelmi bulunuyor.
Sosyal Bilimci-5:
HL'nin bugnk durumu tamamen bir muamma. deolojik
tartmalarn yapld ve seim malzemeleri olarak kullanlan
biare okullar.
Sosyal Bilimci-11:
Yaklak yirmi yllk HL gzlemlerim nda kurumun bir
hatray srdrmeye inat ettiini syleyebilirim. Kendi iindeki
o enerjinin ok nemli lde zayfladn sanyorum. HL ruhu
denilen o havann 1996'da tavana vurduu andan itibaren de
getiine inanyorum. nk i tamamen ahlakl niversiteye
girme stratejisine dnt; yani temiz aile ocuklar niversiteye
girecekler.
Gazeteci-21:
Jakoben Kemalizmin tezahr gerei imam ve hatiplerin de devlet
okullarnda yetitirilmesi yani resmi bir Mslmanlk anlaynn
egemen klnmas iin HL ald. Oysa ki laik bir devletin din
adam yetitirme alan ve konusuna girmemesi gerekir. stelik
Trkiye'de bugnk uygulamada Mslmanln sadece Snni
mezhebinin dine bak egemen, HL'de de.

HL'ler laik eitime kar gelitirilen

bir alternatif eitimdir. Amalar,
yaz dili, edebiyat, her eyi ile farkl
dini bir dnya yaratmak. Bir ulusun,
bir toplumun ocuklarna iki ayr
eitim verilmi oluyor. Bu ocuklar
ileride birbirini anlayamayacak
duruma gelecekler.
STK Temsilcisi-1

STK Temsilcisi-1:
HL'ler laik eitime kar gelitirilen bir alternatif eitimdir.
Amalar, yaz dili, edebiyat, her eyi ile farkl dini bir dnya
yaratmak. Bir ulusun, bir toplumun ocuklarna iki ayr eitim
verilmi oluyor. Bu ocuklar ileride birbirini anlayamayacak
duruma gelecekler.
Gazeteci-17:
mam Hatip Liseleri'nin kurulu amalarnn dna km
olduklarn dnyorum.
STK Temsilcisi-10:
Devlet illegal yollardan yaplan din eitimini legal bir hale getirip
herkesin dinini renebilmesi iin HL'yi kurmu. Ama gelien

143

sre ierisinde bu amacna ulaamam, yozlatrlm. Toplumda

genel kanat, bu okullarda okuyanlarn, bu lkenin ada deerleri
ile taban tabana zt olduu yolunda.
Gazeteci-14:
HL'ye, ilevinden farkl kullanlan eitim kurumlar gzyle
bakyorum.
Eitim Bilimci-2:
HL'yi bir eitim kurumu olarak deil bir retim kurumu olarak
gryorum. HL kiinin her ynyle gelimesine ynelik bir sre
deil. Belli bir inan grubuna mam Hatip yetitirmekle ilgili bir
sre. Tamamen mesleki, bir eitim sreci deil bir retim
srecidir.
Gazeteci-16:
HL, yaadmz ama Trkiye'nin yakalayamad, bu gidile
hibir zaman yakalayamayaca bilgi ana uygun eitim veren
kurumlar deildir.
Gazeteci-25:
Trkiye'nin bu gerginlikten kurtulmasnn aresi, imam hatip
liselerinin kapatlmas. nk bu okullar kurulu amalarna
hizmet etmediler. Ki asl kurulu amalar da dnemin
iktidarlarnn dini kullanarak siyaset yapma isteiydi. Daha sonra
bu okullarn varlk nedeni olarak, 'Dinini renmek isteyen
ocuklar nereye gidecek' yaklam gsterildi. Oysa Trkiye'de
inananlar, imam hatip liseleri yokken de dinlerini
renebiliyorlard. Bu okullar kapatlrsa da sorun olmaz, kimse
dininden eksik kalmaz. Tam aksine, bu okullar ciddi bir blclk
unsuru haline geldi.
Muhafazakrlar HL'nin geni
kitlelerin "din eitimi ihtiyac"n
karladn dnrken, geri
kalanlar bu okullara toplumun "din
grevlilerinin eitimi ihtiyac"n
karlama grevini yklyorlar.

144

3.3 Hangi htiya?

almamz srerken TSAD Bakan mer Sabanc'nn yapt
"ihtiya fazlas HL'nin kapatlp dz liselere dntrlmesi"
nerisi byk yank yaratmt. nk HL tartmasnn
temelinde "ihtiya" kavram bulunuyor. Ama sorun tam da bunun
hangi ihtiya olduunu belirlemede yatyor. htiya olgusu o kadar
belirleyici ki, HL ile ilgili birok konuda kolaylkla gelitirilebilen
"orta yolcu" yaklamlar bu konuda pek geerli olamyor.
Bilindii gibi bu konuda iki u gr mevcut: Muhafazakrlar
HL'nin geni kitlelerin "din eitimi ihtiyac"n karladn
dnrken, geri kalanlar bu okullara toplumun "din
grevlilerinin eitimi ihtiyac"n karlama grevini yklyorlar.

Muhafazakr kanat, toplumun din eitimi ihtiyac yaygn ama

llemez olduu iin HL'de yz binlerce gencin renim
grmesini normal gryor ve bu saynn snrlanmamas
gerektiini savunuyor.
Buna karlk dier kanat, bir yandan "din eitim ihtiyac" talebinin
muhafazakr kesimler tarafndan abartldn, HL'nin birer
cazibe merkezi haline getirilerek bunun artrldn savunuyor.
Bu kesim, HL kontenjanlarnn din grevlisi ihtiyacna gre
dzenli olarak belirlenmesini ve ihtiya fazlas HL'nin
kapatlmasn talep ediyor.

Hedefinin AB'ye girmek olduunu

ilan eden hkmetin yapaca i,
HL'nin saysn arttrmak deil
azaltmak ve bunlar siyasi iktidarn
deil, ilahiyat fakltelerinin fidanl
haline getirmek olmaldr.
Eitim Bilimci-1

STK Temsilcisi-9:
5 bin ihtiya var, 50 bin kii mezun oldu, o zaman 45 bin kii ne
yapacak? siz brakamazsn, geleceini kurgulamak zorundasn.
Geleceini kurgularken de dier her alana, hukuk, siyasal, dileri
birimlerine yerletirerek bunlar zemezsin. lkokulda
ynlendirmeni doru yapacaksn. 28 ubat'a totaliter bir davran
olmas nedeniyle karyz, ama 28 ubat'taki bu karar toplumsal
yaklam asndan bakldnda da doru bir karardr.
Gazeteci-17:
htiyalar yeniden tanmlanmal ve buna gre HL yeniden
yaplandrlmal. Bunun en nemli aya da bu liselerin saysnn
devletin din grevlisi ihtiyac dzeyine geri ekilmesi olmal.
STK Temsilcisi-11:
Kz rencilerin HL'de yer almas arpkln ok ak ve net bir
gstergesidir. Olay tamamen bir iktidar ve kadrolama sorunu ile
yakndan ilgilidir. En ksa zamanda bu liseleri, gei aamas
erevesinde hzla renci saylarn azaltp, genel liselere evirmeli
ve burada okuyan rencilere bir frsat tannmal, genel liselerde
okuyan arkadalar ile fark kapatabilmeleri iin ek ders mi verilir
ne yaplrsa, o arkadalarmz da genel lisede eitim alarak
hayatlarn devam ettirirler.
Eitim Bilimci-1:
Hedefinin AB'ye girmek olduunu ilan eden hkmetin yapaca
i, HL'nin saysn arttrmak deil azaltmak ve bunlar siyasi
iktidarn deil, ilahiyat fakltelerinin fidanl haline getirmek
olmaldr.
Sendika Temsilcisi-1:
Trkiye'nin din grevlisine duyduu ihtiya aa karlmal ve
din grevlisi eitimi buna gre planlanmaldr. mam Hatip
Meslek Liseleri bnyesi iinden bu planlamaya gre yeterli sayda

145

Laiklik ilkesi baznda bakarsak

HL'ye yer yoktur. ayet demokratik
adan bakarsak ve eer bir toplumda
byle bir talep varsa bu talebin de bir
biimde karlanmas gerekir. Tabii
ki taleplerin karlanmas lazm fakat
bu taleplerin giderek artan kartopu
gibi yldan yla, be yldan be yla
artan boyutlara gelmesini de
desteklememek lazm.

okul ayrlmal, bu okullardan mezun olan renciler, ilahiyat

fakltesi (bugnk saylar sabitlenerek) bnyesinde
gerekletirilecek iki yllk meslek programna snavsz gei
yapmaldr. htiya fazlas mam Hatip Meslek Liselerindeki
meslek dersleri kaldrlmal, bu liseler dz liseye (genel lise),
Anadolu mam Hatip Meslek Liseleri ise Anadolu Liselerine
dntrlmelidir. Bu liseler, btn fiziki yaplar ve her trl
donanm ile (personel dahil) genel ortaretim kapsamna
alnmaldr.

Eitim Bilimci-1

Gazeteci-14:
nerim, Trkiye'de ne kadar imama ve hatibe gereksinim varsa
bu okullara o kadar renci alnmas. Aksi durum tp fakltesi
mezunlarnn marangoz yaplmas gibi bir ey.
Gazeteci-3:
Bu kadar yaygn din eitimi yaplmasna karym. Benim dini
inanlarm yok nk. Bu i din adam ihtiyacna gre yaplmal.
lla ki her camiye bir imam gerekli diye bir kural da yok.
Gazeteci-28:
HL mezunlarnn says Trkiye ihtiyacnn ok stndedir. O
nedenle lkemizin ihtiyacn karlayacak sayda HL'yi muhafaza
edip dierlerini genel lise haline dntrmek doru bir neridir.
stelik bu, yllardr tartlan "niversiteye girme hakk kimin
olsun?" sorusuna da, "trban" konusuna da zm getirir.
Sosyal Bilimci-9:
Laiklik ilkesi baznda bakarsak HL'ye yer yoktur. ayet demokratik
adan bakarsak ve eer bir toplumda byle bir talep varsa bu
talebin de bir biimde karlanmas gerekir. Tabii ki taleplerin
karlanmas lazm fakat bu taleplerin giderek artan kartopu gibi
yldan yla, be yldan be yla artan boyutlara gelmesini de
desteklememek lazm. Dolaysyla HL'nin, bu isimle mi olurlar
yoksa Babakann dedii gibi ilahiyat liseleri olsun gibi kesinlikle
snrlandrlmas lazm.
Siyaseti-8:
Avrupa'da okullarda papaz yetitiriliyorsa, Trkiye'de de din adam
yetitirilmesi gayet doaldr. Ama Trkiye'nin laik erevesinde
yetitirilmesi ve bunun istismar edilmemesi, ihtiyaca gre
yetitirilmesi gerekiyor. AKP'nin istedii, her niversiteye giri
konusunu doru bulmuyorum, bu Trkiye'nin laik sistemini
zedeler.

146

Gazeteci-11:
Balangta din grevlisi ihtiyacn karlamak amacyla renci
alan okullar giderek " Klasik lise mfredatnn yan sra slami
bilgiyle de donanm, ahlakl dindar insan yetitirme" misyonunu
stlendiler ve halkn ilgisini, desteini ektiler. Ama bu srete
okul saysnn hzla artmas ve ayn oranda kaliteli retmen
yetitirilememesi dolaysyla dini eitim asndan kalite kaybetti
okullar.
Sosyal Bilimci-2:
HL, ismindeki yanltc ve saklayc anlama ramen, hi kimse
tarafndan sadece imam-hatip yetitiren bir okul olarak grlmedi.
Geleneksel dnya iinde yer alan ve toplumun tabii seyri iinde
g kazanan evreler, bu okullar ocuklarnn "kendilerine benzer"
ekilde yetitirilmesini salayacak, modernlemenin zararl ve
yldrc etkilerinden onlar koruyacak -ama ayn zamanda onlar
modern klacak- steril mekanlar olarak alglad. HL'den beklenen,
buradaki ocuklar tekilerden, normal liselerden mezun
olanlardan daha farkl, daha yerli, daha muhafazakr -bir
modernlikte- yetitirilmelerini temin etmeleriydi.
Gazeteci-20:
Bu okul mezunlarnn din grevlisi olmak yerine baka yksek
retim alanlarn tercih etmeleri renci ailelerinin asl niyetini
ifade etmektedir: Bir meslek sahibi olunsun ama az buuk da
dinden, diyanetten haberdar olunsun.
Gazeteci-18:
Aileler zellikle kz ocuklar iin HL'yi, "mazbut" bir eitim
ortam olarak gryorlar. Normal lise imajn oluturan kz-erkek
kark olma, iddetin yaygnl, uyuturucu tehlikesi gibi unsurlar
karsnda, mam Hatipler muhafazakr aileler asndan "gvenli"
ve "mazbut" eitim ortam alternatifi haline gelmi durumda.
Buna bir de, normal okul mfredatndaki zorunlu Din ve Ahlak
derslerinin "ne ku, ne deve" durumu nedeniyle ailelerin din
eitimi taleplerinin tatmin edilememesi eklenince HL iyice deer
kazanyorlar.
Siyaseti-9:
Bu genlere gerekli dini bilgi verilecekse, ayet bundan rahatsz
olunuyorsa ve bu ocuklar dier okullara giderek hakim, savc,
kaymakam oluyor deniyorsa ve rahatszlk o noktadaysa bunu
zmenin yolu, bu liselerin saylarn belli bir noktada tutarak
srf imam-hatip kacak ekilde yeniden dizayn etmektir. O zaman
baka bir sorun kyor. Veliler ocuklarn bu okullara sadece

Bu okul mezunlarnn din grevlisi

olmak yerine baka yksek retim
alanlarn tercih etmeleri renci
ailelerinin asl niyetini ifade
etmektedir: Bir meslek sahibi olunsun
ama az buuk da dinden, diyanetten
haberdar olunsun.
Gazeteci-20

147

Mtedeyyin mhendis olsun,

mtedeyyin retmen olsun,
mtedeyyin i adam olsun,
mtedeyyin bir vatanda olsun;
mtedeyyin olmasa da dinini biraz
daha fazla rensin diye bu okullara
gnderiyorlar.
Siyaseti-10

imam-hatip ksn diye gndermiyor. "Benim ocuum hem

doktor, mhendis, hakim savc olsun, ama dinini de bilsin," diyor.
Gazeteci-7:
Halkn nemli bir kesimi, imam-hatip okulu amay bir ibadet
gibi kabul etti ve bu okullara destek verdi. Dnd ki bu
okullardan mezun olan renciler sadece din bir bilgi almayacak,
ayn zamanda dini bir terbiye de elde etmi olacak...
Siyaseti-2:
HL'nin mslman bir lkede gereklilii elbette tartlmaz.
STK Temsilcisi-12:
Derler ki HL, ihtiya duyulan imam kadrosunun kat kat stnde
renci alyor. Bunu kamu hizmeti ve devlete ait okullar olarak
dnecek olursak, bu ekilde syleyenlere ben derim ki; Sana ne!
nk bunun llebilir bir yan yok. Derler ki, "ocuklarn bu
okullara gnderenler, mezun olduundaysa dier teknik okullara
salanan imkanlarla yetinmeliler." Halbuki balangta imam
olmas iin gnderen kiiler, fikirlerini daha sonra deitirebilirler.
ocuk da zaman iinde fikrini sylemeye ve aile iinde yetenekleri
ile kendini kabul ettirmeye balar. Dolaysyla, gelecekte niversite
eitimi almay planlam bir kiinin nne de engeller koymamak
lazm. Dolaysyla bu meselede kat tutumlar alnmasna kar
kyorum. Verili sistem iinde dndmde de bunun HL'ye
karlan engellerin bir dayatma olduunu, demokratik olmadn
dnyorum.
Siyaseti-10:
Veliler ocuklarn bu okullara gnderirken imam olsunlar diye
gndermiyorlar. Aile ortamnda veremedikleri baz dini bilgileri
rensinler ve dini duyarllklar yksek olsun diye gnderiyorlar.
Mtedeyyin mhendis olsun, mtedeyyin retmen olsun,
mtedeyyin i adam olsun, mtedeyyin bir vatanda olsun;
mtedeyyin olmasa da dinini biraz daha fazla rensin diye bu
okullara gnderiyorlar. Tabii burada akla gelecek bir dier soru
da "normal liselerde okuyanlar dinsiz mi oluyorlar?" sorusudur.
Elbette ki hayr. Ama HL'lerde normal liselerde okutulan btn
dersler okunuyor bunun yan sra birka saat de dini bilgi ilave
ediliyor. Velilerin dncesi de "nasl olsa normal lisedeki btn
dersleri alyor onlarn yan sra biraz da dini bilgi sahibi olsun"dan
ibaret.
Sosyal Bilimci-7:
HL'nin hibir alternatifi yoktur. Onlarn yerine, hibir normal

148

lise ikame edilemez. Eer bugn hakim olan laiklik anlay yerine
baka bir laiklik, daha dorusu din zgrl anlay gelir de
okullarda, isteyen velilerin ocuklarna, yeterli derecede dinleri
retilir, din eitimi verilir, ibadetlerini yapmalarna imkan
tannrsa o zaman HL, yalnzca "meslek adam" yetitiren okullar
haline getirilebilir ve saylar da buna gre kendiliinden ayarlanr.
Devlet okullarnda -dierleri yannda- slam dini eitim ve
retimine frsat tannmadka, kz rencilerin balar zorla
aldka, isteyen retmen ve rencilerin uygun bir yerde
namazlarn klmalarna imkan verilmedike, Kuran ve Arapa
retimine kstlamalar getirildike HL, yukarda tanmlanan
fonksiyonlarn yerine getirecek say ve ekilde devam edecektir,
kapatlrsa yer altnda veya yer stnde yine devam edecektir;
slam ve Mslmanlar bulunduka bu byledir.

lk olarak bir "meslek lisesi" gibi

kurgulanan bu okullar, kademeli bir
ekilde "din derslerinin de olduu
normal lise" grnm kazand.
Kimileri bu durumu "zel statl lise"
olarak tanmlarken, baz sosyal
bilimcilerin HL'yi normal liselere
"paralel" birer eitim kurumu olarak
nitelemesi dikkat ekici.

Siyaseti-1:
Bunca yasak, bunca yasa, yasad basklar, kk drmeler,
hakaretlere ramen toplum Mslman olmaya devam ediyor.
Ama neticede toplum; savaacak hali yok ya, boluklardan istifade
ederek yle ya da yle Mslmanca yaamaya devam ediyor;
dinini ocuklarna, yeni kuaklara aktarmaya da. mam Hatip
Liseleri budur; Mslman halk boluklardan istifade ederek
ocuklarna dini retmek iin bir yol bulmutur. Hepsi bu kadar.
Ha, eksiktir, yanltr, fazladr; bundan halk sorumlu deildir.
3.4 Stat Tartmas ve sim Deiiklii nerisi
HL'nin hangi ihtiyaca cevap verdii konusundaki farkl
yaklamlar, bu okullarn statsnn ne olmas gerektii
konusunda da ok temel gr ayrlklarna yol ayor. lk olarak
bir "meslek lisesi" gibi kurgulanan bu okullar, kademeli bir ekilde
"din derslerinin de olduu normal lise" grnm kazand.
Kimileri bu durumu "zel statl lise" olarak tanmlarken, baz
sosyal bilimcilerin HL'yi normal liselere "paralel" birer eitim
kurumu olarak nitelemesi dikkat ekici. HL'nin yaad gz
kamatrc gelimeden rahatsz olanlar ise bunlar laik eitim
sistemine "alternatif okullar" olarak gryorlar. HL'nin statsne
baklar farkl olmakla birlikte herkes bu konudaki kafa
karklnn bir an nce son bulmas talebinde birleiyor.
Stat konusu ister istemez, HL'nin isimlerinin deitirilmesinin
mmkn ve yararl olup olmayaca tartmalarn da beraberinde
getiriyor. Bilindii gibi, yerel seimler ncesi Babakan Recep
Tayyip Erdoan ile ayn uakla Ankara'dan zmir mitingine giden
Hrriyet Gazetesi Genel Yayn Ynetmeni Erturul zkk,
Babakan ile HL sorunun tartrken, araya giren Emine Erdoan,

149

HL'nin adnn deitirilmesini nermiti.

Aratrmalarmz srasnda isim deiiklii dncesinin, Milli
Eitim Bakanl bata olmak zere HL ile ilgili evrelerin
gndeminde olduunu, hatta "lahiyat Lisesi" ve "Din Bilimleri
Lisesi" gibi alternatifler bulunduunu gzlemledik. Ancak HL'nin
ok karmak bir sorun olduunu bilenler isim deiikliinin
daha ok sembolik bir anlam olduunu dnyorlar.
STK Temsilcisi-4:
HL'nin dier liselerden hibir fark yok. Normal liselerde
rencilerin dinlerini renilecekleri dnlse HL'ye bu kadar
talep olmayabilir. Biz HL'ni muhteem be yldzl okullar haline
getireceiz.
Gazeteci-2:
En byk sorunlardan biri mam Hatiplerin meslek okulu olarak
alglanmas. Gerekten yle olsa din adam ihtiyacn belirler,
gerisini kapatrz. Fakat byle bir ey sadece yeni sorunlar yaratr.
nk HL meslek okulu deil. nsanlar HL'ye ocuunu din
eitimi alsn diye gnderiyor ve bu eitimin baka trl
yaplmasna mevzuat izin vermiyor. Baka trl bir dzenlemeye
gidilebilseydi bu sorun bu kadar bymeyecekti.

Bir HL mezunu olarak ben de

HL'nin yeniden masaya yatrlmas
grndeyim. HL'nin de yeniden
yaplandrlmas, daha modern, daha
ada, daha toplumla i ie olabilecek
ve mfredatndan her eyine kadar,
ismine kadar yeniden gzden
geirilerek masaya yatrlmas hem
HL'ler iin, hem de bu toplum iin
daha faydal olur.
Siyaseti-4

150

STK Temsilcisi-6:
u anda HL ile ilgili tek nemli sorun HL'lilerin yksek retime
girilerinde karlatklar engeldir. Bunun dnda herhangi bir
sorun yoktur. Dier mesleklerde olduu gibi bunlarn mesleki
problemleri de yok. nk bunlar her ne kadar meslek okulu gibi
grnseler de aslnda HL'de okutulan meslek dersleri hibir
meslei icra edecek kadar yeterli deildir. Zaten olmamal da.
nk u anda din grevlisi mesleini icra edecek kiinin yksek
retimde yetimesi gerekir. Buras, din retimi verecek yksek
okula psikolojik olarak hazrlayc, ksmen altyapy hazrlayc
okul olarak dnlebilir. Bu yzden bu okulu bitirenlerin yle
byle oldu gibi tartlmas gereksiz. nk buray bitirince bir
meslek edinilmi olmaz. Ancak din grevlisi olmann alfabesi
renilmi olur. Din grevlisi olmak iin ilahiyat fakltelerine
gidilmelidir. Ya da niversitelerin baka blmlerine baarl
olunursa gidilebilir.
Siyaseti-4:
Bir HL mezunu olarak ben de HL'nin yeniden masaya yatrlmas
grndeyim. HL'nin de yeniden yaplandrlmas, daha modern,
daha ada, daha toplumla i ie olabilecek ve mfredatndan
her eyine kadar, ismine kadar yeniden gzden geirilerek masaya

yatrlmas hem HL'ler iin, hem de bu toplum iin daha faydal

olur.
Gazeteci-20:
zm ncelikle ilahiyat renimi almak isteyenleri Anadolu
mam Hatip Lisesi bnyesinde an gerektirdii slam alimleri
olarak yetitirmek zere yeni bir eitim ve retim yaplanmasna
gidilmesidir. Bu rencilerin baka mesleklerde gz olmamaldr.
Zaten salkl bir yaplanma salanrsa, istisnalar hari bu
rencilerin kendileri de baka meslekleri dnmeyeceklerdir.

HL'nin baka herhangi bir meslek

lisesi gibi tasarruf edilebilecek bir konu
olmad, arkasndaki kesimlerin
derinliklerine nfuz etmi
anlamlarnn mutlaka hesaba
katlmas gerektii aktr.
Sosyal Bilimci-2

Gazeteci-6:
Vatandan gznde din eitimi de veren normal lise, devletin
gznde ise meslek lisesi. HL'ler meslek lisesi ise, ki bence yle
olmal, ocuklarna dini eitim vermek isteyen vatandalarn
taleplerinin baka trl karlanabilmesi gerekiyor. Bunu zmede
HL'yi meslek lisesi kategorisine ekmek cebri bir uygulama
olmann tesine geemez.
Sosyal Bilimci-2:
HL'nin, sadece rasyonel bir analize tabi tutulamayaca, baka
renim kurumlarnda olmad lde bir ontolojik anlamla
varolduu skalanmamaldr. HL'nin baka herhangi bir meslek
lisesi gibi tasarruf edilebilecek bir konu olmad, arkasndaki
kesimlerin derinliklerine nfuz etmi anlamlarnn mutlaka
hesaba katlmas gerektii aktr.
Gazeteci-23:
Gemite nemli birtakm farklar vard. imdi en nemli fark,
HL'ye gnll olarak giden neredeyse tek ocuumuzun
kalmamas.. 28 ubat ncesinde HL'li olmak "kompleks bir
durumda" kalmak demekti. Ondan sonra ise bsbtn etin bir
hal oldu HL'de okumak. Bu ocuklarmz, aileleri ve btn
toplum dinamikleri ortaklaa perian ettik, ruh salklarn bozduk.
Sosyal Bilimci-1:
HL'yi bugn her dzeye ve alana sirayet etmi kalitesiz eitimin
numuneleri olarak gryorum. ok ak sylemek gerekirse, bu
okullarn oundan yetien renciler ne doru drst "imam",
ne de "hatiptir". nsan dinden edecek kadar yarmdrlar.
Brokrat-2: HL'nin sorunu ok amal okullar haline gelmeleridir.
ocuk bitirince ne olacak? Din grevlisi olabilir, siyasala, hukuka
girebilir, teknik okula gidebilir. Hal byle olunca ocuk kendini
ilahiyat konusunda yetitirmeyi dnmedi, byle bir

151

ykmll olduunu aklna getirmedi. Zaten aileleri de o

amala gndermedi. Bu ocuk ne oldu? Revataki niversitelere
gitmeye alt. Gidenler gitti, gidemeyenler de ilahiyata, o da
ayak sryerek geldi. yi bir din bilgini, ilahiyat olmay
dnmedikleri iin de o kadar saatlik Arapa ve dier din dersleri
sadece genel kltr gibi kald. Btn bunlar ilahiyatlar da
slatrd. Dini bilgiyi byle yarm verirseniz, renci geri kalan
ksmn kendisi tamamlar. Ve bunu kafasna gre, o gnk
rzgarlara ve eilimlere gre tamamlar.
Gazeteci-18:
HL, salt saysal olarak da baklsa, meslek okulu olmaktan kp
paralel bir eitim sistemi haline gelmiler.
Gazeteci-13:
Bu okullarn imam hatip okulu olarak adlandrlmasn ok yanl
buluyorum. Hepimiz biliyoruz ki, bunlar meslek okulu deil, dini
duyarll fazla olan ailelerin ocuklarn gnderdii zel statl
okullardr.
Laik, bilimsel bir sistemde HL'yi bir
eitim kurumu olarak grmemek
gerekiyor. Yetkili biri olsam
yurttalara anlatp HL'yi ya eitim
sistemi dna ya da yksek retim
dzeyine karrdm.
Eitim Bilimci-2

STK Temsilcisi-11:
HL aslnda meslek liseleri kapsamnda deerlendiriliyor. Oysa
bunlar kanununda da aka belirtildii gibi bu birtakm dini
hizmetlerin yaplmas iin kurulmu, zel statl okullar. Zaten
bunlarn meslek liseleri kapsamndan kartlp, zel statl
noktaya gelmesi gerekir. ereve bu ama bu ereveyi am. HL
kurulu amalarnn ok tesinde farkl bir boyut kazanm.
Gazeteci-17:
zlmesi gereken esas sorun bugn toplumun belli bir kesiminin
HL'yi normal lise gibi alglyor oluudur. HL normal lise deildir
ve bu liseler normal liseymi gibi dzenlemeler yapmak laikliin
temel ilkelerinden olan eitim birliine aykrdr.
Sendika Temsilcisi-2:
HL'ler dinin retildii yerler deil mesleki eitim veren
kurumlar olmaldr.
Eitim Bilimci-2:
Sorun HL'nin meslek lisesi olarak grlmemesinden, HL'yi
savunan da meslek lisesi olarak grmyor, devlet de, Diyanet de
grmyor. Bu durum okullarn tm mantn bozuyor. Laik,
bilimsel bir sistemde HL'yi bir eitim kurumu olarak grmemek
gerekiyor. Yetkili biri olsam yurttalara anlatp HL'yi ya eitim
sistemi dna ya da yksek retim dzeyine karrdm.

152

STK Temsilcisi-5:
Meslek liseleri olarak tasarlanm, ancak zamanla uygulamada bu
zelliini kaybetmi olan HL'nin de, meslek lisesi statsne uygun
bir yapya kavuturulmas, imam ve hatip ihtiyacn karlamaya
yetecek sayda HL'nin eitime devam etmesi ve bu liselerden
mezun olanlarn arzu ettikleri takdirde kendi alanlarnda yksek
renime devam etmeleri salanmaldr. Geriye kalan HL'nin,
meslek lisesi stats kaldrlmal ve gerekli tedrisat ve mfredat
uyumu yaplarak bu meslek liseleri normal lise statsne
dntrlmelidir.

Ortaretim yeniden
yaplandrlacak ise, ok lise yerine ok
programl lise dncesi eitimciler
tarafndan benimsenen bir zm
olarak ortaya atlmaktadr. HL byle
bir yapda, fen, gzel sanatlar, mesleki
eitim gibi bir dal olarak yer alabilir.
Eitim Bilimci-1

Gazeteci-14:
HL'nin stats sorunlu. Ad zerinde, salt imam ve hatip
yetitirmesi gerekirken, eitim sisteminin tmne hkmeden bir
yapya dntn gryorum.
Eitim Bilimci-1:
HL bugnk yaplaryla, din eitimi arlkl klasik liseler gibi
ilev grmektedir. Bu okullar kesinlikle bir meslek lisesi deildir.
rencilerin niversiteye giri ansn arttrmak iin
ou durumda bu okullarda yeterince bir din eitimi bile
verilmemektedir. Ortaretim yeniden yaplandrlacak ise, ok
lise yerine ok programl lise dncesi eitimciler tarafndan
benimsenen bir zm olarak ortaya atlmaktadr. HL byle bir
yapda, fen, gzel sanatlar, mesleki eitim gibi bir dal olarak yer
alabilir. Yani semeli ders yerine semeli program esas alnabilir.
Bu dal seecek renciler, imdi olduu gibi, eitimlerinin devam
olan yksekretim programlarna girebilmelidirler. O zaman
grlecektir ki ok programl lise yapsnda din eitimi, gerekten
bu alanda eitim almak isteyenlerin seenei arasnda yer alacaktr.
Eer byle kkl bir deiiklie gidilmeyecek ise, yaplacak i,
600'e yakn olan HL says ilahiyat fakltesi saysna indirmektir.
Gazeteci-5:
HL bugn dz lise konumundadr. Dn Milli Gr'n arka
bahesi olan HL'ler, asla meslek lisesi deildir. Kapatlarak dz
lise haline getirilmelidir.
Gazeteci-24:
HL'nin laik genel liselerin yerini almasn isteyenler acaba
Harbiye'ye kar bir ideolojik kadro mu yaratmak istiyorlar?
Sosyal Bilimci-7:
YK haksz karar ve uygulamasnda direnince iktidar problemi
zmek iin areler aramak durumunda kalyor. Bu areler

153

arasnda HL'nin adn deitirmek (bunu resmen duymadk, ama

byle bir ayia var), ayr bir kanunla meslek liselerinden mezun
olanlarn nlerindeki yksekrenim engelini kaldrmak da var.
HL'nin isimlerinin deitirilmesi bir are deildir. HL'ye kar
olanlar isimlerinden dolay kar olsalard, u veya bu isimle
deitirilir ve mesele zlrd. phesiz olarak biliyoruz ki,
muhalefetin sebebi bu okullarn eitim ve retim zellikleridir;
orada, baka okullara nispetle -bunlarda hi bulunmayan- din
eitiminin bulunmasdr ve baz din bilgilerinin daha youn
olarak verilmesidir. HL'yi isteyenler ve ocuklarn bu okullara
gndererek, inanlarna uygun bir eitim ve retim alarak
yetimesini arzu edenlerin isimden bir ikayetleri yoktur.
STK Temsilcisi-6:
Trkiye'deki eitimin amac eitimli insanlar yetitirmekten
ziyade tek tip lke gereklerine uygun adam yetitirmektir. Bu
eitim sistemi iinde baka yerlerde yaplan eitimlere ne kadar
tahamml edilebilir? Onun iin din eitiminin devlet kontrolnde,
rgn eitim iinde, yani HL'de olmas gerekir. Ad HL olmaz
da baka bir ey olur. Veya din arlkl lise olur, A lisesi olur.
Trkiye'deki eitimin amac eitimli
insanlar yetitirmekten ziyade tek tip
lke gereklerine uygun adam
yetitirmektir. Bu eitim sistemi iinde
baka yerlerde yaplan eitimlere ne
kadar tahamml edilebilir?

Sosyal Bilimci-10:
sim deiikliinin neyi deitireceini, bundan ne amalandn
akas anlamyorum. AKP hkmeti mam Hatip Lisesi demek
yerine lahiyat Lisesi, Din Bilimleri Lisesi diyerek en fazla laik
tarafn istediini yerine getirmi olur.

STK Temsilcisi-6

Sosyal Bilimci-11:
AKP hkmeti HL ismini deitirmekle yetinecek gibi. Ama ad
ilahiyat lisesi filan da olsa sonunda ayn kapya gelecek; kaportay
deitirip iini deimedikten sonra ok nemli bir fark olacan
sanmyorum.
Gazeteci-16:
ada eitimi din arlkl eitimle sulandrarak bilim toplumu
yaratamazsnz. O nedenle Tayyip Erdoan'n HL'nin ambalajn
deitirerek bu kurumlar alternatif eitim olarak gelitirmek
dncesi toplumun geleceini dinamitlemektir.
Siyaseti-5:
HL eer gereksinimden ok fazla ise ve ortaretim gibi kabul
edilirse, kurnazlk yaplp ad deitirilerek gene ayn program
ortaya konur ve btn renim dallar alr ise asl o zaman
retim birlii zedelenir, buna darbe vurulur. Laikliin temeli,
retim birlii iinde eitim yaplmasdr. Bu bozulduu zaman

154

lke yneticileri de dinselletirilmi olur. Bundan ne din, ne

eitim, ne devlet, ne de toplum kazanl kar.
3.5 mam Hatiplilik Olgusu ve HL Kimlii
Grmelerimizde bir "mam Hatiplilik olgusu" olup olmadn,
varsa bunun ana elerin neler olduunu ve varsa HL kimliinin
Trkiye'yi nasl etkilediini de sorguladk. kinci blmde geni
bir ekilde bu soruyu HL renci, retmen-idareci, mezun ve
velilerine sormu, genellikle ok olumlu tasvirlere tank olmutuk.
O kiilerin sk sk dile getirmi olduu "HL'den terrist, hrsz,
hortumcu kmaz" gibi tespitlerin benzerlerini, gr ve neri
derleme almamz srasnda HL'ye pozitif bakan -bir ksm da
HL mezunu olan- kiilerden de iittik. HL'ye kukuyla bakanlarn
ise esas olarak, tam da bu kimlikten rahatsz olduklar grlyor.
HL olgusu ve kimliinin yannda veya karsnda olmayp bunlar
sorgulayan gazeteci ve sosyal bilimcilerin yaklamlar ise, bu
sorunun zm konusunda nemli ipular ieriyor.

Trkiye'de kltrel hayata son

derecede zarar veren, dini konular
ierdii estetik ve mistik derinliklerden
soyutlayan, ekille ve aklla
snrlandran ve mhendislie zg
bir vulgarizm ile toplumsal ve politik
sorunlara vaziyet eden yeni bir
grgsz ehir dindarl treyerek
egemen oluyor.
Sosyal Bilimci-5

Gazeteci-5:
HL mensuplar bugn Trkiye'de adal temsil ediyorlar.
Sosyal Bilimci-5:
HL rencilerinin hedefi genellikle mhendislik tahsil etmek.
Dolaysyla Trkiye'de kltrel hayata son derecede zarar veren,
dini konular ierdii estetik ve mistik derinliklerden soyutlayan,
ekille ve aklla snrlandran ve mhendislie zg bir vulgarizm
ile toplumsal ve politik sorunlara vaziyet eden yeni bir grgsz
ehir dindarl treyerek egemen oluyor.
Gazeteci-8:
HL mensuplarnn bireysel kanaatleri, k noktalar ne olursa
olsun, genel olarak ayr bir sosyal kimliin olutuunu,
oluturulduunu syleyebiliriz. Bu kimlii, ksaca/kabaca, hayatn
odana yerleen ve her alanyla hayat biimlendirmeyi vazeden
bir inancn savunuculuu ve hatta yer yer cephe saval olarak
zetleyebilirim.
Gazeteci-14:
Bu mezunlar ncelikle kendilerine o kimlii veriyorlar. Bu da
beraberinde toplumun onlara farkl bir gzle bakmasna neden
oluyor.
Sendika Temsilcisi-2:
HL rencileri daha utanga, saygl, mahcup, dar dnceli ve

155

politizedirler. Halbuki kendileriyle ve evreleriyle daha bark

ve hayatn daha iinde olmallar.
Gazeteci-2:
Dierlerinden daha muhafazakr bir hayat yayorlar genel olarak.
Fakat bunun istisnalar da var tabii. Sonuta Trkiye'nin laik bir
lke olmasnn byle bir avantaj var. Gerekten ailenin
zorlamasyla gitmise bir ocuk HL'ye, o hayat srdrmesi en
ok 3-5 yl sryor. Sonra baka seimler yapabiliyor. Laik bir
rejimin byle bir gvence verebilmesi iyi bir ey tabii.
Siyaseti-5:
HL, normal liselerden eitim iklimi olarak farkldr. Buray
bitiren genler orann iklimi ile yetitikleri iin yaama dinsel
adan bakarlar.
Siyaseti-3:
HL mezunlarnn tamam eriat-tarikat deildir. Benim gibi
dnen, sosyal hayat olan, ibadetlerini de elinden geldiince
yapan insan says da ok.
Gazeteci-23:
Bugn herhalde istisnasz btn mam Hatipliler iin Tayyip
Erdoan bir "idol" durumundadr. Peki Erdoan, imdi kendi
ocuunu, ama imdi, bugn, HL'de okutmaz. Bunu btn
HL'liler de seziyordur. yleyse ne kald mam Hatipli olmaktan?
Onun iin bugn HL'li ocuk kendini sadece Trkiye'nin deil,
neredeyse slami kesimin bile "safras" gibi hissetmektedir.

Hi kimse hakknda, sz arasnda

"mam Hatip mezunudur, gvenilir
adamdr," dendiini duymadm. Hi
kimse hakknda "bak mam Hatipte ne
iyi yetimi" dendiini de duymadm.
mam Hatiplilere yklenen baz
zellikler, toplumun geneline hakim
olan gelenekselci, muhafazakr
kimlikten hi farkl deil.
Gazeteci-18

156

Gazeteci-18:
Hi kimse hakknda, sz arasnda "mam Hatip mezunudur,
gvenilir adamdr," dendiini duymadm. Hi kimse hakknda
"bak mam Hatipte ne iyi yetimi" dendiini de duymadm. mam
Hatiplilere yklenen baz zellikler, toplumun geneline hakim
olan gelenekselci, muhafazakr kimlikten hi farkl deil. Yani,
HL'de rencilere kazandrlan ne zellik varsa, mezuniyet
sonrasnda toplumun genel nitelikleri arasna karp gidiyor.
Gazeteci-6:
Bylesine youn bir tartmann konusu edilen her okul ister
aksiyoner ister reaksiyoner olsun sert bir kimlik oluumuna yol
aar. HL'ler hem aksiyoner hem de reaksiyoner bir kimlie
sahipler. Aksiyoner nk yaps gerei bu okullarda renciler
daha din eksenli bir st kimlie brnyorlar. Ayn zamanda
reaksiyoner nk ideolojik tartmalar sonucu tekilemi

durumdalar. Dolaysyla ift tekilik yayorlar. Kendilerini dini

formasyonun tesinde bir mensubiyet kimlii ile tanmladklar
iin bir yandan HL'li olmayanlar tekiletiriyorlar, dier yandan
laiklik tartmalar sonucu kendileri tekileiyor.
Gazeteci-7:
Son yllarda HL zerine yaplan keskin konumalar ve kaleme
alnan yazlarla bu unsur belli bir maduriyet altnda oluan
ezilmi bir kimlik haline dnm olabilir. nk imam-hatipler
diye balayan cmlelerin ounda genelleme sz konusu. Bu kadar
keskin bir genelleme yaplnca bireyin farkll bir zaman sonra
kanksanabiliniyor...

mam Hatipli kimlii, Souk Sava'n

ideolojik koullarnda icat edilmeye
alld. Aslnda, daha geni anlamda
krsal, orta ve alt snf insanlarn kent
hayatnda modernliin yaratt
oklar karsnda tutunabilmenin
nemli bir kimliine dntrlmeye
alld.
Sosyal Bilimci-3

Sosyal Bilimci-4:
Kurulduu yllardan beri HL mezunlarnn "dz lise" bitirmek
iin abalamalar, nemli bir kesiminin ift faklte birden
bitirmeleri, bu kimliin zerine ynelen arpk ve imal bakn
tortulatrd bir komplekse iaret eder. Bu ayrntnn haricinde
HL'lileri, benim gibi dz lise mezunlarna gre daha baarl,
giriimci ve renkli ahsiyete sahip insanlar olarak tandm.
Sosyal Bilimci-3
mam Hatipli kimlii, Souk Sava'n ideolojik koullarnda icat
edilmeye alld. Aslnda, daha geni anlamda krsal, orta ve alt
snf insanlarn kent hayatnda modernliin yaratt oklar
karsnda tutunabilmenin nemli bir kimliine dntrlmeye
alld. slamclarn nesil araylar "mam Hatip nesli" olarak
da ifade edildi. Ancak genel-kapsaml bir mam Hatipli kimlii
gelitirilemedi. Kentli batc kitlelerin gelenei horlaylar ve
kendince bir modernlik alan yaratmalar geni krsal ve
muhafazakr kitleleri ayrmaya ittiinden Nurculuk,
Sleymanclk vb. kimlikleri daha belirgin olarak ortaya kyor.
Ancak, HL ok belirgin bir kimlie dnemedi. Muhafazakr
gvde iinde slamc, milliyeti, liberal HL mensuplarna
rastlayabilmek mmkndr.
Gazeteci-17:
Nasl ki bir Galatasaray Liseli olmak ya da bir Robert Kolejli olmak
belli kimlikleri kuruyorsa, HL'li olmak da farkl bir kimlii ifade
edebilir. Bu son derece normal. Ama eer bu kimliin temel
bileenini laik-dinci ayrm oluturuyorsa bunun toplumsal bar
asndan olumsuz olaca ortada.
Sosyal Bilimci-11:
Aslnda HL'de iki kutup, iki kalp atr. Birisi Yksek slam

157

Enstits, dieri lahiyat Fakltesi geleneidir. Yksek slamclar

tipik anlamda "mesleki"dirler. Dini bilgiye tartlmaz bir ekilde
sahiptirler ama toplumsal adan zayftrlar; darda olup bitenle
ilgili bilgileri kttr. Bunlar kendi bilgilerini HL zerinden
dolama soktular, ama kuak olarak byk lde emekli olmalar
gerekiyor, nk YE'leri 1980'de ilahiyatlara dntrld.
lahiyatlar ise dini bilgi balamnda Yksek slamllara kyasla
daha gevektirler, ama sylemleri daha renklidir. Bu ekime
HL'de acayip bir insan tipolojinin retilmesine yol ayor.
Gazeteci-10:
Toplumdan bamsz deil ama, genel geer toplum deerlerinin
zerinde ve benzerlik (bazen dayanma) temelinde ekillenen bir
kimlik inas sz konusu. tekini darda brakacak bir siyasal
tavra dnmedii srece, bunda bir saknca grmyorum.
1970'li yllardan sonra HL'nin hzla
oalmasnda etkili olan sol
rzgarlarn gl esiidir. Eitim alan
genlerin nemli bir kesiminin sola
ynelmesi ve dine kaytszlktan
dmanla kadar uzanan eilimlerin
yaylmas HL'yi pek ok aile asndan
ocuklar iin daha korunakl hale
getirmitir.
Gazeteci-23

Gazeteci-19:
HL mensup ve mezunlarnn ortalama Trkiye insannn ifadesi
olduunu dnyorum. Bir lde dindar, bir lde vatansever,
bir lde herhangi bir ile ilgilenen, lkesine kar grevlerinin
bilincinde bir insan prototipi... u sralar Trkiye'nin Babakannn
bir HL mezunu olmas ve bu kiiliin, siyasi hviyetiyle yzde
50'lerin zerinde bir ilgiye mazhar olmas ilgin deil mi?
Siyaseti-4:
Babam beni HL'ye gnderirken, sa-sol kavgasndan duyduu
endieden hareket etmitir. Bunun ne kadar doru ve babamn ne
kadar hakl olduunu zamanla grdm, benimle beraber
mahallede misket oynadmz arkadalarmn birou bu
olaylarda hayatn kaybetti. Birou mahkemelerde,
hapishanelerde srnerek saln kaybetti. Bunlardan en az
etkilenen insanlar olarak biz eitim hayatmza devam edebildik.
Gazeteci-23:
1970'li yllardan sonra HL'nin hzla oalmasnda etkili olan sol
rzgarlarn gl esiidir. Eitim alan genlerin nemli bir
kesiminin sola ynelmesi ve dine kaytszlktan dmanla kadar
uzanan eilimlerin yaylmas HL'yi pek ok aile asndan
ocuklar iin daha korunakl hale getirmitir.
Gazeteci-27:
Halkn fakir tabakas ve ii-memur, kyl kentli herkesin
ocuunu, kz erkek ayrm yapmadan HL'ye vermesiyle sonuta,
ortaya kan mill ve manevi deerlere bal bir neslin hizmete
talip olup, lke ynetimine yn vermesi imkanlarnn bir

158

bakalarn kskandrmas sonucu, bilinen elim sonula yz yze

gelindi.
Sosyal Bilimci-6:
Tarann dindar ve grece dar gelirli ailelerden gelip, HL'lerde
okuyan ve politik tercihleri Milli Gr Hareketi partilerinde
ifadesini bulan bir alternatif elit. Tabii bu tanma uymayan, HL'den
gelip "normal" (normlara uygun) zellikler tayanlar da var.

Katsay kalsa da kaldrlsa da HL

sorununun sorun olma vasfn
koruyacan syleyenlerin sesi ise,
giderek daha da keskinleen ve
siyasallaan tartmalar nedeniyle pek
duyulmuyor.

STK Temsilcisi-6:
HL bir nesil haline geldi. Bunlar toplumsal dayanmay, toplum
iindeki yaralarn sarlmasn, bireylerin birbirlerine rahat daha
huzurlu davranabilmelerini salamakta byk gayret gsteren
ve baarl olan bir nesildir.
3.6 Katsay Tartmas
kinci blmde, HL rencilerinin ezici bir ounlukla, neredeyse
tek sorun olarak niversiteye giriteki katsay uygulamasn
grdklerini belirtmitik. Gr ve neri taramas yaptmz
dnemde, AKP hkmeti YK Yasas'nda birtakm deiiklikler
yaparak meslek lisesi rencilerini olumsuz etkileyen katsayda,
renciler lehine nemli iyiletirmelere gitmemiti ve buna bal
olarak Trkiye bir btn olarak HL ve katsay sorununu
tartmyordu. Bununla birlikte kendilerine ulatmz herkes
katsay konusundan haberdard ve belli grlere sahipti.
Hi kukusuz HL'ye olumlu bakanlarn katsayya kar ktn,
bu okullara olumsuz anlamlar ykleyenlerin de katsayy
savunduklarn saptadk. Ama HL'ye hi sempatik bakmamakla
birlikte katsaynn bir eitsizlik dourduunu, bu nedenle
kaldrlmas gerektiini savunan ok kiiyle karlatmzn da
altn izmeliyiz. Katsay kalsa da kaldrlsa da HL sorununun
sorun olma vasfn koruyacan syleyenlerin sesi ise, giderek
daha da keskinleen ve siyasallaan tartmalar nedeniyle pek
duyulmuyor.
Gazeteci-19:
zm Trkiye'nin gerekten demokratiklemesidir. Bu srete
eitim hayatnn da demokratiklemesi gerekir. Ve o srete HL
de toplum beklentilerine uygun bir statye kavuacaktr. Hemen
yaplmas gereken ise, HL'ye ve dier tm meslek okullarna
ynelik katsay ayrmcln ortadan kaldrmaktr.
Sosyal Bilimci-6:
Din eitimi cemaatlere braklamad srece, hi olmazsa HL

159

mezunlarna yksek renime girite dezavantajl konuma getiren

katsaylar, vs. ortadan kalkmal, eit muamele grmeliler.
Sendika Temsilcisi-3:
Kendi alann tercih etmeyeni cezalandrmaktan vazgeip kendi
alann tercih edeni dllendirici bir puanlama neriyoruz.
Gazeteci-10:
Katsay sorununu hukuk zmeli. YK Bakan'nn "devlet iktidar"
olarak tavsif ettii unsurlar da bu sonucu kabullenmeli, daha
dorusu "hukuku" sindirmeli. Baka zm yolu gzkmyor.
Siyaseti-6:
u anda YK'n yapt farkl katsay uygulamas 8. Be Yllk
Kalknma Plan'na ve dolaysyla Anayasann 166. maddesine ve
bu plann uygulanmas ile ilgili kanuna aka aykr.
Siyaseti-2:
Madem snava giriyor ve sonucunu alyor, hakkn ver. Yok, sen
100 soru yapmsn ama bakasna 100 puan veririm, senden 30
puan krarm demenin adaletle ne ilgisi var?
Gazeteci-22:
Kasay uygulamas ok byk bir hakszlk. O noktada hem HL'ye,
hem de meslek liselerine ynelik bu uygulama gerekten insanlk
d. Eer ok fazla HL'linin niversiteye girmesini istemiyorsanz
bu okullara daha az sayda, ihtiyaca renci alrsnz. nsanlar
cezalandrmak gereksiz. nsanlarn nnn kapatlmasna elbette
karym, ama bir din grevlisinin yetitirilmesi iin verilen
eitimle mhendis yetitirmek iin verilen eitim ayn olamaz
olmamal.
STK Temsilcisi-2:
Anayasaya gre kanunlar nnde herkes eittir. niversite giri
snavnda meslek lisesi ve zellikle HL mezunlarna, faklte
seme hakknn snrlandrlmas aka anayasa ihlalidir. Bu
hakszln giderilmesi gerekmektedir.

Eer ok fazla HL'linin niversiteye

girmesini istemiyorsanz bu okullara
daha az sayda, ihtiyaca renci
alrsnz. nsanlar cezalandrmak
gereksiz.
Gazeteci-22

160

Gazeteci-2:
Bu katsay uygulamas zaten ok sama. Birincisi HL zaten meslek
okulu deil. yle olsayd dahi yaplan uygulama yine haksz.
nsanlar meslek okullarna bir altn bileziim olsun diye, biraz
da baka seenekleri kalmad iin gidiyorlar. Dolaysyla onlar
ailelerinin hatta kendilerinin yapt seimlere mahkum etmek
hakszlk rencilerin fikir deitirebilme haklar olabilmeli. Bir

hemire aday ansn denemek istiyorsa doktor olmaya

alabilmeli. Hadi onun nn amak daha kolaydr ama mesela
ABD'de tp okumu adam tarih yksek lisans yapabilir. Oralarda
bu konuda daha esnek davranlr. Mhendislik okumu olduu
halde sonradan tarihilii seip baarl olmu insanlar da vardr.

Bugn HL'ye giden ocuk dier

liselerde okuyan renciden yzde 40
daha az kltr dersi almay kabul
ediyorsa o zaten niversite snavnda
geri kalmay kabul ediyor demektir.
Brak onu, o zaten yarta elenir gider.

STK Temsilcisi-6:
Bugn HL'ye giden ocuk dier liselerde okuyan renciden
yzde 40 daha az kltr dersi almay kabul ediyorsa o zaten
niversite snavnda geri kalmay kabul ediyor demektir. Brak
onu, o zaten yarta elenir gider. imdi anne baba "artk eer ben
ocuumu normal liseye gnderirsem o niversite yarnda geri
kalmaz, ben ona dini bilgileri evde kendim retirim," diyecektir.
Ben nmzdeki 3-5 yl iinde bu ekle dneceini gryorum.
5-6 yl sonra HL'nin daha az rabet gren okullar olacan
dnyorum. Katsay problemi alsa dahi bu byle olacaktr.

STK Temsilcisi-6

Gazeteci-3:
Katsaylar u andaki durumda eitlenmeli. nsanlar madur
edilmemeli. Fakat ileriki yllara ynelik de ne kadar HL
rencisine ihtiya var o belirlenip ona gre kontenjan
oluturulmal, fazla olanlar kapatlmal.
Siyaseti-7:
Ailenin verdii bir karardan dolay ocuun madur edilmesi
adaletle badamaz. niversite snavnda bir HL mezunu, fen
derslerinde yetersiz olmasna ramen Fen liselerinden, normal
liselerden mezun olan rencilerle yaryorsa brakn, gayreti
varsa, baarabiliyorsa kazansn.
Gazeteci-7:
Eitimde frsat eitlii nemli ve bu konuda ayrmclk yaplmas
doru deil. Katsay zerinden st kapal bir engelleme
yaplacana ve dolaysyla btn meslek lisesi rencilerinin
gelecei karartlacana daha drst ve mantkl formller
bulunmal. Ama HL mezunlarn kendi alanlarna zendirmek
ise bunun baka yollar aranmal...
Siyaseti:
Genelde tartlan meslek liseleridir... Buna kar kanlar da bunun
sakncalarn gryorlar. O zaman pireye kzp, yorgan yakmann
bir mant da yok. "HL ile mcadele edeceim" diye birok meslek
lisesinin de haklarn kstlamann hakkaniyetle badar yan
yoktur.

161

Gerekli yerlere de syledim: niversite

engelini kaldrdmz zaman 3-5
sene sonra yine sorun olacak. Niye
sorun olacak? Bu sefer de renci
ylmas olacak, bu sene u kadar,
gelecek sene onun 2 misli, 3 misli. 34 sene sonra ne olacak? Tekrar
tkanacak...
Brokrat-3

Brokrat-3:
Gerekli yerlere de syledim: niversite engelini kaldrdmz
zaman 3-5 sene sonra yine sorun olacak. Niye sorun olacak? Bu
sefer de renci ylmas olacak, bu sene u kadar, gelecek sene
onun 2 misli, 3 misli. 3-4 sene sonra ne olacak? Tekrar tkanacak...
Ylma durumunda bunlara bir engel koyamadmz iin
okullardaki renci says yine 250-300-400 bine kacak ve
arkasndan o duyarl kesimler yeniden "Trkiye'de ift kulvarl
eitim yaplyor, Tevhid-i Tedrisat deliniyor" diyecekler. Eski
gnlere dneceiz. Biz bu filmi seyretmeye bir trl doyamyoruz,
srekli ayn filmi seyrediyoruz.
Sosyal Bilimci-10:
Yaklak 600-700 bin meslek lisesi rencisinden sz ediyoruz.
2003-2004 ylnda bunun 85.000 HL rencisi. Bu 85.000 hepsinin
imam olaca da yok zaten. Tamamnn ilahiyatlara gitmesi de
mmkn deil. Daha nemlisi katsayyla br 600.000 nn de
kesmi oluyoruz,. Ve bu 600.000 ocuun byk ksm kyl, ii,
alt dzey gelirli ailelerden geliyor. kinci bir saknca da; hep sz
edilen meslek liselerinin tevikini bir yana atp ocuklar genel
liselere yneltmemiz. Beni rahatsz ediyor ama, kaldrlsn da
diyemiyorum.
Brokrat-1:
Bu konudaki aratrmalar ortada. HL rencileri katsay yokken
nerelere girmiler, baar oranlar neymi? ok dk. Bakn bu
lkede baz kesimler ideolojik takntlar yznden habbeyi kubbe
yapyor. Ortalk efsaneden geilmiyor. Katsay kaldrlrsa kyamet
kopmamal aslnda ama kopar, kopar demeyeyim de kopabilir.
Baz evreler imdiden onun hazrln yapyor. Kald ki katsay
kalksa da bavurularn eskisi gibi artacan sanmyorum.
Sosyal Bilimci-11:
Katsay kalktnda niversiteye mevcut koullarda yzde kann
girebilecek dzeye sahip olduu olduka tartmal. Eskiden de
tartmalyd, imdi de tartmal. Zaten gelir dzeylerinin olduka
dk olmas dershane imkanlarn kertiyor. Dini sivil
kurumlarn HL zerine zellikle tarada bir yatrm yapmalar
sz konusu deil. stanbul'da HL odakl birka dernek, vakf var
ama tarada artk kendi yalaryla kavrulduklarn dnebiliriz.
Gazeteci-21:
HL ile dier okullar mfredat asndan eit deilse, niversitelere
girme konusunda da eit olmalar gerekmez.

162

Eitim Bilimci-1:
HL mezunlarna niversite snavlarnda eit muamele
uygulanmad grne katlmyorum. Bu okulu bitirenler,
dnlenin aksine, okullarnn devam niteliinde olan ilahiyat
fakltelerine ek puanla ve daha avantajl girebilmektedirler. Tpk
retmen liselerini bitirenlerin eitim fakltelerine girdikleri
gibi. Bu gerekler gz ard edilerek HL rencilerinin, alan
dndaki programlara girmelerini kolaylatran zmlerin
gndemde tutulmasn yapay bir sorun olarak gryorum.

Madem bunlarn aileleri oraya soktu

bu ocuklar, katsaynn olduunu bile
bile gnderdiler, o zaman ben de
katsaydan yanaym. nk toplumsal
yarar da dnmek lazm.
Sosyal Bilimci-9

Siyaseti-5:
Meslek liselerinin devlete maliyeti fazladr ve bunlarn normal
liseler gibi dnlmesi yanltr. Kald ki meslek liseleri de kendi
alanlarnda snavsz gei haklarna sahiptir ve desteklenmektedir.
HL'yi madur oluyormu gibi dnmemek gerekir.
Sendika Temsilcisi-1:
HL'lilerin madur olduu aslnda politik iddialardr. Kendi
alanlarn tercih ettiklerinde ortaya kan skntlar zlmelidir.
Mesleki-teknik liselerin sorunlarn azaltmak iin ilk adm olarak
genel ortaretim iindeki paylar arttrlmal, eitimin nitelii
ykseltilmelidir. rencilerin ilgi ve yetenekleri gz nne
alnarak mesleki-teknik ortaretim paynn arttrlmas
salanrsa, niversiteye giriteki sorunlar kendiliinden azalacaktr.
Bu erevede, mesleki teknik ortaretim mezunlarnn mimarlkmhendislik fakltelerine geii kolaylatrlmaldr.
Sosyal Bilimci-9:
ki eyi dnmek lazm: bir yanda insanlarn kendi bireysel hak
ve zgrlkleri, dier yanda toplumun yarar. Madem bunlarn
aileleri oraya soktu bu ocuklar, katsaynn olduunu bile bile
gnderdiler, o zaman ben de katsaydan yanaym. nk toplumsal
yarar da dnmek lazm.
3.7 Katsay Nasl zlr?
YK Yasas'nn 45. maddesinin "a" bendi "Bir meslee ynelik
programlar uygulayan liselerin mezunlar, Yksekrenim Kurulu
tarafndan belirlenecek ayn alanda bir yksekretim kurumuna
girerken, baar notlar ayrca tespit edilecek bir katsay ile
arplmak suretiyle deerlendirilerek giri snav puanlarna
eklenir" diyor. YK 30 Temmuz 1998'de, 28 ubat srecinin
hazrlad elverili bir ortamda, kamuoyunda herhangi bir
tartmaya gitmeden, yasann kendine verdii hakk kullanm
ve bylelikle HL'ye ynelik ilgi azalmasn trmandrmakla

163

AKP hkmeti, uzun bir sre YK'

kararn deitirmesi iin ikna etmeye
alt. Bu olmaynca, tpk YK gibi,
kamuoyunda yeterince tartmadan,
bir oldu bittiyle katsayy
kaldracakm gibi hareket etti.

kalmam, tm meslek liselerinden de byk bir kaa neden

olmutu.
AKP hkmeti, uzun bir sre YK' kararn deitirmesi iin
ikna etmeye alt. Bu olmaynca, tpk YK gibi, kamuoyunda
yeterince tartmadan, bir oldu bittiyle katsayy kaldracakm
gibi hareket etti. Ama son anda niversiteleraras Kurul (AK)
ile grmeler sonucunda gelitirilen bir ara forml benimsedi
ve yasalatrd. Ancak bu yasa Cumhurbakan Ahmet Necdet
Sezer tarafndan veto edilince, hkmet katsay sorununu
dondurmak durumunda kald.
Trkiye katsayy youn bir ekilde tartmadan nce, katsaynn
kaldrlmasn savunanlarn da bunun yntemi konusunda farkl
grlere sahipti. Kimileri, bunun ok kolay olduunu, nemli
olann Hkmetin iradesi olduunu ileri srerken, toplumsal
mutabakatn art olduunu syleyenler de bulunuyordu.
Gazeteci-4:
Katsay zlmesi gereken bir sorundur. SS ynetmeliinde
kk bir deiiklik yaplarak bu konu alabilir.
STK Temsilcisi-4:
niversite katsay probleminin zm yeri YK veya
niversiteleraras Kurul deildir. Onlarla konuulur, ama zm
yeri Meclis'tir.
Gazeteci-15:
Meslek lisesi ve bu kapsamda mam Hatip mezunlarnn nndeki
katsay engelinin kaldrlmas, uzlama salanmasna bal deil.
TSAD veya YK itiraz etse de, basnn bir blm tepki gsterse
de, bu deiiklik gerekleecek.
Gazeteci-10:
AKP katsayy kaldrmal, ama ncelikle bu konuda bir konsenss
salanmal.
Gazeteci-11:
Bu tabloyu AKP'nin TBMM'deki saysal stnlyle zmek
yerine muhalefetteki CHP ile uzlaarak deitirmesinin mmkn
ve doru olaca kansndaym..
3.8 HL Mezunlarnn Gidebilecei Faklteler Snrlanmal m?
Katsay tartmasnn bir uzants olarak, HL mezunlarnn arzu
ettikleri fakltelere gidip gidemeyecekleri de nemli sorun olarak
ortada duruyor. Kukusuz bu noktada da farkl grler var.

164

Snrlama olmamasn isteyenler, bizim de saha aratrmasnda

ak bir ekilde saptadmz bir gerein altn iziyorlar: "Veliler
ocuklar imam, hatip veya ilahiyat olsun diye bu okullara
yollamyorlar."
HL'nin esas olarak ilahiyat fakltelerine renci yollamas tezinin,
ilgin bir ekilde kimi muhafazakr evrelerce de benimsenmeye
baladn gryoruz. Bu kiiler, halkn din eitimi ihtiyacnn,
ileriki blmlerde daha ayrntl ele alacamz gibi, rgn eitim
kurumlarnda baka bir ekilde veya ekillerde karlanmasyla
HL'ye ilginin azalacan ve bu sayede bu okullarn niteliinin
artrlabileceini savunuyorlar.
Diyanet leri Bakanl'nn st dzey yneticilerinin de altn
izdii gibi Trkiye'nin kaliteli din grevlisi ihtiyac her geen
gn kendisini daha fazla dayatyor. te yandan iyice HL
mezunlarna tahsis edilmi bir grntdeki ilahiyat faklteleri,
HL'deki nitelik kaybndan dorudan etkileniyor. Bir dier dikkat
ekici husus, lahiyatlarda kz renci orannn giderek artmas.
te yandan ilahiyatlardaki baarl renciler, zellikle de kzlar,
niversitede kalmay arzuluyor. Bu zincirleme etki sonucu, HL'den
ve ilahiyat fakltelerinden, an gerektirdii nitelik ve
donanmlara sahip din grevlileri ok zor kyor.
STK Temsilcisi-7:
HL mezunu renciler ilahiyat haricindeki fakltelere de
girebilmelidirler. slam'da ruhban snf yoktur. Hangi meslek
gurubuna ait olursa olsun, kii slam'dan eit derecede sorumludur.
Onun iin slami ilimler alm genler her sahada rahatlkla
meslek sahibi olabilirler. Hibir zaman gz ard edilmemesi
gereken bir gerek, ailelerin evlatlarn imam olsun diye HL'ne
gndermedikleridir..
Gazeteci-19:
Byle bir snrlandrmann mantn eitim zgrl, insanlarn
eitlii ve toplumun beklentilerine cevap vermek bakmndan
anlamak gerekten mmkn deildir. Byle bir snrlama, nereden
kaynaklanyor? Bunun tek kelimelik cevab var: phe! "HL
mezunlar u u alanlara giderse" diye balayan pheler! HL'nin
eitiminden kuku, oraya giden ocuklardan kuku... Belki
ailelerinden kuku... Buna demokratik bir sistemde, kimin hakk
olabilir? phe edenlere phe etme hakkn kim verdi? Ya
toplumun geriye kalan da o insanlardan phe eder ve onlarn
birtakm yerlere gelmesini istemezse! Kimin kukusu meru,
kiminki meruiyet d saylacaktr? HL'ye ve tm meslek liselerine
tm alanlar ak olmaldr. Tek l yaplan snavdaki baar
olsun. Deerlendirme eit yaplsn. Uabilen, kanad olan usun.

Bu zincirleme etki sonucu, HL'den ve

ilahiyat fakltelerinden, an
gerektirdii nitelik ve donanmlara
sahip din grevlileri ok zor kyor.

165

Snrl sayda HL, her eyden nce,

dzgn ve kaliteli, dini tefekkrn
tohumlarnn yeerdii lahiyat
Fakltelerinin bilimsel-lojistik
ortamlar ilevi grmelidir.

Brakalm bu lkenin tm ocuklar, lkelerine verebileceini

verme imkanna sahip olsun. nn kestiimiz ocuklarn, lkeye
hangi alanlarda katkda bulunma imkann engellediimizi
dnmek gerekmiyor mu?

Sosyal Bilimci-1

Brokrat-3:
rgn eitimde semeli din dersi koyarak HL'nin kontenjanlar
belli bir noktaya ekilmeli, ama bu ocuklarn nne belli bir
engel de konulmamal. En azndan mesela bir felsefe, sosyoloji,
psikoloji, tarih, edebiyat, hukuk okuyabilmeliler. AB'ye
hazrlandmz u gnlerde onlarla rekabet edebilmemiz iin
din hizmetleri alannda alan insanlarmzn kaliteli olmas
lazm. Beeri bilimlerle ilgili olmalar lazm. Aydnlarmzn bir
elikisi de bu. Bizi meslek lisesi alanna ynlendirmeye alyorlar,
biz de onlara srarla "biz Ruhban yetitirmiyoruz nk meslek
lisesi olursak biz bir Ruhban yetitirmi oluruz," diyoruz. HL'de
yzde 60 / yzde 40 dengesi var bizde. Yzde 70/yzde 30 ekline
dntrrsek Cumhuriyet ncesine dneriz ki bu Tevhid-i
Tedrisat'a da aykr olur. Biz elemanlarmzn daha kaliteli olmasn
istiyoruz, bunun iin de sadece ilahiyata mahkum edilmek
istemiyoruz.
Sosyal Bilimci-1:
Snrl sayda HL, her eyden nce, dzgn ve kaliteli, dini
tefekkrn tohumlarnn yeerdii lahiyat Fakltelerinin
bilimsel-lojistik ortamlar ilevi grmelidir. Bununla beraber,
HL'den mezun olanlarn baka alanlarda renim grmek
istemeleri durumundaysa farkl, ek bir eitim zorunlu klnmaldr.
Bunun bir yolu, ortaretim dzeyinde okullarn ilevsel
farkllamaya tabi klnmalar olabilir. rnein, mhendis olmak
iin sk bir fen bilimleri eitimi esas alnmaldr. Bunun gibi, iyi
bir ilahiyat eitimi iin de ortaretimde bir din bilimleri eitimi
almak art olmaldr. Ama alanlar arasnda gei, yeniden
formasyon kazandracak ek bir eitime tabi klnmaldr. Hangi
alanlara daha fazla ihtiya duyulduu makro dzeyde saptanmal
ve renciler buna gre ynlendirilmelidir.
Sosyal Bilimci-3:
Ya devlet dier okullara da semeli geni bir din eitimi imkan
koyup (Kur'an, Peygamber hayat ve uygulamalar, slam ilimleri
ve akaidi) ; HL'yi imam yetitiren ve lahiyata alt yap oluturan
okullara dntrecek ya da HL mezunlar bu haliyle istedikleri
niversiteye serbeste girmeli.
Sosyal Bilimci-8:

166

HL mezunlarnn girecekleri fakltelerin snrlandrlmas,

mezunlar herhangi bir siyasi oluumu destekleme eiliminde
olsalar bile, doru deildir.
Gazeteci-7:
HL'de elde edilen kltr eer bir temel kabul edersek ve bu
temel bilginin deerlendirilmesini istersek belli bir snrlama
yaplabilir. Mesela sosyal bilimlerin ounda HL bilgileri yol
gsterici olabilir.

HL'de elde edilen kltr eer bir

temel kabul edersek ve bu temel bilginin
deerlendirilmesini istersek belli bir
snrlama yaplabilir. Mesela sosyal
bilimlerin ounda HL bilgileri yol
gsterici olabilir.
Gazeteci-7

Siyaseti-3:
HL'de okuyanlarn bir ksmn ilahiyata ynlendirirken, dier
niversitelere gitmek isteyenlere de, son snfta dz liseye geme
imkan yaratabiliriz.
Gazeteci-9:
Birtakm "fark derslerinin" snavlarn vererek bu ocuklar
niversiteye de girebilmelidirler. Ancak, inan eitimi zerine
bilim eitimi ina edilmek istendii zaman problem kyor. En
kaba tanmyla lise dzeyinde "teoloji" okuyan renci bunun
zerine rnein tp eitimi almak istedii zaman ortaya "inancna
aykr olduu iin kadavra dersinden kaanlar", "erkek hastaya
dokunmak istemeyen kadn doktorlar" gibi rezillikler kar ve
kavga grlt kopar...
Gazeteci-26:
Meslek lisesi mezunlarnn kendi alanlarnda eitimlerine devam
edebilmelerine ilikin olanaklar artrmak bu okullarn
mezunlarna tannmas gereken bir imkndr. rnein ilahiyat
fakltelerinin kontenjanlar artrlr, mam Hatip mezunlarnn
dinsel eitimde daha da derinlemeleri salanabilir. Ama byle
bir tartma ya da alma yaplmamaktadr, nk dert bu deildir.
Eitim Bilimci-1:
imdiki uygulamada HL mezunlar istedikleri faklteye
bavurabilmektedirler. Snrlama diye bir uygulama
bulunmamaktadr. HL okul ve renci says kesinlikle
snrlandrlmal ve bu okullar, ilahiyat faklteleriyle
ilikilendirilecek konuma getirilmelidir.
Gazeteci-5:
HL mezunlar bu haliyle ancak ilahiyat fakltelerine girebilirler.
Sosyal Bilimci-5:
Kant'n niversite risalesinde belirtildii gibi, ilahiyat okullarnn

167

Sonuta HL'ler gnmz

Trkiye'sinde kzlarn okullamas
konusunda, arpc ve olumlu bir
istisna oluturuyor.

niversiteye alnmasnn niversitenin doasyla badamadn

dnyorum. niversite, Tanr baml dnten syrlmay
ifade eder. lahiyatlar faklte yaplmamalyd. Bunlar meslek yksek
okulu olarak tekilatlanmaldr. Dolaysyla mam Hatip Okullarnn
mezunlar sadece lahiyat Yksek Okullarna alnmaldr.
Gazeteci-24:
Trkiye'nin girmek amacyla kaps nnde kamp kurduu AB
lkelerinde HL gibi okullar var m? Yok! Avrupa lkelerinde
meslek okullar (liseleri) mezunlarnn istedikleri niversitenin
istedii fakltesine girme hakk var m? Yok!
Gazeteci-28:
Meslek liselerinden mezun olanlarn niversiteye kabul edilme
olana hemen hibir gelimi lkede bizdekinden fazla deil.
Onlarda da, bizde de meslek lisesi mezunlarna kendi dalnda
yksek renim grme olana veriliyor. Nitekim bizdeki rakamlar
da bu ekildeki tevikin benimsendiini gsteriyor: 2001 ylnda
kan 4702 sayl Yasaya gre meslek lisesi mezunlarna, meslek
yksek okuluna snavsz girme hakk tannd iin bundan
yararlanan rencilerin says 300 bine yaklat. Keza mesleki ve
teknik retim rencileri says 2001-2002'de 947 bin 358 iken
2002-2003'te 981 bin 224'e kt. Oysa kamuoyuna tam aksi ynde
mesajlar veriliyor.
3.9 Kz rencilerin Durumu
Snrlamadan sz edince, HL'de kzlarn okumas zerinde
durmak kanlmaz oluyor. Bilindii gibi, toplumun nemli bir
kesimi, kadnlardan din grevlisi olmad ya da az olduu
gerekesiyle kzlarn HL'ye gitmesine kar kyor. te yandan
raporumuzun birinci blmnde ayrntl bir ekilde rakamlarn
verdiimiz gibi, HL'de kz renci says kademeli bir ekilde
arttn, hatta bir ara oran olarak erkekleri de getiini biliyoruz.
HL'yi sadece bir meslek lisesi olarak grenler, bir paradoks olarak
niteledikleri bu durumun sona erdirilmesini savunuyorlar.
Fakat olayn bir de baka boyutu sz konusu. yle ki, zellikle
sekiz yllk kesintisiz eitime geilmesiyle birlikte, baz
muhafazakr aileler, beinci snftan sonra kzlarn okullardan
ekiyorlar. Hele sekiz yldan sonra kz rencilerin okutulmas
konusunda lkemizde byk sorunlar yaanyor. Sz konusu
aileler, HL'ye kz ocuklarn, sadece din eitimi alsnlar diye
deil, ayn zamanda ve belki de daha nemlisi, ahlaki kayglarla
yolluyorlar. Sonuta HL'ler gnmz Trkiye'sinde kzlarn
okullamas konusunda, arpc ve olumlu bir istisna oluturuyor.

168

Gazeteci-9:
slam'da "kadn imam" yoktur ve eriatlar bu liselerde kz
rencilerin ne aradklar sorusuna cevap veremiyorlar... "Dinini
rensin" cevab doyurucu deildir, bunun iin herhangi bir Kuran
kursu da yeterlidir.
Sosyal Bilimci-9:
Tabii dorudur HL sayesinde baka trl okula gitme ansa hi
olmayan kz ocuklar okula gitmeye balad. Tabloya yle
baktmz zaman ok olumlu. Fakat oradan mezun olduu zaman
nasl bir portre iziyor bu kz ocuklar, hele gen kzlar?
STK Temsilcisi-9:
Kz rencileri, uzman olarak grecekler, arkasnda namaz
klacaklar, duasna itibar edeceklerse, Diyanet leri Bakanl'nda
grev vereceklerse benim iin hibir sakncas yok. Biz, kadn
erkek eittir diyoruz. Bu eitlik iinde, HL'de eitim grm
kzlarmzn bu grevleri yapmasnda hibir saknca yok. Sakncay
onlar gryor, onlar yetitiriyor ve bir kenara da onlar koyuyor.
Kz rencilerin daha ada olmasn istiyorlarsa braksnlar,
daha sosyal konularla ilgilensinler.
Gazeteci-11:
Sekiz yllk temel eitim ilke olarak isabetli grnmesine karlk
bence kz ocuklarnn eitimi asnda tam bir facia dourmutur.
Byk kentlerde bu vahamet hissedilmeyebilir ama Dou
Anadolu'da ve krsal blgelerin neredeyse tamamnda aileler kz
ocuklarnn eitimini nemsemez hale gelmilerdir. Zira 14-15
ya aral Anadolu'da hl kz ocuklarnn evlenme a
saylmaktadr. Ve ailelere kz ocuklarnn eitimini nemsemeleri
konusunda tevik edici bir proje yoktur.
Gazeteci-19:
Kimi insanlarmzn beinci snftan sonra kz ocuklarn okula
gndermeme eilimlerinin sebebi zerinde dnlmeli, olaya
sadece cezai mantkla yaklamak yerine, onlarn kayglarn giderici
dzenlemeler gelitirilmeli ve kz ocuklarnn eitimden geri
kalmas nlenmelidir. HL'ye giden renci miktarnn nemli
bir ksmn son zamanlarda zellikle kz ocuklarnn oluturmas
da, bu psikoloji ile alakaldr. Toplumun hissiyatn anlamazlktan
gelmek, reddetmek, bastrmak, "biz yaparsak olur, herkes boyun
emek zorundadr" yaklamnn amzn bireysel haklara verdii
nem asndan da, demokratik bilin asndan da tutarl
olmadnn altn izmek isterim. nemli olan insanlar nndeki
eitim kanallarnn ak tutulmas ve insanlara dnya grlerini

Kimi insanlarmzn beinci snftan

sonra kz ocuklarn okula
gndermeme eilimlerinin sebebi
zerinde dnlmeli, olaya sadece
cezai mantkla yaklamak yerine,
onlarn kayglarn giderici
dzenlemeler gelitirilmeli ve kz
ocuklarnn eitimden geri kalmas
nlenmelidir.
Gazeteci-19

169

zgrce belirleme hakknn tannmasdr.

STK Temsilcisi-12:
Trkiye toplumunun yars kadnlar. Bu kadnlarn aa yukar
yzde 40' okuma yazma bilmiyor. Kadnlarn byk ounluu,
i yerinde almyor, evde hizmet retiyor, krsal kesimde
kendilerine ait yerlerde retimde bulunuyorlar. Kadnlar arasnda
da, din alannda almak, uzmanlamak bilgi sahibi olmak, eitici
olmak ihtiyacn duyanlar var. Devlet olarak, laiklii gerek
anlamda savunuyorsanz, kendi yurttanz anlamaya almak
durumundasnz. "slam'da kadn imam yoktur, ne ileri var HL'de
kz ocuklarnn? Demek ki burada, siyasi, ideolojik hesaplar var"
eklindeki gr, hayatla eliiyor. Kz ocuklarnn HL'ye
gitmesinin hibir zarar yoktur. nyarglardan ve
koullanmlklardan kurtulalm. slami kesim olarak
adlandrdmz kesimin kendi iinde yaad reform srecini
grebilmemiz gerekir, bu ok nemlidir.
Gazeteci-18:
HL'nin sayca azalmas durumunda ilk kurban olacak ve eitim
olanan kaybedecek kz renciler iin bir zm olmak zere,
kz okullar almaldr. Bu fikir, zaten, HL tartmasnn da dnda,
genel olarak kz ocuklarnn okur-yazarlk ve eitim sorununa
radikal bir zm olarak, Prof. idem Katba gibi saygn
uzmanlar tarafndan da nerilmektedir. zellikle sadece kz
rencilerin gidecei Yatl Blge Okullar'nn oluturulmas, krsal
kesimdeki kz ocuklarnn okullu olmas iin rasyonel bir zm
olarak dnlmektedir. Yani kz okullar almas, hem kz
ocuklarnn zaten tehlikeli ekilde dk olan okulluk orannn
ykseltilmesi iin bir zm olur, hem de HL olmasa kz ocuklarn
okula gndermeyecek aileler iin iyi bir seenek oluturur.
Kz ocuklarn okutmayanlar HL'ye
ynelebiliyorlar. HL'nin bu ilevini
grmezlikten gelemeyiz. Baz kesimler
"Okuttular da ok mu iyi oldu?" diye
sorabilir. Bunu ayrca tartrz. Baz
kesimler HL'nin kapatlmasn istiyor
ama kzlarn byk ksmnn HL
kapand zaman okumayacan ya
grmyor ya da grmezden geliyor.
Brokrat-1

170

Brokrat-1:
Son yllarda HL'ye bavurudaki artn daha ok kz rencilerde
olmas nemli. HL'nin bu lkeye art deer olarak neler kattn
tartrken kadn sorununa etkilerini mutlaka ele almalyz. Bu
kadn sorununun temelinde eitim sorunu var. Kz ocuklarn
okutmayanlar HL'ye ynelebiliyorlar. HL'nin bu ilevini
grmezlikten gelemeyiz. Baz kesimler "Okuttular da ok mu iyi
oldu?" diye sorabilir. Bunu ayrca tartrz. Baz kesimler HL'nin
kapatlmasn istiyor ama kzlarn byk ksmnn HL kapand
zaman okumayacan ya grmyor ya da grmezden geliyor.

3.10 Din renimi htiyac Nasl Karlanmal?

HL sorununu sadece meslek eitimi balamnda deil din eitimi
balamnda da tartmak gerekiyor. nk belli kesimler HL
her ne kadar "din hizmetlisi yetitirme" alanna sktrmaya
alrsa alsn, toplumun din eitimi ihtiyacna belli bir cevap
olabildikleri iin bu kurumlar bugne kadar gelebildi.
Dolaysyla sorunun zm iin lkemizdeki din-devlet-toplum
ilikilerini, Anayasann Devlete ykledii "vatandalarn din
eitimi ihtiyacn karlama" grevinin nasl ve hangi ilkeler
temelinde yerine getirmesi gerektiini tartmak kanlmaz. Hi
kukusuz bu konuda da farkl grler dile getiriliyor. zellikle
laiklik yanls kii ve kurumlarn nemli bir blm, laik bir
lkede din eitiminin devlet eliyle verilmesini bir eliki olarak
nitelerken, bunlarn iinden bazlarnn, elikili de olsa Trkiye'de
byle bir uygulamaya gitmenin "zorunlu" olduunu ileri srmeleri
dikkat ekici.

HL sorununu sadece meslek eitimi

balamnda deil din eitimi
balamnda da tartmak gerekiyor.
nk belli kesimler HL her ne kadar
"din hizmetlisi yetitirme" alanna
sktrmaya alrsa alsn,
toplumun din eitimi ihtiyacna belli
bir cevap olabildikleri iin bu
kurumlar bugne kadar gelebildi.

Eitim Bilimci-2:
Din eitiminin rgn eitim sistemi iinde yeri yok. nsan dini
bilgilerini yaygn eitimde alr. Kuran kurslar bunun iin vardr.
Kuran kurslar zenginletirilsin. nemli olan, insanlar dinini
renmek istiyorsa bu olanaklar yaygn eitimde salamaktr.
Eer rgn eitimde seenek sunacaksanz herkes iin, tm din
ve inan mensuplar iin seenek sunmalsnz. Dinin renme
kayna okul deildir. nsanlarn yzde 80-90' dini ailede renir.
Ayrca rgn eitimden geen biri istedii kaynaktan istedii
kitaptan dini renebilir. Din bilgisi, dier pozitif bilim dersleri
gibi birinin retmesine ihtiya duyulmadan renilebilir, aar
kitab okursun. Yetikin eitiminde Kuran kurslarnda istedii
kadar renir. rgn eitimini bitirmi biri isterse kuran
kurslarna giderek dinin renebilir.
Gazeteci-3:
Herkes din eitimi almak istiyor diye herkese din eitimi
verilmemeli. Gerek ihtiyaca ynelik bir denge gzetilmeli.
lkokulda da zorunlu din dersi olmamal. Burada sadece slam
retisi deil sorun olan. Hristiyanlk, Musevilik vs iin de ben
ayn eyi savunurum. Eskiden bu kadar din dersi yoktu. Liselere
semeli din dersi koyarak bu ii zebilirsin ama insanlar din
dersi almaya mecbur etmenin ne gerei var ki!
Eitim Bilimci-1:
Daha ok din bilgisi, yaygn eitimle, ya da internet-TV, radyo
gibi aralarla renilebilir. lkemizde din eitimi veren materyal

171

HL'nin ve rencilerinin saysnn

fazlal eletiri konusu ise, o zaman
devlet, Anayasann 24. maddesindeki
"vatandalarn din eitimi ihtiyacn
karlama" grevini baka bir modelle
karlamaldr.
Siyaseti-6

saysnn, fen eitimi veren materyal saysndan onlarca kat fazla

olduu unutulmamaldr.
Siyaseti-5:
HL'ye ok byk gerek yoktur. "ocuklarmz hem dinini
rensin, hem de eitim alsn" deniyorsa zaten zorunlu din dersleri
vardr. Hem buralarda renir, hem de aile iinde alr. Eitimin
bilimsel ve zerk olmasn istiyorsak birlik iinde olmas, yani
dinsel etkilerden uzak olmas gerekir.
Sendika Temsilcisi-1:
Devletin din eitimini dzenlemesi z itibariyle yanl
olduundan tartmalarn da yanl bir kulvarda srdrlmesi
kanlmaz olacaktr.
Sosyal Bilimci-1:
Din ok nemlidir, ama bilgi ann ve a toplumunun birinci
sradaki bilgi kayna deildir. Bu sebeple, "uzman" yetitirmeye
ynelik bir din eitimi ister istemez snrl yaplmak
durumundadr. Buna karlk, bir iman meselesi ve moral kaynak
olarak dine daha fazla aina olmak istei, bireysel abaya
braklmaldr. Global modernleme olgusunun ierdii ok
boyutlu karmakln, din eitimi ile stesinden gelinebileceini
dnmek pek gereki deildir.
Sosyal Bilimci-8:
Kanmca din eitimi, zellikle dine dayal din eitimi zorunlu
mfredatta yer almamaldr. Din eitimi devletin denetiminde,
ama devlet tarafndan deil, bu eitimi almak isteyenlere semeli
olarak verilebilir. Devlet din eitimine mekan/kaynak ayrabilir.
Gazeteci-8:
Din renimi son on ylda bir ihtiyaca dntrld. Bu noktadan
geriye dnn ok kolay olamayaca aktr. Dolaysyla artk
tartma, okul mfredatnda din eitiminin alp almamas deil,
snrlar ve aznlklara verilecek yer erevesinde olacaktr.
Siyaseti-6:
HL'nin ve rencilerinin saysnn fazlal eletiri konusu ise, o
zaman devlet, Anayasann 24. maddesindeki "vatandalarn din
eitimi ihtiyacn karlama" grevini baka bir modelle
karlamaldr. lkretim okullarnda ve liselerde velinin bu isteini
yerine getirmediiniz mddete ortada bir problem, ekime ve
beklenti var demektir. lk ve orta dereceli okullarda istee bal
olarak yeterli din derslerinin karlanmas eklinde bu sorun zlr.

172

Brokrat-1:
Hl din eitimi olmal m olmamal m tartlyor. Bence bu
tartma bitmitir, artk bunun nasl yaplmas gerektiini
konumalyz. Bu bakmdan rgn eitimde semeli din derslerini
makul bir zm olarak gryorum, ama devletin okulunda,
devletin denetiminde ve pedagojik esaslara gre yaplmal.
Tamamen usulsz, geleneksel yntemlerle, pedagojinin "p"sinden
haberi olmayan insanlarn elinde, rastgele dini bilgilerin yanl
bir ekilde verilmesi yerine daha salkl bilgi vermenin yollarn
devletin hazrlamasndan yanaym. Din Kltr dersi var, o
mecburi, herkes alyor, ama ad stnde kltr dersi. br taraftan
Anayasamz velilerin isteine gre, reit olmayanlar dini eitim
alabilir diyor.
Brokrat-2:
Doru olan ilk ve ortarenim andaki rencilerin doru
drst dini bilgi almalardr. ki ey yapamayz: Din eitimi
vereceiz diye yanl, radikal, toplumla kavgay tahrik edici eyler
retmemeliyiz; iki; din eitimi talebini gz ard etmemeliyiz.
Siyasetiler kendi hayatlarna bakp insanlarn ne yapmas
gerektiine karar veriyorlar. Mesela "Ben hayatmda din eitimi
almadm ama baya nemli bir yere gelebildim" diyor. Siyaseti
ve brokratn grevi kendilerine gre toplumu ekillendirmek
deil, toplumun demokratik, sivil taleplerini, makul ve kamu
dzenini bozmayacak ekilde karlamaktr.
Sendika Temsilcisi-2:
Halkn din eitimi ve renimi ihtiyacn gidermek adna, din
eitimi ve retimi mfredat Din leri Yksek Kurulunca
hazrlanan, bir yl sren, Kuran ve dier dini konular ieren
derslerin ve hatta dier dinler hakknda da bilgilerin retildii
dzenli, diplomal ve disiplinli bir formatta sunulabilir. Her lisede
semeli olmak kaydyla daha kapsaml ve geni lekli din eitimi
ve renimi verilebilir. Yaz tatillerinde okullarda din renimiyle
ilgili kapsaml, takviyeli dersler veya kurslar verilebilir.
Siyaseti-10:
Normal okullarda yeterli dini bilgi verildii takdirde meslek
fazlas HL'nin normal liseye dntrlmesi fikrine souk
bakmam. Batda 4 yanda ana okuluna giden ocuklara bile
papazlar uygulamal olarak dini bilgi verirken bizde kimi yersiz
bahanelerle ocuklarmz yeterli dini bilgiyle donatmaktan
kanmamz velileri ister istemez dini bilgilerin arlkta olduu
okullara sevk etmektedir. Veliler ocuklarnn normal okullarda
da HL'de ald bilgiye ulatn grrlerse HL'ye olan rabet

Normal okullarda yeterli dini bilgi

verildii takdirde meslek fazlas
HL'nin normal liseye dntrlmesi
fikrine souk bakmam.
Siyaseti-10

173

Eer imam hatip okullar Tevhid-i

Tedrisat ats altnda olmasayd ya
da Batda olduu gibi cemaatler kendi
okullarn kurabilselerdi sonu daha
kt olurdu. Devletin denetimi dnda
her aklna gelen bir ey yapmaya
alrd.
Siyaseti-2

kendiliinden azalacaktr. te o zaman HL dini grev yapmak

isteyenlerin tercih edecei okullara dnebilir.
STK Temsilcisi-2:
Eitimin her kademesinde devlet mdahalesi olmadan, din
retimi ve eitimi ihtiyac karlanmaldr. Bu husus 18 Temmuz
2003 tarihinde Roma'da kabul edilen Avrupa Birlii Anayasa
Taslann II-14. maddesinin 3. fkrasnda net bir biimde yer
almaktadr. Din eitim ve retimi anne ve babann istei
dorultusunda eitimin tm kademelerinde verilmesinin zaruri
olduuna inanmaktayz.
Siyaseti-4:
HL'ye ve HL'ler gibi eitim veren okullara Trkiye her zaman
ihtiya duyacaktr. Zira bunu yasal zemin ierisinde yapamazsak,
bazlarnn bu ihtiyac nasl farkl ekilde karladklarn ve lkeye
nelere mal olduunu hep birlikte grdk. nsanmzn,
ocuklarmz din eitimi grsn eklinde bir hassasiyetleri var.
Yasal zeminde kalmak suretiyle, bu talebi karlamak da elbette
devletin grevidir. Bu adan HL ile ilgili, ortalkta byle kyamet
koparacak ve her eyi farkl ekillerde gsterecek bir endie, korku,
vehim grmyorum.
STK Temsilcisi-6:
ada toplum laiklik prensibi zerine kurulu bir toplumdur. Bu,
dini bilgilerin renilmemesi retilmemesi anlamna gelmez.
HL'de okutulan din eitimi ile bireyi dini konularda yeterli bilgi
sahibi yapabilmeliyiz. Birtakm cemaatler, gruplar liderler ya da
birileri tarafndan din konusunda maniple edilemeyecek kadar
kendi kendine karar verecei bilgiyi elde etmeli. Bunu da o
cemaatlerin dndaki, daha st dzeyde olay ele alabilen bir
tekilat yapabilir, yani devlet. Bir anlamda devlet kendini de byle
bir eitim sistemi ile korumu olacaktr.
Siyaseti-2:
Madem demokrasi var, toplum ihtiya duyuyor, brakn hangi
okula gidecekse gitsin ama devlet denetiminde olsun. nemli olan
bu. Eer imam hatip okullar Tevhid-i Tedrisat ats altnda
olmasayd ya da Batda olduu gibi cemaatler kendi okullarn
kurabilselerdi sonu daha kt olurdu. Devletin denetimi dnda
her aklna gelen bir ey yapmaya alrd.
Eitim Bilimci-3:
steyene din eitiminin verilmesi bir anayasal zorunluluktur. Bu
eitimin devletin denetimi altnda verilmesi de yine bir anayasa

174

hkmdr. Gemi dnemlerde yapm olduum bir aratrmada

ocuklarn din eitimini retmenlerden almak istediine dair
bir bulgu elde etmitim. renciler "Annem beni Kuran Kursuna
gnderiyor, orada sklyorum rahat deilim" tr ikayetler de
bulunmutu. ocuklar din eitimini cami yerine okulda almak
istediklerini belirtmilerdi.
Gazeteci-19:
zel din eitim-retimi yoktur. Btn din eitiminin devlet
gzetimi altnda yaplmas Anayasa kuraldr. Diyanet bir devlet
kurumudur. Bu artlar ierisinde toplumu memnun edecek bir
zmler dizisi bulununcaya, en azndan sistem o ynde kendini
yenileme noktasna gelinceye kadar, mevcut uygulamay devam
ettirmek, bu arada HL ve meslek liseleri ile ilgili gerilimi
toplumun beklentisi istikametinde gidermek, devletin en acil
grevidir.

Din eitimini vatandan eline

verdiimiz zaman bu farkl ynlere
ekilebilir. 1950'li yllara kadar doru
drst din eitimi yapamadk.
Cemaatlerin kmas bundan kaynakl.
Bir din eitiminin nnde engel olduu
zaman ne yapyor, din hem
siyasallayor hem radikalleiyor.
Brokrat-3

Brokrat-3:
Din eitimini vatandan eline verdiimiz zaman bu farkl ynlere
ekilebilir. 1950'li yllara kadar doru drst din eitimi yapamadk.
Cemaatlerin kmas bundan kaynakl. Bir din eitiminin nnde
engel olduu zaman ne yapyor, din hem siyasallayor hem
radikalleiyor. Tam bir demokratikleme salanmadan, u andaki
konumuyla Trkiye'nin din eitimini farkl kesimlerin eline
vermesi kavgadan baka bir ey getirmez...
Sendika Temsilcisi-3:
Din renimi ihtiyacnn karlanmas, devletin anayasal bir
grevidir. Bu ihtiya tm ilk ve orta renim kurumlarnda slam
dininin btn vecibelerini aama aama retmeyi kapsayacak
yeterlikte olmak zorundadr. Haftada bir saate drlm
bugnk "Din Kltr" dersi, nihayet bir kltr dersi olup slam
dinini retme amacndan ok uzaktr. Din renimi ihtiyac
karlanmad iin halkmz, ocuunun hi olmazsa HL'de
retildii kadarn renebilmesi iin bu okullara ynelmektedir.
STK Temsilcisi-4:
Din eitiminin u anda bunun tek adresi HL. HL'nin zellikle
niversite sorunlar zlrse bu ihtiya eskisi gibi giderilir. Bunun
yannda ilkretim okullarnda emeli olarak Din tarihi, Kuran Kerim ve siyer gibi dersler konmal. lk ve ortaretime ikisi de
konmal. Bunlarn yannda da HL mutlaka olmal.

175

Semeli derslerin ka tane ve neler

olaca; yalnzca liselere mi, yoksa
ilkretime de mi konulaca
tartlyor. Bu arada rencilerin not
alaca "semeli" yerine
notlandrmann olmayaca "istee
bal" din dersinin daha makul
olduunu savunanlar da var.

3.11 Semeli Din Dersi Seenei

Baz evreler uzun zamandr HL sorununun zm iin yeni
bir projenin hazrlklarn srdryorlar: Semeli din dersi. Milli
Eitim Bakanl, dolaysyla Hkmetin de scak bakt anlalan
bu seenek, HL ile ilgili yeni yasal dzenlemenin sert tepki
grmesiyle acele bir ekilde gndeme getirildi; zellikle
Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer'in vetosunun ardndan "altn
bir forml" gibi sunulur oldu.
Bu neri, HL'nin toplumun, daha ok da muhafazakr ailelerin
din eitimi talebine cevap verdii, bu talebin baka ekillerde
giderilmesi durumunda sorunun zlecei varsaymna dayanyor.
Semeli derslerin ka tane ve neler olaca; yalnzca liselere mi,
yoksa ilkretime de mi konulaca tartlyor. Bu arada
rencilerin not alaca "semeli" yerine notlandrmann
olmayaca "istee bal" din dersinin daha makul olduunu
savunanlar da var. Kamuoyunda yaygn tartlmadan nce, semeli
din dersi hakknda derlediimiz baz grler yle:
Gazeteci-25:
Btn lise dzeyi okullarda semeli din dersi konulmas ve bunun
tatminkr bir noktada olmas, sorunu kknden zer.
Siyaseti-9:
Normal okullarda olsun, liselerde olsun din derslerinin saat saysn
artrmak lazm. Din Kltr ve Ahlak Bilgisi derslerinde daha
fazla din bilgisi verilir ve velilerin, "dier okullarda din dersi az"
gerekesi de kaldrlr ve orada da yeterli eitimi alr. O zaman
dini derslerin says HL'de daha da artrlr.
Gazeteci-6:
Din eitimi zgrlk bir anlayla semeli olarak mfredatta
yer almal. Sadece din kltr ve ahlak dersi gibi bir uygulamayla
ocuklarna din eitimi de vermek isteyen velilerin talepleri
karlanm olmaz.
Sosyal Bilimci-3:
Din eitimi Trkiye'nin kkl bir problemidir. Geni muhafazakr
ve dindar kitleler bir biimde ya Kuran kurslar ya dershaneler
ya da baka yerlere ynelerek din eitim talebini karlamaya
alyorlar. Bu nedenle liselerde "semeli geni din eitimi"
imkanlar oluturulmal. steyen aileler ya da bireyler slamiyet
ile ilgili daha geni bilgi sahibi olabilmelidirler.

176

Gazeteci-4:
Din eitimi dier okullarda da en azndan tercihli derslerle
gelitirilebilir. Byle bir uygulama HL'ye ynelen talebi de
azaltabilir.
Gazeteci-18:
Ailelerin ve ksmen rencilerin, HL'yi semesinde bir gereke
olan, "dini btn, ahlakl yetime" talebine (ksmi de olsa) yant
verilmelidir. Bunun iin, normal ortarenimde din ve ahlak
dersleri zorunlu olmaktan karlmal, buna karlk ders mfredat
deitirilerek tam bir "kateizm/ilmihlal" eitimi salanmaldr.
Yani din dersine katlmay tercih eden renci, u anki genel din
kltrnn yerine artlar, uygulamalar, gelenekleri ve ahlakyla
Mslmanl renmelidir.
Siyaseti-6:
Vatanda "benim ocuuma Kuran okumasn retin" diyorsa
her yerde reteceksiniz. Tabii byle deyince de "bunlar btn
okullar imam hatipletirmek istiyor" gibi bir eletiri duyuluyor.
Bu takdirde din eitiminin arlkla verildii yeni lise modelleri
gelitirirsiniz. Bu Trkiye genelinde 500 tane olmaz da, diyelim
ki her ilde ve byk ile merkezlerinde din dersi arlkl lise
aarsnz ve ocuuna yeterli din eitimi aldrmak isteyen vatanda
oraya gnderir.
STK Temsilcisi-1:
nemli olan udur: din eitimi verecek kiiler gerekten din
eitimi mi verecek, yoksa toplumla, cumhuriyetle hesaplamak
iin mi eitim verecekler? Din dersi okullarda semeli olarak
konabilir. Asla zorunlu olmamal. Din olgusu gzellii, ahlak
bar, insani duygular ne karan bir olgudur. Eer bu olgular
ne karan bir din eitimi verilecekse semeli ders olarak
verilebilir.
Eitim Bilimci-3:
Okullarda semeli deil istee bal din dersleri verilebilir. Semeli
olunca renciden o derste bir baar beklenir. Oysa istee bal
olunca not ortalamasna girmez, baar beklenmez. Eer bir aile
ocuunun din eitimi almasn istiyorsa bunu okula beyan eder.
Biz buna genel bteden para vermeyelim. Mali bir forml
bulunarak rnein okul aile birliine veli makbuz karl cretini
der. Bunun formle edilmesi zor da deildir. Eer okulda yeterli
renci yoksa baka okullardan da renci bulunur snflar
tamamlanr. Bylece din renimi ihtiyac karlanabilir. Ama
aile ocuunun din alimi olmasn, din zerine aratrmalar

Okullarda semeli deil istee bal

din dersleri verilebilir. Semeli olunca
renciden o derste bir baar beklenir.
Oysa istee bal olunca not
ortalamasna girmez, baar
beklenmez.
Eitim Bilimci-3

177

Semeli din dersinin iyi bir ey

olacan dnmyorum. nk bu
Anadolu'nun birok kesinde hemen
semeli olmaktan kp zorunlu din
dersine dnebilir.
Sosyal Bilimci-10

yapmasn isterse, ocuum bu ie temelden balasn diye dnrse

ocuklarn HL'ye gnderir.
Sosyal Bilimci-2:
Din renimini mfredata dahil etmekle sorunu zmenin
mmkn olmadn dnyorum. Byle bir uygulamay kimileri
yeterli bulmayacak kimileri de daha temelde varlna itiraz
edecektir. Sorun sadece "din renimi ihtiyac" deildir;
modernlemenin zellikle eletirilen kodlarna kar gelenein
alternatif tahayyln ina etmektir. HL'nin byle bir ilevi
yerine getirme kapasitesinin de hayli zayf olduunu, oradan daha
fragmante olmu insanlarn yetitiklerini dnyorum. Byle
bir tahayyln karl disiplinler aras bir almann daha yetkin
bir ekilde gerekletirilecei ilahiyat faklteleridir.
Sosyal Bilimci-9:
Semeli din dersi olmaz, nk bu dz rgn eitim srecinde
Peygamber efendimizin hayat ya da meal ya da u ya da bu gibi
din dersleri yerine daha ok ngilizce verilmesi, daha ok dnya
vatanda olmaya hazrlkl ve donanm sahibi insanlarn
yetitirilmesinden yanaym. nk o beyinlerin de belirli bir
kapasitesi var.
Eitim Bilimci-1:
Okullarmzda, din derslerinin ya da Kuran- Kerim ve hadis gibi
konularn semeli olarak konulmas dncesine katlmak
mmkn deildir. Bu uygulamaya gidilmesi halinde bu dersler
ilk frsatta, alternatifleri konulmayarak ve zorlama ile zorunlu
hale getirilir. Bu da liselerin tamamnn HL'ye dnmesi
sonucunu dourur.
Sosyal Bilimci-10:
Semeli din dersinin iyi bir ey olacan dnmyorum. nk
bu Anadolu'nun birok kesinde hemen semeli olmaktan kp
zorunlu din dersine dnebilir. Kald ki Batda byle bir ey
yoktur. Katolik liselerinde bile byle bir eyin olduunu
sanmyorum. Bu erevede belki de ilahiyat liselerine bile evet
diyebilirim ama bu alternatife ok scak bakmyorum...
3.12 Din reniminin erii
Devletin verdii ve vermesi sz konusu olan zorunlu/semeli veya
istee bal din derslerinin ierii bir baka nemli tartma konusu
olarak karmza kyor. Muhafazakr evrelerin dile getirdii
slamiyet temelli, bir nevi ilmihal eitimine birok evre mesafeli

178

ve hatta pheyle yaklayor. Alevilik ve dier slam mezhepleri,

dier dinler, mitoloji ve hatta dinsizliin mfredatta ne lde
yer almas gerektii de ayrca tartlyor.
Gazeteci-21:
Sorun, HL'nin bizatihi varl. HL'ler tamamen kaldrlmal.
mam ve Hatipler, lahiyat Fakltesi mezunlar arasndan
cemaatler tarafndan ibana getirilmeli. Normal liselerde ve
meslek okullarnda da "Dinler Kltr" derslerinde tm dinlerin
tarihleri, bilgileri ve bu arada dinsizlik de eitim programna
alnmal.

ada dnyada din zel alana aittir,

din bir vicdan meselesidir ve bireysel
bir seimdir. Bireyler dini, gelenei
ailelerinden ve sosyal evrelerinden
renirler. Okullarda ocuklara tek bir
din deil tm dinlere dair genel bilgiler
retilmeli.
Gazeteci-17

Gazeteci-17:
ada dnyada din zel alana aittir, din bir vicdan meselesidir
ve bireysel bir seimdir. Bireyler dini, gelenei ailelerinden ve
sosyal evrelerinden renirler. Okullarda ocuklara tek bir din
deil tm dinlere dair genel bilgiler retilmeli.
Gazeteci-22:
u andaki din eitimi de yanl. nsanlara dua ezberleterek din
eitimi yaplmaz. Nasl dua edeceini, namaz klacan insanlar
camide Kuran kurslarnda vs. renmeli. Okullarda ise iin tarihi,
sosyolojik boyutu verilmeli. Dinler nasl ortaya kt, peygamberlik
nedir, nasl geliti, mezhepler nedir, nasl ortaya kt, bunlar
retilmeli.
Sosyal Bilimci-1:
"Din bilimleri" ad altnda baz derslerin okutulmasnn yararl
olaca sylenebilir. Bilgi anda ve bilgi zerine ina olmu bir
"a toplumu"nda (network society) yayoruz artk. Her trl
bilgiye olduu kadar dini bilgiye de ihtiyacmz vardr. Baka
nemli bir ihtiyacmz ise, bu bilgileri hakkyla retecek
uzmanlardr.
Gazeteci-9:
Dier ortaretim okullarnda da din dersleri mutlaka olmal,
fakat bunlar bilimsel "din kltr" dersleri olmaldr. Yani, dier
dinlerin zellikleri de retilmelidir. Hatta mitoloji bile.
Siyaseti-5:
"Yalnz u mezhebin eitimi veriliyor, bunun da verilsin"
dendiinde, eitimi dinselletirmi olursunuz. Baz solcu ve
aydnlarca bu iyi bir eymi gibi syleniyor, halbuki bundan da
kanmak gerekir. nemli olan eitimin dinsel etkilerden uzak,
bilimsel yaplmasdr. Dinler, tarikatlar eitimin yakasndan

179

arndrlmadka ve din dersi istee bal ve notsuz bir ekle

sokulmadka, temel ya da ortaretimin bir esi gibi
dnldke, bir laik eitimden ve eitim birliinden sz
edemeyiz.
Siyaseti-8:
Bu lkede azmsanmayacak kadar Alevi nfus var, 15 milyon.
Bunlar ne yapacaz? Bunun anayasadaki din zgrl ile,
Anayasann 10. ve 24. maddeleri ile badar yan var m? Asl
bunu zmek lazm. Geenlerde Milli Eitim Bakan bir aklama
yapt ve "okullarda Alevi dersi veriliyor," dedi. ama sapan bir
ifade. Sen neye dayanarak bu dersi veriyorsun, hangi kurumla
grtn? Hangi Alevi kurumu ya da bilim adam ile grtn?
Kimden aldn byle bir destek, ne vereceksin, nasl bir Alevilik
dersi vereceksin? nce bunun alt yapsnn hazrlanmas lazm,
bilim adamlarnn toplanmas lazm.
STK Temsilcisi-9:
Din, "Ben devleti idare edeceim" dncesinden vazgemelidir.
Bizim Snni yurttalarmzdan ayrldmz en temel nokta budur.
Alevilerin kamusal alanda hibir talebi yoktur. Olmamtr, olmas
da sz konusu deildir. nk biz biliriz ki, devleti siyaset ynetir,
din ise bir inan iidir. Orada olmas, birbiri ile badamas ve yan
yana durmas ve dinin devleti ele geirmek iin ara olarak
kullanlmasn doru grmeyiz.
Eitim Bilimci-2:
Devlet eer eitim sistemi iinde imam yetitirecekse, tm inan
gruplar iin yetitirmeli. Devlet Snni imam yetitiriyor. Oysa
Trkiye'de farkl inan gruplar var. nsan haklar asndan
bakldnda da yanl eyler yaplyor. Devlet din adam
yetitirecekse, haham da, papaz da yetitirmesi lazm o zaman.

Bu lkede azmsanmayacak kadar

Alevi nfus var, 15 milyon. Bunlar
ne yapacaz? Bunun anayasadaki
din zgrl ile, Anayasann 10. ve
24. maddeleri ile badar yan var
m? Asl bunu zmek lazm.
Siyaseti-8

180

Siyaseti-9:
Alevi vatandalar iin HL ald diyelim, ya da o tr bir okul;
Hanefi iin, Hambeli, Maliki iin de alsn dersek bunun sonu
gelmez. Onun iin, ayn okul iinde bu bilgiler verilir. Verilmesi
durumunda nasl, Hanefi'nin, Maliki'nin, Hambeli'nin yorumu
bu diyorsak, on iki mam erevesinde ia'nn yorumu da bu
diyebiliriz. Ayr bir okul ve stat vermek ne kadar gereki
bilemiyorum, bunun sonu gelmez. Baka talepler kar.
Brokrat-3:
Aznlklarla ilgili olarak Bakanlk erevesinde bir eitim almak
isterlerse zaten bir sorun yok. Alevilik ise slam'dan farkl, slam'n

dnda bir ey deil. Yani Alevi vatandalarmzn Allah inancyla,

Peygamber inancyla, Hz. Muhammed konusunda ve kitap
konusunda bir skntlar yok zaten. Tasavvufi bir oluumdur.
Mevlevilik neyse, Nakilik neyse, Alevilik ve Bektailik de odur...
Siyaseti-3:
Trkiye'de HL Snni cemaate hitap eder. Bu arada Alevi cemaatin
din adam ihtiyacn karlayacak bir tedbir alnmamtr. Bu
tedbir alnmad iin de Alevi vatandalarmz zaman zaman
baz yanl yerlere ekilmi olabilirler. Zamannda HL'yi kurarken
Alevi topluma da hitap edebilseydik, onlarn ihtiyalarna cevap
verebilseydik belki bugn Snni ve Alevi kesimler arasnda bu
kadar kesin izgiler olumazd.

Burada mslman olmayan ailelerin

ocuklarnn da din renimi ihtiyac
karlanmal. Eer Musevi bir aile
ocuuna din eitimi vermek istiyorsa
devlet bunu da karlamak
zorundadr.
Eitim Bilimci-3

Siyaseti-6:
Artk mezhep kavgalar ile vakit kaybetmeye ne Trkiye'nin ne
de dnyann vakti yok. Din konusunu mezhepler st bir
yaklamla ele almamz gerektiini dnyorum. Belki Trkiye'de
Aleviler var falan diyeceksiniz, o vatanda ocuuna din eitimi
aldrmak istemiyorsa, istee bal olacandan zaten aldrmaz. Ya
da program ona gre revize edilir. Din eitimi program ve
mfredat ona gre elden geirilir ve sorun giderilir.
Gazeteci-2:
Din eitimi Fatiha ve kulu vallah bir elhamdan ibaret olamaz.
nsanlar bununla yetinmek mecburiyetinde deil. Belli bir slam
dncesi perspektifi, kutsal kitabn dili olduu iin biraz Arapa,
peygamberin hayat vs.nin de olduu bir eitimin verilmesinde
alacak, yadrganacak bir ey yok.
Eitim Bilimci-3:
Din dersleri semeli yerine istee bal olmal. Semeli olunca
karsna da bir ders koymanz gerekir. Bu dersler de Kuran-
Kerim'in anlam, peygamberimizin hayat olmal. Bu iki ders
yeter. Okullardaki din derslerinde eitim vermemek, artlandrma
yapmamak gerekir. Orada ocuun ailesine, mezhebine, kltrne
ynelik yklemeler yapmayalm. Bu derslerde objektif olunmal,
bir kltr verilmeli. Burada mslman olmayan ailelerin
ocuklarnn da din renimi ihtiyac karlanmal. Eer Musevi
bir aile ocuuna din eitimi vermek istiyorsa devlet bunu da
karlamak zorundadr.
Gazeteci-20:
Bugnk Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersi ihtiyaca cevap
vermemektedir. Farz olan ibadetlerin retilmesi, Kuran

181

okunmasnn retilmesi, Kuran meali (Trke aklamas), Hadis

ile Peygamberlerin ve Peygamberimizin Hayat balklaryla be
temel ders velilerin bavurusuyla isteyen rencilere okutulmaldr.
Sendika Temsilcisi-3:
Tm lise trndeki okullarda, bilimsel yeterlilii Milli Eitim
Bakanl ile Diyanet leri Bakanl'nn birlikte belirleyecei
kapsam ve ierikte slam dinini retmeye ynelik dersler
okutulmaldr. slam Dini, Kuran- Kerim, lmihal, Hadis, slam
Tarihi, Peygamberler Tarihi gibi dersler olmal ve "slam Dini"
dersi zorunlu, dierleri istee bal okutulmaldr.
3.13 zel Okullarda Din Eitimi Mmkn Olmal m?
HL'yi, din grevlisi yetitirmeyi ve vatandalarn din eitimi
ihtiyacn tartrken ister istemez laiklii ve Trkiye'deki
uygulamasn, buna bal olarak da Diyanet leri Bakanl'n
masaya yatrmak durumunda kaldk. Daha nceki blmlerde de
baz rnekleriyle karlald gibi, kimi muhafazakr kii ya da
kurumlarn, devletin dini yaama dorudan mdahale etmemesi
durumunda olayn "yeraltna kayaca" ve birtakm art niyetli
"cemaatlerin" durumundan istifade edecei eklindeki uyarlarnn
altn izmek istiyoruz.
Bununla birlikte, devletin dini hayata karmamas yaklamnn
yava yava bu evrelerde de benimsenmekte olduunu bir kez
daha bu almamzda gzlediimizi hatrlatyor ve din eitiminin
topluma braklmas etrafndaki tartmalar zerine baz grleri
aktaryoruz:

HL, bir yolu bulunup mutlaka devlet

okulu olmaktan kurtarlp zel okul
statsne kavuturulmaldr.
Gazeteci-1

182

Gazeteci-1:
HL, bir yolu bulunup mutlaka devlet okulu olmaktan kurtarlp
zel okul statsne kavuturulmaldr. Bu okullar mutlaka,
yaknlarda hakknda ok konuulan Fransa'daki zel okullar
dzenine sokmalyz. zel okul sfat kazanacak olan bu okullara
devlet bugn yapt yardm (retmen ve yakacak-aydnlatma
giderleri gibi) yine yapacaktr; ama bu okullar artk devlet okulu
saylmayacaktr. Devletin denetimi tabii ki bu okullar zerinde
de olmas gerektii gibi salanacaktr. Ama onlar artk din eitimi
ve retiminin youn olarak verildii zel liselere dnecektir.
Ve tabii bu liselerden mezun olacak renciler de niversite
snavlarna dier devlet lisesi rencileriyle ayn artlar altnda
gireceklerdir.
Sosyal Bilimci-4:
Din eitiminin Devletin zerinden alnmas gerektiini

dnyorum; Devlet bu alandan ekilmeli ve problemin

zmn kalite itibariyle denetleyen bir fonksiyon stlenmelidir.
Eer camilerin imam-hatip ihtiyacn karlamak sz konusu
olunca da devletin camilerde memur istihdamnn ne derece doru
olduunu tartmak lazm. Doruyu herkes biliyor ama gereini
yapmak herkesi korkutuyor

Diyanetin idare sistemi dna

karlmas, din eitiminin de dini
cemaatler tarafndan verilmesi,
bylece Trkiye'de laikliin
liberallemesi ideal olurdu. Bu
yaplmad srece HL sorununun
altndan kalkmak mmkn deil.

Gazeteci-12:
"htiya kadar imam yetitirelim" mant da abestir. Dorusu;
nerede ve ka imamn gerekli olduuna cemaat karar verir. Devlet,
imam hatipleri kapatr, din adamlar zel okulda yetiir. Teknik
okullara, imam hatip ipotei nedeniyle uygulanan ceza kalkar.

Sosyal Bilimci-6

Sosyal Bilimci-6:
HL sorunu, Trkiye'nin dini devlet denetimi altnda tutan laiklik
uygulamasyla ilgili bir mesele. Din ilerinin topluma braklmas,
Diyanetin idare sistemi dna karlmas, din eitiminin de dini
cemaatler tarafndan verilmesi, bylece Trkiye'de laikliin
liberallemesi ideal olurdu. Bu yaplmad srece HL sorununun
altndan kalkmak mmkn deil. Bu liselere hem bir meslek lisesi
olarak, hem de ocuklarnn din eitimi grmesini isteyen dindar
ailelerin taleplerinin karlanmas iin ihtiya duyuldu. Din
cemaatlere braklmadka, devlet din eitimini tekelinde tutmakta
srarl olduu srece, HL'lerden vazgemek kolay deil.
Siyaseti-7:
Devlet din eitimini tamamen halka, zel okullara brakmal.
Eer tam anlamyla laiksek devletin mdahale etmemesi gerekir.
u anda ben milletvekiliyim, benim eim bartl ve birok
yasakla kar karya, ama mantalite olarak benden daha lmldr
ve bana her ey serbest, ona yasak. Bu adalet ilkesi ile uyuuyor
mu?
Sosyal Bilimci-9:
Bir kere laikse ayet devlet, din eitimi vermek onun ii deil;
birtakm vakflarn, ailelerin ii, ama kesinlikle devletin deil.
Din eitimi ne rgn eitimde, ne de baka trl bir eitimde
devletin kurumlarnda yaplacak bir ey deildir; laiklikle eliir.
Gazeteci-7:
Dnyann her yerinde "din renimi ihtiyac"n karlayan okullar
var. Tabii, bunlarn ounluu bu eitimi devlet eliyle deil,
vakflar ve dernekler araclyla yapyor. Devlet, denetim hakkn
hem uygulanan mfredat grerek, hem de ortak snavlarn test
edicilii sayesinde kullanabiliyor. Bu tr bir alma nerilebilir.

183

Eer laik bir lkede din eitiminin

devlet tarafndan verilemeyecei
dncesinden hareket edersek HL'den
nce Diyanet leri'nin konuulmas
lazm. HL'ler bir sonutur.

Ancak bu konunun da bir "rejim sorunu" haline getirilecei ortada.

Aslnda sorun da burada: Devlet bu "ihtiya" tam karlamak
istemedii gibi gnll kurulular tarafndan da yaplmasna rza
gstermiyor.

Siyaseti-4

Sosyal Bilimci-10:
Btn devlet liselerine semeli din dersi koymak yerine zel
ilahiyat liseleri asnlar. Para vererek gndermek isteyenler varsa
gndersin. Veya dini cemaatlerin at zel liseler bu talebi
karlasn. Bu seenek denenmeye deer. Zaten Ruhban okullar
da alyor. Bu konuda en madur durumda olanlar Sryaniler.
Byle olunca, Alevi de aar, Snni de aar kendi okulunu...
STK Temsilcisi-8:
mam yetitirmek veya ocuun dini eitimini vermek laik
devletin ii deil. Bu dindar Mslmanlara verilen bir hizmet de
deil. Bu aralarla Devlet mslman halk kontrol altnda tutuyor.
Din egemenlerin kendi iktidarlarn srdrmede ihtiya
duyduklar nemli bir ara. O yzden dini hayat halka teslim
etmeye hi yanamyor, bu yzden laiklie aykr dme pahasna
kendisi dini hayat dzenliyor ve denetim altnda tutuyor.
Gazeteci-22:
Trkiye'de durum ok zgn. Avrupa'da dini eitim kiliseler
tarafndan veriliyor. Bizde garip bir laiklik sistemi olduu iin
her eyi devlet kumanda ediyor. Din adamnn nasl yetieceine,
camiinin nasl alacana da devlet karar veriyor. Normalde din
adamn dini kurumlarn yetitirmesi gerekir
STK Temsilcisi-3:
Anne-babalarn ocuklarnn dini eitim almalarn istemeleri
onlarn en tabii haklardr. Bu isteklerini devletin resmi kurumlar
veya yine genel kontrolleri devlet tarafndan yaplan zel kurumlar
aracl ile salamalar imkan dahilinde olmaldr.
Eitim Bilimci-2:
HL ayr bir okul olmaldr. Srf ihtiyaca ynelik imam yetitirmeye
ynelik eitim sistemi dnda bir okul olmalar mmkn. Baka
lkelerde cemaatlerle falan sistemin dnda bu ekilde
hallediyorlar.
Siyaseti-4:
Eer laik bir lkede din eitiminin devlet tarafndan
verilemeyecei dncesinden hareket edersek HL'den nce
Diyanet leri'nin konuulmas lazm. HL'ler bir sonutur.

184

STK Temsilcisi-6:
Din eitimi ihtiyac baka ekilde zmlenebilir. Ama Trkiye
artlarnda bu baka ekillerin uygulanmas HL'de
uygulanmasndan ok daha fazla problemlere neden olur. Siz
bunu zel kurumlara vermelisiniz ve bu zel kurumlar da bunlar
istedii gibi anlatabilmeliler. Devlet kendi okullarna bu hakk
tanmazken zel kurumlara bu hakk tanr m? Onun iin bu tr
bir eitimin devlet kontrolnde alnmas bir anlamda din
eitiminin garantisi gibi olur. Yoksa zel kurumlara verilirse, u
anda din eitimini ve HL'yi snrlamak ve engellemek isteyen
kesim bu sefer daha farkl problemler karrlar.
Siyaseti-9:
Desek ki "Devlet bu ie hi karmasn", o zaman cemaatler bu ie
el atarlar ve Vatikan tr yaplanmalar oluur. Zaten bunu
istemedii iin devlet, Diyanet leri Bakanl'n laiklie aykr
bir ekilde devlete balanm. Bu adan bu doru deil, doru
deil ama, sistemin kendisi bunu byle istiyor. Dnebiliyor
musunuz, imamlarn, mezzinlerin maalarn laik bir lkede
devlet veriyor, bu laiklikle tam rtmyor ama Trkiye artlarnda
buna bir anlamda altk. Laiklii sadece devletin dini birtakm
argmanlardan, kurumlardan kurtarlmas, dinin emir ve
buyruklarn devletin esas almamas diyorsanz, bu dorudur ama
eksik bir laiklik olur.
STK Temsilcisi-11:
Trkiye'de henz demokrasinin tam olarak yerletiini sylemek
mmkn deil. nsan haklarnn btn boyutlaryla ve btn
sonularyla, her trl ayrntlaryla toplum ve devlet tarafndan
iselletirildiini sylemek mmkn deil. Trkiye aydnlanma
an yakalayamam, demokrasiyi tam olarak hayata geirememi
bir lke ve bu ereveden bakldnda belli bir sre daha devletin
bu anlamda bir ilevinin olduu kansndaym. Ama toplum
demokratikletike, geriye dn heveslileri ya da bu fobiyi
tayanlar yattka devletin de bu ilevinden vazgemesi lazm.
Ama bir sre daha bunu yapmas lazm. Tabii burada koulun
ikinci ana maddesi; Trkiye gibi farkl din ve mezheplerin olduu
bir lkede bunun da belli bir ileve kavuturulmas, belli bir sisteme
kavuturulmas gerekir. Bu nasl yaplabilir? zel statl birtakm
okullar kurularak mfredat programnn, niversiteler gibi
akredite edilmi okullar m olur, bunlarn sadece mfredatlar ile
mi ilgilenir, bunlara parasal destek verilir mi, verilmez mi... Bunlar
tartmann daha sonraki boyutlardr.

Trkiye aydnlanma an
yakalayamam, demokrasiyi tam
olarak hayata geirememi bir lke ve
bu ereveden bakldnda belli bir
sre daha devletin bu anlamda bir
ilevinin olduu kansndaym.
STK Temsilcisi-11

185

Kukusuz az sayda ki kii ve kurum

HL'nin orta ksmlarnn yeniden
almasn istiyor, ama muhafazakr
evrelerin de byk lde bu konuyu
geride braktklar sylenebilir.

Gazeteci-2:
Bizim "bu ii zeller yapsn" dememiz eitlik ilkesine aykrdr.
Sadece paras olan din eitimi alsn diye bir ey diyemeyiz.
3.14 Sekiz Yllk Kesintisiz Eitim Tartmalar
Saha aratrmamzda, sekiz yllk kesintisiz eitim tartmasnn
byk lde bitmi olduunu gzlemlemitik. Gr ve neri
derleme almamzda da, artk bu konunun en nemli gndem
maddesi olmadn saptadk. Kukusuz az sayda ki kii ve kurum
HL'nin orta ksmlarnn yeniden almasn istiyor, ama
muhafazakr evrelerin de byk lde bu konuyu geride
braktklar sylenebilir.
STK Temsilcisi-4:
lkretimin beinci ylndan itibaren rencinin kalan yln
istedii yerde tamamlamasn istiyoruz. HL'nin orta ksmlar
yeniden almal. Eitim yine zorunlu olmal ,11-12 yla karlmal
ama renci beinci ylndan itibaren istedii yere gidebilmeli.
Gazeteci-4:
Sekiz yl uygulamasndan dnlmemeli ama kesintisiz deil 5+3
eklinde olabilmeli.
STK Temsilcisi-7:
Kesintisiz sekiz ylk eitimden geriye dnlmeyebilir ancak
yeniden gzden geirilip eksikliklerin giderilmesi gerekmektedir.
Din eitimi iin nemli olan ortaokul dneminin
deerlendirilmesi iin HL'nin orta blmleri yeniden alp sekiz
yllk kesintisiz eitime dahil edilmelidirler.
Sendika Temsilcisi-3:
Sekiz yllk zorunlu eitimle, bu eitimin kesintisiz olmas ayn
ey deildir. Biz sendika olarak zorunlu eitimin -anasnfn da
kapsayacak ekilde- on iki yla karlmasn ve 4+4+4 eklinde
kesintili ve ynlendirmeli olmasn savunuyoruz. Zaten 6-18 ya
gurubundaki tm nfusa, hi bir ynlendirme olmadan tek tip
bilgi ve eitim verilemez.
Gazeteci-3:
Sekiz yllk eitimden dorusu ben de ikayetiyim. HL'yi
engellemek iin byk karambol yaand. Mesela yabanc okullara
byk bir darbe vurulduunu biliyorum. Dinin bu kadar
yaygnlamasnn elbette nne geilmeliydi ama bu i zorla da
yaplmaz.

186

Eitim Bilimci-3:
Sekiz yllk eitimden dnlmemeli. HL'nin orta ksmlarnn
almasna da gerek yoktur. Eitimin zorunlu Sekiz yl olmas iyi
bir uygulamadr. Ancak ynlendirmeli olmas gerekirdi. Sekiz yl
doru, ancak ynlendirmesiz oluu yanltr. Ancak yasa kt
dnemde tartma 5+3 veya Sekiz yl kesintisiz olarak tartld.
Bu yanl bir zemindi.
STK Temsilcisi-6:
Sekiz Yllk eitimden dnlmemeli. HL'nin orta ksmlar da
yeniden almamal. Almalarna gerek yok.

Milli Gr hareketi lideri Necmettin

Erbakan'a atfedilen "HL bizim arka
bahelerimizdir" sz yllarca bu
okullarn tepesinde Demokles'in klc
gibi salland. almamzda bu klieyi
de sorduk. Byk bir ounluun bu
klieyi en azndan teorik adan
dorular bir ekilde deerlendirme
yapmas dikkat ekici.

Sendika Temsilcisi-1:
Kesintisiz eitimden asla geri dnlmemelidir. Ancak sekiz yllk
eitimin yetmeyeceini savunuyoruz.
Eitim Bilimci-2:
Zorunlu eitim on bir yl dahi olsa dini eitim yaplmamal. u
anki sistemde renci yalar arasnda farkllk yok. Sorun sistemin
kendini sekiz yllk eitime adapte edememesinde. ocuun daha
salkl karar vermesi iin eitimin on bir yla karlmas gerekli.
Geriye dnlmemeli, ancak ieriinin nitelii arttrlmal.
STK Temsilcisi-1:
Zorunlu eitimin on bir yla karlmas gerekmektedir. ocuk
on bir yllk temel eitimden sonra akln ve mantn daha iyi
kullanabilir. Eer isterse din adam da olabilir, ona gre karar
verebilir.
3.15 "Arka Bahe" ddialar ve AKP ktidaryla Deien ve
Deimeyen
Milli Gr hareketi lideri Necmettin Erbakan'a atfedilen "HL
bizim arka bahelerimizdir" sz yllarca bu okullarn tepesinde
Demokles'in klc gibi salland. almamzda bu klieyi de sorduk.
Byk bir ounluun bu klieyi en azndan teorik adan dorular
bir ekilde deerlendirme yapmas dikkat ekici.
"Arka bahe" tartmalarnn hemen ardndan, HL sorununun
toplumun farkl kesimlerini tatmin edici, uygulanabilir ve kalc
bir zmnn nasl gelitirilebileceini irdeleyeceiz. lk olarak
AKP hkmetinin bu konudaki avantaj ve dezavantajlarn ele
alacak, ardndan bu konuda bir toplumsal uzlama ihtiyac ve
bunun geekleip gerekleemeyeceini tartacaz.

187

Siyaseti-1:
HL sorunu eitimle ilgili teknik bir konu deildir, bal gibi siyasi
bir konudur. Dindarlar, ocuklarn HL'ye gnderenler deildir
bu konuyu siyasi yapanlar, HL konusunu siyasi bir sorun haline
getirenler Mslmanl kafalarna takanlardr. HL herhangi
bir partinin ya da birtakm oluumlarn deil, mslman olan
Trk halknn arka bahesidir.
Gazeteci-19:
HL'ye ynelik bu yok etme operasyonunu merulatrmak iin
bir psikolojik sava sylemi olan "arka bahe" tema's eskidi artk...Ve
artk HL arka bahe olduklar gerekesiyle deil, varlklar
yadsnarak hedef alnyor.
Sosyal Bilimci-11:
HL'nin mdrleri ve retmenleri -tabii marjinaller hariokulun politiklemesine, politik eilimlere savrulmasna byk
lde engel olmulardr. Konya HL'den biliyorum: hem
aknclar, hem lkcler idare tarafndan olaanst bir ekilde
cezalandrlmlardr en hzl olduklar dnemlerde.
Gazeteci-7:
Siyasi bir boyutundan sz edilse bile, HL konusunun temelini
sosyal bir zeminde aramak gerekir. HL konusunu siyasi platforma
bu kadar grnr bir ekilde tanmas Refah Partisi'nin elde ettii
baardan sonra ortaya kmtr. "Arka bahe" benzetmesinin
ska ifade edilen bir syleme dnmesi 28 ubat srecinde bu
okullara pahalya mal oldu. HL'ler, siyasetle ilikilendirilmelerinin
ar faturasn dedi. Son yllarda "siyasal slam" syleminin
hadiselerde ok anlamlar kardn, bu deiim iinde daha da
bilinlenen HL evrelerinin kendilerine "arka bahe" muamelesi
yapacak partilere izin vermeyeceini dnyorum. nk arka
bahe imaj en ok HL mezunlarn rahatsz etti; hatta en ok
onlar madur etti.
Gazeteci-4:
Organik olarak arka bahe olduklar sylenemez ama sosyal taban
olarak muhafazakr partilere daha yakn olduklar sylenebilir.
HL evrelerinin kendilerine "arka
bahe" muamelesi yapacak partilere
izin vermeyeceini dnyorum.
nk arka bahe imaj en ok HL
mezunlarn rahatsz etti; hatta en ok
onlar madur etti.
Gazeteci-7

188

Sosyal Bilimci-4:
lk dme yanl iliklenince sonrakiler hakknda konumak pek
de anlaml olmuyor; evet, HL vaktiyle siyasi partilerin yakn
ilgisini ekti; "arka bahe" gibi grenler oldu; fiiliyatta olup
bitenler, bu kabil dedikodular dorular niteliktedir ama konuya
HL'liler asndan bakmal; onlar bu yanllar dizisinin en masum

kurbanlardr ve neticede olanlar en ok onlar zarara uratm

bulunuyor.
Siyaseti-7:
Bir dnem ideoloji n plandayd. Yanllar, yanl sylemler olmu,
HL zerinden siyaset yaplm olabilir. Tamam kabul ama o,
gemite, o devrede kald. nsanlar deiti, herkes deiti, dnya
deiti.

HL'yi btnyle belli bir partinin

arka bahesi saymak zor. Ancak genel
anlamda muhafazakr (slamcmilliyeti-dindar) eilimlerin arka
bahesi denebilir.
Sosyal Bilimci-3

Gazeteci-6:
Birileri arka bahe olarak kullanmak isteyebilir sonuta bu
potansiyele sahip, fakat bu illa da arka bahe olduklar anlamna
gelmez.
Sosyal Bilimci-1:
HL mensuplarn yekpare bir toplumsal entite olarak kabul etmek,
sosyolojik adan mmkn olmayan bir iddia mertebesindedir.
Buna bal olarak, her sa partinin bu kitle nezdinde dorudan
kabul grmesi gibi bir hususa da itibar edemeyiz. Dolaysyla, HL
kitlesi ile bir sa parti arasnda birebir bir rtme son tahlilde
mulak bir izah olarak kalmaya mahkumdur.
Gazeteci-23:
Trkiye'de "Siyasal slam m HL'yi oaltt, HL mi siyasal slam'
gelitirdi, yoksa ikisi birbirini mi tetikledi?" sorular bana dmn
merkezi gibi grnyor.
Sosyal Bilimci-3:
Baz partiler HL'yi "arka bahesi" olarak grmlerdir. lk dnem
AP, daha sonra RP ve MHP. Bu partilerin desteiyle alm bir
okul, doallyla bu partilere ynelmilerdir. Ayrca bu okullara
srekli irtica yuvas, gerici diye bakan sol-elitist partilerin de bu
"arka bahe" retmede bir paylar bulunmaktadr. HL'nin iinde
yaad toplumsal koullar, tarihsel dnem ve blgesel zellikler
de nemli. rnein bir Elaz'daki HL, bir Konya'ya gre daha
milliyeti olabilecektir. Kukusuz, HL'yi btnyle belli bir
partinin arka bahesi saymak zor. Ancak genel anlamda
muhafazakr (slamc-milliyeti-dindar) eilimlerin arka bahesi
denebilir. Dindarlarn, ANAP'tan ayrarak RP de siyasalatklar
bir ortam da HL'liler de ayn siyasallamaya ynelmi olabilirler.
Gazeteci-17:
HL'nin rencilerine belirli bir dnya grn verdiini
biliyoruz. Bu anlamda bu liselerin baz oluumlara ev sahiplii
yaptn dnyorum.

189

AKP direnmiyor. Tabii karlatklar

zorluklarn bazlar gerekten etin.
Ama daha nemli bir ey var ki
demokrat bir kamuoyu da yok ortada.

Gazeteci-5:
HL sorunu siyasaldr. Milli Gr'n arka bahesiydi, imdi
AKP'nin arka bahesi haline getirilmeye allyor.

Gazeteci-2

Gazeteci-14:
HL'nin arka bahe olduu doru, hatta artk n bahe de diyebiliriz.
Gazeteci-5:
AKP bu sorunu istedii gibi zebilir. Mecliste ounluktadrlar.
Anayasay bile deitirebilirler.
Gazeteci-14:
AKP istedii dzenlemeyi yapabilir, ama yargdan dner.
Gazeteci-15:
Birileri, bartsn ve katsayy, dindar kesimin yksek eitimden
dlanmas amacyla manivela gibi kullanyorsa, uyum adna,
iktidarn teslimiyeti davranmas beklenmemelidir.
Brokrat-3:
HL meselesinin zlmesinde AK Parti Hkmetinin bir avantaj
var. nk AK Parti hkmetinin yapaca doru bir operasyona
muhafazakr kesimler, farkl dnceleri olsa bile fazla ses
karmayacaklardr. Bakas yapsa karrlard. Mesela barts
meselesini de CHP zer, onu AK Parti zemez. CHP zerse
hem sempati toplar hem de yani bir mesele halledilmi olur. Ama
AK Parti zmek istedii zaman eitli diren gruplarn karsnda
bulacaktr.
Gazeteci-19:
AKP'nin istedii dzenlemeyi yapmasnn kolay olduunu
sanmyorum. nk bu alanda her trl anti-demokratik giriimi
gze ald izlenimi veren bir evre var. Soruyu belki yle koymak
lazm: Trkiye eitim alannda toplumun bekledii demokratik
atlmlar yapabilecek bir demokrasi terbiyesine ulaabildi mi? Bu
terbiye, toplumdaki her odan iine sindirdii bir olgu haline
geldi mi?
Gazeteci-2:
AKP bunu havu gibi gsterdi sonra geri ekildi. Bu ncelik
meselesi. Birinci ncelii bu deil AKP'nin. Baka hesaplar giriyor
ii iine. "Kurumlar direniyor" diyorlar. O zaman siz de direnin.
Bunun siyasi, hukuki yntemleri var. AKP direnmiyor. Tabii
karlatklar zorluklarn bazlar gerekten etin. Ama daha
nemli bir ey var ki demokrat bir kamuoyu da yok ortada.

190

STK Temsilcisi-3:
HL meselesinin ciddi bir sorun olduu gn gibi ortadadr. Bunun
sorun olmaktan kurtulmas iin, ncelikle bu konuyu sorun haline
getiren kesimlerin daha sakin bir tarzda dnmeleri icap
etmektedir.
Gazeteci-13:
ok iyi biliyorum ki, bu konuyu serinkanl olarak konumak kolay
deil. nk araya hemen ideolojik saplantlar giriyor. Herkes
birbirine gol atma, bileini bkme psikolojisine kaplyor. Oysa bu
toplum u son 4-5 yl iinde ne tabular ykt, ne zihniyet devrimleri
gerekletirdi. Tabii nmzde yle psikolojik bir sorun var.
Babakan, imam hatip okulu mezunu. Dolaysyla kendisinin de
mezun olduu bir okulu normal liseye evirebilir mi?
Gazeteci-17:
HL yllar boyunca siyasete alet edilmiler ve yle grnyor ki
bugn onlar siyasetten soyutlayarak tartabileceimiz bir zemin
bulmak ok zor, ayn trban konusunda olduu gibi.
Siyaseti-2:
HL'nin de dier meslek liseleri ile birlikte ele alnp bilimsel,
Trkiye ve dnya ihtiyalarna uygun olarak, poplist yaklamdan
kesinlikle uzak deerlendirilip, mterek paydada, iktidar ve
muhalefeti ile, entellekteli ile, normal vatanda ile bu
konsenssn salanacana inanyorum. Bunlarn artk problem
olmaktan kmas lazm.
Gazeteci-8:
HL sorunu geici dzenlemeler, yasal erevelerle alamaz.
znde siyasi olan bir sorun siyasi temelde zlebilir. Bunun da
yolu, toplumun gerekle yzlemesi, her kesimiyle tartmas ve
toplumsal uzlamaya varmasndan gemektedir.
Brokrat-1:
HL ile ilgili objektif verileri rasyonel ve gereki bir yaklamla
ele alr, ona gre deerlendirip nlemlerinizi alrsanz, hi kimse
rahatsz etmeden, toplumda bir karmaa oluturmadan, belli
toplumsal kesimleri kstrmeden sorunu hal yoluna koyabilirsiniz.
Fakat bunlara kafa yorulmad iin alnan her karar yeni
sorunlarn domasna neden oluyor. Sorunun zm iin
uzmanlar siyasilerle de bir araya gelip konumal. Siyasi platformda
bir uzlama salamalyz. Din eitimi siyasi polemiklere konu
edildii srece lke kaybediyor... Oradan alp bilimsel zemine
nakletmeliyiz.

HL ile ilgili objektif verileri rasyonel

ve gereki bir yaklamla ele alr, ona
gre deerlendirip nlemlerinizi
alrsanz, hi kimse rahatsz etmeden,
toplumda bir karmaa oluturmadan,
belli toplumsal kesimleri kstrmeden
sorunu hal yoluna koyabilirsiniz
Brokrat-1

191

Siyaseti-4:
nyargsz olarak oturulup konuulsayd, herkes, samimiyetle bu
sorunun zm dncesinden hareket etseydi, bugn
Trkiye'nin gndeminde HL meselesi olmazd, yaanmazd.
Sosyal Bilimci:
Tm bu gerilim ve atmalardan sonra "zm" konusunda
herhangi bir evreyi germeyecek, makul bir uzlamann gerek
toplumsal iklim, gerekse forml olarak salanmas halinde buna
uyum gsterileceini beklemek gerekir.
Siyaseti-3:
Bir eitim uras toplanabilir. Her dnceden insana da ak
olmas lazm bu urann. Bu urann sonucunda gereki bir
zme gidilsin. Soruna zm aranrken kimse taraf olmamal
ve salkl bir zm bulunmaldr.

nyargsz olarak oturulup

konuulsayd, herkes, samimiyetle bu
sorunun zm dncesinden
hareket etseydi, bugn Trkiye'nin
gndeminde HL meselesi olmazd,
yaanmazd.
Siyaseti-4

Gazeteci-23:
Bugnk demokrasi terbiye ve kltrmzle bu sorunu zemeyiz.
Ayrca kresel ortam da Trkiye'nin bu sorunu zmesine elverili
deil. Sadece Trkiye'nin kutuplar deil, dnya artk din olgusunu
feci ekilde smrrken byle bir meseleyi serinkanl biimde
tartp yoluna koyamazsnz. Sadece Trkiye deil, btn dnya
dini de, laiklii de iren bir biimde smryor. Gizli servislerin
boazna kadar iine gmld terr ve szde bu terre kar
mcadele ad altnda dnya fiilen din savana doru srklenirken
bu meseleyi demokratik bir fanus altna alp mzakere edecek iyi
niyete de, kaliteye de sahip bulunduumuzu dnmyorum.

Ek 1
STK'lara sorular:
mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
HL'nin bugnk durumlarn nasl deerlendiriyorsunuz?
Eer bugnk durumda sorun ya da sorunlar gryorsanz zm neriniz
nedir?
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi
gereken bir sorun mudur? Eer yleyse bu sorun nasl zlr?
HL'ye ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde
giderilebilir mi?
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Sekiz yllk kesintisiz eitimimden geri dnlmeli mi?
HL'nin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
Srekli tartma konusu olan HL'ye ynelik kalc bir zm iin neriniz var
m?

192

Ek 2
Eitim Sendikalarna Sorular:
mam Hatip Liseleri (HL)'de gnmz itibariyle sorun ya da sorunlar gryor
musunuz?
Eer bir sorun gryorsanz bir eitim sendikas olarak zm nerileriniz
nedir?
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi
gereken bir sorun mudur? Eer yleyse bu sorun nasl zlr?
HL'ye ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde
giderilebilir mi?
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
HL'nin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
Ortaretimin yeniden yaplandrlmas projesinde "din eitimi" ve mam Hatip
Liselerine ynelik nasl bir dzenleme neriyorsunuz?

Ek 3
Eitim Bilimcilere Sorular:
Bir eitim kurumu olarak mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
HL'nin bugnk durumunu nasl deerlendiriyorsunuz?
Eer bugnk durumda sorun ya da sorunlar gryorsanz zm neriniz
nedir?
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi
gereken bir sorun mudur? Eer yleyse bu sorun nasl zlr?
HL'ye ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde
giderilebilir mi? Din eitimi okul mfredatlarnda yer almal m?
Bir eitim bilimci olarak normal liselerde semeli olarak varolan din dersleri
dnda semeli olarak Kuran Kerim, hadis gibi derslerin retilmesine nasl
yaklayorsunuz?
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
mam Hatip Lisesi okul ve renci says snrlandrlmal m?
HL'nin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
Milli Eitim Bakanl'nn gndeminde olan "Ortaretimin Yeniden
Yaplandrlmas" projesinde "din eitimi" ve mam Hatip Liselerine ynelik
nasl bir dzenleme neriyorsunuz?

Ek 4
Sosyal Bilimcilere Sorular:
mam Hatip Liseleri (HL)'de bir sorun gryor musunuz?
Eer bir sorun gryorsanz zm neriniz nedir?
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi
gereken bir sorun mudur? Eer yleyse bu sorun nasl zlr?
HL'ye ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde
giderilebilir mi? Din eitimi okul mfredatlarnda yer almal m?
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
HL'nin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii
mi ifade ediyor? Eer ediyorsa Bu nasl bir kimliktir?

193

Ek 5
Gazetecilere Sorular:
mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz?
Gryorsanz zm nerileriniz nedir?
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi
gereken bir sorun mudur? Eer yleyse bu sorun nasl zlr?
HL'ye ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde
giderilebilir mi? Din eitimi okul mfredatlarnda yer almal m?
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
HL'nin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii
mi ifade ediyor? Eer ediyorsa Bu nasl bir kimliktir?
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken
teknik bir sorun mudur?
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite
iin nlerini amal m?
AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak
gryor musunuz?
AKP HL'ye ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda
nlerini amazsa puan kaybeder mi?

194

4
BLM IV
SONU VE NERLER
Trkiye, imam ve hatip yetitiren okullarla ilk olarak 1924 ylnda
tant. Tevhid-i Tedrisat Kanunu'na dayanlarak ilk olarak 1924
ylnda 28 merkezde "mam Hatip Mektepleri" ald. Bu okullar
renci yetersizlii nedeniyle 1930 ylnda kapatld. 1949 ylnda
CHP hkmeti, "mam Hatip Kurslar" ad altnda on ay sreli
kurslar at. Bu kurslarn mr 1951 ylnda Demokrat Parti
hkmeti dneminde alan "mam Hatip Okullar"na kadar
srd. 10 Ekim 1951 sayl Mdrler Komisyonu karar ile 7 ilde
mam Hatip Okullar (HO) ald. Bu okullar birinci devresi drt,
ikinci devresi yl olan ve bir btn tekil eden okullard. 19631964 renim ylnda HO'ya ilk defa parasz ve yatl renci
alnd.
12 Mart 1971 askeri mdahalesinden sonra yaplan dzenleme ile
mam Hatip orta ksmlar kapatlarak sresi drt yla indirildi.
1973 ylnda Naim Talu Hkmeti dneminde Milli Eitim Temel
Kanunu'nda yaplan deiiklikle mam Hatip Okullar'nn ad
"mam Hatip Lisesi" olarak deitirildi ve mezunlarnn fark
dersleri vermelerine gerek kalmadan niversitelerin edebiyat
kollarna gidebilme hakk tannd. 1976 ylnda Dantay karar
ile ilk defa HL'lere kz renci alnmaya baland.
26 Ocak 1974'te kurulan MSP-CHP Hkmeti HL'nin iki yl nce
kapatlan orta ksmlarn tekrar at. ki dnem halinde Sleyman
Demirel liderliinde lkeyi yneten Milliyeti Cephe hkmetleri
toplam yl dokuz aylk iktidarlar dneminde 230 yeni HL
at. 1980 ylna gelindiinde Trkiye'deki HL says ortaokul
dzeyinde 374 lise dzeyinde ise 333'e ulamt. HL'de renim
gren renci says ise 1980 yl itibariyle 200 bini geti. 12 Eyll
Ynetimi Milli Eitim Temel Kanunu'nun 32. Maddesini
deitirerek HL mezunlarnn niversitelerin tm blmlerine
girmesine olanak tanyan dzenlemeye imza att. Turgut zal
hkmetleri dneminde yeni HL almas yerine nitelik
artrlmas yoluna gidildi: Anadolu mam Hatip Liseleri ald,
varolan okullar ubeler eklinde byd. Bu durum "yatay byme"
olarak adlandrld.
1997 ylna gelindiinde HL'de renim gren renci says 500
binin zerine okul says ise 612'ye ulat. 28 ubat srecinin
ardndan 16 Austos 1997 tarihinde kabul edilen sekiz yllk
kesintisiz eitim ile HL'nin orta ksmlar kapatld. YK Genel
Kurulu'nun 30 Temmuz 1998 tarihinde getirdii katsay

195

Muhafazakr kesimlerin ocuklarnn

dinlerini renmesi iin tek adres
olarak gsterdikleri HL'ye ilikin
toplumun tm kesimlerinin mutabk
kalaca uygulanabilir bir zm
ihtiyac her geen gn daha fazla
ortaya kyor.

dzenlemesiyle de HL mezunlarnn ilahiyat faklteleri dndaki

fakltelere girmeleri zorlat. Bu iki dzenlemenin etkisi kendini
hemen gsterdi ve HL rencisi says 2002-2003 renim ylnda
64 bin 534'e kadar dt. Bir sonraki yl yeni kaytlardaki artla
bu say 84 bin 898'e kt. Kimi yorumculara gre bu artn nedeni
AKP Hkmeti'nin i bana gelmesi ve katsay probleminin
ortadan kaldrlaca ynndeki beklentilerdi.
4.1 Neden Byle Bir alma?
Bugn itibariyle HL, hl zlmesi gereken bir sorun olarak
ortada duruyor. Muhafazakr kesimlerin ocuklarnn dinlerini
renmesi iin tek adres olarak gsterdikleri HL'ye ilikin
toplumun tm kesimlerinin mutabk kalaca uygulanabilir bir
zm ihtiyac her geen gn daha fazla ortaya kyor. Bu ihtiyaca
bir lde cevap verebilmek iin u admlarn zorunlu olduunu
tespitle ie balamtk:
nce HL olgusunu zlmesi gereken bir sorun olarak kabul
etmek;
Bu sorunun tarihsel bir perspektifte btn ynlerini objektif ve
nesnel bir ekilde ortaya karmak;
Bizzat yaayanlarn (renciler, retmenler, idareciler, veliler,
mezunlar...) sorunu nasl algladklarn ve ne gibi zm nerileri
dndklerini bizzat kendilerinden renmek;
Devletin ilgili birimlerinin sorunla ilgili almalarn, projelerini,
niyet ve kayglarn belirlemek;
Toplumun her kesimi tarafndan kabul edilebilir zm nerileri
gelitirebilmek iin siyasetilerin, eitim sendikalarnn, farkl
alan ve grlerden vatandalarn oluturduu sivil toplum
rgtlerinin ve kanaat nderlerinin gr ve nerilerini derlemek;
Uygulanabilir zm nerileri iin eitim bilimcilere ve farkl
disiplinlerden sosyal bilimcilerin bilgi, deneyim ve grlerine
bavurmak.
4.2 Gnmzde HL Sorunu
Bu alma iin alt mam Hatip Lisesine gittik, incelemeler yaptk,
gzlemlerde bulunduk. Anadolu HL'ler saylmazsa HL'nin
tmnn renci kapasitelerinin ok altnda faaliyetlerini
srdrdn grdk. Dier okullarda snflarda 60'a yakn
renci eitim grrken HL'nin snf mevcutlar dk, derslikler
bo... Bir zamanlarn talebini karlayabilmek iin yaplm ek
binalar kullanlmadklar iin bakmsz kalm, virane
grnmnde...
Fiziki grnmn ksaca zetlediimiz HL'nin i dnyasna

196

ilikin elde ettiimiz bulgularn bir ksm fiziki grnmyle

paralellikler arz ediyordu. stanbul'dan iki, Adana, Samsun,
Diyarbakr ve Erzurum illerinde birer HL'ye gittik. Buralarda
29'u erkek, 30'u kz toplam 59 renci, 13 HL retmeni, 8 HL
idarecisi, 38 mezun ve 24 veli ile birebir "derin mlakat" ve rportaj
yaptk. Elde ettiimiz verilerle HL'nin bir fotorafn ekmeye
altk. Grmeler sonucu elde ettiimiz bulgular yle
sralayabiliriz:

niversite ans olmad iin HL'ye

ok az bavuru oluyor. dareciler okul
kapanmasn diye propaganda afileri,
brorler hazrlayarak renci
bulmaya alyor. Gittiimiz 6 HL'de
de kapasitesinin altnda renci vard.

Katsay: HL bileenleri olarak tanmlanacak renci, retmen,

idareci, veli ve mezunlarn aznda tek bir kelime vard: Katsay.
Tmne gre niversite snavnda uygulanan katsay ayrmcl
adaletsizlikti ve bunun bir an nce giderilmesi gerekiyordu.
Nicelik Sorunu: niversite ans olmad iin HL'ye ok az
bavuru oluyor. dareciler okul kapanmasn diye propaganda
afileri, brorler hazrlayarak renci bulmaya alyor.
Gittiimiz 6 HL'de de kapasitesinin altnda renci vard.
Nitelik Sorunu: lkrenimin ardndan okuma niyeti olmayan
renciler parasz, yatllk ve burs olanaklaryla ikna edilerek
okullara getiriliyor. Bu durum HL renci profilinde nitelik
olarak ciddi bir de yol am durumda. Aileler baarl
ocuklarn dz liseye, baarsz ocuklarn HL'ye gnderiyor.
rencilerde "nasl olsa niversiteye giremeyeceiz" diye derslere
ciddi bir ilgisizlik ve genel anlamda motivasyonsuzluk sz konusu.
Kzlar ve Barts: Grme gerekletirdiimiz erkek
rencilerin ounluu ky kkenliydi. Bu durumun tm HL
iin geerli olduunu idarecilerden rendik. Ancak erkek
renciler iin aba sarf eden idareciler iin kz renci problemi
sz konusu deil. Muhafazakr aileler hala kz ocuklarn bu
okullara gndermeye devam ediyorlar. zellikle Anadolu'da bir
ok yerde barts yasana gz yumulmas kz rencilerin bu
okullar tercih etmesinde nemli rol oynuyor. Bykehirlerde
ise barts yasa daha sk uygulanyor bu nedenle dile getirilen
sorunlar arasnda barts nemli bir yer tutuyor. retmen ve
idarecilere gre kz renciler daha baarl, bunu kzlarn kent
kkenli olmalarna balyorlar. Kz rencilere "HL'ye
gitmeseydiniz baka okula gider miydiniz?" diye sorduumuzda
yarya yaknndan "Hayr gitmezdim" karln aldk. Hayr
yant byk kentlerde daha fazla oldu.
Stat Karmaas: Aratrma srasnda idareciler okulun statsnden
yana dertliydi. Onlara gre bu okullar meslek lisesi statsnde
ama bu okullara imam ya da hatip olmak iin gelen renci
neredeyse yoktu.
HL'ye Gitme Gerekeleri: rencilere neden HL'yi setiklerini
sorduumuzda ounluu "Kendi isteimle" eklinde yant verdi.

197

renci velileriyse ocuklarnn pozitif

bilimlerin yannda dini bilgileri
almas iin bu okullara gnderdiklerini
ifade ettiler. HL ortamnn daha iyi
olduu, ocuklarnn daha ahlakl
olaca dncesi velilerin gerekeleri
arasnda nemli yer tutuyordu.

198

renci velileriyse ocuklarnn pozitif bilimlerin yannda dini

bilgileri almas iin bu okullara gnderdiklerini ifade ettiler. HL
ortamnn daha iyi olduu, ocuklarnn daha ahlakl olaca
dncesi velilerin gerekeleri arasnda nemli yer tutuyordu.
Din Hizmetlisi Yetitirme: HL mfredatnn tek bana din
grevlisi yetitirmeye yetmeyecei konusunda tam bir mutabakat
gzlemledik. Mezunlara ynelik "Aldnz eitimin din adam
olmaya yeterli olduunu dnyor musunuz" sorusuna
ounlukla "Hayr" yant aldk. Zaten renciler arasnda da din
grevlisi olacan syleyen pek yoktu.
HL Alglar: renciler arasnda HL'de renim grdne
piman olanna rastlamadk. Kzlarda barts takabilmek,
normal eitimle birlikte din eitimi alabilmek, iyi arkadalk
ilikileri, retmen ve idarecilerle iyi ilikiler, kt alkanlklardan
uzak olmak gibi memnuniyet gerekeleri sraladlar.
mam Hatiplilik Olgusu: Aratrmaya katlan byk ounluk
bir mam Hatiplilik olgusunun varolduunu belirtti. Olguyu tarif
ederken bir dizi milliyeti ve muhafazakr deer sraland ve HL
mezunlar arasndan "terrist, hrsz, hortumcu" kmad srarla
tekrarland. HL'ye nyargyla bakld ikayetiyle ok az
karlatk.
Dayanma Alar: Bilinenin aksine HL mezunlar arasnda ok
gl dayanma alar mevcut olmadn saptadk. Genellikle
dnem arkadalar birbirleriyle grmeye alyor. "Devaml
gryoruz" yant daha ok imamlk yapan mezunlar arasnda
ne kyor. Mezunlarn byk ksm HL'deki gelimeleri
yakndan izliyor. Ancak byk ehirlerdeki profesyoneller arasnda
HL balar yok denecek kadar az ve gelimelere daha az duyarllar.
HL'lilerin Toplum Algs: HL rencileri, retmenleri,
yneticileri, mezunlar ve renci velilerinin toplumun geri kalan
ksmna son derece pheci bir ekilde yaklatklarna tank olduk.
Dier liselerde fuhu, iki, sigara ve uyuturucunun alp ban
gittiini belirtip HL'yi bir nevi "artlm blge" olarak
tanmladlar. Dier okullara ynelik olumsuz bak asnn
zellikle kz renci velilerinde baskn olduunu gzlemledik.
Toplum ve Devletin HL'ye lgisi: HL camiasnda genel olarak
toplumun HL'ye eskisi gibi sahip kmad gr hakim.
renciler byk lde yalnz brakldklarn dnyorlard.
Devletten ikayet vard, ancak bu ikayet fkeli bir ekilde da
vurulmuyordu.
AKP ktidaryla Deien Durum ve Yeni Umutlar: AKP'nin
iktidara gelmesiyle birlikte HL'nin durumunun deiecei
beklentisi hakim olduunu gzledik. AKP'nin katsay
uygulamasn deitireceine ilikin grleri ayr grupta
toplamak mmknd. Bunlarn ilki, "kesinlikle zecek" derken

ikinci grup temkinli bir iyimserlie sahipti ve zmn zaman

alaca inancndayd. Son grupsa ktmser olmamakla birlikte
zmn hkmetin deil devletin ii olduuna inanyordu.
Kiisel Umutlar: Hemen hemen tm renciler niversiteye
devam etmekten yanayd. Katsay problemi zlmezse birounun
hedefi eitim fakltelerine ya da ilahiyat fakltelerine gitmekti.
niversite tutkusu kz rencilerde daha youndu. renciler,
katsay farkllna ramen HL'ye geldiklerini, nk bunun bir
ekilde giderileceine inandklarn sylediler.
HL'nin Geleceine Ynelik Gr ve Temenniler: Katsay
farkll srd srece HL'nin cazibe merkezi olmayaca
grnn hakim olduunu grdk. Ancak katsay farkll
giderilse dahi HL'nin eski parlak gnlerine dneceine inanan
retmen ve idareci says azd. HL'nin olmad bir Trkiye'yi
dnmek bile okul idarecilerin rktyordu. Onlara gre, "HL
olmazsa din eitimi kontrolden kar"d. Katsay kaldrlmas
durumundaysa HL'ye 1997 ncesi olduu gibi youn bir bavuru
olaca konusunda herkes hemfikirdi. Bunun yarataca sorunlara
karlk baz idareci ve retmenler kontenjan snrlamas
getirilebileceini belirttiler.
Semeli Din Dersleri: Liselerde semeli Kuran, hadis, gibi derslerin
konulmas durumunda HL'ye ilginin azalp azalmayacan
sorduumuz rencilerin tm "azalr" dedi, ancak bu durumda
HL dndaki liselere gideceini syleyenlerin oran dk oldu.
retmen, mezun ve veliler de genellikle bunun "iyi bir fikir"
olduunda birletiler. lerinde "devlet"in buna izin vermeyeceini
syleyen kmad. HL idarecilerindeyse, dier liselerde din
retimine ilikin dersler olduu takdirde HL'ye ilginin azalaca,
HL'ye gerekten din grevlisi olmak isteyenlerin gelecei
konusunda bir gr birlii olduunu gzledik.
4.3 AKP Hkmetinin HL Sorununa Bak
HL'nin bugnk durumunu bir "zlme" olarak adlandrabiliriz.
1990 balarndan itibaren zirveye kan HL, 1997'deki
mdahalelerden sonra hzla irtifa kaybetti. Ne var ki aradaki tek
fark daha az renciyle renimin devam etmesi deil. Normal
olarak, saynn azalmasyla artmas beklenen nitelik de iyice
dm durumda.
Yerel seimlerin arifesinde alt HL'ye gittik. Kendisi de HL
mezunu olan Babakan Recep Tayyip Erdoan'n miting
alanlarnda meslek liseleriyle ilgili verdii her sz ve vaadin HL
rencilerinin yreklerini nasl kpr kpr ettirdiine tank olduk.
almamz srasnda hkmetin katsayy 2004 SS snavna
kadar kaldrma konusunda kararl olduunu ak bir ekilde

HL'nin bugnk durumunu bir

"zlme" olarak adlandrabiliriz.
1990 balarndan itibaren zirveye
kan HL, 1997'deki mdahalelerden
sonra hzla irtifa kaybetti.

199

saptamtk. Nitekim AKP bu konuda ok ciddi bir adm att. 4

Mays 2004 gn Bakanlar Kurulu tarafndan TBMM'ye sunulan
Yksekretim Kanunu ve Yksek retim Personel Kanununda
Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun Tasarsnn 5. Maddesi'yle
2547 sayl Kanunun 45. maddesinin (a) fkrasnn aadaki ekilde
deitirilmesi ngrld:
"a. Yksekretim kurumlarna, renci Seme ve Yerletirme
Merkezi'nin yapaca snavla girilir. Bu snava temel tekil etmek
zere, Milli Eitim Bakanl genel ortaretim ve mesleki-teknik
ortaretim kurumlarnn program/alan/kol/blmlerini; szel,
eit arlk ve saysal olmak zere grupta toplar. Yksekretim
Kurulu Bakanl da yksekretim programlarn; szel, eit
arlk ve saysal olmak zere puan trnde gruplandrr ve
hangi ortaretim program/alan/kol/blmnn hangi
yksekretim programna karlk geldiini bu suretle
ilikilendirir. Herhangi bir genel veya mesleki-teknik ortaretim
kurumu mezunu, renci Seme Snavnda ortaretimdeki
kendi program/alan/kol/blmn tercih ederse, hesaplanacak
olan ortaretim baar puan (0.80) katsaysyla arplr.
Ortaretimdeki program/alan/kol/blm szel olan renciler
eit arla dayal bir yksekretim programn tercih ederse
ortaretim baar puan (0.60) katsay ile, saysala dayal bir
yksekretim programn tercih ederse (0.45) katsay ile arplr.
Ortaretimdeki program/alan/kol/blm eit arlk olan
renciler szel ya da saysala dayal bir yksekretim programn
tercih ederse ortaretim baar puan (0.60) katsay ile arplr.
Ortaretimdeki program/alan/kol/blm saysal olan
renciler eit arla dayal bir yksekretim programn tercih
ederse ortaretim baar puan (0.60) katsay ile, szele dayal bir
yksekretim programn tercih ederse (0.45) katsay ile arplr.
Adaylarn ortaretimdeki baarlar; renci Seme ve
Yerletirme Merkezi tarafndan gelitirilecek bir yntemle
ortaretim baar puan olarak hesaplanr ve bu puan
yksekretim kurumlarna giriteki renci Seme Snav
puanna eklenir. Dil snav ve puan tr ile bu adaylarn
yetitirilmesine ilikin esaslar ise Yksekretim Kurulu tarafndan
belirlenir. Snav sorular, yksekretime giriteki puan trleri
dikkate alnmak suretiyle, genel ortaretimin tm mfredat
gzetilerek hazrlanr. Yksekretim kurumlarna giri ile ilgili
dier usul ve esaslar, Milli Eitim Bakanl ile Yksekretim
Kurulunca birlikte karlacak ynetmelikle dzenlenir."
Aslnda hkmet katsayy olduu gibi kaldrmak istiyordu, ancak
HL'nin yeniden bir "cazibe merkezi" haline getirebilecek byle
bir uygulamann douraca tepkileri dnerek son anda bylesi
bir "ara forml"e bavurdu ve deiiklii hzl bir ekilde

200

yasalatrd. Ne var ki HL'ye phe ile bakan kesimler, bu

deiiklii bir "ara forml" ve dolaysyla bir "uzlama aray"
olarak grmediler ve tepkilerini ok sert bir ekilde dile getirdiler.
YK ve niversite rektrlerinin ban ektii itiraz cephesine en
arpc destek, Genelkurmay Bakanl'nn yazl aklamasyla
geldi. AKP hkmetine nyargl bakmayan byk medya ve baz
nde gelen gazeteciler de bu dzenlemeye, laiklie aykr olduu
ve Aralk 2004 tarihinde AB ile yaplacak mzakereleri olumsuz
etkileyecei gerekesiyle tavr ald. Nihayet Cumhurbakan Ahmet
Necdet Sezer'in veto ettii yasa deiiklii, "AB'yi ncelikli gndem
maddesi olarak gren" hkmet tarafndan donduruldu.
4.4 Katsay Ne Kadar nemli?
Her ne kadar HL rencilerinin, onlarn velilerinin nerdeyse
tamam, bu okula sempatik bakan kii ve evrelerin byk blm,
en nemli ve belki de tek sorun olarak katsayy grse ve gsterse
de Trkiye'nin HL sorunu, bir yasann tek bir bendinin
deimesiyle zlecee hi benzemiyor.
Yaptmz inceleme ve grmelerde brokrasinin ilgili birok
biriminin ve buralardaki baz yetkililerin de sorunu sadece
katsayya indirgemediklerine tank olduk. 28 ubat srecinde HL
aleyhine yaplan dzenlemeler yntem olarak yanl bulunup
knansa da, bu okullardaki ar ylmann nne geilmi
olmasnn brokraside belirgin bir rahatlama yarattn
gzlemledik. Sz konusu kiiler, katsaynn yeniden kaldrlmasyla
doabilecek olan talep patlamasndan ak bir biimde
endieleniyorlar; bu nedenle, katsaynn kaldrlmas yerine ksmi
iyiletirmeyi tercih ettiklerini dile getiriyorlard.
Bir dier rahatszlk konusu, Trk eitim sisteminin tm
sorunlarnn byk lde HL'ye ve bir lde de bartsne
endekslenmi olmasyd. Enerjilerin byk lde HL
tartmalarnda sarf edilmesinin; bu tartmalarn ister istemez
yol at ar politizasyonun HL retmenlerinden en st dzey
brokrata kadar tm eitim camiasn rahatsz ettiini grdk.
Gelimeleri kaygyla izleyen bir dier kesim de Diyanet leri
Bakanl camiasyd. HL zerinden sre giden tartmalarn,
din grevlilerinin zaten pek parlak olmayan imajn daha da
ktletirdii ortada. stelik btn bu politik ekimeler arasnda
Diyanetin, an gereklerine gre donanm kaliteli kadro
ihtiyacn giderebilmesi de iyice zorlayor.

Enerjilerin byk lde HL

tartmalarnda sarf edilmesinin; bu
tartmalarn ister istemez yol at
ar politizasyonun HL
retmenlerinden en st dzey
brokrata kadar tm eitim camiasn
rahatsz ettiini grdk.

4.5 Farkl Yaklam

Aratrmamzn bir sonraki ayanda toplumun farkl

201

HL olgusuna bir dava gibi bakan ok

sayda kiinin de, bu okullara 1990'l
yllardaki ar ylmadan rahatsz
olduklarn grmek ilgi ekici. Bu
kiiler gemiteki nicelik artnn
nitelii drdn, bunun da "HL
kimlii"ni olumsuz etkilediini
dnyorlar.

kesimlerinin HL sorununa nasl baktklarn ve bunun zm

iin neler nerdiklerini derlemeye altk. Bu amala 12 sivil
toplum kuruluu, 3 eitim sendikas, 3 eitim bilimci, farkl
niversitelerden ounluu sosyal bilimler dalnda grev yapan
11 retim yesi,18 gazeteci, 3 HL mezunu AKP milletvekili, biri
yine HL mezunu 3 CHP milletvekili, alt konuyla dorudan ilgisi
olan brokratla grtk.
Derlediimiz grlerin HL konusunda gerekten taban tabana
zt yaklamlar yanstmas ve HL sorununun zm iin ok
sayda formln ileri srlmesi hi kukusuz iimizi zorlatrd,
ama birbirine taban tabana zt grlerin arasnda "orta yolcu"
yaklamlarn da olmas ve bu tutumun hem laiklie duyarl, hem
de muhafazakr kesimlerde rabet gryor olmas da bizleri,
toplumsal mutabakat konusunda umutlandrd.
Bu blmde, HL sorununun temel tartma konularn ayr ayr
ele alp, bu konulardaki farkl yaklamlardan ok sayda rnek
verecek ve ortak noktalar bulabilmenin mmkn olup olmadn
irdeleyeceiz.
Drt aylk almamzda HL sorununun zm iin birbirinden
farkl nerinin bulunduunu saptadk ve bunlarn hemen hemen
hepsine nceki blmlerimizde yer verdik. Bunlar toparlayacak
olursak ana eilimin olduu grlyor:
1. "HL'de Din Eitimi Verilir" Yaklam
HL'de esas olarak din eitimi verildiini syleyen ve bu okullarla
bir nevi aidiyet ilikisi iinde bulunan kesimlerin, 1997 ncesinin
"altn yllar"na dnmek istedikleri eklinde bir izlenim yaygn.
Gerekten de, kamuoyunda "HL davas"nn savunucusu olarak
ne kan kii ve kurulular tek sorun olarak katsayy gsteriyor,
HL'nin orta ksmlarnn yeniden almasn istiyor, btn HL'yi
"Anadolu HL"ne dntreceklerini sylyorlar.
Ancak titiz bir inceleme bize, HL'nin statsnn 1997 ncesine
dndrlmesini savunan birok kiinin daha ll bir davran
sergilediini gsteriyor. ou HL mezunu olan bu kii ve
kurumlar orta ksmlarnn tekrar almasna gerek olmadn;
katsaynn kaldrlmas gerektiini, ama buna ramen HL'ye ok
byk bir ylma beklemediklerini; gerekirse kontenjan koyarak
ve snav aarak renci saysnn belli bir dzeyde tutulabileceini
savunuyorlar.
HL olgusuna bir dava gibi bakan ok sayda kiinin de, bu okullara
1990'l yllardaki ar ylmadan rahatsz olduklarn grmek
ilgi ekici. Bu kiiler gemiteki nicelik artnn nitelii
drdn, bunun da "HL kimlii"ni olumsuz etkilediini
dnyorlar. Katsaynn kaldrlmasyla gnmzn nitelik

202

sorununun alabileceine inanmakla birlikte gelecek iin ok da

iyimser deiller. rnein bir STK temsilcisi yle konuuyor: "56 yl sonra HL'lerin daha az rabet gren okullar olacan
dnyorum. Katsay problemi alsa dahi bu byle olacaktr.
Hatta alrsa daha kolay olaca kanaatindeyim. imdi bir inat
var, 'ben inancm iin fedakarlk yapaym' diyor. Bir sonraki
nesilde HL'ye fazla rabet olmayacak, nk insanlar dini bilgileri
daha kolay renebilecekleri imkanlara kavuacaklar."

Aileler, deil kzlarn, oullarn bile,

din grevlisi olsun diye HL'ye
yollamyorlar. Daha nemlisi, kz
okullamasnn epey dk olduu
lkemizde HL birok durumda kzlar
iin cankurtaran simidi olabiliyor.

2. "HL'de Din Grevlisi Yetitirilir" Yaklam

TSAD Bakan mer Sabanc'nn dile getirdii "ihtiya fazlas
HL'nin kapatlp dz liseye dntrlmesi" nerisi, bu okullarn
1997 sonras durumundan memnun olan kesimler tarafndan
desteklendi. Bu nerinin hayata geirilmesi iin HL'deki varolan
renci saysnn daha da azaltlmas gerekiyor, nk o kadar
gzden dmelerine ramen HL'deki renci says halen "din
grevlisi ihtiyac"nn ok ok stnde; hatta son bir-iki ylda yeni
kaytlarda art bile yaand.
Bununla birlikte, eer HL bugnk statsnde kalacaksa, can
ekien atn tabancayla ldrlmesi gibi, mer Sabanc'nn nerisi
makul gzkyor. Fakat almamzn bandan itibaren defalarca
tekrarladmz gibi, ne amala kurulmu olurlarsa olsunlar, HL
yllardan beri din grevlisi yetitiren okullar olmaktan km
durumda. Kald ki tek bana HL eitiminin bir kiiye din grevlisi
formasyonu kazandrmad da aka ortada.
Bugnk statkoyu savunanlar, katsaynn srmesinden, HL
mezunlarnn ilahiyat dndaki fakltelere girememesinden
yanalar. Bu kiiler HL'ye pheyle yaklayor, hatta kimileri bu
okullarn devletin kilit noktalarnn ele geirilmesi plann ana
ss olduunu dnyor. Halbuki birinci blmde de
gsterdiimiz gibi, HL rencilerinin niversiteye girite
olaanst baarl olduu doru deil. Bir-iki Anadolu HL
rencisinin snavda ampiyon olmas ve baz slami cemaat
okullarnn stn baarlar byle bir imaja yol am olmal.
Esas sorun HL'nin bir dnem yzbinlerce renciye sahip
olmasndan kaynaklanyordu. Bu kalabaln hi de yksek
olmayan bir blmnn sekin niversiteleri kazanmas HL'ne
pheyle bakanlarn tedirginliklerini bir dnem iyice artrmt.
HL'ye din grevlisi yetitirme fonksiyonu ykleyenler, "slamiyette
kadn din grevlisi yok veya ok az" deyip kzlarn bu okullara
girmesine de kar kyorlar. Ancak aileler, deil kzlarn,
oullarn bile, din grevlisi olsun diye HL'ye yollamyorlar. Daha
nemlisi, kz okullamasnn epey dk olduu lkemizde HL
birok durumda kzlar iin cankurtaran simidi olabiliyor.

203

"Fazla HL'yi kapatma" arlar yapanlar, bu okullarn geleceinin

yalnzca ilerindeki rencileri deil, yz binlerce mezununu,
onlarn ailelerini ve daha tesi tm muhafazakr kitleleri
ilgilendirdiini de gz nne almak durumundalar. Babakann,
baz bakanlarn, ok sayda milletvekili ve brokratn mezunu
olduu HL'nin ardndaki toplumsal, siyasi, kltrel ve ekonomik
gc hesaba katmadan bu okullar hakknda birtakm tasarruflarda
bulunmak istenmeyen sonular dourabilir.
Kukusuz HL taraftarlarnn da, bu glerine fazla gvenerek,
dier kesimlerin hassasiyetlerini gz ard edip, sadece ve sadece
bu kurumlarn ihyasna ynelik giriimlerde bulunmas da baka
trden olumsuzluklara kap aralayacaktr.
3. Din reniminin zellemesi Tartmas ve Semeli Din Dersi
nerisi

Din reniminin zelletirilmesi

nerisi, Trkiye'deki laiklik
tartmalarnn geleneksel saflarn
altst ediyor. Bu neriye hem baz
"laiklie duyarl", hem de
"muhafazakr", hatta "slamc" olarak
tanmlanabilecek kii ve kurumlar
destek veriyor.

204

HL'nin bugnk durumunu tercih edenler, devletin vatandan

din renimi talebini rgn retimde karlama diye bir
zorunluluu olmadn ileri sryorlar. Onlara gre din eitimi
yaygn eitim vastalaryla (yazl, grsel, iitsel medya...) aileler
tarafndan pekala verilebilir.
"Din eitimi ihtiyac"nn HL'de karlanmasna taraftar olmayan
baz kiiler de bunun adresi olarak Kuran kurslarn gsteriyorlar.
HL'nin sadece din grevlisi yetitirmesi gerektiini dnenler
iinde saylar giderek artan bir grup, bu okullarn devlet
denetiminden karlmasn; hatta isteyenlerin din grevlisi
yetitirmek amacn tamamakla birlikte "din arlkl liseler"
kurabilmesini, bylece vatandalarn din eitimi ihtiyacnn
karlanmasn savunuyorlar.
Din reniminin zelletirilmesi nerisi, Trkiye'deki laiklik
tartmalarnn geleneksel saflarn altst ediyor. Bu neriye hem
baz "laiklie duyarl", hem de "muhafazakr", hatta "slamc"
olarak tanmlanabilecek kii ve kurumlar destek veriyor. Trk
laikliinin daha da liberalletirilmesi savunanlarn karsnaysa
bir baka grup "laiklie duyarl" ve "muhafazakr", kii ve kurumlar
kyor. Bu neriye en sert itirazlarn baz muhafazakrlardan
gelmesiyse dikkat ekiyor. Bu kiiler, din eitiminin zelletirilmesi
durumunda, birtakm radikal unsurlarn ve cemaatlerin denetimi
ele geirebilecei uyarsnda bulunuyorlar.
Esas olarak HL'ye bir dava gibi bakmayan muhafazakr evreler
tarafndan gelitirilmi olduu anlalan semeli din dersi nerisini
ikinci blmde, savunanlar ve kar kanlarn szleriyle amtk.
Toparlayacak olursak, bu neride hem din grevlisi yetitirme,
hem de din retimi talebini giderme ihtiyac bir arada ele alnyor.
neri iki ayak zerinde ykseliyor: 1) HL'nin esas olarak ilahiyat

fakltelerine kaliteli renci yetitirecek sekin okullara

dntrlmesi; 2) Din reniminin rgn eitim kurumlarnca
stlenilmesi.
neri sahipleri rgn renim kurumlarnda (kimilerine gre
sadece ortaretimde, kimilerine gre hem ilkretim, hem
ortaretimde) semeli din dersleri konulmas durumunda HL'ye
ylma olmayacan dnyorlar. Bu derslerin says ve neler
olmas gerektiinde neriler farkllayor, ama en az iki (Kuran'n
Trke'si ve Hz. Muhammed'in Hayat dersleri ne kyor) dersin
rencilerin seimine sunulmasnda birleiyor.
almamz boyunca devletin ilgili birimlerinin HL sorununa
zm iin tek bir noktaya, "semeli din dersi" nerisine
odaklandklarn gzlemitik. Nitekim, hkmet ve AKP evreleri,
yeni yasal dzenlemesinin yaratt tepkileri bir nebze
dindirebilmek iin bu neriyi "tek zm" olarak lke gndemine
tadlar. Halen geni bir ekilde tartlmakta olan bu neri
muhafazakr olmayan evrelerde de belli bir destek bulabiliyor,
ancak halen almas gereken birtakm sorunlar mevcut:
Muhafazakr kesimler, HL'nin klmesini ve bir nevi meslek
lisesine dnmesini kabul ettikleri iin bu neriyle taviz verdikleri
iddiasndalar, ama semeli din derslerinin btn okullar birer
HL yapaca yolundaki itirazlara da imdiden kendilerini
hazrlyorlar. Gerekten, bu nerinin dindar kesimler iin bir geri
mi, ileri mi adm olduu hayli tartmal bir konu.
Semeli din dersini nerenler bylece HL'ye bavurunun
azalacan ve bylelikle bu okullarn kalitesinin ykseleceini
sylyorlar. Ancak yeni durumda, HL mezunlarnn ilahiyat
dndaki fakltelere girmelerini engelleyici herhangi bir
uygulama nermemeleri, HL'ye ynelik kukular azaltacana
daha da artryor.
Not zorunluluu olan "semeli" yerine, not zorunluluu olmayan
"istee bal" din dersi arasndaki fark geni bir ekilde tartlmay
bekliyor.
neride "semeli din dersi" yerine "semeli slam dersi" (hatta
kimilerine gre slamiyetin sadece bir yorumu) verilmek istendii
ileri srlp, dier dinlerin, hatta mezheplerin durumunun ne
olaca sorusu ciddi tartmalara yol aabilir.
Bu noktada Alevilik olgusu krlma noktalarndan biri olabilir.
nk devletin ilgili brokrasisi, Alevilii, Alevilerin yaad
gibi deil kendilerinin grmek istedii gibi tanmlamakta srarllar.
"Semeli" din dersi lkenin birok blgesinde ister istemez "zorunlu"
derse dnebilir.

Bu noktada Alevilik olgusu krlma

noktalarndan biri olabilir. nk
devletin ilgili brokrasisi, Alevilii,
Alevilerin yaad gibi deil
kendilerinin grmek istedii gibi
tanmlamakta srarllar.

205

HL sorununun zm iin birtakm

siyasi mekanizmalarn iletilmesi
gerekiyor. Ama her kesimin kabul
edebilecei, uygulanabilir ve kalc
zm formllerini gelitirmede sivil
toplumun dinamizminden ve
uzmanlarn bilgi ve birikiminden
yararlanma gerei kanlmaz.

206

4.6 Toplumsal Uzlama htiyac

Dn Trkiye'nin bir HL sorunu vard, bugn de var, bu gidile
yarn da olacaa benziyor. nk zaten ok etrefil olan, siyasi
ekimelerin malzemesi ola ola iinden klmas giderek
imkanszlaan bir sorunla kar karyayz. Dn HL'den, "laiklie
duyarl" kesimler ikayetiydi, bugnse "dini duyarlklar yksek"
kesimler ikayeti.
Bu ksr dngnn krlmas iin, taraflardan her birinin, dierine
mutlak stnlk salamann yollarn aramaktan vazgeip ortak
bir uzlama zemini iin allmas gerekiyor. Dier bir deyile
HL sorununun zm iin birtakm siyasi mekanizmalarn
iletilmesi gerekiyor. Ama her kesimin kabul edebilecei,
uygulanabilir ve kalc zm formllerini gelitirmede sivil
toplumun dinamizminden ve uzmanlarn bilgi ve birikiminden
yararlanma gerei kanlmaz.
Trkiye'nin nnde bir katsay deneyimi var: YK, sorunu
kamuoyuna tamadan, zellikle de bundan olumsuz olarak
etkilenecek kesimlere nceden haber dahi vermeden katsay
farklln uygulamaya soktu ve binlerce renciyi annda madur
etti. HL'nin nn kesmek iin yapld aikar olan bu
uygulamadan en byk zarar dier meslek liseleri grd. nk
HL'ye lke apnda milyonlar sahip kar ve darbenin etkisini
bir nebze azaltrken dier meslek liseleri kaderleriyle ba baa
kald.
Hkmetse, nce, konuyu kamuoyunda tarttrmadan katsayy
kaldracan ilan etti. Hkmetin alelacele katsayn kaldrmas
HL sorununun zlmesini daha da zorlatrmaya adayd. nk
katsaynn kaldrlmasndan yana olan ok saydaki kanaat nderi
ve STK temsilcisi de, hkmetin bu konuda temkinli davranmas,
en nemlisi konuyu HL'de bir reform paketiyle kamuoyunun
gndemine getirmesi gerektiini vurgulamt.
Bu almay hazrlayan kiiler olarak bizde de, bu proje zerine
almaya baladmz andan ksa bir sre sonra katsay
farkllnn adaletsizlik olduu konusunda bir fikir birlii olutu.
Bununla birlikte YK Bakan Prof. Erdoan Tezi'in katsayyla
ilgili argmanlarnn hi de yabana atlmamas gerektiini, en
azndan bu tartmann uzmanlar tarafndan, effaf bir ekilde
bir sre daha srdrlmesi gerektiini dndk.
Hkmetin, son anda gelitirdii ve yasalatrd yeni katsay
dzenlemesi, bir "ara forml" aray olarak belki
deerlendirilebilirdi. Ancak birka rektr dnda kimseyle
grlmeden, sivil toplumun tartlmasna almadan dayatlan
yeni yasa byk bir tepkiyle karland ve sonuta Cumhurbakan
tarafndan veto edilince donduruldu.

4.7 zm nerileri
Hkmetin katsayy ucu ucuna 2004 ylnn SS'sine kadar
kaldrmas, o yl niversite snavna girecek meslek lisesi
rencilerine belki biraz moral verecekti, ama onlarn niversiteyi
kazanma ansn ok da artrmaya aday deildi. Sonuta bou
bouna sevinip SS'ye daha da moralsiz girmek durumunda
kaldlar.
Aralk ayndaki AB mzakereleri nedeniyle konunun
dondurulmu olmas, Trkiye'nin HL sorununu zmek iin en
az bir yl olduu anlamna geliyor. Biz de bunu nemli ve mutlaka
deerlendirilmesi gereken bir frsat olarak grp bu srete
vatandalarn, sivil toplum kurulularnn, siyasi partilerin ve
devletin ilgili birimlerinin dikkatine birtakm deerlendirme ve
zm nerileri sunmak istiyoruz. Bunlar hi kukusuz bu
almay hazrlayan kiinin grleridir. Bunlar, HL sorunu
zerine yaptmz almalardan, HL camiasnda yaptmz
grmelerden ve toplumun farkl kesimlerinden derlediimiz
gr ve nerilerden hareketle gelitirdik:
Genel Yaklamlar
HL'nin dnk ve bugnk durumunun herkes iin sorun
oluturduu kabul edilmeli;
HL sorunu, Trk eitim sisteminin temel sorunlarndan
yalnzca biri olarak grlmeli, eitim sistemimizin yeniden
yaplandrlmas balamnda ele alnmal;
HL sorununun toplumsal, kltrel, ekonomik, siyasal ve eitsel
boyutlar bulunuyor. Sorunun zm iin btn bu boyutlar
bir arada ele alnmal, herhangi bir boyut ya da boyutlar ar
ekilde ne karlmamal veya ihmal edilmemeli;
HL ile ilgili atlacak admlarn sadece rencileri deil ok
geni kitleleri yakndan ilgilendirdii akldan karlmamal;
HL sorunu, mmkn olduu kadar politik tartma ve
ekimelerin malzemesi olmaktan karlmal; "28 ubat
srecinin rvann alma" veya "AKP hkmetini keye
sktrma" gibi yaklamlardan uzak durulmal;
HL rencileri ve mezunlarna ynelik kk drc,
sulayc, phe uyandrc tavr ve davranlardan uzak
durulmal;
HL renci ve mezunlar, dier retim kurumlarnda
okuyanlara ynelik kk drc, sulayc, phe uyandrc
tavr ve davranlardan uzak durmal;
Meslek eitimi, din retimi ve yksek retim gibi konularla,
btn bunlara bal olarak din-devlet-toplum ilikileriyle

HL sorunu, Trk eitim sisteminin

temel sorunlarndan yalnzca biri
olarak grlmeli, eitim sistemimizin
yeniden yaplandrlmas balamnda
ele alnmal.

207

dorudan balantl olduu iin HL sorununda atlacak her

admda olabildiince geni bir toplumsal uzlama zemini
aranmal;
Bu balamda bata Diyanet leri Bakanl ve barts
olmak zere, din-devlet-toplum ilikisinin dier kilit alan ve
sorunlar da masaya yatrlabilmeli;
Kz rencilerinin HL'ye ynelmeleri bir olumsuzluktan
ziyade, bir frsat olarak grlebilmeli, buradan hareketle
kzlarn okullamasnda yeni formller zerine dnlmeli;
Somut neriler

Statleri ne olursa olsun, HL ile ilgili

tartmalar daha ok renci saysyla
ilgili olarak kt, bundan sonra da
byle olacaa benziyor. renci
saysnn fazlalndan rahatsz
olanlar bunu azaltmann tek yolu
olarak HL'nin kalitesini drmeyi
gryorlar. Bunun yerine HL'ye
bavurular, bu okullarnn kalitesini
artrarak azaltabilmenin yollar
zerinde dnmek gerekiyor.

208

HL'nin statsnn bir an nce netletirilmesi gerekiyor. Bu

amaca uygun olarak, Milli Eitim Bakanl tarafndan, sadece
eitim bilimcilerinin deil, sosyal bilimlerin deiik
alanlarndan uzmanlarn (bu arada yabanc uzmanlarn) da
katlaca ura tipi bir giriim dnlebilir.
Sanldnn aksine HL sorununun zn katsay dzenlemesi
oluturmuyor. En ksa zamanda HL ile ilgili kapsaml bir
almaya giriilmeli, katsay da bunun iinde zlmeli;
Kapsaml bir zmn ar gecikme ihtimalinde, katsay
sorunu, YK ve AK bata olmak zere bu uygulamasnn
savunucularnn argman ve hassasiyetleri ciddiye alnarak ve
onlarla birlikte gelitirilecek bir ara formlle geici olarak
zlmeli;
HL, dnk ve bugnk konumlar itibariyle Diyanet leri
Bakanl'nn arzu ettii nitelikli kadrolarn yetitirilmesine
imkan salayamyor. HL'nin, ilahiyat faklteleri ile birlikte
bu perspektifte yeniden yaplandrlmas durumunda Diyanetin
ihtiya duyduu kadrolar yetitirmek iin yeni araylara
gidilmeli;
Statleri ne olursa olsun, HL ile ilgili tartmalar daha ok
renci saysyla ilgili olarak kt, bundan sonra da byle
olacaa benziyor. renci saysnn fazlalndan rahatsz
olanlar bunu azaltmann tek yolu olarak HL'nin kalitesini
drmeyi gryorlar. Bunun yerine HL'ye bavurular, bu
okullarnn kalitesini artrarak azaltabilmenin yollar zerinde
dnmek gerekiyor;
Bu balamda rgn renim kurumlarna semeli din dersi
konulmas nerisi dikkat ekiyor. Fakat bu neri "tek zm"
olarak dayatlmamal; btn ynleriyle, geni kesimlerin
katlmyla tartmaya almal;
Bu tartmaya farkl slam yorumu sahiplerinin,
gayrimslimlerin, agnostik ve dinsizlerin de katlm tevik
edilmeli;

 Semeli din dersinin yan sra, ders saatleri dnda, mesela

hafta sonlar, not zorunluluu olmayan ve masraflar veliler
tarafndan karlanan istee bal din dersi seenei de
tartlmal;
HL'ye ar yklenmeyi azaltmak iin Kuran kurslarnn
yeniden yaplandrlmas gndeme alnmal;
Devletin din eitiminden ekilmesi, bu amaca uygun olarak
Anayasann deitirilmesi ve gerekli yasal dzenlemelerin
yaplmas nerisi kamuoyunun gndemine tanabilmelidir.

HL sorununun zm iin olguyu

gz nnde bulundurmak gerekiyor:
Toplumun din retimi talebinin
karlanmas; din grevlilerinin
eitilmesi; Trkiye'nin asla
vazgeemeyecei laiklik ilkesi.

HL sorununun zm iin olguyu gz nnde bulundurmak

gerekiyor: Toplumun din retimi talebinin karlanmas; din
grevlilerinin eitilmesi; Trkiye'nin asla vazgeemeyecei laiklik
ilkesi.
Son tartmalarn nda, toplumun din eitim ihtiyacnn baka
kanallardan karlanarak HL'nin zerindeki ykn azaltlmas
ve bu okullarn, belki adlar da deitirilerek, esas olarak ilahiyat
fakltelerine ve dolaysyla Diyanete nitelikli kadrolar yetitiren
sekin eitim kurumlarna dntrlmesi yaklamnn giderek
ne kt grlyor.
ster bu yaklam, ister bir bakas olsun, HL sorununu, toplumun
tm kesimleri tarafndan kabul edilebilir, uygulanabilir ve kalc
bir ekilde zmede vatandalara ve sivil toplum rgtlerine byk
grevler dyor. nmzdeki bir ylda, toplumun farkl kesimleri
HL olgusunu bir sorun olarak grr, bu sorun hakkndaki
efsanelere srtn dnp gereklerden hareket eder ve en nemlisi
bunun zm iin toplumsal mutabakat arar ve bu uurda
birtakm tavizler vermeyi de kabullenirse Trkiye bu sorunu
kolaylkla zebilir.

209

EK 1: YAPILMI BAZI GAZETEC GRMELER

Gazeteci-2
mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
Ben orta dzeyde dini eitim veren okullarn var olmasn bir problem olarak grmyorum. Bilakis
bunu hem bireysel hem de kolektif hak olarak gryorum. En byk sorunlardan biri mam Hatiplerin
meslek okulu olarak alglanmas. gerekten yle olsa din adam ihtiyacn belirleriz, gerisini kapatrz.
Fakat byle bir ey sadece yeni sorunlar yaratr. nk mam Hatipler meslek okulu deil. nsanlar
HL'ye ocuunu din eitimi alsn diye gnderiyor ve bu eitimin baka trl yaplmasna mevzuat izin
vermiyor. Baka trl bir dzenlemeye gidilebilseydi bu sorun bu kadar bymeyecekti. Trkiye'nin ne
yapp edip bunu zmesi gerekirdi, fakat bizim laiklik anlaymz din konusunda bu kadar geni grl
olaya msaade etmiyor. Bu da bir sorun. Her merepten insan hala HL bir meslek okulu, "Trkiye'nin
bu kadar din adam ihtiyac yok" diyorlar. Eer din eitimi arlkl ortaretim kurumlar var olabilseydi
bu sorun bu kadar bymezdi. slamiyette bir ocuk ergen olduktan birtakm ritellere altrlr. Burada
bir zorlama yoktur ama muhafazakr ailelerde yetien ocuklar yava yava babalaryla camiye giderler,
mkellef olmadklar halde oru tutmaya alrlar, evde namaz klmaya balarlar vs. Bu yaam tarzn
darda da devam ettirmek istemeleri doal. Dz lise bu ihtiyac karlayamaz. Bu ihtiyac sadece HL
karlyor.
Ayrca bir ocuun ne eitimi alacana genellikle aile karar verir. Aile daha muhafazakr bir aile
olduunda ocuunu dinini rensin veya ibadetini yapabilsin, ban rtebilsin diye ocuunu HL'ye
gndermeyi tercih edecektir. Bunda yadrganacak, garipsenecek bir ey de yoktur. Bu ailenin ocuk
zerindeki haklarna dahil bir konudur. Din eitimi de Kulhuvallah bir Elhamdan ibaret olamaz.
nsanlar bununla yetinmek mecburiyetinde deil. Belli bir slam dncesi perspektifi, kutsal kitabn
dili olduu iin biraz Arapa, peygamberin hayat vs.nin de olduu bir eitimin verilmesinde alacak,
yadrganacak bir ey yok. Bir ocuun temel ihtiyalar bir ekilde karland mddete, aile iinde
ocuk bask , iddete vs. maruz kalmadka kamu ailenin ocuk zerindeki haklarna karamaz. Her aile
gibi muhafazakr ve dindar bir ailenin de ocuunun kendi yaam tarzn srdrmesini isteme ve bu
ynde onu ynlendirme hakk vardr. Konu din diye kamunun buna mdahale etmesi samadr.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din eitimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
Bu i belirlenmi eitim politikalar neyse o erevede zlmelidir. Bizde hem parasz eitim hem de
Tevhid-i Tedrisata bal kalmak artyla paral eitim vardr. Bizim, bu ii zeller yapsn dememiz eitlik
ilkesine aykrdr. Sadece paras olan din eitimi alsn diye bir ey diyemeyiz.
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
deal olan dnlmesidir ama yaplabilir mi diye soruyorsanz ok zor. HL'nin orta ksmlarn kapatarak
belli bir ihtiyac iki sene kadar erteliyorsunuz. Sonra yine hibir ey konumadan tartmadan, byle bir
ihtiya yokmu gibi, zorunlu eitimi 11 yla karp bu ii tamamen de facto olarak oldu bittiye
getiriyorsunuz. Bir ihtiyacn karlanmasn bloke ediyorsunuz.

210

HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
bu nasl bir kimliktir?
Dierlerinden daha muhafazakr bir hayat yayorlar genel olarak. Fakat bunun istisnalar da var tabii.
Sonuta Trkiye'nin laik bir lke olmasnn byle bir avantaj var. Gerekten ailenin zorlamasyla gitmise
bir ocuk HL'ye o hayat srdrmesi en ok 3-5 yl sryor. Sonra baka seimler yapabiliyor. Laik bir
rejimin byle bir gvence verebilmesi iyi bir ey tabii
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Bir rencinin dier rencilerle eit artlarda eitim grme hakk ve bunun mcadelesini vermesi siyasi
bir sorundur. Bir konunun siyasi olmas ayr, siyasi maniplasyon yaplmas ayr. AKP de CHP de bu
konuyu gereksiz yere yerel seimlere tadlar. Genel seimlerde bununla ilgili hibir somut proje
retmediler. imdi AKP kendi semeninin azna bir parmak bal alyor, CHP de kendi kitlesine geit
vermeyeceiz propagandas yapyor
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal m?
Bu katsay uygulamas zaten ok sama. Birincisi HL zaten meslek okulu deil. yle olsayd dahi yaplan
uygulama yine haksz. nsanlar meslek okullarna bir altn bileziim olsun diye, biraz da baka seenekleri
kalmad iin gidiyorlar. Dolaysyla onlar ailelerinin hatta kendilerinin yapt seimlere mahkum
etmek hakszlk. rencilerin fikir deitirebilme haklar olabilmeli. Bir hemire aday ansn denemek
istiyorsa doktor olmaya alabilmeli. Hadi onun nn amak daha kolaydr ama mesela ABD'de tp
okumu adam tarih yksek lisans yapabilir. Oralarda bu konuda daha esnek davranlr. Mhendislik
okumu olduu halde sonradan tarihilii seip baarl olmu insanlar da vardr.
AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
in kt taraf bir uzlama zemini yok. AKP bunu havu gibi gsterdi sonra geri ekildi. Bu ncelik
meselesi. Birinci ncelii bu deil AKP'nin. Baka hesaplar giriyor ii iine. "Kurumlar direniyor" diyorlar.
O zaman siz de direnin. Bunun siyasi, hukuki yntemleri var. AKP direnmiyor. Tabii karlatklar
zorluklarn bazlar gerekten etin. Ama daha nemli bir ey var ki demokrat bir kamuoyu da yok
ortada. Bizim demokratlarmz din alerjili. Avrupa'da da din demokrasinin nasl beraber devam ettii
byk tartmadr. Avrupa laikleme tarihi demokratik mzakere yoluyla yazlmad. ok kanl din
savalaryla yazld. Hristiyanlk sadece kurumsal olarak deil dnya gr olarak da geri ekildi,
marjinalleti. Bu yzden Avrupa da doru bir model deil
AKP HL'lere ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan kaybeder
mi?
Etmez. nk muhafazakr semen oyalanmaya msaittir. u anda AKP'ye ak kredi vermi vaziyetteler.
ktidarda olmann bir honutluu da var ortada merkez san -orta snf olmad iin- muhafazakr
semene bir ekilde gz krpar. Bir AKP milletvekillinin karsn bir yere gtrememesi bile "Bak o da
bizden" denmesine dahi sebep oluyor. Diyorlar ki Trkiye'yi gizli gler ynetiyor. Asker vs. Hkmeti
engelliyor O zaman siyasilere bunun hesabm sorun. Niye bu adamlar bouna parlamentoda koltuk igal
ediyorlar ki? O zaman btn partiler tabelalarn kaldrsn herkes evine dnsn. Bakalm o gizli gler
lkeyi ynetmeye devam edebilecek mi? Demek bunlarn arasnda bir al glm ver glm ilikisi var

211

ve bu sorgulanmal asl. Kimse bunu sorgulamyor nk insanlarn sivil siyaset, demokrasi alkanl
yok. Bu tehlikeli de bir ey aslnda nk kimse sorunlarn siyasi yntemlerle zleceine inanmyor
demektir bu.

Gazeteci-3
mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
Ben kiisel olarak bu kadar yaygn din eitimi yaplmasna karym. Benim dini inanlarm yok nk.
Bu i din adam ihtiyacna gre yaplmal. lla ki her camiye bir imam gerekli diye bir kural da yok.
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz? Gryorsanz zm nerileriniz nedir?
Gereksiz ok fazla HL ortada. Bu ie bu kadar paralar dklerek bu kadar fazla HL almasna ben
karym
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din eitimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
Herkes din eitimi almak istiyor diye herkese din eitimi verilmemeli. Gerek ihtiyaca ynelik bir denge
gzetilmeli. lkokulda da zorunlu din dersi olmamal. Burada sadece slam retisi deil sorun olan.
Hristiyanlk, Musevilik vs iin de ben ayn eyi savunurum. Eskiden bu kadar din dersi yoktu. Liselere
vs. semeli din dersi koyarak bu ii zebilirsin ama insanlar din dersi almaya mecbur etmenin ne gerei
var ki ?
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
u anda mezun olanlarn, olacaklarn hakknn yenmemesi iin u an katsaylar eitlenmeli. u andakiler
nereye istiyorlarsa girsinler ama uzun vadede HL says azaltlmal ve o okulun kapsad meslek ihtiyac
neyse o kadar ak tutulmal.
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
Sekiz yllk eitimden dorusu ben de ikayetiyim. HL'yi engellemek iin byk karambol yaand.
Mesela yabanc okullara byk bir darbe vurulduunu ben biliyorum. Dinin bu kadar yaygnlamasnn
elbette nne geilmeliydi ama bu i zorla da yaplmaz.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Siyasi olarak alglanyor ama eitim sorunu olarak alglanmal. Nasl bir lkede psikologa ynelik
ihtiyata bir azalma grldnde psikoloji blmnn puanlar daha yksek tutulur. HL iin de ayn
ey geerli olmal.
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal m?
HL iin daha kkl dzenlemeler yaplmal. Senin puann u katsayyla arptm sen uraya gir, buraya
girme denmesi ok abuk. Buna ben de sinirleniyorum. Katsaylar u andaki durumda eitlenmeli. nsanlar

212

madur edilmemeli. Fakat ileriki yllara ynelik de ne kadar HL rencisine ihtiya var o belirlenip
ona gre kontenjan oluturulmal, fazla olanlar kapatlmal.
AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
AKP nce nabzlar bir yoklayacak (Orduyu, Kemalistleri vs. de dahil ederek) fakat bu katsaylar eitleme
iini yapamayacaklar, nk ortaya kacak tepkiyle ba edemeyecekler, vazgeecekler. AKP'nin modern
kesimi de unu grebilmeli. Baka konularda yetimi adama daha ok ihtiyacmz var daha ok HL'ye
deil. Fakat AKP bu konuda gereki genel olarak salam admlar atyorlar.
AKP HL'lere ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan kaybeder
mi?
AKP'nin karsnda bir rakip yok. Bu ii yapamadklar zaman da denedik ama yapamadk diyebilecekler.
nsanlar da buna ikna olacak

Gazeteci-4
mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
Olumlu gryorum. Bu okullarn varl ve devamnn salanmas gerektiini dnyorum. Hem dini
bilimlerin hem de pozitifi bilimlerin ayn anda okutulduu bu okullar bir Trkiye modeli olarak da
anlamldr. Eitim sistemimizdeki temel sorunlar dnda bu okullarda -eski haliyle- bir problem olduunu
dnmyorum.
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz?
Evet, problem vardr. Bu okullara altnc snftan itibaren renci alnamamas ve mezunlarnn
niversiteye girite taban puan uygulamasyla sadece ilahiyat fakltelerine ynlendirilmeleri bir
problemdir.
Gryorsanz zm nerileriniz nedir?
Bu iki konuda yasal dzenleme yaplmaldr.
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi gereken bir sorun mudur?
Eer yleyse bu sorun nasl zlr?
zlmesi gereken bir sorundur. SS ynetmeliinde kk bir deiiklik yaplarak bu konu alabilir.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din eitimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
Din eitimi dier okullarda da en azndan tercihli derslerle gelitirilebilir. Byle bir uygulama HL'lere
ynelen talebi de azaltabilir.
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?

213

Hayr, byle bir snrlandrma eitim hakknn kstlanmasdr.

Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
Sekiz yl uygulamasndan dnlmemeli ama kesintisiz deil 5 art 3 eklinde olabilmeli.
HL'lerin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
Fark, geni tabanl bir din eitimi vermesidir. Bu eitim doal olarak farkl bir kltrn olumasna
da yol amaktadr.
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
Bu nasl bir kimliktir?
Evet farkl bir kimlii ifade ediyor. Bu okullarda eitim alanlarn daha dindar ve muhafazakr bir
kimlie sahip olduklarn syleyebiliriz. Siyasal ve sosyal adan dier gruplara kyasla farkl bir noktada
bulunmaktadrlar.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Eitim bilimi erevesinde ele alnmaldr.
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal m?
Sadece AKP deil herhangi bir iktidar da bu eitlii salamaldr.
AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
Yapabilecek gibi grnyor.
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
Organik olarak hayr ama sosyal taban olarak muhafazakr partilere daha yakn olduklar sylenebilir.
AKP HL'lere ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan kaybeder
mi?
Dier faktrlere, zellikle ekonomiye bal olarak kaybeder. Bunu nasl bir politika sonunda aamad
da nemlidir. stekli olduunu gstermesine ramen aamazsa yine bir kayb olabilir ama bu yksek
oranlarda olmayabilir.

Gazeteci-5
mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
mam Hatip Liseleri bugn dz lise konumundadr. Dn Milli Grn arka bahesi olan HL'ler, asla
meslek lisesi deildir. Kapatlarak dz lise haline getirilmelidir.

214

HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz? Gryorsanz zm nerileriniz nedir?
zm nerim dz lise haline getirilmeleridir
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi gereken bir sorun mudur?
Eer yleyse bu sorun nasl zlr?
Bu halleriyle eit muamele gremezler.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din eitimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
Trkiye'de yeteri kadar cami ve be misli din adam vardr. Trkiye'nin bu haliyle din adamna ihtiyac
yoktur. Okula ihtiyac vardr.
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
IHL mezunlar bu haliyle ancak ilahiyat fakltelerine girebilirler.
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
On bir yllk eitimden yanaym.
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
Bu nasl bir kimliktir?
Evet, HL mensuplar bugn Trkiye'de adal temsil ediyorlar.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
IHL sorunu siyasaldr. Milli Grn arka bahesiydi simdi AKP'nin arka bahesi haline getirilmeye
allyor.
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal m?
Hayr amamaldr.
AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
Elbet yaparlar. Mecliste ounluktadrlar. Anayasay bile deitirebilirler.

Gazeteci-6
mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
HL'ler tarihsel, siyasal, dini ve psikolojik sebeplerle Trkiye'de eitim sisteminin krlma noktalarndan
biri. Karmak bir denklem zerine oturduu iin HL'lere keskin bir tanmlamayla 'iyi ya da kt'
bakyorum demenin ok anlaml olduunu dnmyorum. Kiisel anlamda bugnk haliyle ben HL'de
okumak ister miydim? Hayr! Kardeim ya da ocuum okusun ister miyim? Yine hayr. Neden? nk

215

HL'ler uzun bir sredir birer eitim kurumu olmaktan karlp, siyasal tartmalarn, ideolojik durularn
mezesi haline gelmi bulunuyor. Bu da hem bu okullarda okuyan rencilerin, hem velilerin hem de
HL'lere dardan bakanlarn psikolojisini bozuyor. Dolaysyla benim amdan HL tartmalarnn
kkl bir yaklamla tepeden trnaa deimesi gerekiyor.
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz? Gryorsanz zm nerileriniz nedir?
Sorun deil sorunlar yuma gryorum. Tarihsel olarak HL'ler Trkiye Cumhuriyeti'nin seklerleme
serveninin tm hastalkl yanlarn tayor. Trkiye Cumhuriyeti Osmanldan bu yana devleti gelenein
ok baskn olduu bir ynetim anlayna sahip. Bu sebeple laiklik din devlet ilerinin ayrlmas gibi basit
bir tanmlamayla bile Trkiye rneinde 'kendine zglk'ler tayor. Dinin kamusal alandan ve hukuk
sisteminden ekilmesi, devleti gelenee yetmiyor din hizmetlerinin de devlet eliyle tanzimi eklinde
karmza kyor. Din hizmetleri devlet eliyle verilmeye kalklnca da HL'ler bata olmak zere Diyanet,
barts gibi bir ok krlma noktas kyor. Devlet HL'leri balangta imamlk-cenaze namaz
kldrcs gibi daha dar bir alanda amaya karar verirken, Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan sk
sekler politikalara tepki duyan halk HL'leri ocuklarna dini terbiye ve dini bilgiler veren okullar
olarak gryor. Nitekim veliler ounlukla ocuklarn imam olmalar iin deil daha dindar yetimeleri
iin bu okullara gnderdiklerini aka ifade ediyorlar. Dolaysyla devletin HL'lerden beklentisiyle
vatandalarn beklentisi rtmyor. Siyasetilerin vatandalarn talepleri ile devletin beklentileri arasnda
gidip gelmeleri sonucu devletin kurgulad amacn tesinde bir HL olgusuyla kar karya bulunuyoruz.
Burada sorun her eyden nce devleti yaklamla, zgrlk yaklam arasnda ortaya kyor. Batda
olduu gibi dini gruplarn katolik-ortodoks-musevi mfredata dayal zel okullar amas sz konusu
olmad iin ocuklarn dini duyarlklara eitmek isteyen aileler imam-hatip tanmlamasnn tesinde
bir beklentiyle ocuklarn bu okullara gnderiyorlar. Dolaysyla HL'ler meslek lisesi midir, yoksa dini
eitim de veren normal liseler midir tartmas iinden klamaz bir hal alyor. nk HL'ler herkes
iin baka beklentilere karlk geliyor.
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi gereken bir sorun mudur?
Eer yleyse bu sorun nasl zlr?
zm her eyden nce HL olgusuna yukarda bahsettiim ereveyle bakabilmeyi baarabilmemizde
gizli. Bu sorunun cevab HL'leri meslek lisesi olarak tanmlamakla verilemez. HL'ler meslek lisesiyse
ki bence yle olmal, ocuklarna dini eitim vermek isteyen vatandalarn taleplerinin baka trl
karlanabilmesi gerekiyor. Bunu zmede HL'leri meslek lisesi kategorisine ekmek cebri bir uygulama
olmann tesine geemez.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din eitimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
Din renimi ihtiyac hem sosyolojik hem de psikolojik bir vaka. Nasl karlanaca, Trkiye'de devleti
gelenein glgesinde yeertilen laiklik anlaynn daha zgrlk bir anlayla ele alnmasna bal.
Din eitimi de bu erevede zgrlk bir anlayla semeli olarak mfredatta yer almal. Fakat sadece
din kltr ve ahlak dersi gibi bir uygulamayla ocuklarna din eitimi de vermek isteyen velilerin
talepleri karlanm olmaz.
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?

216

Snrlama bak amza gre deiir. HL'lere ocuklarn gnderen velilerin ihtiyalar baka trl
karlanmadan HL'lerin budanmasn dolaysyla snrlandrlmasn doru bulmuyorum
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
Sekiz yllk eitim z itibariyle kesinlikle gerekli fakat kast ve uygulamas itibariyle tartmaya ak
bir konu. Geri dnlmesi gerektiini dnmyorum eer bacy dvmekten vazgeip zm yemeye
balarsak yani kastn ve uygulama alann daha demokratik bir anlayla ele alrsak sorun kendiliinden
zlr
HL'lerin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
Vatandan gznde din eitimi de veren normal lise devletin gznde ise meslek lisesi.
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
bu nasl bir kimliktir?
Bylesine youn bir tartmann konusu edilen her okul ister aksiyoner ister reaksiyoner olsun sert bir
kimlik oluumuna yol aar. HL'ler hem aksiyoner hem de reaksiyoner bir kimlie sahipler. Aksiyoner,
nk yaps gerei bu okullarda renciler daha din eksenli bir st kimlie brnyorlar. Ayn zamanda
reaksiyoner nk ideolojik tartmalar sonucu tekilemi durumdalar. Dolaysyla ift tekilik yayorlar.
Kendilerini dini formasyonun tesinde bir mensubiyet kimlii ile tanmladklar iin bir yandan HL'li
olmayanlar tekiletiriyorlar, dier yandan laiklik tartmalar sonucu kendileri tekileiyor.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Konu siyasi ama kesinlikle eitim bilimi erevesinde zmlenmeli. Fakat unutmamak gerekir ki bylesi
bir zm nerisi de ok gl siyasi irade gerektirir.
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal m?
Palyatif bir zm olur ama geici bir rahatlama da salayabilir.
AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
Yapma niyeti var eyleme nasl ve ne zaman geer mehul!
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
Birileri arka bahe olarak kullanmak isteyebilir sonuta bu potansiyele sahip fakat bu illa da arka bahe
olduklar anlamna gelmez.
AKP HL'lere ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan kaybeder
mi?
ok yksek oranda olmasa da ksmi bir kayp olabilir. nk icraat asndan ncelikli bir konu deil
AKP iin.

217

Gazeteci-7
mam Hatip Liseleri'ne nasl bakyorsunuz?
mam-hatip liselerinin bir ihtiyaca binaen ortaya ktn dnyorum. ocuklarna din bilgi vermek
isteyen ailelerin talepleri neticesinde ortaya kt bu okullar. O yzden arsalar, binalar ve ihtiyalar
genellikle halk tarafndan karland. Halkn nemli bir kesimi, imam-hatip okulu amay bir ibadet
gibi kabul etti ve bu okullara destek verdi. Dnd ki bu okullardan mezun olan renciler sadece din
bir bilgi almayacak, ayn zamanda din bir terbiye de elde etmi olacak...
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz?
Bugnk statsnde sorular olduu ak. Yaplan dzenlemeler sonunda bu okullardan mezun kiiler
kendilerini dar bir alana skm gryor. Eskisi gibi niversite okuma anslar azald. mam ihtiyac
da snrl. Ayrca bu okulda okuyanlar bir hayli horlanyor, aalanyor. Dolaysyla bu okulda okumak
da zor, ocuunu bu okullara gndermek de...Bir kere din bilgi ihtiyacn gz ard etmemek gerekiyor.
nk renci velilerinin bu talebine tatmin edici ve somut zmler bulunamazsa, bu boluktan u
gruplarn yararlanmas riskinden sz edilebilir. Din bilgi ve terbiye talebine makul bir arz retilmesi
kanlmaz...
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi gereken bir sorun mudur? Eer
yleyse bu sorun nasl zlr?
Eit muamele edilmemesi elbette bir sorun. Bu sorunu sosyo-psikolojik analizinin yaplmas gerekiyor.
Daha hayata yeni admlar atan gen bir kuan kendini sulu grecei "ayrmc" bir uygulamayla
karlamas doru deil. Eer maksat, imam-hatipli olan kiileri imamla, vaizlie -daha akas din
adam olmaya- zendirmek ise, bu, baka metotlarla da yaplabilir. Dier bilim dallarnda tahsil yaptktan
sonra din adam olan kiiler ne kadar geerli ise, din bilgisi temeli zerinde doru alanlarda almak da
o kadar kabul edilir olabilmeli.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi?
Din eitimi okul mfredatlarnda yer almal mi?
Dnyann her yerinde "din renimi ihtiyac"n karlayan okullar var. Tabii, bunlarn ounluu bu
eitimi devlet eliyle deil, vakflar ve dernekler araclyla yapyor. Devlet, denetim hakkn hem
uygulanan mfredat grerek, hem de ortak snavlarn test edicilii sayesinde kullanabiliyor. Bu tr bir
alma nerilebilir. Ancak bu konunun da bir "rejim sorunu" haline getirilecei ortada. Aslnda sorun
da burada: Devlet bu "ihtiya" tam karlamak istemedii gibi gnll kurulular tarafndan da yaplmasna
rza gstermiyor.
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
HL'de elde edilen kltr eer bir temel kabul edersek ve bu temel bilginin deerlendirilmesini istersek
belli bir snrlama yaplabilir. Mesela sosyal bilimlerin ounda HL bilgileri yol gsterici olabilir.
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?

218

Sekiz yllk kesintisiz eitimin avantajlar var; ancak yetenek ayrmnn tam yaplamadan ocuklarn
18 yana gelmesini doru bulmuyorum. Daha gen yatan baz ayrmlarn yaplabilmesi gerektii
kanaatindeyim.
HL'lerin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
mam-hatiplerin dier liselerden en bariz fark, din bir kimlik tamas. Bu kimliin hem okul yneticilerine,
hem de rencilere etkisi var. Ayrca velinin tercihinde din erevenin belirleyicilii sz konusu.
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
bu nasl bir kimliktir?
Tam tamna farkl bir sosyal kimlikleri olduunu sylemek zor. phesiz bir kimlik paylam var; ancak
bunun genel kimlikte sadece bir unsur olduunu grmemiz gerekiyor. Yalnz, son yllarda HL zerine
yaplan keskin konumalar ve kaleme alnan yazlarla bu unsur belli bir maduriyet altnda oluan ezilmi
bir kimlik haline dnm olabilir. nk imam-hatipler diye balayan cmlelerin ounda genelleme
sz konusu. Bu kadar keskin bir genelleme yaplnca bireyin farkll bir zaman sonra kanksana biliniyor...
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Siyasi bir boyutundan sz edilse bile, HL konusunun temelini sosyal bir zeminde aramak gerekir. HL
konusunu siyasi platforma bu kadar grnr bir ekilde tanmas Refah Partisi'nin elde ettii baardan
sonra ortaya kmtr. "Arka bahe" benzetmesinin ska ifade edilen bir syleme dnmesi 28 ubat
srecinde bu okullara pahalya mal oldu. HL'ler, siyasetle ilikilendirilmelerinin ar faturasn dedi.
Hadiseye artk sosyal bir olgu olarak bakmakta fayda gryorum.
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal m?
Eitimde frsat eitlii nemli ve bu konuda ayrmclk yaplmas doru deil. Katsay zerinden st
kapal bir engelleme yaplacana ve dolaysyla btn meslek lisesi rencilerinin gelecei karartlacana
daha drst ve mantkl formller bulunmal. Ama HL mezunlarn kendi alanlarna zendirmek ise
bunun baka yollar aranmal...
AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
AKP'nin bu meseleyi lkenin birinci gndemi haline getireceine inanmyorum. Tpk dier rejim bunalm
haline getirilen meselelerde olduu gibi bunda da AKP'nin ok somut ve tepki uyaracak bir adm atacan
sanmyorum...
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
Bu ekilde dnen siyasi partiler olmu; hatta belli bir lde HL rencilerinin bir ksm da buna inanm
olabilir. Ancak son yllarda "siyasal slam" syleminin hadiselerde ok anlamlar kardn, bu deiim
iinde daha da bilinlenen HL evrelerinin kendilerine "arka bahe" muamelesi yapacak partilere izin
vermeyeceini dnyorum. nk arka bahe imaj en ok HL mezunlarn rahatsz etti; hatta en ok

219

onlar madur etti.

AKP HL'lere ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan kaybeder mi?
ok puan kaybedeceini sanmyorum. nk bu meselenin partileri atn, lke iinde huzursuzlua
neden olduunu HL evreleri de biliyor. Kald ki AKP, siyaseti bu okullar zerine kurmu deil...

Gazeteci-8
mam Hatip Liseleri'ne nasl bakyorsunuz?
HL meselesinin Cumhuriyetin kuruluunda zorunlu olarak denen toplumsal/sosyal/yasal talarn kimi
kesimlerde yaratt rahatszla kar bir"taviz" olduunu dnyorum. Tet tek aile ve bireyler konuya
"dinini renmek" olarak yaklasa da, sorunun tmyle siyasi olduunu dnmekteyim.
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz?
Doumunda sorunlar olan HL'nin bugnk statsnde de sorunlar olmas tabiidir.
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi gereken bir sorun mudur? Eer
yleyse bu sorun nasl zlr?
Sorunlarn geici dzenlemeler, yasal erevelerle alamayaca kanaatindeyim.. Az nce de belirttiim
gibi, znde siyasi olan bir sorunun siyasi temelde zleceini dnyorum. Bunun yolu da, kanmca
toplumun gereklerle yzlemesi her kesimi ile tartmas ve toplumsal uzlamaya varmasndan gemektedir.
Her ne kadar ben katlmasam da, baz evreler HL'yi bir "meslek okulu" olarak tanmlamaktadr. ster
HL''ne tmden kar klsn ister bu tanmlamaya itibar edilsin sonu itibariyle HL mezunlarnn
"mesleklerine uygun" bir niversite/meslek yksek okuluna devam etmesi gerekmektedir.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din eitimi okul
mfredatlarnda yer almal mi?
"Din renimi ihtiyacnn da yine baz evreler tarafndan, aslnda siyasi bir argman olarak gndeme
getirildiini dnyorum. Cumhuriyetin ilk yarm yzylnda Anadolu insan, din renimini "geleneksel"
yollarla karlyordu. Daha fazlas iin grnr bir talep olmadn da sylemek de yanl olmayacaktr.
. Ancak az nce szn ettiim siyasi argman, bir sre sonra toplumda karlk bulmaya balam ve nce
"arz" ardndan "talep" ile din renimi toplumda giderek dana yaygn bir biimde konuulmaya balanm.
Son on ylda da bir "ihtiyaca" dntrlmtr. Bu noktadan "geriye dnn" ok kolay olmayaca
aktr. Dolaysyla artk tartma, okul mfredatnda din eitiminin yer almamas deil, snrlar ve
aznlklara verilecek yer erevesinde olacaktr.
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Daha nce belirttiim gibi , ksaca "evet"

220

Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?

Bunun sz konusu bile edilmemesi gerektiini dnyorum. Ancak sekiz yllk kesintisiz eitimin
"maksadna" asla ulamad zellikle kz ocuklarnn hl okutulmad... Eitimin kendisinin kimi
zaman "devleti" kimi zaman da "sa politikalarn rettii bir yaklamla" ada "eitim-retim" anlayndan
ok uzak olduu grndeyim.
HL'lerin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
HL'nin dier liselerden fark arlkl olarak, genlerin pozitif bilimin rasyonel eitim sistemi ile deil
"soyut" bir inan sistemiyle yetitiriliyor olmas. HL tanmnn ve varlnn doal gerei olan bu sistemi
muhafaza ettii srece "farkn" da koruyacaktr.
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa bu
nasl bir kimliktir?
Bu sorunun yantnn bir nceki yantta sakl olduunu dnyorum. Bir "inan sistemine" dayal
eitim/retim bu okullarn mensuplarnn da topluma/hayata bakn ekillendirecektir. Kald ki bu
okullar, neredeyse yarm yzyldr, bir siyasi ekimenin argman, odak noktas haline gelmi, getirilmitir.
Bu nedenlerle, HL mensuplarnn "bireysel" kanaatleri, k noktalar her ne olursa olsun, genel olarak
ayr bir sosyal kimliin olutuunu, oluturulduunu syleyebiliriz. Bir haberci olarak gzlemlerime ve bu
konuda yaplm aratrmalara dayanarak; bu sosyal kimlii ksaca/kabaca "hayatn odana yerleen ve
hayat biimlendirmeyi vaaz eden bir inancn savunuculuunu ve hatta yer yer "cephe saval"olarak
zetleyebilirim.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
HL meselesinin odak noktasnda yer alan "inan sistemi" daha ak ifadesiyle slam'n bir reti olarak
pein kabul tek tek sbjektif baklar nemsiz klmakta ve meselenin kendisinin bir inan sistemi oluu
nedeniyle aksi zaten kanmca sz konusu deildir. Bu yzden, HL'yi teknik bir sorun olarak grmenin
mmkn olmadn dnyorum.
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal mi?
u ana kadar zetlediim grlerim erevesinde bunun sz konusu olmamas gerektii kanaatindeyim.
AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
AKP'nin u ana kadar HL ve barts konusunda "arzu ettii" adm hemen ve kararllkla atamamas,
sorunun znde siyasi olmasndan kaynaklanmakta. Ve buna ilikin tezleri de destekleyen bir gsterge
oluturmaktadr. Sorun yalnzca ''teknik'' olsayd ok daha abuk atabilecekleri adm, bu nedenle ok daha
temkinli atacaklarn, i ve d dinamikleri gzeteceklerini dnyorum.
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?

221

Tekrar etmeliyim. Bu konuda bu okul mensuplarnn tek tek bireylerin tavr, sbjektif niyetleri deil, HL'ye
yklenen anlam nemli. Dolaysyla, sorunuzun benim amdan tek yant var: Evet.
AKP HL'lere ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan kaybeder
mi?
AKP'nin ekirdek ve hedef kitlesinin AKP'nin bu sorunu neden hemen zemeyeceini anladn ve bu
yaklam kabullendiini dnyorum. Bu nedenle ksa vadede bu durumun bir sorun yaratmayacan
ancak orta/uzun vadede atlacak admlarn da dikkatle izleneceini ngryorum.

Gazeteci-9
mam Hatip Liseleri'ne nasl bakyorsunuz?
mam-Hatip Liseleri elbette varolacaklardr. Birtakm "fark derslerinin" snavlarn vererek bu ocuklar
niversiteye de girebilmelidirler. Ancak, inan eitimi zerine bilim eitimi ina edilmek istendii zaman
problem kyor. En kaba tanmyla lise dzeyinde "teoloji" okuyan renci bunun zerine rnein tp
eitimi almak istedii zaman ortaya "inancna aykr olduu iin kadavra dersinden kaanlar", "erkek
hastaya dokunmak istemeyen kadn doktorlar" gibi rezillikler kar ve kavga grlt kopar... Hasta tefrik
etmek bir doktor iin en byk erefsizliktir ve bunu yapan meslekten derhal men edilmelidir!
Gzlemlediim kadaryla kendilerinde "sadece jinekolog ve ocuk doktoru olmak" gibi bir eilim var, ve
byle samalk da olmaz! Kald ki, slam'da "kadn imam" yoktur ve eriatlar bu liselerde kz rencilerin
ne aradklar sorusuna cevap veremiyorlar... "Dinini rensin" cevab doyurucu deildir, bunun iin
herhangi bir Kuran kursu da yeterlidir.
HL mezunlarnn niversiteye girileri snrlandrlmal m?
Elbette amalar, gerek niversite kadrolarn gerekse mlki idare kadrolarn yava yava imamlk eitimi
alm genlerin eline teslim etmek ve yumuak geiyle bir "teologlar ynetimi" kurmak... Bunu da yemezler
arkada! Benim naiz grme gre, mam-Hatip liseleri yalnzca din adam yetitirmeye ynelik olmal
("din kadn" demedik!) ve niversiteye ancak fark derslerini vererek geebilmeliler, eer lahiyat Fakltesi'ne
devam etmeyeceklerse tabii... Dier ortaretim okullarnda da din dersleri mutlaka olmal, fakat bunlar
bilimsel "din kltr" dersleri olmaldr. Yani, dier dinlerin zellikleri de retilmelidir. Hatta mitoloji
bile.

Gazeteci-10
mam Hatip Liseleri'ne nasl bakyorsunuz?
Herhangi bir liseden farkl bakmyorum. Politik deerlendirme ve yarglar, bu konudaki grm
etkilemedi. HL'lerin mfredata dahil okullar olduu bilgisi benim amdan yeterli.
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz?

222

HL'lerin statsnde deil ama, HL kartlna, ksmen de olsa taraftarlna dayal politikalarda sorunlar
gryorum. Bu tr bir kartl akas can skc buluyorum. Bu okullarn politik ekime malzemesi
olmaktan karlmas gerekir. Bu da, "teki"ni darda brakmayacak kamil bir demokrasi anlayyla
mmkn.
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi gereken bir sorun mudur? Eer
yleyse bu sorun nasl zlr?
Bu zlmesi ncelikli sorunlardan biridir. Bu sorunu hukuk zmeli. YK Bakan'nn "devlet iktidar"
olarak tavsif ettii unsurlar da bu sonucu kabullenmeli, daha dorusu "hukuku" sindirmeli. Baka zm
yolu gzkmyor.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi?
Din eitimi okul mfredatlarnda yer almal mi?
Bu ihtiyacn mevcut Maarif politikalaryla giderilemedii/giderilemeyecei, 12 Eyll'n zorunlu din
dersleri programyla grld. mam Hatip'ler, belki de, sosyal evre ihtiyacna cevap verdii iin bu kadar
cazip. Sosyal evre (sosyalleme) ihtiyacnn modernlemeyle ilikisi kurcaland mi, bilmiyorum. Sorunun
zm burada belki de...
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Bence hayr.
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
Elimde bu konuda bir istatistik yok. Yararlar saptandysa, niin geri dnlsn?
HL'lerin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
HL'lerin dier liselerden farkn, akas bilmiyorum. Sorun, acaba, fazladan Arapa, Kuran ve Akaid
derslerinin okutulmas mi? ok kltrl, demokratik bir yapda bunlar sorun olmal m?
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
bu nasl bir kimliktir?
HL'liliin farkl bir sosyal kimlie iaret ettii ok tartld Toplumdan bamsz deil ama, genel geer
toplum deerlerinin zerinde ve benzerlik (bazen dayanma) temelinde ekillenen bir kimlik inas sz
konusu. tekini darda brakacak bir siyasal tavra dnmedii srece, bunda bir saknca grmyorum.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Teknik zm olabilirdi, ama nyarglarn belirledii bir alanda tartld iin artk siyasi...
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal m?

223

Evet ama ncelikle bu konuda bir konsenss salanmal.

AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
Mevcut koullarda bunun zor olacan dnyorum.
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
ok farkl siyasal grten insanlar bu okullar tercih ediyor. Bu tercihi belli bir siyasi anlayla
ilikilendirmek sorunu anlamamza yardmc olmaz.
AKP HL'lere ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan kaybeder
mi?
Kaybedebilir ama bu nemli bir yekn oluturmaz.

Gazeteci-11
HL'ye nasl bakyorsunuz?
Trkiye dini eitim veren kurumlarn yokluunun halkta yaratt fke dolaysyla Yksek slam
Enstitlerini ve mam Hatim Liseleri'ni at. CHP iktidar dneminde 1945'te devreye girdi bu okullar.
Balangta bu okullarda fevkalade ehil hocalarn grev almas dolaysyla dini eitim asndan yz
aartacak messeselerdi. Daha sonra HL mezunlarna niversitelere girme hakknn tannmasyla bu
okullar gibi oald, hkmetler ka HL atklaryla vnr hale geldiler. Halkn ocuklarn bu
okullara gnderme sebebi de deiti. Balangta din grevlisi ihtiyacn karlamak amacyla renci alan
okullar giderek " Klasik lise mfredatnn yan sra slami bilgiyle de donanm, ahlakl dindar insan
yetitirme" misyonunu stlendiler ve halkn ilgisini desteini ektiler. Ama bu srete okul saysnn
hzla artmas ve ayn oranda kaliteli retmen yetitirilememesi dolaysyla dini eitim asndan kalite
kaybetti okullar. Nitekim Diyanet leri Bakanl'nn personel alm iin at snavlarda baar oranlar
dt. Trkiye'de insanlarn talebi ocuklarnn dini terbiye alarak yetimesi. Onlar HL'ye kaydettirirken
de mezun olunca imam ya da hatip olsunlar, ilahiyat eitimini srdrsnler diye dnmyor aileler.
Mhendis olsun, doktor olsun ama dindar insan olsun, bu yolda gerekli eitimi de ortaretim kurumlarnda
alsn istiyorlar. Bence hakl ve doru bir talep bu. Ayn duygularla Kuran kurslarnn da ilevli olduuna
inanyorum. Laiklie zarar gelecei vehmiyle bu kurumlara kar kanlar, cumhuriyetin kurucusu
Atatrk'n maarif tekilatn hangi amala "milli eitim" ad altnda rgtlediini, Atatrk'n "milli
eitimin amac"n tanmlayan ve rejimin hangi niteliklere sahip kuaklar yetitirmeyi hedeflediini
aklayan grlerini yeniden okumak zorunda. Ve tabii Trk eitim sisteminin bu hedef dorultusunda
hangi noktada olduunu irdelemek zorunda..
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz?
Bu deerlendirmelerim HL'de sorun olmad anlamna gelmez. Ama sorunlarn olmas onlar yasakla
zme niyetlerine hakllk kazandrmaz. HL'nin siyasi yara alet edilmi olmas bu okullarn gnah

224

deil. Yakn tarihte yaanan bir dizi istismar dolaysyla sz konusu okullara ve mezunlarna "sabkal",
"pheli" muamelesi yapmak insafla badamaz..
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi gereken bir sorun mudur? Eer
yleyse bu sorun nasl zlr
HL mezunlarnn niversitelere girmesinin nndeki engellerin tamamen kalkmas gerektii
kansndaym. Aksi eitimde frsat eitlii gibi ak bir anayasa hkmnn ruhuna muhalefettir.
AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
Bu tabloyu AKP'nin TBMM'deki saysal stnlyle zmek yerine muhalefetteki CHP ile uzlaarak
deitirmesinin mmkn ve doru olaca kansndaym..
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
Sekiz yllk temel eitim ilke olarak isabetli grnmesine karlk bence kz ocuklarnn eitimi asnda
tam bir facia dourmutur. Byk kentlerde bu vahamet hissedilmeyebilir ama Dou Anadolu'da ve krsal
blgelerin neredeyse tamamnda aileler kz ocuklarnn eitimini nemsemez hale gelmilerdir. Zira 1415 ya aral Anadolu'da hala kz ocuklarnn evlenme a saylmaktadr. Ve ailelere kz ocuklarnn
eitimini nemsemeleri konusunda tevik edici bir proje yoktur.

Gazeteci-14
mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
levinden farkl kullanlan eitim kurumlar gzyle bakyorum.
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz?
Evet, gryorum. Ad zerinde, salt imam ve hatip yetitirmesi gerekirken, eitim sisteminin tmne
hkmeden bir yapya dntn gryorum.
Gryorsanz zm nerileriniz nedir?
nerim, Trkiye'de ne kadar imama ve hatibe gereksinim varsa bu okullara o kadar renci alnmas.
Aksi durum tp fakltesi mezunlarnn marangoz yaplmas gibi bir ey.
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi gereken bir sorun mudur? Eer
yleyse bu sorun nasl zlr?
HL'ler meslek lisesi olduu iin bu meslein yksekrenimine gidileri kolaylatrlabilir. tesi ayrcalk
olur.

225

HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din eitimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
Evet, almal. Ancak HL'lerde din eitimi deil, slamiyet eitimi ve btn toplumsal yaamn slamiyetin
kurallarna gre ynlendirilmesine ynelik alma sz konusu.
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Evet.
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
Hayr. Aksine artrlmal, on bir yla karlmal.
HL'lerin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
Adnda yer alan ilevinin dna kmamaldr.
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
bu nasl bir kimliktir?
Bu mezunlar ncelikle kendilerine o kimlii veriyorlar. Bu da beraberinde toplumun onlara farkl bir
gzle bakmasna neden oluyor.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Siyasallam bir teknik sorun.
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal m?
Hayr.
AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
Yapabilir, ama yargdan dner.
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
Evet. Hatta arka bahe deil, artk n bahe de diyebiliriz.
AKP HL'lere ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan kaybeder
mi?
Hayr. AKP merkez sa da iine alan tepki oylarn hala bnyesinde barndrabilen bir kimlikte.

226

Gazeteci-17
mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
mam Hatip Liseleri'nin kurulu amalarnn dna km olduklarn dnyorum.
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz?
Evet yukarda da belirttiim sebepten tr mam Hatip Liseleri'nin bugnk durumlarn sorunlu
buluyorum.
Gryorsanz zm nerileriniz nedir?
Bana gre ihtiyalar yeniden tanmlanmal ve buna gre mam Hatip Liseleri yeniden yaplandrlmal.
Bu yeniden yaplandrmann en nemli aya da bu liselerin saysnn devletin din grevlisi ihtiyac
dzeyine geri ekilmesi olmal.
Daha kktenci ve bence daha doru zm temel ve zorunlu eitimin liseyi de kapsamas ve mam Hatip
Lisesi de dahil olmak zere tm meslek okullarnn lise eitiminden sonra gelmesidir. Meslek liselerinin
konumu ou Avrupa lkesinde zaten byledir.
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi gereken bir sorun mudur? Eer
yleyse bu sorun nasl zlr?
zlmesi gereken esas sorun bugn toplumun belli bir kesiminin mam Hatip Liseleri'ni normal lise
gibi alglyor oluudur. mam Hatip Liseleri normal lise deildir ve bu liseler normal liseymi gibi
dzenlemeler yapmak laikliin temel ilkelerinden olan eitim birliine aykrdr. Kald ki geenlerde
YK Bakan Erdoan Tezi'in de syledii gibi mevcut sistemde en madur olanlar dz lise mezunlardr.
Bu konuda ben de kendisine katlyorum. Dz lise mezunlarnn hibir i garantisi yok.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din eitimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
ada dnyada din zel alana aittir, din bir vicdan meselesidir ve bireysel bir seimdir. Bireyler dini,
gelenei ailelerinden ve sosyal evrelerinden renirler. Bence okullarda ocuklara tek bir din deil tm
dinlere dair genel bilgiler retilmeli.
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Hayr, elbette ki ilke olarak herkesin istedii faklteye girmeyi denemeye hakk olmal.
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
Hayr.
HL'lerin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?

227

Deminden beri konutuumuz gibi mam Hatip Liseleri'nin dier liselerden fark bu liselerin zellikle
din grevlisi ihtiyac yetitirmek zere kurulmu olmalardr. Eitim programlar bu meslein ihtiyalarna
gre normal liselerden farkl bir biimde dzenlenecektir.
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
Bu nasl bir kimliktir?
Nasl ki bir Galatasaray Liseli olmak ya da bir Robert Kolejli olmak belli kimlikleri kuruyorsa, mam
Hatip Liseli olmak da farkl bir kimlii ifade edebilir. Bu son derece normal. Ama eer bu kimliin temel
bileenini laik-dinci ayrm oluturuyorsa bunun toplumsal bar asndan olumsuz olaca ortada.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Elbette ki eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken bir konu. Ama mam Hatip Liseleri yllar
boyunca siyasete alet edilmiler ve yle grnyor ki bugn onlar siyasetten soyutlayarak tartabileceimiz
bir zemin bulmak ok zor, ayn trban konusunda olduu gibi.
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal m?
Bu mam Hatip Liseleri'ni siyasete alet etme geleneini srdrmek olur.
AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
AKP'nin bu konudaki ve trban konusundaki dzenlemeleri YK Yasa Tasars'na almadn ve meclise
braktn biliyoruz.
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
mam Hatip'lerin rencilerine belirli bir dnya grn verdiini biliyoruz. Bu anlamda bu liselerin
baz oluumlara ev sahiplii yaptn dnyorum.
AKP HL'lere ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan kaybeder
mi?
Kendi semeninin bir ksm nezdinde puan kaybetse de toplumun laik kesimlerinde gven tazeleyecektir.

Gazeteci-18
mam Hatip Liselerine nasl bakyorsunuz?
mam Hatip okullarnn, 8 yllk zorunlu renime gei ncesinde ulat, yaklak yarm milyonluk
renci saysyla Milli Eitim sistemindeki en byk alt-grubu oluturduunu (ortarenimdeki rencilerin
yaklak %10'u) sylemek mmkn. Bu rakamda dikkat eken iki nokta var: renci says hzl bir art
eilimini izliyordu, yani sekiz yllk zorunlu eitim ve katsay ayarlamasyla hz kesmeseydi herhalde ok

228

daha byk rakamlar grecektik.

TESEV'in n raporunun da ortaya koyduu gibi, saydaki artta kz renciler ok daha byk rol
oynamlard. (1990-91'de % 24'ten 1999-2000'de % 50'ye)
Bu iki veriden hareketle unlar sylemek mmkn: mam Hatip'ler, salt saysal olarak da baklsa, meslek
okulu olmaktan kp paralel bir eitim sistemi haline gelmiler.
Aileler zellikle kz ocuklar iin mam Hatipleri, "mazbut" bir eitim ortam olarak gryorlar. Normal
lise imajn oluturan kz-erkek kark olma, iddetin yaygnl, uyuturucu tehlikesi gibi unsurlar
karsnda, mam Hatipler muhafazakr aileler asndan "gvenli" ve "mazbut" eitim ortam alternatifi
haline gelm durumda. Buna bir de, normal okul mfredatndaki zorunlu Din ve Ahlak derslerinin "ne
ku, ne deve" durumu nedeniyle ailelerin din eitimi taleplerinin tatmin edilememesi eklenince mam
Hatipler iyice deer kazanyorlar.
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii ifade ediyor mu? Eer ediyorsa
bu nasl bir kimliktir?
Buna karlk, en azndan benim gzlemlerim, okul sonras farkl bir HL'li kimliinin olmad yolunda.
Hi kimse hakknda, sz arasnda "mam Hatip mezunudur, gvenilir adamdr," dendiini duymadm.
Hi kimse hakknda "bak mam Hatipte ne iyi yetimi" dendiini de duymadm. mam Hatiplilere
yklenen baz zellikler, toplumun geneline hakim olan gelenekselci, muhafazakr kimlikten hi farkl
deil. Yani, mam Hatiplerde rencilere kazandrlan ne zellik varsa, mezuniyet sonrasnda toplumun
genel nitelikleri arasna karp gidiyor. leriye ynelik neriler getirirken, dikkate alnmas gereken bir
ka nokta var: mam Hatipler ok sayda insan ilgilendiren, geni bir toplumun ideolojik ama, gerek
taleplerine yant veren bir sistem, dolaysyla bu kesimlerin ihtiyalarna yant verilmeli.
mam Hatip sorunu, AKP iin nemli bir snav. Parti ynetimi, kitlelerin karsna kt her noktada
bu sorunu zeceini vaat etti, hatta sz verdi. Demek ki, zm nerisinin AKP'ye de bir eyler kazandrmas
lazm. Nihayet mam Hatip sorununu zerken, toplumun bir kesiminde, elitlerin nemli bir blmde
hakim olan baz korku ve kayglarn yattrlmas, en azndan depretirilmemesi gerekiyor. nerilerime
yukardaki en sonuncu mlahazay yantlayarak balayaym: IHL'lerin say itibariyle gerek bir meslek
eitimi boyutlarna indirilmesi gerekiyor. u anda Trkiye'de herhangi bir meslek eitimi alannda,
ihtiyaca gre bir planlama yaplabildiini sanmyorum, ama eitli kestirmelerle bu konuda bir renci
rakamna varlabilir. Batman'da kadn intiharlar konusuna mdahil olan kadn vaizler rneinde
grdmz gibi, Diyanet kadrolarnda kadn IHL mezunlarna da yer vardr. Buna karlk:
Sayca azalacak HL mezunlarna, dier meslek liselerine tannan btn olanaklar tannmaldr. u anda,
meslek liselilere niversite kapsnda engel olan katsay sorunu, HL'ler kadar, dier okullarda okuyanlarn
da derdi ve ikayetidir. Trkiye'de herhangi bir partinin tabandan gelen (ve ok rasyonel bir "upward
mobility" arayna iaret eden) bu talebe duyarsz kalmas zordur. Dolaysyla, katsay sorununun u ya
da bu ekilde zlmesi gerekir. mam Hatiplerin byle bir zmden dlanmas hukukun eitlik ilkesine
aykr olur.
Ayrca, bu ekilde, reel politik dengeler asndan, IHL'lerin sayca azalmasnn yarataca tepki, baarl
IHL mezunlar iin yksek renim yolunun snrszca almasyla ksmen dengelenmi olur.
Ailelerin ve ksmen rencilerin, HL'leri semesinde bir gereke olan, "dini btn, ahlakl yetime"
talebine (ksmi de olsa) yant verilmelidir. Bunun iin, normal ortarenimde din ve ahlak dersleri zorunlu
olmaktan karlmal, buna karlk ders mfredat deitirilerek tam bir "kateizm/ilmihlal" eitimi
salanmaldr. Yani din dersine katlmay tercih eden renci, u anki genel din kltrnn yerine artlar,
uygulamalar, gelenekleri ve ahlakyla Mslmanl renmelidir.

229

talebine (ksmi de olsa) yant verilmelidir. Bunun iin, normal ortarenimde din ve ahlak dersleri zorunlu
olmaktan karlmal, buna karlk ders mfredat deitirilerek tam bir "kateizm/ilmihlal" eitimi
salanmaldr. Yani din dersine katlmay tercih eden renci, u anki genel din kltrnn yerine artlar,
uygulamalar, gelenekleri ve ahlakyla Mslmanl renmelidir. En nemlisi, HL'lerin sayca azalmas
durumunda ilk kurban olacak ve eitim olanan kaybedecek kz renciler iin bir zm olmak zere,
kz okullar almaldr. Bu fikir, zaten, HL tartmasnn da dnda, genel olarak kz ocuklarnn okuryazarlk ve eitim sorununa radikal bir zm olarak, Prof. idem Katba gibi saygn uzmanlar
tarafndan da nerilmektedir. zellikle sadece kz rencilerin gidecei Yatl Blge Okullar'nn
oluturulmas, krsal kesimdeki kz ocuklarnn okullu olmas iin rasyonel bir zm olarak
dnlmektedir. Yani kz okullar almas, hem kz ocuklarnn zaten tehlikeli ekilde dk olan
okulluk orannn ykseltilmesi iin bir zm olur, hem de IHL'ler olmasa kz ocuklarn okula
gndermeyecek aileler iin iyi bir seenek oluturur. Bu neri paketi, hem AKP ve mam-Hatiplilerin,
hem de laik kesimin kayg ve ikayetlerini dengeli bir biimde yantlamaktadr. Pakette tartma aacak
ve tepki yaratacak iki konu olduu ak: Liselerde burada kastedilen ekilde "gerek" bir din dersi olmas,
IHL'lerdeki trban ve kz-erkek renci ayrmn normal liselere tayacaktr. Zira inanl ailelerin,
kzlarnn erkek rencilerle birlikte ve ba ak olarak din dersine girmesine kar kmalar beklenir.
Kzlarn ba ak olarak, rnein Kuran okumas ya da namaz klmas da sz konusu olamaz. Bu durum,
laik kesimde, trbann bacadan lise sistemine girmesi olarak alglanacaktr. Ayn ekilde, kz ocuklar
iin ayr okul almas da, laik eitim anlayna dolayl/dolambal bir alternatif yaratmak olarak
alglanacak, AKP'ye atfedilen "salam taktii"nin bir baka rnei olarak yorumlanacaktr.
Son olarak, pek ok baka konuda olduu gibi, bu alanda da reform yapmak konusunda AKP'nin eitli
avantajlar olduunu dnyorum. Ama bu durum, AKP'nin "yaratclk" ve "beceri"sinden ok, dierlerinin
statkoculuuna, yetersizliine iaret etmektedir. Yukarda belirttiim gibi, HL sorunu AKP iin ciddi
bir snavdr, ama AKP tabannn bu konuda partiye ve Erdoan'a at kredi ok uzun vadeli olacaktr.
Zira, bu konuda Erdoan'n bir eyler yapmak istemesine ramen, eli-kolunun ciddi biimde bal olduu
inanc yaygndr, yani u anda iinde bulunduumuz durum, "normal" karlanmaktadr ve daha uzun
bir sre de "normal" karlanmaya devam edecektir.

Gazeteci-19
mam Hatip Liselerine nasl bakyorsunuz?
HL'ler bir devlet okuludur. Ancak bir devlet okulu olmasna ramen, Trkiye'nin eitim, demokrasi,
laiklik, toplum - devlet - din ilikileri asndan ne kadar derin bir kafa karkl yaadnn somut
rneidir. Devlet hem HL'leri amakta, hem de kendi okullarna kuku ile bakmak gibi bir tavr
sergilemektedir. lkenin kendi ocuklar kuku oda, hatta zaman zaman "i tehdit" unsuru gibi telakki
edilebilmektedir. Kurulduundan beri mfredatlar, statleri, mezunlarnn konumu srekli tartma
halindedir. Toplumun HL'ye ykledii anlam farkldr, bu okullar aan Demokrat Parti'den bu gnk
iktidara kadar ounluk iradesinin siyasete yansyan uzantsnn duruu ile kendilerini "devlet" diye
niteleyen, ya da devleti kendilerinden ibaret sayan bir evrenin ykledii anlamlar arasnda ciddi a
farklar vardr. Bugn de, HL'lerle ilgili sorun devam etmektedir.
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz?

230

HL'ler 28 ubat gibi anti demokratik bir sre ierisinde yok olmaya mahkum bir stat ierisine itilmi
bulunuyor. Malum katsay meselesi. yle ki: HL mezunlar alan d durumlarda farkl katsay uygulamas
ile dier lise mezunlarndan 30-40 puan geriden balamakta, bu da Boazii niversitesini kazanabilecek
puana sahip bir HL mezununu bile, ok dk puanlarla renci alan bir niversite veya faklteye gitmek
zorunda brakmaktadr. Dolaysyla alan d tercih asndan nleri kapaldr.
HL mezunlarnn alan kabul edilen ilahiyatlarn kontenjan ise bu srete inanlmaz derecede drld
iin, ilahiyatlara girebilmek iin bile ok ok yksek puanlar gerekir hale gelmitir. Yani HL mezunu
olup lahiyata girmek bile caydrld iin, HL'ler lahiyata gitmek iin bile tercih edilemez duruma
drlmtr.
Bir de ilahiyat mezunlarnn "zel" i yapma durumu sz konusu deildir. Diyanette grev verilmesi sz
konusudur. Oysa Diyanet, birka seneden bu yana ok az grevlendirmeler yapmaktadr. Bu durumda
gelecekte i bulma imkan bulunmayan, son derece dk kontenjanlara sahip bulunan ilahiyata gidebilme
imkanlar bile snrl olan, ve baka niversiteye gidemeyecek olan HL'ler nasl tercih edilecek? Bu stat,
ister istemez HL'leleri yok etme iradesinin rn olarak okunacaktr.
Peki HL'leri yok etmek bir devlet politikas mdr? Tevhid-i Tedrisat kanunu bunu mu emretmektedir?
Yoksa ortada, bir dnem "devlet" adna hkmetme yetkisini ele alanlar, byle bir yorumu devlete empoze
mi etmilerdir? Ben bu uygulamann hibir biimde demokratik olmadn dnyorum, HL'leri bu
statye mahkum edenlerin de demokrasi kaygs tadklarn sanmyorum. Nitekim, HL'ler, halktan oy
alan iktidarlar dneminde halkn beklentileri istikametinde normal eitim kuruluu muamelesi grm,
halk iradesinden kopuk dnemlerde ise, srekli zerinde oynanan kurumlar haline getirilmitir. Bugn
de, halktan iktidar olacak, hatta anayasay deitirecek kadar oy alan siyasi ekiplerin, dzeltmek istemesine
ramen HL statsn dzeltmekte zorlanmalar, HL sorununun demokrasi asndan anlamn ortaya
koymaktadr.
Gryorsanz zm nerileriniz nedir?
zm Trkiye'nin gerekten demokratiklemesidir. Bu srete eitim hayatnn da demokratiklemesi
gerekir. Ve o srete HL de toplum beklentilerine uygun bir statye kavuacaktr. Hemen yaplmas
gereken ise, HL'lere ve dier tm meslek okullarna ynelik katsay ayrmcln ortadan kaldrmaktr.
Ayn snava giren rencilerin puanlarnn ayn deerde olmasn salamaktr. Bu, lkenin her ocuunun
potansiyelini en iyi biimde deerlendirme imkan salayacaktr. imdi tp veya genetik okuyabilecek bir
ocuu "sen falan meslek lisesinden mezun oldun, buralara gidemezsin" diye yolunu kesmek, Trkiye'nin
potansiyel glerini heba etmektir. nsan zgrln baltalamaktr. Eitim zgrln yok etmektir.
Buna demokratik sistemlerde hibir kimsenin hakk olmamak gerekir. Mevcut stat, lkenin bir ksm
ocuklar zerinde, kk bir grubun hegemonyasn srdrmesinden baka ekilde okunamaz.
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi gereken bir sorun mudur? Eer
yleyse bu sorun nasl zlr?
Elbette sorundur. Sorun olduu uradan da bellidir ki, 3 kasm seimlerinde halktan yzde 34 oy alm,
parlamentoda 368 sandalye ile temsil edilen, mahalli seimlerde yzde 50'lerde oy almas beklenen bir
siyasi kadro, seim meydanlarnda "seimlerden sonra bu konuyu zme" vaadinde bulunuyor. Bir iktidar
partisi, lkede byle bir sorun olmasa bunu seim meydanlarna tar m? Sorunun nasl zleceini
yukarda syledim: Ayrmcln, adaletsizliin kaldrlmas... Yaplmas gereken budur.
HL ve meslek lisesi mezunlar, dier lise rencilerinden farkl bir niversite snavna girse ve alnan

231

sonular ona gre deerlendirilse belki anlamak mmkndr. Ayn snava giren, ayn sorular cevaplandran,
hatta snav birincisi olan bir ocua, senin cevaplarn, arkadalarndan yzde bilmem u kadar eksik
hesaplanacak, demenin, hangi adalet mant ile, hangi devlet - toplum ilikisi ile alakas bulunduunu
anlamak da anlatmak da mmkn deildir. Devlet, vatandalar karsnda adil olmak zorundadr. Bunun
iin de snav sonular eit biimde deerlendirilmeli, her renciye gitmek istedii yksek retimin
kaplar ak olmaldr.
Bunu ayrca, toplumda "devlet vatandalarndan bir ksmn gven verici bulmuyor" kanaatini silmek iin
de yapmaldr.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din eitimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
Trkiye'de "din eitimi" devlet kontrolnde olduu iin ve anayasal bir grev niteliinde tanmland
iin, ayrca anayasa erevesinde yer alan Tevhid-i Tedrisat Kanunu, "din grevlisi" yetitirmek zere
eitim kurumlar oluturma zaruretine iaret ettii iin, devlet bu alanda formller aramtr.
Halkn din eitimi, eitim dnemindeki ocuklarn din eitimi ve din alimi- din grevlisi yetitirmek,
bir toplumun din eitimi ihtiyacnn farkl alanlarn oluturuyor. Bu ihtiyatan okullarda din dersi,
Diyanete bal Kuran kurslar, HL'ler ve Camilerdeki din eitimi uygulamalar domutur. Bandan
beri sistem farkllamas din - devlet ilikileri alannda ortaya kt iin bu alan kritik bir alan olarak
grlm, toplumun, din eitimi- dini lleri daha zgrce yaama gibi, siyasi alana yansyan ve siyasi
ekiplerin gz ard edemedii talepleri, gerilim sebebi olmutur. zel din eitim - retimi yoktur. Btn
din eitiminin devlet gzetimi altnda yaplmas Anayasa kuraldr. Diyanet bir devlet kurumudur. Bu
artlar ierisinde toplumu memnun edecek bir zmler dizisi bulununcaya, en azndan sistem o ynde
kendini yenileme noktasna gelinceye kadar, mevcut uygulamay devam ettirmek, bu arada HL'ler ve
meslek liseleri ile ilgili gerilimi toplumun beklentisi istikametinde gidermek, devletin en acil grevidir,
diye dnyorum.
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Byle bir snrlandrmann mantn eitim zgrl, insanlarn eitlii, ve toplumun beklentilerine
cevap vermek bakmndan anlamak gerekten mmkn deildir. Byle bir snrlama, nereden
kaynaklanyor? Bunun tek kelimelik cevab var: phe! HL mezunlar u u alanlara giderse diye balayan
pheler!!! HL'nin eitiminden kuku, oraya giden ocuklardan kuku... Belki ailelerinden kuku... Buna
demokratik bir sistemde, kimin hakk olabilir? phe edenlere phe etme hakkn kim verdi? Ya toplumun
geriye kalan da o insanlardan phe eder ve onlarn bir takm yerlere gelmesini istemezse... Kimin kukusu
meru, kiminki meruiyet d saylacaktr? HL'lere ve tm meslek liselerine tm alanlar ak olmaldr.
Tek l yaplan snavdaki baar olsun. Deerlendirme eit yaplsn. Uabilen, kanad olan usun. Brakalm
bu lkenin tm ocuklar, lkelerine verebileceini verme imkanna sahip olsun. nn kestiimiz
ocuklarn, lkeye hangi alanlarda katkda bulunma imkann engellediimizi dnmek gerekmiyor
mu?
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
Zorunlu eitim sresinin sekiz yl olmasnn olumlu olduunu dnyorum. Ancak ynlendirmenin
daha erken zamanda yaplmas gibi bir zaruret var. Sekiz yllk kesintisiz eitim ocuklar sekiz yl sreyle

232

ilkretim psikolojisinde tutuyor ve kiilik geliiminin idrakini engelliyor.

Ayrca, kimi insanlarmzn 5'inci snftan sonra kz ocuklarn okula gndermeme eilimlerinin sebebi
zerinde dnlmeli, olaya sadece cezai mantkla yaklamak yerine, onlarn kayglarn giderici
dzenlemeler gelitirilmeli ve kz ocuklarnn eitimden geri kalmas nlenmelidir. HL'lere giden
renci miktarnn nemli bir ksmn son zamanlarda zellikle kz ocuklarnn oluturmas da, bu
psikoloji ile alakaldr. Toplumun hissiyatn anlamazlktan gelmek, reddetmek, bastrmak, "biz yaparsak
olur, herkes boyun emek zorundadr" yaklamnn amzn bireysel haklara verdii nem asndan
da, demokratik bilin asndan da tutarl olmadnn altn izmek isterim. nemli olan insanlar
nndeki eitim kanallarnn ak tutulmas ve insanlara dnya grlerini zgrce belirleme hakknn
tannmasdr.
Bunun yannda, sekiz yllk eitimin, eitim kalitesinin artmas asndan ok bir ey getirmediini,
eitim kalitesine bir ey eklemeden be yllk ilkokul sresini sekiz yla karmak gibi bir durumun,
Trkiye'nin eitim alanndaki tkanmasnda ciddi bir adm saylamayacan belirtmek gerekiyor.
HL'lerin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
Eitim muhtevas olarak HL'lerde normal liselerde okutulan dersler okunmakta, buna ilave olarak Kuran,
Arapa, Siyer, slam ahlak gibi kimi islami bilgi disiplinleri alannda retim verilmektedir.
Belki buna bal olarak okullarda insan ilikileri, ahlaki deerler asndan en azndan renci velilerinin
"olumlu" bulduklar bir iklim olumaktadr. Belki veliler, ocuklarnn, genlik dneminde ocuklara
ulamas ihtimali bulunan kt alkanlklardan uzak kalabileceini ummaktadrlar. Ben olaya renci
velisinin beklentisi asndan bakyorum. Bu alanda renciye ve veliye byle bir hak tanmann, yani
toplumsal talebin, "her eyi devlet belirler, en iyisini o bilir" anlayndan daha ok tercih edilmesi gerektiini
dnyorum. Belki bir kamuoyu aratrmas yaplsa, dier ortaretim kurumlarna ynelik olarak da
byle bir toplumsal beklenti ortaya kacaktr. nk ortaretim kurumlarmzla ilgili olarak kamuoyuna
sk sk uyuturucu, alkol, sigara, kz - erkek ilikilerindeki salkszlktan dolay iddet uygulamalar
yansyor ve en nemlisi, retmenler ve okul ynetimleri ortaretim kurumlarnda eitim yapmann
son derece zorlatn ifade ediyorlar. zellikle normal liselerimizdeki niversite baarsnn dkl
de bu alanda kar karya bulunduumuz alarmn gstergesidir sanyorum.
HL mensuplar - mezunlar toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyorlar? Eer ediyorsa bu nasl
bir kimliktir?
Ben HL mensup ve mezunlarnn ortalama Trkiye insannn ifadesi olduunu dnyorum. Bir lde
dindar, bir lde vatansever, bir lde herhangi bir ile ilgilenen, lkesine kar grevlerinin bilincinde
bir insan prototipi... u sralar Trkiye'nin Babakannn bir HL mezunu olmas ve bu kiiliin, siyasi
hviyetiyle yzde 50'lerin zerinde bir ilgiye mazhar olmas ilgin deil mi? Belki Tayyip Erdoan bir
siyaseti olmasayd, toplumla ok daha birebir uyum salayacakt. Buradan "siyasi arenaya giren insan"n,
kimi n yarglara muhatap olmasnn getirdii alan daralmasn kastediyorum. Yani HL'li deyince,
uzaydan gelmi bir yaratk tipolojisi oluturulmaya allyor. Bu, bir kesimin kendi durduklar yerden,
son zamanlarda "Beyaz Trk" diye de ifade edilen bir "Trk tipi" tanmlamalar ve ondan gerisine "zenci"
muamelesi yapmalarnn rn gibi geliyor bana ve bu yaklamla sadece HL'liler deil, toplumun ok
byk kesimi damgalanyor. Ve nerede ise i, bir snf ayrmclna dnyor. Belki bu yaklamda,
Trkiye ortalamasndan farkl bir tip olarak mer Seyfettin'in "Efruz Bey" tipinin davran eitlemelerini
grmek daha doru olur.

233

Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
HL sorunu, hi phesiz eitim bilimi asndan ele alnp zlmesi gereken bir konu. Eer bu lke
ocuklarnn trmanabilecei yere kadar trmanmas bizim iin nemli ise, bunu zmek de zor deildir.
Ancak i tabii ki bu kadar basit deil, nk Trkiye'de din - toplum - demokrasi - laiklik konularnda
sorunlar var ve bu ynyle iin bir boyutu siyasetle ilgili. in iinden gerilim kyor, sistem sancs kyor,
demokraside kesintiler kyor ve lke ocuklar bedel dyor. Sadece HL'liler deil ayrca bedel deyen,
eitimin tm alanlarnda sanc var. HL'yi tasfiye ettiinizde eitim sisteminin lke ocuklarn skartaya
karmas sorunu ortadan kalkacak m? niversite kaplarnda hala yz binlerce ocuk beklemiyor mu?
Hala ortaretime alternatif olarak bir dershane olgusu yok mu? Kald ki HL'de okuyan ocuklarn genel
ortaretim seviyesindeki ocuklara oran en yksek mevcuda kt zamanlarda dahi sadece yzde 7
civarnda idi. Bugn ise bu rakam ok daha aalara dmtr.
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal m?
Elbette. ktidarda kim olursa olsun, byle bir sorunu zmek zorunda. Bu sorunu zmeyenler, toplum
nezdinde tepki greceklerdir. nk burada ok ak bir adaletsizlik var. Siz sorularnz genelde HL ile
snrl olarak sorsanz bile, burada, HL'lileri yok etmek adna tm meslek liselilere bedel detildiini,
meslek liselerine giden ocuklarn da nnn kesildiini, HL'ler yok edilirken, Trkiye'nin hayati ihtiyac
olan ara eleman karlayacak meslek liselerin de yok edildiini dikkate almak lazm.
AKP, HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
Trkiye'de demokrasi varsa yapmal. Tabii ki "Trkiye'de demokrasi var m yok mu?" yu tartmak, lkemiz
adna ok gzel bir hadise deil. Ama toplumdan yzde 50'lerde oy alan bir siyasi ekip, eitimle ilgili bir
dzenlemeyi yapamyorsa, o lkede hangi sistem vardr sorusu sorulabilir. Ben, bu dzenlemenin kolay
olduunu sanmyorum. nk bu alanda her trl antidemokratik giriimi gze ald izlenimi veren
bir evre var. Soruyu belki yle koymak lazm: Trkiye eitim alannda toplumun bekledii demokratik
atlmlar yapabilecek bir demokrasi terbiyesine ulaabildi mi? Bu terbiye, toplumdaki her odan iine
sindirdii bir olgu haline geldi mi?
HL'yi bir siyasi partinin ya da bir takm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
Byle bir deerlendirmenin bulunduunu biliyorum ama bunun gerei yanstt inancnda deilim.
Ben bir HL mezunuyum. Beni kim arka bahe olarak kullanabilir? Ya da Tayyip Erdoan bir HL mezunu
ve bu lkenin babakan. Bir babakan kim arka bahe olarak kullanabilir? Ortada kiilikler var ve her
kiilii kendi zgn yaps iinde deerlendirmek gerekiyor. Ben Tayyip Erdoan gibi dnmem, o
bugne kadar "arka bahesi" olarak iddia edilen izgiyi eletirerek, aarak oluturdu siyasi yapsn... Ve o
siyasi yap ierisinde Trkiye'nin hatta dnyann ok farkl eitim kurumlarndan mezun olmu insanlarla
ibirlii yapyor, Trkiye'ye kendi perspektifi istikametinde ama toplumun onayna mazhar olmu bir
perspektifle hizmet etmeye alyor. Bence aslnda HL'lere ynelik bu yok etme operasyonunu
merulatrmak iin bir psikolojik sava sylemi olan "arka bahe" temas eskidi artk...Ve artk HL'ler
arka bahe olduklar gerekesiyle deil, varlklar yadsnarak hedef alnyor.
AKP HL'lere ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan

234

kaybeder mi?
Kesinlikle. Yani "iktidar olamamak" gibi bir deerlendirme ile kar karya kalr AKP. Bana gre bundan
Trkiye demokrasisi de puan kaybeder. Trkiye demokrasisi, btn demokratik almlara ramen zrl
bir demokrasi olarak gzkmeye devam eder. Parlamentoda anayasa deitirecek ounlua sahip bir
partinin, bir toplum kesimine ynelik hakszl nleyemiyor, insanlarn eitim alannda nn aamyor
olmas Trkiye iin olumlu bir imaj mdr? Trkiye'ye, " bu lkede halktan baka hangi iktidar var ki,
halk iradesinin etkinliini nlyor?" sorusu sorulmaz m? "Bizde byle" denebilir. O zaman da evrensel
standartta deil, "Bon pour d'Orient - ark iin uygun" denen ey ortaya kar. Onun ad da zrl
demokrasidir.

Gazeteci-20
mam Hatip Liselerine nasl bakyorsunuz?
HL Trkiye'nin kendisini bulma araylarnn devam ettii bir srete, vatandalarmzn, ocuklarnn
dinin renmeleri adna mracaat ettii okullardr. Toplumdan gelen talebi siyasetilerimizin
deerlendirmedii sylenemez. Ancak samimi kanaatim odur ki, dini eitim adna bu okullar kendilerinden
beklenen fayday da salayamamlardr. Bu okul mezunlarnn din grevlisi olmak yerine baka yksek
retim alanlarn tercih etmeleri de renci ailelerinin asl niyetini ifade etmektedir. Bir meslek sahibi
olunsun ama az buuk da dinden, diyanetten haberdar olunsun
HL'nin bu gnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz?
HL'nin bu gnk statsnde evet sorunlar bulunuyor. Buralara giden rencilerin din grevlisi olma
amac tadn (byk ounluk itibariyle) sanmyorum. SS sistemindeki katsay farkll bu okullarn
rencilerini bir adaletsizlik olarak derinden etkiliyor.
zm neriniz nedir?
zm ncelikle ilahiyat renimi almak isteyenleri Anadolu mam Hatip Lisesi bnyesinde an
gerektirdii slam alimleri olarak yetitirmek zere yeni bir eitim ve retim yaplanmasna gidilmesidir.
Bu rencilerin baka mesleklerde gz olmamaldr. Zaten salkl bir yaplanma salanrsa, istisnalar
hari bu rencilerin kendileri de baka meslekleri dnmeyeceklerdir. Ancak toplumun ocuuna
dinini retme ihtiyac devam etmektedir. Bunun iin zm, ilkretim ve ortaretimde din derslerinin
tercihli hale getirilmesidir. Bugnk Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersi ihtiyaca cevap vermemektedir.
Farz olan ibadetlerin retilmesi, Kuran okunmasnn retilmesi, Kuran meali (Trke aklamas)
Hadis ile Peygamberlerin ve Peygamberimizin Hayat balklaryla be temel ders velilerin bavurusu ile
isteyen rencilere okutulursa, niversite snav sistemindeki katsay uygulamasndaki farkl tutum
kendiliindeni ortadan kalkacaktr. Ancak dier meslek liseleri ihtiyac devam ettiinden bu okullarn
mezunlarna farkl katsay uygulanmamaldr. Ortaretimden mezun olan her renci istedii meslei
seme hakkna her zaman sahip olmaldr.
HL Mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?

235

nerdiim sistemde sadece din grevlisi ve ilahiyat yetitiren imam hatip lisesi olaca iin baka
faklteleri tercih edecek renci says ok az olacaktr. Dier okullarda, ilkretimden itibaren din
retimi ihtiyac karlanaca iin dndm HL'ye zaten fazla talep olamayacaktr. Ama yine de
HL mezunlar baka bir faklteyi tercih ederse nleri tkanmamaldr.
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmemelidir. Ancak bu temel eitimin, rencinin temel
kabiliyetlerinin tespiti ve ynlendirme konusunda daha ciddi almalara ihtiya var. Ayrca ilkretim
ile ortaretim ve bunlarla yksek retim arasndaki kopukluk mutlaka giderilmelidir.
HL'nin dier liselerden fark nedir? Ne olmaldr?
fade ettiim gibi benim dndm HL sadece mesleki eitim vermeli, lisansst almalar iin
dnyann bugnk artlar dikkate alnarak alternatifler sunulmaldr.
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
bu nasl bir kimliktir?
Farkl bir kimlii ifade etmiyorlar Ne var ki Trkiye'deki kutuplamalardan onlarn da etkilendiini
biliyoruz.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Bugne kadar maalesef siyasi bir sorundu. Szn ettiim yeni yaplanma ile bu siyasi sorunun da
halledileceini dnyorum. Tekrar vurgulamak isterim ki, btn ilkretim ve ortaretim sisteminde
5 temel ders ile semeli din eitiminin salanmas halinde HL sadece bir meslek okulu haline gelebilir.
Deilse eskiye dn kanlmaz olur.
AKP iktidar, HL mezunlarnn niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini
aklamal m?
Evet. Ancak temel zm de ilan etmelidir. (Teklif ettiim zm)
AKP HL iin sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
Temel zm konusunda geni bir mutabakat salamay, toplumun btnn ikna etmeyi baarrsa evet.
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
Gemi dnemlerde Sadaki partiler maalesef byle dndler. Bu konuda alma yapanlar da oldu.
AKP HL'ye ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan kaybeder
mi?

236

ok puan kaybetmese de ciddi bir gven kaybna urar.

Gazeteci-21
mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
Jakoben Kemalizmin tezahr gerei imam ve hatiplerin de devlet okullarnda yetitirilmesi yani resmi
bir Mslmanlk anlaynn egemen klnmas iin HL'ler ald. Oysa ki laik bir devletin din adam
yetitirme alan ve konusuna girmemesi gerekir. stelik Trkiye'de bugnk uygulamada Mslmanln
sadece Snni mezhebinin dine bak egemen, HL'lerde de. Diyanet leri Bakanlnn olduu bir devlette
HL'nin de olmas normal.
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz? Gryorsanz zm nerileriniz nedir?
Sorun, HL'lerin bizatihi varl. HL'ler tamamen kaldrlmal. mam ve Hatipler, ilahiyat fakltesi
mezunlar arasndan cemaatler tarafndan ibana getirilmeli. Normal liselerde ve meslek okullarnda
da 'Dinler Kltr' derslerinde tm dinlerin tarihleri, bilgileri ve bu arada dinsizlik de eitim programna
alnmal.
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi gereken bir sorun mudur? Eer
yleyse bu sorun nasl zlr?
HL'lerle dier okullar mfredat asndan eit deilse, niversitelere girme konusunda da eit olmalar
gerekmez.
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
HL'lerin yolunu dolayl olarak kesmek amacyla gerekletirilen sekiz yllk eitim uygulamas, maksadna
uygun olmadan, yeterli ve gerekli hazrlklar yaplmadan hayata geirildii iin baarsz kald ancak
zm geriye dn deil, mevcut uygulamay iyiletirmek olmal. Hem altyap, kadro ve ierik itibaryla...
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
bu nasl bir kimliktir?
Sosyal kimlikten ok HL'liler bir cemaat oluturuyor izlenimi var. Dine bal bir kimlik n plana kyor.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Siyasi bir sorun. zm de siyasi.
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal m?
Giderek devletleen, devlet refleksleri kazanan AKP'nin byle bir giriimi, hi olmazsa imdilik ve aka
gerekletirebileceini sanmyorum.

237

AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?

Bu koullarda yapamaz... sanki.
HL'ni bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
Sadece belirli siyasi parti/partilerin deil, sosyolojik olarak muhafazakr ve dindar sosyal katmanlarn
nemli bir unsuru gibi grnyor HL'liler, hele bir de madur ve mazlum konuma drlnce i
dayanmalarn artran olumsuz bir arka bahe...
AKP HL'lere ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan kaybeder
mi?
AKP, global alanda ABD ve srail, yerel alanda da byk sermaye ve ordunun nezdinde meru ve mehur
olmaya daha fazla nem verdii iin, oy tabannn genilettike HL gibi daralan, azalan cemaatlere daha
az nem verecek gibi... Dolaysyla puan kaybetmez.

Gazeteci-22
mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
Bir inan konusuyken gereksiz yere tarihi ve politik bir konu haline geldi. HL sadece imam ihtiyac
salamak zere kullanlmaldr. Dini eitimi esas alan bir sistemi ortaretimde uygulamaya almak
haksz ynlendirmedir. Tabii HL tartlrken tabii gemi iktidarlarn oaltt mam Hatiplerin birden
bir bak darbesiyle kapatlmasn da doru bulmuyorum. HL'yi savunanlar ocuklarnn hem dini hem
de klasik eitimi bir arada almalarn istedikleri iin savunuyorlar. Bu mantksz nk hem dini hem
klasik eitim bir arada verilemez. Dini eitim devletin grevleri dahilinde deil. Din kltr, tarihi
zerine eitim verilebilir ki zaten var. Ama o da yanl yaplyor. Ezbere dayal bir Snni-Hanefi eitimi
veriliyor. Normalde din kltr eitimi verilmeli mam Hatiplerde ise ocuu tamamen gen yata (sekiz
yl uygulamasndan nce ortaokuldan itibaren) bilinli artlandryorsun. slamc bir nesil yetitiriyorsun.
Muhafazakr aile bundan memnun oluyor ama senin aile olarak byle bir hakkn yok. Tam ocuun
karakterinin ekillendii dnemde onu kendi keyiflerine gre bir eitimden geirmeye haklar yok. O
yataki ocuun objektif bir eitimden gemesi gerekir.
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz? Gryorsanz zm nerileriniz nedir?
Burada esas problem 10-12 yalarndaki bir ocua, objektif, evrensel bir eitim verilmemesi Bir gencin
devlet tarafndan bir dini eitim srecine tabii tutulmas devletin objektif olma ilkesine aykrdr. rnein
Fransa'nn sistemi daha dzgn bir sistemdir. Orada devlet der ki: "Bir ocuk liseyi bitirip reit olana kadar
ben o ocuun eitimine mdahale ederim kardeim" Burada zel olarak dini bir eitimin devlet tarafndan
yaplmas yanltr. Devletin kendi eliyle slamc yetitirmesi demektir bu. Geri ben u andaki klasik
sistemin objektif eitimin de objektif olduunu dnmyorum. Trk eitim sistemi de iinde gayet
rk, faist, oven eler barndryor. Lise bitene kadar eitimde objektif kstaslar gzetilmeli. Lise bittikten
sonra o gen yetikin bir birey olarak neyi tercih ediyorsa etsin

238

HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi gereken bir sorun mudur? Eer
yleyse bu sorun nasl zlr?
Kasay uygulamas ok byk bir hakszlk. O noktada hem mam Hatiplere hem de meslek liselerine
ynelik bu uygulama gerekten insanlk d. Katsaylar gerekten eitlenmeli. Eer ok fazla mam
Hatiplinin niversiteye girmesini istemiyorsanz mam Hatip okullarna daha az sayda, ihtiyaca gre
renci alrsnz. nsanlar cezalandrmak gereksiz. nsanlarn nnn kapatlmasna elbette karym
ama bir din grevlisinin yetitirilmesi iin verilen eitimle mhendis yetitirmek iin verilen eitim ayn
olamaz olmamal. Temel eitimin belli standartlar olmal. HL ise yllardr bir istismar arac oldu. Burada
yle bir ey daha var bir ok yoksul ocuk hem baka seenei olmad iin hem de muhafazakr aileler
istedii iin maddi olanaklar vs. salanarak HL'ye yazdrlyor. Onlara salanan imkanlar dier liselerde
okuyan ocuklara niye salanmyor yleyse? Burada bir istismar var. mam Hatipten kan renci objektif
deerlerle deil slamc olarak yetiiyor. Bu yzden bu din eitiminin ilkokuldan itibaren verilmesi ok
yanl. Ayn ey meslek liseleri iin de geerli. Sen ocua diyorsun ki 'Senin anan baban senin burada
okuman uygun grd ve senin bunu deitirmeye hakkn yok.' Bu byk bir hakszlk. mam Hatiplerde
de ayn ey geerli. Belli bir snr olmak kaydyla bir ocuk ben mam, hatip olmak istemiyorum diyebilmeli.
nsanlarn n kapanmamal.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din eitimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
u andaki din eitimi de yanl. nsanlara dua ezberleterek din eitimi yaplmaz. Nasl dua edeceini,
namaz klacan insanlar camide Kuran kurslarnda vs. renmeli. Okullarda ise iin tarihi, sosyolojik
boyutu falan verilmeli. Dinler nasl ortaya kt, peygamberlik nedir, nasl geliti, mezhepler nedir, nasl
ortaya kt, bunlar retilmeli.
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
Hayr.
HL'lerin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
Trkiye'de durum ok zgn. Avrupa'da dini eitim kiliseler tarafndan veriliyor. Bizde garip bir laiklik
sistemi olduu iin her eyi devlet kumanda ediyor. Din adamnn nasl yetieceine, camiinin nasl
alacana da devlet karar veriyor. Normalde din adamn dini kurumlarn yetitirmesi gerekir.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Normalde eitim sorunu olas gerekirken artk politik bir sorun halini ald ve siz artk iin bu politik
boyutunu gz ard edemezsiniz. Mesela trban tartmas. Benim dncem trban aslnda bir erkek
egemenlii sembol. Kadn rtnmeye ve evde oturmaya zorlam oluyorsunuz. Ben bu yzden trbana
karym ama bu yzden trbanllar da dlanmamal. Bu durum sadece erkeklerin karsnda kadnlar
diskalifiye etmeye yaryor.
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal m?

239

Amal.
AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
Parlamento d kuvvetler ie mdahale etmedii srece AKP'nin byle bir ans var. fakat parlamento
d kuvvetler mdahale ettii zaman AKP de geri adm atyor. Eer babakann meydanlarda yapt
konumalar palavradan ibaret deilse bunu yapacaklar Sonuta seimlerden hemen sonra bu ie el
atacaklarn, bu dnemin sonunda bunu yetitireceklerini sylediler. Btn bu Kbrs meselesi, AB sreci,
ordunun rolnn vs tartld bir ortamda hangi taraf daha etkin olacak ok da belli deil.
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
O yava yava kayboluyor. Sonuta AKP, Refah'tan daha farkl bir parti. Daha da ak. Bandan beri bu
mantk zerine kuruldu. Burada baarl olacan da hissetti. Artk dine dayal bir siyasetin ihtiya
olmadn da anlad. Bu yzden HL artk bir sorun olmaktan kacak nmzdeki senelerde
AKP HL'lere ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan kaybeder
mi?
Kaybetmez nk AKP bizzat kendi bu meselenin maduru. Milletvekilli elerinin ou trbanl vs. AKP
bu dzenlemeyi yapamazsa kimse 'AKP bizi kandrd' demez, 'gleri yetmedi' der. AKP ancak tekrar
ekonomik bir k yaanrsa baarsz olur. Ayrca eer Kbrs meselesini zerlerse, AB ii garantiye
alnrsa yle iki dnem daha AKP'yi kimse ykamaz. Tabii btn bunlar nmzdeki 10 ayda belli olacak.
Ya Trkiye deiecek ya da eski statkoya geri dnlecek: Bence deiim devam edecek.

Gazeteci-23
mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
Geni ve karmak bir konu olan mam Hatip Liseleri ilgili grlerimi bir mlakatn snrlarna
sdrabileceimden emin deilim. Sadece, kestirmeden giderek kendimce nemli hususlarn altn
izmeye alacam: Bugn iin mam Hatip Liselerinin nasl sorun haline geldiini anlamak nemli.
Trkiye'de 'Siyasal slam m mam Hatip Liselerini oaltt, mam Hatip Liseleri mi Siyasal slam gelitirdi,
yoksa ikisi birbirini mi tetikledi?' sorular bana dmn merkezi gibi grnyor. Kanaatimce son soru
daha geerli ve toparlayc. Bu da bizi, imdiki meselenin bir bakma kanlmaz olduu yargsna gtrebilir.
Ama byle bir yarg, konuyu kuatmaya yetmez. nk srete pek dikkate alnmayan bir dinamik daha
var. O da 1970'li yllardan sonra mam Hatip Liselerinin hzla oalmasnda etkili olan sol rzgarlarn
gl esiidir. Eitim alan genlerin nemli bir kesiminin sola ynelmesi ve dine kaytszlktan dmanla
kadar uzanan eilimlerin yaylmas mam Hatip Liselerini pek ok aile asndan ocuklar iin daha
korunakl hale getirmitir.
Dier taraftan kz rencilerin mam Hatip Liselerine ynelmesi ise, muhafazakr, dindar ve slami
kesimlerin 'adalama' zorunluluu hissetmelerinin bir sonucudur. zellikle de cinsellik asndan dier
retim kurumlarnn 'fazla zgr' olduu kanaatine sahip aileler, kzlarn okutabilecekleri en uygun
okullar olarak mam Hatip Liselerini grmlerdir. Ne var ki, Trkiye'nin dnda da gelien ve yaylan

240

'slamclk' ksa zaman iinde bu okullar muhafazakr ve dindar renci yetitiren kurum olmaktan
kartp byk lde ideolojik ve siyasal eilim alayan kurumlar haline getirdi. Bylece mam Hatip
Liselerinde eitim kendi mfredatlarna gre dahi son derece slat. O derece ki, mam Hatipler slam'n
kltr derinliinden koparak lml veya sert militan yetitiren merkezler haline geldi. Bilindii zere,
'Siyasal slam' da bu okullar 'arka bahe' gibi deerlendirince, Trkiye'nin bana gre ksmen yapay, ksmen
doal laik - kar laik kutuplamas trmand. Ne var ki, hala mevcut yasa ve ynetmeliklere gre herhangi
bir 'su' ile itham edilemedikleri halde mam Hatip Liselerinin bu lkede birer 'sakncal kurum' saylmalar,
dorudan doruya 'devlet olamama' belgesidir. Hangi devlet, kendi eliyle kurup ykn tad bir eitim
kurumunu ne meru ne de gayr- meru sayar? Bu abes, sorunu daha da mzminletirmitir.
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz?
Yukarda da belirtmeye altm gibi bu okullarn 'stats' yok ki! Ne yasal, ne deil. Kat zerinde hala
bu okullarn var olu amac, din grevlisi ihtiyacn karlamak deil mi? Oysa, zellikle 28 ubat srecinden
sonra gelien artlarda artk bir tek mam Hatip rencisi erkek ocuun din grevlisi olmak amac
tadn syleyemeyiz. Kz rencilerin durumunu ise hi zikretmeye gerek yok. Bu liseler varlklar ile
batan sona sorun ama oralarda okuyan renciler hi hak etmedikleri bir 'ifte sahtekarlk' ile kskaca
alnmlar. Nedir bu ifte sahtekarlk? ok ak syleyeyim: Onlara kstlama getirenler de, savunanlar
da gerei sylemiyorlar. Kstlamaclarn gnllerinde yatan asl arzu, mam Hatip Liseleri'nden veya
baka bir yerden, bu okullarn kazandrd ortalama slami birikimle yetimi sfr gen olmasdr.
Savunanlar da, gerekte btn genlerin en az mam Hatipliler kadar slam' renerek yetimelerini
isterler. Bu yarlma, Trkiye iin ar bir sorundur.
Gryorsanz zm nerileriniz nedir?
Bugnk demokrasi terbiye ve kltrmzle bu sorunu zemeyiz. Ayrca kresel ortam da Trkiye'nin
bu sorunu zmesine elverili deil. Sadece Trkiye'nin kutuplar deil, dnya artk din olgusunu feci
ekilde smrrken byle bir meseleyi serinkanl biimde tartp yoluna koyamazsnz. Sadece Trkiye
deil, btn dnya dini de, laiklii de iren bir biimde smryor. Gizli servislerin boazna kadar
iine gmld terr ve szde bu terre kar mcadele ad altnda dnya fiilen din savana doru
srklenirken bu meseleyi demokratik bir fanus altna alp mzakere edecek iyi niyete de, kaliteye de
sahip bulunduumuzu dnmyorum.
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi gereken bir sorun mudur? Eer
yleyse bu sorun nasl zlr?
Bu btn meslek okullar iin zlmesi gereken bir sorundur. Oysa biz, gerekte artk bir meslek okulu
olmayan mam Hatip Liselerinden mezun olanlar cezalandrabilmek iin dierlerine de zulmediyoruz.
Bir lkede bir saniye iin dahi byle bir zm (!) tasarlayabilen ynetici ve sorumlularn var olmas bile
yeterli aresizlik kaynadr.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din eitimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
Bu iki soruya evet veya hayr cevab veremem. nk 'din renimi ihtiyac' denince Trkiye'de ka kiinin

241

ortak bir 'l'de birleebileceine dnebiliriz? Btn inanlar iin her zaman arlk ve sivrilik sz
konusudur. Meru veya 'makul' din eitimi ile kkten dinci eitimin snr nasl belirlenir? Bu meseleyi
ABD bile zebilmi deil ki. Yirmi otuz yl ncesine kadar Yahudi'ler ve Katolik'ler karlkl pazarlk
sonucu, birbirleri aleyhine korkun dini hkmleri retilerinden tasfiye etmilerdi ama imdi baklar
bilenmeye balad. Dnyada bu meseleyi, Fransz htilali'ne kadarki dnemde bir tek Osmanl imparatorluu,
mmkn mertebe zm tek rnek.. Kald ki o bile az sanc yaamad. Alevi isyanndan eyh Bedereddin'e,
Vahabilikten, Sabetay Sevi olayna kadar.
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Bu, imdiki uygulamalardan ok mu farkl olur?
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
Tabii ki hayr.
HL'lerin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
Gemite nemli bir takm farklar vard. imdi en nemli fark, mam Hatip Liselerine gnll olarak
giden neredeyse tek ocuumuzun kalmamas.. 28 ubat ncesinde mam Hatip Liseli olmak 'kompleks
bir durumda' kalmak demekti. Ondan sonra ise bsbtn etin bir hal oldu mam Hatip Liselerinde
okumak. Bu ocuklarmz, aileleri ve btn toplum dinamikleri ortaklaa perian ettik, ruh salklarn
bozduk.
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
Bu nasl bir kimliktir?
HL'lerin parlay dnemi olan 1970 sonrasndan itibaren giderek hzlanan bir zl yaand. Balangta
byk lde kktenci ama modern bir slami kimlik sz konusu iken imdi, zellikle de Erdoan
hareketinden sonra kimliksiz kaldlar. Bugn herhalde istisnasz btn mam Hatipliler iin Erdoan
bir 'idol' durumundadr. Peki Erdoan, imdi kendi ocuunu, ama imdi, bugn, mam Hatipte okutmaz.
Bunu btn mam Hatip Liseliler de seziyordur. yleyse ne kald mam Hatipli olmaktan? Onun iin
bugn mam Hatip Liseli ocuk kendini sadece Trkiye'nin deil, neredeyse slami kesimin bile 'safras'
gibi hissetmektedir.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Siyasi sorun olduu tartma gtrmez. Ama siyasi olmas sadece mam Hatiplilerin marifeti deildir.
Hepimiz elbirlii ile bu teknik meseleyi siyasallatrdk. i tekniin ve bilimin snrlarna ekmeyi,
yukarda da deindiim gibi bugnk demokrasi kltrmzle mmkn grmyor.
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal m?
Siyasal slam' onaylamayan ama kendini epeyce 'dindar' Mslman olarak alglayan bir insan sfatyla
imdiki mam Hatiplilerin katsay engelinden kurtarlmalarn art gryorum. slam kltrne dier

242

liselilerden daha fazla vakf olmalar benim gzmde mam Hatip Liseleri iin eksiklik deil artdr.
Artk siyasal islam militan da olmadklar ve olmayacaklar iin, bakalarnn da bunda bir saknca
grmemeleri gerektiini dnyorum.
AKP HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
Babakan Erdoan zel mlakatta bana (10 Mart) bu konuda kararl olduunu sylemiti. Ama iin Anayasa
mahkemesinden dnebileceini de gz ard etmiyor. Benimse hi phem yok ki dnecektir. O zaman da
buna girimesinin anlam var m, tartlr.
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
HL'ler eskiden Erbakan'n arka bahesi idi.. Yldz parlak olduu srece bu okullardan yetienlerin
Erdoan'dan bakasna gnl vereceklerine ihtimal tanmyorum.
AKP HL'lere ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan kaybeder
mi?
AKP baka alanlarda ok baarsz olmad srece bu konuda veya benzeri bir alan olan barts
meselesinde aciz kalmalar bir eyi deitirmez. mam Hatiplilerin Erdoan'a kredilerinin, Galatasaray'daki
Fatih Terim kredisinden ok daha uzun mrl olduunu sanyorum.

243

EK 2: SOSYAL BLMCLERLE YAPILAN BAZI GRMELER

Sosyal Bilimci-1
mam Hatip Liselerine nasl bakyorsunuz?
HL'ler esasnda cumhuriyeti kadronun modernlik projesinin bir uzants eklinde alglanabilir: Aydn
din adam yetitirmek. Dinin toplumsal yapnn ok nemli bir unsuru olduu dikkate alndnda, bu
son derece isabetli bir husustur. Cumhuriyeti kadro, son tahlilde, obskrantizme karyd: Hurafelerden
ibaret saylan bir dinin, cahil din adamlarnn eseri olarak grlmesi, ayn zamanda modernlik projesinin
akamete uramas olasln da yaratyordu. Bunu nlemin yolu, modernlik projesinin en nemli arac
olarak eitimden geiyordu ve ilk uygulama Ankara lahiyat Fakltesinin kurulmasyla hayata geirildi.
Buralarda okuyacak rencilerin, donanml gelmesi iin ortaretim dzeyinde bilgilenmelerinin daha
yararl olaca inancyla HL'ler gndeme gelmitir. Fakat, daha sonra, toplumsal yapdaki farkllama
ve politiklemeye paralel olarak HL'lere yklenmek istenen ilev de farkllamtr: "Sol" eilimli iktidarlar,
her eye ramen, HL'leri modernleme projesinin bir unsuru olarak alglamaya devam etmilerdir. "Sa"
eilimli iktidarlar ise toplumsal dzen ve tertibi esas aldklarndan, dindar insann kendiliinden
edepli/muti insan olaca varsaymyla HL'lere bakmlardr. San bu tutumu, ayn zamanda, HL'ler
konusunda Solu kendisiyle rekabete zorlam ve giderek HL'ler son tahlilde ilevsiz okullara dnmtr.
Bu erevede, HL'lere ilahiyat retimine kaynaklk edecek snrl bir konum tannmasnn daha uygun
olacan dnyorum. Her eyden nce, global modernleme olgusunun ierdii ok boyutlu
karmakln, din eitimi ile stesinden gelinebileceini dnmek pek gereki olmayaca iin (dinin
toplumsal yapda hala son derece nemli bir yeri olmasna ramen). ..
HL'lerin bugnk durumunu nasl deerlendiriyorsunuz?
HL'leri bugn her dzeye ve alana sirayet etmi kalitesiz eitimin numuneleri olarak gryorum. ok
ak sylemek gerekirse, bu okullarn oundan yetien renciler ne doru drst "imam", ne de "hatiptir".
nsan dinden edecek kadar yarmdrlar. Maalesef, ou mezun slam estetiinden olsun, etiinden olsun,
adabndan olsun nasiplerini alm grnmyorlar. Makama uygun ezan okuma meslek-ii eitimini
burada hatrlatmak, tasvire altm durumun kk bir kant olarak belirtilebilir.
HL Mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Evet. Snrl sayda HL, her eyden nce, dzgn ve kaliteli, dini tefekkrn tohumlarnn yeerdii
lahiyat Fakltelerinin bilimsel-lojistik ortamlar ilevi grmelidir. Bununla beraber, HL'lerden mezun
olanlarn baka alanlarda renim grmek istemeleri durumunda ise farkl, ek bir eitim zorunlu
klnmaldr. Bunun bir yolu, ortaretim dzeyinde okullarn ilevsel farkllamaya tabi klnmalar
olabilir. rnein, mhendis olmak iin sk bir fen bilimleri eitimi esas alnmaldr. Bunun gibi, iyi bir
ilahiyat eitimi iin de ortaretimde bir din bilimleri eitimi almak art olmaldr. Ama, alanlar arasnda
gei, yeniden formasyon kazandracak ek bir eitime tabi klnmaldr. Hangi alanlara daha fazla ihtiya
duyulduu makro dzeyde saptanmal ve renciler buna gre ynlendirilmelidir.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din retimi okul

244

mfredatlarnda yer almal m?

nc sorudaki durum tercih edilmiyorsa, mfredatta "din bilimleri" ad altnda baz derslerin
okutulmasnn yararl olaca sylenebilir. Bilgi anda ve bilgi zerine ina olmu bir "a toplumu"nda
(network society) yayoruz artk. Her trl bilgiye olduu kadar dini bilgiye de ihtiyacmz vardr. Baka
nemli bir ihtiyacmz ise, bu bilgileri hakkyla retecek uzmanlardr.
Srekli tartma konusu olan HL'lere ynelik kalc bir zm neriniz var m?
Kalc bir zm iin ilk adm, HL'leri bir cephe sava konusu yapmaktan karmaktr. kinci adm,
dinin toplumsal yapnn ok nemli bir unsuru, deeri ve kimlik kayna olduunun demagoji yapmadan
kabul edilmesidir.nc adm, ortaretim dzeyinde okullar ilevsel bir farklla tabi klmaktr. Bu
adan bakldnda u husus da berrak bir ekilde grlecektir: Din ok nemlidir, ama bilgi ann ve
a toplumunun birinci sradaki bilgi kayna deildir. Bu sebeple, "uzman" yetitirmeye ynelik bir din
eitimi ister istemez snrl yaplmak durumundadr. Buna karlk, bir iman meselesi ve moral kaynak
olarak dine daha fazla aina olmak istei, bireysel abaya braklmaldr.
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
bu nasl bir kimliktir?
HL'lerin politik bir olgu olarak alglanmas, mensuplarnn da belli bir kimliin temsilcisi olarak
vasflandrlmasna sebep olmutur. Bu vasflandrmann ok yanl olmad da HL meselesine bizzat
mensuplarnn ok byk ounluunun politika-d bakamamasdr.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
imdiye kadar HL'ler politik bir olgu olarak algland. Bunun yukarda tanmlamaya altm anlamda
bir eitim meselesi olduunun grlmesi zaman oktan gelmitir. Sorunuzdaki deyimle HL'lerin "teknik"
bir mesele olarak tartlmas kanlmazdr.
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
Soru 1'e verdiim cevapta da belirttiim gibi, HL mensuplarnn temsil ettii varsaylan "kimlik" asndan
bakldnda, bu okullar sanki sadece sa partilerin ve onlar iinde de "slami duyarll" en fazla olanlarnn
"arka bahesi" gibi alglanabilir. Ama, bu, u iki sebeple ok doru bir alglama deildir. Birincisi, HL
mensuplarn yekpare bir toplumsal entite olarak kabul etmek, sosyolojik adan mmkn olmayan bir
iddia mertebesindedir. Buna bal olarak, her sa partinin bu kitle nezdinde dorudan kabul grmesi gibi
bir hususa da itibar edemeyiz. Dolaysyla, HL kitlesi ile bir sa parti arasnda birebir bir rtme son
tahlilde mulak bir izah olarak kalmaya mahkumdur. kincisi, zellikle 70'li yllarda sa ve sol partiler
arasndaki poplist siyaset zemindeki rekabet, HL'lerin sol partiler nezdinde de- ilk bakta farkl
gerekelerden kaynaklanyor gibi gzkse de- neticede "arka bahe" eklinde telakki edilmelerine yol
amtr. (Bunun en nemli kant, en fazla HL Ecevit tarafndan alm olmasdr) Dolaysyla, devletin
ideolojik bir aygt olarak okullar kontrol etmek, "sa" veya "sol" her iktidara cazip gelmitir. Buna en
fazla direnmesi gerekenler ise o okullarn kendi mensuplardr.
Ama, Trkiye'de kendime "yakn" grdmn kontrol "mbah", grmediiminkinin ise "gnah" sayld

245

bir kltr ve zihniyet kalb krlmadka, burada tartlan meseleye kalc bir zm getirmek zor
olacaktr.

Sosyal Bilimci-2
mam Hatip Liselerine nasl bakyorsunuz? HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir
sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa bu nasl bir kimliktir?
mam-Hatip Liselerinin ardnda, kendiliinden oluan sivil bir toplumsal talep vardr. Bu liselere ilikin
bir alma yaplrsa, arazilerinin, binalarnn ounlukla "hayr" amal balardan olutuu grlr.
Esasen devlet marifetiyle eitime ayrlan kaynak ve orta renime ynelik yatrmlar bellidir. Bu kaynak
ve yatrmlarla mukayese kabul etmeyecek lde mam Hatiplerin alyor olmas, arkadaki bu gl
sivil destei ortaya koyar. Bu sivil destein niteliklerini, talebi oluturan parametreleri anlamakszn mam
Hatip Liselerine ilikin tatminkar bir dzenleme yapmak kolay olmaz.
Tanzimat dnemiyle birlikte balanan modernleme hareketleri ikili bir kltrel hayat ve toplumsal
rgtlenme dourmutu. Bir yanda geleneksel, dini nitelikteki yaplar, dier yanda ise batl tarzda ortaya
kan rgtlenmeler, hayat tarzlar Osmanl'nn son dnemine damgasn vurmutu. Cumhuriyetin
kurulmasyla birlikte bu ikili yap ilga edildi ve devletin mihmandarlnda bir modernleme projesi
yrrle kondu. Bu arada Tevhid-i Tedrisat Kanunuyla birlikte de eitim batl anlamda bir yapya
kavuturuldu. Bu srete halkn byk ounluunun bu deiimlere eitli derecelerde muhalefet ettiini,
kendine alternatif hayat alanlar aradn sylemek yanl olmaz. Elbette bu muhalefet giriimleri mukabil
bir ideolojiye, programa, alternatif bir dnya tasavvuruna dayanmyordu; daha ok pasif bir direni,
kamusal alann dnda kimi geleneksel kurumlar yeniden ihya etme pratikleriyle ekilleniyordu. Bu
manada, okullara ocuklarn gnderilmemesi, zellikle kz ocuklarna ilikin gl bir direniin
sergilenmesi, mahalle mekteplerinin fiilen yrrlkte olmas, ebeveynlerin resmi okullara, orada retilen
bilgilere kar mesafeli bir eletirellikle bakmalar gibi kimi hususlar tespit etmek mmkndr.
Cumhuriyetin balang yllarnda gerek ekonomik gerekse siyasi ve entelektel elitler rejimin temel
ilkeleri konusunda bir mutabakat halindeydiler; esasen modernleme programnn omurgasn da bunlar
oluturuyordu. Ancak krkl ellili yllara doru, toplumsal hikayesi itibariyle geleneksel dnyaya ait olan,
dnya tasavvuru bakmndan da modern dnyaya ilk admn atm bulunan yeni bir ekonomik, siyasi,
entelektel elit zmresi ortaya kmaya balad. Bu kesim, daha ok itiraz ve direni biiminde kendini
ortaya koymu bulunan geleneksel kesimler iin bir tr mihmandarlk rol stlendi ve yava yava kendi
ilgi alanlar erevesinde alternatif programlar gelitirmeye balad. Bylelikle geleneksel dnyann
direniten muhalefete, itirazdan alternatif zmlere doru dntn grdk. Tam da byle bir
krlma dneminde, bu yeni zmre, temsil ettikleri evrelerin talepleri ve bunlarla elbette uyumlu kendi
tasavvurlar dorultusunda hareket ederek bir dizi gelimeyi balatt. Siyasette CHP dndaki partilerin
ortaya k, alternatif "ideolojik" tezlerin ortaya konulmas, ekonomide serbestiliin daha fazla
vurgulanmas, yerli-geleneksel deerlerin mahremiyetten karak kamusallamalar bu dnemde grlmeye
balanr. Bu gelimelerden birisi de mam Hatip Okullarnn ortaya kyd. mam Hatipler, ismindeki
yanltc ve saklayc anlama ramen, hi kimse tarafndan sadece mam Hatip yetitiren bir okul olarak
grlmedi. Geleneksel dnya iinde yer alan ve toplumun tabii seyri iinde g kazanan evreler, bu
okullar ocuklarnn "kendilerine benzer" ekilde yetitirilmesini salayacak, modernlemenin zararl
ve yldrc etkilerinden onlar koruyacak -ama ayn zamanda onlar modern klacak- steril mekanlar
olarak alglad. mam Hatiplerden beklenen, buradaki ocuklar tekilerden, normal liselerden mezun

246

olanlardan daha farkl, daha yerli, daha muhafazakr -bir modernlikte- yetitirilmelerini temin etmeleriydi.
"tekiler"in batl bir hayata daha yakn duran dnyalar bu toplumsal kesim tarafndan derin bir kaygyla
karlanyor ve olumsuzlanyordu. Bu beklenti, mam Hatip Liselerine yklenen bu koruyucu kollayc
fantastik anlam, ilgili toplumsal evrelerin ekonomik, entelektel, siyasi adan g kazanmalar paralelinde
ve elbette yine olumsuz teki roln stlenen normal lise mezunlarndaki deimeler erevesinde,
etkinliini ve bu liselere ynelik talebi srdrd.
Bu liselerin mfredatlarna bakldnda bile, "kendilerinden beklenen"in ne olduunu anlamak
mmkndr: slam ve bat dnyasna ait disiplinlerin bir arada okutulmas marifetiyle gelenek kadar
modernlii de retmeleri, sentez yapabilen yeni kuaklar yetitirmeleri. Dolaysyla mam Hatiplerin
sadece gemii ihya amacyla teekkl ettirilmi renim kurumlar olduu dnlemez. Ayrca, bizatihi
kendileri de modernliin bir rn olarak yeniden ortaya kan, g kazanan, tam da modernliin zerine
kendi beklentilerini yazan muhafazakr evrelerin kendi gereklikleriyle elierek salt gemi ihyas
biiminde bir fanteziye destek "eyann tabiatna" terstir.
Bugn, "muhafazakr-modernlik" denilebilecek bir dnya tasavvurunun yegane disiplin mekanlar olarak
mam Hatipleri gren toplumsal kesimler okullara ynelik talepleriyle birlikte gl bir ekilde ayakta
dururken, onlarn varlklarn, glerini, taleplerini dikkate almayan, sadece mam Hatipleri kapatmakla
iktifa eden bir programn derin toplumsal sorunlar yaratmas son derece normaldir. Ayrca mam
Hatiplerin, sadece rasyonel bir analize tabi tutulamayacaklar, baka renim kurumlarnda olmad
lde bir ontolojik anlamla varolduklar skalanmamaldr. mam Hatiplerin baka herhangi bir meslek
lisesi gibi tasarruf edilebilecek bir konu olmad, arkasndaki kesimlerin derinliklerine nfuz etmi
anlamlar mutlaka hesaba katmak gerektii aktr. Unutulmamaldr ki, baka herhangi bir meslek
lisesine ilikin uygulama sadece orada okuyanlar ve aileleri ilgilendirirken, mam Hatiplere ynelik bir
uygulama orada okuyan, okumayan, belki hi bu okullarn nnden bile gemeyecek olan insanlar da
ilgilendirir ve onlar, konuyu hayatlarnn en nemli sorunlarndan biri olarak grebilirler.
HL'lerin bugnk durumunu nasl deerlendiriyorsunuz?
mam Hatip liseleri ve arkasndaki kesimler bir tr bekle gr hali iindedirler. Ykselen toplumsal ve
siyasal dalga iinde mam Hatiplere ynelik toplumsal talebin sahibi evrelerin baskn karakteri, soruna
ilikin siyasi zmn mmkn olduuna dair umutlar bugn daha gl klmtr. Tm bu gerilim ve
atmalardan sonra "zm" konusunda herhangi bir evreyi germeyecek, makul bir uzlamann gerek
toplumsal iklim gerekse forml olarak salanmas halinde buna uyum gsterileceini beklemek gerekir.
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Hangi ortaretim kurumunda olursa olsun rencilere tekilerle rekabette olumsuz snrlamalarn
getirilmesi kamu vicdannda adalet duygusunu zedeleyecek bir uygulamadr. Burada tam tersi bir uygulama
dnlmelidir: O da snrlama deil tevik sistemidir. mam Hatipliler kadar dier meslek lisesi mensuplar
da eit artlar altnda snavlara girebilmeli, ancak kendi alanlarnda eitim iin pozitif bir anlayla tevik
edilmelidirler.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din retimi okul
mfredatlarnda yer almal m? Srekli tartma konusu olan HL'lere ynelik kalc bir zm iin neriniz
var m?

247

Din renimini mfredata dahil etmekle sorunu zmenin mmkn olmadn dnyorum. Byle
bir uygulamay kimileri yeterli bulmayacak kimileri de daha temelde varlna itiraz edecektir. Sorun
sadece "din renimi ihtiyac" deildir; modernlemenin zellikle eletirilen kodlarna kar gelenein
alternatif tahayyln ina etmektir. ahsen mam Hatiplerin byle bir ilevi yerine getirme kapasitesinin
de hayli zayf olduunu, oradan daha fragmante olmu insanlarn yetitiklerini dnyorum. Byle bir
tahayyln karl disiplinler aras bir almann daha yetkin bir ekilde gerekletirilecei ilahiyat
faklteleridir. Keza mam Hatiplerin saysn azaltmak, ancak mevcutlar daha itibarl okullar biiminde
dzenlemek, buradaki mfredata zen gstermek, bu okullardan yetienleri engellemek yerine tevik
etmek, toplumsal hiyeraride daha st statleri buralarda okuyanlar hedef olarak gstermek biiminde
bir programn herkes iin makul bir program olmas beklenebilir.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Hibir toplumsal sorun sadece teknik deildir; hepsi siyasetle, yani toplumdaki g dengeleriyle, maddi
ve moral kaynaklarn dalmna ilikin mcadelelerle ilgilidir. mam Hatiplere iliin sorun da elbette
byle bir balama oturur. Sorunun siyasi olmas, eitim ve bilime ilikin deerlendirmelerin devre d
kalaca anlamna gelmez; elbette onlarn da denklemin iine dahil edildii bir siyasi uzlamann
gerekliliini iaretler.
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
"Arka bahe" deyimi abartl ve pejoratif bir tanmdr. mam Hatiplerle kimi siyasi partiler arasnda daha
sk bir illiyet bandan sz edilebilir; ancak bu ba okullarla kurulan bir badan nce okullar var eden,
oraya ocuklarn gnderen, bu okullara kimi anlamlar ykleyen toplumsal kesimlerle kurulan bir badr.
"Arka bahe" deyimi ayrca, "ba"larn asl evresini skalattran bir yanlsama ile de ykl bir kavramdr.

Sosyal Bilimci-3
mam Hatip Liselerine nasl bakyorsunuz?
HL'nin zerinde sren savamn tarihsel bir kkene uzanr. Modern ve geleneksel eitim arasnda
atmaya dayal yaanan rekabet, Cumhuriyetin 1930'larndaki "kltr devrimleriyle" gelenein
dondurulmasyla modernlik lehine zld. Bu yllarda din dersleri bile yasakland. Mfredattan kalkt.
ok partili sistemden sonra, demokrasinin oulcu ortamndan yararlanan muhafazakrlar ve dindarlar
,bu kez din eitimi balamnda gelenei yeniden gndeme getirdiler. Medrese, modernlii grmezden
gelerek tutucularken; mektep de modernliin yenilik,g ve enerjisinden ilham alarak gelenei/din
eitimini radikal bir biimde aalamt. HL'leri, demokrasinin oulcu imkanlarndan yararlanarak
modern ve geleneksel eitimleri birletirerek mektep ve medrese dnda nc bir yol olarak ortaya
kt. Dolaysyla, din eitiminde yaanan mektep ve medrese atmasn aarak modernlikle uzlamac
bir din eitimini temsil eder.
Trk toplumunda hem dini bilgiyi/gelenei hem de modern bilgiyi isteyen aileler, ocuklarn bu liselere
gndermek istediler. Daha dorusu, modern dnemde dinsel kimlikleriyle varolmak isteyen kitleler bu
okullara yneldiler. nk normal liselerde verilen din eitimi yetersiz olarak grlyordu. Devlet erki
de din ile ilgili eitimlerin resmi kulvarlarn dnda (zellikle Nurcular ve Sleymanclar balamnda),

248

denetlenemeyen topluluklar ve ortamlarda verildiini grnce HL'ye olumlu bakt. HL, muhafazakr
kitlelerin dinsel eitim taleplerini devletin emsiyesi altnda verecekti. Bu balamda Sleymanclarn
HL'ye kar ar bir tepki iinde olmalar tesadfi deil. Sonuta HL, sosyolojik olarak kitlelerin bilincinde
hibir zaman mesleki okul olarak alglanmayp, "din ve dnyann", "gelenek ve modernliin" ortak bir
alan olarak grlmtr.
HL'lerin bugnk durumunu nasl deerlendiriyorsunuz?
HL, gnmzde zerinde savalarn yapld bir kimlie brnmtr. Ar gelenekiler ve ar
modernlerin sava alan haline gelmitir. Muhafazakrlarn ve slamclarn nesil araylar alan olarak
algland gibi; elitist batc kesimlerin de kartlarn tanmalarn kolaylatran bir olguya dnmtr.
Biz kimi HL'den mezun olanlar da HL'yi bir Jean Valjan gibi srtnda tamak zorunda kalmtr (Bu
satrlarn yazar; doktoradan sonra niversiteye atanabilmek iin be yl beklemitir, kazand yurtd
doktorasna izin verilmemitir). Bugn HL, zerinde kukularn, savamlarn ve arlklarn dolat
okullar haline gelmitir. Bu koullarda salkl bir eitimden bahsetmek mmkn deildir.
HL Mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Ya devlet dier okullara da semeli geni bir din eitimi imkan koyup ( Kuran, Peygamber hayat ve
uygulamalar, slam ilimleri ve akaidi) ; HL'yi imam yetitiren ve ilahiyata alt yap oluturan okullara
dntrecek ya da HL muzunu bu haliyle niversiteye serbeste girecek.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din retimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
Din eitimi Trkiye'nin kkl bir problemidir. Geni muhafazakr ve dindar kitleler bir biimde ya
Kuran Kurslar ya Dershaneler ya da baka yerlere ynelerek din eitim talebini karlamaya alyorlar.
Bu nedenle liselerde "semeli geni din eitimi" imkanlar oluturulmal. steyen aileler ya da bireyler
slamiyet ile ilgili daha geni bilgi sahibi olabilmelidirler.
Ders kitaplar btnyle yenilenmelidir. lahiyat ve eitimcilerin katlmyla, hem slup hem de ierik
olarak yenilenmelidir. Ar akademik sluptan kanlmal, evrensel perspektife yerletirilen bir
Mslmanlk yorumu nde tutulmal ve yerel-kltrel dinsel farkllklara da yer verilmelidir (Mevlevilik,
Alevilik, Nakibendilik vs).
Srekli tartma konusu olan HL'lere ynelik kalc bir zm iin neriniz var m?
HL'nin elitist kayglar ve araylarla dzenlenmesi, bu kez insanlar Sleymanclar ve Nurcular gibi
topluluklara ynelterek orada dini eitimini almaya sevk edecektir. Bu nedenle, HL'leri nem tamaktadr.
Burada iki seenek bulunmakta:
Birincisi:HL'nin yeniden geleneksel-dini bilimlerle modern bilimlerin bir arada okutulduu normal
liselerle ayn statye kavuturulmas.
kincisi: HL sadece "din meslek lisesi" ne evrilip normal liselerdeki din eitiminin (3. Soruda belirttiimiz
gibi) geniletilmelidir. Baka bir seenek yok. oulcu demokrasinin yaand bir toplumda eitli merkezi
mdahalelerle "dini ve dnyevi" ilimleri okuma araylarn engellemek (byk bir kesimin talebi bu)
sadece dnemsel bir uygulama olmaktan kurtulamayacaktr. nsanlar bir biimde bu taleplerini giderecek
yollar icat ediyorlar.

249

HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
bu nasl bir kimliktir?
mam hatiplik kimlii, bir dnemin souk savan ideolojik koullarnda icat edilmeye alld. Aslnda,
daha geni anlamda krsal, orta ve alt snf insanlarn kent hayatnda modernliin yaratt oklar karsnda
tutunabilmenin nemli bir kimliine dntrlmeye alld. slamclarn nesil araylar (Akifin
Asmn nesli, Fettullah Glen'in Altn Nesil, n. Fazl'n Byk Dou nesli, Karako'un Dirili Nesli) ,
"mam Hatip nesli" olarak da ifade edildi. Ancak genel-kapsaml bir imam hatiplik kimlii gelitirilemedi.
Kentli batc kitlelerin gelenei horlaylar ve kendince bir modernlik alan yaratmalar geni krsal ve
muhafazakr kitleleri ayrmaya ittiinden Nurculuk, Sleymanclk vb. kimlikleri daha belirgin olarak
ortaya kyor. Ancak, HL ok belirgin bir kimlie dnemedi. Muhafazakr gvde iinde slamc,
milliyeti, liberal HL mezununa rastlayabilmek mmkndr.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Bence btnyle politik paradigmayla ilikili bir sorundur. Egemen Trk politik paradigmas, hala elitist
bir batc modernlik zerinde srar edecekse, HL belki nemsizleecek ancak bu kez "islami kolejler" gibi
snfsalla da vurgu yaparak ayran bir Mslmanlk eitimi geliecektir. Eer bu elitist projeden vazgeilerek,
oulcu politik paradigma benimsenirse HL, alt ve orta kesimlerin Mslmanlk balamnda kaynatklar
bir okul olur. Siyasilik hem merkez elitlerin tutumlaryla hem de bu tutumlara kar toplum iinde gelien
Mslmanlk tepkisiyle ilgili. Siyasilik, HL'nin iinde yaad toplumdaki politik araylarla ilgili.
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
Baz partiler HL'yi "arka bahesi" olarak grmlerdir. lk dnem AP, daha sonra RP ve MHP. Bu partilerin
desteiyle alm bir okul, doallyla bu partilere ynelmilerdir. Ayrca, bu okullara srekli irtica
yuvas, gerici diye bakan sol elitist partilerin de bu "arka bahe" retme de bir paylar bulunmaktadr.
Ayrca, HL'nin iinde yaad toplumsal koullar, tarihsel dnem ve blgesel zellikler de nemli. Bu
zelliklere gre HL deki politik eilimler farkllaacaktr. rnein bir Elaz'daki HL, bir Konya'ya gre
daha milliyeti olabilecektir. Kukusuz, HL'yi btnyle belli bir partinin arka bahesi saymak zor. Ancak,
genel anlamda muhafazakr(islamc -milliyeti-dindar) eilimlerin arka bahesi denebilir. Dindarlarn,
ANAP'tan ayrarak RP de siyasalatklar bir ortam da HL de ayn siyasallamaya ynelmi olabilirler.

Sosyal Bilimci-4
mam Hatip Liselerine nasl bakyorsunuz?
Bandan beri yanl kurulan ve yanl iletilen Trk tipi laikliin yanl uygulamalarndan ve ac verici
sonularndan biridir. Eitimin planlanmas, ynlendirilmesi, felsefesinin biimlendirilmesi bakmndan
HL'ler, eitim meselelerine baktaki lakal yanstr; yanln, yanlla dzeltilmesinin rneidir.
HL'lerin bugnk durumunu nasl deerlendiriyorsunuz?
Balangta yaplan yanln bir baka slupla devamdr; devlet, kanunla ve bte fonlaryla kurup
destekledii okullar rencisiz ve gereksiz klmak iin elinden geleni yapt. Bugnk haliyle ayn arpk
zm anlaynn bir baka tezahr olarak nebati hayata srklendi.

250

HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?

Bir HL mezununun, ilahiyat dnda bir faklte kazanmas zaten mucizelere bal; bu soru, HL'lerin
varlk sebebine verilecek cevapla balantldr. Eer devam ettirilecekse elbette faklte snrlamas
kaldrlmaldr.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din retimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
Ben din eitiminin devletin zerinden alnmas gerektiini dnyorum; devlet bu alandan ekilmeli
ve problemin zmn kalite itibariyle denetleyen bir fonksiyon stlenmelidir; eer bu soruyla camilerin
imam-hatip ihtiyacn karlamak sz konusu ise bu ie cevap vermeden nce devletin camilerde memur
istihdamnn ne derece doru olduunu tartmak lazm. Doruyu herkes biliyor ama gereini yapmak
herkesi korkutuyor
Srekli tartma konusu olan HL'lere ynelik kalc bir zm iin neriniz var m?
Bana gre kalc zm, devletin, anayasada sz edilen ama gerei yerine getirilmeyen laiklik ilkesine
tam itaat ve saygsyla bulunabilir. Devlet, btn dinlere, inanlara, felsefi ve ideolojik kanaatlere eit
derecede ilgisiz ve uzak durmal, din ve vicdan hrriyetini temin eden artlar hazrlayarak denetlemelidir.
byle bir erevede meselenin HL'lerden ok daha geni ve esasl deiim gerektirdii aktr.
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
bu nasl bir kimliktir?
Bak asna gre deiir; benim iin HL'li kimlii farkl bir okunma biimine tabi deil ama bu ayrm
yllardan beri yaplyor. Kurulduu yllardan beri HL mezunlarnn "dz lise" bitirmek iin abalamalar,
nemli bir kesiminin ift faklte birden bitirmeleri, bu kimliin zerine ynelen arpk ve imal bakn
tortulatrd bir komplekse iaret eder. Bu ayrntnn haricinde HL'lileri ben, benim gibi dz lise
mezunlarna gre daha baarl, giriimci ve renkli ahsiyete sahip insanlar olarak tandm.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Bence sadece "medeni" bir problem bu. Problem u esnada siyasi gibi grnyor ama bana gre ok daha
fazlasyla, Trklerin medeni kabiliyetleri ile ilgili bir zaafa iaret eder; Evvelemirde laiklii yanl alglayp
arpk uygulamak, daha sonra eitim meselesinde gayr ciddilik sergilemek gibi anlyorum meseleyi. Sair
meslek liselerinin hali de bu tenkidin iindedir.
HLyi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
lk dme yanl iliklenince sonrakiler hakknda konumak pek de anlaml olmuyor; evet, HL'ler vaktiyle
siyasi partilerin yakn ilgisini ekti; "arka bahe" gibi grenler oldu; fiiliyatta olup bitenler, bu kabil
dedikodular dorular niteliktedir ama konuya HL'liler asndan bakmal; onlar bu yanllar dizisinin
en masum kurbanlardr ve neticede olanlar en ok onlar zarara uratm bulunuyor.

251

Sosyal Bilimci-5
mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
HL'lere genel anlamda lkenin eitim ve retim sorunlarna baktm ereveden bakyorum.
Ortaretimin hizmetler sektr ile alakasnn doru dzgn kurumsallatrlamad kansndaym.
HL'nin bugnk durumlarn nasl deerlendiriyorsunuz?
Tamamen bir muamma. deolojik tartmalarn yapld ve seim malzemeleri olarak kullanlan biare
okullar.
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Kant'n niversite risalesinde belirtildii gibi, ilahiyat okullarnn niversiteye alnmasnn niversitenin
doasyla badamadn dnyorum. niversite Tanr baml dnten syrlmay ifade eder.
lahiyatlar faklte yaplmamalyd. Bunlar meslek yksek okulu olarak tekilatlanmaldr. Dolaysyla
mam Hatip Okullarnn mezunlar sadece lahiyat Yksek Okullarna alnmaldr.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din retimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
Bu ders zorunlu olmaktan karlmal ve tercihe bal klnmaldr. Bu erevede semeli olmak kouluyla
bu ders mfredat iinde yer alabilir.
Srekli tartma konusu olan HL'lere ynelik kalc bir zm iin neriniz var m?
Lise ile meslek okullarnn kesin olarak ayrtrlmas gerektiini dnyorum. Bunun aya olmal.
Fen Liseleri, Sosyal Bilim Liseleri ve Sanat Liseleri. lkretim srasnda yetenek ve ilgilerine ve baarlarna
gre, mevcut niversite kontenjanlarna baklmak suretiyle kontenjanlar saptanmaldr. Liselerin dnda
meslek okullar, ok sayda ara eleman ve hizmet sektrnn ihtiyalar ve meslek yksek okullarnn
kapasitelerine gre kontenjanlar saptanmaldr. Politeknik okullar iinde ihtiya nispetinde mam Hatip
Okullar ve lahiyat Meslek Yksek Okullar din servisi vermek zere kalifiye din adamlar yetitirmelidir.
HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
bu nasl bir kimliktir?
Byle bir kimlik var. mam Hatip Okulu rencilerinin hedefi genellikle mhendislik tahsil etmek.
Dolaysyla Trkiye'de kltrel hayata son derecede zarar veren, dini konular ierdii estetik ve mistik
derinliklerden soyutlayan ekille ve akl ile snrlandran ve mhendislik bir vulgarizmle toplumsal ve
politik sorunlara vaziyet eden bir yeni grgsz bir ehir dindarl treyerek egemen oluyor.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Tamamen toplumsal ve eitsel bir sorun olarak gryorum.

252

HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
HL'leri bugne kadar, yakn zamanlara kadar resmi devlet politikalarnn da zendirmesiyle (zellikle
de 12 Eyll sonras), yukarda szn ettiim mmin-mhendis tipinde odaklaan kaba sa politik
oluumlarn arka bahesi olarak fonksiyon grmtr.

Sosyal Bilimci-6
mam Hatip Liseleri (HL)'ne nasl bakyorsunuz?
mam Hatip Liseleri "sorunu", Trkiye'nin dini devlet denetimi altnda tutan Trk laiklik uygulamasyla
ilgili bir mesele. Din ilerinin topluma braklmas, DB'nin idare sistemi dna karlmas, din eitiminin
de dini cemaatler tarafndan verilmesi, Trkiye'de laikliin liberallemesi ideal olurdu. Bu yaplmad
srece imam-hatip liseleri sorununun altndan kalkmak mmkn deil. Bu liselere hem bir meslek lisesi
olarak, hem de ocuklarnn din eitimi grmesini isteyen dindar ailelerin taleplerinin karlanmas iin
ihtiya duyuldu. Din cemaatlere braklmadka, devlet din eitimini tekelinde tutmakta srarl olduu
srece, HL'lerden vazgemek kolay deil.
HL'nin bugnk statsnde sorun ya da sorunlar gryor musunuz? Gryorsanz zm nerileriniz nedir?
HL mezunlarna niversite snavnda eit muamele uygulanmamas zlmesi gereken bir sorun mudur? Eer
yleyse bu sorun nasl zlr?
HL'nin din-devlet ayrm anlamnda laiklikle badamadn dnyorum. Din eitimi cemaatlere
braklamad srece, hi olmazsa mezunlarna yksek renime girite dezavantajl konuma getiren
katsaylar, vs. ortadan kalkmal, eit muamele grmeliler.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din eitimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
Laik bir lkede din renimi ihtiyacn, devlet deil zel okullar karlamal. Devlet, bu okullarda dinin
istismarndan ekiniyorsa, yine de bunlarn denetimini yapabilir. Tpk HL'ni denetim altnda tuttuu gibi.
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
Hayr, snrlanmamal.
Sekiz yllk kesintisiz eitimden geri dnlmeli mi?
Hayr, dnlmemeli; ama HL mezunlarna niversiteye girite eit muamele yaplmal.
HL'lerin dier liselerden fark nedir ve ne olmaldr?
HL'nin teki liselerden fark, bildiim kadaryla, ders programlarnda din ve Arapa'ya yer vermesi. HL'yi
korunduu, din eitimi zel okullara braklmad srece bu durumun devam etmesinde bir saknca
gremiyorum.

253

HL mensuplar/mezunlar/rencileri toplum iinde farkl bir sosyal kimlii mi ifade ediyor? Eer ediyorsa
Bu nasl bir kimliktir?
HL mezunlar, byk kentlerde grece iyi eitim veren zel okullarda, tmyle laik bir eitim alm elite
alternatif elitin nemli bir parasn oluturuyor gibi. Tarann dindar ve grece dar gelirli ailelerden gelip,
HL'de okuyan ve politik tercihleri Milli Gr Hareketi partilerinde ifadesini bulan bir alternatif elit.
Tabii bu tanma uymayan, HL'den gelip "normal" (normlara uygun) zellikler tayanlar da var.
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Siyasi bir sorundur, nk laikliin nasl uygulanacan ilgilendiren bir konu.
AKP iktidar HL'lilerin niversite katsaysn normal liselerle eitleyip niversite iin nlerini amal m?
Evet, kesinlikle yapmal.
AKP, HL'ler hakkndaki sz konusu dzenlemeyi yapabilir mi?
Barts konusu daha hassas, ama bunu gerekirse "tek bana" yapabilmeli. Burada o lde byk bir
tartma olduunu sanmyorum.
HL'yi bir siyasi partinin ya da birtakm oluumlarn "arka bahesi" olarak gryor musunuz?
Milli Gr geleneinden gelen partiler iinde HL'lilerin yksek oranda yer tuttuu muhakkak. Ama
AKP'ye slamc demek mmkn deil; giderek Trkiye'nin merkez sa partisi kimliine brnyor. RP'den
ziyade DP, AP, ANAP geleneine oturuyor.
AKP HL'lere ynelik dzenleme yapmaz ve rencilerin niversite snavnda nlerini amazsa puan kaybeder
mi?
Kesinlikle kaybeder ve etmeli de.

Sosyal Bilimci-8
Sizce HL sorunu siyasi mi, yoksa eitim bilimi erevesinde ele alnmas gereken teknik bir sorun mudur?
Din eitimi siyasal iki anlamda bir konudur. Birinci anlamda din eitimi gncel siyasetin tartma
konularndan biridir. Bundan kastm, Sadece HL'nin/Kuran Kurslarnn Trkiye'de siyasal gndemin
nemli bir maddesi olmas deildir. Batda da gler sonucu yeni dini gruplarn olumas ve ok kltrllk
gibi deerlerin ykselmesi sonucu varolan din eitimi politikalar gzden geirilmekte, ok kltrll
ve eletirel dnceyi destekleyecek bir din eitimi iin gerekli kavramsal ereveyi oluturmaya ynelik
tartmalar yaplmaktadr.
kinci ve daha nemlisi din eitimi politikalar belli bir toplum vizyonunu yanstt, ahlak ve din zgrl
anlayna ilikin iaretler verdii iin siyasaldr. Din eitimi dinin rolne atfedilen nemle, dinin rolne

254

atfedilen nemde 'iyi toplum' anlay ile ilgilidir ve bu nedenle siyasal bir konudur. rnein, din eitimi
politikalar ve din eitiminin ierii bize dinden bamsz bir ahlak dnlp dnlmediinin iaretlerini
verir. Din eitiminin zorunlu mu semeli mi olaca, dine/mezhebe mi dayanaca yoksa dinler/mezhepler
st m olaca devlet-toplum ilikisinin nasl kurulacana dair siyasal kararlardr.
Bu adan bakldnda, Trkiye'de pratikte belli bir mezhebe dayanan ve iman artrmaya ynelik olarak
yrtlen din dersleri, arpk laiklik anlaynn bir yansmas gibidir. Bu laiklik anlaynda, devlet dine
kar tarafsz ve ilgisiz deildir, "doru" dinin ne olduunu kontrol altndaki okullarda, din derslerini
zorunlu hale getirerek btn rencilere/vatandalara retmek ister. Burada ngrlen toplum herkesin
ayn ekilde inand homojen bir toplumdur. Ancak, bunu yaparken devlet ayn zamanda dini bir nitelik
de kazanr ve laikliini deyim yerinde ise sulandrr.
Dz liselerdeki eitimin fiiliyatta dine dayal olmasna ramen, HL'lerin meslek liseleri olarak deil, din
eitimi ihtiyacnn giderildii okullar olarak ortaya kmas da aslnda bu tek-tipilik ile alakaldr.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din retimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
Kanmca din eitimi, zellikle dine dayal din eitimi zorunlu mfredatta yer almamaldr. Din eitimi
devletin denetiminde, ama devlet tarafndan deil, bu eitimi almak isteyenlere semeli olarak verilebilir.
Devlet din eitimine mekan/kaynak ayrabilir.,
HL mezunlarnn girecekleri faklteler snrlandrlmal m?
HL mezunlarnn girecekleri fakltelerin snrlandrlmas, mezunlar herhangi bir siyasi oluumu
destekleme eiliminde olsalar bile, doru deildir.

Sosyal Bilimci-10
HL ve Meslek Lisesi mezunlarna ynelik farkl katsay uygulamasn nasl karlyorsunuz?
Katsayda sadece 70-80 bin ocuu deil 700 bin renci var... Hakikaten bu meslek liselerine giden, kzerkek teknik, ticaret lisesi vs. kati renciler bunlar. Ve nn batan tkyorsun gibi hissediyorlar onlar.
Zaten bunlarn nnde yoksulluktu, kyllkt, doduu snft vs. gibi engeller var. stne bir de byle
bir katsay koymular. Beni rahatsz ediyor ama kaldrlsn da diyemiyorum... Ortadaym bu konuda...
Katsay uygulamas kaldrlrsa HL rencisi saysnda bir art olur mu sizce?
Elimizdeki istatistiklere baktmz zaman 97-98'e kadar artn lise ksmna baktmz zaman ne gryoruz?
Aa yukar 96-97'de 192 bine ulam, yani serbest olduu dnemde bu lise ksm 200 bin olmu. imdi
acaba katsays kaldrlsa bu 200 bin zerine kar m diyoruz?
renci says rahatsz edici bir rakama ular m?
Olabilir. nk aa yukar 200 bin olduunu dnelim. Btn HL'ler de dahil btn liselere baktm
zaman Meslek Liseleri, HL'yi, Fen Liseleri, Anadolu Liseleri hepsine birden baktmz zaman 2 milyon

255

800 bin gibi bir rakam oluyor. Yani bu 2 milyon 800 binin iinde 200 bini imam hatipler olursa. Yzde 10'a
yaklayor. Bu yzde 10 da rktt ki bu 1997 yl 28 ubat olay oldu. O biraz rktr gibi geliyor bana.
HL'lere ynelik talebi belirleyen "din renimi ihtiyac" baka ekillerde giderilebilir mi? Din retimi okul
mfredatlarnda yer almal m?
Ben bunun iyi bir ey olacan dnmyorum. Batda byle bir ey yoktur, bu nerede vardr? Katolik
liselerinde bile byle bir eyin olduunu sanmyorum. Byle bir ey ilahiyat fakltelerinde okunmal,
retilmelidir. lahiyat fakltelerine hazrlk olarak da ge oluyor orda dil renmek Arapa'y, Farsa'y
daha nceden renilmesi gerek deniliyorsa da mam Hatip okullar olabilir. Bu erevede belki de ilahiyat
liselerine bile evet diyebilirim ama bu alternatife ok scak bakmyorum. Muhafazakr aileler o zaman
zel mam Hatip Liselerine veya zel lahiyat Liselerine gndersinler... Btn devlet liselerine bunu
koymak yerine zel lahiyat Hatip Liseleri asnlar. Para vererek gndermek isteyenler varsa gndersinler.
Veyahut da u andaki dini cemaatlerin at zel liseler...
HL'lerinin isimlerini deitirme nerisi hakknda ne dnyorsunuz?
Onun neyi deitireceini pek anlamyorum akas. Mesela dierleri Salk Meslek Lisesi veya Turizm
Meslek Lisesi vs. byle meslek liseleri var. Buna mam Hatip Lisesi demek yerine lahiyat Lisesi, Din
Bilimleri Lisesi demek genel olarak laik tarafn istediini yerine getirir.
HL'lerin 1997 yl ncesi stats hakknda ne dnyorsunuz?
1997 ncesinde paralel liseydi, yani bu Tevhid-i Tedrisat nasl paralel liseleri kaldrp okullar birletirmeye
almsa zaman iinde sadece o deil tabii, birok dier alanda da buna benzer gelimeler oldu, yani
eitlenme. Modernlemenin ilk dnemlerinde deiim ok nemlidir. Tekdzeletirme ok nemlidir.
Neden? Sanayileme, milliyetiliin de esas yapsal nedeni odur. Yine daraltarak syleyeyim, bir toplumdaki
btn insanlar bir kavram sylediin zaman ayn eyi anlasn araydr. Yani stanbul'daki, Ankara'daki
mhendisin yazdn Hakkari'deki usta ve rak okuduu zaman anlasn, ayn dili konusunlar. Ama
imdiki geldii aamada fizibiliteyle birlikte hem ortak bir ey tekdzelemi hem de eitlenmi. Yarn
AB'ye deil de Ortadou'yu iine alan bir oluuma girdiimiz zaman bu mam Hatip Liseleri, Farsalaryla
veya Arapalaryla veya dier insanlarla ortak konumalaryla birdenbire Trkiye'yi o dnyada ne
tayacak
HL'ler ihtiya olduu kadar kalsn dierleri normal liseye dntrlsn diyenler var. Bu neriye nasl
bakyorsunuz?
Baz aileler hem modern bilimleri rensinler hem de dinlerini rensinler diyorlar... Yani tamamen bir
maddeci, tketimci olmasn ayn zamanda maneviyat bir birey olsun diye dnyorlar. Byle bir talebe
bir ekilde cevap vermek lazm. Annan Plan gibi bir ey olmal burada. Annan Plan ile biliyorsunuz her
iki taraf da istediklerini alamad ama her iki tarafa da onlar tatmin etmesi gereken kadar verildi.

256

EK 3: CUMHURBAKANI AHMET NECDET SEZERN KATSAYIYLA LGL YASAL

DZENLEMEY VETO GEREKELER
Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, 5171 sayl "Yksekretim Kanunu ve Yksek retim Personel
Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun", 1., 5., 6. ve 7. maddelerini TBMM tarafndan bir kez
daha grlmesi iin, Anayasann deiik 89. ve 104. maddeleri uyarnca TBMM Bakanl'na geri
gnderdi. Sezer'in katsay dzenlemesiyle ilgili veto gerekeleri yleydi:
"A- 2547 sayl Yasann 45. maddesinin (a) bendinde incelenen Yasann 5. maddesiyle yaplan dzenleme
ile, yksekretime girite uygulanan sistemin deitirilmesi ngrlmekte, ayn Yasaya incelenen Yasann
7. maddesiyle eklenen geici 53. maddede de, 2004 ve 2005 yllarnda yaplacak uygulamaya ilikin
dzenleme getirilmektedir.
a. 2547 sayl Yasann "Yksekretime giri" baln tayan 45. maddesinin (a) bendinin yrrlkteki
metnine gre, renciler yksekretim kurumlarna, ilkeleri Yksekretim Kurulu'nca belirlenen
snavla girebilmektedirler.
1999 ylna kadar iki aamal olarak uygulanan giri snavlar, her iki aama snavlarnn sonular ile elde
edilen baar arasnda sk bir ba bulunduunun belirlenmesi zerine ve Yksekretim Kurulu kararyla
tek aamal duruma getirilmitir. Yine ayn kararla, szel, saysal ve eit arlkl ortaretim baar
puanlarnn hesaplanmasnda farkl katsay uygulamasna geilmitir.
Snav sonularnn deerlendirilmesinde, adaylarn ortaretimdeki baarlar dikkate alnmakta;
Yksekretim Kurulu'nun uygun grecei ilkeler erevesinde hesaplanacak ortaretim baar puan,
ek puan olarak giri snav puanna eklenmektedir.
Ortaretim baar puannn hesaplanmasnda, ortaretimdeki alanlarla ilgili yksekretim
programlarna yerletirme yaplrken daha yksek katsay uygulanmaktadr.
Ayrca, mesleki ve teknik ortaretimi zendirmek iin bir meslee ynelik program uygulayan liseleri
bitirenlere, ayn alandaki yksekrenimi semeleri durumunda ek puan uygulamas getirilmitir.
Puanlarn hesaplanmasnda uygulanan katsaylar ve "ayn alan"daki yksekrenim programlarn
saptama yetkisi Yksekretim Kurulu'nundur.
ncelenen Yasann 5. maddesiyle, Yksekretim Kurulu'nun,
- Ortaretim baar puannn hesaplama yntemini belirleme yetkisi kaldrlarak katsaylara yasa
metninde yer verilmekte,
- Ortaretim kurumu ile "ayn alan" iinde saylacak yksekretim programlarn belirleme yetkisi
kaldrlarak, bu yetki, Milli Eitim Bakanl'nn ortaretim kurumlarn snflandrma konusunda
yapaca saptama ile "bal yetki"ye dntrlmektedir.
nk, daha nce yalnzca ortaretim kurumlarnn program/alan/kol/blmlerini belirleme yetkisine
sahip olan Milli Eitim Bakanl'na, yaplan dzenleme ile, yksekretimdeki gruplandrmaya esas
olacak biimde, bu program/alan/kol/blmlerin szel, saysal ya da eit arlkl alanlardan hangisine
gireceini belirleme yetkisi de verilmektedir.
Oysa, "szel", "saysal" ve "eit arlkl" gibi terimler, herhangi bir ortaretim kurumunun
alan/blm/kol/programn nitelendirmeyip, yksekretime giri snavnda adayn bilgi ve yeteneini
tam ve doru lmek iin kullanlan aralarn addr.
ncelenen Yasa ile getirilen dzenlemede, tersi olmas gerekirken, yksekretim ortaretime gre
biimlendirilmeye ve ynlendirilmeye allmaktadr.
Bunun nedeninin de, mesleki - teknik ortaretim kurumlarn, bu balamda zellikle imam hatip

257

liselerini bitirenlerin kendi alanlar dnda bir yksekretim programna girmek istemeleri durumunda,
ayn gruptaki genel liselerle eit katsaydan yararlandrlmalarnn salanmas olduu aktr.
Bylece, genlerin imam-hatip liselerine ynlenmelerinin zendirilmesi amalanmaktadr.
b- lkemizde eitim ve istihdamla ilgili sorunlarn bymesinin nedeni, mesleki-teknik ortaretim
yerine, yalnzca yksekretime hazrlayan genel ortaretime arlk verilmesidir.
ada lkelerde, ortaretim iindeki mesleki-teknik ortaretim kurumlarnn oran % 65, liselerin
oran ise % 35 iken, lkemizde bunun tam tersi geerlidir.
Oysa, mesleki-teknik eitim sanayi ve ticaret sektrnn can damardr. Gelimi birok lkede yzde
ellilerin zerinde pay olan meslek yksekokullarnn lkemizde yksekretim iindeki pay, alnan
nlemlere karn ok dktr. Bu kadar dk mesleki-teknik eitim oran ve saylar ile Trk sanayisinin
gelimesinin g olduu, gelimi lkelerin sanayileri ile rekabet edilmesinin tek yolunun sayca ve
nitelike stn ara igcnn yetitirilmesinden getii tartmasz kabul edilmesi gereken bir gerektir.
Bu nedenle, alnacak nlemlerle mesleki-teknik retimin her ynden niteliinin artrlmas ve mezunlarna
istihdam olanaklarnn yaratlmas, bylece rencilerin bu okullar tercih etmeleri ve alanlarnda
yksekrenim yapmalar konusunda zendirilmeleri gerekirken, bu tr liseleri bitirenlerin kendi alanlar
dndaki yksekretim kurumlarna ynlendirilmeleri, lke kaynaklarnn israf edilmesi, yksekretim
kurumlarnn verimsizlie ve baarszla itilmesi gibi kamu yararyla badatrlamayacak sonular
yaratacak niteliktedir.
Trk eitim sisteminde mesleki-teknik retimin geri planda braklmas, bu okullardaki eitim-retimin
kalitesini de olumsuz ynde etkilemektedir.
Genel ortaretim kurumlaryla karlatrldnda, mesleki-teknik eitim veren ortaretim kurumlarnda
edebiyat, tarih, corafya, matematik, biyoloji, fizik, kimya, felsefe gibi temel kltr derslerinin yeterli
dzeyde verilmedii grlmektedir.
Ortaretimde yeterli temel eitimi alamayan rencilerin kendi alanlar dndaki yksekretim
programlarna girmeleri akademik retimde nitelik yitimine yol amaktadr.
Ayrca, katsaynn eitlenmesi, hibir mesleki renimi bulunmayan ve tek k yolu yksekretim
grmek olan genel ortaretim kurumunu bitiren genler ynnden de hakszlk yaratmaktadr.
te yandan, mesleki-teknik ortaretim, genel ortaretime oranla ok daha pahal bir eitimdir. Her
bir meslek lisesi rencisi iin, genel lise rencisine oranla yaklak alt kat daha fazla kaynak
kullanlmaktadr.
Sanayi sektrne ara eleman salanmas amacyla oluturulan mesleki-teknik liseleri bitirenlerin, bu
amaca ynlendirilmeyip niversiteye girmelerinin zendirilmesi, kaynak israf ve niversite retim
kalitesinin dmesinden baka bir sonu yaratmamaktadr.
Bu nedenle, yaplan dzenlemede, her yasann genel amac olmas gereken "kamu yarar"na uygunluk
bulunmamaktadr.
c- Mesleki-teknik ortaretim kurumlarn bitirenlerin farkl katsay uygulamas sonucu hakszla
uradklar sav gerei yanstmamaktadr.
nk, bir kez, mesleki-teknik ortaretimi bitirenler, kendi alanlarnda bir yksekretim programn
tercih ettiklerinde byk avantaja sahiptir.
kinci olarak, mesleki-teknik ortaretimi bitirenlerin, kendi alanlar dndaki yksekretim
programlarnda okumalar kesinlikle engellenmemitir. Baarl rencilerin alan d yksekretim
programlarn kazanmalar ve bu programlarda retim grmeleri olanakldr. Nitekim, uygulamada
bunun pek ok rnei grlmektedir.
nc olarak, mesleki-teknik ortaretimi bitirenler, snavda baarsz olmalar ve istemeleri durumunda,
bitirdikleri programn devam niteliinde ya da buna en yakn meslek yksekokullarna ya da Akretim

258

Fakltesi n lisans programlarna snavsz yerletirilebilmektedir.

Drdnc olarak, snavsz geile meslek yksekokuluna yerleen rencilerin, bu okullar bitirdikten
sonra dikey gei snav ile yine ayn alanda lisans programlarnda okuma olanaklar bulunmaktadr.
Beinci olarak, mesleki-teknik ortaretimi bitirenlerin, hibir yksekretim programnda okuyamasalar
bile, kendilerine ortaretim kurumlarnn kazandrd mesleklerinde alma olanaklar vardr.
Altnc olarak, eit katsay uygulamas, asl adaletsizlii, imam hatip lisesini bitirenlerle dier meslekiteknik liseleri bitirenler arasnda yaratmaktadr. Ortaretimde grlen derslerin program ve younluu
arasndaki fark, snavlarda mesleki-teknik lise mezunlar ynnden hakszla neden olmaktadr.
Son olarak, Yksekretim Kurulu'nun, 1999 ylndan balayarak yksekretim kurumlarna renci
seme ve yerletirmede uygulanacak esaslarn belirlenmesine, bir baka anlatmla farkl katsay
uygulanmasna ilikin 30.07.1998 gnl, 98.8.90 sayl kararnn, hakszlk ve eitsizlik yaratt gerekesiyle
iptali istemiyle alan davalarn tm Dantay Sekizinci Dairesi'nce reddedilmi; bu kararlar, yaplan
temyiz incelemesi sonucunda Dantay dari Dava Daireleri Genel Kurulu'nca onanmtr.
Yukarda aklanan gerekeler, farkl katsay uygulamasnn hakszla neden olmadn, tam tersine
adaletli bir dzen kurduunu gstermektedir.
stelik, incelenen Yasann gerekesinde yer verilen, farkl katsay uygulamas ve alanlar dndaki
yksekretim programlarna katlmalarnn zorlatrlmas nedeniyle meslek okullarna ilginin azald
yolundaki sav da gerei yanstmamaktadr.
Milli Eitim Bakanl verilerine gre, yllar itibariyle mesleki-teknik liseler ile imam hatip liselerindeki
renci saylar aadaki gibidir.
retim Yl
1998-1999
1999-2000
2000-2001
2001-2002
2002-2003

Meslek Liseleri
902.715
947.358
981.224

mam-Hatip Liseleri
192.786
134.224
95.718
77.389
71.100

Yukardaki veriler incelendiinde aka grlecei gibi, farkl katsay uygulamas nedeniyle meslekiteknik ortaretim kurumlarnn renci saylar, azalmam, tersine artmtr. Azalma yalnzca imamhatip liselerinde olmutur.
ncelenen Yasann gerek amac da, imam-hatip lisesini bitirenlerin alanlar dndaki yksekretim
programlarna girilerini kolaylatrmak ve imam-hatip liselerini yeniden ekici duruma getirerek bu
okullarn renci saysn daha da artrmaktr. Oysa, bu okullarda bugn bile gereksinimden ok fazla
sayda renci bulunduu bilinen bir gerektir.
Milli Eitim Bakanl verileri 2003 yl itibariyle Trkiye'de 536 imam hatip lisesinin bulunduunu, bu
liselerde 105 bin rencinin okuduunu gstermektedir. Yllk imam-hatip gereksinmesinin 5 bin olmasna
karlk, bu liseleri bitirenlerin says 25 bini bulmaktadr. Yaplan aratrmalardan, 2003 yl itibariyle
imam hatip lisesini bitirenlerin saysnn 511 bini at anlalmaktadr.
Bu saylar, eitim dzeninde yaratlan arpkl ve lke kaynaklarndaki nemli israf, baka bir yoruma
gerek brakmayacak biimde ortaya koymaktadr.
d-ncelenen Yasann katsaylar belirleyen 5. maddesinin gerekesinde,
"Anayasann 130. maddesinin dokuzuncu fkrasndaki yksekretime giriin kanunla dzenlenmesine
dair amir hkm gereince, yksekretime giri yeniden dzenlenmitir.
Bu dzenleme ile yksekretime girite grlen birtakm eitsizliklerin giderilmesi ve haksz uygulamalarn

259

nlenmesi amalanm, genel lise ve mesleki ve teknik lise mezunlar ile fen ve Anadolu liseleri arasndaki
farkl katsay uygulamalarnn giderilmesi amalanmtr." denilmektedir.
Oysa, Anayasann 130. maddesinin dokuzuncu fkrasndaki "yksekretime giri" anlatm, yetkili organ
belirlemeye deil, hangi koullar tayan rencilerin yksekretime girebileceinin yasayla belirlenmesine
ynelik bir anlatmdr. Yksekretime giri ilkelerinin belirlenmesi bir ortaretim etkinlii deildir.
Okutaca rencinin bilgi dzeyini, yeteneklerini eitli yntemlerle saptayarak en uygun renim
birimine yerletirmek Anayasa ile Yksekretim Kurulu'na verilmi bir yetki ve grevdir.
te yandan, lkenin renim andaki genlerinin bilgi ve yeteneklerine gre ve lke gereksinimleri
de gz nnde tutularak uygun alanlara ynlendirilmeleri, lkenin gelecei ve gelecekteki ekonomik,
kltrel, sosyal gelimesini ok yakndan ilgilendirdii, bu gelime ve kalknmay derinden etkileyecei
iin iktidarlarn siyasal tercih ve deerlendirmelerine braklmayacak kadar nemlidir.
Anayasann 130. maddesi uyarnca, niversiteye giri esaslar ve koullarn belirleme yetkisinin
yksekretim organlarnn bilimsel deerlendirmelerine braklmas gerekmektedir.
Baka bir anlatmla, Anayasann 130. maddesine gre, niversiteye giriin yasayla dzenlenecek olmas,
yasa koyucunun, Anayasann 130. ve 131. maddelerindeki dier kurallar ve bu konuda yksekretim
organlarnn yetkilendirildiini gz ard ederek dilediince dzenleme yapabilecei, bu yetkiyi baka
organlara brakabilecei anlamna gelmemektedir.
Nitekim, Anayasann 131. maddesinde, "yksekretim kurumlarnn retimini planlamak, dzenlemek,
ynetmek, denetlemek" grev ve yetkisi Yksekretim Kurulu'na verilmitir.
Bu balamda, hangi ortaretim programlarn bitirenlerin yksekretimin hangi programlarna, hangi
ltler kullanlarak girebilecei, Yksekretim Kurulu'na tannan bir yetkidir. ltlerden biri olan
ortaretim baar puan uygulamasyla, adaylarn ortaretimdeki retimleri srasnda okuduklar
derslerden olanaklar lsnde yararlanarak iyi not almalar zendirilirken, ayn zamanda, ortaretimdeki
ders programnn gerei gibi kavranmas ve bilgi birikiminin salanmasyla adaylarn yksekretimdeki
renimlerinin kolaylatrlmas, bylece retimin kalitesinin artrlmas amalanmaktadr.
Bu nedenlerle, incelenen Yasann 5. maddesinin, Anayasann 130 ve 131. maddelerine aykr olduu
sonucuna varlmaktadr.
e- mam-hatip lisesini bitirenlerin kendi alanlar dndaki yksekretim programlarnda okuyabilmelerine
olanak salayan dzenlemenin Anayasadaki laiklik ilkesi ynnden de incelenmesi gerekmektedir.
Anayasann 130. maddesinde, niversitelerin kurulu amacnn, ada eitim ve retim esaslarna
dayanan bir dzen iinde ulusun ve lkenin gereksinimine uygun insan yetitirmek olduu belirtilmitir.
Anayasann 42. maddesinin nc ve drdnc fkralarnda ise, eitim ve retimin, Atatrk ilke ve
devrimleri dorultusunda, ada bilim ve eitim esaslarna gre, Devletin gzetim ve denetimi altnda
yaplaca, bu esaslara aykr eitim ve retim kurumlar alamayaca belirtilerek, laiklik ilkesine
uygun eitim ve retim ngrlm, eitim ve retim zgrlnn Anayasaya sadakat borcunu
ortadan kaldrmayaca vurgulanmtr. 42. maddenin amac, kapsaml ve nitelikli retim programlaryla
toplumu ada uygarlk dzeyine ulatrmaktr.
Devletin eitim ve retimdeki gzetim ve denetim grevi, laiklik ilkesine aykr etkinlik ve retim
yaplmasna izin verilmemesi grevini de kapsamaktadr. Eitim ve retimde bylesine nemli yer tutan
laiklik ilkesinin anayasal ieriinin irdelenmesinde yarar bulunmaktadr.
aa- Anayasann 1. maddesinde, Trkiye Devleti'nin bir Cumhuriyet olduu belirtilmi; 2. maddesinde,
Trkiye Cumhuriyeti'nin, balangta yer verilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir
hukuk devleti olduu vurgulanm; 4. maddesinde de, 1 ve 2. maddelerdeki "Cumhuriyet"in ve "Cumhuriyetin
nitelikleri"nin deitirilemeyecei, deitirilmesinin nerilemeyecei belirtilmitir.
Bylece, Trkiye Cumhuriyeti'nin niteliklerinden olan laiklik, anayasal ieriiyle gvence altna alnmtr.

260

Anayasann 176. maddesine gre, balang blm, Anayasa metnine dahildir. Anayasann dayand
temel gr ve ilkeleri ieren balang blm, maddelerin amacn ve ynn belirten bir kaynaktr.
Madde gerekesinde de, balang blmnn Anayasann dier kurallar ile edeer olduu vurgulanmtr.
Anayasann balang blmnde,
- Yce Trk Devleti'nin blnmez btnln belirleyen bu Anayasann, Atatrk ilke ve devrimleri
dorultusunda anlalmas, szne ve ruhuna bu ynde sayg ve mutlak sadakatle yorumlanp uygulanmas
gerektii,
- Hibir etkinliin Atatrk ilke ve devrimleri karsnda koruma gremeyecei,
- Laiklik ilkesi gerei kutsal din duygularnn Devlet ilerine ve politikaya kesinlikle kartrlmayaca,
belirtilmitir. Bylece, Cumhuriyetin niteliklerinin en nemlisi ve dier niteliklerin temeli olan laiklik,
Anayasaya yn veren ilkeler arasndaki yerini alm ve anayasal tanmn bulmutur.
Bu tanma gre laiklik, dinin, sosyal, siyasal ve hukuksal bir g ve dzenleyici olmasn nleyen temel
ilkedir. Bu ilevine uygun olarak Anayasann 24. maddesinde de,
- Devletin sosyal, ekonomik, siyasal ve hukuksal temel dzeninin ksmen de olsa din kurallarna
dayandrlamayaca,
- Dinin ya da din duygularnn yahut dince kutsal saylan eylerin, siyasal ya da kiisel kar yahut nfuz
salama amacyla ktye kullanlamayaca,
ak biimde kurala balanmtr.
Anayasann 13. maddesinde, temel hak ve zgrlklerin laik Cumhuriyetin gereklerine uygun olarak
yasayla snrlanabilecei; 14. maddesinde de, Anayasada yer verilen hak ve zgrlklerin laik Cumhuriyeti
ortadan kaldrmay amalayan etkinlikler biiminde kullanlamayaca belirtilmitir.
Bylece, temel hak ve zgrlklerin laik Cumhuriyeti zedeleyecek biimde ktye kullanlmas nlenmi,
gerekirse laik Cumhuriyeti korumak iin temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmas kabul edilmitir.
bb- Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu felsefesi, corafi ynden tekil devlet yapsn, ynetsel ynden laik,
demokratik, sosyal, hukuk devletini, siyasal ynden tam bamszlk ilkesini, ekonomik, sosyal, kltrel
ve sanatsal ynden de ada bir Trkiye'yi hedeflemektedir.
Atatrk devriminin amac, aydnlanma an yakalamak ve Trk toplumunu adalatrmaktr. Bu
ama, Anayasann balangcnda "ada uygarlk dzeyine ulamak", 174. maddesinde de, "ada uygarlk
dzeyini amak" biiminde anlatmn bulmutur.
Devrimin temeli, amacna bal olarak laiklik ilkesidir. Laiklik ilkesi, Trkiye Cumhuriyeti'ni oluturan
tm deerlerin temel tadr. Anayasada benimsenen laiklik ilkesinin, yukarda belirtilen ama balamnda
deerlendirilmesi ve yorumlanmas zorunludur.
Anayasa Mahkemesi'nin eitli kararlarnda da belirtildii gibi, laiklik, lkelerin iinde bulunduu
tarihsel, siyasal, toplumsal koullara ve her dinin bnyesinin gerektirdii isterlere bal olarak lkeden
lkeye farkllk gstermektedir.
Bu farklla bal olarak her lkenin laiklik anlay o lkenin Anayasasna yansmtr. Trkiye iin
zellik tayan laiklik de Anayasada benimsenen ve korunan ierikte bir ilkedir.
Laiklik ilkesinin, her lkenin iinde bulunduu koullardan ve her dinin zelliklerinden esinlenmesi, bu
koullar ile zellikler arasndaki uyum ya da uyumsuzluklarn laiklik anlayna yansyarak deiik
nitelikleri ve uygulamalar ortaya karmas doaldr. Dini ve din anlay tmyle farkl lkelerde laiklik
uygulamasnn, ayn anlam ve dzeyde benimsenmesi beklenemez.
Anayasa Mahkemesi'nin 1961 ve 1982 Anayasalar dnemlerinde verdii eitli kararlarnda, laikliin
hukuksal, sosyal, siyasal tanmlar ve ulusal deeri geni biimde ele alnp, zenle korunmas gereken bir
ilke olduu vurgulanmtr. Bu kararlara gre laiklik ilkesi u eleri iermektedir:
- Din, Devlet ilerinde egemen olamaz.

261

- Din, bireylerin manevi yaamna ilikin olan inan blmndeki yerinde, snrsz zgrlk tannarak
anayasal gvenceye alnmtr.
- Dinin, bireyin manevi yaamn aarak, toplumsal yaam etkilemesine izin verilemez; bireyin inan ve
ibadet yaamna, kamu dzenini, gvenini ve karlarn korumak amacyla snrlamalar konulabilir;
dinin ktye kullanlmas ve smrlmesi yasaklanabilir.
- Devlete, kamu dzeninin koruyucusu sfatyla, dinsel hak ve zgrlkler zerinde denetim yetkisi
tannmtr.
Bu tanm, devlete, dinsel hak ve zgrlkler zerinde denetim yetkisi tanrken, devrimlerin, dinin
toplumsal grevlerden syrlp, vicdanlara braklmas dorultusundaki amacna kout bir anlam
iermektedir.
Buna gre, Atatrk devrimlerinin hareket noktasnda laiklik ilkesi yatmakta ve devrimlerin temel tan
bu ilke oluturmaktadr. Laiklikten verilecek en kk dn, Atatrk devrimlerini yrngesinden
saptrarak, yok olmas sonucunu dourabilecektir.
Laiklik, ortaa dogmatizmini ykarak akln ncl, bilimin aydnl ile gelien zgrlk ve demokrasi
anlaynn, uluslamann, bamszln, ulusal egemenliin ve insanlk idealinin temeli olan bir uygar
yaam biimidir.
Anayasa, bireyin inan alannda kald srece din ve inan olgusuna snrsz bir zgrlk tanmakta,
buna karn toplumsal yaam etkilediinde, aa vurulduunda kamu dzenini koruma amacyla bu
zgrlk snrlanabilmektedir. Bu balamda, devlet, dinin ktye kullanlmasn ve smrlmesini
nleyecek nlemleri alacaktr.
Genel olarak laikliin din ileri ile dnya ilerinin ayrlmas anlamna geldii sylenmektedir. Bu, laikliin
dar ve klasik tanmdr. Bununla anlatlmak istenen, yalnzca devlet iinde din ve dnya ileriyle ilgili
otoritelerin birbirinden ayrlmas deil, ayn zamanda sosyal yaamn, eitimin, aile, ekonomi ve hukuk
alanlarnn din kurallarndan arndrlarak, zamana, yaamn gereklerine gre saptanmasdr.
Laiklik ilkesi, din ve mezhep ayrlklarn bireyin zel yaam alanna sokarak siyaset dnda tutmay
amalamtr. Bylece, din siyasallamaktan kurtarlm, ynetim arac olmaktan karlm, gerek saygn
ve kutsal yerinde tutularak, bireylerin vicdanna braklmtr.
Laiklik, Trkiye Cumhuriyeti'nde "mmet"ten "ulus"a gemenin itici gc olmutur; kiileri ve toplum
kesimlerini birbirine gvenle balayan, uluslamay, ulusal birlii ve ulusal dayanmay salayan ve
glendiren ieriktedir.
Hukuk devleti ve hukukun stnl ilkesi gcn laiklikten almakta, demokrasi her eyden nce laiklie
dayanmaktadr. nk, demokrasinin iki nemli esi olan zgrlk ve eitlik, ancak dinsel zorlamalarn
olmad laik toplumlarda gerekleebilmektedir.
Laiklik, tm zgrlklerin, bu balamda din ve inan zgrlnn de gvencesidir. nk, yalnz laik
dzende insanlar inanp inanmamakta, din seiminde ya da dinsel uygulamalarda zgrdrler.
cc-Anayasann 174. maddesinde, Trk toplumunu ada uygarlk dzeyinin stne karma ve Trkiye
Cumhuriyeti'nin laiklik niteliini koruma amac gden devrim yasalar tek tek saylarak Anayasal
gvenceye alnmtr.
Bu yasalar, maddede de belirtildii gibi laiklik ilkesiyle dorudan ilgili bulunmakta, Cumhuriyetimizin
laik niteliini somutlatrmakta ve ona ierik kazandrmaktadr. Bu nedenle, Anayasann 174. maddesi,
balangc ile 2. ve 24. maddelerinden ayr dnlemez ve onlar tamamlayc niteliktedir.
Ayrca, 174. maddede yer verilen ve Cumhuriyetin kurulu yllarnda yeni rejimi oluturmak amacyla
karlan yasalarn "inklap yasalar" olarak anlmalar, bu yasalarn Trk Devrimi ve Atatrk lkelerinin
gerekleme arac olduunu gstermektedir.
Bundan da anlalmaktadr ki, laiklik, tm anayasal kurallara egemen bir ilkedir.

262

Anayasa koyucu, Atatrk devrimlerinin temel felsefesinin nemini, devrim yasalarn 174. maddesi ile
korumaya alarak vurgulamak istemitir. Gerekten, 1982 Anayasas'nn "nklap kanunlarnn korunmas"
balkl 174. maddesinin gerekesinde,
"Atatrk inklaplarnn Atatrk'n ama olarak gsterdii Bat uygarlk dzeyine vartaki nemleri
tartlmayacak kadar aktr. Trk Milleti bu inklaplarn bilincine varm ve onlarla ilgili
deerlendirmelerini etrafnda topland fikirler nvesine katmtr.
Ancak zaman zaman Atatrk inklaplarnn anlamn kavrayamayanlarn belirdikleri grldnden
inklaplar Anayasann himayesine alan 1961 Anayasasndaki hkmn yeni Anayasada korunmas yerinde
grlmtr."
denilerek, devrimlerin Anayasann korunmasna alnd belirtilmitir.
dd- lkemizde laik retime gei, Anayasann 174. maddesiyle korumaya alnan 3 Mart 1924 gnl, 430
sayl retim Birlii Yasas ile gerekletirilmitir. Bu Yasa ile,
- Trkiye'deki tm okullar, Milli Eitim Bakanl'na balanm,
- eriye ve Evkaf Bakanl ile vakflarca ynetilen medreseler ve dini eitim veren okullar kapatlm,
- Diyanet uzmanlar yetitirmek zere ilahiyat fakltesi, imam ve hatip gibi din hizmetlerini yrteceklerin
yetitirilmesi amacyla okullar almas iin Milli Eitim Bakanl'na grev ve yetki verilmitir.
retim birlii ilkesinin amac, akla ve bilime dayal programlarla ada uygarlk hedefine ynlendirilmi
yurttalar yaratmaktr.
kili retim, yani bir yanda akla ve bilime te yanda dinsel retiye dayal retim toplumda ikilie yol
aacak kaos ve karmaa yaratacaktr. Bunun adalama hedefine ve ulusal birlie zarar aktr.
retim Birlii Yasasnn gerekesinde,
"Bir devletin genel eitim ve kltr politikasnda ulusun dnce ve duygu btnln salamak iin
renim birlii en doru, en bilimsel ve her yerde yarar ve olumluluu grlm bir ilkedir. 1839 Glhane
Ferman'ndan sonra alan Kutlu Dzenleme (Tanzimat- Hayriye) dneminde renim birliine balanmak
istenmise de, bunda baarl olunamam ve tam tersine bu alanda bir ikilik yaratlmtr. Bu ikilik eitim
ve retim asndan birok olumsuz sonu yaratmtr. Bir ulus bireyleri, ancak bir eitim grebilir. Bir
lkede iki trl eitim, iki trl insan yetitirir. Bu ise duygu, dnce ve dayanma birlii amalarn
tmyle yok eder. Yasa nerimizin kabul durumunda, Trkiye Cumhuriyeti'ndeki her eit eitimretim kurumlarnn balanacaklar tek yer Eitim Bakanl olacaktr. Cumhuriyetin kltr
politikasndan ve kltrmz duygu ve dnce birlii iinde ilerletmekte grevli olan Eitim Bakanl,
mspet ve btnlemi bir eitim politikas uygulayacaktr."
denilerek, retim birlii ilkesinin nemi vurgulanm ve temeli atlmtr. retim birlii ilkesi, laik
eitimin vazgeilmez koulu olarak laiklik ilkesinin nemli alanlarndan birini oluturmaktadr.
retim Birlii Yasasnda, imam hatip yetitirecek okullarn kurulmasnn ngrlmesinin amac, din
kltrn bilimsel ortamda edinmi, aydn, toplumu batl inantan kurtarabilecek din adamlar
yetitirmektir.
Bu ama, imam hatip liselerinin imamlk, hatiplik ve Kuran kursu reticilii gibi alanlardaki dini
hizmetleri yerine getirmek amacyla, rencileri bu meslee hazrlayc programlar erevesinde eitim
ve retim verilmesi gerektiini ortaya koymaktadr.
ee-1739 sayl Milli Eitim Temel Yasasnn 32. maddesinde, retim birlii ilkesine uygun olarak imam
hatip liseleri, imamlk, hatiplik ve Kuran kursu reticilii gibi dini hizmetlerin yerine getirilmesi ile
grevli elemanlar yetitirmek zere, Milli Eitim Bakanl'nca alan, ortaretim sistemi iindeki
retim kurumlar olarak tanmlanmtr.
Madde gerekesinde,
"mam-hatip okullar, imamlk ve hatiplik gibi din hizmetlerinin ifas ile grevli kimseleri yetitirmek

263

zere alan okullardr. 3 Mart 1340 tarihli ve 430 sayl Tevhidi Tedrisat Kanunu, amalar dolaysyla
din retimine mecburi dersler arasnda geni lde yer ve nem verilen bu okullarn, Milli Eitim
Bakanl tarafndan, 'ayr mektepler' olarak almasn amirdir.
Tevhidi Tedrisat Kanunu, Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliini koruma amacn gden bir konu
olarak, Anayasann 153. maddesinde (1961 Anayasas) yer alm bulunmaktadr.
Bu defa 31. madde (32. madde olarak yasalat), Tevhidi Tedrisat Kanununun ilgili maddesi hkmn
yerine getirmek, imam-hatip okullarnn milli eitim sistemi iindeki yerini aklamak ve sekiz yllk
temel eitime dayal ve meslek icab yalnz erkek rencilere mahsus ayr meslek okullar olduunu
belirtmek amacyla getirilmitir. mam-hatip okullarn bitirenler, bugn olduu gibi, kendi alanlarnda
yksekrenime geebileceklerdir."
denilmektedir.
Gerekeden de aka anlalabilecei gibi, bu okullar, yalnzca din adam yetitirilmesi iin erkek
rencilerin retim grmeleri ve bunlarn da ortaretim sonrasnda kendi alanlarnda yksekrenime
devam edebilmeleri amacyla kurulmutur.
Yaplan incelemeler, sonraki dzenleme ve uygulamalarla imam hatip liselerinin amacndan saptrldn
gstermektedir. Geen zaman iinde imam hatip liseleri, genel liselere alternatif retim kurumlar
durumuna getirilmi, ikili eitim-retim sistemi yaratlarak eitim birliine ve laiklik ilkesine aykr
decek nemli uygulamalar yaplmtr.
mam hatip liseleri lkenin din adam gereksinimini karlamak amacyla kurulduklarna gre, bu
liselerin hem okul hem renci says olarak lke gereksiniminin gerektirdii dzeyde tutulmas retim
birlii ve laiklik ilkelerine uygun decektir.
ff-Trk milli eitiminin genel amac, Trk Ulusu'nun tm bireylerini, Atatrk ilke ve devrimlerine ve
Anayasada anlatmn bulan Atatrk Milliyetilii'ne bal, Anayasann balangcnda belirtilen temel
ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Trkiye Cumhuriyeti'ne kar grev
ve sorumluluklarn bilen ve bunlar yaamnda uygulayan yurttalar olarak yetitirmektir.
Yasa koyucu, kiiler ynnden hak, devlet ynnden dev olan renim ve retim hakkn dzenlerken,
toplumun gereksinim duyduu insan gcnn yetitirilmesi, bylece, toplumsal, ekonomik ve kltrel
kalknmann salanmas gibi hususlar gzetmek zorundadr.
Trkiye'de laikliin, siyasal, toplumsal ve ekonomik gelimelere ve bu gelimelere nclk edecek eitim
seferberliine dayal olarak yerletirilmesi ngrlmtr.
Eitimin siyasal ve toplumsal bilinlenme ile bu bilinlenmeye nclk yapabilmesi iin retim birlii
ilkesine bal kalnmas zorunludur. Tersi durumda, retim birlii ilkesi uyarnca kapatlan okullarn
yerine yenileri alm olacaktr.
Bunun dna klarak, imam hatip liselerinin genel lise statsne ykseltilmesi ya da bu liseleri bitirenlerin
genel liseleri bitirenler gibi yksekretim hakkndan yararlanmasnn salanmas, eitimin laiklemesini
amalayan retim birlii ilkesiyle, laiklik ilkesiyle, demokratik, laik, eitliki, adil, ilevsel ve bilimsel
temellere dayal eitim anlayyla, ksaca Anayasann Atatrk ilke ve devrimlerini temel alan ruhuyla
badamamaktadr.
B- 2547 sayl Yasann 45. maddesinin incelenen Yasann 5. maddesiyle deitirilen (a) fkrasnn son
bendinde, yksekretim kurumlarna girile ilgili dier usul ve esaslarn, Milli Eitim Bakanl ile
Yksekretim Kurulu'nca birlikte karlacak ynetmelikle dzenlenecei kurala balanmtr.
Anayasann 131. maddesinde, yksekretim kurumlarnn retimini planlamak, dzenlemek, ynetmek
ve denetlemek amac ile Yksekretim Kurulu kurulaca belirtilmitir.
Bu kuraldaki Yksekretim Kurulu'nun kurulu amacnn eleri, ayn zamanda Kurulun grev ve yetki
alann da belirlemektedir. Buna gre, yksekretimin planlanmas, dzenlenmesi, ynetilmesi ve

264

denetlenmesi yetkisi Yksekretim Kurulu'na verilmitir. Bu yetki, yksekretim alannn

dzenlenmesine ilikin ynetsel dzenleyici ilemleri de kapsamaktadr.
Oysa, incelenen Yasann yukarda belirtilen kuralnda, yksekretim kurumlarna girile ilgili dier
usul ve esaslarn bir ynetmelikle dzenlenmesi ve bu ynetmeliin Milli Eitim Bakanl ile
Yksekretim Kurulu'nca birlikte karlmas ngrlmektedir.
Bylece, yksekretim alannda yaplacak bir ynetmelikte Yksekretim Kurulu yannda Milli Eitim
Bakanl da e dzeyde yetkili klnmaktadr ki, bu durum Anayasann 131. maddesi ile badamamaktadr."

265

SELM KAYNAKA
Akit, Bahattin (1991), "Islamic Education in Turkey: Medrese Reform in Late Ottoman Times and Imam
Hatip Schools in the Republic", R. L. Tapper (ed), Islam in ModernTurkey, London: IB Tauris, s.145-170.
Akit Bahattin, Cokun Mustafa Kemal (2004), "Trkiye'nin Modernlemesi Balamnda mam Hatip
Okullar", Modern Trkiye'de Siyasi Dnce-6, slamclk, (der: Yasin Aktay), letiim, stanbul.
Altunsaray, Musa (2000), mam Hatip Liseleri Talebi (stemi) Etkileyen Etmenler (Ankara li rnei)
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi, Ankara.
Ayhan, Halis (1999), Trkiye'de Din Eitimi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar,
stanbul.
Balolu, Zekai (1990), Eitim Raporu, TSAD Yaynlar, stanbul.
Cokun, Mustafa Kemal (1999), Comparative Study of Secondary Schools in Turkey, Example of Imam Hatip
Schools, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, ODT, Ankara.
Ensar Vakf (1995), Kuruluunun 43. Ylnda mam Hatip Liseleri, Ensar Neriyat, stanbul.
FAV (1997), Genel retim inde Din Eitimi ve retimi 1, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf
Yaynlar, stanbul.
Koer, Hasan Ali (1992) Trkiye'de Modern Eitimin Douu ve Geliimi, MEB Yaynlar, stanbul.
Mardin, erif (1992), Din ve deoloji, letiim Yaynlar, stanbul.
Milli Eitim Bakanl (2004), 2547 Sayl Yksekretim Kanunu Tasars ve Bilinmesi Gereken Gerekler,
Ankara.
Ouz Orhan, Oktay Ayla, Ayhan Halis (2001) 21. Yzylda Eitim ve Trk Eitim Sistemi, Sedar Yaynclk,
stanbul.
SYM (1991-2003) Ortaretim Kurumlarna Gre renci Seme ve Yerletirme Snav Sonular, SYM
Yaynlar, Ankara.
SYM (2001-3) Yksek retime Girite Okul Tr ve renim Durumuna Gre Bavuran - Yerleen Aday
Saylar, SYM Yaynlar, Ankara.
Pak, Soon Yorg (2002), At the Crossroad of Secularism and Islamism, Yaynlanmam Doktora Tezi,
University of Wisconsin, Madison.
Reed, Howard (1991) Trkiye'nin Yeni mam Hatip Okullar, Osmanl Devleti ve slamiyet, z Yaynclk,
stanbul.
Sarpkaya, Ruhi (1998), Atatrk'n Eitim Politikasnda Tevhid-i Tedrisatn (retim Birlii) Yeri ve 1950

266

Sonras Uygulamalarn Sonular, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, zmir.
imek, Ali (1999), Trkiye'de Mesleki ve Teknik Eitimin Yeniden Yaplanmas, TSAD Yaynlar, stanbul.
Trkiye Diyanet Vakf (1997), Her Ynyle Tevfik leri, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara.
Trkiye Gnll Teekkller Vakf 8. stiare Toplants (2002), Demokratik Hukuk Devletinde Din ve
Vicdan Hrriyeti, Ensar Vakf yaynlar, stanbul.
Trkmen (Gl), Emine (1998) mam Hatip Lisesi rencilerinin Beklenti ve Sorunlar, Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi, Uluda nivesitesi, Bursa.
nl, Yldz (1999), mam Hatip Lisesi rencilerinin Beklenti ve Sorunlar, Yaymlanmam Yksek Lisans
Tezi, Uluda nivesitesi, Bursa.
nsr, Ahmet (1995) Kuruluundan Gnmze mam Hatip Liseleri, NDER Yaynlar, stanbul.

267

YAZARLAR HAKKINDA
RUEN AKIR
25 Ocak 1962 Hopa doumlu. Galatasaray Lisesi'ni bitirdi. 1985 ylnda Nokta Dergisi'nde gazetecilie balad. Srasyla Tempo, Cumhuriyet, Milliyet, CNN Trk ve NTV'de alt. Halen
Vatan Gazetesi'nde alyor ve Metis Yaynlar'nda Siyahbeyaz gncel kitaplar dizisi yneticilii yapyor. akr ayn zamanda, TESEV'de Demokrasi, Sivil Toplum ve slam Dnyas Program Direktrdr. Ruen akrn eserleri arasnda Ayet ve Slogan, Trkiye'de slami Oluumlar (1990); Vatan Millet Pragmatizm, Trk Sanda deoloji ve Politika (Hdr Gkta ile
birlikte-1991); Resmi Tarih Sivil Aray, Sosyal Demokratlarda deoloji ve Politika (Hdr Gkta ile birlikte- 1991); Sol Kemalizme Bakyor (Levent Cinemre ile birlikte- 1992); Ne eriat Ne
Demokrasi, RP'yi Anlamak (1994); Hatemi'nin ran (Sami Ouz ile birlikte- 2000);. Direni ve
taat, ki ktidar Arasnda slamc Kadn (2000); Derin Hizbullah, slamc iddetin Gelecei
(2001); Recep Tayyip Erdoan, Bir Dnm yks, (Fehmi almuk ile birlikte- 2001); Nereye Gitti Bu lkcler (2003) bulunmaktadr.
Franszca ve ngilizce bilen akr, yurtii ve dnda ok sayda konferansa katld. Marmara
niversitesi Franszca Kamu Ynetimi Blmnde "ada slami Siyasi Dnce ve Trkiye",
Buffalo New York Devlet niversitesi'nde "slam, Demokrasi ve Sivil Toplum" dersleri verdi.
RFAN BOZAN
1970 ylnda Almanyada dodu. T Uak ve Uzay Bilimleri Fakltesi mezunu. 1996 ylnda
gazetecilie balad. Radikal Gazetesi ve CNN Trkde muhabirlik yapt.

BALKAN TALU
1978de stanbulda dodu. zel Bilfen Lisesinin ardndan Bilgi niversitesi Medya ve letiim
Sistemleri blmnden mezun oldu. Hrriyet Gsteri dergisi ve Radikal Gazetesinde alt.
Balkan Talu u an Nokta dergisinde alyor.

268