YSUF-I HAKKNN TASAVVUF RSALES

Dr. Ali AVUOLU

Erciyes niversitesi, lhiyat Fak., Trk-slm Edebiyat r. Gr.
cavusoglu@erciyes.edu.tr

ZET
Mehur adyla Somuncu Babann olu olan Ysuf- Hakk edebiyatmzda
yeterince tannmam nemli bir kiidir.
Mahabbet-nme adl mesnevisinin, Hakk-nme adl divannn, Tasavvuf Risalesi adl mensur eserinin hem zengin bir kelime hazinesine hem de zengin bir
ierie sahip olmas, zerinde nemle durmamz gerektiriyor.
Hac Bayram- Velnin Somuncu Babann rencisi ve halifesi olmas,
Ysufun da Hac Bayram- Vel tarafndan yetitirilmesi; onun halifelerinden olmas, Trk tasavvuf ve kltr hayat asndan gz ard edilmemesi gereken bir
konumda olduunu gsterir. Burada sz konusu edeceimiz Tasavvuf Risalesi de
onun, temsil ettii silsilenin ve dnemin tasavvuf anlayn ortaya kayabilmemiz
asndan nemlidir. Ysuf, bu risalede tasavvufu ve tasavvuf hayat nasl algladn anlatrken kendi grlerinden ziyade mehur mutasavvflarn grlerinden
yararlanr ve onlarn eserlerinden alntlar yapar. Sz konusu grleri Kuran ve
hadislerden nakiller yaparak da desteklemeye alr.
Eser temelde eyh-mrit arasndaki iliki, iyi ve kt eyh ile mrit tanmlamalar, tasavvufun ne olduu, bir eyhe balanmann gerekleri, hretin ne denli
byk bir bela olduu ve mminin nasl bir insan olduu konular zerinde younlamaktadr. Bu ve benzer konular erevesinde tasavvuf hayatyla ilgili olarak
onun ulat grleri u ekilde ifade edebiliriz: Kii, i dnyasn dzenlemek ve
baz ruhsal stnlklere erimek amacyla kamil bir eyhe balanmal; fakat bir kez
balannca da nitelik aratrmas yapmadan iine bakmal, sylenenleri yerine getirmelidir. nk bilinmeyen bir yola ancak bir rehber eliinde girilebilir. Ysufa
gre tasavvuf; bir bilinmezlik ierisinde olmak; addan ve sandan arnmak, yce
yaratcya ulamaya almaktr. yi bir mminin dayana Allah, rehberi ise Peygamberdir. yi bir mmin bal ars gibi olmaktr. yi bir mmin bal ars gibi srekli
bakalar iin alr ve onlara bal verir.
Anahtar Kelimeler: Ysuf- Hakk, Tasavvuf, Sofi, Hac Bayram- Vel,

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

Giri
Ysuf- Hakk, Somuncu Baba adyla anlan Hmid-i Aksary1nin
oludur; dedesi de Ms-y Kayser adyla anlan mehur bir zattr. Aslen
Trkistanl olduklar bilinmektedir. Kayseriye ne zaman geldikleri kaynaklarda belirtilmiyor ise de eyh Hmid-i Aksarynin neslinin Ysufla
devam ettii ifade edilir. Ysuf, Hakk-nme adl eserinde yer alan, Zikr-i
isnd- Hrka balkl iirde ailesi ve tarikat hakknda bilgi verir.
Ysuf- Hakknin ne zaman doduu belli deildir, fakat babasnn
815 (m.1412)te ld ve olu Hakknin eitimini mridi Hac Bayrama
havale ettii2 dnlecek olursa o sralarda henz bir ocuk olmaldr. Zira
Mahabbet-nmenin Manisa nshas mstensihinin, eserin sonunda verdii
tarih de bunu gstermektedir. Mahabbet-nmenin Manisa nshasnn mstensihi eserin sonuna ilave ettii ve kendisine ait olan on be beyitlik Trih blmnde yann 86 olduunu sylerken kitab temize ektii tarihin
de mellifin lmnden bir sene sonra olduunu ifade eder. Mahabbetnmenin Manisa nshasnn ketebe kayd ise 894tr. Mild takvime gre
bu da 1488dir; bir eksii ise Ysuf- Hakknin vefat tarihidir. Kabri Aksaraydadr.
Evliya elebi ondan El-Hac Bayram Vel3 rencilerinden olup Ankarada ledn ilmini tamamlayp Aksarayda Bayram tarkatinde nc olmutur.4 diye sz eder. Osmanl Melliflerinde ilim ve irfan sahibi bir zat
olduu, Hakk-nme isminde iki cilt zerine tertip edilmi bir divannn,
Mahabbet-nme ve Metaliul-man adl eserlerinin de olduundan sz edilir5.
Ysuf- Hakknin, Trkiye ktphanelerinde, husus ktphanelerde
ve yurt dnda bulunan, kendisine ait olduunu tespit ettiimiz yedi eseri
bulunmaktadr. Bunlar: Hakk-nme adyla anlan divan; Mahabbet-nme
isimli tasavvuf ve ahlka dair olan mesnevisi; Tasavvuf Rislesi isimli, tasavvufa dair mensur eseri; babasnn Hads-i Erbanine yazd bir erh;
tercme bir eser olan Metliul-man; ayrca et-Tesnm; ve er-Rahk elMahtum isimli eserlerdir. Son ikisi Kahirede Hidiviye Ktphanesinde
bulunmaktadr; ancak bu eserlerin katologda belirtildii ekilde varlklar,
ierikleri ve hacimleri henz tespit edilememitir.
Burada Tasavvuf Risalesini ierik olarak gnmz Trkesiyle vermeye alacam. Hayat ve Eserleri ile ilgili daha geni bilgi iin Ysuf-
Hakknin Mahabbet-nmesinin Tenkitli Metni ve ncelenmesi adndaki
doktora almamza baklabilir6.
126

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

Kaynaklarda Ysuf- Hakknin Tasavvuf Risalesinin varlndan sz

edilmez. Eserin iinde de ismiyle ilgili herhangi bir bilgi bulamayz; ancak
Sleymaniye, Hac Mahmud, 2974 numarada kaytl Metliul-mnla bir
arada bulunup 27a-57a varaklar arasndadr. Her iki eser de ayn hatla yazlmtr ve eserin banda baka bir hatla Yusuf Hakknin Tasavvuf Rislesi kayd bulunmaktadr.
Tasavvuf Rislesinde and isimler ve eserin ierii de kltr evresi
bakmndan bu eserin ona ait olduu konusundaki dncemizi desteklemektedir. Ayrca bu eserdeki iirlerinin bir ksm Hakk-nme adl eserinde daha hacimli olarak yer almaktadr.
Tasavvuf Risalesi, Mellifin eserde and mehur mutasavvflar, onlarn szlerinden nakiller ve bir takm yorumlar iermesi dolaysyla tasavvuf tarihi bakmndan nemli bir eserdir. Bu itibarla gnmz Trkesiyle,
anlalr bir hlde eserin ieriini yaynlamay dndm.
Eseri ierik olarak vermeye alrken aslnda olan tekrarlardan burada
kanmaya altm. Bir de ok sk yer alan Farsa iirlerden ve ok az yer
alan mellifin kendisine ait olan Trke iirlerden birer ikier beyit alabildim. Metnin hacimli olmas dergi ilkelerine gre basma gl dourduundan Hakknin naklettii hikyelerin bir ksmn da ksaltarak vermek
zorunda kaldk. Bu da hliyle baz varaklarn hacimce daha az grnmesine
sebep oldu.
Risalenin ierik olarak daha anlalr bir hle gelmesi iin risaledeki
konular her blmn banda konu balklar olarak kullandm. imdi risaleyi gnmz Trkesiyle tanmaya alalm.
Ysuf- Hakknin Tasavvuf Risalesi
1. Giri; Besmele, Hamdele, Salvele
(27a) Bismillahirrahmnirrahm
El-hamdu lillahi Rabbil-lemn. Ves-saltu al Reslih
seyyidil-enbiyi vel-mrseln. Ve al lih ve eshbih ecman.
2. Hakk Talep ve Bir Mride Balanmak
Amma bad. yi bil ki Hakk talep edenler bu yolda dnyay ve nefislerini terk ederek mesafe almlardr. Bu yola gsteri, iki yzllk ve
gururla girilmez. Bu yola ancak bir mride balanlarak girilir; er-refk
smmet-tark7. Allah buyurur: Y eyyhel-lezne ment-tekullhe
127

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

veb-teg ileyhil-veslete ve chid f seblih leallekm tuflihn8. Allah

yine Msya: Hel ettebiuke l en tuallimeni mimm ullimte rden9,
buyurur.
Necm Dye10 yle der: Ms aleyhis-selm nbvvet ve risalete
sahip olduu hlde on yl uayb aleyhis-selma hizmet etti (27b). Bylece Allahla bizzat konuma derecesine, Ve kellemallhu Ms teklmen11
ve ve ketebn lehu fil-elvh min klli eyin ill12 ulat.
Saadete ulaan kimseler kmil eyhlerin kontrolnde sluka girenlerdir. eyh Evhadd-din-i Kirmn13 rahmetul-lhi aleyh buyurur: Herkes
nce yolda arar / O zaman yola der (28a)
Er dediin kii eriate tam balanr ve kulluk makamnda doru yolu
bularak eyhine sayg ierisinde hizmet eder.
(28b) nk slikin kalbi zikre devam ederek temizlenir; ruh tecelllerine kabiliyetli bir hle gelir; Enel-Hak ve Sbhn zevki ona yz gsterir. ayet bir eyhin yardm olmazsa akl bunu anlayamaz, hull ve ittihd
belsna der. Bu durumda imannn gitmesinden korkulur. Necm Dye
yle der:
Eer kerametlerini kendinden bilirsen
Sen bir firavunluk ve Tanrlk iddiasnda bulunmu olursun
Pek ok insan doruluktan ayrlarak saptmlardr. Bu anlamda eyh
Attr14 yle buyururur:
O senin iin bir nursa da o ateten baka bir ey deildir
Sen bu clz gurur nda yrme
Hz. Peygamber de yle buyurur: errl-umr muhdesth ve
kll muhdesetin bidatn ve kll bidatin (29a) dalletn15.
3. Mritlik ve cazet
Hazret-i Resul zamanndan t bu zamna dek meyihden ve
hulefdan hi kimse icazet olmakszn meyih elinden diyerek l-alettayn16 ya da kendi adn anarak filan elinden diye tevbe vermemitir.
Mrdin eyhten iczet talep etmesi doru deildir. nk(29b) mrt
tam teslimiyet iinde olmaldr. Aleykm bis-sem-i vet-tati velev kne
abden habeiyyen17.
128

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

Necm Dye der ki: Mrdlik Hakkn zatyla sfatlanmaktr. Hak

Tel bu sfatla kula tecell etmeyince irdet nru aksi kulun gnlnde
zhir olup mrit olmaz. ayet mrit kendi varln ortadan kaldramazsa
zillet vadisine der ve iman tehlikeye girer. Hak Tel buyurur ki: Vel
tlk bi-eydiyekm ilet-tehlketi18 (30a). Bu sebeple iczet talep etmek
mrit iin iflas demektir. cazet talep etmek kstahln ancak kendini beenenler yapar.
eyh, mride es-seyr ilal-lhi19deki nefs menzillerinden ilh tecelllerin balangc olan kalp makamnn sonuna ulatnda icazet verir.
stidatlar olmad hlde iczet talep edenlere de iczet verirler, fakat bu
icazet onlar iin doru yoldan sapma sebebidir. Ancak eyh icazeti kendi
isteiyle verirse o baka. (30b.)
Bu durum Yunus Emrenin bir iirinde dedii gibidir:
Bir devlnge yuva yapar yrr ilden yavr kapar
(31a)Dogan ileyinden sapar zre elinde murdr var
Devlgein kapt yavru nefsi emrde murdr degildir temiz yumurtadr. Zre elinde murdr varn manas udur: Mrit, mrebb huzrunda
ve meyih tarknda i ynn glendirmeden iddia sahiplerinin kkrtmasyla dalalete derler; itikatlar temizken murdar olur. eytann vesveseleri zahir azaya sirayet eder. Bylece nefs ne eriata itaat eder ne eyhin
emirlerine.
4. Nefsle Cihat, Kmil eyhin Nitelikleri
mam Cafer-i Sdk20 buyurur ki: El-mevt hvet-tevbet, (31b) yani
mevt tevbe getirmektir. Allah buyurur: Fetb il briikm fektul
enfsekm21. Femen tbe katle nefsehu22. Hz. Peygamber buyurur:
Recan minel-cihdil-asgari ilel-cihdil-ekberi23. Bir baka hadiste:
El-mchidu men chede nefseh femen tbe an hevhu fekad hayye
bihdhu, yani kim nefsin arzularndan tevbe etti, yani kmil bir eyhin
gzetiminde mchedt klcyla nefsini ldrd, hidayet nuru ile dalletten
kurtuldu ve marifetle de cehletten kurtulup ebed bir hayat kazand. Allah
buyurur: Ve men kne meyten feahyeynhu, yani meyten bil-cehli
feahyeynhu bil-ilmi24.
Dervi yce himmetli olmaldr (32a), masivaya iltifat etmemeli ve ehil olamayan kiilere elini uzatmamaldr.

129

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

Fakirlik dava edip meayih giysisi ierisinde ky ky dolap lafla

hret kazanmaya almak i deildir. Ne yular urlup yidil halka / Ne
hmr arkasnda palan ol
Tahallak bi-ahlkil-lhi25 nurlu emri cana k gstermeden k
Vallhu ganiyyn anil-lemne26 sfatyla sfatlanm ola.
hret din iin byk bir beldr. E-hret fet evliyillhi27. Elhuml rhat evliyi Hak28. Cilbb- kbb- evliyai tahte kbb l
yarifhm gayri29. (32b) eyh Saf kardei Salahaddin-i Redi iraz pazarnda peinde yetmi kadar avu ve baka kiilerle birlikte azamet iinde
yrken grd. Derhl yanlarndan uzaklamak istedi, ancak izdihamdan
dolay eyhin elbisesi Selahaddinin elbisesine dedi. eyh derhl elbisesini
karp bir su kenarnda ykad. te hret afetinden byle kanmak gerekir.
Senin elbisenin altnda yz putun varken
Nasl olup da kendini halka suf gsteriyorsun
Bayezid30 den nakledilir ki; Bayezid ma varnca btn amllarn
kendisini karlamak, izzet ve ikramda bulunmak iin beklediklerini grd.
Bayezid derhl bir ta zerine kt ve Festekm lim yh innen enellahu
L-ilhe illa ene31, ayetine kadar yksek sesle okudu. amllar bunu duyunca Hey bu zndkm. (33a) diyerek yanndan uzaklatlar. O da bylece
hret belasndan kurtuldu, kendi yoluna gitti.
Zn-Nn32 der ki: Bana marifet ehlinden bir kiiyi anlattlar . Ben de
Likm danda onu grmek iin yola ktm ve mahzun bir sesle kulama
u szler geldi.
Ey kalbimin dostu olan senin hatranla
Senden baka isteim yok
Bu sesin sahibine selm verdim, selmm ald ve yle dedi: Kale
Reslullahi sallallahu aleyhi ve sellem, z erdellahu bi-abdin hayran
amhu ve esammehu ve ahresehu ve echelehu al gayrih33 sadaka
Reslullahi men l-yechel al gayrih keyfe yarifuhu34 Allahtan bakasn bilen Allah nasl bilir; Ondan bakasn iiten Onu nasl iitir; dilsiz olmayan Onunla nasl syleir! (33b)
iblye, summun bkmn umyun35den soruldu; dedi ki summun
an istimil-hakk yani sumdur Hakk istimadan; bkmdr tekellmden; Hakkile umydur nazardan hirete ve Hakka; fehm l yercine36
ki onlar rcu etmezler, nefislerinin emrinden ve dnyadan ukbaya dn130

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

mezler, rif ve sddk bunlarn zdddr. summun fel yesmeu gayrelhakk minel-hakk, bkmn fel yentiku ill bil-hakk anil-hakk lilhakk37, heyht ehli dilin ameyte ayn anid-dny ve zneteh38 dedii
nerede ve ll raeytke beynel-cifni vel-hadak39 buyurduu nerede!
rif ve sofinin nazarnda
Tannm olmaktan baka byk bir su yoktur
Meayihten bazlar mnacatlarnda Beni halka unutturdun, onlar da
bana unuttur, halk iinde gsterilmeye takatim yoktur. derler.
5. Tasavvuf Nedir?
Biri de der ki: Kime yetitimse ona tasavvufun ne olduunu sordum;
biri bir ekilde tanmlad, baka biri baka bir ekilde. Bu tanmlamalar beni
tatmin etmedi. Sonunda Hz. Peygamberi ryamda grdm ve mbarek ayaklarna yz srerek sordum. Halk ile bilimeyi terk et dedi. Daha dedim;
halk ile bililii inkr et dedi. Daha dedim; elinden gelirse yle bir hlde ol
ki ne kimse seni bilsin ne de sen kimseyi bil dedi.
6. Gerek Sof Kimdir?
Hadaykul-Hakaykta yle denir: Gerek sofinin almeti, bilinirken
bilinmez olmak; zenginken fakir olmak; izzet iindeyken mezelleti semektir; yalanc sofinin almeti ise bunun tam tersidir.
Tpk mert adamlar gibi kendini aalamay tercih et (34b)
imdiki soflerin tanm tegayyr-ekli li-eclil-ekl40 dendii gibidir.
imdiki soflerin ounun tclarnn ve hrkalarnn ellerinden alnmasnn sebebi ehil olmayan her kstah mahrem sanp onlara kisvet giydirmeleridir
Mesnevde der ki bir sof aslm bir sofray grd (35a) heyecanland,
barp armaya balad; insanlar onun evresinde toplandlar. lerinden
biri, o grdnz sofra botur, yiyecek yoktur dedi.
Lokma perest sofiler i aydnl meydana getiremezler. Onlarn dinleri paralar, himmetleri mideleri, kbleleri ise kadnlardr.

131

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

7. Dini Dnyaya let Etmek, rada Liyakat, Gerek eyhlik ve

Mkemmellik
Olgunlamam bir eyhe mrit olan ehadiyyet cemlini gremez.
Eein kn pen o dudak
Mesihin pnn tadn nasl bulur (35b)
Hoca Abdul-Melik-i Serv der ki: eyh kaddesallahu srrahu
Kurn dnyev kazanlara vesle edenlerin durumunu ulaamad bir
yere, Kuran ayann altna koyarak ulamaya alanlarn durumuna benzetir. Vel teter biyt semenen klil41
eyh Sadreddin42 der ki: (36a) Peygamber miracdan dnerken kadnlardan bir topluluun cehennemde, ateten yaplm kesici aletlerle kendi
etlerini kesmekte olduklarn grd ve bunlarn kimler olduklarn sordu.
Onlarn zina ile ocuk dnyaya getirip kocalarna senden diyen kiiler
olduklar sylendi.
eyh buyurdu ki: Nefsin arzu ve istekleriyle dopdolu olduklar hlde
gnl ve irat davasnda bulunuyorlarsa onlarn azaplar bu kadnlarn grd azaptan iddetlidir.
Cebrail, Pre Allahn davetisine cevap verin. sadas ve irat sesi
cihana dt, sddklar ve enbiyalar nesline cevap verin ecb diyallahi
mesmi i, der.
eyh Zahidin olu Cemleddin Ali eyhin huzrna geldi dedi ki:
(36b.) Bir kiiye irat seccadesine ok uzaklardaki insanlarn durumlarndan
manev gleriyle haberdar olabilen ve ok uzaklardaki, lmek zere olan
mritlerinin imanlarn kurtarabilen kiiler oturabilir.
Ah Ferec-i Zengnden kmil velnin kim olduu soruldu. O da dedi
ki: nnden geen bir kiiden nasl nesiller dnyaya geleceini, hangisinin
itaatkr, hangisinin s olacan bilmeli, bu da yetmez; mritlerinden biri
lmek zere olsa onun imdadna yetiir ve eytann aldatmasndan korur; bu
da yetmez, mritlerinden biri lse, Mnker ve Nekirin sualleri srasnda
yannda olur ve sorular cevaplamasna yardm eder; ancak yine de
eyhlin si gnlnden geerse erlikten nasibi yoktur. (37b)
Gerekte gnl sahibinin kim olduu soruldu; Ah, Mridi kyamet
gnnde btn durumlardan koruyan ve mndnin Cebril, Kadnn Allah
olduu o gn mridi Peygamberin sanca altna iletendir. dedi. (38a)

132

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

nc seferden sonras ayn- cema ve vilayetin sonu olan

ehadiyyet hazretine kmaktr.
Drdnc sefer ki, Allahtan Allahla birlikte yry olan beka makamdr. Mutlak fetih olan fenadan sonradr. Hak Telnn kullarna zcenasrullahi vel-fethu43 ol vahdet kapus alr. Mutlak fen ve
istigrakla ayn- cemde zt hud ve birlik nr izcenasrullahi verilince irat seccadesi hell olur. Bu da eyh hazretlerinden icazet ve hazret-i
izzetten iaret ile olur. yi bilinsin ki mutlak fetih denen es-seyr billahi
anillahta vahdet kaps almaynca (38b) kimse eyhlik makamna yetimez. Feth-i karb denen es-seyr ilallahta apak ufka ulap feth meydana gelmeyince, yani nefis makamndan ykselip nasrun minellah verilmeyince pek ok ganimetler ve yakn bilgisi meydana gelmeyince, kuds
gerek keifler gereklemeyince, yce ufuklara ulamak kesinlemeyince;
es-seyr fillahide gnl fethi olan ruh nurlarnn ortaya kmasyla oluan feth-i mbn karanlklardan, nurlardan ve kazanlardan muhakkak olmaynca kimse hilfete lyk olmaz. Ancak burada byk bir tehlike vardr;
nk kalp srrn kontrolne ykselince nefs, kalp makamna ykselir. nceki sfatlar kalb nurlarla rtlr. Bil ki nuran grnlerden, renklerle
ortaya ktndan kalp makam tamam ve kmil olmaz; ancak ruh makamna ykseldikten sonra olur.
(39a) Eselke evkan il likike min gayri zarre muzirretin vel
fitnetin muzilletin44 bu hatara iaret etmektedir.
Es-seyr meallah, ayn- ceme ve ehadiyyet hazretine terakkdir. stirak ve istihlk makamdr. Havas mertebesidir. Orada ne irade ne
hilafet ne de mehat vardr. Meyih, o makma harabet derler.
Hak Telnn kula boyun damarndan yakn olmas ve nahn
akrebu ileyhi min habli-verd45i, es-seyr ilallahi manasna olur. Nefsin
hicapla hazretten uzakl hasebiyle kulun hicapta ykselmeye almasna
es-seyr ilallahi derler. Ne zaman bu mesafeyi ap kendisinden darya
ayak bast o zaman es-seyr ilallahisona erer. (39b) Soru; Allah iten,
dtan, yrmekten mnezzehtir; es-seyr fillah ne demektir? Cevap; esseyr fillah yani f sftillahi46 Allahn sfatlarnda ilerlemektir. Salik bir
sfattan baka sfata terakk iindedir ve renkten renge girer. Hak gereine
ulat zaman temkn makamndadr. Ondan sonra temkn hletinde esseyr meallahi olur. Soru: Hak Tel ile seyirde olmak nasl olur? Cevap:
Bu birliin ikilik olmas manasnda deildir. Nasl ki bir kimse bir damlay
denize atsa damla denizde yok olur; fakat ittihat olmaz; damla damladr,
133

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

deniz denizdir. Eer derya cosa dalga vursa bu seim damlaya deil denize
aittir. (40a)
Eer meayih kendisini halka mutasavvflarn sfatnda ve terbiye ehlinin grnyle gsterir, ii de bunun zdd olursa koyun suretinde kurt
gibidir. Halk onu koyun gibi bildii iin ondan emin olur, o da hile ve aldatmayla iini yrtr.
Meayih, zahir faziletlerden ok batn faziletlere de nem verirler; ilim ve amel kanatlaryla yce lemlerde umazlar. Bu ekilde onlar ten tuzanda kalrlarsa melekt bahelerinde nasl dolarlar! (40b)
Ak bana ho ezgiler akyan tut yarar
Yoksa kt sesli karga blbl sesini nasl karr
Hoca Sadreddin der ki: Tebrizde zamann mehurlarndan rif adnda biri vard. eyhin yanna geldi; eyh ona adn sordu.; o da Adm
Muhammed, fakat bana rif derler. diye cevap verdi. Bunun zerine eyh,
Sen kendini tanyor musun ki sana rif diyorlar? dedi. O da: Ben eyhlerin kitaplarndan ve menkabelerinden, tasavvuftan pek ok ey okudum ve
rendim. dedi. eyh, Onlarn ii senin okuduklarndr, seninki hani?
dedi. Bu okumak una benzer: Hocann biri klesini eitli iyi ve ucuz kumalar almas iin Msra gnderdi. Neler aldn da yazp kendisine gndermesini istedi. imdi bu hoca, arkadalarn arp kuma yerine bu belgeyi satabilir mi? te senin okuduklarn o insanlarn yaadklar hllerdir.
Sen de kuma gstermelisin, kitap ve makale gstermek ie yaramaz.
Gnl sahiplerinden biri ryasnda hamile bir kpek grd; eniklerin
ses verdiini duydu. Kpein havlamas ya gzclk ya yardm ya da st
talep etmek iindir. Anne karnnda da byle bir ey sz konusu olmaz.
Bu zat kendine gelince ard. Bunun tevilini Allahtan bakas bilmez diyerek Allaha niyaz etti. Gaybdan gelen ses yle dedi: Bu, henz
perdelerden kurtulmayan ve batn gzleri almayan insanlarn hlidir. yle
olduu hlde basret davasna kalkrlar ve makaleler sylerler. Onlarn bu
sylediklerinden ne kendilerine bir (41b) kuvvet ve yardm eriir ne de onlarn sylediklerini kullananlara bir olgunluk ve kurtulu. (42a)
8. Gnl ve Kalp
Fakra ulaanlar sebat edenlerdir. Yoldan karak gzden dm olanlara uyanlar onlar gibi olur. Allah, demin hamurunu bizzat hazrlad.
Melekler o kadar dndler ve demin yapsnn nasl olduunu bileme134

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

diler. blis, demin evresinde dolarken azn ak grp girdi. demin

yaratln anlamaya alt. Kalbe kadar ulat, ancak gnlne girmeye yol
bulamad; nk demin gnlne girmek iin eytana yol yoktur. Vesvese mahalli gstr, kalp deil. Allah buyurur: Yvesvis f sudrin-nsi
minel-cinneti ven-ns47. Bin endieyle geri dnd. demin kalbine giremedi ve herkes tarafndan da bylece reddedildi. (42b) Bundan dolay tarikat bykleri demitir ki, kim bir gnl reddetse btn gnllerde reddedilmi olur. Kim bir gnl kabul etse btn gnller de onu kabul eder. Ancak halkn ou gnl nefisten ayramaz. Fukara dilinde Halkn reddi,
Hakkn kabuldr. szndeki halk, nefsi kalpten ayramayan halktr.
9. Bir eyhe Balanmak ve Tlibin Nitelikleri
Necmeddin-i Kbr der ki: Kim tarikate girer, sonra ayrlrsa mrtedi tarkat olur. Tarikatten kovulmak, eriatten kovulmaktan beterdir. nk
eriatten kan kelimei tevhidi (43a) sylemekle kurtulur. Ancak tarikatten
kovulan amel-i sakaleyn ile bile ie yaramaz. talebl-hl ez-zevli
muhln48 . Bu zaf de der ki:
Her kime kim inyetn olmazise dell-i rh
Kande varursa ana zulmet ola frg- mh49
Necmi Dye der ki: Mrit zahirinde ve batnnda eyhine tam teslim
olmaldr; onun ilerine ve szlerine hi itiraz etmemelidir. ayet yumurta
kuun tasarrufundan dar dse batl olur. Artk ondan bir hayr gelmez; ne
ku olur ne yumurta. (43b) Yumurta kuun tasarrufundan kp fasit olunca
cihann btn kular toplansalar yine o yumurtay slah edemezler. Bunun
gibi ayet mrit, eyhin vilayetinden reddedilirse artk hi bir eyh onu bir
yere ulatramaz; btn eyhlerce reddedilmi olur. Ancak bir zr ile, onun
inayeti dell-i rh olanlar iin mit var.
Bayezide, Tlibe ne gerektir? diye sordular. Doutan devlet.
dedi. O olmazsa? dediler. Gl bir vcut. dedi. O da olmazsa? diye
sorduklarnda ise O zaman lmek olmaktan yedir. cevabn verdi.
Meayihten bazlar Allaha giden yolda pek ok menzil ve aamalarn
olduunu, pek ounun ilk basamakta kaldn, men (44a) yuzlilillhu
fel hdiyeleh ve yezerhm f tugynihim.50 ayeti gereince Allahn
yardm ulaanlarn ise ileri gittiini sylemilerdir. Smme ree aleyhim
min nrih51 kime yetiirse slknde ona yol gsterir. Fe men esbe
min zliken-nri ihted52 kime ulamazsa karanlkta, dalalette kalr. Artk o, mrit talebiyle nereye gitse ayn ona zulmet olur. Yani evliyann
135

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

keif nurlar ona phe karanlklar olur. Bir mridin hizmetine girdiinde
de tam bir teslim, sayg ve ballkla hizmet etmeyecei iin inat ve itiraz
karanlklarnda kalr.
Necm Dye der ki: Sadk bir mrit balangta vellezne ched
fn53 kaziyyesi zere ayan talep yoluna koyarsa Rabban yardmn cezbesi onun gnl yzn nefsten dnderir ve onun tarafna yneltir. Allah,
(44b) Lenehdiyennehm sblen54 snneti zere eyhin cemalini onun
kalp aynasna arz eder; mrit bu cemale ak olur. Artk karar kalmaz. Btn saadetlerin kayna bu klktr. Mrit, eyhin vilayetinin cemaline k
olmaynca kendi irade ve ihtiyarndan kmaz, kendini eyhe tam teslim
edemez. Kim, vellezne ched fn kaziyyesi zere yola girerse inayetin
ona dell-i rh, yardmc olmasn; yani hangi eyhin hizmetini seip ona
mrit olursa ay ona zulmet ola, yani eyhin parlak cemali onun kalp
aynasna parlaklk gstermesin, vcut perdesinde kalsn. (45a)
10. Kef ve Kermet
Nasl ki Peygamberin cihan aydnlatan cemalini mnafklar ve kafirler pek ok mucize ile grdkleri hlde grmezlerdi. nk onlara nbvvet ve risalet aydnlk gstermedi. Bir baka deyile hangi kef ve keramete ularsa gurur ve kibir oluur, ayn , yani mkaefat nurlar ona
zulmet olur.
Sultan Hoca Ali, kefin keilerde bile olduunu sylemitir. stitra
denen keramet eytandir. Tayy- mekan denen olay cine aittir ki bir anda
ok mesafeler kat edebilir. (45b.) Bu keramete keiler bile sahip olabilir.
Talip, gnln Allahtan baka her eyden temizlemelidir. Onlarn ii keiler, cinler ve eytanlarn yapt gibi kef ve keramet deildir. Baknca
suretin bile aksettii su pis bir kapta olsa iilmez, temiz bir kapta olan durgun su ise iilir. Bidat ehlinin ileri pislenmitir. Keifleri, kerametleri,
himmetleri ve szleri de murdardr.
Ferdddin Muhammed Attr yle der: O kt kta boulup gitme
(T bedn nr necis garre meev)
Onlarn szleri kt kaptaki durgun su gibi hibir ie yaramaz, belki
insan helake srkler. (46a)
Derler ki; kef kendi hata ve eksiklerini bilmektir. Men arefe
nefsehu bil-ubudiyyeti fekad arefe Rabbehu bir-rubbiyyeti55 hnerine ve srlarn iine ulamaktr. Keramet btn balar kesip mcerret olmaktr. Kadem kendiliinden darya ayak basmaktr ki slukte maksada
136

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

ulalsn. Himmet; iki leme, Hakkn aasna ba emektir. Btn bu

kef, keramet, kadem ve himmet Hak ile megul olmaktr. Bunun aksi, bakalaryla oyalanmaktr ve perdedir.
Ayrca demilerdir ki: Keramet ya havada umak ya su zerinde yrmektir; oysa havada umak erenlerin yannda bir sivrisinek derecesidir.
Deniz zerinde yrmek ise bir saman p gibi olmaktr. Bunlara itibar
edilmez. (46b) Yine demilerdir ki: Allmn dnda bu gibi iler bir kimsede grlse ve o kii bu kerametlerle halk iinde sevilip saylsa muhtemelen ona br dnyada ez hebtm tayybtikm f haytikmd-dnya
ves-temtatm bih56 nasip olmaz.
imdi bir baka sze geldik; kii hangi ilim ve fenni elde ederse maksad amel deil de hret ve makam ise; ayn aydnl, yani ilim ve amelin
bir araya gelmesiyle ortaya kan yakin nuru ona zulmet olur. Bu balamda
Monla da bir mesnev sylemitir:
Seciyesi kt olana ilim ve fen retmek
Haydudun eline kl vermek gibidir
(47a) Kii yapt ibadetleri srf Allah iin yapmazsa ibadet nurlar ona yz gstermez ve yapt ibadetler onun iin gurur ve bir perde olur.
Yaplan ibadetlerle ve ehibbuhu yardm yol gsterici olmazsa ay ona zulmet olur. Knt leh seman ve basaran57. Bir bakas; kii
kendisini salik, bid, zahid, rif; hangi makamda gsterirse gstersin
cezebetn min cezebtil-Hakk58 yardm ona yol gsterici olmazsa ay
ona zulmet olur. (47b)
11. Hac Paa (Hac Bayram- Vel) ve eyhi
(Somuncu Baba)nin Bykl
eyhin makbullerinden olan Ksece mer der ki: Nice zamandr eyhin hizmetinde bulundum, dolaysyla artk irat etmeye lyk hle geldiimi
dndm. Bylece pek ok kiiyi irat etmek iin halvete soktum. Anszn
Hac Paam59 geldi; srtmdan bastrp gsmden syr verdi. Bende dervilikten bir eser kalmad. Bana hlimi bildirdi, yeniden baa dnp ie
baladm. (48a)
Knci Sinan, Hac Paam hazretlerinden rivayetle der ki: eyh buyurdu ki, eyh hazretlerinin irattaki kemaline kez iman getirdim. Bir
anda beni bir makama ulatrd ki f makadi sdkn inde melikin muktedir60, ondan ibarettir. Bir kez o olmakszn mahede etmek istedim ve
137

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

beni geri dnderip eyhinle gel dediler. Bir keresinde de on sekiz bin lemi
pamuk torbas gibi koltuumun altnda grdm. Bu hlde iken bir el
omuzuma dokundu, eyh hazretleri idi. Monla Hac sakn marur olma
h! dedi. Kendime gelince eyhin kemline inandm. (48b)
Merebimiz Allaha minnet, yolumuz pak, senedimiz ak, isnadmz
salam, nderimiz Nebiyyllh (s.a.v.).
Hz. Peygamberin Miractaki gibi olmasnn sebebi mbarek cisminin
ruhan olmas idi; glgesi yoktu. Dier sfatlar halkn sfatlar gibiydi. Halkn sfatlarnn seyr ettii yerde onun sureti seyr ederdi. Halkn manasnn
seyr ettii yerde onun sfat seyr ederdi. Halkn srrnn seyr ettii yerde Resuln manas seyr ederdi. Resuln srrnn yetitii yeri ise hi kimse bilememitir. (49a) Evliyann ne kadar kemalt varsa Resuln eriatine ve
snnetine uymakla olur. Bizim iin eriatten kmak eyhimizin yolunu terk
edip, bendini, yolunu, mertebesini bilmeyen, kendini beenmilere iltifat
etmek mmkn deildir.
12. Bir eyhin Hizmetine Girmenin artlar
Fhimfhte der ki: Zamann gzellerini bir yere topladlar ve Mecnuna Bak, Allah kudretiyle neler yapmtr. dediler. Mecnun ban kaldrp bakmad. Bakmas iin srar ettiler. O zaman dedi ki: Leylann sevgisi
bamn zerinde keskin bir kl tutmaktadr; bam kaldrdmda boynumu vurmasndan korkarm. Mrit eyhin cemalinin vilayetine k olup siyaset vilayetinin saltanat gnlne iz brakmaynca manev ilgi ortaya kmaz ve eyhin batnndan mride bir yardm ulamaz.
Necm Dye der ki: ayet ifa datan doktor hasta olsa kendi kendini
tedavi edemez. (49b) nk hastalktan dolay artk eski doktor deildir.
Ona salkl, iyi grl bir doktor gerek. ayet bulunmazsa hasta doktorun
tedavisi pek fayda vermez. Mride bir yardm ulamaz.
Seni bilen uyumakta sen uyumaktasn
Uyuyan uyuyan nasl uyandrsn
Artk hata ile nefse ve eytana aldanmamak, kendi ilmine ve aklna
gvenmemek gerektii iyice anlalm olmal. radet tohumu gnle dnce, gaybn hizmetilerine sayg gstermeli, onlar bir ganimet olarak grmelidir. Bir ulunun hizmetine girince onun kmil olup olmadn bilmiyorsa
da aleykm bis-semi vet-tati61 iaretini kendisi iin bilmeli. yle
buyrulur: Velev kne abden habeiyyen.62 Meyih bu konuda, kendi
138

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

tasarrufunda olmaktansa bir kedinin tasarrufunda olmak daha iyidir demilerdir. Vel tekiln il nefs tarfete aynin.63 Ayrca demilerdir ki
Kafdan Kafa umaktansa bir sivrisinein kanad altnda olmak daha iyidir.
(50a) Bu szlerin hepsi hret fetinden kanmak gerektiine iaret etmektedir.
Ben kendi almamla ne yapabilir ne i baarabilirim. Senden bir
yardm ulamayan o kula yazk. (50b) Halktan ve nefsten, kim talibi eyhe
hizmetten alkoyarsa irade gcyle buna engel olunmaldr. Bylece fakr
devletinden mahrum kalnmaz: Ondan mahrum olan iki cihan devletinden
mahrumdur.
artlardan biri de mridin, eyhine dost olana dost, dman olana
dman olmasdr. Allah buyurur: L tecidu kavmen yminne bil-lhi
vel-yevmil-hiri yadne men hddellahe ve Reslehu velev-kne behm ev ebnehm ev ihvnehm ev aretehm.64 Dostluun belirtisi dostun dostunu dost, dmann dman tutmaktr. (51a) El-man,
ennehu lyectemiul-mn mea vidd adillhi yani iman, Allahn dmanlarna sevgi ile bir arada olmaz. Kim bir kimseyi sevmezse
onun dmann da sevmesi u iki ynden yasaklanmtr: Kalpte Allahn
dmanna kar sevgi varsa kii ya mnafk olur ya da byk bir gnah
ilemi olur. Sahih iman ve halis tevhide ulaanlar mbtedlerle bir arada
oturmaz, yiyip imezler. Hakayk- Sllemde: Ve men dhene
mebtedian selebehullhu halvetes-sneni ve men dahike il
mbtediin nezeallahu nrel-mni min kalbihi ve in lem yusaddak
felycerreb.65 denilir.
Daha nce bir eyhin dostunu dost, dmann dman bilmekten sz
edilmiti. Buna hadiste de iaret vardr: (51b) Men etkm ve emerekm
cemun al raculin vhidin yrdu en yeukka askm ve teferraka
cematekm faktulhu66. Men byea immen feathu safkate
yedhi ve semerete kalbih felyutfihu inistetaa fein ce hare ynzihu
fedrib unukal-hari67. Men etkm yani, kim ki size geldi
emerekm yani din meselelerini gren ya doruluk ve iradenize ya eyh
ile kalp banza itikat ve istimdat ile cemun yani toplanm iken, balyken al reculin vhidin bir kiinin ball ile yrdu en yeukka
askm yani diler ki igv ile yere kartra gzel inancnz boza. nkr ile
sdk ve irdenizi, nifk ve karklk ile eyhe ve tarka tevecchnz, yz
evirme ile eyhin emirlerine teslim ve ballnz, inat ve itiraz ile ve
teferraka cematkm, kardelik topluluunuzu dada; nefsinizi
mcahadeden alkoya, (52a) ruhunuzu, murakabeden ve Hakk temaadan,
srrnz ibadete ballktan alkoya; faktulhu ey kezibuhu yani katilden
139

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

murat biat ortadan kaldrmaktr demiler; (...) fektulhu vezrib unukalhiri kavliyle beyati sniye ibtaline iarettir. Hak Tel kelm kadminde
buyurur: Men yutiir-Resle fekad etellhe ve men tevell fem
erselnke aleyhim hafzan68. Bir ayetde dahi: Fel ve Rabbike l
yminne hatt yuhakkimke fm ecere beynehm smme lyecid f
enfsihim haracen mimm kazeyte ve ysellim teslm69. Ve hazret-i
(52b) Resl buyurur: Men etan fekad etallhu ve men asn fekad
asallahe70 bir hadiste dahi buyurur: Vellahi l ymin men lem yettebi
hevhu bim cit71.
13. Mmin Nasl Bir nsandr?
Cemleddin rmev der ki: eyh hazretlerinden, el-mmin kennahleti lyekuluhu ill tayyiben vel yezau ill tayyiben.72i sordum.
eyh dedi ki: man batn ilerdendir; iman kabul eden gnldr. Dilin yiyecei tevhidin asl olan gnl sahiplerinin gc Lilheillallah szdr.
Mminin arya benzetilmesinin sebebi ondur:
Birincisi; : Ve evh Rabbke iln-nahli73 nimetini vermitir. Mmine de Ve eyyedehm birhin minhu74 keramet buyurmutur.
kincisi; Nahl, imamsz ve sultansz hibir yerde kalmaz. Mmin de
(53a) Peygambere tabi olarak, sahabe ve mmetin icmasyla karar eder ve
muhalefeti caiz grmez.
ncs; sultan ile karar tutar; vechn minel-vchi75 fermanna aykr gitmez. Huzurda ve gaybette onun iaretiyle gider. Mrit de eyhten bir iaret gelmeyince herhangi bir ie balamaz.
Drdncs; Nahl, bitkilerde olan btn gzellikleri meydana getirir
ve sultana iletir. Mrit de gnl sahibinin telkiniyle zahir ve batnda amel
eder ve vakada kelime-i tevhitten oluan latfeleri eyhin iareti olmadan
pirden bakasna demez.
Beincisi; Nahl nce kendi evinin iini doldurur, gzelletirir; ondan
sonra kendisinden fayda isteyenlere fayda salar. Kii de nce kendi iini
gzelletirmeli ki dndan arkadalarna gzellik gesin.
Altncs; (53b) Nahlin kaidesidir ki, karnca ve sinek gibi hibir bcek ona giremez. Girse derhal dar atlr. Mrit de Hakkn rzasna aykr
hibir dnceye gnlnde yer vermemelidir. ayet olursa defetmeye almal muhaliflerin sohbetinden de kamaldr.

140

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

Yedincisi; Nahl her mevsimi bilir; baharda tohum iin su iletir; gller
grnmeye balaynca evleri gllerle donatrlar. Oul vermek vakti gelince
o glleri yer ve bylece boalm evleri bal doldurur. arbun muhtelifn
elvnhu fhi ifn linnsi.76 Mrit de vaktini iyi geirmeli, ziyan etmemelidir. inin sslenmesi iin beklemelidir.
Sekizincisi; Nahl, drt ay boyunca sultan huzurunda mahadede olur.
(54a) Ondan baka bir eyle megul olmaz. Mrit de batn huzuru ile
mahade lezzetinden baka bir eyle megul olmamaldr.
Dokuzuncusu; Nahl, toplad btn gday gtrr, onun hesabyla
megul olmaz. Topladklarn kendinin bilmez. Ve sultann izni olmadan
kullanmaz. Mrit de iine bakmal, iin hesabn yapmamal; ibadetle megul olmal, gze getirmemelidir.
Onuncusu; Sultan ocuklarndan hangisi sultanla, nahlin ehzadesi
olmaya layk ise onu sultanla kabul eder; ona biat ederler, dierlerini ie
kartrmazlar. Eer onlardan biri hkmranlk dava ederse katline izin verirler. (55b) Mrit de mridin mracaat ettii biri ile ve her sesle tereddt
iinde, aknlk iinde olmamal, kendi merebini bilmelidir. Bu menzilde
kendisini bile vermemelidir. el-mmin ken-nahlide bu on makam grnmektedir. On makam da batn vardr ki ve evh Rabbke iln-nahli
srrndadr, onu dille anlatmak olmaz. Sar arlar vardr, bir yere toplanr,
sultanlar olur; fakat ne kadar sultanlar olursa hepsiyle ittifak edip her saat
onlardan birinin iaretiyle i yaparlar. Nahl gibi her biri bir yere ev yaparlar,
fakat kimse onlarn evinden k verecek bir mum, ifa ve holuk verecek bir
bal alamaz. Merebini bilmeyen, her grdne taklit ile uyan mridin iinden ve kalp evinden de kalp hastalna, nefs hastalna ifa verecek, din
holuu verecek bir yakn mumu meydana gelmez. (55a)
eyh Zeyneddin-i Haf der ki: Mritliin artlarndan biri eyh ile kalp
bann devamdr; ondan yardm isteyecek, teslim olacak, sevgi gsterecek.
Kiiye eyhinden baka vastalarla feyz hasl olmaz. Dnya eyhle dolu olsa
da ayet mridin iinde eyhinden bakasna bir alka uyanrsa batn
vahdaniyyete almaz. nk insann iki yn var: Biri ulv, biri sfl. Hak
Tel ynden mnezzehtir. Nasl kbleye ynelmeden namaz makbul olmazsa Resule balanp teslim olmadan Resuln nbvvetine kalp balamadan Allaha ynelme hasl olmaz. Resul bir vastadr. Kalp ile
Resulullaha balanmakszn kula Allahtan feyz gelmez. (55b) Sonra beden
ve ruh ile bir yne ynelince insana vahdaniyyetten feyzler ve kabiliyetler
hasl olur. Bilinmelidir ki, mridin eyhinden yardm istemesi Hz. Re141

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

sulden yardm istemesidir; nk eyhi de eyhinden, o da t Hz. Resule

kadar gider.
Zeyneddin-i Haf rislesinde der ki: Allahn feyzinin kesilip mridin
terakkden geri kalmas ok grlen bir ey deildir; bu, ancak kalp bann
kesilmesiyle olur. Salik daima ona ynelmi durumda olmaldr; halka ynelen Haktan dnm olur. (56a) Toprak, rzgar, gnein scakl hep
zavall bir damlacn dmandr. Oysa (bir emeye bal olarak) akmakta
olan su birbirine el, ayak,; g, kuvvettir. emeden kesilen su bunca dman ortasnda; elsiz, ayaksz, basz, o kadar mesafeyi ap hangi yardmla
ve nasl denize ulaabilir!
eyh Safiyyddin buyurur ki: Yerin st gaflet, alt hasret diyardr.
Kii yeryznde nefsinin arzularyla megulken gaflettedir. Ecel ulap yer
altna girince Fekeefn anke gteke febasarukel-yevme haddn77.
(56b) denilir. Herkese yaptklar i ve hlleri grnr, o zaman hangi nimetlerden ve saadetlerden mahrum kaldn anlar, hasreti artar da artar;
fakat artk bir faydas yoktur. El yumaynca btn akllar almaz. Ve men
kne f hzih am fehve fl-hireti am ve ezall seblen78.
Musa Firavnn nimetlerinden elini ve azn ykadndan
Kerem deryas ona bembeyaz el (yed-i beyza) vermitir
Ayn bunun gibi gnl Musas, bir Firavun gibi olan nefs nimetinden,
yani nefsin hazlarndan hrs elini, a gzllk dudan yursa padiahn kereminin deryas ona da bembeyaz el, doruluk ve saflk balar. Salie Allahtan sdk verildiinde kayt ve teslim artyla yola girerse doru rehber
onu hedefine ulatrr.
Nefsan hazlardan btnyle kurtulursan / O zaman mana leminde
beka bulursun
Sene hicr 913.

142

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

KAYNAKA
ABDULBK, M. Fuad; el-Mucemul-Mfehres li-Elfazil-Kurnil-Kerm, elMektebetl-slmiyyet, stanbul 1982
AKGNDZ, Ahmet; Somuncu Baba, es-Seyyid Osman Hulsi Efendi Vakf
Yayn., stanbul 1992.
ATE, Ahmed; Metin Tenkidi Hakknda, Trkiyat Mecmuas, stanbul 1942
BAER, ahin; eyh Hmid-i Vel Somuncu Baba, Prestij Matbaaclk, st. 1995
BURSALI MEHMET TAHR, Osmanl Mellifleri, Haz.: A. Fikri Yavuz, stanbul
1972
CUNBUR, Mjgn; Hac Bayramn Kazandrd Manev Birlik, Hac Bayram-
Vel Sempozyumu Bildirileri, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2000
AVUOLU, Ali; Ysuf- Hakknin Mahabbet-nmesinin Tenkitli Metni ve ncelenmesi (Doktora tezi), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Kayseri 2001
DERLEME SZL, T.D.K., Yay., Ankara 1993
DEVELLOLU, Ferit; Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi,
Ankara 1982
DOAN, Mehmet; Byk Trke Szlk, Yeni afak Yay., stanbul 1996
ERAYDIN, Seluk; Tasavvuf ve Tarikatler, Marifet Yaynlar, stanbul 1981
EVLYA ELEB, Seyahatname, Haz. dal Neriyat, stanbul (Tarihsiz)
FARSA-TRKE LGAT, Ziya kn, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1984
GBB, E.J.W.; Osmanl iir Tarihi, Tercme: Ali avuolu, Aka Yaynevi,
Ankara 1998
GLPINARLI, Abdulbk; Mevlna Mzesi Yazmalar Katalou, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1971
GZEL, Abdurrahman; Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, Aka Yay., Ankara (tarihsiz)
HSEYN KZIM KADR, Trk Lgat, Devlet Matbaas, stanbul 1928
ML KILAVUZU, T.D.K., Ankara 2000
PEKTEN, Haluk vd.; Divan Edebiyat simler Szl, Kltr Bak., Yay., Ankara
1988
VGN, Hayrettin; Somuncu Babann Yeni Bulunan Bir Eseri ve Dier Eserleri,
Erciyes Yresi 1. Folklor, Halk Edebiyat ve Etnorafya Sempozyumu Bildirileri, s. 55 Kayseri 1991

143

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

KARABULUT, Ali Rza; Kayseri lmiyye Tarihinde Mehur Mutasavvflar,

Seyyid Burhaneddin Hazretleri Hizmet Vakf Yay., Kayseri 1994.
KARTAL, Ahmet; eyh Baba Ysuf- Sivrihisari ve Eserleri, Erciyes n. Sosyal
Bilimler Enstits Dergisi
KPRL, M. Fuad; Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri
Bakanl Yay., Ankara 1981
KURAN-I KERM ve Aklamal Meali, smail Hakk zmirli, Eren Yay., stanbul
1977
LEVEND, Agh Srr; Trk Edebiyat Tarihi, T.T.K. Basmevi, 1. cilt, Ankara
1988
MECD MEHMED EFEND, akik- Nmaniyye ve Zeyilleri, Haz. Dr.
Abdulkdir ZCAN, ar yay. stanbul 1989
MEHMET TAHR, Bursal; Osmanl Mellifleri, Meral Yaynevi, stanbul (Tarihsiz)
MUHAMMED BN HAMZA, XV. YY. Balarnda Yaplm Kuran Tercmesi,
Hazrlayan: Ahmet Topalolu, II. Cilt, Szlk, stanbul 1978
REDHOUSE, Sir James W., Kitb- Men-i Lehe, Librarie Du Lban, Berut,
1974
SARI, Mevlt; Arapa-Trke Lgat, Bahar Yay., stanbul (tarihsiz)
STEINGASS, Persian-English Dictionary, Librairie du Liban, Beirut 1970
STEINGASS, Arabic-English Dictionary, Librairie du Liban, Beirut 1972
EMSEDDN SAM, Kms- Trk, Enderun Kitabevi, stanbul 1989
ULUDA, Sleyman; Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul 1983
NVER, smail; eviri Yazda Yazm Birlii zerine neriler, Trkoloji Dergisi,
Ankara 1993
YURD, A.hsan; Akemseddin, Marmara n. lhiyat Fak. Vakf Yay., s. 44, Ankara 1994
YUSUF HAKK, Tasavvuf Rislesi, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Bl., Nr.
2974

144

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

DPNOTLAR
1

2
3

4
5
6
7
8
9
10

11
12

Hakknin babas, Somuncu Baba adyla mehur, aslen Kayserili eyh Hmid bin Musadr. Somuncu Baba Knhl-Ahbarda sylendiine gre zahir ve batn ilimlerinde
hret sahibi olmu, kendisini gizlemek iin Bursada ekmekilik yaparak geimini
salam ve emseddin Fenari kendisinin rencisi olmutur. Bayezidin, yaptrd
camide ona vaizlik vermesi ve halkn kendisine tevecchnn artmas zerine buray
terk etmi ve Aksaraya yerlemitir. Zahiren eyh Al-i Erdebilden tark alp
Veyslere dahil olmakla birlikte, batnen Bayezid-i Bistm hazretlerinin
ruhaniyyetinden istifade etmi olduu ve Hazret-i Hzrla sohbette bulunduunun ehl-i
kefin ehadetleriyle sabit olduu da ifade edilir. Hac Bayram- Velnin mridi olan
Somuncu Baba h.815te vefat etmi ve buna Tc- rifne terkibiyle tarih dlmtr. Bu bilgilere ilave olarak Ali Rza Karabulut, Kayseri lmiyye Tarihinde Mehur
Mutasavvflar isimli eserinde Somuncu Babann mezarnn Aksarayda olduunu ve bu
hususta eski kaynaklarn hibir pheye mahal vermeyecek kadar ittifak ierisinde olduklarn kaydeder (Bak. A.g.e., s. 118, Seyyid Burhaneddin Hazretleri Hizmet Vakf
Yay., Kayseri 1994); Somuncu Babann eserleri unlardr: 1. erhu Hadis-i Erbain, 2.
Risaletz-zikr (Bu eser de Ali Rza Karabulut tarafndan tercme edilerek ad geen eserinde nakledilmitir.), 3. Silahul-Mridn, 4. Kiful-Esdr an-Vechil-Esrr ve ayrca iirleri de bulunmaktadr. (Bak. Ali Rza Karabulut a.g.e.) (Bak. Hayrettin vgin,
Somuncu Babann Yeni Bulunan Bir Eseri ve Dier Eserleri, Erciyes Yresi 1.
Folklor, Halk Edebiyat ve Etnorafya Sempozyumu Bildirileri, s. 55 Kayseri 1991)
Karamanl eyh c, Sultan ceddin de Hmid-i Kaysernin rencilerindendir.
(Bak. Ali Rza KARABULUT, Kayseri lmiyye Tarihinde Mehur Mutasavvflar, s.64,
Kayseri 1994)
Ahmet AKGNDZ, Somuncu Baba, s.138
Hac Bayram- Vel: Tarkat silsilesi iin bak. akik- Nmaniyye ve Zeyilleri, I.
Hadiku-akyk, Haz. Dr. Abdulkdir ZCAN, ar yay., c.1 s.64, stanbul 1989;
Bak. Seluk ERAYDIN, Tasavvuf ve Tarikatler, Marifet Yaynlar, s.255, stanbul 1981
Evliya elebi, Seyahatname, Haz. dal Neriyat, c.3, s.845, stanbul (Tarihsiz)
Bursal M. TAHR, Osmanl Mellifleri, Meral Yaynevi, c.1, s.224, stanbul (Tarihsiz)
Ali avuolu, Ysuf- Hakknin Mahabbet-nmesinin Tenkitli Metni ve ncelenmesi
(Doktora tezi), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 2001
nce yolda, sonra yol.
El-Mide,35. Ey iman edenler! Allahtan saknn, ona yaklamak hususunda vesile
arayn, yolunda cihad edin ki felah bulasnz.
El-Kehf,66. Musa ona -Sana retilen rt ve hayr ilminden bana retmek zere
sana tabi olaym, olur mu? dedi.
Necmeddin Dye: 1256da len Necmeddin Dye Rz, Anadoluda yayordu ve o
devirde Kbrevliin en byk temsilcisi idi. Onun Mirsadul-bad adl eseri Aleddin
Keykubad adna yazlmtr. Sadreddin Konev ve Mevlna ile sohbetlerde bulunan bu
mutasavvf Kbrevliin Anadoluda yaylmasnda byk rol oynamtr. Bu akmn bir
temsilcisi de Mevlnann babas Bahaeddin Veled idi (l.1230).(Mehmet Bayraktar,
Davudl-Kayser, Kltr ve Turizm Bakanl Yay. Ankara 1988, s.4)
En-Nisa,164. ... Allah Musa ile sz sylemitir.
El-Araf,145. Biz, Musa iin elvahta din ve dnya iin muhta olan her bir eyi..
(mevizeyi ve tafsil ahkamdan hepsini) yazdk...

145

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

13

14

15
16
17
18
19
20

21
22
23

Anadoluda rkliin temsilcisi olan Evhadd-din-i Kirmn ran doumlu olup

(.685/1238)de lm. Muhyiddin bni Arab ile Konyada grm. Hayat hakknda
en nemli kaynak kendi adyla anlan menakb-namesidir. Malatya, Konya, Sivasta ikmet etmi, fakat ounlukla Kayseride kalmtr. Mirsdl-bd mellifi
Necmeddin Dye ile muhtemelen Sivasta grm. Horasan ve Maverannehir seyahati srasnda Necmeddin-i Kbr ile grt rivayet edilmektedir. Bir sre
Erdebilde kaldktan sonra amda bni Arabnin sohbetlerine katlmtr. ehabeddin-i
Shreverdnin (634/1237)de lm zerine Badadda Merzubniyye Hankhna
eyh tayin edildi. 21 Mart 1238de vefat etti. Evhadddin, Allahn ceml sfatnn tecelllerini varlkta temaa etmeyi esas alan hid-bz denilen tasavvuf merebe sahip bir sufdir. Genlerle sema etmekten byk zevk duyduu sylenmektedir. Bidati
olduu gerekesiyle Shreverd, Mevln ve ems-i Tebriz tarafndan tenkit edilmitir.
(Daha fazla bilgi iin bak. DA.,c.11, s.519)
Feridddin Attr(.618/1221); Horasan Seluklular zamannda Niaburda domu.
Genliinde attarlkla uram; tasavvuf bilgiler edinmi, eyhlere hizmet etmi. Kendisi bizzat peygamberler ve velilerle ilgili pek ok kitap okuduunu, otuz dokuz yl
mddetle tasavvufla ilgili iir ve hikayeler topladn syler. Pek ok seyahatten sonra
Niaburda inzivaya ekildi. Mevlna, Mahmud- ebster, Sad, Hfz ve Molla Cm
onun nderlik ettii kiilerdir. zellikle Mevlna, Attar klarn nderi sayar. Eserlerinde Attar, Ehl-i beyte hrmet ve sevgide kusuru bulunmayan, msamahal ve taassuba
kar bir snndir. Yanl olarak ona iilik isnad edilmitir. Gazellerinde zellikle vahdet-i vcud dncesini iler. Kasidelerinde dnyann geiciliinden bahsederek insan
hak yola davet eder. Attar, tasavvufun esas kabul edilen tarikat, marifet ve hakikat
merhalelerini talep, ak, marifet, istina, tevhid, hayret ve fenadan ibaret yedi merhaleye
karr. Son makama ok nem verir: nsan vcudu Hakkn aynas ve cilveghdr. Farkna varmadan bazan ittihad, bazan hulul akdelerine yaklamtr.- iirlerinin yz
bin beyiti at sylenir; en ok hikaye anlatmna yer vermitir. Eserleri arasnda
balcalar: lh-nme, 2. Esrar-nme, 3. Musbet-nme, 4. Hsrev-nme, 5. Muhtarnme 6. Mantkut-Tayr, 7. Divan, 8. Tezkiretl-Evliya (Daha fazla bilgi iin bak. M.
Nazif ahinolu, Attar, DA., c.4,s. 95-98)
lerin en kts sonradan ihdas edilenlerdir ve her sonradan konan bidattir ve btn
bidatler dallettir.
Geliigzel.
Habeli bir kle bile olsa size den, dinlemek ve itaat etmektir.
Bakara/195 ....ellerinizle tehlikeye atmayn, ....
Allaha yry.
Cafer es-Sdk (.148/765); iann altnc, smiliyyenin beinci imam, Cafer Fkhnn kurucusu; baba tarafndan Hz. Aliye ana tarafndan Hz. Ebu Bekire ulamaktadr. Tasavvuf tarihinde nemli bir yere sahiptir. Attar, Tezkiretl Evliyasna onunla
balar. Nakibendiyye ve Bektaiyye, silsilelerinde ona yer verirler. Bayezid-i
Bistmyi onun mridi olarak grrler. Bir ekol olan Akyye mensuplar da silsilelerine Caferle balarlar. ia ise Caferin tasavvufla hibir ilgisi bulunmadn iddia eder.
Pekok eseri bulunmaktadr. (Daha fazla bilgi iin bak. Mustafa z, Cafer-i Sadk, DA,
c.7, s.1-3)
Bakara, 54: ...Yaratannza tevbe edin, nefislerinizi ldrn...
Kim nefsini ldrmeye ynelirse.
Kk cihattan byk cihada dndk.

146

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

24
25
26
27
28
29
30

31
32

33
34
35
36
37
38
39
40
41
42

Cehaletten dolay l iken bilgiyle ilimle dirilttik.

Allahn ahlkyla ahlklannz.
li mrn, 97: ... (feinnellahe) Allah lemlerden mstagndir.
hret Allah dostlarnn fetidir.
hretten btnyle uzak durmak Hak dostlar iin rahatlktr.
Evliyann rts benim rtmn altndadr, onlar benden bakas bilmez.
Bayezid-i Bistm (.234/848(?) lk byk mutasavvflardan; menkbeleri, szleri ve
athyyelerine dair olup bunlar arasnda hayatyla ilgili pek az bilgi bulunmaktadr. i
kaynaklar Bayezidin altnc imam Cafer es-Sdkn talebeleri arasnda yer aldn
kaydederler. Bayezid, tasavvuf tarihinde sekr, fena, melmet, tevhid, marifet, muhabbet,
mirac ve sr gibi konulardaki szleri ve athyyeleriyle tannr. O, slikin kendinden
geip (sekr) benliini yok ederek (fena) Hakka ermesi gerektii dncesindedir. Heme
ust (her ey Odur) szn kullanmtr. Shreverd-i Maktl onu, slm ncesi ran
manev hayatnn bir temsilcisi sayar. Dedesinin mecs olmas da bu davay dorulamak iin delil gsterilmitir. stad Eb Ali es-Sindnin Hindistanl olmas, Bayezidin
vedalarn ve Budizmin tesirinde kaldnn bir delili olarak ne srlmtr.
Bayezidin dnceleri ile ilik arasnda da kuvvetli ilikilerin varlndan sz edilir.
bnl-Cevz Telbs bliste Bayezidi iddetle tenkit eder. (Daha fazla bilgi iin bak.
DA., c.5, s.238)
T-H, 13-14: ... imdi vahyolunacak eyleri dinle, Tanr benim benden baka tapacak
yoktur...
Zn-Nn bn brahim el Msr, Ebul-Fayd (245/859). sminin Sevban olduu, ZunNunun lakab olduu sylenir. Kureyin mevlasdr. lim, mttak bir zat idi. Onu,
halife Mtevekkile ekitirdiler. Mtevekkil, Zun-Nunu Msrdan celbedip ifadesini
ald. Zun-Nun, Mtevekkilin huzurunda vaz edince halife alad. kram ve izaz ile
tekrar Msra gnderdi. Mtevekkilin huzurunda takva ehlinden bahsedilince alar, Ne
gzel adamd Zn-Nun derdi. Cizede ld zaman kpr izdihamdan yklr korkusuyla cenazesi sandal iinde tanmt. Cenaze kabre konuluncaya kadar uan yeil
kular grld rivayet edilir. (Bak. Sleyman Ate, Slem ve Tasavvuf Tefsiri,
Snmez Neriyat, st. 1969, s.95)
Allah bir kula iyilik etmek istediinde onu kendisinden bakasna kr, sar, dilsiz ve
bilgisiz klar.
Allahtan bakasna cahil olmayan Allah nasl tanr.
Bakara, 18: ... Sarlar, dilsizler, krlerdir...
Bakara, 18: ... Artk onlar tuttuklar yoldan dnmezler.
Haktan bakasn dinlemez, dilsizdirler; Haktan Hak ile ve Hak iin almann dnda
konumaz.
Gzlerimi dnyadan ve nimetlerinden aldn.
Gzmn nnde hep sen varsn.
ekil deiikii mide (yemek) iindir.
Bakara, 41: ...Ayetlerimi az para ile alp satmayn...
eyh Sadreddin Muhammed b. shakul-Konev, Konyada domutur. eyh Ekber,
Konyaya geldikten sonra, Sadreddinin babas lm ve validesi dul kalmt. eyh
Ekber bu dul kadnla evlendiinden, Sadreddin onun manevi terbiyesi ile inkiaf etmi
ve Vahdet-i vcud meslekinin Anadoluda tutunmasna pek ok hizmet etmitir. Zaten
eserlerinin ou, Muhyiddin Arabinin fikir ve itikatlarn erh ve tenkide mnhasr gibidir. Sadeddin Hamev ve Necmeddin Dye gibi balca Necm-i Kbra halifeleriyle

147

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

43
44
45
46
47
48
49

mlakat eden, Mevlana ile aralarnda karlkl bir samimi muhabbet bulunan Sadreddin
Konevnin vefat, Mevlanadan sonradr. (Bak. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk
Mutasavvflar, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1981, s.202)
Nasr, 1: Allahn yardm gelip Mekke fethi myesser olunca...
Zarar verici nesneler ve saptrc fitneler olmakszn sana kavuma evkini istiyorum.
Kaf, 16: ...Biz ona ah damarndan daha yaknz.
Allahn sfatlarndan.
Ns,5-6: Gerek insanlardan olsun gerek cinlerden (o) insanlarn gslerine vesvese
verendir.
Gemi hli talep etmek muhaldir.
Beyt ad altnda burada yer alan ve aklamas yaplan beyitler Hakknin Divannda
Der-tazarru ve Arz- Niyaz ve Nashat bal altnda 293b varanda yer alan 9 beyitlik bir iirdir ve ilk beyti u ekildedir:
Her kime kim inyetn olmazise dell-i rh
Kande varursa ana zulmet ola frg- mh
Cziben irmeyen kii ne yz agarda say idp
Neyleye nide kald ol tlii gibi r-siyh

50
51
52
53
54

55
56
57
58
59

60
61
62
63

Pertev-i talatn kimn cnna ule salmad

Vasluna layk olmad mzdi anun kamu gnah
Araf, 186: Allah kimi artrsa onu doru yola gtrecek yoktur, Allah onlar akn
birhalde azgnlklar iinde brakr.
Sonra onlarn zerine kendi nurundan setpti.
Bu nurdan kim nasipdar olduysa hidayete ermitir.
Ankebut, 69: ... Urunuzda mcahede edenleri...
Ankebut, 69: ... elbette yolumuza gtrrz. Ayetm tamam mealen yledir: Urumuzda mcahede edenleri elbette yolumuza gtrrz; Allah iyi i ileyenlerle beraberdir.
Kim kendi nefsinin zatnn kulluunu bilirse phesiz Rabbnn da Rabbln bilir.
Ahkaf, 20: ...lezzetlerinizi dnya diriliinde zayi ettiniz, orada safa srdnz....
Ben onun kula ve gz olurum.
Hak cezbelerinden bir cezbe
Buradaki Hac Paa, Hac Bayram- Veldir. Dier Hac Paa ise (.827/1424(?)); Anadolunun bni sinas diye anlan hekim, kelm limi, mfessir bir kii olan Celleddin
Hzrdr ve Konyaldr. Khirede Hanef fakhi Ekmeleddin el-Bbertden din ve akl
ilimleri okumu. Anadoludan okumak iin Msra gelen Molla fenr, Ahmed,
Bedreddin Simv ve Meyyed b. Abdlmmin gibi kiiler ondan yaknlk grmler;
bir ders arkada da Seyyid erif Crcndir. Pek ok eseri arasnda Siraceddin elUrmevnin mantk konusundaki eseri Metliul-Envrn Kutbiddin et-Tahtn tarafndan yaplm erhi Levmiul-Esrr zerine bir haiye olan erhu Levmiul-Esrr fi
erhi Metliul-Envr isimli eser de bulunmaktadr.
Kamer, 55: ..kudert sahibi melikin yannda sdk meclisindedirler..
Size gereken dinlemek ve itaat etmektir.
Habeli bir kle bile olsa.
Gz ap kapayacak bir sre kadar bile beni nefsime brakma.

148

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 13 Yl : 2002 (125-149 s.)

64

65

66
67
68
69

70
71
72
73
74
75
76
77
78

Mcadile, 22: Allaha ve hiret gnne iman edenlerin babalar veya oullar veya kardeleri veyahut soyu sopu airetleri olsa da yine Allah ve peygamberini dman tutanlara dostluk ettiini gremezsin.
Kim bir bidatya yalakalk ederse Allah ondan snnetlerin lezzetini kahran alr, kim bir
bidatya glerse Allah ondan iman nurunu skp alr, eer bunun yle olmad dnlyorsa denensin!
Kim size gelir ve siz bir adam zerinde ittifak etmiken topluluunuzu datmak ve
cemaatnz ayrla drmek isteyerek size emrederse onu ldrnz.
Kim bir imama biat ederse ona itaat edin ve ona muhabbet edin. ayet onunla ekien
bir dieri gelirse o dierinin boynunu vurunuz.
Nisa, 80: Kim Peygambere itaat ederse Allaha itaat etmi olur. Kim ki ondan yz
evirirse kulak asma, nk seni onlar zerine muhafz gndermedik.
Nisa, 65: yle deil, Rabbn hakk iin onlar, aralarndaki kark ilerde seni hakem
klmadka, hem de verdiin hkmden dolay can sknts duymakszn sana tamamyla mnkad olmadka iman etmi olmazlar.
Kim bana itaat ederse Allaha itaat etmi olur, kim bana asi olursa Allaha asi olmu
olur.
Allaha yemin olsun ki gnl benim getirdiklerime tabi olmayan iman etmi olmaz.
Mmin ar gibidir; o ancak iyi olan yer ve sadece iyiyi retir.
Nahl, 68: ... Ve Rabbn arya ilham etti ki...
Mcadele, 22: ... Ve onlar kendisinden bir ruhla destekledi...
Vecihlerden bir vecih.
Nahl, 69: ... nsanlar iin kendisinde ifa bulunan renkleri eitli bir iecek...
Kaf, 22: Biz de senden perdeni kaldrp atk; bugn senin gzn keskindir.
sra, 72: Her kim bu dnyada kr davranrsa br dnyada da kr olacak, belki daha
ziyade yoldan sapacaktr.

149