Orxun Boylirigha Seper

Orxun Boylirigha Seper |
| Maqale aptori Aziz Isa | www.uyghurpen.org
http://www.uyghurpen.org/Orxun_Boylirigha_Seper.pdf
Sz bshi
Biz tughulghan we yashawatqan bu dunya sanaet dewrining krizisliri ichide
halsirawatqan, iqtisadiy bohran we bashqa siyasiy, ijtimayi we tebiiy apetler
netijiside insanlarning yashash muhiti kndin knge bulghiniwatqan bgnki
knde, bizning birla yersharimizgha bolghan chongqur mesuliyetlerni z
zimmisige alghan muhit syer alimlirimiz dunya iqlimining illishi nezeriyisini
otturigha qoyup, muhitini qoghdash chn zlirining eng yksek derijidiki qarshi
turush iqtidarliri bilen kreshler aqturuwatqan, her sheyiler z-ara riqabet
beygisige tolghan bu dunyaning sheher medeniyitini bir mezgil untup, zingizni
insanning qarisi krnmeydighan, bgnki zamaniwi meishetlerdin yiraq
bolghan sap hawaliq, payansiz upuqni sygen yap-yshil yaylaqta
qedemliringizni ata-bowiliringiz bir zamanlarda at chapturup mangghan chighir
yollargha tashlap, qulaq twingizdin ghurghur utup turidighan shamallargha
sirdash bolup mangsingiz yaki qarighayliq tagh tekliridin kliwatqan kk
brilerning huwlighan awazini ishitkech, kk tengrini syp turghan aq bash
choqilargha ejdadliringizning yaratqan alemshumul thpiliri bilen pexirlinip,
ghurur tuyghusi bilen neziringizni cheksiz ketken yaylaqlargha tashlisingiz,
kchiliri yultuzlar zlirining nurlirini sxiyliq bilen tkidighan bu zminda turup,
yultuz sanighach bowimiz oghuzxan iltija qilghan kk asmandiki kk tengrige
bshingizni tik ktrp baqsingiz we yaki bgnki mongghul yaylaqlirining
shimalidiki rusiye (rus yer) ning zminigha aylanghan sibiriye ormanliqlirining
jenubiy girwikidiki ata-bowilirimiz bliq tutup ygen bayqal klining (bay-qal-kl)
ning tinch we temkinlikte sizge mhri bilen baqqan yzige sinchilap qarisingiz,
siz yene tingizni chapturup jenubqa qarap yorghilap, orxun deryasi boylirigha
klip ochumlap yrikingiz qanghiche tuken taghliridin kelgen tagh sulirini
ichsingiz, zingizni qeyerde dep bilisiz we qandaq hslarda bolisiz?
Mana bu muqeddes tupraq ejdadlirimizning klip chiqish tarixiy buliqi bolup,
insaniyet medeniyitige zor thpilerni qoshqan we uyghur impriyisini qurup 100
yillardin artuq hkm srgen bgnki mongghuliyidiki orxun wadisidur! bu
tupraq shu wejidin zining alahide tarixiy qimmetliri bilen mongghuliye dlitining
iltimasi qilishi netijiside 2004-yili birleshken dletler teshkilati pen medeniyet
mehkimisi teripidin orxun derya wadisi etrapidiki 121, 967 gktar tupraq orxun
wadisi medeniyet iznaliri 1 namida xelqaraliq qoghdilidighan tarixiy jaylar
tizimlikige
kirgzlgen.
Mana
bu
tutiya
zminda
oral-altay
tilliq
qelemkeshlerning 3-nwetlik qurultiyi bolup tti.
zimiz heqqide qisqiche bayan

Bu nwetlik oral-altay tilliq qelemkeshlerning qurultiyi 2011-yili 2-iyuldin 8iyulghiche hemme trkiy we oral-altay tilliq milletlerning til-yziqining tughulush
bshki bolghan jay mongghuliye yaylaqlirida eslimizge qaytish, tarixini yad
tish we kelgusige nezer slish tuyghuliri bilen bir hepte dawam qildi.
Biz bu pursetler bilen ata-bowilirimiz qebrigahlirini, qaldurghan tash-ebidilerni,
bgngiche iznasi saqlanghan sheher xarabilirini tawap qilishqa sherep, ghurur
we iptixarliq bilen muyesser bolduq. Awal bu qtimqi 3- nwetlik oral-altay
qelemkeshliri birliki qurultiyi uyghur qelemkeshler merkizining teshebbuskarliqi
we sahipxanlighida tkzlgenliki chn bu heqte tepsiliy melumatlar bayan
qilishtin ilgiri oqurmenler bilen oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyi ning
qurulushi we xelqara qelemkeshler uyghur merkizining tkenki yillardin buyan
lip barghan xizmetlirini qisqiche tonushturup tmekchimen.
Belkim siz xewerdar bolushingiz mumkin, uyghurning symlk perzenti,
xelqimizning qelbide mengg lmes kresh jengchisi merhum kresh ksen
ependi hayatining axirqi bir qanche yillirida sepdishi qeyser zhun ependi bilen
birlikte yillap singdrgen mhnetliri bedilige 2006-yili 18-ktebir teshkil
qilinghan uyghur qelemkeshler merkizi resmiy shekilde xelqara qelemkeshler
jemiyitining terkibide dunyadiki 145 qelemkeshler merkezliri qataridin sherep
bilen orun alghandin bashlap, bu merkez uyghur yazarlirining heq-hoquqini
qoghdash, uyghur edebiyatini dunyagha tonushturush, uyghurlarning yzish we
pikir erkinlikini ilgiri srsh sahelirini merkez qilghan halda bir trlk xizmetlerni
zning nishani qilip aktip paaliyetler lip bardi.
Uyghur qelemkeshler merkizi xelqara qelemkeshler jemiyitige resmiy ezaliqqa
qobul qilinghandin kyin, zining xizmetlirini nmlk lip brish chn milliy,
irqiy we medeniyetlerde ortaqdash bolghan qrindash milletler bilen ish birliki
lip brish yeni ottura asiya rayonlirini merkez qilghan halda oral-altay tilliri
ailisini asas qilish arqiliq uyghurning pikir erkinliki we dmokratiyige bolghan
teshnaliq sadasini bu rayonlarda teqdirdash milletler bilen teng yangritish
meqsitide uyghur qelemkeshliri merkizining teshebbuskarliqi bilen 2009-yili
istanbulda xelqara qelemkeshler jemiyitige eza bolghan finlandiye, stoniye,
trkiye, wngriye, tataristan, ezerbeyjan, ottura asiya qelemkeshler merkizi
(bishkek qelemkeshler merkizi), qazaq qelem merkizi, uyghur qelemkeshler
merkizi, mongghuliye, koriye, yaponiye qatarliq 12 qelemkeshler merkezlirining
bir arigha toplinip bash qoshushi asasida oral-altay qelemkeshliri birliki
qurultiyi qurulghan idi we bu qurultay zning 2-nwetlik qurultiyini 2010-yili
qirghizistanning issiq klde muweppeqiyetlik achqan.
Dmek bu qtim ulanbatorda chilghan yighin aldinqi nwetlik yighinning
dawami - 3- nwetlik oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyi dur. Xelqara
qelemkeshler uyghur merkizi barliq ezalirini z ichige alghan halda zlirining
pidakarliqi we toghra rehberlikide, xizmetlirini yillardin buyan netijilik aqturup
klishi bilen xelqara qelemkeshler jemiyitining tarmiqidiki layaqetlik we kchlk
bir qelemkeshler merkizige aylandi we tebiiyki bu shereplik thpe elwette
birinchidin uyghur qelemkeshler merkizining xizmetlirini z imkaniyetlirining
briche qollap kliwatqan barliq uyghur qelemkeshliri ezalirigha, ikkinchidin
ijraiye komitti rehberlirige andin kyin bolsa uyghur qelemkeshler merkizining
reisi, harmas-talmas pidakari qeyser zhun ependige mensuptur!
Xelqara qelemkeshler jemiyitining rayonluq birliki bolghan oral-altay
qelemkeshliri birliki qurultiyi ning qurulushida alahide rol alghan xelqara
qelemkeshler jemiyitining tarmiqidiki uyghur qelemkeshler merkizi yqinqi
yillardin buyan nahayiti ehmiyetlik paaliyetler lip brip, xelqimizning nwette
lip briwatqan mujadilisige z nsiwini aktipliq bilen qoshup kelmekte. Bu
szimizning peqet birla delili spitide bu yil 20-fwraldin 24-fwralghiche
wngriyining paytexti budapsht shehiride bgnki mongghul yaylaqlirida bizdin
ayrilghan
tarixiy
qrindishimiz
wngriye
honlirining
sahipxanlighida
daghdughiliq bolup otken 2-nwetlik uyghur qelemkeshler merkizi ning
yighinidur. (bu munasiwet bilen mezkur yighin toghrisida yzilghan zlmes
tarixiy rishte 2 namliq edebiy xatire we mexsus sin flimini keng oqurmenlerning
huzurigha sunghan idim).
Bu qurultay ulanbatorda bashlandi

Mana biz bgn bu zminda, 21-esiride tarixtiki chinggizxanning dlitide, tximu
niqraq ytsaq, tarix betlirini birqanche esirler ilgiri srsek, ejdadlirimiz tarixta
qurghan seltenetlik uyghur impriyisi teweside-orxun boyliridiki trk qebililiri
yashighan tupraqlarni tawap qilish bilen birleshtrlp lip brilish nishan
qilinghan bu yighin 2011-yili 2-iyul xelqara qelemkeshler uyghur merkizi we
mongghuliye
dletlik
medeniyet
akadmiyisining
sahipxanlighida
mongghuliyining paytexti ulanbatorda resmiy bashlinip 7-iyul bayangol
mhmanxanisining yighin zalida toluq muweppeqiyetler bilen ayaghlashti.
Bu nwetlik qurultaygha yawroasiyaning eng sherqidiki aral dlet yaponiyidin

tartip eng gherbiydiki aral dlet engiliyegiche, stoniye, wngriye, trkiye,
qazaqistan, qirghizistan, koriyelerdin, yawroasiyaning sirtidin amrika we
awstraliyilerdin kelgen yazarlar, shairlar, zhurnalistlar, tarixchilar, arxologlar,
senetkarlar we qelemkeshler dostliri hem mongghuliyilik yighin ishtirakchiliri
bolup jemiy 50 ke yqin adem qatnashti. Yighin uyghur, ingliz we mongghul
tillirida lip brildi.
Yighinning chilish murasimi 2011- yili 2iyun ulanbator waqti saet 5 de mongghul
dletlik soda-sanaet sariyining yighin zalida
uyghur qelemkeshler merkizining reisi
qeyser zhun ependi yighinning chilish
nutuqni szlishi bilen qizghin keypiyatlar
ichide bashlandi.
Qeyser zhun ependi sz qilip, yiraq yollarni
bsip oral-altay tilliq milletler chn
nahayitimu ehmiyetlik bolghan
mongghuliyige klip yighingha qatnashqan
barliq yighin ehlini tebriklidi. U awwal oralaltay qelemkeshliri birliki qurultiyi ning
yighingha qatnashqan wekillirini
tonushturup tkendin kyin szini dawa qilip
oralaltay qelemkeshliri birliki qurultiyi
heqqide qisqiche melumat brip,
bu chiliwatqan yighin 3-nwetlik oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyi
2010-yili qirghizistanning issiq klde chilghan 2-nwetlik oral-altay
qelemkeshliri birliki qurultiyi ning dawami ikenlikini, bu qtimqi qurultayda
asasliq xelqara qelemkeshler jemiyitining ish lip
baridighan 5 xizmet
dairisining biri bolghan til we terjime hoquqi katgoriyisi ichide oral-altay tilliq
rayonlarda saqliniwatqan til we terjime mesililirining muhakime qilinidighanliqi
chnki oral-altay tilliq milletlerning tilliri mongghuliyining yaylaqlirida z
tereqqiyatini bashlap yawroasiyani z ichige alghan keng jughrapiyilik
rayonlargha tarqalghanliqi we bu rayondiki xelqlerning til sistmisi
qisqilashturup, yashighan rayon alahidilikige asasen oral-altay tilliq milletler
dep atilip kliwatqanliqini emma rayondiki milletlerning kpinchisining 100
nechche yil dawam qilghan rusiye we sowt mustemlikisining ishghaliyiti
sewebidin asasen dgendek z til-yziqida yzish we neshir qildurush
imkaniyetlirining yoqilish girdabida turuwatqanliqini, bu rayondiki xelqler z
musteqil dlitige rishkendin kyinmu shu tarixiy sewebler tpeylidin til we
terjime ishlirida nahayiti zor mesililerge duchar boluwatqanliqi qatarliq bir trlk
ehwallarni chshendrdi.
Qeyser zhun ependi szini dawam qilip bu chiliwatqan 3-nwetlik oral-altay
qelemkeshliri birliki qurultiyi dawamida rayondiki qelemkeshler merkezliri
arisida qandaq qilghanda birlikte tximu nmlk ish birliki lip brishining
imkaniyetlirini
yaratqili
bolidighanliqi
tma
qilinip
asasliq
muzakire
qilinidighanliqi we shuningdek rayonda til we terjime xizmetlirining dairisini
kngeytish we bu arqiliq yazghuchilarning eserlirini ingliz tili qatarliq bashqa

dunya tillirigha terjime qilip dunya sehnisige lip chiqish ariliq oral-altay
rayonning edebiyat, tarix, pelsepe, til mesililirini yorup brish nwette lip
brilidighan muhim xizmetlerning bir ikenlikini, egerde bu xizmetler netijilik
ishlense rayonda kommunist dewrliridin qalduq miras bolup saqlinip kliwatqan
erkin yighilish we pikri erkinlikining cheklinishi, insan heqliri mesililiri qatarliq
ngizlik mesililerning hel qilinishidimu bu lip briwatqan xizmetlerning ijabiy rol
oynaydighanliqini krsitip tti.
U szining axirda bu qtimqi yighingha alahide waqtini ajritip, yiraq yollarni
bsip kelgen we bu yighinning chilishini qollap quwetligen xelqara
qelemkeshler jemiyitining bash katipi hori takeaki ependige, yighinning
chilishigha alahide kch chiqarghan mongghuliye dletlik medeniyet
akadmiyisi we uning mesuli tonulghan shair, uyghur qelem keshler
merkizining krsitishi bilen qobul qilinghan
2010-yilliq nobl edebiyat
mukapati ning namzati, uyghur qedimki yziqi xettati doktor g mend-ooyo
ependige minnedarlighini bildrdi.
Nwet bilen soz nwitini alghan mongghul
shairi g mend-ooyo 3
ependi zining
yighingha atighan tebrikini bayan qilip, bu
qtimqi
qurultayning
mongghuliyide
chilishining ehmiyiti stide toxtilip, bu
peqet
bir
qtimliq
ilmiy-muhakime
yighinila
bolup
qalmastin
belki
mongghuliyide saqlanghan tarixiy izlar
arqiliq uyghur qatarliq barliq oral-altay
tilliri ailisidiki xelqlerning tken tarixini
ginish, z-ara chshenchini ilgiri srsh
we bu tarixni kelgsi chn qandaq saqlap
qlish
qatarliq
mesililer
muzakire
qilinidighan bir ehmiyiti zor yighin bolup
qalidighanliqini, mongghuliyining yngidin
yash dmokratik dlet spitide tereqqiy
qiliwatqanliqini emma bazar igiliki dewride
mongghuliyide kan bayliqlirining chishi sewebidin tarixiy izlarning
buzghunchiliqqa uchrap, mongghuliyining mongghul yaylaq medeniyitini kelgsi
ewladlargha saqlap qlish xewpige uchrawatqanlighini krsitip tse, u yene ana
til toghrisida pikir bayan qilip mundaq deydu:
Bu esirning kirishning aldi keynide dunyada nurghunlighan tillar yoqilip ketti.
Bir milletning tili qanche ajizlashsa shu millet xelqimu shunche ajizlishidu.
Shunga her-bir yazghuchi z ana tilini qoghdash mejburiyitini z stige lishi we
buning chn kresh qilishi krek! mend-ooyo ependi szning axirda xelqara
qelemkeshler jemiyitining bash katipi hori takeaki ependige, uyghur
qelemkeshler merkizining qeyser zhun we ottura asiya qelemkeshler
merkizining reisi dalmire tilepbergenowalargha bu yighinning chilishida
krsetken xizmetliri chn minnedarlighini bildrp szini tamamlaydu.
Arqidin szge teklip qilinghan, bu qurultaygha alahide teklip bilen kzetkchi
spitide qatnashqan xelqara qelemkeshler jemiyitining bash katipi we sabiq
yaponiye qelemkeshler jemiyitining reisi hori takeaki ependi qurultayni
tebrikleydu we zining bu yighinning netijilik chilishigha, kzligen
meqsetlirining emelge shishigha qarta yaxshi tileklirini bayan qilip mundaq
deydu:
Mhterem mongghuliyilik ilim ehliliri,
yazghuchilar, shairlar, awwal silerning bu
qtimqi yighinni orunlashturghanlighinglar
chn silerge minnetdarliqimni bildurmen.
Belkim xewiringlar bolushi mumkin, bu yil
xelqara qelemkeshler jemiyiti
qorulghanliqigha 91 yil bolidu.
Bu jemiyet zning bash qelibnamisi
bolghan szlesh we yzish erkinlikini ptn
dunya miqyasida kapaletke ige qilishni
ilgiri srsh prinsipi bilen 1-qtimliq
dunya urushi we 2-qtimliq dunya
urushliridimu zni saqlap qalalidi we
lksiz tereqqiy qilip bgnki knge keldi.
Elwette biz xelqara qelemkeshler
jemiyitidin pexirlinimiz.
Biz zimizning bu uzun yolluq musapimizde xuddi bir ademning hayat menzilige
oxshash bu sepirimizde thpilerni yarattuq we xataliqlarnimu tkzduq emma
biz tejribe-sawaqlarni yeknligen asasta algha qarap ilgiriliduq we ilgirilewatimiz.
Men bu yerde yene yaponiye qelemkeshler jemiyitige wakaliten azraq sz
qisturup tey- hazir yaponiye qelemkeshler jemiyiti 2000 ezasi bar bir
qelemkeshler jemiyiti bolushtek bir tkeldin tti emma silerge shuni ytishim
krekki bu ezalarning hemmisi dgdek yshi 70 ashqan yashanghan yazghuchi
we bashqa ilim ademliridur. tkenki 10 yilning mabeynide xelqara qelemkeshler
jemiyitining rehberlik qatlimida zor zgirishler lip brildi qeyserge oxshash

yash, talantliq aktiplirimiz sepimizge qoshulup bizning kchimizge kch qoshti
we bizning rehberlik qatlimimizdikilerning yshi yashartti. Biz bgn
mongghuliyining yaylaqlirigha 5 knlk sayahetke brishning teyyarliqida
turuptimiz, men ishinimenki bizning bu qtimqi sepirimiz biz bir-birimizni z-ara
chshinidighan, kyinki xizmetlirimiz chn yaxshi bir hul salidighan, ehmiyetlik
bolghan uchrishishlardin biri bolup qalghusi. Men bu yerde silerning spinglarda
bolghinimdin zmni nahayiti xushal hs qiliwatimen. Silerge rehmet!
Xelqara qelemkeshler jemiyitining bash katipi hori takeaki ependi alqish-sadalar
ichide szini ayaghlashturup sehnidin ayrilishqa temshiliwatqan bir peytte
sehnige chiqip kelgen uyghur qelemkeshler merkizining dosti we tonulghan
wetenperwer karxanichi waqqas muhemmed ependi we shemshiqemer
abduraxmanowichlar zlirining eziz mhmanlargha lip kelgen sowghitiuyghurning toni we doppilirini hori takeaki ependi bilen mend-ooyo ependilerge
kiyguzup, zlirining qazaqistandin kelgen uyghur wekillirining namidin ulargha
minnetdarliqini bildrdi.
Yighin uzungha sozulghan alqish chawaklar bilen 15 minut aram lishni tgitip
yene dawam qildi. yighinning kyinki yrimida tunji bolup szge chiqqan
mongghuliye dletlik til tetqiqat we bashqurush komittining tetqiqatchisi
makhter khebu ependi oral-altay tillirining z-ara munasiwet we tereqqiyati

sherhlengen jmlidin mongghul tilining tarixiy we bgnki ehwallirini mongghul
medeniyet we tarixigha birleshtrlp tehlil lip brilghan ilmiy maqalisini yighin
ehlige teqdim qildi. Makhter khebu ependi maqaliside mongghul tilining tarixini
miladidin burunqi 4-esirlergiche ilgiri srgili bolidighanliqini bayan qilip, uyghur
impriyisidin kyin uyghur yziqini qobul qilghan mongghul til-yziqi chinggizxan
dewrini bshidin tkzp 13-esirge kelgende xuddi bgnki ingliz tiligha
oxshash derijide qollinilghanliqini, hazir bolsa ptn dunya boyiche 10
milyongha yqin nopus mongghul tilida szlishidighanliqini chshendridu.
U yene mongghul tilining bashqa oral-altay
tilliri bilen bolghan tarixiy we tnik
munasiwetliri toghrisida toxtilip, mongghul
tilidiki szlklerning kop qismining trki tilliri
bilen baghlinishliq ikenlikini, yene bir qisim
szlerning san-sikirt yziqidin qobul
qilinghanliqini, budda dinigha ait
szlklerning bolsa uyghur tilidin qobul
qilghanliqini, mongghul tilida yene hun
dewride honlardin qobul qilinghan xli kop
szlerning bgngiche saqlinip qalghanliqini
baya qilip, buning bir misali spitide bgnki
wngriyini mongghul tilida majar
(majaristan) deydighanliqini, bu szning
mongghul tilidiki menisi bolsa oqyani
arqigha qaritip atidighan xelq dgenni
bildurdighanlighini bayan qilidu.
Bu yighinning tunji knichilish murasimi 2 yrim saet dawam qilghandin kyin
qizghin keypiyatlar ichide ayaghlashti. Kyin barliq yighin ishtirakchiliri sheripige
sheher merkizidiki bir mongghul rstoranida ziyapet brildi.
Mongghuliye shair we xettatlar senet muzyigha ziyaret

Biz barliq yighin ishtirakchiliri 3-iyul seherde ulanbatorning merkizige jaylashqan
heshemetlik yultuzluq mhmanxanidin yk taqlirimizni hazirlap orxun deryasi
boyigha oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyi ning dawamini chish we atabowilirimiz yashighan bu qelbigah zminlargha tawap qilish meqsetlirini
yrikimizge pkp ziyaretke yol alduq. Seper yolimizda shair, xettat doktor g
mend-ooyo ependi mongghuliye dletlik medeniyet akadmiyisige wakaliten
10
barliq yighin ishtirakchilirini zning uyghur qedimki yziqida yzilghan hsni

xetlerni krshke teklip qildi. Shuning bilen seper yolmiz stide mongghuliye
xettatlar senet muzyide bir saetke yqin ziyarette bolduq.
Bu qtimqi qurultayning chilishigha teng shrik bolghan mongghuliye dletlik
medeniyet akadmiyisi we bu akadmiyisining mesuli doktor g mend-ooyo
ependi, paaliyet ytekchisi munkhnaran xanim we nurmuhemmet yasin
rkishining yawa kepter namliq hkayisini mongghul tiligha terjime qilghan

terjiman soyolbold ependi qatarliq mongghuliyilik dostlar yighin bashlanghandin
buyan hemishe dgendek biz bilen birge bolup, zlirining hqiqi sahibxaniliq we
uyghurmongghul dostluqining simwolluq obrazini zlirining her-bir sz we
heriketliri bilen bizge bildrmekte idi.
Mana biz hazir muzyxanining 2-qewitige qoyulghan g mend-ooyo ependi
teripidin ishlengen 100 parchidin artuq uyghur qedimki yziqidiki hsni xetlerni
krp turuptimiz. G mend-ooyo ependi ngiliz tili terjiman soyolbold ependi
arqiliq bizge z ijadiyetliri we uyghur qedimki yziqining mongghuliyide qollinishi
toghrisida melumat bermekte.
11
G mend-ooyo ependi mundaq bayan qilidu: men bgn bu yerde tarixta

uyghurlarning biz mongghullargha qaldurghan uyghur yziqida yzilghan 4 bu
emgek mwilirimni bgnki uyghurlarning klip krgenlikidin zmni shereplik
hs qildim. Bu uchrishish bolsa medeniyetlerning qayta uchrishishi yeni tken
tarixning bgnde ipadilinishidur. Men bu qizghin keypiyatlar ichide iptixarlinish
tuyghusi bilen silerge shuni bildrmekchimenki mongghuliye dlet reisi ts.
elbegdorj yqinda qanun maqullap uyghur yziqining bu yil 7- ayning 1-knidin
bashlap mongghuliye dlitining barliq hkmet alaqiliride qollinilidighanliqini,
mongghul parlamnti we dlet bash wezirlirining hkmet ishlirida uyghur
yziqini qollinishi shert qilinilidighanlighini, mongghuliyining barliq chetel
diplomatiye we birleshken dletler bilen bolghan alaqiliridimu uyghur yziqining
qollinishi telep qilinidighanliqini lan qildi. bu mongghul ziyaliylirining sowt
ittipaqi yimirilgendin kyin toluq musteqil igilik hoquq yrgzlwatqan
mongghul dlitide 1994-yilliridin bashlap lip barghan tirishchanliqliri bedilige
bgn emelge ashti. 5 Biz bgnki bu knni kop ktken iduq, mana biz axir bu
knge rishtuq. Biz mongghullar uyghurlar yaratqan bu medeniyetni emdi
ishench bilen kyinki ewladlirimizgha miras qilip qalduralaymiz!
12
G mend-ooyo ependi szini twendiki bayanlar bilen ayaghlashturdi: derweqe

tarixtiki uyghur yziqini mongghullarning qobul qilishi we bgnki knge qeder
rawajlandurup taki dlet qollinidighan yziq salahiyitige ige bolushigha qeder bu
uzaq jeryanlar nahayiti egir toqayliq boldi. Mongghullar tarixtiki uyghur yziqini
miladi 1204- yili chinggizxanning naimanlar6 (sekkiz oghuz trk qebililiri) gha
qarshi lip barghan urushida esirge alghan tatar tongga teripidin
mongghullargha tonushturulghanliqi tarixiy menbelerde bayan qilinidu.
Biz mongghullarning chinggizxan dewride qollanghan uyghur yziqini
bgngiche saqlap qalalishimiz asanliqche qolgha kelmidi. 1931-yili sowt
ittipaqining biwasite arilishishi we bsim qilishi bilen 1204-yilidin buyan qollinip
kelgen uyghur yziqidin latin yziqigha kchtuq. bu latin yziqighimu razi
bolmighan sowtlar ittipaqi bizge 1937-yili rus lipbesi asasidiki krillik (Cyrillic)
yziqini tangdi. 1941-yiligha kelgende mongghuliye hkmitini qanun chiqirip
uyghur yziqini qollinishni emeldin qaldurushqa mejburlidi
Mana siler krwatqan bu hsni xetlirimni men qedimki uyghur yziqida yazdim.
Bu nme dgen chirayliq yziq he! hazir kop sandiki mongghul yashlirida krillik
yziqini tashlap uyghur-mongghul yziqini ginish qizghinliqi kcheydi we
mundaq bulishini elwette dletning uyghur yziqini resmiy qollinish siyasiti
belgiligenlikidin ayrip qarighili bolmaydu.
Bu nwetlik oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyi uyghur qelemkeshler
birlikining mesul sahipxanlighida tkzlgenliki chnmu yaki qurultaygha
kelgen mhmanlarning teng yrimini uyghur wekiller teshkil qilghanliqi chnmu,
boluwatqan paaliyetlerning tma merkizi her waqit chrgilep yenila Uyghur
tarixigha, medeniyitige yaki uyghurning bgnki knde bshigha kliwatqan
bextsiz siyasiy klpetlirige brip taqilattide, shbet qaytidin uyghur stide ewj
lip ktetti.
Yuquriqi szimizning misali spitide biz g mend-ooyo ependining tarixta
ejdadlirimiz orxun deryasi boylirida miladi 742-yilidin 848-yilighiche qurghan
uyghur impriyisi dewride qollanghan uyghur yziqi heqqide bizge bergen
melumatlirini nahayiti ishtiyaq bilen angliduq we qizghin chawaklar bilen g
mend-ooyo ependige minnetdarliqimizni bildrp shu uyghur impriyisi dewride
sughdi yziqi asasida ijat qilinghan we dlet yziqi bolup keng qollunulghan
uyghur qedimki yziqi berpa bolghan tutiya zmin-orxun deryasi boylirigha
qarap seperimizni bashliwettuq.
13
2011-yili 3-iyul:
Ikki boz at aramgahida

Bizni lip mangghan aptobus ulanbator shehiridin ayrilishtin ilgiri sheher sirtida
eng axirqi qtim toxtidi. Biz bu bir qanche knlk sepirimizge zrr dep
qarighan nerse-kreklerni stiwlishni ulanbator shehri sirtidiki bir chong soda
sariyida tamamlighandin kyin yerlik waqit saet 11 de yolimizgha rawan bolduq.
Yuqurida sherhlep tkinimdek bu qtimqi qurultayning asasliq paaliyetliri
mongghuliyining ottura-jenubiy qismigha jaylashqan orxun derya boylirini
nishanlap aylinip, trk we uyghur medeniyet izlirini krsh bilen bir waqitta
qurultayning kndilik yighin tertipini dawamlashturush hem 3-iyuldin 7iyulghiche ata-bowilirimiz yashighan muhitta yaylaq medeniyiti ning adetliri
boyiche karwan tartip her kni 100 kilomtirdin artuq yol yrsh pilanlanghan
bolup, sepirimizning tunji kni chn ulanbatordin jenubiy ylinishke qarap
ilgirilep qaraqurum shehirini nishanlap, bayangobi yeni gobi chllkining
shimaliy boylirini aylinip tp 280 kilomtir yol yrsh, seperning tunji kchisini
bolsa hoyor zagal (ikki boz at) aramgahida mongghul kigiz yliride tnesh
aldidin bkitilgen iken.
Men bu qtimqi
qurultayning barliq
orunlashturushlirining
ijrachisi bolghan
mongghuliye dletlik
medeniyet
akadmiyisining xadimi,
mongghul edebiy
obzorchisi munkhnaran
ooyo xanimdin bu hoyor
zagal dgen sz
mongghul tilida qandaq
menini bildurdighanlighini
sorighinimda u manga bu
heqte anglighanlirini ytip
mundaq deydu: tarixta
bu aramgahliq yasalghan jay syi mol, chpliri buluq bir yaylaq bolup, bir kni
chinggizxan7 zige at tallash chn bu yaylaqqa klip ikki boz atni zining ti
14
qilip tallighan iken, kyinki knlerde bu boz atlar chinggizxanning eng yaxshi
kridighan urush atliri bolup qaptu we shu sewebtin bu yerning ismi bgnki
knge qeder hoyor zagal (ikki boz at) dep atilip kelgen.
Bu sayahet sepirining barliq qatnash wasitiliri, yataq we ymek-ichmek qatarliq
seperge zrr bolghan htiyajlarning hemmisini mongghuliye juulchin dunya
sayahet shirkiti (juulchin world tours) z stige alghan bolup, aldidin klishilgen
orunlashturulushlar boyiche juulchin sayahet shirkitining aptobusigha olturup
sepirimizge rawan bolduq.
Bizni lip mangghan aptobusning ikki ynigha krkemlik qilip juulchin sayahet
shirkitining belgisi bolghan tulpar yeni qanatliq atning sriti sizilghan bolup, bu
aptobus del-derexsiz bipayan ketken yap-yshil mongghul yaylaqliri stide xuddi
shu sriti chshrlgen tulpardek algha qarap chapmaqta biz yighin
ishtirakchiliri bolsaq bu tomur tulparning stide olturup seperning zrikishlik
bolmasliqi chn yeni kop bilen mangsang awuydu yolung dgendek biz
birdem tarixchilirimizni ejdadlirimizning orxun-ynsey boylirida qaldurulghan
tarixiy izliri heqqide szlep brishke dewet qilsaq, kyinki nwetlerde yighin
ishtirakchiliridin birini stoniyining naxshisini ytishqa, yene birini uyghurning
xelq naxshisi atush pedisi ni ytip brishke, we yene birini qirghizlarning
baturluq dastani manas tin parchilar ytishke, yene birlirini bolsa
mongghullarning kanaydin chiqirip boghuq ytidighan naxshilirini ytip brishke
dewetler qilip, oral-altay tilliri ailisidiki milletlerning naxsha-ghezellirini, xas
medeniyetlirini we bizge tonushluq yaki tonushsiz bolghan tarixiy qisselirini
anglighach yolning zrikishlik minutlirini kallimizdin yiraqlargha gherq qilip,
klke chaqchaq we z-ara qiziqarliq shbetler ichide zimizni bgn yitip
barmaqchi bolghan nishanimizgha xuddi birer saetlerning ichidila klip
qalghandek hs qilduq.
Biz aptobusta 5 saetke yqin seper qilghandin kyin ikki boz at (hoyor zagal )
aramgahigha ytip kelduq. Aptobus aramgahning qorshawi sirtidiki derwazisi
aldida toxtidi. Bu aramgah ikki taghliq gizlikning otturisigha jaylashqan bolup,
shimaliy teripide bir choqchiyip turghan qumluq tagh yqindinla krnse, jenub
terepte qara bulutlar stide uwa yasighandek krnidighan sanaqsiz ketken
taqirbash tagh tizmiliri sizge xuddi ghuljidiki turpan yzi yzisining bozliqliri
stide turup awral taghlirining aq bash choqilirigha neziringizni tashlighandek bir
krnshni singizge salatti.
Bu aramgahta 100 ge yqin aq kigiz yler xuddi shaxmet taxtisi stige tizilghan
pishkilardek nahayiti retlik jaylashturulghan bolup, derwaza stige nglizche
yzilghan hoyor zagal camp welcomes you! dgen xettinla bu yerning mexsus
chetellik sayahetchiler chn yasalghan bir aramgah ikenlikini biliwlishingiz
15
anche teske toxtimayti. ikki boz at aramgahi bayangobi chllkining shimaliy

burjikige jaylashqan bolup ulanbatordin 290 kilomtir yiraqliqta. Bizning bu
yerdin kyinki seper nishanimiz bolghan orxun deryasi boylirigha jaylashqan
qaraqurum shehirige ytip brishimiz chn yene 100 kilomtirdin artuqraq yol
yrshimizge toghra klidiken.
Biz yk taqlirimizni aptobustin lip aramgah xizmetchi xadimlirining yardimide

zimizge teqsim qilinghan kigiz ylerge klip orunlashtuq de aramgahning del
otturisigha alahide qilip yasalghan nahayiti chong bir kigiz yge qarap yol alduq
chnki bu kigiz oy bizning chshlk tamaq yeydighan oyimiz ikenliki bizge
uqturulghan bolup bu yerni adette rstoran dep ataydikenmiz we bu kigiz oy
hemmimiz uchrishidighan amiwiy sorun iken.
Seper harduqchiliqida yene klip ademzattin yiraq bir yaylaqta, hawasining
tebiiyliki we sapliqida tengdishi yoq bir jayda, ghoruldap yzingizni silap
twatqan yaylaq shamalliri sizge sxiyliq bilen hemrah boluwatqan mundaq
deqiqilerde qorsiqingizning pizhildap chiwatqanliqini hs qilghandin kyin
waqtida yyilgen taamdin artuqraq yene bir kngllk, lezzetlik ish bolmisa
16
krek! biz chshlk tamiqimizni kech pshimde yep huzurlinip, az-tola

harduqimizni chiqarghandin kyin pilanimiz boyiche shu kni kech saet 7 de 3nwetlik oral-altay qelemkeshliri qurultiyi yighinining dawamini ikki boz at
yayliqida bashliduq.
Bu nwetlik qurultayning kzligen meqsetliri we salmiqi zor bolup asasliqi
twendiki birqanche dairini nishan qilghan halda muzakiriler lip brilish
bkitilgen:
1) Oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyining ottura asiyani merkez qilghan
halda bu rayonlarda saqliniwatqan til we terjime mesililiri toghrisida muhakime
lip brish;
2) Bu qtimqi qurultayning medeniy programmisi: orxun wadisida ejdadlirimiz
qaldurghan tarix namayendilerni ziyaret qilish we tarix stide qayta oylinish;
3) Ottura asiyani merkez qilghan halda rayonda mewjut boluwatqan til, terjime
we tarix mesililiri stide muhakimiler lip brip, z-ara chshenchini ilgiri
srsh; Tilshunas we tarixchilirimizning bu heqte teyyarlighan ilmiy maqalilirini
anglash;
4) Oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyining ijraiye komitt heyet ezalirini
mezkur qurultaygha qatnashqan qelemkeshler merkezliridin saylap chiqish;
5) Oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyining til we terjime komittini qorup
chiqish we bu komittning ijraiye heyet ezalirini her qaysi eza qelemkeshler
merkezliridin saylap chiqish hem kelgsidiki xizmetlirini pilanlash;
6) Oral-altay qelemkeshliri birlikining logo-belgisini lahiyelep chiqish;
Yighin chilidighan kigiz yge barliq yighin qatnashquchiliri yighilip bolghandin
kiyin yighin bashlinip ketti.
Doktor dilnur qasimowa uyghur tili toghrisida ilmiy maqalisini oqudi

Yighinda qazaqistandin kelgen tilshunas doktor dilnur qasimowa zining
rmchide ikki yil turup lip barghan til tetqiqati asasida teyyarlighan uyghur
tilining tkenki we bgnki tereqqiyat musapisi dgen tmidiki ilmiy maqalisini
yighin ehlige anglatti. Doktor dilnur xanim maqaliside asasliqi uyghur tilining
bgnki knge qeder bolghan tereqqiyat basquchlirini uch blekke bolup
mulahize lip barghan bolup, birinchi basquch uyghur alimi mehmud
qeshqirining trki tillar diwani yzilghan dewrdin bashlanghanliqini we bu
17
dewrlerde uyghur tilining sapliqi xli

yuqiri ikenlikini, ikkinchi basquch bolsa
manju-ching
sulalisining
sherqiy
trkistanni ishghal qilghan dewrliri bolup,
bu yillarda xitay tilidiki urush, memuriy
hoquqlar,
herbiy
unwanlarning
isimlirigha oxshash atalghular tungganlar
arqiliq
uyghurlargha
singishke
bashlighanliqini, chinchi basquch bolsa
1930-yilliridiki uyghurlarda qozghalghan
milliy aqartish yilliridin bashlap 1949-yili
xitay kommunist hakimiyitining sherqiy
trkistanni resmiy ishghal qilghandin
kyinki xitay tilining uyghur tiligha singip
kirishige krsetken qarshiliqliri we 1957yilidin kyinki xitay tilidiki sotsiyalizm,
markis
atalghulirigha
oxshash
kommunist
idologiyisidiki
inqilabiy
atalghularning zlksiz uyghur tiligha mejburi singdrlshi, uyghur maaripi we
jemiyetning bashqa saheliride yrgzlwatqan uyghurche atalghulirini mejburi
xitaylashturush assmilatsiye siyasiti we buninggha qarshi naraziliq heriketliri ewj
alghan tknchi bir dewr dep bayan qilsa, uyghur tilining 21-esirige kirgende
xitay dliti oydurup chiqarghan we qanuniy, ilmiy asasi bolmighan qosh tilliq
maaripi dgen siyasetning bahaniside uyghur til-yziqi tarixtiki eng ghir
assmilatsiye qilinishtek hayat-mamatliq bir basquchini tkzwatqanlighi, bu xil
uyghur tilining assmilatsiye qilinish herikiti yene z nwitide xitay dlitining
zining 1949-yili dlet qurulushida chaqirghan 1-qtimliq xitay siyasiy meslihet
kngishi yighinida maqullanghan xitaydiki xitay bolmighan milletlerning tili
bilen xitay tilining xitay dlitide qollinilishi teng hoquqqa ige bolidu dgen
qararigha we 1984-yilidin bashlap ijra qilinish kchige ige bolghan milliy
trritoriyilik aptonomiye qanuni gha tptin xilap bir qilimish ikenlikini sherhlesh
arqiliq sowt dewridiki ottura asiya uyghurlirining rus kriyilik yziqini we rus
tilini ginishke mejbur qilinishidek assmilatsiye siyasiti bilen bgnki xitay
tewelikidiki atalmish shinjang uyghur aptonom rayoni diki uyghurlarning tilyziqining assmilatsiye qilinishi asasen mustemlike qilinish xaraktridiki bir
oxshashliqqa ige ikenlikini, aqiwette bgn meyli almutada bolsun yaki
rmchide bolsun, uyghur yashlarning z ana tili-uyghur tilini yaxshi
bilmeslikidek chinishliq bir tragdiyining meydangha kliwatqanliqi qatarliq
ehwallarni del-pakitlar arqiliq tilshunasliq nuqtisidin bayan qilidu.
18
Uyghur tili tetqiqatchisi doktor dilnur xanimning ilmiy maqalisini oqushi yrim
saet dawam qilghandin kyin yighin ishtirakchiliri teripidin soralghan bir qanche
soallargha brilgen qanaetlinerlik jawablar bilen tinchighan yighin ehli diqqitini
nwet bilen sehnige chiqqan mongghuliyilik tonulghan shaman limasi we
tetqiqatchisi zairan d.Byambadorj ependining shaman dini toghrisida
teyyarlighan doklatigha aghdurdi.
Mongghuliyilik meshhur shaman baxshisi zairan d. Byambadorj ependi

ulugh tengri: shaman dinida asmangha choqunush adetliri toghrisida
melumat berdi
Shaman szining esli klip chiqishi trk yaki uyghur tiliridin kelgen dep qarilidu
we bezi tetqiqatchilar bu szni shah - men dgen trki szining teleppuzining
zgirishi depmu qaraydu. 8 insanlarning shaman dinigha ishinish tarixini tash
dewrlirigiche ilgiri srgili bolidu.
Shaman dini tarixta hun, trk we uyghur qatarliq turk-mongghul we oral-altay
tillirida szlishidighan barliq xelqlerning ortaq bolghan bir xil rohiyetni asas
qilghan diniy bilishi bolup insan rohi bilen bedini otturisiki alaqilishishning
mueyyen heriket weyaki hayat paaliyetler arqiliq ipade qilinishidur. Shaman
dini insanlarning qedimki dinlirining biri bolup taki bgnki knge qeder
jughrapiyilik tarqilish dairisi nahayiti keng bolghan dinlarning biri. Shaman dini
tarixta ottura asiyani merkez qilghan halda keng sibiriye, sherqiy shimaliy asiya
arqiliq shimaliy we jenubiy amrikilargha, gherbiy asiya arqiliq afriqa
qitelirigiche tarqalghan bolup, kyinki mezgillerde dunyada xristian we islam
dinliridek kchlk dinlarning tesiri astida ajizlishishqa bashlighan. 9
Shaman limasi zairan d. Byambadorj ependi mongghuliyidiki shaman dini
tiqadi heqqide melumatini mundaq bayan qildi: shaman dini rohning tengri we
tebiet bilen alaqe qilish usulidur. 10 Shaman dini tiqadi ana tebietke bolghan
cheksiz muhebbetning ipadilinishi bolup, biz yashawatqan ana zmin bilen
chemberchas baghlanghan. Mongghullar munkh huh tengrini yeni tengdashsiz
kk tengrini, taghlar we deryalarni xuda dep bilidu. Ata asman we ana zminni
z ichige alghan dunyadiki barliq mewjudiyetlerning hemmisining rohi bolidu.
Shaman dinida ademlerni ulugh tengri yaki kk tengrige hediye qilip qurbanliq
qilidighan adetler bar we shu sewebtin shaman dini tiqadini ijra qilish chn
adette mexsus yasalghan bina yaki butxanilar bolmaydu. Shaman dinining diniy
qaidiliri asasen tebietke baghlanghan halda ijra qilinidu. Shaman dinida eger
bir kishi lse uning rohi bashqa bir ademge yaki haywangha tp ktidu emma
adem lgendin kyin uning rohi z jemeti ichige qaytip klidu dep qarilidu.
19
Byambadorj ependi bayanini dawamlashturup: shaman dinida biz yashawatqan

bu dunya 3 qatlamgha blnidu yeni birinchi qatlam yuqiri tebiqe bolup bu yerde
rohlar yashaydu, ikkinchi qatlamda bolsa insanlar yashaydu, chinchi qatlam yer
astidiki qara dunyadur- u yerde eski rohlar yashaydu. Shaman dinida jemiy 99
tengri bar we bu tengriler 55 aq tengri we 44 qara tengrilerge blnidu. 11
U mongghuliyining 20-esirdiki budda dini ehwali toghrisidimu chshenche brip,
1920-yilliridin burun mongghuliyide butxanilar we budda dini rahiblirining
nahayiti kop ikenlikini, shu waqitta texmin qilinishiche mongghuliyide her 3
erning birsining budda rahibi ikenlikini, kyin yeni mongghuliyining 1924-yili
sowt kommunistlirining himayisi astidiki bir gheyri-resmi musteqil dletke
aylanghan yillirida bolsa texminen 7 mingdin artuq budda ibadetxanilirining
buzuwtilgenlikini, 1937- yiligha qeder 30 mingdin artuq mongghul rahiblirining
ltrlgenlikini baya qilip tidu.
Mongghuliyidiki shaman baxshilirining pshwasi bolghan zairan d. Byambadorj
ependi szining axirida qoshumche qilip, bgn axsham zining bir qanche
shaman muritlirini yighip biz chshken bu ikki boz at aramgahida glxan yqip,
tarixta bu tupraqlarda yashap dunya sorap otken uyghurlarning rohi chn dua
qilidighanliqini we bu yighindiki uyghurlarni z ichige alghan barliq
mhmanlarningmu qatnishishini qarshi alidighanliqini bildrdi.
Szini ayaghlashturghan
zairan d. Byambadorj
ependi ornidin turup,
zning nechche yillar lip
barghan mongghuliyidiki
shaman dni tetqiqatigha
asasen yzip chiqqan
ulugh tengri: shaman
dinidila asmangha
choqunush adetliri
namliq shaman dini
tiqadi toghrisidiki kitabi
yqinda mongghul
yziqida neshir
qilinghanliqini we aptor
bu kitabini uyghur
qelemkeshler merkizining reisi qeyser zhun ependige sowgha qilidighanliqini
bildrdi. Alqish sadaliri bilen yighinning tunji knidiki resimi paaliyetler
ayaghlashti.
20
Ikki boz at aramgahida kk tengri ge telpnp shamanlar bilen

birge glxan yqip tnigen kche
Kechlik tamaqtin kyin anche uzaq tmeyla ikki boz at aramgahining ichige
glxan yqilishqa bashlidi. Ayighimiz dessep turghan bu ikki boz at
aramgahining kk asminini shaman dini tiqadida ayrilidighan chinchi qatlam
qarangghu dunyaning qarangghuluqi stnlkni igilesh chn gugum waqtigha
tewe bolghan ajiz yoruqluqni qoghlawatqan bir waqit, shaman baxshilirining
pshwasi zairan d. Byambadorj ependi zige oxshash renggareng qushning
qanatlirini bshigha sanggil-sunggul qadiwalghan emma nahayiti sirliq
krnidighan uzun tonluq shaman kiyimi kiyiwalghan bir yash shagirti bilen bille
uyghur dolan baxshilirigha oxshash hemme kselge oqup, jin-sheytanlarni
qoghliwteleydighan uyghur baxshilirining daplirdinmu xlila yoghan kelgen
daplirini glxanning yalqunlirigha tutup sharaqshitip issitishqa we ayet oqushqa
bashlidi....
Kk asmanda sheytan yultuzlar wilildap chaqnap turghan, yer yzini tn

qarangghuluqi qaplighan kche. turup-turupla yzlirimizge urulup turidighan
yaylaqning tagh shamalliri glxandin ktrlgen achchiq islarni lip klip
kzlirimizge tiqmaqta mana bu cheksiz ot (munkhgal) ning hararitide
21
bedenlirimiz kymekte... etrapimizda qandaqtur niq angqirghili bolmaydighan

haywanlarning yiraq we yqinlardin huwlighan awazliri, u belkim kk brilerning
qap-qarangghuluqta kzimizning krshidin ghayib bolghan taghlarning
baghrilirda huwlighan awazliridur, ishqilip aldimizda charaslap kywatqan
atesh- glxanning shri kchidinmu eytawur biz shaman baxshiliri, yerlik
mongghul charwichilar we zimizdin bolup jemiy 50-60 etrapidiki ademlerning
glxanni chridep toplinip turuwatqinigha qarimay etrapimizni birxil srlk
keypiyat qaplighandek, xuddi kzimiz yetmeydighan bizdin anche yiraq
bolmighan ashu qarangghuluqta jin-sheytanlarning yaki qarangghuluqtiki eski
rohlarning bizge qarap turuwatqinini hs qilghandek teshwishlik ichide birbirlirimizge tximu yqin turup seplirimizni zichlashturduq.
Biz uyghurlarda hyt ayem knliri yaki rohqa atap ylerde yagh puritidighan
adetke oxshash shaman dinining diniy murasimliridimu bu adet bar iken (belkim
bizmu burun shaman bolghanliqimiz chn bu adetlerni shu shaman diniy
tiqadidin taki hazirghiche turmushimizgha singdrp saqlap kelgendimiz). Bir
qanche yash mongghul ayallar qachilarda lip kelgen bgn ltrlgen qoyning
patang, tosh gshlirini, quyruq yaghlirini kywatqan otning stige tashlidi.
paraslap kyp is chiqirishqa bashlighan yaghlar xuddi qeshqerning kawapchilar
bilen liq tolghan kochilirining birliride ktrlgen kawapning temige oxshash
22
gsh we yaghning kygen ish arilash qangsiq puraqliri burnimizgha kirishke

bashlidi. Men bizge nglizche terjimanliq qilidighan soyolbold (uyghurche ismi
polat) ependidin nme chn glxangha gsh-yagh tashlap kydridighanliqini
sorighinimda u jawaben manga kk tengrining we barliq rohlarning rohigha
atap yagh purtuldi dep chshendrdi.
Ustaz shaman baxshisi qolidiki dapni shundaq bir kch bilen shagirtining
tengkishide urushqa bashlidiki deqiqilerning ichide bu jimjitliqqa patqan yaylaqni
zilzilige sliwetti. Bu shaman baxshiliri etrapta qarap turghanlarni her terepke
siljitip, zliri birde ottin sekrise, birde ottin aylinip, gahida bir nmilernidur
dgen bolsa u szlirini tekrar-tekrarlap dgendek, ajayip chebdes heriketliri
bilen bezide ikki qollirini asmangha ktrp, qolidiki daplarni pulanglitip duatekbirler oqup ata asmangha, ana zmingha, kk tengrige we uyghurning
ejdadlirining rohlirigha bghishlanghan bu shaman murasimini ewjige
ktrwetti.
Biz shaman baxshiliri we mongghullar bilen yerlik waqit 12 giche birge bolup,
eng axirda qollirimizni giz ktrp, asmangha iltija qilip awwal kk tengrini z
ichige alghan 99 tengrining rohigha andin tarixta shaman, kyin buddist bolup
yashighan, bu zminlarda dletler qurup seltenet srgen ejdadlirimizning
rohigha atap we bgnki asarettiki xelqimizge hrlk, musteqil bir weten tilep
dua-tileklirimizni bayan qilip shaman baxshilirining piri zairan d. byambadorj
ependige uyghur chn oqughan dua-tilawetlirge minnetdarliqimizni bildrp
bgnki shaman baxshiliri bilen birge bolghan bu tunikimizni bir-birimizge mt
we yaxshi tileklirimizni izhar qilish bilen hayajanliq minutlar ichide
ayaghlashturduq.
Shundaq qilip mongghul yaylaqlirida tken sepirimizning tunji kni ikki boz at
aramgahida nahayiti ehmiyetlik mezmunlar bilen tgidi.
2011-yili 4-iyul:
Qaraqurum shehiride
Yamghurluq seher. Seher turup etigenlik nashtiliqimizni qilip, ikki boz at
aramgahidin ayrilip, aptobus bilen qaraqurum shehirini nishanlap bir saetlerche
mangduq. Bizning mongghul we nglizche terjimanimiz soyolbold aptobusta
mangghach bizge mundaq ddi: silerning sepiringlar bek xasiyetlik iken,
axsham biz hemmimiz shamanlar bilen bille kk tengrilerge qilghan duatilawetlirimiz qobul bolup bgn seherdin bashlap yamghur yghishqa bashlidi.
23
Adette bu yerlerde bu ay bu knlerde yamghur nahayiti az yaghatti. Bolupmu bu

yil mongghul yaylaqlirida qurghaqchiliq boluwatatti emma siler uyghurlar
tengrige yqin kishiler bolghininglar chn yamghurni, beriket we asayishliqni
znglar bilen bille bizge lip keldinglar!.
Biz orxun deryasining boylirigha jaylashqan qedimiy tarixiy sheher qaraqurum

shehirige ytip kelduq. Qaraqurum shehri hazirqi mongghuliyining otturajenubidiki 21-aymighi bolghan vrkhangai lkisining gheriby-shimaligha
jaylashqan. Tarixta orxun boylirigha tutushup turidighan qaraqurum shehri we
uning etrapliridiki gzel yaylaqlar hun, kktrk, uyghur we mongghul qatarliq
impriyilirining paytexti bolghanliqi bilen dunyagha meshhurdur. Tarixi
menbelerge murajiet qilsaq mundaq bayanlarni kreleymiz: 1219-yili
chinggizxan qaraqurum dgen yerde eskerlirini yighip xarezim shahliqigha
qarshi yrsh qilidu. 12
Tarixta nurghunlighan impraturluqlarning paytexti bolup dunyaning teqdiri
ksilgen bu jay chinggizxan lgendin kyin uning newrisi qublayxan 1260-yili
mongghul impriyisining textige olturup paytextini xanbaliq (bgnki byjing)
ge ytkigendin kyin qaraqurum shehri ichki urushlar seweblik kydrlp
weyran qilinidu.
24
Bgnki qaraqurum shehirining klmi tarixtiki qaraqurum shehiridin xlila kichik

bolup, sheherning ornimu burunqi ornidin etrapqa ytkelgenliki yaki burunqi
qaraqurum shehirining eynen ornini bkitishning qiyinliqini grmaniyide
tughulghan rusiyilik trkolog alim wasily wasiliewich radlow z bayanlirida
sherhleydu.13
Hazirqi qaraqurum shehirining shimaliy burjikidiki kona sheher xarabiliqlirini z
ichige alghan orxun deryasining ikki yaqisidiki 6-we 7-esirlerge tewe bolghan
hun, kktrk impriyisi, uyghur impriyisining paytexti bolghan ordu baliliq
(kyin qarabalasaghun dep atalghan, klimi 2,5 kwadrat kilomtir) hem 13esirdiki chinggizxan mongghul impriyisi dewrliridin qlip qalghan nurghunlighan
tarixiy yadikarliqlargha ige bolghan 121, 967 gktar yaylaq birleshken dletler
teshkilati pen medeniyet mehkimisi teripidin orxun wadisi medeniyet iznaliri
dgen nam bilen 2004-yili xelqaraliq qoghdilidighan dunya medeniyet
yadikarliqliri tizimlikige kirgzlgen. 14
Tarixtiki we bgnki qaraqurum shehirining tarixiy we siyasiy muhimliqi hetta
bgnki mongghuliye dlitidimu z eksini tapqan bolup 2004- yili mongghuliye
dlet reisi elbegdorj ependi qaraqurum shehirini mongghuliyining yngi
paytexti qilip qurup chiqish pilani ni otturigha qoyghan emma u chaghda
mezkur pilan emelge ashmighan iken. Kyinki nwetlik dlet reislik saylimida
25
qayta reis bolghan elbegdorj ependi bu pilanidin waz kechmey hazirmu bu ish
turni emelge ashurushning yolliri stide heriket qiliwtiptu. 15 Aptobus
qaraqurum shehirini tizla aylinip tp klmi nahayiti chong bolghan, tibet
butxanilirining munarlirigha oxshap ktidighan aq renglik munarlar bilen etrapi
qorshawgha linghan bir qedimiy butxanining aldida toxtidi. Bu mongghuliyide
tunji slinghan tibetliklerning uslubidiki butxana bolup, tibetlik buddist erdene
zuu16teripidin urush xarabiliqlirining ornigha 1585-yili yasalghanliqi chn uning
nami bilen erdene zuu dep atalghan iken.17
Biz yamghurning yghishigha anche perwa qilmay bgnki qaraqurum
shehirining alahidiliki bolghan erdene zuu butxanisining mozyxanisini, butxanini
we bu butxanining sirtida anche yiraq bolmighan jaygha yasalghan tashpaqa
heykellirini
ziyaret qilduq. Qedimki waqitlarda tashpaqa heykelliri xan
ordilirining etrapigha ordini, xelqni su we bashqa apetlerdin qoghdash chn
qoyulidighanliqi melum. 18
Yurt aramgahi - orxun boyda tnigen kche

Erdene zuudiki ziyaritimizni ayaghlashturup, qaraqurum sheher xarabiliridin
gherb terepke qarap 15 chaqirim mngip orgoo ger aramgahigha klip
orunlashtuq.
Mongghul tilida orgoo dgen szning menisi
ahaliler yashaydighan yer, teng yaki orda
dgen menini bildrse ger szi kigiz, kigiz
oy yaki yurt dgen menini bildridiken.
Shunga biz bgn axsham tneydighan
orxun deryasining shimaliy teripidiki bir gzel
buluq
yaylaqliqqa
jaylashqan
bu
aramgahining ismini uyghurchilashturup yurt
aramgahi dep atayli.
Biz chshlk tamiqimizni yurt aramgahida
kchikip ygendin kyin, bir saet aram lip,
aldinqi knidikige oxshash yighinimizni saet
5 de bashliduq. Bgnki yighinimiz ikki saet
dawam qildi. Yighinda trkiyidin kelgen sabiq
trkiye qelemkeshler merkizining reisi,
26
boghazchi uniwrsittining tilshunas profssor doktori suat karantay ependi

trkiy tillirining tarixi we bgnki tereqqiyati dgen tmida teyyarlighan
maqalisini kpchilikke anglitip, dunyadiki herqandaq bir tilning niq bir chgrasi
bolmaydighanliqi, tilning zlksiz tereqqiy qilip turidighanliqi we bezi tilning
mueyyen tarixiy basquchlardin kyin kchlense we yene bezi tillarning yoqilip
ktidighanliqini, shunga tilning qanuniyiti subyktip angning obyktip insan
hayatida eks tishi bolup, shu sewebtin her qandaq dlet we milletning tili dewir
htiyajigha asasen tertipke slinip turulushi we kchlendrlshi kreklikini
sherhlep, jmlidin trkiyide bolsa osman impriyisi yimirilgendin kyin yngi
trkiye jumhuriyiti bir tutash siyaset tzp trk tilida ereb we pars tilliridin qobul
qilinghan szlklerni tazlap chiqirip, trk tilini saplashturushtek tarixiy bir
wezipini ada qilghanliqi emma mushundaq dlet derijilik bir til siyasiti
zbkistanni
z
ichige
alghan
ottura
asiya
trkiy
jumhuriyetliride
yrgzelmigenliktin bu trk tupraqlirida til mesilisi ngizlik bir mesile spitide
turuwatqanliqi qatarliq bir trlk til mesilisini otturigha qoyup, trkiy tilliq
milletlerning til tereqqiyati toghrisida etrapliq melumat brip tidu. Yurt
aramgahidiki yighin yuqiri keypiyatlar bilen ikki saet dawam qilidu.
Krngen tagh yiraq emes

Cheksiz kk asman astida hayatliq buliqi bolghan payansiz ketken yap-yshil
yaylaq kz bilen ghuwa krgili bolidighan upuqning namelum bir nuqtisida
syshmekte qizghuch rengge kirgen namazsham waqtidiki quyash xuddi
zining bir knlk wezipisini toluq ada qilip yige aldirap mangghan sheher
sodigiridek yige qaytishqa aldirimaqta tebietning gzelliki her jayghila nsip
bolmighinidek ejdadlirimiz yashighan bu orxun boyliridiki quyash ata qilghan
kech shepeq gzellikini bu minutlarda addiy tillirim bilen ipade qilishqa ajiz
kelgenlikimni ixtiyarsiz hs qiliwatimen.
Yighinni tgitip hemmimiz bosh bolghandin kyin, yighingha kelgen
chonglirimizning telipi bilen biz yurt aramgahidiki xizmetchi xadimlarning
yardimide biz turghan aramgahidin anche yiraq bolmighan yerde qoy kalilirini
bqiwatqan mongghul charwichilardin bir qoy stip lip, zimizning islam diniy
qaidisi boyiche halal qilip boghuzlighandin kyin qazanda gsh waraqlap
qaynashqa bashlidi yene bir qancheylen qazanni chridep olturup aldirash
qiymiliq qilip teyyarlanghan qoy gshini ziqqe tkzmekte
Emdi bu yerdiki ish bolsa gshning pishishini teqezzaliq bilen ktshla qalghan
idi. Men biz turghan bu yurt aramgahining jenubiy teripide nahayiti yqin
27
krngen tagh baghrida tarixning tirik shahidi bolup timtas qiwatqan orxun
deryasini krp klish we ikki qolum bilen ochumlap turup ata-bowilirimiz ichken
bu ezim deryaning zemzem suliridin yrgm qanghiche ichish istiki tughuldi de
orxun deryasini nishanlap bir chighir yolni boylap zm yalghuz yol aldim.
Yurt aramgahidin ayrilip turushumgha sepirimge dolqun aka, inimiz moltjan,
qeyser, rehime we ilhamlar qoshuldi. Biz yol boyi bir xil qedemlirimiz bilen
chighir yollarni boylap shepeq sygen gzel yaylaqning sap hawalirida
rahetlengech arxolog, tarixshunas dolqun qembiri akimizning orxun boylirining
tarixi toghrisida bizge ytip bergen kishini heyran qalduridighan ajayip tarix
kechmishlerni anglighach yolimizni dawamlashturduq.
Biz xli waqit yrduq, qizghin paranglar bilen qanchilik mangghinimizghimu
diqqet qilmaptimiz. Bir chaghda saetke qarsaq yerlik waqit 9 din 45 minut
tptu emma biz txi yqinla krngen tagh baghridiki orxun deryasining ikki
qasniqida sken derexlerning siymasini ghil-palla krp turuptimiz. qedemlirimiz
astidiki bu gzel yaylaqqa kche qarangghuluqi hkmranliq qilishning aldida
turmaqta. krngen tagh yiraq emes dgendek, biz aramgahtin ayrilip bir
yrim saettin artuq mngiptuq emma txi sepirimizning yriminimu
tugitelmigenlikimizni bayqiduq de eger yolimizni yene dawamlashtursaq kche
saet 12 din burun yurt aramgahigha qaytip klelmeydighinimni, uning stige
qazanda qaynawatqan gshnimu issiqida yyelmeydighanlighimizni mlcherlep
krngen tagh yiraq emes dgen szning heqiqiy menisini toluq
28
chshengendek hs qilduq de- qarangghuluq ichide chighir yolning izlirini birde

krp birde krelmey dgendek qandaqtur bir kz yetksiz qarangghuluq ichide
bir-kki tal chkit chongluqida pildirlap krnwatqan yoruqluqlarni nishanlap
qaytip mangduq. Xli charchashlar bilen 11 yrimlarda yurt aramgahigha saqsalamet qaytip kelduq. Teliyimizge biz qaytip anche uzaq tmeyla qarangghu
asman tuyuqsiz tshilgendek gldrmamiliq yamghur shiddetlik yanghan
chaqmaqlar bilen tengla sharqirap quyulushqa bashlidi. Biz hemmimiz olashcholash qolni qolgha tutup gsh qaynawatqan qazanni kigiz oyning ichige ytkep
kirduq we zimizni xuddi tarixtiki ejdadlirimiz yashighan zamanlargha
qaytqandek anche chong bolmighan bir kigiz oy ichige biz 20-30 kishi birlikte
qistilip olturup kchilik bezmimizni qizitiwettuq. Qazanda gosh qaynimaqta,
astida kawaplar pizhildap koymekte, mezzilik puraqlar bilen achchiq is chiqirip
oy ichini liq toldurmaqta...oral-altay tilliq her milletning naxshiliri klke
chaqchaqlar bu ghribane kigiz oyning ichide yamghurdin panahlinip qisilip
olturghan bu soghuq kchini asanla untuldurmaqta her-bir qelblerge zige xas
mhri-muhebbetlerni ata qilmaqta, ejdadlirimiz yashighan yaylaq hayatining
her-bir qanuniyetliridin bizge ders bermekte idi.
29
2011-yili 5-iyul:
Khsh tsaidam trk menggtash abidilirini ziyaret qilish

Khsh tsaidam (xoshu saydam) ni yeni orxun boylirining kk asminini qara
bulutlar qaplighan, boranliq yamghur yghiwatqan judunluq bir seher. Bgn 5iyul- biz uyghurlarning xatirisidin mengg chmeydighan rmchi 5-iyul qanliq
weqesi bolup tkinige ikki yil tolghan xatire kni we bizning orxun boylirigha
qilghan sepirimizning bolsa 3-knidur. Biz aptobus bilen yurt aramgahidin
seherdila sepirimizni dawamlashturushqa atlanduq.
Bizni lip mangghan aptobus aramgahidin ayrilip yaylaqning chighir yollirini

awaylap xli mangghandin kyin qaraqurum shehirini aylinip tp yngidin
yasalghan bir tash yolgha kirdi de aldigha qarap tiz yrshke bashlidi. Bu tash
yolning bashqa yol bilen uchrishidighan kirish ghizida yol stige rextin
yasalghan yoghan lozunka silghan bolup, uning bashlinish teripige mongghuliye
bilen trkiyining dlet bayriqi chshrlgen, otturisigha qizil rengde trk we
mongghul tillirida Khsh tsaidam trk medeniy yadikarliqlar sahiligha xosh
keldingiz dgen xetler yzilghan idi.
30
Mongghuliye hkmiti z dlet tupriqidiki medeniy-yadikarliqlarni qoghdash

jmlidin orxun derya wadiliridiki trk medeniyet yadikarliqlirini qoghdash
xizmitini ijra qilip kliwatqan bolsimu iqtisadiy qiyinchiliqliri tpeylidin nurghun
dlet derijilik qoghdash turliri toluq emeliyleshmigen emma 2004-yili
mongghuliye hkmitining orxun wadiliridiki trk medeniyet yadikarliqlarni
qoghdash iltimasi birleshken dletler teshkilati pen medeniyet mehkimisi
teripidin xelqaraliq qoghdilidighan tarixiy medeniyet yadikarliqliri tizimlikige
resmiy kirgzlgendin kyin bir trlk qoghdash ish turliri trkiyini z ichige
alghan chetel memliketlirining yardimide qanat yaydurulghan.
Buning delili shuki, trkiye jumhuriyiti bgnki mongghuliyini tarixtiki trk
impriyilirining tughulghan bshk zmini dep qarighanliqi chn mongghuliye
dliti bilen alahide siyasiy, medeniy we iqtisadiy hemkarliqlarni tereqqiy
qildurush dlet siyasiti tzigen bolup, bu ramka ichide ikki dletning her
saheliride lip brilghan z-ara hemkarliqi krnerlik kngeygen.
31
Bolupmu 2005-yili trkiye jumhuriyitining bash ministiri rejep tayip

erdoghanning mongghuliye xelq jumhuriyitige qilghan resmiy dlet ziyaritidin
kyin trlk ish birliki klishimliri imzalinip ikki dletning hemkarliqi kcheytilgen.
Bu hemkarliq sahelirining eng aldida turidighini orxun wadiliridiki trk
medeniyet yadikarliqlirini qoghdash bolup, trkiyining trk xelqaraliq hemkarliq
we tereqqiyat ajnsi (tika) bu ish turlirini ijra qiliwatqan orundur.
Biz aptobusta qaraqurum shehiridin kltkin we bilge qaghan menggtash
abidiliri qaturulghan jay- bgnki khsh tsaidam muzygha barghiche bolghan
45 kilomtir ariliqtiki yol trkiye tika ajnsining biwasite iqtisadi yardimide
yasilip bu yil 5-ayda resmiy qatnash bashlanghan iken. Biz orxun deryasining
shimaliy boylirini boylap bu yngi yasalghan tash yolda bir saet mangghandin
kyin khoshoo tsaidam trk menggtash abidiliri chn yasalghan bir heywetlik
muzyim - khoshoo tsaidam muzyining aldigha klip toxtiduq.
Bu yerning resmiy ismi mongghulche Khsh tsaidam trk medeniyet izliri
muzyi dep atilidiken yeni Khsh szining mongghulche menisi xatire jay
dgenni bildrse tsaidam szi bolsa oymanliq dgenni bildridiken. Khsh
tsaidam muzyi yeni kltkin we bilge qaghan menggtashliri yasalghan jaylar
orxun deryasining shimaliy boylirigha, orxun derya qini klidighan tuken
taghlirining (bgnki khangay taghliri) sherqiy shimal tereplirige toghra klidu.
Bu yer bgnki mongghuliye paytexti ulanbator (qizil batur) din 400 kilomtir
yiraqliqta.
Trkiyining tika yene nurghun meblegh slip kltkin, bilge qaghan mermer tash
mengg abidiliri qatarliq bir trlk trk medeniy yadikarliqlirini buzulup weyran
bolushtin qoghdap qlish chn klmi zor bolghan Khsh tsaidam trk
muzyi ni qurup chiqqan.
Kltkin we bilge qaghan menggtashliri qoyulghan jaylarning esli orni
mukemmel tam spilliri bilen qorshilip mudapie qilinghan bolup, muzyxana
400 mtir shimal terepke yasalghan. Muzy ichige kltkin we bilge qaghanning
menggtash abidiliri bilen birge bu yerdin tpilghan 6-7-esirlerdiki kk trk
impriyisige ait bashqa tarixiy yadikarliqlarmu qoyulghan. Bu muzyning
mukemmelki, ichige qoyulghan tarixiy yadikarliqlarning molliqi bilen sizni
heyranu- heweste qalduridu chnki bu sizning ejdadliringizning buningdin 1300
yillar ilgiriki biz trk ewladlirigha qaldurghan birdin bir kz bilen krgili, oqughili
we qol bilen tutqili bolidighan ata mirasliridur. Siz teqdir nsip etken knlerning
biride bu muzygha ziyaretke kelsingiz zingizni london yaki parizhdiki
heshemetlik muzyxanilardinmu nechche hesse artuq zoq alidighanliqingizgha
32
jezmen ishinimen! Menbelerde bayan qilinishiche asiya hun impriyisi gherbke

kchkendin kyin miladi 552-yilidin 744-yilighiche yawroasiyada sherqte tinch
okyandin gheripte kaspiy dngizi, shimalda oral taghlirini z ichige alghan
bipayan keng zminda eng awwal tli, uyghur we kyinki dewrlerde tatar (ottuz
tatar), qirghiz, trkesh, qarluq qatarliq toqquz oghuz trk qebililirining ittipaqi
asasida ashna uruqtin kchiyip tmen (menggtashlarda bumin dep yzilghan)
qaghaning rehberlikide trk xaqanliqini quridu. Tmen zige ilik qaghan dep
nam bridu we bu xaqanliq tarixta kk trk impriyisi dep atilidu. 19.
Kk trk impriyisi miladining 582 we 583- yillirigha kelgende xaqanliq ichide

hakimiyet talishish krshi keskinliship, trk qebililirining ittipaqi buzulup
sherqiy we gherbiy trk impriyisi dep ikkige blnp ktidu. Kk trk impriyisi
ikkige parchilanghandin kyin, gherbke kchmey tuken taghlirini merkez qilip
orxun derya boylirida dawamliq yashap kelgen trk qebililiri z ichkidiki
ziddiyetliri tpeyli we tang sulalisining parchilap ajizlashturush we yoqitish
hiylisining trtkiside kop ajizliship ktidu... kyinki waqitta qutluq iltirish qaghan
we tyunquq bashchiliq qilip trk qebililirini qayta ittipaqlashturup trk
impriyisini 682- yili toluq eslige keltridu we bu impriye tarixta sherqiy trk
impriyisi dep atilidu. Sherqiy trk impriyisining qurghuchisi qutluq iltirish
qaghanning ikki oghli bolup chongning ismi bilge, kichikining kltkin idi. Qutluq
iltirish qaghan 692-yil wapa bolidu. U wapat bolghan waqitta bilge qaghan 8
yshida, kltkin 7 yashta qalidu. Bilge qaghan atisining textige warisliq qilip
sherqiy trk impriyisining qaghani bolidu. shahzade we herbiy qomandan
kltkin trk qebililer ittipaqliqini buzghan qebililerge herbiy yrsh lip brip
ularni boysunduridu. U 720-yili tang sulalisige hujum qilidu we urushta tang
sulalisini yngidu. 725-yili tyunquq wapat bolghandin kyin uning namighimu
ikki tash abide qaturulidu. 20
33
Kltkin 47 yshida 731-yili wapat bolidu. Bu tash abidiler kltkin 21 wapat

bolup bir yildin kyin uning xatirisi chn yasalghan bolup, bu mermer tash
abidining gizliki 3,57 santimtir, kengirligi 1,40 santimtir, qlinliqi 49
santimtir klidu. Bu mermer tashning uch teripige jemiy 68 qur qedimki trk
(rnik) yziqid xet oyulghan bolup, bir teripige tang sulalisining shuanzong xani
z qoli bilen kltkinining lmige yazghan teziyisi xitay yziqida tashqa
oyulghan. 22 Kltkin menggtshi kltkin we bilge qaghanning jiyeni yolluq
tkin teripidin tiklengen. Menggtashta kltkinining yaratqan thpiliri we
bashqa ehwallar nepis shiriy til bilen bayan qilinghan. Bu tash abidilerge
oyulghan tkistler 20-esirde tunji qtim trkolog alim radlow teripidin terjime
qilinidu.
Kltkin menggtshigha oyulghan tkistlerdin znde:

(Qedimki trk
yziqida kltkin
ismining yzilishi:
)
men shunche
kop jaylargha
qoshun tartip
bardim, (lkin)
tuken tghidin
yaxshi jay zadi
yoq iken. elni
idare qilidighan
yer tuken tghi
iken. Bu yerde
olturup, tabghach
(xitay) xelqi bilen yarashtim.
Kltkinning surtini Qazaqistanda tonulghan ressam Kuresh Zulpiqarov sizghan.
(ular) altun-kmsh, haraq-sharab, yipek (mallar) ni ghem qilmayla bridu;

Tabghach xelqining gpi chchk, sowghiliri silken, tatliq szi, sil sowghiliri
arqiliq yiraqtiki xelqlernimu zlirige shunche yqinlashturidiken. (ulargha)
yqinlashqandin kyin (zlirining) yaman hiylilirini chiqiridiken, yaxshi, eqilliq
kishilerni-nahayiti batur kishilerni ilgiri keltrmeydiken, bir kishi xatalashsa
34
(uning) urighi, qowmi we bshikidigiche ronaq tapquzmaydiken. (ularning)

chchk szige, sil sowghullrigha ishinip nurghun trk xelqi ldnglar
Trk xelqi halak bolghandin kyin (qalghanliri) jenubtiki choghay tghigha
toplinip yaylaqta olturaqlishayli dse, yaman niyetlik kishiler trk xelqini shu
yerde lsun dep: (eger xitaygha) yiraq bolsanglar, nachar sowgha bridu, yqin
bolsanglar yaxshi sowgha bridu dep qutratquluq qiliptu; Bu hiylini bilmigen
kishiler u szge ishinip, xitaygha yqin brip (netijide) nurghun kishi ldnglar,
u yerge barsanglar trk xelqi lisiler, tuken zminida turup (ulargha) karwan
we elchilernila ewetsenglar (elde) hchqandaq ghem-qayghu bolmaydu, tuken
tghida turuwersenglar elni mengg tutup turalaysiler.Trk xelqi siler
qanaetchansiler, ach-toq qalidighanliqinglarni oylimaysiler, toyghan
waqtinglarda ach qalidighanliqinglarni oylimaysiler, shundaq qilghininglar chn
znglarni bqiwatqan xaqaninglarning szini almay, her terepke pitirap
kettinglar, (netijide) u yerlerde halsizlandinglar, jninglardin ayrildinglar,
qalghanliringlar sergerdan bolup lm girdabigha brip qaldinglar. 23
Bilge qaghan
menggtshi
Bilge qaghan
menggtshi
kltkinining akisi
sherqiy trk
impriyisining
xaqani bilge
qaghanning
namigha atap
qoyulghan
menggtash abidisi
bolup khsh
tsaidam (xoshu
saydam) diki
kltkin menggtshi tpilghan yerge yqin bir jaydin tpilghan.
Bilge qaghanning surtini Qazaqistanda tonulghan ressam Kuresh Zulpiqarov sizghan.
Bilge xaqan menggtshi kltkin menggtshi quyulup 2 yildin kyin yeni 734yili bilge xaqan wapat bolghanda yasalghan. Bilge qaghan mengg tshigha
qedimki trk (rnik) yziqida 80 qur xet oyulghan bolup mezmuni asasen
35
dgdek bilge qaghanning

medhiyiler oqulghan.
sherqiy
trk
impriyisige
qoshqan
thpilirige
Bilge qaghan menggtshigha oyulghan tkistlerdin znde:

(Qedimki trk yziqida bilge qaghan ismining yzilishi:
Tengridek tengri yaratqan trk bilge xaqan mning szm. Atam trk bilge
xaqanti sir, toqquz oghuz, ikki ediz meshhur begliri we xelqitrk
tengrisistide men xaqan bolup ltrdm, men textke olturghinimda, lgdek
hesrette qalghan trk begliri we xelqi intayin synp ularning jansiz kzlirige
jan kirdi. zm textke olturup tt etraptiki xelqler chn nurghun muhim qanun
tzmlerni ornitip berdim
Tt etraptiki xelqlerning hemmisini boysundurdum. (ularni) dshmensiz
qildimon yette yshimda tangghutqa qoshun ewettim, tangghut xelqini tarmar
qildim. (ularning) oghul-qizlirini we mal-mlkini qolgha chshrdm. On sekkiz
yshimda alte chp soghdaqqa qoshun ewettim, soghdaq xelqini tarmar qildim,
tabghachtin (xitaydin) wang tutuq besh tmen esker (bashlap) keldi, men
tamagh iduq dgen bulaq bshida soqushtum. U qoshunni shu yerde yoqattim.
Yigirme yshimda, basmil idiqut z urghumizdiki xelq idi. Ular tartuqlarni
ewetmidi dep ulargha yrsh qildim. (ularni) boysundurdum, nurghunlighan
(oljilarni) yge keltrdm.
Yigirme ikki yshimda tabghachqa (xitaygha) yrsh qildim. Chacha jangjunning
sekkiz tmen leshkiri bilen soqushtum. Qoshunni shu yerde ltrdm. Yigirme
alte yash waqtimda chik xelqi qirghizlar bilen birlikte (bizge) dshmen boldi.
Kem deryasidin tp chriklerge yrsh qildim. Orpende soqushtum. Qoshunni
neyzilidim. Az xelqini qolgha chshrdmottuz yshimda beshbaliqqa (bgnki
jimisar nahiyisi teweside) yrsh qildim. Alte qtim urushtumqoshunni
ptnley ltrdm. Sheher ichidiki hemme ademler yoqilatti (lkin) ular bizni
teklip qildi. Shuning bilen beshbaliq (weyranchiliqtin) saqlinip qaldi
.Ottuz ikki yshimda qarluq xelqi (yighilip bizge qarshi turdi) men ularni
ltrdm. Toqquz oghuzlar mning xelqim idi. Jahan qalaymiqanliship ketkenliki
chn we ichide adawet saqlap kelgenliki chn bizge dshmen boldi. Bir yil
ichide tt qtim soqushtum. Deslepte toghu baliqta soqushtum. (qoshunum)
toghla deryasidin tp ularning qoshunini yoqatti.
..Qoshunni meghlup qildim. Boy sunghanliri boy sundi, (mning) xelqim boldi,
lgenliri ldi. slinga deryasini boylap twenlep mngip, qaraghin dgen
36
qisangda ywaqini buzdum... Ular taqqa chiqiwaldi. Uyghur ilteber yzche er

bilen sherqqe qchip kettitrk xelqi ach idi. Men ularning yilqilirini qolgha
chshrp trk xelqini baqtim.. 24
Moyunchr menggtshigha oyulghan tkistlerdin znde:
Moyunchr
menggtshini
1909-yili
finlandiyilik alim
ramsted
(g.J.Ramstedt)
mongghuliyining
slinga deryasi
we shine usu kli
etrapidin tapqan.
Bu menggtash
texminen
miladining 759-yili
tiklengen.
Moyunchr
menggtshigha25
qedimki trk
(rnik) yziqida
jemiy 49 qur xet
oyulghan.
Moyunchr qaghanning surtini Qazaqistanda tonulghan ressam

Kuresh Zulpiqarov sizghan.
Tarixiy menbelerde krsitilishiche boyunchr qaghan uyghur dlitining

qurghuchisi, uyghur qebililiri ittipaqining bashliqi qutluq bilge qaghanning oghli
bolup, u atisi bilen bille kk trk qaghanliqigha qarshi herbiy yrsh lip brip,
orxun wadisida 744-yili uyghur dlitini qurup ordu baliqni paytext qilghanliqi,
miladi 747-yilidin 759-yilighiche moyunchr qaghanning uyghur dlitining
qaghani we uninggha el etmish bilge qaghan , ay tengride qut bolmish dgen
namlarning brilgenliki bayan qilinidu. 26 Bu menggtash tkisti z zamanisida
orxun wadisida qurulghan uyghur impriyisining tarixi we bashqa munasiwetlik
ehwallirini gunush we tetqiq qilishta nahayiti zor ehmiyetke ige.
Bu yerde oqurmenlerge shuni aldidin waqiplandurushni muwapiq krdmki etiki
pilanlanghan sepirimizde biz orxun wadisida qurulghan uyghur impriyisining
37
paytexti ordu baliliq (qarabalasaghun) sheher xarabilirini ziyaret qilimiz we shu

wejidin uyghur dlitining eyni zamanda qurulushigha munasiwetlik bolghan
tarixiy jeryanlirini yorutup brish istikide (gerche tolimu epsus biz bayanchur
menggtshini ziyaret qilishqa muyesser bolalmighan bolsaqmu) bu
menggtashqa oyulghan tkistlerdin bir paragrafini diqitingizlargha sundum:
..Tengridin bolghan el etmish bilge xaqan.Tolis..tuken etrapi li
ikkisining otturisida olturidiken, syi slinga (deryasi) iken. U yerde lierkin
yashaydiken.su..U yerde qalghan xelq uyghur, toqquz oghuz stide yz yil
olturuporxun deryasi trk qipchaq (xelqi stide) ellik yil olturghaniken.
U chaghda boyla.Yene chshti. Toqquz oghuz xelqimni trip-yighip aldim.
Atam kl bilge qaghan..Qoshun ewetti. Mni ming bshi qilip ewetti, aldi
(sherq) terepke brip, keyre (yer nami) ning sherqidin
yanghuchi.Boysundurup, yene yrsh qildim. Keyre bshida we uch berkun
dgen (yerde) xan qoshuni bilen qoshuldum. U yerqoghlidim. Qara qumdin
tp, kogurde, komut taghda, yar deryasida, uch tughluq trk xelqi..zmish
tkin xan boptu. Qoy yili (743-yil) da men yrsh qildim. Ikkinchi qtimqi
urushni birinchi ayning altinchi (kni) qildim.zmish tkinni.Tuttum; Xanishni
u yerde qolgha chshrdm. Trk xelqi shundin tibaren yoqaldi 27.
Taki bgngiche
mongghuliyide
tpilghan qedimki
trk (rnik-orxun)
yziqida yzip
qaldurulghan tash
abidilerdin chorin
menggtshi
(ulanbatorning
sherqiy jenubidiki
chorin dgen jaydin
1971-yili tpilghan,
686-687-yilliri
ornitilghan);
Tyunquqning surtini Qazaqistanda tonulghan ressam Kuresh Zulpiqarov sizghan.
38
Tyunquq menggtshi (ulanbatordin 60 kilomtir yiraqliqqa jaylashqan

bayin choqtu dgen jaydin 1897-yili tpilghan,milady 716-yili ornitilghan);
Moyunchr menggtshi-1 (mongghuliyining slinga deryasi bilen shine-osu
kli ariliqidin tpilghan, 759-yili ornitilghan); Moyunchr menggtshi-2
(mongghuliyining talyatti dgen yridin tpilghan); Toqquz uyghur xaqan
menggtshi (orxun deryasining bash qinining gherbiy-shimal teripige toghra
klidighan uyghur impriyisining paytexti qarabalasaghun (ordu baliq) din 1890yili tpilghan); Suji menggtashliri (mongghuliyining shimalidiki suji dawan
ynidin bir nechche menggtashlar 1909-yili tpilghan).
Mongghuliyide tpilghan trk menggtashlar ornining tarqaq bolushi we bu
nwet mongghuliyige qilghan sepirimiz paaliyetlirining zich orunlashturulushi
seweblik tolimu epsus ejdadlirimiz bizge qaldurup ketken hemme menggtash
abidilirini tawap qilishqa muyesser bolalmiduq.
Biz nahayiti qiziqish we hayajanliq keypiyatlar ichide awwal khsh tsaidam
muzyi ichige qoyulghan rast kltkin we bilge qaghan menggtashlirini we
bashqa
tarixiy
yadikarliqlarni
ziyaret
qilip
tgetkendin
kyin
bu
menggtashlarning esli ornigha brip bu yerde bar bolghan tebiiy tarixiy
krnshni saqlap qlish meqsitide yngidin teqlid qilinip yasalghan kltkin we
bilge qaghan mengg tashlirini we tash paqa heykellirini krduq. Bu trklerning
bshk yride ghulichimizni bolushighiche tashlap ytip tupraqni soyduq trk
milletlirige bolupmu uyghurgha bolghan tileklirimizni, sygmizni izhar qilduq.
Tariximizning yekke shahiti bolghan bu tupraqlardin ayrilishqa kzmiz qiymidi
emma kpinchimiz ejdadlirimiz yashighan tupraqlarning tshi dep tutiyadin
ewzel krp birikki taldin yanchuqlirimizgha sliwalduq!
Ejdadlar qaldurghan tarixiy izlarni krp ghorurlirimiz iptixarlanmaqta,
yreklirimiz qattiq soqmaqta, qanlirimiz qizimaqta, nadametlik pighanlirimiz
wijdanimizni tilghimaqta bu minutlarda yaylaqni bshigha kiyip toxtimay
ghuyuldap kliwatqan soghuq shamalliq telwe yamghurlar yz-kzlirimizge
shiddet bilen uruluwatqan bolsimu, u bizge zining hch bir tesirini
tkzelmeywatatti... bu yerde bir heqiqetni ytishqa mejburmizki bu
menggtashlargha kyinki trk qebililirining ibreti chn texminen buningdin
1300 yillar ilgiri tili yumshaq, tawarliri sil, sowghiliri yaxshi, hiyle-mikirliri rezil
xitaydin hezer eylenglar, ulargha aldanmanglar dep chaqiriq qilip tashlargha
ptkler ptlgen bolsimu wehalenki bgnki knde uyghurlar yene ashu xitay
asaritide ejdadlarning ibretliridin toluq ibret alalmighanmu weyaki kelmigen
teleyde anisining heqqi barmu? dgendek ishqilip trk dunyasining birdin bir
yarisi qatarida 21- esirde millet spitide mewjut bolush yaki yoqilishtek tarixtiki
eng qabahetlik knlerni bshidin kechrmekte.
39
Biz axir 2 saet etrapida dawam qilghan khoshoo tsaidam muzyidiki

ziyaritimizni tamamlap, bu yerdin anche uzaqta bolmighan bgn axsham biz
tneydighan kigiz yler - khsh tsaidam aramgahini nishanlap yrp kettuq.
Khsh tsaidam aramgahida tkzgen yamghurluq kche - shhitler

rohigha atap dua qilish
Aramgahqa yitip kelgendin kyin kechte hemmimiz aramgah rstoranigha
yighilip oral-altay qelemkeshlirining 3nwetlik qurultiyi yighining yighin
programmilirini ijra qilishini dawamlashturduq.
Bgnki yighin bashlinishtin burun bu qtimqi qurultayning yighin
ishtirakchiliridin waqqas memedinow, rabit ismayilow, abdurshit krim haji,
suyungul xanim we dolqun qembiri qatarliq pshqedemlirimizning mesliheti
boyiche 2009- yili 7- ayning 5- kni rmchi shehiride yzbergen 5- iyul qanliq
weqesi ge ikki yil tolghan bgnki knde shu waqiede shhit bolghanlarning
rohigha atap nezir qilish we ularni yad tish teshebbusi bilen aramgahimizgha
yqin yerdin bir qoy stiwlip z qolimiz bilen boghuzlap qurbanliq qilduq.
5- iyul weqesi ning ikki yilliq xatirisige
bghishlinip bashlanghan bu yighinda
tunji bolup xelqara qelemkeshler uyghur
merkizining
meslihetchisi,
arxolog,
tilshunas doktor dolqun qembiri ependi
uyghur
tilining
tarixi
tereqqiyati
toghrisida teyyarlighan ilmiy maqalisini
kpchilikke teqdim qildi.
Doktor dolqun qembiri yighin ehlige
uyghur til-yziqining tarixiy jeryanlirini
tonushturup mundaq deydu:
Gerche uyghur impriyisi yoqalghan
bolsimu
emma
uyghurlar
yaratqan
medeniyet yoqalmidi belkim impriye we
xanliqlar dewrlirini bshidin tkzp
bgnki dewrimizgiche yitip klelidi.
Tebiiyki
mundaq
bolushida
medeniyetning jan tomuri bolghan til-yziqning uyghur medeniyitide oynighan
achquchluq rolidur. Bu nuqta uyghurlarning ottura asiyani merkez qilip
40
yashighan uzaq tarixiy musapiside dunya medeniyitige jmlidin asiya

medeniyitige qoshqan alemshumul thpiliri bilen gewdilinidu. Addiysi
uyghurlarning tarixtin tartip bgnki knge qeder yashap kliwatqan
jughrapiyilik ornigha nezer salsaq dunyada hch bir millet we dletning 10 din
artuq dlet we rayonlar bilen chgrilinidighan we hemme medeniyetler z-ara
uchrishidighan mundaq bir dlet (rayon) da yashighan xelqlerni tapalmaymiz. 11
milyondin artuq uyghurlar yashawatqan we bgnki knde xitay dliti atalmish
shinjang uyghur aptonom rayon dep nam brip zining ayrilmas bir qismi dep
jar sliwatqan bu zminlarda uyghurlar miladi 742-yilidin 848-yilgha qeder
uyghur impriyisini, miladi 1335-yiligha qeder musteqil dlet halitide mewjut
bolup turghan, chinggizxan zining 5-qizini uyghur idiqut padishahigha hediye
qilghan idiqut uyghur dlitini, uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kyin
bolunup 10- esirdin bashlap qeshqerni merkez qilip ptkl ottura asiyani idare
qilghan qaraxaniylar sulalisini qurghanliqini we 15-esirde yeni chaghatay
dewride bolsa uyghur tilining yarkentni merkez qilghan chaghatay seidiye
uyghur xanliqining resmiy dlet tili qilinip qollinilghanliqini tarixiy pakitlar delillep
turuptu. Mana uyghurlargha tewe bu zminning teqdiri 20-esirge kelgende
uyghurlarning qatnishisiz amrika, engliye, sowt ittipaqi we xitay dletlirining
yaltada chaqirghan 2-qtimliq dunya urushidin kyinki dunyaning siyasiy
xeritisini qaytidin szip chiqish yighinida xitay kommunistlirigha mejburi tewe
qilindi.
Uyghur tili oral-altay tilliri guruppisining ikki chong tarmiqidin biri bolghan
sherqiy trk tilliri tarmiqigha tewe. Uyghur til-yziqi uyghur impriyisi dewridin
bashlap idiqut uyghur dlitigiche we islam dinini qobul qilghandin kyin taki
chaghatay seidiye uyghur xanliqlirighiche dlet til yziqi spitide keng ottura
asiyada yashaydighan barliq trkiy milletler teripidin qollinilip kelgen til we
yziqtur.
Bgnki trkiy milletlerning til we yziqida krnerlik perq yaki dialktikilarning
peyda blishi bolsa trkiy tilliq milletlerning yashighan jughrapiyilik ornining
nahayiti keng blishi we uzun yillar bir-birliridin ayrilip yashashtek tebiiy yaylaq
medeniyitining mehsuli bolup, qisqisi trkiy milletlerning tnik tarixiy tereqqiyati
bir uruqtin kpiyip kop uruqqa tarqilishtek jeryanlarni bsip tkenliki bilen
ipadilinidu yeni trkiy milletler bir menbelik tnik klip chiqishtin tedrijiy
parchilinip hazirgha qeder blnp 23 tnik trkiy milletliri bolup shekillendi.
Emma biz xitay xen millitining millet bolup shekillinish tereqqiyatigha diqqet
qilsaq ular nurghunlighan bir-birlirige oxshimighan tnik qebililer we milletlerdin
tedrijiy yimirilip yaki z-ara assimilyatsiye qilinip bir xen tnik millitige
uyushushtek ylinishke qarap yzliniwatidu.
41
Dmek bir milletning tili- shu millet zning milliy kimlikini we medeniyitini saqlap
qlishning, klechek ewladlirigha yetkzshning birdin bir shertidur! .
Qisqisi herqandaq bir milletning z til- yziqida erkin yzishi we erkin pikir qilishi
kapaletke ige qilinlishi we xelqaraliq qanunlar arqiliq qoghlinishi krek chnki
bgngiche dunyada bar bolghan we janliq qolliniwatqan til we yziq z
nwitide ptn dunyadiki insanlarning teng behrimen bolidighan medeniyet
mirasi we heqqidur. Biz dewrimizdiki insanlarning eng yuqiri hoquqluq orni
bolghan birleshken dletler teshkilatidin herqandaq bir milletning z til-yziqini
qollinish hoquqining qoghdilishini, bu hoquqning insan heqlirini qoghdash
derijiside teng muamile qilinip qoghdilishini we bu heqte mexsus qanun
lahiyesining maqullinishini qolgha keltrshimiz zrrdur.
Doktor dolqun qembiri ependining yighin ehlige teqdim qilghan maqalisi qizghin
alqish-sadalar bilen qarshi linghandin kyin bgnki yighinning ikkinchi
basquchi bolghan oral-altay qelemkeshler merkezlirige wakaliten her qaysi
qelemkeshler merkezliridin kelgen yazghuchishairlarning mushaire soruni
bashlandi. Yighin ehlige tkr shiri ijadiyetliri bilen qazaqistanda yngidin
tonulghan oyghan qelbim, we hayatqa muhebbet namliq shirlar
toplamlirining muellipi bolghan 21 yashliq molutjan toxtaxun z shirlirini oqup
brishke teklip qilindi. U bgnki 5-iyul weqesi ning ikki yilliq xatirisige
bghishlap twendiki shirisini oqudi:
Weten chn
(2009-yili 5-iyul rmchi tinchliq namayishida shhit
bolghan qrindashlargha mersiye)
Knglng teshna azadliqqa, erkinlikke,

Chidimighach wijdan ezgen bu cheklikke.
Jan qiynalghach zorawanliq hem yeklikke,
Bash kterding adimiylik hoquq chn!
Bshktiki balamning jan arami dep,
Bu tengsizlik eziz janning xarabi dep.
Hesretlik yash azabimning dawasi dep,
Jandin kechting shor pshane xelqing chn!
Charlap ketti nida zaring keng alemge,
42
Chidalmidi xeste knglm derd-elemge.

Heq bolghach ytqan szng her qedemde,
Towlap chiqting erkin yashash heqqing chn!
Kley dep zgilerdek chin dilingdin,
Ayrilmasqa eziz ulugh z tilingdin.
Zor omut ktkech senmu hor lingdin,
Kresh qilding erkin yashash heqqing chn!
Awaz qoshtum azab ichre xelqim chn,
Tewrenmestin mengg yashash textim chn.
Shu ulughwar eziz xelqim perzim chn,
Kresh ptmes erkin azad weten chn!
Yash shairimiz molutjan toxtaxundin kyin nwet bilen sehnige chiqqan, trkiye
qelemkeshler merkizining muawin reisi, shair halil ibrahim zchan, uyghur
qelemkeshler merkizidin aziz isa, ottura asiya qelemkeshler merkizining reisishair, kino rzhissori dalmire tilepbergenowa, stoniye qelemkeshler
merkizining reisi ktlin kaldmaa, koriye qelemkeshler jemiyitining reisi lee gilwon qatarliqlar yighin qatnashquchilargha z shirlirini oqup berdi.
Shundaq qilip uyghurning yrikide zadila untulmaydighan 5-iyuldin ibaret bu
knni seherdin tartip taki kchigiche toxtimay yaghqan-xuddi uyghurning
kzliridin qiwatqan achchiq we azabliq yashlirigha oxshap ktidighan mongghul
yaylaqlirida az krlidighan yamghurlargha hemrah bolup orxun deryasi boylirini
boylap ejdadlirimiz yashanghan ezizane tupraqlarni ziyaret qilish arqiliq atabowilirimiz yaratqan seltenetlik tmshimizni yad tish, bgnki chinishliq
teqdirmiz stide qaytidin chongqur oylinish we bu heqte mulahiziler yrgzsh
qatarliq kop xil mezmunlargha ige paaliyetlerni lip brishlar bilen tamamliduq.
2011-yili 6-iyun:
Kk trk impriyisi mazarliqigha ziyaret

Bir kchekndz dawam qilghan toxtimay tklgen judunluq yamghurdin kyin
iyul yida salqinliqqa mayil mongghul yaylaqlirining kk asmida ktrlgen
quyash zning illiq aptaplirini zmin yzige qaytidin tokken, janni
43
rahetlendridighan ghur-ghur shamallar yzlirimizni silap tp tebietning

gzellikini bizge yene bir nwet hs qilduruwatqan sap hawaliq seherde biz
khsh
tsaidam
aramgahidiki
bizni
ktwalghan
xizmetchilerge
minetdarlighimizni bildrp sepirimizning eng axirqi knidiki paaliyetlerni
bashlash chn aptobus bilen yrp kettuq.
Bgnki seper pilanimizning asasliq meqsiti khsh tsaidam trk medeniyet
izliri muzyi yeni kltkin bilen bilge qaghan menggtashliri ornitilghan jaydin
19 kilomtir uzaqliqtiki gherbiy-jenup terepte tuken taghliridin anche yiraq
bolmighan tagh baghridiki gizlikte uyghur impriyisi qurulghandin kyin
paytext qilip yasalghan trk milletlirining tarixidiki tunji shehri-ordu baliq
(qarabalasaghun) sheher xarabilirini ziyaret qilish bolup, ordu baliq shehiri bilen
kltkin we bilge qaghan menggtashliri ornitilghan yerlerni orxun deryasi ayrip
turidighanliqi we bu yerde ordu baliliq sheher xarabisige biwasite baridighan yol
yaki orxun deryasidin tidighan kwrk bolmighanliqi chn bizning yene
qaraqurum shehirige trkiye yasap bergen tash yol arqiliq qayta brip, u yerdin
orxun deryasigha slinghan kwrktin tp brishimizgha toghra klidiken.
Sayahet ytekchimizning bizge bildrshiche biz awwal khsh tsaidam
aramgahidin anche yiraqliqta bolmighan sherqiy-shimal ylinish tereptiki tashdirliq gizlikke brip u yerdiki kk trk impriyisining herbiy inshaatlirini yeni
yqinqi mezgillerde arxologlar teripidin bayqalghan yer asti yollarni we bashqa
tarixiy izlarni ziyaret qilghandin kyin orxun deryasidin tp ordu baliq sheher
xarabisini ziyaret qilidikenmiz.
Aptobus bir az mangghandin kyin gizlikke halsirap ilgirilimekte. Kzimiz
aptobusning drizisidin tebiet ilahi sxiyliq bilen ata qilghan orxun wadisining
gzellikige hewes bilen tikilmekte.
Kz yetksiz yiraqliqta ghuwaliq ichide tuman qaplighan taghlar, tagh
baghrilirda tarqaq aq chkit chongluqida krnwatqan kigiz yler, kk asmanda
tebietning mewhum sirlirini namayan qiliwatqan sheytan bulutlar, egri-toqay
qin izlirini qaldurup aqqan orxun deryasi boylirini boylap sken pakar-pakar
ormanlar sizge xuddi dunyada eng usta ressam sizghan bir parche resimdek
krnidighan bir menzirini kz aldingizda namayan qilidu. Shuning chnmikin
ejdadlirimizning syi ulugh, chpliri buluq, tebiet zining hemme gzellik we
bayliqlirini sxiyliq bilen tkwetken bu bayashat zminda dletler qurup eserler
yashighanliqini jezmleshtrshiimiz anche qiyin bolmisa krek!.
Biz gizlikke chiqtuq. Ghur-ghur shamallar yzlirimizni xuddi bizni qarshi
liwatqandek siliq syp tmekte. Bu yer yerlik mongghul buddistlar teripidin
44
ulughlar mazargahi dep qarilip, bir tash toplikning stige tash parchiliri
toplanghan bolup, herxil haywanlarning mnggz we bash sngekliri
ulughlarning rohigha atap hediye qilinghan, ala-bula latilar chigilgen qaghjirap
ketken shax-shumbilar xuddi eyni dewrdiki tughlardek heywet bilen
lepildimekte
Sayahet ytekchimiz bizge chshendrp, arxologlarning bayqishiche kltkin

we bilge qaghan menggtashliri qoyulghan jaydin bu yergiche bolghan ariliqqa
yer asti yoli yasalghanliqi, bu biz turghan gizlik del yer asti yolining eng axirqi
nuqtisi bolup, kltkin we bilge qaghanning jesiti bu yerge xupiyane halda
nechche yzligen eskerler bilen bille depine qilinghanliqini, 2008-yili qazaqistan
dlet reisi nursultan nezerbaywning alayiten bu yerlerni ziyaret qilghanliqini
we bu jaylardiki tarixiy izlarni qoghdash chn qazaqistan dliti yardem
qilghanliqini bayan qildi.
45
Orxun deryasining suyni ichish

Biz kltkin we bilge qaghanlar depine qilinghan dep qaralghan kk trk
impriyisining tagh ustidiki tarixiy iznalirini krp bolghandin kyin yrim
saettek yol yrp qaraqurum shehirini aylinip tp biz teshnaliq bilen ktken
orxun deryasi kwrkige yitip kelduq.
Orxun deryasi mongghuliyining gherbiy jenubidiki vrkhanga aymiqi (lkisi) ge
tewe bolghan xangai taghliri (tarixtiki tuken taghliri) din bashlinip shimalgha
qarap qip tuul deryasini zige qoshuwalghandin kyin slinga deryasigha
qoshulidu yene dawamliq shimalgha qarap qip eng axirida bayqal klige
quyulidu we bayqal klidin yene dawamliq shimalgha qarap qip rusiye teweside
angara deryasigha aylinip eng axiri shimaliy muz okyangha quyulidu. 28
Biz orxun deryasining derya qtida turup baghrimizni bu ana deryagha yqip
turup changqighan ykimiz qanghudek su ichtuq yaq zemzem ichtuq. Qolimizda
uchlap sularni lip yzimizge surttuq.
46
Derya baghrini quchaqlap ytip yzlirimizni derya syige yqip ejdadlirimizning

rohliri bilen didarlashtuq bibaha derya qashliridiki tashlarni aliqanlirimiz bilen
siliduq, syduq chnki bu derya oghuzxan riwayetliridin bashlap millitimiz
millet bolup, xelqimiz uyghur lini qurup seltenet srgen zamanlardin tartip
weyaki balayiapetlerge muptila bolup yawlarning parakendilikke duchar bolghan
ahu-zarliq zamanlarda bolsun uzaq tarixiy tmshlerdin buyan uyghurning hayat
tomurida qan bolup aqqan, teqdir-tilek we istekliri bilen chemberchas
baghlanghan, tarixning chmes izlirini qaldurghan asman tengri we zmin ana
teqdim qilghan ezim deryadur!
Uyghur impriyisining paytexti ordu baliq (qarabalasaghun) sheher

xarabisini ziyaret qilish
Bizni lip mangghan aptobus orxun deryasi kwrkidin tp gherbiy jenub
ylinishke qarap bir saetke yqin mangghandin kyin uyghur impriyisining
paytexti ordu baliq sheher xarabisidin anche yiraqta bolmighan bir dadiliq tagh
baghrigha klip toxtidi. Bu yerde yngidin ikki-uch kigiz oy yasalghan we bir yk
aptomobili toxtitilip qoyulghan bolup, birqanche mongghullardin teshkillengen
bir guruppa arxologlar dnglk ustidin uyghur impriyisi dewrige ait bolghan
bir qebristanliqni qidirip tekshrwatqan iken. 29
47
Biz ularning chasilap, mtirlap, santimtirlap yer qewetlirini lchep, yer yzidin
chiqqan her bir nersilerni htiyatchanliq bilen sprp liwatqinini krp
turghandin kyin bu qidirip tekshrsh xizmitige mesul bolup ishlewatqan
mongghuliye dlet uniwrsitti arxologiye fakulttining arxologi, doktor zagd
batsaikhan ependi bizge zining bu yerlerde lip briwatqan arxologiyilik
tekshrshlirini chshendrp mundaq deydu bu qarabalasaghun shehirining
etraplirida nurghunlighan qzilmighan tarixiy jaylar bar. Biz hazir qiziwatqan bu
yerdin bir qanche balilarning sngeklirini we qebre ichige qoyulghan buyumlarni
taptuq.
Kyin sayahet ytekchimiz bizge biz turuwatqan yerdin qarabalasaghun sheher
xarabisige 2-3 kilomtirche klidighanliqini eger xalighanlar piyade mangsimu
bolidighanliqini ytqandin kyin biz birqanche yashlar chebdes qedemlirimizni
yorghilitip qarabalasaghun (ordu baliq ) sheher xarabisi terepke yrp kettuq.
Kz aldimizda az dgende yer yzidin 10 nechche mtir gizlikte choqchiyip
turghan qarabalasaghun sheher qelesining iznaliridin biri bolghan eyni waqitta
eng az bolghanda 3-4 qewetlik qilip yasalghan butxana munarining bgnki
knde peqet bir topluq gizlikke aylinip qalghan xarabisi yiraqtin qed ktrp
turatti. Biz xarabiliqqa yqinlashqandin kyin sheherning tt chasa shekilde
yasalghan tamlirining izlirini (belkim impriye ordisi bolushi mumkin), shimal we
48
sherqi teripidiki uprap z eslidin tamamen tonughusiz bolup ketken ordigha

kirish ghizining qarawulluq munarlirini krduq.
Mongghuliyilik sayahet ytekchimizning chshendrshiche eyni waqittiki
qarabalasaghun sheher xarabisi snniy hemrah arqiliq tekshrlp sretke
linghandin kyin analiz qilinip,
sheher omumiy klimining 25 kwadrat
kilomtir klidighanliqi mueyyenleshtrlgen.
Paytext ordu baliq shehirining 25 kwadrat kilomtir klidighan sheher dairisi
ichige padishahliq saraylarni, ministirlikler binaliri, ibadetxanilar, baghchilar, qolhunerwenchilik we soda rayonliri berpa qilinghan. 30
Ordu baliq (qarabalasaghun) shehiri orxun deryasining gherbiy qirghiqidiki
talalxain yayliqigha jaylashqan bolup, mongghuliyining arxangay lkisige tewe
bolghan bgnki qaraqurum shehirining gherbiy-shimaligha toghra klidu.
Miladi 742-yilliri uyghur qebililirining serkerdisi qutluq bilge qaghan rehberlikide
uyghurqarluq qebililiri ittipaqini teshkil qilip kk trk impriyisige qarshi herbiy
yrsh qilidu we kk trk impriyisining qaghani zmish qaghanni esirge alghan
basmil qebilisini meghlup qilip orxun deryasi boyida 744-yili uyghur impriyisini
quridu. 747-yili uyghur impriyisining qaghani qutluq bilge qaghan wapat
bolghandin kyin uning eng kichik oghli moyunchr qaghangha qaghan el
etmish bilge nami brilip ata textige warisliq qilidu. uyghur impriyisi ordu
baliq 31 (orda sheher) 32 ni dlet paytexti qilidu we moyunchr qaghan ordu
baliliq shehirini qurup 7 yildin kyin slinga deryasi boyida baybaliq (bay sheher)
ni qurudi. uyghur impriyisining eng gllengen waqitlirida zmini 5 milyon 500
ming kwadrat kilomtirdin ashqan bolup, sherqte tnich okyan qirghaqlirighiche,
jenubta xitayning sriq deryalirighiche, shimalda bayqal klining shimalidiki
keng zminlarghiche, gheripte bgnki ottura asiyani z ichige alghan aral
dngizighiche bolghan zminlargha hkmranliq qilidu.
Eyni waqitta asiyada peqet tang sulalisi bilen uyghur impriyisidin ibaret ikki
dlet mewjut bolup turghan kchlk bir impriyige aylinidu. 33 Tang sulalisi bilen
bolghan siyasiy we soda alaqilirini kcheytip, herbiy jehettin yardem brip z
tesir kchini krsitishke bashlaydu buning delili shuki miladi 755-yili tang
sulalisining padishahi suzong xangha qarshi anlushan qozghilingi qozghilidu.
756-yili tang sulalisi uyghur impriyisidin bu qozghilangni basturushqa yardem
qilishni telep qilidu we xitay dlitining ichki siyasitige ariliship uyghur
impriyisining tesir kchini kngeytishning pursiti dep bilgen uyghur impriyisi
qaghani tang sulalisige herbiy yrsh qilip anlushan qozghilangchilirini basturup
bridu we jenub terepte xitay zminini bsiwalghan tibetlernimu meghlup qilidu.
Buning bedilige tang sulalisi uyghur impriyisige uzun yillar yipek we bashqa
mallarni tartuq qilidu. Tang sulalisi padishahining melikisi ninguoni bayanchur
qaghangha xotunluqqa hediye qilidu.759-yili bayanchur qaghan wapat
bolghandin kyin uning oghli tengri bg textke warisliq qilidu.
49
Tengri bg 762- yili xitay tang sulalisining daizong we loyang qatarliq

sheherlirige hujum qilip nurghun zminlarni igileydu. 763-yili tang sulalisi bilen
tinchliq klishimi imzalaydu we buning bedilige tang sulalisi her yili uyghur
impriyisige 20,000 trge yipek bji tleydu.
839-yilliridin bashlap uyghur impriyisi teweside tebiiy apet we ksel tarqilip
nurghunlighan mal-chawilar lp ktidu we bu sewebtin acharchiliq yuzbridu.
840-yiligha kelgende uyghur impriyisining ichide hakimiyet talishish krshi
keskinlishidu. Uyghur impriyisining ichidiki 9 ministirning biri tkchi kurebir
qebilisidin bolghan kl buqa dgen serkerde uyghur impriyisining orda ichidiki
hoquq talishish krishide qaghanliq hoquqni qolgha keltrsh meqsitide ynsey
boyidiki qirghizlardin 100 minggha yqin atliq qoshunni bashlap klip uyghur
impriyisige tuyuqsiz hujum qilip, qarabalasaghun shehirini ot qoyup
kydrwtidu. Uyghur impriyisi shundin bashlap zawalliqqa yzlinidu ..
Biz sheher xarabiliqlirini ksip tp xarabiliqlar ichide eng giz krngen
butxana munarining stige yamiship chiqtuq we ptn sheher xarabisining
omumiy krnshini niq krduq.
Bu deqiqilerde tuyuqsiz kk asmanni qara bulutlar qaplidi telwe shamallar
ghuyuldap klip qarabalasaghun shehirining qan renglik topa-tashlirini
shepqetsizlik bilen yz-kzlirimizge tiqishqa bashlidi. Bilmiduq, bgn
uyghurning 1300 yildin kyin ata-bowiliri qaldurup ketken bu shereplik sheherge
tunji qtim ayighi bassa ana tebiet nme chn yz-kzlirimizge bunchiwala
50
topa-changlarni tiqidu? Biz bgnki knde shu qeder kechrgsiz gunahqa

patqanlighimiz sewebtinmu ata-bowilirimizning rohliri bizni z tupraqliri bshida
krshni xalimidimu? Ah nadametlik uyghur, armangha, ata-bowilarning qerzige
qerz bolup mkcheygen bu ewlad?!
Tarixiy eslimiler we bgnki qismetlirimiz sewebidin kallamgha yamghur misali
quyuluwatqan jawabsiz soal-soraqlar nepisimni boghmaqta, yrikimni
halsiratmaqta qedemlirim astida dessilip turghan qan renglik tupraqning
nimjan nale qiliwatqan nidaliri yrikimge oqya tighidek sanjilmaqta bu belkim
ejdadlar rohining mende-wijdanimda eks tiwatqan skttiki sual-soraqliq
deqiqilliridur, belkim!
Biz bu sepirimiz dawamida bir mongghul ziyaliysi chinggizxanning nahayiti

iqtidarliq rehber, siyasetchi, pelsepichi bir byk shexs ikenlikini teriplep ytqan
mundaq bir szi tuyuqsiz simge klip qaldi: Chinggizxan barliq mongghul
qebililirini birleshtrsh herbiy yorushini bashlaydu, kchi yetken qebililerni kch
bilen kchi yetmigen qebililerni qayil qilarliq szi bilen qayil qilip bash egdridu.
U bir qtim chinggizxangha qarshi chiqqan ktichi mongghul qebilisining
bashliqigha bir tal oqyani brip uni sundurushni soraydu. U bu bir tal oqyani
hch bir kchimestinla sunduridu. Arqidinla chinggizxan uninggha bir top oqyani
brip, ularnimu biraqla sundurushni soraydu emma u qebile bashliqi herqanche
kchepmu bu oqyalarni sunduralmaydu kyin chinggizxan qebililirige murajiet
qilip turup- biz ittipaqlashmay xuddi bir tal oqyadek yashisaq dshmen bizni
51
asanla yoq qilidu eger biz om bolup bir top oqyadek yashisaq dshmen bizni yoq
qilalmaydu. Bizning kchimiz mlktin klidu
Biz kchlk boranliq shamalargha qarshi milep yrp dgendek ming teste
butxana munari stige yamiship chiqtuq emma bir birlirimizge yqin
turmighanliqimiz chn arliqmizdin shamallar tshp, bizni ikki yangha
irghitishqa bashlidi hetta bir qanchimizni boranliq shamallar uchurtup ktishke
tasla qaldi emma biz ularni z spimizge tartuq. Biz shu zaman bu ishtin sawaq
lip hemmimiz derhal bir yerge merkez bolup toplanduq, bir-birlirimizning
qollirini mehkem tutup turup awazimizni bolushighiche qoyuwtip kk
asmangha yaq qara bulut qaplighan, kk tengrining ghezipi tklgen epti
yaman
asman
ilahigha
qarap
bir
nmilernidur
dep
towliduq
warqiriduq.tnduq... bu nidalirimizdin perwasiz shiddetlik chiqiwatqan
boranliq shamal bizni uchurtup lip ktishke, qayaqlarghidur uchurup brip insan
kzidin ghayib qiliwtishke, axirda jin-alwastilar alimmu burun igilep zining
makani qilghan bu seltenetlik uyghur impriyisining paytexti qarabalasaghun
shehirini mengg zining changgilida tutup turushqa urnuwatqanliqini ashkarilap
qoyuwatqandek weyaki biz bu qara niyetlik tebietning mudhishini bayqap
qalghan chghimizmu eytawur, xuddi axirqi minutlarda atidighan oqi tgep
charsiz halda dshmen aldidiki istihkamgha bedinini tutup turup weten azadliqi
chn shhit bolushqa hazir bolghan qehrimanlardek qarabalasaghun sheher
xarabiliqi ustidiki boran-chapqunluq shamallargha kkrikimizni krip turup
murajiet qilduq ey kk tengri, bugun uyghurgha ya lum ya krum
uyghurgha bir mertem neziringni sal, nusret ber! ey yette iqlimgha musapir
bolghan wetensiz uyghurum, bgn sen nede??? Nede sen. uyghurum!
boranliq shamallar yz-kzlirimizge urghan topa-changlar sewebidinmu yaki
yreklirimiz qattiq azablandimu yaki her ikkila sewebtinmu kzlirimizdin
nadametlik issiq yashlar toxtimay tklmekte... qarabalasaghun sheher
xarabiliqidiki qan renglik tupraqqa qoshulup tizdin kzdin ghayib bolmaqta......
Nawada manga bu xarabiliklerdin eyni dewrge ait birer nerse uchrap qalsa, uni
hayatimdiki eng qimmetlik tewerrkm we bayliqim spitide ymde eynek
shshige lip saqlisam, knde ornumdin turup uninggha bir qarisam dgendek
shrin xiyallarni knglmge pkp qarabalasaghun shehirining sheher bu
xarabiliqliride kzlirimge kiriwatqan top-changlarni srtp u yer-bu yerlerni
timtiqlashqa bashlidim. Hazirmu yer yzidin 2-3 mtir ktrlp turghan we
eyni zamandiki sheherning spili ikenlikini niq bilgili bolidighan topa dnglerni
kezdim. Bir chaghda qandaqtur bir qattiq nersining putumgha urulghanliqini
tuydum de putum astidiki belkim qirliq tash bolsa krek dep oylap renlik bilen
qaridim. U tash emes ikki tal tmrning parchiliri bolup chiqti. bu tmr
parchiliri esli sunghan bir dash qazanning qirghaqliri bolup qlinliqi 1.20
santimtir, kengirligi 10 santimtir, xiyali aylanma sheklide ikenlikini perq etkili
bolidu. Dmek buningdin shuni muqerrerleshtrsh tes emeski eyni waqitta
uyghurlarda tmr sanaitini z ichige her xil ishlepchiqirish sanaetlirimu xli
mukemmel derijide rawajlanghan.
52
(Mana axir bir arzuyum bolsimu emelge ashti. Ejdadlirimdin hch bolmisimu manga
qazanning bir puchuqi tegdi emma uni zm izdep taptim. Bu uyghur impriyisi
dewridin qalghan qazanning puchuqini mongghuliyidin tamozhnilarda yoshurup
dgendek tkzp zm bilen bille lip kettim, men hazir bu tmr puchuqini eynek
shshide tewerrkm qatarida yumde saqlawatimen. Mongghuliye sepiridin qaytip
kelgendin kyin qanche qtimlap qolumgha lip uninggha qarighinimni sanap
bolalmaymen. -aptordin)
Tolimu epsus gerche 2004-yili mongghuliye hkmitining qarabalasaghun (ordu

baliq) sheher xarabilirini z ichige alghan orxun wadiliridiki trk medeniy
yadikarliqlarni qoghdash iltimasi birleshken dletler teshkilati pen medeniyet
mehkimisi teripidin testiqlinip xelqaraliq qoghdilidighan tarixiy medeniyet
yadikarliqliri tizimlikige resmiy kirgzlgen bolsimu bu heshemetlik dunyawi
teshkilatning
yaki
mongghuliye
hkmitining
qarabalasaghun
sheher
xarabiliqlirini qoghdash shepqiti txi yitip kelmigen idi.
Qarabalasaghun sheher xarabiliqliri shu qeder buzghunchiliqqa uchurghanki
xarabiliqni ksip otken chighir yollar yaki mongghul charwichilarning sheher
xarabilikliri ichide qoy-kala bqip qaldurghan weyranchiliqliri weyaki kelgndi
tewekklchi kispdiyechilerning asare-etiqiler izdep qalaymiqan kolap
qaldurghan azgallar qedemde dgendek uchrap turatti.
53
Hetta bu yerning nam nishanimu resmiy shekilde birer yerge yzilmighan bolup,
mongghuliye hkmiti sheher xarabiliqigha kiridighan bir yerge bu yerning
uyghur impriyisining paytexti qarabalasaghun sheher xarabisi ikenlikini
bildridighan bir taxtay yasap bkitishkimu qurbi yetmigen. Bgnki knde
uyghurgha wetensizlik her-bir qedemlerde shundaq roshen bilinidiki hetta 1300
yillar ilgiri qurulghan dlitimiz paytextining jismaniy ornini resmiy bir sheklide
atilishqa we qoghdilinishqa ige bolalmaptu.
Gerche biz uyghurlar bilen qrindash bolghan trkiye xelqining dliti trkiye
jumhuriyiti qarabalasaghun sheher xarabilikidin 19 kilomtir yiraqliqtiki kltkin
we bilge qaghan menggtashliri ornitilghan yerlerge bu tarixiy izlarni qoghdash
chn milliyunlighan dollar xejlep mexsus khsh tsaidam (xoshu saydam)
trk medeniyet izliri muzyi qurup we bu yerge baridighan 45 kilomtir tash yol
yasap z medeniyet izlirige sahib chiqiptiki bu shepqetler uyghur impriyisining
paytexti qarabalasaghungha mensup bolmaptu. Biz aptobus bilen qaytish
yolimizda yighin sepiride birge bolghan bir qanche uyghur pshqedem
yazarlirimiz we ziyaliylirimiz bilen ordu baliliq (qarabalasaghun) sheher
xarabiliklirini qandaq qoghdap qlish toghrisida qizghin munaziriler qilishtuq we
axirda twendikidek birqanche nuqtida ortaq bir tonushqa kelduq:
1-Uyghur impriyisining paytexti qarabalasaghun (ordu baliq) sheher xarabiliqliri
birleshken dletler teshkilati pen medeniyet mehkimisi teripidin xelqaraliq
qoghdilidighan tarixiy medeniyet yadikarliqliri tizimlikige kirgzlgenliki chn
birinchidin mongghuliye hkmitining resmiy shekilde qarabalasaghun sheher
xarabilirini qoghdash mejburiyiti bar.
2-Qarabalasaghun sheher xarabiliqliri uyghurlarghila mensup bolmastin trk
dunyasini z ichige alghan ptn dunya medeniyiti we tarixigha tewe tarixiy jay
we bu nuqtidin sheher xarabiliqining qoghdilinishi toluq kapaletke ige qilinishi
krek.
3-Bolupmu gherb elliride paaliyet lip briwatqan uyghur teshkilatlirimiz bu
mesilige jiddiy qarap birleshken dletler teshkilati pen medeniyet mehkimisige
we bashqa xelqaraliq medeniy asare-etiqilerni qoghdash jemiyetlirige iltimas
qilish we mongghuliye hkmitining tedbir qollinishigha kowruk bolushi zrr.
4-Dunya miqyasida uyghur teshkilatliri bir arigha klip zliri teshkil qilghan bir
komitt qurup chiqish we bu komitt mexsus qarabalasaghun sheher xarabilirini
qoghdashni z ichige alghan barliq uyghur medeniy asare-etiqillirini qoghdash
xizmitige mesul bolush we tedbir krsh.
5-Qarabalasaghun sheher xarabisini uyghurning ikkinchi mekkisige aylandurush
teshwiqati lip brish, uyghurlarni mongghuliyining orxun wadilirigha jmlidin
qarabalasaghun sheher xarabilirini ziyaret qilishqa righbetlendrsh we bu
arqiliq uyghur yashliri arisida z tariximizni bilish qizghinliqi qozghash.
54
6-Qarabalasaghun (ordu baliq) sheher xarabiliqliri arqiliq ptn dunyadiki

uyghurlargha z kimlikimizni tonush we tariximizgha ige bolush terbiyisini qanat
yaydurush we bu terbiyilerni bgn uyghurning menpeiti chn xizmet
qildurush.
7-Uyghur wekilliri resmiy shekilde mongghuliye hkmiti bilen qarabalasaghun
(ordu baliq) sheher xarabilirini we mongghuliyidiki bashqa uyghurlargha
munasiwetlik tarixiy jaylarni qoghdash toghrisida diplomatik qanallar chip
qerellik shbet tkzp turush.
8-Bu meqsetlerni emelge ashurush chn uyghur jemiyitidiki soda-sanaetchiler,
iqtisadi barlarni z ichige alghan halda her sahelerni teshkillep meblegh yighish
we yighilghan mebleghlerni qarabalasaghun (ordu baliq) sheher xarabilirini z
ichige alghan mongghuliyidiki uyghurlargha munasiwetlik asare-etiqilerni, tarixiy
jaylarni qoghdashqa serp qilish.
Yuquriqi yeknler bu qtim mongghuliyining orxun boylirida chilghan 3nwetlik oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyi gha uyghur qelemkeshlirige
wakaliten yighingha qatnashqan muhajirettki uyghur yazghuchi, ressam,
tarixchi, senetkarlarning ortaq tonushi asasida yeknlengen ammiwi kchke ige
murajiiti bolup, bu murajietning herqandaq bir uyghurni sygen, uyghurning
tmshini untumighan, ejdadliri bsip tken tmshlerni klechek ewladlargha
bildrshni arzu qilidighan, uyghurning tarixtiki dletchilik meydanida turup
bgnki milliy menpeet chn xizmet qildurush istekliride boluwatqan barliq
uyghur weten syer we millet syerlirining jiddiy oylinishigha we qollishigha
rishidighanliqigha toluq ishenchidmiz.
Ikki boz at aramgahida qayta tnesh

Bu qtimqi sepirimizning tunji we eng axirqi kndiki bkiti- ikki boz at (hoyor
zagal) aramgahigha bir qanche saet aptobusta seper qilghandin kyin yitip
kelduq. Bu bizning ete ulanbatorgha qaytish yolimizdiki mongghul yaylaqlirida
tneydighan eng axirqi bir kchimiz idi.
Bgn kech saet 8 de biz yene her knlki dawam qiliwatqan 3-qtimliq oralaltay qelemkeshliri birliki qurultiyi yighinini chishni dawamlashturduq. Bgnki
yighinda asasliq twendiki uch trlk ishlarni muzakire qilish bkitilgen:
1-Oral-altay qelemkeshliri birlikige eza barliq qelemkeshler merkezliri teripidin
oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyi ning daimiy heyet ezalirini saylap
chiqish.
55
2-Oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyi tarmiqida xelqara qelemkeshler

jemiyitining 5 trlk xizmet komittining biri bolghan til we terjime komittini
qurush we uning mesulini saylap chiqish.
3-Oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyi ning logo- resmiy belgisini bkitish
Uyghur
qelemkeshler
merkizining
reisi
qeyser
zhun
ependining
orunlashturushi boyiche omumiy yighin chilishtin burun yrim saet baldur
yighin chilidighan kigiz yge yandash jaylashqan bir kichikrek xanige yighilghan
uyghur qelemkeshlirining barliq ezalirigha uyghur qelemkeshliri merkizining
xizmetliri, qolgha keltrgen netijiler we mewjut boluwatqan mesililer toghrisida
xizmet doklati brildi. Uyghur qelemkeshler merkizining bash meslihetchisi
doktor dolqun qembiri ependi zining qimmetlik pikir we tekliplirini otturigha
qoydi.
Kech saet 8:30 da bashlanghan oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyi omumiy
yighini nahayiti jushqun keypiyatlar ichide dawam qilip, axirda oral-altay
qelemkeshliri birliki qurultiyigha eza 12 oral-altay tilliq qelemkeshler
merkezliridin yighingha qatnashqan barliq qelemkeshler merkezlirining birdek
qoshulushi bilen stoniye, ottura asiya (qirghizistan), uyghur, trkiye, yaponiye,
wngriye qatarliq 6 qelemkeshler merkezliri oral-altay qelemkeshliri birliki
qurultiyining daimiy heyet ezaliqigha saylandi we bu merkezler bu qtimqi
yighindin qaytip z dletlirige barghandin kiyin z qelemkeshler merkezliride
saylam lip brip, birdin daimiy heyet ezasini saylap chiqip bu yil sntebirde
srbiyining paytexti blgrad shehiride chilidighan xelqara qelemkeshler
jemiyitining 77-nwetlik qurultiyigha namzatlarning tizimlikni tapshurush
qararlandi. Bgnki yighin 2 saetlerche dawam qilghandin kyin yighin axirda
esli bgnki yighinda hel qilishqa bkitilgen qalghan ikki trlk ishni waqit
munasiwiti bilen ete ulanbatorgha barghanda dawamliq yighin ishtirakchiliri bilen
muzakirilishishke klishilip yighinning ayaghlashqanliqi bildrldi.
2011-yili 7-iyul:
Ulanbator shehirige qaytip klish

Mongghul yaylaqlirining sherqiy upuqidin yaylaqni syp ktrlgen quyash
zning hararitini nahayiti htiyat bilen bu gzel zmingha chchiwatqan salqin
seher. Biz seherdila etigenlik nashtini tgetkendin kyin bizni ikki nwet razi
qilghudek
ktwalghan
ikki
boz
at
aramgahidiki
xizmetchilerge
56
minetdarlighimizni bildrp ulanbator shehirige yrp kettuq. aptobusta 6

saettin artuq seper qilghanidi kyin chshtin kyin yerlik waqit saet 2 lerde
ulanbator shehirige yitip klip, biz 2-iyul bir axsham tnigen yultuzluq
mhmanxanigha qaytidin orunlashtuq.
Arimizda yighingha
kelgenlerning ichide
pshqedemlirimizmu xli
sanda bolup, bu bir hepte
mongghul yaylaqlirida uda
dawam qilghan seperler,
yene klip daim zgirip
turidighan nachar hawa
rayi- pizhirghin issiqtin
tartip boran chapqunluq
yaki yamghurluq hl
kchilerde kigiz ylerde
meshke kala tzikini qalap
issinip tneshler bolsun,
weyaki tagh-dirlarni
boylap tash dessep
mangghan tewekklchilik seperler bolsun, yashanghan chonglirimizni xlila
charchitip qoyghan idi.
Hazirqi zamanning hemme htiyajliridin toluq chiqalaydighan we medeniyetning
namayendisi bolghan yultuzluq mhmanxanida biz 2 saet aram alghandin kyin
sayahet ytekchimizning orunlashturushi bilen ulanbator sheher merkizini
ziyaret qilishqa hazirlanduq.
Qizil batur shehirige ziyaret

Bir qanche kn toxtimay yaghqan yamghurdin kyin parlap chiqqan otluq
quyash ulanbator asminidimu zning iyul yidiki pizhirghin aptaplirini sepmekte.
Kp-kk sheher asminida bulutlar xuddi yer yzidiki ademlerdek gahi-gahida
zlirining sayisini tashlap qoyupla qayaqlarghidur aldirashliq bilen yrmekte. Biz
mongghul yaylaqliridin qaytip kelgechkimu bu sheher zning kichiklikige
qarimay kzlirimiz knp ketken sheher medeniyitini simizge qaytidin salmaqta.
biz seper harghinliqigha qarimay biz chn brilgen bgn chshtin kyinki 2
saetlik ulanbator sheher merkizini ziyaret qilish pursitini gheniymet tuttuq.
57
Biz aptobusta olturup sheher merkizige ytip kelduq. Ulanbator anche chong
sheher bolmisimu emma zining yaylaq medeniyitige xas bir merkizi sheherlik
obrazini toluq namayan qilghan bolup, sheherdin anche yiraq krnmeydighan
kp kk dirliq taghlar baghrida doppining chongluqida krnidighan aq chdir
yler kzingizge xuddi taghlarning aq tajisidek jiwirlap krnmekte...
Mongghul szining klip chiqishini tarix we tilshunaslar yenila mongghul tilidin
izdeydu. mongghul dgen atalghu esli mongghul tilidiki shamanlar
qollinidighan munkh-gal (munxgal) dgen szdin kelgen bolup cheksiz otatesh dgen menini bildridu dep qaraydiken. 34 Mongghuliyining paytexti
ulanbator shehri tuul derya wadisigha jaylashqan. Paytextining ismi taki 1924yiligha qeder orgoo yaki khooray (qoray adem yashaydighan qoru jay) dep
atilip kelgen bolup 1921-yili mongghul inqilabini qozghap mongghuliyini xitay
tewelikidin ayrip musteqil mongghuliye xelq jumhuriyitini qurup chiqqan
mongghul baturi damdin skhabaatar 35 (sxa batur) ning namigha atap
ulanbator dep zgertken.
58
Ulanbator (, ulaanbaatar, Ulaanbaatar, ) szi mongghul tilida

qizil batur dgen menini bildridighan bolup uyghur tilidiki batur szi
mongghul tilidimu eynen qollinilidiken. Eger siz ulanbatorgha kirish yolingizda
diqqet qilsingiz nechche kilomtirlap yngidin quruluwatqan chdir we xishksek yler bilen tolghan tar kochilarni, tiz srette kngiyiwatqan sheher etrapi
rayonlirini krisiz. Yqinqi statistikida bildrlshiche ptn mongghuliye
dlitining nopusi 3 milyongha yqin bolup bu nopusning 95% din artuqraqi
ulanbator shehiride yashaydiken.
Bgnki dunyaning bir qutuplishish shamili ulanbatornimu sirtta qaldurmighan
bolup, heshemetlik binalarning anche yiraq bolmighan klenggiside aq kigiz
yler ariliship ketken arqa kochilar weyaki sheherning awat kochilirida krkem
wiwiskilarni sip xridar jelp qiliwatqan mchdonalds rstoranidin tartip
yaponiyining wagamama tiz tamaqxanisighiche, ishqilip siz bu sheherde gherb
we sherqning hemme medeniyet iznalirini kzingizge sighduralaysiz emma bu
qizil batur shehiride siz peqet krmigen mongghuliyegila xas sheher abidilirimu
bar. Bu xasliqning tp misali sheher merkizidiki heshemetlik skhabaatar
meydanidur.
Skhabaatar meydani 1921- yilidiki mongghuliye musteqilliq inqilabining rehbiri,
mongghul yqinqi zaman tarixidiki meshhur shexs skhabaatarning nam
sheripige yasalghan bolup, siz bu yerde ptn sheherdiki eng heshemetlik binani
krisiz. Skhabaatar meydanigha yasalghan uch qewetlik heshemetlik mongghul
parlamnt binasining otturisigha qaturulghan mongghul impriyisining
impratori chinggizxanning we uning kyinki izbasarlirining heykelliri sizge
dunyani titretken mongghul istlasini eslitidu. Bu binaning qarshi teripide sniy
tagh stige ornitilghan mongghul qehrimani skhabaatarning at ustidiki heykili
qed ktrp turidu. Bu heykel sizge nme chn mongghuliyining paytexti
bolghan ulanbatorning szining mongghul tilida qizil batur dep atlishidiki
sirlirini yterlik chshendrp bridu.
3-nwetlik oral-altay qelemkeshliri birliki ning yighini ulanbatorda

netijilik ayaghlashti
Biz qizil batur sheher merkizini 2 saet etrapida ziyaret qilghandin kiyin
yighinning ypilish murasimini tkzsh chn sheher merkizige yqin bir
jaydiki
bayangol
mhmanxanisigha
yighilduq.
yighin
bayangol
mhmanxanisining yighin zalida bashlandi.
59
Xelqara qelemkeshler
merkizining reisi qeyser
zhun ependi bgnki
yighinning tertiplirini
orunlashturghandin kyin
tunji bolup sehnige teklip
qilinghan qazaqistandin
kelgen uyghur tarixchisi
qasim mesumi ependi 20
minut uyghur tarixi
toghrisida zining
teyyarlighan maqalisini oqup
tti.
Arqidin yighin yene z tertipi boyiche aldinqi kndiki yighinda waqit

ytishmigenliki tpeyli bgnge qaldurulghan oral-altay qelemkeshliri birliki
qurultiyi tarmiqida til we terjime komitti qurup chiqish, uning mesulini awaz
brip saylap chiqish muzakire qilindi. Eng axirida hemme qelemkeshler
merkezlirining toluq qoshulup awaz brishi bilen stoniye qelemkeshler
merkizining reisi ktlin kaldmaa oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyi til we
terjime komittining mesulluqigha saylandi.
Ikkinchi mesile oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyi ning logo- resmiy
belgisini bkitish muzakirige qoyulghandin kyin oral-altay qelemkeshliri birliki
qurultiyi ge eza qelemkeshler merkezliridiki barliq ezalarning bu yighingha
qatnishish mumkinchiliki bolmaydighanliqini nezerde tutup, mezkur birlikning
logo-belgisini layihilep chiqishni awwal ptn qelemkeshlerge xewerlendrsh
we kop trlk layihilerni qobul qilip axirda daimiy komitt ezaliri teripidin oralaltay xelqlirige simwolluq belge bolalaydighan logo-belgisini tallap chiqish
bkitildi. Yighin axirida qeyser zhun uyghur qelemkeshler merkizige yngidin
qobul qilinghan ezalargha xelqara qelemkeshler
merkizining ezaliq
guwahnamisini teqdim qildi.
Alqishlar bilen qizghin keypiyatta dawamlishiwatqan yighinning eng axirqi
ypilish szini qilghan qeyser zhun ependi bu qtimqi yighin bizge nahayiti
ehmiyetlik derslerni getti. biz bu yighin arqiliq qrindash mongghul xelqimizni
jmlidin hemmimiz teng ige bolidighan, pexirlinidighan oral-altay xelqlirining tili,
tarixi we medeniyet baghlinishlirini genduq. ejdadlirimiz yashighan bu tarixiy
tupraqlarda xuddi shular yashighandek yashiduq. Mongghuliye eng axiri zining
dmokratik, erkin dlitini qurup chiqti we bu pursettin mana biz bu yerde oralhttp://www.uyghurpen.org/Orxun_Boylirigha_Seper.pdf
60
altay xelqliri yazghuchiliri, tarixchiliri we senetkarlirining tarixiy ehmiyetke ige

bolghan yighinini ghelibilik achtuq. Men bu munasiwet bilen awwal xelqara
qelemkeshler jemiyitining bash prinsipliri bolghan herqandaq bir insanning erkin
yzish we neshr qildurush hoquqliri kapaletke ige boluwatqan dmokratik
mongghuliye dlitige, andin bizni qizghin ktwalghan sahibxanimiz
mongghuliye dletlik medeniyet akadmiyisi we uning mesuli g mend-ooyo
ependige, g mend-ooyo ependining yardemchisi munkhnaran xanimgha, ngiliz
tili terjiman soyolbold ependige chongqur minnedarlighimni bildurmen. Shuni
ytishim zrrki mongghuliyilik dostlarning yardimisiz bu nwetlik yighinning
muweppeqiyetlik tkzlshi mumkin emesti. elwette mning eng axirda
ytidighan minnedarlighim bu yighingha yolni yiraq krmey kelgen barliq
qelemkeshlerge mensup! ishinimenki bu yighinning rohi oral-altay qelemkeshliri
arisida uzun yillarghiche dawam qilidu! axirda hemminglarning qaytish sepirining
ongushluq bolushini tileymen!
Yighinning ypilish murasimi chn szge chiqqan xelqara qelemkeshler
jemiyitining bash katipi hori takeaki yighin ishtirakchilirigha sz qilip: men bu
seper jeryanida mongghul yaylaqlirining jenubidiki gobi chllkliridin bir tal gl
izdep tpishni knglmge putken bolsammu afriqidikige oxshash yenila zm
izdigen glni tapalmidim emma u gldinmu artuq bir nerse taptim- u bolsimu
oral altay birlikining chin dostluqi. Biz seper dawamida yamghurda bolsun yaki
pizhirghin issiqta bolsun daim dgendek kiyimlirimizni almashturup yrp, issiqsoghuqqa chidap, yaylaqmu yaylaq, u taghdin bu taghqa, bu taghdin u taghqa
toxtimay seper qilduq biz seper dawamida zimizni qattiq chniqturduq we bu
seper arqiliq biz hqiqi oral-altay qelemkeshliri birlikining hulini salduq. Men
bizning parlaq klechikimizning barliqigha we qilmaqchi bolghan ishlirimizning
choqum netijilik bolidighanliqigha toluq ishenchidimen.
Eng axirda mongghuliye dletlik medeniyet akadmiyisining mesuli sahipxan g
mend-ooyo ependi yighin ehlige xoshlishish szi qilghandin kyin
3-nwetlik oral-altay qelemkeshliri birliki qurultiyi ning yighini resmiy
ayaghlashqanliqi lan qilindi we yighin ehli bir- birliri bilen xoshliship, z-ara
yaxshi tileklirini bildrshp yighin zalidin ayrildi.
Mongghuliyidiki uyghurlar
Miladi 843-yili orda baliqni paytext qilghan uyghur impriyisi zawalliqqa
yzlengendin kyin uyghurlar sherq, jenub we gherbiy jenub uch ylinishke
bolunup kchp, sherqiy ylinishi xitayning sriq deryasining junublirighiche,
jenubiy ylinishi kengsu we kknur (hazirqi xitayning gensu qinghai lkiliri)
61
giche, gherbiy ylinishi hun we trk impriyiliri dewrliridin tartip tengri tghining
jenub we shimallirida turpan, tarim wadilirini z ichige alghan keng zminlarda
yashap kelgen yerlik toqquz oghuz (uyghur) qebililiri bilen birliship idiqut uyghur
dlitini we qaraxaniylar dletlirinini qurup uyghurning dletchilik tarixining yngi
sehipilirini achidu.
Hazir bgnki mongghuliyide eng az bolghanda texminen 5 ming etrapida
uyghurlar yashaydu. Ular asasliq mongghuliyining gherbiy qismidiki rusiye we
xitay bilen 40 kilomtir chgridash bolghan altay taghlirining sherqi blgige
jaylashqan bayan lgey (lgii) aymighi we xobda, zapxun qatarliq sheherlerni
merkez qilip qazaqlar bilen ariliship olturaqlashqan, yene az bir qisim uyghurlar
ulanbator shehiride yashaydighan bolup, uyghurlarning eng deslepki ewladliri
19-esirning axirlirida manju-xitay zulumdin qchip, tirikchilik qilish yollirini izdep
atush, qeshqer, xoten, aqsu qatarliq yurtlardin kchp kelgen.
Uyghurlar eyni zamanda mongghuliyige uyghurning tamaqliri, yza igilik we
qurulush qatarliq her xil hner-kesiplirini zliri bilen bille mongghuliyige lip
klip charwichi mongghul xelqi we hkmitining qizghin qarshi lishigha sazawer
bolghanliqni mongghuliyide tughulup chong bolghan, 1957-yili mongghuliyidin
wetenge qaytqan abduraxman ebey ependi zning we barliq mongghuliyide
yashighan uyghur jamaitining hayat serguzeshtillirini z bshidin tken
kechrmishlirige birleshtrp yazghan mongghuliyidin wetinige qaytqan
uyghurlar namliq maqaliside sherhleydu. 36
Eng axirqi sz
Bu yighin ayaghlashti. Bu yighin mongghul yaylaqlirida-uyghurning ata tupriqi
orxun boylirida bir hepte dawam qilip, yighingha qatnashqan oral-altay
qelemkeshlirining qelbige jmlidin uyghurning yrikige chongqur hayajanlarni,
tolup tashqan arzu-armanlarni, untulghusiz eslimilerni qaldurup ayaghlashti...
Bu yighin bizge bir qimmetlik dersxana, uyghurning klechikige arzu-midlerni,
qutulush yolimizda yngi nishanlarni ata qilghan bir tarixiy ehmiyetke ige yighin
boldi. Xuddi biz bu yil fwralda uyghur qelemkeshliri merkizining tarixtiki hun
bowilirimizning hazirqi dliti wngriyining paytexti budapshtta tkzgen
yighinigha oxshash bizge bgnki knde uyghurning yalghuz emeslikini, tarixtiki
kshende dshminimizge qarshi turalaydighan bir kchlk birliksepke ige tarixiy
qan-qrindashlirimizning bu dunyada mewjutluqini, biz bilen her waqit bir septe
turidighanliqini qaytidin esletkinige oxshash bu nwetlik yighindimu eynen
tekrarlandi
62
Meyli biz qizil batur shehiridiki heshemetlik yultuzluq mhmanxanilarda bolayli

yaki kltkin, bilge qaghan menggtash abidilirini ziyaret qilayli yaki
xaniweyranchiliqta z mewjutluqini mkcheygen dnglkler arqiliqla bildrp
turidighan uyghur impriyisining paytexti ordu baliq (qarabalasaghun) sheher
xarabilirini ziyaret qilayli yaki bolmisa gzel mongghul yaylaqlirining u yer-bu
yerliride peyda bolup qalghan zitqu chighir yollarni boylap xiyal deryasigha
gherq bolup sktte mangayli, her kallida her bir deqiqide birla soal
wijdanimizni tilghidi u bolsimu ey uyghur, sning kelgsi teqdiri-qismiting
qandaq bolar? Yaki miladi 843- yilidikidek uyghur serkerdisi kl buqning
wetinige asiyliq qilip qirghizlarni bashlap klip z wetinini gumran qilghinidek
yaki 1678- yili islam tonini kiygen ishan apaq ghoja junggharlarni (oriyat
mongghulliri) bashlap klip seidiye uyghur xanliqini munqerz qilghinidek weyaki
1877- yili 5- ayning 30- kni eng axirqi bir nwet manju-xitay ishghaliyetchi
kchlirini sherqiy trkistan tupriqidin qoghlap chiqarghan we 10 yil musteqil
dlet sorighan qeshqeriyining emir bedlet yaqup begni korlida xotenlik niyaz
begning zeher brip ltrginidek we bu sewebtin uyghur wetinining tunji nwet
zl-ksil mustemlikige chshshige lip barghan tiragdiyilerdek- uyghurning
pushtidin trelgen melunlar sni yene qaysi otlargha tashlap kydrer?!
63
Sen bgnki halitingde qanche uzaq zulumgha mehkum bolup yasharsen? shu
qutluq knni- z dlitingni eslige keltrp dunyada bir millet we dlet spitide
bgn zng yashawatqan ana wetiningde z zmininggha, tilinggha,
bashliqliringgha zng xojayin bolup yashaydighan uyghurning musteqil dletke
rishidighan knliri qachan kler?! yeneyene tebiiyki bu jawabsiz qalghan
soraqlargha jawab tpish armanliri bilen yqinqi yz yildin buyan uyghur
wetinining azadliqi chn hayatlirini teqdim qilish bedilige kresh qilghan
kreshchan ejdadlar rohining bgn biz tawap qiliwatqan uyghur impriyisining
paytexti ordu baliq xarabiliqliride, her bir uyghurning qelbliride wijdan soraqliri
bolup qaytidin namayan bolmaqta
Bu dunyada lmeydighan ulugh hkmdarlar yoq, eng kchlk
impriyilermu haman gumran bolup kyinki ewladlarning xatirisidin
ghayib bolidu emma insaniyetning tarixi insanlargha tewe bolup
hayatliq dawamlishidiken, insan ejdadlirining tarix musapiside yaratqan
eqil-paraset jewherliri, medeniyet ang qurulmiliri, medeniy we tarixiy
mirasliri bgnki insanlarning hayatida z rolini dawamliq eks ettrp
turidu. 37
Bir milletning tarixi u z tmshining eynikidur. U eynekke qarap z
tarixini yaxshi genmigen, tarixida z beshidin tkzgen sawaqliridin
ibret almighan millet kelgsi chn z tarixini yaritalmaydu!
Bu yazmamning eng axirqi szi spitide bu nwetlik uyghur qelemkeshliri
merkizining sahipxanlighi bilen tkzlgen 3-nwetlik oral-altay qelemkeshliri
birliki qurultiyi ning ghelibilik ayaghlashqanliqini chin yrikimdin qutluqlaymen!
uyghur qelemkeshler merkizide xalis pidakarliq qiliwatqan qeyser zhun ependi
qatarliq dostlargha, sepdashlirimgha minnedarlighimni bildrimen we bu
munasiwet bilen tximu kop uyghur yazarlirining bu sepimizge qoshulushini,
millet biz bu bir ewladqa ykligen wijdaniy buruchlarni birlikte ada qilish yolida
qolni-qolgha tutushup uyghurning parlaq etisi chn yngi seperge atlinishini
semimiyetlik murajiet qilimen.
Oqurmenlerge rehmet!
2011- yili, awghust
Ulanbator, Almuta, London
64
Neshir hoquqi qoghdilidu. Aptorning emgikige hrmet qiling!

Mezkur maqalining tordiki muqim adrsi:
http://www.uyghurpen.org/Orxun_Boylirigha_Seper.html
Paydilanghan menbeler:
1
Birleshken dletler teshkilati pen medeniyet mehkimisi torbkiti: orxun wadisi medeniy yadikarliqlar
rayoni [UNESCO World Heritage List Orkhon Valley Cultural Landscape]
http://whc.unesco.org/en/list/1081
2
zlmes tarixiy rishte: uyghur hun qelemkeshlirining donay deryasi boyida yangratqan dostluq
sadasi (wngriyining paytexti budapshtta tkzlgen 2-nwetlik xelqara qelemkeshler uyghur
merkizining yighini toghrisida edebiy xatiriler) http://www.uyghurpen.org/uzulmes_tarixiy_rishte.html
3
Mongghul shair Mend-Ooyo ependining torbkiti: http://www.mend-ooyo.com/default.aspx?p_id=1
Uyghur medeniyitining mongghul medeniyitige krsetken tarixy tesiri toghrisida deslepki izdinish:
http://www.uyghurpen.org/Uyghur_medeniyitining_mungghul-medeniyitige-korsetken_tesiri.pdf
5
Uyghurmongghul yziqi kyinki aydin bashlap resmiy yziq spitide qollinilidu [Uighurjin mongol
script will go for official use from next month]: http://www.infomongolia.com/ct/ci/954/
6
Naymanlar yaki nayman szi chinggizxan dewrliride altay taghlirining gherbide yashaydighan sekkiz
oghuz qatarliq trk qebililirining mongghul tilida atilishidur. http://en.wikipedia.org/wiki/Naimans
65
Chingizxan (Temjin Chin Tomur batur) ning qisqiche terjimhali:

http://en.wikipedia.org/wiki/Genghis_Khan
8
Shaman dini toghrisida [About Shamanizim]

http://www.mongolianshaman.com/index.php?option=com_content&view=article&id=50&Itemid=54
9
Shaman dinining tarixi [History of Shamanizim]

http://www.shamanicjourney.com/article/5947/history-of-shamanism
10
Mongghuliyidiki bir shaman dini murasimliridin krnshler - kk tengrige ibadet qilish (youtube sin
filimi) [Mongolia Shaman ritual practices -pray for the Kok Tengri]
http://www.youtube.com/watch?v=9gboEzqc960&
11
Mongghuliyidiki shaman diniy tiqadi [Shamanizim in Mongolia]

http://www.altaimongoliatravel.com/index.php?module=menu&cmd=content&menu_id=525
12
Xarezim shahliqi: http://en.wikipedia.org/wiki/Khwarezm_Empire
13
Grmaniyide tughulghan rusiyilik trkolog alim Vasily Vasilievich Radlovmu testiqlaydu:

http://en.wikipedia.org/wiki/Wilhelm_Radloff
14
Birleshken dletler teshkilati pen medeniyet mehkimisi teripidin orxun wadisi medeniy yadikarliqlar
rayoni dgen nam bilen 2004- yili qoghdilidighan dunya medeniyet yadikarliqliri tizimlikige kirgzlgen.
[UNESCO Culture World Heritage List Orkhon Valley Cultural Landscape]
http://whc.unesco.org/en/list/1081
15
Skhabaatar meydani:
http://www.mongolianart.de/01_mongolian_art/president_of_mongolia_tsakhiagiin_elbegdorj.htm
16
Erdene Zuu yz bayliq dgen menini bildridu.
17
Qaraqurum Erdene Zuu butxanisi [The Erdene Zuu Monastery]

http://en.wikipedia.org/wiki/Erdene_Zuu_monastery
18
Qaraqurum http://www.bluemongolia.com/kharakhorum.html
19
Uyghur qedimiy yazma yadikarliqliridin tallanma dgen kitabning 24, 25, 26- betlirige qaralsun.
kitabni tzgchiler abduqyum ghoja, tursun ayup, israpil ysp. 1983- yil shinjang xelq neshriyati,
rmchi. Kitab nomuri: M7098.55
20
Sherqiy trk xaqanliqi: http://www.heavengames.com/cgibin/forums/display.cgi?action=ct&f=10,5596,1590,all

21
Qedimki trk yziqi 38 din 40giche herip-belgilerdin terkib tapqan bolup atilishi herxil. Bu yziqta
oyulghan menggtashlar mongghuliyidiki orxunynsey derya wadisidin tpilghanliqi chn orxunynsey yziqi dep atalghan bolsa bu yziqning shekli shimaliy yawropada qollinilidighan rnik
yziqighimu oxshaydighanliqigha qarap uni rnik yziqi yaki turk-rnik yziqi depmu ataydu.
22
Bu heqte kona tangname 194- jildida twendikiche xatiriler ptlgen: kltkin wapat bolghandin
kyin shuenzong xan jin wuzhangjun unwani bilen zhang quyu we duguan langzhung unwanliq
luyshianglarni xanning mhri bsilghan teziyename bilen (trk xanliqigha) ewetti we menggtash tiklidi.
Xanning oz qoli bilen yzip bergen teziyenamisi oyduruldi. Yene bu heqte yngi tangname2 ning 215jildida mundaq xatiriler bar shuenzong xan mahir neqqashtin 6 kishini trk xanliqigha ewetti. Ular trk
xanliqida ezeldin krlp baqmighan heyran qalarliq suret-neqishlerni oydi. Bilge xaqan buni krp
66
tesirlengenlikidin tximu qayghu urdi. uyghur qedimiy yazma yadikarliqliridin tallanma dgen
kitabning 62-63 betler.
23
Uyghur qedimiy yazma yadikarliqliridin tallanma dgen kitabning 77, 78, 79- betliridin lindi.
24
Uyghur qedimiy yazma yadikarliqliridin tallanma dgen kitabning 100,, 101, 102, 103- betlerge
qaralsun.
25
Bayanchur khan (Moyunchr) http://en.wikipedia.org/wiki/Bayanchur_Khan
26
Bayanchur Khan (Moyunchr) http://en.wikipedia.org/wiki/Bayanchur_Khan; Qutluq Bilge Qaghan

(Guli Peilo) http://en.wikipedia.org/wiki/Kutlug_I_Bilge_Kagan
27
Uyghur qedimiy yazma yadikarliqliridin tallanma dgen kitabning 114, 115, 116-betlerge qaralsun.
28
Orxun deryasi: http://en.wikipedia.org/wiki/Orkhon_River
29
Trkiye trt haber agntliqi xewiri - mongghuliyide uyghurlargha ait mazar (Moolistan'da Uygurlara
Ait Mezar): http://www.trt.net.tr/Haber/HaberDetay.aspx?HaberKodu=32574266-a5f6-45ae-a165906ab76e2a83
30
Uyghurlar kim we qelemkeshler jemiyiti nimini bildridu? [Who are the UYGHURS and what is the
PEN?] By G Mend-Ooyo Mongolian poet and writer:
http://www.uyghurpen.org/uyghurs-and-pen.html
31
Uyghur impriyisining paytexti ordu baliliq (sheher baliliq) shehri toghrisida:

http://en.wikipedia.org/wiki/Ordu-Baliq
32
10- esirde yashighan uyghur alimi mehmud qeshqiri zining trkiy tillar diwani kitabida baliliq
szining sheher dgen menisini bildurdighanlighini bayan qilghan aptordin.
33
Orxun Uyghur xanliqining qisqiche tarixi: http://www.uyghurpen.org/Orkhun-Uyghur-Khanliqiningqisqiche-tarixi.pdf

34
Mongghul ismining klip chiqishi: http://www.mongolianviews.com/2009/07/meaning-of-namemongolia.html

35
Damdin Skhbaatar ning terjimihali ( ):

http://en.wikipedia.org/wiki/Damdin_Skhbaatar
36
Mongghuliyidin wetinige qaytqan uyghurlar; Aptori abduraxman ebey. Baghdash tor bkitining
munber sehipiside lan qilinghan. Bu maqale esli shinjang medeniyiti zhurnilining 2010- yili 4- sanida
lan qilinghan. Mezkur maqalining baghdash torbkitidiki tor adrsi:
http://www.uyghurensemble.co.uk/en-html/Mungghuliyedin_wetinige_qaytqan_uyghurlar.pdf
37
Uyghurlar we uyghurlarning kimliki toghursida [Uyghurs and Uyghur Identity by Dolkun Kamberi];
Sino-Platonic Papers, 150 (May, 2005): http://www.sino-platonic.org/complete/spp150_uyghurs.pdf
67

Orxun Boylirigha Seper

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Orxun Boylirigha Seper

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Orxun Boylirigha Seper |

| Maqale aptori Aziz Isa | www.uyghurpen.org