1

2
İçindekiler…
Editoryal
Jack Yakup Araz.........................................4
diyalektik
ODTÜ Fizik Topluluğu‟nun Tüm Doğa Âşıklarına
Sunduğu Bilim, Felsefe ve Sanat Dergisi
ODTÜ‟de Astronomi ve Astrofizik Sayı: 2 Mayıs 2010
Halil Kırbıyık..............................................5

Bilim Camiası için Mıntıka Temizliği Editör

Mehmet Ali Olpak...................................10
Jack Yakup Araz
Treni Kaçırmadık!
Gürcan Demirci........................................15
Tasarım, Sayfa ve Kapak Düzeni
Yuri Gagarin ve 12 Nisan 1961
Beste Baltepe, Ferhat Demirci,
Gizem Kocakuşak‟ın derlemesi.............18 Jack Y. Araz
50. Yılında Lazer
Soner Albayrak‟ın derlemesi..................21 Yazı Kurulu
Atom ve Molekül Topakları Halil Kırbıyık, Mehmet Ali Olpak,
Şakir Erkoç................................................23 Gürcan Demirci, Şakir Erkoç,
Namık Kemal Pak, Ahmet Beyaz,
Mikro Evrenin Gizemi: Kuantum Teorisi Cemil Güzey, Ahmet Antmen,
Namık Kemal Pak....................................32 Mert Demir, Pınar Nurhan,
Hazal Gülşan, Jack Y. Araz
Basitlerdeki Karmaşıklıklar
Ahmet Beyaz.............................................43
Çizerler
Ben Benim!!!
Cemil Güzey.............................................46 Nihal Tarkan, Cevdet Kabal

Kent İnsanı
Ahmet Antmen.........................................50 Diyalektik Ekibi

Tek Yumurta Tekizi Hakan Gündüz, Gürcan Demirci,

Mert Demir................................................53 Tuğba Andaç, Refik Tuzaklı,
Soner Albayrak, Cansu Seyhan,
Diyalektik Değildir Hiçbir Acı Yağmur Gönül
Pınar Nurhan............................................56

Pyotr İlyich Tchaikovsky Reklam Koşulları:

Beste Baltepe‟nin derlemesi....................57
Arka Kapak: 800 TL
Adamın Teki Arka İç Kapak: 700 TL
Ön İç Kapak: 800 TL
Hazal Gülşan............................................60
İç Sayfalar: (Tam) 500 TL,
(Yarım) 300TL.
Rüya ve Gül
Jack Yakup Araz.......................................61
İletişim

diyalektikekibi@gmail.com

3
EDİTORYAL

Balkonda oturup bir bardak çay yudumlarken manzarayı seyretmek… Ne kadar

karmaşık olabilir ki? Uçan kuşlar, batan güneş, bacası tüten evler… Basit bir düzen hâkim
dünya yüzeyindeki hayata… Ne kadar hoş değil mi? Peki ya kuşun kanat çırpmasından
dolayı çalkalanan hava giderek kaotik bir hale gelerek bacadan çıkan dumanı döndürme-
ye başlayıp su buharı yoğunluğunu belli bir bölgede arttırırsa? Yoğunlaşan su buharı ba-
tan güneş ışığını gökkuşağına dönüştürürse? Basit mi? Çayınızı karıştırırken yükselen çay
yaprağı parçacıklarının bir saniye sonra nerede olacağını sorsam peki? Ya da daha basit
bir soru… Neden lanet olası hayat bu şekilde? Sorulacak birçok soru ama verilecek çok az
cevap var… Gözlerimizle, burnumuzla, kulaklarımızla algıladığımız basit dünya aslında
o kadar karmaşık ki. Sanırım bu karmaşıklığı anlatmak için kullanabileceğim en güzel söz
“Tanrı evrende zar atmaz!” olacaktır. Fiziğin bu akıllara zarar gidişatı Einstein‟ın bile ha-
yallerinde kurduğu karmaşayı aşmıştı. Artık parçacıkların abuk subuk hareketi gerçekten
saçma sapan bir hal alarak zamanın uzayla yaptığı birleşimin dahi ötesine geçmişti… Bir-
de bu birleşmiş uzay - zamanı kuantum mekaniğinin eşsizliğiyle beraber düşünsenize!
Daha günlük olgulardan gitsek daha iyi sanırım, sosisli sandviç gibi… Üstüne döktüğü-
nüz mayonez mesela, nasıl oluyor da böyle şekil alabiliyor? Bu soru Casimir‟in de aklını
bayağı kurcalamıştı. Vakumdaki (göreli bir “boş”luk tabi) yüksüz plakaların durduk
durmadık yerde birbirine kuvvet uygulaması gibi enteresan bir yere mayonezden yola çı-
karak gelmek eminim sosisli sandviçin soğumasına sebep olmuştur… Fiziği bir kenara bı-
rakıp felsefeye laf atmaya kalkacak olursak işimiz bayağı zorlaşacaktır. Ağzımızdan çıkan
her kelimeye dikkat etmemiz gerekecek yoksa düşündüğümüz için var olduğumuz kanı-
sına varabiliriz. Tabi fonksiyon kümelerinin arasında hangisi görüntü hangisi gerçek diye
kafa patlattıktan sonra insan eminim var olmak ister. Millete bu kadar laf attıktan sonra
kendimi acındırmak için ben kimim ki de diyebilirim. Gerçek ben, ben miyim yoksa ben
sadece bir mağara duvarına çarpan gölge miyim? Belki de gerçek ben aslında ideal bir ev-
rende benim ağır çekimde ona koşarak kavuşmamı bekliyor… Kim bilir… Gerçi son za-
manlarda bunlar çaldığınız gitardan daha karmaşık sayılmaz… Bir Mi‟nin büyük bir pat-
lamaya sebep olduğunu düşünebiliyor musunuz? Ya da dörtten fazla boyut yaratabildi-
ğini… Tamam, belki bunu tek boyutta parça parça tellerin birbirleriyle birleşerek ve ayrı-
larak yarattıkları titreşim olarak hayal etmemiz gerek ama bu benim beklide Fa Diyez Ma-
jör olduğum gerçeğini değiştirmiyor… Anlayacağınız o ki, çayım soğuyor. Bu sayıda kar-
tuşumuz yettiğince hocalarımızın ve sizlerin basit olgusuna bakışını ve diğer konulardaki
düşüncelerini aktarmaya çalıştık. Karmaşıklıkların bilgiye olan ebedi aşkınızı söndürme-
mesi dileğiyle…

Jack Yakup Araz

ODTÜ Fizik Topluluğu

4
 ODTÜ’de Astronomi ve Astrofizik
15 Kasım 1956 yılında Mimarlık
Fakültesi ile öğretime başlayan Orta Doğu
Teknik Üniversitesi, 1956-1957 ders yılında
İdari İlimler, Fen Edebiyat ve Mühendislik
Fakülteleri ile öğretim alanlarını genişlet-
miştir.
ODTÜ Fizik Bölümü, Fen Edebiyat
Fakültesi bünyesinde 1960 yılında faaliye-
te geçmiştir. Ankara Üniversitesi Matema-
tik-Astronomi alanında yetişmiş olan
Doç.Dr. Bedri Süer, Fizik Bölümü‟nün
kuruluşunu takip eden yıllarda (1962)
ODTÜ Matematik Bölümündedir ve Ma-
tematik Bölümü içinde astronomi dersleri
vermeye başlar. Küresel astronomi ve
İstatatistiksel Astronomi gibi seçmeli ders-
ler verir. Amaç disiplinlerarası eğitim ve
araştırmayı güçlendirmektir.
ODTÜ yeni bir anlayışla kurulmuş-
tu. Geleneksel matematiğe dayalı astro-
nomi yerine fizik-matematik bilgisine da-
yalı astronomi-astrofizik çalışmanın Tür-
kiye‟deki astronominin ilerlemesi ve dün-
yadaki yenilikleri takibedebilmek için ge-
rekli olduğuna inanılıyordu.
1968 yılında Prof.Dr. Dilhan Ezer‟in bir yıl,
1969 yılında Prof.Dr. Paris Pişmiş‟in altı ay
süreyle ODTÜ‟ye gelmeleriyle Fizik Bö-
lümü‟nde astronomi-astrofizk eğitimi baş-
lar. 1968 yılında Dilhan Ezer son sınıf Fizik
öğrencilerine bir astrofizik dersi açar. Ders
ilgi görmüştür. Fizik öğrencileri öğrendik-
leri fiziğin yeni bir uygulama alanını keş-
federler. Yıldız yapıları, evrimleri gibi ko-
nuların tamamen fizik uygulaması oldu-
ğunu gören öğrenciler heyecanlanırlar.
Yeni öğrendikleri kuvantum fiziği, nükleer
fizik gibi konuların uygulandığı ve yer
bulduğu büyük ve muhteşem bir alan
vardır önlerinde. Paris Pişmiş, yıldızlar-
dan ziyade galaksiler üzerine ihtisaslaşmış
bir hocaydı. Galaktik astronomi adıyla bir
lisansüstü ders açar. Hatırlanacağı gibi bu
yıllarda radyo astronomi de hızlı bir ge-
Halil Kırbıyık
Prof.Dr. Halil Kırbıyık, 1968 ODTÜ Fizik Bölümü’nden
lisans; İngiltere-Sussex Üniversitesi’nden 1971 de yüksek
lisans, 1974 de doktora derecelerini aldı. Yıldız atmosfer-
leri, yıldızlarda dönme, yıldızlarda salınımlar gibi konu-
larda araştırmaları vardır. Ulusal ve uluslararası mesleki
derneklerin üyesidir. Fizik Bölümü Başkan yardımcılığı,
Fen Edebiyat Fakültesi Dekan yardımcılığı ve Dekanlık
görevlerinde bulunmuştur. 2007 den beri TUBİTAK
Ulusal Gözlemevi (TUG) Yönetim Kurulu Başkanlığı’nı
yapmaktadır.1968 de başladığı ODTÜ deki görevini
sürdürmektedir.
lişme göstermiş; İkinci Dünya Savaşı radar
teknolojisi bu alana kaydırılmıştır. Paris
Pişmiş‟in açtığı lisansüstü derse Fizik Bö-
lümü‟nden Halil Kırbıyık, Mehmet
Çokesen dışında radyo antenler üzerinde
çalışan bazı Elektrik Mühendisliği öğrenci-
leri de ilgi gösterir ve dersi alırlar.
Prof. Dr. Dilhan Ezer-Eryurt OD-
TÜ‟de astrofizik çekirdeğini oluşturmayı
hedeflemektedir. Doç. Dr. Bedri Süer buna
sıcak destek vermektedir. 1968 Haziranın-
da mezun olan Halil Kırbıyık‟da asistan
olarak girmiş ve astrofizik alanında çalış-
maya başlamıştır. 1968 yılı yaz aylarında
ODTÜ Fizik Bölümü‟nde bir hareket baş-
lar. Hareketin amacı tüm Türk Astronom-
larını biraraya toplamak ve ilk Türk Ast-
ronomi Sempozyumunu gerçekleştirmek-
tir. Prof. Dr. Dilhan Eryurt öncülüğünde
çalışmalar başlatılır ve başarılı bir toplantı
gerçekleştirilir. Toplantı, 25-28 Eylül 1968
tarihlerinde yapılmıştır. Toplantıya otu-
zun üzerinde katılım olmuştur. İstanbul,
İzmir ve Ankara‟dan katılımcılar vardır.
İlk Ulusal Astronomi toplantısına bu dere-
ce bir katılım olması bizleri çok memnun
etmiş ve mayanın tutacağı izlenimini ver-
miştir. Ne de olsa Nasrettin Hoca‟nın to-
runlarıyız. Ya tutarsa diye düşünmenin
kime ne zararı olabilirdi ki. Ama faydasını
gördük. Bu bir başlangıç oldu ve bugün
benzeri toplantıların 17. si bu yıl Çukuro-
va Üniversitesi‟nde yapılmaktadır.
1970 yılının ortalarında Doç.Dr. Hakkı
Ögelman Fizik Bölümü‟ne katılır. Hakkı
Ögelman‟ın açtığı yeni bir lisansüstü ders
5
ile öğrencilerin ufku daha da genişliyordu.
Kozmik ışınlarla ilgili olan bu ders(Yüksek
enerji fiziğine giriş) öğrencilerin fizik ve
astronomi bilgilerini birleştirmelerini ve
bu çalışmaların deneysel olarak ülkemizde
de yapılabileceğini öngörmelerini sağlı-
yordu. ODTÜ Fizik Bölümü‟nde ilk astro-
fizik yüksek lisans öğrencisi H.Kırbıyık,
programın ortasında, 1971 yılı Eylül ayın-
da, yüksek lisans ve doktora için İngiltere
(Sussex Üniversitesi) ye gönderilir.
H.Kırbıyık, yüksek lisans ve doktora yap-
mış olarak Temmuz 1974 de bölüme dö-
ner.
1973 yılında Prof.Dilhan Ezer de-
vamlı eleman olarak ODTÜ Fizik bölü-
mü‟ne katılır. Yine 1970 li yıllarda ODTÜ
astrofizik grubu öğretim üyesi kadrosuna
Dr. Tümay Tümer, Dr. Edward Utiger,
Frank Barmore ve Dr. Jean Swank gibi
yerli ve yabancı astrofizikçiler de katılmış
ve değişik sürelerle eğitim ve araştırma
etkinliklerine katkılarda bulunmuşlardır.
Yanı sıra, yine bu yıllarda Ümit Kızıloğlu,
M. Emin Özel, İlhami Yeğingil, Aysel İb-
rahim ve Serpil Ayaslı gibi lisansüstü öğ-
rencileri gruba dinamizm katıyordu. OD-
TÜ‟de ilk astrofizik doktorasını M.Emin
Özel ( 1977) ve ikincisini de Ümit
Kızıloğlu (1978) alıyordu. 1978 yılı verimli
geçmiş ve takiben, İlhami Yeğingil, Serpil
Ayaslı ve Aysel İbrahim‟de doktoralarını
bu yıl tamamlamışlardır. Bundan sonraki
yıllarda sırasıyla Nilgün Kızıloğlu(82),
Necati Özkara(84), Faruk Tokdemir(85),
Rikkat Civelek(87), Akif Esendemir ve
Murat Alev(89), Altan Baykal(91), İbrahim
Küçük(93), C. Berrin Erol(96), Mutlu Yıldız
(96), Aşkın Ankay ve Ünal Ertan(2002), S.
Çağdaş İnam(04) ve Özgür Taşkın(05)
doktoralarını alan astrofizik grubu üyele-
ridir. Bunların dışında çok sayıda öğrenci-
ye yüksek lisans tezi yaptırılmıştır.
1974-75 yıllarında Prof.Dr. D.Eryurt‟un
bilgisi dahilinde bir sayfalık bir duyuru
hazırlandı. Duyuruda Fizik Bölümü‟nde
açılacak iki dönemlik “Genel Asstronomi”
dersinden söz ediliyor ve tüm üniversiteye
açık olduğu söyleniyordu. Bildiriyi hazır-
layan H.Kırbıyık ve M.E. Özel tüm üniver-
siteye elden dağıtmış ve yeni açılacak
dersten haberdar etmişti. İlgi duyan tüm
öğrencilere açık olduğu belirtilen derse,
Sosyal Bilim öğrencilerinden çok az talep
olmuş, fakat fen ve teknik bölümlerden
oldukça yoğun ilgi gösterilmişti.
Prof.Dr. Hakkı Ögelman, izinli olarak,
1976-77 yılında Çukurova Üniversitesi‟ne
gitmiş; orada astrofizik çalışmalarını baş-
latmıştır. Dr. İ. Yeğingil ve Dr. M. Emin
Özel‟de Çukurova astrofizik grubuna
katılmışlardır.
ABD-Michigan Üniversitesi‟nde,
1979 doktora derecesini alan Selçuk Ba-
yın,1980 yılında, İngiltere-Manchester
Üniversitesi‟nde doktorasını tamamlayan
Osman Demircan seksenli yılların ilk yarı-
sında, ABD‟de doktorasını bitiren Ali
Alpar doksanlı yılların ilk yarısında ve
İngiltere-Sussex Üniversitesi‟ne doktora
yapmak üzere gönderilen ve 1998‟de
dercesini alıp dönen Sinan Kaan Yerli de
ODTÜ Astrofizik grubuna katılırlar. Bun-
ların dışında; 1997 yılında ABD‟de dokto-
ra derecesini alan Şölen Balman da gruba
dahil olmuştur.
6
 ODTÜ astrofizik grubunun bazı
üyeleri geçici veya kalıcı olarak başka üni-
versitelere gitmiş ve gittiklere yerlere OD-
TÜ anlayışında eğitim ve araştırma etkin-
liklerini götürmüşlerdir. Söz edildiği gibi
bir grup Çukurova Üniversitesi‟ne, İ. Kü-
çük Kayseri- Erciyes Üniversitesi‟ne, Mut-
lu Yıldız Ege Üniversitesi‟ne, Ünal Ertan
ve Ali Alpar Sabancı Üniversitesi‟ne geç-
mişlerdir.
Görüldüğü gibi yetmişli yıllarda
sayısal olarak küçük bir çekirdek şeklinde,
fakat bilimsel bakımdan oldukça etkin
olan astrofizik grubu, o yılardan başlaya-
rak lisans eğitimi yanında yüksek lisans ve
doktora eğitimine de önem verir. Grup
kısa zamanda büyümüş ve kritik kütleye
erişerek çok sayıda yüksek lisans ve dok-
tora tezleri yaptırmıştır. Bilimsel araştırma
ve yayınlarda ise uluslararası düzeyde
hem sayısal hem de okunurluk bakımdan
iyi bir yer edinmiş ve dünyadaki gelişme-
leri daima çok yakından izlemişlerdir.
ODTÜ‟deki astronomi çalışmaları
hem kuramsal hem de gözlemsel veya
deneysel olarak sürdürülmüş ve sürdü-
rülmektedir. Öğrencilerin uygulama ve
pratik çalışmalar yapmalarına olanak sağ-
layacak küçük bir üniversite rasathanesi
de düşünülmüş ve Ekim 1990 da hizmete
giren, 40 cm çapında aynası olan bir teles-
kopla, ODTÜ Fizik Bölümü Gözlemevi
kurulmuştur. O günkü koşullarda Ülke-
mizin ikinci büyük teleskobu ünvanını
taşıyordu.
Esasen daha evvel, H. Ögelman,
Ed. Utiger, Ü. Kızıloğlu ve M.E. Özel Yer-
leşkede bir yer seçmiş ( Yalıncak civari ) ve
Gözlemevi binası subasmanı seviyesine
kadar yapılmıştı. Ne var ki, Ankara‟nın
batıya doğru fazla ilerlemesi, ışık kirliliği-
ni artırmıştı. Muhtemelen buradaki yerden
o nedenle vazgeçildi. Teleskop için yeni-
den daha uygun bir yer aranmalıydı. Göz-
lemevi‟nin kurulacağı yer için önce zama-
nın rektörü Prof.Dr. Tarık Somer‟e Ankara
Üniversitesi‟nin Ahlatlıbel‟deki yerine
kurulması önerildi. Ancak bu öneri şiddet-
le reddedilince, ODTÜ Yerleşkesi içinde
yeni bir yer arandı. Bölüme katılan ve göz-
lemci olan O. Demircan ve Halil Kırbıyık
çizmeleri giyip tüm Yerleşke dolaşıldıktan
sonra bugünkü ODTÜ Kent yakınındaki
yer seçildi. Gözlemevi için koordinatların
belirlenmesi gerekiyordu. Bunun için de
O. Demircan ve Akif Esendemir İnşaat
Mühendisliği Bölümü‟nde jeodezi hocası
Kasım Yaşar hocaya giderler. Kasım hoca-
ya durum anlatılınca heyecandan yerinde
duramaz: “Hemen yapalım, üç ay gibi bir
zaman yeterli olur” der. Neticede Kasım
hoca ve onun jeodezi dersini alan Fizik
bölümü öğrencileri beraberce seçilen yerin
koordinatlarını belirlerler. Ayrıca, Ümit
Kızıloğlu‟nun yönettiği ve S.K. Yerli‟nin
yaptığı “ODTÜ Gözlemevi Bölgesinin Test
ve Ölçümleri” başlıklı yükseklisans tezi
(1993) ile Gözlemevinin koordinatları tek-
rar çalışılmıştır. Zaten hazır olan plan ve
projelerinin değiştirilmesiyle son seçilen
yere Gözlemevi inşa edilir. Ekim, 1990 da
yapılan ilk gözlemle olay tüm dünyaya,
Gözlemevinin koordinatlarıyla beraber
duyurulur. Gözlemevinin koordinatları:
Coğrafi enlem: 39 d 53‟6.1‟‟
Coğrafi boylam: 2 s 11dk 10.5 s
Deniz seviyesinden yükseklik: 949 m.
olarak belirlenmiştir.
“ER Vulpeculae” yıldız sisteminin
ışık eğrisi 27 Aralık, 1991 tarihli bir makale
ile IBVS dergisinde yayınlanmış ve Göz-
lemevinde ilk bilimsel çalışma başlatılmış-
tır. Bu çalışmada imzası olan astronomlar
D. Eryurt, H.Kırbıyık, Ümit Kızıloğlu,
S.Evren (E.Ü.), A. Esendemir, M.Alev,
V.Keskin (E.Ü.), B. Uyanıker, S.K.Yerli ve
A.Baykal‟dır. Gözlemevi‟nde ilk çalışma-
dan sonra bilimsel amaçlı gözlemsel ya-
yınlar yapıldıysa da daha çok eğitim-
öğretim ve amatör amaçlı kullanılmıştır.
1990 lı yılların ikinci yarısında o bölgeye
lojmanların yapılmasıyla Gözlemevi ast-
ronomi amaçlı kullanıma kapanmıştır.
ODTÜ astrofizik grubu içinde de-
vam eden araştırma konuları başlıca şöyle
7
sıralanabilir: Yıldız yapıları ve evrimleri,
yıldız atmosferleri ve çift yıldızlarda yan-
sıma etkileri, yıldızlarda salınımlar, yıldız-
larda dönme ve evrim, dönmenin evrim
ve salınımlara etkileri, değişen yıldızlar,
novalar, SNR(Süpernova Remnants),
kataklizmik değişken çift yıldız sistemleri,
aktif madde aktarımı yapan sıkı (kompakt)
çift yıoldız sistemleri, Be çift yıldız sistem-
leri, yüksek enerjili parçacıklara ilişkin
gözlemsel çalışmalar, veri analizleri,
pulsarlar, X-ışını yayan küçük kütleli çift
yıldızlar, gama ışını yayan kaynaklar,
kozmoloji ve gözlemsel astronomi.
Astrofizik grubunca başlangıçta
kuramsal ve uydu verilerinin analizlerinin
yapılarak değerlendirilmesi gibi konular
çalışıldıysa da; ülkemizde TUBİTAK Ulu-
sal Gözlemevi (TUG) nin kurulması ve
bünyesinde, henüz tam işletmeye girme-
miş olan 100 cm ve 60 cm çaplı ve bir de
Ruslarla ortak 150 cm aynalı üçüncü bir
teleskobun aktif olarak faaliyette olması
astronomların gözlemsel astronomi çalış-
malarına hızla girmelerini sağlamıştır.
Grup üyeleri gözlemsel çalışmalara etkin
olarak katılmakta ve bu alanda da katkıla-
rını sürdürmektedirler. Bunlardan başka,
TUG‟da 40 cm aynalı, Utrecht Üniversite-
si‟nce bize hibe edilen ilk teleskobumuzun
kurulu bulunduğu yerden, İsviçre‟nin Alp
Dağlarında bir köyden sökülüp, paketle-
nip ve Bakırlıtepe‟ye Akif Esendemir tara-
fından getiriliş hikayesi uzun bir macera-
dır. Bunun dışında 2004 yılında
Bakırlıtepe‟ye kurulan ROTSE (Robotic
Transient Search Experiment) teleskobu da
Ümit Kızıloğlu‟nun gözetiminde uluslara-
rası bir işbirliğiyle gözlem faaliyetlerine
devam etmektedir. Bu teleskoptan dünya
üzerinde sadece dört tane mevcuttur. Öyle
ki bir gök cismi yirmidört saat sürekli göz-
lenebilmektedir. Belirtilmesi gereken bir
başka husus, ülkemizde CCD (Charge
Coupled Device) kullanımı da ilk kez
ODTÜ astrofizik grubu tarafından
gerçekleştirilmiş ve bugün TUG‟da yoğun
olarak kullanılan bu cihaz için önemli bir
altyapı oluşturulmuş ve deneyim kaza-
nılmıştır. Nitekim, TUG‟daki ilk CCD öl-
çümlerini de yine ODTÜ‟den astronomlar
yapmıştır.
ODTÜ astrofizik grubu, bilimin topluma
maledilmesinin önemine inanmış ve po-
püler bilim olarak astronomiyi hem öğren-
ciler hem de halk nezdinde kamuoyuna
sevdirmiştir. Bu faaliyet, 1986 yılında
Halley Kuyruklu Yıldızının geçişinde, göz-
lem şenlikleri ile en üst seviyesine ulaş-
mıştır. Kuyruklu yıldızın 1910 geçişini
görmüş olan, İstanbul‟da ikamet eden,
sekseniki yaşındaki bir hanıma yaşamında
aynı yıldızı ikinci kez görme olanağı sağ-
lanmıştır. Kuruluşu o yıllara (1986) rastla-
yan ve H.Kırbıyık‟ın akademik danışman-
lığında ilk faaliyetlerini yapan ODTÜ
Amatör Astronomi Topluluğu ülkemizde-
ki en eski öğrenci topluluklarından birisi-
dir. O yıllarda kuruluşunda ve bu faaliyet-
lerde aktif görev ve sorumluluk almış olan
Sinan K.Yerli, Bülent Uyanıker, Hülya
Peker ve Alper Ateş‟i hatırlamadan geç-
memek gerek. O yıllarda etkin görev alan
bu genç astronomların hemen tamamı
profesyonel astronom olmuştur. Öğrenci-
lerimiz ilk yıllardaki heyecan ve tutkuyla
ablaları ve ağabeylerinden devir aldıkları
bu görevleri büyük bir başarıyla sürdür-
mektedirler. Onlar da bayrağı kendilerin-
den sonra geleceklere teslim edeceklerdir.
1986 yılında başlayan bilimin popülerleş-
mesi etkinlikleri ODTÜ‟de tam 24 yıldır
kesintisiz devam etmektedir.
1990 yılında, Türkiye‟de Uzay ko-
nusunda bilimsel ve teknik çalışmaların
koordinasyonu amacıyla bir birim oluştu-
rulur. Birimin adı:” Uzay Bilim ve Tekno-
lojileri Komitesi” (UBİTEK) tir. TÜBİTAK,
Marmara Araştırma Merkezi Başkanlığı
Koordinasyonunda 28.12.1982 tarihinde
TÜBİTAK-Ankara‟da yapılan UBİTEK 1.
Genel Kurulu‟nda, çalışmaların daimi tek-
nik çalışma komisyonları
Uzaktan Algılama,
Uzay Bilimleri,
Uzay Elektroniği,
eliyle her komisyonun kendi içinde çalış-
ma grupları oluşturması kararlaştırılmış-
tır. BU kurumun amacı, uzay konusunda
8
çalışma yapmış ve yapmakta olan bir çok
kurum, kuruluş ve kişileri biraraya getir-
miş ve bazı çalışmaların yapılmasını sağ-
lamıştır. Ancak somut bir sonuca varıla-
madan çalışmalar kendiliğinden sona er-
miştir. Bu kurumun yaptığı toplantılarda,
Halil Kırbıyık hem astrofizik grubu hem
de ODTÜ adına katkılarda bulunmuştur.
Bu kurumla hedeflenen şey, esas itibariyle
bir “Ulusal Uzay Ajansı” olmuştur.
Ülkemizdeki astronomları biraraya
getirip sinerji yaratmak, bilgi ve görüş alış-
verişinde bulunmak ve işbirliği olanakla-
rını araştırmak amacıyla Prof. Dr. Dilhan
Ezer ve asistan Halil Kırbıyık ODTÜ Fizik
Bölümü‟nde ilk Ulusal Astronomi Kongre-
si düzenlemişlerdir. Değişik üniversite-
lerden ve kurumlardan önemli sayıda bi-
lim insanının iştirakiyle 25-27 Eylül 1968
tarihlerinde gerçekleştirilen bu toplantı,
Üçlü Amfinin merdivenlerinde çekilen bir
fotoğrafla tarih sayfalarında yerini almış-
tır. Bu tarihten sonra Astronomlar birkaç
aksama dışında her iki yılda bir toplan-
mıştır. XVII. Ulusal Astrnomi Kongresi ise
31 Ağustos-4 Eylül 2010 tarihlerinde Çu-
kurova Üniversitesi‟nde (Adana) yapıla-
caktır.
Prof.Dr. Dilhan Eryurt, Prof.Dr.
Selçuk Bayın ve Dr. Murat Alev emekli
oldu, Dr. Necati Özkara‟yı talihsiz bir ka-
zada kaybettik. Bu kurumda yetişen bazı
elemanlar da ülkemizde ve dünyada deği-
şik kurumlarda çalışmalarına devam et-
mektedirler. 2010 yılı itibariyle Fizik Bö-
lümü‟ndeki astrofizikçiler 8 doktoralı öğ-
retim üyesi ve dokuz-on civarinda lisan-
süstü öğrenci ile eğitim ve araştırma faali-
yetlerini artan bir ivme ile sürdürmekte-
dir.
Astrofizik Grubu üyeleri zaman
zaman yurt dışı işbirlikleri çerçevesinde
dünyanın önemli merkezlerinde kısa süre-
li veya uzun süreli bilimsel araştırmalar
yapmışlardır. Örneğin, NASA (ABD), ESA
(Hollanda), Uluslararası Fizik Merke-
zi(İtalya), Max Planck Astrofizik Enstitüsü
(Münih) vb gibi. Dr. Ş. Balman 2001 yılın-
da Prof.Dr. Nüzhet Gökdoğan (Türkiye
Cumhuriyeti ilk astronom doçenti) ödülü,
2003 yılında da TÜBA-GEBİB ödülü almış,
Dr. A. Baykal da TÜBİTAK Teşvik Ödülü
almıştır.
Başından beri gelişmesine şahit ol-
duğum ODTÜ astrofizik grubunun üyele-
rinin, bugün uluslararası kurum ve kuru-
luşlara projeler sunuyor olmaları, başlan-
gıçta düşlediklerimizin gerçekleştiğini
göstermektedir. Artık çalışmalarda ODTÜ
üs olma özelliğine kavuşmuştur. Doktora
dereceleri vermekte, yayınladıkları maka-
leler çok sayıda atıf almakta ve bilimsel
araştırmalarda yönlendiricilik ve yönetici-
lik yapılabilmektedir.
ODTÜ‟den doktorasını alan Dr. İb-
rahim Küçük, 1994 yılında Kayseri Erciyes
Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Fizik
Bölümü‟ne geçmiş ve astrofizik çalışmaları
başlatmıştır. Dr. İ. Küçük‟ün gayretleriyle,
Yüksek Öğretim Kurumu‟nun 17.02.1998
tarihli kararıyla Erciyes Üniversitesi‟nde
Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü ku-
rulmuştur. Böylece ülkemiz üniversitele-
rinde dört tane “Astronomi ve Uzay Bilim-
leri” bölümü olmuştur ve Akdeniz Üni-
versitesi‟nde kurulma aşamasında ve ona-
yı beklenen ile beş bölüme çıkması bek-
lenmektedir.
Bugün itibariyle (Mart, 2010) ül-
kemizde İstanbul, Ankara, Ege (İzmir) ve
Erciyes (Kayseri) Üniversiteleri‟nde Ast-
ronomi ve Uzay Bilimleri Bölümleri ku-
rulmuş; ODTÜ (Ankara), Boğaziçi (İstan-
bul), ÇOMU (Çanakkale), Çukurova
(Adana), İnönü (Malatya), Akdeniz (An-
talya) ve Atatürk (Erzurum) Üniversitesi
ve İstanbul Kültür Üniversiteleri‟nde Ana
Bilim Dalı veya Astronomi-Astrofizik gru-
bu olarak eğitim ve araştırmalar yapılma-
ya başlanmıştır.
9
 Bilim Camiası İçin Mıntıka Temizliği
Harun Yahya Safsatası ve Evrim Gerçeği
Bilim ve Gelecek Kitaplığı
2. Baskı, İstanbul, 2009, 431 sayfa
Evrim konusu geçtiğimiz günlerde
yine bir skandalla gündeme geldi. Bünye-
sinde yaşanan gerici kadrolaşmadan pek
çok insanın endişe duyduğu TRT, bir "ev-
rimi çürüten balık" keşfetti1. Ortada ne
habercilik etiği kaldı, ne bilim etiği. Takip
eden günlerde haberin gerici kadrolar ta-
rafından nasıl "evriltildiğine" dair belgeler
de ortaya çıktı2 ve bir kez daha, "yüzümü-
zü kara çıkarmadıkları" için gerici kadro-
lar bizleri üzdü.
Konu evrim olunca ister istemez
insanlar "yine mi" tepkisiyle karşılayabili-
yorlar bu olan biteni. Ortada gerçekten
insana bıkkınlık veren bir tartışma var;
fakat bilimsel anlamda da siyasi anlamda
da öneminden birşey kaybetmiyor; hem
de yüz elli yıldır. Durum bu olunca, so-
kaktaki vatandaşa tartışmanın içeriğini
derli toplu bir şekilde anlatabilme ve bi-
limden yana tavır alabilmesini sağlama
ihtiyacı doğuyor. "Yaratılış bilimi" cenahı
da durumun farkında ki, kendileri Harun
Yahya imzalı kitaplar başta olmak üzere
pek çok materyalle dertlerini sokaktaki
vatandaşa "anlatmak" yolunda büyük me-
safe katettiler. "Evrim cenahı"nın buna
verdiği yanıtlardan biri, ve gerçek anlam-
da değer taşıyan bir tanesi, Bilim ve Gele-
cek Kitaplığı'ndan çıkan "Harun Yahya
Safsatası ve Evrim Gerçeği" adlı kitap. Bu
Aylık Marksist Dergi Gelenek’in
108.sayısında yayınlanmıştır.
1 Fazla söze gerek bırakmadığı için, ilgili
programda “haberin” verildiği kısmın
videosu incelenebilir.
http://www.beyazpencere.com/Video/Da
rwin-i-Bitiren-Balik-18003.aspx
2 http://haber.sol.org.tr/medya/trtde-
haberin-evrimi-belgelendi-haberi-21087
Mehmet Ali Olpak
2004-2008 seneleri arasında ODTÜ Fizik
Bölümü'nde lisans eğitimini tamamladı. Bu süreçte
ODTÜ Fizik Topluluğu'nun daimi üyesi olan M. Ali
Olpak 2007-2008 döneminde ODTÜ Fizik
Topluluğu Yönetim Kurulu Başkanlığı yapmıştır.
2008 yılından itibaren ODTÜ Fizik Bölümünde
Araştırma Görevlisi olan M. Ali Olpak , ''Yüksek
Enerji Fiziği'' konusunda çalışmalarını sürdürmek-
tedir.
çalışma aynı zamanda, sözünü ettiğimiz
"sokaktaki vatandaşa dert anlatma ihtiya-
cını" karşılamak adına da yeni bir adım
oluyor.
Çalışmanın en önemli yanı, pek çok
bilim insanının katkısıyla hazırlanmış ol-
ması. Aynı zamanda, akıllı tasarımcıların
ortaya attığı pek çok güncel iddiaya veri-
len yanıtların bir derlemesini de sunuyor.
Sunuş kısmında da belirtildiği üzere, bu
çalışma hazırlanırken Bilim ve Gelecek
dergisinde yayınlanmış makalelerden bü-
yük ölçüde yararlanılmış. Ayrıca, akıllı
tasarım taraftarlarının kendi argümanları-
na bilimsel bir görünüm verme çabasını,
bu tez üzerinden yapılan propagandanın
siyasi ayaklarını ve evrim kuramının mo-
dern bilim açısından önemini ele alan ma-
kale, haber ve söyleşilere yer verilmiş.
Kitabı eline alan ve bir miktar ince-
leyen birinin aklına gelebilecek bazı soru-
lar üzerinden bir değerlendirme yapmak
sanırım anlamlı olacaktır. Tabi ki bu kişi-
nin evrimciler cenahından olduğunu var-
sayarak...
Akla gelebilecek ilk soru sanırım
akıllı tasarımcıların iddialarına verilen
yanıtların bir derlemesini yapmanın ge-
rekli olup olmadığıdır. Aslında, bu iddia-
ları ve verilen yanıtları, (şu sıralar zor gö-
rünse de) Bilim ve Teknik dergisi dâhil
pek çok popüler bilim yayınında bulmak
mümkün. Fakat gözden kaçmaması gere-
ken nokta, bu yayınların toplumsal etki-
siyle dinci gericiliğin araçlarının toplumsal
etkisi arasındaki somut olarak görülebile-
10
cek fark. Bu açıdan, insalara tartışmayı
güncel bir bütün halinde sunabilecek bir
iddia – yanıt derlemesi gerçekten anlamlı
olabilir. Tabi ki, tartışmanın geçmişine ve
siyasi boyutlarına dair söylenecek sözlere
böyle bir derlemeden daha fazla yer ve-
rilmesi gerektiği de dostane bir eleştiri
olarak belirtilmelidir. Zira pek çok insan
günlük yaşamındaki muhakeme süreçle-
rinde bilimsel yönteme pek de ihtiyaç
duymuyor ve zaten böyle bir yöntemi öğ-
renmemiş oluyor, ve dinci gericiliğin bu
tartışma üzerinden kimi insanları etkile-
yebilmesi de böylece mümkün hale geli-
yor.
Tabi burada, “bilimin ne olduğu”na dair
en azından bir asgari müşterek olduğunu
varsayıyoruz; yazının kapsamında olma-
dığı için bu tartışmaya girmiyorum.
Kitabı karıştırmaya devam eder-
ken, kitaptan bağımsız olarak da akla ge-
lebilecek başka bir soru, evrim tartışmala-
rının ne zamandan beri, kimler tarafından
ve ne şekilde yürütüldüğü olacaktır. Çok
ayrıntılı olmamakla beraber, Türler'in Kö-
keni'nin yayınlandığı 1859'dan bu yana
tartışmanın seyrini takip edebiliyoruz4.

Olası bir diğer soru, katkı yapan bi-

lim insanlarının konuya dair yaklaşımları-
nın tamamen aynı olup olmadığı. Bu kişi-
lerin konunun siyasi yönü ile ilgili makale
ve söyleşileri, bilimsel bir tartışma üzerin-
den oluşabilecek bir görüş çeşitliliği ortaya
koyuyor - hatta bu anlamda, siyaseten de
tutarlı bir tartışma yürütmeyi olanaklı
kılacak görüş yelpazesinin sınırlarını da
zorluyor3! Bilimsel ya da (daha ziyade)
siyasi açıdan farklı tartışmalara konu ola-
bilecek bu çeşitlilik, evrim kuramının be-
raberce savunulması, ya da daha geniş
olarak, bilimsel tartışmaların bilimin yön-
tem ve etiğine uygun biçimde insanlarla
paylaşılması bağlamında önem kazanıyor.

3 Boğaziçi Üniversitesi öğretim üyesi Prof.

Dr. Aslıhan Tolun, çalışmaya değerli bir
katkı sunmuş. Ancak itiraf etmek gerekir ki,
ABD eski başkanı G. W. Bush'un yaratılış
görüşü ve evrim kuramına eğitim
müfredatında eşit zaman ayrılması
konusunda olumlu görüş ifade eden
sözlerini “hazırlıksız söylenmiş, talihsiz
sözler” olarak nitelemek samimi de olsa
tartışmaya fazla gelen bir iyi niyeti ifade
etmektedir. Sayın Tolun'un görüşü için bkz.
Tolun, Aslıhan, “Çok da İyi
Tasarlandığımız Söylenemez”, Harun
Yahya Safsatası ve Evrim Gerçeği içinde,
İstanbul, Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2009, s.
326. Bush'un “vukuatı” için de örneğin
kitabın 2. bölümü içindeki
“SORUŞTURMA: Bilinçli (akıllı) tasarım
bilim mi?” başlıklı bölümün giriş yazısına
bakılabilir (s. 320).
Verilen bilgiler içinde özellikle dikkat çe-
ken bir nokta var: 20. yy.'ın ilk çeyreği,
Vietnam Savaşı karşıtı hareketin yükseliş
dönemi ve 20. yy. sonu olarak üç dönem-
de, tartışmanın ABD tarafından özellikle
körüklendiğini görüyoruz5. Bir başka de-
yişle, tekelci dönemine giren kapitalizmin
4 Ateş, Kenan, “Evrim Neden ABD ve
Türkiye'de Az Benimseniyor?”, Harun
Yahya Safsatası ve Evrim Gerçeği içinde,
İstanbul, Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2009, s.
341-347.
5 agm.

11
gericileşme süreci (bu kısım adı konulmuş
emperyalizmin kendini göstermesiolarak
okunabilir), Sputnik şaşkınlığı geçmeden
Vietnam batağına girilmesi ve SSCB'nin
çözülüşü ile Asya'da oluşan boşluğa mü-
dahale ihtiyacı6 ve bir açıdan da bilim –
toplum ilişkisini gözden geçirmeye ihtiyaç
duyulması. Tesadüf olmasa gerek.
Harun Yahya
Tabi bu noktada, yeni bir soruyla
dikkatimiz bu son noktaya yoğunlaşacak-
tır: ABD'nin bu tartışma açısından özel bir
durumu var mı? Kendisi yönlendirici olan
bu sorunun yanıtını 3. bölümün başlığı
bize veriyor: “Yaratılışçılığın Küresel Mer-
kezi: ABD”. Günümüzde (bu konu üze-
rinden düşünülüğünde garip bir şekilde)
bilimsel üretimin merkezi durumuna gel-
miş bir ülkenin bilim düşmanı üretimin de
merkezi olması tarihin cilvesinden ibaret
değildir herhalde. Bunu tartışmayı da
şimdilik birkenara bırakarak, ABD'nin
rolünü incelerken göze çarpan başka bir
önemli noktayı işaret edelim. Türkiyeli
gericilerin ABD'li muadilleri ile ilişkileri
de gözler önüne seriliyor. Harun Yahya ve
ekibinin ABD'li gericilerle ilişkisini zaten
biliyorduk, ama Türkiye Cumhuriyeti'nin
bir dönemki Milli Eğitim Bakanı Vehbi
Dinçerler'in, hem de Adnan Oktar'ın Bilim
6 agm.
Araştırma Vakfı'nın ilişkide bulunduğu
Yaratılışı Araştırma Enstitüsü'nden yaratı-
lış görüşünün de okullarda öğretilmesi
hususunda “teknik destek” aldığını7 sanı-
rım çoğumuz bilmiyordu. Güncel anlamda
çok önemli olması nedeniyle, ilgili maka-
lede yer verilen bir alıntıya burada da yer
veriyoruz:
1980'li yılların ortalarında birgün Ya-
ratılışı Araştırma Enstitüsü (ICR) Türk Milli
Eğitim Bakanı Sayın Vehbi Dinçerler'den,
davetsiz bir telefon aldı. Dini bütün bir Müs-
lüman olarak Mr. Dinçerler yaratılışa inanı-
yordu. (Yaratılışın Kuran'daki anlatımı İncil'-
deki ile hemen hemen aynıydı.) Türk Hüküme-
ti'nin bir üyesi olarak, tüm eğitim sistemine
vakıf olduğu için okullarında baskın olan laik
temelli salt evrim öğretimine son verip, bunun
yerine yaratılış ve evrime eşit zaman ayrıldığı
iki modelli bir sistemi getirmek istiyordu. Bu-
nun sonucu olarak yaratılışın bilimsel (İncil'-
deki değil) kanıtlarını içeren ICR'ın çeşitli
kitapları Türkçe'ye çevrildi ve Türkiye'de tüm
okul öğretmenlerine dağıtıldı8.
Sanırım daha fazla yoruma şimdi-
lik gerek yok.
Bu noktada, gözden kaçmış olabi-
lecek başka bir önemli soru gündeme geli-
yor: inanç özgürlüğü bu tartışmanın nere-
sinde? Bu soru doğrudan tartışılmasa da,
kitaptan ilgili başka sorulara dair önemli
bilgiler etmek mümkün. Ancak öncelikle
şunu belirtelim, katkı yapan kişiler arasın-
daki görüş farklarının ortaya çıktığı nokta-
lardan bir tanesi, “dinsel duygulara saygı
duyma” noktasında ortaya çıkıyor9. İnanç
7 Kence, Aykut, “ABD'li Yaratılışçılık ve
Türkiyeli Yandaşlarına Destekleri”, Harun
Yahya Safsatası ve Evrim Gerçeği içinde,
İstanbul, Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2009, s.
353-355.
8 Alıntının yapıldığı kaynak, ICR'ın yayın
organı Acts and Facts adlı derginin Aralık
1992 tarihlli 21. cildinin 12. sayısı. Bu bilgi
de Kence'nin adı geçen makalesinde
veriliyor.
9 Bu ayrıma dair iki makale örnek olarak
verilebilir: Pekünlü, Rennan, “ABD'de Bir
Evrim Davası ve Burjuva Demokrasisi”,
12
özgürlüğü meselesine böyle bir çalışmada
yer vermek belki fazla dikkat dağıtıcı ola-
caktır, ancak bu konunun kesinlikle aynı
özenle ele alınıp işlenmesi gerektiğini be-
lirtmek gerekir. Bunun nedeni, toplumda
en fazla kafa karışıklığına yol açabilecek
başlıklardan biri olmasıyla birlikte evrim
tartışmasındaki taraflaşmada bu kavramın
dinsel bağnazlığın tarafına düşmemesi,
akıllı tasarımcılarca tanımlanmaması ge-
rektiğidir. Kavramın kendisinde ciddi
muğlaklıklar bulunduğu açık, zira “x öz-
gürlüğü” şeklinde tanımlanan kavramla-
rın hepsinde belli bir muğlaklık bulundu-
ğunu söylemek yanlış olmaz. Ancak muğ-
laklık olması kavramın çöpe atılmasının
değil mümkünse düzgün tanımlanmasının
gerekli olduğuna da işaret eder. Evrimciler
cenahı açısından da önemli olan, sanırım
bu yönüdür.
limsel bilginin en önemli niteliği, üretildiği
süreçten ve onu üreten kişilerin bireysel
eğilimlerinden bağımsız olarak kullanıla-
bilir olmasıdır (tabi bilgiyi üretenler bu
kullanımı fikri mülkiyet hakları ya da baş-
ka siyasi – ekonomik araçlarla denetleme
yoluna gitmiyorlarsa). Bahsettiğimiz bilim
insanlarının da, ürettikleri bilginin böyle
bir özelliğinin olması gerektiğini algılamış
olduklarını sanıyorum; en azından sanayi
üretimi, bu niteliğe sahip teknik bilgiye
ihtiyaç duyar ve bu da, bahsettiğimiz
farkındalık açısından, 19. yy. Avrupa'sın-
da yeterli görünmektedir.

Buradan başka bir ilgili noktaya

hareket edelim. Bir yanda hala, bilim in-
sanlarının kişisel eğilimleri bir merak ko-
nusu olarak duruyor. 19. yy.'ın kimi önem-
li bilim insanlarının (Darwin de dahil),
bilime değerli katkılarını sundukları yola
çıkarken bir Tanrı inancına sahip olmaları
gerçekten ilginç10. Ancak kişisel konuların
ele alınması anlamına geleceği için, bu
tartışmanın bahsettiğimiz bilim insanları-
nın biyografilerinde yapılmasının daha
uygun olacağını düşünüyorum. Zira bi-

Harun Yahya Safsatası ve Evrim Gerçeği

içinde, İstanbul, Bilim ve Gelecek Kitaplığı,
2009, s. 368. Diğer örnek: Helvacıoğlu,
Ender, “Dinde Son Nokta! Bilimde Nokta
Bile Değil”, Harun Yahya Safsatası ve
Evrim Gerçeği içinde, İstanbul, Bilim ve
Gelecek Kitaplığı, 2009, s. 25. Pekünlü,
dinsel inançları genel olarak bağnazlık
bağlamında ele alma eğilimindeyken,
Helvacıoğlu, Harun Yahya tayfasının inanç
konusunda da samimi olmadıklarına vurgu
yaparak sokaktaki vatandaşın inançlarının
insancıllık açısından samimi olduğu fikrine
yakın duruyor.
10 Pekünlü, Rennan, “ “Akıllı Tasarım”ın
Evrimi ve Darwin Devrimi”, Harun Yahya
Safsatası ve Evrim Gerçeği içinde, İstanbul,
Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2009, s. 297 ve s.
300.
Charles Darwin
Daha ilginç olan durum ise, kimi
bilim insanlarının da, kişisel inançları dü-
şünüldüğünde, “yaratılışçı” olarak adlan-
dırılmalarının mümkün olduğudur. Bu
sonuca varmamıza sebep olan, yaratılışçı-
lığın da çeşitlerinin olması, “zaman içinde
evrilmesi ve uyum sağlaması” olgusu-
dur11. Bir güzel örnek verelim: Vatikan
11 Ertan, Haluk, “Yaratılış Dogmasının
Evriminde Bir Aşama: Akıllı Tasarım
Hipotezi”, Harun Yahya Safsatası ve Evrim
Gerçeği içinde, İstanbul, Bilim ve Gelecek
Kitaplığı, 2009, s. 286-291.

13
1996 yılında en yüksek ağızdan evrime
yeşil ışık yakmıştır, ancak ABD uzunca bir Çalışmada yer alan yukarıdaki baş-
süredir yaratılışçılığın “akıllı tasarım” ver- lıklar, bugün insanlara derli toplu bir re-
siyonunu dünyaya ihraç etmektedir. Esa- sim çizebilmek için gerçekten gerekli baş-
sen bu tartışmalarda, “akıllı tasarım” kav- lıklar. Bu açıdan, söz konusu çalışma,
ramına odaklanmak gerekir. Özellikle bundan sonra yapılacak derleme toplama
ABD'de karşılaştıları yasal engeller nede- çalışmaları için de bir eşik olarak değer-
niyle tezlerine bilimsel bir kılıf bulmaya lendirilebilir. Bu çalışmanın temas ettiği ve
çalışan bir yaratılışçı ekol bu kavramı ge- edemediği konuları iyice görüp değerlen-
liştirmiş ve yalnızca dinsel referanslarla dirdikten sonra, konunun uzmanlarına
değil, von Daniken tarzı uzaylı hikâyele- eksikleri tamamlama motivasyonu verebi-
riyle dahi “temellendirilebilecek” bir tez leceğini de iddia etmek sanırım yanlış ol-
ortaya atmıştır; uzaylı meselesi de kendi maz. Yine de, böyle bir motivasyon için,
söylemlerine dahildir12. belli bir “aktivasyon enerjisi” gerekeceğini
gözden kaçırmamak gerekir. Dolayısıyla,
Tartışmanın bir “tarafı”nın mesele- sorulması gereken soru, bu enerjinin nasıl
yi ne kadar bilimsel bir şekilde ele aldığına sağlanacağı olmalıdır.
da böylece şahit olduk. Evrende yalnız
olmayabiliriz, ancak bunu sorgulamak için
gözlemsel ve deneysel verilerle doğru-
lanmış bir kurama saldırmaktan ziyade,
evrende yalnız olmadığımız düşüncesini
bir hipotez haline getirip benzer şekilde
sınamamız gerekir. Bu, ayrı bir konu. An-
cak, bilimsel tartışma bağlamında bakıldı-
ğında, akıllı tasarımcılarla bilim insanları
arasında bilimsel bir tartışmanın yürüme-
diğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu nedenle
tartışmanın, “iki tarafı da dinlemek lazım”
naifliğiyle ele alınamayacağını vurgula-
mak gerekir. Böyle bir yaklaşım ideolojik
bir tartışma açısından da sıkıntılı olacaktır;
zira akıllı tasarım cenahı, bilimsel olmayan
tezlere bilimsellik kılıfı giydirerek, kendi
tezlerini destekleyecek bilgi üretmek yeri-
ne evrim kuramını destekleyen bilgileri
çarpıtmak ve kuramda açık aramaktan
başka “bilimsel çalışma” yapmayarak,
herhangi bir tartışmada muhatap alınma
hakkını etik açısından da kaybetmiştir.
Sonuç olarak, “ortada iki taraf yoktur”13.

12 Yıldırım, Cemal, “Din ile Bilimin

Bağdaşmazlığı”, Harun Yahya Safsatası ve
Evrim Gerçeği içinde, İstanbul, Bilim ve
Gelecek Kitaplığı, 2009, s. 331.
13 Konuyla ilgili olarak bkz. “Evrim ve Bilinçli
Tasarım Neden İki Taraf Değil? “Leylek
Kuramı”nı da okutalım mı?”, Richard
Dawkins ve Jerry Coyne ile söyleşi, çev.
Feryal Halatçı, Harun Yahya Safsatası ve
Evrim Gerçeği içinde, İstanbul, Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2009, s. 312-319.

14
 Treni Kaçırmadık!
İnsanlığın önümüzdeki elli senede
karşılaşacağı en önemli beş problem ara-
sında su, besin, çevre kirliliği, yoksulluk
ve enerji gösterilmektedir(1). Aslında bu
beş problemi inceleyecek olursak, enerji
konusundaki sıkıntıların giderilmesi du-
rumunda önümüzdeki elli sene boyunca
rahat bir yaşam sürdürebileceğimiz kanı-
sına varabiliriz.
İnsanların enerjiye olan taleplerinin
ekonomik ve sosyal gelişme düzeyi ile
bağıntılı olduğu düşünülürse; temel enerji
kaynaklarında ( fosil yakıtlar ) karşılaştı-
ğımız sınırlılık ve çevre dostu olmama
nitelikleri, çözüm olarak bizlere alternatif
enerji kaynaklarını işaret etmektedir. Ter-
modinamiğin birinci yasası olarak bilinen
“enerji dengesi” - hiçbir enerjinin yoktan
varedilememe ve vardan yok edilememesi
– kapsamında davranan alternatif enerji
kaynakları; tekrar aynı verimle kullanıla-
bilirlik açısından yenilenebilir ve yenile-
nebilir olmayan enerji kaynakları olmak
üzere iki alt kategoriye ayrılır. Ekonomik
açıdan dezavantaja sahip olan yenilenebi-
lir olmayan alternatif enerji kaynakları
arasında bulunan petrol, doğal gaz, kömür
ve nükleer enerji; dünyanın günümüzdeki
enerji profilinde % 87,8 gibi yüksek bir
payla yer almaktadır. Fosil yakıtların çevre
ve insan sağlığına verdiği zararlar, yol
açtığı ısı artışı ve ekolojik denge gereklili-
Güneş Enerjisi Potansiyel Atlası ( GEPA )
Kaynak: http://repa.eie.gov.tr/MyCalculator/Default.aspx
Gürcan Demirci
ği, sadece sürdürülebilir değil aynı za-
manda yenilenebilir enerji kaynaklarına
duyacağımız ihtiyacı gözler önüne ser-
mektedir. Enerji sektöründeki stratejilerin
temel hedefleri olan çevresel yönden sür-
dürülebilirlik, ekonomik verimlilik ve
enerji güvenliği düşünüldüğünde yenile-
nebilir olmayan alternatif enerji kaynakla-
rının zamanla yerini güneş, jeotermal, dal-
ga, biyokütle ve rüzgâr gibi yenilenebilir
enerji kaynaklarına bırakmasını tahmin
etmemiz zor olmayacaktır. Uluslararası
Enerji Ajansı „nın 2009 yılında açıkladığı
senaryonunda tahminimizi destekler yön-
deki öngörüsü 2030 yılında Dünya gene-
lindeki yenilenebilir alternatif enerji kay-
nakları kullanımının enerji kullanımında
%41 lik bir pay edineceğidir.
Enerji konusunda uluslararası kap-
samda yürütülen yeni politikalara ve tek-
nolojilere işlerlik kazandırmamız gerek-
mektedir. Türkiye „nin Dünya Enerji Sek-
törü‟nde üretilen stratejilerin yenilenebilir
enerji kaynaklarına doğru vermiş olduğu
sinyali iyi analiz ederek, sahip olduğu
jeopolitiği enerji üzerine verimli şekilde
yansıtması gerekmektedir. Türkiye jeopo-
litik açıdan güneş, jeotermal, dalga,
biyokütle ve rüzgâr gibi yenilenebilir al-
ternatif enerji kaynaklarının hemen hepsi-
ni kullanabilecek yapıya sahiptir.
15
 Bu kaynaklar arasında rüzgâr ener-
jisi; toprak koşulları, iklim, verimlilik ve
sürdürülebilirlik açısından bir adım öne
çıkmaktadır. Yeryüzündeki farklı yüzeyler
kendi içyapıları sebebiyle farklı hızlarla
ısınır ve soğurlar. Isınan yerdeki hava
yükselir ve daha soğuk kısımdaki hava
hareketlenerek rüzgârı oluşturur. Hareket
Kaynak: http://elektroefor.com/enerji.html
Şebekelerin gidemeyeceği ücra
bölgelerin elektrik gereksinimini karşıla-
ması özelliği ile de rüzgâr enerjisi Türki-
ye‟nin enerji ihtiyacını karşılaması için
vazgeçilmez bir enerji kaynağıdır. Fosil
yakıt santralleri ile karşılaştırıldığında
daha ekonomik üretim olanağına sahip
olan rüzgâr enerjisi; işletme maliyetininde
olmamasıyla ekonomik bir enerji kaynağı-
dır. Avrupa‟da 1400 Dolar / Kw olan rüz-
gâr enerjisi maliyeti, ABD„de 750 Dolar /
Kw a kadar düşmektedir. Türkiye„de Boz-
caada‟da bulunan rüzgâr türbinleri için bu
rakam 1000 Dolar / Kw‟dır. Aynı oranda
enerjiyi bir hidroelektrik santralinden
ürettiğimizde ise belirtilen rakamların 2
bin dolar – 4 bin dolar seviyelerine yük-
seldiğini görmekteyiz. Gelişen teknoloji
ile birlikte bu rakamların çok daha aşağıya
halindeki havanın kinetik enerjisine ise
rüzgâr enerjisi denir. Rüzgâr enerjisi yük-
sek yerlere monte edilen kanatlar yardı-
mıyla elektrik enerjisini üretmemizi sağlar.
Rüzgâr türbinleri olarak da bilinen bu ka-
natlar kendi ekseninde hareket edebilme
ve fırtına durumunda kendini durdura-
bilme özelliğine sahiptir.
çekilmesi beklenmektedir. Türkiye‟ninde
üye olduğu Ekonomik Kalkınma ve İşbir-
liği Örgütü ( OECD ) üye ülkeleri için 1993
yılında yapılan bir çalışma Türkiyede yıl-
da tüketilen elektriğin en az iki mislinin
rüzgârdan karşılanabileceğini gösteriyor-
du. Türkiye de mevcut toplam elektrik
üretme kapasitesi 41 000 MW dur. 1 Kasim
2007 tarihinde EPDK (Enerji Piyasasi De-
netleme Kurulu) na 78 000 MW kapasiteli
ruzgar guc santrali lisans müracaatının
yapıldığını düşünürsek OECD tarafından
yapılan araştırmaların kanıtlarını görmüş
oluruz.
2009 yılı Türkiye Elektrik Strateji
Belgesi verilerine göre 2007 yılında toplam
kurulu güç olarak %1 lik bir paya sahip
olan rüzgâr enerjisi, Cumhuriyet „ in Yü-
16
züncü Yılı olan 2023 „de büyük bir artışla
Kaynak: Bora Şekip Güray, 2009, Elektrik Strateji Belgesi
Üzerine birçok strateji geliştirilen
ve canlı türünün devamı için en önemli
kaynak olarak gösterilen enerjinin; eğer
yaşamın sürdürülebilir olması isteniyorsa
ekonomi ve çevre ile birlikte ele alınma
zorunluluğu bulunduğu unutulmamalıdır.
Gelecek 20 yıl içerisinde nihai enerji tüke-
timinin büyük bir kısmının yenilenebilir
alternatif enerji kaynaklarından karşılan-
ması yönündeki öngörüler bizleri doğru
adımlar atarak, enerji konusunda dış top-
%18 ler seviyesine ulaşacaktır.
raklara bağımsız hale gelmek için çalışma-
lar yürütme gerekliliğine sürüklemektedir.
Türkiye „ nin coğrafi yapısı ve bilimsel
düşünceyi hayata geçirebilecek insan gücü
düşünüldüğünde bu konudaki treni hala
kaçırmadığı ortadadır.
__________
(1)R.
E Smalley, MIT Forum, River Oaks,
January 22, 2003
17
 YURI GAGARIN VE 12 NİSAN 1961
Uzay çalışmaları, fikir ve düşünce
olarak aslında çok eski çağlara dayanmak-
tadır. Örneğin, İranlıların, Hintlerin ve
Çinlilerin hikâyelerinde efsanelerinde
uzay ve uçan insan figürleri kullanılmıştır.
Bu fikirler üzerine birçok çalışma yapılmış
ve Rusların ilk kıtalararası roketi fırlatma-
sıyla pratikte de uygulanmaya başlanmış-
Sputnik-1 (ilk yapay uydu)
Sovyetler, Sputnik-1′in ardından, 3
Kasım 1957‟de Layka adlı köpeği taşıyan
Sputnik-2‟yi uzaya gönderdi. ABD, aynı
yıl Vanguard uzay aracının fırlatılmasında
başarısız oldu. Fakat Sovyetlerden sonra
ABD de 1 Şubat 1958 de Explorer-1 adlı
uyduyu uzaya göndererek ilk başarılı uçu-
şuyla uzay yarışında yerini almıştır. Bu
yarış Amerika Birleşik Devletleri (ABD)
ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli-
ği (SSCB) arasında 1957'den 1975'e kadar
sürmüştür. Hiç bir resmiyeti olmayan bu
rekabet ortamı, Soğuk Savaş'ın bir parça-
sıdır. Uzaya uydu ve sonda yollayarak
keşfetmek, insan göndermek, Ay'a insan
Gizem Kocakuşak’ın derlemesi
ODTÜ Amatör Astronomi Topluluğu
tır. İnsanoğlunun uzay serüveni tam an-
lamıyla, Sovyetler Birliği‟nin, 4 Ekim
1957′de Dünya‟nın ilk yapay uydusu
Sputnik-1′i uzaya göndermesiyle başladı
Sputnik-1 bu roketler sayesinde fırlatılmış
ve Dünya yörüngesine oturtulmuştur. Bu
uydu, yörünge de dolandığı sürece Dün-
ya‟ya radyo sinyalleri yollamıştır.
indirmek gibi çabalar içerir. Fakat uzay
çalışmaları ve uzay teknolojisi gelişimin
yanı sıra iki ülkenin birbirini olası bir sıcak
savaştan önce moral olarak çökertme ama-
cıyla da kullanılmıştır.
Bu zamana kadar insansız yapılan
uydular ve uzay araçları 1961den sonra
yeni bir boyut kazanmıştır.
1961 yılında Yuri Gagarin, Vostok-
1 adlı kapsülle uzaya ilk insanlı uçuşu
gerçekleştirmiştir. Gagarin, Vostok-1 kap-
sülü ile Dünya‟nın etrafını 1 kez dolandı.
Ve başarıyla görevini tamamladı.
18
 Vostok-1 (ilk insanlı uzay aracı)
Sovyetlerin ardından, Şubat
1962‟de içinde ilk ABD‟li astronotlardan
John Glenn‟in bulunduğu Friendship‟in
gönderilmesi ile ABD de uzay çalışmaları-
na yön vermeyi sürdürdü. Bunu takip
eden tarihlerde;
Lovell ve Borman, 14 gün süreyle yörün-
gede kaldılar(4-18 Aralık 1965).
Aleksey Leonov, uzayda araç dışına ilk
çıkışı gerçekleştirdi (18 Mart 1965)
Mariner-4 (ABD) Kasım 1964‟de Mars ge-
zegeninin ilk fotoğraflarını iletti.
Lunik-9 (SSCB) ay üzerine ilk yumuşak
inişi Şubat 1966‟da gerçekleştirdi.
Bu çalışmaları, aynı yılın Haziran ayında
ABD‟nin Surveyor‟ı izledi.
Ancak, bütün bu çalışmalara rağ-
men hala en çok akılda kalan şey SSCB‟nin
fırlatmış olduğu ilk insanlı uzay aracı
Vostok-1 ve Yuri GAGARİN‟di.
20 Haziran 1969′da Apollo-11 uçu-
şu ile ABD, Ay‟a ilk kez insan indirmeyi
başararak tarihe geçti ve uzay araştırmala-
rı alanında önemli adımların neredeyse
tek odağı haline geldi.
Günümüzde ise uzay araştırmaları
bu iki ülkeyle sınırlı değildir. Bu kapsam-
da Japonya, Kanada gibi gelişmiş ülkelerin
bireysel çalışmalarıda yer almaktadır. Bü-
tün bunların yanı sıra, adını son yıllarda
sıkça duymaya başladığımız bir başka
büyük organizasyon daha var: ESA
(European Space Agency-Avrupa Uzay
Ajansı) Uzay araştırmalarına oldukça id-
dialı başlayan ve genç bir organizasyon
olan ESA, 15 ayrı ülkeyi bünyesinde bu-
lunduran çokuluslu bir kuruluştur. ESA,
temel olarak, uzay bilimleri (gezegenler,
uzay boşluğu, Güneş, ısı, enerji, göktaşları,
yıldız sistemleri, uzay fiziği, astronomi vb
), yeryüzü gözlemleri (enerji, su, maden ve
mineral kaynaklarının araştırılması), tele-
komünikasyon (uydu haberleşmesi, GPS),
uzay taşıyıcıları (uydu fırlatma sistemleri,
araştırma uyduları), mikroçekim ve ulus-
lararası uzay istasyonu gibi alanlarda ça-
lışmalarını sürdürüyor
Uzay çalışmaları ve çeşitli alanlar-
daki denemeler günümüze kadar devam
etmiştir ve hala birçok ülkede devam et-
mektedir.
Bütün bu çalışmaları incelerken ak-
la gelen sorulardan birisi ise; neden Yuri
Gagarin?
19
Yuri GAGARİN
9 Mart 1934 yılın-
da, Gzhatsk yakınlarındaki Klushino'da
doğan Gagarin‟in uzaya olan merakı ilk
kez gittiği teknik lisede katıldığı “Aero
Club” adlı topluluğa girmesiyle alevlendi.
Lise eğitimini tamamladıktan son-
ra,1955 yılında askeri uçuş eğitimi almaya
başladı. Moskova'da madencilikle ilgili bir
okulu bitiren Gagarin, havacılığa duydu-
ğu ilgi ile Hava Kuvvetleri Okulu'nu ta-
mamladı. Deneme pilotu olarak çalıştıktan
sonra 1960 yılına gelindiğinde, çok kap-
samlı araştırma ve elemelerin ardından
Gagarin, 19 kozmonotla birlikte Sovyet
uzay programına seçildi. Seçilen kozmo-
notların fiziksel ve ruhsal dayanıklılıkları-
nı ölçmek için yapılan sayısız zorlu testin
ardından, bu testlerde çok büyük bir başa-
rı gösteren iki kozmonot, Yuri
Gagarin ve Gherman Titov, programa
girmeye hak kazandılar. Sovyet yönetimi
Gagarini seçerken, medyayı elinde tutma
kapasitesi ve dış görünüm gibi faktörleri
de dikkate aldılar.
Yuri GAGARİN
Kaynakça:
www.turkcebilgi.com
www.msxlabs.org
12 Nisan 1961 tarihinde
Gagarin, Vostok 3KA-2 adlı uzay aracıyla
ilk uzay seyahatini gerçekleştirdi.
Gagarinin bu uçuştaki kod adı Kedr'dı.
Uçuş esnasında Sovyet yetkilileri
Gagarin'in rütbesini yüzbaşılıktan binbaşı-
lığa yükselttiler ve Lenin nişanıyla ödül-
lendirildi. Gagarin bu başarılı uçuşunun
ardından yedi yıl boyunca yeniden kulla-
nılabilir bir uzay aracı geliştirmek ile ilgili
çalışmalar yürüttü.
Gagarin, 27 Mart 1968 tarihinde,
rutin bir eğitim uçuşun-
da Kirzhach yakınlarına düşen uçakta ha-
yatını kaybetti. Kazanın sebebi hiçbir za-
man tam olarak öğrenilememesine rağ-
men, araştırmalar uçağın, bir Su-
11 uçağının yarattığı türbülans yüzünden
düşmüş olabileceğini gösterdi.
Ölümünden sonra Ayın görünme-
yen yüzünde bir kratere ve doğduğu kente
adı verildi. Anısına saygı olarak, Uluslara-
rası Havacılık Federasyonu 1968'den baş-
lamak üzere her yıl bir uzay adamına adı-
nı ve resmini taşıyan özel bir madalya
vermektedir.
20
 50. Yılında Lazer
İlk kez 1917 yılında Albert Einstein
tarafından hayal edilen ve 1954 yılında
Microwave Amplification by the Stimulated
Emission of Radiation adında öncü teknolo-
jisi bulunan ve MAZER den temel farkı
görünebilir olması olan LAZER‟in, yani
Light Amplification by the Stimulated
Emission of Radiation‟ın, 50. yılını kutlu-
yoruz. 1958‟de MASER‟in mucitleri
Charles Townes ve Arthur Schawlow un
üzerinde uğraştıkları ama optik lazer hali-
nin mucidinin Theodore Maiman olduğu
LAZER in, 1960 yılında adı geçen bilim
insanları tarafından günümüzdeki haline
getirilmesinden bu yana pek çok alanda
oldukça işe yaradığını görebiliriz.
Lazerle göz ameliyatı ya da lazer
epilasyonu günümüzde fazlasıyla alışkın
olduğumuz kullanımları. Bunlara ilaveten,
bu yıl satışa çıkacak olan ve cep telefonu,
müzik çalar ya da bilgisayara bağlanarak
herhangi bir yerde yüksek çözünürlükte
geniş ekran görüntü sağlayan “The
SHOWWX projector”, yani cebe sığacak
boyutlardaki projeksiyon makinası, laze-
rin hayatımızı kolaylaştırmak için sunduk-
larından sadece bir örnektir.[1]
Lazerin günümüzdeki diğer geliş-
mekte olan bir faydası da üretim maliyet-
lerini %85 azaltabilecek olan 3 boyutlu
lazer görüntüleme teknolojisidir. Deniz
kuvvetleri araştırma ofisinden alınan öde-
neklerle yapılan çalışmalar sonucunda
geliştirilen bu görüntüleme tekniği,
VIRGINA sınıfı denizaltının (VCS) üretim
döngüsünde 7700 man hours luk bir azal-
ma sağlamıştır, bu rakam da bir denizaltı-
nın üretiminde 15,5 milyon dolarlık bir
azalışa denk gelmektedir. [2]
3 boyutlu lazer görüntüleme tekni-
ği, bilimsel alanda da çok kullanışlı bir
yöntemdir. Lab Space‟ den yapılan açık-
lamalara göre, 1930 larda bulunan ve 110
Soner Albayrak’ın derlemesi
milyon yıllık olduğu tahmin edilen Teksas
dinazorunun nadir ayak izini lazer görün-
tüleme teknolojisiyle kaydedip saklamak
mümkün olabilmiştir. Dallastaki Southern
Methodist Üniversitesinden paleontolog
Thomas L. Adams‟a göre taşınabilir 3 bo-
yutlu lazer tarayıcıları orijinal fosilin mor-
folojisini ve dokusunu yakalayarak, verile-
rin köpükte ya da reçinede 3 boyutlu esas
modellerinin yapılmasını sağlayabilecek
kadar kullanılabilmesini mümkün kılıyor.
[3]
Lazere gelecekteki kullanımları için
biçilen rolse, bunların hepsinden oldukça
farklı ve heyecan verici: Lazer itkili uzay
araçları. Live Science a göre bunun gerçek-
leşmesi ulaşımı tamamen değiştirebilir.
Demetlenmiş Enerji İtkisi (Beamed
Energy Propulsion) hayalden ya da fikir-
den öte, geleceğin ulaşımını kökten değiş-
tirecek güçlü imkânlar sağlayan bir tekno-
loji. BEP (Beamed Energy Propulsion),
uzaktan kontrol edilen lazer kaynaklarıyla
uçurulan hiper enerjili araçlar üretip kul-
lanmamıza imkân sağlamaktadır. Böyle
araçlar, klasik yanmalı motorlarla sağla-
namayacak düzeyde eşsiz bir performans
sağlamaktadır. BEP ile çalışan araçlar, var
olan ulaşım yöntemlerinin hepsinden da-
ha çevreci, daha ufak, daha hızlı, daha
güvenli, daha hafif ve çok daha verimli
olacaktır.
The Lightcraft Flight Handbook:
LTI-20 adlı kitapta da detaylı bir şekilde
bahsedildiği gibi, Demetlenmiş Enerji İtki-
si içsel bir şekilde temiz bir teknolojidir.
Ekoloji dostu yöntemlerle üretilebilen
elektriği kullanır, elektriğin uzay temelli
güneş enerjisi ya da dünya temelli rüzgar,
füzyon, fisyon, hydroelektrik ya da başka
bir enerji çeşidinden üretilmiş olması
farketmez; böylece de biz BEP üretmek
için en baştan ekolojik olarak sorumlu
21
yolu seçebiliriz. Yakmak için çok değerli
olan ham petrolü kimyasal stok olarak
kullanmaya yönlendirecek sürdürülebilir
enerji altyapısından daha acil hiçbir şeyin
olmadığını gördüğümüz günümüzde bu
yöntemin önemini daha da iyi takdir ede-
biliriz.
İnsanlığın ulaşım tarihi boyunca ne
kadar hızlı, ne kadar uzağa ya da ne kadar
yukarıya gideceğini hep motorlarımızın
güç yoğunluğu ve yakıtların enerji yoğun-
luğu belirledi. Peki ya yakıt kavramını
arkada bırakıp demetlenmiş enerji itkisini
kullanırsak? Tüm o motoru desteklemek
için yapılmış yapıları, motoru ve yakıtı
taşımaya adanmış enerjinin tamamını
üretmeyi başarabilirsek? İşte bu, hava ta-
şımacılığının ve itkilenmenin yeni bir çağı
olurdu. Böyle bir sistem bugün kullanılan
enerjiyle 100 kat daha fazla yükü taşıyabi-
lir, üstelik bunu ucuz elektirik enerjisiyle
yapabilir. Yakıtı arkamızda bırakarak uzay
yolculuklarını çok daha güvenli hale de
getirebiliriz.
İçten yanmalı motorların,
elektiriğin, telefonların, bilgisayarların,
internetin bulunmasıyla hayatlarımızın
dramatik bir şekilde değişmesi gibi, yakı-
nımızdaki uzaya ucuz bir şekilde ulaşa-
bilme imkânının bulunmasıyla da hayatı-
mız aynı şekilde değişecektir. İnsanlığın
uygarlığını bu sınırları olmayan yeni çev-
reye genişleterek, güneşin geniş enerji
kaynaklarının ve yakın astroidlerin mal-
zeme kaynaklarının musluğunun tıpasını
çıkarmış olacağız. İnsanlık için yeni bir
çağa, Sürdürülebilir Uçuş Çağına girece-
ğiz.
Demetlenmiş Enerji İtkisi Geleceğe
dair bir hayal mi? Lazer itkili minyatür
formdaki hafif bir hava aracı çoktan uç-
mayı başardı. Yaklaşık 10 yıl önceki bir
dizi araştırmada, fincan tabağı boyutların-
daki bir hafif hava aracı (lightcracft), itki
için optimize edilmemiş askeri lazer kul-
lanarak, White Sands Missile Range‟de
başarılı bir şekilde havalandı.71 metre
çıkmayı başaran bu aracın rekoru hala
korunmaktadır. Önceki bir nesilde prob-
lem böyle bir uçuşun yapılabilmesiydi.
Artık problem büyük boyutlardaki hava
taşıtlarını uçurabilmek için onları nasıl
üretebileceğimizi bulabilmek; yani prob-
lem bilimsel bir sorundan mühendislik
sorununa evrimleşti.
Artık gökyüzü limitimiz değil. [4]

Kaynaklar:

http://www.physorg.com/news182325598.html
http://esciencenews.com/articles/2009/07/30/laser.image.aimed.achieving.85.perc
ent.reduction.costs
http://www.labspaces.net/100476/Portable___D_laser_technology_preserves_Texas
_dinosaur_s_rare_footprint
http://www.livescience.com/space/090904-laser-ships.html

22

Bu yazı yazarın aşağıdaki kitabından uyarlanarak hazırlanmıştır:
Ş. Erkoç, “Nanobilim ve Nanoteknoloji”, ODTÜ Yayıncılık, Ankara, 2007.
Özet
Bu yazıda atom ve molekül topak-
larının tanımı, sınıflandırılması, önemi,
üretme ve inceleme yöntemleri, uygulama
alanları fazla ayrıntıya girmeden özetle
anlatılmıştır.
Giriş
Atom kuramının kabul görmesin-
den sonra maddenin davranışı üzerine
yapılan çalışmalar başlıca iki kolda ilerle-
di: Birisi atomların ve moleküllerin tek tek
özelliklerinin incelenmesi şeklindeydi.
1930‟larda bu yolda yapılan çalışmalar
çekirdek fiziğinin gelişmesini, daha sonra
da parçacık fiziğinin gelişmesini sağladı.
Diğeri ise çok sayıda atom veya molekül
özelliklerinin incelenmesi şeklindeydi. Bu
koldaki çalışmalar da yoğun madde çalış-
malarının gelişmesini sağladı. Bu iki uç
arasında 1970‟lere kadar fazla bir gelişme
olmadı. Daha sonra bu alanda çok çalışma
yapıldı ve ilgi devamlı arttı; bu alan daha
sonra “atom ve molekül topakları” olarak
adlandırıldı. Atom ve molekül topakları
büyüklük olarak nanometre ölçekte olduk-
ları için bu saha doğrudan nanobilim ve
nanoteknolojinin ilgi alanına girmektedir.
Topaklar günümüzde nanobilim ve
nanoteknolojinin vazgeçilmez ve en aktif
sahalarından biri haline gelmiştir.
Farklı alanlarda çalışan bilim in-
sanları atom ve molekül topaklarına ilgi
göstermeye başladı. Topaklar konusu hem
deneysel hem de kuramsal çalışmaların
beraber yapıldığı, birbirlerini desteklediği
önemli alanlardan birisidir. Bu yazıda to-
paklar hakkında genel olabilecek bazı bil-
Atom ve Molekül
Topakları
Şakir Erkoç
ODTÜ deki eğitim hayatına teorik kimya dalında
1974 de yüksek lisansını, 1977 de doktorasını tamam-
layarak devam etti.1980 yılından itibaren ODTÜ’de
öğretim görevlisi olarak çalışmakta.
giler özetle verilecektir. Örneğin, tanımı,
sınıflaması, özellikleri, önemi, deneysel
olarak üretme ve inceleme yöntemlerinin
yanında kuramsal olarak inceleme yön-
temleri de özetle anlatılacaktır.
Tanımı
Topaklar genellikle “farklı şartlar-
da birarada tutulan atom grupları” olarak
tanımlanır. Bazı araştırmacılar topakları
maddenin beşinci hali olarak kabul eder.
Yaygın olarak bilinen tanımı ile “topaklar
farklı bilim dallarını birleştiren sonlu yapı-
lardır”. Belki bu son tanım topakların oy-
nadığı rol bakımından daha anlamlıdır.
Topaklar yapıları ve içerdiği atom-
lar bakımından moleküllerden farklılık
gösterirler. Moleküller belli bir yapıya ve
atom grubuna sahiptir, değişmez. Ancak
topaklar herhangi bir sayıda atomdan olu-
şabilir, değişik geometrilerde yapılar oluş-
turabilirler.
Sınıflandırılması
Topaklar farklı özelliklere göre sı-
nıflandırılabilirler. Örneğin içerdikleri
atom cinslerine göre tek cins atomdan olu-
şan topaklar, birden fazla cins atomdan
oluşan topaklar gibi. Başka bir sınıflama
da çevrelerine göre yapılır, yalıtılmış (gaz
fazında), hapsolmuş, destekli (yüzeye
konmuş) topaklar gibi. Topaklar elektro-
nik durumlarına göre de sınıflandırılır;
yüksüz, yüklü (artı veya eksi yüklü) to-
paklar gibi. Topaklarda en önemli sınıfla-
23
ma büyüklüklerine (atom sayılarına) göre
yapılır. Büyüklüklerine göre topaklar baş-
lıca beş grupta sınıflandırılır: (1) çok kü-
çük (2-10 atom, mikrotopaklar), (2) küçük
(10-100 atom), (3) orta (100-1000 atom),
(4) büyük (1000 – 10000 atom), (5) çok
büyük (100000 atomdan fazla).
Topaklar büyüklüklerine göre baş-
ka türlü üç grupta sınıflandırılır. Bu sınıf-
lama küremsi yapıdaki topaklar için kul-
lanılır. Topaktaki toplam atom sayısı N ile,
küremsi yapıdaki topağın yarıçapı R ile,
yüzey atomlarının sayısı Ns ile, hacim
Şekil 1. Küremsi yapıdaki topaklarda yüzey atomlarının (Ns) ve hacim atomlarının (Nv) ko-
numu. R topağın yarıçapını gösterir. Topaktaki toplam atom sayısı N, Ns ile Nv‟nin toplamı-
na eşittir.
Topakların büyüklüklerine göre sı-
nıflanmasının gerekçesi şöyle açıklanabilir:
Eğer topakların bazı fiziksel özellikleri
atom sayılarına göre muntazam değişmi-
yor, çok farklılık gösteriyorsa o zaman
topaklar çok küçük demektir, şayet fiziksel
özelliklerin topaklardaki atom sayılarına
göre değişimi muntazam bir seyir gösteri-
yorsa o zaman topaklar büyük demektir.
Değişik topak modelleri Şekil 2-5‟de göste-
rilmiştir.
Topakların içerdikleri atomların
cinslerine göre sınıflaması başlıca beş
grupta toplanabilir: (1) Metal topakları
(lityum, sodyum, alüminyum, nikel, bakır,
gümüş, altın, v.s. gibi). (2) Yarıiletken to-
pakları (karbon, silisyum, germanyum,
galyum-arsenik, v.s. gibi). (3) İyonik to-
paklar (sodyum klorür, magnezyum oksit,
v.s. gibi). (4) Asal gaz topakları (helyum,
atomlarının sayısı da Nv ile gösterilmiş
olsun: (1) çok küçük (toplam atom sayısı 2-
20 arasında veya çapı 1.1 nanometreden
küçük, yüzey ve hacim atomları ayırt edi-
lemez), (2) küçük (toplam atom sayıı 20-
500 arasında veya çapı 1.1-3.3 nanometre
arasında veya yüzey atomlarının hacim
atomlarına oranı 0.9-0.5 arasında), (3) bü-
yük (toplam atom sayısı 500-10 milyon
arasında veya çapı 3.3-100 nanometre
arasında veya yüzey atomlarının hacim
atomlarına oranı 0.5‟den küçük). Yüzey
ve hacim atomlarının konumu şematik
olarak Şekil 1‟de gösterilmiştir.
neon, argon, v.s. gibi). (5) Molekül topak-
ları (azot gazı, hidrojen florür, benzen, su,
v.s. gibi).
Özellikleri
Topakların, özellikle küçük topak-
ların, bazı özellikleri şöyle ifade edilebilir.
Topaklarda bulunan atomlar kristal yapı-
daki atomlardan farklı çevreye sahiptirler,
örneğin birinci komşu sayısı her zaman
kristal yapıdaki gibi olmayabilir, genellik-
le daha az olur. Topaklar kristalografi açı-
sından ilginç özellikler gösterebilir, kristal
yapılarda beşgen geometri görülmezken
topaklarda görülebilir. Elektronik uyarıl-
malar ve iyonlaşma özellikleri kristaller-
den çok farklılık gösterir. Kristallerde ta-
nımı tam olarak yapılabilen bazı fiziksel
büyüklükler, örneğin sıcaklık, yüzey geri-
limi, yüzey alanı, hacim, vs., topaklarda
24
tam olarak yapılamamakta; dolayısı ile
topakların bazı özellikleri termodinamik
bulgulardan hesaplanamamaktadır.
Topakların bazı özellikleri topak
büyüklüğüne bağımlılık gösterebilir. To-
paklarda atom sayısı arttıkça bu değişimin
muntazam olması beklenir, ancak bu deği-
şimler muntazam olmaz, farklı fiziksel
özellikler için farklı değişim eğrileri görü-
lebilir. Şekil 6-8‟de bazı element topakları-
nın fiziksel özelliklerinin değişimi topak
büyüklüğüne göre gösterilmiştir.
Enerji bakımından topakların ka-
rarlılığı atomların bağlanma enerjileri ile
anlaşılabilir. Bu bakımdan topaklar iki
gruba ayrılabilir. Zayıf etkileşmeler: Asal
gaz topakları, molekül topakları bu gruba
girer. Kuvvetli etkileşmeler: Birçok metal
topakları bu gruba girer.

Şekil 2. İki ve üç boyutlu mikrotopak modelleri.

Şekil 3. (MX)n bileşenli (iki cins atomlu) mikrotopak modelleri.

25
Şekil 4. Sihirli sayılı yüzey merkezli topak modelleri ile farklı simetrilere sahip topak model-
leri.

Şekil 5. Değişik büyüklük ve kafes yapılarda su molekülü topakları.

Şekil 6. Gümüş, Sodyum ve Potasyum topaklarının iyonlaşma potansiyelinin (IP,

elektronvolt cinsinden) topak büyüklüğüne göre değişimi.

26
 Nanoyapılarda fiziksel özelliklerin
çok değişken olduğunu gösteren iyi bir
örnek için Şekil 7‟ye bir göz atalım. Bu
şekilde lityum topaklarının bağlanma
enerjisinin ve topak geometrisinin topak-
taki atom sayısına ve topağın elektron
sayısına göre nasıl değiştiği çarpıcı bir
şekilde görülmektedir. Topakta bir ato-
mun fazla olması veya bir atomun eksik
olması beklendiği gibi bir değer vermeye-
bilir. Aynı şekilde, belki daha da ilginci,
bir topakta tek bir elektronun fazlalığı
veya eksikliği de beklenmeyen bir değer
verebilir. Örneğin dört atomlu nötür lit-
yum topağı baklava dilimi şeklinde (eşke-
nar dörtgen) olurken, bir elektron fazlası
olan eksi iyon halinin şekli doğrusal olu-
yor, bir elektron eksik olan artı iyon hali-
nin şekli ise kürek gibi oluyor. Çok ilginç,
değil mi? Nanoyapıları ilginç yapan bu tür
özelliklerdir. Maddede bu tür özellikleri
incelemek ve anlamaya çalışmak işin bilim
tarafı, yani nanobilim; bunları pratik haya-
tımıza uygulamak da işin teknolojik tarafı,
yani nanoteknoloji.
Topakların bazı fiziksel özellikleri
seçilen uygun bir fonksiyon ile topakların
büyüklükleri cinsinden ifade edilebilir. Bu
ifadeler ya atom sayıları, N, ya da topağın
yarıçapı (küremsi yapıdaysa), R, cinsinden
tanımlanabilir. Bu tür yaklaşımlar kimya-
sal ve fiziksel yaklaşımları arasında bir
köprü işlevini görür. Kimyasal yaklaşım-
larda molekül seviyesinde, birkaç atom
büyüklüklerde inceleme yapılırken, fizik-
sel yaklaşımlarda kristal yapı seviyesinde
inceleme yapılır, yani çok sayıda atom
dikkate alınır. Seçilen uygun bir fonksiyon
ile topakların bağlanma enerjisi, iyonlaşma
potansiyeli, erime sıcaklığı, vs. gibi birta-
kım fiziksel özellikleri topak büyüklüğüne
bağlı olarak kolayca hesaplanabilir. Örne-
ğin bu yöntemle hesaplanmış potasyum
topaklarının iyonlaşma potansiyeli ile altın
topaklarının erime sıcaklığı aşağıdaki şe-
killerde gösterilmiştir.
Topaklarda, özellikle artı yüklü
metal topaklarda, Coulomb Patlaması (CP)
olarak bilinen ilginç bir özellik vardır. Bu
özellik topağın kararlılığı (sağlamlığı)
hakkında bilgi verir. Topaklardaki artı yük
fazlalığı bazı hallerde atomlar arasındaki
çekici etkileşmeyi yenebilir ve topak atom-
ları bir arada durmakta zorlanır ve topak
dağılır. Bakınız Şekil 9. Artı yük fazlalığı
aslında elektron kaybı demektir. Topaklar
yüksek mertebede iyonlaştırılırsa (elektron
kopartılırsa) artı yükçe zenginleşirler.
Elektron azlığı bir bakıma Coulomb pat-
lamasına sebep oluyor. Bu ilginç bir olay-
dır, çünkü topaktan belli sayıda elektron
kopartılınca atomlar birbirlerinden ayrılı-
yorlar.
27
 Şekil 7. Lityum topaklarında (artı yüklü, eksi yüklü ve nötür) bağlanma enerjisinin (BE,
kcal/mol cinsinden) topak büyüklüğüne göre değişimi.

Şekil 8. Altın topaklarında erime sıcaklığının (Santigrat derece cinsinden) topak büyüklüğü-
ne göre değişimi. Yukarı kısındaki kesikli çizgi kristal değerini göstermektedir.

28
 Şekil 9. Topaklarda Coulomb patlaması (CP) olayının temsili gösterimi.

Topaklarda erime konusu da çok ( r ) sıcaklığa göre değişiminde görülen

ilginçtir. Topaklarda erime topak büyük-
lüğüne bağlı bir özellik gösterir. Topak-
larda erimenin tanımı kristal yapılardan
farklıdır. Kristallerde erime sıcaklığının
belli bir değeri vardır ve bu değer sabittir.
Topaklarda ise atomlar arası mesafelerin
atlama noktası (Bakınız Şekil 10) topağın
erime sıcaklığı olarak alınır. Bu değer
topak büyüklüğüne göre değişir. Dolayı-
sıyla topaklarda sabit bir erime değeri
yoktur.

Şekil 10. Topaklarda erime topak büyüklüğüne göre değişir, dolayısı ile topaklar için kristal-
lerde olduğu gibi belli bir erime tanımı yoktur.

29
Önemi
Topakları, özellikle yalıtılmış to-
pakları incelemenin önemi aşağıdaki gibi
sıralanabilir: Temel fizik açısından ilginç
yapılardır, fiziksel özellikler topak büyük-
lüğüne bağlı olarak farklılıklar göstermek-
tedir. Atomdan kristal yapıya doğru gi-
derken sürekli bir değişimin olduğunu
göstermektedir. Makroskopik olaylara
mikroskopik yaklaşımın yolunu açmakta-
dır; kristal büyütme, kataliz, yüzeye ya-
pışma ve tutunma gibi. Birçok teknoloji
uygulaması topak fiziği ve kimyasına da-
yanır; fotoğrafçılık (film), sprey, toz
metallürjüsü, nano mıknatıslar ve üstün
iletkenler, vs. Astrofizik uygulamalar da
mümkün; kozmik tozların oluşumu ve
özellikleri topak bilimi ile anlaşılabilir.
Topaklar günlük hayatımızın bir parçası-
dır ve çevremize önemli katkıları vardır;
taşıtların eksoz gazı, endüsride kullanılan
killer, renkler (gözlüklerde kullanılan
renkli camlar), vs.
Şekil 11. Topakların üretilme yöntemleri: Topaklar ya kristal yapıların ufalanmasından, ya
da atomların biriktirilmesiyle üretilebilir.
Topaklar deneysel olarak üretilir-
ken aynı zamanda birkaç çeşit inceleme
yöntemleri de beraberinde uygulanır. Ör-
neğin çok fotonlu iyonlaşma spektroskopi-
si süpersonik akışkanlar içinde bulunan
küçük topakların incelenmasinde kullanı-
lır. Fotoelektron spektroskopisi yöntemleri
eksi yüklü küçük topakların incelenme-
sinde kullanılır. Elekton saçılma yöntemle-
Üretilmesi ve inceleme yöntemleri
Topaklar ya serbest parçacıklar ola-
rak, yalıtılmış, parçacık demetleri halinde,
ya homojen olan veya homojen olmayan
örgülerin içinde, ya yüzeye yapışmış ola-
rak, buhardan biriktirme, ya da nano par-
çacıklar olarak üretilebilirler. Kısaca to-
pakların üretilmesinde başlıca iki yol var-
dır, ya atomlardan buharlaşma yöntemi ile
biriktirilerek, ya da kristal yapıdan ufala-
yarak elde edilebilirler, aynen nano ima-
lâtta olduğu gibi. Şekil 11 sözü edilen iki
farklı yöntemi şematik olarak göstermek-
tedir. Topaklar elektron ve foton çarpışma-
ları ile incelenebilirler. Demet yansıma
yöntemleri de topakların tespit edilmesin-
de kullanılır. Özellikle küçük topakların
hem deneysel olarak hem de kuramsal
olarak çok sayıda araştırmacı tarafından
incelenmesinin başlıca sebebi kataliz, kris-
tal büyütme, fotoğrafçılık gibi alanlardaki
olayların atom seviyesinde anlaşılmasına
yardımcı olmasındandır.
ri de topakların yapılarını incelemede kul-
lanılır. X-ışınları ile de yüzey üzerine
konmuş topakların yapıları incelenebilir.
Yüzeye konmuş topakları inceleme yön-
temleri başlıca iki gruba ayrılır: Dar alanlı
hassas yöntemler (taramalı-tünellemeli
elektron mikroskopları gibi), geniş alanlı
yöntemler (X-ışınları spektroskopileri gi-
bi). Genellikle bu yöntemlerin birkaçı bir-
30
den kullanılarak incelemeler yapılmakta-
dır.
Küçük topaklar genellikle demet
deneylerinde incelenir. Kütle spektrosko-
pisi doğrudan yapıları ve sağlamlıkları
hakkında bilgi verebilir. Elektronik yapıla-
rı hakkındaki bilgiler de elektrik polari-
zasyon, manyetik moment, potoiyonlaşma
potansiyelleri ve ayrışma (dağılma) süreç-
lerinin ölçümlerinden elde edilebilmekte-
dir.
Topakların kuramsal olarak ince-
lenmesinde başlıca iki yaklaşım vardır.
Birincisi küçük topakların yapıları ve
elektronik özelliklerinin kuantum yöntem-
Söyle bakalım
büyüyünce ne
olacan…
Neyi araştıracak-
sın?
leri ile incelenmesidir. İkinci yaklaşım ise
atom seviyesinde klasik mekanik kuralla-
rına dayanan bilgisayar benzetişim yön-
temleridir. Bu tür hesaplar üç gruba ayrı-
labilir: Moleküler dinamik yöntemi, Monte
Carlo yöntemi ve Statik yöntemdir.
Benzetişim yöntemlerinin uygula-
nabilmesi için topaktaki atomlar arası etki-
leşmeleri tanımlayan bir potansiyel enerji
fonksiyonunun olması gerekir. Böyle bir
fonksiyon elde etmek genellikle işin en zor
ve önemli kısmını oluşturur. Literatürde
birçok malzeme için tanımlanmış ve kat-
sayıları tayin edilmiş potansiyel enerji
fonksiyonu mevcuttur.
Bilimadamı!
Ay gerçekten
peynirden mi
değil mi ona
bakıcam
31

1.Giriş
Kuantum teorisi adını verdiğimiz
mikro evrene ilişkin kanunlara giden yo-
lun 20.YY başlarında o günün teknolojik
olanakları çerçevesinde ulaşılabilen en
küçük mesafelerdeki bazı gözlem sonuçla-
rını açıklama girişimleri sırasında ışığın
doğasına ilişkin olarak karşılaşılan para-
dokslarla ve bu paradoksları anlama ve
giderme girişimleri ile başladığını söyle-
yebiliriz.
Mikro evrenin gene o dönemde ol-
dukça yeni sayılabilecek diğer bir ferdi
olan elektronlara dönersek ışığın tersi
yönde bir paradoksla karşılaşıldığına tanık
olunuyordu.
Yani, ışıktan sonra elektronlar da
(ve mikro evrenin tüm diğer parçacıkları
için de; burada elektron bir prototip olarak
ele alınıyor) koşullara bağlı olarak, klasik
paradigma çerçevesinde alışılagelmiş bir-
birinden tamamen farklı iki tür davranışı
gösterebiliyorlardı.
Işık ve elektron bir parçacık mı,
yoksa bir dalga mı? Eldeki farklı veriler
her ikisinin de mümkün olduğunu göste-
riyordu. Yaklaşık 25 yıl sürdü tüm bu iki-
lemlerin ve şaşırtıcı tuhaflıkların kendi
içinde tutarlı bir teori çerçevesinde anla-
şılmaları ve bir çözüme kavuşturulmaları.
1900 yılında başlayan bu mikroevreni an-
lama serüveni 1925 ve 1926 yıllarında ku-
antum mekaniği adı verilen yeni kuramın
formülasyonuyla ilk fazını tamamladı.
2. Klasik Fizik Paradigması
Kuantum fiziğinin orijinlerini araş-
tırırken, bunun öncesini yani klasik fiziğin
gelişim evrelerini ve ulaştığı en son düzeyi
Mikro Evrenin Gizemi:
Kuantum Teorisi
Namık Kemal PAK
Prof.Dr. Namık Kemal Pak, NATO Bursiyeri ve TÜ-
BİTAK Şeref Bursiyeri olarak Ankara Üniversitesi Fen
Fakültesi Fizik Bölümü'nden 1968 yılında mezun
olduktan sonra 1972 yılında Berkeley-Kaliforniya
Üniversitesi Fizik Bölümü'nden Doktora derecesini
almıştır. 1977 yılında Hacettepe Üniversitesi Fizik
Bölümü'nde Doçentlik, 1988 yılında da ODTÜ Fizik
Bölümü'nde Profesörlük ünvanını alan Namık Kemal
Pak hala bu bölümde çalışmalarını sürdürmektedir.
Namık Kemal Pak, Kaliforniya Üniversitesi Lawrence
Berkeley Laboratuarında, Kaliforniya Stanford Linear
Accelerator Center'da, San Diego-Kalifornya Üniver-
sitesinde, Cenevre Avrupa Nükleer Araştırma Merke-
zinde(CERN), Trieste-İtalya International Center for
Theoretical Physics'de, araştırma görevlerinde bulun-
muştur. 1988-1989 yılları arasında Devlet Bakanı
Adnan Kahveci'nin danışmanı olan Namık Kemal Pak,
1989-1991 yılları arasında "Üniversitelerarası Kurul,
Profesörlük Değerlendirme Komisyonu’nun başkanlı-
ğını yapmıştır. 1990-1997 yılları arasında TÜBİTAK
Başkan Yardımcılığı görevini yürütmüş, 1996-1999
yılları arasında TÜBA Konsey Üyesi, Ocak 1998-
Mayıs 1999 yılları arasında TÜBİTAK Bilim Kurulu
Üyesi olarak görev yapmıştır. Namık Kemal Pak 1991-
1997 yılları arasında NATO-İstikrar İçin Bilim (SfS)
Programı, Türkiye Ulusal Koordinatörlüğü, 1993-
1998 yılları arasında NATO Bilim Komitesi "Science
and Technology Policy" Panel üyeliği, 1997-2003
yılları arasında NATO-Barış İçin Bilim (SfP) Progra-
mı-Steering Group Üyeliği görevlerini yürütmüştür.
Namık Kemal Pak, 1988-1989 yılları arasında NATO
Bilim Komitesi Türkiye Temsilciliği, 1991-1997 yılları
arasında OECD Bilim ve Teknoloji Politikaları Komi-
tesi Türkiye Temsilciliği, 1993-1997 yılları arasında
NATO Bilim Komitesi Türkiye Alternatif Temsilciliği,
1995-1997 yılları arasında Avrupa Bilim Vakfı (ESF)
"Standing Committee for Physical and Engineering
Science" Üyeliği ve 1993-2003 yılları arasında Avrupa
Bilim Vakfı (ESF) “Governing Council ve Executive
Council" Üyelikleri, 1999 - 2003 yılları arasında,
EUREKA Üst Düzey Grup (HLG) üyeliği, 2001-2002
yıllarında Avrupa Birliği e-Avrupa Programı Üst
Düzey Karma Komisyonu üyeliği, 2003 yılında, Av-
rupa Birliği INTAS Programı Genel Kurulu, Avrupa
Birliği Ortak Araştırma Merkezleri (JRC) Programı
Yönetim Kurulu üyeliği görevlerini yürütmüştür.
1979 yılı TÜBİTAK Teşvik Ödülü ve 1989 yılı TÜBİ-
TAK Bilim Ödülü sahibi olan Namık Kemal Pak aynı
zamanda Üçüncü Dünya Bilimler Akademisi (TWAS)
Üyesi (1990), Academia Europea Üyesi (1993) ve
Türkiye Bilimler Akademisi Asli Üyesidir (1993).
Prof. Dr. Namık Kemal Pak, 31 Mayıs 1999 - 31 Ma-
yıs 2003 tarihleri arasında TÜBİTAK
Başkanı olarak görev yapmıştır.
32
iyice anlamak gerekir. Burada klasik fizik-
ten kast ettiğimiz, 20. YY‟ın başı itibarıyla
doğaya ve işleyiş kurallarına ilişkin bilgi
ve kuralların matematiksel ifadeleri olan
kanunların tümüdür.
Tarihsel bakımdan ilk büyük fizik-
sel teori, Galileo‟nun çok önemli öncül
katkıları üzerine inşa edilmiş olan
Newton‟un teorisidir. Bu teori uzaktan
anlık etki ile etkileşen kütleli noktasal
parçacıkların teorisiydi. Dikkat edilmesi
gereken önemli husus bu kanunların te-
melinde tüm kütleli nesnelerin matema-
tiksel noktasal parçacıklar olarak temsil
edilmesiyle yapılan çok keskin bir soyut-
lama-idealleştirme vardı. Örneğin, bu
kanunlar astronomik olaylara uygulandı-
ğında güneş ve gezegenler bile matema-
tiksel noktasal parçacıklar gibi düşünülü-
yordu ve buna karşın son derece başarılı
sonuçlar veriyordu.
Matematiksel olarak her bir serbestlik
derecesi için zaman cinsinden ikinci dere-
ceden lineer bir diferansiyel denklemle
ifade edilen Newton teorisinin konumuz
bağlamında belirtilmesi gereken diğer
önemli temel özellikleri “neden-
sel(=causal)” ve “belirleyi-
ci(=deterministic)” oluşudur. Bu kavram-
ların tanımlarını verirsek,
Nedensel olmak, sistemin durumu
belli bir anda biliniyorsa, izleyen
her bir anda da kesinlikle biliniyor
olmasıdır.
Belirleyici olmak ise sistemin du-
rumu hakkındaki bilginin sistem
hakkındaki tüm fiziksel özellik ve
olayları kesinlikle belirliyor olması
anlamındadır.
Dikkat edilirse felsefi bakımdan son
derece önemli bu iki kavramın tanımla-
rında bir başka yeni kavram, durum kav-
ramı karşımıza çıkıyor; şimdi bu kavramı
tanımlayalım. Newton fiziğinde birbirle-
riyle anlık kuvvetlerle ve uzaktan etki ile
etkileşen noktasal parçacıklar için durum
verilen bir anda sistemi oluşturan tüm
parçacıkların nerede oldukları ve nasıl
hareket etiklerinin kesin bilgisidir. Daha
teknik bir dille ifade edersek tüm parçacık-
ların konum ve momentumlarının bilgisi-
dir. Böylece, verilen bir anda bu dinamik
parametreler ve bu parçacıkların hangi
kuvvetin etkisi altında hareket ettikleri
biliniyorsa, o zaman fiziksel süreç tam
olarak betimlenmiş demektir. Yani, izleyen
her hangi bir anda sistemin durumunun
kesin olarak bilinmesinin (öngörülmesi-
nin) yanında, sistem hakkında sorulabile-
cek tüm fiziksel soruların yanıtlarının da
kesinlikle biliniyor olması ya da belirlen-
miş olması demektir.
17.YY‟ın son çeyreğinde Newton‟un
kanunları ile hayata geçirilen bu teori
dünyadaki tüm bilinen mekanik olaylara
ve dünya dışındaki astronomik olaylara
200 yıl süreyle başarıyla uygulanmıştır.
Ancak 19. YY‟ın ikinci yarısında yeni tür
fiziksel olaylarla, elektrik ve magnetizma,
karşılaşıldı. Bu olaylar üzerindeki araştır-
malar Newton teorisi çerçevesinde tasav-
vur edilemeyecek özelliklere sahip yeni bir
teorinin gelişmesine yol açtı. Bu yeni teori
Maxwell‟in Elektromagnetik alan teori-
siydi. Bu teori de tıpkı Newton teorisi gibi
nedensel ve belirleyici idi. Fakat onu
Newton teorisinden çok farklı kılan bir
özelliği durumun betimlenmesinde karşı-
mıza çıkıyordu. Hatırlanacağı üzere,
Newton teorisi çerçevesinde sonlu sayıda
parçacıktan oluşan bir sistemin durumu
bu parçacıkların konum ve momentumları
ile belirleniyordu. Yani bu sonlu sayıda
parametre içeren kesikli bir betimlemeydi.
Elektromagnetik alan teorisinde ise durum
sonlu sayıda parametre ile belirlenemez ve
sonsuz sayıda parametre gerekmektedir.
Zira durumun belirlenmesi için herhangi
bir anda elektrik (E) ve magnetik (B) alan-
ların tüm uzaydaki dağılımlarının ve yön-
lerinin bilinmesi gerekmektedir. Bu teori-
nin nedensel oluşu {E, B}vektör alanlarının
her hangi bir andaki dağılımları biliniyor-
sa bu dağılımların takip eden her hangi bir
anda da kesinlikle öngörülebilmesi anla-
mına gelmektedir. Bu teorinin belirleyici
33
olması ise elektrik ve magnetik alan dağı-
lımları hakkındaki bilginin
elektromagnetik alan hakkında sorulabile-
cek tüm fiziksel soruların yanıtlarının ke-
sinlikle biliniyor olması anlamındadır.
Özetlersek, 19.YY‟ın sonunda klasik
bölgede her ikisi de nedensel ve belirleyici
olan iki farklı tür teori var elimizde. Arala-
rındaki karakter farkı, sistemin durumu-
nun betimlenmesindeki radikal farktan
kaynaklanıyordu. Bu iki teori mevcut hal-
leri ile bir anlamda klasik davranışın iki uç
noktasını temsil ediyordu.
20. YY‟ın başında klasik bölgedeki an-
layışımızı ciddi şekilde geliştirip incelten
ve Einstein‟ın imzasını taşıyan iki yeni çok
önemli gelişme daha oldu: Özel ve genel
görelilik teorileri. Bunlardan özellikle özel
görelilik teorisinin Newton-Maxwell teori-
si üzerinde çok ciddi geliştirici etkisi oldu.
Böylece artık noktasal parçacıklar uzaktan
etkiyen anlık kuvvetlerle etkileşmiyordu.
Bu gelişmeyle elektromagnetik alan bir
anlamda parçacıklarla aynı statüye yükse-
liyordu. Şöyle ki, noktasal parçacıklar ara-
sındaki etkileşme kuvveti artık anlık de-
ğildi, dinamik bir nitelik taşıyordu ve
uzay-zaman içinde aracı alan tarafından
sabit bir değere sahip olan ışık hızı ile ya-
yılarak taşınıyordu.
Böylece 20.YY‟ın başlarında klasik böl-
gede ulaşılan en son nokta itibarıyla içinde
parçacıklar ve alanlar bulunan ikili bir
dünya görüşü taşıyan bir teori vardı orta-
da. Bu iki unsur, noktasal parçacık ve sü-
rekli alan, birbirinden tamamen bağımsız
ve bir birleri cinsinden açıklanamaz olgu-
lardı. Bu en gelişkin son haliyle bu teori
klasik bölgedeki tüm olayları başarıyla
açıklıyordu. Ancak gelecek bölümde anla-
tılacağı gibi atom ölçeğine taşındığında bu
mükemmel ve görkemli teori ciddi sorun-
larla karşılaştı. Bu bölgedeki sorunları
çözme girişimleri sonucunda yeni fizik
kanunları, yeni düşünce biçimleri ve yeni
felsefi kavramlarla karşılaşıldı.
Bu bölümü bitirmeden klasik fizik ile
ilgili çok önemli bir hususu belirtmek
hakkaniyet bakımından önem taşıyor. Kla-
sik bölgeden mikro evren mikro evrene
taşındığında uğradığı başarısızlık bu teo-
rinin artık hiç bir değeri kalmadığı ve do-
layısı ile tarihin çöp tenekesine atılması
gerektiği anlamına gelmiyor hiç kuşkusuz.
Günlük yaşamımızdan bu teorinin hala
geçerli olduğunu kanıtlayan düzinelerle
örnek verilebilir. Başarı ile tamamlanan
her bir uzay yolculuğu, uzay laboratuarı,
Hubble teleskopu vs Newton teorisinin
geçerliliğinin birer kanıtı; Radyo. TV, ra-
dar, gsm telefonlar vb Maxwell teorisinin
ne denli başarıyla işlediğinin kanıtları.
James Clerk Maxwell
3. Mikro Evren ve Paradokslar-Klasik
Paradigmanın İflası
20.YY‟ın başı fizik bilimi için ger-
çek bir kriz ve kaos dönemiydi. Teknoloji-
nin gelişiminin sağladığı yeni olanaklarla
doğanın o güne değin ulaşılamamış bölge-
lerine ulaşıldıkça yeni paradokslar çıkı-
yordu karşımıza. Mikro evrene ilişkin yeni
gözlemsel olgular tüm görkemine ve 200
yıllık hükümranlığına karşın klasik para-
digmayı çaresizlik içinde bırakıyordu.
Şöyle ki:
1. Bu gözlemlerin en ünlülerinden
biri de siyah cisim ışıması olarak bilinen
34
olaydı. Belli bir sıcaklıktaki bir kutunun
duvarlarındaki ”parçacıklarla” termal
dengede bulunan elektromagnetik ışıma-
nın enerji yoğunluğunun sıcaklığın fonk-
siyonu olarak bakıldığında gösterdiği tu-
haflıkla ilgiliydi burada karşılaşılan sorun.
Rayleigh ve Jeans 1900 yılında o günün
geçerli paradigması klasik fizik kanunları
çerçevesinde sistemin tüm enerjisinin
denge durumunda elektromagnetik alan
tarafından “sınırsız” olarak emileceğini
hesaplamışlardı. Ancak sonuçlarında o
güne kadar raslanmadık ve alışılmadık bir
tuhaflık vardı: Enerji giderek artan fre-
Max Planck
kanslarla dur durak bilmeden
elektromagnetik alana yönelmekteydi.
Gözlemlerde sonsuz bir enerji patlamasına
rastlanmadığına göre, demek ki doğa
kendisini bir şekilde böyle bir katastroftan
sakınabilmekteydi. Şöyle ki, gözlem so-
nuçları yüksek frekans bölgesinde enerji
dağılımının sonsuz artmak yerine sıfıra
yaklaştığını gösteriyordu. Verilen bir sı-
caklıkta çok özel bir frekansta (renkte)
enerji en yüksek değerine ulaşıyor ve daha
yüksek ve daha düşük frekanslarda azalı-
yor ve sıfıra gidiyordu. Demek ki,
Rayleigh ve Jeans‟in hesap sonuçları tüm-
den yanlış değildi, düşük frekans bölgele-
rinde gözlem sonuçlarıyla uyumluydu.
Newton ve Maxwell gibi iki büyük
sentezcinin adları ile özdeşleşen klasik
paradigma belli ki bu sorunsal duruma
çare bulamıyordu. Bu ve benzeri sorunlar
nasıl çözülecekti?
Beklenen çözüm, yapay da olsa,
çok gecikmeden geldi. Hemen o yıl (1900),
Max Planck yüksek frekans sonsuzluğun-
dan kurtulmayı sağlayacak bir öne-
ri/varsayım ortaya attı: Elektromagnetik
alan salınımları, E enerjisi (parçacıksı
özellik) ile f frekansı (dalgamsı özellik)
arasında belli bir ilişki bulunan kuantum-
lardan oluşur: E=hf. Burada h (bu gün)
Planck sabiti olarak bilinen doğanın (o gün
için yeni) bir temel sabiti idi. Değeri nor-
mal standartlarda çok küçüktü: h = 6.6 x
10-34 joule-saniye. Aslında Planck‟ın ma-
tematiksel uyum için yaptığı zorlama ve
yapay bir varsayımdı. Bu varsayım ışıma
genliğini gözlemle uyuşan bir biçimde
hesaplamaya, yani yüksek frekanslardaki
sonsuz enerji patlamasından kurtulmaya
olanak sağlıyordu. Ama Planck bu yapay
ancak çok cesur atılımı ile kuantum dün-
yasına ilk adımı atmış oluyordu.
Ancak, bu işin sosyolojik boyutun-
da bir tuhaflık vardı. Zira bu denli dev-
rimsel yeni bir kavram, uzunca bir süre
pek dikkat çekmedi ve bir yeni aktivite
odağı oluşturmadı. Bu tuhaf ve son derece
tutucu göz ardı etme süreci o güne kadar
adı sanı duyulmamış ve o günün akade-
mik camiası dışından Einstein adında
genç bir bilim adamı 1905 yılında yeni bir
öneride bulununcaya kadar sürdü. Bu
çalışması ile Einstein bir anlamda
Planck‟ın matematiksel varsayımının fi-
ziksel olarak içini dolduruyordu.
2. Einstein‟ın kendisine verilen
“tek” Nobel ödülünü borçlu olduğu bu
son derece basit fakat çığır açan çalışması
foto-elektrik olay adı verilen “metal yü-
zeyler üzerine düşen ışığın bu yüzeyden
elektron sökmesi” olayıdır. Bu sürecin,
35
dalga teorisi çerçevesindeki anlaşılması
çabaları başarısız olmuştu. Sonuçları açık-
lamanın yolu ışığın, en azından bu süreç
çerçevesinde, tek tek sayılabilir ve belli
değerde kesikli enerji taşıyan tanecikimsi
nesnelerden oluşmuş gibi yorumlanması-
nı gerekli kılıyordu. Bu önemli hipoteze
yol açan gözlem sonuçlarını özetlersek,
Işığın frekansını değiştirmeden
şiddetini (parlaklığı) arttırdıkça
yalnızca sökülen elektronların sa-
yısı artıyordu, fakat hızları, dolayı-
sı ile kinetik enerjileri, sabit kalı-
yordu.
Işığın şiddeti sabit tutulup frekansı
(renk faktörü) artırıldıkça sökülen
elektronların sayısında bir değişik-
lik olmuyor, ancak hızları (enerjile-
ri) artıyordu.
Işığın şiddeti ne kadar değiştirilirse
değiştirilsin, daha düşük değerleri
için hiç bir elektron sökülmesine
rastlanmayan bir kritik (minimum)
frekans değeri vardı.
O tarihte ışığın dalga karakteri hem
deneysel (Young), hem de teorik
(elektomagnetik alan salınımları; Maxwell,
Hertz) olarak son derece iyi biliniyordu.
Şiddet-parlaklık dalganın genliği-
yüksekliği (nin karesi), dolayısı ile dalga-
nın toplam enerjisi, renk ise frekansa (ya
da dalga boyu) karşı gelen birbirinden
bağımsız matematiksel-fiziksel nitelikler-
di. Bunların birbirlerinden bağımsız olarak
değiştirilmeleri ve kontrolleri de iyi bili-
nen tekniklerdi. Işık dalga gibi davransay-
dı, atomların dış tabakalarındaki oldukça
zayıf bağlı olan elektronları koparmak
bağlanma enerjisini karşılayacak enerjiyi
ona aktarmakla mümkün olabilecekti.
Dalganın enerjisi de genlikle orantılı oldu-
ğu ve şiddete-parlaklığa karşı geldiğine
göre, bu parametreyi yani parlaklığı değiş-
tirerek bu enerjiyle (şiddetle) orantılı ener-
jiye sahip elektron sökmek mümkün olma-
lıydı. Deneyde gözlenen ise, elektronların
sökülmesini ve hızlarını (enerjilerini) kont-
rol eden dalgamsı ışık parametresinin par-
laklık (şiddet) olmayıp, frekans
(renk)olduğuydu.
Işık, frekans ile orantılı enerjiye sa-
hip foton adlı parçacıklar sağanağı olarak
düşünülürdüğünde yukarıdaki gözlem
sonuçları açıklanabiliyordu. Ancak, par-
laklık ışığın toplam enerjisini temsil ettiği-
ne göre, daha yüksek parlaklık aynı fre-
kansta daha yüksek sayıda foton, ya da
aynı sayıda daha yüksek enerjili (frekanslı)
foton anlamına da gelebilirdi. Bu bağlam-
da bakıldığında ilk iki deneysel sonuç bu
iki seçenekten birisi arasında tercih yapa-
bilmemize olanak sağlamıyordu. Bu ba-
kımdan en belirleyici olan sonuç, üçüncü
sonuç oluyordu. Şöyle ki, frekansı belli bir
Sir. Isaac Newton
değerin altında tutulup parlaklığı arttır-
mak, foton sayısını artırma yolu ile parlak-
lığı arttırma anlamına geliyordu ki, sayıla-
rı ne denli çok olursa olsun bu demeti
(dalgayı ) oluşturan foton parçacıklarının
herhangi birinin elektronların bağlanma
enerjisini karşılayıp onu atomdan kopara-
cak yükseklikte olmadığı anlamına geli-
yordu; bu da çok tipik bir parçacık davra-
nışıydı. Yani deney sonuçları birinci seçe-
nekteki yorumu destekliyordu. Bu yeni
yorum çerçevesinde şiddet-parlaklık (dal-
ga genliği) foton sayısına, renk (frekans-
dalga boyu) bireysel foton enerjilerine
karşılık gelen bağımsız parametrelerdi.
Parlaklığı azaltarak (dalga dilinde frekansı
değiştirmeden dalga genliğini azaltarak)
36
çok az sayıda bireysel foton (ideal limitte
tek tek fotonlar) taşıyan ışık demetleri
oluşturmak mümkündü. Kuantum etkile-
rinin en belirgin şekilde kendini göstere-
ceği limit işte budur. Yüksek sayıda foton
içeren çok şiddetli demetlerde kuantum
etkileri birbirlerini yok ederek istatistik
anlamda dalgasal girişim ya da kırınım
desenleri ortaya çıkacaktır.
Dikkat edilirse bu fiziksel süreci
tartışmaya epeyce yer ayırdık. Bu neden-
siz değil! Zira ışığın kesin deneylerle belir-
lenmiş dalga karakterine ilaveten bir de
parçacık karakterine sahip olduğunun
kesin olarak belirlendiği ilk süreç budur
Ernest Rutherford
ve bu sürecin anlaşılması ile bilim tarihi-
nin en büyük devrimlerinden biri olan
Kuantum Teorisine giden yolların kapıları
açılmıştır.
3. Atomun yapısı Rutherford‟un
yaptığı deneylerle 1911 yılında ilk kez ola-
rak doğru şekilde anlaşılmıştı. Çok küçük
bir bölgede yoğunlaşmış artı yüklü bir
çekirdeğin çerçevesindeki çok küçük yö-
rüngelerde dolaşan eksi yüklü küçücük
elektronlardan oluşan minyatür bir güneş
sistemi vardı ortada. Bu geometrik benzer-
liğe karşın ortada çok temel farklar da
vardı. Bir kere bu iki sistem arasında ölçek
olarak 20-25 mertebe (10-10 m ölçeğinden,
örneğin dünya için 150x106 km ölçeğine)
fark vardı. Gerçi dünya üzerinde gelişti-
rilmiş klasik fizik büyük mesafelere (dışa
doğru) başarı ile genişletilebilmişti. Ancak
10 mertebeyi kapsayan kısa mesafelere-içe
doğru genişlemenin de sorunsuz olacağına
dair elde herhangi bir ipucu da yoktu.
İkinci bir fark ta gezegenlerin nötr nesne-
ler olmasına karşın atomlar (net elektrik
yükü itibarı ile nötr olmasına karşın) elekt-
rik yüklü bileşenlerden (noktasal nesne-
lerden) oluşuyordu. Minyatür gezegen
sistemi yakıştırması da bu yüklü nesnele-
rin geometrik yapısının evrensel kütle
çekim yasasının tamamıyla aynı olan
Coulomb kuvvetiyle (her ikisi de mesafeye
göre ters kare karakterinde) etkileşmeleri
nedeniyle klasik fizik kanunları uygulan-
dığında gezegen sistemine benzer eliptik
yörüngelere ulaşılmasından kaynaklanı-
yordu. Ancak bu yakıştırma modelde o
gün itibarı ile bilimin geldiği en uç noktayı
temsil eden Newton- Maxwell paradigma-
sı çerçevesinde çok ciddi bir sorun vardı.
Elektron, pozitif yüklü çekirdeğin çevre-
sindeki eliptik bir yörünge üzerinde ivme-
li bir hareket yaptığına göre Maxwell yasa-
ları çerçevesinde sürekli olarak
elektromagnetik dalgalar ışıması ve böyle-
ce sürekli olarak enerji kaybetmesi ve do-
layısı ile sarmal bir hareket yaparak çekir-
değe yaklaşması ve ışıdığı enerjinin yo-
ğunluğunun giderek artması ve atomun
10-10 m mertebesindeki boyutları göz önü-
ne alındığında, saniyenin çok çok küçük
bir kesri içinde çekirdeğin üstüne düşmesi
gerekirdi. Yani bu tür bir atomun varlığı-
nı sürdürmesi mümkün değildi; çok kısa
sürede yok oluyordu. Demek ki bu mo-
delde bir sorun vardı; zira doğadaki her
madde içindeki atomlar kararlı nesneler-
di; öyle durup dururken yerde yok ol-
dukları yoktu. Doğadaki atomların kararlı-
lığı klasik paradigma çerçevesinde anlaşı-
labilecek bir özellik değildi. Atomların bu
kararlılığı onların ışıma yapamadığı an-
lamına gelmiyordu kuşkusuz. Işıma da
yapıyorlardı. Ama klasik paradigma çer-
çevesinde açıklanamayan belirli kesikli
frekanslarda ışık yayıyorlardı ve bu fre-
37
kans değerleri o günler için anlamsız gö-
rünen tuhaf kurallara bağlıydılar.
4. Atomun yapısının Rutherford‟un
1911‟de yaptığı deneylerle anlaşılmasın-
dan 2 yıl sonra, N. Bohr 1913 yılında yeni
kuantum kavramını çok ustaca genişletip,
yalnızca ışık parçacığının belli kesikli ener-
ji değerlerine sahip öbek-topaklardan
oluşmadığı, mikro evrendeki örneğin açı-
sal momentum gibi diğer dinamik değiş-
kenlerin de, belli bir sabitin (Planck sabiti-
mutlu bir tesadüf olarak bu dinamik de-
ğişkenin fiziksel boyutu Planck sabiti ile
aynı) tam sayı katlarında kesikli değerlere
sahip olduğu genellemesini yapmıştı. Bohr
bu yeni kuantizasyon kuralını kullanarak
atomun kararlılığını sağlayacak ve ışıma
yaptığında bu ışımaların neden belli kesik-
li değerlerdeki frekanslarda olmaları ge-
rektiğini açıklayan bir atom modeli geliş-
tirdi.. Daha açık söylersek, Bohr çekirdek
etrafındaki elektronun açısal momentu-
munun Planck sabitinin tam katı değerde
olması gerektiğini öneriyordu; ama bunun
için herhangi bir gerekçe ya da ispat su-
namıyordu. Bu masum ve son derece basit
kural atomun kararlılığı ve ışıma spekt-
rumuna ilişkin tüm sorunları bir çırpıda
çözüvermişti. Bu çarpıcı başarısına karşın
bu basit modeli mikro evrenin nihai mode-
li olarak değerlendirmek hiç kuşkusuz
mümkün değildi. Beklenen teori 1925-1926
yıllarında Heisenberg, Schrödinger ve
Dirac‟ın çok önemli katkıları ile geliştiril-
miştir.
4. Parçacık ve Dalga Karakteri bir arada-
Işığın ve Elektronların Tuhaf İkili Yapısı
Tam bu noktada önemi nedeni ile
ışığın doğasına ilişkin anlayışımızdaki
tarihsel evrilmeyi kısaca anımsamakta
yarar görüyorum. Bu tarihçede il-
ginç iniş ve çıkışlar görüyorüz. Örneğin,
klasik paradigmanın en büyük mimarla-
rından Newton, (17.YY‟nin son çeyreği)
ışığın yağmur gibi veya bir (makinalı) tü-
fekten atılan mermiler gibi bir tanecikler
sağanağına benzer şekilde davrandığını
varsayıyordu. Bunun tersine bir varsayım
Newton‟un çağdaşı Huygens tarafından
benimsenmişti; ona göre ışık dalga tabia-
tındaydı. Bundan yaklaşık 100 yıl sonra
1801 yılında Young tarafından gerçekleş-
tirilen ve kimilerince bilim tarihinin en
belirleyici deneylerinden biri olarak nite-
lenen deneyler sonucunda ışığın gerçek-
ten de (örneğin sudaki) dalgalar gibi dav-
randığı yani dalga karakterinde olduğu
kesinlikle saptandı. Elektromagnetik alan
salınımları olarak ışık dalgalarının teorisi
19. YY‟ın ikinci yarısında Maxwell tarafın-
dan geliştirildi ve deneysel olarak Hertz
tarafından doğrulandı. Ancak 20. YY‟ın
başlarındaki araştırmalar ışığın birçok
yönden gerçekten parçacık gibi davrandı-
ğını gösterdi. Bu gelişmelerdeki belirleyici
isimler Planck (1900) ve Einstein (1905)‟tır.
Gelinen nokta ışığın hem parçacıklardan
hem de alan salınımlarından (dalga) oluş-
tuğu noktasıydı. Klasik bakımdan yad-
sınmayacak kadar birbirine ters olan bu iki
kavram aynı nesne üzerinde birbirleriyle
nasıl bağdaştırılacaktı?
Bu ikili yapının salt ışık için geçerli
bir özellik olduğu epeyce uzun bir süre
hüküm sürdü fizik dünyasında. Foto-
elektrik olayla aynı anda geliştirilen
Einstein‟in özel görelilik teorisinin de etki-
si ile doğadaki çok özel durumu (parçacık
gibi düşünüldüğünde kütlesiz ve kayna-
ğın hareketinden bağımsız olarak saniyede
hep 300000 kilometre hızla hareket eden
bir hilkat garibesi) pekişmiş olan ışığın bu
yeni ilave “tuhaf” ve tekil özelliği de kabul
edilebilirdi. Ancak ışığın bu bakımdan tek
olmadığı ve maddesel (kütleli) parçacıkla-
rın da bu ikili yapıya sahip olduğu, yani
uygun koşullarda dalgalar gibi davrandık-
ları, 1923‟te de Broglie tarafından doktora
tezinde ortaya atıldı.
De Broglie‟nin önerisi, kütleli bir
parçacığın momentumla ters orantılı bir
dalga boyuna sahip bir dalga gibi de dav-
ranacağıydı. Bu bağıntı aşikâr olmayan bir
biçimde (aşikâr değil; zira ışık kütlesiz ve
yeni bağıntı kütleli parçacıklar için gelişti-
riliyor) ışık için geliştirilen Einstein-Planck
“ikilik” bağıntısı ile de uyumluydu. Hadi
38
ışık için yaklaşık 250 yıl öncesine Newton
zamanına kadar uzanan inişli çıkışlı bir
ikililik serüveni vardı; ancak maddesel
parçacıklar için bu ilk kez oluyordu ve bu
da de Broglie‟nin bu masum görünüşlü
önerisine devrimsel bir nitelik kazandırı-
yordu. Bir anlamda bu masum öneri klasik
Newton-Maxwell paradigmasının çok
temel bir unsuru olan birbirinden tama-
men ayrık parçacık-alan ikili yapısına
çok ciddi bir darbe vuruyordu. Bu teorik
önerinin deneysel doğrulanması da kısa
bir süre sonra gerçekleştirildi.
Bu amaçla mikro evrenin gene o
dönemde oldukça yeni sayılabilecek diğer
bir ferdi olan elektronlara dönersek, 1896
yılında J. J. Thomson tarafndan ilk keşfe-
dildiklerinde tamamen parçacık özellikleri
ile karşımıza çıkmışlardı. Young‟ın ışıkla
yapmış olduğu deneyi 1928 yılında bu kez
elektronlarla tekrarlayan Davisson ve
Germer ve bağımsız olarak elektron kaşifi
J. J. Thomson‟un oğlu olan G. Thomson,
tanecik yapısının yanı sıra elektronun dal-
ga karakterine de sahip olduğunu gös-
terdiler.
Planck‟ın 1900‟daki varsayımından
kapsamlı bir teoriye ulaşmak 25-30 yıl gibi
bir süre almıştır. Bu dönem, özel ve genel
görelilik teorileri gibi diğer önemli geliş-
melerle birlikte bilim tarihinin belki de en
önemli kesimini oluşturmaktadır.
Tüm bu keşifler günümüzden 80-
100 yıl gibi oldukça uzun bir süre önce
gerçekleştiği için, kronolojik sıraya pek
fazla özen göstermeden tümünün yakla-
şık aynı zamanlarda olduğu gibi bir anla-
tım kullanıyoruz bu tarihçelerde. Ancak
ışığın parçacık karakterini ortaya koyan
foto-elektrik deneyi ile daha önce de
Broglie tarafından ortaya atılan teorik id-
diayı doğrulayan, elektronun dalga karak-
terini ortaya koyan kırınım deneyi arasın-
da yaklaşık 30 yıllık bir aralık var. Ancak
bu, kuantum teorisinin gelişiminin ta-
mamlanması için harcanan toplam süre
göz önüne alındığında hiç de kısa bir süre
değil ve detaylı kronolojik değerlendirme-
lerde göz ardı edilmemesi gerekiyor.
5. Mikro Evrende yeni Fiziksel Paradig-
ma
Klasik fiziğin atom ölçeğinde ça-
lışmadığı anlaşıldıktan sonra, bunların
giderilmesine yönelik erken çalışmalar
mikro evrendeki iki temel özelliği ortaya
koyuyor:
Mikro evrendeki fiziksel özellikler
belli birim değerlere ya da tam kat-
larına sahipler. Örneğin elektronun
kütlesi ve elektrik yükü belli (ke-
sikli)) değerlere sahip; örneğin ya-
rım elektron yok. Yarım, ya da
başka küsüratlı elektronik yük bi-
riminde elektrik yük taşıyan (ser-
best) nesne de doğada yok.
Mikroskopik ölçekte fiziksel olay-
lar istatistik karaktere sahip. Bir
başka deyişle, tek bir olayın sonu-
cu, makroskopik ölçekte olduğu
gibi, kesin bir şekilde öngörüle-
mez; ancak topluca ele alındıkla-
rında sonucu ortalama olarak ön-
görebiliriz.
Bu son derece önemli (istatistiksel)
özellik kuantum teorisinin kalbini oluştu-
rur ve açıklaması ünlü çift yarık deneyi-
nin ayrıntılı analizi ile hem düşünsel hem
de deneysel düzeyde kolayca gerçekleştiri-
lebilir.
Şimdi bu önemli özelliklerin yeni
bir teori, Kuantum Teorisinin oluşturul-
masında nasıl belirleyici bir rol oynadıkla-
rını özetleyelim: Bu amaçla ilk olarak fizi-
ğin olgusal ve deneysel bir bilim alanı ol-
duğu gerçeğinden yola çıkarak ölçüm
problemini ele alacağız.
5.1. Mikro Evrende Ölçüm Teorisi
Mikro evrendeki ölçümün yukarı-
da bahsettiğim özellikler bağlamında taşı-
dığı ilginç tuhaflıkları kavrayabilmek için
önce makroskopik ölçekte klasik fizik çer-
39
çevesinde ölçüm sürecine kısaca değine-
lim. Hemen belirtelim ki ölçme bir nesne
hakkında bilgi edinme işlemidir; bunun
için de bu nesneyle bir şekilde etkileşme-
miz gerekir. Etkileşme varsa rahatsızlık-
tedirgeme de var demektir.
Klasik Ölçümlerin temel özelliği
rahatsız etmeyen-bozmayan ölçümler ol-
masıdır. Bunun için çok temel bir varsa-
yım (idealleştirme) yapılmaktadır: “Sıfıra
götürülmese de etkileşme istenildiği kadar
küçültülebilir”. Ayrıca, bu işlem sonunda
hala ihmal edilebilecek kadar küçültüle-
meyen tedirginmeler kalıyorsa, klasik fizik
nedensel ve belirleyici olduğundan, bun-
ların etkilerini istenilen hassasiyette he-
saplayıp bu hesap sonuçlarını ölçüm so-
nucunda bulduğumuz değerleri düzelt-
mekte kullanabiliriz.
Buradan çıkan çok önemli so-
nuç “istediğimiz fiziksel özellikleri, örne-
ğin durum tanımına giren parametrelerin
tümü, ya da herhangi bir alt kümesini
aynı anda ve istenilen hassasiyetle ölçebi-
leceğimizdir; üstelik bu hassasiyet için bir
limit de mevcut değildir. Zaten bunun
böyle olması gerektiği klasik durum tanı-
mından da açıklıkla görülmektedir. Du-
rumun sistemi oluşturan tüm parçacıkla-
rın verilen bir andaki konumları ve mo-
mentumları bilgisi olduğu hatırlanırsa,
durumun biliniyor olması tüm bu para-
metrelerin kesinlikle biliniyor olması de-
mektir. Madem ki fizikte tek bilgi edinme
yolu ölçümdür, o zaman tüm bu dinamik
parametrelerin aynı zamanda (eşzamanlı)
kesin olarak ölçülebildiği anlaşılmaktadır.
Kuantum bölgesine gidildiğinde
hayat artık ne yazık ki bu kadar basit de-
ğildir. İlk olarak karşımıza çıkan zorluk
artık etkileşmeleri dilediğimiz gibi küçül-
temeyeceğimizdir. Zira yukarıda belirtti-
ğimiz gibi atom ölçeğinde (tüm fiziksel
özellikler gibi) elektrik yükleri sadece
elektronik yük gibi bir sabitin tam katları
olarak karşımıza çıkmaktadır. Elektronik
yükü azaltamayacağımıza ve etkileşme
kuvvetleri elektrik yüküne bağlı olduğuna
göre, demek ki, etkileşme şiddetini ve do-
layısı ile ölçme işleminin oluşturduğu
tedirgemeyi (bozucu rahatsızlığı), klasik
ölçümde olduğu gibi, dilediğimiz gibi
azaltmamız mümkün değildir. Ayrıca
mikro evrende tekil olayların sonucunu
kesinlikle öngörmemiz mümkün olmadı-
ğından, bu savuşturulamayan ölçüm te-
dirginliklerinin ölçülen sistem üzerindeki
etkisini kesinlikle öngörüp doğru sonuca
yaklaşma bağlamında bir düzeltme yapma
olanağına da sahip değiliz. Demek ki,
mikro evrende ölçüm işlemi ölçülen nesne
üzerinde istenildiği kadar küçük olmayan
ve kontrol de edilemeyen değişiklikler
oluşturur. Yani, her ölçüm yaptığımızda
ölçümden önceki durumdan farklı yeni bir
durum yaratıyoruz.
5.2. Kuantum Teorisi
Aşikâr ki bu, eş zamanlı ölçüm iş-
lemini istisnai durumlar dışında, olanaksız
kılacak yeni bir tuhaf özelliğidir mikro
evrenin. Bu konuyu biraz daha teknik dü-
zeyde tartışabilmek için ölçmek istediği-
miz iki P, Q özelliğini göz önüne alalım.
Bunlar momentum ve konum gibi temel
dinamik değişkenler, ya da bunlardan
türetilmiş başka herhangi dinamik büyük-
lükler olabilr. Bunları önce (P,Q) sırasında,
sonra da (Q,P) sırasında ölçtüğümüzü
düşünelim. Klasik perspektiften bakıldı-
ğında bu iki işlemin sonucu aynı olacaktır.
Ancak kuantum perspektifinden bakıldı-
ğında durum radikal bir şekilde farklıdır.
İlk dikkat edilmesi gereken husus bu iki
işlem sırasında farklı tedirgemelerin rol
oynadığıdır. Dolayısı ile P ve Q‟nun bu
işlemler sonucu bulduğumuz nümerik
değerlere sahip olduğunu söyleyemeyiz.
Bunu söyleyebilmemiz ancak P ve Q‟nun
ölçüm sırasından bağımsız olarak bu de-
ğerlere sahip olmasıyla mümkün olabilir-
di. Yani kuantum pespektifinden, istisnai
durumlar dışında,
Önce P sonra Q deneyinde, yalnız-
ca Q belirli bir değere sahip olarak
ortaya çıkar,
40
 Önce Q sonra P deneyinde ise, P
belirli bir değere sahip olarak orta-
ya çıkar.
Bu ifadeler kuantum teorisinin en
önemli ve en karakteristik özelliklerinden
biri olan “belirsizlik ilkesinin” öncülleri
olan ifadelerdir, dolayısı ile biraz daha
ayrıntılı tartışmayı hak edecek öneme sa-
hiptir. Şöyle ki, P‟yi ölçtükten sonra geli-
nen durumda Q‟yu ölçtüğümüzde bu yeni
işlem bu yeni durumda da ciddi değişik-
likler oluşturacak ve öncekinden (P ve Q
arasındaki durum) daha farklı bir duruma
ulaşılacaktır. Şimdi, hala ilk ölçümde bul-
duğumuz değerde olup olmadığını gör-
mek için, P parametresinin değerini tekrar
sorgularsak, ilk değerden farklı bir değere
ulaşırız. Bu değer bu parametrenin alabi-
leceği mümkün değerlerden biridir; bunlar
yaptığımız işleme bağlı olarak değişebilen
belli farklı olasılıklarla karşımıza çıkacak-
tır. Bu gerçekten de olması gereken şeydir.
P‟nin ikinci ölçümünde sistemin durumu,
ilk ölçümünde elde etiğimiz sonucu veren
durumdan farklı bir durumdur; araya gi-
ren Q‟nun ölçümü bu durum değişikliğine
neden olmuştu).
Bu fiziksel sonuçları matematiksel
bir çerçeveye taşımak istersek, P ve Q fi-
ziksel özelliklerinin artık klasik fizikte
olduğu gibi salt sayılarla temsil edileme-
yeceğini görürüz. Zira, salt sayıların öl-
çüm sırasına bağlı olmak gibi bir özelliği
yoktur. Öyle bir matematiksel çerçeve
bulmamız gerekiyor ki fiziksel ölçüm iş-
lemlerindeki sıralamaya bağlılık, karşılık
gelen matematiksel işlemdeki sıralamaya
karşı gelsin.
Kuantum Mekaniğinin kurucu ba-
baları tarafından bulunan yeni matematik-
sel çerçeve, bu fiziksel özelliklerin, ele-
manlarının sırasının önemli olduğu bir
cebirin elemanları olarak temsil edilmele-
riydi. Yani bu cebirsel sembollerden ikisi-
nin çarpımı, iki fiziksel ölçümün ardışık
olarak yapılması işlemine karşı geliyordu.
Özetlersek, artık ihmal edilemeyecek öl-
çüm tedirgemeleri nedeniyle mikro ev-
rende ölçüm sırası son derece önemliydi,
dolayısı ile bu fiziksel özelliklere karşı
gelen cebirsel sembollerin çarpım sırası da
önemli olmalıydı. Bu şekilde kuantum
mekaniğindeki çok önemli yeniliklerden
birine ulaşılmış oldu: Fiziksel parametreler
komütatif olmayan operatörlerle temsil
edilmeliydi.
Durum kavramına dönersek şunu
görüyoruz. Deneyler mikro evrendeki
fiziksel olayların istatistiksel doğasını or-
taya koyduğuna göre bu özelliğin kendi-
sini durum tarifinde yansıtması gereki-
yordu. Teknik ayrıntıya girmeden kısaca
belirtirsek, durum bu yeni matematiksel
Albert Einstein
çerçevede uygun bir matematiksel uzayda
bu komütatif olmayan operatörlerin üze-
rine etkiyeceği bir vektörle temsil edilmek-
tedir. Bu teorinin nedensel bir teori oluşu
durum vektörünün zaman içindeki evri-
mini betimleyen denklemden de belliydi.
Schrödinger tarafından geliştirilen bu
denklem, enerji operatörünün merkezi rol
oynadığı zaman cinsinden birinci derece-
den lineer bir diferansiyel denklemdi. Du-
rum vektörü, verilen bir anda biliniyorsa
bu denklem uyarınca takibeden her hangi
bir anda (bu başlangıç değeri cinsinden)
kesin olarak belirlenebilir. Ancak, bu du-
rum vektörüne Kopenhag Okulu tarafın-
dan yüklenen anlam (yorum) bağlamında
41
bakıldığında yeni teori beklendiği üzere
belirleyici değildi. Zira bu durum vektörü
hakkındaki bilgi herhangi bir fiziksel özel-
liğin ancak ortalama değerinin bilinebil-
mesine olanak sağlıyordu; ancak herhangi
tekil bir ölçümün sonucunun kesinlikle
öngörülebilmesine olanak sağlamıyordu.
Matematiksel istatistik bilimi diliyle ifade
edersek, öngörülebilen sonuç pek çok ke-
reler tekrarlanmış ölçümlerin sonucunda
bulunacak değerlerin ortalama değeridir
Sözlerimi bağlarken 1926‟da ulaşı-
lan şekliyle kuantum teorisinin özellikleri-
ne bakıldığında, klasikten kuantuma ge-
çişte en esaslı şekilde değişikliğe uğrayan
kavramın durum kavramı olduğunu gö-
rüyoruz. Bu yeni çerçevede klasik durum
tanımında yer alan parametrelerin ancak
yarısı, ya konum parametreleri ya da mo-
mentum parametreleri kullanılmaktadır;
ancak asla bu iki grup parametrenin tümü
birlikte kullanılmamaktadır. Bu son derece
doğaldır; zira bunların tümünün aynı an-
da kesinlikle (istenen hassasiyette) ölçül-
mesi mümkün değildir. Birinci grubun
(konumların) kesinlikle bilindiği durum-
da, momentumlar hakkındaki bilgimiz
tümüyle belirsizdir; tersi durumda da ko-
num bilgimiz tamamen belirsizdir. Yapa-
bileceğimiz en iyi şey bunların tamamıyla
gelişi güzel nitelikte olan olasılıklarından
bahsetmektir.
6. Son Söz
Modern bilimin oluşumu uygarlık
tarihi perspektifinden bakıldığında çok
yeni bir etkinlik. Copernicus‟un güneş
merkezli evren modelini 1543 yılında or-
taya atmasıyla başlayan bilimsel devrim
5000 yıllık yazılı tarih bağlamında bakıldı-
ğında daha dün gibi yeni bir olay. Hele
buna ilk modern atalarımızın yeryüzünde
yürümeye başladığı 500 bin yıllık
pespektiften bakıldığında bu olayların ne
denli kısa süre önce oluşan genç devrimler
olduğunu daha iyice takdir edebiliriz. Kla-
sik fiziğin, Newton‟un sentezi (Principia
Mathematica, 1686) ile tamamlandığı ta-
rihten itibaren günümüze geçen süre ise
topu topu 324 yıl. Kuantum teorisinin çok
daha genç bir bilim dalı olduğu yukarıda-
ki tarihçeden iyice görülüyor. Mikro evre-
nin gizlerine ulaşabilmemiz günümüzden
ancak 80-90 yıl önce gerçekleşmiş. Bu gün
enformasyon-bilgi teknolojileri devrimi
olarak haklı bir şekilde adlandırılan ve
yaşamı, dünya tarihindeki diğer devrim-
lerle (tarım ve sanayi devrimleri) kıyas-
landığında bile, inanılmaz ölçekte değişti-
ren devrimin temelinde yatan bilimsel
devrim ise hiç kuşkusuz KUANTUM dev-
rimidir.
Biz bu popüler makalede yalnızca
birinci fazın kurulumunun tamamlandı-
ğı 1926 yılına kadar olan gelişmelerin ta-
rihçesini anlatmakla yetindik.
Öykü orada bitmiyordu hiç kuşku-
suz. Hemen ele alınması gereken göreceli
olarak daha basit problemler vardı.
Einstein‟ın 1905 yılında foto-elektrik olay
problemi ile aynı anda yayımladığı ger-
çekten devrimsel “özel görelilik teorisi” ile
bu yeni kuantum teorisinin uyumlaştırıl-
ması gerekiyordu ilk adım olarak. Yani
ışık hızına yakın hızlarda hareket eden
nesnelerin kuantum teorisinin kurulması
gerekiyordu. Tek parçacık için geliştirilen
bu teorinin özdeş parçacıkların toplu hal-
de bir arada bulundukları durumlar için
genişletilmesi gerekiyordu, vs, vs. Karşı-
laşılan her yeni problem çözüldükçe yeni
problemler çıkıyordu karşımıza. Bu serü-
ven hala aynı heyecanla sürüyor. Bu ba-
kımından bilim adamlığını yaşam biçimi
olarak seçecek fizikçi gençleri çok heye-
canlı bir gelecek bekliyor.
42

Bir olgunun basit mi karmaşık mı
olduğu biraz görece bir şey olmakla bir-
likte ikisi arasındaki ilişki hakkında fikir
yürütmek için neyin basit neyin karmaşık
olduğunu bilmeye gerek olduğunu
düşünmüyorum. O yüzden tanımlar ol-
madan sezgisel olarak fikir yürütüp so-
nuçlara ulaşabiliriz. Bu yazı içerisinde
daha ileride örnekler verecek olsak da o
zamana gelene kadar belli bir anlayış
geliştirebiliriz.
Basitliğe ve karmaşıklığa bilimsel
yöntem açısından baktığımızda, doğayı
anlamak için bir teorinin
oluşturulmasında bu ikisinin sürekli bir
rekabet içerisinde olduğunu görürüz.
Teori oluşturmada amaç bir olguyu anla-
mada belli bir basitliğe ulaşmaktır. Ancak
doğa karmaşık olmaya meyleder bir
görünüm çizmektedir. O yüzden basitliğe
ulaşmada önceden gelen bilgi birikiminin
ve gözlemlerin getirdiği karmaşıklıkla
başa çıkmak gerekebilir. Teori belli bir
olgunluğa eriştiğinde ise aynı zamanda
belirgin basitlik de yakalanmış demektir.
Fizik, biyoloji, kimya gibi doğa bi-
limlerinden farklı da olsa yukarıda teori
oluşturmakla ilgili söylenenler matematik-
sel kuramlar için de geçerlidir. Bunu an-
lamak için matematiği kitaplardaki sem-
bollerden ve onların yazımından oluşan
bir alan gibi görmememiz gerekir. Peki,
nasıl görmemiz gerekir diye soracak olur-
sak, benim önerim matematiği tanımlarla
yaratılan (ya da insan aklına tanıtılan diye-
lim) sanal nesnelerin davranış biçimlerinin
ve birbirleriyle ilişkilerinin teoremler ve
ispatları yoluyla incelenmesi olarak
görmektir.
Matematikteki bulguların,
geliştirilen tekniklerin başka bir yerde ve
Basitliklerdeki
Karmaşıklıklar
Ahmet Beyaz
Haziran 2000'de ODTÜ Matematik Bölümünden
mezun oldu. Aynı sene matematik doktorası için
ABD University of California, Irvine kampüsüne
gitti. Haziran 2006'da geometrik topoloji alanında
doktorasını tamamlayıp ODTÜ Matematik Bölü-
mü’nde çalışmaya başladı. Bugün de aynı görevi
sürdürmektedir.
başka bir zamanda şüpheye yer
bırakmadan yazıldığı biçiminde
anlaşılabilmesi için kullanılan yazım
standartları (kabaca bir benzetmeyle buna
rigor da denebilir) çoğu zaman
matematiğin toplum tarafından
anlaşılmasına engel olmaktadır. Burada
vereceğimiz matematiksel kuram örneği
mümkün olduğunca bu dilden uzak ola-
cak.
Son zamanlarda gazetelerde çıkan
ender matematik-matematikçi haberlerin-
den birisi Rus matematikçi Grigori Perel-
man ile ilgili olanıdır. Haber olabilmesinin
sebebi çalışmalarından çok işin dedikodu
kısmı ile ilgilidir. ABD'deki bir enstitünün
Poincare sanısını ispatlayan veya
yanlışlayan matematikçiye vereceği bir
milyon dolarlık ödülü reddetmesiyle
gündeme geldi. Aynı şekilde 2006'da da
matematikçilerin en prestijli ödülü olan
Fields madalyasını geri çevirmesiyle haber
olmuştu. İspatladığı teorem doğrudan
Poincare sanısı değil ama onu da kap-
sayan "Thurston geometrization conjec-
ture" idi. Bu aslında her boyutta karşımıza
değişik yüzlerle çıkan sınıflandırma prob-
leminden başka bir şey değildir. Topoloji-
deki sınıflandırma problemleri her boyutta
belli özellikleri gösteren uzayların
değişmezlerini (invariants) belirleyip veri-
len iki uzayı bu değişmezler yoluyla
ayrıştırmak olarak özetlenebilir. Amaç bir
liste çıkarmaktır. Hesaplanabilen
değişmezler üretmek, uzaylar üzerindeki
işlemler bulmak ve değişmezlerin bu
işlemler altındaki davranışlarını
araştırmak, işlemleri kullanarak yeni
43
uzaylar üretmek bu konuda çalışan topo-
lojistlerin işidir. Yukarıda "belli özellikleri
gösteren uzaylar" sözcük öbeği "belli
yapıları barındıran manifoldlar" ile
değiştirilirse daha açıklayıcı olur. Ama
önce manifoldun ne olduğunun ve bu
yapılarla anlatılmak istenenin ne olduğ-
unun bilinmesi gerekir.
Manifold (many-fold) kelime ola-
rak çok katlı demektir. Topolojideki
manifoldların en basit örnekleri bir ve iki
boyutlu olanlarıdır. Çember (S1) 1-
manifold örneği iken, 2-küre (S2) bir 2-
manifold örneğidir. Çemberin herhangi
bir noktasının S1 içindeki küçük bir
etrafına bakarsak bükülmüş bir açık
aralığa benzediğini görürüz. Bu açık aralık
da gerçel sayılar kümesi R'ye benzer. Ge-
nel olarak bir n-manifold herhangi bir
noktasının n boyutlu Öklid uzayına (Rn)
benzer bir komşuluğunun olduğu bir
uzaydır. Ve genelde bir n-manifold Rn
Yukarıda adı geçen ve büyük ihti-
malle bundan sonra Hamilton-Perelman-
içine sığmaz. Peki, manifold üzerindeki
yapı ne demektir? Bunun için manifoldun
üzerindeki paçaların tanımına ihtiyaç var.
Bir n-manifoldun üzerindeki paça Rn'den
o manifolda bire bir fonksiyondur. Burada
vermemiz gereken bir bilgi şudur: topolo-
jide yapıştırma işlemleri fonksiyonlar yo-
luyla yapılır. Yani paça demek n boyutlu
Öklid uzayının manifold yapıştırılmasıdır.
Pek çok paça bir araya gelip manifoldu
oluştururlar. Bu paçaların tutarlı bir
şekilde yapıştırılması için paçalar arasında
geçiş fonksiyonlarına ihtiyaç vardır. Kaba-
ca eğer bu geçiş fonksiyonlarının herhangi
ikisinin birleşimi sürekli ise manifoldun
üzerinde topolojik yapı var deriz. Türevli
ise düzgün (smooth) yapıdan, holomorfik
ise kompleks yapıdan bahsederiz.
Aşağıdaki şekiller bunlarla ilgili bir fikir
verebilir. (Resim Ron Stern‟in bir sunu-
mundan alıntıdır.) Bunun dışında
yapılandırma yolları da vardır. Bunlardan
örnekler ileride işlenecektir.
Thurston teoremi adını alacak olan Thurs-
ton sanısı düzgün (ve topolojik) 3-
44
manifoldların sınıflandırmasıdır. Benzerlik
kurmak açısından daha basit olan düzgün
(ve topolojik) 2- manifold yani yüzeylerin
sınıflandırmasına gidelim. Bu yaklaşık 100
sene önce Dehn tarafından halledilmişti.
Bu sonuca göre tıkız (compakt), çift yüzlü
(orientable) 2- manifoldların değişmezleri
tam sayılardır. Yüzeyleri Euler
karakteristiği denen, her yüzeye bir tam
sayı veren, oldukça basit bir topolojik
değişmezle tamamen sınıflandırmak
mümkündü. Diğer bir deyişle, her yüzey
için bir tam sayı vardır ki topoloji
değişmedikçe bu sayı değişmez. Ayrıca
sözü edilen tam bir değişmezdir. Yani her
bir tam sayı için sadece bir topolojik yüzey
denklik sınıfı vardır. Buraya kadar basit.
Sorunun ortaya çıkışı belki bu kadar basit
değildi ama sonuç kesinlikle basit.
Yaklaşık 100 yıl önce, Poincare da-
ha sonra Poincare Sanısı olarak anılacak, 3-
boyutlu manifoldlarla ilgili oldukça özel
ve önemli bir soru ortaya attı. Sonrasında
bu soru üzerine çalışmalar ve 2-
manifoldların sınıflandırılması, doğal ola-
rak 3-manifoldların sınıflandırılması soru-
sunu gündeme getirdi. Bu çok uzun süre
topolojicileri meşgul etmiş bir sorudur
çünkü 4 ve üzeri boyutlu manifoldlar için
böyle bir sınıflandırmanın (grup teoriden
gelen sebeplerden dolayı) mümkün
olmadığı biliniyordu. Üç boyutta benzer
(1) Ron Stern, http://www.math.uci.edu/~rstern/UCIrvineFeb2005.ppt
(2) Barış Coşkunüzer
sınıflandırma çabaları gösterdi ki işler
karmaşıklaşmak zorunda. Düzgün
sınıflandırmayı becerebilmek için ekstra
yapılar göz önünde bulundurulmak zo-
runda. Manifoldun üzerine konulan me-
trikler gibi. 1970ʼlerde Thurston 3-
boyutlu manifoldların sınıflandırılması
için3-boyutlu manifoldların üzerine kona-
bilecek homojen yapıları kullanarak bir
program başlattı. Sonrasında Hamilton bu
metrikleri homojenleştirmek için diferan-
siyel denklemler üretti. Çözümlerindeki
tıkanıklıkları ve zorlukları Perelman aşab-
ildi ve sınıflandırma sonuçlandı. Her 3-
manifold öyle parçalara bölünebilinir ki,
bu parçaların hepsi ayrı ayrı sekiz çeşit
homojen yapıdan birine sahip olmak
zorundadır. Bu sonuç aynı zamanda,
bütün 3-boyutlu manifoldların tam bir
sınıflandırmasını sağlamıştır. İki ve üç
boyutlu manifoldların düzgün
sınıflandırmaları çok basit soruların nasıl
karmaşıklaşabildiğini ve basitlik ile
karmaşıklığın nasıl bir çekişme içinde
olduklarını gösteren birçok örnekten biri.
Sınıflandırma problemi ile ilgili
araştırmalar her boyutta vardır. Ayrıca her
boyutta çok farklı özellikler göstermekte-
dirler. Burada bu zengin alanın sadece bir
kısmı verildi. Geriye kalan ve hiç de kısa
olmayan kısmı daha sonra anlatabilmek
umuduyla.
45
 Ben Benim!!!
Cemil Güzey

Kutsal olan iki şey vardır: dünya

ve benim bağımsız Ben’im.
Wittgenstein: Notebooks

Düşünce tarihinde “Ben” genellikle
“dünya” ile olan bağıntısı bakımından
tanımlanmıştır: ben, dünya olmayandır,
dünya ise ben olmayan. Yani ben bir an-
lamda dünyadan ayrılmakta, bir yandan
da dünyanın karşısına konmaktadır.
Yüksek Lisans ve Doktora derecesini İstanbul Üni-
versitesi Felsefe Bölümü’nden aldı. İlgi ve çalışma
alanları: Ontoloji, Wittgenstein felsefesi, Herakleitos
felsefesi, Dinler Tarihi, Sanat Tarihi, Mitoloji, İngiliz
ve Amerikan Edebiyatı. Alanında birçok makalesi ve
çevirisi yayınlandı.

“Ben=Kişi” düşüncesi de
oldukça yaygındır. Kişi, bedeni,
ruhu, zihni olan şeydir. Bu üçü
benin parçalarıdırlar ama kişinin
sahip oldukları, benin değil dün-
yanın birer parçasıdır.
Felsefecilerse ben hakkında alter-
natif düşünceler geliştirmişlerdir:
genel eğilim, benin bittiği yerde
dünyanın başladığıdır. Ancak,
sorun bu sınırın nasıl çizileceği-
dir. Örnekse, beden benin bir
parçası olarak düşünülür ama
kimine göre de o aslında dünya-
nın bir parçasıdır. Bu düşünceyi
savunanlara göre, beden gerçek
bene yabancıdır: benle, kişinin
oturduğu ev kadar yabancı. Yan,
beden dışta olan bir şeydir ve
yönetilebilir. Öte yandan, ben (iç
ben) gerçek kişidir ve yalnızca dışsal bir koşuluydu; tıpkı beden gibi. Ya-
geçici olarak fizik görünüm almıştır. ni gerçek benin(en iç ben) kendisinin hâlis
bir parçası olarak değil:”psühe”,dünyanın
Beden ve ruh arasındaki bu kesin parçasıydı. İdealistlerin tanımlamaya çalış-
ayrımı ortaya koyan ilk batı felsefecisi Pla- tığı ben,”dünyayı algılayan şey” olarak
ton idi. Alman idealistleri (Schopenhauer düşünülüyordu. Dünya, tanım gereği,
aracılığıyla Wittgenstein‟ı da etkilediler) algılanan şeydir; algılayansa, süje veya
bu uçurumu iyice derinleştirmişlerdir. ben veyahut da özne denen şeydir. Bu
Artık gerçek ben, dışsal kılık kıyafetinden durumda, gerçek ben bir var olan değil,
öyle soyunmuştu ki, yalnızca beden değil bir etkinliktir; algılanan şeylerin hiçbirine
“psühe” (duyulmama, tasavvur etme, benzemez ve empirik olarak araştırılamaz:
duygulanma, sezme v.b) bile dış dünya zihnin bir atkıdır. Gerçi Wittgenstein
sayılıyordu. İlaçlarla, mekanik uyarılarla Tractatus Logico Philosophicus‟u yazdı-
(işkence) bilimsel araştırma konusu yapı- ğında idealist değildi ama bu “ben tanım-
lan “psühe”,bu düşünürlere göre benin lama” geleneğiyle boğuşmak gerektiğini

46
biliyordu:”Felsefî ben insanoğlu değildir;
insan bedeni veya “psühe”si de değildir.
O metafizik ben‟dir ve dünyanın sınırıdır,
parçası değil”.141914-1916 tarihli
Notebooks‟taysa şöyle der:”İnsan bedeni,
hele ki özellikle kendi bedenim dünyanın
bir parçasıdır; tıpkı hayvanlar, bitkiler,
taşlar v.b gibi. Bunun farkına varan hiç
kimse kendi bedeni için seçkin bir yer elde
etmek15 istemeyecektir. İnsanları ve hay-
vanları oldukça naif bir şekilde birbirine
benzeyen ve birbirine ait şeyler gibi göre-
cektir. Bir taş, bir hayvanın bedeni, bir
insanın bedeni, kendi bedenim; hepsi aynı
düzeydedir”.Görüldüğü gibi, gerçek ben
(metafizik ben) ve fizik ben arasında kesin
bir ayrım vardır. Fizik ben bitkiler, hay-
vanlar ve taşlar dünyasına aittir: gerçek
ben bunların sınırıdır.
“İrade ve Tasarım Olarak Dünya”
adlı kitabında Schopenhauer süje - obje
bağıyla ilgili olarak şöyle demişti:”Her
şeyi bilen ama kimse tarafından bilineme-
yen şey süjedir… Onlar(süje ve obje) bir-
birlerini hemen sınırlarlar; objenin başla-
dığı yerde süje duraklar”.Bu durumda
ben, dünyanın sınırıdır, parçası değil: tıpkı
bir adanın ve okyanusun birbirlerini sınır-
lamaları gibi16.Wittgenstein‟ın örneğiyse
şöyledir:”Metafizik Ben dünyanın nere-
sinde bulunabilir? Diyeceksiniz ki bu göz -
görüş alanı ilişkisindeki gibidir. Ama as-
lında gözü göremezsiniz. Ve görüş alanı-
mızdaki hiçbir şey, onun bir göz tarafın-
dan görülmüş olduğu çıkarımını yapma-
nıza izin vermez”.
Metafizik Ben‟in pratik yaşamda
bir işe yaramayacağı ve dikkate alınmaya
değer olmadığı da yaygın bir düşüncedir.
14
15
Tractatus:5.641
Burada kullanmış olduğu “procure” sözcüğü
“kadın satıcılığı” anlamına da gelmektedir.
*Exodus 3.13:Musa Tanrıya adını sorduğunda
aldığı yanıt:‟ehyeh‟ aşer „ehyeh‟.Ve Musa‟ya
İsrailoğullarına şu sözlerle seslenmesini
buyurdu:”Beni size “Benim‟ gönderdi”…(3:14)
16
Ada-okyanus bağıntısı yanıltıcı olabilir. Her ikisi
de ayrı ve tanınabilir/saptanabilir varolanlardır.
Oysa ben dünyadan bağımsız olarak var olan bir
şey değildir.
Çünkü bu dünyaya ait olan beden ve
psühe vardır zaten ve öyleyse pratikte
bunların toplamına BEN diyebiliriz. Zaten
eylemde bulunan, insanlarla ilişki kuran,
dünyayı dönüştüren v.b bu empirik (psi-
kolojik) Ben‟dir. Bu durumda, felsefî Ben,
21. yy.‟ın tarihsel- toplumsal koşullarına
ışık tutamayan kuramsal bir tasarımdan
ibaret olacaktır. Oysa Wittgenstein‟a göre,
metafizik Ben yalnızca kuramsal bir tasa-
rım değildir. Metafizik Ben‟in bu denli
sıradan bir kavranışı, en dünyasal olaylar
düzeyinde pratik sonuçları olan Ben‟i an-
lamamızı sağlamaktadır. Çünkü
Wittgenstein‟a göre, felsefi Ben gerçek
Ben‟dir ve onu dünyadan ayıran uçurum
belli bir “yabancılaşma” durumunu ifade
eder ki, bu insanın temel bir özelliğidir.
Felsefi Ben ile dünya arasındaki ay-
rım, tıpkı irade ve irade objesi ayrımında
olduğu gibi, derin bir uçuruma işaret et-
mektedir. Gerek “Ben”in dünya dışılığı
gerekse iradenin etkisizliği (yetersizliği)
bireyin kaderin önündeki güçsüz bir
oyuncak olduğu, yabancı bir dünyanın
merhametine sığınmış basit bir nesne ol-
duğu görüşünü getirecektir: “Dünya bana
verilmiştir, yani iradem tamamıyla karşı-
sında yer alır dünyanın; tıpkı zaten tamam
olan her şey gibi. İşte bu yüzdendir ki ya-
bancı bir iradeye bağımlı olma duygusuna
sahibiz. Bu nasıl olursa olsun, her halü-
kârda belli bir anlamda bağımlıyızdır ve
buna Tanrı diyebiliriz. Bu anlamda, Tanrı
yalnızca kader olacaktır veya “irademiz-
den bağımsız olan dünya”,ki ikisi aynı
şeydirler.” Bu tavrın ne gibi pratik sonuç-
ları olabilir Wittgenstein‟a göre? “Mutlu
denebilecek tek yaşam, dünya nimetlerin-
den el - etek çekmiş yaşamdır. Buna göre,
nimetler kaderin pek çok lûtfundan başka
bir şey değildirler. Ama yine de belli bir
anlamda istememenin “iyi olan tek şey”
olduğu görülmektedir.” Öyle görünüyor
ki, bu Stoa etiğine karşılık gelen yaşam
biçimi daha çok ibadeti andırmaktadır,
eylemi(yani dünyayı değiştirmeyi) değil.
Kendini ifade etme ve kendini gerçekleş-
tirme kişinin bir şeyi yapması veya becer-
mesi ile çıkmaz ortaya; bir bilgi yaşamıyla
47
mümkün olur bu.”İnsan dünyanın bu se-
faletine karşın nasıl mutlu olabilir?” diye
sorar Wittgenstein ve yanıtı da verir: “Bil-
gi yaşamı aracılığıyla. Ferah vicdan, bilgi
yaşamının hediyesi olan bir mutluluktur.
Bilgi yaşamı, dünyanın sefaletine karşın
mutlu olan yaşamdır.” O halde dünyayı
yaşamak için daha güzel bir yer hâline
getirme gibi eylemler özellikle umutsuz
bir görünüm sunacaklardır. Ne mutluluk
ne de ferah vicdanımız dünyanın gerçek
durumuyla bağıntılı değildirler.” Dünya-
nın nasıl olduğu, yüksek olan açısından
hiç mi hiç önem taşımaz. Tanrı kendini bu
dünyada açığa çıkarmaz.”17
Tarihsel Arka Plan
Platon gerçek ben veya iç ben‟i be-
denin ve dış dünyanın karşısında konum-
landırmıştı. İç ben dünyadan daha üstün-
dü ve maddi dünyayı zihin yönetmektey-
di ona göre. Bu iç ben yalnızca üstün bir
sezgiyle donanmakla kalmaz, bir “güç
istencidir”. İdeal ben, içinde bulunduğu
ortama edilgin olarak karışmamalı, duyu-
lar dünyasına kendi tasarımlarını empoze
etmelidir. Görüldüğü gibi eylem ve güç
iyice vurgulanmaktadır ve o günden beri
Batı düşüncesini uğraştıran şey bunlardır:
Batının dünyaya egemen olmasını sağla-
yan düşüncelerden biridir bu. Descartes
da “Yöntem Üzerine Konuşmalar” da eski
şehirlerle plana göre yapılmış yeni şehirle-
ri karşılaştırırken “Bunlar (eski şehirler ki
tek tek alındıklarında binalar halâ güzel-
dir) akla göre çalışan insan iradesinin de-
ğil de, şansın ürünüdürler denebilir” de-
mişti. Görüldüğü gibi, Ben(yani “insan
iradesi”) tarihin ve doğanın sağladığı kao-
tik ham malzemeye kendini empoze et-
mektedir. Sözgelimi Barok dönemdeki
Fransız bahçeleri ve kaleleri, dış dünya
üzerindeki etkili gücün dorukta olduğu
bir Ben anlayışının mimarlıktaki yansıma-
ları olarak düşünülebilir.
Gerçi Descartes döneminde rasyo-
nel iradenin üstünlüğü(doğaya karşı) yal-
17
Tractatus 6.432
nızca estetikte görülmekteydi ama 18.yy
aydınlanması pragmatikti ve endüstri
devriminden etkilenmişti: doğal ortam
insanlaştırılabilirdi artık. Kader veya rast-
lantı ortadan kalkıyordu ve akıl sahibi
Ben‟ler yaşamın tüm önemli yönlerini de-
netim altına alacaklardı. Fichte “Rasyonel
olmayan her şeyi egemenlik altına al-
mak(baş eğdirmek),onu özgürce ve kendi
yasalarına göre yönetmek” diyordu “insa-
nın en son amacı budur.” Fizhte‟nin ken-
disini dünyaya kabul ettirmek amacı ve
Wittgenstein‟ın ondan el - etek çekmesi
arasında derin bir uçurum vardır: “Ken-
dimi dünyadan bağımsız kılmak ve böyle-
ce de bir anlamda ona egemen olmak için,
olgular üzerindeki her tür etki iddiasından
vazgeçmem gerekir”.Dikkat edilecek olur-
sa halâ “egemenlik” sözcüğü var ama bu
Ben‟i boyutsuz bir nokta durumuna geti-
rerek, dünyanın Ben‟e egemen olmasını
engelleme çabasından kaynaklanmaktadır.
Yani beden ve psühe, dünyadaki öngörü-
lemeyen kadere terk edilmekte ve madde-
leşmemiş bir felsefî Ben‟e sığınılmaktadır.
Böylelikle kutsal olan ikinci şeyin bağım-
sızlığı(kutsallığı) kurtarılmaktadır.
Wittgenstein‟ın bu Ben anlayışı bizi
şaşırtmamalıdır çünkü alıntı I.Dünya Sa-
vaşı sırasında yazdıklarındandır. Bu savaş,
tarih ve doğanın insan iradesine boyun
eğmesinin çok yakında olduğuna inanılan
bir dönemde patlamıştı. Aslında
Schopenhauer ve Nietzsche bunu çok
önceden haber vermişlerdi: güç (teknolo-
jik) ve bilgelik arasında sıkışıp kalmıştı
artık Batı uygarlığı. Milyarlarca insanı
yöneten azınlığın uzlaşmaz tavırları, savaş
sonrası düşünürleri etilemişti. Modern
dünya dayanılamayacak kadar saçmaydı
artık(Varoluşçular böyle çıkmıştı ortaya).
Şöyle de diyebiliriz: Wittgenstein‟ın Ben
hakkındaki saptamaları, çağının bir res-
midir.
İlk bakışta insanı şaşırtabilecek bir
düşünceyse Wittgenstein‟ın Ben‟i tama-
men yok olmuş bir varlık olarak sunması-
dır bize; dünyada hiçbir rolü yoktur
Ben‟in. Ancak tam aksi düşünceyı, yani
48
“solipsizm”i de desteklemektedir. Bilindi-
ği gibi, Wittgenstein‟a göre Ben
hiçbirşeydir; solipsizme göreyse her şey-
dir: Ben‟den başka hiçbir şey yok-
tur.”Çünkü solipsist‟in kastettiği şey doğ-
rudur; ama o söylenemez; kendini göste-
rir. Dünya benim dünyamdır: bu, dilimin
sınırlarının (bildiğim tek dilin) dünyamın
da sınırları olduğu olgusunda gösterir
kendini”18. (Burada “yalnızca benim bildi-
ğim” dil değildir kastedilen).
“Tarihten bana ne! Benimki ilk ve tek
dünyadır. Dünyayı benim nasıl gördüğü-
mü anlatmak istiyorum. Bana dünya hak-
kında başkaları tarafından anlatılan şeyler,
dünyanın ufak ve önemsiz bir parçasıdır.
Dünyayı ben yargılamalıyım, ben ölçüp
biçmeliyim şeyleri.”19 Bu iddialı düşünce-
nin bizi götüreceği nokta kısaca şöyledir:
“Dilimin sınırları dünyamın sınırlarıdır”
demek “gerçekliğin bazı yönlerini bile-
mem, çünkü belli bir sözcük dağarcığın-
dan(sözgelimi kuantum mekaniği) yoksu-
num” demek değildir. Çünkü bilgimizi ve
sözcük dağarcığımızı arttırma şansımız
daima mevcuttur. Buradaysa, söz konusu
olan, dilin “mantıksal” sınırlarıdır; bu sı-
nırlar aşılamaz. Bir karedaire veya bir
evlibekâr kuramsal olarak bile var olamaz.
18
Tractatus 5.62
19
Notebooks 1914-16
Mantığın sınırlarının mutlaklığını
yani alt edilemezliğini göstermek için,
onları diğer sınırlarla(örn. Fizik) karşılaştı-
rabiliriz. Pratikte fiziğin sınırları da aşıla-
maz ama yine de pembe fillerin uçtuğu,
nehirlerin yukarı doğru aktığı, yaşlıların
gittikçe gençleştiği(Benjamin Buton gibi)
bir bilim-kurgu dünyası tasvir edilebilir.
Mevcut gerçeklikten farklı gerçeklikler
kurmak mümkündür; bilim bu şekilde
ilerler zaten. Ancak, hiçbir bilim- kurgu
yazarı mantık yasalarını alt ede-
mez(Tlön‟lülerin yaratıcısı Borges bile).
Evlibekârların ve yüzü olmayan gülmele-
rin(Cheshire kedisi) gerçek olduğunu ileri
süren biri anlaşılamaz. Çünkü sunduğu
şey bir resimdir ve resim kurallarına uy-
mamaktadır (Morgenstern‟in “Saksağan
Adlı Nehir”i): karşılık gelen hiçbir gerçek-
lik parçası yoktur ve buna zihnimiz de
dâhildir. Görüldüğü gibi, düşünürken,
konuşurken, tasavvur ederken veya bir
şeyi anlarken daima mantığın sınırları
içinde hareket etmekteyizdir. Mantık yasa-
ları benim düşünmemle veya konuşmamla
harekete geçerler. Diğer insanlar konuşsa
ve düşünse bile, bunun böyle olduğunu
söylemem için benim anlamam gerekir
önce onları. Yani düşünüyor olmam ge-
rekmektedir. O benim dilimdir ve aşama-
yacağım şey ise mantıktır.
Terkedemeyeceğim bir dünyadır bu; için-
de hapis olduğum bir dünya. Diğer dün-
yaları tasavvur edemem çünkü tasavvur
edeceğim her şey mantık yasalarına tâbi
olacaktır ve öyleyse zaten benim dünya-
mın bir parçası olacaktır. Bu
Wittgenstein‟ın solipsizm anlayışıdır. Bo-
yutsuz bir noktaya indirgenmiş olan bu
Ben anlayışı, yalnızca din, gelenek, top-
lumsal uzlaşımlar veya yetkeci hukuk sis-
temlerinden değil, duygular, içgüdüler ve
fiziksel ihtiyaçların oluşturduğu karmaşık
yumaktan derin bir uçurumla ayrılır ve
20.yy düşüncesinin karakteristik özellikle-
rinden biridir.
49
 Kent Aranıyor
Kent insanı sürprizlere, şaşırtmaca-
lara, ani kırılmalara alışıktır. Bu yüzden
bir keşif arayışıdır onun yaşamı. Ve keşfe-
dememenin burukluğu, geçeklerle düşle-
nen arasındaki büyük açı. Kalabalıklar
arasındaki yalnız olarak kentli insan „ye-
ni‟nin arayışı içindedir; özde ve biçimde.
Bugüne razı olmayan gözlerini bir olasılık
olarak geleceğe diker. Ama...
Yapısal, duyusal ve duygusal alan-
larda süreklilik ortadan kalkmıştır artık.
Bu hem maceracı bir ruh halini barındırır
içinde hem de güvencesizliği. Çünkü her
şeyin sürekliliğinin yittiği bir ortamda,
süreyle sınırlanmıştır o. Azılı düşmanları
akrep ve yelkovanla. İnsanlar, dakikalara
güdümlü bir yaşama sürüklenmişledir.
Öyle ki:
“ Tipik bir metropol insanının ilişkileri ve
işleri, genellikle çok çeşitli ve karmaşıktır.
Verilen sözlerde ve hizmetlerde çok sıkı bir
kesinlik olmasa bütün yapı içinden çıkılamaz
bir kaosa dönüşebilir. Her şeyden önce, met-
ropolde farklı çıkarlara sahip pek çok insan bir
araya gelmiştir ve bu insanlar, ilişkilerini ve
işlerini son derece karmaşık bir organizma
içinde bütünleştirmek zorundadır.”20
Öyle ya bir elektrik kesintisi bile nelere yol
açabiliyorken, insan kesintisi nelere sebep
olmaz ki?
Modern kültürün merkezidir kent-
ler. İnsanların dokunuştan, sıcaklıktan ve
dost sohbetlerinden ilk kez bu kadar uzak
kaldığı bir kültürün merkezidirler. Ve in-
sanların ilk defa bu kadar kalabalık oldu-
ğu. Birey, kendini alabildiğince korumaya
çalışır bu kalabalıklardan. Sürekli değişen
göstergelerden kendini çekip çıkartmaya
çalışır. Sürekli özlediği dinginliğe kendisi-
ni bırakamayacak kadar telaş yüklüdür o.
Belki de kültürel evrimi elinden bu dingin-
liği yaşayabilme yetisini almıştır. Kendisi-
ni gerçeklikte tanımlayamadığı için ve
gerek dışsal çevresindeki gerekse içsel
20
Modern Kültürde Çatışma s.89 , Georg Simmel,
İletişim Yayınları
Ahmet Antmen
ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden mezun
oldu. Öğrencilik yıllarında, ODTÜ Edebiyat Toplu-
luğu başkanlığını yürüttü. Arkadaşlarıyla birlikte
Nikbinlik dergisini çıkartmaya başladı. Derginin şiir
dinleti grubunun düzenlediği gösterimlerde yer aldı,
bu dinletilerin senaryolarını yazdı. Dergide yayın
kurulu sekretaryasındaki görevini sürdürüyor. 2002-
2003 döneminde Edebiyatçılar Derneği’nde Genel
Sekreter Yardımcılığı; kısa bir dönem içinse Damar
dergisinde sanat yönetmenliği yaptı. Şiir ve makalele-
ri ülke çapında yayın yapan pek çok dergide yayım-
landı. 2002 Yılı SES Şiir Birincilik Ödülü’nü alan
"Ayrıksı Otları" isimli şiir kitabı 2003 yılında ya-
yımlandı. Yayıncılık, çevirmenlik ve editörlük yapı-
yor. "Gayri Resmim" isimli ikinci şiir kitabı basıma
hazırlanıyor. Ahmet Antmen şu sıralarda hayalleri
arasında bulunan Türkiye'nin ilk ücretsiz edebiyat ve
mizah dergisi olan Nikbinlik dergisini çıkartarak
okuyucularına ulaştırmanın keyfini sürmekte ve ilk
romanının hazırlıklarını sürdürmektedir.
dünyasındaki büyük çelişkiler nedeniyle.
Saltlaştırılmış imgelere sarılır. Yaşamla
bağı zayıfladıkça kendine daha yakın bul-
duğu imgelere. Moda ürünlerine, reklam-
lara, kurgusal yarışmalara...
Her üretim bir tüketimle anlamlı-
dır; ama kapitalist üretim biçiminde tüke-
tim üretimden özerkleşir. Estetik bir bo-
yutla çerçevelenen, eğlenceli hale getiril-
meye çalışılan tüketim, günlük yaşamın
sıradanlığından kaynaklanan tekdüzeliğe
bir alternatif olarak öne sürülür. Bir kimlik
edinme biçimine dönüştürülür. Ne var ki
her biri birer imaj olan bu kimliklerin te-
davülde kalma süreleri, kendileriyle
bütünleşilemeyecek kadar kısadır. Bir yaz
yağmuru gibi gelip geçer. Sürekli aynı iş
edimini yerine getiren kentli insan, bu
tekdüzelikten hayatın içindeki; ama hayat-
tan kopuk imge değişiklikleriyle giderme-
ye uğraşır. Gerçekle düş arasındaki sınır-
ların silikleşmesi ve makûl oranda bir
düşperestliğin yaşama garantisi sayıldığı
kentlerde; insan bu estetize edilmiş tüke-
tim kültüründe yeni bir biçimciliğin kur-
banı haline gelir. Oysa...
Kentsel alanda, biçimlerin egemen-
liğinden kurtulmuş ve hayatın içeriğini,
akışını duyumsayabildiğimiz bir planla-
maya gitmeliyiz. Evlerin, yapıların, uğraş-
50
ların biçimlerinden çok insanda yarattıkla-
rı özgürlük duygusu önemlidir. Kentsel
planlamada bırakılan boşluklar; yani
meydanlar, parklar, yürüyüş yolları insa-
na duyumsama ve sorgulama yolunu aç-
malıdır. İşte modernizmin edebiyatı bu
boşluklardadır. Mesela, bu özgürleştirici
boşlukların yaratılması için insana ait me-
kânları daraltan araç yoğunluğundan kur-
tulmak gerekir. Bunun yolunun da toplu
taşımadan geçtiğini söylemek gerekir mi
bilmiyorum. Toplu taşımanın bugünkü
verimsizliğinin çözümü değil; kaynağıdır
özel araç yoğunluğu. Otomotiv sektörü,
kapitalizmin ekonomik bekasının yapı
taşlarındandır ne de olsa. Evler ve işyerle-
ri; üniversiteler ve şehir merkezleri ara-
sındaki mesafenin arttırılmasının bir ne-
deni de budur kuşkusuz.
Ama bir başkaldırıdır kent. Çelişki-
lerin, devrimlerin, altüst oluşların merke-
zidir aynı zamanda. Kentli insanın kendi
cemaatinde, kendi çevresinde, kendi ma-
hallesinde yaşama zorunluluğu ortadan
kalkmıştır. Yerelliğin merkezi belirleyicili-
ği toz buhar olmuştur. Kalabalıklar için-
deki yalnızlık aynı zamanda bir özgürlü-
ğün işaretidir. Bu özgürlüğün yoluysa,
yine kalabalıklar içerisindeki yalnızlığın
doğurduğu aidiyetsizliğin; paylaşımsızlı-
ğın ortadan kaldırılmasıdır. Çünkü bireyin
feodal diye nitelenen bağlardan arınması
değil; o bağlardan arındıktan sonra içine
düştüğü ortamdır, kentli insanda yabancı-
laşmanın nedeni. Bu bağlamda, doğrudan
doğruya iktidarın sınıfsal temeliyle ilgili
bir sorundur, kent insanındaki psikolojik
sorunlar ve duygusal uzaklaşma istemi.
İşte edebiyat kentli insandaki bu özgürlük
ve aidiyetsizlik geriliminin tepe noktasın-
dadır.
Tarih boyunca egemen sınıflar,
kendi oluşturdukları genel mantığa aykırı
bir biçimde sonlandılar. Şiirselliğin mantık
dışılığı da işte bu tikel ve keskin kırılışta
yatar. Belki tamamıyla kentli bir akımın
mensubu olarak fütüristler bunu anlatmak
istediler bize. Kentin karmaşık yapısı içeri-
sinde artık edebiyat belirli bir düşmanla
değil bireysel alana kadar indirgenmiş pek
çok düşmanla mücadele ediyordu. Edebi-
yat, hem devlet erkinin yarattığı yasalarla
hem de toplum içerisinde yeniden ve ye-
niden üretilen „yurttaşlık bilincinin‟ getiri-
si olan gelenekselleşmiş kalıplarla müca-
dele etmelidir. Örneğin, umutsuzlukla
mücadele umutsuzluğun halk arasında
daha da dallanıp budaklanmış biçimleriyle
ve tabii ki bunun yaşam pratiğiyle de mü-
cadeleyi gerektirir. Bananecikle, düzenlili-
ği kutsayan anlayışla, metropol yaşantısı-
nın getirdiği bıkkınlıkla... Martin Eden,
beni duyuyor mu acaba? Atilla Joseph‟in
yanlış bir pratikte olsa intihar ederken
sergilediği tutarlı etik duruş yankı buluyor
mu bugünün edebiyatçısında? Ona, insan-
ca yaşama hakkı tanımayanlara bir damlasını
bile bağışlamamıştı yaşamının.
Burjuva düzeni, bir estetik yapıyı
andırıyor adeta. Kendi değerlerini tek tek
bireylerde yeniden üreten bir bütünselliği.
Burjuvazinin empoze ettiği doğrulardan
ziyade bireylerin yabancılaşmış benlikle-
rinin tutkalı olan hissiyattaki doğrular
daha baskındır burjuva toplumunda. Ve
hegemonik bir örgü oluştururlar. İşte ede-
biyat bu içselleştirilmiş hissiyatın, zorun-
luluk-istek uyuşmasından kaynaklanma-
dığını; yanılsamalı bir bilinçlenmeye ait
olduğunu ortaya koyarak yabancılaşma-
nın karşısına dikilir. Bu istekler benim
değil diye haykırır. Işık ister biraz daha
ışık.
Metropoller, bireyin bu hegemonik
ilişkiye tabiiyetinin en yoğu yaşandığı
gerilim merkezleridir. İşte tam da bu ne-
denle oralardaki kopuşlarda çok daha sert
ve çok boyutludur. Edebiyatsa genel ola-
rak buradaki ideolojik hegemonyayı yık-
maya yönelik bir karşıt müdahale arayı-
şındadır. Kente muhalif ama kentsiz de
yapamayan bir yapısı vardır edebiyatın.
Çünkü edebiyat Rimbaud‟nun yaşamı dö-
nüştür buyruğunun birbirleriyle öyle ya da
böyle ilişkili farklı ceplerinde yaşar. Sal-
dırganlaşmaya ve kopuşa yönelimi birey-
sel ölçekte sarsıntılara da neden olsa; bu
sarsıntılardan çıkışı gene kendi estetik
yapısının örgütlülüğüyle ortaya koyar.
Umut, sanat eserinin ürün bazındaki ör-
51
gütlülüğünde kesinlik bildiren bir öğe
değil; bir yön göstericidir:
Kente muhalif ama kentsiz de ya-
pamayan edebiyat, kenti ondan kaçış ola-
naklarının cazibesiyle sever. Ama denizle-
re vurur kendini hürriyete doğru gider; ama
kırsala döner gözlerini şiirsel komünizmin
ilkel paylaşımcılığına. Dişlerinde, dilinde
su vardır hep. Parklar, bulvarlar ve kentin
içinde kenti unutturan her ne varsa çalar
romanın, şiirin kapısını. Kentin unuttuğu
insanlar çalar. Parkta yıllarca gidip otur-
duğu bir bankı taşır öyküsüne. İnsanların
kentin boşluklarında, hayâl aralıklarında
anlam kazanır. Evin içine çekilip sıkı sıkı
sokağa çıkmamayı tavsiye edenleri bile bir
kaçış arayışındadır. Hız olmadan yapa-
mayacak kadar fütürist; hıza meydan
okuyup, zamanı boşa alacak kadar
Camus‟dürler. Evdeyseler de, yalnızlarsa
da- ki eni sonu yalnızlardır- dışa açılan
yapılara, dizelerin ve satırların dışa açılışı-
na sarılırlar. O „ilkel ortaklığın‟ heyecanıy-
la. Kentin hızlı akışı, renklerin-ışıkların
akıl almaz değişimi, biri yerleşikleşmeden
diğeri gelip yerleşen modalar...
Kendine sürgün bir garip kişi olarak Metin
Altıok, kimsenin türküsü yok, der, dilinde
karşılayacak yağan karı. Ürününe, uğraşına,
kendine ve en genel anlamıyla yaşama
yabancılaşan bireyledir savaşım.
Denize sarılırken denizlerin yırtıcı-
lığına; kıra sarılırken kırların lirine ve ma-
sumiyetine hasrettir; ama kentlidir edebi-
yatçı. Köy özlemi içeren şiire pekâlâdır da
köylü kafalı dediğinde bir aşağılama saldı-
rısıyla karşı karşıyadır edebiyatçı. Çünkü,
Fikret‟in yıllar önce düzene kızıp da bir
grup arkadaşıyla komün kurma isteğinde-
ki gibi sonları hazırlar. Bu hayâllerin ve
hasretlerin yarattığı enerjiyi kent merkez-
lerindeki mücadeleci ruha akıtır. Kentlidir
edebiyatçı; ama Simmel‟in modern sanat-
çıya biçtiği duygusal mesafeyi koyar kentle
arasına.
Sahneler hızla akar Avangarde‟da;
mekânlar, insanlar, olaylar, zamanlar...
Sırt çevrilmesi imkânsız hayâllerin biri
diğerini izler. Diğeri ötekini ve „sahne‟
olan her şey buharlaşır. Karanlıkta imkân-
sızı arar; belki eskimeyen bir sevgiliyi,
belki güzel bir ormanı, şölenleri, sevinçle-
ri... Sokak çocuklarıyla rastlaşır hâlbuki
ayyaşlarla, evsizlerle... Ve kentin içinde
anti-kent olan yapısı, sınflı toplumun ir-
rasyonelliğiyle yüz yüze gelir. Kavramak,
eylemlileşmek ve aşmak için.
Sokaklardan taşıtları kovmaya baş-
lar, kaldırımların ıssızlığını taşır dizeleri-
ne. Araçlarsa hızın öpüşmeyle buluştuğu
bir insanilik içinde amaç olma hüviyetini
yitirirler. Evlerin birer mülkiyet göstergesi
olması lanetlenir. Sevgili, evi kendisine ait
olan zengin bir cüceye gitmiştir çünkü. Bu
sevgili sadece „âşık olunan kişi‟ değildir
bütün bir iktidar biçimidir. Bireysel bir
ilişki ölçeğinde yozlaşan toplumun bütü-
nüdür( Popstar yarışmalarında insanların
çaresizliğiyle alay edenlerdir; „Biz Evleni-
yoruz‟ evlerinde bedenden ve cinsellikten
sonra duyguları da metalaştırma çabasına
girişenlerdir.) Edebiyat gerek yaşamsal
duruşuyla, gerek fiziksel yapısıyla gerekse
kimyasal simyasıyla bir direniş odağına
dönüşür. Parklar gibi telaşsız olsun kent-
ler; kentlerin güzelliklerini yaşayabilmesi
için insanın. Denizler gibi özgür ve ufuk
çizgisinde ortaklaşan insanlar. Bozkırdan
da geçse denize çıkar bir gün sokaklar. Ve
kara ve karadakiler denizin düşmanları
değil sevgilileri olduğunu hatırlarlar. Üze-
ri toprakla doldurulup betonla örtülen,
kanalizasyon borularının içine akıtıldığı
denizler bir kez daha mücadelenin bileşeni
olurlar.
Edebiyatçılar evde mi evlerin dı-
şında mı; yerleşik mi göçebe mi olacakları
konusunda tartışmalar yürütseler de za-
man tercihinde hemen hemen ortaklaşır-
lar; gecedir onların yurtları. Gündüz gö-
rünür kıldığı için belki; belki karadan çok
denize şiir yazma nedenleri de bu. Karalar
da görünür kılıyor çünkü. Kent tanımları-
nın insan merkezli yapıldığı bir dünya da
belki gündüzden kaçmayacaktır edebiyat-
çı. Kente insan aranıyor; evet ama insana
da kent aranıyor. Kozmosun kardeşliği
adına...
52
 Tek Yumurta Tekizi
Sana.
Eğer istemiyorsan üstüne sigara kokusu
sinmesini, okuma.
I: Bitkisel Yaşam
Musluk damlatıyor ve ritim tutu-
yorum. Bazen başını sallamak, sarsmak
içindekini, iyi geliyor insana. Çekinme, bir
sigara yak, daha ala bir kül tablası bula-
mazsın, ellerimden. Camlarımıza kamika-
ze dalışı yapan tüm kuşları, nasıl da boya-
yıp sattığımızı hatırlatırım. Canlı demek,
renkli demek artık. Başka bir anlamı da
vardı kadim zamanlarda, ama hatırlayabi-
len yok. Ters dikilmiş bir piramitsen, yer
senden fazlasıyla şikâyetçidir her daim,
ama kolay mı sanıyorsun denge sağlama-
yı? Çevreyi gözden çıkartmışsın, çok ol-
muş; bir hayale uyum sağlamışsın, bu kâ-
busun olmuş. Darwin‟in kemikleri eriyor,
haberin yok. Kalsiyum manyağı olmuş,
dişleniyor toprak. On dakika daha uyur-
san, seni dürtecek kimse kalmayacak. Ya-
tak keyfi yapan subayların kaybettikleri
savaşları unutmuşsun ve niyetlisin, çoktan
kaybedilmiş bir savaşın devam ettiğini
sanan şizofrenik bir gazi olmaya sanki.
San ki bir an, ölüyorsun; anlayacaksın ne
kadar kök saldığını. Çok uzatma bu anı,
dehşete kapılırsın. Çok uzatma saçlarını,
yürürken takılırsın. Sanki insanın en çok
kendi çevirdiği ipe takıldığını hatırlamaz-
sın. Bir sigara daha?
II: Fetus in Fetu
Bence sen beni tanıyorsun kendini
kandırdığın kadar. Kediyimdir, kedi. Yu-
muyormuş gibi yapma gözlerini, aradan
bakıyorsun. Korkmanın nedeni, emin ol-
man, varlığımdan. Var olduğuma göre,
daha cesurum Tanrı‟dan. Kaçıncı basımı-
sın klasik bir eserin? Daha kaç önsözle
dolu sayfayı karşılar yayınevin? Kaç uyar-
Mert Demir
lama cümlesine dayanır inancın? Nedir
amacın? Sorular tükettiğine göre seni, yok
cevapların. Belki de çalışmadığın yerden
soruyorum. Aslına bakarsan, Sokrates‟in
oluyorum. Getirin sıcak suyu! Doğuyo-
rum.
III: Protoplazma
Sevmiyor musun yoksa diyalekti-
ğimizi, yenilen sensin diye? Gübrem de
sensin, suyum da; yapma böyle. Bana,
titreşip bozunmayan, evrimleşmeyen bir
gerçek gösteremezsin. “Her şey”den o
kadar çok uzaklaştın, öylesine yükseldin
ki, şiddetli oldu düşüşün, ağzın, burnun
dağıldı. Kan görmeyeli çok zaman olmuş-
tu. Kafana daha kaç darbe alman gereke-
cek? Değişimi deyişim, sana tanıdık gel-
meli. İçinden bir parça koparttın benim
için. İçten bir parça. Fark ettin, bir gün
nasıl da toprağa karışacağını. Yarım bı-
rakma işini, aç mezarını, at içeri manipü-
lasyon abidesi belleğini, üstünü ben örte-
rim. İyi geceler.
IV: Ara Geçiş Formu
Kaç tane seni katlettiğini hatırlıyo-
rum. Sorma sakın, bu akan suyu saymak
gibi. Aktığını bilirsin, o kadar. Ancak, kü-
veti doldurmuş, içine girip kesmişsen bi-
leklerini, yıkanabilirsin sonsuz defa, aynı
suyla. Ama biz ölüleri sevmeyiz, hatırla-
mayız ki. Evrimimizi reddetmek için, sak-
larız cesetleri. Beni yavaşlatırsın, taşıma-
yacağım seni elbette, yardım da çağıraca-
ğımı sanma. Ama hatırlayacağım seni an-
ne! Hafızasını yitirdiğinde ölür insan; ben-
cilliğimi affet, bencilliğimden faydalan.
V: Hetero Sapiens
Homojen bir psikozun tüm semp-
tomlarını aştım. Gittiğim yerden birçok
hakikat aşırdım, geldikleri yerde daha çok
53
var. Kendi paradigmama sığınacağım bir VI: Taşlar ve Sopalar
süre, barınak niyetine. Gidip geliyorum,
aslına bakarsan. Ve inan, benzer şeyleri Bir savaş çocuğusun. Ayağından vurul-
görür herkes, aslına bakan, aslına bakabi- muşsun. Öyle sert vurmuşsun ki başını,
len. Gelişmiş bir organizmanın, farklılaş- uyuşmuşsun. İçinde bir sıkıntı, içinde bir
mış bir hücre grubuyum, gururluyum. boşluk. İç içe giyinmişsin, şişman görünü-
Artık kendimi yalnızca aynada görüyo- yorsun. İçine girmişsin, çıkamıyorsun.
Hermafrodit bir kişi-
lik geliştirdin, anlı-
yoruz. Ama hem
vajinismuslusun,
hem de ereksiyon
sorunu yaşıyorsun.
Bulandırılmış bir
Oedipus kompleksi-
nin çocuğusun. Çok
kez, televizyonuna
sahip olmak için,
babanı öldürmüş-
sün. Ben devam ede-
rim. Buraya kadar
geldiğin için, teşek-
kür ederim. Yerde
yatarken gördüğün
bir düş olmak, artık
şanıma hakarettir.
Ağız tadıyla şeytan
taşlamak için ayağa
kalkıyorum. Taşla-
mak için kalkıyo-
rum. Avsız kalmış
bir avcı, kendine
tuzak kurar, kendini
avlarmış. Ben işimi
yapmaya gidiyo-
rum. Sırtıma havlu
yerleştirmeyi kes,
artık koruma beni.
Terliyken su içme-
yeceksem ve hatta
terlemeyeceksem,
suyun varlığı bir
israftır. Tükenesiye
koşmaya uyanıyo-
rum. Beni hatırlamaya başladıysan eğer, rum. Topallamak bu işin kitabında var.
evrim ağacının üst dallarından bir fosili
özlüyorsun demektir. Senin bedenini aş- VII: Gelecekte Var Olmuş Olaylar
madım; sana, senin bedenini aşıladım.
Aklı karışmamış bir insanım. En azından, a) Saray Entrikaları
artık.

54
 Şunu fark edeceğim: İnsan cevap
bulduğu soruları unutuyor, çünkü cevap-
ları ezberliyor. İman etmeye başladıkça
yanıtlarına, soru sormak günah oluyor.
Alçıdan yapılmış bir tanrı heykelciğine
dönüşüyor. Zaten bir zamanlar cevap ver-
diği sorularla sarsılıyor, düştüğünde kı-
rılma riski taşıyor. Bu kehanetle titriyor ve
sana diyorum ki: Zorlama kendini,
vantrolojin ne kadar yücelebilir daha? Beni
konuştururken, sen konuşamazsın. Var
olacağını bilmeme rağmen var olacak şid-
dette olay örgülerine çakılı duran bu du-
rum, yalnızca bir savaş çağrısı ve bir yü-
celme fırsatıdır benim için. Görevini yapı-
yorsun, seni anlıyorum.
b) Hafızanın Buharlaşması
Ahir zamandır. Yarattığım dünya
üzerime çökmeye başlayacak. Silikleşen
bir fotoğraf karesinden farksızlaşacağım.
Canını aldığım tüm canlarım, hiç yaşa-
mamış gibi olacaklar. Ellerimdeki kanı
göremeyecek ölçüde bozulacak gözlerim
ve yitip gidecek haysiyetim, kendi gö-
zümde. Toprağa çakılarak sonlanan bir
eğik atıştı hayatım. Ben adama, borcunu
ödemedi dedirtmem. Yaydan çıkan her ok,
bir yere düşer dünyada. Daha fazla sü-
zülmeye dayanamazdım.
c) Heykel Düzeyinde Yaşam
Var olmak için, başka belleklere ge-
reksinim duyacağım. Öylesine büyütmüş-
ler ki ölümü gözlerinde, bir nesne olaca-
ğım, yapmacık hayatlarının nesnellikten
uzak gerçekliğinde, bir hatırlatıcı.
VIII: Hayatların Homojen Karışımı
Her çöp, aynı çöplüğe gider. Bir gün birisi
buyuracak: Bir sigara daha?
Sana.
55
 Diyalektik Değildir Hiçbir Acı
Pınar Nurhan
Pınar Nurhan, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Felsefe
Bölümü’nü bitirdi. Esmer Mavi, Bilinçaltından Notlar, Demokrat Urla, Modern Cinayetlerin Kokusu
Imece, Borges Defteri, Felsefe Notları, Anafilya, Kül Öykü, Kozmik Yumurta, syf; 48 (siyah beyaz yay. 2009)
Agora, Radikal, Hayal, Arkadas, Yırtık Sayfa, Göç Edebiyat, Herşeye Karsın,
Düşün, Kadıköy Underground Poetix gibi dergi ve gazetelerde siir, öykü ve
felsefi denemeleri yayımlandı. TFK Felsefe Olimpiyatları 06’da seçici kurul
üyeligi yapmıstır. Ege Felsefe Platformu’nun VE Felsefeciler Derneği Ege
Bölgesi kurucu üyelerindendir. Felsefe ögretmenligi yapmakta ve Felsefe atöl-
yesi çalısmalarına devam etmektedir.
Eserleri:
Modern Cinayetlerin Kokusu - Düzyazı Şiir 2009 Siyah Beyaz Yayınlar

I.

Günahlarımdan tutup diyalektik bir vidayla asın beni boğazladığınız bütün anlamların
omuzlarına ve ibret olsun diye gösterin çocuklarınıza.
Islak ve yapışkan bir nefes üfleyip enselerinize, her daim tehdit etsin sizi hayaletim. Damar-
larınızda çağlayan kızıl Medusaya selam olsun.
O ki kendinden bir öteki yaratıp, sonra yine ona inandı.
İnancıyla zehirledi azgın cemaati.
Pek iffetli, pek azgın cemaate selam olsun.
O ki kalbinin kara çarşaflı köşelerini kiraladı Medusaya ve inandı onun çılgın, gözü dönmüş
rüyalarına.
Selam olsun taşa dönüşen varlığınızla kucakladığınız yalanlara! Selam olsun pek edepli, pek
mağrur rüyalarınıza.

II.

Şölenler düzenleyip yakarın tanrıya. Kesin damarlarınızı, aksın kan. Eğin başınızı ve kapatın
gözlerinizi. Ona bakan ölecek. Medusa kutsuyor bizleri.
Kan akmıyor cesetlerimizden.
Taş ağlamaz.
Taş kanamaz.
Gün olur Medusa da af diler tanrılardan.
Ve kendi elleriyle kesip yılan saçlı başını, seslenir bizlere:
─Sizi kutsuyorum evlatlarım!
Patlamaya hazır bir egonun ateşli nefsini sizlere armağan eden tanrının vazgeçmişliğinden
sıyrılıyorum. Ve kutsuyorum sizi. Esas mesele şu ki: tanrı mı sizden vazgeçti, yoksa siz mi
vazgeçtiniz ondan?

III.

Ardından, çekilir nefesi Medusanın, ılık kanı damlar saçlarından. Omuzlarınız taşıyamaz olur
vebalini ettiğiniz yeminlerin. Janusun yüzü selamlar günahlarınızı. Fakat diyalektik değildir
hiçbir acı. Saplanır kalır tarihinize. Kanar o zaman taşlar bile!

56
 Pyotr İlyich Tchaikovsky
Bu ay dünyaca ünlü Kuğu Gölü Ba-
lesi‟nin yaratıcısı Tchaikovsky‟nin 170.
doğum günü kutlandı. Moskova Tiyatrosu
1840–1893 yılları arasında yaşayan Klasik
Rus bestecisi Tchaikovsky‟nin 'Helikon
Opera' adlı eserini 170. doğum yıl
dönümünde sahneledi. Tchaikovsky‟nin
ölümsüz şaheserlerinin daha önce de
Rusya‟nın en ünlü Tiyatro ve Konser
salonlarında sahnelendiği gibi bu sene de,
ölümsüz sanatçının 170. doğum yıl
dönümü dünyanın birçok yerinde zengin
programlar ile kutlandı.Moskova Tiyatro-
su‟nun bu vesile ile organize ettiği “Bilin-
meyen Tchaikovsky” adlı kutlamaya, genç
dehaların sahnelediği “Anastasiya Vals”
piyesi, yeğeni Valod Devit‟in gönderdiği
müzikli mesaj, “Su perisi” ve “Adamotu”
operalarının fragmanlarının yanında
birçok ünlü sanatçıların sahne aladığı zen-
gin bir program yapıldı. Ayrıca bir gele-
nek halini alan bu kutlama, her sene
olduğu gibi bu sene de Moskova‟ya 85 km
uzaklıkta olan Klin kasabasındaki, beste-
Beste Baltepe’nin derlemesi
cinin müzeye dönüştürülmüş evinde de
ona ithaf edilen bir şölen yapıldı.
7 Mayıs 1840′ta Ural dağlarında bir
maden kenti olan Votkinsk‟te doğan
Tchaikovsky hepimizin bildiği muhteşem
eserleri sayesinde klasik balenin en önemli
temsilcilerinden biri olmuştur. Babası dev-
let madenlerinde müfettiş, annesi ise yarı
Fransızdı. Tchaikovsky‟nin müzik
yeteneği aileden gelme değildi. Fransız
mürebbiyesi Fanny Dürbach müzik
yeteneğini küçük yaşta fark ettiyse de,
ailesi bu yeteneğini doğrudan destekle-
medi. 1850‟de Petersburg‟daki Hukuk
Okulu‟nun hazırlık bölümüne yazılan
Tchaikovsky 1859‟da mezun oldu ve Ada-
let Bakanlığı‟nda birinci sınıf memur ola-
rak görev aldı. Okul yıllarında ünlü koro
şefi Lomakin‟in öğrencisi oldu ve onun
yanında koro dersleri aldı.Piyano
çalışmalarını ise Kündinger ile sürdürdü
ancak olağanüstü yeteneği keşfedilemedi.
20 yaşındayken doğaçtan vals‟ler ve pol-
ka‟lar besteliyor fakat bu deneyleri kağıda
geçirecek cesareti bir türlü kendinde
bulamıyordu.Kısa bir süre sonra içindeki
boşluğu hissetti ve yaptığı işin ona göre
olmadığını anladı. 1862‟de yeni kurulmuş
olan Petersburg Müzik Konservatuarı‟na
girdi.Daha sonra da memurluktan ayrıldı.
Tchaikovsky, konservatuarı
1865‟de bitirdi ve diploma çalışmasına
gümüş madalya verildi.1866‟da Nicholas
Rubinstein tarafından Moskova‟da kuru-
lan konservatuarda armoni öğretmenliği
yaptı ve Koshkin, Albrecht ve Klindworth
gibi müzikçilerin dostluğunu kazandı.İlk
operası “Voyvoda” da dahil olmak üzere
tüm çalışmalarını şefliğini de Nicholas
Rubinstein üstlendiği Rus Müzik Kuru-
mundaki konserlerde icra etti. “Kış
Rüyaları” adlı eserinin üzerindeki aşırı
çalışması sonucunda ruhsal bunalıma gir-
di. 1870‟lerin başlarındaki besteleri Peters-
57
burg‟daki ulusalcı bestecilerin müziğine
belirgin bir yakınlık gösterdi.Romeo ve
Juilet fantezi uvertürünü yazdı. 1872‟de
Russky Viedomosti adlı yayın organının
müzik eleştirmenliği görevine getirildi ve
1876 yılına kadar bu organa yazı yazdı.
Bestecilik, eleştirmenlik ve öğretmenlik
görevlerinin yoğun stresi sonucunda 1875
yılında bir depresyon geçirdi. 1876‟da
Vchy‟de tedavi gördükten sonra Russky
Viedomosti tarafından Bayreuth Festiva-
li‟ne gönderildi. 1877‟de dokuz hafta süren
ve çevresi tarafından büyük bir hata ola-
rak nitelendirilen evliliği yaptı.
Sağlığı ve ruhsal durumu bozuk
olarak Moskova‟dan Petersburg‟a
döndü.Beyin hummasının eşiğine gelen
besteci doktorlar tarafından yurt dışına
gönderildi. Varlıklı bir dul olan Nadejda-
von Meck‟le dostluğu ilerdedi.Ancak
onunla hiç karşılaşmadı, dostlukları
mektuplaşmayla oluştu. Meck, Tchai-
kovsky‟ye öğretim görevini bırakarak
yalnızca besteyle uğraşma olanağını
sağlayan yıllık bir maaş bağladı.Bu cömet-
lik karşısında Tchaikovsky birkaç yıl aşırı
üretken oldu. 1885‟de Moskova
yakınlarında Maidanovo‟da bir ev satın
aldı.Bu dönemde Rusya‟yı daha çok gezdi;
1889‟da önemli bir yurt dışı turnesine da-
ha çıktı.Hamburg, Berlin, Prag, Parisve
Başlıca Eserleri: Kış Rüyaları,
Küçük Rus, Polish, Pathétique, Manfred
Senfonisi, Francesca Da Rimini,
Londra‟da kendi yapıtlarını yönet-
ti.Müziği her yerde takdirle karşılandı.
Kendisinin baş yapıtı olarak saydığı “Pa-
thetque” senfonisini Ağustos 1893‟de
tamamladı.İlk Petersburg‟da çalınışını da
kendi yönetti ama yapıtın fazla alkış
almaması onu büyük bir düş kırıklığına
uğrattı. Yaşamının son günlerinde oldukça
düzgün ve ılımlı bir ruh hali içinde olan
Tchaikovsky, çok sevdiği yeğeni Vladimir
Dovidov ve kardeşi Modeste ile birliktey-
di. Kaynamamış su içmesi yüzünden kole-
raya yakalandığı sırada yeni bir depresyo-
na girdi ve tedavi olmayı reddetti. 6 Kasım
1893‟te de hayatını kaybetti.
Dünya üzerinde konser izleyicileri
arasında çok popüler olmasına rağmen
Tchaikovsky zaman zaman eleştirmenler,
müzisyenler ve besteciler tarafından maa-
lesef sert eleştirilere maruz kalmıştır.
20.yüzyılın başında ve ortalarında batılı
eleştirmenler Tchaikovsky'nin müziğini
bayağı bulmuşlar ve gerisinde bir
düşüncenin yatmadığını öne sürmüşlerdir
Neyse ki bu küçümseme zamanla ortadan
kaybolmuştur.Tchaikovsky, sekiz senfoni,
on bir opera, üç bale, üçü piyano, biri ke-
man olmak üzere dört konçerto, üç yaylı
dördül, en ünlüsü Andante Cantabile (1.
yaylı dördülün ağır bölümü) olan çeşitli
oda müziği eserleri bestelemiştir.
Fındıkkıran, Uyuyan Güzel, Kuğu Gölü,
Maça Kızı, Eugene Onegin, Çaykovski
Keman Konçertosu, Çaykovski Piyano
58
Konçertosu No 1, Romeo ve Juliet, Roko-
ko Çesitlemeleri, Valse Scherzo, Mozar-
tiana
Kuğu Gölü: Pyotr İlyich Tchai-
kovsky'nin bestelediği, ilk temsili 1877
yılında Moskova'da yapılan dört perdelik
baledir. Eserde büyücü Rodhart tarafından
kuğuya dönüştürülen Prenses Odette sa-
dece geceleri kısa bir süre insana dönüşür.
Sonra tekrar güzel bir kuğu olur. Bir gün
Prens Siegfried bu kuğuyu takip eder ve
gizemi öğrenir. Prensese aşık olur, büyüyü
bozar.
dir. İlk defa 1892‟de St. Petersburg‟da sah-
nelenen Fındıkkıran Balesi, yeni yıl kutla-
maları ile özdeşleşmiş ve pek çok bale top-
luluğu tarafından yılbaşında sahnelenmesi
gelenekselleşmiştir. Dünyanın en çok sah-
nelenen bale eserlerinden birisidir.
Yevgeni Onegin: Pyotr İlyich
Tchaikovsky'nin bestelediği Konstantin
Schilowski'nin libretto'sunu yazdığı 3 per-
delik opera eseri. Aleksandr Sergeyeviç
Puşkin'in 1833 yılında yayımladığı aynı
adlı romanını temel almıştır. İlk defa 29
Mart 1879 tarihinde Moskova Maly
tiyatrosu'nda oynanmıştır. Lirik opera'nın
en bilinen örnekleri arasındadır. Türkiye'-
de ilk kez 1963 yılında Ankara'da temsil
edilmiştir.

1812 Uvertürü: Pyotr İlyich Tchai-

Fındıkkıran: 1891 yılında bestele-
diği son balesidir. Küçük Alman kız Clara
Stahlbaum‟un yeni yıl hediyesi olarak al-
dığı fındıkkıran oyuncağı ile ilgili rüyala-
rını konu alan büyü-masal tarzı bir eser-
kovsky tarafından yapılmış orkestral bir
çalışmadır. Başarısız olarak sonuçlanan
Rusya'ya yapılan Fransız saldırısından ve
takibindeki Napolyon'un Grande
Armée'nin yıkıcı geri çekilişinden ve 1812
olarak geçen Napolyon Savaşları'nın bü-
yük dönüm noktasından bahseder. Bu
çalışma daha çok bazen gerçekleştirilen
top atışları ile tanınır, özellikle açık hava
festivallerinde yapılır ve gerçek toplar
kullanılır. Bestenin Birleşik Devletler ve
Birleşik Krallık arasında olan 1812 Savaşı
ile herhangi bir bağlantısı olmasa da,
ABD'de diğer vatanseverlik müzikleri ile
beraber çalınmaktadır. Uvertür‟ün ilk sah-
ne gösterisi Moskova'da 20 Ağustos 1882
tarihinde Kurtarıcı İsa Katedral'inde ol-
muştur.

Kaynakça:

http://tr.wikipedia.org/wiki/Pyotr_İlyiç_Çaykovski
http://www.biyografi.info/kisi/peter-ilyic-caykovski
http://www.firatnews.com/index.php?rupel=nuce&nuceID=25899
http://bloqoo.blogspot.com/2010/05/tchaikovsky-170-birthday-of-pyotr.html
http://klinesincarolina.files.wordpress.com/2009/11/tchaikovsky.jpg
http://en.wikipedia.org/wiki/Pyotr_Ilyich_Tchaikovsky
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/Jocelyn_Vollmar.jpg/300p
x-Jocelyn_Vollmar.jpg

59
 Adamın Teki..
Hazal Gülşan

Adamın teki her gece aynı rüyayı görüyormuş.

Adamın teki, her gece dişlerini fırçalamıyor, nereden geldiği belli olmayan ama yıllardır giy-
diği terliklerini çıkartıyor, yatağına yatıyor, gözlerini kapatıyor ve

hep aynı rüyayı görüyormuş.

Adamın teki, her sabah kalkıyor, yüzünü yıkıyor, dişlerini fırçalar gibi yapıyor, kahvaltı
yapmıyor, kahve içiyor, işe gitmek için evinin kapısını kapıyor,
dolmuşun kapısını açıyor,
taksinin kapısını açıyor,
kendi arabasının kapısını açıyor,
şirketin özel arabasının kapısını açıyormuş, adamın teki terfi ediyor ve

hep aynı rüyayı görüyormuş.

Adamın teki her sabah uyandığında hayatının aynı gününü yaşıyor, aynı gecesine uyuyor-
muş. Bir gününün diğerinden farkı daha kaliteli olmasıymış... O yüzden adamın teki hep
ama hep aynı rüyayı görüyormuş...

Adamın teki bir gün uyanmamış.

60
 Rüya ve Gül
Jack Yakup Araz

Bazen rüyalar çiçekler kadar güzeldir

Bazen çiçekler, rüyalar kadar…
Senin saf güzelliğini yansıtan tek bir beyaz gül
Basit bir çiçek midir sadece
Yoksa sonsuz bir rüyamı
Ya da rüyalar ne kadar sonsuzdur
Ya da çiçekler…

Bazen bulutlar taş olup düşer gökyüzünden

Bazen yağmur olur sarar tüm bedenini
Şikâyet bile etmezsin, sessizce dinlersin damlaların çiçekleri ıslatmasını
Ama rüyanı tuvale çizdiysen yağlı boyayla
Her detayını elinle düzelttiysen teker teker
Ve o akmaya başlarsa yağmurla beraber
Damla damla, çiçeklerin üstünde durduğu toprağa
Rüyalarının rengine boyanırsa toprak
Ya da ağaç, kökten yaprağa
Tek bir beyaz gül, bembeyaz durur toprağın üstünde
Tüm dünya senin rüyan olur
Bu rüya içinde tek gerçekse, beyaz gül…

61
 ODTÜ Fizik Topluluğu Bayrampaşa Çocuk
Şenliğinde
Topluluğumuz, İstanbul – Bay-
rampaşa‟da düzenlenen 23 Nisan Çocuk
Şenliğinde fizik deneyleri yapmak için
görev aldı. Ziyaretçilere çoğu kendi tasa-
rımımız olan deneyleri anlatırken komik
sahneler yaşadık. İşte bu sahnelerden bazı-
ları:
Plazma Topu:
Soru 1: Plazma nedir, bilen var mı aranız-
da?
Şen Çocuk 2: Eveeet televizyon, bizim ev-
de var!
Topun etrafında oluşan potansiyel alan
floresan kullanımıyla görsel olarak kanıt-
lanmak istenmektedir ve soru: Floresan
nasıl çalışır?
Tuğba Andaç
Şen Çocuk 2: Elektrikle!!!
Soru 3: Bu floresan neden sadece tuttuğu-
muz kısma kadar yanıyor?
Şen Çocuk 3: Çünkü sıkıyorsun sen onu,
geçemiyor işte!
Van Deer Graaff Jeneratörü:
Soru: Burada oluşan elektrik neden bize
zarar vermiyor?
Çadırımızın bir önceki günkü yağmurdan
nasibini aldığını öğrenen Şen Çocuk 4:
Burayı su basmıştı, belki ondan!
Newton Beşiği:
Bu deneyimizin adı da Newton Beşiği ar-
kadaşlar!
Çokbilmiş Şen Çocuk 5: Einstein bulmuş-
tu, değil mi?
Sıvı Azot:
Arkadaşlar bu sıvı çok soğuk ve biz şimdi
bu çiçeği içine koyduğumuzda çiçek buz
tutacak.
Şen Çocuk 6: Yazık çiçeğe yaa!!!
Flame Tube:
Dalgalar konusuyla anlatıma başlanmıştır
ve soru: Nasıl duyduğumuzu bilen var
mı?
Şen Çocuk 7: Beynimizle!!!
62
Üçüncü Sayımızın Dosya Konusu:

Fizik ve Felsefe
4815162342. Karşılaşma

Bilgiyi Paylaşalım...
diyalektikekibi@gmail.com

63
ODTÜ FİZİK BÖLÜMÜ 50. YIL ETKİNLİKLERİ
TÜM HIZIYLA DEVAM EDİYOR...

64