Kültür Sosyolojisi

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2318

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1315
KLTR SOSYOLOJS
Yazarlar
Prof.Dr. Ali ERGUR (nite 1, 12)
Yrd.Do.Dr. Emre GKALP (nite 2)
Uzm. U. Zeynep GVEN (nite 3, 4)
Dr. Gl ZSAN (nite 5)
Arfl.Gr. Serpil TUN (nite 6)
Yrd.Do.Dr. Hande BLSEL (nite 7)
Arfl.Gr. Evrim H. T (nite 8)
r.Gr. Elif Damla YAVUZ (nite 9, 10)
Prof.Dr. Aydn UUR- Prof.Dr. Halil NALAOLU (nite 11)
Editrler
Prof.Dr. Ali ERGUR
Yrd.Do.Dr. Emre GKALP
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yrd.Do.Dr. Alper Altunay
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Zeliha fienel
Dil Yazm Danflman
Okt. Aydn Fndkolu
Grafiker
Nihal Src
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Kltr Sosyolojisi
ISBN
978-975-06-0989-3
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 4.700 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Eyll 2011
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Kltrn nemi.......................................................................
NSANI AYIRICI TEMEL UNSUR OLARAK KLTR...................................

nsan Trn Dierlerinden Ayran Temel zellikleri ...............................
nsann Kendi Varoluflunu Sorgulayabilme Yetisi.......................................
Varl Kodlama ve lmszlk Arayfl Olarak Kltr..............................
KLTRN BLEfiENLER.............................................................................
Evreni Aklama fiemalar Olarak Mitler ve nanlar ..................................
Toplumsal nfla Eden ltler Olarak Deerler.........................................
Adalet ve Ahlka Dair ltlerin Kurumsallaflmfl Hali Olarak Normlar...
Doay Dnfltrme Yordam, Ara ve Bilgileri Olarak Teknoloji .............
Kltr retiminin Soyut Temsilleri Olarak Simgeler...................................
Toplumsal Ban En Genel Kltr Alan Olarak Dil ..................................
ADAfi DNYADA TEKNOLOJNN KLTR BLEfiENLER
NDEK AYRICALIKLI KONUMU..............................................................
SONU...........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
5
8
10
10
11
12
13
13
15
16
18
19
20
21
22
22
23
Kltr: Antropolojik Yaklaflmlar........................................... 24

KLTR KAVRAMININ TARHSEL GELfiM ............................................
KLTR: ANTROPOLOJK YAKLAfiIMLAR ................................................
Evrimci ve Tarihselci Yaklaflmlar ................................................................
Evrimcilik .................................................................................................
Yaylmaclk (Difzyonizm) ....................................................................
Franz Boas: Tarihsel Tikelcilik/zgclk ve Kltrel Grecilik .......
Kltrel eflitlilik, Etnik-Merkezcilik ve Kltrel Grecilik..................
Kltr-Kiflilik Ekol.................................................................................
fllevselci ve Yapsalc Yaklaflmlar...............................................................
fllevselcilik ve Malinowski .....................................................................
Yapsal-fllevselcilik ve Radcliffe-Brown ................................................
Yapsalclk ve Claude Lvi-Strauss .......................................................
atflmac ve Uyarlanmac Yaklaflmlar ........................................................
Yeni Evrimcilik .......................................................................................
Kltrel Ekoloji Yaklaflm ......................................................................
Marksist Antropoloji ................................................................................
Simgeci/Yorumsamac Antropoloji ..............................................................
Feminist Antropoloji ....................................................................................
Margaret Mead.........................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden-1 ...........................................................................................
Yaflamn inden-2 ...........................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
1. NTE
25
28
29
29
30
30
32
33
34
34
35
36
38
38
39
39
41
41
42
44
46
47
48
49
2. NTE
iv
indekiler

3. NTE
Toplumbilimsel Bir Olgu Olarak Kltr ............................... 52

GRfi ..............................................................................................................
BTNLEfiTRC ELERN KAYNAI OLARAK KLTR .....................
Toplumsal elerin Uyumlu Btnl: fllevselci Yaklaflm....................
Bir Sistem Olarak Kltr: Yapsalc Yaklaflm .............................................
Semiyolojik ve Post-Yapsalc Kltr Analizi...............................................
Oyun Metaforu zerinden Kltr: Dramaturjik Yaklaflm ..........................
ATIfiMACI ELERN KAYNAI OLARAK KLTR ...............................
Snf atflmas, deoloji ve Kltr: Marksizm ve Sonras ...........................
Kltr Endstrileri: Frankfurt Okulu ............................................................
Kltr Sermayesi ve Habitus: Pierre Bourdieu............................................
Birmingham Kltrel alflmalar Okulu.......................................................
TOPLUMSAL YAfiAMIN DNAMZM NDE KLTRN fiLEV ............
Toplumsal Tabakalaflma, Kimlik ve Kltr .................................................
Kresel ve Yerel Kltrlerden Tketim Kltrne .....................................
SONU...........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
4. NTE
53
54
54
55
57
58
59
59
60
61
61
62
62
63
63
64
65
66
66
67
67
Kltr Olgusunun deolojik Kullanmlar .............................. 68

GRfi ..............................................................................................................
NDRGEYC, SAFLAfiTIRICI BAKIfi AISI .................................................
Kltr ve Egemen deoloji Elefltirisi: Marksist Bakfl As .........................
deolojik Anlamda Ulus-Devlet Kavram: Kltrel
Homojenleflme ve Asimilasyon ...................................................................
deolojik Tabanl Kltrel Gerilim: Dnya Sistemleri ve
Medeniyetler atflmas .................................................................................
OULCU VE DEfiKENL NCELEYEN BAKIfi AISI .......................
Kltr ve deoloji Kavramlarna Postmodern Yaklaflm..............................
Kreselleflmenin Kltrel ve deolojik Almlar........................................
Snrlarn Sorgulanmas ve Kyerel deolojiler ............................................
deolojik Yanlsamalar ve Popler Kltr ...................................................
SONU...........................................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
5. NTE
50
50
51
69
70
70
71
72
74
74
75
76
77
78
79
80
81
82
82
83
Kltr ve Gelenek.................................................................... 84
GRfi ..............................................................................................................
GELENEK KAVRAMI ....................................................................................
Gelenek Kavram ve Gelenei Tanmlama Sorunu.....................................
85
85
86
indekiler
GELENEK VE MODERNLK .........................................................................

Geleneksel Toplum(lar) ...............................................................................
BR MCADELE ALANI OLARAK GELENEK...............................................
GELENEK, TARH VE MEfiRUYET ..............................................................
GELENEKLER, DET VE RFLER ................................................................
Bir rnek: Geleneksel Kltrmz .........................................................
Gelenekilik...................................................................................................
Geleneksel Bilgi ve Deneyim .....................................................................
KRESELLEfiME VE GELENEK .....................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
89
91
91
92
93
94
94
95
96
97
99
100
101
102
102
Kltr, Bilgi ve Toplum........................................................... 104

GRfi ..............................................................................................................
BLGNN DEfiEN ANLAMI .......................................................................
KLTR KATMANLARI.................................................................................
BLG SSTEMLER.........................................................................................
Bilgi Trleri....................................................................................................
Bilgi fiekilleri..................................................................................................
BLG DERECELER .......................................................................................
BLG SSTEMLER VE TOPLUMLAR............................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
105
105
109
112
112
113
114
115
118
119
120
120
121
121
Kltrn Toplumsal Simge retme zellii:

Kalc ve Dnfltrc eler............................... ................. 122
LETfiM, ANLAM VE GSTERGELER .......................................................
Anlamlandrma, Mit, Simgeler ......................................................................
KLTREL ALIfiMALAR VE POPLER KLTR.......................................
Marksizm ve deoloji.....................................................................................
POPLER KLTRN SMGESEL DNAMOLARI: KALICI VE
DNfiTRC BMLER .........................................................................
Televizyon: Grsel letiflimin fiifrelenmesi ve Deflifre Edilmesi .................
Sinema: Grsel Kltr ve Mit .......................................................................
Popler Mziin Ekonomi Politii ...............................................................
TKETM KLTR VE TKETM RNLERNN TOPLUMSAL VE
SMGESEL KULLANIMLARI ...........................................................................
Mal ve Hizmetlerin Simgesel Anlamlar .......................................................
Simgesel Tketim ..........................................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
6. NTE
123
124
126
127
128
128
130
131
133
134
135
137
139
141
141
7. NTE
vi
indekiler
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 142

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 142
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 143
8. NTE
Sanatn retimi ....................................................................... 144

GRfi .............................................................................................................. 145
KOLEKTF RETM ALANI OLARAK SANAT ETKNL ......................... 145
Siyasi ve Ekonomik G liflkilerinin Sanat retimine Etkisi.................... 147
Gnmzde Sanat Destekileri .................................................................... 148
SANAT RETMNDE KLTR ENDSTRSNN GC VE NEM........ 149
Standartlaflmaya Dair..................................................................................... 151
Sanat rnnn Yeniden retimi ve Kopyalanmas .................................. 151
POPLER KLTR ALIfiMALARI ............................................................... 152
ZGRLEfiTRC VE STANDARTLAfiTIRICI GLER ARASINDA SANAT .. 153
ALT-KLTR ................................................................................................. 153
zet ............................................................................................................... 155
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 156
Yaflamn inden 1........................................................................................... 157
Yaflamn inden 2........................................................................................... 158
Okuma Paras ........................................................................................... .. 158
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 159
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 159
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 160
9. NTE
Sanatn Almlanmas ve Tketimi.......................... ............... 162

GRfi ..............................................................................................................
SANAT RNNN OUL ANLAMLARI..................................................
Kltrel Sermaye ve Kimliin Etkisi ............................................................
deolojinin ve Toplumsal Snflarn Etkisi....................................................
Endstrinin Etkisi ..........................................................................................
Kreselleflmenin Etkisi .................................................................................
SANAT ETKNLNN BMLER...............................................................
Grsel Sanatlar ..............................................................................................
Edebi Sanatlar................................................................................................
Sahne Sanatlar ..............................................................................................
Kreselleflme ve Sanat Etkinlii ...................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden (1)......................................................................................
Yaflamn inden (2)......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
10. NTE
163
163
163
165
166
167
170
170
173
174
175
177
178
179
179
180
180
180
181
Trkiyede Kltr Olgusu ....................................................... 182

TARHSEL EREVE .....................................................................................
MODERNLEfiME SRECNDE KLTRN KONUMU VE NEM ............
KRESELLEfiME AINDA TRKYEDE KLTR YAfiAMI VE
OLGULARI .....................................................................................................
zet ...............................................................................................................
183
185
191
195
vii
indekiler

Yaflamn inden 1 ........................................................................................
Yaflamn inden 2 ........................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
197
198
198
199
200
200
201
Kltr, Kltrel Haklar ve Toplumsal Kimlikler.................. 202

GRfi: KISA TARHSEL ARKAPLAN .............................................................
Tanm abas: Kltr ve Kimlik ..................................................................
KMLK ...........................................................................................................
Kimlik ve Aidiyet...........................................................................................
KLTREL HAKLAR VE FIRSAT EfiTL ..................................................
Demokrasi ve Kltrel Haklar ya da Trkiyeyi Kat Eden Fay Hatlar .....
Yeni Bireycilik ...............................................................................................
Sonu .............................................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
203
203
205
206
209
211
212
215
217
218
219
220
220
221
Kreselleflme Srecinde Kltr Karfllaflmalar

ve Yeni Bileflimler.................................................................... 222
GRfi ..............................................................................................................
KRESELLEfiMENN STANDARTLAfiTIRICI ELM ..................................
okuluslu Sermaye, Akflkan Ekonomik Dzen..........................................
Kltr Endstrisi............................................................................................
Kresel Dzlemde Standartlaflmfl Kltr rnleri......................................
Kresel Kltr retimi Dzeninde Popler Kltrn nemi....................
Pop Mzik ...............................................................................................
Televizyon Yaynlar ve Sinema ............................................................
KRESELLEfiMENN DER YZ: FARKLILAfiMA, YERELLEfiME,
MELEZLEfiME, KLTREL KARfiILAfiMALAR ..............................................
Kltr Karfllaflmalarnda Teknolojinin nemi ............................................
Bireysel ve Etkileflimsel Karfllaflmalar .........................................................
Toplumsal Hareketlerin rgtlenmesinde Yeni Mecralar ....................
Yerelliklerin Aa kfl ve Yeni Bileflimler.........................................
STANDARTLAfiTIRICI GLERLE DRENfi GLERNN
EKLEMLENMES OLARAK KRESEL KLTR BLEfiMLER......................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
11. NTE
223
223
223
225
226
227
228
229
232
233
233
234
235
236
238
239
240
240
241
242
Szlk ................................................................................... 243
12. NTE
viii
nsz
nsz
Kltr Sosyolojisi kitab uzaktan eitim yoluyla lisans dzeyinde sosyoloji eitimi almak isteyen rencilere ynelik olarak hazrlanmfltr. Kitabn temel amac
kltr olgusunun, insann doay dnfltrme iradesinin bir sonucu ve ortaklafla
eylemin bir birikimi olduunu ve insan-doa iliflkisinin ok boyutluluunu gstererek; eflitli kltr ifadelerinin toplumsal etkileflimle ortaya kflnn neden ve biimlerini zmlemektir.
Kitabn birinci nitesinde kltrn insan-doa temasndan kaynaklanan retim
iliflkilerinden doduu ve kltrn dier insan etkinlikleri iindeki zel ve zerkleflme eiliminde bir alan olduu vurgulanmfltr. Kltr kavramnn tarihsel geliflimiyle birlikte kltr olgusunun farkl antropolojik yaklaflmlar tarafndan nasl
deerlendirildii ikinci nitede ele alnmfltr. nc nitede kltrn toplumbilimsel nitelii incelenerek, farkl toplumbilimsel yaklaflmlarnn kltr nasl kavramsallafltrd gsterilmifltir. Kltr olgusunun ideolojik kullanmlar hakknda
temel yaklaflmlarsa drdnc nitede tartfllmfltr. Kltr ve gelenek iliflkisi zerine younlaflan beflinci nitede hem gelenein bir toplumsal mcadele alan olmas zellii hem de gelenein meflrulafltrc nitelii tartfllmfltr. Kltrn birok retim ve tketim katmanyla bunlar iindeki bilgi trlerinin toplumsal sralanfl hakknda kavramsallafltrma kitabn altnc nitesinde yaplmfltr. Kltrn
toplumsal simge retme zelliinin ele alnd yedinci nitede hem popler kltrn kalc ve dnfltrc biimleri irdelenmifl hem de tketim kltrnn bir
toplumsal iliflkiler ve simgeler btn olarak baz temel zellikleri tanmlanmfltr.
Sekizinci nitede sadece kolektif bir retim alan olarak sanat etkinlii ele alnmamfl, ayn zamanda popler kltr rnlerinin sosyolojik olarak hangi bakfl alaryla deerlendirildii gsterilmifltir. Sanatn almlanmas ve tketimi bafllkl dokuzuncu nitede de, sanat rnnn tketiminin, ekonomik gstergeli sosyolojik
bir olgu olduu vurgulanmfltr. Onuncu nitede Trkiyede kltr olgusu ele alnarak modernleflme srecinde ve ayrca kreselleflme dneminde Trkiyedeki
kltr olgularnn neler olduu ve bunlarn nasl dnflt aklanmfltr. Kltrel haklar ve toplumsal kimliklerin tartflld on birinci nitede,
kltrel hak
kavramnn serveni ekseninde demokrasi ve kltrel haklar iliflkisi zerinde durulmufltur. Kreselleflme srecinde kltr karfllaflmalar ve yeni bileflimler bafllkl kitabn on ikinci ve son nitesindeyse kreselleflmenin dnya zerindeki kltrlerin karfllaflmasna olanak saladna ve bu sayede kltrel olgular dnfltrebildiine dikkat ekilmifltir.
Kltr Sosyolojisi kitabnn hazrlanmasnda pek ok kiflinin emei gemifltir.
ncelikle sevgili yazarlarmz -nite srasyla- anmak istiyoruz. Trkiyedeki sosyoloji yaznna nemli bir katk olduunu dflndmz bu kitap, onlarn deerli emekleriyle gerekleflti. Uzm. U. Zeynep Gven (Yeditepe niversitesi, Sosyo-
nsz
loji Blm), Dr. Gl zsan (Marmara niversitesi, Sosyoloji Blm), Arfl.Gr.

Serpil Tun (Anadolu niversitesi, Felsefe Blm), Yrd.Do.Dr. Hande Bilsel
(Baheflehir niversitesi, letiflim Fakltesi), Arfl.Gr. Evrim H. t (Mimar Sinan
Gzel Sanatlar niversitesi, Mzikoloji Blm), r.Gr. Elif Damla Yavuz (Sabanc niversitesi, Sanat ve Sosyal Bilimler Fakltesi), Prof.Dr. Aydn Uur (stanbul Bilgi niversitesi, Sosyoloji Blm) ve Prof.Dr. Halil Nalaoluna (stanbul
Bilgi niversitesi, Medya ve letiflim Sistemleri Blm) emekleri ve bu kitabn bir
paras olduklar iin ok teflekkr ediyoruz.
Kitabn tasarmn gereklefltiren retim tasarmcmz Yrd. Do.Dr. Alper Altunaya, metindeki dil ve yazm hatalarn dzelten Okutman Aydn Fndkoluna,
lme-Deerlendirme sorumlumuz r. Gr. Zeliha fienele ve kitabn dizgi ve
basm ifllerindeki emeklerinden dolay baflta Mehmet Emin Yksel ve Ufuk nce
olmak zere A..F. dizgi birimi alflanlarna ayrca ok teflekkr ediyoruz.
Editrler
Prof.Dr. Ali ERGUR (Galatasaray niversitesi, Sosyoloji Blm)
Yrd.Do.Dr. Emre GKALP (Anadolu niversitesi, Sosyoloji Blm)
ix
KLTR SOSYOLOJS
Amalarmz
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Kltrn temel var olufl nedenini ve bunun insan tryle olan iliflkisini zetleyebilecek,
Kltr oluflturan bileflenlerin kkenini saptayabilecek ve kltrn bileflenlerini aklayabilecek,
adafl dnyada teknolojinin kltr bileflenleri iindeki ayrcalkl konumunu analiz edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Uygarlk
Doay dnfltrme
Simge retimi
Toplumsal etkileflim
nan
Deer
Norm
Dil
Simge
Teknoloji
indekiler
Kltr Sosyolojisi
Kltrn nemi
NSANI AYIRICI TEMEL UNSUR

OLARAK KLTR
KLTRN BLEfiENLER
ADAfi DNYADA
TEKNOLOJNN KLTR
BLEfiENLER NDEK
AYRICALIKLI KONUMU
SONU
Kltrn nemi
NSANI AYIRICI TEMEL UNSUR OLARAK KLTR
N
A M A
Kltrn temel var olufl nedenini ve bunun insan tryle olan iliflkisini zetleyebilmek.
nsann dier canl trlerinden nasl ayrld, dierlerine benzemeyen niteliklerinin neler olduu, felsefenin olduu kadar, modern ncesi alarda dinsel retilerde, modern alardaysa biyoloji, antropoloji, sosyoloji, psikoloji gibi farkl bilimsel disiplinlerde uzun sre tartfllmfltr. Deiflen toplumsal koflullar, geliflen
teknolojik olanaklar, bu tartflmann yeni boyutlarn nmze karmaktadr. Bununla birlikte, insann ayrcaln tanmlamak, belli temel ltler asndan mmkndr. zellikle kltrle ilgili tartflmalarda, insann yegne kltr reticisi olduu sylenebilir. Bu durum, karmaflk sinir sistemine sahip oluflunun doal sonuSIRA SZDE
cu olan kendi varl zerine dflnebilme yetisini insana kazandrmfltr.
Zaten
kltr, byle bir dflnme becerisinin sonunda ortaya kan bir simge retme etkinliidir. Doay olduu gibi kabul etmek yerine onu, kendiD varln
anlamlanfi N E L M
drma ynnde dnfltrme arzusu, sadece insana zgdr. Bu dnfltrme etkinliklerinde biriken bilgi ve rnler, kltr adn verdiimiz, insanlk belleinS O R U
den kuflaklar tesine iletilir.
Kltr, insann kendi varl zerine dflnebilme, doay kendi varln
D K K Aanlamlandrma
T
ynnde dnfltrebilme becerisinin sonunda ortaya kan bir simge retme etkinliidir
SIRA SZDE
N N
nsan Trn Dierlerinden Ayran Temel zellikleri
Dnyann yaklaflk drt buuk milyar (4.500.000.000) yaflnda olduu, farkl disiplinlerdeki eflitli arafltrmalarla ortaya kmfltr. Ancak canllarn
yeryznde belirAMALARIMIZ
mesi, ok-hcreli yaflam biimlerinin ortaya kmas, bu srenin yars kadar bir zaman almfltr. Tek hcreli ve ilkel yaflam biimleri, on milyonlarca yl Dnya gezeK bakldnda,
T A P
geninin yegne canllar olmufllardr. Dnyann bu eski tarihine
karmaflk canllarn (srngenler ve memeliler) oluflumu, grece yeni bir sretir
(yaklaflk 230 milyon yl nce). Memelilerin en geliflkin kolu olan, en karmaflk siE L E V Z Yyl
O N olarak ifanir sistemine sahip primatlarn yeryzndeki varl, ancak 65Tmilyon
de edilebilecek kadar yenidir. nsan olarak ayrfltrabileceimiz bir trn varlysa
bu ksa tarihin iinde en geriye giden bilimsel deerlendirmelerde bile iki milyon
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kltr Sosyolojisi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
yldr. Bugn dnyada yedi milyara varan nfusa sahip insan tr (Homo Sapiens),
atalar olan Hominidler ve Neandertallerden ancak 300.000 yl kadar nce ayrflmfltr (Lewin, 1997: 86). Jeolojik takvime gre bakldnda, bu, ok ksa bir sredir. Dnyann skini olan insann bu gemiflinin yine ok byk bir ksm, zor iklim ve corafya koflullar altnda mcadele vererek, kk topluluklar halinde bir
var kalma savafl srdrerek gemifltir (Shreeve, 2010). Buna karfln, insann, milyonlarca dier trn yannda, ok yeni bir tr olmasna karfln, nasl stnlk kurabildii sorusu, gndelik yaflammzda pek aklmza gelmez. Zira insann dier
trlere stnl doal kabul edilir. Ancak bu durumun neden ve nasl byle olabildiini irdelemek gerekmektedir.
Uygarlk adn verdiimiz st dzey ve karmaflk yaflam rgtlenmelerinin ortaya kfl yalnzca 5000 yllk bir sreci kapsamaktadr. Zira Trkede uygarlk olarak tanmladmz insan topluluklar rgtlenmesi, Avrupa dillerinin birounda
civilisation szcyle karfllanr. Bu ise, kent anlamna gelen Latince Civitas
kavramndan tremifltir. Nitekim ayn kavram Arapada Medeniyet ve Medine
(hem genel anlamda kent hem flu an Suudi Arabistan snrlar iinde bulunan Medine kenti) iliflkisinde aka grlr. yleyse insann yaflam biiminin belli bir sreklilik, rgtllk ve karmaflklk arz ettii durum olan uygarln, ncelikle ve
belirleyici olarak, kent tipi bir yerleflmenin ortaya kflyla yakndan ilgisi olduunu ifade edebiliriz. Kentin birok zellii ve tanm yaplabilir. Ancak nemli olan,
kentin yalnzca bir barnma ve ortak yaflama ihtiyacna karfllk gelen bir mekn rgtlenmesi olarak kalmayan, bunun tesine geen, zel bir ortak yaflamn ruh hali olduu belirtilmelidir. Kent, avc-toplayc ya da hayvanclkla geinen topluluklarn yeri deildir. Kent yaflam, belli bir yerde sabit kalmay gerektiren retim iliflkilerine baldr. Dzenli tarm, istikrarl ticaret ve daha ileriki aflamalarda sanayi,
kentin varlk nedeni olmufltur. Bu tr retimler, belli bir toplumsal iliflki karmaflkl ve buna bal dzenleme zorunluluunu beraberinde getirmifltir. Bu nedenle
yaznn, M..3300-3200lerde Gney Mezopotamyada icat edilmifl olmas tesadf
deildir. M.. nc Binyl, tarmda belli bir zenginliin refahn biriktirildii, bunun kent devletlerinin ortaya kfl koflullarn salad bir dnemdir (evik, 2005).
SIRA SZDE ve ticarete konu olan tarm rnlerinin hesabn tutma zorunretilen, depolanan
luluu, yaznn icadn tetikleyen en temel unsurdur. Yaznn icad, insanlk tarihinde nemli Dbir
dnm noktas olarak kabul edilmifltir. Zira insann retimi, retimi fi N E L M
ne katt anlam, bu anlamlar etrafnda rgtlenen toplumsal yaflam, bunlarn simgeler dzeyindeki soyutlamalar, hep yaz sayesinde kayda geirilmifl, bu flekilde
S O R U
kuflaklar boyu
taflnabilmifltir.
Kent yaflam, Ddzenli
K K A T tarm, istikrarl ticaret ve sanayi gibi belli bir yerde sabit kalmay gerektiren retim iliflkilerine baldr.
N N
SIRA SZDE
Her ne kadar kltrn retimi ve birikimi kent yaflam ve yaznn ortaya kflyla belirgin hale gelmiflse de kltr kavramnn tarihi ok eskilere dayanmaktadr. nsan AMALARIMIZ
olarak ayrfltrabileceimiz bir trn tarih sahnesine kflyla kltr olgusu arasnda ok dorudan bir iliflki vardr; nk insan dier biyolojik trlerden ayran temel zellik onun, kltr adn verdiimiz doay dnfltrme abaK T A PBu ynelim, insan nce byye, sonra dine, son aflamada da
sna ynelmesidir.
bilime gtrmfltr (Kardiner-Preble, 1961). Sanatsa, simgeleri taflmada en nemli etkinlik olarak, alar boyunca eflitli biimlerde var olmufltur. nsan dier trT E L E zellii,
V Z Y O N uzun sre zek olarak tanmlanmfltr. Ancak kavramn glerden ayran
NTERNET
1. nite - Kltrn nemi
reli oluflu, dflnme (akl etme, yordam keflfetme, sorun zme, vb.) olarak adlandrdmz etkinliin, farkl biimlerinin, baflka trlerde de mevcut olduunun
bilimsel arafltrmalarla kantlanmas, bu tanmn, insann ayrc zelliini ifade etmek iin yeterli olmadn gstermifltir. rnein; trdeflleriyle sesli iletiflim kurmak, arlardan balinalara, yunuslardan yarasalara kadar birok trde gzlemlenmifltir. Ayn flekilde, alet yapm insann ayrc bir zellii zannedilirken en azndan primatlarda (flempanzeler, orangutanlar, vb.) bir yiyecee ulaflmak iin alet
yapmna ynelik yaratc zeknn mevcut olduu saptanmfltr. Zek ve ifllevleriyle ilgili birok tanmn yaplarak insann ayrt edilmesi, eflitli glkler iermektedir. Kuflkusuz zek, insanda en st dzeye ulaflan bir sinir sistemi ifllevidir. Ancak; zeknn varl, insann biricikliini aklamamaktadr. Sadece insann daha
geliflkin bir zekya sahip olduu iddia edilebilir. nsann baflka hibir trde var olmayan ayrc zellii, zeknn kullanlflna bal olarak simge retme becerisidir.
Zira, eflitli doz ve flekillerde zek kullanan dier trlerin yapamadklar tek fley,
bu etkinliklerin sonucunda ortaya kan durumun renilmesi ve renimin, bireyin yaflamn aflan bir birikimine dnflmesidir. Dier bir deyiflle zeky az ya da
ok, flu ya da bu amala kullanabilen dier trlerin hibirinde, bu etkinlii (remek, sr halinde kalmak ya da g etmek iin iletiflim kurmak, yiyecek edinmeyi renmek, koflma ya da uma becerisi kazanmak, vb.) ve onun sonularn, bireyden baflka bireylere aktarma becerisi mevcut deildir. rnein; bir fil yavrusu,
hortumunu su imek, yiyecek toplamak, aa dal gibi nesneleri kaldrp kendisine yol amak gibi eylemleri, igdleri ve yetiflkin fillerin ona bu becerileri gstermeleri sonucu elde eder. Ancak; bu eylemlerin bilgisi, fil kuflaklar boyunca depolanp bir genel fil toplumu belleine dnflmez; filin lmyle o beceri de yok
olur. Her fil, trnn doasnda genetik olarak kodlanmfl becerileri, en bafltan,
sanki yeryznde yaflayan ilk fil kendisiymifl gibi edinmek zorundadr. Bu nedenle bu becerilere bilgi denilemez. Bilgi birikimi, bilginin oalmas, kuflaklar boyu
taflnmas, dnflm sz konusu olamayaca iin, bir fil uygarl ve tarihinden
sz edilemez, ayn flekilde, bir fil kltr de yoktur; nk fil, doann bir paras olarak, onun kendisinde kodlad eylemlilik dzeyinde kalr, bunu dnfltrmeye alflmaz. Sadece insan tr, bu birikim, aktarm ve dnflm gereklefltirebildii iin kltr retir. Kltr oluflturan bilgi ve rnler, soyutlamalar araclyla (rnein resim, mzik, dil, yaz) insanlk belleine aktarlrlar. Zaten bu sayede bir insanlktan bahsetmek mmkndr. Kltr, bir toplumda btnleflmeyi
salayan en temel unsur olarak kabul edilebilir. Ayrca kltr, toplu yaflama tarihsel bir derinlik katarak, ortak standartlar da belirler. Bylece olgular, uygulamalar ve kavramlar arasnda bir nedensellik ba kurulur. Anlam ve deerlerse ancak olgular arasnda belli bir nedensellik zinciri olufltuu zaman kolektif temsillere dnflebilir. Nihayet kltr, deerlerin greliliini de beraberinde getirerek deiflmeye yer aar (Kroeber-Kluckhohn, 1963: 311-354). Ksaca, insan dier canllardan ayran en temel zelliin simge retmek olduu, bunun da kltrn temel
var olufl nedenini oluflturduu sylenebilir.
nsann Kendi Varoluflunu Sorgulayabilme Yetisi

nsann simge retme nedenlerinin baflnda, kendi varlnn farknda olmas gelmektedir. Bunun anlam, insann, kendisini kendisini dflnen bir canl olarak dflnebilmesidir. Dier bir deyiflle insan, kendisine yabanc ya da dfl gz gibi bakabilen, varln bu flekilde fark edebilen bir canldr. Bugne kadarki bilimsel bilgilerimiz, bu yetinin, baflka hibir trde mevcut olmadn gstermektedir. yleyse
insan, kendi varln, sadece ontolojik (kendi bedeninde biyolojik var olufl duru-
Kltr Sosyolojisi
Pelolitik a: nsanlk
tarihinin ok byk bir
ksmn kaplayan,
gnmzden iki milyon yl
ncesinden 10.000 yl
ncesine kadar olan zaman
dilimi. Yontma veya Eski Tafl
a da denilen bu sre,
adafl insann atalar olan
Homo Neanderthal ve Homo
SIRA SZDE
Sapiens
trlerinin birlikte
varolduu bir tarihsel
dnemdir. nsanlarn alet
yapmaya, teknolojiyi
D fi N E L Paleolitikte
M
gelifltirmeye
baflladklar eflitli
kantlarla ortaya konmufltur.
S O R U
Her trl eylem,

kendi zerinde dflnmesi srasnda, kendi lmlln anlaD K Kinsann
AT
dnda bu durumuna direnme abasdr.
DKKAT
SIRA SZDE
mu ve buna bal olan kendini benzerlerinden ayrt etme potansiyeli; rnein kendini besleme, tehlike karflsnda savunma, vb.) dzeyde deil, ayn zamanda, bu
var olufla kendine zg bir anlam katabilme yetisi dzeyinde de deneyimler. nsan olarak her birimiz, kendi var oluflumuzu benzersiz, herkesten farkl ve lmsz olarak alglama eilimindeyizdir. Ancak, kendimiz zerine dflnme yetisi, bir
yandan bu benzersizlik, zgnlk hissini retirken dier yandan, kendimizi lmsz sanp aslnda dierleri gibi lml olduumuzu idrak etmemizi de salar, insan varolufluyla yzleflmesini getirir. Kendi varlmz zerine dflnebildiimiz anda, lmllmz de idrak ederiz. Ancak, biyolojik anlamda lmszl elde
etmenin olanakszl da ayn srete insann keflfettii temel olgulardan biridir.
Bunun aresi olarak insan, kendi varlnda bulduu anlam, maddi retime ya da
soyutlamalara dnfltrmeyi grmfltr. Paleolitik ada maaralara duvar reSIRA SZDEAntik ada devasa ant ya da tapnaklar infla etmeye, siyasi fisimleri yapmaktan,
kirlerini bir kitapta toplamaktan sevgilisinin adn bir aa gvdesine kazmaya kadar her insan eylemi, aslnda bir lmlle direnme abasdr.
D fi N E L M
lmszl, biyolojik mrn tesinde eserler vererek, simgeler reterek arama abas, kltr olgusunun en temel varlk nedenidir. Zira kltr, doann dflnS O R dnfltrerek
U
da insann, onu
rettii her fleyin toplam olarak da tanmlanabilir.
N N
Ren Descartes (1596AMALARIMIZ
1650): Orta an dinmerkezli skolastik

felsefesinden kopuflun
nemli
biri
K Thalkalarndan
A P
olan Fransz dflnr
Descartes, modern
felsefenin kurucu byk
filozoflar arasnda yer alr.
TAvrupada
E L E V Z YAydnlanma
ON
dflncesinin, insann
merkez alnd bir dflnce
sistematiinin
nclerindendir. Felsefede
N T E Rkadar
N E Tmatematik ve
olduu
ilahiyat alanlarnda da
yeniliki fikirleriyle,
Avrupada 16. yzyldan
itibaren yaflanan byk
dnflmn dflnsel yol
aclarndan olmufltur.
SIRA SZDE
Kendi varl zerine dflnebilme yetisi, her ne kadar modern ncesi alarda
bilinen bir olgu olsa da Aydnlanma ann temel dflnsel unsuru olarak kabul
edilmifltir. AMALARIMIZ
Bu n kabul, modernliin kurucu unsurlarndan birisi olarak dflnlebilir. Zira, modern an felsefi temellerini atan Aydnlanma filozoflarnda, insan
aklnn stnl fikri, kurucu niteliktedir. Bunlarn arasnda Fransz dflnr
K T A var
P olmann n koflulunu, var olmann bilincine balamfltr.
Ren Descartes,
Dier bir deyiflle varolufl, var olduunu fark edebilme yetisinin mevcudiyetiyle
mmkndr. Descartesn nl deyifli dflnyorum yleyse varm (cogito ergo
E L E kendi
V Z Y O Nzerine dflnebilme yetisini ifade eder. Descartesa gre, insum), iflteT bu
san, kendisini (kendi varln) bir dfl gz gibi grebilen, kendisine dflardan bakabilen bir canldr. Dier canllar, rnein hayvanlar, igdlerinin ynlendirmesiyle doann dayatt biim ve koflullarda yaflama etkinliklerini srdrrler. ByNTERNET
le bir varoluflta, kendi varln alglamak, ona anlam katma abasyla btnleflmez. Bu nedenle hayvanlar, ne kadar zek rnei davranfllar sergileseler de aslnda, varolufllarn, doann btnselliinden syrp kendine zg bir durum olarak
dflnemezler. nsan topluluklarnn rettikleri her trl madd ve madd-olmayan
retim, znde dier canllarda olmayan, kendini kendine zg bir varlk olarak
alglayabilme becerisiyle ilgilidir. nsann, hakikatin eksenine yerlefltirilmesi, Aydnlanma anda dflnsel bir olgunlua eriflmiflse de kklerini, Rnesans fikri
ve dneminde bulur. Rnesans, daha nceki alarda, dinsel dogmalarn hkimiyeti altna girmifl hakikat kavramn, Tanrnn iradesinden insan aklna ynlendirmifltir. Dier bir deyiflle Rnesanstan itibaren insan, sadece Tanrnn iradesine gre flekillenmifl bir varlk deil, kendi iradesiyle kendi kaderini oluflturabilme gc
olan, dflnsel bir birim olarak tasavvur edilmifltir. Tarm toplumlarnda, kdir-i
mutlak (gc her fleye yeten) bir Tanr imgesi ve ona bal bir insan topluluu sz
konusudur. Tek birey, tek baflna bir anlam ifade etmez. Geleneksel toplumlarda
toplumsal eylemin birimi birey deil cemaattir. Birey, bu durumda cemaatin iin-
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U

DKKAT
de erimifl bir varlktr. Oysa modern anlayfl, bu silik birey tasavvurunun tam zdd
SZDE
olan, kendini ifade edebilen, cemaat dflnda da tek baflna varSIRA
olabilen
birey fikrini getirmifltir. Nitekim, on sekizinci yzyl ngiliz yazar Daniel Defoe, nl Robinson Crusoe adl romannda, kendi kendine yetebilen insan ideolojisini
bir kurgu etAMALARIMIZ
rafnda somutlafltrmfltr.
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bu konuyla ilgili olarak Daniel Defoenun Robinson Crusoe (Yap Kredi

stanK T Yaynlar,
A P
bul, 2010) romann okuyabilirsiniz.
K T A P
Romann kahraman Robinson, bir gemi kazasndan kurtularak

PasiT E L E V tek
Z Y Obaflna
N
fik Okyanusunun ortasnda ssz bir adaya kar. Gemiden arta kalan malzemeler
ve doadan elde ettikleriyle bilgiyi (rnein yadan sabun iml etmek) btnlefltirerek varln srdrmeye alflr. Kendi kendine yeten bir dzeni tek baflna kur N Tliberalizmin
ERNET
may baflarr. Bu, aslnda, on sekizinci yzylda ivme kazanan,
ideali
olan, kendi aklyla kendine yol gsteren insan imgesinin edebiyattaki temsilidir.
Bilimsel bilginin nemi de bu balamda sklkla vurgulanr. Byle bir birey, modern an kklerini Rnesans dneminde bulan, insan hakikatin temeli kabul
eden yaklaflmn (Hmanizma fikri) rndr.
Modern dflncenin temelini oluflturan seklerleflme; Dnyann, varln, insann bu olufl iindeki amacnn, mutlak ve deiflmez Tanr iradesinden, yanlfllanabilir ve deiflken insan aklnn egemenliine gemesi anlamna gelir. Bu yzden
modernlik dflncesi, tersi kantlanncaya kadar evrensel doru kabul edilen bir
hakikat anlayflna dayanr, bu da bilimsel dflncenin esasdr. Modern a, bir
yandan insan dinin ve cemaatin boyunduruundan kurtarmfl, dier yandan, sorgulanmaz hakikat fikrinin getirdii btncl yaflayfln dflnda, onu, srekli olarak
bireyliini en iyi flekilde ifade etmek zorunda olduu hareketli bir dzene tbi klmfltr. Modernlik, kuflkusuz, onu gerektiren tarihsel koflullardan ayr dflnlemez. On beflinci yzyldan itibaren hz kazanan ticaret-egemen ekonomi, Bat Avrupada sermaye birikiminin esas olduu yeni bir toplum dzeni getirmifltir. Kapitalizm ad verilen bu sermaye-temelli dzen, kendi gcne gvenen, bunun iin
gerekli dflnsel donanma sahip bireylere ihtiya duyar. Bu nedenle modernlik,
SZDE
kapitalizm olgusundan ayr dflnlemez. Bu balamda, kltrSIRA
olgularnn
ekonomik olgulara yakndan nasl bal olduu bir kez daha grlmektedir. Modern dflnce, doay hesaplanabilir birimlere ayrp kategorilefltirmeyi,
kapitalizm araclD fi N E L M
yla da bunlar, mmkn olduu kadar piyasada ticarete konu olabilir nesnelere
(metlar) dnfltrme iddiasn ierir. Dier bir deyiflle modernlik, kapitalizmin ihS O R U
tiya duyduu ideolojik ve dflnsel alt-yapy sunar.
TELEVZYON
Modern dflnce, doay hesaplanabilir birimlere ayrp kategorilefltirmeyi,

D K K A T kapitalizm
araclyla da bunlar, mmkn olduu kadar piyasada ticarete konu olabilir nesnelere
(metlar) dnfltrme iddiasn ierir.
DKKAT
SIRA SZDE
N N
Doay kontrol altna alma ve ona, kendi varln ifade eden anlamlar ykleme eilimi, insan var olduundan beri mevcuttur. Ancak, modernlikle
AMALARIMIZbirlikte, bu
kendi varln sorgulama ve ona anlam atfetme eilimi, tarihte hi olmad kadar
ekonomik bir olgu haline gelmifltir. Bu nedenle, Modern a, kapitalizmin ykseK T A P
lifli kadar, sanatta ve bilimde son derece hzl bir geliflmenin gzlemlendii,
kltr
ve estetik olgularnn ok incelikli rnlere dnflt bir aflama olarak grlr.
nsann varlna atfettii anlamlar simgelere dnfltrme abas, znde bir lmT E L E V Z Y Obir
N olgudur.
szlk isteidir; farkl biimlerde de olsa btn alarda gzlemlenen
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kltr Sosyolojisi
Varl Kodlama ve lmszlk Arayfl Olarak Kltr
Birincil ve ikincil
toplumsallaflma sreleri:
Bireyin doumundan
lmne kadar olan srete,
topluma uyum gstermesini
salayan toplumsal norm ve
deerlerin renilmesidir.
Birincil toplumsallaflma
genellikle bireyin ilk evresi
olan ailede gerekleflir.
kincil toplumsallaflma ise
bireyin kendi evresinden
uzaklaflp (rnein okula
gitmek gibi), genifl
toplumsal ve kurumsal
iliflkiler iine girmesi ile
gerekleflir. Birincil
toplumsallaflma bireyin
doumundan eriflkin olana
kadar geen zaman
kaplarken, ikincil
toplumsallaflma mr boyu
srer.
nsann kendini, dflardan bir gzle ayr bir varlk gibi grebiliyor oluflu, onun geliflkin bir sinir sistemine sahip olmasyla yakndan ilgilidir. nsan yavrusunun dier
trlerdekilerden ok daha uzun srede byyor olmas da bu geliflkin sinir sitemi
ve onun karmaflk ifllevleriyle yakndan ilgilidir. nsan, doumundan itibaren, hatta yeni birok bilimsel bulguya gre doumdan nce de srekli renen bir canldr. Her ne kadar birok sosyal bilimci, insann bu renme srecini birincil ve
ikincil toplumsallaflma olarak ikiye ayrrsa da aslnda, btncl bir renme (toplumsallaflma) srecinin olduu, insann mr boyunca, renme etkinliinin devam ettii sylenebilir.
Oysa dier trlerde renme, hem bir anlam atfetme, dolaysyla simgeye dnfltrme zellii taflmaz (bu anlamda renmede bilin ve bilgiden sz edilemez), hem kuflaklar tesine aktarlamaz. Bu nedenle hayvanlarda igdlerin ynlendirdii bir davranfl sz konusuyken, insanda anlam retme, yayma ve paylaflmaya dayal bir etkinlik biimi egemendir. Hayvan davranfl, temel yaflamsal gdlerin tatminine ynelik eylemlere dayanr (beslenme ve trn devamn salama). nsan davranflysa, her ne kadar yaflamsal ifllevlere dayal olsa da bu dzeyde kalmayp, varln anlamlandrma abasyla eflitlenen ve karmaflklaflan bir ifadeye dayaldr. Bu durum, doal olarak insann benzerleriyle etkileflimini nemli
klar. Zira etkileflim, insann, kendisi gibi, kendi varl zerinde dflnp ona anlam katma etkinlikleri iinde bulunan benzerleriyle simge alfl-verifline girmesine
neden olur. Bu eilimin en somut ve gndelik yaflamda en yaygn gzlemlenen
hali, bir ortak dil sistemi araclyla iletiflim kurmaktr. Bu, mutlaka Trke, ngilizce, svee, Arapa, Fince, vb. gibi bir dil sistemi olmayabilir; hatta birok durumda sesli (szcklerin standart fonetik deeri olan) bir dil bile olmayabilir. Bir
gz temas, bir mimik, bir beden hareketi, iki kiflinin ya da daha fazla bireyin anlam deifl-tokuflu yapmalarn mmkn klar. Bylece, toplumsal ortamda srekli,
kesintisiz, duruma gre az ya da ok karmaflk bir etkileflim durumu srp gider.
Etkileflim olgusunun bu denli temel bir toplumsal sre olmas, simgelerin srekli
olarak dolaflmda kalmasn gerektirir. Sanat ve bilim gibi, insann simge retme
becerisinin dorua kt zel etkinlikler, simgelerin soyut ifadeler kurmak iin
nasl dnfltrldnn bir kantdr. Bu balamda sanat ve bilim, sadece zel
yetenekleri olan insanlarn rettikleri st dzey ifadeler deildirler. Bir etkileflimin
sonucunda, toplumsal ortamda dolaflmda olan simgelerden en estetik, deeri yksek temsilleri ya da en kesinlikli bilgi biimleridirler. Sanat ya da bilim insan, insanlar arasndaki simge alfl-veriflinin sonularn en zgn ve en derinlikli flekilde
somutlafltran kifli olarak dflnlebilir.
Etkileflim konusu, toplumbilimsel kuramlarda da nemli yer bulmufltur. Max
Weber (1864-1920), Georg Simmel (1857-1918) gibi Alman dflnrlerinin esin
kayna olduu bir grup toplumbilimsel yaklaflm, etkileflimi, toplumsaln temeli
hatta yegne varolufl durumu olarak kabul etmifltir. A.B.D.de yirminci yzyl bafllarndan itibaren flekillenmeye bafllayan bir toplumbilim anlayfl insan, srekli etkileflen, bu etkileflimlerden simge deiflimi salayan, bylece toplumsal olgularn
oluflumunda bireysel dzeyde sz sahibi olan bir konuma yerlefltirmifltir. George
Herbert Mead (1863-1931), Charles H. Cooley (1864-1929), William I. Thomas
(1863-1947) gibi nc dflnrlerin erevesini oluflturduu, Herbert Blumer (19001987), Everett C. Hughes (1897-1983) gibi toplumbilimcilerin akademik bir etkinlik haline getirdii, Erving Goffman (1922-1982) ve Howard S. Becker (1928-) gibi
arafltrmaclarn zgn alflmalarn ortaya koyduu etkileflimci yaklaflm, bugn

hl etkisini korumaktadr (Le Breton, 2008).
Etkileflimci okulun (simgesel etkileflimcilik), kuramsal kfl noktasn teflkil
eden, insann kendi eylemini anlamlandrma, benzerlerinin rettii anlamlar simgesel dzeyde deifl-tokufl edebilme yetisi, sadece adafl toplumlara zg bir durum deildir. Esasen bu simge retme etkinlii, varoluflu sorgulamann doal bir
sonucu olarak, ok eski alardan beri insan akln meflgul etmifltir. Her trl mit,
SIRA SZDE
efsane, destan, masal, belli biimler altnda ve kltrel zelliklere
gre deifliklik
gstererek, bu temel insanlk durumunu ortaya koymak iin oluflturulmufl anlatdr. Varl aklama arzusu, kendisini bu yazl ya da yazsz Dmetinlerde
fi N E L M aa karr. Her kltr ve toplumun kendine zg kurucu anlats bulunur. Bu metinler,
insann yaratlfl, treyifli, insan olmaktan kaynaklanan kusur ve stnlkleri, bunO R U
larn sonucunda yaflad ac ve sevinler gibi evrensel temalaraS deinirler.
nsann benzerleriyle etkileflim iinde olmay arzulamas, modern bir olgu
tersine
D K K deildir;
AT
her trl mit, efsane, destan, masal, belli biimler altnda ve kltrel zelliklere gre deifliklik gstererek, bu temel insanlk durumunu ortaya koymak iin oluflturulmufl
anlatlardr.
SIRA SZDE
N N
nsanlk belleinin bilinen en eski kurucu anlats Gilgamefl (Glgamfl) Destandr. zetle, bugn Basra Krfezine yakn Gney Mezopotamyada
AMALARIMIZ bulunan
Uruk kentinin kral olan Gilgamefl, zlim bir hkmdardr. Uruk halk, onun zulmnden bkarak tanrlara, ona eflit bir g yaratmas iin yakarr. Bunun zerine
K TDnyaya
A P
Tanrlar, hayvan gibi kll ve konuflma yetisi olmayan bir yarat
yollarlar. nsanlarla iletiflime giremeyen (ortak simge sistemi olan dili bilmemektedir)
Enkidu adndaki bu yaratk, bir kadnla karfllaflr. Kadn onunla gnler boyu seviT E Ldnfltrme
EVZYON
flir (reme gdsn, ona anlam katma ynnde cinsel eyleme
becerisi). Bylece Enkidunun kllar dklr; konuflmay renerek insanlaflr. Kadn
ona flarab (zmden insann yapt doal olmayan iecei) ve ekmei (buday
tme, mayalama ve piflirme ifllemlerine tbi tutarak elde ettii doal olmayan yiNTERNET
yecei) retir (kadnn uygarlafltrc gc). Burada, ok simgesel olarak, kltr
kavramnn nemini grebilmekteyiz. Zira insann insanlaflmas, ancak doay dnfltrerek mmkndr. Enkidu insanlafltktan sonra Gilgameflle dvflr; ancak
ikisi de dierini yenemez. Bunun zerine dost olurlar. Bu da g ve siyaset iliflkisini simgesel dzeyde gsteren bir temadr. Baz ortak mcadelelerden sonra Enkidu hastalanr ve lr. Gilgamefl, ilk kez kendi lmllnn ac verici gerekliiyle yzleflir. Bir yaknmz kaybetmenin acs, onu bir daha gremeyecek olma
bilincinin yannda en yaknmzdaki bile lebiliyorsa bizim de lebileceimiz fikrini bize yaflatr. Kaybedilen ne kadar yaknsa ac o kadar byktr; nk o, bizim
simge alfl-verifli yaptmz en ok benzerimiz olan kiflidir. Bu da insann kendi
lmyle karfllaflmasdr. Toplumlarn, lm dflncesiyle bafl etmede ve onu toplumsal yaflam iin ifllevsel klmada eflitli yntemleri vardr. Fransz antropolog
Claude Lvi-Strauss, llerin adnn kaybolmas olgusundan sz ederek, her toplumun ller dnyasyla yaflayanlarn dnyasn bir flekilde hem ayrmak, hem onlar belli bir iliflki dzenine tbi klmak iin sistemler infla ettiklerinden bahseder
(Lvi-Strauss, 1962: 263-264). Gilgamefl, Enkidunu lm zerine, lmszlk otu
ad verilen bir bitkiyi aramaya koyulur. Trl insan-st (insann lmszlk iin
nasl snrlarn zorlayabilecei gerei) zorluklarla mcadele ederek otu ele geirir. Ancak yorgunluktan halsiz dflp uyuduu srada (insann zaaf), ylan (simgesel olarak gnahn, ktln imgesi) lmszlk otunu kapp gider; bu nedenle
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
10 S O R U
Kltr Sosyolojisi
S O R U
de srekli deri deifltirerek yenilenen bir hayvandr. Gilgamefl, bu hsran karflsnDKKAT

da Uruk kentine geri dner; yaptrd kent surlarna ve tapnaa bakp asl lmszln bu eserlerde olduunu kendine telkin eder. Bylece lmszlk, biyoSIRA
SZDEo varln yaflarken kalc olmas arzusuyla yapt retimlerde
lojik varlkta
deil,
grlmeye alfllr. Bu retimler, ne denli simgesel gce sahiplerse o lde kalc olabilirler. Zaten insann, sanat ve bilim baflta olmak zere, eflitli etkinliklerle
AMALARIMIZ
rn vermesinin temel anlam da budur.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Burada bahsiK geen

tamamn Jean Bottronun Glgamfl Destan, lmek ste T A destann
P
meyen Byk nsan (ev. Orhan Suda, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005) kitabndan
okuyabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
D NTfiERN NE LETM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
nsann, lml
bilmesine karfln lmsz kalma arzusunu nasl aklayabiliriz?
SIRA olduunu
SZDE
KLTRN BLEfiENLER
N
AM A
D N Tfi E RN ENLE TM
Kltr oluflturan bileflenlerin kkenini saptayabilmek ve kltrnS bileflenlerini

aklayabilmek.
O R U
lmszlk arzusunun, insann en temel zellii ve kltrn bunun bir grnm

DKKAT
olduu gereini belirttikten sonra, kltrn bileflenlerinden sz etmek gerekir.
Zira kltr, i ie gemifl, birbirlerine ifllevsel ve tarihsel balarla balanmfl bileSIRA SZDE
flenlerden oluflur.
Kltrn temelinde bir toplumun varlk ve evren konularndaki
aklama flemalarn oluflturan inanlar vardr. Bu inanlar, belli toplumsal alflkanlklar, sorun zme yordamlarn biimleyerek deerleri olufltururlar. Toplum dAMALARIMIZ
zeninin salanmas, deerlerin yaptrm gc kazanmalar, norm haline gelmeleriyle olur (Giddens, 1993: 31). Doay dnfltrme etkinlikleri, insann bu amala
rettii bilgiK ve
mmkn olur; buna teknoloji adn veriyoruz. Btn bu
T gerelerle
A P
etkinlik ve ifadeler, sonuta kendilerinin soyut temsilleri olan simgeleri olufltururlar. Kltr, ayn zamanda ortak bir dilin paylaflmn da getirir. Kltr, bunlarn tmnn bileflimidir.
TELEVZYON
N N
Evreni Aklama fiemalar Olarak Mitler ve nanlar

NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Her insan, kendi varolufluyla ilgili sorular, kk yafllardan itibaren kendisine sor N Tfelsefenin
ERNET
maya bafllar;
temeli de bu sorulardr. nsann bu doal sorgulamas, toplu yaflayflta kolektif olarak dzenlenmifl anlatlara dnflr. Nitekim kk avctoplayc gruplardan karmaflk sanayi toplumlarna kadar her trl insan topluluu,
belli bir dzeni kurmak zorunda olduundan, bu istikrar salayc gcn nedeni
SIRA SZDE
olarak, evrensel
insanlk durumuna dair sorulara, belli bir flekilde yant veren aklama flemalarn kullanr. Evrenin ve varln belli bir flekilde aklanmas, aslnda,
o topluluu
D oluflturan
fi N E L M bireylerin retim iliflkilerine dair ipularn da barndrr. rnein; ok-tanrl anlayfltan tek tanr fikrine geifl, nemli lde, tarm toplumlarnn geirdii yapsal deiflikliklerle yakndan ilgilidir. Dzenli, byk miktarda ve
S O R U
yeterince eflitli tarmsal retim, beraberinde greli bir refah da getirmifltir.
D K K A belli
T
Evrenin ve varln
bir flekilde aklanmas, aslnda, o topluluu oluflturan bireylerin
retim iliflkilerine dair ipularn da barndrr.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
11
Art-rn ad verilen, bir toplumun ihtiyacndan fazlasn retebilme durumu,

onu kontrol etme sorununu beraberinde getirecek, bylece brokrasi ve mutlak
yetkeye sahip hkmdar imgesi ortaya kacaktr. Art-rnn o topluma bahflettii dflnlen gcn tasavvur edilmesinde, mutlak iktidar fikri ve onun kurumsal
uygulamalar nemli rol oynar. Kaynan dinsel atflardan alan tarm toplumunda,
iktidarn merkezleflmesi, retimin niteliiyle ilgilidir; benzer bir merkezleflmeyi
inanlar dzeyinde gstermesi (tek tanr fikri) ise doal bir sonutur. Her toplum,
kendi rgtlenme biiminin cinsinden bir inan sistemi gelifltirir. Bu sistem, insann temel varolufl sorularna doyurucu yantlar vermek zorundadr. nsann bu soSZDEen fazla kurularna, tatmin edici yantlar en baflarl flekilde veren inan SIRA
sistemi,
rumsallaflmay salar. Doay dnfltrme ve oradan anlamlar biriktirme etkinlii
olan kltr, bu bakmdan, ncelikle inanlar zerine kuruludur. Belli bir kltrel
D fi N E L M
zellik, zerine infla edildii aklama flemalar dorultusunda anlam kazanr. Bir
kltrn rnleri, bu inanlar temelinde flekillenecei gibi, rnleri anlamaya aS O R U
lflrken tersten giderek, onlarn inan balamna varacamz belirtmeliyiz.
Belli bir kltrel zellik, zerine infla edildii aklama flemalar dorultusunda
anlam
DKKAT
kazanr.
SIRA SZDE
Toplumsal nfla Eden ltler Olarak Deerler
N N
Kltrn temelini oluflturan inan dzlemi, tek baflna bir toplum dzeni oluflturmak iin fazla soyut bir anlatdr. nsan eylemleri, iyi-kt, doru-yanlfl,
AMALARIMIZ dil olan
olmayan, hakkaniyet-hakszlk gibi ller ekseninde somutlaflrlar. Kklerini
inanlardan alan deerler, bu somutlaflma eiliminin bir sonucudurlar. Toplu ya T A P meslektafl
flam, ister tandklardan oluflan kk grup dzeyinde (aile,K arkadafl,
gruplar) olsun, ister karmaflk rgtl yaplar olsun (byk cemaatler, sanayi toplumu, kresel toplum), var kalmak ve dzen iinde varln srdrebilmek iin,
daima doruyu, iyiyi, gzeli tanmlayan deerlere yaslanmakT Ezorundadr.
Bu neLEVZYON
denle iki kiflinin zel iliflkisinde bile, belli kurucu deerlere ihtiya duyulur. Ayrca birlikte yaflam, zamanla bu deerlerin eflitlenmesini gerektirir. Her toplum, doay dnfltrme etkinliklerinde, bireylerinin eylemlerini anlamlandrma yolunda,
NTERNET
ltler saptamak zorundadr; aksi takdirde toplum yaflants mmkn olmaz. Bu
amala toplumsal iliflkinin devamn salayacak, tekrarlanmasyla gelenek ve greneklere dnflecek olan deerler, ortak kurucu unsurlar olarak kabul edilir. Kuflkusuz bu kabul edifl, hem toplumsallaflmayla aflamal olarak renilen, hem rtk
(zmn) bir flekilde varl benimsenen bir toplumsal uzlaflma durumudur. DeerSIRA SZDE eylemlerin
ler sayesinde toplumun bireyleri, dorudan iletiflime gerek kalmadan
anlamlarn retir, alglar, paylaflr ve yeniden retirler. Deerler, sadece kalan ve
deiflmeyen unsurlar deil, deiflmeye dair olanlar da harekete geirirler. rneD fi N E L M
in; bayramlarda bykleri ziyaret edip el pmek doru ve makbul bir davranfl
olarak kabul ediliyorsa, bu ynde deerlerin genel kabul gryor olmasndandr.
S O R U
Ancak, toplumsal deiflme, deerlerin de deiflmesi anlamna gelir.
Deerler sayesinde, toplumun bireyleri, dorudan iletiflime gerek kalmadan
D K K A T eylemlerin
anlamlarn retir, alglar, paylaflr ve yeniden retirler.
SIRA SZDE
N N
Bireyselliin ne kt, modern-kapitalist bir dzenle btnleflen bir toplumda, dinsel kkenli bayramlar, artk geleneksel uygulamalarn tekrar edildii
zamanlar deil, git gide bireysel tercihler dorultusunda dinlenme
AMALARIMIZve farkllk
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
12
Kltr Sosyolojisi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
KD fi T NAE L P M
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
arayflnn (tatil yapma ihtiyac) gereklefltii vesileler haline gelirler. Bu durum,

deerler dzeyinde bir atflma (geleneklere daha ok bal olanlarla yenilik arayflnda olanlar) ortaya karabilir. Belli deerleri deiflmez kabul eden daha muSIRA SZDE
hafazakr eilimler kltr, deiflmeyen bir eflit z gibi alglamaya yatkndrlar.
Aslnda kltr, hi deiflmeyen sabit bir alan deildir; hatta tam tersine, deerlerin srekliDdeiflmesi
fi N E L M sonucu yeni yaplarn ortaya kt bir sretir. Deiflmez
gibi grnen kltrler, aslnda ok yavafl deiflmektedirler. Bu noktada, deerler
dzeyindeki atflmalar, kltrn iindeki oulluu ve deiflmenin farkl dzeyS O R U
lerdeki hzlarn
aa karr.
Kltr, hi deiflmeyen
D K K A T sabit bir alan deil; hatta tam tersine, deerlerin srekli deiflmesi sonucu yeni yaplarn ortaya kt bir sretir.
N N
SIRA SZDE
Adalet ve Ahlka Dair ltlerin Kurumsallaflmfl Hali

Olarak Normlar
Deerler, kltrn
nemli taflyclar olmakla birlikte, toplumsal dzeni tam anlaAMALARIMIZ
SIRA SZDE
myla kurmak iin gerekli olan dayatma gcnden yoksundurlar. Her ne kadar gelenein egemen olduu toplumlarda, geleneklerle taflnan deerler, cemaat yaflamn ayrntlaryla
ve bireylere kendini gl bir flekilde dayatma zelDK fi TN EAL dzenleme
PM
liine sahiplerse de toplumsal dzen, ancak kurumsallaflmfl kurallarla ayakta durabilir. Hele karmaflk ve modern toplumlarda, deerler ve gelenekler, tek bafllarS O R U
na bask unsuru
Modern yaflamda gelenekler, ou zaman uyulmas terT E L E V Zolamazlar.
YON
cihe bal seenekler ya da alflkanlklar olarak yaflanr. Deer ve geleneklerin somut kurallara
normlarn belirginleflmesiyle olur. Norm, en basit tanD Kdnflmesi,
KAT
myla yaptrm olan toplumsal kuraldr. Adalet ve ahlk, bu normlarn flekillenme N T E R N E deerlerin,
T
sinde rol oynayan
kurumsal anlamda izdflmleridir. Normlar, yazl olSIRA SZDE
mak zorunda deildirler. Bir kuraln norm saylabilmesi iin, toplumsal dzeyde
bir bask unsuru olabilmesi, ona uyulmad takdirde de olumsuz bir karfll olmasdr. Buradaki
olumsuzluk, kuflkusuz toplumsal anlamda kabul grmfl yaplar,
AMALARIMIZ
roller ve statlerle ters oranl bir tepkinin ortaya kmasdr.
N N
K T A P
Kuraln norm
iin, toplumsal dzeyde bir bask unsuru olabilmesi, ona uyulK saylabilmesi
T A P
mad takdirde de olumsuz bir karfll olmasdr.
TELEVZYON
rnein;
T E Lbir
E V ZOrta
Y O N a Hristiyan toplumunda, dinsel kurallara uymayan bireylerin aforoz edilmeleri, o an feodal iliflkileri iinde ar yaptrmdr: nk; tamamen dinsel kurallara gre rgtlenmifl bir cemaatin dflnda kalmak, aslnda
toplumsal anlamda yok olmak demektir. Dier yandan, ayn yaptrm bugnn HNTERNET
ristiyan toplumlarnda
etkisini byk lde yitirmifltir. Modern toplumdaysa yazl hale getirilmifl yasalar ve hukuk metinler toplumsal normlarn byk ksmn
olufltururlar. Gelenekler tamamen yok olmasalar da modern dnyada daha az etkili olurlar. Normun yazl hale gelmifl olmas, yz yze iliflkilerden anonim, kifliye
bal olmayan iliflkilerin geliflmifl olmasndandr. Yasalar, zaman, mekn, iliflki ve
insanlara gre deiflmeyecek flekilde sabitlenmifl olurlar. Normlarn iflletilmesiyse
geleneksel toplumlarda olduu gibi cemaatin manev anlamda yaptrm gcyle
deil, modern adalet datma mekanizmas olan bir kamu gc (devlet) araclyla gerekleflir.
NTERNET
13
Doay Dnfltrme Yordam, Ara ve Bilgileri Olarak

Teknoloji
nsann kendi eylemlerine anlam atfetmesi, doay bu ynde dnfltrmesine yol
aar. Doa, bu balamda bir simge retme kaynadr. Ancak bu retimlerin ok
byk ksm, madd koflullarn somut anlamda deifliklie uratlmasyla olur. Bu
doay dnfltrecek bilgi, beceri ve gerelerin varln gerektirir. adafl enformasyon toplumunda neredeyse teknik nesnelere indirgenmifl olan teknoloji kavram, aslnda, ara-gereten ziyade, onlar ortaya karan bilgi, alg, tasavvur, retim,
deerler balamnn tamamdr. Byle bakldnda, Alman filozof Martin Heideggerin (1889-1976) nl deyifliyle ifade edersek, teknoloji hi teknik bir olgu deildir (Heidegger, 1998). Tersine, doay dnfltrme etkinliklerinin bilgisi (rnein
inflaat mhendislii), sadece nesnelere flekil vermek ve gndelik yaflamda ifllevsel
SIRAnasl
SZDEdklecei,
klmak iin gerekli deildir. Bu teknik dzeyin (rnein betonun
hangi hesaplara gre binann hangi zeminde nasl gl klnaca, bunun iin hangi kalnlkta demir, onlar balayacak ne tip etriyeler kullanlaca
D fi vb.)
N E L Mtesinde, o
nesneleri neden, nasl, hangi toplumsal dinamiklerin gerei olarak, hangi tarihsel
koflullarn iinde, nasl bir doa-insan iliflkisi kapsamnda kavramsallafltrmak geS O R U
rektiine dair fikir de teknoloji dediimiz alana dhildir.
adafl enformasyon toplumunda neredeyse sadece teknik nesnelere
olan
D Kindirgenmifl
KAT
teknoloji kavram, aslnda, ara-gereten ziyade, onlar ortaya karan bilgi, alg, tasavvur,
retim, deerler balamnn tamamdr.
SIRA SZDE
N N
yleyse teknoloji, tekniklere dair bilgiyi iermekle birlikte, asl bunlarn fikrini
ve bu fikrin toplumsal meflruiyet kaynaklarn ierir. Bu adan
bakldnda teknoAMALARIMIZ
loji ideolojik bir olgudur. Dier bir deyiflle teknoloji, ann ruhunu, toplumsal
iliflkilerini ve bunlara hkim olan iktidar yaplarna iliflkin n kabulleri de berabeK T A ve
P ifllevsel bir
rinde getirir. Aslnda teknik nesneler, bu zihniyet dnyasnn somut
dzeye izdflmnden ibarettir. Ayrca teknoloji, elbette onu gelifltiren toplumun
iinde yaflad iklim, corafya ve tarih koflullarnn kstllklaryla belirlenmifltir.
T E L E V Z Ykoflullarda
ON
rnein; Mezopotamyada icat edilen yaz, o blgede ve o tarihsel
kil
tabletlere sert metal ya da ahflap kalem ularyla bastrlarak yazlmfltr. Ayn dnemdeyse Msrda, papirs kad gelifltirilmifl ve bitkilerden elde edilen mrekkeple yaz yazlmfltr. Her iki kltr balam, kendi madd koflullaryla snrlandkNTERNET
lar iin (Mezopotamyada daha ziyade kil, Msrda ise papirs bitkisi daha ok bulunduundan) farkl teknik donanmlar gelifltirmifllerdir. Ayrca, birinde resimden
zamanla soyutlama haline gelen iflaretlerden oluflan ivi yazs geliflirken dierinde
resim-yazya daha yakn kalmfl ve pek az deiflmifl hiyeroglif kullanlmfltr. Grld gibi, kltrn madd koflullar, teknolojinin geliflimini yakndan etkilemekte,
ayrca farkl toplumlarn farkl inan ve deerleri, teknik nesne ve uygulamalarn
evrimini belirlemektedir. Teknoloji, kltrn vazgeilmez bir parasdr; nk, bizatihi kltr retmek, doay belli bilgi, yordam ve aralarla dnfltrmek demektir. Bu bilgi, yordam ve aralarla onlara dair ideolojik tasavvurlarn toplamna teknoloji ad verilmektedir.
Kltr retiminin Soyut Temsilleri Olarak Simgeler

nanlardan teknolojiye uzanan sre, kltrn soyuttan somuta uzanan boyutunu ortaya koymaktadr. Bu srecin sonunda ortaya kan somut rnler (obsidyen
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
14
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kltr Sosyolojisi
taflndan yontulmufl bak, papirs kad, kil tablet, ok ve yay, radyo, uzay mekii, facebook, vb.) kltrn en ok grnr hale geldii biimlerdir. Bununla birlikte kltr, sadece bu somutlaflmfl nesne ve kullanmlar dzeyinde kalmaz; bu
SZDE
retimlerinSIRA
soyut
temsillerini de ierir. Kltr sonucunda ortaya kan retimler,
onlara dair sylem, fikir, deer ve yarglarn soyut temsillere dnflerek, her bir somut retimin kendisi yerine, onun yerine geen daha evrensel ve dolayl gnderD fi N E L M
meleri haline gelirler. flte bu soyut temsillere simge ad verilir. Zira simge, temsil
ettii ya da arfltrd eylem, nesne, durum, kifli, etkileflim, vb.ni dolayl yoldan
S O R U
yani im ederek,
genel bir kategori olarak temsil etme yeteneine sahiptir.
Kltr, somutlaflmfl
D K K A T nesne ve kullanmlar dzeyinde kalmaz; bu retimlerin soyut temsillerini de ierir.
N N
SIRA SZDE
Bayrak nesnesiyle bayrak kavram hem ayn fley deildir, hem birbirlerine baldr. Dier yandan, bayrak szc ya da imgesi, sadece onun nesnesini deil,
ondan te,AMALARIMIZ
arfltrd anlam dnyasnn tamamn ierir. Simgeler bir topluluun
ortak kurucu unsurlar olabilecei gibi (mill bayrak), iki kifli arasndaki zel bir
iletiflimin baflkalar tarafndan anlafllmayacak bir anlam taflycs da olabilirler (rK bir
T kitlenin
A P
nein; genifl
dinledii moda olmufl popler bir flarknn iki flk arasnda, zel bir n simgeleyen anlam gibi). Dier yandan, toplumsal dzeyde ortak
simgelerde bile hem zaman iinde anlam farkllaflmalar olabilir, hem ayn zaman
E L E V Zgruplar
YON
diliminde Tfarkl
tarafndan farkl yorumlanabilirler. Bu nedenle simgeler,
aslnda sanldklar kadar sabit kavramlar deildirler. zellikle hzl deiflen toplumlarda simgelere yklenen anlamlar, yani simgelerin simgeleme gleri, karmaflk bir durum
zerinde uzlafllmfl byk simgelerin yerini, grup, cema N T Earz
R N Eeder.
T
at, blge, katman, hatta kiflilere gre deiflen anlam oulluu alr. Ayrca tarihsel
balamn dalgalanmalar (rnein, savafl ya da ekonomik kriz durumu), simgelere yklenen anlamlarda zel ve geici deiflmelere neden olabilir (rnein, 11 Eyll 2001 saldrlarndan sonra, A.B.D.de pek grlmeyen trde bir milliyetilik
dalgasnn geici olarak ykselmesi). Simgeler, yalnzca temsil etme ifllevini yklenmezler; ayn zamanda gizem yaratrlar. Her trl dinsel etkinlik ve rgtlenme,
youn bir simgesel anlatm gerektirir. zellikle gizli tarikat, rgt, dayanflma
grubu gibi toplumsal oluflumlar, gizliliklerini srdrebilmek, ama en nemlisi, bu
gizlilikten bir iktidar yaps retebilmek iin, bol miktarda simgeyi sr ve gizem taflycs haline getirirler. Aslnda bu eilim, her insan ve grubun, az ya da ok baflvurduu bir genel uygulamadr. Giyim kodlar, sadece nasl rtndmz deil, kifliliimizi nasl toplumsal anlamda ortaya koyduumuzu gsteren simge sistemleridir. Srrn, toplumsal ban oluflumunda oynad rol, Georg Simmel (18571918) tarafndan irdelenmifltir. Simmele gre, modern dnyada iliflkiler kurumsallafltka, tekiler hakknda bildiklerimiz azalr; sr, genel bir norm haline gelir
(Simmel, 2009: 20). Baflka insanlarla iliflkimiz, hem onlarn gizemini zme, hem
belli oranda gizemlerini koruma ynndedir. Zira btn gizemin zld bir
iliflki durumu, insanlar dierleri karflsnda eylemsizlie itebilir. Etkileflim isteini,
hakknda daha az fley bildiimiz bir insan karflsnda daha fazla duyarz. Bilinmeyen, gizemli olan, etkileflime arr. nsan iliflkileri kurumsallafltka, gizemi keflfetme olana da azalr. Aflk ve arkadafllk iliflkileri, bu nedenle etkileflimi en ok
teflvik edici nitelikte temas trleridir. O yzden, en zelleflmifl simgeler, bu dzeydeki insan iliflkilerinde grlr. Bylece ulusal ya da etnik dzeyde kltrel zel-
15
liklerden bahsedilebilecei gibi, sadece iki kiflinin oluflturduu zel kltrden de

sz edilebilir. Bu anlamda simgeler, her insan iliflkisi tipini dzenleyen eflitli ifllev ve genifllikte ortaya kmaktadr.
Toplumsal Ban En Genel Kltr Alan Olarak Dil

Simgeler, belli bir eflitlilik ve deiflme arz etseler de ortak yaflam srdrmek iin,
bazlarnn genel nitelikte olmas gerekir. Dil, kltrn belli bir toplumsal dzeyde
varln koruyabilmesi iin vazgeilmez nemde bir simge sistemidir. zerinde
uzlafllmfl anlamlar ve bunlarn fonetik karfllklar, yani telaffuz ettiimiz szcklerle bunlarn kullanmlarn, belli kurallara balayan bir simge sistemi olan dil,
kendi baflna anlam olmayan ses birimlerinden oluflur. Zira szcklerin kendi bafllarna ve kendileri olarak bir anlamlar yoktur; hatta szcklerin znde sama olduklar sylenebilir. Szckler, ancak belli bir anlam balamnda deer kazanrlar;
dili konuflan bireyler arasnda, sanki bir anlamlar varmfl gibi muamele grrler.
flte bu, aslnda kendinde anlam olmayan ses birimlerine, toplumsal olarak zerlerinde uzlafllmfl anlamlar atfedilmesi, en yaygn simge sistemi olan dili ortaya kartmfltr. Sonuta, btn kltr olgularnda olduu gibi, dilde de iyi, doru, gzel, anlaml gibi temel ltler, sadece birer toplumsal oydaflma (konsensus) meselesidir. Dil, belli bir byklkteki bir toplumda, iletiflimi, simge alfl-veriflini
mmkn klar. Ancak dil, sadece ifllevsel olarak alflan bir olgu deildir; ayn zamanda iletiflimsel srete yeni anlamlar retilmesini, mevcut kavram ve ifadelerin,
hatta kimi zaman kurallarn deiflkenlik kazanmasna yola aan etkileflimlerin oluflmasn salayan bir dflnsel zemindir. Fransz dilbilimci Emile Benvniste (19021976), insann dil iinde bir zne haline gelebileceini savunur (Benvniste, 1995:
259). Dil, sadece bir ara deil, iinde etkileflime girilen, biimlenilen, toplumsal
olanla balantnn kurulduu, anlamlarn karfllaflt bir eflit mekndr. Dildeki
SIRA SZDE
deiflmeler, bir kltr oluflturan dier unsurlardaki deiflmeleri de ifade ederler.
Toplumsal koflullar deifltii zaman, retim iliflkileri ve bunlardan doan anlam birimleri olan kavramlar da deiflirler. Kavramlarn ve bunlarnD dildeki
fi N E L Mkullanfl biimlerinin zaman iinde yeni anlamlara tekabl ettikleri grlr. stelik bu deifliklikler, toplumun farkl kesimlerince farkl flekillerde alglanp, dilsel ifadelere
S O R U
dnfltrlrler.
D K K A T srete yeni
Dil, sadece ifllevsel olarak alflan bir olgu deildir; ayn zamanda iletiflimsel
anlamlar retilmesini, mevcut kavram ve ifadelerin, hatta kimi zaman kurallarn deiflkenlik kazanmasna yola aan etkileflimlerin oluflmasn salayan bir dflnsel
zemindir.
SIRA SZDE
N N
Bylece, ayn zaman diliminde, ayn toplumun iinde, ayn dilin birbirinden
AMALARIMIZ
ok farkl kullanfllar bir arada yaflayabilir. Zaten dil, bir eflit
organizma gibidir:
Srekli olarak kendi kalmaya alflarak, kendinden farkl hale gelir. Dier yandan
dil, sadece ulusal ya da etnik dzeyde zerinde uzlafllmfl bir simge sistemi deilK T A P
dir; ok farkl dil tipleri ve kullanmlar sz konusu olabilir. rnein;
bilgisayarn
iki tabanl (0 ve 1) bir kodlama sistemi zerinden alflan bir dili vardr. Biliflim uzmanlar, programclar bilgisayarn bu en temel dilini bilmek zorundadrlar. Bir alt
TELEVZYON
dzeyde, bu temel dil sistemi zerinden zel programlar yazabilenler,
baflka bir dil
dzeyinde ayn amala alflrlar. Nihayet, en alt dzeyde, gndelik konuflma dillerine en yakn biimde kodlanmfl (kullanc dostu olarak nitelenen) biliflim simgelerini kullanmakta zorluk ekmeyen sradan kifliler sz konusudur.
N T E R N E T Bu flekilde,
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
16
Kltr Sosyolojisi
ayn gere iinde, onunla farkl dzeylerde iliflki kurmak mmkndr; bu da farkl dil tiplerini kullanarak gerekleflir. Dilin eflitlilii, ayn zamanda, bir dil sisteminin iinde (rnein Trke), ifllevsel, yresel, ideolojik, cinsiyet, meslek, yafl ya da
toplumsal snf konumuna bal, hatta iki kifli arasnda ok zel bir balamda kullanlan dzeylerle de ortaya kar. ocuklarn, genlerin, etnik gruplarn, sulularn, belli bir yrede oturan insanlarn, vb. kendilerine zg flekilde Trkeyi kullanmakta olduu sylenebilir. Ayrca bu kullanmlar da bireylere indirgeninceye
kadar, kk gruplara ayrlarak, zel dil dzeylerine ayrflabilirler. Grld gibi
dil, deiflken bir simge sistemidir. Yine belli bir zaman aralnda, belli kural ve
kullanmlarda, toplumsal olarak zerinde uzlafllmfl bir simge sistemi olma zorunluluunu da ierir; aksi takdirde toplumsal iliflki mmkn olmaz. Bu da kltrn,
toplum iindeki btnlefltirici ifllevini vurgulayan bir husustur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Deerler, birSIRA
toplumun
SZDE yaplanan unsurlarysalar, deiflme olgusunu nasl aklayabiliriz?
ADAfi DNYADA TEKNOLOJNN KLTR

D fi N E L M
BLEfiENLER
NDEK AYRICALIKLI KONUMU
N
AM A
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R Udnyada teknolojinin kltr bileflenleri iindeki ayrcalkadafl

l konumunu analiz edebilmek .
DKKAT
Teknolojinin, kltrn bileflenleri olduundan daha nce bahsetmifltik. Teknoloji,

kltr somut rnler olarak ortaya koymak iin, gereken bilgi ve yordamlarn
SIRA SZDE
toplamna verilen addr. Ancak, gnmz dnyasnda teknoloji, bu kltr bilefleni
olma zelliinin tesine geerek, nerdeyse zerk bir alan haline dnflmektedir.
Bylece, kltr
teknolojiyle zdefl saylacak kadar indirgenmifl bir flekilde tasavvur
AMALARIMIZ
edilebilmektedir. Bu durumun eflitli nedenleri bulunmakla birlikte, temelde iinde bulunduumuz enformasyon ann zelliklerinin, bu dnflmde merkezi bir
T A P
rol oynadK sylenebilir.
Trkede yaygnlkla bilgi toplumu ya da bilgi a
terimlerinin kullanldn grmekteyiz. Oysa ngilizce veya Franszcada information olarak ifade edilen kavram, bilgi kavramnn karfll deildir [Bilgi: KnowT E L Savoir
E V Z Y O N (Fra.)]. Bilgi, insann znelliinin szgecinden geerek, kenledge (ng.);
dine ait kld bir zel bilme durumudur. Oysa enformasyon (eski dilde mlumat), herkese ayn flekilde ulaflan bir eflit ham ve seyreltilmifl bilgidir. Okuyucu,
dinleyici, ksaca etkileflen birey, enformasyonu eflitli kaynaklardan alr; kendi dNTERNET
flnsel donanm balamnda iflleyerek, ondan zel bir anlam tretir. Ancak, gnmz dnyasnda, kresel lekte dolaflmda olan enformasyon eflidi ve miktar
hzla artmakta, bireyler, bu youn akfl karflsnda, dflnme ve enformasyonu
zellefltirme olanan bulamamaktadrlar. Bu durumun bafllca nedeni, zellikle
1960l yllardan itibaren, sanayi kapitalizminin yerini, aflamal olarak finans kapitalizmine terk etmesidir. Finans kapitalizmi, fizik olarak retilen mallarn deiflimine deil, sanal deerlerin dnya leinde dolaflmna dayaldr. Borsada menkul
kymetlerin speklatif bir flekilde deer kazanmalar ya da kaybetmeleri, bu dolaflmn sonucudur. Finans kapitalizmi, ayn zamanda ok hzl bir dolaflmn madd
koflullarn gerektirir. Fizik anlamda dolaflm iin ulafltrma olanaklar, sanal anlamda dolaflm iinse enformasyon kanallarnn son derece akflkan bir yapya sahip olmas gerekir. Kreselleflme adn verdiimiz sre, bu dolaflm hznn artflyla birlikte gelen hzl akfl durumudur. Kreselleflme, Dnyann tamamn btnle-
N N
SIRA SZDE
SIRA SZDE
17
D fi N E L M
D fi N E L M
flik bir pazara dnfltrmeyi hedefler. Bu amala, son derece youn ve hzl bir iletiflim an, Dnyann her yerini kapsayacak flekilde devreye sokmufltur.
nternet,
S O R U
bu kresel enformasyon akfl sisteminin en baflarl ve kapsayc arac olmufltur
(Castells, 1998).
DKKAT
Enformasyon akflnn temel olduu yeni kresel dzende, teknoloji
olgusu, tarihin hibir dneminde olmad kadar gndelik yaflamn iine gemifltir. TeknoloSIRA
SZDE farkllaflji, hzl bir deiflme sreci iinde, gnmzde toplumsal yap ve
deerleri
tran en nemli etken olmaktadr. Bu noktada, kltrn bileflenlerinden biri olan
teknoloji, zerk bir anlam dnyas gibi alglanmaya ve yaflanmaya bafllamfltr. TopAMALARIMIZ
lumsal iliflki, git gide teknolojiden geen dolayl bir hal almaktadr. nsanlar, daha
eski dnemlere oranla ok daha fazla birbirleriyle ve genel olarak enformasyon
dnyasyla iliflki kurmakta, ancak bu, dolayl ve temsil bir etkileflim iinde gerekK T A P
leflmektedir. Dier bir deyiflle insan iliflkisi, hem ok youn bir hal almakta, hem fizik temastan uzaklaflmaktadr. Bir anlamda, etkileflimsel sanal ortamlarn toplumsallafltrc ifllevi arttka (sosyal medya), toplum adn verdiimiz iliflkiler sistemiTELEVZYON
ninde nemli lde siberuzaya taflnmakta olduu ifade edilebilir. Byle bir taflnma sreci, doal olarak teknolojinin geliflmesiyle dorudan belirlenmektedir.
N N
Toplumsal iliflkinin sanal ortama taflnmas ve bu anlamda lmszlk

N Tarayfl
E R N E T konusundaki bilimsel alflmalara bir rnek olarak lk e-insan 2045de bafllkl haberi afladaki
balantdan okuyabilirsiniz http://www.ntvmsnbc.com/id/25215415/.
Bu anlamda teknoloji, kendisini, toplumsaln yegne gerek kayna olarak dayatmaktadr. Zaten teknoloji, sadece yordam ve gereler deil, ayn zamanda teknik hakkndaki meflrulafltrc bir sylem yani bir ideolojidir. Bu ideolojik zellii,
teknolojinin toplumsal yaflamda tasavvurunda ynl bir alglama yaratr: (1)
Toplumsal iliflkinin neredeyse btnyle teknoloji sayesinde var olabilecei fikri.
(2) Teknolojinin bir deer iermedii, sadece ifllevsel nedenlerle var olduu, dolaysyla kullanmann doal ve kanlmaz olduu vurgusu. (3) Teknolojinin, teknik
nesneler ve onlarn tketiminden ibaret olduu varsaym. Bu boyutlu alglama,
teknolojinin, gndelik yaflam saran syleminin bafllca zelliidir. Bylece teknoloji, srekli artan ihtiyalarn yegne tatmin edilme biimi ve toplumsallaflmann en
etkili arac olarak kendisini dayatmaktadr. Ksacas, teknolojinin alglanmas ve
kullanm tamamen ifllevsel nedenlere balanmakta (hayat kolaylafltrmak slogan, teknoloji konularnda sklkla duyduumuz bir sz kalbdr), oysa bu durumun
kendisi, teknolojiyi yaflamn merkezine taflyan bir ideolojiye dnflmektedir. Teknolojinin ideolojisi, bize srekli olarak, onun ne kadar vazgeilmez olduunu hatrlatr (Sfez, 2002).
Teknolojinin, toplumsaln merkezine taflnmas, onun kltr bileflenleri iindeki yerini olduundan fazla vurgular (Ellul, 1988). Dier bir deyiflle, teknolojiyle
kltr, bu flekilde zdefl kabul edilir olmufltur. Teknolojinin tantm ve kendisini
dayatmas, sanki kltrn bir paras deilmifl gibi olmaktadr. Buna gre, adafl
teknolojik olgular, ncelikle hzl tketime aktrlar; hzla yenilenen teknolojik
olanaklar, yeni tketimleri teflvik ederler (rnein, ksa srede yeni kufla piyasaya srlen cep telefonlar ya da her hafta yenilenen bilgisayar modelleri). Oysa
Kltrn bileflenleri blmnde belirttiimiz gibi, teknoloji kltrn parasdr;
insann doay dnfltrme etkinliklerinde gerekli olan bilgi ve gereleri sunar.
Teknoloji kltrel bir olgu olduuna gre, onun temelinde yatan inanlar ve de-
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
18
Kltr Sosyolojisi
erlerden ayr dflnlemez. Bir teknik nesne (kil tablet ya da tablet bilgisayar),
sadece grd ifllevi yerine getiren mutlak bir ara deildir; ayn zamanda, iinde biimlendii tarihsel, toplumsal ve ekonomik koflul ve iliflkilerin bir izdflmdr; nesnenin ifllevi kadar tasarmyla da ilgilidir. Gnmzn enformasyon toplumundaysa, teknoloji, kendini var eden bir olgu olarak yaflanmaktadr. Bu da teknolojinin kltrel bir olgu olduu gereinin gz ard edilmesi, onun yerine mutlak anlamda teknik bir nesneler ve kullanmlar toplam olduu fikrinin yaylmasn salamaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gnmzde SIRA
teknolojinin,
dier kltr bileflenleri arasnda daha arlkl bir konuma yerSZDE
leflmesi neye balanabilir?
SONUD fi N E L M
Kltr, insan etkinlikleri iinde, kendine zg dinamikleri olan ayrcalkl bir alandr. Ayrcalkl
S Ooluflu
R U ona, toplumsal yaflamn dier alanlar arasnda zel bir nem
kazandrr. Bu farklln kkeninde, kltrn varlk nedeni olan, insann kendi
varln sorgulayabilen bir canl olmas yatar. Zira insan, kendi varln, dflardan
DKKAT
bir gzlemci gibi fark edebilen tek canl trdr. nsann bu farkndal, ayn zamanda, kendi lmlln de idrak etmesi anlamna gelir. lme direnme, kenSZDE klma abas, onda, doay dnfltrerek simgeler retmek
di varln SIRA
lmsz
fleklinde tezahr eder. Kltr, bu lmszlk arayflnn bir birikimi olarak, insan
yaflamnda nemli bir yer kaplar. Toplumbilim kuramlarnda, Marx gibi kimi dflAMALARIMIZ
nrler kltr, retim iliflkilerinin bir sonucu olarak grmfller, Kltrel alflmalar
geleneinde olanlarsa, tam tersine onu, zerk bir alan grme eilimindedirler. Kltr olgusunun
K daha
T A Payrntl zmlemeleri daha ziyade antropolojik nitelikteki alflmalarda gzlemlenir. Her durumda kltr, toplumsal iliflkiler sistemi ve rgtlenme biiminin hem kurucusu hem yansmasdr. Hangi teori asndan baklrsa
baklsn, kltrn
insan topluluklarnn varlklarn kurmak ve srdrmek iin geTELEVZYON
rekli temel etkinlik alan olduu grlr. Kltr dflnrken onun ok katmanl
bir sre olduu gzden karlmamaldr. Bu srete, en genifl erevede, bir toplumun doaya uyma biimlerinin bir yansmas ve evreni aklama flemalar olan
N T E Rllerinin
NET
inanlar, ahlk
belirleyicileri olan deerler, bunlarn yaptrm gc kazanmfl toplumsal kural halleri olan normlar, doay dnfltrme yordamlarnn
alan olan teknoloji, kltrn rnlerini soyut dzeyde temsil eden simgeler ve
zel bir simge alan olarak dil i ie gemifl temel bileflenlerdirler. Ancak; gnmzn kresel enformasyon toplumunda teknolojinin, dier bileflenlerden bamsz
bir alan gibi sunulduunu grmekteyiz. Bylece teknoloji, sadece teknik bir alan
olarak dflnlmekte, kltrn bir bilefleni olduu da bu flekilde gz ard edilmektedir. Bu durum, amzda kltrn nemini bir kez daha artrmaktadr.
N N
19
zet
N
A M A
N
A M A
Kltrn temel var olufl nedenini ve bunun insan tryle olan iliflkisini zetleyebilmek.
nsan, dier trlerden farkl olmak zere kendi
varl zerine dflnebilme yetisine sahiptir. Ayn zamanda kendisini dflnmek, insann kendi
varln da sorgulamas demektir. Bu durumda,
doay olduu gibi kabul etmek yerine, kendi
varln anlamlandrmak iin doay dnfltrme arzusu, kltr oluflturan temel etkenlerden
biridir. Kendi hakknda dflnerek doay dnfltrmek, bir simge retme etkinliidir. nsann
simge retme nedenlerinin baflnda, kendi varlnn farknda olmas gelmektedir. Bunun anlam insann, kendisini dflnen bir canl olarak
dflnebilmesidir. Dier bir deyiflle insan, kendisine bir yabanc ya da dfl gz gibi bakabilen,
varln bu flekilde fark edebilen bir canldr. Bu
dnfltrme etkinliklerinde biriken bilgi ve rnler, kuflaktan kuflaa aktarlr, retilir ve bu sayede bireyin yaflamn aflan bir birikime dnflr.
Sadece insan tr, bu birikim, aktarm ve dnflm gereklefltirebildii iin kltr retir. Kltr oluflturan bilgi ve rnler, soyutlamalar araclyla (rnein resim, mzik, dil, yaz) insanlk
belleine aktarlrlar.
Kltr oluflturan bileflenlerin kkenini saptayabilmek ve kltrn bileflenlerini aklayabilmek.
Kltrn temelinde, bir toplumun varlk ve evren konularndaki aklama flemalarn oluflturan
inanlar vardr. Bu inanlar, belli toplumsal alflkanlklar, sorun zme yordamlarn biimleyerek deerleri olufltururlar. Toplum dzeninin salanmas, deerlerin yaptrm gc kazanmalar,
yani norm haline gelmeleriyle olur. Doay dnfltrme etkinlikleri, insann bu amala rettii
bilgi ve gereler yani teknolojiyle gerekleflir.
Btn bu etkinlik ve ifadeler, sonuta kendilerinin soyut temsilleri olan simgeleri olufltururlar.
Kltr, ayn zamanda ortak bir dilin paylaflmn
da getirir. Toplumsal iliflkinin devamn salayacak, tekrarlanmasyla gelenek ve greneklere dnflecek olan deerler, ortak kurucu unsurlar olarak kabul edilir. Kuraln norm saylabilmesi iin,
toplumsal dzeyde bir bask unsuru olabilmesi,
ona uyulmad takdirde de olumsuz bir karfll
olmasdr.
N
A M A
adafl dnyada teknolojinin, kltr bileflenleri

iindeki ayrcalkl konumunu analiz edebilmek.
Doay dnfltrme etkinlikleri, insann bu amala rettii bilgi ve gerelerle mmkn olursa da
kltrn bileflenlerinden biri olan teknoloji,
zerk bir anlam dnyas gibi alglanmaya ve yaflanmaya bafllamfltr. Yani teknoloji, kendisini,
toplumsaln yegne gerek kayna olarak dayatmaktadr. Bu ideolojik zellii, teknolojinin
toplumsal yaflamdaki tasavvurunda ynl bir
alglama yaratr: (1) Toplumsal iliflkinin neredeyse btnyle teknoloji sayesinde var olabilecei
fikri. (2) Teknolojinin bir deer iermedii, sadece ifllevsel nedenlerle var olduu, dolaysyla kullanmann doal ve kanlmaz olduu vurgusu.
(3) Teknolojinin, teknik nesneler ve onlarn tketiminden ibaret olduu varsaym
20
Kltr Sosyolojisi
Kendimizi Snayalm
1. Kltrn, insann simge retme etkinlii olarak adlandrlmas ile kast edilmek istenen nedir?
a. Dflnen insann kendi doal evresini dnfltrmek iin eylemlilik iine girmesi
b. Kapitalist art-rnn simgesel bir retim olmas
c. Kltrn hayvanlarda ve insanlarda ortak bir
retim olmas
d. Kltr ve insann birbirinden bamsz dflnlemeyecei
e. Tarm toplumundan kapitalist topluma geilmesi
2. Afladakilerden hangisi yaznn icadn tetikleyen
unsurlardan biridir?
a. Krallarn tarihte kalc olma istei
b. Farkl uygarlklarla haberleflme gereklilii
c. Tarm rnlerinin hesabn tutma zorunluluu
d. Rahiplerin dinsel iktidar ellerinde bulundurmak
istemeleri
e. Sanat eserlerinin yazdan yararlanlarak oluflturulmak istenmesi
3. Ren Descartesin dflnceleri ile ilgili afladaki
ifadelerden hangisi dorudur?
a. Toplum, yalnzca bireylerin bir araya gelmesinden oluflmaz.
b. Katolik Kilisesi yozlaflmfltr ve dinin reform srecine girmesi gerekir.
c. Var olmann n-koflulu, var olmann bilincine
varmaktr.
d. Dnya bir tepsi gibi dz deil, yuvarlaktr.
e. Bilimsel bilgi yanlfllanamaz.
4. Afladakilerden hangisi, toplumsal bir varlk olan
insan etkileflim zerinden tanmlayan dflnrler arasnda yer almaz?
a. George Herbert Mead
b. Erving Goffman
c. Howard Becker
d. Herbert Blumer
e. Georg Simmel
5. Afladakilerden hangisi kltrn bileflenleri arasnda yer almaz?
a. Teknoloji
b. Normlar
c. Deerler
d. Kurallar
e. nanlar
6. Afladakilerden hangisi art-rnn inan sistemi

zerine etkisine bir rnek olur?
a. Toplumun rgtlenme biimini oluflturmas
b. Toplumun ekonomisine olan etkisi
c. Yaznn icadnda nemli bir rol oynamas
d. Maddi koflularn toplumsal iliflkileri etkilemesi
e. Matematik biliminin geliflmesi
7. Kltr ile ilgili olarak afladaki ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. Kltr, insan dier trlerden ayran bir olgudur.
b. Ekonomik olgular ile kltr olgular arasnda
nemli bir iliflki vardr.
c. Bir toplumun kltr deiflmez, sabittir.
d. Kltr inan, deer, teknoloji, simge, norm gibi
bileflenlerden oluflur.
e. Kltrn, insann simge retme etkinliinin bir
sonucudur.
8. Afladakilerden hangisi gnmz toplumlarnda yasalar ve normlar arasndaki iliflkiyi aklar?
a. Normlar yasalardan daha esnektir.
b. Normlar toplumun bir blm iin geerli iken,
yasalar herkes iin geerlidir.
c. Normun yaptrm gcnn nemli bir blmn gnmze yasalar temsil eder.
d. Normlarn mr yasalara gre daha uzundur.
e. Yasalar, normlara kyasla adaleti salamada daha baflarldr.
9. Teknolojiyi tanmlayan afladaki unsurlardan hangisi yanlfltr?
a. Bilgi
b. Yordam
c. Aralar
d. deoloji
e. Kltr
10. Enformasyon ve bilgi arasndaki fark en iyi anlatan
ifade afladakilerden hangisidir?
a. Enformasyon bilginin bir trdr.
b. Enformasyona ulaflm ne kadar artarsa, birey o
kadar bilgili olur.
c. Bilgi, enformasyondan bamsz, znenin szgecinden geerek kurulan bir fleydir.
d. Enformasyon teknolojileri bilgiye eriflimi kolaylafltrmfl.
e. Bilgi ve enformasyon ayn kavramn farkl dilde
ifadeleridir.
21
Okuma Paras
Sonra, kadn, kendi giysisini yrtarak ikiye ayrd. Yarsyla Enkiduyu giydirdi; geri kalan yarsn da kendisine kulland. Enkiduyu ocuk gibi elinden tutarak obanlarn adrna gtrd. Orada btn obanlar, onu
grmek iin evresini sardlar. nne de ekmek koydular. Ne var ki, Enkidu, yalnzca yabanl hayvanlarn
stn emebiliyordu. Ne yapacan ya da ekmei nasl yiyeceini, sert flarab da nasl ieceini flaflrdndan kekeleyip durdu ve az bir karfl ak kald. Sonra
kadn, Enkidu, ekmei ye! dedi. Ekmek, hayatn maddesidir. fiarab i! fiarap lkenin geleneindendir. Bylece, doyana kadar yedi, sert flaraptan da yedi kse iti. Bu, ona nefle verdi. Yrei sevinle arpmaya koyuldu. Yz de flldamaa bafllad. Bedenini kaplayan kvr kvr tyleri iyice ovalad ve gzel kokulu yalar srnd. nsanlaflverdi Enkidu. Bir de, insanlar gibi giyinince, gveye benzedi. Geceleyin, obanlarn gvenliklerini salamak zere aslan avna kmak iin silahland. Kurtlar ve aslanlar yakaladndan, srtmalar
huzur ierisinde yan gelip yatabildiler. Rakipsiz gl
erkek Enkidu, onlarn koruyucusuydu nk (s.72-73).
Glgamfl, suyu buz gibi bir kuyu grd. nip suya girdi ve ykand. Su birikintisinin derininde yatmakta olan
bir ylan ise, iein yayd tatl kokuyu ald. Sudan kp bitkiyi kapt. Kapar kapmaz da dersini deifltirdi ve
kuyuya dald. Bunun zerine, Glgamfl, oturup alad;
sonra Urflanabinin elinden tutup flyle dedi: Ey Uraflanabi, ellerime bunca acy bunun iin mi ektirdim; bunun iin mi yreimin kann akttm? Kendi hesabma
hibir fley kazanmadm. Ben deil, topran yabanl hayvan flimdi o bitkinin safasn srecek. Aknt, buradan
yirmi fersah geriye, onu bulup kardm derinliklere
gtrmfltr bitkiyi. Bir ipucu bulmufltum, flimdi onu da
yitirdim. Tekneyi kyda brakp yolumuza koyulalm.
Yirmi fersahlk yolu aldktan sonra yemek yediler. Otuz
fersahlk yolu arkalarnda braktktan sonra, gecelemek
zere konakladlar. Bir ay on befl gnlk yolculuk srasnda alnan yolu, gnde aldlar. Yolculuklar sona
erdiinde Uruka, yklmaz duvarl kente vardlar. Glgamfl, kayk Urflanabiye flyle seslendi: Urflanabi,
Urukun surlarna bir trman bakalm. Temelin bulunduu seti incele, duvar iflini bir snayver. Bak bakalm,
surlar piflmifl tuladan yaplmamfl m; temel atanlar da
yedi bilgeler deil mi? Tamamnn te biri kent, te
biri bahe, te biri de tanra fltarn blgesi saylan
alandr. Tanrann blgesiyle bir arada btn bu kesimler Urukun tmn oluflturur.
Bu da yeryznn lkelerini tanyan kral Glgamfln

eseriydi. Bilgeydi o. Srlar grrd. Gizli fleylerle tanflkt. Bize tufandan nceki gnleri hikye eden oydu.
Uzun bir yolculua kt. alflmaktan, didinmekten bezdi ve yorgun dflt. Ve geri dnnce bir tafln zerine
hikyesinin tmn kazd (s. 120-121).
Kaynak: Glgamfl Destan (1973). ngilizceye eviren
ve nsz yazan: N.K.Sandars, Trkesi: Sevin KutluTeoman Dural, stanbul: Hrriyet Yaynlar.
22
Kltr Sosyolojisi
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a
2. c
3. c
4. e
5. d
6. a
7. c
8. c
9. e
10. c
Yantnz yanlfl ise nsan Ayrc Temel Unsur

Olarak Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise nsan Trn Dierlerinden Ayran Temel zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise nsann Kendi Varoluflunu
Sorgulayabilme Yetisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Varl Kodlama ve lmszlk Arayfl Olarak Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kltrn Bileflenleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Evreni Aklama fiemalar
Olarak Mitler ve nanlar konusunu gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal nfla Eden ltler Olarak Deerler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Adalet ve Ahlka Dair ltlerin Kurumsallaflmfl Hali Olarak Normlar
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Doay Dnfltrme Yordam, Ara ve Bilgileri Olarak Teknoloji konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise adafl Dnyada Teknolojinin Kltr Bileflenleri indeki Ayrcalkl Konumu konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Her ne kadar insan lml bir canl olduunu bilse de,
btn yaflamn lmsz kalma ynndeki etkinliklere
ayrr. Daha dorusu, her eylemini lmszlk arayflna ynlendirir. Bunun nedeni, ncelikle insann kendi
varoluflu zerinde dflnebiliyor olmasdr. Dier bir
deyiflle, insan, kendisine dflardan bir gzle bakabilir;
kendi varoluflunu, sanki bir baflkasnn bilinci ve bakflyla deerlendiriyormuflasna gzlemleyebilir. Bunun
sonucunda, bir yandan kendi varlnn farknda olmann ayrcaln yaflar (hayvandan ayrflma bu noktada
gerekleflir), dier yandan lml olduu gereini bilinciyle idrak eder. Bunun zerine, insan her eylemine
bir anlam katarak, simge retir; benzerleriyle simge de-
ifliminde bulunur. Bu etkileflimsel ortamdan toplumsal

iliflki doar. Birikerek giden simge deifl-tokuflu, sanat,
bilimi ve dier insan etkinliklerini dourarak insanlk
belleini, kltr besler.
Sra Sizde 2
Toplumsal deerler sadece kalc ve deiflmeyen unsurlar oluflturmazlar; ayn zamanda deiflmeye olan ihtiyac da yine ayn toplumsal deerler harekete geirir.
Zira deerler, toplumsal yaflamn dzenlenifline iliflkindirler; bu nedenle, deiflen tarihsel, ekonomik koflullar
karflsnda yeni uyma davranfl ve biimleri, kklerini, o
toplumdaki geerli llerden almak zorundadrlar. Deerler, temelde doru-yanlfl, iyi-kt, dil-dil olmayan
ayrmlarn yapmamza olanak salayan, zerinde belli
bir toplumsal uzlaflma olan llerdir. Deerleri sabit,
kltr deiflmez kabul etmek, bizatihi kltr kavramnn doasna aykrdr. O nedenle kltrn temel bileflenlerinden biri olan deerler, hem kalc ve muhafazakr zellikler arz eder, hem deiflme ihtiyacnn algland, zmlendii yenileflme hareketlerini barndrr.
Kltr, bu nedenle sabit bir olgu deildir; baz temellere dayansa da bunlar, zaman iinde srekli deiflmeye
aktrlar.
Sra Sizde 3
Teknoloji, kltr oluflturan temel unsurlardan biridir.
nsann simge retmek amacyla doay dnfltrme
abasnda kulland btn aralar ve bunlara dair bilgi, teknoloji bafll altnda toplanabilir. Ancak teknoloji, sadece arasal bir zellikte biimlenmez; tersine, ann tarihsel zelliklerini, toplumsal-ekonomik yaplarn, ksacas btn bir zihniyet dnyasnn izdflmn
ierir. Byle bakldnda teknoloji ideolojik bir olgudur. Gnmzde kapitalizm, temel kazancn (art-deer) sanayi rnlerinden ziyade finans hareketlerinden
salamaktadr. Sanal deerlerin kresel lekte dolaflmnn esas olduu finans kapitalizmi, bu amacn gereklefltirmek iin, ncelikle enformasyon dolaflmn
kolaylafltracak, stelik hzla yenilenecek aralara ve
bilgiye ihtiya duyar. Teknoloji, bu nedenle, hi olmad kadar nem kazanmfltr. Bu teknoloji-temelli dnya alglayfl, teknolojiyi, kltrn bir ifllevi olarak deil,
kendinde bir deer olarak kavramsallafltrr. Bylece
teknoloji, sadece teknik bir olguymufl, ideolojik bir boyut iermiyormufl gibi grnr. Bununla birlikte toplumsal yaflamn her alanna doallaflarak szar.
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Benvniste, . (1995). Problmes de linguistique gnrale. Paris: Gallimard.
Castells, M. (1998). The Rise of the Network Society. Oxford: Blackwell Publishers.
evik, . (2005). Tarihte lk Kentler ve Kentleflme Sreci. Kuramsal Bir Deerlendirme. stanbul: Arkeoloji
ve Sanat Yaynlar.
Ellul, J. (1988). Le bluff technologique. Paris: Hachette.
Giddens, A. (1993). Sociology. Cambridge: Polity Pres.
Heidegger, M. (1998). Teknik ve Dnfl. Ankara: Bilim
ve Sanat Yaynlar.
Kardiner, A. ve Preble, E. (1961). They Studied Man,
The major anthropologists and their contribution to
the understanding of culture. Cleveland - New York:
The World Publishing Company.
Kroeber, A.L. - Kluckhohn, C. (1963). Culture, a critical
review of concepts and definitions. New York: Vintage Books.
Le Breton, D. (2008). Linteractionnisme symbolique.
Paris: Presses Universitaires de France.
Lvi-Strauss, C. (1962). La Pense sauvage. Paris: Plon.
Lewin, R. (1997). Modern nsann Kkeni, Ankara: TBTAK Yaynlar.
Sfez, L. (2002). Technique et idologie. Paris: Les ditions du Seuil.
Shreeve, J. (2010). The Evolutionary Road, National Geographic Magazine (July),
http://ngm.nationalgeographic.com/2010/07/middleawash/shreeve-text (21.06.2011)
23
KLTR SOSYOLOJS
Amalarmz
N
N
N
N
N

Kltr kavramnn tarihsel geliflimini deerlendirebilecek,
Evrimci ve tarihselci antropolojik yaklaflmlar tarafndan kltrn nasl ele
alndn aklayabilecek,
Etnik-merkezcilik ve kltrel grecelik olgularnn kltrel eflitlilik iinde
nasl bir ikilem oluflturduunu analiz edebilecek,
Antropolojide ifllevselci ve yapsalc yaklaflmlarn kltre nasl yaklafltn
deerlendirebilecek,
atflmac ve uyarlanmac yaklaflmlar tarafndan kltrn nasl deerlendirildiini analiz edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Evrimcilik
Kltrel eflitlik
Kltrel grecilik
Etnik-merkezcilik
Kltrel maddecilik
Kltrel belirlenimcilik
fllevselcilik
Yapsalclk
Marksist antropoloji
Feminist antropoloji
indekiler
Kltr Sosyolojisi
Kltr:
Antropolojik
Yaklaflmlar
KLTR KAVRAMININ TARHSEL

GELfiM
KLTR: ANTROPOLOJK
YAKLAfiIMLAR
Kltr: Antropolojik
Yaklaflmlar
KLTR KAVRAMININ TARHSEL GELfiM
N
A MA
Kltr kavramnn tarihsel geliflimini deerlendirebilmek.
Kltr, sosyolojinin ve antropolojinin en nemli kavramlarndan biri olmasna ramen yine baflta sosyoloji ve antropoloji olmak zere genel olarak sosyal bilimlerin
en belirsiz, karmaflk ve tartflmal kavramlarndandr. Antropolog Alfred L. Kroeber
ve Clyde Kluckhohn, 1952de derledikleri Kltr: Kavramlarn ve Tanmlarn
Elefltirisi bafllkl kitaplarnda kltrn 164 ayr tanm olduunu belirtirler. nl
Kltr kuramcs Raymond Williams da (1983), kltr kavramna dair 164 farkl tanm olduuna dikkat ekerek, kltrn ngiliz dilindeki en karmaflk iki- kavramdan birisi olduunu belirtir. Bu durum flphesiz yalnzca ngilizceye zg deildir, aksine birok dilde kltrn tanm ve anlamna iliflkin kayda deer bir belirsizlik mevcuttur. ok kltrl bir kifli veya Gneydou yemek kltr ya da;
Avrupa Kltr Baflkenti stanbul ve erkez kltr dediimizde kltr karflmza herhalde ayn anlamda kmamaktadr. fiarap kltr ile gazetelerin kltrsanat sayfas dediimizde veya Anadolu kltr ile Kltr-Sanat Festivali derken, iflte tm bu rneklerde, flphesiz kltr ayn anlamda kullanmyoruz. Kltr
teriminin hem gndelik yaflamda hem akademik sylemde kullanm alan olduka
genifltir ve farkl balamlarda farkl anlamlara sahiptir. Bundan dolay kltr, bir taraftan ok tandk ve bildik, bir taraftan da ele avuca gelmez bir olgudur Bu yzden, insanlara rnein kulaklarn deil de dudaklarn boyamak ya da herkesin
gz nnde ierken zel bir yerde tek baflna iflemek gibi fleyleri yaptran bizatihi kltrn kakn, ele gelmez ve soyut olufludur (Bauman, 1996: 162-163).
Kltr gibi hem ok nemli hem de anlamna, tanmna iliflkin belirsizliin ve
karmaflann bu kadar youn olduu terimlerin tarihsel geliflimine bakmak olduka
reticidir. Kltr teriminin tarihsel geliflimine gz attmzda ilgin bir durumla
karfllaflrz. Kltr terimi, Latince Colere fiilinden tretilmifl olan Culturadan gelir.
Bu fiil, ekip bimek anlamndadr. Kltr terimi de On sekizinci yzyla kadar topra slah etme ve rn yetifltirme/ekme gibi ounlukla tarmla ilgili anlamlara sahiptir. Dier bir deyiflle, bu dneme kadar kltr teriminin topluma dair kullanm
yaygn deildir. Aksine kltr, tarmsal etkinliklere ynelik olarak ve yetifltirme, iflleme, retme, terbiye etme (ya da dinsel tapnma) anlamnda kullanlmfltr. ngi-
26
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kltr Sosyolojisi
lizcede tarm, ziraat szcnn karfllnn agriculture olmas, kltr yerine nceden kullanlan Arapa hars szcnn ise yine tarla srmek anlamna gelmesi tesadf deildir.
Cultura, onyedinci yzyla kadar Fransada iflte bu anlamyla kullanlmfltr. nsan zeksnn oluflumu ve gelifltirilmesi anlamnda ise ilk kez Voltaire kullanmfltr.
Buradan Kultur olarak Almancaya geip 1793de Alman Dili Szlnde bu anlamyla yer almfltr. Etnolog G. Klemm (1843-1852) nsann Genel Kltr Tarihi adl yaptnda Kultur szcn uygarlk ve kltrel evrim karfllnda kullanmaktayd. (Aydn ve zbudun, 2003: 523). Williams (1983), kltr teriminin ancak On
yedinci yzyl sonunda toplumsal yaflamdaki deiflmelerle birlikte anlam ve ieriinin deiflmeye baflladn belirtir. Kltr, on sekizinci yzylda, toplumsal deer
ve davranfl biimlerini iflaret etmeye, yani toplumsal alana dair kullanlan bir terime dnflmeye bafllar. Kltrn, on sekizinci yzylda, toplumsal deer ve davraSIRA ifade
SZDE eden toplumsala dair bir anlama brnmesinde ise flphesiz
nfl biimlerini
Aydnlanma dflncesinin nemli bir rol vardr. Aydnlanma dflnrlerinin tpk hayvanlar,
bitkiler, topraklar gibi insanlarn, toplumlarn da slah edilebileceiD fi N E L M
ni ve biimlendirilip ynlendirilebilecei/ynlendirilmesi gerektiini dflnmelerinden dolay kltr terimi insan zihninin etkin olarak gelifltirilmesi anlamn
kazanmfltr.S O R U
Kltrn, onDsekizinci
K K A T yzylda, toplumsal deer ve davranfl biimlerini ifade eden toplumsala dair bir anlama kavuflmasnda Aydnlanma dflncesinin nemi byktr.
N N
SIRA SZDE
ncesinde tarmsal etkinliklere dair yetifltirme, slah etme anlamnda kullanlmakta olan kltr terimi, artk insan zihninin gelifltirilmesi, geliflme sreci, bu
srecin aralar
ve zihnin geliflkin durumu gibi anlam katmanlarn ieren bir anAMALARIMIZ
lam evrenine brnr. Tarmsal etkinliklere iliflkin olarak kullanlmakta olan kltr teriminin Aydnlanma dnemiyle birlikte insan zihninin gelifltirilmesi, geliflme
K T A aralar
P
sreci, bu srecin
ve zihnin geliflkin durumu gibi anlam katmanlarn ierecek flekilde brnd anlam evreni kltrn geerli olan merkezi anlam katmanlarndan birine karfllk gelir. Farkl bir ifadeyle, on sekizinci yzylda kltrn
kazandTbu
E L Eanlam
V Z Y O Nevreni, gnmze kadar sregelen kltrn klasik, estetik tanmn (ya da yksek kltr olarak Kltr) oluflturmufltur. Dier taraftan yine bu
dnemde antropolojinin geliflmesiyle, kltr, belirli bir halkn btn yaflam biimi anlamn da kazanmfltr. Farkl bir ifadeyle, kltr teriminin antropolojik ve
NTERNET
genifl sosyolojik kullanm, bir halkn ya da belirli bir toplumsal grubun btn bir
yaflam biimini ifade eder.
Bu balamda, yine Williams (1983: 90) izleyerek, kltr olgusunun anlam
katman olduunu belirtebiliriz. i- Genel bir entelektel, tinsel ve estetik geliflim
sreci (uygarlk/medeniyet anlamnda); ii-Entelektel ve sanatsal etkinlik pratikleri (yksek kltr anlamnda) ve iii- Bir grubun ya da bir dnemin yaflam biimi
olar kltr. Burada kltrn medeniyet anlamndaki kullanmna zellikle dikkat
ekebiliriz. zellikle Alman entelektel geleneinde kltr ve medeniyet kavramlar arasnda bir ayrm yaplrken, gnmzde bu anlamyla kltr, medeniyeti de
ierecek flekilde kullanlmaktadr. Trkiyede, sosyolojinin nc isimlerinden Ziya
Gkalp de kltr ve medeniyet arasnda bir ayrm yaparak kltr tanmlamfltr.
Ona gre, kltr (hars) halkn ananelerinden, eilimlerinden, rflerinden, szl
ve yazl edebiyatndan, estetik ve iktisadi rnlerinden oluflur (Aktaran, Bostanc, 2003: 111).
2. nite - Kltr: Antropolojik Yaklaflmlar
Kltr
...19. yzyln ikinci yars ve 20.yzyln ilk eyreinde, Fransz ve ngiliz fikir
dnyas kltr yerine uygarlk kavramn yelemekteydi. Fransada Acadmie Franaisein culture uygarlk karfll olarak benimsemesi 1932ye rastlar. Bilim, felsefe, teknolojide daha ileri olan ngiliz ve Franszlar uygarlk vahflet ve barbarlk evreleri karflsnda kendilerine daha fazla yakfltrrken, Almanlar kltr daha kolay
benimsediler. On dokuzuncu yzyl sonlarnda antropologlar bulduklar hi de vahfli olmayan kk, basit, barfl topluluklar kltr olarak adlandrdlar. Marx, Hegelin Franszcadaki espritye daha yakn olan Geist ya da Objectiv Geistine karfl
Kulturu yeliyor ve kltrel ieriin ok genifl bir tanmn veriyordu: Kltr, doann yarattklarna karfllk nsanolunun yaratt herfleydir.
Kavramn tarihine daha yakndan bakldnda On sekizinci yzyldan beslenen fakat On dokuzuncu yzylda netleflen bir krlma hemen gze arpar. Bu krlma, Orta ve Dou Avrupada geliflen tarihselci kltr anlayfl ile Anglo-Sakson kaynakl yapsal-ifllevselci kltr anlayfl arasndadr. On dokuzuncu yzyln geleneksel dnya egemenleri iin tarihselci kltr anlayflnn gerei yoktu; aksine onlarn dnya
kurgular bakmndan bu anlayfl zararl bile olabilirdi. O yzden onlar dierini, tarihi dfllayan bir kltr kavramn ve dolaysyla antropolojik olan beslediler. Fransa, ngiltere ve Amerikadaki gelenek bu anlayfla dayand ve geliflti. On dokuzuncu
yzyln madurlar ise, kendi siyasi varlksal meflruiyetlerini dayandrabilecekleri
ve kendilerine dnya egemenleri karflsnda ideolojik bir pozisyon yaratacak zemini aradlar ve orada tarihselci kltr kavramn buldular... Dolaysyla, Anglo-Sakson kltr kavram Anglo-Sakson dnyasna dflsal bir fley olarak kurgulanrken, Almanlarn kltr kavram alabildiine isel ve zgl bir anlayfla dayanak olmas
bakmndan fark esas alr...
Kaynak: S. Aydn ve S. zbudun, Kltr, Antropoloji Szl, K. Emirolu ve S.
Aydn, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 2003, s. 524.
Kltr kavramnn zellikle birka on yldan beri kullanm alannn daha da geniflledii ve nceleri daha ok kullanlan zihniyet, dflnme biimi, gelenek ve
hatta ideoloji gibi terimlerin yerini aldna dikkat ekilmektedir. ok eflitlenen
kullanmlar yznden, tarihsel olarak sahip olduu anlamn kaybetme derecesinde de olsa bu kelimenin flaflrtc baflarsn tespit etmek gerekir diyen Journet,
Valon kltrnden, pop kltrnden, ya da banliy kltrnden bahsedildii gibi, mhendislerin kltrnden gerekten bahsedilebilir mi? sorusunu yneltmektedir. Yazarn hakl olarak belirttii gibi, kltr kavramnn bu genifl yaylm, beraberinde bir belirsizlii de getirmifltir (Journet, 2009: 22). Gerekten de kltr fikri
gnmzde aflr bir bayalaflmann konusudur. rnein iflletme kltr vb. flekillerde olduu gibi bu terimi, her zaman farkna varmasak da mulak ve indirgeyici bir flekilde kullanyoruz (Bourse, 2009: 34).
Yine de, kltrn tanmlarnn iki genel kategoride younlafltn ifade etmek
mmkndr. Kavramn, Aydnlanma geleneinden insan zihninin etkin olarak gelifltirilmesi vurgusunu barndran ve ilk iki anlam katmann ieren birinci tanma
gre kltr estetik mkemmellik ile zdefltir. Kltr, entelektel, sanatsal etkinlikler ve fikirlerle bir arada tutan bu yaklaflm yksek kltr ve afla kltr ikiliini merkeze alarak kltr yksek kltr olarak nitelendirir. Bu kltr tanmnn dflnda ikinci kltr tanm ise bir dnemin ya da bir halkn yaflam biimi anlam
dorultusunda betimleyici ve antropolojik bir tanmdr.
27
28
Kltr Sosyolojisi
KLTR: ANTROPOLOJK YAKLAfiIMLAR

Kltr, farkl sosyoloji ve antropoloji geleneklerinde farkl flekillerde ele alnmfltr.
Ancak bu farkl kullanmlarn ortak bir paydas vardr ki, kltr bir dnemin ya da
bir toplumsal grubun yaflam biimi anlamnda ele alnr. Bu kltrn daha betimleyici ve antropolojik tanmdr. Bu tanmlar bir toplumsal grubun ya da halkn
gndelik yaflamnda belirli anlamlar ve deerler reten yaflam tarzna iflaret eder.
Ksaca bir toplumsal grubun btn bir yaflam tarz olarak ele alnabilecek bu tanma gre kltr, bir grubun yelerinin inandklar deerlerden, izledikleri normlardan ve yarattklar maddi fleylerden oluflur. Bundan dolay, yukarda grdmz ve sekinci ya da dar bir tanm olarak nitelenebilecek kltr tanmndan
ayrflarak, oul olarak kltrlerden sz edebilmemize imkn verir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kltrn yksek
kltr ile zdefllefltirilmesi neden kimi yaklaflmlar tarafndan sekinciSIRA SZDE
lik olarak deerlendirilmektedir?
D fi N E L M
Antropolojinin,
zellikle de sosyal antropolojinin en nemli kavram olmasna
ramen, antropolojinin kavramlar arasnda tanmlanmas en g olan yine kltr
kavramdr. Belki
S O R Ude, kltrn antropolojik tanmlarnn says antropologlarn saysndan fazladr (Monaghan ve Just, 2007: 52). Kltr kavramn kullanrken antropologlar toplumun yeleri olarak bireylerin davranfl, inan ve deneyimlerine
DKKAT
iliflkin kimi varsaymlarda bulunur: nsan trnn davranfl kurallarn rendii,
hayatta kalmann renmeye bal olduu; renilmifl dflnce ve davranfl kuralSIRA SZDE
larnn olaylara
ve baflkalarnn davranflna anlam verdii; bilginin dil yoluyla aktarld ve nemli dzeyde simgelerin kullanld gibi. Farkl bir ifadeyle, kltr
SIRA SZDE
nasl tanmlarsak
tanmlayalm, birok antropolog, kltrn, insanlarn rendikleAMALARIMIZ
rinin ve eylemlerinin niteliiyle ilgili olduuna dair hemfikirdir. nsan trn dier
trlerden ayran birok nokta olsa da, insan trnn en zel ve eflsiz nitelii dnD fi N E L M
yay kavramsallafltrma
ve bunu simgelerle iletme yeteneidir. flte antropologlar
K T A P
bu yetenee ksaca kltr adn vermektedir. Farkl bir ifadeyle, kltr renilmifl
O R U
davranfllarnS paylafllan
kalplardr.
N N
TELEVZYON
nsan trnnD en
K Kzel
A T ve eflsiz nitelii dnyay kavramsallafltrma ve bunu simgelerle ilerletme yeteneidir. Antropologlar bu yetenee ksaca kltr adn verir.
N N
SIRA SZDE
N Tantropolojik
ERNET
Kltrn
tanm, sosyal antropolojinin kurucusu kabul edilen ve
Antropolojide Evrimci yaklaflmn ilk temsilcisi olan Edward Burnett Tylorun (18321917) 1871de
yapmfl olduu, kltrn bilgi, inan, ahlk, hukuk, gelenek ve inAMALARIMIZ
sann bir toplumun yesi olarak edindii her trl yetenek alflkanlklar ieren
karmaflk bir btn fleklindeki tanmna byk lde dayanr ve bu kltr tanK rakipsiz
T A P
m uzun yllar
kalmfltr (Bates, 2009: 42-43; Monaghan ve Just, 2007: 52).
Antropolojide ilk kuramlar, kltrleri btnsel sistemler olarak ele almfllar ve
incelenen topluluklar dzenli yaflam tarzlar iinde betimlemifllerdir. zellikle on
dokuzuncu
T E Lyzyln
E V Z Y O N sosyal bilim anlayflnn etkisiyle evrimci ve ifllevselci, yani
ilerlemeyle dengeyi ngren bu kuramlarn smrgeci gemiflle bir hesaplaflma
kaygs da olmamfltr. Ancak II. Dnya Savafl sonrasnda smrgeciliin zlmesi ve nc Dnya olarak tanmlanan lkelerin hzl bir deiflme srecine girmeNTERNET
leri ile antropoloji, Yirminci yzyln ikinci yarsndan itibaren daha ok atflmac
dediimiz kuramlarn etkisi altnda geliflmifltir (Aydn, 2008: 49).
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
Genel olarak antropoloji tarihi ve kltrel antropoloji zerine Daniel

21. YzK G.T Batesin
A P
ylda Kltrel Antropoloji (ev. Editr: S. Aydn, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi yaynlar, 2009) kitabna bakabilirsiniz.
Evrimci ve Tarihselci Yaklaflmlar
N
A M A
TELEVZYON
Evrimci ve tarihselci antropolojik yaklaflmlar tarafndan kltNTERNET

rn nasl ele alndn aklayabilmek.
Evrimcilik
lk kltrel evrimciler evrimsel kuramlar kltre uygulamfllardr. Evrimciliin ilk ve en nemli temsilcilerinden biri olan Edward B. Tylor (1832-1917), ayn zamanda antropolojinin konusunun kltr olduunu belirten ilk bilim insandr. Antropolojinin ilk kuramsal
yaklaflm olarak On dokuzuncu yzylda ortaya kan
Evrimcilik, bu yzyln hkim grfl olan tarihsel ilerleme anlayflnn etkisiyle, btn toplum ve kltrleri
tek hatl bir evrim, yani geliflme izgisinde grr. Dier
bir ifadeyle, insan kltrlerinin ilkel (ya da vahfli) olandan uygar olana doru bir evrim srecinden getii
grfl sz konusudur. Kltrel evrimi akln ilerleyifli
olarak deerlendiren Tylora gre, ilkel/vahfli olanla uygar olan bir dierinden ayran en nemli nokta, uygar olanlarn hurafeleri terk ederek akl ve onun rn
olan bilimi benimsemeleridir.
Tylor ile birlikte, kltrel olanla biyolojik olan arasndaki ayrma yaplan vurgu
glenmifltir. Tylora gre kltr insan davranflnn edinilmifl esi olarak grlse
de, kltr alannn yalnzca edinime indirgenemeyecei genel olarak kabul grmektedir. Kald ki, bilim insanlar hayvanlarda da ok sayda davranfln edinilmifl
olduunu saptamfllardr. Ksa bir dnem iin hayvanlarda renme olsa da, bu
davranfllar kltrel deildir. Aksine, dik yrme ve szel dil gibi insann doufltan
gelen birok davranfl soyoluflsal edinimden kaynaklanr; rnein terk edilmifl bir
bebek konuflamaz, hatta yryemez bile. Dolaysyla, bu edinilmifl ama trn doal ve toplumsal evresine genetik uyumundan kaynaklanan davranfllar kltrel
olarak nitelemek doru olmaz (Bourse, 2009: 45).
Sosyal antropolojinin kurucusu olarak da kabul edilen Tylorun yapmfl olduu
meflhur kltr tanm, Bir dnemin ya da bir toplumsal grubun yaflam biimi olan
kltrn antropolojik tanmnn da temelini oluflturur ve yalnzca insanln kltre sahip olduuna iflaret eder. Bu olduka genifl tanm, kltrn gnlk yaflamn
stnde deil, aksine yediden yetmifle herkesin gnlk hayatnn iinde olduunu vurgular. Farkl bir ifadeyle, bu antropolojik tanm, kltr, insan gruplar tarafndan retilen her fleyi, gndelik toplumsal yaflamn tm unsurlarn kapsayacak
flekilde geniflletir. Yksek kltr olarak kltr tanm kltr ve toplumu yeterince birlefltiremeyen dar bir tanm olarak kabul edilirse, tm bir yaflam biimi
olarak kltr tarif eden antropolojik tanmnn da kltr fazla genifllettii, kltrle toplumu ok fazla birlefltirdii sylenebilir. Yksek kltr olarak kltr tanm kltr ve toplumu yeterince birlefltiremeyen dar bir tanm olarak kabul
edilirse, tm bir yaflam biimi olarak kltr tarif eden antropolojik tanmnn da
SIRA SZDE
29
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Resim 2.1
30
Kltr Sosyolojisi
kltr fazla genifllettii, kltrle toplumu ok fazla birlefltirdii sylenebilir. Bu

durum bir dnem sosyal bilimcilerin kltr kavramn kullanflsz grmelerine ya
da terk etmelerine bile neden olmufltur. Aflada greceimiz gibi, 1930larda Radcliffe-Brown gibi tannmfl antropologlar kltr belirsiz bir soyutlama olarak nitelendirirken, 1970lerin yapsalc antropologlar ve sosyologlar kltrn varln
inkr etmeseler de, onu sosyal deiflmenin nedeni deil sonucu kabul etmifllerdir
(Edles, 2002: 9-11).
Evrimci yaklaflmn dier bir nemli ismi Lewis Henry Morgandr (1818-1889).
Morgan Eski Toplum (1871) kitabnda toplumlarn teknolojik geliflme dzeylerine
gre farkllafltn ve kltrel evrimin teknolojik geliflmeyle birlikte gereklefltiini
vurgulayarak kltrel evrimi ana evreye ayrr: Avc-toplaycln hkim olduu ilk evre yabanllk evresidir. Yerleflik hayata geifl, hayvanlarn evcillefltirilmesi
ve mlekiliin geliflmesiyse ikinci evre olan barbarlk evresinde gerekleflir. Son
evre olan uygarlk evresine ise yaznn keflfedilmesiyle geilir. Morgann bu grfl/snflandrmas, btn dnya mzelerinde ilk, orta ve tafl devrine ait sergilerde ya da paleolitik a insanlarna, Yeni Tafl Devri ya da Neolitik a insanlarna iliflkin sergilerde, ilgin bir biimde, hl srdrlmektedir. (Bates, 2009: 24).
Yaylmaclk (Difzyonizm)
Bir kltrn deiflmesinde en nemli etkenin dier kltrlerin maddi ve manevi
elerinin o kltre girmesi olduunu belirten yaylmaclk, insanlk tarihinde birka ekirdek blge olduunu ve kltrel elerin bu merkezlerden evreye yayldn savunur. Teknolojik geliflmenin her kltrde kendiliinden gerekleflmeyeceini, kltr iinde zgn bulufllarn kendi baflna ortaya kflnn ou zaman
mmkn olmadn ne sren yaylmaclk, baflka kltrlerden almann ise genel
bir kural olduunu ifade eder. Yaylmac okulun ortaya kmasnda mzecilik etkili olmufltur. zellikle etnografya mzelerinde maddi kltr rnlerinin birikmesi,
tek izgide bir evrim izgisinin mmkn olmadnn anlafllmasnda etkili olmufltur.
Yaylmac okul, tam da bu nedenle, mzeciliin en ok gelifltii lke olan Almanyada daha nce geliflmifltir. Kltr ile fiziksel evre arasndaki iliflkiye dikkat eken
bu okul, kltr birbiriyle etkileflim iinde bulunan elerden oluflmufl btnlkler
olarak kavrayan bir bakfl asn ise gelifltirememifltir (Aydn, 2008: 50-51).
Franz Boas: Tarihsel Tikelcilik/zgclk ve Kltrel Grecilik

Resim 2.2
Bafllangta yaylmac yaklaflm benimsemifl olsa da Tarihsel

Tikelci/zgc (historical particularist) yaklaflmn mimar,
modern Amerikan kltrel antropolojisinin babas olarak kabul
edilen, Amerikal antropolog Franz Boastr (1858-1942).
Her bir kltrn nasl gelifltiinin ayr ayr incelenmesi gerektiini zira her kltrn kendine zg ve ayr bir tarihi olduu grfl tarihsel zgc yaklaflmn temel tezidir. Bu nedenle kltrel greciliin kurucularndan biri olduu grlen Boas
bu dorultuda evrimci okula karfl en gl kuramsal tezin de
mimarlarndandr. nk kltrel grecilik yaklaflmna gre
her kltr kendi tarihinin rnyse ve kendi balam iinde incelenmeliyse, insan kltrlerini ilkel (ya da vahfli) olandan
uygar olana doru tek izgide bir evrim srecinden getiini
onaylamak; kltrleri ilkel, geri, stn vb. sfatlarla karfllafltrmak olduka sorunludur.
31
Grld zere, yirminci yzyl antropolojisinin flekillenmesinde nemli bir

rol oynamfl olan Boasa gre kltr, bir topluluun toplumsal davranfllarnn btn ifadelerini, bireylerin iinde yafladklar grubun alflkanlklarndan etkilenen
tepkilerini ve bu alflkanlklarn belirledii insan etkinliklerini ierir. Tylora gre
kltr insan becerilerinin bir birikimiyken, Boas, her birimizin takt bir kltrel
gzlk benzetmesini nerir. Bu gzlk, evremizdeki dnyay alglamamz, toplumsal yaflamlarmzn anlamn yorumlamamz ve bu yaflamlarmz iinde hareket
etmemizi salar. rnein yemek yemek, karmaflk bir fikirler, alglar, deerler ve
davranfllar sisteminin parasdr ve bu nedenle asla sadece beslenme gereksinimini tatmin etmekten, al bastrmaktan ibaret bir eylem deildir. Yemek yeme eylemi, ayn zamanda, kltrel adan belirlenen duygular (rnein lezzet ve irenme) ve kavramsal kategoriler (yemek ve yemek olmayan) sistemiyle de
evrilidir. Kltr, tpk bir gzlk gibi, dnya deneyimimizi odaklar ve bu yemek
rneinin gsterdii gibi, (rnein ekirge, karnca veya bcek yeme fikrine karfl) irenme fleklindeki tepkimize kadar girerek bizim bir paramz haline gelir
(Monaghan ve Just, 2007: 58, 62).
Kltrel greciliin nemli bir mimar olan Boas ve rencileri iin, dier kltrleri tamamen kendi deerlerimizi lt alarak deerlendirme eilimi olan etnik-merkezcilikle (etnosentrizm) ve rklkla savaflmak antropoloji disiplinin temel misyonudur. Yaflam boyunca alan arafltrmasnn (ve ayrntl etnografik veriler toplamann) byk bir savunucusu olan Boas, rnein farkl uluslardan
SIRAtafldklarna
SZDE
A.B.D.ye gelen gmenlerin kaltsal zayflk ve dflknlk
dair
yaygn Amerikan dflncesine, lkeye gelmelerinin ardndan ileri dzeydeki salk ve beslenme koflullarnn herkes gibi salkl bireyler rettiini gsteren alflD fi N E L M
malaryla karfl koymufltur. 1909 ylnda Science dergisinde yaymlanan Irk ve lerleme bafllkl yazsnda rklarn hiyerarflik olarak sralanmasn ve rksal stnlk
S O R U
anlayfln elefltirmifltir.
Biyolojik Irk: Biyolojik olarak

rk, alt trleri aklamak iin
kullanlan bir kavramdr ve
Homo sapiens, yani bizim
trmz iin alt tr yoktur.
Bizim trmz iinde bir
poplasyonun dierinden
fark bile yumuflak geifl
gsterir, keskin farkllklar
yoktur. Bu nedenlerden
dolay, antropologlar rkn
biyolojik olarakSIRA
ii boflSZDE
bir
kavram olduunu, insanlar
iin geerli olmadn ve
insanlar iin
D fi Nortaya
ELM
kullanlamayacan
koymufltur.
Boas ve rencileri iin, etnik-merkezcilik ve rklkla savaflmak antropoloji

D K K A T disiplinin temel misyonudur.
SIRA SZDE
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Resim 2.3
Boasn rencilerinden ve
dnemin en nemli antropologPek ok insan, szde rk gruplarn
doal ve trmz iin de gzleAMALARIMIZ
grlr
larndan Ashley Montagu (1905AMALARIMIZ
fiziksel farkllklara dayal ayr snflar
1999)da akademik hayatnn
olarak grmeyi kanksamfltr. Ancak
byk bir blmn bilimsel
genifl olarak tanmlanmfl corafi
rklkla savaflmaya adamfltr.
K T A P
K Trksal
A P gruplarn genleri birbirinden
sadece % 6 farkldr. Tarih boyunca gen
1942de yaynlanan ve en nemalflveriflinde bulunulduu iin
li eseri saylan nsanln En
birbirinden apayr alt gruplar
Tehlikeli Sylencesi: Irk SafsataT E L E V(biyolojik
ZYON
TELEVZYON
rklar) kmamfl, btn
insanlk tek bir tr olmufltur. Bu
s (Mans Most Dangerous Myth:
sregiden paylaflmn canl bir rneini,
The Fallacy of Race) adl kitaAvrupal-Amerikal bir anne ve Afrikalbnda insanlardaki rk ayrmnn
Amerikal bir babadan domufl
NTERNET
NTERNET
ocuklarn resminde gryoruz
ne kadar yanltc olduunu ta(Kaynak: Haviland vd., 2008: 196).
mamen bilimsel bulgulara dayanarak gstermifltir. Konuyla
ilgili en kapsaml bilgileri ieren Montagunun kitabndaki - o zamanlar sra dfl grlen- grflleri bugn artk byk lde kabul grmektedir.
32
Kltr Sosyolojisi
Zorluklar ne olursa olsun, kltre iliflkin bu dorultudaki antropolojik alglamann, antropolojinin modern dflnceye en byk katks olduu sylenebilir. Kltr
kavram, insan topluluklar arasndaki farkllklarn temelden keyf ya da renilmifl
kkenini ortaya kartarak hem on dokuzuncu yzyl antropolojisine damgasn vuran bilimsel rklkla hem de genel olarak flovenizm ve rklkla mcadelede
gl bir silah olmufltur (Haviland vd., 2008: 195; Monaghan ve Just, 2007: 69).
Kltrel eflitlilik, Etnik-Merkezcilik ve Kltrel Grecilik

AM A
Etnik-merkezcilik ve kltrel grecilik olgularnn kltrel eflitlilik iinde nasl bir ikilem oluflturduunu analiz edebilmek.
Bizimkinden fakl hayat tarzlar, bizim kltrmzden olduka farkl kltrler olduunu biliyoruz. Yafladmz topraklardan uzak corafyalarda, baflka dilleri konuflan, farkl dinlere mensup ve ok deiflik yaflam biimlerine sahip milyarlarca
insan yaflyor. Sadece bizden binlerce kilometre uzakta, baflka lkelerde deil; yafladmz flehirde, ayn mahallede, hatta oturduumuz apartmanda da bizden farkl giyinen, konuflan ve bizimkinden ak olarak farkl yaflam biimlerine sahip insanlar gryoruz. Bu durum insan olmann farkl yollarnn olduunu, gndelik
yaflam iinde bizimkinden farkl davranfl biimleri ve hayat tarzlar olduunu bize
hatrlatr. Belki daha da nemlisi, bu gzlem sadece dnyada ya da baflka bir corafyada deil, bir lkede ve ayn toplum iinde bile tek bir kltrn deil, farkl
kltrlerin olduunu karfl kamayacamz flekilde bize gsterir. flte kltrlerin
bu eflitlilii bizi kendi kltrmz iindeki eflitlilikten de haberdar eder. Kltrler arasndaki farkllklar grmeye alfltmzda, bunlar kendi kltrmz iinde
de arar ve bunlara dil davranmay reniriz. Kltrmzn farkl etkilerin sonucu olduunu, farkl dflnme biimlerini barndrdn ve farkl yorumlara ak olduunu kavrarz (Parekh, 2002: 214).
Ancak farkl kltrlerin varln ve kltrlerin eflitliini kabul etmek, ne yazk
ki her zaman baflka kltrlere sayg gsterilmesini salamaz. nsanlar kendi kltrlerini ok nemsediklerinde, onu en iyi, en gzel olarak grmeye baflladklarnda ve o kltrn iine kendilerini hapsettiklerinde iflte tehlike belirir. Yukarda
grdmz gibi, bireyin kendi kltrel deerlerini n plana alarak baflka kltrleri kendi kltrnn deer sisteminden deerlendirerek yarglamas etnik-merkezcilik olarak adlandrlr. Ortak bir kltr ve kimlii salamak ve biz duygusunu pekifltirmek iin tm kltrlerin biraz etnik-merkezci olmas uzun bir sre
doal karfllanmfltr. Gelgelelim, etnik-merkezcilik ounlukla biz byleyiz ve bu
halimizden memnunuz masumiyetinde deildir. Etnik-merkezcilik sklkla kendi
kltrn yceltme ve baflka kltrleri kmseme, tekilefltirme ya da aflalama
dzeyinde kendini gsterir. Bu nedenle, etnik merkezciliin hi de masum olmad, aksine heterofobi (farkllk korkusu/dflmanl), zenofobi (yabanc korkusu/dflmanl), islamofobi (slam korkusu/dflmanl), homofobi (eflcinsel dflmanl), flovenizm ve daha nemlisi rklk ile ok yakn bir iliflki iinde olduu
belirtilebilir. Dolaysyla, baflka kltrlerin nceleri tuhaf, sonra anormal, kimi
zaman sapkn ve zaman zaman bir tehdit olarak deerlendirilmesi, sonrasnda
o kltrn yesi olan insanlara karfl bir nefretin ve dflmanln oluflmasna neden
olabilir (Gkalp, 2009: 114).
33
Irklkla da yakn iliflkili olan etnik-merkezcilik tuzana dflmemek

iinSZDE
nasl bir dflnSIRA
ce egzersizi gerekecektir?
D fi N E L M baflka klAslnda kendi kltrmz bizim iin ne kadar anlaml ve deerliyse,
trler de onlarn yeleri iin o kadar deerli ve anlamldr. Her kltrn kendi iinde nemli ve deerli olduu dflncesi bizi antropolojik perspektifin
S O R Unemli bir ilkesi olan kltrel grecilik olgusuna getirir. Kltrel grecilik ya da kltrel rlativizm, baflka kltrleri kiflinin kendi kltrnn deil, o kltrn balam iinde
DKKAT
grmesi ve deerlendirmesi dflncesidir. flte kltrel farkllklar kltrel grecilik prizmasndan grdmzde, baflka kltrlere empati ve anlayflla yaklaflabiliSIRA SZDE
riz. Kald ki etnik-merkezciliin bir ka adm sonrasnn rklk
olabilecei gz
nne alndnda, etnik-merkezcilie kyasla kltrel grecilii savunmak nemlidir. Gerekten de, Batesin (2009: 14) vurgulad gibi, antropolojinin dnyaya
AMALARIMIZ
sunaca bir mesaj varsa bu, iletiflim, ticaret ve yolculuk alarnn farkl kltrlerden insanlar birbiriyle sk sk temasa geirdii kreselleflme anda kltrel grecilie olan gereksinimi vurgulamaktr. Fakat etnik-merkezcilikteki
tehlikenin bir
K T A P
benzeri de burada sz konusudur. Her kltrn kendi iinde anlaml ve nemli olduu sav kuflkusuz hi rahatsz edici deildir. Ancak kltrel greciliin doasnda -evrensel insan haklar tartflmasnda giderek merkezi bir yer alan- bir ikilem
TELEVZYON
bulunmaktadr. Tm kltrler ayn derecede deerli midir? Btn kltrler dflardan deerlendirilemez ve yarglanamaz mdr? Tm kltrlere eflit derecede sayg
gsterilmeli midir? rnein bir kltr kendi iindeki ya da dflndaki insanlarn ya N Tolarak
E R N E T kabul edilflam hakkna sayg gstermiyorsa, yine de kendi iinde deerli
meli ve sayg duyulmal mdr? Kltrel greciliin birka adm sonrasnda, insan
hak ve zgrlklerini gvence altna alan hukuksal standartlarn evrenselliini reddettii durumlarda da, tm kltrlerin eflit derecede deerli olmasndan sz edilebilmesi mmkn mdr? Monaghan ve Justn (2007:74) belirttii gibi, sonuta insan ayn anda hem evrensel insan haklar anlayfln hem de kltrlerin greli olduklar grfln taflmann mantk asndan mmkn olup olmadn sormadan
edemiyor. Bu nokta hem antropolojide hem sosyal bilimlerde olduka tartflmal
olsa da, tm kltrlerin deerli olduunu, ancak hepsinin eflit derecede saygy
hak etmesinin, baflta yaflam hakk olmak zere evrensel dzeyde kabul gren bireysel hak ve zgrlklere gsterdikleri sayg lsnde mmkn olduunu savunabiliriz.
N N
Kltr-Kiflilik Ekol
New Yorkta Columbia niversitesinde antropoloji okuduktan sonra Boasla alflarak doktorasn tamamlayan Ruth Fulton Benedict (1887-1947), Boasn kltrel
grecelilik ve eflitlilik vurgusundan beslenir. Psikoloji ynelimli bir bakfl asyla
her toplumun kendi karakteristik kifliliini rettiini savunan Benedict, kltrn,
onu yaratanlarn ortak kifliliklerinin bir yansmas olduu grfln ortaya atmfltr.
Benedict, baflyapt saylan Patterns of Cultureda (Kltr rntleri) (1934), kltrn ardndaki bafllca yaratc gcn toplumsal ve yapsal bir etmen olmaktan
ok duygusal ve estetik bir g olan btnleflme olduunu belirtir. Bireylerin
zihinlerinde var olan bu btnleflme duygusu, kltrel zelliklerin bireyler tarafndan kendi kltrlerinin znel ltlerine gre seimi, reddi ve uyarlanmasndan
oluflur. Bir kltrel kmelenmenin ardndaki btnlefltirici eyi bir duygusal
rnt olarak ele alan Benedict, kltrler arasndaki farkllklarn bireyler arasn-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
34
Kltr Sosyolojisi
SIRA SZDE
D fi N E L M
Kltrlenme: Bireyin iine
doduu
anneden,
S O Rkltr
U
aileden bafllayarak dier
toplumsal kurumlar
araclyla renme
DKKAT
srecidir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
daki farkllklara benzediini ne srer. Ona gre kltrlerin de bireyler gibi ayrt
edici zellikleri vardr. Kltrler bu bakmdan birey psikolojisinin genifl bir yansSIRA SZDE
masdr. Benedict
bu btnlefltirici eye kltrel kmelenme (cultural configuration) adn verir. Farkl bir ifadeyle, Benedict, her bir kltrn, kltrel kmelenme adn verdii, eflsiz bir rntye sahip olduunu ve bu rntnn, klD fi N E L M
trn tm yelerinin temel kiflilik zelliklerini belirlediini savunmaktadr. nsanlar, kltrlenme yoluyla mensubu olduklar kltrn hkim kiflilik tipi kalbna
dklrler. S O R U
Ona gre, antropolojinin ana amac, insanlar arasndaki farkllklarn gvende
olabilecei bir
D Kdnya
K A T yaratmak olmaldr. Benedict, kltr ve kiflilik arasndaki etkileflime dikkat ekmifl ve kltrel farkll gzler nne sermifltir. Benedictin dflnceleri, herhangi bir toplumun grup kifliliiyle karakterize olduu konusunda
SIRA SZDE
pek az kant bulunduu ne srlerek elefltirilmifltir. Ancak temel yaklaflm olan
bir grubu kltrel tarzyla tanmlama giriflimi, zellikle yorumcu yaklaflm benimseyen antropologlarn
AMALARIMIZ ilgisini ekmeye devam etmektedir. (Bates vd., 2009: 26;
zbudun vd., 2007: 96-97; Haviland vd., 2008: 289).
N N
K T A P
TELEVZYON
Konuyla ilgili
K olarak
T A PRuth Benedictin Kltr rntleri (ev. M. Topal, stanbul: teki
yaynevi, 1998) kitabn okuyabilirsiniz.
fllevselci
Yaklaflmlar
T E L Eve
V Z Yapsalc
YON
N
AM A
NTERNET
Antropolojide ifllevselci ve yapsalc yaklaflmlarn kltre nasl

yaklafltn deerlendirebilmek.
NTERNET
fllevselcilik ve Malinowski
Resim 2.4
Bronislaw Malinowski (1884-1942)nin gelifltirdii ifllevselci okul

toplumun btn unsurlarnn, o toplumdaki bireylerin kltrel
olarak tanmlanmfl gereksinimlerini karflladklar iin ifllevsel olduunu savunur.
Kuramc, btn insanlarn baz biyolojik ve psikolojik gereksinimlerinin ortak olduunu ve btn kltrel kurumlarn esas ifllevinin bu gereksinimleri karfllamak olduunu vurgular. Malinowski, Bat Pasifikteki Trobriand adalarndaki yllk etnografik alflmas sonucunda, kltrn temel ifllevinin insann temel ve tretilmifl gereksinimlerini karfllama hizmeti grd iin ifllevsel olduu sonucuna varr. Buna gre her bir biyolojik gereksinim, bir
kltrel sisteme yol amakta, gereksinimleri karfllayan kltrel
uygulamalar ise yeni kltrel gereksinimleri retmektedir. Malinowski btn kltrlerin karfllamak zorunda olduu temel gereksinim dzeyini flyle belirlemifltir:
1. Beslenme ve cinsellik gibi biyolojik gereksinimler.
2. Eitim ve hukuk gibi arasal gereksinimler.
3. Din, sanat gibi btnlefltirici gereksinimler.
Toplumlar bu gereksinimleri karfllamak iin din, sanat, hukuk, aile ve akrabalk gibi kurumlar gelifltirmifltir. Malinowski, temel (biyolojik) gereksinimleri ve kltrel karfllklarn flyle sralamaktadr.
35
Biyolojik Gereksinim
Kltrel karfllk
1-Metabolizma
2-reme
3-Bedensel rahatlk
4-Gvenlik
5-Hareket
6- Byme
7-Salk
1-Beslenme sistemi
2-Akrabalk
3-Konut
4-Korunma ve savunma
5-Faaliyetler ve iletiflim sistemleri
6-Eitim
SIRA SZDE
7-Hijyen
SIRA SZDE
Ancak Malinowskiye gre Doa-Kltr iliflkisi, mekanik bir etki-tepki iliflD fi N E L M

kisi deildir. nsanlar, doal, biyolojik gereksinimlerine kltrel yantlar vermeye
bafllad andan itibaren, bizatihi bu yantlar yeni kltrel gereksinimler retmeye
S O R U gereksinimbafllar. Malinowski, bir toplumun kurumlarnn yalnzca karflladklar
lerle deil, ayn zamanda birbirleriyle de uyum iinde olduklarn savunuyordu.
rnein dinin ifllevi, gelenee sayg, evreyle uyum, zorluklarD ve
tahayyK K lm
AT
l ile mcadelede cesaret ve gven gibi deerli zihinsel tutumlar salamak ve
glendirmekti. Malinowskiye gre eer antropologlar bir kltrn bu gereksiSIRA SZDE
nimleri karfllama yollarn zmleyebilirlerse, kltrel zelliklerin kkenine de
ulaflabilirler. zetle, Malinowski iin kltr, nihai olarak insan gereksinimleriyle
iliflkili birbirini besleyen kurumlarn btnleflmifl adr (Haviland
vd., 2008: 134;
AMALARIMIZ
Bates, 2009: 28; zbudun vd., 2007: 109).
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Daha ayrntl bilgi iin Malinowskinin Bilimsel Bir Kltr TeorisiK (ev:
T AS.Pzkal, stanbul: Kabalc Yaynevi, 1992) kitabna bakabilirsiniz.
Din ve Kltr arasnda nasl bir iliflki vardr? Dinin kltr zerinde
T ESIRA
L Enasl
V SZDE
Z Ybir
O N etkisinden
sz edilebilir?
Yapsal-fllevselcilik ve Radcliffe-Brown
D fi N E L M
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
T ESIRA
L E V SZDE
ZYON
D fi N E L M
ngiliz antropolog Alfred Reginald Radcliffe-Brown (1881-1955),

yapsalc-ifllevselci olarak bilinen dflnce okulunun kurucusu- S O R U
dur. Malinowski gibi, Radcliffe-Brown da bir toplumun eflitli
ynlerinin kurumlar ve ifllevleri asndan incelenmesi gerektiDKKAT
ini savunuyordu. O, ayrca, kurumlarn bir kltrn anlafllmasnda merkezi rol oynadklarn da kabul ediyordu. Ancak
ona gre merkezi kltrel ifllevler, bireysel ihtiyalarn karfl-SIRA SZDE
lanmas deil, toplumsal yapnn - toplumun toplumsal iliflki ve
kurumlar rntsnn - srdrlmesiydi. Toplumsal yap zeAMALARIMIZ
rindeki bu vurguyu yanstmak ve dflncelerini Malinowskininkinden ayrt etmek zere Raddcliffe-Brownun kuramna Yapsal-fllevselcilik denilmifltir.
K T A P
Radcliffe-Brown ve onu izleyenler bir toplumun her gelenek ve inancnn, o toplumun yapsn srdrmeye dnk belirli bir ifllevi olduuna inanr. Toplumun varln srdrmesi Tbuna
AntroE L E V baldr.
ZYON
pologlarn grevi, gelenek ve inanlarn sistemi srdrmek zere ifllev gsterdii
yntemleri incelemektir. nsan davranflna dnk evrensel yasalar bu incelemelerden kartmak olasdr. Radcliffe-Brown bir toplumun tek tek yelerinden farkN T E R N E T bir anlaml olduu fikrini Durkheimdan almfltr. Bir toplumun, bireysel davranfl
da kalba dken ve normlarla ynetilen kendi isel inan ve pratikler yaps vardr.
Resim N2.5
TERNET
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
36
Kltr Sosyolojisi
Radcliffe-Browna gre, antropoloji bireysel eylem zerinde younlaflmak yerine

onlar yneten yapya ulaflmaldr.
Yapsalc-ifllevselci yaklaflm, antropologlarn toplumlar ve kltrlerini sistemler olarak zmlemelerine ve eflitli paralar arasndaki karfllkl iliflkileri incelemelerine yol amfltr. Ancak ifllevselcilik gibi yapsal-ifllevselcilik de, ayn temel ihtiyalardan geliflen kltrel sistemlerin neden bu denli eflitlilik gsterdiini aklayamamfltr. Ayrca, Radcliffe-Brown toplumsal davranfln evrensel yasalarn ortaya karamamfltr; nk antropoloji fizik ya da kimya gibi deneysel bir bilim dal deildir ve insan etkinlikleri her zaman kestirilebilir biimde iflleyen bir doa kanununun rn olarak grlemez. Doa bilimleriyle ilgilenen bilim insanlar laboratuvarlarnda, hangi koflullar altnda ne olabileceini kesin olarak gzlemleyebildikleri kontroll deneyler yapabilirler. Antropologlar ise insan kltrlerini laboratuvarda deil gerek yaflam iinde inceler. Kltrler karmaflk ve tarihsel koflullanmalara bal olduu iin antropologlar, kuramlarnda bir miktar belirsizlie yer
vermek zorundadr (Bates, 2009: 28; Haviland vd., 2008: 120-121).
Yapsalclk ve Claude Lvi-Strauss
Resim 2.6
Yapsalcla gre kltr, temelde yatan evrensel bir dflnce kalbnn rn olarak grlr. Her kltr kendi biricik fiziksel ve toplumsal evresi tarafndan olduu kadar tarih tarafndan da biimlenir. nsan dflnce srelerinin temel yaps
dnya zerindeki insanlar iin ayn olmasna karfln, kltrler byk oranda eflitlilik gsterir. Bu yaklaflma gre antropologlarn grevi, insanlarn bu sreci baflarmasnn temel ilkelerini aklamak ve altta yatan kalplar ortaya karmaktr. Farkl bir ifadeyle, yapsalcla gre antropologlarn grevi insanlarn dnyalarn nasl kategorilefltirdiklerini deil, insan aklnn bu kategorileri reten rntlerini
keflfetmektir.
Yapsalclk, toplumsal grnglerde toplumsal yap ad verilen ve yalnzca bir
model kullanmyla anlafllabilecek gizli bir boyutun varln kabullenmektedir. nsanlar iin doal dnyann, insan kavrayflnn tesinde bir gerekliinin olmadnn kabul, yapsalcln doal dnyann nesnel olarak varolmadn ne srd
anlamna gelmemektedir. fiphesiz insanlarn dflnda nesnel bir dnya vardr; ancak antropologlarn incelemesi gereken, bu nesnel dnya ve insann onun nasl
kavramsallafltrd deil, ona iliflkin olarak oluflturduu zihinsel kategorileri birbirleriyle iliflkilendirifl tarzdr. flte Claude Lvi-Strauss (1908-2009), insan aklnn, alglad toplumsal dnyay temel bilgi paracklarna ve zihinsel kategorilere ayrarak
bir dzen oluflturduunu savunan yapsalc antropolojinin en nemli ismidir.
Kltr ksaca insan zihninin simgesel ifadeleri olarak
gren Lvi-Strauss a gre bir kltrn z, onun yapsdr. Bu
hem tikel kltrler hem de genel kltr kavram iin geerlidir. Tpk Szn Dilin ierdii olaslklardan bazlarnn gerekleflmesi olduu gibi, tikel kltrler, tm olas kltrel sistemlerin bir paras olarak vardrlar. Dilin sesler arasnda ayrmlarla rnt, yap ve anlamlar infla etmesi olduu gibi, kltr de fikir, inan ve alglarn zihinsel rgtleniflinin dflavurumudur. Lvi-Strauss, akln yapsnn fikir, simge ve mitoslar,
genellikle zt ya da ikili kategorilerle nasl rntler halinde
rgtledii zerinde durur. Ona gre insan dflncesi sreci
aydnlk-karanlk, iyi-kt, doa-kltr, slak-kuru, i-piflmifl,
erkek-kadn karfltlklar gibi birbirine zt kutuplar olarak yap-
lanmfltr. En byk karfltlk ise kendilik ve baflkalar arasndadr; bu karfltlk,

kltrn de baml olduu simgesel iletiflimin ortaya kmas iin gereklidir. letiflim, karfllkl bir deifl tokufltur; mallar olduu gibi efllerin deifl tokuflunu bile
kapsayabilir. Ensest tabusu iflte bu nedenle, bylesine kkl olan kendilik ve
baflkalar karfltlndan kaynaklanr. Etnograflarn tanmlad ok eflitli evlilik
kurallar da bu evrensel tabunun zerinden biimlenir (Haviland vd., 2008: 434435; zbudun, 2007: 182-183; Bates, 2009: 33).
Lvi-Strauss ve Kltr Farkllnn vlmesi
Kitabn birinci basmndaki nszde, Lvi-Straussun ikili tasarsna dikkat ekmifltik. Daha ziyade pratie ynelik olan ilk tasar, rk ideoloji yaplarnn ya da bu
ideolojilerin sahte-bilimsel gerekelerinin datlmasn konu alyordu. nsanln,
stn ya da uygarlaflmfl rklar ile afla ya da geri kalmfl rklara blnmesinin nne gemek, gerek bir kltr diyalounun flartlarn hazrlamak sz konusuydu. Bu
iddiaya cevaben daha kuramsal olan ikinci tasar ise insanln nasl tek ve blnmez olduunu gstermekten ibaretti: Bu tasar, yapsal antropolojiye, sz konusu
kltr diyalounun zerinde kurulduu deiflmez uyuflum kurallar arayflna yer
veriyordu. Birinci basmdaki o ilk nszm iflte bu kuramsal ve elefltirel tasarya zel
bir yer verip, bunun Rousseaudaki kkenlerini gsteriyor, yntemini ayor ve baz
snrlarn tespit etmeye alflyordu.
Fakat zaman deiflti. Gezegenimiz, baz snrlar ihlal ederken birok yenisini ortaya karan milliyetiliklerle dolup taflyor; tam da artk snrlarn modasnn getiini, bunlarn aflldn zannettiimiz bir anda... Belki de komnist dnyann
kfl, dnya kapitalizmini evrenselciliin tek flampiyonu olarak brakp, btn
evrenselcilik biimlerini kendi bozgunuyla birlikte srkleyip gtren bir alt-st
olufla neden oldu - Bat tarafndan arasallafltrlfl hakkndaki sorularn gitgide
artt liberalizm de bu evrenselcilik biimlerinden biridir. Grnd kadaryla
insanlk, gelecekteki birliini dfllememektedir artk; gemiflteki eflitliliini dflnmekte ve dehflete kaplp oraya kapanmak istemektedir. gdsel olarak daha iyi
bir biimde hayatta kalma koflullarn arayan trn ve hayatn bir hilesi midir bu?
Lvi-Straussun baflka bir yerde, Irk ve Kltrde ortaya att aklama nerilerinden biridir bu.
Irk ve Kltrde Lvi-Strauss, sahte-evrimcilik diye adlandrd fleye bir kez daha
saldrmaktadr: Yakn zamana kadar geerli olan, dier toplumlar geride kalrken
sadece Batnn duraklamadan kat etmifl olduu bir yol boyunca srekli ilerleme fikrinin yerini, bylelikle, farkl ynler arasnda seim yapma mefhumu alr; yle ki
herkes, kazanmak istedii alanlarn bedeli olarak, bir ya da birka alanda kaybetmeyi gze almak durumunda kalr. Bylelikle de izgisel bir tarih grnmnn
yerini bir aa veya daha ziyade bir kafes grnm alr. Dolaysyla burada LviStrauss, insanln oulluu kavrayfln ne karmaktadr.
nsanln artk bir ve blnmez olmad anlamna gelmez bu; fakat yapsalcln, sadece farkllklarn anlaml olduu ve sistem oluflturduu yolundaki byk
fikrine g vermektedir.
Kaynak: Olivier Abel, Lvi-Straussa kinci nsz, Claude-Levi Strauss, Irk, Tarih
ve Kltr (ev: H. Bayr, R. Erdem, A. Oyacolu, I. Ergden) stanbul, Metis Yaynlar, 2010, s. 7-17
37
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
38
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
N N
SIRA SZDE
Kltr Sosyolojisi
AMALARIMIZ
Claude Lvi-Strauss
K T A ve
P dflncesi ile ilgili daha ayrntl bilgi sahibi olmak iin, yazarn
hem yapsalclk yaklaflmnn uygulanm alann genifllettii hem de insan-doa-kltr
iliflkisine yeni bir bakfl getirdii Yaban Dflnce (ev: T. Ycel, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2000)
T E L Ekitabn
V Z Y O Nokuyabilirsiniz.
atflmac ve Uyarlanmac Yaklaflmlar

NTERNET
N
AM A
N T E R N E T ve uyarlanmac yaklaflmlar tarafndan kltrn nasl

atflmac
deerlendirildiini analiz edebilmek.
Yeni Evrimcilik
II. Dnya savafl sonrasnda, 1950lerde, sarsc ekonomik ve siyasal deiflimler, sanayileflme, teknolojik geliflmenin etkileri ve artan kltrel temaslarla birlikte antropologlar kltrel geliflmenin genel rntlerine yeniden ilgi duymaya baflladlar.
Klasik evrimci yaklaflm, aradaki yllarda elde edilen yeni bilgiler ve fikirler temelinde geniflleterek canlandrdlar. lk evrimciler gibi, kltrel eflitliliin anahtarnn
evrim olduunu sylyorlard; ancak kltrel evrimi, insanlarn evreleriyle etkileflimlerinin rn olarak grmekteydiler.
Amerikal Antropolog Leslie White (1900-1975) ile Avusturyal arkeolog Gordon Childe (1892-1957) Yeni Evrimciliin nemli temsilcileridir. Boas tarihsel tilkelci ve kltrel grececi gelenekte yetiflmifl olmasna ramen on dokuzuncu yzyl evrimcilerine de hayran olan White, toplumsal evrimin entropiyi (rastlantsall) azaltarak ilerledii fikriyle, kltrn enerji-tutan bir sistem olduu kuramn birlefltirerek kltrel karmaflkln ve geliflmenin nedenlerini anlamaya alflt. Ona
gre, teknolojideki ilerlemeler (yani enerji tutumu yntemleri) kltrn geri kalan
ksmlarn ileri doru ekmekteydi ve kltrel geliflme teknolojiyle i ieydi (Bates, 2009: 29-30).
Leslie White, The Science of Culture (Kltr Bilimi) bafllyla 1949 ylnda yaynlanan kitabnda kltr en nemli bilefleni teknoloji olan btncl, dinamik ve
simgesel bir sistem olarak tanmlar. White, Marxn izinde, toplumsal ve kltrel
grnglerin dzlemde ele alnmas gerektiini savunur. Temel dzlem teknolojiktir ve toplumdaki deiflme sreci bu dzlemde bafl gstermektedir. kinci dzlem, aile, hukuk, devlet gibi kurumlarn dhil olduu sosyolojik dzlemdir ve toplumun teknolojik temeliyle ideolojisi arasnda dolaym oluflturmaktadr. Mevcut
enerji dzlemindeki deifliklikler, yeni bir buluflla ya da keflifle bafllayarak yeni bir
teknoloji tipini biimlendirir. Bu yeni teknoloji, giderek toplumun kurumlaryla
ideoloji ve deerler sistemini etkiler. Bylece btnleflmifl bir sistem olarak toplumun tm, evrimde yeni bir evreye ulaflr (zbudun vd. 2007: 144-147).
Gordon V. Childe (1892-1957)

Kltrel maddeci yaklaflmla alflan nde gelen Britanyal arkeolog ve kltr tarihisi. Avustralya doumlu olan Childe, 1946ya kadar Edinburgh niversitesinde Prehistorik Arkeoloji profesr olarak, bu tarihten lmne kadar da Londra niversitesi Arkeoloji Enstits baflkan olarak alflt. Prehistorik toplumlarn toplumsal evrimi zerine alflan Childe, Neolitikteki byk dnflm Neolitik Devrim olarak
adlandran kiflidir. Childe, insanlk tarihinde devrimden bahsediyordu. Neolitik devrimi izleyen, Neolitiin birikimi zerime ykselen uygarlk dnflmne Kent Devrimi adn veriyor ve Sanayi Devrimine
kadar insanlk tarihine egemen olan kurumlarn kkenini burada buluyordu. Childen yaklaflmnda a sistemi reddediliyor ve
retim tarznn ve yazsz ve ilk uygar toplumlara ait toplumsal kurumlarn geliflimini gsteren arkeolojik belgeler zerinden bir toplumsal evrim kuram infla ediliyordu. Childe, antropolojik yaklaflml arkeolojisi ile Kendini Yaratan nsan (1936),
Tarihte Neler Oldu? (1942), Toplumsal Evrim (1959) gibi, bugn de atf yaplan dev
kuramsal yaptlar ortaya koymufltur. Bu yaptlara egemen olan kuramsal bakfl as Marksist esasl bir evrimciliktir.
Kaynak: Suavi Aydn. Childe, Gordon V. K. Emirolu ve S. Aydn, Antropoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 2003, s. 182-183.
Kltrel Ekoloji Yaklaflm

White gibi, Julian Steward (1902-1972) da kltrel evrim ile ilgili olmakla birlikte,
ondan farkl olarak, kltrlerin evreleriyle olan etkileflimini vurgulamfl ve kltrel sistemlerin evresel uyarlanma yoluyla evrimi zerinde odaklanmflt. Stewardn
bu alflmas kltrel ekoloji ad verilen yaklaflma yol amfltr. Stewardn kltrel
eflitlilie yaklaflm teknoloji, kltr ve fiziksel evrenin eflzamanl incelenmesini
gerektirmekteydi. White, evrimcilerin insan kltr zerinde bir btn olarak
odaklanmas ve genel yasalar teflhis etmesi grflndeydi. Steward ise bu yasalar keflfetme yaklaflmnn, tam da belirli kltrel sistemlerin mevcut geliflimiyle deil de, soyut olarak kltrle uraflt iin baflarsz kaldn savunmufltur.
Steward, kltrel ekoloji iin temel dzey ne srmfltr. i- Kltrn teknolojisi ve evresi arasndaki karfllkl iliflki zmlenmelidir. Kltr, insanlar yiyecek
ve barnacak yer salarken elindeki kaynaklar ne derecede etkili kullanabilmektedir? ii- Kltrn teknolojisiyle iliflkili davranfl kalplar zmlenmelidir. Kltrn yeleri, yaflamlar iin gereken iflleri nasl yerine getirmektedir? iii-Bu davranfl
kalplar ve kltrel sistemin dier eleri arasndaki iliflki belirlenmelidir. nsanlarn geinmek iin yaptklar ifl, tutumlarn ve bakfl alarn nasl etkilemektedir?
(Haviland vd., 2008: 326; Bates, 2009: 30).
Marksist Antropoloji
Marxn toplumlarn farkl evreler ya da retim tarzlar boyunca ilerledii ynndeki kuram, toplumsal huzursuzluklarn i kaynaklarn tanmlamaya alflan antropologlarn ilgisini ekmifltir. Bir anlamda Marx ve Engelsin kavram ve yntemleri-
39
40
Kltr Sosyolojisi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ni antropolojiye uyarlama giriflimi olan Marksist antropolojisi esas olarak Stanley

Diamond, Claude Meillasoux ve Maurice Gaudelier gibi antropologlar tarafndan
kuramsallafltrlmfltr. Marksist antropoloji, toplumsal deiflmeyi aklamak iin, bir
toplumun ayrt edici unsur ve eliflki dizileri zerinde durur. Bu yaklaflm evre ile
kltrel evrim arasndaki iliflkide, toplumsal sistemlerin dnflmesine yol aacak
iliflkileri nemli grr. Dolaysyla, kltrel evrimci ve Marksist kuramlar arasnda
benzerlik olmas flaflrtc deildir, her ikisi de Tylor ve Morgandaki ortak vurgulardan beslenmektedir. Deiflmeyi meydana getiren koflullar incelenirken, toplumsal iliflkilerin uyumundan ok atflmalar merkeze alan Marx izlenir. Marksist antropologlar da, Marx gibi, retim tarz ve iliflkilerinin toplum ya da kltrlerin yap ve geliflimlerini belirleyen birincil etken olarak grr. Onlara gre de, birok
toplumda iktidarn ve kaynaklarn eflitsiz dalm, bu dengesizliin srekli bir atflma potansiyeli halinde devamn salad gibi, dier taraftan kltrel deiflmenin temel dinamii de olmaktadr. Marksist antropologlar, bu anlamda, kltrn
iindeki retim ve datm aralarnn nasl flekillendiine, nasl deiflme geirdiine odaklanrlar. Ayrca, toplumun temelini oluflturan retim tarz ve iliflkilerinin,
son tahlilde, styaps yani ideolojisi ve deerleriyle birlikte bir toplumun geliflimini belirledii grflyle hareket ederler. Ancak bu kltrel maddecilikte olduu gibi mekanik bir belirlenim deildir. Aksine, Marksist antropologlar siyaset ile iktisat
arasnda dorudan ve tek ynl bir belirlenim iliflkisini ne srmenin kaba bir
maddecilik olduunu vurgularlar. Onlara gre, insan iradesi ve bilinci, toplumsal/kltrel analizin zorunlu bir unsurudur; toplumsal deiflme ancak insan eylemiyle gerekleflebilir. Marksist antropolojinin bir baflka ynn ise antropolojinin
smrgecilik iindeki rolne, yani smrgecilikteki su ortaklna ynelik elefltiriler oluflturur. Dier taraftan, antropolojinin emperyalizm ile iliflkileri de elefltirilir.
SIRAsonras
SZDE dnemde antropolojinin arka-plann iki olayn dnfltrdKald ki, savafl
sylenebilir: Emperyalizme karfl mcadeleyle smrgelerin bamszlklarn
kazanmas Dve
yapsalc antropolojinin ykselmesi. Gerekten de, yapsalclk, da fi N E L M
ha dorusu Yapsal Marksizm, yirminci yzyln ikinci yarsnda Marksist antropolojisinin hkim paradigmasn oluflturmufltur (zbudun, 2003: 212-216, 570; Bates,
O R U
2009; Aydn,S 2008:
56).
Kltrel evrimci
D K Kve
A TMarksist kuramlar arasnda briz bir benzerlik vardr. Her ikisi de
Tylor ve Morgandaki ortak vurgulardan beslenir.
N N
SIRA SZDE
Marx, Engels, White ve Stewardn fikirlerinin daha da gelifltirilmesi, kltrel

maddecilik ad verilen bir perspektife yol amfltr. Kltrel maddecilik yaklaflm
fikir, deerAMALARIMIZ
ve dinsel inanlar evresel koflullara uyarlanma aralar olarak grr.
Bu grfln en nemli temsilcisi Marvin Harris (1927-2001), kltrel uyarlanma
zerindeki maddi skntlar vurgular. Farkl bir ifadeyle, Harris fikirleri, deerleri
K T A Pelde edilebilir besin kaynaklar, iklim, su, yrtc hayvanlar, hasve dinsel inanfllar;
talk ve benzerlerini ieren evresel koflullara uyarlanma aralar olarak ele almfltr. Kuramcya gre, baflarl uyarlanmalar toplumun btn asndan uygun bir
T E L Edengesi
V Z Y O N salayanlardr. Harris, insanlarn besin tabular, ocuk yetiflmaliyet-yarar
tirme ve dine iliflkin fikirlerinin (insanlar bu ifllevlerin genelde farknda olmasa da)
en iyi, kltrlerin habitat iinde hayatta kalma olanaklarn ilerletmek zere gelifltirdikleri grflndedir (Bates, 2009: 31).
NTERNET
41
Simgeci/Yorumsamac Antropoloji
Yorumsamac antropolojiyle zdefllefltirilen Clifford Geertz
(1926-2006), her kltrn greceli olarak ele alnmas gerektiine dair Boasn yaklaflmn gelifltirmifl ve genel davranfl rntlerine ulaflmaktansa, her kltrn ayrntl bir tablosunun izilmesine nem vermifltir. Geertz, kltr ile toplumsal yapnn ayn grngnn farkl soyutlamalar olduu, bu nedenle toplumsal yapnn sosyologlara braklarak antropologlarn sadece kltrle ilgilenmesi gerektiine dair Parsonscu vurguyu paylaflmfltr. Simgeci veya yorumsamac (ya da hmanist) antropoloji olarak adlandrlan yaklaflmn Geertz ilk kez Interpretation of Cultures (1973) (Kltrlerin Yorumlanmas) adl kitabnda ortaya
koyar. Burada kltr, insan davranflnn gzlemlenmesiyle belirlenebilecek olas soyutlamalardan biri olarak ele almakta ve
anlaml sistemlerin rgtl sistemleri, insanlarn kendi deneyimlerini yorumladklar ve eylemlerine rehberlik etmesi iin
kullandklar anlamlardan oluflan bir doku, insann deneyimlerine anlam ykledii bir simgeler sistemi vb. olarak tanmlamaktadr. Kltr, toplum iinde paylafllan ve toplumsal iliflkiler yoluyla kavranlan simgesel anlamlarn
genellefltirilmesidir. Kltr simgesel bir sistem olduu iin kltrel sreler okunSIRA
SZDE
mal, tercme edilmeli ve yorumlanmaldr (zbudun vd. 2007:
312-317).
Kltr, paylafllan anlam sistemleri olarak kabul edildiinde, sadece sanat deil aksine tm sembolik olgular ierir. Eve girerken ayakkabnn karlp karlD fi N E L M
mayacan bilmek gibi sradan ama gndelik yaflamla btnleflmifl anlamlar andan; din, dil, sanat ya da moda gibi st seviyede rgtlenmifl anlam sistemleri klS O farkl
R U olarak kltrn iindedir. Bu tanm, yksek kltr olarak kltr tanmndan
tr sanatlarla snrlandrmazken, kltrn kolektif ve paylafllr olduunu vurgular (Bourse, 2009: 51).
DKKAT
Geertz, arafltrmalarnda insanlara kendi yaflamlarn anlattrarak sadece antropoloun imgeleminin nesneleri olarak sunmaktan kanmfltr. Genellemeleri gSIRA SZDE
lefltiren bu yaklaflm, her bir kltrn eflsiz olduunu, evresi ve biyolojik srelerle snrlanmadn varsaymfltr. Bu nokta kltrel belirlenimcilik denilebilecek
aflr bir kltrel grecilie de yol aabilme potansiyeli tafld
iin elefltirilmifltir
AMALARIMIZ
(Bates, 2009: 22-23).
Resim 2.7
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Yorumsamac Antropoloji ve Geertze dair daha ayrntl bilgiye sahip

K olmak
T A P iin Clifford
Geertzin Kltrlerin Yorumlanmas (ev: H. Gr, Ankara: Dost Yaynevi, 2010) kitabn
okuyabilirsiniz.
Feminist Antropoloji
TELEVZYON
Dier disiplinlerde olduu gibi, toplumsal cinsiyet rollerine ve eflitsizliine iliflkin

sorgulamalar antropolojide de feminist dflncesinin domasna yol amfltr. ByleNTERNET
likle etnik merkezciliin yan sra eril-merkezcilik de sorgulanmaya
bafllanmfltr.
Ayrca, antropoloji, feminizmin nemli tartflma konularn ortaya kartmada
nemli imknlara sahip olduundan, olduka gl bir konumda olmufltur. Bu konularn baflnda toplumsal cinsiyet rollerinin ve kadna ynelik basknn evrensel
olup olmad gelir ki, bu da antropolojinin toplumlar arasndaki benzerlikleri ve
farkllklar karfllafltrma projesine olduka uygun dflmektedir. Kald ki feminist-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Eril-merkezcilik: Toplumsal
rgtlenmede erkei ve onun
toplumsal rollerini merkeze
NTERNET
alarak davranma ve tutum
gelifltirme eilimidir.
42
Kltr Sosyolojisi
ler, toplumsal cinsiyet ve toplumsal cinsiyet rollerindeki eflitlilii kltrler-aras

arafltran antropologlarn topladklar verilerden ok yararlanmfllardr. Son dnemlerde ise feminist antropoloji, toplumsal cinsiyet asndan hiyerarflik iliflkiler ve bu
iliflkilerin nasl dier hiyerarflik iliflkilerle kesifltii sorular zerine younlaflmfltr.
Antropolojide feminist dflncenin tohumlar yirminci yzyln ilk yarsnda Elsie Clews Parsons, Alice Fletcher, Phyllis Kaberry ve Margaret Mead gibi kadn antropologlar tarafndan atlmfltr. Ancak Meadin, 1970lerde kadn antropolojisi
ad altnda yeniden canlanacak olan feminist dflncelere katks olduka fazladr
(zbudun vd.,2007: 322-323, 330).
Margaret Mead
Resim 2.8
Btn akademik bilimlerin gemiflinde kurucu babalar olsa da,

antropoloji, nc alflmalaryla nl kurucu analaryla da gurur
duymaktadr. Bunlardan biri, ok az meslein iinde kadnlarn olduu bir dnemde, antropoloji alannda kariyerini yapan Margaret
Meaddir (1901-1978). Franz Boas ve Ruth Benedictin rencisi
olarak lisans eitimini Columbia niversitesinde tamamlayan Mead, 24 yaflnda bir doktora rencisi olarak ilk byk alan arafltrmasn yapt. Byk Okyanusta bir ada olan Samoada gereklefltirdii arafltrmasnn amac, ergenlerin geirdii biyolojik deiflikliklerin toplumsal, psikolojik ve duygusal gerginliklerle dolu olduu kuramn snamakt. Farkl bir ifadeyle, Mead, ergenliin evrensel olarak gerilimli olmayabileceini; davranfl ve deerler kltrden kltre farkllk gsteriyorsa, ergenlik deneyiminin de farkl
olabileceini dflnyordu.
Buradaki alan alflmasn temel alarak yazd Coming of Age in Samoa (Samoada Ergenleflme) adl kitabnda, Somoada ergenliin Amerika ve Avrupa toplumlarnda bymeyi karakterize eden travmadan neredeyse tamamen uzak olduunu
belirtti. Ergenlik dneminin gerginlik dnemi olmak zorunda olmadn ve buna
kltrel koflullarn neden olduunu vurgulad: Ergenlik zorunlu olarak bir gerilim
ve bask dnemi deildir; onu byle klan kltrel koflullardr. Ergenlik veya erillik gibi bir yaflam olgusunun farkl biimler alabileceini gstermekle Mead, bazen insan doas olarak sorgusuzca kabullenilen fleyin kltrel bir rn olabileceini gstermifltir. nsan doasnn anlafllmasnn zorluu konusuna flk tutacak
olas kltrler-aras dzenlilikleri aramak nemlidir ve biyolojinin yazg olduunu
dflnmekten kanmak gerektiini en gl vurgulayan Mead olmufltur. Meadin
1928 tarihli sz konusu alflmas, ayn zamanda psikolojik antropolojinin (kltr
ve kiflilik) bafllangc olarak kabul edilir. Sonraki etnografik incelemelerinde, cinsiyet rolleri ve kiflilik zelliklerinin -gerekte genel olarak kifliliin- biyolojik veriler
olmayp, bu srete ocuk yetifltirme pratiklerinin etkili olduunu ne srecektir
(Haviland vd., 2008: 288-289; Bates, 2009: 26-27, 58).
zgl bulgularnn bir blm youn elefltirilerin hedefi olmufl olsa da, Meadin genel nermesinin geerli olduu konusunda genel bir uzlaflma vardr: Toplumsal cinsiyet rolleri deiflkendir ve bireyler farkl toplumlarda cinsellie zg olduka farkl davranfllarla toplumsallaflabilirler, kltrlenebilirler ve bu genellikle
de byle olmaktadr. Erkeklerle kadnlar biyolojik adan da farkldr; toplumsallafltrma bu farkllklar ya asgarilefltirecek ya da abartacaktr (Bates, 2009:60).
zetle, Meadin feminizm ile antropoloji arasndaki kprnn inflasna ve genel
olarak feminist dflnceye iki dzeyde yapt katk nemlidir. Birincisi antropolo-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
jide hep doal (biyolojik) kabul edilegelen kadnlk ve erkeklik rollerinin kltrel/toplumsal olduunu ortaya koyarak toplumsal cinsiyetin kltrel inflas mefhuTELEVZYON
munu gelifltirmifltir. kincisi ise, feminist projeye bir kltrel alternatif gstermifltir
(zbudun vd.,2007: 330).
NTERNET
Feminist antropoloji ile ilgili daha ayrntl bilgi iin http://feminisite.net/news.php?act=details&nid=243 adresindeki Antropolojiye Feminist Bakfl yazsn okuyabilirsiniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
43
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
44
Kltr Sosyolojisi
zet
N
A M A
N
A M A
Kltr kavramnn tarihsel geliflimini deerlendirebilmek.

On sekizinci yzyla kadar kltr terimi ounlukla tarmsal etkinliklere ynelik olarak ve yetifltirme, iflleme, terbiye etme (ya da dinsel tapnma) anlamnda kullanlmfltr. Bu dneme kadar
kltrn, topluma dair kullanm yaygn deildir.
On yedinci yzyl sonunda toplumsal yaflamdaki
deiflimlerle birlikte kltr teriminin anlam ve
ierii deiflmeye bafllamfltr. Kltrn, on sekizinci yzylda, toplumsal deer ve davranfl biimlerini ifade eden toplumsal alana dair bir anlama brnmesinde ise Aydnlanma dflncesinin nemli bir rol vardr. Bu dnemde kltr
terimi insan zihninin etkin olarak gelifltirilmesi
anlamn kazanmfltr. Yine bu dnemde antropolojinin geliflmesiyle belirli bir halkn btn
yaflam biimi anlamnda yaygn olarak kullanlmaya bafllanmfltr. Kltr olgusunun anlam
katman olduunu belirtebiliriz. i- Genel bir entelektel, tinsel ve estetik geliflim sreci (uygarlk/medeniyet anlamnda); ii-Entelektel ve sanatsal etkinlik pratikleri (yksek kltr anlamnda) ve iii- Bir grubun yaflam biimi olarak kltr.
Evrimci ve tarihselci antropolojik yaklaflmlar tarafndan kltrn nasl ele alndn aklayabilmek.
Evrimciliin ilk temsilcilerinden biri olan Edward
B. Tylorun yapmfl olduu kltr tanm, Bir dnemin ya da bir toplumsal grubun yaflam biimi
olan kltrn antropolojik tanmnn da temelini
oluflturur ve yalnzca insanln kltre sahip olduuna iflaret eder. Bu olduka genifl tanm,
kltrn gnlk yaflamn stnde deil, aksine
herkesin gnlk hayatnn iinde olduunu vurgular. Bu tanm kltr, insan gruplar tarafndan retilen her fleyi, gndelik toplumsal yaflamn tm unsurlarn kapsayacak flekilde geniflletir. Her bir kltrn nasl gelifltiinin ayr ayr incelenmesi gerektiini zira her kltrn kendine
zg ve ayr bir tarihi olduu grfl ise tarihsel
zgc yaklaflmn temel tezidir. Bu nedenle kltrel greceliliin kurucularndan biri olan Boas
bu dorultuda evrimci okula karfl en gl kuramsal tezi oluflturmufltur. Bu yaklaflma gre her
kltr kendi tarihinin rnyse, insan kltrlerini ilkel olandan uygar olana doru tek izgide
bir evrim srecinden getiini onaylamak ve kltrleri ilkel, geri, stn vb. sfatlarla karfllafltrmak olduka sorunludur.
N
A M A
Etnik merkezcilik ve kltrel grecilik olgularnn kltrel eflitlilik iinde nasl bir ikilem oluflturduunu analiz edebilmek.
Bizden farkl hayat tarzlar, bizim kltrmzden deiflik baflka kltrler vardr. Kltrlerin
eflitlilii bizi kendi kltrmz iindeki eflitlilikten de haberdar eder. Bireyin kendi kltrn
temel alarak baflka kltrleri yarglamas olan etnik-merkezcilik genellikle kendi kltrn yceltmesi ve baflka kltrleri kmsemesi, tekilefltirmesi ya da aflalamas olarak kendini gsterir. Bylece, o kltrn yesi olan insanlara
karfl bir nefretin ve dflmanln oluflmasna neden olur. Her kltrn kendi iinde nemli ve
deerli olduu dflncesiyle antropolojik perspektifin nemli bir ilkesi olan kltrel greciliktir. Kltrel farkllklar kltrel grecilik prizmasndan grdmzde, baflka kltrlere empati
ve anlayflla yaklaflabiliriz. Kald ki, etnik-merkezciliin bir ka adm sonrasnn rklk olabilecei gz nne alndnda, etnik-merkezcilie
kyasla kltrel grecilii savunmak nemlidir.
Ancak bir kltr, rnein, kendi iindeki veya
dflndaki insanlarn yaflam hakkn sayg gstermiyorsa, yine de kendi iinde deerli olarak kabul edilmeli mi ve sayg duyulmal? sorusu beraberinde nemli bir ikilemi ve tartflmay gndeme getirir.
N
A M A
Antropolojide ifllevselci ve yapsalc yaklaflmlarn kltre nasl yaklafltn deerlendirebilmek.

Antropolojide ifllevselciliin en nemli temsilcisi
olan Malinowski, kltrn temel ifllevinin insann temel ve tretilmifl gereksinimlerini karfllama hizmeti grd iin ifllevsel olduunu belirtir. Ona gre her bir biyolojik gereksinim, bir
kltrel sisteme yol amakta, gereksinimleri karfllayan kltrel uygulamalar ise yeni kltrel gereksinimleri tretmektedir. Yapsalc-ifllevselci
antropolojin kurucusu Radcliffe-Brown da kurumlarn bir kltrn anlafllmasnda merkezi rol
oynadklarn kabul ediyordu. Ancak ona gre
merkezi kltrel ifllevler, bireysel ihtiyalarn karfllanmas deil, toplumsal yapnn srdrlmesidir. Yapsalcla greyse antropologlarn grevi,
insanlarn dnyalarn nasl kategorilefltirdiklerini
deil, insan aklnn bu kategorileri reten rntlerini keflfetmektir. Kltr ksaca insan zihninin simgesel ifadeleri olarak gren Lvi-Straussa
gre bir kltrn z, onun yapsdr. Bu hem tikel kltrler hem de genel kltr kavram iin
geerlidir.
N
A M A
45
atflmac ve uyarlanmac yaklaflmlar tarafndan kltrn nasl deerlendirildiini analiz

edebilmek.
Yeni Evrimci yaklaflmn temsilcisi olan Leslie
White, kltr en nemli bilefleni teknoloji olan
btncl, dinamik ve simgesel bir sistem olarak
tanmlar. Ona gre, teknolojideki ilerlemeler kltrn geri kalan ksmlarn ileri doru ekmektedir ve kltrel geliflme teknolojiyle i iedir.
White gibi, Julian Steward da kltrel evrim ile
ilgili olmakla birlikte, ondan farkl olarak, kltrlerin evreleriyle olan etkileflimini vurgulamfl ve
kltrel sistemlerin evresel uyarlanma yoluyla
evrimi zerinde odaklanmfltr. Marksist antropoloji, toplumsal deiflmeyi aklamak iin bir toplumun ayrt edici unsur ve eliflki dizileri zerinde durur. Marksist antropologlar, retim tarz ve
iliflkilerinin toplum ya da kltrlerin yap ve geliflimlerini belirleyen birincil etken olarak grr.
Onlara gre, birok toplumda iktidarn ve kaynaklarn eflitsiz dalm bu dengesizliin srekli
bir atflma potansiyeli halinde devamn salad gibi, dier taraftan kltrel deiflmenin temel
dinamii de olmaktadr. Kltrel maddecilik yaklaflmysa fikir, deer ve dinsel inanlar evresel
koflullara uyarlanma aralar olarak grr.
46
Kltr Sosyolojisi
Kendimizi Snayalm
1. Kltrn 164 ayr tanm olduunu belirtmifl olan
antropologlar afladakilerden hangileridir?
a. Leslie White ve Julian Steward
b. Edward B. Tylor ve Lewis H. Morgan
c. Alfred L. Kroeber ve Clyde Kluckhohn
d. Lvi-Strauss ve Radcliffe-Brown
e. Franz Boas ve Margaret Mead
6. Afladaki antropolojik yaklaflmlardan hangisi psikoloji ynelimlidir?

a. Kltr-Kiflilik yaklaflm
b. fllevselci yaklaflm
c. Evrimci yaklaflm
d. Tarihsel tikelci yaklaflm
e. Yapsal-fllevselci yaklaflm
2. Sosyal antropolojinin kurucusu kabul edilen Edward

B. Tylor antropolojide hangi yaklaflmn ilk ve en nemli temsilcisidir?
a. fllevselci yaklaflm
b. Evrimci yaklaflm
c. Tarihsel tikelci yaklaflm
d. Yapsal-fllevselci yaklaflm
e. Yapsalc yaklaflm
7. fllevselci yaklaflmn en nemli temsilcisi olarak btn kltrlerin karfllamak zorunda olduu temel gereksinim olduunu belirten antropolog afladakilerden
hangidir?
a. Julian Steward
b. Alfred L. Kroeber
c. Lvi-Strauss
d. Bronislaw Malinowski
e. Edward B. Tylor
3. Ortaya kmasnda mzeciliin etkili olduu yaylmac okul tam da bu nedenle mzeciliin en ok gelifltii hangi lkede ncelikle geliflmifltir?
a. Almanya
b. Fransa
c. spanya
d. Hollanda
e. Kanada
4. Bireyin kendi kltrel deerlerini n plana alarak
baflka kltrleri kendi kltrnn deer sisteminden
deerlendirerek yarglamasna ne ad verilir?
a. Kltrel belirlenimcilik
b. Kltrel etkileflim
c. Kltrel grecilik
d. Etnik-merkezcilik
e. Kltrel eflitlik
5. Afladaki antropologlardan hangisi tarihsel tikelci/zgc yaklaflmn mimardr?
a. Ruth Benedict
b. Leslie White
c. Marvin Harris
d. Gordon Childe
e. Franz Boas
8. Antropologlarn toplumlar ve kltrlerini sistemler

olarak zmlemelerine ve eflitli paralar arasndaki
karfllkl iliflkileri incelemelerine yol amfl olan yaklaflm afladakilerden hangisidir?
a. Marksist yaklaflm
b. Yapsal-fllevselci yaklaflm
c. Evrimci yaklaflm
d. Tarihsel tikelci yaklaflm
e. Feminist yaklaflm
9. Simgeci veya yorumsamac antropoloji olarak adlandrlan yaklaflmn Geertz ilk kez hangi kitabnda ortaya koymufltur?
a. Kltrlerin Yorumlanmas
b. Yaban Dflnce
c. Irk, Kltr ve Tarih
d. Somoada Ergenleflme
e. Kendini Yaratan nsan
10. Toplumsal rgtlenmede erkei ve onun toplumsal
rollerini merkeze alarak davranma ve tutum gelifltirme
eilimine ne ad verilir?
a. Toplumsal cinsiyet
b. Cinsiyetilik
c. Eril-merkezcilik
d. Etnik-merkezcilik
e. Homofobi
47
Yaflamn inden-1
Anadolunun Kayp fiarklar
Can Dndar
Yaflar Kemal Anadoluyu Dnyann kltr
bahesini gzel flklarla
doldurmufl bir iekler
mozaii diye tanmlar.
Bu mozaiin stne titremeliyiz der. Cumhurbaflkan Abdullah Gl
n dnk Milliyetin
manfletine yerleflen szleri, bu anlayfla denk
dflyor. Gl, Malazgirt
Anadolunun Kayp
kadar Bizans da sahipfiarklar filminin afifli.
leniyor. Dede Korkut gibi Mem- Zini de miras sayyor. Hem Ahlat hem
Aniyi bizden gryor. Bir zamanlar kafataslardan
ha babam fra yiyen mozaik, yeniden itibar kazanyor. Toplumsal barfln ilk adm, devletin rklktan
kopmas, bahenin her ieine ayn saygyla yaklaflmasdr. Bunu yapabilirsek o mmbit toprak bire on
verir.
Geen hafta sonu Kosovadaki belgesel festivalinde izlediimiz bir film, o zenginlie bir kez daha flapka karttrd. Nezih nen, 5 yl nce ilk belgeselini ekmek
iin yola karken ekibine Bir senaryomuz yok demifl: Anadolu yazacak; biz ekeceiz. ekmifl de...
Trkiyenin her kflesine gidip yre insanlarnn otantik icralarn kaydetmifl. Mzisyenliiyle fotorafln
harmanlayp 5 ylda 350 saatlik ekim yapmfl. Yok olmaya yz tutmufl kltrel bir mirasn zerindeki tozu
silkelemifl, ona ilk parlaklklarn kazandrmfl. Sonra
da arflivleyip eflsiz bir mzik kutusuna sdrmfl.
Anadolunun Kayp fiarklar, bize nasl rengrenk bir
kltr bahesinde yafladmz hatrlatyor. nenin
kameras, kh Karadenize kp horon tepenleri kaydediyor, kh Mardine inip Sryanilerin kilise ayinlerine dalyor.
Bursada kl kalkan oynuyor Anadolu; Sivasta semah
dnyor; Yozgatta bozlak sylyor. stanbulda bu baheye Ermenice, Rumca, branice flarklar katlyor. Destan syleyen nineler, rebet syleyen muhacirler, at
yakan dengbejler, diz vuran zeybekler, raks eden dervifller... Davullar, zurnalar, tulumlar, balamalar, sipsiler, cmbfller, bendirler, kemaniler... Dnde, has-
rette, gte, kederde sylediimiz, dert dkmekte, hasta iyi etmekte, koyun elemekte, ilan aflk etmekte kullandmz trkler... Demir dverken, pamuk toplarken, ipek sararken, amaflr ykarken, ekin bierken,
toprak kazarken, hamur aarken, bebe uyuturken sylediimiz ninniler, atlar, deyifller, gazeller... Hepsini
en yaln haliyle kaydedip harikulade grntlerle bezemifl nen; sonra da stdyoda onlar gitarla, dudukla,
neyle, klarnetle beslemifl, gncellemifl, gzellefltirmifl.
Ortaya, Anadoluya dair btn rk yorumlar reddeden, gzelim bir gkkufla resmi kmfl.
Farkllklar reddeden, rk ulus anlayflyla her fleyi tek
tiplefltirilen popler kltr salgnnn el ele unutturmaya alflt bir kltrel sermayeyi belgeliyor bu film...
Difli dklmfl, sesi kslmfl, gznn feri snmfl, ama
alma, syleme, oynama ifltahn hi yitirmemifl Anadolu insannn belki de son seslerini kaydediyor.
Son sahnede, trksnn ardndan of eken nineye baknca, tm varl kafatas avclarnca yamalanmfl batk bir zengine benziyor Anadolu... Yorgun ve tkenmifl grnyor. Ama bir yandan da btn gzelliiyle
Benden umudu kesmeyin diyor. ieklerim kurusa
da ben, sulandnda yeniden bire on veren, eflsiz bir
kltr bahesiyim.
Kaynak: 11 Austos 2009 - Milliyet Gazetesi
48
Kltr Sosyolojisi
Yaflamn inden-2
Lvi-Strauss ve antropolojisi
Hilmi Yavuz
XX.Yzyln entelektel tarihi, geenlerde len Claude
Lvi-Straussun, antropoloji bilimine yapt byk katklar hesaba katlmadan yazlamaz. Bu byk katk, hi
kuflkusuz, onun 1960larda yazmaya bafllad baflyapt La Pense Sauvage (Yaban Dflnce) ile, o gne kadar smrgecilii meflrulafltran bir dflnce tarzn yerle bir edifliyle ilgilidir.
Evet, yle! Zira Bat-dfl topluluklar ilkel kabul eden
peflin hkml bir antropolojinin hakimiyetine son vermek, kolonyalist antropolojinin ilkel diye nitelendirdii Bat-dfl topluluklarn ilkel olmadklarn ispat etmek, gerek anlamda bir bilim devrimidir...
Lvi-Strauss uzun yaflad;-1908 doumluydu, 101 yaflnda ld. Fransay XX. Yzylda bir defa daha dnyann entelektel merkezi haline getiren Fransz dflnrleri, 1900l yllarn bafllarnda domufl olanlardr: JeanPaul Sartre, Merleau-Ponty, Raymond Aron, Simone de
Beauvoir, Claude Lvi-Strauss... Sartren ve MerleauPontynin felsefede, Aronun sosyolojide, Beauvoirin,
zellikle Le Deuxime Sexe (kinci Cinsiyet) ile Feminist dflncede yol ac konumlar inkr edilemez...
Claude Lvi-Strauss, Malinowski ve Radcliffe-Brown gibi ngiliz fonksiyonalist yaklaflmc antropologlarn ve
Lvy-Bruhl gibi Fransz etnologlarn Asya, Afrika, Avustralya, Yeni Zelanda ve Gney Amerikadaki yerlileri ya
sadece yeme ime ve reme ihtiyalar olan veya zihinlerinin mantk-ncesi (prlogique) bir biimde ifllediini ne sren yaklaflmlarn sorgular ve bu varsaymlarn yanlfl olduunu gsterir. Bu insanlarn hayat Malinowskinin ne srd gibi, sadece birincil (ya da,
biyolojik) ihtiyalara gre deil, ama ayn zamanda, tpk uygar insanlar gibi, zihinsel ihtiyalara gre de yaplanmfltr. Lvi-Strauss, ilkel denilen bu insanlar iin
Evren, en azndan temel ihtiyalar karfllama arac olduu kadar, dflncenin de nesnesidir derken, iflte
tastamam bunu kastetmektedir. Onlarn da, yeme, ime
ve reme trnden birincil ya da biyolojik ihtiyalar
kadar, dnyay anlama, tanma, aklama gibi zihinsel
ihtiyalar da vardr. Brezilyada bir kabile flefinin LviStraussa kaplumbaa, dflnmek iin iyidir! derken
kastettii de budur. Lvi-Straussa gre, iflte bu nedenle
bu insanlar ilkel deildirler: Onlarla uygarlar arasnda
bir nitelik fark yoktur,- bir nicelik fark vardr olsa olsa!
O nedenle de, diyor Lvi-Strauss, onlara lkel (primitif) deil yaban (sauvage) dememiz gerekir...
Lvy-Bruhln, mantk-ncesi argmann da yerle bir
eder Lvi-Strauss. Lvy-Bruhl, ilkellerin mantk-ncesi dflnceleri konusunda ne srd argman, bir
Bororolunun kendisini bir krmz papaan olarak adlandrmas, dolaysyla da, bir fleyin kendisinden baflka
bir fleyle zdefl olamayaca konusundaki Aristoteles
mantna aykr davranmasdr. Lvi-Strauss, Bororolunun zdefllik ilkesini ihlal etmediini, kimliini bir istiare (metafor) ile dile getirdiini gsterir ki, bu da LvyBruhln, yaban insana ilkellik atfetmekle ne kadar
yanldn gsterir. Lvi-Straussun kitaplarnn bir blm Trkeye evrildi: Yaban Dflnce, Mit ve Anlam, Hznl Dnenceler, Irk, Tarih ve Kltr. Ama,
bizim okuryazarmz (entelektellerimiz de dahil!), LviStrausstan sz etmek gereini duymad. Lvi-Straussun
antropolojisinin, smrgeci zihniyeti infla eden argmanlar teker teker yerle bir ediflini, Oryantalizmi de ykma uratmakta ne kadar hayati bir nem tafldnn
hi mi hi farkna varlmad... Yazk!
Kaynak: 8 Kasm 2009 - Zaman Gazetesi
49
Okuma Paras
Kltr Yorumlar
...Modern kltr kavrammz, byk lde, milliyetilik ve smrgecilie ve bununla beraber emperyal gcn hizmetinde byyen antropolojiye borluyuz. Hemen hemen ayn tarihsel noktada, Batda kitle kltrnn ortaya kmas kavrama ekstra bir aciliyet kazandrmfltr. Yalnzca etnik farkll nedeniyle siyasi haklara sahip farkl bir etnik kltr dflncesi, ilk kez Herder ve Fichte gibi romantik milliyetilerle ortaya kar
ve kltr, rnein snf mcadelesi, vatandafllk haklar
ya da alk yardm olmad srece milliyetilik iin yaflamsal nem taflr. Bir bakfl asna gre, ilkel balar
modern bileflimlere uyarlayan milliyetiliktir. Modern
ncesi ulusun modern ulus-devlete geit vermesiyle,
geleneksel rollerin yaps toplumu bir arada tutamaz
hale gelir ve ortak dil, eitim sistemi, ortak deerler vb.
anlamnda kltr toplumsal birlik ilkesi olarak iflin iine girer. Baflka bir deyiflle, kltr siyasi olarak dikkate
alnmas gereken bir g haline geldiinde, dflnsel
olarak da dikkat ekmeye bafllar.
XIX. yzyl kolonyalizminin anlanmasyla eflsiz bir yaflam tarz olarak kltrn antropolojik anlam da ilk kez
ilgi grmeye bafllar. Tartflmaya konu olan yaflam tarz
da genellikle uygarlaflmamfl olandr. Daha nce de
belirttiimiz gibi, terbiye olarak kltr barbarln zddyken, yaflam tarz olarak kltr zdefli olabilir. Herder, Geoffrey Hartmana gre, kltr kelimesini modern anlamda kltr zdefllii, her tarafa yaylmas ve
insann kkl ya da evinde gibi hissetmesine yol amasyla karakterize edilen sosyal, poplist ve geleneki
bir yaflam tarz olarak ilk kez kullanan kiflidir. Ksaca
kltr, dier insanlardr. Fredric Jamesonn da savunduu gibi, kltr daima bir teki dflncesidir (bunu
kendi kendim iin bile farz edebilirim). Viktorya dnemi insanlarnn kendilerini bir kltr olarak dflnmfl olmalarnn pek de geerlilii yoktur; bu, kendilerini bir evre olarak grdkleri anlamna gelmese de,
kltr, pek ok benzeri arasndan tek olas yaflam formu olarak grdkleri anlamna gelir. Birilerinin yaflad dnyay kltr olarak tanmlamak onu grecelefltirme riskini de beraberinde getirir. Kendi yaflam tarz insana basite insani gelir; etnik, kendine has, sra dfl
olan dier insanlarnkidir. Benzer bir flekilde, kendi grflleri mantkl dierlerininkiyse aflrdr. Antropoloji bilimi Batnn dier toplumlar meflru inceleme nesnelerine dnfltrmeye bafllad bir zamana iflaret ediyorsa, siyasi krizin gerek gstergesi bunu kendine de yapma ihtiyac hissettiinde ortaya kar. nk yabanlar,
vahfli tutkularna gre hareket eden, gizemli, ksmen
anlafllr yaratklar, Bat toplumunda da vardr ve bunlarn da itaatkrlk anlayflnn nesnesi olmalar gereke-
cektir. Sosyolojinin kendi kendinin bilincinde bilimsel

ilk okulu olan pozitivizm, sanayi toplumunun kanlmaz bir flekilde giderek daha fazla flirketleflmesinin ve
zapt edilemez proletaryann dalgalar harekete geiren
gler kadar karfl durulamaz olduunu anlamas gerektiini evrimsel bir yasa olarak gzler nne serer.
Daha sonra, yabanlar geliflme aflamasndaki bir emperyalizmin var ettii gibi byk bir algsal yanlsamayla kurulan komplo, antropolojinin grevinin bir paras haline gelecek; yabanlar kavramsal adan altinsan
tekiliklerine hapsederek toplumsal oluflumlarn aksatacak ve fiziksel olarak tasfiye edecektir.
Romantik kltr yorumu zamanla bilimsel olana doru evrildi. Yine de, aralarnda temel benzerlikler vard.
lkinin halk, kendi toplumunun derinliklerinde yatan
bafllca alt kltrleri ideallefltirmesi, topraklarnda deil
de yurtdflnda yaflayan ilkel tiplere kolaylkla aktarlabilir. Hem halk hem de ilkeller, gemiflin gnmzdeki
kalntlar, sanki gnmzde meydana gelen zaman krlmalaryla birdenbire ortaya kvermifl garip arkaik
varlklardr. Romantik organizmaclk antropolojik ifllevsellik biiminde yeniden flekillendirilebilir; byle ilkel kltrleri tutarl ve eliflkisiz olarak grr. Yaflam
tarznn tamam deyiflindeki tamam kelimesi mulak
bir biimde olgu ve gerek arasnda gidip gelir; hem dflnda bulunduumuz iin btnn kavrayabileceiniz, hem de sizinkinden yoksun bir btnle sahip bir
yaflam biimi anlamna gelir. Bu yzden kltr bilinemezci, atomcu yaflam biiminizle ilgili yarglarda bulunur ama bunu ok uzaktan yapar.
Dahas, kltr dflncesi, doal geliflme eilimine uzanan etimolojik kkenlerinden bu yana, her zaman bilinci merkezsizlefltirme yollarndan biri olmufltur. En
dar anlamyla insanlk tarihinin en gzel, en incelikli bilince sahip rn anlamna gelse de, genifl anlam buna tamamen zt bir noktaya iflaret eder. Organik sre
ve gizli evrim gibi yansmalar olan kltr, toplumsal
yaflamn bizim setiimiz deil bizi seen -det, akrabalk, dil, ritel, mitoloji gibi- nitelikleri anlamna gelen,
szde determinist bir kavramdr. yleyse, kltr dflncesinin sradan toplumsal yaflamn hem ast hem de
st olmas, hem onunla kyaslanmayacak kadar bilinli hem de ondan ok daha az tahminlenebilir olmas
ironiktir. Buna karfln uygarlk, kentleri bataklklardan
kurtaran ve gkyzne katedraller ykselten kolektif
bir tasar olarak, toplumsal yaflamn temsilcisi olduu
ve onun bilincinde olduu hissi yaratr.
Kaynak: Terry Eagleton. Kltr Yorumlar. (ev: .
elik), stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2005, s. 36-38.
50
Kltr Sosyolojisi
1. c
Sra Sizde 1
Kltrn yksek kltr ile zdefllefltirilmesi kimi yaklaflmlar tarafndan sekincilik olarak deerlendirilmektedir. nk kltrn sadece yksek kltr olarak grlmesi, estetik mkemmellik ile zdefllefltirilen entelektel ve sanatsal etkinlikler dflndaki kltrel biimleri
gerek (yksek) kltrn iine almamas, ya da onlar
afla kltr (ya da popler kltr) olarak yaftalamasyla sonulanr. Sz konusu dar ve estetik tanm dflndaki kltrel pratiklerin bir kltrel tabakalaflma ya da
kltrel hiyerarfli oluflturacak flekilde afla olarak kmsenmesi, bu bakfl asnn sekinci olarak grlmesine neden olmaktadr.
2. b
3. a
4. d
5. e
6. a
7. d
8. b
9. a
10. c
Yantnz yanlfl ise Kltr Kavramnn Tarihsel

Geliflimi konusunu yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Evrimci ve Tarihselci
Yaklaflmlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yaylmaclk konusunu yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Kltrel eflitlik, Etnik-Merkezcilik ve Kltrel Grecelikkonusunu yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Franz Boas: Tarihsel
Tikelcilik/zgclk ve Kltrel Grecelilik
Yantnz yanlfl ise Kltr-Kiflilik Ekol
konusunu yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise fllevselcilik ve Malinowski
Yantnz yanlfl ise Yapsal-fllevselcilik ve
Radcliffe-Brown konusunu yeniden gzden
geiriniz
Yantnz yanlfl ise Simgeci/Yorumsamac Antropoloji konusunu yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Feminist Antropoloji
Sra Sizde 2
Sadece sosyolojik dflncenin deil, ayn zamanda insani bakfl asnn olmazsa olmaz empati ile yaklafltmzda hem kendi kltrmzn tesadfiliini fark
ederiz, hem de baflka kltrlere, o kltr iinde yaflayan insanlara karfl ok daha serinkanl ve saduyulu
bir flekilde yaklaflrz. Ben burada deil, orada domufl
olsaydm, bu dine deil o dine mensup olsaydm
fleklindeki dflnce egzersizleri, o ana kadar tekilefltirdiimiz ve aflaladmz kltre karfl empatiyle, daha
farkl bir flekilde yaklaflmamza neden olacaktr. Kendi
kltrmz biim iin ne kadar anlaml ve deerliyse,
baflka kltrlerin de onun yeleri iin o kadar deerli
ve anlaml olduunu bylece kolaylkla fark edebiliriz.
Sra Sizde 3
Dinin nemli bir rol oynamad hibir kltr yoktur.
Baz antropologlar dini varoluflu anlaml ve anlafllabilir klacak bir inanlar, ayinler ve/veya anlamlar sistemi olarak tanmlamfllardr. Din bir anlam sitemi olarak
toplumun olduu kadar kltrn de temel bir bileflenidir. rnein Geertz, dini, kltrn z olarak ele alr.
Ona gre, din, bir kltrel sistemdir ama ayn zamanda kltrn ayrcalkl bir boyutudur. Gerekten de
oluflmasnda ve devamnda dinin nemli bir rol oynamad hibir kltr yoktur. Ancak hibir kltr sadece dine dayandrlamaz, fakat din tarafndan farkl biimlerde ve derecelerde biimlendirilebilir. Gnmzde de din btn toplumlarda/kltrlerde farkl dzeylerde rol oynamaktadr.
51
Kaynaklar
Alver, K. ve Doan, N. (Der.) (2007). Kltr Sosyolojisi.
Ankara: Hece Yaynlar.
Aydn, S. (2008). Kltre Yaklaflmlar: Temel
Antropoloji Kuramlar. Antropoloji. H. stndaAydn (Der.), Eskiflehir: Anadolu niversitesi
Yaynlar, s.47-64.
Aydn, S. ve zbudun, S. (2003). Kltr. K. Emirolu
ve S. Aydn, Antropoloji Szl. Ankara: Bilim ve
Sanat Yaynlar, s. 521-528.
Bates, D. G. (2009). 21. Yzylda Kltrel Antropoloji.
ev: S. Aydn vd., stanbul: stanbul Bilgi niversitesi
Yaynlar.
Bauman, Z. (1996). Sosyolojik Dflnmek. ev. A.
Ylmaz, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1998.
Bostanc, N. (2003). Toplum ve Kltr. Sosyolojiye
Girifl. . Sezal (Der.), Ankara: Mart Yaynevi.
Bourse, M. (2009). Melezlie vg. ev.I. Ergden,
stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Edgar, E. ve P. Sedgwick (2007). Kltrel Kuramda
Anahtar Kavramlar, ev. M. Karaflahan, stanbul:
Alm Kitap.
Edles, L. D. (2002). Uygulamal Kltrel Sosyoloji. ev.
C. Atay, stanbul: Babil Yaynlar, 2006.
Emirolu, K. ve Aydn, S. (2003). Antropoloji Szl.
Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Eagleton, T. (2005). Kltr Yorumlar. ev.: . elik,
Gkalp, E. (2009). Kltr ve Toplum. Sosyolojiye Girifl.
Nadir Suur (Editr), Anadolu niversitesi Yaynlar,
s. 98-124.
Haviland, W. A. vd. (2008). Kltrel Antropoloji. ev:
.D. Erguvan Sarolu, stanbul: Kakns Yaynlar.
Jenks, C. (1993). Culture. Londra: Routledge
Journet, N. (2009). Evrenselden zele Kltr. ev: Y.
Sezen, stanbul: z Yaynclk.
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl. ev. O. Aknhay
ve D. Kmrc, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynevi,
2003.
Monaghan, J. ve Just, P. (2007). Sosyal ve Kltrel
Antropoloji. ev: H. Gr, Ankara: Dost Yaynlar.
Nalaolu, H. (2004). Kltrel Farkn Yapskm.
Ankara: Phoenix Yaynevi.
zbudun, S., fiafak, B. ve Altuntek, N.S. (2007).
Antropoloji. Kuramlar/ Kuramclar. Ankara: Dipnot
Yaynlar.
zbudun, S. (2003). Marksist Antropoloji, K. Emirolu

ve S. Aydn, Antropoloji Szl. Ankara: Bilim ve
Sanat Yaynlar, s. 569-575.
Parekh, B. (2000). okkltrll Yeniden Dflnmek.
Kltrel eflitlilik ve Siyasal Teori. ev. B.
Tanrseven, Ankara: Phoenix Yaynevi, 2002.
Tomlinson, J. (1999). Kreselleflme ve Kltr. ev. N.
zok, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2004.
Williams, R. (1982). Kltr. ev. S. Aydn, Ankara: mge
Kitabevi, 1993.
Williams, R. (1983). Anahtar Szckler. Kltr ve
Toplumun Szvarl. ev. S. Kl, stanbul: letiflim
Yaynlar, 2005.
KLTR SOSYOLOJS
Amalarmz
N
N
N

Toplumsal eleri bir arada tutan, toplumsal dzen ve sreklilii salayan
bir unsur olarak kltr kavramn deerlendirebilecek,
Kltr olgusunun, snfsal eflitsizlik ve farkl toplumsal gruplar ynnden
hangi alardan bir atflma esi olarak deerlendirildiini saptayabilecek,
Toplumsal yaflamn dinamizmi iinde, kltrn ifllevi ve kullanmn
aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal yap
Toplumsal dzen
Toplumsal deiflme
Habitus
Toplumsal atflma
Hegemonya
Kltr Endstrileri
Kltr tketimi
indekiler
Kltr Sosyolojisi
Toplumbilimsel Bir
Olgu Olarak Kltr
GRfi
BTNLEfiTRC ELERN
KAYNAI OLARAK KLTR
ATIfiMACI ELERN KAYNAI
OLARAK KLTR
TOPLUMSAL YAfiAMIN DNAMZM
NDE KLTRN fiLEV
SONU
Toplumbilimsel Bir Olgu

Olarak Kltr
GRfi
Kltr szc, sahip olduu genifl anlam ve kullanm yelpazesiyle tm dillerde
tanmlanmas en zor kavramlardan biri olmufltur. Kltr, tm sosyal bilimler alanlarnda gereklefltirilen arafltrmalarda, kapsamnn zenginliinden dolay en ok
kullanlan kavramlarn baflnda yer almaktadr. Nasl toplumbilimin konusu, tek
kelimeyle toplum olarak ifade edilebiliyorsa, kltrel antropolojinin konusu da
kltrdr. Ancak; iki Amerikal antropolog A.L.Kroeber ve C.Kluckhohn, kltr
konusunda yaymladklar antolojide, kltr kavramnn 164 farkl tanmn derlemifl ve tartflmfllardr. Kavramn tanmnn zerinde bile anlaflmann bu kadar g
olmas, toplumbilimsel bir olgu olarak da ele alnmasnn ne kadar aba gerektirdiini ortaya koymaktadr.
Kltrel antropolojinin, kltr kavramn temel konu edinmesinden farkl olarak, sosyoloji; kltr, toplumun bir bilefleni olarak inceler. Kltrn sosyolojik
boyutu, esas itibariyle kltrn yaflad yerin toplum olmas asndan nemlidir.
Toplumsal yaflamn yaps, iflleyifli ya da z arafltrlrken kltr kavramna byk
nem atfedilir. Sosyolojide kltr, bir toplumun, eitim, sanat, teknoloji, hukuk,
tp, ekonomi, siyaset gibi temel alanlarnda maddi ve maddi olmayan tm birikimlerini, bir dizi sosyal srelerin bileflkesi olarak ele alnmaktadr. Bu bakmdan birey, topluma ait olup kltre sahiptir. Dolaysyla kltr, bir insan ve toplum kuramn ifade etmektedir.
Sosyolojik dflnce tarihi boyunca kltr, farkl kuramsal perspektifler ve dflnce okullar tarafndan, btnlefltirici elerle atflmac elerin kayna olarak
ele alnp, bir toplumun yaps ve srekliliiyle toplumsal deiflmeyi ortaya koymak ve sorgulamak iin kullanlan, toplumsal yaflamn dinamizmi iinde aktif rol
oynayan bir unsur olmufltur.
54
Kltr Sosyolojisi
BTNLEfiTRC ELERN KAYNAI OLARAK

KLTR
N
AM A
Toplumsal eleri bir arada tutan, toplumsal dzen ve sreklilii salayan

bir unsur olarak kltr kavramn deerlendirebilmek.
Toplumsal elerin Uyumlu Btnl: fllevselci

Yaklaflm
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Toplumun elerinin birbirlerine olan karfllkl etkilerini incelerken kltr, bu

eflitli elerin karfllkl iliflkilerinin bir dengesi olarak ele alan, btnc grfl
temsil eden kuramclar bulunmaktadr. Toplumbilimin kurucular arasnda yer
alan, pozitivizm ve ifllevselciliin savunucularndan Emile Durkheim, bir toplumda
SIRAeden
SZDE
kltre iflaret
ortak deerler, dflnceler, ahlki bilin ve duygusal yaflamdan
sz ederken kolektif bilin kavramn kullanr. Buradaki kolektiviteden hareketle
kltrn, toplumsal uzlaflma ve toplumsal btnlk salad grfln savunur.
D fi N E L M
Toplumsal flblm (De la division du travail sociale) eserinde, dayanflma trleri zerinden, basit toplumlarla sanayi toplumlar arasndaki farkllklara iflaret
S O benzeyen,
R U
eder. Birbirine
ayn iflleri yapabilen bireylerin mekanik dayanflmas ilkel toplumlara zgyken farkllaflma, uzmanlk ve yksek iflblmyle organik
dayanflma,Dsanayi
K K A T toplumlarnda grlmektedir.
Durkheima gre, artan iflblm, daha fazla bireysel zgrlk ve mutlulua
yol amakla birlikte, eylem zerinde geleneksel ve kltrel denetimlerin gszSIRA SZDE
leflmesi sebebiyle bozulmaya ve anomi olarak adlandrlan dzenleme yokluuna
yol atn savunur. Bu balamda, bireysel gibi grnen intihar eyleminin gerekleflmesinde,
byk lde, hzl toplumsal deiflme ve toplumsal btnleflme yokAMALARIMIZ
luunun, kilit unsurlar olduunu ileri srer.
N N
K T A P
Bu konuda daha
bilgiye ulaflmak iin Durkheimn ntihar (ev: zer Ozankaya,
K T ayrntl
A P
Cem Yaynlar, stanbul, 2002) kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
Dinsel
T E Yaflamn
L E V Z Y O N Temel Biimleri (Les formes lmentaires de la vie religieuse)
eserindeyse toplumsal btnleflme srelerini aklamak iin, din zerine incelemeler yapmfltr. Durkheim, btn dinlerin kutsal olan (sacr) ile kutsal olmayan
(profane) ayrm etrafnda flekillendiini belirtirken kutsal olann, zellikle dinsel
N T E R N E Triteller araclyla inan dizilerinin simgeler zerinden, klttrenlerde tabular,
rn bileflenleri olarak saylan toplumda paylafllan duygular, ahlki deerler zerine younlaflma salayarak, ortak kimlik ve aidiyet hissini glendirdiini vurgulamfltr (Smith 2007: 23-27).
Durkheimn ifllevselci bakfl asna, Simgesel ve Yorumsamac Antropolojinin temsilcilerinin kltr analizlerinde de rastlanmaktadr. rnein; Victor Turner, toplumsal dayanflmann, riteller ve simgelerin, topluluu btnlefltirici gc
zerinden, kltrn ve toplumsal dzenin yeniden retimine katkda bulunduunu savunur. Mary Douglas ise zellikle bir topluluktaki temizlik ve kirlilik kavramlar zerine olan alg ve inanlarn, kltr rntsyle dorudan ilgili olduunu savunur (McGee&Warms 2004:525).
19.yzyln ilk yarsnda, Fransada devrim sonras yeniden yaplanma alflmalar srasnda, toplumbilime yn veren isimlerden Frdric Le Play (1806-1882)
Science Sociale okulunun kurucularndan olup, toplumlarda dengeyi, barfl ve
sabitlii salamak iin, uyulmas gereken temeller zerinde durmufltur. Bu btn-
NTERNET
55
3. nite - Toplumbilimsel Bir Olgu Olarak Kltr
l, toplumun temel yaplarndan biri olan aile kurumunun yaps zerinden zmlemektedir. fllevselci yaklaflmla kltrn yaflad, yeniden retildii en kk birimlerden biri olan ailenin yaps ne kadar dzenli ve uyum iindeyse toplumun da, o denli uyum ierisinde olaca ngrlmektedir. Avrupa flileri adl
eserinde, aile monografilerine dayanarak, aile snflama sistemi kurmufltur. Buna
gre, ataerkil aile tipinde mallarn bir kuflaktan tekine, kk aile tipinde sadece vris olarak seilen ocua paralanmadan getiini aklar. Son aile tipi olan kararsz aile tipindeyse mallarn ocuklara eflit olarak blndnden, paralanmalar
yafland ve geleneklerin bozulduunu sylemektedir. Grld gibi, toplumbilimde btncl yaklaflm benimseyen kuramclardan olan Le Play, bir kltrn en
nemli grnglerinden olan aile zerinden, toplumdaki salam birliin salanmas zerinde durmufltur (Ksemihal,1989:302).
Bir Sistem Olarak Kltr: Yapsalc Yaklaflm

20.yy. sosyal teorisinde, toplumsal zmlemelere ifllevselci bakfl asyla yaklaflan Talcott Parsons, maddi glerle kltr arasndaki iliflkiyi, birleflik grgl dnyann analitik dzeyleri (analytical levels of a unified empirical world) zerinden
kavramsallafltrmaktadr. Toplumsal Eylemin Yaps (The Structure of Social Action) (1937) adl yapt, kltr sosyolojisi alannda, insan failinin rasyonel aktr modelleri asndan byk nem teflkil eder. Parsons, insan eyleminin, normatif bir
yapya sahip olduu, idealler ve ortak bilinten de etkilenerek, bireyi gdmlediini savunan iradeci eylem modelini (voluntaristic model of action) izmektedir.
Bu tezinde, Weber, Durkheim ve Paretonun kuramlarnn bir sentezini grmek
mmkndr. Parsons, gelifltirdii amalar, aralar, flartlar, normlar ve aba olmak
zere, befl temel birim edimine dayal, okboyutlu insan eylemi modelini izer. Burada, aralar, flartlar, aktre dflsal olup, normlar ve aba, znel sreleri gerektirir.
Parsonsa gre, ksmen rol beklentilerini belirleyerek, insanlara, birbirleriyle iletiflime geme ve kendi eylemlerini eflgdmleme olana sunan sistem, Kltrel Sistemdir. Kltrel sisteme ynelik, bafllca etkinlik alan bulunmaktadr. Bunlar;
biliflsel simgeler dnyas (r: matematiksel denklemler, finansal raporlar), anlatmla ilgili simgeler (r: sanat, mzik) ile ahlki standartlar ve normlardr. Bu kltrel sistem, ihtiya eilimlerini biimlendirerek kiflilii kuflatr,
roller zerinden toplumsal sistem iinde kurumsallaflr. Ancak burada kltrel sistemin epeyce soyut bir biimde ele
A
G
I
L
alnd grlmektedir. Parsonsn sistemler kuramnn en karmaflk hali The Social System ve Toward a General Theory
of Action eserlerinde gelifltirilen AGIL modelidir.
Bu modelde; A: (adaptation) uymay temsil ederken zellikle ekonomi alann
merkeze alarak, sistemin maddi dnyaya uyum salamas ve varln srdrebilmesi iin, maddi ihtiyalarn karfllamasn ifade eder. G: (goal atteinment) amaca ulaflmay ifade eden alt-sistemin merkezinde siyaset yer alr. I: (integration) btnleflmeyi ifade eder ve yasal sistemle kamu kurumlarn temsil eder. L: (latent
pattern maintenance and tension management) gizil rnt sreklilii ve gerilim
ynetimini ifade eden, kltrel deerlerin retimi, dayanflmann srdrlmesi ve
toplumsallaflmayla ilgili kurumlar bnyesinde barndrr. Buna gre, btn toplumlar alt-sistemlere, yani toplumsal yaplara ayrflma eilimindedir ve bu alt-sistemler bafllca drt ifllevden birinde uzmanlaflr. L alt-sisteminde yer alan kltre
birincil nem verilmektedir nk; kltr, toplumun ynlendii nihai amalar belirleyerek, sistemin istikrarn salar. Parsons yaklaflmda kltr, toplumsal dze-
fiekil 3.1
AGIL Modeli
56
Kltr Sosyolojisi
ni srdrmede normlar, deerler ve simgesel sreleri kapsamas asndan byk

neme sahiptir (Smith 2005:40-51).
Yapsalc toplumsal sistem yaklaflmnn bir baflka temsilcisi Robert K. Mertondr. Sosyal Yap ve Anomi (Social Structure and Anomie) adl eserinde, btnleflmenin salanabilmesi iin, norm ve deerlerin tafldklar nem, kltrel
hedefler ve kurumsal aralar zerinde durulmaktadr. Buna gre Merton flu flemay gelifltirmifltir:
fiekil 3.2
Robert Merton Sosyal Yap ve
Anomi Sistem
fiemas
Kltrel Hedefler
Kurumsal Aralar
Uyma
Yenilenme
Ritelcilik
Geriye ekilme
syan
Merton, toplumsal yaplar arasndaki iliflkileri dzenlemede ak ve gizil ifllevler olmak zere bir ayrm yapmfltr. Ak ifllevler, rgtlerin aklanan amalar ve
grevlerini, gizil ifllevlerse rgtlerin faaliyetlerinden doan sonular ifade etmektedir. Gizil ifllevlerin aklanan amalarn yerine konulduu, sonularn nemsiz kald durumlar da olabilmektedir. rnein; okullarla aileler arasnda araclk
ederek, iliflkileri gelifltirmek zere kurulan okul aile birliklerinde yeler, faaliyetlere katldnda, stat ykseltme vb. tatminler saladklar grlebilmektedir
(Bottomore 2002: 424). Kltr konusunda, btnlefltirici bakfl as zerinden
kavramsallafltrmalar yapan Merton, bilimin kltrel amacnn yarar salayan yanndan ziyade, doru ve iyiye gtrmesi orannda deerlendirildiini savunur
(Merton 1990: 67).
Dorudan yapsalc yaklaflm temsilcilerinden olmamakla birlikte, sistem ierisinde faile atfettii nem sebebiyle yine toplumbilimin kurucularndan Max Weberin, toplum ve kltr deerlendirmesinden de bahsetmek gerekir. Weber, paylafllan deerler btn olarak kltrn, yeniden yaratldn belirtirken bu aflamada,
znel anlamlarn ve aktif olarak eylemlerini kontrol eden bireyleri fail (agent) olarak deerlendirir. Weberin teorilerinde, Alman hermentik perspektifinin temsilcilerinden Wilhelm Dilthey ile Kant ve Hegelin idealizmine rastlamak mmkndr.
Kltr kavramnn zerk bir olgu olarak ele alnmas, Wilhelm Diltheyn klasik
perspektifinde, yapsal bir sistemde isel ve znel bir konumlandrmayla mmkn
olduuna vurgu yapar. Burada anlama yaplan vurgu, Hermnetik adn verdii yorumlama metoduyla aa karlabilir. Bu balamda kltr, dier etken ve glerin
etkileflimi erevesinde deil, tek baflna ve kendi iinde incelenmesiyle anlam, aa karabilmektedir. Bu nedenle Dilthey, Geisteswissenschaften (insani bilimlerin)
hermentik yntemiyle Naturwissenschaften (doa bilimlerinin) gzleme ve deneye dayal metodu arasndaki farklla dikkat eker. Alman dealizmini barndran
kuramsal erevesiyle Dilthey, sosyal grnglerin kltrel bakfl asyla incelenmesi gerektiini savunurken kltr, gl ve zerk bir alan olarak ortaya koyar.
Weber, Diltheyden yararlanarak, kltr kavramnn da yer ald tm toplumsal zmlemelerinde Verstehen (anlama) yaklaflmn savunmufltur (Aron 2000:395-450).
Weberin kltr kuramna en nemli katklarndan biri de, modern kltrn bir
unsuru ve doal bir getirisi olarak rasyonelleflme kavramn ortaya koymufl olmas-
57
dr. ncesinde, dikkat ektii karflt iki eylem tarzndan ilki Wertrational (deerrasyonel eylem), kltrel amalar ve inanfllarla yrtlrken Zweckrational (amarasyonel eylem) kltr kuramnda, arasal eylem ve verimlilik normlaryla yrtlr. Grld zere, Weber, kltr kuramnda, aktre verdii ncelikle toplumsal olana ncelik veren Durkheimdan farkl bir bakfl as gelifltirse de, kltrn
temel bir boyutu olarak dinin nemini n plana karmas bakmndan onunla
benzeflmektedir. Weber, Protestan Etii ve Kapitalizmin Ruhu yaptnda, kapitalizmin ortaya kflnda dinsel inanlarn rol oynadn belirterek, materyalist grfllere karfl kar. Protestanlar tarafndan inanlan kader doktrininin sonucunun
disiplinli ve sistemli bir alflmayla planl ve rasyonel bir zenginlik edimi oluflu, kapitalist birikimin dinsel temellerini oluflturmaktadr (Smith 2007: 29-31).
Semiyolojik ve Post-Yapsalc Kltr Analizi

Yapsalc perspektifin kltre iliflkin kuramsal erevesinin temeli, yapsal dilbilim
ile semiyoloji alanndaki alflmalardan ortaya kmfltr. Yapsalclkta kltrle dil birbirine benzeyen paralel kavramlar olarak ele alnmaktadr. Yapsal dilbilim, dilin,
szckler ve sesler gibi mikro-elerde meydana gelen bir sistem olarak kavranp
analiz edilebilecei fikrine dayanmaktadr. Bu mikro-yaplar arasndaki iliflkiler zerinden dili, dolaysyla bilgiyi anlama ve dnfltrmenin mmkn olduu savunulmaktadr. Kltr analizine ynelik yapsalc yaklaflmlar, kavramlar ve simgeler gibi
benzeflen eleri tanmlayarak, bu elerin mesaj taflmak iin nasl dzenlendiini
inceler. Yapsalc yaklaflmda asl odak, bireysel insan failinin bilinci ve stn nitelii deil, kltr sisteminin rol ve kltr sistemi alflmalardr. Bu anlamda, kltrn,
tpk dil gibi btnlk bakfl asndan okunmas, dilbilim zerinden mmkndr.
svireli dilbilimci Ferdinand de Saussuree gre dilbilim, toplumsal yaflamn bir
paras olarak simgelerin rollerini ve doasn inceleyen bilim dalnn, semiyolojinin
(gstergebilim) dallarndan yalnzca biridir. Bu yaklaflma gre dil, bir gstergeler
sistemidir. Gsterge, gsteren (akustik imge ya da yazl iflaret) ve gsterilenden
(kavram) oluflur. Gsteren ve gsterilen arasndaki iliflki sabit ya da zorunlu deil,
keyfi ve nedensizdir; toplumsal uylaflmlarn sonucu oluflmaktadr. Gsterme iliflkisi, bir akustik imgeyi (yani gstereni) bir kavrama (yani gsterilene) balayan iliflkidir. Bylelikle gsterge, dfl dnyadaki bir fleyin anlaml olarak yerini tutar. SaussuSIRA SZDE
ren burada anlatmak istedii, rnein aa kelimesinin neden
ya da nasl bir
aa kavramn temsil etmesine iliflkin hibir zorunlu neden bulunmuyor olufludur.
Bu nedenle karmaflk bir anlamlandrma sreci iine yerlefltirilmifl
bir gstergeler sisD fi N E L M
temi olarak dilin, isel ve yapsal bir mant bulunan kendine zg (sui generis nevi flahsna mnhasr) bir olgu olduunu ileri srer (Smith 2007:138).
S O R U
Semiyotik kltr modelini savunan nemli isimlerden biri Fransz
dflnr Roland Barthestr. Dilbilim ve kltrel arafltrma arasndaki yakn iliflkiyi, gsteren
(signifiant) temsil iflini yapan fleyle, gsterilen (signifi) temsilD edilen
K K A T fley ya da
kavram zerinden yaplandrr. Barthes, Fransz kltrn ve gndelik yaflamn
zmleyen dergi yazlarnn derlemesi olan adafl Sylenler (Mitolojiler) adl
SIRA SZDE
eserindeyse semiyotik yaklaflmla kltr iindeki iflaretlerin asla masum olmadn, aksine ideolojinin yeniden retimin karmaflk alarn yansttn savunur. Barthes burada grngleri yorumlarken, Marksist dflnceyi ieren
otantiklik, ideoloAMALARIMIZ
ji ve met fetiflizmi erevesinden bakar (Smith 2007:149-150).
N N
K T (stanbul:
A P
Konuyla ilgili daha ayrntl bilgiye Roland Barthesn adafl Sylenler
Metis
Yaynlar, 2003) kitabndan ulaflabilirsiniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
58
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kltr Sosyolojisi
Post-yapsalc kltr kuramclarnn etkilendii en nemli isimlerden biri de

Claude Lvi-Strausstur. Kltr sistemlerinin kendi kurallar ve iflleyifl mant olduunu ortaya koyan Lvi-Strauss, kltrn btnyle kavranmasnn, ak anlamlar
ve kiflisel deneyimlerin grnr dzeyinin tesinde aranmasyla mmkn olabileceini savunur. Toplumsal olan kavrayfl asndan, Durkheim ile paralellikler grlmektedir. Kolektif bilin fikri, Durkheimda din ve riteller yoluyla aklanrken
Lvi-Straussun kolektif bilinalt kavrayfl da mitler araclyla anlafllabilir. Ayrca
Durkheimda kutsal olanla olmayan arasndaki zt iliflkiye dair grfl, Lvi-Straussta ilkel ve modern biimlerin ayrfltrlmas konusuna benzerlik gsterir (Smith
2007:142). Lvi-Strauss, kltr zerine en ilgin alflmalarndan birini antropoloji
alannda vermifltir. Akrabaln Temel Yaplar (Les structures lmentaires de la
parent) eseri, akrabaln bat-dfl toplumlarda toplumsal rgtlenmenin temelinde yer almas sebebiyle evlilik eflitleri, akraba isimlendirmeleri, akraba-temelli
klan rgtlenmeleri, yerleflim biimleri, mlkiyet sahipliiyle aile iliflkileri zerinedir. Burada en nemli nokta, kimin kiminle evlenebileceinin izni zerinden evlilik incelemesidir. Zira bunu izleyen akrabalk kurallarnn temelinde ensest tabusunu grmektedir. Hatta Lvi-Strauss, bu evrensel tabuyu, kltrel yaflamn bafllang noktas olarak almaktadr. Yapsalc yaklaflm erevesinde, Lvi-Straussu n
plana karan, kltrel sistemlerin kendi kendini srdrebilen zelliine dikkat ekerek, kltrn zerk bir alan oluflunu ortaya koymufl olmasdr (McGee&Warms
2004:347-352).
Semiyotik yaklaflm, post-yapsalclkta da kltr zerindeki analizlerde etkilerini hissettirmektedir. Post-yapsalc yaklaflmn en nemli temsilcisi Michel Foucault, kltr, iktidar, bilgi ve sylem kavramlar zerinden inceler. Toplumsal yaflamn temel esi olarak iktidar alr, iktidar ve bilginin dorudan birbirini ierdiini ifade eder. Burada, iktidara iliflkin ideoloji kavramn aklamada, sylem kavramn kullanr. Saussuren etkileri, sylemin derininde bulunan z belirten episteme kavramn kullanmasnda grlr. Sylemin, dflnmenin bir yolu, evremizdekileri tanmlama ve snflamann yordam olarak, hibir zaman iktidar iliflkilerinden bamsz olamayacan savunur. Foucaultya gre, egemen iktidar ve disipliner iktidar,SIRA
sapknn
SZDE normalleflmesine ynelik cezalar ierirken biyo-iktidar biimi, modern devlette cinsellik ve arzu kavramlarnn yalnzca bastrlmas ya da sansrle deil, onlar harekete geirerek denetime alnmasn ieren birleflik bir syD fi N Ebu
L M hegemonik etki alann klcal damarlara benzeterek tm nfus
lemdir. ktidarn
zerinde yaylan bir aa benzetir.
S O R U
Oyun Metaforu zerinden Kltr: Dramaturjik Yaklaflm

Toplumsal yaflam zerindeki incelemelerini, toplumsal eylemi oyun metaforu
DKKAT
(dramaturgical metaphor) zerinden gereklefltiren Erving Goffman, toplumsal
hayat, sahnelenen bir dramaya benzeterek, bireyleri, rol ayrflmasyla sahne donaSZDE
nmlar ve SIRA
etkileme
ynetimi vastasyla sahne n ve sahne arkasndaki rol sergileyen aktrler olarak ele alr. Bu mikro-sosyolojik, yz yze iliflkiler zerinden
yaplan analizlerin
yer ald The Presentation of Self in Everyday Life eserinde biAMALARIMIZ
reyler, kltrn dflnda duran ve onu kullanan unsurlar olarak grlr.
N N
Bu konuyla Kilgili
Erving Goffmann, Gnlk Yaflamda Benliin Sunumu (Metis
T olarak,
A P
Yaynlar, stanbul, 2009) adl kitabndan daha ayrntl bilgi edinebilirsiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
59
Sahne metaforuna yakn bir yaklaflm, yorumsamac antropolojinin en nemli

temsilcilerinden Clifford Geertz ile karflmza kmaktadr. Derin Oyun: Bali Horoz Dvfl zerine Notlar (Deep Play: Notes on a Balinese Cockfight) (1973) adl eserinde, Bali horoz dvfln, sahnelenen bir metin olarak ele alr. Bu metnin
zmlemesi sonucu, horoz dvfl iin dnen bahislerin, para kazanmaktan ziyade stat kazanmaya iliflkin olduunu ortaya koyar. Kimin kiminle nasl bahse tutuflaca, soy gruplarnn birbirini destekledii, bahis alan etrafnda, en dfl halkada yoksullar, kadnlar ve yabanclarn yer almas gibi bulgular, oyunun sahne metni gibi okunmasna borludur. Ancak bunlardan nemlisi, Bali kltrn, Bali horoz dvflleri zerinden okumasdr. Horoz dvfl Balililerce stat rekabeti, erkek egemenlii, vahflet, fke ve coflkunun kamusal olarak sahnelendii yerlerdir.
Burada kulland bakfl as, Youn Betimleme rnei olup, kiflinin hem kendi,
hem tekilerin kltrn anlamasna olanak tanmaktadr. Geertze gre kltr, insann deneyimlerine anlam ykledii simgesel bir sistem olduu iin, kltrel sreler okunmal ve yorumlanmaldr (zbudun 2006: 315).
Sosyolojik dflnce tarihinde, hangi yaklaflmlar kltr, toplumun SIRA
elerini
SZDEbir arada tutan bir unsur olarak ele almfltr?
D fi NKLTR
ELM
ATIfiMACI ELERN KAYNAI OLARAK
N
A M A
Kltr olgusunun, snfsal eflitsizlik ve farkl toplumsal

ynnS O Rgruplar
U
den hangi alardan bir atflma esi olarak deerlendirilebileceini
saptayabilmek.
DKKAT
Snf atflmas, deoloji ve Kltr: Marksizm ve Sonras
N N
SZDEretilerinKltr, atflmac elerin kayna olarak en net biimde KarlSIRA

Marxn
de grlmektedir. Marxa gre, sanayi toplumunda kltr, bir egemen ideoloji olarak ifller. nk; kltrn, ynetici snfn (burjuvazi) grfllerini yanstan, onun
AMALARIMIZ
karlarna hizmet eden ve yetkelerini meflrulafltran bir ifllevi bulunmaktadr. Dahas, ifli snfnn (proleterya), snf bilincinin oluflumunu engelleyen ve yabanclaflmaya sebep olan bir yan bulunmaktadr. Burada dikkat edilmesi
K T A Pgereken husus, kltr kavramnn, zerk bir kavramsallafltrma olmadan, toplumsal snf ynelimli, ekonomi ve iktidar iliflkileri zerinden deerlendirilmesinin yaplmasdr.
Buradaki atflma kavramndan hareket eden, kltrel TMarksistlerden
olan
ELEVZYON
Fransz dflnr Louis Althussere gre, styap kapitalizmin yeniden retimine
olanak salamasdr. Devlet, kapitalizmin yeniden retimini salamada iki tr sistem kullanr. Hkmet, ordu, polis, mahkemeler, hapishane gibi zorlayc gc
N Tdeolojik
ERNET
kullanan kurumlar Devletin Bask Aygtlar (DBA)dr. Devletin
Aygtlar
(DA) ise eitim, din, aile, siyaset, sendika, haberleflme, basn-yayn ieren ideolojik yeniden retim kavramlarn devletin iflleyifline balayan rgtlenmelerdir (Althusser 2006: 128).
Marxist bakfl asn, siyaset, kltr ve sosyalist strateji arasndaki balantlarla
geniflleten Antonio Gramsci, iktidarn yalnzca ekonomik alana dayanmadn,
kltrel unsurlarn da nemli rol oynadn ifade eder. Gramscinin yazna kazandrd en nemli kavram hegemonyadr. Gramsciye gre hegemonya, devletin ve
ynetici snfn, sivil toplum iinde inanlar dzenleme yetisidir. Hegemonik blok
oluflturan toplumdaki hkim glerle karmaflk siyasi ve felsefi meseleleri gndelik dille kitlelere, nasl hareket edecekleri konusunda yol izenlerden oluflan orga-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
60
Kltr Sosyolojisi
nik aydnlarn etkinliklerinin, inanlarn yaylmasnda en nemli rol oynadklarn savunur. Hegemonik inanlarysa eflitsizlii glendiren ve elefltirel dflnce giriflimlerinin nn kesen, hkim kltrel motifler olarak tanmlar (Smith 2007:62).
Georg Simmel, kltr kavramsallafltrrken pek ok farkl teorik bakfl asndan deerlendirmektedir; Kltr Felsefesi (Kulturphilosophie), Kltr Sosyolojisi
(Kultursoziologie), Kltr elefltirisi (Kulturkritik), genifl anlamda snfsal tabakalar
ve halk kltr (Vlkskultur) bunlardan bazlardr. Bu alandaki alflmalar, Simmelin dflnce ortaklar Wilhelm Windelband ve Henrich Rickert tarafndan kltr bilimleri (Kulturwissenschaften) byk bafll altnda toplamak mmkndr.
Bunun yannda, Simmelin Modern Kltrde atflma eserinde, kltr kavramnn
byk ve kk yerleflim alanlar zerinden deerlendirilmesi yer almaktadr (Simmel, 2004). Burada deerlendirilen metropol yaflamnda, bireyler-aras temaslar,
kasabalara kyasla daha ksa ve seyrektir. Buna gre, metropole zg ksa temaslar srasnda birey, kendini zl bir flekilde ifade etme ve arpc lde karakteristik grnme telaflna dfler; oysa sk ve uzun temaslarn sz konusu olduu bir
ortamda, kiflinin, tekilerin bakfl zerinden kurduu z imgesi, kuflkuya yer brakmayacak bir netlie sahip olmaktadr.
Kltr Endstrileri: Frankfurt Okulu

Neo-Marksist disiplinler-aras perspektifleriyle, psikanalitik yaklaflm ve Hegelci
bakfl asn barndran Frankfurt Okulu, elefltirel kuramlaryla kltr bir mcadele alan olarak zmler. Okulun en nemli temsilcilerinden Theodor Adorno ile
Max Horkheimern birlikte yazd Aydnlanmann Diyalektii eseri, kitle kltrne sert bir elefltiri niteliindedir. Eserin kaleme alnmasnda Adornonun Nazi
dnemi Almanyasnda flahit olduu, Goebbelsin propaganda bakanlnn gzetimi altnda retilen poplist kitle kltryle buradan kafl ve Amerikadaki srgn
yaflamnn etkileri byktr. Bu eserde elefltirilen, Aydnlanmann, akla ve bilimsel bilgiye dayal zgrlk dflnce yaps yerine, yararc bir rasyonaliteyle belirlenen dar bir dnyaya yol aarak, pasif ve tek tip tketicilerden oluflmufl bir kitle toplumu yaratmfl olmasdr (Slater, 1998). Kitle kltr elefltirisinin ne kard en nemli kavramlardan biri de kltr endstrisidir. Kltr endstrisi, tandklk ilkesine dayal standartlaflmfl rnler sunarak, izleyicinin algsnda gerilemeye
neden olurken onlara, sahte-benlik imkn sunarak, kapitalizmin yeniden retiminde merkezi rol oynar. Adorno ve Horkheimer, bu noktada Sigmund Freud tarafndan gelifltirilen psikanaliz kuramnn nemli bir kavramn dn alarak, kitlelerin kontrol altna alnmas srecini betimlerler. Buna gre, her insanda bulunan
ana rahmine geri dnme doal eilimi (regresyon), bildik ve tandk olana ynelme davranfln besler. Sanat ve bilim baflta olmak zere, kabaca kltr olarak adlandrlabilecek, insann her trl kendini ifade etme abas, ayn zamanda bu bildik olan dnfltrme ve aflma arzusunu harekete geirir. Ancak; kltr endstrisi,
insann bildik olana doru mevcut eilimini, regresif yani geriye dnfl sylem,
imge, rn ve stratejilerle kuvvetli bir flekilde destekler. Bu nedenle endstriyel bir
etkinlik olarak retilen kltrde, insann dnfltrc gc aa kamaz; tersine
basklanr. Onun yerine, bir eflit ocuksulaflma, ocukluk zek dzeyinde kalma
durumu ortaya kar. Piyasaya, kltr rnlerinin tketimi olarak yaylan zevkler
ve beenilerin kstl ve geriletici olmas, bunun en nemli gstergesidir. Adorno
ve Horkheimere gre, yirminci yzylda bu olgu, kitlesel zellie ulaflmfltr. Dier
SIRA SZDE
SIRA SZDE
61

D fi N E L M
D fi N E L M
bir deyiflle, Freudun tek bireyin bilinalt iin gelifltirdii kuram, kltr endstrisi
S O R U hale gelmifltarafndan tek bir varlk gibi ynetilebilen insan kitleleri iin de geerli
tir. Kr maksimizasyonu hedefli elence rn retimi ve datm yapan medya
ve elence flirketleri kltr endstrilerine girmektedir (AdornoD 2006:
98-106). Bu
KKAT
anlamda, kaydedilmifl ve oaltlmfl sinema, mzik vb. rnler, Marksist anlamda
bir met fetiflizmine yol aarken kltrn yeniden retimini, yukardan aflaya tek
SIRA SZDE
ynl bir izgiye oturtur. nsanlarn metlarla bafltan karlarak sahte-zgrlkleriyle, sahte-ihtiyalarn tatmin etme abasna girmeleri okulun dflnrlerinden
Herbert Marcusenin Tek Boyutlu nsan (One Dimesional Man)
eserinde, kltAMALARIMIZ
rn ideolojik kontrol olarak elefltirilmifltir.
S O R U
DKKAT
N N
Bu konuyla ilgili olarak Herbert Marcuseun Tek Boyutlu nsan (dea

stanK T Yaynevi,
A P
bul,1997) kitabndan daha ayrntl bilgiye ulaflabilirsiniz.
AMALARIMIZ
K T A P
Kltr Sermayesi ve Habitus: Pierre Bourdieu

TELEVZYON
TELEVZYON
Pierre Bourdieu kltr olgusuna, habitus kavramyla, hem znel yorumu hem nesnel toplumsal iliflkileri kapsayan, fail ve yapy i ie geiren, kapsayc yeni bir boyut kazandrmfltr. En temel haliyle habitus, belirli bir dnya grflne iflaret eden
NTERNET
yaflam tarzn ifade etmektedir. Habitusun dzenleyicisi olan eilimler (dispositions), birey tarafndan zerine infla edilen yaplanmfl yaplar (structures structurantes) ile karakterize edilebilir. Bourdieuye gre, aile ve okulun, yani birincil
toplumsallaflma aralarnn flekillenmesinde nemli rol oynayan habitus kavram,
eflit sermayeyle iliflkilendirilir. Birincisi, finansal kaynaklar ifade eden ekonomik sermayedir. kincisi, kiflileraras iliflkiler ve her eflit toplumsal balar ifade
eden sosyal sermayedir. ncs, kltr kavramnn bahsettiimiz karmaflk ieriinin byk blmn kapsayacak nitelikte olup mzik, edebiyat, tiyatro gibi
gzel sanatlara iliflkin yetenek, kapasite, teknik bilgi dzeyiyle bu alandaki beeni ve tercihlerin toplamna iflaret eden, ayn zamanda, kltrel beeni anlamnda
iyi ve kty ayrt edebilme dzeyini ifade eden kltr sermayesidir. Bourdieu,
kltr sermayesinin zerinde iflledii genifl toplumsal yaplar alan (champ) kavramyla gzel sanatlar, siyaset, hukuk vb. bilgi alanlar olarak tanmlamaktadr (Bourdieu 1984:29-33/113).
SZDE
Pierre Bourdieunn habitus kavramyla ne anlatlmak istenildiini SIRA
tartflnz.
Birmingham Kltrel alflmalar Okulu
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
Kltr olgusunun, iktidarn ve direniflin iflledii bir alan olarak ele alnmasn (Birmingham Center for Contemporary Cultural Studies), Birmingham adafl KltS O rastlanmaktadr.
R U
rel alflmalar Merkezinin kltre zerklik veren alflmalarnda
Okulun temsilcilerinden Raymond Williams, Uzun Devrim (The Long Revolution)
(1961), Kltr ve Toplum (Culture and Society) (1958) gibi eserlerinde,
gzel saDKKAT
natlar, kltrn alanlarndan sadece biri olarak nitelemekte, yaplar ve kurumlar, kltrn retimi, yeniden retimi ve datmndaki rolyle kitlelerin dflnme
SIRA SZDE
biimleri zerindeki etkisi asndan deerlendirmektedir. Okul, kltr olgusuna,
kitle iletiflim aralar ve medya analizleri zerinden deerlendirmeler de getirmifltir. Richard Hoggart, kapitalist pazarla evrelenmifl, yeni iletiflim
teknolojileriyle fleAMALARIMIZ
killenen iletiflim sistemlerinin kltrel ve toplumsal ayrflmayla tketim kltrne
yol atn belirtmifltir (Hoggart 2004:23).
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
62
Kltr Sosyolojisi
TOPLUMSAL YAfiAMIN DNAMZM NDE

KLTRN fiLEV
N
AM A
Toplumsal yaflamn dinamizmi iinde kltrn ifllevi ve kullanmn

aklayabilmek.
Getiimiz blmlerde toplumbilimsel boyutuyla ele alnan kltr kavramnn,

gndelik hayattaki yeri ve ifllevi asndan, zellikle toplumsal tabakalaflma ve
kimlik balamnda, yksek kltr, popler kltr, alt-kltr, kresel ve yerel kltr ile tketim kltr gibi grngleri bulunmaktadr.
Toplumsal Tabakalaflma, Kimlik ve Kltr

Sosyolojide toplumsal tabakalaflma terimi, bir toplumdaki snf ve stat gruplarna
iflaret edip, insan gruplar arasnda toplumsal sreler sonucu ortaya kan sistematik eflitsizliklerin incelenmesi alannda kullanlmaktadr. Toplumsal tabakalaflma
nceki iki blmde anlatlan toplumsal dzen ve atflmann temel getirilerinden
biri olarak deerlendirilebilir. Tabakalaflma kltr ekseninde incelendiinde, zellikle yksek kltr ve popler kltr balamnda bir ayrm n plana kmaktadr.
Yksek kltr, bir dizi entelektel ve sanatsal faaliyetle bunlarn rnlerini tanmlamada kullanlrken bu rnleri, ruhsal, estetik ve toplumsal kimlikleriyle btnlefltiren grup ya da gruplara iflaret etmektedir. Popler kltrse, bahsedilen alanlarda, ok genifl kitleleri hedef alarak, yatrmclar tarafndan pazara sunulan kltr
rnlerini ve bu rnlerin ieriini tketen gruplar ifade etmektedir. Popler kltrle yksek kltr arasndaki farkn, kltr rnlerinin izleyicilerinin says ve eflitlilii asndan deerlendirildii de grlmektedir.
Pierre Bourdieunn habitus kavram ve kltr sermayesi tanm, bu iki kltrn ieriini betimlemede kullanlabilir. Bourdieu, kltrel sermayenin kazanlmasnn, ekonomik ve sosyal sermayenin aksine uzun zaman aldn ve toplumsal
devingenliine engel teflkil ettiini ileri srmektedir. Buna gre, iyi okullarda eitim almfl, kklnden beri operalara gtrlp evinde piyano ile klasik mzik
paralarn alan ebeveynler tarafndan yetifltirilen bir ocukla bu imknlara sahip
olmayan ailenin ocuu, bydklerinde gelir dzeyleri ekonomik sermaye olarak
yakn seviyelerde bulunsa da, kltr sermayeleri balamnda beeni ve tercihlerinin farkl olacan ifade etmektedir.
Benzer bir yaklaflmla, yksek kltre popler kltrden daha fazla deer yklemeye Frankfurt Okulu dflnrlerinde de rastlanmaktadr. Theodor Adorno, bu
konuda zellikle mzikolojik analizlerinde ciddi mzik ile hafif mzik arasnda
bir ayrm yaparak, yksek kltrle popler kltr farkllna iflaret etmektedir.
te yandan, popler kltrle kitle kltr arasndaki ayrma da dikkat ekmek gerekir. Kitle kavram a priori olarak edilgen, kolayca ynlendirilebilen, baskn ideolojinin her trl ynlendirmesine ak, nicel olarak ok genifl bir yn ifade etmektedir. Ancak kitle kltrnn, kitleyi oluflturan bireylerin zgn flekillendirmesiyle de oluflmufl bir yan olduundan, kurulu sistemin ideolojik aygtlarndan olan
popler kltrden ayrflmaktadr.
Kltrel seimlerin, durumsal zelliklere gre birbirinden uzaklaflp farkllaflabildii gibi, birbirine yaklaflp benzefltii de grlmektedir. rnein; genlik kltr, zelikle mzik ve sinema gibi alanlarda da ergenlik, gen, yetiflkin gibi baz alt kategorilere ayrlmaktadr. Bununla beraber, ounlukla anaakm kltrle-
63
rin reddi zerine kurulu, punklar ya da hippieler gibi, genlik kltr iinde belirli bir dnya grfl ve yaflam tarz etrafnda oluflan alt-kltrler bulunmaktadr
(Hebdige, 2004).
Kresel ve Yerel Kltrlerden Tketim Kltrne

Kreselleflme olgusuyla birlikte, genellikle snrlar belirli bir corafya zerindeki
etnik zellikler barndran yerel kltr, daha zgn ve folklorik bir anlam kazanmfltr. Bunun yannda, kresel ve yerel arasndaki gelgitler kltr ve kimlik alannda, zellikle retim ve tketim iliflkileri zerinde grnr hale gelmifltir. Kresel
kltrle yerel kltr arasndaki bu iliflkide, kimliin snf stratejileriyle belirlenimi,
genellikle yerel dzeyde kalrken retim, zellikle de tketim aflamasnda tm bu
yerelliklerin birbirleriyle yakndan iliflki iine girdii genifl kresel bir arenaya taflnmaktadr (Friedman 1995:327).
te yandan, gndelik hayatta, kltr rnlerinin sahip olunma biimleri, kullanmlar ve tketimi, bireyin ait olduu tabakayla beraber, toplumsal kimliini oluflturmasnda da nemli bir unsur durumuna gelmifltir. Kltr rnlerinin datm
kitle iletiflim aralaryla byk lde medya tarafndan gereklefltirilmekte ve tketim toplumunun ayaklarndan birini oluflturmaktadr. Tketim ve kltr iliflkisine dair noktalar Tketim Toplumu eserinde ele alan Jean Baudrillarda gre,
kltr rnleri fetifllefltirildike, bireyin toplumsal aktr olarak donanm basitlefltirildike, toplumsal kimlik, tketimin ekonomi politiinin pratikleri ve deerler sistemi iinde tanmlanmaktadr (Baudrillard 1972:160). Dolaysyla tketim kltrnde kltr rnleri, nce arzu nesnesi haline getirilip, ardndan, kitlelerin beenisine, kr gdml politikalar eflliinde sunulmaktadr.
Tketim kltr kavramyla ifade edilmek istenen nedir?
SIRA SZDE
SONU
fi N E L M
Toplumbilimin ana konusu olan toplum kavramna pek okD farkl
tanm getirilmekle beraber, genel olarak, belirli bir toprak parasnda yerleflik, kendi zgn i
O R U grup olarak
dinamiklerinin yannda ortak bir kltr paylaflan insanlardan Soluflan
tanmlanmaktadr. Buradan hareketle kltr, ister toplumu bir arada tutan, devam,
sreklilik ve harmoniyi salayan bir unsur, ister eflitsizlik ve ayrmlarn kayna aDKKAT
tflma unsuru olsun, bir toplumun yaps, zellikleri ve iflleyiflini kavrama, aklama
ve analiz etmede kullanlan en nemli motiftir. Toplumbilimde kltr, anlam reSIRA SZDEifllev, atfltimi, gruplarn birbirleriyle olan etkileflimi, toplumsal yap, toplumsal
ma, deiflme gibi kavramlar aklamak iin farkl okul ve bakfl alar tarafndan
hareket noktas olarak alnmaktadr.
AMALARIMIZ
Sonu olarak, bir toplumdaki kltrel dinamikler, o toplumun yesi bireylerin
etkileflimi ve retimleri balamnda, hem kltrn zihinsel yapdaki temsili, hem
topluluk iindeki iflleviyle gerek mikro-sosyoloji alannda gndelik
iliflkiK T Akarfllkl
P
leri, gerek makro-sosyoloji alannda yaplarn sreklilii, deiflmesi anlamnda,
toplumsal sreleri alglamada ve aklamada kullanlan ok genifl kapsaml temel
bir kavramdr.
TELEVZYON
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
64
Kltr Sosyolojisi
zet
N
A M A
N
A M A
Toplumsal eleri bir arada tutan, toplumsal dzen ve sreklilii salayan bir unsur olarak kltr kavramn deerlendirebilmek.
Kltr kavramnn temelde konu edinildii kltrel antropoloji baflta olmak zere, dier sosyal
bilim alanlarndan farkl olarak toplumbilimde
kltr, bir toplumun bilefleni olarak, ele alnmaktadr. Toplumbilimsel bir olgu olarak kltr, sosyolojik dflnce tarihi boyunca btnlefltirici ve
atflmac elerin kayna olarak arafltrmalarn
hareket noktasn oluflturmufltur. Kltr, toplumsal elerin birbirleriyle olan iliflkilerinde, bir
denge unsuru olarak, ortak deerler, grfller,
eilimler erevesinde ortak bilinci ifade eden,
dzen ve sreklilii salayan bir kavram olarak
btnlefltirici bir etkiye sahiptir. Bu konuda, zellikle yapsalc ve ifllevselci yaklaflmlar, kltrn,
toplumsal uzlaflma ve toplumsal btnlk salamada byk nem tafld grfln savunurlar.
Bunun dflnda gstergebilimsel yaklaflm, kklerini dilbilimden alarak, kltrn de dil gibi farkl elerin bir araya gelerek btnsellik taflyan
byk ve anlaml bir yap tafldna iflaret eder.
Kltrn dilde yaflad, gelifltii ve biriktiini,
dilin de kltrn hazinesi ve bilincini oluflturduunu gsterir. Dramaturjik yaklaflmsa, toplumsal yaflam zerindeki incelemelerini, toplumsal
eylemi oyun metaforu zerinden inceleyerek,
toplumsal hayat sahnelenen bir oyuna benzetip,
oyunun gerekleflmesinde bir arada tutucu motifler zerine eilir.
Kltr olgusunun, snfsal eflitsizlik ve farkl toplumsal gruplar ynnden, hangi alardan bir
atflma esi olarak deerlendirilebileceini
saptayabilmek.
Marksizm baflta olmak zere, ideoloji ve hegemonya kavramlar zerine younlaflan dflnce
perspektifleri kltr, eflitsizlik, snf atflmas,
baskn snfn dier sosyal snf ve tabakalar zerinde tahakkmn yeniden reten bir unsur
olarak ele alr. Buna ek olarak, Marksist ideoloji zerine infla edilen Frankfurt Okulu ve Birmingham Kltrel alflmalar Okulu da kitle ile-
tiflim aralar ve medyayla sarmalanan kltre,

kltrel metlarn tketime sunulmasyla bu ayrm ve atflmay yeniden reten bir endstri
olarak yaklaflr.
N
A M A
Toplumsal yaflamn dinamizmi iinde kltrn

ifllevi ve kullanmn aklayabilmek.
Snf atflmas ve sosyal tabakalaflmay glendiren yksek kltr ve popler kltr ayrm, kltr, bir dizi entelektel ve sanatsal faaliyet rnlerinin toplumsal kimlik zerindeki yansmasndan, sosyal gruplar arasndaki farkllklar belirtirken anaakm kltrn dflnda kalma ya da direnmeyle alt-kltrler ortaya kar. Belirli bir corafyaya zgn niteliklerin tamamnn temsil edildii yerel kltrlerse endstri sonras ada, yavafl yavafl kresel kltrn potasnda erimektedirler. Kltrn metlafltrlmas, pazara sunulan
rnler haline getirilmesiyse zgn kltrleri de
emberin iine alacak bir tketim kltrnn
oluflmasna yol amfltr. Bu anlamda, toplumbilimsel bir olgu olarak kltr, anlamlarn yeniden
retildii, toplumsal dzen ve sreklilikle beraber
toplumsal atflmann da temel motifini oluflturan
genifl ierikli bir kavram durumundadr.
65
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi sosyolojinin kurucularndan Emile Durkheimn, bir toplumda kltre iflaret
eden ortak deer ve dflnceler anlamna gelen kavramn ifade eder?
a. Toplumsal flblm
b. Kolektif Bilin
c. Anomi
d. ntihar
e. Organik Dayanflma
2. Afladakilerden hangisi toplumsal eleri bir arada
tutan, toplumsal dzen ve sreklilii salayan bir unsur
olarak kltr kavramn deerlendiren dflnrlerden
deildir?
a. Emile Durkheim
b. Karl Marx
c. Frdric Le Play
d. Talcott Parsons
e. Robert Merton
3. Afladakilerden hangisi kltr ile dili birbirine benzeyen paralel kavramlar olarak ele alan post-yapsalc
dflnrlerin etkilendii isimlerden deildir?
a. Ferdinand de Saussure
b. Roland Barthes
c. Claude Lvi-Strauss
d. Michel Foucault
e. Raymond Williams
4. Afladakilerden hangisi kltr olgusuna Marksist
bakfl asyla yaklaflmlardan biri deildir?
a. Kltr burjuvazinin grfln yanstmaktadr.
b. Sanayi toplumlarnda kltr egemen ideoloji
olarak ifller.
c. Kltr, toplumsal dzen, uyum ve eflitlii salamaktadr.
d. Kltr, snf atflmasnda etkin rol oynayan unsurlardandr.
e. Kltrn, otoriteyi meflrulafltran bir ifllevi bulunmaktadr.
5. Afladaki ifadelerden hangisi Frankfurt Okulu kuramsal erevesinde yer almaz?
a. Kltr bir mcadele alandr.
b. Kitle kltr pasif ve tek tip tketicilerden oluflan bir toplum yaratr.
c. Kltr endstrileri standartlaflmfl rnler sunarlar.
d. Kaydedilmifl ve oaltlmfl kltr rnleri, zgn ve yenilikidirler.
e. Kltrn ideolojik kontrol, bireyin ihtiyalarnn ynlendirilmesiyle gereklefltirilir.
6. Afladakilerden hangisi Habitus kavramn

tanmlamaz?
a. Belirli bir dnya grfl ve yaflam tarz anlamna
gelir.
b. Sanat, siyaset vb. alanlarda eilimleri ifade eder.
c. Ekonomik, sosyal ve kltrel sermayeden oluflur.
d. Bireyin, yetenek, bilgi ve beeni dzeyi ile oluflturulan yaplanmfl yaplardr.
e. Sahte-ihtiyalarn tatmin edilmesi anlamna
gelmektedir.
7. Afladakilerden hangisi Birmingham Kltrel alflmalar Okulu perspektiflerinden biri deildir?
a. Kltr, Toplumsal flblm ile toplumda
uzlaflma ve btnlk salar.
b. Kltr, iktidar ve direnifl alanlarndan biridir.
c. Kltr zerk bir alandr.
d. Kltr analizlerinde, kitle iletiflim aralarnn rol
de incelenmelidir.
e. Yeni iletiflim teknolojileri kitlelerin dflnme
biimi zerinde etkilidir.
8. Afladakilerden hangisi toplumsal tabakalaflma olgusu kltr ekseninde incelendiinde ortaya kan kavramlardan biri deildir?
a. Yksek kltr ve popler kltr gerilimi
b. Farkl kltr rnleri ve bu rnleri tketen
gruplar
c. Devletin Bask Aygtlar
d. Habitus kavram
e. Farkl alt-kltrler
9. Afladakilerden hangisi tketim kltrnn zelliklerinden deildir?
a. Kltr rnleri arzu nesnesi haline getirilmektedir.
b. Genifl kitleler hedef alnmaktadr.
c. Kaydedilmifl ve oaltlmfl kltr rnleri kr
amac gdlerek piyasaya pazarlanmaktadr.
d. Bir dizi entelektel ve sanatsal faaliyetten oluflmaktadr.
e. Yaratt deerler sistemi ile kimlik oluflturma
srecine etki eder.
10. Afladakilerden hangisi kltr olgusunun toplumsal yaflamn dinamizmi iindeki ikili kullanmlarndan
biri deildir?
a. Ana-akm kltrler - alt-kltrler
b. Yksek kltr - popler kltr
c. Ciddi mzik - hafif mzik
d. Kresel kltr - yerel kltr
e. Disipliner iktidar - biyoiktidar
66
Kltr Sosyolojisi
Okuma Paras
nsan-insan ile insan-kltr ve kltr-kltr varlklar

arasndaki iliflkiler, etkileflimler, bafl ve sonu belli olmayan, fakat bafllang ve sonular ok nemli ve anlaml grnen sreler iinde gerekleflir. Hemen tm
kltr sznden veya kavramndan tretilen bu srelerin ok sayda eflitleri varsa da, burada, en nemli
, srasyla, kltrleme, kltrlenme ve kltrleflme
zerinde durulmaktadr.
Kltrleme, toplumlarn kendisini oluflturan bireylere
belli bir kltr aktarama, kazandrma, toplumun istedii insan eitip yaratma ve onu denetim altnda tutarak, kltrel birlik ve beraberlii salama, bu yolla da
toplumsal barfl ve huzuru salama srecidir. Kurallar
bilinen bir oyun oynanabilir ancak. Bireyler de hayat
oyununda oynayacaklar oyunun kurallarn, rollerini
rensinler ki oyun dzenli oynansn. Toplumbilimciler buna sosyalizasyon (toplumsallafltrma), eitimciler ise eitim sreci diyorlar. Sre demeleri dorudur
ama uygulamada, eitimciler, eitimi daha ok okul
merkezli olarak ve okullarla snrl gryor. ou toplumbilimciler ise sosyalizasyonun 15-20 yafllarnda tamamlandn dflnyorlar, oysa insan ve kltr bilimcilere gre doumla bafllayan kltrleme srecinin ivmesi ve etkisi 20-25 yaflndan sonra giderek azalmakla
birlikte, hayat boyu srer, mezarda son bulur. Daha nce deinildii gibi, kltrleme sreci bireye hayat boyunca kolay deifltiremeyecei bir kiflilik yaps (flahsiyet) kazandrr. Kiflilik ad verilen yap, zdeyifllere gre, cann altndaki huydur. Toplum ve kltr deiflir
gider; insan kiflilik ad verilen kaderiyle bafl bafla
brakr. Deiflmedii ve deiflmeyecei sylenen kader,
amzn bilimine ve Alman ataszne gre, kiflilik yapsndan baflka bir fley deildir. Kiflilik yaps ise, Erich
Fromma gre, davranfllarmzn gerisindeki biyo-psikolojik (nrolojik/sinirsel) rgtlenmedir; toplumsal etkilerle insan genetiinin kifliye zg bileflkesidir. Toplumlar, kltrleme sreciyle bu bileflkeleri birbiriyle
uyumlu hale getirmeye, ylece tutmaya alflrlar; fakat
bireysel farklar tmyle ortadan kaldramazlar.
1. b
Kaynak: (Bozkurt Gven, Kltrn ABCsi, stanbul,

Yap Kredi Yaynlar, 2007, s. 85-86. )
2. b
3. e
4. c
5. d
6. e
7. a
8. c
9. d
10. e
Yantnz yanlfl ise Toplumsal elerin Uyumlu Btnl: fllevselci Yaklaflm konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Btnlefltirici elerin Kayna Olarak Kltr konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Semiyolojik ve Post-Yapsalc Kltr Analizi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Snf atflmas, deoloji ve
Kltr: Marksizm ve sonras konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kltr Endstrileri:
Frankfurt Okulu konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kltr Sermayesi ve Habitus: Pierre Bourdieu konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Birmingham Kltrel
alflmalar Okulu konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Tabakalaflma,
Kimlik ve Kltr konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Yaflamn Dinamizmi inde Kltrn fllevi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Yaflamn Dinamizmi inde Kltrn fllevi konusunu yeniden gzden geiriniz.
67
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Sosyolojide, ifllevselci ve yapsalc yaklaflmlar, kltr
bir sistem olarak deerlendirerek, toplumsal eleri bir
arada tutan bir motif olarak ele alnmakta ve toplumsal
elerin karfllkl iliflkilerinin dengesi olarak ele alarak
btnc grfl temsil etmektedir. Sosyolojinin kurucular arasnda yer alan Emile Durkheim, bir toplumda
kltre iflaret eden ortak deerler, dflnceler, ahlki
bilin ve duygusal yaflamdan sz ederek ifllevselciliin
temsilcilerinden olurken, sistemler teorisi zerinden
ilerleyen Talcott Parsons ve Robert Merton yapsalc
yaklaflmla kltr btnlefltirici elerin bir unsuru
olarak grmektedir. te yandan, dramaturjik yaklaflm
oyun metaforu zerinden toplumu bir araya getiren etmenleri aklarken, gstergebilimsel yaklaflm da dilin
ve kltrn yaps arasnda paralellikler kurar.
Adorno, T W. (2006). The Culture Industry, Routledge,

Londra.
Althusser, L. (2006). Yeniden-retim zerine, ev: Ergden, Iflk, Tmertekin-Alp, stanbul, thaki Yay.
Aron, R. (2000). Sosyolojik Dflncenin Evreleri, ev:
Korkmaz Alemdar, stanbul: Bilgi Yaynevi.
Baudrillard, J. (1972). Pour une critique de lconomie
politique du signe, Editions Gallimard, Fransa.
Bottomore, T. ve Nisbet, R. (Der.). (2002). Sosyolojik
zmlemenin Tarihi, (Yayna Hazrlayan. Mete
Tunay), Ankara: Ayra Yaynlar.
Bourdieu, P. (1984). Questions de Sociologie, Editions
de Minuit, Paris.
Durkheim, E. (2002) ntihar, (ev: . Ozankaya), stanbul: Cem Yaynlar
Featherstone, M. - Frisby, D. (Der) (1997). Simmel On
Culture: Selected Writings, Londra: Sage.
Foucault, M. (2009). The Archeology of Knowledge, Londra: Routledge.
Friedman, J. ve Featherstone, M. (Der.) (1995) Global
Culture, Nationalism, Globalization and Modernity,
Londra: Sage Publications.
Giddens, A. (2001). Sosyoloji, Elefltirel Bir Girifl, (ev:.
Yldz), stanbul: Phoenix Yaynlar.
Hebdige, D. (2004). Altkltr: Tarzn Anlam, (ev: S.
Niflanc), stanbul: Babil Yaynlar.
Hoggart, R. (2004). Mass Media in a Mass Society, Londra: Continuum
Ksemihal, N. fi. (1989). Sosyoloji Tarihi, stanbul: Remzi Kitabevi.
Marcuse, H. (1991). One-Dimesional Man, Boston: Beacon Press.
McGee, J. ve Warms, R. (Der.). Anthropological Theory,
New York: McGraw Hill.
Merton, R. (1990). The Normative Structure of Science, Alexander, Jeffrey, C.-Seidman, Steven (Der.),
Culture ans Society Contemporary Debates iinde,
Cambridge University Press, NY,s .67-75
zbudun, S. vd. (2006). Antropoloji, Kuramlar/Kuramclar, Ankara: Dipnot Yaynlar.
Simmel, G. (2004). Modern Kltrde atflma, (ev: T.
Bora, N. Kalayc ve E. Gen), stanbul: letiflim Yaynlar.
Slater, P. (1998). Frankfurt Okulu, (ev: A. zden) stanbul: Kabalc Yaynlar.
Smith, P. (2007). Kltrel Kuram, (ev: S. Gzelsar - .
Gndodu) stanbul: Babil Yaynlar.
Weber, M. (2001) The Protestant Ethic and The Spirit of
Capitalism, Londra: Routledge.
Sra Sizde 2
Habitus kavram, belirli bir dnya grflne iflaret eden,
bireyin sahip olduu eilimler ile yaplanmfl yaplar
zerine infla edilen, tercihler, beeniler, zevkler ve yetenekleri kapsayan yaflam tarzn ifade etmektedir.
Habitus kavramnda ekonomik ve sosyal sermayeden
daha belirleyici yere sahip kltr sermayesi kavram
ise, mzik, edebiyat, tiyatro gibi gzel sanatlara iliflkin
yetenek, kapasite, teknik bilgi dzeyi ile bu alandaki
beeni ve tercihlerin toplamna iflaret eden, ayn zamanda, kltrel beeni anlamnda iyi ve kty ayrt
edebilme dzeyini ifade etmektedir.
Sra Sizde 3
Tketim kltr, kltr metlafltrarak kr amac gderek pazara sunulmas ve kitle iletiflim aralar ile byk lde medya tarafndan kltr rnlerinin datmn gereklefltirerek en yksek sayda kifliye ulaflmasn ifade ederken, bu rnlerin, bireylerin kimliklerini
belirlemede ve toplumsal tabakalaflmada konumlanmalarn grnrde salayan bir sisteme iflaret etmektedir.
KLTR SOSYOLOJS
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Egemen ideolojilerin kltr kavramn nasl flekillendirdiini aklayabilecek,
deolojik temelli kltrel gerilimleri ayrt edebilecek,
Kltr kavramnn ideolojik kullanmn postmodern bakfl asyla deerlendirebilecek,
Kreselleflme srecinin kltr ve ideoloji kavramlarna ykledii anlam ve
kullanmlarn zetleyebilecek,
Kresel ve yerel ideolojilerin nasl i ie getiini saptayabilecek,
Kitle kltr ve popler kltr yaratmada ideolojilerin oynad rol analiz
edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hegemonya
Medeniyetler atflmas
Kltrel btnleflme
Asimilasyon
Kreselleflme ve Kyerelleflme
okkltrllk
Kltr Endstrisi
Tketim toplumu
indekiler
Kltr Sosyolojisi
Kltr Olgusunun
deolojik
Kullanmlar
GRfi
NDRGEYC, SAFLAfiTIRICI BAKIfi
AISI
OULCU VE DEfiKENL
NCELEYEN BAKIfi AISI
SONU
Kltr Olgusunun
deolojik Kullanmlar
GRfi
Sosyal bilimler literatrnde tanmlanmas en zor kavramlarn baflnda yer alan
kltr szc, ekin anlamndan uygarlk anlamna doru evrilen bir sosyal deiflme kuramna iflaret etmektedir. Toplumlarn birikimi olarak uygarlk anlamnda
kullanlan bu szck, estetik alanda gzel sanatlar ifade ederken eitimle balantl olaraksa dflnme, seme ve elefltiri gcmz kapsamaktadr. Bu anlamda
kltr, bir dizi sosyal srelerin bileflkesi olarak, insan ve toplum kuramdr (Gven 2005:97). Bu genifl anlam ve ierik yelpazesine sahip szcn ilk bilimsel
tanmysa 1871 ylnda, antropolog Tylor tarafndan, bir toplumun yesi olarak insann edindii bilgi, inan, sanat, yasalar, ahlak, gelenekler, dier yetenekleri ve
alflkanlklar ieren karmaflk bir btn olarak tanmlanmfltr (Smith 2007:15).
Tpk kltr kavram gibi tanmlanmas g olup, zellikle sosyoloji alannda
uzun, karmaflk ve zengin bir tarihe sahip olan ideoloji kavram, ilk olarak Voltaire, dHolbach ve Condillac gibi Aydnlanma a yazarlar zerine alflan Fransz
dflnr Destutt Tracey tarafndan 1796da kullanlmfl olup, dflncelerin ve fikirlerin sistematik analizi ve birleflimi anlamna gelmektedir. Dneminin en nemli
tarihsel olay Fransz htilali srasnda, atflmann ana kayna olan grfl ayrlklarn ifade etmede kullanlan, hemen her trl felsefi, politik hatta dinsel dfln biimleri ideoloji olarak deerlendirilmektedir. Bu dfln biimlerine sahip olan ideologlar da zamanlarnn entelektelleri olarak, eitim ve rgtlenme araclyla bu
sistematik fikirleri, sistematik yaygnla ulafltrmfllardr. Bu flekilde, ortak amac ve
politik arenada bu amaca ulafltracak aralar iflaret eden btnsellii ortaya koymufllardr (Thompson 1990:28). Dzenli bilgi ve fikir btn anlamnda kullanlan
szck, ksa zamanda, zellikle politik alanda, bir atflma unsuru olarak n plana
kmfltr. Aydnlanma ann pozitivist geleneinden sonra belirginleflmeye bafllasa da douflunu, tam olarak bir tarihe sabitlemenin mmkn olmad ideoloji
kavram gnmzde, tm tarihselliinin nne geerek, anlam ve gcn i ie
getii, yeniden formle edilmifl simgesel bir anlam taflmaktadr.
Bu anlamda ideoloji ve kltr kavramlar, ideal olanla gerek olan arasndaki
iliflkiyi kapsamas ve sorgulamas bakmndan karfllkl iliflki ierisindedir. Bu iliflkiyi, indirgeyici ve saflafltrc bakfl asyla oulcu ve deiflkenlii nceleyen bakfl as olmak zere iki ayr perspektiften ele alp incelemek mmkndr.
70
Kltr Sosyolojisi
NDRGEYC, SAFLAfiTIRICI BAKIfi AISI

deolojinin sosyolojik adan ele alnmasnn en nemli yan, fikirle toplumsal yap ve toplumsal eylemler arasndaki ban ortaya konulmasdr. Bir toplumda, belirli bir snfn ya da belirli bir sosyal grubun davranfllarna yn veren siyasal bir
reti olarak ideoloji, kltrel bir dflnce formunu ifade etmektedir. Bu anlamda
belirli bir topluluun ya da grubun ideolojisini tanmlayan dinamikler, ou kez indirgeyici bir bakfl asyla belirli bir toplumsal dzeni tannrla kavufltururlar.
Bunlar yanlfl bilin reten hegemonik idealardan oluflan, homojen ve snrlar belirli bir yap olarak dflnlebilir.
Kltr ve Egemen deoloji Elefltirisi: Marksist Bakfl As
N
AM A
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Egemen ideolojilerin kltr kavramn nasl flekillendirdiini aklayabilmek.
Karl Marxa gre, sanayi toplumlarnda kltr, egemen ideoloji olarak ifllemektedir. Burada yanlfl bilin olarak tezahr eden ideoloji, retim aralaryla zel mlkiyet ve emek smrs etrafnda flekillenen retim iliflkileri sisteminde, ynetici
kapitalist snfn, yani burjuvazinin grfl ve karlarn yanstp, bu otoriteyi meflrulafltrarak, devamn salamaya hizmet etmektedir. Marksist anlamda ideolojinin
maddesel grnglerinden biri olarak met fetiflizm kavram, kapitalist pazar sisteminde yer alan metlarn, baskn ideoloji tarafndan, arzu nesneleri haline sokulmas sonucu deiflim deerinin, kullanm deerinin nne gemesiyle gerekleflir.
Tam da bu noktada Marksist ideolojinin en nemli kavramlarndan biri olan yabanclaflmayla bireyin; doal, toplumsal, kltrel evresine olan uyumu, evresi
zerindeki denetimin azalmasyla ortaya kan aresizlik ve yalnzlk durumu anlatlmaktadr. Marxn snfl toplum ve kapitalist sistem balamnda, yneten snfla
ynetilen snf iliflkisinden temellenen ideolojisinin gc, kltr, ekonomi ve iktidar alanlarn sistematik biimde iliflkilendirme becerisinde yatmaktadr. Bu yaklaflm, kltrn ideolojik kullanmnn asl nemini, ekonomi boyutu zerine infla etSIRA SZDE
tiinden, saflafltrc
bakfl asna rnek teflkil etmektedir.
Marksist bakfl asyla ideoloji, iinde snf mcadelesinin verildii bir alandr.
Bu bakmdan, kolektif kltrel davranfllar da ieren bir tarzn temeli olarak, muD fi N E L M
hafazakrlk, liberalizm, sosyalizm baflta olmak zere, ayr politik bakfl alarn belirten, bu anlamda saflafltrc bir boyutu olan, siyasi bir retiye iflaret etmektedir.
S O R U ideolojik kullanmnn en belirgin rneklerinden biri, FranKltr kavramnn
sz Marksist dflnr Louis Althusserin Devletin deolojik Aygtlar (DA) kavramnda n planaD kmaktadr.
Althussere gre, devletin kapitalizmin yeniden reKKAT
timine olanak salamada kulland iki tr sistemi vardr. Birincisi Devletin Bask
Aygtlar (DBA); hkmet, ordu, polis, mahkemeler, hapishane gibi zorlayc gSIRA SZDE
c kullanan kurumlar ifade eder. kincisi Devletin deolojik Aygtlar (DA), eitim, din, aile, siyaset, sendika, haberleflme, basn-yayn ierir. Bunlar ideolojik
yeniden retim
kavramlarn, devletin iflleyifline balayan kltrel aygtlardr (AltAMALARIMIZ
husser 2006:128).
N N
Konuyla ilgili daha

bilgi iin Althusserin (stanbul: letiflim Yaynlar, 2002) kiK Tayrntl
A P
tabna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
4. nite - Kltr Olgusunun deolojik Kullanmlar
Kltrle iliflkilendirilen bir baflka egemen ideoloji elefltirisiyse Antonio Gramsci ve onun hegemonya kavramnda dikkat ekmektedir. Hegemonya kavram ksaca devletin ve ynetici snfn, sivil toplum iinde fikirleri dzenleme yetisidir. Bu
dzenlemeler, burjuvazi deerlerinin toplum iin doal, normal ve olmas gerekeni temsil ettii kansna dayanarak, hegemonik blok oluflturan toplumdaki hkim
glerle karmaflk siyasi, felsefi olaylar gnlk dille kitlelere iletip, nasl hareket
edecekleri konusunda yol izenlerden oluflan, organik aydnlarn faaliyetleri araclyla gereklefltiini belirtmektedir (Smith 2007:62). Gramscinin tanmlad hegemonya kavramn, eflitsizlii glendiren ve elefltirel dflnce giriflimlerinin nn kesen ideolojinin bizzat yaflad hkim kltrel motifler olarak deerlendirmek
mmkndr.
deolojik Anlamda Ulus-Devlet Kavram: Kltrel

Homojenleflme ve Asimilasyon
Dnya siyasi tarihinde imparatorluklarn dalp ulus-devletlerin kurulma sreci,
toplumun homojen bir btnlk olduu ya da olmas gerektii nkabulne dayal siyasi modelleri gndeme getirmifltir. Ulus-devletlerde kltrel doku, hkim ulusa gre kurulmufltur. Toplumsal rgtlenme dokusu farkllklar zerine kurulmadndan, kurumsal yapda ayrmclk ieren uygulamalar grlebilmektedir. Ulusdevletin, belirli bir corafya zerinde birbirine sorunsuzca eklemlenmifl bir halk
temsil ettii dflnlmektedir. Ulus devletlerin saflafltrc ve indirgeyici niter nitelikleriyise homojen bir kltrn var olduu kabulnde yer almaktadr.
Yirminci yzyl dnya siyasi tarihi temel olarak iki dnya savaflyla flekillenmifltir. zellikle 2. Dnya Savaflndan sonra, corafi snrlar belirli bir kara paras zerinde, bayrak ve dil birlii gibi simgesel birlefltirici elerle ortak kltr sylemine
dayal, homojen bir halk yapsyla tanmlanan ulus-devletler, gerek ve ideal olanla
maddi ve maddi olmayan arasnda meknsal ve zamansal dzenleme ve temsillerle
oluflturulmufl ideolojik yapdr (Mitchell 2006:184). Bununla beraber, ulusal kltr
oluflumu srasnda, gemiflin belirli ynleri zerine kendi toplumsal pratiiyle yaratt, ikna edici deerler kmesine vurgu yapan, bir ideolojinin varl kanlmazdr.
Kltrel btnleflme kavram da bu btnlefltirici ve indirgeyici yne ayna tutmaktadr. Bu kavram, antropolojide ilkel kltrlerin ortak davranfl temeline dayandrldnda, modern toplumlarda da total ulusal kltrler n plana kmaktadr. Elbette ulusal kltr kavramnn da pek ok ierii vardr. lk olarak, bilim,
teknik, edebiyat, felsefe, sanat alanlarnda retilmifl kltrel rnler btndr.
kinci olarak, ulusal lekte idari, ekonomik ve dinsel kurumsallklar btnne
iflaret eder. nc olaraksa bir toplumdaki bireylerin davranfllar dorudan gzlemlendiinde aka grlebilen, tm yeler tarafndan ortak paylafllan davranfllar btndr (Steward 1972:48).
te yandan, bu tr bir yaplanmann indirgeyici boyutunun tehlikeli bir yan da
devlet snrlar ierisinde bulunan farkl kltrleri, onlarn zgn zelliklerini asimile etme durumudur. Asimilasyon bir dnflme devinimi olup, kendi kendine deil, evre tarafndan yeniden flekillendirilme eylemidir. Tarihsellii bir anlamda
dfllayarak, evrensel srece dhil edilip, sosyal yaflamn tm boyutlarn ieren bir
bilincin inflas olarak, birbirine benzetmek anlamna gelmektedir. Hiyerarflik olarak
deer reten ve deer meflrulafltran g iliflkilerini kapsamaktadr. Asimilasyon
kltrler aras deiflim ya da kltrel yaylmadan farkl olarak modern bir olgudur.
71
72
Kltr Sosyolojisi
Kklerini ulus-devletin ulusallaflmasndan alp, otoritesini, paylafllan tarih, ortak

ruh ve belirli bir yaflam tarzn kapsayan dilsel ve kltrel bir ideolojik birleflmeyi
ifade ederek, meflruiyetini buna dayandrr. Birlik iindeki boflluklar, yabanc fikrine dayandrlarak, kurulu ve yapay kltrel rnler zerinden iflleyen bir ideolojiyi temsil etmektedir (Bauman 1995:155-161).
Dnya savafllar sonras modernleflme srecinin hzland ve kapitalizmin bir
dnya sistemi halini ald yirminci yzylda, kapitalist dnya sistemi iinde kendini konumlandrp sisteme dhil olma temelinde geliflen ulus oluflumlar iin, ulusal
bir burjuva kltr yaratarak farkllklar eleme eilimi belirgin hale gelmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
SZDEsrecinde kltr olgusunun, ideolojik adan nasl kullanldn

Ulus-devlet SIRA
oluflumu
aklaynz.
fi N E L M
deolojikD Tabanl
Kltrel Gerilim: Dnya Sistemleri ve
Medeniyetler atflmas
N
AM A
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R U
deolojik temelli kltrel gerilimleri ayrt edebilmek.
DKKAT
Kapitalizmin bir dnya sistemi halini almas, burjuva kltrnn kendi dflnsel
ve maddi temellerini
SIRA SZDE salamlafltrp, ideolojik olarak hegemonik hale getirilmesi,
ekonomik, siyasal, dflnsel ve bilimsel alanlarda kendini hissettirmifltir. Bu sebeple kta Avrupas ve Amerika, kendi i dinamiiyle ulusal kltrlerini yaratamamfl,
AMALARIMIZ
mevcut siyasal
yaplara nce dflardan etki etmifl, daha sonra da ideal birer model
haline gelmifllerdir.
Yeni dnya dzeni deerlendirmesiyle ilgili olarak, Samuel Huntington MedeK T A Pkavramyla uluslararas ittifaklarn kurulmasnda, medeniyetleniyetler atflmas
rin belirleyici olaca, bu sebeple olas atflmalarn, medeniyetler arasnda gerekleflecei grfln savunmaktadr. Huntington, kimlik ve medeniyet unsurlarnn
T E L E V Z Yyirmibirinci
ON
n plana karak,
yzyl uluslararas iliflkiler ve politika arenasnda rol
oynayacan belirtir. Medeniyetler atflmas ve Dnya Dzeninin Yeniden Yaplanmas eserinde, bu konuya haritalarla aklamalar getirmektedir. 1920li yllarn
profilini kard ilk haritada, dnya ekonomi politiinin kolonileflmeyle flekillenNTERNET
diini, Bat tarafndan ynetilenler ve Batdan bamsz olanlar ayrmyla aklarken ikinci haritada, 1960l yllar Souk Savafl dneminde, Sovyetler Birlii ile ABD
evresinde konumlanan lkelerin oluflturduu, iki kutuplu dnya zerinden ideolojik farkllaflmaya iflaret etmektedir. 1990l yllar betimleyen nc haritasndaysa 1989 ylnda Sovyetler Birliinin paralanmas ve komnist bloun zlmesiyle Souk Savafl Dneminin sona erdii dnem sonrasn resmetmektedir.
Huntington, zellikle bu nc dnemden sonra, uluslararas ittifaklarda belirleyici unsurun politik ideoloji kavramndan medeniyet kavramna kaydn belirtir.
Huntington tezini aklamak iin, Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan zlen Yugoslavya rneini vermektedir. Yugoslavyann yeni snrlar belirlenirken
Srp, Hrvat ve Boflnaklar arasndaki savafllar srasnda, Ortodoks Rusya, Srplar
desteklerken Katolik Almanyann, Hrvatlar destekler tutumlar, uluslararas iliflkilerde ideolojik balamda medeniyetlerin esas alnmasna rnek gsterilmektedir.
Burada belirtilen medeniyet, zellikle din, dil ve tarih ekseninde snrlar belirlenmifl bir kavrama iflaret etmektedir. Bu saflaflmay belirlemede sorgulanan aidiyet
kavramyla kimlik konusu daha da nem kazanmfltr. Bu anlamda Souk Savafl
N N
sonras dnemde yaplan yeniden tanmlamalarla kimlerin, hangi medeniyete mensup olduu tablosunda Huntington, ye lke, yalnz lke, merkez lke, blnmfl
lke ve kararsz lke olmak zere befl ayr oluflum tanmlamaktadr (Huntington
1996).
deolojiyi, bir fikir sistemi olarak kltr, kapitalist dnya ekonomisinin belirsizlikler ve karfltlklar ieren sosyo-politik sisteminin getirilerinden biri olarak deerlendiren Immanuel Wallersteina greyse bu tarihsel sistemin karflt fikirleri
iinde kltr, merkezi ideolojik savafl alan konumundadr. Bu savafln kalbinde,
birlik ve eflitlilik, tm insanlk ve farkl rklar, dnya ve ulus, birey ve kadn/erkek gibi antinomik kavramlarn maniple edildii bir sistem yer almakta, sistemin
fonksiyonuysa kavramlarn doru miktarlarda kullanlmasna dayanmaktadr (Wallerstein 1995:39). Wallersteina gre, kapitalist dnya ekonomisi, bir dnya sistemi
olduundan, evrensel ideolojilerin yansmas kolaylkla grlebilir. Bugn, nsan
Haklar Evrensel Beyannamesine dayandrlan Birleflmifl Milletler yaps, uluslararas hukuk ve insanln ortak normlarnn yanstld bir adr. Yirmibirinci yzylda evrensel zaman ve l birimlerinin kullanlyor olmas, bilimsel evrensellie
iflaret etmektedir. Bununla beraber egemen devletler de belirli karasal snrlar olan,
ulusal hukuk, meclis, dil, pasaport, bayrak, para ve en nemlisi vatandafl olan alar oluflturmaktadrlar. Gnmzde saylar yaklaflk 150 olarak alnabilecek ve varolufl amalar bu evrensel kurallarn geerliliini snrlamak olan egemen devletler bulunmaktadr. Fakat rklk ve cinsiyet ayrmcl, devletler aras sistemde tek
bir ifl blmnn varlna dhil olan bir ideoloji olarak hizmet etmektedir.
Wallersteina gre, sistemdeki ikinci nemli boyut, kapitalist dnya ekonomisinin tarihsel genifllemesinin, ilk olarak Avrupa merkezine oturtularak batllaflmann modernleflmeyle bir tutuluyor olmasdr. deolojik olarak, Bat kltr evrensel
kltr olarak deerlendirilmelidir. Kltrel eflitlilikse asimilasyonu ieren, en u
noktas rk ayrm (apartheid) olan bir ideolojiyi kapsamaktadr. Sistemin nc
nemli boyutu, ifli snfn az paraya daha ok alfltrmak, sermaye birikimini durmakszn artrmak yolunda gerekli ideolojik motivasyonu salayabilmek iin, eflitsizliin kanlmaz olduu gereinin stn rterek, pazarn rekabeti yapsnda,
dier gruplarn sahip olduuna sahip olabilme flansnn sunulmasyla gereklefltiriliyor olmasdr. Sistemlerin evrensellefltirici temel ideolojisi modernleflme zerinden yaplandrldndan, yenilik, deiflme ve ilerlemeye, byk ncelik verilmektedir. Ancak; bu yeniliklerin, kapitalist dnya ekonomisini tehdit edecek devrim
niteliinde ykc ve yeniden yaplandrc deil, hiyerarflinin meflruluu erevesinde yaratc kltrel ideolojilerin yaplanmas fleklinde olmaktadr. Eflitsiz dalmlarsa faraz gelecek kurgularnn ideolojik anlatmlar zerinden olmaktadr. Bu
yzden az geliflmifl ya da geliflmekte olan lkelerin, geliflmifl lkelerin oktan baflarl olmufl modellerini kopyalayarak ilerlemeleri zerine, bir kltrel ideolojik
sylem oluflturulmufltur (Wallerstein 1995:42-53). Bu durumda sistem-karflt hareketler, bugnk dnya sisteminin ideolojisini tehlikeye sokmadan, sadece taktiksel bir belirsizlik boyutunda ilerledikleri durumlarda, bilimsellie dayandrlarak
meflrulafltrlan asimilasyonlarn sorgulanmas gerektiini belirten Wallerstein, son
olarak, muhafazakr eilimler ve kstllk esasyla sekin teknokratlarn halk denetimine dikkat ekmektedir.
Ancak; her biri dnya kapitalist sisteminin bir paras olan, bu sistem iindeki
konumlar yine kapitalist uluslararas iflblm tarafndan belirlenen lkelerdeki
ulusal kltrn anlam ve salaml kesin olmaktan uzaktr.
73
74
Kltr Sosyolojisi
OULCU VE DEfiKENL NCELEYEN BAKIfi

AISI
Kltr kavramnn ideolojik kullanmlarnn saflafltrc boyutu, ulus-devlet ve dnya sistemlerinde yer alan unsurlarn tanmlamasndaki farkllklara paralel olarak
kltr tanmlamalarnda da farkllklar yaratmfltr. Zira sosyal snflar, toplumsal tabakalar, politik grfl, din, ekonomi ya da dier dflnsel akmlara gre indirgeyici dilimlere ayrlan kltr btnnde, alt kltrler, snf kltrleri ya da yresel
kltrler yer alabilmektedir. Bu farkl kltr paralar, teki kltr paralaryla
uyum iinde olurlarsa btnlk salanabilmektedir. Bu bakmdan, kltrn oulculuu nceleyen bakfl as incelenerek, birlik iinde okluk ilkesinin nasl ve
hangi koflullarda hayata getii incelenmelidir.
Kltr ve deoloji Kavramlarna Postmodern Yaklaflm

AM A
Kltr kavramnn ideolojik kullanmn postmodern bakfl asyla deerlendirebilmek.
Modernizm, dogmatik dflncelere dayal Orta a dfln biimine karfl olarak,

zellikle Aydnlanma a filozoflaryla insanl, bilgisizlik, irrasyonalizm ve btllktan kurtaran bir g olarak devreye girmifltir. Ancak; yirminci yzylla beraber,
zellikle iki dnya savafl ertesi, dnya apndaki bunalmlar, modernizmin vaat ettii ilerleme fikrine olan inanc sarsmfltr. Postmodernizm, zellikle Bat uygarl
ve modernizmin yaratt sanayileflme, ilerleme, ulus-devlet, kesinlik, birlik, evrensel ahlk grfllerini elefltirmektedir. Postmodernizm, evrensel btnlk yerine, her
trl oulculuk ve yerellikten yanadr. Postmodern yaklaflmlar erevesinde, her
fley bir yorum, bir znellik olarak deerlendirilmektedir. Farkl metinler ve farkl
okumalarn varlnn kabul, sylem eflitliliine snrszlk getirmektedir. Bu, bir
yandan da belirsizlie meflruiyet kazandrmak anlamna gelmektedir. Sentez ve btnleflme yerine, paralanma ve sreksizlii benimser. Sorgulayc ve kuflkucu tavr
n plandadr. Postmodern Durum eserinde byk anlatlar ya da st-anlatlar
olarak adlandrd, ilerleme, aydnlanma, rasyonellik, evrensellik gibi modernist
dflncenin yaptafllar olan ve modernliin meflruiyetini salayan kavramlara karfl
duyulan kuflku hali, postmodern durumu ifade etmektedir (Lyotard 1979).
Modernlik olarak adlandrdmz kavram, her trl snf ve ulus snrlar balamnda, ulafllmas gerekli hedeflerle evrili ideolojiler btndr. Oysa postmodern yaklaflm, rasyonalizm, pozitivizm gibi dflnsel anlamda ve liberalizm, kapitalizm gibi siyasal anlamda st-anlat niteliindeki btn ideolojilere karfldr.
Kltrel farkllklar zerine dflnmek asndan, Edward Saidin Oryantalizm
eseri, postkolonyal dflnce asndan byk nem teflkil eder. Postkolonyal analizin temel elefltirisi, batl toplumlarn zerinde ykseldii belirli bir kltrn ideolojik hegemonisinin varldr. Bu da elitlerin, Beyaz Anglo-Sakson kltrne iflaret etmektedir (Kahn 1995:6). te yandan, kreselleflme kavramna getirilen farkl
elefltiriler de bulunmaktadr. rnein; ngilizce globalization kelimesinin evirisi
olarak global szcne yklenen anlam, kltrel karfllkl ballk kavramlarn
ierse de Giddensn belirttii gibi, global lekte baskn gler gz nne alndndan, bu kavram, Amerikanlaflma anlamna da gelmektedir. Grld zere,
post n ekiyle yaplandrlan tm kavramlar, tek tiplefltirici ve indirgeyici kltr
ve ideoloji tanm ve kullanmlarn sorgular nitelik taflmaktadr.
75
SIRA SZDE
Postmodern dflnce erevesinde, kltr olgusunun ideolojik kullanmlarndaki
oulcu
yapy inceleyiniz.
D fi N E L M
Kreselleflmenin Kltrel ve deolojik Almlar
N
A M A
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U ykledii
Kreselleflme srecinin kltr ve ideoloji kavramlarna
anlam ve kullanmlarn zetleyebilmek.
DKKAT
Kreselleflme terimi, zellikle 1980lerin baflndan itibaren, ncelikle ekonomik boyutu n plana kan, ifl gcnn, sermayenin ve mal piyasalarnn, ok-uluslu flirSIRA SZDE
ketler (Ufi) ile birlikte, uluslararas nitelik kazanmasn ifade etmektedir. Bu boyut,
Sanayi Devriminin uzun vadeli bir sonucu olarak, fazla retimi satacak yeni pazar
arayfllarna dayanmaktadr. Bu flekilde metropol sanayilerineAMALARIMIZ
ucuz emek ve hammadde akfl salanmfl, verimlilik ve kr marjlar artrlmfl, nfus seferber
edilebilmifltir. Bundan nce onbeflinci yzylda, Batnn deniz-aflr lkeleri keflfiyle koloni ve smrge imparatorluklar kurmasyla kreselleflmenin
K T nc
A P evresi gerekleflmeye bafllamfltr. Haberleflme uydular, bilgisayar ve internet gibi teknolojik
boyutlaryla iletiflim devrimi niteliinde Enformasyon ana geifl, zellikle yirminci
yzyln ikinci yarsnda, dnyadaki siyasal izgiyi denetim altnda
ynelik
T E L E V tutmaya
ZYON
Birleflmifl Milletler gibi dev ulusal rgtler, pek ok devleti ieren NATO gibi ulusaflr paktlar ve gnmzde de etkin gcn koruyan Avrupa Birlii gibi ulus-aflr
birlikler, uluslararas ifl blm, git gide artan ifl g olgusu, uluslararas ticareti
N T E R N E T kresellefldzenleyen anlaflmalar, GATT ve Dnya Ticaret rgt gibi kurumlar,
menin almlar olarak uluslararas kltrel akmlar belirleyici unsurlardr.
Kreselleflmenin nemi, insanlarn kimlik anlayfllarn, mekn ve meknla iliflki ierisinde olan benlik deneyimlerini nasl etkiledii, kltr oluflturan unsurlar
etrafnda geliflen ortak anlayfllar ve deerler zerindeki etkilerini nasl deiflmeye
uratt incelendiinde ortaya kmaktadr. Kreselleflme tartflmalarnda, kltr
kavram ounlukla kreselleflmekte olan kltrel kavramlarn yaylmasnda kullanlan, iletiflim ve medya teknolojileri balamnda ele alnmaktadr. Burada zerinde durulmas gereken kltr, ideolojik kreselleflmenin bir boyutu olarak grmek, bunu sorgulamaktr. Kreselleflme ok boyutlu bir olgudur. Kresel pazarn
snr aflan bir medeniyet rettii, kreselleflen blue-jean, kolal iecek ve spor
ayakkab markalarn rnek gstererek, tketici zevk ve tercihlerinin giderek birbirine benzeyerek birleflmesi iddiasna dayanr (Tomlinson 2004:29-36).
Kreselleflmenin sosyal ve kltrel almlarn, iliflkiler ve etkileflim alarn deerlendirerek aklamak da mmkndr. Appadurai, hem uluslarn kendi iinde,
hem uluslararas planda yaflad sosyo-kltrel kreselleflmeyi, befl farkl grupta
toplad meknlar zerinden analiz etmektedir. Buna gre, etno-mekn (ethnoscape), gmenler, turistler, mlteciler, srgndekiler, ifliler gibi hareket halindeki
bireylerden oluflan gruplarn oluflturduu mekn ifade ederken medya-mekn
(mediascape), enformasyonun elektronik olarak retildii ve yayld gazeteler,
televizyon, radyo istasyonlar, film stdyolar gibi meknlar belirtmektedir. Teknomekn (technoscape) yksek ve dflk teknolojilerin snrlar aflan, mekanik ve enformasyonel anlamda hzl akflnn mekndr. Finans-mekn (finanscape) uluslararas borsa gibi dnya apndaki hzl para akflnn gereklefltii mekn olurken,
fikri mekn (ideoscape) dflnce, fikir ve ideolojilerin yayld meknlara iflaret etmektedir (Appadurai 1995:296-299). Buna ek olarak, ulus-devletlerin douflu ve
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
76
Kltr Sosyolojisi
bu ulus-devletler iin bireyleri savaflmaya ve lmeye iten sebepleri arafltran Andersona gre, milliyetiliin, zgn bir ideolojik kltrel yapm (artefact) ile snrlar bulunan bir alanda yaflayan insanlar btn olarak millet hayal edilmifl bir topluluktur. Kreselleflme sreci dhilinde, gmenler de yerlefltikleri yeni lkelerde
kendi yerelliklerini reterek ulus-devlet hkimiyetini zayflatmaktadr.
Snrlarn Sorgulanmas ve Kyerel deolojiler

AM A
Kresel ve yerel ideolojilerin nasl i ie getiini saptayabilmek.
Kreselleflme kavram, her ne kadar btnlefltirici yapy n plana karr grnse

de bu btn olma durumu, grnrde kalan oulculuk ilkesi gz nnde bulundurulduunda, indirgemeci ve tek tiplefltirici bir boyuta da sahiptir. Bu bakmdan,
ilgin bir flekilde, kreselliin kapsaycl iinde kklere ve yerele nem verilmekte, hatta sayg duyulmaktadr. Bu noktadan hareketle kresel olann iinde, bir
anlamda kresele bir tepki olarak, yerele dnfl gerekleflmektedir. Edebiyat, mzik, sinema gibi sanat dallarnda ve siyasette temsil edilen bu sylem, bir yandan
postmodern kreselin temsiliyle farkllklarla bir arada yaflamay ngrrken te
yandan, belli bir merkez egemen ideoloji elinden kan farkllklar denetim altna
almaktadr.
Ulf Hannerz, bu durumu, dnya kltrnn, eflitli yerel kltrlerin birbirleriyle olan i ie gemifl a balants ve belirli bir kltrn, belirli bir anakaraya bal olmadan geliflebilmesiyle aklamaktadr. Ancak; yerel kltrn belirli bir ideal
tipini karmak kolay deildir. Srgnde bulunanlar, gmenler ya da alflmak
iin sreli olarak lke deifltirmifl kifliler, kendi yerel kltrlerinin yaflad ana karadan ayrlmfl olmakla beraber, bulunduklar yeni yerleflimde yerel kltrlerini yaflatmak iin aba gstermektedirler. te yandan, doduklar topraklardan hi ayrlmamfl kifliler de kresel homojenleflme erevesinde kresel kltre entegre
olup, aidiyet hissi kurabilmektedirler (Hannerz 1995:249).
Kimlik, kltr ve ideolojilerin sorguland eksende, kresel kltrle yerel kltrn etkileflimini ifade eden, Trkede kyerel olarak da sylenebilen glokalizasyon kavram, kresel olmadan yerel olamayaca, ayn flekilde yerel olmadan da
kresel olann var olamayacana dikkat eker. lk kez Japon ifl dnyasnda, kresel yerelleflme anlamna gelen dochakuka kelimesi 1980lerde kullanlmfltr. Sosyal bilimler yaznnda, ngiliz toplumbilimci Robertson tarafndan kullanlan kavram, deiflme, yaylm, melezlik, ulus aflrlk, kltrleraraslk gibi, kreselleflmenin de tesine geen ideoloji motifleri zerinden ykselip, kresel ve yerelin bir
karflmn, harmann ifade etmektedir (Robertson 1995). Global dfln yerel davran (Think global act local) sloganyla harekete geen kyerel eilimler, zellikle
pazarlama stratejileri olarak tezahr etmektedir. Bu kavram daha iyi kavrayabilmek iin, McDonaldlaflma (McDonaldization) olgusuna da dikkat ekmek gerekir.
Ritzer tarafndan kullanlan kavram, Amerikan hzl-yiyecek restoran zinciri McDonaldsn, hazr yiyecek alannda gelifltirdii standartlarn tm dnyada kullanlyor
ve tketiliyor olmasn ifade etmektedir. Zincirin, hamburger menlerinin hazrlanflndaki dflk maliyet, sunumundaki konforlu basitlik ve tketiminde bireylere
sunduu aklc haz, ayn zamanda kresel bir yaflam tarzna da iflaret etmektedir.
Hzllk, nceden tahmin edilebilirlik, hesaplanabilirlik, insansz teknolojiler, yalnzca restoran zincirinin deil, kresel dnyann da belirleyici unsurlarndadr. Bu
77
anlamda, lkemizde de yukarda bahsedilen kyerel stratejilere, McDonaldslarda

satlan standart hamburgerlerin, geleneksel Trk mutfak lezzetine yaknlafltrlarak
piyasaya srlen, McTurco menleri rnek olarak verilebilir.
Kresel ve yerel kltrlerin ideolojik adan karfllaflmasn deerlendiriniz.
SIRA SZDE
deolojik Yanlsamalar ve Popler Kltr
N
A M A
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Kitle kltr ve popler kltr yaratmada ideolojilerin oynad

S O R U
rol analiz edebilmek.
Kresel kitle kltrnde retim, kitle iletiflim aralarnn egemenliinde

bulunDKKAT
maktadr. Popler kltr ve elencenin zerine kurulu ideolojinin yeniden inflas,
ulusal snrlarn tesine geen, eriflimin en kolay olduu televizyon uydu yayncSIRA SZDE
l ve reklmlar zerinden gerekleflmektedir.
Popler kltr ideolojilerini zmlemeden nce, kaydedilmifl ve kaydedilmemifl kltr arasndaki farklla dikkat ekmek gerekir. Kaydedilmifl
kltr, basnAMALARIMIZ
yayn aralarnca ya da insan eliyle yazlmfl, filme alnmfl, gnmzde elektronik
medyay da kapsayan kltr olup, adafl toplumbilimciler tarafndan enformasyon, elence, bilim ve teknoloji, eitim ve sanat materyalleri Kolarak
alan
T A alflma
P
halini almfltr. Bu anlamda, Swidlern (1986), kltr, inanlar, ritel pratikler, sanat formlar ve trenleri ieren simgesel bir anlam taflt olarak niteleyen tool-kit
kavramn da gz nnde bulundurmakta yarar vardr (CraneT E1995:3).
LEVZYON
Popler kltre getirilen en erken elefltiriyi Neo-Marksist disiplinler-aras elefltirel kuramlaryla kltr, ideolojik bir mcadele alan olarak analiz eden Frankfurt
Okulu dflnrlerinde grmek mmkndr. Okulun nemli temsilcilerinden TheoNTERNET
dor Adornonun zmlemelerine de girmifl 2. Dnya Savaflnda
kullanlan kltr
stratejilerinin, Nazi dnemi Almanyasnda flahit olduu, Goebbelsin propaganda
bakanlnn gzetimi altnda retilen poplist kitle kltrnn, Nazizmin ykseliflinde etkisinin byk olduu bilinmektedir. Okulun elefltirilerinin temel hedefi,
Aydnlanmann akla ve bilimsel bilgiye dayal zgrlk dflnce yapsnn, yararc bir rasyonellie doru evrilmesi sonucu oluflan, pasif ve tek tip tketicilerden
oluflmufl bir kitle toplumudur (Slater, 1998). Kitle kltr elefltirisinin ne kard
en nemli kavramlardan biri de Frankfurt Okulu dflnrlerinden Theodor Adorno ve Marx Horkheimer tarafndan yazna kazandrlmfl bir kavram olan, kltrel
rn retimi ve datm yapan medya flirketlerini kapsayan kltr endstrisidir.
Bu endstride kaydedilmifl ve oaltlmfl, sinema, mzik vb. kltrel rnler, kltrn yeniden retimini ideolojik olarak yukardan aflaya gereklefltirmekte, bireylere dayatt met fetiflizmi ile onlar, sahte-ihtiyalarn doyurma abasna itmektedir. Dolaysyla ihtiyalarnn ne olduu ve bunlarn nasl giderileceinin gsterildii dzen iindeki birey, daha ok fleye sahip olmak, daha ok satn almak yoluyla sahte-ihtiyalarn doyurmak iin koflullandrlmaktadr. Tketim toplumunun
tm reklm sylemleri de bu yaratlmfl ihtiyalar dorular niteliktedir. Bu sylemler, bireyi, toplumun geneline hkim olduu gsterilen ne varsa ona doru ynlendiren, baflkalarnn sevdiini sevme, nefret ettiinden nefret ettirmeye itmektedir.
Bunlarn karar ve yaygnlafltrlmas aflamasnda birey, ok fazla kontrol gcne sahip olmamaktadr. Bu anlamda, bu sahte-ihtiyalar yaratmyla baskn glerin ideolojisinin taflycs olan bir bask arac halini almaktadr (Marcuse 1969:45).
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
78
Kltr Sosyolojisi
Bununla beraber, tketim toplumu, tketimi, gndelik hayatn odana alan bir
yaflamsal etkinlik olarak belirler. deoloji, deerler ve kanaat yaratmak, popler
kltrn mekanizmalar araclyla gereklefltirilirken gsterge ve simgelerin peflinden koflan bir tketici davranfl modeli yaratlmakta, szde farkllk ve ayrcalklara dayal kimlik inflasyla tketimin, her alana yaylmas salanmaktadr. Bu
anlamda, endstriyel kltr rnleri, daha retim aflamalarndan itibaren, tm irrasyonel yanlarn rasyonellefltirici gteki sreleri sayesinde, nceki rneklerine
gre ok daha ideolojiktirler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kltr endstrisi
kavramnn, kitle kltr ideolojisiyle tketim toplumu yaratma yetisini
SIRA SZDE
aklaynz.
SONUD fi N E L M
Kltr, toplumun bir yesi olarak insann, kendi yaflant, deneyim ve birikimlerini
S O R U oluflturduu bir varlk alan olarak, ideolojilerin temelini olufltoplayp biriktirerek
turan, birbirinden farkl fikirlerin karfllaflt, etkileflime girdii bir alandr. deoloji kurgulanrken
insanla insan ve insanla kltr arasndaki iliflkiler ve etkileflimler
DKKAT
balamnda nemli sreler bulunmaktadr.
Yaratc insan etkinliinin bir sonucu olarak kltr, yaratclarnn bu etkinlikleSIRA SZDE
ri rettikleri,
kurguladklar ve sahip olduklar ideolojiler zerinden ykselmektedir. Toplumsal sreleri aklamak iin, kfl noktas olarak, ekonomik ya da tarihsel srelerle
yapsal oluflumlar alnmaktadr. Ancak bu yaklaflmlar, zmlemeler
AMALARIMIZ
iin yetersiz kaldnda, kltr kavram n plana kmaktadr. Bu yaplarn oluflumunda, ideal olanla gerek olan arasndaki mesafe aldka, kltr olgusunun
ideolojik kullanmlarnn
yelpazesi de genifllemeye bafllamaktadr.
K T A P
Kltr kavram, tek bir kltr referans gsterirken sosyal homojenleflme balamnda indirgeyici bir zellik kazanrken, etnik farkllklar, kltrleraras yaplanmalar ierdiinde,
bir zellik kazanr. Burada temsil edilen, belirli bir ideT E L E V Z Y Ooulcu
N
olojinin kltr olmaktadr. Ancak, gnmzde kltr, ou kez, bir ada gibi yaltlmfl kavram olmaktan ziyade, okkltrllk ve kltrleraraslk kavramn barndran, makro dzeyde farkllaflmay ieren, modern kltrlerin karfllaflmas olaNTERNET
rak kavramsallafltrlmaktadr.
Kltrel normlar ve deerler, toplumsal yapnn derinlerine yerleflmifl gndelik davranfl ve alflkanlklarmzn temelinde yer alrlar.
nsan davranfl pratiklerindeki arpc farkllklar, kltrel eflitlilie iflaret etmektedir. Sonu olarak, ortaya kan yeni toplumsallklar, yeni kimlikler, gruplar, etkinlikler, zgn hatta marjinal birer ideolojik mcadele alan oluflturmaktadr.
N N
79
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Egemen ideolojilerin kltr kavramn nasl flekillendirdiini aklayabilmek.

deoloji, iinde snf mcadelesinin verildii bir
alandr. Kltr de bu alanda en etkin unsurlardan biridir. deoloji, kolektif kltrel davranfllar da ieren bir tarzn temeli olarak, muhafazakrlk, liberalizm, sosyalizm, baflta olmak zere,
ayr politik bakfl alarn belirten, bu anlamda
saflafltrc bir boyutu olan, siyasi bir retiyi meydana getiren, genel fikirler sistemini ifade etmektedir. Kltr ve ideoloji iliflkisinde Marksist bakfl
as, ekonomik yap zerinden ykselen, siyaset, kltr ve sosyalist strateji arasndaki balantlar kapsamaktadr. ktidar, yalnzca ekonomik
alana dayanmamakta, kltrel unsurlar da nemli rol oynamaktadr. Sanayi toplumlarnda kltr,
egemen ideoloji olarak ifllemektedir.
deolojik temelli kltrel gerilimleri ayrt edebilmek.
Dnya siyasi tarihinde, ulus-devletlerin kurulma
sreci, toplumun homojen bir btnlk olduu
n kabulne dayanmaktadr. Saflafltrc ve indirgeyici bu niter nitelikler, kltrel btnleflmeyle
ortak deerlerin yaratlp paylafllarak, korunmasn hedeflemektedir. te yandan, bu yaplanmann indirgeyici boyutunun tehlikeli bir yan, devlet snrlar ierisinde bulunan farkl kltrleri,
onlarn zgn zelliklerini asimile etme durumudur. deolojik tabanl bu kltrel gerilimler, Samuel Huntingtonn Medeniyetler atflmas kuramyla Immanuel Wallersteinn Dnya Sistemleri kurgusunda net olarak grlebilmektedir.
Kltr kavramnn ideolojik kullanmn postmodern bakfl asyla deerlendirebilmek.
Postmodernizm, modernizmin yaratt sanayileflme, ilerleme, ulus-devlet, kesinlik, birlik, evrensel ahlk grfllerini elefltirirken evrensel btnlk yerine, her trl oulculuk ve yerellikten
yana durufluyla kltr olgusunun ideolojik kullanmlarnda oulcu ve deiflkenlii nceleyen
bakfl asnn temsillerinden biri konumundadr.
Kreselleflme srecinin, kltr ve ideoloji kavramlarna ykledii anlam ve kullanmlarn zetleyebilmek.
Kreselleflme sreci, fazla retimi satacak yeni
pazar arayfllaryla metropol sanayilerine ucuz,
srekli emek ve hammadde akfln salamak, verimlilii, kr marjlarn artrmak, nfusu seferber
etmek gibi temel motivasyonlarla bafllamfltr. Bu

srete, kltr kavram, ounlukla tm dnyada yaygnlaflan, benimsenen kavramlarn yaylmasnda kullanlan iletiflim ve medya teknolojileri balamnda ele alnmaktadr. Bu kanallar araclyla ideolojik kreselleflme gereklefltirilmekte, zevk ve tercihlerinin giderek birbirine benzefltirilmesiyle kltr, aynlafltrc bir unsur olarak kullanlmaktadr.
N
A M A
N
A M A
Kresel ve yerel ideolojilerin nasl i ie getiini

saptayabilmek.
Kreselleflmeyle birlikte ulus-devlet a gerilemifl, ulusal ekonomilerin, ulusal kimliklerin egemen olduu dnemden kresel ve yerelin bir aradalna dayal yeni bir tr yaplanmaya doru gidilmifltir. Bu kyerel oluflum ierisinde, kltrel
bir kod olarak ideolojiye, oulcu bakfl asyla
yaklaflldnda, metropoliten modernist kltrden, nc dnya lkeleri olarak adlandrlan
geliflmekte olan lkelerin ulusal kltr, hatta
tm yerelliklere nem atfeden, halk kltrleri
gzler nne serilmekte ve i ie gemektedir.
Bu sreler erevesinde doan kltr-aflr ve
kyerel ideolojiler, oulcu ve deiflkenlii nceleyen bakfl asn aklamada yardmc olmaktadr.
Kitle kltr ve popler kltr yaratmada ideolojilerin oynad rol analiz edebilmek.
Kresel kitle kltrnn oulculuunu ideolojik olarak sorgulatan yn Bat-merkezli oluflundadr. Farkllklar tanyp iine alan, zgl ve zgn olan hi bir kltrel alm silip atmadan,
kendi zgnln siyasal ve ekonomik sekinlerin karar vericilii, yani egemenliiyle tantmaktadr. Kltrel tketimle son bulmas arzulanan bu ideolojide, zellikle reklmlarda, iktidarn sunduu hazlar pazarlanmaktadr. Kreselleflen, sermayeyle birlikte kltr ve iletiflimdir. Kltrel alanda kreselleflmeyse kresel kitle kltrnde grnrlk kazanmaktadr. Hatta kltr,
ideolojik olarak, yanlfl-bilin retme ve propaganda unsuru olarak kullanlmaktadr.
Sonu olarak, toplumsal ve tarihsel balamndan
karlarak sz etmenin mmkn olmad kltr
olgusu, toplumda hem farkl fikir sistemleri balamnda saflafltrc bir yapya iflaret edip, hem
farkllk ve eflitlilikleri kucaklayan ideolojik kullanmlara zemin oluflturmaktadr.
80
Kltr Sosyolojisi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi farkl alanlarda kltr szcnn tanmlarndan biri deildir?
a. Toplumlarn birikimi olarak uygarlk
b. Estetik alanda gzel sanatlar
c. Eitim anlamnda dflnme, seme ve elefltiri
gc
d. Felsefi, politik ya da dinsel sistematik fikir btn
e. nan, gelenek, grenek ve alflkanlklar btn
2. Afladakilerden hangisi Marksist bakfl asyla, kltr ve ideoloji kavramlarnn deerlendirilmesine rnek
teflkil etmez?
a. Kltr, sanayi toplumlarnda egemen ideoloji
olarak ifller.
b. Kltr, burjuvazi ve proleterya iliflkisinden temellenen ideolojik gerilimlerin yansd bir
alandr.
c. Kresel pazar, kltr ve ideolojiyi evrensellefltirerek tm dnyada eflitlik salar.
d. Baskn ideoloji, ynetici kapitalist snfn ideolojisidir.
e. Devletin deolojik Aygtlar, kavramlarn yeniden retimini devletin iflleyifline balayan kltrel aygtlardr.
3. Afladakilerden hangisi ulus-devletlerde, kltr
ve ideoloji kullanmlarn gsteren ifadelerden biri
deildir?
a. Toplumun homojen bir btnlk olduu kablne dayanr.
b. Her trl oulculuk, farkllk ve yerellikten
yanadr.
c. Kltrel doku, hkim ulusa gre kurulmufltur.
d. Ortak kltr sylemine dayaldr.
e. Tarihsel ve toplumsal ortak davranfl ve deerler
kmesine vurgu yapmaktadr.
4. Afladakilerden hangisi ideolojik gerilimleri aklamada Samuel Huntingtonn Medeniyetler atflmas

kavram ile iliflkili deildir?
a. Uluslararas ittifaklarn kurulmasnda medeniyetlerin belirleyici oluflu
b. Medeniyetin, zellikle din, dil ve tarih ekseninde snrlar belirlenmifl bir kavrama iflaret etmesi
c. 1920li yllarn dnya ekonomi politiinin kolonileflme ile flekillmesi
d. Kresel kltre karfl yerel kltrlerin daha gl olmas
e. Souk Savafl dneminde, iki kutuplu dnya dzeninin, Sovyetler Birlii ile ABD ideolojileri evresinde konumlanmas
5. Afladakilerden hangisi, kltr ve ideoloji kavramlarna postmodern bakfl asyla yaklaflmlardan biri
deildir?
a. Sanayileflme ve ilerlemeyi destekleme
b. Modernizmin yaratt ideolojiye karfl olma
c. Kesinlik, birlik, evrensellik grfllerini elefltirme
d. Sentez ve btnleflme yerine paralanma ve sreksizlii benimseme
e. Sorgulayc ve kuflkucu tavrla yaklaflma
6. Afladakilerden hangisi kreselleflmenin kltrel ve
ideolojik kapsamna rnek teflkil eden kurumlardan biri deildir?
a. Dnya Ticaret rgt
b. Birleflmifl Milletler
c. NATO
d. Avrupa Birlii
e. Birinci Enternasyonal
7. Afladaki kavramlardan hangisi kresel ve yerel ideolojilerin karfllaflmasna rnek teflkil etmez?
a. Glokalizasyon
b. Melezlik
c. Ulus-devlet
d. Ulusaflrlk
e. Kltrleraraslk
81
Okuma Paras
8. Afladakilerden hangisi elefltirilen popler kltr
ideolojilerinden biri deildir?
a. Tketim toplumu oluflturma abas
b. zgn, yeniliki ve yaratc eserler oluflturma
c. Szde farkllk ve ayrcalklara dayal kimlik inflas
d. Sahte-ihtiyalar zerine infla edilen reklm sylemleri
e. Ortak beeni ve kanaatler yaratmak
9. Afladakilerden hangisi Frankfurt Okulu dflnrlerinden Theodor Adorno ve Marx Horkheimer tarafndan literatre kazandrlmfl kltr endstrisi kavramnnn zelliklerinden deildir?
a. Kltrel rn retimi ve datm yapan medya
flirketlerini kapsamaktadr.
b. Kaydedilmifl ve oaltlmfl olarak bulunan sinema, mzik vb. kltrel rnleri iermektedir.
c. Yaratt met fetiflizmi ile bireyleri sahte ihtiyalarn doyurma abasna itmektedir.
d. Gmenler, turistler, mlteciler, ifliler gibi hareket halindeki bireylerden oluflan gruplar ifade
etmektedir.
e. Bireyleri daha ok fley satn alma ve daha ok
fleye sahip olmaya itmektedir.
10. Afladakilerden hangisi devletin ve ynetici snfn,
sivil toplum iinde inanlar dzenleme yetisini belirten, Antonio Gramscinin kltrle iliflkilendirilen egemen ideoloji elefltirisini ifade eden kavramdr?
a. Kltr endstrisi
b. Burjuvazi
c. Hegemonya
d. Kreselleflme
e. Etno-mekan
... Geertz, modern entelektel tarihin kk ironilerinden biri, ideoloji teriminin kendisinin bafltan aflaya
ideolojiklefltirilmesidir diyerek ideoloji kavramnn sorunlu konumunu doru bir flekilde ortaya koyar. O,
ideoloji incelemesinde bafllca iki geerli yaklaflmn bulunduunu ne srmektedir: kar kuram ve zorlanma kuram. kar kuram ideolojilerin, toplumda g
iin rekabet eden eflitli gruplar arasnda srekli bir mcadelenin ardyresine (background) karfllk ortaya ktn ne srer; en gl grup, kendi ksmi dnya grfln veya ideolojisini kurumsallafltrabilendir. Zorlanma kuram, te yandan, ideolojilerin modern toplumdaki kanlmaz karfltlklara ve eliflkilere bir cevap
olarak gelifltiini ne srer. nsanlar belirli bir ideolojinin dnya grflne cevap verirler; nk o, simge dzeyinde de olsa, toplumun farkl blgelerini kesen
normlarn sreksizliine ve zorlayclna cevap verir
grnmektedir. Geertze gre zorlanma kuramclar, bu
toplumsal yanlfl btnleflmenin bireysel kiflilik dzeyinde yanstldn ve bylece belirli bir ideolojik bakfl
as edinmenin, hem bireysel hem de toplumsal dzeyde hissedilen gerilim ve zorlanmalara bir cevap olduunu sylemektedirler. Bylece, ideoloji, toplumsal
bir roln kalplaflmfl zorlamalarna kalplaflmfl bir tepkidir (Sutton vd., aktaran Geertz, 1973:204)... deolojinin nedenleri ve sonular arasndaki balant maceral
grnmektedir; nk balantlandrc e, -simgesel
biimlenmenin zerk sreci- neredeyse sessizlikle geifltirilmektedir. Hem kar kuram hem de zorlanma
kuram, ideolojileri karfllkl etkileflimli simge sistemleri olarak ve karfllkl ifl gren anlam kalplar olarak ciddi flekilde alflmakszn, kaynak zmlenmesinden
sonu zmlenmesine dorudan gitmektedirler. Geertz daha sonra flunu ekler: Sosyologlar, deolojileri
acnn geliflkin lklar olarak grmeye indirgeyen fley,
bylesi bir simgesel kuramn yokluudur. (Geertz
1973:209). Benim kltr, ideoloji ve anlam arasndaki
iliflkiye dair kuramsal modelimi aklarken alkoymak
istediim, Geertzin ustaca dikkat ektii, ideoloji ve
simgecilik arasndaki bu iliflki meselesidir...
Dennis K.Mumby (ev: iler Dursun)
(Bu metin, Dou Bat Dergisinin deoloji zel Saysnda (Kasm, Aralk, Ocak 2004/05, Say:30) Kitle Kltr ve deoloji ksmnda yer almfltr. Mumbynin deoloji ve Anlamn Toplumsal nflas: Bir letiflim Bakfl
As olarak evrilen makalesinin orijinali Communication Quarterly, 37(4), Gz 1989, s.291-304 arasnda
yaynlanmfltr.)
82
Kltr Sosyolojisi

1. d
2. c
3. b
4. d
5. a
6. e
7. c
8. b
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise Girifl blmndeki tanmlar yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Kltr ve Egemen deoloji
Elefltirisi: Marksist Bakfl As konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise deolojik Anlamda UlusDevlet Kavram: Kltrel Homojenleflme ve Asimilasyon konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise deolojik Tabanl Kltrel
Gerilim: Dnya Sistemleri ve Medeniyetler atflmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kltr ve deoloji Kavramlarna Postmodern Yaklaflm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kreselleflmenin Kltrel
ve deolojik Almlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Snrlarn Sorgulanmas ve
Kyerel deolojiler konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise deolojik Yanlsamalar ve
Popler Kltr konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise deolojik Yanlsamalar ve
Popler Kltr konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kltr ve Egemen deoloji
Elefltirisi: Marksist Bakfl As konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
zellikle 2.Dnya Savafl sonrasna denk gelen 20. yzyl dnya siyasi tarihinde, ulus-devletler, birlik duygusunu salayabilmek iin, corafi snrlar, belirli bir kara
paras zerinde, bayrak ve dil birlii gibi simgesel birlefltirici eler erevesinde, homojen bir halk yapsyla tanmlanarak, ortak kltr sylemine dayal bir ideoloji zerine kurulmufllardr. Ancak bu ortak kltr sylemi, ortak davranfl dzenleme ve temsilleriyle oluflturulmufl ideolojik yaplardr. Ulus-devletlerde kltrel
doku, hkim ulusa gre kurulmufltur. Toplumsal rgtlenme farkllklar zerine yaplandrlmadndan, kurumsal iflleyifllerde ayrmclk ieren uygulamalar grlebilmektedir. Kltrel btnleflmeden bafllayp, klt-
rel homojenleflme ile asimilasyon ve dfllama tehlikesine doru evrilen bilin inflas balamnda, ulus-devletlerin belirli bir corafya zerinde birbirine sorunsuzca
eklemlenmifl bir halk temsil ettii nkabul, ideolojik
anlamda saflafltrc ve indirgeyici niter niteliini ortaya koymaktadr.
Sra Sizde 2
Modernizm, kltrn ideolojik kullanmlar asndan,
her trl snf ve ulus snrlar balamnda ulafllmas
gerekli hedeflerle evrili ideolojiler btn ifade etmektedir. Ancak, modernizmin vaat ettii ilerleme fikrine olan inan sarslmaya bafllanp yetersiz geldii anlaflld noktada, postmodernizm, zellikle Bat uygarl
ve modernizmin yaratt sanayileflme, ilerleme, ulusdevlet, kesinlik, birlik, evrensel ahlk grfllerini elefltirir. Postmodernizm, evrensel btnlk yerine, her trl
oulculuk ve yerellikten yana olduundan, postmodern yaklaflmlar erevesinde, her fley bir yorum, dolaysyla bir znellik olarak deerlendirilmektedir. Postmodernizm, ideoloji olarak, sentez ve btnleflme yerine, sorgulayc ve kuflkucu tavr ile paralanma ve sreksizlii benimser. Dolaysyla, postmodern yaklaflm,
rasyonalizm, pozitivizm gibi dflnsel anlamda ve liberalizm, kapitalizm gibi siyasal anlamda st-anlat niteliindeki btn ideolojilere karfldr.
Sra Sizde 3
Kreselleflme tartflmalarnda, kltr kavram ounlukla, sosyal ve kltrel almlarn yaylmasnda kullanlan ideolojik oluflumlar erevesinde incelenmektedir.
Bu oluflumlarn, dnya apnda, unsurlarn btnleflmesi ynnde oluflu ve bu btnln tek tip bir kltre doru evrilmesi tehlikesiyle birlikte, kreselliin
kapsaycl iinde kklere ve yerele nem verme ve
sayg duyma durumu ortaya kmfltr. Bu noktada, kimlik, kltr ve ideolojilerin sorguland eksende, kresel kltr ile yerel kltrn etkileflimini ifade eden,
Trkede kyerel olarak ifade edebileceimiz glokalizasyon kavram, deiflme, yaylm, melezlik, ulusaflrlk, kltrleraraslk gibi kreselleflmenin de tesine geen ideoloji motifleri zerinden ykselip kresel ve yerelin bir karflmn ve harmann ifade etmektedir. Bu
karfllaflma, kresel olmadan yerel olamayaca, ayn
flekilde yerel olmadan da kresel olann var olamayacana dikkat ekmektedir.
Sra Sizde 4
Kitle kltr ideolojisine getirilen en erken elefltiriye,
Frankfurt Okulu dflnrlerinin Neo-Marksist disiplinler-aras elefltirel kuramlar ile kltr ideolojik bir mcadele alan olarak ele alan bakfl alarnda rastlamak
mmkndr. Okulun nde gelen iki ismi Theodor Adorno ve Marx Horkheimer tarafndan yazna kazandrlmfl olan kltr endstrisi kavram, kltrel rn retimi ve datm yapan medya flirketlerini kapsamakta ve
kitlesel iletiflim alarnn elefltirisini hedef almaktadr.
Bu endstride kaydedilmifl ve oaltlmfl olarak bulunan sinema, mzik vb. kltrel rnler, kltrn yeniden retimini ideolojik olarak yukardan aflaya gereklefltirmektedir. Bu anlamda, topluma dayatt met
fetiflizmi ile bireyleri sahte-ihtiyalarn doyurma abasna itmektedir. Dolaysyla, ihtiyalarnn ne olduu ve
bunlarn nasl giderileceinin gsterildii dzen iindeki birey, daha ok fleye sahip olmak iin, daha ok fley
satn almak yoluyla sahte-ihtiyalarn doyurmak iin
koflullandrlmaktadr. Bu sylemler de tketim toplumunun oluflmasna yol amakta, popler kltrn mekanizmalar araclyla yaygnla eriflmektedir.
Kaynaklar
Anderson, B. (1991). Imagined Comunities, Reflections
on the Origin and Spread of Nationalism, Londra:
Verso.
Althusser, L. (2006). Yeniden-retim zerine, ev: Ergden, Iflk - Tmertekin, Alp, stanbul: thaki Yaynlar.
Appadurai, A. (1995). Difference in the Global Cultural
Economy, in Global Culture, Nationalism, Globalization and Modernity, Mike Featherstone (ed.),
London: Sage Publications, s.295-311.
Bauman, Z. (1995). Modernity and Ambivalence.
Cosmopolitans and Locals in World Culture. in
Global Culture, Nationalism, Globalization and
Modernity, Mike Featherstone (ed.), London: Sage
Publications, 1995. s.143-171.
Crane, D. (1995). Introduction: The Challenge of
Sociology of Culture to Sociology as a Discipline, in
The Sociology of Culture, Diane Crane (ed.),
Blackwell, Cambridge, MA, 1995
83
Giddens, A. (1999). Runaway World: How Globalization

is Reshaping Our Lives, Londra: Profile.
Gven, B. (2005). nsan ve Kltr. stanbul: Remzi Kitabevi.
Hannerz, U. (1995). Cosmopolitans and Locals in World
Culture. in Global Culture, Nationalism, Globalization
and Modernity, Mike Featherstone (ed.), Londra: Sage
Publications, s.237-253.
Huntington, S. (1996). Clash of Civilizations and
Remaking of World Order, NY: Touchstone, 1996
Kahn, J.S. (1995). Culture, Multiculture, Postculture,
Londra: Sage Publications.
Lyotard, J.F. (1979). La Condition Postmoderne, Paris:
Minuit.
Marcuse, H. (1969). LHomme unidemensionelle, Paris:
Editions de Minuit.
Mitchell, T. (2006). Society, Economy and the State Effect,
in The Anthropology of the State, Aradhana, Sharma,
Gupta, (Der.), Londra: Blackwell Publishing.
Ritzer, G. (2000). The McDonaldization of Society,
Thousand Oaks, CA: Pine Forge.
Robertson, R. (1995). Glocalization: Time-space and
homogeneity-heterogeneity, in Global Modernities,
M.Featherstone et al. (Der.), Londra: Sage
Publications, s.25-44.
Said, E. (1978). Orientalism, New York: Vintage Books.
Slater, P. (1998). Frankfurt Okulu, (ev: A. zden), stanbul: Kabalc Yay.
Smith, P. (2007). Kltrel Kuram, (ev:S. Gzelsar ve
. Gndodu), stanbul: Babil Yaynlar.
Steward, J. (1995). Theory of Culture Change, the
methodology of multilinear evolution, Chicago:
University of Illinois Press.
Thompson, J. (1990). Ideology and Modern Culture.
Oxford: Polity Press
Tomlinson, J. (2004). Kreselleflme ve Kltr, (ev: A.
Eker), stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Wallerstein, I. (1995). Culture as the Ideological
Battleground of the Modern World-System, in Global
Culture, Nationalism, Globalization and Modernity,
Mike Featherstone (Der.), Londra: Sage Publications,
s. 31-57.
KLTR SOSYOLOJS
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Gelenek kavramnn sosyal bilimlerde ve gndelik yaflamdaki farkl kullanmlarn deerlendirebilecek,
Gelenek ve modern kavramlar arasndaki balantlar ayrt edebilecek,
Gelenein bir toplumsal mcadele alan olmas zelliini aklayabilecek,
Gelenein meflrulafltrc niteliini tartflabilecek,
Gelenek, det ve rflerin farklarn analiz edebilecek,
Kreselleflmeyle gelenek iliflkisini kavrayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Gelenek
Toplumsal Deiflme
Kltrel sreklilik
Geleneksel toplum
Geleneksel kltr
Gelenekilik
Geleneksel bilgi ve deneyim
Modern toplum
indekiler
Kltr Sosyolojisi
Kltr ve Gelenek
GRfi
GELENEK KAVRAMI
GELENEK VE MODERNLK
BR MCADELE ALANI OLARAK
GELENEK
GELENEK, TARH VE MEfiRUYET
GELENEK, DET VE RFLER
KRESELLEfiME VE GELENEK
Kltr ve Gelenek
GRfi
Sosyolojide bilgi retme, birtakm kavramlarn hem gndelik hayatta hem de eflitli disiplinlerde, yani bilim dallarnca kullanmlarnn elefltirel deerlendirmesine dayanr. Bu blmde gelenek kavramn tanmlamaya ynelik giriflimlerin snrllklar gsterilmeye alfllacak, ardndan gnlk dilde gelenek szcnn
nasl kullanld zerinde durulacaktr. Bu yazda amalanan, kesin ve nihai bir
gelenek tanmna ulaflmak deil, gelenek ve benzeri kavramlara sosyolojik bir
gzle bakabilme yetisi kazanmaktr.
GELENEK KAVRAMI
N
A M A
Gelenek kavramnn sosyal bilimlerde ve gndelik yaflamdaki farkl kullanmlarn deerlendirebilmek.
Gelenek, sosyal bilimlerde sk kullanlan, ama zerinde sistemli inceleme yeterince

yaplmamfl bir kavramdr. Gelenek zerinde ayrntl ve titiz bir biimde dflnme
ve tanmlama abalar bile snrldr. Gndelik hayattaysa gelenek, genellikle gemifle ait pratik ve deerlere iflaret eden bir szck olarak kullanlmaktadr. Glassie, gelenek szcnn kafa karfltrc ve zengin bir kavram olduunu belirterek,
SIRA SZDE
onun sadece gemiflle deil, bugn ve gelecekle ilgili olduuna dikkati ekmektedir (Glassie, 2002: 8,9). Baflka bir ifadeyle gelenek, ilk baflta gemifli arfltrsa da
esas olarak bugnk ve gelecekteki hayatmza yneliktir. Ayrca
D fi N Efliir
L M geleneimiz, geleneksel sanatlarmz ve geleneksel kltrmz dediimizde kimi anlam farkll ve kaymalarna ramen aslnda belli bir zaman da aflan bir durumu
S O R U
konuflmufl oluruz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Gelenek sadece gemiflle deil, bugn ve gelecekle ilgili bir olgudur. D K K A T
DKKAT
Glassie alflmasnda, gelenekin zamanlln; ele ald

nesneler sanat
SIRA SZDE
rnleri ve bu sanatlarn ustalaryla yapt grflmelerle somut bir biimde gstermektedir. Dolaysyla onun inceledii maddi kltr rnleri ve sanatlar, aslnda
gnmzdeki dnyaya ait nesnelerdir. Gelenek kavramn AMALARIMIZ
neden setiini anlatrken flunlar sylyor. Eski bilim anlayflna gre, gelenek, insanlarn yerine eylemde bulunan bir st-organizma gibi grlyordu, dolaysyla gnmz sosyal biK 10).
T A P
liminde bu kavrama pek scak baklmamaktadr. (Glassie, 2002:
Organizmaclk ve organizmac
SIRAdnya
SZDE
yaklaflm: Toplumsal
ile
onun kurum ve ifllevlerinin canl
bir organizmaya benzetilmesi
yaklaflm. Gerekte organik
AMALARIMIZ
olmasalar da fleyleri
organik bir
btn olarak gren ve
deerlendiren bilim anlayfl ve
reti (Bilim ve Sanat Felsefe
Szl, 2003: 1064).
K T A P
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
86
kili Karfltlk (lar):

Birbirlerini tmyle dfllayan
terimler ya da kavramlar
arasnda bulunan, hibir
flekilde ortadan kaldrlmas
olanakl olmayan karfltlk
durumu. Bir kavramn
anlam ve tanmnn
neredeyse sadece karfltyla
birlikte dflnlmesi hali.
Salt birbirlerine
karfltlklaryla birbirlerinden
ayrt edilen ikili terimler iin
kullanlr (Felsefe Szl,
2003: 723).
Ak kavram: Felsefeye
Wittgensteinn (1889-1951)
getirdii bu kavram, yeni
anlam ve yorumlara olanak
tanyan, dolaysyla srekli
olarak gelifltirilebilir
kavramlar iin
kullanlmaktadr. Bir
kavramn ak kavram
haline getirilmesi, kimi kez
eliflkili anlam ve durumlar
ierse de kavramn ve o
konudaki dflncenin
derinlefltirilmesi imknn
tanr (Felsefe Szl, 2003:
1555).
Kalnt ve kltrel kalnt:
Antropolojiye Sir Edward
Burnett Tylorun (18321917) kazandrd
kalntlar kavram,
gnmzde bizim iin
anlamsz grlen ve
ifllevlerini yitirmifl birtakm
uygulamalarn gemiflin
kalntlar olduu
grflne dayanmaktadr
(zbudun, 2003, 840 ve
Moore, 2009: 1-5).
Kltr Sosyolojisi
zbudunun iflaret ettii gibi, yakn bir zamana kadar antropologlarn geleneksel toplumlar, geleneksel dflnce ve davranfllar, geleneksel kurumlar ve sosyologlarn modern-geleneksel kutuplaflmas hakkndaki yazlarna karfllk, sosyal bilimler alannda gelenek zerine yaplmfl alflmalarn says flafllacak derecede
azdr. Gelenek ve geleneksel kavramlar sosyal bilimlerde ok eflitli biimlerde
kullanlmalarna, dahas bir toplum tipi olarak zihinlerinde bulunmalarna karfln,
gelenek kavramnn kendisi hibir zaman merkez bir konumda yer almamfltr.
(zbudun, 2003: 329). Gnmzde sosyal bilimciler, gelenek kavramnn toplumsal yaflamn dinamik ve deiflen yapsn yanstmadn ileri srerek bu kavrama
analizlerinde merkez bir yer vermemektedirler. Gelenek kavramnn, elefltirel-olmayan kullanmnn, kltrel sreklilik ile kltrel deiflme arasndaki ba ve
geifli grmede sorun yaratt dflnlmektedir. (Seymour-Smith, 1996, aktaran
zbudun, 2003).
Baflka kavramlarda olduu gibi, rnein; kltr ve modern szcklerinde
grlecei gibi gelenek kavram da birtakm glkler taflmaktadr. Ayrca, gelenek kavramnn tafld gl, bu iki kavramla birlikte dflnmek gerekmektedir.
Farknda olalm ya da olmayalm, gelenek kavramn kullanrken, modern ve kltr kavramlar arka planda, ama gl bir biimde yer almaktadr. Williams, gelenein modern kullanmndaki zorluklarna iflaret etmektedir (Williams, 1988: 318,
319). Bu zorluun bir nedeni, gelenek kavramnn modernlikle karfltlk iinde
(ikili karfltlk biiminde) dflnlmesinden kaynaklanr.
Gelenek konusunda nemli bir sorunsa kavram nasl tanmlayacamz noktasnda ortaya kar. Bu konuda kesin bir tanm arayflna girmek yerine, farkl
kullanmlarndan yararlanmak, kavramn ayr anlamlar zerinde dflnmek daha
anlamldr. Bylece gelenek, ak bir kavram haline getirilebilir.
Gelenek Kavram ve Gelenei Tanmlama Sorunu

Gelenek, Latince tradere szcnden gelmektedir (zbudun, 2003: 331 ve Williams, 1988: 318) ve aktarmak, vazgemek ya da devretmek anlamlarn taflmaktadr. Traditio bir fleyin aktarld srece, traditum ise aktarlan fleye gndermede
bulunmaktadr. zbudun, tradere szcnn ayn zamanda bir fleyi saklamas
iin birine vermek anlamnda kullanldn ifade etmektedir (zbudun, 331).
Grossa gre szcn bu ikinci anlam, Roma Hukukunda zellikle kaltm yasalaryla iliflkili olarak baflat bir anlam kazanr. Bu durumda traditio denildiinde,
a. birine verilen
b. armaan alan kiflinin, verene karfl ykmllk olarak iyi muhafaza etmesi gereken
c. deerli olan bir fley anlafllmaktadr (Gross, 1992: 9).
TDK Byk Trke Szlkte gelenek; bir toplumda veya bir toplulukta eskiden kalmfl olmalar dolaysyla saygn tutulup kuflaktan kuflaa iletilen, yaptrm
gc olan kltrel kalntlar, alflkanlklar, bilgi, tre ve davranfllar, anane olarak tanmlanmaktadr. Oxford Szl gelenek iin, det ve inanlarn kuflaktan
kuflaa aktarlmas ve uzun sredir yerleflmifl, kuflaktan kuflaa aktarlan det ve
inanlar tanmlarn vermektedir. Cambridge Szlnde belirli bir toplum veya
gruptaki insanlarn ok uzun sredir sahip olduklar belirli bir inan, ilke veya hareket tarz tanmn grmekteyiz. Meriam-Webster Szl gelenei, det haline
gelmifl dflnme, eylem veya davranfl rntleri olarak aklamaktadr. Bu kaynakta gelenek ayn zamanda toplumsal tutum, det ve kurumlarda kltrel srek-
87
5. nite - Kltr ve Gelenek
lilik biiminde tanmlanmaktadr. Yukarda grld zere, TDKnn tanmnda

gelenein nemi, esas olarak eskiden kalmfl olmasna balanmaktadr ve bu nedenle de bir kltrel kalnt olarak dflnlmektedir. Oysa Meriam-Websterde gelenein kltrel sreklilik asndan nem tafld ifade edilmektedir. Gelenein
ne olduuna iliflkin bir yandan belli bir ortaklk, yani uyum grlrken bir yandan
da bu konuda belirgin farkllk ve tartflmalarn olduu grlebilir.
Seymour-Smith, gelenek kavramnn antropolojideki kullanmnn belirli bir
topluluk iinde toplumsallaflma yoluyla bir kuflaktan dierine aktarlan inan, adet,
deer, davranfl, bilgi ya da uzmanlk rntlerine karfllk geldiini belirtmektedir (Seymour-Smith, 1996, aktaran zbudun, 2003: 329). Buradaki tanmnda da
grld gibi gelenek kimi kez kltrn anlamdafl olarak kullanlmaktadr. zellikle geleneksel kltr ya da halk kltr incelemelerini odana alan halkbilim ve etnoloji alanlarnda bu grlebilir (zbudun, 2003:329). zbudun, Seymour-Smithe dayanarak gelenek kavramnn kendisinin amlanmaya muhta olduunu belirterek flunlar sylyor. Gerekten de antropologlar, zellikle okur-yazar olmayan toplumlarda alflrken durmakszn sorduklar Bunu neden byle yapyorsunuz? sorusuna aldklar bezdirici nk atalarmz da yle yapard, yantn gelenek sihirli szcyle kuramsallafltrrken, gelenekin ne olduu, nasl
aktarld, aktarm srecinde bir seilime tabi tutulup tutulmad, tutuluyorsa bu
seilimi belirleyen etkenlerin neler olabilecei vb. sorular gz ard etmifl gzkmektedirler (zbudun, 2003:329). Burada nemli olan, nelerin gelenek olarak nitelenip nitelenmeyeceidir.
Grossa (1992) gre, bir olgunun gelenek olarak nitelenebilmesi iin; en az
kuflak boyunca sryor/tekrar ediyor olmas, ak bir biimde olmasa da bir deer
yargsn taflmas, yani yaptrmc/kural koyucu olmas ve gemiflle flimdiki zaman
arasnda devamllk duygusunu vermesi gerekiyor. Tekrar eden her olgu gelenek
olarak nitelenemez. Ayrca gelenek, kuflaklar aras belli bir aktarm yanstsa da
kuflaklarla snrlanfl onu, dz ve devinimsiz bir kavram haline getirmektedir. BuraSZDE yerlefltirirdaki sorun, gelenek kavramn tanmlarken ve belli bir zaman SIRA
dizgesine
ken fazla tutarllk aramaktan kaynaklanmaktadr. Bir davranfl ya da dflnce belli
saydaki kuflaklar gerektirmeden de gelenek saylabilir. eflitliD toplumsal
fi N E L M dinamik
ve atflmalar iinde farkl gruplar, belli bir anda, belirli tarzlar ve pratikleri gelenek
olarak dflnebilirler. Buna karfln daha fazla kuflan bildii ve bir flekilde gelenek
S O R U
olduu zerine mutabakata varlan bir fley de gelenek olarak kabul edilmeyebilir.
Birka kuflak boyunca tekrar eden her olgu mutlaka gelenek olmayaca
D Kgibi,
K A T kuflaklar boyunca tekrar etmeyen bir davranfl da gelenek olabilir.
SIRA SZDE
N N
Ayrca gelenek konusunda genellikle bir mutabakatn salanmasndan ok,

aflada ele alnaca gibi, ayr grup ve kesimler arasnda bir mcadele alan ve bir
AMALARIMIZ
gelenekler repertuarndan sz etmek daha aklayc olabilir.
zbudunun da
Hobsbawma dayanarak ifade ettii gibi, tam da gemiflin meflrulafltrc okumas nedeniyle, yeni kurum ve davranfl biimlerinin, icat edilen geleneklere dayan T A P
drldn unutmamamz gerekir (zbudun, 2003: 332 ve bknz.K Hobsbawm,
1983).
cat edilmifl gelenek ya da gelenein icad kavramyla Hobsbawm, eski gibi grlen ya da eski gibi sunulan geleneklerin bir blmnn aslnda, olduka yakn
T E L Eve
V Zkkl
Y O N olma idbir gemifle dayandn belirtir. Farkl bir ifadeyle olduka eski
diasndaki geleneklerin bir blm grece yakn zamanlarda icat edilmifl olan geleneklerdir. Gelenekler aslnda o kadar eski deildir; nemli bir blm, zellikNTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
88
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA
S O SZDE
R U
D DfiKNKEAL T M
S O RSZDE
U
SIRA
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
Kltr Sosyolojisi
SIRA SZDE
le ulus-devlet oluflumu srecinde, ulusal kimliin inflas ve pekifltirilmesi iflleviyle

D fi (Hobsbawm,
NELM
icat edilmifltir
1983). Toplumlarn uzun bir gemifle dayandklarn
sandklar pek ok gelenein aslnda greceli olarak yakn dnemlere ait icatlar
SIRA
olduklar bugn
Hobsbawm, buna on sekizinci yzyl sonlaryla onS O SZDE
R bilinmektedir.
U
dokuzuncu yzyln bafllarnn bir rn olan, Kuzey skoya kltrndeki ekose
desenli etekle gaydalarn ve Afrikadaki birtakm toplumlarn, yerli olduu dflnD DfiKNKEAL TM
len, ancak smrgeci glerle ve onlarn basklaryla karfllaflmalar sonucunda
retilmifl olan siyasal ve iktisadi gelenekleri, rnek olarak gstermektedir (MarsS O RSZDE
U Hobsbawm ve Ranger, 1983).
hall, 1999: SIRA
258-259;
N N
Toplumlarn Duzun
K K Abir
T gemifle dayandn sand ve gelenek olarak grd pek ok praAMALARIMIZ
tik aslnda grece olarak yakn dnemlere ait icatlardr.
N N
SIRA SZDE
Gelenein cad
konusuyla ilgili daha ayrntl bilgiyi E. Hobsbawm ve T. Rangern derleK T A P
dii Gelenein cad kitabnda (stanbul: Agora Kitapl, 2006), zellikle de Hobsbawmn Gelenekleri
AMALARIMIZcat Etmek bafllkl makalesinde (s. 1-18) bulabilirsiniz.
TELEVZYON
Gelenein ikinci niteliine gelince; dolayl ya da dorudan yaptrmc olmas da

T A P
her zaman Kbeklenmeyebilir.
Aflada sz edilecei gibi, farkl toplumsal balamlardaki uygulamalara ve ayr dillerdeki kullanm ve arflmlarna da bakmak gereT E R N E Tolan, gelenein yaptrmc, kural koyucu ynnden daha ok kikir. Burada Nnemli
flilerin, ayr
T E Ltoplumsal
E V Z Y O N gruplarn, kendi kar ve beklentileri iin gelenei, kurucu,
meflrulafltrc bir ana unsur haline nasl getirdikleridir. rnein; baz gruplarn evlilik ve benzeri srelere iliflkin kimi geleneklerde diretmeleri ve srece mdahaleleri byle de deerlendirilebilir. Ayrca gelenek dediimizde ilk anda aklmza bu
NTERNET
tr pratikler gelmelidir, ancak bu yanltc da olabilir. Gelenein oluflturucu ve meflrulafltrc zellii iin dier bir rnekse burann gelenei bu cmlesindeki yaygn
kullanmnda grlebilir. Burada eflit ve tarafsz bir gelenekten sz edilemez.
Gelenein nitelii olarak yukarda yer verilen nc zellii, gemiflle flimdiki zaman arasnda sreenlik, devamllk duygusunu vermesidir. Bu arafltrlan ya
da grfllen kifliler asndan benzer dflnlmeyebilir. Arafltrlan kiflilerin gelenei nasl kullandklar, hangi anlamlar ykledikleri temel bir nem taflr. Gelenek
sadece devamllk anlamn da iermeyebilir. Arafltrmac asndan gelenekteki devamllk farkl biimlerde deerlendirilebilir. Dolaysyla bu konuda da her zaman
bir mutabakatn olmas gerekmez. rnein; Kastamonuda scak demircilik ve
dvme balta konulu arafltrmada, ustalarla yaplan grflmelerde sorgulanan gelenek kavramnn, onlarn babalarndan aldklar belli bir bilginin yan sra, daha ok
meslein ve ifllerinin geerliliini, gcn ve meslek hiyerarflisi anlamlarn ierdii
grlmfltr. Ayrca yeni (modern) retim tekniklerine ve bu modern retim tekniklerine iliflkin bilgiyi nasl rendiklerine vurgu yaptklar da izlenmifltir. Gelenek ya da benzer anlam taflyan tm szcklerin tek tek olmasa da grflmenin genelinde modern anlamlaryla kullanld gzlemlenmifltir. (zsan, 2008: 261-276.)
Bir kifli belirli bir anda gelenek olarak adlandrd bir olguyu, baflka bir grflmede gelenek olarak deerlendirmeyebilir. Dolaysyla gelenek konusunda hem
ayr kullanm ve rnekleri gz ard etmemek hem de belli genellemelerin nemini grmek gerekir.
89
SIRA
SZDE bir sorun
Sosyolojide bir kavramn tek ve nihai tanmnn olmamas bilimsellik
asndan
veya eksiklik midir?
GELENEK VE MODERNLK
N
A M A
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Gelenek ve modern kavramlar arasndaki balantlar ayrt

edebilmek.
Yukarda belirtildii gibi gelenek ya da geleneksel kavramnn nemli bir glSIRA SZDE kaynakla genellikle modern ve modernlikle karfltlk iinde dflnlmesinden
nmaktadr. Bu da nemli bir oranda toplum hakkndaki tahayylmze ve modern tarih anlayflmza dayanr. Gndelik hayatta ve sosyal bilimlerde bunun pek
AMALARIMIZ
ok rneini grebiliriz. Dolaysyla gelenek ve modern karfltlnda,
karflt olarak
dflnlen aslnda iki toplum tipidir. Yani geleneksel toplumlarla modern toplumlar arasndaki karfltlktr. Oysa hangi toplumlarn geleneksel ve hangilerinin
K T A P
modern olduklar en azndan bugn bakldnda kolay yantlanabilecek bir soru
grnmemektedir.
N N
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Resim
T E L5.1
EVZYON
stanbul 2010 Avrupa Kltr Baflkenti etkinlikleri kapsamnda gereklefltirilen Gelenekten adafla: Modern
Trk Sanatnda Kltrel Bellek sergisinde, gelenee ait dflnce ve retim biimlerinin modern sanata nasl
aktarldnn ve bugn adafl sanatlar tarafndan nasl dnfltrldnn izi srld.
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Kltr Sosyolojisi
DKKAT
D K Kmodern
AT
Sosyolojinin
toplumu aklamay hedefleyen modern bir disiplin olarak kuruluflu, byk oranda kendisinin rettii modern geleneksel ayrm ve karfltl yoluyla
olmufltur. Bu karfltlk, sosyal bilimler asndan kurucu bir
SIRAmmkn
SZDE
nem tafld gibi, snrlarnn belirlenmesine, toplumlar tasnif etmesine ve kendi
temel kavramlarn oluflturmasna yardm etmifltir (Gulbenkian Komisyonu, 1996).
AMALARIMIZ
Bu nedenle
sosyoloji ve genel olarak sosyal bilimler asndan bu karfltlk ana motif olarak grlmektedir. Ancak, modern olan tmyle ne karlmfl, gelenekselse
byk oranda geri planda kalmfltr. ki ayr toplum tipi ve anlayflna dayanan bu
K T A P
karfltlk, sosyal bilimlere belli bir krlk getirmifltir. Sosyoloji tarihi boyunca, bu
karfltln etkisinin srd sylenebilir. Bugn modernleflme ve kalknma teorilerinde, zellikle postmodern tartflmalarda bu grlebilir. Bununla birlikte, sosyoTELEVZYON
lojide zellikle
son zamanlarda, bu karfltl aflma abalar fark edilmektedir (Bhambra, 2007).
90
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TELEVZYON
stanbul 2010
N T Avrupa
E R N E T Kltr Baflkenti etkinlikleri kapsamnda gereklefltirilen Gelenekten adafla: Modern Trk Sanatnda Kltrel Bellek sergisi hakknda bilgiye
http://www.istanbul2010.org/PROJE/GP_660655 adresinden ulaflabilirsiniz.
NTERNET
Geifl toplumlar: Yirminci

yzyln ortalarnda ne
kan bu grfle gre,
Trkiye ve benzeri
toplumlarn birtakm
sorunlar ve eliflkileri
yaflamalar, onlarn hem
SIRA SZDE
geleneksel
hem modern
unsurlar bir arada
taflmalarndan
kaynaklanmaktadr. Bu
D fi N E L M
grfle gre, geici olan bu
durum,
onlarn tam
SIRA SZDE
anlamyla modern
S O R Udnflmeleriyle
toplumlara
sona erecektir.
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
N N
SIRA SZDE
D K K Aadlandrlan
T
Geleneksel olarak
tm pratikler aslnda modern olarak dflnlen uygulamalarla i iedir.
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
K Avrupa
T A P Kltr Baflkenti etkinlikleri kapsamnda gereklefltirilen Gelenekstanbul 2010
AMALARIMIZ
ten adafla:
Modern Trk Sanatnda Kltrel Bellek sergisi stanbul Modern mzesi
tarafndan kitaplafltrlarak yaynlanmfltr. Gelenekten adafla - Modern Trk SanatnT EBellek
L E V Z Ykitabnda
ON
da Kltrel
Bedri Rahmi Eybolu, Erol Akyavafl, smet Doan, nci EviK T A Ergin
P
ner, Selma Grbz,
nan, Balkan Naci slimyeli, Murat Morova ve Ekrem Yalndan
alflmalarn grebilirsiniz.
NTERNET
TELEVZYON
SIRA SZDE
Gelenek, zellikle modernlikle karfltlk iinde kullanldnda, eski, zaman

gemifl ya da gemekte olan, hkm ve deeri kalmamfl bir fleyden sz edilmektedir. Bu nedenle de gelenek bir tr kalnt olarak dflnlmektedir. Gelenein zamansal olarak gemifle braklmas, deiflmeden kald izlenimini verir. Bu da modern yaflamla bir arada olamayaca ve olsa da hep sorun yarataca biiminde dSIRA
flnlmesine
yolSZDE
aar. Oysa geleneksel olarak adlandrlan tm pratik, dzenleme
ve bilgi alanlarnn aslnda modern olarak dflnlen uygulamalarla ne kadar ii
ie yer ald, eflitli biimlerde birbirini glendirdii grlebilir. Burada her iki
D fi N E L M
kavram ve bilgi alan arasndaki mcadele ve hiyerarflinin nasl oluflturulduunu
SIRA SZDE
gzden karmamamz
gerekmektedir. Dier bir ifadeyle, baflka kavramlarda olduS
O
R
U
u gibi, geleneksel ve modern kavramlar da belirli toplumsal iliflkiler iinde belli
anlamlar kazanarak,
D fi N E L M karflt hale gemifllerdir. Bu karfltlk ayn zamanda yirminci
yzyln ortalarnda
D K K A T sosyal bilimlerde ve baflka alanlarda yaygn bir biimde kabul
bulan ve Trkiye gibi lkeler iin kullanlan geifl toplumlar dflncesine yol
S O R U
amfltr.
NTERNET
TELEVZYON
SIRA SZDE
Gelenek ve modern
karfltl nasl afllabilir?
DNT fiERNNEELT M
DNTfiERNNEELT M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
91
Geleneksel Toplum(lar)
Sosyolojide ve genel olarak sosyal bilimlerde, geleneksel toplum olarak adlandrlan toplumlar, ekonomik etkinliin tarma dayand, yz yze iliflkilerin ve geleneksel dflnce ve deerlerin n planda olduu, uzmanlaflmann daha dflk
dzeyde grld, ifl blmnn esas olarak cinsiyet ve yafla dayand kentleflmemifl toplumlar olarak grlmektedir. Robert Redfield (1897-1958), kr toplumlar olarak kavramsallafltrd bu toplumlar ile kentleflmifl toplumlar arasnda ayrm yapmaktadr. Redfield, kr toplumlarnn kltrn kk gelenek, kentli
toplumlarn (zellikle ynetici snfn) kltrn ise byk gelenek olarak adlandrmaktadr (Mardin, 2004: 22). Genel olarak geleneksel toplum terimi, endstri
odakl, kentleflmifl ve kapitalist modern topluma karflt bir biimde kullanlmaktadr. Geleneksel toplum kavramsallafltrmas hem dayand karfltlk nedeniyle
hem de birbirlerinden ok farkl niteliklerdeki toplumlar temsil edici bir biimde
kullanld iin elefltirildi. Avc ve yiyecek toplayc gruplarndan on dokuzuncu
ve yirminci yzyln sanayileflme ncesi Avrupa toplumlarna kadar pek ok toplum, geleneksel toplum kategorisi iine alnmfltr. Ayn zamanda eflitli Asya toplumlar ve Trkiyenin de iinde bulunduu pek ok Ortadou toplumu da byle
tanmlanmfltr. Bu konumlandrma, farkl dzlemlerde, bugn de srmekte ve pek
ok eliflkiyi barndrmaktadr. Geleneksel toplumlar kimi kez aile ve akrabalk iliflkilerinin nemli olmas ve cemaat toplumlar olmalar nedeniyle olumlu bir biimde anldlar, ama ayn zamanda tm bu zellikleri nedeniyle olumsuz toplum tipleri olarak da gsterildiler. Dier bir deyiflle, ileri, bilimsel ve rasyonel olmayan
toplumlar olarak dflnldler (Marshall, 1999: 259). Batllaflma aflamasnn ncesinde bulunan btn Bat-dfl toplumlar, Batnn etkisiyle, geleneksel toplum kategorisine dhil edildiler. Buna karfln, geifl toplumlar gelenekselden moderne
evrimin modernleflme aflamas olarak kavramsallafltrldlar.
Sosyolojinin konusu ve ilgi alan modern toplumlar mdr? Eer yleyse
bugn modern
SIRA SZDE
toplumlarda geleneklerin incelenmesi sosyolojinin temel konularndan biri midir?
D fi N E L M
BR MCADELE ALANI OLARAK GELENEK
N
A M A
SIRA SZDE
D fi N E L M
Gelenein bir toplumsal mcadele alan olmas zelliini

S O R U aklayabilmek
DKKAT
Gelenein bir btn olduu ve tmyle benzer bir gruba dayand
dflncesi,
gelenein yaratc, taflyc ve aktarcsnn insanlar olduunu unutturmasnn (zSIRA SZDE
budun, 2003: 330) yan sra, onun farkl toplumsal gruplar arasnda
bir mcadele
alan olduu gereini grmemizi engellemektedir. zbudun, bunu flyle aklamaktadr: Gelenek kuflkusuz ki insanlar tarafndan yaratlmakta, taflnmakta, aktaAMALARIMIZ
rlmaktadr; o halde zgl bir gelenein yaratm, taflma ve aktarm
srelerini irdelerken, gelenein znesinin ya da failinin kim(ler) olduuna bakmak gerekecektir (zbudun, 2003: 330). Oysa hibir toplumun trdefl olmad, farkl kesim
K T A P
ve gruplardan olufltuu, en fazla trdefllik gsteren kk lekli toplumlarda dahi yafl, cinsiyet ve stat farkllaflmalarnn bulunduu bilinmektedir. Toplum yaps karmaflklaflp toplumsal tabakalaflmann artmasyla birlikte siyasal erke gre
TELEVZYON
konum alfllarna bal olarak farkl grup ya da tabaka ve snflar
oluflmaktadr.
Yaflam koflullar ve olanaklar farkl olduu lde de tm bu gruplar toplumsal olgu, durum, koflul ya da olaylar farkl alglamakta, yorumlamakta ve farkl tepkiler
vermektedirler. Bu nedenle toplumu bir btn olarak kavramak,
ak N T E geleneklerin
RNET
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
92
Kltr Sosyolojisi
tarm srecinde uradklar dnflmleri ve dnflm dinamiklerini grmede engelleyici olmaktadr (zbudun, 2003: 330). Yukarda ifade edildii gibi, belli bir
yerde ve dnemde gelenein ve geleneklerin ne olduu, olup olmad ve bunlardan ne anlaflld temel bir nem taflmaktadr. Toplumsal gruplar arasnda gelenek yaratmada mcadele ve rekabetin olduunu grebiliriz. Bu konuda gelenee
iliflkin dilin ve anlatnn analiz edilmesi nemli ipular verebilir.
Burada bir mcadele alan olarak gelenekten flunlar kastedilmektedir.
1. Gelenein verili bir durum olmad, dolaysyla zc bir anlayfla dayandrlamayaca;
2. Gelenein yaratclarnn insanlar olduu ve bu nedenle gelenein kendi baflna zne saylamayaca;
3. Gelenein belli bir yerde ortaya kan, deiflmeyen bir olgu ve durum olmad, geleneklerin srekli olarak dnfltrldkleri ve yeniden yaratldklar;
4. Gelenein toplumu oluflturan farkl kesimlere eflit mesafede ve tarafsz olmad;
5. Tek bir gelenein deil, pek ok gelenein olduu ve bunlarn da birbiriyle her zaman tutarl olmad;
6. Gelenein sadece gemifle ait olmad, daha ok bugne ve gelecee iliflkin dflnce ve uygulamalar olduu;
7. Farkl kesimlerin ve snflarn belli gelenekleri sahiplenme, benimseme ve
yaratma mcadelesi iinde olduklar;
8. Geleneklerin, belli bir zamanda toplumsal iliflkiler iinde oluflturulduklar ve
bu nedenle de tarihsel olduklar.
GELENEK, TARH VE MEfiRUYET

AM A
Gelenein meflrulafltrc niteliini tartflabilmek.
Gelenein bir toplumsal mcadele alan olmasyla ilintili dier bir husussa tarihselliinin yan sra toplumsal meflruiyetle olan badr. Yukardaki rnekte grld
gibi, gelenek, ak ya da iml bir biimde, belli toplumsal gruplar ve kifliler iin
onlarn dflnce ve pratiklerini meflrulafltrc bir rol stlenmektedir. Gelenein
meflrulafltrc ynne baktmzda gerek deer yargsyla ykl yaptrmc yn
gerekse gemiflle kurduu iliflki ona, yetkesel bir rol yklemekte onu, alc kuflan davranfllarn meflrulafltrc klmaktadr. Meflrulafltrc olmasnn nemli bir
nedeni kolektif yani ortak bir kimlie gndermede bulunmasdr. Gelenein kolektif kimliin oda olmas, ayn zamanda, bu konuda bir mutabakat olduu duygusunu vermektedir. Oysa eflitli toplumsal gruplarn ve kiflilerin gelenee karfl
gelme, gelenekten kma durumu da en az gelenekler kadar mevcuttur ve devamllk gsterir. Burada nemli olan belli toplumlarn gelenekler repertuarnda nelerin seilip neyin seilmediidir? Ayrca, Eisenstadta gre gelenek salt bir sreenlik simgesi hizmetini grmekle kalmamakta, yaratcln ve yeniliin meflru snrlarn belirlemektedir ve meflruluklarnn bafllca ltdr. Gelenein simgesel
boyutunun, kendisinden nce gelen meflruiyetin simgeselliini ykan zellikle bir
yenilefltirici g olmas nemli deildir (Aktaran: zbudun, 2003: 332, Bkz. Eisenstadt, 1969, 1974, 2006). zbudun bu aklamann, bir bakma, gelenek szcnn etimolojisini tersine evirdiini ileri srmektedir. Dolaysyla gelenei gelenek yapan fleyin, aktarc kuflan aktarm deil, alc kuflan, onu deerli bula-
rak kabul etmesi olduunu dflnmektedir (zbudun, 2033: 332). Bu durum gelenein her zaman bir ayklanmaya tbi tutulduunu ifade etmektedir. Geleneklerin bazlar seilip, n plana alnrken, kimileri de ikincillefltirilmektedir. Hangi
toplumsal, tarihsel, iktisadi ve siyasi faktrlerin, evresel koflul ve iliflkilerin bu tercihlerde etkili olduunun arafltrlmas nemlidir (zbudun, 2003: 332). Dolaysyla, gelenein yaratlmasnda, toplumsal yeniden retim, toplumsal deiflmenin tarihsel sreci ve dinamikleriyle toplumdaki farkl gruplar, deiflen g iliflkilerini ve
aktrlerin roln hesaba katmak gerekmektedir. Bylelikle gelenek kavram, dinamik, ifllevsel ve analitik bir kavram haline getirilebilir. Dahas gelenek kavramnn
tarihsellii ve eflitli kesimler arasnda bir mcadele alan olduunu dflnmek,
Trkiyede bugn pek ok tartflmada ak ya da arka planda yer alan kltrel
alan ve gelenek konularn daha fazla anlamamz iin ipular vermektedir.
GELENEKLER, DET VE RFLER

A M A
Gelenek, det ve rflerin farklarn analiz edebilmek.
zbudun; gelenein detten, yaptrmc ve kural koyucu zellikleriyle ayrt edilebileceini, (Aktaran zbudun, 2003: 331, Bkz. Radin, 1967, Gross 1992), detin daha az mdahale edici olduunu belirtmektedir. Ona gre det, uzun bir zaman boyunca tekrar edilen, kurumsallaflmfl toplumsal alflkanlklar olarak tanmlanabilir.
detin tam olarak hangi toplumsal gereksinimleri karfllad bilinmemektedir.
detin toplumsal bir alflkanlk olarak, nasl seildii ve benimsendii konusunda
kesinlik yoktur. Ayrca, gelenek, det ve rf arasndaki snrlar ok belirgin deildir. det, gelenee benzer bir biimde, sreenlik duygusunu oluflturmakta ve
gemifli flimdiki zamana taflmaktadr. Bununla birlikte zbudun, detin gelenekten nemli farklarnn olduuna vurgu yapmaktadr. Ona gre detler daha az deer ykldrler, greli olarak daha az nemli toplumsal pratiklerdir. Bu nedenle,
zorunlu deildirler, sadece tavsiye edilirler. Bu adan da gelenekler kadar etkin
bir benimseme ve aktarm srecini geirmezler. dete rnek olarak selamlaflma biimleri verilebilir (zbudun, 2003: 12,13). rf ise toplumsal norm olarak tanmlanabilir. rfler, bir toplumdaki ahlak ve terbiye standartlarn belirleyen temel kurallar oluflturmaktadr. Bu nedenle de bir yandan ayr kesimler tarafndan benimsenirken bir yandan da ska ihlal edilirler. Dolaysyla da deiflmeyi ifade ederler.
Bununla birlikte Trkedeki kullanmlarnda, gelenek, det ve rf birbirinden
ayrmak kolay grnmemektedir. Gndelik konuflmalarmzda gelenek bugne ve
modern dile daha yaknken, rf ve det daha uzak grnmektedir. Bir takm
davranfl kodlarn ieren rfler, zbudunun belirttii gibi, zellikle dayandklar
karfllkllk nedeniyle grup-ii ve grup-dfl alarndan farkl davranfl kodlarn
ngrrler. zbudun bunun iin flu rnei vermektedir: kimi gruplarda grup ii
bir ihlalin (ldrmenin) karfll (kan davas, diyet vb) belirliyken, grup dflnda bu
karfllk (yarg yoluna baflvurma) vicdan sarsacak bir hakszlk veya ahlkszlk
(aflala(n)ma) olarak ortaya kabilir. (zbudun, 2003: 659). rf ve benzeri toplumsal normlarda nemli bir dnflm, toplumsal tabakalaflma ve devletin ortaya
kflyla yaflanmfltr. rf ve hukuk kurallar arasndaki eliflki bu srecin sonularndan biri olarak grlebilir. Hukuk kurallar ile rflerin nfuz etme gc ve belirleyicilii, farkl lkelerde, ayr toplumsal kesimler ve blgelerde farkllk gstermifltir. Birtakm hukuk kurallar olsa da kimi kez rfler daha uzun bir sre ve daha gl bir biimde onlar sahiplenen gruplarca srdrlrler.
93
94
Kltr Sosyolojisi
Bir rnek: Geleneksel Kltrmz

Burada flyle bir rnek zerinde dflnebiliriz. Geleneksel Kltrmz dediimizde ne anlatmak istiyoruz? Bu rnekte gelenek ve kltr gibi iki temel kavramn yan yana geldiini hemen fark edebiliriz. Bu kavramlarn ikisi de farkl toplumsal balamlarda srekli bir biimde deiflmektedirler. Bu iki kavram da kullanldklarnda baz nesnelerin bir yere sabitlenerek kullanlmas gibi zamansal bir
sabitlenmeyi de gerektirirler.
Geleneksel kltrmz tamlamasnda, ak olmayan ancak gl bir biimde
varln hissedebileceimiz bir znenin olduunu grebiliriz. Bu nedenle bu iki
kavramn buradaki rnekte olduu gibi yan yana kullanlmasnn zorluklarndan
biri; kimin, nereden ve ne zamandan sz ettiini anlamaktaki glkten kaynaklanmaktadr.
Bunun gibi, geleneksel kltrmz dediimizde, kltrel alandaki stereotipler, yani kltre iliflkin belli kalplar zerinden konufltuumuzu gzlemleyebiliriz.
Yukarda da belirtildii gibi gelenek ve kltr kavramlarnn tafld sorunlarn
byk bir ksm modern kavramyla olan iliflkisinden ileri gelmektedir. Geleneksel kltrmzden, Batl ve modern olmayan kltrmz m kastediyoruz?
Byle dflndmzde, kltrn esas olarak etkilenmeyen bir unsur olduunu
mu belirtmek istiyoruz, yoksa kltrel alanda devam eden ve srmesini istediimiz
belli geleneklerden mi sz ediyoruz? rnein; bizim geleneksel kltrmzde tevazu, yani alakgnlllk var ifadesinde olduu gibi.
Ayrca, geleneksel kltr kavramsallafltrmas ilk baflta homojen, yani benzer
bir alan insana dflndrtmektedir. Oysa yukarda vurguland gibi benzerliklerin yan sra farkllklar ve karfltlklar barndrmaktadr. Yani geleneksel kltr
tamlamas, ierik olarak ele alnmay gerektirmektedir.
Geleneksel kltrmz betimlemesiyle, rnekleri giderek azalan kltrel
pratik, rnt ve nesneleri belirtmifl olabiliriz. rnein; geleneksel dokumalarmz, geleneksel el rnlerimiz, geleneksel ini sanatmz gibi. Bununla birlikte fliir geleneimiz rneinde olduu gibi gemiflte ve bugn olan, gelecee aktardmz (btn deiflmeleriyle birlikte) fliir gelenei ve edebi birikimden sz
edebiliriz. Benzer bir biimde evlenme geleneklerimiz, geleneksel halk mziimiz, mimari gelenek, geleneklerimiz-greneklerimiz ve eski kye yeni det
getirdin rnekleri bu alardan tartfllabilir.
Gelenekilik
Oryantalizm: fiarkiyatlk ya
da Doubilimi olarak da
adlandrlan Oryantalizm,
Dou toplumlarnn ve
kltrlerinin incelendii Bat
kkenli ve merkezli
arafltrma alanlarna verilen
ortak isimdir. Oryantalizm,
Douya iliflkin nyarglarn
ve ideolojik bakfl asnn
hkim olduu dflnce ve
arafltrma alanlar
araclyla deer ykl bir
Dou imaj oluflturur.
Farkl alan ve evrelerde ayr anlamlar yklenerek kullanlan gelenekilik kavram,

en fazla karfllafltrmal din alflmalar, dinler tarihi, din felsefesi, Hristiyan teolojisi ve slam ilhiyat vb. kaynaklarda ne kmaktadr (Atay, 2003: 332). Daha genel olarak bakldnda, gelenekilik kavram belli bir tavr ve yaklaflma karfllk
gelmektedir: Gelenekler yoluyla aktarlan det ve dflnce tarzlarna ballkla belirlenen tavr; geleneksel ve yerleflik veya kurumsallaflmfl olan yeni ve modern
olana tercih etme tutumu; geleneksel deerlerin korunup yaflatlmas gerektiini
savunan, gelenei otorite kayna, anlamn ve doruluun temel referans olarak
benimseyen yaklaflm. (Cevizci, 2005:753). Gelenekiliin nemli bir zellii, kavramn modernizme karfl bir biimde kullanlmasdr. zellikle ondokuzuncu
yzylda Batdaki akademik evrelerde yaygnlk kazanan, Dou toplumlar zerine Oryantalist alflmalarla Bat mistik ve Btn geleneinin bir araya gelmesinden ortaya kt sylenebilecek bu gelenekilik modernizm karfltln ieriyordu (Atay, 2003: 333).
Gelenekiliin burada vurgulanacak bir niteliiyse anlama edimiyle olan iliflkisidir. zellikle Alman dflnr Gadamer tarafndan en ak bir biimde ifade
edilen hermeneutik yaklaflmda gelenekilik, her tr anlama ediminin zsel ve
ayrlmaz bilefleni olarak gelenein nemini vurgulama tavr olarak tanmlanmaktadr (Cevizci, 2005: 753).
Geleneksel Bilgi ve Deneyim

Gerek gndelik yaflamda, gerek sosyal bilimlerde, daha zel olarak, sosyoloji ve
antropolojide, geleneksel bilgi ve deneyimin daha somut bir biimde kullanmlarn grebileceimiz yerlerin baflnda, geleneksel mutfamz ve yemeklerimiz,
geleneksel tp ve tedavi yntemleri, geleneksel giysiler, geleneksel meslek ve
zanaatlar, geleneksel iliflkiler ve iliflki alar, geleneksel retim tarzlar ve geleneksel uygulamalar gibi rnekler gelmektedir. Atasz, zdeyifl ve deyimler de
bu bilgi alan iinde dflnlmektedir. Burada gzden karlmamas gereken
nemli nokta, tm bu rneklerde grld gibi, geleneksel bilgi, deneyim ve
yaflantnn, genellikle eskiye indirgenerek kullanlyor olmasdr. Sosyal bilimlerdeki kullanmlarnda bir sorun da bu bilgi tr ve alannn modern ve rasyonel
bilgi ve deneyimle karfltlk iinde dflnlmesinden kaynaklanmaktadr. Dahas
bu bilgi biimlerinin tam da sosyal bilimler iin hangi bilgileri olanakl kld ve
rettii byk bir nem taflmaktadr.
Geleneksel bilgi alanlar olarak dflnebileceimiz, belli meslek ve zanaatlara
iliflkin etnografik alflmalar, eflitli nesnelere, yani maddi kltre iliflkin incelemeler, bir yandan geleneksel bilgi ve deneyime iliflkin nemli bilgiler barndrrken
bir yandan da yukarda belirtilen bilgi alanlarnn karfltln ykc rnekler sunmaktadr. Gndelik yaflammzda srekli bir biimde birlikte olduumuz, maddi
kltr eleri ve nesnelerin tafld bilgi ve onlarn tarihi, ilgin bir biimde baflka
alanlarn, snflarn, toplumsal cinsiyetin, meslek tarihlerinin ve farkl kltrel balamlarn tarihiyle rtflmektedir. Maddi kltr alan devaml bir biimde bize baflka bilgi biimlerinin olduunu gstermektedir. rnein g ve hiyerarfli konusu,
maddi kltr ve nesneler zerinde de ele alnabilir. Trkiye geleneksel bilgi ve
deneyim ve maddi kltr eleri hakknda ok nemli rnekleri iermektedir.
Ayrca maddi kltre iliflkin bilgi, gnmzle balantlar kurmak, geifllilikleri ve
farkl formlarn bir aradaln grmek asndan da nem taflmaktadr.
Gelenek kavram, antropolojide kimi kez kltrle efl anlaml olarak kullanlmaktadr. Gelenek bylelikle belirli bir topluluk iinde toplumsallaflma yoluyla
bir kuflaktan dierine aktarlan inan, adet, deer, davranfl, bilgi ya da uzmanlk
rntlerine karfllk gelmektedir. Halkbilim ve etnoloji alanlarnda da gelenek,
kltrle yakn anlaml olarak kullanlmaktadr. Yukarda belirtildii zere gelenek
kavramnn sosyal bilimlerdeki kullanmlar esas olarak modernlikle kurulan karfltla dayanarak belli bir gemifle atfta bulunmaktadr. Sosyal bilimlerde bunu tersine eviren temel grfllerden birini Hobsbawm ileri srmfltr. Hobsbawm, toplumlarn, uzun bir gemifle dayandklarn sandklar pek ok gelenein, aslnda
yakn dnemlere ait icatlar olduuna iflaret etmektedir.
95
96
Kltr Sosyolojisi
KRESELLEfiME VE GELENEK
AM A
Kreselleflmenin tarihi:
eflitli kaynaklar, dnyann
pek ok yerinde iktisadi ve
siyasal bakmdan Bat
Avrupa merkezli bir yeniden
rgtlenifl olarak
kreselleflme srecinin
kkenlerinin smrgeciliin
bafllangcna, yani 16.
yzyla dayandrlabileceini
ileri srmektedir (Ritzer,
2010: 37-44). Dolaysyla
gnmzdeki biimiyle
kreselleflmenin ayrt edici
zelliklerine karfln,
kreselleflmeyi 20. yzyln
sonlarnda ortaya kan yeni
bir grng olarak
deerlendiremeyiz (zbudun,
2033:538).
Kreselleflme ile gelenek iliflkisini kavrayabilmek.
Gelenek gibi kreselleflme de ok tartflmal bir kavramdr. Kreselleflmenin farkl

tanmlar birbiriyle eliflmektedir (Ritzer, 2010: 34-37; Applebaum ve Robinson,
2010: ix-xxxii). Marshall, kreselleflme kuramndan sz ederken, kreselleflmenin
tanmlarndan birinin kresel lekte bir kltrel sistemin ortaya kfl olduunu
belirtmektedir. Kreselleflmenin daha vurgulu ve iddial bir tanmysa kreselliin
belli bir bilince karfllk geldiini, bunun da dnyay tek bir yer olarak alglayan yeni bir kavrayfl ierdiini ileri srmektedir. Kreselleflmenin baflka bir tanm, corafya ile kltrel ve toplumsal dzenlemeler arasndaki iliflkilere odaklanmaktadr.
Dolaysyla kreselleflmeyi, corafyann toplumsal ve kltrel dzenlemelere dayatt kstlamalarn azald, insanlarn bu azalmay giderek daha ok fark etmeye baflladklar bir toplumsal sre biiminde tanmlamaktadr. Kreselleflmeyi eliflkili iki sre olarak dflnen, yani benzerleflme (trdeflleflme) ve farkllaflmaya
vurgu yapan gnmzdeki kreselleflme kuramlarysa daha ok yerelleflme ve kreselleflme arasndaki etkileflime ve iliflkilere bakmaktadr (Marshall, 1999: 449).
Kreselleflmenin tanmlanmasndaki tartflmalarn ve glklerin bir ksm iktisadi ve kltrel kreselleflme arasndaki balantlarn kurulmasnda ortaya kmaktadr. Benzer flekilde yaflanan dier bir glkse kreselleflmenin gelenekle ve kltrle olan iliflkileri konusunda yaflanmaktadr. zbudunun vurgulad gibi, kreselleflme zerine alflmalarn en fazla sorun tafldklar yerlerden birini kltr ile
balantl olanlar oluflturuyor. Bunlar; kltrn zellikle antropoloji asndan esas
olarak yerellikle balantl olarak dflnlmesi, bu alann birtakm etki ve deiflimlere ak olmasnn yan sra temelde belli bir zgnl ve tikellii tafldnn varsaylmas, gnmzde olduu ileri srlen kltrel alandaki ok ynl ve ok etkenli deiflimlerin, kltrel perspektif ve kltr konusunda temel bir kategori olan
farkllkla birlikte nasl ele alnacayla kreselleflme ve kltr iliflkisinde tam olarak nelere baklabileceinin bilinmemesi biiminde sralanabilir. Genel olarak bakldnda iinde bulunduumuz dnemde kreselleflme kavramnn, bir dizi retorii barndran, gl bir sylem alan olma zellii gzlemlenebilir (zbudun,
2003: 539-540). Kreselleflme retoriinin ana tezlerinden birini oluflturan, dnyann belli alardan giderek kld grfl, kltr ve gelenein de aslnda bizim farkllklarmz olduu, kreselleflen dnyada bunlar koruyarak yerimizi almamz gerektii biimindeki aklamayla birlikte ileri srlyor. Bir flekilde kreselleflmeye eklemlenmesi gerektii dflncesi, ilgin bir biimde modernleflme retoriini hatrlatyor. Gnmzde sosyal bilimlerde pek ok alflmada kreselleflme
kavram, modernlik, kltr ve gelenek kavramlarnda da olduu gibi, aklayc ve
analitik bir biimde deil, yaygn ve aklayc olmayan bir biimde kullanlmaktadr (Marshall, 1999:450). Kreselleflme srecinde gelenekler eer farkllklar olarak
grlyorsa, yukarda ifade edildii zere bu srete de geleneklerin her zaman
bir seime tabi tutulduu (zbudun, 2003: 543), belli kesimler ve gruplar tarafndan srekli yeniden oluflturulduu sylenebilir. Trkiye asndan dflnldnde, farkl kesimlerin gelenek ve kltrel alanda verdikleri mcadele ve kullandklar dil, kreselleflmeye iliflkin talepler ve retorikte de grlebilir. Trkiyede ayr
dzlemlerde yaplan pek ok tartflmann arka plannda esas olarak gelenek, gelenei sahiplenme ve onu yeniden oluflturma talepleriyle kltrel alandaki mcadele yer almaktadr. Tm bu tartflmalar Trkiyede ayn zamanda kreselleflme konusundaki ciddi istei de yanstyor.
zet
N
A M A
Gelenek kavramnn sosyal bilimlerde ve gndelik yaflamdaki farkl kullanmlarn deerlendirebilmek.

Gelenek konusundaki temel sorun onu nasl tanmlayacamz noktasnda yaflanyor. Pek ok
kavramda olduu gibi kesin bir tanm arayfl glklerden birini oluflturuyor. Tanmlama konusunda dier bir sorunsa yukarda da ifade edildii zere kavramn zamansal olarak gemifle atfta bulunularak kullanlmasdr. nc olarak,
gelenek kavram her zaman ak bir biimde olmasa da en temelde modern kavramyla karfltlk
iinde dflnlmektedir. Oysa gelenek kavramnn farkl kullanmlar zerinde dflnmek daha
anlaml bir abay iermektedir. Burada yararl
olacak bir yntem, kavramn kullanmyla anlam
arasndaki ba grebilmemizdir. Baflka bir ifadeyle birok kavramda fark edeceimiz gibi aslnda gelenek kavramnn da anlamn esas olarak belirleyen onun farkl kullanmlardr. Dolaysyla sosyal bilimler asndan kavramlarn gelifltirilmesi abas temel bir nem taflyor. Sosyal
bilimlerde, gelenek kavram sk kullanlyor olsada, zerinde sistemli bir inceleme yaplmamfltr. Gelenek ve gelenek kavram zerinde ayrntl ve titiz dflnme abalar da benzer bir biimde snrllk gsterir. Sosyal bilimlerde, dorudan
gelenek zerine yaplmfl alflmalarn says azdr. Gelenek ve geleneksel kavramlar belirli toplum tiplerine ve sosyal bilimlerdeki belli ayrmlara karfllk kullanlsalar da hibir zaman merkez
bir konumda yer almamfllardr. Gnmzde pek
ok sosyal bilimci kendi analizlerinde bu kavrama yer vermemektedir. Gelenek kavramnn toplumsal yaflamn dinamik ve deiflen yapsn yanstmad grflndedirler. Gnlk hayattaysa gelenek, ounlukla gemifle ait uygulamalara ve
deerlere iflaret eden bir szck olarak kullanlmaktadr. Oysa gelenek ve gelenek kavram ilk
baflta, gemifli ve belli bir duraanl yanstsa da
esas olarak dinamik bir kavramdr, ak bir biimde bugne ve gelecekteki yaflayflmza iliflkindir. Bu ynyle de analitik bir kavram olmasnn yan sra, geleneksel sanatlarmz ve geleneksel kltrmz betimlemelerinde olduu
gibi aslnda belli bir zaman aflan bir nitelie de
sahiptir.
N
A M A
N
A M A
97
Gelenek ve modern kavramlar arasndaki balantlar ayrt edebilmek.

Gelenek ya da geleneksel kavramlar ou kez
modern ve modernlikle karfltlk iinde dflnlmektedir. Gndelik hayatta ve sosyal bilimlerde
bunun pek ok rneini grebiliriz. Gelenek ve
modern karfltlnda, birbirine zt olduklar dflnlen iki fley, aslnda iki toplum tipidir. En
azndan bugn baktmzda hangi toplumlarn
geleneksel, hangilerinin modern olduklar kolay
yantlanabilecek bir soru deildir. Geleneksel ve
modern karfltl, sosyal bilimlerde baflka karfltlklarn kurulmasnda olduka ifllevsel olmufltur.
Ayn zamanda baflka ayrmlarn oluflturulmasna
kaynaklk etmifltir. Kendilerini byk oranda bu
karfltlk yoluyla kuran modern sosyal bilimler
bu nedenle belirli bir krl de yaflamfllardr.
Bununla birlikte son zamanlarda sosyal bilimlerde bu tr bir toplum anlayfln ve karfltln aflma abalar grlebilmektedir. Gnmzde geleneksel olarak adlandrlan tm pratik, dzenleme, meslekler, bilgi alanlar, deerler ve dflnme biimleri aslnda modern olarak dflnlen
uygulamalarla i iedir ve eflitli biimlerde birbirini glendirmektedirler.
Gelenein bir toplumsal mcadele alan olmas
zelliini aklayabilmek.
Gelenek konusunda nemli bir soru neyin gelenek olarak grlp grlmeyeceidir. Burada
unutmamamz gereken nokta gelenein kendi
baflna bir varlk ya da organizma olmayp, gelenein yaratc, taflcy ve aktarcsnn insanlar
ve belli gruplar olduudur. Bir davranfl ya da
dflnce belli saydaki kuflaklar gerektirmeden
de gelenek saylabilir. eflitli toplumsal dinamik
ve atflmalar iinde farkl gruplar belli bir anda,
belirli tarzlar ve pratikleri gelenek olarak ileri
srebilirler. Buna karfln daha fazla kuflan bildii ve bir flekilde gelenek olduu zerine mutabakata vard ve benimsedii bir dflnce ve uygulama da gelenek saylmayabilir. Ayrca gelenek konusunda srekli bir mutabakat varsayamayz. Bu nedenle de gelenein ayr grup ve kesimler arasnda bir mcadele alan olduu daha
aklayc olabilir. Toplumsal gruplar arasnda
98
Kltr Sosyolojisi
N
A M A
N
A M A
gelenek yaratmadaki mcadele ve rekabet grlebilir. Geleneklerin tarihsel olufllar, tam da onlarn belli bir zamanda, belirli toplumsal iliflkiler
iinde oluflturulmalar nedeniyledir.
Gelenein meflrulafltrc niteliini tartflabilmek.
Gelenek; ak ya da rtk bir biimde, toplumdaki belirli gruplar ve kiflilerin dflnce ve pratiklerini meflrulafltrc bir rol oynar. Gelenein
hem deer yargsyla ykl yaptrmc yn, hem
de gemiflle kurduu iliflki, onu alan kuflan davranfllar meflrulafltrc klmaktadr. Oysa eflitli
toplumsal gruplarn ve kiflilerin gelenee karfl
gelme ve kma durumu da en az gelenekler kadar vardr ve devamllk gsterir. Bu noktada
nemli olan belli toplumlarn gelenekler repertuarnda nelerin seilip neyin seilmediidir. Ksaca, gelenek(ler) her zaman bir ayklanmaya tbi tutulmaktadr. Geleneklerin bazlar seilip n
plana alnrken kimileri de ikincillefltirilir. Hangi
toplumsal, tarihsel, ekonomik ve politik faktrlerin, evresel koflul ve iliflkilerin bu tercihlerde etkili olduunun arafltrlmas nemlidir.
Gelenek, det ve rflerin farklarn analiz
edebilmek.
Gelenek, det ve rf arasndaki snrlar ok belirgin deildir. Yine de, gelenek, yaptrmc ve kural koyucu bir nitelie sahipken det daha az mdahale edici niteliktedir. detler daha az deer
ykldrler, zorunlu deildirler, sadece tavsiye
edilirler. Bu nedenle, gelenekler kadar etkili bir
benimseme ve aktarm sreci geirmezler. Toplumsal birer norm olan rflerse bir toplumdaki
ahlk ve terbiye standartlarn belirleyen temel
kurallar oluflturur. Gndelik konuflmalarmzda
gelenek bugne ve modern dile daha yaknken, rf ve det daha uzak grlmektedir.
N
A M A
Kreselleflme ile gelenek iliflkisini kavrayabilmek.

Kreselleflmenin, kresel lekteki bir kltrel
sistem olarak grlmesi, temelde yerellie ve
farklla dayanan gelenekler ve kltr zerinde
daha fazla durmay gerektirir. Kreselleflmenin,
dnyann tek bir yer olarak alglanmas gibi yeni
bir kavrayfl tafld grfl, gelenek ve kltr
kuramlarnn dayand, aslnda dnyann pek
ok yerden olufltuu gibi temel bir ncl de
sarsmaktadr. Kreselleflme konusunda bugn
sosyal bilimler asndan ihtiya olan, kreselleflmeye iliflkin retorii dflarda brakmayan, yerelleflme ve kreselleflmeyi bafltan verili, eliflkili
sreler olarak grmeyen, gelenek ve kltrel
alandaki tartflmalar merkeze alan bir bakfl asnn gelifltirilmesidir.
99
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi gelenein zelliklerinden
biri deildir?
a. Kuflaktan kuflaa aktarlan det ve inanlar
b. det haline gelmifl dflnme, eylem veya davranfl rntleri
c. Eskiden kalan, deiflmeyen det, inan ve alflkanlklar
d. Belirli bir toplumdaki toplumsal tutum, detler
ve kltrel sreklilikler
e. Bir topluluk iinde toplumsallaflma yoluyla aktarlan deer, davranfl, bilgi ve uzmanlk rntleri
2. Grossa gre, bir olgunun gelenek olarak nitelenebilmesi iin afladakilerden hangisinin olma zorunluluu yoktur?
a. En az kuflak boyunca sryor/tekrar ediyor
olmas
b. Ak bir biimde olmasa da bir deer yargsn
taflmas
c. Yaptrmc ve kural koyucu olmas
d. Gemiflle flimdiki zaman arasnda devamllk
duygusunu vermesi
e. Szl olarak ya da yazl kaytlarla kuflaktan kuflaa aktarlmas
3. Afladakilerden hangisi, gelenein modernlikle karfltlk iinde kullanlmas sonucunda ortaya kan sonulardan biri deildir?
a. Gelenein deiflebilmesi ve ayn zamanda kimi
kez modern olabilmesi
b. Gelenein sadece eskiye ait bir olgu olarak grlmesi
c. Gelenein gnmzde deeri, nemi ve hkm
olmayan bir fley olarak dflnlmesi
d. Gelenein kalnt olarak grlmesi
e. Gelenein deiflmeden kald izlenimi vermesi
4. Afladakilerden hangisi sosyal bilimlerde geleneksel toplum olarak dflnlen toplumlarn zelliklerinden biri deildir?
a. Geleneksel toplumlarn kentleflmemifl olmas
b. Yz yze iliflkilerin n planda olmas
c. Geleneksel dflnce ve deerlerin egemen olmas
d. Belirgin bir uzmanlaflmann grld toplumlar olmas
e. Esas olarak ifl blmnde cinsiyet ve yafla dayanan toplumlar olmas
5. Bu nitede bir mcadele alan olarak gelenekten

afladakilerden hangisi kastedilmemektedir?
a. Gelenein belli bir zamanda ve yerde kendiliinden ortaya kan yansz bir olgu olmas
b. Gelenein yaratclarnn insanlar olmas ve bu
nedenle gelenein zne saylamamas
c. Gelenein srekli olarak dnfltrlmesi ve yeniden yaratlmas
d. Tek bir gelenein deil, pek ok gelenein olmas
e. Gelenein farkl kesim ve snflarn mcadelelerini ieren bir alan olmas
6. zbuduna gre afladakilerden hangisi gelenei
detten ayran zelliklerden biri deildir?
a. Gelenein, detten yaptrmc ve kural koyucu
zelliiyle ayrt edilebilmesi
b. Gelenein detten daha fazla deer ykl olmas
c. Gelenein greli olarak detten daha nemli
toplumsal pratikler olarak grlmesi
d. Gelenein detten farkl olarak sreenlik duygusu yaratmas
e. Gelenein dete gre daha etkin bir benimseme
ve aktarm srecini iermesi
7. Gelenekilik kavram belli bir tavr ve yaklaflm olarak dflnldnde afladaki grfllerden hangisini
iermez?
a. Gelenekler yoluyla aktarlan det ve dflnce
tarzlarna ballk
b. Geleneksel olan kimi uygulamalarn ayn zamanda modern olabileceini savunun grfl
c. Geleneksel ve yerleflik veya kurumsallaflmfl olan tercih etme tutumu
d. Geleneksel deerlerin korunup yaflatlmas gerektiini savunan yaklaflm
e. Gelenei doruluun temel referans olarak benimseyen dflnce akm
100
Kltr Sosyolojisi
Okuma Paras
8. Gelenein icad kavramyla toplumlarn uzun bir
gemifle dayandklarn sandklar pek ok gelenein
aslnda yakn dnemlere ait icatlar olduuna iflaret
eden kuramc afladakilerden hangisidir?
a. Williams
b. Gross
c. Horkheimer
d. Hobsbawm
e. Hall
9. Uzun bir zaman boyunca tekrar edilen, kurumsallaflmfl toplumsal alflkanlklara ne ad verilir?
a. Gelenek
b. Kanun
c. det
d. rf
e. Kural
10. Dou toplumlarnn ve kltrlerinin incelendii Bat kkenli ve Bat merkezli arafltrma alanlarna genel
olarak ne ad verilir?
a. Oksidentalizm
b. Kolonyalizm
c. Obskrantizm
d. Oryantalizm
e. Emperyalizm
Gelenekleri cat Etmek

Dnyada en eski -ve ok geride kalmfl bir maziyle balantl- izlenimi veren fley, herhalde kamusal trenlerdeki tezahrleriyle Britanya monarflisini kuflatan debdebeli merasimlerdir. Hlbuki modern haliyle bu merasimler, ancak ge on dokuzuncu ve yirminci yzyln
rndrler. Eski gibi grnen ya da eski olma iddiasndaki geleneklerin kkenleri sklkla olduka yakn gemifle dayand gibi, bazen bu geleneklerin icat
edilmifl olduklar da ak bir gerektir... cat edilmifl gelenek terimi genifl kapsamda ama belirsiz olmayan bir
anlamda kullanlmfltr. Bu terim gerekten icat edilmifl,
infla edilmifl ve formel dzlemdeki kurumsallaflmfl gelenekleri olduu kadar, kolayca izi srlemeyecek bir
flekilde ksa ve belirlenebilir bir zaman diliminde -belki
de birka ylda- ortaya kmfl olan ve byk bir hzla
yerleflmifl gelenekleri de kapsamaktadr. Britanyadaki Kraliyet Noel yayn (1932de kurulmufltur) bunlardan ilkine, kurumsallaflmfl geleneklere rnek oluflturur; Britanya Futbol Federasyonunun Kupa Finaline
efllik eden pratiklerin ortaya kmas ve geliflmesiyse
ikinciye, yani hzla yerleflen geleneklere bir rnektir.
Elbette bu geleneklerin hepsi ayn derecede kalc deildir, ancak burada bizim ncelikli meselemiz, sz konusu geleneklerin hayatta kalma flanslar deil, ortaya
kmfl ve yerleflmifl olmalardr.
cat edilmifl gelenek, alenen ya da zmnen kabul grmfl kurallarca ynlendirilen ve bir ritel ya da sembolik bir zellik sergileyen, gemiflle doal bir sreklilik
anfltrr flekilde tekrarlara dayanarak belli deerler ve
davranfl normlarn afllamaya alflan bir pratikler kmesi anlamnda dflnlmelidir. Aslnda, mmkn olan
her yerde bu pratikler, hemen kendilerine uygun dflen
bir tarihsel gemiflle sreklilik oluflturmaya giriflirler. Bu
olgunun arpc rneklerinden biri, Britanya parlamentosunun on dokuzuncu yzylda yeniden infla edilmesi
srasnda bilinli bir tercihle Gotik slbun seilmesi ve
kinci Dnya Savafl sonunda, parlamento saraynn yeniden inflasnn da yine ayn flekilde, bilinli olarak ayn plan zerinden yaplmasdr. Kald ki, yeni gelenein
eklendii tarihsel gemiflin mutlaka uzun bir gemifle
dayanmas, zamann karanlklarna dek uzanmas gerekmez. Tanmlar gerei gemiflle balar koparan devrimler ve ilerici hareketler kendilerine zg bir gemifle (her ne kadar belli bir tarihte, rnein 1789da, bu
gemifl bir kesintiye uramfl da olsa) sahiptirler. Yine,
belli bir tarihsel gemifle referanslar bulunmakla birlik-
101

te icat edilmifl geleneklerin zgll, bu srekliliin
byk lde yapay ve uydurma olmasnda yatar. Ksacas, yeni durumlara uyarlanmfl, eski durumlar akla
getiren formlara brnmfl, ya da yar zoraki tekrarlarla kendi gemifllerini oluflturarak bugnde karflln
bulan geleneklerdir bunlar. Modern dnyann srekli
deiflimi ve yenilenmesi ile bu dnyada toplumsal hayatn en azndan baz ksmlarn deiflmez ve sabit bir
yapya oturtma giriflimleri arasndaki karfltlk, son iki
yzyln gemifli arafltran tarihileri asndan gelenein icadn son derece ilgin bir yere koymaktadr.
Bu anlamyla geleneki (tradition) geleneksel denen
toplumlara hakim olan grenekten aka ayrmalyz.
cat edilmifl olanlar dahil olmak zere btn geleneklerin amac ve zellii deiflmezliidir. Gnderme yaptklar gerek ya da icat edilmifl gemifl, tekrar gibi, sabit (norm olarak formalize edilmifl) pratikler dayatr.
1. c
Kaynak: Eric Hobsbawm, Girifl: Gelenekleri cat Etmek, Gelenein cad iinde, Der. Eric Hobsbawm-Terence Ranger, ev. Mehmet Murat fiahin, Agora Kitapl, 2006, s. 1-3
9. c
2. e
3. a
4. d
5. a
6. d
7. b
8. b
10. d
Yantnz yanlfl ise Gelenek Kavram ve Gelenei Tanmlama Sorunu konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gelenek Kavram ve Gelenei Tanmlama Sorunu konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gelenek ve Modernlik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Geleneksel Toplum(lar)
Yantnz yanlfl ise Bir Mcadele Alan Olarak
Gelenek konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gelenekler, det ve rfler
Yantnz yanlfl ise Gelenekilik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gelenekler, det ve rfler
102
Kltr Sosyolojisi
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Genel olarak sosyal bilimlerde ve zel olarak da sosyolojide bilgi retmenin nemli bir ynn, bir takm kavramlar zerinde dflnme ve o kavramlarn gelifltirilmesi etkinlii oluflturur. Bu tr bir bilgi retme sreci, ayn zamanda kavramlarn gerek gndelik hayatta gerekse ayr bilim dallarnca kullanmlarnn elefltirel deerlendirmesini ierir. Bu nedenle amalanlan, bir kavram
hakknda kesin ve nihai tanmlara oluflmak deil, tersine onlar hakknda sosyolojik bir dflnme becerisini
kazanmaktr. Nitekim bir sosyoloji, antropoloji ya da
felsefe szlne baktmzda, tek bir tanmn yerine,
kavrama iliflkin farkl tanm ve tartflmalar grrz. Bu
nedenle sosyolojide bir kavramn tek ve nihai tanmnn olmamas bilimsellik asndan bir sorun veya eksiklik deildir.
Appelbaum, Richard P. ve William I. Robinson, ed.

(2004). Critical Globalization Studies, NY:
Routledge.
Bhambra, Gurminder K. (2007). Rethinking Modernity Postcolonialism and the Sociological Imagination,
Palgrave Macmilan, Basingstoke.
Cevizci, Ahmet (2005). Felsefe Szl, Paradigma Yaynclk, stanbul.
Eisenstadt, S. N. (1969). Some Observations on the
Dynamics of Traditions, Comparative Studies in
Society and History, 11/4.
Eisenstadt, S. N. (1974). Tradition in Modernizing
Societies: Old and New Forms of Patrimonialism,
Sage Publications, Boverly Hills.
Eisenstadt S. N. (2006). Some Comparative Reflections
on the Continual Reconstruction of Tradition,
Thorsten Larbig ve Siegfried Wiedenhofer ed.,
Tradition and tradition theories: an international
discussion, Lit Verlag, Berlin.
Hobsbawm, E. (1983). Gelenekleri cat Etmek, Gelenein cad, E. Hobsbawm ve T. Ranger (Der.), stanbul: Agora Kitapl, 2006, s.1-18.
Gl, Abdlbki vd. (2003). Felsefe Szl, Bilim ve
Sanat Yaynlar, Ankara.
Glassie, Henry (2002). Turkish Traditional Art Today,
Ministry of Culture of the Turkish Republic-Indiana
University Press, Ankara.
Gross, David (1992). The Past in Ruins Tradition And
The Critique Of Modernity, University of
Massachusetts Press, Amherst.
Gulbenkian Komisyonu (1996). Sosyal Bilimleri An,
ev. fiirin Tekeli, Metis Yaynlar, stanbul.
Mardin, fierif (2004). Tanzimattan Sonra Aflr
Batllaflma, Trk Modernleflmesi, letiflim Yaynlar,
stanbul.
Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay-Derya Kmrc, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara.
Moore, Jerry D. (2009). Visions of Culture - An
Introduction to Anthropological Theories and
Theorists, Altamira Press, Walnutcreek.
zbudun, Sibel (2003). Gelenek, Antropoloji Szl,
haz. Kudret Emirolu ve Suavi Aydn, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara.
Sra Sizde 2
Gelenek kavramnn tarihine baktmzda, onun modern dneme ait bir kavram olduunu grebiliriz. Giderek modernle karfltlk iinde kullanlmas modern
sosyal bilimlerin kuruluflu sreciyle paralellik gsterir.
Bu karfltln tarihsel olarak oluflturulduunu syleyebiliriz. Bu nedenle de gelenek ve modern kavramlarna
ve bu kavramlarn atfedildii toplum tiplerine (geleneksel ve modern toplumlar) iliflkin belli genellemelere varabilsek de gndelik yaflammzdaki pek ok pratikte,
eflitli toplumsal iliflkiler ve meslek ve zanaat alanlarnda bu karfltl bozucu rnekleri gzlemleyebiliriz. Sosyoloji asndan gelenek ve modern karfltlnn afllmas abas, eflitli bilgi alanlarn daha grnr ve daha
fazla bilgi retmeyi mmkn kld gibi, bu kavramlarn kendisini de daha fazla ifllevsel klar ve glendirir.
Sra Sizde 3
Modern sosyal bilimlerin kuruluflu srecinde sosyolojinin konusu ve ilgi alan modern toplumlar olarak grlse de gnmzde sosyolojinin inceleme konusu sadece modern toplumlar deildir. Gnmzde antropoloji gibi sosyoloji de farkl toplumlarda, pek ok konuyu kendine inceleme alan olarak seebilmektedir. Bu
nedenle de modern toplumlarda geleneklerin incelenmesi konusu antropolojinin yan sra sosyolojinin de temel konularndandr.
zsan, Gl (2008). Baltaya mzasn Atan Usta: Scak

Demircilik ve Dvme Kastamonu Baltas zerine
Bir Arafltrma, Folklor/Edebiyat, S. 56/4, s. 261-276,
Ankara.
Redfield, Robert (1956). Peasant Society and Culture:
An Anthropological Approach to Civilization,
University of Chicago Press, Chicago.
Ritzer, G. (2010). Globalization: A Basic Text. Malden,
MA: Wiley-Blackwell.
Seymour-Smith, Charlotte (1996). Macmillan Dictionary of Anthropology, Londra, Macmillan.
Trk Dil Kurumu Trke Szlk (2005). Trk Dil Kurumu Yaynlar, 10. Bask, Ankara.
Williams, Raymond (1988). Keywords: A Vocabulary of
Culture and Society, Fontana Press, Londra.
103
KLTR SOSYOLOJS
Amalarmz
N
N
N
N
N

Bilginin deiflen anlamn aklayabilecek ve yeni bilgi tanmnn
tinsel-tarihsel-kltr temelli olduunu saptayabilecek,
Kltr ncelikle ontolojik bir tabakalar retisi olarak tanmlayabilecek,
ayrca kltr bir toplumsal gereklik olarak kabul ederek, bu toplumsal gerein katmanlarn aklayabilecek,
Bilgi sistemlerini, bilgi trleriyle flekilleri olarak aklayabilecek,
Bilgi sistemlerini eflitli alardan derecelendirebilecek,
Bilgi sistemleriyile onlarn toplumsal sralanfl aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kltr
Bilgi
Toplumsal Gereklik
Bilgi Sistemleri
Bilgi Trleri
Bilgi fiekilleri
Bilgi Dereceleri
indekiler
Kltr Sosyolojisi
Kltr, Bilgi ve
Toplum
GRfi
BLGNN DEfiEN ANLAMI
KLTR KATMANLARI
BLG SSTEMLER
BLG DERECELER
BLG SSTEMLER VE TOPLUMLAR
Kltr, Bilgi ve Toplum

GRfi
Kltr, bilgi ve toplum kavramlarnn ayn ereve ierisinde ele alnmas on sekizinci yzyl sonu on dokuzuncu yzyl baflndan itibaren karflmza kmaktadr. Zira bu dnemde ilk olarak kltr artk tek tek insann deil de bir topluluun, bir
halkn karakteristiini oluflturan fleylerin tm olarak tanmlanmaktadr. Bilgiyse yenian tersine artk sadece akl sahibi zneyle nesne arasndaki iliflkinin sonucunda ortaya kmayp, insanlara zg inan, eilim, deer, norm gibi kurallarn tmn oluflturan bir toplumsal gerekliin rn olarak karflmza kmaktadr. Bu nedenle bilgiyi incelemek iin artk ncelikle onun olufltuu ortamdan, yani toplumsal gereklikten, kltrden sz etmek zorunlu olmaktadr. Peki kltr nelerden
oluflmaktadr, onun gerek ontolojik yani varlksal, gerek toplumsal gereklik katmanlar nelerdir? Bilgi bu katmanlarn hangisinde, ne derecede ortaya kar ve nasl toplumsal olarak sralanr? Bu nitenin amac; bu sorulara cevap aramak, bilgiyi
kltr ve toplum balamnda tanmlamaya alflp, incelemektir. Bu nedenle, ilk
olarak Bilginin Deiflen Anlam bafll altnda, bilginin yeniada tanmlanan anlamyla onsekizinci yzyldan itibaren tanmlanan anlam arasndaki farka deinilecektir. Bilgi artk toplum ve kltrle balants ierisinde tanmland iin de onun,
SZDEKatmanlar
toplumsal gereklik olarak kltr ierisinde nasl ortaya kt,SIRA
Kltr
bafll altnda ele alnacaktr. Kltr katmanlarnn hem varlksal, hem de toplumsal gereklik olarak katmanlar ierisinde bilginin douflu ele alndktan
D fi N E L M sonra, Bilgi Sistemleri bafll bize bilgi trleri, flekilleri ve dereceleri hakknda bilgi verecektir. Bilgi sistemleri bu flekilde aklandktan sonra, son olarak, Bilgi Derecelerinin
O R U
Toplumsal Sralanfl bafll altnda onlarn toplumdaki yerlerineS deinilecektir.
Kltr terimi ok farkl anlamlara sahiptir. Burada onun toplumu, bilgiyi
anlaD K K oluflturan
AT
m ele alnmaktadr.
BLGNN DEfiEN ANLAMI
N
A M A
SIRA SZDE
N N
Bilginin deiflen anlamn aklayabilmek ve yeni

bilgi tanmnn
AMALARIMIZ
tinsel- tarihsel-kltr temelli olduunu saptayabilmek.
K deiflmeden
T A P
Bilginin deiflen anlamnn anlafllabilmesi iin, ncelikle onun
nce
kabul edilen anlamna baklmaldr. Bilgi en genel tanmyla bilenle bilinen arasn-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
106
Kltr Sosyolojisi
Epistemoloji, bilgi felsefesi

anlamna gelip, bilginin ne
olduu, kayna,
mmknl sorusuyla
ilgilenirken bilgi sosyolojisi,
bilginin sosyal yorumuyla
meflgul olur.
daki iliflkidir. lkadan bu yana bu iliflkinin unsurlar farkl flekillerde tanmlansa

da bilginin, bilen ve bilinen arasndaki iliflkinin rn olduu en ok kullanlan bilgi tanm olmufltur. Bilginin ne olduu, mmknl, kayna ve snrlaryla ilgilenen epistemolojinin de ilk konusu bylece bilgi nedir? problemi olmufltur.
Ancak bilginin bu nitede sz edilecek olan deiflen anlamyla bilgi sosyolojisinin doduu sylenebilir. Bilgi sosyolojisinin konusunun da artk bilgi felsefesinin tersine bilginin mmknl, kayna, snrlar deil, bilginin toplumsal ve
kltrel anlam olmufltur. yleyse, ncelikle bilgi felsefesi ierisinde kalarak Bilgi
nedir? problemi zerinde tarihsel olarak durmak gerekecektir.
Felsefe tarihinde bilgi nedir? problemi, Sofistlerle bafllamfltr. Onlara gre bilgi nceden var olan ve bulunmas gereken bir fley deildir. nsan bilgiyi, hakikati
tpk varlkta olduu gibi bizzat kendisi kurar ve retir. Bilgiyi kendi yarar ve ihtiyalar dorultusunda flekillendirir. Onu pratik yaflamn nesnesi haline getirir ve
bilginin toplumsal bakmdan baflar ve mutluluu salamasn ama edinir. nsann
herfleyin ls olduu, yani bilginin insandan yola klarak aklanmaya alflld bir bilgi anlayfl hkimdir. nsan-merkezcilik olarak nitelediimiz bu anlayfl
Sofistlerin sadece bilgi deil, varlk grfln de belirtir. Zira varln algs da kifliden kifliye deiflmektedir. yleyse, Sofistler baflta varlk ve bilgi olmak zere evrendeki tm olgular insandan yola karak aklamaya alflr. Bu nedenle de kesin ve genel-geer bir bilgi mmkn deildir. nl Sofistlerden biri olan Protagorasa gre, bilgi bilen kiflinin yaflama bakfl afl tarafndan flekillenerek, bilenin
rn olarak, onun snrlandrlmasyla karflmza kar (Uslu, 2009: 76-77).
Aslnda Sofistlerin bu bilgi anlayfl, bilginin on dokuzuncu yzyldan itibaren
deiflen anlamyla benzerlikler iermektedir. Zira her bilginin bilen kiflinin doaya
ya da evrene ynelik bakfl as tarafndan flekillenmesi, bilenin salt akl varl
olarak bilme nesnesine ynelmesinden farkldr. Bilen kifli, iinde bulunduu toplumsal, kltrel erevenin ierisinden bakarak bilgiye ulaflr. Bu nedenle evrensel, mutlak bilgiden sz etmek olduka gtr. Ancak Sofistlerin bilginin toplumsall konusunda at bu yol on dokuzuncu yzyla kadar kapal kalacak, Platonla birlikte zsel, mutlak, evrensel bilgiye ulafllmaya alfllacaktr. Platonun bilgi anlayfl, Sofistlerin aksine zaten nceden var olan bilgiye dayanr. Ancak bu bilgi ruhta sakl bulunduu iin hatrlanmas gerekir. Bu bilgi anlayfl Bilgi, zaten
nceden bilinen bir fleyin anmsanmasdr (Platon,
Menon: 81c-d) yargsnda zl bir ifadesini bulur.
Platonun bilgi anlayfl onun varlk anlayflyla i ie
Platonun Blnmfl izgisi
gemifltir. Her ikisi de Platonun, Devlet isimli eserinin altnc kitabnda yer alan meflhur blnmfl izdealar
gi benzetmesiyle bir izelgeyle ifade edilir (akt, UsDnyas
lu: 2009: 97-98). Platon burada, ortasndan iki eflit
Episteme
paraya blnmfl bir izgi varsayar. Bu iki eflit parann biri deiflken ve karanlk olan Grnfller
Dnyasn, tekiyse deiflmez ve aydnlk olan kavranan dnyay, yani; dealar Dnyasn temsil etGrnfller
mektedir. Platon, sonra bu iki eflit parann her biriDnyas
ni yine ortasndan ikiye ayrr ve bylece drt eflit
Doxa
paradan oluflan bir izgi ortaya kmfl olur. Bu drt
para afladan yukarya doru dflnldnde, en
stte, deiflmez idealarn alan yer alr. Onun altndaysa saylarn ve geometrik flekillerin alan bulunur.
fiekil 6.1
Platonun
Blnmfl izgisi
107
6. nite - Kltr, Bilgi ve Toplum
Platona gre yalnzca bu iki alan bize kesin bilgi (episteme) salar. izginin dier
iki paras duyulur olana, san nesnelerine karfllk gelen afla ve karanlk taraf
temsil eder. Duyulur tarafn en altnda imgeler, glgeler, yansmalar yer alr ve
bunlara iliflkin bilgi sadece tahmin (eikasia) dzeyindedir. Bunun hemen zerinde
canl varlklar, bitkiler, insan yapm nesneler, yani doa ve sanat alan yer alr ki
buna iliflkin bilgi inan (pistis) dzeyindedir. Tahmin ve inan gerek bilgi (episteme) deildirler, sadece san (doxa) dzeyinde kalrlar.
SIRA bilgi,
SZDEbilimsel bilPlatona gre bugn kullandmz gndelik bilgi, sanatsal bilgi, teknik
gi ve felsefi bilgi gibi bilgi trleri gerek bilgi kabul edilebilir mi?
D fi N E L M
Bilgiyi dealar Dnyasna ait olarak grmese bile, mutlak ve evrensel olarak tanmlayan bilgi anlayfl Aristoteleste de grlmektedir. Aristotelese gre herfleyin anO R U
cak ilk nedenini bildiimizi dflndmzde, onu bildiimizi Ssylediimize
gre
(Aristoteles, 1996: 87) bilmek, ilk nedenleri bilmektir. Bir fleyin ilk nedenini bilmek
onun tikel bilgisi deil tmel bilgisidir. Bu anlamda bilgi tmellerin
bilgisidir. Bilgi
DKKAT
dereceleri aklanrken, Aristotelesin bilgi anlayflna daha ayrntl yer verilecektir.
Ortaaa gelindiinde, bu bilgi tanmna teolojik yoldan ulafllmaya alfllmakSIRA
SZDE
SIRA Skolastik
SZDE
tadr. manla akl yani imanla bilgiyi uzlafltrma olarak tanmlanan
dflnce, belli snrlar ve ilkeler iinde dflnmektedir. Kilisenin ileri srd dogmalar,
felsefe ve bilgi asndan yorumlanarak dinsel-bilimsel bir sistem
haline getirilmiflAMALARIMIZ
D fi N E L M
tir (Hilav, 2009: 110). Bilenle bilinen arasndaki iliflki ortaada inanan ve inanlan
arasndaki iliflkiye dnflmfl, bilgi Aquinolu Thomasn(1225-1274) nanaym diS O R U
ye biliyorum, kavryorum (akt, Hilav, 2009:111) sznde belirttii
K T A Pgibi inancn
hizmetinde ifade edilmifltir.
Yeniada ise Ren Descartes (1596-1650) ile birlikte, bilgiD akl
K K A Tsahibi varlk
olarak insanla doay karfl karflya koyan zne-nesne iliflkisine
T E L E Vdayal
Z Y O N olarak tanmlanr (zlem, 2008: 81). Bilen zne zellikle Imanuel Kant (1724-1804) ile birSIRA SZDE
likte salt akl varl, duygularndan, tarihinden, kltrnden ksacas btnsel
kimliinden koparlmfl olarak karflmza kar. Yenian bilgi anlayfl bylece doNTERNET
a bilimiyle snrl kalmfl, bilgiyi tarihsel, toplumsal, kltrel AMALARIMIZ
gereklikten
soyutlayarak tanmlamfltr.
N N
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA
SIRA SZDE
SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
K T A P
DKKAT
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K TTemelleri
A P
Yenian bilgi anlayflnn ayrntl bilgilerini Arda Denkelin Bilginin
(stanbul: Metis Yaynlar, 1998) adl kitabnda bulabilirsiniz.
K T A P
Yenian, iflte bu doa bilimci bilgi kuramna karfl, onsekizinci

G.ViT E L E V Zyzylda
YON
co ile bafllayan, on dokuzuncu ve yirminci yzylda D.G. Herder ve Alman Tarih
okuluyla devam eden ve nihayet W.Dilthey ile doruk noktasna ulaflan tinsel-tarihsel-kltrel temelli bir bilgi kuram karflmza kmaktadr.
NTERNET
G.Vicoya (1668-1744) gre, doa bilgimizin nesnesi olamaz. nk; insan,
nesnelerin doas hakknda gerek nedenleri bilemez, insan ancak kendi yapp etmelerinin rn olan tarihi, toplumu kendisine bilgi nesnesi edinebilir. Yenian
bilgi kuramna karfl asl saldry W. Dilthey (1833-1911) gereklefltirmifltir. W. Dilthey Alman Tarih Okulu iinde yetiflmifl byk bir tarihi ve biyografi yazardr.
Diltheya gre, Locke, Hume, Kantn tasarladklar bilen znenin damarlarnda,
katksz bir dflnme etkinlii olarak hi de gerek kan dolaflmaz; tersine, bu bilen
znenin damarlarnda, katksz bir dflnme etkinlii olarak akln imbikten geirilmifl zsuyu dolaflr. (Akt, zlem, 2008:81). Bu szyle Dilthey yenian soyutlan-
TELEVZYON
NTERNET
108
SIRA SZDE
Kltr Sosyolojisi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
N N
Tin kavram, bilin
yaflantlarnn ya da
AMALARIMIZ
durumlarnn, kiflinin
benliini oluflturduunu
varsayan dflnsel,
duyumsal
K T Ave Petik yetilerin
btnne verilen ad iin
kullanlmaktadr. Tin
bilimleri terimiyle
anlatlmak istenen de,
Tinsani
E L E Vve Ztoplumsal
Y O N olan
fleylerin tmn kapsayan
bilimlerdir.
NTERNET
mfl zne tanmna karfl kmaktadr. zne salt akl varl olarak bilgiye ulaflamaz.
fi N E L kiflisel
M
nsan artkDbilgiye
yaflamn birlii, btnl ierisinde varlk olarak ynelir. Bilgiye artk tarihsel geliflim ierisindeki btnsel kimlikten kalklarak ulafllr.
Dilthey yaflam
sz eder. Bu yaflam dnyas insanlara zg inan,
S O Rdnyasndan
U
eilim, deer, norm, idea gibi kurallarn tm yani toplumsal gerekliin bir ifadesidir. Bilgi bu toplumsal gereklikte ortaya kmaktadr. Dilthey iin, Bizim gerD K K A Ttasarm ve bilgimizin en nemli yaptafllar, kiflisel yaflamn bireklik hakkndaki
lii, dfl dnya, dflmzdaki bireyler, onlarn zaman iindeki yaflamlar ve bu yaSIRA SZDE karfl etkileridir ve tm bunlar, ancak insann btncl olufluflamlarn birbirlerine
mundan yola klarak aklanabilir (Akt, zlem,2008: 82).
Grlyor ki Dilthey, ne ilkan varlksal bilgi anlayfl, ne ortaan imana daAMALARIMIZ
yal bilgi anlayfl
ne de Yenian doa bilimci ve mutlak aklc bilgi anlayfln kabul etmifltir. Onun ortaya koyduu baflka bir bilgi kuramdr. Bilgi sadece doa ile
snrl kalmayp, tinsel-tarihsel-kltrel temelde ele alnmaldr. flte bu nedenle doK T A P
a bilimlerinin yan sra tin bilimlerinden sz eder.
Ona gre tin bilimleri, her fleyden nce insann kendisi hakknda bir anlama
ulaflmas gibi pratik bir amaca hizmet ettiklerinden doa bilimlerinden daha bTELEVZYON
yk nem taflrlar. Bilgi artk tamamen insan yaps ve toplumsal bir rn olarak
tanmlanmaktadr.
Olduka karmaflk
N T E R Nbir
E T anlam olan tin kavramn daha iyi anlayabilmek iin http://www.felsefeekibi.com/dergi4/s4_y1.html adresinden ulaflableceiniz Benlik ve Tin adl makaleyi
okuyunuz.
Aslnda bilginin toplumsallndan, Diltheydan nce de sz edenler olmufltur.
Fransz aydnlanmac dflnr Condorcet (1743-1874)ye gre, bilgi toplumsal bir
nitelie sahiptir (Armaan,1974: 101). St. Simon (1760-1825)a gre, bilgi toplumsal
deiflmenin rndr. rnein; hastalklar artt iin tbbi bilgi genifllemektedir.
Sosyolojinin kurucusu olarak kabul edilen A.Comte (1798-1857)a gre de toplumsal yap tipleriyle bilgi arasnda sk bir iliflki bulunmaktadr. Yine K.Marx (18181883)a gre, bilgi ekonomik altyap, retici kuvvetler ve retim iliflkileri arasndaki
karmaflk bir diyalektiin sonucunda ortaya kmaktadr (Armaan,1974: 108).
Bu dflnrlerle birlikte bilginin toplumsal rn olarak dflnlmesi zsel bilgiyi inceleyen bilgi felsefesinin karflsnda bilgi sosyolojisinin domasn da gerektirmifltir. flte bilgi sosyolojisinin de kurucusu olarak kabul edilen, W.Jerusalem
(1854-1923), E.Durkheim (1858-1917), L.Levy-Bruhlda genel olarak bilginin toplumsallndan sz etmektedirler. Ancak bu dflnrler daha ok doa bilimini rnek alan bir toplumbilimi ve bilgi tanmn dflndkleri iin Diltheyi ncelemezler. Diltheyi bu dflnrlerden ayran onun doa bilimini rnek alan bir bilgi anlayfln reddederek, sosyal bilimler yerine tin bilimlerinden sz etmesidir. Dilthey
geleneini takip ederek hem kltr felsefesi, hem de bilgi sosyolojisinin geliflimi
asndan nemli bir yer teflkil edenler Max Scheler (1874-1924) ve N.Hartmann
(1882-1950)dr. Onlarla birlikte bilgi artk tamamen kltrn, yani toplumsal gerekliin rn olarak ele alnmaktadr. Bu nedenle bu dflnrler bilgiyi incelemek iin, ncelikle kltr, toplumsal gereklii incelemek, bilginin kltr ierisinde, toplumsal gereklik ierisinde nasl ortaya ktn gstermeyi amalamfllardr.
Ayrca K.Mannheim (1917-1956), P.A.Sorokin (1889-1968) ve G.Gurvitch (18941965) gibi dflnrler de bu amala hareket ederek bilgi sosyolojisinin geliflmesi-
109
ni salamfllardr. rnein; Mannheima gre, bilgiyi oluflturan sosyal koflullardr.

Bilim adamnn en derin sezgisinin altnda bile grubun ya da toplumun kolektif
tecrbeleri bulunmaktadr. Bylece dflnce flekilleriyle toplum flekilleri arasnda
kanlmaz bir iliflki vardr (Armaan,1974: 122). Yine Sorokine gre, her trl zihin rn, dflnce flekilleri ve bunlara bal olarak ortaya kan bilgiler toplumsal kltrn etkisi altnda oluflur. Hatta Sorokin biraz daha ileri giderek, bilgiyle
kltr efllefltirir (Armaan, 1974: 130).Grlyor ki, bilginin deiflen anlamyla
birlikte, onun ortaya kt kltrn ve toplumsal gerekliin incelenmesi zorunlu hale gelmifltir. Biz de bu nedenle zellikle Hartmannn ve Gurvitchin kltr
katmanlarn ele alfln inceleyerek, Scheler, Mannheim ve Sorokinin bilgi trleriyle sosyal gereklik arasndaki iliflkileri nasl kurduuna yer verecek, bilgi dereceleri ve bilginin toplumsal sralanfl konularn aydnlatmaya alflacaz.
On dokuzuncu yzyldan itibaren deiflen bilgi anlayfln gznndeSIRA
bulundurduunuzda
SZDE
bilgiyle toplum arasndaki iliflkiyi nasl yorumlarsnz?
KLTR KATMANLARI
N
A M A
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
O R U
Kltr ncelikle ontolojik bir tabakalar retisiS olarak
tanmlayabilmek, ayrca kltr bir toplumsal gereklik olarak kabul ederek, bu toplumsal gerein katmanlarn aklayabilmek.
DKKAT
Bilginin XVIII. yzyldan itibaren kltrn ve toplumsal gerekliin rn olduuSIRA SZDE

nu kabul ettiimize gre, artk onun ortaya kt kltr incelememiz gerekecektir. Daha nceki nitelerde, kltrn detayl tanmlar, eleri ve nemi anlatld
iin, burada zellikle kltr katmanlar ve bilgi iliflkisi zerinde
durulacaktr. lk
AMALARIMIZ
olarak Nicoloi Hartmannn dflncesini inceleyelim.
Hartmanna gre gerek dnya birlikli bir olufl deil, ayrflk, bir cinsten olma T katmana
A P
yan, katmanlardan kurulmufl bir yapdr. Hartmann bu yapy Kdrt
ayrr.
1. Anorganik katman: Cansz nesnelerden oluflur. Bu katmanla fizik ilgilenir.
2. Organik katman: Canl varlklardan oluflur. Bu katmanla biyoloji ilgilenir.
T E Lruhbilimi
E V Z Y O N ilgilenir.
3. Ruhlu varlklarn oluflturduu katman: Bu katmanla
4. Bilinli varlklarn oluflturduu tinsel katman: Bu katmanla kltr felsefesi ilgilenir.
Hartmanna gre, bu katmanlar iie gemifl deillerdir ancak, birbiri zerine
NTERNET
bir evin katlar gibi sralanmfllardr (Akarsu, 1979: 102). Birinci katmann drdnc katmana ihtiyac yoktur ancak, drdnc katmann zeminde duran katmana
ihtiyac vardr. Bu anlamda, kltrn ierisine girdii son katman, dier btn
katmanlar iinde barndrr. Ancak flunu da sylemek gerekir ki bir yksek katman, kendisine temel olan afla katmana gre daha zgrdr. Bylece kltr,
hem maddi, hem ruhsal, hem de tinsel olarak en zgr olandr. Bilgi de iflte bu
son katmanda insann bilgisi olarak ortaya kmaktadr. Hartmanna gre, bilgi
kuram artk nesneleri nasl meydana getiriyoruz sorusuyla deil, kendi baflna var
olan nesneler nasl oluyor da bilgi nesnesi haline geliyor sorusunu ele almaldr
(Akarsu, 1979: 97). Hartmann bilginin znesi olarak bilinci ele alr ama o bilgiyi
sadece bilinle snrlamaz, bilincin karflsnda duran, kendisini aflmasn isteyen
bir dfl dnya, bilinen nesne olarak karflmza kar. Hartmann iin, bilgi sorunu
bu anlamda metafizik bir sorundur.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
110
Kltrel Katmanlar
1. Ekolojik ve Morfolojik
Yzey
2. Toplumsal rgtler
3. Toplumsal rnekler
4. Kollektif Davranfllar
5. Toplumsal roller
6. Toplumsal tutumlar
7. Toplumsal Simgeler
8. Yaratcve yenilefltirici
kollektif davranfllar
9. Toplumsal fikir ve
deerler
10. Toplumsal zihinsel
haller
Kltr Sosyolojisi
Hartmannn drt katmandan oluflturduu kltr tanmlamak iin, P.A.Sorokinde katman olarak bahsetmese de benzer bir tanm kullanr. Kltr, anlamlarn, deerlerin ve kurallarn nesneleflmesinin taflyclar olarak kullanlan biyolojik,
fizik nesne ve enerjilerin toplamndan oluflur (Sorokin,1997: 231). Sorokin bu tanmdan, maddi kltr, davranflsal kltr ve ideolojik kltr dzeylerini kartr. En
st dzey olarak kabul edilen ideolojik kltr, bireylerin ya da gruplarn sahip olduklar anlamlarn deerlerin, kurallarn tmn ifade eder. Davranflsal kltrse
anlaml eylemlerin tmn kapsar. En alt dzeydeki maddi kltrse, ideolojik kltrlerin dfllaflt, katlaflt ve toplumsallaflt btn teki taflyclarn maddi, biyolojik fleylerin ve enerjilerin toplamdr.
Kltrn daha ayrntl katmanlara ayrlmas ve bilginin kltrn rn olarak
ortaya kmas, G.Gurvitchin dflncesinde daha ak bir flekilde karflmza kmaktadr. Gurvitch birbirlerinden farkl olsalar da birbirleriyle karfllkl etki halinde olan on ayr katmandan bahseder. Bunlar temelde toplumsal gerein tabakalardr. Ancak kltr de bu tabakalardan birinin altna girdii iin, onun da katmanlar olarak kabul edilebilir. Gurvitche gre bu katmanlar sabit ve mutlak olmayp,
hareket halinde dinamik bir karaktere sahiplerdir. Gurvitch bunlar dfltan ie doru on ayr flekilde ifade eder (Armaan, 1974: 157).
1. Ekolojik ve Morfolojik Yzey: Doal ve teknik ortam olan bu tabaka toplumsal olgularn demografik ve corafi temelini oluflturur. Maddi bir nitelik
gsteren bu tabaka insan etkinliklerine sahne olduu iin toplumsaldr.
2. Toplumsal rgtler ya da rgtlenmifl st yaplarn oluflturduu tabaka: Gurvitch bu katman flyle ifade eder: rgtler nceden az ya da ok
kat flemalar iinde saptanmfl baz modellere gre, merkezilefltirilmifl, sralanmfl, dzenlenmifl ve nceden var olan toplu davranfllardr (Gurvitch,
aktaran: Armaan: 1974: 158). Bu tanma gre kltr, duygu, bilgi, inanlar
ve ideolojiler toplumsal rgtlenmenin sonucudur (McCarthy, 2002: 38).
3. Toplumsal rnekler: Bunlar az ok standartlaflmfl ve beklenen kolektif
davranfllardr. rnein; giyim tarz, terbiye kurallar, yemek tarz, eitim vb.
4. rgtlenmifl styaplarn dflnda kalan ve belli bir dzenlilie sahip
kolektif davranfllar: Bu tr toplumsal davranfllar, toplumsal rneklerden
sonra yer alrlar ve ayn zamanda toplumsal rneklerin gerekleflmesine hizmet ederler. rnein; hukuki ve idari usuller vb. gibi
5. Toplumsal rollerin atklar: Belirli toplumsal erevelere bal olarak oluflan bu tabaka rgtlenmifl styaplarn dflnda kalan ve belli bir dzenlilie
sahip kolektif davranfllarla kolektif tutumlar arasnda yer alr. Bu katman
toplumsal yaplarn ve erevelerin yeniden yaratlmasnda etkili olur.
6. Toplumsal Tutumlar: Gurvitche gre, toplumsal tutumlar zmreleri, gruplar, snflar ve toplumlar belli bir ynde, belli bir flekilde tepki gstermeye
iten eilimlerdir. Bu eilimler, bir yandan toplumsal rollere, bir yandan da
toplumsal simgelere bal olarak flekil bulurlar.
7. Toplumsal Simgeler: Toplumsal simgeler, belli bir gerei, ksmen de olsa, ifade eden iflaretlerdir. rnein; dil, niformalar ve totemler bu anlamda birer simgedir.
8. Yaratc ve Yenilefltirici kolektif davranfllar: Davranfllarda beklenmeyen, nceden kestirilemeyen eler en yksek noktaya erifltiklerinde, yaratc ve yenilefltirici olurlar. Bu tr toplumsal davranfllar var olan toplumsal
111
dzeni sarsmaya, paralamaya ve devirmeye ynelen davranfllardr. rnein; savafl ve devrim zamannda rastlanan davranfllarn byk bir ksm bu
tr davranfllardr.
9. Toplumsal fikir ve deerler: Gurvitche gre her trl toplumsal tutum
ve davranfln ardnda, daima toplumsal fikir ve deerler dnyas bulunur.
Fakat tutum ve davranfllar olmadan bu fikir ve deerleri anlamak mmkn
deildir.
10.Toplumsal zihinsel haller ve psiflik edimler: Gurvitche gre, zihinsel
haller ve psiflik edimler toplumsal gerein en i tabakasn olufltururlar.
Gurvitchin deyimiyle, zihinsel haller kendi kendilerini aflmayan psiflik ve
bilin grnflleri; psiflik ya da zihinsel eylem ve muhtevalara ifltirak ederek
kendi kendini aflan fliddetli bilin grnflleridir (Gurvitch, aktaran: Armaan,1974: 159). rnein; toplumsal alglar, toplumsal ac ve sevinler, toplumsal zihin halleri, toplumsal yarglar, toplumsal tercihler, toplumsal seimler vb. toplumsal psiflik edimlerdir. Gurvitche gre bu, tabaka bilgiler sistemini oluflturur.
Bu katmanlarn ayn zamanda kltrn de katmanlarn oluflturduunu sylemek, kltr elerini ok genifl bir biimde ele aldmzda, bu paralelliin hi de
yanlfl olmadn bize gsterir. Zira kltr elerini flylece sralamak olanakldr
(zlem, 2008: 163):
1. Demografik taban: Her kltr, ok eflitli insan gruplarndan, birliklerinden oluflan bir demografik tabana dayanr.
2. Dil: Demografik olarak kmeleflmifl insan gruplar arasndaki temel iletiflim
formudur.
3. Ekonomi: Toplumun yaflamas ve doal ihtiyalarnn karfllanmas iin
baflvurulan arasal ve iliflkisel dzenlerin tmdr.
4. Bilim ve Teknik: Doal evreyi insan ve toplum yararna dnfltrmek
zere baflvurulan dflnce, yntem, retim tarzlar ve organizasyon aralarnn tmn oluflturur.
5. Tarih: Bir kltrn geleneklerle oluflan formudur.
6. Din: Bir kltrn gelenekle geliflen, fakat dier geleneklere gre daha kalc ve srekli olan doast inan formlarnn tmdr.
7. Sanat: Bir kltrn dil, ses, renk gibi aralarla ve mekana biim verme
edimleriyle gereklefltirdii biim verici ve ifade edici etkinliklerinin tmdr.
8. Devlet ve Siyaset: Toplumsal yaflamn, tm kltr elerini gzeten bir
tutumla grup ve snflar arasndaki g dengelerine gre dfltan dzenlenmifl formudur.
9. Felsefe: br kltr elerinin tmnden beslenen, ama ayn lde bu
elere greli olarak en az baml, kuflatc ve organize dflnce etkinliklerinin tmdr.
Ayrca Gurvitche gre, bu katmanlar, birbirinden ayr anlam taflmadklar ve
topyekn bir btn oluflturduklar iin, bilgiler de kltrn, toplumsal simgelerin
ve en genelde toplumsal gerekliin rndr. Bu iliflkiyi anlamak iin ncelikle
bu bilgiler sistemini inceleyelim.
Kltr tek baflna tanmlanp, bilginin oluflum srecinde etkide bulunabilir
mi?
SIRA SZDE
Kltr eleri
1. Demografik taban
2. Dil
3. Ekonomi
4. Bilim ve teknik
5. Tarih
6. Din
7. Sanat
8. Devlet ve Siyaset
9. Felsefe
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
112
Kltr Sosyolojisi
BLG SSTEMLER
AM A
Bilgi sistemlerini, bilgi trleri ve bilgi flekilleri olarak aklayabilmek.
Bilgi sistemleri derken, bilgi trleri ve flekillerinin Gurvitche gre genel bir tipolojisini yapmaya alflp daha sonra onlar dereceleri bakmdan inceleyelim.
Bilgi Trleri
Bilgi Trleri
1. Dfl Dnyann algsal
bilgisi
2. Toplum, Grup,Biz,
Baflkas Bilgisi
SZDE
3.SIRA
Saduyu
bilgisi
4. Gndelik bilgi
5. Teknik bilgi
6. Politik bilgi
D fi N E L M
7. Bilimsel bilgi
8. Felsefi Bilgi
9. Sanatsal bilgi
S O R Bilgi
U
10.Dinsel
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gurvitch bilgi trlerini yedi bafllk altnda incelemifl. Biz bu bilgi trlerine iki bafllk daha ekleyip, onu daha detayl tanmaya alflalm (Armaan, 1974: 162).
1. Dfl dnyann algsal birlii: Bu bilgi, dfl dnya olay ve hayallerini, belli
bir zaman ve belli bir mekn iinde ortaya koymaya alflr. Dfl dnya bilgisi toplumsal yaplara gre bilgi hiyerarflisinde deiflik yerlerde olabilir.
2. Toplum, Grup, Biz, Baflkas Bilgisi: Gurvitche gre, hibir sosyal ortam
bu bilgi tipi olmadan anlafllamaz. Zira bu bilgi sosyal ortam meydana getiren bir bilgidir. Bylece burada bilgiyle sosyal gereklik arasndaki iliflkinin
tek ynl olmad da ortaya kmaktadr. Toplumsal gereklik kendi baflna retilen ve iletilen, anlam bu iletiflim sistemleri iinde ve araclyla
oluflturulan bir fley olduunu belirtmektedir (McCarthy,2002:45).
3. Saduyu bilgisi: Saduyu bilgisini, Gurvitchin de yapt gibi, ou kez
gndelik bilgiyile ayn anlamda kullanmaktayz. Biz onu, farkl alglarmz bir btnlk ve tutarllk ierisinde tutan bilgi tr olarak benimsemekteyiz. Kant anlamda dflnrsek, dfl hislerimiz bize dfl dnyann algsal
SIRA verdii
SZDE gibi, saduyu bilgisi de i his tarafndan belirlenen bilgi
bilgisini
trdr.
4. Gndelik bilgi: Gndelik bilgiyi, gncel yaflam bilgisi olarak dflnebiliriz.
D fi N E L M
Gurvitch; bu bilgiyi baflkas, biz ve dfl dnya bilgisinden oluflan geleneksel
bilgi olarak yorumlamaktadr. Bu bilgi sayesinde insanlar nasl hareket ediS O gndelik
R U
leceini,
yaflamn glklerinden nasl kurtulacaklarn renirler.
5. Teknik bilgi: Gurvitche gre teknik bilgi, bireylerin dnyaya egemen olma arzusundan
doar. lkel toplumlarda teknik bilgi seviyesi ok dflktr.
DKKAT
Buna karfl teokratik ve karizmatik bnyeli toplumlarn teknik seviyesi hayli ilerlemifl bir durumdadrlar.
SIRA SZDE
6. Politik bilgi: Politik bilgi sosyal bir ortamn gemifl, flimdiki ve gelecekteki
durumu zerine yrtlen fikirleri ierir. Mannheima gre bu bilgilerin tm AMALARIMIZ
politiktir. Yani belli bir amaca hizmet ederler. Bu da felsefi bilgiye sk
skya baldr (Armaan,1974: 126).
N N
Btn bilgilerin
K politik
T A P olduu dflncesine dair ayrntl bilgiye, Karl Mannheimin deoloji ve topya (ev: Mehmet Okyayuz, Epos Yaynlar, 2009) adl kitabndan ulaflabilirsiniz.
7. Bilimsel
T E L E V bilgi:
Z Y O N Politik bilginin aksine belli bir amaca hizmet etmeyen, kar
gtmeyen, ynteme ve deneye dayanan bilgi trdr. Bilimsel bilgi kapitalist toplumlarn geliflmesiyle nem kazanmfltr.
8. Felsefi bilgi: Dier btn bilgi trlerinden yararlanarak, onlar zerine kap N Tderin,
E R N E Tkavramlarla ve metotlarla dflnmeye alflan bir bilgi trdr.
saml,
Gurvitche gre, antik sitelerde ve kapitalizmin ilk dnemlerinde felsefi bilgi, dier bilgi sistemlerinden stn durumdadr.
113
SIRA
9. Sanatsal bilgi: Tpk bilimsel bilgi gibi kar gzetmeyen
birSZDE
bilgidir. Ancak
o bilimsel bilgiden farkl olarak dorunun deil, gzelin peflinden koflmaktadr.
10.Dinsel bilgi: Gerek gndelik, gerek bilimsel bilginin tesinde
haD fi N E Ldoruyu,
M
kikati arayan, inanca dayal, kutsaln peflinde olan bir bilgi trdr.
Bilgi trlerini bu flekilde tanmladktan sonra, bilgi flekillerini de ele alarak bunS O R U
lar arasndaki balanty kurmaya alflalm.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Bilgi trleri ierisinde, saduyu bilgisiyle gndelik bilgiyi birbirine karfltrmamak

gerekir.
DKKAT
Saduyu bilgisi i his ile belirlenirken gndelik bilgi, dfl alg ve tecrbelerimize dayanr.
Bilgi fiekilleri
SIRA SZDE
DKKAT
N N
Yine Gurvitche gre, incelediimiz bu bilgi trleri arlklar deiflen ikili befl bilgi fleklinden oluflmaktadr.
AMALARIMIZ
1. Mistik bilgi ve rasyonel bilgi: Mistik bilgiyle rasyonel bilgi arasndaki ayrm onlarn dorulanma olanaklaryla ilgilidir. Mistik bilgi dorulama olanaK T A ya
P da yanlflndan yoksunken akla dayanan rasyonel bilgi, dorulanabilir
lanabilir. Mistik bilgi daha ok ilkel toplumlarda ar basarken toplumlarn
geliflmesi ve doaya egemen olmasyla rasyonel bilgi ar basmaya bafllaTELEVZYON
mfltr.
2. Ampirik bilgi ve kavramsal bilgi: Dfl dnyann alglanmasyla oluflan bilginin flekli ampirikken, kavramlar kullanarak bilgiyi flekillendirense kavramsal bilgidir. Felsefi bilgi, politik bilgi daha ok kavramsal bilgiykense gndeNTERNET
lik bilgi ampirik bilgidir. Ancak bu iki bilgi flekli birbirlerinden keskin
izgilerle ayrlmazlar. rnein; bilimsel bilgi hem ampirik, hem de kavramsal bilgi fleklindedir.
3. Pozitif bilgi ve speklatif bilgi: Pozitif bilgiyle speklatif bilgi arasndaki
ayrm daha ok bilginin olgulara dayanp dayanmasyla ilgilidir. Pozitif bilgi
olgulara dayanrken speklatif bilgi olgusal deil varsaymsal, hayal gcne
dayal yani kurgusal olabilir. Aslnda ou kez pozitif bilgi speklatif bilgiye dayal olarak ortaya kmfltr. Pozitif olarak adlandrlabilecek bilimsel
bilgide ve teknik bilgide de speklatif faktrn nemi byktr.
4. Simgesel bilgi ve Gerek bilgi: Burada simgesel bilgi, simgelerle dolayl
olarak ifade edilen bilgiyken gerek bilgi dolaysz ifade edilen bilgi fleklidir.
rnein; matematiksel bilgi simgeselken, teknik bilgi, gerek bilgiyi ifade
eder.
5. Bireysel bilgi ve kolektif bilgi: Her bilgi trnn ierisinde hem bireysel,
hem de kolektif eler yer alr ama, bu elerin arlna gre bireysel ve
kolektif olarak adlandrlrlar. rnein; gndelik bilgi daha ok kolektif bir
nitelik taflrken teknik ve bilimsel bilgi bireysel kalabilir.
Gurvitchin bilgi trleri ve flekilleri bafll altnda yapt ayrmlar mutlak deildir. Bu nedenle biz, bilgi trlerine dinsel ve sanatsal bilgiyi ekleme gerei duyduk.
Yine bu bilgi trleriyle, bilgi flekilleri arasnda da hi bir balant yok denemez.
fiyle ki dfl dnyann algsal bilgisi hem ampirik, hem kolektiftir. Yine bilimsel bilgi hem rasyonel, hem pozitif, hem de bireysel bilgidir. Ayrca kendi aralarnda da
ayrmlar yapmak olanakszdr. rnein; bilimsel bilgi, hem ampirik hem de kavramsal bilgidir.
Bilgi trleri ve bilgi flekillerini bu flekilde tandktan sonra, onlar nasl derecelendirebileceimizi inceleyelim.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bilgi fiekilleri N T E R N E T
a. Mistik bilgi- Rasyonel
bilgi
b. Ampirik bilgi-Kavramsal
bilgi
c. Pozitif bilgi-Speklatif
bilgi
d. Simgesel Bilgi-Gerek
Bilgi
e. Bireysel Bilgi- Kollektif
Bilgi
114
Kltr Sosyolojisi
BLG DERECELER
AM A
Bilgi sistemlerini eflitli alardan derecelendirmek.
fiimdiye kadar bilginin farkl trleri ve flekilleri olduunu grdk. Ancak bilgi sistemleri asndan burada incelenmesi gereken bir dier konu da bilgi trleri ve flekilleri arasndaki farkl derecelerdir. Bu derecelendirmeyi bilgi trlerinin oluflum srasn ieren kronolojik bir derecelendirme olarak dflnebiliriz.
Kronolojik derecelendirme, bilgilerin oluflumunun zamansal olarak ncelii ve
sonral, yani birbirlerine temel olup olmamalaryla ilgilidir. Buna gre yukarda
ele aldmz bilgi trleri arasnda drt dereceli bir snflandrmay flyle yapabiliriz
(Morin, Brunet, 2000: 48).
1.dereceden bilgi: Birinci dereceden bilgi dier bilgi trlerine temel olan bilgidir. Bu bilgi de ancak dfl dnyann algsal bilgisidir. Dfl dnyann algsal birliinin duyumsanr, olduunu sylemifltik. Burada sz konusu olan mkemmellik asndan derecelendirme deildir. Zira bu duyumsanr bilgi tikelin bilgisidir. Her duyu organ kendi nesnesine uygundur. Yani gz grebilir, kulak iflitebilir. Ayrca algsal bilgi snrldr. Snrl olduklar iin de zerk deillerdir. rnein; flk yokluunda karanlkta gremeyiz. Bu nedenle olgunlaflmamfl bir bilgi olarak da nitelendirilebilirler. Ama bu bilgi olmakszn hibir bilgi tr de oluflamaz. Hissetmeye dayal algsal bilgi bilgimizin temelinde yatar. Bu anlamda Kanta hak verilebilir. Btn bilgimiz deneyle bafllar (Kant, 1990: 31). yleyse dfl dnyann algsal bilgisi
birincil bilgidir, temel ve zorunlu olarak karflmza kar.
2.dereceden bilgi: Birinci dereceden bilgimizi oluflturan dfl hissin snrl olduunu ve bu snrlln da tikelin btnln veremedii iin olduunu sylemifltik.
flte bu btnl salayan baflka bir bilgi arac olan i his vardr ki bu yukarda
belirttiimiz saduyu bilgisini oluflturur. Saduyu bilgisi farkl alglarmz bir btnlk ve tutarllk ierisinde tutmaya yarar. hisse rnek olarak hafza ve tahayyl verilebilir. Hafza alglarmz korur, tutar ve hatrlatr. Dfl dnyann algs bize
sadece flimdiyi verirken hafza gemifli, tahayylse gelecei verir. Bylece saduyu bilgisi dfl dnyann algsal bilgisinden sonra geldii iin ikincil bir bilgi olup,
dier bilgi trleri iin de zorunludur.
3.dereceden bilgi: Bir st bilgi derecesiyse tecrbeye dayanan gndelik bilgidir. Aslnda ampirik bilgi olarak da dflnlebilir. Aristotelese gre hafzamzda
saklanan bir ok fley toplanyor, karfllafltrlyor ve bir deneyim oluflturuyor (Aristoteles, 1990: 77). Ampirik bilgi olan gndelik bilgi aslnda yaflamsal bir bilgi trdr. Zira insann flimdiki varl iin ok gl bir kant oluflturur. Bu anlamda da
en insani, en ortak, en kolay ulafllabilir bilgi olarak karflmza kar. Gndelik bilgi, kimi zaman sradan bilgi olarak kabul edilse de aslnda bir yaflanmfllk bilgisidir. Bu yzden Mannheim bu bilgiyi en nemli sraya yerlefltirir. Mannheima gre, en soyut, en temsili bilgimiz bile kaynan gnlk hayat tecrbesinden alr
(Mannheim, aktaran: Morin, Brunet, 2000: 66). yleyse gndelik bilgi daha genifl
bilgiye alan en nemli hatta tek kapdr. Gndelik bilgi ayrca en ok toplumsal,
kltrel, tarihsel etkiyi taflyan bilgidir. Dolaysyla bu kapdan girilerek ulafllan dier bilgi trleri de bu etkileri zorunlu olarak taflr.
Gndelik bilginin nemini ilk fark eden de Parmenidesdir. M. 600-500 yllar
arasnda yaflayan antik Yunan filozofu Parmenides, yazmfl olduu iki paralk felsefi fliirinde hakikat yolundan ve grnfller yolundan szeder. Hakikat yolu bize
115
rasyonel bilgiyi yani, deiflmeyenin, sabit olann bilgisini verirken grnfller yolu, yaflam bilgisinden yani gndelik bilgiden szeder. Ancak Parmenidese gre,
bu hakiki bilgiye ulaflmak iin gndelik bilginin yolundan gemek gerekir. Gndelik bilgiyi nemli sayan dflnrler arasnda St.Augustinus (354-430), John Dewey (1859-1952) ve Paul Feyerabend (1924-1994)da vardr. Feyerabenda gre, insan hep soyutta, genel olanda yaflayamaz. Deneyimsel bilgi paral, tikel ve somut
olarak yaflanmflln bilgisidir. Gndelik bilgiyi nemli klan, onun yaflam iin pratik adaptasyon salamas, dorudan, dolaysz olmasdr. Bu anlamda gndelik bilgi de zorunlu bir bilgi trdr. Ancak bu, nesnellikten eksik bir zorunluluktur.
Nesneyle iliflkisi sadece pratiktir. Gndelik bilgi nedensellikle ilgilenmez. Nasl ve
niin diye sormaz. Bu anlamda kesinlik asndan alt derecelerde olan bir bilgidir
ancak, evrensel bilgiye ulaflmak iin de zorunlu bir aratr.
Gndelik bilgiye sahip olmann nemini, yaflamnzdan rnek vererek,
aklamaya
alflnz.
SIRA
SZDE
4.dereceden bilgi: Gndelik bilgi nemli olmakla birlikte ondan daha kesin,
D fi N E L M
daha mkemmel, daha st derecede duran bilgiler vardr. Sanatsal,
bilimsel, felsefi bilgiyi kapsayan bu bilgiyi evrensel bilgi bafll altnda toplayarak onu en st deO Rbilgiye
U
recede bilgi olarak grebiliriz. Aristotelese gre sadece insan Sbu
sahiptir.
Hatta insan hayvandan ayran en nemli zellii de bu bilgiye sahip olmasdr
(Aristoteles, aktaran: Morin, Brunet, 2000: 60).
DKKAT
yleyse, gndelik bilginin afllmasyla, onun veremedii kesinlii ve btnl veren, nedensel balantlar aklayabilen bu evrensel bilgiler btn tikellere uygulanabiSIRAvermesi
SZDE asndanlir. Zaten burada kastedilen evrensel bilginin tikel nesnelerin zn
dr. Ama bu bilgiye, gndelik bilgi zerinden ulaflld iin, evrensel bilgi iinden gelinen kltrn etkisini taflr. Bylece bu bilgi tr, kendinden altta bulunan bilgileri mAMALARIMIZ
kemmellefltirerek, kesinlefltirerek, tam ve salam klar, en st derecede bilgiyi oluflturur.
N N
BLG SSTEMLER VE TOPLUMLAR

A MA
K T A P
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Bilgi sistemleriyle onlarn toplumsal sralanfln aklayabilmek.

TELEVZYON
Bilgi trleri ve flekillerini detaylca tandktan sonra onlar daha ok mkemmelik

asndan derecelendirmeye alfltk. Bilginin oluflumu srasnda toplumsalln,
kltrn nemini zaten grmfltk. Bilginin dereceleri konusunun
N T E R N da
E T her ne kadar ncelikle onlar kronolojik olarak, mkemmellie giden bilgi trleri olarak derecelendirmeye alflsak da burada toplumun, kltrn rol karflmza kar. Zira
toplumdan topluma, kltrden kltre bilgi trleri arasndaki hiyerarfli ve derece
de deiflir. Comte (1798-1857)a gre, toplumsal yap tipleriyle bilgi arasnda sk
bir iliflki bulunmaktadr. Dinbilimsel toplumda dini bilgi daha nemli yerdeyken,
pozitif toplumdaysa pozitif bilgi n plana kmaktadr.
Yine Sorokin bize tane kltr st sisteminden szeder (Sorokin, 1997: 244245). Birincisi duyumsal st sistem, ikincisi duyum-st ve akl-st bir Tanr, ncs lkc st sistemdir. Sorokin bu sistemleri toplumlara gre snflandrmfltr. Ona
gre, lk a kltr lkc bir sistemken, Ortaa Avrupa kltrnde de dflnsel
st sistem egemendir. On altnc yzyldan itibarense artk duyumsal st sistem egemendir. Bu dzeyleri bilgi trlerine uyarlarsak, ilkada mitoslarn, ortaada dinsel
bilginin, modern adan itibaren teknik ve bilimsel bilginin hakim olduu grlecektir.
TELEVZYON
NTERNET
116
Kltr Sosyolojisi
Gurvitch ise ncelikle toplumlar tarihi gerek ltnden hareket ederek genel bir tipoloji ierisine yerlefltirerek daha sonra onlarda bilgilerin nasl sralandn ele alr. Bu tipoloji yine kesin ve zorunlu olmamakla birlikte tarihsel adan
ve bilgilerin toplumsal sralanfl asndan nemlidir. Buna gre, Gurvitch toplumlar on tipe ayrr:
1. Teolojik ve Karizmatik Bnyeli toplumlar (Eski Msr ve Hitit Krall gibi).
2. Patriarkal toplumlar (Romann ilk devirleri).
3. Feodal toplumlar (Ortaa Bat Avrupas).
4. Kent-Devletlerinin egemen olduu toplumlar (Antik siteler).
5. Kapitalizmin domasna yol aan toplumlar (XVII ve XVIIIinci yzyl Avrupas).
6. Demokratik-Liberal toplumlar (Geliflmifl rekabet kapitalizmi).
7. Gdml toplumlar (rgtlenmifl kapitalizm).
8. Tekno-Brokratik temele dayanan Faflist toplumlar
9. Kolektivist Devletilik lkelerine dayanan planl toplumlar.
10. oku kolektivist devletilik ilkelerine dayanan planl toplumlar.
Elbette ki, her bir toplum tipinde bilgi dereceleri de farkl ele alnabilir. Ancak,
biz burada, genel olarak teolojik-karizmatik toplumla, rgtlenmifl ve gdml kapitalist toplumlarda bilgi hiyerarflisini ele alabiliriz.
1. Teolojik-Karizmatik Bnyeli toplumlarda bilgi sistemi: Bu toplumlar
devlet-kilise otoritesinin egemen olduu toplumlardr. Devlet ve din grevlisinin
yetkileri i ie gemifltir ve bu yetkilerin topland karizmatik bir lider vardr. Bu
tip toplumlarnn en belirgin rneklerine Eski Msrda rastlanmaktadr. Babilliler,
Asurlular, Persler, inliler bu tipte toplumlar olarak kabul edilebilirler. Bu toplumda bilgi trleri nem sralarna gre flyle derecelendirilebilir.
1. Teknik bilgi: Tanr-krallar bu bilgiyi karizmatik niteliklerini glendirmek
iin kullanrlar.
2. Dfl dnyann algsal bilgisi: Dinsel ve mitolojik bilgiyi iine alan bilgi tr, bu toplumlarda ikinci derecede nemlidir. Toplumsal yaflamn rgtlenmesinde bu bilginin nemi byktr.
3. Politik bilgi: Bu bilgi daha ok karizmatik liderin evresini oluflturan idareciler, askerler arasnda geliflmifltir.
4. Gndelik bilgi: eflitli sosyal gruplarn niteliklerine bal olarak deiflen bu
bilgi tr drdnc srada yer alr.
5. Bilimsel bilgi: Bu toplumlarda bilimsel bilgi ok snrl bir grubun tekelinde olup, geri kalan kesim iin nemli saylmamaktadr.
Grld zere sadece bu befl eflit bilgi tr bu toplumda nemli saylmaktadr. Dier bilgi trleri toplumsal yapy etkileyecek bir gce sahip olmad iin
bilgi hiyerarflisine girmemektedir.
2. rgtlenmifl ve Gdml Kapitalist Bnyeli toplumlar ve bilgi sistemleri: Gurvitche gre bu toplum tipi kapitalizmin egemen olduu adafl toplumlarn en nemlileri olan Birleflik Amerika, Almanya, Fransa, ngiltere, talya ve
Japonyadr. Baflka bir deyiflle endstrileflmifl toplum tipini tarif eder bu tanm. Bu
lkelerin kapitalizmi klasik serbest rekabet kapitalizminden farkl olarak hem rgtlenmifl hem de gdmldr. Bu toplumlarda teknikleflme yalnzca bilgiler sistemini deil, ayn zamanda, btn insan iliflkilerini de etkilemektedir. Buna gre
flyle bir bilgi sralamas yaplabilir.
1. Teknik bilgi: Bu tip toplumlarda ncelikli olarak teknik bilgi yer alr. Zira
bu bilgi dier btn bilgi trlerini etkilemifl, bunlarn geliflmesinde nemli
rol oynayan faktr haline gelmifltir.
117
2. Politik bilgi: Her ne kadar teknik bilginin etkisinde kalsa da politik bilgi
ayn zamanda teknik bilgiye yn vermesi asndan byk bir nem taflmaktadr.
3. Dfl dnyann algsal bilgisi: Teknolojinin kanatlar altnda bu bilgi de
nemlidir. nk; alglarmz da radyo, televizyon gibi kitle iletiflim aralaryla deiflmektedir.
4. Felsefi bilgi: Bu tr toplumlarda felsefi bilgi bilimsel bilgiyle i ie gemifl
olsa da onu, bilimsel bilgiden ayrarak bu sralamann ierisinde tutmak gerekir.
5. Gndelik bilgi: Teknik ve politik bilginin etkisi altnda olan bu tip toplumlarda nemli saylabilir. rnein; belli zamanlarda ve belli konularda bir kamuoyu oluflturularak bir bask gc oluflturabilir.
Toplum tiplerine gre bilgi trlerinin derecelerinin neden deifltiini
ve SZDE
bu deiflimin neSIRA
yin gstergesi olduunu tartflnz
D fi N Easlnda
LM
Burada ayr ayr ele aldmz bilgi trleri, eflitleri ve dereceleri
birbirlerine balanabilir. Zaten bu nedenle de bir sistem olufltururlar. Ayrca her bir bilgi tr de toplumdan topluma farkl derecelere sahiptirler. rnein;
S O R Udfl dnyann
algsal bilgisi bir bilgi tr olarak ampirik, kolektif bilgi eflidine girer ama, ayn zamanda ilk bilgi olarak kabul edilerek, birinci dereceden bir bilgi olarak karflmza
DKKAT
kar. Ampirik, kolektif ve 1.dereceden bir bilgi olan dfl dnyann algsal bilgisi
feodal toplumlarda hiyerarflinin sonunda bulunurken klasik imparatorluk ve siteSIRA SZDE
lerde nemli bir yer iflgal eder. Yine farkl bir bilgi tr olan bilimsel
bilgi eflit olarak rasyonel, ampirik ve kavramsal olarak nitelendirilebilir. Bu haliyle de en st
derecede bilgiyi oluflturur. Zira nedensel balantlar verebilen, genelin bilgisidir.
AMALARIMIZ
Ancak bilimsel bilginin en st derecede olmas, onun her toplumda st srada yer
almasnda gerektirmez. Bilimsel bilgi kapitalist toplumlarda teknik bilgiden sonra
gelse de teolojik toplumlarda nc srada gelir. Bylece her
eflitlenK bilgi
T A tr
P
mesi, derecelenmesi, toplumdaki yeri asndan farkl kombinasyonlara girebilir.
Bunlarn hepsini burada ele almak imkanszdr. Ancak nemli olan, bilginin oluflumu, onun eflitlenmesi, derecelenmesi asndan sadece zne-nesne
arasnda kaTELEVZYON
lan bir kavram olmadn anlayabilmektir. Bilgi toplumsal gereklikle kltrle ve
tarihle karfllkl iliflki halinde oluflur, geliflir, kendisine yer edinir, nem kazanr.
Bu anlamda onu, kltrel balarndan kopararak ele almamalyz. Bilgiyi bu nite
N T Eonu
R N E Tunsurlaryla
balamnda ele almann nemi buradan gelir. Kltr tanmak,
ele almak, toplumsal gereklie bal olarak tanmlamak, bilginin kklerini bulmamzda bize yardmc olmufltur. Bilgiyi snflandrmak, onu toplumsal sralanfl ierisinde ele almak bu anlamda bizim iin nemli olmufltur.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
118
Kltr Sosyolojisi
zet
N
A M A
N
A M A
Bilginin deiflen anlamn aklayabilmek ve yeni bilgi tanmnn tinsel-tarihsel-kltrel temelli

olduunu saptayabilmek
On dokuzuncu yzyla kadar bilgi, genel olarak
zneyle nesne arasndaki iliflki olarak tanmlanmaktayd. Bilginin bu ifadedeki tanmnda olan
sorun, bilginin znesinin salt akl varl olarak
ele alnmasyla ilgiliydi. Yani zne herfleyden soyutlanmfl olarak bilgiyi oluflturuyordu. Oysa
G.Vico ile bafllayan sre, bilginin hi de soyutlanmfl bir bilincin rn olmadn gsteriyordu. Bilgi artk domufl olduu tarihin, toplumun
ve kltrn rn olarak karflmza kmakta, eflitlenmekte ve kendisine yer bulmaktadr. Bu anlamda bilgi artk ne ilkada olduu gibi mutlak,
evrensel, ideal, ne ortaada olduu gibi dinsel
ne de yeniada olduu gibi doa bilimcidir.
Toplumun, kltrn bir katman olarak karflmza kar.
Kltr ncelikle ontolojik bir tabakalar retisi
olarak tanmlayabilmek, ayrca kltr, bir toplumsal gereklik olarak kabul ederek, bu toplumsal gerein katmanlarn aklayabilmek.
Eer bilgi kltrn bir katman olarak karflmza
kyorsa, bu kltrel katmanlar ele alnmaldr.
Kltr de ncelikle N.Hartmannda varlksal olarak katmanlara ayrlmfl, daha sonra G.Gurvitche
gre toplumsal gerekliin ierisinde bir katman
olarak dflnlmfl ve dier katmanlar iermifltir.
Varlksal olarak kltr cansz nesnelerden oluflan anorganik katman, canl varlklardan oluflan
organik katman, ruhlu varlklardan oluflan ruhsal
katman ve bilinli varlklardan oluflan tinsel katmanlardan oluflur. Toplumsal gereklik olaraksa
kltr, toplumsal rgtler katmannda yer alr ve
bunun altndaki katmanlar ierir. Bilgi de en i
katman olan toplumsal zihinsel haller katmannn rndr.
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Bilgi sistemlerini, bilgi trleri ve eflitleri asndan aklayabilmek.

Kltr ve toplumsal gerein rn bilgi, ayr
ayr trlere, eflitlere blnebilir ve sonra da derecelendirilebilir. Buna gre algsal bilgi, grup,
biz, baflkas bilgisi, saduyu bilgisi, gndelik bilgi, teknik bilgi, politik bilgi, bilimsel bilgi, felsefi
bilgi,sanatsal bilgi, dinsel bilgi olarak on ayr tre ayrlr. Ayrca bu bilgi trleri, mistik-rasyonel,
ampirik-kavramsal, pozitif-speklatif, simgeselgerek, bireysel-kolektif olmak zere ikili befl
eflide ayrlr.
Bilgi trleri ve eflitlerini derecelendirebilmek.
Bilgi trleri ve eflitlerini inceledikten sonra, onlar kendi aralarnda derecelendirebiliriz. Bu derecelendirmeyi, oluflum srelerine gre kronolojik olarak yapabiliriz. Bu en ilksel bilgiden en
sonra oluflan ve daha kesin, mkemmel olan bilgiye giden bir derecelendirmedir. Buna gre, dfl
dnyann algsal bilgisi, birinci dereceden bir bilgiyken, saduyu bilgisi ikinci, gndelik bilgi
nc, bilimsel-sanatsal-felsefi bilgiyse neden
sonu balantlarn verdii ve daha kesin olduu iin, en st derecede bilgi trleridir.
Bilgi sistemleriyle onlarn toplumsal sralanfln
aklayabilmek.
Her ne kadar bilgi trlerini kronolojik olarak kendi aralarnda derecelendirebilsek de onlarn dereceleri toplumdan topluma deiflebilir. Yani
farkl toplum tiplerinde fark bilgi trleri egemen
olabilirler ya da deersiz saylabilirler. rnein;
teolojik toplumlarda olduu gibi kapitalist toplumlarda da gndelik bilgi, nemli yer iflgal etmez. Bilimsel bilgi de teolojik toplumda bilgi hiyerarflisinin en altnda yer alrken kapitalist toplumda teknik bilgiden sonra ikinci derecede
nemlidir.
119
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi ilkan bilgi anlayfllar arasnda saylamaz?
a. nsan-merkezci olup, tamamen pratik yaflam becerileri zerine kuruludur.
b. Genel-geer ve mutlak deildir.
c. Evrensel, mutlak ve ideal olup hatrlamaya dayaldr.
d. lk nedenleri veren, tikel olmayan, tmeli veren
bilgidir.
e. mana, inanca dayal bir bilgidir.
2. Yenian doabilimci bilgi anlayfl afladakilerden
hangisi ile ifade edilemez?
a. Bilgi znesi, salt akl varl; nesnesiyse doadr.
b. Bacon ile bafllayp, Descartes, Locke ve Kant ile
devam eder.
c. Bilgi znelliini koruyarak, kifliden kifliye deiflebilir.
d. Tarihsel ve toplumsal bilgiyi bilimin konusu
yapmaz.
e. Rasyonel olarak ulaflld gibi, doann gzlemlenmesi ve deneysellefltirilmesiyle de bilgiye ulafllabilir.
3. Dilthey Locke, Hume ve Kantn tasarladklar bilen
znenin damarlarnda, katksz bir dflnme etkinlii
olarak hi de gerek kan dolaflmaz. ifadesiyle afladakilerden hangisini elefltirmektedir?
a. Bilen znenin yeterince rasyonel davranmadn
b. Bilen znenin yaflamsallktan, toplumsallktan,
kltrden kopararak bilgiye ulaflmaya alflmasn
c. Locke, Hume ve Kantn bilen zneyi tam olarak
tanmlayamamasn
d. Bilgiyle dflnmenin ayn olarak grlmesini
e. Bilen znenin n plana karlp, nesnenin unutulmasn
4. Tin bilimleriyle doa bilimleri arasndaki fark afladakilerden hangisidir?
a. Tin insann tenine, bedenine dair bilgi olup, daha ok biyoloji ve tbbn alanna girerken, doa
bilimleri, fizik, matematik, astronomi olarak ifade edilebilir.
b. Tin bilimleri, insani ve toplumsal olan herfleyi
ierirken, doa bilimleri, sadece doay kendisine konu edinir.
c. Tin bilimleri yenian rnyken doa bilimleri, on sekizinci ve on dokuzuncu yzyln
rndr.
d. Tin bilimleri insann yapp ettikleri olup, doa
bilimi zerine temellenir.
e. kisi de bilginin sosyal ynyle ilgilenir.
5. N.Hartmanna gre afladakilerden hangisi kltr

katmanlarndan biri deildir?
a. Tinsel katman
b. Ruhlu varlklarn oluflturduu katman
c. Toplumsal rnek katman
d. Organik katman
e. Anorganik katman
6. Kltr elerinden olan dil ile nfus, toplumsal gereklik katmanlarndan hangisine tekabl eder?
a. Toplumsal simge-Toplumsal rnek
b. Toplumsal simge-Ekolojik ve morfolojik katman
c. Toplumsal roller-Ekolojik ve morfolojik katman
d. Toplumsal fikir ve deerler
e. Toplumsal rnek-demografik taban
7. Milli ma galibiyeti sonras yaplan sevin gsterileri Gurvitchin belirtmifl olduu toplumsal gerek tabakalarndan hangisine bir rnektir?
a. Toplumsal tutum
b. Toplumsal rnek
c. Toplumsal rollerin atklar
d. Toplumsal simge
e. Toplumsal fikir
8. Uyku problemi eken birinin melisa ayn kaynatp
itikten sonra uyuyabilmesi zerine sahip olduu melisa aynn uykusuzlua iyi geldii bilgisi ne tr bilgidir?
a. Bilimsel Bilgi
b. Teknik Bilgi
c. Gndelik Bilgi
d. Saduyu Bilgisi
e. Dfl dnyann algsal bilgisi
9. Afladakilerden hangisi dfl dnyann algsal birliini nitelemez?
a. Ampiriktir.
b. Tikeldir.
c. Kronolojik adan birinci dereceden bir bilgidir.
d. Kapitalist toplumlarda ilk srada yer alr.
e. Teolojik toplumlarda teknik bilgiden sonra gelir.
10. Afladakilerden hangisi felsefi bilginin antik sitelerde dier bilgi sistemlerinden stn grlmesinin nedenlerinden biri deildir?
a. O dnemde felsefi bilginin, bilimsel bilgiyle i
ie olmas
b. Evrenin ilk oluflum nedenlerinden szetmesi
c. Felsefi ve politik tartflmalarn yapld agora
kltrne sahip olmas
d. Felsefi bilginin kendinden nce yerleflmifl olan
mitoslarn cevap veremedii sorulara rasyonel
yantlar bulabilmesi
e. Dfl dnyann algsal birliine dayanmas
120
Kltr Sosyolojisi
Okuma Paras
Doa Bilimleri Karflsnda Bamsz Bir Btn Olarak Tin Bilimleri
Tarihsel/toplumsal gereklii konu alan bilimlerin tm, bu yaptta tin bilimleri ad altnda toplanmfllardr. Tin bilimi kavram, bu bilimleri bir btn olarak
kurma olana salar; bu btnn doa bilimleri karflsndaki snrlar, en sonunda, ancak gene bu bilimlerin
ortaya koyduklar yaptlar ierisinde aydnlatlp temellendirilebilir. Ancak bu ifle bafllarken, flimdilik yalnzca
bu terimi hangi anlamda kullandmz saptamakla yetineceiz ve gitgide, byle birlikli bir btn olarak tinbilimlerini doa bilimlerinden ayran snrlara ve bu snrlar ierisinde bu bilimlere dflen olgular kmesine
iflaret edeceiz.
Szck anlamyla bilimden, kendilerinden hareketle
kavramlarn oluflturulduu bir ilkeler topluluu anlafllr
ki, bu kavramlar gerekten de bu ilkelere gre tamamen belirlenmifl haldedirler. Bu ilkeler tm dflnsel
iliflkiler balam iin sabit ve genel-geerlidirler ve paralar bir btne balamaya araclk ederler. nk gereklie iliflkin birfley, ya bu paralarn birbirlerine balanmas yoluyla bir btnlk ierisinde dflnlr ya
da insani etkinliklerin bir alan bu ilkelerce dzenlenir.
flte bu yzden biz bilim teriminden bir tinsel olgular
topluluunu anlyoruz. nk bilgide de, eylemde de,
bu ilkeler topluluu hep nde bulunur ve bilim denince bu ilkeler topluluu ve bunlar sayesinde kurulmufl bir fley anlafllr. flte biz buradaki grevimizin erevesini de buna gre iziyoruz: Bilimin de imkann
salayan bu tinsel olgular, insanlk ierisinde tarihsel
olarak geliflmifl olan fleylerdir ve insan, tarih ve toplum
bilimlerinin konusu olan tinsel dnya, herfleyden nce,
zerinde hakimiyet kurmak istediimiz bir gereklik
deil, tam tersine kavramay dilediimiz bir gereklik
halindedir. Bilimlerin yaptafllar arasnda olan empirik
yntemler, yneldii konu hakknda kendine koymufl
olduu grevleri yerine getirmesine hizmet etmek zere, insan dflncesinin tarihsel/elefltirel yoldan gelifltirilmifl olan tekil arafltrma tarzlar olma deeri taflrlar.
nk bu byk srece bakldnda, bu sreci yapan
fley, onun znesi, gene bizzat insanlktr. yle ki, bilmenin ve bilginin doas, ancak bu alanda aydnlatlabilir. Bunun iin gerekli olan bir tarihsel/elefltirel yntem, son zamanlarda adlarna pozitivist denen kiflilerce uygulanan yntemle karfltlk iindedir. Pozitivist
yntem, bilim kavramnn ieriini, bilme olayn doabilimsel bir urafldan karlmfl kavramlara gre belirleyen bir anlayfla gre saptamfl ve buradan yola karak, hangi entellektel abalarn bilim adna ve rtbesine layk olacana karar vermifltir. Bu yzden de
baz pozitivistler bilme ediminin iradi bir edim olduu
anlayflndan hareket eden ve byk ustalarn urafl
verdikleri bir alan olarak tarih yazmcln, bir ksa grflllk ve yzeysellikle bilim snfndan atarlarken;
baflka baz pozitivistler, temellerinde bir iradi eylemi
barndran bilimler olduunu kabul etmekle birlikte, bu
bilimlerin asla doa bilimleri gibi gereklik hakknda
yarglar veremeyeceine karar vererek, bunlarn da gereklik bilgisine gre kurulmalarnn zorunlu olduuna
inanmfllardr.
Kaynak: Dilthey,W.(1922). Tin Bilimlerine Girifl, Doan zlem, Kltr Bilimleri ve Kltr Felsefesi, Ankara:
Dou-Bat Yaynlar, 2008.

1. e
2. c
3. b
4. b
5. c
6. b
7. a
8. c
9. d
10. e
Yantnz yanlfl ise Bilginin Deiflen Anlam

bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Kltr Katmanlar bafllkl
ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Bilgi Trleri bafllkl ksm
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Bilginin Toplumsal Sralanfl bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Bilginin Toplumsal Sralanfl bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
121

Sra Sizde 1
Platonun blnmfl izgi teorisi gznne getirildiinde, ncelikle gerek bilgi (episteme) ve san(doxa) ayrm yaptn grrz. Bugn kullandmz bu bilgi trlerinden de yalnzca bilimsel bilgi ve felsefi bilgiyi episteme olarak ele aldn syleyebiliriz. Zira matematiksel
bilgiye dayanan bilimsel bilgi Platona gre muhakeme
yetisine, felsefi bilgiyse diyalektik faaliyete dayal olarak
idealar leminde yer alr ve gerek bilgiyi olufltururlar.
Oysa gndelik bilgi tahminler dzeyinde, sanatsal ve
teknik bilgiyse inanca dayal kalarak grnfller dnyasnda yer alr ve sadece san olarak ele alnabilirler.
Sra Sizde 2
Bilgi daha nce, toplumdan, kifliden bamsz sadece
akl sahibi znenin nesneyle kurduu iliflki arasndaki
iliflki olarak tanmlanrken, on sekizinci yzyldan itibaren toplumun, kltrn iinden tanmlanmaya bafllanmfltr. Baz bilgi trleri yine evrensel olarak kabul edilirken baz bilgi trleri, o toplumun, kltrn birer katman olarak karflmza kmaktadr. Mannheimin vurgulad gibi bilgiyi anlamak iin onu oluflturan sosyal
koflullar da incelemek gerekir.
Sra Sizde 3
Kltr tek baflna tanmlanabilecek bir kavram, bir olgu
deildir. Zira kltr gerek varlksal gerekse toplumsal
gereklik olarak ok katmanl, ok eli bir olgudur. Bu
katmanlar, tpk bir apartman gibi dflnebiliriz. st
katlarn alt katlar olmakszn ayakta duramayaca gibi,
kltr de maddi, ruhsal, toplumsal katmanlaryla birer
btn olarak bilginin oluflum srecine katkda bulunur.
Sra Sizde 4
Biliyoruz ki gndelik bilgi sayesinde insanlar nasl hareket edileceini, yaflamn glklerinden nasl kurtulacaklarn renirler. rnein; bulutlu bir havann yamurun habercisi olduunu bilmeyen bir ifti rnn
koruyamaz. Gndelik bilgi tecrbeye dayal olduu iin,
insan zorluklardan kurtarr. Tecrbeyle renilen birfleyde hata yapma riski azalr.
Sra Sizde 5
Bilgi kronolojik olarak derecelendirilebildii gibi, toplumsal olarak da derecelendirilebilir. Zira her bilgi tr
toplumdan topluma nemli ya da nemsiz olarak kabul
edilebilir. Bunun nedeni de bilgiden fayda beklenmesidir. Bu dflnce ilk olarak sofistlerde ortaya kmfltr. So-
fistlere gre bilgi pratik amaca hizmet etmelidir. Bu anlamda hangi bilgi o toplumda daha ok ifle yararsa o kadar nemlidir. rnein; talyada sanatsal bilgi n plandayken, ngilterede politik bilgi daha nemli olabilir.
Btn bunlar bilginin toplumsal olarak tanmlanmas gerektiini, yani bilginin deiflen anlamn n plana kartr.
Kaynaklar
Akarsu, B. (1979). adafl Felsefe Akmlar, stanbul:
Meb Yaynlar.
Aristoteles.(1996). Metafizik, ev: Ahmet Arslan, stanbul: Sosyal Yaynlar.
Armaan, .(1974). Bilgi ve Toplum-I: Bilgi Sosyolojisine
Girifl, stanbul: Ota Matbaas.
Berger P. ve Luckmann T.(1996). La Construction
Sociale de la Realit, [Toplumsal Gerekliin nflas],
Paris: Armand Colin.
Gkalp, E. (2009). Kltr ve Toplum, Sosyolojiye Girifl, Editr: Nadir Suur, Eskiflehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.
Hekman, S. (1999). Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik,
ev: Hsamettin Arslan, Bekir Balkz, stanbul: Paradigma Yaynlar.
Hilav, S.(2009). Felsefe El Kitab, stanbul: Yap Kredi
Yaynlar.
Kant, I.(1990). Critique de la raison pure, [Saf Akln
Elefltirisi], Paris: PUF.
McCarthy, E. Doyle. (2002). Bilgi Kltr, ev: A.Figen
Ylmaz, stabul: iviyazlar Yaynevi.
Morin, L. Ve Brunet Louis.(2000). Philosophie de
leducation, [Eitim Felsefesi], Canada: Preses
Universit Laval.
zlem, D.(2008). Kltr Bilimleri ve Kltr Felsefesi,
Ankara: Dou-Bat Yaynlar.
Platon. (2007). Menon, ev: Ahmet Cevizci, stanbul:
Sentez Yaynlar.
Platon. (2006). Devlet, ev: M.Ali Cimcoz, S.Eybolu,
stanbul: Trkiye fl Bankas Yaynlar.
Sorokin, P. A. (1997). Bir Bunalm anda Toplum Felsefeleri, ev: Mete Tuncay, stanbul: Gebe Yaynlar.
Uslu, S. (2009). lka Felsefesi, Eskiflehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.
Williams, R. (1993). Kltr, ev:Erturul Bafler, stanbul: letiflim Yaynlar.
Yaln, fi.(ed.) (2002). Bilgi ve Deer Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Vadi Yaynlar.
KLTR SOSYOLOJS
7
Amalarmz
N
N
N
N

letiflim kavramn ve kapsamn, anlam ve gstergeler erevesinde tanmlayabilecek, simgesel bakfln anlamn, niteliini ve toplumsal geerliliini
aklayabilecek,
adafl popler kltr alflmalarn tanmlayabilecek, bu alflmalarn zerine temellendii kavram, kuram, yntem ve pratikleri tartflarak, kltrel alflmalarn geliflim haritasn karabilecek,
Popler kltrn kalc ve dnfltrc biimlerini irdeleyerek, bunlarn toplumsal simge retim srelerini saptayabilecek,
Tketim kltrnn, bir toplumsal iliflkiler ve simgeler btn olarak, baz
temel zellik ve ifllevlerini tanmlayabilecek, bir popler kltr alan olarak
farkl biimlerini analiz edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kltrel alflmalar
Popler Kltr
Gsterge
Anlamlandrma
Mit
Simge
deoloji
Kltrel Ekonomi
Tketim Kltr
Simgesel Tketim
indekiler
Kltr Sosyolojisi
Kltrn Toplumsal
Simge retme
zellii: Kalc ve
Dnfltrc eler
LETfiM, ANLAM VE
GSTERGELER
KLTREL ALIfiMALAR VE
POPLER KLTR
POPLER KLTRN KLTREL
DNAMOLARI: KALICI VE
DNfiTRC BMLER
TKETM KLTR VE TKETM
RNLERNN TOPLUMSAL VE
SMGESEL KULLANIMLARI
MAL VE HZMETLERN SMGESEL
ANLAMLARI
Kltrn Toplumsal Simge

retme zellii: Kalc ve
Dnfltrc eler
LETfiM, ANLAM VE GSTERGELER
N
A M A
letiflim kavramn ve kapsamn, anlam ve gstergeler erevesinde tanmlayabilmek, simgesel bakfln anlamn, niteliini ve toplumsal geerliliini aklayabilmek.
letiflim kavram, yaflamn her alannda karflmza kan, herkes tarafndan bilinen
ancak, ok az kaynan doyurucu biimde tanmlayabildii bir insan etkinliidir.
Yz yze konuflma, televizyon, enformasyon yayma, sa biimi, yaznsal elefltiri,
film elefltirisi, retorik analiz, tketim pratikleri olarak ok farkl biimlerde, disiplinleraras bir kavram olarak ele alnabilmektedir. Tm bu iletiflim biimleri gstergeler ve kodlar ierir. Gstergeler, kendilerinden baflka bir fleye gnderme yapan
eylemler ya da yaplardr; bir baflka deyiflle anlamlandrma yaplardr. Kodlar, iinde gstergelerin dzenlendii ve gstergelerin birbirleriyle nasl iliflkilendirilebileceini belirleyen sistemlerdir. Bu gsterge ve kodlar baflkalarna aktarlmakta ya
da baflkalar iin hazr hale getirilmektedir. Gstergeleri, kodlar, iletiflimi aktarma
ya da almlama, bir toplumsal iliflkiler pratii olarak grlebilir.
letiflim, tam da kltrel yaflamn merkezinde yer alan bir olgu olarak karflmza kmaktadr. Dolaysyla iletiflim arafltrmalar, doal olarak i ie gemifl olduu kltrel arafltrmalarla da btnleflmektedir. Bu varsaymlar, iletiflimin iletiler
araclyla toplumsal etkileflimi salama biimindeki tanm zerine temellenir.
letiflim arafltrmalarnda iki temel ynelim gze arpmaktadr. Birinci okul, iletiflimi, iletilerin aktarlmas sreci olarak grr. letiyi gnderen, alclarn nasl
kodlama yapt, kod zd, aktarclarn iletiflim kanallarn ve aralarn nasl
kulland zerinde durur. letiflimi, bir kiflinin, dier bir kiflinin tutumu ya da davranfl zerinde, bir etki yaratma sreci olarak grr; dolaysyla sre odakldr.
kinci okul, iletiflimi anlamlarn retimi ve deiflimi (mbadelesi) olarak nitelendirir. Anlamlarn retilmesinde, iletilerin ya da metinlerin, insanlarla nasl etkileflime
getiiyle ilgilenir. Bir baflka deyiflle metinlerin, kltrmz iindeki rol zerinde
durur. Bu okul iin iletiflim arafltrmas, metin ve kltr arafltrmasdr. Bu srete
temel arafltrma yntemiyse gstergebilimdir. Gstergebilim, toplumsal etkileflimi,
bireyi, belirli bir kltrn ya da toplumun bir yesi olarak infla eden etkileflim biimi olarak tanmlar. rnein; belli bir tr rock mziinden hofllanan genler, bir
124
Kltr Sosyolojisi
alt-kltrn yeleri olarak, kendi kimliklerini ifade etmektedirler; dolayl bir biimde olsa kendi toplumlarnn dier yeleriyle bir etkileflim iine girmektedirler.
Gstergebilim, dikkatini ncelikle metne yneltir, alc terimi yerine (fotoraf
ve resimde dahi) okur terimini tercih eder. nk; okur terimi ok daha nemli bir etkinlii ifade eder. Ayrca, okuma renilen bir fleydir. Dier bir deyiflle,
okuma, okurun kltrel deneyimi tarafndan belirlenir. Okur, kendi deneyimlerini, tutumlarn ve duygularn metne taflyarak, metnin anlamlandrlmasna dorudan katkda bulunur.
Anlamlandrma, Mit, Simgeler

Anlamn yazar, okur ve metin arasnda, bir mzakere sreci olduunu ne srerek, bu etkileflimli anlam dflncesinin zmlenebilecei sistemli bir modeli gelifltiren kifli, bir dilbilimci olan ve daha ziyade cmlenin biiminin cmlenin anlamn nasl belirlediiyle ilgilenen kuramc Ferdinand de Saussuren takipisi olan
Roland Barthestr. Barthes, anlamlandrmann iki dzeyi zerinde durur: Anlamlandrmann birinci dzeyi dzanlamdr. Gstergenin, ortakduyusal, aflikr anlamna gnderme yapar. Bir sokak fotoraf, belirli bir soka gsterir; sokak szc binalar arasnda uzanan bir flehir yolunu betimler.
Ancak ayn sokak, farkl kiflilerce, nemli derecede farkl biimlerde fotoraflanabilir. Renkli film kullanlabilir, ekim iin donuk bir gn fl seilebilir, yumuflak bir odak ayar yaplabilir; sokak, ocuklar asndan mutlu, scak, sevgi dolu
bir oyun alan haline dnfltrlebilir. Siyah beyaz bir film, sert odak ayar ve kontrastlar kullanlarak ayn sokak, souk, zalim, barnlamaz ve ykc bir mekn haline dnfltrlebilir. Bu iki fotorafn dzanlamsal anlam ayn olacaktr. Farkll yaratan yananlamlardr. Yananlam, gstergenin, kullanclarn, duygularyla ya
da heyecanlaryla ve kltrel deerleriyle bulufltuunda meydana gelen etkileflimi
betimlemektedir. Dzanlam, fotoraf makinesinin dorultulduu nesnenin, film
zerindeki, mekanik bir yeniden retimidir. Yananlam ise bu srecin insani boyutudur: ereve iine neyin dhil edileceinin, odan, fln, kamera asnn, filmin kalitesinin seimidir. Bir baflka deyiflle dz anlam, neyin fotoraflanddr;
yananlam ise nasl fotoraflanddr.
Gstergelerin ikinci dzeyde iflleyifline iliflkin olarak Barthesn ortaya koyduu
yoldan ikincisi, mit araclyla olandr. Mit bir kltrn, gerekliin ya da doann baz grnmlerini aklamasn ya da anlamasn salayan bir ykdr. lkel
mitler; yaflam ve lm, insan ve tanrlar, iyi ve kt hakkndadr. Bizim adafl mitlerimiz erillik ve diflilik, aile, baflar, Kemalizm, bilim vb. ile ilintilidir. Barthesa gre
mit, bir fley zerinde fikir yrtmek, onu kavramlafltrmak ya da anlamann kltrel
yoludur. Barthes miti, birbirleriyle iliflkili kavramlar zinciri olarak dflnr. Dolaysyla Kemalizme iliflkin geleneksel mit, batl cumhuriyetilik, milliyetilik, laiklik, inklplk, niter devlet ve mill egemenlik kavramlarn iermektedir. Atn zerinde
iflaret parmayla ileriyi gsteren Atatrk heykeli kliflesi, onun ikinci dzey anlamna, yani Atatrkle ilgili mitin kltrde yaygn olduu olgusuna dayanr: Mit heykelden nce de vardr, heykel de miti oluflturan kavramlar zincirini harekete geirir.
Barthes, mitlerin ana ifllevinin, tarihi doallafltrmak olduunu ileri srer. Bu ifllev, mitlerin aslnda belirli bir tarihsel dnemde egemen olmay baflarmfl toplumsal snfn rn olduu gereine iflaret etmektedir. Mitlerin yaydklar anlamlar
bu tarihi beraberinde taflrlar. Ancak mit olarak iflleyebilmeleri iin yaydklar anlamlarn tarihsel ya da toplumsal deil, doal olduunun vurgulanmas gerekmek-
7. nite - Kltrn Toplumsal Simge retme zellii: Kalc ve Dnfltrc eler
tedir. Mitler kendi kkenlerini, siyasal ya da toplumsal boyutlarn gizlerler. Kltr

elefltirmeni, mitolog, mitlerin gizemini zerek (bysn bozarak) gizli tarihlerini ve bylelikle de sosyo-politik iflleyifllerini aa karr. Kadnlarn, bakp bytme ve koruma iflini, erkeklerden doal olarak daha iyi yaptklarna, bu yzden
onlarn doal meknlarnn ev olduuna, evde ocuklarn bytmek, kocalarna
bakmak iflini stlendiklerine ve erkein, yine doal olarak ekmek paras kazanma roln stlendiine iliflkin bir mit sz konusudur. Bu roller bylelikle en doal toplumsal birim olan aileyi yaplandrr. Mit, bu anlamlar, doann bir paras gibi sunarak tarihsel kkenlerini gizler, bylece bu anlamlar evrensellefltirir;
bunlarn, yalnzca deiflmez deil, ayn zamanda, dil ve makul grnmelerini de
salar.
Gnmzde kadnlarn toplumdaki rollerinin ve aile yapsnn deiflmesi, bu
mitlerin baflat konumlarn, dolaysyla doal grnmelerini salayan statlerinin,
bir meydan okumayla karfl karflya olduunu gstermektedir. Bu yzden baflta
reklmclarn ve dier medya ierik reticilerinin, meslek sahibi kadn, yalnz yaflayan anne ve yeni an duyarl erkeklerine uyum salamak, bir baflka deyiflle
onlar da isellefltirmek iin gelifltirilmesi gereken, yeni toplumsal cinsiyet mitlerini, retme ve kullanma yoluna gittii grlmektedir. Bu mitler, hi flphesiz, eski
mitleri tmyle reddetmezler; ancak kavramlar zincirinden baz halkalar karp
yerine yenilerini koyarlar: Mitlerdeki deiflme devrimsel deil, evrimseldir.
Bir kltrdeki hibir mit tamamen evrensel deildir. Baskn mitler olduu gibi,
karfl-mitler de vardr. Toplumumuzda yukarda betimlenen baskn aile ve cinsiyet
mitleriyle eliflen mitlere sahip alt-kltrler de bulunmaktadr. Bilim, karfl-mitlerin
baskn mitlere gl biimde meydan okuduu alanlar iin iyi bir rnek teflkil
eder. Gnmzde bilime dayal bir kltr hkm srmektedir. Bilimin baskn miti, kendini, doay gereksinimlerimize uydurma, yaflam standartlarmz ykseltme,
baflary ve ilerlemeyi iln etme yetenei olarak sunar. Bilim nesnel, doru ve iyi
olarak grlr. Ancak bilimi, insanln doadan kopuflunun, doay kavrayamayflmzn bir ktcl kant olarak gren karfl-mit de gldr. Bu grfle gre bilim adamlar, kendi maddi amalar peflinde koflan bencil, hrsl ve dar grfll bireylerdir. Popler kltr ieriinde, her iki bilim mitinin, neredeyse eflit arlkta
temsil edildii grlmektedir. Televizyon haberleri, gncel olaylar ele alan haber
programlar ve belgeseller baskn miti gsterme eilimindedirler. Buna karfllk,
kurgusal televizyon ve sinema, bu sreci tersine evirebilir. Mitler belirli bir dinamizm ierisinde deiflebilirler. Hatta bazlar, paras olduklar kltrn farkllaflan
gereksinimlerine, deerlerine uyum salayabilmek iin, ok hzl bir biimde deiflebilirler. rnein; aile ierisinde ocuun, byklerin ifllerine karflmayan, karar
anlarnda danfllmayan, sadece olan biteni gzlemleyen evin k olduu mitinin, bir deiflme sreci iinde olduu grlmektedir. 1980li yllarn popler televizyon dizisi Bizimkilerdeki ocuk tipi, yerini ocuklar Duymasn, Canm Ailem, hatta Sihirli Annem ve Bez Bebek gibi 2000li yllarn gzde dizilerinden
reklmlara kadar uzanan temsillerdeki, eriflkinlerle boy lflen, onlarn ailevi kararlarndan, satn alma tercihlerine kadar uzanan bir yelpazede etkin bir rol oynayan gl bir birey-ocuk figrne brakmfltr.
Barthes bu dzeydeki anlamlandrmann bir nc boyutuna daha gndermede bulunur. Bu yolu simgesel olarak tanmlar. Bir nesne, toplumsal uzlaflm ve kullanm araclyla baflka bir fleyin yerine gemesini olas klan bir anlam kazandnda simge haline gelir. Rolls-Royce, zenginliin bir gstergesi ve sahibinin toplumsal
konumunun bir simgesidir. Bir oyunda Rolls-Royceunu satmak zorunda kalan bir
125
126
Kltr Sosyolojisi
SIRA SZDE
adam gsteren sahne, o kiflinin iflindeki baflarszln ve servetini yitirmesinin bir

simgesi olabilir. Altn, zenginliin bir belirtisel gstergesi ve gcn simgesidir.
Bu noktada simge ile iflaret arasndaki farka da dikkat ekmek gerekir. flaret,
toplum iinde kullanlmakla beraber, anlam ntr (deeryksz) olan bir soyutlafltrmadr. Asfalt yolun zerinde otomobille giderken hayvanlarn, birden bire
otomobilin nne kma olasl karflsnda, uyar mahiyetinde yol kenarna ereve iine bir inek figr konulmas, bir iflarettir. Bu inein yerine geen inekle
eflanlaml bir simgedir. Ancak kzl bayrak bir iflaret deil, bir simgedir. Bu bayran beraberinde getirdii birok karflk ve farkl ynlere uzanan arflmlar sz
konusudur. Kimileri iin bu bir sevin ve heyecan vesilesidir; kimileri iinse hzn arfltrr. Mill bayrak bir vn, sevin ve katlm simgesidir. Toplumsal yaflam ierisinde kullandmz parti, ilericilik, din, Kbrs gibi szcklerin byk bir blm simge tipindedir. Bununla birlikte, iflaret niteliini taflyan kimi
szckler de zaman zaman simge olarak karflmza kabilir: emek, toprak,
SIRA SZDE
deniz, ufuk
gibi.
SIRA SZDE
D fi N E L M
DS fiO RN EUL M
DS OK RK AUT
D KSZDE
KAT
SIRA
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Sizler de toplumsal
yaflam ierisinde kullandmz simgelere iliflkin somut ve soyut rSIRA SZDE
D fi N E L M
nekler vermeyi deneyebilirsiniz.
D S fiO NREUL M
Belirli bir
toplumun yapsal biimini devam ettirmeyi salayan unsur, bu toplulukta yaflayan herkesin, iinde tafld bu gibi simgelerden oluflan daarcktr.
Simgeler, kuflaktan
DS OK KR AUT kuflaa, insanlara, ayn toplumsal davranfllarda bulunmay retir. rnein; ktil szc beraberinde nefret edilmesi gereken bir insan arflmyla gelirse ktil szc, kullanmda olduu srece, ktile karfl nefret
D K SZDE
KAT
SIRA
messesesi de varln srdrecektir. Bu ereveden ele alndnda, kanun olarak adlandrlan toplumsal olgunun, toplumu ayakta tutan bir simgeler sistemi olSIRABu
SZDE
duu grlr.
simgeler sistemini besleyen ve ayakta tutan ana mekanizmalarsa
AMALARIMIZ
popler kltrn iflleyen arklardr.
N N
N N
AMALARIMIZ
K eflit
T A Panlaml btn, insan kuflatan youn ve karmaflk anlatlar evrenini
Dnyadaki her
daha iyi kavramamz salayacak bir bilim dal olan gstergebilimin (semiyoloji, semiyotik), temel ilke
anlat zmleme ynteminin bafllca aflamalarn, yazn,
K ve
T Akavramlarn,
P
reklm, flehircilik,
T E L E V Z Ytp,
O N gndelik yaflamdaki nesneler gibi ok deiflik alanlara iliflkin yaklaflm rnekleri zerinden, Avrupadaki gstergebilimin kurucularndan Roland Barthes
tarafndan kaleme
olan Gstergebilimsel Serven (Yap Kredi Yaynlar, stanbul,
T E L E V Zalnmfl
YON
2009.) isimli kitabn okuyarak edinebilirsiniz.
NTERNET
KLTREL ALIfiMALAR VE POPLER KLTR
N
AM A
NTERNET
adafl popler kltr alflmalarn tanyabilmek, bu alflmalarn zerine temellendii kavram, kuram, yntem ve pratikleri tartflarak, kltrel alflmalarn geliflim haritasn karabilmek.
Kltrel alflmalar, srekli deiflen tarihsel ve siyasal koflullara uyum salad

iin, her zaman gz nnde bulundurulan bir alan olmufl, ou zaman tartflma,
anlaflmazlk ve mdahaleyle flekillendirilmifltir. rnein; 1970lerin sonlarnda, snf-merkezli kltrel alflmalar, nce feministlerin, cinsiyetin nemi konusundaki
srarl tutumlar sonra da siyah rencilerin, bu alflmalarda rk konusu zerinde
durulmadn vurgulamalar sonucunda fliddetle elefltirilmifltir. Ancak, bugn po-
pler kltr ve kltrel alflmalar, feministlerin, bu alana yaptklar nemli katky gz nnde bulundurmakszn dflnmek imknszdr.
Kltrel alflmalardaki kltr kavram estetik anlamdan ok, siyasal anlamyla tanmlanmaktadr. Ayn flekilde, bu alflmalarn konusu (nesnesi znesi) dar anlamyla estetik mkemmeliyet ya da estetik, dflnsel ve ruhsal geliflim sreci olarak ifade edilen kltr deil gndelik yaflamn konusu (metin) ve uygulamas (pratik) olarak ele alnan kltrdr. Bu kltr anlayfl, hem ilk iki tanm kapsar, hem
popler kltr incelemelerini de iine alacak flekilde toplumsal tekdzeliin ve tanm darlnn tesine geer. Kltrel alflmalar, siyasal adan ele ald kltr,
bir atflma ve mcadele alan olarak grr. Bu bakfl asna gre kltr, ayrca
gndelik yaflamdaki toplumsal iliflkilerin retimi ve yeniden retimi srecinde
anahtar rol oynar. Kltr bu bakfl asyla ele alan bafllca kuramc Stuart Hall
(1932-...)dur. Hall popler kltre yaklaflmn flu flekilde ortaya koyar: Kltr, bir
ittifak ve direnifl arenasdr. Ksmen de olsa, hegemonyann ortaya kt, gvence altna alnd yerdir. Bununla birlikte kltr, sosyalizmin ve sosyalist kltrn,
yalnzca basite ifade edilebilecei bir alan deil ayn zamanda zerine tesis edilecei yerlerden biridir. Popler kltrn nemi de bundan kaynaklanr.
Marksizm ve deoloji
Kltrel alflmalarn gnmzde Marksizme dayandrlmakta olduu grlr.
Marksizm, kltrel alflmalar iki ana boyutta ele alr. Bu bakfl asna gre, bir
kltrel konu (text) ve uygulamann (practice) kavranabilmesi iin bunlarn, toplumsal ve tarihsel retim ve tketim koflullar ierisinde analiz edilmesi gerekir. Fakat kltr, her ne kadar belirli bir tarihsel szgecin ve toplumsal yapnn zerine
kurulmufl olsa da bu yap, tarihin basit bir yansmas olarak alglanamaz. Kltrel
alflmalar, kltrn, yapy oluflturan elerden biri olduu, tarihi flekillendirdii
konusunda srarc bir tavr sergilemektedir. Hallun da aklamfl olduu gibi medya, yanstt fleylerin oluflumunda ve yaplanmasnda etkin bir rol oynar. Bu, temsil syleminden bamsz olarak, var olan bir dfl dnyay, oray ifade etmez.
Oras kavramn oluflturan fley, bir bakma onun nasl yanstlddr. Bir baflka
deyiflle, kltrel konular, tarihe basit bir biimde ayna tutmakla kalmaz, ayn zamanda onun srelerinin ve uygulamalarnn birer paras olurlar. Bu nedenle bu
konular, yansttklar (ideolojik) alflmalardan ziyade, yaptklar (ideolojik) alflmalarla incelenmelidir.
Marksizmin zerinde durduu ikinci husussa kapitalist sanayi toplumunun etnik, cinsel ve snfsal adan eflitliki olmayan temeller zerine infla edilen bir toplum biimi olarak alglanmas gerektiidir. Kltrel alflmalarn bakfl asndan,
bu eflitsizliin yaplandrld temel alanlardan biri de kltrdr. Bu adan kltr,
ynetilen gruplarn, egemen gruplarn karlarn yanstan anlamlarn dayatlmasna karfl direndii, srekli mcadele alan olarak karflmza kar. Bu da kltr
ideolojik klan fleyin ta kendisidir. Hi flphesiz ideoloji, kltrel alflmalardaki temel kavramlardan biridir. deolojiyle ilgili birok farkl tanm bulunsa da Hallun
tanm, bunlar arasnda kltrel alflmalarn ierii asndan, en ok baflvurulan
olmufltur. Hall, ideolojik mcadele srecini aklayabilmek amacyla Antonio
Gramscinin (1891-1937) hegemonya kavram erevesinde eklemlenme (articulation) kuramn gelifltirmifltir (Hall burada eklemlenme szcn hem ifade etmek, hem de katlmak anlamyla kullanmfltr). Halla gre kltrel konu ve
uygulamalar, dil retimindeki niyetin ne olduu balamnda bir sefere dair, btn
hepsi iin, garanti edilen anlamla birlikte kayda geirilmezler. Anlam, her zaman
127
128
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kltr Sosyolojisi
eklemlenme eyleminin bir sonucudur. Eklemlenmeyse dilin kullanm srasndaki

retimin etkin bir srecidir. Bu srecin eklemlenme olarak adlandrlmasnn nedeni, anlamn ifade edilmesinin zorunluluudur. Ancak bu ifade edifl, belirli bir
sylem ierisindeki belirli bir balam (context) ve belirli bir tarihsel anda gereklefltirilmelidir. Bu adan ifade, her zaman balamla ilintilidir. Kltrel konu ve uygulamalar ok vurguludur (multiaccentual); bir baflka deyiflle, farkl balamlarda, farkl politikalar amalayan farkl kifliler tarafndan, farkl vurgularla telaffz
edilebilirler. Sonu olarak, anlam, toplumsal bir retimdir ve dnya, anlam zerine kurulmak zorundadr. Bu yzden, kltrel alflmalar iin kltr alan, hem ideolojik mcadelenin ortaya koyulduu, birleflme ve direnifllerin olduu, hem
SIRA SZDE
hegemonyann
kazanlp kaybedildii bir alandr.
Ancak, gerek Dou Avrupa blounda yaflanan olaylar, gerekse postmodern dflnrlerin elefltirileri sonucunda, Marksist paradigma omurgasnn kaydrlmas tehD fi N E L M
likesine yant olarak, kltrel alflmalarla ilgilenen birok yazar, onun siyasal tasarmn yeniden deerlendirme yoluna gitmifltir. rnein; Angela McRobbie (1951-...),
S O R U
kltrel alflmalardaki
krize iki yolla yant bulunabileceini iddia eder: Bir taraftan,
ekonomik indirgemeci analiz biimlerine dnfl teflvik etmek, dier taraftan, tketimin sadeceDzevk
ve anlam yaratmak olarak algland tketimcilik (consumerism)
KKAT
kavramn elefltirilmekten kurtarmak gerekmektedir. McRobbie basit ve mekanik alt
yap st yap modeline dnmeyi, popler alann, tketilen fleylerin karfltlarn yaratSIRA SZDE
t noktasnda
bir tr poplizm aramann tehlikelerini reddeder. Bunun yerine
Gramscici kltr analizinin geniflletilmesini, yaflanmfl deneyimleri konu edinen,
popler kltrn
cansz nesnelerine hayat veren, etnografik kltrel analize dAMALARIMIZ
nlmesini nerir.
N N
Gramscici kltr
postmodern dflnce ekseninde geniflletilmifl fleklinin ele alK T analizinin
A P
nfln, popler kltr rnekleri zerinden daha derinlemesine incelemek ve bu konuda
kapsaml bilgi edinmek iin Angela McRobbienin Postmodernizm ve Popler Kltr
(Sarmal Yaynevi,
1999) adl kitabn okuyabilirsiniz.
T E L E V Zstanbul,
YON
POPLER KLTRN SMGESEL DNAMOLARI: KALICI

VE DNfiTRC BMLER
N
AM A
NTERNET
Popler kltrn kalc ve dnfltrc biimlerini irdeleyerek

bunlarn toplumsal simge retim srelerini saptayabilmek.
Televizyon: Grsel letiflimin fiifrelenmesi ve Deflifre

Edilmesi
Yirminci Yzyln ikinci yarsnn baskn popler kltr biimi olan televizyon, hi
flphesiz, dnya zerindeki bofl vakit etkinlikleri ierisinde, en revata olandr. rnein; Amerikallar uyku dflndaki vakitlerinin ortalama te ikisini, bir baflka deyiflle hayatlarnn ortalama yedi yldan fazlasn, televizyon karflsnda geirmektedirler.
Medya retiminin zaman, anlamlar ve dflncelerle tamamen kuflatlmfltr: retimin rutin yapsyla ilgili kullanm bilgisi, tarihsel olarak tanmlanmfl teknik beceriler, profesyonel ideolojiler, kuramsal bilgi, tanm ve varsaymlar, izleyiciyle ilgili
varsaymlar, bu retim yaps araclyla programn erevesinin oluflturulmas. Televizyonun retim yaplar, televizyon iletiflimini ortaya karsa da kapal bir sistem
oluflturamaz. Bununla birlikte konular, davranfllar, olaylar, personeli, izleyicilerin
imajn, gndemi belirlerler; dier kaynaklara dayanarak durum deerlendirmeleri yaparlar. Kendilerinin ayrt edici rol oynadklar daha genifl sosyo-kltrel ve politik yap iinde, dier dank oluflumlarn altn izerler. Bylelikle medya uzmanlar, ifllenmemifl toplumsal olayn iletiflimde nasl kodlanarak simgesellefltirileceini belirlerler. Anlamlar grsel iletiflim fleklini aldklar zaman, dilin ve iletiflimin resmi kurallar baskndr; bu anda ileti okanlamlla (polysemy) aktr.
zleyicinin flifrelenmifl anlam zmledii nc zamanda, arlkta olan yine,
dnyaya eflitli alardan (ideolojilerden) bakma srecidir. zleyici ifllenmemifl bir
toplumsal olayla deil, olayn dank aktarmyla karfl karflyadr. Olayn flifrelenmifl anlamn zerek olay anlaml hale getirir; eer verilen anlam alamazsa tketim sz konusu olmaz; anlam pratikte telffuz edilmezse hibir etki yapmaz. Bir
baflka deyiflle, anlamlar, iletiler ve simgeler basite aktarlmazlar; ilk olarak gndelik hayatta ifllenmemifl materyali kodlayan kifli, ikinci olarak da, dier iletiflimlerdeki konumuyla balantl olarak, izleyici tarafndan devaml retilirler. Metin-okuyucu karfllaflmas, dier iletiflimlerden ayr olarak deil, aksine bizzat, kimisi metinle uyumlu, kimisi eliflen, birok iletiflim alan iinde oluflmaktadr. Okuyucu,
eflitli kimlikler altnda (renci, slmc, sosyalist genlik kulb yesi vb.) metni
okur. Her iletiflim bizleri farkl ynlere eker.
1980lerin baflnda Hollandal kltr elefltirmeni Ien Ang, Viva isimli bir kadn
magazin dergisine flu iln vermiflti: Dallas dizisini seyretmeyi seviyorum; ancak bu
konuda sk sk garip tepkiler alyorum. Ltfen bana, bu diziyi neden sevdiinizi ya da
sevmediinizi yazar msnz? Yazacaklarnz bitirme tezimde kullanacam.Ang verdii bu ilnn ardndan krk iki adet izleyici mektubu almfltr. Bu mektuplar, ounlukla kadnlar tarafndan izlenen Dallas dizisinden alnan zevki inceleyen Angn alflmasnn temelini oluflturuyordu. Ang, Dallasn duygusal gerekilik olarak adlandrd trn rn olduunu ileri srmekteydi. Dallasn snrsz duygularla dolu olmasn (mutluluun ardndan kanlmaz olarak acnn gelmesi vb.) Ang, duygunun
trajik yaps olarak adlandrmaktadr. Bu dizilerde oynanan oyun, kiflinin kurgusal ve
gerek olan snrlar tartflmasn ve onlar akc hale getirmesini salamaktadr.
John Fiske (1939-...), bu dorultuda, kltrel ekonomide izleyicinin retici
olarak gcnn ok fazla olduunu ileri srer. Bunun nedeni, anlamlarn, finansal ekonomide, zenginliin iflledii flekliyle kltrel ekonomide ifllememesidir.
nk; kltrel ekonomideki rnler, finans alanndakiler gibi retimden tketime doru dz bir hat zerinde ilerlememektedirler. stelik kltrel ekonomide, gerek bir retim tketim ayrm yoktur. Bununla birlikte, reticinin rettii
fleyin ne sonu vereceini kestirememesi de izleyicinin (tketicinin) bir anlamda
gcn ortaya koymaktadr. Bu belirsizlikleri dengeleyebilmek iin, kltr endstrisi, rnlerin repertuvarn ykseltip seyirci ekmeye alflmaktadr. Buna
karfln seyirci, Fiskenin semiyotik gerilla savafl (semiotic guerilla warfare) olarak adlandrd (terim Michel de Certeaudan (1925-1986) alntlanmfltr) taktii
uygulamaktadr. Bir baflka deyiflle kltr endstrisi, izleyicileri tketici olarak iine almaya alflrken, izleyiciler de sk sk televizyon metnini (rnn) kendi
menfaatleri dorultusunda ele almaktadr. rnein; Avustralya yerlileri Rambo figrn politik ve kltrel mcadelelerinin simgesi olarak kendilerine ml ederken, srailde yaflayan Rus Musevileri Dallas kapitalizmin zelefltirisi olarak
deerlendirebilmektedir.
John Fiskenin iki ekonomisi, bu mcadelede, iki karflt kutbun kar dorultusunda ifllemektedir. Finansal ekonomi homojenlefltirme ve uzlaflma glerinin,
kltrel ekonomiyse farkllk ve direnifl glerinin yannda yer alr. kincil an-
129
130
Kltr Sosyolojisi
lamlarn, baskn anlamlara karfl nem kazand semiyotik direnifl, kapitalist

sistemin ideolojik homojenliini salama ynndeki abalarn zayflatan bir etkiye sahiptir.
Bu flekilde, egemen snfn entelektel ve ahlki liderliine meydan okunur.
Fiske de Hall gibi, popler kltr bir mcadele alan olarak grmektedir. Bu
alandaki egemen glerin iktidarnn bilincinde olsa da, bu glere karfl direnirken, baflvurulan taktiklere odaklanmay tercih eder. Fiskenin popler kltr yaklaflm, uzlaflma srecinin resmini izmek yerine, uzlaflmay, bu derece gerekli klan, popler canllk ve yaratclk konularn arafltrmaya dayaldr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Televizyonun,
egemen
SIRA
SZDE kltrn ideolojik bir aygt ya da semiyotik direniflin etkin bir
mcadele alan olarak deerlendirilip deerlendirilemeyeceini tartflnz.
fi N E L M Kltr ve Mit
Sinema:D Grsel
Sinema zerine yrtlen alflmalar sonucunda genifl apl kuram ve analiz yntemleri retilmifltir.
S O R U Bu dorultuda filmler, film yapmnn deiflen teknolojisi asndan incelenmifl, kltr endstrisinin bafllca katalizrlerinden biri olarak elefltirilmifl, belki de en nemlisi ulusal kimlik ve bireysel znel bakfln flekillenmesinKKAT
de temel birDunsur
olduu iin srekli tartfllmfltr.
1970ler sresince kltrel alflmalarda, metin zerine yaplan alflmalar yaflaSZDE
nan kltr SIRA
zerine
yaplan alflmalar arasnda, belirgin bir ayrflma ortaya kmfltr. Sinema arafltrmalarna ilk yaklaflm, klasik yapsalc bakfl asyla flekillenmifltir. Ferdinand de Saussuren (1857-1913) kuramsal alflmalar sonucu ortaya kAMALARIMIZ
mfl bir yntem olan yapsalclk erevesinde anlam btnlefltirme ve seme sreleriyle retilir. Dnyay alglama ve kavramsallafltrma biimimiz, konufltuumuz dile ve edindiimiz kltre baldr. Kltrel analizin bir biimi olarak yapK T A P
salclk, Saussureden iki temel fikir almfltr. Birincisi kltrel metin ve pratikleri
oluflturan temel iliflkiler (anlam mmkn klan dilbilgisi gibi); ikincisi, anlamn,
daima temel yap araclyla uygulanan seme ve btnlefltirme ifllemi arasndaki
TELEVZYON
etkileflimin sonucu olufltuu dflncesidir. Dolaysyla, yapsalcln grevi, anlam
retimini (sz - parole) ynetecek belirgin kurallar ve dzenler (dil - langue) oluflturmaktr. Fransz antropolog Claude Lvi-Strauss (1908-2009) da benzer bir biimde, ilkel mit
mitlerin genifl heterojenlii altnda homojen bir yapnn
N T Eanalizinde,
RNET
var olduunu iddia eder. Bir baflka deyiflle, mitler de diller gibi ifllemektedirler.
Lvi-Straussa gre btn mitler, toplum iinde benzer sosyo-kltrel ifllevlere sahiptirler. Amalar, dnyay aklanabilir klmak, onun sorun ve eliflkilerini, sihirli bir biimde zmektir.
Bu noktadan ele alndnda mitler, dnyay yaflanabilir hale getirmek iin, kltrmz iinde, birbirimize anlattmz hikyelerdir. Sinemann da bu mitlerle rlmfl metinsel bir alan olduu grlr. rnein; Will Wright, mit olarak Hollywood
Westernini yapsalc yntembilimden faydalanarak incelemifl, toplumdaki mitlerin,
kendi yaps araclyla kavramsal sray, nasl toplum yelerine ulafltrdn gstermifltir. Klasik Westernlerde kahraman ve toplum, toplum dflnda kalmfl ktlere
karfl geici olarak ayn safta yer alrlar. 1940 ve 1950lerde hkim olan Geifl konulu Westernlerde ve 1960, 1970lerde hkim olan profesyonel Westernlerde iyikt, gzel-irkin gibi kesin ztlklar tersine evrilmifltir. Kahraman artk toplumdfldr ve glye karfl savaflmaktadr; ancak bunu yaparken uygarl da yozlafltrmaktadr. Sonu olarak her Western tipi, srayla Amerikan Ryasnn nasl gereklefleceinin kendi mitik yorumunu telffuz eder.
N N
1990l yllarla birlikte etkisini gsteren yapsalclk-sonras grflse temel yapnn, kltrel metnin anlamn belirleyecei grfln reddeder. Bu grfl erevesinde, anlam daima sre ierisinde ve olaslklarn akfl iinde anlk bir durufl eylemiyle retilir. Bir yapsalclk sonras dflnr olarak Jacques Lacann (19011981) bu konuya yaklaflm, hem kltrel alflmalar, hem film arafltrmalar zerinde etkili olmufltur. Lacana gre znellik, kendi rnekleri ve ifade edilifli kapsamnda yaratlan, yeniden yaratlan; mantksal hesaplarn varsayd, nceden verilmeyen dil srelerinden retilir. Hem benlik duygumuz hem baflkalk duygumuz, kullandmz dilin ve her gn karfllafltmz pratiklerin etkisiyle oluflur. Lacan yapsalclktan ayran asl nokta arzu kavramdr. Arzu belirli ve sabit simgelenenin
(teki, gerek olann) arayfl srecidir. Arzuda ben ile teki arasndaki boflluu doldurmak, eksikliimizi gidermek olanakszdr. Lacan, Lobjet petit a (kk a nesnesi) tbiriyle zaman iindeki, hayal bir na iflaret etmek suretiyle var olmayan varla kavuflmak iin sonsuz arayfla iflaret eder.
Laura Mulveyin (1941-...) film zerine yrtt kuramsal alflmalar, Lacann
yapsalclk-sonras psikanalizinin, film elefltirisine uygulama abasn temsil eder.
Mulvey, bylelikle popler sinemann erkek bakfln (male gaze), nasl yarattnn analizini yapar. Bu sistemdeki kadn imgesi iki trldr: Erkeklerin cinsel arzularnn nesnesi ve erkekler iin hadm edilme (castration) tehdidinin iflareti. Ayrca Mulveye gre, popler sinema, grsel elencenin iki eliflkili biimini yaratSIRA SZDE
mfltr. lkinde bakmann, izlemenin zevki vardr; bu srete dier
insanlar nesne
olarak grr ve onlarn kontrolc gz oluruz. Popler sinemadaki grsel elencenin ikinci biimiyse izleme zevkini, onun narsisist yn iinde gelifltirmektir. Bu
D fi N E L M
noktada Mulvey, Lacann ayna evresi kavramndan faydalanarak, ocuun egosunun oluflumuyla sinemada zdeflleflme zevki arasnda bir benzerlik olduunu
S O yanlfl
R U
aklamaya alflr. Bir baflka deyiflle nasl ocuk, kendini aynada
tanyorsa,
izleyici de kendini, ekran karflsnda yanlfl tanmaktadr.
1980lerin sonlarna gelindiinde, feminizm akmnn, popler
kltre olan ilgiDKKAT
sinin yeniden filizlendii grlr. Bu yeniden dnfl, erkek egemen burjuva seyirciyi reten, kadnsln ayn anda bastrlmasn salayan sinema grfln reddeSIRA SZDE
den yapsalclk-sonras akmdan ve sine-psikanalizden etkilenerek
1970 sonlar ve
1980 bafllarndaki ideolojik analizlere byk lde karfl kan bir yenilenme olmufltur. Ayrca sinema metninin rettii seyirciden ziyade, sosyo-tarihsel
AMALARIMIZ koflullarn rettii izleyicilerin hayatlarndaki tketim koflullaryla ilgilidir.
N N
Bir felsefe konusu olmann tesinde dilbilimden yazn kuramna, toplumbilimden,

K T A P insanbilime
pek ok disiplinin bir araya geldii ortak bir dflnme dzlemi olan Yapsalclk-sonras felsefe ve Postmodernizm ile ilgili daha kapsaml bilgi edinmek iin Madan Sarupun Post-Yapsalclk ve Postmodernizm (Bilim ve Sanat Yaynlar, stanbul, 1997) kitabna
T E L E Vbaflvurabilirsiniz.
ZYON
131
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Popler Mziin Ekonomi Politii

Hayatmzn gittike vazgeilmez bir paras olmaya bafllayan pop mzii artk her
N T E R N EiflT yerlerinde,
yerde duyabilmek mmkndr. Alflverifl meknlarnda, caddelerde,
parkta, kulp ve barlarda, restoran ve kafelerde, televizyonda, radyoda, internette
mzikle her an i ie yaflamaktayz. Mzik zerine yaptmz seimler, hem benlik bilincimizin geliflmesine, hem mzik endstrisinin ekonomik koflullarna katkda bulunmaktadr. Pop mziin son zamanlarda kazand kltrel ve ekonomik
ivme onu, kltrel alflmalarn odana yerlefltirmifltir.
NTERNET
132
Kltr Sosyolojisi
Frankfurt Okulunun nclerinden olan Theodor W. Adornonun (1903-1969)

yapt alflmalar, hem kitle kltrnn en sistemli analizlerinden birini teflkil
eder, hem mzik endstrisinin seri retim rnlerini nemli ve gerekli olarak grenlere karfl etkili bir mcadele noktas niteliindedir. Adornoya gre pop mzik
standartlafltrlmfltr; mekaniktir. Mzik endstrisi, bu standartlafltrma ifllemini gizleyebilmek iin, Adornonun sahte-bireysellefltirme olarak adlandrd srece
balanr. Hit flarklarn standartlafltrlmasnn amac, dinleyicilerin aynlafltrlmasdr. Sahte-bireysellefltirme, dinleyiciye, flu anda dinledikleri flarklarn, onlar adna oktan dinlenildiini ya da nceden sindirildiini unutturmak suretiyle onlar,
ayn izgide tutar. Adornonun ikinci sav, popler mziin edilgen dinlemeyi yarattdr. Kapitalist dzen altnda alflmak skc olduundan, iflten kama gereksinimini yaratr; ok enerji gerektirmeyen bir snma alan olarak pop mzik gibi
oluflumlarn peflinden gidilir. Adornonun nc savysa popler mziin toplumsal bir imento ifllevi olduudur.
Mzik endstrisinin, rettii rnlerin kullanm deerini belirledii varsaylmaktadr. En olumlu durum, tketicinin kendisine sunulan edilgence tketmesi,
en olumsuzuysa tkettii mzik tr tarafndan ideolojik olarak ynlendirilen bir
birey olmasdr. Bir fleyin nasl retildii, onun tketim biimini de belirlemektedir. Mzik endstrisi genel anlamyla kapitalist bir etkinliktir.
Hi flphesiz mzik piyasas byk bir endstridir. Ancak, son dnem popler
mzik arafltrmalar bize, tketicinin bu devasa yap karflsnda, kesinlikle gsz bir
figr olarak deerlendirilemeyeceini gstermektedir. Simon Frithin belirttii gibi,
gnmzde piyasaya srlen tm kaset ve CDlerden yalnzca, yaklaflk yzde onu
para kazandrmaktadr. Mzik endstrisi, edilgen bir hedef kitleye dayatmada bulunmaktan ziyade, dinleyicilerin mzik zevklerini kontrol etmekte zorlanmaktadr.
nk; daima, rnn deiflim deeri (ekonomik deeri) ile kullanm deeri (kltrel deeri) arasnda bir fark bulunmaktadr. Mzik endstrisi, bunlardan ilkini denetim altna alabilmekte, ancak ikincisini yaratann tketiciler olduu grlmektedir. Popler kltrn yaratt rnler (popler mzik de dhil) onu kullanan ve satn alan bireyler iin, onu retip satan kapitalist oluflumlardan farkl bir kullanm deerine sahiptir. Bireylerin, bu insan yapm kltrel rnleri satn alma amalar,
burjuva ideolojisine mahkm olmaktan ziyade, eflitli istek ve arzularn doyurmaktr. Kltr endstrilerinin gcyle bu gcn yarataca etkinin gcn birbirinden
ayrmak gerekir. Mzik endstrisi, belki mziin retildii repertuvar belirleyip
kontrol edebilir; ancak, asla mziin nasl kullanlacan ve kullanacak olanlarn
ona ykleyecei anlamlar, belirleyip kontrol edemez.
Popler mzik kltryle ilgili kltrel alflmalar, tam anlamyla Stuart Hall
(1932-...) ve Atholl Douglas (Paddy) Whanneln (1922-1980) alflmasyla bafllar.
Onlara gre, pop mzik endstrisinin, masum genleri smrd grfl fazlaca
indirgemecidir. Ticari elence pazarnn sunduu kltr, genlerin duygu ve davranfllarna ayna tutmas, ayn zamanda, bu tavrn yansyabilecei bir ifade alan ve
semboller btn sunmas bakmndan, nemli bir iflleve sahiptir. Genlik kltr,
gerek olanla iml edilmifl olann, eliflkisel karflmndan oluflur. Bu alan, genler
iin kendini ifade etme, ticar kurulufllar iinse verimli bir kr alandr.
Pop mzik, duygusal gerekilii sahiplenir: Gen kadn ve erkekler, bu kolektif ifadelerle kendilerini zdefllefltirip, bunlar rehber edinirler. Bu tarz sembolik
kurgular folklorik bir yap oluflturur, bu folklorik rntler araclyla genler, ksmen de olsa kendi dnyay alglama biimlerini oluflturup flekillendirirler. Ayrca
Hall ve Whannel genlerin belirli konuflma, giyinme, dans etme flekillerini, gittik-
leri belirli meknlar teflhis ederler. Bu noktada genlerin amac, yetiflkinlerle aralarna bir mesafe koymaktr. Onlara gre giyim tarz, kk popler bir sanattr ve
SIRA SZDE
belirli bir adafl tavr ifade etmektedir.
Alt-kltrel mzik dinlemek belki de mziin en aktif biimde tketimidir. Mziin tketimi, alt-kltrn kendini dier toplum yelerinden ayrarak, kimliini geD fi N E L M
lifltirdii ve kltrel olarak kendisini yeniledii aralardan biridir. Bu nedenle bir
mzik parasn tketmek, dnyada varolmann bir yoludur. Mzik tketimi, genS Osimge
R U
lerin baflkalarn yarglayp baflkalar tarafndan yarglandklar bir
olarak ele
alnr. Alt-kltr genliinin bir paras olmak, mzik zevkini sergilemek ve bu mziin tketiminin ortak bir yaratm sreci olduunu ileri srmektir.
D KDavid
K A T Riesmana
(1909-2002) gre, topluluun gerek ya da hayal olmas nemli deildir. nemli
olan mziin, ortaklk ve topluluk hissi uyandrmasdr. Bu topluluk tketim hareSIRA SZDE
keti iinde yaratlr. Bu gruplarn, kltr endstrisi tarafndan ynlendirildiini ifade
eden genel grfle karfl, kltr kuramcs Paul Willis (1950-...) kendi kltrlerinin
oluflumunda etkin rolleri olduunu iddia etmektedir. nsanlar,AMALARIMIZ
kltr endstrisindeki metin ve pratiklerin dnflm araclyla kltr yaratmaktadrlar.
N N
Mikro ve makro dzeydeki her tr iletiflim anda, popler mziinKne biimlerde

ifllevsel
T A P
bir rol stlendiini daha yakndan irdelemek, dnyann drt bir yannda, genifl kesimlerce bu denli ilgi grmesinin nedenlerini sorgulamak iin, James Lulln Popler Mzik ve
letiflim (iviyazlar Yaynevi, stanbul, 2000) kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
TKETM KLTR VE TKETM RNLERNN

TOPLUMSAL VE SMGESEL KULLANIMLARI
N
A M A
NTERNET
Tketim kltrnn, bir toplumsal iliflkiler, simgeler btn olarak baz temel zellik ve ifllevlerini kavrayabilmek, bir popler
kltr alan olarak farkl biimlerini analiz edebilmek.
Tketim kltr, tarihsel, epistemolojik, teknolojik ve kltrel balantlarn tesinde, rnlerin, nesnelerin toplumsal deer kazand, kltrel dzen olarak tanmlanabilir. Bu ereveden bakldnda, tketim kltr baflta rn, hizmet ve
enformasyon bolluuyla ilgili bir sretir. Jean Baudrillard (1929-2007), tketim
toplumunun, var olmak iin, nesnelere gereksinim duyduunun altn izmektedir. rn bolluunun younlaflmas, yalnzca daha fazla rnn tketimi ya da
sonsuz bir tketim arzusuyla sonulanmaz; nesnelere duyulan fliddetli bir gereksinimi ve en nemlisi de ona bal deerler sistemini dourur. nk; tketim
toplumunda nesneler, toplumdaki kifliler aras iliflkilerin ynn, kendine doru
evirirler. Eylemlerin yn, geleneksel toplumlarda egemen toplumsal deerlere, modern toplumlarda, nceden programlanmfl hedeflere ynelikken, tketim
kltrnde, mal ve hizmetlerin tketimine ve bunlardan kaynaklanan haz ve tatmin duygusuna yneliktir.
Tketim kltr, nesnelerin sembolik anlamlarnn ortak bir kltrel deerle
btnleflmesine ve dier toplumsal iliflkilere yn vermesine vurgu yapmaktadr.
Guy Debordun ortaya koyduu gibi, gsteri (tketim dzeni), metnn toplumsal
yaflam tmyle iflgal etmeyi baflard andr.
Jacques Lacann yapsalclk-sonras psikanalizi de tketim konusuna elefltirel
bir bakfl ierir. Buna gre, tketim ideolojisiyle romans ideolojisi afla yukar ayn biimde ifller. Romans ideolojisi, bir arayfln etrafnda oluflturulmufl yklerdir.
133
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
134
Kltr Sosyolojisi
Bu yklerde aflk her fleyin zm olarak sunulur. Ayn flekilde tketim de bizlere bir fleylerin eksik olduu duygusunu afllar. Hayatmzn geri kalan blmn,
hayal alandaki btnl yeniden yakalama abasyla harcamaktayz. Anne bedenindeki btnlk duygusuna geri dnmek iin sonsuz bir arayfl iindeyiz. Ancak
yapabildiimiz, baflka objelerle, tecrbelerle bu duyguyu ikme etmektir (Yer Deifltirme Stratejisi). Tketim ideolojisi, bu alternatif yer deifltirme stratejilerinden
biri olarak grlr. Bu ideolojinin yapt, tketimin (tpk aflk gibi) tm sorunlar zebileceine, bizi yeniden tamlk, btnlk durumuna ulafltracana dair
sz vermektir. Belki de bu, John Fiskenin, Avustralyadaki bir hediyelik eflya dkknnda gezinirken bulduu kartn, verdii mesaja benzemektedir: Yaflamak iin
alfl, sevmek iin yafla, alflverifl iin sev; bylece greceksin ki... eer yeteri kadar
alflverifl yapabilirsen, asla aflk iin alflmak zorunda kalmayacaksn.
Mal ve Hizmetlerin Simgesel Anlamlar

nsanlar, yoksulluk durumlarnda bile, rnleri satn alrken onlarn yalnzca kullanm deerlerini deil, kendileri iin ne anlama geldiini, hangi mesajlar tafldklarn gz nnde bulundururlar. Marka ya da son moda elbiseleri giymenin, son model otomobilleri kullanmann getirecei dflnlen toplumsal saygnlk, kimi koflullarda sahip olunan yetersiz kaynaklarn, salk, eitim gibi daha yaflamsal alanlardaki aklc kullanmna tercih edilmesidir. Bu tercihlerde, genel eilimdeki belirleyici unsurlar, genel anlamda, insanlarn yaflam kalitesinin ne olduu konusunda
farkl mefhumlara sahip olmalarn, mal ve hizmetlere farkl anlamlar yklemelerini
daha yksek bir sosyal konum istemeleridir. Daha genifl bir erevede ifade etmek
gerekirse giyim kuflam, yeme ime, ulaflm, eitim, salk ve kiflisel bakm, geliflimle ilgili olarak yaplan tketim tercihleri youn anlamlarla ykldrler; bunlarla ilgili yaplan seimler, bir takm ayrfltrma rntleri yaratrlar. Tketim ve bu olgunun eleri olarak kabul edilen mallar, stat farkllklarnn yaplandrlabilecei bir
dzenek salayarak zaman, mekn, etkinlik, toplumsal konum, bir gruba dhil edilme ve dfllanma arasndaki bir dizi ayrmlar yoluyla kltrn gereklefltirdii sabit
ve gzlemlenebilir bir anlamlar sistemi ortaya koyarlar. Bir baflka deyiflle tketim
rnleri, ierisinde bireylerin kendilerini ifade edebilecekleri, dfl dnyaya mesaj
iletebilecekleri bir anlamlar sistemini somutlafltrrlar.
Bylelikle insanlar, yalnzca szcklerle deil, armaanlar, giyim eflyalar ve
gndelik yaflam ierisinde kullandklar, sergiledikleri, elden kardklar saysz tketim mallar araclyla dierlerine mesaj iletirler. rnein; bir kol saati, kifliye
yalnzca zaman takip etme gibi ifllevsel bir yarar salamaz. Ayn zamanda kiflinin
beenisini ve toplumdaki konumunu ortaya koymak, baflkalarna toplumdaki varlyla ilgili bir mesaj gndermek gibi, simgesel bir amaca hizmet etmektedir. Bu
adan dflnldnde, tketimin kltrel boyutuna iflaret eden iki farkl nokta
karflmza kmaktadr:
1. Tketim daima bir anlamlar sistemini kapsar. Liberal faydaclk dflncesine
karflt olarak, anlamlarn, zorunlu olarak paylafllan anlamlar olduuna iflaret
eder. Genel anlamda, bireysel tercihler kltr ierisinde biimlendirilirler.
Ancak bu, ortak bir kltr paylaflan bireylerin tketim kalplarnn, bire bir
rtflt ya da rtflecei anlamna gelmez. Max Weberin (1864-1920),
toplumsal tabakalaflmayla ilgili zmlemesinde iflaret etmifl olduu gibi,
her durumda btn kltrler gerekte farkl g, zenginlik ve stat konumlarn barndrmaktadr.
135
2. nsanlar zgl yaflam flekilleriyle iliflkili olarak, tketimin birbirleriyle eklemlenen belirli kltrel biimleriyle kltr, toplumsal iliflkileri ve etkileflimleri
yeniden retirler. Bir kltre ait olma ya da yaflam biimini paylaflma gereksinimleri, nesneleri, yerel kodlar bilmeyi gerektirir. Birey, kendi kltrne
iliflkin tketim kodlarn bilerek, kullanarak, belirli bir toplumsal dzenin
yeliini edinir ve kantlar; bu yelikle ilgili olarak kendisinden beklenen
davranfllar sergiler.
Gndelik yaflam ierisinde kullandnz, bir anlamda sergilediiniz
ve SZDE
tkettiiniz rn
SIRA
ya da nesneleri dflnn, bunlarn kltrleriniz ierisindeki yeri, nemi ve farkl anlamlarn gz nnde bulundurarak tartfln.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Simgesel Tketim
S O R yaplandrlan
U
Tketim kalplar, farkl snflandrmalar ve kategoriler tarafndan
toplumsal dzenin bir haritasn olufltururlar. Bu dzen erevesinde mal ve hizmetler, toplumsal balarn ve ahlki yaplarn bir paras olarak tketilir ve mbaDKKAT
dele edilir. stlendikleri ifllevler ya da tafldklar anlamlar asndan deerlendirilebilen mal ve hizmetler, kltr kategorilerini grnr ve tutarl klmak iin gerekSZDEnesneler ollidir. Bu srete, tketim mallar, maddi gereklilikler ya daSIRA
faydal
maktan ok toplumsal iliflkilerin, snflandrmalarn ve konumlarn imleyicileri olarak ifllev gren aralardr. Bu yaklaflm, Thorstein Veblen (1857-1919), Georg SimAMALARIMIZ
mel (1858-1918) ve Mary Douglasn (1921-2007) tketim olgusuna iliflkin alflmalarnda temel bir nem teflkil eder. zellikle Douglas, tketimi kltrel bir dzeyde ele almakta ve tketicinin en genel amacnn, setii mal ve
anlaflK hizmetlerle
T A P
labilir bir evreni infla etmeye alflmak olduunu ileri srmektedir. Bu anlamda,
mal ve hizmetler duygularmz ifade etme srecinde ya da birbirimizle etkileflime
geme aflamalarnda, gsterge ya da iflaretlerden, neredeyse Tdaha
E L E V zengin
Z Y O N bir kaynak ifllevine sahip grnmektedir. Simgesel olarak, kltrel iliflkileri ifade etmek
iin kullanlan mallar, kltrel davranfllar ynlendiren soyut toplumsal kurallar
somutlafltrmasna da hizmet edebilirler. rnein; Douglas, her toplumda nakit ve
T E Rayrm
N E T yapldarmaan vermenin, ne zaman kabul edilebilir olduuna iliflkin Nbir
na dikkat ekmektedir:
Hastanedeki teyzenize iek gndermenizde bir sorun yoktur, ama ieklerin
tutar kadar bir paray kendine iek al diyen bir mesajla gndermek asla kabul
grmez; birisine yemek ya da iecek smarlamanzda bir sorun yoktur, ama bir yemein ya da iecein parasn nermek hofl karfllanmaz.
Mallarn anlamlar, gelifligzel ve zerk bir gstergeler sisteminden tretilmemifltir. Toplumsal iliflkileri oluflturmak ve srdrmek iin, gndelik pratiklerle beraber kullanlan bu anlamlar, sadece toplumsal dzenin kategorileri araclyla belirli uygulamalar dzenlemekle kalmaz, ayn zamanda, bu uygulamalar araclyla toplumsal dzeni de ahlki bir dzen olarak yeniden retir. Bu sreci, bir bilgi sistemi olarak nitelendirmek mmkndr. Bu sistem ierisinde nesnelerin, simgesel deerleri nesnelerin kendisi iinde sakl deildir; deer, insan yarglar tarafndan yklenmektedir. Bir nesnenin deerini anlamak iin onu, bir btn olarak
sistemin ierisinde ele almak gerekir. Ancak; tketim mallar, yalnzca mesajdan
ibaret deildir; onlar, daha ok, esas bilgi sisteminin kendisini olufltururlar. Dolaysyla bir bilgi akfl olarak tketim, insanlar anlafllr toplumsal bir dnya ile btnlefltirir. Tketime dair bilgiden dfllanma, maddi sonular beraberinde getirir.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
136
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kltr Sosyolojisi
rnein; iyi bir ifle girme frsat, toplumsal olanaklarn ve ayrcalklarn bilgi akfln ieren sosyal balantlara ya da Pierre Bourdieunn (1930-2002) deyimiyle
kltr sermayesine (cultural capital) sahip olmay zorunlu klmaktadr. Bu tr
balantlara eriflim, mallarn kodlarn bilmeyi, onlarn trensel kullanmlarn uygun bir flekilde gereklefltirmeyi gerektirir. O halde, toplumsal kullanmlara sahip
olan mallar, bir gruba dhil edilme ya da dfllanma aralar olarak kullanlabilir.
Tketim trenleri ve anlamlar, toplumsal dzeni oluflturan kategorileri ve snflandrmalar iflaret ederler. Ancak; bu, iki tartflmay da beraberinde getirir. Bunlardan ilki, bu anlamlar yalnzca nceden var olan toplumsal gereklikler olarak grme eilimidir. Daniel Millera (1954-...) gre tketim pratikleri toplum tarafndan
edilgen olarak yaplandrlmfl bir flablon iinde ortaya karlar. Byle bir belirlenimcilik, pratikler araclyla toplumsal dzenin yanstld, infla edildii, ayn zamanda dnfltrld, farkl yollar ihmal etmektedir. kinci sorunsa Douglasn, bilgi
akfl olarak tketime iliflkin anlamlarn toplumsal evrenin inisiyatifinde olduu
zerinde durarak, tasarm, pazarlama, reklm endstrileriyle beslenen ticar karlaSZDE
rn kontrolSIRA
altna
girebilecei olasln hesaba katmamfl olmasdr.
rnein; Sut Jhally (1955-...), William Leiss (1939-...) gibi arafltrmaclarn alflmalarnda, bilgi sistemi olarak tketim dflncesine, pazarlama endstrisi, reklmD fi N E L M
clk, gncel alanlar olarak ele alnmaktadr. Din, siyaset, aile gibi geleneksel bilgi
sistemlerinin ve st-anlatlarn etkisinin azalmasyla birlikte, reklmlar, nesneleri saS O Rimge
U
rp sarmalayan
ve sylemleriyle bireylerin, tketim rnleri hakkndaki bilgi
eksikliklerine iliflkin olarak, bu boflluu doldurmaya alflmaktadr. Reklmlar, bireylere geleneksel
kaynaklarda bulunmayan, toplumsal dzen ve modernlie iliflDKKAT
kin bir yol haritasyla birlikte, tketim rnleri iin yaplan tercihlere iliflkin tutumlar, davranfllar ve beklentileri kapsayan bir ereve sunar. Karmaflk modern sisSIRA SZDE
temlerde, hem gereksinimler, hem de mallar son derece eflitlenmifl, karmaflk bir
hale gelmifltir. Bu dorultuda reklmlar, bireylere ve rnlere iliflkin imajlarn bir bileflimini ieren
yaflam tarz sylemi zerinden, karmaflk gereksinimleri, srekli olaAMALARIMIZ
rak yenilenen nesneleri birbirine eklemleyen seenekleri sunmaktadr.
N N
Trkiye toplumunun
K T A P1980den bu yana geirdii hzl dnflm erevesinde, serbest piyasa ekonomisinin hkimiyetiyle birlikte simgesel tketimin, insanlarn kimliklerini belirleyen en nemli unsurlardan biri haline gelme srecini arpc gncel rnekler zerinden
kavrayabilmek
T E L Eiin
V Z YRfat
O N N. Balinin Tarz- Hayattan Life Stylea (letiflim Yaynlar, stanbul, 2002) bafllkl kitabn okuyabilirsiniz.
NTERNET
zet
N
A M A
letiflim kavramn ve kapsamn anlam ve gstergeler erevesinde tanmlayabilmek ve simgesel bakfln anlamn, niteliini ve toplumsal geerliliini aklayabilmek.
letiflim kavram, yaflamn her alannda karflmza
kan, herkes tarafndan bilinen ancak, ok az
kaynan doyurucu biimde tanmlayabildii bir
insan etkinliidir. Yz yze konuflma, televizyon, enformasyon yayma, sa biimi, yaznsal
elefltiri, film elefltirisi, retorik analiz, tketim pratikleri olarak ok farkl biimlerde, disiplinler
aras bir kavram olarak ele alnabilmektedir. Tm
bu iletiflim biimleri, gstergeler ve kodlar ierir.
Gstergeler, kendilerinden baflka bir fleye gnderme yapan eylemler ya da yaplardr; bir baflka deyiflle anlamlandrma yaplardr. Kodlar,
iinde gstergelerin dzenlendii ve gstergelerin birbirleriyle nasl iliflkilendirilebileceini belirleyen sistemlerdir. Bu gsterge ve kodlar baflkalarna aktarlmakta, baflkalar iin hazr hale
getirilmektedir. Gstergeleri, kodlar, iletiflimi,
aktarma ya da almlama, bir toplumsal iliflkiler
pratii olarak grlebilir.
letiflim, kltrel yaflamn merkezinde yer alan
bir olgu olarak, karflmza kmaktadr. letiflim
arafltrmalar, doal olarak i ie gemifl olduu
kltrel arafltrmalarla da btnleflmektedir. Bu
varsaymlar, iletiflimin iletiler araclyla toplumsal etkileflimi salama biimindeki tanm
zerine temellenir.
Anlamlandrmann birinci dzeyi dzanlam, gstergenin ortakduyusal, flikr anlamna gnderme yapar. Ancak, farkll yaratan yananlamlardr. Yananlam, gstergenin, kullanclarn, duygular, heyecanlar ve kltrel deerleriyle bulufltuunda meydana gelen etkileflimi betimlemektedir. Gstergelerin ikinci dzeyde iflleyifline
iliflkin, yoldan ikincisi, mit araclyla olandr.
Mit, bir kltrn, gerekliin, doann baz grnmlerini aklamasn ya da anlamasn salayan bir ykdr. lkel mitler, yaflam ve lm, insan ve tanrlar, iyi ve kt hakkndadr. Bizim
adafl mitlerimizse erillik, diflilik, aile, baflar,
Kemalizm, bilim vb. ile ilintilidir.
Belirli bir toplumun yapsal biimini devam ettirmeyi salayan unsur, bu toplulukta yaflayan
herkesin iinde tafld bu gibi simgelerden oluflan
daarcktr. Simgeler, kuflaktan kuflaa, insanlara
ayn toplumsal davranfllarda bulunmay retir.
N
A M A
137
adafl popler kltr alflmalarn tanyabilmek, bu alflmalarn zerine oturtulduu kavram, kuram, yntem ve pratikleri tartflarak,
kltrel alflmalarn geliflim haritasn karabilmek.
Kltrel alflmalardaki kltr kavram, estetik
anlamdan ok, siyasal anlamyla tanmlanmaktadr. Ayn flekilde bu alflmalarn konusu (nesnesi/znesi) dar anlamyla estetik mkemmeliyet
ya da estetik, dflnsel ve ruhsal geliflim sreci
olarak ifade edilen kltr deil; gnlk yaflamn
konusu (metin) ve uygulamas (pratik) olarak ele
alnan kltrdr. Bu kltr anlayfl, hem ilk iki
tanm kapsar, hem de popler kltr incelemelerini de iine alacak flekilde toplumsal tekdzeliin ve tanm darlnn tesine geer. Kltrel
alflmalar, siyasal adan ele ald kltr, bir
atflma ve mcadele alan olarak grr. Bu bakfl asna gre kltr, gndelik yaflamdaki toplumsal iliflkilerin retimi ve yeniden retimi srecinde anahtar rol oynar.
Kltrel alflmalarn gnmzde Marksizme dayandrlmakta olduu grlr. Marksizm, kltrel
alflmalar iki ana boyutta ele alr: Bu bakfl asna gre ncelikle bir kltrel konu (text) ve uygulamann (practice) kavranabilmesi iin bunlarn, toplumsal ve tarihsel, retim ve tketim koflullar ierisinde analiz edilmesi gerekir. Fakat
kltr, belirli bir tarihsel szgecin ve toplumsal
yapnn zerine kurulmufl olsa da bu yap, tarihin
basit bir yansmas olarak alglanamaz. Kltrel
alflmalar, kltrn yapy oluflturan elerden
biri olduu ve tarihi flekillendirdii konusunda srarc bir tavr sergilemektedir.
Marksizmin zerinde durduu ikinci husussa kapitalist sanayi toplumunun etnik, cinsel ve snfsal adan, eflitliki olmayan temeller zerine infla edilen, bir toplum biimi olarak alglanmas
gerektiidir. Kltrel alflmalar asndan, bu
eflitsizliin yaplandrld temel alanlardan biri
de kltrdr. Bu adan kltr, ynetilen gruplarn, egemen gruplarn karlarn yanstan anlamlarn dayatlmasna karfl direndii bir srekli mcadele alan olarak karflmza kar. Kltrel alflmalar iin kltr alan, hem ideolojik mcadelenin ortaya koyulduu, hem birleflme ve direnifllerin olduu, hem hegemonyann kazanlp
kaybedildii bir alandr.
138
N
A M A
Kltr Sosyolojisi
Popler kltrn kalc ve dnfltrc biimlerini irdeleyerek, bunlarn toplumsal simge retim srelerini saptayabilmek.
Medya uzmanlar, ifllenmemifl toplumsal olayn
iletiflimde nasl kodlanarak simgesellefltirileceini
belirlerler. Anlamlar grsel iletiflim fleklini aldklar
zaman, dilin ve iletiflimin resmi kurallar baskndr;
bu anda ileti okanlamlla (polysemy) aktr.
Anlamlar, iletiler ve simgeler basite aktarlmazlar. lk olarak, gndelik hayatta ifllenmemifl materyali kodlayan kifli, ikinci olarak, dier iletiflimlerdeki konumuyla balantl olarak, izleyici tarafndan devaml olarak retilirler. Metin-okuyucu
karfllaflmas, dier iletiflimlerden ayr olarak deil, aksine bizzat, kimisi metinle uyumlu, kimisi
eliflen, birok iletiflim alan iinde oluflmaktadr.
Okuyucu eflitli kimlikler altnda (renci, slmc, sosyalist genlik kulb yesi vb.) metni okur.
Her iletiflim, bizleri farkl ynlere eker.
Kltrel ekonomide, izleyicinin retici olarak gcnn ok fazla olduunu ileri srlmektedir.
Bunun nedeni, anlamlarn, finansal ekonomide
zenginliin iflledii flekliyle kltrel ekonomide
ifllememesidir. nk; kltrel ekonomideki
rnler, finans alanndakiler gibi, retimden tketime doru dz bir hat zerinde ilerlemezler.
Kltrel ekonomide, gerek bir retim-tketim
ayrm yoktur. reticinin, rettii fleyin ne sonu
vereceini kestirememesi, izleyicinin (tketicinin) bir anlamda gcn ortaya koymaktadr. Bu
belirsizlikleri dengeleyebilmek iin, kltr endstrisi, rnlerin repertuvarn ykseltip, seyirci
ekmeye alflmaktadr. Kltr endstrisi, izleyicileri tketici olarak iine almaya alflrken izleyiciler, sk sk medya ieriini (rnn) kendi
menfaatleri dorultusunda ele almaktadrlar.
Mzik ve sinema endstrileri de bu noktada devasa yaplar olarak karflmza kar. Son dnem
arafltrmalar bize, tketicinin, bu devasa yaplar
karflsnda da kesinlikle gsz bir figr olarak
deerlendirilemeyeceini gstermektedir. Popler kltrn yaratt rnler (popler mzik de
dhil), onu kullanan ve satn alan bireyler iin,
onu retip satan kapitalist oluflumlardan farkl
bir kullanm deerine sahiptir. Bireylerin, bu insan yapm kltrel rnleri satn alma amalar,
burjuva ideolojisine mahkm olmaktan ziyade
eflitli istek ve arzularn doyurmaktr. Kltr endstrilerinin gcyle bu gcn yarataca etkinin
gcn birbirinden ayrmak gerekir.
N
A M A
Tketim kltrnn, bir toplumsal iliflkiler ve

simgeler btn olarak, baz temel zellik ve ifllevlerini kavrayabilmek ve bir popler kltr alan olarak farkl biimlerini analiz edebilmek.
Tketim kltr, tarihsel, epistemolojik, teknolojik ve kltrel balantlarn tesinde, rnlerin,
nesnelerin toplumsal deer kazand bir kltrel dzen olarak tanmlayabiliriz. Bu ereveden
bakldnda, tketim kltr baflta rn, hizmet
ve enformasyon bolluuyla ilgili bir sretir. rn
bolluunun younlaflmas, yalnzca daha fazla
rnn tketimi ya da sonsuz bir tketim arzusuyla sonulanmaz; nesnelere duyulan fliddetli
gereksinimi, ona bal deerler sistemini dourur. Tketim kltr, nesnelerin sembolik anlamlarnn ortak bir kltrel deer olarak btnleflmesine ve dier toplumsal iliflkilere yn vermesine vurgu yapmaktadr.
Tketim ve bu olgunun eleri olarak kabul edilen mallar, stat farkllklarnn yaplandrlabilecei bir dzenek salayarak zaman, mekn, etkinlik, toplumsal konum, bir gruba dhil edilme,
dfllanma arasndaki bir dizi ayrmlar yoluyla kltrn gereklefltirdii sabit ve gzlemlenebilir bir
anlamlar sistemi ortaya koyar. Bir baflka deyiflle
tketim rnleri, ierisinde bireylerin kendilerini
ifade edebilecekleri, dfl dnyaya mesaj iletebilecekleri bir anlamlar sistemini somutlafltrr. Bylelikle insanlar, yalnzca szcklerle deil, armaanlar, giyim eflyalar ve gndelik yaflam ierisinde kullandklar, sergiledikleri ve elden kardklar saysz tketim mallar araclyla dierlerine mesaj iletirler.
Tketim daima bir anlamlar sistemini kapsar ve liberal faydaclk dflncesine karflt olarak, dhil
edilen anlamlarn zorunlu olarak paylafllan anlamlar olduuna iflaret eder. Genel anlamda, bireysel
tercihler kltr ierisinde biimlendirilir. Ancak
bu, ortak bir kltr paylaflan bireylerin, tketim
kalplarnn bire bir rtflt ya da rtflecei anlamna gelmez. nsanlar zgl yaflam flekilleriyle
iliflkili olarak, tketimin birbirleriyle eklemlenen
belirli kltrel biimleriyle kltr, toplumsal iliflkileri ve etkileflimleri yeniden retirler. Bir kltre
ait olma ya da yaflam biimini paylaflma, gereksinimlerin ve nesnelerin yerel kodlarn bilmeyi gerektirir. Birey, kendi kltrne iliflkin tketim kodlarn bilerek ve kullanarak, belirli bir toplumsal
dzenin yeliini kantlar, bu yelikle ilgili olarak,
kendisinden beklenen davranfllar sergiler. Dolaysyla bir bilgi akfl olarak tketim, insanlar anlafllr, toplumsal bir dnyayla btnlefltirir.
139
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi gsterge ile ayn anlamda
kullanlabilir?
a. Kod
b. Anlamlandrma yaps
c. flaret
d. Mit
e. Gsteri
2. Afladakilerden hangisi kltrel alflmalarn niteliklerinden biri deildir?
a. Kltrel alflmalardaki kltr kavramnn estetik anlamdan ok siyasal anlamyla tanmlanmas.
b. Kltrel alflmalarn, siyasal adan ele ald
kltr, bir atflma ve mcadele alan olarak
grmesi.
c. Kltrel alflmalarn salt snf merkezli bir bakfl
asna sahip olmas.
d. Kltrel alflmalara gre, kltrn gndelik yaflamdaki toplumsal iliflkilerin retiminde kilit bir
rol stlenmesi.
e. Kltrel alflmalarn konusunun gndelik yaflamn metinleri ve uygulamalar olmas.
3. Afladakilerden hangisi kltrel ekonomideki rnlerin zelliklerinden biridir?
a. Kltrel ekonomideki rnlerin retimden tketime doru, dorusal bir hat zerinde ilerlemesi
b. Kltrel ekonomide belirgin bir retim-tketim
ayrmnn olmas.
c. Kltrel ekonomide reticinin rettii fleyin ne
sonu vereceini nceden belirleyebilmesi.
d. Kltrel ekonomide izleyicinin anlam reticisi
olarak gl bir konumda olmas.
e. Kltrel ekonomide semiyotik direniflin kapitalist sistemin ideolojik homojenliini salama
ynndeki abalarn zayflatmas.
4. Afladakilerden hangisi yapsalclk-sonras grfln

zelliklerinden biri deildir?
a. Dnyay alglama ve kavramsallafltrma biimimizin, konufltuumuz dile ve edindiimiz kltre
bal olmas.
b. Anlamn, her zaman, temel yap araclyla uygulanan seme ve btnlefltirme ifllemi arasndaki
iliflkinin karfllkl etkileflimi sonucunda olufltuu.
c. Anlamn daima sre ierisinde ve olaslklarn
akfl iinde anlk bir durufl eylemiyle retilmesi.
d. Temel yapnn kltrel metnin anlamn belirlemesi.
e. Anlam retimini ynetecek belirgin kurallar ve
dzenler oluflturulmas.
5. Sahte-bireysellefltirmenin ifllevi afladakilerden
hangisidir?
a. Dinleyicilerin mevcut durumda dinledii flarknn, onlar adna nceden hazrlanp, sindirilmifl
olduunu unutturma yoluyla, onlarn ayn izgide tutulmas.
b. Dinleyicilerin birbirinden ayrfltrlmas.
c. Popler mziin bu yolla etkin dinlemeyi yaratmas.
d. Mzik endstrisinin standartlafltrma ifllemini
teflhir etmesi.
e. Bireylerin sahte kimlikler altnda yaflamlarn srdrmelerini salamas.
6. Afladakilerden hangisi tketim toplumunun zelliklerinden biri deildir?
a. Tketim kltrnn rnlerin toplumsal deer
kazand bir kltrel dzen olmas.
b. Tketim kltrnn rn, hizmet ve enformasyonun younlaflt bir kltrel biim ortaya koymas.
c. Tketim kltrnn nesnelerin sembolik anlamlarnn ortak bir kltrel deer olarak btnleflmesine ve dier toplumsal iliflkilere yn vermesine vurgu yapmas.
d. Tketim kltrnde, eylemlerin, mal ve hizmetlerin tketimine ve bunlardan kaynaklanan haz
ve tatmin duygusuna ynelik olmas.
e. Tketim kltrnde, bireyin btnlk durumuna ulaflarak, sorunlarn zebilmesi.
140
Kltr Sosyolojisi
7. Afladakilerden hangisi tketim olgusunun bafllca

esidir?
a. Mitler
b. Mal ve hizmetler
c. konlar
d. flaretler
e. Bilgi
8. Afladakilerden hangisi tketimin kltrel boyutuna iflaret eden unsurlardan biri deildir?
a. Tketimin daima bir anlamlar sistemini kapsamas.
b. Ortak bir kltr paylaflan bireylerin tketim kalplarnn bire bir rtflmesi.
c. nsanlarn kendi kltrlerine iliflkin kodlar bilerek ve kullanarak, belirli bir toplumsal dzenin
yeliini kantlamas.
d. Toplumsal iliflkilerin, belirli kltrel tketim kalplar araclyla yeniden retilmesi.
e. Bir kltre ait olma ya da yaflam biimini paylaflmann, ihtiyalarn ve nesnelerin yerel kodlarnn bilinmesini gerektirmesi.
9. Afladakilerden hangisi tketim rnleri iin sylenemez?

a. Bilgi sistemi ierisinde nesnelerin simgesel deerlerinin nesnelerin kendisi iinde sakl olmamas.
b. Tketim mallarnn yalnzca mesajdan ibaret
olmad.
c. Tketim mallarnn esas olarak bilgi sisteminin
kendisini oluflturduu.
d. Tketim mallarnn, insanlar toplumsal yaflamdan kopard.
e. Tketim rnlerinin, toplumsal iliflkilerin, snflandrmalarn ve konumlarn imleyicisi olarak ifllev grmesi.
10.Afladakilerden hangisi reklmlarn iflleyifl mekanizmasn tanmlamaktadr?
a. Reklmlarn toplumsal dzeni bire bir yanstarak, toplumsal bir ayna ifllevi grmesi.
b. Reklmlarn toplum inflas srecindeki en temel
unsur olarak salt kltrel anlamlar retmesi.
c. Reklmlarn yalnzca rn ve hizmetlerle ilgili
bilgi aktarmnda bulunmas.
d. Reklmlarn basmakalp kimlik ve yaflam biimi
flablonlar reterek bireylere kestirme biimler
sunmas.
e. Reklmlarn, bireylerin tketim rnleri iin yaptklar tercihlere iliflkin tutumlar, davranfllar ve
beklentileri kapsayan yol haritalar sunmas.
141
Yaflamn inden
Okuma Paras
Krizde kendini iyi hissetmek isteyen diflini fralad, tketim 105 grama kt.
Radikal Ekonomi Servisi
Krizde byk harcamalarn ksan Trk insannn, moral bulmak iin az ve difl salna zen
gsterdiini belirten Colgate Ynetim Kurulu yesi Ahmet Pura, Yllk kifli baflna difl macunu tketimi 105 grama kt. Tm Trkiyede geen yl difl
macunu satfl yzde 10luk artflla 7 bin 480 tona
ulaflt. Satfllardaki artfl bu yl da sryor dedi.
Az ve difl sal konusunda okullarda yaplan bilgilendirme alflmalar, reklm ve pazarlama aktiviteleri
meyvelerini vermeye bafllad. Trkiyede kifli baflna dflen yllk difl macunu tketim miktar son drt ylda 86
gramdan 105 grama ykseldi.
Difl macunu satfllarndaki artfln krize ramen devam
ettiini syleyen Colgate Ynetim Kurulu yesi ve
TOBB Kozmetik rnleri Sanayi Meclisi Baflkan Ahmet
Pura, Bu yln ilk befl aynda difl macunu tketimi 3 bin
147 ton, satfl hacmiyse yaklaflk 64 milyon dolar olarak
gerekleflti. Bu tablo sektrn ekonomik depreme karfl bir geliflme kaydettiini gsteriyor. Bana gre satfllardaki artfln en byk nedeni psikolojik. Krizde bir
takm harcamalarn ksan Trk insan kendini iyi hissetmek iin Bari kiflisel bakmma, az ve difl salma
nem vereyim diyor. Bu da satfllar artryor dedi.
Yukardaki haberde de grld gibi reklmlar ve pazarlama iletifliminin dier farkl geliflmifl unsurlaryla tketiciyi sarp sarmalayan bilgi sistemi, tketim imgeleri
ve ritelleri; toplumsal dzen ve sosyal psikolojiye iliflkin yol haritalar sunmaktadr. Ayn zamanda az temizliini sembolize eden bir rn, sektr tarafndan
ekonomik kriz koflullar ierisinde bir moral bulma,
arnma ve kendini iyi hissetme simgesi olarak yeniden
tanmlanabilmektedir.
(...) dnyay algladmz zaman Marxn, Freudun taktmza iflaret ettikleri gzlklere -grup veya igd gzlne- bir yenisini ilve etmek gerek: Simge sistemi
gzl. nsanlar bilgiyi tabiattan almazlar, toplumdan
alrlar ve toplumdan alnan bilgi flekillenmifl bilgidir. Geleneksel toplumda anne ocuuna padiflahtan bahsettii zaman, o simgeyi gereken hrmet arln vererek
intikal ettirir, bugn de baba devleti and zaman ayn
arflmn olunun dflncesine gemesine dikkat eder.
...Bylece, simgenin toplumsal hayatmzda adan
nemli olduunu anlyoruz: renme sreci bir yerde
simgeye balanr, simgeler birden ok kimsenin paylaflt bir toplum haritas oluflturur, simgeler toplumsal eyleme iten baz arflmlarn taflycsdr, simgeler bu adan ykl simge (condensation symbols) olarak alflr.
(...) Sembolik daarca birinci derecede nem veren dflnrlere gre simgelerin fonksiyonu flyle: insanlar iinde yafladklar toplumu karmakarflk, anlafllmas zor buluyorlar ve olgularn daha basite indirgemek zorunluluunu duyuyorlar. Toplum da kendilerine hazr bir simge
dizisi vererek bu eilimlerini karfllyor. Zaten daha nce
grdmz gibi, simgeye balama insan beyninin alflma tarzna, renme srecine uygun bir zm. Toplum
hayatnn simgesel ieriini destekleyen yn, insann
doal olarak iinde yaflad toplumla ilgili olaylar bildii nesnelerin zelliklerine balamas, soyutlamalarn bile
somut rneklere gre yapmasdr. Sokaktaki adam mesafeyi deil, arfln, arl deil, kiloyu bilir. Onun
iin devlet bir jandarma onbafls veya kaymakamdr.
Devletin niteliini uzun teorik aklamalarla anlatmak,
bilgilik taslamayan sokaktaki adam iin ok havada
kalr. Vasat vatandafl -ve Trkiyede bu bilhassa geerlidir- evrenini bir felsefe haline getirmez: Onu bir hikye,
bir fkra, kssadan hisse olarak hatrlamay tercih eder, elle tutulmas zor toplum zelliklerini de gzle grlmesi
mmkn simgelere balar. ...Toplum hayatmzn kkenine bakarsak, belirli bir deerler erevesine gre yneliflimizi mmkn klan fley, kafamzda tafldmz buna
benzer simgeler daarcdr. Simgelerin bu merkez nemi, simgelerin toplum iinde drt nemli ifl yapmamz
mmkn klmalarndan ileri geliyor. Bu iflleri flyle tanmlayabiliriz: dnyamzn iindeki nesneleri snflandrma,
yafladmz toplulukta nemli tutulan deerlerin neler olduunu hatrlatma ve onlara uymay zorlama, bu deerleri ierme, baz hislerimizi boflaltma ve aa dkme, son
olarak da biliflsel evren kurma.
Kaynak: Bu haber 24 Haziran 2009 tarihli Radikal gazetesinin internet sayfasndan alnmfltr. Haberin devamn okumak iin; http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalHaberDetay&ArticleID=941932&Date=15.10.2010&CategoryID=101 adresini
kullanabilirsiniz.
Kaynak: Bu metin, fierif Mardinin verdii eflitli seminerlerde ele ald baz temalar yanstan Btn Eseleri 3:
deoloji (letiflim Yaynlar, stanbul, 1992) adl kitabndan alnmfltr.
142
Kltr Sosyolojisi

1. b
2. c
3. d
4. c
5. a
6. e
7. b
8. b
9. d
10.e
Yantnz yanlfl ise letiflim, Anlam ve Gstergeler konusunu yeniden gzden geirin.
Yantnz yanlfl ise Kltrel alflmalar ve Popler Kltr konusunu yeniden gzden geirin.
Yantnz yanlfl ise Televizyon: Grsel letiflimin fiifre ve Deflifresi konusunu yeniden
gzden geirin.
Yantnz yanlfl ise Sinema: Grsel Kltr ve
Mit konusunu yeniden gzden geirin.
Yantnz yanlfl ise Popler Mziin Ekonomi
Politii konusunu yeniden gzden geirin.
Yantnz yanlfl ise Tketim Kltr ve Tketim rnlerinin Toplumsal ve Simgesel Kullanmlar konusunu yeniden gzden geirin.
Yantnz yanlfl ise Mal ve Hizmetlerin Simgesel
Anlamlar konusunu yeniden gzden geirin.
Yantnz yanlfl ise Mal ve Hizmetlerin Simgesel
Anlamlar konusunu yeniden gzden geirin.
Yantnz yanlfl ise Simgesel Tketim konusunu yeniden gzden geirin.
Yantnz yanlfl ise Simgesel Tketim konusunu yeniden gzden geirin.

Sra Sizde 1
nsanlar yafladklar ortam algladklar zaman onu tarafsz bir arflmla deil, ou zaman tarafl bir arflmla nitelendirmektedir. rnein Kuran szc yalnz
bir kitaba deil, mukaddes bir kitaba arflm yapmaktadr. Vatan yalnz toprak parasnn tarifi deildir;
ahlk yk taflyan bir szcktr. rnein Rusyada Lenin yalnzca 1870-1923 yllar arasnda yaflamfl bir siyas lider deildir. O, ayn zamanda rmfl arlk rejiminin tasfiyecisi, Sovyet genliinin rehberi, felsefede eflsiz bulufllaryla yol gstermifl bir dflnrdr.
Sra Sizde 2
Kltrel ekonomide izleyicinin bir anlam yaratcs olarak gcnn ok fazla olduu grlmektedir. Bunun
nedeni anlamlarn, finansal ekonomide zenginliin iflledii flekliyle kltrel ekonomide ifllememesidir. nk
kltrel ekonomideki rnler, finans alanndakiler gibi
retimden tketime doru dz bir hat zerinde ilerlememektedir. Kltrel ekonomide gerek bir retim-tketim ayrm yoktur. Bununla birlikte, reticinin rettii
fleyin ne sonu vereceini kestirememesi de izleyicinin
(tketicinin) bir anlamda gcn ortaya koymaktadr.
Bu belirsizlikleri dengeleyebilmek iin, kltr endstrisi, rnlerin repertuvarn ykseltip seyirci ekmeye alflmaktadr. deolojik dzeyde de etkili olabilen bir aygt olarak televizyon, izleyicileri tketici olarak iine almaya alflrken, izleyiciler de sk sk televizyon metnini
kendi menfaatleri dorultusunda ele almaktadr. Baskn
bir popler kltr ortam olarak televizyon da bir mcadele alan olarak karflmza kmaktadr.
Sra Sizde 3
Tannmfl bir ifl adamnn flu yorumu, Trkiyede var olan
tketim rnleri zerinden ayrflma ve evreye mesaj
gnderme olgusunu ak bir biimde dile getirmektedir:
Birinci gruptakiler: Birka lisan bilir. Kltrldr, gzel sanatlara, klasik mzie yatkndr. Trkiyenin geliflmifl lke imajna katkda bulunur. kinci gruptakiler,
giyim, grnm ve markalara ok nem verirler. Kokteyllerde sk sk rastlaflrsnz. lkbahar ve sonbaharda
hafta sonlarn Bodrumda geirir. ok hofl ama biraz
da bofltur. nc gruptakiler, yeni zengin olmufltur.
Kltr eksikliini cmert jestlerle, bol para harcamayla
dengelemeye alflr. ocuunun snnet dnnde siyah havyar orba kafl ile verilir. Saati kaln bilezikli
altn ve parlak taflldr. Sk sk ak gmlekle gezer, kaln altn zinciri grlr.
nsanlarn tketim edimi yneliminin kkeninde, yalnzca hayatn devamnn salanmas asndan temel
gereksinimlerin karfllanmas deil, kskandrc farkllklar infla etme abas da yatmaktadr. Bu sre ierisinde tketim, saygnlk sahibi olmak iin verilen mcadelelerin savafl alan ierisinde en nemli silahlardan
biri olarak karflmza kmaktadr.
Kaynaklar
Fiske, J. (1989). Popler Kltr Anlamak. ev.Sleyman rvan, stanbul: Bilim-Sanat Yaynlar.
Barthes, R. (2009). Gstergebilimsel Serven. ev.Mehmet Rifat, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Barthes, R. (1998). adafl Sylenler. ev. Tahsin Ycel, stanbul: Metis Yaynlar.
Baudrillard, J. (2010). Tketim Toplumu. ev. Ferda Keskin- Hazal Deliceayl, stanbul:Ayrnt Yaynlar.
Datafl, Banu. (2003). Reklm Okumak. Ankara: topya
Yaynevi.
Douglas, M., Isherwood, B. (1999). Tketimin Antropolojisi. ev. Erden Atilla Aytekin, Ankara: Dost Kitapevi.
Grbilek, N. (1992). Vitrinde Yaflamak. stanbul: Metis
Yaynlar.
Hall, Stuart. (1995). Yeni Zamanlar. ev. Abdullah Ylmaz, stanbul:Ayrnt Yaynlar.
Lull, James. (2000). Popler Mzik ve letiflim. ev. Turgut bla, stanbul: iviyazlar Yaynevi.
Mardin, fierif. (1992). Btn Eserleri 3: deoloji. stanbul: letiflim Yaynlar.
McRobbie, Angela. (1999). Post Modernizm ve Popler
Kltr. ev. Almila zbek, stanbul: Sarmal Yaynevi.
Rifat, Mehmet. (2009). Gstergebilimin ABCsi. stanbul:
Say Yaynlar.
Storey, John. (2000). Popler Kltr alflmalar. ev.
Koray Karaflahin, stanbul: Babil Yaynlar.
143
KLTR SOSYOLOJS
Amalarmz
N
N
N
N

Sanat retiminin kolektif doasn analiz edebilecek,
Sanatn retiminin, tarih boyunca hangi toplumsal snflar tarafndan, hangi
temel mekanizmalarla ynlendirilmifl olduunu aklayabilecek,
Popler kltr rnlerinin sosyolojik olarak hangi bakfl alaryla deerlendirildiini zetleyebilecek,
zgrlefltirici sanat retim alanlar ve bunlarn snrlarn saptayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Almlayc
Hegemonya
deoloji
Frankfurt Okulu
Kltr Endstrisi
Kltrel alflmalar
Alt-kltr
indekiler
Kltr Sosyolojisi
Sanatn retimi
GRfi
KOLEKTF BR RETM ALANI
OLARAK SANAT ETKNL
SANAT RETMNDE KLTR
ENDSTRSNN GC VE NEM
POPLER KLTR ALIfiMALARI
ZGRLEfiTRC VE
STANDARTLAfiTIRICI GLER
ARASINDA SANAT
ALT-KLTR
Sanatn retimi
GRfi
Tarihsel ve toplumsal bir rn olarak sanat yaptn, iinde retildii topluma hkim olan iktidar iliflkilerinden bamsz dflnemeyiz. Koflullar tarih boyunca
farkllk gstermekteyse de sanat, her dnemde gndelik yaflamla, ekonomik
iliflkiler ayla ve egemen ideolojiyle etkileflim iinde olmufltur. Sanat, zgn
bir yarat alan oluflturmay hedeflediinde de bu iliflkiler andan tamamyla bamsz olamamaktadr.
Yirminci yzyln bafllarnda, teknolojinin ve kitle iletiflim aralarnn geliflimi,
kitle kltr olarak deerlendirilen ve piyasa koflullarna tbi yeni bir kltrel biim oluflturmufltur. Bu kltrel biim, yzyln ilk yarsnda byk lde olumsuz
bir bakfl asyla elefltirilmifl, 1960lardan itibarense, popler kltr rnlerini kutsayan bir anlayfl ortaya kmfltr. Bu blmde her iki bakfl as da rneklerle
aklanarak, ikisini de dfllamayan bir deerlendirme sunulacaktr. Dier yandan,
internetin ve alt-kltr gruplarnn zgrlefltirici sanatsal retim alanlar olarak sunduklar olaslk ve snrlarna deinilecektir.
KOLEKTF RETM ALANI OLARAK SANAT

SIRA SZDE
ETKNL
SIRA SZDE
D fi N E L M
Sanat retiminin kolektif doasn analiz edebilmek.
D fi N E L M
N
A M A
S Oalanna
R U
Sanat kavram, gnmzde son derece genifl bir estetik retim
iflaret etmektedir: adafl sanatlarn, yukarda rneklendii trden, gndelik nesneleri kullanan yerlefltirme uygulamalarndan, beden zerinde yaplanD estetik
K K A T mdahalelerle gerekleflen vcut sanatna (body art) kadar geniflleyen bir alandr.
Sanatn gndelik olana yaklaflmas, sradan bir nesnenin, sanat rnne doruSIRA SZDE
dan konu ve malzeme oluflturur hale gelmesi, sanat retiminde estetik arayfllarn
yerini pazar kaygsnn almas ve gnmzde, sanatnn zgn bir yapt ortaya
koyma flansnn giderek ortadan kalkt ynndeki grfller,AMALARIMIZ
sanatn sonu tartflmalarn da beraberinde getirmifltir.
S O R U
Yerlefltirme (enstalasyon):
DKKAT
Belirli bir mekna, ou kez
gndelik yaflama dair
nesnelerin zel olarak
SIRA
SZDE
yerlefltirilmesiyle
oluflan,
meknn olanaklarn
kullanan, izleyicinin
katlmyla anlam kazanan
AMALARIMIZ
adafl bir sanat
uygulamasdr.
N N
Donald Kuspitin Sanatn Sonu (stanbul: Metis Yaynlar, 2006) veK Arthur
Sa T A Dantonun
P
natn Sonundan Sonra (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2010) kitaplar, 20. ve 21. yzylda
sanat retimi zerine ilgi ekici grfller ortaya koymaktadr.
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
146
Kltr Sosyolojisi
Sanat rnnn iinde olageldii kltrel ve tarihsel koflullarla dorudan balants gz nne alndnda, bugn yafladmz, oulcu, paral, kresel dnyada, gndelik hayatla i ie giren sanatsal uygulamalar, yine bu koflullarn bir rn olarak deerlendirmek gerekir. Bugnn sanatnn, yirminci yzyln ilk yarsna hkim olan modernist sanattan ya da nceki dnemlerin estetik kavrayfllarndan, farkl bir grnm sergilemesi flaflrtc deildir.
Larry Shiner, Sanatn cad adl kitabnda, adafl sanatn gndelik olana
yaklaflmasn, sanat ve yaflam arasndaki eski temann bizzat sanat dnyas tarafndan yeniden bir araya getirilmesi olarak deerlendirir (Shiner, 2004). Pekiyi
nedir bu eski tema?
Sanatn, bugn anladmz anlamda bamsz bir estetik olgu olarak ortaya
kfl, pek ok sanat tarihisine gre Rnesans dneminde, Shinere greyse on
sekizinci yzylda gerekleflir. Ondan nce yaklaflk iki bin yllk bir dnemdeyse
sanat, zanaatle neredeyse ayrlmaz durumdadr. Bu iki bin yllk dnemde sanat, ayakkab ustas, marangoz arasnda kesin bir ayrm bulunmad gibi, sanat
rn de pek ok durumda ifllevsel bir deer taflmaktadr. Bugn bu sanat rnleri retilme neden ve koflullarndan ylesine soyutlanmfl olarak karflmza kmaktadr ki, bu ifllevsellii ou zaman gzden karrz. rnein; bugn, mzelerde kutsal bir nesneymiflesine zenle sergilenen bir Rnesans tablosunun, bir
koridorun duvarn sslemek zere, dekoratif bir amala yaplmfl olabileceini
aklmza getirmeyiz. Ayn flekilde, saray sohbetine renk katmak iin fon mzii
olarak ya da dini bir tren iin bestelenmifl bir mzik yaptna, gnmzn ciddi senfonik mzik konserlerinde, bestelendii dnemde olduundan ok farkl
deerler ykleriz.
Sanatn gndelik yaflamla iliflkisini en ak biimde grebilmek iin, onun doufluna kadar uzanmak gerekir. nsanlkla bafllayan erken dnemde sanatn, sonraki dnemlerde tafld trden estetik kayglardan uzak olduu varsaylmaktadr. Bu dnem sanatn toplumsal yaflamn ayrlmaz bir paras olduu, sanatsal
etkinliin, zellikle dini etkinlikten ayrlamayaca bir dnemdir. nsan, avclkla
yaflamn srdrd bu dnemde, etin doa koflullar karflsndaki aresizliini, kendisini, bu zorlu koflullardan koruyan, kutsal bir mekn olan, maarasnn
duvarna yapt resimlerle ifade ediyordu. Bu resimler, ayn zamanda bir tr by ifllevi gryordu: rnein; l bir hayvan resmi yapmann av kolaylafltracana ya da iftleflen hayvan resminin bereket getireceine inanlyordu (pflirolu-pflirolu, 2010: 18).
Erken dnemde sanat etkinliinin nemli bir belirleyicisi sanatn (zellikle mzik ve dansn), pek ok durumda, kolektif bir eylem olarak ortaya koyulmasdr.
nsann toplu halde yaflad, ancak bu flekilde hayatta kalma flansna sahip olduu avc toplayc dnemde, bugn sanat olarak tarif ettiimiz eylemler, bu kolektif yaflam biiminin bir paras olarak karflmza kmaktadr.
Ortaada, hatta sanatn zanaatten ayrld dflnlen Rnesans dneminin
bafllarnda bile resim ya da heykel, bir tek sanatdan ziyade bir lonca ya da atlyede usta ve raklar tarafndan ortaklafla retilen kolektif bir rn grnmndedir. Ritelden kesin izgilerle ayrlmamfl kolektif bir sanat anlayfl, Bat Avrupann
kentli kltr iin uzak bir gemiflte kalmfl gibi grnse de halk danslar gibi, simgesel ve ritel zellik taflyan, kimi kez kutsallk atfedilen pek ok etkinlikte sregelmektedir.
Toplumbilimci Howard S. Becker (1928-), sanatn kolektif doasnn yalnzca
toplu halde icra edilen sanatsal rnlerde deil, bireysel etkinlikler olarak deer-
147
8. nite - Sanatn retimi
lendirebileceimiz, roman, resim vb. sanatlarda da bulunduunu vurgular (Becker

1982). Beckera gre sanat etkinlii, sadece sanatnn deil, malzeme salayclardan maddi destekilere, her trl arac kifli ve kurumdan almlaycya dek uzanan
genifl bir insan topluluunun ortak bir rndr. rnein; bir roman, editr, yaynevi, matbaac, datc, okur, elefltirmen gibi kalabalk bir insan grubunun varlna bal olarak retilir ve almlanr. Ayrca Becker, sanat rnnn retilmesi iin
gerekli olan teknolojinin gelifltirilmesi, sanatsal kavramlarn retilmesi, icraclarn
yetiflmesi gibi, daha uzun bir vadede gerekleflen sreleri de ayn kolektif retimin eleri olarak grr.
fiair Viladimir Mayakovski (1893-1930) de kendi fliirlerinden birinin ortaya kfl aflamalarn ayrntl olarak anlatarak, fliirin uzun, yorucu bir urafl sonunda dil,
slp, bir dolma kalem, sizi yayncnza gtrecek olan bir bisiklet gibi bir dizi
ara gerecin kullanmyla ortaya kan bir rn olduunu dile getirir (Wolff,
2000:19). Bu noktada sanatnn yaratclnn, kullanaca teknolojiden bamsz
olmadna dikkat ekmek gerekir. Yine Beckern verdii bir rnei ele alacak
olursak, bir bestecinin beste yapabilmesi iin nota yazsnn ve alglarn icat edilmifl olmas ve bu alglarda uzmanlaflmfl icraclarn bulunmas gerekmektedir.
Besteci rn verirken var olan nota yazm sistemi ve alg tekniklerini kullanmay
kabul edecektir; elbette yeni bir nota yazs gelifltirmek ve deneysel uygulamalara
giriflmek istemiyorsa. Ayn flekilde hem bestecinin hem de sanatsal rnn almlaycsnn kavramsal dnyas, deerleri ve almlaycnn talepleri yaratclk srecinde belirleyici role sahiptir.
Yukardaki rnekler, sanatsal etkinliin retiminden almlanmasna, toplumsal
koflullara baml olarak, kolektif bir dizi eylem sonucu ortaya kmakta olduuSZDE
nu ortaya koyar. Bu grfl, zellikle on dokuzuncu yzylda SIRA
belirginleflen,
sanaty olaanst bir yetenee sahip, yalnz ve iinde bulunduu koflullardan bamsz bir birey olarak deerlendiren, sanatn kolektif doasn
grmezden gelen
D fi N E L M
bakfl asna, tam bir karfl kfltr. Sanat her fleyden nce belirli bir tarihsel dnemde, belirli bir toplumda yaflamakta, toplumun genel anlam dnyasn paylaflS O R U
maktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Olaanst yetenekli, dhi sanat kavram, erkek sanatlara yakfltrlmaktayd.

rneDKKAT
in Kant, kadnlarn duygular zerinde disipline sahip olmadklarndan bu zellii taflmadn ileri srmfltr (Freeland 2001:127).
SIRA SZDE
N N
Sanat rnnn kolektif bir rn olarak tanmlanmasyla sanatnnSIRA

toplumdan
SZDE bamsz,
yalnz bir yaratc kiflilik olarak tanmlanmas fikirlerini karfllafltrnz.
AMALARIMIZ
D fi N E L M
DKKAT
A M A
SIRA SZDE
1 AMALARIMIZ
Siyasi ve Ekonomik G liflkilerinin Sanat retimine

K T A P
Etkisi
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
K T A P
S O R U
Sanat retiminin tarih boyunca hangi toplumsal snflar tarafndan, hangi temel mekanizmalarla ynlendirilmifl
T E L E V Z Y O Nolduunu
DKKAT
aklayabilmek.
N N
SIRA SZDE
Ekonomik ve siyasi g iliflkileri, tarih boyunca, sanatnn yaflamn
srdrebilmeNTERNET
si, rn verebilmesinde belirleyici rol oynamfltr. Modern devlet ncesinde sanat, ihtiya duyduu maddi destei aristokrasiden (soylu snf), kiliseden, burjuva
AMALARIMIZ
(kentsoylu) snfndan almak durumundayd. Bu noktada, siyasi ve ekonomik ikti-
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
148
Kltr Sosyolojisi
darn, yzyllar boyunca, sanata patronluk eden bu ayrcalkl kurum ve toplumsal

snflarn elinde bulunduunu hatrlamak gerekir.
Tarih boyunca, sanat retimi ve iktidar arasndaki iliflkiyi, baz rneklerle ele
almak aklayc olacaktr: Sanat retimi, belirli bir refah dzeyinin salanabildii,
sanata ve dier entelektel etkinliklere ayrlacak maddi kaynan ve bunlara ayrlacak bofl zamann olabildii toplumlarda yeflermifltir. Bu adan, Antik Yunan tiyatrosunun geliflimini, kleci toplum dzeninden, Atina flehir devletinin refahndan ve devletin sanata verdii maddi destekten ayr dflnemeyiz. Ayn flekilde
Rnesans talyasnda tm sanat trleri, dnemin flehir devletlerinde siyasi, ekonomik ve kltrel yaflama hkim olan byk tacir ailelerin desteiyle serpilebilmifltir. Floransann ynetimini uzun sre elinde tutan banker ve tacir Medici ailesi buna rnek oluflturmaktadr. Bugn yksek sanatn en belirgin rneklerinden
biri olarak grlen opera sanatnn ilk rnei, bu ailenin bir yesi olan Maria de
Medici ile Fransz Kral IV. Henrinin dn trenleri iin elence mzii olarak
bestelenmifltir.
On yedinci ve on sekizinci yzyllar boyunca soylu snfn, kilisenin ve giderek burjuvazinin sanata destei srerken sanat rnleri, byk lde siparifl
zerine retilmekteydi. Byle bir ortamda sanat, yaflamn srdrebilmek iin
egemen snflarn beklentilerini karfllamak durumundadr; bu beklentilerin dflna kabildii durumlar ancak istisnai olabilir. Sanatnn bu patronaj sisteminden bamszlaflmasysa ancak kapitalizmin geliflmesiyle gerekleflmifltir. Kapitalizmin geliflmesi, geliflip serpilen bir kentli snfn varln beraberinde getirmifl,
kent yaflamnn kltrel zenginliiyse sanatnn rnn sunabilecei yeni bir
pazar yaratmfltr. rnein; on dokuzuncu yzyl bestecisi, eserlerinin telif hakk
iin bir, ya da birka edisyon flirketine satabilmekte, kendi konserlerinin organizasyonunu yaparak bilet gelirinde pay sahibi olabilmekte ve zel dersler vererek
yaflamn srdrebilmekteydi.
Bu olanaa sahip on dokuzuncu yzyl sanatsnn, on sekizinci yzylda saraya bal olarak alflan sanatya oranla, yaratcla daha fazla alan bulduu sylenebilirse de gerek bir zgrlkten sz etmek zordur. nk; rnn daha genifl
bir pazara sunma olana bulan sanat, tek bir patrona bal olarak alflt patronaj sisteminden zgrlefltiinde, bu kez de kendini piyasann gerek ve dayatmalaryla sarmalanmfl durumda bulmufltur.
Fransz toplumbilimci Pierre Bourdieu (1930-2002), on dokuzuncu yzyln
ikinci yarsnda sanatnn, dev servetlere sahip, ancak kltr birikiminden yoksun
sanayici ve tacirlere, nceki dnemlerden farkl bir biimde baml olduunu ileri srer. Bu bamllk iki arala gerekleflir: Birincisi, sanat zerinde dolayl olarak etkili olan piyasa iliflkileridir (rnein yazarlar iin satfl rakamlar ve sanatya
salanmas olas gazetecilik, yaynclk gibi yeni ifl olanaklarna ulaflma olana).
Dieri zellikle burjuva ev sahiplerinin dzenledii salon toplantlar araclyla
sanatlar ve yksek sosyetenin kimi kesimleri arasnda kurulan kalc iliflkilerdir.
Bu salonlar, karfllkl alflverifller araclyla sanat ve ekonomik sekinler arasnda yaflam biimleri ve deerler sistemi asndan bir ortaklk oluflturur; siyasi iktidar sahipleri bu toplantlar araclyla kendi dnya grfllerini sanatya benimsetmeyi amalamaktadr (Bourdieu, 2006).
Gnmzde Sanat Destekileri

Sanaty kuflatan ekonomik ve ideolojik iliflkiler, tarih boyunca sanat retimi zerinde belirleyici rol oynarken zellikle yirminci yzyln modernist sanat akmlar
149
iinde, bu iliflkileri dfllayan ok sayda sanatsal giriflimin varl gz ard edilmemelidir. Dier yandan, bu giriflimlerin byk bir ksm, gecikmeli de olsa, yine bir
biimde sanat piyasas tarafndan ierilmifl, kimi nc alflmalar, bugn milyon
dolarlk paralar olarak koleksiyonlarda yerini almfltr.
Bugnn sanat retiminde, hem piyasa koflullar, hem maddi destekiler
nemli rol oynamaktadr. Bir ressamn, rnn menajerler, elefltirmenler, galeriler, koleksiyoncular vb.nin oluflturduu bir sanat piyasasnn dflnda kalarak
sergileme olana varsa bile olduka kstldr. Hatta sanat elefltirmeni, kratr,
galeri sahibi ve koleksiyonerler gibi aktrler, hangi trde sanat yaptlarnn sergileneceine, hangilerinin makbul olduuna karar vererek, daha retim aflamasnda, sanatnn yaratcl zerinde bir tr etki oluflturabilmektedirler. Ayn
piyasa koflullar yazarlar, mzisyenler ve sanatn dier alanlarnda rn veren
pek ok sanat iin geerlidir.
Gnmzde sanatn bafllca maddi destekileri byk flirketler ve devlettir. Modern devletin kuruluflu, sanatn desteklenmesinin devlet tarafndan, kltr politikalarna bal olarak, kurumsal bir biimde yrtlmesini beraberinde getirir. Devlet,
sanatlara ynelik dorudan deneklerin yan sra, mzeler, galeriler, festivaller,
devlet tiyatro ve mzik kurumlar gibi, bir dizi arala sanatn retimine katkda bulunur. Devletin sanata katks, yksek kltrn tantm, ulusal geleneklerin ve endstrinin srdrlmesi erevesinde gerekleflmektedir (Smith, 2007:242). Kuflkusuz devlet de dier destekiler gibi, destek verecei sanat, topluluk ve sanat biimlerini, belirli ltler, kltr politikalar vs. erevesinde belirler.
Dier yandan, zellikle 1980li yllardan itibaren serbest piyasa ekonomisinin
glenmesi, sosyal devletin klmesini ve zellefltirmelerin hz kazanmasn beraberinde getirir. Bu yllardan itibaren sanat destekiliinin, byk lde flirketlerin hkimiyetine gemifl olduu sylenebilir. fiirketlerin, mze, sergi, festival ya da
senfoni orkestras gibi kurum ve organizasyonlara verdii destek, bir tr ticari giriflim grnmndedir. fiirket, bu kurumlara verdii maddi destei, reklm ve saygnlk kayna olarak grrken yaplacak sanatsal etkinliin ieriinde belirleyici
olmay da talep edebilir.
Bu flirketler, sanatsal ve kltrel etkinliklere destek verdiklerinde, belirli lde vergi muafiyetine hak kazanmaktadrlar. Bylece bu kurumlar, devlete denecek olan vergiden muaf tutularak, bizzat devlet tarafndan sanat destekiliine
zendirilmekte, dier bir deyiflle devlet, sanat destekilii roln zel sektre aktarmaktadr. Bu bakmdan, maddi kayna byk lde devlet tarafndan karfllanyor olsa da son on yllarda, sanatsal retimi flekillendiren bafllca unsur devlet
deil, zel sektrdr (Wu, 2005).
Tarih boyunca sanat retimini ynlendiren toplumsal snflar veSIRA
temel
mekanizmalar
SZDE
nelerdir?
D fi N E L M
SANAT RETMNDE KLTR ENDSTRSNN
GC VE NEM
D fi N E L M
Yirminci yzyln ilk yarsnda, Frankfurt Okulu dflnrleri, Szellikle

Theodor
O R U
Adorno (1903-1969) ve Max Horkheimer (1895-1973), kltr endstrisi kuramyla
kapitalist retim iliflkilerinin, kltr bir endstri, kltr rnleriniyse met haline
DKKAT
getirdiini ne sren elefltirel bir yaklaflm ortaya koyarlar: Kltr ve sanat rnleri, ierik ya da form bakmndan standartlafltrlrken bu rnlerin datm, pazarSIRA
SZDE ortaya lanmas, piyasa koflullarna uygun biimde gerekleflmektedir.
Bylece
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
150
Kltr Sosyolojisi
kan kltrel rn, iinden kt kapitalist sistemin, hem ekonomik, hem de dflnsel dzeyde kendini yeniden retebilmesinin arac haline gelmektedir.
Resim 8.1
Yirminci yzylda,
sanat kitlesel
olarak retilen,
standartlaflmfl
beenilere hitap
eden bir etkinlie
dnflerek kltr
endstrisi
tarafndan
kurgulanr
olmufltur.
Adorno ve Horkheimer, teknolojinin ve kitle iletiflim aralarnn gelifltii bir dnemde kaleme aldklar makalelerde, sinema ve popler mzik gibi, grece yeni
kltrel biimleri ele almfltr. Bu gibi popler rnlerle kendini gsteren kltr
endstrisinin temel ifllevinin, gndelik yaflamn rutin iflleyiflinden kafl sunmak olduunu ileri srerler. Ancak; bu kafl, gerek bir uzaklaflmadan ok, bir sonraki ifl
gnne hazrlanmay ve bylece sistemin devamlln salayan bir kandrmaca
fleklindedir. Bu yolla alflan snflarn, bofl zamanlarn nasl geirecekleri, sistem
tarafndan belirlenmektedir.
Bu noktada, talyan dflnr Antonio Gramscinin (1891-1937) gelifltirdii, hegemonya kavramn anmsamak gerekir. Kapitalizm gcn, yalnzca ekonomik
etkinlikten almaz; ayn zamanda, toplumun her kesimini etkisi altna alan, bir hegemonyaya sahiptir. Bylece, eitim ve kltrn de iinde bulunduu, bir dizi toplumsal pratik araclyla topluma dayatlan burjuva deerleri, sorgulanmakszn
kabul grmektedir. Ayn flekilde, egemen ideoloji de yalnzca kaba kuvvet araclyla deil, bir tr ikna yntemiyle toplumu kontrol altna alr. Kltr endstrisi de
bu ifllevi yerine getiren, burjuva deerleri ve egemen ideolojiyi srekli olarak yeniden reterek, devamlln salayan aralardan biridir.
Adornoya gre sanat, hem iinde bulunduu toplumsal duruma iliflkin bir elefltiri olanan, hem bir baflka dnya zlemini iinde barndrr. Oysa kltr endstrisi, sanatn bu olumlu ifllevini siler. Ne yksek sanatn yararlln, ne halk sanatnn iinde tafld isyanc direnifl olanan barndran ticari bir rn ortaya koyar.
Kltr endstrisi, gerek bir kltr deil, metlaflmfl, szde bir kltr retir. Bu
noktada kitle kltrnn amac, en genifl kr getirecek, pazara ynelik rnleri
ortaya koymaktr. Bu ama, sanatsal rnde genel geer kabullerin dflna klmasn hemen hemen olanaksz klarken sanatn iinde tafld dnfltrc gc de
elinden almaktadr.
Frankfurt Okulunun kltr endstrisi yaklaflm, sanatn retiminden ok, kitleler zerinde yaratt etkiyle ilgilidir. Bu balamda endstri szc de retim
srecinin endstriyelleflmesini deil, kltrel bir rnn standartlaflmasn, datm
tekniklerinin rasyonellefltirilmesini anlatmak amacyla kullanlmfltr (Adorno, 2003:
78). Bu endstri iinde, sanat rnnn retimi ve tketimi, sanat ve almlayc
151
(bu durumda tketici) arasnda gerekleflmez; hangi rn satacana karar veren,

bu dorultuda pazarlama stratejilerini belirleyen bir dizi aktr, sanat rnnn kaderi zerinde belirleyici rol oynar. Her ne kadar retim, toplumun ihtiyalar dorultusunda gereklefltirilmekteymifl gibi grnmekteyse de aslnda, toplumda sahte ihtiyalar oluflturulmaktadr. Bu sahte arz-talep dngs iinde skflmfl konumdaki sanatnn, verecei sanat rn de beklentileri karfllamaya ynelmifl, standartlaflmfl, znellikten uzaklaflmfltr.
Standartlaflmaya Dair
Adornonun kitle kltr rnlerinin standartlaflmasna iliflkin temel rneini, kullanlan mzikal altyap, alglar, flark syleme biimi, hatta flark szleri ve grsel
imaj (kyafetler, video klipler vs.) asndan, birbirinden ok az farkllk gsteren
popler mzik oluflturur. Adorno 1941 ylnda yaymlanan Popler Mzik zerine adl makalesinde, tespitte bulunur: lki, popler mziin standartlaflmfl olduudur: Her ayrntnn bir btnlk kurgusuna hizmet ettii bir senfonik eserden
farkl olarak, popler mzik paralarnn mekanik yaps, bir parada kullanlan bir
SZDE
ayrntnn kolaylkla bir dierine uyarlanabilmesini salar. Bu SIRA
standartlafltrma,
dinleyiciyi tektiplefltirmeye ynelik bir uygulamadr. Oysa dinleyici, bunun farkna
varmakszn, kendi bireysel tercihlerini yaptna inanr. Adornonun ikinci saptaD fi N E L M
mas, srekli tekrar esini kullanan popler mziin, dinleyiciyi pasif bir konuma
iterek, yaratclktan uzaklafltrmas, farkl bir dnya tahayyln olanaksz klmaS O R U alflma temsdr. Bu adan popler mzik, yukarda bahsedildii gibi, gndelik
posundan sahte bir kafla hizmet eder. Adorno, nc olarak da, popler mziin sosyo-psikolojik ifllevinin mziin tketicilerinin, yine mzikteki
D K K A T tekrar ve ritim unsurlarnn etkisiyle gndelik yaflamn dzenine, fiziksel olarak uyum salamalarn kolaylafltrmak olduunu ileri srer.
SIRA SZDE
Ancak; unutmamak gerekir ki belli bir tr iindeki benzeflme, yksek kltr
iinde de karflmza kabilmektedir. rnein; belli bir dneme zg klasik mzik
yaptlar, ortak mzikal eler taflmakta, ya da ciddi romanAMALARIMIZ
kategorisindeki anlatlarda ortak temalar gze arpmaktadr.
N N
Kltr Endstrisi kavramna iliflkin ayrntl bir okuma iin, Theodor

konu
K W.
T Adornonun
A P
ile ilgili makalelerini ieren Kltr Endstrisi-Kltr Ynetimi (letiflim Yaynlar,
2009) kitabna baflvurabilirsiniz.
TELEVZYON
Sanat rnnn Yeniden retimi ve Kopyalanmas

Sanat rnnn metlaflmas, kitle kltrne zg, yeni bir durum deildir. Ancak; sanat rnnn ticari bir amala retilmesi, hatta teknoloji araclyla yeni N T E Roluflturmaktadr.
NET
den retilebilir hale gelmesi, bu noktada nemli bir dnemeci
Buna en iyi rnek, ok sayda basks yaplabilen fotoraflardr. Walter Benjamine
(1892-1940) gre, zgn sanat rn, retildii zaman ve mekna zg bir tarihsellik taflr. Bir sanat rnnn, en yetkin yeniden retimi (kopyas) bile aslnn,
retildii zaman ve mekn iindeki zel konumundan, tarihsel tanklktan yoksundur. Dier yandan, sanat rnnn biriciklii, erken dnem sanatnn tafld bysel ve trensel iflleve dayanmaktadr. Sanat rn, teknolojik olanaklarla yeniden retimi sonucunda, kendi tarihsel varoluflu nedeniyle tafld biriciklii ve
kutsalln kaybeder. Ancak; Benjamin, bu durumu olumsuzlamaz: Sanat yaptnn
kutsalln kaybetmesi, Benjaminin deyifliyle kutsal trenlerin asala olmaktan
kurtulmas, sanatn toplumsal ifllevinde kkl bir deifliklik yaratr; onu bir defa-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
152
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kltr Sosyolojisi
N N
ya mahsus olmaktan kartr ve gncellefltirir. Benjamin, bu noktada, yeniden retimin sanatAMALARIMIZ

rnn hem zedelediini, hem de ona bir kolektifleflme potansiyeli
kattn ileri srerek, karamsar bir bakfl as sunan Adornodan ayrlr.
Walter Benjaminin
yeniden retimiyle ilgili grflleri iin, yazarn Tekniin OlaK T A sanatn
P
naklaryla Yeniden retilebildii ada Sanat Yapt bafllkl makalesine (Pasajlar, Walter
Benjamin, Yap Kredi Yaynlar, 1993 iinde s.45-75) baflvurabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
N
AM A
Kltrel alflmalar: 1960l

yllarda, Britanyada,
zellikle Birmingham
adafl Kltrel alflmalar
Merkezi evresinde
geliflmeye bafllayan, kltr
disiplinleraras bir bakfl
asyla inceleyen alan.
D fi N E L M
TELEVZYON
POPLER KLTR ALIfiMALARI
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Popler kltr rnlerinin, sosyolojik olarak, hangi bakfl ala N T Edeerlendirildiini

RNET
ryla
zetleyebilmek.
1930lardan itibaren evlere girmeye bafllayan televizyonun yzyln ikinci yarsnda yaygnlaflmas, yeni bir arafltrma alan olarak medya alflmalarn beraberinde getirdi. zleyicinin televizyon tarafndan verilen mesajlar, rnein haber metinlerini, ne flekilde almladn inceleyen alflmalar, medyann, kullanlan dil ve
sylem araclyla izleyiciyi ynlendirerek, egemen ideolojinin yeniden retiminde kritik bir rol oynad grfln temel alr. Ancak; yine bu alflmalar, izleyicinin kendisine sunulan mesajlar farkl biimlerde yorumlayabileceini de
ortaya koymufltur. Dolaysyla, izlerkitlenin kendisine sunulan mesajlar dorudan kabul etmek yerine, elefltirel bir bakflla yorumlayabileceini de gstererek,
kitle kltrne iliflkin karamsar bakfl asn deifltirmifl olur. zleyici odakl medya arafltrmalar, 1960l yllarda grlmeye bafllayan kltrel alflmalarn merkezinde yer almfltr.
Kltrel alflmalar, kitle kltrnn ele alnflnda popler olana deer atfetmesi asndan, Frankfurt Okuluyla karflt bir konuma yerleflir. Bu alana giren alflmalarda kltr, yalnzca ekonomik altyap tarafndan belirlenmez; ayn zamanda, kltrn almlayclar tarafndan flekillendirilen, dinamik bir yap gsterir. Bir
raz olma ve diren alan olarak kltr, bir yandan, hegemonyann ortaya kt
ve gvence altna alnd, ama dier yandan, direnme olanann da yeflerdii ortamdr. Dier bir deyiflle, etnik, cinsel ve snfsal adan, eflitliki olmayan temeller zerinde oturtulan kapitalist toplumda, bu eflitsizliklerin olufltuu temel alanlardan biri olan kltr, ayn zamanda tbi (ynetilen) gruplar iin, egemen gruplarn kar ve deerlerine karfl bir direnme alandr (Storey, 2000:11). Kltrn bir
mcadele alan olduu kabul edilirse popler kltr rnleri, yalnzca egemen
ideolojinin aralar olarak deerlendirilemez ve en az yksek kltr rnleri kadar incelenmeyi hak etmektedir.
Popler kltr rnlerini inceleme konusu yapan alflmalar, zellikle almlaycnn konumuna odaklanmaktadr: Buna gre, izleyici ve dinleyici yalnzca kendisine sunulan almakla yetinmez, belirli tercihler yaparak sz konusu kltrel ortamda belirleyici rol oynar. Sanat retimi asndansa hem yksek kltr, hem de
popler kltr alannda sanatnn, benzer kayglarla rn verdii, amalar, yntemleri, rolleri asndan benzefltikleri grfl ileri srlr. Her iki alanda da yaratcnn zgrl, izleyiciler tarafndan kabul edilebilen ereveyle snrlanmakta
ve her iki alanda da yeniliki sanatlar benzer engellerle karfllaflmaktadr.
Popler kltr
deerlendirilmesinde etkili olmufl iki bakfl asn gz nSIRArnlerinin
SZDE
ne alarak, gnmzde sanatnn piyasa koflullarndan nasl etkilenmekte olduunu
aklaynz.
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
153
ZGRLEfiTRC VE STANDARTLAfiTIRICI GLER

ARASINDA SANAT
N
A M A
zgrlefltirici sanat retim alanlar ve bunlarn snrlarn saptayabilmek.
Yukarda da deinildii gibi, egemen iktidar iliflkilerinin sanat zerindeki etkisi,

sanatnn bu iliflkilerin dflnda kalma abasn da beraberinde getirmifltir. Gnmzde, on dokuzuncu yzyldaki gibi, siparifl zerine rn veren sanatlar da
vardr. Sanat; ekonomik, kltrel, siyasal iktidarn karflsnda bir direnifl alan olarak grenlerin sanat anlayfl da varln srdrmekte; bafllca faaliyet alan olarak
baflta internet olmak zere teknolojiyi kullanmaktadrlar.
nternet, son 30-40 yllk zaman diliminde, kapitalizmin yeniden yaplanmas ve kreselleflmenin hz kazanmas srecinde, ekonomik, kltrel ve siyasal
alanlarn dnflmnde nemli rol oynamfltr. Kresel dnyaya ulaflabilmekteki hz ve kapasitesinin yan sra, denetiminin gl de interneti bir zgrlk
alan haline getirmektedir.
Grnt, mzik, metin gibi ok sayda eyi bir arada kullanma olana salayan bilgisayar teknolojileri, internet, dijital sanat ve internet sanat gibi, teknolojiyi ara, malzeme, hatta konu edinen yeni sanatsal uygulamalarn domasna araclk etmifltir.
te yandan internet, geleneksel sanat biimleri iin de zgrlefltirici bir retim
ve paylaflm alan oluflturmaktadr. rnein; bilgisayar teknolojisi ve internet, isteyen herkese, hazr ses malzemelerini kullanarak beste yapma olana tanmakta;
bylece, mzik yazma (besteleme) ve icrasn, zel bir yetenek ve kimi durumlarda yalnzca ayrcalkl kiflilerin ulaflabildii uzun bir eitim sreci gerektiren faaliyetler olmaktan kartabilmektedir. Burada kastedilen, teknolojinin sanat retimini
kolaylafltrmakta olduu deil, geleneksel sanat yapma biimlerinin dflnda ve bu
alana dhil olamayan kiflilere olanaklar sunmakta olduudur.
nternetin mzik alanndaki asl byk katksysa datm ve reklam maliyetini
ortadan kaldrarak mzisyene, rnn kresel alanda paylaflma; dinleyicisine istedii mzik rnne eriflme olana sunmasdr. Pek ok mze ve galerinin rnlerini, internet zerinden sergilemekte olduklar dflnlrse benzer olanaklarn,
grsel sanatlar iin de geerli olduu sylenebilir.
nternet, sadece denetime direnen, geici deneyimler sunan, ticarileflmeye karfl serbest paylaflma olanak tanyan bir alan deildir; ayn zamanda yeni bir ekonomik pazar oluflturur, kresel kltrel deerlerin ve kimliklerin, retilerek paylaflld kltrel bir mekndr. Bu bakmdan internetin, sanat retimi ve paylaflm
asndan sunduu zgrlk alannn, kresel sermayenin dikkatinden kamad,
internetin tketicinin eilimlerini izlemek ve ynlendirmek asndan, bir ara olarak kullanld da bir gerektir.
Teknolojiyi kullansn kullanmasn, anaakm sanatsal ynelimlerin dflnda kalmaya iflaret etmesi ve sanat retiminin kendisini bir direnme biimi olarak ortaya
koymas asndan alt-kltr kavramn da incelemek gerekir.
ALT-KLTR
Alt-kltr, en genel anlamda, egemen kltr iinde, baz genel kltrel normlara uyum gstermekle birlikte, kendilerine zg davranfl kalplar gelifltiren gruplar tanmlamak iin kullanlan bir terimdir. Bunlar, etnik, dinsel, cinsel aznlkla-
nternet Sanat: Interneti

temel ara olarak kullanan
ve video sanatnda olduu
gibi, konusunu da kulland
mecradan alan; internet,
internet kltr, teknolojitoplum iliflkileri gibi konular
irdeleyen kltrel retim
fleklidir. Pek ok rnei,
internet kullanclarnn
mdahaleleriyle yaptn
nihai halinin
deifltirilmesine aktr.
154
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kltr Sosyolojisi
rn oluflturduu topluluklar olabilecei gibi, ortak deerler evresinde bir araya

gelen gruplar da olabilirler. rnein; popler mzik zerine yaplan ilk alflmalardan itibaren, genlik, burjuva kltrnn deerlerine direnebilen ve kendi
davranfl kalplarn retebilen bir alt kltr olarak tanmlanmfl (Negus, 1996);
popler mzik pazarysa genlerin kendilerini ifade edebilecekleri bir alan olarak deerlendirilmifltir.
Egemen deer yarglarna direnifl ve yeni, zgn davranfl kalplarnn oluflturulmas, alt-kltrlerin tanmlanmasnda belirleyici rol oynamaktadr. Bu adan,
alt-kltr incelemelerinde, gnlk eylemler politik bir erevede yorumlanmakta
ve toplumsal faaliyetler, hkim toplumsal dzene karfl direnifl biimleri olarak deerlendirilmektedir.
Mzik, alt-kltr gruplar iin temel deerlerin yanstld, kolektif bir retim
ve tketim alandr. Alt-kltrel mzik dinlemek, belki de mziin, en aktif biimde tketimidir. Mziin tketimi, bir kltrn, kendini dier toplum yelerinden
ayrarak kimliini gelifltirdii ve kltrel olarak kendini yeniledii aralardan biridir (Storey, 2000:121-122). Alt-kltr gruplarnn genelde sanatsal, zelde mzikal
estetik anlayfllar ve davranfl biimleri, dflardan bakldnda anlamsz, uygunsuz
hatta itici grnebilmekle birlikte, bu davranfllar, anaakm normlara direnmenin,
onlarla alay etmenin, tersine evirmenin, zeki ve yaratc aralar olarak yorumlaSIRA 2007:217).
SZDE
nabilir (Smith,
Kadnlar, genel olarak, genifl bir toplumsal kesimi ifade ediyor olsalar da standart sanat tarihi
iinde, bir aznl oluflturmaktadrlar. Bu bakmdan, kadn duyarD fi N E L M
lln vurgulayan sanatlardan oluflan gruplarn, erkek-egemen sanat dnyasna
bir baflkaldr olarak ortaya koyduklar sanatsal tepkiler de alt-kltrlerin sanatsal
S Oayn
R U erevede deerlendirilebilir.
etkinlikleriyle
Kadn sanatlarn
egemen sanat dnyasna verdikleri arpc bir tepki iin YaflaD K K Aerkek
T
mn inden blmnde Goril Taktiklerine baknz.
N N
SIRA SZDE
Tafld ve simgeledii tm alternatif kodlara ramen, alt-kltr gruplarnn

rettii sanatsal formlarn sanat piyasasnn dflnda kalabilmesi de her zaman
mmkn olamamaktadr.
Mzik sz konusu olduunda, her alt-kltr grubu iinAMALARIMIZ
de, mzik piyasasna direnen baz gruplar bulmak mmkndr. Mzik piyasas,
kendi dinleyici kitlesine sahip olan, mzik gruplarn piyasaya dhil eden ve benK T A srmekten
P
zerlerini piyasaya
geri durmayan bir yaplanmadr. Bir alt-kltr rn
olarak ortaya kan, ancak kapitalizmin ticarilefltirici mdahalesinden nasibini
almfl rap ve punk buna rnek oluflturmaktadr.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
155
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
olan bu endstriyel ortam izleyen Frankfurt Okulu dflnrleri, srecin sanat rnn metlafltrdn ileri srmfltr. Kltr endstrisine hizmet
eden sanat rnleri, yksek sanat rnlerinin tafld yaratclk ve zgnlkten uzak, standartlaflmfltr. Teknolojinin, sanat rnnn yeniden
retilmesini mmkn klmas, sz konusu standartlaflmay daha ileri bir boyuta taflr.
Ancak 1960l yllardan itibaren toplumbilime hkim olan anlayfl, bireyin anlam dnyasnn oluflmasnda, altyap (ekonomik) ve styap (din, okul,
hukuk sistemi vb.) kurumlarnn belirleyiciliinden
ok, kifli ve gruplarn birbirleriyle etkilefliminin nemine dikkat eker; bireyin, kendisine dayatlan anlamlar kabullenmek yerine, bu srete belirleyici
rol oynadn vurgular. Bu halde kltr, sadece
egemen kurum ve snflarn kendi deerlerini topluma kabul ettirdii bir alan deil; ayn zamanda
bir karfllkl mcadele alandr. Kltrn ynetilen
snflarn kendi deerlerini rettii bir ifade alan
olarak tanmlanmas, popler kltr rnlerinin
deerlendirilmesinde yeni ve olumlu bir bakfl asn da beraberinde getirmifltir.
Sanat retiminin kolektif doasn analiz edebilmek.

Gnmzde adafl sanat uygulamalar, gndelik yaflamdan pek ok e barndrmakta, bir anlamda, sanat estetii gndelik olana yaklaflmaktadr. Ancak; sanat ve gndelik yaflam arasndaki
bu ba, sandmz kadar yeni deildir. Sanat, ortaya kt dnemde, bysel, trensel bir ifllev
taflmaktadr. Sonraki binyllar boyunca da estetik
deer taflmasnn tesinde, ifllevsel bir zellik
gstermeye devam etmifltir. Btn bu sre iinde sanat, byk lde kolektif bir alan durumundadr. Sanatn ifllevselliini kaybetmesinden
sonra da kolektifliini kaybetmediini ileri sren
Howard S. Becker, sanat rnnn teknoloji ve
toplumsal deer yarglaryla sarmalanmfl, retiminden tketimine, ok sayda insann emeini
birlefltiren bir alan olduuna dikkat eker.
Sanat retiminin tarih boyunca hangi toplumsal
snflar tarafndan, hangi temel mekanizmalarla ynlendirilmifl olduunu aklayabilmek.
Sanat, tarih boyunca retim aralarn, yani ekonomik gc elinde tutan snf ve kurumlarn desteiyle var olabilmifltir. Aristokrasi, kilise ve burjuvazi sanatn bafllca destekileri olmufllardr.
Desteki kurum ve snflar deiflse de bu destek,
her dnemde sanat zerinde belirli yaptrmlarn varln da beraberinde getirir. Sanat, ierik
ve biim asndan bamszlk arayan yeniliki
kiflidir ancak, yaratclk sreci pek ok adan
kuflatlmfl durumdadr. Sanatnn bamszlaflmas, kapitalizmin geliflmesi ve sanatnn varln
srdrebilecei yeni piyasa iliflkilerinin oluflmasyla mmkn olmufltur. Ancak; sanat, yine devlet
ve byk flirketler gibi destekleyici kurumlarla belirli lde balant iinde kalmak ya da endstrinin bir kolunda cretli olarak alflmak durumunda kalabilir.
Popler kltr rnlerinin sosyolojik olarak hangi
bakfl alaryla deerlendirildiini zetleyebilmek.
Kapitalizmin ve teknolojinin geliflmesi, kitle iletiflim aralarn ve onlarn araclyla daha genifl
kitlelere seslenen popler sanat biimlerini beraberinde getirir. 1940larda yeni yeni oluflmakta
N
A M A
zgrlefltirici sanat retim alanlar ve bunlarn

snrlarn saptayabilmek.
Gnmzde internet ve bilgisayar teknolojileri,
yeni sanatsal biimlerin ortaya kmasna olanak tanmakta, sanatsal rnlerin retimi ve
paylaflm asndan zgrlefltirici bir ortam sunmaktadr. te yandan, kresel sermaye bu sanatsal formlar iermekten ve ayn zgrlefltirici
mekanizmalar kullanarak ticari kopyalarn pazarlamaktan geri durmaz.
Alt-kltrler, yafl, cinsel kimlik, etnik kken gibi
ortak kimlik belirteci etrafnda toplanan ve hkim kltrden ayr, kendilerine zg kltr kodlar gelifltiren toplumsal gruplar olarak tanmlanmaktadr. Alt-kltrler sanat retimi asndan da
zgn bir alan oluflturmaktadrlar. Sanatsal etkinliin, bir direnme biimi olarak ne kt altkltr gruplar, zellikle mziin retim ve tketiminde, kendilerine zg kodlarn kullanmyla
anaakm kltrden ayrlr ve elefltirel bir nitelik
gsterir. Ancak; onlarn ortaya kard mzik
trleri de ou kez, bir biimde piyasaya dhil
edilmekten kurtulamaz.
156
Kltr Sosyolojisi
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki ifadelerden hangisi sanat rnnn kolektif bir rn olduu fikri ile eliflir?
a. Sanat rn sanat, icrac, arac kurumlar, izleyici vb. tarafndan retilen kolektif bir rndr.
b. Halk danslar gibi yer yer kutsal simgeler ieren
sanat biimleri kollektif bir zellik gsterir.
c. Sanat olaanst yetenee ve yaratcla sahip, yalnz bir kiflidir.
d. Rnesans ncesinde sanatsal rnler genellikle
usta rak iliflkisi iinde ortaklafla retilmifltir.
e. Rnesans dneminde resim, heykel gibi sanatsal rnler genellikle usta rak iliflkisi iinde ortaklafla retilmifltir.
2. On sekizinci yzyl ncesi sanat rn ile ilgili afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. Sanat ifllevsel bir zellik gstermektedir.
b. Erken dnemlerde sanat by ve kutsal olanla
iliflkilidir.
c. Sanatn retimi pek ok durumda kolektif olarak gerekleflmektedir.
d. Sanat rnn ortaya koyarken toplumsal koflullardan tamamen bamszdr.
e. Erken dnemlerde sanat dinle iliflkilidir.
3. Afladakilerden hangisi sanatn retiminde etkili
deildir?
a. Ekonomik g iliflkileri
b. Sanatn dallara ayrlmas
c. Siyasi g iliflkileri
d. Sanatnn kullanaca teknolojinin geliflimi
e. deolojik g iliflkileri
4. Afladakilerden hangisi tarih boyunca sanatn hamisi veya destekisi durumuna gelmemifltir?
a. Aristokrasi
b. Bilim insanlar
c. Byk flirketler
d. Burjuvazi
e. Saray
5. Afladaki ifadelerden hangisi Frankfurt Okulunun

kltr endstrisi ve kitle kltr ile ilgili grflleri ile
eliflir?
a. Popler kltr, izleyici kitlenin kendi tercih ve taleplerini yanstmas bakmndan zgrlefltiricidir.
b. Kitle kltr sanat rnnn standartlaflmasn
getirir.
c. Kltr endstrisi rnleri sanatn umut veren,
olumlu yann iermez.
d. Kitle kltr kapitalizmin kendisini srdrebilmesinin aralarndan biridir.
e. Kitle kltr rnleri baya ve yozdur.
6. Sanatn yeniden retimi hakknda afladakilerden
hangisi yanlfltr?
a. Sanatn yeniden retimi teknolojinin etkisiyle
mmkn olmufltur.
b. Sanatn yeniden retimi sanat rnnn biricikliini ortadan kaldrr.
c. Walter Benjamine gre, sanat rnn gncellefltirir.
d. Sanatn yeniden retimi rnn orijinalini daha
deerli klar.
e. Sanatn yeniden retimi sanat rnnn halesini ortadan kaldrr.
7. Afladakilerden hangisi popler kltr olumlayan
alflmalarn temel grfllerinden biri deildir?
a. zler kitle, kitle iletiflim aralarndan ald mesajlar yorumlama becerisine sahiptir.
b. Kltr bir mcadele alandr.
c. Sanat yalnzca egemen ideolojinin mesaj ve kodlarn taflr.
d. Sanat hem yksek hem de popler sanat biimlerinde benzer bamllk ve zgrlklere sahiptir.
e. Popler kltr rnleri oul anlama sahiptir.
8. Afladakilerden hangisi bir mcadele alan olarak
kltr kavramsallafltrmasn aklayan bir ifadedir?
a. Kltr tartflmal bir kavramdr.
b. Kltr hem hegemonyann ortaya kt hem
ona karfl bir direncin gelifltii ve ifade edildii
alandr.
c. Kltre dair tartflmalar gnmzde de srmektedir.
d. Kltre iliflkin farkl grfller vardr.
e. Kltr terimini tanmlama da mcadele devam
etmektedir.
9. Afladakilerden hangisi internet iin doru bir ifade

deildir?
a. Kresel bir kltrel mekn sunar.
b. Sanat retimini engeller.
c. Sanat rnlerinin paylaflmn kolaylafltrr.
d. Kresel bir pazar oluflturur.
e. Sanat rnlerinin grlmesini kolaylafltrr.
10. Alt-kltr gruplar iin afladakilerden hangisi
sylenemez?
a. Alt-kltr kavram daima egemen snflarn kltrel formlarn ifade etmek iin kullanlr.
b. Alt-kltr gruplar egemen anlayfllara karfl kendi sanatsal estetik anlayfllarn gelifltirirler.
c. Bir alt-kltr grubuna ait sanatsal/mzikal bir
tr mzik piyasas tarafndan ticarilefltirilebilir.
d. Mzik piyasas alt-kltr gruplarnn rettii mzik trlerini kopyalayarak daha genifl kitlelere
yayabilir.
e. Alt-kltr gruplar egemen deerlere karfl kendi davranfl biimlerini gelifltirirler.
157
Yaflamn inden 1
Sanat Yaflam Taklit Ediyor, Belki de Taklitte
Fazla yi
Pahal iflleriyle tannan popler ngiliz sanat Damien
Hirstn Sal gn bir Mayfair galerisinin vitrinine yerlefltirdii enstalasyon alflmas, ayn gece, eseri p
sandn syleyen bir temizlik grevlisi tarafndan kaldrlp pe atld.
Yar dolu kahve fincanlar, sigara izmaritleriyle dolu kl
tablalar, bofl bira flifleleri, zerinde boya bulafl olan
bir palet, flvale, merdiven, fralar, fleker ambalajlar
ve yere yaylmfl gazetelerden oluflan eser Eyestorm Galerisinin sergi alfl ncesinde dzenledii V.I.P galasnda tantt snrl saydaki eserin temel parasyd...
Bu esere imzasn atan kifli, Gen ngiliz Sanatlar diye
bilinen bir grup kavramsal sanatnn en nl yesi 35
yaflndaki Hirstd; galerinin zel projeler baflkan Heidi Reitmaier, bu eserin satfl deerini altl hanelerle
ya da yz binlerce dolarla ifade etti ve flyle dedi: Bu
orijinal bir Damien Hirst.
... Yaflanan karflklktan znt duymak bir yana, Hirst
bu habere aflr derecede komik, diye tepki verdi. Bayan Reitmaierin sylediine gre, ... Hirst, sanatsal alflmalarnda sanatn gnlk yaflamla iliflkisi zerinde
durduu iin olaya herkesten ok gld.
Warren Hoge Sanat Yaflam Taklit Ediyor, Belki de
Taklitte Fazla yi
Kaynak: Donald Kuspit, Sanatn Sonu, (ev. Yasemin
Tezgiden), Metis Yaynlar, 2006, stanbul.
158
Kltr Sosyolojisi
Yaflamn inden 2
Okuma Paras
Goril Taktikleri
Sanatsal retimin Ortaklaflmac Yaps

Yazar/sanatnn stnl, tm sanat rnlerinin ortaklafla retildiini kabul ettiimizde kuflkulu duruma
dfler. Kimi durumlarda aralar ak, ortak retimi zorunlu klarlar; retimin film ynetmenliinde olduu gibi retimin tamam zerinde tek bir kifli yetkili klnmfl
olsa bile bu durum deiflmez; bu saptama zellikle televizyon ve sinema asndan geerlidir. Sanatsal retimin daha bireysel olduu roman yazmak, resim yapmak gibi alanlarnda da etkinliin ortaklaflmac (kolektif) nitelii ok saydaki dier insann retim srecindeki dolayl katksndan doar; retim eylemini tanmlayan kifliler (retmenler, biemde yenilik retenler, hmiler) ve retim ile edinim arasnda araclk yapanlar
(elefltirmenler, galeri sahipleri, yaynclar) retim eylemi ile dolayl balant iinde olan insanlardr. Biraz daha genellefltirirsek sanatnn bireysellii ve belirli bir
eserin konumu tamamyla bu eserin retimini destekleyen sanat edimi kurum ve kurallarnn varlna baldr. Daha nce kadnlarn resim ve mzik alanlarndaki
ak yetersizliklerinin, onlar bu alanlardan dfllayan sanatsal edim kurallarnn btnsel iflleyifli ile iliflkili olduunu gstermifltim. Hangi adan bakarsanz bakn bireysel yaratm edimi grnr bir toplumsal eylemdir.
1985 ylnda New Yorkta bir grup kadn sanat, sanat

dnyasndaki cinsiyetilii protesto eden bir gsteri dzenledi. Gerilla Kzlar [Orijinal ad Guerilla Girls, hem
goril hem de gerilla kelimelerine gnderme yapyor]
kimliklerini goril postunun ardna sakladlar. Kafalarndaki bir rnek maskenin dflnda, yksek topuklu ayakkab ve mini etek bile olsa, hep siyah giydiler. [...]
Gerilla Kzlarn ilanlarndan biri olan, Kadnlar en ok
nasl iffla edilirler? (1989), parlak sar renkteydi ve kocaman goril kafasyla Ingresin Uzanmfl plan gsteriyordu. Onun altnda, Mete [Metropolitan Mzesi] grebilmek iin kadnlarn ille de soyunmas m lazm? diye soruluyordu. Afifle gre Metropolitan Mzesinin modernler blmnde temsil edilenlerin sadece yzde 5i,
buna karfln plaklarn yzde 85i kadnd.
Kaynak: Cynthia Freeland. (2001). Sanat Kuram. (ev.
Fisun Demir). Ankara: Dost Kitabevi iinde 120-121.
Kaynak: Janet Wolff. (2000). Sanatn Toplumsal retimi. (ev. Ayflegl Demir), stanbul: zne Yaynlar iinde 114-115.
159
1. c
Sra Sizde 1
Beckern yaklaflmyla sanat yaptnn kolektif bir rn
olarak tanmlanmas, onun yalnzca sanatnn deil,
ayn zamanda retim srecinde, datmnda, tantmnda, sergilenmesinde ve almlanmasnda etkin olan pek
ok kifli ve kurumun ortak rn olduunu ortaya koyar. Bunlara ek olarak, sanatnn o sanat rnn ortaya koymasnda etkili olan yaratc fikirlerin ve almlaycnn sanat yaptn yorumlamasnda etkili olacak anlam dnyasnn oluflmas da bu srece dhildir. yleyse sanat yaptn oluflturan, on dokuzuncu yzyl romantizmi tarafndan yaratlmfl olan yalnz, toplumdan
soyutlanmfl ve dhi bir sanat tipi deildir. Tersine, sanat ve rn ister istemez iinde bulunduu toplumsal koflullardan etkilenmektedir. Buradan sanatnn
muhalif bir tutum sergileyemeyecei, her zaman egemen snflara tbi olduu anlam kartlmamaldr. Sanat, egemen deerlere dorudan ya da sanat rn
araclyla dolayl olarak muhalefet edebilir. Ancak bu
muhalefetin yine sanatnn kifliliinden ok, toplumsal
yap iindeki muhalif grfllerin varlndan, etkisinden
veya gcnden kaynakland dflnlmelidir.
2. d
3. b
4. b
5. a
6. d
7. c
8. b
9. b
10. a
Yantnz yanlfl ise Kolektif Bir retim Alan

Olarak Sanat Etkinlii konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kolektif Bir retim Alan
Olarak Sanat Etkinlii konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Siyasi ve Ekonomik G
liflkilerinin Sanat retimine Etkisi konusunu
Yantnz yanlfl ise Siyasi ve Ekonomik G
liflkilerinin Sanat retimine Etkisi konusunu
Yantnz yanlfl ise Sanat retiminde Kltr
Endstrisinin Gc ve nemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sanat rnnn Yeniden
retilmesi/Kopyalanmas konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Popler Kltr alflmalar
Yantnz yanlfl ise Popler Kltr alflmalar
Yantnz yanlfl ise zgrlefltirici ve Standartlafltrc Gler Arasnda Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Alt-kltr konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Sanat retimi toplumsal refahtan ayr dflnlemez. Sanatn zanaatten ayrlarak salt estetik bir olgu haline gelifli de yine ekonomik refah dzeyinin ticari ve endstriyel etkinlikler sonucunda geliflmesiyle mmkn olmufltur. Bu durumda, sanatn patronlar da her dnemde retim aralarn ellerinde tutan sosyal sekinlerdir.
Bu toplumsal snflar, ou kez ayn zamanda siyasi iktidarn da sahipleridir. Aristokrasi, kilise, burjuvazi, devlet gibi snf ve kurumlar tarih boyunca sanata hmilik
ederek, sanat ve sanat rn zerinde byk lde
etki sahibi olmufltur. Bu etki, egemen deerlerin topluma aktarlmasndan, iktidarn kutsanmasna dek genifl
bir erevede gerekleflmifltir. Gnmzde devlet ve
zel flirketlerin sanata destei benzer flekilde deerlendirilebilir. Bu kurumlar, kendi onayladklar biim ve
ierikteki sanat rnlerine destek vererek sanaty dolayl olarak ynlendirmekte, hatta zaman zaman retim
aflamasnda srece mdahale edebilmektedirler.
160
Kltr Sosyolojisi
Kaynaklar
Sra Sizde 3
Kapitalizmin ve teknolojinin geliflmesi, genifl kitlelere
hitap eden ve met deeri taflyan yeni sanatsal biimlerin ortaya kmasna neden olduu gibi, var olan sanatsal formlarn da belirli bir standartlaflma ve ticarileflme srecine girmesini beraberinde getirmifltir. Gnmzde pek ok sanat, bu piyasa koflullar iinde etkinlik srdren kurumlarda, grafik, reklm, tekstil, yaynclk, stdyo mzisyenlii gibi alanlarda cretli olarak alflmaktadr. Bamsz sanatlar ise sanat destekilerinin yan sra galeriler, datclar, arac kurumlar,
menajerler ve elefltirmenlerden oluflan genifl bir sanat
piyasas iinde rn vermek zorundadrlar. Bu iki tr
sanat profilinin benzer koflullar paylaflt dflnlebilir; ancak ortaya koyduklar rnler arasnda iki temel
fark bulunmaktadr: cretli olarak alflan ya da dorudan piyasa iin rn veren sanatnn rn met deeri taflr; ou kez, bamsz bir sanatnn rnndeki zgnlkten yoksun, standartlaflmfl bir rndr.
Adorno, T. W. (2003). Kltr Endstrisinin Yeniden Dflnrken. (ev. B. O. Doan). Cogito (Mart), 76-84.
stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Adorno, T. W. (2009). Kltr Endstrisi- Kltr Ynetimi. (ev. N. lner- M. Tzel- E. Gen). stanbul: letiflim Yaynlar.
Becker, H. S. (1982). Art Worlds. University of California Press.
Benjamin, W. (1993). Pasajlar. (ev. Ahmet Cemal). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Bourdieu, P. (2006). Sanatn Kurallar. (ev. Necmettin Kmil Sevil). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Dellalolu, B. (2007). Frankfurt Okulunda Sanat ve
Toplum. Ankara: Say Yaynlar.
Danto, A. C. (2010). Sanatn Sonundan Sonra. (ev.
Zeynep Demirs). stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Featherstone, M. (1996). Postmodernizm ve Tketim Kltr. (ev. M. Kk). stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Freeland. C. (2001). Sanat Kuram. (ev. Fisun Demir).
Ankara: Dost Kitabevi.
pflirolu N. - pflirolu M. (2010) Oluflum Sreci inde
Sanatn Tarihi. zmir: Hayalbaz Kitap
Gans, H. J. (2005). Popler Kltr ve Yksek Kltr. (ev.
Emine Onaran). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Kuspit, Donald. (2006). Sanatn Sonu. (ev. Yasemin
Tezgiden). stanbul: Metis Yaynlar.
Mattelart, A.-Neveu, E. (2007). Kltrel ncelemelere Girifl. (ev. Hsn Dilli). stanbul: Bilgi niversitesi
Yaynlar.
Negus, K. (1996). Popular Music in Theory. London:
Wesleyan University Press.
Shiner l. (2004). Sanatn cad. stanbul: Ayrnt Yaynlar
Smith, P. (2007). Kltrel Kuram. (ev. S. Gzelsar ve
. Gndodu). stanbul: Babil Yaynlar.
Storey, J. (2000). Popler Kltr alflmalar. (ev. Koray Karaflahin). stanbul: Babil Yaynlar.
Storey, J. (2003). Inventing Popular Culture. USA: Blackwell Publishing.
Thomson, G. (1998). nsann z. (ev. C. ster). stanbul: Payel Yaynevi.
Williams, R. (1993). Kltr. (ev. Suavi Aydn). stanbul: mge Kitabevi.
Wolff, J. (2000). Sanatn Toplumsal retimi. (ev. Ayflegl Demir), stanbul: zne Yaynlar.
Wu, C. (2005). Kltrn zellefltirilmesi. (ev. E. Soanclar). stanbul: letiflim Yaynlar.
KLTR SOSYOLOJS
Amalarmz
N
N
N
N

Sanat rnnn, salt sanat ifllevinin tesinde ve onun bir tamamlaycs olarak, bireylerin ve sosyal gruplarn kendilerini dierlerinden ayrfltrmakta bir
ara olarak kullanldn sorgulayabilecek,
Sanat rn tketiminin, ekonomik gstergeli sosyolojik bir olgu olduunu
deerlendirebilecek,
Sanat etkinliinin biimlerini ayrt edebilecek ve bunlar aklayabilecek,
Kreselleflme olgusunun sanatn almlanma ve tketim srelerinde ne flekilde etkin olabildiini analiz edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sanat
Almlama
Kimlik
Hegemonya
Kltr endstrisi
Kltrel sermaye
indekiler
Kltr Sosyolojisi
Sanatn
Almlanmas ve
Tketimi
GRfi
SANAT RNNN OUL
ANLAMLARI
SANAT ETKNLNN BMLER
Sanatn Almlanmas ve
Tketimi
GRfi
Sanatn retimi gibi, almlanmas ve tketimi de semboller, fikirler, deerler, anlamlar ieren bir insan etkinliidir. Bu etkinlik, dolayl ya da dolaysz olarak tm
insanlar kapsadna gre, bireylerin eflitli gruplarn ya da toplumsal snflarn
farkl almlamalarla kendilerine zg anlam ve deerler btn yaratmas doaldr.
Bir taraftan, bireylerin kendilerini, daha ok tketim eilimleriyle ifade eder hale
gelmeleri, dier taraftan sanat rnlerinin getirecei gelirin endstriler tarafndan
keflfedilmesi, almlayc ve tketici arasndaki ayrmn mulaklaflmasna neden olmufl, almlamann sre ve biimlerini deifltirmifltir. Sanatn retim, almlanma ve
tketim sreleri, hayatn btn ynlerini etkileyen ve ou zaman onu dnfltren kreselleflme olgusuyla da deiflmeye devam etmektedir.
SANAT RNNN OUL ANLAMLARI
N
A M A
Sanat rnnn, salt sanat ifllevinin tesinde ve onun bir tamamlaycs olarak, bireylerin ve sosyal gruplarn kendilerini dierlerinden ayrfltrmakta bir ara olarak kullanldn sorgulayabilmek
Kltrel Sermaye ve Kimliin Etkisi

Her sanat rn, kendine ait anlam ve deerler btnyle var olur. Yaratcsnn
rne ykledii anlam ve deerler, sanat rnnn toplumsal yapnn dier birimleri tarafndan almlanmaya bafllamasyla birlikte oalr, deiflir ve bazen
dnflrler.
Toplumsal yapnn en kk birimi olan birey, sanat rnnn almlanmasnda ve anlam dnyasnn oluflturulmasnda birincil belirleyicidir. Her birey, sanat
rnleriyle bilinli ya da bilinsiz olarak iliflki iindedir ve bu iliflkinin niteliine
baklmakszn sanat rnnn anlam havuzuna katkda bulunur. Kuflkusuz her bireyin sanat rnyle kurduu iliflki biriciktir. Tm insani etkinliklerimiz toplumsal
bir ortamda gerekleflmekte ve toplumsal dzen tarafndan belirlenmekteyse de
hibir birey toplumunun deerlerinden, kalp yarglarndan bamsz deildir ve
birey, sanat rnyle iliflkisini toplumun bu yarglar erevesinde flekillendirir.
Kltrel sermaye, bireyin sanat rnyle iliflkisinde, bu iliflki sayesinde sahip
olaca sosyal statnn niteliinde nemli rol oynar. Bu kavramn znde, entelektellerin ve sanatlarn; gzel sanatlar, edebiyat, felsefe, sosyal bilimlerin baz
Almlanma: Bir sanat

rnnn duyusal ve
dflnsel flekilde
alglanmas ya da
deneyimlenmesidir.
Almlanma ile sz konusu
rnn deerlendirmesini
birbirine karfltrmamak
gerekir. Elbette almlama ve
deerlendirme birbirinden
bamsz deildir, hatta
deerlendirme almlamann
bir uzantsdr. Ancak
deerlendirmede sanat
rn bilgisel ve kavramsal
bir dzen iinde bir
incelemenin nesnesi iken
almlamada bireylerin sanat
rnne karfl znel
yaklaflmlar nemlidir
(Yetiflken, 1998).
Kltrel Sermaye: Sosyolog
Pierre Bourdieunn ortaya
koyduu bu kavram, daha
ok orta ve st snf ailelerin
ocuklarna aktardklar, dil,
uygun sosyal iliflki tarzlar
gibi okul ve eitim
kurumlarndan edinilemeyen
deerleri ifade eder.
164
Kltr Sosyolojisi
Kimlik, bireyin ya da
gruplarn varlklarn
tanmlayarak kendilerini
dierlerinden farkllafltran
ya da benzefltiren
nitelikleridir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
dallar, kuramsal doa bilimlerinden oluflan bir kltr yaratmak ve yorumlamakla kalmayp, okullar, dergiler, dernekler araclyla belli bir kltr btnnn etkin olmasn salad grfl bulunur (Bocock, 2009: 72).
Bu yaklaflma gre bireyin hangi rnleri sanat olarak kabul edecei, hangi sanat rnn nasl almlayaca ve nasl tketecei kltrel sermaye tarafndan belirlenir. O halde birey, sanatla iliflkisinde belli bir tketim biimi ve anlam dnyasyla kuflatlmfltr. Bu biim ve anlamn gelecek kuflaklara aktarm, sanat rnnn almlanmasnda zamanlararas bir ba ve zemin oluflturur. Birey, miras olarak
ald kltrel sermayesiyle belli sosyal stat gruplarna kabul edilebilir ya da dfllanabilir.
Her ne kadar kltrel sermaye kavram, sanat rnnn almlanmasnda bir tr
sreklilik salyorsa da toplumsal aktrler, olgular ve bunlar aklamakta kullanlan kavramlar daima hareket halindedir. Dolaysyla almlama sz konusu olduunda zaman ve mekn balamnda pek ok deiflken olduu da gz nnde bulundurulmaldr. rnein; zamansal ve meknsal aynlk salansa bile ayn toplum
iinde farkl konumlarda bulunan bireyler, sanat rnlerini niteleyen ortak sfatlara son derece farkl hatta karflt anlamlar ve deerler ykleyebilir. Farkl durumlar yaflayan, farkl drtlere ak ve bunlar farkl flekilde biimlendiren insanlar, doal olarak farkl mzikleri dinler, farkl tablolara bakar, sonunda farkl deer yarglarna sahip olurlar (Bourdieu, 2006). Dolaysyla bir sanat rnnn oul anlamlara sahip olmas kanlmazdr.
Birey ve sanat rn iliflkisinin tek tarafl olduu dflnlmemelidir. Bireyin
sanat rnne anlam ve konum ekledii kadar, sanat rn de bireye anlam ve
konum ekler. Bu geri etki nedeniyle sanat rnleri bireyin kimlik inflasnn en
nemli yaptafllarndandr.
Kimlii; etkileflim, anlaflma, ters dflme, gelenek ve yenilik, iletiflim ve uzlaflmay ieren bir anlam sorunu (Jenkins, 2008: 17) olarak ele aldmzda, isel ve
dflsal etkilerle belirlenen bir yap olduunu grrz. Bu yap, kendi iinde bir btnlk arz etse de tekil deildir. Baflka bir deyiflle belli bir birey ya da kolektif bir
aktr iin bir kimlik oulluu sz konusu olabilir (Castells, 2008: 13).
SZDE
KimliinSIRA
bileflenlerinden
biri olan sanat rnnn almlanmas, bireyin kendisine benzer bireylerle iletiflime gemesinde birka flekilde rol oynar. rnein; sanat rn, geici ya da kalc gruplarn ortak paydalarndan biri olabilir. Bir tiyatD fi N E L M
ro oyununu belli bir zaman ve meknda izleyenler, geici bir grup olarak sanat
rnn ncelikle bireysel olarak almlar. Fakat ayn oyun, yaratcs, ilettii mesaj
S Oolarak
R U
ya da tarihsel
ona yklenen anlamyla kalc gruplarn ortak paydalarndan
biri haline gelebilir. Bu noktada sanat rn ncelikle grubun ortak paydas balamnda almlanr.
D K K A TBaflka bir deyiflle sanat rnnn almlanmasnda ortak paydann nitelii belirleyici rol oynar. rnein; retim iliflkileri ya da ticaret ve tketimde grlen farkllklardan doan toplumsal snflar, znel bakfl alar, kltr ve
SIRA SZDE
davranfl kalplar gelifltirerek snf bilincine ulaflyorsa (Clark-Lipset, 2009: 287)
iinde sanatn retim, tketim ve almlanmasnn etkin olmad toplumsal snf
yok demektir.
Bu snflar birbirlerini ayran bilince ulafltklarna gre, sanat rnleAMALARIMIZ
rini kanlmaz olarak farkl almlayacaklardr.
N N
Mzik ve kltrn
inflasnda oynad roller hakknda daha fazla bilgi almak iin
K T A kimlik
P
Dick Hebdigein Karayip mziklerini konu ettii Kes Yapfltr (Ayrnt Yaynlar, 2003) adl kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
165
9. nite - Sanatn Almlanmas ve Tketimi
deolojinin ve Toplumsal Snflarn Etkisi

Politika ve ideolojinin kltr iinde varlk kazand gz nnde bulundurulsa
(Eliot, 1987: 87) sanat rnlerinin, politik sylem, hareket ve kurumlarla teden
beri iie olmas doaldr. rnein; biri eski Yunanda, dieri eski inde yaflamfl
olan Pythagoras (.. 580-50) ve Konfyusun (.. 551-478) mzik zerine ontolojik (varlkbilimsel) ve antropolojik bakfl alaryla dflnmesi (Soykan, 2002:
259), Platonun (.. 428/7- 348/7) Devlet adl yaptnda sanat zerinden iktidar ve
vatandafl iliflkisi zerinde durmas, dflnce insanlarnn uzun zamandan beri birey-gruplar-sanat rn iliflkisi zerinde durduklarnn rnekleridir. Yine de denebilir ki, politik kurumlar ve sanat rn iliflkisi, on sekizinci yzyl Avrupasnda
aristokrasi ve burjuvazinin egemenlik mcadelesiyle ivme kazanmfl, yirminci yzyln bafllarnda modern devletlerin kurulmasyla doruk noktasna ulaflmfltr.
Modern ulus-devletlerin kurulmas srecinde ulusu tanmlamak, bu tanm erevesinde ulusun gemifliyle bugnn balamak iin sanat rnne ihtiya duyulmufltu. Dolaysyla sanat, btn kuvvetleriyle ulusun iindeki halk mirasna
dnd. Destanlar, halk masallar ve halk mzikleri kurulmakta olan ulus-devletlerin kimliklerinde kendilerine yer buldu. Yirminci yzyln bafllarnda ideolojik kutuplaflmalarla belirlenen politik ortamda sanat rn, bu kutuplaflmalarn onaylanmasnda ya da reddedilmesinde kullanld.
Antonio Gramscinin (1891-1937) hegemonya kavram, konuya biraz daha
farkl bir bakfl as getirir. Buna gre egemen snflar, dier snflara ait zannettiimiz pek ok fikrin gerek sahipleridir.
Gramsci, egemen snflarn asl baflarsnn kendi dnya grfllerini ve sosyal
iletiflim biimlerini toplumun ortak hissiyat gibi gsterebilmeleri olduunu syler
(Storey, 2003: 48-62). Bu yaklaflma gre farkl toplumsal snflarn sanat rnnn
almlamasnda kendi i dinamiklerinden ziyade egemen snflar belirleyicidir. O
halde egemen snflar, sanat rnlerini hem kendileri hem de dier snflar iin belirleyici olacak flekilde almlarlar. Bylece sanat rnnn almlanmasnda dier snflarn farknda olmad bir kapsama alan ve almlanma biimi olufltururlar. Bu
durum, yksek ve afla kltr kavramlaryla daha iyi anlafllabilir.
Sosyolojik analizlerin nemli bir paras olan yksek ve afla kltr kavramlarn hazrlayan etmenler, sanat rnnn retimi, tketimi ve almlanmasna dair
kavramsal ereve iinde geliflti. Ancak bu kavramlar ncelikle sanat rnnn
kendisini nitelemek iin deil, belli gelir ve eitim dzeyindeki toplumsal snflarn kltrel tercih ve yaflantlarn nitelemek iin kullanld. Bu kavramlar ekonomik farkllklara iflaret etmekteyse de bu farkllklarn, kltrel biimlerde ifade ediliyor oluflunu da gzden karmamak gerekir. Bylelikle sosyal farkllklar ve g
olgusu, sembolik olarak ekonomik alandan kltrn tketimi alanna kayar, baflka bir deyiflle ekonomik farkllklar, kltr rnlerinin tketiminde grnr hale
gelir (Storey, 2003: 43).
Toplumsal snflar, sanat rnnn snflandrlmasnda nasl bir rol
oynar?
SIRA
SZDE
Hegemonya, Gramscinin
kavramsallafltrd flekliyle,
egemen snflarn siyasi ve
ekonomik liderliklerinin
beraberlerinde dflnsel
liderlii de getirdiini,
bylelikle kitlelerin dflnsel
alanda da bu egemen
snflar tarafndan
ynlendirildiini ifade eder.
Yksek Kltr ve Afla

Kltr: Kltr alflmalar,
elefltirel kuram ve
sosyolojide kltr rnlerini,
almlayan grubun eitim
dzeyi, ekonomik stnl
ya da yoksunluu
temelinden hareketle
snflandrmada kullanlan
kavramlardr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
166
Kltr Sosyolojisi
Endstrinin Etkisi
N
AM A
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sanat rn tketiminin, ekonomik gstergeli sosyolojik bir olgu

olduunu deerlendirebilmek.
SIRABaudrillard
SZDE
Sosyolog Jean
(1929-2007), tketimin sembol ve gstergelere dayal olduunu, anlamn bu sembol ve gstergeler sisteminde olufltuunu, satn alnan
mallarn bir kimlik duygusu yarattn savunur. Benzer flekilde Judith Williamson
D fi N E L M
da pek ok insann bilinli olarak setii anlamn, rettiklerinden ok tkettikleriyle olufltuunu syler. Modern tketimin, giderek artan bir flekilde, gereksinim kaS O R U hale gelmesi (Bocock, 2009), tketim olgusunun modern topdar arzuya dayal
lumlarn analizi iin gerekli verileri sunduu grfln kuvvetlendirir. Nitekim sanat rn bir
olduu tketimin byyen neminden, geniflleyen kapsaD Kparas
KAT
mndan etkilenerek, sermaye ve met ifllevini pekifltirmifltir. Sanat rnnn, endstrinin kontrol alanna girmesi, almlanmasnda manevi deerden ok mbadeSIRA SZDE
le deerinin etkin olmasna neden oldu (Featherstone, 1996: 38). Bylece sanat
rnnn almlayclar, pazarlama stratejileriyle ynlendirilebilen ya da bazen bu
stratejiler AMALARIMIZ
tarafndan oluflturulan kimliklere ve kimi zaman sosyal statlere, salt
ekonomik hareketlerle sahip olan tketiciler haline geldi.
N N
K T A P
Tketim olgusunun
ve kltrel etkilerine dair daha ayrntl bilgi iin Robert
K T A psikolojik
P
Bocockun Tketim (Dost Kitabevi, 2009) adl kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
Sanat rnnn
T E L E V Z Y O Nretiminin giderek artan bir flekilde endstriyel iliflkilerle belirlenmesi ve bunun bir uzants olarak almlayclarnn daha ok tketiciye zg
eilimler gstermesi, sanat rnlerinin de endstriyel retim ve tketim iliflkileri
balamnda ele alnmasn gerektirmektedir. Bunun da tesinde endstrinin kulNTERNET
land kitle iletiflim aralar, sanat rnnn almlanmas srecini de deifltirmekte; gnderici, alc ve mesaj ieren bir sre haline getirmektedir. zellikle mesajlarn anlamlarnn belirlenmesinde alcnn zerklii tartflma konusudur. Buna gre sanat rnnn anlamlarnn oluflmasnda alc merkezde bulunmaz. Aksine alc, gnderici ve kullanlan kitle iletiflim aracnn niteliiyle oluflturulan halihazrdaki anlam kavramaya ve benimsemeye eilimlidir. Buradan hareketle, alcnn baz
niteliklerinin, yani eitim seviyesi ve sosyal statsnn ngrlen ve bazen de empoze edilmek istenenin dflndaki anlama ulaflmasnda etkili olduu yorumu yaplr. Bylece daha az sayda olan eitimli sekinlerin anlamlandrma bakmndan
kitleye gre daha zgr olduunu dflnlr (Smith, 2007: 230).
Sanat rnnn endstriyle birleflmifl bu biimi, en byk elefltiriyi kltr endstrisi kavramyla Frankfurt Okulunun yelerinden alr. Theodor W. Adorno,
Aydnlanmann Diyalektiinde (1947) ilk kez kullanlan kavramn, hibir flekilde
kitlenin retimiyle ilgili olmadnn altn izer (2008: 76). Baflka bir deyiflle, kltr endstrisi kavram, kitle tarafndan deil endstri tarafndan retilen rnleri
karfllamaktadr. Bylece kavram, kitlenin retimde edilgen, tketimde etken olmasna ve deerlerin endstriyel kstaslarla belirlenmesine vurgu yapar.
Gnmzde sanatn btn dallarnn, ayn zamanda, kendine zg bir endstriye iflaret ettii aktr. Galeriler, tiyatro topluluklar, kayt firmalar ve menejerler,
yaratcyla almlayc arasndaki araclar mdr, yoksa almlaycnn stnde, belirle-
NTERNET
Kltr Endstrisi: Elefltirel

kurama Adorno ve
Horkheimer tarafndan
sokulan, kar amac gden ve
elence iin retilen
endstriyel kltr
biimlerine iflaret eden
terimdir.
yici, kural koyucu ve ynlendirici gler midir? O halde temel soru bu endstrinin
tketimi nasl ve hangi oranda belirledii olmaldr.
ncelikle endstrinin, ortak ihtiyalar sonucunda ortaya kt ve bu ihtiyalar seri retimle karfllad belirtilmelidir. Peki, sanatla ilgili endstriyel organizasyonlar hangi ihtiyac karfllamaktadr? Bu sorunun kapsamndan, rnn oluflumunda ihtiya duyulan aralarla ilgili endstrileri, rnein alg yapm endstrisini ya da boya endstrisini karmak gerekir. zerinde durulmas
gereken esas
SIRA SZDE
nokta, endstriyel organizasyonlarn tketici konumundaki bireylerin hangi ihtiyacn karflladdr. Adorno iin bu ihtiya, mekanikleflmifl emek sreciyle bafl edeD fi Nkendine
ELM
bilmek ve ondan kamak isteyen kiflilerin arad elencedir. Birey,
ait bir
dflnce retmeye gerek duymadan, emeksiz bir bofl zaman ihtiyacndadr; endstri, sanat rnn daha ok tketilmesi iin sadelefltirir, daha
S O genifl
R U bir kitleye
ulaflmak iin sanat rnnn almlanmasnda harcanacak emei minimuma indirir. Endstri, insanla ancak mflterisi ve alflan olarak iliflki kurar (2009). AdorDKKAT
nonun karfltlar iinse endstri, ncekinden daha fazla kendini ifade olana bulan kitlenin de katkda bulunduu bir retiminin, yine kitlenin tketimine sunulSIRA SZDE
masnda bir aratr; belirleyici olan kitle ve kitlenin talepleridir.
Modern tketim, bir stat gstergesi haline gelerek gemiflte sosyal stat gruplar arasnda var olan hiyerarflik ayrm ortadan kaldrd. Tek tipte olmayan (heteAMALARIMIZ
rojen), tketim araclyla bir araya gelen gruplarn oluflmas, sanatn retimi,
almlanmas, tketimi yeni yaklaflm ve zmlemelerin ortaya koyulmasn gerektirdi. Tketimin toplumsal snflar mulaklafltrmas, bunlar zerine
yaplan alflK T A P
malarn gen kuflak ve toplumsal cinsiyet gruplarna kaymasna neden oldu. Bu
yeni alflmalar, sanat tarihinin yeniden yorumlanmasnda olduu kadar gncel
retim, almlama ve tketim sreleri zerinde de etkili oldu. rnein; eril (masTELEVZYON
klen) sanat tarihinden dfllanan diflil (feminen) unsurlarn arafltrlmas, zellikle
kadn sanatlarn retiminde ve bu rnlerin almlanmasnda yeni yollar at.
N N
N T E R N Eve
T baz alflYirminci yzyln nde gelen feminist sanatlarnn ksa yaflam yklerine
malarna afladaki adresten ulaflabilirsiniz. http://www.arthistoryarchive.com/arthistory/feminist/20thcentury_feministartists.html
Kreselleflmenin Etkisi
Kreselleflme kavram, bugn iinde bulunduumuz durumu ve geleceimize dair dflncelerimizi tarif eden belli bafll referanslardan biri olmasna ramen (Mutlu, 2005: 208), kavramn nasl bir yaflam, iliflkiler an ve kltr nitelediiyle ilgili ak olmayan noktalar vardr. Bu noktalarn anlafllabilir hale gelmesi iin, ncelikle kreselleflmenin boyutlu bir sre olduu ifade edilmelidir:
Dnya finans piyasalarnn ve serbest ticaret blgelerinin ykselifli, mal ve
hizmetlerin dolaflm alannn genifllemesi, ulustesi flirketlerin bymesiyle
belirlenen ekonomik kreselleflme.
Uluslararas rgtlerin ulus-devletlerin zerine konumlanmasyla belirlenen
politik kreselleflme.
Bilginin, gsterge ve sembollerin akfl ve bu akfla tepkilerle belirlenen kltrel kreselleflme (Smith, 2007: 308-309).
Kreselleflme, bir ekonomik yapy nitelemek iin kullanldnda birbirine bal ya da baml ulusal ekonomilerden oluflan btn ifade eder. Kapitalist ekonominin byme ve geliflme eiliminin 1970lerde tkanmas, ekonomik etkinliin
167
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
168
Kltr Sosyolojisi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ulus-devletlerle belirlenen snrlarnn geniflletilmesi, sonra da bu snrlarn ortadan

kaldrlmas gerektii fikrini dourdu. Ekonomik etkinlik alannn genifllemesi, sermayenin corafi snrlara baklmakszn hareket edebilmesi anlamna geliyordu. Elbette ekonominin daha nceki dnemlerde de kresel zellikler tafld sylenebilir, ekonomik kreselleflmenin izleri 1970lerden ncede aranabilir. Yine de bir
kavram olarak kreselleflmenin, 1980lerin sonlarndan itibaren sosyal bilimlerin
konusu haline geldii gz nnde bulundurulmaldr. Bu da gsteriyor ki bu ekonomik deiflim yirminci yzyln sonlarndan itibaren teknolojik ve siyasi deiflimlerle birleflerek toplumsal yapda ve kltrde etkisini gstermeye bafllamfltr. Modern kltrn merkezinde kreselleflme, kreselleflmenin merkezinde de kltrel
pratikler yatar (Tomlinson, 2004: 11). O halde denebilir ki kreselleflme, kltre ve
sanat rnne yeni pratikler ve anlamlar eklemektedir.
Ekonominin, snrlarn ortadan kaldrlmasna duyduu ihtiya bir bakma farkllklarn ortadan kaldrlmas talebidir. Bu talep, toplumsal olarak da trdefllii beraberinde getirebilir: Marshall McLuhann 1960larda kresel ky ya da George
Ritzerin McDonaldlaflma
olarak tanmlad bir trdefllik halidir. deolojik kutupSIRA SZDE
laflmalarn olmad, herkesin Amerikan aksanyla ngilizce konufltuu, kot pantolon giydii, Amerikan fast-food (hzl yemek) zincirlerinde yemek yedii, Hollywo fi N E L Mfilm ve dizilerini izledii bir dnya (Storey, 2003: 109), trdefl
od yapm Dsinema
olarak nitelenebilir. Trdeflleflme tezi kreselleflmeyi, standartlafltrlmfl bir tketim
kltrnn Sgereklerine
uyulmas ve her yerin afla yukar aynlafltrlmas olarak
O R U
sunar (Tomlinson, 2004: 18). Bu sunumun doal sonucu olarak sanat rnlerinin
almlanmas ve tketim biimleri de trdefl midir?
DKKAT
Endstriyel
olarak rgtlenmifl ve pazarn dnyann byk bir ksm olarak belirlemifl rnler gz nnde bulundurulduunda almlama ve tketimin byk
SIRAolduu
SZDE dflnlebilir. Bu tr rnlerin genel iindeki hiyerarflik kooranda trdefl
numu da az ok ayndr. Bir Hollywood filmini dflnelim. retildii toplumsal yap ve sermayesinin byk bir ksm Amerika Birleflik Devletlerine aittir; Amerikan
AMALARIMIZ
sinemasnn anlatm kodlarna sahiptir. Fakat film, dnyann pek ok yerinde tketilmek zere pazara srlr. Yani kresel lekte almlanmas ve tketilmesi ngrlmfltr. Baflka bir deyiflle, toplumsal adan farkl zelliklere sahip corafyaK T A P
larda ayn mesaj, anlam ve hiyerarflik konumu kazanmas amalanr. lmeden
nce grmeniz gereken 10 film ya da En iyi 50 film gibi listeler, herhangi bir corafi ve toplumsal ayrm gzetilmeksizin oluflturulur. stelik bu listeler kimi zaman
TELEVZYON
internet ortamnda oylanarak ortaya kar. Yani bu listeleri oluflturanlar, o internet
sitesine eriflme imkan olan herhangi bir toplumun yesidirler.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kanon: Dier ilkelere esas

oluflturacak nitelikte temel
kabul edilen ilke (DemirAcar, 2002: 232).
nternette oylanarak
N T E R N E T oluflturulan en iyi 250 film listelerinden birini grmek iin
http://www.imdb.com/chart/top adresine bakabilirsiniz.
Benzer durumlar resim ve mzik dallarnda, zellikle de popler rnlerde grlr. rnein; popler mzik ikonlar ve onlarn rnleri, dnyann pek ok yerindeki gen nfusu benzer flekilde etkiler; bylece toplumsal farkllklarn zerine karak, benzer anlam dnyalarna sahip olurlar. Ancak endstriyel olmad
varsaylan rnlerde de almlamay etkileyen kresel kanonlar vardr.
Bu kanonlar sayesinde hem eski dneme ait hem de yeni rnler, anlam dnyalarn oluflturacak bir belirleyicilie kavuflur. Bu sabit deerler btn, Rnesans
dneminde yaflamfl ressam ve heykeltrafl Michelangelo ile popler izgi dizi The
Simpsons almlama bakmndan birbirine balar. Dolaysyla almlayc ve tketi-
169
cinin, profesyonel dnyaya ait gibi grnen bu sabit deerler btnnden bamsz olduunu dflnmek zordur.
Son yllarda Trk yapm dizilerin zellikle Ortadou ve Balkan lkelerine
ihra edilmesi
SIRA SZDE
ve bu lkelerde popler olmas kreselleflmeye rnek olarak dflnlebilir mi?
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
Resim 9.1
Michelangelo,
S O R U
Ademin Yaratlfl
(Sistine fiapeli)
Kaynak: D K K A T
http://en.wikipedia.
org/wiki/File:Creati
SIRA SZDE
on_of_Adam.jpg
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Resim 9.2
The Simpsons
Kaynak:
http://en.wikipedia.
org/wiki/File:Simpso
nsmichaelangelo.jpg
170
Kltr Sosyolojisi
SANAT ETKNLNN BMLER

AM A
Sanat etkinliinin biimlerini ayt edebilmek ve bunlar aklayabilmek.
Filozof Friedrich Nietzsche (1844-1900), (1872) Arthur Schopenhauern (17881860) da etkisiyle, Mziin Ruhundan Tragedyann Douflu adl kitabnda btn
dier sanatlarn mzikten doduunu, mziin mayasnn btn estetik rnlerin
mayas olduunu syler. Schopenhauer ve Nietzschenin bu yargya varmasnda
mziin dier sanatlarn aksine doann bir taklidi olmad ve dier sanat rnlerindeki tamamlanmfllk duygusunun mzikte bulunmad dflncesi yatar. Elbette sanat rnleri ve sanat kavram, Schopenhauer ve Nietzschenin yafladklar dnemden bu yana, devrimsel uygulamalarla sorgulanrken estetik ve uygulama bakmndan pek ok deiflim geirmifltir. Yine de Schopenhauer ve Nietzscheyle, sanat rnlerinin, bu rnlerin icra ve etkinlik biimlerinin birbiriyle iliflkili ve birbiri zerinde etkin olduu noktasnda buluflmak mmkndr.
Bat uygarlnda, Antik dnemden beri hangi etkinliklerin sanat olduu zerine epeyce dflnlmfltr. Doal olarak her dnem, kendi koflullarnda yeni snflandrmalar ortaya koymufltur. rnein; Sofistler, ifllevi ve verdii hazlar bakmndan sanata yaklaflrken Platon, gereklikle iliflkisi, Cicero (M.. 106- M.. 47) ise
anlamsal deeri balamnda yaklaflmfltr (Tatarkiewicz, 1963: 238).
Bugn neyin sanat olup olmad zerine tartflmalar devam etmekle birlikte
ana sanat dallar ve kapsamlar konusunda az ok bir fikirbirlii vardr. Grsel sanatlar (visual arts), edebi sanatlar (literary arts) ve sahne sanatlar (performing
arts) gibi. Gnmzde sanatn, daha ok kullanlan malzemenin nitelii ve etkinlik biimine gre snflandrldn sylemek mmkndr.
Grsel Sanatlar
Genel olarak grsel sanatlar, grsel olarak alglanan ve maddi varln uzun sre
koruyan sanatlar olarak tanmlayabiliriz. Alan; resim, heykel, seramik ve mimari gibi olduka eski zamanlardan bugne ulaflan dallar kadar, yerlefltirme alflmalar
(enstlasyon), video-art gibi yeni biimleri de kapsar. Grsel sanatlarda, ounlukla szel bir dilin olmayfl, almlaycnn rn daha ok gstergeler zerinden yorumlamasna neden olur.
Grsel sanatlarn tarihi, dier sanatlara gre daha az speklatiftir. yle ki Gney Fransadaki Chauvet maarasnda bulunan ve M.. 28.000lere tarihlenen at ve
gergedan resimlerinden, Lee U-Fann 1990 tarihli Rzgarlarla adl yal boya tablosuna uzanan sre, baflka hibir sanat dalnda olmad kadar net ortaya koyulabilir. Kuflkusuz bu durum, grsel sanatlarn bafllangtan bugne dek stlendii
farkl toplumsal ifllev ve etkinlik biimlerini ortaya koymada, deiflen sosyal davranfl ve yarglar izlemede nemli rol oynar. rnein grsel sanat rnlerinden,
bunlarn oluflturduu etkinlik biimlerinden yola karak maara insannn yaflam
tahayyl edebilir. Benzer flekilde, grsel sanat rnlerinin, dneminin en varlkl,
talyan ailesi Mediciler tarafndan manevi ve dini bir arnma arac olarak kullanlmasndan yola karak, on beflinci yzyl Avrupasnn ayrcalkl snflarnn yaflamlarna ve deer yarglarna dair karmlar yaplabilir. Daha da ileri giderek yirmibirinci yzylda yaflayan pek ok ifl adamnn ve flirketin tablo koleksiyonlarna
sahip olmas, kltr rnyle ekonomik yatrmn nasl birlefltiine dair bilgi sunabilir. Nitekim grsel sanat rnleri, bugn mzeler ve sanat galerilerinin oluflturduu endstri nedeniyle ekonomik hayatn da nemli bir paras haline gelmifltir.
171
Resim 9.3
Chauvet Maaras
Kaynak:
http://www.nature.c
om/nature/journal/
v439/n7079/fig_tab
/nature04521_F5.h
tml
Resim 9.4
Lee U-Fan
Rzgarlarla
Kaynak:
http://www.visualar
ts.qld.gov.au/apt20
02/lee.htm
172
Kltr Sosyolojisi
Sanatn varlk ve eylem bakmndan st dzey kltr etkinlii niteliini kazanmas, sanat rnne zaten maddi-manevi bir deer yklemiflti. nceleri sanaty
desteklemek amacyla verilen bireysel ya da kurumsal destekler, giderek maddi
varln uzun sre koruyan sanat rnne deiflim deeri ykledi. Ekonomik sekinler tarafndan oluflturulan bu deer, sanat rnlerinin almlanmasnda yeni biimler ortaya kard.
Yirminci yzyln sonlarndan bafllayarak, Batl kapitalist demokrasilerde sanat,
zellikle de adafl sanat, dier kltr rnleriyle birlikte flirketler ve st dzey yneticiler iin simgesel deer taflyan bir yatrm arac haline geldi (Wu, 2005). Sanat ifle yarar sloganyla Almanyann nde gelen bankas Deutsche Bankn 60 bin
paradan oluflan bir adafl sanat koleksiyonuna sahip olmas ya da sveli USB
Bankn koleksiyoner olmak isteyen mflterilerine sanat bankacl ad altnda bir
zel hizmet sunmas (alidis, 2009: 42), bu yeni biimlerin rneklerindendir.
SIRA SZDE
nsann en temel ihtiyalarndan biri olan barnmay salayan maaralar, o zaD fi N E L M

mann sanat galerileriydi. Mekn ve sanat iliflkisi, yaflamn maaralardan modern
binalara geiflinin her aflamasnda nemlidir. Ancak, meknn kendisinin, bir sanat
R U edilifli, grece yakn zamana ait bir olgudur. Zanaat ve sanat,
rn olarakS Okabul
baflka dallarda olduundan ok daha fazla mimariyle iflbirlii iindedir. Yirminci
yzyln nde
D Kgelen
K A T mimarlarndan Le Corbusier, bu iliflkiyi flyle anlatr:
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
Tafla, aaca ve betona ifl verir, bu malzemelerle evler ve saraylar yaparsnz. Bu, inSIRA SZDE
flaattr, el becerisi ifl baflndadr. Fakat aniden yreime dokunur, kendimi iyi hissetSIRA SZDE mutlu olur ve iimden derim ki ok gzel. flte bu, mimaridir
memi salarsanz
(1985). AMALARIMIZ
N N
K T A P
S O R U
T EDL E KV K ZAYTO N
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
fi N E L M
GzdenD karlmamas
gereken bir dier nokta, bahsedilen iflbirliinin sadece
alanlar deil, insan gcn de kapsaddr. Mimari bu haliyle, retim ve tketiK T A P
min en oul
biridir. Mimari, Le Corbusierin dedii gibi, hem zanaat,
S Oflekillerinden
R U
hem de sanatsa dneminin toplumsal ihtiya ve estetik anlayflndan bamsz olamaz. Hatta toplumsal ihtiyalarn kimi zaman estetik anlayfl belirlediinden ya da
T EDL EKVK ZAYTO N
etkilediinden bahsedilebilir. rnein; yirminci yzyln ilk yarsnda mimar Walter
Gropius nclnde geliflen Bauhaus akm bu temelden hareket eder. Akmn
SIRA SZDE
nermesi, sanat
rnnn toplumsal ihtiyalara karfllk vermesi gerektiidir. Buna
gre, sanat Nrnnn
T E R N E T biimi ifllevle ters dflmemeli, ancak ifllev de biimi dfllamamaldr. Yaplmas
gereken, biim ve ifllev arasnda bir denge oluflturarak, toplumAMALARIMIZ
sal ihtiyac karfllamaktr.
N N
K T A P
Sinematograf: Auguste ve
Louis Lumire kardefllerin
tasarlad, 13 Nisan
1985te Fransa iin
patentini aldklar,
grntleri kaydetmeye ve
bir ekran zerinde
N T E R N Esalayan
T
yanstmay
aygt.
TELEVZYON
SIRA SZDE
Sanat rnlerinin
mbadele deeri kazanmasnda hangi unsurlar rol oynamfltr?
Bauhaus akmyla
K T Ailgili
P daha fazla bilgi almak iin Esra Aliavuflolunun Bauhaus: Modernleflmenin Tasarm (letiflim Yaynevi, 2009) adl kitabn okuyabilirsiniz.
Kimi zaman
zg bir sanat dal olarak ayrlan, kimi zaman da byk
T E L E V Zkendine
YON
ereveden baklarak sahne sanatlarnn ya da grsel sanatlarn bir paras olarak
kabul edilen sinema, Lumire Kardefllerin sinematograf keflfetmesinden ok
sonra bir sanat dal olarak kendini kabul ettirdi. Kuflkusuz bu ge kabuln ardn N T E R N E Tncelikle teknolojik bir keflif olmas yatar. kinci nedense kayda sinematografn
dedilen hareketli grntlerin ncelikle elence ve ticari bir etkinlik olarak birey-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
lerle buluflmasdr. Sinema, ancak hareketli grntlerin belliAMALARIMIZ

bir kurgu ve estetik
kayglarla kaydedilip kendi iinde anlamsal bir btn oluflturmasndan sonra sanat
olarak kabul grd. O halde denebilir ki sinemada dier sanat dallarnda olduu
K T A P
gibi sonradan endstrileflme deil, sonradan sanatsallaflma sz
konusudur. Baflka
bir deyiflle sinema, bafllangcndan bugne dein met oluflunun izlerini taflr. Dolaysyla endstriyel srelerin farkl aflamalar retim, datm tketim, sanat olan
T E L E V Z Y Obiri
N de ulus
sinema rn iin de geerlidir. Sinemann en nemli zelliklerinden
kurgusunun oluflturulmasnda ve ideolojik propagandalarda etkin rol almasdr.
Lumire Kardefllerin sinematografla ektikleri ilk film rneklerinden
1895 ta N T Ebiri
R N Eolan
T
rihli La salida de la fabricay http://video.google.com/videoplay?docid=17024400
29648765760#docid=2983343781206350895 adresinden izleyebilirsiniz.
Edebi Sanatlar
Malzemesi ve arac dil olan, bugn fliir, yk ve roman biimlerinde karflmza kan edebi sanatlarn yazyla baflladn dflnmek yanlfl olur. Yaznn olmad ve
aktarmn szl gelenekle saland dnemlerde hikye ya da masal anlatcl,
fliir dzme ve fliirsel konuflma gibi biimler bugnn edebi sanatlarnn atalardr.
yle ki, edebi sanatlarn en eski rneklerinden biri olarak kabul edilen Glgamfl
Destannn kahraman Glgamfl, milattan nce yirmiyedinci yzylda yaflamfltr.
Ancak destann yazl olduu tabletler milattan nce yedinci yzyla aittir (Gardner-Maier, 1985: 4). O halde Glgamfln yks, yazyla sabitleninceye dek szl
olarak aktarlmfltr. Bu gibi ykler, usta ozanlarn azndan, tanrsal bir esinlenmeyle kuflaklar boyu binlerce kez anlatlmfltr (Thomson, 1998: 78).
Antik alarda ozann tanrsal bir esinlenmeyle rn verdii, bu nedenle de fliirin sanatla iliflkisi olmad grfl hkimdi. Szl aktarmn ozanlar cierlerini
tanrsal solukla doldurmufllar, dinleyicileri de fliirin bysyle kendilerinden geirten zel bir yeti kazanmfllardr (Thomson, 1998: 79). Antik dflnce, bu tanrsal
esinlenmeyi, insan yapm sanatn nne koymufltur. fiiir, ancak Antik dflncenin
dflfle geiflinden sonra sanatla bir araya gelmifltir (Tatarkiewicz, 1963: 231).
Modern dnemlere yaklafltka edebi sanatlarn, yazya sahip olan ayrcalkl snflarn kontrolnde, bugnk biimlerine kavufltuu grlr. Bu durum elbette
almlanma ve tketim flekillerinin de ayrcalkl snf tarafndan belirlendii sonucunu karr. rnein; on dokuzuncu yzyln ilk yarsnda Avrupada, edebi sanatlarn byk isimleri bu ayrcalkl snflarn yeleriydi: ngiliz soylular Lord George
Gordon Byron, John Keats ve Percy Bysshe Shelleysiz ngiliz fliiri, Victor Hugosuz
Fransz fliiri, Aleksandr Puflkinsiz Rus fliiri dflnlemez (Claudon, 1999: 190).
Yine ayn dnemlerde Sanayi ve Fransz devrimleriyle ykselen, politik ve ekonomik alanlarda daha fazla sz sahibi olan burjuvazi ve yeni ifli snf, edebi sanatlarn tketimine de dhil oldu. Endstri merkezlerinde bir araya gelen ve o gne kadar okuma-yazma ayrcalndan yoksun olan ifli snf, yeni edindii bu zevki kendi kltr yaflantsna uygun flekilde tketmek istedi. Hayal gcnn rn
olan mitolojinin ve tarihin anlatld romantik edebiyat, bu ihtiyac karfllamyordu. Fransz gazetelerinin nclnde romanlarn tefrika halinde yaynlanmaya
bafllamas bu tarihlere rastlar. Tefrika romann ortaya kfl, roman yazarnn ait olduu snfa baklmakszn gnlk olaylar ve sradan insanlar konu etmesine neden oldu (fiatr, 1998: 18).
Tematik inceleme ve satfl oranlar, tketici eilimlerini saptamada nemli olabilir. Ancak, edebi rnn almlanmas zerine verdii bilgi azdr. Yirminci yzyl-
SIRA SZDE
173
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
174
Kltr Sosyolojisi
da okuma tarihi zmlemelerine eklenen yeni bir yntem, direkt olarak almlanmay saptamaya alflr. Bu dorultuda bireysel okuyucularn sayfa kenarlarna
dfltkleri notlar, altn izdikleri satrlar belirlenerek metinlere verilen tepkiler araclyla ayn eserin farkl birey ve gruplar tarafndan nasl almladna dair veri
toplanr (Burke, 2008: 88).
Edebi sanatlarn retim ve datmndaki teknolojik ve biimsel deiflimler,
almlanma ve tketim biimlerini de etkiler. rnein; 1970lerden bafllayarak teknolojinin, metinlerin ihtiya duyduu mutlak malzemeye alternatif yaratmas yeni
bir tketim biimi ve endstri iinde yeni aktrler yaratmfltr. Elektronik kitap olarak adlandrlan dijital yayn biimi, kada olan ihtiyac ortadan kaldrmfltr. Bugn matbaada baslmamfl, dolaysyla fiziksel olarak var olmayan pek ok metin,
dijital dnyada dolaflmdadr. Bylece yayn endstrisine yazlmclar, yazlm flirketleri ve elektronik kitaplarn datmn yapan internet siteleri gibi aktrler dahil
oldu. Dolaflmda olan kitap saysnn artmasnn ve bu kitaplara, az aba harcayarak ulafllabilmesinin okuyucunun yeni okuma yntemleri denemesine yol at
da ileri srlmfltr. Buna gre okuyucu, bir cildi baflndan sonuna dek okumadan
kitabn ierdii bilgiyi tarama ya da atlayarak okuma, iindekiler ya da dizin ksmna bakma gibi davranfllar gelifltirmifltir (Burke, 2008: 89).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
nternetin gnlk
yaflamn bir paras haline gelmesi sanatn almlanmas ve tketiminde
SIRA SZDE
ne gibi deiflikliklere yol amfltr?
D fi N E L M
Sahne Sanatlar
Mzik, dans, opera, tiyatro ve baz alardan sinemay kapsayan sahne sanatlarnn
S O oluflumunda
R U
ayrc zellii,
ya da aktarmnda icra da iermesi, ounlukla toplu
olarak almlanmas ve tketilmesidir. Tiyatro oyunlar ve doalamay temel alan
trler dflndaki
mzikal rnler gibi baz sanat dallarnda icra, rnn aktarm
DKKAT
aflamasndadr. Metin ya da nota, icra edildii zaman, varlksal olarak tamamlanr
ve sahne sanatlar snfna dhil olur. cra edilmemifl bir tiyatro oyunu edebi bir
SIRA SZDE
metin olarak
deerlendirilebilirse de tketiminin ve almlanmasnn da ancak o koflullar iinde gerekleflecei unutulmamaldr. Oysa mzik iin ayn durum sz konusu deildir.
Nota yazs, yaznn edebi sanatlarda stlendii iflleve sahip deildir;
AMALARIMIZ
mziin btn bileflenlerini ve en nemlisi anlam dnyasn yanstmakta olduka
snrl bir aratr. Dolaysyla icra edilmemifl bir mzik, yaratcsnn zihninden baflka bir yerdeK varolamaz.
T A P
Sinema filmleriyse aktarmda deil oluflumda icra ierir. zleyici, belli bir zaman
iinde kaydedilen icrayla beraber rn almlar ve tketir. Fakat belli bir icrayla
sabitlenip Tizleyiciye
E L E V Z Y O Naktarlyorsa bu rnlerin sahnelenmesinden deil, sergilenmesinden bahsetmek gerekir. zetle sahne sanatlarnn, ister oluflum srecinde, isterse aktarmnda icraya, yani rnn yaratcs dflndaki bireylere ya da bireylerin
tketimine muhta olduu sylenebilir. Bu haliyle sahne sanatlar, bireylerin reN T E R N E T bir sosyal etkinlik biimidir.
timde aktif olduklar
Sahne sanatlar kolektif doalaryla tarih boyunca dflnrlerin ilgisini ekmifl,
bu rnlerin toplumsal yapnn yansmalarn tafld kabul edilmifltir. Gerekten
de her dnemin toplumsal yaps, o dnemin sanat rnleriyle sabitlenmifltir. rnein; William Shakespearein (1564-1616) Venedik Tacirindeki on yedinci yzyln toplumsal snflarn ya da Gotthold Ephraim Lessingin (1729-1781) Emilia Galottisindeki Aydnlanmac fikirleri grmemek neredeyse imkanszdr.
N N
175
Btn bu sanatlar iinde algsal mziin ayr bir yeri vardr nk szel dil ve
grsel olanaklardan faydalanmaz. stelik mzik, kayt altna alnmad srece belli bir zaman ve meknda vardr. Mziin o zaman ve mekndaki varl, hem dinleyici hem de mzisyen iin tekrarlanamaz bir deneyimdir. Aslnda Nietzschenin
mzie zel bir konum atfederken bahsettii tamamlanmamfllk hali de (bkz. Sayfa 9) bunu vurgular. Dolaysyla mzii tanmlayabilirsiniz ama bu tanm mziin
aktard anlam iermez (Cook, 1999: 17). Daha da ileri giderek, algsal mzik,
zerinde tartfllacak somut unsurlardan yoksunsa aktard anlamlarn ounun,
mziin kendinden deil bireylerin almlamadaki mutabakatlarndan kaynakland sylenebilir. Baflka bir deyiflle mziin anlamn yaratan almlaycnn kendisidir.
Mzik, Batl uygarlklarda on dokuzuncu yzyldan itibaren kitlesel bir tketim biimi haline gelmeye bafllamfltr. Bu biime ynelmesinin en nemli sebeplerinden biri, bestecinin bamszlk talebi, dieriyse kayt teknolojilerinin ortaya
kmasdr. Kilise ve aristokrasinin maddi ve manevi hamiliinden kurtulabilmek
iin eserlerinin yaynlanmasndan ve yeni geliflmekte olan konser salonlar ve
opera evlerinden gelen siparifllerden medet uman besteci, bu kez de bu kurulufllardan gelen taleplere baml olmufltur. Dier taraftan kayt teknolojilerinin ortaya kmas mziin zaman ve mekana balln ortadan kaldrmfltr. Mzik artk
istenilen yerde, istenilen anda almlanabilen ve tketilebilen bir zne haline gelmifltir. Mflteri memnuniyeti temelinde alflan ticari kurulufllar, daha ok gelir ve
dolaysyla daha ok mflteri talep ettike besteci, kitlesel tketimin ticari koflullaryla sarmalanmfltr.
Kreselleflme ve Sanat Etkinlii

A M A
Kreselleflme kavramnn sanatn almlanma ve tketim srelerinde ne flekilde etkin olabildiini analiz edebilmek.
Kreselleflmenin btn ynleri belki de en grnr halde yeni nesil kitle iletiflim
aralarnda izlenebilir. zellikle internetin ve interneti etkin olarak kullanmaya
olanak tanyan cep telefonlar, tablet bilgisayarlar, internet televizyonlar gibi teknolojik rnlerin sanat etkinliinin biimlerini deifltirmemesi flaflrtc olurdu.
Teknolojik geliflmeler, yirminci yzyln bafllarndan itibaren sanat etkinliini
dnfltrmeye bafllamflt. rnein; ses kayt teknolojisinin geliflmesi, mziin mekana ve zamana bamlln ortadan kaldrmflt. Grntnn kaydedilmesiyse
mziin iflitselliine grsellii ekleyerek yeni bir boyut kazandrmflt. nternet ise
hem mziin ulaflabildii corafyalar geniflletmifl, hem de kaytlarn fiziksel varlnn gerekliliini ortadan kaldrmaya bafllatmfltr. Dijital ortamda varolan kaytlar,
internetin, kullanclarnn paylaflmna imkan tanyan yapsyla mzik endstrisi
iin nce bir kriz, sonra da bir dnflm getirmiflti. Sanat rnnn almlanmas
ve tketimi balamnda da bu paylaflm fikri, bir dnm noktasn iflaret eder.
Sosyal medya platformlarnn yaygnlaflmas sanat etkinliinin yeni bir biiminin ortaya kmasna neden olmufltur. Evinden, telefonundan ya da internete ulaflabildii herhangi bir ortam ve aratan sosyal medya platformlarn kullanan bireyler, bu platformlarn ieriinin sadece tketicisi deildir, byk bir ksmnn belirleyicisi ya da reticisidir. Bu ieriin oluflturulmas ya da takip edilmesi, yeni bir
tr sanat etkinlii olarak deerlendirilebilir. Nitekim geleneksel sanat etkinlii biimlerini devam ettiren kimi kurumlar, teknolojinin yaratt bu yeni etkinlii de
kurumsal etkinliklerinin bir paras haline getirmeye baflladlar.
Sosyal Medya: Sosyal

medya, web tabanl ve mobil
teknolojilerin interaktif
iletiflime imkn veren
ortamlar iin kullanlan bir
kavramdr. Bu kavram
endstriyel ya da geleneksel
medya aralarndan ayran
zellii, teknolojik altyapya
sahip herkesin sistemin
retim ve tketim
blmlerine kolaylkla uyum
salayabilmesidir.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
176
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K S OT RAU P
DKKAT
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
Kltr Sosyolojisi
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Avrupann en nemli senfoni orkestralarndan biri olan Berlin Filarmoni OrAMALARIMIZ

D Dijital
fi N E L MKonser Salonu olarak adlandrd yeni uygulamas bir rnek
kestrasnn,
olarak verilebilir. Bu uygulamayla interneti olan ve belli bir creti deyen herkes,
dnyann neresinde
olursa olsun orkestrann konserlerini canl olarak seyredebilK S O TR AU P
mektedir. Bu uygulamaya baflka bir rnek de konserleri eve deil fakat, sinema salonuna aktaran etkinliklerdir. Yine benzer bir teknolojik altyapy kullanan sinema
K K A T kurumlar, canl temsillerini dnyann farkl corafyalarndaki
salonlar ve Dmzik
TELEVZYON
almlayclara amaktadr. Bu uygulamalarn bir dier yn de sinema salonlarnn
SIRA SZDE
etkinlik alann
film izlemeyle snrl olmaktan karmasdr.
N N
Sinema salonlarnda
N T E R N E Tyaplan etkinliklerle ilgili bir yazya afladaki linkten ulaflabilirsiniz.
AMALARIMIZ
http://www.operaturkiye.com/wp1/index.php/yazilar/soylesiler/serde-nadirler-opera-vebale-perdeleri-artik-sinemada-aciliyor.html/
K T A P
Sanat rnleri ve sosyal medya arasndaki iliflki, rnn almlanmas ve tketimini etkileyebilmektedir. Sosyal medyada oluflturulacak anlam btn, pazarlama
stratejileri, sanat rn ve endstri arasndaki ban belirginlefltii alanlardan biriTELEVZYON
dir. Baflka bir deyiflle sosyal medya, tketici talebinin oluflturulmas ve rnn
almlanmasnn ynlendirilmesi bakmndan nemli rol oynayabilmektedir.
SIRA SZDE
Sosyal medya
N Tve
E Rsanat
N E T rnnn pazarlanmas arasndaki iliflkiye dair bir yazya afladaki linkten ulaflabilirsiniz. http://www.artimetre.com/2010/01/11/sanat-eseri-satisindaD fi N E L M
sosyal-medya-pazarlamasinin-onemi/
Sosyal medya
S O R Uplatformlar, almlama ve tketimin bireyselliini de byk oranda ortadan kaldrmfltr. Bireylerin kiflisel hesaplarnda kendi tketimini paylaflmas ve bu paylaflmn etkileflime ak olmasysa sanat rnnn almlanma ve tkeDKKAT
tim sreleri asndan farkl deerlendirmelere olanak tanmas bakmndan nemlidir. Buna gre, zaman ve mekndan bamsz almlamalar ve tketimler sz koSIRA SZDE sahibi ve bunu takip eden dier bireyler, birbirlerinden farknusudur. Paylaflmn
l zaman ve meknlarda bu rnleri almlamakta ve tketmektedirler.
Kreselleflmenin lokomotifi olan teknolojik geliflmelerin bir dier etkisi de saAMALARIMIZ
nat rnnn reticisiyle almlaycs ve tketicisi arasndaki iliflkiyi bulanklafltrmasdr. Sosyal medya platformlarnda paylafllan rnlerden bazlar, bilgisayar
baflndaki almlaycy
K T A P ya da tketiciyi de retime dhil etmektedir. Bylece Gugenheim Mzesi gibi bugnden bakldnda daha geleneksel etkinlikleri srdren
kurumlar, sosyal medya platformlarnda paylafllan videolarn, grsellerin ya da
mziklerinT Esanat
retimi olup olmadn sorgulamaya itilmifltir. Btn bunlar gsLEVZYON
teriyor ki gemiflte daha net flekilde ayrlan retici-tketici iliflkisi, giderek ortadan
kalkmaktadr.
N N
N T E R N Eflefi
T Eric Whitacren kendi bestesinin, internet kullanclarndan oluBesteci ve orkestra
flan bir koro tarafndan nasl seslendirildiini izlemek iin afladaki linki ziyaret edebilirsiniz. http://www.youtube.com/watch?v=D7o7BrlbaDs
177
zet
N
A M A
N
A M A
Sanat rnnn, salt sanat ifllevinin tesinde

ve onun bir tamamlaycs olarak, bireylerin ve
sosyal gruplarn kendilerini dierlerinden ayrfltrmakta bir ara olarak kullanldn sorgulayabilmek.
Sanat, bireysel bir etkinlik gibi grnse de bafllangcndan beri kolektiftir. Sanat rnnn retimi, almlanmas ve tketimi kolektivitenin izlerini taflr. Bourdieunn, kltr sermayesi kavramyla dflnldnde, bireyin ailesinden ve ait
olduu sosyal stat snfndan devrald bu miras, sanat rnyle kurulan iliflkide belirleyicidir.
Birey, sanat rnyle iliflkisini kendi kltrel sermayesine gre yaflar. Bunu yaparken dier birey
ve gruplardan ayrlr. Bu sre, kimlik inflas olarak nitelenebilir. Kimlii kendini keflfetme olarak
deil, kendini infla etme olarak kabul edersek,
sanat rnlerinin bu srete nemli rol oynad
farkedilebilir. Ancak Gramsci hegemonya kavramyla bu srete bamsz olmayabileceimizi
hatrlatr. Buna gre egemen snflarn asl baflars, zerlerinde egemenlik kurduklar snflar
dflnsel olarak da ynlendirebilmelerindedir.
Bireyin ve gruplarn kendilerine ait varsaydklar
fikirler, egemen snflarn ynlendirmesiyle olufluyorsa sanat rnnn almlanmas ve tketiminde de bu etkiler vardr.
Sanat rn tketiminin, ekonomik gstergesinin sosyolojik bir olgu olduunu deerlendirebilmek.
Modern tketim sadece gereksinimlere dayal deil, ayn zamanda bnyesinde semboller ve gstergeler barndran sosyolojik bir olgu olarak da
deerlendirilmelidir. Nitekim birey, giderek artan bir flekilde rettiklerinden ok tkettikleriyle
anlam kazanmaktadr. Sanat rnyse endstrinin mdahelesiyle mevcut deiflim deerini pekifltirerek tketim olgusunun bir paras haline
gelmifltir. O halde, tketimin bir paras olan sanat rnnn almlanmasnda, endstriyel iliflkilerden de bahsedilmelidir. Sanat rnnn almlanmas ve tketimi zaman iinde deifliklik gsterir. Her dnem kendi ekonomik ve politik koflullarn mevcut biime ekler ya da onu kkten
deifltirir. Benzer bir etkiyi teknolojik geliflmeler
de yaratr. rnein; nce kayt teknolojisinin ortaya kmas, ardndan gelen dijital dnem pek
ok sanat rnnn almlanmasnda ve tketiminde devrimsel deiflimler yaratmfltr.
N
A M A
N
A M A
Sanat etkinliinin biimlerini ayrt edebilmek ve

bunlar aklayabilmek.
Gnmzde neyin sanat olup olmadna dair
tartflmalar srmeyde devam etse de ana sanat
dallarnn ne olduu konusunda genel bir fikir
birlii vardr. Bunlar grsel sanatlar, edebi sanatlar ve sahne sanatlardr. Bugn sanatn, daha
ok kullanlan malzemenin nitelii ve etkinlik biimine gre snflandrldn sylemek mmkndr. Grsel sanatlar, grsel olarak alglanan
ve maddi varln uzun sre koruyan resim, heykel, seramik ve mimari gibi olduka eski zamanlardan bugne ulaflan dallar kadar yerlefltirme
alflmalar (enstlasyon), video-art gibi yeni biimleri de kapsamaktadr. Malzemesi ve arac dil
olan edebi sanatlarsa fliir, yk ve roman biimlerinde karflmza kar. Mzik, dans, opera, tiyatro ve baz ynlerden sinemay kapsayan sahne sanatlarnn ayrc zelliiyse oluflumunda ya
da aktarmnda icra da iermesi ve ounlukla
toplu olarak tketilmesidir.
Kreselleflme kavramnn, sanatn almlanma ve
tketim srelerinde, ne flekilde etkin olabildiini analiz edebilmek.
Ekonomi ve siyaset temelinde ykselen kreselleflme olgusu, bu alanlardan bamsz olmayan
kltr rnlerini ve etkinliklerini de etkilemektedir. Kreselleflme teorilerinin srekli altn izdii trdefl bir dnya, birbiriyle daha fazla iliflkide
olan, birbirine daha ok baml ve birbirini daha ok etkileyen corafyalar ve kltrler olarak
karflllk bulmufltur. Bu durum, toplumsal farkllklarn bulanklaflarak sanat rnlerinin benzer
flekilde almlanmasna, benzer tketici eilimlerinin oluflmasna neden olmaktadr. Dier taraftan
kreselleflmeyi yaratan ve glendiren unsurlardan olan yeni nesil kitle iletiflim aralar, geleneksel sanat etkinlii biimlerini zayflatmakta,
yeni biimler oluflmasna neden olmaktadr. Sosyal medya platformlarnn yaygnlaflmas ve dier medya aralarndan daha gl hale gelmesi, sanat etkinlii biimlerinin de bu yeni platformlara ynelmesiyle sonuland. Gnmzde
sanat etkinlii mekan olarak en ok sosyal medyay kullanmaktadr.
178
Kltr Sosyolojisi
Kendimizi Snayalm
1. Soylu snfn Avrupada on dokuzuncu yzyla kadar
edebi sanatlarda belirleyici olmasnn altnda yatan en
nemli neden nedir?
a. Soylu snfn politik gc elinde bulundurmas
b. Dnemin edebi sanatlarnn mitolojik konular
ifllemesi
c. Okur yazarln dier snflarda yaygn olmamas
d. Tefrika romann henz ortaya kmamfl olmas
e. Soylu snfn ekonomik gc elinde bulundurmas
2. Afladakilerden hangisi mziin kitlesel bir tketim
biimi olmasnda etkili olmamfltr?
a. Bestecilerin aristokrat hamilerinden bamszlk
talebi
b. Kayt teknolojilerinin ortaya kmas
c. Bamsz konser salonlarnn almas
d. Mzikte notann ancak ana hatlar veren kstl
bir ara olmas
e. Opera evlerinin almas
3. Kltr endstrisi kavramna gre kitlenin sanat rnnn retim ve tketimindeki iliflkisi nasl nitelenebilir?
a. retimde edilgen, tketimde etken
b. retimde etken, tketimde edilgen
c. retimde etken, tketimde etken
d. retimde tketimde deiflken
e. retimde edilgen, tketimde edilgen
4. Afladakilerden hangisi sanat rnnn tketimin
bir paras haline geldiini gsterir?
a. Yerlefltirme alflmalarnn (enstlasyon) ortaya
kmas
b. Sanat rnnn deiflim deeri kazanmas
c. Sanatn devlet tarafndan finanse edilmesi
d. Sanat rnnde biimin ifllemin nne gemesi
e. Sanat rnlerinin niteliinin artmas
5. Afladakilerden hangisi bireyin sanat rnn almlayfln etkiledii dflnlen kavramlardan deildir?
a. Kimlik rgtlenmesi
b. Kltrel sermaye
c. Gncel sanat akmlar
d. Toplumsal snflar
e. Eitim
6. Hangi sanat dal, dierlerinin aksine bafllangcndan

itibaren endstriyle iie olmufltur?
a. Mzik
b. Sinema
c. Mimari
d. Resim
e. Heykel
7. Afladaki kavramlardan hangisi egemen glerin,
birey ve gruplar zerindeki etkisine iflaret etmez?
a. Hegemonya
b. Kimlik
c. Kltr endstrisi
d. deoloji
e. Propaganda
8. McDonaldslaflma nitelemesi hangi sreci tanmlamak iin kullanlmfltr?
a. Ulusallaflma
b. Kreselleflme
c. Yerelleflme
d. Kentleflme
e. Endstrileflme
9. Mimaride Bauhaus akmnn temel nermesi nedir?
a. fllevin ncelii sz konusudur.
b. fllevin, biim tarafndan belirlemesi gerekir.
c. Biim ve ifllev arasnda bir denge oluflturulmas
gerekir
d. Biimin ncelii sz konusudur.
e. fllev nemsizdir.
10. Afladaki kavramlardan hangisi birey ve gruplarn
varlklarn tanmlayarak kendilerini dierlerinden farkllafltran nitelikler toplamn ifade etmek iin kullanlr?
a. Kimlik
b. Kltrel sermaye
c. Kltr endstrisi
d. Hegemonya
e. deoloji
179
Yaflamn inden 1
Araba kullanrken kitap okumak!
Araba kullanrken, spor yaparken, seyahat ederken, t
ya da yemel yaparken kitap okumak daha dorusu dinlemek ister misiniz? Yurtdflnda ok yaygn olarak kullanlan bir kitap okuma flekli olan audio book yani
sesli kitap dinlemek isteyenlere bu imkn Trkiyede
de SesleKitap sunuyor. nl tiyatro sanats Mehmet
Atayn yorumu ve sanat ynetmenliinde Ankarada
yayn hayatna bafllayan SesleKitap, ksa zamanda yeni
bir okuma alflkanln, yani kitap dinleme alflkanln kazandrmay amalyor. SesleKitapn tm, profesyonel sanatlar tarafndan seslendiriliyor. Peki SesleKitap nedir? Edebi ya da edebi olmayan bir yazl metnin,
aslnda hibir deifliklik yapmadan bir yorumcu, okuyucu tarafndan profesyonel stdyo ortamnda seslendirilerek kaydedilmesi ve gerek duyuluyorsa dinlenerek takibini kolaylafltrmak amacyla mzik ve efekt gibi unsurlarla da desteklenerek CD, MP3 alar ya da internet gibi medyalarda, kitabn okuyucuya sunulmufl
halidir. Toplum olarak az okuduumuzu biliyoruz. Kitap dinlemek deyince de bu eylemin sadece grme engellilerin ihtiyac olabilecei gibi bir nyargmz var.
Arafltrmalarda, Kitap okumanza engel olan nedir sorusuna hemen verilen cevap basit: Zamanm yok! flte
SesleKitap, kitap okumak isteyenler iin bu zamanszlk
sorununu ortadan kaldryor. Byk flehirlerde ifle ya
da okula giderken yolda harcadnz zaman SesleKitap okuyarak deerlendirdiinizi dflnn. Bir saatlik
yolculukta ortalama 40 sayfa kitap okumak mmkn.
Yani 10 gnde 400 sayfalk bir kitab okuyabilirsiniz.
Cumhuriyet Pazar, 17 Ekim 2010, Say 1282
Yaflamn inden 2
Grdklerimiz, grnd gibi deil
Ani elik Arevyan, stanbul Modernde alan Grnd Gibi Deil sergisinin konseptini nsanlarn ayn
olaylardan nasl farkl etkilendiini ve yorumladn
grmek diye zetliyor.
1985 ylnda fotoraf ekmeye bafllayan Arevyan drdnc kiflisel sergisinde daha ncekilerde olduu gibi
fotoraflarn izleyiciye kavramsal bir ereveden sunuyor. Hem serginin ad hem de doa ve gnlk yaflamdan nesnelerin yer ald fotoraflarn dzenlemesi insann aklna ilk anda John Bergerin Grme Biimleri
adl kitabn getiriyor. Berger, 1972de yaynlanan ve
bugn zellikle grsel sanatlarla ilgilenenler arasnda

bir klasik kabul edilen Grme Biimlerinde dflndklerimizin, inandklarmzn nesneleri grflmz
etkilediini syler. Grme biimleri bir flartlanmadr.
Bu sergi de aslnda Ani elik Arevyann dnyasnn
yansmalarn bize aktaryor, izleyenler de kendi dnyalar iinden bir yolculua kyor.
Mge Akgn: Grnd gibi olmayan ne? Doa m?
Nesneler mi, biz miyiz?
Ani elik Arevyan: Tam da grdkleriniz grnd
gibi olmayan. Grdklerimizi etkileyen ve deifltiren
birok etken var. Ifln nesneyi aydnlatmasyla bile grntde yanlabiliriz. nk nesnenin dokusunun ve
formunu tamamen deifltirir. fiu anda duvara bakyorsunuz mesela beyaz ama aslnda beyaz olduunu sanyoruz nk o srada duvara arpp iz brakan sinei
grmyoruz ya da boyann molekllerinin gnefl flyla nasl deifltiini gremiyoruz. O duvarn beyaz olduunu bilmiyoruz aslnda tam olarak veya kendimiz bile
zaman ierisinde bakfl amzn deiflmesiyle grdklerimizi farkl alglayabiliriz. Ben grdmz, iinde olduumuz doayla, btnle ve kullandmz basit nesnelerle bir fikri ortaya koydum. Bir anlamda giysilerimle ve bulunduum meknlarla portremi flekillendirdim.
Bu fikri masals, gerek olmayan bir ifade yoluyla anlatmay setim nk gerekte hibir fley grnd gibi
deil.
Radikal, 9/10/2010
180
Kltr Sosyolojisi
Okuma Paras
Dijitalleflme ve Medya
Birok popler dergide, kitapta son yllarda ad sklkla
anlmakla birlikte dijitalleflme henz globalleflme kadar popler hale gelmemifl bir kavramdr. Oysa bugn
dijital sz, birok enformasyon bilimci tarafndan yanna devrim szc eklenerek kullanlmakta; stelik
kimileri bu dijital devrimin endstri devriminden, ya
da insanlk tarihindeki btn zihniyet yaplarn deifltiren bir srama olarak nitelenen Gutenberg devriminden sonraki benzer bir sramay temsil eden en
byk kopufl olduunu iddia etmektedirler. nk iddia edildiine gre, dijitalleflme iletiflimin (medyann)
globalleflmesindeki en nemli halkay oluflturmakla kalmaz, iletiflimin tarzn, dolaysyla tasarm ve tahayyl
fleklimizi de, zetle dflnme, alglama ve kavrama tarzmz da deifltirir.
fiimdi dolaysz ve daha ak bir flekilde syleyecek olursak, bu yazda amacmz medyann globalleflmesine dair birtakm tespit ve deerlendirmelerde bulunmaktr.
ok bilinen bir vakadr ki, bugne kadar, zellikle global ekonomik ve siyasal iliflkilere dair karar alma srelerinde medya teknolojilerindeki geliflmeler ile globalleflme arasnda doal saylan balantya (ya da bu balantnn doallna) gnderme yaplarak, alnan kararlarn meflruiyetini bu flekilde salamak yoluna ok baflvuruldu. Bu dolambal grnebilecek ifadeyi meflrulafltrc iddialardan birini basite rnekleyecek olursak,
medya (iletiflim) teknolojilerinin geliflmesi sonucu dnyann birbirleriyle iliflkisi belli kstlamalara tabi blgeler (ki bunlar modern dnyada ulus-devletler oluyor
esas olarak) halinde dzenlenmesini salayan snrlar
ortadan kalkmak durumuna geldi. Mademki iletiflim sinyalleri snr tanmamaktadr, o halde dnyada artk ne
politik, ne kltrel, ne de ekonomik snrlarn ifllevi ve
anlam kalmfltr.
Medya, dier kltrel ve sanatsal aralarla birlikte bize
bir meknsal tasarm flablonu sunar. Bylelikle mesela
bugn bilhassa televizyon ekranndaki dnya tasarm,
ayn zamanda dnyann meknsal haline dair bir tasarmdr da. Bu tasarm bizi klen, bzflen bir dnya
tahayylne sevk etmektedir. Televizyon ekrannda
temsil edildii haliyle globalleflmeye, ekrana gelen kanal saysndaki artfl ve eflitlenmeyi de ilave edecek
olursak globalleflme kavramnn gndelik hayatmzn
temel referanslarndan biri haline gelmesine medyann
ne lde katkda bulunduunu pek de zorlanmakszn
tespit ederiz.
zetle sylemek istediimiz fludur: Medya bir zamanlar

(ve hala) dnyann nispeten snrlarla paralanmfl halini, bu paralara mensubiyet hissini ve fikrini teflvik etmek suretiyle nasl berkitmiflse, bugn de dnyann bir
tek mekan haline geldii fikrini ve hissini yayma ifllevini grmektedir.
Erol Mutlunun Globalleflme, Popler Kltr ve Medya
kitabnn Dijitalleflme ve Medya blmnden ksaltlarak alnmfltr.

1. c
2. d
3. a
4. b
5. c
6. b
7. b
8. b
9. c
10. d
Yantnz yanlfl ise Edebi Sanatlar blmn

tekrar gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sahne Sanatlar blmn
Yantz yanlfl ise Endstrinin Etkisi blmn
Yantnz yanlfl ise Endstrinin Etkisi blmn tekrar gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sanat rnnn oul Anlamlar blmn tekrar gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Grsel Sanatlar blmn
Yantnz yanlfl ise Sanat rnnn oul Anlamlar blmn tekrar gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kreselleflmenin Etkisi blmn tekrar gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Grsel Sanatlar blmn
Yantnz yanlfl ise Sahne Sanatlar blmn

Sra Sizde 1
Sanat rnlerinin snflandrlmasnda kullanlan temel
kavramlarn kkeninde toplumsal snflar bulunur. ounlukla dflnmeden kullandmz saray mzii, halk
fliiri, yksek kltr, afla kltr gibi nitelemeler, sanat
rnnn retiminde, almlanmasnda ve tketiminde ounlukta olan toplumsal snflara yaplan gndermelerdir.
Sra Sizde 2
thalat ve ihracat terimleri, ncelikle ticari etkinlik
kapsamnda olsalar da yaplan ticari etkinliin baflar-
181
Kaynaklar
s ya da baflarszl rnn tketici tarafndan kabulyle belirlenir. Trk yapm dizilerin ihra edilmesi
de, elbette ncelikle ticari bir etkinliktir. Ancak bu dizilerin ihra edildikleri lkelerde popler olmasnn
altnda kuflkusuz toplumsal ve kltrel dinamikler bulunur. Sz konusu dinamikler, hem gemifle ait hem
de gncel yaflantnn ortak zellikleridir. Dolaysyla
kreselleflme olgusunun iinde deerlendirilebilir. Ancak bu rnekte dikkat ekici olan baflka bir nokta daha vardr: Kreselleflme, sadece Bat olarak adlandrlan corafi blgelerin kltrel egemenlii ve stnl anlamna gelmeyip ok boyutlu bir btn olarak
deerlendirilmelidir.
Sra Sizde 3
Hem ekonomik hem de politik iktidara aristokrasinin
sahip oluflu nedeniyle sanat rnleri ounlukla bu snf tarafndan finanse ediliyordu. On dokuzuncu yzyldan bafllayarak aristokrasinin bu iktidar alanlarn
baflka toplumsal snflarla paylaflmak durumunda kalmas, sanatn hamiliini de bu kurumlarla paylaflmasn
gerektirdi. zellikle modern devletlerin ortaya kmas
ve glenmesi, sanatn devlet tarafndan finanse edilmesini ve mzeler gibi devlet kurumlarnn sanat rnlerine sahip olmasn getirdi. Dier taraftan devletin sanata destek olanlar iin vergi muafiyeti getirmesi, zellikle bu muafiyetten yararlanmak isteyen varlkl kiflilerle sanatlar arasnda arac grevi gren galerilerin ortaya kmasn salad. Devlet, varlkl kifliler ve galeriler
arasnda oluflturulan pazar, sanat rnnn giderek daha fazla mbadele deeri kazanmasna neden oldu.
Sra Sizde 4
nternetin gnlk yaflamn bir paras haline gelmesi,
sanatn almlanma koflullarn ncelikle meknsal olarak deifltirmifltir. Sanat rn dijital ortamda almlanrken toplumsal etkinlik zellii azalr, bireysellii artar.
Dier taraftan sanat rnleri, bireyler aras paylaflma
ou zaman kontrolsz olarak alr. nternet zerinden
film ya da mzik indirilmesi, sanatn tketimini ekonomik verilerden soyutlayabilir. Bu durum, sanat rnnn tketiminin salkl veriler zerinden takip
edilmesini zorlafltrabilir.
Adorno, T. W. (2008). Kltr Endstrisinin Yeniden Dflnrken. (ev. B. O. Doan). Cogito (Mart), 76-84.
stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Adorno, T. W. (2009). Kltr Endstrisi- Kltr Ynetimi. (ev. N. lner- M. Tzel- E. Gen). stanbul: letiflim Yaynlar.
Bocock, R. (2009). Tketim. (ev. . Kutluk). Ankara:
Dost Kitabevi Yaynlar.
Burke, P. (2008). Kltr Tarihi. (ev. M. Tunay). stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
Castells, M. (2008). Kimliin Gc. (ev. E. Kl). stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
Clark, T. N. ve Lipset, S. M. (2009). Toplumsal Snflar
lyor mu?. (ev. G. Altaylar). Sosyoloji. stanbul:
Say Yaynlar.
Claudon, F. (1999). Romantizm Sanat Ansiklopedisi. (ev.
. nce- . Usmanbafl). stanbul: Remzi Kitabevi.
Cook, N. (1999). Mziin ABCsi. (ev. T. Doan). stanbul: Kabalc Yaynevi.
alidis, N. (2009). Hangi Sanat Hangi Bankann Koleksiyonunda. Milliyet Sanat (Aralk), 42-43.
Featherstone, M. (1996). Postmodernizm ve Tketim Kltr. (ev. M. Kk). stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Gardner, J. ve Maier, J. (1985). Gilgamesh. New York:
Vintage Books.
Le Corbusier. (1985). Towards a New Architecture. New
York: Dover Publications.
Mutlu, E. (2005). Globalleflme, Popler Kltr ve Medya.
Ankara: topya Yaynevi.
Soykan, . N. (2002). Mzik Estetii. Cogito (30). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Storey, J. (2003). Inventing Popular Culture. USA: Blackwell Publishing.
fiatr, S. (1998). Operada Gerekilik ve Befl Gereki
Opera. stanbul: Pan Yaynclk.
Tatarkiewicz, W. (1963). Classification of Arts in Antiquity. Journal of the History of Ideas. Vol.24, No. 2
(Apr-Jun.).
Tomlinson, J. (2004). Kreselleflme ve Kltr. (ev. A.
Eker). stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Thomson, G. (1998). nsann z. (ev. C. ster). stanbul: Payel Yaynevi.
Wu, C. (2005). Kltrn zellefltirilmesi. (ev. E. Soanclar). stanbul: letiflim Yaynlar.
10
KLTR SOSYOLOJS
Amalarmz
N
N
N
N

Kltr ve kltr olgularnn Trkiyede ele alnflnda hangi etmenlerin
belirleyici olduunu deerlendirebilecek;
Trkiyedeki modernleflme srecinin, kurumsal yaplanmalar ve kltr olgular arasndaki etkileflim erevesinde ele alnmas gerektiini ayrt edebilecek;
Kreselleflme dneminde Trkiyedeki kltr olgularnn neler olduunu
aklayabilecek;
Kreselleflmenin Trkiyedeki kltr olgular zerinde ne gibi deiflimlere
yol atn zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kltr
Uygarlk
Modernleflme
Kreselleflme
Yerellik
indekiler
Kltr Sosyolojisi
Trkiyede Kltr
Olgusu
TARHSEL EREVE
MODERNLEfiME SRECNDE
KLTRN KONUMU VE NEM
KRESELLEfiME AINDA
TRKYEDE KLTR YAfiAMI VE
OLGULARI
Trkiyede Kltr Olgusu

Kltr, kavramsal ve olgusal olarak srekli bir deiflme iindedir. Bu nedenle kltr ve kltrle ilgili konularn aklanmasnda pek ok zorluk ortaya kar. Trkiye zelinde kltr ve kltr olgular zerine konuflmak iki nedenle gtr: Bir tarafta dnyada ve Trkiyede kltr deiflmesinin politik, ekonomik ve teknolojik
deiflmelerle i ie, onlardan etkilenerek ya da onlar etkileyerek gerekleflmesi;
dier taraftansa Trkiyeye zg corafi konum ve toplumsal yapdaki eflitliliin
karmaflk olmasdr. Bu duruma kltrn politik doas ve politikann doal bir bilefleni olmas eklendiinde, Trkiyede kltr olgusunun, pek ok farkl kapsam
ve lt kullanarak deerlendirilmesinin gereklilii ortaya kar.
TARHSEL EREVE
N
A M A
Kltr ve kltr olgularnn Trkiyede ele alnflnda hangi etmenlerin belirleyici olduunu deerlendirebilmek.
Kltr ve kltr olgularna duyulan bilimsel ilgi, Avrupada endstrileflme, kentleflme ve uluslaflma gibi srelerin neden olduu toplumsal deiflmeleri anlamak zere sistemleflti. Ayn dnemde bu sreleri henz tam anlamyla yaflamayan son dnem Osmanl mparatorluu ve Cumhuriyet dnemi dflnrleri, kltr ve kltr
olgularn ilkin politik ynelimler erevesinde ele aldlar. Bu durumun bir uzants olarak Trkiyede sosyolojinin de politik fikirlerin etkisinde gelifltii sylenebilir. Osmanl mparatorluunun yksek retim kurumu olan Darlfnunda ilk
sosyoloji krssn kuran Ziya Gkalpin (1875-1924), hem sosyolojinin hem de
Cumhuriyetin kurulufl dnemi politikalarnn paras olmas ve kltrn, bu srete politik bir misyon yklenmesinin nedenleri de burada aranmaldr.
Ziya Gkalp, snf bilincinin ulusal bilinten sonra ortaya kt grfln Fransz sosyolog mile Durkheimdan (1858-1917) alyordu. Gkalp, endstrisi, snf
bilincine sahip toplumsal gruplar olmayan Osmanl mparatorluu iin, olgular
salt ekonomik iliflkilerle aklamayan Durkheimn dflnce biiminin daha elveriflli olduunu dflnyor, zmn merkezi ve ulus-devlet yaplanmas temelinde
olduunu savunuyordu. Dolaysyla Gkalpin bakfl as ve zmlemeleri, Cumhuriyetin kurulufl ideolojisine fiili bir katk yapyor, Cumhuriyetin ulus ve kltr
anlayflnn mayasn oluflturuyordu (Aktay, 2010: 23-24).
184
Kltr Sosyolojisi
Cumhuriyetin kurulufl dnemi, kendi asndan en nemli kavram, Batllaflma, uluslaflma ve adafllaflma arasnda arad dengeyi Gkalpin kltr ve uygarlk tanmlarnda buldu. Gkalpe gre hem kltr, hem de uygarlk, toplumsal
hayat iine almasna ramen birbirlerinden farkldr. Ona gre uygarlk, yntem
araclyla ve bireysel iradeyle oluflan toplumsal olgularn bir toplamdr ve uluslararasdr; bu haliyle ithal edilebilir bir eilim gsterir. Buna karfln kltr, bir ulusun kendine zg varlklar toplamdr. Gkalp, kltr ve uygarlk arasndaki ayrm iki rnekle vermeye alflr. Btn Avrupal uluslar iin ortak bir Bat uygarlndan sz edilebileceini, fakat bu uygarln iinde birbirinden ayr ve bamsz bir
ngiliz ya da Alman kltr olduundan bahseder, bu farkl kltrlerin ayn uygarlk izgisinde buluflabileceini savunur. Gkalpin verdii ikinci rnek dille ilgilidir. Benzer flekilde dilin, szck ve kurallarnn kendiliinden gelifltiini ve deifltii syler. Bir bireyin yeni szck nermesinin ancak toplumsal bir uzlafl olursa
dile dhil olabileceini ekler. Buradan hareketle kltrn szckleri, uygarlnsa
toplumsal uzlaflya gerek duymayan terimleri rettii sonucuna ulaflr. Baflka bir
deyiflle kltrn, doal ve kolektif bir retim olduunu, uygarlnsa yapay ve bireysel retimlerin toplam olduunu savunur (Gkalp, 2003).
Kltr ve uygarln bu flekilde ayrlmas Gkalpe zg bir yaklaflm deildir.
Kltr kelimesi tarih boyunca temel kapsamda alglanmfl ve kullanlmfltr. Etimolojik kkeni krsal emek olan kltr, nceleri terbiye kelimesiyle karfllanrd.
On dokuzuncu yzyl bafllarndaysa Aydnlanma dflncesinin ruhuna uygun olarak uygarlk kelimesiyle eflanlaml hale gelmifltir. Nihayet on dokuzuncu yzyln
sonlarnda, uygarln bir deer atfetme terimi olarak giderek daha az makul bulunmasyla kltrn, toplumsal yaflam daha fazla niteleyebildii grfl hkim
olur. Uygarlk, ulusal farklar nemsemezken, kltr bunlar vurgular hale gelir
(Eagleton, 2005: 18-20). Grlyor ki Ziya Gkalp gibi, on dokuzuncu ve yirminci yzyllarda Osmanlnn fikir nderleri, aldklar eitimin de etkisiyle Avrupaya
daha yakn durabiliyorlar, yaflanan kavramsal deiflmeleri takip edebiliyor ve dflnce dnyalarn ona gre dzenliyorlard. Bu noktada asl belirleyici olan Gkalpin, Avrupada iki ana kolu oluflturan Alman ekolnn deil, Fransz dflnce
ve sosyolojisinin bakfl asn tercih etmifl olmasdr. Yukarda da bahsedildii gibi
Gkalp, toplumsal yaplar snfsal ayrmlar zerinden yorumlayan Alman dflnce
ekolnn, Osmanl toplumu iin geerli olmadn dflnyordu.
Kltr ve uygarln ayrlabilir hale gelmesiyle onlara ait olgularn ayrlmas ve
yeni uygarlk tanm iinde varln devam ettirecek unsurlarn belirlenmesi gerei ortaya kt. Halkn rnleri kltrn kendisi olarak ele alnd ve kutsand. Ayn
durum, model olarak alnan Avrupada da uluslaflma srecinde yaflanmfl, sanat
ve dflnce insanlar kaynak olarak halk rnlerine ynelmifl, dnemin tekniklerini kullanarak, bu rnleri ulusal kltr rnleri yaratmak amacyla ifllemifltir. Ancak Avrupann aksine, uygarlk deifltirme durumunda olan Trkiye iin durum
daha karmaflktr. Halk retimi dflnda kalan ve bireysel olan retimlerin, terk edilmesi gereken uygarln rn olarak kabul edilmesi, bu rnlere salt tarihsel bir
ifllev yklenmesine neden olmufltur.
Bu tr bir ayrmda zlmesi gereken ncelikli sorun, halkn kim olduudur.
Hangi toplumsal tabakalaflma ltyle saptanrsa saptansn, ortaya kan sonu,
halkn ve halk dflnda kalanlarn trdefllik gstermediidir. Osmanlnn bir imparatorluk olduu ve halknn zaten trdefl olmad dflnlrse bu tr bir snrlama
yapmak zorlaflr. Oysa trdefllik, yirminci yzyln bafllarnda ulus kavramnn temelini oluflturmaktayd. stelik ulus ile halk arasnda belirgin bir farkn ortaya
185
10. nite - Trkiyede Kltr Olgusu
konmayfl, ulusa ait trdefllik fikrinin, halk kavram iin de geerli olmasna neden
oluyordu. Gkalp, bu sorunu daha nce de bahsedildii gibi, bireysel ve kolektif
retim ayrm zerinden zmek ister. Fakat bu zmlemede de her iki retimin,
yani bireysel ve kolektif retimin birbiriyle olan etkilefliminin gzden karlma ihtimali vardr (Burke, 2008: 40).
Bir ulusun, kltrnn deil ama, uygarlnn deifltirebilecei dflncesiyse
bir bakma akln, akln rnnn ve bireyin kutsanmasdr. Zira bu kutsamada
uygarln, akl araclyla toplumu ve toplumun rettii kltr deifltirilebilecei ngrlr. Denebilir ki akl, toplumsal belirleyicilik bakmndan ne kadar
stte konumlanrsa dier rnlerin retim ve deerlendirmesini o kadar egemenlii altna alr.
Kltr ve kltr olgularnn Trkiyeye girifli incelenirken hangi arafltrma
alanlar temel
SIRA SZDE
alnmaldr?
fi N E L M
MODERNLEfiME SRECNDE KLTRND KONUMU
VE NEM
N
A M A
S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Trkiyedeki modernleflme srecinin, kurumsal yaplanmalar ve

kltr olgular arasndaki etkileflim erevesinde ele alnmas geDKKAT
rektiini ayrt edebilmek.
N N
SIRA Birinci
SZDE bakfl aModernleflme, geleneksel olarak iki temel bakfl asyla irdelenir:
sna gre modern Batdr, modernleflmeyse dier lkelerin Batl modellere yaklaflmas ve Batl kurumlar kendi lkelerinde tesis etmesi anlamna
gelir. Dier baAMALARIMIZ
SZDEyaflansa bikfl asna gre modernleflme, kurumsal dzeyde Batllaflma SIRA
fleklinde
le bu ynde bir kltrel modernleflmeden sz etmek mmkn olmayabilir; kltrel farkllklar, tek tip bir modernleflmenin nne geebilir (Keyman,
KD fi T NAE L P M 2009: 41).
Grlyor ki bu bakfl alar arasndaki temel fark, Batllaflma ve modernleflme
iliflkisinin koflut olup olmaddr.
S O R U
Modern toplum kavram en genel flekliyle son birka yzyl
T E L Eiindeki
V Z Y O N deiflimlerle meydana gelen toplumsal koflullar nitelemek iin kullanlr. Bu kullanmn temelinde, geleneksel toplum dzeninden ve toplumsal snflardan
D kopufl
K K A T vardr. Bu
kopufl, kentleflme, endstrileflme, demokratikleflme srelerine ve deneysel ve
N T E R N dnyann
ET
analitik bilginin ortaya kflna gnderme yapar. Oysa bu sreler
her
SIRA SZDE
yerinde eflzamanl olarak ortaya kmamfl, eflzamanl olarak yaflanmamfltr. O halde modernleflme sreci ele alnrken bu olgular arasndaki zdefllikten ok, bu olgularn hangi tarih dneminde birbirine en ok yaklafltndan
hareket edilebilir
AMALARIMIZ
(Wagner, 2005: 22-26).
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Modernleflme kuramlaryla ilgili ayrntl bilgi almak iin Fahrettin Altunun

K T A Modernleflme
P
Kuram (Kre Yaynlar, 2005) kitabn okuyabilirsiniz.
K T A P
Trkiye zelinde dflnldnde, modernleflmenin ipularnn

DT E L E V Z Tanzimat
YON
neminden itibaren, yani kabaca Tanzimat Fermannn ilan edildii 1836dan itibaren grlmeye bafllad kabul edilir. Bunun en nemli nedeni kuflkusuz geleneksel Osmanl devlet ve toplum yapsnn Bat kurumlaryla sentezlenme abalarnn
NTERNET
Tanzimat Dneminde grece younlaflmasdr. Nitekim Tanzimat
ve Servet-i Fnun (yaklaflk 1896-1901 arasndaki dnem) romanlarnda Doulu fakat ayn za-
TELEVZYON
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
186
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
AMALARIMIZ
K T A P
Kltr Sosyolojisi
manda Batl sentez karakterlerin karflmza kmaya bafllamfltr. rnein; sz koTELEVZYON

nusu dnem romanlarnda, piyano alan kadn ya da Franszca merakls erkek karakterler yer bulmaya bafllar (Yavuz, 2009: 66).
Edebiyatta alafrangalk
olarak da nitelenen Bat olgusunun, Tanzimattan bafllayarak,
NTERNET
Cumhuriyet dnemi yazarlarndan Yakup Kadri Karaosmanlunun romanlarna dek kullanmna dair bir incelemeye afladaki linkten ulaflabilirsiniz.
http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt1/sayi4/sayi4pdf/akpinar_soner.pdf
Hem kurumsal, hem de kltrel alanda, bu sreci Tanzimattan ksa bir sre
nceye ekmek de mmkndr. Bat, ilk olarak kendini, teknoloji alanndaki stnlyle kabul ettirmifl ve gc Osmanlya karfl srekli kazanan ordusuyla iliflkilendirilmifltir. Bu nedenle de Batnn, Osmanl devletinde ilk etkiledii kurum
ordu olmufltur (Tekeliolu, 1995: 161). Osmanl padiflah II. Mahmut dneminde
Yenieri Ocann kapatlp yerine Bat modelinde bir ordu kurulmas, ordunun
SIRA SZDE
simgesi Mehter
mziinin de kaldrlmasna neden olmufltu. Zira Bat modelindeki
ordunun Bat modelindeki askeri mzie gereksinim duyaca dflnlmflt. talyan besteci Giuseppe Donizetti (1788-1856) Batl bandonun yerlefltirilmesi iin saD fi N E L M
rayda grevlendirildi. Bu durumu, salt bir ordu modeli deiflimi olarak grmek
mmkn deildir. Aksine Bat modelinde bir ordunun kurulmas, kurumsal ve topS O ciddi
R U bir ynelifl ve anlayfl deiflmesine iflaret eder. yle ki askeri
lumsal olarak
alanda Batnn gerisinde kalan, bu nedenle savafllarda baflarsz olan ve srekli
toprak kaybeden
D K K A TOsmanl mparatorluu, kurumlar ithal ederken baflka bir deyiflle uygarl ithal ederken kltrel olgular da ithal etmeye bafllyordu. Nitekim Tanzimat Dnemine gelindiinde Osmanl hanedannn yeleri, Pafla rtbesini kazanSIRA SZDE
mfl Donizettiden mzik dersleri almaya bafllayacak, tannmfl besteci ve piyanist
Franz Liszt konserler vermek zere stanbula gelecek, Naum Tiyatrosu alarak
operalar sahnelemeye
AMALARIMIZ bafllayacakt. Btn bunlar kurumsal deiflimlerin, geleneksel kltr yaflam zerinde dikkat ekici bir flekilde etkili olduunu gsterir.
N N
Giuseppe Donizettinin
K T A P Osmanl sarayndaki grevi ve dnemin kltr ortam hakknda
daha fazla bilgi almak iin Emre Aracnn Donizetti Pafla. Osmanl Saraynn talyan
Maestrosu (Yap Kredi Yaynlar, 2006) ve Naum Tiyatrosu. 19. Yzyl stanbulunun
talyan Operas
T E L E V (Yap
Z Y O N Kredi Yaynlar, 2010) adl kitaplarn okuyabilirsiniz.
Dil alanndaysa karflmza genel hatlaryla flyle bir tablo kar: On sekizinci
yzylda nce Bat dillerinden, zellikle de Franszcadan alnma szckler resmi
N T E R N E eitim
T
yaz diline girmifl,
dili belli bafll kurumlarda Franszca olarak yerleflmiflti. Fakat on dokuzuncu yzyla gelindiinde farkl taleplerin dillendirilmeye baflland
grlr. II. Mahmut, rencilerin Trke eitim talebine binaen Mekteb-i Tbbiyenin 1839daki alflnda bunun nemini vurgulayan bir konuflma yapmflt. Her
ne kadar II. Mahmut dneminde Trke eitime geilememiflse de bu ynde bir talebin gelmifl olmas nemlidir. Nitekim bu talepler, on dokuzuncu yzyln ikinci
yarsnda gazeteciliin de geliflmesiyle birleflerek dilde, zellikle de yaz dilinde sadeleflme ve standartlaflma konusunu gndeme getirmifltir (Sadolu, 2010: 70).
Bu iki alandaki sre, ilk bakflta farkl grnse de esas fark, deiflmenin hzndadr. Modern ulus-devletlere giden izgide dil, hemen her corafyada, geliflimini
en nce tamamlayan alandr. Baflka bir deyiflle dil, uluslaflma srecinin, ulus olma
niteliinin en nemli ve birincil unsuru olan trdefllik halinin, en erken ortaya kt alandr.
O halde Osmanl mparatorluunda on sekizinci yzyldan itibaren kurumsal

alanda ve toplumsal hayatta baz deiflmelerin grlmeye baflland sylenebilir. Yine de modernleflmeyi niteleyen dier nemli olgularn henz ortaya kmad, mevcut deiflmelerin saray, imparatorluk baflkenti stanbul ve zmir gibi dnemin byk kentlerinin dflna kmad da unutulmamaldr. Bunun da tesinde, toplumsal snflar belirleyen en nemli alanlar olan ekonomi ve endstride
modernleflmenin iflareti olacak deiflmeler imparatorluk dneminde grlmez.
zel mlkiyete dayal bir ekonominin ve giriflimciliin nn aacak sermaye
birikiminin olmayfl, kendi topraklarnda devletin egemenliine aykr ayrcalklar edinmifl dfl kaynakl ekonomik gcn varl, ekonomik kalknma programnn yrtlememesine neden olmufltu (Berkes, 2007: 246). Yine modern devletlerin nemli bir zellii olan demokratik devlet ynetimi, imparatorluk dneminde ancak anayasal bir mutlakiyet olarak denenebilmifl, ancak, bu flekliyle bile
uzun sre ifller halde tutulamamfltr.
Bu durumda Trkiyede modernleflmenin ne zaman bafllad sorulmaldr.
Baflta sunulan her iki bakfl asyla ortak bir flekilde grlen Cumhuriyetin kuruluflu, Osmanl mparatorluuyla bir ok ynden bir sreklilik iliflkisi taflmaktadr. Bu haliyle imparatorluk dneminden aktarlanlarn bir tr yeniden dzenlenmesidir. Ancak Cumhuriyet, nemli bir kopuflu da yaflama geirir; nk
Cumhuriyet, bir ulus-devlet olarak kavramsallafltrlmfltr (Mardin, 2004: 65). Batllaflma tutarl ve programl bir devlet siyasetine Cumhuriyet dneminde dnflmfltr (Tekeliolu, 1995: 163).
Cumhuriyetin ulus-devlet temelinde infla edilmesi, ulusu oluflturan unsurlar
tanmlamay gerektiriyordu. Ulusun kapsam ve snrlar belirlenirken kltr,
nemli bir bileflen ve gsterge olarak kabul edildi. Nitekim henz Kurtulufl SavaSZDE
fl devam ederken toplanmaya bafllayan eitim kongrelerindeSIRA
ulusal
kltr, ulusal mzik, ulusal dil ve edebiyat gibi maddelerin ele alnmas, Cumhuriyetin kuruluflunda bu olgularn ne denli nemli kabul edildiinin; salt
D fidevlet
N E L Myaps olarak deil, devletin niteliini belirlemek iin kltrn nemli bir bileflen olarak
grldnn gstergesidir.
S O R U
Kltrn ve ona ait olgularn eitim kongrelerinde ele alnmas, Cumhuriyet
dneminde toplumsal yapnn dzenlenmesinde kltrn ifllevsel bir yeri olduunu da gsterir. Buna gre arzulanan toplumsal yap, kltrn eitimin
D K K A T ayrlmaz bir
paras olarak kabul edilmesiyle salanacaktr. Ancak eitim anlayflnn da kkten
deiflmesi, bu birliktelii salamak iin mevcut altyapnn veSIRA
kadrolarn
yetersiz
SZDE
kalmasna neden oldu. 1924ten itibaren hem yetenekli ve baflarl genlerin eitim
iin yurtdflna, zellikle Avrupaya gnderilmeleriyle stanbul niversitesi ReforAMALARIMIZ
munda olduu gibi, yabanc uzmanlarn Trkiyeye arlmasyla
bu yetersizlik ortadan kaldrlmaya alfllmfltr.
N N
K T ve
A Pyaptklar aYabanc uzmanlarn Trkiyedeki eitim kurumlarnda aldklar grevler
lflmalarla ilgili ayrntl bilgiyi Horst Widmannn Atatrk ve niversite Reformu adl kitabndan edinebilirsiniz.
TELEVZYON
Ulusal kimlik ve kltr yaratmak, ona kkl dayanak noktalar oluflturabilmek iin izlenen dier nemli yol, kurumlaflma alflmalardr. Trk Dil Kurumu,
Trk Tarih Kurumu, Dil ve Tarih- Corafya Fakltesinin ve Ankara Devlet KonNTERNET
servatuarnn almas, kltr konularn ilgilendiren kurumlaflma alflmalarnn
en nemlileridir.
187
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
188
Kltr Sosyolojisi
Dil konusunun, kltr siyasetinin ve kltr tarihinin bir paras haline gelifli
ok daha eskiye, Tanzimat Dnemine dayanr. Gerek Trk filolojisinin temellerini atan Leh asll Mustafa Celaleddin Pafla (1826-1876), gerekse onun adafl askeri okullar nzr Sleyman Pafla (1838-1892), Trk dili ve tarihi zerine rn veren
ilk arafltrmaclardandr. Her iki ismin de dil ile tarihi birlikte ele almas dikkat ekicidir. Benzer flekilde dil ile ulusal kimlik arasnda bir iliflkinin olduu dflncesi,
on dokuzuncu yzylda Osmanl aydnlar tarafndan ska dile getirilmifltir. Nitekim 1908de stanbulda kurulan Trk Dernei, bu alflmalarn yirminci yzyl bafllarnda rgtl hale geldiini gsterir. Dernein dergisinde Trkenin imls, dilbilgisi kurallar, fonetii gibi dilbilimsel konular ve az da olsa dil ile siyasal btnleflme arasnda iliflki kuran yazlar yaynlanyordu. Grfl birlii olmamakla birlikte, dernein zerinde durduu en nemli konu, Trkenin yaygn bir dil olabilmesi iin sadeleflmesi ve bu flekilde kolay renilebilir hale getirilmesidir (Sadolu, 2010: 107-141). Dolaysyla Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde dil
ve tarih konusundaki rgtlenmenin Cumhuriyet dnemine aktarldn sylemek
mmkndr. Nitekim dernein yelerinin, daha sonra Trk Dil Kurumu ve Trk
Tarih Kurumunda grev almalar, Cumhuriyet dnemi izgisinin belirlenmesinde
nemli rol oynamfltr. Her iki kurum da ulus olma bilincini glendirecek alflmalar yapmfl, bu bilincin tarihsel arka plann hazrlamaya alflmfltr.
Cumhuriyet dneminin kltre bakfl as, dnemin gncel sanat rnlerinin
niteliinde de etkili oldu. zellikle halk rnlerine yklenen nemin artmas, sanatnn retiminin kaynan burada aramasna yol at. Mzikte halk ezgilerinin
oksesli Bat mzii teknikleriyle ifllenmesi, bestecilerin trk derleme alflmalar
iin Anadolunun eflitli yerlerine gnderilmeleri ya da resimde nklp Sergileri ve
Yurt Sergilerinin dzenlenmesi, Yurt Gezileri projesi kapsamnda ressamlarn eflitli illere gnderilmesi (Akay, 1999: 69), sanat retiminde ana eilimi oluflturdu.
Bu durumun ortaya kmasnda sanatlarn kiflisel eitimleriyle beraber, devletin
sanata maddi kaynak yaratan tek organ olmasnn da etkisi dfllanamaz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SZDE kurumlar araclyla yaplan alflmalarn, kltrn modernleflCumhuriyet SIRA

dneminde
mesi srecindeki yeri nedir?
D fi N E L M
nce Millet Mekteplerinin, daha sonra Halkevlerinin kurulmas, kltrn ve

kltr rnlerinin snflandrlmas, deerlendirilmesi ve yeniden kullanma sunulS O R Unemlidir. dari olarak Dil, Tarih, Edebiyat fiubesi, Gzel Sanatmas bakmndan
lar fiubesi, Temsil (Tiyatro) fiubesi, Spor fiubesi, tima (Sosyal) Yardm fiubesi,
Halk Dershaneleri
ve Kurslar fiubesi, Ktphane ve Neflriyat (Yayn) fiubesi, KyDKKAT
cler fiubesi, Mze ve Sergi fiubesi olmak zere dokuz alanda alflmak zere kurulan Halkevleri, devletin kltre bakflnn vatandafla aktarlmasnda en nemli
SIRA SZDE
arac kurumdu.
Devlet desteiyle bu alanlarda alflan sanat ve akademisyenler,
rnlerini ounlukla Halkevlerinde sundular. Ancak 1950den sonra siyasi iktidarn deiflmesi
pek ok farkl nedenle birleflerek, herkese ak olan fakat yneticiAMALARIMIZ
leri Halk Frkas yelerinden oluflan bu kurumlarn varlklarn ve eski ifllevlerini
srdrmesine engel oldu.
YirminciK yzyln
T A P ikinci yarsndan itibaren bafllayan endstrileflme, kentleflme
ve genifl ll nfus hareketleriyle modernleflmenin bir baflka sreci yaflanmaya
baflland. Elbette bu srada kltr olgular da byk bir deiflme geirdi. Fakat ondan da nce
T E L Ekltr,
V Z Y O Nkapsam olarak bir deiflme yaflad. Kltrn sosyo-ekonomik
yapnn deiflmesiyle kendiliinden farkllaflabildiine dair grfller ortaya kt
N N
NTERNET
(Kayal, 2007: 122). nceleri halk kltr ve gemifl uygarlk olarak temelde ikiye ayrlan rnlere, bu srelerden etkilenen fakat, bambaflka retim iliflkilerinden doan nc bir tr eklendi. Yenice kentlileflmekte olan i gmenlerin kltr ve retimleri, eski kentliler zellikle devlet organlar tarafndan fliddetle reddedildi; kltr dfl olarak kabul edildi (Stokes, 2009). Devlet kurumu TRT ile plak
endstrisi, gazinolar ve film sektrnden oluflan zel sektr, kltrn taraflar haline geldi. Ayn dnemde Kuzey Yarmkrenin pek ok yerinde benzer durumlar
ve saflaflmalar yaflanyordu. Bir tarafta o na kadar kltr tanmlayan ve retenler, dier tarafta kltr tanmlamak gibi bir derdi olmayan yeni aktrler bulunuyordu. Taraflar arasndaki farkllklar belirginlefltike, kltrn ve kltr retiminin tanm, genel geerliini kaybetti. Ortak kltr zelliklerinin farkl toplumsal
snflarn retimi arasndaki geirgenlii de ortadan kalkt. Baflka bir deyiflle toplumsal snflar, kendilerine ait kltr olgularn belirleyerek, bunlar dier snflardan kesin bir flekilde ayrdlar.
1950lerde bafllayan krsal ve kentsel ekonomide yaflanan deiflme, kentleri
cazibe merkezi haline getirdi. Krsal alann terk edilmesiyle yaflanan i g sonrasnda, ounlukla Avrupaya ynelen dfl g, yaflam ve dolaysyla toplumsal yapy byk oranda deifltirdi. ve dfl g, kltr alannda da yaratt hatr saylr deiflmelerle Trkiyedeki sosyolojinin odakland belli bafll konulardan biri
haline geldi.
Yeni toplumsal yap, kltr rnlerinin retiminden, ierik ve tketimine dek
pek ok farkl aflamada kendine yer buldu. nceki dnemlerde, snrl sosyal meknlarda retilen trler, krsaldan kente gn etkisiyle ve geliflmekte olan kaset
ve gazino sektrnn desteiyle hem deiflti, hem etki alann geniflletti. Bu deiflme elbette kltr rnlerinin ieriinde de kendini gsterdi. rnein; 1950li yllara dek Dou/Bat ekseninde retilen romanlarda, 1950lerden sonra ekonomi ve
snf konusunun ne kt grlr (Kayal, 2007: 125). Benzer flekilde Trk sinemasnda kyden kente g, kent iinde madden ve mnen kaybolan Anadolu insan etrafnda dnen filmler retildi.
Mzikteyse bu odak deiflmesi farkl flekillerde ortaya kt. Bat tekniiyle rn
veren besteciler, bir nceki kuflan aksine, yzlerini halk ezgilerine ve ulusal olmaya deil, Avrupa ve ABDdeki gncel kaynaklara ve slplara evirdiler. Bu ynelimin, Kuzey Yarmkrenin hemen hepsinde olduu gibi, Trkiyede de ortaya
kard sonu, mzik trlerinin ve mzii retenlerin nceki dnemden daha
keskin bir flekilde birbirinden ayrlmas ve dinleyicilerin belli kategoriler iinde deerlendirilmesi oldu. Modernist akmlar, belli bir eitim ve birikim seviyesindeki
dinleyicilere ulaflmay hedefledike ve bunu yeterli grdke, braktklar alana
popler trler yerleflti ve kitle iletiflim aralarnn kltr retimindeki artan etkisiyle giderek daha ok glendi.
Ancak, popler retim de kendi iinde trdefl deildi. Bu alanda kabaca iki ana
ynelimin olduu sylenebilir: Bir tarafta halk mziiyle Batl popler mzik biimlerini sentezlemeye alflan Anadolu-Pop ve Anadolu-Rock varken dier taraftan alaturkaya yaslanan ve yeni kentlileflmekte olan i gmenin kendi yaflamnn, daha ok da bu yaflamn zorluk ve travmalarnn ifadesini bulduu arabesk,
serbest icra veya fantazi olarak adlandrlan trler vard. Kyden kentin kylarndaki gecekondulara gelen, tarladan, flanslysa, fabrikaya geen yeni kentlileflmekte olan gmen iin, geleneksel yaflant kmekteydi. Bu nedenle geleneksel kltr retimi daha nce olduu kadar yeterli gelmiyodu. Benzer flekilde, kentin kltr rnlerine de yabancyd. Sonu, gelenekle ba zayflamfl fakat henz tam an-
189
190
Kltr Sosyolojisi
Resim 10.1
Kaynak:
http://www.iskender
iye.com/index.php/i
ndex.php?GoktekiYildizlar-(PembeKoleksiyon06)&p=45709
Resim 10.2
Kaynak:
http://heydergileri.c
om/data/media/51/
16_korkunun_glges
inde_fotoroman_ye
ilam_nilfer_seluk_u
ral_emel_zden_atill
a_trkz_yerli.jpg
lamyla kopmamfl, yeni sosyal meknna ve konumuna yabanc, fakat onu grmezden gelememifl gmenleri temsil eden rnler oldu. Kentin kysyla merkezini birbirine balayan dolmufl hatlarysa bu rnlerin almland ve tketildii,
ncelikli sosyal meknlardan
biri haline geldi.
1960larn sonlarnda dnyadan esen politik rzgrlar,
toplumsal snf bilincini gelifltirirken kltr rnlerinin ncekinden farkl ideolojik ve snfsal sylemler iine oturmasna neden olsa da retimde,
herhangi bir belirgin slp deiflmesine neden olmad. Baflka bir deyiflle hem popler
retim, hem Bat tekniinde
yaplan retimler 1980lere kadar temel dinamiklerini fazlaca deifltirmediler.
Nihayet 12 Eyll 1980 darbesinin etkisiyle ie kapanan
Trkiyede, kltrn bileflenleri, daha az grnr ve daha
az tartfllr oldu. Temel ynelimleri ideolojik ve snfsal ayrmlarla belirlenen trler ie
kapand ya da gle Trkiye
dflna taflnd. Bunun yerine,
toplumsal mesajlarndan arndrlan popler kltr rnleri
n plana kt. Sinema sektr, ncelikle ideolojik ya da
toplumsal mesaj kaygsn terk
etti. Arkasndan mzikte yaflanan ynelimi flarkc filmleri
olarak adlandrlan tr kendi
retimine dhil etti. Belli bafll
popler kltr figrleri ve onlarn mzik retimleri, ounlukla retim koflullar ve ierii korunarak sinema diline aktarlmaya alflld. Cumhuriyet
dneminin ve sonraki yaklaflk yirmi yln edebiyatna egemen olan ierikler, yerlerini
pembe dizi olarak adlandrlan
aflk romanlarna ve fotoromanlara (Bkz. Resim 1 ve 2)
brakt.
191
Kimi dflnce ekolleri tarafndan olumsuzlanan, kimilerince yeni bir kltrel

retim biimi olarak deerlendirilen trlerin n plana kfl, siyasi otoritenin etkisinde geliflmifl olsa da bir tr zgrleflme sreci olarak da deerlendirilebilir. Kltr olgular, bir taraftan siyasi ortamn yaratt atmosferle belli bir yne doru itiliyor, dier taraftansa devletin kontrol alannn dflna taflmaya bafllyordu. zellikle zel sektrn yazl ve grsel basnda devlete ait kurumlardan daha fazla toplum zerinde etkili olmaya bafllamasyla kltr, eflitli politikalarla devletin toplumu biimlendirme aralarndan biri olmaktan kmaya bafllamfltr. Elbette bu durumun, tamamen bamsz bir ortam yarattn da sylemek mmkn deildir.
Devletin giderek daha az kltr politikas gelifltirmesiyle, alan, bu kez zel sektre terk edilmifl oldu; kltr ve kltr rnlerinin konum ve nemi, ticari etkinliklerle belirlenmeye bafllad.
KRESELLEfiME AINDA TRKYEDE KLTR

YAfiAMI VE OLGULARI
N
A M A
Kreselleflme dneminde Trkiyedeki kltr olgularnn neler

olduunu aklayabilmek.
Modern kltrn merkezinde kreselleflme, kreselleflmenin merkezinde de kltrel pratikler yatar. Yine de bu ifade, kreselleflmenin modern kltr deneyimlerinin tek belirleyicisi olduu ya da kreselleflmenin bugn aklamak iin tek baflna yeterli gelen bir anahtar kavram olduu anlamna gelmemelidir.
Belki de kSIRA SZDE
reselleflmenin, bu kadar belirleyici bir olgu olmasnn ardndaki asl neden, gemiflte toplumsal ve kltrel sreleri, birbirinden bamsz olarak kavramak mmD fi N E L M fikrinin,
knken kreselleflen dnyann tek mekn haline gelmesiyle bamszlk
giderek bantl olmakla yer deifltirmifl olmasdr (Tomlinson, 2004).
Kreselleflme bir nceki nitede anlatld gibi teknolojik, ekonomik
ve poliS O R U
tik pek ok geliflmenin dourduu bir sre olduuna gre, basit bir mantk yrtmeyle bu alanlarda egemen olan glerin, kltrel alanlarda da egemen olaca
DKKAT
sonucuna ulafllabilir ki bu da bizi, kltr emperyalizmi olarak adlandrlan bir
baflka kavrama gtrr.
SIRA
SZDE ama zelSovyetler Birliinin ve Dou Blounun kflyle pek ok
alanda
likle kitle iletiflim alannda bafl eken lkenin Amerika Birleflik Devletleri olmas,
Amerikan kltr kodlarnn dnyaya bir lde egemen klnmasn salamfltr.
AMALARIMIZ
Amerikan kltrnde yemek, mzik, sinema, ksacas bir yaflam tarzn belirleyen
btn elemanlar, bugn deiflik corafyalarda pek ok insann yaflamnn da elemanlardr. Bugnn genleri, bu rnlerin ithal edilmesindenK ve
yerleflmesinden
T A P
sonra domufl olduklar iin, bu ithal srecini deneyimlememifller, bunu verili olarak almfllardr. Bu flekliyle kreselleflme ncesinde hlihazrda kltr emperyalizmi olarak adlandrlabilecek bir n aflamann yafland sylenebilir. Yine de klTELEVZYON
tr emperyalizmi kavram, kreselleflmenin niteledii dnyay tam anlamyla karfllamakta zorlanr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
Kltr Emperyalizmi: Politik
ve ekonomik g kullanarak
bir kltrn deer ve
SIRAkltrn
SZDE
zelliklerinin, yerel
kaybolmas pahasna
yceltilmesi ve yaylmasdr.
N N
N T E Rda
N E bahseden
T
Batllaflma ve kltr emperyalizmiyle ilgili ksa ve gnlk tartflmalardan
bir
deerlendirmeye afladaki linkten ulaflabilirsiniz.
http://www.afilifilintalar.com/bir-kultur-emperyalizminin-daha-sonuna-geldik
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
192
Kltr Sosyolojisi
Kltrel farklln ve kaynaflmann en belirgin olduu alandan, yani dilden rnek vermek gerekirse, ngilizcenin giderek dnyann ortak dili haline gelmesiyle,
ona zg deer yarglarnn ve sembollerin de baflka kltrlere aktarldn sylemek mmkndr. Dier taraftan, artk daha fazla temas halinde olan insanlar, ortak
dil ihtiyacn karfllarken ngilizceye kendilerine zg telaffuz ve kalplar taflmaktadrlar. Bu nedenle kltr emperyalizmi kavram bugnn dnyasn tam
olarak nitelememektedir. rnein; Trkiyede yaklaflk yz yl nce egemen yabanc dil olan Franszcadan Trkeye, pek ok kelime girmifltir. Ancak Franszcada olmayan, Franszcaya benzeyen baflka szckler de icat edilmifltir. Sosyetik bunlardan
biridir. Bunlarn mizahi bir amala retildii bellidir. Ama atmasyonda bu ama iyice belirginleflir (Belge, 2008: 20). Benzer durumlar bugnn egemen dili ngilizce
iin de geerlidir. Gndelik konuflmann arasna skflan ngilizce ya da Trkelefltirilmifl ngilizce kelimeler, kalabalk caddelerde ya da alflverifl merkezlerinde kanksadmz Trke-ngilizce krmas maaza isimleri, popler flarkcnn adna eklenerek onu belirleyen ngilizce szckler, bu tr bir katlmn rneklerindendir.
Toplumlarn, egemen unsurlar benimserken, bu unsurlarn iine kattklar ya
da onlara karfl gelifltirdikleri yerellik, kreselleflme tartflmalarnn en karmaflk yann oluflturur. Kresel kltr trdeflleflirken ayn zamanda yerelleflmesi, pek ok
farkl flekilde yorumlanmaktadr. Kresel kltr, farkl yerelliklerin yanyana duruflu olarak deerlendirenler olduu gibi, yerelliin sahiciliinin tehdit altnda olduunu syleyenler de bulunmaktadr (Ahska, 1995: 16).
Kreselin yerelle hangi flekilde olursa olsun iliflkide olduu aktr. Fakat kreselleflme yerellii dfllamad gibi, gemiflin evrenselciliinde olduu gibi, yerelliin karflt olarak da konumlandrlamaz. Kreselleflme yerellii eflzamanl bir olgu
olarak bnyesinde eritir. Kresel ve yerel, artk birbirinden ayr ve karflt gereklikler olarak deil, karfllkl olarak birbirini oluflturan gereklikler olarak alglanmaktadr (Storey, 2003: 113). Elbette bu srete yerelin tek biimli ve standart bir
hal alarak, yani tektipleflerek sahiciliini yitirmesi de olasdr. rnein; bugn dnyann byk flehirlerinde, birbiriyle rekabet eden kebap, pizza ve hamburgerlerin
belli bir kltre ait olduklarn biliriz; ancak, bunlar tketirken ne oranda yerellie sdk kalndn dflnmeyiz; nceliimiz bu deildir. Aksine, ncelik kresel
corafyann neresinde olursak olalm yaflamla ilgili alflkanlklarmzn sekteye uramamasdr. Kresel hareketliliin yaratabilecei uyum sorunlarnn nne gemeyi hedefleyen ortak ve belli bir standarttaki sunuflla, bu rnleri stanbulda ya
da Londrada bulmak ve yabanclk ekmeden tketmek mmkndr. Hatta ok
daha yakndan tandmz varsaydmz kendi lkemizin iindeki yerelliklerin de
kresel imgeler halinde nasl flekillendirilmifl olduunu ou kez farketmeyiz.
Dier taraftan yerellii, kreselin iinde yitip giden pasif bir olgu olarak da grmek doru deildir. Biimin ya da yzeyde grnen ksmn yerel tarafndan belirlendii durumlar da vardr. nternetin gelifline dek yirminci yzyln en gl kitle
iletiflim arac olan televizyon, yzyln sonlarndan itibaren daha kresel bir nitelik
kazand. Olimpiyatlar ve dnya flampiyonalaryla bafllayan ortak yayn, 2000lerde
ayn formatlardaki programlarn, televizyon kanallar tarafndan lkenin zelliklerine gre yaynlad bir aynla dnd. Gerek televizyon dizileri, gerekse yarflma programlar dflardan alnan belli bir format temel alnarak yerellefltirildi. Byk bir yerellik vurgusuyla flekillendirilen bu ithal formatlarn kresel biimleri grnmez klnd.
SIRA SZDE
Yabanc televizyon
program formatlarnn yerellefltirilmesine Trkiyeden hangi rnekler
SIRA SZDE
verilebilir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
N
A M A
Kreselleflmenin Trkiyedeki kltr olgular zerinde ne gibi deiflimlere yol atn zetleyebilmek.
Trkiye gibi, insanlarn, gnn byk bir ksmn televizyon izlemekle geirdii lkeler iin, televizyon ayn zamanda kltrel etkinlik alandr. Bunun bir yn,
izleyici saysn artrmak zorunda olan televizyonun, bireyin ihtiya duyduu ya da
katlmay arzulad kltrel etkinlikleri onun ayana getirmesidir. Eskinin gazino
ve gece klplerinin etkinlikleri, artk her gn birden ok televizyon kanalnn akflam saatlerini (prime-time) kapsayan programlardr. Hatta bir yaknmzn evlilie
giden srecini ve nikh trenini, tren sonras ilk danslarn ve trene katlanlarn
nasl elendiklerini, televizyon programndan takip etmemiz mmkndr. Televizyonun kltrel etkinlik alan oluflunun bir dier yan da televizyona yansyan her
olayn, gndelik hayatn kltr konusu haline gelmesidir. Sunulan rnler, ounlukla ok byk oranda kltrel rn olarak kabul edilirler. Kltr reticisi ve rnnn nitelii, televizyonda grnd oranda ykselir ya da tersine dfler.
Dier taraftansa televizyon, Trkiyedeki sosyal hayata giriflinden beri kltrel
etkinliin bir biimidir. Tek kanall televizyonun yapt yayn, onu ayn anda seyreden ve hakknda konuflan izleyici nedeniyle ounluk tarafndan paylafllan bir
kltr yaratyordu. Bylelikle televizyon, kltr alannnda ounluun en byk
temsilcisi ve belirleyicisi haline geliyordu. Fakat televizyon kanallar oaldka televizyonun yaratt kltr alan da paraland. Televizyonlar ve programlar farkl
alanlara, politik grfllere ya da an toplumsal tabakalaflmas hangi gruplar yaratyorsa o gruplara yneldi (Ahska, 1995: 18-19). Fakat televizyon, bir ara olarak
stnln korudu.
nternetin bir kitle iletiflim arac olarak giderek glenmesi ve internet zerinden yayn yapan kanallarn ortaya kmasysa bu paral yapy daha da bld, zaman ve mekndan soyutlad. Mesafe, zaman ve mekn kavramlar, gerek (fizik
gereklik) ve sanal (sanal gereklik) olmak zere ayrlsa da kimi zaman, gereklikle sanallk arasndaki izgi dahi bulanklaflt.
nternet, yaflammza katlflyla daha ileri giderek, yaync ve izleyici arasndaki
keskin izgiyi de yok etti. nternet zerinden grntl ve sesli yayna imkn veren siteler, televizyon yaynclnn bu zamana kadar isteyip de yapamad kadar
izleyiciyi aktif hale getirdi. Daha da tesinde, sektrn geliflecei yn artk daha
fazla izleyici tarafndan belirlenir oldu. Dier taraftan, sektrn dflndaki insanlar,
yani bir zamanlarn pasif izleyicilerini de yaync hale getirdi. Bu noktada, pasif
almlayc olan izleyicinin aktifleflerek sektrn retici glerinden, bir anlamda
yetki aldn sylemek mmkndr.
Ancak, izleyicinin retime aktif katlm, yaynclk asndan baflka sorunlarn
ortaya kmasna neden oldu. zleyici, elindeki teknolojik imknlarla kurumsal yayncnn sunduu bir btn bozabilir ve tamamen farkl bir btnlk olarak yeniden oluflturabilir hale geldi. Bylelikle aktif izleyici, televizyonda tketicisi olduu
kltrel etkinliin, internette reticisi, hatta sosyal iletiflim alaryla retiminin datcs olabildi. Bu durumun bir sonucu olarak kltr rnleri, ayn temel malzemeyi kullanyor olsalar da giderek ok-katmanl ve ok-anlaml hale geldiler.
Btn kitle iletiflim aralar gibi, televizyonun kreselleflme zerindeki bir baflka etkisi de olaylar kresel hale getirebilmesidir. Bugnse neredeyse her fley kresel olaydr. Gemiflin paral corafyasnda meydana gelen olaylar, televizyon
araclyla tek mekn fikrini ve hissini kuvvetlendirmektedir.
193
194
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kltr Sosyolojisi
Dnyann farkl
meydana gelen olaylarn kitle iletiflim aralar sayesinde
SIRA corafyalarnda
SZDE
kreselleflmesiyle ilgili hangi rnekler verilebilir?
D fi N E L anda
M
Kreselleflme
meknn urad bir baflka deiflme, zaman tarafndan yok ediliyor olmasdr. Zaman-mekn skfltrlmas olarak adlandrlan bu
durum, uzaklklar
S O R U aflmak iin harcanan fiziksel zamann ksalmasyla, uzaklklarn azalmas duygusunun ortaya kmas ve meknsal uzaklklarn deiflmesi
anlamna gelir. Kreselleflmifl bir dnyada Trkiye ile Almanya arasndaki kiloDKKAT
metre esasl mesafe deiflmemifltir; ancak bu mesafe artk zamansal olarak alglanmaktadr. Baflka bir deyiflle Trkiye ile Almanya arasndaki mesafe, saatSIRA SZDEO halde kreselleflme, fiziksel mesafeleri aflmakla kltrel
lik uufl kadardr.
mesafeleri aflmann birbiriyle rtflt noktada ortaya kar (Tomlinson, 2004:
14-15). Zaman-mekn skfltrlmas, gndelik yaflam ve algmza bu denli etki
AMALARIMIZ
ettiine gre, kltr ve kltr retimine de dolayl ve dolaysz olarak etki etmektedir. Mesafelerin zamanla llmesi, hatta bir meknda fiziksel olarak bulunma zorunluluunun
zayflamas, kltr reticisi ve tketicisi iin fiziksel kK T A P
stlamalarn tesine geen bir etki alann tarif eder. Birbirine kresel alarla
bal olan ve yine bu alarla kresel olarak dalan kltrler ve kltr rnlerine ulaflabilme,
dnyay kresel olarak bir etkinlik alan olarak grT E L E V Z yaratcnn
YON
mesine neden olur. Ayn durum, galeriler ve konser salonlar gibi, kltrn arac kurumlar iin de geerlidir. Bylece kltr rnleri, kresel pazarn metlar haline gelir; bunlarn maddi deerleri, yine kresel pazarn oluflturduu ksNTERNET
taslarla belirlenir.
Trkiyede sanat sektr, zellikle de grsel sanatlarla ilgili sektr, sanat rnnn mbadele deerini artrmak iin, mzeler ve sanat galerileri araclyla kresel pazara girmeye alflmaktadr. Nitekim bu aba, sanat rnnn yurtiindeki
mbadele deerinin de artmasna neden olmufltur. Dier taraftan rnnn kresel pazarda yer alabileceini dflnen sanat, alglarn kresel malzemelere, kresel anlatm biimlerine ve farkl kltrlere amfltr.
N N
195
zet
N
A M A
Kltr ve kltr olgularnn Trkiyede ele alnflnda hangi etmenlerin belirleyici olduunu deerlendirebilmek.
Kltr ve kltr olgular, Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde alnmaya bafllanmflt.
Ancak, Avrupadakinin aksine, endstrileflme ve
kentleflmeyi yaflamayan Osmanl mparatorluu,
kltre salt politik ynelimler erevesinde yaklaflabildi. mparatorluk dnemindeki eilimler ve
bu eilimlerin aktrleri, Cumhuriyetin kurulufl
dnemine de aktarld. zellikle Ziya Gkalpin
etkisinin hissedildii kurulufl dnemi, yeni devlet ve ulus yaplanmas iin kltr ve uygarl
birbirinden ayrrarak farkl konumlara yerlefltirdi. Bu ayrm zerinden kolektif retim ve doal
geliflim sreci izledii kabul edilen halk rnlerinin nemi artarak yeni tanmlanan ulusun ortak kltr olarak tanmlanrken bireyselliin ar
bast ve doal olmayan bir flekilde gelifltii kabul edilen dier trler, gemiflin tarih mirasna
ait olarak kabul edildi. Gerek ynelimin bu flekilde olmas, gerek devletin bu ynelimlerini kurumlaflmalarla desteklemesi nedeniyle devlet aygt, toplumun ynn belirleyecek en nemli
birim haline geldi.
N
A M A
Trkiyedeki modernleflme srecinin, kurumsal

yaplanmalar ve kltr olgular arasndaki etkileflim erevesinde ele alnmas gerektiini ayrt
edebilmek.
Modernleflme ve modern toplum kavramlar temelde, geleneksel retim iliflkilerinin deiflmesiyle ortaya kan yeni yaplar iin kullanlr. Bu
deiflme srecinin her zaman eflzamanl gerekleflmemesi, modernleflmenin olgularn ortaya
koymay zorlafltrr. Nitekim Trkiyenin modernleflmesi, bu eflzamanszlk nedeniyle uzunca bir
sreyi kapsar. Kltr olgularna ait modernleflme
izleri on sekizinci yzyldan itibaren gzlemlenebilirse de ekonomik deiflmeler ve kurumsal
yaplanma ancak Cumhuriyet dneminde bafllamfltr. Cumhuriyet dnemi kurumlarnn ncelikli ifllevi, kurumsal, ekonomik ve kltrel eflzamanlln salanmasdr. Ancak ekonomik modernleflmenin, zel mlkiyete bal olarak gelifltirilmesi ve neticesinde zel sektrn daha nce
devlet kurumlarna ait alanlara girmesi, kltre
yn veren dinamiklerin de el deifltirmesine neden olmufltur. zellikle 1950lerden sonra keskin bir biimde deiflen toplumsal yap, en genifl
ifade alann, yine zel sektr iinde bulmufltur.
Belirleyici konumundan uzaklaflan devlet, edindii ayrcalklarn byk ksmn zel sektre
devretmifltir.
196
N
A M A
Kltr Sosyolojisi
Kreselleflme dneminde Trkiyedeki kltr olgularnn neler olduunu aklayabilmek.

Kreselleflme, bugnn ekonomik, politik, teknolojik ve nihayet kltrel yaflamn benzer flekilde niteleyebilen bir kavramdr. Bu kadar ok
alana yaylan her kavram gibi kapsam karmaflktr. Yine de kreselleflmenin en belirgin zelliklerinin bamllk; bantllk, trdefllik ve yeni
yerellik olduu sylenebilir. Baflka bir deyiflle
bugnn dnyas, birbirine daha ok bal ve
bantl corafyalardan oluflmakta, ortak bir yaflam biimi ve kltrel pratiklerini, yeni fakat
standartlaflmfl bir yerellik fleklini deneyimlemektedir. Eer kavram dnyann ortak bir mekn haline gelmesini ngryorsa Trkiyeyi, bu srecin dflnda tutmak ve deerlendirmek mmkn
deildir. Trkiyedeki kreselleflme grntlerine, kltrn ortaya kt btn alanlarda azok rastlamak mmkndr. Kreselleflmeyi getiren ve glendiren en nemli aralardan biri olan
kitle iletiflim aralar, bu aralarla gzmzn
nnden akp giden imgelerin pek ou, kimi
zaman apak farkedilmese bile kreseldir. Trkiyede yazl ve grsel basn, kendi kresel btnleflmesi nedeniyle almlayc kitle zerinde de
kreselleflme etkileri yaratabilmektedir. Bu aralarda yanstlan ve bir yaflam tarzn oluflturan btn bileflenler, toplumsal alanda da karflln
bulmaktadr.
N
A M A
Kreselleflmenin Trkiyedeki kltr olgular

zerinde ne gibi deiflimlere yol atn zetleyebilmek.
Televizyon ve internetin geliflmesi, hatta televizyonun internet araclyla deiflmesi, her iki aracn birlikte gndelik yaflammzn nemli bir ksmn kaplamalar, kresel imgelerden ve kreselleflme denilen olgudan kafl zorlafltrmakla
kalmaz; tam tersine btn olaylarn kreselleflmesine ynelik ciddi bir istek de taflrz. Oscar
dl Trenleri ya da spanya Futbol Ligi artk
uzak corafyalara ait olgular deil, gndelik hayatmzn bileflenleri, katldmz kltr etkinliklerimizden bazlardr. Dier taraftan birey, kullanmna sunulan baz teknolojik olanaklar sayesinde pasif konumdaki yerini terk ederek retim,
ierik ve tketimde daha ok belirleyici olarak
aktif bir konuma yerleflmifltir. Bugn, bu olanaklara sahip her bir birey kendi anlamlarn retebilmektedir. Dier taraftan profesyonel sanat retimi, giderek daha fazla kreselleflen bir pazara
ynelmifltir. Sanatn ve kltrn arac kurumlar,
sektrn ihtiya duyduu genifllemeyi, zellikle
ekonomik bakmdan kresel pazarn iinde yer
alabilmeyle eflitlemifltir. Bu durum, sanatn retimini de pek ok bakmdan ynlendirebilmekte,
sanatnn kresel bir pazara ynelen retiminde, kresel dinamiklerin etkisini daha fazla gz
nnde bulundurmasna neden olmaktadr.
197
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, Cumhuriyet dneminde
kltr etkileyen alflmalardan biri deildir?
a. Yurt gezileri
b. nklp sergileri
c. Giuseppe Donizettinin grevlendirilmesi
d. Anadoluya yaplan trk derleme alflmalar
e. Halkevlerinin almas
6. Kltr ve kltr olgularnn Trkiyede ele alnmaya

bafllanmasnda hangi alan belirleyici rol oynamfltr?
a. Politika
b. Ekonomi
c. Teknoloji
d. Endstrileflme
e. Kentleflme
2. Afladakilerden hangisi, kreselleflme olgusunun

ncelikli olarak gzlemlendii alanlardan deildir?
a. Ekonomi
b. Teknoloji
c. Politika
d. Mimari
e. Kltr
7. Afladaki geliflmelerden hangisi on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda yaz dilinin sadeleflmesini gndeme getirmifltir?
a. Eitimin belli bafll kurumlarda arlkl olarak
Franszca yaplmas
b. Edebi rnlerde ky yaflantsnn konu edilmesi
c. Gazeteciliin geliflmesi
d. Dil ve tarih konularnn birlikte ele alnmas
e. Edebi rnlerde kent yaflantsnn konu edilmesi
3. Trkiyedeki modernleflme hareketi hangi iki kavramn tanmlanmasna bal olarak yrtlmfltr?
a. Ulusallaflma ve endstrileflme
b. Kltr ve uygarlk
c. Batllaflma ve kentleflme
d. Kreselleflme ve yerellik
e. Kreselleflme ve Batllaflma
4. Kltr, tarih boyunca afladakilerden hangisiyle
eflanlaml olarak kullanlmamfltr?
a. Terbiye
b. Uygarlk
c. Krsal emek
d. nan
e. Ekonomi
5. Afladakilerden hangisi kltr ve kltr olgularna
duyulan ilginin sistemleflmesini salayan olaylardan biri deildir?
a. Endstrileflme
b. Kentleflme
c. Kreselleflme
d. Ulusallaflma
e. Sanayileflme
8. Kreselleflme, hangi kavram nceki dnemlerden

farkl olarak kendisinden ayr ve karflt bir gereklik
olarak tanmlamamfltr?
a. Kltr
b. Yerellik
c. Kitle iletiflim aralar
d. Uygarlk
e. Medeniyet
9. Mekn olgusu, hangi kavram tarafndan byk bir
deifliklie uratlmfltr?
a. Modernleflme
b. Batllaflma
c. Yerelleflme
d. Kreselleflme
e. Endstrileflme
10. Afladaki kavramlardan hangisi, kreselleflmeyle
kapsam deiflen kavramlardan deildir?
a. Yerellik
b. Zaman
c. Mekn
d. Dil
e. Kimlik
198
Kltr Sosyolojisi
Yaflamn inden 1
Yaflamn inden 2
Erin Seymen, kresel sanat pazarnn gen yldzlar listesinde
Kresel sanat piyasas 2010un ilk yarsnda yzde 140

artarak 2.9 milyar avroluk bir hacme ulaflt. Krizin izlerini hzla silen sanat piyasasnda gen bir Trk sanat
da yla damga vuran isimler arasna girdi. Art Pricen
kresel mzayede flirketlerinin satfllarn baz alarak hazrlad ykselen 10 gen sanat listesine, Trkiyede
at kna Odas adl sergisiyle ses getiren Erin Seymen de yer ald. inli sanatlarn hkimiyetindeki Londra sanat piyasasnda dikkati eken Seymenin eseri,
Sothebys mzayede evinde 32 bin dolarn zerinde bir
fiyattan alc buldu.
Pazardaki bu bymeye inin katks ise olduka fazla. Nitekim 2007de 212 milyon avroluk eserin satld
in sanat pazarnn 2010un ilk yarsndaki hacmi 322
milyon avroya kt. Bu flimdiye kadar in pazarnda
mzayedelerden elde edilen en yksek gelir durumunda. Bu gelir Fransann iki kat, ABD sanat pazarndaki
gelirin ise 116 milyon avro altnda. Dolaysyla in, krizle birlikte kresel sanat pazarnda nemli bir oyuncu
olmaya doru hzla ilerliyor. fianghayn mzayede gelirinin 2010in ilk yarsnda yzde 187lik bir artfl gstermesi de bunun bir kant. inli sanat ve alclarn
giderek hakim olmaya bafllad kresel sanat pazarnda gen bir Trk sanatnn baflars da dikkatleri ekiyor. Sanat piyasasndaki mzayede hareketlerini yakndan izleyen Art Pricein her yl hazrlad 30 yafl alt en
dikkat eken 10 sanat listesine kartmadan performansa, fotomontajdan flkl kutuya uzanan deneysel
alflmalar ve resim, video, fotoraf ve enstalasyon dalnda rettii eserleriyle tannan 1980 doumlu Erin
Seymen de girdi. Eseri 32 bin dolara satld. Seymen,
yapt alflmalarla Londra sanat piyasasnda da dikkat-
Sradfl Bir Popler Kltr Deneyimi: Lost

Sekiz aylk ada uykumuz sona ermek zereyken, bir
sreliine ertelediimiz Lost sorular ve dnyann her
kflesinden popler kltr tutkunlarn bir araya getiren
kolektif Lost heyecan da yeniden su yzne kmaya
bafllad. 2010, Lostun sona erdii yl olarak tarihe geecek ve bu garip ssz ada dizisinin nasl bir dnflme n ayak olduunu nmzdeki yllarda greceiz.
Jacop kim? Adem ve Havva iskeletleri kime ait? Siyah
duman neyin nesi? Richard neden yafllanmyor? Artk
birer televizyon mitolojisine dnflen bu sorular sonunda aydnla kavuflacak, popler kltrn nemli bir
sayfasn daha kapatacaz.
Sydneyden Los Angelesa giden bir yolcu uann okyanusa aklmasnn, Lostun da ayn hzla popler kltrn iine dflvermesinin zerinden neredeyse alt yl
gemifl. Yzyllardr tandmz ssz ada motifiyle bafllayan ve ilk bafllarda adada hayatta kalmaya alflan bir
grup kazazedenin maceralarndan teye gitmeyeceini
dflndmz bu dizi, alt yllk yolculuunda popler kltrn nasl bir fleye dnfltn ve amz tanmlayan kltrel kodlar hakknda ok fley sylyor.
Lost, ilk blmlerinden itibaren televizyon ve sinemann farkl trlerine gz krpmaya, sonra da trleri flaflrtc bir baflaryla harmanlamaya bafllyor.
Amerikan dizileri arasnda Lostun sivrilen baflka bir
zellii de flu: zleyici profili ve pasif izleyici tanmlarn
kkten deifltirmesi. Herhangi bir dizinin izleyici profilini kafamzda net flekilde oturtabilirken, Lost izleyenlerin neye denk dfltn kartmakta zorlanyoruz.
Yaratc ekip ve aktif izleyici arasndaki iletiflim bir sre
sonra Lostun akfln da flekillendirmeye bafllyor. Lost
izleyicilerinin yazar ekibinden ok daha akll olduunu syleyen yapmc Damon Lindelof, hayran sitelerini
takip ederek gerektiinde senaryoda deifliklikler yaptklarn belirtiyor. Lost, interaktif bir deneyime dnflp, pasif izleyici kavramn da pe atyor.
zleyiciler Lost izleme deneyimini yeni bir sanal deneyime dnfltryor. Bylece de, Lost haftalk bir diziden ok daha tesine giderek, amz tanmlayan iletiflim biimlerine kucak aan sradfl bir popler kltr
deneyimi oluyor. Yakn gelecekte iletiflim kuramclarna ve popler kltr tutkunlarna bir dolu baflka soru
sorduracak gibi.
Emrah Gler,
Milliyet Sanat, fiubat 2010, Say 611
leri zerine ekti. Art Pricen 20 bin dolar taban fiyatlar dikkate alarak hazrlad gen sanatlar listesine giren Erin Seymenin, kelebek kanatlar taklmfl bir el
bombas biimindeki eseri, Sothebysin 4 Mart 2010da
dzenledii Londradaki mzayedede 32 bin dolarn
zerinde bir fiyata alc buldu. Listenin baflnda ise Amerikal artist Dash Snow bulunuyor. Snowun en pahal
satlan eseri 78 bin 369 dolara alc bulurken, inli Si
Peng ikinci srada yer ald. Listeye tam befl inli gen
sanat girdi.
Radikal Gazetesi, 21 Eyll 2010
Okuma Paras
Trkiyede Arabesk Olay
Arabeskle gecekondu arasndaki balant en belirgin
olarak dolmufl kltr kavramnda grlebilir. Dolmufllar ounlukla 1950lerin Chevroletleri, Desotolar ile flehirdeki (zellikle Eminn, skdar ve Kadky rhtmlarnda bulunan) kalkfl noktalarn evredeki gecekondu blgeleriyle birlefltiren kk minibslerden oluflan toplu taflma aralardr. Dolmufl rotalarnn balant yeri olan Topkap garaj, Trkiyedeki flehir imajnn en belirgin figrlerindendir. Mekansal, toplumsal ve ahlaksal adan bir alacakaranlk kufla konumundadr. Duvarlarnn iinde Osmanl Trk imparatorluk kltrnn eserleri; dflnda, modern Trkiyenin trash (altkltrlerin ykk-dkk dnyasna atf
yapan terim) kltrnn gnlk karmaflas; ieride saraylar, camiler; dflarda birahaneler, genelevler. Topkap garajyla dolmufl flofrlerinin, gecekondu sakinlerinin eflikteki konumlarn ve karmaflk kimliklerini nasl yansttklar grlebilir.
Dolmufl flofrl, araba ya da minibs alacak kadar
paras olan gmenlerin ounun atld bir ifltir. Sonuta bir gmeni oynayan arabesk yldzlar belki gerek hayatta da oynadklar dolmufl ya da kamyon flofr rolnde grnrler. Yabanclaflmaya, baskya iliflkin
ou film de zaten Topkap garajnda geer. Hareketlilik yannda, hibir yerde barnamamay da ifade eden
flofrln gc buradan gelmektedir. Arabeskin dolmufl ve gecekonduyla btnleflmesi, dolmufllarn ierisinde arabesk sembollerin yer ald dekorasyonlardan
da anlafllabilir. 1986da alan alflmama bafllarken arabeskin, toplu taflma aralarnda alnmas yasaklanmfl
olmasna ramen aralarn ileri, arabesk flarklardan
mesajlar ieren kartmalarla doluydu: Seni Sevmeyen
199
lsn, Gurbet Kufllar, Mavi Mavi, Sus, Gzlerin Konuflsun, fiofrm gibi. Bunlarn yannda, ayn rengarenk plastik kartmalara Arap ve Romen harfleriyle yazlmfl kk dualar, nazarlklar, plastik iekler, arabesk yldzlarnn resimleri ve arabesk ruhunu yanstan
dier ifadeler de dekorasyona dahildi: yanaklarndan
iri, parlak bir gzyafl szlen kk bir olan ocuuyla, Mekkedeki Kabenin resmi nnde dua eden kk
bir kz ocuunun resimleri.
Arabesk, uzunca bir sre devlet tarafndan sakncal bulundu, TRT ekranlar arabeske kapalyd. Ancak 1980de
TRTnin Ylbafl programnda Orhan Gencebayn Yarabbim adl flarksyla srpriz bir biimde televizyona
kmas, tatil programlarna (ylbaflnda veya bayramlarda) arabeskle zdeflleflmifl byk yldzlarn konuk olmasnn bafllangc oldu. 1990da Kurban Bayram gecesinde, belki de en nl arabesk yldz olan brahim
Tatlses televizyonda, TRT halk mzii repertuarndan
bir uzun hava okudu.
Hkmetle TRTnin arabeskle yaknlaflmasnn doruk
noktas, fiubat 1989da stanbulda, zamann Kltr ve
Turizm Bakan Tnaz Titizin organize ettii Birinci Mzik Kongresi srasnda yafland. Sonu, Acsz Arabeskin desteklenmesi ynndeydi. Bu yeni tip arabeskin ilk rnei, Hakk Bulutun syledii, Bat tarz hafif mzik bestecisi Esin Enginin besteledii Sevenler
Kskanr adl flarkyd. Bu olay, hkmetin arabeski
kontrol etme ve kendi amalarna uygun olarak ynlendirme abasn temsil ediyordu; ayn zamanda Trkiyenin kltrel gelifliminde aktif, sorumlu bir rol stlendiini gsteriyordu.
Martin Stokesun Trkiyede Arabesk Olay (2009, letiflim Yaynlar) adl kitabndan ksaltlarak verilmifltir.
200
Kltr Sosyolojisi
1. c
Sra Sizde 1
Bu olgular, dnyann pek ok yerinde olduu gibi, Trkiyede de siyas tarih, ekonomik tarih ve Avrupa tarihine giren arafltrma konularnn sanat tarihiyle birlefltirilmesiyle ele alnabilir. Zira kltrn ve kltr olgularnn
tarihi, dier alanlarn tarihiyle ou zaman birlikte ilerler
ya da birbirleriyle ncl-soncul iliflkisi iindedirler.
2. d
3. b
4. a
5. c
6. a
7. c
8. b
9. d
10. d
Yantnz yanlfl ise Modernleflme Srecinde

Kltrn Konumu ve nemi blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kreselleflme anda Trkiyede Kltr Yaflam ve Olgular blmn
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Tarihsel ereve blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Modernleflme Srecinde
Kltrn Konumu ve nemi blmn gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Her fleyden nce kurumsallaflmann, modernleflmenin
en temel bileflenlerinden biri olduu hatrlanmaldr.
Dier yandan Cumhuriyet dneminde alan kurumlar,
ulus-devlet temelini hazrlamak ve glendirmekle de
grevliydiler. Ulus-devlet modeli, paylafllan ortak kltr zerine, baflka bir deyiflle trdefl kltr zerine infla
edildiinden, nce trdefl ieriin belirlenmesi gerekir.
Bu srete kltr rnlerinin standartlaflmas kanlmazd. Standartlaflmaysa hesaplanabilir modern dnyann bir gereidir.
Sra Sizde 3
Kim 500 Milyar ster,Var Msn Yok Musun ya da arlk Rusyasnda Yahudi bir aileyi anlatan nl Damdaki
Kemanc mzikalinin bir eflitlemesi olan ve Rusya yerine Balkanlarda geen Elveda Rumeli gibi yakn zamanlarda Trk televizyonlarnn en fazla izlenen programlar, byk bir yerellik vurgusu taflmalarna ramen
kresel olarak sunulan program formatlardr.
Sra Sizde 4
1990larda canl yaynla takip ettiimiz Krfez Savafllar,
tek mekna aidiyetimizin giderek artacan oktan haber vermiflti. Arkasndan New Yorktaki Dnya Ticaret
Merkezi Kulelerine yaplan ve 11 Eyll Olaylar olarak
adlandrlan saldrlarn bir ksm televizyonlarda canl
yaynland. Bu olaylarn sonular da kresel alanda
gl olarak hissedildi. Yine yakn zamanda, Ortadou
ve Arap lkelerinde yaflanan protesto gsterileri, yeni
nesil kitle iletiflim aralar da kullanlarak dnyaya aktarld. Hatta bu gsterilerin aktarlmasnn, farkl corafyalardaki olaylar da tetiklediine dair deerlendirmeler
yapld.
Kaynaklar
Ahska, M. (1995). Medya, Kresellik ve Yerellik. Toplum
ve Bilim (Gz), 6-23. Ankara: Birikim Yaynclk.
Akay, A. (1999). Sanatn Sosyolojik Gz. Ankara:
Balam Yaynlar.
Aktay, Y. (2010). Trk Sosyoloji Tarihine Elefltirel Bir
Katk. stanbul: Kre Yaynlar.
Belge, M. (2008). 1980ler Sonras Trke. Trkiyede
Dil Tartflmalar, 11-23. stanbul: Bilgi niversitesi
Yaynlar.
Berkes, N. (2007). Trkiyede adafllaflma. stanbul:
Yap Kredi Yaynlar.
Bullock, A. ve Stallybrass, O. (1983). The Fontana
Dictionary of Modern Thought, Londra: Fontana
Books.
Burke, P. (2008). Kltr Tarihi. (ev. M. Tunay).
stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
Eagleton, T. (2005). Kltr Yorumlar. (ev. . elik).
Gkalp, Z. (2003). Trkln Esaslar. (Hazrlayan
Kemal Bek). stanbul: Bordo Siyah Klasik Yaynlar.
Kayal, K. (2007). Trkiyede Kltr Sosyolojisi
Yapmann Amazlar zerine Baz Dflnceler.
Kltrel Sosyoloji, 119-127. Ankara: Hece Yaynlar.
Keyman, E. F. (2009). Kltralist Modernite Kuram ve
Yorumbilgisel Yaklaflm. fierif Mardine Armaan.
stanbul: letiflim Yaynlar.
Mardin, fi. (2004). Trk Modernleflmesi. stanbul: letiflim
Yaynlar.
Mutlu, E. (2005). Globalleflme, Popler Kltr ve Medya.
Ankara: topya Yaynevi.
Sadolu, H. (2010). Trkiyede Ulusuluk ve Dil
Politikalar. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
Stokes, M. (2009). Trkiyede Arabesk Olay. (ev. H.
Erylmaz). stanbul: letiflim Yaynlar.
Storey, J. (2003). Inventing Popular Culture. USA:
Blackwell Publishing.
Tekeliolu, O. (1995). Trk Popunun Tarihsel Arkaplan. Toplum ve Bilim (Gz), 6-23. Ankara: Birikim
Yaynclk.
Tomlinson, J. (2004). Kreselleflme ve Kltr. (ev. A.
Eker). stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Yavuz, H. (2009). Alafrangaln Tarihi. stanbul: Timafl
Yaynlar.
201
11
KLTR SOSYOLOJS
Amalarmz
N
N
N

Kimlik kavramn aklayabilecek,
Kltrel hak kavramn tanmlayabilecek ve tarihesini zetleyebilecek,
Demokrasi ve kltrel haklar iliflkisi zerine dflnerek, bu iliflkiyi aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kimlik
Kltrel haklar
okkltrllk, okkltrclk
Yeni Bireycilik
kili Karfltlklar
indekiler
Kltr Sosyolojisi
Kltr, Kltrel
Haklar ve Toplumsal
Kimlikler
GRfi: KISA TARHSEL ARKAPLAN

KMLK
KLTREL HAKLAR VE FIRSAT
EfiTL
Kltr, Kltrel Haklar ve

Toplumsal Kimlikler
GRfi: KISA TARHSEL ARKAPLAN
Btn dnya Berlin Duvarnn 1989 ylnda yklmasndan ve iki Almanyann birleflmesinden sonra, daha nce karfllafllmamfl bir durumla yzleflmek zorunda
kald. Bu olayn ncesinde iki kutuplu dnyann g merkezlerinden biri olan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) nemli dnflmler geiriyor, Perestroyka (yeniden yaplanma) ve Glastnost (aklk/fleffaflk) szckleri Rusa bilmeyen
toplumlarn gndelik dillerinde bile adeta sradan szckler halini almaya bafllyordu. Uzun yllar boyunca yerel etnik kimliklerin stnde yer alan ve bir anlamda bu kimlikleri glgesinde brakan ulus-devlet kimlii ve byk ideolojik kimlikler (rnein sosyalizm) okyanusta kayalara bindiren byk bir geminin omurgasnn atrdamas gibi atrdyor, iki byk gten dieri olan Amerika Birleflik Devletleri (ABD) kapitalist ekonomi politikalarn ve liberal toplum dzeninin zaferini
ilan ediyordu: Souk Savafl biz kazandk (Ronald Reagan-Dnemin ABD Baflkan). Duvar o kadar hzla yklmflt ki Vaclav Havel flaflknla dflecek vaktimiz bile olmad diyecekti.
Bu geliflmelerin belki de en nemli sonularndan biri toplumsal dflnce alannda oldu: Akademisyenler, sosyal bilimciler, toplum ve kltr yorumcular yeni
bir dizi kavramn peflinde kofluyor, bu kavramlarn etrafnda oluflan son derece karmaflk kuramsal yaplanmalar ard arkas gelmeyen bilimsel toplantlarda tartflp
duruyorlard: Kltr, kimlik ve kltrel haklar... Pandorann kutusu almfl, 1980li
yllara kadar bask altnda kalmfl, konuflmak bir yana, nefes almalarna frsat verilmemifl kimlikler varlklarnn, toplumsal, politik ve ekonomik haklarnn peflinde
koflmaya bafllamflt. stelik bu kimlikler etnik ya da ulusal olanlarla snrl deildi:
Toplumsal cinsiyet ve cinsel tercih, evre, militarizm-karfltl, din ve mezhep, blge, dil, ve akla gelebilecek saysz insani durum bir kimlik oluflturmak iin temel
alnyor uzaktan bakldnda eskisine gre ok daha renkli, ama bir o kadar atflmal bir toplum portresi gzlemleniyordu; ama sadece uzaktan bakldnda.
Kltr, kimlik ve kltrel haklar gndelik hayatmzda ska karfllafltmz,
etrafnda kavgalar verdiimiz, ama anlamlar konusunda ok derinlemesine dflnmediimiz kavramdr. Her birini tek tek tanmlayarak bafllayalm.
Tanm abas: Kltr ve Kimlik

nce kltr: Bat dillerinden 15. Yzyldan beri culture biimiyle sregelmifl bir
kavram. Yabanc dillere flin olanlarmzn tarm anlamndaki agriculture, sebze
204
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kltr Sosyolojisi
zerzevat yetifltirmek anlamndaki horticulture szcklerinden bilebilecekleri tandk bir yz; ok kabaca, bir fleylerin ekilip bymesini gzetmek niyetine kullanlyor. Kltrn Trke karfll olarak bu nedenle ekin szc nerilmifltir.
Ne kadar kltrl bir adam dediimizde ne yapyoruz? Zerzevat yetifltirmekten sz etmediimiz kesin. Kltrl adam szn sarf ederken, kltrn ikinci
anlamn kullanyoruz: Byle derken kastmz, ince zevklerden tat alabilmesine elverecek bir donanm olan kifli olsa gerek. Kltr, bu kullanmda gzel sanatlara,
zevke, ince ruhlulua gnderme yapar. Bildiimiz gibi, klasik sosyolojik tanmnda ise kltr, bir insan topluluunun paylaflt maddi, manevi deerlerin btnne verilen addr. Amerikan antropolojisinin babas ya da modern antropolojinin
kurucusu sfatlaryla anlan Franz Boasn kltr, bir insan topluluunun paylaflt maddi, manevi deerlerin btnne verilen addr fleklindeki -biraz daha uzunca tanmnn sadelefltirilmifl hali diyebileceimiz- bu tanm ayn zamanda kltrn
antropolojik tanm olarak da anlabilir.
Paylafllan maddi ve manevi deerler tanm ilk bakflta pek ok sorunu zyor gibi grnebilir. rnein yaflllara sayg bizim toplumumuzun paylafllan bir
deeridir. Bu deeri kifli olarak benimsemeseniz bile benimsemediiniz bir deer
olarak sizin kltr evreninizde yafllya sayg gl bir yer tutacaktr. Bunun gibi
pek ok manevi ve maddi deer, rnein kalabalk bir grubun bir hizmetten yararlanmak iin sraya girmesi ya da Boazii Kprs, bizim kltrmzn unsurlar
olarak kayda geirilebilir. te yandan paylafllan maddi ve manevi deerler tanmna yakndan baktmzda temel bir sorun hemen gzmze arpyor.
Tanmdaki sorun, kltre kendi iine kilitlenmifl, deiflmeyi dfllayan bir z, ekirdekte yer alan bir ierik atfetmesinde yatyor. Bir dier deyiflle tanm, paylafllan
deerlere vurgu yapp bunlarn bir defaya zg ve deiflmez olarak verildiklerini
dflndrmeye eilimlidir. Japon kltr, Trk kltr, Bat kltr denildiinde
ierii sabit, ne olduu kesinkes tarif edilmifl bir anlamlar, simgeler, deerler sepetiyle karfl karflyayzdr. Japon kltr bir fotoraf karesi iine alnmfltr, yakalanmfltr; orada ylesine duracaktr artk. Bunu basit bir rnekle aklayalm:
Bir arkadaflnza Japon kltr deyince aklna neler geldiini sorun. Alacanz
yant herhalde kestirebiliyorsunuzdur. Dakik ve sistemli bir toplum, genifl otoyollar ve havaalanlar, kiraz iekleri ve geyflalar, Japon baheleri vs. Bu neredeyse evrenselleflmifl Japon imgesinin, gerekte deneyimlenen Japon kltrnn ancak bir karikatr olabileceini sylemek ok yanlfl olmaz. Bir resim ya da karikatrn anlatt, anlatabildii kltr, aka deiflme boyutuna kapatlmfltr. sSIRA SZDE
telik kltrn
deiflmesi bir baflka tartflmay gndeme getirecektir. Deiflen kltre dejenere olmufl yaftas yapfltrmaz myz? Kltr deiflirse dejenere olur,
yozlaflr, Daslndan
fi N E L M uzaklaflr, znden sapar. Gelgelelim, iinde yzdmz
hayatn hepimize rettii bir gerek var: Kltrmz, btn kltrler deifliyor.
Bu durum, kuflkusuz hepimizin durmadan dejenere olduu, aslna ihanet ettii
S O R U
anlamna gelmiyor.
D K K deildir,
AT
Kltr(ler) sabit
srekli bir deiflme halindedir.
flte bu SIRA
saptama
SZDE 1980lerden itibaren sosyal bilim evrelerinde kltrn daha
dinamik bir tanmnn aranmasn zorunlu kld. Artk kltr, alfl-verifl srelerinden, karfllkl etkileflim dinamiklerinden oluflan bir zemin olarak tanmlanyor.
AMALARIMIZ
Kltr, bizim
de kullanacamz erevede bireylerin anlam retimleri, tketimleri ve de esasen deifl tokufl giriflimlerinden oluflan etkinlikler btn olarak alg-
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
205
11. nite - Kltr, Kltrel Haklar ve Toplumsal Kimlikler
lanyor. Farkndaysanz vurgu deifl tokuflun zerinde. Byle olunca deiflmeye

kap ak. Bu tanmla ne ynde ve nasl deiflildiini anlamak daha kolay. Deiflmeyi bir karfllaflma ifllevi olarak anladmzda, dejenerasyon ya da yozlaflma gibi
kltc yaftalara fazlaca bel balamamamz gerektiini anlyoruz.
Demek ki kltr bir alflverifl. Kimler arasnda? Elbette bireyler. Bireylerin anlamlar ete kemie brndrdkleri noktada ortaya kan ne? Kimlikleri.
Kltrn maddi ve manevi deerler btn olarak tanmlanmasnn
sakncalarndan
sz
SIRA
SZDE
ettik. Bu tanmda geen btn() sfat baflka ne gibi kavramsal sorunlara yol aabilir?
KMLK
A M A
Kimlik kavramn aklayabilmek.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
KKAT
Kimlik konusuna yakndan bakalm. Kimlik, elbette, bizim kimDolduumuzla
ilgili
bir konu. Kim olduumuzdan son derece eminiz, yle deil mi? Peki o zaman kimSZDE haline gelik konusu nasl oluyor da bu kadar karmaflk bir sosyal bilimSIRA
problemi
lebiliyor? Bu soruyu yantlamak iin bir dflnce egzersizi daha yapalm. Bir yaknnza flu sorular sorun ve yant almaya alfln: fl yerinizdeki ve evdeki tavr ve
AMALARIMIZ
davranfllarnz arasnda fark var m? On yl nceki siz ile bugnk
siz arasnda ne
gibi farklar var? Kendinizden toplumsal olarak daha gl veya zayf bulduunuz
kiflilerle iliflki kurarken davranfllarnzda farkllklar olufluyor mu? Yabanc bir lK T A P
keye gittiinizde lkenize olan ballk ve sevginizde artfl oluyor mu? Sadece kadnlardan veya erkeklerden oluflan bir topluluk karflsnda konuflurken olduunuzdan farkl tavrlar sergilediiniz oluyor mu?
TELEVZYON
Fark ettiinizden eminiz. Yukarda sralanan sorularn ortak noktas, kiflinin
kimlie bal davranfllarnda gzlemlenmesi olas deiflmeleri ortaya kartmaya
ynelik olmalar. Tavr ve davranfl temelinde tartflma yapmay neren bu sorular
daha ziyade psikoloji alanndan g alyorlar. Gerekten de insanlar
zaman
N T E R N E farkl
T
ve meknlarda, farkl durum ve karfllaflmalarda sabit bir kimlik tasarmna sahip
olmadklarnn ipularn verebilirler. Can alc soru: Btn bu deiflme ve dnflmler arasnda insan ruhunun derinliklerine kaznmfl kimlie dair bir z, deiflmeyen bir ekirdek ierik var mdr? Bu ok temel soruyu psikoloji biliminin uzmanlarna brakalm ve bakflmz sosyoloji bilim dalnn bulgularna evirelim.
Psikoloji yakasndan bakldnda grlen kimlik oluflumundan deil, sosyoloji yakasndan bakldnda ele gelen ve benzerlerimizle -ve kuflkusuz benzemeyenler(imiz)le-hesaplaflarak kurduumuz toplumsal kimlikleri, yanks benden bize
srad noktada yakalamaya alflalm.
Biz dediimiz noktadaki haliyle kimlik bir zdeflleflme operasyonu ieriyor.
Televizyonda milli futbol karfllaflmas naklen yaynlanrken milyonlarca kiflinin ayn duygularla heyecanlandn adeta duyumsuyoruz; yabanc bir lkeyi ziyaret
ederken ayn dili konufltuumuz bir kifliyle karfllafltmzda o kifliyle farkl bir
duygudafllk kuruveriyoruz; yeni bir semte taflndmzda gzlerimiz hemen kendimiz gibi olan insanlar aryor... Btn bu rnekler, kimliin toplumsal boyutuna
iflaret eder. O halde toplumsal kimlik bize ait bir fley deildir. Tam tersine, biz o
kimlie aitiz. Gnll bir sahiplenme bu. Beni aflann beni iine aldn kabullenme, bir aidiyet beyan ve talebi.
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
206
S O R U
Kltr Sosyolojisi
S O R U
DKKAT
Kimlik bir aidiyet

ve zdeflleflme sreci ile oluflur.
D K K Atalebi
T
SIRA SZDE
Kimlik ve
Aidiyet
SIRA SZDE
N N
S O R U
Bu tespitleri yaptmza gre artk bir adm daha atabiliriz. Acaba bu aidiyet beyanlarn nasl bir toplumsal geometri iinde gereklefltirdiimize bakalm. Aidiyet
dediimiz AMALARIMIZ
iliflki belli ki anlamlar evreninde kuruluyor, yani kltrel zeminde ryor. Bunu ok basit bir rnekle aklamaya alflalm: alflan insanlar yeni bir ofise taflndklar andan itibaren masalarna, eer uygun durumda ise, ofis duvarlar Tiliflki
A P olmayan ssler, hatra eflyalar, efl veya ocuklarnn fotorafna znde Kiflle
larn neden koyarlar? Koyarlar; nk ofis doas gerei souk, belli bir kifliye deil bir kuruma ait olan, ad stnde, iinde ifl retilsin diye tasarlanmfl bir meknT E L bu
E V Zsouk
Y O N mekna elbette yalnzca iflle iliflkili kimliklerini deil, zel
dr. nsanlar
yaflamlarna (rnein aile hayatna) dair kimliklerini de taflrlar. Ofis meknn,
kimliklerinin bu dier boyutuna uygun klmak, bu mekn sadece bir kuruma deil, ayn zamanda kendilerine de ait klmak iin bu tip kk deifliklikler yaparNTERNET
lar. Peki, bunu neden yaparlar? nk aidiyet, insan varoluflunun en vazgeilmez
unsurlarndan biridir. Adeta bir yere, bir kifliye, bir inanca, bir futbol takmna, bir
meslee vb. ait olmak zorundayzdr ve bu, ok temel ihtiyalarmzdan biridir.
Aidiyet duygusunun kltrel zeminle olan iliflkisine deinmifltik. Dier yandan
kltrel zeminle ilgili bildiimiz bir baflka husus daha var. Claude Lvi-Straussun
SIRA SZDE
bize rettiine
gre, insan trnn, dnyann neresinde olursa olsun infla ettii
kltrlerin istisnasz hepsi temel bir zellik gsteriyor: Btn kltrler ikili karfltlklarn (binary oppositions) oluflturduu dokular retiyorlar. Kltr hemen her
D fi N E L M
yerde, i-piflmifl, aydnlk-karanlk, doal olan-doal olmayan, bat-dou, uhrevidnyevi, beyaz-siyah, eril-diflil ve benzeri gibi sizin de bir durup dflnseniz onS O R U
larcasn retebileceiniz
ikili karfltlklar zerinden kuruluyor.
DKKAT
Btn kltrler
D K(ve
K A Tkimlikler) ikili karfltlklar ile oluflur.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
stelik ifl bununla da kalmyor. Bu karfltlklarda ikilinin bir tarafna olumlu

SIRA SZDE
zellikler, teki tarafna olumsuz zellikler ylyor. Terazinin bir taraf afla, bir
taraf hep yukar doru oluyor. Bir baflka deyiflle karfltlktaki kavramlarn biri hep
kuflku duyulan,
yoldan karan, istenmeyen ve son zmlemede salkl bir
AMALARIMIZ
toplumsal/siyasal dzenin oluflmasna ters dflen elerden meydana gelen yreyi tanmlamak iin kullanlyor.
kinci konumda
K T A Polana genel geer bir ad vermek gerekse, teki gayet uygun
olurdu. teki olarak adlandrlabilecek kme iine konjonktrel olarak giren kimlikler asl ya da normal olan tarafndan basklanyor, hizaya getiriliyor, ayrmcla tbi tutuluyor,
gre dfllanyor ve zerinde yaptrm uygulanyor. Bu
T E L E V Z Y O yerine
N
kavramsal yaklaflm aydnlatmak iin evremizden, toplumsal ve siyasal yaflammzdan saysz rnek bulabiliriz. Basit bir rnekten yola kalm.
Bugne kadar eitim aldnz okullarda, belki kendi snfnzda hep bir dflNTERNET
lanan renci olmufltur, yle deil mi? fiu veya bu nedenle ona, snfn tekisine, sfatlar taklmfl, onunla alay edilmifl, retmenler bile kimi zaman bu acmasz oyunun paras olarak onu dfllayabilmifllerdir. Bu kiflinin snfn geneline gre daha alflkan ya da tembel, daha fliflman ya da zayf, konuflmasnda
aksan veya kyafetlerinde fark olmas, onun anlattmz muameleyle karfllaflmasna yetecektir. Toplumsal dzlemde dflndmzde aklmza eflcinseller, tra-
N N
207
vestiler, varofl insanlar, Krtler, Aleviler, kadnlar, aznlk dinlerine mensup

olanlar vb. kimlik sahipleri gelmiyor mu? Kltr bafll altnda incelediimiz
konularn Trkiyeyi sarsan gerginliklerin kaynanda yer aldna iflaret ederek
devam edelim.
Unutmamamz gereken ok nemli bir noktann altn izelim: Kimlikler tasarm katna aittir. Yani tasavvurlarmzda kurulurlar. Bir baflka ifade ile, zihinsel oluflumlardan sz ediyoruz. Elbette bu tasavvurlar maddi iliflkiler iinden ryorlar.
Sonra tasavvurlarmzda kurgulanyorlar. En sonunda dnp yaflanan maddi iliflkileri biimlendiriyorlar. Tekrarlayalm. Maddi toplumsal iliflkiler tasavvur dnyasnda kimliklerin kurulmasnn temelini hazrlyor; kimlikler tasavvur dnyasnda ikili karfltlklar oluflturacak flekilde infla ediliyorlar; oluflan kimlik haritas dnp kaynaklandklar maddi toplumsal iliflkileri biimlendiriyorlar.
Hangi futbol takmn tutuyorsunuz? Fenerbahe? Trabzonspor? Galatasaray?
SIRA SZDE Yoksa Bursaspor mu? Peki neden bu takm tutuyorsunuz? Takm tutma davranflnzda hangi faktrler baflat rol oynuyor? Maddi, aklc ve nesnel faktrler mi yoksa manevi, aklc-olmayan ve
D fi N E L M
znel faktrler mi?
Kimliklere iliflkin bir baflka temel zellikten sz amann tam

Kimlikleri
S O sras.
R U
zihinlerimizde kurarken, biraz nce belirttiimiz gibi, biz diye bir fley oluflturuyoruz. Bize benzeyenlerden kurduumuz bu fleyin bize benzediine karar verirDKKAT
ken, bize benzemeyenlere gz ucuyla bakyoruz. Benzemeyenlersiz benzeyenler
yok. Bu ne demek olabilir? En basit ifadesiyle kimliklerin ii iliflkisel olarak dolduSIRA
SZDE
ruluyor demek. Yani, kimlik bir zsel kavram deil; iliflkiselSIRA
bir SZDE
kavram. Tekrar
syleyelim, kimlikler kurulurken ze deil, teki ile iliflkiye bal olarak kuruluyor. (Elbette akla maddi, fiziksel zelliklerin ar bast rksal kimlikler geliyor; siD fi N E L M
AMALARIMIZ
yah rk, sar rk, beyaz rk gibi. Ama unutmamal; antropoloji baflka rklarla temas
olmayan ilkel topluluklarn kendilerine adam demekle yetindiklerini, rklara
S O R U
gnderme yapmadklarn sylyor bize.)
N N
K T A P
Kimlik zsel deil, iliflkisel bir olgudur ve kimlikler daima teki ileDiliflkiye
K K A T bal olarak
kurulur.
TELEVZYON
SIRA SZDE
N N
Oysa toplumsal kimlie dair yazlp izilenlerin ou kimliklerin hep ze dayandklar iddias zerine kurulu. Literatrn ounluu kimlii hem zsel olarak
NTERNET
tanmlyor hem de toplumdaki bireye sadece tek bir kimlik AMALARIMIZ
biilebilirmifl
gibi bakyor. Sanki her tarafta ya doulu ya da batl, eflcinsel ya da karflcinsel, Mslman ya da gayrimslim olmaktan ibaret bireyler dolaflyor. Bir birey eflittir bir
kimlik. Yaflanan hayat bu denklem zerinden aklanmaya alfllyor.
K T A P Bu alflkanlk, ulus-devletin hkmranln oturtmasndan sonra teblar iin kartt ve
herkese sadece bir adet olarak verdii kimlik kartyla ilgilidir. Zihinlerimiz de brokrasinin mant ile alflmaya alflmfl. Birbirimize senin kimliklerin
T E L E V Z Y O N neler? diye soranmz yok. Sen kimsin? diye soruyoruz. Soru byle olunca yant da tek
kimlikli oluyor.
Devletin verdii kimlik kartlarmz dikkatlice inceleyelim. Bu plastik kapl kaNTERNET
t paras aslnda ne ok enformasyon ve sembol ieriyor, ne
byk tartflmalar
bnyesinde barndryor, hi dflndnz m? Kk bir gzlemle kim olduumuzu ve ulus-devletin kimliimizi nasl kurguladn anlamaya alflalm. Trkiye
Cumhuriyeti Nfus Czdan ibaresiyle kendini tantan kimlik kartlarmzn galiba
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SZDE
SIRA
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
K T A P
DKKAT
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
208
Kltr Sosyolojisi
ilk dikkat eken zellii bayrak ve kart sahibinin fotoraf. Fotoraf aslnda devletin sadece yazya gvenemeyeceinin iflareti; grsel bir destek, kiflinin kim olduunu tespit etmek iin elzem. Sonra kimlik numaras ve isim geliyor. Doum yeri
ve tarihi de nemli. Kartn arkasn evirdiimizde medeni hal, din (genellikle bofl
braklmfl) kan grubu, nfus kt bilgileri, imzalar ve mhr geliyor. lgin bir
biimde cinsiyet dorudan belirtilmemifl. Ancak burada bir toplumsal ideoloji devreye girerek olanlara mavi, kzlara pembe deyiflini hatrlatr biimde kartn renkleri mavi ve pembe olarak seilmifl. Oturup dflnelim. Bu kimlik kart aslnda
ulus-devletin hkmranlk alannda bulunan yurttafllar nasl tanmak istediini
gstermiyor mu? Bir yurttafln devlet nezdinde olmazsa olmaz kimlik bilgileri iflte
bunlardr diyebiliriz.
Trkiye Cumhuriyeti Nfus Czdan bir ideoloji belgesi olarak kabul edilebilir.
Bu nedenle belgede yer alan baz bilgiler gnmz Trkiyesinin kanayan yaralar diyebileceimiz ciddiyette sorunlarn zetliyor. rnein laiklik meselesi. Laik
bir devlet dzeninde yurttafllarn hangi dine mensup olduklar bu belgede yer almal m? Ya da cinsiyet ve cinsleraras eflitlik meselesi. Toplumda hkim erkek egemen zihniyetin bir paras olan cinsleri renklerle kodlama ideolojisinin bu belgedeki yeri de sorgulanabilir. TC Kimlik no. bafll ile sunulan on bir haneli rakam
da tartflma konusu olabilir. Kiflinin doum yeri, yani kkeni bilgisi de biraz dflnldnde skntl bir alana, Trkiyede etnik ayrmclk tartflmalarnn alanna
iflaret ediyor. Tm bu sorgulama alanlar bize toplumsal kimlik ve bu kimliin siyasal dzen iindeki yeri hakknda bir fikir veriyor. Devlet bu gstergelerin bir karflm olan kimlik kartn bize sunarak flunu demifl oluyor: Ey bu kart taflyan kifli, sen zet olarak on bir haneli bir rakamsn; bu rakamn almnda ya evli olabilirsin ya bekr, ya slam dininden olabilirsin ya baflka bir dinden, ya kadn olabilirsin ya erkek... Bir baflka ifadeyle devlet gri alanlara, oklu kimlik anlayfllarna,
seme ya da tercih haklarna mdahale edebilen bir meta-aygttr. Kimlik kart zorunluluu bulunmayan toplumlar olabildii gibi (rnein Birleflik Krallk) bu ifli sadece sosyal gvenlik numarasna indirgeyen toplumlar da bulunduunu (rnein
Amerika Birleflik Devletleri) belirterek bu bahsi kapatalm.
oklu kimlik alanlarn ya da gri blgeleri devre dfl brakan anlayfl, bakfl
asna bal olarak, rnein brokratik perspektiften, gerekli olabilir. Oysa sosyolojik bir perspektiften baktmzda yle deil, demek zorundayz. Modern bir toplumda tek bir aidiyet iliflkisi hem arzulanr deil, hem de mmkn deildir. Hepimiz kimi zaman hem karflcinsel, hem Trk, hem doulu, hem muhalif ya da hem
eflcinsel, hem batl, hem muvafk olabiliyoruz. Ernest Gellnerin (1994) deyifliyle,
modern insan ayn zamanda modler bir insandr.
Her bir kimlii ocuklarn oynad bir lego parac gibi dflnelim. Elimizdeki on tane paracktan deiflik zamanlarda deiflik birleflimler yaratarak srdryoruz yaflammz. Bu sylediklerimizi rneklerle amay deneyelim. Gznz kapayn, Erzurumda doup bymfl ve orada Atatrk niversitesinde Arafltrma
Grevlisi olmufl biri olduunuzu tahayyl edin. Erzurumdayken sen kimsin? deseler, aklnza ben douluyum demek gelir mi? Ne zaman ki stanbula yolunuz
dfler, bu kenttekilerle iliflkiniz younlaflr, ayn soruya o zaman ben douluyum
diye yant vermeye bafllarsnz. Tutun ki, flimdi stanbuldasnz. Sen kimsin? sorusuna ben Trkm diye yant vermek aklnza gelir mi? Ne zaman ki yurtdflnda, diyelim Belikada bir bilimsel kongreye katldnz, orada ben Trkm demek aklnza gelir. Tutun ki bu bilimsel toplantya ok sayda Japon ve inli katld; baktnz, onlar gzlemlediniz, sen kimsin? denildiinde ilk kez ben Avrupa-
lym demek aklnza gelir. Corafya iinde ve insani farkllklar arasnda gezindike, grdnz gibi, kimlik beyanlarnz da deifliyor.
Bir rnek daha: Bu kez Yunanistann Gmlcinesinde yaflayan anadili Trke,
dini Mslman bir Yunan vatandafln ele alalm. Gmlcinedeki gndelik hayatn
srdrrken bu kiflinin kendini yakn hissettii kimlik sralamas herhalde vardr. Bunun zerinde durmayalm. Ama ayn kifli ifli olarak Almanyaya alflmaya gittiinde
ben Trkm demeyecektir. Ayn kifliyi Konyadaki akrabalarnn yanna yollayalm.
Herhalde ben Yunanm demeyecektir. Peki bu kifli herkese yalan m sylemektedir? Yoksa elindeki aidiyet paralarn zerinde gezindii zemine ve karfllaflt teki
aktrlere bal olarak deiflik sralamalara m sokmaktadr? Teknik deyimiyile, aidiyet stratejileri mi gelifltirmektedir? Kuflkusuz evet. Her iki rnek de gsteriyor ki modern yaflamda kimliklerimiz akflkan ve tekilerle srekli mzakere halindedir. Kendimizi kim olarak hissettiimizi belirleyen, bizim iimiz deil, dflmzdakilerdir. Bizi
biz klan dflardakilerin eylem ve edimleridir. tekilerle karfllafltka biz ortaya kyoruz. Dolaysyla, modern dnyada, bir kimlikten deil, aidiyet stratejilerinden
bahsetmek daha doru olur. fiimdi, bizim burada zerinde durduumuz kimliklerin
kamusal alanda grnrl olan kimliklerden ibaret olduunu aklmzdan kartmayalm. Sorgulamamz srdrrken bu nokta hep aklmzn bir kenarnda durmal.
KLTREL HAKLAR VE FIRSAT EfiTL
N
A M A
Kltrel hak kavramn tanmlayabilmek ve tarihesini zetleyebilmek.
Yaflanan maddi hayat iinde kimlikleri kurguluyoruz; sonra bunlar gelip tekrar
maddi hayat biimlendiriyorlar. Ancak hayatn bize sunduu tm zelliklerin her
biri ille de kimlik retiminde seferber edilmiyor. Bireyin fiziksel, inanca, etnik kkene, aile balarna iliflkin zelliklerinin hepsi mutlaka kimliini kuran bir e haline dnflmyor. Toplumda grnrl olan kimlikler, sosyal olann mahiyetine
uygun olarak, atflma geometrisi iinde filizleniyor. Unutmayalm-hofllanalm ya
da hofllanmayalm-bilinen btn toplumlar barlarnda eliflkiyi ve atflmay barndryorlar. flte bizim kimliklerimiz de bu gerilim ortamnda varlk buluyor. Farkl
bir ifadeyle, kltr bir dizi ikili karfltlk taflyor; ama bu ikili karfltlk iftlerinin bazlar gelip kimliin zerinde geliflecei verimli topra temin ediyor.
Frsatlara eriflimde hangi ift bakmndan eflitsizlik yaflanyorsa, o ift kimlik
dourgandr. Verimli toprak zellii o tr iftlerde etkili oluyor. rnein bir toplumda keller ile sallar, ksa boylular ile uzun boylular, genifl ailede yaflayanlar ile
ekirdek ailede yaflayanlar arasnda toplumun sunduu frsatlar (yani, eitim, gelir,
ifl, salk hizmeti, gvenlik, emeklilik, saygnlk, n, flan, ve benzerleri) bakmndan
bir eflitsizlik yoksa; o toplumda keller-sallar, ksalar-uzunlar, genifl aileciler-ekirdek aileciler temelinde toplumsal kimlik belirginleflmesi yaflanmyor. Bylesi ikili
karfltlklar varolmaya devam ediyor ama toplumda bir sorun oluflturmuyor.
Tersine, bir lkede kuzeyde yaflayanlar-gneyde yaflayanlar, falanca etnik kkenden gelenler-filanca etnik kkenden gelenler, flu din mensuplar-bu din mensuplar vb. arasnda frsatlar anlamnda eflitsizlik yaflanyorsa; o zaman blgesel, etnik ve dinsel toplumsal kimlikler belirginlefliyor ve eliflkilere, atflmalara neden
olabiliyor. Bu durumda gzlemlerimize falanca etnik kimlik mensuplar ile filanca
etnik kimlik mensuplar arasnda kan atflma, kuzeylilerin isyan, bu dinden
olanlarn ibadet haklarnda kayplar gibi olgular taklabiliyor.
209
210
Kltr Sosyolojisi
Toparlayalm. Elimizde bir takm veriler var: Bir yanda frsatlar duruyor, dier
yanda ikili karfltlklar. Bu frsatlara eriflimde nerede eflitsizlik varsa, orda ikili karfltlk toplumsal kimlie dnflyor. Bu kimlikler hayatn iinde, hareket halinde
birbirleriyle durmakszn karfllaflyorlar. Bu karfllaflmalar bize adna kltr dediimiz olguyu veriyor. Bu noktaya kadar mutabk olduumuzu varsayarak bir adm
daha ileri gidelim. Bu kez iinde yafladmz, bir paras, kurucu unsuru olduumuz toplumumuzdaki kltr mercek altna alalm. Biraz nce sunduumuz akl
yrtmeye sadk kalarak toplumumuzdaki gerilim ieren ikilikleri gzden geirelim. Greceiz ki, bizim toplumumuzu bafltan sona kat eden, tpk birer fay hatt
gibi sarsntya gebe birok ikili karfltlk mevcut. Sarsntya gebe olduklar iin, tam
da bu zelliklerinden tr, bunlar bizim toplumsal kimliklerimiz.
Aflada sralayacamz karfltlklarn ve bunlara bal toplumsal kimliklerin atflmasnn neden olduu toplumsal olaylar, ideolojik sylemleri, siyasal mcadeleleri tandk bulacaksnz. Bu atflmalar dizisini soukkanllkla analiz etmek, hi
kuflku yok ki, kolay deildir. Zira bu atflmalar ou kere toplumumuza kelimenin her anlamnda pahalya mal oluyor. te yandan, sosyolojik bir gzle yaklafltmz kltr ve kimlik olgularn doru kavramadan bu konularda siyasal tutum
gelifltirmek pek mmkn deildir. Farkl kimliklere bakarken, sosyal bilimler epistemolojisinin ok nemli bir zelliini de yakndan tanma frsat yakalayabiliriz.
Sosyal bilimlerin znesi ve nesnesi nemli lde rtflr. Bir baflka ifade ile, din
sosyolojisi alflan bir sosyolog, bir dinsel inan sahibi olabilir, aile kurumu ile ilgilenen bir bilim insannn bir ailesi vardr, ulus-devlet ideolojisi ile ilgili kitap yazan bir kifli ayn zamanda ulus-devlet yurttafldr. Bu durum erevesinde yaplmas gereken, siyasal tutumumuzun, kiflisel aidiyetlerimizin ya da bireysel inanlarmzn sosyolojik analizlerimize mdahil olmayaca bir epistemolojik durufl yakalamaktr. Bunun ilk adm, bu tip kiflisel pozisyonlar yok saymak deil, tam tersine, bunlarn varl ve yaptmz ifle karflma olasl konusunda bilinli olmak,
analizlerimize bu etkeni de dhil etmek olsa gerek.
Trkiyeyi boydan boya kat eden toplumsal kimlik fay hatlarna deinmeden
nce bir noktann daha altn izmemiz lazm. Burada tartfltmz toplumsal kimlikler ve bu kimliklerin oluflturduu atflma topografyas iinde ska duyduumuz
bir kavram var: Tolerans, ya da Trkesi ile hoflgr. ou kere siyasal aktrlerin, kanaat nderlerinin, eitimcilerin dilinden iflittiimiz hoflgr kltr sylemini ksaca deerlendirmek gerekir. Bize gre hoflgr aslnda tam da yukarda
anlatmaya alfltmz ve atflmaya dnme potansiyeli taflyan ikili karfltlklarn diliyle uyum iinde bir kavramdr. Fazlaca dflnlmeden kullanldnda kulaa hofl
gelen, ancak derinlemesine yaplacak bir analiz sonucunda tehlikeli bile saylabilecek bir sz hoflgr; nk hoflgr kavram iinde bir ikili karfltlk barndryor. Burada bir hoflgren bir de hoflgrlen kimlik olduu doru deil mi? Hoflgrmek, son kertede eksiklikleri, kusurlar, yanlfllar iine sindirmek, bunlarla mcadeleye girme iradesinden gnll olarak sarf- nazar etmek, ksaca, birilerini
idare etmek anlamna gelmiyor mu? Hoflgren kim olacak, hoflgrlen kim? Hoflgren hangi hak ve yetki ile bir baflkas hakknda-iyi niyetle de olsa-yarg retme
ve tek baflna karar verme konumunda olacak?
fiu halde, hoflgr sorunlu bir kavram. Bunun yerine bir baflka kavram koymak ve bu kavramla ilintili siyasal/ahlaki duruflu gelifltirmek durumundayz. Bu
kavram tanmak (recognition) olabilir. Tanmak derken kastmz, varln kabullenmek, sevsek de sevmesek de beraber yaflama zorunluluuna boyun emektir.
Ayn corafyada bizim kendimizi ait hissettiimiz dine, yesi olduumuzu kabul
ettiimiz etnik kkene ve toplumsal snfa ait olmayanlar da olabilir. Bu kifli ve

topluluklar beenmek, yapp ettiklerini onaylamak mecburiyetinde deiliz. te
yandan paylafllan corafyann ve bu corafyada sre giden toplumsal kltrel yaflamn gerei olarak yan yana, bir arada, dirsek mesafesinde olduumuzu kabullenmemiz, bu varoluflun hak ihlallerine ve frsat eflitsizliklerine frsat vermemesine
alflmamz gerekir.
Demokrasi ve Kltrel Haklar ya da Trkiyeyi Kat Eden

Fay Hatlar
N
A M A
Demokrasi ve kltrel haklar iliflkisi zerine dflnerek, bu iliflkiyi aklayabilmek.
Trkiyeyi kat eden fay hatlar nelerdir? Gzmzn nne kaba bir Trkiye haritas getirelim ve sralamaya alflalm. Bu haritann zerine enine boyuna, kuzeyden gneye, doudan batya eksenler izelim. Bu eksenlerin nereden getii
nemli deil. Ayn ifllemi bir pasta yuvarla izip onu kesen bir dizi eksen dflleyerek de yapabiliriz. fiimdi bu eksenlerin bir ucuna karfltlklarn birincisini, teki
ucuna ikincisini koyalm ve karfltlklarmz aklmza ilk geldii gibi dizelim.
Belli ki Trkiye toplumunu kat eden birinci fay hatt/ikili karfltlk ekseni ya da
toplumsal kimlik ifti, zengin-fakir. kincisi, erkek-kadn. ncsn siz syleyin,
Trk-Krt olsun mu? O zaman bir drdncs, kentte yaflayanlar-kyde yaflayanlar. Beflincisi, kent merkezindekiler-varofltakiler. Altncs, belki de Snniler-Aleviler. Yedincisi, dinin toplumsal yaflamdaki yerinin artmasn isteyenler-istemeyenler. Herhalde bir de sekizinci eksen iin sermaye sahipleri-emekiler diyebiliriz.
Deerlerde deiflmeyi olumlu karfllayanlar-muhafazakrlar karfltln dokuzuncu
eksen olarak koymamza fazla itiraz eden olmaz. Onu da koyalm. Batl-doulu
karfltlna ne dersiniz? Burada da bir gerilim yatmyor mu? Yantnz evetse, onuncu ekseni de koydunuz. sterseniz son olarak on birinci fay hatt ile bu ifli kapatalm. On birinci eksen olarak sac-solcu ayrmn koyalm haritamza.
Grnen o ki, Trkiye toplumunu en azndan on bir adet toplumsal kimlik karfltl boydan boya kat ediyor. Bunlarn kimisi corafyadan kaynaklanyor. Kimisi
inan, kimisi de sosyo-ekonomik temellidir. Ama hepsinin ortak zellii eksenin
iki ucunu oluflturanlar arasnda frsatlara eriflimde eflitsizlikler olmas, hak maduriyetleri bulunmas, ya da bu kimliklere sahip kanlarn bylesi bir eflitsizlik ve
maduriyet yaflandna dair inan beslemeleridir. On bir eksen bir arada kimi kez
buluflarak, kimi kez mcadele ederek bizim kltr hayatmz dediimiz fleyi oluflturuyorlar. Hayata dair soluduumuz btn anlam paracklar bir biimde bu karfltlklarn iinden, arasndan ya da zerinden tryor.
Toparlarsak iddiamz flu:
1. Kltr, toplumsal kimliklerin karfllaflmasndan ibarettir;
2. Toplumsal kimlik dediimizse, atflmalarmzn ete kemie brnmesidir;
3. Kimliklerimiz sabit deil, srekli deiflme halindedir;
4. Her birimiz tek bir kimlik kuflanmyoruz, bir sr kimlik arasndan bazlarn seip kimliksel stratejiler gelifltiriyoruz;
5. Bu saptamalarn doal sonucu olarak, kltr bir defaya zg olarak tanmlan(a)myor kltrn tanm akflkan ve deiflkendir.
211
212
SIRA SZDE
D fi N E L M
Kltr Sosyolojisi
Trkiyede siyasal
yaflam belirleyen en nemli tartflmalardan biri blnme endiflesi
SIRA SZDE
olarak tanmlanabilir. Baz siyasi perspektifler Trkiyenin etnik meselesinin sonu niter
devletin paralanmasna ve topraklarn blnmesine kadar varabilecek tehlikeli bir yola
D fi N E L M Etnik meseleye deerlerin deifl tokuflu perspektifinden yaklaflan
girdiini savunuyorlar.
kltr tanm nasl bir alm getirebilir?
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R U
Kimlik kavram ile ilgili ufuk turumuzu devam ettirelim. Bu kavram 1980li yllara kadar daha ok psikolojiyle sosyal psikoloji sz daarcndayd. Sosyoloji ve
DKKAT
siyaset biliminin, elbette, bu kavramla tanflkl vard. Ama youn biimde kullanlmaz, anlam zerinde fazla durulmazd. Ne zaman ki 1970lerle birlikte Bat
SIRAyeni
SZDE bireycilik diye adlandrlan rzgr esmeye bafllad (bu rzgtoplumlarnda
rn etkisiyle biimlenen zihinsel topografyaya zaman zaman post-modernizm denilecekti) ve iki bloklu dnyann taraflarndan biri kt, iflte o zaman el ele veren
AMALARIMIZ
baz geliflmeler sosyal bilimleri kimlik kategorisini irdelemeye mecbur kld. Bu kresel geliflmelerden Girifl ksmnda ksaca bahsetmifltik.
N N
K T A P
Yeni Bireycilik
fiimdi biraz daha aalm: Yeni bireyciliin ieriini, onu ortaya kartan dinamikleri burada uzun
uzadya anlatmak iin yerimiz yok. Ama 1990l yllardaki neo-libeTELEVZYON
ralizmin bu yeni bireyciliin uca taflnmfl ifadesi olduunu sylersek merammz
izlemek kolaylaflr. lkemizde, zellikle, Turgut zalla birlikte bafllayan yeni iklimi hatrlayalm. Trkiye, zalla birlikte bir deerler frtnasna girmiflti. Kken N T E R N E Tde gerisine uzanan baz temel deerler sarsntya uramflt. Bu
leri Cumhuriyetin
sarsntnn odanda birey-toplum iliflkisinin kendi iindeki dinamikleri yer alyordu. Sarsnt, siyasal yelpazenin hem sandakileri, hem de solundakileri ayr ayr ve
apansz yakalamflt.
zaln syleminde birey ne kyordu. Geri, zaln syleminde birey olduka kaba bir yorumla dile getiriliyordu; bireycilikle bencillik arasndaki ciddi
ayrm sk sk gzden kayordu; ama, bireyin haklar ve bu haklarn uzants olan
sorumluluklar konusunda syledikleri, demokrasi terbiyesinde epey mesafe almfl olan toplumumuzun arayflna denk dflyordu. Gnmz Trkiye toplumunu bu adan bakarak deerlendirdiimizde, demokratikleflme abalarnn ve bu
alanda gzlemlediimiz youn toplumsal arzunun yerinde durduunu, ancak birey-odakl dflncede belli kaymalar olduunu saptamamz gerekir. Bu kaymalar, elbette, kresel hkimiyetini srdren neo-liberalist yaklaflm Trkiye iin
yerinden edecek gte deil. te yandan, Trkiye flartlarna uygun yeni bir cemaat anlayflnn giderek glendiini sylemek mmkn. Bu anlayfl serbest piyasa ekonomisi ve liberal politikalarla eliflmiyor. Ancak, bu anlayfl ve politikalarn ithal edildii geliflmifl ekonomili Bat toplumlarnda olmad kadar toplumsal yaflamda yer kaplyor.
zall yllara dnelim. zaln etkisi siyasi tercihler dzleminden ok, siyasal
kltr dzleminde yafland. zal oylardan ok zihniyetleri yerinden oynatt. Dz
bir siyasal figr olmann tesine geti, birey-toplum iliflkisini herkese sorgulatt. Bu
sorgulama Batda erken bafllamflt. Bat, Louis Dumont (1983) gibi kimi yazarlara
baklrsa, Ortaan sonundan bu yana zaten hep bireyi vurgulayan bir toplum felsefesine sahip olmufltu. 1970lerle birlikte iflte bu vurgu ikinci bir ivme kazanmaya
bafllad. Ben bsbtn ne kt. Benin haklarnn sayg grmesi, benin tafld deerlerin, zelliklerin herkesinkilerle efldeerde tutulmas talebi giderek da-
ha yksek sesle ifade edilir oldu. Bu taleplere bir dieri daha eklendi. Ben klmla, yaflam tarz tercihlerimle, deerlerimle sizden farklym; ama beni bu farkllmla birlikte sizinle efldeerli olarak tanyn, kabul edin, diyen sylem ar basar oldu.
SIRA SZDE
Geen zaman iinde, Trkiyede devlet her dedii sorgusuz sualsiz kabul edilmek zorunda olunan bir byk patron olmaktan kmflt. Sonunda, btn kesimD fi N E L M
leriyle Trkiye toplumu kendini dillendirme arayflna girdi. Ancak her dil bir baflka fleyi-kendini tarif etmeyi-gerekli klar. Derken bu tarif giriflimleri filiz vermeye
S O R U
bafllad. Ne var ki Trkiyede bu dillenme arayfl sistemin bnyesindeki
merkezin
temsil ettii normlar, dorular, standartlardan uzaklafllmas sreci ile i ie geiyordu. Dnyann hemen her yerinde olduu gibi Trkiyede de
ulus-devlet, yurtDKKAT
tafllar katndaki etnik, dinsel, milliyetsel farkllara yaslanan merkezka eilimleri
yumuflatrken en ok modernleflmenin tek taflycsnn kendisi olduu savna baflSIRA SZDE
vurmufltu. Genifl kitleler devletin vaatlerini kendi talepleri olarak
isellefltirmiflti.
Yzyl biterken, ulus-devletin meflruiyetini zerinde temellendirdii yaplardaki
knt grnr hale geliyordu. fiimdi merkezka eilimler AMALARIMIZ
yavafl yavafl braklan
bofllua gelip yerlefliyorlard.
N N
Trkiyede son yllarda deerlerimizin dnflm konusunda dahaK ayrntl

T A P tartflma iin
Aydn Uurun Kltr Ktas Atlas: Kltr, letiflim, Demokrasi. (stanbul: YKY, 2003)
kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
te yandan, yerkre leinde iki kutuplu alan kapflmann zlmesi ile ekonomik btnleflme giriflimleri el ele veriyor ve paralanmay da beraberinde getiriyor. Bu paralanma, kimliklerin oluflmasnda benzerliklerin deil de farkllklarn
N T Edurumlarda
RNET
baflrol stlenmesiyle at bafl gidiyor. Yeni kimlik arayfllar baz
ulustesi aidiyet balarn ne kartyor; rnein, dinsel cemaat yeliini vurguluyor;
rnein Avrupallk kimliini sorguluyor. Baz durumlarda ise tam ters yne gidip
ulus-alt blgesellikleri aidiyet duygusunun ekseni yapyor. Her iki durumda da
ulus-devletin durduu izgiden uzaklafllyor.
Bu yeni stratejiler yollarn Cumhuriyetin baflndan bu yana geerli olan resmi
yurttafllk kodu iinde iziyorlar. Cumhuriyet, baflndan beri yurttafllk kategorisinin
iini tanmlarken siyasal btnle ait olmayla yetinmemifl, siyasal yurttafll ulusal/etnik kltrn bir paras yapmay amalayan kltrel yurttaflla doru zorlamfltr. Bu tutum tepkileri de artrd. Bu tepkiler bir dizi karfl-tepkiyi harekete geirdi. fiimdi yzyl sona erdi, yeni bir yzyln iinde ilerliyoruz. Bu ada farkl
kimliklerin baskya urad bir ortamda, yurttafllk olgusu etrafnda biimlenmesi
gereken hak iddialarnn kltrel talepler dorultusunda ifade edildiine tank
oluyoruz (stel, 1999).
Kkenlerini gemiflte bulan bu kimlik arayfllarnn yanna gnn iinden filizlenen, daha uucu, yeni kimlik bekleri eklendi. Kentlerde, genlik katnda, duygudaflla dayal, rnein ayn mzii dinlemekten, ayn meknlar paylaflmaktan
ileri gelen, daha ok yaflam tarzna dayal yeni kimlik gruplar biimlendi. Gelgelelim, bu yeni arayfllarn ounda sosyo-ekonomik parametrelerin koyduu erevenin dflna klyor. Sz alanlar, dile gelenler kendi tariflerini kltrel zeminde
retiyorlar.
Dikkat edelim: Feministler de, eflcinseller de, tesettrller de, hatta Krtler bile
ncelikli taleplerini ekonomik pastadan daha fazla pay almak zerine kurmuyorlar. ncelikle kendilerinin tekilerle efldeerde olduunun kabul edilmesini isti-
213
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
214
Kltr Sosyolojisi
yorlar. Farkllklar ile tannmak, sayg grmek istiyorlar; bir nihai mercinin yce
gnlllne bal olan hoflgrnn peflinde deiller. Bu aflamadan sonra elbette pastadan alnan pay kendiliinden byyecek; gelgelelim bu ikinci admn
meselesi. Kimlik inflasndaki yap tafllar deerler, anlamlar havuzundan geliyor.
Yani, kltr dediimiz alandan devfliriliyor.
zetle, Trkiye toplumu, durmakszn mzakere halindeki, akflkan, deiflken
kimlikler eflliinde kendi oulluunu, i eflitliliini bir yandan icat ederken, bir
yandan da keflfediyor. Toplumdaki bu dnflm sosyolojik gzlklerden gremeyenler kendilerince hakl gerekelerle seslerini ykseltiyorlar. Televizyondaki
tartflma programlarna bir de bu adan bakn. Greceksiniz ki aslnda ok saydaymfl gibi duran karflt grfller deiflmeyi anlayanlar ve anlamayanlar olmak
zere iki byk kamp iine yerlefltirilebilir. Her iki kampn iyi niyetlilerini ve kt
niyetlilerini ayrt etmek ayr bir konu tabii.
Bu mzakere ortamna son olarak bir de hukuksal boyut eklendi. O da, yine
1970lerden sonra zellikle Avrupa Birliine tam yelik mzakereleri tartflmalarnda flekillenen ve kltrel haklar olarak adlandrlan boyuttur. nc kuflak haklar arasnda saylan kltrel haklara uzanan tarihsel geliflme izgisini lhan Tekeli
(1994: 25-26) flyle anlatyor:
ok genel izgileriyle insan haklarnn hem nitelikleri hem de oluflum tarihi bakmndan aflamadan getikleri sylenebilir. Birinci aflamada, burjuvazinin aristokrasi karflsnda ykselmesiyle ortaya kan Fransz Devriminin nsan ve Yurttafl
Haklar Bildirisinin getirdii daha ok bireyi devletten koruyucu, zgrlk hakk,
mlkiyet hakk, yaflama hakk, kifli gvenlii, dflnce, sz, yaz ve vicdan zgrlkleri gibi klasik hak ve zgrlkler geliflmifl ve kurumsallaflmfltr. Birinci aflamadaki
haklarn toplumdaki kiflilere eflit frsatlar salamad ve refah yaygnlafltrmad
ortaya kmfltr. Bu da kiflisel haklardan toplumsal haklara geifl gereksinmesini yaratmfltr. 1917de yaflanan Sosyalist Devrim, 1929 krizi sonrasndaki geliflmeler sonucunda refah devleti kavramnn gerekleflmesine paralel olarak, alflma, sosyal
gvenlik, alflanlarn rgtlenebilmesi, salk, eitim, konut vb. gibi sosyal haklar
kurumsallaflmfltr. nsan haklar gnmzde de geliflmesini ve eflitlenmesini srdrmektedir. Bu, insanln geliflmesinin doal bir sonucudur. Bugn, dayanflma
haklar denilebilecek nc aflama haklar oluflmaktadr.
Tekelinin szn ettii haklar, evre haklar, kltrel haklar, insanln ortak
varlndan faydalanma ve uluslararas barfl ortamnda yaflama gibi haklardr. Bu
nc kuflak haklara yakndan bakalm. Bunlarn birinci ve ikinci kuflak haklardan farkl olarak kolektif nitelikte olduklar grlyor. rnein mlkiyet hakk devletle tek bir birey arasnda garantilenebilirken, kltrel hakkn gerekleflebilmesi iin birden fazla bireyin ayn hak etrafnda buluflmas, dayanflmas gerei bulunmaktadr. Bu zellik dolaysyla nc kuflak haklara dayanflma haklar da denmektedir.
Kolektif yan ar basan bu haklarn kimliklerle en fazla ilgili olan kltrel
haklardr. Kltrel haklarn baflnda da anadil hakk gelmektedir. Bu, yurttafllarn
anadillerini kullanma ve gelifltirme hakk fleklinde zetlenebilir. Bilindii gibi bu
husus Avrupa Birlii tarafndan adaylk baflvurusunda bulunan lkelerin nne
Kopenhag kriterlerinin bir paras olarak konmufl ve lkemizde de youn tartflmalara yol amfltr. Tartflmalar yalnzca Trkiyeye zg deildir. rnein Fransa, hukuksal ifadesini Avrupa Konseyinin Blgesel Diller ve Aznlk Dilleri fiar-
tnda bulan bu hakk benimseme konusunda uzun sre ayak direnmifl ve nihayet
1999da 98 maddeli bu flartn sadece 39 maddesini kabul ettiini belirterek anlaflmaya imza atmfltr. Buradaki hadise, devletin resmi dil olan Franszcann yanna
daha az sayda yurttafl tarafndan kullanlan dillerin gelip yerleflmesinin, resmi dilin geleneksel hkmranlna ynelik tehdididir. zm olarak, Brtonca, Korsikaca gibi sadece belli blgelerde ya da belli aznlklar tarafndan konuflulan dillere hibir flekilde idari alanda ve kamu hizmetleri balamnda baflvurulamayaca;
ancak isteyenin bu dilleri renmesi iin olanaklar tannaca fleklinde bir ara yol
bulunmufltur.
Trkiye de TBMMden 3 Austos 2002 tarihinde geen 4771 sayl kanunla bu
ynde bir adm att. 4771 sayl Uyum Yasasnn 8. ve 11. maddelerinde daha nce yksek mahkemelerin sadece bir sosyolojik gerek olarak varln kabul ettii
resmi dil dflndaki diller konusunda bir aflama daha kaydedildi. Bu maddeler,
Trk vatandafllarnn gnlk yaflamlarnda geleneksel olarak kullandklar farkl
dil ve lehelerin bulunduunu tescil ediyor ve televizyon ile radyo yaynlarnda
bu dil ve lehelerin kullanlabilmesinin, bu dillerin retilmesinin bir hak niteliinde olduunu vurguluyor. Bu hakkn kullanlmasnn ne flekilde olaca ayr ve skntl bir konu olarak nmzde duruyor. Yine de, 1 Ocak 2009 tarihinde yayna
bafllayan TRT-6nn (TRT fiefl) Krte yaynyla, en azndan devlet eliyle ve somut
olarak yllardan beri adeta bir tabu niteliinde olan bir kltrel hakkn nndeki
engel ortadan kaldrlmfl oldu.
Sonu
Gnmz dnyasnda artk demokrasi tarifi ounluk iradesinin stnl mefhumunun tesine geti. Demokrasinin periyodik aralklarla sandk baflna giderek
hangi siyasal konumun daha fazla yurttafl tarafndan desteklendiinin saptanmas
ile snrl olamayaca kabul edilmifl durumda. Demokrasi, esasen ounluun
aznlkta olanlarn temel hak ve zgrlklerini kullanmasna hibir flekilde engel
olmad, olamad siyasal ortamlar tarif iin kullanlyor. te yandan kresel
konjonktr byle tarif edilmifl demokrasinin uygulanmasnn gln de ortaya
koymakta. Farkl olan kimliklerin yan yana bulunmas iin 1990l yllardan itibaren nerilen okkltrclk (multiculturalism) asimilasyon ya da entegrasyon
ile mcadelesini kaybetmifl gibi grnyor.
oklu kltrlerin kabul ve ilerletilmesi olarak tarif edilen okkltrclk, siyasal balamlara uygulandnda herhangi bir etnik, dinsel ya da kltrel cemaat
ne kartlmadan her bir cemaatin siyasal sistem iinde yer almas, kltrel alanda da bir deerler hiyerarflisi yaratlmadan varlklarn srdrmelerine olanak tannmas olarak anlafllyor. Asimilasyon ya da kltrel/sosyal entegrasyon kavramlarnn karflsnda ykseltilen okkltrcln de kredisinin tkendii
grlyor. Bu durumun en net ifadesini, 2010 ylnn Ekim aynda yapt bir konuflmada, Almanya fianslyesi Angela Merkelin szlerinde buluyoruz: Almanyada okkltrl bir toplum kurma giriflimi bsbtn baflarszla uramfltr...
adna multikulti denen ve insanlarn yan yana mutlu bir biimde yaflamalar kavram ifllememifltir. Gmenlerin entegre olmak iin daha fazla fley yapmalar gerekiyor-Almanca renmek dhil. Benzer baflarszlk deklarasyonlarn Fransa
balamnda da grmekteyiz.
215
216
Kltr Sosyolojisi
Dnyada karflmza kan bir baflka model Belika ve svirede uygulanan stun modelidir (pillar model). Bu modelde farkl etnik unsurlar birbirleriyle fazla
temas etmeden dikey yaplanmalar iinde varlklarn srdrrler. Bu modelin karfllaflmalar ve mzakereyi ne kartan kltr tanm iinde yer alamayaca aktr.
Yani, byle yaplanmfl bir toplumda kltrel dokunun btnlefltirici zellii bulunmayacaktr-ancak farkl unsurlarn atflmas gibi sorunlar ortadan kaldrlyor
olabilir. Nevar ki benzer bir model zerinde duran Lbnan rnei bu noktada da
baflarszlk iflaretleri veriyor.
Her fleye ramen, dnya demokrasi kltrlerinin 2000lerin ilk eyreinde
ulaflt nokta hayal krkl olarak grlmemelidir. Kanmzca ulafllan bu nokta, demokrasinin hibir zaman mkemmel ve tek bir dflnsel tarifle sabitlenebilecek bir sistem olmadna dair igrnn doruluunu gsteriyor. Demokrasi
hep daha iyi bir sistem zlemi ve bu sistem iin durmakszn aba gsterme iradesi olarak tanmlanamaz m?
217
zet
N
A M A
N
A M A
Kimlik kavramn aklayabilmek.

Kimlik, bizim kim olduumuzla ilgili bir konudur. Kimlikler tasarm katna aittir, yani tasavvurlarmzda kurulurlar. Dier bir deyiflle, kimlikler,
zihinsel oluflumlardr. fiphesiz bu tasavvurlar
maddi iliflkiler iinde retilir ve sonrasnda tasavvurlarmzda kurgulanr. En sonunda da dnp
yaflanan maddi iliflkileri biimlendirirler. Farkl
bir ifadeyle, maddi toplumsal iliflkiler tasavvur
dnyasnda kimliklerin kurulmasnn temelini hazrlar. Kimlikler tasavvur dnyasnda ikili karfltlklar oluflturacak flekilde infla edilir; oluflan kimlik haritas dnp kaynaklandklar maddi toplumsal iliflkileri biimlendirir. Kimlikler, biz ve
teki(ler) iliflkisinin rndr, srekli olarak tekilerle mzakere halindedir. Bizim kendimizi kim
olarak hissettiimizi belirleyen, bizim iimiz deil, dflmzdakilerdir. Dier taraftan, modern yaflamda kimlikler akflkandr.
Kltrel hak kavramn tanmlayabilmek ve tarihesini zetleyebilmek.
nc kuflak haklar arasnda saylan kltrel
haklara uzanan tarihsel geliflmede, ok genel izgileriyle insan haklarnn hem nitelikleri hem de
oluflum tarihi bakmndan aflamadan getikleri
sylenebilir. Birinci aflamada, burjuvazinin aristokrasi karflsnda ykselmesiyle ortaya kan
Fransz Devriminin nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisinin getirdii daha ok bireyi devletten koruyan zgrlk hakk, mlkiyet hakk, yaflama hakk, kifli gvenlii, dflnce, sz, yaz ve vicdan zgrlkleri gibi klasik hak ve zgrlkler geliflmifl
ve kurumsallaflmfltr. Birinci aflamadaki haklarn
toplumdaki kiflilere eflit frsatlar salamad ve
refah yaygnlafltrmad ortaya kmfltr. Bu da
kiflisel haklardan toplumsal haklara geifl gereksinmesini yaratmfltr. Refah devleti kavramnn
gerekleflmesine paralel olarak, alflma, sosyal
gvenlik, alflanlarn rgtlenebilmesi, salk,
eitim, konut vb. sosyal haklar kurumsallaflmfltr.
nsan haklar gnmzde de geliflmesini ve eflitlenmesini srdrmektedir. Bugn, dayanflma
haklar denilebilecek nc aflama haklar oluflmaktadr. Bunlar evre haklar, kltrel haklar,
insanln ortak varlndan faydalanma, uluslara-
ras barfl ortamnda yaflama gibi haklardr. Bunlarn birinci ve ikinci kuflak haklardan farkl olarak
kolektif nitelikte olduklar grlyor. rnein
mlkiyet hakk devlet ile tek bir birey arasnda
garantilenebilirken, kltrel hakkn gerekleflebilmesi iin birden fazla bireyin ayn hak etrafnda buluflmas, dayanflmas gerei bulunmaktadr.
Kolektif yan ar basan bu haklarn kimliklerle
en fazla ilgili olan kltrel haklardr.
N
A M A
Demokrasi ve kltrel haklar iliflkisi zerine dflnerek, bu iliflkiyi aklayabilmek.

Gnmzde demokrasinin tarifi ounluk iradesinin stnl mefhumunun tesine gemifltir.
Demokrasi, esasen ounluun aznlkta olanlarn temel hak ve zgrlklerini kullanmasna hibir flekilde engel olmad, olamad siyasal ortamlar tarif iin kullanlmaktadr. Ancak kresel
balam, byle tarif edilmifl demokrasinin uygulanmasnn gln de ortaya koymaktadr.
Farkl olan kimliklerin yan yana bulunmas iin
1990l yllardan itibaren nerilen okkltrclk (multiculturalism) asimilasyon ya da entegrasyon ile mcadelesini kaybetmifl gibi grnyor. oklu kltrlerin kabul ve ilerletilmesi olarak tarif edilen okkltrclk, siyasal balamlara uygulandnda herhangi bir etnik, dinsel ya
da kltrel cemaat ne kartlmadan her bir cemaatin siyasal sistem iinde yer almas, kltrel
alanda da bir deerler hiyerarflisi yaratlmadan
varlklarn srdrmelerine olanak tannmas olarak anlafllyor. Dnyada karflmza kan bir baflka model Belika ve svirede uygulanan stun
modelidir (pillar model). Bu modelde farkl etnik unsurlar birbirleriyle fazla temas etmeden dikey yaplanmalar iinde varlklarn srdrmeleridir. Ancak byle yaplanmfl bir toplumda kltrel dokunun btnlefltirici zellii bulunmayacaktr, ancak farkl unsurlarn atflmas gibi sorunlar ortadan kaldrlyor olabilir. Her fleye ramen dnya demokrasi kltrlerinin 2000lerin ilk
eyreinde ulaflt nokta hayal krkl olarak
grlmemelidir. Bu ulafllan nokta demokrasinin
hibir zaman mkemmel ve tek bir dflnsel tarifle sabitlenebilecek bir sistem olmadna dair
igrnn doruluunu gsteriyor.
218
Kltr Sosyolojisi
Kendimizi Snayalm
1. Kltr kavramnn geleneksel tanmlarnda yer alan
sorun afladakilerden hangisidir?
a. Duraanlk
b. Kimlikleri kapsamamas
c. Akflkan ve deiflken olmas
d. Siyasal bir tanm olmamas
e. Trk kltrn yanstmamas
2. Afladakilerden hangisi ikili karfltlk kapsamnda
deerlendirilemez?
a. yi-kt
b. Bat-dou
c. Erkek-Kadn
d. Bilim-teknoloji
e. Aydnlk-karanlk
3. Bu blmde tercih edilen kltr tanmnn zerinde
durduu temel fikir afladakilerden hangisidir?
a. Maddi ve manevi deerleri birlikte ele almas.
b. Tm dnya kltrlerine uygulanabilir olmas.
c. Deerler deifl tokuflu.
d. Sosyolojik bir tanm olmas.
e. Antropolojik bir tanm olmas.
4. Metinde hoflgr yaklaflmna hangi noktada itiraz
edilmektedir?
a. Hoflgr ok genel ve sbjektif bir nosyondur.
b. Hoflgr nosyonu ikili karfltlk temellidir; hoflgrme yetkisi taraflardan birine mesnetsiz olarak verilmifltir.
c. Hoflgrlen tarafn bu yaklaflmdan yarar salamas baflkalarna hakszlk saylr.
d. Hoflgr Bat rasyonalitesi iinde yer almayan
bir nosyondur.
e. Hoflgrmenin yasal bir dayana yoktur.
5. Afladakilerden hangisi Trkiyeyi kateden fay
hatlarndan ya da taraflara ayran eksenlerden biri
deildir?
a. Sa-sol
b. Erkek-kadn
c. Snni-Alevi
d. Kentli-kyl
e. Genifl aile topluluu-ekirdek aile topluluu
6. Afladaki siyasi figrlerden hangisi Trkiyede bir

deerler frtnas yaratmfl, geleneksel deerlerin sorgulanmaya bafllamasna yol aan yeni bir zihniyet yapsn devreye sokmufltur?
a. Sleyman Demirel
b. Turgut zal
c. Kenan Evren
d. Blent Ecevit
e. Necmettin Erbakan
7. 1980li yllardan itibaren filizlenen feminizm, evrecilik, Krt hareketi gibi yeni kimlik hareketlerinin ortak
noktas afladakilerden hangisidir?
a. Gelir pastasndan daha byk pay istememeleri.
b. Silahl mcadeleye baflvurmamalar.
c. Devletle iflbirlii iinde hareket etmeleri.
d. Gelir pastasndan daha byk pay istemeleri.
e. Uluslararas nitelikte olmalar.
8. Afladakilerden hangisi nc kuflak haklar kapsamnda deerlendirilebilir?
a. Mlkiyet hakk.
b. Seyahat hakk.
c. Dflnce ve ifade zgrl.
d. Anadil hakk.
e. rgtlenme hakk.
9. okkltrclk iin afladaki ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. okkltrclk farkl etnik ve dinsel gruplarn
birarada sorunsuz yaflamalarn ngrr.
b. Alman fiansylesi Angela Merkel 2010 ylnda
okkltrclk felsefesinin zaferini ilan etmifltir.
c. okkltrclk devletin farkl kltrel gruplara
eflit mesafede durmasn gerektirir.
d. Baz toplumlar iin geerli olan farkl kltrlerin
birbiriyle en az temas iinde olmas okkltrclk iin geerli deildir.
e. okkltrclk deiflen dnyada artan kltrel karfllaflmalara atflma olmakszn verilen bir yanttr.
10. Metinde hangi toplumsal zellik kimlik oluflumu
iin verimli toprak metaforuyla tarif edilmifltir?
a. Gergin siyasal ortam.
b. Yeni bireycilik.
c. Frsat eflitsizlii.
d. Kt ynetim.
e. Blc dfl mihraklar.
219
Okuma Paras
...Kimlikler asla tamamlanmaz, asla bitirilmezler; znellik olarak daima infla halindedirler. Bu sre bile bafll
baflna g bir ifltir. Bu, tamamlanmamfll, bitmemifllii birazck bilsek de, daima kendimiz hakknda her gn
daha ok fley rendiimizi dflndk. Bu, bir tr Hegelci dflnce tarz, her zaman olduumuz halimizle
buluflmaya doru bir tr yol alfl. Bu sreci ciddi olarak
ele almak, amak istiyorum. Kimlik daima oluflum halindedir. kincisi, kimlik, zdeflleflme srecini, bu onunla ayn fley ya da biz hepimiz aynyz deme srecini ifade eder ya da arfltrr. Fakat feminizm ve psikanalizde yaplan zdeflleflme tartflmalarndan rendiimiz
kadaryla zdeflleflmenin yaps daima belirsizliklerle
dolu olarak infla edilmektedir. Daima atlaklar aarak
infla edilmektedir. Bu biri ve teki arasndaki bir yarlmadr. tekini evrenin dier yanna srme abas daima aflk ve arzu iliflkileriyle btnleflmifltir. Bu, kendisinden tmyle farkl olan tekilerin dilinden -hep olduu zere- farkl bir dildir...
Sylemin bu ikilii, tekinin bene bu gereksinimi,
kimliin tekinin bakflndaki bu yazlm, kendi dillendiriflini byk lde verili bir metnin menzili iinde
bulur. Ve bildiinizden emin olduum ama belki de hatrlamayabileceiniz birini anmak istiyorum. Fanonun
Siyah Deri, Beyaz Maskeler isimli yaptnda kendisini
gen bir Antilli olarak tantan kifli, Parisli bir beyaz anne ve ocuuyla karfllaflr ve bu karfllaflma an harika,
muhteflem bir andr. ocuk annesinin elini ekerek onu
gsterir, Anne bak, siyah bir adam. Ve o flunu syler:
lk kez kim olduumu anladm. lk kez, sanki tekinin
bakfllarnda, sert bakfllarnda eflzamanl olarak patladm ve ayn zamanda baflka biri olarak yeniden oluflturulduumu hissettim.
...Kimlii, ayn grnen, ayn hisseden, kendilerini ayn
sayan insanlara balayan anlayfl tam bir samalktr.
Kimlik bir sre olarak, bir anlat olarak, bir sylem
olarak daima tekinin konumundan anlatlr. Dahas,
kimlik daima ksmen bir anlat, daima ksmen bir tr
temsildir. Daima temsil dahilindedir. Kimlik, dflarda biimlenen ve sonra bizim hakknda ykler anlattmz
bir fley deildir. Kiflinin kendi benliinde yklenen bir
fleydir... Biz, eliflkili, birden ok sylemden oluflmufl,
daima tekinin suskunluklar karflsnda oluflmufl, karflt
duygular ve arzular iinde, bunlar araclyla yazlmfl
olan bir kimlik anlayflna sahibiz. Bunlar, mhrl ya
da kapal bir btnlk arz etmeyen bir kimlik dflnme
abasna uzanan son derece nemli yollardr...
fiimdi biz farkll kuram erevesinde bu flekilde dflnmeye alflmann baz ilgin yollarna sahibiz. Feminist yazarlardan cinsel farklla iliflkin olduka ok fley
rendik. Ve Derrida gibi insanlardan da farkllk sorunlarna iliflkin pek ok fley rendik. Bana yle geliyor ki, Derridann difference (farkllk) ve differance (erteleme) arasndaki bir a harfi ile ifade ettii
farkllk kavramnn kullanm baz nemli olanaklar
sunmas bakmndan son derece nemlidir. Bizim farkllk kavrammzn evrilmesine dair yerleflik anlayflmzda rahatszlk yaratan Derridann differance yazmndaki yerleflik kurallara uymayan ve bir tr iflaret olarak kulland a harfi son derece nemlidir. Rahatsz
edici olmakla beraber, kald ki konuflulduunda glkle duyulabilen bu kk a, iinde yer ald szc gemiflteki teki anlamlarnn izini rtmeden yeni
anlamlara doru harekete geirir.
Bir yazarn syledii gibi, Derridann differancea verdii anlam Franszca iki fiil, to differ (farkl olmak) ve
to defer (ertelemek) arasnda askda kalmaktadr. Her
bir fiil onun metinsel gcne katkda bulunmakla birlikte, hibirisi onun anlamn tam olarak verememektedir. Saussuren de gsterdii gibi, dil farklla dayanr:
Kendi ekonomisini oluflturan ayrt edici nermelerin
yapsna. Fakat Derridann yeni olarak yapt fley, differin deferin zerine glge dflrmeye bafllamas boyutundadr.
Bu differance kavram basite bir ikili, tersine evrilebilir karfltlklar dizisi deildir; cinsel farkll basit biimde sabit kadn/erkek karfltl asndan deil, hepsi de daima sre ierisinde kayp duran, arada cinsellik ktasn artan rahatszlk noktalarna aan eliflkili
konumlar olarak dflnmek gerekir. flte benim farkllk
kavramna bu uzun servenden sonra vermeye alfltm anlam budur.
Kaynak: Stuart Hall, Eski ve Yeni Kimlikler, Eski ve
Yeni Etniklikler, Kltr, Kreselleflme ve Dnya Sistemi (Der. Anthony D. King) (Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 1998) iinde, s. 70-73.
220
Kltr Sosyolojisi
1. a
Sra Sizde 1
stisnasz btn deerler yaklaflmn tartflmaya amak
aslnda bir epistemoloji tartflmas amak anlamna gelir. nk burada alt izilen btn szc tanmn
ieriine deil, flekline dair bir saptama yapmaktadr.
fiimdi, tanm kavramn anlamaya alflalm. Tanmn
tanm nasl yaplabilir? Bu kavram Latince finis, yani
snr anlamndan treyen ve Bat dillerinde definition
olarak oluflmufltur. Tanmlamak aslnda snrlamak demektir. Tersinden dflnecek olursak, bir fleyin ne olduunu anlatabilmek iin, o fleyin ne olmadn tarif
etmemiz gerekmez mi? Yani, tanm yaptmzda bir snr izgisi ekmifl oluruz; ieride kalanlar iflimize yarayanlardr. Yani tanmn anlatmak istedii ierik bu snrn iidir diyebiliriz. Peki bir tanmn iinde btn sfat yer alrsa ne olur? Yant ak: Bu tanm snrsz bir
ierie sahip olacandan tanm olmaktan kar. Her tanm bnyesinde mutlaka bir snr barndrmaldr. Bizim
benimsediimiz kltr tanmnda deifl tokuflun, alfl
veriflin ve karfllaflmalarn alt izilmiflti. Bu tanmn snrlar, nesneleri (maddi ve manevi deerler) deil iliflkileri anlatyor. O halde burada benimsenen kltr tanmnn snrlar deiflken, akflkan ve okludur.
2. d
3. c
4. b
5. e
6. b
7. a
8. d
9. b
10. c
Yantnz doru deilse Tanm abas: Kltr

ve Kimlik bafllkl blm yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz doru deilse Kimlik ve Aidiyet bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Tanm abas: Kltr
ve Kimlik bafllkl blm yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz doru deilse Kltrel Haklar ve Frsat Eflitlii bafllkl blm yeniden gzden
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz doru deilse Yeni Bireycilik bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Sonu bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
geiriniz.
Sra Sizde 2
Takm tutma davranflmz analiz ettiimizde ounlukla karflmza ailemizin ya da yakn evremizin erken ocuklukta bizimle girdii iliflkileri buluyoruz. Futbol denen sporun ne olduunu bile bilmeyen ocuklarn bir futbol takm taraftar olmalar elbette ok yakn evrede yer alan bireylerin takm tutma davranflyla ilgilidir. Taklit ve zdeflleflme kk bir ocuun
Fenerbaheli ya da Trabzonsporlu olmas iin yeterlidir. ocuklukta yerleflen bu eilim, ayn zamanda
bir aidiyet meselesi olarak da okunabilir. ocuklarn
gvenlik arayfllarnda aidiyet son derece nemlidir.
Bu ba iinde bir takmn renklerini benimseyen ocuk, kendisine deiflken olmayan, gvenebilecei, aile bireylerinin de ayn takm desteklemesinden dolay kesintisiz onay alaca bir liman bulmufl demektir.
lerleyen yllarda bu gvenli liman, kimi zaman fanatiklik boyutuna varan ve aklc, maddi ya da nesnel
faktrlerle aklanamayacak bir takm ballna dnflebilir. flte bu nedenle kt oynadnda ya da ma
kaybettiinde tuttuumuz takm deifltirmiyoruz. Takm taraftarl zihnimizde olup biten, maddi olgu veya olaylarla aklanamayacak bir toplumsal kimlik ti-
pidir. Taraftarlk, dier kimliklerimiz gibi tasavvur dnyamzda flekillenen ve aidiyet ihtiyacmz karfllayan
nemli bir boyutudur yaflammzn.
Sra Sizde 3
Kltrn duraan tanm toplumsal kimliklerin isel
zelliklerden beslendii grflne daha yakn duruyor.
Bu tanma gre bir kimlik ne ise odur, deiflmez; deiflirse bunun ad yozlaflmadr. Oysa yakn tarihimizi dflndmzde, rnein, Trk ve Krt etnik kimliklerinin ve buna bal deerler sisteminin hibir flekilde,
kkenleri her ne ise, o flekilde kalmadklarn gryoruz. Tercihe dayal veya zorunlu yatay hareketlilikler,
corafi yer deifltirmeler, ekonomik ve siyasal hayatta
meydana gelen dnflmler, bu kimliklerin farkl dzlemlerde gerekleflen karfllaflmalar kendilerini Trk
ya da Krt olarak tanmlayan gruplarn deerler sisteminde geiflkenlikler yaratmfltr. Bunun dflnda bu
gruplar arasnda gerekleflen evlilikler gibi kltrel geifller nemli bir alfl-verifl boyutudur. Bu boyutta da
kimliklerin karflt, deerlerin deifl tokuflunun gereklefltii ve bu nedenle dnflt dflnebilir. Kltrel yakadan bakldnda geiflkenlik varsa, siyasal atflmalarn kayna ne olabilir? Bu sorunun yant elbette siyasal sylemlerde ve frsat eflitlii noktasnda bulunabilir. Bir zelliin toplumsal kimlie dnflebilmesi
iin bu zellii haiz grubun hak mahrumiyetinden ya
da frsatlara eriflimde eflitsizlikten muzdarip olmas gerektii dflnlecek olursa, sz konusu kimlik grubunun haklarla ve frsatlarla ilgili durumunun dnfltrlmesi atflma ortamn ortadan kaldrabilir. Bunun yaplma biimin demokratik toplumlarda mzakereden
getiini de unutmamalyz.
221
Kaynaklar
Dumont, L. (1983). Essais sur lindividualism. Paris:
Seuil.
Gellner, E. (1994). Conditions of Liberty: Civil Society
and Its Rivals. London: Hamish Hamilton.
Tekeli , . (1994). Kentsel Haklar, Mete Tunay (der.)
Kentsel Haklar: Karfllafltrmal Bir erevede Trkiye iinde. stanbul: Dnya Yerel Ynetim ve Demokrasi Akademisi Yaynlar.
Uur, A. (2003) Kltr Ktas Atlas: Kltr, letiflim, Demokrasi. stanbul: YKY.
stel, F. (1999). Yurttafllk ve Demokrasi. Ankara: Dost
Yaynlar.
12
KLTR SOSYOLOJS
Amalarmz
N
N
N

Kreselleflmenin ekonomik boyutlarn kavrayabilecek ve bunlarn kltrel
elere nasl etki ettiini analiz edebilecek,
Kreselleflmenin dnya zerindeki kltrlerin karfllaflmasna olanak saladn ve bu sayede kltrel olgular dnfltrme zellii olduunu kavrayabilecek,
Kreselleflmenin yalnzca tek boyutlu olarak incelenemeyeceini; nk
hem kltrel pratikleri zgrlefltirme hem onlar standartlafltrma eilimine
sahip olduunu ayrt edebilecekseniz.
Anahtar Kavramlar
Kreselleflme
Kresel ekonomi
Popler kltr
Kltr endstrisi
Yerelleflme
Kltrel karfllaflmalar
indekiler
Kltr Sosyolojisi
Kreselleflme
Srecinde Kltr
Karfllaflmalar ve
Yeni Bileflimler
GRfi
KRESELLEfiMENN
STANDARTLAfiTIRICI ELM
KRESELLEfiMENN DER YZ:
FARKLILAfiMA, YERELLEfiME,
MELEZLEfiME, KLTREL
KARfiILAfiMALAR
STANDARTLAfiTIRICI GLERLE
DRENfi GLERNN
EKLEMLENMES OLARAK KRESEL
KLTR BLEfiMLER
Kreselleflme Srecinde
Kltr Karfllaflmalar ve
Yeni Bileflimler
GRfi
Bu blmde, kltr olgusu, kreselleflmeyle olan iliflkisi balamnda incelenecektir. Yani kreselleflmenin kltr olgular zerindeki etkisi, onlar nasl dnfltrd ya da kltrel olgularn kreselleflme araclyla nasl kresel apta geerlilik
kazanabildii tartfllacaktr.
KRESELLEfiMENN STANDARTLAfiTIRICI ELM
N
A M A
Kreselleflmenin ekonomik boyutlarn kavrayabilmek ve bunlarn kltrel elere nasl etki ettiini analiz edebilmek.
okuluslu Sermaye, Akflkan Ekonomik Dzen

Kreselleflme, ncelikle ekonomik temelli bir olgu olarak ele alnmaldr. Bylece
bu ekonomik dnflmn kltrel, toplumsal ve siyasal etkileri daha iyi zmlenebilir. Kreselleflme kavramnn vurgulad kresel dzen, her ne kadar tarihsel
olarak eskilere dayanyor gibi grnse de kreselleflmeyle XVI. yydan itibaren sSZDE fark vardr
regelen denizaflr bir ticaret sistemi olan dnya ekonomisi SIRA
arasnda
(Castells, 1996: 92). Kresel ekonomiyi, dnya ekonomisinden ayran fley, iletiflim
ve ulafltrma teknolojilerinin geliflmesiyle para baflna retimin
dnya leinde
D fi N E L M
yaplyor olmasdr (Castells, 1996: 92). Ayn zamanda bizim iin yeni olan, kreselliin, bugn iinde yafladmz dnyay tanmlama abasnda bafllca toplumsal
S O R U
olgulardan birisi olmasdr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Kresel ekonomiyi, dnya ekonomisinden ayran fley, iletiflim ve ulaflm

D K Kteknolojilerinin
AT
geliflmesiyle para baflna retimin dnya leinde yaplyor olmasdr.
SIRA SZDE
DKKAT
N N
XIX. yy, Bat Avrupada sanayi kapitalizminin ulusal lekte hzla gelifltii bir
dnemdir.
Ulus devletse, sanayi temelli kapitalist ekonomi piyasasnn
dzenlenmesinde,
AMALARIMIZ
yeterli optimum bir byklk olarak ortaya kmaktadr. Sanayi kapitalizminde ifli ve iflveren arasndaki iliflkinin doas, krlla ve iflinin olabildiince smrlK T taktirde
A P
mesine dayanr. Karl Marxa gre, smr bu flekilde devam ettii
kapitalizm, doas gerei bir kriz iine girecektir. nk; toplumun byk ounluu
proleterleflecek ve proleterlere kyasla sayca aznl teflkil eden burjuvalara karfl
SIRA SZDE
Sanayi kapitalizmi: Bu
kavram, ekonominin snai
retim ve bu retimden
gelen kr zerine
AMALARIMIZ
temellendii bir biimi
vurgular.
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
224
Kltr Sosyolojisi
Finans kapitalizmi:
Kapitalist retim biiminin
XX. yyn bafllar itibariyle
geliflmifl olan bu safhasnda
retim, kaynan sanayiden
deil, varsaymsal
deerlerlerin ifllenmesi olan
finansal hareketlilikten alr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Fordist retim biimi:
Fordizm de denilen bu
D Kbiimi,
K A T Henry Ford
retim
tarafndan 1908 ylndan
itibaren kullanlmaya
bafllayan
bir alflma
SIRA SZDE
organizasyonudur. 1973
Petrol Kriziyle birlikte yerini
daha esnek bir organizasyon
olan neo-liberalizme
AMALARIMIZ
brakmfltr.
ayaklanacaktr. XIX. yyda kapitalizmin ulus devlet lekli sna bir retim biimi
olarak byle byk bir kriz iine girmesi pekl olasyd. Fakat Karl Marxn bir
XIX. yy. dflnr olarak ngremedii fley, kapitalizmin ulus devletin snrlarn
aflp giderek daha esnek bir retim biimini benimseyerek, doas gerei var olan
bu krizi atlatabilme kapasitesiydi. XIX. yyn sonlarndan itibaren, byk lekte
bir sermaye birikimiyle ne yaplaca sorusunun karflsnda, kapitalizm, ulusal pazarn snrlarndan kmaya ve smrgecilik sreciyle efl zamanl olarak dnyaya
yaylmaya bafllamfltr.
Emperyalist aflamada, dnyann tamam, kapitalist ekonomi iin bir pazar olarak grlmeye bafllanmfltr. Rudolf Hilferding (1877-1941) ve Rosa Luxemburg
(1871-1919) gibi dflnrler, kapitalizmin doasnda bir dnflm olduunu fark
etmifller ve bu dnflm zmlemeye alflmfllardr. Burada sz konusu olan,
kapitalizme dnemsel krizlerinden kma olana veren yaflamsal bir zellik olan
esnekliktir. Finans kapitalizmi olarak da adlandrlan bu yeni ekonomide, artk
retilen metnn doas deiflmifltir.
Ekonominin art deerini oluflturan retimin nesnesi, sanayi kapitalizminde olduu gibi somut met retimi olmaktan ok, esnek pazarn koflullarna uyum salayan varsaymsal bir retimdir. Birinci Dnya Savaflnn bitiminden itibaren, bir
lkenin zenginlik gstergesinin, altn rezerviyle doru orantl olmas esas ortadan
kalkmfltr. Eer banknot, o lkenin altn rezervinin bir temsili deilse neyin temsiSIRA sanal
SZDE bir deerdir ve piyasadaki dolaflm temsil eder; nk, krllidir? Para artk
lk dolaflmla salanr. Bu dnemde, rettii temsil deer zerinden krllk getiren bankaclk, sigortaclk, borsa, reklmclk gibi yeni sektrler ortaya kmfl, paD fi N E L M
ra araclyla maldan ok hizmet ve finansal deer satn alnmaya bafllanmfltr. Bu
durumda ekonominin zemini daha kaygan ve akflkan bir hal almfltr; nk, fiS O Rspeklasyona
U
nansal deerler
aktr. Byle bir ekonomide temel ihtiya, dnya
zerindeki bir pazara dnflmfl enformasyon akflnn, hzl bir flekilde salanmas iin, enformasyon
D K K A T teknolojilerinin geliflmesidir.
Ancak; krlln, varsaymsal deerlerin piyasada dolaflm zerinden gerekleflmesi, sanayinin, somut tketim nesnesi retiminin ortadan kalkt anlamna
SIRA SZDE
gelmemektedir. Birinci Dnya Savaflnn bafllang yllarna tekabl etmekle birlikte, 1930lu yllardan itibaren dnya ekonomisinde grnrlk kazanan Fordist
retim biimi
de kapitalizmin 1929 Buhran olarak adlandrlan krizi atlatmasnAMALARIMIZ
da nemli bir yaklaflmdr.
N N
K T A P
Bu konuda daha
bilgi iin David Harveyin Postmodernliin Durumu, (Metis YaK Tayrntl
A P
ynlar, stanbul, 1997) kitabna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
1929 ekonomik
tetikleyen etken, retilmifl sanayi mallarn satn alacak
T E L E V Z Y Okrizini
N
bir tketici kitlesinin olmayflyd. Forda zg olan durum, onun byle bir kitle
retimi yapyor olmasyd. Taylorist modeli benimseyen Ford, fabrikasnda rasyonel bir seri retim sistemi kurmufl, ayn zamanda da iflilerin alflma saatlerini
N T E iflisi
R N E T kimlii oluflturarak, onlarn da tketici olabilecekleri sloganyazaltp bir ford
la yola kmfltr.
Alain Touraine, fordist retimi tmel bir toplumsal rasyonelleflme evresi olarak grr (Touraine, 1969: 190). David Harveye greyse bu kitle retimi, kitle tketimini teflvik etmesinin yannda, retimin standartlaflmasndan dolay, rnn
de standartlaflmas demekti (Harvey, 1997: 158). Forda gre bu standartlaflma, ifliler dhil herkesin ayn rn satn alabilmesine olanak verdiinden, demokra-
Taylorist model (Taylorizm):

Bilimsel, rasyonel bir
alflma yntemi bulmak iin
NTERNET
yola kan Frederick Winslow
Taylorn (1856-1915)
gelifltirdii bir ifl
organizasyonu biimidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
225
12. nite - Kreselleflme Srecinde Kltr Karfllaflmalar ve Yeni Bileflimler
D fi N E L M
tik bir tutumun gstergesiydi. Birinci Dnya Savafl sonrasnda, gittike kresel lekte yaylmaya bafllayan bu retim biiminin en nemli kusuru, yeteri kadar esS O R U
nek olmamasyd.
Kitle retimi, kitle tketimini teflvik etmesinin yannda, retimin standartlaflmasndan
doDKKAT
lay, rnn de standartlaflmas demektir
SIRA SZDE
N N
Bugnk anlamyla kreselleflme olgusunun ortaya kfl, sanayi kapitalizminden sanayi-sonras kapitalizme geifl dneminde, fordist retim biiminin 1973
petrol kriziyle yerini daha akflkan neoliberal ekonomik politikalara
brakmasyla
AMALARIMIZ
gerekleflmifltir. Esnek birikim, Fordizmin rasyonel seri retim hattndaki katlklar ortadan kaldrmak amacyla devreye girmifl bir sistemdir. Eer kresel lekli bir
Tesneklik
A P
ekonomiden bahsediyorsak, burada ekonomiyi ayakta tutan Khz,
ve bilgi
akfldr. Esnek birikimde emek sreleri, iflgc piyasalar, rnler ve tketim kalplar bakmndan esneklie dayanr (Harvey, 1997: 170). Burada temel mesele,
rgt yaplanmasnda bir ayrflmaya gidilmesi, bir anlamda, flirketlerin
T E L E V Z Y O Nierisindeki
farkl ifllevlerin danflman flirketler, tedarikiler, ksa dnemli alflan istihdam edilmesine araclk eden insan kaynaklar flirketleri gibi, ara kurumlarca yerine getirilmesidir. fllevlerdeki bu ayrflma, ekonominin canlanmas ve hz kazanmas iin
NTERNET
vazgeilmez bir dnflme iflaret etmektedir. Bu esneklik ayn zamanda iflin de geici bir hal almasna zemin hazrlamfltr. Artk fordist retim biimindeki gibi, bir
SIRA nk,
SZDE asl olan,
Ford iflisi kimliinden sz etmek neredeyse imknsz hale gelir;
byle sabit bir kimlie sahip olmamak, bir alflan olarak, mmkn olduunca yeni koflullara, yeni ifllere uyum salayabilecek lde esnek Ddavranmaktr
(Bol fi N E L M
tansky, 1999: 301). rnein; erkeklere kyasla ev iflleri, annelik gibi toplumsal olarak yklendikleri sorumluluklar sebebiyle grece daha az esnek olduu dflnS O R U
len kadnlar, bu ekonomide kaygan bir zemin teflkil etmektedirler.
Kresel ekonominin var olmas hz, esneklik ve bilgi akfln salayanDteknolojilerin
geliflKKAT
mesiyle ilgilidir.
SIRA SZDE
N N
Rekabetin kresel pazara taflnmas verimlilik esasnn hz, zaman, esneklik ve enformasyon akflnn kesintisiz olarak salanmasna bal olmas anlamna gelmektedir.
Kltr Endstrisi
AMALARIMIZ
Kltr endstrisi, XX. yyn ilk yarsnda Frankfurt Okulu dflnrlerinden Max
K T A P iliflkilerine
Horkheimer ve Theodor W. Adorno tarafndan Marksist altyap-styap
referansla kavramsallafltrlmfl bir olgudur. Kavram, genifl anlamyla kltr rnlerinin endstrileflmesi, ekonomik krllk esasyla yaratlmas, sanayileflmeyle birlikte kltr ve sanat rnlerinin metlaflmas olgusunun altn izer.
T E L E VKltrel
Z Y O N olgular,
bu flekilde okunduunda, mzik, resim, tiyatro gibi sanat eserlerinin piyasadaki
herhangi bir met cinsinden ifade edilmesi, giderek daha da artan bir biimde
standartlaflmas durumu sz konusudur. Ancak kavram, yalnzca kltr rnlerinin
NTERNET
metlaflmas zerinde durmaz, bir met haline dnflen yalnzca kltr rnleri
deil, toplumsal iliflkilerin, kltrel pratiklerin bizzat kendisidir.
Asl olan, en ok sayda kiflinin bu rnleri satn almas olduundan, bu rnler genel, ortak bir beeni ya da infla edilmifl poplerlik standardna uyum salamak zorundadrlar. Bu rnlerin alclar, ortalama bir beeniye, ve kltr endstrisi aktrlerinin gznde bu beeni standardnda kalmas yaflamsal bir nem tefl-
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
226
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kltr Sosyolojisi
kil eden kiflilerdir. Bu durum, kltrn asl reticileri olan sanatlarn da bu endstriye eklemlenmesi anlamna gelir. Toplumda var olan yeniden retmek yeSZDE
rine, olup SIRA
bitenlere
farkl yaklaflmlar getirmesi beklenen sanat, bir kltr endstrisi aktrne dnflerek, var olan tekrarlama eilimi gsterir. Bu noktada
Theodor W.
D fiAdorno
N E L M bize, asl sanat ve temsili sanat ayrmndan bahseder (Adorno, 2001: 160). Asl sanatta sanat, eserinin izleyici zerindeki etkisini dflnmez; aksine, sanat eseri onun biricikliinin bir ifadesidir. Temsili sanat izleyicinin
S O R U
esere ne tepki verecei dflnlmeden yaratlamaz.
Kltr endstrisi
genifl anlamyla kltr rnlerinin endstrileflmesi, ekonomik
D K K kavram,
AT
krllk esasyla yaratlmas, sanayileflmeyile birlikte kltr ve sanat rnlerinin metlaflmas olgusunun altn izer.
N N
SIRA SZDE
Kltr rnnn mmkn olduunca en genifl kitleye ulaflmas hedeflendiinden, nceden

tasarlanr ve bir ynlendirme ierir. Gndelik olann, kltr endsAMALARIMIZ
trisi tarafndan ifllenip pazarlanmas durumu, bildik olann bize sunulmasdr. Theodor W. Adornoya gre kltr endstrisi, rnlerinin regresif (geriye giden) zelliini ortaya Kkarr;
T A Pkltr rnleri standartlafltka, bunlarn birey zerindeki etkisi
artar. Buna gre, poplerleflen kltr rnlerinin bize, bildik olan tekrarlamasn
arzularz. Zira bildik olan, bizim gvenli snamzdr. Bu anlamda, Theodor W.
Adorno buT Ernlerin,
L E V Z Y O N bu rnleri talep eden kiflileri ocuklafltrdn ne srer. Kifli ocuklafltka, kltr endstrisi tarafndan ynlendirilmesi giderek daha kolay
hale gelir. Grld zere, sz konusu olan kltr rnlerini sunan ve talep
edenler arasnda karfllkl bir uzlaflma vardr. Fakat bu uzlaflmay salayann, kl N T E R Nbizzat
ET
tr endstrisinin
kendisi olduu unutulmamaldr.
Kltr endstrisinin rnleri, ister mzik, resim, ister tiyatro ya da edebiyat olsun, her biri ayn sistemin rnleridirler; bireye ayn mesaj iletirler. Bu adan bakldnda, kltr endstrisi, ortak bir kltr yaratan btnleflik bir sistemdir. Ancak, kltr endstrisi kavram, kitle kltr kavramsallafltrmasndan ciddi lde
ayrlr. nk; kitle kltr ifadesi, kltrn znesinin kitle olduu vurgusunu yaparken kltr endstrisi terimi, kitlenin bu retime katks olmadn vurgular. rnein; bir yayn kuruluflu ya da film flirketi, sponsorlara, onlara reklm verecek flirketlere ya da bankalara bamldr, ekonomik pazarda rekabet eden dier sektrlerle ifl birlii iindedir. Gnmzde kltr, her fleye benzerlik bulafltrr. Filmler,
radyo ve dergiler bir sistem meydana getirirler. Bu alanlarn her biri, kendi iinde
ve hep birlikte sz birlii iindedir (Adorno, 2009: 47). Tpk tketicilerini kategorilefltirmeye alflan flirketler gibi, kltr endstrisi patronlar da kltr tketicilerini snflandrr, birer istatistik malzemesi haline getirir (Adorno, 2009: 51). nk;
en baflndan beri izleyici ve dinleyici bir tketici olarak kabul edilir.
Grld gibi, kltr endstrisi kavram, altyapnn (ekonomi), st yapy (rnein kltr) belirledii Marksist analizden yola karak, kltr retimi zerinde durmufl ve dnflen ekonomik yapnn kltr rnlerini nasl etkilediini sorgulamaya
alflmfltr. Ekonomide kreselleflme olgusu, ayn zamanda kltr rnlerinin de kreselleflmesine yol amfl ve ortak beeni standardn kresel bir dzleme taflmfltr.
Kresel Dzlemde Standartlaflmfl Kltr rnleri

Kreselleflme, ayn zamanda standartlaflmfl kltr rnlerinin dnya leinde
yaygnlaflmasna, bu sayede ortak bir yeme-ime, giyinme, elenme, ksacas ortak
bir beeninin oluflmasna zemin hazrlar. Bu da belirli markalarn, dnyann her
yerinde bir beeni lt olarak tketilmesi olgusunu beraberinde getirir.
227
Resim 12.1
Bu olguya en iyi rnek, tketim yaznnda da kavramsallafltrlmfl olan McDonalds zincir restoranlardr. George Ritzerin Mcdonaldslafltrma (Ritzer, 2001: 198218) dedii bu olgu, dnyann hemen hemen her yerinde var olan bu restorann,
yeme ime beenileri dflnda da tm kltrel pratiklerin standartlaflmas anlamna
gelir. Bu durumun dier rneklerini kot pantolon, tiflrt, kola gibi kltrel rnlerin dnyann her yerine, hatta kasaba ve kylere kadar yaylmas oluflturur.
Kresel Kltr retimi Dzeninde Popler Kltrn

nemi
Popler kltr szc, her ne kadar halkn kltr, bir bakma o toplumda yaflayan insanlarn yapp ettikleri anlamna gelse de, kavram olarak, bunun byk lde zdd bir anlama tekabl eder. Zira popler kltr, o toplumda yaflayan bireylerin oluflturduu ortak bir yapma/bilme dzleminin ifadesi olmaktan ok, bizzat kltr endstrisi tarafndan ifllenen kltrel rnler btn olarak grlebilir.
Popler kltrn ortaya kfl, belli teknolojilerin ortaya kflyla efl zamanldr.
rnein; matbaa tekniklerinin geliflmesi ve gazetenin yaygnlaflmasyla birlikte, gazetelerde yaynlanmaya bafllayan XIX. yy. romanlar, ilk popler kltr rnlerinden birisi olarak kabul edilebilir. Burada roman, gazetenin kitle tarafndan okunmasn salama ifllevini yerine getirdiinden, gazetenin okuyucu kitlesine ynelik
olarak, gazete sahibi tarafndan yazara smarlanr. Grld zere popler kltr
SIRA rnlerdir.
SZDE
rnleri, teknoloji yardmyla genifl kitlelere ulaflmas amalanan
nk; bir rnn genifl kitlelere ulaflmas demek, sz konusu genifl kitle tarafndan
satn alnmas demektir. Bu noktada, kitlenin beenisi, tek tekD bireylerin
kararna
fi N E L M
braklamayacak kadar yaflamsal bir neme sahip olduundan, srekli olarak ynlendirilir. Bu ynlendirme, byk oranda, bildik olann tekrarn beeni lt olaS O R U
rak sunar.
Popler kltr, o toplumda yaflayan bireylerin oluflturduu ortak birDyapma
K K A T bilme dzleminin ifadesi olmaktan ok, bizzat kltr endstrisi tarafndan ifllenen bir kltrel rnler btn olarak grlebilir
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
228
Kltr Sosyolojisi
Pop Mzik
Daha nce de ifade edildii gibi, popler kltr rn olan pop mziin de temel
zellii, dinleyiciye bildik olan tekrarlyor olmasdr. rnein; bir pop mzik rnn dinlediimizde srekli tekrarlayan ritmin, mziin ana hatlarn oluflturduunu kolaylkla fark edebiliriz. Bu anlamda, tpk bir ocuun ezbere bildii bir masaln yeniden ve yeniden anlatlmasn arzulamas gibi, dinleyici de kendisine tandk olan temponun tekrarlanmasn arzu eder; nk, bildik olann tekrarlanmas
bize gven verir. Popler mzikte belirli seslerin belirli aralklarla tekrarlanmas,
ayn zamanda mziin basitleflmesi, fakat daha da nemlisi standartlaflmas anlamna gelir. Bu standartlaflma piyasa asndan retilecek olan pop mzik rnnn ngrlmesi ve bu sebeple kolay pazarlanmas demektir. nk; byle bir
standartlaflma, hangi tr mziin dinleyicinin kulana daha hofl geldiine dair bir
lt sunar. Mzik eserinin piyasaya ynelik standartlafltrlmas, yani ngrlebilir ve llebilir olmas, mzii tketen kitleye dair bir tketici profili oluflturulmasna da olanak salar.
Bu noktada teknoloji olgusuna deinmek, konuyu daha anlafllr klacaktr.
Teknoloji, sesin kaydedilebilir olmasna olanak saladndan, bugn mzik ve
dinleyici arasndaki iliflkinin doasna ve hatta mziin bilgisine dair epistemolojik
bir deiflmenin yaflandn rahatlkla syleyebiliriz. Eer ses kaydediliyorsa mzik,
yalnzca o anda icra edilen bir eser olma zelliini kaybeder. Ses kayd, eserin birok kifliye ulaflabilmesini salar. Bylece bir tr demokrasi sylemi reterek kopyalanan sesin kltr endstrisi tarafndan ifllenildii sylenebilir. Bu anlamda alglarn ve sanatnn sesi artk kodlanmfl, belirli efekt ve filtrelerle dnfltrlmfl
bir piyasa rnne dnflmfltr.
Bu durum sanat eserinin retilmesi srecini kkten bir flekilde deifliklie uratmfltr. Tekrarlanabilirlik zellii, sanatnn ve eserinin flimdide ortaya konmasndan kaynan alan, biricikliini anlamszlafltrmfl, mzik kaydedilebildii iin
metlafltrlan ve hatta mkemmellefltirilmifl bir nesneye dnflmfltr. Walter Benjamine gre, sanat eserinin mekanik olarak yeniden retilebiliyor olmas, ona yeryzndeki biricikliini kaybettirmifltir (Benjamin, 1936). Bylece zgn retimin,
her zaman kopyasndan daha deerli olduu dflncesi deiflmeye bafllamfl, bu
adan kltr retimi tarihselliini de kaybetmekle karfl karflya kalmfltr. nk;
mekanik yeniden retim, zgn retimin bir kopyas olma zelliinden syrlarak,
zgn retimden bamsz hale gelmifltir. Kopyann, zgnnden daha deerli olmas ve kitleye kolayca ulaflabilmesi durumu, biricik olann standartlaflmas nedeniyle, sanatn hlesini yitirmesine (Benjamin, 1936: 4) neden olmufltur. Teknoloji
sayesinde genifl kitlelere ulaflabilen mzik de bu anlamda dnyevileflmifl, yani kutsalln kaybetmifltir. nk; yalnzca bir defa, ya da fazlasyla snrl sayda icra
edilen bir eser, sanatnn dehsndan ve rnlerinin herkes tarafndan anlafllamyor olmas nedeniyle kutsal, byl bir anlam taflmaktadr. Ayn zamanda, sanayi
devriminden nce mziin, ounlukla dini bir ierie sahip olduu ya da dini bir
mekn olan kilisede icra edildii unutulmamaldr.
Mkemmelleflme, mkemmellefltirme iddias, sanatnn emeini grnmez klarak, emei anlamszlafltrr. nk ne kadar kusursuz olursa olsun, bir insan
emei sonunda ortaya kmfl eser, piyasa iin o kadar da kusursuz deildir. Bylece bir canl icra nnda, icrann doas gerei oluflabilecek her trl tonlama hatas kayt esnasnda yok edilir. Ses bir kez piyasada dolaflmas ve para kazandrmas iin kaydedildii anda, o artk bir metdr. Sesin dolaflma girip kolayca talep
edilmesi iin reklmnn yaplmas gerekmektedir. Bu reklma en iyi rnek, mzi-
229
i grsellefltirerek dinleyici kitlenin hafzasnda yer etmesini salayan video-kliplerdir. Bugn artk video-klipler, ilettikleri flarknn anlamn yanstmak, onunla anlaml bir btn oluflturmak zorunda deillerdir. Aksine, bir video-klipten beklenen, dinleyici kitlesi iin en iyi grsel kuflatmay salamasdr.
Bir popler kltr rnnn pazarlama ve datm aflamalaryla krllk salamas iin, yapm aflamasnda, ona mdahale edilmesi gerekmektedir. Yapm, pazarlama, datm aflamalarndan oluflan bir btnleflik medya, bugn sanat eserini
ve sanaty kapitalist retim biiminin iine ekmifl, mzii pazarlanabilir bir kltrel metya evirmifltir. Yani eser, demokratikleflerek kitleye yaylmamfl, bizzat
kitle iin retilmeye bafllanmfltr. Bylelikle kamusallaflan mzik, yalnzca bestecinin manevi dnyasn yanstan sahici bir retim olmaktan kmfltr.
Televizyon Yaynlar ve Sinema

Gsteri programlar, diziler, yarflmalar gibi televizyon programlar da tpk pop
mzik gibi izleyiciye ynelik, popler kltr retimleridir. Bu gibi yaynlarn en
nemli zellii, izleyiciyi ekrana balayabilme kapasitesidir.
Resim 12.2
Bu durumda, bir yaynn baflars, ka kifli tarafndan takip edildiiyle doru

orantldr. Baflar ltyle izleyici says arasnda kurulan dorudan iliflki, yaynn
ieriini belirlemesi asndan, konumuz gerei nemlidir. Bir program ok sayda kiflinin izlemesi, bu izleyici saysnn programn yaynland her hafta iin korunmas zorunluluu, yaynn ieriinin genel ve ortalama olana hitap etmesi gerektii anlamna gelir. zleyici saysnn nemli olmas, televizyon kanallarnn, finansal anlamda reklm verenler tarafndan desteklenmesiyle ilgilidir. Reklm kuflaklar bugn, ciddi lde televizyon programlarnn biim ve ieriini belirlemektedir. nk; flirketler, reklm vermek iin en ok izlenen programlar tercih
ederler. Bir televizyon kanalnn, reklm alabilmesi iin, en ok izlenenler kategorisine giren yayn saysn artrmas gerekir. Reklm verenle kanal sahibi arasn-
230
Kltr Sosyolojisi
daki bu karfllkl ifl iliflkisi, televizyon yaynn da bu iliflkinin bir paras konumuna getirir. Ayn zamanda kreselleflme balamnda, dnyann eflitli yerlerinde
reklm getirisi kantlanmfl belirli program biimlerine, ksmen yerel ierikler eklenerek, farkl lkelerde yaynlanmaya bafllamas, bu olgunun bir paras olarak karflmza kmaktadr.
Yeni RTK Kanunu neleri deifltirecek?
Bir sredir TBMM Anayasa Komisyonunun gndeminde olan Radyo ve Televizyonlarn Kurulufl ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanun Tasarsnn eli kulanda... Yasalaflmas an meselesi yani...
Sektr temsilcilerinin de grflleri alnarak drt ylda hazrlanan yeni RTK Yasasnn reklm pastasn bytecei kesin...
nk mevcut yasa, televizyonlarn 20 dakikada bir reklm yaynlayabilmesine izin
veriyor ve kanallar 60 dakikada toplam 12 dakika reklm yaynlayabiliyor.
Yeni RTK Yasasnda televizyonlarn 20 dakika program yaynlamadan reklm yaynlayamama mecburiyeti kalkt.
Onun yerine flyle bir kural getirildi:
Televizyonlar, bir saatlik yayndaki 12 dakikalk reklm hakkn istedii zaman kullanacak.
Televizyon kanallar reklmlar mevcut yasadaki gibi 20 dakikada bir yerine, istedikleri zaman yaynlayacak, ama bu sre bir gnlk yaynn yzde 15inden fazla
olamayacak.
Bu da demektir ki, televizyonlarn mevcut prototipleri tarihe karflacak.
Ekranlara yeni bir program reklm yerlefltirme kltr hakim olacak.
Program reklm dengesini iyi tutturan, izleyiciyle reklm vereni ayn anda memnun
etmeyi baflaranlar ayakta kalacak.
Ekranda buz devrine son!
TBMMde yasalaflmay bekleyen yeni RTK Yasasnda reklmclarn ve televizyoncularn elini rahatlatacak, reklm pastasn artracak bir baflka konu da, program ya
da dizi iine rn yerlefltirmenin nndeki engelin kalkacak olmas...
Bunun anlam flu:
Mevcut yasa yznden televizyon kanallarnn ekranlar, gizli reklm cezasnn
getirdii korkuyla buz dana dnyordu.
nk dizilerde ya da programlar araclyla ekranlara yansyan her markann
grnts gizli reklm saylyordu ve bu nedenle de televizyonlar ceza yiyordu.
Yeni RTK Yasas, programlara senaryosuna uygun rn yerlefltirmenin nndeki
engeli kaldrd.
Bu yntemle yaplan reklmlardan RTK pay dendikten sonra sorun yok.
Buna ramen gizli reklm yapmaya kalkanlara yine ceza var...
Yeni RTK Yasasnn getirecei bir baflka yenilik de flu:
fiimdiye kadar reetesiz satlan ilalarn reklm radyo ve televizyonlarda yaynlanamyordu.
Yeni RTK Yasas, bu yasan nndeki engeli kaldracak flekilde hazrland.
Ali Eypolu - Milliyet Gazetesi - 07.04.2011
Kaynak:http://cadde.milliyet.com.tr/2010/06/20/YazarDetay/1252279/Yeni_RTUK_
Kanunu_neleri_degistirecek_ /
231
Diziler baflta olmak zere, televizyon programlarnn dier ayrt edici zellii
de grsellik tekniklerini kullanarak, bir eflit dizisellik infla ediyor olmalardr. Kresel dzlemde dnyay kuflatan retimde esneklik ilkesi, bizleri zamansalln
sekteye urad paral bir gereklilikle karfl karflya brakmfltr. Tpk bir ifl yerinin mevcut koflullara kolayca ve rasyonel biimde uyum salamas gerektii gibi, birey de gndelik yaflamnda srekli deiflen koflullara ayak uydurmak zorundadr. O halde birey, karmaflk gndelik yaflamnda, bir takm deiflmeyen durumlarn varlna ihtiya duyar. Televizyon programlar, belirli zaman aralklarnda tekrarlanmalar nedeniyle, iinde bulunduumuz zamansal esneklii bir nebze
sabitleyebilme kapasitesine sahiptir. Bu durum, bireyin televizyon ile kurduu ba aklamak iin epeyce anlamldr. zleyiciyi iin ekici olan televizyon programlar, bu zellikleriyle bireyin hayatnda bir takm atf flemalar olufltururlar. Bu atf
flemalar, Theodor W. Adornonun steorotyping (Adorno, 2001: 171-176) olarak
ifade ettii bir takm gerek olmayan olay ve karakterlerin karfltlklar halinde sunularak tekrarlanmasyla bireylerin kendi yaflamlarna dair anlamlandrmalarn
flekillendirir. Steorotiplerin yaratt karfltlk durumu, her trl olayda karflt iki
tr davranfl biimini, iki tr olma halini vurgular. Bu durumda iyi-kt, gzel-irkin, zengin-fakir, alflkan-tembel, akl bir karfl havada olgun gibi tipler karflmza kar. Bylece gndelik yaflamn eflitlilii izleyiciye yanstlmaz. Baflta televizyon olmak zere, her trl popler kltr rn, bu rnlerin temellendii gndelik yaflamn basitlefltirilmesi ilkesi nedeniyle izleyici ve dinleyici iin nemli bir
aklama flemas oluflturur.
Dizilerde yaflanan olaylar ve karakterler, bireylerin gndelik yaflamndan esinlenerek kurgulanrlar. Ancak; bu esinlenme, gndelik yaflamda karfllafllan olaylaSIRA SZDE
rn ve verilen tepkilerin eflitliliini tam olarak yanstmadndan,
yalnzca belirli
davranfl biimleri zerinde durur. rnein; bir kadn ve bir erkek, bir anne ve bir
ocuk, bir baba ve onun biricik kz gibi karakterler arasnda geen
beD fi N Ediyaloglar,
LM
lirlenmifl kadnlk ve erkeklik rollerini tekrar eder, yeniden retir ve bireyin algsn flekillendirir. Bu gibi olaylar ve karakterler, ayn zamanda bir takm basmakalp
S O R U
imgeler yaratarak onlar somutlafltrr.
Steorotiplerin yaratt karfltlk durumu, her trl olayda karflt iki tr
biimini
D Kdavranfl
KAT
ortaya koyar. Bu durumda iyi-kt, gzel-irkin, zengin-fakir, alflkan-tembel, akl bir
karfl havada-olgun gibi tipler karflmza kar. Bylece gndelik yaflamn
eflitlilii izleyiSIRA SZDE
ciye yanstlmaz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
AMALARIMIZ
Bu duruma bir baflka rnek de haber programlardr. Bir toplumda
haber deeri taflyan geliflmeler, bizlere sevindirici ya da zc, yatfltrc ya da korkutucu olmalar zerinden aktarlr. Fakat, haberin kendisinin, bu zellikleri taflyor olmas,
K haberleri
T A P
televizyon yayn iin yeterli deildir. Asl olan, televizyonun bu
nasl dnfltrd, iyiyi nasl daha iyi, korkuncu nasl daha korkun hale getirdiidir. Bu
amala her bir haber iin, o habere uygun mzikler seilerek, izleyici tepkisi gaT E L E V Z Yde
O N bir kurgu
rantiye alnmaya alfllr. Tpk diziler ve yarflmalar gibi, haberler
esi haline gelmifltir. Bylece kurgu, onu izleyen bireylerin yaflam deneyimlerinin nne geerek, gereklik algsn ynlendirir, dorularmz yeniden infla eder.
Gerekliin yeniden infla edilmesi, bir anlamda gerekliin yeniden kurgulanNTERNET
mas sayesinde olur. Bu noktada kurgu, gndelik yaflamn gerekliini, onu bir
aklama erevesi olarak kullanma eilimi gsteren izleyici iin, gerekten daha
gerek, Jean Baudrillardn deifliyle hipergerek (Baudrillard, 1976: 110-118) bir
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Hipergereklik: Bu kavram,
gnmzde gerekliin
dayanann fizik gereklii
aflarak infla edilebilir bir fley
olabileceini vurgular.
N T E R NFizik
ET
gerekliin herhangi bir
dzeydeki temsili, gerekten
daha gerek olarak
alglanabilir.
232
Kltr Sosyolojisi
Gsterge deeri:
Baudrillard, gnmz
toplumlarnda gereklik
algsnn, fizik gerekliin
snrlarn aflmasna
referansla, gstergenin, bir
nesneyi iflaret etmedii
(gstermedii), fakat
yalnzca kendisini
gsterdiini syler. Bu
durumda, bir nesnenin
deerini belirleyen,
kendisinden baflka bir fleyi
temsil etmeyen gstergeler
arasndaki hiyerarflidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
alana taflr. nk; yukarda verdiimiz haber rneinde olduu gibi, yaflanan korkutucu bir geliflme, medyann arpan etkisine mruz kalmadnda, aslnda snk
bir olay olabilir.
Bu trden bir geliflmenin araclandrlarak aktarlmas onun, izleyicide yarataca olas etkinin, daha da bytlmesine olanak salar. Nitekim, daha gerek olma
iddias, gerein birebir aktarlmasnn anlamszlna iflaret ederek, yalnzca medya araclyla gsterilen fleyin (gsterge) nemine vurgu yapar. Gerekten daha
gerek olma iddias, medya iin, neden bu kadar yaflamsal bir nem taflr? Bir popler kltr unsuru olan kurgu, kendi baflna pazarlanabilir, satn alnabilir bir malzemedir. Bu pazarlamann gereklikten destek almas, bu anlamda kurgunun daha fazla talep edilebilir, arzulanabilir bir fley olmasn mmkn klar. Bu haliyle
kurgunun deeri, kullanmndan ya da piyasada dolaflmndan te, gerekle kurduu iliflkiyi aktarma kapasitesinden gelmektedir. Sosyolojik kavramlarla aklayacak olursak, sz konusu olan, bir tketim nesnesine dnflen televizyon yaynlarnn, Marxn kullanm deeriyle deiflim deeri arasnda kurduu iliflkiden bir adm
teye gidilmesidir. Bu noktada Jean Baudrillard gerekten daha gerek olarak kurgulanmann deerini salt gstergeden aldn vurgulayarak, Karl Marxn analizine
gsterge deeri kavramn ekler (Baudrillard, 1972: 256-260).
Sonu olarak diziler, haberler, yarflma programlaryla bir popler kltr rn
olan televizyon yaynlar, pazarlanabilir olma kaygsyla toplumsal gereklii daha
farkl yanstarak bireyleri, standartlafltrlmfl bir takm yaynlarla karfl karflya brakrlar. Bu standartlaflmaya maruz kalan birey de hayata dair aklama erevelerini bu trden yaynlar zerine oluflturma eilimi gsterir.
Sinemann izleyiciye ulaflma kapasitesi, dierlerinden daha az olsa da tpk televizyon yaynlar ve pop mzik gibi, popler kltr esidir. Grece daha az kifliye ulaflyor olmas, ynetmenin ve senaristin dizi ynetmenlerine gre daha zgr kabul edilmesi, sinemay sanat ve popler kltrn arasnda bir izgide konumlandrmakta, hatta sanat filmi, bamsz film ve gifle filmleri gibi kategoriler ortaya kmaktadr.
Ancak yine de sinema, gerek modern teknolojileri kullanmas sayesinde, gerek
yapmclarn, halka iliflkiler danflmanlarnn talepleri dorultusunda, izleyiciyle buluflmak iin, televizyon yaynlar blmnde aktardmz popler kltrn zelliklerini ortaya koymaktadr.
SIRAretimi
SZDE dzleminde, nc sanat(avant-garde) kltr endstrisi kavramnKresel kltr
dan yola karak nasl deerlendirilebilir?
D fi N E L M
KRESELLEfiMENN
DER YZ: FARKLILAfiMA,
YERELLEfiME, MELEZLEfiME, KLTREL
S O R U
KARfiILAfiMALAR
N
AM A
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kreselleflmenin
dnya zerindeki kltrlerin karfllaflmasna
DKKAT
olanak saladn ve bu sayede kltrel olgular dnfltrme zellii olduunu kavrayabilmek.
N N
SIRA SZDE
Teknolojinin geliflmesi ve yaylmasyla popler kltrn var olan btn alanlar iflgal ettii, aslnda
bugn, mevcut btn kltrel rnlerin popler kltr rnleri
AMALARIMIZ
kapsamna girdiine dair kavramsallafltrmalarn hakllk pay olmakla birlikte, teknolojinin mikro lekli bir takm bireysel ve etkileflimsel mekanizmalarn oluflma-
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
233
sna olanak verdii de bir gerektir. Bireyi, kresel ekonominin standartlafltrc dinamikleriyle flekillendiren toplumsal dzen, yine kreselliin farkllafltrc etkisiyle
deiflme ve dnflmeye ak hale gelmifltir.
Kltr Karfllaflmalarnda Teknolojinin nemi

Ulaflm ve iletiflim teknolojilerinin geliflmesiyle birlikte, dnya zerinde farkl yerlere seyahat edebilme, farkl yerler hakknda enformasyon edinebilme kapasitemiz
nemli derecede artmfltr. Eskiden bir yerden bir yere gitmek gnler ve belki de
aylar srerken bugn, dnyann herhangi bir noktas, bizim iin yalnzca saatlerle
ifade edilebilecek uzaklktadr. Bu sayede uzaklk ve yaknln, zaman ve mekSIRA SZDE
nn anlam, birbirleriyle olan iliflkisi dnflme uramfltr. Bylece,
dnya zerinde yaflanan, hatta yaflanmakta olan her olay takip etmemiz, farkl lkelerden insanlarla iletiflim halinde olmamz mmkn hale gelmifltir. Bu durum,
bireysel etkileD fi N E L M
flimleri artrd gibi, toplumlarn kresel dzenle btnleflip dnyaya almasna,
toplumsal hareketlerin rgtlenebilmesine, farkl kimliklerin seslerini duyurabilmeS O R U
lerine ve yeni kltrel bileflimlerin ortaya kmasna olanak tanmaktadr.
Kreselleflme, bireysel etkileflimleri artrd gibi, toplumlarn kreselD dzenle
K K A T btnleflip
dnyaya almasna, toplumsal hareketlerin rgtlenebilmesine, farkl kimliklerin seslerini duyurabilmelerine ve yeni kltrel bileflimlerin ortaya kmasna olanak tanmaktadr.
SIRA SZDE
Bireysel ve Etkileflimsel Karfllaflmalar
N N
letiflim teknolojilerinin geliflmesi ve kitlelerin eriflimine akAMALARIMIZ

hale gelmesiyle bugn, insanlarn birbirleriyle olan etkileflimleri giderek artmaktadr. zellikle internet kullanmnn yaygnlaflmas bireyin, kendi talepleri ve arzular dorultusunda
K T A dnyay
P
yeni insanlarla tanflmasna, farkl etkinlikler iine dhil olabilmesine,
kendisi gibi anlamlandran dierleriyle karfllaflmasna ve bunun sonucunda, kendisine yeni toplumsallaflma alanlar kurmasna olanak salamaktadr.
Bu yeni toplumsal alanlar ve yeni toplumsallklar bireyi, iinde
hoflT E L E Vyaflamaktan
ZYON
nut olmad, iinde yaflamay elefltirdii ya da iinde olmann onu tatmin etmedii
fizik gerekliin dflnda, bir sanal gereklik ortamna taflmaktadr. Ralph Schroedere gre sanal gereklik, bilgisayar araclyla tasarlanan ortamlarda, insanlarn
NTERNET
birbirleriyle etkileflim kurabilmeleri sayesinde, toplumsal gereklii dnfltrme kapasitesine sahiptir (Schroeder, 1997: 98). Ayn zamanda, sanal ortam bireyin zaman
ve meknn snrlarn aflmasn mmkn klar. Sanal ortamda sz konusu olan zaman anlktr; flimdiki zamanda yaflanr ve tamamen bireyin kendi zaman algsyla
kurulur. rnein; bu sayede corafi uzaklk nedeniyle belki hibir zaman karfllaflmamzn mmkn olamayaca insanlarla ayn sanal ortam paylaflabilir, onlarla etkileflim haline geebiliriz. Bylece bireyin yaflamndaki fiziksel engeller ve zamanSIRA SZDE
sal uzaklklar ortadan kalkar. Bu sayede birey, ulus-devletin snrlarn
aflarak, kendi istei ve amalar dorultusunda, yeni cemaatsel gruplarn iine girme olanana
sahip olur. Bu durumda, bir nceki blmde bahsedilen kreselleflmenin,
standart
D fi N E L M
yaflama biimlerini teflvik ettii, dnyaya almann dnyann aynlaflmas anlamna
gelebilecei bakfl asnn aksine, teknoloji sayesinde bireyler kifliliklerini ve farklS O elde
R U edebilirler.
lklarn vurgulayabilecekleri alanlar kurabilir, bir takm zgrlkler
Yeni toplumsal alanlar ve yeni toplumsallklar bireyi, iinde yaflamaktan
olmad,
D K hoflnut
KAT
iinde yaflamay elefltirdii ya da iinde olmann onu tatmin etmedii fizik gerekliin dflnda, bir sanal gereklik ortamna taflmaktadr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
234
Kltr Sosyolojisi
Mesafelerin sfrlanmas, ulaflm aralarnn geliflmifl olmasnn bir sonucu olmann yannda, kresel lekte rlmfl bilgisayar alaryla mmkndr. Bu alar,
farkl toplumlarda yaflayan insanlar iin bir kpr durumundadrlar; bir bakma,
onlar iinde bulunduklar toplumsal normlarn basklarndan kurtarabilme kapasitesine sahiptirler.
Gnmzde, sanal ortamda, bireysel ve etkileflimsel karfllaflmalar mmkn klan en etkili mecralar sosyal alar, bloglar ve forumlardr. Bu tr mecralar, milyonlarca insann bir araya gelerek dflncelerini paylafltklar, bilgi aktardklar platformlar haline gelmifltir. Bu mecralarn en nemli zellii, daha nce de belirtildii gibi, kurulmasna olanak salad iletiflimin karfllkl olufludur. rnein; radyo
ve televizyon zerinden kurulan iletiflim, genellikle tek bir kaynaktan beslenirken
internet zerinden kurulan iletiflim bireylere, verilen iletiye mdahale edebilme frsat tanr. te yandan sanal ortamda kurulan bir toplumsallk, fizik ortamda kurulan aile balar, arkadafllk, komfluluk gibi toplumsallklara kyasla grece daha kolay yaplp bozulabilen bir yapya sahiptir. Bu adan da bireyin, kurduu karfllkl iliflkide, daha esnek davranmasn mmkn klar.
Toplumsal Hareketlerin rgtlenmesinde Yeni Mecralar

Ekonominin kreselleflmesini takip eden srete, kltrel olgularn da kresel dzlemde birbirine eklemlendii, ayn zamanda teknoloji araclyla bireysel ve etkileflimsel karfllaflmalarn ortaya ktn belirtmifltik. letiflim teknolojilerinin geliflmesi
ve kullanmlarnn yaygnlaflmas, bireyler ya da gruplar arasndaki etkileflimin artmasn salamaktan te, ayn zamanda kimlik oluflumunu ve stratejilerini de teflvik eder.
Bu sayede radyo, televizyon, internet gibi iletiflim aralar, seslendikleri kitlenin toplu halde dflnmesine ve rgtlenmesine n ayak olan bir mecra haline dnflr.
Szgelifli, 1997 ylnda Trkiyede bafllatlan Srekli Aydnlk iin Bir Dakika
Karanlk eylemi basnn, zellikle de televizyonun devreye girmesiyle kitlesellik
kazanmfltr. Bugn sosyal alarn, toplumsal hareketlerin rgtlenmesinde televizyondan daha etkili olduunu gzlemlemekteyiz. Bir nceki blmde de bahsettiimiz gibi, televizyon, izleyiciyle etkileflimin karfllkl olmad bir mecrayken internet, karfllkl etkileflimin kurulmasn mmkn klan bir ortamdr. Bu adan
sosyal alar, gn getike bireylerin toplumsal ve siyasal olaylara tepki vermesini
kolaylafltran, hatta toplumsal hareketlerin bizzat bu alar sayesinde rgtlenebildii ortamlar haline gelmifllerdir. Ulus-devletin snrlarn aflan bu kresel alar sayesinde, milyonlarca insan, toplumsal ve siyasal taleplerini kamuoyuna duyurabilmektedir. Ayn zamanda, bu toplumsal ve siyasal talepler, kresel dzlemde birbirlerini tetiklemekte, birbirlerini etkileyerek toplumsal hareketlerin de kreselleflmesine olanak salamaktadrlar.
Msrda Facebook devrimi!
Msrda, Mbarek rejimini devirmek iin genlerin rgtlendii Facebooka, devrim sonras ifl baflna geen ordu ye oldu.
KAHRE - Msrda Hsn Mbarekin devrilmesinde nemli rol oynayan genler, 18
gn sren isyan boyunca sosyal paylaflm alarn kulland. Mbarekin gitmesi ve ynetime ordunun gelmesini kimileri devrim kimileri darbe olarak nitelendirirken, ordu
nemli bir adm att. Msr ordusu, internetteki sosyal paylaflm a Facebookta kendi
sayfasn at. 11 fiubattan beri Msrda dizginleri elinde bulunduran Yksek Askeri
Konsey, sayfasn Msrn ocuklar ve genlerine ithaf etti. Yaplan aklamada, sayfann Konsey Baflkan Mareflal Hseyin Tantavi tarafndan oluflturulduu belirtildi.
Kaynak:http://www.ntvmsnbc.com/id/25183759, 25.04.2011
235
Yerelliklerin Aa kfl ve Yeni Bileflimler

Tm teknolojik ilerlemeler, kapitalizmin dnflm, devletin merkezi roln kaybetmesi, kresellik deneyimi, gnmz toplumlarnda bireylerin kendi kimlik infla
srelerindeki taleplerini dile getirmelerini teflvik etmektedir. Kreselleflme deneyiminin mmkn kld bu kimlik infla srecinde ayn zamanda Etzioninin vurgulad direnen kimlik (Etzioni, 1993) kavramsallafltrmas, gnmz toplumlarn
anlamada ok nemlidir. Buna gre direnen kimlik, topluluklarn ve cemaatlerin
ortaya kmasn mmkn klar. Bylelikle bu cemaatler mevcut kurumsal, geleneksel, ideolojik basklara karfl direnifl gsterirler. Bu direnifller sz konusu tekilefltirilmifl, dfllanmfl kimliklerin bir araya gelmesiyle oluflan farkl cemaatlerin taleplerini dile getirme yolu olarak yorumlanabilir. Burada kreselleflme bir a toplumu (Castells, 1997) oluflturarak, kltrler ve kimlikler-aras karfllkl iletiflim aralar sunduu iin, dfllanmfl kimliklerin kendilerini ifade etmelerini kolaylafltrr.
SIRAhazrlayan
SZDE
Bu, ayn zamanda, toplumsal hareketlerin aa kmasna zemin
bir sreci de beraberinde getirir.
Efl zamanl olarak direnen kimlikler, kresel ekonominin yaylmas ve yerel
D fi N E L M
ekonomileri iine katmaya bafllamasyla kreselleflmeye karfl bir araya gelen yerel
gruplarn tepkilerini de ierir. Ekonominin yerelliini kaybetmesiyle birlikte, yerel
S Oyeni
R U yerelliklerin
kltrlerin de git gide yeryznden silinmesi tehlikesine karfl,
aa kmas da kreselleflmenin farkl bir boyutudur. Bu durumda yerelliklerin
aa kmas srecini, kreselleflmenin etkilerinden bamsz Dolarak
K K A T dflnemeyiz. Sz gelifli, Meksikada Zapatista olarak adlandrlan yerel bir halk, bir yandan
devletten etnik kimliklerinin tannmasn isterken bir yandan da antikapitalist, kSIRA SZDE
reselleflme karflt bir sylem benimsemifltir. Seslerini duyurmak iin interneti kullanan bu halk, dnyann pek ok lkesinden ve sivil toplum kuruluflundan destek
almfl, Meksika Devletine karfl bask gruplar oluflmufl ve buAMALARIMIZ
sayede kendi zerk
blgelerini kurabilmifllerdir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bu konu hakknda daha ayrntl bilgiyi; Manuel Castellsin A Toplumu

Bilgi
K T A (stanbul
P
niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006) kitabnda bulabilirsiniz
K T A P
Bunun yan sra, yerelliklerin aa kmas tketim alflkanlklar

T E L E V Z Y da
O N dnfltrmfltr. Bugn yeme-ime, giyinme, barnma ihtiyalarnn kresel standartlarn dflna kp yerel kltrlerin etkisi altna girdiini grmekteyiz. Hazr ya da hzl tketim rnlerinin karflsnda konumlanan blgesel yemekler, kebap eflitleri, yerel tatNTERNET
llar gibi yiyeceklerin daha ok tercih edilir olmas karflsnda, hazr gda endstrisinin de bu yerellik talebini karfllamak iin rnlerini eflitlendirdiini grmekteyiz.
Ayn flekilde turizm pratikleri de bu ynde deifliklik gstermifl, tketici el dememifl yerel kltrleri keflfe kma olana aramaya bafllamfltr. Her ne kadar bugn bireyler otantik, saf kltr arayfl iinde olsalar da aa kan yerellikler, kreselliklerle i ie geerek, bir tr melez kltr pratiklerinin domasna neden olmaktadr.
Grld gibi, kreselleflmenin yerel kltrlerin zerindeki olumsuz etkileri,
yerelliklerin aa kmas sonucunu dourmufltur. Yerelliklerin aa kfl, kimi
zaman dfllanan kimliklerin direnifl gstererek mevcut sistemde yer edinmelerine
olanak salarken kimi zaman, unutulmufl yerel kltr pratiklerinin yeniden ortaya
kmasna neden olmufltur.
TELEVZYON
Tarihi kentsel ya da krsal meknlarn restore edilerek dnfltrlmesi,

kresel ekonomi
SIRA SZDE
ve kltr iliflkisi erevesinde nasl yorumlanabilir?
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
236
Kltr Sosyolojisi
STANDARTLAfiTIRICI GLERLE DRENfi

GLERNN EKLEMLENMES OLARAK KRESEL
KLTR BLEfiMLER
N
AM A
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kreselleflmenin yalnzca tek boyutlu olarak incelenemeyeceini,

nk; hem kltr pratiklerini zgrlefltirme, hem onlar standartlafltrma eilimine sahip olduunu ayrt edebilmek.
Bir yandan kreselleflmenin standartlafltrc, tek tiplefltirici zellikleri, dier yandan teknolojik geliflmeler flnda bireye bir takm zgrlk alanlar sunmas, hatta toplumsal hareketlerin rgtlenmesinde, yerelliklerin aa kmasnda nemli
bir rol oynamas bize, kreselleflmenin temel olarak birbirine zt iki tr olguyu beslediini gstermektedir. Bu durumda kreselleflme ve kltr arasndaki iliflkiyi anSIRAiin,
SZDEbu iki olguyu birden eflzamanl olarak gz nnde bulundurlayabilmemiz
mamz gerekmektedir. Kreselleflme, ne yalnzca kltrel elerin standartlaflmasna, ne deD yalnzca
zgrlefltirici bir kltr pratiinin domasna neden olur. Tam
fi N E L M
tersine kreselleflme, bir yandan ekonominin standartlaflmasyla kltr olgularnn
da standartlaflmasna neden olurken ayn zamanda, zgrlklerin artmasna olanak verir. S O R U
KreselleflmeD ve
arasndaki iliflkiyi anlayabilmemiz iin, kreselleflmenin standartK Kkltr
AT
lafltrc ve zgrlefltirici zelliini eflzamanl olarak gz nnde bulundurmamz gerekmektedir.
N N
SIRA SZDE
Ancak, yine de bu iki durumu, birbirinden bamsz dflnmek mmkn deildir. Standartlafltrc
AMALARIMIZglerle direnifl glerinin i ie gemesi, birbirine eklemlenmesi ve sonu olarak, birbirlerini dnfltrmesi sz konusudur. Ksacas kreselleflme, bu iki olgunun srekli atflma halinde olmasna sebebiyet verir. Bu baK T ABauman
P
lamda Zygmunt
kreselleflmeyi, modern bireyin mruz kald kanlmaz
bir olgu olarak tanmlar. Btnleflme/parsellenme, kreselleflme/yerelleflme, ayrcalkllk/mahrumiyet, zgrlk/kstlanma, servet ve yoksulluk birbirlerini tamamT E L E Volarak
Z Y O N karflmza kmaktadr (Bauman, 2006: 81).
layan sreler
Zygmunt Baumana gre kreselleflme, toplumlar arasndaki kltrel iliflkileri
glendirse bile, kresel kaynaklara eriflimin, her zaman eflitsiz bir biimde gereklefltiini ifade eder; nk kreselleflmenin dier yz dfllanmadr (Bauman, 2006:
NTERNET
9). Zamansal ve meknsal uzakln greceli olarak ortadan kalkmfl olmas, toplumsal eflitlii getirmekten ok, toplumsal ve toplumlararas kutuplaflmaya neden olur.
nk; kresel kaynaklara eriflim, toplumsal hiyerarflilerin olanak verdii lde
gerekleflmektedir (Bauman, 2006: 26). Bylece kreselleflme, vaad ettii zaman ve
mekn snrlamalarndan arnmfl, enformasyona diledii gibi eriflebilen zgr bireylerin olduu bir dnya yaratmaktan te, beklenmedik kresel etkilere yol amfl, eflitsizlikleri krklemifltir. Kresel dzlemde hareketlilik, dnya apnda bir yeniden tabakalaflma, toplumsal kltrel hiyerarflilerin en altnda konumlanan snflarn aleyhine olmak zere yeniden dzenlenmesi anlamna gelmektedir. Enformasyona ulaflmann yalnzca kresel kaynaklara eriflebilenler iin kolay hale gelmesi, enformasyonun yine bu kifliler tarafndan ynetilmesi anlamna gelir. Kresel kaynaklara eriflebilmenin toplumsal hiyerarfliler balamnda gerekleflmesi durumu, kresel olarak
retilen enformasyonun da yalnzca belirli bir toplumsal grubun anlayabilecei flekilde dzenlendii anlamna gelir. Bu durumda enformasyon standart biimler almfltr.
237
te yandan bu durum, standartlafltrlmfl kresel kodlarn, bu kodlarn oluflumunda sz sahibi olamayan toplumsal gruplarca kolaylkla kabul edilecei anlamna gelmez. Sz gelifli A.B.D.de egemen kltre karfl olarak geliflen hip-hop, bir
etnik grubun kendisini ifade etme biimi olarak karflmza kmaktadr. Ayn flekilde hip-hop mzikle birlikte, snfsal bir hip-hopu giyim tarz geliflmifltir. Ancak
bu alt-kltrn, zamanla kresel dolaflma girmesiyle hip hop, karfl durufl olmaktan kmfl, kltr endstrisinin bir paras haline gelmifltir. Bu durumda, kltr
endstrisinin, her trl karfl kltr kendi iine ekerek, kltr piyasasnn bir
paras haline getirmesi mmkn grnmektedir. Bunun haricinde kltrel kodlarn, iletiflim teknolojilerinin de geliflmesiyle hzl bir flekilde dolaflma girmesi, bireyde enformasyona karfl tepkisizlik hissi yaratabilir; nk, gnmzde birey,
bir enformasyon bombardmanyla karfl karflyadr. Bireyin payna dflen, ya nne gelen enformasyonu olduu gibi kabul etmek ya da buna karfl kendi alternatif kodlarn gelifltirmektir. Simmelin modern kltr iin gelifltirmifl olduu bezginlik davranfl (Simmel, 1969: 47-60) kavramnn, bugnn dnyas iin de geerli
olduunu, bireyi, direnifl stratejilerinden alkoyduunu sylemek de mmkndr.
Direnifl kodlar ya da tm yerellikler, bir flekilde, kresel kltr piyasasnn iine dhil olmaktadrlar; nk, direnifller ve yerellikler, kltr endstrisinin vazgeilmez paralardr. Kresel kltr kodlarnn dolaflmna karfl olarak, otantiklik
arayflyla yerel kltrel kodlar benimsemeye ynelen bireyler, ister istemez bu yerellikleri satn alr konuma gelmifllerdir. Bylelikle ortaya kan durum, yerelliklerin kresel dolaflmdr. Ekonominin kreselleflmesiyle kltrel pratiklerin, kresel
olarak dolaflma girmesi, yerellikleri ortadan kaldrmaz; tersine, yerelin kresel
ekonomiye eklemlenmesi anlamna gelir (Castells, 1996: 381). Bylelikle yerellik
kreselliin karflsnda konumlanan kltrel alan olmaktan uzaklaflr, kresel ekonominin standartlarna cevap verecek flekilde yeniden biimlenir. Grld gibi,
hibir kltrel kod bugn, kresellikten bamsz olarak dflnlememektedir.
Resim 12.3
Direnifl gleri ve standartlafltrc glerin birbirine eklemlenmesiSIRA

olgusu
gz nne alSZDE
narak bugn arabesk mzik nasl deerlendirilebilir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
238
Kltr Sosyolojisi
zet
N
A M A
N
A M A
Kreselleflmenin ekonomik boyutlarn kavrayabilmek ve bunlarn kltrel elere nasl etki ettiini analiz edebilmek.
Kreselleflme, ekonomik boyutlar gz ard edilemeyecek bir olgudur. Buna gre kresel ekonomi politikalarnn uygulanmaya bafllamasyla
dnyada, nemli toplumsal ve kltrel deiflmeler meydana gelmifltir. Bu dnflm sreciyle
birlikte kltrel eler, belirli bir standartlaflma
eilimi iine girmifllerdir. Kltr endstrisi kavramnn vurgulad gibi, toplumda bireyler ve
gruplar aras kltrel alflverifller, neredeyse para ve hisse senetleri gibi simgesel deerler araclyla gerekleflen ekonomik alflveriflten ayrt
edilemez duruma gelmifltir. Bunun yannda popler kltr rnleri, bu rnleri satn alan tketicilerin alglar zerinden kendilerini kurgulamaya bafllamfltr.
Kreselleflmenin dnya zerindeki kltrlerin
karfllaflmasna olanak saladn ve bu sayede
kltrel olgular dnfltrme zellii olduunu
kavrayabilmek.
Kreselleflme, kltr zerindeki tm bu standartlafltrc etkisinin yannda, geliflen iletiflim teknolojilerinin, dnya zerinde, her bireyin birbiriyle
etkileflim haline gemesine olanak saladdan,
kltrler-aras bir etkileflim dzlemi yaratmfltr.
Bireyler ve kltrler-aras byle bir etkileflim, bireylere, kreselleflmenin standartlafltrc etkisinden syrlma, bu standartlaflmay sorunsallafltrma
frsat vermifltir. Ayn zamanda, bir tr a toplumu yaratan internetin kullanm, ideolojik, kltrel ve kurumsal basklara mruz kalmfl kimliklerin ve kltrel taleplerin, seslerini duyurabilecekleri mecralara ulaflabilmelerini salamfltr. Bu
sayede kreselleflmeyi, toplumsal hareketlerin
ve toplumsal deiflmenin hzlandrc gc olarak grmemiz de mmkndr.
N
A M A
Kreselleflmenin yalnzca tek boyutlu olarak incelenemeyeceini; nk, hem kltr pratiklerini zgrlefltirme, hem onlar standartlafltrma
eilimine sahip olduunu ayrt edebilmek.
Kreselleflme, kltr pratiklerini ne yalnzca standartlafltrma eilimdedir, ne yalnzca bireylerin
bu standartlaflmann etkisinden kabilmelerine
olanak salar. Bu balamda, kreselleflmenin bu
iki boyutu, kltr yaflamna kanlmaz olarak
ayn anda etki ederek, toplumsal hayatta, bir tr
karfltlklar silsilesi yaratr; nk, bir yandan basklardan ve standartlaflmadan kurtulma olana
verirken dier yandan, toplumsal eflitsizlikleri
besler. Bu nedenle kreselleflme, toplumsal hiyerarflileri yeniden retmekle kalmaz, toplumsal
katmanlar arasndaki uurumu daha da bytr.
239
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi kresel ekonomiyi en iyi
tanmlayan ifadedir?
a. Ticaretin dnyann her yerine yaylmasdr.
b. Fordist seri retim modelinin dnyann her yerinde uygulanmasdr.
c. Finans kapitalizminin geliflmesidir.
d. Para baflna retimin dnya leinde yaplmasdr.
e. Bir lkenin zenginlik gstergesinin altn rezervi
ile doru orantl olmas esasnn ortadan kalkmasdr.
2. Afladakilerden hangisi Frankfurt Okulu dflnrlerinden biridir?
a. Jean Baudrillard
b. Max Horkheimer
c. Alain Touraine
d. Manuel Castells
e. Luc Boltansky
3. Televizyonun bir takm gerek olmayan olay ve karakterlerin karfltlklar halinde sunularak tekrarlanmas
ile izleyici iin aklama flemas oluflturmas hangi kavramla ifade edilir?
a. Popler kltr
b. Sanal gereklik
c. Steorotipleflme
d. Kitle kltr
e. Gsterge deeri
4. Jean Baudrillardn gsterge deeri kavram afladaki dflnrlerden hangisine atfta bulunur?
a. Theodor Adorno
b. Karl Marx
c. Georg Simmel
d. Max Weber
e. Max Horkheimer
5. Kurgunun, gndelik yaflamn fizik gerekliinden
daha inandrc hale gelmesi, gerekliin referansnn
temsiller dnyasna kaymas durumunu anlatan kavram
afladakilerden hangisidir?
a. Hipergereklik
b. Gsteri toplumu
c. Popler kltr
d. Kltr endstrisi
e. Gerek-dfllk
6. Kreselleflmenin teknoloji ile olan iliflkisi dflnlerek afladakilerden hangisi sylenemez?

a. Sosyal paylaflm siteleri ayn grflte olan insanlarn bir araya gelmesine olanak salar.
b. letiflim ve ulaflm teknolojileri kreselleflmenin
hzn arttrr.
c. Teknoloji, kreselleflmenin standartlafltrc etkisini azaltabilir.
d. Kreselleflme toplumsal hareketlerin rgtlenmesini olanaksz hale getirir.
e. Farkl kimliklerin seslerini duyurabilmelerine
olanak salar.
7. Afladakilerden hangisi kreselleflmenin kltrleri
kapsayc etkisi karflsnda bireylerin verdii tepkilerden
biridir?
a. Kltrel balarn zayflamas
b. Yerel kltrlerin etki alann kaybetmesi
c. Otantiklik arayfl
d. Zaman mekn algsnn ortadan kaybolmas
e. Dnyann kresel bir pazar olarak grlmesi
8. Direnen kimlikler kavram afladaki hangi dflnr
tarafndan gelifltirilmifltir?
a. Manuel Castells
b. Georg Simmel
c. Jean Baudrillard
d. Amitai Etzioni
e. Ralph Schroeder
9. Zygmunt Baumann dflncesinde kreselleflme
hangi zellii ile ne kar?
a. Kreselleflme herkesin mruz kald bir durumdur ve toplumsal hiyerarflileri yeniden retir.
b. Kreselleflme toplumsal direniflin rgtlenmesine olanak salar.
c. Kreselleflme bireyleri ve kltrleri yaknlafltrr.
d. Kreselleflme tm kltrleri yok eder.
e. Teknoloji kullanm kreselleflmeyi hzlandrr.
10. Georg Simmelin modern kltrde bireylerin evrelerinde olup bitene karfl tepkisiz bir tavr sergileme
eilimini ifade ettii kavram afladakilerden hangisidir?
a. Direnifl davranfl
b. Bezginlik davranfl
c. Hale yitimi
d. Direnifl kodlar
e. Kimlik stratejileri
240
Kltr Sosyolojisi
Okuma Paras
Herkesin dilinde bir kreselleflmedir gidiyor; bu moda
deyim hzla bir parolaya, sihirli bir szce, gemifl ve
gelecek tm gizlerin kaplarn aacak bir anahtara dnflyor. Bazlarna gre, kreselleflme onsuz mutlu
olamayacamz fley; bazlarna gre ise mutsuzluumuzun nedeni. Gelgelelim, herkesin birlefltii nokta,
kreselleflmenin hem geri dnfl olmayan hem de hepimizi ayn lde ve ayn flekilde etkileyen bir sre;
dnyann kaamayaca kaderi olduu. Hepimiz kresellefliyoruz ve kresellefliyor olmak tm kreselleflmifller iin afla befl yukar ayn anlama geliyor...
Zaman/mekn skflmas terimi, insanlk durumunun
parametrelerinde sre giden ok ynl dnflm zetler. Bu skflmann toplumsal nedenlerine ve sonularna bakldnda, kreselleflme srecinin genellikle varsaylan ortak etkilere sahip olmad gn gibi ortaya kacaktr. Zaman ve meknn kullanmlar hem keskin
bir biimde farkllaflmfl hem de farkllafltrlmfltr. Kreselleflme ne kadar birlefltirirse, o kadar bler; birlefltirirken bler; yerkrenin tek tipliini teflvik etme nedenleriyle blme nedenleri zdefltir. fl, finans, ticaret ve enformasyon akflnn yerkresel boyutlara ulaflyor olmasnn yan sra, bir yerelleflme; mekn sabitleme sreci
de ifllemektedir. Bunlarn arasnda birbirleriyle yakndan balantl iki sre, tm insan nfusunun varolufl
koflullar ile her bir yerli nfusun eflitli kesimlerinin varolufl koflullarn birbirinden kesin izgilerle ayrmaktadr. Bazlar iin kreselleflme olarak grlen fley, baflkalar iin yerelleflme anlamna gelmekte; bazlar iin
yeni bir zgrln iflaretini veren fley, baflkalarnn
zerine davetsiz ve kt bir kader gibi ullanmaktadr.
Hareketlilik, gpta edilen deerler arasnda en st sralara ykselmekte ve her zaman eflitsiz datlan kt bir
meta olan hareket zgrl hzla, ge modern ya da
post modern zamanlarn temel katmanlafltrc unsuru
haline gelmektedir. Hepimiz ister istemez, kendi seimimizle ya da baflka seenek olmad iin hareket halindeyiz. Fiziksel olarak yerimizde akl duruyor olsak
bile hareket halindeyiz: Hareketsizlik srekli deiflen
dnyada pek de geerli bir seenek deil. Bununla birlikte, bu yeni koflulun yaratt sonular son derece eflitsiz. Bazlarmz eksiksiz ve gerek anlamda kresel hale geliyor. Bazlarmzsa hayat oyununun kurallarn koyann da, gidiflatn belirleyenin de kreseller olduu
bir dnyada hi de memnuniyet verici ya da tahamml
edilir bir durum olmayan yerelliklerine salanp kald.
Kreselleflmifl bir dnyada yerel kalmak, toplumsal sefaletin ve alalmann bir gstergesidir. Yerel var oluflun
getirdii skntlar yetmezmifl gibi, kamusal mekanlar
yerelleflmifl hayatn menzili dflnda kmfltr ve yerel
birimler anlam yaratma ya da anlam mzakere etme kapasitelerini kaybetmekte, kendi denetimleri dflndaki
anlam verme ve yorumlama eylemlerine giderek daha
fazla baml hale gelmektedir.
Kaynak: Zygmunt Bauman (2006). Kreselleflme ve
Toplumsal Sonular, stanbul: Ayrnt Yaynlar, s. 7-9.

1. d
2. b
3. c
4. b
5. a
6. d
7. c
8. d
9. c
10. b
Yantnz yanlfl ise ok-Uluslu Sermaye ve

Akflkan Kresel Dzen konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kltr Endstrisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Televizyon Yaynlar ve Sinema konusunu yeniden gzden geiriniz.
yantnz yanlfl ise Televizyon Yaynlar ve Sinema konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Televizyon Yaynlar ve Sinema konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kltr Karfllaflmalarnda
Teknolojinin nemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yerelliklerin Aa kfl
ve Yeni Bileflimler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Standartlafltrc Gler ile
Direnifl Glerinin Eklemlenmesi Olarak Kresel Kltr Bileflimleri konusunu yeniden gzden geiriniz
Direnifl Glerinin Eklemlenmesi Olarak Kresel Kltr Bileflimleri konusunu yeniden gzden geiriniz
Direnifl Glerinin Eklemlenmesi Olarak Kresel Kltr Bileflimleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
241

Sra Sizde 1
nc sanat, sanat alannda yenilikilik ve deneysellii
n plana karan ve bu flekilde mevcut sanatsal normlarn dflna klarak verilen eserleri temsil eder. Bu adan nc sanat kavram, kltr endstrisi kavram ile
rtflmeyen bir sanatsal faaliyeti iflaret eder gibi grnmektedir. lk olarak kltr endstrisi kavram, sanatn
piyasa flartlarna eklemlenmesi sebebiyle bir sanatsal
faaliyet olmaktan ok, endstriyel bir faaliyet olduunun altn izer. kinci olarak, kltr endstrisi yenilikilikten ve deneysellikten ziyade, mevcut olann tekrar
edilerek izleyici/dinleyiciye sunulmas ve bylelikle bir
takm olarak beeni standartlarnn oluflmasn salar.
Ksacas bu kavram, piyasa iine ekilen sanatsal ve
kltrel faaliyetlerin standartlafltrlarak, deiflim deeri
zerinden pazarlanan birer metya dnfltrlmesi demektir. Ancak her ne kadar nc sanat, kltr endstrisinin dflnda bir faaliyet gibi grnse de, her zaman
kltr endstrisinin bir parasna dnflme olasln
iinde barndrr. rnein mzik alannda yaplan bir
yenilik, zamanla kabul grp mzik sanatnn normlarndan birisi haline gelebilir. Bu dnflmden sonra piyasa tarafndan benimsenmesi ve bir kltr endstrisi
rnne dnflmesi kolaylaflr. Sonu olarak, bu iki
kavram her zaman birbirine dnflebilme zellikleri
bakmndan incelememiz gerekir.
Sra Sizde 2
Bilindii gibi kreselleflme, ayn zamanda yerelleflme
ile efl zamanl olarak kendini gsteren bir sretir. Bu
durumda, kreselleflme kavram yalnzca dnya zerindeki toplumlarn ekonomik ve kltrel olarak aynlaflmaya bafllamasn vurgulamaz; aksine, kreselleflme
srecine karfl tepkilerin yerelleflmeyi ve dolaysyla
farkllaflmay da beraberinde getirdikleri sylenebilir.
Bu erevede tarihi kentsel ya da krsal meknlar, bir
toplumun iinde yaflad kltrn somutlaflt meknlar olarak, kreselleflme karflsnda yerelleflme taleplerinin de somutlaflt alanlar teflkil etmektedirler.
Bu gibi meknlarn yeniden gndeme gelerek restore
edilmeleri, halkn kullanmna almalar bu adan
nemlidir. Ancak tam tersi de mmkn olabilir. Daha
nce de belirttiimiz gibi, kresel ekonominin yerel
kltrel faaliyetleri piyasann iine dhil etmesi sz konusu olabilir. Yerel kltrn piyasa iine ekilmesi,
kresel ekonominin krll iin olduka nemlidir;
nk bu gibi restore edilmifl tarihi meknlar ayn zamanda kresel turizm endstrisinin bir paras olmaktadrlar. rnein bir tatil beldesindeki tarihi meknlarn dnfltrlmesi, beraberinde bu meknlarn kullanmlarnn snrlandrlmas ve yalnzca ekonomik adan gl snflarn bu kullanma hak kazanmas anlamna da gelebilmektedir.
Sra Sizde 3
Bilindii gibi arabesk mzik, Trkiye tarihinde krdan
kente g srecinin yaflanmas ile birlikte, kentte yaflayan gmen kitlelerin, kentteki mevcut ekonomik ve
kltrel yaplara eklemlenme/direnifl stratejilerinin bir
paras olarak domufl bir mzik trdr. Bu adan
bakldnda arabesk mzik, znde, direnifl gleri ve
standartlafltrc glerin karfl karflya geldii kreselleflme sreci konusunda anlaml bir rnek olarak karflmza kmaktadr. Arabesk mzik bir yandan gmen kitlelerin kentsel yaplar iinde yer edinme taleplerini de
dile getirir. Genel olarak, arabesk mzik bir direnifl ifadesi olanak anlamlandrld iin, standartlafltrc gler karflsnda konumlanfl da bizim iin iyi bir rnektir.
Ancak bugn arabesk mziin icrasna ve kullanmlarna baktmzda, krdan kente g dneminden daha
genifl bir kitleye hitap ettiini gzlemlemekteyiz, yani
arabesk mzik bugn yalnzca gmen kitlelerin duygular ve dflncelerini temsil eden bir tr olmaktan
kmfl, balamndan koparak daha genifl bir kitleye hitap etmeye bafllamfltr. Sonu olarak direnifl kodlar veya tm yerellikler kresel kltr piyasasnn iine dhil
olmaktadrlar.
242
Kltr Sosyolojisi
Kaynaklar
Adorno, T. (2001). How to Look at Television, The
Culture Industry. Routledge, New York, s. 158-176
Adorno, T. (2007). Kltr Endstrisi. stanbul: letiflim
Yaynlar,
Akoun, A.P. A. (1999). Dictionnaire de Sociologie. Paris:
Le Robert Seuil.
Baudrillard, J. (1972). Pour une critique de lconomie
politique du signe, Gallimard, Paris
Baudrillard, J. (1976). Lchange symbolique et la mort.
Paris: Gallimard.
Baudrillard, J. (2006). Simlakrlar ve Simlasyon.
stanbul: Dou Bat Yaynlar.
Baudrillard, J. (2008). Tketim Toplumu. stanbul:
Ayrnt Yaynlar.
Bauman, Z. (2006). Kreselleflme ve Toplumsal
Sonular. stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Benjamin, W. (1936). Loeuvre dart lpoque de sa
reproduction mcanise, http://hypermedia.univparis8.fr/Groupe/documents/Benjamin/Ben3.html#
ref, 09.06.2011
Boltansky, L. (1999). Le Nouvel Esprit du Capitalisme.
Paris: Gallimard.
Castells, M. (1996). The Rise of the Network Society.
Malden: Blackwell Publishers.
Castells, M. (1997). The Power of Identity. Malden:
Blackwell Publishers.
Etzioni, A. (1993). The Spirit of Community: Rights,
Responsabilities and the Communitarian Agenda.
New York: Crown.
Harvey, D. (1997). Postmodernliin Durumu. stanbul:
Metis Yaynlar.
Ritzer, G. (2001). Explorations in Social Theory: From
Metotheorizing to Rationalization. London: Sage.
Simmel, G. (1969). The metropolis and Mental Life,
Classic Essays on the Culture of Cities. New York:
Meredith Corporation.
Schroeder, R. (1997). Virtual Worlds and The Social
Realities of cyberspace, The Governance of
Cyberspace: Politics, Technology and Global
Restucturing. New York: Routledge.
Touraine, A. (1969). La socit postindustrielle, Denol,
Paris.
Szlk
243
Szlk
rucusu olarak kabul edildii bilgi sosyolojisi, P. A. Soro-
kin, G. Gurvitch ve K. Mannheim gibi dflnrlerle
Ak fllev: Toplumsal rgtlerin aklanan ama ve grevleri.
yirminci yzylda daha da geliflerek ilerlemifl, gnmz-
det: Uzun bir zaman boyunca tekrar edilen, kurumsallaflmfl

toplumsal alflkanlklar olarak tanmlanabilir. detin tam
olarak hangi toplumsal gereksinimleri karfllad bilin-
de de sosyolojinin nemli bir disiplini olmufltur.

Biyolojik Irk: Biyolojik olarak rk, alt trleri aklamak iin
kullanlan bir kavramdr ve bizim trmz iin alt tr
memektedir. detin bir toplumsal alflkanlk olarak nasl
yoktur. Bu nedenden dolay antropologlar rkn biyolo-
seildii ve benimsendii konusu da netlik taflmamak-
jik olarak ii bofl bir kavram olduunu, insanlar iin ge-
tadr. det, gelenee benzer bir biimde, sreenlik duy-
erli olmadn ve insanlar iin kullanlamayacan or-
gusunu oluflturmakta ve gemifli flimdiki zamana tafl-
taya koymufltur.
maktadr. Bununla birlikte, zbudun, detin gelenekten

nemli farklarnn olduuna vurgu yapmaktadr. Ona
gre detler daha az deer ykldrler ve greli olarak
daha az nemli toplumsal pratiklerdir. Bu nedenle sade-
C-
ok anlamllk: Bir gsterenin birok gsterileni belirtmesi;
deiflik etkenlerle bir gstergenin yanstt temel anla-
ce tavsiye edilirler.
mn yan sra yeni kavramlar da anlatr durumda olmas.
Alt-kltr: Ana-akm kltrlerin reddi zerine kurulu, belirli

bir dnya grfl ve yaflam tarz etrafnda oluflan kltr.
Etnik, dinsel, cinsel, ekonomik benzerlikler ya da ortak
deerler evresinde bir araya gelen, egemen kltr iinde baz genel kltrel normlara uyum gstermekle birlikte, kendilerine zg davranfl kalplar gelifltiren grup-
D
Davranflsal Kltr: Kltr dzeyleri arasnda anlaml eylemlerin tmn kapsayan ikinci srada yer alan dzeydir.
Devletin Bask Aygtlar (DBA): Louis Althusser tarafndan
belirtildii flekliyle, hkmet, ordu, polis, mahkemeler,
lar tanmlamak iin kullanlr.

Altyap-styap: Marxist dflncede, ekonomi ile dier toplumsal formlar arasndaki iliflkinin analizinde kullanlan
hapishane gibi zorlayc g kullanan devlet kurumlar.

Devletin deolojik Aygtlar (DA): Louis Althusser tarafndan belirtildii flekliyle, eitim, din, aile, siyaset, sendika,
kavramlar. Alt-yap kavram st-yapy belirleyen maddi
haberleflme, basn-yayn organlarn ieren, kavramlar,
koflullar (ekonomik faaliyet gibi) btnne; styap ise
deer ve normalar, ideolojik yeniden retimle devletin
devlet, aile, hukuk sistemi, eitim sistemi, kilise vb. kurumlara ve ideolojiye iflaret eder.
Ampirik: Dfl dnyann duyumlarmzla alglanmas yolu ile
iflleyifline balayan rgtlenmeler ile kltrel aygtlar.

Deer: Toplumsal iliflkinin devamn salayacak, tekrarlanmasyla gelenek ve greneklere dnflecek olan ortak
ortaya kan bilgiyi niteler. Bilginin deneyim yoluyla ortaya ktn vurgulad iin, deneysel olarak da tanmlanabilir.
Anadolu-Pop: 1960larda Tlay Germann syledii Burak
Tarlas flarksyla ile bafllayan, popler mzikte Andolu
kurucu unsurlar.
Deiflim Deeri: retim nesnesinin kaynan para aracl
ile piyasada dolaflmasndan ald deer.
Direnen Kimlik: Kreselleflme sayesinde kltrleraras karfllkl etkileflimin artmas ile mevcut kurumsal, gelenek-
ezgilerinin kullanlmas veya bu ezgilerden esinlenilme-
sel, ideolojik normlarn dflnda talepleri olan kimliklerin
siyle belirginleflen sluptur.
direnifli.
Anadolu-Rock: Moollar, Cem Karaca ve Erkin Koray gibi

mzisyenlerin ncln yapt, Anadolu ezgilerinin
rock mzii altyaplaryla kullanld popler mzik slubudur.
E
Egemen deoloji: retim aralar, zel mlkiyet ve emek smrs etrafnda flekillenen retim iliflkileri sisteminde,
ynetici kapitalist snfn grfl ve karlarn yanstp,
B
Bezginlik Davranfl: Modern bireyin, gnlk yaflamnda
reklmlar, haberler, vitrinler gibi birok uyarcya ayn
anda mruz kalmas sebebiyle bu uyarclara tepki vermemeye bafllamas durumu.
Bilgi: nsann znelliin szgecinden geerek, kendine ait
kld bir zel bilme durumu.
Bilgi Sosyolojisi: Bilginin toplumsal, kltrel, politik anlamn inceler. on dokuzuncu yzylda W. Jerusalemin ku-
otoritesini meflrulafltrarak devamn salayan ideoloji.

Karl Marxa gre, sanayi toplumlarnda kltr, egemen
ideoloji olarak ifllemektedir.
Elefltirel Kuram: Sosyal bilimlerde Frankfurt Okulu kuramclar tarafndan gelifltirilen, toplum ve kltrle ilgili konular elefltirel bakfl asyla irdeleyen, kurulu dzeni doal
srelerin sonucu olarak aklamaktansa zellikle kapitalist retim iliflkilerinin uzants olarak gren yaklaflmdr.
244
Kltr Sosyolojisi
Enformasyon: Herkese ayn flekilde ulaflan bir eflit ham ve
Gstergebilim: Gstergeleri ve gsterge dizgelerini inceleyen bilim. Gstergebilim, dilbilimsel metotlar nesnelere
seyreltilmifl bilgi, malmat.

Enformasyon Toplumu: Enformasyon teknolojilerinin b-
uygulayan, her fleyi (oyunlar, jestler, yz ifadeleri, dini
yk rol oynad, toplumsal gerekliin ve tahayyln
ayinler, edebiyat eserleri, mzik paralar) dille tasvir
enformasyon akfl zerinden gereklefltii sanayi-sonra-
etmeye ve dilsel olmayan btn olgular da dil metaforuna dnfltrerek aklamaya alflan bir bilimdir.
s toplum.
Eril Merkezcilik: Toplumsal rgtlenmede erkei ve onun
Gsterge Deeri: retim nesnesinin kaynan kullanm ya
toplumsal rollerini merkeze alarak davranma ve tutum
da deiflimi dflnda temsil ettii fleyden, gstergesinden
gelifltirme eilimi.
ald deer.
Etkileflim: nsann, kendisi gibi, kendi varl zerinde dflnp ona anlam katma etkinlikleri iinde bulunan ben-
zerleriyle simge alfl-verifline girmesi.
Habitus: Pierre Bourdieu tarafndan belirtildii flekliyle, belir-
Etnografi: Belirli bir kltrn alan alflmas yaplarak ve ka-
li bir dnya grflne iflaret eden, belirli bir yaflam tarz-
tlmc gzlem, derinlemesine grflme gibi niteliksel
n ifade eden, ekonomik, sosyal ve kltrel sermaye ile
yntemler kullanlarak ayrntl bir flekilde incelenmesi
iliflkilendirilen, bireylerin eilimleri ile zerine infla edilen yaplanmfl yap.
Hale Yitimi: Sanat eserinin mekanik olarak yeniden retile-
Finans Kapitalizmi: Kaynan sanayi retiminden deil,

varsaymsal deerlerlerin retilip ifllenmesi olan finansal
hareketlilikten alan kapitalizm biimi.
Fordizm: Henry Ford tarafndan 1908 ylndan itibaren kullanlmaya bafllanan, seri retime dayal bir alflma organizasyonu.
biliyor olmas ile kopyann zgn retimin ve dolays

ile sanatnn biricikliini yok etmesi.
Halkevleri: 1932 ylnda kurulan, eitim ve kltr alanlarnda
faaliyet gsteren, merkeze bal ancak yerel kurulufllardr.
Hegemonya: Bir toplumda hakim snf ya da ynetici snfn
Frankfurt Okulu: 1920li yllarda, Frankfurt niversitesinde
iktidarn doal ve meflru gstermesi, kendi snfsal -
kurulan Toplumsal Arafltrmalar Enstits evresinde bi-
karlarn evrensel karlar olarak ifade etmesi durumu.
raraya gelen bir grup dflnrn ortaya koyduu dfln-
Antonio Gramsci tarafndan kapitalist bir toplumda, y-
ce ekoldr. Elefltirel Marksist bir bakfl as benimse-
netici snfn ideolojisini kitlelere ou zaman gce bafl-
yen okul, sosyoloji, siyaset bilimi, felsefe, psikanaliz gi-
vurmakszn empoze ediflini aklamak zere kullanlan
bi bir dizi alanda etkileri gnmze dek sren alflma-
kavram. Devletin ve ynetici snfn, sivil toplum iinde-
lar ortaya koymufltur.
ki inanlar dzenleme yetisi anlamnda kullanlan kavram, eflitsizlii glendiren ve elefltirel dflnce giriflim-
lerinin nn kesen hakim kltrel motifler olarak de-
Geifl Toplumlar: Yirminci yzyln ortalarnda ne kan
erlendirilebilir.
bu grfle gre, Trkiye ve benzeri toplumlarn birtakm
Hipergerek: Gerekliin dayanann fizik gereklilii afla-
sorunlar ve eliflkileri, onlarn hem geleneksel hem mo-
rak kurgulanabilir bir fley haline dnflmesi ile kurgu-
dern unsurlar bir arada taflmalarndan kaynaklanmak-
nun gerekten daha gerek olarak sunulup alglanmas.
tayd. Bu grfle gre, geici olan bu durum, sz konu-
Hmanizma: Kklerini Rnesans dneminde bulan, insan,
su toplumlarn tam anlamyla modern toplumlara dnflmeleriyle sona erecekti.

Gizil fllev: Toplumsal rgtlerin faaliyetlerinden doan sonular.
hakikatin temeli kabul eden yaklaflm.
I
cat Edilmifl Gelenek ya da Gelenein cad: Hobsbawm
Glokalizasyon: zellikle kresel dfln yerel davran sloga-
bu kavramla, eski gibi grlen veya eski gibi sunulan
nyla pazarlama stratejilerinde n plana kp, deiflim,
geleneklerin bir blmnn aslnda yakn bir gemifle
yaylm, melezlik, ulusaflrlk, kltrleraraslk gibi kre-
dayandn belirtmektedir. Ona gre olduka eski ve
selleflmenin tesine geen ideolojik motifler zerinden
kkl olma iddiasndaki geleneklerin bir blm grece
ykselen, kresel ve yerel olann karflm ve harman.
yakn zamanlarda 'icat edilmifl' olan geleneklerdir.
Gsterge: Herhangi bir fleyin ya da nesnenin yerini alabile-
deoloji: Siyasal ya da toplumsal bir reti oluflturan, bir h-
cek nitelikte olan her trl nesne, varlk ya da olguya
kmetin, bir partinin, bir toplumsal snfn davranfllarna
denir. Farkl bir ifadeyle, gsterge, kendisinden baflka
yn veren politik, hukuksal, bilimsel, felsefi, dinsel, ah-
bir fleyin yerini tutan anlaml birim
lki, estetik dflnceler btn.
Szlk
245
deolojik Kltr: Bireylerin ya da gruplarn sahip olduklar
Theodor Adorno ve Max Horkheimer tarafndan literat-
anlamlarn, deerlerin, kurallarn tmn ifade eden ide-
re kazandrlmfl bu kavram, kaydedilmifl ve oaltlmfl
olojik kltr, kltr oluflturan dzeyler arasnda en st-
kltrel rnler ile bu rnlerin retim ve datmyla,
te yer alr.
yukardan aflaya doru kitlelere empoze eden medya

flirketleri ve sistemi ifade eder.
kili Karfltlk (lar): Birbirlerini tmyle dfllayan terimler ya

da kavramlar arasnda bulunan, hibir flekilde ortadan
Kltrel alflmalar: 1960l yllarda, Britanyada, zellikle
kaldrlmas olanakl olmayan karfltlk durumu. Salt bir-
Birmingham adafl Kltrel alflmalar Merkezi evre-
birlerine karfltlklaryla birbirlerinden ayrt edilen ikili
sinde geliflmeye bafllayan, kltr disiplinleraras bir bakfl asyla inceleyen alan.
terimler iin kullanlr.

letiflim: Konuflucuyla dinleyici arasnda bildiri alflverifli, kar-
Kltr Sermayesi: Kltr sermayesi eitim yoluyla renil-
fllkl bilgi aktarm. Gstergebilimsel bir perspektifle ba-
mifl tm kabulleri, davranfl kalplarn, ksacas toplu-
kldnda ise bildiriflim, metinlerin dzglenmesi (enco-
mun zn ierir. Pierre Bourdieunn alflmalarnda
ding) ve zlmesini (decoding) ierir.
ok temel bir yeri olan kltr sermayesi, bir alanda g-
nternet Sanat: nternet'i temel ara olarak kullanan ve vi-
c elinde bulunduranlarn eitim yoluyla ailelere ve do-
deo sanatnda olduu gibi konusunu da kulland mec-
laysyla bireylere afllad yapdr. Kavram, ayn zaman-
radan alan; internet, internet kltr, teknoloji-toplum
da, mzik, edebiyat, tiyatro gibi gzel sanatlara iliflkin
iliflkileri gibi konular irdeleyen kltrel retim fleklidir.
yetenek, kapasite, teknik bilgi dzeyi, bu alandaki bee-
nsan-Merkezcilik: nsann her fleyin ls olduu anlay-
ni ve tercihlerin toplam ile kltrel beeni anlamnda
flna dayanan insan-merkezcilik, varl da bilgiyi de in-
iyi ve kty ayrt edebilme dzeyi anlamnda kullanlr.
sandan yola karak aklamaya alflr.
Kltrel Sistem: Talcott Parsonn ifade ettii flekliyle, toplumsal rol ve beklentileri belirleyerek insanlara birbirle-
riyle iletiflime geme ve kendi eylemlerini eflgdmleme

olana sunan sistem.
Kalnt ve Kltrel Kalnt: Antropolojiye Sir Edward Burnett Tylorun (1832-1917) kazandrd kalntlar kavra-
Kltrel Belirlenimcilik (Kltrel Determinizm): Kltrn
m, gnmzde bizim iin anlamsz grlen ve ifllevleri-
deiflmez ve ok gl iinde yer alan bireylerin de onun

hem eseri hem de bir anlamda esiri olduu dflncesi.
ni yitirmifl birtakm uygulamalarn gemiflin kalntlar

olduu grflne dayanmaktadr.
Kratr: Mze, galeri, arfliv veya ktphane koleksiyonunun

yneticisi, sergi dzenleyicisi.
Kaydedilmifl Kltr: Basn yayn aralarnca kaydedilmifl,

insan eliyle yazlmfl, filme alnmfl ve gnmzde elek-
Kresel Ekonomi: Yalnzca ticaretin deil, baflta retim ol-
tronik medyay kapsayan; enformasyon, elence, bilim
mak zere tm ekonomik faaliyetlerin kresel lekte
ve teknoloji, eitim ve sanat materyallerinin tm.
rgtlenmesi.
Kr Toplumlar: Bu toplumlar, ekonomik etkinliin tarma

dayand, yz yze iliflkilerin ve geleneksel dflnce
ve deerlerin n planda olduu, uzmanlaflmann daha
Maddi Kltr: deolojik kltrlerin dfllaflt, katlaflt ve
dflk dzeyde olduu ve ifl blmnn esas olarak cin-
toplumsallaflt btn teki taflyclarn maddi, biyolojik
siyet ve yafla dayand, kentleflmemifl toplumlar olarak
fleylerin ve enerjilerin toplamdr.
grlmektedir. Kr toplumlar kavramsallafltrmas, ge-
McDonaldslafltrma: Kltr rnlerinin hzla kreselleflerek
nellikle endstri odakl, kentleflmifl ve kapitalist mo-
dnyann hemen hemen her yerinde kabul grmesi ve
dern topluma karflt bir biimde kullanlmaktadr.

Kullanm Deeri: retim nesnesinin kaynan kullanmndan (ifllevinden) ald deer.
standartlaflmas.
Medeniyetler atflmas: Samuel Huntington tarafndan savunulan, yeni dnya dzeninde uluslararas ittifaklarn
Kltr: nsann kendi varl zerine dflnebilme, doay
kurulmasnda medeniyetlerin belirleyici rol oynayaca-
kendi varln anlamlandrma ynnde dnfltrebilme
, bu sebeple olas atflmalarn medeniyetlerin arasnda
becerisinin sonunda ortaya kan bir simge retme etkinliidir.

Kltrlenme: Bireyin iine doduu kltr anneden, aileden bafllayarak dier toplumsal kurumlar araclyla renme sreci.
Kltr Endstrisi: Kltrel faaliyetlerin piyasa tarafndan
gerekleflecei grfl.
Melezleflme: Kreselleflmenin standartlafltrc etkisine karfl
direnen yerel kimliklerin kresel standart kimliklerle karfllaflarak melez kltrel kimliklerin oluflmas olgusu.
Met: Deerini kullanmndan (ifllevinden) deil, para aracl ile piyasada dolaflmndan alan retim nesnesi.
kontrol edilmesi ve bu sayede kltrel rnlerin ve ilifl-
Meta Fetiflizmi: Kapitalist pazar sisteminde yer alan rnle-
kilerin metalaflmas. Frankfurt Okulu dflnrlerinden
rin, baskn ideoloji tarafndan deiflim deerinin kulla-
246
Kltr Sosyolojisi
nm deerinin nne gemesiyle arzu nesneleri haline
Postmodern Yaklaflm ve deoloji: Rasyonalizm, pozitivizm
getirilmesi.
gibi dflnsel anlamda ve liberalizm, kapitalizm gibi si-
Millet Mektepleri: 1928 ylnda zellikle yetiflkinlerin eitimi-
yasal anlamda st-anlat niteliindeki yerleflik ideolojile-
ni salamak amacyla alan, sabit, gezici ve zel olmak

zere flekilde etkinlik yapan devlet kurulufllardr.
Mit: nsan ya da doa olaylarn aklamak amacyla doas-
re elefltirel bakfl asyla yaklaflma ve sorgulama.
t varlklarn olaanst eylemlerini efsane biiminde
Reklm: nsanlar gnll olarak belli bir davranflta bulun-
anlatan ve kuflaktan kuflaa geen anlat. Barthesa gre
maya ikna etmek, belirli bir dflnceye yneltmek, dik-
mit, baskn snfn ideolojik amalarna hizmet eden kar-
katlerini bir rne, hizmete, fikir ve kurulufla ekmeye
maflk ve iyi biimlenmifl bildiriflim dizgesidir.
alflmak, onunla ilgili bilgi vermek, ona iliflkin grfl ve
Mbadele Deeri: Bir nesnenin deiflim deeri, deiflim de-
tutumlarn deifltirmelerini veya belirli bir grfl ya da
erinin parasal karfll, baflka bir deyiflle ekonomik
tutumu benimsemelerini salamak amacyla oluflturulan;
deeridir.
iletiflim aralarndan yer ya da sre satn almak yoluyla

sergilenen ya da baflka biimlerde oaltlp datlan ve
bir cret karfll oluflturulduu belli olan (dier bir de-
Norm: Yaptrm olan toplumsal kural.
O-
Ontoloji: Varlk felsefesi ya da ontoloji felsefenin ana disiplinlerinden biri olup, varlk sorununu ele alr. Varolan ve
varolabilen fleylerin tmn kapsayan bu alan, "Varlk"
ve "varolufl" ayrmn; "Varlk vardr" ve "Varlk yoktur"
fikirlerini tartflr.
yiflle, parasal destek salayan kifli ya da kurulufllarn kimlii ak olan) duyuru.
S - fi
Saduyu: Farkl alglarmz bir btnlk ve tutarllk ierisinde tutmaya yarayan i his.
Sahte Bireysellefltirme: Hit flarklarn satandartlafltrlarak
dinleyicilerin aynlafltrlmasn hedefleyen popler m-
Organizmaclk ve Organizmac Yaklaflm: Toplumsal dn-
zik endstrisinin gdmnde flekillenen ve mekanik bir
ya ile onun kurum ve ifllevlerinin canl bir organizmaya
yapya sahip olan popler mziin bu standartlafltrma
benzetilmesi yaklaflm. Gerekte organik olmasalar da
ifllevini gizleme sreci.
fleyleri organik bir btn olarak gren ve deerlendiren bilim anlayfl ve reti.
Oryantalizm: fiarkiyatlk ya da Doubilimi olarak da adlandrlan Oryantalizm, Dou toplumlarnn ve kltrlerinin
incelendii Bat kkenli ve merkezli arafltrma alanlarna
verilen ortak isimdir. Oryantalizm, Dou'ya iliflkin n-
Sanal Gereklik: Teknoloji araclyla tasarlanan ortamlarda,

insanlarn birbirleriyle etkileflim kurabilmeleri sayesinde
fizik gereklii aflan ve onu dnfltrme kapasitesine sahip gereklik.
Sanayi Kapitalizmi: Ekonominin snai retim ve bu retimden gelen kr zerine temellendii bir biimi.
yarglarn ve ideolojik bakfl asnn hkim olduu d-
Seklerleflme: Dnyann, varln, insann olufl iindeki ama-
flnce ve arafltrma alanlar araclyla deer ykl bir
cnn, mutlak ve deiflmez Tanr iradesinden, yanlfllana-
Dou imgesi oluflturmaktadr.
bilir ve deiflken insan aklnn egemenliine gemesi.
rf: Toplumsal norm olarak rf tanmlanabilir. rfler, bir top-
Snf Bilinci: retim iliflkileri balamnda ortak bir toplumsal
lumdaki ahlak ve terbiye standartlarn belirleyen temel
durumu paylaflan gruplarn, ortak kar ve hedeflere da-
kurallar oluflturmaktadr. Bu nedenle de bir yandan ayr kesimler tarafndan benimsenirken bir yandan da ska ihlal edilirler. Dolaysyla da deiflimi ifade ederler.
Bununla birlikte Trkedeki kullanmlarnda, gelenek,
det ve rf birbirinden ayrmak kolay gzkmyor.
ir farkndalklarn ifade etmek iin kullanlr.

Siberuzay: Fizik gerekliin dflnda toplumsal etkileflimin
devam ettii sanal ortam.
Simge: Charles Peircen gsterge ile nesnesi arasndaki bantdan hareketle saptad gsterge trnden (icon,
index, symbol) biri. Buna gre simge, nesnesine kanun,
kural ya da uzlaflmayla gnderme yapar. Simgelerde bi-
Patronaj: Sanat destekilii, mesenlik.

Popler Kltr: Standart beeni ltleri yaratlarak ve bu
imle ierik arasndaki iliflki nedenli deil, uzlaflmaya

baldr.
ltlerin yeniden retilmesi ile halkn beenisine sunu-
Simgesel Etkileflimcilik: 1930lu yllarn sonunda Amerikan
lan kltrel faaliyetler. Edebiyat, mzik, felsefe vb. d-
sosyolojisinde ortaya kan, Georg Simmel, Max Weber
flnsel alanlarda, ok genifl kitleleri hedef alarak, karar
gibi dflnrlerin teorilerinden etkilenerek, toplumsal
vericiler ve yatrmclar tarafndan pazara sunulan klt-
olgular anlamada bireyleraras etkileflimin n planda tu-
rel rnler.
tulduu sosyolojik akm.
Szlk
Simgesel Tketim: Tketimde ihtiyalar yerine arzularn n
planda olduu, semboller ve gstergeler ile oluflan anlamlarn, bir baflka deyiflle imgelerin, tketilmesi ile t-
U-
Ulus-tesi: Ulusal snrlar aflan, bu snrlara ball zayflamfl ya da yok olmufl her trden etkinlii ve hareketi ni-
keticilerin hem kendileri hem de baflkalar ile iletiflim

kurduklar sre.
Skolstik: Latince kkenli schola (okul) kelimesinden treti-
teleyen sfattr.
Ulusal Kltr: Ulusal lekte, bilim, felsefe, edebiyat ve sanat alanlarnda retilmifl kltrel rnler, idari, ekono-
len scholasticus teriminden gelen skolastik, okul felsefe-
mik ve dinsel kurumsallklar btn ile bir toplumda
si anlamna gelmektedir. Orta an belirli bir dnemin-
tm yeler tarafndan paylafllan ortak davranfllar bt-
den itibaren, Hristiyan inancnn felsefi anlamda temellendirilip, sistematize edilerek okullarda retilmesiyle
skolstik felsefe de kiliseye ait felsefe ile zdeflleflmifltir.
n.
Uygarlk: ncelikle ve belirleyici olarak kent tipi yerleflmenin
ortaya kflyla insann yaflam biiminin belli bir srekli-
Speklatif: Varsaymsal bilgi trn tanmlar.

Steorotyping: Popler kltr rnlerinde, gnlk hayatta
karfllafllan (karfllaflld iddia edilen) gerek olmayan
lik, rgtllk ve karmaflklk arz ettii durum.

st-yap: Marksn dflncesinde alt yap tarafndan belirlenen kltr, din, siyaset gibi toplumsal yaplar.
olay ve karakterlerin tiplefltirilerek yeniden retilmesi.

fiovenizm: Herhangi bir toplulua, ulusa ynelik aflr ballkla karfl toplulua, ulusa ynelik nefret ve kt niyet
duygularn ieren saldrgan ve aflr milliyetilik.
247
V
Video-art: Video kamera kullanarak ya da halihazrda ekilmifl grntleri, kimi zaman zgn balamlarnn
dflnda yeni bir ama ve yorumla bir araya getiren a-
lflmalardr.
Tarihselcilik: Uzun bir sre tarih felsefesi olarak da anlan

tarihselcilik veya tarihselci yaklaflmlar tarihsel-toplumsal
gerekliin, doal gerekliin doasndan farkl olduunu ve bu nedenle tarihsel-toplumsal gerekliin ortaya
kartlmasnda doa olaylarn anlarken kullanlan yntemin kullanlamayacan savunur.
Tefrika: Gazete ya da dergi gibi yazl basn aralarnda kan, birbirini tamamlayan veya takip eden yazlardan
oluflan dizilere denir.
Teknoloji: nsann doay dnfltrme amacyla rettii bilgi,
gere ve etkinlikler.
Toplumsal Oydaflma: Bireylerin bir toplumsal rgtlenmede
bir arada yaflamalarn mmkn klan bir takm ortak yaflama ltlerinin oluflumu ve kabulne dayanan uzlaflma.
Toplumsallaflma: Bireyin doumundan lmne kadar olan
srete toplumsal ve kurumsal iliflkiler iine girerek, topluma uyum gstermesini salayan toplumsal norm ve
deerlerin renilmesi.
Tketicilik: rnlerin veya hizmetlerin daha fazla miktarlarda satn alnmas iin sistematik arzu ve teflvik yaratma
zerine temellenen sosyal ve ekonomik dzen.
Tketim Kltr: Tketimin ekonomi politiinin pratikleri
ve deerler sistemi iinde tanmlanan, kltrel rnlerin
pazarlama politikalaryla arzu nesnesi haline getirilip kitlelerin beenise kr gdml politikalar eflliinde sunulduu sistem.
Y
Yerelleflme: Kreselleflmenin standartlafltrc etkisi karflsnda yerel kltrlerin direnifl gsterme eilimi.
Yerlefltirme alflmalar (Enstalasyon): adafl sanatta pek
ok grsel sanat disiplininden faydalanan, belirli bir mekana, ou kez gndelik hayata dair objelerin zel
olarak yerlefltirilmesiyle oluflan, mekann olanaklarn
kullanan ve izleyicinin katlm ile anlam kazanan uygulamalardr.
Yksek Kltr: Bir dizi entelektel ve sanatsal faaliyet ile bu
alandaki rnleri, ruhsal, estetik ve toplumsal kimlikleri
ile btnlefltiren toplumsal grup.

Kültür Sosyolojisi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kültür Sosyolojisi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2318

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

NSANI AYIRICI TEMEL UNSUR OLARAK KLTR...................................

Kltr: Antropolojik Yaklaflmlar........................................... 24

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................

Toplumbilimsel Bir Olgu Olarak Kltr ............................... 52

Kltr Olgusunun deolojik Kullanmlar .............................. 68

GELENEK VE MODERNLK .........................................................................

Kltr, Bilgi ve Toplum........................................................... 104

Kltrn Toplumsal Simge retme zellii:

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 142

Sanatn retimi ....................................................................... 144

Sanatn Almlanmas ve Tketimi.......................... ............... 162

Trkiyede Kltr Olgusu ....................................................... 182

Kendimizi Snayalm .....................................................................................

Kltr, Kltrel Haklar ve Toplumsal Kimlikler.................. 202

Kreselleflme Srecinde Kltr Karfllaflmalar

Szlk ................................................................................... 243

loji Blm), Dr. Gl zsan (Marmara niversitesi, Sosyoloji Blm), Arfl.Gr.

Bu niteyi tamamladktan sonra;

NSANI AYIRICI TEMEL UNSUR

nsan Trn Dierlerinden Ayran Temel zellikleri

1. nite - Kltrn nemi

nsann Kendi Varoluflunu Sorgulayabilme Yetisi

Her trl eylem,

Ren Descartes (1596AMALARIMIZ

1650): Orta an dinmerkezli skolastik

1. nite - Kltrn nemi

Bu konuyla ilgili olarak Daniel Defoenun Robinson Crusoe (Yap Kredi

Romann kahraman Robinson, bir gemi kazasndan kurtularak

Modern dflnce, doay hesaplanabilir birimlere ayrp kategorilefltirmeyi,

Varl Kodlama ve lmszlk Arayfl Olarak Kltr

1. nite - Kltrn nemi

arafltrmaclarn zgn alflmalarn ortaya koyduu etkileflimci yaklaflm, bugn

de srekli deri deifltirerek yenilenen bir hayvandr. Gilgamefl, bu hsran karflsnDKKAT

Burada bahsiK geen

Kltr oluflturan bileflenlerin kkenini saptayabilmek ve kltrnS bileflenlerini

lmszlk arzusunun, insann en temel zellii ve kltrn bunun bir grnm

Evreni Aklama fiemalar Olarak Mitler ve nanlar

1. nite - Kltrn nemi

Art-rn ad verilen, bir toplumun ihtiyacndan fazlasn retebilme durumu,

Toplumsal nfla Eden ltler Olarak Deerler

arayflnn (tatil yapma ihtiyac) gereklefltii vesileler haline gelirler. Bu durum,

Adalet ve Ahlka Dair ltlerin Kurumsallaflmfl Hali

1. nite - Kltrn nemi

Doay Dnfltrme Yordam, Ara ve Bilgileri Olarak

Kltr retiminin Soyut Temsilleri Olarak Simgeler

1. nite - Kltrn nemi

liklerden bahsedilebilecei gibi, sadece iki kiflinin oluflturduu zel kltrden de

Toplumsal Ban En Genel Kltr Alan Olarak Dil

ADAfi DNYADA TEKNOLOJNN KLTR

S O R Udnyada teknolojinin kltr bileflenleri iindeki ayrcalkadafl

Teknolojinin, kltrn bileflenleri olduundan daha nce bahsetmifltik. Teknoloji,

1. nite - Kltrn nemi

Toplumsal iliflkinin sanal ortama taflnmas ve bu anlamda lmszlk

1. nite - Kltrn nemi

adafl dnyada teknolojinin, kltr bileflenleri

6. Afladakilerden hangisi art-rnn inan sistemi

1. nite - Kltrn nemi

Bu da yeryznn lkelerini tanyan kral Glgamfln

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Yantnz yanlfl ise nsan Ayrc Temel Unsur