Bilim Felsefesi

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2379

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1376
BLM FELSEFES
Yazarlar
Prof.Dr. Teo GRUNBERG
Prof.Dr. David GRUNBERG
Editr
Do.Dr. skender TAfiDELEN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Do.Dr. T. Volkan Yzer
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Glcan Ergn
Dil Yazm Danflman
Recep olpankan
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Bilim Felsefesi
ISBN
978-975-06-1053-0
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 17.200 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Eyll 2011
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vi
Bilim Felsefesi Nedir? ..............................................................
GRfi ..............................................................................................................
BLMN KONUSU.........................................................................................
Nesne Dizgeleri .............................................................................................
BLMN AMACI.............................................................................................
Kabul Koflulu .................................................................................................
Gerekelendirme Koflulu .............................................................................
Doruluk Koflulu ..........................................................................................
BLMN YNTEM .......................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
4
4
9
10
11
12
13
17
18
19
19
20
21
Gzlem, Deney ve lme ..................................................... 22

GRfi ..............................................................................................................
GZLEM ........................................................................................................
Gzleme Yol Aan Soru eflitleri ...............................................................
Gzlemin Yaps ve fllevleri.........................................................................
Gzlem Kavramna liflkin Sorunlar .............................................................
DENEY ...........................................................................................................
Deneye Yol Aan Soru eflitleri .................................................................
Deneye liflkin Koflullu Gzlem nermesi ..................................................
LME ..........................................................................................................
Nesne Dizgelerinin Nicelikleri ve Niceliklerin Deerleri............................
Saysal Deer Fonksiyonlar ........................................................................
lek Fonksiyonlar ......................................................................................
Oran lei ...................................................................................................
Aralk lei..................................................................................................
Srasal lek ..................................................................................................
Adlandrc lek .........................................................................................
Niceliklerin llmesi...................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
23
23
23
27
29
29
30
33
34
34
35
38
39
42
43
44
44
46
47
48
49
49
50
1. NTE
2. NTE
iv
indekiler
3. NTE
Bilimsel Aklama............................... ..................................... 52

GRfi ..............................................................................................................
BLMSEL AIKLAMAYA YOL AAN NYE SORULARI ..............................
YASACI AIKLAMA MODEL ......................................................................
Tmdengelimsel-Yasac Aklama ...............................................................
Aklanan-Olaylar .........................................................................................
Bilimsel ndeyiler .......................................................................................
Tmdengelimsel-Yasac Aklama Modelinin Karfllaflt Glkler .........
Olaslksal-Yasac Aklama ..........................................................................
Bilgisel Olaslk, Varlksal Olaslk ve statistiksel Olaslk ...................
Olaslksal Tmdengelimsel-Yasac Aklama........................................
Olaslksal Tmevarmsal-Yasac Aklama............................................
BRLEfiTRC AIKLAMA MODELLER........................................................
Friedmann Birlefltirici Aklama Modeli .....................................................
Kitcherin Birlefltirici Aklama Modeli.........................................................
PRAGMATK AIKLAMA MODEL ...............................................................
NEDENSEL-DZENEKSEL AIKLAMA MODEL .........................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
4. NTE
53
53
54
55
58
59
60
62
62
67
67
71
71
72
74
78
79
80
82
83
83
84
Bilimsel Teorilerin Yaps........................................................ 86

GRfi ..............................................................................................................
BLMSEL YASALAR.......................................................................................
Gzlem Terimleri ve Deneysel Yasalar ......................................................
Teorik Terimler ve Teorik Yasalar ...............................................................
Yasa-Grnml nermeler .......................................................................
BLMSEL TEORLER .....................................................................................
Bilimsel Teorilerin Szdizimsel Yaklaflm ..................................................
Gzlem Terimleri ...................................................................................
Teorik Terimler ......................................................................................
(a) Kinetik Teoride Aklama .................................................................
(b) Kinetik Teoride ndeyide Bulunma ...............................................
Teorilerin Anlambilimsel Yaklaflm .............................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras .............................................................................................
87
87
87
88
89
92
92
93
93
98
100
101
105
106
107
107
108
109
indekiler
Bilimsel Hipotezlerin Pekifltirilmesi........................... ........... 110

GRfi ..............................................................................................................
SALT TMEVARIMCI GRfi.......................................................................
HPOTEZ-PEKfiTRMES GRfiLER .........................................................
rnekleme Yoluyla Pekifltirme Yntemleri .................................................
Nicod Yntemi .............................................................................................
Hempel Yntemi ...........................................................................................
Nicod ile Hempel Ynteminin Karfllaflt Glkler.................................
Glymourun Kendi-kendini Pekifltirme (Bootstrap Confirmation)
Yntemi .........................................................................................................
Christensenin Karfl-rnekleri......................................................................
Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme Yntemi ..........................................
Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme Ynteminin Karfllaflt Glkler
Bayesci (Olaslk) Pekifltirme Yntemi......................................................
SALT TMDENGELMC-HPOTEZ-YANLIfiLAMACI GRfi ...................
HPOTEZ-BULUfiU GRfi .......................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
111
111
112
113
113
113
115
116
117
118
120
123
126
128
129
130
132
133
133
134
Bilimsel Teorilerin Geliflimi.................................................... 136

GRfi ..............................................................................................................
NAGELN NDRGEMEC GELfiM GRfi .............................................
Biimsel Koflullar...........................................................................................
LAKATOSUN BLMSEL ARAfiTIRMA PROGRAMLARINA
DAYALI GELfiM GRfi..........................................................................
Geliflen Teori Dizileri ile Yozlaflan Teori Dizileri .......................................
Geliflen Teori Dizilerinin Yaps ...................................................................
Anomali....................................................................................................
Bilimsel Arafltrma Programlarnn Yordam ................................................
KUHNUN BLMSEL PARADGMA DEfiKLNE .................................
DAYALI DEVRMSEL GELfiM GRfi.....................................................
Bilimsel Paradigma........................................................................................
Olaan Bilim Dnemi ...................................................................................
Anomaliler, Bunalm Dnemi ve Bilimsel Devrim......................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
5. NTE
137
137
138
139
139
140
141
142
148
148
148
150
153
159
160
161
162
163
164
6. NTE
vi
indekiler
nsz
Bu kitabn yazarlar (birinci nitenin giriflinde belirtildii zere) bilim kavramn sadece gzlem ve/veya deneye dayal fizik, kimya, biyoloji gibi doa bilimleri
ve sosyoloji, psikoloji, tarih gibi sosyal bilimleri iine alacak flekilde snrlandrmaktadr. Bu nedenle matematik, mantk gibi biimsel (formel) bilimlere iliflkin
felsefi arafltrma bu kitabn konusu dflnda kalmaktadr. Ayrca, kitapta fizik felsefesi, biyoloji felsefesi, sosyoloji felsefesi, psikoloji felsefesi gibi tek tek bilimleri
konu edinen zel bilim felsefeleri deil, tm bu bilimleri ortak ynleri asndan
ele alan genel bilim felsefesinin ana konular ele alnmaktadr. Yazarlar genel bilim felsefesinin yntemi olarak hem mantksal zmleme hem de bilim tarihinin
verilerinden yararlanma yolunu benimsemektedir. Bylelikle hem sadece mantksal zmlemeyi kabul eden mantk empirist bilim felsefesinin, hem de zellikle son yllarda ne kan ve sadece bilim tarihindeki olgulara dayanarak bilim
elefltirisine ynelen grfln tek yanllndan kanmay baflarabilmektedir.
Doa arafltrmasnn ortaya kt ilk dnemde doann usa dayal yntemlerle arafltrmas olarak felsefenin bir parasn oluflturduu bilinmektedir. Rnesanstan sonra gzlem ve/veya deneye dayal doa biliminin douflundan sonra
da felsefe ve doa bilimleri arasndaki balar kopmamfltr. Bu balar ok ynldr. Bir yandan, felsefede doa bilimlerinin temel kavramlarnn anlamlar aklanmaya alfllmakta, doa bilimlerinde ulafllan sonular daha genifl bir bilgi grfl erevesinde ele alnmaktadr. Dier yandan bilimsel arafltrmann doas ele
alnmakta ve bilim etkinlii kltrn btn iinde deerlendirilmektedir.
lk nitede bilimin konusu, amac ve yntemi ele alnmaktadr. kinci nitenin
konusu bilimsel yntemin fiziksel ifllemleri olan gzlem, deney ve lme kavramlarnn aklanmasdr. nc nitede bilimsel aklamaya yol aan niye sorularnn ve aklama modelleri olan yasac aklama modelinin, birlefltirici aklama
modelinin, pragmatik aklama modelinin ve nedensel-dzeneksel aklama modelinin aklanmas amalanmaktadr. Drdnc nitede bilimsel yasalarn ve bilimsel teorilerin ne olduunu aklanacaktr. Beflinci nitede genelde bilimsel hipotezlerin pekifltirilmesine iliflkin yntemler, bu yntemlerin olumlu ynleri ve
karfllafltklar glklerle birlikte ele alnmaktadr. Bu erevede salt tmevarmc
grfl, hipotez-pekifltirmesi grfl, salt tmdengelimsel-hipotez-yanlfllamac grfl ve hipotez-buluflu grfl tartfllmaktadr. Altnc nitede bilimde geliflmeye
iliflkin grfller olan Nagelin indirgemeci geliflim grfl, Lakatosun bilimsel arafltrma programlarna dayal geliflim grfl ve Kuhnun bilimsel paradigma deiflikliine dayal devrimsel geliflim grfl ortaya konmaktadr.
indekiler
Bu kitabn hazrlanmasnda byk bir titizlikle alflan, kitabn yazarlar Orta

Dou Teknik niversitesi emekli retim yesi Prof. Dr. Teo Grnberg ve ayn
blmde grevli retim yesi Prof. Dr. David Grnberge teflekkrlerimi sunarm. Bilim Felsefesi kitabnn Trkiyede byk bir boflluu doldurarak bu alanda
alflmak isteyecek felsefecilere yol aaca, felsefeye ilgili doa bilimcileri de doa bilimlerinin felsefi temellerine ilgi duymaya yneltecei kesindir.
Editr
Do.Dr. skender Tafldelen
vii
BLM FELSEFES
Amalarmz
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Bilimin konusunu oluflturan nesne dizgelerini aklayabilecek ve tartflabilecek,
Bilimin amacn aklayabilecek ve tartflabilecek,
Bilimin ynteminin nelerden olufltuunu ana hatlaryla aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Somut nesne
Olay
Olgu
Nesne dizgesi
Belirlenebilir zellik
Belirlenmifl zellik
Nesne-durumu
Bilimsel bilgi
Kabul koflulu
Gerekelendirme koflulu
Doruluk koflulu
Bilimsel yntem
Tmdengelim
Tmevarm
Bilimsel hipotez
Pekifltirme
Yanlfllama
Hipotez buluflu
indekiler
Bilim Felsefesi
Bilim Felsefesi
Nedir?
GRfi
BLMN KONUSU
BLMN AMACI
BLMN YNTEM
Bilim Felsefesi Nedir?

GRfi
Bilim felsefesi, gzlem ve/veya deneye dayal bilimleri inceleyen felsefe daldr.
Gzlem ve/veya deneye dayal olmayan matematik gibi biimsel bilimleri inceleyen felsefe dallarn, rnein matematik felsefesini, bilim felsefesinin dflnda tutuyoruz. Gzlem ve/veya deneye dayal bilimler, bir yandan fizik, kimya, biyoloji gibi doa bilimleri, te yandan sosyoloji, psikoloji, tarih gibi sosyal bilimlerdir.
Tm bu bilimleri ortak ynleri asndan ele alan bilim felsefesine genel bilim felsefesi, fizik felsefesi, biyoloji felsefesi, sosyoloji felsefesi, psikoloji felsefesi gibi tek
tek bilimleri konu edinen bilim felsefelerine de zel bilim felsefeleri denir. Biz bu
kitapta yalnz genel bilim felsefesinin ana konularn irdeleyeceiz. Bundan byle bilim terimini gzlem ve/veya deneye dayal tm bilimlerin ortak yn anlamnda, bilim felsefesi terimini de genel bilim felsefesi teriminin ksaltmas olarak kullanacaz.
Bilim felsefesinin anlamn aklamak iin konusunu, amacn ve yntemini incelemek gerekir. Bilim felsefesinin konusu yukarda tanmland anlamda bilimin
kendisidir. Bilim felsefesinin amac, konusu olan bilimin ne olduunu arafltrp ortaya koymaktr. Dikkat edilirse bu ifllevi bilimin kendisi yapmaz. Bu bilim felsefesinin grevidir. Geri bilimin ne olduunu arafltran byk bilim insanlar olmufltur; ama bunu yaparken bilim insan olarak deil bilim felsefecisi olarak bu ifli yrtmfllerdir. Bilim felsefesinin yntemine gelince, bir yandan mantksal zmleme br yandan bilim tarihinin verilerinden yararlanmadr. Mantk empirist denilen bilim felsefecileri tek yntem olarak mantksal zmlemeyi kullanmfl, bilimin tarihini gz ard etmifllerdir. Bugnk bilim felsefesinde yaygn olan tutuma
uygun olarak, bu kitapta hem mantksal zmlemeyi hem de bilim tarihini gz
nnde tutuyoruz.
Bilim felsefecisi bilimin ne olduunu arafltrmak iin, bilimin konusunu, amacn ve yntemini incelemesi gerekir. Bilim felsefesinde incelenen her kavram ve sorunun ontolojik, epistemolojik ve metodolojik olmak zere ayr boyutu vardr.
Ancak bilimin konusuna iliflkin kavram ve sorunlarn ontolojik, amacna iliflkin
olanlarn epistemolojik, yntemine iliflkin olanlarn da metodolojik boyutunun ifllevi ar basar. Bilimin konusuna iliflkin en temel sorun, bilimin konusuna giren
hangi trden nesne, olay ve olgunun var olduu sorunudur. Gereki denilen filozoflar, bilim dilinde sz edilen her fley vardr savn, bu grfle karfl kanlar
ise yalnz gzlemlenebilir fleyler vardr savn ileri srmfllerdir.
Bilim Felsefesi
BLMN KONUSU
Bilgi retmeyi amalayan bir urafl olan bilimin konusu, retilmek istenen bilginin
konusu olan varlklardr. Bu varlklar, evrende flimdiki zamanda varolan, gemiflte
varolmufl ve gelecekte varolacak tm somut nesneler ve olaylar ile bunlara iliflkin
olgulardr. Somut nesneler, kitleler ile bireylere ayrlr. Kitle szcn madde
miktar veya madde paras anlamnda kullanyoruz. Buna gre belli bir madde, ayn trden kitlelerin tmdr. Bir madde trnn rnekleyenleri de bu trden
kitlelerdir. rnein bir element olan bakr, bir bileflim olan su ve bir karflm olan
hava madde trleridir. Bunlarn rnekleyenleri srasyla bir miktar bakr, bir bardaktaki su ile bir odadaki hava gibi kitlelerdir. te yandan atomlar ve yldzlar gibi cisimler, bakteriler ve memeliler gibi organizmalar ile kifliler (yani dflnme yetisine sahip olan organizmalar) birer bireydir. Olaylar, belli zamanlarda somut nesnelerdeki deiflimler ile aralarndaki etkileflimlerdir. rnein bir turnusol kdnn
renginin maviden krmzya deiflmesi ile iki bilardo topunun arpflmas birer
olaydr.
Olgular, doru olan nermeleri doru klan varlklardr. Her nermenin karfll olan bir durum bulunur. Olgu, gerek olan durum demektir. Gerek olmayan
duruma salt-olanakl durum denir. Bir nermenin doru olmas, karfll olan olgunun gerek olmas demektir. Olgular, doru yaln nermelerin karfll olan yaln olgular ile doru yaln-olmayan nermelerin karfll olan yaln-olmayan olgulara ayrlabilir. Buna gre yaln olgu, bir somut nesnenin belli bir zellik taflmas
veya birden ok sayda nesne arasnda belli bir bantnn bulunmas demektir. rnein bir elektronun elektrik yknn negatif olmas ile Dnyann Gneflin etrafnda dnmesi birer yaln olgudur. te yandan yaln-olmayan olgular, bunlar dile getiren yaln-olmayan nermelerin eflitlerine gre adlandrr. Buna gre bir
elektronun elektrik yknn pozitif olmamas bir deilleme olgusu, Gneflin ktlesinin 1.991030 kg ve Gneflin yarapnn 7108 m olmas bir tmel-evetleme olgusu, belli bir bakr tel yeterince stlr ise genleflir bir koflullu olgusu, tm metaller yeterince stldnda genleflir bir tmel-koflullu olgudur.
Ancak bilim, konusu olan varlklar tm somutluklar ile incelemez. Bilimin asl
konusu, bu varlklardan soyutlama ve ideallefltirme yoluyla elde edilen nesne dizgeleridir. Nesne dizgelerini aflada inceliyoruz.
Nesne Dizgeleri
Her bilim dal, konusu olan somut nesnelerin tm zellikleriyle deil, yalnzca
kendi ilgi alanlarna girenleri ynnden inceler. Bylece incelenen somut nesneler, bilim dalnn ilgi alan dflnda kalan tm zelliklerden soyutlanrlar. Belli baz
zelliklerden soyutlanmfl olup, kalan zellikleri ise ideallefltirilmifl somut nesnelere nesne dizgesi (ya da fiziksel dizge) denir. rnein mekanik bilim dalnn konusu yalnz hz, ivme, ktle gibi mekanik zellikleri olan nesne dizgeleri, termodinamik bilim dalnn konusu ise, yalnz basn, hacim, mutlak scaklk derecesi gibi
termodinamik zellikleri olan nesne dizgeleridir. Bu nesne dizgeleri, sz geen
zellikler dflndaki tm zelliklerinden soyutlanmfltr. te yandan geometrik anlamda kre biimindeki bir top ideallefltirilmifl bir nesne dizgesidir. Nitekim geometrik anlamda yetkin bir kre olma zellii hibir gerek somut nesnede bulunmaz. Gerek somut nesnelerin tam-somut, soyutlanmfl ve/veya ideallefltirilmifl
nesne dizgelerinin yar-somut yar-soyut olduklarn syleyebiliriz. Blnmeyen
atom-alt parack olmayan her nesne dizgesi, birden ok sayda nesne dizgesinin
bir araya gelmesinden oluflur.
1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?
Herhangi bir bilim dalndaki gzlem ve deneyler, o bilim dalna zg nesne

dizgelerinin zelliklerini saptamay amalar. Bu bakmdan gzlem ve deney
kavramlarn incelemek iin nce nesne dizgesi kavramn daha ayrntl aklamak gerekir. Nesne dizgesi kavramn aklamak iin de nce belirlenebilir zellik ile belirlenmifl zellik kavramlarn aydnlatmak gerekir. Bu amala, rnek
olarak Renk zellii ile tek tek renk tonlarn, yani tm krmz, turuncu, sar, yeflil, mavi ve mor tonlarn gz nne alalm. Tm renk tonlar Renk zelliinin rnekleyenleri, renk zellii de renk tonlarnn trdr. Dolaysyla Renk zellii bir
zellik trdr. zellik trne belirlenebilir zellik veya ksaca belirlenebilir, zellik trnn rnekleyenlerine ise bu belirlenebilirin altnda belirlenmifl zellikler
denir. rnein renk bir belirlenebilir, tek tek renk tonlar ise renk belirlenebilirinin altnda belirlenmifl zelliklerdir. Dikkat edilirse krmz, turuncu, vb. belirlenmifl zellikler deildir. Nitekim farkl krmz renk tonlar, farkl turuncu renk tonlar, vb. vardr. Dolaysyla krmz, turuncu, sar, vb. renkler Renk trnn alt trleri saylmaldr. Sertlik, Scaklk, Uzunluk, Ktle, vb. zellikler de (Renk gibi) birer belirlenebilir, tek tek sertlik dereceleri, tek tek scaklk dereceleri, tek tek uzunluklar, tek tek ktleler, vb. (tek tek renk tonlar gibi) belirlenmifl zelliklerdir.
Genel olarak a nesne dizgesi t zamannda ve u yerinde F zelliini taflr biimindeki yaln nermede, sz konusu F zellii bazen bir belirlenmifl zellik, bazen de bir belirlenebilir zelliktir. rnein a, yzeyinin yars krmz, yars yeflil
bir top olsun. a topunun yzeyinin krmz yarsnn t zamannda kaplad yer u
olsun. Buna gre a topu t zamannda ve u yerinde krmzdr nermesi doru
olur. Aslnda bu nermenin doruluu, a topunun krmz olmasna, yani Krmz
renk alt-trnn rnekleyeni olan bir renk tonunda olmasna, baldr. Genel olarak bir nesne dizgesinin bir belirlenebilir zellii taflmas, sz konusu belirlenebilir altndaki bir belirlenmifl zellii taflmas demektir. Nesne dizgeleri, belirlenmifl
zellikleri yaklaflk olarak deil de tam tamna taflrlar. rnein geometrik anlamda 20 cm apnda kre biiminde bir topu, yani ideallefltirilmifl bir nesne dizgesini ele alalm. 20 cm apnda yetkin bir kre biiminde olma zellii belirlenmifl bir
zellik olup sz konusu top tarafndan tam tamna taflnr. Buna karfllk tam-somut (gerek) bir top bu belirlenmifl zellii yaklaflk olarak taflr, tam tamna taflyamaz. kinci bir rnek olarak 20.12 cm uzunluunda bir ubuk ele alalm. Bu ubuk (ideallefltirilmifl) bir nesne dizgesi ise, bir belirlenmifl zellik olan 20.12 cm
uzunluunda olma zelliini tam tamna taflr. Burada tam tamna ifadesinin anlam fludur. Sz konusu ubuun uzunluu 20.12 cm, 20.120 cm, 20.1200 cm,
20.12000 cm,... uzunluklarna mutlak olarak eflittir. Gerek tam-somut bir ubuun
uzunluu 20.12 cm olarak llmflse, bu uzunluun noktadan sonraki nc,
drdnc, beflinci,... hanelerinin deerleri belirsiz olabilir. Yani cetvelin uzunluu
yaklaflk olarak 20.12 cmye tam tamna deil yaklaflk olarak eflittir. (ubuun
uzunluunun noktadan sonra ka haneye kadar llebilmesi kullanlan uzunluk
lme aygtna baldr.)
fiimdi Renk, Uzunluk, vb. belirlenebilir zelliklere dnelim. F herhangi bir belirlenebilir olduunda Fnin fonksiyon ifllevi olduunu syleyebiliriz. rnein F scaklk zellii, a belli bir oda, a1 odann alt yars, a2 ise odann st yars olsun.
a1in kaplad yer u1, a2nin kaplad yer u2 olsun. ok kez a odasnn t zamannda u2 yerindeki scaklk derecesi u1inkinden byktr. (Nitekim scak hava, souk
havadan hafif olup tavana doru ykselir.) Szgelifli ann t zamannda u2 yerindeki scaklk derecesinin 21.3 C (C derece santigrat diye okunur), u1 yerindeki scaklk derecesinin ise 21.0 C olduunu kabul edelim. Burada Scaklk zellii bir
Bilim Felsefesi
belirlenebilir olup 21.3 C ile 21.0 C scaklk derecelerinde olma zellikleri bu belirlenebilirin altnda iki farkl belirlenmifl zelliktir. Burada F ile gsterdiimiz Scaklk belirlenebiliri bir fonksiyon ifllevindedir. Bu fonksiyonu F-lik biiminde ifade ediyoruz. Dikkat edilirse scaklk szc, eer scak yklemini F ile gsterirsek, F-lik biimindedir. Buna gre afladaki iki eflitlik doru olur:
(i) Scaklk (a, t, u1) = 21.0 C
(ii) Scaklk (a, t, u2) = 21.3 C
(i) ile (ii) eflitliklerinde Scaklk, a, t, u1 (ya da u2) olmak zere argmanl
bir fonksiyondur. Scaklk fonksiyonunun (i) eflitliindeki deeri 21.0 C, (ii) eflitliindeki deeri 21.3 Ctr. Derece santigrat 273 says ile toplayarak Kelvin denilen ve K simgesi ile gsterilen mutlak scaklk derecesi elde edilir. Buna gre
(i) ile (ii)den
(i*) Scaklk (a, t, u1) = 294.0 K
(ii*) Scaklk (a, t, u2) = 294.3 K
elde edilir.
Genel olarak F herhangi bir belirlenebilir, F * ise F belirlenebilirinin altnda herhangi bir belirlenmifl zellik olsun. Ayrca a somut nesnesi t zamannda ve u yerinde F * belirlenmifl zelliliini taflsn. Buna gre afladaki eflitlik doru olur:
(iii) F-lik (a, t, u) = F *
Burada F-lik argmanl bir fonksiyon, F *, F-lik fonksiyonunun a, t, u argmanlar iin ald deerdir. Yukardaki aklamalarn flnda, bundan byle bir
belirlenebilirin altndaki belirlenmifl zelliklere sz konusu belirlenebilirin deerleri diyeceiz. fiimdi iki nesne dizgesi rnei ele alyoruz.
rnek 1: Birok elektrik aygtnda bulunup yalnz krmz ya da yeflil flk yayan
LED (Light-Emitting Diode, Iflk-Yayan Diyot) lambalarndan oluflan tr ele alalm. Bu tre ait LED lambasnn, yayd flk rengi dflndaki tm zelliklerinden,
sz gelifli lambann camnn ve lambann bal olduu aygtn tm zelliklerinden,
soyutlanmfl olduunu dflnelim. Bu durumda her LED lambas krmz-olma ile
yeflil-olma dflnda baflka bir zellii olmayan bir nesne dizgesi biimini alr. LED
lambalarnn gerek krmz gerekse yeflil flnn hep ayn ideallefltirilmifl renk tonunda olduunu kabul edelim. LED lambalarna ortak olan krmz renk tonunu
Krmz1, yeflil renk tonunu da Yeflil1 ile gsterelim.
Tm renk tonlarnn oluflturduu zellik tr Renk, Renk belirlenebilirinin altndaki bu renk tonlar da belirlenmifl zelliklerdir. Daha nce her belirlenebilirin
bir fonksiyon ifllevinde olduunu sylemifltik. Nitekim a tekdze rengi olan bir
nesne dizgesi olduunda, ann rengi Renk belirlenebilirinin altnda r gibi bir belirlenmifl zellik, yani belli bir renk tonudur. a nesne dizgesinin rengi r olduundan, ann rengi rdir yerine
Renk (a) = r
eflitliini yazabiliriz. Burada r belirlenmifl zellii, Renk fonksiyonunun a argman iin fonksiyon deeridir.
rneimize dnersek, tek rnekleyenleri Krmz1 belirlenmifl zellii ile Yeflil1
belirlenmifl zellii olan snrlanmfl belirlenebiliri Renk1, yaydklar flk yalnz Kr-
mz1 ile Yeflil1 olan tm LED lambalarnn oluflturduu nesne dizgesi trn de
LED1 olarak gsterelim. Buna gre sz konusu LED lambalar LED1in rnekleyenleridir. Renk1 belirlenebiliri ise LED1in trne zg belirlenebilirdir. fiimdi belli bir
andan bafllamak kofluluyla zaman t1, t2, t3,..., tn olarak gsterdiimiz dilimlere ayralm. Bu zaman dilimlerinin her birinin sresi o denli ksa olmaldr ki, o zaman
diliminde her LED lambasnn flnn rengi deiflmesin. Bu trl bir zaman dilimine zaman an veya ksaca an diyeceiz. LED1 nesne dizgesi trne dnp bunun
rnei olan a gibi herhangi bir LED lambasn ele alalm. Bir nesne dizgesi olan a,
her ti (i = 1,..., n) zaman annda Renk1 belirlenebilirinin altnda olan (baflka bir deyiflle Renk1in rnekleyenleri olan) Krmz1 ile Yeflil1 belirlenmifl zelliklerinden
birini ve yalnz birini taflr. Bir LED lambas, ti (i = 1,..., n) zaman annda Krmz1
belirlenmifl zelliini taflrsa, ti annda krmz1-durumunda olduunu, Yeflil1 belirlenmifl zelliini taflrsa, ti annda yeflil1-durumunda olduunu syleriz. Bu gibi
durumlara nesne-durumu diyeceiz. te yandan bir nesne dizgesinin belli bir anda bir nesne-durumunda bulunmas-eer yle ise-bir olgudur. Olgu ise gerek olan
bir durumdur. (Bu ikinci anlamdaki durumun nesne-durumundan farkl olduuna dikkat etmek gerekir.) Buna gre bir nesne dizgesinin (belli bir anda) bir
nesne-durumunda olmasnn bir durum olduunu, nesne-durumu gerekten o
nesne-durumunda ise, bu durumun da gerek olduunu, dolaysyla bir olgu olduunu syleriz.
Genel olarak a gibi bir nesne dizgesinin t zaman annda tafld tm zellikler
F1,..., Fk ise, a nesne dizgesinin t zaman annda (yani zaman-diliminde) F1-olma
ve... ve Fk-olma nesne-durumunda, ksaca (F1,..., Fk)-olma nesne-durumunda, olduu sylenir. Gene t zamannn sresi, ann bu zaman sresindeki nesne-durumunun deiflmesine yol amayacak lde ksa olduunu kabul ediyoruz. Buna
gre her nesne dizgesinin varolduu zaman aralndaki her zaman annda belli
bir tek nesne-durumunda olduunu syleyebiliriz. Ayn trden nesne dizgelerinin
eflitli zaman anlarndaki nesne-durumlar, tre zg bir olanakl nesne-durumlar kmesine aittir. Olanakl nesne-durumlar, sz konusu nesne dizgeleri trne
zg zelliklerden oluflurlar.
rnek 2: Bu rnekte nesne dizgeleri tr olarak, (kapal kaplarda bulunup)
belli hacim, basn ve scakla sahip gaz kitlelerini ele alalm. Dikkat edilirse Termodinamik denilen bilim dal, gaz kitlelerini, onlar oluflturan molekller ile bu
molekllerin zelliklerinden soyutlanmfl nesne dizgeleri olarak inceler. Sz geen gaz kitlelerinden oluflan nesne dizgesi trn GAZ1 olarak gsterelim. GAZ1
trne zg zellik trleri, baflka bir deyiflle tre zg belirlenebilirler, deiflmez
ve deiflken olmak zere ikiye ayrlr. rnein Ktle, GAZ1 nesne trne zg bir
deiflmez belirlenebilirdir. GAZ1in rnekleyeni olan a gibi herhangi bir nesne dizgesi (yani gaz kitlesi) m gibi belli bir ktleye sahiptir. ann ktlesinin mye eflit olmas, ann belirlenmifl bir zellii taflmas demektir. Bu belirlenmifl zellik, GAZ1e
zg Ktle belirlenebilirinin altndaki bir belirlenmifl zelliktir. GAZ1in farkl rnekleyenlerinin ktleleri farkl olabilir, ama her bir rnekleyeni, varolduu zaman
aralndaki tm anlarda (t1, t2, t3,..., tn anlarnda) m gibi deiflmeyen belli bir ktleye sahiptir.
te yandan p (Basn), V (Hacim), ve T (Scaklk), GAZ1 trne zg deiflken belirlenebilirlerdir. Bunlarn deiflken olmalar, GAZ1in a gibi bir rnekleyeninin farkl zaman anlarnda farkl basn, hacim ve/veya scakla sahip olmalardr. Bu deiflken belirlenebilirin, GAZ1 trne zg tm deiflken belirlenebi-
Bilim Felsefesi
lirleri oluflturduunu kabul ediyoruz. GAZ1in a rnekleyeni belli bir ti (i = 1,..., n)

annda pi,Vi, Ti gibi belli bir basn, hacim ve mutlak scakla sahiptir. Buna gre
a nesne dizgesi ti annda; pi basncnda-olma, Vi hacminde-olma ve Ti scaklnda-olma nesne-durumundadr denir. Bunu da a nesne dizgesi ti annda (pi,Vi,
Ti)-olma nesne-durumundadr biiminde ksaltyoruz. Sz gelifli flu anda iinde
bulunduum odann, dolaysyla odamdaki havann, basnc 1 Atmosfer (atm),
hacmi 50 m3 ve mutlak scakl 20 C + 273 = 293 K olsun. Buna gre flu anda
iinde bulunduum odadaki gaz kitlesi (1 atm, 50 m3, 293 K)-olma nesne-durumundadr. Baflka bir deyiflle, bu gaz kitlesinin flu andaki nesne-durumu, (1 atm, 50
m3, 293 K)-olmadr.
Bir nesne dizgesi farkl anlarda farkl nesne-durumlarnda olabildii gibi, farkl
anlarda ayn nesne-durumunda olabilir. rneimize dnerek p, V, T nesne-durumu deiflkenlerinin anlamn daha yakndan inceleyelim. p, a gibi herhangi bir gaz
kitlesine t annda Atmosfer birimi ile nitelenmifl bir reel say tekabl ettiren bir
fonksiyondur. Sz konusu Atmosfer birimi ile nitelenmifl reel say, a gaz kitlesinin
t anndaki basncdr. p nesne-durumu deiflkeni, bir fonksiyon sayldnda, sz
konusu basn p (a, t)ye eflittir. p (a, t) Atmosfer (atm) birimi ile nitelenmifl bir reel saydr. Szgelifli p(a, t) = 1 atm. Dikkat edilirse 1 atm basncnda-olma zellii
Basn belirlenebiliri altnda bir belirlenmifl zelliktir. Benzer bir biimde V ile T
nesne-durumu deiflkenleri de birer fonksiyondur. V fonksiyonu, a gaz kitlesine t
annda m3 birimi ile nitelenmifl bir reel say olan V (a, t)yi tekabl ettirir. Szgelifli V (a, t) = 40 m3. Gene T, a gaz kitlesine t annda K (Kelvin) birimi ile nitelenmifl
bir reel say olan T (a, t)yi tekabl ettirir. Szgelifli T (a, t) = 293 K.
fiimdi a gibi herhangi bir nesne dizgesinin t1 anndaki nesne-durumu ile t1den
sonra gelen t2 anndaki nesne-durumunu karfllafltralm. ann t1 anndaki nesnedurumunu D1 ile, ann t2 anndaki nesne-durumunu da D2 ile gsterelim. Eer D1
ile D2 farkl nesne-durumlar ise (yani D1 D2 olursa), a nesne dizgesinin t1 ile t2
anlar arasnda, baflka bir deyiflle [t1, t2] zaman aralnda, deiflime urad sylenir. Buna gre ann t1 anndaki D1 nesne-durumundan t2 anndaki D2 nesne-durumuna geifline bir olay denir. Bu olay E olarak gsterelim. E olay, D1 nesne-durumundan D2 nesne-durumuna geifl tipinden bir olaydr. D1 nesne-durumunun
D2 nesne-durumuna geiflinin bir olay-tipi olduu sylenir. Bu olay-tipini (D1, D2)
biiminde gsterebiliriz. Sz konusu E olayna (D1, D2)-tipinden bir olay denir.
Buna gre E olayn
(a, (D1, D2), [t1, t2])
biiminde gsteririz. rnein a bir gaz kitlesi olup, p (a, t1) = 1 atm, V (a, t1) = 4 0
m3, T (a, t1) = 293 K ve p (a, t2) = 2 atm, V (a, t2) = 20 m3, T (a, t2) = 293 K olsun.
Burada D1 = (1 atm, 40 m3, 293 K) ve D2 = (2 atm, 20 m3, 293 K). Buna gre
(a, ((1 atm, 40 m3, 293 K), (2 atm, 20 m3, 293 K)), [t1, t2])
bir olaydr.
a nesne dizgesinin [t1, t2] zaman aralnda ayn D durumunda kalfl da bir olay
saylabilir. Byle bir olaya kalfl olay diyor, (a, ( D, D), [t1, t2]) biiminde gsteriyoruz. D durumunun ayn D durumunda kalflna da kalfl olay-tipi diyoruz.
Dikkat edilirse a nesne dizgesinin t annda D nesne-durumunda bulunmas bir
olgudur. Gene ann [t1, t2] zaman aralnda D1 durumundan D2 durumuna geifl
olaynn sz geen [t1, t2] zaman aralnda meydana gelmesi bir olgudur. Bu ola-
yn yalnz [t1, t2] zaman aralnda var olup, t1den nce ve t2den sonraki zaman
anlarnda ve aralklarnda yoktur. Buna karfllk bu olayn [t1, t2] zaman aralnda
meydana gelme olgusu tm zaman anlarnda ve aralklarnda vardr.
Yukarda verilenlerden farkl bir nesne dizgesi ve bu nesne dizgesine
SIRAiliflkin
SZDE bir olay rnei veriniz.
BLMN AMACI
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Bilimin amac, konusu olan varlklar zerine salam bilgi vermektir. Bu tr bilgiS O iliflkin
R U
ye bilimsel bilgi diyeceiz. Bilimsel bilgi nesnelere ya da olaylara
olgularn
bilgisidir. Olgularn yaln ve yaln-olmayan olgular olmak zere ikiye ayrldndan sz etmifltik. Bilimde bir yaln-olmayan olgu tr olan tmel-koflullu olgunun
DKKAT
zel bir nemi vardr. Tmel-koflullu doru bir nermenin karfll olan tmelkoflullu olgu evrende bir dzenliliktir. Yukarda sz geen tm metallerin yeteSZDE
rince stldnda genlefliyor olmas byle bir dzenlilik olup,SIRA
bilim
diline ait olan
Tm metaller yeterince stldnda genleflir nermesi ile dile getirilir. Genel
olarak bilim dilinde ilkece herhangi bir olguya karfllk bu olgunun
doru kld
AMALARIMIZ
bir nerme bulunmaldr. Bunun iin bilim dilinde bu olgunun yaptafllar olan
nesneler, zellikler ve bantlar gsteren terimler, yani srasyla nesne-adlar ya
da tekil-betimlemeler (tekil terimler), zellik terimleri ve bant
(ykK T terimleri
A P
lemler) bulunmaldr.
Bilim felsefesinde, gerek bilim dilinden, gerekse bilim dilindeki ifadelerin gsterdii (dil-dfl) varlklardan sz etmek iin bir st-dil kullanlr.
bilim
T E LBu
E V Zst-dilde
YON
dilinin tekil terimlerini, a, b, c,..., a1, a2, a3,..., zellik terimlerini, F1,
G1, H1,... (bundan byle yalnzca F, G, H,...) bant terimlerini de Fn,
Gn, Hn,... (n 2) simgeleriyle gsterelim. te yandan a, b, c,..., a1,
N T E R ve
N E TFn, Gn,
a2, a3,...tekil terimlerinin, F, G, H,... zellik terimlerinin
Hn,... (n 2) bant terimlerinin gsterdikleri nesneleri, zellikleri ve bantlar srasyla a, b, c,..., a1, a2, a3,..., F, G, H,..., Fn, Gn, Hn,... (n 2) ile gsterelim.
Buna gre yaln olgunun genel biimi (a1,..., an)nn Fn-olmasdr. Bu yaln olgu
Fna1...an (n 1) nermesini doru klar. Buna gre (a1,..., an)nn Fn-olmas olgusuna, Fna1...an nermesinin doru-klcs denir. rnein a, bir elektron, F,
elektrik yknn negatif olmas ise, bir elektronun elektrik yknn negatif olmas yaln olgusu, ann F-olmasdr. te yandan a, Dnya, b, Gnefl, F2, etrafnda
dnme olduunda, Dnyann Gneflin etrafnda dnmesi yaln olgusu, (a, b)nin
F2-olmas olup, F2ab nermesinin doru-klcsdr. Yaln-olmayan olgu rnei
olarak da flu tmel-koflullu olguyu ele alalm: F, metal-olma, G, yeterince stldnda genleflme olduunda, tm metallerin yeterince stldnda genlefliyor olmas olgusu, Tm Flerin G-olmas olur. Bu da ( F G ) tmel-koflullu nermesinin doru-klcsdr.
Bilim insanlar ilgi alanlarna ait herhangi bir (yaln veya yaln-olmayan) bir olgunun bilgisine erifltiklerinde, bu olgunun karfll olduu bir bilimsel nermeyi
ortaya koymaldrlar. Bir nermenin karfll olan bir olgu bulunursa nermeye
doru, bulunmazsa yanlfl denilir. Baz nermelerin doru olup olmadklar az sayda gzlem ve/veya deneyle saptanabilir. Byle bir nermeye gzlem nermesi
denir. Gzlem nermeleri genellikle yaln nerme ya da az sayda yaln nermenin tmel-evetlemesi biimindedir. rnein a, bir metal olduunda, a, u yerinde
ve t annda bir metaldir bir yaln gzlem nermesi, a, u yerinde ve t annda bir
metaldir ve a, u yerinde ve t annda genleflmifltir bir yaln-olmayan gzlem ner-
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
10
Bilim Felsefesi
mesidir. Bazen gzlem nermelerini u yerine ve t anna baflvurmadan ifade edeceiz. Buna gre yukardaki yaln gzlem nermesi yerine a bir metaldir, yaln-olmayan gzlem nermesi yerine de a bir metaldir ve a genleflmifltir yazabiliriz.
Bilimsel nermenin bir olgunun bilgisini ifade edebilmesi iin genel epistemolojinin afladaki koflulunu yerine getirmesi gerektii ileri srlebilir: (i) Kabul
koflulu: nerme, ilgili bilim insanlar topluluunca kabul edilmelidir. (ii) Gerekelendirme koflulu: nermenin kabul edilmesi gerekelendirilmelidir. (iii) Doruluk
koflulu: nerme doru olmaldr. Bu koflulun flyle bir semantik nkoflulu olduunu syleyebiliriz: Kabul edilen nermede geen her terimin belirsizlikten
arndrlmfl bir tek anlam olup, ilgili bilim insanlar topluluunun her yesince
tam olarak bilinmeli ve bu anlam iletilebilir ve paylafllr olmaldr. Ancak, ileride
grlecei gibi, yukarda sz geen koflullardan her biri bilim felsefesinde sorunlara yol amaktadr. Aflada bu koflulun ayrntlarn ortaya koyuyoruz.
Kabul Koflulu
Bilim insanlarnn bir bilimsel nermeyi kabul etmeleri, bu nermeyi bilimsel alflmalarnda kullanmaya, daha ak olarak, her trl bilimsel karmlarn nclleri olarak kullanmaya karar vermeleri demektir. Dikkat edilirse yeni olgularn bilimsel kestirimi ile bilinen olgularn bilimsel aklamas, bilimsel karmlarn sonucudur. Bilim insanlar kullandklar bilim diline ait her gzlem nermesini deil, yalnz bilimsel alflmalar iin yararl olacan dflndkleri snamaya-deer
gzlem nermelerini snamak amacyla geici olarak kabul ederler. Snama sonucunda dorulanan gzlem nermeleri kalc olarak kabul edilir, baflka bir deyiflle
o zaman annda bilim insanlar topluluunca kabul edilen nermeler daarcna
eklenirler.
Gzlem nermelerinin geici ve kalc kabulne rnek: Bir bilim insan u uzay
blgesinde (yerinde) bir svnn asit olup olmadn t1 zamannda arafltrmak istiyor. Bu amala bilim insan elindeki a mavi turnusol kdn t1den sonra gelen t2
zamannda bu svya batryor. t3, t2den hemen sonra gelen a mavi turnusol kdnn svya batrldktan sonraki zaman olsun. Bu durumda bilim insan t1 annda
flu iki yaln gzlem nermesinden sz edebilir:
1. t3 zamannda u uzay blgesinde bulunan a turnusol kd mavi kalacaktr.
2. t3 zamannda u uzay blgesinde bulunan a turnusol kd krmzya dnflecektir.
Buna gre bilim insan t1 annda snamak amacyla, (1) veya (2) yaln gzlem
nermelerinden birini geici olarak kabul etmifl olur. Eer (1) nermesi t3 zamannda dorulanrsa, bilim insan (1)i kalc olarak kabul eder. Bilim insannn (1)i
kalc olarak kabul etmesinin bir belirtisi olarak (1) nermesinin ncl ifllevinde olduu bir karmla
3. [t1, t3] zaman aralnda u uzay blgesinde bulunan sv asit deildir
sonucunu elde edebilmesini gsterebiliriz. Bu karmn bir ncl de [t1, t3] zaman aralnda u uzay blgesinde bulunan svnn niteliinin deiflmemifl olmasdr. te yandan eer (2) nermesi t3 zamannda dorulanrsa, bilim insan (2)yi
kalc olarak kabul eder. Ayn biimde, bilim insannn (2)yi kalc olarak kabul etmesinin bir belirtisi olarak (2) nermesinin ncl ifllevinde olduu bir karmla
4. [t1, t3] zaman aralnda u uzay blgesinde bulunan sv asittir

sonucunu elde edebilmesini gsterebiliriz. Gene bu karmn bir ncl de [t1, t3] zaman aralnda u uzay blgesinde bulunan svnn niteliinin deiflmemifl olmasdr.
Gzlem-nermesi-olmayan bilimsel nermelerin, zellikle dzenlilik ifade eden
tmel-koflullu bilimsel nermelerin, kabulne gelince; bilim insanlar, gene kullandklar bilim diline ait her gzlem-nermesi-olmayan nermeyi deil, yalnz bilimsel alflmalar iin yararl olacan dflndkleri snamaya deer gzlem-nermesi-olmayan nermeleri snamak amacyla kabul ederler. rnein bir bilim insan
Tm metaller yeterince stldnda genleflir tmel-koflullu nermesini snamak
amacyla kabul eder.
Gerekelendirme Koflulu
Gerekelendirme koflulu metodolojik ve epistemolojik olmak zere iki ayr adan
ele alnabilir:
Metodolojik adan bakldnda, bilim felsefesinin amac, bilim insanlarnn kabul ettikleri bilimsel nermelerin bilimsel gerekelerini arafltrp gn flna karmaktr. Bu gerekeler gzlem nermeleri ile br bilimsel nermeler iin farkldr.
Nitekim kabul edilmifl bir gzlem nermesinin kabulnn bilimsel gerekesi, o
nermenin gzlem ve/veya deneyle dorulanmfl olmasdr.
te yandan t gibi bir zaman annda kabul edilen gzlem-nermesi-olmayan bir
bilimsel nermenin kabulnn gerekelendirilmesi ilk bakflta flyle betimlenebilir. lgili bilim insanlar topluluu, t zamannda belli bir bilimsel yntemi ve bu bilimsel yntem gerei geerli olan karm kuralarn benimser. Bu kurallarn bazlar tmdengelimsel mantk kurallar olmakla birlikte, bazlar yle deildir. Nitekim gzlem ve/veya deneye dayanan bilimlerde kabul edilen gzlem-nermesi-olmayan nermelerinin birou, dorulanmfl gzlem nermelerinin tmdengelimsel
deil tmevarmsal sonulardr. Tmevarmsal karm, tmdengelimsel olmayan
bir karmdr. rnein bir dzenliliin bilgisini taflyan Btn metaller yeterince
stldnda genleflir tmel-koflullu nermesinin kabulnn tmevarmsal karmla nasl gerekelendirilebildiini grelim. Bilim insanlar farkl yerlerde bulunan
metal paralarn farkl zamanlarda stp genlefltiklerini gzlemliyor ve geerli saydklar bir tmevarmsal karm biimi gerei, flyle bir tmevarmsal karm yapyorlar:
5. a1 nesne dizgesi metaldir ve u1 yerinde ve t1 zamannda yeterince stlyor,..., an nesne dizgesi metaldir ve un yerinde ve tn zamannda yeterince
stlyor.
6. a1 nesne dizgesi u1 yerinde ve t1 zamannda, genlefliyor,..., an nesne dizgesi un yerinde ve tn zamannda, genlefliyor
O halde, byk olaslkla,
7. Btn metaller yeterince stldnda genleflir.
(Burada n pozitif doal saysnn tmevarmsal karm geerli klabilecek byklkte olduunu ve a1,..., annin gzlemlenmifl olan tm stlmfl metal paralar olduunu varsayyoruz.) (5) ve (6) nermeleri dorulanmfl gzlem nermeleri olup
(7) nermesi, (5), ve (6) nermelerinin byk olaslkla tmevarmsal sonucu olduundan, Btn metaller yeterince stldnda genleflir nermesi kabul-edile-
11
12
Bilim Felsefesi
bilirdir. Bu ise nermenin kabul edilmesinin gerekesini oluflturur. Sz geen

a1,..., an metal paralar evrendeki tm metal paralar deildir. Bundan dolay yukardaki karm tmdengelimsel bir karma dnfltrlemez.
Genel olarak t annda kabul edilen herhangi bir yeni gzlem-nermesi-olmayan bir nermenin kabul edilmesinin gerekesi, bu nermenin kabul-edilebilir olmasdr. Bir gzlem-nermesi-olmayan nerme kabul-edilebilirdir ancak ve ancak
nceden dorulanmfl baz gzlem nermeleri ile daha nce gerekelendirilmifl
baz gzlem-nermesi-olmayan nermelere dayanarak tmdengelimsel ya da tmevarmsal bir karmn sonucu olarak tretilebiliyor ise. (Yukarda bir tmevarmsal karm rnei vermifltik. Ancak tmdengelimsel ve tmevarmsal karm
biimlerini ve aralarndaki farklar aflada Bilimin Yntemi blmnde daha sistemli bir biimde anlatacaz.) Bu amala kullanlan karmlarn dayand karm kurallarnn bilim insanlar topluluunca kabul edilmesi gerekir. Bu kurallarn
kabul edilmesinin gerekesi gene kabul-edilebilirliktir. Ama byle bir kabul-edilebilirlik a prioridir, baflka bir deyiflle gzlem ve/veya deneye (dolaysz veya dolayl olarak) bal deildir.
nceden gerekelendirilmifl nermeler gerekli metafizik ilkeleri kapsar. Daha
nceleri birok bilim felsefecisi pozitivist ve mantk pozitivist grfllerin etkisinde kalp metafizik ilkelerin ve genellikle tm metafizik nermelerin bilgi ifade edemeyecei, dolaysyla bilimin dflnda kaldklarn ileri srmfllerdir. Gnmz bilim felsefesinde ise tam tersine birok bilim felsefecisi metafizik nermelerin bilgi
ifade edebileceini kabul etmekte, stelik baz metafizik ilkelerin bilimsel nermelerin gerekelendirilmesinde bir ifllevi olduunu savunmaktadr.
Bilim insanlar topluluunun belli bir zaman iinde benimsedikleri bilimsel
yntem ile bu yntem gerei geerli olan kurallar ak ve belirtik deildir. Bilim
insanlarnn kendileri bile kabul ettikleri gzlem-nermesi-olmayan nermelerin
gerekelendirilmesi iin kullandklar bilimsel yntem ile karm kurallarnn tam
olarak bilincinde deildir. Dolaysyla sz geen yntem ve yntemin geerli kld karm kurallarnn rtk olduu sylenebilir. Bylece metodolojik adan gerekelendirme ifllevi, bilim insanlarnn benimsedikleri bilim yntemi ile bu yntem gerei geerli olan karm kurallarn belirleme ifllevine indirgenir. Ancak
yntem ile kurallar rtk olduundan gerekelendirme ifllevi, rtk yntem ile karm kurallarn aydnlatmal, onlar ak ve belirtik bir biime dnfltrmelidir.
Belirtik biime getirilmifl yntem ve karm kurallarna dayanarak yaplan gerekelendirmeye bilimsel pekifltirme diyoruz.
fiimdi gerekelendirme koflulunu epistemolojik bakfl asndan inceleyelim. Bu
adan kabul edilen her bilimsel nermenin gerekesini oluflturan bilimsel pekifltirmenin bu nermeyi gvenilir klp klmad arafltrlr. Bu ise bilim metodolojisi erevesinde nerilmifl eflitli bilimsel pekifltirme yntemleri ve karm kurallarnn gvenirliinin arafltrlmas ifllevine indirgenir. Gvenirliin ltleri konusunda deiflik grfller vardr; baz grfllere gre gvenirliliin lt doruluk,
bazlarna gre deneyimsel uygunluk, dier bazlarna gre ise pragmatik veya teknolojik yarardr.
Doruluk Koflulu
Daha nce belirtildii gibi, bir nermenin doru olmas, bu nermenin karfll
olan bir olgunun bulunmas demektir. Burada karfllk szc ontolojik karfllk
anlamndadr. Nitekim olgu, karfll olduu nermeyi doru klan varlktr. Bu
varla doru klc denir. Grld gibi, yukardaki tanma gre, bir nermenin
13
doru olmas bir olgunun var olmasn gerektirir. Oysa baz grfllerde olgularn
varl kabul edilmekle birlikte, olgularn varlnn kabul edilmedii grfller de
vardr. Her ne kadar doruluk kavramnn olgulara bal olmayan anlayfllar varsa
da, doruluk kavramnn hibir biimini kabul etmeyen grfller de vardr. Bu grfllerde bilginin doruluk koflulu yadsnmfl olur. stelik doruluk kavramn kabul etmekle birlikte bu kavram en azndan baz trden nermeler durumunda bilginin koflulu saymayan grfller de vardr.
zellikle yalnz gzlem nermelerinin doruluk deeri olduunu, br trl
nermelerin doruluk deerinden yoksun olduunu savunan bir grfl vardr. Bu
grfle gre yalnz yaln nermelerin ya da tmel-evetlemeli nermelerin karfll
olan olgularn olduunu syleyebiliriz. rnein, bu grfle gre, tmel-koflullu bir
nermenin karfll olan bir olgu bulunmayacaktr. Buna gre, sz gelifli, Btn
metaller yeterince stldnda genleflir tmel-koflullu nermesinin doruluk deeri yoktur, ama gene de bilgi ifade eder. Nitekim sz geen tmel-koflullu nermenin ifllevi, afladaki trden karmlarn yaplmasn salayan bir karm kural
ifllevi olup, nermenin ifade ettii bilgi bu trden karmlarn kabul edilebilir olduu bilgisidir:
1. a nesnesi [t1, t2] zaman aralnda metaldir ve yeterince stlr.
O halde, Btn metaller yeterince stldnda genleflir karm kural gerei,
2. a nesnesi [t1, t2] zaman aralnda genleflir.
Buraya kadar bilimin amacn, olgularn bilgisini edinme olarak ele aldk. (Olgularn gerek yaln olgular gerekse tmel koflullu olgular olan dzenlilikleri kapsadn anmsayalm.) Ancak bilimsel bilgi olgu bilgisi ile snrl deildir. zellikle
geliflmifl bilimler, bilgisine eriflilen olgular aklamay, yani bu olgularn nedenlerini arafltrp ortaya koymay da amalar. Bilim felsefesi tarihine bakarsak XIX. Yzyl ve XX. Yzyln ilk yarsndaki pozitivist filozoflar, bilimsel bilgiyi olgularn betimlemesine snrlandrmfllard. Aristoteles ise tam tersine, bilimsel bilgi anlamna
gelen epistemenin nedenlerin bilgisi olduunu, yani bilimsel bilgi olabilmesi iin
bilimsel aklamaya gereksinim olduunu ileri srmflt. Ancak gnmz bilim
felsefesinin (mantk pozitivizminden bu yana), (klasik) pozitivizmin aksine, Arsitotelesin ngrd biimde gelifltiini gryoruz.
Bilimsel aklama son zmlemede bilimsel teoriler, ksaca teoriler, kurmaya
dayanr. Aklanmas istenilen bir olgu trne karfllk, genellikle tmel-koflullu
nerme biimindeki varsaymlardan oluflan bir teori kurulur. Daha nce sylediimiz gibi aklanmas istenilen her olgu, bilgisine eriflilmifl olan bir olgu olmaldr.
Baflka bir deyiflle byle bir olgunun doru kld bilimsel nerme, nceden ilgili
bilim insanlar topluluunca dorulanmfl veya pekifltirilmifl olmaldr. Bilimsel
aklama konusunu nite 3te ayrntl olarak inceleyeceiz.
SIRA
SZDE belirtilen
Bir bilimsel nermenin bir olgunun bilgisini dile getirebilmesi iin,
yukarda
kabul koflulu, gerekelendirme koflulu ve doruluk koflullarnn her birinin niye bir zorunlu koflul olmas gerektiini aklaynz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
BLMN YNTEM
O R U
Bilimin yntemine bilimsel yntem denir. Bilimsel yntem, bilim Sinsanlarnn
bilimin
konusuna giren olgulara iliflkin bilimsel bilgi retmek ve bu olgular aklamak ama-
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O R U
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
14
Bilim Felsefesi
cyla yaptklar ifllemlerin tmnden oluflur. Bu ifllemler fiziksel ile dflnsel ifllemlere
ayrlabilir. Fiziksel ifllemler, gzlem, deney ve lmedir. Bu ifllemlerle bilim insanlar ile
bilgisine eriflmek istedikleri nesne dizgeleri arasnda fiziksel etkileflme oluflur. Bilim insan gzlemde nesne dizgesi tarafndan etkilenir, deney de nesne dizgesini etkiler. Bilimsel yntemin fiziksel ifllemlerini nite 2de inceleyeceiz. Dflnsel ifllemler, bir
yandan tmdengelimsel ve tmevarmsal karm ifllemleri, br yandan karm ifllemlerine yaratc hayal gcn de katmak yoluyla bilimsel hipotez kurma ifllemleridir.
Tmdengelimsel karm ile tmevarmsal karmdan ksaca sz edelim. Bu karm biimlerine gemeden nce genel olarak karm kavramn tanmlamak
gerekir. A1,..., An, An+1 (n 0), birer nerme olduunda ve simgesi, o halde anlamna geldiinde, bir karmn genel biimi afladaki gibidir:
(8) A1,..., An An+1
(8)de A1,..., An e karmn nclleri, An+1e de karmn sonucu denir. Baflka bir
deyiflle (8), An+1 sonucu A1,..., An ncllerinden tretilir diye okunur. Bir karm,
(8) yatay biimi yerine dikey olarak da ifade edilebilir. Bu amala tmdengelimsel
karmlarda yerine _________ simgesini, tmevarmsal karmlarda ise
yerine ========== simgesini kullanacaz. Her iki karmn geerli ve geersiz
rnekleri verilebilir. fiimdi bu iki karm biimine birer geerli rnek verelim.
9. Btn metaller yeterince stldnda genleflir.
a, yeterince stlan bir metaldir.
_____________________________________
a, genleflir.
(9) karm, tmdengelimsel geerli bir karmdr. Nitekim A1,..., An An+1
karm tmdengelimsel geerlidir ancak ve ancak A1,..., An ncllerinin doru,
An+1 sonucunun yanlfl olmas olanaksz ise. (9) karmnn bu koflulu yerine getirdii kolayca gsterilebilir. (Bu konu Sembolik Mantk dersinin konusu olup ilgili derste ayrntlar ile ifllenmektedir. Bkz. Tafldelen, 2009.) Tmevarmsal karm
rnei olarak yukardaki rnei yineleyebiliriz:
10. a1 yeterince stlan bir metaldir ve a1 genleflmifltir.
an yeterince stlan bir metaldir ve an genleflmifltir.
====================================
Btn metaller yeterince stldnda genleflir.
geerli bir tmevarmsal karm olup, bu karmn sonucu, n saydaki ncllerinden byk olaslkla tretilir biiminde ifade edilir. Bu rneklerden hareket ederek
geerli tmdengelimsel ve tmevarmsal karmlar arasndaki farklar daha sistemli bir biimde ortaya koymak retici olabilir. (Aflada yapacamz bu karfllafltrma iin bkz. Salmon et al., 1999, s. 11 - 12.)
TMDENGELM
1. Geerli bir tmdengelimsel karm bilgi-arttran bir karm deildir. Baflka
bir deyiflle, sonucunun ifade ettii bilgi zaten ncllerinde bulunur.
2. nclleri doru ise, sonucu zorunlu olarak dorudur.
3. ncllerini deifltirmeden yeni bir ncl eklediimizde karmn geerlilii
deiflmez. (Monotonik-olma zellii)
4. Tmdengelimsel geerlilik dereceli deildir; tmdengelimsel karm ya tamamen geerlidir ya da tamamen geersizdir.
15
TMEVARIM
1. Geerli bir tmevarmsal karm bilgi-arttran bir karmdr. Baflka bir deyiflle, sonucunun ifade ettii bilgi ncllerinde bulunan bilginin daha fazlasn ierir.
2. Geerli bir tmevarmsal karmn nclleri doru olup sonucu yanlfl olabilir. Baflka bir deyiflle, sonucunun doruluu ncllerinin doruluundan
zorunlu olarak tretilemez.
3. Yeni ncllerin eklenmesi tmevarmsal karmn geerliliini tamamen deifltirebilir. (Monotonik-olmama zellii)
4. Tmevarmsal karm derecelidir. Baflka bir deyiflle nclleri, sonucunu
deiflik derecelerde destekler. Baz tmevarmsal karmlarn nclleri sonucunu daha fazla desteklerken, dier bazlarnn nclleri sonucunu daha
az destekler.
(9) karmnn, geerli bir tmdengelimsel karmn drt zelliini de yerine
getirdiini grebiliriz. Birinci zellii yerine getirir, nk ann genlefliyor olduu
bilgisi, btn metaller yeterince stldnda genlefliyor olmas ile ann yeterince
stlan bir metal olduu bilgilerinde zaten bulunur. kinci zellii yerine getirir,
nk nclleri doru ise sonucu zorunlu olarak dorudur, baflka bir deyiflle nclleri doru olduunda sonucunun yanlfl olmas olanakszdr. (Dikkat edilirse bu
zaten yukarda verdiimiz tmdengelimsel geerlilik tanmdr.) nc koflulu
yerine getirdiini flyle grebiliriz. (9) karmnn ncllerine diyelim a yeterince stlmayan bir metaldir ncln ekleyelim. Bu durumda (9) olarak gsterebileceimiz karm gene tmdengelimsel geerli bir karmdr. Son olarak drdnc koflulun yerine geldiini grelim. Aslnda bu koflul ikinci koflulla, dolaysyla tmdengelimsel geerliliin tanmyla, da iliflkilidir. Sonucun doruluunun, ncllerin doruluundan zorunlu olarak tretilmesi, sonucun bu ncller tarafndan
daha az veya daha fazla desteklenebilmesinin sz konusu olmadn, dolaysyla
desteklemenin dereceli bir destekleme olmad anlamna gelir.
fiimdi de (10) geerli tmevarmsal karmnn, bu karm biiminin drt zelliini de yerine getirdiini grelim. Birinci koflul yerine gelir, nk bu karmnn
sonucunun ifade ettii btn metallerin yeterince stldnda genlefliyor olduu
bilgisi, nclerinin ifade ettii bilgilerden daha fazlasn ierir. rnein an+1 metali yeterince stlr ise, an+1 metali genleflir bilgisi, sz konusu karmn sonucunun ierdii bir bilgi olup, bu karmn ncllerinde yer almaz. kinci koflul yerine gelir, nk rnein an+1 metali yeterince stlp genleflmemifl olabilir. Bu ise
btn nclleri doru olmasna karfln, sonucunun yanlfl olabilecei anlamna gelir. nc koflulun yerine geldiini flyle gsterebiliriz. (10) karmnn ncllerine, rnein, an+1 yeterince stlan bir metaldir ve an+1 genleflmemifltir nermesini ekleyelim. Buna gre (10) olarak gstereceimiz bu karmn sonucunun,
yani Btn metaller yeterince stldnda genleflir nermesinin, artik byk olaslkla ncllerinden tretilebileceini syleyemeyeceiz. Son olarak drdnc koflulun yerine geldiini grelim. (10) karmndaki n says ne kadar byk olursa,
bu karmn sonucu o kadar byk bir olaslkla ncllerinden tretilebilir; buna
karfllk n says ne kadar kk olursa, bu karmn sonucu o kadar kk bir olaslkla ncllerinden tretilebilir.
Yukarda verilenlere biim olarak benzeyen ama ierik olarak farklSIRA
olanSZDE
bir geerli tmdengelimsel bir de geerli tmevarmsal karm rnei veriniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
16
Bilim Felsefesi
Buraya kadar sylediklerimize bakarak bilimsel yntemin ifllevini flyle zetleyebiliriz. Bilimsel yntem bir yandan bilimsel bilgi retimi iin hangi bilimsel
(fiziksel ve dflnsel) ifllemlerin uygun olduunu, br yandan yaplan ifllemlerin
sonucuna ve nceden kabul edilmifl nermelere bal olarak hangi yeni nermelerin kabul-edilebilir olduunu belirler. Bilim insanlar bilimsel yntemin bilgisine sahiptir. Ancak bilimsel yntemin bilgisi, bilim dilinin dflnda bir metodolojik
st-dile ait nermelerle ifade edilmemifltir. Bu bilgi, bilimsel yntemi kullanma
becerisinden baflka bir fley deildir. Bilim insanlar bu beceri sayesinde gerektiinde belli bilimsel ifllemler yaparlar ve beli bilimsel nermeler kabul ederler.
Ama bu davranfllarnn dayand ilkeleri, yani bilimsel ifllemlerin uygunluunu
ve bilimsel nermelerin kabul-edilebilirliini belirleyen kurallar, ak olarak dile
getirmezler. Bu kurallarn bilim insanlarnn rtk metodolojik ndayanaklar olduunu syleyebiliriz.
Bilim felsefesinin en nemli metodolojik sorunu, bu rtk metodolojik ndayanaklar gn flna kartp, mantksal zmleme yoluyla belirtik metodolojik
nermelerle dile getirmektir. Bu temel metodolojik soruna Peter Liptonu (1954 2007) izleyerek bilimsel yntemi betimleme sorunu, ksaca betimleme sorunu diyeceiz. (Bkz. Lipton, 2004, s. 2 ve s. 11 - 20.) Bilimsel hipotez snamaya ya da kurmaya iliflkin betimleme sorunu, bilim felsefesinde farkl grfllere yol amfltr. Bu
grflleri drt eflide ayrabiliriz: Salt Tmevarmc Grfl, Hipotez-Pekifltirmesi
Grflleri, Salt Tmdengelimci-Hipotez- Yanlfllamac Grfl ve Hipotez-Buluflu
Grfl. Bu grflleri nite 5te ayrntl olarak inceliyoruz.
17
zet
N
A M A
N
A M A
Bilimin konusunu oluflturan nesne dizgelerini

aklamak ve tartflmak.
Bilgi retmeyi amalayan bir urafl olan bilimin
konusu evrende varolan, varolmufl ve varolacak
somut nesneler ve olaylar ile bunlara iliflkin olgulardr. Bilim, tam-somut olan gerek nesneleri dorudan inceleyecek yerde, bu gerek nesnelerden soyutlama ve ideallefltirme yoluyla ortaya kan yar-somut yar-soyut nesne dizgelerini inceler. Her nesne dizgesi trne zg belirlenebilir zellikler vardr. rnein gaz kitlelerinin basn, hacim ve scaklk gibi belirlenebilir
zellikleri vardr. Her belirlenebilir zelliin altnda genellikle birden ok sayda belirlenmifl
zellikler bulunur. Bir nesne dizgesinin beli bir
zaman ve yerde belli bir belirlenmifl zellii taflmasna yaln durum denir. Gerek olan yaln
duruma olgu denir. rnein a gaz kitlesinin t
annda ve u yerinde basncnn 1 atmosfer olmas bir yaln durumdur, bu durum gerek ise bir
yaln olgu oluflturur.
Bilimin amacn aklamak ve tartflmak.
Bilimin amac, konusu olan varlklar zerine
salam bilgi vermektir. Bu tr bilgiye bilimsel
bilgi denir. Bilimsel bilgi zellikle tmel-koflullu
nermelerle ifade edilebilen evrendeki dzenliliklerin bilgisini kapsar. Bu dzenlilikler yaln-olmayan olgularn bir trdr. Bilim insanlar bir
(yaln veya yaln-olmayan) olgunun bilgisine erifltiklerinde, bu olgunun karfll olduu bir bilimsel nermeyi ortaya koymaldr. Bir nermenin
karfll olan olgu bulunursa nerme doru, yoksa yanlfl olur. Yaln olgular ifade eden ve az sayda gzlem ve/veya deneyle doru olup olmad saptanabilen nermeye gzlem nermesi denir. Bir bilimsel nermenin bir olgunun bilgisini
ifade edebilmesinin flu epistemolojik koflulu
vardr. (i) Kabul koflulu: nerme ilgili bilim insanlar topluluunca kabul edilmelidir. (ii) Gerekelendirme koflulu: nerme gerekelendirilmeli, yani kabul-edilebilir bilimsel ynteme dayanarak ortaya konulmaldr. (iii) Doruluk koflulu: nerme doru olmaldr.
N
A M A
Bilimin ynteminin nelerden olufltuunu ana

hatlaryla aklamak.
Bilimsel yntem, bilim insanlarnn konusuna giren olgulara iliflkin bilimsel bilgi retmek ve bu
olgular aklamak amacyla yaptklar ifllemlerin
tmnden oluflur. Bu ifllemler fiziksel ve dflnsel olmak zere ikiye ayrlr. Fiziksel ifllemler,
gzlem, deney ve lmedir. Dflnsel ifllemler,
tmdengelimsel ve tmevarmsal karm ifllemleri bir de hipotez kurma ifllemleridir. Bilim insanlarnn bilimsel yntemin bilgisine sahip olmalar, bu yntemin ngrd ifllemleri yapma
becerisi biimindedir. Bu becerinin dayand rtk metodolojik ndayanaklarn aydnlatlmas
bilim felsefesinin en nemli sorunudur.
18
Bilim Felsefesi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi bir yaln olgu deildir?
a. Bir elektronun elektrik yknn negatif olmas
b. Vens gezegeninin Gneflin etrafnda dnmesi
c. Elimdeki bakr telin younluunun 8,96 g/cm3
olmas
d. Gneflin Satrn gezegeninin etrafnda dnmemesi
e. Ayn Dnyadan ortalama uzaklnn 384,403
kilometre olmas
2. Afladakilerden hangisi nesne dizgeleri iin sylenebilir?
a. Tm somut nesneler nesne dizgeleridir.
b. Tm soyut nesneler nesne dizgeleridir.
c. Belli baz zelliklerden soyutlanmfl olup, kalan
zellikleri ise ideallefltirilmifl somut nesneler nesne dizgeleridir.
d. Baz olgular nesne dizgeleridir.
e. Baz zellikler nesne dizgeleridir.
3. Afladakilerden hangisi bir belirlenmifl zelliktir?
a. Uzunluk
b. Sertlik
c. Scaklk
d. Younluk
e. 1.991030 kg ktlesinde olma
4. Afladakilerden hangisi bir tmel-koflullu nermedir?
a. Baz metaller yeterince stldnda genleflir.
b. Btn metaller yeterince stldnda genleflir.
c. Elimdeki demir parasnn younluu 7,86
g/cm3tr.
d. Masann stndeki demir parasnn younluu
7,86 g/cm3 ve elimdeki bakr telin younluu
8,96 g/cm3tr.
e. Baz metaller yeterince stldnda genleflmez.
5. Afladakilerden hangisi dorudur?
a. Gzlem nermeleri genellikle tmel-koflullu
nermelerdir.
b. Gzlem nermeleri yalnz tmel-koflullu olgular
dile getirirler.
c. Gzlem nermeleri genellikle yaln-olmayan
nermelerdir.
d. Gzlem nermeleri yalnz yaln nermelerden
oluflur.
e. Gzlem nermeleri genellikle yaln nerme ya
da az sayda yaln nermenin tmel-evetlemesi
biimindedir.
6. Afladakilerden hangisi bir gzlem nermesi deildir?

a. a bir kuzgundur ve a beyazdr.
b. a bir kuu ise, a beyazdr.
c. a bir kuudur ve a siyahtr.
d. a bir kuzgundur ve a siyahtr.
e. a bir kuudur ve a siyahtr.
7. Bilimsel nermenin bir olgunun bilgisini ifade edebilmesi iin afladaki koflullardan hangisini yerine getirmesi beklenmez?
a. nermenin ifle yarar olmas
b. nermenin ilgili bilim insanlar topluluunca
kabul edilmifl olmas
c. nermenin gerekelendirilmifl olmas
d. nermenin doru olmas
e. nermede geen terimlerin her birinin belirsizlikten arndrlmfl bir tek anlamnn olmas
8. Afladakilerden hangisi bilimsel yntemde yer almaz?
a. Gzlem, deney ve lme
b. Tmevarmsal karm
c. Tmdengelimsel karm
d. Hipotez kurma
e. Bilimsel bilgi kavramn zmleme
9. Afladaki zelliklerden hangisi bir geerli tmdengelimsel karmn zellii deildir?
a. nclleri doru ise, sonucu zorunlu olarak dorudur.
b. ncllerini deifltirmeden yeni bir ncl eklediimizde karmn geerlilii deiflmez.
c. Geerli bir tmdengelimsel karm bilgi-arttran
bir karm deildir.
d. Tmdengelimsel geerlilik derecelidir.
e. Sonucunun ifade ettii bilgi zaten ncllerinde
bulunur.
10. Afladaki zelliklerden hangisi geerli tmevarmsal karmn zelliklerinden biri deildir?
a. Geerli bir tmevarmsal karm bilgi-arttran
bir karmdr.
b. Geerli bir tmevarmsal karmn nclleri
doru olup sonucu yanlfl olabilir.
c. Sonucunun doruluu ncllerinin doruluundan zorunlu olarak tretilir.
d. Yeni ncllerin eklenmesi tmevarmsal karmn geerliliini tamamen deifltirebilir.
e. Baz geerli tmevarmsal karmlarn nclleri
sonucunu daha fazla desteklerken, dier bazlarnn nclleri sonucunu daha az destekler.
19
Okuma Paras
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Bilim felsefesinin amac ksaca bilimi anlamaktr, diyebiliriz. Ne var ki, bilimi anlamaya ynelik eflitli yaklaflmlar vardr. Bilimi tarihsel geliflimini inceleyerek anlamaya alflabiliriz. Gnmzde giderek nem kazanan
bilim tarihinin yapmaya alflt budur. Bir baflka yaklaflm, bilimsel arafltrmalarda bulunan kiflilerin, tek tek
ya da grup olarak tafldklar nitelikleri ve iinde bulunduklar sosyal ve kltrel koflullar inceleyerek bilimi
anlamaya alflmaktr; bir baflka deyiflle, bilimin oluflum
ve gelifliminde kiflisel ve sosyal koflullarn etkisine baklarak bilimi aklama yoluna gidilir. Psikoloji ve Sosyoloji bu adan bilime yaklaflr.
Bilime bir de mantk veya felsefe asndan baklabilir.
Bu adan bilim hem bir sre hem de bir sonutur. Sonu olarak bilim dzenli ya da organize bir bilgi btndr. Bilgilerimiz nerme denilen dilsel ifade biimlerinde yer aldndan, bu yaklaflma gre bilimi anlama
bir bakma bu nermeleri inceleme, elefltirme ve zmleme demektir. nermeleri oluflturan terim veya
kavramlar aydnlatma, bu kavramlar arasndaki iliflkileri belirleme, nerme ve kavramlar mantksal bir iliflki
dzeni iinde kapsayan teori veya benzer sistemleri yap ve iflleyifl olarak akla kavuflturma bu yaklaflmn
bafllca zelliini belirleyen srelerdir. Bu anlamda bilim felsefesi, bilimin dilsel yapsn zmleme, elefltirme ve aydnlatma abasndan baflka bir fley deildir.
Sre olarak bilimi birtakm eylemsel [fiziksel] ve dflnsel ifllemlerin bir rgs sayabiliriz. Gzlemi deney, lme gibi olgu saptama amac gden ifllemler birinci grupta, indktif [tmevarmsal] ve dedktif [tmdengelimsel]
karm, kavram ve hipotez kurma gibi ifllemler ikinci
grupta yer alan ifllemlerin bafllcalardr. Hemen iflaret etmeli ki, bilimsel srete yer alan ifllemleri eylemsel ve
dflnsel olarak ayrmamz kesin olmaktan uzaktr. Birinci grupta toplanan ifllemler iin daha ok eylemsel [fiziksel] ikinci grupta toplanan ifllemler iin daha ok
dflnsel demek doru olur. Gerekten ne derecede eylemsel [fiziksel] grnrse grnsn, hibir bili-msel ifllem yoktur ki, ayn zamanda dflnsel olmasn.
Bilimsel sreci oluflturan bu ve benzeri ifllemlerin yap
ve iflleyiflini mantksal zmleme yoluna giden bilim
felsefesi, bilim anlama abasn bafllca flu iki temel ayrm zeride yrtr: (1) Olgu ve teori iliflkisi; (2) Bulufl
ve dorulama [gerekelendirme] balamlar.
1. d
Kaynak: Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi, 13. Basm. stanbul: Remzi Kitabevi, s. 11.
10. c
2. c
3. e
4. b
5. e
6. b
7. a
8. e
9. d
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Konusu blmn yeniden okuyun. Yalnz d flkkndaki olgunun, bir yaln olgunun deillemesi
olduu iin, yaln-olmayan bir olgu olduunu
anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Konusu blmn yeniden okuyun. Nesne dizgelerinin somut nesnelerden hem soyutlama
hem de ideallefltirme yoluyla elde dildiini
anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Konusu blmn yeniden okuyun. a - d flklarndaki zellikler belirlenebilir zellikler olup, yalnz e
flkkndaki zellik bir belirlenmifl zelliktir.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Amac blmn yeniden okuyun. Yalnz b flkkndaki nerme bir tmel-koflullu nermedir.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Amac blmn yeniden okuyun. Gzlem nermelerinin genellikle yaln nerme ya da az sayda yaln nermenin tmel-evetlemesi biiminde olduunu anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Amac blmn yeniden okuyun. b flkkndaki
nerme koflullu bir nermedir. Dolaysyla bir
gzlem nermesi olamaz.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Amac blmn yeniden okuyun. b - d flklarndaki koflullar her trl bilginin, dolaysyla da bilimsel bilginin, temel koflulu, e flkkndaki
koflul ise bu koflulun bir semantik nkofluludur. a flkknda belirtilen nermenin ifle yarar
olmas ise, bir nermenin bilimsel bilgi ifade
etmesinin bir koflulu deildir.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Yntemi blmn yeniden okuyun. a - d flklarnda ifade edilenlerin hepsi bilimsel yntemin,
yani bilimin kendisinin, eleridir. te yandan
bilimsel bilgi kavramnn zmlenmesi, yani
anlamnn aydnlatlmas, bilimin kendisinin deil, bilim felsefesinin iflidir.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Yntemi blmn yeniden okuyun. d flkknda
belirtilen zellik bir tmevarmsal geerli karmn zelliidir.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimin Yntemi blmn yeniden okuyun. c flkknda
belirtilen zellik bir tmdengelimsel geerli karmn zelliidir.
20
Bilim Felsefesi
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
1. 0.50 m uzunluunda a ile gstereceimiz bir bakr
teli elektromanyetik zelliklerinden soyutlayalm. Buna gre a bir nesne dizgesidir. t1 annda T1 = 25 C
(yani 25 + 273 = 298 K) scaklndaki ann stldnda t2 anndaki scakl T2 = 75 C (yani 75 + 273
= 348 K) olsun. Dolaysyla T = T2 - T1 = 50 K. Bakrn boyca genleflme katsays = 16.5 10-6 m. m-1.
K -1dir. L 0, bakr telin ilk uzunluu, L, genlefltikten
sonraki uzunluu olduunda, bakr telin boyca uzama miktar L = (L - L0) = L0 T eflitlii ile hesaplanr. Buna gre L = 0.50 m 16.5 10-6 m. m-1.
K-1 50 K = 412.5 10-6 m = 0. 4125 10-3 m. Yani
bakr tel yaklaflk olarak 0.4 milimetre genleflmifltir.
Dolaysyla L = 0.50 m + 0. 4125 10-3 m = 500. 0000
mm + 0. 4125 = 500. 4125 mm. Yani bakr telin yeni
boyu L, yaklaflk olarak 500.4 mmdir. Bunu L 500.4
mm olarak gsteriyoruz. (Afladaki olay rneinde
bu yaklaflk deeri kullanacaz.)
ann t1 anndaki nesne-durumunu D1 ile, ann t2 anndaki nesne-durumunu da D2 ile gsterelim. Burada D1
= (500.0 mm, 298 K) ve D2 = (500.4 mm, 348 K). ann
t1 anndaki D1 nesne-durumundan t2 anndaki D2 nesne-durumuna geifli olan olay E olarak gsterelim. Buna gre E yi
(a, ((500.0 mm, 298 K), (500.4 mm, 348 K)), [t1, t2])
olarak gsterebiliriz.
Sra Sizde 2
Her x iin, x F ise, x, Gdir, yani ( F G ), biimindeki bir bilimsel nermeyi ele alalm. Sz geen
koflulun bilimsel bilginin zorunlu koflullar olmas flu
anlama gelir. (i) K kiflisi, her x iin, x, F ise, xin G olduunu biliyorsa, K kiflisi, her x iin, x, F ise, xin G olduunu kabul ediyor. (ii) K kiflisi, her x iin, x, F ise,
xin G olduunu biliyorsa, K kiflisi, her x iin, x, F ise,
xin G olduunu gerekelendiriyor. (iii) K kiflisi, her x
iin, x, F ise, xin G olduunu biliyorsa, her x iin, x, F
ise, xin G olduu dorudur. Her x iin, x, F ise, x,
Gdir nermesini A ile gsterelim. Buna gre sz geen koflulu flyle ksaltabiliriz: (i) K, Ay biliyorsa,
Ay kabul ediyor. (ii) K, Ay biliyorsa, Ay gerekelendiriyor. (iii) A, dorudur. (i), (ii) ve (iii)nn geerli olduunu, deillerinin epistemik eliflkiye yol amas ile gstereceiz; eer sz konusu nermenin deili epistemik bir eliflki ise kendisi epistemik zorunlu
bir nermedir.
(i)nn deili, K, Ay biliyor ve K, Ay kabul etmiyor

nermesidir. Ancak Knn Ay biliyor olup, Ay kabul
etmiyor olmas, bilgi kavramna iliflkin sezgilerimizle
badaflmadndan, epistemik bir eliflkidir. Dolaysyla
(i) epistemik zorunlu bir nermedir. (ii)nn deili, K,
Ay biliyor ve K, Ay gerekelendirmiyor nermesidir.
Ancak Knn Ay biliyor olup, Ay gerekelendirmiyor
olmas, bilgi kavramna iliflkin sezgilerimizle badaflmadndan, epistemik bir eliflkidir. Dolaysyla (ii)
epistemik zorunlu bir nermedir. (iii)nn deili, K,
Ay biliyor ve A, doru deildir nermesidir. Ancak
Knn Ay biliyor olup, Ann doru olmamas, gene bilgi kavramna iliflkin sezgilerimizle badaflmadndan,
epistemik bir eliflkidir. Dolaysyla (iii) epistemik zorunlu bir nermedir. Bylelikle kabul, gerekelendirme
ve doruluk koflullarnn her birinin bilimsel bilginin bir
zorunlu koflulu olduunu gstermifl oluyoruz.
Sra Sizde 3
Geerli tmdengelimsel karm rnei:
Kapal kapta bulunan btn gaz kitlelerinin bir hacmi
vardr.
a, kapal kapta bulunan bir gaz kitlesidir.
______________________________________________
ann bir hacmi vardr.
Geerli tmevarmsal karm rnei:
a1 kapal kapta bulunan bir gaz kitlesidir ve a1in bir
hacmi vardr.
an kapal kapta bulunan bir gaz kitlesidir ve annin bir
hacmi vardr.
=========================================
Kapal kapta bulunan btn gaz kitlelerinin bir hacmi
vardr.
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Grnberg, D. (2005). Doa Bilimleri Felsefesinde Fiziksel Nicelikler Problemi, Yaman rs Armaan
iinde, yayna hazrlayan: lter Uzel et al., Adana:
ukurova niversitesi Basmevi, s. 421- 434.
Grnberg, T. ve Grnberg, D. (2010). Metafizik. Eskiflehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.
Gzel, C. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Krmz
Yaynlar.
Hempel, C. G. (1966). Philosophy of Natural Science. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
Hospers, J. (1997). An Introduction to Philosophical
Analysis (4th edition). London: Routledge.
Johnson W. E. (1964). Logic: Part I, Ch. XI and Ch. XIV.
New York: Dover Publications.
Ladyman, J. (2002). Understanding Philosophy of
Science. London: Routledge.
Lehrer, K. (1974). Knowledge. Oxford: Oxford University Press.
Lipton, P. (2004). Inference to the Best Explanation
(second edition). Oxford and New York: Routledge.
zlem, D. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Notos Kitap Yaynevi.
Psillos, S. (2007). Philosophy of Science A-Z. Edinburgh: Edingburgh University Press.
Salmon, M. H. et al. (1999). Introduction to the Philosophy of Science. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
Tafldelen, . (2009). Sembolik Mantk. Eskiflehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.
Yldrm, C. (1971). Science: Its Meaning and Method. Ankara: METU Faculty of Arts and Sciences
Publications No: 21, Baflnur Matbaas.
Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi (13. Basm). stanbul: Remzi Kitabevi.
21
BLM FELSEFES
Amalarmz
N
N
N

Bilimsel yntemin bir fiziksel ifllemi olan gzlemin ne olduunu aklayabilecek ve tartflabilecek,
Bilimsel yntemin ikinci bir fiziksel ifllemi olan deneyin ne olduunu aklayabilecek ve tartflabilecek,
Bilimsel yntemin nc bir fiziksel ifllemi olan lmenin ne olduunu
aklayabilecek ve tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Gzlem
Gzleme yol aan soru
Ksmen-belirlenmifl olay
Gzlem verileri
Gzlem sonucu
Deney
Deneye yol aan soru
Bamsz deiflken
Baml deiflken
lme
Nitelik
Nicelik
Dairesel sralama
Dorusal sralama
Saysal deer fonksiyonu
lek fonksiyonu
Oran lei
Aralk lei
Srasal lek
Adlandrc lek
indekiler
Bilim Felsefesi
Gzlem, Deney ve
lme
GRfi
GZLEM
DENEY
LME
Gzlem, Deney ve lme

GRfi
nite 1de bilimsel yntemin fiziksel ifllemler ile dflnsel ifllemlere ayrldndan
sz etmifl, fiziksel ifllemlerin gzlem, deney ve lmeden olufltuunu sylemifltik.
flte biz bu nitede bilimsel yntemin fiziksel ifllemlerini oluflturan gzlem, deney
ve lmeyi ayrntlar ile inceleyeceiz. Gerek gzlem gerekse deneyi bu ifllemlerin yol at soru biimleri erevesinde inceliyoruz. te yandan lme, gzleme
ya da deneye konu olan nesne-dizgelerinin niceliklerine saysal deer verme ifllemidir. Bu saysal deer verme ifllemleri ise saysal deer fonksiyonlar ile lek
fonksiyonlarna dayanr.
GZLEM
Gzlem, bir gzlem nermesinin ifade ettii bilgiye eriflmeyi salayabilen bir fiziksel
yntem biimidir. Gzlemle snanan gzlem nermesi, gzlem sonucunda dorulanrsa, bu nermenin karfll olan bir olgu bulunur. Bu olgu gzlem nermesini doru klar. Gzlemci, snamaya deer bulduu gzlem nermesini gzleme dayanarak
dorulayabilirse, bu nermeyi doru kulan olgunun bilgisine eriflmifl olur. Eer gzlem nermesi gzlemle snama sonucunda yanlfllanrsa, bu nermenin deillemesi
dorulanmfl olur. Buna gre her gzlem nermesinin deillemesinin de bir gzlem
nermesi saylmas gerektiini gryoruz. rnein t annda u yerindeki turnusol
kd krmz oldu gzlem nermesinin deillemesi olan t annda u yerindeki turnusol kd krmz olmad nermesi de bir gzlem nermesidir. Nitekim bu nerme gzleme dayanarak dorulanabilir ya da yanlfllanabilir.
Gzleme Yol Aan Soru eflitleri

Her gzlemin, doaya sorulduu sylenebilen bir soruyu yantlamay amalayan
bir ifllem olduunu syleyebiliriz. Bu sorular bafllca befl eflide ayrlabilir. Gzlemler de, karfllklar olduu sorularn eflidine koflut olarak befl eflide ayrlabilirler.
Bu soru ve gzlem eflitlerini aflada rnekleyerek inceliyoruz.
rnek 1: Fransz matematiki ve astronom Urbain Le Verrier (1811 - 1877), Urans gezegeninin yrngesinde gzlemlenmifl dzensizliklere bakarak Gneflin yeni bir gezegeninin bulunduu n deyiflini (kestirimini) yapmfltr. Le Verrier byle
bir gezegenin koordinatlarn Newtonun devinim yasalar ile genel ekim yasasndan tmdengelimsel karmla hesaplamfl, bu koordinatlar Alman astronom Johann Galleye (1812 - 1910) bir mektupla bildirmiflti. (Ayn hesaplamalar ayn za-
24
Bilim Felsefesi
manlarda bamsz olarak Byk Britanyal matematiki John C. Adams (1819 1892) tarafndan da yaplmfltr.) Le Verriernin mektubu Galleye 23 Eyll 1846 tarihinde ulaflmfl, o da ayn gnn akflamnda Berlin Gzlemevindeki teleskopunu Le
Verrierin hesaplad koordinatlarn belirttii uzay blgesine yneltmifl ve sonralar Neptn ad verilecek olan gezegeni gzlemlemiflti. (Bkz. Huang, 2007, s. 10.)
fiimdi bu rnekteki gzlemi irdeleyelim. Gzlemin karfll olan soru flyle dile getirilebilir: 23 Eyll 1846 tarihinde ve Le Verrierin hesaplad koordinatlarn
belirttii uzay blgesinde Gneflin bir gezegeni bulunuyor mu? Bu soru
(1) t annda (zamannda) ve u yerinde (uzay blgesinde) F nesne-dizgesi trnden bir nesne dizgesi var m?
biimindedir. Bu sorunun iki olanakl yant vardr. Bu yantlar
(2) t annda ve u yerinde F nesne-dizgesi trnden bir nesne dizgesi vardr
ile
(3) t annda ve u yerinde F nesne-dizgesi trnden bir nesne dizgesi yoktur
nermeleridir. Dikkat edilirse (2) nermesi aslnda
(2 ) yle bir x vardr ki, x, t zamannda u yerinde bulunan ve F nesne-dizgesi
trnden olan bir nesne dizgesidir
biiminde, (3) nermesi ise,
(3 ) Her x iin, x, t zamannda u yerinde bulunan bir nesne dizgesi ise, x, F
nesne-dizgesi trnden deildir
biimindedir. Bir nesne dizgesinin t zamannda u yerinde bulunmas, bu nesne
dizgesinin tmnn veya en azndan bir parasnn kaplad yerin unun iinde
bulunmas demektir.
Sz konusu (1) biimindeki bir sorunun bir gzlemin yaplmasna yol amas
iin, sorunun her iki olanakl yant birer gzlem nermesi olmaldr. Dolaysyla
gerek tikel niceleyicili nerme biiminde olan (2) gerekse tmel niceleyicili nerme biiminde olan (3) nermesi gzlem yoluyla hem dorulanabilir hem de yanlfllanabilir olmaldr. Eer t zamannn sresi yeterince ksa ve u uzay blgesinin
uzanm yeterince kk olursa, sz geen koflul yerine gelebilir. Nitekim gzlemci (yani gzlemi yapan bilim insan) t zaman sresince u blgesini tarayarak F
nesne-dizgesi trnden bir nesne dizgesinin bu blgede bulunup bulunmadn
saptayabilir. Burada gzlemcinin, gzlemledii herhangi bir nesne dizgesinin F
nesne-dizgesi trnden olup olmadna karar verebileceini kabul ediyoruz. Baflka bir deyiflle, gzlemcinin F nesne-dizgesi trnden olan bir nesne dizgesini gzlemlediinde, onu F nesne-dizgesi trnden bir fley olarak tanyabildiini, F nesne-dizgesi trnden olamayan bir nesne dizgesi ise, onu F nesne-dizgesi trnden
olmayan bir fley olarak alglayabildiini kabul ediyoruz.
(1) biimindeki sorunun olanakl yantlarnn hem dorulanabilir hem de yanlfllanabilir olmas (yani ikisinin de birer gzlem nermesi olmas) byle bir soru-
25
2. nite - Gzlem, Deney ve lme
nun n dayanaklarn oluflturur. Afladaki rneklerde de greceimiz gibi, gzlem yaplmasna yol aan br soru eflitlerinin de olanakl yantlarna iliflkin n
dayanaklar vardr.
SIRA bir
SZDE
Bilim tarihinden, yukardaki (1) soru trnn olumsuz olarak yantland
rnek veriniz.
rnek 2: Neptn gezegeni, rnek 1de anlatlan buluflundan bafllamak zere,

D fi N E L M
astronomlar topluluunca tannan, yani kimlii bilinen bir nesne dizgesi saylmfltr. Buna gre Neptnn 23 Eyll 1846 tarihinden sonraki t gibi belli bir zamanda
S O R U
koordinatlar hesaplanmfl u uzay blgesinde bulunurken, bir gzlemevinden
gzlemlendiini dflnelim. Neptn gezegenini a ile gsterelim. Bylece sz konusu
gzlemin yaplmasna yol aan soruyu
DKKAT
(4) a nesne dizgesi t zamannda u blgesinde bulunuyor mu?
SIRA SZDE
biiminde dile getirebiliriz. Sz konusu (4) sorusunun olanakl yantlar

AMALARIMIZ
(5) a nesne dizgesi t zamannda u blgesinde bulunuyor

nermesi ile bunun deillemesi olan
N N
K T A P
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
(6) a nesne dizgesi t zamannda u blgesinde bulunmuyor

TELEVZYON
nermesidir. (4) sorusunun ndayanaklar, (1) sorusunun ndayanaklarnn benzerlerini kapsad gibi, ayrca a nesne dizgesinin t zamanndan nce ilgili bilim insanlar topluluunca, zellikle gzlemci tarafndan, tannd, yani bilindiidir.
NTERNET
Dikkat edilirse (5) nermesi, anlamn dile getiren afladaki
nermenin bir ksaltmasdr:
(5 ) a nesne dizgesinin kaplad uzay blgesi, u uzay blgesi ile kesiflir.
Sz geen nermesi flu nermeye efldeerdir:
(5 ) a nesne dizgesinin kendisinin veya en azndan bir parasnn t zamannda
kaplad uzay blgesi, u uzay blgesinin iindedir ya da o blge ile zdefltir.
rnek 3: Gzlemcinin, nceden tand a nesne dizgesinin t zamannda u yerinde bulunduunu kabul edelim. Buna gre gzlemci afladaki soruyu sorabilir:
(7) t zaman annda u yerinde bulunan a nesne dizgesi, F zelliini taflyor mu?
(7) sorusunun ndayanaklar, (4) sorusunun ndayanaklarnn yan sra, a nesne
dizgesinin t annda u yerinde bulunduudur. rnek olarak a nesne dizgesi, ii gaz
dolu kapal bir kap olsun. Bu kaba bir manometrenin (yani basnler aletin)
bal olduunu kabul ediyoruz. te yandan F zellii, bir belirlenebilir olan Basn olsun. Buna gre (7) sorusu, sz geen kaptaki gazn basnc olup olmad
sorusuna dnflr. Bu sorunun olumlu yant olan
TELEVZYON
NTERNET
26
Bilim Felsefesi
(8) t annda u yerinde bulunan kaptaki gazn basnl-olma zellii vardr

nermesi gzlemle dorulanabilir. Nitekim gzlemci, kaba bal manometrenin ibresinin en sondaki sfr izgisinde durmayp bu izginin sanda durduuna bakarak, kaptaki gazn basnl-olma zelliini tafldn gzlemleyebilir.
rnek 4: Gzlemcinin, t zaman annda u yerindeki a nesne dizgesinin F belirlenebilir zellii olduunu nceden bildiini kabul edelim. Buna gre gzlemci
afladaki soruyu sorabilir:
(9) t zaman annda u yerindeki a nesne dizgesi, F belirlenebilir zelliinin deeri olan hangi belirlenmifl zellii taflr?
Sz geen (9) sorusunun ndayanaklar, (7) sorusunun ndaynaklarnn yan sra, a nesne dizgesinin F belirlenebilir zelliini taflmasdr. (9) sorusunun olanakl yantlar ise flyle belirlenir. F*, F belirlenebilirinin herhangi bir deeri ise (yani
F*, F belirlenebilirinin altndaki bir belirlenmifl zellik ise),
(10) t zaman annda u yerinde bulunan a nesne dizgesi F* belirlenmifl zelliini taflr
nermesi, (9) sorusunun bir olanakl yantdr. Bu gibi olanakl yantlarn hangisinin doru olduu gzlemle saptanabilir. (9) sorusunun gzlemle yantlanmasn
rneklendirmek iin rnek 3teki gaz kitlesini ele alalm. Gzlemci, manometrenin
ibresinin t zaman annda 1 atmosfer iflaretli izginin hizasnda durduunu gzlemlesin. Bylece gzlemci afladaki gzlem nermesini dorulayp, bu gzleme yol
aan (9) biimindeki soruyu yantlamfl olur:
(11) t zaman annda u yerinde bulunan kap iindeki gaz kitlesi, 1 atmosfer basnc-olma belirlenmifl zelliini taflr.
Dikkat edilirse (10) biimindeki olanakl yantlarn her birinin bir gzlem nermesi olduu, (9) sorusunun ndayanaklar arasnda yer alr. te yandan (10) biimindeki yantlardan birinin ve yalnz birinin doru olup tm tekilerin yanlfl olduu bir metafizik ilkedir.
rnek 5: nceki rneklerde geen manometreye bal kapal kaptaki gaz kitlesini gene ele alalm. Bu rnekte gzlemci u yerinde olan gaz kitlesini [t1, t2] gibi
bir zaman aralnda srekli olarak gzlemliyor olsun. Manometre ibresinin, t1
annda 1 atmosfer iflaretli izginin hizasnda olup t2 annda 2 atm iflaretli izginin
hizasna geldiini dflnelim. Gzlemci manometre ibresinin bu biimde yer deifltirmesine bakarak, gaz kitlesinin t1 anndaki 1 atmosfer basnl-olma nesne-durumundan t2 anndaki 2 atmosfer basnl-olma nesne-durumuna getiini gzlemlemifl olur. Bu geifl gaz kitlesinin [t1, t2] gibi bir zaman aralnda bir deiflime urayp D1 gibi bir nense-durumundan D2 gibi farkl bir nesne-durumuna getiini
gsterir. Ancak gaz kitlesinin nesne-durumu yalnz basnc deil, hacim ve mutlak
scakl da kapsar. Dolaysyla 1 atmosfer basnl-olma nesne-durumundan 2 atmosfer basnl-olma nesne-durumuna geifl, D1 nesne-durumundan D2 nesne-durumuna geifli, yani bir olay tipini tam olarak deil, ksmi olarak belirler. rneimizdeki gaz kitlesinin 1 atmosfer basnl-olma nesne-durumundan 2 atmosfer ba-
snl-olma nesne-durumuna geiflten oluflan deiflimin ksmi olarak belirtildiini

gz nnde tutarak, bu deiflimin ksmen-belirlenmifl bir olay olduunu syleyeceiz. Belirlenmifl olan durum deiflkeni basn olduundan sz konusu ksmenbelirlenmifl olaya basn-olay diyeceiz.
Genel olarak a gibi bir nesne dizgesinin, F gibi bir nesne-durumu deiflkeninin
(yani deiflken belirlenebilirinin) u yerinde [t1, t2] gibi bir zaman aralnda F1* deerinden F2* deerine geiflten oluflan ksmen-belirlenmifl olayn bir F-olay olduunu syleyeceiz. Buna gre F nin F1* deerinden F2* deerine geiflini (F1*, F2*)
biiminde gsteriyoruz. Bu geiflin bir F-olay-tipi olduunu syleriz. F1* = F2* olabilir. yle olunca geifl yerine kalfl diyeceiz. rnein 1 atmosfer basnl-olma nesne-durumundan 2 atmosfer basnl-olma nesne-durumuna geifl bir basn-olay-tipidir. F-olay ile F-olay-tipi kavramlar gzleme yol aan afladaki
soru biimine gtrr:
(12) a nesne dizgesinde u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda hangi F-olay
meydana geliyor?
Sz geen (12) sorusunun olanakl yantlar
(13) a nesne dizgesinde u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda (F1*, F2*)-olay-tipindeki F-olay meydana geliyor
biimindedir. Yukardaki (12) sorusunun ndayanaklar, nceki sorularn ndayanaklarnn yan sra flunlar kapsar: (i) F, ann ait olduu nesne dizgesi trne zg bir deiflken belirlenebiliri olmaldr. (ii) [t1, t2] zaman aralnn sresi F belirlenebilirinin tam iki farkl deer alacak uzunlukta olmaldr.
Gzlemin Yaps ve fllevleri

nceki altblmde gzlemleri, onlara yol aan sorulara gre befl eflide ayrmfltk. fiimdi gzlemlerin genel yapsn ve ifllevlerini inceliyoruz. Gzlemin yapsn
oluflturan eler, gzlemleyenler ve gzlemlenenler olmak zere ikiye ayrlabilir.
Gzlemleyenler (i) gzlemci ile (ii) gzlem aygtn kapsar. Gzlemlenenler ise (i)
gzlemlenen a nesne dizgesi, (ii) gzlemlemenin yapld t zaman an veya zaman aral, (iii) gzlemlenen u yeri (uzay noktas veya blgesi), (iv) dolaysz olarak gzlemlenen gzlem verileri ve (v) dolayl olarak gzlemlenen gzlem sonucunu kapsar. Bu eleri nceki altblmde ele aldmz befl rnekle rneklendireceiz. Bu arada gzlem verileri ile gzlem sonucu kavramlarnn anlamn aydnlatacaz. Her gzlemde, gzlemci (yani bir bilim insan veya bir bilim insanlar topluluu), yalnz duyu organlaryla ya da bir gzlem aygt araclyla, gzlemlenen nesne dizgesini alglar.
Herhangi bir gzlemin amac, bu gzleme yol aan sorunun olanakl yantlarndan birini dorulamaktr. Gzlemci, gzleminin byle bir olanakl yantn dorulamasyla, bu yant doru klan olgunun bilgisine ulaflr. rnein daha nce sz
edilen rnek 2deki gzlemin dorulad olanakl yant, Neptnn t zamannda
u yerinde olduu nermesidir. Gzlemci bu nermenin dorulanmasyla nermeyi doru klan olguyu (yani Neptnn t zamannda u yerinde bulunduu olgusunu) bilmifl olur. te yandan Neptnn, t annda u1 gibi udan deiflik bir yerde
bulunmufl olduunu dflnelim. Bylece Neptn t annda u1 yerinde bulunur
olanakl yant gzlemle yanlfllanmfl olur. Ama br olanakl yant olan Neptn t
27
28
Bilim Felsefesi
annda u1 yerinde bulunmaz nermesi dorulanmfl olur. Gzlemci bu iki olanakl yant doru klan olgularn bilgisine eriflir. rnek 4teki gzlemin dorulad
olanakl yant, gaz kitlesinin t zamannda u yerinde 1 atmosfer basnc olduu
nermesidir. Bylece gzlemci bu nermeyi doru klan olguyu bilmifl olur. Gzlemin dorulad olanakl yant doru klan olguya gzlem sonucu diyoruz.
Gzlemcinin genellikle gzlem sonucunu dolaysz olarak gzlemlemesi olanakszdr. Bu trl gzlemlerde, gzlemci gzlem sonucunu, dolaysz olarak gzlemledii gzlem verisi araclyla dolayl olarak gzlemler. rnek 2de gzlemcinin dorudan alglad Neptn gezegeninin kendisi deil, bu nesne dizgesinin teleskopta oluflan grntsdr. Byle bir grntnn oluflmas olgusu gzlemin
salad gzlem verisidir. Gzlemci gzlem verisini alglamak anlamnda dolaysz
olarak gzlemler. Gzlem verisi olan grnt, teleskopun Neptnn t annda bulunduu u yerinin koordinatlarna gre yneltilmesiyle elde edilmifltir. Teleskopta
oluflan grntnn yeri u0, zaman da t0 olsun. Buna gre u0, gzlem verisinin iliflkin olduu yer, t0 ise, gzlem verisinin iliflkin olduu zamandr. Dikkat edilirse u0
ile gzlem sonucunun iliflkin olduu u yeri ok farkldr. u0, gzlemcinin teleskopta grnty alglad yer, u ise, Neptnn uzaydaki yeridir. te yandan t0 ile t
arasnda ok byk olmamakla birlikte gene de bir fark vardr. Gzlem anndaki
grnt ile Neptn arasndaki uzaklk l, flk hz c ise, t = t0 - l/ c. Bir gezegenin
gzleminde t ile t0 arasndaki fark, gezegenine gre saniyelerle ya dakikalarla ifade edilirken, bir yldzn gzleminde bu fark flk yl ile ifade edilir. rnein bu
fark, yani l / c oran, Vens gezegeninin gzleminde 1.3 saniye, Neptn gezegeninin gzleminde ise yaklaflk 24 dakikadr. Buna karfllk Gnefle en yakn yldzn
(Proxima Centauri-Proksima Sentori diye okunur) gzleminde bu fark 4.22 flk yldr. (Bir flk yl, fln bir ylda kat ettii mesafeye eflit olup, bu mesafe 9.46 (1012
kilometredir.) Buna gre gzlemci, t0 annda teleskopla gzlemledii Proksima
Sentori yldznn t0 anndaki durumunu deil, t0 anndan 4.22 flk yl nceki anndaki durumunu dolayl olarak gzlemler.
Gzlemin gzlem sonucu ile gzlem verisini bir de rnek 4teki manometreye
bal kapal kaptaki gaz kitlesiyle rneklendirelim. Bu rnekteki gzlem sonucu,
gaz kitlesinin t annda u yerindeki basncnn 1 atmosfer olduu olgusudur. Gzlemci, gzlem verisi olan manometre ibresinin 1 atmosfer iflaretli izginin hizasnda (veya daha dorusu bu izginin ok yaknnda) durmas olgusunu alglamasna
dayanarak, gaz kitlesinin basncnn (gerekten) 1 atmosfer basncnda olmas olgusunu dolayl olarak gzlemlemifl olur.
Buraya kadar ele aldmz gzlemlerde, gzlem verilerine dayanarak dolayl
olarak alglanan fley bir gzlem sonucudur. Gzlem sonucunun ise gzleme yol
aan sorunun olanakl yantlarnn birini doru klan olgu olduunu sylemifltik.
Gzlem sonucunun doru kld olanakl yant, gzlemin dorulad gzlem
nermesidir. Bu trl gzlemlere salam diyoruz. Salam gzlemlerin yan sra, aldatc dediimiz gzlemlerin de bulunduunu belirtmek gerek. Bu ikinci trl
gzlemleri rneklendirmek iin manometreye bal kapal kaptaki gaz kitlesini gene ele alalm. Gzlemci t zamannda u yerinde manometre ibresinin 1 atmosfer basnc izgisinin hizasnda durmas olgusunu alglyor, buna dayanarak da gaz kitlesinin basncnn 1 atmosfer olduunu dolayl olarak alglyor. fiimdi gazn t zamannda u yerindeki basncnn 1 atmosfer deil 2 atmosfer olduunu, ama manometrenin yanlfl ifllediini ve bu nedenle ibresinin 2 atmosfer iflaretli izgisinin deil 1 atmosfer iflaretli izgisinin hizasnda durduunu kabul edelim. Bylece aldatc bir gzlem rneiyle karfllaflmfl oluyoruz. Byle bir gzlemdeki gzlem veri-
si gerekten bir olgu (yani gerek bir durum) dur. Ama dolayl olarak alglanan ve
gzlemcinin gzlem sonucu sand durum (yani gaz kitlesinin t zamannda u yerinde 1 atmosfer basnl olmas durumu) gerek olmayp bir gzlem sonucu olamaz, yalnzca gzlemcinin gzlem sonucu sand bir durumdur.
Dikkat edilirse gzlemci, yapt gzlemin salam olduunu saptamak iin dolayl olarak gzlemledii durumun bir olgu olup olmadna bakamaz. Nitekim
byle bir fley ancak bir gzlemle yaplabilir. Bylece bir ksr dng ortaya kar.
Bu dngden kurtulmak iin gzlemin gvenirliliini, gzlemin normal koflullar
altnda yaplmasnn ltlerine dayanarak tanmlamak gerekir. zellikle gzlemcinin alglama yetisi ve kulland gzlem aygtnn ifllemesi normal olmaldr. Gzlemin baflarl olmas iin salam ve gvenilir olmasnn yan sra bir de nesnel olmas, zellikle gzlem verilerinin ilgili bilim insanlarnca birbirlerine iletilebilir ve
birbiriyle paylafllabilir olmas gerekir.
Gzlemin bilgi retmeyi amalayan bir yntem olduunu belirtmifltik. Ancak
gzlemin bu amacn yerine getirmek iin salam, gvenilir ve nesnel olmas, baflka bir deyiflle baflarl olmas gerekir. Daha nce belirtildii gibi, bir gzlemin rettii bilgi, bu gzleme yol aan sorunun bir olanakl yant olan bir nermeyle ifade edilir. Bu nermenin nesnel bilgi ifade etmesi iin (i) nerme bilim insanlar
topluluunca kabul edilebilir olmal, dolaysyla sz konusu gzlem nesnel olmaldr. (ii) nerme gerekelendirilmifl olmal, dolaysyla gzlem gvenilir olmaldr.
(iii) nerme doru olmal, dolaysyla gzlem salam olmaldr. (Gzlem salam
ise dolayl olarak gzlemlenen durum bir olgudur. Bu olgu gzlem sonucudur.
Gzlem sonucu da sz geen nermeyi doru klar.)
Gzlem Kavramna liflkin Sorunlar

Gzlem kavramna iliflkin bilim felsefesinde birbiriyle iliflkili metodolojik, ontolojik ve epistemolojik sorunlarla karfllaflyoruz. Bu sorunlar ise (a) bilimsel gerekilik grfln savunanlar ile (b) bu grfle karfl kan pozitivist ve deneyci grflleri, ksaca gerekilik-karfltl grfln, savunanlar arasnda tartflmalara yol amfltr. Bafllca sorunlar flunlardr.
(i) Metodolojik sorunlar: Hangi trden bilimsel ifllemler gzlem saylabilir? Hangi olaylar gzlemlenebilir? Szgelifli rnek 4teki manometre ibresinin 1 atmosfer
iflaretli izginin hizasnda durmas olgusu her iki grflte gzlemlenebilir saylmasna karfln, gazn 1 atmosfer basncnda olmas olgusu yalnz (a) grflnde gzlemlenebilir saylr. Nitekim manometre (a) grflnde gzlem aygt saylrken, (b)
grflnde saylmamfltr.
(ii) Ontolojik sorunlar: Gzlemlenebilir fleyler (nesne dizgeleri, olay ve olgular)
varlk saylabilir mi? (a) grflnde olanlar bu soruyu olumlu olarak, (b) grflnde olanlar olumsuz olarak yantlamfltr.
(iii) Epistemolojik sorunlar: Gzlemsel bilgi, yani gzlemle dorulanmfl gzlem
nermelerinin ifade ettii bilgi ile gzlemsel-olmayan nermelerin ifade ettii bilgi arasnda kesin fark bulunur mu? Gzlem nermelerinin dorulanmas ile gzlemsel-olmayan nermelerin pekifltirilmesi arasnda fark kesin mi? Gzlem nermelerinin ifade ettii bilgi, gzlemsel-olmayan nermelerin, zellikle teori esi
kapsayan nemelerin, ifade ettii bilgiden bamsz olabilir mi?
DENEY
Deney, koflullar deneycinin mdahalesi sonucunda belirlenmifl olan bir gzlem
olarak tanmlanabilir. Deneyci, deneyi yapan bilim insan veya bilim insan ekibi-
29
30
Bilim Felsefesi
dir. Deney, gzlem gibi doaya sorulan bir soruyu yantlamak amacyla yaplan bir
ifllem saylabilir. Ancak deneye yol aan soru koflulludur. nce deneyci bu koflulun yerine gelmesini salayan bir mdahalede bulunur, sonra da gzlem yaplr.
Deneye yol aan sorular ve bunlarn yol at deneyler aflada rneklendirip incelediimiz befl eflide ayrlabilir.
Deneye Yol Aan Soru eflitleri

rnek 1: Deneyci t1 zamannda u yerinde bir kaptaki hidrojen gaz kitlesini bir kvlcmla tutuflturup yakyor, bylece bu gaz kitlesine bir mdahalede bulunmufl
oluyor. Bu hidrojen gaz kitlesi a1 olsun. a1in havadaki oksijenle tepkimesi t2 zamannda bitsin. Deneyci, tepkimenin bittii t2 zamannda u yerinde bir su kitlesinin (yani Su trnden bir nesne dizgesinin) bulunduunu gzlemliyor. Bu deneye
yol aan soru flyle dile getirilebilir:
(14) a1 hidrojen gaz kitlesi t1 zamannda u yerinde oksijenle tepkimeye girerse, tepkimenin bittii t2 zamannda u yerinde bir su kitlesi var olacak m?
Bu soru
(15) a1 nesne dizgesi t1 zamannda u yerinde D nesne-durumunda ise, t2 zamannda u yerinde F olan bir fley var olur mu?
biimindedir. fiimdi deneyde geen tm nesne dizgelerini, yani hidrojen, hidrojen,
oksijen ve su kitlelerinden oluflan karmaflk nesne dizgesine a diyelim. aya deneyin yapld nesne dizgesi diyeceiz. Sz geen hidrojen gaz kitlesinin t1 zamannda u yerinde kvlcmla tutuflmas, baflka bir deyiflle u yerinde havadaki oksijenle tepkimeye girmesi, a nesne dizgesinin t1 zamannda u yerinde D1 gibi bir nesne-durumunda olmas anlamna gelir. D1, u yerinde tepkimeye girme nesne-durumudur. Gene tepkime sonucunda t2 zamannda u yerinde bir su kitlesinin oluflmas, a nesne dizgesinin t2 zamannda u yerinde D2 gibi bir nesne-durumuna girmesi, yani D2 nesne-durumunda olmas anlamna gelir. D2, u yerinde bir su kitlesinin var olmas nesne-durumunu gsterir. Buna gre deneye yol aan (15) sorusunun genel biimi flyle olur:
(16) a nesne dizgesi t1 zamannda D1 nesne-durumunda ise, a nesne dizgesi t2
zamannda D2 nesne-durumunda olur mu?
Sz geen (16) biimindeki bir sorunun olanakl yantlar
zamannda D2 nesne-durumunda olur
ile
zamannda D2 nesne-durumunda olmaz
nermeleri ile dile getirilir. Bu olanakl yantlar daha sonra inceleyeceiz. Ancak
burada deneye yol aan her sorunun bir hipotezden kaynaklandn ve byle bir
31
hipotezi snamaya ynelik olduunu belirtmek isteriz. Sz konusu hipotez nceden pekifltirilmifl olabilir. O zaman da deney hipotezin pekifltirilme derecesini bytmeyi amalayabilir ya da salt retim iin yaplabilir. rnek 1deki hipotez (H2:
Hidrojen, O2: Oksijen ve H2O: Su olmak zere)
2H2 + O2
2H2O
formlyle ifade edilen kimyasal tepkimeyi dile getirir. Bu hipoteze gre bir hidrojen kitlesinin yanmasyla (yani oksijenle tepkimeye girmesiyle) su elde edilir.
(14)e benzer, (15) biiminde deneye yol aan bir soru rnei verip,SIRA
bu deneyin
SZDE hangi hipotezi snamay amaladn belirtiniz.
D fi N E L M
rnek 2: Biri mdahaleci (deneyci) br salt gzlemci olan bir bilim insan
ekibi dflnelim. Mdahaleci, kre biimindeki a tafln 44.10 metre yksekliinde
O R Uzaman t ile
bir kuleden, kronometresine bakarak bugn tam saat 12:00deS (bu
1
gsterelim) kuleden aflaya atyor. Kulenin dibinde tafln atld cephede kronometresine bakarak bekleyen gzlemci atlan tafln saat 12:00denD tam
3 saniye sonKKAT
ra zemine dfltn gzlemliyor. Dikkat edilirse byle bir deney, h = 1/2gt2 eflitlii ile ifade edilen serbest dflme yasasnn daha da pekifltirilmesi amacyla yapSZDE
labilir. Burada h, yeryz yaknnda serbest dflen bir cismin tSIRA
saniyede
ald yolun metre olarak karflldr. g ise yeryz yaknnda yerekimi kuvvetinin yol at sabit ivmedir. g sabitinin yaklaflk deeri, saniyede 9.81 AMALARIMIZ
metredir. Buna gre
44.10 metre ykseklikten dflen bir cismin yeryzne dflme sresi 3 saniyedir.
Sz konusu deneye yol aan soru ise flyledir:
N N
K T A P
(19) a tafl t1 zamannda 44.10 metre yksekliindeki kulenin tepesinden serbest dflmeye bafllar ise, a tafl t1 zamanndan 3 saniye sonra kulenin dibinde bulunur mu?
TELEVZYON
Atlan cisim a, cismin atld yer u1, cismin atld zaman t1, cismin dflt yer
u2 ve cismin dflt zaman t2 olsun. Buna gre (19) sorusunu genel biimi aflaNTERNET
daki gibidir:
(20) a cismi, t1 zamannda u1 yerinde bulunup serbest dflmeye bafllar ise, a
cismi, t2 zamannda u2 yerinde bulunur mu?
u1 yerinde bulunup serbest dflmeye bafllar ifadesini D1 nesne-durumundadr,
u2 yerinde bulunur ifadesini de D2 nesne-durumundadr biiminde gsterebiliriz. Bylece (20) sorusunun da (16) soru biiminde olduunu gryoruz.
rnek 3: Deneyci cval bir termometreyi t1 zamannda u1 yerinde bir kaptaki
souk suya batrp, bu su dolu kab [t1, t2] zaman aralnda bir gaz kabnda styor. Deneyci ayn [t1, t2] zaman aralnda termometrenin cva stununun ykseldiini gzlemliyor.
Bu deney daha nce szn ettiimiz Btn metaller yeterince stldnda
genleflir hipotezini daha da pekifltirmek iin yaplabilir. Bunun iin deneycinin
Cva bir metaldir nermesini nceden kabul etmesi gerekir. Deneye yol aan soru flyledir:
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
32
Bilim Felsefesi
(21) a nesne dizgesi bir metal kitlesi olup u yerinde [t1, t2] zaman aralnda yeterince stlrsa, a nesne dizgesi u yerinde [t1, t2] zaman aralnda genleflir mi?
cva kitlesidir ve stlyor ifadesini D1 nesne-durumundadr, u yerinde genleflir ifadesini D2 nesne-durumundadr, [t1, t2] zaman aral ifadesini de t zaman ile gsterirsek, (21) sorusunu genel biimi flyle olur:
(22) a nesne dizgesi t zamannda D1 nesne-durumunda ise, a nesne dizgesi t
zamannda D2 nesne-durumunda olur mu?
Dikkat edilirse (22) biimindeki sorular da (16) biimindedir.
rnek 4: Yukardaki rnek 2yi yeniden ele alalm. Deneyci bir takometre (hzler aygt) yardmyla tafln kulenin dibine arpmadan hemen nceki hznn 29.43
m/sn olduunu gzlemliyor. Bu deneye yol aan soru flyledir:
(23) a tafl t1 annda 44.10 m yksekliindeki kulenin tepesinden dflmeye bafllarsa, arpmadan hemen nceki hz 29.43 m/sn midir?
Deneye yol aan sorularn en

nemlilerinden biri a nesne
dizgesi t1 zamannda D1
nesne-durumunda ise, a
nesne dizgesi t2 zamannda
D2 nesne-durumunda olur
mu? biiminde ifade edilir.
Bu deney serbest dflmede hzn deerini gsteren v = gt yasasn daha da pekifltirilmesi iin yaplabilir. Burada v, yeryz yaknnda serbest dflen cismin dflmeye baflladktan t saniye sonra saniyede metre olarak hzn gsterir. rnek 2den
44.10 metre ykseklikten dflen bir cismin yeryzne dflme sresinin 3 saniye olduunu anmsayalm. Buna gre v = 9.81 m/sn2 ( 3 sn = 29.43 m/sn. (23) sorusunun biimi t1 zaman annda u yerindeki a nesne dizgesi, t2 annda F belirlenebilirinin bir deeri olan F* belirlenmifl zelliini taflr m? olup, en genel biimi gene (16)dr.
rnek 5: Gaz ile doldurulmufl 1 litre hacminde olup piston ile kapal olan bir
silindiri ele alalm. Silindir, iindeki gaz kitlesinin basncn atmosfer olarak len
bir manometreye baldr. Deneyci bu silindiri, 20 litre su ile dolu bir kaba tamamen batryor. Bylece silindirdeki gazn kitlesinin scaklk derecesinin suyun (sabit olduu varsaylan) scaklk derecesine srekli olarak eflit olmasn salyor. Deneyci [t1, t2] zaman aralnda pistonu silindirin yarsna kadar itiyor ve bylece silindirdeki gaz kitlesinin 1 litre hacminde olma nesne-durumundan 0.5 litre hacminde olma nesne-durumuna geiflini salayan bir mdahalede bulunuyor. Deneyci ayn [t1, t2] zaman aralnda manometreyi srekli olarak izliyor. Bylece manometre ibresinin 1 atmosfer iflaretli izginin hizasndan 2 atmosfer iflaretli izgisi
hizasna getiini ve orada durduunu dolaysz olarak gzlemliyor. Deneyci, bu
dolaysz gzleme dayanarak da gaz kitlesinin [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosfer
basncnda olma nesne-durumundan 2 atmosfer basncnda olma nesne-durumuna
geiflini dolayl olarak gzlemlemifl olur.
Bu deney Boyle-Mariotte yasasnn daha da pekifltirilmesi amacyla yaplabilir.
Boyle- Mariotte yasas gereince scaklk derecesi sabit olan bir gazn basnc, gazn hacmiyle ters orantl olarak deiflir. (Sz konusu deneydeki gazn ideal gaz niteliinde olduunu kabul ediyoruz.) Bu deneye yol aan soru flyledir:
(24) Sabit scaklk derecesinde a gaz kitlesinin hacmi [t1, t2] zaman aralnda 1
litre hacminden 0.5 litre hacmine geerse, a gaz kitlesinde [t1, t2] zaman
aralnda hangi basn-olay meydana gelir?
Dikkat edilirse (24) sorusu flu biimdedir:
(25) a nesne dizgesinde [t1, t2] zaman aralnda F1* dan F2* a geifl tipinden bir
F-olay meydana gelirse, a nesne dizgesinde [t1, t2] zaman aralnda hangi G -olay meydana gelir?
Burada F ile G, a nesne dizgesinin ait olduu tre zg deiflken belirlenebilirler, baflka bir deiflle nesne-durumu deiflkenleridir. F deiflkenine bamsz deiflken veya kontroll deiflken denir. te yandan G deiflkenine baml deiflken
denir. Nitekim G nin deeri, F nin deerine baml olarak deiflir. F nin deeri
de deneycinin mdahalesiyle, yani onun kontrol altnda, belirlenir.
Sz geen (25) biimindeki sorularn olanakl yantlar ise afladaki biimdedir:
(26) a nesne dizgesinde [t1, t2] zaman aralnda F1* dan F2* a geifl tipinden bir
F-olay meydana gelirse, a nesne dizgesinde [t1, t2] zaman aralnda G1*
dan G2* a geifl tipindeki G-olay meydana gelir.
Burada G1* ile G2* deerleri G deiflkeninin herhangi deerleri olabilirler.
Deneye liflkin Koflullu Gzlem nermesi

Yukarda belirttiimiz gibi rnek 1 - rnek 4teki deney trlerine yol aan sorularn genel biimi (16), bu sorularn olanakl yant biimleri de (17) ve (18)dir. Her
iki olanakl yantn ortak n bilefleni olan,
(27) a nesne dizgesi t1 zamannda D1 nesne-durumundadr
nermesine deney-koflulu nermesi diyoruz. Deneycinin mdahalesinin amac,
(27) deney-koflulu nermesinin doru olmasn salamaktr. (27) nermesi bir yaln gzlem nermesi olup, bu nermenin doru olmas a nesne dizgesinin t1 zamannda D1 nesne-durumunda bulunmasnn bir olgu olmas demektir. Bir deneye iliflkin deney-koflulu nermesinin yanlfl olmas, deneycinin mdahalesinin
amacnn gerekleflmemesi demektir. Byle olunca deneyin baflarsz olduunu
syleyeceiz. te yandan deney-koflulu nermesi doru olursa, deneyin baflarsz-olmayan bir deney olduunu syleyeceiz.
Deneye yol aan koflullu gzlem nermesinin olanakl yantlarnn art bileflenlerine gelince, bunlar:
(28) a nesne dizgesi t2 zamannda D2 nesne-durumundadr
ile
(29) a nesne dizgesi t2 zamannda D2 nesne-durumunda deildir
33
34
Bilim Felsefesi
nermeleridir. (28) bir yaln gzlem nermesi, (29) da bir yaln gzlem nermesi
deillemesi olan bir gzlem nermesidir. (28) ile (29) gzlem nermelerine olanakl deney-sonucu nermeleri diyeceiz. Baflarsz-olmayan bir deneyin son evresinde, deneycinin yapt bir gzlemle deney-sonucu nermelerinden biri dorulanp
br yanlfllanr. Ama deney baflarsz ise, yani deneycinin mdahalesi amacna
eriflmemifl ise, deney, sonraki aflamalarna gemeden sonlandrlr; dolaysyla, olanakl deney-sonucu nermeleri ne dorulanabilir ne de yanlfllanabilir. Bu nedenle
deney-koflulu nermesi yanlfl olursa, (17) koflullu gzlem nermesi ile bu nermenin deillemesi olan (18) koflullu gzlem nermesi, deneye yol aan (16) biimindeki sorunun olanakl yantlar saylmazlar. Nitekim baflarsz deneyde sonlandrc
gzlem yaplmadndan, deneye yol aan soruyu yantlamak olanakszdr.
fiimdi (17) koflullu gzlem nermesinin karfll olan koflullu durumu inceleyelim. Byle bir koflullu durumun var olmas (ister gerek olsun ister olmasn) iin,
(27) deney-koflulu nermesinin doru olmas gerekir. Eer (27) nermesi yanlfl
ise, byle bir koflullu durum var deildir. Buna karfllk (27) ile (28) birlikte doru
ise, koflullu durum gerektir, yani bir koflullu olgudur. (27) doru ama (28) yanlfl
ise, koflullu durum gerek olmayan salt-olanakl bir durumdur. Koflullu olgu bir
dzenliliin belli bir yer ve zamana snrlandrlmfl biimi veya baflka bir deyiflle
bir yerel dzenlilik saylabilir. Bu dzenlilik, iki yaln olgu (ann t1de D1 nesnedurumunda olmas olgusu ile ann t2de D2 nesne-durumunda olmas olgusu) arasnda ardflklk veya biraradalk bantsnn bulunmas anlamna gelir.
te yandan (26) nermesinin n bilefleni olan a nesne dizgesinde [t1, t2] zaman aralnda F1* dan F2* a geifl tipinden bir F-olay meydana gelir nermesi de
bir deney-koflulu nermesi olup, yukarda (27)ye iliflkin zmlemelerin benzeri
bu nerme iin de sz konusudur.
LME
lme, gzleme ya da deneye konu olan nesne-dizgelerinin niceliklerine saysal
deer verme ifllemidir. Bu nedenle nce nesne dizgelerinin nicelikleri ve bu niceliklerin deerlerini inceleyeceiz.
Nesne Dizgelerinin Nicelikleri ve Niceliklerin Deerleri
Renk benzerlii sralamas

bir daire biimindedir.
Bundan dolay bu gibi
sralamalara dairesel
sralama denir. Dairesel
sralama bants yansmal
(refleksif) ve bakflml
(simetrik) olup, geiflli
(transitif) deildir.
Nesne dizgelerinin belirlenebilir zellikleri altndaki belirlenmifl zellikleri veya

baflka bir deyiflle, bu belirlenebilir zelliklerin deerlerini inceleyelim. ou kez
ayn belirlenebilirin deerleri arasnda bir sralama bants bulunur. Byle bir sralama bants ya bir benzerlik derecesine ya da bir byklk derecesine dayanr. rnein Renk belirlenebilirinin deerleri arasnda renk benzerliine dayanan
bir sralama bants vardr. Bu sralamada krmz tonlar turuncu tonlara, turuncu
tonlar sar tonlara, sar tonlar yeflil tonlara, yeflil tonlar mavi tonlara, mavi tonlar
mor tonlara, mor tonlar ise krmz tonlara benzer. Bylece renk benzerlii sralamasnn bir daire biiminde olduunu gryoruz. Bundan dolay bu gibi sralamalara dairesel sralama denir. Grld gibi bu sralama bants yansmal (refleksif) ve bakflml (simetrik) olup, geiflli (transitif) deildir. Bant yansmaldr,
nk her renk tonu kendine benzer. Bant bakflmldr, nk bir renk tonu
ikincisine benzerse, ikincisi de birincisine benzer. Bant geiflli deildir, nk
bir renk tonu ikincisine, ikincisi ncsne benzerse, birincisi ncsne benzemeyebilir. Nitekim mavi tonlar mor tonlara, mor tonlar krmz tonlara benzemesine karfln, mavi tonlar krmz tonlara hi benzemez. Ama ard ardna gelen renk
tonlar birbirine benzediinden bir sralama bants olufltururlar. Bir belirlenebilir
zelliin deerleri arasndaki sralama bants bir benzerlik ise, bu belirlenebilirin bir niteliksel zellik, ksaca bir nitelik olduu sylenir. rnein Renk belirlenebiliri bir niteliktir.
fiimdi, deerleri arasndaki sralamann byklk derecesine dayanan belirlenebilirleri inceleyelim. Bu trl belirlenebilirlere niceliksel zellik, ksaca nicelik
denir. rnein Sertlik, Scaklk, Uzunluk, Zaman Sresi, Ktle, Arlk, Elektrik
Yk vb. birer niceliktir. Byklk derecesine dayal bir sralama bantsna byk-olma bants diyelim. F bir nicelik ve F1* ile F2*, F niceliinin iki farkl deeri ise, F1* deeri F2* deerinden byk olur ya da F2* deeri F1* deerinden byk
olur. F2* deeri F1* deerinden byk ise, F1* deerinin F2* deerinden kk olduu sylenir. Bylece kk-olma bants byk-olma bantsna dayanarak
tanmlanabilir. Genel olarak da F1* ile F2*, F niceliinin herhangi deerleri ise (i)
F1*, F2* den byk olur veya (ii) F1*, F2* den kk olur veya (iii) F1* ile F2* eflit
olur.
Gerek byk-olma bants gerekse evrii olan kk-olma bants yansmasz (irrefleksif), bakflmsz (asimetrik) ve geiflli (transitif) dir. Her iki bant yansmaszdr, nk hibir nicelik deeri kendinden byk olamaz ve kendinden kk olamaz. Yani F* deeri, F* den byk deildir ve F* den kk deildir. Bantlar bakflmszdr, nk F1*, F2* den byk ise, F2*, F1* den byk deildir; F1*,
F2* den kk ise, F2*, F1* den kk deildir. Bantlar geifllidir, nk , F1*, F2*
den byk ve F2* , F3* ten byk ise, F1*, F3* ten byk olur; F1*, F2* den kk
ve F2*, F3* ten kk ise, F1*, F3* ten kk olur. Yukardaki koflullar yerine getiren bir sralama bantsna dorusal sralama denir. Buna gre bir belirlenebilir
zelliin nicelik olmasnn gerekli ve yeterli koflulu, bu belirlenebilirin deerlerinin arasnda bir dorusal sralama bantsnn bulunmasdr diyebiliriz. Yukarda
ad geen Sertlik, Scaklk, Uzunluk, Zaman Sresi, Ktle, Arlk, Elektrik Yk
vb. belirlenebilirlerin deerleri arasnda sz konusu koflullar yerine geldiinden
dorusal sralama bants bulunur. Dolaysyla bu belirlenebilirlerin birer nicelik
olduklar sav dorulanmfl olur. Herhangi bir niceliin deerlerinin sz geen koflullar yerine getirmeleri, bu deerlerle reel saylar kmesi veya bu kmenin bir alt
kmesi arasnda bire-bir fonksiyonlar bulunmasna yol aar.
Saysal Deer Fonksiyonlar

F gibi herhangi bir niceliin deerleri ile baz veya btn reel saylar arasnda birden ok sayda zF1 , zF2, ..., zFn, ... gibi farkl bire-bir fonksiyonlar vardr. (zFi
fonksiyonu bire-birdir ancak ve ancak zFi (F1* ) = zFi (F2* ) ise F1* = F2* .) zFi sz geen bire-bir fonksiyonlardan herhangi biri olsun. zFi fonksiyonunun deerleri reel saylar, argmanlar ise nicelik deerleridir. Buna gre F*, F gibi bir niceliin deeri ise zFi (F* ) = r gibi bir eflitlik elde ederiz. Burada r, R reel saylar kmesinin Rz ile gstereceimiz bir alt-kmesinin esi olan bir reel saydr. Rz altkmesi, zFi fonksiyonunun tm deerlerinin kmesine eflittir. Gerek gndelik yaflamda gerekse bilimde kullanlan tm niceliklerin deerleri reel saylarla ifade edilir, yle ki nicelik deeri bir saysal deer ile bir birimden oluflur.
Ancak nicelik deerleri onlar ifade eden reel saylar ile zdefl saylmaz. zdefl
olmamalar nicelik deerini ifade eden reel saynn belli bir nicelik birimi ile nitelenmifl olmasndan anlafllr. rnein Bu ubuun uzunluu 2ye eflittir denile-
35
36
Bilim Felsefesi
mez. Bunun yerine, sz gelifli, Bu ubuun uzunluu 2 metredir denir. 2 metre

ise 2 reel saysyla ifade edilir, ama bu say ile zdefl deildir. Nitekim ayn uzunluk 2 100 = 200 santimetre ile zdefltir. Eer uzunluk bir reel say ile zdefl olsayd, ayn uzunluk hem 2 saysna hem de 200 saysna eflit olurdu. 2 ile 200 farkl saylar olduuna gre sz geen eflitleme olanakszdr.
Daha nce belirttiimiz gibi herhangi bir niceliin deerleri arasndaki bykolma bants bir dorusal sralama bantsdr. te yandan reel saylar arasndaki byk- olma bants (simgesel olarak >) da bir dorusal sralama bantsdr. Ayrca F gibi bir niceliin deerlerinin sayallnn (cardinality), yani sayal saysnn, tm reel saylarn sayallndan, yani sayal saysndan, kk veya bu sayya eflit olduuna kabul ediyoruz. Byle olunca F niceliinin deerler kmesinden, reel saylar kmesine afladaki koflulu yerine getiren z Fi gibi bire-bir bir
fonksiyon vardr:
F1* ile F2*, F niceliinin deerleri; r1, r2 reel saylar ve zFi (F* ) = r1, zFi (F* ) =
r2 olduunda: F2* deeri F1* deerinden byktr ancak ve ancak r2 > r1 ise.
F*, F niceliinin herhangi bir deeri, r bir reel say ve zFi (F* ) = r olduunda,
r saysnn F* nicelik deerinin saysal deeri olduunu syleriz. Buna gre zFi
fonksiyonunun F niceliine iliflkin bir saysal deer fonksiyonu olduunu syleyeceiz. Greceimiz gibi ayn bir nicelie iliflkin birden ok sayda saysal deer
fonksiyonu vardr.
Saysal deer fonksiyonlarnn anlamn rneklendirme yoluyla aydnlatmak
amacyla F nicelii olarak Uzunluk niceliini ele alalm. Bilindii gibi belirlenmifl
uzunluklar farkl uzunluk birimlerine gre farkl reel saylarla ifade edilir. rnein
10.52 cm ile 0.1052 m, ayn Uzunluk niceliinin ayn bir deerinin farkl ifadeleridir. Bu deeri F* olarak gsterelim. Yani F* = 10.52 cm ve F* = 0.1052 m. F* = 10.52
cm olduunda, F* nicelik deerinin (yani uzunluunun) saysal deerinin 10.52 reel saysna eflit olduunu syleriz. Gene F* = 0.1052 m olduunda, F* n saysal deerinin 0.1052 reel saysna eflit olduunu syleriz.
Buraya kadar nicelikleri ve birer belirlenmifl zellik olan nicelik deerlerini, onlar taflyan nesne dizgelerinden bamsz olarak inceledik. fiimdi de nicelik ve nicelik deerlerini, nesne dizgeleriyle balantl olarak ele alacaz. Bu amala ilk rnek olarak gene Uzunluk niceliinin irdelenmesini srdrelim. Nesne dizgeleri
olarak belli uzunluu olan eflitli ubuklar ele alalm. a somut nesnesi byle bir
ubuk olsun. F*, F uzunluk niceliinin belli bir deeri olduunda, a ubuunun t
zamannda ve u yerinde F* belirlenmifl zelliini tafldn dflnelim. Buna gre
Uzunluk (a, t, u) = F*
eflitlii yazlabilir. Burada u yeri, a ubuunun t zamannda iinde bulunduu ak
veya kapal yerdir. a ubuu ayn t zamannda u yerinde deil de u1 gibi deiflik
bir yerde bulunsayd Uzunluk (a, t, u) Uzunluk (a, t, u1) olabilirdi. Szgelifli a
bir metal ubuk olup u1 yerindeki scaklk derecesi u yerindekinden ok farkl olsa (Btn metaller yeterince stldnda genleflir yasas gerei) yukardaki eflitsizlik doru olur. te yandan u yerinin t zamanndaki scaklk derecesi t1 gibi baflka bir zamanda ok farkl olabilir. Demek ki genel olarak a nn uzunluu hem t
ye hem de uya baldr.
F gibi bir niceliin deerleri arasndaki byk-olma bantsna dayanarak bu

deerleri belirlenmifl zellik olarak taflyan nesne dizgeleri arasnda da bulunan bir
byk-olma bants flyle tanmlanr:
Tanm 1: t2 zamannda u2 yerinde bulunan a2 nesne dizgesi, t1 zamannda u1
yerinde bulunan a1 nesne dizgesinden F nicelii asndan (daha)
byktr ancak ve ancak F-lik (a2, t2, u2) nicelik deeri F-lik (a1, t1,
u1) nicelik deerinden byk ise.
Yukardaki tanm rnekleyecek olursak, szgelifli F-lik, Uzunluk, Uzunluk (a2, t2,
u2) = 5 cm ve Uzunluk (a1 , t1 , u1) = 2 cm olsun. Uzunluk niceliinin bir deeri
olan 5 cm gene bu niceliin bir deeri olan 2 cmden byktr. te yandan (daha nce belirtildii gibi) flu koflul dorudur: F1* ile F2* , F niceliinin deerleri olup,
zFi (F1* ) = r1 ve zFi (F2* ) = r2 ise; F2* deeri, F1* deerinden byktr ancak ve
ancak r2 > r1 ise. Yukardaki rnekle ilgili olarak zFi (5cm) = 5 ve zFi (2cm) = 2
eflitliklerini gz nne alalm. 5 cm, 2 cmden byktr ancak ve ancak 5 > 2 ise.
Oysa 5 > 2 dorudur. O halde 5 cm uzunluk deeri, 2 cm uzunluk deerinden
byktr. 5 cm, 2cmden byktr ve Tanm 1den (F-lik, Uzunluk olduunda)
t2 zamannda u2 yerinde bulunan a2 ubuu, t1 zamannda u1 yerinde bulunan a1
ubuundan uzundur (byktr) sonucunu tretebiliriz.
Buraya kadar nicelikleri ve nicelik deerlerini hep gereki ontoloji erevesinde inceledik. Gereki ontolojide nicelik deeri olan belirlenmifl zellikler, onlar
taflyan somut nesneler veya nesne dizgelerinden bamsz olarak varolan soyut
varlklardr. Soyut olmalar, somut nesnelerin tersine uzay ve zaman dflnda olmalar demektir. Buna gre a bir somut nesne (tam-somut veya nesne dizgesi), F* ise
F niceliinin bir deeri olduunda a, t zamannda ve u yerinde vardr nermesi
doru veya yanlfl anlaml bir nerme olmasna karfllk, F*, t zamannda ve u yerinde vardr nermesi anlamsz olup doruluk deerinden yoksundur. Gene de
doruluk deeri olsayd hep yanlfl olurdu.
Bilim felsefesinde, gereki ontolojik grfln (gerekiliin) yan sra adc
adyla anlan gerekilik karflt ontolojik grfl de vardr. Bu grfl zellikle mantk deneycilerde (logical empiricists) 20. Yzyln ilk yarsnda egemen olmufltur.
Benzer bir grfln gerekilik-karfltl (anti-realism) adyla gnmz bilim felsefesinde savunucular vardr. Gerekilik (realism) ile gerekilik-karfltl grfllerinde bilim felsefesinin birok konusu, lme konusunda olduu gibi, ok farkl
biimde yorumlanmfltr. Biz de bir farkllk olduu konularda her iki grfln yorumunu ortaya koyacaz. Yukarda lme konusuna girifl olan nicelik ve niceliklerin deerleri konusunu buraya kadar yalnz gereki grfl asndan ele aldmz belirtmifltik. Nitekim bu konu gereki-karfltl grflnde farkl bir biimde
ele alnmaktadr. Bundan byle lme konusunu, her iki grfl ortaya koyup karfllafltrarak srdreceiz.
Gerekilik-karfltl grflnde a2 ubuunun a1 ubuundan uzun olmas
gzlem ve/veya deneyle ifllemsel biimde saptanabilen ilkel bir bant saylr. Yukardaki rnee dnecek olursak, a2 ubuu 5 cm, a1 ubuu da 2 cm uzunluktadr. (Bundan byle baflka bir biimde belirtilmedike t zamann ve u yerini rtk
sayp ayrca dile getirmeyeceiz.)
37
38
Bilim Felsefesi
Buna gre
(30) a2 ubuu a1 ubuundan daha uzundur.
nermesi doru olur. Gerekilie gre, Tanm 1 gerei, bu nerme
(31) a2 ubuunun uzunluu a1 ubuunun uzunluundan daha byktr.
anlamna gelir. Buna karfllk gerekilik-karflt grfle gre (31) nermesi, asl anlaml olan (30) nermesinin deiflik bir ifadesinden baflka fley deildir. Yani istenildiinde (31) nermesi elenebilir. Bu grflte (31) nermesinin anlam beli baz
deneylerin sonucuna dayandrlr. lk akla gelen deneysel sonu flyledir:
(32) Deneyci, a1 ile a2 ubuklarnn her ikisinin birer ucunu ayn hizada olacak
biimde bitifltirir ise, a1 ubuunun br ucunun a2 ubuunun br ucundan nceki bir yerde gvdesine dediini gzlemler.
te yandan gerekilie gre (32) deneysel sonucu (31)i gzlem ve deneyle dorular, ama anlamn belirlemez. Nitekim (31) nermesi, (32) veya benzeri deneysel sonulardan bamsz bir anlam ifade eder. ubuklar arasndaki uzun-olma bants, baflka bir deyiflle Uzunluk niceliine zg olarak daha-byk-olma bants, yansmasz, bakflmsz ve geifllidir. Deneysel olarak iki ubuktan hibirinin
brnden daha uzun olduu saptanmazsa, bu iki ubuun Uzunluk niceliine
zg olarak farksz olduu sylenir. Bu farksz-olma bants, ksaca farkszlk
bants, yansmal, bakflml ve geifllidir.
Genel olarak F gibi herhangi bir nicelie karfllk, nesne dizgeleri arasnda (daha- uzun-olma, daha-ar-olma, daha-scak-olma gibi) F niceliine zg byk-olma bants ile F ye zg farkszlk bants bulunur.
lek Fonksiyonlar
Yukarda incelediimiz kavramlara dayanarak lek fonksiyonlarn ortaya koyacaz. Bu fonksiyonlar yoluyla da niceliklerin lme ifllemlerini aklayacaz. lek
fonksiyonlar, gerekilik-karflt grflte nesne dizgeleri arasndaki byk-olma
bants ile farkszlk bantsna dayanarak
(33) a ubuu 20 cm uzunluundadr.
gibi nermelerin anlamn aklamak iin ortaya konulmufltur. F, Uzunluk, Arlk,
Scaklk gibi herhangi bir nicelik olduunda, gerekilik-karflt grflte F nicelii1
2
i
ne zg lek fonksiyonlar afladaki koflullar yerine getiren f F , f F , ... , f F , ... gibi fonksiyonlardr:
(i)
a, f F fonksiyonunun tanm kmesine ait bir nesne dizgesi ise, f F (a) bir
reel sayya eflittir.
i
i
(ii) a1 ile a2 , f F nin tanm kmesine ait nesne-dizgeleri ise, f F (a1) > (a2) ancak ve ancak a1, a2 den F ye zg olarak byk ise.
i
i
i
(iii) a1 ile a2, f F nin tanm kmesine ait nesne-dizgeleri ise, f F (a1) = f F (a2)
ancak ve ancak a1 ile a2, F ye zg olarak farksz ise.

i
Gereki grflte f F lek fonksiyonlar, zFi saysal deer fonksiyonlar ile Flik fonksiyonu yardmyla flyle tanmlanrlar:
Tanm 2: a, F zelliinin bir deerini taflyan herhangi bir nesne dizgesi oldui
i
unda, f F (a) = zF [F-lik (a)].
Dikkat edilirse F-lik (a), a nn tafld F niceliinin bir deeri, yani belli bir bei
lirlenmifl zelliktir. Tanm 2ye gre tanmlanmfl f F fonksiyonu yukarda ortaya
konulan gerekilik-karflt grfle iliflkin lek fonksiyonlarnn (i), (ii) ve (iii) koflullarnn tmn yerine getirir.
te yandan gerekilik-karfltl grflnde F-lik fonksiyonunun varl yadsnr; nitekim bu fonksiyon deerleri belirlenmifl zellikler sayldndan gerekiliki
karfltl grflnde yok saylrlar. f F lek fonksiyonlar yukardaki (i), (ii) ve (iii) koflullarn yerine getiren ama baflka fonksiyonlar yardmyla tanmlanmayan ilkel fonksiyonlar saylr.
1
2
F, uzunluk nicelii olduunda, bu nicelie iliflkin f F , f F , ... lek fonksiyoni
larndan her biri belli bir uzunluk birimini flyle belirler. f F , F ye iliflkin herhangi
bir lek fonksiyonu ve a, ubuk gibi belli bir uzunluu olan bir nesne dizgesi oli
i
duunda, eer f F (a) = 1 ise, a nn f F nin belirledii birim-nesne olduunu syi
i
leriz. f F (a) uzunluuna ise f F nin belirledii uzunluk birimi diyoruz. rnein b,
1
1
Paristeki (ridyumlu platinden yaplmfl) standart metre, f F ise f F (b) = 1 koflulu1
nu yerine getiren bir lek fonksiyonu olsun. Bylece b, yani standart metre, f F in
belirledii birim-nesnedir. Metre birimi ise birim-nesnenin uzunluudur. Buna g1
re a herhangi bir ubuk olduunda a nn metre biriminde uzunluu f F (a) metre1
dir. Sz gelifli f F (a) = 12.20 olsa, a nn metre biriminde uzunluu 12.20 metreye
eflittir. a nn uzunluunun metre biriminde ifadesi, 12.20 metre biimindedir.
i
i
Genel olarak f F herhangi bir lek fonksiyonu olduunda f F nin belirledii bii
rim Bi olsun. Yani bi gibi yle bir birim-nesne olsun ki f F (bi ) = 1. a herhangi byle bir ubuk veya genel olarak uzunluu olan bir nesne dizgesi olunca, a nn Bi
i
3
biriminde uzunluunu f F (a)Bi biiminde ifade ederiz. rnein f F lek fonksi3
yonu santimetre (cm) birimini belirlesin. Buna gre, rnein, f F (a) = 1222 olsa,
ann santimetre biriminde ifadesi 1222 santimetre (1222 cm) biiminde olurdu. F
1
2
gibi herhangi bir nicelie iliflkin f F , f F , ... lek fonksiyonlar birbirinden bam1
1
sz deildir. Bunlardan biri, sz gelifli f F verildiinde, brleri f F lek fonksiyonundan F niceliine zg dnfltrme fonksiyonlar denilen fonksiyonlar yard1
myla tretilir. Verilen f F lek fonksiyonunun deerleri, daha sonra gstereceimiz gibi gzlem ve/veya deneyle belirlenmelidir. Dnfltrme fonksiyonlarnn trne gre drt eflit lekten sz edilir. Bunlar srasyla, oran lei (ratio scale),
aralk lei (interval scale), srasal lek (ordinal scale) ve adlandrc lek (nominal scale) tir.
Oran lei
rnek olarak gene Uzunluk niceliini ele alalm. Verilen lek fonksiyonu, f F olai
rak gsterdiimiz metre birimini belirleyen lek fonksiyonu olsun. Buna gre f F
herhangi bir lek fonksiyonu olduunda, k gibi bir pozitif reel say olan bir katsay vardr ki:
39
40
Bilim Felsefesi
i
(34) f F = k f F
Bu eflitlik, Uzunluk niceliini taflyan a gibi her nesne dizgesi iin, f F (a) = k
i
f
olur nermesinin ksaltmasdr. Dikkat edilirse (34) eflitlii gerei f F lek
1
fonksiyonu, f F lek fonksiyonunu k katsays ile arpma biimindeki dnfltrme fonksiyonu yardmyla tretilir. Genel olarak her dnfltrme fonksiyonu, hem
argmanlar hem de fonksiyon deerleri reel say olan bir fonksiyondur. Uzunluk
ve benzeri niceliklere zg dnfltrme fonksiyonlar, yukarda belirtildii gibi, k
i
1
herhangi bir pozitif reel say olmak zere, f F (a) = k f F (a) biimindedir.
Dnfltrme fonksiyonlar sz geen biimde olan niceliklere oran leinde
nicelikler denir. Gerek Uzunluk, gerekse Zaman sresi, Ktle, Hz, Kuvvet, Enerji,
Elektrik Yk, vb. nicelikler oran leinde nicelikledir. Genel olarak F, oran leinde bir nicelik, a1 ile a2, F niceliksel zelliini taflyan iki farkl nesne dizgesi,
i
j
1
f F ile f F iki farkl lek fonksiyonu, f F ise deerleri gzlem ve/veya deneyle belirlenmifl lek fonksiyonu olsun. Buna gre, k1 ile k2 iki farkl reel say olmak
i
1
j
1
zere, f F = k1 f F ve f F = k2 f F yazabiliriz. Yukardaki iki eflitlikten
1
F (a)
(35) f F (a1) / f F (a2) = f F (a1) / f F (a2)

i
eflitlii elde edilir. Nitekim f F (a1) / f F (a2) = k1 f F (a1) / k1 f F (a2) = f F (a1) /

1
j
j
1
1
1
1
f F (a2) ve f F (a1) / f F (a2) = k2 f F (a1) / k2 f F (a2) = f F (a1) / f F (a2). Dolaysyla (35) eflitlii dorulanmfl olur. rnein F, Uzunluk nicelii, a1 ile a2, srasyla 20
1
2
3
4
m ve 5 m uzunluunda iki ubuk, f F , f F , f F ve f F srasyla metre, desimetre,
santimetre ve milimetre birimlerini belirleyen lek fonksiyonlar olsun. Buna gre (1 m = 10 dm = 100 cm = 1000 mm olduundan):
1
f F (a1) / f F (a2) = 20 / 5 = 4
2
2
1
1
f F (a1) / f F (a2) = 10 f F (a1) / 10 f F (a2) = (10 20) / (10 5) = 20 / 5 = 4
3
3
1
1
f F (a1) / f F ( a2) = 100 f F (a1) / 100 f F (a2) = (100 20) / (100 5) = 20 / 5 = 4
4
4
1
1
f F ( a1) / f F ( a2) = 1000 f F (a1) / 1000 f F (a2) = (1000 20) / (1000 5) = 20 / 5 = 4
Uzunluk ve benzeri
niceliklere zg dnfltrme
fonksiyonlar, k herhangi bir
pozitif reel say olmak zere,
i
1
f F (a) = k f F (a)
biimindedir. Dnfltrme
fonksiyonlar bu biimde
olan niceliklere oran
leinde nicelikler denir.
Demek ki uzunluklarn saysal deerlerinin oran, farkl lek fonksiyonlarndan,

dolaysyla farkl uzunluk birimlerinden bamszdr. Bu nedenle Uzunluk niceliinin oran leinde nicelik olduu sylenir.
Oran leinde olan niceliklerin deerleri toplanabilir. rnein 5 m uzunluuyla 17 cm uzunluunun toplam 5.17 m uzunluuna eflittir. Genel olarak F, oran
leinde bir nicelik olup F1* ile F2*, F nin deerleri ise, F1* ile F2* deerlerinin toplamn F1* + F2* biiminde gsteriyoruz. Byle bir toplamaya F-toplamas (rneF
in, Uzunluk-toplamas) diyor ve + simgesi ile gsteriyoruz. F-toplamas flu koF
flulu yerine getirir:

(36)
zFi , F niceliine iliflkin herhangi bir saysal deer fonksiyonu olup, F1* ile
F2*, F nin deerleri ise: Fi ( F1* + F2* ) = Fi ( F1* ) + Fi (F2* )

F
rnein F, uzunluk nicelii,

fonksiyonu olsun. Buna gre
zFi ise metre biriminin karfll olan saysal deer

zFi (5 m + 17 cm) = zFi (5.17 m) = 5. 17, zFi (5 m)
F
= 5,
zFi (17 cm) = zFi (0.17 m) = 0.17 olur. 5 + 0.17 = 5.17 olduundan
zFi (5 m + 17 cm) = zFi (5 m) + zFi (17 cm)

F
eflitliinin doru olduu grlr. Bu koflula nicelik deerlerinin toplanabilirlii,

toplanabilirlik koflulunu yerine getiren bir nicelie de toplanabilir nicelik denir.
Oran leinde olan tm nicelikler toplanabilir niceliklerdir. te yandan niceliin
toplanabilir olmas, onun oran leinde olmasn salar.
F herhangi bir toplanabilir nicelik olup, a1 ile a2, F niceliini taflyan iki nesne
dizgesi, F-lik (a1) = F1* ve F-lik (a2) = F2* olsun. rnein F, Uzunluk nicelii, a1, 5
m uzunluunda bir ubuk, a2 ise 17 cm uzunluunda baflka bir ubuk olsun. Bir
deneycinin a2 ubuunu bulunduu yerden alp a1in bulunduu yere getirerek bu
iki ubuu ayn doru zerinde u uca bitifltirdiini dflnelim. Bylece a1 ile a2
ubuundan, a3 gibi yeni bir ubuk oluflur. a1 ile a2, a3n paralardr. a3 ubuuna a1 ile a2 ubuklarnn uzunlua zg bitifltirici toplam veya ksaca bitifltirilmesi
deyip a1 + a 2 biiminde gsteriyoruz. Dolaysyla a1 + a 2 = a 3 olur. Burauzbit
da
uzbit
+ simgesi nesnelerin uzunluk asndan bitifltirilerek toplanmas anlam-
uzbit
na gelir. rnein a1, 5 m ve a2, 17 cm uzunluunda ubuklar olsun. O halde Uzunluk (a1) = 5 m ve Uzunluk (a2) = 0.17 m. Dolaysyla a1 + a 2 ubuunun uzunuzbit
luu 5.17 mye eflit olur. te yandan F, uzunluk niceliini gsterdiinde, zF (Uzun-
zF1 (Uzunluk (a2)) = 0.17 elde edilir. Uzunluk nicelii toplanabilir

1
1
1
olduundan (36) gerei, zF (Uzunluk (a1)) + zF (Uzunluk (a2)) = zF (Uzunluk
1
(a1) + (Uzunluk (a2)) = zF (Uzunluk ( a1 + a 2 )). Bylece
luk (a1)) = 5 ve
uzbit
(37) f
1
F
1
F
( a1 + a 2 ) = f (a1) + f
uzbit
1
F
(a2)
eflitlii elde edilir. Bu eflitlik gerekilik-karfll grflnde niceliklerin toplanabilirliini tanmlayan gerekli-yeterli kofluldur. Nitekim gereki grflte toplanabilirlii tanmlayan (36) koflulu, nicelik deerlerine iliflkin olmas nedeniyle, gerekilik-karfltl grflnde anlamsz saylr. Gereki grflte ise (37) koflulu, grld gibi (36) koflulundan tretilebilmektedir. Nesne dizgelerinin bitifltirici toplam,
yalnz uzunlua zg deil, F gibi herhangi bir oran leinde nicelie zg olarak vardr. a1 ile a2nin F niceliine iliflkin bitifltirici toplamn a1 + a 2 olarak
Fbit
gsteriyoruz. rnein F, Arlk nicelii ise, a1 + a 2 bitifltirici toplam, a1 ile a2

Fbit
nesne dizgelerini bir terazinin ayn kefesine koymakla elde edilir. Sz konusu
a1 + a 2 nesne dizgesinin arl, a1in arl ile a2nin arlnn toplamna
F bit
eflittir.
41
42
Bilim Felsefesi
Aralk lei
Oran leinde olmayan Scaklk gibi nicelikler de vardr. Scaklk, aralk leinde bir niceliktir. Aralk lei, k herhangi bir pozitif reel say, l ise herhangi bir rei
1
el say olmak zere, f F (a) = k f F (a) + l biimindeki dnfltrme fonksiyonlar ile
1
2
belirlenir. rnein G, Scaklk, f G , f G , ... scakla iliflkin lek fonksiyonlar ol1
sun. f G in, scakl derece santigrat (C) olarak belirleyen lek fonksiyonu,
2
f G nin ise scakl derece Fahrenheit (F) olarak belirleyen lek fonksiyonu ol2
1
duunu kabul edelim. Buna gre a bir nesne dizgesi olduunda, f G (a) = 9/5 f G
1
2
(a) + 32 dnfltrmesi f G ile f G nin tanmlarndan tretilebilir.
i
1
F, uzunluk niceliini gsterdiinde geerli olan (34) eflitlii, yani f F = k f F ,
i
i
i
i
ya da (35) eflitlii, yani f F (a1) / f F (a2) = f F (a1) / f F (a2), F, scaklk niceliini
1
gsterdiinde geersizdir. Nitekim a1 ile a2 iki nesne dizgesi olduunda, f F (a1) C
1
2
= 25 C ve f F (a2) C = 30 C olsun. Buna gre yukardaki dnfltrme gerei f F
2
(a1) F = 77 C ve f F (a2) F = 86 F olur. Oysa 25/30 77/86. Bylece (35)in yerine gelmediini, dolaysyla Scaklk niceliinin oran leinde olmadn gryoruz. te yandan scaklk dereceleri ve genel olarak Scaklk gibi aralk leindeki niceliklerin deerleri arasndaki farklar afladaki koflulu yerine getirir.
1
2
G aralk leinde bir nicelik olup, f G , f G ... G ye iliflkin lek fonksiyonlar,
a1 ile a2 ise G niceliini taflyan iki nesne dizgesi olsun. G niceliine zg bir dnfltrme fonksiyonu gerei flu eflitlikleri elde ederiz:
2
(38) f G (a1) = k f G (a1) + l

(39) f G (a2) = k f G (a2) + l
1
Burada k bir pozitif reel say, l ise herhangi bir reel say olabilir. f G (a2) > f G (a1)
2
2
olsun. O zaman f G (a2) > f G (a1) olur. Sz geen (38) ile (39) eflitliklerinden flu
eflitlii elde ederiz:
2
(40) f G (a2) - f G (a1) = k [ f G (a2) - f G (a1)]

Dolaysyla, G niceliini taflyan a1 ve a2 gibi tm nesne dizgeleri iin
2
(41) [ f G (a2) - f G (a1)] / [ f G (a2) - f G (a1)] = k

koflulu yerine gelir. Bu kofluldaki k reel says a1 ile a2 nesne dizgelerinden bam1
2
sz olmakla birlikte f G ile f G lek fonksiyonlarna baldr. Aralk lei teri1
1
mindeki aralk szc f G (a2) - f G (a1) biimindeki aralklara (farklara) iliflkindir. Dikkat edilirse (40) ya da efldeeri olan (41) koflulu, aralklar (farklar) arasndaki baz bantlarn lek fonksiyonlarndan bamsz olmasn salar. Sz gelifli
1
1
a1, a2, a3 ve a4, G niceliini taflyan drt nesne dizgesi olduunda, f G (a4) - f G (a3)
1
1
2
2
= r [ f G (a2) - f G (a1)] olsun. Sz konusu (4) koflulu gerei, f G (a4) - f G (a3) =
1
1
2
2
1
1
2
k [ f G (a4) - f G (a3)] ve f G (a2) - f G (a1) = k [ f G (a2) - f G (a1)]. O halde f G (a4)
2
1
1
1
1
1
1
- f G (a3) = k [ f G (a4) - f G (a3)] = k r [ f G (a2) - f G (a1)] = r [k ( f G (a2) - f G (a1)]
43

2
= r [ f G (a2) - f G (a1)] elde edilir. rnek olarak Scaklk niceliini ele alalm. 60 C
- 20 C = 2(30 C - 10 C). Ayn bant F iin geerlidir. rnein 90 F - 50 F =
2(45 F - 24 F).
Burada belirtilmesi gereken nemli bir nokta, scaklk Kelvin (K) birimi ile lldnde, oran leinde bir nicelie dnflr. Oran leinin aralk leinden fark, llen niceliin aralk leinin btn zelliklerini yerine getirmesi dflnda, bu niceliin gerek sfr deerini alabilmesidir. Bir niceliin gerek sfr deerini almas, nicelii llen nesne dizgesinin o nicelikten tmyle yoksun olduu anlamna gelir. flte Kelvin scaklk biriminde gerek sfr bulunur. Bu nedenle
Kelvin birimindeki lmler mutlak scaklk lmleridir. Fiziksel olarak bir nesne
dizgesinin scaklnn 0 K olarak llmesi, o nesne dizgesinin bulunduu yerde
hibir devinim olmamas ve dolaysyla hibir scakl olmamas anlamna gelir.
SIRA SZDE
Bu gn havann en dflk scaklnn 15 C, yarn ise en yksek scaklnn
30 C olduunu varsayalm. Buna gre ikinci scaklk derecesinin birincisinin iki kat olduunu syleyebilir miyiz?
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Srasal lek
R U
Sertlik, Parlaklk, vb. belirlenebilir zelliklerin deerleri arasndaS Odorusal
sralama
bulunmaktadr. Dolaysyla bu zelliklere nicelik diyebiliriz. Ancak bu zellikler ne
D K K Asrasal
T
oran leinde ne de aralk leinde niceliklerdir. Bu niceliklerin,
lekte
nicelikler olduu sylenir. rnek olarak F olarak gstereceimiz Sertlik zelliini
SIRA SZDE
ele alalm. Bu belirlenebilir zelliin deerleri, (kat halde bulunan)
minerallerin
sertlik derecelerini oluflturur. Bu minerallerin tafldklar sertlik derecelerinin saysal
1
2
deerleri f F , f F , ... lek fonksiyonlar ile belirlenir. Herkese
bilinen Mohs sertAMALARIMIZ
1
1
lik leini f F olarak gsterelim. f F nin deerlerini belirlemek iin nce mineraller arasnda daha sert olma ile ayn sertlikte olma gibi iki bant tanmlanr.
K T A P
a1 ile a2 gibi iki farkl mineralden oluflan kat paralar birbirine srttmzde:
N N
(i) Eer a1, a2yi izer ama a2, a1i izmezse, a1in a2den sert olduu sylenir.
T E Layn
E V Z Ysertlikte
ON
(ii) Eer a1, a2yi izmez ve a2, a1i izmezse, a1 ile a2nin
olduu sylenir.
Buna gre ya a1, a2den serttir ya a2, a1den serttir, ya da a1 ile NaT2E ayn
R N E T sertliktedir.
1
f F fonksiyonunun deerleri, en az sertten (talk) en ok sert olana (elmas) doru s1
ralanmfl afladaki on farkl mineral paralar olan a1, ... , a10 ise, f F (a1) = 1, ... ,
1
f F (a10) = 10 eflitlikleriyle belirlenir. Bu on farkl mineralden baflka bir mineralden
yaplmfl c gibi bir cisim verildiinde, szgelifli c, a1i izer ama a2 tarafndan izi1
lirse, c, a1den sert ama a2den yumuflak olur. Dolaysyla f F (c) = 1.5 eflitlii ortaya konulabilir. rnein, burada c, bir grafit paras olabilir.
1
f F lek fonksiyonu yerine, minerallerin (genel olarak homojen kat maddele2
rin) sertlik derecelerini belirleyen, f F rnein, gibi bir lek fonksiyonu kullanla2
2
2
1
bilirdi, yle ki: f F (a1) = 2, .... , f F (a10) = 20. Buna gre f F (a) = 2 f F (a). Ancak
Sertlik ve benzeri niceliklere iliflkin dnfltrme fonksiyonlar, k bir pozitif reel sai
1
y olmak zere, f F (a) = k f F (a) biimi ile snrl deildir. Aralk leinde grdi
1
mz, k bir pozitif reel say olmak zere, f F (a) = k f F (a) + l biiminde olabil-
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
44
Bilim Felsefesi
i
dii gibi, rnein, f F (a) = [ f F (a)]2 ya da f F (a) = k [ f F (a)]2 + l biiminde de

olabilir. Dolaysyla srasal lee iliflkin dnfltrme fonksiyonlarnn, aralk leine iliflkin dnfltrme fonksiyonlarnn (41) koflulunu yerine getirmesi gerekli
deildir. Bylelikle srasal lein aralk leinden olan farkn da grmfl oluyoruz. Genel olarak srasal lein uyguland Sertlik ve benzeri niceliklere zg
i
1
dnfltrme fonksiyonlar f F (a) = g [ f F (a)] biimindedir, yle ki, g, reel saylar
1
1
i
aras bire-bir monoton-byyen bir fonksiyonudur; yani, f F (a2) > f F (a1) ise f F
i
(a2) > f F (a1).
Adlandrc lek
Gerekilik-karflt grflte belli trden nesne dizgelerine beli kurallar gerei birer
reel say tekabl ettiren her bire-bir fonksiyon genifl anlamda bir niceliktir. rnein bir okulun rencilerine okul numaralar, bir lkenin vatandafllarna kimlik numaralarnn verilmesi bu gibi niceliklere rnektir. Bu numaralar istee bal deifltirilebilir, yeter ki (i) ayn numara farkl nesnelere verilmesin ve (ii) farkl nesnelere ayn numara verilmesin. Dolaysyla tm bire-bir reel say fonksiyonlar bu gibi
niceliklere zg dnfltrme fonksiyonlar olur. Bu trl niceliklerin adlandrc
(nominal) lekte olduu sylenir. Genel olarak adlandrc lein uyguland
i
1
niceliklere zg dnfltrme fonksiyonlar f F (a) = g [ f F (a)] biimindedir, yle
ki, g, reel saylar aras bire-bir bir fonksiyondur.
Niceliklerin llmesi
fiimdi ana konumuz olan nicelikleri lme ifllemlerini inceleyelim. a bir nesne dizgesi, F ise a nn (t zamannda ve u yerinde) tafld bir nicelik, yani bir belirlenebilir niceliksel zellik olsun. F nin deerleri, bu belirlenebilirin altndaki belirlenmifl niceliksel zelliklerdir. lme, a nesne dizgesinin t zamannda ve u yerinde F
niceliinin hangi deerini tafldn gzlem ve/veya deneyle saptanmas demektir.
Burada flu iki koflul yerine gelmelidir:
(i) t zaman ve u yeri, taflnlan deerin tek olmasn salamal.
(ii) lmeyi yapan bilim insan (gzlemci veya deneyci) gzlem ve/veya deney sonucunu bir birim kullanarak belirtmelidir.
rnein
(38) a ubuunun uzunluu 5 metreye eflittir.
nermesini ele alalm. Sz konusu (38) nermesinin gerekilik grflndeki mantksal yaps
(42) Uzunluk (a) = 5 metre
gerekilik-karfltl grflnde ise
1
(43) f Uzunluk (a) = 5

yani
(44) a ubuunun metre-olarak-uzunluu 5 saysna eflittir.
biimindedir. Dikkat edilirse, gerekilik-karfltl grflnde uzunluk kavram

yerine metre-olarak-uzunluk, desimetre-olarak-uzunluk, santimetre-olarakuzunluk gibi farkl kavramlar vardr. Bu grflte, sz gelifli 5 m ile 500 cm zdefl deildir; ancak biri brnden uzunlua zg bir dnfltrme fonksiyonu yardmyla tretilebilir. Gerekilik grflnden ise daha nce belirtildii gibi 5 m ile
500 cm zdefl varlklar, yani zdefl nicelik deerleridir.
Toplanabilir bir niceliin deerlerinin llmesi, bu nicelie zg bitifltirici toplama ifllemine dayanarak flyle aklanabilir. rnek olarak sz geen (38) nermesini ele alalm. Bu nerme bir gzlem nermesidir. nermeyi gzlem ve/veya
deneyle snamak, yani dorulamak veya yanlfllamak bir lme ifllemi olduundan,
(38) gibi nermelere lme nermesi diyoruz. (38) lme nermesini snamak iin
flyle bir deney yaplabilir. Paristeki standart metre b0 olduunda, b0 ile ayn
uzunlukta snrsz sayda ubuun bulunduunu varsayyoruz. b1, b2, b3 ve b4 sz geen b0 ubuuyla ayn uzunlukta olan ubuklar olsun. Bu befl ubuu art arda ayn doru zerinde bitifltirerek b0 + b1 + b2 + b3 + b4 bitifltirici toplam elde
ederiz. Bu toplamn uzunluu, onu oluflturan b0, b1, b2, b3 ve b4 ubuklarnn
uzunluklarnn toplamna eflit olduundan, bu uzunluk 1 + 1 + 1 + 1 + 1 metre yani 5 metreye eflittir. Eer b0 + b1 + b2 + b3 + b4 ubuu, uzunluunu ltmz
a ubuuyla ayn uzunlukta ise, a nn uzunluunun 5 mye eflit olduu, yoksa olmad bu lme deneyi sonucu olarak saptanr.
45
46
Bilim Felsefesi
zet
N
A M A
N
A M A
Bilimsel yntemin bir fiziksel ifllemi olan gzlemin ne olduunu aklamak ve tartflmak.
Gzlemin yaps genellikle flu elerden oluflur:
Gzlemci, gzlem aygt, gzlemlenen nesne dizgesi, gzlemin zaman ve yeri, gzlem verileri ve
gzlem sonucu.
Bilimsel yntemin ikinci bir fiziksel ifllemi olan
deneyin ne olduunu aklamak ve tartflmak.
Deney, koflullar deneycinin mdahalesi yoluyla
hazrlanmfl bir gzlem demektir. Genellikle deney, a nesne dizgesi t1 annda D1 nesne-durumunda ise, a nesne dizgesi t2 annda D2 nesnedurumunda olur mu? biimindeki deneye yol
aan soruyu yantlamak amacyla yaplan bir ifllemdir. Sz geen sorunun olumlu yant, a
nesne dizgesi t1 annda D1 nesne-durumunda ise,
a nesne dizgesi t2 annda D2 nesne-durumunda
olur biimindeki koflullu gzlem nermesi biimindedir.
N
A M A
Bilimsel yntemin nc bir fiziksel ifllemi olan

lmenin ne olduunu aklamak ve tartflmak.
lme, gzlem ve/veya deney konusu olan nesne dizgelerinin niceliksel zelliklerine saysal deer verme ifllemidir. lme ifllemi, gereki ile
gerekilik-karfltl grfllerinde farkl biimlerde belirlenir. Gereki grflte, F niceliinin deerlerinin llmesi iin, F-lik fonksiyonunun F*,
F**, F***, deerlerine birer reel say tekabl et1
2
i
tiren zF, zF, ..., zF , ... saysal deer fonksiyonlar kullanlr. Her saysal deer fonksiyonu F niceliinin ayr bir birimini belirler. a nesne dizgesii
nin zF nin belirledii birim olarak F-likin (rnei
in Uzunlukun, Scaklkn, ) deeri zF (F-lik
i
i
(a))ya eflittir. f F (a) = zF (F-lik (a)), i = 1, 2, 3,
i
biiminde tanmlanan fonksiyonlarna f F niceliine zg lek fonksiyonlar denir. Gerekilik-karfltl grflnde F-lik fonksiyonunun
i
varl yadsnp, f F , i = 1, 2, 3, lek fonksi2
3
yonlar ilkel fonksiyonlar saylr. f F , f F , l1
ek fonksiyonlar f F den dnfltrme fonksiyonlar yardmyla tretilir. Dnfltrme fonksiyonlarnn trne gre oran lei, aralk lei,
srasal lek ve adlandrc lek olmak zere
drt eflit lek tanmlanr.
47
Kendimizi Snayalm
1. 23 Eyll 1846 tarihinde ve Le Verrierin hesaplad
koordinatlarn belirttii uzay blgesinde Gneflin bir
gezegeni bulunuyor mu? gzlem sorusu, afladaki genel soru biimlerinden hangisini rnekler?
a. t annda ve u yerinde F nesne-dizgesi trnden
bir nesne dizgesi var m?
b. t zaman annda u yerinde bulunan a nesne dizgesi, F zelliini taflyor mu?
c. a nesne dizgesi t zamannda u blgesinde bulunuyor mu?
d. t zaman annda u yerindeki a nesne dizgesi, F
belirlenebilir zelliinin deeri olan hangi belirlenmifl zellii taflr?
e. a nesne dizgesinde u yerinde ve [t1, t2] zaman
aralnda hangi F -olay meydana geliyor?
2. Afladakilerden hangisi gzlemin yapsn oluflturan
elerden biri saylmaz?
a. Gzlemci ile gzlem aygt
b. Gzlemlenen nesne dizgesi ile gzlemin yapld yer ve zaman
c. Gzlemin yapld lkenin sosyoekonomik yaps
d. Gzlem verileri
e. Gzlem sonucu
3. Afladakilerden hangisi bilim felsefesinde gzlem
kavramna iliflkin bir sorun saylmaz?
a. Hangi trden ifllemlerin gzlem olarak ele alnd
b. Hangi tr gzlem aygtlarnn daha gvenilir olduu
c. Hangi tr nesne dizgelerinin varlk olarak ele
alnd
d. Gzlem nermelerinin ifade ettii bilgi ile gzlemsel-olmayan nermelerin ifade ettii bilgi
arasndaki farkn kesin olup olmad
e. Gzlem nermelerinin ifade ettii bilginin, teori
esi kapsayan nermelerin ifade ettii bilgiden
bamsz olup olmad
4. a hidrojen gaz kitlesi t1 zamannda u yerinde oksijenle tepkimeye girerse, tepkimenin bittii t2 zamannda
u yerinde bir su kitlesi var olacak m? deney sorusu
afladaki genel soru biimlerinden hangisini rnekler?
a. a nesne dizgesi t zamannda D nesne-durumunda mdr?
b. a nesne dizgesi t zamannda u yerinde F belirlenebilir zelliinin deeri olan bir belirlenmifl
zellik taflr m?
c. a nesne dizgesinde u yerinde ve [t1, t2] zaman
aralnda F -olay meydana gelir mi?
d. a nesne dizgesi t zamannda u yerinde F zelliini taflr m?
e. a nesne dizgesi t1 zamannda u yerinde D nesne-durumunda ise, t2 zamannda u yerinde F
olan bir fley var m?
5. Afladakilerden hangisi renk benzerlii bants iin
sylenebilir?
a. Yansmasz, bakflmsz ve geiflsizidir.
b. Yansmal, bakflmsz ve geiflsizdir.
c. Yansmal, bakflml ve geifllidir.
d. Yansmal, bakflml ve geiflsizdir.
e. Yansmasz, bakflmsz ve geifllidir.
6. Afladakilerden hangisi oran leinde bir nicelik
deildir?
a. Uzunluk
b. Ktle
c. Scaklk
d. Hz
e. Kuvvet
7. k herhangi bir pozitif reel say, l ise herhangi bir reel say olmak zere, afladakilerden hangisinin aralk
leinin dnfltrme fonksiyonu olduu sylenebilir?
i
1
a. f F (a) = k f F (a) + l
b. f
c. f
d. f
e. f
i
F
i
F
i
F
i
F
(a) = k f
(a) = [ f
1
F
1
F
(a)
(a)]2
1
F
1
F
(a) = k [ f (a)]2 + l
(a) = g [ f (a)]
48
Bilim Felsefesi
8. Afladakilerden hangisi srasal lekte bir niceliktir?

a. Enerji
b. Ktle
c. Scaklk
d. Zaman sresi
e. Sertlik
i
9. f G ile f G iki farkl lek fonksiyonu, k bir pozitif reel say, G, aralk leinde bir nicelik olduunda, G niceliini taflyan a1 ve a2 gibi tm nesne dizgeleri iin
afladakilerden hangisi dorudur?
i
a. f G (a1) /f G (a2) = f G (a1) /f G (a2)

1
b. f G (a2) - f G (a1) = k [ f G (a2) - f G (a1)]

c.
f G (a2) + f G (a1) = f G (a2) + f G (a1)

2
d. f G (a2) f G (a1) = f G (a2) f G (a1)

2
e. f G (a2) + f G (a1) = [f G (a2) + f G (a1)]2

10. Afladakilerden hangisi adlandrc lekte bir niceliktir?
a. Parlaklk
b. Yumuflaklk
c. Scaklk
d. Kimlik numaras
e. Ktle
Okuma Paras
lme ister genifl, ister dar anlamda alnsn daima bir
eflit lein kullanlmasn gerektirir. lek, ... bir iflaret (rakam) sisteminden [dizgesinden] baflka bir fley deildir. Sistem derken sistemde yer alan iflaretlerin sabit
aralklarla belli bir sralanfln belirtmek istiyoruz. Bir
lein niteliini, nesnel fleyleri rakamlarla belirleme iflleminde izlenen kural veya kurallar belirler. Uygulamada rakamlarn farkl kullanfl farkl leklerden sz etmemize yol amfltr. En basit dzeyde rakamlar nesneleri birbirinden ayrt edici iflaret olarak kullanlr. rnein, bir futbol takmnda oyuncularn srtlarnda tafldklar rakamlar byle ayrt edici veya adlandrc iflaretlerdir. Daha st dzeyde rakamlar belli bir nitelik ynnden sralanan nesnelerin srasn veya sra iindeki yerini gstermek amac ile kullanlr. rnein, bir gzellik
yarflmasnda gzellerin birinci, ikinci, nc, .... diye
sralanmas gibi. En st dzeyde rakamlar nesnelere ait
niteliklerin miktar veya kantitesini veya bunlar arasndaki iliflkileri belirtmek amacyla kullanlr. rnein bir
kme veya okluun saysn veya nesnelere ait arlk,

uzunluk, younluk gibi byklklerin miktarn belirten rakamlar.
Ancak hemen belirtmeli ki, rakamlarn flu veya bu dzeyde kullanlmas kiflinin serbest seim veya isteine
bal deildir. Nesnel fleylerin rakamlar gibi soyut iflaretlerle belirlenmesi her fleyden nce iki sistem (rakamlar ve nesnel fleyler) arasnda hi deilse bir ynden bir
efl-biimliliin (isomorphism) var olmas ile mmkndr. He iki sistemin de kendine zg eflitli nitelikleri
vardr. Bu niteliklerin tm arasnda tam bir eflleflme,
bir birebir karfllaflm salamak ok kez olanakszdr.
Nesnel fleylere iliflkin baz grnt ve nitelikler bu fleyleri sadece snflamamza, bazlar snflama ile birlikte
onlar sralamamza, bazlar ise bu fleylerin aralarndaki farklarn ve oranlarn (rasyolarn) mukayesesine elveriflli ifllemler kullanmamza olanak vermektedir. Ayn
veya benzer ifllemlerin hepsini rakam sisteminde de
bulmaktayz. Rakam sisteminin elverdii ifllemlerin tmn nesnel fleylere her zaman anlaml olarak uygulamak olana yoktur.
lgi konumuz nesnelerin nitelii, rakamlarn hangi dzeyde veya rakamlara iliflkin ne gibi ifllemlerin kullanlabileceini belirler. Biz genellikle lmeden rakamlarn en st dzeydeki kullanlfln, yani nesnel fleylerin
aralarndaki farklarn ya da oranlarn karfllafltrlmasn
salayc kullanfln anlarz. Ne var ki, birok durumlarda rakamlarn ancak ilk ilki dzeydeki kullanfllar ile
yetinmek zorunluluu vardr.
Rakamlarn farkl kullanfllar, biraz nce de iflaret ettiimiz gibi, farkl leklere yol amfltr. Bunlar lme
gc ynnden en zayftan en kuvvetliye doru flyle
adlandrlmfllardr:
Nominal lek [Adlandrc lek]
Ordinal lek [Srasal lek]
nterval lek [Aralk lei]
Rasyo lek [Oran lei]
49
1. a
Sra Sizde 1
Merkr gezegeninin gnberisindeki (perihelion) sapma
Newtonun devinim yasalar ile genel ekim yasasnn
ndeyide bulunduundan 38 (38 ark sekant) / Julian
asr farkl idi. (1 Julian yl = 365.25 gn.) Bu farkll
ilk kez Le Verrier 1859da fark etmifl ve 1697 - 1848 aras yaplmfl gzlemleri yeniden deerlendirerek belirlemiflti. (Bu farklln daha sonralar 43 olduu saptanacakt.) Le Verrier, Neptn gezegeninin buluflundaki baflarsndan da esinlenerek, Merkrn gnberisindeki
sapmann farklln bu sefer Gnefl ile Merkr arasnda bulunabilecek (Vulcan isimli) bir gezegenin varl
ile aklamaya alflt. Baflka bir deyiflle Newtonun devinim yasalar ile genel ekim yasasna dayanarak byle bir ndeyide bulundu. Ancak bu sefer yaplan gzlemler bu ndeyiyi dorulamad. Bu anlatlanlara dayanarak ilgili gzlem sorumuzu syle ifade edebiliriz:
2. c
3. b
4. e
5. d
6. c
7. a
8. e
9. b
10. d
Yantnz doru deilse, nitenin Gzlem blmn yeniden okuyun. Sadece a flkkndaki
soru ifadesi, bir nesne dizgesinin (Gneflin bir
gezegeni) varlna iliflkin bir soru biimidir.
Yantnz doru deilse, nitenin Gzlem blmn yeniden okuyun. Sadece c flkkndaki
yant gzlemin yapsn oluflturan elerden biri deildir.
Yantnz doru deilse, nitenin Gzlem blmn yeniden okuyun. a, c, d ve e flklarnda verilen yantlarn hepsi bilim felsefesi sorunlardr.
te yandan bir gzlem aygtnn gvenilir olup
olmad sorunu bilim ve teknolojiyi ilgilendiren
bir sorun olduundan doru yant b flkkdr.
Yantnz doru deilse, nitenin Deney blmn yeniden okuyun. Dikkat edilirse bir deney sorusu, bir deney koflulu nermesini de ieren koflullu bir sorudur. a - d flklarnn hibiri
bir deney koflulu nermesini iermez; tek deney koflulu nermesini ieren flk e flkk olup,
sz konusu soru biimini rnekler.
Yantnz doru deilse, nitenin lme blmn yeniden okuyun. Renk benzerlii bantsnn yansmal, bakflml ama geiflsiz olduunu anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse, nitenin lme blmn yeniden okuyun. a, b, d ve ede belirtilen
niceliklerin hepsi oran leinde olup, yalnz c
flkknda yer alan Scaklk oran leinde olmayan bir niceliktir. Nitekim Scaklk aralk leinde bir niceliktir.
Yantnz doru deilse, nitenin lme blmn yeniden okuyun. Aralk leinin dnfltrme fonksiyonunun a flkknda belirtilen fonksiyon olduunu anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse, nitenin lme blmn yeniden okuyun. a, b ve d flklarnda belirtilen nicelikler oran leinde, c flkknda belirtilen nicelik ise aralk leindedir. Yalnz e flkknda yer alan Sertlik srasal lekte bir niceliktir.
Yantnz doru deilse, nitenin lme blmn yeniden okuyun. Yalnz b flkkndaki eflitlik aralk lei iin geerlidir. Dier flklarda verilen eflitlikler aralk lei iin geerli deildir.
Yantnz doru deilse, nitenin lme blmn yeniden okuyun. a ve b flklarnda verilen nicelikler srasal lekte, c flkknda verilen
nicelik aralk leinde, e flkknda verilen nicelik de oran leindedir. Yalnz d flkknda
yer alan Kimlik numaras adlandrc lekte bir
niceliktir.
(i) Le Verrierin hesaplad koordinatlarn belirttii

uzay blgesinde Gneflin bir gezegeni bulunuyor
mu?
Bu sorunun yant, bu sefer olumsuzdur. Yani belirtilen
koordinatlarda ndeyisinde bulunulan gezegene rastlanmamfltr. (i)in genel biiminin
(ii) t zamannda ve u yerinde F nesne-dizgesi trnden
bir nesne dizgesi var m?
olduunu, olumsuz yantnn genel biiminin de son
zmlemede
(iii) Her x iin, x, t zamannda u yerinde bulunan bir
nesne dizgesi ise, x, F nesne-dizgesi trnden deildir
olduunu sylemifltik. Aslnda (iii), tmel-koflullu bir
nerme olup, ilkece sonsuz rnei olduundan dorulanamaz. Ancak, anmsanaca gibi, eer t zamannn
sresi yeterince ksa ve u uzay blgesinin uzanm yeterince kk olursa, sz geen koflulun yerine gelebileceini sylemifltik. Nitekim yukardaki rnekte szde-Vulcan gezegeninin bulunup bulunmad snrl bir
uzay blgesinde, dolaysyla snrl bir sre iinde, arafltrlmfl ve gzlemler sonucunda bulunmadna karar
verilmifltir.
50
Bilim Felsefesi
Kaynaklar
Sra Sizde 2
Deneyci t1 zamannda u yerinde bir kaptaki bir miktar
slfr kitlesini bir kvlcmla tutuflturup yakyor, bylece bu kitleye bir mdahalede bulunmufl oluyor. Bu slfr kitlesi a olsun. a nn havadaki oksijenle tepkimesi
t2 zamannda bitsin. Deneyci, tepkimenin bittii t2 zamannda u yerinde bir slfr dioksit gaz kitlesinin aa ktn gzlemliyor. Dolaysyla bu deneye yol aan
soru flyle dile getirilebilir:
(i) a slfr kitlesi t1 zamannda u yerinde oksijenle
tepkimeye girerse, tepkimenin bittii t2 zamannda
u yerinde slfr dioksit gaz aa kacak m?
Bu soru ise ak olarak
(ii) a nesne dizgesi t1 zamannda u yerinde D nesnedurumunda ise, t2 zamannda u yerinde F olan bir
fley var olur mu?
biimindedir. te yandan bu deneyin (S: Slfr; O 2:
Oksijen; SO2: Slfr dioksit olarak verildiinde)
S + O2
SO2
formlyle ifade edilen kimyasal tepkimeyi dile getiren

hipotezi snamak amacyla yapld sylenebilir. Bu hipoteze gre bir slfr kitlesinin yanmasyla (yani oksijenle tepkimeye girmesiyle) slfr dioksit gaz elde edilir.
Sra Sizde 3
Eer scaklk K (Kelvin) birimi dflnda (C, F gibi) bir
birimle llyorsa, lm oran leinde deildir. Dolaysyla scakln 15 Ctan 30 Cta ykselmesi scakln iki kat artmas anlamna gelmez. Ka kat arttn
anlamak iin nce Kelvine evirmek gerekir. G, Scak1
lk, f G , scakl derece santigrat (C) olarak belirleyen lek fonksiyonu, de scakl Kelvin (K) olarak
3
belirleyen lek fonksiyonu f G olsun. Buna gre a bir
3
1
nesne dizgesi olduunda, f G (a) = f G (a) + 273 dnfl1
3
trmesi (ksaca K = C + 273) f G ile f G n tanmlarndan tretilebilir. (Tam olarak 0 C = 273.15 K.) Dolaysyla 15 Cn karfll (15 + 273) K = 288 K, 30 Cn
karfll da (30 + 273) K = 303 Kdir. Buna gre havann scakl 288 Kden 303 Ke ykselmifltir. Dolaysyla scakln artfl oran 303 / 288 1.05 tir.
Arabatzis, T. (2008). Experiment, in S. Psillos and M.

Curd (eds.), The Routledge Companion to
Philosophy of Science, London and New York:
Routledge, s. 159 - 170.
Bogen, J. (2010). Theory and Observation in Science,
The Stanford Encyclopedia of Philosophy
(Spring 2010 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL =
<http://plato.stanford.edu/archives/spr2010/entries
/science-theory-observation/>.
Chang, H. and Cartwright, N. (2008). Measurement, in
S. Psillos and M. Curd (eds.), The Routledge
Companion to Philosophy of Science, London
and New York: Routledge, s. 367 - 375.
Franklin, A. (2010). Experiment in Physics, The
Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring
2010 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL =
<http://plato.stanford.edu/archives/spr2010/entries
/physics-experiment/>.
Grnberg, D. (2005). Doa Bilimleri Felsefesinde
Fiziksel Nicelikler Problemi, Yaman rs
Armaan. Yayna Hazrlayanlar: Prof. Dr. lter Uzel
et al., Adana: ukurova niversitesi Basmevi, s.
421 - 434.
Hacking, I. (1983). Representing and Intervening.
Cambridge: Cambridge University Press.
Hempel, C. G. (1965). Fundamentals of Concept
Formation in Empirical Science. Chicago and
London: The University of Chicago Press.
Huang, K. (2007). Fundamental Forces of Nature.
Singapore: World Scientific Publishing Co.
Johnson W. E. (1964). Logic: Part I, Ch. XI and Ch. XIV.
New York: Dover Publications.
Kukla, A. (2008). Observation, in S. Psillos and M.
Curd (eds.), The Routledge Companion to
Philosophy of Science, London and New York:
Routledge, s. 396 - 404.
Yldrm, C. (1971). Science: Its Meaning and Method.
Ankara: METU Faculty of Arts and Sciences
Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi (13. Basm).
stanbul: Remzi Kitabevi.
BLM FELSEFES
Amalarmz
N
N
N
N
N

Bilimsel aklamaya yol aan niye sorularn ifade edebilecek,
Yasac aklama modelinin ne olduunu ifade edebilecek ve tartflabilecek,
Birlefltirici aklama modellerini ifade edebilecek ve tartflabilecek,
Pragmatik aklama modelini ifade edebilecek ve tartflabilecek,
Nedensel-dzeneksel aklama modelini ifade edebilecek ve tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Aklamaya yol aan niye sorular

Tmdengelimsel-yasac aklama
Aklayan-nerme
Bafllang nermesi
Yasa-grnmnde nerme
Aklanan-nerme
Yaklafltrma yoluyla aklama
Aklanan-olay
Bilimsel ndeyi
Bilgisel olaslk
Varlksal olaslk
statistiksel Olaslk
Olaslksal tmdengelimsel-yasac
aklama
Olaslksal tmevarmsal-yasac
aklama
Birlefltirici aklama
fiematik karm
fiematik nerme
Pragmatik aklama
Alternatif aklanan-nermeler
kmesi
Alternatif aklanan-nerme
Nedensel-dzeneksel aklama
Nedensel sre
Nedensel etkileme
Szde-sre
indekiler
Bilim Felsefesi
Bilimsel Aklama
GRfi
BLMSEL AIKLAMAYA YOL AAN
NYE SORULARI
YASACI AIKLAMA MODEL
BRLEfiTRC AIKLAMA
MODELLER
PRAGMATK AIKLAMA MODEL
NEDENSEL-DZENEKSEL
AIKLAMA MODEL
Bilimsel Aklama
GRfi
Daha nce nite 1de belirttiimiz gibi, bilimin amac bir yandan konusuna giren
olgular hakknda bilgi retmek, br yandan bilgisine eriflilen olgularn aklamasn salamaktr. nsanlar yalnz bilim alannda deil, gndelik yaflamda ve genel
olarak yaflamn kimi alanlarnda karfllafltklar olay ve olgular, ilgilerini ektii lde, aklamay amalarlar. Aklama biimleri alana gre deiflik olabilir. Bilim
alannda, olgularn aklanmas bilimsel ynteme dayanarak yaplr. Dolaysyla
byle bir aklamaya bilimsel aklama denir. rnein bir kap iindeki gaz kitlesinin basnl olmasn, gaz oluflturan molekllerin kabn yzeyine arpmas olgusu ile aklamak bir bilimsel aklamadr. Bu nitede eflitli bilimsel aklama modellerini inceleyeceiz. Bundan byle aklama szcn genellikle bilimsel
aklama anlamnda kullanacaz.
BLMSEL AIKLAMAYA YOL AAN NYE SORULARI

Aklamalar, aklanmas istenilen olgulara gre farkl eflitlere ayrlabilir. Bylece
aklamalar, yaln olgularn aklamalar ile dzenliliklerin aklamalarna, ikincileri de yer ve zamanla snrl dzenliliklerin aklamalar ile snrsz doa yasalarnn
aklamalarna ayrlr. rnein Neptn gezegeninin belli bir t zamannda belli bir
u yerinde bulunmasnn aklamas bir yaln olgu aklamasdr. te yandan Gneflin gezegenlerinin yrngesinin yaklaflk olarak elips biiminde olmasnn aklamas bir snrl dzenlilik aklamas, Newtonun genel ekim yasasnn aklamas ise bir doa yasas aklamasdr.
Daha nce belirttiimiz gibi her olgu bir gerek durum, her durum bir nermenin karflldr. Sz geen olgu ayn zamanda karfll olduu nermenin doru
klcsdr. Durum ve olgular A, B, C, ... biiminde ve bunlarn karfll olduu
nermeleri srasyla A, B, C, ... biiminde gsteriyoruz. A, herhangi bir durum olduunda, bilgi retimine yol aan sorular diyeceimiz
(i) A durumu gerek mi?
(ii) A durumu niye gerektir?
biiminde iki temel soru vardr. Dikkat edilirse (ii) sorusunu sorabilmek iin (i)
sorusunun yant olumlu olmaldr. Baflka bir deyiflle
(iii) A durumu gerektir
54
A durumu gerek mi?
sorusu, snamaya yol aan
sorudur. A durumu yaln ise,
bu soru gzleme yol aan
soru, A durumu olanakl bir
dzenlilik ise, bu soru
hipotez snamaya yol aan
soru olarak adlandrlr. te
yandan A durumu niye
gerektir? sorusu,
aklamaya yol aan niyesorusudur.
Bilim Felsefesi
nermesi (ii) sorusunun bir ndayanadr. (i) sorusuna snamaya yol aan
soru, (ii) sorusuna ise aklamaya yol aan niye-sorusu diyeceiz. A durumu
yaln ise snamaya yol aan (i) sorusu gzleme yol aan soru olur. Eer A durumu olanakl bir dzenlilik ise, A nermesi bir hipotez olduundan, (i) sorusuna
hipotez snamaya yol aan soru diyeceiz.
rnein bir manometreye bal ve gaz ile dolu kapal kaptan oluflan a gibi bir
nesne dizgesini ele alalm. Buna gre:
(1) a gaz kitlesinin basnc, [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere
geiyor mu?
sorusu, (i) biiminde snamaya yol aan bir soru,
(2) Niye a gaz kitlesinin basnc, [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere geiyor?
sorusu, (ii) biiminde aklamaya yol aan bir sorudur. (Dikkat edilirse (1) sorusu
(i) biimindeki a gaz kitlesinin basncnn [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden
2 atmosfere gemesi durumu gerek mi? sorusuyla efldeerdir.) Buna gre (1) sorusu gzleme (veya deneye) yol aan bir soru, (2) sorusu da bilimsel aklamaya
yol aan bir niye-sorusudur.
Grld gibi (1) sorusu gzleme yol aan bir soru, (2) sorusu da yaln olgu
aklamasna yol aan bir niye-sorusudur. te yandan,
(3) Her ideal gaz kitlesinin sabit scaklktaki basnc hacmi ile ters orantl m?
bir hipotez snama sorusudur. (3) sorusunun olumlu yant olan bu hipotez, Boyle-Mariotte yasasn dile getiren nerme, yani Her ideal gaz kitlesinin sabit scaklktaki basnc hacmi ile ters orantldr tmel-koflullu nermesidir. Buna karfllk,
(4) Niye her ideal gaz kitlesinin sabit scaklktaki basnc hacmi ile ters orantldr?
sorusu, bir dzenlilik aklamasna yol aan bir niye-sorusudur.
Bilim felsefesinde, bilim insanlarnn niye-sorularna yant olarak yaptklar
aklamalar betimlemek amacyla farkl bilimsel aklama modelleri ortaya konulmufltur. Bu modellerin bafllcalarn inceleyip her birinin yol at sorunlar gzden geireceiz. Bu modeller srasyla yasac, birlefltirici, pragmatik ve nedenselmekanik aklama modelleridir. lk model epistemik (bilgisel), sonuncusu da
(Wesley C. Salmon tarafndan) ontik (varlksal) olarak nitelenmifltir.
YASACI AIKLAMA MODEL

Niye A ? biiminde herhangi bir bilimsel aklamaya yol aan niye-sorusunu ele
alalm. Soruda sz edilen A olgusunun karfll olduu A nermesine aklanan-nerme, sorunun yantn oluflturan nermelerin btnne aklayan-nerme
denir. Yasac aklama modelinde, aklayan-nerme en az bir yasa nermesini
kapsamaldr. Aklanan-nerme, yasa nermesini kapsayan aklayan-neremeden tmdengelimsel ya da tmevarmsal bir karmla tretilebilmelidir. Herhangi
bir aklamada, aklanan-nerme, aklayan-nermeden tmdengelimsel bir karmla tretilebilirse, bu aklamaya tmdengelimsel-yasac aklama denir. Tmdengelimsel-yasac aklamada, aklayan-nermenin bileflenleri arasnda en az bir
olaslksal yasa bulunursa, byle bir aklamaya olaslksal tmdengelimsel-yasac
aklama denebilir. te yandan aklanan-nerme, aklayan-nermeden bir t-
3. nite - Bilimsel Aklama
55
mevarmsal karmla tretilebilirse, bu aklamaya olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir. Bu son iki aklama biimi olaslksal-yasac aklama biimi
olarak adlandrlabilir. Aflada bu aklama biimlerini srasyla inceleyeceiz.
Tmdengelimsel-Yasac Aklama
Tmdengelimsel-yasac aklamay rneklendirmek iin (2) niye-sorusunu ele alalm. Genel olarak Niye A ? biimindeki her niye-sorusu belli bir balam iinde sorulur. Bu balam, bir yandan soruyu soran K kiflisi ile Knin soruyu sorduu t zaman, br yandan K kiflisinin t zamanndaki arkaplan bilgilerini kapsar. Bu bilgiler Knin yesi olduu bilim insanlar topluluunca pekifltirilerek t zamannda kabul edilmifl bilimsel nermeler (zellikle yasa nermeleri) ile t zamannda kabul
edilmifl gzlem nermelerinin ifade ettii tm bilgiler demektir.
rnein (2) niye-sorusunun balamndaki K kiflisi, sorusunu [t1, t2] zaman aralndan sonra gelen t gibi bir zamanda sormaldr. Knin arkaplan bilgisi ise a nesne-dizgesi konusunda, zellikle ann u yerinde t1 ile t2 anlarndaki nesne-durumlarna iliflkin bilgiler iermelidir. Szgelifli, ann u yerinde t1 anndaki nesne-durumunun (1 atm, 1 lt, 293 K) ve t2 anndaki nesne-durumunun (2 atm, 0.5 lt, 293 K)
olduu; scaklnn da [t1, t2] zaman aralndaki tm anlarda sabit kald arkaplan bilgisi Knin t zamanndaki bilgi daarcnn iinde bulunsun. Sz geen bu
nermenin doru olduunu varsayyoruz.
fiimdi genel olarak Niye A? biimindeki bir niye-sorusunu ele alalm. Byle
bir sorunun ndayana,
(i) A nermesi dorudur,
(ii) Niye A ? sorusunun en az bir yant vardr
koflullarndan oluflur. Niye A? sorusunun bir doru yant,
(5) A, nk B
biiminde doru bir nermedir. Byle bir nermeye aklama-nermesi diyoruz.
Sz konusu (5) aklama-nermesinin A bilefleni, yukarda belirtildii gibi, aklanan-nerme, B bilefleni de, Niye A? sorusunun yantn oluflturan nermelerin btn olduundan, aklayan-nermedir. (5)in doru olmas iin hem A
hem B nermeleri doru olmaldr. Dolaysyla A ile B nermelerinin srasyla karfll olan A ile B durumlar birer olgu olmaldr. Buna gre A olgusuna aklanan-olgu, B olgusuna da aklayc-olgu denir.
te yandan A ile B nermelerinin ikisinin de doruluu (5) aklama-nermesinin doru olmas iin yeterli deildir. Aklama-nermesini doru klan gerekli ve yeterli koflullar, genel olarak da (5) biimindeki aklama-nermelerinin yerine getirmeleri gereken koflullar, farkl bilimsel aklama modellerinde farkl olabilir.
A, nk B aklama-nermesinin tmdengelimsel-yasac bilimsel aklama modelindeki doru olma koflullar flyledir:
(i) A aklanan-nermesi dorudur.
(ii) A aklanan-nermesi, B aklayan-nermesinden bir tmdengelimsel karmla tretilir.
(iii) B aklayan-nermesi B1 ... Bn C1 ... Ck biiminde bir tmelevetleme nermesidir. (Burada simgesi tmel-evetleme eklemidir.)
B1, ..., Bn bileflenlerinin her biri bafllang nermesi denilen bir yaln
Tmdengelimsel-yasac
bilimsel aklama
modelinde, A olgusu, B1,
..., Bn bafllang
nermeleri ile C1, ..., Ck
yasa-grnml
nermelerden, A olgusunu
betimleyen A nermesinin
tmdengelimsel karmla
tretilmesiyle aklanr.
56
Bilim Felsefesi
nerme, C1, ..., Ck bileflenleri ise yasa-nermeleridir. B aklayannermesinin bileflenleri arasnda en az bir yasa-nermesinin (yani C 1
nermesinin) bulunmas zorunludur. A aklanan-nermesi yaln ise en
az bir bafllang nermesinin (yani B1 nermesinin) bulunmas zorunludur. Ancak A yasa-nermesi ise hibir bafllang nermesinin bulunmamas olanakldr.
(iv) B aklayan-nermesi olumsal bir nermedir, yani B nermesinin
doru olmas da yanlfl olmas da olanakldr. B nermesinin bilimsel
ynteme dayanarak snanmas da olanakldr.
(v) B aklayan-nermesi, dolaysyla B1, ..., Bn, C1, ..., Ck bileflenlerinin her biri dorudur.
Tm bunlar gz nnde bulundurursak tmdengelimsel-yasac bilimsel aklama modelinin genel biimini afladaki tmdengelimsel karmla gsterebiliriz
(bkz. Hempel, 1965, s. 330 - 380):
B1, ..., Bn
C1, ..., Ck
_____________
A
(Bafllang nermeleri)
(Yasa-grnml nermeler)
(Aklanan olguyu betimleyen nerme)
Yasa-grnml nerme, sezgisel olarak ya doru bir yasa-nermesi ya da

yanlfl nerme ama doru olsayd yasa-nermesi olurdu denilecek nerme demektir. Ancak yasa- grnml nerme kavramnn kesin olarak tanmlama uraflnn glklerle karfllafltn nite 4te greceiz.
Sz konusu (i)-(iv) koflullarn rneklendirmek amacyla niye-sorusunun doru
yantn oluflturan A, nk B biimindeki aklama-nermesini ortaya koyalm.
(2) sorusunun ndayana gerei doru saylan A aklanan-nermesi
(6) a gaz kitlesinin basnc u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden
2 atmosfere geiyor
nermesidir.
fiimdi de B aklama-nermesini kurmaya alflalm. Bu rnekte B nermesi B1 B2 B3 C1 biimindedir. C1, Boyle-Mariotte yasasn ifade eden bir yasa-nermesidir. Boyle-Mariotte yasas, sabit scaklkta bir ideal gaz kitlesinin p basncnn V hacmiyle ters orantl olduunu belirtir. Bylece p = l / V elde edilir.
Burada l, ideal gaz kitlesine, bu kitlenin cinsine ve sabit scaklk derecesine baldr. [t1, t2] bu ideal gaz kitlesinin scaklnn sabit olduu bir zaman aral, p1 ile
V1, bu kitlenin t1 anndaki basnc ile hacmi, p2 ile V2, ayn kitlenin t2 anndaki basnc ile hacmi olsun. Buna gre p1V1 = p2V2. (Nitekim p1 = l / V1, p2 = l / V2. O halde l = p1V1 = p2V2.) p1V1 = p2V2 denklemi ile ifade edilen Boyle-Mariotte yasas
(7) xy z1z2 [p (x, y, z1) V (x, y, z1) = p (x, y, z2) V (x, y, z2)]
tmel-koflullu nermesiyle de ifade edilebilir. Burada x deiflkeninin deerleri, sabit scaklkta ideal gaz kitleleri, y deiflkeninin deerleri, uzay yerleri, z1 ile z2 deiflkenlerinin deerleri zaman anlardr. xin deerleri olan gaz kitlelerinin y yerindeki scaklklarnn [z1, z2] zaman aralnda sabit olduunu varsayyoruz. p (x, y,
z1) ile V (x, y, z1), x ideal gaz kitlesinin y yerinde z1 anndaki basnc ile hacmi,
p (x, y, z2) ile V (x, y, z2) de, x ideal gaz kitlesinin y yerinde z2 anndaki basnc ile
hacmidir.
te yandan B1, B2 ve B3 nermeleri bafllang nermeleri denilen

(8) p (a, u, t1) = 1 atm, V (a, u, t1) = 1 lt, p (a, u, t1) = 2 atm
gzlem nermeleridir. Bu nermeler ksaca p1 = 1 atm, V1 = 1 lt ve p2 = 2 atm biiminde ifade edilir. Sz geen tmdengelimsel-yasac aklama modelinin (v) koflulu gerei (8) nermeleri doru olmaldr. Biz de yle olduunu varsayyoruz. Grlebilecei gibi (6) aklanan-nermesi, (7) yasa-nermesi ile (8) bafllang nermelerinden tmdengelimsel karmla niceleme mantna dayanarak tretilebilir.
Ayn sonu (yani p2 = 2 atm), p1 = 1 atm, V1 = 1 lt, V2 = 0.5 lt ile p1V1 = p2V2 ncllerinden matematie dayanarak daha kolay olarak elde edilebilir. Nitekim nce
denklemde p1, V1 ve V2 deiflkenleri yerine deerleri yerine konur. Bylece (1 atm
1 lt) = (p2 0.5 lt) eflitlii, bu eflitlikten de p2 = 2 atm sonucu elde edilir. Sonra
p2 = 2 atm sonucu ile eldeki p1 = 1 atm eflitliine dayanarak, (6) aklanan-nermesi, yani a gaz kitlesinin basnc u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden
2 atmosfere geiyor nermesi elde edilir. Bylece (2) niye-sorusunun doru yant olarak tmdengelimsel-yasac bir bilimsel aklama ortaya konulmufl oluyor.
Yukardaki aklamadaki (6) aklanan-nermesinin karfll olan olgu yaln bir
olgudur. Yaln olgularn yan sra yasalarn da tmdengelimsel-yasac aklamalar
yaplabilir. rnein Boyle-Mariotte yasasnn byle bir aklamasn gsterelim. A
aklanan-nermesi Boyle-Mariotte yasasn dile getiren p1V1 = p2V2 denklemi olsun. Aklayan-nerme B C biiminde olup, C yasa nermesi 1 mol gaza iliflkin deal Gaz Yasasn dile getiren
(9) pV = RT
denklemi, B bafllang nermesi de
(10) T1 = T2
denklemidir. T, bir ideal gaz kitlesinin herhangi bir zaman anndaki mutlak scaklk derecesi, T1 ile T2 de ayn ideal gaz kitlesinin farkl zaman anlarndaki mutlak
scaklklarn gsteriyor. (9) denkleminde geen ve gaz sabiti denilen R simgesi ise,
yaklaflk 0.082ye eflit bir sayy gsterir. (10) denklemi ise ideal gaz kitlesinin scaklnn sabit kaldn ifade ediyor. (9) ile (10) denklemlerinden aklanan-nerme olan p1V1 = p2V2 denklemi flyle elde edilir. nce (9) denkleminden p, V ve
T deiflkenlerinin yerine srasyla p1, V1, T1 ile p2, V2, T2 deiflkenlerini koyarak
p1V1 = R T1 ile p2V2 = R T2 denklemleri elde edilir. Bu iki denklem ile (10) denkleminden ise p1V1 = p2V2 denklemini tretiriz. Bu tmdengelimsel-yasac aklamay afladaki tmdengelimsel karmla gsterebiliriz:
T1 = T2
pV = RT
__________
p1V1 = p2V2
Bylece Boyle-Mariotte yasasnn tmdengelimsel-yasac bir aklamasn ortaya koymufl oluyoruz.
Bazen aklanmas istenilen A yasasn dile getiren A nermesini tretmek
olanakszdr. Onun yerine Aya yaklaflk olan A* gibi farkl bir yasay dile getiren
A* nermesi tretilebilir. Bu tretme gene de A yasasnn aklamas saylp, yaklafltrma (approximation) yoluyla aklama olarak adlandrlr. Bu trden bir aklamay afladaki iki rnekle aydnlatalm.
57
58
RNEK
Bilim Felsefesi
Boyle-Mariotte yasas, ideal gaz yasasndan daha genel olan ve

(9*) (p +
a
V2
)(V - b) = RT
biimindeki denklem ile dile getirilen Van der Waals Yasasyla flyle aklanabilir. (9*) denklemi, (9) denklemi gibi 1 mola gaza iliflkindir. Denklemde geen a ile
b birer sabittir. (9*), yalnz ideal gazlar iin deil, ideal olmaya gazlar iin de gea
erlidir. 1 mol gaz hacmi olan V, yeterince byk ise, p + 2 p ve V b V olur.
V
( simgesi yaklaflk olarak eflit anlamna gelir.) Sz geen (9*) ile (10)
denklemlerinden
( p1 +
a
V12
)(V1 b) = ( p2 +
a
V22
)(V2 b)
denklemi elde edilir. Bu denklem ile bafllang nermeleri olarak ele aldmz
a
p1 + 2 p1 , p2 + 2 p2 , V1 - b V1 ve V2- b V2 yaklaflk eflitliklerinden

V
V
p1V1 p2V2 yaklaflk eflitliini tretebiliriz. Bu son yaklaflk eflitlik, Boyle-Mariotte yasasna yaklaflk olan bir dzenlilii dile getirir. Bylece Boyle-Mariotte yasasnn kendisi aklanmfl saylr. Tretilen bu dzenliliin ne lde Boyle-Mariotte
yasasndan sapt, Van der Waals yasasnca aklanr.
RNEK
Newtonun devinim yasalar ile genel ekim yasasna dayanarak, gezegen yrngelerinin elips biiminde olduunu belirten Kepler yasasnn akland kabul
edilir. Ancak Newton yasalarndan tretilen sonu, gezegen yrngelerinin tam
olarak deil de yaklaflk olarak elips biiminde olduunu belirten bir dzenliliktir.
Bu dzenliliinin Kepler yasasndan ne kadar sapt, Newton yasalarnca baflka
gezegenlerin varlyla aklanr.
Aklanan-Olaylar
Dikkat edilirse (6) aklanan-nermesinin karfll olan aklanan-olgu, bir olayn
meydana gelmesi olgusudur. Nitekim a gaz kitlesinin basncnn u yerinde [t1, t2]
zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere gemesi, (nite 2, Gzlem Blm,
rnek 5te belirtildii gibi) ksmen belirlenmifl bir olayn meydana gelmesi olgusudur. Sz konusu olaya aklanan-olay denir. Genel olarak yaln olgu aklamalarnn birounda aklanan-olgu, (ksmen veya tamamen belirlenmifl) bir olayn
meydana gelmesi olgusu olup bu olay aklanan-olay saylr. lerde greceimiz
gibi yaln olgu aklamalar ounlukla nedensel aklamalardr. Nedensellik ise
genellikle olgular arasnda deil olaylar arasnda bir bantdr. Dolaysyla nedensel aklamalarda aklanan fley bir olaydr. Yukardaki rnekte dorudan aklanan fley, a gaz kitlesinin basncnn u yerinde [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere geifli olaydr. Bu olayn meydana gelmesi olgusunun aklanmas, sz geen (ksmen belirlenmifl) olayn aklanmasndan kaynaklanr.
te yandan her yaln olgu aklamas bir olay aklamasna dayanmaz. rnein
a gaz kitlesinin basncnn u yerinde ve t1 annda 1 atmosfer olmas olgusunun
aklanmas bir yaln olgu aklamasdr. Ama bu olgu, bir olayn meydana gelmesi olgusuna indirgenemez, dolaysyla sz konusu yaln olgu aklamas bir olay
aklamasna dayandrlamaz.
Bilimsel ndeyiler
Tmdengelimsel-yasac aklamalar ile bilimsel ndeyiler arasnda yapsal benzerlik vardr. Bunu gstermek iin nce bilimsel ndeyi (ksaca ndeyi) kavramnn anlamn aydnlatmak gerekiyor. K bilim insannn t zamannda doru veya
yanlfl olduunu bilmedii A nermesininin doru olduu ndeyisinde bulunmas, Knin A nermesini t zamannda kabul ettii B nermesinden tretmesi demektir. A nermesine ndeyi-nermesi, B nermesine ndeyi-kayna nermesi, A olgusuna ndeyi-olgusu ve B olgusuna ndeyi-kayna olgusu diyeceiz.
B ndeyi-kayna nermesi, tpk tmdengelimsel-yasac aklamadaki aklayan-nerme gibi, B1 ... Bn C1 ... Ck biiminde bir tmel-evetleme nermesi olup, B1, ..., Bn nermeleri t zamannda dorulanarak kabul edilmifl yaln
nermelerdir. Buna karfllk C1, ..., Ck yasa-grnml nermelerden bazlarnn, szgelifli C1 nermesinin, t zamanna dein ne pekifltirilmifl ne de rtlmfl olmas olanakl olup, snama amacyla geici olarak kabul edilmifl yasa-grnml hipotezlerdir.
Eer B ndeyi-kayna nermesinin tm bileflenleri dorulanmfl ya da pekifltirilmifl ise, sz konusu A ndeyisi-nermesinin dorulanmas durumunda, Knin
A nermesinin ifade ettii bilgiyi t zamanndan hemen sonraki arkaplan bilgilerine eklemesini salar. te yandan ndeyi-kaynann bileflenleri arasnda ne pekifltirilmifl ne de rtlmfl C1 gibi yasa-grnml bir hipotez varsa, ndeyi ifllemi C1 hipotezini nite 5te greceimiz hipotezli-tmdengelimsel yntem ile
ya da yanlfllamac yolla snanmasn salar.
ndeyi ile aklama arasndaki yapsal benzerlii rneklendirmek iin yukardaki aklama rneine dnelim. O rnekte, (6) aklanan-nermesi, (8) bafllang
nermeleri ile Boyle-Mariotte yasasn dile getiren (7) yasa biimindeki nermeden
tmdengelimsel bir karmla tretiliyor. (2) niye-sorusunu soran K kiflisi, t zamannda aklanmasn istedii (6) nermesinin doru olduunu, yani bir olgunun
karfll olduunu biliyor. Dikkat edilirse bu olgu, belli bir olayn [t1, t2] zaman aralnda meydana gelmesi olgusudur. Knin t zamannda byle bir olayn meydana
geldiini bilebilmesi iin, t2 an t zamanndan nce gelmeli veya tnin bafllangc ile
zdefl olmal.
fiimdi ayn rnei bir ndeyi olarak yeniden dzenleyelim. Buna gre (6) nermesinin (yani a gaznn basnc u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere geiyor nermesinin) doru olduunu ama Knin t zamannda
(6)nn doruluk deeri konusunda hibir bilgisi olmadn varsayyoruz. Ayrca
(7) nermesi (yani Boyle-Mariotte yasasn dile getiren yasa-grnml nerme)
ile (8) bafllang nermelerinin tmnn doru olduunu, K kiflisinin de t zamannda bunu bildiini varsayyoruz. Bu iki varsaym yerine gelirse flu sonular kar.
(2) niye-sorusunun ndayana yerine gelmifltir. Nitekim (6) aklanan-nermesi
dorudur ve (i) - (iv) koflullarnn tm yerine geldiinden (2) niye-sorusunun tmdengelimsel-yasac aklama anlamnda bir doru yant vardr. Ama K kiflisi, t zamannda (6) aklanan-nermesinin doru olduunu bilmedii iin aklamaya yol
aan (2) niye-sorusunu soramaz, bu sorunun doru yantnn bir aklama olduunu kavrayamaz. Nitekim K kiflisi iin (6) nermesinin t zamannda (7) ile (8) nermelerinden tretilmesi, (6) nermesini bir ndeyi-nermesi klar. K kiflisi (6) nermesini trettikten hemen sonra gzlem ve/veya deneyle dorulayabilir ve bylece
bu nermenin doru olduunu renmifl olur. Ama (6) nermesi K iin gene de
bir aklanan-nerme deil, bir ndeyi-nermesi olarak kalr.
59
60
Bilim Felsefesi
Genel olarak A ile B, tmdengelimsel-yasac aklamann (i) - (iv) koflullarn yerine getiren nermeler olup A bir yaln olgu olsun. K kiflisinin t zamannda
A nermesini tmdengelimsel karmla B nermesinden trettiini dflnelim.
K kiflisi t zamannda A nermesinin doru olduunu (bu nermenin gzlem
ve/veya deneyle dorulanmfl olmasndan tr) bilirse, sz geen karm K kiflisi iin A olgusunun bir aklamasn oluflturur. Ama K kiflisi t zamannda A
nermesinin doru olduunu bilmezse, sz geen karm K kiflisi iin A olgusunun bir aklamasn deil de bir ndeyisini oluflturur. Aklama ile ndeyi arasnda zorunlu olarak byle bir iliflki bulunduu grflne aklama ile ndeyinin yapsal zdefllii veya simetri sav denir.
Sz konusu A olgusuna iliflkin zaman t* olsun. Buna gre iki flk vardr:
Birinci flk: t zaman t* zaman ile zdefltir veya ondan sonra gelir. Bu flkta K
kiflisi t zamannda A nermesinin doru olduunu bilip A olgusunu aklar ya da
A nermesinin doru olduunu bilmeyip A olgusunun ndeyisinde bulunur.
Dikkat edilirse, t zaman t* zamanndan sonra geldiinde, K kiflisi A nermesinin
doruluunu bilmeyip, A olgusunun ndeyisinde bulunmazsa, A olgusu ndeyinin
yapld t zamanna greli olarak gemifle iliflkindir. Byle bir ndeyiye, gerideyi
(retrodiction) denir. Burada ndeyi szcn genifl anlamda gerideyiyi kapsayacak biimde kullanyoruz. Astronomi ve jeoloji gibi baz bilimlerde ska gerideyiler yaplmaktadr.
kinci flk: t zaman t* zamanndan nce geliyor. Byle olunca A nermesi t
zamannda (ve haydi haydi t zamanndan nce) dorulanamaz, doruluu da K kiflisince t zamannda bilinemez. Dolaysyla sz geen karm A olgusunun K kiflisi iin t zamannda bir aklamas deildir; ama bir ndeyidir. stelik bu ikinci
flktaki ndeyi dar anlamda ndeyidir, yani ndeyi gelecek zamana (t* zamanna)
iliflkin bir ndeyidir.
Tmdengelimsel-Yasac Aklama Modelinin Karfllaflt

Glkler
Tmdengelimsel-yasac aklamay tanmlayan (i) - (iv) koflullarnn bilimsel aklama iin ne yeterli ne de gerekli olduu karfl-rnekler yardmyla gsterilmifltir.
Yeterli olmadn gsteren byle bir karfl-rnei aflada anlatyoruz.
Gnder ve glgesi: Yaklaflk 10 metre yksekliindeki bir gnderin (bayrak direinin) glgesi, gneflin ykselifl as yaklaflk 30 olduunda, yaklaflk 17.33
metredir. Gnderin yksekliini h, glgesinin uzunluunu g ve gneflin ykseliflinin karfll olan ay ile gsterelim. Buna gre h = 10 m, g = 17.33 m ve
= 30 nermelerinden her biri sz konusu rnekte dorudur. Ifln dorusal
yaylm yasasn dile getiren, dolaysyla doru olan, nerme C1 olsun. Dikkat
edilirse as, gnderin tepesinden inen gnefl fln ile glge izgisi arasndaki
aya eflittir. Dolaysyla tg = h / g olur. (tg trigonometrik bir fonksiyon olan
tanjant fonksiyonunun ksaltmasdr.) O halde g = h / tg elde edilir. Bu durumda K kiflisi t zamannda doru olduunu bildii h = 10 m ve = 30 bafllang
nermeleri ile C1 yasa-nermesinden tmdengelimsel bir karmla g = 17.33 m
nermesini tretebilir. Nitekim g = h / tg = 10 m / (1 / tg 30) = 10 m / (1 /3) =
3 10 m = 1.733 10 m = 17.33 m. K kiflisi t zamannda g = 17.33 m nermesinin doruluunu biliyorsa, bu nermenin tmdengelimsel-yasac aklama modeli gerei bir aklamasn vermifl olur.
61
30
30
g
Eer K kiflisi t zaman annda glgenin uzunluunu lememesinden tr bilmediyse, bu karm K kiflisi iin bir aklama deil de bir ndeyi oluflturur. karmn yapld zaman ile ndeyi-olgusunun iliflkin olduu zaman ayn t an olduundan, byle bir ndeyiye eflzamanl ndeyi diyebiliriz.
te yandan K kiflisi t zaman annda gnderin niye yaklaflk 10 metre uzunluunda olduunu sorabilir. Bu niye-sorusunun yant olarak (i) - (iv) koflullarnn tmn yerine getirdii iin bir tmdengelimsel-yasac aklama oluflturan flu ikinci
karm yaplabilirdi. tg = h / g, h = g tg = 17.33 m tg 30 = 17.33 m (1 /3)
= 17.33 m (1 / 1.733) = 10 m. Bu hesaplamaya dayanarak, h = 10 m aklanannermesi, g = 17.33 m ve = 30 bafllang nermeleri ile C1 yasa-nermesinden tmdengelimsel bir karmla tretilebilir. Ama bu ikinci karm sezgisel
olarak kabul edilebilir bir aklama saylamaz. Nitekim aklanan-olgu (yani gnderin yaklaflk 10 m yksekliinde olmas olgusu), bafllang olgularndan biri olan
gnderin glgesinin yaklaflk 17.33 m uzunluunda olmas olgusunun nedenidir.
Nedeni etkisiyle aklama abas sezgisel olarak kabul-edilebilir deildir. (Bkz. Salmon, 1999, s. 21.) Bylece tmdengelimsel-yasac aklamann (i) - (iv) koflullarnn bilimsel aklama iin yeterli olmadn gsteren bir karfl-rnekle karfllaflmfl
oluyoruz.
Tmdengelimsel-yasac bilimsel aklama modeline (i)-(iv) koflullarn
SIRAsalayan
SZDE baflka bir
karfl-rnek veriniz.
D fi N E L M
Dier yandan tmdengelimsel-yasac aklamann koflullarndan (iii) koflulunun

(yani aklayann bileflenlerinden en az birinin bir yasa olmasn ngren koflulun)
gerekli olmadn gsteren karfl-rneklerden birisi flyledir. S O R U
Mrekkep fliflesi: K kiflisi, az ak bir mrekkep fliflesine t1 zaman annda dikkatsizlikle dirseini arpyor. arpma nedeniyle flifle devrilip dflyor.
Dflen flifleDKKAT
nin azndan mrekkep akp yerdeki haly t2 zaman annda lekeliyor. Buna gre
t2de halnn lekelenmifl olmas olgusunun tek nedeni, aklamas, K kiflisinin mSIRA SZDE
rekkep fliflesini devirmesi olgusudur. Bu aklamada bir yasann
yeri yoktur. (Bkz.
Salmon, 1999, s. 23.)
Bu karfl-rnek Michael Scriven tarafndan ortaya konulmufltur.
(Bkz. Salmon,
AMALARIMIZ
1999, s. 23.) Scriven, genel olarak yaln olgularn, bunlarn nedenleri olan yaln olgularla aklandn ileri srmfltr. te yandan Scrivene gre aklanan ile aklayan yaln olgular arasnda niye bir nedensel bant bulunduu
K sorusu,
T A P aklamaya yol aan soru deil, temellendirmeye yol aan bir sorudur. Temellendirme ise
neden ile etki ifllevindeki yaln olgular (veya olaylar) arasndaki nedensel banty evrensel yasalara dayanarak ortaya koymak demektir.
TELEVZYON
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
62
Bilim Felsefesi
Olaslksal-Yasac Aklama
Bilgisel Olaslk, Varlksal Olaslk ve statistiksel Olaslk
Bilim felsefesinde bilgisel olaslk, varlksal olaslk ve istatistiksel olaslk olmak
zere eflit olaslktan sz edilir. Her olaslk, deerleri 0 ile 1 arasnda reel
saylar olan fonksiyonlardr. Ancak bilgisel olaslk fonksiyonunun argmanlar
nermeler, varlksal ile istatistiksel olaslk fonksiyonlarnn argmanlar ise olaytipleri ve olaylardr. Bu fonksiyonu aflada srasyla inceliyoruz.
Bilgisel Olaslk Fonksiyonu

A gibi bir bilimsel nermenin P(A) olarak gsterilen bilgisel olasl, bu nermenin bilimsel yntem gerei kabul-edilebilirlik derecesini belirten 0 ile 1 arasnda bir
reel saydr. nite 1de grld gibi, bir bilimsel nermenin kabul-edilebilirlii,
bu nermenin kabulnn bilimsel yntem gerei gerekelendirilmesi demektir.
Eer A bir gzlem nermesi ise, Ann gzlem ve/veya deneyle dorulanmas bu
nermeyi en st derecede gerekelendirir. Byle olunca Ann kabul-edilebilirlik
derecesi en st derecede gerekleflir. Bu durum Ann bilgisel olaslnn 1 reel saysna eflit olmasyla, yani P(A) = 1 eflitlii ile dile getirilir.
te yandan A gzlem-nermesi-olmayan bir nerme ise, nite 1de grld
gibi A, kabul-edilebilirdir ancak ve ancak A, nceden dorulanmfl baz gzlem
nermeleri daha nce gerekelendirilmifl baz gzlem-nermesi-olmayan nermelere dayanarak tmdengelimsel ya da tmevarmsal bir karmn sonucu olarak tretilebilir ise. Dolaysyla, bu durumda, Ann kabul-edilebilirlik derecesi ne en st
ne de en alt dzeyde olur. Bunu da 0 < P(A) < 1 biiminde dile getiririz. P(A)nn
deeri 1 saysna eflit veya yaklaflk ise P(A) 1, 0 saysna eflit veya yaklaflk ise
P(A) 0 yazlr. P(A) 1 durumunda Ann kabul edilmesi, P(A) 0 durumunda
Ann ret edilmesi uygundur. Bu iki durumun dflnda, Aya karfl ekimser kalnmas uygun olur.
Genel olarak, P bilgisel olaslk (probability) fonksiyonu, Kolmogorov aksiyomlar olarak adlandrlan afladaki koflullar yerine getirir:
Ax1 A herhangi bir nerme ise, P(A) 0.
Ax2 A bir mantksal-doru nerme ise, P(A) = 1.
Ax3 A ile B birer nerme olduunda, A B tutarsz ise, P(A B) = P(A) + P(B).
Yukardaki aksiyomlar yardmyla afladaki teoremler kantlanabilir:
T1
P(~A) = 1 - P(A)
Kant. A ~ A tutarszdr. O halde Ax3 gerei, P (A ~ A) = P(A) + P(~ A). te

yandan A ~ A bir mantksal-doru nermedir. O halde Ax2 gerei P (A ~ A) =
P (A) + P (~ A) = 1. Dolaysyla P (~ A) = 1-P (A).
T2
A tutarsz ise, P(A) = 0
Kant. A tutarsz ise, ~ A mantksal-dorudur. O halde Ax2 gerei P (~ A) = 1. te

yandan T1 gerei P (~ A) = 1 - P (A). O halde 1 = 1 - P (A)dan, P (A) = 0 olur.
T3
0 P(A) 1
Kant. Ax1 gerei 0 P(A). O halde yalnz P(A) 1 olduunu gstermek yeterlidir. Gene Ax1 gerei P(~ A) 0. T1 gerei, 1 - P(A) 0. Dolaysyla 1 P(A),
yani P(A) 1. (Bkz. T. Grnberg, 2000, s. 184 - 185.) (Bazen P(A)nn 0 ile 1 arasnda olduunu vurgulamak iin Ax1 yerine T3 kullanlr.)
P(A)ya mutlak olaslk da denir ve Ann olasl diye okunur. rnein Yarn havann gneflli olacann olasl 0.90dr ifadesi ile dile getirilen bilgisel olaslk, yarn havann gneflli olaca nermesine iliflkin olup (bu nermeyi A ile
gsterelim), P(A) = 0.90 olarak ifade edilebilir.
Mutlak olaslk dflnda koflullu olaslktan da sz ederiz. A ile B iki nerme olduunda, koflullu olaslk P (A B) olarak ifade edilip, Bye greli, Ann olasl
diye okunur. rnein A, yamur yaaca nermesi, B gkyznn kara bulutlarla kapl olduu nermesi olduunda, Gkyz kara bulutlarla kapl olduuna
gre, yamur yaacann olasl 0.85tir ifadesi bir koflullu bilgisel olaslk nermesi olup, P (A B) = 0.85 olarak ifade edilir. P (A B) koflullu olaslk fonksiyonu,
yukardaki mutlak olaslk fonksiyonunun yerine getirdii koflullarn (yani Kolmogorov aksiyomlarnn) benzerlerini yerine getirir. A, B ile C herhangi nerme
olup, P (C) 0 ise,
Ax1 P (A C ) 0.
Ax2 A mantksal-doru ise, P (A C ) = 1.
Ax3 A B tutarsz ise, P (A B C ) = P (A C ) + P (B C ).
te yandan P (A C ) afladaki gibi tanmlanr:
P( A C )
Tanm
P(A C) =
, P(C) 0 ise
P(C )
Mutlak olaslk iin tretilen teoremlerin benzerleri koflullu olaslk iin de tretilebilir:
T1 P(~ A C) = 1 - P (A C)
T2 A tutarsz ise, P(A C) = 0
T3 0 P(A C) 1
Varlksal Olaslk Fonksiyonu

Varlksal olaslk, argmanlar olaylar ya da olay-tipleri, fonksiyon deerleri de 0
ile 1 arasnda reel saylar olan bir fonksiyondur. Varlksal olaslk fonksiyonlar diye adlandrlan bu fonksiyonlardan her biri belli bir rastlant deneyi denilen bir deney trne bal olarak belirlenir.
Rastlant deneyi, istenildii kadar ok kez yinelenebilen bir deney trdr. Herhangi bir deneyi bafllatan ve bu deneyin koflullarn belirleyen mdahale ifllemine,
o deneyin bir denemesi (trial) denir. Deneyi sonlandran gzlem sonucuna da deney sonucu denir. Deneyin her denemesinin bir tek sonucu vardr. Bu sonuca gerek sonu da denir. Eer deney bir rastlant deneyi ise, o deneyin farkl denemelerinin farkl sonular olabilir. Bu farkl sonulara rastlant deneyinin olanakl sonular denir. Bir deneyin birden ok sayda olanakl sonular varsa, olanakl sonularn her biri deneyin en az bir denemesinin gerek sonucu olup, en az baflka
bir denemenin de gerek sonucu olmaz.
Genel olarak deneyler tek-sonulu ve ok-sonulu olmak zere iki eflide ayrlr. Tek-sonulu deneylere gerekirci (determinist) deney de denir. Nitekim byle
bir deneyin her denemesinin sonucu ayndr. Dolaysyla denemenin belirledii koflullar hep ayn sonucun gerekleflmesini gerektirir. nite 2de ele aldmz deney
rnekleri hep tek-sonulu (gerekirci) deneylerdir. ok-sonulu olan rastlant deneylerini aflada rneklendiriyoruz.
63
64
Bilim Felsefesi
rnek 1: (Bkz. Popper, 1957, s. 65 - 70, Giere, 1973, s. 467 - 483, D. Grnberg,
1985, s. 15 - 17 ve D. Grnberg, 2005, s. 238 - 241.) R deneyi tek bir karbon-14 atomunun (ksaca C14 atomunun) 1 yl sresince radyoaktif bozunuma urayp uramadnn bir kayt edici aygtla izlenmesi deneyidir. Deneyin konusu olan C14
atomunun deney bafllangcndaki nesne-durumu, D olarak gsterdiimiz radyoaktif bozunuma uramamfl olmasdr. C14 atomunun deneyin sonundaki (yani 1 yl
sonraki) nesne-durumu ise ya gene Ddir, ya da D olarak gsterdiimiz radyoaktif
bozunuma uramfl olmasdr. Dden Dye geifl olay-tipini S olarak, Dden D ye
geifl olay-tipini de S olarak gsteriyoruz. S ile S olay tipleri, R deneyinin olanakl sonulardr.
Sz konusu R deneyinin R1, ..., RN olarak gsterdiimiz N gibi byk sayda
denemesi flyle tanmlanabilir. Ri denemesi, i = 1, ..., N, ai gibi bir C14 atomunun
[ti, ti + 1] zaman aralnda radyoaktif bozunumu kayt eden aygtla izlenmesi ifllemidir. Burada a1, ..., aN farkl atomlardr. te yandan t1, ..., tN zaman anlar farkl
olabildikleri gibi birbiriyle zdefl olabilir. rnein sz konusu N tane C14 atomu,
[t1, t1 + 1] zaman aralnda radyoaktif bozunumu kayt edici aygtla gzlemlenen
bir karbon-14 kitlesinin atomlar olabilirler.
Her i = 1, ..., N iin, Ri denemesinin bir tek gerek sonucu vardr. Bu gerek sonu iki olanakl sonucun biri olmaldr. Bunlar Si olarak gsterdiimiz ai atomunun
[ti, ti + 1] zaman aralnda radyoaktif bozunuma uramama olay ile Si olarak gsterdiimiz ai atomunun [ti, ti + 1] zaman aralnda radyoaktif bozunuma urama
olaydr. Rinin br olanakl sonucuna ise Rinin salt-olanakl sonucu diyoruz.
Bugnk fizie gre atomlarn radyoaktif bozunumu nceden belirlenemez,
ama gerek bozunuma uramamann gerekse bozunuma uramann olaslklar belirlenebilir. Buna gre her i = 1, ..., N iin Ri denemesinin olanakl sonular olan
Si ile S i olaylarnn srasyla P (Si ) ve P (S i ) olarak gsterdiimiz belirli olaslklar

vardr. Bu eflit olaslklara tekil-olay olasl (single-case probability) denir. Nite
kim P (Si ) ile P (S i ) argmanlar birer olay-tipi deil birer olaydr. Tekil-olay olasl, bir bilgisel olaslk eflidi deil, olaylarn bir nesnel zelliini belirten bir fiziksel olaslk veya daha genel olarak bir varlksal (ontic) olaslktr.
Varlksal olaslklar, tikel-olay olaslklarnn yan sra bir de olay-tipi olaslkla
rn da kapsar. Bylece R deneyinin iki olanakl sonular olan S ile S olay-tipleri
nin srasyla P (S ) ve P (S ) olarak gsterdiimiz olaslklar vardr. Bunlara olay-tipi
olasl diyoruz. Tekil-olay olaslklar ile olay-tipi olaslklar arasnda flu eflitlikler
geerlidir:
(i) P (S )=P (S1 ) = ... = P (SN )
(ii) P (S )=P (S1) = ... = P (S N )

Genel olarak, S bir olay-tipi olduunda, Snin varlksal olasln dile getiren
P(S) ifadesi flyle tanmlanabilir:
Tanm P(S) = r ancak ve ancak S olay-tipini rnekleyen her Si olay iin
P(Si) = r ise.
rnek 1deki R deneyinin rastlant deneyi olmas, R deneyinin belirli olaslklara sahip birden ok sayda olanakl sonularnn bulunmas demektir.
Varlksal olaslklarn yaklaflk deerlerini lmek iin, ilgili rastlant deneyinin
N gibi byk sayda denemesi yaplr. rnek 1deki R rastlant deneyinin R1, ..., RN
denemelerini ele alalm. Bu denemelerden bazlarnn gerek-sonucu Si biiminde,
brlerininki ise S j biimindedir. Baflka bir deyiflle, C14 atomu, birinci eflit denemelerde radyoaktif bozunuma uramaz, ikinci eflit denemelerde ise radyoaktif
bozunuma urar. Birinci eflit denemelerin saysn NS, ikinci eflit denemelerin sa-
ysn da NS_ ile olarak gsteriyoruz. Dikkat edilirse NS +NS_ = N eflitlii geerlidir.
te yandan NS /N oranna, S olay-tipinin R1, ..., RN denemelerine dayal greli
skl, ksaca skl, NS_ /N oranna da S olay-tipinin R1, ..., RN denemelerine dayal skl denir. N says yeterince byk ise, NS /N skl P(S) olay-tipi olasl
na, NS_ /N skl da P( S ) olay-tipi olaslna yaklaflk olur. Bu durumu, srasyla
P(S) NS /N ve P( S ) NS_ /N nermeleriyle dile getiririz. Genel olarak bir rastlant

deneyinin belli bir olanakl sonucunun olaslnn yaklaflk deeri, bu sonucun yeterince ok sayda denemelere dayal sklna eflit olur.
rnek 2: (Bkz. D. Grnberg, 2005, s. 238 - 241.) R rastlant deneyi, tek bir C14
atomunun, radyoaktif bozunumu kayt eden aygtla srekli olarak izlenip, bu C14
atomunun kanc ylda radyoaktif bozunuma uradn saptama ifllemidir. R rastlant deneyinin S (1), S (2), S (3), ..., S (n), ... olarak gsterdiimiz sonsuz sayda olanakl sonucu vardr. Bu olanakl sonular aflada srasyla belirttiimiz olay-tipleridir:
S(1): C14 atomunun 1. yl iinde radyoaktif bozunuma uramas.
S(n): C14 atomunun n. yl iinde radyoaktif bozunuma uramas.
C14 atomunun radyoaktif olmas, bu atomun er ge radyoaktif bozunuma urayacann kesin olmas demektir. Baflka bir deyiflle, yle bir n says vardr ki C14
atomu n yl sonra radyoaktif bozunuma urayacaktr. rnek 2de, tpk rnek 1de
olduu gibi, her olanakl sonucun belirli bir olasl vardr. Bu olasln deeri de
rastlant deneyinin byk sayda denemesine dayanan sklk yardmyla llr.
Denemeler R1, ... Ri, ..., RN olduunda, Rinin olanakl sonular Si(1), Si(2), Si(3),
... i = 1, ..., N biimindedir.
Olay-tipleri ve olaylarn varlksal olasl da, bilgisel olasln Kolmogorov aksiyomlarn yerine getirir. Bunu salamak iin ~, ve eklemleri olay-tipleri ve olaylara da uygulanr. rnein ~ S(1) olay-tipi, C14 atomunun 1. yl iinde
radyoaktif bozunuma uramamas; ~ S(1) S(2) olay-tipi, C14 atomunun 1. yl iinde radyoaktif bozunuma uramamas ve 2. yl iinde radyoaktif bozunuma uramas; S(1) S(2) olay-tipi, C14 atomunun 1. yl veya 2. yl iinde radyoaktif bozunuma uramas anlamna gelir. Benzeri olaylar iin geerlidir. te yandan zorunlu nermenin karfll olan zorunlu olay-tipinin rnei olarak S(1) ~ S(1) olay-tipini verebiliriz. te yandan sonsuz bileflenli S(1) S(2) S(3) ... olay-tipi, mantka zorunlu deil, fizike zorunludur. Olanaksz olay-tipine rnek olarak mantka
olanaksz S(1) ~ S(1) olay-tipini; fizike olanaksz olay-tipine rnek olarak S(1)
S(2) olay-tipini gsterebiliriz. Bu son rnek, ayn C14 atomunun hem birinci hem
ikinci ylda radyoaktif bozunuma uramas olay-tipidir. Byle bir olay-tipi ise, fizike olanakszdr.
Kolmogorov aksiyomlarn rnek 2ye uygulayarak rnein flu nermeler ileri
srlebilir:
P (~ S(1)) = 1 - P (S(1))
P (S(1) S(2)) = 0
P (S(1) S(2)) = P (S(1)) + P (S(2))
65
66
Bilim Felsefesi
Radyoaktif bozunum yasalarna dayanarak, P (S(1)) = olduunda,

P (S(i)) = (1-)i -1,
i = 1, 2, 3, ...
eflitlikleri elde edilir. (Bkz. Suppes, 1973, s. 524 - 527 ve D. Grnberg, 2005, s.
238 - 239)
statistiksel Olaslk Fonksiyonu

Bilgisel olaslk ve varlksal olaslk fonksiyonlarnn yan sra bir de afladaki rnekte ortaya koyacamz nc bir tr olan istatistiksel olaslk fonksiyonundan
sz edilir.
rnek 3: R rastlant deneyi, iinde 999 tane beyaz ve 1 tane siyah bilye bulunan torbadan tek bir bilyenin rastgele ekilifli ifllemidir. Torbadaki bilyelerin renk
dflndaki zelliklerinin zdefl olduunu ve torbann iinde rastgele dalmfl olduklarn varsayyoruz. Olay-tipi saylabilen rastgele bilye ekilifl ifllemini olarak gs
teriyoruz. te yandan R deneyinin srasyla S ve S olay-tipleri olarak gsterilen ve
aflada betimlenen iki olanakl sonucu vardr:
S: Torbadan ekilen bilyenin siyah kmas olay-tipi
S : Torbadan ekilen bilyenin beyaz kmas olay-tipi

Sz konusu R deneyinin N tane farkl denemesini gereklefltirmek amacyla, R
deneyi srasyla [t1, t1 ], ..., [ti , ti], ..., [tN , tN ] zaman aralklarnda ve u1, ..., ui , ...,
uN yerlerinde yinelenir. Bu denemeleri srasyla R1, ..., Ri , ..., RN olarak gsteriyoruz. Ri denemesinin (i = 1, ..., N) iki olanakl sonucu vardr. Si olarak gsterdiimiz
olanakl sonu, Ri denemesinde [ti , ti ] zaman aralnda ve ui yerinde ekilen bil
yenin siyah kmas olay; S i olarak gsterdiimiz olanakl sonu, Ri denemesinde
[ti , ti ] zaman aralnda ve ui yerinde ekilen bilyenin beyaz kmas olaydr. (Ri
denemesindeki bilye ekilifl olay yukardakine benzer bir biimde i olarak gsterilebilir.) Siyah bilye ekilen denemelerin says NS , beyaz bilye ekilen deneme
lerin says da NS_ olsun. NS + NS_ = N. Buna gre S olay-tipinin skl NS /N, S olaytipinin skl da NS_ /N olur. Bu sklklar N ile birlikte deiflebilir. Ancak R1, ..., Ri ,
..., RN denemelerinin her birinde, torbadaki bilyelerin gerekten rastgele dald
ve bilyelerin gerekten rastgele ekildii varsayldnda, NS /N ile NS_ /N dizileri yaknsak olup lim N S / N ve lim N S / N , 0 ile 1 arasnda belli reel saylara eflit
n
n
olurlar.
S ile S olay-tiplerinin P(S) ile P(S) olaslklarn srasyla P(S) = lim N S / N ve

n
P(S ) = lim N S / N biiminde tanmlyoruz. S ile S olay-tiplerinin olaslklar

n
olay-tipine (rastgele bilye ekilifl ifllemi) greli olduundan bu olaslklar srasyla
P(S) = lim N S / N ve P(S ) = lim N S / N biiminde de tanmlayabiliriz. Buna

n
n
karfllk, her sonlu N says iin, eer N yeterince byk ise, NS /N ile NS_ /N ile sk
lklar srasyla P(S) ile P(S ) olaslklarnn lleridir.
te yandan S olay-tipinin karfll olan S1, ..., SN ve S olay-tipinin karfll olan
S 1, ..., S N olaylarna iliflkin tekil-olay olaslklar (rnek 1 ve rnek 2nin tersine)

varlksal olaslklar deildir. Nitekim rnek 3te Ri gibi bir denemenin gerek so
nucunun Si olay, Rj gibi baflka bir denemenin gerek sonucunun S i olay olmas,
Ri ile Rj denemelerinin aslnda farkl koflullarda yaplmasndan kaynaklanr. Nitekim rnek 3teki deney aslnda gerekirci (determinist) fizik yasalarna baldr.
Torbadan bilye ekilifli iflleminin tm etmenleri eksiksizi hesaba katlabilseydi,
67
hangi bilyenin ekilecei gerekirci fizik yasalarna dayanarak belirlenecekti. flte

bu nedenle rnek 3teki olasla, varlksal (fiziksel) olaslk deil, istatistiksel olaslk denilir. statistiksel olaslk da (bilgisel olaslk ve varlksal olaslk gibi) Kolmogorov aksiyomlarn yerine getirir.
Olasla iliflkin verilen bu nbilgilerin flnda flimdi olaslksal-yasac aklamaya geebiliriz. Bu aklama biimi olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama
ile olaslksal tmevarmsal-yasac aklama olmak zere iki eflide ayrlr.
Olaslksal Tmdengelimsel-Yasac Aklama

Bir tmdengelimsel-yasac aklamada, aklayann bileflenleri arasnda en az bir
olaslksal yasa bulunursa, byle bir aklamaya olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama denir. (Bkz. Hempel, 1965, s.380 - 381 ve Railton, 1988, s.24 - 128.)
Bu model aslnda tmdengelimsel-yasac modelin bir alt modelidir. Dolaysyla bu
modelin tmdengelimsel-yasac modelin bir alt modeli olduu sylenebilir. Olaslksal olmayan yasalar gerekirci (determinist) yasalardr. Tmdengelimsel-yasac
aklamada yer alan yasalarn hepsi gerekirci yasalardr. Dolaysyla tmdengelimsel-yasac aklamaya gerekirci tmdengelimsel-yasac aklama da diyebiliriz.
Olaslksal tmdengelimsel-yasac aklamada aklayann bileflenleri arasnda yer
alan yasa-grnml nermelerden en az biri olaslksal yasa-grnml bir nermedir. Olaslksal tmdengelimsel-yasac aklamay aflada rneklendiriyoruz.
rnek 2deki R rastlant deneyi ile bu deneyin olanakl sonular olan S(1), S(2),
(3)
S , ..., S(n), ... olay-tiplerini ele alalm. P(S(1)) = olduunda,
(i)
Olaslksal tmdengelimselyasac aklama,

aklayann bileflenleri
arasnda en az bir
olaslksal yasa bulunan bir
tmdengelimsel-yasac
aklamadr.
P(S(i)) = (1- )i -1, i = 1, 2, 3, ...
eflitliinin geerli olduunu sylemifltik. (i) bir olaslk yasasn dile getirir. fiimdi
S(1*), S(2*), S(3*), ..., olay-tiplerini srasyla flyle tanmlayalm. S(1*) = S(1), S(2*) = S(1)
S(2), S(3*) = S(1) S(2) S(3), .... (Dikkat edilirse S(i*) olay-tipi, tek bir C14 atomunun i saydaki yl sresi iinde radyoaktif bozunuma uramas anlamna gelir.) Bu
tanmlar ile (i) olaslksal yasa nermesinden tmdengelimsel karmla
(ii) P(S(i*)) = 1 - (1 - )i,
i = 1, 2, 3, ...
nermesi tretilebilir. Dolaysyla bu tretimi

(i) P(S(i)) = (1 -)i-1,
i = 1, 2, 3, ...
_______________________________________________
(ii) P(S(i*)) = 1 - (1 - )i,
i = 1, 2, 3, ...
biiminde gsterebiliriz. (ii) nermesi de bir olaslksal yasay dile getirir. Byle bir
tretim, (ii) yasasnn bir olaslksal tmdengelimsel-yasac aklamasn salar. Nitekim (ii) aklanan-nerme, (i) ise aklayan-nerme ifllevini grr. (Bkz. Suppes,
1973, s. 524 - 527 ve D. Grnberg, 2005, s. 238 - 240)
Olaslksal Tmevarmsal-Yasac Aklama

Bir yasac-aklamada, aklanan nerme aklayan-nermenin bileflenlerinden
tmdengelimsel deil de tmevarmsal bir karmla tretilebilirse, byle bir aklama tmevarmsal bir aklama olur. Bu eflit aklamalarda, aklayan-nermenin
bileflenleri arasnda en az bir olaslksal yasa-grnml nerme bulunduundan
bu aklamalara olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir. Sz geen
aklamalarn yaln olanlar
Tmevarmsal-yasac
aklamada, aklanan
nerme aklayannermenin bileflenlerinden
tmdengelimsel deil de
tmevarmsal bir karmla
tretilir.
68
Bilim Felsefesi
(14) (i) P(G F) = r1

(ii) Fa
_______________ [r ]
2
(iii) Ga
biiminde dile getirilebilir. (Bkz. Hempel, 1965, s. 381 - 391) (14) ifadesi belli trden tmevarmsal karmlarn genel biimidir. (i) ile (ii) nermeleri, karmn nclleri, (iii) nermesi de karmn sonucunu gsteriyor. (i) nermesi, olaslksal
yasa-grnml bir nerme, (ii) ile (iii) nermeleri ise yaln gzlem nermeleridir.
F ile G srasyla F ile G yklemlerince gsterilen olay-tipleridir. nclleri ile sonucu ayran ift yatay izginin hizasndaki r2, belli bir bilgisel olaslk derecesini
gsteren 0 ile 1 arasndaki bir reel saydr. (14) karm, (i) ile (ii) ncllerinin (iii) sonucunu r2 bilgisel-olaslk derecesiyle tmevarmsal olarak gerektirdiini belirtiyor. Sz konusu karmn geerli bir tmevarmsal karm olabilmesi iin r2 reel saysnn szgelifli 0.9, 0.99, 0.999 saylar gibi 1 saysna yakn olmas gerekir.
te yandan (14) karmnn (i) nclndeki r1 reel says genellikle bir varlksal veya istatistiksel olasl gsterir. Eer r1 olaslk derecesi yeterince byk ise
(yani 1 saysna ok yakn ise), P(G F) = r1 ile Fa nclleri r1 saysna eflit olan bir
bilgisel olaslk derecesiyle Ga sonucunu tmevarmsal olarak gerektirir. Bu bir
metafizik ilkedir. Varlksal veya istatistiksel olasl P, bilgisel olasl da Pb olarak
gsterelim. Buna gre sz konusu ilke
(15) Pb[(Ga (P(G F) = r Fa)] = r
biiminde dile getirilebilir. (15) ilkesine dayanarak (14) biimindeki tmevarmsal
karmlarda r2 bilgisel olaslk derecesi, birinci ncldeki r1 istatistiksel olaslk derecesi ile zdefllefltirilebilir. Dolaysyla yaln olaslksal tmevarmsal-yasac aklamay oluflturan karm flu biimi alr (bkz. Hempel, 1965, s. 390):
(16) P(G F) = r
Fa
____________ [r]
Ga
Sz konusu (16) karmnda 1 saysna yakn olan r reel saysnn ilk geifli bir istatistiksel olaslk derecesini, ikinci geifli de bu istatistiksel olaslk derecesine eflit
olan bir bilgisel olaslk derecesini gsterir.
rnek olarak, rnek 3, yani iinde 999 tane beyaz ve 1 tane siyah bilye bulunan torbadan bir bilyenin rastgele ekiliflini ele alalm. F olay-tipi sz geen torbadan bilye ekilifli, G olay-tipi ekilen bilyenin beyaz kmas, a (tekil) olay da
belli bir ekilifl olsun. Buna gre P(G F) = 999 / 1000 = 0.999 olup
P(G F) = 0.999
Fa
____________ [0.999]
Ga
tmevarmsal karm geerli olur. Bylece a ekiliflinde beyaz kmas yaln olgusu, olaslksal tmevarmsal-yasac bir aklama yoluyla aklanmfl olur.
kinci bir rnek olarak belli bir yer ve zamanda streptokok enfeksiyonu geiren ve penisilin tedavisi gren 100 kiflilik bir hasta grubunu ele alalm. Sz konusu kiflilerin ortak zelliini F ile gsteriyoruz. 100 kifliden 98inin ksa bir srede
69
iyilefltiini varsayalm. Bu son zellii G ile, iyileflen hastalardan belli birini de a ile
gsterelim. Buna gre a hastasnn iyileflmesi olgusunu, r = 0.99 olmak zere, (16)
biimindeki bir karma dayanarak olaslksal tmevarmsal-yasac bir aklama ile
aklayabiliriz. ann penisilin tedavisi grmesi (ann F olmas), ann iyileflmesinin
(ann G olmasnn) nedeni saylabildiinden, sz geen aklama bir nedensel aklamadr. Ancak byle bir nedensellik gerekirci deil, olaslksal bir nedenselliktir.
Olaslksal tmevarmsal-yasac aklama, olaslksal tmevarmsal-ndeyi ile
yapsal olarak zdefltir. Nitekim K kiflisi (16) biimindeki bir karm, Ga sonu
nermesininin doru olduunu bilmeksizin yaparsa, aklama yapacak yerde bir
ndeyide bulunmufl olur. Bu ndeyi kesin deil olaslksal olup, r olaslk derecesiyle yaplmaktadr. Sz geen karmn ndeyiye yol amas iin rnin yeterince
byk olmas, yani 1 saysna yakn olmas gereklidir.
Olaslksal tmevarmsal-yasac aklamann gerekli ve yeterli koflullar, tmdengelimsel-yasac aklamannkilerinden (ii) koflulundaki tmdengelimsel karmla tretilir ifadesi yerine tmevarmsal karmla tretilir ifadesi koymakla elde edilir. Bu
koflullarn da ne yeterli ne de gerekli olduu afladaki karfl-rneklerle gsterilmifltir.
C Vitamini ve Nezle Olma: Koflullarn yeterli olmadn gstermek iin nezle
olan a kiflisinin tedavi olmak amacyla bol miktarda C vitamini aldn ve bir hafta iinde iyilefltiini dflnelim. Burada F1, nezle olma, F2, bol miktarda C vitamini alma zellii, G ise bir hafta iinde iyileflme zellii olsun. Buna gre P(G F1
F2) olaslk derecesi byktr. nk nezle olan kiflilerin pek ou ister C vitamini alsn ister almasnlar, bir hafta iinde iyileflirler. O halde (16) biiminde bir karm yaplabilir; dolaysyla ann bir hafta iinde iyileflmesi, olaslksal tmevarmsal-yasac bir aklama yoluyla C vitamini almasyla alanmfl olur. Ama byle
bir aklama baflarl bir bilimsel aklama olamaz. nk nezle olan a kiflisinin bol
miktarda C vitamini almas, onun bir hafta iinde iyileflmesinin nedeni olamaz. Nitekim P(G F1 F2) = P(G F1 ~ F2) = P(G F1) eflitlikleri geerli olduundan F2
zellii elenmifl olur. (Burada ~ deilleme eklemidir.) Bylece olaslksal tmevarmsal-yasac aklamann tm kurallarn yerine getiren ama baflarl bir bilimsel
aklama olmayan bir karfl-rnekle karfllaflmfl oluyoruz. (Bu karfl-rnek iin bkz.
Salmon, 1999, s. 27 - 28 ve Psillos, 2007, s. 133 - 134.) Bu karfl-rnek aklayannermelerin aklanan-nermeyi byk olaslkla gerektirmesinin (yani olaslksal
tmevarmsal-yasac aklamann koflullarnn (ii)incisinin) ve dierlerinin yerine
gelmesinin yeterli olmadn gsterir.
Olaslksal tmevarmsal-yasac aklamann baflarl olmas iin, aklayan-nermelerin
SIRA SZDE
aklanan-nermeyi byk olaslkla gerektirmesinin (dier koflullarn yerine gelmesiyle
birlikte) yeterli olmadn gsteren yukardakine benzer bir karfl-rnek veriniz.
D fi N E L M
te yandan olaslksal tmevarmsal-yasac aklamann koflullarnn gerekli

olamad da afladaki rnekle gsterilebilir:
S O R U
Sifilis ve Parezi: Parezi (paresis), yalnz daha nce sifilis (frengi) hastalna yakalanmfl kiflilerde ortaya kabilen bir hastalktr. Ancak parezi hastalna yakalaDKKAT
nanlarn oran olduka dflktr. Bu oran yaklaflk % 25tir. Buna gre bu hastala yakalanmayanlarn oran yaklaflk % 75 olduundan, bu kiflilerin parezi hastalSIRA SZDE
na yakalanmayacaklarn % 75 olaslkla kestirebilir, yani ndeyide
bulunabiliriz.
Oysa nceleri sifilis geirmifl bir kifli parezi hastalna yakalanrsa, bu olgu ancak
nceleri sifilis hastaln geirmifl olmas olgusuyla aklanr. Ama bu aklama,
AMALARIMIZ
olaslksal tmevarmsal-yasac aklamann (ii) kuralna aykrdr.
Dolaysyla (ii)
kural sz konusu olguyu aklamak iin gerekli deildir.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
70
Bilim Felsefesi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Olaslksal tmevarmsal-yasac
aklamann baflarl olmas iin, aklayan-nermelerin
SIRA SZDE
aklanan-nermeyi byk olaslkla gerektirmesinin (dier koflullarn yerine gelmesiyle
birlikte) gerekli olmadn gsteren yukardakine benzer bir karfl-rnek veriniz.
D fi N E L M
Monotonik-olmama: Olaslksal tmevarmsal-yasac aklamann karfllaflt

monotonik-olmama
olarak adlandrlabileceimiz nc bir gl gstermek
S O R U
iin yukardaki streptokok enfeksiyonu geiren hastalarn penisilin ile iyileflmesi
rneini yeniden ele alalm. F1, F2 ve G srasyla streptokok enfeksiyonu geirme,
DKKAT
penisilin alma ve hastalktan ksa srede iyileflme zellikleri olsun. Ayrca F*1 penisiline direnli streptokok enfeksiyonu geirme zellii olsun. Byle bir enfeksiyoSIRA SZDE
nu olan hastalarn
ksa srede iyileflme olasl ok kk olup, ksa srede iyileflmeme olasl ok byktr. Dolaysyla olaslksal yasa-grnml nermeler
olan
AMALARIMIZ
N N
P(G F1 F2) = r
K T A P
ile
K T A P
P(~ G F*1 F2) = r

TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
doru olur.
fiimdi ann yle bir kifli olduunu varsayalm ki, F1a, F*1a, F2a ve Ga
nermelerinin tm de doru olsun. Buna gre sonular eliflik olan flu iki tmevarmsal karm
yaplabilir:
NTERNET
(17) P(G F1 F2) = r

F1a F2a
__________________ [r]
Ga
ile
(18) P(~ G F*1 a F2) = r
F*1 a F2a
_________________ [r]
~ Ga
(17) karm a kiflisinin iyileflmesini penisilin almasyla aklyor. Oysa (18) karm, ann penisilin almakla iyileflmeyecei ndeyisini dile getiriyor. Bylece (18)
karm, (17) karmn haksz klyor. Nitekim (17) karmnn ncllerini (18)inkilerine eklemekle elde edilen drt ncl (17)nin sonucu olan Ga nermesini tmevarmsal olarak gerektirmez; tam tersine (1 saysna yakn r olasl ile) ~ Ga
nermesini gerektirir. Dolaysyla olaslksal tmevarmsal-yasac aklamaya yol
aan (17) karmna (doru olduu bilinen) yeni ncller eklemekle bu karm
geersiz klnabilir. Baflka bir deyiflle, tmevarmsal karm monotonik-olmayan
bir karmdr. Genel olarak herhangi bir geerli karmn monotonik olmas, bu
karmn ncllerine ne kadar ok sayda yeni ncl eklesek de, karmn geersiz klnamamas, yani geerliliini korumas demektir. Btn tmdengelimsel karmlar monotonik olmasna karfln, tmevarmsal karmlar monotonik-olmayan
karmlardr. (Krfl. nite 1.) Tmevarmsal karmn monotonik-olmama zelliinden dolay arkaplan bilgilerini ifade eden (doru olduu bilinen) farkl nerme-
71
lerden geerli tmevarmsal karmlar yoluyla birbiriyle eliflen sonular tretilebilir. Bu ise-nlem alnmazsa-bilim insanlar topluluunca kabul edilen nermeler
daarcnda eliflki bulunmas tehlikesine yol aar. Bu tehlikeyi nlemek iin bilimsel aklama ile bilimsel ndeyiler iin yaplan tmevarmsal karmn nclleri arkaplan bilgileri arasnda bulunan ve karmn sonucunu etkileyen tm bilgileri ifade etmelidir. nclleri eksik bilgi ifade eden tmevarmsal karmlar geerli
olmasna karfln hkmsz saylr.
BRLEfiTRC AIKLAMA MODELLER

Birlefltirici aklama modeli denilen bilimsel aklama modelinde A1 aklananolgusu tek baflna deil de, A2, A3, ..., An gibi ok sayda baflka aklanan-olgularla birlikte aklanr. Byle bir birleflik aklama, aklanan olgular birlefltirerek daha iyi anlafllmalarn salar. Oysa yasac model gereince olgular tek tek aklamak onlarn yeterince anlafllmalarn salar.
Birlefltirici aklama modelinin iki biimi vardr. Friedmann ortaya koyduu birinci aklama modelinde, aklamann birlefltirici gc, aklayan-olgularn saysnn (aklanan-olgularn saysna greli olarak) az olmasna dayanr. Kitcherin
ortaya koyduu birlefltirici aklama modelinde aklamann birlefltirici gc, ok
sayda aklanan-olguyu birlikte aklamak amacyla kullanlan (tmdengelimsel
ve/veya tmevarmsal) karmlarn tiplerinin az olmasna dayanr. Bu iki birlefltirici modeli srasyla aflada inceliyoruz.
Birlefltirici aklama
modelinde, aklananolgusu pek ok sayda baflka
aklanan-olgularla birlikte
aklanr.
Friedmann Birlefltirici Aklama Modeli

Michael Friedmann birlefltirici aklama modeli, yalnz dzenliliklerin, zellikle yasalarn aklanmasna yneliktir. Yaln olgularn aklanmas ise ele alnmamaktadr. Buna gre belli bir alanda aklanmas istenilen B1, ..., Bn olgular birer
yasadr. Bu yasalar srasyla B1, ..., Bn yasa-nermeleri ile dile getirilir. Bu nermeler, ilgili bilim insanlar topluluunca belli bir zamanda kabul edilen nermeler
daarcna aittir.
rnein Boyle-Mariotte yasasnn aklanmasn ele alalm. Tmdengelimselyasac modelde, bu yasann tmdengelimsel bir karmla tretilmesi yoluyla aklanabileceini grmfltk. Byle bir aklama sz geen yasay yeterince anlamamz salayamaz. Friedmann birlefltirici modelinde ise Boyle-Mariotte yasas (T sabit ise, p1V1 = p2V2) tek baflna deil de, Charles yasas (p sabit ise, V1/T1 = V2/T2)
ve Gay-Lussac yasas (V sabit ise, p1/T1 = p2/T2) gibi klasik termodinamik yasalar
ile birlikte aklanr. stelik bu termodinamik yasalar Galileo Galileinin (1564 1642) serbest dflfl yasas (h = 1/2 gt2) ve Johannes Keplerin (1571 - 1630) yasalar gibi astronomi yasalar ile birlikte az sayda ayn aklayan-nermelerden tmdengelimsel karmlarla tretilerek aklanabilirler. Bu aklayan-nermeler Isaac
Newtonun (1643 - 1727) devinim yasas ile genel ekim yasasndan oluflur. Klasik termodinamik yasalarn aklanmas istatistiksel mekanie dayanan kinetik gaz
teorisi erevesinde yaplr.
Genel olarak A1, ..., An aklanan yasa-nermeleri olduunda, bu nermeler B gibi ortak bir aklayan-nerme tarafndan aklanabilirler. B nermesi
genellikle srasyla B1 ... Bk gibi birden ok sayda bilefleni olan bir tmelevetleme biimindedir. B1, ..., Bk bileflenlerinden her biri bir yasa-nermesidir.
Yukardaki rnekte B aklayan-nermesinin bileflenleri, Newtonun devinim yasalar ile genel ekim yasas, bir de kinetik gaz teorisinin ilklerini dile getiren nermelerdir. A1, ..., An aklanan-nermelerin her biri, tpk tmdengelimsel-yasa-
Friedmann birlefltirici
aklama modelinde yalnz
dzenlilikler aklanr, yaln
olgular aklanmaz.
72
Friedmann birlefltirici
aklama modelinin baflarl
olabilmesi iin, aklayannermenin bileflen says,
aklanan-nermelerin
saysndan ok kk
olmaldr.
Bilim Felsefesi
c modelde olduu gibi, B aklayan-nermesinden bir tmdengelimsel karmla tretilir. Birlefltirici modelin fark, aklanan-nermelerin ayn zamanda tmne
ortak olan ayn B aklayan-nermesinden tretilmeleridir.
Baflarl aklamalarda B aklayan-nermesinin bileflen says olan k, aklanan A1, ..., An aklanan-nermelerin says olan nden ok kk olur. rnein mekanik ve astronominin ok byk saydaki yasa-nermeleri Newtonun
devinim yasas ile genel ekim yasasndan tretilmifltir. Bunlara istatistiksel mekaniin ilkelerini eklemekle, ideal gaz yasas gibi pek ok klasik termodinamik yasa
da tretilir. A1, ..., An yasa-nermeleri gerek birbirinden gerekse B aklayannermesinden bamsz olarak pekifltirilerek kabul edilmifltir. Gene Boyle-Mariotte yasasn pekifltirmeye yeten gerekeler kuflkusuz Newton yasalarn pekifltirmeye yetmez. Ama Boyle-Mariotte yasas nnde sonunda Newton yasalarndan tretilebilmesinden dolay, Newton yasalar Boyle-Mariotte yasasndan bamsz olarak kabul edilebilir deildir. nk Newton yasalarn kabul etmek, bu yasalarn
tmdengelimsel sonularnn kabul edilmesini gerektirir.
Friedmann birlefltirici aklama modelinde, birbirinden bamsz kabul edilebilir nermeler olan A1, ..., An yasa-nermelerine B aklayan-nermesini ekleyerek aklanan yasalar kmesi indirgenir. Byle bir indirgemenin anlam fludur.
A1 ... An B tmel-evetleme nermesi B nermesine yani B1 ... Bk
nermesine efldeerdir, nk B1 ... Bk, A1, ..., An nermelerinin her birini gerektirir. Buna gre n saydaki A1, ..., An aklanan-nermeleri, aklama ifllemi sonucunda says nden ok kk olan k sayda srasyla B1, ..., Bk aklayan-nermelerine indirgenir. (Bkz. Friedman, 1988, s. 188 - 198.)
Kitcherin Birlefltirici Aklama Modeli

Kitcherin birlefltirici
aklama modeli, hem
dzenlilikler ile yasalarn
hem de olgularn
aklanmasna ynelik olup,
aklamalarn birlefltirici
gc bu aklamalarn
dayand karm tiplerinin
saysnn azl ve bu az
sayda karm tipine ait
karmlarn toplam
sonularnn saysnn byk
olmas ile tanmlanr.
Philip Stuart Kitcher in (1947 -) birlefltirici aklama modeli, daha nce de belirtildii gibi Friedmannkinden farkl olarak yalnz dzenlilikler ve yasalarn deil,
yaln olgularn da aklamasn salar. Aklamalarn birlefltirici gc ise, ortak
aklayan-nermelerin (baflka bir deyiflle aksiyomlarn) saysnn azl deil, aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn azl ve bu az sayda karm tipine ait karmlarn toplam sonularnn saysnn byk olmas ile tanmlanr. karm tipi kavram, ilgili bilim insanlar topluluunun belli bir zamanda kabul ettikleri K nermeler kmesi ve bu kmenin elerinden oluflan karmlara iliflkindir. K kmesinin elerine K-nermesi, nclleri ve sonucu K-nermeler olan tmdengelimsel ve tmevarmsal karmlara K ye greli olarak kabul-edilebilir karm,
ksaca K-karm diyoruz. Knn (yani K-nermeleri kmesinin) tutarl olduu ve
Knin tmdengelimsel sonularnn gene K ye ait olduu varsaylr. Dolaysyla nclleri K ye ait olan her geerli tmdengelimsel karm bir K-karmdr. te yandan tmevarmsal K-karmlarnn nclleri, sonucu etkileyen tm K-nermelerini
kapsamaldr. Yoksa iki farkl tmevarmsal K-karmnn sonular eliflkili olabilir.
Dolaysyla (her K-karmnn sonucu, tanm gerei, K ya ait olduundan) K kmesinde eliflik nermeler bulunacakt. Bu ise, K tutarl olduundan, olanakszdr.
Dikkat edilirse, gerek yasac aklama modeli, gerekse Friedmann birlefltirici
aklama modelindeki aklamalar oluflturan karmlarn her biri bir K-karmdr.
rnein a, nite 2de szn ettiimiz gaz kitlesi, t1 ile t2 ardflk zaman anlar olduunda flyle bir K-karm kurabiliriz:
(19) 1. a bir ideal gazdr.

2. ann t1deki basnc = 1 atm.
3. ann t1deki hacmi = 1 lt.
4. ann t1deki hacmi = 0.5 lt.
5. ann [t1, t2] zaman aralndaki scakl sabittir.
6. (ann t1deki basnc ann t1deki hacmi) = (ann t2deki basnc
ann t2deki hacmi)
7. ann t2deki basnc = (1 atm 1 lt) / 0.5 lt = 2 atm.
8. ann basnc, [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere geiyor.
Sz geen 1 - 8 nermeleri bir geerli tmdengelimsel karm oluflturur. Bu karmn nclleri olan 1 - 6 nermelerinin ilgili K kmesine ait olduu varsaylr. 7
nermesi 1, 3, 4 ve 6dan hesaplama yoluyla tretilir. 1 - 6 nermeleri K ya ait olduundan 7 de K ya ait olur. 8 nermesi ise 1 - 7den tretilip sz konusu (19) karmnn sonucunu oluflturur.
fiimdi (19) karmnda geen ve belirlenmifl zellikle gsteren 1 atm, 1 lt,
2 atm ve 0.5 lt terimlerinin yerine srasyla p1, V1, p2 ve V2 simgelerini koyalm.
Bylece (19) karmndan afladaki (20) ifadeleri dizisi elde edilir:
(20) 1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
a bir ideal gazdr.

ann t1deki basnc = p1
ann t1deki hacmi = V1
ann t1deki hacmi = V2
ann [t1, t2] zaman aralndaki scakl sabittir.
p1V1 = ann t2deki basnc V2
ann t2deki basnc = p1V1 / V2 = p2
7. p1V1 / p2 V2
8. ann basnc, [t1, t2] zaman aralnda p1den p2ye geiyor.
Sz konusu (20)nin her bir satrndaki ifadeye flematik nerme, (20)deki alt alta
yazl flematik nermeler dizisine de flematik karm denir. Bu flematik nermelerde ve bunlardan oluflan flematik karmda geen p1, p2, V1, V2 yerine srasyla belli basn ve hacim deerlerini gsteren ifadeler (sz gelifli 3 atm, 6 atm, 4 lt,
2 lt) konulursa, sz geen flematik nermeler birer nermeye, flematik karm
da bir karma dnflr. Genel olarak bir bilimsel nermede geen belirlenmifl
(niteliksel veya niceliksel) zellikler gsteren terimler yerine simgeler koymak yoluyla nerme bir flematik nermeye evrilir. Bilimsel nermeler dizisinden oluflan
bir karm da ayn biimde bir karm flemasna dnflr. Tersine flematik nerme ile flematik karmda geen simgeler yerine bu simgelere uyan belirlenmifl
zellikler gsteren terimler koyarak nermeler ile karmlar elde edilir.
karm tipi kavram, karm flemas kavram yardmyla flyle tanmlanr.
Bir karm tipi, (i) bir karm flemas, (ii) karm flemasndaki simgelerin yerine
konulabilen kimi terimlerin kmeleri ve (iii) karmn mantksal yapsn belirleyen kurallar kmesinden (yani hangi terimlerin mantksal terim, hangi nermelerin ncl hangisinin sonu olduunu belirten ve her nermeyi nceki nermelerden tretmeye yarayan kurallardan) oluflan bir sralanmfl l demektir.
Tm eleri birer K-karm olan bir kmeye K-dizgeleflimi diyoruz. Her K-dizgeleflimi K kmesini belli bir biimde dizgelefltirir. Dikkat edilirse K kmesinin her
aksiyomlafltrlmas zel bir K-dizgeleflimidir. Nitekim bir K-dizgeleflimi oluflturan
tm karmlarn nclleri ortak ise, bu ncller aksiyom ifllevinde, karmlarn
73
74
Bilim Felsefesi
sonular ise bu aksiyomlara dayanarak ispat edilebilen teorem ifllevinde olur. Friedmann birlefltirici aklamalar, aslnda K kmesinin aksiyomlafltrlmasna dayanr. Nitekim Friedmana gre birlefltirme, aklanan-nermelerin az sayda ortak
nclden (yani aksiyomdan) tretme demektir. Dolaysyla Friedman anlamnda
aklama oluflturan tm karmlar ayn bir K-dizgelefliminin eleridir.
Kitchere gre de aklama oluflturan tm karmlar ayn bir K-dizgelefliminin
eleridir. Ama bu dizgeleflim genellikle K kmesini aksiyomlafltrmaz. Farkl karmlarn nclleri farkl olabilir, tm ncllerin says da byk olabilir. Buna karfllk btn bu karmlarn ait olduu karm tiplerinin says en az olmaldr. Bir
de bu az sayda karm tipine ait karmlarn toplam sonularnn says en byk
olmaldr. Byle olunca sz konusu K-dizgelefliminin birlefltirici gc en byk
olur. Aklama oluflturan tm karmlar, birlefltirici gc en byk olan bu K-dizgelefliminin eleri olarak belirlenir. Bu sekin K-dizgeleflimine, K kmesine iliflkin
aklayc daarck (explanatory store) denir. Buna gre bir K-karmnn bir bilimsel aklama oluflturmas, bu karmn aklayc daarcn esi olmas biiminde
tanmlanr. rnein (19) karm byle bir aklayc daarcn esi olabilir.
Kitcherin birlefltirici modeli, tmdengelimsel-yasac modeline karfl-rnek oluflturan gnder ve glgesi sorununa bir zm getirir. Yukarda grld gibi tmdengelimsel-yasac modelde, (i) glgenin uzunluunun gnderin yksekliine dayanarak hesaplanmas ile (ii) gnderin yksekliinin glgenin uzunluuna dayanarak hesaplanmas ayn derecede kabul edilebilir olan aklamalar oluflturur. Oysa sezgisel olarak (i) ile (ii) hesaplamalar, birer ndeyi olmasna karfln yalnz (i)
bir aklama oluflturur. Kitcherin birlefltirici modelinde ise sz geen iki hesaplama iki farkl karm olarak ele alnp, (i) karmnn ait olduu dizgelefliminin birlefltirici gcnn, (ii) karmnn ait olduu dizgelefliminin birlefltirici gcnden
daha byk olduu hakl olarak (Kitcher tarafndan) gsterilmifltir. (Bkz. Kitcher,
1988, s. 167 - 187.)
PRAGMATK AIKLAMA MODEL

Niye A? biimindeki
aklamaya yol aan soruyu
yantlamay amalayan
pragmatik aklama
modelinde, bu sorunun
yant kullanm balamnca
belirlenen olanakl-yantlar
arasnda yer alr.
Bas van Fraassen (1941 -) tarafndan ortaya konulmufl pragmatik aklama denilen bilimsel aklama modelinde, aklama, bir nerme, bir karm ya da bir dizi
nerme ile zdefl olmayp, Niye A? biiminde aklamaya yol aan bir niye-sorusunun bir yantdr. Bu nedenle bir aklama kuram, bir niye-sorusu kuram olmaldr. (Bkz. van Fraassen, 1988, s. 137 - 138.) Niye-sorusunun kabul-edilebilir yant veya yantlar, bu sorunun kullanm balamnca belirlenen olanakl-yantlar arasnda yer almaldr. Dolaysyla byle bir soruyu yantlama anlamna gelen aklama pragmatik bir ifllem saylmaldr. Nitekim ifllemin pragmatik olmas kullanm
balamnca belirlenmesi demektir. Modelin pragmatik olarak nitelenmesi, yantn kullanm balamnca belirlenmesinden kaynaklanr.
Niye A? sorusuna iliflkin A aklanan-olgusu, her biri ayr olarak sorunun ilgi
konusu olabilen farkl yaptafllar ierir. Bu yaptafllar nesne dizgeleri, belirli zaman ve yerler ile belirlenmifl zelliklerdir. Zaman ile uzay belirlenebilir, bunlarn
altndaki belirlenmiflin de belli zaman anlar (ya da zaman aralklar) ve uzay yerleri olduunu kabul ediyoruz. Buna gre her ilgi konusunun ya bir nesne dizgesi
ya da bir nesne dizgesine iliflkin belli bir belirlenebilirin altndaki bir belirlenmifl
olduunu syleyebiliriz. rnein (2) niye-sorusuna iliflkin (6) aklanan-nermesinin dile getirdii yaln olgu, a gaz kitlesi, u yeri, [t1, t2] zaman aral, ann t1 anndaki 1 atmosferlik basncnda olma zellii ile ann t2 anndaki 2 atmosferlik basncnda olma zelliini ierir. Bu yaptafllarndan her biri ayn (2) niye-sorusunun
farkl bir ilgi konusu olarak seilebilen bir nesne dizgesi ya da bir belirlenmifltir.
Hangi nesne dizgesinin (genel olarak bir niye-sorusu birden fazla nesne dizgesi
ierebilir) ya da hangi belirlenmiflin ilgi konusu olarak seilecei sorunun balamyla tek bir biimde belirlenir. Farkl ilgi konular, ayn soruya birbirinden farkl
yantlarn verilmesine yol aabilir.
rnein yukardaki Tmdengelimsel-Yasac Aklama alt-blmnde (2) niye-sorusunu yantlarken rtk olarak ilgi konusunu, ann t2 anndaki 2 atmosferlik basncnda olma zelliini semifltik. Bu seimi (2) sorusunun yerine
(2.1) a gaz kitlesinin basnc, t1 annda 1 atmosfer iken t2 annda niye 2 atmos
fere geiyor?
sorusu ile daha iyi dile getirebiliriz. Dikkat edilirse (2.1) sorusunda niye szc
ilgi konusunu dile getiren 2 atmosfer teriminin nndedir. te yandan
(2.2) t2 annda basnc 2 atmosfer olan a gaz kitlesinin basnc t1 annda niye 1
atmosferdir?
sorusu, ilgi konusunun ann t1 annda 1 atmosfer olma zellii olduunu gsterir.
(2.3) a gaz kitlesinin basncnn 1 atmosferden 2 atmosfere geifli niye [t1, t2] za
man aralnda meydana geliyor?
sorusu ise ilgi konusunun [t1, t2] zaman aral olduunu gsterir. En sonda
(2.4) [t1, t2] zaman aralnda basnc 1 atmosferden 2 atmosfere geen gaz kit
lesi niye a nesne dizgesidir?
sorusu, ilgi konusunun a olduunu gsterir.
Pragmatik aklama modelinde, Niye A? sorusunun ilgi konusunu belirtmek
amacyla sorunun balam alternatif aklanan-nermeler kmesi denilen bir
nermeler kmesini ierir. A olarak gsterdiimiz bu kmenin eleri arasnda
Niye A? sorusundaki A aklanan-nermesi bulunur, yani A A. A kmesinin br eleri A ile badaflmayan alternatif aklanan-nermelerdir. A nermesi doru olduuna gre, A nn A dflndaki A*, A**, ... olarak gsterdiimiz tm eleri yanlfl nermelerdir. Ancak bu alternatif aklanan-nermeler A
aklanan-nermesi iin seilen belli bir ilgi konusuyla bantl olup bu ilgi konusunu belirtmeye yararlar. Bu banty aydnlatmak iin gene (2) niye-sorusuna dnelim. Yukarda bu soruya iliflkin farkl ilgi konularn (2.1) - (2.4) sorularyla gstermifltik. Bu drt sorunun her biri afladaki farkl bir alternatif aklanan-nermeler kmesini belirler. Bu drt kmeyi srasyla A 1, A 2, A 3 ve A 4 ile gsterelim. (2) niye-sorusunun aklanan-nermesi olan (6) nermesi bu drt kmenin
her birinin esi olmaldr.
nce (2.1) sorusunun belirledii A 1 alternatif aklanan-nermeler kmesini
ele alalm. Bu kmenin eleri (6) nermesi dflnda
(6.1*) a gaz kitlesinin basnc u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosfer
den 2.1 atmosfere geiyor,
(6.2*) a gaz kitlesinin basnc u yerinde ve [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosfer
den 1.8 atmosfere geiyor
gibi nermelerdir. Btn bu nermeler, (6) nermesinin dile getirdii aklananolguda, a gaz kitlesinin t2 annda 2 atmosfer basncnda olma zelliini, 2.1 atmos-
75
76
Bilim Felsefesi
fer, 1.8 atmosfer, ... gibi farkl belirlenmifllerle deifltirilmesi yoluyla oluflan alternatif aklanan-olgular dile getiren nermelerdir. Dikkat edilirse ann t2 anndaki
basnc bir belirlenebiliri gsterir. ann t2 annda 2 atmosfer basncnda olma
zellii, 2.1 atmosfer basncnda olma zellii, 1.8 atmosfer basncnda olma zellii, ... bu belirlenebilirin altndaki belirlenmifllerdir. Bunlarn her birinin karfll
olan belli bir alternatif aklanan-olgu ve bu olguyu dile getiren bir alternatif aklanan-nerme vardr. Bu nermeler A 1 kmesinin eleridir.
A 2, A 3 ve A 4 alternatif alternatif aklanan-nermeler kmeleri de benzer
bir biimde oluflturulur. ann t1 anndaki basncnn gsterdii belirlenebilirin altndaki deiflik belirlenmifller A 2 kmesine, zaman aralnn gsterdii belirlenebilirin altndaki deiflik belirlenmifller A 3 kmesine ve gaz kitlesinin gsterdii belirlenebilirin altndaki deiflik belirlenmifller A 4 kmesine yol aar.
Yukarda (2) niye-sorusunun ilgi konusu olarak A 1 alternatif aklanan-nermeler kmesinin rtk olarak seildiini syleyebiliriz. Pragmatik aklama modelinde genel olarak herhangi bir niye-sorusunun balam bir ve yalnz bir alternatif
aklanan-nermeler kmesini ierir. Ancak ayn niye-sorusunun birden ok sayda farkl balam olabilir. Her farkl balamn ise farkl bir alternatif aklanannermeler kmesi olabilir. Yukarda grdmz gibi (2) niye-sorusunun (drt
farkl balamda) bu trl drt farkl kmesi vardr. Niye A? sorusunu belli bir
balamda soralm ve bu balamdaki alternatif aklanan-nermeler kmesi A ,
{A, A*, A**, ...} biiminde olsun. Niye A? sorusu yerine
(21) Niye Adr da A* deildir ve A** deildir ve ... ?
biiminde bir soru sorulabilir. rnein
(22) Niye ann basnc uda ve [t1, t2]de 1 atmosferden 2 atmosfere geiyor da,
ann basnc uda ve [t1, t2]de 1 atmosferden 2.1 atmosfere gemiyor ve
ann basnc uda ve [t1, t2]de 1 atmosferden 1.8 atmosfere gemiyor ve ...?
sorusu (21) biimindedir.
te yandan {A, A*, A**, ...} biimindeki A alternatif aklanan-nermeler
kmesi Niye A? sorusunun balamnn bir bilefleni sayldndan, bu sorunun yol
at aklamann yaplmas iin ayrca (21) sorusunun sorulmasna gereksinme
yoktur.
Genel olarak Niye A? biimindeki bir sorunun belli bir kifli tarafndan belli bir
yer ve belli bir zamanda sorulduunda belli bir balam ortaya kar. Balam
farkl bileflenden oluflur. Birinci bileflen, soruyu soran kiflinin sorma yer ve zamanndaki arkaplan bilgilerini ifade eden kabul-edilen nermeler kmesidir. Daha
nce yaptmz gibi bu kmeyi K ile gsteriyoruz. kinci bileflen, A ile gsterdiimiz alternatif aklanan-nermeler kmesidir. nc bileflen ise, olanakl aklayan-nermeleri belirleyen ve ile gsterdiimiz bantdr. Dolaysyla balam
(K, A, ) ls ile gsterebiliriz. Buna gre
(23) B gibi bir nerme, A aklayan-nermesi iin A kmesine gre bir
olanakl-aklayan nermesidir ancak ve ancak B nermesi ile (A, A)
sral-ikilisi arasnda bants varsa.
Dikkat edilirse B nermesinin Aya gre bir olanakl aklayan-nermesi olmas, byle bir aklamann Ann belirledii ilgi konusu bakmndan yaplmas
demektir.
Niye A? sorusunun (K, A, ) balamndaki ndayana flyledir:

(24)
(i) A aklanan-nermesi dorudur.

(ii) A kmesinin A nermesinden farkl her esi yanlfl bir nermedir.
(iii) A aklanan-nermesinin olanakl aklayan-nermelerinden en
az biri dorudur.
Eer ndayanan (i) ile (ii) koflullar, (K, A, ) balamnn birinci bilefleni
olan K nermeler kmesinin tmdengelimsel sonular ise, Niye A? sorusuna (K,
A, ) balamnda sorulabilen niye-sorusu denir.
Eer Niye A? biimindeki bir soru, (K, A, ) balamnda sorulabilir soru deilse, bu soru yantsz braklp ret edilir. Buna karfllk soru sorulabilir bir soru ise,
K kmesine dayanarak B gibi kabul-edilebilir bir aklayan-nermeyi bulma
amacyla bilimsel arafltrma yaplr. Byle bir arafltrma sonucunda ortaya konulan
B nermesine dayanarak Niye A? sorusunun (K, A, ) balamnda yant
nk B biiminde olur. Dikkat edilirse Niye A? sorusunun (K, A, ) balamnda geen bantsn yle bir biimde seebiliriz ki, A aklayan-olgusunun
tmdengelimsel-yasac modeldeki her aklamas pragmatik aklama modelinde
bir aklamaya indirgensin. Bu amala bants (dolaysyla olanakl aklayannermeleri) flyle tanmlanmaldr:
(25) B herhangi bir nerme olduunda, B nermesi ile (A,A) ikilisi ara
snda bants bulunur ancak ve ancak A ile B nermeleri tmden
gelimsel-yasac modelin (i), (ii), (iii) ve (iv) koflullarn yerine getirir ise.
(26) B nermesi Niye A? sorusunun (K, A, ) balamnda kabul-edilebilir
bir nermedir, ancak ve ancak B ile (A, A) arasnda bants vardr
ve B nermesi tmdengelimsel-yasac modelin (v) koflulunu yerine geti
rir, yani B nermesi doru olur ise.
rnein (2) niye-sorusunun yol at ve tmdengelimsel-yasac modelde ortaya konulan aklama, (K, A, ) balamndaki A kmesi olarak yukarda sz edilen A1 kmesini seerek (25) ve (26) tanmlar gerei pragmatik aklama modelindeki bir aklamaya dnflr.
Tmdengelimsel-yasac aklama modeline karfl-rnek olarak ortaya konulan
Gnder ve Glgesi rnei, pragmatik aklama modelinde flyle ele alnr. (i) Olaan balamda bants yle saptanr ki glgenin uzunluuna iliflkin bir nerme,
hibir olanakl aklayan-nermesinin (dolaysyla hibir aklayan-nermesinin)
bilefleni olmasn. Bylece gnderin yksekliinin, glgesinin uzunluuna dayanarak aklanmas nlenmifl olur. (ii) te yandan yle bir olaandfl balam vardr ki
durum tersine dnflr. Nitekim van Fraassen (1988, s. 136 - 137) flyle bir rnek
ortaya koymufltur. Bir kifli, Gneflin flnlar yeryzne belli bir ada yansdnda
belli bir uzunlukta bir glgeyi elde etmek istiyor. Bu amala yle bir kule infla ettiriyor ki bu kulenin glgesinin uzunluu (Gneflin flnlar yeryzne o ada yansd zamanda) istenilen uzunlukta oluyor. Byle bir balama uygun bantsnn belirledii olanakl aklayan-nermeler kmesinin B gibi yle bir esi bulunur ki, B nermesinin bir bilefleni glgenin uzunluuna iliflkin olur. Bu nerme doru olursa, kulenin yksekliinin glgenin uzunluu ile aklanmasn salar. (Bkz. van Fraassen, 1988, s. 136 - 155.)
77
78
Bilim Felsefesi
NEDENSEL-DZENEKSEL AIKLAMA MODEL

Nedensel-dzeneksel
aklama modelinde,
bilimsel aklama karma
deil, aklanan-olgunun
gerekleflmesine yol aan
nedensel sreler ve
nedensel etkilemelere
dayanr.
Wesley C. Salmon (1925 - 2001) tarafndan ortaya konulan nedensel-dzeneksel

model denilen bilimsel aklama modelinde aklama ifllemi, karm yapmaya dayanmaz. Onun yerine aklanan-olgunun gerekleflmesine yol aan nedensel sreler ve nedensel etkilemeler ortaya konulur. (Bkz. Salmon, 1984, s. 261 - 262 ve
s. 267 - 276.)
rnein daha nce szn ettiimiz a gaz kitlesinin 20 C yani 293 K sabit scaklkta (1 atmosfer, 1 litre, 293 K) nesne-durumundan (2 atmosfer, 0.5 litre, 293
K) nesne-durumuna [t1, t2] zaman aralnda srekli olarak gemesi bir nedensel
sretir. Bu nedensel sreci meydana getiren nedensel etkileme ise ann hacminin
[t1, t2] zaman aralnda 1 litreden 0.5 litreye indirilmesidir. Bu etkileme bir deneycinin mdahalesi biiminde olup aklanan-olgu ilgili deneyin sonucudur. Deneye
konu olan a nesne dizgesi deneysel dzenektir. Deneycinin mdahalesi, bu nesne dizgesinde bir nedensel srecin meydana gelmesine yol aan deneysel etkileme ifllevini grr. Sz geen dzenek (yani a gaz kitlesi) gzlemlenebilir bir nesnedir. Ancak sz konusu aklanan-olgu bir de gzlemlenemez bir nedensel dzenekle aklanabilir. Bu dzenek a gaz kitlesini oluflturan ve rastgele devinimde bulunup birbiriyle arpflan byk sayda gaz molekl topluluudur. Gaz molekllerinin devinimleri nedensel sreler, arpflmalar ise nedensel etkilemelerdir.
Kuflkusuz aklanan-olguyu deneysel olarak gereklefltirmek genellikle olanakszdr. Bu durumda aklanan-olguyu aklayan nedensel dzenek, sre ve etkilemeler ancak betimleme yoluyla ortaya konulabilir.
Tmdengelimsel-yasac aklama modelinin bir karfl-rnei olan gnder ve
glgesi rnei, nedensel-dzeneksel aklama modeli iin bir glk oluflturmaz.
Nitekim bu modelde, Gnefl flnlarnn yeryzne gelifl as 30 iken, 10 metre
yksekliindeki gnderin glgesinin 17.33 metre olmas flyle aklanr. Nedensel
dzenek, gnder ile Gneflin oluflturduu nesne dizgesidir. Gnderin durduu zemin ve bu zemindeki glge sz konusu dzenee ait saylr. Glgenin meydana
gelmesine yol aan nedensel sre, Gneflten gndere, gnderin kenarndan da
zemine yaylan gnefl flnlarndan oluflur. Gnderin gvdesine ulaflan gnefl flnlar durdurulup zemine ulaflmyor, zemine ulaflan flnlar ise ulafltklar blgeyi aydnlatyor. Aydnlanmayan blge glge oluyor. Yani glgenin oluflmas anlk bir
olay deil bir sretir. Bu sre, glgeyi oluflturmas bakmndan bir nedensel sretir. (Bkz. Salmon, 1984, s. 95.)
te yandan gnderin 10 metre yksekliinde olmas olgusunu glgenin 17.33
metre uzunluunda olmas olgusuyla aklamak olanakszdr. nk sz geen
sre, Gneflten gndere ve glgeye bir sretir. Buna karfllk glgeden gndere
uzanan bir nedensel sre yoktur. Dikkat edilirse gnderin glgesinin zaman iinde deiflimi bir sre saylabilir. Ancak byle bir sre nedensel bir sre deildir.
Salmon bu gibi nedensel olmayan srelere szde-sre (pseudo-process) diyor.
(Bkz. Salmon, 1984, s. 142 - 147 ve s. 153.)
79
zet
N
A M A
N
A M A
Bilimsel aklamaya yol aan niye sorularn ifade etmek.

A bilim konusu bir yaln olgu veya bir dzenlilik
olduunda, Niye A? biimindeki soruya bilimsel aklamaya yol aan niye sorusu denir. Niye
A? sorusunun yant A, nk B biimindedir.
A nermesine aklanan-nerme, B nermesine aklayan-nerme denir.
Yasac aklama modelinin ne olduunu ifade
etmek ve tartflmak.
Yasac aklamada, A aklanan-nermesi ile
B aklayan-nermesi flu koflullar yerine getirmelidir: (i) A doru olmal, yani A bir olgu olmaldr. (ii) A, B nermesinden tmdengelimsel ya da tmevarmsal karmla tretilebilmelidir. (iii) B bir tmel-evetleme nermesi
olup en az bir bilefleni bir (gerekirci ya da olaslksal) yasa-grnml nerme olmaldr. (iv)
B, doru olmas da yanlfl olmas da olanakl
olan ve bilimsel yntemle snanabilen bir nerme olmaldr. (v) B doru olmaldr. Eer B
nermesinin bilefleni olan yasa-grnml nermelerin her biri gerekirci bir yasay ifade ederse
byle bir yasac aklamaya tmdengelimsel-yasac aklama, bu nermelerden en az birisi bir
olaslksal yasay ifade ederse, byle bir yasac
aklamaya olaslksal tmdengelimsel-yasac
aklama denir. Yasac aklamada A, B nermesinden tmdengelimsel karmla deil de tmevarmsal karmla tretilebilirse ve B nermesinin en az bir bilefleni bir olaslksal yasay
ifade ederse, yasac aklamaya olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir.
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Birlefltirici aklama modellerini ifade etmek ve

tartflmak.
Birlefltirici aklama modelinde A1, , An gibi
birden ok sayda olgu bir arada aklanr. Friedmann birlefltirici aklama modelinde, A1,
, An aklanan-nermeleri yaln olgular deil
dzenlilikleri, zellikle yasalar ifade ederler.
A1, , An nermeleri bir arada bir teorinin
aksiyomlar veya postulatlar olan n saysndan
ok daha kk k sayda B1, , Bk nermelerinden tmdengelimsel karmla tretilebilir.
Kitcherin birlefltirici aklama modelinde ise,
yalnz dzenlilikler ve yasalarn deil, yaln olgularn da aklanmas salanr. Aklamalarn birlefltirici gc ise, aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn azl ve bu az sayda karm tipine ait karmlarn toplam sonularnn
saysnn byk olmas ile tanmlanr.
Pragmatik aklama modelini ifade etmek ve
tartflmak.
Van Fraassenin pragmatik aklama modelinde
her bilimsel aklama flu elerden oluflur: (i)
Niye A? biimindeki niye-sorusu. (ii) Niye A?
sorusunun (K, A, ) biimindeki balam. Burada K, niye-sorusunu soran kiflinin bilgilerini ifade
eden kabul-edilen nermeler kmesidir. A, niyesorusunun ilgi-konusunu belirleyen alternatif
aklanan-nermeler kmesidir. , olanakl aklayan-nermeleri belirleyen bantdr. B nermesinin Aya gre bir olanakl-aklayan nerme
olmas, B nermesi ile (A, A) sral-ikilisi arasnda bantsnn bulunmas demektir.
Nedensel-dzeneksel aklama modelini ifade etmek ve tartflmak.
Salmonun nedensel-dzeneksel aklama modelinde her bilimsel aklama, aklanan-olgunun gerekleflmesine yol aan nedensel sreler ve nedensel etkilemelerin ortaya konulmas
demektir.
80
Bilim Felsefesi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi bir dzenlilik aklamasna
yol aan bir niye-sorusudur?
a. Niye a gaz kitlesinin basnc, [t1, t2] zaman aralnda 1 atmosferden 2 atmosfere geiyor?
b. Niye her ideal gaz kitlesinin sabit scaklktaki
basnc hacmi ile ters orantldr?
c. Niye a gaz kitlesinin hacmi, [t1, t2] zaman aralnda 1 litreden 0.5 litreye dflyor?
d. Niye a gaz kitlesinin scakl, [t1, t2] zaman aralnda 288 Kden 303 Ke kyor?
e. Niye a gaz kitlesinin basnc, [t1, t2] zaman aralnda 2 atmosferden 1 atmosfere dflyor?
2. Afladakilerden hangisi A, nk B aklama-nermesinin tmdengelimsel-yasac bilimsel aklama modelindeki doru olma koflullarndan biri deildir?
a. A aklanan nermesi dorudur.
b. A aklanan-nermesi, B aklayan-nermesinden bir tmdengelimsel karmla tretilir.
c. B aklayan-nermesi mantksal-doru bir
nermedir.
d. B aklayan-nermesi B1 ... Bn C1 ...
Ck biiminde bir tmel-evetleme nermesidir.
e. B1, ..., Bn bileflenlerinin her biri bafllang
nermesi denilen bir yaln nerme, C1, ..., Ck
bileflenleri ise yasa-nermeleridir.
3. Afladakilerden hangisi bilimsel ndeyi kavramn
tanmlamaktadr?
a. K bilim insannn t zamannda doru veya yanlfl olduunu bilmedii A nermesininin doru
olduu ndeyisinde bulunmas, Knin A nermesini t zamannda kabul ettii B nermesinden tretmesi demektir.
b. Bir K bilim insannn t zamannda doru veya
yanlfl olduunu bildii A nermesininin doru olduu ndeyisinde bulunmas, Knin A
nermesini t zamannda kabul ettii B nermesinden tretmesi demektir.
c. K bilim insannn t zamannda doru olduunu
bildii A nermesininin doru olduu ndeyisinde bulunmas, Knin A nermesini t zamannda kabul ettii B nermesinden tretmesi demektir.
d. Bir K bilim insannn t zamannda yanlfl olduunu bildii A nermesininin doru olduu ndeyisinde bulunmas, Knin A nermesini t zamannda kabul ettii B nermesinden tretmesi demektir.
e. Bir K bilim insannn t zamannda doru veya
yanlfl olduunu bilmedii A nermesininin
doru olduu ndeyisinde bulunmas, Knin A
nermesini t zamannda yanlfl olduunu bildii
B nermesinden tretmesi demektir.
4. Afladakilerden hangisi olaslksal tmdengelimselyasac aklama modelinin bir tanmdr?

a. Bir tmdengelimsel-yasac aklamada, aklayann bileflenlerinin her biri bir olaslksal yasa
ise, byle bir aklamaya olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama denir.
b. Bir tmdengelimsel-yasac aklamada, aklayann bileflenleri arasnda en az bir gerekirci yasa bulunursa, byle bir aklamaya olaslksal
tmdengelimsel-yasac aklama denir.
c. Bir tmdengelimsel-yasac aklamada, aklayann bileflenleri arasnda en az bir olaslksal
yasa ve en az bir gerekirci yasa bulunursa, byle bir aklamaya olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama denir.
d. Bir tmdengelimsel-yasac aklamada, aklayann bileflenleri arasnda en az bir olaslksal
yasa bulunursa, byle bir aklamaya olaslksal
tmdengelimsel-yasac aklama denir.
e. Bir tmdengelimsel-yasac aklamada, aklayann bileflenlerinin ou olaslksal yasa, geriye kalanlar da gerekirci yasa ise, byle bir aklamaya
olaslksal tmdengelimsel-yasac aklama denir.
5. Afladakilerden hangisi birlefltirici aklama modellerinin ortak bir zelliidir?
a. Birlefltirici aklama modellerinde bir aklananolgu tek baflna deil de, ok sayda baflka aklanan-olgularla birlikte aklanr.
b. Birlefltirici aklama modelleri yalnz dzenliliklerin, zellikle yasalarn aklanmasna yneliktir.
c. Birlefltirici aklama modelleri yalnz yaln olgularn aklanmasna yneliktir.
d. Birlefltirici aklama modellerinde aklamann
birlefltirici gc, aklayan-olgularn saysnn
(aklanan-olgularn saysna greli olarak) az
olmasna dayanr.
e. Birlefltirici aklama modellerinde aklamann
birlefltirici gc, ok sayda aklanan-olguyu
birlikte aklamak amacyla kullanlan (tmdengelimsel ve/veya tmevarmsal) karmlarn tiplerinin az olmasna dayanr.
6. Afladakilerden hangisi olaslksal tmevarmsalyasac aklama modelinin bir tanmdr?

a. Bir yasac-aklamada, aklanan nerme aklayan-nermenin bileflenlerinden tmevarmsal bir
karmla tretilebilirse ve aklayan-nermenin
bileflenlerinin her biri olaslksal yasa-grnml nerme ise, bu aklamalara olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir.
b. Bir yasac-aklamada, aklanan nerme aklayan-nermenin bileflenlerinden tmevarmsal bir
bileflenlerinin bazlar olaslksal yasa-grnml nerme bazlar da gerekirci yasa-grnml
nerme ise, bu aklamalara olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir.
c. Bir yasac-aklamada, aklanan nerme aklayan-nermenin bileflenlerinden tmevarmsal bir
bileflenleri arasnda en az bir gerekirci yasa-grnml nerme bulunursa, bu aklamalara
olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir.
d. Bir yasac-aklamada, aklanan nerme aklayan-nermenin bileflenlerinden tmevarmsal bir
bileflenlerinin byk ounluu olaslksal yasagrnml nerme ise, bu aklamalara olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir.
e. Bir yasac-aklamada, aklanan nerme aklayan-nermenin bileflenlerinden tmevarmsal bir
bileflenleri arasnda en az bir olaslksal yasa-grnml nerme bulunursa, bu aklamalara
olaslksal tmevarmsal-yasac aklama denir.
7. Afladakilerden hangisi Friedmann birlefltirici
aklama modeli iin dorudur?
a. Baflarl aklamalarda B aklayan-nermesinin bileflen says olan k, aklanan A1, ..., An
aklanan-nermelerin says olan nden ok byk olur.
b. Baflarl aklamalarda B aklayan-nermesinin bileflen says olan k, aklanan A1, ..., An
aklanan-nermelerin says olan ne ok yakn
bir saydr.
c. Baflarl aklamalarda B aklayan-nermesinin bileflen says olan k, aklanan A1, ...,
An aklanan-nermelerin says olan nden
ok kk olur.
d. Baflarl aklamalarda B aklayan-nermesinin bileflen says olan k, aklanan A1, ...,
An aklanan-nermelerin says olan nin yars kadardr.
e. Baflarl aklamalarda B aklayan-nermesinin bileflen says olan k, aklanan A1, ...,
An aklanan-nermelerin says olan nin iki
katdr.
81
8. Afladakilerden hangisi Kitcherin birlefltirici aklama modeli dikkate alndnda dorudur?

a. Aklamalarn birlefltirici gc, aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn ok olmas
ve bu ok sayda karm tipine ait karmlarn
toplam sonularnn saysnn byk olmas ile
tanmlanr.
b. Aklamalarn birlefltirici gc, aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn azl ve bu az
sayda karm tipine ait karmlarn toplam sonularnn saysnn byk olmas ile tanmlanr.
c. Aklamalarn birlefltirici gc, aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn karm tipine ait karmlarn toplam sonularnn saysna
eflit olmas ile tanmlanr.
d. Aklamalarn birlefltirici gc, aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn, bu karm
tipine ait karmlarn toplam sonularnn saysnn kat olmasyla tanmlanr.
e. Aklamalarn birlefltirici gc, aklamalarn dayand karm tiplerinin saysnn, bu karm
tipine ait karmlarn toplam sonularnn saysnn te biri olmasyla tanmlanr.
9. Afladakilerden hangisi van Fraassen tarafndan
ortaya konulmufl pragmatik aklama modeli iin sylenemez?
a. Niye-sorusunun kabul-edilebilir yant veya yantlar, bu sorunun kullanm balamnca belirlenen olanakl-yantlar arasnda yer almaldr.
b. Niye A? sorusuna iliflkin A aklanan-olgusu,
her biri ayr olarak sorunun ilgi konusu olabilen
farkl yaptafllar ierir.
c. Niye A? sorusunun ilgi konusunu belirtmek
amacyla sorunun balam alternatif aklanannermeler kmesi denilen bir nermeler kmesini ierir.
d. Niye A? sorusu yerine Niye Adr da A* deildir ve A** deildir ve ... ? biiminde bir soru
sorulabilir.
e. Niye A? sorusunun (K, A, ) balamndaki
ndayanaklarndan birisi, A aklanan-nermesinin olanakl aklayan-nermelerinin hepsinin doru olmasdr.
82
Bilim Felsefesi
Okuma Paras
10. Afladakilerden hangisi nedensel-dzeneksel aklama modeli iin geerlidir?
a. Bilimsel aklama ifllemi tmdengelimsel karm yapmaya dayanr.
b. Bilimsel aklama ifllemi tmevarmsal karm
yapmaya dayanr.
c. Tmdengelimsel-yasac aklama modelinin bir
karfl-rnei olan gnder ve glgesi rnei, nedensel-dzeneksel aklama modeli iin de bir
glk oluflturur.
d. Bilimsel aklama ifllemi karm yapmaya dayanmaz. Onun yerine aklanan-olgunun gerekleflmesine yol aan nedensel sreler ve nedensel etkilemeler ortaya konulur.
e. Gnder ve glgesi rneinde, glgeden gndere uzanan bir nedensel sre vardr.
(...) Gerekten, bilimsel aklama srecini tam aydnla karmak iin, hipotez, doa yasas, teori, nedensellik ve olaslk ilkeleri gibi kavramlar ele almaya ihtiya
vardr. Ancak, bu konulara gemeden nce, bilimsel
aklama kavramn kaln izgilerle belirlemek yerinde
olur, herhalde.
Baz bilgin veya dflnrler (rnein, Gustav Kirchhoff,
Ernst Mach, Karl Pearson, vb.) bilimde olgu veya olgular arasndaki iliflkileri saptama, snflama ve betimleme
dflnda bir aklamadan sz edilemeyeceini ileri srmfllerdir. Bunlara gre, aklama denilen fley aslnda
iyi ve tam yaplmfl bir betimlemeden baflka bir fley deildir. Bilim metafizik nitelikte olan niin veya neden sorusuna deil, ne veya nasl sorusuna yant
arar, byle dflnenlere gre. Bu grfln savunucusu
gnmzde yok denecek kadar azdr. zellikle olgular toplama ve snflama aflamasn oktan geride brakmfl teorik bilim dallarnda aklamann tuttuu nemli yer gz nne alndnda, bilimin ne ve nasl sorularna olduu kadar, hatta belki de daha fazla niin
veya neden sorusuna yant arad kolayca anlafllr.
Aklama bir olgunun olufl biimini deil, olufl nedenini gsterme srecidir. Bir ay tutulmasn veya bir gel-git
olayn bafltan sona dikkatle izleyebilir, gzlemlerimizi
btn ayrntlar ve olufl sras iinde kaydedebiliriz. Bu
bize ay tutulmas veya gel-git fenomenlerinin nasl olduunu anlatr, fakat neden meydana geldiini gstermez.
Bir olguyu betimlemek iin o olgunun dflna kmaya
gerek yoktur; olguyu olufl sreci iinde alglama ve kaydetmek yeter. Oysa bir olguyu aklamak iin o olgunun dflnda baflka olgulara baflvurmak gerei vardr.
Bu ise, iki olgu tr arasnda iliflki kuran bir veya daha
fazla genellemenin elimizde olmasna baldr.
Kaynak: Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi, 13. Basm. stanbul: Remzi Kitabevi, s. 95 - 96.
83

1. b
2. c
3. a
4. d
5. a
6. e
7. c
8. b
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Aklamaya Yol Aan Niye-Sorular blmn yeniden okuyun. Sadece b flkkndaki yant bir dzenlilik aklamasna yol aan bir niye-sorusu
olup, dier flklardaki yantlar yaln olgu aklamasna yol aan niye-sorulardr.
Yantnz doru deilse, nitenin Yasac Aklama Modeli blmn yeniden okuyun. B
aklayan-nermesinin olumsal bir nerme olmas gerektiini, dolaysyla mantksal-doru bir
nerme olamayacan anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse, nitenin Yasac Aklama Modeli blmn yeniden okuyun. A
nermesinin bir ndeyi-nermesi olabilmesi
iin, K bilim insannn ndeyide bulunduu t
zamannda bu nermenin doru veya yanlfl olduunu bilmiyor olmas gerekir.
Yantnz doru deilse, nitenin Yasac Aklama Modeli blmn yeniden okuyun. Bir
tmdengelimsel-yasac aklamann olaslksal
tmdengelimsel-yasac aklama olabilmesi iin,
aklayann bileflenleri arasnda en az bir olaslksal yasann bulunmasnn yeterli olduunu
anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse, nitenin Birlefltirici
Aklama Modelleri blmn yeniden okuyun. Yalnz a flkkndaki yant birlefltirici aklama modellerinin ortak zelliidir. Dier flklardaki yantlarn her biri ya Friedmann ya da
Kitcherin birlefltirici aklama modeline zg
bir zelliktir.
Yantnz doru deilse, nitenin Yasac Aklama Modeli blmn yeniden okuyun. Bir
tmevarmsal yasac-aklamann olaslksal tmevarmsal-yasac aklama olabilmesi iin,
aklayann bileflenleri arasnda en az bir olaslksal yasann bulunmasnn yeterli olduunu
anmsayacaksnz.
Aklama Modelleri blmn yeniden okuyun. Friedmann birlefltirici aklama modelinde aklamann baflarl olarak nitelenebilmesi
iin, aklayan-nermenin bileflen saysnn
aklanan-nermelerin saysndan ok kk
olmas gerektiini anmsayacaksnz.
Aklama Modelleri blmn yeniden okuyun. Yalnz b flkkndaki yantn Kitcherin birlefltirici aklama modeli iin geerli olduunu
anmsayacaksnz.
9. e
10. d
Yantnz doru deilse, nitenin Pragmatik

Aklama Modeli blmn yeniden okuyun.
a - d flklarndaki yantlarn her biri pragmatik
aklama modelinin bir zelliidir. Buna karfllk e flkkndaki yantn da bu modelin bir zellii olabilmesi iin, bu flkkn sonundaki olanakl aklayan-nermelerinin hepsinin doru
olmasdr ifadesinin yerine olanakl aklayannermelerinin en az birinin doru olmasdr
ifadesi olmas gerekirdi. Dolaysyla e flkk doru yanttr.
Yantnz doru deilse, nitenin Nedensel-Dzeneksel Aklama Modeli blmn yeniden
okuyun. Yalnz d flkkndaki yantn nedenseldzeneksel aklama modeli iin geerli olduunu anmsayacaksnz.

Sra Sizde 1
Barometre ve frtna:
B: Barometre ibresi hzlca dflmeye bafllyor.
C: Barometre ibresi her hzl dfltnde, bir frtna
yaklaflyor demektir.
_______________________________________________
A: Bir frtna yaklaflyor.
Yukardaki tmdengelimsel karm geerli olup, sz
geen (i) - (iv) koflullarnn hepsi yerine gelir. Ancak
gene de barometre ibresinin hzlca dflyor olmasnn,
bir frtnann yaklaflyor olmasn akladn syleyemeyiz. Gerekte atmosfer basncnn hzlca dflmesi,
hem barometre ibresinin hzlca dflt olgusunu hem
de bir frtnann yaklaflyor olduu olgusunu aklar.
Baflka bir deyiflle bir neden (atmosfer basncnn hzlca
dflmesi) iki etkiyi (barometre ibresinin hzlca dflmesi ile bir frtnann yaklaflyor olmas) birden aklar. Ancak biz bir etkinin (barometre ibresinin hzlca dflmesi) dier etkiyi (bir frtnann yaklaflyor olmas) akladn syleyemeyiz. (Bkz. Salmon et al., 1999, s. 22.)
84
Bilim Felsefesi
Kaynaklar
Sra Sizde 2
Psikolojik Tedavi 1: Olduka inat N tipinde nrotik
belirtileri olan K kiflisi, psikolojik tedavi sonucunda bu
belirtileri artk gstermiyor olsun. Knin iyileflmesini,
grd psikolojik tedaviye dayandn aklamak
amacyla afladaki olaslksal-tmevarmsal karm ortaya koymufl olalm:
N tipinde nrotik belirtileri olan kiflilerin ou psikolojik tedavi sonucunda bu belirtilerden kurtulur.
K kiflisi, N tipinde nrotik belirtiler gsteren biri olup
psikolojik tedavi grmfltr.
_____________________________________________ [r]
K kiflisi, N tipinde nrotik belirtilerden kurtulmufltur.
Bunun yan sra N tipinde nrotik belirtileri olan kiflilerin psikolojik tedavi grmeseler de byk oranda kendiliinden iyilefliyor olduklar bir olgu olsun. Buna gre r olaslk derecesi ne kadar byk olursa olsun, yukardaki karmn baflarl bir olaslksal-tmevarmsal
aklama rnei olduunu syleyemeyiz. Dolaysyla
yukardaki r olaslk derecesinin byk olmas, aklamann baflarl olmas iin yeterli deildir. (Bkz. Salmon
et al., 1999, s. 27.)
Sra Sizde 3
Psikolojik Tedavi 2: Bu sefer gene olduka inat N tipinde nrotik belirtileri olan K kiflisi, psikolojik tedavi
sonucunda bu belirtileri artk gstermiyor olsun. K( kiflisinin iyileflmesini, grd psikolojik tedaviye dayandn aklamak amacyla afladaki olaslksal-tmevarmsal karm ortaya koymufl olalm:
N tipinde nrotik belirtileri olan kiflilerin % 60 psikolojik tedavi sonucunda bu belirtilerden kurtulur.
K kiflisi, N tipinde nrotik belirtiler gsteren biri olup
psikolojik tedavi grmfltr.
________________________________________[r = 0.60]
K kiflisi, N tipinde nrotik belirtilerden kurtulmufltur.
Bunun yan sra N tipinde nrotik belirtileri olan kiflilerin psikolojik tedavi grmedikleri durumda yalnz
%20sinin kendiliinden iyilefliyor olduklar bir olgu olsun. Buna gre yukardaki karmn, r olaslk derecesinin 1e yakn olmamasna karfln, belli bir oranda da
olsa, 0.60, 0.20den olduka byk olduundan, baflarl bir olaslksal-tmevarmsal aklama rnei olduunu syleyebiliriz. Dolaysyla sz konusu aklamann
baflarl olabilmesi iin r olaslk derecesinin 1e yakn
olmas gerekli deildir. (Bkz. Salmon et al., 1999, s. 27.)
Friedman, M. (1988). Explanation and Scientific

Understanding, J. C. Pitt (ed.) iinde, s. 188 - 198.
Giere, R. N. (1973). Objective Single-Case Probabilities
and the Foundations of Statistics, P. Suppes et al.
(eds.) iinde, s. 467 - 483.
Grnberg, D. (1985). T-Theoreticity of the Single-Case
Propensity Conception of Probability, Ankara,
METU. (Baslmamfl Yksek Lisans Tezi.)
Grnberg, D. (2005). T-Theoretical Single-Case Ontic
Probability, Yeditepede Felsefe 4, s. 226 - 248.
Grnberg, T. (2000). Sembolik Mantk El Kitab, Cilt
3. Ankara: METU Press.
Grnberg, T. ve Grnberg, D. (2010). Metafizik.
Eskiflehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.
Gzel, C. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Krmz
Yaynlar.
Hempel, C. G. (1965). Aspects of Scientific
Explanation. New York: The Free Press.
Kitcher, P. (1988). Explanatory Unification, J. C. Pitt
(ed.) iinde, s. 167 - 187.
Pitt, J. C. (ed.) (1988). Theories of Explanation. New
York: Oxford University Press.
Popper, K. R. (1957). The Propensity Interpretation of
the Calculus of Probability, and the Quantum
Theory, S. Krner (ed.), Observation and
Interpretation in the Philosophy of Physics
iinde, New York: Dover Publications, s. 65 - 70.
Psillos, S. (2007). Philosophy of Science A-Z.
Edinburgh: Edingburgh University Press.
Railton, P. (1988). A Deductive-Nomological Model of
Probabilistic Explanation, J. C. Pitt (ed.) iinde, s.
119 - 135.
Salmon, M. H. et al. (1999). Introduction to the
Philosophy of Science. Indianapolis/Cambridge:
Hackett Publishing Company.
Salmon, W. S. (1999). Scientific Explanation, M. H.
Salmon, et al. iinde, s. 7 - 41.
Salmon, W. S. (1984). Scientific Explanation and the
Causal Structure of the World. Princeton, NJ:
Princeton University Press.
Suppes, P. (1973). New Foundations of Objective
Probability: Axioms for Propensities, Suppes et al.
(eds.) iinde, s. 524 - 527.
Suppes, P. et al. (eds.) (1973). Logic, Methodology
and Philosophy of Science IV. Amsterdam: North
Holland Publishing Company.
Van Fraassen, B. C. (1988). The Pragmatic Theory of

Explanation, J. C. Pitt (ed.) iinde, s. 136 - 155.
Yldrm, C. (1971). Science: Its Meaning and Method.
Ankara: METU Faculty of Arts and Sciences
Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi (13. Basm).
stanbul: Remzi Kitabevi.
85
BLM FELSEFES
Amalarmz
N
N

Bilimsel yasalarn ne olduunu aklayabilecek ve tartflabilecek,
Bilimsel teorilerin ne olduunu aklayabilecek ve tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Gzlemlenebilir nesne dizgesi

Gzlemlenebilir zellik
Makro-nesne dizgesi
Makro zellik
Gzlem terimi
Deneysel yasa
Gzlemlenemez nesne dizgesi
Gzlemlenemez zellik
Mikro-nesne dizgesi
Mikro zellik
Teorik terim
Teorik yasa
Yasa-grnml nerme
Teori
Teorilerin szdizimsel yaklaflm
Postulat
Aksiyom
Balant postulat
Ksmen yorumlanmfl teori
Teorik postulat
Teorilerin anlambilimsel yaklaflm
Model
Teorinin hedef uygulamalar
kmesi
indekiler
Bilim Felsefesi
Bilimsel Teorilerin
Yaps
GRfi
BLMSEL YASALAR
BLMSEL TEORLER
Bilimsel Teorilerin Yaps

GRfi
Bu nitede amalanan, bilimsel teori ksaca teori kavramn ortaya koymaktr.
Bir teori bilimsel yasalardan oluflur. Bu nedenle nitenin birinci blmnde bilimsel yasalar, ksaca yasalar inceliyoruz. Yasalar, yasa-grnml nermelerle dile
getirilir. Eer yasa-grnml nermenin mantksal-olmayan tm terimleri gzlem
terimi ise, bu nerme bir deneysel yasay, teorik terim ise, bir teorik yasay dile getirir. Bu kavram erevesini gz nnde tutarak nitenin ikinci blmnde bilimsel teorilere iliflkin iki yaklaflm ele alyoruz. Teorilerin szdizimsel yaklaflm olarak adlandrlan birincisinde, bir teori, teorik postulatlarla (aksiyomlarla), bu postulatlarda geen teorik terimler ile gzlem terimleri arasndaki balanty kuran
balant postulatlarndan oluflur. Balant postulatlarnda hem teorik terimler hem
de gzlem terimleri geer. Bylelikle teorik postulatlar ile balant postulatlarndan
yaln olgular ya da dzenlilikleri dile getiren gzlem nermeleri tretilebilir. Bylece teori aklama yapar ya da ndeyide bulunur. Teorilerin anlambilimsel yaklaflm olarak adlandrlan ikincisinde ise, sz geen postulatlarn (aksiyomlarn) yan sra gerek bir nesne dizgesini ve/veya zelliklerini temsil eden model denilen
matematiksel yaplar bulunur ve teorinin doruluu bu modellere dayanr.
BLMSEL YASALAR
Gzlem Terimleri ve Deneysel Yasalar
Daha nce belirtildii gibi herhangi bir bilim dalnda gdlen ama, o daln konusuna giren olgularn bilgisine eriflmek ve bu olgular aklamaktr. te yandan olgularn aklanmasnn dzenlilikler yardmyla, dzenliliklerin aklamasnn da
daha genel dzenlilikler yardmyla yaplabildiini grmfltk.
Evrenin her yerinde her zaman geerli olan dzenliliklere yasa, yasalar dile getirebilecek nitelikte nermelere de yasa-grnml nerme denildiini daha nce
belirtmifltik. Belli bir bilim dalnn konusuna giren yasalar bir bilimsel teori, ksaca
teori, erevesinde dizgelefltirilir. Bylece yasalarn birlefltirici aklama modeline
gre bir arada aklanp daha iyi anlafllmalar salanmfl olur.
nite 3te grld gibi Boyle-Mariotte, Charles ve Gay-Lussac yasalar gibi
klasik termodinamik gaz yasalar kinetik gaz teorisi erevesinde birlefltirici modele gre aklanabilirler. Gzlem nermelerinde geip gzlemlenebilir bir nesne
dizgesini, olay ya da zellii gsteren terime gzlem terimi denir. Yukarda sz
88
Bilim Felsefesi
geen yasalar dile getiren nermelerdeki basn (p), hacim (V) ve scaklk
(T) terimleri birer gzlem terimidir. Nitekim bunlar srasyla, sz gelifli, p(a, t) = 2
atm, V(a, t) = 0.5 lt, T(a, t) = 273 K gibi gzlem nermelerinde geebilen terimler olup, bu terimler gzlemlenebilir bir nesne dizgesi olan a gaz kitlesinin gzlemlenebilir (basn, hacim, scaklk) zelliklerini gsterir. Bu zellikler, gzlem
ve/veya deneyle llebilen belirlenmifl niceliksel zelliklerdir. Dikkat edilirse yukardaki her nermede geen t terimi de gzlem ve/veya deneyle llebilen
gzlemlenebilir zaman gsterir. Dolaysyla t terimi de bir gzlem terimidir.
Gzlemlenebilir nesne dizgelerine makro-nesne dizgesi, bunlarn zelliklerine de
makro-zellik de denir. Buna gre bir gaz kitlesi bir makro-nesne dizgesi, basnc,
hacmi ve mutlak scakl makro-zelliklerdir.
Bylece sz geen gaz yasasn srasyla dile getiren yasa-nermelerinin
mantksal-olmayan tm terimlerinin birer gzlem terimi olduunu gryoruz. Bu
eflit yasa-nermelerinin karfll olan yasalara deneysel yasa denir. Nitekim bu yasalar dile getiren tmel-koflullu nermeler, sonlu sayda gzlem nermelerinden
tmevarmsal karm (genelleme) yoluyla tretilebilirler.
Teorik Terimler ve Teorik Yasalar
Teorik terimler, bir teorinin

iliflkin olduu
gzlemlenemezleri gsteren
terimler demektir. Bir teorik
nerme, iinde geen
mantksal-olmayan
terimlerinin tm teorik
terim olan nerme olup, bu
nermelerin dile getirdii
yasalara teorik yasa denir.
Gzlem terimi ile teorik terim ayrm gzlemlenebilir ile gzlemlenemez ayrmna kofluttur. Oysa bu son ayrm tartflmaldr. Gerekilik karfltln benimseyen bilim felsefecileri yalnz duyu organlaryla gzlem aygt kullanmadan dorudan alglanan nesne ve zelliklerin gzlemlenebilir olduunu ileri srerler. rnein odadaki cval termometreye baklarak saptanan odann 20C scaklnda olma zelliini gzlemlenebilir saymazlar. Onlara gre asl gzlemlenebilir olan
zellik, termometrenin cva stununun tepesinin 20 iflaretli izginin hizasnda
bulunmas zelliidir. Baflka bir deyiflle yalnz gzlem verilerini gzlemlenebilir sayp, gzlem sonularn gzlemlenebilir saymazlar. te yandan gerek gerekilii
benimseyen bilim felsefecileri gerekse bilim insanlarnn ou termometre gibi yaln bir gzlem aygt yardmyla saptanabilen zelliklerin gzlemlenebilir olduunu
kabul ederler. Aslnda dorudan duyu organlaryla alglanan zellikler ile ancak
karmaflk gzlem aygtlaryla saptanabilen zellikler arasnda srekli bir geifl vardr. Hibir gzlem aygtyla ilkece saptanamayan bir zellik bilimsel bir zellik olamaz. Dolaysyla gzlemlenebilirlik, herhangi bir gzlem aygtyla saptama anlamna gelseydi, tm bilimsel zellikler gzlemlenebilir zellik, tm bilimsel terimler
de gzlem terimi saylrd. Gzlemlenebilir-gzlemlenemez ayrmn kabul eden
bilim felsefecilerinin ou yaln gzlem aygtlaryla saptanabilen nesne ve zellikleri gzlemlenebilir, elektron mikroskobu gibi karmaflk aygtlarla saptanabilen
nesne ve zellikleri gzlemlenemez saymaktadr. Biz de bu grfl izleyeceiz.
Sz geen gaz yasalarnn birlefltirici aklamas iin baflvurulan kinetik gaz teorisi, gaz kitlesini oluflturan gaz moleklleri gibi gzlemlenemez nesne dizgelerine
ve molekllerin ktleleri ile hzlar gibi gzlemlenemez zelliklere iliflkindir. Gzlemlenemez nesne dizgelerini ve zellikleri gsteren terimler gzlem nermelerinde gemez. Nitekim gzlemlenemeyen fleylere, ksaca gzlemlenemezlere iliflkin bir
nermeyi gzlem ve/veya deneyle dorulamak ya da yanlfllamak olanakszdr. Dolaysyla sz konusu terimler gzlem terimi deildir. Belli bir teorinin iliflkin olduu
gzlemlenemezleri gsteren terimlerin, o teoriye ait teorik terimler olduu sylenir. rnein molekl, molekl ktlesi, molekl hz, molekl kinetik enerjisi
ve molekl says kinetik gaz teorisine ait teorik terimlerdir. 1 moleklnn kitlesini m(i) biiminde, i moleklnn t anndaki hzn da v(i, t) biiminde gs-
4. nite - Bilimsel Teorilerin Yaps
89
teriyoruz. inde geen mantksal-olmayan terimlerinin tm teorik terim olan nermeye teorik nerme denir. Buna gre teorik nermelerde hibir gzlem terimi bulunamaz. Dolaysyla teorik nermeler gzlemlenebilirlere deil gzlemlenemezlere
iliflkin nermelerdir. Teorik nermelerin dile getirdii yasalara teorik yasa denir.
Bu nitede teori rnei olarak kinetik gaz teorisinin bir alt teorisi olan tekatomlu (monatomic) ideal gazlarn kinetik teorisini ele alyoruz. Bu teoriye gre
kapal kapta bulunan a gibi bir gaz kitlesi, N ok byk bir say (1023 veya 1024 gibi) olduunda (i, ..., N gaz molekllerinden oluflur. Gzlemlenemez nesneler
olan bu molekllerin topluluunu olarak gsteriyoruz. Gaz moleklleri gibi ok
kk olan gzlemlenemez nesne dizgelerine mikro-nesne dizgesi, onlarn zelliklerine de mikro-zellik de denir.
Gaz moleklleri kapal kabn iinde farkl hzlarla rastgele devinirler. Kabn
iinde dorusal olarak devinen bu molekller, kabn eperlerine arpnca basn
yaparlar. Basn, yzey birimine uygulanan kuvvet olarak tanmlanr. Kinetik teoriye gre gazn basnc, arpan molekllerin saysna ve onlarn kinetik enerjilerine
baldr. Hz vi olan m ktlesinde bir molekln kinetik enerjisi ei olduunda,
(1)
ei =
1 2
mv
2 i
olur. Sz geen (1) nermesi bir teorik nermedir. inde geen mantksal-olmayan tm terimler birer teorik terimdir. (1) nermesi rnek seilen teoriye ait bir
teorik yasa nermesi saylabilir.
Yasa-Grnml nermeler
Deneysel yasa ile teorik yasa arasndaki ayrm bylece ortaya koyduktan sonra, bir
de yasalar dile getiren nermeleri ve genel olarak yasa-grnml nermeleri (bu
ayrmdan bamsz olarak) genel bir biimde inceleyelim. Bilim insanlar bilgisine
erifltikleri yasalar bilim diline ait yasa-grnml nermelerle dile getirirler. Her yasa evrendeki bir dzenliliktir, ama her dzenlilik bir yasa deildir. Bilgisine eriflilen
bir dzenliliin yasa olduunu saptamak iin o dzenlilii dile getiren nermenin bir
yasa-grnml nerme olup olmadna baklr. Ancak yasa-grnml nerme
kavramnn tanmlanmasnn glklere yol atn daha nce sylemifltik. fiimdi bu
kavramn bafllca zelliklerini sralayp sz edilen glkleri ortaya koyacaz.
(i) Herhangi bir yasa-grnml nerme doru ise bir yasay gsterir. Bir yasay gsteren nermeye de, daha nce belirtildii gibi, yasa-nermesi denir.
rnein Btn metaller yeterince stldnda genleflir doru olan bir yasagrnml nerme olduundan bir yasa-nermesidir.
(ii) Her yasa-grnml nerme (ister doru ister yanlfl olsun) tmel-koflullu
nerme biimindedir.
Yukardaki rnekte anlan nerme bir tmel-koflullu nermedir. Ancak her tmel-koflullu nerme yasa-grnml nerme deildir. rnein
(2) t annda s sepetinde bulunan btn elmalar krmzdr
nermesi tmel-koflullu nerme biimindedir. (Bu rnek iin bkz. Hempel and
Oppenheim, 1988: 23). Nitekim (2) nermesi, ak olarak tmel-koflullu nerme
biiminde, yani (x(Fx Gx) biiminde, olan
Bilim diline ait yasagrnml nermeler, bilim

insanlarnn bilgisine
erifltikleri yasalar dile
getirir. Her yasa evrendeki
bir dzenlilik olup, tersine,
her dzenlilik bir yasa
deildir.
90
Bilim Felsefesi
(2*) Her x iin, eer x bir elma olup t annda s sepetinden bulunur ise, x krmz olur
nermesi ile efldeerdir. Ancak afladaki gerekelerden dolay (2) nermesi,
doru olsa bile, yasa-grnml bir nerme olamaz. Oysa (2) nermesi bir tmelkoflullu nermedir. Dolaysyla yasa-grnml nerme, tmel-koflullu nerme
demektir biiminde bir tanm yaplamaz.
(iii) Hibir yasa-grnml nermenin kapsam yalnz bir veya yalnz belli sonlu sayda nesne dizgesine, zaman anna veya uzay yerine snrl deildir.
Nitekim (2) nermesi (iii) kofluluna aykrdr. (2) nermesinin kapsam s sepetindeki elmalara, bu elmalarn kaplad uzay yerlerine ve t zaman anna snrldr.
Sepetteki elmalarn says t zaman annda n olup, elmalarn kendileri srasyla a1,
..., an ve bu elmalarn kaplad yerler srasyla u1, ..., un olsun. Buna gre (2)
nermesinin kapsamnn t zaman anna, a1, ..., an nesne dizgelerine ve u1, ..., un
uzay yerlerine snrl olduunu gryoruz. (iii) koflulu, yasa-grnml nermelerin gerekli koflulu olduuna gre, (2) nermesinin tmel-koflullu olmasna karfln
yasa-grnml olmamas aklanmfl olur. Buna gre yasa-grnml nermelerin, (i) koflulunun yan sra, (ii) ile (iii) koflullarn yerine getiren nermeler olarak
tanmlanabilecei dflnlebilir. Ancak byle bir tanmn geersiz olduunu grebiliriz. nk (ii) koflulunu yerine getirmekle birlikte (iii) koflulunu yerine getirmeyen yasa-grnml nermeler vardr. Dolaysyla (iii) koflulu bir gerekli koflul deildir. te yandan (ii) ile (iii) koflulu birlikte yeterli deildir; nk her iki koflulu
yerine getiren ama yasa-grnml olmayan nermeler vardr.
Sz geen (iii) koflulunu yerine getirmeyip yasa-nermesi olan nermelere rnek olarak Galileonun serbest dflme yasasn veya Keplerin Gneflin gezegenlerinin yrngelerine iliflkin yasalar dile getiren nermelerini gsterebiliriz. Bu nermelerin kapsam, Dnya, Gnefl, Gneflin gezegenleri gibi az sayda nesne dizgesine snrldr. Yani (iii) koflulunu yerine getirmezler. Ancak bu nermeler yasanermesi, dolaysyla yasa-grnml nerme saylrlar.
te yandan (ii) ile (iii) koflulunu yerine getirmekle birlikte yasa-grnml olmayan nermelere rnek olarak flu nerme gsterilebilir (bkz. Salmon, 1999: 18):
(3) Btn saf altn kreler 100.000 kilogramdan hafiftir.
Dikkat edilirse (3) nermesi,
(3*) Her x iin, x bir kre olup saf altndan yaplmfl ise, xin ktlesi 100.000 kilogramdan hafiftir,
nermesi ile efldeerdir. Oysa (3*) nermesi ak olarak bir tmel-koflullu nermedir. Dolaysyla nermesi (ii) koflulunu yerine getirir. O halde (3) nermesi de
(ii) koflulunu yerine getirir. te yandan (3) ile (3*) nermeleri (iii) koflulunu da yerine getirirler. Ama biz doru olan (3) nermesinin bir yasa-nermesi (dolaysyla
yasa-grnml nerme) olduunu sylemek istemeyiz.
Birok yasa-nermesi (dolaysyla yasa-grnml nerme) (iii) koflulunu yerine getirir. Ama bu koflulu yerine getirmeyen (Galileo ve Keplerin yasalarn dile
getiren nermeler gibi) nermelerin bulunduunu grdk. Bu durum yasa-grnml nermelerin tanmlanmas iin bir glk oluflturur. Bu gl gidermek
amacyla temel yasa-grnml nerme ile tretilmifl yasa-grnml nerme ayrm yaplmfltr. (Bu ayrm iin bkz. Hempel and Oppenheim, 1988: 24). Temel ya-
sa-grnml nerme, hem (ii) hem (iii) koflulunu yerine getiren nerme, tretilmifl yasa-grnml nerme ise (ii) koflulunu yerine getirmekle birlikte (iii) koflulunu yerine getirmeyen ve bir veya birden ok sayda temel yasa-nermesinden
tmdengelimsel karmla tretilebilen nerme demektir. Temel yasa-grnml
nerme ile dile getirilebilen yasaya temel yasa, tretilmifl yasa-grnml nerme
ile dile getirilebilen yasaya da tretilmifl yasa denir. rnein Newtonun devinim
yasalar ile Newtonun genel ekim yasas temel yasalardr. Keplerin yasalar ile
Galileonun serbest dflme yasas ise tretilmifl yasalardr.
Temel yasa ile tretilmifl yasa ayrm (ii) ile (iii) koflullarnn biraradalnn gerekli olmasnn yol at gle bir zm getirmektedir. Ancak bu iki koflulun
birlikte yeterli olmamas gl giderilmifl deildir. Bu gl gidermek iin (ii)
ile (iii) koflullarna afladaki koflul eklenebilir:
(iv) Her yasa-grnml nerme, eer doru ise yasac aklamalarda ncl
olarak kullanlabilir; ancak yasa-grnml olmayan tmel-koflullu nermeler, doru olsalar bile yasac aklamalarda ncl ifllevinde bulunamaz.
rnein Boyle-Mariotte yasasn dile getiren yasa-grnml nermenin bir
tmdengelimsel-yasac aklamada ncl ifllevinde olduunu nite 3te grmfltk. te yandan yukarda sz edilen (2) nermesi, yasa-grnml olmadndan bir aklamann ncl olamaz. (2) nermesinin iliflkin olduu s sepetindeki
elmalardan biri a1, bu elmann t annda sepet iinde kaplad yer de u1 olsun. Buna gre s sepetinde t annda u1 yerinde bulunan a1 elmasnn bu zaman annda ve
yerde krmz olmas olgusunu aklamak amacyla
1. a1 nesne dizgesi bir elmadr ve t annda s sepetinin iinde u1 yerinde bulunuyor.
2. s sepetinin iinde t annda bulunan btn elmalar krmzdr.
3. O halde, a1 nesne dizgesi t annda u1 yerinde krmzdr.
karmn ele alalm. Bu karm geerli bir tmdengelimsel karmdr. karmn her iki nclnn doru olduunu varsayyoruz. Dolaysyla karmn sonucu doru olup, a1 nesne dizgesinin t annda u1 yerinde bulunup krmz olmas
gerek bir durum yani bir olgudur. te yandan ikinci ncl tmel-koflullu bir
nermedir. Ama sz konusu karm bir aklama salamaz. Aklama salamamas, ikinci ncln yasa-grnml olmamasndan trdr. Nitekim a1 krmz
elmasnn t annda s sepetinde bulunmas o elmann krmz olmasn aklayamaz.
Yasa-grnml nermelerin tanmna (iv) koflulunu eklemekle yukardaki (3)
nermesinin yasa-grnml nerme saylmas engellenir. Nitekim altndan yaplmfl kre biiminde bir klenin 100.000 kilogramdan hafif olmas, btn altn krelerin 100.000 kilogramdan hafif olmasyla aklanamaz.
Temel yasa-grnml nermeleri, (i)in yan sra, (ii), (iii) ve (iv) koflullarnn
biraradal ile tanmlama nerisine flyle bir elefltiri yaplabilir. Yaps bakmndan
(3) nermesine benzeyen
(4) Btn zenginlefltirilmifl uranyum kreleri 100.000 kilogramdan hafiftir,
nermesini ele alalm. (Bu rnek iin bkz. Salmon, 1999: 19). (3) nermesinin
tersine (4) nermesi yasa-grnml doru bir nermedir. Nitekim fizik yasalar gerei zenginlefltirilmifl uranyum kresinin ktlesi yalnz birka kilograma eflit olan kritik ktleyi aflarsa nkleer blnme tepkimesi oluflup nkleer patlama olur. Dolaysyla kritik ktleden ar olan zenginlefltirilmifl uranyum kresi varolamaz. Yasa-g-
91
92
Bilim Felsefesi
rnml (4) nermesi, kritik ktleden hafif olan bir zenginlefltirilmifl uranyum kresinin 100.000 kilogramdan hafif olmas olgusunu aklamak iin flyle bir balamda
kullanlabilir: Kre niye hafiftir? sorusuna nk yeterince hafif olmasayd patlayp yok olurdu biiminde bir yant verilebilir. Grld gibi (3) nermesinin aklamada kullanlamamasnn gerekesi bir yasay dile getirmemesi, (4) nermesinin
aklamada kullanlabilmesinin gerekesi ise bir yasay dile getirmesidir. Dolaysyla
yasa-grnml nermeleri (iv) kofluluyla tanmlama nerisi ksr dngye yol ayor. Nitekim bir yandan yasa-grnml olmay aklama yetisiyle gerekelendiriyoruz, te yandan aklama yetisini yasa-grnml olmaya dayandryoruz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Yasa-grnml
nermenin doru olmasnn anlamn bir rnekle aydnlatnz.
SIRA SZDE
BLMSEL TEORLER
D fiteori,
N E L ksaca
M
Her bilimsel
teori, aksiyom veya postulat olarak adlandrlan yasa-grnml nermeler ierir. Teorinin aksiyomlar, doru olduklarnda, ilgili bilim dalnn temel yasalarn
ifade ederler. Buna gre, aksiyomlardan tmdengelimsel S O R U
karmla tretilebilen yasa-grnml nermeler, bilim dalnn br yasalarn ifade ederler. Teoriler genellikle gzlemlenemez nesne dizgelerine ve bunlarn zelKKAT
liklerine de Diliflkindir.
Dolaysyla aksiyomlarda teorik terimler geer.
Bilim felsefecileri teorilere yaplar bakmndan biri szdizimsel (sentaktik) bSIRA SZDE
r anlambilimsel
(semantik) olmak zere iki farkl biimde yaklaflmfllardr. Szdizimsel yaklaflmda her teori aksiyomlar (postulatlar) ile onlardan tretilebilen nermelerden oluflan aksiyomlafltrlmfl dizgeden baflka bir fley deildir. Anlambilimsel
AMALARIMIZ
yaklaflmda ise her teori aksiyomlar ile onlardan tretilebilen nermelerin yan sra
teorinin konusu olan nesne dizgeleri ile bunlarn zelliklerini temsil eden model denilen matematiksel yaplar ierir. Her iki yaklaflmda teori kurmann bafllca amalaK T A P
r (i) nceden bilinen deneysel yasalar aklamak, (ii) daha nce bilinmeyen deneysel ya da teorik yasalar ortaya karmak ve (iii) daha nce bilinmeyen yaln olgulara ve/veya (deneysel ya da teorik) yasalara iliflkin ndeyilerde bulunmaktr. STELEVZYON
z geen iki teori yaklaflmn sonraki iki alt blmde srasyla inceliyoruz.
N N
Bilimsel Teorilerin Szdizimsel Yaklaflm

NTERNET
Bilimsel Teorilerin
N T E R N E TSzdizimsel Yaklaflm, XX. yzyln ilk yarsnda mantk empirist bilim felsefecileri tarafndan gelifltirilmifltir. Genellikle gerekilik karfltl
grfln benimseyen bu felsefeciler bilimin konusu olan nesne dizgeleri ile onlara iliflkin zellikleri, olaylar ve olgular, daha nce belirttiimiz gibi, gzlemlenebilir ve gzlemlenemez olmak zere iki kategoriye ayrp yalnz gzlemlenebilir
kategorisine ait fleylerin varolduunu ileri srmfllerdir. Gzlemlenebilirleri gsteren terimler gzlem terimidir. te yandan bilimde sz edilen molekl, atom
elektron, proton, ntron gibi en azndan dolaysz olarak gzlemlenebilirleri
gstermeyen terimler de teorik terimlerdir. Gerekilik karflt bilim felsefecilerine
gre teorik terimler, gzlem terimlerinin tersine hibir varl gstermezler. Ancak
bu terimlerin bilimsel teorilerde kullanlmas kanlmaz olduundan teorik terimlerin, gzlem terimlerinin yan sra anlaml saylmas gerektiini grmfllerdir. Gerekilik karfltl iin teorik terimleri anlaml klmann tek yolu bu terimler ile nceden anlaml olan gzlem terimleri arasnda balant kurmaktr. Ancak byle bir
balant teorik terimlerin gzlem terimleri yardmyla tanmlanmas biiminde olamaz. Yoksa teorik terimler gzlemlenemez fleyleri deil de onlarn tanmnda yer
alan gzlem terimlerinin gsterdii gzlemlenebilirleri gsterirdi.
Mantk empiristlere gre, teorik terimler ile gzlem terimleri arasnda kurulan
balantlar, teorik terimlerin ksmen yorumlanmasn salar. Sz konusu balantlar, balant postulatlar araclyla olur. Balant postulatlar, iinde hem teorik
terimler hem de gzlem terimleri geen nermelerdir. Yorumlama, anlam verme
demektir. Teorik terimlerin, balant postulatlarna dayanarak ksmen yorumlanmas, o terimleri tam anlaml deil de ksmen anlaml klar. Teorik terimleri ksmen
yorumlanmfl olan teorilere ksmen yorumlanmfl teoriler denir. Ksmen yorumlanmfl teori kavramn aydnlatmak iin, rnek olarak daha nce sz edilen kinetik
gaz teorisininin bir alt tr olan tek-atomlu (monatomic) ideal gazlarn kinetik teorisini ksmen yorumlanmfl teori biiminde dile getiriyoruz.
Genel olarak ile gsterdiimiz belli bir ksmen yorumlanmfl teori flu elerden oluflur. (i) Teorinin dili. (ii) Teorik postulatlar. (iii) Teorinin balant postulatlar (correspondence postulates). (iv) Teorinin aklamalar ve ndeyileri. (Bkz.
Carnap, 1966: Chs. 23 - 25, s. 225 - 246.)
(i) Teorinin Dili
Teorinin dili, teorinin terimleri ile bu terimlerden oluflan nermeleri kapsar. Teorinin terimleri, mantksal terimler ile mantksal-olmayan terimlere ayrlr. Mantksal terimler, bir yandan deil, ve, veya, ise, btn, baz gibi temel mantk deiflmezlerini, br yandan teoride kullanlmas gereken tm matematiksel terimleri kapsar. Mantksal-olmayan terimler, daha nce belirtildii gibi gzlem terimleri ile teorik terimlere ayrlr.
Gzlem Terimleri
rnek olarak kinetik gaz teorisinin bir alt tr olan tek-atomlu (monatomic) ideal
gazlarn kinetik teorisini setiimizi sylemifltik. Bu teorinin gzlem terimleri a, b,
c gibi eflitli gzlemlenebilir gaz kitlelerini dile getiren tekil terimler ile srasyla basn, hacim ve mutlak scakl gsteren P, V, T fonksiyon terimleridir. (Dikkat edilirse basnc gstermek iin kk p harfi deil de byk P harfini kullandk, nk kk p harfini nite 6da momentum terimi iin kullanacaz.) Gaz kitlesinin M ktlesi ile kaplad u uzay blgesini gsteren terimler de gzlem terimleri
arasnda yer alr. Gzlem terimleri gaz kitlelerinin makro-zelliklerini gsterir. Gaz
kitlesinin kendisi de bir makro-nesne dizgesidir.
Teorik Terimler
Teorik terimler tekil ve genel olmak zere ikiye ayrlr. Tekil teorik terimler bir yandan 1, 2, 3, ..., 1, 2, 3, ... gibi tek tek gaz molekllerinden sz eden tekil terimler, br yandan , , ... gibi ok sayda gaz molekllerinden oluflan molekl
topluluklarndan sz eden tekil terimlerdir. Genel teorik terimler de ikiye ayrlr.
Bir yandan molekl, gaz molekl, tek-atomlu gaz molekl, helyum gaz
molekl gibi terimler gzlemlenemez nesne dizgesi trlerinden sz eden teorik
terimlerdir. br yandan afladaki nicelik terimleri, gzlemlenemez tek-atomlu
gaz molekllerinin niceliksel zelliklerini gsterdiinden, teorik terimlerdir:
Koordinatlar: Her i (i = 1, ..., N) gaz moleklnn t gibi herhangi bir zaman
annda uzaydaki konumun noktasal olduunu, dolaysyla xi, yi, zi koordinatlaryla belirlenebildiini varsayyoruz. i molekl farkl zamanlarda farkl yerlerde bulunabildiinden xi, yi, zi deiflkenleri t zaman annn birer fonksiyonudur. Baflka
bir deyiflle xi, yi, zi baml deiflkenler, t ise bamsz deiflkendir. Buna gre xi =
xi(t), yi = yi(t), zi = zi(t) yazabiliriz. te yandan xi(t), yi(t), zi(t)nin i molekl-
93
94
Bilim Felsefesi
nn srasyla x-, y-, z- koordinatlar olduunu belirtmek amacyla xi(t) = xi (i , t),

yi(t) = yi (i , t), zi(t) = zi (i , t) yazabiliriz. Dikkat edilirse x, y, z ile xi, yi, zi birer
fonksiyon veya baml deiflken olarak belirlenebilir niceliksel zelliklerdir. Bu
belirlenebilirlerin deerleri olan belirlenmifl zellikler belirli uzunluklardr.
Ktle, hz, ivme, kuvvet: molekl topluluunu oluflturan 1, ..., N molekllerinin tm (Helyum-4 moleklleri gibi) tek-atomlu (monatomic) olduundan, bu
molekllerin ktleleri birbirine eflittir. Bu ortak ktleyi m olarak gsteriyoruz. rnein Helyum-4 moleklleri tek-atomlu olup bu molekllerin ktleleri birbirine
eflittir. Helyum-4, atom numaras 2, atom ktlesi (= mol ktlesi) 4 olan bir gazdr.
Buna gre, mol ktlesi 4 olduundan, 4 gr Helyum-4 gazn oluflturan molekl says NA ile gsterilen Avogadro saysna eflit olup bu saynn yaklaflk deeri 6.02 x
1023tr. Dolaysyla 1 Helyum-4 gaz moleklnn m ktlesi yaklaflk olarak 4 /
6.02 x 1023 grama eflittir.
Her i (i = 1, ..., N) moleklnn t annda uzayda kaplad yerin noktasal olduunu, yani bir tek noktadan olufltuunu varsaydmz, dolaysyla koordinatlarnn xi , yi , zi olduunu belirtmifltik. fiimdi inin iinde bulunduu kapal kabn
eperlerine arpmad srece ayn doru zerinde sabit hzla devindiini varsayyoruz. inin t anndaki hz vektrnn x, y, z bileflenleri, x ,y , z olduunda,
i
i
i
dx
dy
dz
v x = i , v y = i , v z = i olur. inin t anndaki ivme vektrnn x, y, z bii
i
i
dt
dt
dt
dv x
dv y
dv z
i
i
i
leflenleri, ax , ay , az olduunda, ax =
olur. iyi t
, ay =
, az =
i
i
i
i
i
i
dt
dt
dt
annda etkileyen kuvvet vektrnn x, y, z bileflenlerini srasyla Fx , Fy , Fz olai
rak gsteriyoruz.
Bir teorinin teorik
postulatlar, o teorinin diline
ait teorik nermeler olup,
dier teorik nermelerden
tretilemez. te yandan bu
dier teorik nermeler, teorik
postulatlardan tmdengelimsel karmla tretilebilir.
(ii) Teorik Postulatlar

gibi bir teorinin teorik postulatlar teorisinin diline ait teorik nermelerdir. Teorik postulatlar br teorik nermelerden tretilemez. br teorik nermeler ise teorik postulatlardan (tmdengelimsel karmla) tretilebilir. rnek olarak
setiimiz tek-atomlu ideal gazlarn kinetik teorisinin teorik postulatlarn aflada
dile getirelim. Bu amala yukarda sz edilen gaz molekl topluluunu ele
alalm. (Bkz. Khinchin, 1949: 100 - 102 ve Feynman et al., 1989, Cilt 1, Blm 39.)
Postulat I
topluluu, kapal kap iinde 1, ..., N tek-atomlu gaz molekllerinden olufluyor. i (i = 1, ..., N) moleklnn t anndaki koordinatlar xi , yi , zi olduunda
afladaki denklemler geerli olup teorik postulatlar bu denklemlerle dile getirilir:
(Ia )
Fx = m
(Ib)
Fy = m
(Ic)
Fz = m
dv x
dt
dv y
dt
dv z
dt
i = 1, ..., N
i = 1, ..., N
i = 1, ..., N
Bu denklem Newtonun kuvvet = ktle ivme yani F = ma, olarak dile getirilen temel devinim yasasnn i moleklne uygulanmasdr.
95
Postulat II
Kabn eperlerinin potansiyelini temsil eden yle bir Ui = Ui(xi , yi , zi) fonksiyonu vardr ki (i = 1, ..., N),
(IIa)
Fx = -U 'i,xi
(IIb)
Fy = -U 'i,yi
(IIc)
Fz = -U 'i,zi
Burada U 'i,xi , U 'i,yi , U 'i,zi , Ui = Ui(xi , yi , zi) fonksiyonunun srasyla xi , yi ,
ziye gre ksmi trevini gsterir.

Postulat III
(III)
Ui(xi , yi , zi) = 0,
eer xi , yi , zi kabn iindeki bir noktann

koordinatlar ise;
Ui(xi , yi , zi) = +,
eer xi , yi , zi kabn dflndaki bir noktann
koordinatlar ise (i = 1, ..., N).
Postulat III gerei i molekl hep kabn iinde devinir; i kabn dflna kamaz. Nitekim ksayd Ui = + olurdu. Bu ise olanakszdr. i hep kabn iinde
kaldndan Ui = 0 her zaman dorudur. (II ve III postulatlar iin bkz. Khinchin,
1949: 101.) Postulat I, III ve III gerei, i molekl, kabn eperlerine arpmad srece kabn iinde sabit hzla devinir. Nitekim bu durumda Ui(xi , yi , zi) = 0
olur. Dolaysyla U 'i,xi (xi , yi , zi) = 0, U 'i,yi (xi , yi , zi) = 0, U 'i,zi (xi , yi , zi) = 0
ve Postulat II gerei Fx = 0, Fy = 0, Fz = 0 olur. Buna gre Postulat I gerei
i
dv x
dv y
dvz
i
i
i
= 0,
= 0 ve
= 0 olur. O halde inin hz vektrnn, vx , vy , vz
i
i
i
dt
dt
dt
bileflenleri sabit olup, inin hz da sabit kalr.
Postulat IV
i moleklnn kinetik enerjisi ei olduunda,
(IV)
ei =
1 2
mv , i = 1, ..., N
2 i
(iii) Balant Postulatlar

Balant postulatlar, daha nce belirtildii gibi, iinde hem teorik terimler
hem de gzlem terimleri geen nermeler olup teorik terimlere dolaysyla da teorik nermelere ksm bir anlam verir. Bu nedenle teorik terimler, tam anlaml olan
gzlem terimlerinin tersine, daha nce belirtildii gibi, ancak ksmen anlamldrlar. Balant postulatlarna karma teorik nerme diyebiliriz. Bylece teorik postulatlarn salt teorik nermeler, balant postulatlarnn da karma teorik nermeler olduunu syleriz.
Tek-atomlu ideal gazlarn kinetik teorisinin bafllca balant postulatlarn aflada gsteriyoruz. a nesne dizgesi, kapal kap iinde bir tek-atomlu ideal gaz kitlesi
olsun. yle ki belli bir zaman aralnda srekli olarak gazn basnc P, hacmi V ve
mutlak scakl T ye eflittir. P, V, T, teorinin gzlem terimleri arasnda yer alan terimlerdir. te yandan teorinin teorik terimleri, gzlemlenebilir a gaz kitlesini oluflturan ama kendileri gzlemlenemeyen 1, ..., N molekllerine iliflkin zellikleri
gsteren terimleridir. Teorinin balant postulatlarnda yer alan teorik terimler flu
zellikleri gsterir. 1. a gaz kitlesini oluflturan molekl topluluundaki N molekl says. 2. Bu molekllerin her birinin ktlesi. 3. 1, ..., N molekllerinin hz-
Balant postulatlarna,
ilerinde hem teorik terimler
hem de gzlem terimleri
getiinden, karma teorik
nermeler diyebiliriz. te
yandan teorik postulatlarda
yalnz teorik terimler
getiinden, bunlara da salt
teorik nermeler diyebiliriz.
96
Bilim Felsefesi
lar: srasyla 1, ..., N . 4. 1, ..., N molekllerinin kinetik enerjileri: srasyla e1,

..., eN . Buna gre sz geen gzlem terimleri ve teorik terimleri kapsayan balant postulatlar afladaki gibidir:
Postulat V
(V)
P=
v 2 + ...+ v 2N
1 N
m 1
N
3 V
(V) postulat,
P=
2( v12 / 2 + ...+ v 2N / 2)
1 N
m
3 V
N
1
1
biiminde de yazlabilir. (IV) postulatna gre e1 = mv 2i, ..., eN = mv 2N ol2
2
duundan, (V) postulat
(V' )
P=
e + ...+ eN
2 N
m 1
3 V
N
biimine dnfltrlebilir. Burada geen N/V oranna molekl says younluu

denir. Nitekim bu oran birim hacmindeki molekl saysna eflittir. te yandan (2
1
+...+ 2 ) oran, molekl hz karelerinin ortalamasdr. (e1, ..., eN) / N oran ise moN
lekl kinetik enerjilerinin ortalamasdr. Sz geen oranlar da teorik terim saylmaldr. Bylece (V) ve (V' ) denklemlerinde P gzlem teriminin yan sra teorik terimlerin de getiini gryoruz.
Postulat VI
(VI)
T=
2 N A e1 + ...+ eN
3
R
N
NA, daha nce sz edilen Avogadro saysdr. R ise ideal gazlara zg ve deeri 0.0082 atm . lt / mol . Ke eflit olan gaz sabitidir.
1, ..., N molekllerinin ortalama kinetik enerjisini gsteren (e2 +...+ e2 )/N ifa1
N
desi ksaca <e> biiminde ksaltlr. Buna gre (V' ) denklemi
(V' ' )
P=
2 N
<e>
3 V
biimine, (VI) denklemi de

(VI' )
T=
2 NA
<e>
3
R
biimine evrilebilir. (VI' ) denklemi a ideal gaz kitlesinin mutlak scaklnn,

bu kitleyi oluflturan gaz molekllerinin ortalama kinetik enerjisiyle orantl olduunu, orant katsaysnn da 2NA / 3R olduunu dile getirir.
Dikkat edilirse (V'' ) ve (VI' ) denklemlerindeki gzlem terimleri P ile T olup teorik terimler N/V ile <e>dir. Bunlarn deerleri sz geen iki denkleme dayanarak
flyle saptanabilir.
(2)
<e>=
3RT
2N A
(3)
PN A
N
3P
=
=
V
2<e>
RT
Bylece baz teorik terimlerin gsterdii niceliklerin biri lme br de hesaplama olmak zere iki aflamada saptanabildiini gryoruz. Yukardaki rnekte
birinci aflamada basn ile mutlak scakln deerleri gzlem ve/veya deneyle llr, ikinci aflamada ise (2) ile (3) denklemlerinde llen bu deerler srasyla P
ile V deiflkenlerinin yerine koyularak N/V ile <e> teorik terimlerinin gsterdii niceliklerin deerleri hesaplanmfl olur. Ancak byle bir deer saptama biimi tm
teorik terimleri iin geerli deildir. Sz gelifli tek tek molekllerin 1, ..., N hzlarn veya e1, ..., eN kinetik enerjilerini bu yolla saptamak olanakszdr.
Postulat VII
a gaz kitlesinin ktlesi M, a y oluflturan molekllerin ortak ktlesi m ve bu
molekllerin says N olduunda,
(VII)
M = Nm
denklemi geerlidir. (VII) denklemi bir balant postulatdr. nk M, gzlemlenebilir a gaz kitlesinin gzlemlenebilir bir zelliini, N ile m ise, gzlemlenemez
molekllerin baz gzlemlenemez zelliklerini gsterir. Grld gibi (VII) postulat N ile m teorik terimlerine ksm anlam verir. (VII) denklemi N x m arpmnn deerini belirler. Bu bakmdan N ile m terimleri anlam kazanr, baflka bir deyiflle bu iki teorik terime bir yorum verilmifl olur. Ancak N ile m terimlerinin deerlerinin ayr ayr saptanamamasndan tr bu yorum ksm yorum saylmaldr.
te yandan m = MA/NA denklemi geerlidir. Nitekim MA mol ktlesi, NA sayda
molekln ktlesidir. Bu denklem ile (VII) denkleminden gene bir balant postulat olan
(VII' )
M=
N
MA
NA
denklemi tretilebilir.
Postulat VIII
a gaz kitlesinin isel enerjisi (ya da toplam enerjisi) E, ay oluflturan 1, ..., N
molekllerinin kinetik enerjileri srasyla e1, ..., eN olduunda,
(VIII)
E = e1 + ... + eN
denklemi geerlidir. Nitekim gaz isel enerjisi, gaz oluflturan molekllerin kinetik enerjilerinden kaynaklanan enerjidir. te yandan teorik postulat (IV) gerei
1
ei = mv 2i (i = 1, ..., N) denklemleri geerli olduundan, bu denklemler ile (VIII)
2
denkleminden
(VIII' )
E=
1 2
1
mv + ...+ mv 2N
2 1
2
denklemi elde edilir. (VIII) ile (VIII' ) birer balant postulatn dile getirir. Nitekim E, gzlemlenebilir a gaz kitlesinin gzlemlenebilir bir zellii olan isel ener-
97
98
Bilim Felsefesi
jisini gsterir. Oysa e1, ..., eN ile m, 1, ..., N gzlemlenemez molekllerin gzlemlenemez baz zelliklerini gsteren teorik terimlerdir. (VIII) ile (VIII' ) bu teorik terimleri ksmen yorumlar.
(iv) Teorinin Aklamalar ve ndeyileri
Teorinin teorik postulatlar ile balant postulatlar bir arada teorinin postulatlarn veya baflka bir deyiflle teorinin aksiyomlarn oluflturur. Postulat szc
teorilerin szdizimsel yaklaflmn ortaya koyan mantk-empirist bilim felsefecileri tarafndan kullanlmfltr. Ancak bilim insanlar bu felsefeciler tarafndan postulat olarak nitelenen bilimsel nermeleri temel yasa veya aksiyom olarak nitelemifllerdir. Biz de bilim insanlarn izleyerek teorilerin teorik postulatlar ile balant postulatlarnn ortak ad olarak aksiyom szcn kullanyoruz.
Daha nce belirttiimiz gibi teorinin amalar (i) nceden bilinen deneysel yasalar (birlefltirici aklama biiminde) aklamak ve (ii) nceden bilinmeyen deneysel
veya teorik yasalarn ve/veya olgularn varolduunun ndeyisinde bulunmaktr. Bu
aklamalardan ve ndeyilerden her biri teorinin diline ait bir nermeyle dile getirilir. Byle bir nerme birinci durumda bir aklama-nermesi ikinci durumda ise bir
ndeyi-nermesidir. Her aklama-nermesi ya da ndeyi-nermesi, (a) teorinin aksiyomlarndan (yani teorik postulatlar ile balant postulatlarndan) ve (b) teorinin
diline ait nceden dorulanmfl gzlem nermelerinden tmdengelimsel karmla
tretilebilmelidir. Teorinin aklamalarn ve ndeyilerde bulunmasn rneklendirmek iin gene tek-atomlu ideal gazlarn kinetik teorisinden yararlanyoruz. Bu teoriyi ile gsteriyoruz. nce aklama, sonra da ndeyi rneklerini ele alyoruz.
(a) Kinetik Teoride Aklama

deal gazlarn kinetik teorisinden bamsz olarak nceden bilinen deneysel ideal
gaz yasalar arasndan, Boyle-Mariotte, Charles ve Gay-Lussac yasalarndan daha
nce sz etmifltik. te yandan bir balant postulat olan Postulat VIIIde E ile gsterilen bir gaz kitlesinin isel enerjisi ile o gaz kitlesini oluflturan molekllerin kinetik enerjileri arasndaki iliflkiyi grmfltk. Tek-atomlu bir ideal gaz kitlesinin isel
enerjisi, sel Enerji Yasas olarak adlandrlan ve salt gzlemsel terimlerden oluflan
2
PV = E denklemi ile de ifade edilir. (Bkz. Feynman et al., 1989, Cilt I, s. 39.5.)
3
fiimdi yukarda sz geen yasalardan bazlar ile baflka iki yasa kinetik teoriden
nasl tretildiini, dolaysyla aklandn grelim.
rnek 1
sel Enerji Yasasnn Aklanmas: Kinetik teoride Postulat (V'') gere2 N
i, P = < e > denklemi geerlidir. Buradan
3 V
PV =
e + ... + eN
2
2
2
2
N<e< = N 1
= (e1 + ... + eN ) = E
3
3
3
3
N
elde edilir. Bylece

(4)
PV =
2
E
3
denklemi elde edilir. (Bkz. Feynman et al., 1989, Cilt I, s. 39.4 - 39.5.) (4) denkleminde geen P, V, E terimlerinin her biri gzlem terimidir. te yandan bu denk-
99
lem tek-atomlu ideal gazlara zg isel enerji yasasdr. sel Enerji Yasasn dile
getiren (4) denkleminde teorik terim gemediinden, sz konusu yasa nceden bilinen bir deneysel yasadr. (4) denkleminin teorisinin erevesinde tretilmifl olmas, bu yasann aklanmas anlamna gelir.
2
SIRA tek-atomlu
SZDE
sel Enerji Yasas denilen PV = E biimindeki (4) denklemi, yalnz
gazlar
3
iin geerlidir. Bu yasann, tm gazlar iin geerli olan genel bir yasann zel bir durumu
olduunu gsteriniz.
D fi N E L M
rnek 2
S O R U
deal Gaz Yasas: Postulat (V'')den yani P = 2N<e>/3V denkleminden,
'
<e>=3PV/2N elde edilir. te yandan Postulat (VI )den yani T = 2NA<e>/3R denkleminden, <e>=3R /2NA elde edilir. O halde 3PV/2N = 3R /2NA.DBylece
KKAT
(5)
PV =
N
RT
NA
SIRA SZDE
N N
denkleminin geerli olduu ortaya kar. Sz konusu (5) denklemi deal Gaz
AMALARIMIZ
Yasas olarak adlandrlan yasay dile getirir. Bu denklemde, a herhangi bir ideal
gaz kitlesi olduunda, P, V, T, a nn srasyla eflzamansal basncn, hacmini ve
mutlak scakln gsterir. P, V, T daha nce belirtildii gibi gzlem terimleridir.
K T A P
te yandan N terimi a gaz kitlesini oluflturan molekl saysn gsterir. Dolaysyla N (daha nce belirtildii gibi) bir teorik terimdir. Buna gre deal Gaz Yasas deneysel yasa deildir. Ancak (5) denkleminde P, V, T gzlem terimleri bulunduunTELEVZYON
dan deal Gaz Yasasn dile getiren nerme teorik nerme de deildir. Bundan dolay deal Gaz Yasas ne deneysel yasa ne de teorik yasadr. Byle bir yasaya karma-teorik yasa diyebiliriz.
N T E R Nefldeer
ET
Buna karfllk PV arpmnn T ile doru orantl olduunu veya
olarak
PV/T orannn sabit olduunu belirten Birleflik Gaz Yasas olarak bilinen P1V1 / T1
= P2V2 / T2 denklemiyle dile getirilen yasa, kinetik teoriden bamsz ve ondan nce bilinen deneysel bir yasadr. Bu deneysel yasa, deal Gaz Yasasnn dolaysz sonucudur. M, a gaz kitlesinin gzlemlenebilir ktlesi, MA, a gaz kitlesini oluflturan
saf maddenin (rnein Helyum-4n) mol ktlesini gsterdiinde, (5) denkleminde N/NA oran yerine, M / MA orann koyabiliriz. Nitekim N/NA = mN/mNA = M /
MA. Sz edilen saf maddenin mol ktlesini gsteren MA terimi gzlem terimi deil teorik terimdir. N/NA veya onunla eflit olan M / MA oran a gaz kitlesinin mol saysn gsterir. Mol says n ile gsterildiinde (5) denklemi
(5*)
PV = nRT
biimini alr. te yandan n yerine M / MA koyarsak (5*) denklemi

(5**) PV =
M
RT
MA
biimini alr. Daha nce sz edilen Boyle-Mariotte, Charles ve Gay-Lussac deneysel yasalarn dile getiren yasa-nermeleri, (5) denkleminden kolayca tretilebilir. Bylece bu deneysel yasalar kinetik teoride aklanmfl olur. Biz aflada Boyle-Mariotte yasasn dile getiren nermenin nasl tretildiini gsteriyoruz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
100
Bilim Felsefesi
rnek 3
Boyle-Mariotte Yasas: a gibi herhangi bir ideal gaz kitlesine iliflkin deal Gaz
Yasasn dile getiren (5) denkleminin sa yann k1 olarak ksaltalm, yani k1i, k1
N
=
RT eflitliiyle tanmlayalm. Bylece (5) denklemi PV = k1 biimini alr. k1,
NA
a gaz kitlesini oluflturan N molekl saysnn, bir de bu gaz kitlesinin T mutlak scaklnn bir fonksiyonudur. O halde T sabit tutulursa, k1, yalnz Nye dolaysyla
a ya bal bir sabit olur. Bylece a ideal gaz kitlesinin sabit scaklkta basnc ile
hacminin arpmnn, yani PV arpmnn, yalnz a ya bal bir sabite eflit olduunu dile getiren
(6)
PV = k1
denklemi deal Gaz Yasasndan tretilmifl olur. (6) denklemi Boyle-Mariotte

Yasasn dile getirir. Ayn yasann
(6*)
P1V1 = P2V2
denklemiyle dile getirilebildiini nite 3te grmfltk.

rnek 4
RT
x n denklemi elde
Avogadro Hipotezi: Sz geen (5*) denkleminden V =
V
edilir. k2 yi, k2 = RT/V biiminde tanmlayalm. Bylece (5*) denkleminden, Avogadro Hipotezini (ya da Yasas) dile getiren
(7)
V = k2 n
denklemi elde edilir. (7) denklemi herhangi bir ideal gaz kitlesinin V hacminin,
bu gaz kitlesinin n mol saysyla doru orantl olduunu dile getirir. Orant katsays da k2 dir. Bylece Avogadro Hipotezi, Ideal Gaz Yasasdan tretildiinden
aklanmfl olur. Dikkat edilirse n mol says n = N/NA biiminde tanmlandndan
gzlem terimi deil, teorik terimdir. Dolaysyla (7) denkleminin dile getirdii hipotez (ya da yasa) karma-teoriktir.
(b) Kinetik Teoride ndeyide Bulunma

rnek 4
Foton Gazlarnn sel Enerjisi Yasas: Kinetik teoriden bamsz ve ondan nce bilinmeyen bir yasa rnei foton gazlarna iliflkin
(8)
PV =
1
E
3
denklemiyle dile getirilen Foton Gazlarnn sel Enerjisi Yasasdr. (Bkz. Feynman et al., 1989: Cilt I, s. 39.6.) Kapal kutu iinde foton gaz astronomi alannda ortaya kar. ok scak yldzlarda (bunlar Gneflten scak olan yldzlardr) ok
byk sayda fotondan oluflan bir gaz kitlesi kapal kutu ifllevindeki yldzn iinde bulunur. Yldzn ok scak olmas, iinde yalnz foton bulunmasna yol aar.
ok sayda fotondan oluflan topluluk tek-atomlu ideal gaz kitlesine benzeyen bir
foton gaz kitlesini oluflturur. Feynman et al.(1989) byle foton gaz kitleleri iin
sz geen (8) denkleminin geerli olduunu flyle ispatlyor. Btn fotonlarn h-
z, fln hz olan yaklaflk 300.000 km/snye eflit olup c sabitiyle gsterilir. (Nitekim flk, foton denilen mikro-taneciklerden oluflur.) Bir foton, ktlesi m olduunda, toplam enerjisi (Einstein denklemi gerei) mc2 ye eflittir. Fotonun e kinetik
enerjisi, toplam enerjisine eflit olduundan mc2 ye eflittir. Buna gre yukardaki
(V) postulatn fotonlara uyguladmzda, (2 ,..., 2 ) ifadelerinin her birinin yeri1
N
ne c2 koymalyz. Bylece (V) postulat, fotonlar iin
P=
Nc 2
Nmc 2
1 N
=
m
N
3V
3 V
Ne
Ne
. Dolaysyla P =
, buradan
3V
3
1
da postulat VIII gerei Ne = E olduundan PV = E , yani (8) denklemi elde edilir.
3
Kinetik teoriden tretilen (8) denklemi nceden bilinmedii iin bir ndeyi-nerme-
biimine dnflr. Oysa mc2 = e. O halde P =
sidir. Dolaysyla bu son rnek Kinetik teoride bir ndeyide bulunma rneidir.
Grld gibi (4) ile (8) denklemlerinin her ikisi de bir ideal gazn isel enerjisinin nasl PV arpmyla iliflkili olduunu belirtmesine karfln, bu iliflkinin molekllerden oluflan ideal gazlar ile fotonlardan oluflan ideal gazlar iin farkl olduunu gryoruz.
Teorilerin Anlambilimsel Yaklaflm

te yandan teorilerin anlambilimsel yaklaflmn benimseyen grflte, teori aksiyomlafltrlmfl nermeler dizgesinin yan sra, matematiksel yaplar olan modeller
kapsamaktadr. nce model kavramn genel olarak ele alalm. Model, gerek
(yani evrende varolan) bir nesne dizgesini ve/veya zelliklerini temsil eden maddesel ya da matematiksel bir nesnedir. rnein biyolojide DNA moleklnn yapsn temsil eden metal paralarndan yaplmfl nesne DNA moleklnn bir maddesel modelidir. Buna karfllk nceki blmde sz edilen tek-atomlu Helyum-4
gaz molekl topluluunun noktasal tanecikler olarak temsil edilmesi, evrende varolan gerek nesne dizgeleri saylan bu molekl topluluunun bir matematiksel
modelini oluflturur. Bu matematiksel modeli teorilerin szdizimsel yaklaflmna iliflkin nceki blmde ele almamzn gerekesi, rnek olarak setiimiz kinetik teorinin postulatlarn okuyucu iin anlafllr klmakt. Yoksa bu modelin szdizimsel
yaklaflmda hibir ifllevi yoktur. Bu yaklaflmn szdizimsel olarak adlandrlmas da
tam bu nedenden trdr. Buna karfllk bu blmde incelediimiz anlambilimsel
yaklaflmda matematiksel modellerin temel bir ifllevi vardr. Bundan byle model
szcn hep matematiksel model ifadesinin ksaltmas olarak kullanacaz.
Model kavramn aydnlatmak amacyla tek postulat (5**), yani ideal gaz yasas, olan teoriyi ele alyoruz. Bu teoriyi ideal gaz teorisi olarak adlandrp ile
gsteriyoruz. teorisinin konusu olan ideal gaz kitlelerinin kimyasal olarak saf olduklarn, dolaysyla her birinin MA gibi belli bir mol ktlesi olduunu varsayyoruz. rnein (daha nce belirtildii gibi) a bir Helyum-4 gaz kitlesi ise, mol ktlesi 4 gramdr. Bunu MA(a) = 4 gr biiminde dile getiriyoruz. Nitekim MA, saf gaz
kitlelerinin bir fonksiyonu saylr. MA fonksiyonu bu gaz kitlelerinin belli bir belirlenebilir zelliini oluflturur. Sz konusu gaz kitlelerinin MA dflndaki belirlenebilir zellikleri srasyla Ktle (M), Basn (P), Hacim (V) ve Mutlak Scaklk (T) fonksiyonlardr. MA ile M yalnz a gaz kitlesine bal olup, t zaman anna bal deildir. Dolaysyla MA ile M fonksiyonlarnn deerleri srasyla MA(a) ve M(a) biiminde dile getirilmelidir. Bu deerler a gaz kitlesinin birer belirlenmifl zelliidir.
101
102
deal gaz kitlelerini temsil

eden modelleri tanmlamak
iin, nce (gemiflte, flimdiki
zamanda veya gelecekte)
varolan tm ideal gaz
kitlelerini sralayarak her
birine belli bir sra says
verilir. Buna gre a gaz
kitlesinin sra saysn a ile
gsteriyoruz. a saysnn a
ideal gaz kitlesini temsil
ettiini syleyeceiz.
Bilim Felsefesi
rnein a, Helyum-4 gaz olup ktlesi 10 grama eflit olsun. Buna gre MA(a) = 4
gr ve M(a) = 10 gr yazarz. MA(a) ve M(a) belirlenmifl zellikleri a nn (zamandan
bamsz) deiflmez zellikleridir. te yandan P, V, T hem a ya hem t ye (zamana) bal belirlenebilir zelliklerdir. Bunlarn deerleri olan belirlenmifl zellikler
srasyla P(a, t), V(a, t), T(a, t) biimindedir. Daha nce belirtildii gibi P, V, T nesne-durumu deiflkenleridir. Nitekim P(a, t) = P*, V(a, t) = V*, T(a, t) = T* olduunda (P*, V*, T*) sralanmfl ls, a ideal gaz kitlesinin t anndaki nesne-durumunu gsterir. Ayrca MA(a, t) = M* , M(a, t) = M* olduunda, a gaznn, M* , P*, V*, T*
A
A
belirlenmifl zellikleri (5**) biimindeki deal Gaz Yasasna uyumlu olmaldrlar.
deal gaz kitlelerini temsil eden (matematiksel) modelleri flyle tanmlyoruz.
(Bkz. Carnap, 1963, My Conception of Semantics, s. 900 - 905.) nce (gemiflte,
flimdiki zamanda veya gelecekte) varolan tm ideal gaz kitlelerini sralayarak her
birine belli bir sra says verelim. a gaz kitlesinin sra saysn a ile gsteriyoruz. a
saysnn a ideal gaz kitlesini temsil ettiini syleyeceiz. Zaman anlar da ncelik/sonralk bantsyla dorusal olarak sralanmfllardr. Belli bir sfr ann setikten sonra her zaman anna pozitif veya negatif bir reel sayy sra says olarak ve
ririz. t herhangi bir zaman an olduunda, t ye verilen sra saysn t olarak gste
riyoruz. t nin t zaman ann temsil ettiini syleyeceiz.
te yandan ideal gaz kitlelerinin belirlenmifl zellikleri olan M* , M* , P*, V*, T*
A

srasyla M * , M *, P *, V *, T *, olarak gsterdiimiz saylarla flyle temsil ediyoruz:
A
(9)
(M* = r1 gr ve M* = r2 gr ve P* = r3 atm ve V* = r4 lt ve T* = r5 K) ise,

A
(M * = r1 ve M * = r2 ve P * = r3 ve V * = r4 ve T * = r5 ) olur.
A
rnein M* = 4 gr, M* = 8 gr, P* = 1 atm, V* = 44.8 lt, T* = 273 K ise, M * = 4, M *

A
A
= 8, P * = 1, V * = 44.8, T * = 273 olur.
En sonda MA, M, P, V, T fonksiyonlarnn (yani belirlenebilir zelliklerin) M ,

A

M, P , V , T , olarak gsterdiimiz saysal fonksiyonlarla nasl temsil edildiklerini grelim. Sz geen saysal fonksiyonlar (yani reel sayya reel say tekabl ettiren
fonksiyonlar) flu koflullar yerine getirmelidirler:
(10) (i)
MA (a, t) = M* ise, M (a, t) = M* olur.
A
A
A
*
(ii)
M (a, t) = M* ise, M (a, t) = M olur.
(iii) P (a, t) = P* ise, P (a, t) = P * olur.
(iv) T (a, t) = T* ise, T (a, t) = T * olur.

Yukardaki kavramlara dayanarak sz konusu teorisinin model lerini flyle tanmlayabiliriz:
teorisinin modeller kmesi afladaki koflullar yerine getiren

({a1, ..., an }, [t1, t2 ], M , M, P , V , T )
Tanm 1:
biiminde tm matematiksel yaplarn kmesi demektir:

1. {a1, ..., an }, eleri n tane farkl pozitif tam say olan bir kmedir. (Bu saylar ideal gaz kitlelerini temsil edebilir.)
2. t1 ile t2 iki reel say olup t1<t2 dir. [t1, t2 ], t1 ile t2 ile arasndaki tm reel saylardan oluflan say araldr. (Bu saylar zaman anlarn temsil edebilirler.)
3. M , tanm kmesi {a1, ..., an } kmesine eflit olup, deerleri pozitif tam say
A
olan tek deiflkenli bir fonksiyondur. (Bu say mol ktlesinin gram says
olabilir.)
4. M, tanm kmesi {a1, ..., an } kmesine eflit olan tek deiflkenli bir fonksiyon
dur. Her ai iin M (ai ) bir pozitif reel saydr. (Bu say bir gaz kitlesinin gram
says olabilir.)

5. P , V , T , iki deiflkenli fonksiyonlardr. Birinci deiflkenin tanm kmesi {a1,
..., an }, ikinci deiflkenin tanm kmesi ise [t1, t2 ], aralnn elerinden
oluflan kmedir. Her fonksiyonun deerleri birer pozitif reel saydr. (Bu
saylar bir ideal gaz kitlesinin srasyla basncnn atmosfer says, hacminin
litre says ve mutlak scaklnn Kelvin derecesi says olabilir.)

6. P , V , T , fonksiyonlar her says ile [t1, t2 ] aralndaki her tsays iin afladaki koflulu yerine getirir:
( )
P a, t V a i , t =
( ) RT a,t .
( )
M A (ai )
M ai
Tanm 2: teorisinin hedef uygulamalar kmesi, sz konusu ideal gaz teorisini benimseyen bilim insanlarnn bu teori ile uyumlu olmasn bekledikleri nesne dizgelerinin kmesi, yani varolmufl, varolan ve varolacak tm ideal gaz kitlelerinin kmesi demektir.
Tanm 3: teorisi, Tanm 1 gerei tanmlanan modeller kmesi ile Tanm 2
gerei tanmlanan hedef uygulamalar kmesinden oluflan sralanmfl
ikiliyi kapsar.
Yukardaki Tanm 1, Tanm 2 ve Tanm 3 genellefltirilerek her teori iin geerli
olacak bir biim alr.
Dikkat edilirse a gibi bir ideal gaz kitlesi, varolduu srenin tmnde ideal gaz
olma zelliini korumayabilir. Nitekim her gaz kitlesi yeterince dflk scaklkta svlaflp gaz olma, dolaysyla ideal gaz olma zelliini yitirir. stelik her ideal gaz
kitlesi, gaz olma zelliini korumasna karfln belli scaklk ve basn koflullarnda
ideal gaz olma zelliini yitirir; baflka bir deyiflle bu gaz kitlesinin basn, hacim ve
scakl deal Gaz Yasasna aykr olur. flte bu nedenle teorisinin hedef uygulamalar kmesini tanmlamak iin yalnz hangi nesne dizgelerinin ideal gaz kitlesi
sayldn belirtmek yetmez; ayrca bu nesne dizgelerinin hangi zaman aralklarnda ideal gaz zelliini tafldklarn da belirtmek gerekir. Dolaysyla teorisinin
hedef uygulamalarnn genel biimi
(11)
({a1, ..., an }, [t1, t2 ])
sralanmfl ikilileri biiminde olmaldr. Bu sralanmfl ikili, a1, ..., an nesne dizgelerinin [t1, t2 ] zaman aralnda ideal gaz olma zelliini tafldklarn gsterir. a1,
..., an nesne dizgeleri bu zaman aral dflnda ideal gaz olma zelliini taflyabilir
veya taflmayabilir.
Tanm 4: teorisi dorudur ancak ve ancak teorinin hedef uygulamalar kmesinin esi olan her uygulama, teorinin modeller kmesinin esi olan bir model tarafndan temsil edilebilirse.
103
104
Bilim Felsefesi
Tanm 4ten flu sonu kar: Bir teorinin doru olmas iin, bu teorinin herhangi bir uygulamasn temsil eden model, bu teorinin temel yasasn ya da br yasalarn yerine getirmesi gerekir. rnein eer ideal gaz teorisi doru ise, ideal gaz
teorisinin herhangi bir uygulamasn temsil eden model, belirtilen zaman aralnda deal Gaz Yasasn yerine getirir.
deal gazlarn kinetik teorisinin anlambilimsel yaklaflmndaki modelleri, yukarda sz edilen modellere, mikro-nesne dizgelerinin (yani gaz molekllerinin)
temsilcileri ve ilgili mikro-zelliklerin (molekllerin koordinatlar, hzlar, kinetik
enerjileri vb.) temsilcilerini eklemekle oluflturulur. Byle oluflan matematiksel yaplarn teorinin bir modeli olmas iin kinetik teorinin tm postulatlarn (gerek
teorik postulatlar gerekse balant postulatlarn) yerine getirmelidir. Bu postulatlar anlambilimsel yaklaflmda modellerin yerine getirmesi gereken koflullar dile
getirip, temel yasa olarak adlandrlr. Dikkat edilirse anlambilimsel yaklaflmda
(deal Gaz Yasas gibi) temel yasalarn asl ifllevi, ait olduklar teorinin modellerinin tanmlanmasnda ortaya kar.
SIRA SZDE
Sz geen SIRA
teorisinin
SZDE nesne-dizgeleri uzayna dayal (bkz. van Fraassen, 1989) bir
geometrik modelini kurunuz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
105
zet
N
A M A
N
A M A
Bilimsel yasalarn ne olduunu aklamak ve

tartflmak.
Evrenin her yerinde her zaman geerli olan dzenliliklere yasa, yasalar dile getirebilecek nermelere de yasa-grnml nerme denir. Bir bilim dalna iliflkin yasa-grnml nermelerin
dizgelefltirilmesi, bir bilimsel teori, ksaca teori
oluflturur. Teori kurmann amac, nceden bilinen olgu ile deneysel yasalar aklamak ve nceden bilinmeyen yeni olgu ve deneysel yasalara iliflkin ndeyileri tretmektir. Gzlemlenebilir
varlklar gsteren terimlere gzlem terimi, yalnz
gzlemlenebilir varlklara iliflkin yasalara deneysel yasa denir. Gzlemlenemez bir fleye iliflkin
terime teorik terim, gzlemlenemez fleylere iliflkin yasalara da teorik yasa denir.
Bilimsel teorilerin ne olduunu aklamak ve tartflmak.
Szdizimsel denilen teori yaklaflmnda, teori ksmen yorumlanmfltr. Yalnz gzlem terimleri birer varlk gsterir. Teoride geen teorik terimler
ise ksmen anlaml saylr. Her teori, iinde yalnz teorik terimler geen teorik postulatlar, iinde hem gzlem terimleri hem teorik terimler geen balant postulatlar ve her iki eflit postulattan tretilebilen aklamalar ile ndeyilerden
oluflur. Teorik terimler balant postulatlaryla
ksmen yorumlanr. Anlambilimsel denilen teori
yaklaflmnda her teori, aksiyomlafltrlmfl nermeler dizgesinin yan sra modeller kmesi ile
hedef uygulamalar kmesini kapsar. Bir teorinin modelleri, bu teorinin uygulanabildii nesne
dizgelerini ve bunlarn zelliklerini matematiksel nesnelerle temsil ederler. fiyle ki, teorinin
herhangi bir postulat, ilgili nesne dizgelerinin
arasnda bir bant kurarsa, ayn bant bu zelliklerin (matematiksel) temsilcileri arasnda da
M
RT teorinin
bulunmaldr. rnein PV =
MA

postulat ise P , V , M, M ,T , srasyla P, V, M,
A
MA, T niceliksel zelliklerin temsilcileri olduunM
RT eflitlii matematiksel bir doda, P V =
MA
ruluu dile getirmelidir. te yandan teorinin hedef uygulamalar, teoriyi benimseyen bilim insanlarnn bu teori ile uyumlu olmasn bekledikleri nesne dizgeleridir. Herhangi bir teorinin hedef uygulamalar kmesi bu teorinin bir modeli
tarafndan temsil edilebilirse, teori doru olur.
106
Bilim Felsefesi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi bir gzlem terimi deildir?
a. Basn
b. Gaz molekl
c. Hacim
d. Scaklk
e. (Makro-)gaz kitlesi
6. Afladakilerden hangisi bir deneysel yasa deildir?

a. deal gaz yasas
b. Boyle-Mariotte yasas
c. Charles yasas
d. Gay-Lussac yasas
e. Birleflik gaz yasas
2. Afladakilerden hangisi bir teorik terim deildir?

a. Mutlak scaklk
b. Molekl ktlesi
c. Molekl hz
d. Molekl kinetik enerjisi
e. Molekl says
7. Afladakilerden hangisi karma-teorik bir yasadr?

a. P1V1 = P2V2
3. Afladakilerden hangisi bir yasa-grnml nerme deildir?

a. Tm metaller elektrii iletir.
b. Tm metaller yeterince stldnda genleflir.
c. Bugn mutfamda bulunan tm armutlar yeflildir.
d. Tm su kitleleri yaklaflk 0Cta donar.
e. Tm ideal gaz kitlelerinin basnc, sabit scaklkta, hacimleriyle ters orantldr.
4. Afladakilerden hangisi bir teorinin teorik postulatlar iin sylenebilir?
a. Teorik postulatlar, deneysel yasalar ile dier teorik yasalardan tretilebilir.
b. Teorik postulatlar, salt deneysel yasalardan tretilebilir.
c. Teorik postulatlar, balant postulatlar ile deneysel yasalardan tretilebilir.
d. Teorik postulatlar, teorinin diline ait teorik nermeler olup dier teorik nermelerden tretilemez.
e. Teorik postulatlar, teorinin diline ait teorik nermeler olup dier teorik nermelerden tretilebilir.
5. Afladakilerden hangisi bir teorinin balant postulatlar iin sylenebilir?
a. Balant postulatlar, iinde yalnz teorik terimler geen postulatlardr.
b. Balant postulatlar, iinde yalnz gzlem terimleri geen postulatlardr.
c. Balant postulatlar, iinde hem teorik terimler
hem de gzlem terimleri geen nermeler olup
teorik terimleri ksmen anlaml klarlar.
d. Balant postulatlar, iinde hem teorik terimler
hem de gzlem terimleri geen nermeler olup
teorik terimleri tam anlaml klarlar.
e. Balant postulatlar, iinde yalnz teorik terimler geen postulatlar olup teorik terimleri ksmen anlaml klarlar.
1 2
mv i = 1, ..., N
2 i
b.
ei =
c.
PV =
2
E
3
d. V / n = sabit
e.
PV =
1
E
3
8. Afladakilerden hangisi tek-atomlu kinetik gaz teorisinin bir teorik postulatdr?

a. PV = nRT
b. P sabit ise, V1 / T1 = V2 / T2
c.
ei =
1 2
mv i = 1, ..., N
2 i
d. V sabit ise, P1 / T1 = P2 / T2
e. P1V1 / T1 = P2V2 / T2
9. Afladakilerden hangisi tek-atomlu kinetik gaz teorisinin aklad deil de, zellikle ndeyide bulunduu bir yasadr?
a. Foton gazlarnn isel enerjisi yasas
b. sel enerji yasas
c. deal gaz yasas
d. Birleflik gaz yasas
e. Avogadro yasas (hipotezi)
10. Afladakilerden hangisi teorilerin anlambilimsel
yaklaflm iin sylenebilir?
a. Teori, yalnz aksiyomlafltrlmfl teorik nermeler
dizgesinden oluflur.
b. Teori, aksiyomlafltrlmfl teorik nermeler ile
karma-teorik nermeler dizgesinden oluflur.
c. Teori, aksiyomlafltrlmfl nermeler dizgesinin
yan sra, matematiksel yaplar olan modellerden oluflur.
d. Teori, aksiyomlafltrlmfl teorik nermeler ile
gzlem nermeleri dizgesinden oluflur.
e. Teori, aksiyomlafltrlmfl karma-teorik nermeler ile gzlem nermeleri dizgesinden oluflur.
107
Okuma Paras
Bilimsel bir teori birtakm olgular veya olgusal iliflkileri

aklayan kavramsal bir sistemdir. Byle bir sistemi kurmak, bilimde en st dzeyde dflnsel bir alflmay gerektirir. zellikle iki ynden bilimsel bir teoriyi anlama
nemlidir. nce, iyi kurulmufl bir teorinin bir sanat yapt gibi entelektel ilgilere hitap eden ve dnya grflmz etkileyen bir nitelii vardr. Olup bitenlere belli bir
teori asndan bakmak, alflk olduumuz pek ok fleye
yeni bir anlama kazandrr, bilgi ve anlayflmz beklemediimiz llerde zenginlefltirebilir. Sonra, bilimsel
bir teori, bilimsel dflnme ve arafltrmann eriflilmesi
g bir rn olarak hem bu dflnme biimini, hem de
bilimde gerek baflarnn niteliini yanstmas bakmndan zerinde durulmaya deer. Baflka bir deyiflle, bilimsel bir teorinin yap ve ifllevinde tm bilimin kristalize
olmufl bir rneini bulabiliriz. Ama her fleyden nce,
teori szc zerinde akla ulaflmamz gerekir.
Gnlk dilde teori denince genellikle olgusal olmayan veya uygulama dfl kalan soyut bir fley akla gelir.
Bilim adamlar arasnda bile bu noktada tam bir aklk
olduu sylenemez. Kimisi iin teori, felsefe trnden genifl ve belki de sorumsuz bir speklasyon; kimisi iin alg verilerimizi ve gzlemlerimizi aflan herhangi
bir kavram veya genelleme anlamna gelmektedir.
Birou teori kelimesini hipotez, varsaym hatta yasa
anlamnda kullanmaktadr. rnein fizik ders kitaplarnda genellikle yasa diye geen evrensel ekim iliflkisinin bazen teori, bazen hipotez, bazen varsaym olarak
belirtildiini grmekteyiz.
Teori kelimesinin byle deiflik anlamlarda kullanlflndan doan karflklk karflsnda tam bir akla ulaflmak son derece gtr. Ancak baz ayrmlar yoluyla karflklktan bir lde de olsa kurtulmaya alflabiliriz.
Hemen akla gelen bir ayrm teori ile olgu arasndadr.
Olgu, daha nce de belirtildii zere, dorudan veya dolayl ortak gzleme konu ve doada yer alan bir olufltur.
Teori ise, dflnme yetimizin bir rndr; olgular aklamak veya evreni hi deilse bir yan ile anlama iin kurulur. Ancak hemen eklemeli ki, olgular iermeyen bilimsel bir teori olmad gibi teorinin az ok bulaflmad hibir gzlem veya deney verisi de yoktur. Ne yaln
bir olgudan, ne de olgulara iliflkin olmayan bir teoriden
(formel mantk ve matematik dflnda) sz edilebilir.
1. b
2. a
3. c
4. d
5. c
6. a
7. d
8. c
9. a
10. c
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Yasalar blmn yeniden okuyun. Yalnz b flkkndaki yant bir gzlem terimi deildir, dier
flklardaki yantlarn hepsi gzlem terimlerinden
oluflmaktadr.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Yasalar blmn yeniden okuyun. Yalnz a flkkndaki terim bir teorik terim deildir. Dier
flklardaki btn terimler teorik terimlerdir.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Yasalar blmn yeniden okuyun. Yalnz c flkkndaki nerme bir yasa-grnml nerme deildir.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Teoriler blmn yeniden okuyun. Yalnz d flkkndaki betimleme doru olup dier flklardaki
betimlemeler yanlfltr.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Teoriler blmn yeniden okuyun. Balant
postulatlarnda hem teorik terimlerin hem de
gzlem terimlerinin getiini ve bu postulatlarn teorik terimleri ksmen anlaml kldn
anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Teoriler blmn yeniden okuyun. deal gaz
yasasnda bir teorik terim geerken dierlerinde hi teorik terim gemez.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Teoriler blmn yeniden okuyun. d flkkndaki yant Avogadro yasas (hipotezi) olup iinde
bir teorik terim (n) bir de gzlem terimi (V) geer; dolaysyla karma-teoriktir. te yandan a, c
ve e flklarndaki yantlarda yalnz gzlem terimleri, b flkkndaki yantta ise yalnz teorik terimler geer.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Teoriler blmn yeniden okuyun. c flkkndaki
postulat, tek-atomlu gaz molekllerinin kinetik
enerjisi yasas olup iinde yalnz teorik terimler
geer. te yandan a flkkndaki yant bir karmateorik yasa, b, d ve e flklarndaki yantlar ise
deneysel yasalardr.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Teoriler blmn yeniden okuyun. Yalnz a flkkndaki yant bir ndeyidir. Dier flklardaki yantlar aklama rnekleridir.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilimsel Teoriler blmn yeniden okuyun. Sz edilen
yaklaflmda aksiyomlafltrlmfl nermeler dizgesinin yan sra, matematiksel yaplar olan modellerin de bulunduunu anmsayacaksnz.
108
Bilim Felsefesi

Sra Sizde 1
rnek olarak Boyle-Mariotte yasasn, yani sabit scaklkta bir ideal gaz kitlesinin p basncnn V hacmiyle ters
orantl olduunu dile getiren yasa-grnml tmelkoflullu nermeyi ele alalm. Bu gerekten bir yasay dile getiriyorsa doru olmas gerekir. nermenin doru
olup olmadn bilmek iin onu snamalyz; yani pekifltirmeli ya da rtmeliyiz. Bunu nite 5te greceiz. Burada ise nermenin doru olmasnn anlamn
(snama iflleminden bamsz olarak ve ondan nce)
arafltryoruz. Tmel-koflullu olan bu nerme ideal gazlara iliflkindir. Her gerek gaz kitlesi ise tam-somut olan
bir nesnedir. Ancak baz trden gaz kitleleri baz nesne-durumlarnda yaklaflk olarak ideal gaz kitlesi saylabilir. flte Boyle-Mariotte yasasn dile getiren nermenin doru olmas (i) yaklaflk olarak ideal gaz saylabilen gerek gaz kitlelerinin varolmas, (ii) varolan bu
gerek gaz kitlelerinin p basncnn yaklaflk olarak sabit olan scaklkta V hacmiyle yaklaflk olarak ters orantl olmas demektir.
Sra Sizde 2
Tm gazlarn isel enerjilerine iliflkin genel yasa
(i)
PV = ( - 1)E
biimindedir. (Bkz. Feynman et al., 1989, Cilt I, s. 39.5,

forml (39.11). Feynman et al. E yerine U kullanlyor.) Bu arada , ilgili gaza zg bir sabittir. nite 6da
(i) denklemini gene ele alp, sabitinin tanmn vere2
ceiz. Burada ise PV = E yasasnn, (i) genel yasasn3
dan nasl tretilebildiini gsteriyoruz. nce, ( - 1) =
2
5
denklemini zelim. Bylece = eflitliini elde
3
3
ederiz. Bu eflitlie dayanarak (i) denkleminden
(4*)
5
PV = - 1 E
3
denklemi, yani yukardaki

(4)
PV =
2
E
3
denklemi elde edilir. Dolaysyla (4) denklemi, (i) denkleminin gsterdii genel yasann zel durumudur.
Sra Sizde 3
P (basn), V (hacim) ve T (mutlak scaklk) daha nce
belirtildii gibi nesne-durumu deiflkenleridir. a herhangi bir ideal gaz kitlesi ve t bir zaman an olduunda, a nn t anndaki basnc, hacmi ve mutlak scaklk
derecesi srasyla P(a, t) = P*, V(a, t) = V*, T(a, t) = T*
olur ve (P*, V*, T*) sral ls, a ideal gaz kitlesinin t
anndaki nesne-durumunu gsterir. Buna karfllk P,
V, T negatif olmayan herhangi reel say olduunda, (P, V, T ) sral ls, bir olanakl nesne-durumu
saylr. Her gerek nesne-durumu ayn zamanda bir olanakl nesne-durumu olduundan, (P*, V*, T*) sral ls de ayn zamanda bir olanakl nesne-durumudur.
Olanakl nesne-durumlar kmesi, -boyutlu bir uzay oluflturur. Bu uzayn koordinatlar, x, y, z yerine srasyla P, V, T deiflkenleridir. Olanakl nesne-durumlar
uzayn U olarak gsterelim. U uzaynn her noktas (P,
V, T) biimindedir. a gibi herhangi bir ideal gaz kitlesi U uzaynda bir eri ile flyle temsil edilebilir. a ideal
gaz kitlesi her t annda Da, t olarak gsterdiimiz belli
bir nesne-durumudur. Da, t ise U uzaynn bir noktasdr. Ayn a ideal gaz kitlesinin (zamana bal olarak
farkl olabilen) tm nesne-durumlar, U uzaynn iinde
bir eriyi oluflturur. a olarak gsterdiimiz bu eriye a
nn geometrik temsilcisi diyoruz. a erisinin her noktas (P, V, T) biiminde olup teorisinin tek postulat
olan ideal gaz yasasn yerine getirir. Her ayr gaz kitlesine karfllk onu U uzaynda temsil eden ayr bir eri
vardr. flte U nesne-durumlar uzayna ait olan ve her
noktas sz geen postulat yerine getiren bu erilerin
kmesi teorisinin geometrik modelini oluflturur. teorisi dorudur ancak ve ancak: n uygulamas olan a
nesne dizgesinin geometrik temsilcisi, nn geometrik
modeline ait bir eri ise.
Kaynaklar
Carnap, R. (1966). Philosophical Foundations of
Physics. New York and London: Basic Books, Inc.
Carnap, R. (1963). My Conception of Semantics, P. A
Schilpp (ed.) iinde, s. 900 - 905.
Carnap, R. (1963). Carl G. Hempel on Scientific Theories, P. A Schilpp (ed.) iinde, s. 958 - 966.
Feynman, R. P. et al. (1989). The Feynman Lectures
on Physics. Reading, Mass.: Addison-Wesley Pub.
Co.
Hempel, C. G. and P. Oppenheim (1988). Studies in
the Logic of Explanation, J. C. Pitt (ed.), Theories
of Explanation (New York: Oxford University
Press, 1988) iinde, s. 9 - 46.
Khinchin, A. I. (1949). Mathematical Foundations of
Statistical Mechanics, trans by G. Gamow. New
York: Dover Publications.
Salmon, M. H. et al. (1999). Introduction to the Philosophy of Science. Indianapolis/Cambridge: Hackett Publishing Company.
Salmon, W. S. (1999). Scientific Explanation, M. H.
Salmon, et al. iinde, s. 7 - 41.
Schilpp, P. A. (ed.) (1963). The Philosophy of Rudolf
Carnap. London: Cambridge University Press.
Van Fraassen, B. C. (1988). Laws and Symmetry. Oxford and New York: Oxford University Press.
Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi (13. Basm). stanbul: Remzi Kitabevi
109
BLM FELSEFES
Amalarmz
N
N
N
N

Salt tmevarmc grfl ifade edebilecek,
Hipotez-pekifltirmesi grfllerini ifade edebilecek ve tartflabilecek,
Salt tmdengelimsel-hipotez-yanlfllamac grfl ifade edebilecek ve tartflabilecek,
Hipotez buluflu grfln ifade edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tmevarmsal genelleme
nermesi
Hipotez
rnekleme yoluyla pekifltirme
Nicod yntemi
Hempel yntemi
Kuzgun paradoksu
Sonsuz eli evren sorunu
Teorik hipotezler sorunu
Glymourun kendi-kendini
pekifltirme yntemi
Hipotezli-tmdengelimsel
pekifltirme yntemi
Duhem-Quine sorunu
Duhem-Quine tezi
Bayesci (olaslk) pekifltirme
yntemi
Bayes teoremi
Hipotezin snama-ncesi olaslk
derecesi
Hipotezin snama-sonras olaslk
derecesi
Kantn hipoteze gre
beklenebilirlii
Salt tmdengelimci-yanlfllamac
grfl
Hipotez buluflu grfl
indekiler
Bilim Felsefesi
Bilimsel
Hipotezlerin
Pekifltirilmesi
GRfi
SALT TMEVARIMCI GRfi
HPOTEZ-PEKfiTRMES
GRfiLER
SALT TMDENGELMC-HPOTEZYANLIfiLAMACI GRfi
HPOTEZ BULUfiU GRfi
Bilimsel Hipotezlerin
Pekifltirilmesi
GRfi
Bu nitede genelde bilimsel hipotezlerin pekifltirilmesine iliflkin yntemleri ortaya
koyuyor, olumlu ynlerinden ve karfllafltklar glklerden sz ediyoruz. Genelde szcn kullanmamzn nedenlerinden biri, birinci blmn konusunu
oluflturan salt tmevarmc grfln bir hipotez pekifltirmesi yntemi olmasnn yan sra bir hipotez buluflu grfl de olmasdr. kinci nedenimiz ise, son blmn
konusunun tmyle hipotez bulufluna iliflkin olmasdr. Ancak, dikkat edilirse, bu
iki blme ayrlan yer, nitenin tmyle karfllafltrldnda ok azdr. lk ve son
blm oluflturan konulara ok az yer ayrlmasnn nedenleri birbirinden ok farkldr. Salt tmevarmc grfle ok az yer verilmesinin nedeni, bu grfln gerek hipotez pekifltirmesi gerekse hipotez buluflu asndan ok snrl uygulamalar olmasndan tr yetersiz kalmas ve ok nceleri terk edilmifl olmasdr. Hipotez buluflu grflne ok az yer verilmesinin nedeni ise, hipotez buluflunun bir mant
olduu grflne ok az bilim felsefecinin katlyor olufludur. Buna karfllk, son
yllarda hipotez buluflu grfl zerine alflmalar younluk kazanmfltr. Ancak bu
konuda bilim felsefecileri arasnda bir ortak grfl olufltuunu syleyemeyiz. te
yandan sondan bir nceki blm olan, K. R. Popperin ortaya koymufl olduu salt
tmdengelimci-hipotez-yanlfllamac grfl, adndan da anlafllaca gibi, bir hipotezin pekifltirilmesine deil, yanlfllanmasna odaklanmaktadr. Ancak pekifltirme
yntemi denildiinde, aslnda snama yntemi anlafllmaktadr. Nitekim aflada
greceimiz gibi, her pekifltirme yntemi, bir hipotezin hem pekifltirme hem de
yanlflma ltlerini ortaya koymaktadr. Tm bu nedenlerden tr, nitenin bafllnn Bilimsel Hipotezlerin Pekifltirilmesi olmasnda karar kldk.
SALT TMEVARIMCI GRfi

Francis Bacon (1561 - 1626)dan kaynaklanan bu grflte tmevarm, doruya eriflmenin tek geerli yntemidir. (Bkz. Yldrm, 1971, s. 81.) Bu grflte bilimsel yntem aflamadan oluflur:
(i) Gzlem ve/veya deney yoluyla ilgili bilim dalnn konusuna giren yaln olgularn bilgisi tretilir. Bu bilgiler, yaplan gzlem ve/veya deneylerle dorulanmfl
gzlem nermeleri ile ifade edilir. rnek olarak yeterince stldnda genleflen a1,
..., an metal paralarn gsterebiliriz. F, yeterince stlr, G de, genleflir ykleminin ksaltmas olduunda, gzlem ve/veya deneylerle dorulanmfl gzlem nermelerini Fa1 Ga1, ... , Fa1 Gan olarak gsterebiliriz.
112
Bilim Felsefesi
(ii) Gzlem ve/veya deneyle dorulanmfl sonlu sayda gzlem nermesinden

tmevarmsal karmla bir tmel-koflullu nerme tretilir. Byle bir nermeye tmevarmsal genelleme nermesi de denir. rnein yukardaki dorulanmfl gzlem nermelerinden x(Fx Gx) tmevarmsal genelleme nermesi tretilir. Tm
Gen olarak ksaltarak adlandracamz bu karm afladaki gibi gsterebiliriz:
(Tm Gen)
Salt tmevarmc grflte

x(Fx Gx) biimindeki
hipotez, dorulanmfl Fa1
Ga1, ... , Fan Gan gzlemnermelerinden
tmevarmsal karmla
tretilerek bulunur. te
yandan hipotez buluflundan
sonra, Fan+1 Gan+1 gibi
yeni dorulanmfl bir
gzlem-nermesi, x(Fx
Gx) hipotezinin daha da
pekiflmesini salar.
Fa1 Ga1
Fan Gan
=============
x(Fx Gx)
(nite 1den =========== simgesini tmevarmsal karmlar iin kullandmz anmsayalm.) Buna gre yukardaki karm, x(Fx Gx) nermesi, dorulanmfl Fa1 Ga1, ... , Fan Gan gzlem-nermelerinin tmevarmsal sonucudur diye okunur.
(iii) Tretilen tmevarmsal genelleme nermesi baflka gzlem ve/veya deneylerle daha da pekifltirilebilir. rnein bilim insan daha nce gzlemlenmeyen
an+1 gibi bir metal parasn str ve stnca genlefltiini gzlemler. Baflka bir deyiflle, bilim insan Fan+1 Gan+1 gzlem-nermesini dorulamfl olur. Bu gzlem
sonucunda tmevarmsal genelleme nermesi daha da pekiflmifl olur.
Dolaysyla (ii) ve (iii)e dayanarak Salt Tmevarmc Grfln hem bir hipotez
buluflu grfl hem de bir hipotez pekifltirmesi grfl olduunu syleyebiliriz.
Salt tmevarmc grfln flu elefltirisi yaplabilir: 1. Tmevarmsal genelleme
nermesinin yanlfllanabilecei gz ard edilir. 2. Bilimsel yntemde tmevarmn
yan sra tmdengelime de gereksinim olduu gz ard edilir. Aslnda bir sonraki
grflte greceimiz gibi yanlfllama tmdengelimsel bir karmla yaplr. 3. Tmevarmsal genelleme nermesi bilimsel aklama iin kullanlamaz. Istlan an+1 metal parasnn neden genlefltii sorusunun yant Btn metaller yeterince stldnda genleflir nermesinin doruluu olamaz. nk sorulan zaten niye bir metalin stldnda genlefliyor olduu sorusudur.
HPOTEZ-PEKfiTRMES GRfiLER
Bu grfllerde bilimsel yntem hem tmdengelimsel hem tmevarmsal karm biimlerini hem de hipotez kurmay ierir. Gerek gzlem nermelerinin gerekse
gzlem-nermesi-olmayan nermelerin, zellikle dzenlilik ifade eden tmel-koflullu nermelerin, bilim insanlarnca snama amacyla geici olarak kabul edilmesi btnyle serbesttir. Daha nce belirtildii gibi bilim insanlar snamaya-deer
bulduklar gzlem nermelerini gzlem ve/veya deneyle snarlar, dorulananlar
kabul edilir, yanlfllananlar ret edilir. ok nadir olarak gzlem ya da deney hatas
nedeniyle daha nce kabul edilmifl bir gzlem nermesi ret edilebilir, daha nce
ret edilen bir gzlem nermesi de kabul edilebilir. te yandan bilim insanlar yaratc hayal gleriyle diledikleri gzlem-nermesi-olmayan bilimsel nermeleri,
zellikle dzenlilik ifade edebilen tmel-koflullu nermeleri snamak amacyla hipotez sfatyla geici olarak kabul etmeye yetkilidir. Snanan hipotez pekifltirilirse
kalc olarak kabul edilir; ama rtlrse ret edilir, yani bilim insanlar topluluunun kabul ettii bilimsel nermeler daarcndan karlr. te yandan belli bir za-
5. nite - Bilimsel Hipotezlerin Pekifltirilmesi
manda pekifltirilmifl bir hipotez sonraki bir zamanda rtlp ret edilebilir. Bu
nedenle hipotezler baz grfllerde pekifltirildikten sonra da hipotez olarak nitelenmeye devam edilir.
Ancak genel olarak belli bir zaman ile belli bir yere snrl olmayan dzenlilikleri ifade eden pekifltirilmifl hipotezlere yasa denilir. Birbirinden ok farkl olan hipotez pekifltirme yntemleri vardr. Bunlarn en nemlilerini aflada inceliyoruz.
113
Belli bir zaman ile belli bir

yere snrl olmayan
dzenlilikleri ifade eden
pekifltirilmifl hipotezlere
yasa denilir.
rnekleme Yoluyla Pekifltirme Yntemleri

Nicod Yntemi
Snama amacyla ortaya konulan hipotez
(1) x(Fx Gx)
biiminde bir tmel-koflullu nerme, F ile G ise gzlem nermelerinin yklemi
olabilen yklemler olsun. (1) nermesini daha ak olan
(1) xut(x, u ve tde F ise, x, u ve tde Gdir)
nermesinin ksaltmas olarak kabul ediyoruz. Gzlem nermesi olan Fa Ga tmel-evetleme nermesinin (1)in bir olumlu rneklemesi olduu, Fa ~Ga tmel-evetleme nermesinin de (1)in bir olumsuz rneklemesi olduu sylenir.
(Buna gre Fa Ga, (a, u ve tde Fdir) ve (a, u ve tde Gdir)in, Fa ~Ga da (a,
u ve tde Fdir) ve (a, u ve tde G deildir)in ksaltmasdr.) Sz konusu (1) hipotezinin ilgili bilim insanlar topluluunca t zamannda pekifltirilmifl olmas, bu topluluun yesi olan bilim insanlarnn t zamanna dek yaptklar gzlem ve/veya deneyler sonucunda (i) yeterince byk sayda olumlu rnekleri gzlemlemifl olmalar ve
(ii) hibir olumsuz rneklemeyi gzlemlememifl olmalar demektir. rnein salt tmevarmsal grflte tretilebilen (1) biiminde bir tmevarmsal genelleme olan
(2) Btn metaller yeterince stldnda genleflir
nermesini bir hipotez olarak ele alalm. Tmevarmsal karmn nclleri (2) hipotezinin olumlu rneklemelerini olufltururlar. Olumsuz rnekleme gzlemlenmemifl olduu varsaylrsa, bu olumlu rneklemeler (2) hipotezini pekifltirir.
Dikkat edilirse belli bir zaman annda pekifltirilmifl hipotez daha sonra bir
olumsuz rneklemenin gzlemlenmesi sonucu olarak rtlebilir. Fa ~ Ga biimindeki olumsuz rneklemenin (1)i, yani x(Fx Gx) hipotezini, rtmesi
tmdengelimsel manta dayanr. Nitekim (1) nermesinden tmel-zelleme kural denilen tmdengelimsel karm kural gerei Fa ( Ga gzlem nermesi tretilebilir. Fa Ga, ~(Fa ~Ga) ile efldeerdir. Demek ki olumsuz rnekleme olan Fa
~Ga nermesi, x(Fx Gx)in sonucu olan Fa Ga nermesiyle elifliktir. Dolaysyla olumsuz rnekleme ile hipotez tutarszdr, yani iki nerme birlikte doru
olamaz. O halde Fa ~Ga olumsuz rneklemesi dorulanrsa, x(Fx Gx) hipotezi yanlfl olur. Yanlfl olduu, Fa ~Ga gzlem nermesinin dorulanmfl olmasnn zorunlu sonucudur. Buna gre x(Fx Gx) nermesinin yalnz yanlfl olduunu deil, stelik yanlfllanmfl olduunu syleyebiliriz.
Hempel Yntemi
Nicod ynteminin uygulanabildii hipotezlerden farkl biimde olan hipotezler de
vardr. rnein
Fa Ga gzlem
nermesinin, x(Fx Gx)
hipotezinin bir olumlu
rneklemesi, Fa ~Ga
gzlem nermesinin de bu
hipotezin bir olumsuz
rneklemesi olduu
sylenir.
114
Bilim Felsefesi
(3) Her yldzn en az bir gezegeni vardr

hipotezi (1) biiminde deildir. x bir yldzdr ifadesini Fx ile, y, xin gezegenidir ifadesini de Gyx ile gsterelim. Buna gre (3) hipotezinin biimi afladaki gibidir:
(4) x(Fx yGyx)
(4) biimindeki hipotezler-bunlara tmel-tikel niceleyicili hipotezler diyelim-Nicod yntemi ile snanamazlar. flte Hempel, Nicod yntemini her trl hipoteze
uygulanabilecek bir flekilde genellefltirmifltir. Bu genellefltirilmifl ynteme de Hempel yntemi denir. Bu yntem niceleme mant diline ait bir nermenin belli bir
evrende alm kavramna dayanr. a1, ... , an gzlemlenebilen n tane nesne-dizgesi olduunda, A gibi bir nermenin U = {a1, ... ,an} sonlu evreninde alm afladaki iki kural A nermesinin bileflenlerine uygulamakla elde edilen nerme demektir.
(i) xBx biimindeki her bileflenin yerine Ba1 ... Ban konulur.
(ii) xBx biimindeki her bileflenin yerine Ba1 ... Ban konulur.
Buna gre snanan hipotezin yeterli sayda gesi olan U gibi bir sonlu evrendeki alm, dorulanmfl gzlem nermelerinden tmdengelimli geerli bir karmla tretilebilirse hipotez Hempel yntemince pekifltirilmifl saylr. te yandan dorulanmfl bir gzlem nermesi hipotezin deillemesini pekifltirirse hipotezin kendisi Hempel yntemince rtlmfl olur. Hempel yntemini rneklendirmek iin
(4)n U = {a, b} evrenindeki almn ele alalm:
(5) (Fa Gaa Gba) (Fb Gab Gbb)
a, Gnefli, b, Dnyay gsteriyor olsun. Buna gre Fa Gba (yani Gnefl bir
yldzdr ve Dnya, Gneflin gezegenidir) gzlem nermesi dorudur. te yandan Gaa ile Fb yanlfl olduundan (5) afladaki nermeyle efldeerdir:
(6) Fa Gba
Bylece (6) doru olan Fa Gba gzlem nermesinden tretilebildii iin, (4)
hipotezi Hempel yntemi gerei pekifltirilmifl saylr. te yandan Hempel yntemince bir hipotezin rtlmesi, hipotezin deillemesinin verilen bir evrendeki
almnn dorulanmfl bir gzlem nermesinden tretilmesi ile gerekleflir. rnek
olarak gene (4) biiminde dile getirilen (3) hipotezini ele alalm. a, gene Gnefl, b
ise Gneflten farkl bir yldzn gezegeni olsun. Buna gre Fa ~ Gba doru bir
gzlem nermesidir. (4) nermesinin deillemesi
(7) x(Fx y ~ Gyx)
olup, U = {a, b} evrenindeki alm afladaki gibidir:
(8) (Fa ~ Gaa ~ Gba) (Fb ~ Gab ~ ~ Gbb)
Fb yanlfl, ~ Gaa doru olduundan, (8),
(9) Fa ~ Gba
nermesine efldeer olup (kendisiyle efldeer olan) Fa ~ Gba doru gzlem

nermesinden tmdengelimsel olarak tretilir. Bylece x(Fx yGyx) hipotezinin Hempel yntemince rtld sylenir.
Nicod ynteminin, Hempel ynteminin zel bir durumu olduu flyle anlafllr.
Fa Ga nermesi, x(Fx Gx) hipotezinin bir olumlu rnei olsun. Fa Ga
nermesinden, hipotezin U = {a} evrenindeki alm olan Fa Ga nermesi tmdengelimsel olarak tretilebilir. Dolaysyla hipotez Hempel yntemiyle pekifltirilmifl olur.
Nicod ile Hempel Ynteminin Karfllaflt Glkler

Kuzgun Paradoksu: Herhangi bir pekifltirme kuram, efldeerlik koflulu olarak adlandrlan afladaki sezgisel olarak kabul edilmesi gereken koflulu yerine getirmelidir: E bir gzlem nermesi, H ile H iki hipotez olduunda,
(EK) E, H hipotezini pekifltirirse ve H H ise, E, H hipotezini de pekifltirir.
(Burada , efldeer anlamna gelir. A B ancak ve ancak A B bir teorem
ise.) H, Btn siyah-olmayan fleyler, kuzgun-olmayan fleylerdir hipotezi olsun.
Fx, x bir kuzgundur ifadesinin, Gx, x siyahtr ifadesinin ksaltmas olduunda
H, x(~ Gx ~ Fx) biimindedir. a, gzlemlediimiz bir beyaz ayakkab olsun.
Buna gre ~ Ga ~ Fa doru olup x(~ Gx ~ Fx) hipotezinin olumlu rneklemesi olduundan, bu hipotezi pekifltirir. Hempel yntemine gre sylersek, bu
hipotezsin U = {a} evrenindeki alm olan, ~ Ga ~ Fa nermesi, ~ Ga ~ Fa
gzlem nermesinden tmdengelimsel olarak tretilebildiinden, sz geen gzlem nermesi hipotezi pekifltirmifl olur. te yandan H olarak gsterdiimiz, Btn kuzgunlar siyahtr, x(Fx Gx), hipotezinin, H ile efldeer olduundan,
(EK) gerei gene ~ Ga ~ Fa gzlem nermesince (beyaz bir ayakkabnn gzlemlenmesiyle) pekifltirildiini sylememiz gerekir. (Dikkat edilirse x(Fx Gx),
hipotezinin U = {a} evrenindeki alm olan Fa Ga nermesi de ~ Ga ~ Fa
nermesinden tmdengelimsel olarak tretilebilir.) Ancak bu kabul edilemez; nitekim beyaz bir ayakkabnn gzlemlenmesinin, Btn kuzgunlar siyahtr hipotezini pekifltirdiini sylemek saduyuya aykr bir tutumdur. (Bkz. Earman, J. and
W. C. Salmon, 1999, s. 50 ve s. 54.)
Sonsuz eli Evren Sorunu: le baz nermeler vardr ki, ancak sonsuz eli
bir evrende doru olup, sonlu bir evrende tutarszdr; yani tm yorumlamalarda
yanlfltr. rnein Her doal saydan byk bir doal say vardr nermesi, sayall (cardinality) sonsuz olan tm doal saylardan oluflan evrende doru olmasna karfln, bu evrenin sayall sonlu olan herhangi bir altkmesinden oluflan evrende tutarszdr. Dolaysyla bu nerme (hipotez) Hempel yntemince pekifltirilemez. Bunu aflada iki eli bir evren iin gsteriyoruz. x ile y deiflkenlerinin deer alan doal saylar olmak zere, Fxy, y, xten byktr ifadesinin ksaltmas
olsun. Buna gre Her doal saydan byk bir doal say vardr nermesi
(10) xy Fxy x ~ Fxx xyz (Fxy Fyz Fxz)
biiminde olup, yukarda verilen yorumlamada (U = doal saylar kmesi; Fxy: y >
x) dorudur. (Bkz. Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 52.) fiimdi (10)nun almnn iki eli bir evrende tutarsz olduunu grelim. a, 0 saysn, b, 1 saysn
gsterdiinde (10)nun U = {a, b} evrenindeki alm-tmel-evetlemenin nc
esinin almnda yaplan eflitli ifllemler sonucunda-afladaki gibidir:
115
116
Bilim Felsefesi
(11) (Faa Fab) (Fba Fbb) ~ Faa ~ Fbb (Fab Fba Faa) (Fba
Fab Fbb)
(11) nermesi,
(12) (Fab Fba ~ Faa ~ Fbb) (Fab Fba Faa) (Fba Fab Fbb)
nermesine efldeer olup, bu nermeden Faa ~ Faa eliflkisi tretilir. Buna gre (11) tutarszdr. Dolaysyla bu alm (ve (10)un herhangi bir sonlu evrendeki
alm) hibir doru gzlem nermesinden tmdengelimsel olarak tretilemeyeceinden, (10) nermesi (hipotezi) Hempel yntemince pekifltirilemez.
Bylelikle Hempel yntemince Kuzgun Paradoksundan tr pekiflmemesi
gereken baz hipotezlerin pekifltirildiini, sonsuz eli evren sorunundan tr de
pekiflmesi gereken baz hipotezlerin pekifltirilmediini gryoruz. Baflka bir deyimle Hempel ynteminin uygulama alannn birinci sorundan tr fazla genifl,
ikinci sorundan tr de fazla dar olduu sylenebilir. (Bkz. Earman, J. and W. C.
Salmon, 1999, s. 52.)
Teorik Hipotezler Sorunu: nite 4te gzlem terimi/teorik terim ayrmndan sz
etmifltik. Eer bir hipotezde geen mantksal-olmayan terimlerin hepsi teorik ise, o
hipotez teorik hipotezdir. Teorik hipotezler-hipotezin mantksal biiminden kaynaklanan baz zel ve ilgin olmayan durumlar dflnda-Hempel yntemince pekifltirilemez. (Bkz. Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 52.) Nitekim hipotezin verilen bir evrendeki almnn tretilecei gzlem nermesinde yalnz gzlem terimleri geer. Bu nedenle teorik hipotezin sz geen evrendeki almndan sz edilemeyeceinden, gzlem nermesi ile hipotezin alm arasndaki tmdengelimsel
karmdan da sz edilemez.
Glymourun Kendi-kendini Pekifltirme (Bootstrap Confirmation)

Yntemi
Glymourun ortaya koyduu
kendi-kendini pekifltirme
ynteminde, deneysel
hipotezlerin yan sra,
Hempel ynteminden farkl
olarak, teorik hipotezlerin de
rnekleme yoluyla
pekifltirilebilecei,
bylelikle, hipotezlitmdengelimsel pekifltirme
ynteminin tersine, bu
hipotezlerin btncl olarak
deil, tek tek snanabilecei
ileri srlmektedir.
rnekleme Yoluyla Pekifltirme Ynteminin en geliflmifl biimi, Glymourun Kendi-kendini Pekifltirme (Bootstrap Confirmation) yntemidir. Glymour, ortaya koyduu bu yntemle hem (Hempel ynteminde olanakl olmayan) teorik hipotezlerin de rnekleme yoluyla snanabileceini hem de-daha sonra greceimiz
Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme Ynteminde ortaya kan Duhem-Quine sorununa bir zm olarak-bu hipotezlerin btncl olarak deil, tek tek snanabileceini ileri srmektedir.
Glymourun pekifltirme kuram flyle zetlenebilir: E kant nermelerinin kmesi, H pekifltirilmeye alfllan hipotez, T ise, H hipotezini de ieren, birtakm hipotezlerin mantksal sonularnn kmesinden oluflan teori olsun. Buna gre H ile
dier hipotezler T teorisinin aksiyomlar olur. Genel olarak teori, bir aksiyomlar
kmesinden tretilen nermelerden oluflur. Bu kmeye aksiyomlarn mantksal
kapanfl da denir. Bu durumda E kant kmesinin H hipotezini T teorisine dayanarak pekifltirmesi, ksaca Pkfl(E, H, T) bantsnn yerine gelmesi-baflka bir deyiflle biimsel olarak geerli olmas-afladaki koflullarla belirlenir (bkz. Earman and
Glymour, 1988; ayrca krfl. Glymour, 1975 ve Glymour, 1980, s. 130 - 31.):
(I) E {H} T kmesi tutarldr.
(II) T H kmesinden tretilebilen Yrd gibi yle bir yardmc hipotezler kmesi vardr ki:
(II.1) E Yrd kmesinden D gibi bir deerler kmesi tretilebilir flyle ki bu
kme H hipotezinde zsel geen terimlerin deerlerinden oluflur; bu deerler ise
H iin olumlu bir rnekleme oluflturur, yani H hipotezinin alm bu deerlerden

tmdengelimsel olarak tretilir.
(II.2) Eye iliflkin dilde E* gibi olanakl bir karfl-kantlar kmesi vardr ki, E*
Yrd kmesinden D* gibi bir deerler kmesi tretilebilir yle ki:
(II.2.1) E* Yrd kmesi tutarldr.
(II.2.2) D*, H iin olumsuz bir rnekleme, yani ~H iin olumlu bir rneklemedir.
(Dikkat edilirse, H hipotezinin snanmasn salayacak gerek D gerekse D* deerler kmesini tretmek iin H hipotezinin kendisi kullanlabilir. Tam da bu nedenle bu ynteme kendi-kendini pekifltirme (bootstrap confirmation) yntemi
denmifltir.) Bu koflullara gre Glymourun pekifltirme yntemini rneklendirelim:
E: {Za, Ya}
H: x (Zx Sx)
H2 : x [Zx (Sx Yx)]
olarak verilmifl olsun. (Yukarda H1 yerine H2 kullanmamzn nedeni, afladaki
karfl-rnekte birinci aksiyomlafltrmada H1in geiyor olmasdr; ikinci aksiyomlafltrma ise yukardaki rnein kendisidir.) Dikkat edilirse Ede geen Z ile Y birer
gzlemsel terim, S terimi ise, Ede gemediinden, bir teorik terim olup, H de, bu
nedenle, teorik bir hipotezdir. Dolaysyla pekifltirme, bir teorik hipotezin pekifltirilmesidir. T teorisi de H ile H2 aksiyomlarndan oluflur.
Pkfl(E, H, T) biimsel bantsnn bir yorumu verildiinde, afladaki beklentilerin yerine gelmesi doal olacaktr: (i) Pekifltirme bantsnn biimsel olarak geerli olmas durumunda verilen yorumda sezgisel olarak da geerli olmas, yani E kantlar kmesinin T teorisine dayanarak H hipotezini sezgisel olarak pekifltirmesi
beklenir. (ii) Pekifltirme bantsnn biimsel koflullarn yerine getiren T teorisinin
iki farkl aksiyomlafltrlmas verildiinde, verilen yorumda pekifltirme bants
bunlarn birinde sezgisel olarak geerli ise brnde de sezgisel olarak geerli olmaldr. T = {H, H2} aksiyomlafltrmasnda (i) koflulunun yerine geldiini aflada
greceiz. Dolaysyla yukardaki rnek Glymourun pekifltirme ynteminin nasl
yrdn gsterir. Ancak (i) ve (ii) koflulunun her zaman yrmedii Christensenin karfl-rnekleri ile gsterilmifltir. Bu ise Glymour yntemine yaplan en
nemli elefltirilerden birini oluflturur.
Christensenin Karfl-rnekleri
Christensenin karfl-rnekleri her iki beklentinin, yani (i) ile (ii)nin, her zaman yerine gelmediini ortaya koymaktadr. Christensenin karfl-rneklerinden birini aflada aklyoruz. Bu karfl-rnekte ayn T teorisinin iki farkl aksiyomlafltrlmas verilmektedir. Birincisinde H ile H1, ikincisinde ise H ile H2 aksiyomlarndan olufluyor. {H, H1} ile {H, H2} kmelerinin kapanfllar birbirlerine eflittir. Bu kapanfl ise T
teorisini oluflturur. Buna gre karfl-rnek flyle dile getirilir:
Birinci aksiyomlafltrma
E: {Za, Ya}
H: x (Zx Sx)
H1: x (Zx Yx)
kinci aksiyomlafltrma (yukardaki rnek)

E: {Za, Ya}
H: x (Zx Sx)
H2 : x [Zx (Sx Yx)]
Her iki aksiyomlafltrmada l Pkfl(E, H, T) bantsnn salamas gereken koflullar yerine gelir. (Bkz. Christensen, 1983, s. 478 - 79.) Birinci aksiyomlafltrmada
117
118
Bilim Felsefesi
ncelikle E {H} T kmesi tutarldr. Dolaysyla (I) koflulu yerine gelmifl olur.
fiimdi de ayn aksiyomlafltrmada (II) koflulunun yerine geldiini grelim: H ve
H1den
Yrd: {x [Zx (Sx Yx)]}
tretilir. E Yrd kmesinden Sa nermesi tretilir {Za, Sa}ya eflit olan D deerler
kmesi elde edilir. a, E kant kmesinde geen tek tekil terim olduundan, H hipotezinin {a} kmesine gre alm yaplmaldr ki, bu alm H hipotezindeki tmel niceleyicinin kaldrlmas ile elde edilen Zx Sx ak nermesindeki x deiflkeni yerine a tekil teriminin konulmas ile elde edilen Za Sa nermesidir. Bu
alm da D kmesinden tretildiinden, D, H iin olumlu bir rneklemedir. Bylece (II.1) koflulunun yerine geldiini gryoruz. br yandan E *, {Za, (Ya} kmesi olarak seilsin. O zaman E* Yrd kmesi tutarl olduundan (II.2.1) koflulu
yerine gelmifl olur. E * ve Yrdden ~Sa tretilir, dolaysyla D* = {Za, Sa} olur. D*
ise H iin olumsuz bir rnekleme, yani ~H iin olumlu bir rnekleme oluflturur.
Bylece (II.2.2) koflulunun da yerine gelmifl olduunu gryoruz. kinci aksiyomlafltrmaya gelecek olursak, birincisinden tek fark Yrdnin {H2} olmasdr. Bylece
tm ifllemler birinci aksiyomlafltrmada yaplanlarn tam ayns olduundan, (I) ve
(II) koflullar ikinci aksiyomlafltrmada da yerine gelmifl olur.
Christensen rneindeki Zx, Yx ve Sx ak nermelerini srasyla x kuzgundur, xin belli bir trden ty vardr ve x siyahtr olarak yorumluyor. te yandan a, H hipotezindeki bal x deiflkeninin gzlemlenmifl belli bir deeri olan
nesne olsun. Buna gre sz konusu E, H (pekifltirilmek istenen hipotez), H1 ve H2
flyle yorumlanr:
E: (Gzlemlenmifl nesne bir kuzgundur, Gzlemlenmifl nesnenin belli trden
ty vardr( H: Btn kuzgunlar siyahtr.
H1: Btn kuzgunlarn belli trden ty vardr.
H2: Eer bir nesne kuzgun ise, bu nesnenin siyah olmas ile belli trden ty
olmas efldeerdir.
Bu durumda yorumlanmfl H hipotezinin birinci aksiyomlafltrmada sezgisel
olarak pekifltirilmediini, ancak ikinci aksiyomlafltrmada sezgisel olarak pekifltirildiini gryoruz. Nitekim birinci aksiyomlafltrmada kant olarak belli trden ty
olan bir kuzgunun gzlemlenmesine ve H1 aksiyomuna, yani tm kuzgunlarn belli trden ty olmasna, bakarak ayn kuzgunun bir de siyah olduu sonucuna sezgisel olarak varamayz. Dolaysyla H hipotezinin sezgisel olarak pekifltirildiini
syleyemeyiz. te yandan ikinci aksiyomlafltrmada ayn kanta ve H2 aksiyomunun yorumuna bakarak salt mantk yoluyla bu gzlemlenmifl kuzgunun bir de siyah olduu sonucunu kartyoruz. Gzlemlenmifl kuzgunun siyah olmas ise H hipotezinin bir olumlu rneklemesidir. O zaman da hipotez bu kez sezgisel olarak
pekifltirilmifl oluyor. (Bu alt blmn anlatm iin bkz. Grnberg, 2011.)
Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme Yntemi

Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme Ynteminde, pekifltirilecek hipotez ile nceden dorulanmfl gzlem nermelerinden yeni gzlem nermeleri tretilir. Tretilmifl gzlem nermeleri de (snamaya-deer bulunup) gzlem ve/veya deneyle snanrlar. Eer bu tretilmifl gzlem nermeleri dorulanrsa hipotez pekifltiril-
mifl olur. Ama eer baz tretilmifl gzlem nermeleri yanlfllanrsa hipotez rtlmfl (stelik yanlfllanmfl) olur. Bu yntemi afladaki karmla rneklendirelim:
(13) Btn metaller yeterince stldnda genleflir.
a nesne dizgesi yeterince stlan bir metaldir.
a nesne dizgesi genleflir.
(nite 1den
simgesini tmdengelimsel karmlar iin kullan-
dmz anmsayalm.) Buna gre, tmdengelimsel karmn ncllerini dikey deA ,..., An
il de, yatay bir biimde yazarsak, 1
, B nermesi, A1, ..., An nermeleriB
nin tmdengelimsel sonucudur diye okunur. (13) karmnda, birinci nerme
hipotez, ikinci nerme dorulanmfl bir gzlem nermesi, nc nerme ise birinci ve ikinci nermenin tmdengelimsel sonucu olan bir ndeyidir. Eer nc
nerme gzlem ve/veya deneyle dorulanrsa, hipotezin, Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme Yntemi gereince pekifltiini, yanlfllanrsa, hipotezin rtldn syleriz. Bunu daha biimsel olarak aflada anlatyoruz. Fx, x yeterince stlan bir metaldir ifadesinin ksaltmas, Gx, x genleflir ifadesinin ksaltmas olduunda, (13) karmn afladaki biimde de ifade edebiliriz:
(14) x(Fx Gx)
Fa
Ga
Dikkat edilirse birli-yklemler mantnn karm kurallar gerei, Ga, x(Fx
Gx) ile Fadan geerli bir tmdengelimsel karmla tretilir. Hipotez ve dorulanmfl gzlem nermelerinden tretilen ve sonradan doru olduu gsterilen ndeyilerin says arttka, hipotezin pekifltirilme derecesinin arttn syleyebiliriz.
Bu ise tmdengelimsel deil, tmevarmsal bir karma dayanr. Bunun biimi ise
tpatp yukarda Tm Gen olarak ortaya konulmufl olan biimdir. te yandan diyelim ki Ga, gzlem ve/veya deney sonucu yanlfl, yani ~Ga doru bulundu. A =
B ifadesini, B, Ann tmdengelimsel sonucudur ifadesinin ksaltmas olarak kullanrsak afladaki karm ortaya koyabiliriz:
(15) 1. x(Fx Gx) Fa = Ga
2. ~ Ga = ~ [x(Fx Gx) Fa]
3. ~ Ga = ~x(Fx Gx) ~Fa
4. ~Ga = Fa ~ x(Fx Gx)
5. = ~ Ga [Fa ~x(Fx Gx)]
6. = ~ Ga Fa ~ x(Fx Gx)
7. ~ Ga Fa = ~ x(Fx Gx)
8. Fa ~ Ga = ~ x(Fx Gx)
((13)ten)
(1den)
(2, De Morgan)
(3, nermeler mant)
(4, tmdengelim (deduction) teoremi)
(5, tmdengelim teoreminin evrii)
(6, tmdengelim teoremi)
(7, nermeler mant)
Buna gre Fa ~ Ga gzlem nermesinin tmdengelimsel bir karmla x(Fx

Gx) hipotezini rttn gryoruz. Dikkat edilirse Fa ~ Ga gzlem nermesi Nicod yntemine gre x(Fx Gx) hipotezinin olumsuz rneklemesidir.
Dolaysyla, yukardaki rnekte olduu gibi, snanan hipotezde yalnz gzlem terimleri geiyorsa, Hipotezli-Tmdengelimsel yntemde bir hipotezin rtlmesi,
119
120
Bilim Felsefesi
Nicod yntemince bir hipotezin rtlmesi ile koflut olmufl olur. Ancak ileride
greceimiz gibi bu koflutluk ancak yukarda sz geen biimdeki hipotezler iin
geerlidir. Hipotezli-Tmdengelimsel yntemin daha genel biimlerini aflada bu
yntemin karfllaflt glkleri incelerken ortaya koyacaz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Hipotezli-Tmdengelimsel
Pekifltirme Yntemince nce pekifltirilmifl ancak daha sonra
SIRA SZDE
yanlfllanmfl bir hipotez rnei vererek, bu yntem gerei nce nasl pekifltirilmifl olup
daha sonra yanlfllandn anlatnz.
D fi N E L M
Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme Ynteminin Karfllaflt

Glkler S O R U
Kuzgun Paradoksu: Bu paradoksun Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme ynteminde de ktn syleyebiliriz. Gene a, gzlemlediimiz bir beyaz ayakkab, F,
DKKAT
bir kuzgundur ifadesinin, G, siyahtr ifadesinin ksaltmas olsun. Buna gre
~Ga ile ~ Fa nermleri doru olup afladaki geerli tmdengelimsel karm orSIRA SZDE
taya koyabiliriz:
N N
(16)
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
1. x(Fx Gx)
AMALARIMIZ
2. x(~Gx ~ Fx)
3. ~ Ga
4. ~ Ga ~ Fa
K T A P
__________________
5. ~ Fa
(1, nermeler mant)

(a, beyaz olduundan)
(2, tmel zelleme)
(3, 4, nermeler mant)
te yandan
sylendii gibi, a, gzlemlediimiz bir beyaz ayakkab olT E L E V yukarda
ZYON
duundan, ~ Fa nermesi dorudur. Buna gre Hipotezli-Tmdengelimsel pekifltirme yntemi gerei, gzlemlediimiz bir beyaz ayakkabnn Btn kuzgunlar siyahtr hipotezini pekifltirdiini sylemek durumunda kalrz ki, bu daha nce sNTERNET
z edilen Kuzgun Paradoksudur. (Bkz. Lipton, 2004, s. 15 - 16.)
Alternatif Hipotezler Sorunu: Bu sorunu ortaya koymak iin Boyle-Mariotte Yasasn ele alalm. Aflada fiekil 1de H grafii ile gsterdiimiz Boyle-Mariotte Yasas, daha nce de grdmz gibi, herhangi bir ideal gaz iin, mutlak scaklk
sabit tutulduunda, gazn basnc ile hacminin arpmnn sabit olduunu belirtir.
Simgesel olarak bu yasa PV= ya da P1V1 = P2V2 (scaklk, T, sabit tutulduunda)
biiminde ifade edilir. fiekil 1deki (r1, r1) ile (r3, r4) noktalar, verilen gazn iki ayr zamanda llmfl basn ve hacim deerlerinden olufluyor olup, H bu noktalar keser. H erisinin bu iki noktay kesiyor olmas, Hipotezli-Tmdengelimsel pekifltirme ynteminde afladaki karma ve onu izleyen lme karfllk gelir:
(17)
1. P1V1 = P2V2 (T sabit tutulduunda)

2. P1 = r1; V1 = r2; P2 = r3
3. V2 = r1r2 / r3
(17) karmnda 3 nermesi, 1 hipotezi (Boyle-Mariotte Yasas) ile bafllang

koflullar da denilen 2 gzlem nermelerinden geerli bir tmdengelimsel karmla tretilen bir ndeyi nermesidir. te yandan V2 = r4 olarak llmfl olup, r1r2
/ r3 deerine ok yakn bir deerdir. Dolayssyla 3, sz geen yntem gerei H
hipotezini pekifltirmifl olur. Ancak fiekil 1 gerei afladaki alternatif tmdengelimsel karm da geerlidir:
121
(18)
1 H
2. P1 = r1; V1 = r2; P2 = r3
3. V2 = r1r2 / r3
te yandan gene V2 = r4 olarak llmfl olup, r1r2 / r3 deerine ok yakn bir

deerdir. Dolaysyla (17) karmndaki dorulanmfl 3 numaral gzlem nermesi
(sz geen yntem gerei), H hipotezi ile badaflmayan H hipotezini de pekifltirir. lkece bu gzlem nermesi sonsuz sayda birbiri ile badaflmayan alternatif hipotezi pekifltirir. Baflka bir deyimle, (r1, r2) ile (r3, r4) noktalarndan sonsuz sayda
eri geer. O zaman da bu gzlem nermesinin sonsuz sayda birbiri ile badaflmayan alternatif hipotezi pekifltirmesine karfln niye H hipotezini dierlerine yeliyoruz sorunu ile-baflka bir deyimle alternatif hipotezler sorunu ile-karfl karflya
kalyoruz. (Bkz. Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 48 - 49.)
fiekil 5.1
V
H
H
r2
r4
r1
r3
Duhem-Quine Sorunu: Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme Ynteminin genel yapsnda aslnda ou kez hipotez ve eflitli gzlem nermelerinden oluflan
bafllang koflullar (initial conditions) dflnda bir de genellikle niceliklerin llmesinde kullanlan lm aygtlarnn iflleyifline iliflkin ilkeler ve bu aygtlarn gvenirliine iliflkin nermelerden oluflan yardmc hipotezler (auxiliary hypotheses)
bulunur. (Bkz. Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 46.) Buna gre HipotezliTmdengelimsel yntemin genel biimi afladaki gibidir:
(19)
H (snanan hipotez)
I (bafllang koflullar)
A (yardmc hipotezler)
E (gzlemsel ndeyi nermesi)
rnein, (17) karm aslnda afladaki gibidir:
122
Bilim Felsefesi
(20)
H: P1V1 = P2V2 (T sabit tutulduunda)

I: P1 = r1; V1 = r2; P2 = r3
A: Basnc, hacmi ve scakl len aygtlarn iflleyifline
iliflkin ilkeler bu aygtlarn gvenirliine iliflkin nermeler
E: V2 = r1r2 / r3
(19) tmdengelimsel karm biiminin, geerli bir hipotezli-tmdengelimsel

pekifltirme biimi olabilmesi iin, E ndeyisinin doru olmasnn yan sra, H I
A nermesinin tutarl olmas ve H I A = E ile I A E E koflullarnn yerine gelmesi gerekir. (Genel olarak A E B, B, Ann tmdengelimsel sonucu deildir olarak okunur.) H I A tutarl olmas gerekir, nk tmdengelimsel mantk kurallar gerei, tutarsz bir nermeden her nerme tretilebilirdi. te yandan (H I
A E E ile birlikte) I A E E koflulunun yerine gelmesi gerekir, nk yerine gelmeseydi, E, ilgisiz herhangi bir H hipotezini pekifltirmifl olurdu. (Bkz. Glymour,
1980, s. 36 ve s. 168.)
te yandan Hipotezli-Tmdengelimsel yntemde bir hipotezin rtlmesinin
(yanlfllanmasnn) yukardaki (15) tmdengelimsel karmna dayandn sylemifltik. Bu karmn son adm olan Fa ~ Ga = ~ x(Fx Gx), yukarda da belirttiimiz gibi, Fa ~ Ga gzlem nermesinin tmdengelimsel bir karmla x(Fx
Gx) hipotezini rttn ortaya koyar. Ancak bu gzlem ve/veya deneyle
Gann yanlfl olmasnn saptanmfl olmasnn yan sra, Fann da doru olduunun
saptanmfl olduu varsaymna dayanr. Ancak geliflmifl bilimlerde bir gzlem nermesinin dorulanmas, eflitli lm aygtlar kullanarak bir niceliin deerini saptamak demektir. Dolaysyla (19) karmna geri dnecek olursak, bafllang koflullarnn doru olmas, yardmc hipotezlerin doru olmasna dayanacaktr. Buna gre Hipotezli-Tmdengelimsel yntemde (19)a dayanarak varacamz yanlfllama,
E ndeyisinin gzlem ve/veya deneyle yanlfl olduu saptandnda, afladaki biimi alr:
(21)
HIA=E
~E
~ (H I A)
te yandan ~ (H I A) ~ H ~ I ~ A. Dolaysyla ~ Eden tmdengelimsel olarak ancak H, I veya Adan en az birinin yanlfl olduunu kartabiliriz; ancak
kesin olarak Hnin yanlfl olduu sonucunu kartamayz. flte Duhem-Quine tezi H
gibi bir hipotezin snanmasnn (bu balamda yanlfllanmasnn) tek baflna deil
de btncl bir biimde (bu balamda I ve A ile birlikte) olduunu ileri sren tezdir. Oysa Hipotezli-Tmdengelimsel yntemin savlarndan biri de Hn tek baflna
yanlfllanabilecei savdr. Yukarda ise bunun olanakl olmayp I ve A ile birlikte
yanlfllanabildiini grdmz iin, sz geen yntemin Duhem-Quine sorunu
ile karfllaflt sylenir. Burada aslnda A, yalnz ilgili nicelikleri len aygtlarn iflleyifline iliflkin ilkeler ve bu aygtlarn gvenirliine iliflkin nermeler olmak zorunda deildir. Snanacak olan H hipotezinin teoriklik derecesi arttka, Eyi tretmek
iin eflitli dzeylerde yardmc hipotezler gerekir. Bunu aslnda yukarda Glymourun kendi-kendini pekifltirme ynteminde grmfltk. Bunun iin bafllang koflullar ile btn yardmc hipotezlerin tmel-evetlemesi T arkadzlem (background) teorisi olarak gsterilir ve (19) karm daha genel olarak
123
(19*)
H (snanan hipotez)
T (arkadzlem teorisi)
E (gzlemsel ndeyi nermesi)
biimini alr. Dolaysyla hipotezli-tmdengelimsel ynteminin koflullarn (i) H

T tutarldr, (ii) H T = E ve (iii) T E E biiminde yeniden dzenleyebiliriz.
SZDE
lk bakflta geerli bir hipotezli-tmdengelimsel pekifltirme rnei SIRA
gibi grlmesine
karfln, T E E koflulu yerine gelmedii iin yle olmayan bir rnek veriniz.
Bayesci (Olaslk) Pekifltirme Yntemi
D fi N E L M
D fi N E L M
Bayesci Pekifltirme Ynteminde hipotezler, kant nermeleri de diyeceimiz eldeO R U nermeleki dorulanmfl gzlem nermeleri ve arkadzlem bilgisini dileS getiren
re gre koflullu olaslklarna dayanlarak snanrlar. Burada olaslk teorisinin Bayes Teoremi olarak tannan olaslk yasas kullanlr. Bu nedenle Dbu
pekifltirme ynKKAT
temine Bayesci Pekifltirme Yntemi denmifltir. Bayesci pekifltirme yntemi, Bayes
teoreminin zellikle afladaki biimine dayandrlabilir. Snanan hipotezi H, kullaSZDE
nlan kant nermelerinin tmn E, arkadzlem bilgisi denilenSIRA
teorideki
temel yasalar ile gerektiinde kullanlan br yasalarn tmn, yani H dflndaki teoriyi, T
ile gsterelim. nite 3te genel olarak A gibi bir nermenin BAMALARIMIZ
nermesine gre koflullu olaslk derecesinin P(A | B) ile gsterildiini grmfltk. Buna gre P(H |
T)ye Hnin snama-ncesi olaslk derecesi, P(H | E T)ye Hnin snama-sonras
olaslk derecesi, P(E | H T)ye, H T olduunda, Enin beklenebilirlii
K T A P (likelihood) ve P(E | ~ H T)ye ~ H T olduunda, Enin beklenebilirlii diyoruz. Bunlara dayanarak Bayes Teoreminin bir biimi afladaki gibi dile getirilebilir:
S O R U
DKKAT
N N
( 22)
P( H | E T ) =
SIRA SZDE
TELEVZYON
P ( H | T ) P( E | H T )
P( H | T ) P( E | H T ) + P( H | T ) P( E | H T )
Bayesci snama ynteminde (22)ye dayanarak H gibi hipotezin pekifltirilme ve

NTERNET
rtlmesi flyle tanmlanr. P(H | E T), yani E ve Tye greli olarak Hnin snama-sonras olaslk derecesi, P(H | T)den, yani Tye greli olarak Hnin snamancesi olaslk derecesinden, byk ise, E kant T arkadzlem bilgisinde H hipotezini pekifltirir, kk ise rtr. Fark ne denli byk ise pekifltirmenin veya rtmenin derecesi o denli byk olur. Buna karfllk Hnin bu iki olaslk derecesi
eflit ise kararszlk durumu ortaya kar, yani hipotez ne pekifltirilmifl ne de rtlmfl olur.
Bayesci pekifltirme ynteminde snanan hipotezlerin snama-ncesi olaslk derecesinin hep 0dan byk ve 1den kk olduu, yani hipotezlerin kesin olarak
yanlfl veya kesin olarak doru olarak bilinmedii kabul edilir. Bunun dflnda Bayesci yntemde H gibi bir hipotezin snama-ncesi olaslk derecesi, bu hipotezi
kabul eden ilgili bilim insanlar topluluuna ve hipotezi kabul edildii zamana
baldr. Buna gre H hipotezinin byle bir toplulukta t zamanndaki snama-ncesi olaslk derecesi, hipotezin topluluka t zamannda kabul-edilebilirlik derecesiyle zdefllefltirilir. Genel olarak Hipotez-Pekifltirmesi Grflnde, hipotezler bilim insanlarnca hayal gcyle serbest olarak snama amacyla kabul edildiinden,
bu grfln bir biimi olan Bayesci (Olaslk) yntemde, bir hipotezin snamancesi olaslk derecesi hipotezi kabul eden bilim insannn znel tutumuna baldr. Ancak hipotezin snama-ncesi olaslk derecesi znel olmakla birlikte, snama
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bayesci (Olaslk) grflte

bir hipotezin pekifltirilmesi,
snama sonras-olaslk
derecesinin snama-ncesi
olaslk derecesinden byk
olmas, hipotezin
rtlmesi ise, snama
sonras-olaslk derecesinin
snama-ncesi olaslk
derecesinden kk olmas
demektir.
124
Bilim Felsefesi
sonras-olaslk derecesi nesneldir. Nitekim (i) snama sonras-olaslk derecesinin

dayand kantlarn says arttka-eer H doru ise-bu olaslk derecesinin 1e yaknsad ve (ii) farkl bilim insanlarnn bir hipoteze farkl snama-ncesi olaslk
derecesi vermelerine karfln, bu hipoteze iliflkin kantlar arttka-eer H doru isehipotezin tek bir snama-sonras olaslk derecesine-yani 1e-yaknsad gsterilmifltir. Bu durumu aflada rneklendiriyoruz.
K kiflisi, Ardann gzleme olana olmad bir yerde bir zar atyor ancak Ardaya zar atflnn sonular gvenli bir flekilde bildiriliyor. Diyelim ki Arda, zarn
tm yzlerinin 6 olduuna iliflkin bir duyum almfl olsun ve bu duyumun doru
olup olmadn snamak istesin. Buna gre snanacak hipotez afladaki gibidir:
H: Zarn tm yzleri 6dr
rnei yalnlafltrmak adna zarn ya tm yzlerinin 6 olduunu ya da zarn hilesiz olduunu, yani tm yzlerinin 1, 2, 3, 4, 5 ve 6dan oluflup her birinin gelme
olaslnn 1/6 olduunu varsayalm. Dolaysyla
~ H: Zar hilesiz bir zardr
Knin zar ilk atflnn sonucu 6 olsun. Buna gre P(E | H T) = 1 olur. te yandan P(E | ~ H T) = 1/6dr. Arda, gelen duyuma pek inanmayp, n snama-ncesi olasln P(H | T) = 1/60 0.02 olarak belirlemifl olsun. Buna gre olaslk
teorisinin bir teorimi olan P(~ A |B) = 1 ( P(A | B) eflitliini kullanrsak, P(~ H |
T) = 59/60 olur. Tm bu verileri kullanarak, Knin zar ilk atflnn sonucunda, Arda (22)ye (yani Bayes Teoremine) dayanarak, Hn snama-sonras olaslk derecesini-yani P(H | E T)yi-afladaki gibi hesaplar:
1 / 60 1
6
= 0.09
1 / 60 1 + 59 / 60 1 / 6 65
0.09 > 0.02. Dolaysyla H, Arda iin belli bir derecede pekiflmifl olur. K ikinci
kez 6 atmfl olsun. Buna gre P(E | ~ H T) = 1/36 olur. (Dikkat edilirse hilesiz
bir zarn arka arkaya iki kez 6 gelmesinin olasl 1/6 ( 1/6 = 1/36, n kez 6 gelmesinin olasl da 1/6ndir.) Arda, bu yeni gzlem nermesine (yani zarn ikinci kez
de 6 gelmesine) dayanarak, Hn snama-sonras olaslk derecesini bu kez
1 / 601
36
=
0.38
1 / 60 1 + 59 / 60 1 / 36 95
olarak hesaplar. 0.38 > 0.02. Dolaysyla H, Arda iin daha da pekiflmifl olur. K altnc kez 6 atmfl olduunda da
1 / 60 1
46656
=
0.99
1 / 60 1 + 59 / 60 1 / 46656 46715
olarak hesaplar. 0.99 > 0.02. Artk Hn snama-sonras olaslk derecesinin 1e yaklafltn dolaysyla Arda iin iyice pekifltiini gryoruz. Bylece yukardaki (i)
nesnellik koflulu gerekleflmifl olur.
fiimdi baflka biri, diyelim Burcu, H hipotezine olan kans daha gl olduundan Hn snama-ncesi olasln 1/3 olarak belirliyor. Dolaysyla ilk 6 geldiinde afladaki hesaplamay yapar:
125
1 / 31
4
= 0.44
1 / 31 + 2 / 31 / 6 9
kinci kez 6 geldiinde
1 / 31
36
=
0.95
1 / 31 + 2 / 31 / 36 38
hesaplamasn, altnc kez 6 geldiinde ise
1 / 31
46656
=
0.99
1 / 31 + 2 / 31 / 46656 46658
hesaplamasn yapar. Bylece yukardaki (ii) nesnellik koflulunun da yerine geldiini gryoruz. Yani farkl snama-ncesi olaslk derecelerinden bafllanmasna
karfln kant arttka, hipotez doru olduunda, bu hipotezin snama-sonras olaslk derecesinin 1e yaknsadn gryoruz. (Bayes teoremi, bu rnein uyarlanmas ve nesnellik koflullar iin bkz. Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 83 - 84.)
Bayesci snama ynteminin stnlklerinden biri, Kuzgun Paradoksuna bir zm nerisi getiriyor olmasdr. Nitekim
E1: Fa Ga
E2: ~ Fb ~ Gb
H: x(Fx Gx)
(a, siyah bir kuzgun olarak gzlenmifltir)

(b, kuzgun-olmayan ve siyah olmayan bir fley, rnein,
bir beyaz ayakkab olarak gzlenmifltir)
(Btn kuzgunlar siyahtr)
olarak verildiinde, hem P(H | E1 T) > P(H | T) hem P(H | E2 T) > P(H | T)
olur. Dolaysyla hem E1 hem E2, H hipotezini pekifltirir. Ancak T, evrende kuzgunolmayan fleylerin saysnn kuzgunlarn saysndan ok daha fazla olduu arkadzlem (background) bilgisini barndrrsa, P(H | E1 T) P(H | T) fark, P(H | E2
T) > P(H | T) farkndan ok daha byk bir fark olur. Bu ise E1in E2ye gre H hipotezini ok daha byk bir dereceyle pekifltirdii anlamna gelir. Yani siyah bir
kuzgunun gzlemlenmesi, beyaz bir ayakkabnn gzlemlenmesiyle karfllafltrldnda, Btn kuzgunlar siyahtr hipotezini ok daha byk bir dereceyle pekifltirir. (Bkz. Psillos and Curd, 2008, s. 120 ve Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s.
92 - 93.)
Buna karfllk Bayesci snama yntemi eski kant sorunu (the problem of old evidence) olarak adlandrlan afladaki sorunla karfl karflya kalr (bkz. Glymour,
1980, s. 85 - 93.) Nitekim
P(E | T) = P(H | T)P(E | H T) + P(~ H | T)P(E | ~ H T)
olduundan Bayes teoreminin daha yaln biimi
(23) P( H | E T ) =
P ( H | T ) P( E | H T )
P( E | T )
olarak ifade edilir.
SIRA SZDE
P(E | T) = P(H | T)P(E | H T) + P(~ H | T)P(E | ~ H T) eflitliini nite
3te ortaya konulan Kolmogorov aksiyomlarna ve koflullu olaslk tanmna dayanarak kantlayn.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
126
Bilim Felsefesi
te yandan E, daha nce bilindiinden, yani eski bir kant olduundan, P(E | T)
= 1. P(E | T) = 1 ise P(E | H T) = 1. Dolaysyla (23)ten P(H | E T) = P(H | T)
kar. Ancak bu Bayesci snama ynteminin tanm gerei, Enin Hyi pekifltirmedii anlamna gelir. Bu ise bilim tarihindeki baz durumlara aykr olduu iin Bayesci snama yntemi iin bir sorun oluflturur. En arpc rneklerden biri Merkr gezegeninin gnberisindeki (perihelion) sapmaya iliflkindir. Einsteinin Genel Grelilik Teorisi (H) bu sapmay 1915te aklamfltr. Ancak sz geen sapma (E)
1915ten ok nce biliniyordu. Dolaysyla Merkr gezegeninin gnberisindeki
sapma, Bayesci snama ynteminine gre, Einsteinin Genel Grelilik Teorisini pekifltirmez. Ancak bilim insanlar Merkr gezegeninin gnberisindeki sapmann,
Einsteinin Genel Grelilik Teorisini pekifltiren en nemli rneklerden biri sayarlar. (Bkz. Earman, J. and W. C. Salmon, 1999, s. 98.)
SALT TMDENGELMC-HPOTEZ-YANLIfiLAMACI
GRfi
Karl R. Popper (1902 - 1994)in ncln yapt Salt Tmdengelimci-HipotezYanlfllamac (ksaca Tmdengelimci-Yanlfllamac) grflte tmevarmsal karm
yoktur, tek geerli karm biimi tmdengelimsel karmdr. Bunun nedeni, Poppere gre, biimi tmel-koflullu, yani x(Fx Gx), ya da daha genel olarak tmel-genelleme, yani xAx, olan H gibi bir hipoteze (mantksal doru olmadka)
0 dflnda hibir pekifltirme derecesi veremeyeceimizdir. Dolaysyla, Bayes yntemince byle bir hipoteze 0dan byk snama-ncesi olaslk derecesi veremeyiz. Baflka bir deyimle P(H T) = 0. Buna gre, (23)ten, Hn snama-sonras olasl da 0 olur; yani P(H | E T) = 0. Bu ise Bayes ynteminde snamann olanaksz olduu anlamna gelir. te yandan, dier hipotez-pekifltirme yntemleri de son
zmlemede tmevarma dayandndan, ayn sorun bu yntemler iin de geerlidir. Buna gre, rnein, Btn kuzgunlar siyahtr hipotezi, ne kadar ok sayda olumlu rneklemesi bulunursa bulunsun, salt tmevarmc grfln yan sra,
yukarda ortaya konulan hibir snama yntemine dayanarak pekifltirilemez. Popperin uslamlamas afladaki gibidir. H, xAx olsun. te yandan Aa1, ... , Aan, ...,
Hnin birbirinden farkl rneklemleri olsun. Her n iin,
H = Aa1, ... , Aan
olduundan,
(24)
P(H | T) lim P(Aa1, ... , Aan | T)

n
P(H | T) = 0 sonucuna varmak iin afladaki iki ilkeyi varsayalm:

(Bamszlk) Btn nler iin, P (Aa1, ... , Aan | T ) = P (Aa1 | T ) ...
P (Aan | T)
(Efl-Olaslk) Btn m ve nler iin, P (Aam | T ) = P (Aan | T )
Buna gre, P (Aan | T) = 1 durumu dflnda, her n iin,
(25)
lim P (Aa1, ... , Aan | T ) = lim P (Aa1 | T )n = 0
n
P(Aan | T) = 1 ise kabul edilebilir bir durum deildir. (Bkz. Popper, 1959, s.
366.) Dolaysyla (24) ile (25)ten P(H | T) 0 kar. Herhangi bir A nermesi iin
P(A) 0 olduundan, P(H | T) = 0. (Bkz. Popper, 1959, s. 364 - 366, Earman, J.
and W. C. Salmon, 1999, s. 95 - 96 ve Gemes, 1997, s. 114 - 115.)
Daha nce Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme ynteminde, hipotezler, gzlem nermelerine dayanarak tmevarmsal karmla pekifltirilebilirler, tmdengelimsel karmla da rtlebilirler demifltik. Poppere dayanan TmdengelimciYanlfllamac grflte ise, pekifltirme olanaksz olduundan, hipotezler gzlem
nermelerine dayanarak tmevarmsal karmla pekifltirilemezler ama tmdengelimsel karmla yanlfllanabilirler. Ancak Poppere dayanan Tmdengelimci-Yanlfllamac grflte, gzlem nermeleri, Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme yntemini savunan mantk pozitivistler ya da empiristlerde olduu gibi gzleme dayanarak kesin ve ya da kesine yakn bir biimde dorulanan nermeler deil, son
zmlemede ilgili bilim insanlar topluluunun ald zgr kararla kabul edilmifl
nermelerdir. Popper bu nermeleri temel nermeler olarak adlandryor. (Bkz.
Popper, 1959, s. 109.) Ancak sz konusu karar salt bir uzlaflm olmayp, bilimsel
yntemin kurallar erevesinde alnan bir karardr. Bu kurallar ise nesnel doruluu bulmaya ynelik kurallardr. (Bkz. Popper, 1959, s. 110.)
Sonu olarakFx, x yeterince stlan bir metaldir ifadesinin ksaltmas, Gx, x
genleflir ifadesinin ksaltmas olduundax(Fx Gx) biiminde olan Btn
metaller yeterince stldnda genleflir gibi bir hipotezin snama-ncesi olasl,
dolaysyla da snama-sonras olasl, 0 olduundan, yeterince stlp genleflen a1,
..., an metal paralarnn says ne denli ok olursa olsun, Fa1 Ga1, ... , Fan Gan
gzlem nermelerine dayanarak pekifltirilemez. Ama yeterince stlp genleflmeyen bir tek an+1 metal parasnn bile gzlemlenmesi (Fan+1 ile ~ Gan+1 temel
nermelerinin kabul edilmesi) bu hipotezi, ayn Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme ynteminde verilen mantksal yapya dayanarak rtr yanlfllar):
(26)
H: x(Fx Gx)
I: Fan+1
E: Gan+1
(26)da Gan+1, H ile Idan tmdengelimsel karmla tretilen ndeyi nermesidir.

Bilimsel yntemin kurallar gerei Gan+1nin yanlfl olduuna, dolaysyla ~ Gan+1in
doru olduuna karar verilmifltir. Dolaysyla:
x(Fx Gx) Fan+1 = Gan+1
~ Gan+1
~ [x(Fx Gx) Fan+1]
~ [x(Fx Gx) Fan+1] ~ [x(Fx Gx) ~Fan+1. Dolaysyla, daha nce
grdmz gibi, bafllang koflulu (genel olarak koflullar) mu, hipotezinin kendisi mi yoksa her ikisi de mi yanlflland bilemeyiz. Bu ise, Popperin de farknda
olduu, Duhem-Quine sorunudur. Genel olarak yardmc hipotezler de eklendiinde bu sorun etkisini daha da gsterecektir.
127
Tmdengelimciyanlfllamac grflte,
hipotezler gzlem
nermelerine dayanarak
tmevarmsal karmla
pekifltirilemezler ama
tmdengelimsel karmla
yanlfllanabilirler.
128
Bilim Felsefesi
Bilim insanlarnn ykmll, serbeste kabul ettikleri hipotezleri tek tek snayarak yanlfllananlar ret etmek ve bylece uzun srede yanlfllanmayan hipotezleri kabul edip her trl bilimsel alflmada kullanmaktr. Bu trl hipotezlere Popper dayankl (corroborated) hipotezler der. Ancak dayankllk zamana baldr.
Belli t1 gibi bir zamanda dayankl hipotez daha sonraki t2 zamannda yanlfllanp
ret edilebilir.
HPOTEZ-BULUfiU GRfi
Charles S. Pierce (1839 - 1914)n ncln yapt Hipotez-Buluflu grflnde,
hipotezler bilim insanlarnn salt hayal gcnn rn olarak kabul edilmezler. Hipotezler bilim insanlarnn nceden doruladklar gzlem nermelerine dayanarak tmdengelimsel olmayan bir karmla tretilir. Eer tmdengelimsel olmayan
btn karmlar tmevarmsal olarak nitelersek, Hipotez-Buluflu grflndeki karmn tmevarmsal olduu sylenebilir. Ancak byle bir tmevarmsal karm
biimi, yalnzca tmevarmsal genellemeleri tretmeye yarayan karm biimi deildir. Salt Tmevarmc grflte ngrlen bu karm biimi aklayc yeni hipotezlerin buluflunu salayamaz. Bir aklayc yeni hipotez, onu tretmek iin kullanlan gzlem nermelerinde geen terimlerin dflnda bu nermelerde gemeyen
yeni terimler kapsar. Byle bir hipotez bilimsel aklama iin elverifllidir. HipotezBuluflu grfl nceden bilinen ancak henz aklanmamfl dolaysyla flaflrtc belli baz olgular aklama amacn gder.
Buna gre Hipotez-Buluflu grflnn genel biimi afladaki gibidir:
(i) E, gzlemlenmifl olan flaflrtc olguyu dile getiren nermedir.
(ii) Eer H hipotezi doru olsayd, Eyi aklamfl olurdu.
(iii) O halde, H hipotez olarak kabul edilebilir.
Biimsel olarak bu grfl flyle ifade edilebilir (bkz. Yldrm, 1971, Ch. 8, s. 92
- 105, zellikle s. 92 - 98):
E
HE
O halde, H
Hipotez-Buluflu grfln aflada rneklendiriyoruz:
E: Bir balk trne ait fosiller zamanmzda bir lkenin i kesimlerinde bulunmufltur.
H E: kesimlerinde balk fosili bulunan her lkenin bu kesimleri ok eskiden deniz olmufl olsayd, zamanmzda sz geen lkenin i kesimlerinde bulunan balk fosilleri aklanmfl olurdu.
O halde,
H: kesimlerinde balk fosili bulunan her lkenin bu kesimleri ok eskiden
deniz idi.
Dikkat edilirse Hde geen deniz terimi Ede bulunmamaktadr. Bu durumda
Hnin Enin ifade ettii flaflrtc olguyu aklayan bir hipotez olduu sylenebilir.
Hipotez-Buluflu grflnde, hipotez olarak kabul edilen her nerme (kalc olarak kabul edilebilmesi iin) Hipotezli-Tmdengelimsel biimde snanp pekifltirilmelidir. Snama sonucunda rtlen hipotez ise ret edilmelidir.
129
zet
N
A M A
N
A M A
lar geen gzlemlenebilir nesnelerin kmesi (yani evreni) U olduunda, Hnin U evrenindeki alm Dden tmdengelimsel karmla tretilebilir.
II. Hipotezli-tmdengelimsel pekifltirme yntemi:
Bu yntemde, pekifltirilmek istenilen (yani snanan) hipotez ile nceden dorulanmfl gzlem
nermelerinden tmdengelimsel karmla yeterince byk sayda gzlem nermesi tretilir.
Eer tretilen bu gzlem nermelerinin tm
gzlem ve/veya deneyle dorulanrsa, sz konusu hipotez pekifltirilmifl olur. III. Bayesci (olaslk) pekifltirme yntemi: Bu yntemde pekifltirilmek istenen H hipotezinin, kant nermeleri
denilen nceden dorulanmfl E gzlem nermelerine ve T arkadzlem bilgisini dile getiren nermelere gre koflullu olaslk derecesi, yani P(H |
E T), Bayes Teoremine gre hesaplanr. Eer
P(H | E T), P(H | T)den byk ise H hipotezi pekifltirilmifl olur. P(H | T)ye Hnin snamancesi olaslk derecesi, P(H | E T)ye Hnin snama-sonras olaslk derecesi denir.
Salt tmevarmc grfl ifade etmek.

Francis Bacondan kaynaklanan salt-tmevarmc
grflte tmevarm dzenliliklerin bilgisine eriflmenin tek geerli yntemidir. Bilimsel yntem
aflamadan oluflur. (i) Gzlem ve/veya deneyle
dorulanmfl yaln olgularn bilgisini ifade eden
gzlem nermeleri ortaya konulur. (ii) Gzlem
ve/veya deneyle dorulanmfl sonlu sayda gzlem nermelerinden tmevarmsal karmla tmevarmsal genelleme nermesi denilen bir tmel-koflullu nerme tretilir. (iii) Tretilen tmevarmsal genelleme nermeleri baflka gzlem
ve/veya deneylerle daha da pekifltirilebilir.
Hipotez-pekifltirmesi grfllerini ifade etmek ve tartflmak.
I. rnekleme yoluyla pekifltirme: Nicodun rnekleme yoluyla pekifltirme ynteminde, x(Fx
Gx) biimindeki bir tmel-koflullu nermeyle
dile getirilen hipotezin t annda pekifltirilmifl olmas flu koflullarn yerine gelmesi demektir. lgili bilim insanlarnca t anna dek yaplan gzlem
ve/veya deneylere dayanarak (i) yeterince byk sayda Fa Ga biimindeki olumlu rnekleme denilen gzlem nermeleri dorulanmaldr.
(ii) Fa ~ Ga biiminde olup olumsuz rnekleme denilen hibir gzlem nermesi dorulanmfl
olmamaldr. Hempelin rnekleme yoluyla pekifltirme yntemi, pekifltirilmek istenen hipotezin
yeterince ok sayda gzlemlenebilir esi olan
U = {a1, ... ,an} biimindeki alm kavramna dayanr. xBx biimindeki bir nermenin Udaki
alm Ba1 ... Ban, xBx biimindeki bir
nermenin Udaki alm Ba1 ... Ban biimindedir. Eer hipotezin Udaki alm, dorulanmfl olan baz gzlem nermelerinden tretilebilirse, hipotezin kendisi pekifltirilmifl olur. Gene bir rnekleme yoluyla pekifltirme yntemi
olan Glymourun kendi-kendini pekifltirme ynteminde, gzlem nermelerinden oluflan E kant
kmesinin H hipotezini T teorisine dayanarak
pekifltirmesinin temel koflulu flyle zetlenebilir.
E ile H ve T teorisini oluflturan br hipotezlerden tmdengelimsel karmla D gibi bir deerler kmesi tretilir; yle ki D, H hipotezinin Hempel anlamnda bir olumlu rneklemesidir. Baflka
bir deyiflle, H hipotezinin E kant kmesinde ad-
N
A M A
N
A M A
Salt tmdengelimsel-hipotez-yanlfllamac grfl ifade etmek ve tartflmak.

Poppere dayanan bu grflte tek geerli karm
biimi tmdengelimsel karmdr. x(Fx Gx)
biiminde bir hipotezin deillemesi olan ~x(Fx
Gx) nermesi Fa ~ Ga biimindeki temel
nereme denilen gzlem nermesinden tmdengelimsel karmla tretilebilir. Dolaysyla bilim
insanlar topluluu hem Fa hem ~Ga nermelerini kabul etmiflse x(Fx Gx) biimindeki hipotez yanlfllanmfl olur. Yeterince bir zaman sresinde temel nermelerce yanlfllanmamfl hipotezlere dayankl hipotez denir. Ancak her dayankl hipotez daha sonra yeni temel nermelerce
yanlfllanabilir.
Hipotez-buluflu grfln ifade etmek.
Peircee dayanan bu grflte H gibi bir yeni
hipotezin bulufl olarak kabul edilmesinin
mantksal yaps flyledir:
(i)E, gzlemlenmifl olan flaflrtc olguyu dile
getiren nermedir.
(ii)Eer H hipotezi doru olsayd, Eyi aklamfl
olurdu.
(iii) O halde, H hipotez olarak kabul edilebilir.
130
Bilim Felsefesi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi salt tmevarmsal grfl iin
sylenebilir?
a. Gzlem ve/veya deneyle dorulanmfl sonlu sayda gzlem nermesinden tmevarmsal karmla bir tmel-koflullu nerme tretilir.
b. Bu grfle gre, bilim insanlar yaratc hayal
gleriyle diledikleri dzenlilik ifade edebilen
tmel-koflullu nermeleri snamak amacyla hipotez sfatyla geici olarak kabul ederler.
c. Bu grflte tmevarmn yan sra tmdengelime
de yer verilir.
d. Tmevarmsal genelleme nermesi bilimsel aklama iin kullanlabilir.
e. Tmevarmsal karmla tretilen tmel-koflullu
nermenin yanlfllanmas gene tmevarmsal karma dayanr.
2. Afladakilerden hangisi Hempel yntemi iin sylenebilir?
a. Hipotezler salt tmevarmsal karma dayanarak pekifltirilir.
b. Bir hipotezin snama-sonras olasl, snamancesi olaslndan bykse, o hipotezin pekiflmifl olduu sylenir.
c. Snanan hipotezin sonlu bir evrendeki alm,
dorulanmfl bir gzlem nermesinden tmdengelimli geerli bir karmla tretilebilirse hipotez pekifltirilmifl saylr.
d. Dorulanmfl bir gzlem nermesi, bir hipotezin
sonlu bir evrendeki almndan tmdengelimli
geerli bir karmla tretilebilirse o hipotez pekifltirilmifl saylr.
e. Snanan hipotezin sonlu bir evrendeki alm,
dorulanmfl gzlem nermelerinden tmevarml geerli bir karmla tretilebilirse hipotez
pekifltirilmifl saylr.
3. Afladaki sorunlardan hangisi Hempel ynteminin
karfllaflt glklerden biri saylr?
a. Alternatif hipotezler sorunu
b. Kuzgun Paradoksu
c. Duhem-Quine sorunu
d. Eski kant sorunu
e. Her yldzn en az bir gezegeni vardr. trnden hipotezlerin snanamyor olmas
4. Afladakilerden hangisi Glymourun kendi-kendini

pekifltirme yntemi iin sylenebilir?
a. Teorik hipotezlerin rnekleme yoluyla pekifltirilmesi olanakl deildir.
b. Teorik hipotezler btncl olarak pekifltirilir.
c. Teorinin aksiyomlar arasnda snanacak hipotezin kendisi yer alamaz.
d. Deneysel hipotezler rnekleme yoluyla, teorik
hipotezler btncl olarak pekifltirilebilir.
e. Deneysel hipotezlerin yan sra, teorik hipotezler de rnekleme yoluyla pekifltirilebilir.
5. Afladakilerden hangisi hipotezli-tmdengelimsel
yntemin bir betimlemesidir?
a. Snanacak hipotez gzlem nermelerinden tmdengelimsel karmla tretilirse hipotez pekifltirilmifl olur.
b. Snanacak hipotez gzlem nermelerinden tmevarmsal karmla tretilirse hipotez pekifltirilmifl olur.
c. Snanacak hipotezin snama-sonras olasl, snama-ncesi olaslndan bykse, hipotez pekifltirilmifl olur.
d. Snanacak hipotezden tmdengelimsel karmla tretilmifl gzlem nermeleri, gzlem ve/veya
deneyle dorulanrsa hipotez pekifltirilmifl olur.
e. Snanacak hipotezin sonlu bir evrendeki alm,
dorulanmfl bir gzlem nermesinden tmdengelimsel karmla tretilebilirse hipotez pekifltirilmifl saylr.
6. Afladakilerden hangisi hipotezli-tmdengelimsel
yntemin karfllaflt glklerden biridir?
a. Tmel-tikel niceleyicili hipotezlerin snanamamas sorunu
b. Alternatif hipotezler sorunu
c. Teorik hipotezler sorunu
d. Sonsuz eli evren sorunu
e. Eski kant sorunu
7. Afladakilerden hangisi Bayesi pekifltirme yntemi

gereince Tm kuular beyazdr hipotezinin pekifltirilmesinin bir anlatmdr?
a. Hipotezin snama-ncesi olaslk derecesinin snama-sonras olaslk derecesinden byk olmas
b. Hipotezin snama-ncesi olaslk derecesinin snama-sonras olaslk derecesine eflit olmas
c. Hipotezin snama-sonras olaslk derecesinin snama-ncesi olaslk derecesinden byk olmas
d. Hipotezin snama-sonras olaslk derecesinin
ok byk olmas
e. Hipotezin snama-ncesi olaslk derecesinin ok
byk olmas
8. Afladakilerden hangisi Bayesi pekifltirme ynteminin hipotezli-tmdengelimsel ynteme karfl bir stnl saylabilir?
a. Kuzgun Paradoksuna bir zm nerisi getiriyor olmas
b. Teorik hipotezler sorununa bir zm nerisi
getiriyor olmas
c. Hipotezin snama-ncesi olaslnn 0dan byk olamayaca savn rtecek bir neri getiriyor olmas
d. Eski kant sorununa bir zm nerisi getiriyor
olmas
e. Sonsuz eli evren sorununa bir zm nerisi
getiriyor olmas
9. Afladakilerden hangisi Salt Tmdengelimci-Hipotez-Yanlfllamac grfl iin sylenebilir?
a. ok sayda beyaz kuunun gzlemlenmifl olmasna dayanarak Tm kuular beyazdr hipotezinin pekifltiine karar verilmesi
b. ok sayda beyaz kuunun gzlemlenmifl olmasna dayanarak Tm kuular beyazdr hipotezinin byk olaslkla doru olduuna karar verilmesi
c. Tm kuular beyazdr hipotezi ile a bir kuudur doru nermesinden tmdengelimsel olarak a beyazdr nermesini trettikten sonra a
kuusunun gerekten beyaz olduunun gzlemlenmesine dayanarak hipotezinin pekifltiine karar verilmesi
d. Tm kuular beyazdr hipotezinin snama-sonras olaslk derecesinin snama-ncesi olaslk
derecesinden kk olmasna dayanarak hipotezin yanlfllandna karar verilmesi
e. Tm kuular beyazdr hipotezi ile doru olduuna karar verilen a bir kuudur nermesinden tmdengelimsel olarak a beyazdr nermesini trettikten sonra a kuusunun siyah olduunun gzlemlenmesine dayanarak sz konusu hipotezin yanlfllandnn ileri srlmesi
131
10. Afladakilerden hangisi Hipotez Buluflu grfl iin

sylenebilir?
a. Hipotezler tmevarmsal genellemeler olup, bilim insanlarnn nceden doruladklar gzlem
nermelerine dayanarak tmevarmsal karmla
tretilir; dolaysyla bu hipotezlerde gzlem nermelerinde gemeyen yeni terimler bulunmaz.
b. Hipotezler, bilim insanlarnn nceden doruladklar ancak henz aklanmamfl flaflrtc olgular dile getiren gzlem nermelerine dayanarak
tmdengelimsel bir karmla tretilir.
c. Bu grfle gre, bilim insanlar yaratc hayal
gleriyle diledikleri dzenlilik ifade edebilen
tmel-koflullu nermeleri snamak amacyla hipotez sfatyla geici olarak kabul ederler.
d. Hipotezler, bilim insanlarnn nceden doruladklar ancak henz aklanmamfl flaflrtc olgular dile getiren gzlem nermelerine dayanarak
tmdengelimsel olmayan bir karmla tretilir;
ancak aklayc ifllevi olan bu hipotezlerde gzlem nermelerinde gemeyen baz yeni terimler
bulunur.
e. Hipotezler, bilim insanlarnn nceden pekifltirdikleri baflka hipotezlerin tmdengelimsel sonulardr.
132
Bilim Felsefesi
Okuma Paras
Hipotez dorulama [pekifltirme] genifl anlamda bir kantlama ifllemidir. Ne var ki, bu ifllemde olgusal verilerle mantksal karmn yerleri ou kez yeterince aydnlatlmadan braklan bir sorudur. Olgusal verilerin kant
nitelii kazanmas bu verilerle test edilen hipotez arasnda mantksal bir iliflkinin kurulmasn gerektirir. Bu
nasl olmaktadr?
Soruyu yantlarken, bafltan beri yaptmz bir ayrm
gz nnde tutmamzda yarar vardr. Her genelleme iki
veya daha fazla deiflken arasnda deiflmez, ya da belli bir lde deiflen, bir iliflkiyi dile getirir. Bu iliflki
gzlenebilir trden bir iliflki ise genelleme betimleyici
(alt-dzeyde), gzlenebilir trden deilse, genelleme
aklayc veya teorik (st-dzeyde) bir genellemedir.
kinci tr genellemelerden henz yeterince dorulanmamfl olanlara hipotez, yeterince dorulanmfl olanlara ise aklayc yasa [denir].
Betimleyici genellemelerle hipotez dediimiz aklayc genellemeler ayrm birok ynlerden olduu gibi
dorulama [pekifltirme] ifllemi ynnden de gzden kamamams gereken bir noktadr. nk, iki tr genellemenin dorulanmasnda izlenen ifllemler birbirinden
temel diyebileceimiz baz farklarla ayrlmaktadr.
nce ksaca betimleyici genellemenin dorulanma [pekifltirme] ifllemini gzden geirelim. Bilindii gibi betimleyici genellemeler, snrl sayda gzleme dayanan
birer indktif [tmevarmsal] karmlardr. Bu tr karmlar niteleyen en nemli zellik, genellemede geen
terimlerle genellemenin dayand gzlemsel nermelerde geen terimlerin ayn olmasdr. Bu zellik, betimleyici bir genellemenin dorudan test edilebilir olmasna olanak verdii iin nemlidir. rnein,
Btn kuular beyazdr.
genellemesini ele alalm. Bu genelleme bir nesnenin
kuu olmas ile beyaz olmas arasnda deiflmez bir iliflkiyi dile getirmektedir. O halde, kuu olan bir nesnenin ayn zamanda beyaz olduunu saptayan her gzlemimiz genellemeyi dorulayc [pekifltirici] bir kant saylr. fiimdi, tm gzlemlerimizin, kuu olan nesnelerin,
ayn zamanda beyaz olduunu gsterdiini varsayalm.
Sz konusu genelleme genifl lde (belki de yeterince) dorulanmfl [pekifltirilmifl] saylacaktr. Ne var ki,
tm gzlemlerimiz olas gzlemlerin ancak bir blm olduundan, genellemenin artk bir daha yanlfllanamayaca anlamn karamayz. (...)
[te yandan] hipotez tanm gereince dorudan test
edilebilir bir nerme olmadndan, herhangi bir hipotezin dorulanmasnda [pekifltirilmesinde] ilk adm hipotezden olgularla karfllafltrmaya elveriflli birtakm
mantksal sonular karmadr. Bu demektir ki, bir hipotezin dorulanma [pekifltirme] ifllemi, olgusal genellemelerde olduu gibi hipotezle iliflkin olduu gzlem
verileri arasnda dorudan bir iliflki kurma biiminde
deildir. Bir hipotezin dorulanmas dolayl bir ifllem
olup iki farkl aflamay iine almaktadr. lk aflamada hipotezden olgusal yoldan test edilebilir sonular karmak, ikinci aflamada bu sonular iliflkin gzlem veya
deney sonular ile karfllafltrmak yoluna gidilir.
Kaynak: Yldrm, C. (2010). Bilim Felsefesi, 13. Basm. stanbul: Remzi Kitabevi, s. 115 - 117.
133
1. a
Sra Sizde 1
Snanacak hipotez, H, Avrupal zoologlarn ortaya koymufl olduu Btn kuular beyazdr nermesi olsun.
a1, ... , an, 1697 ylna kadar Avrupal zoologlarn Dnyann eflitli yerlerinde gzlemlemifl olduu kuular olsun. Buna gre, Btn kuular beyazdr nermesi ile
a1 bir kuudur, ... , an bir kuudur nermeleri Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme Ynteminin nclleridir. Bu ncllerden a1 beyazdr, ... , an beyazdr
sonu nermeleri tmdengelimsel olarak tretilir. 1697
ylna kadar Avrupal zoologlarn gzlemlemifl olduu
tm kuular beyaz olduklarndan, bunlar a1, ... , an kuularn hep beyaz olarak gzlemleyecektirler. Bylece
a1 beyazdr, ... , an beyazdr sonu nermeleri dorulanmfl, H: Btn kuular beyazdr hipotezi de sz
edilen yntem gereince pekifltirilmifl olur. te yandan
an +1, Hollandal denizci kaptan Willem Hesselsz de
Vlamingh ve ekibinin 1697de Avustralyann gneybatsnda sonradan Kuu Nehri adn verecekleri nehrin
civarnda gzlemifl olduklar siyah kuulardan biri olsun. an +1 bir kuudur nermesini yukardaki ncllere ekleyelim. Buna gre an +1 beyazdr nermesi,
Btn kuular beyazdr nermesi ile an +1 bir kuudur nermesinden tmdengelimsel olarak tretilir. Ancak an +1 siyah olarak gzlemlendiinden, an +1 beyazdr nermesi yanlfl bir nerme, an +1 beyaz deildir
nermesi de doru bir nerme olur. Dolaysyla, Hipotezli-Tmdengelimsel Pekifltirme Yntemi gerei, Btn kuular beyazdr hipotezi yanlfllanmfl olur.
2. c
3. b
4. e
5. d
6. b
7. c
8. a
9. e
10. d
Yantnz doru deilse, nitenin Salt Tmevarmc Grfl blmn yeniden okuyun. Yalnz a flkkndaki yantn sz geen grfl iin
geerli olduunu anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez-Pekifltirmesi Grflleri blmn yeniden okuyun. Hipotezin sonlu bir evrendeki alm
kavram Hempel yntemine iliflkin olup, c flkknda bu yntemin doru bir betimlemesi verilmektedir. Buna karfllk d ile e flkkndaki betimlemeler bu kavram iermesine karfln yntemin yanlfl betimlemeleridir.
Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez-Pekifltirmesi Grflleri blmn yeniden okuyun. Kuzgun Paradoksu Hempel ynteminin
karfllaflt bir glktr. Buna karfllk a ile c
flklarndaki sorunlar Hipotezli-Tmdengelimsel
yntemin sorunlar olup, e flkkndaki yant ise,
tam tersine, Hempel ynteminin zd bir
sorundur.
Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez-Pekifltirmesi Grflleri blmn yeniden okuyun. Glymourun kendi-kendini pekifltirme ynteminin en nemli katksnn teorik hipotezlerin
rnekleme yoluyla pekifltirilmesi dorultusunda olduunu anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez-Pekifltirmesi Grflleri blmn yeniden okuyun. Tek doru betimlemenin d flkknda verildiini anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez-Pekifltirmesi Grflleri blmn yeniden okuyun. Yalnz b flkkndaki yant bu yntemin karfllaflt bir glktr. a flkkndaki yant Nicod
ynteminin, c flkkndaki yant hem Nicod hem
Hempel ynteminin, d flkkndaki yant Hempel
ynteminin, e flkkndaki yant ise Bayesci yntemin karfllaflt bir glktr.
Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez-Pekifltirmesi Grflleri blmn yeniden okuyun. Bayesci pekifltirme yntemi gerei, hipotezin pekiflmifl olmas iin, snama-sonras olaslnn, snama-ncesi olaslndan byk olmas gerekir.
Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez-Pekifltirmesi Grflleri blmn yeniden okuyun. Bayesci pekifltirme ynteminin Kuzgun Paradoksuna bir zm nerisi getirdiini anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse, nitenin Salt Tmdengelimci-Hipotez Yanlfllamac Grfl blmn yeniden okuyun. Yalnz e flkkndaki anlatmn bu grfln bir betimlemesi olduunu
anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse, nitenin Hipotez Buluflu Grfl blmn yeniden okuyun.Yalnz d flkkndaki anlatmn bu grfln bir betimlemesi olduunu anmsayacaksnz.
Sra Sizde 2
Fx: x krmzdr, Gx: x bir dosyadr, Hx: x uzayda
yer kaplar, a: krmz bir dosya ksaltmalar verilsin.
Pekifltirilecek olan H hipotezi, Tm krmz dosyalar
uzayda yer kaplar, yani x(Fx Gx Hx), T, a krmz bir dosyadr ve tm krmz fleyler uzayda yer kaplar, yani (Fa Ga) x(Fx Hx), E ise a uzayda
yer kaplar, yani Ha olsun. Afladaki geerli tmdengelimsel karm inceleyelim:
H:
T:
x(Fx Gx Hx)
Fa Ga x(Fx Hx)
___________________________
E:
Ha
Dikkat edilirse bu karmda, x(Fx Gx ( Hx) (Fa

Ga) x(Fx Hx) tutarl olup,x(Fx Gx Hx)
(Fa Ga) x(Fx Hx) = E koflulu yerine gelir. An-
134
Bilim Felsefesi
cak T = E, (yani T E E koflulu yerine gelmez). Simdi bu

koflulun yerine gelmemesinin sakncasn grelim. Kx:
x bir kargadr, Sx: x siyahtr ksaltmalar verildiinde, H hipotezi, Btn kargalar siyahtr, yani x(Kx
Sx) olsun. Bu durumda, Hayi doru varsaydmzda ve T E E koflulunu hipotezli-tmdengelimsel pekifltirme ynteminin bir koflulu saymadmzda
H:
x(Kx Sx)
T:
Fa Ga x(Fx Hx)
_________________________
E:
Ha
geerli karm geerli olup, ad geen yntemin tm
dier koflullarn saladndan Enin bu yntemce T teorisine greli olarak H hipotezini (aslnda T = E olduundan herhangi bir hipotezi) pekifltirdiini kabul etmek zorunda kalacaktk. Baflka bir deyiflle, uzayda yer
kaplayan bir krmz dosyann gzlemlenmifl olmasnn,
Btn kargalar siyahtr hipotezini pekifltirdii gibi sama bir durumu ve benzeri durumlar kabul etmek zorunda kalacaktk. Bylece T E E koflulunun hipotezlitmdengelimsel pekifltirme yntemi iin gerekli olduunu grmfl oluyoruz.
Sra Sizde 3
H ~ H mantksal dorudur. Dolaysyla, nermeler
mant gerei E E (H ~ H) olduundan, P(E) =
P(E (H ~ H)) = P((E H) (E ~ H)). te yandan
(E H) (E ~ H) tutarszdr. Nitekim (E H) (E
~ H) E E H ~ H H ~ H. Dolaysyla Kolmogorov aksiyomu Ax3 gerei (bkz. nite 3),
P((E H) (E ~ H)) = P(E H) + P(E ~ H)
olduundan
(i)
P(E) = P(H E) + P(~ H E)
Koflullu olasln tanm gerei, P(E | H) =
P( E H )
,
P( H )
dolaysyla P(E H) = P(H)P(E | H) ve gene koflullu

olasln tanm gerei, P(E ~ H) = P(~ H)P(E | ~ H)
olduundan
(ii) P(E) = P(H)P(E | H) + P(~ H)P(E | ~ H)
olur. (ii) eflitliini T arkadzlem bilgisine greli olarak
yeniden dzenlediimizde istenilen
(iii) P(E | T) = P(H | T)P(E | H T) + P(~ H | T)P(E

| ~ H T)
eflitiliini elde etmifl oluruz.
Kaynaklar
Burch, R. (2010). Charles Sanders Peirce, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2010 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <http://plato.stanford.edu/archives/fall2010/entries/peirce/>.
Christensen, D. (1983), Glymour on Evidential Relevance, Philosophy of Science 50, s. 471 - 481.
Christensen, D. (1990), The Irrelevance of Bootstrapping, Philosophy of Science 57, s. 644 - 662.
Earman, J. and C. Glymour (1988), What Revisions Does Bootstrapping Need? A Reply, Philosophy of Science 55, s. 260 - 264.
Earman, J. and W. C. Salmon (1999). The Confirmation
of Scientific Hypotheses, Salmon, M. H. et al. (eds.)
iinde, s. 42 - 103.
Gemes, K. (1997). Inductive Skepticism and the Probability Calculus I: Popper and Jeffreys on Induction
and the Probability of Law-Like Universal Generalizations, Philosophy of Science 64, s. 113 - 130.
Glymour, C. (1975), Relevant Evidence, The Journal
of Philosophy 72, s. 403 - 426.
Glymour, C. (1980). Theory and Evidence. Princeton,
NJ: Princeton University Press.
Grnberg, D. (2011). Christensenin Glymourun Pekifltirme Kuramna Ynelttii Karfl-rnekler: Bir zm nerisi, Dilde/Dflncede Tutarszln z Srcs Olmak - Teo Grnberge Armaan Kitab
iinde, yayna hazrlayan: Zekiye Kutlusoy, Ankara:
mge Yaynevi, yaknda kacak.
Grnberg, D. (2004). Bilimsel Yntem ve Snama Biimleri, Felsefe Ansiklopedisi, Cilt 2 iinde, yayna hazrlayan: Ahmet Cevizci, stanbul: Etik Yaynlar, s. 569 - 574.
Grnberg, T. (2000). Sembolik Mantk El Kitab, Cilt
3. Ankara: METU Press.
Gzel, C. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Krmz Yaynlar.
Hanson, N. R. (1965). Patterns of Discovery. Cambridge: Cambridge University Press.
Hempel, C. G. (1965). Aspects of Scientific Explanation. New York: The Free Press.
Lipton, P. (2004). Inference to the Best Explanation
(second edition). Oxford and New York: Routledge.
zlem, D. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Notos Kitap Yaynevi.

Popper, K. R. (1959). The Logic of Scientific Discovery. London: Hutchinson and Co.
Psillos, S. (2007). Philosophy of Science A-Z. Edinburgh: Edingburgh University Press.
Psillos, S. and M. Curd (eds.) (2008). The Routledge
Companion to Philosophy of Science. London and
New York: Routledge.
Salmon, M. H. et al. (eds.) (1999). Introduction to the
Philosophy of Science. Indianapolis/Cambridge:
Hackett Publishing Company.
Yldrm, C. (1971). Science: Its Meaning and Method. Ankara: METU Faculty of Arts and Sciences Publications No: 21, Baflnur Matbaas.
135
BLM FELSEFES
Amalarmz
N
N
N

Nagelin indirgemeci geliflim grfln ifade edebilecek ve tartflabilecek,
Lakatosun bilimsel arafltrma programlarna dayal geliflim grfln ifade
edebilecek ve tartflabilecek,
Kuhnun bilimsel paradigma deiflikliine dayal devrimsel geliflim grfln
ifade edebilecek ve tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
ndirgemeci geliflim
ndirgeyen teori
ndirgenen teori
Birikimsel geliflim
Bilimsel arafltrma
program
Geliflen teori dizisi
Yozlaflan teori dizisi
Teori deiflimi
Teori deiflimi sreci
Kat ekirdek
Temel hipotez
Yardmc hipotez
Koruyucu kuflak
Teorik olarak
geliflen teori dizisi
Deneysel olarak
geliflen teori dizisi
Anomali
Yordam
Negatif yordam
Pozitif yordam
Bilimsel paradigma
Sembolik genelleme
Bilimsel deerler
Dakiklik
Tutarllk
Kapsamllk
Yalnlk
Verimlilik
Metafizik ilke
Model
rnek problem
zm
Olaan bilim dnemi
Olaandfl bilim
etkinlii
Ykc-yapc
paradigma
deifliklii
Giderilebilen
anomali
Giderilemez anomali
Ad hoc hipotez
Ad hoc aklama
Bilimsel devrim
Devrimsel geliflim
indekiler
Bilim Felsefesi
Bilimsel Teorilerin
Geliflimi
GRfi
NAGELN NDRGEMEC GELfiM
GRfi
LAKATOSUN BLMSEL
ARAfiTIRMA PROGRAMLARINA
DAYALI GELfiM GRfi
KUHNUN BLMSEL PARADGMA
DEfiKLNE DAYALI DEVRMSEL
GELfiM GRfi
Bilimsel Teorilerin Geliflimi

GRfi
Bilim tarihinden her bilim dalna iliflkin olarak flunlar reniyoruz. (i) Bilimsel bilgiler daarc zaman iinde bymfltr. (ii) Kabul edilen bilimsel teori zaman
iinde deiflip geliflmifltir. fiyle ki, belli bir zamanda kabul edilen yeni teori, yerine getii eski teoriden daha ok geliflmifltir. Bu nitede teorilerin geliflim srecinin yapsn inceleyeceiz.
Bilim felsefesinde, teorilerin geliflimine iliflkin birbirinin karflt olan iki eflit grfl vardr. Bunlar birikimsel geliflim grflleri ile devrimsel geliflim grflleridir. Birikimsel geliflimde bir teorinin yerine gelen daha geliflmifl olan yeni teori eski teoriyi kapsar. Baflka bir deyiflle eskisinin bir genleflmesidir. te yandan devrimsel
geliflim grfllerinde yeni teori, yerine getii eski teori ile badaflamaz. Dolaysyla yeni teorinin kabul edilmesi, eski teorinin ret edilmesi anlamna gelir. O halde
yeni teori eskisini kapsayamaz. (Bkz. Losee, 2004, s. 1 - 3.) Aflada nce birikimsel geliflim, sonra da devrimsel geliflim grfllerini inceleyeceiz. Birikimsel geliflim
grflleri olarak Ernest Nagelin indirgemeci geliflim grfl ile Imre Lakatosun bilimsel arafltrma programlar metodolojisine dayal geliflim grfln ele alyoruz.
Devrimsel geliflim grfl olarak da Thomas S. Kuhnun bilimsel devrimli geliflim
grfln ele alyoruz.
NAGELN NDRGEMEC GELfiM GRfi

Nagelin ortaya koyduu indirgemeci geliflim grflnde, bir teorinin yerine geen
ikinci bir teorinin birincisinden daha geliflmifl olmas, birinci teorinin onun yerine
geen ikinci teoriye indirgenmesi veya baflka bir deyiflle ikinci teorinin birinci teoriyi indirgemesi demektir. (Bkz. Nagel, 1979, s. 338 - 366 ve Losee, 2004, s. 28 - 37.)
rnein nite 4te sz edilen ve burada 2 olarak gstereceimiz ideal gazlarn kinetik teorisi, gene nite 4te sz edilen ve burada 1 olarak gstereceimiz ideal gazlarn termodinamik teorisini indirger, 1 ise 2ye indirgenir. Buna
gre 1e indirgenen teori, 2ye de indirgeyen teori denir. Nagele gre 1 teorisinin 2 teorisine indirgenmesinin, baflka bir deyiflle 2 teorisinin 1 teorisini indirgemesinin gerekli ve yeterli olan koflulu vardr. Bu koflullarn ilk ikisi biimsel koflullar, sonuncu koflul olgusal kofluldur.
138
Bilim Felsefesi
Biimsel Koflullar
Koflul 1: ndirgenen teorinin postulatlarnda geen her terim, indirgeyen teorinin
postulatlarnda gemelidir. rneimizde, 1 teorisinin (nite 4te (5**) olarak gs
M
terilen) PV = M RT
A
biimindeki tek postulatnda geen P, V, T, M terimleri 2
teorisinin srasyla V, VI, VII balant postulatlarnda geer. Dolaysyla (1, 2)

teori ifti Koflul 1i salar.
Koflul 2: ndirgenen teorinin her postulat, indirgeyen teorinin postulatlarndan
tmdengelimsel karmla tretilebilmelidir. rneimizde 1 teorisinin sz geen
tek postulat nite 4te gsterildii gibi 2 teorisinin postulatlarndan tretilmiflti.
Dolaysyla (1, 2) teori ifti Koflul 2yi de yerine getirir.
Koflul 3: ndirgeyen teori pekifltirilmifl bir teori olmaldr. Geri indirgenen teoriyi pekifltiren kantlar, hipotezli-tmdengelimsel pekifltirme yoluyla indirgeyen
teoriyi de (Koflul 2den dolay) pekifltirir. Nitekim E dorulanmfl bir kant nermesi olduunda,
1. 2 = 1
2. 1 = E
_________
3. 2 = E
(Koflul 2)
(E, 1i pekifltirir)
(1, 2, = geifllidir, E, 2yi pekifltirir)
rnein 1 indirgenen teorisini pekifltiren Boyle-Mariotte, Charles ve Gay-Lussac ideal gaz yasalar, 2 teorisini de pekifltirir. Ancak 1 teorisini aklamak amacyla ortaya konulan 2 teorisini kabul etmek iin bu kantlarla yetinilmemifltir. Ayrca bu kantlardan bamsz yeni kantlarla 2 teorisini yeterince pekifltirmek gerekiyordu. Nitekim 2 teorisinin kabul edilmesi, birok kantn yan sra bir yandan kimyasal element ve bileflimlerine iliflkin J. Daltonun katl oranlar yasas, J. L.
Proustun sabit oranlar yasas ve Gay-Lussacn gazlar hakkndaki sabit hacim oranlar yasas, br yandan Avogadro saysnn deerinin deneysel olarak llmesi
yoluyla pekifltirilmesine dayanmfltr. Btn bu kantlar her gaz kitlesinin ok sayda moleklden olufltuu hipotezini, dolaysyla 2 teorisini pekifltirmifltir.
Genel olarak indirgemeci geliflimde, indirgeyen teori, indirgenen teoriyi aklar. Byle bir aklama, teorilerin szdizimsel yaklaflmnda birlefltirici biimde, teorilerin anlambilimsel (semantik) yaklaflmnda ise nedensel-dzeneksel biimde
bir aklamadr. Bunu (1, 2) teori ifti ile rneklendirelim. Aklanan-nerme
1in tek postulatdr. Pekifltirilmifl olan bu postulatn doru olup bir yasay (yani
ideal gaz yasasn) ifade ettii beklenir. Bu yasa aklanan-olguyu oluflturur. Aklayan-nermenin bileflenleri ise 2nin postulatlardr. 1in tek postulat 2nin
postulatlarndan, daha nce grdmz gibi, tmdengelimsel karmla tretilebilir. Ama 1in postulat, 2nin postulatlarnn hibiriyle zdefl deildir. _2nin
postulatlar pekifltirilmifl nermeler olduundan doru olduklar ve dolaysyla bir
yasay ifade ettikleri beklenir. Bu yasalar bir arada aklayan olguyu oluflturur. te
yandan 1 teorisine zg P, T, M gzlem terimlerinin srasyla (nite 4teki) V, VI,
VII balant postulatlar gerei 2nin teorik terimlerine indirgendiini syleyebiliriz. Nitekim a, tek-atomlu bir ideal gaz kitlesi, t bir zaman an, V, ann t anndaki
hacmi, M, ann t anndaki ktlesi, m, molekl ktlesi, v1, ... vN, srasyla molekllerin t anndaki hzlar ve e1, ... eN, srasyla molekllerin t anndaki kinetik enerji-
139
6. nite - Bilimsel Teorilerin Geliflimi
2
v12 +...+vN
1 N
leri olsun. Buna gre: V balant postulat gerei, m
ar3 V
N
pmnn Pye eflit olmas, ann t anndaki basncnn P olmasnn nedenidir; VI ba-
2 N A e1 + ... + eN
arpmnn Tye eflit olmas, ann t
3
R
N
anndaki mutlak scaklnn T olmasnn nedenidir; ve VII balant postulat gerei,
N x m arpmnn Mye eflit olmas, ann ktlesinin M olmasnn nedenidir.
ndirgeyen teorinin indirgenen teoriyi aklamas her indirgemeci geliflim rneinde ortaya kmaz. rnein teorisinin postulatlar kmesi
lant postulat gerei,
{ PV =
M
2
RT , PV = E }
MA
3
olsun. Yukardaki 1 teorisinin postulatlar kmesi ise afladaki gibidir:

{ PV =
M
RT }
MA
Bylece 1in her postulatnn 1*n bir postulat olduunu grrz. Buna gre 1in her postulatnn 1*n postulatlarndan tmdengelimsel karmla tretilebildiini syleyebiliriz. (Nitekim {A, B} biimindeki bir nerme kmesinden A
nermesi tmdengelimsel karmla tretilebilir.) te yandan 1 teorisinin her terimi 1* teorisinin bir terimidir. Nitekim teorisinin terimleri P, V, T, M, 1* teorisininkiler de P, V, T, M, Edir. 1* teorisinin her iki postulat pekifltirilmifltir. stelik 1*i
pekifltiren kantlar yalnz 1i pekifltiren kantlarla snrl deildir; bu kantlardan
2
bamsz olan PV = E postulatn pekifltiren kantlar da bulunur. Bylece teori
3
sinin teorisini indirgediini veya in a indirgendiini gryoruz. Nitekim Koflul 1,
2 ve 3n her birinin (1, 1*) teori ifti iin yerine geldiini yukarda gstermifl
oluyoruz. Dolaysyla 1 teorisinden 1* teorisine geifl bir indirgemeci birikimsel
geliflimdir. Ancak 2 teorisi 1 teorisini aklamasna karfln, 1* teorisi 1 teorisini
aklamaz. Nitekim 1 teorisinin terimlerinin 2ninkilere indirgenmesine karfln,
1in hibir terimi 1*nkilere indirgenemez.
SZDE
ndirgeme kavramnn Nageldakinden farkl olan flyle bir ikinciSIRA
anlam
vardr. (1, K1
gibi bir alana iliflkin teori, (2 ise K1 alann kapsayan daha genifl K2 alanna iliflkin bir
teori olsun. (1 teorisinin K1 alannda (2 teorisine indirgenmesi, (2nin K1 alanna iliflkin
D fi N E L M
nermelerinin limit durumda (1in nermelerine yaklaflk olmalar demektir. (Bkz. Losee, 2004, s. 36.) Bu ikinci anlamdaki indirgemeyi rneklendiriniz.
S O R U
SIRA SZDE
N N
Lakatos (1989) herhangi bir bilim dalnda ard ardna ortaya konulan teoriler dizisini ele alarak, geliflen teori dizisi (progressive series) ile yozlaflan teori dizisi (degenerative series) ayrmn yapmfltr. (Bkz. Lakatos, 1989, s. 34.)
AMALARIMIZ
(1)
1, ... , i-1, i, ... , n
D fi N E L M
S O R U
LAKATOSUN BLMSEL ARAfiTIRMA PROGRAMLARINA

DAYALI GELfiM GRfi
DKKAT
Geliflen Teori Dizileri ile Yozlaflan Teori Dizileri
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
140
Bilim Felsefesi
Lakatosun teori geliflimi

grflnde, verilen bir teori
dizisinde (birincisi dflnda)
her teori bir nceki teoriden
daha geliflmifl ise, bu teori
dizisine geliflen teori dizisi
denir.
ayn bilim dalnda ard ardna ortaya konulan n tane teoriden oluflan bir dizi olsun. (1) dizisinde 1 dflndaki her i teorisi, bir nceki i-1 teorisinden daha geliflmifl ise, (1) teorisine bir geliflen teori dizisi denir.
Sz geen (1) dizisinde 1 teorisinden 2 teorisine geifl, genel olarak da
i-1den iye geifl (i = 1, ... , n - 1), bir teori deiflimi olaydr. Bu n - 1 tane teori deiflim olaynn ard ardna gelmesi bir teori deiflimi srecini oluflturur. Byle
bir sreci oluflturan her teori deiflimi bu srecin bir admdr. Eer i teorisi bir
nceki i-1 teorisinden daha geliflmifl ise, i-1den iye geifl adm bir geliflme
admdr. te yandan i-1, iden daha geliflmifl ise ya da ne i, i-1den ne de
i-1, iden daha geliflmifl ise i-1den iye geifl adm bir yozlaflma admdr.
Btn admlar bir geliflme olan teori deiflimi srekli geliflim anlamna gelir. rnein Gnefl sistemine iliflkin astronomi bilim dalnda ard ardna kan Kopernik,
Galileo, Kepler ve Newton teorileri srekli geliflim gsterir.
fiimdi bilimsel arafltrma programlarnn ynlendirdii teori dizilerinin yapsn
inceleyelim. rnek olarak birbiri ardndan gelen drt farkl kinetik gaz teorisinden
oluflmufl bir geliflen teori dizisini ele alyoruz. Srasyla 1, 2, 3, 4 olarak gstereceimiz bu teoriler, Krnig teorisi (1856), Birinci Clausius teorisi (1857), kinci Clausius teorisi (1858) ve van der Waals teorisi (1910) olarak adlandrlr. (Bkz.
Clark, 1976.) Bu drt teoriden oluflan teori dizisini
(2)
1, 2, 3, 4
olarak gstereceiz.
Geliflen Teori Dizilerinin Yaps

Lakatosun grflnde, bir
teori dizisine ait her teorinin
postulatlar kmesi, temel
hipotezler kmesi ile
yardmc hipotezler
kmesinin birleflimidir.
Dizideki tm teorilere ortak
olan temel hipotezler
kmesine, teori dizisinin
kat ekirdei, dizideki her
teorinin yardmc hipotezler
kmesine de o teoriye zg
koruyucu kuflak denir.
Genel olarak (1) biimindeki bir teori dizisinin ayn bir bilimsel arafltrma program
uyarnca bir geliflen teori dizisi olmas flyle tanmlanr. (Bkz. Lakatos, 1989, s. 33 - 34.)
Tanm 1: (1) teori dizisi teorik olarak geliflen bir dizidir ancak ve ancak afladaki koflullar yerine gelirse:
(i) 1, 2, 3, 4 teorilerinin tmne ortak olan postulatlar vardr. Bu ortak
postulatlarn kmesini olarak gsteriyoruz. Buna gre kmesi, her i
teorisinin postulatlarnn bir alt-kmesidir. postulatlar kmesine (1) teori
dizisinin kat ekirdei (hard core) denir. Kat ekirdee ait postulatlara (1)
teori dizisinin temel hipotezleri denir. Dolaysyla , (1) dizisinin temel hipotezlerinin kmesidir.
(ii) (1) teori dizisine ait her i teorisinin postulatlar kmesi, temel hipotezler kmesi ile 1' olarak gsterdiimiz yardmc hipotezler kmesinin birleflimidir. 1' yardmc hipotezler kmesine i teorisine zg koruyucu
kuflak (protective belt) denir. (Aflada grlecei gibi, 1' kmesine ait
yardmc hipotezlerin ifllevi, kat ekirdee ait temel hipotezlerin yanlfllanmasn nlemektir.)
(iii) i = 2, ... , n olduunda, i-1 teorisinden tretilen ve daha nce yanlfllanmfl olmayan her ndeyi, i teorisinden de tretilebilir. Bir de i-1 teorisiyle aklanan her olgu i teorisi tarafndan en azndan yaklaflk olarak aklanabilmelidir.
(iv) i = 2, ... , n olduunda, i teorisinden ( i-1 teorisinden tretilemeyen) yeni ve beklenmeyen bir olgunun ndeyisi tretilebilmelidir.
141
Tanm 2: (1) teori dizisi deneysel olarak geliflen bir dizidir ancak ve ancak afladaki koflullar yerine gelirse:
(i) (1) teori dizisi teorik olarak geliflen bir dizidir.
(ii) i = 2, ... , n olduunda, i teorisinden tretilip yeni ve beklenmeyen olgular
ifade eden ndeyilerden en az biri (yanlfllanmaya karfl) dayankl olmaldr.
Hem teorik hem deneysel olarak geliflen bir teori dizisine geliflen teori dizisi denir.
Her deneysel olarak geliflen dizi, tanm gerei ayn zamanda teorik olarak da geliflen
dizi olduundan, geliflen dizi ile deneysel olarak geliflen dizi ifadeleri eflanlamldr.
fiimdi Tanm 1 ile Tanm 2yi (2) kinetik gaz teorileri dizisiyle rneklendirelim.
Grlecei gibi (2) teori dizisi hem teorik hem de deneysel olarak geliflen bir dizidir. Bu dizinin kat ekirdei afladaki temel hipotezlerden (veya postulatlardan) oluflur:
I. a, kapal kapta bir gaz kitlesi olduunda, a gaz kitlesi N gibi ok byk sayda ama kendileri ok kk olan (1, ... ,N molekllerinden oluflur. Baflka bir deyiflle a makro-nesne dizgesi mikro-nesne dizgelerinden oluflan bir
toplulua indirgenir.
II. (1, ... ,N moleklleri kabn iinde srekli olarak devinirler.
III. (1, ... ,N molekllerinin devinimi, Newtonun klasik mekanik yasalarna
uygundur. (Bkz. Clark, 1976, s. 45.)
(2) dizisindeki kinetik gaz teorilerine zg koruyucu kuflaklar belirtmek amacyla aflada 1, 2, 3 ve 4 kinetik gaz teorilerini srasyla inceliyoruz.
1: August Krnigin Kinetik Gaz Teorisi
1 teorisinin kat ekirdeini oluflturan temel hipotezler sz geen I, II ve III
tr. 1 teorisinin 1' koruyucu kufla ise flu yardmc hipotezlerden oluflur:
(1': 1) Her gaz molekl kre biiminde esnek bir cisimdir.
(1': 2) Ayn bir kapal kabn iindeki gaz molekllerinin yrngeleri rastgele
(randomly) dalmfltr.
(1': 3) Ayn bir kapal kabn iindeki gaz moleklleri arasnda hibir etkileflim
kuvveti yoktur.
(1': 4) Ayn bir kapal kabn iindeki gaz moleklleri kabn eperlerine arpmadklar srece ayn sabit hzla dorusal olarak devinirler. Molekller kabn eperlerine arptklar zaman ise esneke (elastically) arparlar; yani arptklarndan hemen sonra ters ynde ayn hzla devinmeye devam ederler.
Yukarda belirtilen hipotezlerden oluflan ile 1' kmelerinden oluflan 1 kinetik gaz teorisinden ideal gaz yasas tretilir. Dolaysyla 1 teorisi gereince btn
gaz kitleleri her durum ve zamanda ideal gaz yasasna uyarlar veya baflka bir deyiflle btn gaz kitleleri hep ideal gaz niteliindedir. Oysa bu sav gzlem ve deneye
aykrdr. Bir teori ile gzlem ve/veya deney arasndaki aykrla anomali denir.
Anomali
Bilim felsefesinde ok nemli olan anomali kavramn flyle tanmlayabiliriz.
Tanm 3: A olgusu, (1) teori dizisine ait i teorisinin karfllaflt bir anomalidir
ancak ve ancak flu iki koflul yerine gelirse:
(i) A bir yaln olgu olup A gzlem ve/veya deneyle dorulanmfl bir gzlem
nermesi veya A bir deneysel yasa ve A tmevarmsal karmla pekifltirilmifl bir yasa nermesidir.
Bir teorinin hipotezlerinden

tmdengelimsel olarak
tretilen bir nermenin
deillemesi gzlem ve/veya
deneyle dorulanmfl bir
gzlem nermesi ise, bu
nermenin dile
getirdii olguya sz geen
teoriye iliflkin bir anomali
denir.
142
Bilim Felsefesi
(ii) A olgusunu ifade eden A nermesinin deillemesi olan A nermesi teorisine ait hipotezlerden tmdengelimsel karmla tretilir. Baflka bir deyiflle, A nermesi ile yi oluflturan hipotezler birlikte tutarszdr.
rnein incelediimiz 1 teorisi (yani Krnigin kinetik gaz teorisi) birok anomali ile karfllaflr. rnein a, t zamannda bir Helyum gaz kitlesi olsun. a gaz kitlesi 2.24 atmosfer basnc altnda -267 Cye kadar soutulursa svlaflr. Bu svlaflma olgusunu A olarak gsterelim. A nermesini, yani a Helyum gaz kitlesi 2.24
atmosfer basnc altnda -267 Cye kadar soutuldu ama svlaflmad nermesini
teorisini oluflturan hipotezlerden tretebiliriz. Nitekim bu teori gereince her gaz
kitlesi btn nesne-durumlarnda ideal gaz niteliinde olduundan, a gaz kitlesinin svlaflmas olanakszdr.
Bilimsel Arafltrma Programlarnn Yordam

Anomali kavramn kullanarak (1) biimindeki bir teori dizisini ynlendiren bir bilimsel arafltrma programnn yapsn flyle dile getirebiliriz. Bir bilimsel arafltrma
program, (1) teori dizisinin kat ekirdei ile yordam (heuristic) denilen yntemsel kurallardan oluflur. (Bkz. Lakatos, 1989, s. 47 - 52.) Yordam oluflturan kurallar
kesin olmayp yalnzca ynlendirici olan kurallardr. Yordam, negatif yordam ile
pozitif yordama ayrlr. Negatif yordam, teori dizisinin kat ekirdeini korumay
amalar. Pozitif yordam ise, teori dizisini oluflturan teorilere zg olan koruyucu
kuflaklarn adm adm ortaya konulmasn ynlendirir.
Negatif yordam flu kurallarla dile getirilebilir. i-1 teorisi (i = 2, ... , n), A gibi
bir anomali ile karfllaflrsa:
(i) kat ekirdeine ait hibir temel hipotez, A anomalisi tarafndan yanlfllanmfl saylmamaldr.
'
(ii) A anomalisinin i-1
koruyucu kuflana ait en azndan bir yardmc hipotezi
yanlfllad kabul edilmelidir.
rnein 1 teorisinin karfllaflt anomaliler arasnda, daha nce belirtildii gibi, gazlarn belli scaklk ve basn durumlarnda svlaflmas olgusu bulunur. Yukardaki (i) kural, kat ekirdeine ait hibir temel hipotezin, zellikle Popperin
tmdengelimci-yanlfllamac grflnn mantksal temeli olan (bkz. nite 5) modus tollens tmdengelimsel geerli karm biimine dayanarak A anomalisi tarafndan rtlemeyecei anlamna gelir. nite 5te bu karm biimini ismini vermeden kullanmfltk. Modus tollensin biimi afladaki gibidir:

_______
fiimdi H1 ... Hk H1' ... Hm' , kat ekirdeine ait H1, ... , Hk temel hipotezler ile i-1 koruyucu kuflana ait H1' , ... Hm' , yardmc hipotezlerin tmelevetlemesi olsun. A anomalisini dile getiren nermenin deillemesi olan A ise,
H1 ... Hk H1' ... Hm' in tmdengelimsel sonucu olsun. Buna gre, A A
olduuna da dikkat ederek, afladaki modus tollens biimindeki karm yazabiliriz:
H1 ... Hk H1' ... Hm' A
A
_____________________________________
H1 ... Hk H1' ... Hm'
(H1 ... Hk H1' ... Hm' ) H1 ... Hk H1' ... Hm' olduuna gre, A anomalisini dile getiren A nermesinin normal olarak mantk ve gzlem
' koruyucu kuflave/veya deneye dayanarak H1, ... , Hk temel hipotezleri ile i-1
na ait , ... , yardmc hipotezlerinden en az birini rtmesi gerekirdi. Ancak negatif yordamn (i) koflulu, kat ekirdee ait H1, ... , Hm' temel hipotezlerinden herhangi birinin modus tollens ile yanlfllanmasn engeller. te yandan negatif yor' koruyucu kuflana ait H , ... , H ' yardamn (ii) koflulu gerei, A anomalisi i-1
1
m
dmc hipotezlerinden en az birini modus tollens ile yanlfllayabilir. Baflka bir deyiflle, (i) ve (ii) koflulu gerei varacamz sonu H1' ... Hm' tikel-evetlemesidir. Yani H1,..., Hm' yardmc hipotezlerinden en az birinin A anomalisini dile getiren A nermesi tarafndan yanlfllandn syleriz. (Bkz, Lakatos, 1989, s. 48.)
Genel olarak (1) teori dizisine ait i-1 teorisi (i = 2, ... , n) anomaliler ile karfllaflrsa, i-1 teorisi yerine ondan (hem teorik hem deneysel olarak) daha geliflmifl
olan i teorisi ortaya konulup kabul edilmelidir. Eer A olgusu i-1 iin bir anomali ise, i-1in koruyucu kuflana ait baz yardmc hipotezler yerine baflkalarn
koymakla teorinin A nermesiyle birlikte tutarsz olmas nlenir. Nitekim sz konusu deifliklik soncunda i-1 teorisi yeni bir i teorisine dnflr. A nermesi
inin hipotezleriyle birlikte tutarl olur (yani tutarsz olmaz). Bu durumda A olgusunun oluflturduu anomalinin giderilmifl olduunu syleriz. flte (1) teori dizisini
ynlendiren bilimsel arafltrma programnn pozitif yordam, i-1 teorisinden i teorisine geifl admna iliflkindir. Negatif yordam gerei bu geifl admnda kat ekirdei korunur. Buna karfllk i-1 teorisinin 'i-1koruyucu kufla deifltirilerek
yeni i teorisinin 'i koruyucu kuflan oluflturan yordam ortaya konulmas, pozitif yordam oluflturan kurallarca ynlendirilir. Bu kurallarn genel biimi flyle dile
getirilebilir (bkz. Lakatos, 1989, s. 49 - 51):
i teorisinin yardmc hipotezleri yle seilmelidir ki:
(i) i teorisinde, i-1 teorisinin karfllaflt anomalilerin ya tm ya da en azndan bazlar giderilmifl olsun.
(ii) i teorisi, i-1 teorisinden (Tanm 1 ve Tanm 2 anlamnda) daha geliflmifl olsun.
2 : Rudolf Clausiusun Birinci Kinetik Gaz Teorisi
Bilimsel arafltrma programnn negatif ve pozitif yordamn (2) teori dizisine
ait 1 teorisinden 2 teorisine geifl admyla rneklendirelim. 2 teorisinin, yani Clausiusun Birinci Kinetik Gaz Teorisinin (bkz. Clausius, 1857 ve Clark, 1976,
s. 47 - 49) kat ekirdei, negatif yordam gerei, 2 teorisinin kat ekirdeiyle zdefltir. te yandan '2 koruyucu kuflan oluflturan bafllca yardmc hipotezler flyle dile getirilebilir:
('2 : 1) Yaklaflk olarak kre biiminde gaz moleklleri ile yle olmayanlar
vardr.
('2 : 2) Ayn bir kapal kap iindeki gaz molekllerinin yrngeleri rastgele dalmfltr.
'
(2 : 3) Ayn bir kapal kap iindeki gaz moleklleri arasnda (kohezyon denilen) bir ekim kuvveti vardr.
('2 : 4) Ayn bir kapal kap iindeki gaz moleklleri gaz faznda iken hem kabn eperlerine esneke arparlar, hem de birbirleriyle esneke arpflrlar.
Gaz moleklleri kabn eperlerine veya birbirlerine arpmadklar srece sabit hzla dorusal (linear) olarak devinirler.
143
144
Bilim Felsefesi
('2 : 5) Ayn bir kapal kap iindeki gaz molekllerini devinimleri yalnz telemeli devinim (translational motion) biiminde deil, ayn zamanda, dnme devinimi (rotational motion) ve titreflim devinimidir (vibrational motion) biimindedir.
('2 : 6) Kapal bir kap iindeki gaz moleklleri flu koflullar yerine getirir (bkz.
Clausius, 1857, s. 116):
(i) Gaz faznda, gaz molekllerinin kaplad hacim, kapal kabn hacmine greli olarak ihmal edilebilir.
(ii) Gaz faznda, herhangi bir gaz moleklnn baflka bir molekle veya kabn
eperlerine arpma sreci ardflk iki arpma arasndaki sreye greli olarak
ihmal edilebilir.
(iii) Gaz faznda, gaz molekllerinin ekim gleri ihmal edilebilir.
Bu koflulu yerine getiren molekllerin oluflturduklar gaz kitlesi, baflka bir
deyiflle gaz faz, ideal gaz niteliinde olur.
('2: 7) Kapal bir kabn iindeki gaz moleklleri arasndaki kuvvetlerin etkileri
gaz fazndan svlaflma fazna geifl durumunda ortaya kar.
Grld gibi 2 teorisinin ikinci yardmc hipotezi 1 teorisininki ile zdefltir. 2 teorisinin dier yardmc hipotezleri ise, 1 teorisinde bulunanlarda deifliklik yaplarak oluflturulmufltur. Bu deifliklikler, 2 teorisinin yardmc hipotezlerinin 1inkilerine greli olarak somut gereklii daha iyi betimlemelerini salamaktadr. Byle olmas 2 teorisinin hedef uygulamalar kmesinin 1inkinden daha
genifl olmasn salar. Bylece 2 teorisinin yol at ndeyiler ve aklamalar
1inkilerinden fazla olur. Dolaysyla 2, 1den daha geliflmifl olur. Clark (1976,
s. 45), yeni teorinin yardmc hipotezlerinin gerei daha iyi yanstmas koflulunu
pozitif yordamn bir kural sayyor. Aflada grlecei gibi, 2 teorisinden 3 teorisine geifl admnda da pozitif yordama ait ayn kural geerlidir.
Dikkat edilirse 1 teorisinin karfllaflt sz geen anomali, yani gazlarn svlaflmas olgusu, 2 teorisi iin anomali deildir. Tam tersine bu olgunun varl, 2
teorisinden tretilir ve bylece 2 teorisi tarafndan aklanmfl olur.
3 : Rudolf Clausiusun kinci Kinetik Gaz Teorisi
2 teorisi flyle bir anomali ile karfllaflmfltr. 2 teorisine gre molekllerin
dorusal devinimlerinin hz ok byktr. rnein bu hz 0Cta oksijen moleklleri iin 46 m/sn, hidrojen moleklleri iin de 1844 m/sndir. (Bkz. Clausius, 1858,
s. 131.) Byle olunca birbirine temas eden iki gaz kitlesi ok ksa srede birbirine
karflmalyd. rnein bir odadaki gaz moleklleri bir saniyede bu oday yzlerce
kez dolaflrlard (bkz. Clark, 1976, s. 49, n. 30. Clark bu alnty Buijs-Ballot (1858),
s. 240dan almfltr). Oysa gzlem ve deney, gazlarn birbirine karflmasnn annda
olmayp olduka zaman tuttuunu gsterir. Bu olgu ise 2 teorisinin karfllaflt bir
anomaliyi oluflturur. Clausius 3 olarak gsterdiimiz ikinci teorisinde (Bkz. Clausius, 1858) bu anomaliyi gideren yeni bir kinetik gaz teorisi ortaya koymufltur. 2
teorisinden 3 teorisine geiflte, bir yandan negatif yordama uygun olarak 3n
kat ekirdei kat ekirdei ile zdefltir, te yandan 3n koruyucu kufla
2nin '2 koruyucu kuflandan daha gerekidir.
'3 koruyucu kuflan oluflturan yardmc hipotezleri biri dflnda '2nin yardmc hipotezleriyle zdefltir. '2ye ait yardmc hipotezlerden '3n dflnda kalan tek yardmc hipotez ('2 : 6)dr. Nitekim gaz molekllerinin gaz faznda hep
ideal gaz niteliinde olmasn gerektiren ('2 : 6) yardmc hipotezi, yukarda sz
edilen anomali tarafndan yanlfllanmfl saylr. '3 koruyucu kuflanda ('2 : 6) yerine afladaki yardmc hipotez yer alr:
(3' : 6) Kapal bir kap iindeki gaz molekllerinin her birinin kendi merkezinde bulunduu ve yarap olan bir etki kresi vardr. Herhangi iki molekl
arasnda ekim kuvvetinin yan sra bir de itifl kuvveti vardr. Eer iki molekl arasndaki uzaklk yarapndan kk ise itifl kuvveti iki molekl birbirinden uzaklafltrr. Buna karfllk iki molekl arasndaki uzaklk yarapndan byk ise iki molekl arasndaki itifl kuvveti etkisiz kalp, bunu yerine ekifl kuvveti etkili olur. Ancak bu ekifl kuvveti, molekllerin yrngelerini ok az deifltirir. (Bkz. Clausius, 1858, s. 135, 138 ve Clark, 1976, s. 49.)
Yukardaki (3' : 6) yardmc hipotezinde geen etki kresi kavramna dayanarak, ortalama serbest yol (mean free path), gaz molekllerinin birbirinin etki kresine girmeden aldklar yollarn ortalama uzunluu olarak tanmlanr. Ortalama
serbest yolun ok ksa olduu gsterilmifltir. (Bkz. Clausius, 1858, s. 145 ve Clark,
1976, s. 49.)
Ortalama serbest yolun ksal, 2 teorisinin karfllaflt daha nce sz edilen
anomalinin 3 teorisinde giderilmesini salar. Nitekim karflan iki gaz kitlesindeki
molekllerin ortalama serbest yolunun ok ksa olmasna dayanarak, gaz yaylma
hznn kk olduu, dolaysyla gazlarn karflma srecinin byke olduu sonucuna varlr. (Bkz. Clausius, 1858, s. 147 ve Clark, 1976, s. 49.) Bylece sz konusu anomali 3 teorisi tarafndan aklanan bir olgu saylr. Bu da 3 teorisinin
2 teorisinden daha geliflmifl olduunu gsterir.
4 : Van der Waalsn Kinetik Gaz Teorisi
4 olarak gsterdiimiz Johannes Diderik van der Waalsn kinetik gaz teorisinin (bkz. Clark, 1976, s. 57 - 60) kat ekirdei, 3n kat ekirdei ile zdefltir.
te yandan 4 teorisinin 4' koruyucu kufla, 3 oluflturan yedi yardmc hipoteze afladaki yeni yardmc hipotezi eklemekle oluflur:
(4' : 8) Kapal bir kap iindeki NA sayda gaz moleklleri topluluunun P basnc, V hacmi ve T mutlak scakl arasndaki bant, baflka bir deyiflle nesne-durumu denklemi (state equation), gaz faz ile sv faznda ayndr. (Daha nce nite 3te de sz ettiimiz) Van der Waals denklemi diye adlandrlan bu denklem, bir
mol gaz iin
(3)
(P +
a
V2
)(V b) = RT
biimindedir. a ile b (daha nce nite 3te de sz ettiimiz gibi), van der
Waals parametreleri diye adlandrlan iki sabittir.
a ile b sabitleri denklemin uyguland gaz veya sv kitlesinin molekllerinin
trne baldr. b sabiti, NA sayda molekln etki krelerinin hacimlerinin toplamna eflittir. Buna gre V - b, molekllerin birbirinin etki kresine girmeden devinebildikleri uzay blgesinin hacmine eflittir. a sabitinin anlamn belirtmek iin nce (3) denklemini efldeeri olan
(4)
P=
RT
a
V b V2
biimine dnfltrelim. Grld gibi a/V2 oran, P basncn azaltan bir etkendir. Bu etken, molekller arasndaki kohezyon denilen ekim kuvvetinden
145
146
Bilim Felsefesi
kaynaklanr. Nitekim kabn eperlerine arpan molekller, onlarn yaknlarnda

bulunan br molekllerin ekim kuvvetinin etkisinde bulunurlar. Bu etki, kabn eperlerine arpan molekllerden kaynaklanan P basncnn a/V2 ye eflit bir
lde azaltr. O halde a sabitinin, molekller arasndaki ekim kuvvetini belirttiini syleyebiliriz. Belli bir maddeye iliflkin a ile b sabitlerinin deerini deneysel
olarak saptamak iin sz konusu maddenin bir molnden oluflan bir gaz kitlesinin
iki farkl nesne-durumundaki P1, V1, T1 ile P2, V2, T2 nesne-durumu deiflkenleri
a
nin deerlerini deneysel olarak leriz. Bylece ( P1 + 2 )(V1 b) = RT1 ile
V1
a
( P2 +
)(V2 b) = RT2 denklemleri elde edilir. Bu iki denklemi birlikte zeV22
rek a ile b bilinmeyenlerinin deeri saptanr.
Dikkat edilirse 3 teorisinden 4 teorisine geifl negatif ile pozitif yordama uygundur. Nitekim bir yandan kat ekirdei korunmufl, br yandan '4 koruyucu kuflann yeni ('4 : 8) yardmc hipotezi, hem gaz hem sv fazlarn gereki
bir biimde betimliyor. stelik 4 teorisi de 3 teorisinden daha geliflmifltir.
Van der Waalsn 4 teorisinin Clausiusun 3 teorisinden daha geliflmifl olmasnn nedenlerinden biri saf maddelerin (yani kimyasal elementler ile bileflimlerin)
kritik scaklklar ile kritik basnlarnn van der Waals denkleminden tretilebilmesi olgusudur. Bir maddenin kritik scakl bu koflullar yerine getiren Tc scakl
demektir.
(i) Sz konusu maddeden oluflan a gaz kitlesinin T scakl Tcden byk ise,
a hibir basnta svlaflamaz (yani gaz fazndan sv fazna geemez).
(ii) a gaz kitlesinin T scakl Tcden kk ise, a gaz kitlesi belli basnlarda
svlaflabilir.
rnein suyun kritik scakl 374C (674 K), Helyumun ki ise (267.96C (5.19
K)tr. 374Ctan scak bir H2O gaz kitlesi ile (267.96Ctan scak bir Helyum gaz
kitlesi hibir basnta svlaflamaz. te yandan bir madenin kritik basnc, bu maddenin kritik scaklndaki denge buhar basnc demektir.
Bir maddenin Tc kritik scaklndan kk T scaklndaki denge buhar basnc flu koflullar yerine getiren P basncdr:
a, sz konusu maddenin yaltlmfl bir kapal kab dolduran T scaklnda bir
kitlesi olsun. Ayrca a kitlesi a1 sv faz ile a2 gaz fazndan oluflsun. Buna gre
(i) Eer kapal kabn iindeki basn Pden kk ise, a1 sv faz buharlaflp
miktar azalr, a2 gaz faznn miktar artar.
(ii) Eer kapal kabn iindeki basn Pden byk ise, a2 gaz faz svlaflp miktar azalr, a1 sv faznn miktar artar.
(iii) Eer kapal kabn iindeki basn Pye eflit ise, a1 sv faz buharlaflmaz, a2
gaz faz svlaflmaz. a1 ile a2nin miktarlar da sabit kalr.
Bir madenin normal kaynama noktas, yle bir T scakldr ki, maddenin T
derecedeki denge buhar basnc 1 atmosfere eflittir. rnein suyun normal kaynama noktas 100Ctr. Bu bilgiye dayanarak suyun 100Ctaki denge buhar basncnn 1 atm olduu sonucunu karabiliriz. te yandan kritik scakl olan 374Ctaki denge buhar basnc 218 atmdir. Dolaysyla suyun kritik basnc da 218 atmye
eflittir. Helyuma gelince, kritik scakl ( 267.96C olduuna gre, kritik basn
Helyumun sz konusu scaklktaki denge buhar basncdr. Bu basn ise 2.24
atmye eflittir.
fiimdi Van der Waals denkleminden saf maddelerin Tc kritik scakl ile Pc kritik basncnn nasl tretildiini grelim. nce Van der Waals denkleminin (4) biimini ele alalm. (4) denklemindeki T deiflkenine belli bir deer verirsek, P basncnn V hacmine bal belli bir fonksiyonunu elde ederiz. Eer T deiflkeninin
deeri olarak ilgili maddenin Tc kritik scakln seersek, (4) denkleminden
(5)
P=
RTc
V b
a
V2
denklemi elde edilir. (Dikkat edilirse a, b, Tc ayn maddeye iliflkin sabitlerdir.)

(5) denkemiyi nin bir fonksiyonu olarak belirler. fiimdi (5) denkleminde P deiflkeninin yerine sz konusu maddenin Pc kritik basncn koyalm. Bylece
(6)
Pc =
RTc
V b
a
V2
denklemi elde edilir. Bu denklemdeki tek bilinmeyen Vdir. Vnin deeri sz

konusu maddenin 1 molnn Tc kritik scaklnda ve Pc kritik basncndaki hacmidir. Bu hacim ise, maddenin kritik hacmi olarak adlandrlr ve Vc olarak gsterilir. Buna gre (Pc, Vc, Tc) sral lsne ilgili maddenin kritik nesne-durumu denir. Pc, Vc ve Tcnin her birinin de bir kritik nokta olduu sylenir. flte Van der
Waals denklemine dayanarak her saf maddeye iliflkin Pc, Vc ve Tcnin deerleri,
van der Waals sabitlerinin (yani a ile bnin) birer fonksiyonu olarak flyle hesaplanabilir. Pc, Vc ve Tc ayr bilinmeyen olduuna gre, bunlarn deerlerini hesaplamak iin tane denkleme gereksinim vardr. Bu denklemlerden biri (6) denkleminde V yerine Vc konularak elde edilen
(7)
Pc =
RTc
Vc b
a
Vc2
denklemidir. br iki denklem srasyla (4) van der Waals denkleminde Pnin
Vye gre birinci-dereceden ksmi trevinin ve Pnin Vye gre ikinci-dereceden
ksmi trevinin 0a eflitlenerek, V = Vc, P = Pc alnmasdr. Buna gre
(8)
P
=0 ,
V
V = Vc, T = Tc,
ile
(9)
2 P
V 2
=0
V = Vc, T = Tc
denklemleri elde edilir. Pc, Vc ve Tcyi bir arada matematiksel olarak tanmlayan
(7), (8) ve (9) denklemlerinin birlikte zlmesi yoluyla
(10) Pc =
a
27b2
(11) Vc = 3b
(12)
8a
27 Rb
sonular elde edilir. (Bkz. Salzman, 2004).
147
148
Bilim Felsefesi
Van der Waals denkleminden yukardaki ifllemlere dayanarak tretilen (10),

(11) ve (12) ile ifade edilen kritik noktalarn deerlerinin deneysel olarak llen
deerlere uygun olduu saptanmfltr. (Bkz. Clark, 1976, s. 59.) Bylece 1, 2, 3,
4 teorilerinden oluflan (2) teori dizisinin bir geliflen teori dizisi, dolaysyla bu teori dizisini ynlendiren kinetik gaz teorisinin arafltrma programnn da bir geliflen
bilimsel arafltrma olduu ortaya kar. Sz konusu (2) teori dizisinin oluflturduu
teori geliflimi bir birikimsel deiflimdir. Nitekim bu dizideki her teori, bir ncekinin tm temel hipotezleri, daha yanlfllanmamfl tm yardmc hipotezleri kapsamaktadr. Genel olarak daha nce belirttiimiz gibi bir bilimsel arafltrma programnca ynlendirilmifl her geliflen teori dizisi bir birikimsel geliflim oluflturur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA
SZDE programyla ynlendirilen geliflen ile yozlaflan teori dizilerinin
Ayn bilimsel
arafltrma
birbirini izlemesini rneklendiriniz.
D fi N E L M
KUHNUN
BLMSEL PARADGMA DEfiKLNE
DAYALI DEVRMSEL GELfiM GRfi
S O R U
S O R U
Bilimsel Paradigma
Kuhnun ortaya koyduu
DKKAT
disipliner matriks
anlamndaki bilimsel
paradigma kavram,
SIRA SZDE
sembolik
genellemeler,
metafizik ilkeler, modeller,
bilimsel deerler ve rnek
problem zmleri elerini
AMALARIMIZ
ierir.
Thomas S. Kuhn
(1962; 1970, ikinci bask; Trke eviri, 2008, sekizinci bask)da
DKKAT
ortaya konulan grflte bir bilim dalnda belli bir zamanda bilim insanlar topluluunca kabul edilen teori bir bilimsel paradigma tarafndan ynlendirilir. DisipliSIRA SZDE
ner matriks
(disciplinary matrix) olarak adlandrlan bilimsel paradigma (bkz.
Kuhn, 1970, s. 182; Kuhn, 2008, s. 291) teorinin yasa-nermeleriyle birlikte, bunlar ynlendiren
yntem kurallarndan oluflur. Dolaysyla Kuhnun ortaya koyduAMALARIMIZ
u bu kavram Lakatosun bilimsel arafltrma programlar kavramna benzer. Aralarndaki nemli ayrm, bilimsel paradigmann (bilimsel arafltrma programnn tersine) dolaysz
K olarak
T A P teoriyi deil de, teoriyi kabul eden bilim insanlar topluluunu ynlendirmesidir. Teorinin ynlendirilmesi, ancak dolayl olarak bilim insanlar topluluu araclyla gerekleflir.
te yandan
bilimsel arafltrma program, tek bir teoriyi deil de bir
T E L E V Lakatosun
ZYON
teori dizisini ynlendirir. Ancak byle diziyi oluflturan teorilerin ortak kat ekirdeklerinden tr ayn teorinin zaman iindeki farkl teori aflamalar (theory phases) saylabilir. (Bkz. Nola and Sankey, 2007, s. 274.) Byle olunca, her bilimsel
N T E R N E T (her bilimsel paradigma gibi), bir tek teoriye iliflkindir.
arafltrma program
Her bilimsel paradigma afladaki bileflenlerden oluflan bir btndr:
(i) Sembolik Genellemeler: Sembolik genellemeler, tmel-koflullu nermeler
ya da denklemler biiminde sembollefltirilmifl veya byle sembollefltirilebilen yasa-grnml nermelerdir. (Bkz. Kuhn, 1970, s. 182 - 184; Kuhn, 2008, s. 291 293.) Bilimsel paradigmann sembolik genellemeleri, bilimsel arafltrma programnn kat ekirdei ile koruyucu kuflaklarnn karflldr. rnein klasik mekanie
dayal kinetik gaz anlayfl bir bilimsel paradigmadr. rnek olarak setiimiz bu
bilimsel paradigmaya klasik kinetik gaz paradigmas diyoruz. Bu bilimsel paradigmann sembolik genellemeleri, nceki blmde incelenen kinetik gaz teorilerine
iliflkin temel hipotezler, yardmc hipotezler ve bunlardan tretilen (ideal gaz denklemi ile Van der Waals denklemi gibi) yasa-nermelerinde oluflur.
(ii) Metafizik lkeler ve Modeller: Bilim dalnn konusu olan varlklar belirten metafizik ilkeler ve modeller de bilimsel paradigmada yer alrlar. (Bkz. Kuhn,
1970, s. 184; Kuhn, 2008, s. 293 - 294.) rnein klasik kinetik gaz paradigmasnda, molekllerin varl ilkesi bir metafizik ilkedir. te yandan bir tek-atomlu gaz
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
kitlesini oluflturan molekl topluluunu, birbiriyle esneke arpflan bilardo topu

topluluuna benzetmek bir model oluflturur.
(iii) Bilimsel Deerler: Bilimsel deerler, herhangi bir bilim dalndaki alternatif teoriler arasnda hangisinin daha geliflmifl olduunu belirten ltlerdir. Bafllca bilimsel deerler, dakiklik (accuracy), tutarllk (consistency) kapsamllk
(scope), yalnlk (simplicity) ve verimlilik (fruitfulness)tir. (Bkz. Kuhn, 1977, s. 321
- 322.)
1. Seilen teori dakik olmal, yani teoriye dayanarak tretilen ndeyiler ile gzlem ve deney sonular arasnda uyum olmaldr. zellikle niceliklerin hesaplanan
deerleri, llen deerlerine yaklaflk olmaldr. Ayn niceliin farkl yntemlerle
llen deerleri de birbirine yaklaflk olmaldr. rnein Avogadro says on
farkl yntemle llmfl olup l sonular birbirine ok yakm kmfltr. (Bkz.
Salmon, 1984, s. 216.)
2. Seilen teori tutarl olmal, yani (a) teorinin nermeleri arasnda eliflki olmamal, (b) sz konusu teorinin nermeleri ile ayn zamanda kabul edilen baflka
bilim dallarna iliflkin teorilerin nermeleri arasnda eliflki olmamaldr. rnein
klasik kinetik gaz teorisi kendi iindeki nermelerle olduu gibi klasik Newton
mekanii teorisinin nermeleriyle de tutarldr.
3. Seilen teori kapsaml olmal, yani teoriden yeni ve beklenmeyen olgularn
ndeyisi tretilebilmelidir. rnein kinetik gaz teorisinde van der Waals denklemine dayanarak kritik noktalarn deeri van der Waals sabitlerine bal olarak hesaplanabilmifltir.
4. Seilen teori yaln olmaldr, yani teori, birbiriyle iliflkisiz grnen karmaflk
olgular arasnda yaln bir dzenlilik ortaya koymaldr. rnein kinetik gaz teorisi,
gaz kitlelerinin basnc ve scakl ile gaz molekllerinin devinimi arasnda yaln
bir bant kurmufltur.
5. Seilen teori verimli olmaldr, yani teori ilgili bilim insanlarna yeni problem
ve arafltrma alanlar salamaldr. rnein kinetik gaz teorisi, eflitli gaz molekllerinin farkl scaklklardaki ortalama hzlarn hesaplama problemine yol amflt.
Yukardaki befl deer, ilgili bilim insanlar topluluunun alternatif teoriler arasndaki seimini ynlendirmekle birlikte bu seimi zorunlu klmaz. Son karar bilim insanlar topluluunun takdirine kalr. Nitekim bu deerlere dayanan teori
seimi flu iki glkle karfllaflr. (a) Deerlerden her biri somut uygulamalar bakmndan kesinlikten yoksundur. (b) Deerler, bir arada ele alndnda birbiriyle atflabilirler. rnein Ptolemaeus ile Kopernik astronomi teorileri arsndaki
seimi ele alalm. Bu iki alternatif teori arasnda dakiklik deeri bakmndan fark
yoktur. Tutarllk deeri bakmndan Ptolemaeus teorisi daha geliflmifltir. nk
Kopernikin zamannda kabul edilen fizik, Aristotelesin fizik teorisiydi. Bu fizikle tutarl olan astronomi teorisi Ptolemaeusunkiydi. (Bkz. Kuhn, 1977, s. 323.)
Yalnlk bakmndan Kopernikin teorisi Ptolemaeusunkinden daha geliflmifl idi.
(Bkz. Kuhn, 1977, s. 324.)
(iv) rnek Problem zmleri: Bilimsel paradigmann drdnc ve son bilefleni, paradigmann ierdii teoriye dayanarak elde edilmifl rnek niteliindeki
bilimsel problem zmleridir. rnein kinetik gaz teorisine dayanarak van der
Waals denklemi araclyla eflitli maddelerin kritik noktalarnn hesaplanmas rnek bilimsel problemlerdir. Dar anlamda paradigmalar, bu tr problem zmleridir. Disciplinary matrix anlamndaki bilimsel paradigma, en genifl anlamda paradigmadr.
149
150
Bilim Felsefesi
Olaan Bilim Dnemi

Belli bir bilim dalndaki bilim insanlar topluluunca kabul edilmifl paradigmann
ierdii teori (bilimsel arafltrma programnca ynlendirilen teori dizisi gibi) belli
bir zaman aralnda baflarl bir biimde kullanlp bir birikimsel geliflim gsterir.
Baflka bir deyiflle, teorinin aflamalar geliflen bir teori-aflamalar dizisini oluflturur.
Yani her aflama bir ncekinden daha geliflmifltir. Sz konusu birikimsel geliflim srecine, ilgili bilimsel paradigma erevesindeki olaan bilim, bu srecin iinde yer
ald zaman aralna olaan bilim dnemi denir. Olaan bilim dneminde bilim
insanlar topluluu tek paradigmay rakipsiz olarak kabul ederler.
rnein klasik kinetik gaz paradigmas erevesindeki olaan bilim dnemi
1856 - 1880 yllar arasndadr. (Bkz. Clark, 1976, s. 47 - 82.)
Olaan bilim problemleri eflide ayrlr (bkz. Kuhn, 1970, s. 35 - 42; Kuhn,
2008, s. 97 - 111): (i) Olgu-toplama problemleri, (ii) Teori-snama problemleri ve
(iii) Teori-gelifltirme problemleri.
(i) Olgu-toplama problemleri: Bu problemler, ilgili nesne dizgelerinin doasn belirten zelliklerin (zellikle nicel zelliklerin) gzlem ve/veya deneyle saptanmas problemleridir. Bilimsel paradigmann konusuna giren nesne dizgesi trlerinin doas, bu trlere zg belirlenmifl zellikler arclyla belirtilir. lgili bilim
dalnn konusuna hangi nesne dizgesi trlerinin girdii, bu trlerin hangi zelliklerinin kendi doalarn belirttii, sz geen zelliklerin de hangi gzlem ve/veya deney biimleriyle saptanabildii sorularnn yant sz konusu bilimsel paradigmaya baldr. rnein kinetik gaz paradigmasnda gazlarn kritik noktalarnn
deneysel olarak saptanmas, bu gazlarn doas hakknda bilgi salar. lk deneysel
kritik-nokta saptamas Thomas Andrews tarafndan 1869 ylnda karbon dioksit
(CO2) gaz iin gereklefltirilmifltir. (Bkz. Clark, 1976, s. 59 ve Andrews, 1869.) Andrews CO2 gaznn kritik scakln 31 C ve kritik basncn 73 atm olarak lmfltr. Bu deerler ile van der Waals denklemi araclyla hesaplanan deerler birbirine yaklaflktr.
(ii) Teori snama problemleri: Bunlar teoriyi snmaya yarayan olgular saptama problemleridir. A deneysel olarak saptanan bir olgu olduunda, Ay dile getiren A ndeyi-nermesi ilgili teorisinden tretilirse A olgusu teorisini pekifltirir. rnein bir gaz veya sv kitlesi iinde sspansiyon biiminde dalmfl bitki
poleni taneciklerinin ok hzl ve rastgele devindikleri olgusu, ilk olarak 1827de
Robert Brown (1773 - 1858) tarafndan gzlemlenmifltir. Brown devinimi olarak
adlandrlan bu eflit devinimler 1905 ylnda Einstein tarafndan kinetik gaz teorisine dayanarak aklanmfltr. Bu aklamaya gre rastgele devinen gzlemlenemez
gaz veya sv moleklleri polen taneciklerine arparlar. Bu arpma ise gzlemlenebilir Brown deviniminin nedenini oluflturur. Jean Baptiste Perrin (1870 - 1942)in
1908 ve 1910 yllarnda Brown devinimine iliflkin olarak elde ettii deneysel sonular, kinetik teoriye dayanarak tretilen ndeyileri dorulamfltr. Bylece Brown
devinimi 1905 ylndan itibaren, kinetik gaz ve sv teorisini snayp pekifltiren bir
olgu saylmfltr. (Bkz. Clark, 1976, s. 95 - 98.)
(iii) Teori-gelifltirme problemleri: Bilimsel paradigmann ierdii teorinin
birikimsel geliflimine yol aan etkinlikler deneysel ve teorik olmak zere iki eflide ayrlr:
(iii.1) Deneysel teori-gelifltirme problemleri: Deneysel teori-gelifltirme problemlerinin iki eflidi vardr: (iii.1.1) Teoride geen sabitlerin (sz gelifli kinetik gaz teorisine iliflkin NA Avogadro says ve R gaz sabitinin) deerlerinin deneysel olarak
llmesi. (iii.1.2) Teoriye iliflkin deneysel yasalarn (rnein Boyle-Mariotte, Charles ve Gay-Lussac yasalarnn) deneye dayanarak ortaya konulmas. (Bkz., Kuhn,
1970, s. 27 - 28; Kuhn, 2008, s. 102 - 104.)
(ii.2) Teorik teori-gelifltirme problemleri: Teorik teori-gelifltirme problemleri, yani bilimsel paradigmann ierdii teorinin gzlem ve/veya deneye dayanmakszn
gelifltirilmesi flyle olur (bkz. Kuhn, 1970, s. 33 - 34; Kuhn, 2008, s. 109 - 111). Olaan bilim dneminin baflnda kabul edilen sembolik genellemeler (yani temel yasalar dile getiren nermeler) genellikle teorinin uygulamalar iin yeterince elveriflli deildir. Ayn temel yasalar olaan bilim dneminin sonraki bir aflamasnda
daha elveriflli, ama ncekilerle efldeer olan, farkl sembolik genellemelerle ifade
edilir. Byle bir deifliklik, teorinin bir amlamasn salar. rnein klasik Newton mekaniinin temel yasalarn bafllangta dile getiren sembolik genellemeler
(zellikle F = m
dv
denklemi) bunlarn yerine efldeer olan Hamilton denklemleri
dt
ortaya konulmufltur. Klasik kinetik gaz teorisi (genel olarak da klasik istatistiksel
mekanik) sz geen deiflime koflut olarak flyle ifade edilmifltir (bkz. Khinchin,
1949, s. 13 - 15):
Ktleleri srasyla m1, ... , mN olan N tane gaz moleklnden oluflan molekl
topluluunu ele alalm. molekl topluluunun devinimini belirleyen yasalarn
nceki Newton ifadesi
(I) Fx = mi
i
dxi2
dt 2
, Fy = mi
i
biimindedir. (Burada
dyi2
dt 2
dxi2
dt 2
, Fz = mi
i
dyi2
dt 2
dzi2
i = 1, ... , N
dt 2
dzi2
dt 2
, i moleklnn ivmesinin srasyla x, y
ve z bileflenleridir.) (I) diferansiyel denklemelerinin zm

(II) xi = xi(t), yi = yi(t), zi = zi(t),
i = 1, ... , N
biimindedir. (II) eflitlikleri, koordinatlar x, y, z olan -boyutlu fiziksel uzayda N tane farkl yrnge belirler. Bunlar srasyla (1, ... , N molekllerinin -boyutlu fiziksel uzaydaki yrngeleridir.
fiimdi ayn molekl topluluunun devinimini belirleyen yasalarn sonraki Hamilton ifadesini ortaya koyalm. H(xi, yi, zi, pxi, pyi, pzi), i = 1, ... , N biiminde bir
fonksiyon olan H fonksiyonuna Hamilton fonksiyonu denir. Burada pxi , pyi , pzi ,
inin momentumunun srasyla x, y, z bileflenleri olup afladaki gibi tanmlanr:
(III) pxi = mi vxi = mi
dxi
dt
, py = mi vy = mi
i
dyi
dt
, pz = mi vz = mi
i
dzi
dt
H fonksiyonun deeri, (1, ... , N molekllerinden oluflan molekl topluluunun toplam enerjisine, yani kinetik enerjisi (K) ile potansiyel enerjisinin (U) toplamna eflittir. Buna gre H = K + U yazlabilir. (1, ... , N molekl topluluunun
devinimini belirleyen yasalarn Hamilton ifadesi afladaki iki diferansiyel denklemler ifti ile dile getirilir:
151
152
Bilim Felsefesi
(IV)
dxi
dt
H
H dzi
H dyi
,
=
,
=
,
pz
p y dt
p x dt
i
dp x
dt
=-
i = 1, ... , N
H dp yi
H dpzi
H
,
=,
=,
zi
xi dt
yi dt
i = 1, ... , N
Dikkat edilirse (IV) Hamilton denklemelerinin zm

(V) xi = xi(t), yi= yi(t), zi = zi(t),
pxi = pxi (t), pyi = pyi (t), pzi = pzi (t),
i = 1, ... , N
biimindedir. (V) eflitlikleri (I) denklemlerinin zm olan (II) eflitlikleriyle

uyumludur. Yani xi, yi, ziye iliflkin eflitlikler (II) eflitlikleriyle zdefltir. te yandan
pxi, pyi, pzi ye iliflkin eflitlikler (II) eflitliklerinden (III) tanm yardmyla tretilebilirler.
Hamilton denklemlerini, nite 2deki (19) deneye yol aan sorusunu yantlayarak rneklendirelim. Sz geen (19) sorusu, 44.145 m yksekliindeki bir kulenin
tepesinden dflen a taflnn 3 saniyede kulenin dibine varp varmad sorusudur.
Bu soruyu yantlamak iin Galileonun serbest dflme yasasn ncl olarak kullanmyoruz. Bunun yerine yasann kendisini flu bafllang koflullarndan tretiyoruz:
(i) t = 0 ise, x0 = 44.145 m ve v = 0 m/sn.
Burada x0 kulenin yksekliini ve v dflen tafln hzn gsteriyor. x koordinat
olarak kuleden geen dikmeyi, x koordinatnn bafllang noktas olarak da bu dikmenin kulenin dibindeki noktasn setik. Tafln kulenin tepesinden dflmeye bafllad zaman ann 0 saniye olarak gsterdik. Bu erevede nite 2deki (19) sorusu
(ii) t = 3 saniye ise, x = 0 metre olur mu?
biiminde ifade edilebilir.
x gibi tek bir koordinat ve xin karfll p gibi tek bir momentumu ile betimlenen devinime iliflkin Hamilton denklemleri srasyla
(iiia) dx = H(x, p)
p
dt
H(x, p)
dp
(iiib) = x
dt
biimini alr. Yukarda H = K (kinetik enerji) + U (potansiyel enerji) olduunu

1
2
sylemifltik. Bizim yaln rneimizde K = mv 2 , U=mgx. Ancak Hamilton fonksiyonun argmanlarndan biri momentum (p) olduundan, Kyi momentum cinsin1
2
den ifade etmemiz gerekir. Buna gre, p = mv olduundan, K = mv 2 =

2
p
1
. Dolaysyla rneimizde
( mv )2 =
2m
2m
(iv) H(x, p) =
1
mmvv =
2m
p2
+ mgx
2m
olur. Burada m, kulenin tepesinden atlan tafln ktlesi olup, sz geen tafln
momentumu p = mvdir. (iiia) ve (iiib)den srasyla
(iva)
dx
p
=
dt m
(ivb)
dp
= mg
dt
tretilir. (ivb) diferansiyel denkleminin zm, t = 0 bafllang koflulu gerei,

0dan t ye her iki tarafn entegralini alarak bulunur. Buna gre (ivb) diferansiyel
denkleminin zm
(v) p = -mgt
denklemidir. (iva) ile (v)ten
(vi) dx = gt
dt
diferansiyel denklemi tretilir. Bu denklemin zm gene t = 0 bafllang koflulu gerei, 0dan tye her iki tarafn entegralini alarak bulunur. Buna gre
t
(vii)
0
dx
dt = gt dt
dt
0
Dolaysyla (vii)den
1
2
(viii) x( t ) x(0) = gt 2
elde edilir. x(t) = x, x(0) = x0, olduuna gre, (vi) diferansiyel denkleminin
zm
1
2
(ix) x = x0 gt 2
denklemidir. (ix) denklemi Galileonun serbest dflme yasasn ifade eder. nite 2de sz geen (19) sorusunu yantlamak iin x0 = 44.145 m ile t = 3 sn koflullarn getiririz. Bu iki koflul yerine geldiinde (viii) denkleminden x = 0 sonucu kar. Bylece (19) sorusunun, baflka bir deyiflle yukardaki (ii) sorusunun, yantnn
Evet olduu Hamilton denklemelerine dayanlarak ispatlanmfl olur.
H, Hamilton fonksiyonunun 6N sayda argman vardr. Bu argmanlarn deerlerinden oluflan
(x1, ... , xN , y1 , ... , yN , z1 , ... , zN , px1 , ... , pxN , py1 , ... , pyN , pzi , ... pzN, )
biiminde sralanmfl 6N-liler, 6N boyutlu ve faz uzay denilen bir uzayn noktalar saylr. Faz uzaynn noktalar 1, ... , N noktalarndan oluflan molekl topluluunun olanakl nesne-durumlarn belirler. Dolaysyla faz uzayna nesne-durumu uzay da denebilir. (IV) Hamilton denklemlerinin zm olan (V) eflitlikleri, her t zaman anna karfllk molekl topluluunun faz uzaynda bulunduu
noktay belirler. Bu noktalar bir arada molekl topluluunun devinimini betimleyen tek bir yrnge oluflturur. Ancak bu yrnge, 3-boyutlu fiziksel uzayda deil 6N-boyutlu faz uzayndadr. Byle N tane molekln 3-boyutlu fiziksel uzaydaki N tane farkl yrngelerine karfllk, molekl topluluunun faz uzaynda bir tek
yrnge ortaya kar. Bu 6N-boyutlu faz uzay, baflka bir deyiflle, nesne-durumu
uzay, gerek uzayda devinen N tane farkl molekl temsil eden geometrik bir
modeldir. Molekl topluluunun devinimlerinin faz uzaynda tek bir yrnge ile
betimlenmesi istatistiksel mekanik iin yarar salar. rnein Khinchin (1949) istatistiksel mekaniin matematiksel temellerini faz uzayna dayandryor.
Anomaliler, Bunalm Dnemi ve Bilimsel Devrim

Olaan bilim dneminde, bilimsel paradigmann ierdii teori er ge anomalilerle
karfllaflr. Anomalilerin ortaya kmas ise flu flktan birine yol aar (bkz. Kuhn,
1970, s. 84; Kuhn, 2008, s. 176). (i) Bilimsel paradigma ksmen deifltirilerek anoma-
153
154
Bilim Felsefesi
li giderilir. (ii) Bilimsel paradigma hibir deiflime uramayp anomali giderilemeden

(gelecek zamanda giderilebilecei umuduyla) geriye kalr. (iii) Bilimsel paradigma
ret edilip, bilimsel devrimle yerine geen bilimsel paradigmada anomali giderilir.
(i) Giderilebilen anomali
Bu flkta anomali, yeni ve beklenmeyen bir olgunun buluflu anlamna gelir. Bu
yeni olgu bazen yeni bir maddenin bulufluna iliflkindir. (Bkz. Kuhn, 1970, s. 53 65; Kuhn, 2008, s. 135.) rnein oksijen ve X-flnlarnn buluflu anomali oluflturan
bilimsel bulufllardr. Kuhna gre bilimsel bulufl, olaan bilim etkinlii deil de olaandfl bilimin etkinlii saylr. Bu etkinlik snrl bir deiflim olan ykc-yapc
(destructive-constructive) paradigma deiflikliine yol aar. (Bkz. Kuhn, 1970, s.
66; Kuhn, 2008, s. 153) Byle bir paradigma deiflikliinin ykc yn, teorinin baz yardmc hipotezlerinin yadsnmasna (reddine) yol amasdr. Yadsnmfl (ret
edilmifl) yardmc hipotezlerin yerine kabul edilen yeni yardmc hipotezler bu deiflime yol amfl olan anomaliyi giderir, baflka bir deyiflle anomaliyi oluflturan olgu aklanmfl bir olgu niteliini alr. Bu nedenle anomaliye giderilebilir anomali
diyoruz. Yapc yn ise, olaan bilim dneminde olaandfl etkinlii yoluyla bir
geliflim srecini retmesidir. Byle bir sre, Lakatosun bilimsel arafltrma programnn ynelttii geliflen teori aflamalar dizisine benzer. Nitekim byle bir paradigma deiflikliinde, teorinin kat ekirdeini oluflturan temel hipotezler korunur.
(ii) Giderilemez Anomali
Baz anomalileri, kabul edilmifl paradigmann ierdii teori erevesinde gidermek olanakszdr. A olgusunun teorisi iin bir giderilemez anomali olmas, A y
dile getiren A nermesi ile nn temel hipotezlerinin bir arada tutarsz (eliflkili)
olmas demektir. Byle bir anomaliye giderilemez anomali diyoruz. Olaan bilim
dneminde giderilebilen anomalilerin yan sra giderilemez anomaliler de ortaya
kabilir. Bunlar olaan bilim dneminde gz ard edilip yerinde kalrlar. rnein
aflada grlecei gibi, klasik kinetik gaz paradigmasnda zgl s antinomisi
(karfltl) denilen giderilemez antinomi (karfltlk), bu paradigmann olaan bilim
dneminde geliflen teori aflamalar dizisinde giderilmeden yerini korumufltur. Bu
giderilemez anomali, ancak bilimsel devrim yoluyla kabul edilen yeni teoride, yani kuantum mekaniine dayal kinetik gaz teorisinde giderilebilmifltir.
Olaan bilim dneminde giderilemez anomaliler ancak geliflim srecinde gz
ard edilebilirler. Buna karfllk, geliflim sreci sonlannca, giderilemez anomalilerin
varl artk bilim insanlar topluluunca gz ard edilemezler. Olaan bilim dneminin sonunda a) giderilemez anomalilerin artmas, b) zm bekleyen olaan bilim problemlerinin azalmas, c) yeni bilimsel bulufllarn azalmas veya btnyle
durmas, kabul edilmifl olan bilimsel paradigmaya ve onun ierdii teoriye olan gveni sarsar. Bylece olaan bilim dnemi kapanp bunalm dnemi bafllar. Bunalm dneminde, daha nce gz ard edilen giderilemez anomalileri ad hoc hipotezlerle gidereme giriflimleri ortaya kar. Dolaysyla bilim insanlar bu anomalileri gidermeyi amalayan olaandfl bilimsel etkinliklere ynlenirler. Bilim insanlar bu
amala teorilerinde deifliklikler yaparlar. Ancak, Lakatosun deyimiyle, teorinin kat ekirdeini oluflturan temel hipotezler bunalm dneminde de bilim insanlarnn
ounluunca korunurlar. Az sayda bilim insan kat ekirdei bile farkl olan yeni
alternatif teoriler ortaya koyarlar. Bunlardan biri ilerde bilimsel devrim yoluyla kabul edilip eski teorinin yerine geer. Bylece eski teori bakmndan giderilemez
olan anomaliler yeni teori erevesinde giderilebilirler. Baflka baz bilim insanlar ise
aslnda giderilemez olan anomalileri kat ekirdei deifltirmeksizin ad hoc (amaca
zel) hipotezler ortaya koyarlar. Ad hoc hipotez, anomali olarak bilinen bir olguyu
aklayacak (dolaysyla anomali olmasn giderecek) biimde kurgulanmfl olup hibir yeni ndeyi veya aklamaya katks olmayan hipotez demektir. (Bkz. Kuhn,
1970, s. 78; Kuhn, 2008, 168.) Ad hoc hipotezle yaplan aklamaya da ad hoc aklama denir. Demek ki giderilmez anomali ad hoc aklama ile yaplyor. Anomali
giderilmez olduundan, aklanan nerme, dolaysyla ierdii ad hoc hipotez, yanlfl olmaldr. Nitekim bunalm dneminde ortaya konulan ad hoc hipotezler ileride
rtlrler. Bunalm dnemi, Lakatosun deyimiyle, teori aflamalar dizisinin yozlaflmfl olduu dnemdir. Bunalm dneminde ad hoc hipotezlerin ortaya konulmas yozlaflmann bir belirtisidir. rnein 1856 - 1880 yllarnda srekli geliflen klasik
kinetik gaz teorileri, baflka bir deyiflle teori aflamalar dizisi, 1880 - 1905 yllar arasnda yozlaflan bir dizi biimini almfltr. (Bkz. Clark, 1976, s. 82 - 88.) Bu zaman aral, srekli olarak ad hoc hipotezlerin konulduu bir bunalm dnemi saylabilir.
fiimdi klasik kinetik gaz paradigmas, gerek olaan bilim dneminde, gerekse bunalm dneminde varln srdren giderilemez anomali rneini (daha nce sylediimiz gibi) inceleyelim. Bu rnek zgl s anomalisi denilen anomalidir. (Bkz.
Feynman et al., 1989, s. 40.7 - 40.10 ve 45.2; Clark, 1976, s. 48 ve s. 82 - 88; Kuhn,
1978, s. 147 - 151.) Bir madde trnn sabit hacimde zgl ss, bu maddenin 1 molnn scaklk derecesini sabit hacimde 1C arttrmak iin gerekli s miktar olarak
tanmlanr ve CV olarak gsterilir. (Bkz. Feynman, 1989, s. 45.2.) Scaklk derecesinin
1C ykseltilmesi, sabit hacimde deil de sabit basnta oluyorsa, verilmesi gereken
s miktarna maddenin sabit basnta zgl ss denir ve CP olarak gsterilir. CP / CV
oran, sabiti olarak gsterilir. sabiti nite 4te Sra sizde 2 sorusunun yantnda
(i) PV = ( - 1)E
biimindeki denklemde geer. (i) denklemi gazlarn isel enerjisine iliflkin bir
genel yasay ifade eder. Bu genel yasa, klasik kinetik gaz teorilerinde tm gazlar
iin geerli saylr. (Bkz. Feynman et al., 1989, s. 39.5, forml (39.11).) sabitinin
deeri, n bir pozitif tam say olmak zere (n + 2) / n biimindedir. Burada n, ilgili gaz molekllerinin serbestlik derecelerinin (degree of freedom) saysdr. Bir molekln serbestlik dereceleri, bu molekln devinimini betimleyen deiflkenlerdir.
rnein 3-boyutlu uzayda devinen bir maddesel noktann serbestlik dereceleri x,
y, z koordinatlar olup, bunlarn says 3tr. Tek-atomlu bir molekln devinimini
yalnzca teleme (translational) devinimi biimindedir. Buna gre tek-atomlu molekllerin serbestlik dereceleri says da 3tr. Dolaysyla tek-atomlu molekllerden oluflan gazlar iin = (n + 2 / n) = (3 + 2) / 3 = 5 / 3 = 1.666 olur. n says bydke sabitinin deeri klerek gittike 1 saysna yaklaflr. n says ok b2
3
yk ise ( 1 olur. Dikkat edilirse = 5 / 3 ise ( ( 1) = 2 / 3 olduundan, PV = E

(i) denklemi PV = biimini alr. Bu da, nite 4te grdmz gibi, tek-atomlu yaplara zg isel enerji yasasn dile getirir. ki-atomlu gaz molekllerinin serbestlik dereceleri says (teleme devinimlerinin yan sra dnme ve titreflim devinimleri de hesaba katlarak) 7 eflit olup, = (7 + 2) / 7 = 1.286 olur.
Yukarda nasl hesapland gsterilen sabitinin ayr trden gazlar iin deerleri bir de deneysel olarak llmfltr. llen deerlerin ise, hesaplanan deerlerden olduka farkl olduu ortaya kmfltr. sabitinin hesaplanan deeri ile l-
155
156
Bilim Felsefesi
len deeri arasnda eflit fark saptanmfltr. (i) nn hesaplanan deeri gazn
scakl ile deiflmez, oysa nn llen deerinin gazn scakl ile deiflip, scaklk arttka azald gzlemlenmifltir. (ii) sabitinin llen deerinin hesaplanan deerinden her zaman daha byk olduu gzlemlenmifltir. Ancak (i)de belirtildii gibi, iki deer arasndaki farkn scakln artmas ile azald, scakln
azalmas ile de artt saptanmfltr. (iii) sabitinin iliflkin olduu gaz tek-atomlu ise
(nn llen ile hesaplanan deerleri arasndaki fark ok kk olur. Gazn her bir
moleklndeki atom says artnca sz geen fark gittike byr.
rnein, tek-atomlu Helyum (He) gaznn (180Cta llen deeri 1.660 olur.
Bu da hesaplanan 5/3 = 1.666 deerine ok yakndr. te yandan iki-atomlu (yani
her bir molekl iki atomdan oluflan) Hidrojen (H2) gaznn -180Cta llen deeri 1.6 olup, hesaplanan 9/7 = 1.286 deerinden olduka uzak iken, 2000Cta llen deeri, hesaplanan 1.286 deerine ok yakndr. te yandan sekiz-atomlu
(yani her molekl sekiz atomdan) oluflan Etan (C2H6) gaznn 15Cta llen deeri 1.22dir. Oysa hesaplanan deeri 1 saysna ok yakndr. (Bkz. Feynman et
al., 1989, s. 40.7 - 40.8.)
zgl s anaomalisi olarak adlandrlan bu farkllk olgusu, klasik kinetik gaz
teorisinin geliflen aflamalarnda, yani olaan bilim dneminde gz ard edilmifltir.
Yozlaflan aflamalar dizisinde, yani 1880 - 1905 yllar arasndaki bunalm dneminde, sz geen farkllk olgusunu aklamay amalayan eflitli giriflimler yaplmfltr. Ancak bu giriflimlerin tm ad hoc hipotezlere dayal ad hoc aklamalar retmifltir. (Bkz. Clark, 1976, s. 82 - 88.) Bylece zgl s anomalisinin klasik kinetik
gaz teorileri erevesinde giderilemeyecei sonunda anlafllmfltr. zgl s anomalisinin klasik kinetik gaz teorisinde giderilemez olduu flyle gsterilebilir. a, tm
molekllerinin serbestlik dereceleri says n olan bir gaz kitlesi olsun. a gaz kitlesinin scakl T ise, ay oluflturan molekllerin e ortalama enerjisi T ile orantldr. ,
a gaz kitlesinin moleklleri arasnda bulunup kinetik enerjisi eye (yaklaflk olarak)
eflit herhangi bir molekl olsun. Klasik kinetik gaz teorisinde geerli olan ve enerjinin eflit paylaflm (equipartition of energy) denilen teoreme gre, nn e kinetik
enerjisi, nn n sayda serbestlik dereceleri arasnda eflit olarak paylafllmfltr; dolaysyla bu serbestlik derecelerinin her birinin enerji pay e / nye eflit olur. (Bkz.
Clark, 1976 ve Kuhn, 1978, s. 146.) fiimdi a gaz kitlesinin scaklnn Tden T*a, buna koflut olarak da molekl enerjisinin eden e*a dflrldn varsayalm.
Eer T* < T ise e* < e olur. Klasik kinetik gaz teorisinde T* mutlak sfra eflit olmadnda e* > 0dr. Dolaysyla (enerjinin eflit paylaflm teoremi gerei) moleklnn
her serbestlik derecesinin enerji pay olan e* / n sfrdan byk olur. rnein a, bir
hidrojen (H2) gaz kitlesi, T = 2000C ve T* = -180C olsun (bkz. Feynman et al.,
1989, s. 40.8 , Figure 40.6). Yukarda grld gibi gibi bir iki-atomlu H2 molekl, 2000Cta eflzamanl olarak teleme, dnme ve titreflim biiminde devinip serbestlik derecesi, n, 7ye eflittir. a gaz kitlesi -180Cta soutulunca moleklnn
enerjisi eden e*a klr, ama nn her biimdeki devinimleri srer. Nitekim
bu devinimleri belirleyen 7 serbestlik derecelerinin her birinin enerji pay olan e* /
7 sfrdan byktr. Klasik kinetik gaz teorisinde enerjinin olanakl deerleri srekli olduundan, moleklnn hibir devinim biimi, szgelifli titreflim devinimi,
enerji ne denli kk olursa olsun, yok olmaz. Yalnzca devinimin hz srekli olarak azalr, ama 0a eflit olmaz. Dolaysyla a gaz kitlesinin T scakln dflrmekle,
moleklnn devinim biimlerinden hibiri yok edilemez, baflka bir deyiflle dondurulamaz. Byle olunca moleklnn n serbestlik dereceleri says 0dan farkl
her scaklk derecesinde ayndr. Dolaysyla a gaz kitlesinin madde trne zg
157
sabitinin deeri her scaklkta ayn kalr. Nitekim = n + 2 / ndir. Buna gre bir H2
molekl iin her zaman = (7 + 2) / 7 = 1.286 olur.
Klasik Newton mekanii paradigmasnda bir giderilemez anomali rneini
gsteriniz.
SIRA SZDE
(iii) Anomalilerin Bilimsel Devrim Yoluyla Giderilmesi
D fi N E L M
Herhangi bir bilim dalnda bilimsel devrim, kabul edilmifl olan ve olaan bilim
dneminden sonra bunalm dnemine girmifl eski bilimsel paradigmann, bilim inS O yeni
R U bir bilimsel
sanlar topluluunca ret edilip yerine eskisiyle hi badaflamayan
paradigmann kabul edilmesi demektir. (Bkz. Kuhn, 1970, 2008, Blm IX -XIII.)
Kuhnun bilimsel paradigma kavram yerine Lakatosun bilimsel
arafltrma kavDKKAT
ramn kullanarak bilimsel devrim kavram efldeer bir biimde flyle tanmlanabilir. Bilimsel devrim, ayn bilim dalndaki eski bilimsel arafltrma program yerine,
SIRA SZDE
kat ekirdei eskisindekiyle badaflmayan yeni bir bilimsel arafltrma
programnn
kabul edilmesi demektir. Kuhn, yeni bir teorinin ortaya konulmasn bulufl deil de
icat sayyor. (Bkz. Kuhn, 1970, s. 52; Kuhn, 2008, s. 136.) Bulufl
yeni bir olguya,
AMALARIMIZ
icat ise yeni bir teoriye iliflkindir. Daha nce grld gibi yeni bir olgu buluflu,
snrl olan bir ykc-yapc paradigma deiflimine yol aar. Yeni bir teorinin icad
ise, snrsz olan bir paradigma deiflikliine, baflka bir deyiflle,
devrime
K bilimsel
T A P
yol aar. Bilimsel devrim ykc-yapc bir deiflimdir. Ykc yn, eski teorinin temel hipotezlerinin, en azndan bazlarnn, reddine yol amasdr. Yapc yn ise,
kabul edilen yeni teorinin ret edilen eski teoriden daha geliflmifl
T E L Eolmasdr.
VZYON
Yukarda grfllerini incelediimiz Nagel, Lakatos ve Kuhnun ortaya koyduu
geliflmifllik ltleri, ifade bakmndan farkl olmakla birlikte zce birbiriyle uyumludur. rnein Kuhnun geliflmifllik ltlerini oluflturan befl bilimsel deer tm biT E R N E T dayanarak
lim felsefecilerce paylafllabilecek niteliktedir. Kuhn, bu befl Ndeere
devrimsel geliflimin sonucu olan yeni teorinin problem-zme gcnn eskisininkinden daha yksek olmas gerektiini belirtmifltir. Buna gre eski teorinin ndeyileri ve aklamalar yeni teori tarafndan da yaplmal, ayrca yeni teori eskisinin
yapmad baz ndeyi ve aklamalar yapmaldr. Bu adan devrimsel geliflim birikimsel deiflimden farkszdr. Aralarndaki fark, ndeyiler ve aklamalarn biiminin farkllndadr. Yeni teori eskilerinin aklad bir olguyu farkl bir biimde, farkl kavramlarla aklar. rnein cisimlerin serbest dflme olgusu eski Aristotelesi devinim teorilerinde cisimlerin doal yerlerine dnme eilimi ile aklanmasna karfllk, ayn olgu, bilimsel devrim yoluyla yeni Newton mekanii teorisinde
Yer ile dflen cisim arasndaki ekim kuvveti ile aklanr.
Kuhn, bilimsel devrimin baflka bir deyiflle devrimsel geliflim srecinin flu
zelliini belirtmifltir (bkz. Kuhn, 2000, s. 28 - 32):
(i) Devrimsel geliflim btnseldir, azar azar gereklefltirilemez. Tutarszla dflmemek iin birbiriyle balantl olan birok deifliklik eflzamanl olarak yaplmaldr.
(ii) Devrimsel geliflimin birincisi ile balantl olan ikinci bir zellii, bilimsel terimlerde anlam deiflimine yol amasdr. rnein Newtonun kuvvet = ktle x
ivme biimindeki temel devinim yasasndaki kuvvet ile ktle terimlerinin anlam, ayn terimlerin yasadan nceki eski anlamlarndan farkldr. Yeni anlamlar
belirleyen yasann kendisidir.
(iii) Daha genel olarak, devrimsel geliflim, bilim dilinde devrimsel denilebilen bir anlam deiflimine yol aar. Byle bir deiflim sonucunda bilimsel betimleme ve genellemelerde kullanlan snflama kategorileri deiflir. rnein Ptole-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bilimsel devrim btnsel

olup, bilimsel terimlerde
anlam deiflikliine yol aar.
158
Bilim Felsefesi
maeus astronomisinde Gnefl ve Ay, Gezegen olarak snflanmasna karfln, Kopernik astronomisinde Gnefl, Yldz ve Ay yeni bir kategori olan Uydu olarak snflanmfltr. (Bkz. Kuhn, 2000, s. 15.)
fiimdi bilimsel devrim, yani devrimsel geliflim rnei olarak, 1900 - 1912 yllarndaki klasik kinetik gaz teorisinden kuantum mekaniine dayal kinetik gaz teorisine, ksaca kuantum kinetik gaz teorisine, geifl srecine deinelim. (Bkz.
Kuhn, 1978 ve Feynman et al. 1989, s. 40.8 - 40.10.) Klasik gaz teorilerinin karfllaflt iki giderilemez anomali, sz konusu bilimsel devrime yol aan bafllca etmen olmufltur. Bunlardan biri yukarda szn ettiimiz zgl s anomalisi, br bu kitapta incelemediimiz kara cisim (black-body) anomalisi denilen anomalidir. Klasik teoride giderilemeyen bu iki anomali yeni kuantum teorisinde giderilmifltir. (Bkz. Feynman et al. 1989, s. 40.9 - 40.10.)
zgl s anomalisi flyle giderilmifltir. Anomali, sabitinin llen deerinin
hesaplanan deerinden scaklk dfltnde gittike daha yksek kmas olgusundan kaynaklanyor. nn deerinin ykselmesi ise, gaz molekllerinin devinimlerine bal serbestlik dereceleri saysnn azalmas demektir. Nitekim daha nce
grld gibi, n serbestlik derecesi says olduunda, = (n + 2) / n. Dolaysyla sabiti deerinin bymesi n saysnn azalmasna baldr. Buna gre zgl s
anomalisini gidermek iin gaz kitlesinin scakl azaldnda, gaz molekllerinin n
serbestlik derecesi saysnn nasl bydnn, tersine de scaklk ykselince n
saysnn nasl kldnn aklanmas gerekir. Buna gre yukarda sz geen
a gaz kitlesi ile aya ait molekln ele alalm. T scaklkta nn kinetik enerjisi
e olduunda, nn n sayda serbestlik derecesinin her birinin enerji paynn e / n
olduunu grmfltk. Bu n serbestlik derecelerinin birini, szgelifli moleklnn titreflim devinimine iliflkin bir serbestlik derecesini seelim. Bu serbestlik derecesinin enerji payn ise olarak gsteriyoruz. enerjisinin olanakl deerleri byklk srasna gre (0, 1, 2, ... , i, i +1, ... gibi kesintili (discrete) bir dizi oluflturur. En kk enerji dzeyi olan 0 yaklaflk sfra eflittir. Dolaysyla moleklnn sz konusu serbestlik derecesinin karfll olan biimde (szgelifli titreflim
biiminde) devinen iin enerjisinin 1 koflulunu yerine getirmesi gerekir. Baflka bir deyiflle 1 enerji dzeyi bir eflik deeridir. , bu eflik deerinin altnda ise, sz
konusu serbestlik derecesi dondurulmufl olur, yani karfll olan devinim, szgelifli titreflim devinimi, sona ermifl olur. Bylece klasik kinetik gaz teorisinin tersine,
kuantum kinetik gaz teorisinde dflk scaklkta molekllerin baz devinim biimlerinin karfll olan serbestlik dereceleri saysnn azalabildiini anlyoruz. 1 enerji efliinin deeri molekln titreflim devinimi iin yksek, dnme devinimi iin de
daha dflktr; ama her iki durum da ihmal edilemez. Buna karfllk 1 enerji efliinin molekln teleme devinimleri iin deeri ihmal edilecek kadar dflktr.
Dolaysyla gaz kitlesinin scakl gittike dfltnde, gaz molekllerinin nce titreflim devinimi, sonra da dnme devinimi sona erer; ama her boyuttaki teleme devinimleri srer.
rnein moleklleri ikifler atomdan oluflan hidrojen (H2) gibi bir gaz ele alalm.
Bu gazn n serbestlik dereceleri says daha nce belirtildii gibi 7 saysna eflit olup,
= 9 / 7 olur. Eer byle bir gaz kitlesinin T derecesi ok yksekse, n says en st
deeri olan 7 saysna eflit olur. Ama T derecesi ok kk ise n = 3 olup, = 5 / 3
olur. Yani hidrojen gibi iki-atomlu bir gaza iliflkin sabitinin deeri (T derecesi ok
kk bir deerden ok yksek bir dereceye ykseldiinde) 5 / 3 = 1.666dan 9 /
7 = 1.286ya iner. Bu sonular deneysel lmlere uygundur. Demek ki yeni kuantum mekaniine dayal kinetik gaz teorisinde zgl s anomalisi giderilebiliyor.
159
zet
N
A M A
N
A M A
Nagelin indirgemeci geliflim grfln ifade etmek ve tartflmak.

Birikimsel geliflimde bir teorinin yerine gelen
daha geliflmifl olan yeni teori eski teoriyi kapsar. Nagelin ortaya koyduu indirgemeci geliflim grflnde 1 gibi eski bir teorinin yerine
geen ve daha geliflmifl olan yeni 2 teorisinin
1i indirgemesinin koflulu vardr. Koflul 1:
ndirgenen teorinin postulatlarnda geen her
terim, indirgeyen teorinin postulatlarnda gemelidir. Koflul 2: ndirgenen teorinin her postulat, indirgeyen teorinin postulatlarndan tretilebilmelidir. Koflul 3: ndirgeyen teori, indirgenen teoriden bamsz olarak pekifltirilmelidir. Genellikle indirgemeci geliflimde, indirgeyen teori indirgenen teoriyi aklar. Ama
aklayc olmayan indirgemeci geliflim rnekleri ortaya kmfltr.
Lakatosun bilimsel arafltrma programlarna dayal geliflim grfln ifade etmek ve tartflmak.
Lakatosa gre bir bilim dalnda ard ardna ortaya konulan 1, , i-1, i, , n teorilerinden oluflan dizinin bir geliflen teori dizisi olmasnn koflullar flyledir. (i) Diziye ait her i teorisi, diziye ait tm br teorilerle paylaflt temel
hipotezler ile kendine zg yardmc hipotezlerden oluflur. Temel hipotezler kmesine teori dizisinin kat ekirdei, i teorisine zg yardmc
hipotezlerin kmesine de i nin koruyucu kufla denir. (ii) Teori dizisine ait nceki i-1 teorisinden tretilen her yanlfllanmfl ndeyi sonraki
i teorisinden de tretilebilmeli, i-1 tarafndan
aklanan her olgu da i tarafnca da aklanabilmelidir. (iii) i-1 teorisinden tretilemeyen ve
yeni olgular ifade eden baz dayankl ndeyiler
i teorisinden tretilmeli, i-1 tarafndan aklanamayan baz olgular da i tarafnca aklanabilmelidir. Bu koflullar yerine getirmeyen teori dizisine yozlaflan teori dizisi denir. Bir teori dizisini ynlendiren bilimsel arafltrma program, teori dizisinin ortak kat ekirdei ile bu programn
negatif ve pozitif yordamndan oluflur. Negatif
yordam, kat ekirdein anomalilerden, yani yan-
lfllayc olgulardan korunmasn salayan yntemsel kurallardr. Pozitif yordam, teori dizisine
ait teorilere zg koruyucu kuflaklarn ortaya konulmasn salayan yntemsel kurallardr.
N
A M A
Kuhnun bilimsel paradigma deiflikliine dayal devrimsel geliflim grfln ifade etmek ve tartflmak.
Kuhna gre bir bilim dalnda devrimsel geliflim,
bu bilim dalnda kabul edilmifl bilimsel paradigma yerine onunla badaflmayan yeni bir paradigmann kabul edilmesi demektir. Bilimsel paradigma, sembolik genellemeler (yani teorinin
ierdii yasa-grnml nermeler), metafizik
ilkeler ve modeller, bilimsel deerler ile rnek
problem zmlerinden oluflur. Bilim insanlar
topluluunca kabul edilen bilimsel paradigma,
olaan bilim dneminde birikimsel geliflim srecini ynlendirir. Bu dnemde ortaya kan anomaliler (yani yanlfllayc olgular) teorinin hipotezleri deiflmeksizin baz yardmc hipotezlerin
deiflmesi yoluyla giderilirler. Giderilemeyen
anomaliler bir sre gz ard edilirler, ama uzun
srede olaan bilim dnemini sonlandrrlar.
Bylece geliflim srecinin duraklad ve teoriye
olan gvenin sarsld bunalm dnemi bafllar.
Bunalm dneminde, kabul edilen teori ile badaflmayan alternatif teoriler nerilir. nerilen bu
yeni teorilerden biri eskisinden daha geliflmifl
olup, bilimsel devrim yoluyla eskisinin yerine kabul edilir. Eski teoriden yeni teoriye geifl sreci
bir devrimsel geliflim oluflturur.
160
Bilim Felsefesi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Nagelin indirgemeci geliflim grfl iin sylenemez?
a. Bir teorinin yerine geen ikinci bir teorinin birincisinden daha geliflmifl olmas, birinci teorinin onun yerine geen ikinci teoriye indirgenmesi demektir.
b. ndirgenen teorinin postulatlarnda geen baz
terimler, indirgeyen teorinin postulatlarnda gemeyebilir.
c. ndirgenen teorinin postulatlarnda geen her
terim, indirgeyen teorinin postulatlarnda gemelidir.
d. ndirgenen teorinin her postulat, indirgeyen teorinin postulatlarndan tmdengelimsel karmla tretilebilmelidir.
e. ndirgeyen teori pekifltirilmifl bir teori olmaldr.
2. Afladakilerden hangisi Lakatosun geliflen teori dizisi kavramn betimler?
a. Verilen bir teori dizisinde (birincisi dflnda) her
teori bir nceki teoriden daha geliflmifl ise, bu
teori dizisine geliflen teori dizisi denir.
b. Verilen bir teori dizisinde baz teoriler bir nceki teoriden daha geliflmifl ise, bu teori dizisine
geliflen teori dizisi denir.
c. Verilen bir teori dizisinde son teori dizideki ilk
teoriden daha geliflmifl ise, bu teori dizisine geliflen teori dizisi denir.
d. Verilen bir teori dizisinde dizideki teorilerin ou ilk teoriden daha geliflmifl ise, bu teori dizisine geliflen teori dizisi denir.
e. Verilen bir teori dizisinde (birincisi dflnda) dizideki teorilerin hepsi ilk teoriden daha geliflmifl
ise, bu teori dizisine geliflen teori dizisi denir.
3. Afladakilerden hangisi Lakatosun bilimsel arafltrma program kavramnn bir esi deildir?
a. Anomali
b. Pozitif yordam
c. Devrimsel geliflim
d. Negatif yordam
e. Kat ekirdek
4. Afladakilerden hangisi Lakatosun bilimsel arafltrma programlarnn yordam iin sylenemez?

a. Yordam oluflturan kurallar kesin olmayp yalnzca ynlendirici olan kurallardr.
b. Yordam negatif yordam ile pozitif yordama ayrlr.
c. Negatif yordam teori dizisinin kat ekirdeini
korumay amalar.
d. Negatif yordamda teorinin kat ekirdeine ait
baz temel hipotezler, kan bir anomaliden tr yanlfllanabilir.
e. Pozitif yordam, teori dizisini oluflturan teorilere
zg olan koruyucu kuflaklarn adm adm ortaya konulmasna yneliktir.
5. Afladakilerden hangisi Lakatosun teorik olarak geliflen teori dizisi kavram iin sylenemez?
a. Byle bir diziye ait teorilerin tmne ortak olan
postulatlar vardr.
b. Teori dizisinin tm teorilerine ortak olan postulatlar dizisine, teori dizisinin kat ekirdei denir.
c. Teori dizisine ait bir teoriden tretilen ve daha
nceden yanlfllanmamfl baz ndeyiler, bu dizinin bir sonraki teorisi tarafndan tretilemeyebilir.
d. Kat ekirdee ait postulatlara teori dizisinin temel hipotezleri denir.
e. Teori dizisine ait her teorinin postulatlar kmesi, temel hipotezler kmesi ile yardmc hipotezler kmesinin birleflimidir.
6. Afladakilerden hangisi Kuhnun bilimsel paradigma kavramnn bir esi deildir?
a. ndirgeyen teori
b. Sembolik genellemeler
c. Metafizik ilkeler
d. Modeller
e. Bilimsel deerler
7. Afladakilerden hangisi Kuhnun ortaya koyduu
bilimsel deerlerden biri deildir?
a. Dakiklik
b. Tutarllk
c. Kapsamllk
d. Toplumsal yarar
e. Yalnlk
161
Okuma Paras
8. Kuhnun anlayflna gre, afladakilerden hangisi
olaan bilim problemi deildir?
a. Olgu-toplama problemleri
b. Teori snama problemleri
c. Deneysel teori gelifltirme problemleri
d. Anomalileri aklama problemleri
e. Teorik teori gelifltirme problemleri
9. Afladakilerden hangisi Kuhnun bilimsel devrim ya
da devrimsel geliflim anlayfl iin sylenemez?
a. Bilimsel devrimle gelen yeni paradigma eski paradigma ile badaflr.
b. Bilimsel devrimde eski paradigma ret edilip yerine yeni bir bilimsel paradigma kabul edilir.
c. Bilimsel devrim ykc-yapc bir deiflimdir.
d. Devrimsel geliflim btnseldir, azar azar gereklefltirilemez.
e. Devrimsel geliflim, bilimsel terimlerde anlam deiflikliine yol aar.
10. Afladakilerden hangisi Kuhnun devrimsel geliflim
anlayflnn bir rnei saylabilir?
a. Krnigin kinetik gaz teorisinden, Clausiusun
birinci kinetik gaz teorisine geifl
b. Clausiusun birinci kinetik gaz teorisinden, Clausiusun ikinci kinetik gaz teorisine geifl
c. Klasik kinetik gaz teorisinden, kuantum kinetik
gaz teorisine geifl
d. Clausiusun ikinci kinetik gaz teorisinden, van
der Waalsn kinetik gaz teorisine geifl
e. Keplerin astronomi teorisinden, Newtonun astronomi teorisine geifl
Lakatos bilimsel geliflmenin nesnel olarak deerlendirilmesi sorununu, bilimsel kuram [teori] dizilerindeki ilerletici [geliflen] ile yozlafltrc sorun deiflikliklerine gre ele
alr. Byle dizilerin bilimin geliflmesindeki en nemli zellii dizinin kuramlarn birbirine balayan sreklilik gstermeleridir. Bu sreklilik gerek bir arafltrma programndan doar. Sz konusu program yntembilgisel [metodolojik] kurallardan oluflur. Bu kurallardan kimisi kanlmas gereken arafltrma yollarn gsterir (yani olumsuz buldurucudurlar [negatif yordam]), kimileri de izlenmesi gereken arafltrma yollarn gsterir (yani olumlu buldurucudurlar [pozitif yordam]). (Bkz. Lakatos, 1989, s. 47.)
Lakatosa gre bir btn olarak bilim bile bir arafltrma
program olarak grlebilir. Bilim tarihinin kuramlardan ok arafltrma programlarnn tarihi olmas, bilim
tarihinin kavramsal erevelerin ya da bilim dillerinin
tarihi olduu grfln dorulamaktr.
Lakatos bir arafltrma programn oluflturan yntembilgisel
kurallardan, kanlmas gereken arafltrma yollarn, yani
olumsuz buldurucuyu flyle aklar. Btn bilimsel arafltrma programlar ekirdekleriyle tanmlanabilir. Bir programn ekirdei de uzun bir deneme yanlma sreciyle
yavafl yavafl geliflir. Programn olumsuz buldurucusu, bu
ekirdeklere modus tollensle yaklafllmasn engeller.
Bunun yerine, ekirdein etrafndaki koruyucu kufla
flekillendiren yardmc varsaymlar [hipotezler] dile getirmek, hatta bunlar bulmak iin insan yaratcln kullanp
bunlar modus tollensle yeniden ele almak gerekir.
Snamalarn ykn eken, dzenlenen, yeniden dzenlenen, hatta btnyle deifltirilen, bylece desteklenen
ekirdei savunmakla ykml olan, bu koruyucu yardmc varsaymlar kufladr. Btn bunlar, bir ilerletici
sorun deiflikliine gtryorsa, arafltrma program baflarldr, yozlafltrc bir sorun deiflikliine gtryorsa
baflarszdr. (Bkz. Lakatos, 1989, s. 48.) (...)
Baflarl bir arafltrma programnn gelmifl gemifl en iyi rnei Newtonun ekim kuramdr. Newtonun kuramnn
ekirdeini mekanie iliflkin yasayla, ekim yasas oluflturur. Bu ekirdek, genifl bir yardmc varsaymlar koruyucu kuflayla rtmelerden korunur. leri srld ilk
zamanlar kuram aykrlklarla (ya da karfl rneklerle de
Lakatos) doluydu. (...) Ama Newtoncular, karfl rnekleri,
zellikle de bu karfl rneklerin flnda kurulan gzlem
kuramlarn ykarak dorulayc rneklere dnfltrdler.
Her yeni zorluu programn bir utkusuna dnfltrdler.
Kaynak: Gzel, C. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul:
Krmz Yaynlar, s. 118 - 119.
162
Bilim Felsefesi

1. b
2. a
3. c
4. d
5. c
6. a
Yantnz doru deilse, nitenin Nagelin ndirgemeci Geliflim Grfl blmn yeniden
okuyun. Yalnz b flkkndaki yant Nagelin grflne aykrdr. Nitekim, c flkknda sylendii
gibi, indirgenen teorinin postulatlarnda geen
her terim indirgeyen teorinin postulatlarnda
gemelidir.
Yantnz doru deilse, nitenin Lakatosun Bilimsel Arafltrma Programlarna Dayal Geliflim
Grfl blmn yeniden okuyun. Yalnz a
flkkndaki yant Lakatosun geliflen teori dizisi
kavramn doru olarak betimlemektedir. Bu yanta en yakn gibi grnen e flkkndaki yantn
yanlfl olduunu flyle grebiliriz. Teori dizisindeki ilk teori dflndaki btn teoriler ilk teoriden daha geliflmifl olabilir. Ancak buradan, rnein, dizideki son teorinin bir nceki teoriden
daha geliflmifl olduu sonucunu kartamayz.
Yantnz doru deilse, nitenin Lakatosun
Bilimsel Arafltrma Programlarna Dayal Geliflim Grfl blmn yeniden okuyun. Doru yant c flkkdr. Nitekim a, b, d ve e flkkndaki yantlar Lakatosun sz geen kavramnn
eleri olup, devrimsel geliflim kavram
Kuhnun grflne ait bir kavramdr.
Yantnz doru deilse, nitenin Lakatosun Bilimsel Arafltrma Programlarna Dayal Geliflim
Grfl blmn yeniden okuyun. Doru yant d flkkdr. Nitekim negatif yordamda teorinin
kat ekirdeine ait hibir temel hipotez yanlfllanamaz; ancak teorinin koruyucu kuflana ait
baz yardmc hipotezler yanlfllanabilir.
Yantnz doru deilse, nitenin Lakatosun
Bilimsel Arafltrma Programlarna Dayal Geliflim Grfl blmn yeniden okuyun. Doru yant c flkkdr. Nitekim c flkknda sylenenin tam tersine, sz geen kavrama gre, teori dizisine ait bir teoriden tretilen ve daha nceden yanlfllanmamfl her ndeyi, bu dizinin
bir sonraki teorisi tarafndan tretilebilir.
Yantnz doru deilse, nitenin Kuhnun Bilimsel Paradigma Deiflikliine Dayal Devrimsel Geliflim Grfl blmn yeniden okuyun. Doru yant a flkkdr. Nitekim a flkkndaki yant Nagelin grflne ait olup, dier flklardaki tm yantlar Kuhnun bilimsel paradigma
kavramnn eleridir.
7. d
8. d
9. a
10. c
Yantnz doru deilse, nitenin Kuhnun Bilimsel Paradigma Deiflikliine Dayal Devrimsel Geliflim Grfl blmn yeniden okuyun. Doru yant d flkkdr. Nitekim a, b, c ve
e flklarnda sralanan deerler Kuhnun sralad deerler arasnda yer alp d flkkndaki toplumsal deerin zorunlu olarak bir bilimsel deer olduu sylenemez.
Yantnz doru deilse, nitenin Kuhnun Bilimsel Paradigma Deiflikliine Dayal Devrimsel Geliflim Grfl blmn yeniden okuyun. Doru yant d flkkdr. Nitekim anomalileri aklama olaan bilimin deil, olaandfl
bilimin bir etkinliidir.
Yantnz doru deilse, nitenin Kuhnun Bilimsel Paradigma Deiflikliine Dayal Devrimsel Geliflim Grfl blmn yeniden okuyun. Bilimsel devrimin, eski bilimsel paradigmann bilim insanlar topluluunca ret edilip
yerine eskisiyle hi badaflamayan yeni bir bilimsel paradigmann kabul edilmesi anlamna
geldiini anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse, nitenin Kuhnun Bilimsel Paradigma Deiflikliine Dayal Devrimsel Geliflim Grfl blmn yeniden okuyun. Verilen yantlar arasnda, yalnz klasik kinetik gaz teorisinden, kuantum kinetik gaz teorisine geiflin bir devrimsel geliflim rnei olduunu anmsayacaksnz.
163

Sra Sizde 1
1 teorisi olarak klasik Newton mekanii teorisini, 2
teorisi olarak da Einsteinn zel grelilik teorisini alalm. 1in K1 alan, hzlar c flk hzndan ok daha kk olan nesne dizgelerini kapsar. 2nin K2 alan ise,
hzlar cden byk olmayan tm nesne dizgelerini kapsar. 1 teorisi K1 alannda 2 teorisine indirgenir. rnein 2 teorisine ait
m0
m=
(i)
1-
v
c
biimindeki yasa-nermesini ele alalm. Burada m0, bir

nesne dizgesinin hz 0 iken ktlesi, m ise, ayn nesne
dizgesinin hz v iken ktlesidir. c sabiti, yaklaflk 300.000
km/snye eflit olan fln hzdr. (i) yasa-nermesinin (1
teorisindeki karfll, cisimlerin ktlelerinin sabitliini
dile getiren
(ii) m = m0
yasa-nermesidir. Amacmz, (i) yasa-nermesinin, K1
alanna uygunluu durumlarda (ii) yasa-nermesine indirgendiini gstermektir. Bu amala K1 alanna ait a
gibi bir nesne-dizgesini, szgelifli saatte 360 km hzla
devinen bir yarfl arabasn ele alalm. O halde ann hz, saniyede 0.1 kilometreye eflittir. Buna gre
v2
c
(0.1)2
(300.000)
v2
elde edilir. Demek ki
c2
0.01
10
9 10
kk olunca, srasyla
v2
c2
1 , 1-
9 1012
oran ok kktr. Byle-
ce ann K1 alanna ait olduu grnr.
1-
v2
c2
v2
c2
oran ok
nermeleri tretilebilir. Dolaysyla, a, K1 alanna ait

herhangi bir nesne dizgesi olduunda
(iii) m =
m0
2
1-
v
c
m0
nermesi geerli olur. Baflka bir deyiflle,
v2
c2
oran 0 li-
mitine yaklaflnca, m ktlesinin deeri m0 limitine yaklaflr. (iii)n geerli olmas, 1e ait (i) yasa-nermesinin K1 alannda 2ye ait (ii) yasa-nermesine indirgendii anlamna gelir.
Sra Sizde 2
rnek olarak 1815 - 1911 yllar arasndaki William Proutun (1785 - 1850) bafllatt bilimsel arafltrma programn ele alyoruz. Proutun ( teorisinin kat ekirdei,
tm atomlarn hidrojen atomlarndan olufltuunu, dolaysyla her kimyasal elementin atom arlnn tamsay
olduunu ileri sren temel hipotezden oluflur. Ancak
grnflte element olan, ama llen atom arlklar
tamsay olmayan elementler ortaya kmfl, bu da teorisi iin anomaliler oluflturmufltur. Anomalileri gidermek iin sz geen maddelerin saf olmadklar, kimyasal arndrma yoluyla saf hale getirince atom arlklarnn tamsay olaca hipotezi ortaya konulmufltur.
nceleri bu hipotez deneysel olarak pekifltirilmifl, bylece geliflen teori aflamalar gerekleflmifltir. Ancak 1860
yllarnda, Klor elementinin atom arlnn llen deerinin 35.5 olduu, tm arndrma giriflimlerine karfln
bu deerin deiflmedii olgusu gzlemlenmifltir. Bu olgu, baz bilim insanlarnca teorisi iin giderilemez
anomali saylmfltr. Bylece geliflen teori aflamalarn
yozlaflan teori aflamalar izlemifltir. 1910 yllarnda ise
Ernest Rutherfordun (1871 - 1937) atom teorisi erevesinde, Klor gibi, atom says tamsay olmayan kimyasal elementlerin farkl izotop atomlardan oluflan karflmlar olduu anlafllmfltr. Farkl izotop karflm olmayan elementlerin atom arlnn teorisine uygun
olarak tamsayya yakn olduu ortaya kmfltr. Bylece teorisinin aflamalar dizisinin, nce geliflen, sonra
yozlaflan, daha sonra gene geliflen aflamalardan olufltuu grlr. (Bkz. Lakatos, 1978, s. 43 - 44 ve s. 53 - 55.)
164
Bilim Felsefesi
Sra Sizde 3
Klasik Newton mekanii paradigmasnda bir giderilemez anomali rnei olarak, nite 2de (Sra Sizde Yant
Anahtar, Sra Sizde 1in yantnda) sz edilen Merkr
gezegeninin yrngesinin gnberisindeki sapma olgusunu gsteriyoruz. Nitekim Newton mekaniinin
yzyl sren olaan bilim dneminde, sz konusu sapma olgusu, baz baflarsz ad hoc aklama giriflimleri dflnda, genellikle gz ard edilmifltir. Baflka bir deyiflle
sz konusu olgunun oluflturduu anomali Newton mekanii paradigmas erevesinde giderilememifltir. Bu
giderilemeyen anomali ancak 1915 yllarnda, bilimsel
devrim yoluyla Newton teorisinin yerine geen Einsteinn genel grelilik teorisi erevesinde giderilebilmifltir. Nitekim Merkr gezegeninin gnberisindeki sapma
olgusu, genel grelilik teorisinin ngrd uzay-zaman bklmesiyle aklanabilmifltir.
Kaynaklar
Andrews, T. (1869). On the Continuity of the Gaseous
and Liquid States of Matter, Philosophical Transactions of the Royal Society, 159, s. 575 - 590.
Brush, S. G. (2003). The Kinetic Theory of Gases: An
Anthology of Classic Papers with Historical
Commentary (ed. by N. S. Hall). London: Imperial College Press.
Buijs-Ballot, C. H. D. (1858). ber die Art von Bewegung welche wir Wrme und Electricitt nennen,
Annalen der Physik, 2nd series, 103, s. 240 - 248.
Clausius, R. (1857). The Nature of the Motion which
We Call Heat, Brush (2003)n iinde, s. 111 - 134.
Clausius, R. (1858). On the Mean Lengths of the Paths
Described by the Separate Molecules of Gaseous
Bodies , Brush (2003)n iinde, s. 135 - 147.
Clark, P. (1976). Atomism versus Thermodynamics, in
C. Howson (ed.) (1976), Method and Appraisal in
the Physical Sciences: Cambridge: Cambridge University Press, s. 41 - 105.
Feynman, R. P. et al. (1989). The Feynman Lectures
on Physics, Vol. I. Reading, Mass.: Addison-Wesley Pub. Co.
Gzel, C. (2010). Bilim Felsefesi. stanbul: Krmz Yaynlar.
Khinchin, A. I. (1949). Mathematical Foundations of
Statistical Mechanics, trans by G. Gamow. New

York: Dover Publications.
Kuhn, T. S. (1970). The Structure of Scientific Revolutions (2nd edition, enlarged). Chicago and London: The University of Chicago Press.
Kuhn, T. S. (2008). Bilimsel Devrimlerin Yaps (sekizinci bask), eviren: Nilfer Kuyafl, stanbul: Krmz Yaynlar.
Kuhn, T. S. (1977). The Essential Tension. Chicago
and London: The University of Chicago Press.
Kuhn, T. S. (1978). Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity 1894 - 1912. Oxford and
New York: Oxford University Press.
Kuhn, T. S. (2000). The Road since Structure. Chicago: The University of Chicago Press.
Lakatos, I. (1989). Falsification and the Methodology
of Scientific Research Programmes, in J. Worall and
G. Currie (eds.) (1989), The Methodology of Scientific Research Programmes, Philosophical
Papers, Volume I, Cambridge: Cambridge University Press, s. 8 - 101.
Losee, J. (2004). Theories of Scientific Progress: An
Introduction. New York: Routledge.
Nagel, E. (1979). The Structure of Science: Problems
in the Logic of Scientific Explanation. Indianapolis: Hackett Publishing Company.
Nola, R. and H. Sankey. (2007). Theories of Scientific
Method: An Introduction. Montreal: McGill-Queens University Press.
Salmon, W. C. (1984). Scientific Explanation and the
Causal Structure of the World. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Salzman, W. R. (2004). Critical Constants of the van
der Waals Gas, http://www.chem.arizona.edu/~salzmanr/480a/480ants/vdwcrit/vdwcrit.html (last
updated 08 July 2004).

Bilim Felsefesi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Felsefesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2379

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Bilim Felsefesi Nedir? ..............................................................

Gzlem, Deney ve lme ..................................................... 22

Bilimsel Aklama............................... ..................................... 52

Bilimsel Teorilerin Yaps........................................................ 86

Bilimsel Hipotezlerin Pekifltirilmesi........................... ........... 110

Bilimsel Teorilerin Geliflimi.................................................... 136

Bu kitabn hazrlanmasnda byk bir titizlikle alflan, kitabn yazarlar Orta

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Bilim Felsefesi Nedir?

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

Herhangi bir bilim dalndaki gzlem ve deneyler, o bilim dalna zg nesne

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

lirleri oluflturduunu kabul ediyoruz. GAZ1in a rnekleyeni belli bir ti (i = 1,..., n)

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

4. [t1, t3] zaman aralnda u uzay blgesinde bulunan sv asittir

bilirdir. Bu ise nermenin kabul edilmesinin gerekesini oluflturur. Sz geen

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

Bilimin konusunu oluflturan nesne dizgelerini

Bilimin ynteminin nelerden olufltuunu ana

6. Afladakilerden hangisi bir gzlem nermesi deildir?

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

(i)nn deili, K, Ay biliyor ve K, Ay kabul etmiyor

1. nite - Bilim Felsefesi Nedir?

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Gzlem, Deney ve lme

Gzleme Yol Aan Soru eflitleri

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

rnek 2: Neptn gezegeni, rnek 1de anlatlan buluflundan bafllamak zere,

biiminde dile getirebiliriz. Sz konusu (4) sorusunun olanakl yantlar

(5) a nesne dizgesi t zamannda u blgesinde bulunuyor

(6) a nesne dizgesi t zamannda u blgesinde bulunmuyor

(8) t annda u yerinde bulunan kaptaki gazn basnl-olma zellii vardr

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

snl-olma nesne-durumuna geiflten oluflan deiflimin ksmi olarak belirtildiini

Gzlemin Yaps ve fllevleri

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

Gzlem Kavramna liflkin Sorunlar

Deneye Yol Aan Soru eflitleri

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

Deneye yol aan sorularn en

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

Deneye liflkin Koflullu Gzlem nermesi

Nesne Dizgelerinin Nicelikleri ve Niceliklerin Deerleri

Renk benzerlii sralamas

Nesne dizgelerinin belirlenebilir zellikleri altndaki belirlenmifl zellikleri veya

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

Saysal Deer Fonksiyonlar

mez. Bunun yerine, sz gelifli, Bu ubuun uzunluu 2 metredir denir. 2 metre

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

F gibi bir niceliin deerleri arasndaki byk-olma bantsna dayanarak bu

2. nite - Gzlem, Deney ve lme

(35) f F (a1) / f F (a2) = f F (a1) / f F (a2)

eflitlii elde edilir. Nitekim f F (a1) / f F (a2) = k1 f F (a1) / k1 f F (a2) = f F (a1) /

Demek ki uzunluklarn saysal deerlerinin oran, farkl lek fonksiyonlarndan,

in, Uzunluk-toplamas) diyor ve + simgesi ile gsteriyoruz. F-toplamas flu koF

F2, F nin deerleri ise: Fi ( F1 + F2* ) = Fi ( F1* ) + Fi (F2* )