Antropoloji

TC.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1761

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 912
ANTROPOLOJ
Yazarlar
Do.Dr. Suavi AYDIN (nite 1-3, 6-10)
Do.Dr. Ylmaz Selim ERDAL (nite 4, 5)
Editr
Yard.Do.Dr. Handan STNDA-AYDIN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2007 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Yard.Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yard.Do.Dr. Jale Balaban-Sal
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. T. Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Televizyon Programlar Yneticisi
Prof.Dr. Naci Ghan
Dil ve Yazm Danflman
Okt. Sebahat Yaflar
lme Deerlendirme Sorumlusu
Uzm. Blent Gezen
Kitap Koordinasyon Birimi
Yard.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. T. Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Antropoloji
ISBN
978-975-06-0461-4
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 2.600 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Austos 2007
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
Kullanm Klavuzu........................................................................................
ix
x
Antropoloji Nedir?...................................................................
GRfi ..............................................................................................................
ANTROPOLOJNN TANIMI, YAKLAfiIMI VE LKELER .............................
Antropolojinin Tanm...................................................................................
Antropolojinin Yaklaflm ve lkeleri ............................................................
ANTROPOLOJNN DALLARI .......................................................................
Sosyal-Kltrel Antropoloji...........................................................................
Biyolojik Antropoloji .....................................................................................
Arkeoloji .......................................................................................................
Dil Antropolojisi ...........................................................................................
ANTROPOLOJNN TARH ..........................................................................
ANTROPOLOJNN DER NSAN VE TOPLUM BLMLER
NDEK YER..............................................................................................
ANTROPOLOJNN YNTEM VE ARAfiTIRMA TEKNKLER....................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras .............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
3
4
6
6
6
7
8
9
11
14
17
18
19
19
21
21
22
Kltr Kavram ......................................................................... 23

GRfi ..............................................................................................................
KLTR NEDR?............................................................................................
KLTRN ZELLKLER ............................................................................
KLTREL SRELER ..................................................................................
Kltrleme (Enculturation) ...........................................................................
Kltrleflme (Acculturation)..........................................................................
Kltrel Yaylma (Diffusion) ........................................................................
Kltrlenme (Culturation).............................................................................
Kltr fioku (Culture Shock) ........................................................................
Kltrel Gecikme (Cultural Lag) ..................................................................
Kltrel zmseme (Assimilation) ..............................................................
Kltrel Btnleflme (Integration) ...............................................................
Zorla Kltrleme (Trans-Culturation)...........................................................
Kltrel Deiflme ve Gelenek ......................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
NTE 1
25
25
30
38
38
38
39
39
40
40
40
41
41
41
42
43
44
45
45
NTE 2
iv
indekiler

NTE 3
Kltre Yaklaflmlar: Temel Antropoloji Kuramlar ........... 47

GRfi ..............................................................................................................
EVRMC VE TARHSELC KURAMLAR ........................................................
19. Yzyl Evrimcilii ....................................................................................
Difzyonizm ..................................................................................................
Tarihsel zgclk (Amerikan Tarih Okulu) .............................................
fiLEVSELC VE YAPISALCI KURAMLAR ......................................................
ngiliz fllevcilii ...........................................................................................
Yapsal-fllevselcilik .......................................................................................
Yapsalclk.....................................................................................................
PSKOLOJ VE BYOLOJ YNELML KURAMLAR ..................................
Kltr-Kiflilik Kuram ....................................................................................
Sosyobiyoloji Kuram ....................................................................................
ATIfiMACI VE UYARLANMACI KURAMLAR..............................................
Yeni Evrimcilik ..............................................................................................
Kltrel Ekoloji Yaklaflm ............................................................................
Yeni fllevcilik ................................................................................................
Marks Antropoloji ......................................................................................
Kltrel Maddecilik .......................................................................................
ZGC KURAMLAR...................................................................................
Etnobilim ya da Biliflsel Antropoloji Yaklaflm ...........................................
Simgeci/Yorumcu Antropoloji Yaklaflm.....................................................
Feminist Antropoloji......................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
NTE 4
46
46
49
49
49
50
51
52
52
52
53
54
54
54
55
55
55
56
56
57
57
57
57
57
59
60
61
62
63
63
64
nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii.. 65

GRfi ..............................................................................................................
NSANIN CANLILAR DNYASINDAK YER ...............................................
PRMATLAR....................................................................................................
Primatlarn zellikleri ...................................................................................
Prosimiyenler ................................................................................................
Antropoidler...................................................................................................
Yeni Dnya Maymunlar...............................................................................
Eski Dnya Maymunlar................................................................................
Hominoidler .................................................................................................
nsan .............................................................................................................
NSANIN BYOLOJK EfiTLL...............................................................
Irk m? Biyolojik eflitlilik mi? ......................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
67
67
70
70
72
73
73
74
75
78
79
79
87
88
89
indekiler
Okuma Paras ..............................................................................................

89
90
91
92
nsann Evrimi .......................................................................... 93

GRfi ..............................................................................................................
EVRM DfiNCESNN GELfiM ..............................................................
PRMATLARIN EVRM..................................................................................
LK HOMNDLER .........................................................................................
LK NSANLAR ...............................................................................................
Homo habilis ve Homo rudolfensis.............................................................
Homo ergaster ve Homo erectuslar.............................................................
Neandertal nsan (Homo neanderthalensis)...............................................
Homo Sapiens .........................................................................................
zet ..............................................................................................................
Kendimizi Snayalm ....................................................................................
Yaflamn inden ..........................................................................................
Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar:

Avc-Toplayclk ve Tarm...................................................... 117
GRfi ..............................................................................................................
AVCI-TOPLAYICILIK .....................................................................................
Tarih ve Tanmlama ......................................................................................
Ekoloji, Teknoloji ve Nfus ..........................................................................
Ekonomi, rgtlenme ve Siyaset.................................................................
Uyarlanma......................................................................................................
Beslenme ve Salk .......................................................................................
TARIM VE HAYVANCI UYARLANMA ..........................................................
Tarih ve Tanmlama: Besin reticiliine Geifl ...........................................
Nfus ve Tarmn Yaylmas .........................................................................
Temel Tarm ve Toplumsal rgtlenme Biimleri .....................................
Gebe-Hayvanclk (Pastoralistler) .......................................................
Kaba Tarm Biimleri ..............................................................................
Youn Tarm Biimleri............................................................................
Enerji ve evre ..............................................................................................
Toplumsal rgtlenme ve Siyaset ...............................................................
Beslenme ve Salk .......................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
NTE 5
95
95
99
100
103
104
105
106
108
112
113
114
114
115
116
119
119
119
120
122
124
126
126
126
132
133
134
135
136
138
139
142
145
146
147
147
148
148
149
NTE 6
vi
indekiler
NTE 7
Kent, Devlet ve Endstri ....................................................... 151

GRfi ..............................................................................................................
KENTLEfiME VE TARIM DIfiI TABAKALAfiMANIN ....................................
DOUfiU........................................................................................................
DEVLETN GELfiM .....................................................................................
lk Devlet .......................................................................................................
Tarm Dneminde Devletin Evrimi ..............................................................
ENDSTR TOPLUMU VE YEN YAfiAM BM........................................
Toplumsal Tabakalaflma ve Siyaset..............................................................
Modern Devlet Biimleri ve Ulus-Devlet.....................................................
Etnisite, Milliyetilik ve Irklk ....................................................................
Enerji, Teknoloji ve Nfus ............................................................................
Yeni Kent ve Kent Yoksullar.......................................................................
Youn Endstriyel Tarm..............................................................................
KTSAD EfiTSZLN YAYILMASI, AZ GELfiMfiLK VE
NC DNYA .........................................................................................
Kreselleflme..................................................................................................
retim Kltrnden Tketim Kltrne .....................................................
Popler Kltr ve Moda ...............................................................................
Beslenme ve Salk .......................................................................................
OKKLTRLLK, OKKLTRCLK VE
ANTROPOLOJDE YEN YNELMLER .......................................................
okkltrllk ve okkltrclk...............................................................
Kltrel alflmalar Okulu ............................................................................
Uygulamal Antropoloji .................................................................................
Endstriyel Antropoloji .................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
NTE 8
153
153
153
155
155
158
161
161
162
162
164
165
166
167
168
169
169
170
170
170
170
171
171
172
173
174
174
175
176
Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet .......................................... 177

GRfi ..............................................................................................................
EVLLK VE ALE ...........................................................................................
Evlilik ve Uyarlanma .....................................................................................
Evlilik Yoluyla Oluflan Toplumsal Alar ve Mbadele liflkileri ................
ve Dflevlilik Biimleri...............................................................................
Tekli ve oklu Evlilik Biimleri ...................................................................
Yerleflme ve Evlilik .......................................................................................
Evlilik Sreleri..............................................................................................
Efl Seme Biimleri ......................................................................................
Yeniden Evlenme rntleri........................................................................
Evlilikte ktisad Mbadele Biimleri ...........................................................
Evlilik Prosedr ve Tren...........................................................................
Aile ve Hane..................................................................................................
AKRABALIK VE SOY.....................................................................................
179
179
179
181
182
182
184
184
184
186
187
187
188
189
vii
indekiler
Akrabalk Kategorileri ...................................................................................

Ebeveyn, Kardefl ve Yeenler ......................................................................
Akraba Adlandrma Sistemleri ......................................................................
Akrabalk Temelli Gruplar ve Soy................................................................
Soy .................................................................................................................
CNSYET VE TOPLUMSAL CNSYET .........................................................
Cinsellik ve Cinsellik Karflsndaki Kltrel Tutumlar.................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras .............................................................................................
190
190
190
191
192
193
193
195
196
197
198
198
199
199
Din ve Kutsal ........................................................................... 201

GRfi ..............................................................................................................
DN: NANCIN KURUMSALLAfiMASI ...........................................................
Dinin Boyutlar ..............................................................................................
NAN SSTEMLERNN EfiTLL...........................................................
Din ve Uyarlanma .........................................................................................
Dinin Somutlaflmas: badet ve Ayinler........................................................
Dinsel Uzmanlar ve Kutsal Kifliler ...............................................................
Temel nan Sistemleri..................................................................................
Animizm, Animatizm ve Animalizm.......................................................
fiamanizm.................................................................................................
Teizm .......................................................................................................
Dou Mistisizmi ve Yeniden Doufl nanc...........................................
Badafltrmaclk (Senkretizm) ................................................................
TABULAR, KLTLER VE DNSEL SMGELER ..............................................
Tabular ...........................................................................................................
Kltler ............................................................................................................
Dinsel Simgeler .............................................................................................
Kltre zg Simgeler ...........................................................................
Besin Simgecilii .....................................................................................
Totemler.........................................................................................................
Sanat Simgecilii......................................................................................
MTOLOJ VE MTOSLAR .............................................................................
Mitos...............................................................................................................
Mitoslarn fllevleri ...................................................................................
Mitoloji ...........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
203
204
204
206
206
207
207
208
208
208
209
210
212
212
212
212
213
213
213
213
214
215
215
215
215
216
217
218
220
220
221
NTE 9
viii
NTE 10
indekiler
Dil ve letiflim .......................................................................... 223

GRfi ..............................................................................................................
KONUfiMA DL.............................................................................................
Dil Nedir? .......................................................................................................
Dillerin Grelilii .........................................................................................
Dilin Unsurlar ...............................................................................................
DLLERN EfiTLL ..................................................................................
Diller Nasl eflitlendi? ..................................................................................
Bu eflitlilik Nasl Snflandrmaktadr? ........................................................
Dil bekleri (Byk Dil Aileleri).................................................................
Dillerin Yaylmas, Temas, Karflmas ve Kreselleflmenin Etkisi..............
Lingua Franca ..........................................................................................
Pidgin Dil.................................................................................................
Kreol Dil ..................................................................................................
Planl Dil Deifliklikleri ...........................................................................
Kreselleflmenin Dil zerinde Etkisi .....................................................
LETfiM SRELER VE LETfiM ORTAMLARI ........................................
letiflim ve Toplumsal liflkiler ......................................................................
flaretler ve Simgeler................................................................................
Konuflma Dfl letiflim ...................................................................................
Yaz Dili .........................................................................................................
flaret Dili .......................................................................................................
DL VE KLTR ............................................................................................
Kltrn Dile Etkisi.......................................................................................
Dilin Kltre Etkisi........................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras .............................................................................................
225
226
226
227
228
229
229
231
232
234
235
235
235
236
236
237
237
238
238
239
241
242
242
243
244
245
246
246
247
247
248
Szlk ................................................................................... 249

Dizin ...................................................................................... 255
nsz
nsz
Antropoloji, insan trnn ortaya kflndan bu yana geirdii biyolojik ve kltrel uyarlanma srelerini inceleyen ve buna bal olarak ortaya kan insan eflitliliini irdeleyen bir disiplindir. Bu bakmdan, insan ele alan ya da odanda
insann veya onun yaratt kurumlarn bulunduu her disiplinin antropolojiden
renecei ok fley vardr. Antropoloji ayn zamanda insana dnyann kendi evresinden, alflkanlklarndan ve normal bulduu yaflam biiminden ibaret olmadn, en az kendisininki kadar deerli ve ifllevli pek ok baflka yaflam biiminin
olduunu da gsterir. Bu zelliklerine bakldnda bu disiplinin btn sosyal bilim alanlar, hatta hayat anlamlandrma abas iinde olan her birey iin nemli
bir hareket noktas olduu hemen grlecektir. Antropolojinin bu ifllev ve rolnn bilincinde olarak, elinizdeki kitap antropoloji alanna iliflkin ana konular
olabildiince iermek ve bu konuda okuyucuya olabildiince genifl bir perspektif amak kaygsyla kaleme alnmfltr. Ayn zamanda bu kitap uzaktan renme
ilkelerine gre tasarlanmfl olmasyla, okuyucuyu alann iine interaktif bir biimde dahil etmeye alflmaktadr. Bizim bu abamza karfllk, kitap okuyucunun etkin katlmc katks olmadan hedefledii amalara ulaflmakta zorlanacaktr. Bu
nedenle okuyucularn kitab daha iyi zmseyebilmek iin konulara iliflkin arafltrmac abalara giriflmelerini ve Akretim televizyon programlarn izlemelerini neririm. Kitap okuyucunun katlmn ve paylaflmn salamak iin, her nitede yer alan yaflamn iinden ve rnek olay blmleriyle zenginlefltirilmifltir.
Ayrca kitabn sonuna bir kk szlk ve okuyucunun merak ettii anahtar
szcklere ulaflabilecei bir dizin eklenmifltir. Her nitenin sonunda da snavlara hazrlk iin yararl olacan umduum oktan semeli bir kendimizi snayalm blm bulunmaktadr. nitelerin iine serpifltirilmifl sra sizde alflmalarnn da zihin gelifltirmek ve daha ileri dzeyde dflnebilmek iin yararl olacan umuyoruz.
Bu kitabn sosyal antropolojiyi ilgilendiren sekiz nitesi Do.Dr. Suavi Aydn,
biyolojik antropolojiyi konu alan drdnc ve beflinci niteleri de Do.Dr. Ylmaz
Selim Erdal tarafndan kaleme alnmfltr. Ksa zamanda byle youn bir metni ortaya kardklar iin her iki yazara da ok teflekkr ederim. Ayrca kitabn hazrlanmas iin gerekli ortam salayan baflta rektrmz sayn Prof.Dr. Fevzi Srmeli ve kitaplarn genel editr Prof.Dr. Levend Kla, ayrca kitabn basmyla ve
uygunluuyla ilgili iflleri yrten retim tasarmcs Yard.Do.Dr. Jale BalabanSalya, kitabn dizgi ve grafik ifllerindeki emeklerinden dolay A..F. Dizgi Birimine ve grafik tasarmclarna yrekten teflekkr ederim.
Editr
Yard.Do.Dr. Handan stnda-Aydn
ix
Kullanm Klavuzu
endi kendine renme

ilkelerine gre
hazrlanmfl olan bu kitabn
ifllevlerini renmek iin
hazrlanan Kullanm
Klavuzu, konular
anlamanzda ve snavlara
hazrlanmanzda sizlere
fayda salayacaktr.
Girifl: nitede ifllenen konulara

iliflkin bilgi veren, konuya bafllamadan nce sizi dflnmeye
iten, gerektiinde konular daha
iyi kavrayabilmeniz iin yapmanz gerekenleri belirten ksa
aklamalardr.
N Amalarmz:
niteyi tamamladnzda
kazanacanz bilgi ve
becerilerdir.
rnek Olay: nitede ifllenen konularn gnlk yaflama yansmalarn ieren, kuramsal aklamalarla evrenizde yaflanan olaylar arasnda ba
kurmanza yardmc olmay hedefleyen rnek olaylar, anektodlar, alntlar ya da gazete haberleridir.
Yana kma: Metin iinde yer alan

nemli kavram ve ifadelere iliflkin tanm ya da aklamalardr. nemsemeniz gereken noktalar gsterir. Metin iinde yaplan aklamalarn bir
tr ok ksa zeti gibi dflnlebilir.
Anahtar Kavramlar:
nitede amlanan temel kavramlardr. nitedeki nemli noktalara iliflkin ipular verir.
SIRA SZDE
indekiler: nite iinde hangi konularn iflleneceini gsterir. Ana konularn bafllklarn ierir.
D fi N E L M
Sra Sizde: fllenen konular

SIRA SZDE
kavrayp kavramadnz
kendi kendinize lmenize yardmc
olmaya amalayan,
ve
D fi N E L dflnmeye
M
uygulamaya ynlendiren sorulardr.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kullanm Klavuzu
Kendimizi Snayalm: nitede ifllenen konular renip renmediinizi kendi kendinize lmenizi salayacak, bir tr snava
hazrlk testidir. Snavlarda
kabilecek trde sorular ierir.
zet: nitede ayrntl ifllenen konularn nemli noktalar tekrar vurgulanr.
Okuma Paras: Bu blmde, baz dorudan iliflkili bilimsel bir alflmadan alnan okuma paralarna yer
verilmektedir.
Yaflamn inden:
nitede aktarlan
kuramsal aklamalar ile
gnlk yaflammzda karfllafltmz olaylar arasnda iliflki kurmanz salamak iin verilmifl haber ve
alntlardr.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar: "Kendimizi Snayalm" blmndeki sorularn cevaplarn ve ilgili olduklar konular ierir. Yanlfl
cevapladnz sorularla ilgili konular tekrar
etmeniz snavdaki baflarnz artrabilir.
Sra Sizde Yant Anahtar: Sra Sizdelerde yer alan sorularn cevaplarn ierir. Her hangi bir Sra Sizde
sorusuna verdiiniz cevap ile bu blmdeki cevab karfllafltrarak, ilgili konuyu ne lde rendiinizi
belirleyebilirsiniz.
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar: fllenen

konulara iliflkin daha genifl
bilgi edinmek isterseniz bu
blmde yer alan kaynaklar inceleyebilirsiniz.
xi
Antropoloji Nedir?
Kaynak: G.B.R. Poster Magazines
nsan, biyolojik ve kltrel olarak eflitlenerek ve coraf ve ekolojik koflullarn dayatt deiflimleri geirerek dnyann btn blgelerine yaylmfl bir trdr. Antropoloji bu eflitliliin anlafllmas abasdr.
Amalarmz
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra,

Antropoloji nasl bir bilimdir, neyi inceler ve nasl bir yaklaflm vardr?
Antropoloji hangi dallara ayrlr? Bu dallarn geliflimi nasl nasl olmufltur?
Antropolojinin bilimsel geliflme iindeki yeri nedir?
Antropolojinin dier insan ve toplum bilimleri iindeki yeri nedir?
Antropolojinin alflma yntem ve teknikleri nelerdir?
sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
Antropoloji
rnek Olay
2002 ylnda Kafkasya petrollerini Ceyhan limanna taflyacak byk bir ham petrol boru hatt projesi hayata geirildi. Bu projenin zellii evresel, insan ve kltrel deerlere saygl bir proje olaca iddias idi. Bu nedenle projede antropologlara grev verildi. Daha nce uygulanan boru hatt projelerinde gzergh mhendislik ilkelerine gre nceden belirleniyor ve o blgede yaflayanlarn fikir ve itirazlar dikkate alnmadan, evlerinden, kylerinden, tarlalarndan geip uygulanyordu. Oysa buradaki mantk tamamen farkl olacakt. Tpk evresel deerleri gz
nnde tutacak doa bilimcilerin gzergh zerindeki doal hayatn korunmas
iin alaca nlemler gibi, antropologlar da gzerghn getii yerleflimlerdeki insanlarla konuflacak, onlarn talep, beklenti ve deerleri ile projenin hedeflerini
uyuflturmaya alflacakt. Nitekim alflma bu flekilde yrd. rnein Toroslarn
yksek blgelerinde bir yerde projede alflan antropolog, inflaat flantiyesi olmas
planlanan bir yerde yre kyllerinin yazlar adrl yayla kurduklarn, bir ksmnn da arclk yaptklarn belirledi. Bu durumda flantiyenin orada kurulmas,
geici bir sre iin de olsa, blge insanlarnn yllk geim etkinliini ve iklim koflullarnn zorunlu kld gelenekselleflmifl bir mevsimlik yer deifltirme davranfln sekteye uratacakt. Bunun zerine yaylaclarla grflmeler yapld; geici olarak, bir yazlna yaylalarn flantiyeye terk etmeye raz oldular ama bunun karfllnda inflaat firma yaylada birka su kuyusu amay, kanallarla suyu belli
yerlere taflmay ve yaylada flantiyeden hibir iz brakmamay taahht etti. Bylelikle blgeyi gemiflten beri kullanan insanlarn yaflam biimine zarar vermeden
bir kalknma yatrm gereklefltirilmifl oldu, herkes memnundu; bu Trkiyede bir
ilkti.
Anahtar Kavramlar
Antropoloji
Biyolojik Antropoloji
Sosyal/Kltrel Antropoloji
Etnoloji
Etnografya
Alan Arafltrmas
Katlarak Gzlem
Katlmcnn Gzlemi
indekiler
GRfi
ANTROPOLOJNN TANIMI, YAKLAfiIMI VE LKELER
ANTROPOLOJNN DALLARI
ANTROPOLOJNN TARH
ANTROPOLOJNN DER NSAN VE TOPLUM BLMLER NDEK YER
ANTROPOLOJNN YNTEM VE ARAfiTIRMA TEKNKLER
nite 1 - Antropoloji Nedir?
GRfi
Neden insanlar yafladklar farkl corafyalarda farkl konutlar yapmfllar, farkl yerleflim dzenleri kurmufllardr? Neden belli bir yerde yaflayan insanlar bir tr besini
zevkle, ifltahla tketirken baflka yerde yaflayanlar onu en a hallerinde bile azlarna koymaktan kanrlar? nsanlar dnyann belli blgesinde belli fiziksel zelliklere sahipken, baflka yerlerde biz bu zellikleri taflmayan bireylerle karfllaflrz?
Biz, yani insan tr, ortaya ktmz anda da byle miydik? Fiziksel ve toplumsal
olarak nasl deifltik? Bizden nce yaflayan insanlar neyle geindiler, ne yiyip itiler, llerini nasl gmdler, ya da gmmeyip baflka trl m uurladlar? Ne tr
aletler kullandlar? Dilleri nasld, bugnk dillerle eski diller arasnda nasl iliflkiler mevcuttur? Bugn yaflayan diller, eflitli etkilerle nasl deifliyorlar, biz bu yeni
biimleri nasl adlandrp tanmlayabiliriz? nsanlar doastne ve doa dflndan
gelen bir kudretin varlna hep inandlar. Bu inanlar nasl biimlendi, farkllaflt
ve eflitlendi? nsanlar topluluklar halinde yaflarlar; yleyse bu topluluk halinin srekliliini ve istikrarn salayacak birtakm mekanizmalar, kurumlar da gelifltirmifl
olmallar. Barfl nasl salyorlar, fliddet nasl nleniyor, topluluun karlar nasl
savunuluyor ve en nemlisi kararlar nasl alnp uygulanyor? Kararlara uymayanlara ne yaplyor ya da uymalar nasl salanyor? Topluluk halinde yaflayan insanlar cinsel ihtiyalarn gidermek iin ne tr kurumlar icat etmifller? Topluluun salkl bir biimde devamn ve beksn salayacak reme faaliyeti nasl dzenlenmifl? Bu devamllk ve bek iin kanlmaz olarak icat edilmifl deerler neler? Bu
deerler hangi toplumsal srelerle, simge ve trenlerle aktarlp yaflatlyor? Duygularmza ve davranfllarmza yn veren toplumsal durumlar ve sreler nelerdir?
Belirli deerler iin insann cann bile fed etmesini salayan uyarlayclar nasl
bilebilir ve teflhis edebiliriz? flte btn bu sorularn cevabn bulabileceiniz bir bilim dal var: Antropoloji. Bu blmde antropolojinin nasl bir bilim olduunu, nasl gelifltiini, temel kavramlarn, yntemini, dallarn ve iinde yer alan eflitli yaklaflm biimlerini greceiz.
ANTROPOLOJNN TANIMI, YAKLAfiIMI VE LKELER

Antropolojinin Tanm
Antropoloji en ksa tanmyla insan eflitliliinin bilimidir. nsan kltrel, toplumsal ve biyolojik eflitlilii iinde anlamaya; insanlarn bafllangcndan beri eflitli koflullara nasl uyarlandn, bu uyarlanma biimlerinin nasl geliflip deifltiini, eflitli kresel olaylarn bu uyarlanmalar nasl dnfltrdn grmeye ve gstermeye alflr. Bu nedenle yerkreyi bir btn olarak ele alr ve insanl btnl
iinde grmeye alflr. Bu ynyle antropoloji hem btnc hem de farkllklar
vurgulayc bir doaya sahiptir. Bu adan bakldnda, antropoloji iin insan hem
yerkreyi dzenleyen, tasarlayan hem de yerkrenin koflullar tarafndan dzenlenen, biimlendirilen bir varlktr. Yerkrenin koflullar onu hem kltrel, toplumsal ve biyolojik bakmdan eflitlendirmifl; hem de yerkre kltrel, toplumsal ve biyolojik olarak eflitlenmifl, insann mdahaleleriyle bu uzun srete dnflmfltr.
Belki de bu dnflmn en yakn ve yakc sonucu bugnk kresel snma sorunu olmufltur. Bu genifl ele alfl biimi antropolojiyi farkl bir yaklaflma sahip klmfltr. Bu yaklaflm yine insana eilen dier bilimlerle antropoloji arasndaki fark da
aklar.
Antropoloji
Antropolojinin Yaklaflm ve lkeleri

Btnc kltr kuram: Bir
topluluu btn biyolojik,
toplumsal ve kltrel
ynleriyle bir btn olarak
anlamaya ve buradan yola
karak, kltrlerin
farkllklar kadar btn
kltrleri iine alacak
evrensel bir kltr bilgisine
ulaflmaya alflan kuramsal
ynelimdir
Fiziksel evre: nsan ve

dier canllar kuflatan,
onlarn yaflamnn temeli
olan iklimsel, meteorolojik,
atmosferik ve yersel evre
koflullar btndr.
Yaflamsal evre: nsann
birlikte yaflad, zaman
zaman sembiyotik iliflki iine
girdii, zaman zaman
evcillefltirerek ya da yaban
olarak dorudan
yararland ya da yaflamn
tehdit altnda tutan bitki ve
hayvan varldr.
Meknsal evre: nsan eliyle
doann sunduu olanaklar
deerlendirilerek ya da
teknolojik olanaklarla
yaratlan kltrel-yapay
evredir.
Yukardaki tanmlama denemesine dayanarak antropolojinin yaklaflmn oluflturan

alt temel ilkeyi karabiliriz.
Btnclk: Antropoloji btn insan olgular btnl iinde grmeye alflr. Dier insan bilimler ve biyolojik bilimler ise insann bir yn zerine younlaflr. Siyaset bilimciler toplumsal dzeni kuran iktidar, otorite, kar gruplar ve onlarn siyasal organlar ve bunlarn karfl karflya geldikleri atflmac ortamlar zerinde durur. ktisatlar, toplumsal dzenler iindeki retim ve tketim kurumlaryla,
datm sorunlaryla uraflr. nsan biyologlar, insann biyolojik varlna ynelir.
Oysa antropologlar, inceledikleri toplumun iktisad kurumlaryla siyasal rgtlenmeleri, dinleriyle kimlik sorunlar, stat sistemleriyle dilleri, teknolojileriyle sanatlar, ocuk yetifltirme uygulamalaryla fiziksel evreleri, evrimiyle biyolojik farkllklar arasndaki btn varolufl biimlerini, bir ncelik-sonralk iliflkisi kurmadan
bir btn iinde grmeye alflr. Bu btnlk iinde kapsayc bir insanlk tarihi
kurmaya uraflr ve btn bu olgularn birbiriyle iliflkilerini anlamaya alflarak btnc bir kltr kuramna ynelmeyi amalar.
Evrensellik: Antropoloji insann evrenselliini savunur. Bu bakfl asna gre
btn toplumlar ve kltrler tmyle ve eflit biimde insandir. Buna gre hibir
insan grubu maymuna daha yakn saylamaz ya da hibir halk geri bir kltre sahip ya da kltrsz deildir. Bylelikle Kalahari lnde avc-toplayc bir yaflam
sren Kung! halkyla sanayi toplumu efliinde yaflayan Kuzey Amerikallar arasnda insan yaratm ve deerler bakmndan tam bir eflitlii ve incelemeye deer olmay ngrr. Antropolog iin hibir insan topluluu ok kk, ok uzak, ok byk, ok geliflmifl, ok geri, ok eski deildir. Btn toplumlar, insan eflitliliinin
farkl ynlerini ve grnmlerini sunarlar. Bu bakmdan btn toplumlar insanlk
mirasnn deerli rnekleridir ve bu eflitlilii yanstan her yaflam biiminden renecek ok fley vardr. ok fley renirken, bir taraftan da insan trnn olanaklarn, yeteneklerini, neleri yapp-yapamayacan ve snrllklarn da reniriz. Hatta canllar dnyasndaki yakn akrabalarmz olan iri maymunlardan bile kendimiz
hakknda hl reneceimiz ok fley vardr.
Uyarlanma: nsan tpk dier hayvanlar gibi iinde bulunduklar evrenin basks altndadr. klim, yafl miktar, toprak gibi fiziksel evre etkenleri ile yafladklar yere zg bitki ve hayvan varl gibi yaflamsal evre etkenleri onlarn yaflam
biimlerini belirler. Bu etkenlere bir de kendi yarattklar meknsal evrenin etkisi eklenir. Dolaysyla belirli bir yaflam biiminin oluflmasnda bu evresel etkenlerin basks birincil derecede rol oynar. Belirli bir insan topluluunun devamll
ve istikrar, bu evresel etkenlere uyarlanabilme yeteneine baldr. Bu adan baflarl olanlar, yani evresel etkenlere baflaryla uyarlanabilenler kararl, srekli ve
gvenli bir yaflam biimi olufltururlar. Bu yzden insan topluluklarnn zgl kltrleri, byk lde bu uyarlanmann sonucu olarak grlr.
Btnleflme: Belirli bir kltrn gelerinin birbiriyle btnleflmesi, o kltrn
ayakta kalmasnda, istikrarnda ve srekliliinde belirleyici bir rol oynar. Din, akrabalk, iktisad yaflam, siyasal rgtlenme gibi gelerin birbirlerini destekleyici bir
btn oluflturmas, kltrlere bu adan yarar salar. te yandan bu btnlkl
kltr anlayfl, belirli bir topluluu inceleyen antropoloa o topluluu anlamasnda yardmc olur. Ayrca antropolog, bir topluluk iin bu btnl varsaydnda
kltrel geler arasndaki uyumsuzluklar, deiflme karflsndaki uyum glklerini ve yine deiflme srasnda ortaya kan atflmalar daha kolay gzlemleyebilir.
Ancak bu btnlk varsaym grece kk lekli topluluklar iin geerli bir

varsaymdr. Toplumun lei bydke ve toplum karmaflklafltka atflmal
geler artar, toplumun katmanlar arasnda kar ayrlklar ortaya kar, bu katmanlar toplumu kendi istekleri dorultusunda dnfltrmeye alflrlar. Dolaysyla
byk lekli toplumlarda antropolog iin o toplumu btnl iinde grmek
zorlaflr. Antropolog bu durumu da gz nnde tutarak alflr ve alflma alanlarn, sorun ve sorularn bu duruma gre tasarlar.
Kltrel Grecilik: Antropolog toplumlarn kltrel bakmdan farkl olduunu bilir. Antropoloun inceleyecei topluluk, yaflam biimi bakmndan antropoloun yaflad toplumdan farkl olduu kadar, farkl bir deerler dnyasna da sahip olacaktr. Dolaysyla antropolog, salkl bir arafltrma yapabilmek iin, inceleyecei topluma kendi deer sisteminin iinden bakmaktan kanmak durumundadr. Biz, kiflinin kendi toplumunun deerlerini ve geleneini yceltmesini, onu
benzersiz ve dierlerinin zerinde bir toplum olarak dflnmesini ve baflka toplumlar bu adan deerlendirmesini etnikmerkezcilik kavramyla karfllyoruz.
flte antropoloun ve antropolojinin arafltrmaya ve incelemeye bafllamadan nce
yapmas gereken ilk ifl etnikmerkezcilikten kurtulmak olmaldr. Zira etnikmerkezcilik, anlamaya deil yarglamaya yol aacaktr. tekileri gerek anlamda anlamak
ancak kltrel grecilik yaklaflmyla mmkndr. Kltrel grecilik, ksaca, baflkalarnn inan ve davranfllarn onlarn kendi gelenek ve deneyimleri iinde deerlendirmek ve yorumlamaktr. Doal olarak bir toplum iin doru olan bir baflkas iin de doru olmak zorunda deildir. O nedenle antropoloun kendi deneyimlerinden ve iinden geldii toplumdan kaynaklanan dorular bir kenara brakarak arafltrma yapmas gerekecektir. Bylelikle bu dzeyde kltrler arasnda
ncelik-sonralk, stnlk-gerilik, acayiplik-normallik gibi sralamalar anlamszlaflr ve her kltr, kendi znel varolufluyla, en az dierleri kadar deerli, sorun zc ve benzersiz hale gelir.
Karfllafltrmaclk: Antropoloji tek bir toplumu ya da kltr ele almakla yetinmez, genel bir kltr kuramna ynelir. Bu nedenle belirli olgular bakmndan
farkl toplum ve kltrleri karfllafltrmaya eilimlidir. Genel bir kltr kuramna
ynelmeyen antropolojiler bile, byle bir genel kuramn olamayacan gstermek
iin, kltrleri karfllafltrmaya ve bu karfllafltrma abas iinde onlarn zgllklerini gstermeye giriflmifllerdir. rnein antropolog namus adna ifllenen cinayetleri belli bir blgenin ya da topluluun sorunu olarak grmekten kanacak ve bu
tr olaylarn yafland btn corafyalarda ve tarihsel sreklilik iinde bu eylemi
douran etkenleri anlama abasna girerek, inceledii alan zmlemeye alflacaktr. Bylelikle tek bir yere bakacak ama ok genifl bir balantlar a kurmaya
uraflacaktr. Byle bir yntemsel abann bilimsel ad karfllafltrmaclktr.
Btn bu ilkeler gz nnde tutulduunda antropolojinin sorduu temel sorular ak-seik hale gelmektedir. Bu erevede antropolojinin temel sorusu vardr:
1. nsanlar, toplumlar ve kltrler neden farkldrlar, nasl farkllaflrlar?
2. nsanlar, toplumlar ve kltrler neden ve nasl benzeflirler?
3. nsanlar, toplumlar ve kltrler neden ve nasl deiflirler?
Kk lekli topluluklar:
Ky, afliret, kabile ve cemaat
gibi dflk nfusuyla ve
iflgal ve istismar ettii
evrenin greli kklyle
dikkat eken, byk lde
kapal bir ekonomi iinde
yaflayan, dier topluluklarla
toplumsal, kltrel ve
iktisad iliflkisi olmayan ya
da ok snrl olan
topluluklardr.
Dnyadaki farkl kltrleri birbirinden farkllafltran fley sizce onlarn

dzeySIRAgeliflmifllik
SZDE
leri midir? Yoksa burada baflka nedenler mi aramak gerekir?
Byk lekli toplumlar:

Karmaflk iktisad toplumsal
ve kltrel iliflkilerin hkim
olduu, nfusu grece
kalabalk olan ve iflgal ve
istismar ettii evre
bakmndan genifl bir alana
yaylan, yatay ve dikey
toplumsal hareketlilii olan,
yerleflim rnts
bakmndan belirli bir
iktisad ve toplumsal
kademelenmeye sahip, bu
kademelenme erevesinde
baflka toplumlarla da iliflki
kuran toplumlardr.
Etnikmerkezcilik: Kiflinin ve
toplumun kendi toplumunu
ve onun deerlerinin
merkeze alarak ve ycelterek
dnyay ve baflka insan ve
toplumlar anlamlandrmas,
onlara deer bimesidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Antropoloji
ANTROPOLOJNN DALLARI
nsan bir btn olarak grmeye ve anlamaya alflan antropoloji, insann btn
ynlerini kavrayacak genifllikte bir dallanmaya uramfltr. Bu dallanmaya bakldnda drt temel alan grrz:
Sosyal-Kltrel Antropoloji
Etnografya: Alanda gzleme

dayal olarak bir topluluun
btn kltrel ynlerinin
kaydedilmesidir.
nsann, biyolojik varlnn dflnda yaratt toplumsal-kltrel alan, btn eflitlilii ve benzerlikleri iinde kavramaya ve anlamaya ynelmifl olan antropoloji dal sosyal-kltrel antropolojidir. Toplumsallaflmadan bafllayarak kifliliin oluflmasnda rol oynayan kltrel srelere, kltrn belirledii cinsiyet rollerinden trn
devamnn salanmasna ve geim etkinliklerinin yrtlmesine esasl bir zemin
sunan aile-akrabalk sistemlerine, toplumlarn i dzen ve istikrarna ynelik hukuksal ve siyasal mekanizmalardan gelenek-grenek ve alflkanlklara, farkl geim
etkinliklerinden evreye uyarlanma biimlerine, inan sistemlerinden beslenme ve
salk uygulamalarna kadar yaylan genifl bir toplumsal-kltrel olgu btnl
bu alann ilgisine girmektedir. Bu alann temel malzemesi, belirli bir topluluun
btn kltrel rntsn gzler nne sermeye ynelen etnografya alflmalardr. Etnografya alflmalar, bir topluluu btn toplumsal-kltrel zellikleriyle
betimleyen bir klavuz gibi dflnlmelidir. Sosyal-kltrel antropoloji gnmzde uygulamal antropoloji alanlaryla gndelik sorunlara da zmler aramaktadr.
Tbb antropoloji, kent antropolojisi ve kalknma antropolojisi gibi alt alanlar, modernleflen ve karmaflklaflan insan toplum ve kltrnn bu yeni srete karfllaflt yeni olgulara uyarlanma zorluklarn, bu uyarlanma abasnda bulduklar yeni
zmleri ya da topluluklarn dflndaki ulusal ve uluslararas glerin n ayak olduu dnflmler karflsnda nasl tavrlar ve savunmalar gelifltirip bu dnflmlerle nasl uzlafltklarn anlamaya alflmakta, antropoloji bu srelerde yerlinin bakfl
asn yanstmakta ve bu anlamda projelere yn veren bir rol oynamaktadr.
Biyolojik Antropoloji
nsann biyolojik eflitliliini, canllar dnyas iindeki yerini ve evrimini, eski insan topluluklarnn karfllafltklar salk sorunlarn ve onlarn demografik zelliklerini inceleyen genifl bir alandr. Belirli alt dallar vardr:
Primatoloji: nsanlarn canllar dnyasndaki en yakn akrabalar olan iri maymunlarn, maymunlarn ve dier primatlarn toplumsal yaflamn ve biyolojisini
inceler.
Paleoantropoloji (nsan Paleontolojisi): nsan atalarnn ve ilk insan trlerinin
fosil kalntlarn inceleyerek insan evriminin genel bir manzarasn ortaya koymaya alflr.
Biyoarkeoloji: Eski insan topluluklarnn iskelet kalntlarna bakarak onlarn yafladklar salk sorularn, demografik zelliklerini, belirlenebildii lde lm
nedenlerini, mr beklentilerini, byme ve geliflme durumlarn, geim etkinliklerine ve yaflam koflullarna bal fiziksel deiflmelerini ele alr (Fotoraf 1.1 Bir
biyoarkeoloji laboratuar).
Fotoraf 1.1
Bir Biyoarkeoloji
Laboratuarnda
skelet Kalntlarn
nceleyen
Antropologlar
Kaynak: Handan
stnda Aydn
Arflivi
Fiziksel antropoloji: Yaflayan insan topluluklarnn biyolojik eflitliliini, byme ve geliflme sorunlarn inceleyen antropoloji daldr.
Adl Antropoloji: Cinayete, kazaya ya da katliama kurban gidenlerin ya da doal felketler sonucu hayatlarn kaybedenlerin iskelet kalntlar zerinden kimliklerinin ve lm biimlerinin belirlenmesini, elde edilen kantlarn mahkemelerde
kullanlmasn salayan bir alandr.
Poplasyon Genetii: nsan topluluklar arasndaki kaltmsal iliflkileri, fark ve
benzerlikleri inceler.
Arkeoloji
Eski insan topluluklarnn braktklar ve bugne kadar ulaflan, genellikle toprak altndan karlan madd kltr varlklarnn saptanmasn, bunlarn incelenmesiyle
gemifl kltrlere, yaflam ve geim biimlerine iliflkin bilgilerin elde edilmesini
amalayan genifl bir alflma alandr (Fotoraf 1.2 Bir kaz alflmas yapan
arkeologlar). Dnyada arkeoloji yaklaflm iki ana izgiyi izler. Bunlardan birincisi
antropolojik arkeoloji olup, madd buluntular arasnda hibir ayrm yapmadan insan
toplumlarnn ve kltrlerinin o madd kalntlar zerinden zgn zamanlarndaki
hallerini ve deiflimini izlemeyi ngrr. Dier izgi daha ok eski toplumlarn yarattklar yksek kltr rnlerine odaklanarak bir tr sanat tarihi gibi alflr. Bu
yaklaflm deerli kalntlar aramak ve sergilemek, ayrca siyas tarihin yazl belgelerini bulmak ve siyas tarihin anlafllmasna hizmet etmek kaygsn taflr. Dolaysyla deerli olan ile olmayan, yksek kltr ile halk kltr ve yazl olanla olmayan
arasnda kurduu ayrma dayanan seicilii yznden antropolojinin evrensellik,
btnclk ve kltrel grecilik ilkeleriyle eliflir. O nedenle antropoloji, arkeolojinin belirli bir yaklaflmn iermektedir. Bu yaklaflma bal alanlar flunlardr:
Prehistorya: Kazlar ve yzey arafltrmalar yoluyla insanlarn yaz ncesi alardaki yaflam ve geim biimlerini, bu kaz ve yzey arafltrmalarndan elde edilen
retim aralarna, barnaklarna, rettikleri kk ara-gerelere bakarak anlamaya
alflan, bu yolla insann biyolojik evrim tarihine efllik eden kltrel deiflme tarzn gstermeye alflan bir arkeoloji alandr.
Tarihsel Arkeoloji: Yazl kaytlar ve arkeolojik kazlarla balants iinde yakn
gemifle ait toplumlarn ve kltrlerin yaflam ve geim biimlerine, kltrel hayatlarna flk tutmaya alflr.
Yksek kltr: Toplumun

yneten, eitimli ve varlkl
katmanlarnca retilen,
ounlukla sanatsal ve
tketilen deer taflyan ve
bu nedenle popler olann
karflt olarak alglanan,
genellikle yazl kltrdr.
Antropoloji
Etnoarkeoloji: Eski toplumlarn yaflam ve geim biimlerini anlamak, kullandklar simgeleri ve aletlerin ifllevlerini zmlemek iin, o toplumlara benzedii dflnlen adafl toplumlardan veri devflirmeyi amalayan, bunun yansra bugn hl
geleneksel yaflam srdren topluluklarn bugnk yaflamlarn izleyerek onlara ait
daha eski madd kltr varlklarn anlamlandrmaya alflan yeni bir alandr.
Endstriyel ve Kentsel Arkeoloji: Sanayi toplumlarna zg olan ancak flimdi
kullanlmayan iflliklerin, fabrikalarn, alflma alanlarnn, ifli konutlarnn vs. incelenmesi yoluyla sanayi toplumunun deiflimini ve bu toplumsal tarzn bafllang
durumunu tasvir etmeye ve kurgulamaya alflan; bir yandan da kentsel artklar gibi kentsel yaflamn rn ve belirtisi olan fleyleri inceleyerek ardafl etnografyaya yardmc olmaya alflan arkeoloji alandr.
Fotoraf 1.2
Bir Kaz alflmas
Yapan Arkeologlar
Kaynak: Handan
stnda Aydn
Arflivi
Dil Antropolojisi
Canllar dnyasnda sadece insana zg bir yetenek olan konuflma dili, kltr iinde merkez bir role sahiptir. Bu nedenle kltrlere yaklaflmann en kestirme ve zorunlu yolu dil incelemelerinden geer. En azndan bir antropolog, kendi kltr
dflndaki bir alanda alflmaya karar verdiinde ilk ifli o kltrn dilini renmek,
renmenin de tesinde onu kavramak ve o dilin penceresinden dnyaya bakmay becermek olacaktr. Hatta baz antropoloji yaklaflmlar sadece dil zmlemelerine yaslanmay etnografyadan daha nemli bir kltr zmlemesi yntemi olarak benimsemifltir. Bu nedenle dil alflmalar, antropolojinin genifl yelpazesi iinde kendisine nemli bir yer bulmufltur. Dilbilimin daha teknik alanlar olan ve dil
ailelerine mensup dillerin birbirleriyle tarihsel iliflkilerini inceleyen tarihsel dilbilim
ile dilin gramer yaps ve anlam ve biim bilgisini ieren betimsel dilbilimin dflnda kalan toplumsal dilbilim, dorudan doruya bir antropoloji alan olarak tanmlanabilir. Toplumsal dilbilim gnlk yaflamdaki iletiflim ortamnda, farkl toplumsal
katmanlarda ve kltrel efliklerde dilin kullanm biimlerini inceler. Dil ayn zamanda bir kltrn dnya grfln yanstr. Dil antropolojisi bu balamda dilkltr iliflkisini ele alr.
ANTROPOLOJNN TARH
Antropolojik ilginin douflu, insan eflitliliine, farkl yaflam ve geim biimlerine
dnk meraklarn ve bu eflitlilii sergileyen yaznn ortaya kmasyla bafllar. Genellikle Akdeniz ve Karadeniz dnyasndaki kltrel eflitlilii tarihinde anlatan
Herodotos, bu bakmdan antropolojinin babas saylmfltr. Bu adan bakldnda
Marco Poloyu ve Evliya elebiyi de ilk antropologlar olarak selamlayabiliriz. Ancak bilimsel antropoloji, 19. yzylda bugnn modern sosyal bilimleri flekillenirken, Bat dflnda kalan toplum ve kltrlerin inceleme alan olarak dierlerinden
ayrflarak ortaya kmfltr. Kuzey Amerika ve Britanyada yetiflen ilk antropologlar,
zellikle Amerikann modern ncesi kabile toplumlar ile Afrikada ve AvustralyaOkyanusya adalarnn sanayi toplumuna adm atmamfl kk-lekli topluluklar
zerinde alflarak ilk etnografyalar yaptlar. Dier sosyal bilimcilerin aksine antropologlar, kk-lekli topluluklar zerinde alfltklar iin kltr ve toplumsal
rntleri bir btn halinde betimleyebilen ve bu betimlemelerden kuramsal sonular karabilen kapsayc arafltrmalara imza attlar. Bu srete antropolojinin
yntemi ve ilkeleri ortaya kt. lk antropoloji, oryantalizmle birlikte smrgeciliin bilimi olarak yaftalanmfltr. Gerekten de zellikle Britanya ynetimi altndaki lkelerde antropologlar, burada yaflayan insanlarn kltrlerini, yaflam ve geim
biimlerinin esaslarn renerek, smrge ynetimleri tarafndan bu toplumlarn
nasl daha iyi ynetilebileceine iliflkin eflsiz bilgiler sunmufllardr. Bu adan da o
zamanlarn hkmetlerince desteklenmifllerdir. Benzer biimde Kuzey Amerikada
da bu alflmalar rezervasyon kamplarna kapatlmfl yerli topluluklar zerinde yrtlmfltr. Ele aldklar insan topluluklar bakmndan birbirine benzeyen bu iki
lke antropolojisi, kuramsal bakfl alarnn farkllaflmas yznden iki farkl antropoloji gelenei halinde geliflmifltir. Amerikan antropolojisi, zellikle Franz Boasn
etkisiyle, kltr kavramn esas alan bir antropoloji olarak geliflti. ngiliz antropolojisi ise zellikle Radcliffe-Brownn etkisi altnda her topluluun karfllkl etkileflim iinde bulunan farkl toplumsal kurumlardan oluflan bir toplumsal yapya sahip olduunu dflnen ve yapsal-ifllevselci ad verilen bir izgide geliflti. Kta
Avrupasnda ise farkl bir gelenek, etnoloji gelenei geliflmifltir. Etnoloji gelenei,
eski toplumlarn olduu kadar adafl toplumlarn da gndelik hayatn ve
kltrn karfllafltrmal olarak incelemeye ynelik Kta Avrupas yaklaflmdr. Kta Avrupasnda antropoloji denilince, daha ok fiziksel ya da biyolojik antropoloji anlafllmfltr. O nedenle, Amerikan yaklaflmnn biyolojik ve toplumsal varl birarada inceleme eilimini getiren btnc kurgusunun yerine, Avrupada bu ikisi
ayrflmfl ve Amerikan bakfl asnn kltrel antropoloji ya da ngiliz bakfl asnn
sosyal antropoloji olarak adlandrd disiplin burada etnoloji adyla kk salmfltr.
Etnoloji gelenei, Almanca konuflulan lkelerde, onlarn Slav komflularnda ve
Fransada, toplumun kendi ulusal kltrnn incelenerek sergilenmesi iin gelifltirilen folklor ya da halkbilimin aksine, tekinin gzlenmesi ve incelenmesi iin rgtlenmifl ve bu kurgusuyla Anglo-Sakson antropolojisinin Kta Avrupasndaki
karfll olmufltur. Bugn bu ayrm ve geleneklerin etkilerini ve glerini yitirmekte olduunu ve genel bir antropoloji anlayfl ve yntem birlii iinde birleflme eilimine girdiini syleyebiliriz. Ancak Amerikan antropolojisinin hl daha kltralist ve bu yzden biyolojik antropolojiyi ile arkeolojiyi de ieren btnc kltrel
infla yaklaflmn koruduu, ngiliz antropolojisinin sosyolojiye yaknln srdrd ve daha ok bugn kltrel alflmalar ad verilen akma doru evrildii; Kta Avrupas antropolojisinin ise yapsalc ve Marks modellere daha yakn olduu
Oryantalizm: Batl gzyle

douya bakmaktr.
Yapsal-ifllevselcilik: Kta
Avrupas antropoloji
geleneinin aksine,
toplumsal ve kltrel
sistemi yapsal bir btn
halinde, gelerinin birbiriyle
iliflkisi balamnda iflleyen
bir organizma gibi gren, bu
nedenle de alan
arafltrmasn tek yntem
olarak ne karan
yaklaflmdr.
10
Antropoloji
Postmodernizm ve
postyapsalclk: Byk
anlatlara, zcle,
nesnelcilie, kat
nedensellie, evrenselcilie
ve Aydnlanma dnemiyle
birlikte merkeze oturan
insanlk ideallerine karfl,
yereli, greli olan, tikeli ve
okseslilii savunan, kk
anlatlar, baflka deyimle
herkesin kendince doru
olan hikayesini esas alan ve
bu yolla tek bir hakikat
yerine hakikatlerin oulluu
ilkesini getiren yeni
-modernizm sonras- dnya
tasarmdr.
grlmektedir. Bu bakmdan Amerikan ve ngiliz antropolojileri bugn postmodernist ve postyapsalc etkilere daha ak grlmektedir.
te yandan 17. yzylda temelleri atlan bilimsel devrimin ana salad yenilikler, pek ok tabunun sarslmasna, tartfllmasna ve dflncenin geliflimi
nnde engel olmaktan kmasna yol amflt. Bunlardan ilki Galileo Galileinin
ve Kopernikin gk gzlemleri sonucunda kantlad evren kuramdr. Bu bilimsel geliflme, kilisenin tand Aristotelesi evren kurgusunu, yani gneflin dnya
evresinde dnd, dnyann evrenin merkezi olduu grfln (geosantrizmi)
yerle bir etmifltir. Ardndan jeologlar, zellikle Charles Lyelln bulgular, dnyann yaflnn geleneksel bilginin kabul ettiinden ok daha gerilere gittiini, doa
tarihi yntemiyle gstermifl, bylelikle Eski Ahit merkezli olan ve oradaki Yaratlfl bahsinin sunduu yafllandrma yntemiyle dnyann ve insanln yafln hesaplayan gelenek byk bir darbe almfltr. Oysa jeolojinin bilimsel yafllardrma
yntemi, Kutsal Kitapa dayanarak yaplan ve birka bin yla san dnyann yafl
bulgusu yerine, birka milyar yllk bir dnya tarihi ngryor; bununla da kalmayp dnyann yaflyla insanln yafln eflitleyen bu bakfl asnn yerine insann ortaya kmasndan ok ncelere giden bir yerkre jeolojik tarihi infla ediyordu. 16. yzyldan itibaren Avrupallarn, Eski Dnya dflna karak teki ktalar
fethe bafllamalar, Eski Dnyann bilinen halklar dflnda pek ok halkn ve tandk olmayan pek ok kltrn varln gsterdi. 18. yzyldan bafllayarak bafllangta baz hmanist ve misyonerlerin ve ardndan antropologlarn bu halklar ve
kltrleri tantmasyla, bilinen dnyann dflnda byk bir kltrel ve biyolojik
eflitliliin farkna varld. zellikle antropolojinin kltrel greci yaklaflm ile Avrupa merkezli dnya algs (Avrosantrizm) ykld; bununla da kalmad, farkl kltrlerin ve yaflam biimlerinin, daha dorusu insanln tarihsel serveni iinde
dnyann farkl corafyalarnda farkl uyarlanma biimleriyle farkl yaflam biimleri yarattklarnn grlmesi, insanlarn yegne ve en doru yaflam biiminin ve
deerler dnyasnn kendilerininki olmayabileceine dair kuflkular kamlad.
Bylelikle, insanlarn kendi toplum ve kltrlerini merkeze koyarak dnyaya bu
pencereden baktklar etnikmerkezci bakfl as (etnosantrizm) krld. Son olarak
antropolojinin, bafllangta paleoantropolojik fosil kaytlarna, yakn zamanlarda
da genetik kantlara dayanarak infla ettikleri insann biyolojik evrim tarihi, insann
nceleri bugnk haliyle deil, farkl formlarda varolduunu ve bu formlar izleyen bir evrim sreci yoluyla bugnk halini aldn ortaya koydu. Bylelikle
zellikle byk dinlerin, insan merkeze koyduklar ve dnyann insann mutluluu ve snanmas iin yaratlmfl bir sahne olduunu vaz eden insanmerkezci
dnya grfl de (homosantrizm) sarsld. Tarihin eflitli dnemlerinde insan
dflncesinin ve bilimsel geliflmenin nnde birer engel olarak duran bu dogmalarn birer birer yklmasnda antropolojik bulgularn byk bir katks oldu.
nsanerkezci dnya grfln ve dnya algsn dnfltren en nemli etki, hi
kuflkusuz jeolojinin yerkrenin tarihini arafltrrken baflvurduu fosil kaytlar bilgisi; yani paleontoloji olmufltur. Paleontoloji eflitli katmanlarn arasndan tafllaflmfl
olarak kan, eflitli dnemlerde yaflamfl canl kalntlarnn incelenmesi yoluyla
canllara ait evrimleflmenin evrelerini gstermeye alflan arafltrma alandr. eflitli
tekniklerle yafllar tespit edilen toprak ve kaya katmanlarnn arasnda kalan canllara ait tafllaflmfl buluntular, doal olarak o katmanlarla yafltt ve bu bilgilerin birikimi bize hangi canl trlerinin hangi zamanlarda yaflayp hangi zamanlarda yok
olduklarna, nasl deiflip dnfltklerine iliflkin bilgi veriyordu. Bylelikle felsef
temelleri bulunan evrim grfl, bilimsel kantlarla destekleniyor ve hem yerkre-
Doa tarihi yntemi:

Doadan elde edilen
gzlemlerden yola karak
doa ve onun tarihi
hakknda genellemelereyasalara varma yntemidir.
Yafllandrma: Doa veya
insanlk tarihinde belli bir
dnemde yaflamfl belli bir
nesnenin veya znenin
eflitli biimlerde elde edilen
kantlar veya bulgular
zerinden bugne gre
yaflnn tahmin edilmesidir.
Homosantrizm: nsan btn

canllar ve canszlar dnyas
iinde merkez bir deer
olarak alan, insann bu
varsaylan deeri zerinden
dier canl ve cansz dnya
zerindeki tahakkmn ve
denetimini meflrulafltran
grfl; herfley insan iin
ilkesidir.
11
nin hem de canllarn skolastik dflnce iinde kesinleflmifl yafl bilgisi yerle bir oluyordu. Canllarn evrimine iliflkin gzlemlere dayanan ilk bilimsel aklama Charles Darwin tarafndan yapld. Darwin 1859 ylnda yaymlad Trlerin Kkeni
bafllkl kitabnda gzlemlerine dayanarak bir biyolojik evrim kuram ortaya koydu. Bu kurama gre evrim geirmemifl, yani ilk bafllangcndan bugne kadar deiflmeden gelmifl bir canl yoktu; zira doadaki deiflimler trlerin de deiflerek yeni koflullara uyarlanmasna ya da deiflemeyerek yok olmalarna neden olan bir
bask oluflturuyordu. nsan da bunun istisnas deildi. nsana iliflkin bu kuramsal
biyolojik evrim grfl, zamanla ortaya kan insan fosil kaytlar araclyla somut
olarak izlenebilen bir bilgiye dnflt. 1856 ylnda Dsseldorf yaknlarndaki Neander vadisindeki bir maarada bulunan yaflayan insana benzemeyen ilk insan fosilinden (Neandertal insanndan) bafllayarak, zellikle 20. yzyln bafllarnda Afrikadaki alflmalarla younlaflan bu bilgi birikimi biyolojik antropolojinin temeli oldu. te yandan 19. yzylda Avrupada antropoloji geliflirken, onu etkileyen en
nemli kavramlardan birisi rk kavramyd. Zira baflka ktalarda yaflayan insanlar
sadece kltrel farkllklaryla deil Avrupallardan fiziksel farklaryla da dikkat
ekmifl ve 18. yzyldan itibaren bu morfolojik farklar, rk kavram altnda snflandrlmaya bafllanmflt. Bugn de kullanlan kaba rk snflandrmas, yani Beyazlar,
Siyahlar, Sarlar gibi sadece deri rengine dayanarak insanlar ayran grfl, o bafllang yllarnn eseridir. 19. yzylda bu rk snflandrmas, ykselen smrgeciliin smrge lkelerdeki insanlar zerindeki tahakkmn meflrulafltracak bir
ara haline getirildi ve Avrupa dflncesinde, varsaylan rksal farkn kltrel farkn, yani Batnn geliflmiflliine karfln dierlerinin geri kalmfllnn nedeni olduunu temellendirmeye alflan ideoloji, rklk, ortaya kt. zellikle 20. yzyln
bafllarndan itibaren II. Dnya Savaflnn sonuna kadar devam eden srete antropoloji, bu ideoloji iin kullanld ve bir yanlfl bilin ortaya kt. Bu yanlfl bilin,
antropolojiyi bir rk bilimi gibi kurgulad ve zellikle bizim gibi lkelerde bu bilim
dalnn, sosyal-kltrel yan ve dier hmanist gndermeleri ve yine kendi tarihi
iinde rkla karfl gelifltirdii gl damar dikkate alnmakszn sadece bir rk bilimi olarak alglanmasna yol at. Bugnk bilgimiz, zellikle genetik arafltrmalara dayanan genifl birikim, insan tr iin geerli bir rk snflandrmasnn mmkn
olmadn gsterdiinden antropolojinin byle alglanmasn salayacak bir temel
de ortada kalmad. Aksine insan haklar yaklaflmnn gl dayanaklarndan ve
destekilerinden biri haline gelen antropoloji, rk kavram ve rklk karflsnda en
gl bilimsel sesi karan bir disiplin olarak yerleflikleflti.
Antropolojinin gelifliminin etnikmerkezcilii ve insanmerkezcilii aflmakta
ne tr katklaSIRA SZDE
r olmufl olabilir?
Irk: Morfolojik farkllklara

dayanarak insanlarn
snflandrlmas sonucunda
ortaya kan biyolojik
gruplar, bu ltlere gre
insan trnn alt
deiflkeleridir.
D fi N E L M
ANTROPOLOJNN DER NSAN VE TOPLUM
BLMLER NDEK YER
D fi N E L M
Antropoloji, zellikle alflma alannn dnya leindeki genifllii

S O R U(evrensellii),
btncl, karfllafltrmac doas, kltrel grecilii nedeniyle ve alan alflmas yntemi erevesinde uygulad tekniklerle dier sosyal bilimlerden farkllaflDKKAT
mfltr. Sosyal bilimler, esas olarak, 19. yzyln bafllarndan itibaren geliflen ve felsefenin iinden karak bamsz disiplinler ve uzmanlk alanlar halinde zelleflen
SIRA(sosyoloji,
SZDE
bilimlerdir. Bu zelleflme iinde bugnk klasik sosyal bilimler
iktisat,
psikoloji, siyaset bilimi ve tarih), esas olarak modernleflmifl Bat toplumunu meydana getiren kurumlarn incelendii alanlar olarak ayrflrken, antropoloji Batnn
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
12
Antropoloji
karfltnn ya da Bat dflnda kalann, yani modern olmayann ya da o zamanlarn

deyimiyle ilkelin incelenmesine ynelmifltir. nl Amerikal sosyal kuramc Immanuel Wallerstein uzmanlaflan toplumsal bilimlerin akademik farkllaflmas iinde,
antropolojinin Batnn karfltn (alana karak) arafltrmaya yneldiini; dier sosyal bilimler iinse temel verileri tarihin (arflivin) saladn belirtir. fiu halde, tarih
temel olmak kaydyla, iktisat, siyaset bilimi ve sosyoloji Bat dnyasnda kolektif
insan etkinliinin karfllk geldii ayr dzlemi ya da alan, tarihsel veriyi esas
alarak, alflma konusu haline getirmifltir. Birinci alan ekonomi alandr ve iktisat
bilimi piyasann bir ifllevi olarak bu alan ele alr. kinci alan devlet alandr ve siyaset bilimi bu alan siyasal sre ve kurumlarn bir ifllevi olara grme eilimindedir. nc alan toplum ya da kltr alandr ve sosyoloji bu alan eflitli alt kurumlar zerinden ele alr. Sosyal bilimlerin ortaya kfl paradigmasna gre bu
alanlar Batdaki tarihsel geliflimin (deiflimin) yani tarihin bir sonucudur ve bugn
kararllk kazanarak toplumu meydana getiren olmazsa olmaz alanlar olarak hayat btnlefltirmektedir. Ancak bu ilerlemeci paradigmaya gre Batdaki toplumsal
ve kltrel hayat bu btnl iinde kavramak, tarihsel geliflmenin sonucunda
ortaya kan karmaflklk yznden mmkn deildir ve bu yzden bu hayat sz
edilen bu ifllevsel alanlara blnerek incelenmek zorundadr. Zira bu alanlar ifllevsel bir btnlk halinde toplumsal hayatn paralardr. Antropoloji ise dier (Batnn dflnda kalan) dnyaya ynelmifl bir disiplin olarak, hem tarihin hem dier
sosyal bilimlerin Baty incelerken paralara ayrdklar olgularn (ifllevlerin) tmn birarada grmek ve incelemek durumundadr. Zira yine ayn paradigmaya gre, Bat dflnda kalan, tarihsel sre iinde benzer bir karmaflkla uramad
iin, btn toplumsal ve kltrel iflleyifllerin birarada grlebilecei ve incelenebilecei basit btnlkler halindedir. Dolaysyla antropologlara braklan alan otantik, el dememifl, hatta vahfli yerlilerin bulunduu bir yerdir. Bu yer, ayn zamanda
tarihin olmad ya da tarihsel dinamiklerin ifllemedii bir yer olarak tanmlanmfltr. Zira 19. yzyln ilerlemeci flemasnda tarih, yaznn icadndan bafllayp o gnn
modern Bat dnyasna uzanan bir geliflme hikyesi olarak kurgulanmaktayd ve
Bat dflnda kalan bu tarihsel ilerlemenin dflnda kalmfl, ona katlamamfl, dolaysyla duraan ve bu halleriyle Batnn aksi olarak grlmekteydi. Bu yzden ilk
antropoloji tarihsel olguyu inkr etmek eilimdeydi; Cohnun (1990) ifadesiyle onlarn alan tarihin ve zamann dflndaki bir yerlerdeydi. Antropologlar uzunca bir
zaman, byle deiflmemifl kltrleri bulup incelemek ve tantmakla uraflmfllard.
zellikle alan alflmasnn konusu, antropologlarn aralarnda alflt insanlarn,
etnografik bir sunufl iinde ve kltr kavram erevesinde kurulan deiflmemifllii olmaktayd. Dolaysyle sosyal ve kltrel antropolojinin alan alflmalar, tarihinin byk bir blmnde ister istemez smrgeci kurulufl iinde yaplmfl ve antropoloji zmnen smrgelefltirilmifl halklarn arafltrld bir alan olarak kabul edilmifltir. Bu erevede antropoloji, alflma alannn zellikleri gerei, yukardaki btn alanlar (ifllevleri) biraraya getiren btnc bir kltr kuramna ynelmifltir.
Ayrca antropolojinin bafllangta tanmlad kltr kavramnn ierii, ancak bu
gibi kk lekli, hatta yaltlmfl topluluklarda grlebilecek bir ierik olmak bakmndan ifllevseldi de. Bu nedenle antropoloji, oluflum yllarnda, tarihsel bakfla
ve karmaflk retim-snf iliflkilerine ynelmemifl ve bunlar iermemifltir. Zaman
iinde bu bakfl as, antropoloji iin bir avantaj haline gelmifltir. Zira btn grmek ve bunun iin teknikler gelifltirmek, 20. yzylda gndeme giren yorumlamac ve anlamac sosyal bilim yntemlerinin de temeli olmufltur. Batl sosyal bilim
paradigmas, ister istemez pozitivist bir yntemi benimsemiflti. Onlar toplumsal b-
tnl ifllevlere blyor ve bu paralar zerinde, daha ok niceliksel tekniklerle

alflarak, neden-sonu iliflkileri kuruyorlard. Oysa daha 18. yzylda insan grngsne bakflta farkl bir yaklaflm geliflmeye bafllamflt. talyan filozofu Vico (16681744), Yeni Bilim bafllkl eserinde, medeni toplum dnyasnn tamamen insan
eliyle yaratlmfl olduunu ve insann kendi yaratt bu dnyay bilmek ve tanmak
isteyeceini syleyerek, sosyal bilimler iin bir hareket noktas salamflt. Bu hareket noktasna gre, befler dnya ile fiziksel dnya arasnda fark vard. Dolaysyla fiziksel dnyay bilmek ve tanmak iin gelifltirilecek yntem ve tekniklerle befler dnyay bilmek ve tanmak iin gelifltirilecek yntem ve teknikler, ister istemez birbirinden farkl olacakt. Alman filozofu Herder (1744-1803) bu vurguyu gelifltirdi. Herder, insann trsel ortaklna karfln, onun yaratt kltrlerin kendine
zgln vurgulad ve tarihin iinde ayr ayr ve kendi dinamii iinde infla olan
kltrlerin farkl insanlar yarattn temellendirdi. Dolaysyla bu insanlarn iinde yaflad kltrn, o kltr yaratan tarihin ve evrenin bilgisi olmadan o insan anlamak da imknszd. Bu nedenle, fiziksel dnyaya iliflkin bilimlerin aksine,
btn kltrlere uygulanabilecek tek bir yntem ve hepsi hakknda ortak bir fley
syleyebilecek bir bilimsel anlat mmkn deildi. Bu grfl Alman filozof Wilhelm Diltheyn (1833-1911) bilim felsefesi iinde aklk kazand. Dilthey, bilimleri yntemsel bakmdan ikiye ayrmfl ve tin bilimleri-fen bilimleri ayrmn metodolojik adan temellendirmifltir. Diltheyn tin bilimleri diye snflandrd bilimler,
kltr bilimleri olarak da adlandrlmfltr. Diltheya gre kltr bilimleri alannda
alflanlar, zorunlu olarak insan yaratlar zerinde alflacaktr. nsan yaratlarn
gzlemlemek ise, inceleyenin aslnda zorunlu olarak kendisinin de katld ve
kendisinin iinde yer ald sreleri gzlemlemek anlamna gelmektedir. Dolaysyla tin ya da kltr bilimleri betimleyici ya da aklayc olamazlar. Zihnin iine
girdii bir srecin gzlemlenmesi, o zihnin o srece nasl baktn, onu nasl grp anlamlandrdn bilebilmekle mmkndr. Bu nedenle Dilthey, neden-sonu
iliflkilerinin gzlemine dayanan genel aklama ya da betimleme yerine, befler faaliyeti anlamay esas alan bir yntem nerir. Anlama, Diltheya gre toplumsal ve
kltrel yaratlara sempatik (ieriden) yaklaflma ve sezgiyle kavrama gibi zor metodolojik sreleri ierir. Anlamak iin o yarat alannn zel tarihini bilmek ve znenin zihninden bakabilmek gerekir. Hem zel tarihe ve her zne iin ayr tarihselliklere yapt vurgu hem de metodolojik olarak merkeze anlama etkinliini
koymasyla Diltheyc yntem, dier sosyal bilimlerin uzana dfler. Zira dier
sosyal bilimler, hem genel aklamaya (kurama hatta yasalara) ynelen hem de
ilerlemeci ve tek hatl tarih grfln esas alan bir metodolojik gelenei benimsemifltir. Ancak aksine Diltheyc yntem hemen antropolojinin alflma tarzyla uzlaflmfl ve antropolojiye ierilmifltir. Bu ierilmeyi temsil eden en nemli isim Amerikan antropolojisinin kurucusu sayabileceimiz Franz Boastr. Boas (1858-1942),
tpk Dilthey gibi, bilme etkinliinin kltrden kaynaklandn, bu yzden evrimcilerin karfllafltrma yaklaflmnn geersiz olduunu ne srmekteydi. Boas ve rencileri zellikle Amerikan yerlilerinin kapatld rezervasyon kamplarnda, onlarn kltrel hayatnn yitip gittiini dflnerek uzun sren alan arafltrmalar gereklefltirmifller ve bu arafltrmalarn katlarak gzlem teknii ile srdrmfllerdir.
Bylelikle tekil kltrlerin anlafllmas iin geerli teknik de belirginleflmifl oldu.
Bu, arafltrmacnn anlamak istedii topluma katlarak gereklefltirdii gzlem tekniiydi. Bu teknikle alflmak ve anlamac bakfl as, antropolojiyi dier sosyal
bilimlerin yntem ve tekniklerinden iyice ayrfltrd.
13
14
Nomotetik yaklaflm: Genel

bir ilkeye ya da yasaya
ynelik bilgi retimi ya da
verilerin ve bulgularn bu
amala deerlendirildii
yaklaflmdr.
dyografik yaklaflm: nsan
gerekliin eflitli ynlerini
her birinin kendi zel
tarihsel geliflimi ve konumu
asndan deerlendirerek,
her biri iin benzersiz,
birbirine kyas edilemeyecek
ve ortak bir ilkeye
varlamayacak bir bilgi alan
ama yaklaflmdr.
Antropoloji
Oysa antropoloji dflndaki dier sosyal bilimler, kaynan Diltheydan alan bu

gelenee deil, pozitivizmin kurucusu Auguste Comteun (1798-1857), fen bilimlerinin fiziksel dnyay aklamak ve onu dnfltrmek konusundaki baflarsndan ilhamla, ayn yntemin, yani pozitivizmin befler dnyaya da uygulanabileceini ve
bu yolla befler-toplumsal dnyann da aklanp dnfltrlebileceini ne srd pozitivist gelenee dayanmfllardr.
te yandan antropoloji, Bat dfl dnyaya odaklanmfl bir disiplin olarak, dier sosyal bilimlerin esas arafltrma alan olan Batl toplumu ok aflan bir corafyaya yaygn bir bilim haline geldi. Dolaysyla antropoloji kltrel eflitlilii kavramak bakmndan ok avantajl bir konuma sahip oldu ve yukarda akladmz
ilkeleri gelifltirdi.
Bunun yansra antropoloji, insan btn olarak ele alma yaklaflmyla, insann
biyolojik yann ve biyolojik evrimini de gz nnde tutan bir insan anlayfl gelifltirmifltir. nsann biyolojik adan incelenmesi ve biyolojik evriminin arafltrlmas,
yukardaki anlamac yntemin aksine, antropolojinin bu alanlarda doa tarihi
yntemiyle alflmasn zorunlu klmfltr. Doa tarihi yntemi, tam anlamyla pozitivist bir ynelimin eseridir. Bu yntem, doadaki en gvenilir ve geerli bilgi kaynann bizatihi doann kendisi olduunu kabul ettikten sonra, doadan nesnel
gzlem yoluyla bilgi toplayarak bu bilgiyi snflandrmay ve oradan genellemelere varmay ngren bir yntemdir. Varlan bu genel nitelikler ve iliflkiler, incelenen konuya iliflkin bir bilimsel yasayla, yani o konu hakknda zaman ve mekn bakmndan genel-geerlii olan bir nermeyle talanr.
Antropoloji bu tarihsel konumlanflna bal olarak bir yanyla sosyolojiye, bir
yanyla biyolojiye ve bir yanyla tarihe dayanan; hem btnc yaklaflm gerei
sosyal bilimlerin tamamyla alflverifl iinde bulunan hem de sosyal bilimlerle biyoloji arasnda kpr kuran bir bilim olarak tanmlanabilir. Buna bal olarak antropoloji, bir yandan pozitif bilimlerin pozitivist yntemlerini (doa tarihi yntemini)
kullanan nomotetik bir bilimsel eilim iindeyken; te yandan kltre anlamac
yaklaflmn zorunlu bir sonucu olarak her kltr ieriden, zgl kuruluflu ve kendine zgl asndan anlamaya yarayacak idyografik bir bilimsel infla giriflimini de birarada barndrabilen zel bir bilimsel konuma sahiptir.
ANTROPOLOJNN YNTEM VE ARAfiTIRMA

TEKNKLER
Yorumlamaclk: Her trden

yazl ve szl metnin,
tarihsel olaylarn, doadaki
srelerin ve btn yaflam
deneyimlerinin en iyi nasl
anlafllabileceine dair
anlamac giriflim; olan ve
olmufl herfleyin izleyenin
gznden, onun yorumuyla
grlebilmesini amalayan
yntemsel arayfltr.
Btn bu tarih ve uzmanlaflma serveninden hareketle, antropoloji alannda iki

byk yntemsel eilimin geerli olduunu syleyebiliriz. Biyolojik antropoloji disiplini temelde doa tarihi yntemiyle ya da pozitivist yntemle alflmaktadr. te
yandan sosyal-kltrel antropoloji, iki bilimsel eilimin etkisi altnda kalmfltr.
Bunlardan birincisi yapsalc ve yapsal-ifllevselci eilimdir. Bu eilim de, tpk doa tarihi ynteminde olduu gibi, btn kltrleri, daha dorusu insan grngsn kuflatacak genel varglara ulaflmaya alflr. zellikle 20. yzyln ilk yarsnda, kinci Dnya Savaflna kadar, genel bir kltr kuramna ulaflmak bafllca idealdi ve Bronislaw Malinowski ve Radcliffe-Brown gibi dnemin byk antropologlar bu idealin peflindeydi. Ayn flekilde 20. yzyln byk antropologlarndan
Claude Lvi-Strauss kltrel evrenselleri arafltrmflt. Ancak, Wilhelm Diltheyn tin
bilimleri ya da kltr bilimleri iin nerdii yntemin, yani yorumlamacln
(hermeneutikin) izinden giden antropologlar bylesi genel-geer nermeler aramay brakarak, her kltrn kendi zel hikyesini yazmaya girifltiler. Bylelikle
15
alan arafltrmasna dayanan her etnografya ayr birer insan gereklii olarak, insan eflitliliinin farkl bir ynn gzler nne seriyordu. Alan arafltrmas en az
drt mevsim srmeliydi, nk bir topluluu sadece belli bir mevsime ya da dneme zg etkinlikleri iinde gzlemlemek, onlar btncl olarak kavramak bakmndan yetersiz kalacakt. Bu bakmdan antropolojinin alan arafltrmas, arafltrmacnn btn duyularyla arafltrd topluluun iinde yaflayarak ve bylelikle o
kltr dorudan deneyimleyerek o toplulukla dorudan iliflki kurmasnn ve bu
yolla mmkn olan en ok bilgiye ulaflmasnn en uygun yolu olarak grlmfltr
(Fotoraf 1.3 Alan arafltrmasnda bir antropolog).
Fotoraf 1.3
Alan
Arafltrmasnda Bir
Antropolog
Kaynak:
Abdurrahim
zmen Arflivi
Bu yntemsel ayrlklarn yansra dier sosyal bilimcilerin kullandklar eflitli

teknikler yerine, btn sosyal-kltrel antropologlar genellikle alan arafltrmas
yaparlar ve alanda katlarak gzlem tekniini kullanrlar. Katlarak gzlem tekniinde esas, topluluun iine girilerek dnyaya onlarn gzleriyle bakabilme, doal ve toplumsal dnyay onlarn kltrel penceresinden anlamlandrmaya alflma yetisini kazanmaktr. Topluluun gznden dnyay ve evreyi anlamlandrma giriflimine emik, ancak btn alflmann sonucunda bu znel konumun dflna karak genel antropoloji bilgisiyle o toplulua bakabilme becerisine ise etik
yaklaflm diyoruz. Ancak zellikle 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren dnyann
klmesi ve arafltrlan Bat-dfl toplumlarn bilinlenmesi, bu yntem ve tekniin uygulanmasnda antropologlara eflitli glkler karmaya bafllamfltr. Bu
glkler dolaymyla antropologlar, arafltrlan topluluklarn sandklar kadar etnografik ve egzotik, el dememifl hatta bozulmamfl bir arafltrma nesnesi olmadklarn, tarihli birer toplumsallk olduklarnn farkna vardlar ve alan arafltrmasnn yanna kltr tarihi yntemini de kattlar. Bu yntem uyarnca gzledikleri
topluluun o gnk halini alana kadar geirdii deiflimi ve bu deiflimin isel ve
dflsal etkenlerini de dikkate almaya baflladlar ve bylelikle tarihsel derinlii olan,
o topluluu tarihsel olarak da kuran alan arafltrmalar ortaya kmaya bafllad. Zamanla, postmodern dflncenin etkisi altnda, alan arafltrmasndaki antropoloun
konumu da sorgulanr hale geldi ve arafltrlan topluluun bir arafltrma nesnesi
olarak konumlandrlmas sorunlu bir durum olarak grlmeye baflland. Zira
Emik yaklaflm: Topluluun

znel deerleriyle fiziksel ve
toplumsal dnyay, onlarn
doast ile girdii iliflkiyi
anlama ve anlamlandrma
becerisidir.
Etik yaklaflm: Genel
antropoloji bilgisinin bize
rettikleriyle ve farkl
deneyimlerin birikimi olan
bir genel kltr bilgisiyle bir
topluluun deerlerine ve
yaflam tarzna eilme
pratiidir.
16
Antropoloji
Yeni etnografya ya da
hikyeci etnografya:
Arafltrmacnn alan
arafltrmas yaparken
gzlemi kendisine
yneltmesi ve alanda
gzlenenlerin bakfl
asndan kendi hikyesini
ve deneyimini yanstma
giriflimidir.
arafltrmac da bir insand ve arafltrmaya kendi kltrel deneyiminin ykleriyle

bafllyordu. Dolaysyla arafltrlan objektif olarak grmek aslnda mmkn bir durum deildi. O yzden arafltrmac, arafltrma deneyimlerini de btn aklyla
yazmalyd. Bylelikle antropolojinin yntemine katlarak gzlem tekniinin yansra bir de katlann gzlemi eklendi. Hatta bu konuda yle u noktalara gidildi
ki, btn arafltrmay sadece arafltrmacnn kendi deneyimi olarak anlatan arafltrmalar ortaya kt. Bu yeni yaklaflma yeni etnografya ya da hikyeci etnografya ad verilmektedir (Fotoraf 1.4 Alan arafltrmas srasnda fotoraf eken bir
antropolog).
Fotoraf 1.4
Alan Arafltrmas
Srasnda Fotoraf
eken Bir
Antropolog
Kaynak: Ayfle
Yldrm Arflivi
Soru kad: nceden

hazrlanmfl ve genellikle
seenekli cevaplar da
verilen soru listesidir.
Kltr-aflr alflma:
Arafltrmacnn kendi kltr
dflna karak baflka
kltrleri alflmasdr.
SIRA SZDE
Antropolog, arafltrd toplulukla kurduu iliflkinin bu nitelikleri gerei soru

kad trnden yoklama ve sorgulama yollarna pek itibar etmez. nk antropoloa gre soru kadna alnacak cevaplar, cevap verenin deerlerini yanstr,
biz bu cevaplardan kiflinin gerek tutum ve davranfllar anlayamayz. O yzden
antropologlar, derinlemesine grflmeyi ve topluluun uzun sreli gzlemini yelerler. Soru kad yoluyla yaplan yoklamalar ancak, esas arafltrma tekniklerinin
yannda, yan amalar iin ya da hane halklarnn madd durumunu anlamak iin
yaplr.
Antropologlar ilkesel olarak kltr aflr (cross-cultural) alflrlar. Antropolojinin tarihsel temelleri, bu disiplinin bu tr arafltrmalar zerine geliflmesine yol
amfltr. O nedenle antropologlar, geleneksel olarak, kendi kltrlerinin dflna
karak alflmak zere eitilirler. Ancak gnmz toplumlar, zellikle younlaflan g ve kentleflme nedeniyle kendi ilerinde ok kltrl hale geldiklerinden,
bugn antropologlarn baflka lkelere gitmesi gerei de ortadan kalkmfltr. Antropologlar artk kendi lkelerinin iinde de yeterince arafltracak konu ve sorun
bulabilmektedir.
Btn bu bilgilerden
SIRA SZDE hareketle antropoloji ile sosyoloji arasnda ne tr temel farklar
belirleyebiliriz?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
zet
N
AM A
N
A M A
N
A M A
Antropoloji nasl bir bilimdir, neyi inceler ve nasl bir yaklaflm vardr?
Antropoloji insan eflitliliinin btn ynlerini
arafltran bir bilimdir. Biyolojik ve sosyal/kltrel
ynleriyle insan bir btn olarak kavramaya alflmasyla dier sosyal bilimlerden ve doa bilimlerinden ayrlr. Antropoloji insana ve insann
yaratt herfleye bir btn olarak yaklaflan, evrensel, doal ve toplumsal evreye uyarlanmay
esas alan, kltrel greci ve karfllafltrmac bir
bilimdir. Kltrleri, o kltrn iinden bir gzle
bakarak anlamaya alflrken, dflardan alglamaya da zen gsterir.
Antropoloji hangi dallara ayrlr? Bu dallarn geliflimi nasl nasl olmufltur?
19. yzyldan bafllayarak antropoloji farkl ktalarda farkl gelenekler halinde geliflti. Britanyada
daha ok sosyal yap arafltrmasn esas alan bir
antropoloji geliflirken Amerikan antropolojisi kltr kavramn merkeze alan bir antropolojiyi benimsedi. Kta Avrupasnda ise tekilere iliflkin
kltr bilgisinin arafltrlmas etnoloji adn ald.
Buna karfllk Kta Avrupasnda insann fiziksel
ynnn incelenmesine antropoloji ad verildi.
Ancak bugn modern antropoloji, daha ok Amerikada geliflen gelenekte buluflarak iki ana dal
halinde alflmay benimsemifltir: Biyolojik ve sosyal/kltrel antropoloji. Biyolojik ve sosyal/kltrel antropolojinin de kendi iinde baflka alt dallar ve uzmanlaflma alanlar vardr.
Antropolojinin bilimsel geliflme iindeki yeri
nedir?
Antropoloji 19. yzylda sosyal bilimlerin geliflimi iinde zel bir yere sahiptir. Dier sosyal bilimler esas olarak Bat toplumlarnn modernleflmesini anlamaya ve aklamaya alflrken antropoloji dnyann geri kalannn arafltrlmasna
tahsis edilmiflti. Bu yzden sosyal bilimler, arafltrma alanlarn paral biimde gzlemlemeye
alflan ve bu alanlar arasnda ifllevsel iliflkiler kuran bilimler halinde geliflirken, dier sosyal bilimlerden yaklaflm, yntem ve teknikler bakmndan giderek farkllaflan antropoloji btnc
bir tarza sahip oldu.
N
AM A
N
AM A
17
Antropolojinin dier insan ve toplum bilimleri

iindeki yeri nedir?
Antropoloji, dnyadaki btn kltrleri kapsayan
ilgi alan, kltrel greci yaklaflm ve alan alflmas yntemi erevesinde uygulad tekniklerle
dier sosyal bilimlerden farkllaflmfltr. Antropoloji daha ziyade Batnn karfltnn ya da Bat dflnda kalann, yani modern olmayann ya da eski
deyimle ilkelin incelenmesine ynelmifltir.
Antropolojinin alflma yntem ve teknikleri
nelerdir?
Antropoloji alan arafltrmasn esas almaktadr.
Bir antropologdan alanda, incelenen topluluk
iinde, en az drt mevsim geirmesi beklenir. Bu
srada antropolog iine girdii toplumun bir paras haline gelmeye alflr ve bu yoldan dnyay
onlarn kltrnn gznden grmeye ve anlamlandrmaya alflr. Bu alflma tarzna katlarak gzlem teknii diyoruz. Antropologlar son
zamanlarda buna alanda alflan antropoloun
kendini gzlemesini, yani kendi deneyimlerini
ya da hikyesini de bir alan gzlemi olarak yanstmay eklemifllerdir.
18
Antropoloji
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi antropolojinin temel yaklaflmn oluflturan ilkelerden biri deildir?
a. Etnikmerkezcilik
b. Kltrel grecilik
c. Btnclk
d. Karfllafltrmaclk
e. Evrensellik
2. Afladakilerden hangisi antropolojinin sorduu ve
cevap arad sorulardan biri deildir?
a. Toplumlar ve kltrler neden farkldr?
b. Baz toplumlar ve kltrler neden benzer?
c. Baz toplumlar ve kltrler neden dierlerinden
daha stndr?
d. Toplumlar ve kltrler neden deiflir?
e. Toplumlar ve kltrlerin deiflmesinde rol oynayan etkenler nelerdir?
3. Nesilden nesile aktarlan gelenek-grenek ve alflkanlklarmz ve bunlarda meydana gelen deiflimleri
bilimsel bir bakfl asyla ele alp inceleyen antropolojinin alt dal afladakilerden hangisidir?
a. Paleoantropoloji
b. Sosyal-kltrel antropoloji
c. Fiziksel antropoloji
d. Primatoloji
e. Dil antropolojisi
4. Yaflayan insan topluluklarnn biyolojik eflitliliini,
byme ve geliflme sorunlarn inceleyen antropolojinin
alt dal afladakilerden hangisidir?
a. Biyoarkeoloji
b. Paleoantropoloji
c. Primatoloji
d. Fiziksel antropoloji
e. Sosyal-kltrel antropoloji
5. Etnoarkeoloji nasl bir bilim daldr?
a. Bir toplumun veya kltrn etnik tarihini arafltran bir bilim daldr.
b. Sadece bir etnik grubun tarihini arafltran bir bilim daldr.
c. Dnyadaki tm etnik gruplarn kkenini arafltran bir bilim daldr.
d. Etnikmerkezci yaklaflma sahip arkeoloji trdr.
e. Eski toplumlarn yaflam biimini anlamak iin o
toplumlara benzeyen adafl toplumlar arafltran bir bilim daldr.
6. Afladakilerden hangisi yazdklarnda deindii

konular nedeniyle antropolojinin babas olarak kabul
edilir?
a. Aristoteles
b. Platon
c. Cicero
d. Strabon
e. Herodotos
7. Dnyay gnefl sisteminin ve evrenin merkezi olarak gren bakfl asna ne ad verilir?
a. Homosantrizm
b. Etnosantrizm
c. Heliosantrizm
d. Geosantrizm
e. Avrosantrizm
8. Doadan elde edilen gzlemlerden yola karak doa ve onun tarihi hakknda genellemelere varma yntemine ne ad verilir?
a. Bilimsel yntem
b. Paleontolojik yntem
c. Doa tarihi yntemi
d. Doa bilimleri yntemi
e. Biyolojik yntem
9. Afladaki arafltrma tekniklerinden hangisi antropolojiyi dier sosyal bilimlerden ayrr?
a. Deney yapma
b. Katlarak gzlem
c. Yorumlamaclk
d. Anket
e. statistik
10. Antropoloun alan arafltrmas yaparken kendini de
gzlemlemesi ve kendi deneyimlerini de yazmasna ne
ad verilir?
a. Hikayeci etnorafya
b. Katlmc gzlem
c. Karflt gzlem
d. Tersine evrilmifl etnorafya
e. e dnk antropoloji
19
Yaflamn inden
Tketimi Ne Deifltirdi?
Prof.Dr.Akile Grsoy, Yeditepe niversitesi Sosyal Antropoloji Blm Baflkan... Trkiyede antropolog istihdam eden flirket saysnn giderek arttna dikkat ekiyor. Dnyada ykselen bu trendin Trkiyeye yeni geldiini sylyor. zellikle tketime ynelik flirketlerin
ilgi gsterdiine dikkat ekiyor. Deiflimi ve tketiciyi
anlamak iin, bunun zorunlu olduunu belirtiyor. Ardndan da antropolog gzyle, son yllarda yaflananlar
analiz ediyor, nemli mesajlar veriyor. Srekli duyuyoruz, okuyoruz, gryoruz: ifl dnyas her geen gn daha dijital, daha elektronik bir hal alyor diye... Bu dflnce insann aklnda itici imajlar oluflturuyor. Gzlerimizi kapatyoruz: nsanlar ofislerinde oturuyor, her yerde elektronik paneller, kablolar, devreler. Herkes baflna bir eflit elektronik bafllk takmfl ve birbirleriyle bu
bafllklar vastasyla iletiflim kuruyor. Konuflmuyorlar.
Sadece bilgisayar dili kullanyorlar. Her fley her fley
elektronik. nsan bile... Gzlerimizi hzla ayoruz! Etrafmza bakp derin bir nefes alyoruz. Asla byle olamayacann yle ok kant var ki evremizde, bu sadece
bir kabus olarak kalyor. Kantlardan biri de yan masanzda oturan antropolog. fiirketinizde yeni ifle bafllad.
nk, flirketiniz insann nemini bir kez daha hatrlad. Dier pek ok flirket gibi. Evet, son dnemde pek
ok firmann antropologlar ifle aldn gzlemliyoruz.
Hem de Trkiyenin nde gelen firmalarnda. Yeditepe
niversitesi Sosyal Antropoloji Blm Baflkan Prof. Dr.
Akile Grsoy, konu ile ilgili sorularmz yantlad:
Antropoloji ifl dnyasna ynelik ne tr alflmalar
ieriyor?
Antropoloji, zellikle sosyal antropoloji, farkl kltrlerde farkl insan davranfllarn incelemeye koyulduu
iin flirketlerin ok ilgilendii konulara eiliyor. Tketici davranfl, ifl ahlak veya ifl anlayfl, hiyerarfliden ne
anlyoruz? Bizlere bu konularda antropologlarn syleyebilecei ok fleyler olabiliyor. Derin gzlemleri bulunuyor. Ayrca, antropologlarn eitimlerinin bir paras da, davranfllara yzeysel bir flekilde deil de, ok derinlemesine ve belirli bir kltr sistemi ierisinde bakmas. Bunlar nasl olufluyor? Neye bal gelifliyor? Neden farkl gruplarn farkl ahlak anlayfllar var? Bu gibi konular ok derinlemesine inceledii iin deerli
bilgiler sunuyor. nsanlar iin, hangi semboln ne anlama geldiini, dil yapsndaki anlam katmanlarn inceleyebiliyorlar. Tm bunlar birleflince iyi bir antropo-
log flirketler iin de yararl olabiliyor. Hem farkl sosyal

snflar, farkl yafl gruplar, deiflik kltrlerin, davranfllarn arkasndaki sistemleri incelemede ok baflarl
olabiliyorlar. Sosyal deiflimleri de yorumlayacak donanma sahip yetifliyorlar.
Son dnemde antropologlarn flirketler tarafndan ifle
alnd, bu flekilde bir talep artfl olduu doru mu?
Yurt dflnda uzun zamandr byle bir talep var. Trkiyede de yeni yeni birok flirketin, zel sektrn, devletin, mzelerin kaplar giderek daha ok alyor. Antropologlarn ifle alnmas, ifl dnyasnn mekaniinin
deifltiini mi gsteriyor? Trkiyede deifltiini gsteriyor. Aslnda ok uluslu flirketler ya da daha emperyalist
lkeler antropologlarn becerilerine ok nce ihtiya
duydular ve onlar istihdam ettiler. Ama bizde byle bir
alm yeni yeni sz konusu. Bu da elbette ok olumlu
bir geliflme. Antropolojinin bakfl as bir toplumu btnyle ele almay gerektirir. Yani sadece ekonomiyi
deil, ekonomi ile birlikte siyasete corafyaya, inanlara, eitime btnyle bakmay retiyor. kinci bir
unsur da dier toplumlarla kyaslamal olarak bakmay retiyor. Bir tek bizde bu tr bir fley olabilir diyorsanz, antropologlar sizden baflka ka toplumun daha
byle davranabilecei hakknda bilgi veriyor. Bu bakmdan da dnyaya almak iin avantaj salyor. Trkiyenin gelecek planlar dflnlrse bu ok nemli.
Kaynak: Capital Dergisi, 1 Ekim 2001, Ahu Parlarn
Prof. Dr. Akile Grsoyla yapt rportajdan ksaltlarak
alnmfltr.
Okuma Paras
Duygu ve Davranfllarmzn Kltrel Kkeni
Psikolojide, duygu ve davranfllarmzn fizyolojisine
teden beri ilgi duyulagelmifltir. Acaba fizyolojik deiflmelerin kkenleri, ruhsal durumlarmzda m aranmaldr? Yoksa duygu dediimizde, iimizdeki fizyolojik deiflmelerin bilincimize ulaflan etkilerini mi dile getirmifl
oluyoruz? Dikkatler bu gibi sorular zerinde younlaflmfltr. te yandan fizyolojide ise, korku, ac, fke, ve
benzeri duygularmzn vcuttaki eflitli belirtileri ayrntlaryla incelenmifl ve tanmlanmfltr... Oysa duygularmzn aklanmasnda nemli bir arafltrma alan daha
vardr ki, bugne kadar gerektii lde deerlendirilmemifl olduu grlyor. Bu, duygularmzn kltrel
boyutudur.
20
Antropoloji
Antropologlar, insan davranfllarndan sz ederken igdlerimiz kavramn ok dikkatli kullanmay renmifllerdir. Alan arafltrmalarn kendi kltr grubundan
ok farkl kltr topluluklar arasnda srdrmek durumunda olan bir antropolog, insan davranfllarnn anlam eflitlilii konusunda ok boyutlu bir duyarllk gelifltirmek gereini her zaman hissetmifltir. yle durumlar olmufltur ki, byle bir duyarllk, iine girdii toplulukta nce kendi gvenliini salayabilmesi iin hayat
nem taflmfltr. Byle zor durumlarda ifli kk bir
mahcubiyetle atlatmak, talihin ltfu saylabilir. Yabanc
kltr topluluklar ile iliflki kuracak bir arafltrmac iin,
karfllaflabilecei davranfllarn sembolizmi konusundaki bilgi eksiklii, iletiflim ve analaflabilirlik asndan en
zayf noktasdr. Bu konuda kiflinin kendi kltr iindeki alfllmfl duygu aktarm davranfllar rehberlik edemez. Duygularn anlatmnda baflvurulan sembolik davranfllarn kltrden kltre farkllklar gstereceini
unutmamak ve iine girilen topluluktaki bu tr davranfllarn taflyabilecei anlamlar iin tetikte olmak temel
flarttr. Kltrden gelen davranfllarn igdlere dayal
evrensel davranfllar olmayp renme yoluyla sonradan kazanlan, geleneksel sembolik davranfllar olduklar akldan karlmamaldr.
Bu grfllerimizi bir dizi rnekle belgelemek yerinde
olacaktr. Mesel eksen omuru dikensi knts balantlar zerinde kafann ne ve arkaya sallanmasnn,
olumluluk ve olumsuzluk ifadelerinin doal ya da igdlere dayal anlatm olduunu syleyenler olmufltur.
1930larda yazan, Davranfl ekolden Holt, bu szde
evrensel evet ve hayr iflaretlerinin kkenini, bebein anne gsn aramas ya da reddetmesi davranfllarnda aramak gerektiini savunuyordu. nsann memeli
trlerden olduu gereine dayandrlmak istenen bu
tez, ilk bakflta pek parlak bir aklama gibi grnyor.
Ama ne yazk ki, kltrler zerine sahada yaplan gzlemlerle dorulanmyor.
Yalnzca Uzakdou yrelerini ele alsak dahi, olumluluk
ve olumsuzluk belirten iflaretlerin kltrden kltre ne
kadar byk bir eflitlilik taflmakta olduklarn hemen
grrz. Bir kere, Japonyann kuzey blgelerinde yaflayan Ainular arasnda bu tr kafa iflaretleri bulunmamaktadr. Ainularda, olumsuzluk iflareti iin genellikle
sa el kullanlr. Sa eline sadan sola sallandktan sonra gs hizasna getirilmesiyle olumsuzluk iflareti verilmifl olur. Her iki elin de zarif bir hareketle gs hizasna kaldrlarak, avu ileri yukar bakacak flekilde
afla doru salverilmeleri ise olumluluk ifadesi taflr...
Zenci Pigme topluluklarndan Semanglar arasnda,

evet anlamnda bafl sert bir hareketle ne uzatlr; hayr anlamnda bakfllar yere indirilir... Habefller, hayr
anlamnda bafllarn sa omuza doru sert bir hareketle
evirir; evet demek iin bafl geriye atarken kafllarn
da kaldrrlar. Borneolu Dyaklar in kafllarn kaldrlmas evet, hafife atlmas hayr anlamna gelir.
Mauriler kafay ve eneyi kaldrmak suretiyle evet
derler; Sicilyada ise ayn hareket hayr anlamn taflr.
Kalktadaki Bengalli...evet anlamnda bafln omuzdan omuza bir ember izecek flekilde hzla evirecek
ve bunu genellikle drt defa tekrarlayacaktr. Delhili
bir Mslman ise, ayn anlamda bafln aprazlamasna
geriye atarken boynunu da hafife arptacaktr. te
yandan Kandiyanl Singalliler, bafllarn ne ve aprazlamasna saa doru eecek, eneyi tarifi imknsz lde zarif bir hareketle hafife ie bkecek, ou zaman kollar ksmen apraz ve avu ileri yukar bakar
durumda ayaklarn da apazlayarak eileceklerdir. Bu,
karflsndakini fevkalde hoflnut brakan, inanlmaz gzellikte bir harekettir. Singallilere birfley uzattnzda,
sol avu iiyle sa kolu dirsekten destekleyerek, sa elleriyle alacaklardr. Byle bir davranfln igdlere dayanmad sonucuna varmak herhalde zor olmasa gerek. Bir keresinde annesinin kk bir ocua, kendisine uzattm flekerlemeyi nasl almas lzm geldiini
rettiini kendi gzlerimle grdm. Kimbilir o srada
benim davranfllarm onlara ne denli kaba ve grgsz
grnmfltr. nk kibar bir Singallinin yapaca gibi,
verdiim fleyi iki elimle birden uzatacam yerde, yalnz
sa elimle uzatvermifltim. Ayn fleyi Pencap veya
Sinddeki Mslman bir dilenciye bu defa sol elimle
uzatmfl olsaydm, muhakkak ki ald gibi yere frlatr,
zerine fliddetle tkrr ve bana etinden nefret etmeyi
yine kendi kltrnden renmifl olduu o mendebur
hayvann adyla kfrederdi. Onun yesi bulunduu kltrde, sol el sadece belirli zel kiflisel maksatlar iin
kullanlabilir. Yiyecek maddeleri iin asla...
Kaynak: Weston, L. B. (1947). Duygu ve Davranfllarmzn Kltrel Kkeni. (eviren: Y. zbul). Ders
notu.
21
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a
2. c
3. b
4. d
5. e
6. e
7. d
8. c
9. b
10. a
Yantnz doru deilse Antropolojinin Tanm,

Yaklaflm ve lkeleri bafllkl blm yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Antropolojinin Tanm,
Yaklaflm ve lkeleri bafllkl blm yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Antropolojinin Dallar
bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Antropolojinin Tarihi
Yantnz doru deilse Antropolojinin Dier
nsan ve Toplum Bilimleri indeki Yeri bafllkl
blm yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Antropolojinin
Yntemi ve Arafltrma Teknikleri bafllkl
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Dnya zerinde var olan gemifl ve yaflayan btn kltrleri birbirinden farkllafltran fley, onlarn farkl uyarlanma stratejileridir. Kimi toplumlar yafladklar evrenin
zellikleri nedeniyle avc-toplayc, kimisi yaflamn srekliliini gvenceye alacak biimde tarmc ya da hayvanc, kimisi de teknolojik geliflmelerin kazandrd ivmeyle endstriyel bir toplumsal hayat srdrmfller;
kltrlerin arasndaki etkileflim, g ya da doal felaketler gibi etkiler onlarn deiflmesine, ya da baflka formlara evrilmesine yol amfltr. Her geim biimi kendisine
zg bir toplumsal rgtlenme ve kltr yaratmfl, zaman iinde bunlar zelleflerek tek tek kltrleri meydana getirmifltir. Bu deiflimlerin geliflmeyle ilgisi yoktur.
Romallarn dedii gibi ihtiyalar bulufllarn anasdr.
htiyalar ve uyarlanma basks olmadan farkl tarzlarn
ortaya kmas da olanaksz olurdu. rnein eer byk
veba salgnlar ve yksek nfus artflnn getirdii evre-
sel bask Avrupada insan hayatn tehdit eder hale gelmeseydi, Avrupal yneticiler ve denizciler byk ihtimalle ok zorlu okyanus yolculuklarna karak dier
ktalar Avrupallarn yerleflimine ve yamasna amayacakt. Avrupa dillerindeki risk kavramnn Arapa errzk kavramndan trediini ama farkl bir anlama evrildiini unutmayalm. Rzk, bir kiflinin payna dflen, yaflamas iin gerekli tketime iflaret ederken ve Dou kltrlerinde her doann rzknn Tanr tarafndan verilecei inanc yaygnken, Bat dillerinde bu szck kazan
iin tehlikeye atlma anlamn kazanmfltr.
Sra Sizde 2
Antropolojik arafltrmalarn insann da tpk dier canllar gibi bir biyolojik evriminin olduu, insann bu evrimsel flemada iri primatlar ya da kuyruksuz byk maymunlar olarak adlandrdmz flempanze, goril ve orangutan ile ayn atadan evrildii bilgisi insann seilmifllii fikrine byk bir darbe oldu. Aksine insan seilmifl
ve bugnk grnmnde zel olarak yaratlmfl bir tr
deildi. Ayrca son yaplan primatoloji arafltrmalar flempanzenin de alet yapma yetisinin bulunduunu gstermiflti. Dolaysyla insan merkeze alarak dnyay ve dier canllar deerlendiren, belirli yetilerin sadece insana zg olduunu syleyen insanmerkezci bakfl as
bu bilimsel geliflmelerden byk yara ald. Ayrca antropoloji dnyada mevcut pek ok farkl yaflam biimi,
yani farkl yaflam yollar bulunduunu bize retti. Dolaysyla biricik ve doru bir yaflam biimi, yani kltr
yoktu; pek ok uyarlanma stratejisinin yaratt farkl
kltrler ve onlarn dnyay anlama-anlamlandrma stratejileri vard. Bunlar arasnda bir doruluk-yanlfllk sralamas yaplamazd. nk hepsinden renilebilecek ok fley bulunmaktayd.
Sra Sizde 3
Antropoloji alan arafltrmas yntemini benimseyen ve
alanda katlarak gzlem tekniini yeleyen bir bilim
olup, arafltrmasn dnyann btn blgelerine yaymfltr. Sosyoloji ise daha ok Bat toplumlarnda ya da belirli bir toplum zerinde alflmak biiminde geliflmifltir.
Sosyoloji alana ktnda ounlukla soru kad tekniiyle bilgi toplamaya ynelir, ama antropoloji daha kk topluluklar zerinde btn topluluu kuflatacak bir
gzlem imknn arafltrr. Bu yzden uygulad teknikler sosyolojiden farkldr.
22
Antropoloji
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Bates, D. G. (1996). Cultural Anthropology. Boston:
Allyn and Bacon.
Cohn, B. S. (1990). An Anthropologist among the
Historians and Other Essays. Oxford ve New
York: Delhi Oxford University Press.
Emirolu, K. ve Aydn, S. (2003). Antropoloji Szl.
Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Gven, B. (1999). nsan ve Kltr. stanbul: Remzi
Kitabevi Yaynlar.
Harris, M. (1993). Cultural Anthropology. New York:
Harper Collins College Publ.
Howard, M. C. (1991). Contemporary Cultural
Anthropology. New York: Harper Collins College
Publ.
Kottak, C. P. (2001). Antropoloji: nsan eflitliliine
Bir Bakfl. Ankara: topya Yaynlar.
Wallerstein, I. (1988). Should we Unthink nineteenthCentury Social Science? International Social
Science Journal, 118, 525-531.
Williams, R. (1993). Kltr. (ev. S. Aydn). Ankara:
mge Kitabevi Yaynlar.
Kltr Kavram
Toplum iinde nasl davranacamz, hangi yer ve zamanda nasl hareket edeceimizi kltrmzden reniriz. Bu yzden pek ok kltrde erkek ocuk ile
kz ocuk arasnda toplumsal cinsiyete bal roller bakmndan bir fark ortaya
kar.
Amalarmz
N
N
N
N

Kltr kavramnn ierii ve kapsam nedir?
Kltr kavramn geirdii evrim ve bugnk farkl ele alnfl biimleri
nelerdir?
Kltrn zellikleri nelerdir?
Kltrn aktarlma sreleri nelerdir?
23
24
Antropoloji
rnek Olay
Kapadokya blgesinde rastladmz peri bacalar, blgede yer alan Erciyes Da,
Hasan Da, Gllda ve Karacada gibi volkanlarn etkin halde bulunduu st
Miyosen devrinde (gnmzden yaklaflk olarak 10 milyon yl nce) vuku bulan
lav pskrmeleri sonucunda, yani bir doa olay sonucunda, oluflmufllard. Ancak bu doal oluflumlar insan eliyle deiflime uratlmfltr. leri insanlar tarafndan oyularak, blgede kaya dam denilen konutlar ortaya kmfl, peri bacalarnn
bir ksm da ileri oyularak birer ibadet mekn, kilise, haline getirilmifl ve Hristiyan dinsel hayatn yanstan pek ok duvar resmiyle bezenmifltir. flte peri bacalar, doann yaratt fleylerin insann mdahalesiyle dnfltrlmesine, yani kltre gzel bir rnektir. nsanlar bu yolla temel ihtiyalarndan birini, yani barnma ihtiyacn karfllamfllard ama onunla da yetinmediler ve bu kaya damlara
dinsel ifllevler de verdiler. Biz bu insan elinden kma oluflumlar doada bulamayz. stelik bu doal oluflumlar insann imgelem dnyasnda da pek ok baflka trl etki meydana getirerek yeni yaratmlara dnflmfltr. Peri bacas ad bile ona
rnektir. nsanlar izledikleri bu doal oluflumlarla kltrel olarak dflnce dnyalarnda ve somut olarak yaratmfl olduklar baflka imgeler arasnda iliflki kurmufllar; doast bir varlk olarak tasarladklar periler ve snma ve yemek piflirme ihtiyacn giderirken icat ettikleri baca kavramlarn bu doal oluflumlara ykleyerek onlara anlam kazandrmfllar onlara ad vermifllerdir. Grlecei gibi bir
doa oluflumu, en temel bir ihtiyacmzdan bafllayarak dflnce dnyamzn ularna uzanan genifl bir yelpazede insann kullanm ve anlamlandrmasna konu
olmufl ve kltrel olarak insan tarafndan dnfltrlmfltr; o artk sadece doal
halinde bir fley deil insann madd ve manev mdahalesiyle kltrel bir yaratmdr da ayn zamanda... flte bu yaratmlarn tamamna ve doann sunduu zemin zerine kurduumuz befler dnyaya kltr diyoruz.
Anahtar Kavramlar
Kltr
Kltrleme
Kltrleflme
Kltrel Yaylma
Kltrlenme
Kltr fioku
indekiler
GRfi
KLTR NEDR?
KLTRN ZELLKLER
KLTREL SRELER
Kltrel Gecikme
Kltrel zmseme
Kltrel Btnleflme
Zorla Kltrleme
Kltrel Deiflme
nite 2 - Kltr Kavram
25
GRfi
Btn canllarn temel amac hayatta kalmaktr. Milyonlarca yl sren biyolojik evrim sreci, bugn yaflayan pek ok canlnn deiflen koflullara uyarlanarak ve buna gre deiflim geirerek bugne kadar hayatta kaldn ve trn devam ettirdiini gstermektedir. Ne var ki evrim sreci, canllarn hayatta kalmasnda temel
mekanizmann biyolojik uyarlanma yetenei olduunu iflaret etmektedir. Oysa insann biyolojik evrim sreci boyunca geirdii deiflim, onun uyarlanmasn tam
olarak aklamak bakmndan yetersizdir. Zira insan tr, evresel basklara kendi
yaratt bir arala, kltrle uyarlanma yolunu seerek ayakta kalmfl ve trnn
devamn salamfltr.
KLTR NEDR?
Kltr insan dier canllardan ayran en nemli olgudur. nsan, dier pek ok canl tryle karfllafltrldnda, doada kendi biyolojik donanmyla hayatta kalmay
baflarmak asndan zayf ve yetersiz bir varlk olarak grlr. rnein avn yakalamak ya da bir avcdan kamak iin geliflmifl bir hz yetenei veya avn yakaladnda onu kolaylkla etkisiz hale getirip paralayabilecek peneleri ya da diflleri trnden biyolojik avantajlar yoktur. nsann hayatta kalmasn ve trn devamn
salayan yegne avantaj, onun kltrdr. Kltr, en genel tanmyla, insann doa dflnda yaratt ve ona ekledii madd ve manev herfleydir. Bunun iine, zerine giydii giysiden beslenme sistemine, barnma tarzndan dinsel inanflna, toplumsal rgtlenmesinden hayat anlamlandrd ideolojik erevelere kadar pek
ok fley girer. Ksacas, aslnda teknoloji ile ayin ya da konuflma diliyle yemek piflirme ayn gerekliin paralardr. Btn canllar, evrim tarihi iinde farkllaflmfltr. nsan tr de bunun dflnda deildir. nsan da, tpk dier hayvanlar gibi doal seilim ve uyarlanma srelerinin etkisi altnda biyolojik deiflime uramfl, ancak evriminde asl sramay biyolojik donanmnn yetersiz kald noktalarda,
kendisinin rettii bir takm ara-gereler ve kurumlar yoluyla sorun zerek, yani kltrel olarak gereklefltirmifltir. Bu yzden insan zerine dflnenler, hayvanlar dnyasnda insann farklln nce Homo faber, yani alet yapan kavramyla
anlatmaya alflmfllar, ancak felsefe ve dflnce tarihinde bu olguyu aklamak
iin pek ok baflka kavram insan tanmlayan sfatlar arasna katlmfltr. Btn bu
sfatlarn iflaret ettii ortak yer kltr olgusudur. Zira bu sfatlarn tanmlad zellikler doada bulunmaz; bunlar insan kendi zeksnn ve el becerisinin rn olarak, doa dflnda, yaratmfltr. Bu yzden insan tr, dier hibir trn baflaramad bir fleyi, yani dnyann btn iklim ve corafyalarnda yaflamay ve yerleflmeyi baflarabilmifltir. Dnya zerinde insann uyarlanarak yurt haline getirmedii hibir corafya yoktur. En scak llerden en souk kutup blgelerine, en kurak bozkrlardan en nemli tropikal alanlara kadar btn coraf ve ekolojik eflikler insan
tarafndan iskn edilmifltir. Bunu salayan yegne silah toplu olarak kltr kavramyla aklamaya alfltmz sreler ve uyarlanma stratejileridir. Gnefl flnlarnn
dik olarak geldii ekvator izgisi evresinde yaflayan insanlar, bu ekolojik koflullara uygun bir biyolojik uyarlanma geirmifller ve deri renkleri koyulaflmfltr. Bylece ekolojik koflullarn yaratt risklere karfl biyolojik bir tepki vererek uyarlanmfllardr; ancak bugn ayn evrede deri rengi koyu olmayan insanlar da yaflamaktadr. Bu nasl mmkn olmaktadr? nk ak tenli insanlar, gneflin dik gelen
flnlarna karfl kendilerini gneflten koruyacak ara ve gereler yaparak, yeni giyinme biimleri icat ederek ve en nihayet bugnk teknolojik geliflmeyle aflr scak ve neme karfl iklim dzenleyiciler yaparak hava koflullarn kendileri asn-
Ekolojik eflik: Canllarn

yafladklar ortam ve onlarn
bu ortama yaptklar
uyarlanmalarn btndr.
26
Antropoloji
dan yaflanabilir hatta konforlu klarak yaflam srdrmektedirler. Bunun tersi de

geerlidir: Kuzey Kutbuna yakn blgelerde yaflayan Eskimolar, souk ve buzlarla kapl bu corafyaya mikro evrim geirerek uyarlanmfllar; sy vcutta muhafaza etmeye yarayacak morfolojik ve fizyolojik deifliklikler geirmifllerdir. Tabii bu uyarlanmann tek yn biyolojik olan deildir; bunun yansra kltrel uyarlanma ile, o evrenin olanaklarndan yararlanarak buzdan kulbeler (igloolar)
yapmfllar, avladklar kutup aylarnn derilerinden giysiler dikmifller, kpekleri evcillefltirerek onlarn ektii kzaklarla ulaflm salamfllar; o evreye uygun bir beslenme ve geim rejimi gelifltirmifllerdir (Fotoraf 2.1).
Fotoraf 2.1
Eskimolar
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Image: Eskimo Family-NGM-v31-p564-2.jpg
Deiflme rnts:
Deiflmenin belirli bir denge
iinde ve deiflen elerin
karfllkl iliflkisi bozulmadan
yrmesi durumudur.
flin biyolojik yn asndan bakldnda, ayn evre koflullarnda benzer biyolojik uyarlanmay hi yaflamamfl baflka tipte binlerce insan yaflamaktadr. stelik sanayi devriminin olanaklar da bu blgelere aktarlarak (kpeklerin ektii kzaklar
yerine motorlu kzaklar, kmr, petrol rnleri gibi yeni yaktlar araclyla yeni
snma olanaklar, gorateks gibi sy muhafaza eden yeni malzemelerden giysiler,
adrlar vs. retmek gibi) bu blgedeki kltrel uyarlanma daha ileri bir noktaya
gtrlmfltr. Btn bu geliflmeler, insann tarihncesinden bafllayp bugnlere
kadar ulaflan sorun zme yntemlerine, bunlarn birikimine ve deiflip yeni koflullara uyarlayabilme yeteneiyle iliflkilidir. Biz bu deiflmeyi bir kltr tarihi olarak, yani insann ara-gerelerindeki (madd) deiflmeyi izleyebileceimiz, bunun
yan sra dnya grfllerinde ve alglarndaki deiflmeyi (zihniyet deiflimini) de
grebileceimiz bir deiflme rnts iinde tespit edebilmekteyiz. yiyi-kty
de, doru davranflla yanlfl davranfl arasndaki fark da kltrmzden reniriz.
Doal ihtiyalarmz giderirken de onlar doal halleriyle deil kltr tarafndan
giydirilmifl biimde, belirli normlara ve kurallara uygun olarak yerine getiririz. O
yzden bir kltr iin doru olan bir baflkas iin yanlfl olabilir ya da bir kltr iin
olaan olan bir baflkas iin anormal olabilir. zetle sadece yaflanabilir bir ortama
deil, ayn zamanda bir kltrn iine doarz. O kltr bizi biimlendirir, nasl
davranacamz, hatta nasl dflneceimizi o kltrden reniriz. Adeta kltr
27
elimize yaflamda karfllaflacamz durumlar, zorluklar ve sorunlar iin bir harita ya

da bir rehber tutuflturur. Yolumuzu onunla bulur, sorunlarla karfllafltmzda zmek iin bu rehbere baflvururuz. Ancak bu harita ya da rehber duraan deildir,
srekli deiflir. Deiflimin hz kltrden kltre, zamandan zamana deiflebilir,
ama deiflim her yerde ve her zaman esastr. Hibir toplum ya da kltr bafllangcndaki durumunda deildir. rnein 1910larn Trkiyesinde Alman mparatoru
II. Kaiser Wilhelmden zenilerek yaylan yukarya kvrlmfl byklar bir tr ilericilii ya da o zamann iktidar partisi ttihat-Terakkiye mensubiyeti gsterirdi, bugn
bu tr bya atfedilen anlam deiflmifl ve farkl olmann bir gstergesi ya da bir
delikanllk timsali olarak alglanr hale gelmifltir. 1930 ve 40larda badem byk
modas yaylmflt; Trkiyede badem bykllk bir tr Batllaflma gstergesiydi ve
bu byk biimini byk lde brokratlar benimsemiflti. Bugnse bu byk bir tr
geleneksellii iflaret eder. Bu rnekler bize sadece kltrn deifltiini deil, yansra bizim doal ya da kiflisel sandmz veya yaflantmz iinde sradanlaflp otomatikman yaptmz birtakm davranfl ve seimlerimizin kltrel anlamlarla ykl olduunu gstermektedir. Biz Trkler byklerin elini periz, ama bu bir Batl
iin garip birfleydir. Dou toplumlarnda erkein erkekle pflmesi normal bir davranflken, yine Batllar iin bunun cinsel arflmlar vardr. Tpk yanak yanaa
pflmekle kafann aln kemiklerini birbirine vurarak selamlaflmak arasnda, yklenen siyasal anlamlar bakmndan fark grlmesi gibi... Biz kiflilerin bu davranfllarna gre kimi zaman onlarn kimliklerini, kimi zaman dnya grfllerini karsarz. Kifli kentli mi kyl m, solcu mu sac m, dindar m dindar deil mi, flu yreli mi bu yreli mi? gibi... Dolaysyla hibir davranfl doal ya da tarafsz deildir;
kltr tarafndan biimlendirildii gibi, onlara kltr iinde eflitli anlamlar da yklenmifltir. Biz onlar bu kltrel szge olmadan anlamlandramayz. Bu szgeci
kafamzn iine yerlefltiren de genellikle iine doduumuz kltrdr.
Size farkl ya da garip gelen bir davranfl, farkl ya da garip olarak alglamanzn
SIRA SZDE temel nedeni ne olabilir? Tartflnz.
D fi N E Lbulunan
M
nsan hayatnn btn ynlerini kapsayan ve tarihsel bir derinlii
kltr kavramn tanmlamak pek kolay bir ifl deildir. Bu yzden kavram genellikle
ok eflitli ynlerine baklarak tanmlanmfl, antropolojinin tarihiS Oiinde,
eflitli dR U
nemlerde pek ok tanmlama denemesi ortaya kmfltr. Antropolog A. L. Kroeber
ve C. Kluckhohn, 1952 ylnda yaymladklar Kltr: Kavramlarn ve Tanmlarn
DKKAT
Elefltirisi bafllkl derlemede kavramn 164 farkl kltr tanmna yer vermifllerdi.
Ancak flu aktr ki, eskilerin deyimiyle ayarn mni, efradn cmi (yani, ieriSIRA
SZDEyapabilmek
inde olmayanlar dfllayan ama elerini iinde toplayan) bir
tanm
iin, kavramn ieriini belirleyen eleri tam olarak anlamamz gerekir.
Kltrn tanmlanmasna iliflkin bafllangtaki eilimler, kavramla alet yapmak
AMALARIMIZ
arasnda iliflki kurmak biiminde geliflti. nsan alet yaparak dier hayvanlardan ayrflmflt ve biz ilk kltrleri bu aletlere bakarak tanmlyorduk. Oysa hayatta kalmak iin sadece alet yapmak yetmeyecektir. Zira bugn insana
yakn primat trleK T A P
rinin (rnein flempanzelerin) basit aletler yapabildiini ve onlar kullandn biliyoruz. Hatta baz arafltrmaclar buna n-kltr (pre-culture) adn veriyorlar. O zaman insan farkllafltran, yani n-kltrle kltr kavramn birbirinden ayrfltran
TELEVZYON
baflka zelliklere bakmamz gerekecektir. Byle bir arayfla girifltiimizde karflmza iki alan kmaktadr: Toplumsallk ve iletiflim. nsann hayatta kalma ve doay
dnfltrme baflarsnn altnda sadece alet yapma yetenei bulunmamakta, bunun
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
28
lksel topluluk: nsan

toplumlarnn ve toplumsal
zelliklerin ilk halini temsil
eden topluluktur.
Antropoloji
yansra yaratt karmaflk bir toplumsallk ve gelifltirdii yksek iletiflim olanak ve

yollar da yatmaktadr.
nsan tr, daha nce de deindiimiz gibi, biyolojik donanmnda var olan
olanaklarla, doal haliyle, prematre yani olgunlaflmamfl bir canl grnts arz
eder. Doada onu stn klan yegne yetisi, dier canllarla kyaslandnda sahip
olduu stn zek gcdr. Bu zek onun giderek geliflen aletler yaparak bu olgunlaflmamfl doal halinin dezavantajlarn avantaja evirmesini salad gibi, geliflmifl bir toplumsallk kurmasn da salamfltr. Zira insan tr bu toplumsall sayesinde doann zorlu koflullarna direnebilmifl, doay istismar ve kontrol etmeyi
baflararak doa-dfl bir hayat kurabilmifltir. Deindiimiz gibi tek bir insan, baflka
insanlar olmadan doada yalnz baflna var olamaz. Doann bahflettii olanaklar
onun tek baflna hayatn srdrmesine yardm etmez. Ya ksa zamanda yok olur
ya da belirli tesadflerin yardmyla hayatta kalsa bile hayvansallaflr. Bunun eflitli rneklerini grmek mmkndr. rnein Judie Fostern rol ald, Michael Aptedin ynettii ve gerek bir olay yanstan Nell filminde (1994), ok kk yaflta
toplumdan koparak tesadfen hayatta kalan ve ergenlik andayken bulunan
bylesi hayvanleflmifl bir ocuun yks, insan yapan fleyin toplumsallk olduuna iliflkin arpc kantlar sunar. Toplumsallktan kopan birey burada btn insan deer, kural ve normlardan kopmufl olduundan ve tamamen kendi yaratt
tuhaf bir dille konufltuundan toplumsal iletiflim kuramayan bir varlk haline gelmifltir. Hibir simgeyi zemez, hibir isteini bildiremez; ihtiya duyduu fleylere
sadece saldrarak ulaflmaya alflr. Bu bireyde iki duygu hkimdir: Saldrganlk ve
korku. stelik ne denli urafllsa da ona dil retilemez.
te yandan insanln bafllangcndan beri insanlarn takmlar ve giderek daha
karmaflk topluluklar halinde yaflad bilinmektedir. nk prematre haliyle bir
insann hayatn gerektirdii btn etkinlikleri gereklefltirmesi olanakszdr. Bu
yzden baflka insanlara ihtiya duyar. En temelde insan yavrusunun uzun sreli
bakma ihtiya duymas, onu koruyup kollayacak, bakmn yapacak ve hayata hazrlayacak bir kurumu zorunlu klmfltr. Anne ile ocuk arasndaki bu zorunlu bamllk iliflkisi, sadece ocuu balayan bir sre de deildir. Anne de ocua baml haldedir ve bu yzden hayat srdrmesi iin zorunlu etkinliklere vakit ayramayacaktr. O nedenle baba veya annenin mensup olduu bir tr topluluk onun
da ihtiyalarn karfllayacak ykmllkleri paylaflmak zorundadr. Bu, topluluun
devam iin kanlmaz bir zorunluluktur. Dolaysyla paylaflma ve topluluun korunmas temelinde bir birlik infla edilir. lk toplumsallk biimi bu olmaldr. Bafllangtaki avc-toplayc insan, sadece bu nedenle deil, yaflamnn temeli olan av
etkinlii iin de rgtlenmek zorundadr. Tek baflna av, insann doal olanaklarn aflan bir etkinlik olduundan bir takm gerektirir. Bu takm nce rgtlenmek,
av srasnda eflgdml davranmak ve av sonunda elde edileni paylaflmak durumunda kalmfltr. rgtlenmek ve eflgdm, belirli dzeyde etkileflimi gerektirir.
Etkileflim gerei, eflitli iletiflim biimlerinin, en baflta da konuflma dilinin geliflmesini salamfltr. Konuflma dilinin zerine iinde simgelerin ve soyutlamalarn yer
ald byk bir iletiflim dnyas ortaya kmfltr. Dil, simgeler ve soyutlamalar, bu
ilksel topluluk iinde topluluun yeni yelerine aktarlr ve kltr bylelikle infla
edilir, giderek kararllk ve sreklilik kazanr. Zorunlu toplumsallk hali, insann yabanl rekabet duygusunu da trpler, ehlilefltirir ve rekabetten ziyade dayanflmay ne karr. Bu toplumsallk kltrn iinde kararllk kazanan belirli deerler,
normlar ve kurallarla yrr. Evlilik ve akrabalk kurallar, toplumsal cinsiyet rolleri, fliddeti kullanma biimleri, hak ve adalet duygusu, geim biimine iliflkin ilke-
29
ler, serveti biriktirme ve tketme tarzlar, topluluun dfllama ve ierme mekanizmalar bylelikle ortaya kar.
Sizce toplumsallk sadece insana zg mdr yoksa baflka canllar
iin
de sz konusu
SIRA
SZDE
mudur?
D fi geri
N E L dnmek
M
Bu noktada kavramn genel-geerlik kazanmfl tanmlarna
ve
yukarda amlamaya alfltmz zelliklere dayanarak bir tanm nermek artk
mmkndr. Kavramn ounlukla baflvurulan ve genifl kabul
tanmn
S Ogrmfl
R U
1871 ylnda Amerikal antropolog Edward Tylor yapmflt. Tylora gre kltr ya
da uygarlk;
DKKAT
bir toplumun yesi olarak, insanolunun rendii (edindii) bilgi, sanat, gelenek-grenek ve benzeri yetenek, beceri ve alflkanlklar iine SIRA
alanSZDE
karmaflk bir
btndr.
N N
Bu tanmlama denemesinde vurgu ne kmaktadr. Birincisi

bir toplumun
AMALARIMIZ
yesi olarak tanmlanan insann toplumsallna yaplan vurgudur. kincisi renme edimine yaplan vurgudur. ncs ise kltrn karmaflk bir btn olarak
nitelendirilmesidir. Toplumsallk, kltrn var olmas iin birinci
K T Agerektirendir.
P
Toplumsal bir hayat yoksa kltr de ortaya kmaz, zaten byle bir durumda kltre gerek de yoktur. renme edimi yine kltrn bir zorunluluudur. Zira yeni
ortaya kan her insan kufla yeni bir kltr icat etmez, edemez.
olaT E L E V Kanlmaz
ZYON
rak nceki kuflaklar, kiflinin iine doduu kltr ona aktaracak, bu aktarm sreci kuflaktan kuflaa yavafl ya da hzl deiflimlere maruz kalarak srp gidecektir. Dolaysyla kltr, kiflinin genetik olarak getirdii doal birfley deildir. Bir ki N T E R Nda
E T belirlemekflinin iine doduu kltr onun yaflamdaki btn kltrel hayatn
tedir. Bu toplumda doduumuz iin Trke konufluyoruz ve burada geerli kltrel norm, deer ve kurallara gre yaflyoruz. Eer baflka bir toplumda dosaydk,
baflka bir dil konuflacak ve o toplumun meflrebince yaflayacaktk. Yani kimse etnik, kltrel ya da dinsel kimliini ve aidiyetini doufltan getirmez; doduktan
sonra kltr araclyla kazanr. Bu tanm, kltr karmaflk bir btn olarak grr. Bu ele alfl biimi tanm ne sren antropoloun yapsal-ifllevselci bir bakfl
asna sahip olmasndandr. Bu bakfl as kltr atflma yaratc bir referans olarak dflnmez. Kltrn btn eleri atflmay nleyecek biimde birbiriyle destekleyici ve tamamlayc bir etkileflim ve iliflki iindedir. Ancak bu iliflki pek ok
enin birbiriyle karfllklln gerektirdiinden, iliflki basit bir iliflki deildir; daha
ok matematikteki matris sistemine benzer bir karmaflklk ierir.
Bu tanm biraz daha ileri gtrldnde Yaln zbulun (1983) yapt tanma
yaklaflrz:
Kltr, belirli bir topluluun, sosyal etkileflim yoluyla srdrd ve bireylere kazandrd madd-manev yaflam tarz ve dnya grfl bileflimi, onlarn bir btnleflmesi olup, varlk nedeni ve sonucu ise evreye uyarlanma, giderek evreyi kendi
kuramsal amalar dorultusunda deifltirme dinamiidir.
Bu tanm, Tylorun tanmnn yanna toplumsal etkileflimi, yaflam tarznn hem

madd hem de manev yanlarn, dnya grfl kavramn ve uyarlanmay eklemekte, kltr bir dinamik olarak ele alarak kltrel deiflmenin evrenselliine
vurgu yapmaktadr. Burada toplumsal etkileflimi kuran fley iletiflimdir ve iletiflimin
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
30
Antropoloji
merkezinde de konuflma dili yer alr. Konuflma dilinden bafllayarak genifl bir tahayyl dnyasna ve simgeler sistemine uzanan byk bir iletiflim alan, toplumsal
etkileflimin kurucu esidir. Bu kurucu e zerine, o toplulua mensup bireylerin kabul ettii ve uyduu ya da uymas beklenen bir deerler, normlar, kurallar
alan infla edilmifltir. Ancak bunlarn hepsinin zemininde o topluluun iinde yaflad evreye uyarlanma zorunluluu yatar ve bu uyarlanma etkinlii bir kerede
olup bitecek birfley olmayp sreklilik arz eder. Bu sreklilik kltrn dinamizmini, yani kltrel deiflmeyi ortaya karr. Bu zeminden hareket ederek flimdi kltrn zelliklerine geebiliriz.
KLTRN ZELLKLER
zclk: Varlklarn tarihsel

deiflmesi ve onlarn
meknsal farkllaflmalarn
dikkate almadan onlarn
zn arafltrmaya ynelen
bakfl asdr.
1) Kltr hem evrenseldir hem de zeldir

Kltr olgusunun dflnda bir insanlk tanmlanamaz. O yzden kltr btn insanla ait belirleyici, ortak bir olgudur. Dolaysyla eitimsiz ya da grgsz insan
yerine kullanlan kltrsz insan sz samadr. nsann dnyay anlamlandrmak,
onun iinde var olmak ve yaflad evreye uyarlanmak bakmndan kltr dflnda
sahip olduu bir olanak yoktur. O nedenle kltrsz insan da olamaz. Ancak kltr bir uyarlanma olarak ele alndnda, farkl zaman ve meknlarda oluflmufl ve
oluflagelen byk bir uyarlanma eflitlilii ile, dolaysyla byk bir kltr eflitlilii ile karfllaflrz. Bu nedenle her insan kltrldr ama her insann mensup olduu topluluklarn kltr birbirinden farkl olabilir. Bu noktada, antropolojinin sorduu temel sorulardan ikisine gnderme yaparak kltrler hem birbirlerine benziyorlar hem de birbirlerinden farkllar nermesini kurabiliriz. Zira btn kltrler baz zellikleriyle benzefltikleri gibi, kltrel kimlikler bu farkllklara bal olarak kazanlyor. stelik dnyann btn corafyalarna dalarak bu farkl yrelerde farkl uyarlanma sreleri geirmifl olan kltrler, glerle ya da kendilerine yaknlaflan ya da yer deifltiren kltrlerle temaslar sonucunda yeniden farkllaflyorlar; onlara gelen ya da o kltrn iinden doan yeniliklerle kltrler yeni biimler alyorlar. Dolaysyla kltrler arasnda bir sarmaflma ve ayrflma dinamiinden
ve bu dinamiin srekliliinden sz edebiliriz. Kltrler zaman zaman yakn olduklar kltrlerden farkllaflp baflkasyla iliflkiye geebiliyor, yani sarmaflyor; kimi zaman da alan veya uyarlanma stratejisi deifltirerek yakn olduklar ya da daha nce etkilendikleri kltrlerden ayrflyorlar. stelik bu srekli oluyor. Bu nedenle herhangi bir z kltr tanmlamak, yani tarihin derinliklerinden bugne kadar fazlaca ya da hi deiflmeden ve ortaya kmasna yol aan dinamiklerle ban hi kopartmadan bugne kadar gelen bir kltr bulmak olanakszdr. Bunun gibi, bu deiflme ve uyarlanma basks altnda, belirli bir kltrn esas zellikleri
flunlardr gibi bir liste vermek de mmkn deildir. Vereceimiz her liste o ana,
o zamana ait olacak ve tanmlamamz dnya grflmzle balantl, yani greli
olacaktr. Byle abalara biz zclk diyoruz. Eer deiflme esas ise, zclk hem
mantk hem de bilim dfl demektir.
2) Kltr kapsaycdr
nsan yaratm olan hibir fley kltrn dflnda deildir. Tafl alarnda atalarmzn yapt basit aletlerden uzaya yolladmz mekiklere kadar herfley karmaflkl ve teknolojisi ne olursa olsun, birer kltr rndr. Bunun gibi, basit bir halk
masalndan en karmaflk matematik sistemine, birer dizelik manilerden en etrefilli mitolojilere, dinsel sistemlere, eflit eflit dillere kadar zihinsel ve manev alana
ait herfley de kltrn kapsam iindedir.
3) Kltr toplumsaldr
Bir bireye ait kltrden sz edilemez. Kltr toplumsal olarak kazanlr, yaflanr ve aktarlr. nsan tek baflna da kendince bir kltr icat edebilir ama bu icadn
iinde yaflad kltre aykrl onun dfllanmasna, marjinalize edilmesine hatta
yaflamnn tehlikeye girmesine yol aabilir. Her bireyin farkllklar elbette vardr;
ancak bu farkllklar toplumsal hayatn koyduu snrlar iinde mmkndr. O
yzden bu snrlarn ihlal edilmesi bile toplumsal bir etkinlii gerektirir. Bu yeni
toplumsallk, yeni koflullarn veya yeni dnya grfllerinin besledii bir zeminde
hayat bulabilir ve belki zaman iinde kabul de grebilir. te yandan insann herhangi bir baflka canl tr gibi kendi baflna hayatta kalmas da mmkn deildir;
yaflamak iin her zaman baflka insanlarn etkinliklerine ve desteine ihtiya duyacak, hayatta nasl davranmas, hatta nasl dflnmesi gerektiini bu toplumsalln
kurduu birlikler iinde renecektir. Bu nedenle toplumsallk, kltrn gerektireni, zorunlu kofluludur.
4) Kltr bir soyutlamadr
Kltr ortak ve btnlefltirici bir yaklaflmla tanmland iin somut olarak gsterilebilen bir fley deil, bir soyutlamadr. Kltr hayatn iinde somut olarak iflaret edemeyiz. Onu belirli davranfllar, tutumlar, deer yarglar araclyla hisseder
ve anlarz. Kltr arafltrmak belirli davranfl ve tutumlarn arkasnda yatan ana
metni grebilmekle mmkndr. nk btn davranfl ve tutumlarn bir kltrel
referans vardr. Bir baflka deyiflle kltr arafltrmas bu referanslarn ortaya karlmas abasdr. Bir kltrden bahsetmek, aslnda belirli bir topluluun gnlk yaflamna hkmeden, ona yn veren deerlerden, norm ve kurallardan bahsetmektir. Gnlk yaflamn gzlemlenmesi, bu yaflama yaylan davranfl ve tutumlarn arkasnda yatan tutarl btnle, yani soyut dzleme ulaflmak iin bir aratr.
5) Kltr tarihsel ve sreklilik iinde bir olgudur, dinamiktir, deiflmeye tbidir
Daha nce de belirtildii gibi, kltr bir kuflak tarafndan icat edilebilecek veya yklabilecek bir olgu deildir. Kuflaktan kuflaa aktarlarak sreklilik kazanan,
uyarlanma srecinin ve pek ok toplumsal etkileflimin etkisi altnda deiflerek varln srdren bir btndr. Ancak kltrn aktarlarak insan yaflamnn snrlarn ok aflan bir hayatiyetinin bulunmas onun deiflmesi nnde bir engel deildir.
Kltrler zaman zaman yavafl, zaman zaman da hzl deiflirler. rnein tarm toplumundan sanayi toplumuna geifl, bu dnflme maruz kalan toplumlarn kltrn de deiflmeye zorlamfltr. Yalnz flunu da belirtmek gerekir ki, teknoloji ve
ekonomideki bu kkl dnflm, yansmasn kltrde birebir bulamaz. Kltr,
madd deiflmeler yannda daha yavafl deiflir. nceki kltrel zellikler kalntlar
halinde devam eder ve ancak zaman iinde etkisini azaltarak ortadan kalkabilir.
Bu nedenle, eer bir kltrden dierine hzl bir biimde gemek kast ediliyorsa,
kltr devrimi olanakl bir toplumsal dnflm biimi deildir. rnein 1917
Ekim Devrimi ile mlkiyeti ortadan kaldran ve dinsel kurumlar yasaklayan Sovyet rejimi, bu yasaklamayla dini ortadan kaldrabilmifl deildir. 1985te Sovyetler
Birliinde uygulanmaya bafllayan Perestroyka (yeniden yaplanma) ile birlikte Rus
Ortodoks kilisesi eski gcne yeniden kavuflmufltur. Ayn durum inde de yaflanmfltr. Ne 1949da iktidara gelen Komnist Partinin eski kltr yasaklamasyla eski kltr btn btne yok olmufl, ne de Kltr Devrimi ile Bat kltrnn btn yansmalarnn yasaklanmasyla indeki Bat kltr etkisi ortadan kalkmfltr.
Ayrca ekonomik ve teknolojik etkiler, iine girdii kltr belli llerde etkilese
de kltrler bu etkilere kendi damgasn vurmakta gecikmezler. rnein kapitalist
pazar ekonomisinin geerli olduu Trkiyede parann ekonomik anlam dier ka-
31
Kltr devrimi: Bir halkn

yaflam tarzn, gelenek
grenek ve inan biimlerini
kkten deifltirmeye ynelik
siyasal mdahaledir.
32
Antropoloji
pitalist lkelerden farkl deildir; ama rnein Almanya ile Trkiyede paraya atfedilen kltrel anlam hl farkldr. Bir Alman iin birine birfley smarlamak kltrel olarak anlamsz bir israftr; ancak Trkiyede ve pek ok dou lkesinde birisi
iin para harcamak bir fleref hatta bir stat gstergesidir. Kltrn srekliliini ve
tarihselliini salayan en nemli etken, belki de kltrn renilen ve retilen bir
fley olmasdr.
6) Kltr renilir
Kltr, insann doufltan getirdii, kaltsal bir olgu deildir. Her birey, baflta ailesi olmak zere iine doduu kltrn mekanizmalar araclyla, doduktan
sonra eflitli balamlarda kurduu toplumsal iliflkiler yoluyla, toplumsal etkileflim
iinde bu kltr renir. renme sreklilik arz eder, insan hayatnn belli bir
Fotoraf 2.2
renme Srecine
Bir rnek: Okul
Eitimi
blmyle snrl deildir ve renilenler renen tarafndan baflkalarna, zellikle de bir sonraki kuflaa aktarlr (Fotoraf 2.2). renme srecine bir rnek: okul
eitimi). Bu zellik insan dier canllar arasnda benzersiz yapar. Zira baflka canllarn, zellike memeli hayvanlarn belli seviyelerde renme yetenei vardr. Ancak bir sirk iin eitilip belli komutlarla veya uyarclarla belli davranfllar yapmay renen bir hayvan, bu rendiklerini kendi yavrusuna aktaramaz. Eer ayn
davranfllar tekrarlamas istenirse o yavrunun da ayn dorultuda yine insanlar tarafndan eitilmesi gerekir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Sizce kltrSIRA
nerede
SZDEreniriz?
7) Kltr ihtiyalar giderici ve doyum salamaya ynelik bir yapdr
D fi dier
N E L M canllarn aksine iinde yafladklar evreye uyarlanmalarnda
nsanlarn,
kullandklar temel ara kltrdr. evreye uyarlanmann birinci koflulu, temel biyolojik ihtiyalarmzn
giderilmesi gereidir. Temel ihtiyalarmz, yani yeme-iS O R U
me, soluk alma, barnma, giyinme, reme gereini kltrn kurumlar araclyla
yerine getiririz. Dolaysyla bir kltrn birincil ifllevi bu ihtiyalarn doyurulmasDKKAT
dr. Temel ihtiyalarn
giderilmesinde ifllev grmeyen ya da bu anlamda doyum
salamaya ynelik olmayan bir kltr dflnlemez ya da var olamaz. nk vaSIRA SZDE
rolufl nedeninin
aksine byle bir kltr insan hayatnn srdrlmesini ve srekliliini tehlikeye sokacaktr. Aksine kltr bir yandan bu ihtiyalarn giderilmesine
N N
AMALARIMIZ
K T A P
ynelik mekanizmalarn ve srelerin icat edilmesi ve bu ihtiyalarn giderilmesinin nndeki sorunlarn afllmasnda bulunan yollar anlamna geldii gibi, bu ihtiyalar en st dzeyde doyuma ulafltrmakla ykmldr. Zira bu doyum, kltre
ikin davranfl, tutum ve alflkanlklar pekifltirecek, glendirecek ve onlarn srekliliini salayacaktr. Bu nedenle, eer ilk baflta kltr yoluyla temel ihtiyalarn giderilmesi sz konusuysa, btn kltrlerde bu ihtiyalarn giderilmesine ynelik yollar bakmndan ortaklklar bulmak mmkn olacaktr. Hayat bu anlamda
zorlafltran kltr elerinin yaflamas olanakszdr. Ancak ok zel durumlarda ve
geici sreler iin bu tr eler varolabilmektedir. rnein slmda ibadet iin
oru tutma davranfl bir ayla ve gnn aydnlk saatleriyle snrlanmfltr; Hristiyanlkta da oru sadece hayvansal rnlerin yenmesinin yasak olduu bir ayla snrldr. Sadece ok kk bir grup, yani rahipler mr boyunca hayvansal rn
tketmekten kanrlar. Kltrler neden birbirlerine benzerler? sorusununu cevab
da burada yatmaktadr. Kltrn bu zellii, Britanyal antropolog Bronislaw Malinowskinin ifllevselci kltr kuramnn ilham kayna olmufltur. (Bkz. Blm 3).
8) Kltr bir btndr ve btnlefltiricidir
Kltr atflmaya deil, btnlefltirmeye yneliktir. Toplumsal hayat atflma yaratcdr. Snf, tabaka, cinsiyet, yafl gibi farkllklara dayanarak toplumlarda stat ve
servet farklar oluflmufl ve bu farklar toplum iinde atflma riskini her zaman arttrmfltr. Oysa kltr bu atflma riskini azaltc bir flekilde farklara iliflkin atflmac
yorumu grmezden gelmemizi salayan ve belirli dayanflma modelleriyle bu farklar nemsizlefltiren bir btnlk duygusu sunar. Hatta baz kltrler, servet farknn yaratabilecei atflma riskini tamamen ortadan kaldracak biimde, serveti yok
eden, eflitleyici mekanizmalar icat etmifllerdir. Bunun en tipik rnei Kuzey Amerikal Kwakiutl kzlderililerinin uygulad potla geleneidir. Ylda bir kez yaplan
potla treninde kzlderililer ardklar konuklara btn bir yla yaylan emeklerinin karfll olan serveti sunarlar, hediyeler verirler, onlar yedirir iirirler. Bu bir
yarflma havasnda srer gider ve arlan her konuk bu flleni dzenleyenlere karfl benzer ve belki de daha grkemli bir fllenle karfllk vermek konusunda ykmllk altna girer. Potlaa karfllk veremeyenler intihara bile srklenebilir.
filenin bittii kylerde arta kalan servetin yaklp yklmasna giriflilir, bylelikle
birilerinin birikmifl olan servete dayanarak g ve iktidar elde etmesinin de nne
geilmifl olur. Zira flleni dzenleyenler, fllen sonunda ne denli yoksullaflmfllarsa
o denli onur sahibi olurlar. Potlaa benzer gelenekler pek ok toplumda grlr;
birikmifl olan servetin Kwakiutlarda grld gibi btnyle datlp tahrip edilmesi biiminde olmasa bile simgesel bir datm dzenlenmifltir. slm toplumlarndaki zekt kurumunu bunun bir rnei olarak verebiliriz. Burada servet tam
olarak datlmasa bile simgesel olarak onun belli bir blmnn yoksullara aktarlmas bu btnlk ve dayanflma duygusunu yaratmaya yneliktir. Kurban bayramlarnda kurban etinin datlmas da benzer biimde yorumlanabilir. Yavuz
Turgulun Zrt Aa filminde (1985) trajikomik bir biimde anlatlan aa tipi, ne
kadar yoksullaflmfl olsa da dzenlenen grefl msabakalarnn ardndan btn
kylsne ziyafet vermeyi bir ykmllk sayar. Zira aalk, sadece ekonomik bir
tahakkm biimi deil, ayn zamanda belirli toplumsal/kltrel grevlerin bulunduu ve otoriteye karfl ballk ve rzann bu grevlere bal ve kltrel olarak zaman ve mekn belirlenmifl karfllksz vericilik davranfl ve ykmllkler araclyla temin edildii bir kurumdur. te yandan kltrn farkl eleri de birbiriyle atflma iinde birlikte var olamaz; eer byle bir durum ortaya karsa bu elerden biri tasfiye olacak ya da dnflecek veya iki farkl kltrel eilim olarak bir-
33
34
Antropoloji
Fotoraf 2.3
Yafll Bir Kifliye
Gsterilen
Saygnn fadesi
Olarak El pme
Adeti
birinden ayrflacaktr. Dolaysyla kltrel hayatn bir alannda meydana gelen deifliklikler dier eleri de deiflmeye zorlamaktadr. rnein Trkiyede Medeni
Kanunun kabulyle tek efllilik bir zorunluluk haline getirilince, din iinde ok eflliliin ancak zorunlu hallerde geerli bir kurum olduunu dile getiren yorumlar oalmaya ve geerlilik kazanmaya bafllamfltr. Modernleflmeyle birlikte ok efllilik
ise, modern kent hayatnda uygulanabilir bir gelenek olmaktan uzaklaflmfl, ancak
afliret yapsnn hkim olduu corafyalarda, varoluflunu meflru ve gerekli klan eski koflullarn grece devam ettii hallerde varln koruyabilmifltir. rnein bu gerekliliin en nemli unsuru, bu tr yaplarda g ve iktidar anlamna gelen ok sayda erkek ocua sahip olma ihtiyacdr. Kadnlarn giderek ifl hayatnda rollerinin
artmas, alflan kadn profilinin ykselmesi, evde ocuunun bakmyla meflgul
geleneksel kadn tipini ve onun rollerini de deiflmeye zorlamaktadr. Krefller, anaokullar ya da bakc kadnlar gibi yeni aktrler devreye girmekte, alflan kadnn
ifl gerilimine maruz kalmas aile hayat zerinde de yeni etkiler yaratmaktadr. rnein son yllarda boflanmalarn bu denli artmas kendiliinden bir durum olarak
deil, ekonomik ve kltrel deiflmenin bir kts olarak grlmelidir.
9) Kltr bir simgeler sistemidir
Kltr bize pek ok simgeyi ve onlarn anlamlarn retir. Bu simgeleri zer
ve ona gre davranrz. Doal olarak bu simgeler kltrden kltre, zamandan zamana deiflir. Simgeler ayn zamanda davranfl gstergeleridir. Simgeyi zersek
arkasndan gelecek davranfl da bilebiliriz. rnein pazar gn alan an sesi, mmin bir Hristiyana kiliseye gitmesi gerektiini syler; tpk ezan sesinin mmin bir
Mslmann biraz sonra namaz klmas gerektiini bildirmesi gibi... Biz o kltre
yabancysak, yani simgeyi ve anlamn bilmiyorsak bu simge ve iflaretlerin gerektirdii davranfllar da bilemez ve bunlara uyamayz. nsan srekli bir simge yaratcsdr; bu simgeleri yaratr ve ona gre davranr. rnein takvim bir insan yaratmdr; doann kendisinde olan bir evrimi yapay blmlere ayrarak ve onlara adlar vererek anlaml klmfltr. Artk o takvimin her gn ayr bir anlama sahip hale
gelecek ya da belirli gnlere iliflkin iflaretler bize o gnlerde ne yapmamz gerektiini syleyecektir. 29 Ekim tarihi Trkiyede yaflayan biri iin anlamldr, zira o kifli o gn cumhuriyetin iln edildiini ve o gnn resm bayram ve tatil gn olduunu bilir; bu olaylarn simgesi olan tarihi iflittii ya da grd zaman bu arflmlar onun hatrna gelir. Trkiyeli
olmayan ya da Trkiye ile iliflkisi olmayan bir kiflide bu arflmlar elbette oluflmayacaktr. Tpk bunun gibi
baflka doal durumlar da simgeselleflebilir. Yaflllk canllar iin doal ve
kanlmaz bir durumdur. Yaflam sresinin ileri dnemlerinde kifliler yaflllk nedeniyle fiziksel deiflimlere urarlar. Ancak bu fiziksel deiflim, yafllln kifliye stat kazandrd toplumlarda onun karflsnda bir dizi davranfln benimsenmesi gerektiini hatrlatr ve bu andan itibaren yafll bir
otorite ve saygnlk simgesi haline gelir (Fotoraf 2.3). Yafll bir kifliye gsterilen saygnn ifadesi olarak el p-
35
me adeti). Dil yoluyla rettiimiz herfley de birer simgedir aslnda. Simge ile iflaret
ettii fley arasnda dorudan, zorunlu ve apak bir balant yoktur. Bizim ev olarak imlediimiz nesneye, ngilizler home, Almanlar haus, Araplar hane, ranllar
dr diyor. Bu farkl dilleri konuflanlarn tmnn zihninde, bu kelime sylenince
ayn fley canlanyor. Ama bu kelimeleri birbirimize sylediimizde hibir fley anlamyoruz. Dolaysyla nesneler dnyasn dil zerinden simgelere evirip zihinsel
bir dnya yaratyoruz ve bu zihinsel dnya her kltr iin ayr bir dnya oluyor.
Sosyal bilimci Kastoriadis simgelerin ikonografik anlamna dikkat ekmifltir. Her
simge ayn zamanda bir ikondur; biz bu ikonlar kavrar ve onlar grdmzde
onlarla iliflkilendirdiimiz toplumsal/kltrel deer ve tutumlarmza baflvururuz.
rnein bir tuvaletin kapsndaki
pipo iflareti o tuvaletin erkeklere ait
olduunu gsterir. (Fotoraf 2.4).
Dolaysyla erkeklik kategorisi ile
iliflkili saylan bir dizi ikon (bunlara
pantolon, silindir flapka, bastonflemsiye, silah, kraathane, asker vs.
eklenebilir) erkeklie dair toplumsal/kltrel gerekleri arfltracak,
davranfl ve tutumlarmz belirleyecektir. Bunun gibi rnein armha
gerilmifl bir sa ikonu grdnde,
Hristiyan olmayanlar iin bir anlam ifade etmeyen ve sayg davranfln arfltrmayan bu ikon karflsnda, mmin
bir Hristiyan hemen istavroz karma davranflna baflvuracaktr. Kltr iinde simgelerin bu zel yerine dayanarak Leslie White kltr madd elerin, davranfllarn, dflnce ve duygularn, simgelerden oluflan ve simgelere dayanan bir rgtlenmesi olarak tanmlar. Clifford Geertz kltr rgtlenmifl bir simgesel sistemler toplam olarak deerlendirir. Geertze gre kltr, yapsalc Lvi-Straussun dflnd gibi insanlarn kafasnda yer alan bir model deildir, aksine kltr kamusal simge ve eylemlerde somutlaflmaktadr.
10) Kltrn hem madd hem de manev yn vardr, bu iki yn arasnda bir
ikilik yoktur
Kltrn madd varlklar halinde grdmz rnleri yannda deerler, tutumlar, davranfllar ve alflkanlklar biiminde, grlemeyen ama uyulan ve izlenebilen eleri vardr. Ancak bu iki yn arasnda karfllkl bir etkileflim vardr. O nedenle Kta Avrupasnda ortaya kan ilk kltr tanmlarnda olduu gibi madd
kltr-manev kltr ayrm yapay bir ayrmdr. zellikle Japon toplumu zerinden yinelenip duran bu klifle, yani madd olarak Batllaflan ama manev olarak
kendi deerlerini koruyan Japonya imgesi, doru bir imge deildir. Zira sanayileflmeye ve kapitalistleflmeye bal olarak Japonya, sanldnn aksine deerler ve
tutumlar bakmndan da olduka deiflmifltir ve deiflmeye devam etmektedir.
Benzer durum bugnn ini iin de sylenebilir. rnein buzdolabnn ya da televizyonun Trkiyeye girifli bir madd kltr deiflimi olarak dflnlebilir. Ancak
bunlarn girifli deerler, tutumlar ve alflkanlklar zerinde nemli etkiler yaratmfltr. En azndan, buzdolabnn girifliyle birlikte yeme-ime alflkanlklarmzda belirli deifliklikler ortaya kmfl; daha nce tanmadmz hazr gdalar, onlarla birlikte gelen kltrel imgeleri de tketir hale gelmiflizdir. zellikle reklamlarla bize
o gdalarn gerek karfll deil, karfl geldikleri kltrel imge aktarlmaktadr. O
Fotoraf 2.4
Tuvalet
kapsnda pipo
iflareti buraya
sadece
erkeklerin
girebileceini
gstermektedir.
36
Antropoloji
nedenle biz onlar tketirken sadece bir gday tketmeyiz, onu tketirken ayn
zamanda onun kltrel imgesini de yanstrz. Televizyon da yledir. Belki hl
eski bir alflkanln devam olarak televizyonun zerine beyaz bir rt rtyor ve
stne sevdiklerimizin fotorafn koyuyoruz ama beyaz camn iinden daha nce bilemediimiz dnyalara iliflkin pek ok haber ve imge srekli olarak bizlere
akyor; onlar zerinden yeni tutumlar, davranfllar ve alflkanlklar, hatta deerler
kazanyoruz, ya da eskilerinden bazlarn terk ediyoruz. fiu anda Trk mutfana
bakan biri, domates ve patlcann bu mutfan vazgeilmez ve en eski unsurlarndan olduunu dflnebilir. Ama eer Kristof Kolomb, Amerika ktasna gidip Avrupallarn oralar kolonilefltirmesini bafllatmasayd, biz Trkler ne domatesi ne de
patlcan tanyacak ne bunlarn ayrlmaz paras olan bir mutfak ve lezzet algs evrimleflecek ne de iinde bu sebzelerin adnn getii trk ve deyifller olacakt.
te yandan manev kltr kavram iinde deerlendirilen elerin madd kltr
rnlerinin biimlenmesi ve kullanm zerinde yaratt bir etkiden de sz edebiliriz. Kamyon kamyondur, ama Kuzey Amerikada sadece ait olduu firmann adnn yazlmas yeterli grlen bir kamyonla, Pakistann veya Hindistann rengrenk boyanmfl, eflitli yaz ve motiflerle sslenmifl kamyonu arasndaki kltrel
fark grmezden gelemeyiz.
11) Kltr doal ve toplumsal dnya ile aramzdaki evirmendir
Kltr doal ve toplumsal dnyay alglamamza ve anlamlandrmamza yarayan ereveleri sunar. Dnyay bu ereveler olmadan alglayamaz ve anlamlandramayz. Bir deyiflle, doduumuz andan itibaren gzlerimize kaln bir mercek
yerlefltirilmifltir, ama biz bu mercekle dnyaya bakmay, dnyaya bakmann en doal, en olaan ve en doru hali sayyoruz. Antropolog Ruth Benedict, bu yzden,
gzmzdeki merceklerin farkna varmakszn dnyaya bakyoruz diyor. Karn
yamas doal bir olaydr ama biz Trkler iin kar drt trl yaar: Lapa lapa, tipi
halinde, sulu sepken ve atfltrarak... Oysa bir Eskimo iin karn yamasnn yz
trl ismi (yani yz trl hali, dolaysyla yz trl anlam) vardr. Bu anlamlarn
her biri Eskimonun o durumda ne yapmas gerektiini bildirir. Pek ok halk gibi
Trkler de mavi ile yeflili ayrt eder; ama Japonlar iin bu iki renk birdir ve tek bir
kelimeyle ifade edilir. Bir Yrk ocuu muhtemelen zehirli mantarla zehirli olmayan ayrt edebilecektir; ama bu bizim iin imknszdr, zira bizim kltrel kodlarmzda bu doal durumu anlaml hale evirecek bir veri, bir bilgi yoktur. Dolaysyla grdklerimizi, duyduklarmz ve yafladklarmz nce kendi kltrmzn diline evirir ve onlar o yolla anlamaya alflrz. Eer kendi kltrmzn anlamlandrma dnyasyla flahit olduklarmzn ait olduu kltrn anlamlandrma dnyas birbirine uymuyorsa tanmadmz kltrn kodlar bakmndan hata yapmamz an meselesi demektir.
12) Kltr doaya el koyar
Kltr yoluyla doay insanlefltiririz, onun zerinde kurallar koyar, onu snflandrr ve dnfltrrz. rnein orman yangnlarnn artt aylarda insanlarn ormanlara girmesini yasaklayan doal bir engel yoktur ama hkmet orman yangnlarn nlemek amacyla, insanlarn ormanlara giriflini yasaklayabilir. Doa zerindeki bu yasak doann kendisinden deil, onun zerinde hkm kuran insanlardan kaynaklanr. Avlanma yasa da benzer bir durumdur. Belirli trlerin belirli zamanlarda avlanmas otorite tarafndan yasaklanmfltr. Bunda ama o trlerin neslinin tkenmesinin nlenmesidir. Oysa doada byle irad bir mekanizma yoktur.
Trler doa karflsnda sadece doa yasalarna tbidir, oysa biz insanlar onlarn bazsnn korunmasna karar verebilir ve bunun iin nlemler ngrebiliriz. Bir baraj
yaps da insann doaya el koymas olarak yorumlanabilir. Kendiliinden akp gi-
den bir rman nne toprak veya beton bir set yaparak ondaki suyu tutmak; insan eliyle biriktirilmifl bu sudan sulama, kullanma, ime, elektrik retme gibi amalar iin yararlanma davranfl tamamen insana zgdr ve doaya insann rettii
aralarla (zihinde planlayarak, hesaplayarak, kazma-krek veya ileri ifl makineleri
kullanarak) yaplan kltrel bir mdahaledir.
13) Kltr ayn zamanda bir idealler sistemidir
Kltr tafld kurallar, normlar ve deerler araclyla bize ne yapmamz, nasl davranmamz gerektiini syler. Ancak bizler her zaman bu deer, kural ve
normlara uygun davranmayz. Dolaysyla olmas gerekenlerin toplam olan ideal
kltr, pek ok zaman bize kltrn gerekte nasl yaflandn syleyemez. O nedenle baz antropologlar ideal kltr-gerek kltr ayrm yaparlar ve gerek kltr gzlemlemek iin alan arafltrmasna karlar. Kltr ideal baflvuru erevelerinden oluflsa da, her zaman bu erevelere uyulmaz. rnein bir antropolog slm anlamak iin Kuran okumak ve yorumlamakla yetinmez; slmn nasl yaflandn grmek zere alana kar. Kuran ve slmn temel metinleri bize ideal slm sunar; yaflanan slm deil. Oysa 18. yzyldan itibaren flarkiyatlar (oryantalistler) slm bize ve Bat dnyasna bu metinler zerinden anlattlar; 20. yzyln antropologlar ise alan arafltrmalar yaparak bize bu metinlere yansyandan
farkl pek ok slmn (slmlarn) varln gsterdiler. Kltre yeni giren kurallar da benzer biimde eski alflkanlklar nedeniyle ideal halleriyle uygulanmazlar.
rnein trafik flnn ilk kez kurulduu bir yerde bu src ve yayalarn bu fla
uymakta zorlandklar ve eski trafik alflkanlklarn srdrdkleri grlr. Ya da
yasak olduunu bildiimiz halde trafikteki hz snrn sklkla ihll ederiz. Trkiyede en ok grdmz bir ihll, emniyet fleridi ihllidir. Emniyet fleridi, acil geifl hakk olan ve arza halinde ekilmesi gereken aralara ayrld halde, trafik skfltnda srclerimiz bu fleridi kullanmaktan kanmazlar. Buradaki davranfl biimi de kltreldir, ama ideal kltre ait bir davranfl deil gerek kltre ait bir
davranfltr.
14) Kltr bir uyarlanma tarzdr
Daha nce de vurguladmz gibi kltr, insan trnn biyolojik olanaklarn
deil, kendi zihninin ve el becerisinin rn olan yaratlar kullanarak evreye
uyarlanmasdr. Kltrn geliflimi evre koflullaryla bir uzlaflma giriflimi olduu
kadar, yeniliklerden ve yaratlardan doan yeni durumlara uyum salama ynnde ya da yeniliklere ve yaratlara yol aan kendi i gerilimleri aflmak iin baflvurulan yeni uyarlanmalar biiminde akar gider. rnein Karadeniz blgesindeki yerleflim rntsne baktmzda, dank, dere yataklarndan uzak ve seyrek nfuslu bir yerleflme tarzyla karfllaflrz. Bu yerleflme tarz sk sk kabaran derelerin verecei zararlardan uzaklaflacak ve kstl geim imknlarndan en yksek biimde
yararlanacak bir evreye uyarlanma biimi olarak grlebilir. te yandan nfusun
artflyla birlikte daha ok kylara ylan ve yksek konutlar yapma eilimine giren nfus, bu kez nfus artflna bal yeni bir uyarlanma arayflna girmifltir. Ancak
kylar bu nfusu kaldramamakta, bu yzden g giderek artmaktadr. Burada g
de bir toplumsal uyarlanma biimi olarak okunabilir.
15) Kltr hem uyarlayc hem de uyum bozucudur
Kltr yoluyla uyarlanma, bafllca bir insan davranfldr. Ancak her uyarlanmann ayn zamanda geici bir uyarlanma olduunu da kabul etmek gerekir. Ksa insan hayat bakmndan elveriflli ve verimli grnen bir uyarlanma tarz, uzun vadede tersine alflabilir ve insan hayatnn srekliliine zarar verebilir. rnein denize yaknl ve eflitli olanaklara eriflimi bakmndan elveriflli oluflu nedeniyle sanayinin stanbul-zmit hattnda geliflmesi Trkiyenin sanayi toplumu yolunda geir-
37
38
Antropoloji
dii yeni uyarlanmann bir sonucuydu. Ancak ifl alanlarnn ve sermayenin bu blgede younlaflmas, blgenin sunduu ifl olanaklarnn ok zerinde bir nfusun
buraya akmasna yol at. Bu nfus artflna bal olarak bu hatta arpk yaplaflma
biiminde skflk ve kalitesiz konutlardan oluflan bir kentleflme ortaya kt. Bu
kentleflme biimi mevcut duruma kltrel bir uyarlanmayd. Ancak bir kltrel
uyarlanma olarak okunabilecek bu arpk kentleflmenin Kuzey Anadolu deprem
fay zerinde geliflmesi, 1999 Krfez Depremi ve onu izleyen Dzce Depremi ile
bu uyarlanmann ksa sreli uyum salayc rolnn hemen ardndan uyum bozucu-sorun yaratc bir geliflme olduunu bize gsterdi. Benzer biimde belirli hayvan trlerinin youn avlanmas da belirli dnemler iin bu avla geinen topluluklar bakmndan kendi evrelerine kltrel bir uyarlanmadr. Ancak youn avlanmann avlanan hayvan trnn neslinin tkenmesine yol amas bu uyarlanmay
insan hayatnn sreklilii bakmndan sorunlu hale getirebilir. Bunun gibi Konya
ovalarnda tarmsal faaliyet iin yeralt suyunun fazlaca kullanlmas, ksa sre iin
verim artflna ve refaha yol amfltr; ancak bu hesapsz kullanm bir sre sonra yeralt suyunun tkenmeye yz tutmasyla sonulannca bu uyarlanmann bozucu etkileri ne kmfltr.
KLTREL SRELER
Kltrn yaflanmasna, sreklilik salamasna ve deiflmesine araclk eden birtakm srelerden sz etmek mmkndr. Bu sreler antropologlar tarafndan snflandrlmfl ve aklanmfltr. Burada bu sreleri greceiz.
Kltrleme (Enculturation)
Bir kltrn iine doan bireyin annesinden bafllayarak halkalar halinde geniflleyen kurumlar ve eler zerinden iine doduu o kltr renmesi sreci, kltrleme sreci olarak adlandrlr. Bu sre doumdan lme, beflikten mezara kadar devam eder. Baflka sosyal bilimlerde ve balamlarda toplumsallaflma, sosyalizasyon ya da en genifl anlamyla eitim olarak adlandrlan bu sre bitimsizdir;
nk insan hayatnn her evresinde o evreye iliflkin kltrel eleri renmesi,
zamansal ve meknsal deiflmelere bal olarak baz fleyleri yeniden renmesi
gerekir. rnein doduumuz andan itibaren cinsiyet rollerini reniriz; bu bakmdan erkeklik ve kadnlk biyolojik zellikleri dflnda doufltan tafldmz fleyler deil, kltrel olarak infla edilmifl durumlardr. Modern toplumda bu renme
sreci ok hzlanmfl ve daha da sreklilik arz eder hale gelmifltir. Neredeyse her
yl yeniliklerle karfllaflyoruz ve onlarn ifllevlerini, kullanmlarn renmek zorunda kalyoruz.
Kltrleflme (Acculturation)
Birbirinden farkl iki kltrn eflitli flekillerde temas etmesiyle alflverifl iine girmeleri, bu alflverifl sonucunda birbirinden alp verdikleri elerin giderek birbirine karflmas ve kkenlerinin bilinemez hale gelmesiyle ortaya kan bir sretir.
Bu srece giren iki kltrn ikisi birden, birbirlerinden etkilenerek deiflmektedir.
Biz bu deiflimler sonucunda, deiflen elerin kkenini unuturuz ve bylelikle o
e girdii kltrn zellii haline gelir. Kltrleflmeye maruz kalmamfl kltr
ok azdr. Coraf olarak yaltlmfl ya da dnyann cra blgelerinde sakl kalmfl
kltrler dflndaki kltrlerin tamam, baflka kltrlerle temasa girmifl ve kltrleflmeye uramfltr. Tarihte grdmz en byk kltrleflme hareketlerinden birisi . 4. yzyln sonlarnda bafllayan Helenizm hareketidir. Byk skenderin do-
39
u seferleri ile bafllayan bu srete Helen kltr bir yandan ran, Mezopotamya
ve Hint kltrlerinden etkilenerek deiflime urarken dou kltrleri de belirli llerde Helen kltrnn etkisi altna girmifltir. Benzer biimde Osmanl kltr
Balkanlara girdiinde oradaki
Slav kltrleri zerinde byk
bir etki yaratt; Slav dillerine pek
ok Trke kelime geti, kahvenin Osmanllar zerinden Balkanlara yaylmasyla, Trkiyedekine benzer kahve alflkanlklar ortaya kt; te yandan
Balkan kltrleri de Osmanl
kltrn etkiledi. (Fotoraf
2.5). Pek ok Balkan yemei Osmanl mutfana girdi; mzik,
halk oyunlar vs. gibi halk kltrne ait pek ok e, ayn zamanda Balkanlarda yaflayan Trke konuflan topluluklarn kltr zellikleri haline geldi.
Fotoraf 2.5
Trk Kahvesi
Kltrel Yaylma (Diffusion)

Belirli bir kltr merkezinde ortaya kan madd ve manev baz kltr elerinin evreye, baflka kltrlere yaylmasyla yaflanan bir kltrel sretir. Bugn
bizim benimsediimiz giyinme tarz, Bat toplumlarnda geliflerek evreye, dier
kltrlere, o arada bize ulaflan bir kltr esi olarak tipik bir kltrel yaylma
rneidir.
Kltrlenme (Culturation)
Farkl kltrel yaplardan gelen kiflilerin baflka bir kltrel alana gelmeleri durumunda ya da geldikleri yerde yeni bir uyarlanma ihtiyacyla karfllafltklarnda, ne
iine girdikleri kltrde bulunan ne de ait olduklar kltrde var olan yeni bir e
yaratmalar, yeni bir bireflime varmalar durumudur. Kentleri saran gecekondular
bunun tipik rneidir. Kentlerde grdmz gecekondular, ne krsal blgelerdeki mesken tipine ne de kentlerin bildik mesken tipine benzemektedir. Dolaysyla
kyden kente gelenler, bir kltrlenme biiminde, buradaki yeni barnma ihtiyalarna ynelik yeni bir konut formu meydana getirmifllerdir. Arabesk mzik de bu
tr bir rnektir. Bu mzik biimi ne daha nceki geleneksel mzik alflkanlklarna ne de alflldk kent mziine
uyan bir tarzda, modernleflme
srecinde yeni bir kentsel mzik tr olarak ortaya kmfltr.
Baflka trden kltrlenme rnekleri de vardr. Kltrel yaylma yoluyla baflka kltrlere giren yeni eler, o kltrler tarafndan dnfltrlerek yeni biimler almfllar ve geldikleri yerdeki biimlerinden farkllaflmfllardr. rnein ay kltr, kltrel yaylma yoluyla Gneydo-
Fotoraf 2.6
nce Belli
Bardaktan
ilen ay
40
Antropoloji
u Asyadan dnyaya dalmfltr. Ancak baflka lkelerde olduu gibi Trkiyede

de, sanki Trkiye kltrnn ayrlmaz bir parasymfl grnts kazanmfl olan
ay ince belli bardaklarda ve kahvaltdan bafllayarak gnn her saatinde tketilen
bir iecek olarak, gerek sunulma gerekse tketilme biimiyle kken ald yerden
olduka farkllaflmfl bir kltrel biime dnflmfltr. (Fotoraf 2.6).
Kltr fioku (Culture Shock)

Kendi kltr dnyasndan karak tanmad, dilini bilmedii, dilini bilse bile simgelerini zemedii, deerlerinden ve kurallarndan haberli olmad bir kltrn
iine giren bireyin yaflad sknt durumu, bunalm halidir. Daha nce deindiimiz gibi kltr, insann dflndaki doal ve toplumsal dnyayla iliflki kurmasn salayan bir arac, bu dnyay anlamlandrmasna ve yorumlamasna yarayan bir gzlktr. Bu aracnn ifle yaramad hallerde bireyin gnlk hayatn srdrmesi,
hatta temel ihtiyalarn salamas olanaksz hale gelir. Byle bir durumda birey
ruhsal bir knt iine girecek, bunalma dflecektir. Tun Okann Otobs film
byle bir durumu anlatr. Filmde bir arac tarafndan kandrlarak Avrupaya kaak
ifli olarak gtrlen kyller, svein baflkenti Stockholmun ortasnda arac otobs srcs tarafndan terk edilir. Uyandklarnda tanmadklar bir dnyann ortasnda aresiz kalan kyller flehre dalrlar. Film bu kiflilerin yafladklar aresizliini ve flaflknln olduka gzel bir biimde bize aktarr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yabanc bir SIRA

lkeye
turistik amal bir seyahat yaptnzda kltr floku yaflar msnz?
SZDE
Tartflnz.
fi N E L M
KltrelD Gecikme
(Cultural Lag)
William F. Ogburn tarafndan nerilen bu kavramla, kltrel deiflme etkisi altnS O R U

da kalan kurumlarn
bu deiflmeye gsterdikleri tepkinin hzndaki farklar anlatlr. Genellikle teknolojik yenilikler bu trden uyum zorluklar ve dengesizlikler yaratmaktadr. DBelirli
K K A T bir balamda ortaya kmfl teknolojik geliflmeler, o geliflmelerin toplumsal kullanmna iliflkin kurallar da yaratr. Bu kurallar, ortaya ktklar
toplumda benimsenir ve yerleflikleflir. Ancak bu geliflmeleri yeni alan toplumlarda
SIRA SZDE
bu kurallarn yerleflmesi zaman alr ya da bu kurallar o kltrn szgecinden geerken dnflebilir.
N N
AMALARIMIZ
Kltrel zmseme (Assimilation)
Bir kltrn bir baflka kltr, eflitli nedenlerle etki altna almas ve giderek kenK T Abu
P srecin sonucunda da kendi iinde eritmesi olarak tanmlanadine benzetmesi,
bilir. Genellikle belli bir blgede hkim hale gelen bir kltr, gerek o kltrden olmann salayaca iktisad avantajlarn etkisiyle gerekse bu kltrn sunduu imT E L E V Zya
Y O Nda geliflkin bir kltr imgesi sunmas nedeniyle, blgedeki digenin bir yksek
er kltrler zerinde bask yaratr. Bu bask sonucunda, dier kltrlerin mensuplar adeta kendi kltrlerinden kamaya bafllarlar ve kltr deifltirirler. Kltrel zmseme
N T E Rsreci
N E T byle bafllar. Devamnda bu kltrel kafln younlaflmas,
kalan kltrn bir l kltr haline gelmesine neden olur. Gnmzde bu srecin yaflanmas iin kltrlerin ayn corafyada olmas gerekmez. 19. yzylda younlaflan smrgeciliin etkisiyle ve bugnk kresel kltr ortamnda pek ok
kltr bylesi bir erime tehdidi altndadr.
41
Kltrel Btnleflme (Integration)

Belirli bir corafyadaki egemen kltrn dier kltrleri ya da yerel eflitlilii bask altna almasna karfln, zellikle gnmzde yaygnlaflan okkltrclk politikalaryla bu kltrlerle uzlaflma arayflna girmesi sonucunda, dier kltrlerin
kendilerini korumakla birlikte, byk kltrle uyumlu hale gelmeyi ve onun flemsiyesi altnda birer alt-kltr olarak tanmlanmay benimsemeleri srecidir. Bu srete egemen kltr, dier kltrleri koruyucu ve geliflmelerini salayc birtakm
siyasal, iktisad ve toplumsal mekanizmalar hayata geirir. rnein byle bir srete, dier diller korunmakla birlikte, egemen kltrn dili ortak dil olarak kabul
edilir, onun dnya alglamas temel referans olur. Avrupada, zellikle Almanyada
gmen iflilerin bulunduklar toplumla uyumlarn salamak iin uygulanan politika byle bir btnleflme politikasdr.
Zorla Kltrleme (Trans-Culturation)

Egemen kltrn, douraca tepkileri dikkate almakszn, dier kltrleri zorla
kendine benzetmeye ve bu yolla yok olmalarn salamaya itmesidir. Bu srete
dnfltrlmek istenen kltre ait tarihsel ve manev izler de tahrip olur. Burada
zmleme srecinde grdmz trden bir gnlllk ya da kendiliindenlik
sz konusu deildir. Bu zorlama, asker kurumlar, eitim kurumlar ve baflka toplumsal ajanlar araclyla yrrle konur ve uygulanr. Gnmz dnyasnda bu
tr bir kltr deifltirtme giriflimi hofl karfllanmadndan ya da buna uluslararas
toplum gz yummayacandan, daha ok zmseme ve btnleflme srelerinin
hkim olduu bir deiflme gerekleflmektedir.
Kltrel Deiflme ve Gelenek

Yukarda anlatlan btn sreler kltrn deiflmesine yol aar. Kltr dinamik
bir olgudur. Bizim gelenek diye adlandrdmz pek ok fley, aslnda kltrel deiflme srecinin belli bir annda ortaya kmfl daha eski bir referanstan baflka birfley deildir. Bu referans kltre ilk girdiinde bir yenilikti. Sonradan benimsenip
yaygnlaflarak gelenek halini alr ve deiflmeye-dnflmeye adaydr. rnein Kuzey Afrika ve Yunan dnyasndan alnan fes, Osmanl toplumsal hayatna 19. yzyln bafllarnda girmiflti. O zaman fes geleneki evrelerde byk bir tepkiyle karfllanmfl ve dine aykr saylmflt. Devlet eliyle topluma sokulan bu yenilik zamanla gelenekselleflti ve 1925de fiapka Kanunuyla fesin yerine flapka giyilmesi zorunlu hale getirilince, bu kez gelenekiler fese sahip karak fesin atlmasnn dine aykr olduunu savundular. O yzden tarihi Eric Hobsbawm, gelenein icad kavramn gelifltirmifltir. Gelenekler, zellikle modern dnyada genellikle icat edilirler
ve bir sre sonra sanki gemiflin derinliklerinden beri gelen bir kltr deeri gibi
alglanr hale gelirler.
okkltrclk: Bir lkede

kltrel eflitliliin iyi ve
arzu edilir olduu fikri ve bu
eflitliliin kltrel ve
siyasal temsile
yansmasdr.
42
Antropoloji
zet
N
AM A
N
AM A
Kltr kavramnn ierii ve kapsam nedir?

Kltr, insann doa dflnda yaratt ve ona ekledii madd ve manev herfleydir. Kltr, ncelikle insanolunun hayatta kalmak iin bulduu
bir uyarlanma aracdr. Biyolojik evrim srecinde sadece insan, zeks ve becerileri sayesinde
kltr yaratmfl ve bu sayede dier bedensel
eksiklerini telafi etmifltir. Bu yzden kltr, insan tm dier canllardan ayrr. Kltr her trden
teknoloji, bilgi ve tecrbe birikiminden oluflur.
Ancak bununla snrl deildir, ayrca belirli
normlar ve kurallar da kapsar. Kltr, insanlarn
davranfl ve dflnce biimlerini de belirler. nsanlar iine doduklar kltr tarafndan biimlendirilir, nasl davranacaklarn ve dflneceklerini, neyi doru neyi yanlfl bulacaklarn, neyin
ne anlama geldiini renirler. Ancak tm bunlar yani kltr zaman ierisinde deiflebilme
zelliine de sahiptir.
Kltr kavramn geirdii evrim ve bugnk
farkl ele alnfl biimleri nelerdir?
Kltr kavram nceleri alet yapmakla iliflkilendirilerek tanmlanmfltr. nsan dier canllardan
ayran en nemli zelliin alet yapabilme yetenei olduu ne srlmfltr. Ancak insan farkl klan asl zellikler toplumsallk ve iletiflimdir.
Kltr, insana zg karmaflk ve geliflmifl bir
toplumsalln; ok ynl bir etkileflim ve iletiflimin rndr. Dolaysyla toplumsallk, kltr
iin olmazsa olmaz bir kofluldur. Antropolojik
kltr tanmlar kltrn eflitli ynlerini, rnein toplumsalln, renilirliini, karmaflkln, deiflebilirliini ve bir uyarlanma arac oluflunu vurgulamfllardr.
N
A M A
Kltrn zellikleri nelerdir?
Her insan bir kltrn iine doar yani her insan

kltrldr, ancak insann yesi olduu toplumun kltr, bir baflkasndan farkl olabilir. Bununla birlikte baz kltrler birbirlerine dierlerinden daha ok benzeyebilirler.
Kltr, insan yaratclnn rn olan madd ve
manev herfleyi kapsar.
Bir bireye ait kltrden sz edilemez; kltr ancak toplumsal olarak renilir ve retilir. Kltrel eler nesilden nesile aktarlr ve bylece kltr bir sreklilik gsterir. Ancak bu sreklilik ierisinde eflitli deiflimler de geirir.
Kltr ihtiyalar karfllayarak sorunlara zm
retir.
Kltr toplumsal atflmalar azaltp btnlefltirmeyi salamaya yneliktir. Kltrel adetler, insanlar arasndaki dayanflmay destekler.
Kltr bize pek ok simgeyi ve onlarn anlamlarn retir; ancak bu simgeler kltrden kltre,
zamandan zamana deiflebilir.
Madd kltr rnleri olduu gibi manev kltrel eler de vardr. Ancak bu ikisi birbirinden
ayr fleyler deildir ve aralarnda karfllkl bir etkileflim vardr.
Doa, kltr yoluyla insanlefltirilir.
deal kltr ve gerek kltr birbirinden farkldr.
Kltr bir uyarlanma tarzdr, ancak her uyarlanma geici bir uyarlanmadr.
N
A M A
Kltrn aktarlma sreleri nelerdir?

Kltrleme, kltrleflme, kltrel yaylma, kltrlenme, kltrel gecikme, kltrel zmseme,
kltrel btnleflme ve zorla kltrleme gibi
isimlerle anlan eflitli srelerle kltr aktarlr
ya da deiflir. Kltr floku, kltrel gecikme gibi
sreler kltrel aktarm ya da deiflme srasnda
yaflanan baz zorluklar aklar.
43
Kendimizi Snayalm
1. Dier canllarla karfllafltrldnda insann hayatta
kalmak ve trn devam ettirebilmek asndan sahip
olduu en nemli yetenek nedir?
a. Dflnme
b. Hatrlama
c. Hayal kurma
d. letiflim kurma
e. Kltr yaratma
2. Baz kltrel simgelerin bugn gemiflten farkl anlamlar arfltrmalarnn nedeni ne olabilir?
a. Kltrn zamanla deiflmesi
b. Yeni kuflaklarn eskilere gre daha iyi bir eitim
almas
c. Kreselleflme yoluyla kltrel temasn artmas
d. Batllaflmann kltrel simgelerimizi deifltirmesi
e. Gnmz dnyasnda ok sayda farkl kltrel simgeyle karfllaflmamzn yaratt kafa karflkl
3. Afladakilerden hangisi kltrn varolabilmesi iin
gereken olmazsa olmaz kofluldur?
a. Eitim
b. Toplumsallk
c. Teknoloji
d. Sanat
e. Doru kltr politikalar
4. Afladakilerden hangisi antropolojik adan mmkn deildir?
a. Farkl kltrlere mensup kiflilerin birbirlerinin
davranfllarn anlayamamalar
b. Bizim iin doru olan bir dflncenin baflka bir
kltrn yesi insanlara yanlfl gelmesi
c. Bizim iin anormal olan bir durumun baflka bir
kltrn yesi insanlara olaan gelmesi
d. Kltr sahibi olmayan insan
e. Kltrel deiflim
5. Afladakilerden hangisi kltrn zelliklerinden biri olamaz?
a. Deiflim
b. renilebilirlik
c. gdsellik
d. Sreklilik
e. Evrensellik
6. nsann evreye uyarlanmak iin kulland temel

ara nedir?
a. Biyolojik uyarlanma
b. Evrim
c. gd
d. G
e. Kltr
7. Yabanc bir kltre ait kltrel bir simgeyi anlamamann bafllca nedeni nedir?
a. Eitim yetersizlii
b. O simgenin anlamn zmek iin yeterince aba harcamamak
c. O kltre dolaysyla o simgenin anlamna yabanc olmak
d. Bir kltre ait simgelerin baflka bir kltrn yelerince renilmesinin imkansz olmas
e. Yabanc bir kltrden korkmak
8. Bir insann yesi olduu kltr renmesi sreci
ne zaman sona erer?
a. Yetiflkin biri olduu zaman
b. Eitimini tamamlad zaman
c. Kifli kendisi kltr retmeye bafllad zaman
d. ld zaman
e. Bu zaman kltrden kltre deiflir
9. Kahvenin Osmanllar araclyla Balkanlara yaylmas hangi kltrel srele aklanabilir?
a. Kltrleflme
b. Kltrlenme
c. Kltrel zmseme
d. Kltrel gecikme
e. Kltrel deiflim
10. nsann hi tanmad bir kltrn ierisinde nasl
davranacan bilememesine neden olan ve bu nedenle bunalmlara yol aan srece ne ad verilir?
a. Kltrel uyum
b. Kltr floku
c. Kltrel yaylma
d. Kltrel gecikme
e. Kltrel btnleflme
44
Antropoloji
Yaflamn inden
16.08.1998
Trk Kahvesinin Yunanlaflma yks
Yunancada Kahve
Yunanistanda kahveyle ilgili halen gnlk lisanda kullanlan szckler Trk kahvesini yaflatmaya devam ediyor: flte bunlardan baz rnekler: Kafes-kahve, tabis-tabi, yedeki- yedek, flincani-fincan, delves-telve, kavurdistiri-kavurucu, kaynaki-kaynak, cezves-cezve, theryaklis-tiryaki...
Kolonaki, Atinann en flk semtlerinden biridir. Dar sokaklar ve flk butikleriyle stanbulun Niflantafl semtini
anmsatr. Kolonakinin Niflantaflndan fark, balkonlarndan iekler sarkan binalarn evreledii meydanndaki flk ve canl kahvelerdir. Kahveler yle canldr ki,
sabaha karfl te bile gitseniz oturmufl sohbet eden insanlar grebilirsiniz. Gn boyunca ise bu kahvelerde
yer bulamazsnz.
Ama Kolonaki meydanndaki kahvelerden birine oturup sakn ola Trk Kahvesi istemeye kalkmayn. Garson kz sizi Bizde Trk kahvesi yok diye tersleyebilir. Hemen yan masanzda oturan hanmn Trk kahvesi itiini grp Ya bu ne? diye soracak olursanz, alacanz yant her zaman ayn olacaktr: O Yunan kahvesi!
Kbrs Nedeniyle Oldu
Ama eer Atinada Trk kahvesi imek isterseniz, Plakadaki 81 yllk Platonus kahvesine gidebilirsiniz. Srgndeki Yunan Kralnn eski saray olan parlamento
binasn arkanza alp kalabalk caddeden aflaya doru yrrseniz Atinann en grkemli kilisesi olan Metropolise gelirsiniz. Orada kime sorsanz size Atinann en
eski ve nl kahvesi olan Platonusu gsterir.
Kahveci Nikosa Ltfen bir Trk kahvesi. Orta olsun
diyorum. 70lerine merdiven dayamfl olan Nikos, Kolonaki kahvelerindeki gzel garson kzlar gibi tepki gstermiyor. Gidiyor ve biraz sonra yannda bir bardak souk suyla kpkl bir Trk kahvesi getiriyor. Sohbet
etmeye bafllyoruz. Nikos neredeyse 60 yldr nl Pla-
tonus kahvesinde alflyor. Eskiden nargile ve tavla da

vard ama artk bunlar iin belediyeye ykl bir bedel
deyip izin almamz gerekiyor. Kahvenin geliri ise buna yetmiyor diye yaknyor. Peki Trk kahvesi nasl
Yunanlaflt? diye soruyorum. Kbrs olaylarndan sonra byle oldu diyor.
Gerekten de Trk-Yunan iliflkilerinde olduu gibi Trk
kahvesi asndan da dnm noktas 1974 Kbrs olaylar. Trkiyenin Kbrsa yapt askeri mdahale ylesine flok etkisi yaratmfl ki, Yunanistanda asrlardr Trk
olan kahve bile Yunan oluvermifl. nl Trk kahvesinin Yunanlaflma yks, 1974te Bravo kahve firmasnn kampanyasyla bafllamfl. Firmann biz buna Yunan kahvesi diyoruz diye btn duvarlara aslmaya,
radyolarda yaynlanmaya bafllanan reklmlar bir anda
halk arasnda slogan haline gelmifl ve bu slogan Yunanl siyasiler de benimseyince topluma yaylvermifl.
Sonunda Trk kahvesine Yunan demek bir milliyetilik
gstergesi olmufl ve giderek Yunan kahvesi yerleflmeye
bafllamfl. Bugn Yunanistanda gen neslin bir blm
Trk kahvesine srarla Yunan diyor. Bir ksm da zaten
24 yl nce ismi deiflmeye bafllayan Trk kahvesini
Yunan kahvesi olarak biliyor...
Gerek Yunan Kahvesi
Aslnda Yunanistanda toplumsal bir baflka gerek var.
Artk, Yunan toplumu, Trk kahvesine ya da onlarn
deyimiyle Yunan kahvesine zaten fazla itibar etmiyor.
fik Kolonaki kahvelerinde genci yaflls, kadn erkei
herkes Frappe, yani mikserle kprtlmfl souk kahve iiyor. Baflka bir Avrupa lkesinde grmediim Frappe Yunanistanda ylesine yaygn ki, bence esas Yunan
kahvesi Frappe saylabilir.
Kahveye Trk ya da Yunan denmifl ok nemli deil.
Kahvenin adnn bile deiflmesine neden olan psikolojik faktrleri anlamaya alflmak daha fazla nem
taflyor.
45
Okuma Paras
Kltrler Niin atflyor?
nsanolu iinde yaflad kltrn tutsadr. inlilerle
olan iliflkilerimizde, niyetlerini szlerinden deil de davranfllarndan sezinlemee alflyoruz. Fakat bunu yaparken, sanki insanlarn davranfllar dnyann drt bucanda birbirinden farkszmflasna, kendi davranfllarmz l alyoruz. Tabi onlar da bizi deerlendirirken kendi davranfllarn l alyorlar. flte byle bir
durum cidd yanlmalara yol aabilmektedir.
inlilerle aramzdaki deerlendirme farkllklar, farkl
davranfl zincirlerine sahip bulunmamzdan ileri geliyor.
Davranfl zincirlerimizi dans ederken izlediimiz rntlere benzetebiliriz. Belirli bir sray izlemek mecburiyeti vardr. Dans ederken bir vuruflu atlarsak nasl ritim
bozuluyor ve yeni bafltan bafllamak zorunda kalyorsak,
davranfl zincirlerimizde de durum byledir. Tabi buradaki davranfllar zinciri belli bir amaca ynelmifltir. Amacmz cinsel iliflki kurmak, evlenmek ya da flirketler aras bir ifl anlaflmas yahut uluslararas bir barfl szleflmesi gereklefltirmek olabilir. Sradan bir tokalaflma da,
kflebaflndaki dkkndan bir kutu boya satn alnmas
da bu ereveye girer. Belirli davranfl zincirleri gerektirmeyen toplumsal bir iliflki tasavvur edilemez.
Kendi kltrmzdeki davranfl zincirlerinin basamak
ve dnemelerini yakndan tanrz. Ancak doal olarak,
bunlarn in kltrndeki karfllklarn bilmemize imkn yoktur. Bir rnek vereyim: Can skc bir durumla
karfllafltklarnda inliler genellikle hibirfley olmamfl
gibi davranmay ye tutarlar. Onlara gre bir olayn
varln kabul ettiimizde ona cevap vermek, tepki
gstermek zorunda kalrsnz ki, bu cevap ya da tepki
ok cidd sonulara yol aabilir. Bu yzden bakarsnz
inliler belirli bir davranflnz karflsnda hi tepki vermezken, bir baflka davranflnz karflsnda aflr duyarllk gsterirler. inlilerin ne yapacaklarn hem Korede
hem de Vietnamda yanlfl okuduk. Vietnamda inlilerin ne yapmak istediklerini kestiremedik, nk bizimle ayn sebeplerden yola kacaklarn varsayarak onlar ok ciddiye aldk. Korede ise bunun tam tersi oldu.
Ne derece cidd olduklarn anlayamadk. Oysa izgiyi
nereden ektiklerini bize sylemifllerdi. Onlara inanmadk. Ayn flekilde inliler de zaman zaman bizim
davranfl zincirlerimizi yanlfl yorumladlar. fle ciddiyetle sarldmz durumlar fark edemediler... Asyaya gittiimizde buradaki olaylar Avrupada alflmfl olduumuz rntlere oturtmaa alfltk. Oysa ortada byle
bir koflutluk yoktu. eklerle ortaklafla paylafltmz bir
tarih, ortaklafla paylafltmz siyasal ve toplumsal kurumlarmz vard. Gney Vietnamllarla paylafltmz
hibir fley yoktu... teki kltrleri iyi tanrsak kendi
propagandamzn albenisine kaplmaktan da kurtulmufl
oluruz. Belki de Vietnam batana saplanmaktan daha
baflnda kurtulurduk.
Kaynak: Hall, E.T. (1976). Kltrler Niin atflyor?
(eviren: Y.zbul). Physhology Today.

1. e
2. a
3. b
4. d
5. c
6. e
7. c
8. d
9. a
10. b
Yantnz doru deilse Kltr Nedir? bafllkl

Yantnz doru deilse Kltrn zellikleri
Yantnz doru deilse Kltrn Sreler
Yantnz doru deilse Kltrel Sreler
46
Antropoloji

Sra Sizde 1
Bu kltrdr. Zira sizin iinde biimlendiiniz, baflka
bir ifadeyle rendiiniz kltr, size olaan ve doru
olann ne olduunu da retmifltir. Dolaysyla bu rendikleriniz ve alflk olduklarnz dflnda bir durumla
karfllafltnzda onu garipser ve yarglarsnz. Ama
unutmayn sizin garip, farkl ya da anormal olarak grp yargladnz fleyler baflka bir kltrde olaan ve
doru olabilir.
Sra Sizde 2
Baflka canllarda da rnein arlarda, karncalarda, yunuslarda, aslanlarda, vs. toplumsallk atfedilebilecek
baz davranfllar gzlenir. Ancak bizim toplumsallk olarak adlandrdmz bu davranfllar trn yelerinin sonradan gelen yelere reterek aktarlan ve kuflaklar boyunca deiflebilen trde davranfllar deildir. Ayrca bu
canllar deiflen durumlara gre deiflen davranfl stratejileri gelifltirmek bakmndan da insan gibi rgtlenemezler. Sz konusu olan bu canllarn biyolojik evrim
srelerinde edindikleri genetik yeteneklerdir. O yzden biz bir insanlk tarihinden sz edebiliriz, ama bir
arlar tarihinden, yunuslar tarihinden sz etmemiz mmkn deildir; nk tarihi yapan bu toplumsal iliflkiler
ve onlarda ortaya kan deiflimlerdir.
Sra Sizde 3
Her zaman ve her yerde... Doduumuz andan itibaren
lene dek, ailede, okulda, sokakta, ifl yerinde, seyahatte, her trden sosyal ortamda kltr renmeye devam ederiz. Hayatmz boyunca srekli olarak bilgi, imge ve simge bombardman altndayz. Bunlardan bir
ksmn daha nceki renme srecinde bellememiz
mmkndr, ama maruz kaldmz yeni etkiler srekli
ortaya kar. Bu yzden srekli olarak yeniden ve yeniden reniriz.
Sra Sizde 4
Turist olarak dnyann bize en uzak kflesine bile gitsek gerek anlamda bir kltr floku yaflamayz. Daha
nce karfllaflmadmz baz adetleri, davranfllar grmek ve flaflrmak bir kltr floku deildir. Kltr flokunun gerekleflmesi iin kiflinin yabanc bir kltrn ierisinde yaflamaya, toplumsal iliflkiler kurmaya, bu toplumsal iliflkiler ierisinde bir birey olarak var olmaya
alflmas, ancak bunlar hi bir flekilde baflaramamas
gerekir. Turizm, insanlarn bu trden iliflkiler ierisine
girmeden ksa sreli ziyaretler yapmalarn salar. Bu
ziyaretler eflitli yollarla kolaylafltrlmfl ve ziyaret edilen kltrdeki insanlarla turist konumunda olan insanlar arasndaki iliflkiler yzeysel bir erevede belirlenmifltir. Dolaysyla turistler, kltr floku yaflayacak kadar derin bir kltrel temas yaflamazlar.
Kaynaklar
Emirolu, K. ve Aydn, S. (2003). Antropoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Gven, B. (1999) nsan ve Kltr. stanbul: Remzi
Kitabevi Yaynlar.
Hall, E.T. (1976). Kltrler Niin atflyor?. (ev. Y.
zbul). Physhology Today.
Harris, M. (1991). Cultural Anthropology. New York:
Harper Collins Publishers.
zbul, Y. (1983). Kltr ve Kltrel Sreler stne.
adafl Elefltiri Dergisi, Haziran, 2/6.
Kottak, C.P. (2001). Antropoloji: nsan eflitliliine
Bir Bakfl. Ankara: topya.
Kltre Yaklaflmlar:
Temel Antropoloji
Kuramlar
Kaynak: http://pt.wikipedia.org/wiki/Imagem:FranzBoas.jpg
Franz Boas (1858-1942) modern antropolojinin kurucusu ve antropolojideki btnc yaklaflm kifliliinde barndran nc bilim insandr. Hem kltrel grecilik fikrinin babas hem de alan arafltrmasna iliflkin ilk modern deneyimlerin
sahibi olmas bakmndan Boas, antropolojinin geliflimindeki en nemli kiflilerden biridir.
Amalarmz
N
N
N
N
N

Evrimci ve tarihselci antropoloji kuramlar hangileridir?
fllevsel ve yapsalc antropoloji kuramlar hangileridir?
Antropolojide psikoloji ve biyoloji ynelimli kuramlar hangileridir?
Antropolojideki atflmac ve uyarlanmac kuramlar nelerdir?
Antropolojideki zgc kuramlar hangileridir?
47
48
Antropoloji
rnek Olay
lk antropologlar dnyaya ilkeller ve geliflmifl olanlar ikilii erevesinden bakyorlard. Bunda da haklydlar, nk 19. yzyln miras ald ve bu yzylda egemen olan dnya grfl buydu. 18. yzyldan itibaren Aydnlanma dflncesi,
dnyada olan biteni insan aklnn giderek geliflmesi ve kendisini snrlayan bofl
inanlardan ve tabulardan kurtuluflu gzyle okuyordu. O zaman ilk antropologlarn ifli de bu bofl inanlar ve tabularla yaflayan toplumlar gzleyerek insanln
ilk halini grmeye alflmak oldu. flte Amerikal antropolog L. H. Morgan da bunlardan biriydi. Morgan aslnda hukuk eitimi grmflt. 1847 ylnda Seneca Kzlderililerin urad hakszlklar karflsnda, onlarn haklarn savunmay stne almflt. Bu hukuksal ilgi onu Kzlderililere yaknlafltrd ve Seneca Kzlderililerinin olu oldu. Bu noktadan itibaren hukuku bir yana brakp Kzlderililerin
kltrleriyle ilgilenmeye bafllad ve onlarn iine girerek kltrlerini anlamaya alflt. Yani, ilk evrimcilerin masa baflnda, baflkalarnn anlatlar zerinden kurduklar evrimci modellerin aksine, ilk evrimcilerin bir istisnas olarak, ilk alan
arafltrmalarndan birini gereklefltirdi. Onlarn siyasal yaplarn, kandafllk ve
akrabalk iliflkilerini inceledi. Onlarda insanln ilk ama saf halini grerek kendi
evrimci kuramn oluflturmaya bafllad. Alan arafltrmalarnn sonucunda,
1851de Irakualarn Birlii, 1871de ise nsan Kabilelerinin Kandafllk ve Hsmlk Sistemleri bafllkl kitaplarn yaymlad. 1877 ylna gelindiinde ise genel evrimci modelini yanstan byk eseri, Eski Toplum ya da nsanln Barbarlk Dneminden Geerek Yabanllktan Uygarla Ykselmesi zerine Arafltrmalar basld. Bu eser dnemin dflnrlerini derinden etkiledi. Bu kitapta sosyal bilimlerde bir varsaymn snanmas ve kantlanmasna dayanan pozitivist kuram oluflturma alflmasnn baflarl bir rneini grrz.
Anahtar Kavramlar
Kltrel Evrimcilik
Difzyonizm
Kltrel Grecilik
Tarihsel zgclk
fllevcilik
Yapsal-fllevselcilik
Yapsalclk
Kltr-Kiflilik
Sosyobiyoloji
atflmaclk
Kltrel Maddecilik
Kltrel Ekoloji
Etnobilim
Simgecilik
Feminizm
indekiler
GRfi
EVRMC VE TARHSELC KURAMLAR
fiLEVSELC VE YAPISALCI KURAMLAR
PSKOLOJ VE BYOLOJ YNELML KURAMLAR
ATIfiMACI VE UYARLANMACI KURAMLAR
ZGC KURAMLAR
nite 3 - Kltre Yaklaflmlar: Temel Antropoloji Kuramlar
49
GRfi
Antropolojinin gelifliminde kuramsal zenginlik, daha ok sosyal/kltrel alanda
ortaya kan tartflmalardan tremifltir. Sosyal/kltrel alann, felsefeden ve dier
sosyal bilimlerden de etkilenerek geliflen kuramlar, antropolojinin dier alanlar
zerinde de belirli etkiler yaratabilmifltir. Antropolojide kuramlarn oulluu, bilimin geliflim tarihi iinde farkl deerler ve sorunlar zerinde odaklaflan ve birbirlerini elefltirerek zamanla i ie giren, hatta birbirini besleyen bir dizi antropoloji
okulunun domasyla ortaya kmfltr. Bafllangta, zellikle 19. yzyln sosyal bilimlerinin etkisiyle evrimci ve ifllevci, yani ilerlemeci ve dengeyi ngren kuramlarn egemenliinde olan antropoloji, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren daha
ok atflmac dediimiz kuramlarn etkisi altnda geliflmifltir. lk kuramlar, kltrleri btnsel sistemler olarak ele almfllar ve incelenen topluluklar dzenli ve makul yaflam tarzlar iinde betimlemifllerdi; bu kuramlarn smrgeci gemiflle bir
hesaplaflma kaygs da olmamfltr. II. Dnya Savafl sonrasnda ise smrgeciliin
zlmesi ve nc Dnya olarak tanmlanan lkelerin hzl bir deiflim srecine girmeleri, atflmann toplumlarn hayatnda asl bir unsur olduuna iliflkin bilimsel bakfl asn pekifltirmifltir. fiimdi bu kuramsal oulluun iinde ne kmfl
ve etkili olmufl olanlar srasyla ele alacaz.
EVRMC VE TARHSELC KURAMLAR

19. Yzyl Evrimcilii
19. yzylda antropoloji iinde antropolojinin ilk kuramsal modeli olarak ortaya kan evrimcilik, btn toplum ve kltrleri bir geliflme izgisi iinde grmeye alflt. 19. yzyln hkim bilim anlayfln yanstan biyoloji ve jeolojide ortaya kan evrimci yaklaflm, evrenin, yeryznn ve canllarn bafllangtaki hallerinden deifle- Tek hatl evrim: nsanln
rek bugne geldiklerini ortaya koyuyordu. Antropolojik evrimcilik de, tpk doa- geliflimini ilkelden geliflmifle
daki gibi insan kltrlerinin de genifl zaman dilimleri iinde, ilkel olandan ileri afla- doru izlenen tek bir hat
zerinde grmek ve
malara doru deiflime uradn ne srd. Btn evrimci grfller, insanln ve aklamak eiliminde olan
onun kltrnn ilkel (ya da vahfli) olandan uygar olana doru giden tek hatl bir evrimci grfltr.
evrim srecinden getii konusunda hemfikirdiler. Evrimci
Fotoraf 3.1
yaklaflm, kendi ann ilkellerini ya da vahflilerini ise yaflayan
Lewis Henry Morgan
kltrel fosiller ya da evrimin bafllangcndaki insan topluluklarnn adafl kalntlar olarak grmekteydi.
Evrimci okulun ilk ve en nemli temsilcilerinden birisi Edward Tylordur (1832-1917). Bugn bile rahatlkla baflvurduumuz kltr tanmn yapan Tylor, antropoloji yaznnda bu bilimin konusunun kltr olduunu syleyen ilk bilim insandr.
Tylor ile birlikte, biyolojik olanla kltrel olan arasndaki ayrma yaplan vurgu ak ve gl bir hal almaya bafllamfltr.
Tylor, kltrel evrimi akln ilerleyifli olarak grmekteydi. Tylora
gre uygar olanla vahfli olan birbirinden ayran en nemli fley,
uygar olanlarn hurafeleri terk ederek akl ve onun rn olan
bilimi benimsemifl olmalardr. Tylorun dflncelerine baktmzda 19. yzyl felsefesini etkileyen iki nemli ismin, diyalektik idealizmin kurucusu Hegelin ve pozitivizmin kurucusu AuKaynak: http://en.wikipedia.org/wiguste Comteun etkisi altnda kald grlmektedir.
ki/Image:Morgan.jpg
50
Antropoloji
Evrimcilerin bir dier nemli ismi Lewis Henry Morgandr (1818-1889). Esas
meslei avukatlk olan ama Amerikan yerlilerinin davalarna bakarken onlarn
farkl kltrlerine ilgi duyarak onlar incelemeye giriflen Morgan, yazd Eski Toplum (1871) bafllkl kitapla dneminin dflncesini byk lde etkilemifltir. Bu
kitapta Morgan insann kltrel evrimini teknolojiyi esas alan ana evreye ayrmfltr. nk Morgan teknolojik geliflmenin kltrel evrimle koflut gittiine inanyordu. Morgann ilk evresi yabanllk evresidir. Alt, orta ve st aflamalar bulunan
bu evrede insanlk avc-toplayclk etkinliiyle yaflamaktadr. Bu evre mlekiliin keflfine kadar srmektedir. kinci evre barbarlk evresidir. Bu evre de alt, orta
ve st aflamalara ayrlr. mlekiliin geliflimi, yerleflik hayata geifl, hayvan evcillefltirmesi ve demirin ergitilmesi bu evrede gerekleflmifltir. Homeros zamannn
Grek kabileleri, Romann kurulmasndan nceki talya kabileleri, Sezar zamannn
Germen kabileleri bu evreyi yaflayan topluluklard. Yaznn keflfiyle uygarlk evresine geilir. Bu evre de eski ve modern olmak zere iki aflamaya ayrlr. Morgan
teknolojiye dayal bu aflamalandrmasna koflut biimde evrilen bir akrabalk ve evlilik sistematii nermifltir. Ona gre evlilik, kuralsz cinsel iliflkilerin yafland ilk
halinden adafl tek efllilie doru ilerleyen 15 aflamal bir evrim geirmiflti.
Evrimci antropologlarn en nemli sorunu veri azl idi. Evrimci grfller ve
modeller genellikle baflkalarnn (gezginlerin, askerlerin, kfliflerin, misyonerlerin)
anlatlarna dayanmaktayd. Dolaysyla gzlemlerinde sistemli ve nesnel olamadklar grlr. Veri azl ile 19. yzyln hkim grfl olan tarihsel ilerleme anlayfl yan yana gelince, sorunlu bir bakfl as ortaya kmflt. Bu okul kltr kavramn ne karmas, fiziksel farklar ne olursa olsun btn insanlarn ruhsal bir birlii bulunduunu ne srmesi ve farkl topluluklarn yaflam biimlerine dikkat ekmesiyle bir r amfltr ama kltrler arasndaki eflitlii ve kltrel grecilii kabul etmenin ok uzanda kalmfltr. Beyazlarn temsil ettii Batl modern kltr
ve toplum hayatn evrimin en st basamana koyma eilimi, evrimcileri eflitliki
ve greci yaklaflmn tamamen dflnda tutmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
19. yzyl evrimci

antropologlarnn bilimsel yntemlerindeki en nemli sorun nedir? TarSIRA SZDE
tflnz.
D fi N E L M
Difzyonizm
zellikle etnografya mzesi olarak bildiimiz mzelerde madd kltr rnlerinin

S O R U
ve alan arafltrmalarndan
elde edilen verilerin birikmesi, biricik ve tek hatl bir evrim flemasnn olanakszln gstermek bakmndan yararl oldu. Bu erevede evrimcilie karfl difzyonizmin (yaylmaclk) ykseldiini grmekteyiz. DifzyoDKKAT
nizm, kltrn geliflim ve deifliminde en nemli etkenin baflka kltrlerden gelen
madd ve manev gelerin o kltre girmesiyle gereklefltiini ne srer. DifzyoSIRA teknolojik
SZDE
nizm, zellikle
yeniliklerin her kltrde kendi baflna gerekleflemeyeceini syleyerek, kltr iinde zgn bulufllarn ortaya kmasnn istisna ama baflka kltrlerden
almann genel kural olduunu savunur. Difzyonizm, mzeciliin
AMALARIMIZ
en geliflkin olduu lke olmas nedeniyle ilk olarak Almanyada geliflti. nde gelen
Alman difzyonistleri, insanlk tarihinde bir ka ekirdek blge olduunu ve kltrel gelerinK oralardan
T A P evreye yayldn sylyorlard. Msr ve Mezopotamya gibi
yksek kltrlerin nce temas yoluyla yayldn ve ardndan g ve fetih gibi sreler yardmyla daha genifl alanlara daldn savunuyorlard. Bu yaklaflm nedeniyle buT Ekuram,
kuram olarak da adlandrlmfltr.
L E V Z Y Okltr-evre
N
N N
NTERNET
Difzyonizmi Kuzey Amerikaya taflyan kifli, Franz Boas (1858-1942) olmufltur.

ncelikle kltrel gelerin coraf dalm zerinde duran Boas, kltrel deiflimin tarihsel ve psikolojik srelerini kurgulamak iin bu gelerin dalmna bakmak gerektiini ne srmekteydi. Boasn difzyonist izleyicilerinden pek ou
dikkatlerini kltr alanlarna, yani belirli bir coraf alana yaylmfl ortak kltrel
zellikleri paylaflan kltrlerin grld blgelere evirdiler ve bu ortak gelerin
belirli bir ekolojik blgeyle ilintili olduunu grdler. Kltr ile fiziksel evre arasndaki ilintiye dikkati ilk ekenler bu antropologlar olmufltur. Bunlar, mzeci
antropolojinin etkisiyle rnekleri toplamaya, bunlarn yaylma alanlarn kaydetmeye ve tiplerine gre snflandrmaya zen gsterdiler. Ancak bu okul asla kltr, birbiriyle karfllkl etkileflim ve bant iinde bulunan gelerden oluflmufl btnlkler olarak kavrayan kuramsal bir alm gelifltiremedi.
Difzyonist okulun bu eksiklii, 20. yzyln bafllarnda kltrn btnsel bir
sistem olduu grflnn yaygnlaflmasyla giderilmifl, ama bu yeni bakfl as difzyonizmin temel tezini kknden sarsmfltr. Zira bylelikle yaylmadan ok kltrlerin i iflleyifli ne kmaya ve gzlemlenmeye bafllamfltr. Batl olmayan kltrlerle temaslar arttka bunlarn sanldndan ok daha tutarl ve mantkl btnlkler olduu kavrayfl giderek yerleflmifltir.
Tarihsel zgclk (Amerikan Tarih Okulu)

Bafllangta difzyonist fikirleri benimsemifl olsa da, tarihsel zgc (historical
particularist) yaklaflm kuran kifli Amerikal antropolog Franz Boastr. Boas, farkl yaflam tarzlarnn ve dflnce biimlerinin son tahlilde fiziksel evreden etkilendiini gstermek amacyla 1883-1884 yllarnda Baffin Adalar Eskimolar arasnda
ilk alan arafltrmasn gereklefltirdi. Ancak Boas, buradaki gzlemleri srasnda birbirine ok benzeyen iklim koflularnda genifl bir kltrel eflitlilikle karfllaflt ve bu
durum onun evresel belirleyicilik tezini terk etmesine yol at. Boasn bundan
sonraki ilgisi her tek kltr iindeki ayrntlara ve farkl halklarn kltrel ve tarihsel gelenekleri arasndaki iliflkilere yneldi. Boas, alan arafltrmalar sonucunda
kltrel geliflmenin evrensel yasalarn arafltrmadan nce tek tek kltrlerin nasl
gelifltiine baklmas gerektiinin altn izmifltir. Her kltrn kendine zg ve ayr bir tarihi olduu grfl tarihsel zgc yaklaflmn esasdr. Bylelikle antropoloji iinde nomotetik bilim anlayfl yerine idyografik bilim anlayflna yaklaflan ilk
kifli olmufltur (Nomotetik ve idyografik bilim anlayfllar iin bkz. nite 1).
Boas, kltrel gelenekleri ve yaflam tarzlarn aklamak iin temel etkeni incelemenin gerekli olduunu ne sryordu. Bunlar evresel koflullar, psikolojik
etkenler ve tarihsel bantlar idi. Boas bunlar iinde en byk arl tarihsel bantlara tand. Boasa gre toplumlar ve kltrler, kendi zgl tarihlerinin rnyd. Dolaysyla kltr anlamak ancak o toplumun tarihinin incelenmesiyle
mmknd. Kltrler ayrca kendi coraf balamlarndan soyutlanarak da anlafllamazd. Bu adan bakldnda Boasn kltrel greciliin kurucularndan biri
olduu grlr ve 19. yzyl evrimciliine karfl en ciddi kuramsal konumu oluflturduu belirlenebilir. Kltrel greci yaklaflma gre eer her kltr kendi tarihinin rnyse, tek izgide ilkelden geliflmifle doru uzanan tekil bir insanlk tarihinden bahsetmek olanakl deildir. Bu nedenle stn, geri, ilkel, adafl gibi terimlerle kltrler arasnda karfllafltrma yapmann hibir geerlilii olamaz ve buna
bal olarak genel bir kltr kuramna da varlamazd.
Boasn ve kuramnn 20. yzyl antropolojisi, zellikle Amerikan ve Fransz antropolojisi zerinde byk bir etkisinin bulunduu ve antropolojinin temel ilkelerinden bir ksmnn Boas retisiyle balantl olduu sylenebilir.
51
52
Antropoloji
fiLEVSELC VE YAPISALCI KURAMLAR

ngiliz fllevcilii
fllevcilik, kltrel gelerin kltr btn iinde nasl ifllev grdn ve bu btnle nasl uyum saladn antropolojik arafltrmann temel meselesi sayar. fllevciler, antropoloji iinde uzun sreli alan arafltrmasn ilk uygulayan grup olarak
ncellerinden ayrlrlar. ngiliz fllevciliinin kurucusu ve baflta gelen kuramcs
Bronislaw Malinowskidir (1884-1942). Polonya asll olan Malinowski, ngilterede
antropoloji eitimi grmfl ve Yeni Gine yaknlarndaki Trobriand adalarnda yl
boyunca alan arafltrmas yapmfltr. Malinowskinin bu alan arafltrmas, daha sonraki alan arafltrmalar iin temel bir arafltrma modeli olarak kabul edilmifltir.
Malinowskiye gre btn insanlarn, yeme, ime, barnma, giyinme, trn devamn salamak gibi baz ortak temel ihtiyalar vardr. Dier ihtiyalar bu temelin zerinde ykselir, yani temel ihtiyalarn karfllanmas ikincil ihtiyalar ortaya
karr. Malinowski, kltrel ifllevlerin hem temel hem de bunlardan treyen ikincil ihtiyalar karflladn syler ve ncelikle bu ihtiyalar gidermeye ynelik olmayan bir kltrn var olamayacan vurgular. Bylelikle,
Fotoraf 3.2
ilk bakflta anlamsz ya da temelsiz, baflka neden veya soBronislaw Malinowski
nularla bantlandrlamayan gelenek ve greneklerin anlaml olduu ortaya kacaktr. fllevcilik, belirli ifllevlere sahip gelerin karfllkl ve baml iliflkileri biiminde grlen
bir kltr btnne vurgu yaparak, daha nceki kltr tarihi yaklaflmndan ayrflmfltr. Oysa Boas kltr tarihi yaklaflm iin bir gelenei ya da inanc incelemek, onun ya tarih ya da insanlarn evrensel psikolojik zellikleri iindeki
kkenini arafltrmak anlamna gelmekteydi.
fllevciliin bafllca kuramsal zayfl, esas olarak kltrn bireyin ihtiyalarn karfllamak bakmndan nasl alfltna arlk verirken, bireyi aflan sosyo-kltrel etki ve oluflumlar (rnein devrimleri, iktisad bunalmlar ya da aile
gibi baz toplumsal kurumlar) ihmal etmesinden ileri gelmektedir. te yandan eer btn insanlarn ihtiyalar temelde aynysa ve kltrler bu ihtiyalar temelinde rgtlenmiflse, kltrel farkllklarn kaynann ne olduunu aklaKaynak: http://upload.wikimedia.org/
wikipedia/commons/6/67/Malinowski.jpeg
mak konusunda herhangi bir alm getirmemektedir.
Yapsal-fllevselcilik
Bu yaklaflmn kurucusu ve ilk kuramcs olan ngiliz antropolog Alfred R. Radcliffe-Brown (1881-1955), toplumu birbirini destekleyen ge ve kurumlarn karfllkl
iliflkilerinin toplam olarak gren ve kltrn tek tek bireylerin deil bu toplumsal
iflleyiflin bir rn olduunu syleyen Fransz sosyolog E. Durkheimdan etkilenmifltir. Bu erevede Radcliffe-Brownn arlk verdii odak, Malinowskinin aksine, psikolojik ve biyolojik deil, sosyolojiktir. O yzden bu kuram sosyolojinin temel kavramlarndan biri olan toplumsal yap kavramyla iliflki kurmay semifltir.
Durkheimc sosyoloji kuramnda toplumsal yapy kuran en nemli unsur ortak bilin durumudur. Ortak bilin bireyi aflar ve bireysel eylem ve inanlar bu genifl
erevenin tezahrlerinden oluflur. Durkheim, toplumsal gereklie iliflkin herhan-
53
gi bir unsurun ancak toplumsal gereklie ait bir baflka unsurun sonucu olduunu
syleyen toplumsal belirleyicilik ilkesini getirmifltir. Dolaysyla, toplumun karfllkl iliflkiler iinde olan bireylerden olufltuunu kabul etmekle birlikte, bu bireylerin
bireysel davranfllaryla aklanamayacan ne srmfltr. Durkheima gre toplumsal gelenekler ve yaplar, bireysel bilinci en bilinli bireyin bile farknda olamayaca flekilde biimlendirir. Farkl toplumlar farkl dflnce kalplarna ya da kolektif temsillere sahiptir. flte sosyal bilimin temel inceleme konusu da budur.
Radcliffe-Brown da, bu grfllerden etkilenerek toplumu bir
Fotoraf 3.3
organizmaya benzetmifltir. Buna gre bu varln kuran ve devaA. R. Radcliffe-Brown
mn salayc biimde, denge halinde alflan bir btndr. te
yandan, Durkheimn temel ald birey-toplum iliflkisinde olduu gibi birey, onu aflan toplumsal yasalara boyun een, bu yasalar gereince hayatn srdren bir unsurdur; bireysel farkllklar
ancak bu ereve iinde ortaya kabilmektedir. Malinowskinin
kltr kuramnda birey esastr ve kltrn bireyi nasl destekledii ne kar. Yapsal-ifllevselcilikte ise konu, bunun tersine,
toplumsal yapnn farkl gelerinin toplumsal dzen ve dengeyi
nasl ayakta tutacak biimde alflt olmufltur. Her iki yaklaflm
arasnda vurgu fark aktr: Malinowski bireyin temel ihtiyalar
zerinde dururken, Radcliffe-Brown toplumsal yapnn ifller biimde srdrlmesine dikkati eker. Her iki grfl de btnc
kltr anlayflna byk katk yapmfl, alan arafltrmas tekniklerinin gelifliminde byk bir rol oynamfltr. Kltrel gelenekleri,
kurumlar, alflkanlklar tek baflna olgular olarak ele almak yerine, iinde var olduklar ve gelifltikleri toplumsal balama bakKaynak: www.andaman.org
mak gerektiini vurgulamalaryla bu kuramlar, antropolojinin
btnc ynnn geliflmesinde nemli bir katk yapmfltr. Bununla birlikte her iki kuramsal yaklaflm da tarihsel gereklii dflarda brakmalaryla elefltirilmifltir. Ayrca hem kltrel deiflme meselesi hem de fiziksel ve biyolojik evrenin kltr zerindeki etkileri bu kuramlarda ihmal edilmifltir.
SIRA SZDE
ngiliz ifllevcilii ile yine ngiltere kkenli yapsal-ifllevselcilik arasndaki
temel fark nedir? Tartflnz.
Yapsalclk
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Antropolojide yapsalc dflnce, dilbilimci Saussaureden etkilenen Claude LviS Oyapsal-ifllevselci

R U
Strauss tarafndan gelifltirilmifltir. Yapsalclk da, tpk ifllevci ve
bakfl alarnda olduu gibi, tarihi dflarda brakan bir analiz erevesi oluflturmufltur. Yapsalclk, toplumsal olgu ve gelerin ancak toplumsal yap
denilen ve sadeDKKAT
ce bir model kullanlarak eriflilebilecek gizli bir boyutun varl zerinden anlafllabileceini ne srer. Bu gizli boyut dilde sakldr. Zira dil, insan akln dzenleyen
SIRA SZDE
mekanizmalarn dfla vurumudur ve kltr dediimiz fley, aslnda bu mekanizmalarn dflsal yansmasndan baflka birfley deildir. Dolaysyla insanlarn zihinsel alglar, insanla nesnel dnya arasndaki yegne iliflki biimidir.
Doal ya da nesnel
AMALARIMIZ
dnya, insann zihinsel kavrayfl dflnda bir gereklik deildir. Bu dnya zihnin temel mekanizmalar tarafndan zihinde infla edilmekte ve dille dfla vurulmaktadr.
flte yapsalc antropoloji bu temel mekanizmalarn ilkelerini bulmaya
K T A Palflr. Yapsalcln temel kabulne gre bu ilkeler zaten insan dflncesini yneten srelerinin yapsnda mevcuttur.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
54
Antropoloji
Fotoraf 3.4
Claude Lvi-Strauss
Lvi-Straussu izleyen dier yapsalclar zgl kltrel sistemlerin yapsal iflleyiflini aklamaya ynelmifllerdir. Fransz antropolog
Louis Dumont (1911-1998) Hindistandaki kast sistemini toplumdaki yapsal ilkeyle; ayrlma, hiyerarfli, etkileflim ilkeleriyle aklamaktayd. Yapsalclk, sadece tarihi gz ard etmesiyle deil, deiflmeyi aklamaktaki gszl ve zihinsel srelere tand
arlk nedeniyle kltrdeki evresel uyarlanma boyutunu dikkate
almamasyla elefltirilmektedir.
PSKOLOJ VE BYOLOJ YNELML

KURAMLAR
Kltr-Kiflilik Kuram
Bu kuram, sosyolojiden ok psikolojinin etkisi altnda, 1930larn
ortalarndan itibaren antropologlarla psikologlar arasnda kurulan
yakn iliflkilerin bir sonucu olarak Kuzey Amerikada geliflmifltir.
Kaynak: ww.aber.ac.uk/media/
Kuramn ncs ve Boasn rencisi olan Ruth F. Benedict (1889Documents/S4B/sem09.html
1948), hem kltrlerde ve hem de bireyin ruh hallerinde karfllk
bulan ortak tema ve bafla kma yollarnn var olduunu ne srmflt. Dolaysyla kltrleri benimsenen bu bafla kma yollar zerinden tanmlamak ve snflandrmak mmknd. Kltrn i tutarll, ancak bireyin sorunlarla bafla kma kapasitesini ykselttii lde srdrlebilen bir konuydu. Bu adan sorunlu kltr geleri zamanla ya deiflerek ya da baflka bir biime dnflerek bu i tutarlln yeniden oluflmasna hizmet edecek biimde var olabilmekteydi. Kltr rntleri (1934) bafllkl kitabnda Benedict bireylerin ruhsal yaplarn
belirleyen iki tip kltr ayrt etmifltir. Birincisi uzlaflmac, psikolojik ve duygusal
aflrlklardan kanan Apollon tipi kltr, ikincisi ise coflkulu ve romantik, fliddete
ve tehlikeye eilimli Dionisyak tip kltrdr. kinci Dnya Savafl iinde, savafln
sonlarna doru, Japonlarn inat savaflkanl karflsnda sorun yaflayan Amerikan
ordusu, Japonlarn bu ruh haline bir aklama getirmek zere Ruth F. Benedicti
grevlendirmifllerdi. Benedict, bu arafltrma grevi sonucunda
Fotoraf 3.5
kaleme ald Krizantem ve Kl (1946) bafllkl kitapla bu JaRuth F. Benedict
pon ruh durumuyla Japon kltr arasnda bir iliflki kurdu.
Bylelikle kltr temel kiflilik yapsn biimlendiren en nemli etken olarak kavrayan kltr-kiflilik kuram temel eserlerini
vcuda getirmifl oluyordu. Bu kuram psikolojik antropoloji disiplininin geliflmesine yol at. Bu disiplin 1960larda en grkemli ve en revata olduu yllar yaflamfltr.
Benedict ve izleyicileri, insanlar ve kltrlerini uyarlanabilen olgular olarak deil, neredeyse sadece kltrel bir uzay
iinde varolan, onlar evreleyen fiziksel dnyadan, dier kltrlerden ve tarihsel olaylardan soyutlanmfl geler olarak grmekle elefltirilmifllerdir.
Sosyobiyoloji Kuram
Kaynak: http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:Ruth_Benedict.jpg
Toplumsal olgu ve olaylarn biyolojik ve genetik nedenlere dayal olduunu savunan sosyobiyoloji kuram, kltrel ge ve
kurumlarda bu esas arayan antropolog ve sosyal bilimcilerin
dayand temel yaklaflm olmufltur. Yaklaflm, tarih ve kltr
55
arafltrmalar gibi toplumsal bakfl alaryla ele alnmas gereken insan eflitlilie
iliflkin durumlar, biyolojik olgulara balanan bir nedensellie indirgemesiyle elefltirilmektedir. Bu yaklaflmn vard en u nokta, pek ok karakterin kltrel sreler yoluyla sonradan kazanlmfl durumlar olmayp genlerde sakl olduunu iddia
eden genetik indirgemecilikte grlr.
ATIfiMACI VE UYARLANMACI KURAMLAR

Yeni Evrimcilik
kinci Dnya Savaflnn sonrasnda kltrel temaslar daha da yaygnlaflmfltr. Sanayileflmeyle tanflmamfl toplumlarn kresel iktisad sistemle btnleflme srelerinin hzlanmas, yeni uluslarn ortaya kfl bu srece damgasn vurmufltur. Bu
srete Batl olmayan toplumlarn yaflad hzl deiflimin yansra, Batl toplumlarn da enflasyon, enerji bunalm, kirlenme, iflsizlik gibi sorunlarnn younlaflt
gzlemlenir. Bu sorunlar karflsnda mevcut deerlerin ve kurumlarn yeniden gzden geirilmesi ihtiyac ortaya kmfltr. Byle bir arka planda ortaya kan yeni
antropoloji akmlarnn deiflme vurgusunu esas almas kanlmaz olmufltur. Bu
erevede sanayileflme ve teknolojik geliflmenin etkisi altndaki toplumlara eilen
bir antropoloji yaklaflm geliflmifltir. Bu yaklaflma yeni evrimcilik diyoruz.
Byk kltr tarihisi Gordon Childe ile birlikte alflmfl olan Amerikal antropolog Leslie White (1900-1975) bu yaklaflmn ilk temsilcisidir. lk evrimciler gibi o
da belirli kltrlerin kendi zgl evrimleriyle deil, kltrn genel evrimleflme eilimiyle ilgilenmifltir. Ancak ilk evrimcilerin temel kabul olan kltrel ilerleme grfln veri olarak almak yerine, bunun nedenlerini aklama abasn ne karmfltr. Teknolojik ilerlemeyi belirleyici kabul etmekle H. Lewis Morgana yaklaflmakla birlikte, ilerlemifl saylan toplumlarla ilkel saylan toplumlar arasndaki geliflme farkn aklarken, kullandklar enerji miktarn esas almfltr. Ona gre kltr,
insanlarn yeni enerji kaynaklarndan yararlanmay renmeleri sreci iinde ilerlemektedir: Kas gcnden bafllayp hayvan gcne oradan rzgr, su gcne ve en
sonunda fosil yaktlara varan bir kaynak kullanmnn ilerlettii bir kltrel hayat
kurgusudur bu. Her teknolojik ilerleme kullanlan ve kullanlma potansiyeli olan
enerji miktarn artrmakta ve bylelikle daha ileri ve daha karmaflk bir toplumsal
ve kltrel aflamaya geilmektedir. Bu yaklaflm, baz kltrlerin neden dier bazlarndan daha hzl ilerleme kaydettii konusundaki yetersizlii, yani tarihsel ve
ekolojik nedenlere dnk temellendirme boflluklarndan dolay elefltirilmifltir.
19. yzyln evrimcileri ile yeni evrimcilerin kltrel evrime bakflndaki
SIRA temel
SZDE fark nedir?
Tartflnz.
Kltrel Ekoloji Yaklaflm
D fi N E L M
D fi N E L M
Bafllca temsilcisi Julian Steward (1902-1972) olan bu okul, belirli bir kltr ya da
S O R U kltrel evkltr blgesinde oluflan deiflimler dizisine vurgu yaparak evrenin
rim ve oluflumlar zerindeki etkisini vurgular. Bu bakfl asyla 19. yzyl evrimciliinden farkllaflarak ok hatl bir evrim modelini savunur. ok hatl evrim, inDKKAT
sanln geliflimini basitten karmafla doru tek ve zorunlu bir izgi zerinde deil, evresel ve toplumsal koflullara bal olarak her corafyada ve her zamanda
SIRA SZDE
farkl farkl geliflme yollarnn ve tarzlarnn bulunduu bir eflitlilik
iinde grmek
eilimindedir.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
56
Antropoloji
Bu yaklaflm, sosyo-kltrel sistemler ile evreleri arasndaki iliflkiye arlk veren ilk yaklaflmdr. Kltrn uyarlanma yeteneine ve esas olarak kltrlerin ortaya kfl ve geliflimlerinde uyarlanmann temel itici g olduu noktasna vurgu
yapmaktadr. Temel meselesi, kltrn belirli evresel koflullara uyarlanmak bakmndan nasl ifllediini incelemektir.
Yeni fllevcilik
Yeni ifllevcilik, Malinowskinin rencileri E. E. Evans-Pritchard ve Meyer Fortesin
derledii Afrika Siyasal Sistemleri (1946) kitabnda yer alan makalelerin salad
almdan kk almfltr. Akmn temsilcisi, bu derlemedeki en nemli makalelerden
birine imza atan Gney Afrika doumlu Britanyal antropolog Max Gluckmandr
(1911-1975). Reformist bir yaklaflm benimseyen Gluckman, ifllevcilikte Malinowskiyi esas almakla birlikte, onu toplumsal rgtlenme iinde atflmann roln gz
ard etmekle elefltirir. Dayanflma ve toplumsal sistemin srekliliini salayan kurumlar yannda dflmanlklar, aileler aras yabanclaflma, otoriteye ynelen tehditler gibi sreler de toplumsal hayatn olaan ynleridir. Gluckmana gre yine de
atflmaya ramen toplumsal dayanflma (hatta zaman zaman atflma dinamii sayesinde) korunabilmektedir. Toplumsal kurumlardan birinde ortaya kan, hatta
sreklilik kazanan bir atflma, bir baflka kurumun gerektirdii uzlaflmayla dengelenir. Hatta atflma toplumsal sistemi besler ve glendirir. Ancak bu aklama,
toplumsal deiflmenin nasl gereklefltiini aklamakta yetersiz kalmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Geleneksel ifllevci
yaklaflmla yeni ifllevcilik arasndaki temel bakfl as fark ne olabilir?
SIRA SZDE
Tartflnz.
fi N E L M
MarksD Antropoloji
Esas olarak Fransz antropolojisi iinden kk alan Marks antropoloji Stanley Diamond, Claude
ve Maurice Gaudelier gibi antropologlar tarafndan kuS O Meillasoux
R U
ramsallafltrlmfltr. Bu antropologlar evre ile kltrel evrim arasndaki iliflkiye
baktklarnda, toplumsal sistemlerin dnflmesine yol aacak iliflkilerinin nemini
DKKAT
grrler. Marx (1818-1883) deiflmeyi meydana getiren koflullar incelerken toplumsal iliflkilerin uyumundan ok atflmalar merkeze almflt. Kuramsal temelini
SIRA SZDEalan Marks antropolojiye gre de, toplumlarn ounda kaybu temel kabulden
nak ve iktidarn belli ellerde toplanmas ve kaynak dalmnn eflitsiz oluflu, bir
yandan bu dengesizliin srekli bir atflma potansiyeli halinde srp gitmesine
AMALARIMIZ
neden olan iktidar mcadelesine yol at gibi, te yandan kltrel deiflmenin
temel dinamii de olmaktadr. Marks antropologlar dikkatlerini kltrn iindeki retim ve
K datm
T A P aralarnn nasl flekillendiine ve nasl deiflim geirdiine
vermifllerdir.
Bununla birlikte Marks antropologlar, Morgann evrimci tezlerine dayanarak
Ailenin, Devletin,
T E L E V Z Yzel
O N Mlkiyetin Kkeni adl kitabnda tek izgili bir evrim modeli kuran Friedrich Engelsin yapt hataya dflmeyerek, yerel koflullara uygun olarak farkl yollar izlenebileceini kabul etmifllerdir. Ancak Marks antropoloji
Marxn ve izleyicilerinin iktisad indirgemeciliini antropolojiye taflyarak, her fark N T E R N iliflkisine
ET
l retim-datm
gre farkl retim tarzlar icat etmekle ve kltrn toplumsal sistem iindeki greli zerkliini gz ard etmekle elefltirilmektedir.
N N
Kltrel Maddecilik
Maddeci yaklaflm, kltrel zellikler ve rnler zerindeki vurgusuyla antropoloji iinde her zaman nemli bir yere sahip olmufltur. Bu yaklaflm, byk lde insann gemifl kltrlerinin kant olarak ortaya karlan madd rnlere dayal bir
yorum biimi olan arkeolojinin temel dayanadr. Antropolojide, kltrel zelliklerin, kodlarn, norm ve deerlerin, baflta evresel etkenler olmak zere, insan toplumlarnn madd koflullarna bal olarak biimlendiini savunur. Bu haliyle Marksizmin tarihsel maddeciliiyle ve bir lde Marks antropolojiyle buluflan kltrel maddeci yaklaflmn gnmzdeki en nemli temsilcisi Marvin Harristir.
ZGC KURAMLAR
Etnobilim ya da Biliflsel Antropoloji Yaklaflm
Yapsalclk Kuzey Amerikada yeni bir biim kazanarak biliflsel antropolojiye dnflmfltr. Temel yntemi, etnografik verileri dikkatle incelemek suretiyle incelenen kltrlerin yapsal ilkelerini ortaya karmaktr. Yaklaflm, ayrntl bilgilerden
karsanan kltrel yaplarn yerlilerin dnya grfln yansttn savunur. Bu
yaklaflmn temel ynelimi, insanlarn dnyay nasl kavradn anlama abasdr.
Bir kltrn mensuplar, evreyi kendi dil kategorileri araclyla alglamakta ve
yaplandrmakta; karar verme mekanizmalarnn bu biliflsel ereveden kan kural
ya da ilkelerle ynlendirmektedir. Biliflsel antropologlar iflte kltrn bu ynn
arafltrrlar.
Simgeci/Yorumcu Antropoloji Yaklaflm

Kltr, o kltrn mensuplarnca ortak olarak paylafllan simge ve anlamlardan
ibaret bir sistem olarak gren simgeci antropolojinin nde gelen savunucusu Clifford Geertzdir (1926-2006). Biliflsel antropologlar dikkatlerini kiflilerin kendi kltrleri zerine sylediklerine verirken, simgeci veya yorumcu antropologlar ayinler, mitoslar ya da akrabalk gibi kurum ve yorumlama biimlerinin toplumsal hayat iinde nasl kullanldklarna baklmas gerektiini savunmaktadr. Kltr btnsel bir oluflum olarak deil, genelde eliflik duygu, inan ve kurallar topluluu
olarak grr ve aflr greci bir konuma savrulur. Her duygu, inan ve kurallar topluluu dnyay farkl biimde yeniden kurar ve dnyay baflka trl grme olana yoktur. Bu olanan yokluu kltrler arasndaki geifllilik kanallarn kapatt
gibi, kltrler birbirlerine benzerler nermesini de geersiz klar.
Feminist Antropoloji
Bafllangta elefltirel antropoloji, antropolojide hkim olan smrgeci ve oryantalist zihniyetlere dnk bir yeniden yorumlama ve elefltiri abas olarak geliflti. Ancak 20. yzyln sonlarna doru postmodernist akmlarn geliflmesine koflut olarak, bilim ve yaflamdaki smr ve tahakkmc zihniyetin tek tecelli noktasnn
dou-bat ikilii olmadna, bunun gibi Marks kuramlarn ne srd gibi
toplumlarn iindeki yegne smr iliflkisinin sermaye ile alflanlar arasndaki
olmadna, bu smr ve tahakkm iliflkilerinin hayatn her alannda mevcut bulunduuna iliflkin ikinci bir elefltirel dalga yayld. Smr ve tahakkm iliflkilerini hayatn her alanna yayan bu zihniyet devriminin en nemli sonularndan birisi smr ve tahakkm kadn-erkek iliflkilerindeki eflitsizlik iinde arayan ve
bunun kltrel tezahrlerini arafltran feminist kuramn geliflmesinde grld. Fe-
57
58
Antropoloji
Erilmerkezcilik: Toplumun
ve toplumsal zihniyetin
rgtlenmesinde erkei ve
onun toplumsal rollerini
merkeze alarak davranma ve
tutum gelifltirme eilimidir.
minist kuramlara gre kltrel fark esas olmakla birlikte bu smr ve tahakkm
iliflkisi, neredeyse btn kltrlerde mevcuttu. Buradan hareketle kuram, eflitsizliin kltrel tezahrlerinin toplumsal cinsiyet rollerinin kltrel inflasnda arafltrlmas biiminde geliflti ve feminist antropoloji, btn kltrlerde mevcut etnikmerkezcilik eilimi gibi yine ok yaygn bir erilmerkezciliin varln keflfetti.
Bugn antropolojideki toplumsal cinsiyet alflmalar, bafllangtaki gibi sadece
kadn sorununu esas alarak alflma eilimini brakarak erkek arafltrmalarna da giriflmifl ve bylelikle feminist kuram ve feminist antropoloji giderek bir toplumsal
cinsiyet antropolojisine dnflmfltr. nl antropolog Margaret Mead bu ynelimin
ilk rnei saylabilir.
Fotoraf 3.6
Margaret Mead
Kaynak: http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:
Margaret_Mead_NYWTS.jpg
59
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Evrimci ve tarihselci antropoloji kuramlar

hangileridir?
Antropolojinin bir bilimsel disiplin olarak ortaya
kmasndan itibaren insan ve kltre ynelik pek
ok bakfl as ortaya kmfl ve farkl yer ve zamanlardaki gzlem ve deneyimlere dayanan bu
bakfl alarndan bazlar tutarl kuramlara dnflmfltr. Bunlardan ilki, Tylor ve Morgann temsilcisi olduu ve antropolojinin kurucu kuram saylan 19. yzyl evrimcilii olup onu difzyonizm
ile Franz Boasn savunduu tarihsel zgclk
izlemifltir. 19. yzyl evrimcileri ilkelden geliflmifle
doru ilerleyen tek hatl bir kltrel evrim modelini savunurlar. Difzyonizm kltrel zelliklerin
bir odaktan evreye yayldn savunur. Tarihsel
zgclk ise kltr belirli topluluklara has ayr
ayr varlklar ve znel kurgular olarak ele alr. Bu
bakmdan 19. yzyldaki felsefi eilimlerden biri
olan tarihselciliin antropolojideki yansmas olarak kabul edilir. Bu kurama gre kltrler genel
bir kltr kuramna temel oluflturacak biimde
arafltrlamazlar; her birinin tarihsel olarak ayr ayr geliflmifl ve biimlenmifl dnya kurgular, simgeleri ve deer sistemleri vardr.
fllevsel ve yapsalc antropoloji kuramlar
hangileridir?
fllevselci ve yapsalc kuramlar arasnda ngiliz
ifllevciliini, yapsal-ifllevselcilii ve Fransz yapsalcln sayabiliriz. Malinowskinin ifllevcilii
kltr insan ihtiyalar temelinde rgtlenmifl
bir btn olarak grrken, Radcliffe-Brownn yapsal-ifllevselcilii kltr kavramn kullanmayarak ve toplumsal yap kavramn merkeze alarak
yapnn salkl iflleyiflini salayan bir ifllevsel btnlkten sz eder. Lvi-Straussun yapsalcl
ise kltr zihniyetin dfl dnyay anlamak ve rgtlemek iin kurduu bir yap olarak ele alr.
Antropolojide psikoloji ve biyoloji ynelimli kuramlar hangileridir?
Antropolojideki psikoloji ynelimli kuram kltr-kiflilik kuramdr. Bu kurama gre insann
temel kiflilik yaps, onun iine doduu kltrle
etkileflim iinde ortaya kar. Biyoloji ynelimli
kuram ise, kltrel ve toplumsal zelliklerin biyolojik gerekler ve mekanizmalar tarafndan belirlendiini ne sren sosyobiyoloji kuramdr.
N
A M A
N
A M A
Antropolojideki atflmac ve uyarlanmac kuramlar nelerdir?

Bafllangta daha ok btnlkl ve dengeli kltr anlayfllarna dayanan kltr kavrayfllar ve
insanl ileriye doru giden bir tarihsel deiflme
hatt erevesinde grmeye alflan kuramlar egemendi. Daha sonra kltr iindeki atflma eilimlerini de dikkate alan ve insanl ok farkl
hatlarda deiflen, topluluklar daha ok evrelerine uyarlanma srecinin belirledii bir kltrel
eflitlilik iinde deerlendirmeye alflan kuramlar ortaya kt. Yeni evrimcilik, insanln deifliminin tek ve dorusal deil eflitli yollar olduunu; yeni-ifllevcilik, kltrel btnl sadece
denge ve birbirini destekleyen bir etkileflimin deil kltr iindeki atflma eilimlerinin de saladn; Marks antropoloji, kltrel eflitlilii retim etkinliklerinin ve retim ve datm sistemindeki atflmalarn belirlediini; kltrel maddecilik her trl kltrel zellik ve eilimin ardnda
madd ve evresel baz nedenlerin yattn; kltrel ekoloji kuram ise kltrlerin esas olarak
insanlarn kendi evrelerine uyarlanma srecinin
bir rn olduunu savunuyor.
Antropolojideki zgc kuramlar hangileridir?
zgc kuramlar bafll altnda topladmz kuramlar, etnobilim ya da biliflsel antropoloji, simgeci/yorumcu antropoloji ve feminist antropolojidir. Biliflsel antropoloji ya da etnobilim, yapsalcln zihniyet zmlemesi ynteminin etkisi
altnda kald halde, yapsalclk gibi btn insanla yaygnlafltrlabilecek ortak bir zihniyet
dzeni aramak yerine her kltre iliflkin zgl
bir zihniyet dnyas bulunduunu ve bunu kltrn yansttn ne srer. Yorumcu/simgeci
antropoloji, kltrde yer alan simgeler sistemine
ynelir ve bu simgeler sistemindeki farklln temel bir fark olduunu, kltrlerin zglln
ve zerkliini bunun yarattn savunur. Feminist kuram toplumsal cinsiyet iliflkilerini ve bunlarn kltr tarafndan biimlendirilme tarzlarn
nemser ve kadn bakfl asndan, kadna zg
bir antropoloji kurmaya alflr.
60
Antropoloji
Kendimizi Snayalm
1. Evrimci yaklaflm ilk nce hangi bilim alanlarnda
ortaya kmfltr?
a. Tarih ve arkeoloji
b. Sosyoloji ve felsefe
c. Matemateik ve fizik
d. Psikoloji ve tp
e. Biyoloji ve jeoloji
2. L. H. Morgan insann kltrel evrim aflamalarn tanmlarken hangi lt esas almfltr?
a. Sanat
b. Teknoloji
c. Din
d. flblm
e. Sosyal organizasyon
3. Kltrn deiflmesinde en nemli etkenin baflka
kltrlerden gelen kltrel geler olduunu savunan
antropoloji kuram afladakilerden hangisidir?
a. Evrimcilik
b. Kltrel maddecilik
c. Difzyonizm
d. ngiliz ifllevcilii
e. Yeni ifllevcilik
4. Tarihsel zgc yaklaflmn sahibi antropolog kimdir?
a. Franz Boas
b. Lewis H. Morgan
c. Edward Taylor
d. Ruth F. Benedict
e. Bronislaw Malinowski
5. Kltrn temel grevinin insanlarn ihtiyalarn karfllamak olduunu savunan antropolog kimdir?
a. Alfred R. Radcliffe-Brown
b. Ruth F. Benedict
c. Claude Lvi-Strauss
d. Bronislaw Malinowski
e. Gordon Childe
6. Toplumsal yapnn gelerinin bir dzen ve denge

iinde iflleyiflini ele alan kuramsal yaklaflm afladakilerden hangisidir?
a. Kltr-kiflilik
b. Yapsal-ifllevselcilik
c. Yapsalclk
d. ngiliz fllevcilii
e. Kltrel maddecilik
7. Psikoloji ve antropoloji disiplinlerinin yakn iliflki
iinde olduu antropoloji kuram afladakilerden
hangisidir?
a. Kltr-kiflilik
b. Kltrel maddecilik
c. Etnobilim
d. Simgeci/yorumcu antropoloji
e. Yapsalclk
8. Yeni evrimcilik olarak bilinen antropoloji kuram kltrel evrimi hangi lte gre aklamaktadr?
a. Corafya
b. Yerleflim biimi
c. Enerji
d. Irk
e. Psikoloji
9. Toplumda ortaya kan atflmalarn toplumsal yapnn iflleyiflinde nemli bir unsur olduunu savunan kuramsal yaklaflm afladakilerden hangisidir?
a. Postmodernizm
b. Yapsal ifllevcilik
c. Yapsalclk
d. Yeni ifllevcilik
e. Kltrel maddecilik
10. Kltrn, o kltrn yelerince ortak olarak paylafllan simgeler ve anlamlardan ibaret olduunu savunan
kuram afladakilerden hangisidir?
a. Yeni evrimcilik
b. Kltr-kiflilik
c. Yapsalclk
d. Yeni ifllevcilik
e. Simgesel/Yorumcu antropoloji
61
Yaflamn inden
10.01.2006
Gene Japonya (M. Belge)
Ruth Benedict, antropoloji biliminin erken byk temsilcilerinden biriydi. Hocas, ilk kuflak diyebileceimiz
Boas, yetifltirdii en iyi renci ise gene byklerden
Margaret Mead...
Hayatnn son yllar dnya savaflna rastlar. Bu srada
ABD hkmeti ondan Japonyay incelemesini istedi.
Savafl halinde olduklar Japonyay anlayamyorlard,
nk Japonya kltr hakknda bir fley bilmiyorlard.
Ancak, asl sorunlar Japonyay savaflta nasl yenecekleri deil, savafltan sonra onunla nasl barflacaklaryd!
Birinci Dnya Savafln izleyen geliflmeler, ncelikle Almanyann Nazizme gidifli, btn dnyaya, yalnz savafl
kazanmann deil, barfl getirecek barfl yapmann da
ok nemli olduunu gstermiflti. fiimdi Japonyada da,
ileride daha byk dertlere yol aacak anlayflszlklar
yapmamak iin tedbir alyordu Roosevelt ynetimi.
Zaten bu barfl ama olmasa herhalde Ruth Benedict
gibi saygdeer bir toplumsal bilimci de byle bir alflma iinde yer almak istemezdi.
Uzatmayaym, bu alflma Benedicte son kitab olan
Krizantem ve Kl yazdrd. Ksa sre sonra da (1948)
ld zaten.
Kitab byle bir bilim insanndan beklenecek keskin
gzlemler ve zl deerlendirmelerle dolu. 1946da, ifllerin nasl, ne ynde yryecei henz pek belli deilken yazlmfl. Nasl yryeceini o zaman bilmeyen Benedictin tahminlerinin doru ktn nasl yrdn izleyerek bilen bizler rahata grebiliyoruz.
Adann birinde, savafln bitiminden 20 ksur yl sonra,
bittiinden haberi olmad iin kendi savafln yrtmeye devam ederken bulunan Japon askeri, flaflrtc bir
gerek. Harakiri, Kamikaze, mparatora (Tanr olduu
inancyla karflk) kr krne ballk da Japon toplumunun herkese bilinen zellikleri, kurumlar arasnda.
Evet, sorun bu, o tarihte: Japon tepkisi ne olacak, Japonlar nasl direnecek?
Benedict, direnmeyeceklerini, yeni durumu veri olarak
kabul edip kendilerine bu koflullar iinde yeni bir geliflme rotas izeceklerini sylyor. Ve hakl kyor.
Hakl kaca bu sonuca nasl vardn anlatmama imkn yok. Bunun iin kitabn kendisini okumak gerek.
Hem de, insan bunu ifl edinirse o sralarda bunun karfltn kantlamak zere yazlmfl edebiyatla karfllafltrarak okumak gerek. Ama sonu, bilim dediimiz bu
yaklaflm tarzna niin sayg duymamz gerektiini gsteren bir sonu oluyor. Benedict, tarihe ve edebiyata,
ocuk yetifltirme yntemlerine, ahlak anlayfl(lar)na,
toplumsal snflar aras iliflkilere bakyor. Bu arada, daha dolaysz bir veri dzeyi olarak, Japon savafl tutsaklarnn davranfl kalplarn da inceliyor. Ve bu sonulara
ulaflyor. fiu ok nemli sz sylyor: Japonlarda bir
alternatifler etii vardr.
Ne demek bu? Japonya askeri bir g olarak dnyay
fethetmeye kalkt, ama yenildi. Bunu olduu gibi kabullenecek ve nne baflka bir baflar modeli koyup
ona eriflmek iin ayn gl seferberlie giriflecek moral kaynaklara sahiptir. Benedictin son cmlelerini evireyim: fiu anda Japonlar bir flk olarak militarizmin
sndn anlamfl durumdalar. Bunun, dnyadaki
baflka uluslar iin de byle olup olmadn gzleyecekler. Olmamflsa, Japonya kendi savafl coflkusunu
yeniden alevlendirerek buna nasl katlacan sergileyebilir. Bu flk baflka yerlerde de snmflse, Japonya,
emperyalist hanedan giriflimlerinin flan ve fleref yolu olmad dersini ne kadar iyi rendiini kendine ispatlayacak yetenee sahiptir.
Evet, alternatifi olabilmek nemli. Bunun iin nce
evreye bakabilmek (yani, grmek zere bakabilmek)
ve Koflullar flu flekilde deiflmifl diyebilmek gerek. Bu
birincisi -nemli ve gerekli, ama yeterli deil. kincisi
de, O halde flyle davranmalym. Yeteneklerimi ve
potansiyellerimi bu alanda baflarl olmak zere yeniden dzenlemeliyim demek.
Soru belli oldu. Trkiye bunu yapabilecek mi? Souk
Savafl saflaflmasndan kreselleflen dnya gerekliine
adm atabilecek mi?
62
Antropoloji
Okuma Paras
lerleme Kavram
(...) Avrupa ktasnda, nce akmaktaflndan kabaca
yontulmufl aletler kullanan Homo cinsinin farkl trlerinin yafladn; bu ilk kltrleri, tafl daha ustaca yontan
ve sonra beraberinde cil yapp, kemik ve fildiflini iflleyen kltrlerin izlediini; daha sonra belli evrelere ayrabileceimiz, madencilie kadar uzanan, mlekilik,
dokumaclk, tarm ve hayvancln ortaya ktn biliyoruz. Bu halde, birbirini izleyen bu biimler kimileri
stn, kimileri afla olmak zere bir evrim ve bir ilerleme dorultusunda sralanmaktadrlar. Fakat eer bu
doruysa, acaba sz konusu ayrmlar bizim aralarnda
benzer farkllklar sergileyen adafl biimleri ele alma
yntemimizi kanlmaz olarak etkilemezler mi? Bu yeni dolambal yolla birlikte, nceden vardmz sonular yeniden sorgulanmak durumuyla karfllaflyor.
nsanln bafllangcndan beri yapt ilerlemeler o denli belli ve o denli aktr ki, bunlar tartflmak iin yaplacak her giriflim sonunda gelip bir retorik [hitabet] alflmasna dayanacaktr. Ancak yine de bunlar dzenli
ve srekli bir dizi iinde sralamak sanld kadar kolay
deildir (...).
ki sre arasnda karfllkl hibir balant kurulamasa
bile, kltrler iin doru olan her fley rklar konusunda
da dorudur: Avrupada Neandertal insan, Homo sapiensin en eski biimlerinden nce gelmedi; tersine bunlar onlarn adafllar, belki de ncelleriydiler. Ve Gney Afrikann pigmeleri, in ve Endonezyann devleri
gibi, insanmslarn en deiflik tiplerinin [de], ayn blgede var olmasa bile ayn zaman iinde birlikte var olduklar reddedilmemektedir.
Bir kez daha tekrarlayalm ki, btn bu sylediklerimiz
insanln ilerleme gereini yadsmyor, tersine bizi bu
gereklii daha temkinli kavramaya davet ediyor. Tarihncesi[ne iliflkin bilgilerin] ve arkeolojik bilgilerin geliflimi, bizim zaman iinde ard arda dizilmifl olarak dflnmeye zorlandmz uygarlk biimlerini alan iinde
sergilemek eilimindedir. Bu iki fleyi ifade eder: ncelikle ilerleme ne kanlmazdr ne de sreklidir; atlamalar, sramalar ya da biyologlarn dedii gibi deiflinimlerden (mutasyonlardan) kaynaklanr. Bu atlama ve sramalar sadece daha ileri doru ve srekli ayn ynde
olmazlar; yn deifltirerek giderler, bunu eflitli ynlere
hamle olanaklar bulunan, ancak bunlarn hibiri ayn
ynde olmayan satrantaki ata benzetebiliriz. lerlemekte olan insanlk, her bir yeni hareketiyle onun iin
artk trmanlmfl olan basamaklara yeni basamaklar ekleyen, merdiven kmakta olan bir adama pek benzetilemez; bu ilerleme daha ok zar atmakta olan ve flans
zarlarn zerine dalmfl bir oyuncuyu hatrlatr; her

atflnda zarlarn farkl sonularla halnn zerine salfln grr. Birinde kazanlan, srekli brnde kaybedilir ve tarih sadece zaman zaman birikimseldir, yani
ksacas sonular uygun bir bileflim oluflturmak iin toplanrlar.
Sz konusu birikimsel tarihin salt bir uygarla ya da tarihin belli bir dnemine zg olmadnn en inandrc
rnei Amerikadr. Bu usuz bucaksz kta, insann geliflini byk bir olaslkla . yirminci bin yldan nce,
kuflkusuz son buzullar sayesinde Bering boazn geen kk gebe topluluklarla grmfltr. Yirmi il
yirmi beflinci bin ylda, yeni bir doal evrenin kaynaklarn tepeden trnaa tarayarak kendi yiyecek, zehir ve
ilalar iin en eflitli bitki trlerini (birok hayvan tryle birlikte) evcillefltiren ve -hl ok gariptir- manyok gibi zehirli maddeleri temel gda maddesine veya
dierlerini uyarc ya da uyuflturucuya dnfltren; hayvan trleri zerindeki farkl etkilerine gre yine birok
zehir ve uyuflturucuyu dzenleyen; dokumaclk, seramik ve deerli metal iflilii gibi zanaatleri doruk noktasna vardran bu insanlar, birikimsel tarihin dnyadaki en flaflrtc gsterilerinden birini baflarmfllardr. Bu
mthifl eserin deerini anlamak iin Amerikann Eski
Dnya uygarlklarna katksn lmek yeterlidir. En baflta, kuflkusuz eflitli kullanmlaryla Bat kltrnn drt
temel direini oluflturan patates, kauuk, ttn ve koka
(modern anestezinin temeli); belki de daha Avrupa gda dzeninde yaygnlaflmadan nce, Afrika ekonomisinde devrim yapan msr ve yer fst ve sonra kakao,
vanilya, domates, ananas, biber, fasulyenin, pamuun
ve kabakgillerin birok tr. Ve yine aritmetiin ve dolayl olarak modern matematiin temeli olan sfr, Hintli bilginlerin bulmasndan -ki Avrupaya da bunlardan
Araplar aracl ile gelmifltir- en az befl yz yl nce
Mayalar tarafndan biliniyor ve kullanlyordu. Kullandklar takvimin, ayn devirde Eski Dnyada kullanlandan daha doru olmas belki de bu nedenledir. nkalarn siyasal dzeninin sosyalist mi totaliter mi olduu
konusu zerine ok yazlp izildi. fiu bir gerek ki nka, Avrupann yaflad ayn tip olaylar yzyllarca nce yaflyor ve ok daha modern formller kullanyordu.
Ok zehiri konusunda son zamanlarda yeniden uyanan
ilgi, Amerikal yerlilerin dnyann dier blgelerinde
kullanlmayan birok bitkisel maddeye uygulanan bilimsel bilgilerinin, gerektiin de hl birok katklar
salayabileceini gstermektedir.
Kaynak: Lvi-Strauss, C. (1985). Irk ve Tarih. (ev. R.
Erdem & H. Bayr). stanbul: Metis Yaynlar. ss.49-52.
63
1. e
Sra Sizde 1
19. yzyl evrimci antropologlar grfllerini genellikle
ikinci elden verilere yani gezginlerin, kfliflerin, misyonerlerin uzak ve yabanc halklarla ilgili gzlemlerine ve
yazdklarna gre biimlendirmekteydiler. Bu tr gzlemler ve yazlar bilimsel bir kayg gtmedikleri iin genellikle nesnellikten uzaktr. Bu yzden bu trden kaynaklardan elde edilen verilerin gvenilirlii tartfllr. 19.
yzyln evrimci antropologlarnn en nemli eksikleri,
alan arafltrmasna yeterince nem vermemifl olmalardr. Bu nedenle sonraki antropologlarca bir tr masa
bafl antropolojisi yapmakla elefltirilmifllerdir.
Yantnz doru deilse Evrimci ve Tarihselci

Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz.
2. b
3. c
4. a
5. d
Yantnz doru deilse fllevselci ve Yapsalc
6. b
Yantnz doru deilse fllevselci ve Yapsalc
7. a
Yantnz doru deilse Psikoloji ve Biyoloji
Ynelimli Kuramlar blmn yeniden
gzden geiriniz.
8. c
Yantnz doru deilse atflmac ve
Uyarlanmac Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz.
9. d
Yantnz doru deilse atflmac ve
Uyarlanmac Kuramlar blmn yeniden
gzden geiriniz.
10. e Yantnz doru deilse zgc Kuramlar
blmn yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Malinowskinin temsil ettii ngiliz ifllevcilii kltrn
esas olarak insann temel ihtiyalarnn doyurulmas gerei zerine ifllevsel bir btnlk oluflturduunu sylerken, yapsal-ifllevselciler temele insann ihtiyalar yerine yapnn olumlu ve verimli bir biimde ifllemesini
salayan yap-merkezli bir ifllevselcilii esas almfllardr.
Sra Sizde 3
19. yzyl evrimcileri ilkelden geliflmifl olana doru iflleyen ve kltrel ilerleme fikrine dayanan bir evrim
modeli kurmufllard. Oysa yeni evrimciler, kltrel evrimi kabul etmekle birlikte, bunu kullanlan enerjinin
nitelii ve miktaryla aklama eilimindedir.
Sra Sizde 4
Geleneksel ifllevci bakfl, dengeyi ve doyumu esas alan
bir ifllevsel btnlkten sz ederken, yeni ifllevcilik bu
btnln sadece dengeden ibaret olmadn, atflmann da ifllevsel bir rol olduunu vurguladlar.
64
Antropoloji
Kaynaklar
Benedict, R. (1966). Krizantem ve Kl (ev.
T.Turgut).Ankara: Trkiye fl Bankas Kltr
Yaynlar.
Engels, F. (1979). Ailenin, zel Mlkiyetin ve
Devletin Kkeni (ev. K.Somer). Ankara: Sol
Yaynlar.
Emirolu, K. ve S. Aydn (2003). Antropoloji Szl.
Kitabevi Yaynlar.
Lvi-Strauss, C. (1984) Yaban Dflnce (ev. T.Ycel).
stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar
Lvi-Strauss, C. (1985). Irk ve Tarih (ev. R.Erdem &
H.Bayr). stanbul: Metis Yaynlar.
Malinowski, B. (1992). Bilimsel Bir Kltr Teorisi
(ev. S.zkal). stanbul: Kabalc Yaynlar.
Morgan, L.H. (1986). Eski Toplum (2 cilt). (ev.
.Oskay). stanbul: Payel Yaynlar.
zbudun, S., fiafak, B. & Altuntek, N.S. (2007).
Antropoloji: Kuramlar/ Kuramclar. Ankara:
Dipnot Yaynlar.
nsann Canllar
Dnyasndaki
Yeri ve Biyolojik
eflitlilii
Kaynak: Mader, 1992, s.335
nsan sadece kltrel olarak deil biyolojik zellikleri bakmndan da byk bir
eflitlilie sahiptir. nsan topluluklar farkl corafyalara sadece kltrel olarak deil biyolojik olarak da uyarlanmfl, byle birbirlerinden eflitli dzeylerde farkllaflmfllardr. Antropoloji hem bu eflitlilii hem de insann dier canllarla olan benzerlik ve farkllklarn arafltrr.
Amalarmz
N
N
N

nsann canllar dnyasndaki yeri nedir?
Primat takmnn ve primat takmnda yer alan trlerin temel zellikleri nelerdir? nsan neden primat takmnn bir yesi olarak deerlendirilmektedir?
nsann biyolojik eflitliliinin nedenleri nelerdir ve bu eflitlilik nasl tanmlanabilir?
65
66
Antropoloji
rnek Olay
Linnaeus [Carl von Linn] 1758de, Systema Naturae adl yaptnn nihai basksnda, kendi trn nasl snflandraca gibi zor bir kararla karfl karflya kalmflt.
Homo sapiensi dier hayvanlar arasnda bir yere mi koyacakt, yoksa bizim iin
ayr bir stat m yaratacakt? Linnaeus orta yolda karar kld. Bizi snflandrmasna (maymunlara ve yarasalara yakn bir yere) dhil etti, ama tanmlamasyla
ayr tuttu. Akrabalarmz byklk, flekil, parmak ve toynak says gibi sradan
ayrt edici zelliklerle tanmlad. Homo sapiens iinse yalnzca Sokratik buyruu
yazd: Nosce te ipsum - kendini bil.
Homo sapiens Linnaeus iin hem zeldi hem deildi. Ne yazk ki bu pek duyarl zm, daha sonraki yorumcular tarafndan ulara ekilmifl ve son derece arptlmfltr. zel olan ve zel olmayan, srasyla biyolojik olmayan ve biyolojik olan,
baflka bir deyiflle kltrel olan ve doal olan ifade etmeye bafllamfltr. (...)
Hem dier hayvanlara benzeriz, hem de onlardan farklyz. Farkl kltrel balamlarda bu temel gerein bir ynnn ya da dierinin vurgulanmas yararl bir
toplumsal rol oynar. Darwinin anda, benzerliimizin ne srlmesi yzyllarn getirdii zararl speklasyonlarn afllmasn salamflt. fiimdi ise, genifl bir potansiyel davranfl aralna sahip esnek hayvanlar olarak farkllmzn vurgulanmas gerekebilir.
Kaynak: Gould, S.J. (2003). Biyolojik Potansiyel ve Biyolojik Belirlenim:
Darwin ve Sonras (ev. C. Temrc). Ankara: Tbitak Popler Bilim Kitaplar,
ss.269-279.
Anahtar Kavramlar
Primat Takm
Prosimiyenlar
Antropoidler
Eski Dnya Maymunlar
Yeni Dnya Maymunlar
indekiler
GRfi
NSANIN CANLILAR DNYASINDAK YER
PRMATLAR
Primatlarn zellikleri
Prosimiyenler
Antropoidler
NSANIN BYOLOJK EfiTLL
Kuyruksuz Byk Maymunlar

nsan
Irk
Biyolojik eflitlilik
nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii
67
GRfi
nsan, homosantrik bir bakfl asyla, kendini btn dier canllardan ayr ve ayrcalkl bir konuma yerlefltirir. Ayrca sadece kendi trn deil, bu trn ierisinde kendi ait olduu grubu da biyolojik zelliklerine dayanarak ayr ve ayrcalkl
ilan eder. Irk olarak adlandrlan bu gruplar ilk bakflta gze arpan biimsel zelliklere dayanmaktadr. Doru, gvenilir ve deiflmez olduu n kabulne dayanan
bu snflandrmalarn kkenini, geliflimini ve geerliliini, insann canllar dnyasndaki yerini de dikkate alarak deerlendirelim.
NSANIN CANLILAR DNYASINDAK YER

Gndelik yaflammzda her fleyi snflarz. Bazlarn renklerine, bazlarn boyutlarna, dierlerini ise younluklarna gre. Snflama varlklar daha iyi anlamamza,
bunlar arasndaki iliflkileri zmlememize yardmc olur. nsann varlklar dnyasndaki yeri de bizim tarafmzdan sklkla sorgulanr. Sosyal bir varlk olmamz bizi karnca ve ar gibi dier sosyal canllara yaklafltrmaktadr. Yavrularmz dourmamz ve onlar st veren memelerle beslememiz yarasa, balina ve kurt gibi memeli canllarla benzerdir. El ve ayaklarmzn befl parmakl olmas primat takmnn dier yeleriyle paylafltmz bir zelliktir. znt ve sevincimizin dfla vurumu asndan flempanzelerle benzeriz. ki ayakllk asndan sereyle, yerde yaflamak asndan kertenkele gibi baz hayvanlarla benzer bir uyarlanmaya sahibiz.
Kimi zellikleri insana benzer olan bu hayvanlar nasl snflanmal? Ar, yarasa ve
sereyi uabilmeleri nedeniyle; yarasa, flempanze ve insan memeli olmalar nedeniyle; balk ve balinay suda yaflamalar nedeniyle; sere ve insan iki ayakl olmalar nedeniyle ayn gruplara yerlefltirebiliriz. Demek ki canllar sahip olduklar
benzer zelliklerden yola karak ayn snflara yerlefltirebiliriz. Ancak, bu olduka
keyfi bir snflandrma olur. nsan hem kufla hem de balinaya benzetirsek canllar snflama giriflimlerini ve insann canllar dnyasndaki yerinin nerede olduu sorununu zmszle srklemifl oluruz. Bu sorunun zmn 18. yzylda yaflamfl olan nl doa bilimci Carl von Linnnin (1707-1778) canllar snflama denemesinde bulmaktayz. Biyolojik snflama sistemi olarak bilinen taksonomi, bilinen canllarn bir listesini vermekten ok, paylafltklar zellikleri dikkate alarak
onlarn birbirleriyle iliflkilerini belirlemeye dayanmaktadr. Yaflayan organizmalarda Tanrnn tasarmnn doasn anlamaya ynelik olan bu snflama, gnmzde
evrimsel yapnn tanmlanmasnda kullanlmaktadr.
Canllar birbirleriyle olan benzerliklerini farkl nedenlerden tr kazanabilmektedirler. rnein zellik ortak atadan aktarlmfl olabilir. nsan ile balinann
yavrularn dourmalar ve bunlar st veren memeleriyle beslemeleri her iki canlnn memeli olduunu, dolaysyla ortak bir atadan bu zellii aldklar sylenebilir. Plasental memeliler, bu zellikleriyle hem yumurtlayan canllardan hem de
keseli memelilerden farkldr. Ortak atadan kaltlan, birden fazla tr tarafndan
paylafllan ve yapsal adan benzerlik gsteren organlara kkendefl (homolog) organlar denilmektedir. nsann kolu, yarasann kanad ve balinann yzgeci, ayn
kemik sistemine sahip olmalar nedeniyle ayn kkenden gelen benzer organlardr. Ancak kkendefl organlarn ayn ifllevleri yerine getirmeleri gerekmez. nsann
kolu, yarasann kanad ve balinann yzgeleri farkl ifllevleri stlenmekle birlikte
bunlar, st kol, nkol, dirsek, el bilek, el tarak, parmak ve trnak/penelerinin bulunmasyla birbirine benzer, kkendefl organlardr.
Primat: Yaflayan ve soyu

tkenmifl olan maymunlar,
kuyruksuz byk
maymunlar ve insan
kapsayan, memelilerin
birtakmdr.
Plasenta: Gebelik sresince

fetusun anne karnnda
yaflad, anneden alnan
gdalar fetusa aktarma
zelliine sahip ii sv dolu
kesedir.
68
Antropoloji
Canllarn sahip olduklar zellikler arasndaki benzerlikler, btnyle kaltmdan kken almamaktadr. Baz zellikler, birbirlerinden bamsz olarak, evrim srecinde benzer ortamlara uyum salamayla da kazanlmfl olabilir. Ar ve yarasa havada umaya benzer bir uyarlanma gstermektedirler. Ancak her ikisinin kanat yaplarna ayrntl bir flekilde bakldnda, umay salayan organlarnn birbirlerinden btnyle farkl olduu grlr. Yarasa ve ar umaya uyarlanmfl, bizim kanat adn verdiimiz organlara sahip olmalarna karfln, yarasada yer alan kemikler,
kas ve sinir siteminin benzeri arnn kanadnda mevcut deildir. Kkenleri farkl
olan, dolaysyla evrimsel adan birbirleriyle iliflkili olmayan, ancak benzer ifllevleri stlenen organlara ise ifllevsel ya da grevdefl (anolog) organlar denilmektedir.
Ar ve insan evrimsel adan farkl kkene sahiptirler ve canllar snflamasnda
farkl yerlere yerlefltirilmektedirler. Biyologlar canllar organlarnn ifllevlerine gre deil, yap ve kkenlerine gre snflayarak kufllar (sere, gvercin), balklar
(hamsi, alabalk), memeliler (balina, yarasa, flempanze ve insan) ve bcekler (ar,
kelebek, karnca vb.) fleklinde yapmaktadrlar. Bylece bu gruplarn birbirleriyle
ortak zellikleri, onlarn geldikleri kkene iliflkin bilgileri de yanstmfl olur.
Resim 4.1
nsann kolu ve
yarasann kanad
farkl ifllevleri olsa
da ortak bir kkene
sahip olan
kkendefl
(homolog)
organlardr.
Yarasann kanad
ve kelebein
kanadysa ifllevleri
ayn ancak
evrimsel kkenleri
farkl olan grevdefl
(anolog)
organlardr.
Kaynak: Park,
2001, s.165
69
zellikler yalnzca yap ve kkenlerine gre deil, geliflmifl ya da ilkel zelliklerin korunmas dikkate alnarak da yaplmaktadr. lk memeliler befl adet parmaa
sahiptir, dolaysyla primat takmnn yelerinin de befl parmakl el ve ayaklara sahip olmalar, primat takmnda ilkel zelliklerin korunduu anlamna gelmektedir.
Buna gre tek toynakl gnmz atnda, bu geliflmifl bir zellik olarak karflmza
kmaktadr. Bununla birlikte, geliflmifl ya da ilkel zellikler grecelidir. Primat takmnn bir yesi olan insann befl parmaa sahip olmas ilkel bir zellik olmakla
birlikte, dier parmaklarna oranla uzamfl el baflparma, tremifl organ olarak deerlendirilmekte ve prosimiyenlerdekinden daha hassas tutuculuk zelliine sahip olan insan baflparma geliflmifl bir zellik olarak kabul edilmektedir. Genetik
zellikler, morfolojik zelliklerin yan sra canllarn snflamasnda kullanlan yeni
bir yaklaflmdr. Molekler sistematik olarak da bilinen bu tr snflamalarda DNA
dizilimi, DNA aprazlanmas, proteinlerin immnolojik tepkimelerinin karfllafltrlmas gibi zellikler kullanlarak trler arasndaki genetik uzaklk belirlenmektedir.
Snf
nsann Yeri
Alem
Hayvanlar
fiube
Kordallar
Alt flube
Omurgallar
Snf
Memeliler
Alt snf
Plesantal memeliler
Takm
Primatlar
Alt takm
Antropoidler
st aile
Hominoidler
Aile
Hominidler
Cins
Homo
Tr
Sapiens
Ayn kkenden gelen organlar, primitif ve tremifl organlar ile canllar arasndaki genetik uzaklk dikkate alndnda insann canllar dnyasndaki yeri flyle
tanmlanabilir: Besinlerini sindiren, hareket etmesi, duyu ve sinir sitemine sahip olmasyla insan, canllar dnyasnda mantarlar, tek hcreliler, virsler, bitkiler lemlerinin deil hayvanlar leminin bir yesidir. Hayvanlar leminde sngerler, denizyldzlar, kurtlar, salyangozlar ya da kafadan bacakllar gibi hayvanlarla deil vcudu boydan boya geerek farkl kollara dallanan sinir sitemine sahip olmas nedeniyle insan, kordal hayvanlarla ayn flubede yer almaktadr. nsann da iinde
yer ald grupta omurga adn verdiimiz kemik bir yapyla merkezi sinir sisteminin evrelenmesi nedeniyle dier omurgallarla ayn alt flubede yer almaktayz.
Omurgallar arasnda bazlar kufllar, srngenler, kurbaagiller gibi yumurtlarken;
scakkanl, yavrularn plasenta ierisinde byten, onlar st vererek besleyen insan memelidir. Ancak, memeliler de kendi yafladklar uyarlanmalarn bir sonucu
olarak farkl anatomik zelliklere sahiptir. Bu nedenle memeliler etiller, kemiriciler, tek toynakllar, ift toynakllar gibi birok takma ayrlmaktadr. nsan bu takmlar ierisinde iri beyinleri, boyutlu grme yetisine sahip olma, ellerinde befl
parman mevcut olduu, pene ya da toynaa sahip olmayan, primat ad verilen
takmla benzer zelliklere sahiptirler.
Prosimiyen: En erken
primatlara benzeyen, kk
beyni, kntl burnu ve iri
gzleriyle ilkel
zelliklere sahip olan
primat grubudur.
DNA (Deoksiribo Nkleik
Asit): Genetik kodu taflyan
molekllerdir.
Tablo 4.1
nsan Trnn
Canllar
Snflamasndaki
Yeri
Korda: Vcudun orta

hattndan uzanan merkezi
sinir sistemidir.
70
Antropoloji
PRMATLAR
Prosimiyenleri, Eski ve Yeni Dnya maymunlarn, kuyruksuz byk maymunlar ve insan ieren memeli takmna primat ad verilmektedir. fiimdi bu takmn
ortak zelliklerinin neler olduunu ve insann neden bu takma yerlefltirildiini
renelim.
Primatlarn zellikleri
ye kemikleri: Kol ve
bacaklar ile bunlar
oluflturan kemiklerdir.
Anatomi: Canllar oluflturan
yaplar ve aralarndaki
iliflkileri inceleyen temel
bilimdir.
Primat takmnda yer alan trler, aa yaflamna uyarlanmay yanstan temel anatomik zelliklere sahiptir. Primat takmnn btn yelerinin el ve ayaklarnda befler adet parmak bulunmaktadr. Parmaklar belli llerde ie eimli olup, aalarn dallarna daha kolay tutunmaya ve aalarn ince dallarn kadar ulaflmaya
uyarlanmfltr. Primatlarda el ve ayaklarda yer alan baflparmaklar dierleriyle karfllaflabilme zellii gstermektedir (Resim 4.2 Baz primatlarda elin yaps). Dik
durufl pozisyonu ve iki ayak zerinde (bipedal) hareket sistemine sahip tek primat
tr olan insanda ayaklar bir kaide zellii kazanmfl ve baflparman tutuculuu
byk oranda gdkleflmifl olmakla birlikte, insan olmayan primatlarda bu zellik
korunmufltur. Primatlarda parmaklarn u ksmlarnda, pene yerine yass trnaklar bulunmaktadr. Parmaklar kavramaya uyarlanrken, parmaklarn u ksmlarnda genifl ve eimli yastkklar geliflmifltir. Bu yastkklar aa dallarn ve besinleri tutma, kavrama ve hissetmede nemli bir iflleve sahiptir. Primatlarda iskelet
sistemi aata hareket edebilmek asndan son derece nemli olan esnek ve hareketli bir yapya sahiptir. Bu esneklik ye kemiklerinin anatomisinde kendini
gstermektedir.
Resim 4.2
Baz Primatlarda
Elin Yaps
Kaynak: Rosen,
1974, s.146
Primat takmnda koklama duyusunun nemi azalmasna karfln grme duyusu

nem kazanmfltr. Memelilerin ounda kafatasnn yan tarafnda yer alan her bir
gzn grme alannn dierininkinden farkl olmas nedeniyle grme iki boyutludur. Primatlarda kafatasnn n ksmnda yerleflmifl olan gzlerin grfl alanlarnn
birbirleriyle akflmasyla boyutlu grfl (stereoskopik) yetisi geliflmifltir (Resim
4.3 Primatlarda boyutlu (stereoskopik) grfl). Bir daldan dierine srayarak,
salnarak ya da drt elli hareket eden primatlarda boyutlu grme mesafenin, dier bir deyiflle derinliin tahmin edilebilmesi asndan ok nemli bir uyarlanma
71
biimidir. Bu zellik ayn zamanda grlen objelerin boyutunun tahmin edilmesine de olanak salamaktadr. Primatlarda grme asndan beliren bir dier nemli
farkllk ise renkli grme yetisidir. Primatlarda bu zelliin geliflimi, binlerce renk
tonunun arasnda besin ve dflman gibi durumlarn kolayca alglanmasna olanak
salamaktadr. Koklama duyusunun grme duyusuna oranla nemini yitirmifl olmas, primat takmnda burun blgesinin de iinde yer ald yz ve enelerin klmesine yol amfltr. Buna bal olarak difllerin saysnda meydana gelen azalma
primat takmnn en nemli zellikleri arasnda yer almaktadr. Memelilerde her bir
ene yarmnda yer alan 3 kesici, 1 kpekdifli, 4 kk az ve 3 byk azdan oluflan toplam 44 difl says, primat takmnda 36 ve 32ye dflmfltr. Buna karfln
azdaki kesme, koparma, paralama ve ineme ifllevlerini yerine getiren okbiimli difller geliflmifltir. Difl biimindeki eflitlilik, primatlarn beslenmesindeki eflitlilikle de uyumludur. Birok primat farkl besin trlerinden oluflan karma beslenmeye sahiptirler.
Karma beslenme: Hem

bitkisel hem de hayvansal
kaynakl besinlerin
tketilebildii beslenme
modelidir. Omnivor veya
hepil de denilmektedir.
Resim 4.3
Primatlarda
Boyutlu
(Stereoskopik)
Grfl
Kaynak: Park,
2001, s.139
Primatlar yeryzndeki en iri beyne sahip olan canllardr. Beynin irilii, hacim
ya da arlk asndan canllar arasnda en yksek deere sahip olunmasyla deil,
beyinin vcuda oranyla elde edilen deerle llr. Beynin irilii deil, karmaflkl da primat takmnda ileri dzeydedir. Aslnda iri ve karmaflk bir beyin plasental memelilerin geneli iin geerli olmakla birlikte, bu durum zellikle primat takm iin daha dorudur. ri bir beyin, daha karmaflk dflnce sistemine ve renmenin geliflimine iflaret etmektedir. Memelilerden daha yavafl ve uzun sren byme sreci, ebeveynlere daha fazla baml halde geirilen ocukluk, renme srecinin ve renilen fleylerin de artmasna yol amaktadr. Bu nedenle primatlar dier memelilerden daha esnek ve renmeye dayal davranfllara sahiptirler. Memelilerin tersine her seferinde bir yavru douran primatlarda, az sayda yavru ebeveynlerin zenle bakm ve ebeveynlerin fedakrlyla risk olmaktan kmfltr.
Primatlar bir grup ierisinde yaflamaya eimlidirler. Bu grup eflitli byklklerde olabilir. Grup ierisinde yaflam, yelerinin arasndaki iliflkilerin srekliliine
iflaret etmekte, toplumsal renmede nemli bir yer tutmaktadr. Byme sreci
72
Antropoloji
en uzun olan insan, hayatn btnyle iinde yafladklar toplumdan rendiklerine dayandrmaktadr. nsan, dier canllarn tersine iine doduu toplum ve yaratt kltr olmakszn yaflamn srdremez.
SIRA SZDE
ocukluk sresi
uzun olan primat insandr. Bunun kltrle olan iliflkisini tartflnz.
SIRA en
SZDE
Primat takm yukarda belirtilen zellikleriyle memeliler snfnn dier takmD fi N E L M birlikte, bu takm ierisinde yer alan aile, snf ve trler bu talarndan ayrlmakla
kmn btn zelliklerine btnyle sahip deildirler (fiekil 4.1 Primatlarn snflandrlmas).
S ODier
R U memeli takmlarnda olduu gibi bu takmda yer alan trler
arasnda da nemli farkllklar bulunmaktadr. Bu nedenle primat takmn oluflturan aile, cins ve trlerin zelliklerini de tanmlamakta yarar vardr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
fiekil 4.1
N N
Primatlarn
SIRA
SZDE
Snflandrlmas
AMALARIMIZ
Lemurlar
Prosimiyenler
Lorisler
K T A P
SIRA SZDE
Primatlar
AMALARIMIZ
Tarsiyerler
Antropoidler
Platiriniler
(Yeni Dnya
Maymunlar)
T A P
Katariniler
(Eski Dnya
Maymunlar)
Cercopithecidea
Ceboidea
TELEVZYON
Callitrichidae
T E L E VAtelidae
ZYON
Cebidae
Cercopithecidae
Colobinae
NTERNET
NTERNET
Hominoidea
Hilobatlar
Pongidler
Hominidler
Goril
fiempanze
nsan
Cercopithecinae
Orangutan
Prosimiyenler
Fotoraf 4.1
Tarsiyer
Kaynak:
www.tarsier.org
Primat takm geleneksel olarak iki byk alt takma ayrlmaktadr: Prosimiyenler
ve antropoidler. Lemurlar, lorisler ve tarsiyerleri ieren prosimiyen alt takm, Afrikann dou kylarna komflu olan Madagaskar Adas (lemur) ile Hindistan, Sri Lanka, Gneydou Asya, Afrikada (lorisler ve
tarsiyerler) yaflamaktadrlar. Bu grubun
yeleri primat takm arasnda, atalar olan
memelilerin zelliklerini, dier maymunlar, kuyruksuz byk maymunlar ve insandan daha fazla paylaflmaktadrlar. Burunlar ileri doru kntl olup, u ksmnda nemli bir blge bulunmaktadr. Bu zellik tarsiyerlerde (Fotoraf 4.1 Tarsiyer) bulunmamaktadr. Bu nedenle tarsiyerler, bu
alt takmdan ayrlarak Anthropoidlerin bulunduu alt takma da yerlefltirilmektedir.
Prosimiyenlerin gzleri kafatasnn yan ksmlarna yerleflmifl olup, daha ksa hami-
73
lelik dnemine ve byme srecine sahiptirler. ounlukla gece ve aa yaflamna uyarlanmfl olan bu canllarda, boyut fare lemuru gibi prosimiyenlerde 13
cmden, indri olarak da bilinen lemurlarda 60 cmye kadar genifl bir dalm gstermektedir. Gece yaflamna uyarlananlarda renkli grfl yoktur ve gzleri olduka geliflmifltir. Meyve, yaprak, aa filizleri, bcek, trtl yiyerek yaflamlarn srdrmektedirler. Lorisler genellikle besinlerini yalnz toplarlar. Lemur ve lorisler
benzer uyarlanma biimine sahiptirler. Bu iki grup son derece iyi trmanma ve
kavrama yetisine sahiptirler. ri gzleri, yzn nemli bir ksmn oluflturmaktadr.
Bununla birlikte, boyutlu grfl tam geliflmemifltir ve gzleri hareketli deildir.
Gzlerinin hareketsizliine karfln kafatasnn 180 derece dnmesiyle uyarlanmfllardr. Ebeveyn ve eriflkinlie ulaflmamfl ocuklardan oluflan ekirdek bir gruplar mevcuttur.
Antropoidler
Antropoidler insans maymunlar olarak da bilinmektedir. Bu alt takmda yer alan
trler olduka eflitlilik gstermekle birlikte, ortak paylafltklar ve onlar prosimiyenlerden ayran zellikleri mevcuttur. Antropoidler genellikle iri boyuta sahiptirler. Beyin hacimleri daha fazla olup, koklama duyular zayflamfl, grme duyular
ise daha fazla geliflmifltir. Grme duyular renkli ve boyutlu grmeye uyarlanmfltr. Hamilelik ve doumdan sonra bebein bakm uzun bir zaman kapsamaktadr. Maymunlarn nemli bir ksmnda parazit ayklama olarak da bilinen postun tmarlanmas alflkanl bulunmaktadr (Fotoraf 4.2 Maymunlarda parazit
ayklama davranfl). Prosimiyenlere gre daha sosyal hayvanlar olarak bilinen antropoidler, btn primat takmnn yaklaflk %70ini oluflturmaktadrlar. Bu alt takmda yer alan primatlar corafik olarak iki farkl blgeye yaylmalar nedeniyle
Yeni Dnya maymunlar ve Eski Dnya maymunlar olarak iki gruba ayrlmfllardr. Yeni Dnya maymunlar olarak da bilinen Platiriniler Orta ve Gney Amerikada yaflayan maymunlar iermektedir. Katariniler ise Asya ve Afrika ktasnda
yaflayan maymunlarla kuyruksuz byk maymunlar ve ayrca yeryznn her tarafna yaylmfl olan insan iermektedir.
Yeni Dnya Maymunlar

Yeni Dnya maymunlar boyut
asndan 350 gr arlndaki
kk boyutlu tamarinlerden 9
kg arlndaki howler maymunlarna kadar genifl bir dalm gstermektedirler. Hemen hemen tamam aa yaflamna uyum salamfltr. Hatta
bazlar hemen hibir zaman
yere inmezler. Genellikle gndz yaflamna uyarlanmfl olan
Yeni Dnya maymunlar boyutlu ve renkli grrler. Bu
grupta yer alan maymunlarn
ayrt edici zelliklerinden birisi de burunlardr. Genifl ve bu-
Parazit ayklama: Antropoid

maymun topluluklarnda
bireyler arasnda postlarnn
tmarlanmas, parazitlerin
ayklanmasn ieren sosyal
bir davranfl rntsdr.
Fotoraf 4.2
Maymunlarda
nemli Bir
Toplumsallaflma
Arac Olan
Parazit Ayklama
Davranfl
Kaynak:
Jurmain vd.,
2003, s.152
74
Antropoloji
run kanatlar dfla dnk burunlara sahip Yeni Dnya maymunlar platirini olarak da bilinmektedir. Yaflam alanlarn Orta ve Gney Amerikann ormanlklar
oluflturmaktadr.
Fotoraf 4.3
Yeni Dnya
Maymunlarna
rnekler
Kaynak: Ylmaz
Selim Erdal Arflivi
Eski Dnya Maymunlar
Katarini: Burunlarnda dfla

dnk kanatlarn mevcut
olmad, burunlarnn u
ksmlar nemli olmayan dar
burunlu maymunlardr.
Eski Dnya maymunlar, Yeni Dnya maymunlarndan daha fazla davranflsal ve

biimsel eflitlilie sahip olan primatlardr. Sahra alt Afrikadan Asyann gneyine
tropikal, yar tropikal, allk, savanlk, yar kurak l alanlar ve kfl sezonlarnda
kar alan souk blgelere kadar olduka genifl bir corafyaya yaylmfllardr. ounlukla aa yaflamna uyarlanmfl olmakla birlikte babunlar gibi btnyle yerde yaflayanlar mevcuttur. ster aata isterse yerde yaflasn Eski Dnya maymunlar zamanlarnn ounu besin arayarak, uyuyarak ya da parazit ayklayarak geirirler. Oturduklarnda dik durufl pozisyonuna sahip olan bu primatlarda, arka taraflarnda oturma yastk olarak da bilinen nasrlaflmfl bir blge mevcuttur.
Katarini olarak da adlandrlan, dar burunlu Eski Dnya maymunlar, iki st
aileye sahiptir. Bunlar insan, kuyruksuz byk maymunlar ve hilobatlar ieren
Hominoidea ile maymun olarak bildiimiz Cercopithecideadr. Cercopithecidea
st ailesi ise Cercopithecidae ad verilen tek bir aileye mensupturlar. Bu ailenin
yeleri karma bir beslenmeye sahip olan, avurtlarnda besinleri biriktirdikleri bir
kese bulunan maymunlardr. Meyve, tohum, yaprak, ot, bitki kkleri, yumrular,
kabuklu yemifller, bcek, kufl yumurtalar ve kk hayvanlar yerler.
75
Fotoraf 4.4
Cercopithecidea
Ailesinden
Cercopithecus
Diana (Diana
Maymunu)
Kaynak: Ylmaz
Selim Erdal Arflivi
Aata ya da yerde drt elli hareket sisteminden aata salnarak hareket olarak bilinen brafliyasyon, hatta daldan dala srayarak harekete kadar birok hareket biimine sahip olan bu primatlarda, difller sayca azalarak bizim de sahip olduumuz gibi her bir ene yarmnda iki kesici, bir kpek difli, iki kk az ve
byk az olmak zere toplam 32 difle sahiptirler (Fotoraf 4.4 Brafliyasyon).
Brafliyasyon: Eski dnya

maymunlar ile kuyruksuz
byk maymunlarn
bazlarnda gzlenen, kollar
araclyla aa dallarnda
salnarak uygulanan hareket
sistemidir.
Fotoraf 4.5
Aa Dallarnda
Kollarla Salnarak
Yaplan
Brafliyasyon
Hareketi
Kaynak: Rosen,
1974, s.113
Sosyal organizasyonlar olduka karmaflk olan Eski Dnya maymunlar, bir ya

da iki erkein bulunduu kk gruplardan, birka erkek ve difli ile onlarn ocuklarndan oluflan byk gruplara kadar olduka deiflik sosyal gruplar oluflturmaktadrlar. Eski Dnya maymunlar arasnda tek efllilik yaygn bir durum deildir.
Hominoidler
Taksonomik snflamada insan, kuyruksuz byk maymunlar ve hilobatlar Hominoidea adndaki st aile ierisinde yer almaktadr. fiempanze, goril, orangutan ve
insann ayn st aile ierisinde yer almas beyin kapasitelerinden morfolojik zelliklerine, genetik yaplarndan toplumsal rgtlenmelerine ve sosyal organizasyonlarna kadar birok zellik asndan birbirlerine benzemelerinden kaynaklanmaktadr.
76
Antropoloji
Fotoraf 4.6
Jibon
Kaynak: Wandrey,
1987, s.107
Hassas tutufl: Bir maddenin

iki parmakla zenli bir
flekilde tutulmasn ifade
eder.
Kuyruksuz byk maymunlar ya da ponjidler, orangutan, goril ve flempanze olmak zere farkl primat trnden oluflan bir hominoid grubudur. Bunlardan
orangutanlar Asyada Borneo ve Sumatra adalarnda; flempanzeler Bat ve Orta Afrika ile Dou Afrikann Turkana gl yaknlarndaki ormanlk alanlarnda; goriller
ise Orta Afrikann dou ve bat blgelerinde yaflamaktadrlar. Asyann gneydousunda, zellikle Malezyadaki ormanlk alanlarda yaflayan jibonlar ve siyamanglar kuyruksuz byk maymunlar arasnda yer almakla birlikte, bunlar Hylobatidae
ailesini (hilobatlar) oluflturmaktadrlar.
Kuyruksuz byk maymunlar primatlar arasnda en byk ve ar olanlardr.
Orangutanlar 140 kg, goriller ise 200 kg
arlna ulaflabilmektedir. Kuyruksuz
byk maymunlarda kpek diflleri olduka iridir. Dier difllerin boyutlarn
aflan kpekdifllerinin karfl enelerde yerlefltikleri boflluklar mevcuttur. eneleri
iri ve ileri doru kntldr. Gl enelere sahip olan kuyruksuz byk maymunlarda ineme kaslar da olduka
kuvvetlidir. ineme kaslar yan tarafta
deil tepe ksmnda kafayla birleflmektedir. zellikle erkeklerde kafatasnn tepesinde, ineme kaslarnn yapflt ibik
biiminde kemik bir knt (sagittal
crest) mevcuttur. Ortalama beyin kapasiteleri flempanzede 390 cm3, orangutanda
425 cm3 ve gorilde 525 cm3tr.
Yar dik durufl pozisyonuna sahip olan kuyruksuz byk maymunlarn uyluk
ve kaval kemiklerinin eksenleri dz konuma gelememektedir. Bu nedenle iki ayak
zerine kalktklarnda bile insandaki gibi dik durufl pozisyonuna sahip olamamaktadrlar. Ayaklar da elleri gibi tutucu zellik taflmaktadr. nsandan daha ksa baflparmaklar olduu iin baflparmakla dier parmaklarnn karfllaflmas sonucunda
meydana gelen hassas tutufl yetenei geliflmemifltir.
nsan gibi uzun mrl olmalarna karfln doal yaflamlarnda 40 yafln aflmfl
kuyruksuz byk maymuna pek rastlanmaz. Bymeleri dier hayvanlara ve insan
dflndaki primatlara gre yavafltr. lk iki yldaki byme biimleri insana benzemektedir. Eriflkinlik dnemine ok ksa bir ocukluktan sonra giren kuyruksuz byk maymunlarda eriflkinlik aflamasnda cinsiyetler arasnda belirgin bir boyut
farkll mevcuttur.
Sosyal gruplar halinde yaflayan kuyruksuz byk maymunlar arasnda flempanzeler diflil gruplar oluflturmaktadr. Difliler ile reme kapasitesine ulaflmamfl erkekler grubun esas yelerini oluflturmaktadr. Gruptaki sreklilikleri nedeniyle difliler
arasnda ba kuvvetlidir. Gruptan ayrlan erkekler zaman zaman esas gruplarna
dnmekle birlikte, genelde ayr yaflamay tercih etmektedirler. fiempanzeler birbirlerine komflu gruplarn oluflturduu daha byk gruplar meydana getirmektedirler. Gorillerde difliler ve eriflkinlie ulaflmamfl ocuklar ve bebeklerden oluflan
grup, baskn erkek bir goril tarafndan ynlendirilmektedir. Eriflkinlie ulaflan erkek ve difliler esas gruplarn terk ederek baflka gruplara katlmakta ya da yeni
gruplar oluflturmaktadrlar. Orangutanlarda ana grup difliler ve ocuklardan oluflmakta, erkekler yalnz dolaflmaktadr.
77
Kuyruksuz byk maymunlarda davranfllar kaltsal yap tarafndan snrlanmamaktadr. Bu nedenle kuyruksuz byk maymunlarda sadece biz insanlara ait olduunu dflndmz birok davranfl biimi vardr. Bunlar arasnda avlanma,
alet yapm ve kullanm, iletiflim ve renme gibi davranfllar ilk akla gelenlerdir.
Tasarlayarak alet retimi insan dflndaki canllarda da mevcuttur. Ancak flempanzeler bu konuda insana daha yakndrlar. Yabanl flempanzeler dzenli olarak alet
yapmaktadr. fiempanze su imek iin yapraklar iner, rseleyerek snger haline
dnfltrr, ardndan suya daldrarak yapraklarn su emmesini salar ve azna gtrp skarak suyu ier. fiempanzeler karncalar avlayabilmek iin yeflil aa dallarn seer, yapraklarn koparr, kabuu syrdktan sonra onu ustaca karnca yuvasna sokarak dallarn zerine bunlarn yapflmasn salar (Fotoraf 4.7 Aa dalyla yuvasndan karnca karan flempanze). Ceviz krmak iin tafl paralarn hassas bir flekilde kullanr. Yavrular alet kullanmn grubun eriflkin bireylerinden genellikle annelerinden renirler. Goriller ve flempanzeler uyumak iin kendilerine
yaprak ve dallardan oluflan yatak da hazrlarlar.
Fotoraf 4.7
Aa Dalyla
Yuvasndan Termit
Karncalar
karan fiempanze
Kaynak: Park,
2001, s.154
Ses telleri insan gibi konuflmaya uygun olmamakla birlikte, farkl sesler karma yoluyla gereklefltirilen geliflmifl bir iletiflim kurma becerisi insanlarn kuyruksuz byk maymunlarla paylaflt zelliklerden biridir. fiempanzelerde 25 farkl
sesten oluflan lk sistemi mevcuttur. fiempanzelerin kard lklar yalnzca
bir durum iin geerlidir. nsanlar gibi ses karamamakla birlikte flempanze, goril
ve orangutan gibi kuyruksuz byk maymunlar iflaret dilini renerek insanla iletiflim kurabilmektedir. flitme engellilerin kullandna benzer bir iflaret dilini ya da
nesneleri ve kavramlar arfltran sembolleri renebildii birok arafltrmayla kantlanan flempanze, goril ve orangutanlarn rendikleri dili, gruplarnn dier yelerine de retebildikleri, kfrettikleri, hatta yalan syledikleri belirlenmifltir (Fotoraf 4.8 Semboller kullanarak iletiflim kuran flempanze (bonobo). Bununla birlikte kuyruksuz byk maymunlar dili ancak belli bir dzeye kadar renebilmektedirler. Yabanl ortamda anlaml iflaret sistemini retemeyen kuyruksuz byk maymunlarn dil konusunda ilkel bir yetiye sahip olduklar olduka aktr.
78
Antropoloji
Fotoraf 4.8
Semboller
Kullanarak letiflim
Kuran fiempanze
(Bonobo)
Kaynak: Jurmain
vd., 2003, s.168)
Kuyruksuz byk maymunlar arasnda yalnzca flempanzelerde avlanma gzlemlenmifltir. Avlarn basite yakalayp ldrmesine karfln, erkek flempanzelerin
bazen grup yelerince ortak olarak gereklefltirilen karmaflk bir avlanma biimini
sergiledikleri de belirlenmifltir.
Kuyruksuz byk maymunlar yalnzca morfolojik ve davranflsal zellikleriyle
deil, genetik yaplaryla da insana byk benzerlikler gstermektedir. Genetik
olarak en yakn akrabas olan flempanzelerle insan arasndaki genetik farkllk yalnzca %1,2dir. Morfolojik adan birbirlerine daha fazla benzedikleri varsaylan
flempanze ve goril arasndaki farkllk da yalnzca %1,2dir. Bu ise flempanzenin insana olan biyolojik uzakl ile gorile olan uzaklnn ayn olduunu gstermektedir. nsan ile goril arasndaki genetik farkllklar %1,4 iken orangutan insana en az
benzeyen kuyruksuz byk maymunu oluflturmaktadr. nsanla orangutan arasndaki genetik farkllk %2,2dir. Btn bu zellikler, insan ile kuyruksuz byk
maymunlarn hem davranflsal hem de genetik adan byk benzerliklere sahip
olduklarn gstermektedir.
nsan
Beyin kutusu: Kafatasnda

beynin yer ald blmdr.
Primat takmnn bir yesi olan insan trn, btn zellikleriyle burada tanmlamak olanakszdr. Ancak, yukardaki satrlarda tanmlanan birok morfolojik ve
davranflsal zelliin insan tarafndan da paylaflld bilinmeli, insan tanmlama
denemelerinin genellikle insan merkezli bir yaklaflma sahip olduu unutulmamaldr. Bununla birlikte, yalnzca insana zg olan ve dier primatlarda grlmeyen
biimsel ve davranflsal zellikler de mevcuttur. nsann beyni dier hominoidlerden daha iri (ortalama 1400cm3) ve karmaflktr. Yz daha ksadr ve btnyle
beyin kutusunun altnda yerleflmifltir. n difllerinin boyutu, zellikle de kpek
diflleri ksalmfl, az diflleri kaln bir mine tabakasyla kaplanmfltr. Kol kemiklerinin uzunluu bacak kemiklerine gre; n kol kemiklerinin uzunluu ise st kol
kemiklerine gre ksalmfltr. Omurgann yerlefltii kafann en byk delii btnyle kafatasnn altna yerleflmifl, omurga bir S formunu almfltr. Omurgann bel
omuru blm ksalmfl, leen kemii ise ksa ve genifl bir hal almfltr. Bafl parmak
79
uzun, dier drt parmann boyu ise ksadr. Ayak parmaklar tutucu zelliini yitirmifl, bafl parmak ile dier parmaklar arasndaki a azalmfltr. Kuyruksuz byk
maymunlarda gzlenen parmaklarn erilii, insanda yok olmufltur.
nsan ile kuyruksuz byk maymunlar arasnda beliren en belirgin farkllklar,
onlarn davranfllarnda kendisini gstermektedir. nsan ocukluk dnemi en uzun
olan tek hominoiddir. Bu zellik ona, dier hominoidlerden daha uzun sren ebeveynlere bamllk ve daha fazla toplumsal renme yetisi kazandrmaktadr. nsann davranfllar byk oranda renmeye dayal alflkanlklara dayanmaktadr.
renilen zellikler arasnda retme, yaratma yetenei ve dil merkezi bir konumda yer almaktadr. Kltr, toplumun bir yesi olarak insanolunun renerek kazand fleylerin karmaflk bir btn olarak deerlendirdiimizde insann ne ok
fleyi renmesi gerektiini alglayabiliriz. Kltrn bir paras olan karmaflk toplumsal iliflkiler de sadece insana zgdr ve dier primatlarn sosyal iliflkilerine gre ok daha byk bir eflitlilik ve karmaflklk dzeyine sahiptir. nsan yaratt
kltr olmakszn ve toplumdan soyutlanmfl halde yaflamn srdremez.
Dier canllardan bizleri ayrt eden zelliklerimiz mevcut olmakla birlikte, birok zellii de baflta hominoidler olmak zere dier canllarla paylaflmaktayz. Sese dayal iletiflim sistemi, davranfllarn gelecek kuflaklar tarafndan renilmesi,
kendini ve akrabalar tanmak, yalan sylemek, avlanmak, kltrn ncl olarak
deerlendirilen alet yapmak baflta olmak zere insani olarak tanmladmz birok
zellii baflta flempanze, goril ve orangutan olmak zere dier hominoidlerle paylaflmamz, hatta genetik olarak da aramzda ok az fark olmas, aramzdaki farkllklarn niteliksel deil niceliksel olduunu ortaya koymaktadr.
Dier canllar kolayca snflandrr, benzerlik ve farkllklarn tanmlarken
SIRA SZDE kendi trmz sz konusu olduunda neden bu kadar zorlanrz?
NSANIN BYOLOJK EfiTLL

Irk m? Biyolojik eflitlilik mi?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
nsan, dier adyla Homo sapiens hominoidea st ailesi ierisinde yer alan bir trdr. Bir canl tryle baflka bir canl tr arasnda benzerlikler olsa da trler reDKKAT
me engeliyle birbirlerinden kesin olarak ayrlrlar. Ayn trn yesi olan bireylerin tm teorik olarak iftleflip reyebilirler. Ancak insan tr ierisinde yer alan
SZDE
populasyonlar, aileler, hatta aileyi oluflturan bireyler arasndaSIRA
da farkllklar
mevcuttur. nsanolu, doadaki canllar kendini merkeze alarak snflamfl, bu arada
kendi trnn gsterdii eflitlilii de snflayarak kendini veAMALARIMIZ
kendi dflnda kalanlar alglamaya alflmfltr. Bu tr snflamalarn insanln tarihi kadar eski olduu
varsaylsa da, en eski belgeler Msrda karflmza kmaktadr. M.. 1350 yllarnda Msrllar insanlar grnr zelliklerini kullanarak, Krmzlar
SarK T(Msrllar),
A P
lar (Doulular, Asyallar), Siyahlar (Afrikallar) ve Beyazlar (Kuzeyliler) olmak
zere drt gruba ayrmfllardr (Resim 4.4 Eski Msra ait insan gruplarnn snflandrmasn gsteren bir resim). Bu ayrm aslnda topluluklarn
yaT E L ETanr
V Z Y OHorusa
N
knlk derecelerine gre yaplmfltr. nsann deri rengi gibi grnr zelliklerine
dayal snflamalar M.. 2. yzylda inde, hatta Eski Yunanda da bulunmaktadr. Bununla birlikte, bu tr snflamalarn tekini tanmlarken bedenin biimsel
N Tgnderme
ERNET
zelliklerinin yan sra duygusal ve davranflsal zelliklerine de
yapt
dikkati ekmektedir.
DKKAT
N N
SIRA SZDE
Populasyon: Ayn blgede

yaflayan ve kendi aralarnda
iftleflebilen bireylerin
oluflturduu topluluktur.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
80
Antropoloji
Resim 4.4
Eski Msra Ait
nsan Gruplarnn
Snflandrmasn
Gsteren Bir Resim
Kaynak: Ylmaz
Selim Erdal Arflivi
1492de Amerikann keflfini mteakip hz kazanan Avrupallarn keflif ve kolonilefltirme alflmalar, kendini uygar olarak tanmlayan Avrupallardan teknolojik
adan daha geri, grnfl olarak onlardan farkl Amerika, Avustralya ve Afrikann
yerli halklaryla tanflmalarna yol amfltr. 17. yzyln sonlarndan itibaren, Avrupallar, yeni tandklar tekilerin insan olup olmadklarn, kendileri gibi Adem ve
Havvann soyundan gelip gelmediklerini sorgulamaya bafllamfllardr. Bu yerliler
ile Avrupallar arasndaki farkllklar, insan ile maymun arasndaki farkllkla efl deer tutup, yerlilerin insan olarak deerlendirilemeyecei yargsna ulaflmfllardr.
Baz dflnrler ise daha da ileri giderek ilkel olarak deerlendirdikleri bu halklar beyazlarn temsil ettii insan trnn dflna itmeye alflmfllardr. Montesquieu
Erdemli bir varlk olan Tanrnn, iyi bir ruhu simsiyah bir bedene yerlefltirebileceini sanmyorum diyerek, 18. yzylda rk ayrmnn bedensel zellikleri tanmlamaktan te bir anlam tafldn gstermektedir. Avrupallarla Avrupal olmayan
yerli halklarn ayn kkenden gelip gelmedikleri ve ayn tr ierisinde snflandrlp snflandrlamayacaklar sorunu monogenizm ve poligenizm adyla anlan iki
grfln domasna neden olmufltur. Monogenizm renkleri ve grnflleri nasl
olursa olsun tm insanlarn ayn trn yesi olduklarn ve Adem ve Havvadan
geldiklerini, ancak sonradan farkl evrelere uyum salayarak deiflik grnmler
kazandklarn savunan grfltr. Poligenizm ise insan rklarnn hepsinin Adem ve
Havvadan gelmediini, dolaysyla ayr trler olarak deerlendirilmeleri gerektiini savunan grfltr. nsann birok zelliinin dhil edildii tanmlama ve snflama abalar, bu yaklaflmla 20. yzyln bafllarna kadar devam etmifltir. nsan topluluklarnda deiflmedii varsaylan grnr zelliklere dayanan snflamalarla, rk
kavramna daha sistematik ve bilimsel bir boyut kazandrlmaya alfllmfltr. Bu
alflmalar arasnda nirengi noktasn oluflturanlardan biri, anatomist Johann Friedrich Blumenbach (1753-1840) tarafndan yaplan deri renklerine dayal snflandrmadr. Bu snflandrmaya gre insanlar Beyaz, Sar, Siyah, Kzl ve Kahverengi olmak zere 5 rk grubuna ayrlmfltr. Bundan sonra da deri rengi kullanlarak ok
sayda rk snflamas yaplmfl, ancak pek ok insann deri renginin yaplan bu snflamalara uymamas ve insanlarn baflka zellikler asndan da farkllklar gstermesi rk snflandrmalarnda kullanlacak baflka kriterlerin aranmasna yol a-
mfltr. svireli anatomist Retzius rk snflandrmasnda kullanlacak bir lt olarak kafatas endisini gelifltirerek, kafataslarn uzun (dolikosefal) orta yuvarlaklkta (mezosefal) ve yuvarlak (brakisefal) olarak snflamfltr. Buna gre baz rklar
uzun, bazlar yuvarlak ve bazlar da orta yuvarlaklkta bir kafatas biimine sahiptir. Kafatas biimine dayal rk snflandrmas daha sonralar rklk tartflmalarnn
odana yerleflecektir. Yzn ileri doru frlaklnn derecesi (progantizma), sa
rengi, gz rengi, gz biimi, yzn biimi, boy-pos gibi grnebilir ya da llebilir zellikler bu snflamalara dhil edilmifltir. Hatta doufltan kazanlan ve yaflam
boyunca deiflmeyen kan gruplar gibi gzle grlemeyen, ancak belli ifllemler sonucunda ayrt edilebilen zellikler de kullanlmfltr. Bu tr biimsel zelliklerin insanlarn teknolojik, davranflsal, moral ve zek dzeylerini de belirledii dflncesi 20. yzyln ilk eyreine kadar byk lde kabul gren bir dflnce olmufltur. Bu grfl, 20. yzyln baflnda baz devlet yneticileri tarafndan evlilik, ocuk
sahibi olma ve aile byklnn dzenlenmesiyle rklarn gelifltirilmesi, bylece
saf rkn yaratlmas anlamna gelen jeniye kadar ulaflmfltr. Baz lkelerde salkl ve hatta rken saf olduu dflnlen insanlarn evlenmesi ve ocuk sahibi olmalar teflvik edilirken, salkl olmayan ya da rken saf olmad dflnlen insanlarn remesi engellenmeye alfllmfltr. Francise Galton tarafndan nerilen bu grfl Nazi Almanyasnda en st dzeye kan rk kt unsurlardan temizleme uygulamalaryla bir insanlk dramna dnflmfltr.
nsan topluluklarnn kltrel ve etnik zellikleri de rk snflamalarnda kullanlmfl, birbirleri ile benzer bedensel zelliklere sahip toplumlar (rnein Almanlar
ve Avusturyallar) farkl rklar altnda, ya da bedensel zellikleri farkl olan bireylerin oluflturduu cemaatler ya da dini gruplar da birer rk olarak (rnein Yahudi
rk) deerlendirilmifllerdir. Bu belirsizlik nedeniyle 20. yzyln ortalarnda UNICEF, antropolog ve biyologlarn oluflturduu bir komisyona kabul edilebilir bir rk
tanm yaptrmay denemifltir. Bu tanma gre biyolojik adan rk, belirgin ve ayn
zamanda kaltsal olan; doal seilim, mutasyon, karflma ve yaltlma gibi etmenlerin sonucunda ortaya kan bedensel farkllklarla belirlenen insan birimleridir.
Irklarn snflanmasnda uzun sre grnebilir zellikler kullanlmfl olmasna
karfln, bu zelliklerin hangilerinin kullanlaca, hangi zelliklerin bir rk dierinden ayrt etmede daha baflarl olduu bilinmemektedir. Irk snflamalarnda kullanlan hangi kriter dikkate alnrsa alnsn, btn insan gruplarn bu kritere gre snflamak olanakszdr. Siyah, sar ve beyaz deri renklerini insan gruplarn ayrmak
iin kullandmzda, rnein Avustralya yerlileri ile Pigmeler, Etiyopyallar, Nilotikler gibi birok Afrikal topluluk siyahlar ierisine yerlefltirilecektir. Bununla birlikte Pigmeler dnyann en ksa boylu, Nilotikler ise en uzun boylu insanlar arasnda yer almaktadr. Dolaysyla eer boya dayal bir ayrm yaplrsa bundan tamamen farkl bir snflandrma ortaya kacaktr. Kald ki insanlarda ikolata renginden pembemsi beyaza kadar dalan renk tonlar mevcuttur. Deri rengi kuzey
blgelerden gneye doru tedricen koyulaflmakta, ancak renk geifllerinin keskin
olmad bilinmektedir. Bu nedenle iki u arasndaki yer alan birok insan topululuunun deri rengi asndan hangi rk grubunda yer almas gerektii belirsizdir.
Bu iki u renk arasnda yer alan renk tonlar kadar snflama yapmak gerekli gibi
grnmektedir. Bu ise snflamann olanakszl anlamn taflmaktadr. Benzer durum yz biimi, burun biimi, sa biimi, gz rengi ve biimi, boy uzunluu, boypos gibi rklarn ayrmnda kullanlan zelliklerin hemen tamam iin geerlidir.
Hi bir bedensel zelliin tek baflna rklar snflamada baflarl olmad anlafllnca, baflka zmlerin aranmasna neden olmufltur. Hominoidler ierisinde in-
81
Kafatas endisi: Kafann

genifllik lsnn uzunluk
lsne blmnn 100 ile
arpmyla elde edilen
endistir.
82
Antropoloji
sann zelliklerinden bazlarn sralarken, insan dier canllardan ayrt eden, onu
biricik klan tek bir zelliinin bulunmadn grmfltk. Biyolojik zelliklerin insan kuyruksuz byk maymunlardan ancak niceliksel adan ayrabildii, dolaysyla insan ile flempanze arasndaki snr bile net bir flekilde ortaya koyacak bedensel ve davranflsal zelliklerin snrl olduu dflnldnde, insan trn
oluflturan rk gruplarn ayrt etmede nelerin kullanlaca nemli bir sorunu
oluflturmaktadr. Fiziksel zelliklerden bir tanesi deil, birka zelliin insan rklarn temsil ettii, dolaysyla bunlar grup halinde kullanmann bu sorunu zecei
dflnlmfltr. Bu nedenle arafltrmaclar, belli insan rklarn tanmlarken birden
fazla zellii kullanmfllardr. rnein Beyaz ve Sar rkn zelliklerinin bir karflmn yanstt sylenen Trkler, orta boylu, belirgin biimde yuvarlak (brakisefal)
bafll, dz ve siyah sal, genifl ve elmack kemikleri kntl yze sahip, ekik gzl, gz kapaklar hafif fliflkin insanlar olarak tanmlanmfltr. Ancak, bu grubu ayrmak iin belirlenen zelliklerin dier rk gruplar iin geerlilii yoktur. Bu nedenle rk olarak adlandrlan alt gruplar bu yolla tanmlamak da olanakszdr. Fiziksel
zellikler bir btn olarak bir arada bulunmazlar. Siyah tenli, uzun boylu, uzun kafal, genifl burunlu, kvrck siyah sal insanlar olduu gibi, siyah tenli, uzun boylu, uzun kafal, dar burunlu, dalgal siyah sal insanlarla; beyaz tenli, uzun boylu,
uzun kafal, dar burunlu, dalgal kumral sal insanlar da vardr. Bu insan tipinde, fiziksel karakterlerden bir ya da birka tanesi dier gruplardan farkllk gstermekte, farkllklara burada sralamadmz baflka fiziksel zellikler de dahil olmakta, tartflmalar kmaz bir yola srklemektedir.
20. yzyln ilk eyreine kadar kabul edilen yaygn grfl, insann fiziksel karakterlerinin sabit olduu fikriydi. Dier bir deyiflle, insan gruplarnn grnebilir
zellikleri doufltan kazand ve bu zelliklerin evresel faktrlere karfl bir tepki
gstermedii, dolaysyla deiflmedii kabul edilmekteydi. Irk snflamalarnda sklkla kullanlan boy uzunluunun evresel faktrlerden etkilendiini ortaya konulmufltur. yi beslenen, yksek sosyo-ekonomik gruplarn yeleri, kt beslenen,
zor evre koflullarnda yaflayanlara gre daha uzun boylu olmaktadr. Kald ki,
ekonomik yaps hzla deiflen toplumlarda, byme hz artmakta, bireyler daha
uzun boya ulaflmaktadrlar. Benzer durum rk snflamalarnda kullanlan arlk
iin de geerlidir. Yaplan arafltrmalar kafatas biiminin de evresel koflullara gre bir lde deifltiini gstermifltir. Dolaysyla, rk snflamalarnda kullanlan
zelliklerin evresel koflullara bal olarak deiflebilir olmas, bunlarn salt biyolojik yapdan kaynaklanan zellikler olarak snflamalarda kullanlamayacan gstermifl, durumu daha da karmaflk hale dnfltrmfltr.
Snflamalarn doru yapld varsaylsa bile, bu snflamalarda ortaya kan bir
dier sorun rklar arasndaki karflmdr. Gler ve nfus hareketlilikleri nedeniyle
birok insan grubu gemiflte yer deifltirmifltir. Gnmzde de bu sre artarak
devam etmektedir. Birok topluluk tarafndan yerleflilen Anadolu, modern Amerika Birleflik Devletlerinde olduu gibi, bu karflm en iyi yanstan blgelerden birisini oluflturmaktadr. Bu tr hareketlilik, farkl rklara dahil edilen bireylerin evlenmeleriyle sonulanmaktadr. Ancak, farkl rklardan ebeveynlerden doan ocuklarn hangi gruba dhil edilebilecei belirsizdir. Genetik zelliklerini yar yarya anne ve babalarndan almalarna karfln, melez ocuklar ounlukla daha aflada yer ald dflnlen rk grubuna dhil edilirler. rnein biri beyaz, dieri siyah olan ebeveynlerden doan melez bir ocuk genellikle beyaz rkn bir yesi
olarak alglanmaz. Bir rkn dierine stnlne gnderme yapan byle bir afla-
83
lama, rklarn saf zelliklerinin bozulmas gibi biyolojik zelliklerden deil, rk

ayrm ya da deerlendirmelerin kltrel temelinden kaynaklanmaktadr.
Her ne kadar, rk snflamalarnn biyolojik bir temele dayand ve snflamalarda kullanlan biimsel zelliklerin genetik temelli olduu kabul edilse bile, rk snflamalarnn biyolojik bir temele dayanmadna en nemli kant genetik alflmalardan gelmifltir. R.C. Lewontin 1972 ylnda yaynlad Evrimsel Biyoloji adl
alflmasnda, rklar arasndaki genetik farkllklar belirlemek iin dnyann farkl
blgelerinde yaflayan topluluklardan oluflan 7 byk rk grubunu ele alarak 17 polimorfik zellik arafltrmfltr. Bu arafltrmada ulaflt sonu olduka flaflrtcdr.
Toplam genetik eflitliliin sadece %6,3 byk gruplar arasndaki fark temsil
ederken, %94 gruplarn ierisindedir. Byk rk gruplarn oluflturan daha alt dzeydeki yerel rk gruplarnda ise farkllk %8,3 orannda bulunmufltur. Bu veriler
corafik ve yerel rk gruplarnn insan genetik eflitliliinin yalnzca %15ini aklayabildiini, geri kalan %85ini ise aklayamadn gstermifltir. nsanlar arasndaki genetik farkllklarn nemli ksm ky ya da kabile gibi alt gruplarda, hatta aile
ve aileyi oluflturan bireylerde meydana gelmektedir.
Eer Afrikallar, Avustralya Yerlileri, Sarlar, Gney Asyallar, Dou Asyallar,
Okyanusyallar ve Avrupa Beyazlar olarak adlandrlan rk gruplar arasndaki
farkllklar genetik olarak belirlenebiliyorsa, o zaman bu gruplar arasndaki farkllklarn st dzeyde olmas, bu gruplar oluflturan alt birimlerin ve onlar oluflturan
bireylerin genetik yaplarnn da birbirlerine, dier rk gruplarnn yelerinden daha fazla benziyor olmas beklenir. Oysa genetik farkllklarn byk blmnn
rk gruplar olarak tanmlanan birimleri oluflturan daha kk alt gruplarn ierisinde olduu anlafllmfltr. Bu bilgiler, genetik veriler asndan da rk kavramn tanmlamann, dolaysyla buradan hareketle rklar snflamann olanakszln gstermektedir. Sonu olarak insan rklarnn biyolojik temele dayand ve deiflmedii varsaylan zelliklerinden yola klarak, kltrel olarak kurgulanmfl snflamalar olduunu syleyebiliriz. Dier bir deyiflle, rk snflamalar biyolojik olmaktan ok, insanlarn zihinlerinde kurguladklar snflamalardr.
Irklk nedir? Tartflnz.
Polimorfizm: Fenotipik etki

yapabilen bir gen
deiflkenidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Yeryznn hemen her blgesine uyarlanmfl ve ok eflitlenmifl olan insan tD fi N E L Moluflmaktar, birok zellik asndan birbirlerinden farkllk gsteren gruplardan
dr. Peki, biyolojik ve biimsel adan ortaya kan bu farkllklar nasl aklanabilir? Bunu rk snflandrmalarnda temel alnan deri rengi, vcutS boyutu
ve biimi,
O R U
burun biimi gibi zellikleri kullanarak aklamaya alflalm.
nsanda renk, birok gen tarafndan aktarlan kaltsal bir zelliktir. Tropikal
DKKAT
blgelerde, ak ve savanlk alanlarda, koyu tenli insanlar yaflar. Tropikal blgeden uzaklafltka ten rengi alr. Koyu tenli insanlarda melanosit ad verilen hcSIRAgre
SZDEdaha oktur
relerin yapsnda bulunan melanin pigmenti, ak tenli insanlara
ve iri tanecikler halindedir. Bilindii gibi ak ten gnefl yanna ve kansere neden olur. Gnefl yan reme ve oalmada olumsuz etki yaratr. Cilt kanseri lAMALARIMIZ
drc deildir, ancak reme genellikle sona erer. Yksek ultraviyole flnn bulunduu blgelerde, yeterli bir bariyer oluflturmayan ak ten D vitamini fazlalna, eklem hastalklarna, yumuflak dokularda kalsiyum deposuna,
K T Asafra
P tafllarnn
oluflumun yol aar; bu durum dolaflm sorunlar ve bbreklerin iflasyla sonulanr. Dolaysyla, yksek ultraviyole flnlarnn bulunduu blgelerde ak ten bir
dezavantaj oluflturur ve doal koflullarda ak tenliler hayattaT Ekalma
asndan koLEVZYON
N N
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
84
Antropoloji
yu tenlilere gre daha fazla dezavantaj taflrlar. Saylar daha da artrlabilecek bu

olumsuzluklar, yksek ultraviyole flnlarnn bulunduu Olak ve Yenge dnenceleri arasnda yaflayan insanlarn daha koyu renkli olma eilimini aklar.
Fotoraf 4.9
Deri rengi insan
topluluklarnn
farkl corafi
koflullara
uyarlanmalarnn
en iyi
rneklerinden
biridir.
Kaynak: Park,
2001, s.54
Buna karfln, gnefl flnlarnn daha az olduu Kuzey blgelerinde yaflayan insanlarda, bu flnlar daha fazla emebilmek iin deri rengi daha aktr. Bu blgelerde yaflayan koyu tenli insanlarda yaygn olarak raflitizm hastal gzlenir. Yetersiz ultraviole flnlar nedeniyle D vitamini eksiklii yaflayan bireylerde kemikler
yeterince sertleflememekte, vcut arln taflyamad iin eilip bklmektedir.
En ok bacak ve kol kemiklerinin eilmesiyle kendini gsteren raflitizm, leen kemiinin de eilmesiyle kadnlarda doum kanalnn daralmasna neden olmakta,
bylece doum gleflmekte, doum esnasnda anne ve bebein lmne neden
olmaktadr. Bu nedenle koyu renk tropikal blgelerde, ak renk ise kuzey lkelerinde avantajl bir hale dnflmekte, bu zelliklere sahip bireylerin sklnn artmasna yol amaktadr.
nsann beden yaps ve boyutu tpk renk gibi eflitlilik gsteren bir zelliktir.
Beden yapsnn eflitlilik gstermesi rastgele ortaya kan bir durum deildir. Btn insanlarda ter bezi says ayndr. Scak ve souk blgelerde vcut ssnn korunmas, evreye uyarlanma asndan son derece nemlidir. Canllar bu duruma
boyutlarna karfln yzey alanlarnn azaltlmas ya da artrlmas yoluyla uyarlanmfllardr. Bu durumu aflada hacimleri ayn kp ve dikdrtgen prizmadan hareketle tanmlamaya alflalm. Kenarlar ikifler santim olan bir kpn hacmi (2x2x2
= 8 cm3) 8 cm3tr. Bu kpn yzey alan ise 24 cm2 dir. Buna karfln kenarlar
1x2x4 cm olan dikdrtgen prizma da hacim (1x2x4 = 8 cm3) 8 cm3 ile kpn hacmi ile ayn iken, yzey alan 28 cm2 dir. Bu durumda ayn hacme sahip olmalarna karfln daha ince ve uzun olan dikdrtgen prizmada yzey alan genifllemekte,
kpte ise yzey azalmaktadr. Bu durumun insan vcuduna yansmas nasldr? Neden nem taflmaktadr?
85
fiekil 4.2
Hacmi 8 cm3 olan
bir kp ve
dikdrtgen
prizmann yzey
alanlar
birbirinden
farkldr.
2 cm
4 cm
2 cm
2 cm
Kpn hacmi: 8 cm3
Yzey alan: 24 cm2
1 cm
2 cm
Kpn hacmi: 8 cm3

Yzey alan: 28 cm2
Yeryznde scak blgede yaflayan bireyler daha ince ve uzun olma eilimindedir. Ayn hacme sahip olmalarna karfln, uzun olan bireylerin tknaz olan bireylerden daha fazla yzey alanna sahip olma eilimindedir. zellikle ye kemiklerinin uzunluunun daha fazla olmas, deri yzeyinin artmasna yol amaktadr.
Bylece ykselen vcut ss daha hzl kaybedilerek scaa karfl daha kolay uyarlanma salanmaktadr. Bu nedenle Tropikal Afrikada yaflayan birok insan topululuunun gvdesine oranla kol ve bacaklar daha uzun bir yap taflmaktadr. Bu
durumun tersi, Kuzey Kutbuna yakn blgelerde yaflayan insanlarda gzlemlenmifltir. rnein Kuzeyde yaflayan Eskimolarda tknaz bir yap gzlenmektedir.
Tknaz yap yzey alannn azalmasna neden olmakta, bu flekilde vcut ssn daha etkili bir flekilde kullanlmasna olanak salamaktadr. Dolaysyla souk blgelerde s kaybnn engellenmesi daha nemli bir uyarlanma biimidir. Vcudun yalnzca uzuvlar deil, ayn zamanda vcudun arl da evreye uyarlanma asndan nemlidir. Biim asndan benzer iki bedenden daha kk olan, arlk baflna daha kk yzey alanna sahiptir. Bu nedenle scakl daha etkili bir flekilde datr. Gerekten de scakkanl memeliler arasnda souk blgede olanlar scak blgedekilere oranla daha iri olma eilimindedirler. Bu iki durum vcut boyutu, yzeyi ve terleme arasndaki iliflkiyi, vcut biimi asndan ortaya kan farkllklarn bir ksmn aklamada ne kadar nemli olduunu gstermektedir.
nsan burnunun biimi de evreye uyarlanmaya iliflkin nemli bilgiler sunmaktadr. Souk blgelerde yaflayan insanlarn burunlar uzun olma eilimindedir.
Uzun burun ok sayda klcal damarn yerleflmesi iin uygun ortam salamaktadr.
Ayrca gerek burun ierisindeki mukoza gerekse dier dokular, burun araclyla
alnan havann snmasna, bylece akciere daha lk bir havann gnderilmesinde yardmc olur. Burun boyutu ve biimi zerinde yaplan arafltrmalar souk blgelerde yaflayan insanlarn istatistiksel adan da anlaml bir boyut farklla sahip
olduunu gstermifltir.
nsanda yalnzca grlebilir zellikler zerinden deil genotipik zellikler asndan da biyolojik eflitlilik ve uyarlanmann kantlarn saptamak mmkndr.
Bu zelliklerden belki de en fazla zerinde durulan kan gruplardr. Bilindii gibi
kan A, B ve O olmak zere farkl tipi bulunan bir yapya sahiptir. Kan gruplar
Genotip: Bir organizmann

sahip olduu genetik
zelliklerin tmdr.
86
Antropoloji
AA, BB, OO, AO, BO, AB, olmak zere 6 farkl biimde bulunabilir. Kan gruplarndan bazlar farkl hastalklara daha hassastrlar. rnein, A kan grubu, iek
hastalna O ve B kan gruplarndan daha fazla hassastr. A ve AB kan tiplerinin
ierisindeki bir antijenin iek hastalna benzemesi nedeniyle, iek hastalna
karfl antikor oluflturmazlar. Eer bu antikoru oluflturmufl olsalard, antikorlar A tipi antijene karfl da harekete geerek kendi kendine zarar verecek ve bireyin lmyle sonulanacaktr. Bu olgudaki gibi farkl kanser trlerine karfl farkl kan
gruplarnn daha hassas olduklar, dierlerine karfl daha direnli olduklar ve seilimsel bir avantaja sahip olduklar bilinmektedir.
Resim 4.5
Farkl nsan
Toplumlarnda
Vcudun Boyut
Farkna rnek:
Eskimolar, Nilotikler
ve Pigmeler
Kaynak: Stringer ve
Andrews, 2005, s.21.
Saylar daha da artrlabilecek btn bu veriler, insan gruplarnn farkl corafyalarda neden farkllafltn, genetik adan dierlerinden neden daha farkl bir
rnt sergilediklerini aklamada nemlidir. Bu adan bakldnda, insann bedensel farkllklarnn, yaratlfltan kazanlmfl, deiflmez ve kolaylkla snflanabilir
zellikler deil, insann yaflad evreye uyarlanmayla kazanlmfl ve eflitli biyolojik srelerle deiflebilen zellikler olduunu gstermektedir.
87
zet
N
A M A
N
AM A
nsann canllar dnyasndaki yeri nedir?

Canllar dnyasnda insann yeri ve dier canllarla biyolojik iliflkisi, hemen her insann sorgulad konulardan biridir. Homosantrik dnya grflyle bizler, kendimizin dier canllardan ayr ve
ayrcalkl olarak yaratldna inanmak isteriz. Bununla birlikte kkendefl organlar, ilkel ve tremifl
organlar ile genetik alflmalar insann dier canllarla ayn kkenden geldiini kantlamaktadr.
nsan birok canl ile yapsal olarak benzer organlara sahip olmakla birlikte, biyolojik taksonomiye gre hayvanlar aleminin ierisinde, merkezi sinir sistemine sahip omurgal hayvanlar arasnda, bu hayvanlarn bir kolu olan memeliler snfnda ve bu snfn takmlarndan biri olan primatlarn bir yesi olarak snflandrlr.
Primat takmnn ve primat takmnda yer alan
trlerin temel zellikleri nelerdir? nsan, neden
primat takmnn bir yesi olarak deerlendirilmektedir?
Primatlar, el ve ayaklarnda befler adet parmak
olan; koklama duyusu yerine grme duyusu geliflmifl olan; boyutlu ve renkli grebilen; olduka iri bir beyne, yavafl byme srecine, yksek renme kapasitesine, ileri dzeyde iletiflim
becerisine sahip; grup halinde yaflayan ve sosyal
olan canllardr.
Primat takmnn ierisinde ise insana en benzer
olanlar kuyruksuz byk maymunlar olarak da
bilinen goril, orangutan ve zellikle flempanzedir.
nsan, el ve ayaklarnn befl parmakl yaps, kol
ve bacak anatomileri, kafatasnn n ksmnda
yer alan gzleri, boyutlu grfl ve derinlii alglama yetisi, klen burun knts, uzun zamana yaylmfl byme sreci, ocukluk dneminin mevcut olmas, iri beyni, sosyallii, geliflmifl renme kapasitesi ve iletiflim becerisi gibi
birok zelliiyle dier canllardan ziyade primatlara benzer ve bu nedenle primatlar takmn
bir yesi olarak kabul edilir.
N
A M A
nsann biyolojik eflitliliinin nedenleri nelerdir

ve bu eflitlilik nasl tanmlanabilir?
nsan tr ierisindeki bireyler ve corafi gruplar
bir eflitlilik gstermektedir. nsan bu eflitlilii
rk adn verdiimiz bir kavramla tanmlamaya
alflmfltr. Deri rengi, gz ve sa rengi ve biimi,
yz flekilleri, boy-pos gibi grnebilir zellikler
kullanlarak rk snflamalar yaplmfl, ancak bu
zelliklerin biyolojik eflitlilii tanmlamadaki baflarszl kafatas endisi gibi llebilir ltlerin gelifltirilmesine neden olmufltur. Ancak, hangi lt kullanlrsa kullanlsn hibirinin tek baflna rk olarak tanmlanan alt gruplar ayrmada
yeterli olmad anlafllmfl ve bu ltler gruplar
halinde ele alnarak rk ayrmnda kullanlmaya
alfllmfltr.
Gerek rk snflamalarnda kullanlan zelliklerin
evresel koflullardan etkilenmeleri, gerekse rklar arasndaki farkllklarn genetik farkllklarla
aklanamamas gibi nedenler sonu olarak rk
kavramnn reddedilmesine yol amfltr. Bu nedenle gnmzde rklar, biyolojik temele dayal
olduu varsaylan, kltrel olarak infla edilmifl
gruplar olarak tanmlanmaktadr. Bylece bugn
bir insan grubundan dierine deiflen bedensel
farkllklar rk kavramyla deil, insanlarn yafladklar evreye uyarlanmasyla ortaya kan zellikler olarak deerlendirilmekte, farkllklar biyolojik eflitliliimizin paralar olarak alglanmaktadr.
88
Antropoloji
Kendimizi Snayalm
1. Canllarn benzer zelliklerine gre snflandrlmas
sistemine ne ad verilir?
a. Biyolojik eflitlilik
b. Irk
c. Taksonomi
d. Homoloji
e. Anoloji
2. nsann kolu ve balinann yzgeci gibi farkl ifllevleri olmakla birlikte, ortak bir atadan kken alan ve yapsal adan benzerlik gsteren organlara ne ad verilir?
a. Homolog organ
b. Anolog organ
c. Primitif organ
d. Tremifl organ
e. Benzer organ
3. nsan tr biyolojik snflandrmaya gre hangi memeli takmnn yesi olarak kabul edilir?
a. Etiller
b. Kemirgenler
c. Scakkanllar
d. Primatlar
e. Omurgallar
4. Afladakilerden hangisi primatlarn ortak zelliklerinden biri deildir?
a. Byk bir beyin
b. Otul beslenme biimi
c. boyutlu grme
d. Renkli grme
e. El ve ayaklarda befler adet parmak olmas
5. Afladakilerden hangisi insan kuyruksuz byk
maymunlardan ayran bir zelliktir?
a. renme
b. Avclk
c. Alet yapma ve kullanma
d. Farkl tonda sesler kararak iletiflim kurma
e. Kltr sahibi olma
6. Primatlar takm iki byk alt takma ayrlmaktadr.

Bunlardan biri prosimiyenler olarak adlandrlr. Buna
gre primatlar takmnn dier alt takm afladakilerden hangisidir?
a. Kuyruksuz byk maymunlar
b. Yeni Dnya Maymunlar
c. Eski Dnya Maymunlar
d. Antropoidler
e. Platiriniler
7. Afladakilerden hangisi Hominoidea st ailesinin
yelerinden biri deildir?
a. Lemur
b. Orangutan
c. Goril
d. nsan
e. fiempanze
8. Afladakilerden hangisi rk snflandrmalarnda kullanlan ltlerden biri deildir?
a. Deri rengi
b. Gz rengi
c. Boy
d. Kafatas endisi
e. Sportif yetenekler
9. jeni fikrini ortaya atan kimdir?
a. C. von Linn
b. F. Galton
c. G. Mendel
d. C. Darwin
e. A. Hitler
10. nsan topluluklarnn vcut boyutu asndan farkllklar gstermesinin en nemli sebebi nedir?
a. Corafi blgelerdeki ykseklik fark
b. Corafi blgelerdeki su kaynaklar bakmndan
grlen farklar
c. Corafi blgelerdeki s fark
d. nsan topluluklar arasndaki kltrel farkllklar
e. nsan topluluklar arasndaki yerleflim biimi
farkllklar
89
Yaflamn inden
Gen haritas kkenleri aa karacak
National Geographic dergisi ve IBM firmas, Genografi
projesiyle insanln g haritasnn peflinde. Uzmanlarn hedefi, dnya genelinde DNA rnekleri toplayarak
bir gen haritas oluflturmak ve hangi toplumun soyunun nereye dayandn bulmak.
DNA uzmanlarnn alflmalarna gre btn insanln
soyu 60 bin yl nce yaflamfl Afrikal atalarmza dayanyor. Peki, ondan bize kalanlar neler? Toplumlarn soyu nereye dayanyor? Kim nereden geldi, nereye gitti?
Gler nasl flekillendi?
ABDde yaymlanan bilim dergisi National Geographic
ve IBM flirketi ortak bir projeyle bu sorularn cevabn
aryor. Projenin ad Genografi Projesi.
100 bin DNA rnei
Proje erevesinde, dnya genelinde 100 bin dolaynda
DNA rnei toplanarak dnyann en byk gen bankas oluflturulacak. Uzmanlar gen bankas araclyla insann yolculuunun gizemli yksn DNA kodlarndan zmeye alflacak.
Nasl tm insanlar birbiriyle akraba oldu, atalarmz bugn bizim olduumuz yere nasl ulaflt, ipular DNAda
gizli.
Projenin amac DNAlardan elde edilen bilgilerle bir
gen haritas karmak ve ilk insanlarn dnya nfusunu
yaratmak iin izledii yolu, bizi balayan genetik resmi
ortaya karmak.
Sre nasl iflliyor?
DNAnn Y kromozomu sadece erkeklerde var ve babadan oula geiyor. Bu kromozom genellikle nesiller
boyu deiflime uramadan kalyor. Kadnlarda da mitokondriyal DNA ad verilen para ayn zelliklere sahip
ve hem anadan kzna hem anadan oula deiflime uramadan geiyor.
Nadiren deiflime urayan DNAlarsa bilim adamlar
iin birer iflaret fiflei demek. Bir kez iflaret fiflei tespit
edildiinde, genetik uzmanlar zamanda iz srerek onun
ilk ortaya kt ana gidebiliyor. Ve eer belli bir blgede tespit edilirlerse o zaman tarih ncesi g rneklerini takip etmek mmkn oluyor.
Somut bir rnek
Pakistanda yaflayan Hazaralar isimli topluluun Orta
Asyadan g edip etmedikleri tartflma konusuydu. Hazaralar, Cengiz Hann soyundan geldiklerini iddia ediyordu. Bilim adamlar da bu iddiann doru olup olmadn anlamak iin genetik bir arafltrma yapt. En byk yardmclar az nce bahsettiimiz iflaret fiflei gen-
lerden birine sahip olmalaryd. Sadece Orta Asyada

bulunan bir genin varl tespit edilmiflti. Ve bu gen Orta Asya dflnda hibir toplulukta grlmyordu. Sadece
Hazaralar bu gene sahipti ve bylece Orta Asya kkenli olduklar kantland.
Kaynak: Gen haritas kkenleri aa karacak. 15 Nisan 2005de http://www.cnnturk.com/BILIM_TEKNOLOJI/BILIM adresinden alnmfltr.
Okuma Paras
nsanlar Niin Irklara Ayrmamalyz - Biyolojik
Bir Grfl
Taksonomi snflandrma arafltrmas demektir. Dier
yaflam formlarna kat snflandrma kurallar uygular,
ama en iyi bilmemiz gereken tre gelince zel sorunlarla karfllaflrz.
Kendi trmz genellikle rklara ayrrz. Taksonomi
kurallarna gre, bir trn biimsel alt blmlerine alttrler denir. Dolaysyla insan rklar Homo sapiensin
alttrleridir.
Getiimiz on yl iinde, trlerin kendi iindeki corafi
deiflkenliin arafltrlmas iin yeni yntemler getiren
niceliksel tekniklerin ortaya kmasyla, birok evrede
trleri alttrlere ayrma pratiinden adm adm vazgeildi. nsanlarn rklara ayrlmas trmze zg toplumsal ve etik sorunlardan ayrlamaz ve ayrlmamaldr.
Ancak bu yeni taksonomi prosedrleri, eski bir tartflmaya genel ve tamamen biyolojik bir sav getirir.
Homo sapiensin rklara gre snflandrlmasnn, trlerin kendi iindeki farkllklar sorununa ynelik modas
gemifl bir yaklaflm olduunu ileri sryorum. Baflka
bir deyiflle, kendi arafltrmamn konusunu oluflturan mucizevi eflitlilikteki Bat Hindistan kara ylanlarn niin
alttrlere ayrmamay tercih ediyorsam, insanlarn rksal
temelde snflandrlmasna da ayn gerekelerle karfl
kyorum.
(...) Homo sapiensin olduka ayrmlaflmfl bir tr olduunu kimse inkr edemez; eflitliliin en arpc dfl gstergesinin ten rengindeki farkllklar olduu gzlemine
de ok az insan karfl kar. Ancak eflitlilik gerei rksal snflandrmay zorunlu klmaz. nsanlar arasndaki
farkllklar incelemenin daha iyi yollar vardr.
Taksonomi hiyerarflisinde tr kategorisinin zel bir yeri vardr. Biyolojik trler kavramnn ilkelerine gre, her
90
Antropoloji

tr, doadaki gerek bir birimi temsil eder. Bu zel konum trn tanmna da yansr: Ortak bir gen havuzuna
sahip, gerekte ya da potansiyel olarak kendi aralarnda dllenerek reyebilen topluluk. Tr dzeyinin tesine getiimizde belirli bir keyfilikle karfllaflrz. (...)
Alttrleri adlandrrken her snflandrmacnn kullanmak zorunda olduu znel biimsel blmleme ltlerini empoze etmeden, eflitliliin nesnel bir haritasn
karmamz daha iyi olmaz m? (...)
Nesnel haritalar oluflturmak iin, birok zellikteki deiflkenliin ayn anda ele alnmas gerekir. Bu eflzamanl yaklaflma ok deiflkenli zmleme ad verilir. (...)
Getiimiz on yl iinde ok deiflkenli zmlemenin
kullanlmaya bafllamasyla, corafi deiflkenlik arafltrmalar byk bir dnflm geirdi. ok deiflkenli zmlemeden yana olanlarn nerdeyse tamam alttr [rk]
tanmlamalarn reddetti.
1. c
2. a
3. d
4. b
5. e
6. d
7. a
8. e
Kaynak: Gould, S.J. (2003). Darwin ve Sonras (ev.

C. Temrc). Ankara: Popler Bilim Kitaplar, ss. 247253.
9. b
10. c
Yantnz doru deilse nsann Canllar

Dnyasndaki Yeri blmn yeniden gzden
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz doru deilse Primatlar blmn
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse nsann Biyolojik
eflitlilii blmn yeniden gzden geiriniz.
91

Sra Sizde 1
Bir insan yarats olan kltrn birok yn ve olduka
karmaflk bir yaps vardr. Bir ocuun ebeveynlerinden bamsz olarak hayatta kalabilecek beceriye sahip
olmas artk bir yetiflkin olmas anlamna gelir. Tm primatlar renmeye dayal bir uyarlanma gelifltirmifllerdir. Ancak insan ocuunun renmesi gereken fleyler
dier primatlardan ok daha fazladr. Dier primatlar
ocukluk dneminde insana gre daha az ve daha sade becerileri kazanmay renirler. Oysa insan toplum
iersinde var olabilmek iin dil, teknoloji, beceri, davranfl modelleri, adetler gibi kltre ait pek ok fleyi renmek durumundadr. Bu nedenle ocukluk sresi insanda daha uzundur. rnein flempanzeler yaklaflk 9
yaflnda cinsel olgunlua ulaflrlar ve bymeleri de
yaklaflk 12 yaflnda tamamlanrken, insanlar yaklaflk
13 yaflnda cinsel olgunlua ulaflrlar ve bymeleri de
yaklaflk 21 yaflnda tamamlanr.
Sra Sizde 2
Biz insanlar kendi trmzn zel olduuna, dier canlardan farkl olduumuza inanmak isteriz. Semavi dinlerin retisine gre Tanr insan dier varlklardan ayr ve ayrcalkl olarak yaratmfl ve ona ruh vermifltir.
Canl ve cansz tm varlklar insan iin yaratlmfltr.
nsan biyolojik bir tr dzeyine indirgemek, dier canllarla benzerliklerinden sz etmek, insann kendine yakn trlerle arasndaki ou farkn sadece bir derece sorunu olduunu saptamak insann o zel konumunu
sarsmaktadr. zel bir tr olmadmz, sadece hayvanlar leminin bir yesi olduumuzu kabullenmek insanlarn ouna ok zor gelir. rnein insann kuyruksuz
byk maymunlarla benzerliklerini ortaya koymak ve
bunu ortak bir evrimsel kkenle aklamak iflte tam da
bu yzden bu kadar tepkiyle karfllanmaktadr. Oysa
herkes benzerliklerin ak olduunun farkndadr. Ama
elbette bunu kabul etmek baflka bir fleydir.
nsann zel bir konuma sahip olmadn kabul etmek
ayn zamanda insanlarn canl ve cansz dier varlklar
zerindeki haklarn da snrlar. Tm varlklar bizim iin
yaratlmadysa ve biz de dierleri gibi sadece doann
bir parasysak, o zaman her fleyin sahibi gibi davranamayz. rnein insan haklar kadar hayvan haklarna
da saygl olmamz gerekir. Ancak doay istedii gibi
ve snrszca smren insan tr iin bu kabul edilmesi
ok zor bir snrlamadr.
Sra Sizde 3
Irklk, biyolojik bir temele dayand varsaylan rk snflandrmalarn esas alarak baz rk gruplarnn dierlerinden daha stn zelliklere sahip olduunu ne
srmektir. Bu stnln, rklarn zek ve yetenek, hatta ahlak bakmndan farkl olmalarndan kaynakland
kabul edilir. Bylece toplumlarn teknolojik, ekonomik
ve siyasi temelli geliflmifllik dzeyleri bu zek ve yetenek farkllklaryla aklanmaya alfllr. Oysa tm denemelere karfln zek, yetenek veya ahlak gibi zelliklerin deri rengi vs. gibi fiziksel zelliklerle iliflkisi olduu ispatlanamamfl ve hibir bilimsel temele oturtulamamfltr. Buna ramen, deri rengi ve yz biimine bakarak insanlar yeterince zeki olmayan, yeteneksiz, sua eilimli vb. sfatlarla tanmlayan rk nyarglar insanlarn zihinlerinde var olmaya devam etmektedir. Bu
trden nyarglar kimi zaman deri rengi, yz biimi gibi fiziksel zellikleri aflarak etnik farkllklara da ynelebilmektedir. O zaman bu etnik ayrmclk olmaktadr.
Irklk tarihsel olarak Avrupallarn kolonilefltirme hareketi ve kle ticaretiyle yakndan iliflkilidir. Irklarn var
olduu ve aralarnda doufltan temel farkllklar bulunduu n kabul, kolonilefltirme ve kle ticareti iin ahlak ve hatta hukuk bir zemin hazrlamfltr. 19. ve 20.
yzylda ise rklk bir politika malzemesi olarak kullanlmaya devam etmifltir. Saf ve stn rklar yaratmak,
stn rk kt olduu ne srlen unsurlardan temizlemek hedefiyle ar insanlk sular ifllenmifltir.
92
Antropoloji
Kaynaklar
Boaz N.T. ve Almquist, A.J. (2001). Biological
Anthropology: A Synthetic Approach to Human
Evolution. ABD: Prentice Hall.
Ankara: Bilim ve Sanat.
Jurmain, R., Nelson, H., Kilgore, L. ve Trevathan, W.
(2003). Introduction to Physical Anthropology.
Canada: Wadsworth, Thomson Learning.
Bir Bakfl. Ankara: topya Yaynevi.
Lewin, R. (1998). Principles of Human Evolution: A
Core Textbook. ABD: Blackwell Science.
Lewin, R. (1997). Modern nsann Kkeni (ev. N.
zaydn). Ankara: Tbitak Popler Bilim Kitaplar.
Mader, S.S. (1992). Human Biology. Dubuque, IA: Wm.
C. Brown Publishers.
zbek, M. (1979). nsan ve Irk. stanbul: Remzi
Kitabevi.
zbek, M. (2000). Dnden Bugne nsan. Ankara:
mge Yaynevi.
Park, M.A. (2001). Biological Anthropology. Boston:
McGraw-Hill.
Relethford, J.H. (1990). The Human Species: An
Introduction to Biological Anthropology.
Londra: Myefield Publishing.
Relethford, J.H. (2001). Genetics and the Search for
Modern Human Origins. New York: Wiley Liss.
Rosen, S.I. (1974). Introduction to Primates: Living
and Fossil. New Jersey: Prentice-Hall.
Stringer, C ve Andrews, P. (2005). The Complete
World of Human Evolution. Londra: Thames &
Hudson Ltd.
fienel, A. (1984). Irk ve Irklk Dflncesi. Ankara:
Bilim ve Sanat Yaynlar.
Wandrey, R. (1987). Die Tiere der Welt: Affen und
Halbaffen. Gtersloh: Verlagsgruppe Bertelsmann
GmbH.
nsann Evrimi
Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arflivi
Kendimizi bir biyolojik trn yesi olarak alglamak, dier canllarla ortak zelliklerimizden sz etmek ve bunun nedeninin ortak bir kkenden gelmemiz olduu gereini grmek biz insanlara zor gelir. Biz sanki doann bir paras deilmifliz, doast canllarmflz gibi dflnrz. Oysa biz de btn dier canllar gibi doann
bir parasyz. Bir tr olarak hayatta kalmak ve soyumuzu devam ettirebilmek iin
bir mcadele verdik. Bu mcadele, milyonlarca yl sren evrim srecimizdir.
Amalarmz
N
N
N
N

Evrim dflncesi nasl geliflmifltir?
Primatlarn evrimi nasl olmufltur?
lk hominidler ne zaman ve nerede ortaya kmfltr?
nsan nasl, ne zaman ve nerede evrimleflmifltir?
93
94
Antropoloji
rnek Olay
Almanyada Dsseldorf kenti yaknlarnda, Ren nehrinin bir kolu olan Dssel rmann akt Neander adl bir vadi vardr. 1856 yl austos aynda, bu vadinin yamalarnda bulunan Feldhofer Grotto adnda bir maarada kire tafl karmaya
alflan ifliler bir iskeletle karfllaflrlar. fliler bu iskeletin kafatasn, kol ve bacak kemiklerini ve bir ka kaburga kemiini alp bir kenara ayrrlar. Kire tafl ocann
sahibi de bu kemikleri doa tarihine merakl olmasyla tannan matematik retmeni Fuhlrotta gtrr. Fuhlrott, bu kemiklerin farkl bir insana ait olduunu hemen
anlar. Bir kere bu kemikler ok kalndr. Kafatasnn aln ksm geriye doru bask,
kafllarn bulunduu yerdeki kemik ok fazla kktr. Fuhlrott, bu deiflik kemikleri
Bonn niversitesi anatomi profesr Hermann Schaaffhausene gsterir. Kemikler
bu anatomi profesrnn de ilgisini eker. Schaaffhausen, 1857 ylnda Bonnda
dzenlenen bir bilimsel toplantda bu kemikler zerine bir bildiri sunar ve kemiklerin sahibinin Germenlerle Keltlerin atas olan eski ve vahfli bir kuzey Avrupa kavmine ait olduunu ne srer. Ardndan bir ngiliz bilim insan, Thomas Henry Huxley
1863 ylnda bu kemiklerin soyu tkenmifl eski bir insana ait olduunu syler. Baflka bilim insanlar da farkl yorumlar yaparlar. rnein bazlar bu kemiklerin raflitizm hastal nedeniyle byle grndn ne srerler. Ancak daha sonraki yllarda Belikada ve Avrupann baflka yerlerinde de bu kemiklere benzeyen baflka fosil kemikler bulunur. Sonunda bu fosillerin eski bir insan trn temsil ettii anlafllr ve bu tr, ilk bulunduu yere atfen Homo neanderthalensis olarak adlandrlr.
Bundan sonra dnyann eflitli yerlerinde fosiller bulunmaya devam eder ve soyu
tkenmifl baflka insan trlerinin de olduu saptanr.
Anahtar Kavramlar
Tarih ncesi
Evrim
nsan Evrimi
Doal Seilim
indekiler
GRfi
EVRM DfiNCESNN GELfiM
PRMATLARIN EVRM
LK HOMNDLER
LK NSANLAR
nsanslar
lk nsanlar
Tafl Aletler
Maara Sanat
95
nite 5 - nsann Evrimi
GRfi
nsann biyolojisi, eflitlilii, biyolojik uyarlanmas gibi insan ilgilendirien birok
sorun evrim bakfl asyla zmlenebilir. Evrim basite, zaman ierisinde bir trn genetik yapsnda medana gelen deiflimi ifade eder. Eer bu deiflim genetik
yapda bir kuflaktan dierine olduysa mikro evrim olarak adlandrlr. Ancak tr
oluflturan gruplarn reme engeliyle birbirlerinden ayrlarak yeni trlerin ortaya
kmasna olanak saladysa, deiflim makro evrim olarak adlandrlr.
Hemen herkes evrim kuramyla ilgili bir tartflma duymufl ya da bu konuda bir
fikir beyan etmifltir. Bu konudaki tartflmalar ou zaman bilimsel ve dini grfllerin arpflmasna dnflmektedir. Oysa bu iki alan birbirinden ok farkldr. Bilim
ve din farkl trde sorular sorar ve bu sorulara farkl tarzda cevaplar sunarlar. rnein bilim, insan ne zaman ve nerede ortaya kmfltr? Zaman ierisinde deiflim
geirmifl midir? gibi sorular sorup, bu sorulara kantlar araclyla cevap vermeye
alflr. Oysa din, biz insanlar neden varz? Hayatmzn anlam ne? yi bir insan olmann yolu nedir? gibi sorular sorar ve bu sorulara doast bir gc referans alan
cevaplar verir. Bilim sorgulamaktr, ama din sorgulanamaz. Bilimsel yntem soru
sormaya, gzlem yapmaya, hipotezler gelifltirmeye ve bu hipotezleri snayarak
kuramlar ortaya koymaya dayanr. Bir hipotez, gzleme dayanarak oluflturulan,
snanabilir bir nermedir. Bilimsel bir kuramsa, kantlarla ok iyi bir flekilde desteklenmifl bir hipotezdir. Bu nedenle canlln kkeni ve geliflimini aklayan evrim, bilimsel bir kuramdr, nk pek ok salam kantla desteklenmektedir. Biyoloji, jeoloji, antropoloji hatta arkeolojiden elde edilen veriler, yalnzca insann deil btn canllarn zamanla deifltiini defalarca gstermifltir. Gemiflte mevcut
olan yaflam formlar gnmzde bulunmamakta, gnmzdeki canllara ise milyonlarca yl ncesine ait jeolojik tabakalarda rastlanlmamaktadr. Eski canl formlarna ait binlerce kemik ve difllerden oluflan fosil kalntlar ele gemifltir. rnein
gnmzde yaflayan tek toynakl atn nce befl parmakl ayaklara sahip olduunu,
zamanla parmaklarn kaybederek, ve en sonunda da bugnk gibi tek toynakl bir canlya dnfltn; insann difllerinin gemiflte iri olduunu ve 10 bin yllk zaman diliminde difllerin yaklaflk %20 orannda kldn bu fosillerden
reniyoruz.
Bilimsel bir kuram kantlarla desteklenen bir hipotez olduuna greSIRA
evrim
kuramnn kaSZDE
ntlar neler olabilir? Tartflnz.
EVRM DfiNCESNN GELfiM
Biyolojik uyarlanma:
Canllarn hayatlarn ve
trlerinin devamn
salamak iin yafladklar
evreye biyolojik ve
davranflsal olarak uyum
salamalar srecidir.
Fosil: Gemiflte yaflamfl

canllarn tafllaflmfl
kalntlar veya izleridir, tafll
olarak da bilinmektedir.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Yaygn inanfln tersine Charles Darwin, evrim fikrini ortaya atan ilk dflnr deilO R U
dir. Evrim dflncesi ile ilgili bilgilerin kkeni Antik aa kadarSuzanmaktadr.
Yaflamn ilk gesinin su olduunu ileri sren Thales her fleyin kkenini suya dayandrmaktadr. Anaksimandrosa gre yerler nceleri sularla kapl Didi
K Kve
A Tilk meydana
gelen canllar suda yaflayan balk benzeri canllard. Anaksimandros, balklar insana kadar pek ok hayvan trnn kayna olarak grmekte ve evrim dflncesiSIRA SZDE
nin de temelini atmaktadr. Anaksimenes ise her fleyin kkenini havaya balamaktadr. Ona gre dnyada yaflayan canllar ilk kez slak bir ortamdan geliflmeye bafllamfllard. Antik dflnrlerin bir ksm canln kkenini veAMALARIMIZ
geliflimini tanmlarken, Herakleitos canllar arasndaki savaflmdan bahsederek, doal seilim fikrinin
ncln yapmfltr. nl dflnr Aristoteles, deiflimi maddenin varolufl bii-
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
96
Antropoloji
Transformizm: Canllarn
yaplarnn sabit deil,
deiflebilir olduu
grfldr.
mi olarak grmektedir. Canllar ilk kez snflayan Aristotelese gre canllar alemi
bir merdiven gibidir. Bitkilerden insana btn canllar srekli ve hiyerarflik bir skalada yer almaktadrlar. Bu skalada basitten karmafla doru geliflerek insana ulaflan bir dnflm mevcuttur. Canllarn en ilkel dzeyde kendiliinden olufltuunu, doann gereksinimlerine gre organlarn olufltuunu belirterek transformizm ad verilen ilk evrim dflncesini ortaya atan dflnr Aristotelestir. Ancak
Aristotelese gre bu deiflim dzenlidir ve bir amaca yneliktir. Doa tarihileri
olarak da adlandrlan ilk doa bilimcilerden Carl von Linn (1707-1778), taksonomi olarak da bilinen snflamayla, bilinen btn canllar anlaml gruplar halinde
organize etmifltir. Linn, ayn zamanda, cins ve tr ayrmn yaparak ikili isimlendirmeyi bilim dnyasna kazandrmfltr.
Fransz anatomist Cuvier (1769-1832) jeolojik katmanlarda yer alan fosilleri inceleyerek, bunlarn nemli bir ksmnn gemiflte soylar tkenmifl canllara ait olduunu gstermifltir. Tabakalarda bulunan fosilleri inceleyen Cuvier, deiflik katmanlarda saptanan fosiller arasndaki farkllklarn sel, deprem, volkanik patlama
gibi tufanlarla aklanabilecei tufan kuramn gelifltirmifltir. Tufan kuramna katastrofizm de denilmektedir. Bu kuram, yaflanan tufanlarn birok canl trn yok
ettiini, daha sonra bu canllarn yerine Tanr tarafndan yenilerinin yaratldn
kabul etmektedir. Her ne kadar deiflen dnya ve canllar arasndaki farkllklar
aklama abalar 18. yzyla kadar uzansa da, bu dneme kadar inanlan temel
grfl, canllarn Tanr tarafndan yaratldn ve deiflmez niteliklere sahip olduklarn savunan yaradlfllktr. Canllarn deiflmez niteliklere sahip olduklar grfln zedeleyen ilk kuram Jean-Baptiste Lamarck (1744-1829) tarafndan ileri srlmfltr. Lamarcka gre canl yaflam boyunca evreye uyum salayarak belli
zellikler kazanr, daha sonra bu deifliklikleri kendi ocuklarna aktarr. Kazanlan karakterlerin kaltmn aklayan Lamarkizmde uzun sre kullanlmayan organlar gdkleflir ve fonksiyonunu yitirir, krelir. Buna karfln ihtiyalara bal olarak kazanlan zellikler ise gelecek kuflaa aktarlr. Bu kurama gre balta kullanan bir ormancnn yaflarken kazand gl kol kaslar ve irileflmifl kemikleri,
onun ocuklarna kaltsal olarak aktarlacaktr. Kolu kesilen insanlarn, ocuklarnn kola sahip olarak domalar bu grfln yanlfl olduunun en basit ispatdr.
Jeolojinin kurucusu olarak da bilinen Charles Lyell (1797-1875), gnmzde
gzlenen jeolojik srelerin gemifltekilere benzer bir flekilde gereklefltiini ngrmfltr. Tekdzelik (uniformitarianism) olarak da bilinen bu dflnce, yeryzn
oluflturan katmanlarn gnmzde gzleyebildiimiz rzgar, sel, erozyon, bitkiler,
volkan patlamalar, depremler ve buzul hareketleri gibi tekdze olan doal srelerle olufltuunu ileri srmektedir. Bu olgular zaman ierisinde deiflebilmekle birlikte, bunlar etkileyen sre yavafl ve tekdzedir. Bu kuramn salad en nemli
katk, yeryznn tarihinin son derece ksa bir gemifle sahip olduu, hatta kutsal
kitaplardan hareketle yaplan hesaplamalara gre .. 4004te yaratld ynndeki grflleri zayflatmasdr. Dolaysyla bu aklama canllardaki yavafl ve tedrici deiflim iin gerekli olan uzun zaman dilimi fikrine olanak salamfltr.
Lamarck, Lyell ve Cuvier gibi dflnrler aslnda evrim dflncesinin temelini
atmfl ve evrimle ilgili kuramlar ksmen de olsa Darwin ncesinde gelifltirilmifltir.
Darwin evrimin doal seilim yoluyla nasl gereklefltiini kuram haline dnfltrmfltr. Onun evrim dflncesine en nemli katks jeoloji, ekonomi, anatomi gibi farkl birok alandan bilgileri bir araya getirip sentezleyerek yeni bir kuram ortaya koymufl olmasdr.
Taksonomi: Canllarn
snflandrlmasdr.
Cins: Benzer uyarlanmalara
sahip, benzer trlerden
oluflan taksonomik bir
birimdir.
Tr: Doal koflullar altnda
iftlefltiklerinde reme
kapasitesine sahip yavrular
dourabilen canl grubudur.
97
SIRA SZDE
Evrim dflncesi neden Charles Darwine mal edilmektedir? Tartflnz.
SIRA SZDE
Beagle gemisi ile yaklaflk 5 yl sren seyahati boyunca Charles

D fi N E L M
FotorafD 5.1
fi N E L M
Darwin (1809-1882), ncelikle inceledii trlerin hemen hepsinin
Charles Darwin
eflitlilik (varyasyon) gsterdiini gzlemlemifltir. Bir trn devaS O R U
S O R U
m ve evrimsel baflars iin, tr oluflturan bireylerin eflitliliinin
zorunluluk olduu sonucuna varmfltr. Darwin, eflitliliin trlerin yafladklar evreyle uyumlu olduunu, her canlnn yaflad
DKKAT
DKKAT
alana uyarlandn gstermifltir. Trlerin yafladklar evreye uyarlanmadaki farkllklarnn nedeni nedir? Darwin, ekonomist ve
SIRA SZDE
SIRA SZDE
nfusbilimci olan Thomas Malthus (1766-1834)un bir makalesini
okuyarak bu soruna ksmen bir yant buldu. Malthus, canllarn
yaflayan bireylerden ok daha fazlasn dnyaya getirdiklerini,
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
birok bireyin eriflkinlik ve reme aflamasna gelmeden yaflamn
yitirdiini belirtmektedir. Eer byle olmasayd populasyonlar
evrenin onlar besleyemeyecei oranda hzl artacaklard. Buna
K T A P
K T A P
karfln doadaki nfus bir denge ierisindedir. Nfusun bykl alk, ktlk, hastalk ve savafllarla kontrol edilmektedir. Doada yaflayanlarn saysnn doann taflyabileceinden daha Tfazla
E L E V Z Y Kaynak:
ON
TELEVZYON
tr.wikipedia.org/wiki/charlesdarwin
olmas nedeniyle hem tr ierisinde hem de trler arasnda bir
mcadele vardr. Bu mcadelede en iyi olanlar, yani evreye uyarlanmalar en baflarl olanlar hayatta kalmaktadr.
TERNET
NTERNET
iftiler ve hayvan yetifltiricileri en fazla et, st ve yumurta Nveren
hayvanlarla,
en iri ve en fazla tohumu veren bitkileri seerek, yapay seilim olarak da bilinen Yapay seilim: Canllarn
zelliklerinin
bu yntemi tarmn keflfinden bu yana uygulamaktadr. Darwin, canllarn arasn- istenilen
seilerek retilmesi, bylece
da da beslenme, reme gibi nedenlerle bir mcadelenin olduunu, bu mcadelede arzu edilen niteliklere sahip
yaflad evrede en iyi uyarlanan ve reyenlerin baflarl olduklar, dierlerinin ise rn elde edilmesidir.
elenerek yok olduklar sonucuna ulaflmfltr. Dier bir deyiflle iftilerin eflitlilik
gsteren rnler arasnda yapt seimi, doa bir amac olmakszn yapmaktadr.
Kuflaklar boyunca evrelerine uyumlarnda daha avantajl olanlarn ve daha ok
yavru verenlerin seiliminin, canllardaki deiflimin temel dzenei olduunu vurgulayarak doal seilim yoluyla evrim kuramn gelifltirmifltir. Doal seilimde Doal seilim: Yafladklar
en iyi uyarlanan
canllarn gsterdii eflitlilik olduka nemlidir. Gerekte hibir genetik deiflke evreye
canllarn hayatta kalmas,
(varyant), bir dierine gre avantajl deildir. Bir koflulda avantajl olan durum bir uyarlanamayanlarn ise
dier durumda dezavantaj olabilir. Bu nedenle ortamda yaflayan canllarn nasl lmesi ya da elenmesiyle
devam eden sretir.
olacan, bulunduu blge ve corafya deil; flans, biyocorafya ve doal seilimin birlikte ifllemesi belirlemektedir. Seilim hibir zaman mkemmeli yaratmak
ya da mkemmele ulaflmak amacna hizmet etmemektedir. Her ne kadar biz insanlar kendimizi mkemmel bir varlk olarak kabul ediyorsak da, soylarnn devamn salayan btn trler evrelerine uyum asndan insan kadar mkemmeldirler.
Ksacas evrim canllardaki deiflimden baflka bir fley deildir. Her ne kadar doal
seilim yoluyla evrim kuram Darwin ile birlikte anlsa da, ayn sonulara Alfred
Russell Wallace (1823-1913) tarafndan da ulafllmfltr.
Darwin, canllarn eflitliliinin evrim andan nemini, populasyon ierisindeki mcadele ve reyen gruplarn birbirlerinden izolasyonunu ve corafi engellerin
yeni bir trn oluflumundaki etkisini aklamakla birlikte, tr ierisindeki eflitliliin kaynaklar, tr ierinde eflitliliin nasl devam ettii ve evrimin hz gibi temel
evrim sorunlarn zmleyememifltir. Ancak, bu sorunlara yantlar farkl doa bi-
N N
98
Gen havuzu: Bir neslin

yeler tarafndan, bir
sonraki nesle aktarlabilecek
genlerin toplamdr.
Antropoloji
limcilerinden gelmifltir. Sir Francis Galton (1822-1911), farkl renkteki tavflanlardan

kan alarak, bunu dier tavflanlara transfer etmifl; ardndan bireyleri iftlefltirmifl, ancak renk zelliinin kan transferi araclyla gemedii sonucunda ulaflmfltr. Alman Biyolog August Weismann (1834-1914) btn kaltsal bilginin germ plasma
ad verilen reme hcrelerinde yer aldn belirleyerek, reme hcrelerini etkileyebilen evresel zelliklerin vcut hcrelerini etkilemediklerini saptamfltr. Bu ise
modern genetiin temelini oluflturmufltur.
zelliklerin gelecek kuflaklara nasl aktarld sorunu, ek bilgin Gregory
Mendelin (1822-1884) bezelyeler zerinde gereklefltirdii alflmalarla zmlenmifltir. Mendel 1856da bir manastrn bahesinde bezelyelerin 7 farkl zelliinin
kaltm zerine bir dizi deneysel retim alflmasna bafllamfltr. Bezelyelerin her
birinin ksa-uzun, sar-yeflil, burufluk-dzgn gibi iki farkl formu olduunu gzlemlemifltir. Uzun ve ksa bezelyeler aprazlandnda, birinci kuflakta hepsi uzun
olmaktadr. Melezler iftlefltirildiinde bir sonraki kuflakta zellikler zgn biimleriyle ortaya kmaktadr. Bu ise melez bireylerde baskn olan zelliin ekinik
olan baskladn, ekinik zelliin birinci kuflakta kaybolmadn gstermektedir. Melezlerin aprazlanmas sonucunda her uzun bitkiye karfln bir ksa bitki
ortaya kmaktadr. Mendel, genetik zelliklerin ayr birimler halinde eflit oranlarda karflan modeline karflt tanecikli kaltm modelini bulmufltur. Mendelin ortaya
koyduu bir dier bulufl ise bezelyenin biimi ve rengi gibi zelliklerin birbirinden
bamsz halde, gen olarak bildiimiz zellikler tarafndan aktarlddr. Yani bir
bezelye sar ve burufluk olabildii gibi yeflil ve burufluk da olabilmektedir. Renk ve
buruflukluk birbirlerinden bamsz olarak dizilmektedirler.
Mendel bir kuflaktan dierine kaltmn nasl gereklefltiini ortaya koyarken,
trn ya da tr oluflturan populasyonlarn genetik yapsndaki eflitlilik, rekombinasyon ile aklanmfltr. Rekombinasyon, rastgele remeyle bir trn gen havuzu ierisindeki genlerin bir araya gelerek, sonsuz bir eflitlilik oluflturabilmeleridir.
Ancak, bu zellik mevcut genetik yap ierisine yeni zelliklerin nasl girdiini
aklayamamaktadr. Bu durumda mutasyon ad verilen bir dier evrimsel sre
karflmza kmaktadr. Bilindii gibi canllarn genotipik zellikleri, genetik kod
olarak bilinen kromozomlar araclyla aktarlmaktadr. Bu genetik kod, flnm,
kimyasal gazlar gibi dfl etkilerle rastgele deiflebilmektedir. Bu deiflim, canlnn
ihtiyalarn karfllamaktan ziyade, kendiliinden ortaya kmaktadr. Mutasyonlar
ounlukla zararl olmakla birlikte, bazlar o evre koflullar ierisinde etkisiz
(ntr), ok az ise yararl olabilmektedir. Ortaya kan mutasyonlar, doal seilim
yoluyla elenmedikleri, reme araclyla gelecek kuflaa aktarldklar srece, populasyonun gen havuzuna yeni zelliklerin katlmasnn, dier bir deyiflle trn
eflitlenmesinin ham maddesini oluflturmaktadr.
Genetik yap, yalnzca mutasyonlar araclyla deil, ayn zamanda bir kuflaktan dierine bir genin frekansnn deiflimiyle karakterize olan genetik srklenmeyle de deiflebilmektedir. Btn canllarda remenin rasgele olmas, genetik yapnn bir kuflaktan dierine rastgele deiflimine yol amaktadr. Ayrca, bir populasyondan dierine gler de gerekleflmektedir. Bu genetik glere gen akfl
denmektedir. flte evrim adn verdiimiz kavram, bu srelerin ve eklenebilecek
baflka durumlarn karmaflk bir iflleyiflinin rndr. Evrimin olduka uzun bir sreci kapsamas nedeniyle, evrenin ya da trmzn tarihinin uzunluunun yannda ok ksa kalan mrmzde bunu alglamamz olanakl deildir. Ancak yafladmz dnyann katmanlar ierisinde sakl olan fosil kalntlarn incelenmesiyle evrimin bir blmn alglayabiliriz. O halde, ncelikle insann ve yerlefltirildii primat takmnn nasl bir evrimsel sreten geerek gnmze ulafltna bakalm.
99
Primatlar da yeryznde Paleosen olarak adlandrlan Senozoyik an ilk evresinde ortaya kmfllardr. Senozoyik a, Paleosen, Eosen, Oligosen, Miyosen ve Pliyosen ad verilen befl evreden oluflur (Tablo 5.1). Yaygn flekliyle dinozorlar olarak da bilinen iri srngenlerin yeryznden yok olduu bu dnemde, memeliler
ve kufllar yaylmfllardr.
Primat: Yaflayan ve soyu

tkenmifl olan maymunlarn,
kuyruksuz byk
maymunlarn ve insan
kapsayan, memelilerin
birtakmdr.
PRMATLARIN EVRM
Dnem
Milyon Yl
Primat Evriminde nemli Olaylar
Paleosen
65-53
Primat benzeri memeliler
Eosen
53-37
lk primatlar
Erken prosimiyenler
Oligosen
37-25
Antropoidlerin ortaya kfl
Miyosen
25-5
Hominoidlerin yaylm ve ilk hominidler
Pliyosen
5-1,8
Hominidlerin yaylmas ve ilk insanlar
klimin gnmzdekinden daha souk olduu ve iklimsel dalgalanmalar gsterdii Paleosen dnemde, memelilerin says hzla artmaya bafllamfltr. Bu memeliler arasnda, bcekiller olarak da bilinen, gece yaflamna uyarlanmfl, aata yaflayan ve bceklerle beslenen memelilerin says hzla artmfltr. lk primat benzeri
memeliler de bu evrede ortaya kmfllardr.
Paleosen dnemin sonunda meydana gelen snma ve artan yafl miktar, tropikal ve yar tropikal ormanlarn genifllemesine yol amfl, bu deiflim ise primatlar iin uygun yaflam alanlar yaratmfltr. Atlar, balinalar, yunuslar gibi birok memelinin ortaya kt Eosen dnemde, primat benzeri memelilerden aaca trmanmaya yarayan kavrayc el ve ayaklar, ksalmfl burun kntlar ve iri beyinleri
olan ilk gerek primatlar (erken prosimiyenler) evrimleflmifllerdir.
Havann tekrar souduu, otlaklarn artmasna karfln ormanlk alanlarn darald, olaslkla buna bal olarak etillerin yayld Oligosen dnemde, gerek
maymunlar olarak da adlandrlan antropoidler ortaya kmfltr. Msrda ele geen
ve 33 milyon yl ncesine tarihlendirilen Aegiptopithecus, tipik bir Oligosen maymunudur ve Eski Dnya maymunlarnn atas olarak kabul edilmektedir. Oligosen
dnem ayn zamanda, Yeni Dnya maymunlar olarak da bilinen, gnmzde Orta ve Gney Amerikada yaflayan, kuyruklar tutucu olan maymunlarn da ilk kez
ortaya kt dnemdir.
Fosil kantlardan hareketle goril, flempanze ve insann ortak atasnn ortaya kt ve hominoidlerin atalarnn yaygnlaflt ve sonlarnda ise iki ayakl ilk hominidlerin ortaya kmaya bafllad dnem Miyosendir. Miyosen dnem memelileri, ou gnmzde de yaflayan modern grnml trlerden oluflmaktadr. Bu
dneme kadar birbirlerinden ayrk olan Afrika ve Avrasya ktalar birbirleriyle birleflmifltir. Yaklaflk 16-17 milyon yl ncesinde gerekleflen bu birleflme, Afrika ktasnda 25 milyon yl ncesinden itibaren ortaya kmaya bafllayan hominoidlerin,
Anadolunun da iinde bulunduu Asya ve Avrupa ktalarna yaylmasna ve trlerin eflitlenmesine yol amfltr. Miyosen dnem hominoidleri, orangutan, goril,
flempanze ve insana doru giden evrimsel hatta yer almfllardr.
nsan ile jibon, orangutan, goril ve flempanzenin evrimsel olarak ne zaman ayrldklar biyolojik antropolojide en fazla tartfllan sorunlardan birisi olmufltur. Fosil kalntlar bu konuda baz ipular vermekte ise de, en nemli bilgiler DNA alflmalarndan gelmifltir. Bu alflmalar bize hominoidlerin tek bir grup olarak Eski
Tablo 5.1
Senozoyik ada
Primatlarn
Evriminde nemli
Aflamalar
Hominoid: Primatlar takm

ierisinde bir st ailedir.
Orangutan, goril, flempanze
gibi byk maymunlar ve
insan bu ailenin yeleridir.
Hominid: nsan ailesini
temsil etmektedir. Yaflayan
ve nesli tkenmifl insan ve
insanslar iermektedir.
Hominin de denilmektedir.
100
Antropoloji
Fotoraf 5.2
Sivapithecus Fosili
Dnya maymunlarndan 20 milyon yl nce ayrldklarn gstermifltir. Bunu birbirini izleyen drt ayrlma takip
etmifltir. lk ayrm jibonun dier hominoidlerden ayrlmasyla gerekleflmifltir. Bu ayrm 12 il 15 milyon yl
ncesini gstermektedir. kinci ayrm orangutann Afrikal kuyruksuz byk maymunlardan ayrlmasdr. Bu
ayrm 12 il 10 milyon yl ncesine, Sivapithecus fosillerinin tarihlendirildii dneme denk gelmektedir. Sivapithecus fosilleri orangutanlara benzerlii ile bilinirler
(Fotoraf 5.2. Sivapithecus fosili). nc ayrm, goriller ile hominidler ve flempanze arasnda gerekleflmifltir. Bu ayrmn ise yaklaflk 9 il 11 milyon yl ncesini
gstermektedir. Molekler verilere gre hominid ve
flempanze evrimsel hatlar, gnmzden nce 5 il 8
milyon yl arasnda ayrlmfltr.
LK HOMNDLER
Dik yrme: ki ayak

zerinde dik durufl poziyonu
ve buna dayal hareket
sistemi.
nsann atasal iliflkisinin bulunduu flempanze, goril ve orangutan gibi kuyruksuz

byk maymunlardan Miyosen dnemin sonlar ile Pliyosen dnemin bafllarnda
ayrld gerek fosil kalntlar gerekse molekler arafltrmalarla ortaya konulmufltur.
Hominidler, kuyruksuz byk maymunlarnkinden daha iri beyinli, onlardan daha
az knt yapan yz iskeletine, klmfl kpekdifllerine sahip iki ayak zerinde
dik yryen primatlardr. Ge Miyosen ve erken Pliyosen dneme tarihlendirilen
fosillerin says son derece snrl olmakla birlikte son birka yl ierisinde Afrikadaki arafltrmalar Sahelanthropus tchadensis, Orrorin tugenensis ve Ardipithecus ramidus adlar verilen yeni fosil cins ve trlerin gn flna kmasn salamfltr. Yaklaflk 4,5 il 7 milyon yl ncesine tarihlendirilen bu fosil kalntlar zerinde
yrtlen ayrntl alflmalar, bunlarn iki aya zerine dik yryen cinsler olduunu ortaya koymufltur. nsans zelliklerinin yan sra uzun kollar, iri difl yaps,
eri parmaklar ve durufl pozisyonu gibi kimi zellikler asndan insandan farkllaflt bilinen bu trlerden biri ya da birka insann atasal kuflan oluflturmufllardr. Tamam Afrika ktasndan ele geen ilk hominidlere iliflkin bu kalntlar dik yrmenin kkenin 6-7 milyon yl ncesine kadar uzandn gstermektedir.
Ardipithecus ramidusa ait leen kemii, bacak ve ayak kemikleri bunlarn iki
ayaklar zerinde dik yrmeye uyarlandn gstermektedir. Kafann altnda
yer alan ve omurgann yerlefltii delik dik yryen insanlarda olduu gibi ne
doru yerleflmifltir. Ormanlk bir alanda yaflamlarn srdrdkleri belirlenen Ardipithecus ramiduslar, hominidlerin dik yrme zelliinin sanld gibi savanlk alanlarda deil ormanlk alanlarda baflladn gstermeleri asndan nemlidir. Ardipithecuslarn dik yrme gibi insans zellikleri bulunmakla birlikte,
kuyruksuz byk maymunlarla en fazla benzerlik gsteren hominid olma zellii
vardr. Bu nedenle, Ardipithecuslarn insan evrim izgisinde nerede bulunduu
hl tartflmaldr.
1924 ylnda Gney Afrikada Transvaal eyaletinin Taung blgesindeki bir tafl ocanda ifliler tarafndan bulunarak incelenmek zere Raymond Dart adl bilim
adamna gtrlen 3-4 yafllarnda bir ocua ait kafatas fosiliyle birlikte ilk kez,
hominid olduklar kuflkuya yer brakmayacak nitelikteki Australopiteklerle karfllaflmaktayz. Bu fosile nceleri kuyruksuz byk maymunlara benzetilmesi nede-
101
Resim 5.1
niyle australe (=gney) ve pithecus (=maymun) szcklerinden tretilerek Australopithecus ismi verilmiflAfrika Ktasnda Australopitek Buluntu
tir. Ancak, zellikle 1970lerden sonra hz kazanan araflYerleri
trmalarla saylar yzleri aflan, iki cins (Australopithecus ve Paranthropus) ve 8 trle temsil edilen insanslarla karfl karflya olduumuz anlafllmfltr.
Yeni arafltrmalar ve taksonomik snflandrmalarla,
bu cins ve trlerin saysnda deiflebilirlik olmasna karfln, mevcut veriler A. anamensis, A. afarensis, A. bahrelghazali, A. garhi, A. africanus, A. aethiopicus, A. boisei ve A. robustus olmak zere 8 trn mevcut olduunu gstermektedir. Bunlardan aethiopicus, robustus ve
boisei kaba yapl Australopitekler grubunda ya da Paranthropus cinsi ierisinde deerlendirilirken, anamensis ve afarensis arkaik yapllar arasnda, africanus
ise narin yapl Australopitekler altnda incelenmektedir.
Australopitekler, fosillerine yalnzca Afrika ktasnda
rastlanan bir cinstir. Australopitek trlerinin ouna Dou ve Gney Afrikada, Etyopya, Kenya, Tanzanya, Gney Afrika gibi lkelerinin snrlar ierisinde rastlanmfltr (Resim 5.1 Afrika ktasnda Australopitek buluntu yerleri). Ekolojik arafltrmalar, Australopiteklerin yafladklar ortamlarn ounlukla sa- Paranthropus:
vanlk, yar savanlk ya da ak ormanlk alanlarn bulunduu, Rift Vadisinin ev- Australopithecuslarn
aethiopicus, robustus ve
resinde yer alan ve olduka eflitlilik gsteren ekolojik ortamlara uyum saladkla- boisei olmak zere
kaba yapl
rn gstermifltir. Bununla birlikte, 1995 ylnda adda Bahr el Ghazal blgesinde zelleflmifl
trlerinin dahil edilmesiyle
eski bir nehir yatanda gn flna karlan Australopithecus bahrelghazali, bu oluflturulan ayr bir cinstir.
cinsin Rift Vadisinden olduka uzak blgelere, Orta Afrikaya kadar yayldklarn
gstermifltir.
Rift vadisi: 8 milyon yl nce
oluflan Mozambikten
Australopitekler
iri
ene
ve
diflleri
buna
Fotoraf 5.3
bafllayarak Kzl Denizin
karfln kk beyin hacmiyle karakterize bat kysnda devam 5600
Australopithecus Afarensis Kafatas
uzunluundaki bir
olan bir cinstir. 380 il 530 cm3 arasnda km
vadidir.
Fosili
dalm gsteren beyin kapasiteleri, modern insann beyninin te biri kadar, kuy- Beyin hacmi: Beynin
ruksuz byk maymunlarnkiyle hemen he- kafatasnda kaplad
toplam hacim. Beyin
men ayn boyuttadr. Elmack kemikleri ol- kapasitesi de denmektedir.
duka iri ve yanlara doru knt yapan
Australopiteklerin yzleri, insandan ok
kuyruksuz byk maymunlar andrmakla
birlikte, onlarn tam bir benzeri de deildirler (Fotoraf 5.3 Australopithecus afarensis
kafatas fosili).
Australopiteklerin diflleri olduka iridir.
Difllerinin iriliine bal olarak, eneleri de
son derece iridir. enelerin irilii, zellikle daha iri diflli olan Paranthropuslarda
daha belirgindir (Fotoraf 5.4 Paranthropus boisei kafatas fosili).
102
Antropoloji
Difl yaplar ve bunlarn zerinde gzlenen mikro dzeydeki

aflnma izleri, Australopiteklerin ounlukla meyve, yaprak, bitki filizi, kkler, sert ve kabuklu yemifller gibi bitkilerle beslendii saptanmfltr. Difl mineleri ve kemikler zerinde yaplan eser element
analizleri, bu cinsin beslenmesine hayvansal proteini de dahil ettiklerini gstermifltir. Hayvan proteini ihtiyalarn bcekler, trtllar,
yumurtalar, kk memeliler, yavru hayvanlar ve hayvan lefllerinden karflladklar belirlenmifltir. Btn australopitek trleri hem bitki hem de hayvanlardan oluflan karma (omnivor) bir beslenme alflkanlna sahiptirler. Ancak, iri diflli kaba yapl Paranthropuslarn,
beslenmelerinde bitki kkleri, yumrulu bitkiler hatta aa kabuklarnn daha fazla yer tuttuu farkl bir beslenme modeline sahip olduklar da bilinmektedir.
Australopiteklerin boy uzunluu, 110 il 150 cm arasnda dalm gstermektedir. Kollar bacaklarna oranlandnda, kollarnn
grece uzun olduu gzlenmektedir.
Australopiteklerin btn trleri hi kuflkuya yer brakmayacak nitelikte dik yrmektedirler. Leen kemikleri flempanze ve orangutanlarda olduu gibi dar ve
yksek deil, insanda olduu gibi genifl ve alaktr. Ayak bafl parmaklar, dierlerine gre daha ayrk olsa da, omurga sistemi dik yrmenin temel zelliklerine btnyle sahiptir. Yalnzca iskeletleri deil Tanzanya, Laetolide 3,6 milyon yl ncesine tarihlendirilen ve volkanik tflerde saptanan AustralopitFotoraf 5.5
hecus afarensise atfedilen iki eriflkin ve bir ocua ait ayak izLaetolideki Fosilleflmifl Ayak zleri
leri de dik yrmenin nemli kantlarn salamaktadr (Fotoraf
5.5 Laetolideki fosilleflmifl ayak izleri). Bu ise kkeni 6-7 milyon yl eskiye uzayan dik yrmenin hominidlere zg temel
bir uyarlanma biimi olduunu gstermektedir.
Dik yrme insan evrimi asndan son derece nemlidir.
Australopiteklerin yafladklar alanlar ounlukla savanlk ve
ak ormanlklardan oluflan bir ekolojiye sahiptir. Bu tr ortamlarda, anatomisi hzl koflmaya uyarlanmfl olan drt ayakl hayvanlar ile el parmaklarnn dflna dayanarak hareket eden kuyruksuz byk maymunlardan ziyade iki ayakl yrmeye uyarlanan insanslar, bu hareket sistemiyle uzakta yer alan dflmanlarn kolaylkla grebilmekte, saklanabilmekte ya da aaca trmanabilmektedir. Bu hareket sisteminin, dier hareket sistemlerinden daha az enerji gerektirdii de kabul edilmektedir. Dik
yrmenin ekolojik ve enerji asndan salad avantajlardan
ok, kollarn harekete katks yerine ellerin serbest kalmas asndan son derece nemli bir evrimsel uyarlanmadr. Dolaysyla, serbest kalan eller, insann bunlar besinlerin taflnmas, alet
kullanm, alet yapm ve hatta avlanmada kullanlmasna yol
aacak olmas nedeniyle son derece nemlidir. Australopitek
ve Paranthropuslarn dik yrmelerine, dolaysyla ellerinin
serbest kalmasna karfln, alet yaptklarna iliflkin kantlar yoktur. Gnlk yaflamnda ilkel dzeyde alet retip kulland bilinen flempanzelerden, gerek anatomik gerekse toplumsal rgtlenme asndan daha geliflmifl zelliklere sahip olan Australopiteklerin alet retmedilerse bile tafl, keFotoraf 5.4
Paranthropus Boisei
Kafatas Fosili
103
mik vs. gibi nesneleri fleklini deifltirmeden, ama bir alet gibi kullanmfl olduklar
tahmin edilmektedir.
SIRA salamfl
SZDE
Sizce dik yrme ilk hominidlere veya insanslara ne tr avantajlar
olabilir?
Tartflnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
ri diflleriyle gl ineme kaslar, iri difl ve eneleriyle Paranthropus cinsi evrimsel adan krelmifltir. O halde insana giden evrim hattnda yer alan trler iri
S O R iri
U beyinli olan
diflli, kaba yzl olanlar deil, kk diflli, kk yzl ve grece
trlerdir (fiekil 5.1 lk hominidlerin evrimsel aflamalar).
6 my
5 my
4 my
3 my
2 my
1 my
SIRA SZDE
A. bahrelghazali
P. robustus
AMALARIMIZ
?. aethiopicus
Sahelanthropus
tchadensis
P. boisei
A. anamensis
A. afarensis
S O R U
DKKAT
fiekil 5.1
DKKAT
7 my
SIRA SZDE
lk Hominidlerin
SIRA SZDE
Evrimsel Aflamalar
N N
K T A P
AMALARIMIZ
K T A P
Ardipithecus ramidus
Orrorin
tugenensis
Erken Homo
A. africaniss
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
A. garhi
LK NSANLAR
Evrimsel anlamda insan saylmak ya da Homo cinsine dahil edilmek iin, baflta alet
retimi ve kullanm olmak zere, dik yrme, iri bir beyin, konuflabilme yetisi gibi zelliklerin btnne sahip olmak gerekmektedir. Bilim insanlar, insan insan
yapan en temel zelliklerin bunlar olduunda fikir birliine varmfllardr. Bu zellikler tam olarak ancak bizde, yani Homo sapienslerde bulunmakla birlikte, bunlarn geliflimi Homo cinsini oluflturan Homo habilis, H. rudolfensis, H. ergaster, H.
erectus, H. neanderhlaensis, H. antecesor, H. heidelbergensis ve nihayet H. sapiens
gibi trlerde, 2,5 milyon yllk bir evrimsel srete gerekleflmifltir (fiekil 5.2 lk
insanlarn evrimsel aflamalar).
104
Antropoloji
fiekil 5.2
2 milyon
lk nsanlarn
Evrimsel Aflamalar
1 milyon
Gnmz
Homo
antecessor
Homo
neanderthalensis
Homo
floriensis
Homo erectus
?
Homo habilis
Homo
rudolfensis
Homo
ergaster
Homo
sapiens
Homo
heidelbergensis
Homo habilis ve Homo rudolfensis

Homo habilis adn, fosillerle birlikte ele geen tafl aletler ve zerinde kesik izleri saptanan hayvan kalntlarndan hareketle, kendisiHomo habilis Kafatas Fosili
ne atfedilen becerikli, yetenekli insan tanmlamalarndan almfltr.
Homo habilis fosillerinin nemli bir ksm Dou Afrikadan ele gemifltir. Gney Afrikadan da gn flna karlan fosiller bulunmakla birlikte, son zamanlarda her iki blgeden ele geen fosiller Homo habilis ve Homo rudolfensis olmak zere iki farkl tr altnda
deerlendirilmektedir. Bunlardan iri beyinli ve iri diflli olanlar Homo rudolfensis olarak adlandrlrken, daha kk beyine sahip,
kk difl ve yz yaps gsteren grup ise Homo habilis olarak adlandrlmaya devam edilmektedir. Bu bafllk altnda rudolfensisler
ve habilisleri birlikte ele alyoruz (Fotoraf 5.6 Homo habilis kafatas
fosili ve Fotoraf 5.7 Homo rudolfensis kafatas fosili).
lk insan olarak deerlendirilen Homo habilis gnmzden nce
Fotoraf 5.7
yaklaflk 2,41,6 milyon yllar arasnda Afrikada yaflayan, yok olmufl
Homo rudolfensis Kafatas Fosili
bir trdr. Homo habilislerin yzleri Australopithecus africanustan
daha narin ve kktr. Modern insannkinden daha iri, ama africanuslardan daha kk difllere sahiptirler. Australopithecus africanustan yaklaflk %30 daha fazla olan beyin kapasiteleri 500 il 850
cm3 arasnda deiflmektedir. Bu deerlerin alt snr Australopiteklerin st snryla, st snr ise Homo erectuslarla rtflmektedir.
Yaklaflk 130 cm boy uzunluuna, ortalama 45 kg civarnda arla sahiptirler. Boylar Australopitekler gibi ksa olan Homo habilislerde kollar gnmz insanna oranla daha uzundur. Bu tr Afrikann savanalk ve allk ortamlarnda yaflamn srdrmfltr. YaKaynak: Ylmaz Selim Erdal Arflivi
flam biimleri hakknda ok az fley bilinmekle birlikte, bunlarn Oldowan kltr ya da yontuk akl kltr olarak adlandrlan alet
teknolojisini gelifltirdikleri saptanmfltr. Homo habilisler gnlk ihtiyalarn karflKafl kemeri: Yzde kafllarn
bulunduu yerdeki kemik
lamak amacyla tafllarn bir ya da birka blgesini krarak kaba tafl baltalar retmiflblmdr.
lerdir. rettikleri aletlerle habilislerin avlandklarna iliflkin kesin kantlar mevcut
deildir. Genel kan, Homo habilislerin yrtc hayvanlarn braktklar leflleri paraOldowan kltr: Tafln bir
lamak ve bitki kklerini karmak gibi birok ama iin rettikleri aletleri kullankenarnn krlarak elde
dklar ynndedir. Bu nedenle alet retimi ve bunu gndelik ihtiyalarn karfllaedilen tafl aletlerdir.
makta kullandklar konusunda yani hi bir kuflkunun bulunmad ilk fosil grubu,
Fotoraf 5.6
105
ilk insan Homo habilistir. Homo habilislerin anamenis ve afarensis hattndaki

Australopiteklerden evrimlefltii ve Homo ergaster ve erectuslarn da atas olduu kabul edilmektedir.
Fotoraf 5.8
Turkana ocuu Fosili
Homo ergaster ve Homo erectuslar

Afrikadan ele geen ve 1,8 il 1,6 milyon yl ncesine tarihlendirilen insan fosilleri esasen Homo erectuslar ile byk benzerlikler gstermesine karfln, Homo habilis ve australopitkelere de benzeyen baz zellikleri nedeniyle Homo
ergaster (Yunanca ifli/alflan anlamnda) adnda ayr bir gruba dahil edilmifllerdir. Afrikada Turkana Gl yaknnda ele geen bir fosil ocuk iskeleti bu
grubu temsil etmektedir. Bu fosile bulunduu yerden dolay Turkana ocuu
ad verilmifltir (Fotoraf 5.8 Turkana ocuu fosili). Boy uzunluklar 130 il
170 cm arasnda deiflmekte olup, beden yaps gnmz insan gibi, ancak
ondan daha gl ve kaba yapldr.
Homo erectuslar, Australopitekler ve Homo habilisin tersine, fosil kalntlarna Afrika dflndaki ktalarda da rastladmz ilk trdr. Fosil kalntlarna Afrikada Turkana Gl, Asyada Endonezyann Java ve Flores adalarnda, inde
Zhoukodien Maaras ve Laosta, Grcistanda Dmaniside, Hindistan, Pakistan
ve Vietnama kadar genifl bir corafyada rastlanmfltr. Asyada ele geen ilk insan fosillerinin jeolojik yafllarnn ergasterlerin ilk rnekleriyle akflmas, Afrika dflna ilk gn ergasterle, hatta onlardan daha erken bir dnemde gereklefltirildiini dflndrmektedir (Fotoraf 5.9 Homo ergaster kafatas fosili).
Kaynak: Tattersall,
Homo erectuslar, yukardan aflaya bask bir kafatas yapsna sahiptirler.
2003, s.39
Kafatasnn en genifl yeri kafatasnn tabannda yer almaktadr. Geriye doru
kntl bir art kafa kemiine, gl ense tutunma kaslarna sahiptirler. Alnlar bask ve geriye doru eimli olup, kafl kemerleri siFotoraf 5.9
perlik gibi kntldr. Genifl ve ileri doru kntl bir st yze ve
Homo Ergaster Kafatas Fosili
genifl bir buruna sahiptir. ene ve difllerinin biimi gnmz insannkine benzemekle birlikte, daha iridir. Beyin kapasitesi 750
cm3 il 1250 cm3 arasnda deiflmekte olup ortalama 1000 cm3 civarndadr.
Boy uzunluu fosil kalntlarn ele getii gruplara gre de
farkllk gstermektedir. inde ele geen fosillerde yaklaflk 155
cm olan boy, Javadakilerde 170 cmdir.
Gl beden yaplar Homo erectuslaFotoraf 5.10
rn uzun mesafeli hareket etmeye uyAfllyen El Baltas
gun iskelet ve kas sistemine sahip olduklarn gstermektedir. Homo erectuslar Alt Paleolitik olarak adlandrlan eski tafl a kltrnn reticileridir. En yaygn alet tipini afllyen ad ve- Afllyen (Acheulean): El
baltalarn ieren tafl alet
rilen aletler oluflturmaktadr. Zamanmzdan yaklaflk 1,5 topluluudur. Fransadaki
milyon yl nceye ait bu aletler, gen ya da badem bi- buluntu yeri Saint Acheula
imli tafl baltalardan oluflmaktadr (Fotoraf 5.10 Afll- atfen adlandrlmfltr.
yen el baltas). Bu aletler kesme, paralama, kazma, kazma, yzme gibi birok ama iin kullanlmfllardr. Homo erectuslarn akmaktafl ve bazalt gibi sert tafllarn yan sra kemik, difl, boynuz, aa ve baz bitkiler gibi doKaynak: Ylmaz
ada kolaylkla bulunan birok hammaddeden de yararSelim Erdal Arflivi
lanarak alet rettikleri bilinmektedir. Homo erectuslarn
106
Antropoloji
Resim 5.2
Homo Erectuslarn
Atefli Kullanmn
Gsteren Bir
Canlandrma
Kaynak: Constable,
1973, s.103
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Sizce ateflin SIRA

kullanm
SZDE Homo erectuslara ne tr avantajlar salamfl olabilir?
Kendisinden nceki trlere oranla daha narin bir eneye, ineme kaslarna ve
D fi N E L M
difllere sahip
olan Homo erectuslarda gzlenen bu tr deiflimlerin besinlerin piflirilmesi ve hazrlanmasndan kaynakland ne srlmektedir.
S Ogeen
R U Homo erectuslardan yaklaflk 35inin kafataslarnn alt ksmlainde ele
rnn krlmas, bunlarn insan eti yedikleri ynnde bir bulgu olarak deerlendirilmektedir. spanyadaki
Atapuercada da benzer bulgulara rastlanlmas Homo erecDKKAT
tus ve adafllarnn, hemcinslerinin kemik ilii, beyin ve etlerini yediklerini gstermektedir. Afrikada Bododan ele geen bir kafatasnda kafa derisinin yzldSZDE
ne iliflkinSIRA
kantlar
mevcuttur. Yamyamlk (kanibalizm) olarak da deerlendirilen bu davranfln, beslenmeden ok ayin amal olduu kabul edilmektedir. Homo erectusun
iri beyni, alet retimi, grup halinde avlanma, ateflin kontrol gibi biAMALARIMIZ
yolojik ve toplumsal zellikleriyle evrelerine baflarl bir flekilde uyarlandklar ve
geliflmifl bir iletiflim sistemine sahip olduu kabul edilmektedir.
N N
Yamyamlk: Bir insann

dier bir insann ya da
insanlarn etini yemesidir.
AMALARIMIZ
rettikleri aletleri avlanmada kullandklar, hatta avn

grup halinde rgtlenerek
yapld saptanmflt. Belki de Homo erectuslarla ilgili en nemli kltrel geliflim, ateflin kullanmdr
(Resim 5.2 Homo erectuslarn atefli kullanmn
gsteren bir canlandrma).
Isnmak, besinleri piflirmek
ve hatta dier canllardan
korunmak iin son derece
nemli olan ateflin kullanm, Homo erectuslarn Avrupaya yerleflmesinden ok daha ncelere gitmektedir. Bilinen en eski atefl kalntlar yaklaflk 1,5 milyon yl ncesine ait olup Kenyada ele gemifltir. indeki
Zhoukodiende kl tabakas ile birlikte yanmfl kemikler ve tafllar, burada eski bir
ocan mevcudiyetini gstermektedir. Eldeki veriler Homo erectuslarn atefli retmeseler bile en azndan bir milyon yldan bu yana atefli kontrol altna alarak onu
snma, beslenme ve korunma amacyla kullandklarn gstermektedir.
K T A P
Neandertal nsan (Homo neanderthalensis)

lk rnekleri 1848 ylnda spanyada Cebelitarkta, daha sonra 1856 ylnda AlmanyannT Neander
E L E V Z Y O Nvadisinde bulunan fosiller, Almanyadaki buluntu yerinden hareketle Homo neanderthalensis (Neandertal insan) olarak isimlendirilmifltir. Neandertaller gnmzden nce 200 bin yl il yaklaflk 30 bin yllar arasnda yaflamfllardr. Homo neanderthalensis olarak tanmlanan bu trn yeryzndeki dalm
NTERNET
douda zbekistandan
batda Atlantik kylarna, kuzeyde Galler blgesinden gneyde Cebelitark ve Dou Akdenize kadar genifl bir alan kapsamaktadr.
Gl bedensel zelliklere sahip olan Neandertaller yukardan aflaya bask,
yanlara doru genifllemifl iri bir kafa yapsna sahiptir. Beyni o kadar byktr ki
(ortalama 1550 cm3), gnmz insannn ortalamasndan (1350 cm3) bile daha faz-
107
Fotoraf 5.11
ladr. Aln modern insannkinden daha bask, kafl kemerleri birbirleriyle birleflik ve gzlerin zerinde bir siperlik yapacak flekilde ileri doNeandertal nsan Kafatas
Fosili
ru frlaktr. Kafatasnda dikkati eken en belirgin zelliklerinden biri,
art kafa kemiklerinin geriye doru uzanan yumru fleklindeki kntsdr. Gnmzdeki insana gre genifl bir burnu mevcuttur. Aln ve st
ene kemiklerindeki sinsleri genifltir. Neandertaller, gl ineme
kaslarna ve iri n difllere sahiptirler (Fotoraf 5.11 Neandertal insan
kafatas fosili).
Bedensel yaplar asndan bakldnda genifl ve kasl omuzlar,
kaln ense, gl kollar, kaln bacaklar Neandertallerin ilk dikkati eken zellikleridir. Erkekleri yaklaflk 170 cm, kadnlar ise 150 cm boy
uzunluuna sahiptir. Gvde ve kollarna oranla ksa bacaklaryla tkKaynak: Ylmaz Selim Erdal
naz bir beden yaps gstermektedirler. Neandertallerin bacak kemikArflivi
leri hzl bir koflma yeteneine, elleri ise gl bir flekilde tutma, kavrama ve skma yeteneine sahip olduklarn gstermektedir.
Fotoraf 5.12
Orta Paleolitik dnem boyunca yafladklar saptanan Neandertal
Yonga Alet
insanlar tafl, kemik, boynuz, difl ve aa gibi hammaddeleri kullanarak birok alet retmifllerdir. Ancak, Neandertaller neredeyse kendileriyle zdeflleflmifl Musterien kltr olarak da bilinen yonga aletlerle tannrlar (Fotoraf 5.12 Yonga alet). Alt Paleolitik insan gibi tafl
baltalar da kullanan Neandertaller, yongalardan gelifltirdikleri kenar
kazyclar, n kazyclar, baklar gibi tafl aletlerle alet eflitlerini gelifltirmifllerdir. Kadn ve erkek arasnda ifl blmnn var olduu belirlenen Neandertaller, yafladklar alanlar farkl ifllevler iin blmlere ayrmfllardr. Genellikle maara ya da kaya alt snaklarn yerleflKaynak: Ylmaz Selim Erdal
mek iin tercih eden Neandertaller, bir alan ocak iin, dier alan iflArflivi
lik, bir dier alan ise plk olarak kullanmfllardr.
Resim 5.3
Besinlerinin ou etten oluflan Neandertaller, bu ihtiyacn genellikle at, geyik, maara ays, gergedan ve maNeandertallere zg Bir l Gmme Treni
Canlandrmas
mut gibi iri hayvanlar avlayarak karfllamaktaydlar. Neandertallerin yalnzca avladklar hayvanlarla deil ayn zamanda doal nedenlerle lmfl hayvanlarn lefllerini de tkettikleri belirlenmifltir. Avc ve toplayc olan Neandertaller, balk ve midye gibi denizel ve tatl su hayvanlarn diyetlerine dahil eden ilk trdr.
Kaln kafl kemerleri, geliflkin sinsleri, genifl burunlar
ve iri beyni gibi morfolojik zellikleriyle Neandertallerin
souk iklime uyarlandklar bilinmektedir. Buzul anda
yaflamfl olan Neandertallerin bylesi bir ortamda, avladklar hayvanlarn postlarn sarnarak giyindikleri tahmin
edilmektedir. Yaralanma ve hastalklar nedeniyle bakma
muhta olan flahslarn dierleri tarafndan bakmlarnn
yapldnn ve beslendiklerinin saptanmas, Neandertallerin toplumsal rgtlenmelerinin ileri dzeyde olduunu
gstermektedir. Yafll, fiziksel olarak sakat, tamamen diflsiz Neandertal bireylerinin bulunmas, bu insanlarn bakmnn stlenildiine iflaret etmektedir.
Neandertaller llerini de gmmfllerdir (Resim 5.3
Kaynak: Constable, 1973, s.103
Neandertallere zg bir l gmme treni canlandrmas).
108
Antropoloji
Neandertaller, atklar ukurlara llerin bacaklar karna ekilmifl, elleri yzn

nne gelecek biimde, bebein anne karnndaki durufl pozisyonuyla gmmfllerdir. Fransadaki La Mousterier adl buluntu yerinde 5 kifliden oluflan bir aile mezarl saptanmfltr. Kuzey Iraktaki fianidarda llerin yanna iekler konulmufl, cesedin baflnn altna tafl, yanlarna ise te dnyada yiyecei varsaylan etler braklmfltr. Btn bu zellikler neandertallerin lmn anlam ve te dnya inancna
sahip olduklarn gstermektedir. svirede Drachenloch Maarasnda saptanan
ay kafataslar ve geyik kemiklerinin zel bir flekilde dzenlenmesi, bu grupta
inan sisteminin geliflmifl olduunun bir dier kantdr. Grtlak ve az yaps nedeniyle gnmz insan gibi konuflamad varsaylsa da, yukarda tanmlanan kltrel zellikleri ve toplumsal rgtlenmeleri dikkate alndnda, birbirleriyle etkin
bir flekilde iletiflim kurduklar sylenebilir.
400 bin il 200 bin yllar arasnda Almanyada ve ngilterede SwasFotoraf 5.13
combeda Homo heidelbergensis adyla anlan tre dahil edilen fosiller
Homo Heidelbergensis
bulunmufltur (Fotoraf 5.13 Homo heidelbergensis kafatas fosili).
Kafatas Fosili
Hem Homo erectuslarn hem de Homo sapienslerin zelliklerine sahip
olduu iin bu tr, geliflmifl Homo erectus ya da arkaik Homo sapiens
olarak da bilinmektedir. spanyada Atapuercadan ele geen ve yaklaflk 780 bin yl ncesine tarihlendirilen fosillerse Homo antecessor ad
verilen baflka bir tr olarak tanmlanmfltr. Bu trlerden Homo antecessor, Neandertal ve Homo erectusun zelliklerinin bir mozayiini
sunmasyla, Neandertallerin kkenine yerlefltirilmektedir.
Neandertal fosilleri zerinde yrtlen DNA analizleri, Neandertal
Kaynak: Ylmaz Selim Erdal
Arflivi
insannn gnmz insanndan tamamen farkl bir genetik yap sergilediini, bu insanlardan gnmz insanna genetik aktarmn olmadn ortaya koymufltur. Bu analizler, Homo neanderthalensisin 690 il
Fotoraf 5.14
550 bin yl nce gnmz insanna doru ilerleyen evrim izgisinden tamaHomo Sapiens Kafatas
men ayrlmfl farkl bir tr olduunu gstermifltir. Genetik arafltrmalardan
Fosili
elde edilen bulgulardan hareketle, gnmz insanlarnn tamamnn 200 il
100 bin yl nce Afrikada yaflamfl ortak bir ataya sahip olduklar dflnlmekte ve Neandertallerin gnmz insanna doru ilerleyen evrim izgisinden daha nce ayrlan bir tr olduu anlafllmaktadr. Buzul ana zg souk iklime uyum salayan Neandertaller, buzullarn kuzeye ekilmesiyle
birlikte yaklaflk 40 bin yl nce kuzeye doru hareket eden Homo sapienslerle ayn yaflam alanlarn paylaflmaya bafllamfllardr. Alet teknolojisi, konuflma yetisi, iletiflim, sanat, karmaflk dflnce sistemi gibi bakmlardan daha geliflmifl olan Homo sapienslerle girifltikleri biyolojik savafl kaybederek
yerlerini, bizim dorudan atamz olan Homo sapienslere brakmfllardr
(Fotoraf 5.14 Homo sapiens kafatas fosili).
Kaynak: Ylmaz Selim
Erdal Arflivi
Homo Sapiens
Modern insann kkeniyle ilgili tartflmalar Neandertal fosillerinin gn flna karld 19. yzyla kadar uzanmakla birlikte, gnmzde yrtlen tartflmalar temelde iki ana bafllk altnda toplanabilir. Bunlardan ilki gnmz insanlarnn DNAlar zerinde yrtlen alflmalara dayanmaktadr. Son zamanlarda yaflayan insan topluluklarnn DNA yaplar zerinde yrtlen genetik arafltrmalar
gnmz modern insanlarnn kkeninin ortak bir ata olduuna iflaret etmektedir.
Afrika, Asya, Avrupa, Kuzey Afrika, Yakndou, Avustralya yerlileri ve Yeni Gine
topluluklarndan alnan mitokondriyal ya da sitoplazmik DNAlar zerinde yrt-
109
len alflmalar, gnmzde yaflayan insanlarn tamamnn kkeninin Afrika ktas olduunu ortaya koymufltur.
Yalnzca ortak ata ve bunun hangi blgede yer ald deil, ayn zamanda bu
ayrmn ne zaman gereklefltii de molekler saat olarak bilinen yntemle belirlenmeye alfllmaktadr. Mitokondriyal DNAnn her bir milyon ylda %2 il 4 arasnda mutasyona urad n kabulnden hareket eden bu alflmalar gnmz insanlarnn 140 bin il 290 bin yl ncesinde Afrikal bir ortak atadan trediini gstermektedir. Mitokondriyal DNAnn yalnzca kadnlar tarafndan aktarlmas ve genetik kodunun erkeklerinkiyle karflmamas nedeniyle, ortak ata Mitokondriyal
Havva olarak adlandrlmfltr. Ancak bu alflmalar yalnzca mDNAlar zerinde deil ayn zamanda Y kromozomlar zerinde de gereklefltirilmifl ve benzer sonulara ulafllmfltr.
Chris Stringer ve arkadafllar tarafndan savunulan tek merkezli evrim hipotezi ve buna balantl Afrikada olufl hipotezi Homo sapiensin Afrikada kk ve
izole bir grupta evrimlefltiini, daha sonra hem ktada hem de Asya ve Avrupa gibi dnyann dier blgelerinde yaflayan dier trlerin (geliflmifl Homo erectuslar,
neandertaller, antecessorlar ve heidelbergensisler gibi) yerini aldn varsaymaktadr. Dier olas neden ise birbirleriyle karfllaflmfl olan iki ayr tr ierisinde anatomik adan modern Homo sapienslerin avclk ve toplayclk, barnma, kaynaklarn kullanm gibi konularda dierlerinden stn olmasdr.
Molekler alflmalarn bulgular ve bunlarn antropolojik alflmalardan elde
edilenlerle desteklenmesi sonucunda oluflturulan tek merkezli grfle karfl, Milford Wolpoff, Alan Thorne ve WU Xinzhi gibi arafltrmaclarn fosillerin morfolojik
zelliklerine dayal karfllafltrmal alflmalarna gre, modern insan gruplarnn bulunduklar blgelerde, birbirlerinden bamsz olarak evrim geirmifllerdir. ok
merkezli evrim olarak bilinen bu hipotezde Homo erectus ve Homo sapiensler
arasndaki morfolojik benzerliin bu insanlarn blgesel evriminin rn olabilecei, birbirini izleyen fosil gruplarnn yerel evrimleflmesinin sonucu olduu kabul
edilmektedir (fiekil 5.3 Tek merkezli ve ok merkezli evrim hipotezlerini gsteren
flema). Morfolojik zellikleri byk oranda bizlere benzeyen modern Homo sapi-
Molekler saat:
Mutasyonlarn ortaya
kmasna ve birikimine
dayal olarak trlerin
birbirilerinden ayrld
zamann belirlenmesidir.
Tek merkezli evrim: Genetik

arafltrmalarla gnmzde
yaflayan btn insanlarn
tek bir kkene sahip
olduunu tanmlayan
hipotezdir.
Afrikada olufl: Modern

insann Afrikada
evrimleflerek yeryzne
yayldn tanmlayan
hipotezdir.
ok merkezli evrim: Modern

insann kkeninin 2 milyon
yl ncesinde olduunu,
Homo erectuslarn blgesel
olarak evrimleflerek bu
blgelerde yaflayan modern
insanlara dnfltkleri
hipotezidir.
fiekil 5.3
Asya
Afrika
Avrupa
Asya
Afrika
Avrupa
Homo sapiens
Homo heidelbergensis
ve adafllar
Homo erectus
Homo erectus
Homo erectus
ok Merkezli Grfl
Tek Merkezli Grfl
enslerin evrim sahnesine kmasyla birlikte, biyolojik adan pek ok evreye

uyum salanmfl ve kltrel adan da nemli bir eflitlilik ortaya kmfltr. st Paleolitik dnemde yaflayan insanlarn morfolojik zelliklerinden ziyade onlarn gelifltirdikleri kltrel zellikler insan evrimi asndan olduka dikkat ekicidir. Ne-
Tek Merkezli ve
ok Merkezli
Evrim
Hipotezlerini
Gsteren fiema
110
Dilgi: Uzunluu geniflliinin
en azndan iki kat olan tafl
aletlerdir.
Antropoloji
andertallerin Orta Paleolitikte gelifltirdikleri yonga aletlerin younlaflt Musteriyen kltr yerine Homo sapiensler st Paleolitikte dilgilerin younlaflt kltrler
oluflturmufllardr. Dilgi teknolojisiyle retilen aletlerde ekirdekten daha fazla kesici alet elde edilmekte ve daha az malzeme israf gerekleflmektedir (Fotoraf 5.15
Dilgi alet). st Paleolitik insanlar dilgilerin yan sra kenar kazyclar, ular, karg,
mzrak, olta, zpkn, defne yapra biiminde aletler, deliciler gibi ok sayFotoraf 5.15
da alet retmifllerdir. Aletler arasnda kemik ve fildiflinden yaplan olta ve
Dilgi Alet
zpknlar ilk kez bu dnemde karflmza karken, ok ve yayn da bu dnemde ortaya kt belirlenmifltir.
Kemik ve dier hayvan kalntlarn da kullanan Homo sapiensler hayvan
kemiklerini spatula, bardak, pipet gibi kullanmfllar, hayvanlarn derilerinden ise giysiler retmifllerdir. Maaralarn karanlk kflelerini aydnlatmak
iin tafl ve kemikten kandiller retmifller, yakmak iin hayvansal yalar kullanmfllardr. Barnaklar yapmfllar, olduka karmaflk silahlar gelifltirmifllerdir. Bunlar arasnda mzraklar, mzrak ular, karglar, hayvan tuzaklar ilk
akla gelenlerdir. st Paleolitik dnem insanlar belirli ifller iin zelleflmifl
aletler retirken, alet yapan aletler de bu dnemde yaygnlaflmfltr. Homo
sapiensler aalar starak ularn sertlefltirmifl ve karg olarak kullanmfllar,
tafllar ise starak daha kolay ifllenebilir hale dnfltrmeyi baflarmfllardr.
Genelde kaya alt snaklarnda ya da maaralarn az ksmlarnda yaflayan Homo sapienslerin konaklayabilmek amacyla duvarlar rdkleri, yaflam alanlarnn zerlerini hayvan kemikleri, allar, deri gibi malzemelerle
kapattklar, dolaysyla ilk konutlar rettiklerini grmekteyiz. st Paleolitik
Kaynak: Ylmaz Selim
Erdal Arflivi
dnemde kaynaklarndan yzlerce kilometre uzakta saptanan amber ve deniz kabuklar gibi taklar, kaynaklarndan uzak noktalarda saptanan silahlar
ile hammaddeler, gruplarn uzak mesafelere yer deifltirmesinin ya da karfllkl madde deifliminin, dier bir deyiflle ilkel ticaretin bu dnemde mevcut olduuna iflaret etmektedir.
Modern Homo sapienslerle birFotoraf 5.16
likte karflmza kan en etkileyici
Altamira Maarasndan Bir Resim
arkeolojik buluntular onlarn inan
sistemlerini ve deerlerini yanstan
heykelcikler ve maara resimleridir.
Maara resimleri Orta Avrupada
150den fazla maarayla tannmaktadr. Mamut, geyik, yaban at, domuz, bizon gibi hayvanlarn sklkla
resmedildii maara duvar resimlerinin izilmesi iin genellikle karanlk ve kuytu blgeler tercih edilmifltir (Fotoraf 5.16 Altamira maarasndan bir resim). Demir oksit, mangan oksit ve kalsiyum karbonat gibi
kimyasal maddelerden elde ettikleri
krmz, siyah ve beyaz rengin yaygn bir flekilde kullanld duvar resimlerinin dinsel ve bysel nedenKaynak: Ylmaz Selim Erdal Arflivi
lerle yapldklar yaygn bir flekilde
111
kabul grmektedir. lk Vens heykelcikleri de bu dnemde yaplmfltr.

Bunlar arasnda Willendorf ve Dolni Vestonice heykelcikleri olduka nldr (Fotoraf 5.17 Willendorf Vens). Genellikle kadnlarn gs,
karn ve kala blgelerinin abartlarak temsil edildii bu heykelcikler kemik, fildifli, tafl ve kilden retilmifltir. nsan heykelciklerine ek olarak kuudan ata kadar birok hayvann heykelcikleri de yaplmfltr. Sslenmek
amacyla kullanlan taklar da st Paleolitik dnemde karflmza kan
kltrel uygulamalar arasnda yer almaktadr.
Modern Homo sapiensler geliflmifl morfolojik, davranflsal ve kltrel
zellikleriyle yeryznn birok blgesine yaylmfllardr. Yaklaflk 40
bin yl nce Gneydou Asya ile Avustralya arasnda yer alan adalardan
da yararlanarak, sallar araclyla Avustralya ktasn iskn eden Homo
sapiensler, 20-12 bin yl nce buzullar nedeniyle deniz seviyesinin dflmesi ve Bering Boaznn buzlarla kapanmasndan yaralanarak Amerika ktasn iskn etmeye bafllamfllardr.
Fotoraf 5.17
Willendorf Vens
Kaynak: Vialov, 1996, s.64
112
Antropoloji
zet
N
A M A
N
AM A
Evrim dflncesi nasl geliflmifltir?

Evrim dflncesi Charles Darwine atfedilip onunla birlikte anlmakta ise de bu dflncenin temeli doa filozoflar olarak da bilinen Antik a dflnrlerine kadar uzanmaktadr. Anaksimandros
ve Anaksimenesin hayatn ilk gesini aklama
abalar, Aristoteles ve Linnnin canllar snflama giriflimleri, Cuviernin dnyann yafl ile ilgili
dflnceleri, Lamarckn kazanlan karakterlerin
kaltmna dayal canllardaki deiflimi aklayan
kuram, evrim dflncesinin temelini atan fikirlerden bazlardr. Doadaki canllarn eflitlilii,
bunlarn yafladklar evrelere uyarlanmas, tr
ii ve trler aras yaflam mcadelesini gzlemleyen Darwin, canllardaki deiflim iin anahtar roln doal seilim olduu sonucuna ulaflarak, evrim dflncesini kuram haline dnfltrmfltr.
Bu nedenle, evrim kuram ile Darwin zdefl hale
gelmifltir.
Primatlarn evrimi nasl olmufltur?
Prosimianlar, Eski ve Yeni Dnya maymunlarn, kuyruksuz byk maymunlar ve insan iine
alan Primat takm, yeryznde ilk kez Paleosen
olarak adlandrlan nc zamann ilk evresinde grlmeye bafllar. Eosen dnemde Prosimianlar yaygnlaflrken, gnmz Eski ve Yeni Dnya maymunlarnn atalar Oligosen dnemde karflmza kar. El ve ayaklarnda befl parma bulunan, iri beyinli ve aa hayatna uyarlanmfl
olan bu canllar, kuyruksuz byk maymunlarn
ve insanlarn atasal kuflanda da yer almaktadrlar. nsan ailesine iliflkin ilk fosiller Miyosen ad
verilen dnemde Afrikada karflmza kmaktadrlar. Bu dnemin ortalarnda ise Anadolunun
da iinde yer ald Avrasyaya yaylarak eflitlenen Hominoidler, insan ve insanslarn kkenini
oluflturmufllardr.
N
A M A
N
AM A
lk hominidler ne zaman ve nerede ortaya

kmfltr?
lk hominidler veya insanslar, Afrika ktasnda
yaklaflk 7 milyon yl nce ortaya kmfllardr.
lk insanslar Afrikann dousunda, gney-kuzey dorultulu olarak uzanan Rift Vadisinin evresindeki alanlarda rastlanan Australopiteklerdir.
Dik durufla dayal bir hareket sistemine sahip olmasna karfln kk beyinleri, iri ene ve diflleri, uzun kollar ve eik parmaklar gibi zellikleriyle Australopitekler, alet retme yetisinden uzak
grnmektedirler. Bu nedenle insan cinsine dahil edilmemekte, hominid yani insans olarak
anlmaktadrlar.
nsan, nasl, ne zaman ve nerede evrimleflmifltir?
Yaklaflk 2,5 milyon yl nce iri beyni, klmfl
ene ve difllere sahip olan, dahas yontuk akl
kltr olarak adlandrlan tafl aletleri reten Homo habilis ve Homo rudolfensisler bilinen ilk insanlardr yani Homo cinsinin ilk yeleridir. nsan
(Homo) cinsine dahil edilen bu trler Homo ergaster ve Homo erectusa evrimleflerek Afrika dflna yaylmfllardr. Avlanmay bilen ve atefli bilinli olarak kullanan bu insanlar, el baltalarnn
yaygn olduu Alt Paleolitik kltrlerini de yaratmfllardr. Homo antecessor ve Homo heidelbergensisler tarafndan da srdrlmfl bu alet yapma biimi ya da ksaca alet kltr, ancak Neanderthal olarak adlandrlan insanlarca Orta Paleolitik dnemde deiflmifltir. Maarada yaflayan
Neandertaller yonga aletleri retmifller, llerini
gmmfller ve hayvan postlaryla giyinmifllerdir.
DNA analizleriyle krelmifl bir evrimsel dal olarak kabul edilen Neandertallere karfln, 200 bin
yl nce ortaya kan Homo sapiensler, dorudan
atamz olarak kabul edilmektedir. Dilgi aletler,
olta, zpkn, mzrak, ok ve yay gibi birok aletin
gndelik yaflamda kullanlmaya bafllad st Paleolitik kltrn yaratan Homo sapiensler, ayrca maara resimleri, Vens heykelcikleri, taklar
gibi objelerle estetik eserler de retmifllerdir. Bu
nedenle yalnzca biyolojik deil dflnsel adan
da gnmz insanna benzerlik gsterirler.
113
Kendimizi Snayalm
1. Mikro evrim nedir?
a. Kk bir poplasyonda ortaya kan deiflimlerdir.
b. Genetik yapda bir kuflaktan dierine ortaya kan deiflimdir.
c. Genetik yapda ortaya kan ve ok yavafl ilerleyen evrimsel deiflimlerdir.
d. Yeni trlerin ortaya kmasn salayan evrimsel
sretir.
e. Kk, snrl bir blgede ortaya kan evrimsel
deiflimlerdir.
2. Canllarn ilk snflandrma denemesini hangi dflnr gereklefltirmifltir?
a. Thales
b. Herakleitos
c. Anaksimandros
d. Aristoteles
e. Platon
3. Yafladklar evreye en iyi uyarlanan canllarn hayatta kalmas, uyarlanamayanlarnsa lmesi ya da elenmesiyle devam eden srece ne ad verilir?
a. Doal seilim
b. Yapay seilim
c. Gen akfl
d. Transformizm
e. Adaptasyon
4. Bir organizmann genetik kodunda meydana gelen
hataya ne ad verilir?
a. Varyasyon
b. Rekombinasyon
c. Mutasyon
d. Otomasyon
e. Genetik srklenme
5. Primat benzeri memeliler Senozoyik an hangi
evresinde ortaya kmfllardr?
a. Miyosen
b. Oligosen
c. Eosen
d. Pleyistosen
e. Paleosen
6. Afladakilerden hangisi Australopithecus trlerinden biri deildir?

a. Africanus
b. Afarensis
c. Bahrelghazali
d. Erectus
e. Anamensis
7. ki ayak zerinde dik yryen primatlar hangi isimle anlmaktadr?
a. Prosimian
b. Anthropoid
c. Hominid
d. Hominoid
e. Homo
8. smi becerikli, yetenekli insan anlamna gelen Homo cinsinin ilk yesi yani ilk insan tr afladakilerden hangisidir?
a. Homo habilis
b. Homo ergaster
c. Homo erectus
d. Homo antecessor
e. Homo neanderthalensis
9. Homo erectuslar adl tre ait en nemli kltrel
geliflme afladakilerden hangisidir?
a. Tafl aletler yapmak
b. Ateflin kullanm
c. Maara resimleri yapmak
d. Kyler kurmak
e. Hayvanlar evcillefltirmek
10. smini 1856 ylnda bulunduu Almanyadaki bir vadiden alan Buzul a insan hangi isimle anlmaktadr?
a. Homo antecessor
b. Homo sapiens
c. Homo erectus
d. Homo heidelbergensis
e. Homo neanderthalensis
114
Antropoloji
Yaflamn inden
ocukluk Dneminin Kkeni

Zerensay Alemsegedin iki bebei var. Biri zamann byk blmn Etyopyann baflkenti Addis Ababadaki
scak bir bungalovda, annesinin kollarnda geiren Alula. Dieri ise, 3,3 milyon yl boyunca kumtaflnda sakl
kalan ve Etyopyal uzman Zerensayn ekibiyle birlikte
kalntlarn keflfederek zenle gn flna kard,
yaflndaki bir kz ocuu. nsann en derin kklerinden
gelen bu bebein yeniden doumu, ok uzun bir srede ve yavafl yavafl gerekleflti.
Bu keflfe dek, bylesi eski dnemlere ait bebek fosillerinin tamam bir bebek bezine sacak kadar az saydayd. Bu yeni buluntu sadece eski dnemlere ait, en
yksek sayda paras ortaya karlan bir bebek deil.
Ayn zamanda Australopithecus afarensise ait olaslkla en iyi derecede korunmufl fosil. Fosiller arasnda en
byk ne sahip olan ve 1974te keflfedilen, Lucy adl
3,2 milyon yaflndaki eriflkin difli de yine ayn trn
yesi. Lucynin aksine, bu bebein bir aya ve parmaklar var; gvdesi ise bir btn halinde duruyor. Zerensay, Ama ikisi arasnda en etkileyici fark, diyor bu
bebein bir yznn olmas.
Bu kk kemik yn, homininler adyla anlan insanlarn ve insanlarn atalarnn evriminde anahtar nitelii
taflyan bir olayn, baml olarak yafladmz ve byk
beyinlerimizin gelifltii ocukluk dneminin bafllangcnn bir kant olabilir. Australopithecus afarensis zerinde uzmanlaflan -arafltrma ekibinde grevli- Bill Kimbel, Bu bulgunun bafllca nemi, bir btn halinde olmasnn yan sra, bu trn yaflam tarz ve nasl gelifltii konusuna flk tutacak olmas diyor.
1. b
Kaynak: Sloan, C. P. (2006, Kasm). ocukluk Dneminin Kkeni. National Geographic Trkiye. s.178.
2. d
3. a
4. c
5. e
6. d
7. c
8. a
9. b
10. e
Yantnz doru deilse Girifl bafllkl blm

Yantnz doru deilse Evrim Dflncesinin
Geliflimi bafllkl blm yeniden gzden
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz doru deilse Primatlarn Evrimi
Yantnz doru deilse lk Hominidler bafllkl
Yantnz doru deilse lk Hominidler bafllkl
Yantnz doru deilse lk nsanlar bafllkl
115

Sra Sizde 1
Evrimin en nemli kant fosillerdir. Fosiller, gemifl dnemlerde yaflamfl canllarn tafllaflmfl kalntlardr. Bu
fosilleri paleontoloji veya paleoantropoloji uzmanlar
inceler ve deerlendirirler. Fosillerin ne kadar eski olduu zel tarihleme yntemleriyle saptanr. Bylece fosillerin temsil ettii eski canl formlarnn, bugn yaflayan benzerleriyle ne kadar benzefltikleri ya da ne kadar
farkl olduklar saptanabilir. Deiflimlerin ne zaman ve
nasl olduu belirlenebilir. Bu deiflimlerle Dnyann
zaman ierisinde geirdii iklimsel dnflmlerin ve
yer hareketlerinin balantlar kurulabilir. Evrim, ou
zaman baz canl formlarnn yok oluflu ve yeni formlarn ortaya kfl fleklinde izlenebilir. rnein birok
canl formunun evrim srecinde yeterince iyi uyarlanamad iin soyunun tkendiini (rnein dinozorlar)
ve yerlerini baflka canllarn aldn (rnein memeliler) fosillerden reniyoruz.
Sra Sizde 2
Canllarn evrim geirdii dflncesinin temelleri Antik
a doa felsefecilerinden, Cuvier, Lamarck ve Lyell gibi 19. yzyl doa bilimcilerine kadar bir ok isim tarafndan atlmfltr. Ancak evrim dflncesini ilk defa Darwin tutarl bir bilimsel kuram haline getirmifltir. Darwinin evrim fikrine en nemli katks evrimin temel iflleyifl ilkesi olan doal seilimi keflfetmifl olmas ve bu ilkeyi pek ok rnekle desteklemesidir. Her ne kadar kaltmn yasalaryla ilgili birtakm eksiklikleri olsa da Darwin, evrimin nasl ifllediini ak ve net bir biimde ortaya koymufl en nemli evrim bilimcidir. Bu nedenle
evrim denince ilk akla gelen isim her zaman Charles
Darwin olmaktadr.
Sra Sizde 3
Dik durufl ve yrme biimi ilk hominidlere birtakm
yaflamsal avantajlar salamfl olmaldr. Bu avantajlarla
ilgili eflitli varsaymlar bulunmaktadr. rnein ilk hominidler, yafladklar savanlk ve seyrek ormanlk alanlarda dik durduklar iin uzaktaki tehlikeleri daha erken farkedip kamaya frsat bulmufl olabilirler. Baflka
nedenlerse grubun dier yelerini gzden kaybetmemek, uzaktaki besin kaynaklarn grmek ve bu hareket sistemi sayesinde daha az enerji harcamak olabilir.
Dik durufl sayesinde eller serbest kalr ve bu da nemli yararlar salar. Homo genusunun ilk yeleri, serbest
kalan elleriyle alet yapabilmifl ve kullanabilmifllerdir.
Alet yapmaksa insana zg yaratcln, teknolojinin
veya daha genifl anlamda kltrn bafllangc demektir.
Dolaysyla dik yrme ok basit gibi grnen ama evrimsel adan ok nemli bir uyarlanmadr.
Sra Sizde 4
Atefl, doada her zaman vard. Ancak ilk defa Homo
erectuslarn atefli kendi konak yerlerinde bilinli olarak
kullandklarna dair kantlar bulunmaktadr. Ateflin kullanm her fleyden nce snmaya yaramfl olmaldr. Homo erectuslarn yaflad dnemde iklimin soumaya
bafllamfl olmas belki de ateflin kullanlmasnda bir etken olmufltur. Atefl, yrtc hayvanlardan korunmak konusunda da ifle yaramfl olabilir. Baflarl bir biimde avclk yapan Homo erectuslar, atefl sayesinde etleri piflirerek yemifllerdir. Piflmifl etin sindirimi daha kolay olduu iin daha fazla et tketip bol protein alabilmifllerdir. Piflmifl et sayesinde hem bol protein almak hem de
ineme kaslarnn klmesi beynin bymesini olumlu ynde etkilemifltir. Ateflin baflka bir etkisi de toplumsallaflmayla ilgili olabilir. Gnefl battktan sonra grup
olarak birarada, scak ve flk veren bir ateflin etrafnda,
yrtc hayvanlardan korkmadan oturup o gn olanlardan sz edilen bir ortam, iletiflimin belki de dilin gelifltii yer olabilir.
116
Antropoloji
Kaynaklar
Bermdez, D.C.JM, Arsuaga, J.L, Carbonell, E. ve ark.
(1997). A Hominid from the Lower Pleistocene of
Atapuerca, Spain: Possible Ancestor to Neanderthals
and Modern Humans. Science, 276, 1392-1395.
Boaz, N.T. ve Almquist, A.J. (2001). Biological
Anthropology: A Synthetic Approach to Human
Evolution. Prentice Hall.
Brunet ve ark. (1995). The first australopithecine.
2,500km west of Rift Valley (Chad). Nature, 378,
273-275.
Campbell, B.G. ve Loy, J.D. (1995). Human Emerging.
Harper Collins College.
Ciochon, R.L. ve Fleagle, J.F. (2006). The Human
Evolution Source Book. New Jersey: Pearson,
Prentice Hall.
Constable, G. (1973). The Neanderthals. New York:
Time-Life Books.
Groves, C. (1999). Australopithecus garhi: a new-found
link? NCSE, 284 (5414), 629-635
Haile-Selassie, Y. (2001). Late Miocene Hominids from
the Middle Awash, Ethiopia. Nature, 412:178-181.
Johanson, D. ve Edgar B. (1996). From Lucy to
Language. New York: Simon and Schuster Editions.
Jones, S., Martin, R. ve Pilbeam, D. (1992). The
Cambridge encyclopedia of Human Evolution.
Cambridge: Cambridge University Press.
Jurmain, R., Nelson, H., Kilgore, L. ve Trevathan, W.
(2001). Essentials of Physical Anthropology.
Ausralia: Wadsworth Thomson Learning.
Klein, R.G. (1989). The Human Career: Human
Biological and Cultural Origins. Chicago: The
University of Chicago Press.
Bir Bakfl. Ankara: topya Yaynevi.
Johanson, D. ve Ligabue, G. (1999). Ecce Homo:

Writings in Honour of Third-Millennium Man.
Milan: Electa.
Lewin, R. (1998). Principles of Human Evolution: A
Core Textbook. USA: Blackwell Science.
Lewin, R. (1997). Modern nsann Kkeni. (eviren
N. zaydn). Ankara: Tbitak.
Miller, J.M.A. (2000) Craniofacial variation in Homo
habilis: An analysis of the evidence for multiple
species. American Journal of Physical
Anthropology, 112, 103-128.
zbek, M. (2000). Dnden Bugne nsan. Ankara:
mge Yaynevi.
Park, M.A. (2001). Biological Anthrpopology. Boston:
McGraw-Hill.
Relethford, J.H. (1990). The Human Species: An
Introduction to Biological Anthropology.
London: Myefield Publishing.
Relethford, J.H. (2001). Genetics and the Search for
Modern Human Origins. New York: Wiley Liss.
Rightmire, G.P. (1993). Variation among early Homo
crania from Olduvai Gorge and the Koobi Fora
region.
American Journal of Physical
Anthropology, 90, 1-34.
Tattersall, I., Delson, E. ve Couvering, J.V. (1988).
Encyclopedia of Human Evolution and
Prehistory. New York: Garland Publishing.
Tattersall, I. (2003). Out of Africa. Again ... and Again?
Scientific American. Special Edition, New Look of
Human Evolution, 13 (2).
Vialov, D. (1996). Prehistoric Art and Civilisation.
London: Thames and Hudson.
Sanayi ncesi
Uyarlanma ve Yaflam
Tarzlar: AvcToplayclk ve Tarm
Kaynak: Abdurrahim zmen Arflivi
nsanlar iinde yafladklar evrenin koflullarna gre eflitli uyarlanma ve yaflam

biimleri gelifltirmifllerdir. Bunlardan biri olan avc-toplayclk insanlk tarihinin
en uzun dilimini kapsar. Tarm ve hayvanclksa grece ksa bir zaman nce ortaya kmfl olmakla birlikte hzla yaylmfl ve dnyann pek ok yerinde avc-toplaycln yerini almfltr.
Amalarmz

Sanayileflme ncesinin uyarlanma ve yaflam tarzlarndan ilki olan avc-toplaycln ekolojik, toplumsal, ekonomik zellikleri; nfus dinamikleri, beslenme biimleri, salk durumlar ve yaylm alanlar nelerdir?
Avc-toplayclktan bir evcillefltirme devrimiyle sranan tarmc ve hayvanc yaflam tarznn ekolojik, ekonomik, toplumsal zellikleri; nfus dinamikleri, beslenme biimleri, salk durumlar ve yaylm alanlar nelerdir?
117
118
Antropoloji
rnek Olay
Bir Yanomam Ailesi

Kaynak:
P.M.Perspektive.
Naturvlker, 1992.
s.49
Yanomamler, Gney Venezuella ve Kuzey Brezilyadaki youn tropik

ormanlarn iine dalmfl, 40 il 250 kiflilik kylerde yaflarlar... Bu (tropik orman) yaflam alan Yanomamlere ok eflitli yabani besinler salar. Mevsimine gre hurma meyveleri, fndk ve kabuklu tohumlar toplarlar; bulduklar bal mideye indirirler; erez olarak kurt, trtl ve kzarmfl
rmcek yerler.
Yeni kurulmufl baheler, genifl bir dng iinde rn verirler. ... Bir
kere olufltuktan sonra bir baheye bakmak gnde sadece birka saati alr.
Kadnlar, erkekler ve ocuklar flafak vakti evden ayrlp sabah saat onbuuk civarnda kylerine dnerler (tabi erkekler o gn avlanmaya karar
vermezlerse!...) Kadnlar ayn zamanda yakacak toplarlar ve yanlarnda
oynayan ocuklaryla ilgilenirler. Hi kimse le scanda alflmaz. Bazen bir adam leden sonra saat drt civarnda bahesine geri dner ve gn batana kadar orada alflr. Ancak erkeklerin ou, le sonralarn kylerinde dinlenerek ya da keyif verici maddeler alarak geirirler...
Tropik ormandaki temizlenmifl alan ekinleri sonsuza dek besleyemez. Bir bahe iki- yl sreyle devaml ifllendikten sonra, ifti derece derece o baheyi taflmaya bafllar. Her yl iftiler blgenin bir ucunda daha fazla alan terk edip dier
uta daha fazla alan temizler ve bu yeni alan ekerler. Bir bahe bu yolla sekiz yl
sresince taflnr, bu sre iinde zararl otlarn temizlenmesi giderek gleflir ve
toprak verimsiz hale gelir. Daha sonra bu arazi terk edilir... Nadasa braklan eski arazi afla yukar on yl sonra eski doal orman grntsne brnr...
Yanomamler arasnda dnem dnem toplam otuz yl (bunun altmfl aydan
fazlas toplam alan arafltrmas sresini oluflturur) alflan Napoleon Chagnon,
1964 ylnda Yanomamlerin arasna girdiinde misyonerler oktan iki kyde istasyon kurmufllard bile, ancak Yanomamlerin ou ticaret yoluyla elde ettikleri
maden balta ve mlekler araclyla dolayl biimde de olsa dfl dnyay tanyordu. Bugn misyoner yerleflmelerindeki yabanclarla olan etkileflim ve byk iftlik
sahipleri ve hkmet iin yaplan ifller, Yanomamlerin dfl dnya ile olan balantlarn daha ileriye gtrmfltr. Gnmzde Yanomam olmayan biriyle
karfllaflmamfl Yanomam says yok denecek kadar azdr. Bu yzden Chagnonun alflmas (Yanomamler, antropologlar onlarla ilk alflmaya baflladklarnda tanndklar iin) ilk etnografik sunufl olarak gsterilmektedir.
Kaynak: Daniel G.B. (1996), Cultural Anthropology. Needham Heights, Mass.:
Allyn&Bacon, ss.129-130.
Anahtar Kavramlar
Avc-Toplayclk
Neolitik Devrim
Tarm
Gebe-obanlk
indekiler
GRfi
AVCI-TOPLAYICILIK
TARIM VE HAYVANCI UYARLANMA
Bahecilik
Geimlik Tarm
Youn Tarm
nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm
GRfi
nsanlk, kltr yaratan ata trlerinden bafllayarak gnmzden on bin yl ncesine kadar, yaklaflk olarak 2-2,5 milyon yl boyunca, avc-toplayc bir geim ve yaflam tarz srd. Bu iki milyon yllk dnemde insana zg temel biyolojik zelliklerle birlikte, temel toplumsal ve psikolojik zellikler de olufltu. Belki de bugnk
toplumsal, kltrel ve psikolojik yapmzn pek ok gesini avc-toplayc atalarmzdan miras aldk. Avc-toplayc yaflam tarz, herhangi bir retim etkinliine deil, doada verili olarak bulunan bitki ve hayvan varlnn istismarna dayanyor
ve buna uygun bir insan rgtlenmesi gerektiriyordu. Bu rgtlenmenin ana gesi gerlik ve geici yerleflimlerde sren bir yaflam tarzyd. Doal olarak beslenme rejiminin temeli de etti. Zira uzun sren buzul alarna yaylan avc-toplayc
etkinlik kt bir bitkisel ortamda srp gitmekteydi. Ancak gnmzden on bin yl
nce bu uzun sren buzul alarndan kld ve byk bir kresel snma yafland. Kresel snma doay dnfltrd, dnya snd, sulak alanlar artt, byk rmaklar kararl bir akfl rejimine kavufltu, bitki ve hayvan varl oald. Artan bitkisel varlk iinde daha sonra tarma alnacak olan pek ok trn (tahllarn, pirincin, baklagillerin, msrn) yabani rnekleri arlk kazand. Bu yabani trlerin toplayclna ynelen insanlar zamanla bu trlerin yaflam alanlar etrafnda daha kalc yerleflmeler kurmaya baflladlar ve bu srete bu bitkilerin ve ardndan evredeki kk ve byk bafl hayvanlarn evcillefltirilmesi gerekleflti. Bylelikle retimcilie geildi, yani tarmsal hayat bafllad. Tarmsal hayat Neolitik devirde gerekleflti. Bu yzden V. Gordon Childe bu byk deiflime Neolitik Devrim adn
verdi. Neolitik Devrimle birlikte avc-toplayc hayat hzla tasfiye oldu ve dnyann ok byk blmnde tarm ve onunla birlikte geliflen hayvanc geim ve yaflam tarz egemen hale geldi. Artk avc-toplayclk dnyann snrlarna ekilmiflti.
Sanayi Devriminin efliine gelindiinde avc-toplayclkla geinen insan topluluklarna, ancak Kuzey ve Gney Amerikada, Gney ve Bat Afrikann baz blgelerinde, kuzey kutup dairesi evresinde, Avustralyada ve evresindeki adalarda, Sibiryann u blgelerinde rastlanabilmekteydi. 18. yzylda sonularn veren bilimsel devrimin ardndan, bu devrimin salad bilgi birikimi ve teknoloji olanaklaryla insanlk bir byk srama daha yapt. nsan ve hayvan emeinin ve doadan
salanan ve verimi ok dflk olan enerjinin yerini flimdi hzla makine gc ve fosil yaktlarn salad yksek verimli enerji kaynaklar alyor, byk bir retim artfl yaflanyordu. Bu Neolitiin Tarm Devriminin ardndan insanln yaflad
ikinci byk devrim, Sanayi Devriminin bir sonucuydu. Sanayi Devrimiyle birlikte geleneksel tarm biimleri, iki yz yla sacak bir srede hzla ortadan kalkt ve
tpk dnyann snrlarna ekilen avc-toplayclk gibi kendi dar alanlarna skflt.
Onun yerini makineli tarm, geleneksel retim birimi olan ky ve onlarn besledii kk kentlerin yerini ise sanayinin younlaflt metropoller ald. Buralarda byk nfus artfl yafland ve tarmla geinen nfusun oran giderek azald. Bu blmde Sanayi Devrimine kadar olan srete insanln yaflad iki byk aflama,
avc-toplayclk ve tarm, onlar kuflatan toplumsal, kltrel ve siyasal olgularla
birlikte ele alnacaktr.
AVCI-TOPLAYICILIK
Tarih ve Tanmlama
Bitki ve hayvan evcillefltirmesinin ortaya kt Neolitik dneme, yani gnmzden kabaca 10,000 yl ncesine kadar btn insanlar avc-toplayc idiler. Bu hem
119
120
Antropoloji
bir geim hem de bir yaflam tarzyd. 10,000 yl ncesine kadar devam eden iklim
ve evre koflullar, byle bir yaflam ve geimi dayatmfl, insanlar da bu koflullara
uyarlanmfl bir hayat srmeye devam etmifllerdi. Bu geim tarznn temeli, doada
hazr bulunan ya da kendi kendine yetiflen besin kaynaklarnn tketilmesine dayanmaktayd. 16. yzyldan itibaren, dnyann Avrupallar tarafndan kolonilefltirilmeye bafllanmasna kadar, tarma geilmesine karfln dnyann pek ok yerinde
avc-toplayc etkinlik srmekteydi. Avrupallar ncesinin Kuzey ve Gney Amerika ktalar, Afrikann byk blm, Sibiryann kuzey ve dou ular, Avustralya
ktas ve evresi avc-toplaycln hkm srd genifl alanlard. Ancak ortak bir
geim biimini paylaflmakla birlikte, bu halklar byk bir eflitlilik arz etmekteydi.
Bu eflitliliin bafllca nedeni, dnyann ok farkl alanlarnda yaflayan bu topluluklarn yafladklar alanlarn farkl ekolojik ve iklimsel zelliklerine gFotoraf 6.1
re, farkl uyarlanma biimleri geirmifl olmalaryd. 16. yzylda baflAvdan Dnen !Kung Erkekleri
layan ve giderek etkisini artran kolonilefltirme hareketi bu yrelerin
pek ounda avc-toplaycl ortadan kaldrd ve avc-toplayc etkinlik besin reticiine uygun olmayan evrelerde srdrlebilir hale geldi. Bu evreler arasnda Asyada Gneydou Asyann, Malezya ve Filipinlerin tropik ormanlarnn cra kfleleri, Afrikada Madagaskar ve Kongo ormanlar gibi youn yamur ormanlarnn derinlikleri, Gney Afrikadaki Kalahari l, Gney Amerikada Amazon
yamur ormanlarnn i blgeleri ve Kuzey kutup dairesi evresi yer
alr. Ancak bu avc-toplayclarn varlklar ve yaflam biimleri de snrlar iinde yafladklar ulus-devletlerin modernlefltirici etkisi karflsnda tehdit altndadr ve ok gemeden bu geim biiminin dnya
yznde hibir rneinin kalmamas flaflrtc olmayacaktr. zgn
geim ve yaflam biimi tamamen ortadan kalkmfl olan son rnek
Avustralya Aborijinleridir. Bugn avc-toplayc yaflam ve geim tarzn zgn biimde temsil edebilen yegne topluluk Gney Afrika
Kaynak: P.M.Perspektive.
Naturvlker, 1992, s.4
(Botswana)daki Kalahari lnde yaflayan !Kung Sanlardr (Fotoraf 6.1 Avdan dnen !Kung erkekleri).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Avc-toplayc
etkinlik
SIRA
SZDEkolonilefltirme hareketi sonrasnda sadece besin reticiliine uygun
olmayan evrelerde srdrlr hale gelmifltir. Bunun nedenlerini tartflnz.
fi N E L M
Ekoloji,DTeknoloji
ve Nfus
Avc-toplayclar ekolojik koflullara st dzeyde bamldrlar. Burada hayat kavram biyolojikS taflma
O R U kapasitesi kavramdr. Biyolojik taflma kapasitesi kavram, belirli bir yaflam alannda (ekolojik eflikte), o evrenin ekolojik koflullarnn sunduu
olanaklarla, herhangi bir glk ekmeden yaflayabilecek en yksek miktardaki
DKKAT
canl saysn ifade eder, ayrca bu yaflam alannn canllara salayabilecei en yksek yaflama olanan da gsterir. nsan asndan baktmzda bir alann biyolojik
SIRA SZDEbelirleyen pek ok etkenden sz edebiliriz. Bunlardan ilki, o
taflma kapasitesini
alandan elde edilebilecek toplam besin miktardr. Bunun yansra protein, vitamin
ve mineraller gibi temel beslenme gelerinin o evreden elde edilebilir oluflu ve
AMALARIMIZ
miktarlar da o evrenin taflma kapasitesini etkiler. Yani besin miktar yannda onlarn beslenme deeri de nemli bir etkendir. Bu nedenle insanlar beslenme yetersizliinden Kkanmak
T A P iin, besinlerini olabildiince eflitlendirmeye alflrlar. Biyolojik taflma kapasitesini belirleyen bir dier nemli etken, o yrede yaflayan nfusun doum ve lm oranlar ile g verme ve g alma dinamikleridir. Biyolojik
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
taflma kapasitesi ele alnrken baflvurulan nc etken, insanlarn besin olarak

kullanlabilecek kaynaklar tanma yeteneidir. Her kltrn bir beslenme rejimi
vardr ve bu kltrlerde hangi bitki ve hayvan trlerinin tketilebilir olduuna iliflkin bir bilgi vardr. rnein Trkiyenin baflka yerlerinde yenebilir saylmayan baz bitkiler, rnein srgan otu, Dou Karadeniz blgesinde yenen bir ottur. Bunun
gibi Giritlilerin Trkiyeye tafld pek ok bitkiyi dier yurttafllarn ou bilmez bile. Bunun gibi Batllarn yaban ot sayd kuzukula ve kazaya, Amerikan yerlilerinin ounluu tarafndan beslenmede nemli bir yere sahiptir. Baz kltrlerin bilmedii ya da yenebilir saymad pek ok bitki ve hayvan, baflka kltrlerde temel bir besin maddesi hatta zel bir mutfak unsuru olabilir. rnein bizim
toplumumuz salyangozu yenebilir kabul etmedii halde, Fransz mutfanda bu
zel bir lezzet gesidir. flte bu nedenlerle antropologlar belirli bir evrenin biyolojik taflma kapasitesini hesaplarken, o evrenin insann tketimine sunduu istikrarl ve en dflk bitkisel ve hayvansal besin potansiyeli ile su miktarn hesapladklar gibi, o evreye uyarlanmfl olan insan topluluunun kltrel besin listesini de hesaba katmak zorundadr. Ayrca antropoloun dikkat edecei bir baflka
fley, o ekosistemde beslenme asndan zorunlu ama kt olan kaynak ya da kaynaklardr. Ktlaflan kaynak hangisiyse, biyolojik taflma kapasitesi bakmndan hayat nemde olan kaynak odur. rnein Kalahari lnde yaflayan avc-toplayc
!Kung Sanlarn yaflad l ekosisteminde, nfusun ihtiyalar ile sahip olduklar
teknolojik olanaklar ayn kald srece 100 mil karelik bir alan 40 insan rahatlkla ve sonsuza kadar destekleyebilmektedir. Buradaki hayat ge sudur. nk bu
lde kuyular yaklaflk olarak 100 mil kadar arayla bulunabilmektedir ve bir kuyu
normal yafl dalm olan yllarda ortalama olarak 30 kifliyi destekleyebilmektedir.
Buna bal olarak Kalahari lnde yaflayan !Kung Sanlar, zorunlu olarak ok genifl bir alana yaylmfl biimde, kk topluluklar halinde yaflarlar. Hemen hemen
btn avc-toplayclarn yaflam dngleri, !Kung Sanlarnkine benzer bir rnt
gsterir. Bu yzden avc-toplayclarda biyolojik taflma kapasitesi dier geim biimleriyle karfllafltrldnda en dflk olandr. Avc-toplayclarda 1 km2lik bir
alan ancak 0,1 ya da 0,2 kifliyi besler (0,1-0,2 kifli/km2). Bu oran ilk tarmclarda
km2 baflna 1-2 kifliye (1-2 kifli/km2), sulu tarm yapan topluluklarda ise km2ye 6
il 12 kifliye kar (6-12 kifli/km2). adafl avc-toplayclarn en iyi rnei olan
!Kung Sanlar zerinde yaplan arafltrmalar, bu toplulua mensup bir avcnn yaklaflk olarak 2,5 km2lik bir av ve toplama alanna ihtiya duyduunu gstermifltir.
Bu bilgiye dayanarak Paleolitik dnem avclarnn nfusunu hesaplanmaya alflalm: Dnyada karasal alanlarn toplam 150 milyon km2dir. Bunun ancak yars,
yani 75 milyon km2si kltr gelifltirmeye ve insan yaflamna uygundur. 75 milyon
km2lik yaflanabilir alan 2,5 km2ye blndnde 30 milyon rakam kmaktadr.
Demek ki, biyolojik taflma kapasitesine bal olarak Paleolitik alarda avc-toplayc hayat sren insanlarn ulaflabilecei en yksek nfus 30 milyon olabilirdi.
Ancak gerek say bu da deildir. nk arkeologlar Neolitik dnemin baflnda
avc-toplaycla uygun alanlarn ancak altda birinin insanlarca iskn edildiini
hesaplamfllardr. Demek ki Paleolitik dnemlerin en yksek insan nfusu ancak
5 milyondur.
stelik bu alarda mr beklentisi de ok dflkt. Hayatta kalabilen bir bebein mr beklentisi en fazla 20 il 25 yl kadard. Bir bireyin ulaflabilecei en
yksek yafl 40 civarndayd. Bunun yansra doum hzyla lm hz birbirine ok
yaknd. Dourganln yksek olmas gibi, lm oran da yksektir. Bu da bir nfus dengesi yaratr. Bu yzden nfus artfl hz ok yavafltr. rnein yukardaki n-
121
Kltrel besin listesi: Bir

kltrn yenebilir sayd
beslenme rnlerinin
tamamdr.
mr beklentisi: Belirli bir

dnem ve toplumda
bireylerin ortalama olarak
ka yl yaflayabileceini
gsteren yafltr.
122
Alet antas: Bir topluluun

hayat srdrmek iin
kulland btn ara ve
gerelerden oluflan ve
onlarn teknolojik
durumlarn, doann
nlerine kard sorunlar
karfllamaktaki
yeterliliklerini gsteren,
insan mamul rnlerin
toplamdr.
Antropoloji
fus hesabna gre Paleolitik dnemdeki nfus artfl hz bin ylda ancak % 2 kadar
gerekleflmiflti. Kimi zaman nfusta azalma eilimi bile grlmfltr. zellikle yabanc halklarla temas ve onlarn iktisad basklaryla birlikte yabanclardan gelen
enfeksiyonlara maruz kalnmas bunun en nemli nedenidir. Ayrca zellikle kolonilefltirme srecinde yaflanan terr, soykrm ve rezervasyon kamplarna kapatma
gibi yok edici etkenler de nfus azalmasna yol amfltr. rnein Amerika ktasna Avrupallarn geldii 1492 ylnda Meksikada 4,5 milyon, dier Orta Amerika lkelerinde 800 bin, Gney Amerikada ise 6 milyon 785 bin Kzlderilinin yaflad
tahmin edilmektedir. Bugn ktada bu nfusun ancak onda biri yaflamaktadr. Bu
dinamie nfusu azaltan temas dngs ad verilir. Tasmanyallar ve Fuegliler
bu flekilde azalarak yok olmufllardr.
Avc-toplayclarda teknolojik geliflme yavafl olmufltur. Ancak buna karfln yaklaflk olarak 2 milyon yldr eflitli aletler yardmyla yaplan avc-toplayc etkinlik,
ilk zamanlardan Neolitik dneme uzanan srete olduka deiflmifl, ama insan tr iin bu milyon yllarla llen sreyle kyaslandnda hayli ksa saylabilecek
bir zaman ncesine kadar temel ve evrensel besin edinme stratejisi olmay srdrmfl, zaman iinde teknoloji ve rgtlenme bakmndan giderek yetkinleflmifltir.
Paleolitiin baflnda iki yzeyli ya da konik basit tafl el baltalaryla yaplan avclk,
Orta Paleolitikte yonga ve dilgilerden oluflan daha genifl bir alet antasna kavuflmufl, st Paleolitikte ise mzrak ular ile, ok ve yaylarla, hatta zpknlarla desteklenmifl; toplayclk ise plak elle toplama biimiyle bafllayp toplama etkinliinde
kullanlan kaplarn, yabani bitkilerin toplanmasnda kullanlan basit oraklarn yapmna kadar geliflmiflti. Yaklaflk olarak 40 bin yl ncesine gelindiinde, dnyann pek ok yerine dalmfl bulunan insan tr artk belirli hayvan trlerini avlamak ve her evrenin sunduu zel ve farkl bitki trlerini devflirmek konusunda
ustalaflmflt.
40 bin yl ncesi nemli bir tarihtir. Modern insan o tarihten itibaren temel besin kayna olan av srlerinin peflinde, buzul dneminde karasal bir balant olan
Bering Boaz zerinden, daha nce hibir insan trnn yaflamad Amerika ktasna gemifl; Avustralya ktas avc-toplayc insan topluluklarnca iskn edilmiflti.
20,000 yl ncesinin Avrupada ve Ortadouda yaflayan st Paleolitik insan, sadece ncekilere gre byk bir eflitlilik arz eden temel av aletlerini yapmay deil,
dokumacl ve sepet kullanmay da renmiflti. Bu ilk avc-toplayc dnemlerle
karfllafltrldnda byk bir teknolojik atlmd.
Ekonomi, rgtlenme ve Siyaset

Avc-toplayc ekonomisi hakkndaki eski grfl, bu topluluklarn evre koflullarnn insafna terk edilmifl, dolaysyla varlklar tehdit altnda bulunan, istikrarsz bir
geim biimine sahip gruplar olduklar fleklinde idi. nk bu grfle gre avctoplayclar kaynaklar denetleme yeteneinden yoksun grlyordu. Ancak
1950lerde antropolog Julien Stewardn yapt alflmalarla bafllayan genifl bilgi birikimi bu kany tersine evirdi.
Avc-toplayclarn temel rgtlenme biimine takm ad verilir. Bu topluluklar
genellikle nfusu 25 ile 100 arasnda deiflen kk takmlar halinde yaflamay tercih ederler. Dorudan doruya doada hazr bulunan kaynaklarn istismarna dayanan bu geim tarznda, topluluun bykl (nfus basks) doadaki kaynaklar tehdit edecek bir nitelik arz edebileceinden nfus artfl ve kalabalk rgtlenme, yaflamn devam asndan tehlikelidir. Bu takmlar, yararlandklar besin ve su
kaynaklarnn mevsimsel deiflmelerine bal olara hareket ederler; bu yzden g-
erler. Topluluun yaflamn srdrebilmesi, bu hareketin devamna ve yararlanlan kaynaklarn istikrarna baldr. Bu hareketlilik, ayn zamanda avc-toplayclarn komflu topluluklarla karfllkl ziyaret ve deifl-tokufl (mbadele) iliflkileri gelifltirmesine neden olmufltur. Bu temaslar iinde bugn en iyi bildiklerimiz sessiz ticaret, ticaret ortakl ve bunun ilgin bir rnei olan kula dngsdr.
Sessiz ticaret, Bat Afrikann avc-toplayc topluluklarndan Mbuti Pigmeleriyle baheci komflular Bantular arasnda yaplr. Orman iinde hareketli bir hayat
sren Pigmeler, ormandan avladklar ve topladklar, kendi ihtiyalar dflnda kalp deifltirmek istedikleri maddeleri bir Bantu kynn snrna getirip toplu halde brakarak giderler. Bantular da deifltirmek istedikleri tarm rnlerini Pigmelerin brakt maddelerin yanna brakrlar. Pigmeler bir sre sonra geri dnerek Bantularn deifltirmek istedii rnleri gzden geirirler, bu teklifi az bulur ya
da beenmezlerse ekip giderler. Bylece sessiz bir pazarlk, anlaflma oluncaya ya
da Pigmeler tatmin olmayp vaz geene dek srp gider. kinci bir tr ticaret ticaret ortakldr. Baz topluluklar arasnda ticaret kardefllikleri kurulur. Bu topluluklar karfllkl olarak ellerindeki rn fazlasn, yannda baz armaanlarla birlikte
kardefllerine gtrr ve karfllnda dier topluluun rn fazlasn ve armaanlarn alarak dnerler. Burada deifl-tokufl edilen rnlerin birbirine yakn deerde
olmasna dikkat edilir. Bat Okyanusya adalarndan Trobriandda yaflayan ve 1922
ylnda onlar inceleyen Malinowskinin Argonautlar adn verdii balk topluluklar kanolaryla denize alarak ticaret kardeflleriyle, ss eflyas olarak kullanlan
kolye ve bilezik deiflimi yaparlar. Bu seferlere Kula ad verilir. Kanolu balklar
adalar arasnda saat ynnde sefer yaptklarnda kolye, aksi ynde sefer yaptklarnda ise bilezik deifl-tokufl ederler. Kula srasnda seyahat eden balklar karada bir ticaret orta karfllar. Karfllama srasnda nce armaanlar (kolye ve bilezikler) deifl-tokufl edilir, ancak bu armaan deifl-tokuflunun yannda ihtiya duyulan mallarn takas da yaplr.
19. yzyl evrimci antropologlarnn yabanllk ve vahflilik yakfltrmalarnn aksine, avc-toplayclar kurduklar iliflkiler ve ihtiyalarnn minimalizmi yznden
genellikle barfldrlar. Topluluklarn kk olmas ve hareketlilii, bu hareketliliin de belirli kurallara ve rotalara bal olmas, kaynaklar zerindeki rekabet ya da
atflmay olabildiince azaltmakta; biriktirme ynnde herhangi bir eilimin bulunmamas da kltrel olarak rekabet ve atflma ihtimalini ortadan kaldrmaktadr.
Rekabet ve atflma ihtimalinin ortaya kt durumlarda avc-toplayclar, genellikle grubun blnerek ayrflmasn yelemektedirler. Bu trden tercihlere karar veren ise genellikle konumundan dolay herhangi bir ayrcal bulunmayan takm liderleridir. Bu karar vericilik bir otorite temin arac deil, bir zorunluluktur ve bu
yzden avc-toplayclardaki liderlik ya da reislik, bir imtiyaz deil aksine bir ykmllktr. Bu yzden bu topluluklar eflitliki saylrlar. Sz konusu eflitlikilii
besleyen bir baflka nemli ge, bu topluluklarda bir uzmanlaflmann ve ifl blmnn bulunmayfldr. fl blm genellikle cinsiyete dayal ifl blm dzeyinde
kalmaktadr. rnein !Kung Sanlarda 20 kiflilik bir takm iinde yer alan 10-15 kifli hergn avlanmak ya da bitki toplamak iin konak yerinden ayrlr. Bu kifliler akflam dndklerinde toplanan yiyecekler takm iinde yer alan bireyler ve aileler
arasnda blfllr. Dolaysyla bu eflitliki yapda herhangi bir tabakalaflma bulmak da mmkn deildir. Tabakalaflmay nlemeye ynelik en u uygulamay Kanadann Pasifik kylarnda yaflayan Kwakiutllarn potla geleneinde bulmaktayz
(bkz. nite 2).
123
Argonaut: Eski Yunancada

denizci demektir. Bu terim
mitolojide Altn Postu
aramak iin denize alan
Yason ve arkadafllarn
anlatr.
Minimalizm: htiyalar en az
sayda girdi ve kaynak
kullanarak giderme
eilimidir.
Tabakalaflma: Toplumun
iktisad, siyasal ve kltrel
olarak birbiriyle hiyerarflik
iliflkisi olan ve eflitsizlik
douran farkl kmelere
blnmfl olmasdr.
124
Antropoloji
Art-rn: Temel ihtiyalar

karfllandktan sonra arta
kalan retim fazlasdr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
eflitli ekosistemlere uyarlanmfl biimde yaflayan avc-toplayclarn enerji kullanm ve verimlilikleri birbirine benzer. Genel nfusun yaklaflk olarak te ikisi
fiilen, sadece karn doyurucu miktarlara ulaflana dek srdrlen geim etkinliine
katlr. Richard Leenin (1968) !Kung Sanlar zerinde yapt arafltrmalara gre,
geim etkinlii iin harcadklar zaman ylda sadece 800 saat civarndadr. Genellikle tketebilecekleri kadar avlar ve toplarlar. Yiyecek biriktirme pek grlmez. O
yzden hareketlidirler. Buna bal olarak retim/tketim verimlilii ok dflktr.
Richard Leenin (1968) !Kung Sanlar zerine yapt arafltrmadan elde ettii veriye gre bu oran 9,6dr ve btn geim biimleri iindeki en dflk verimlilik orann gsterir. Bu saynn da gsterdii gibi, avc-toplayclarda art-rn yaratm
yoktur.
Avc-toplayc
topluluklarda
neden toplumsal tabakalaflma grlmez? Tartflnz.
SIRA
SZDE
Uyarlanma
D fi N Eok
L M farkl evrelere uyarlanmfl, farkl av ve toplama etkinlikleriAvc-toplayclar
ne zelleflmifllerdir. Bu farkl uyarlanma ve zelleflme sreleri, doal olarak farkl yaflam biimlerini
S O R U yaratmfl, farkl kltrel zelliklerin ortaya kmasna yol amfltr. Kolonizasyon ncesi Amerikasnda Mississippi rmann batsnda kalan
bugnk Kanada ve Amerika Birleflik Devletleri topraklar youn biimde avcDKKAT
toplayc takmlarca iflgal edilmiflti. Genifl ovalarda yaylan yabani bizon srleri
avclyla geinen ya da orman ii avc-toplayc uyarlanmas gelifltirmifl olan bu
SIRAok
SZDE
topluluklarn
byk bir ksm kolonilefltirme sonrasnda, yaklaflk olarak iki
yz yl iinde yok edilmifltir. Kendilerine zg kltrleri ve zel bir dil grubu alan yaratacak zenginlikteki dilleriyle bu topluluklar avc-toplayc uyarlanmann en
AMALARIMIZ
gzel rneklerinden birini sunmaktaydlar. Doann tahakkmn ve kontroln
amalamayan, onunla karfllkl yarar ve sayg iliflkisi kuran bir inan ve deer sistemiyle yaflayan
K T bu
A P topluluklar, doayla bugnk Bat anlayflndan ok farkl bir
iliflki biimi gelifltirmifllerdi. Bugn bu yaflam biiminin son rneklerine Kuzey Kanadada (James Bay Cree), Alaskada ve Pasifik kys Kanadasnda rastlanmaktadr. KuzeyT EKanada
ve Kuzey kutup dairesine yakn blgede daha ok bizim EskiLEVZYON
mo adn verdiimiz ve Buzul a uyarlanma biimlerini akla getiren bir yaflam biimi sergileyen nuitleri bulmaktayz. Onlarn biraz gneyindeki ember iinde yaflayan avc-toplayc Amerikan Kzlderilileri, orman ii souk iklim hayatna uyar N T E R N Esahiptirler.
T
lanmfl bir kltre
Kuzey Amerikadaki bir baflka uyarlanma biimi, Pasifik kylarnda yaflayan birka toplulukta grdmz balklk tarz uyarlanmadr. Kuzey Amerikann Byk Ovalar (Nevada) blgesindeki Timbifla fioflonlar ise
genifl scak iklim bozkrlarna uyarlanmfl bir hayatn rneini sunarlar. Gney
Amerikadaki uyarlanma Kuzey Amerikadakine hi benzemez. En gneyde Atefl
lkesi (Tierra del Fuego) denen yerde yaflayanlar (Onalar, Yamanalar, Selknamlar) souk iklim bozkrlarna zg bir uyarlanmann rneklerini sunarlar. Bir
dier ilgin grup And dalarnn dou eteklerinde, Arjantin snrlar iinde yaflar
(Tobalar). Bunlar da ekolojisine uyarlanmfl bir yaflam tarz sergilerler. Amazon
ve Orinoco rmaklar havzasnda, Venezuela, Paraguay ve Ekvadorda ise avc-toplayclkla bahecilii bir arada srdren topluluklara rastlanr (Huaoraniler, Yanomamler, Kuivalar, Sirionolar ve Aeler). Bu da ok doaldr, nk bu blge
yamur ormanlaryla kapldr ve izleyen blmde aklayacamz bahecilik uygulamasna ok elverifllidir. Bu yzden ad geen topluluklarn bu iki geim biimini bir arada srdrdkleri grlr. Sibiryada nemli ormanlarn arasnda yer alan
N N
Fotoraf 6.2
souk bozkrlara uyarlanmfl baz kk
avc-toplayc topluluklar vardr (Hantiler,
Aynular
Nia/Nganasanlar, Ketler, ukiler, Alaska Eskimolaryla akraba olan Sibirya Yupikleri). Bunlar avclkla birlikte kk lekli ren geyii obanl da yaparlar. Orta Sibiryada Evenkiler ve Sahalin Adalarndaki Nivhler de anlanlara benzerler.
Ayrca Japonya snrlar iinde yer alan
Hokkaido ve Rusya snrlar iindeki Sahalin ve Kuril adalarnda ise avc-toplayc Aynular grmekteyiz (Fotoraf 6.2 Aynular). Bu topluluklarn byk blm
Sovyet sanayileflmesinin ve madencilik
politikalarnn etkisi altnda iyice klKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:AinuGroup.JPG
mfl, bazlar da yakn zamanlarda ortadan kalkmfltr (rnein Nivhler ve Evenkiler). Afrika ktas, sanldnn aksine ok az sayda avc-toplayc topluluk barndrr. nk Afrika aslnda tarmn ilk bafllad ktalardan biridir. Afrika avc-toplayclar arasnda en nlleri Kamerundan Ruandaya uzanan genifl bir kuflakta,
ekvator evresi yamur ormanlarnda yaflayan Pigmelerdir. Dou Afrikada, Tanzanya snrlar iinde komflu ifti ve oban takmlarla birlikte yaflayan Hadzalar
ve Kenyadaki Okiekler, bu komfluluk iliflkilerine bal olarak deiflik bir uyarlanma geirmifllerdir. Bunun en nemli nedeni Masaailerle girdikleri ticaret iliflkileridir. Gney Afrikadaki Botsvana, Namibya ve Angolaya yaylan Kalahari lnde
scak bozkrlara ve l koflullarna uyarlanmfl nl !Kung Sanlar yaflar. Bunlarla
birlikte benzer biimde uyarlanmfl baflka komflu kk avc-toplayc topluluklar
da vardr (Jui/hoansiler, Guiler ve Tyualar). Madagaskarn youn ormanlarnda
ise i savafla kadar varlklarn srdrmfl olan Mikealar buluruz. Gney Asyada
Hint alt ktasndaki avc-toplayclar i yksek blgelere ekilmifl bir halde, youn
ormanlk alanlarda bulmaktayz. Bu topluluklar ovalardaki pazarlara orman rnleri (bal, flifal bitkiler, deri ve krk) salayarak yaflarlar. Sri Lankadaki Wanniyalaaettolar, Hindistandaki Nyakalar, Paliyanlar, Pandaramlar, Birhorlar ve Cenular hl bu avc-toplayc hayat srdrmekteler. Gneydou Asyann hemen
her yerinde ama noktalar halinde yaflayan avc-toplayclara rastlamaktayz. Youn
yamur ormanlar ikliminde yaflan bu topluluklar Malay yarmadas ormanlarna
(Batek ve Jahailer), Filipinlere (Bataklar ve Agtalar), Gneydou Asya alt-ktasna, Borneo adasna (Penanlar) yaylmfl durumdalar. zellikle adalarda yaflayan
avc-toplayclar ok uluslu flirketlerin blgedeki etkinliklerinin tehdidi altndalar.
Avustralya ktasnda ise 18. yzylda younlaflan kolonilefltirmeye kadar, hemen
hemen btn ktaya yaylmfl biimde, eflitli ekosistemlere uyarlanmfl ok sayda
avc-toplayc grup yaflamaktayd. Bu topluluklara Aborijinler ad verilmifltir. Son
gebe Aborijin topluluu olan Bat l blgesinin Pintupileri 1950 ve 60larda
yerleflik hayata geirildi. Kolonizasyon srecinde btn ktaya yaylmfl biimde
yaflayan Aborjinler, yavafl yavafl l blgelerine srklendiler ve sonunda yerleflikleflerek yaflam biimlerini tamamen brakmaya zorlandlar.
125
126
Antropoloji
Beslenme ve Salk
Avclk yapan topluluklar yksek protein tketimi ile salkl bir hayat srerler. Avc-toplayc yaflam tarznn zorunlu kld hareketlilik de bu yksek protein almnn yarataca kan yalanmas gibi sorunlar nlemektedir.
Avc-toplayclar genellikle salkl topluluklardr. Hareketlilikleri, kk nfuslar ve avcla bal olarak yksek protein tketimleri, onlar salgn hastalklar karflsnda direnli hale getirmifltir. Kk nfuslar halinde yaflayan avc-toplayclar
genellikle dier topluluklardan yaltk olarak yaflarlar. Dolaysyla bu topluluklarda
hastalk taflyan virslerin, bakterilerin, paracklarn, spor, yumurta ve enfeksiyon
taflyan larvalarn akflna izin verecek bir temas yoktur ya da ok azdr. Avc-toplayclarda toplumsal farkllaflma sadece yafl ve cinsiyet gibi biyolojik kategoriler
zerinden yrd iin, yani bir toplumsal tabakalaflma bulunmadndan, karmaflk ve tabakal toplumlara zg olan, farkl tabaka ve meslek gruplarna zg
hastalk farkllaflmasna onlarda rastlanmaz. Hareketlilik, bir yandan belirli bir blgedeki insan yerlefliminin yerleflme koflullarndan kaynaklanan hastalk kaynaklarn snrlarken, bir yandan da gebe hareketlilie bal olarak yerel enfeksiyonlarn insan topluluuyla birlikte hareketini de dourur. Ayrca mevsimlik barnaklar, aile iindeki hastalk temaslarn sklafltrr. Ancak bu mevsimlik barnaklar havadan gelebilecek enfeksiyonlar azaltc bir etki yaratmaktadr. Btn bunlara karfln avc-toplayclar, bugn yerleflik toplumlar tehdit eden pek ok hastalktan korunabilmifltir. rnein Borneonun Sarawak blgesinde yaflayan Penanlar, yer deifltirme davranfllarna bal olarak, yerleflik komflularnda ok sk grlen stma
(malaria) hastalna pek yakalanmazlar. Bu yzden bugn tandmz yaygn btn salgn hastalklar, tarm devriminden sonra geliflerek insanl tehdit eder hale
gelmifltir. Dolaysyla tarm devrimini yaflamamfl avc-toplayclarda bu hastalklara
karfl baflklk sistemi geliflmemifltir. rnein Avrupallar Amerika ktasna geldikten sonra, ktann yerli avc-toplayclar ciddi salgn hastalk tehditleriyle karfl karflya kaldlar. nk iek hastal, kzl, kzamk ve bunun gibi bulaflc hastalklar binlerce yldan beri Asya, Avrupa ve Afrikada bilinmekteydi. Buna bal olarak
bu ktalarda yaflayan insanlar bu hastalklarla bafl edebilecek bir baflklk sistemi
gelifltirmifl, bu hastalklara en iyi diren gsterebilecek biimde bir doal seilim
srecinden gemifllerdi. Ancak Amerika yerlileri iin bu durum sz konusu deildi. Avrupallarla temasa geen Kzlderililer, zellikle kzamk ve iek hastalndan kaynaklanan toplu lmlere maruz kaldlar. rnein Kuzeybat Amerikada
yaflayan Mandanlar iek hastal yznden haftada tamamen yok olup gitmifllerdi. Modern dnemde avc-toplayclarn, zellikle Kuzey Amerika Kzlderililerinin ve Avustralya Aborijinlerinin salk asndan maruz kald bir baflka nemli tehdit, rezervasyon kamplarna ya da belirli kk yerleflmelere yerlefltirilen avc-toplayclarn alkolizme ve uyuflturucu bamllna savrulmalardr. Temel geim etkinliklerinden, kltrel hayatlarnn rahatlatc mekanizmalarndan ve doal
hareket sahalarndan koparlan yerliler, depresyon, kltr floku ve iflsizlik-meflgalesizlik tehdidi altnda kalmfllardr.
TARIM VE HAYVANCI UYARLANMA

Tarih ve Tanmlama: Besin reticiliine Geifl
Holosen: Gnmzden 10
bin yl nce bafllayp hl
devam eden jeolojik
dnemdir.
Dnya yaklaflk olarak 10 bin yl nce Holosen devir adn verdiimiz dnemde
byk bir kresel snma yaflayarak Son Buzul andan kt. Bu byk iklimsel
dnflm sonucunda dnyann belirli yerlerinde avc-toplayc yaflam tarz terk
127
edilerek tarma, baflka bir deyiflle besin reticiliine geildi. Holosen devrin baflnda buzullarn erimesiyle birlikte ortaya kan buzul-sonrasnn ekolojik ortamnda,
daha sonra evcillefltirilerek tarm yaplan belli bafll bitkilerin yabani rnekleri
dnyann farkl yerlerinde yaygnlk kazand. klimbilimciler bu byk deiflmeye
byk iklim geifli demektedir. Son Buzul ann deiflken iklimi, ekolojide pek
ok deiflmenin ortaya kmasn salad gibi, zellikle Ortadouda, yerleflik hayata ve tarmcla geiflle simgelenen Neolitik dnemin hazrlaycs olan Epipaleolitik dnemin yaflam koflullarn da ortaya karmfltr. Ortadoudaki Epipaleolitik kltrler yerleflik ky hayatna geiflin ilk admdr. Zaman zaman ortaya kan soumalara karfln, daha lk dnemlerde temelleri atlan bu yeni yaflam biimi, yeni zelliklerin ve yeni deneyimlerin yaratcs olmufltur. Bu dnemde zaman
zaman zenginleflen bitki rts de daha kararl bir snma dneminde ortaya kacak zengin bitki rtsnn (florann) habercisidir. Bu dnem yerleflmelerinde yazlk ve kfllk yerleflmeler ve bunlar arasnda mevsimlik hareket biiminde bir baflka
yenilik daha grlmektedir. Epipaleolitik insanlar henz tarma alnmamfl olsa da,
bir taraftan avclk yaparken bir taraftan da baz bitkilerin toplaycl ile geiniyorlard. Bunda sz konusu dnemde tohumu yenen baz bitkilerin bu corafyada
yaygnlaflmasnn byk rol vard. zellikle arpa ve budayn daha sonra evcillefltirilerek tarma alnmfl olan yabani trleri, izleyen Neolitik dnemde olduu gibi Epipaleolitik dnem yerleflmelerinin youn biimde yayld Dou Akdeniz koridorunda ve Kuzey Irak-Yukar Mezopotamya yaflam alannda yaylmflt.
Neolitik dnem:
Gnmzden 10 bin yl nce
bafllayp yaklaflk olarak 7
bin yl ncesine kadar
devam eden, eflitlenmifl tafl
aletlerin kullanmnn
srd, ancak insanlarn
yerleflik ky hayatna ve
bitkileri evcillefltirmek
suretiyle retimcilie
getii, bu erevede anakmlek yapm gibi
yeniliklerin ortaya kt
dnemdir.
Epipaleolitik dnem:
Neolitik dnemi hazrlayan
ve gnmzden 12 il 10
bin yl ncesinde Ortadou
blgesinde ortaya kan
kltrel geliflmeleri yanstan
dnemdir.
Harita 6.1
Yabani Einkorn
Budaynn
Ortadoudaki
Doal Yaylm
Alan
Kaynak: Maisels,
1990, s.99
128
Antropoloji
Harita 6.2
Yabani Emmer
Budaynn
Ortadoudaki
Doal Yaylm
Alan
Kaynak: Maisels,
1990, s.99
Bu doal olanak, youn avclk yapan bu topluluklarn avclktan kaynaklanan

riskleri en aza indirgeyen ciddi bir bitki toplaycl etkinliiyle hayat kolaylafltrmalarn salamfltr.
Buzul ann deiflken ama souk ve kurak iklimi, gnmzden yaklaflk olarak 12 bin yl ncesine kadar devam etmifltir. Kresel snmayla birlikte Avrupann
ve Rusyann kuzeyini ve spanyadan Himalayalara kadar btn Alp dalar sistemini kaplayan buzullar hzla ekilmifl ve buzlarn ekildii yerleri ormanlar ve sulak alanlar doldurmaya bafllamflt. Bu snma ve nemlenmenin sonucunda bugn
tarmn yaptmz pek ok bitkinin ve evcillefltirdiimiz hayvan trnn yabani
atalar belirli blgelerde yayld. Bu blgelerde yaflayan insanlar bu byk ekolojik deiflime ayak uydurmufl ve avcln yansra, arlkl olarak bu yabani bitki ve
meyvelerin toplayclyla yaflamaya bafllad. Bu greli bolluk dnemi ilk yerleflik
hayat biiminin ortaya kmasna neden oldu. Artk srekli yerlefltikleri kk kylerde, istikrarl bitki, hayvan ve su kaynaklarnn sunduu olanaklar istismar ederek yaflayan insanlar, ksa sre iinde yabani olarak tkettikleri trleri evcillefltirmeyi baflardlar ve ilk besin reticilii, yani tarm ortaya kt. Kltr tarihisi Gordon Childe, tarmn ortaya kt kltr ana atfen bu byk deiflime Neolitik
Devrim adn verdi. Evcillefltirme birbirine koflut olarak Ortadouda, Afrikada,
Uzakdouda, Gneydou Asya ve Pasifik adalarnda ve Amerikada bafllad. Ancak anlan ilk tarm blgeleri tarma alnan temel bitki trleri bakmndan farkllklar gsterir (bkz. Tablo 6.1). Ortadouda tahl merkezli, Uzakdouda pirin merkezli, Afrikada dar ve patates merkezli ve Amerikada msr merkezli bir tarmsal
geliflmenin olduu ve buralarda bu temel bitki trlerinin yetifltirilmesi etrafnda
rgtlenen bir yaflam ve geim biiminin gelifltii sylenebilir. Bu tarmc yaflam
ve geim biimleri dalga dalga kendi evrelerine doru geniflleyen bir yaylma
gstermifltir.
rn
Evcillefltirilerek tarma alnd yaklaflk zaman
Ortadou
Arpa (Hordeum vulgare)
gnmzden 9,8 bin yl nce
Emmer buday (Triticum dicoccum)
Einkorn buday (T. monococcum)
Mercimek (Lens esculenta)
Yulaf (Avena sativa)
avdar (Secale cereale)
Bakla (Vicia faba)
Ekmeklik buday (T. aestivum)
Zeytin (Olea europea)
Afrika
Tatl patates (Dioscorea cayenensis)
Dar (Sorghum bicolor)
Parmak dar (Eleusine coracana)
Afrika pirinci (Oryza glaberrima)
Kahve (Coffea arabica)
Sr bezelyesi (Vigna linguiculata)
Uzakdou
Pirin (Oryza sativa)
gnmzden <10,0 bin yl nce
Soya fasulyesi (Glycine max)
Ceviz (Juglans regia)
in kestanesi (Castanea henryi)
Gneydou Asya ve Pasifik Adalar

Mango (Mangifera indica)
gnmzden bin yl nce 9,2
Gleez (Colocasia esculenta)
Hindistan cevizi (Cocos nucifera)
nce belli dar (Panicum miliare)
Gvercin baklas (Cajanus cajan)
Amerika
Balkaba (Cucurbita ssp.)
gnmzden 10,7(?) bin yl nce
Biber (Capsicum annuum)
Pamuk (Gossypium ssp.)
Patates (Solanum tuberosum)
Lima fasulyesi (Phaseolus lunatus)
gnmzden 5,0(?) bin yl nce
Msr (Zea mays)
Manyok (Manihot esculenta)
Tatl patates (Ipomea batatus)
Her ne kadar toplayc etkinlie konu olan bu yabani bitki trlerinin eflitlenmesi greli bir yaflam kalitesi ve gvencesi salamfl olsa da, asl nemli geliflme
Holosen yani tam snma dneminde tarmn geliflmesidir. Bu geifl gnmzden
yaklaflk olarak 10 bin yl nce gerekleflti. Holosen dnemde iklimsel adan en
nemli geliflmeler gnmzden 9 bin yl nce bafllayp 5 bin yl ncesine kadar
devam eden klimsel Optimum evresinde yaflanmfltr. Bu evrede ortalama scaklk, gnefl radyasyonu ve atmosferdeki karbondioksit younlaflmas artt ve en
129
Tablo 6.1
Ktalara Gre
Dnyada Tarm
Yaplan Bafllca Bitki
Trlerinin
Evcillefltirildii Yer ve
Zaman
Kaynak: Mannion,
1999
130
Antropoloji
yksek seviyelerine ulaflt. Bu deiflme ayn zamanda yafl miktarnda artfla ve

nemlenmeye neden oldu. Ortadouda bu iklim deiflmesi arpc sonular dourmufltur. Nemlenme ncelikle Dou Akdeniz ve Dicle-Frat evresinde ortaya
kmfltr.
Ortadouya baktmzda zellikle evcillefltirilen yabani arpa ve yabani budayn Filistinden bafllayp Yukar Mezopotamyay kuflatan, oradan da randaki Zagros Dalarnn bat yamalarn iflgal eden bir yaylm alannn olduu grlmektedir. Bu yaylm alan, Ortadou haritas zerinde bir hill grnts sunar. Tarmclk yapan ilk Neolitik kyler de bu yaylm alannda ortaya kmfltr (Bkz. Harita
6.1 ve 6.2).
Tarma bal olarak nce youn bir kyleflme meydana geldi. Ky tarmc hayatn temeliydi. Rift vadisi adn verdiimiz ve Kzldenizden bafllayp fieria ve rdn
nehri vadileri ile l Denizi izleyen jeolojik knt youn bir yerleflmeye sahne
oldu. Eriha gibi byk Neolitik kyler bu verimli knt alannda ortaya kmflt. Eldeki veriler Erihada bir taraftan avclk yaplrken bir taraftan da arpann tarma alndn gstermektedir. Suriyede fiam havzasnda yer alan Tel Aswad Neolitik yerleflmesinde ise gnmzden 9,8 il 9,6 bin yl nce, emmer buday, tarla
bezelyesi, mercimek ve muhtemelen arpa tarm yapldn saptamfllardr. Bu arada baz yerleflmelerde ilk evcillefltirilen hayvan trleriyle de karfllaflmaktayz. rnein Filistindeki Beydhada keinin evcillefltirilmifl olduunun saptanmfltr.
Biraz daha kuzeye ve biraz daha douya doru ktmzda bir baflka nemli
Neolitikleflme alanyla karfllaflmaktayz. Buras Dicle ve Fratn yukar rlar arasnda kalan ve kuzeyden Toros Dalar ile snrlanan bir alandr. Bugnk Diyarbakr, fianlurfa, Malatya ve Batman illerinin kaplad alanla bu Neolitikleflme alan kabaca rtflmektedir. Buradaki en nemli yerleflme Ergani yaknlarndaki ayndr. Bu blgede arpc baflka Neolitik yerleflmeler de vardr. Gritille (Adyaman), Nevali ori (fianlurfa), Hayaz Hyk (Adyaman), Cafer Hyk (Malatya),
Grctepe (fianlurfa), Gbeklitepe (fianlurfa) ve Hallan emi (Batman) bunlarn
en nemlileridir. Erken Neolitik dnemde bu blgenin insanlar avcla ve yabani buday toplayclna baml bir geim biimi srdryordu. Ancak zellikle
Frat kylarna yakn baz yerlerde, Gritille ve Cafer Hykte, henz hayvan evcillefltirmesine iliflkin herhangi bir bulguyla karfllafllmamfl olmakla birlikte, tarma
geiflin izlerine rastlanmaktadr. Cafer Hykte en eski tabakalardan bafllayarak
yabani ve evcil budayn bir arada bulunduu saptanmfltr. Mercimek ve bezelye
de tarm yaplan bitkiler arasndadr. Gnmzden 10,500 yl ncesinden itibaren,
ayn yerleflmesinin ilk tabakalarnda da tarma alnmfl budaya ve baklagillere
rastlanmfltr. Bu, Ortadouda rastlanan en erken evcil bitki rneidir. Nevali oride ise koyun ve keinin evcillefltirilmifl olduu grlmektedir. Ayrca burada
buday, arpa, baz mercimek ve bezelye trleri de tarma alnmflt. Hallan emide
herhangi bir bitki evcillefltirme izi yoktur ama gnmzden 10,6 il 10 bin yl ncesine tarihlendirilen domuz kalnts, en eski evcil domuz olarak kayda gemifltir.
Tarma alnmfl en eski emmer budayna ayn ve Cafer Hykte, einkorn buday, koyun ve keinin ilk evcil rneklerine ise Nevali oride rastlanmfltr.
Dier bir nemli alan, Zap rmaklar boyunca El-Cezireden daha yksekteki
da vadilerine doru uzanan bir alanda yer alan Zagros dalar blgesidir. Tarmn
tedric bir biimde ortaya kfl, kabaca bugnk Kuzey Irak iine alan bu alanda yer alan fianidar, Tel Magzaliye, Zawi emi ve Kalat Carmo yerleflmelerinde izlenebilmektedir. rnein Tel Magzaliye, bu blgede tarmn bafllangc asndan
kritik bir nemdedir. Zira burada tarma alnmfl pek ok bitki kalnts bulgulan-
131
mfltr. Bunlar arasnda budaygiller, arpagiller, yulaf, mercimek, keten ve burak

trleri bulunmaktadr.
Bu tabloya baktmzda, aslnda Filistinden bafllayarak Suriyeyi kat eden ve
Trkiye snrlar iinde Gneydou Toroslara deen, oradan Kuzey Iraka geen ve
Zagros Dalarnn bat eteklerine yaylan bir Neolitikleflme ve tarma geifl alanndan sz etmekteyiz. Bu alann bir hill grnmnde olmas ve tarma geiflin bu
hillin zerindeki Neolitik kylerde gerekleflmesi nedeniyle, bu blgeye Verimli
Hill ad verilmifltir.
Harita 6.3
Ortadouda lk
Tarmc
Yerleflmelerin
Yaylm ve AvcToplayc Alanlar
Kaynak:
Dolukhanov, 1998,
s.515
Bu blge ilk evcillefltirme blgelerinden biridir. Burada modern ekmeklik buday ve emmer buday, bu ekirdek blgeden Avrupa ve Asyaya yaylmfltr. Yaplan son genetik arafltrmalar tarm yaplan ilk evcil buday trlerinin merkezinin Diyarbakr ile fianlurfa arasnda kalan Karacada blgesi olduunu gstermektedir.
zetle bugnk Trkiye topraklar da iinde olmak zere Ortadouda evcillefltirilerek tarma alnan bitkiler ve yaklaflk ilk evcillefltirilme tarihleri Tablo 6.2den
izlenebilir:
Bugn iie olduumuz baz hayvan trlerinin evcillefltirilme alanlar da ayn
blgededir. Koyun Dou Akdeniz, Orta Frat ve Yukar Mezopotamya blgesinde;
kei Toroslara kadar uzanan Dou Akdeniz blgesinde ve domuz Zagros blgesinde, gnmzden 10 bin il 7 bin yl ncesine uzanan zaman diliminde evcillefltirilmiflti. Ancak ilk evcillefltirilen hayvann kpek olduu bilinmektedir. st Paleolitik ya da Epipaleolitik dnemden beri kpek insann sadk dostudur. Kpein
evcillefltirilmesi tarmdan nce, yaklaflk olarak gnmzden 14 bin yl nce avctoplayclar tarafndan baflarlmflt. Ancak besin kayna olarak kullanlan hayvanlarn youn biimde evcillefltirmesi, tarmn bafllangcndan biraz sonra bafllamfltr.
Neolitik dnemde besin kayna olarak evcillefltirilen ilk hayvan trleri domuz, koyun ve keidir. Onlar sr trleri izlemifltir.
132
Antropoloji
(Hayvan evcillefltirmesi hakknda bkz. Tablo 6.2) Buna bal olarak, havyancla dayanan gebe ve yar-gebe yaflam biiminin yaygnlaflt gzlemlenir.
te yandan tarmc yerleflmelerde byk bafl hayvanclk da ortaya kmfltr. rnein Anadolunun geliflmifl tarm yerleflmeleri arasnda nde gelen atalhykte srn evcillefltirildii grlmektedir.
Tablo 6.2
Hayvan Trlerinin
lk Evcillefltirme
Alanlar ve Yaklaflk
Evcillefltirme
Tarihleri
Kaynak: Mannion,
1999
Hayvan Tr
Yaklaflk Evcillefltirilme Tarihi
Ortadou
Kpek
Koyun
Kei
Domuz
Sr
Avrasya Bozkrlar (Rusya)

At
Hindistan
Sr
Gneydou Asya
Tavuk
gnmzden 8.0 bin yl nce
Orta Amerika
Hindi
Gney Amerika
Lama
Alpaka
zetle Neolitik Devrimle besin reticiliine geiflle birlikte temelde bitki reticilii yapan tarmc ky toplumlar ile evcillefltirilen hayvanlarn besicilii ile geinen gebe ve yar-gebe oban toplumlar ortaya kmfltr. 18. yzylda bafllayan
Sanayi Devrimine kadar insanlk bu temel geim ve yaflam tarzlarnn eflitli biimlerine bal olarak yaflamfllardr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA geiflin
SZDE nedenleriniz tartflnz.
Yerleflik yaflama
Nfus ve Tarmn Yaylmas
D fi N E L M
Tarma geiflle
birlikte nfusun artt bir gerektir. Ancak bunu basit bir nfus artfl biiminde tezahr etmifl bir sre olarak yorumlamak zordur. Zira yerleflik yaO R U ayn zamanda salgn hastalklar, kalp ve eklem rahatszlklar
flam tarzyla Sbirlikte,
yaylmfl, birlikte daha kalabalk yaflamann getirdii gerilimlere bal olarak byk
olaslkla kifliler
ve gruplar arasndaki atflma riski de artmfltr. Bu riskler doum
DKKAT
yzdelerindeki artflla birlikte lm oranlarndaki artfl da beraberinde getirmifl olmaldr. Ancak nfusun dengeli bir hzla olmasa bile dorusal bir biimde arttSIRA SZDE
na pek kuflku
yoktur. Nitekim biz Neolitikle birlikte daha nce grmediimiz byklkte yerleflmelerle karfllaflmaya bafllamaktayz. rnein rdndeki Ayn Gazal yerleflmesi
nfusunun gnmzden 7,250 yl nce 2 hektar genifllie ve en fazAMALARIMIZ
la 604 kiflilik bir nfusa sahip olduu hesaplanrken, befl yz yl sonra bu genifllik
4,5 hektara ve nfusun st snrnn 1400 kifliye kt, yine befl yz yl sonra bu
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
saylarn 9,5 hektara ve 2870 kifliye ulaflt, ve en nihayet gnmzden 5750 yl

nce yerleflme byklnn 12,5 hektara, nfusun ise 3575-3775 kifli aralna
ykseldii hesaplanmaktadr. Arkeolog Robert J. Braidwood, tarmn ilk ortaya kt blgenin aflr nfus basks yznden biyolojik taflma kapasitesinin zerinde
bir nfus ykyle karfllafltn ve bu durumun bir g dourduunu sylemektedir. Tarm tekniklerinin ve kltrnn douya, batya ve gneye doru yaylmas
Braidwood tarafndan bu olguya balanmfltr. Biyolojik taflma kapasitesinin doygunluu ile birlikte iftiler, yerli toplayclar srmfl ve tarm teknikleri ve tarmc
yaflam tarz bu harekete bal olarak epere doru her kuflakta 10-20 km. yaylmfltr. Ammerman ve Cavalli-Sforza (1973) bu harekete ilerleme dalgas adn vermifllerdir. Bu ilerleme dalgas 5 bin yl iinde Atlantik kylarna kadar ulaflmflt.
Neolitik Devrimi izleyen 9 bin yl iinde, dnya nfusu yaklaflk olarak yz kat
artt ve 17. yzyln ortalarna gelindiinde ortalama olarak 500 milyon kifliye ulaflt. Alt Paleolitikin bafllangcndan Neolitik Devrime kadar geen yaklaflk 2-2,5
milyon yllk uzun avc-toplayc dnemde insan nfusunun 100 binlerden 5 milyona kadar ulaflabildii, yani kaba bir rakamla 2 milyon ylda ancak 50 kat artt
dikkate alnrsa, tarmc hayatn nfus zerinde nasl bir etki yaratt da grlebilecektir. Bu artfl salayan en nemli etken, yaflamn kalitesini artrmamfl olsa bile yaflam gvenliini salayan retimci hayattr. Tarm teknikleri, topran besleme
gcn yani verimini avc-toplaycla gre 5 il 40 kat arasnda deiflen oranlarda artrmfltr. Bu artfl ortalama 20 kat olarak kabul edersek, tarm dneminde nfusun younluu da 20 kat artmfl, 30 kiflilik avc-toplayc takmlar Neolitikle birlikte 600 kiflilik kyler haline gelmifl olmaldr. nsan hayatnn tesadf etkenlerin
etkisinden karlarak, her trl ekolojik sorun karflsnda gelecei gvence altna
alabilecei bir rn fazlas yaratmas, sorunlar karflsnda rn deifltirmek trnden zmler retmesi bu gvencenin bafllca kaynadr. Ancak aflada anlatlaca gibi, tarmla birlikte insan hayat pek ok salgn ve bulaflc hastaln tehdidi
altna girmifltir. Bu koflullarda yksek lmllk oran karflsnda nfusu koruyan
fley daha yksek dourganlktr. Ky hayat ve tarmclk bu yksek dourganl
salayan koflullar hazrlamfltr. Buna karfllk ortalama mr avc-toplayclkta 25
yl kadarken, tarmla birlikte ancak 30a kabilmifltir. Bunun nedeni tarmc hayatn insan hayatnn kalitesine byk bir etki yapamamfl olmas ve lm nedenleri
arasna ktlk, ocuk lmleri ve doum srasndaki kadn lmlerinde artfl, salgn
hastalklar, topran tuzlanarak verimsizleflmesi ve savafllar gibi yeni etkenlerin katlmasdr. Yerleflik hayata geiflle birlikte, nfusun asl artfln snrlayan bu etkenler, nfus katlanarak artmasn nlemifl ve nfus dengeli bir hzla yaylmfltr. an en nemli risklerinden birisi ktlk ve ona bal alk tehdididir. zellikle tek
rne bamlln artmasyla birlikte, bu risk de ykselmifl; her ktln ardndan
da bir byk salgn hastalk yaylmfltr. Bu yzden tarm dneminde nfus beklenen kuramsal artflna hibir zaman ulaflamad. Ancak buna karfln, avc-toplayclktan ok daha hzla artt.
Temel Tarm ve Toplumsal rgtlenme Biimleri

Tarmn yaylmasyla birlikte, bir taraftan avc-toplayclk daralp dnyann kenarlarna ekilirken bir taraftan da tarmn yayld blgelerin ekolojik zelliklerine,
burada yaflayan topluluklarn demografik durumlarna uygun farkl tarm biimleri
ortaya kt. Bu tarm biimleri, iinde hi art-rn yaratmayan ve tamamen youn
ormanlk alanlara uyarlanmfl topluluklarda grlen bahecilik tipinde rgtlenmeler olduu gibi, ok az rn fazlas yaratan geimlik tarma ve tamamen rn faz-
133
134
Antropoloji
Fotoraf 6.3
Alpaka
las yaratmaya uyarlanmfl youn tarm biimlerine; ayrca bitki evcillefltirmesi temelli uyarlanma yerine hayvan evcillefltirilmesi temelli
bir uyarlanma biimi olan gebe-hayvancla kadar uzanan bir eflitlilik arz eder.
Gebe-Hayvanclk (Pastoralistler)
Gebe-hayvanc geim ve yaflam tarz (pastoralizm), yukarda sylendii gibi, hayvan evcillefltirmesi temelli bir uyarlanmadr. Dolaysyla yaflam biimi tamamen retimin temeli olan hayvanlarn ihtiyalarna gre dzenlenmifltir. Bu dzenlemeyi gebe-hayvanclarn dier tarmc topluluklarla girdii mbadele iliflkilerinin biimi de
etkilemektedir.
Bu geim tarznda insanlarn temel retim ve besin kayna olan
hayvan
srleriyle birlikte her zaman taze olan otlak ve ayrlara haKaynak:
reketi, yani transhmans, esastr. Bu yzden gebe-hayvanclk
http://tr.wikipedia.org/wiki/
Resim:Alpaka_33444.jpg
yerlefliklii deil gerlii ya da belirli noktalar arasnda hareketi gerektirir. Dnyann eflitli yerlerinde tamam gevifl getiren memeliler
olan
evcillefltirilmifl
koyun, kei, deve, sr, lama, alpaka (Fotoraf 6.3 Alpaka),
Alpaka: Gney Amerikada
yaflayan lama cinsinden
yak ve ren geyii obanlyla geinen pastoralistler, tamamen gebe bir hayat
uzun tyl bir hayvandr.
srdrenlerden sadece yaylaclk yapan yar-gebe topluluklara kadar eflitlenen
Yak: Tibet srdr.
farkllklar gsterir. Ortadou, Orta Asya, Moolistan ve Afrikada youn olarak koyun, kei, deve ve ksmen sr otlatcl grlrken, Gney Amerika ktasnda lama ve alpaka obanl, Tibet yaylasnda, Dou Trkistan ve Moolistann bir ksmnda yak, Sibirya ve Alaskada ise ren geyii obanl egemendir. Gebe-obanln zgn biimi, hibir biimde yerleflik bir birime bal olmadan tmyle
otlak ve ayrlar arasnda gezinerek yaplan konar-ger hayata dayanr. Bu tr yaflam biimi genifl alanlara ihtiya duyar ve tarih boyunca Avrasya bozkrlarnda ve
ran, Afganistan, Arabistan yarmadas, Moolistan ve Mezopotamya dzlkleri gibi genifl ve deiflen rakml dzlklere sahip alanlarda yaplmfltr. kinci bir biim
belli bir yaylak ile belli bir kfllak arasnda dorusal hareket srdren ksa mesafeli mevsimlik gebelik biimidir. Bunun rneklerini de spanya ve Fransann Pirene dalarndan Alp dalarna, oradan Toroslara, Karadeniz dalarna, Kafkaslara,
Zagroslara ve Elbruz silsilesine uzanan Alp dalar sisteminde gzlemleriz. Trkiyenin Yrkleri bunun tipik rneidir. AyFotoraf 6.4
rca tarmclkla hayvancl birarada yYaylada Bir Hayvan Srs
rten agro-pastoralistler vardr. Bunlar
kfllar daimi ky yerleflmelerinde yaflarlar
ve baharn sonundan itibaren ykseklerdeki yaylalarna karak hayvancl srdrrler (Fotoraf 6.4 Yaylada bir hayvan
srs). Bu tip yaylaclarn kademeli yayla sistemleri vardr ve belli tarihlerde belli yksekliklerdeki yaylalar kullanarak
yazn en scak gnlerinde en yksek noktadaki yaylalarna karlar. Dou Karadenizde grlen yaylaclk bu trdendir. Bu
tr yaylaclar yaylalara adrla ktklar
gibi, yaylalarda yaplmfl sabit konutlar
da kullanrlar. Toroslarda adrl yaylac-
135
lk egemenken, Dou Karadeniz ve Dou Anadoluda sabit konutlu yaylalar grlr (Fotoraf 6.5 Dou Karadenizde
yayla evleri).
Gebe-obanlar genellikle yerleflik
bitki reticileriyle karfllkl bamllk iliflkisi iindedir. Bu iliflki tarihsel olarak bitki reticilerinin ihtiya duyduu hayvansal rnlerle, obanlarn ihtiya duyduu
zirai rnlerin mbadelesine (deifl-tokufluna) dayanr. Bu mbadele ihtiyac tarihteki ilk byk pazarlar da dourmufltur. Dolaysyla gebe dngsnn bir
yerinde, baml olduklar bir pazar merkeziyle kurulan iktisad iliflki ve bunun
dourabilecei siyas iliflkiler nemli bir
rol oynar (Fotoraf 6.6 Kyl pazar).
Fotoraf 6.5
Dou Karadenizde Yayla Evleri
Kaba Tarm Biimleri

Nfusu fazla youn olmayan blgelerde,
genifl alanlara yaylmfl olarak yaplan dflk verimli tarm biimlerine toplu olarak
kaba tarm denilmektedir. Bu tarm tipi,
tarmn en ilkel biimlerini bnyesinde
barndrr. Buna karfllk kaba tarm yapan
topluluklar, avc-toplayclarn aksine yerleflik topluluklardr. Yerlefliklik basit ky
yerleflimleri biiminde tezahr eder. Buna bal olarak bu topluluklarda bir toprak bilincinin varlndan sz edebiliriz.
Avc-toplayclar, besin arayfllarn bir yerKaynak: Abdurrahim zmen Arflivi
den baflka yere, belirlenmifl rotalar gereince dolaflarak srdrdkleri halde, basit
iftiler enerjilerini sadece belli bir yerde besin retmek zere tahsis ederler. Kaba
tarmclarn nfus younluu da, yine avc-toplayclarla karfllafltrldnda, olduka yksektir. Zira tarmclk hayatta kalma flansn artran istikrarl bir besin gvencesi oluflturur. Besin gvencesinin en nemli unsuru olan tohumluk ve yedeklik
besin depolamas, zaten zorunlu olarak yerlefliklii gerektirmektedir. Kaba tarm
biimleri bahecilik (horticulture) ve geimlik tarla tarm olmak zere iki bafllk altnda snflandrlabilir.
1) Bahecilik (horticulture): Bu biime apa tarm da denilmektedir. nsanlar
avc-toplayclktan tarma getiklerinde ilk baflvurduklar tarm yntemi buydu.
Kaba tarm biimleri iinde en az emek harcanan ve buna karfllk en az enerji elde edilen biim, baheciliktir. Bu yzden artk deer yaratm yok denecek kadar
azdr. Dolaysyla bahecilerde tabakalaflma ve toplumsal farkllaflma grlmez.
Baheciler, kk alanlarda, apa, denek gibi basit aletler kullanarak tarm yaparlar. Tarlalar kalc bir mlkiyetin konusu deildir, hatta ou zaman belirli bir tarla bile yoktur. nk ounlukla kk ve dank toprak paralar bir kere ifllenmekte, hayvansal enerji (saban ve onu eken bykbafl hayvanlar) veya makine
Fotoraf 6.6
Kyl Pazar
136
Antropoloji
Hane: Kendisini aile olarak

tanmlayan iki ya da daha
ok sayda bireyden oluflan,
temel ihtiyalar karfllamak,
bunun iin gereken iktisad,
biyolojik ve kltrel
etkinlikleri srdrmek iin,
ortaklafla aba zerine infla
edilmifl bir yaflam pratiini
srdren toplumsal birimdir.
kullanlmadan srlp terk edilmektedir. Bu tarlalar deiflik srelerle nadasa da

terk edilirler. Tropikal yamur ormanlarnda yaflayan baheciler kes-yak (slashand-burn) tarm da denilen bir bahecilik uygulamas yaparlar. Her yl orman
iindeki bir alandaki bitki rts temizlenerek tarla alr ve bu ama srasnda ortaya kan aa ve al-rp yaklr. Yaklma sonucunda ortaya kan kller tarlann verimini artrr ve burada ekim yaplr. Alan bu tarla, topran verimliliinin
azalmasna ve yeniden yefleren yabani bitkilerin kltr bitkileriyle rekabet eder
hale gelmesine kadar kullanlr. Bu srenin sonunda alan tarla, ileride yeniden
kullanlabilecek rezerv bir toprak olarak deerlendirilmek zere terk edilir ve orman iinde baflka bir yerde ekim yaplmak zere ayn ifllem tekrarlanr. Tarm
alanlarndaki tekrar edip giden bu dnflm yznden bahecilie dnflml
tarm (shifting cultivation) ya da tarla orman dnflm (field-forest rotation)
ad da verilmektedir. Anlatlanlardan karlabilecei gibi, bu tip tarm youn ormanlk alanlarda, zellikle tropik yamur ormanlarnda uygulanabilecek bir kaba
tarm biimidir. Baheciler, genellikle kabile rgtlenmesi iinde basit ve dflk
nfuslu ky yerleflmeleri halinde yaflarlar. Baheciler, tpk avc-toplayclar gibi,
komflularyla basit ticar iliflkilere girerler. rnein avc-toplayc Mbuti Pigmelerinin komflular olan baheci Bantularla yaptklar sessiz ticaret bu iliflkilerin gzel bir rneidir. Zira Bantular hayvansal rnler bakmndan avc-toplayc komflularna bamldrlar.
Baheci tarm biimlerinden biri olarak tanmladmz dnflml tarm, aslnda sadece Amerika ktalar ve Gneydou Asya gibi youn ormanlk alanlarda uygulanmfl bir tarm biimi deildi. Bu tarm biimi aslnda Hristiyanlk ann baflna kadar Avrupada ve 17. yzyla kadar Kuzey Amerikada uygulanmflt. Hatta
Daniel Bates, Avrupal fatihlerin Kuzey Amerikada baflarl bir uyarlanma geirmelerinin ve kalc olmalarnn nedenini, onlarn Amerikan yerlilerinin uygulad
yak-a tarmn baflaryla taklit etmelerine balamaktadr.
2) Geimlik Tarla Tarm: Bahecilik uygulamalarnn olanakl olduu corafyalarn dflnda, bir kaba tarm yntemi olarak geimlik tarla tarm yapld grlmektedir. Geimlik tarla tarmnda kk ve dzensiz tarlalar sz konusudur. Ekilen rnden elde edilen verim, yine o ekim iflini yapan bir hanenin ihtiyalarn giderecek kadardr. Yani bu tarm biiminde de artk deer yaratm sz konusu deildir, sadece geimlik retim sz konusudur. Her biri birer bamsz retim ve tketim birimi olan haneler, burada da, tpk bahecilikte olduu gibi eflitlik ilkesine
dayal olarak etkinlie katlr, retim ve tketimi birlikte gereklefltirir. Dolaysyla
burada tabakalaflma yoktur ya da ok gevflektir. Bu tarm biimi tamamen insan ve
hayvan gcne dayanmaktadr ve burada da, baheciler kadar uzun sreli olmasa
da nadasa brakma uygulamas grlr. Ancak bu tarm biiminde insan gc kritik bir unsurdur. Hem retime katlmak hem de retimde kullanlan hayvanlarn
bakm ve idaresi yksek bir emek gcne ihtiya yaratr. Bu da genifl aile demektir. Bu zellikler, bahecilerin aksine, geimlik tarla tarm yapanlar kyllk kategorisine sokar. Bu kategoride hane temel iktisad ve toplumsal birimdir. Dolaysyla kyllk terimi bir iktisad etkinlikten fazlasn anlatr. Bu tarz sadece bir iktisad etkinlik deil, ayn zamanda bir yaflam biimi, toplumsal rgtlenme ve kltrel eilim btndr.
Youn Tarm Biimleri

Sadece geimlik retim yapmakla yetinmeyip artk deer de yaratan bir retim etkinliine gemifl ve bu etkinlik etrafnda rgtlenmifl tarm biimine youn tarm
137
denir. Tarm burada artk deer yaratmaktan ya da para kazanmaktan fazlasn anlatr. Burada da hane temel birimdir ve her hane iinde rgtlenmifl olduu ky
yerlefliminin iktisad, coraf ve toplumsal snrlar iinde, sermaye temelinde deil,
retim aralarnn bakmna ve geimin srdrlebilirliine odaklanmfltr. Neolitik
dnemden kp Kalkolitik dneme ve Tun ana girildiinde, zellikle Mezopotamyada kuru tarm yerine sulamal tarma geilmesiyle birlikte, tarmdan art-rn yaratm bafllamflt. Bu art-rn yaratm, ksa srede yle boyutlara vard
ki, Gordon Childen ikinci byk devrim olarak tanmlad Kentleflme Devrimi ortaya kt. Tarmdan elde edilen artk, bundan byle tarmda fiilen alflmak zorunda olmayan bir nfusu da besleyebilecek hale gelmifl, bununla birlikte toplumsal
yaflam iinde baflka uzmanlar, baflka faaliyet alanlar ve yeni meknsal ve siyasal
rgtlenme biimleri, kent ve devlet, ortaya kmflt. Kalkolitik dnemden modern
aa kadar, iinde youn tarm yaplan eflitli toplumsal rgtlenme biimleri meydana gelmifltir. Bunlardan ilki topran mlkiyetinin bir toprak beyinde veya kral
gibi bir yneticide bulunduu ve iftilerin onlar iin retim yapt feodal veya
hara retim tarzdr. Burada iftiler, topran sahibi olarak ya da anlan toprak
sahiplerinin tarlalarnda ortak veya yarc olarak retime katlr ve retilen artk
deer bu egemenlere aktarlr. Bu youn tarmdaki en yaygn ve uzun srmfl istismar biimidir. rnein arlk Rusyasnda toprak sahibi bir beye bal olarak alflan bir ifti hanesi, izinsiz kynden ayrlamazd. Ayn durum topraklarn kuramsal olarak sultana ait sayld Osmanl mparatorluunda da sz konusuydu.
Avrupa feodalitesinde de benzer iliflkiler kurumsallaflmfl ve btn bu rneklerde
kyller rnlerinin belirli bir yzdesini toprak sahibine vergi, kira veya hara olarak aktarmak zorunda kalmfllar, hatta yln belli dnemlerinde toprak sahibine ait
zel toprakta (malikne topranda) bedelsiz olarak alflmay kabul etmifllerdi.
Hindistanda, Ortadou ve Gney Amerikada da toprak kullanm benzer ortaklk biimleriyle srdrlmfltr. Ortaklk ya da yarclk, baflkasnn sahip olduu bir toprakta alflan iftinin rnn ya da kazancn belli bir blm karfllnda emeini ortaya koymas biiminde tanmlanabilir.
Bir ikinci youn tarm uygulamas kle emei kullanlarak yaplan retimdir.
Burada zgr kyl ya da serf yerine, retimde youn kle emei kullanlr. Klelerin iktisad ve siyas haklar yoktur. zellikle antik dnyada bu tr bir tarmcln yaygn biimde uyguland, savafllardan ya da karlma suretiyle elde edilen
klelerin retim aracna dnfltrld ve bunun sonucunda byk imparatorluklar ya da ekonomileri besleyen yksek bir artk-deer yaratld grlr. Bu
yksek artk-deerin yaratt ifltah, modern alarda bile kle emeinden vazgeilmemesinin nedenidir. Gney ve Kuzey Amerikadaki byk lekli tarm, 19.
yzyln ortalarna kadar neredeyse tamamen kle emeine bamlyd. Bu tr tarm, geleneksel bitkiler yerine endstriyel bitkilerin (zellikle pamuk, ttn, kakao, kauuk ve kahvenin) retimine younlaflmflt.
nc biim kk kyl iflletmeleri yoluyla yaplan retime dayanr. Burada
kyl zgrdr ve temel retim kararlar zgr kyl hanesinde alnr. Anca kk aile iflletmecilii de denilen bu biimde ifti pazarda oluflan fiyatlarn, retimdeki girdi fiyatlarnn ve en nemlisi demografik etkinin basks altndadr. Nfusu
artan hanenin sahip olduu en nemli retim arac, yani toprak srekli olarak blnme ve dolaysyla verimliliini yitirme tehdidi altndadr. te yandan btn bu
bask etkenleri kylln zlmesine ve krdan kente gn hzlanmasna neden olmaktadr.
Kalkolitik dnem: Neolitik

dnemi izleyen ve afla
yukar . 5500 il 3500
yllar arasnda srmfl olan,
Tun an hazrlayan
ekonomik ve toplumsal
geliflmelerin yafland
dnemdir.
Tun a: . 3500 il 1200
yllar arasnda, youn
maden ifllemecii, kent
hayat, yaz gibi byk
kltrel ve iktisad
geliflmelerin yafland, ilk
devletlerin ortaya kt
uygarlk adr.
Serf: Toprak sahibi olmayan,

bir beyin ya da byk toprak
sahibinin topranda, o
toprakta retim yapmak
flartyla yaflayan ve geimini
bylece temin eden kyl
tipidir.
138
Antropoloji
Kaba tarm yapan retimciler, kendi retim aralar (toprak, alet-edevat ve

emekleri) zerinde tam bir tasarruf hakkna sahiptir; ne kadar alflacaklarna, hangi rn ekeceklerine ve ne kadarn ellerinden karacaklarna kendileri karar verirler. Kyllerin ise bu zgrl yoktur. Topra tasarruf etme biimlerine ve
emeklerini nasl kullanacaklarna kendileri deil, emekleri ve retim aralar zerinde mlkiyet ve tasarruf hakkn ellerinde tutan kifliler karar verirler. Feodal ve
hara iliflkilerden kurtulup pazar iin retim yapan zgr kyller bile, emek ve
sermayelerini belirli llerde kontrol edebildikleri halde, sonuta kendileri dflndaki pazarlara, rnleri bu pazarlara sevk eden araclk iliflkilerine ve ynetsel srelere, girdi fiyatlarna ve rnlerinin piyasa deerine bamldrlar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Youn tarmsal
SIRAretim
SZDE sonucu ortaya kan art rn, youn tarmclarla kaba tarmclar
arasnda nemli farkllklar ortaya karr. Bunlar nelerdir? Tartflnz.
D fievre
NELM
Enerji ve
Tarm biimlerinin tamamnn hedefi, tpk dier geim biimlerinde olduu gibi,
belirli bir toprak
insanlarn yararna kullanlabilecek istikrarl ve gveS O R U
S O R biriminden
U
nilir bir enerji elde etmektir. Baheciler youn tarm yapan iftilere gre dnm
baflna ok daha az rn alr ve enerji (kalori) elde ederler. Ancak buna karfllk bu
DKKAT
DKKAT
kalori miktarnn elde edilmesi iin harcadklar enerji youn tarmclara gre ok
daha azdr. Dolaysyla birim baflna elde ettikleri verim ok dflktr. zellikle
SIRA SZDE
SIRA
SZDEretiminde baflvurduklar enerji kayna byk lde kendi
bahecilerin
besin
kas enerjileridir. Onlar ilgilendiren yalnzca bir aileyi besleyecek kadar retim
yapmaktr. O nedenle retim iin ayrlan nfus da dier tarmclarla karfllafltrldAMALARIMIZ
AMALARIMIZ
nda azdr. Bu nedenle bahecilikle urafltklar halde, ou avcl da srdrr.
nk lks bir besin olan eti elde etmek iin ayrabilecekleri zaman fazlas vardr.
Kaba tarm yapanlar, retim ve yaflam iin greK TFotoraf
A P
K T A P
6.7
ce daha az enerjiye ihtiya duyduklarndan fiziksel
Dou Karadenizde ay Tarm
ve doal evrelerini de o lde az deifltirirler. stelik yafladklar ekosistem onlara genifl bir biyolojik
TELEVZYON
TELEVZYON
eflitlilik sunar. Youn tarmclar ise aksine tek veya
birka rne bamldrlar ve evrelerini bu rn trne uygun biimde hatr saylr derecede deiflikNTERNET
NTERNET
lie uratrlar (Fotoraf 6.7 Dou Karadenizde ay
tarm). Youn tarmclarn tek rne bamll, onlarn tarih iinde byk krizlere savrulmasna da neden olmufltur. rnein 1840larda rlandada yaflanan patates ktl ve yakn zamanlarda, 1980lerde
Afrikann Sahel blgesinde (Orta Afrikada) grlen
byk ktlk kitlesel glere ve lmlere yol amfltr. Bu tr risklerin yansra youn tarmn yol at
en nemli deiflim, biyolojik eflitliliin ortadan kalkmasdr. rn miktarn artrmann en gvenli yolu
olan tek rne bamllk, ne yazk ki biyolojik eflitlilii, dolaysyla doann kendini yenileme ve eKaynak: Abdurrahim zmen Arflivi
flitlendirme yeteneini zayflatmfltr. Bu insann bir
lde doadan ve onun yerel bilgisinden kopuflu
anlamna da gelir. Oysa baheciler, uyguladklar yntem gerei doa hakknda
ok fley bilmek zorundadrlar. zellikle farkl toprak eflitleri, yangn yntemleri
N N
ve rzgr durumuyla ilgili ok hassas ayarlamalar yapmak durumundadrlar. Bunun yansra farkl bitki trlerinin yetiflme koflullar, onlarn yaflam alanlarna iliflkin bilgiler ve mikroiklim koflullar hakknda da ok bilgilidirler. Zira Daniel Batesin vurgulad gibi bu bilgiler onlarn varoluflunun n kofluludur.
Gebe-hayvanclarn temel enerji kayna otlak ve ayrlardr. Otlak ve ayrlardan hayvansal rnlere dnflen enerji, bitki tarmclna gre ok daha dflk
bir verim salad gibi, ok daha fazla emek gerektirir. Zira toplam enerji her dnflmnde giderek azalmakta ve insann elde ettii enerjiye gelindiinde tarmcnn elde ettii enerji miktarna ulaflabilmek iin bir hesaplamaya gre yaklaflk on
iki kat kadar daha fazla katk istemektedir. O nedenle gebe-hayvanclarn bu
zahmetli retim biiminden uzaklaflmalar, tarmclara gre ok daha hzl olmaktadr. Bu uzaklaflmadaki bir dier etken geleneksel gebe-yerleflik karfltldr.
Gebeler transhmans srasnda tarmclara ait topraklardan getii iin bu retim birimlerine zarar vermekte ve yerleflikler bu yzden gebeleri kendi evrelerinden uzaklafltrmaya alflmaktadr. Devletler de ok daha zor kontrol edebildikleri gebeleri yerlefltirerek onlar yerleflik birer vergi birimine dnfltrmeye uraflmfllardr. Bu bask gebe-hayvancln temel gerilimini oluflturur.
Toplumsal rgtlenme ve Siyaset

Yerleflikleflme ve nfus artflyla birlikte daha karmaflk bir toplumsal rgtlenme
ortaya kmfltr. Tarm zaten yksek nfusu ve bu nfusun iflbirliini zorunlu klmaktadr. Tarlalarn temizlenmesi, retim sreleri iin zamann dzenlenmesi,
rnn ekimi, dikimi, hasat ve kaldrlp depolanmas, gereinde pazara iletilmesi, ortaya kan uyuflmazlklarn zmlenmesi bir iflbirliini ve rgtlenmeyi gerektirir. Ayrca btn bu rgtlenmeyi salayacak, karar verecek merci ve kiflilerin
belirlenmesi, bu kifli ve mercilerin bu ifllevleri yerine getirmesi, (evlenme iliflkileri,
ocuk bakm gibi) toplum ii iliflkileri dzenleyecek kurallarn koyulmas ve gzetilmesi de bu topluluklarn temel ihtiyalar arasndadr. Btn bu ifllevler siyaset kurumunu dourur. Ortaklafla alflan ve eflitliki topluluklarda, rnein avctoplayclarda, bu tr sorunlar nadiren ortaya kar. nk bu tr topluluklarda sorunlar birleflerek deil blnerek zlr. Baheciler gibi topran ortak mlkiyetini kabul eden topluluklarda dahi, sonuta retim zerindeki tasarruf hakk hanelere aittir. Bir sorun ktnda bahecilerin de ekip gitme (g etme) flans vardr
ama bir kez g edildiinde dzenlenmifl retim iliflkilerini yeniden kurmak olduka zordur; o yzden baheciler de g yerine sorun zme mekanizmalar
oluflturmay tercih ederler. Tarmclar byk lde evlilik ve akrabalk iliflkileri temelinde rgtlenirler. Burada temel birim, yukarda deinildii gibi, kendi kendine yeterli birer retim ve yeniden retim birimi olan hanedir. Hane aile demektir.
Dolaysyla hanenin bykl ve nitelii ailenin tanmn belirler. Ancak retimden kaynaklanan riskleri karfllamak iin bu haneler tmyle bamsz deillerdir
ve buna bal olarak kendilerinden daha byk bir cemaatle btnleflirler. Bu btnleflme evlilik ve akrabalk balar, daha ileri dzeyde ise dinsel ve siyasal kurumlar araclyla salanr.
Gebe-hayvanclarda da hane (ya da adr) temel iktisad ve toplumsal birimdir. Bamsz bir sr sahibi olan her hane, yaylalar sz konusu olduunda baflka
tr bir mlkiyet iliflkisi iine girerler. nk temel ekolojik birim olmas nedeniyle hayatiyet arz eden yayla ve otlaklar, bu temel kaynan btnlnn, canllnn korunmasna ve atflmalarn azaltlmasna dnk olarak ortak mlkiyetin konusudur. Sr sahiplii ve otlatcl, gndelik retim iflleri hanelerin sorumluluu
139
140
Klan: Ortak bir atadan

geldiine inanan, ancak bu
atayla balarn somut
biimde belirlemeyen ya da
bireylerden ataya doru
somut bir soy izgisi
izleyemeyen akraba
grubudur.
Soy: Kifliyi dikey biimde,

gemifle doru ataya
balayan, toplumsal ve
kltrel olarak tannmfl
balardr.
Nesep: Gsterilebilir,
tanmlanabilir ve
kantlanabilir soy iliflkisidir.
Konik klan modeli: Baba

yanl soy izgisini izleyen ve
en byk oul ncelii
ilkesini esas alan, soyun
dallarnn birbirine karfl
hiyerarflik konumlanflnn,
onlarn soy izgisi iinde
esas ataya yaknlklarna
gre belirlendii ve bu
konuma gre esas ataya
yakn olann statsnn
daha yksek olduu soy
iliflkileri sistemidir.
Antropoloji
altndayken, otlak ve yayla haklar btn oban toplulua aittir. Bu karmaflk iliflkileri dzenleyen otorite, ister istemez bitki retimciliinden daha ayrntl olarak
dzenlenmifltir. buna bal olarak birer siyasal birim olarak karflmza kabileler, afliretler ve beylikler kar.
Siyaset iliflkisi en baflta birilerinin karar verme yetkisini tanmakla bafllar. Karar
verme yetkisi, en ilksel dzeyde bir iktidar iliflkisi yaratr. Dolaysyla tarmclar, avc-toplayclara gre ok daha iyi tanmlanmfl ve snrlar daha ak biimde izilmifl otorite ve iktidar iliflkileri rerler. Bu rg iinde bir tr nderlik ortaya kar.
Ancak nderlik rol tarmclar iinde byk bir eflitlilik arz eder. rnein bahecilerde nder konumdaki reis, sadece belirli bir etki gc olan bir kiflidir. Dolaysyla otoritesi olduka zayftr. Kurumsallaflmfl bir rgt (yani ofisi, memurlar,
yardmclar) olmad gibi, zor kullanma hakkna da sahip deildir. Reisin ifllevi
tartflmalar yatfltrmakla, evlilik iliflkilerini ayarlamakla, ayin ve trenleri dzenlemekle, zaman zaman ortaya kan kyler veya kabileler aras atflmalarda ya da
mbadele iliflkilerinde nderlik etmekle snrldr. Reis, yetki ve etkisini gelenekten
ya da mensup olduu aileden almaz; aksine mzakere ve/veya avlanma yeteneiyle ya da baflka baz becerileriyle kendini kantlamfl biridir. nderliinin kayna kaltm, gelenek veya hukuk deil, kendisine duyulan sayg ve kimi zaman salabildii korkudur. Bu yzden otoritesi tamamen kendi kifliliinden ve kiflisel becerisinden kaynaklanr.
Geimlik tarm yapan topluluklarn klanlar veya kabileler halinde, kimi yerlerde de bu kabilelerin btnleflmesiyle, belirli bir pazarn merkezinde yer ald beylikler biiminde rgtlendiini grmekteyiz. rnein Nepalin Tamanglar baba
soyunu izleyen hiyerarflik olarak snflandrlmfl klanlar biiminde ya da soylar halinde btnlefltiini, yerleflim birimi olarak bir ya da birka klann meydana getirdii kalabalk kyleri iskn ettiklerini, bu kylerin de bir bamsz beylik halinde
en st siyasal btnl oluflturduunu grmekteyiz. Toplumsal rgtlenmenin
karmaflklaflma derecesi, ister istemez zenginlik, stat ve siyasal etki bakmndan
belirli bir eflitsizlik derecelenmesi yaratmaktadr.
Kabile, tarmclar iin temel bir rgtlenme tarzdr. Kabilelerde kandafllk esastr ve tanmlanmfl bir toprak paras zerinde yaflayan birbiriyle akraba bir byk
soydan ya da bir ka soyun birleflmesinden oluflurlar. Antropolog Elman Servicein
tanmna gre kabile, bahecilik ya da obanlk gibi youn olmayan besin retimiyle uraflan, merkez bir ynetimi ve yatay ve dikey hareketlilii olmayan, snflarn oluflmad, soy temelli ve kendisini ortak bir atayla ya da akrabalkla tanmlayan toplumsal gruptur. Soy gruplar nesepler veya klanlar biiminde grlr.
Ortak bir atadan gelindiine inanlr. Bu atann mutlaka bir insan olmas gerekmez,
kimi durumlarda bir hayvan da ata olarak tanmlanabilir. Buna totem denilmektedir. Kabileler birka soy grubundan oluflabilirler. Ancak bu soy gruplar arasnda
sk evlilik iliflkileriyle kurulmufl akrabalk ba vardr. Bu gruplarn demografik boyutu da, meknsal olarak iflgal ettii alan da genellikle kktr ve bir ya da birka ky veya ky benzeri topluluun boyutunu aflmaz. Konik klan modeline
(bkz. nite 8) gre rgtlenen ve soy iliflkilerini bu modele gre dzenleyen kabile toplumlar, avc-toplayclara zg takm tipi rgtlenmeden daha karmaflk
bir rgtlenme biimidir. Av peflinde koflmak ve av sahalarn korumak zorunda
olan takm tipi rgtlenme insan daha savafl ve daha dayanflmacdr. Kabile topluluklarnda ise savaflma hali daha az grlr. Zira baflka gruplarla atflmay gerektirmeyecek geim stratejileri retmifllerdir. Gebe-obanlk yapan kabile toplumlarnda ise atflma riski fazladr. Bu atflma riskini azaltan en nemli strateji
kabilelerin anlaflmal ya da belirli szleflme biimlerine dayal transhmans dngleri retmeleridir. Ancak otlak sahalarnn ve sulu blgelerin ktlaflt durumlarda
bu risk ykselir. zellikle ok sayda hayvann sevk ve idaresinin gerektii durumlarda kabile rgtlenmesi, iktisad ve siyas ihtiyalar karfllamaktan uzaklaflr. Bu
durumda afliret ve beylik tipinde rgtlenmelerin doduu grlr. Bu tr rgtlenmelerde kabilenin bafll baflna bir toplumsal birim olmaktan kt ve afliretleri teflkil eden alt birimler haline dnflt grlr. Kabile toplumlar byk lde eflitliki toplumlardr. Bu nedenle kabilenin baflndaki kiflinin imtiyazlar ve byk yetkileri yoktur. Bir tr akil adam gibi grnen bu kiflinin en nemli ifllevi, kabile iindeki anlaflmazlklar zmlemektir.
Gebe-obanlar ok daha iyi rgtlenmifl siyasal birimlere sahiptir. Bu birimler iinde en dikkat ekici olan aflirettir. Afliret rgtlenmesi sadece gebe-hayvanc topluluklarda deil, yerleflik tarmclarda da grlr. Ancak bu topluluklar
byk lde nceden gebe-hayvanc olup yerleflik hayata geen ve temel rgtlenme biimini bu yeni koflullarda yeniden reten gruplardr. Afliret, ayn dili
konuflan, ayn kltr paylaflan, gebe iseler transhmans dngs srasnda ortak alanlar veya zerinde anlafllmfl yaylak ve kfllaklar kullanan, yerleflik iseler
ortak bir yerleflme sahas zerinde yaflayan, byk lde ayn kkten ya da ortak
karlarn belirledii bir gemiflten geldiklerine inanan (ortak tarihi ve toplumsal
hatray paylaflan), birka kabilenin ya da soyun oluflturduu siyasal bir birlik biimidir. Bu rgtlenme biimi, genel olarak Avrasya, Ortadou ve Kuzey Afrikada
geliflmifl, esas itibariyle siyasal bir ierii olan ve ortak kken inanc neredeyse tamamen kabullere dayanan bir ortak kar birliini ifade eder. Bunun en nemli
nedeni byk sahalar zerinde hareket etme ya da tecavze ak alanlarda yerleflme pratiidir. Bu pratiin zorlad bu siyasal ve iktisad birlik biimi, bu nedenle
Afrikadaki kabile rgtlenmelerinden ve avc-toplayc topluluklarn birlik biimlerinden farkllklar arz eder. Byk insan ve/veya hayvan topluluklarn sevk ve
idare etme, bu topluluklara yetecek ve doyum salayacak lde topra kontrol
etme gerei ve bu toprak zerindeki iktisad etkinlii rgtleme pratii, hem avctoplayclardan hem de Afrikal, Amerikal ve Okyanusyal kabile toplumlarndan
farkl ve daha karmaflk bir rgtlenme rgsnn hayata geirilmesini gerektirmifltir. Afliret tipi rgtlenmede, kabilenin temeli olan kandaflln mulaklaflt ve
nemsizlefltii grlr. Afliret rgtlenmesinde afliretin alt birimleri arasndaki kandafllk iliflkisi genellikle evlilikler yoluyla kurulur ve bu geici bir durumdur. Zira
oluflan yeni koflullara bal olarak afliretin iindeki birimlerin baflka gruplara katlmalar ya da baflka gruplara mensup birimlerin aflirete katlmalar her zaman mmkndr. Bu nedenle kabile rgtlenmesinin esasn konik klan modeli olufltururken, afliret modelinde egemen akrabalk iliflkisi dallanan soy sistemidir. Dallanan
soy sistemine gre rgtlenen birimler arasnda hiyerarflik bir iliflki yoktur. Yatay
dzlemde bu birimler eflittir ve bu eflit birimlerin oluflturduu aflirette fleflik (beylik, kabiledeki fleflie gre daha dflk bir otoriteyi kullanr. Bu otorite genellikle
emredici bir nitelikte deil, koordine edici ve dzenleyici bir niteliktedir. Zira afliret rgtlenmesinin doas emredici bir otoritenin varln glefltirir. Zaten birimlerin belli bir afliret altnda birleflmelerinin nedeni, ortak hareket etme ihtiyalardr. Zaman zaman ortak hareket etme ihtiyalar bir afliretin boyutunu da aflabilir
ve afliret konfederasyonlar kurulur. Bu afliret konfederasyonlar bir tr devlet rgtlenmesi gibidir; ou durumda fleflikler (beylikler) bir afliret konfederasyonudur. Bunlar beylik, fleyhlik ya da emirlik (emaret) adyla anlrlar.
141
142
evlilik: Bireylerin kendi

akrabalar, soyu ya da
kabilesi iinden evlenme
eilimidir.
Antropoloji
lk beylikler, Tun anda (. 3. bin) ortaya kt. Ekolojik yaklaflma gre

kaynaklarn kt olduu alanlarda ya da iklimsel deiflmelere bal olarak kaynaklarn ktlaflt Kafkasya ve Anadolu gibi blgelerde, kaynaklarn kontrol iin bafllayan yksek atflma ortam, fliddetli rekabet ve sklaflan savafl durumu, planlama
ve eflgdmn bu koflullarda salad stnle bal olarak, beyliklerin ykseliflini salad. Beylikler pek ok toplumsal grubu iinde barndran ve eflitlilik arz
eden bu toplumsal gruplarn birbirleriyle karfllkl bamllk ve kar iliflkisi erevesinde rgtlendii belirli bir toprak parasnda, bu bamllk ve kar iliflkisinin
yaratt refah ve barfl gvence altna alacak siyasal yaplar olarak ortaya ktlar.
Bu siyasal yapnn altnda yer alan toplumsal a, iindeki afliretlerin, kabilelerin ya
da farkl etnik gruplarn yksek derecede btnleflmesine ve i uyumu yksek siyasal birimler olarak buyurucu bir otoriteye balanmasna yol at. Bu otoritenin
kayna bey ya da flefti. Bey, dier rgtlenme tarzlarnn aksine iktidarn ve otoritesini kendi ailesinden gelen ardllarna brakabilme gcn de elde etti. Bu birimlerin temel zellii, Service tarafndan, ayn zamanda savafl beyi olan, hem asker hem de retimci amalarla byk bir emek gcn harekete geirme yeteneine sahip, datmc-paylafltran, byk adam tipi bir nderliin varl olarak tanmlanmfltr. Ancak bu nderler, erken devletlerde ya da tarm dnemi devlet tiplerindeki nderliklerin aksine, hkmranlk sahasndaki egemen etnik gruba mensuptu. Bu nedenle nderliiyle btnleflmifl savafl etnik grup, fetihi zellikler
gsteriyor ve kolay kolay zlmyordu. Bu haliyle beylikler, afliret rgtlenmesiyle devlet rgtlenmesi arasndaki bir ara formu ya da bir geifl formunu ifade etmektedir. Bu nedenle beyliklerin en temel zellii, ok sayda insan ve yerleflim
birimini ieren kalc bir siyasal dzenleme olmasdr. Bu siyas dzenlemede ynetici roln stlenen kesim, aristokratik bir yapdadr ve sreklilik gstererek hegamonyasn pekifltirir. Bu aristokratik yapy glendiren bir ievlilik eilimi sz
konusudur. Bu srete yeniden datmn, yani biriken servetin kurumsal mekanizmalar yoluyla yeniden toplulua dndrlmesinin, yeri ok nemlidir. Bey,
otoritesinin gcn, geleneksel balarn yansra, bu sreten alr. Bu nedenle
beyliklerde soy aristokrasisinin elinde toplanmfl aflr bir zenginlik grlmez. Savafl ve atflma ortamlarnda beylerin yeniden datmc ifllevlerini besleyen en
nemli mekanizma, yama ve apul kurumlar olur. Beyliklerin, devletlerin tutunamad kaotik dnemlerde ve etin corafyalarda hemen yayld gzlenir. Zira
bu tr ortamlar etnik aidiyete dayal siyasal yaplara dnfl kolaylafltrmaktadr.
Beslenme ve Salk
Bitki tarmcl ya da hayvanclk yapan ya da karma olarak her ikisini de srdren topluluklar, avc-toplayclara gre ok daha gvenli ve istikrarl beslenme rejimlerine sahiptir. Beslenme rejimleri bu topluluklarn yafladklar ekosisteme ve bu
ekosistemin sunduu retim olanaklarna bal olarak deiflmektedir. Dolaysyla
bitki ve hayvan retimciliiyle birlikte, tamamen bitkisel diyetlerden tamamen
hayvansal rnlere yaylan bir diyet yelpazesi grlr. Burada topluluklarn kendi
retmedikleri ama ihtiya duyduklar besin maddelerini eflitli mbadele yollaryla elde ettikleri grlr. Ancak tarmla birlikte insanlarn tek ynl beslenme eilimi de artmfltr. Neolitik Devrimden sonra Avrasya toplumlarnda tahl arlkl,
Uzakdou toplumlarnda pirin arlkl ve Orta ve Gney Amerika toplumlarnda
msr arlkl bir beslenme biiminin yaygnlaflt grlmektedir.
retimcilie geiflle birlikte insanlk pek ok bulaflc ve salgn hastala da maruz kalmfltr. Belli bir yerde srekli yerleflme eilimi, bitkisel retimin arlk ka-
zanmasyla birlikte diyetin protein bakmndan zayflamas ve baz yeme-ime alflkanlklarnn yol at hastalklar, tarm dnemindeki salk faturasn ykl hale
getirmifltir. zetle bugn bildiimiz insan hastalklarnn kkeni, yerleflik hayata
geifl ve bitki ve hayvan evcillefltirmesidir. nsanlarn yerleflik hayata geifli ve tarm ve hayvanclk yoluyla retimci bir yaflam tarznn benimsemesi, bu adan bir
dnm noktas olmufltur. Bu tayin edici deifliklik, insanlarn daha nce tanmadklar birtakm hastalklarla karfllaflmalarna yol amfltr. Yerleflik tarmc yaflama
geiflle birlikte tahllarn (karbonhidratlarn) ve niflasta-fleker ieren baflka tarmsal
rnlerin youn biimde tketilmeye bafllamasyla, az ve difl hastalklar, zellikle difl r younlaflr. Paleolitik avc-toplayclarnda ise difl r neredeyse
yok gibidir. rnein st Paleolitik dnem insanlarnda rk yalnzca %1 orannda rastlanan bir difl hastalyd; oysa istikrarl biimde yerleflik yaflama geildikten
sonra, bilhassa youn yabani tahl tketen ayn Neolitik insanlarnda bu oran
birdenbire %4e kmaktadr (zbek, 2004). Klasik alardan itibaren unlu ve flekerli yiyeceklerin tketiminde neredeyse srama yaflanmas ve bu tr beslenmenin insan beslenmesinin temeli olmas, rk orannda da sramaya neden olmufltur. Bu nedenle difl rne uygarlk hastal ad verilmektedir.
Tarma geiflle birlikte ortaya kan belki de en dramatik hastalk stma olmufltur. Neolitik an tarmc topluluklar, srekli yerleflimler (kyler) olufltururken
evresinde genellikle bataklklarn bulunduu sulak alanlar tercih etmifllerdi. Bu
evre koflullar ayn zamanda stma taflyc sivrisineklerin yaflam alanlaryd. Holosen dnemin ilk tarmc yerleflmelerinin evresinde yer ald Karacada blgesi,
evcillefltirilen ilk tahllarn anayurdu olduu gibi, byk olaslkla Akdeniz anemisiyle balantl stmann da ilk ortaya kt yerdir. Stmann ortaya kflyla ilgili
bir baflka gl hipotez Afrika kaynakldr. Bu tezi ne sren Andrew Nikiforuka
(2000) gre tatl patates ve dier niflastal rnleri elde etmek iin yamur ormanlarn yok eden Afrikal iftiler, orak hcreli anemi ile balantl stma ile insan iliflkisinin de temellerini atmfl oldular. Yak-a tarm stma yayan sivrisineklerin hzla
reyebilecei, ileri su dolu amurlu glleri yaratmflt.
Bylelikle tarmc yaflam tarz ile belirli hastalk trleri arasnda sk bir iliflki ortaya kmfltr. Avc-toplayc dnemde srekli hareket halindeki insan gruplar, belirli virslerin ve bakterilerin o grup iinde yerleflikleflmesine, kendilerini yeniden
retmelerine imkan tanmayacak corafi hareketlilikleri ve hayvansal proteine dayal beslenme biimleri ile yerleflik yaflama zg birok enfeksiyona karfl baflarl
bir savunma mekanizmas gelifltirmifllerdi. nsan nfusunun azl ve dolaflm sahasnn genifllii, belirli salgn hastalklarn insanlar vurmasna engel oluyordu. Bu
koflullar, ortalama mrn 25-30 yl olmasna ve bu uzun dnemdeki evresel koflullarn etinliine karfln, trn devamn salamfl ve kk bir nfus artfl bile
salanabilmifltir. ifti hayatn bafllamasyla ve insanlarn bu yeni koflullarda srekli yerleflimlerde (kylerde) barnmay semesiyle birlikte insanlar daha istikrarl koflullarda daha fazla nfusu besleyebilir hale geldiler. Ancak zellikle hayvan evcillefltirmesinin ardndan ekonomik deer kazanan pek ok memeli hayvanla haflr
neflir hale gelen insanlar, iek hastal, grip, verem, stma, veba, uyku hastal,
kzamk ve kolera gibi, hayvan hastalklarnn evrimleflmifl biimleriyle de karfl
karflya geldiler. Bu hastalklar avc-toplayclarn tanmad hastalklard. En azndan savafl tarihleri de bize, II. Dnya Savaflna kadar, lmlerin ounun savafl yaralarndan deil, savaflta taflnan hastalklardan kaynaklandn gstermektedir.
Diamondn (2004, s.253) deyifliyle, Eski savafllarn galipleri her zaman en iyi komutanlara ve silahlara sahip olan ordular deil, ou kez yalnzca dflmanlarna
143
144
Antropoloji
bulafltracak en berbat mikroplar taflyanlard. Geliflen yeme-ime alflkanlklar da

pek ok hastala kaynaklk etti. Dorudan doruya bakterili yumurta ve et yemekle geen Salmonella ya da domuzlarn iyice piflirilmeden yenmesinden doan
Triflinoz veya Japonlarn i balk tketimine bal olarak yakaland Aniasakiasis gibi, hastalkl hayvanlar yemekten kaynaklanan hastalklar olduu gibi, hayvanlarn tafld hastalklara maruz kalmak sorunun temel kaynadr. Bu da hayvanlarn evcillefltirilmesini tkiben hayvan yetifltiriciliinin temel bir yaflam ve geim biimi haline gelmesiyle sz konusu olmufltur. rnein bugn tbb meflgul
eden hastalklardan pek ounun evcil hayvan kkenli olduu bilinmektedir. Kedilerden geen kedi hummas, kpeklerden bulaflan spiroket hastal (leptospirosis), tavuk ve papaan kaynakl papaan hastal (psittacosis), srlardan insana
geen brucella bunlardan sadece bazlardr. Baz hastalklar ise hayvanlarda varolan baz mikroplardan evrimleflmifltir. rnein kzamk sr vebasyla yakn akraba olduu gibi, tberkloz ve iek hastal srlardan, grip domuz ve rdekten,
bomaca domuz ve kpekten, falciparum stmas da tpk bugn dnyay tehdit
eden kufl gribi gibi kufllardan kaynaklanmaktadr. retimci hayat, bir nceki avctoplaycla gre 10 il 100 kat daha fazla bir nfusun beslenmesini mmkn klmfltr ama kendilerinin ve evcil hayvanlarnn artklaryla i ie yaflamaya bafllayan
insan, baflna dert olacak mikroplara da eflsiz yaflam ortamlar sunmufltur. Kentleflme ve dnya ticaretinin geliflmesi, hatta istillar bu tr mikroplarn yayd hastalklara yakalanma ihtimalini daha da artrmfltr. rnein veba, kent hayatnn ve
youn ticaret ve istil hareketlerinin bize hediye ettii bir illettir. Bu tr hastalklarn bir baflka rnei, 1492den itibaren Amerika ktasna gemeye bafllayan Avrupallarn birlikte gtrd iek hastal ve kzamk gibi bulaflclarn, bu hastalklara karfl baflklk gelifltirmemifl olan Amerika yerlilerini vurmas ve kitlesel
lmlere yol amasdr.
145
zet
N
A M A
Sanayileflme ncesinin uyarlanma ve yaflam

tarzlarndan ilki olan avc-toplaycln ekolojik, toplumsal, ekonomik zellikleri; nfus dinamikleri, beslenme biimleri, salk durumlar ve
yaylm alanlar nelerdir?
Avc-toplayclk insan trnn yaflam sresi iinde en uzun srmfl ve bu trn temel psikolojik
ve toplumsal zelliklerinin temelini atmfl bir geim ve yaflam biimidir. Avc-toplayclar genellikle rn fazlas yaratmayacak biimde bir geim etkinlii srdren, buna bal olarak eflitliki, tabakalaflmann olmad, dflk nfuslu takmlar halinde yaflayan topluluklardr. Tarm devrimi ile birlikte insanln byk blm avctoplayc hayat terk edip tarmc ve hayvanc geim biimlerine ynelince, avc-toplayclarn yeryzndeki says hzla azalmfl ve avc-toplayclk bugn tarm ve hayvanclk iin uygun olmayan marjinal alanlarda ok az insann srdrd bir etkinlik haline gelmifltir.
N
A M A
Avc-toplayclktan bir evcillefltirme devrimiyle

sranan tarmc ve hayvanc yaflam tarznn
ekolojik, ekonomik, toplumsal zellikleri; nfus
dinamikleri, beslenme biimleri, salk durumlar ve yaylm alanlar nelerdir?
Avc-toplayclktan tarma geifl, gnmzden
10,000 yl nce bafllayan kresel snma srecinde bitki ve hayvanlarn evcillefltirilmesiyle bafllamfltr. Evcillefltirilen trlere bal olarak, dnyann farkl yerlerinde farkl tarmc geim ve yaflam biimleri domufltur. Youn tropik yamur
ormanlarnda ortaya kan bahecilik rn fazlas yaratmayan kabile topluluklarnn baflvurduu
ve ekoloji bilgisinin ok nemli olduu, bitkisel
eflitlilie dayal bir tarz olarak, en basit uyarlanmay temsil eder. Geimlik retimde de artk-deer yaratm ok azdr ama biz ilk kyllk biimini bu geim tarznda buluruz. O nedenle bu
topluluklar genellikle eflitliki toplumlardr ve
kabile ve klan rgtlenmeleri altnda birleflirler.
Youn tarm yntemleri ise karmaflk ve tabakal
toplumlarn ortaya kmasn salamfl, bugn tandmz kent gibi, devlet gibi, askerlik gibi temel kurumlarn harcn karmfltr. Bu tabakalaflmfl toplumlar serflie, klelie ve zgr kk
iflletmeci kylle dayanmfllardr. Tarm tekniklerinin geliflmesi ve tarma alan topraklarn
bymesi ile tek rne ballk, pazar iin retim gibi yeni geliflmeler ortaya kmfl ve bu geliflmeler kylln retimci hayatn risk altna
sokan sonular dourmufltur. Tarmclar riske
sokan bir dier nemli etken de yaylan salgn
hastalklar ve tek ynl beslenme alflkanlklarnn getirdii sorunlardr.
146
Antropoloji
Kendimizi Snayalm
1. nsanlk tarihi boyunca en uzun sre uygulanan geim tarz afladakilerden hangisidir?
a. Tarm
b. Hayvanclk
c. Ger hayvanclk
d. Bahecilik
e. Avc-toplayclk
2. Tarm ve hayvanlarn evcillefltirilmesi ilk kez gnmzden ka yl nce gerekleflmifltir?
a. 50.000
b. 10.000
c. 5000
d. 2000
e. 1000
3. Avc-toplayclarn temel rgtlenme biimi nedir?
a. Devlet
b. fieflik
c. Takm
d. Genifl aile
e. Birlik
4. Avustralya ktasnda yaflayan avc-toplayclar hangi
isimle anlrlar?
a. !Kung-San
b. Yanomam
c. Aynu
d. Aborijin
e. Eskimo
5. Afladakilerden hangisi avc-toplayclarn salgn
hastalklara karfl direnli olmalarnn nedenlerinden
biri deildir?
a. Savafl olmalar
b. Gebe yaflam tarz
c. Yksek protein tketimi
d. Sabit bir yerleflim yerinin olmayfl
e. Kk nfuslu gruplar halinde yaflamalar
6. Gordon Childe tarmn bafllad aa ne ad vermifltir?

a. retim a
b. Evcillefltirme a
c. Epipaleolitik devrim
d. Neolitik devrim
e. Byk dnflm
7. Amerika ktasnda ilk tarmc yerleflimler, hangi bitkinin tarmn yapmfllardr?
a. Buday
b. Arpa
c. Pirin
d. Patates
e. Msr
8. lk evcillefltirilen hayvan afladakilerden hangisidir?
a. Koyun
b. Sr
c. Kpek
d. Kedi
e. Domuz
9. Afladakilerden hangisi tarma geiflle birlikte ortaya kan durumlardan biri deildir?
a. Daha salkl bir yaflam
b. Nfus artfl
c. Salgn hastalklar
d. Kifliler ve gruplar aras atflmalar
e. Byk ky tipi yerleflimler
10. Pastoralizm nedir?
a. Ky yaflam
b. Gebe-hayvanclk
c. Bahecilik
d. Kaba tarm
e. Youn tarm
147
Yaflamn inden
Okuma Paras
Kalahari Yerlilerinin Dnfl Mcadelesi

Gney Afrika lkelerinden Botswanada drt yl nce
geleneksel topraklarndan srlen Kalahari yerlilerinin
evlerine dnme umutlar ciddi bir darbe ald. Yerlilerin
topraklarna geri dnebilmek iin atklar davann sonucu bugn belli olacak. Ancak mahkemedeki yargtan biri, hkmetin tezlerine destek verdi.
Kalahari lnn ortasndaki geleneksel avlanma alanlarn terk etmek zorunda kalan yerliler, hkmetin su
kaynaklarn keserek kendilerini buradan ayrlmaya zorladn ne sryor. San halkna blgeleri dflnda barnma imkan, salk ve eitim hizmetleri sunduunu
syleyen hkmet, yerlilerin yaflam biimlerinin deifltiini bu yzden buradaki varlklarnn doay koruma
abalarn engel teflkil etmeye baflladn sylyor.
Botswana Hkmeti yerlilerin yeni elmas madenleri
almas iin topraklarndan srld iddialarn reddediyor.
Hkmet, Kalahari baz sondaj alflmalar yapldn
dorulamakla birlikte, bunun lke apnda devam eden
alflmalarn bir paras olduunu ve sadece av arazisiyle snrlanmadn belirtiyor.
Kalahari yerlilerinin avukatlar hkmetin bu kiflileri
topraklarndan kopararak, yardmlara baml olarak
yaflayan bir topluluk haline getirdiini sylyor. Botswanadaki davann sonucu dnyann baflka noktalarndaki yerli halklar asndan da nem taflyor. Zira, bu
dava, ynetimlerin, yerlileri topraklarndan yasal olarak
srp sremeyeceine bir emsal oluflturacak.
Beyaz Tehdit
Brezilya topraklar iinde yer alan Amazon Ormanlar
yok olma tehlikesiyle karfl karflya. Bir an nce nlem
alnmas gerekiyor. Fransz Antropolog Emilie Barrucand, Amazonlarda yaflayan kabile yelerinin ormanla
birlikte yok olmaktan korktuklarn sylyor.
Paris Match dergisi son saysn dnyann eflsiz doal
gzelliklerinden Amazon Ormanlarna ayrd. Dergide
turistler tarafndan keflfedilmeyi bekleyen Amazon Ormanlarnn yok olma tehlikesine karfl direndii belirtiliyor. Bilim adamlar dnyann ekolojik dengesi iin hayati nem taflyan ve Brezilya topraklarnn yzde 60n
kaplayan bu ormanlarn koruma altna alnmas gerektiini vurguluyor. Ormanlarn yzde befli son 15 yl iinde tahrip edilmifl. Bu da bir insann akcierlerini kaybetmeye bafllamas kadar vahim bir tablo. Amazon Ormanlaryla yzyllardr i ie yaflayan yerli kabileler de
hzla ayn sona doru yaklaflyor. Fransz Antropolog
Emilie Barrucand, Amazonlarda yaflayan Mebengokre
kabilesinin flefi Raoni ile yl nce Avrupaya konferans vermeye gittiinde tanflmfl. O andan itibaren fief
Raoni, Emilieyi kendi kz gibi grmeye bafllamfl. Aralarndaki gl ba gn getike daha da artmfl.
Gelecek Korkusu
Doal yaflama aflk olduunu syleyen Barrucand, kendisini arlayan Raoni ailesinin bireyleriyle hayatnn en
gzel gnlerini geirmifl. Avrupada grmedii bitki ve
hayvan trlerini Amazonlarda keflfetmifl, yerlilerle dertleflme flansna sahip olmufl. adafl dnyadan uzak yaflayan yerli kabilelerin tek problemi, ormann yok olmaya bafllamas ve beyaz insanlar. Amazon Ormanlar,
insanolunun en eski yerleflim yerlerinden. Yeryzndeki cennet gibi. Ancak hzla tahrip ediliyor. Kabileler
modern dnyaya srtlarn dnp atalarndan grp rendikleri flekilde yaflamlarn srdryorlar. Aalarn
tahrip edilmesini hayatlarna mdahale olarak nitelendiriyorlar. Beyazlar burada, hemen yanbaflmzda ve
topraklarmz elimizden almak istiyorlar. Biz ise mcadele ediyoruz. Ormanlarmz yok olmasn. Buras bizim
geleceimiz diyenler ounlukta. Emilieye gre kabileler olduka mutsuz. Onlar tandka huzursuzluklarnn daha da artna flahit olmufl. Gelecee korkuyla
bakyorlar. Beyazlarn silah zoruyla topraklarn alacaklar endiflesiyle yaflyorlar. ocuklarna brakacaklar en
deerli mirasn kltrleri olduunu dflndkleri iin
benden yardm istediler. Onlarn tek arzusu topraklarn ve kltrlerini korumak.
Kaynak: 13 Aralk 2006, BBC-Turkish.com
Kaynak: Sarsar, A. (2003, 1 Eyll). Beyaz Tehdit. Akflam Gazetesi Yaflam Eki.
148
Antropoloji
1. e
Sra Sizde 1
Kolonilefltirme srecinde Avrupallar kolonilefltirdikleri
lkelerin en verimli, en kolay tarm yaplabilecek, en
yaflanabilir blgelerine yerleflmifller, buralarda byk
iftlikler ve modern metropoller kurmufl, buralarda maden sahalar amfllardr. Bylece eskiden avc-toplayclarn yaflam alanlar olan bu blgelerde avc-toplayc
halklarn yaflayabilecei alanlar, avlayp toplayabilecekleri hayvan ve bitki eflitlilii ortadan kalkmfl, g yollar kesintiye uramfl ve avc-toplayclar mecburen retime ve yerleflmeye uygun olmayan (l, yamur ormanlarnn i ksmlar gibi) marjinal evresel koflullarn
hkm srd yerlere doru ekilmifllerdir.
2. b
3. c
4. d
5. a
6. d
7. e
8. c
9. a
10. b
Yantnz doru deilse Avc-Toplayclk

Yantnz doru deilse Tarm ve Hayvanc
Uyarlanma blmn yeniden gzden
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
Sra Sizde 2
Avc-toplayc topluluklar, doal besin kaynaklarnn tketimine dayanan bir geim biimine sahip olduklar
iin kk nfuslu gebe topluluklar olmak zorundadrlar. Nfusun bymesi ve bir yerde uzun sreli kalfl,
besin kaynaklarnn tkenmesi riskini dourur. Nfusun
kk olmas ve gebelikse, hem bu riski ortadan kaldrr hem de besin kaynaklar zerindeki rekabet ve atflmay azaltr. Avc-toplayclarda retim ve rnn depolanmas yoktur. Dolaysyla rnn ve retim aralarnn belli kifli ve gruplarda toplanmas ve dier kifli ve
gruplarn bunlara erifliminin az olmas gibi durumlar ortaya kmaz. Ayrca avc-toplayc geim tarznda ifl blm olduka snrldr, genellikle sadece cinsiyete dayal bir ifl blm grlr. Farkl meslekler bulunmaz.
Bu sebeplerle avc-toplayc topluluklarda iktisad, siyasal ve kltrel olarak birbirinden farkl zelliklere sahip
toplumsal tabakalar yoktur. Avc-toplayclar, hiyerarflik
yapnn grlmedii eflitliki topluluklardr.
149
Kaynaklar
Sra Sizde 3
Buzul ann bitmesiyle birlikte iklimde ortaya kan
snma Dou Akdeniz koridorunda ve Kuzey Irak-Yukar Mezopotamya blgesinde yabani tahl trlerinin
yaylmasna neden olmufltur. Epipaleolitik ad verilen
dnemde bu blgede yabani tahllar toplayarak ve avlanarak geinen insanlar kademeli olarak yerleflik yaflama gemifllerdir. Bunun en nemli nedeni tahllarn yl
boyunca tketilebilmesi iin depolanmas ihtiyacdr.
Bu dnem yerleflimlerinde arkeologlarn bulduu tahl
ambarlar bunun kantdr. Bylece kk ky yerleflimleri ortaya kmfl, ancak Neolitik dnemde tarmn
ve hayvan evcillefltirmesinin bafllamasyla birlikte bu
kyler bymfl ve geliflmifltir. Tarm yerleflik yaflam
zorunlu klan bir etkinliktir. Topran mevsimlere bal
olarak ekilmesi, hasatn toplanmas, depolanmas ve yl
boyunca tketilmesi iin yerleflik bir ky yaflam gerekir. Tarmn hzla yaygnlaflmasyla birlikte yerleflik ky
yaflam da dnyada yaylmfl ve pek ok yerde gebe
yaflam tarznn yerini almfltr. Gebe yaflam tarznysa
sadece tarm yapmayan avc-toplayc ve gebe hayvanc topluluklar srdrmfllerdir.
Sra Sizde 4
Youn tarmn yaratt art-rn, tarm dfl meslekleri
besleyebilecek bir gelir dzeyi yaratmfl ve insanlar arasnda bir uzmanlaflma bafllamfltr. Art-rn ayn zamanda bir pazar gerektirdiinden piyasa iliflkileri geliflmifl, piyasa iliflkileri iinde dorudan ya da dolayl olarak ekilen gelir, belirli kiflilerin zenginleflmesine yol
amfl ya da servetin belli ellerde toplanmasna izin vermifl, bylelikle de servet ve stat farkna dayal tabakalaflmann temelleri atlmfltr. rnn toplanma ve datm mekanizmalar kylleri byk lde piyasann
dinamiklerine baml klmfl, zaman kullanm, kaba tarmclara gre ok daha skflk ve bofl zaman yaratmayacak biimde kritik hale gelmifltir.
Bates, D.G. (1996). Cultural Anthropology. Needham

Heights, Mass.: Allyn & Bacon.
Braidwood, R.J. (1995). Tarih ncesi nsan (ev.
M.Glazer, D.Arsan-Gnay, B. Altnok). stanbul:
Arkeoloji ve Sanat.
Chagnon, N.A. (2004). Yanomam: Savafla Doanlar
(ev. B. Blkbafl). stanbul: Epsilon.
Childe, V.G. (1978). Kendini Yaratan nsan: nsann
alar Boyunca Geliflimi (ev. F.Karabey-Ofluolu). stanbul: Varlk.
Cipolla, C.M. (1980). Tarih Boyunca Ekonomi ve Nfus (ev. M.S.Gezgin). stanbul: Tur.
Diamond, J. (2004). Tfek, Mikrop ve elik (ev. .nce). Ankara: Tbitak.
Dolukhanov, P. (1998). Eski Ortadouda evre ve
Etnik Yap (ev. Suavi Aydn). Ankara: mge.
Gven, B. (1974). nsan ve Kltr. stanbul: Remzi.
Lee, R. (1968). What Hunters Do for a Living, or How
to Make Out on Scarce Resources. Lee, R. & I.De
Vore. (Der.) Man the Hunter. New York: History
Museum, 47-79.
Lee, R. ve R.Daly. (Der) (1999). The Cambridge
Encyclopedia of Hunters and Gatherers.
Cambridge: Cambridge University Press.
Lindner, P. (2000). Ortaa Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar (ev. M.Gnay). Ankara: mge.
Maisels, C.K. (1990). The Emergence of Civilization:
From Hunting and Gathering to Agriculture,
Cities, and the State in the Near East. London &
New York: Routledge.
Mannion, A.M. (1999). Domestication and the Origins
of Agriculture: An Appraisal. Progress in Physical
Geography, 23(1), 37-56.
Nikiforuk, A. (2000). Mahflerin Drdnc Atls: Salgn ve Bulaflc Hastalklar Tarihi (ev. S.Erkanl). stanbul: letiflim.
ksz, B. (2002). Beslenmek. ArkeoAtlas, 1, 84-87.
150
Antropoloji
zbek, M. (1981). Eski nsanlarda Grlen Baz Hastalklar zerine. Tbitak Bilim ve Teknik, 160, 8-11.
zbek, M. (1983). Dnden Bugne Kzlderililer: brahim Yasaya Armaan Kitab. Ankara: Ankara
niversitesi Yayn, 359-367.
zbek, M. (2004). aynnde nsan. stanbul: Arkeoloji ve Sanat.
zdoan, M. (2002). anak mleksiz Neolitik a.
ArkeoAtlas, 1, 66-83.
Renfrew, A.C. (1987). Archaeology and Language:
The Puzzle of Indo-European Origins. Londra:
Jonathan Cape.
Sahlins, M. (1972). Stone Age Economics. Chicago:
Aldine.
Service, E.R. (1971). Primitive Social Organization:
An Evolutionary Perspective. New York: Random
House.
Tapper, R. (1997). rann Snrboylarnda Gebeler: fiahsevenlerin Toplumsal ve Politik Tarihi
(ev. F.D.zdemir). Ankara: mge.
Kent, Devlet
ve Endstri
Kent, insanln tarmc retim tarzyla birlikte yaratlan artk-rnn bir sonucu olarak dodu. Ancak endstri devriminden sonra insanln temel yerleflme rgtlenmesi haline geldi. Ekonomik olarak geliflmifl lkelerde bu rgtlenme, dzenli ve planl bir biimde geliflirken ekonomisi zayf lkelerde kentler dzensiz ve
salksz biimde byd.
Amalarmz
N
N
N
N

Kentleflme hangi dinamiklerle ortaya kmfltr ve tarmsal retim dflndaki
tabakalaflma nasl domufltur?
Tarmda ortaya kan yksek art-rn devletlerin oluflumunu nasl beslemifltir ve bu temelde devlet bir kurum olarak nasl geliflmifltir?
Endstri devrimiyle birlikte ne gibi deiflmeler yaflanmfltr ve yeni yaflam biiminin temel zellikleri nelerdir?
Servetin belli merkezlerde birikimiyle birlikte ortaya kan dnya ekonomik
sistemi iinde eflitsizlik nasl ortaya kmfltr ve blgeler buna gre nasl iktisad bir hiyerarfli iine girmifltir?
Endstri toplumu iinde kltr nasl dnflmfltr ve buna bal olarak antropoloji ne gibi yeni alanlara almfltr?
151
152
Antropoloji
rnek Olay
Urfa ve Harranda Deiflme
Urfada Atatrk Baraj ve sulama kanallar ile birlikte sulu tarma geilmesi hazrlklar yaplmaktadr. Sulu tarma geilmesi alflmalar henz tamamlanmamfl
olmakla birlikte, yaplmfl olanlarda hem verimi artrmak gibi olumlu, hem de youn sulamadan kaynaklanan ve yakn gelecekte tedbir alnmad takdirde lleflmeye yol aabilecek olumsuz sonular ortaya kmfltr. Ekonomik alandaki geliflmelerle kyaslandnda kltrel deiflme daha yavafl iflleyen bir durum arz etmektedir. Bir yanda tketim alflkanlklar hzla deiflmektedir. rnein, binek oto veya lks tketim, cep telefonuna byk bir talep arts gzlenmektedir. te yandan
bu geliflme deer yarglarnda ayn paralelde olmamaktadr. Kadnlar kamusal
yaflamda yer almaya bafllamfllar ama kz ocuklarnn okutulmas hl ciddi bir
sorun olmaya devam etmektedir. Eskiden evden kmayan kadnlar pazarlamac
olmufllardr. Kan davalarnda azalma grlmekte[dir], kadnn aile ii etkinlii
artmfl ve iki eflli insanlar dfllanmaktadrlar. zgrlk talepleri artmfltr. Yalnz
bu arada hrszlkta da artma vardr. Bir tarafta gelir, bir taraftan refah dzeyi
artarken bir yandan da sulu tarmn getirisinde yararlanamayan bir kesim giderek fakirleflmekte veya fakirliinin daha fazla farkna varmaktadr. Eskiden herkesin alt gelir dzeyinde olduu bir toplumda gelir farkll domufl bu da hrszlk
gibi bir takm davranfllar beraberinde getirmektedir. Evlerde beyaz eflyaya talep
artmfl, TV, buzdolob, amaflr makinesi her eve girmeye bafllamfltr. Yani flehirde
tketim alflkanlklar da radikal deiflimler gstermektedir (rnein otomobiller,
ev eflyalar, insanlarn sebze ve meyve alflkanlklar deiflti). Cep telefonlarndaki
yaylma dnyadakine paralel olarak burada da grlmektedir. Eitim alannda
zel okullar ald ancak eitime bakfl deiflmedi. ocuklar yine hasat sonuna kadar tarlada alflp, sonra okula gidiyorlar. Bu anlamda zenginlik eitime yansmad... [Ekonomik deiflmeler] afliret yaplarnda zlmelere neden olmufltur.
Ancak afliret yapsnn zlmesi mafyay ortaya karaca iin tehlikeli de saylmaktadr. Afliret yaps rekabet ortamna girdi, bir ok insan aaya eskisi gibi
bal deil ve kendisi iin alflmaktadr. Afliret yaps ile ilgili bu geliflme aslnda
hem iyi hem de kt denebilecek sonulara gtrebilecek bir durumdur. zlme
bir anlamda zgrlk getirebilecekse de... [sosyal] kontroln yerini nelerin alabileceinin arafltrlmas gerekmektedir...
Kaynak: Kalaycolu, Sibel. GAP Blgesinde Urfa, Harran ve Diyarbakrda
Farkl Konularda Toplumsal, Kltrel ve Ekonomik Deiflim Beklentileri.
Ankara: ODT GAP Arafltrma ve Uygulama Merkezi alflma Raporu.
Anahtar Kavramlar
Kent
Devlet
Endstrileflme
Makineleflme
Kent Devrimi
Endstri Devrimi
Yksek Kltr
Byk Gelenek
Kk Gelenek
Azgeliflmifllik
nc Dnya
okkltrclk
indekiler
GRfi
KENTLEfiME VE TARIM DIfiI TABAKALAfiMANIN DOUfiU
DEVLETN GELfiM
ENDSTR TOPLUMU VE YEN YAfiAM BM
KTSAD EfiTSZLN YAYILMASI, AZ GELfiMfiLK VE NC DNYA
OKKLTRLLK, OKKLTRCLK VE ANTROPOLOJDE YEN YNELMLER
nite 7 - Kent, Devlet ve Endstri
153
GRfi
Kltr tarihisi V. Gordon Childen tarihteki ilk byk devrim olan tarm devriminden sonra ikinci byk devrim olarak iflaret ettii olay Kent Devrimidir. Childen tarm ya da kent devrimi gibi isimlerle and devrimci sramalar, insanln
yaflam ve geim biiminde kkl deiflimlere yol aan ve vuku bulmalaryla bir
nceki dnemin zelliklerinin kkten deifltii dnflmlere karfllk gelir. Childen kent devrimi belirlemesi, kendisinden sonraki antropolog ve kltr tarihilerince pek itibar edilmemifl ve tarmc dnemin nemli bir geliflmesi olarak nitelendirilmifltir. Bu antropolog ve kltr tarihilerinin vurgulad asl byk dnflm
18. yzyln Endstri Devrimidir. Endstri Devrimi, tarm dneminin koflullarn
kkten deifltirmifl, kyllerin ve toprak zerindeki artk rne el koyarak zenginleflen ynetici ve aristokratlarn yerini genifl kentli snflar, ifliler, burjuvalar ve hizmet alflanlar (beyaz yakallar) almfltr. nsan ve hayvan emeinin youn kullanmyla yaplan retim, artk makinelerin ve farkl enerji kaynaklarnn kullanmyla
kitlesel halde yaplmaya bafllanmfl, el becerisi ve emeinin yerini, karmaflklaflan
ara ve gereleri (makineleri) kullanma kabiliyeti ve seri retim becerileri almfltr.
Zamann ve meknn anlam deiflmifl; insanlk yeni toplumsal rgtlenme biimleriyle tanflmfltr. Bu nitede bu byk dnflmn altnda yatan sreleri ve yaratt toplumsal ve kltrel sonular ele alacaz.
KENTLEfiME VE TARIM DIfiI TABAKALAfiMANIN

DOUfiU
Tarihte ilk kentler, . 4. binin sonunda (Tun anda) Mezopotamyada ortaya
kt. Tarmsal etkinliin merkezi olan ve tarmda alflan nfusun meknsal rgtlenmesi olarak tanmlanabilecek kylerden farkl olarak kentler, tarm dfl nfusun yaflad ve tarmda ortaya kan rn fazlasnn pazarlanp mbadele edildii merkezler olarak dodular. Onlarn douflunu destekleyen koflullar, sulama kanallar alarak yaplan ve doa koflullarna baml olmaktan karlmfl youn tarm yntemlerinin yaratt artk-deerle iliflkiliydi. Bu artk-deer tarm dfl bir nfusu besleyecek noktaya ulafltnda, tarmc nfusun ihtiya duyduu fleylerin
retiminde uzmanlaflmfl ve birtakm hizmetlerin verildii yeni meknlar, yani
kentler, rgtlendi. Kentler, burada ortaya kan tarm dfl ifl blmne dayal idi.
te yandan tarmda ortaya kan arta vergi veya hara yoluyla el koymaktan
kaynaklanan zenginlik ve iktidara bal tabakalaflma kentlerin rgtlenme zemini
oldu. Bylelikle youn nfusun, ticaretin ve biriken servetle beslenen brokrasinin merkezi olarak kent ortaya kt. lk kentler, evrelerinde yer alan tarmc yerleflmelerin oluflturduu bir an merkezi olarak olufltular. Bu art alann yaratt artk deerden beslenen kentler, kendisine bal bu krsal an ihtiyalarn karfllayacak kurumlar oluflturarak bu artk deere eflitli biimlerde el koyma mekanizmalarn da gelifltirdi.
Zamanla kentler, kol emeinin ve tarmsal retimin merkezi olan krsal alann
ve kylln karflt olarak tanmlanmaya baflland. Tarmsal retimin ve retimde kullanlan kaba emein yerine kentler, uzmanlaflmfl emei, ticaret iliflkilerini,
biriken servetle birlikte evresiyle girdii eflitsiz iliflkiyi, yazl kltr, dolaysyla
daha incelmifl bir yaflam tarzn, yani yksek kltr temsil eder hale geldiler. Bu
yksek kltr kendi tavrn, gelenek ve alflkanlklarn gelifltirdi. Zaman iinde bu
tavr, gelenek ve alflkanlklar btn toplumun ulaflmas gereken deerler ve idealler haline geldi. Bylelikle medeniyet kavramyla kent arasnda sk bir iliflki kurul-
Yksek kltr: Yazya,

karmaflk dil becerilerine,
pahal ve lks tketime,
geliflmifl ve kat protokollerin
geerli olduu tutumlara ve
incelmifl bir sanata
dayanan, toplumun
sekinlerinin kltrdr.
154
Ortodoks dnya grfl:

Egemen ve yazl kurallara
dayanan, toplumun ynetici
sekinlerinin benimsedii
dnya grfldr.
Kozmopolitizm: Farkl
kltrlerin, dnya
grfllerinin ve geleneklerin
bir arada bulunduu ve
birbiriyle karflma eiliminde
olduu toplumsal-kltrel
ortamdr: Ulusal ya da yerli
olmama hali.
Antropoloji
mufl oluyordu. Bat dillerinde bu kavram civilization terimiyle karfllanmaktadr.

Szcn kkndeki civil mastar Latince civisten gelmekteydi ve civis, dorudan
doruya kenti ima etmekteydi. Kavramn bizim de kullandmz Arapa efli, yani
medeniyet de, medine, yani kent kavramndan tretilmiflti. Bu erevede retilen
bir baflka kavram ifti, byk gelenek-kk gelenek kavramlarndan oluflur. Bu terimler Redfield (1956) tarafndan gelifltirilmifltir. Kavramlar, kentli sekinlerin yazl gelenekleri ( byk gelenek) ile kyllerin yazya ve kesin kurallara dklmemifl olan gelenekleri (kk gelenek) arasndaki karfltl vurgulamaktadr. Bu ayrm, ayn zamanda yazl kltr-szl kltr karfltlna karfllk gelmektedir. Byk gelenek bir yaz dilinin geliflmesini, ona iliflkin olarak resm bir yaz dilinin ve
bununla balantl bir edebiyat dilinin domasn salar. Szl gelenek ise krsal
kltrn kuflaktan kuflaa szl olarak aktard kltr rnlerini barndrmaktadr. Bugn halkbilimciler genellikle bu szl kltr alanyla uraflrlar. rnein divan fliiri bir byk gelenek ya da yazl kltr rnyken, flk gelenei bir kk
gelenek veya szl kltr rndr. te yandan byk gelenek, yneticilerin
temsil ettii resm ve ortodoks dnya grfln yanstrken, kk gelenek daha gevflek ve daha badaflmac gelenekleri (Bkz. nite 9) bnyesinde barndrmfltr. Bir anlamda kentin btn kozmopolitizmi bu yazl kltrn ats altnda birleflir. rnein Osmanl saray mzii, Osmanl toplumunda nemli bir byk gelenek esi olarak grlebilir. Bu mzik tr kendisinden nceki (Bizans) saray mziinin zelliklerini devralarak evrilmifl ve kentsel kozmopolitizmi oluflturan pek
ok kaynak, bu temel biimlenifl altnda bu mzie katk yapmfltr. Osmanl saray
mziini besleyen kaynaklar arasnda Ermeni, Rum ve Yahudi besteciler nemli
bir yer tutar. Bizzat padiflahlarn bazlarnn da besteci ve gfteci olmas da bu atnn merkezine iflaret etmektedir.
Ancak bu iki gelenek arasnda srekli bir alfl-verifl ve buna bal olarak srekli bir kltrleflme vardr. Byk gelenek, zaman iinde kk gelenein elerini
devflirip incelterek kente uyarlayabilmekte, byk gelenek de kyller tarafndan
yeniden yorumlanmak suretiyle krsal koflullara uydurularak benimsenebilmektedir. rnein divan fliiri sadece Osmanl saraynn denetimi altnda geliflen bir tr
olarak kalmamfl ve halk fliirini de etkilemiflti. Bunun gibi Osmanl saray mzii de
kk gelenee ait baz makamlardan yararlanmfl, halk mziinde de byk gelenein makam dizgelerinden esinlenmeler ortaya kmfltr.
Bu kent-kr ikiliinden yerel-evrensel ya da yerli-kozmopolit kavram iftlerine
de gidilebilir. Kentler, tarih boyunca hem kendi art alanlarnn barndrd etnik,
dinsel ve kltrel karmaflkl (eflitlilii) barndran ve yanstan birer mikrokosmoz olmufl hem de kendi art alanlar dflnda kalan dfl dnya ile girilen iktisad ve
siyasal iliflkilerin oda olarak baflka kltrlerden gelen yeniliklerin girifl kaps olmufltur. Bylelikle farkllk ve eflitlilik ile kentler zdefl hale gelmifltir. Sadece bugnk kentler deil, tarihsel kentler de byledir. rnein Tun ann grkemli
merkezlerinden Kanifl-Karum (bugnk Kayseri yaknlarndaki Kltepe), Yukar
Mezopotamyal bir halk olan Assurlarn Anadolu iindeki en nemli ticaret kolonisi olarak hem Assurlarn hem de yerli halklarn birarada yaflad kozmopolit bir
kentti. Bunun gibi antik dnemin pek ok kentinde bir ok-dilliliin egemen olduunu grrz. rnein Hititlerin baflkenti Hattuflaflda nl Kadefl antlaflmasnn
yazl olduu tafl levha Akkadca ve Hitite olmak zere ift dillidir. Ayn zamanda
Hattuflaflda ok sayda tapnak grrz. Bu tapnaklarn her biri Hititlere bal dier kentlerin tanrlar iin yaplmflt. Dolaysyla tarihin bu byk kentinde pek
ok yerel inan bir arada temsil ediliyordu. Bunun gibi ticaret iliflkileri yoluyla ok
farkl kltrlere ait inanlarn kentlerde temsil edildiini grrz. Roma dneminin
Bergamasnda yerel inanlara iliflkin tapnaklarn yannda bir byk Msr tapna da vard. Benzer biimde Sardis (bugnk Salihli yaknlarndaki Sart) kentinde
yaflayan kalabalk bir Yahudi kolonisi mevcuttu. Kentler ticar gerekler, retim ihtiyalar gibi krsal aflan yeni-tanmlanmfl ihtiya ve ifllevler yznden, bu ihtiya
ve ifllevleri grecek farkl topluluklara kucak amfllardr. Fatih Sultan Mehmedin
stanbulu alr almaz buradaki Rum Ortodoks ve Galatal Latin cemaatlerine gvence verip burada kalmalarn saladn ve Anadoludaki Ermeni toplumundan kalabalk bir grubu bu kente taflyarak burada bir Ermeni Patriklii kurduunu hatrlayalm. Hem flehrin iktisad hayatnn kmemesi iin hem de kentin canlanarak
Akdenizdeki roln yeniden kazanmas iin Fatih, bir yandan kentin bafllca tabakalarn oluflturan bu topluluklar korumufl bir yandan da kente baflka zanaatkr
topluluklarn yerleflmesini zendirmifltir. Ankarada da durum farkl deildi. 16. ve
17. yzyllarda dnyadaki tiftik yn ve sof retiminin merkezi olan Ankara, Trklerin yansra, kalabalk Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatlerini barndrd gibi, ngiliz ve Hollandal tccarlarn da yaflad bir kentti. Bu durum kentleri ister istemez kozmopolit, yani ok kltrl yapmaktadr.
DEVLETN GELfiM
lk Devlet
Kentlerle birlikte pek ok kurum ve yenilik geliflti. Bunlarn baflnda rgtl din,
askerlik kurumu ve yaz gelir. Bu kurumlar ve yenilikler karflmza ilk devleti karr. lk devletler, genellikle doal-coraf snrlarla belirlenmifl bir toprak parasna
hkmeden bamsz siyasal yaplar olarak dodular. Hkmranlklarn belirleyen
doal snrlar, denetleyebilecekleri tarmsal retim alanyd. Bu tarmsal retim alannn merkezinde, bu alann ihtiyalarn karfllayan bir kent domufltu ve kent ilk
devletin n kofluluydu. Kent ayn zamanda merkez bir ekonominin varlna iflaret ediyordu. Zira oras ayn zamanda merkez bir pazar yeriydi, ticaret orada yaplyor, devletin gelirini teflkil eden vergi burada toplanyor, tarm dfl mal ve hizmetler orada retiliyordu. Btn bunlar karmaflk bir rgtlenmenin bafllangc ve
ifl blmne dayal bir toplumsallaflma demekti. Tarmsal retimden beslenen nfusun artfl ilk devletlerin oluflumunu tetikleyen nemli etkenlerden biriydi. Nfus
artflyla birlikte, insan topluluklarnn daha basit toplumsal rgtlenme biimleri
nfusun tamamn denetleyemez hale gelmifl ve muhtemelen bu durum atflmalar krklemiflti. Bu atflmalarn varlndan kaynaklanan dzen ihtiyac da bir baflka nemli etkendi. Byk lde sulamal tarm retiminin salad rn fazlasndan kaynaklanan zenginlik, baflka topluluklarn yama ve basknlar iin nemli
bir ekim alan yaratmfl olmalyd ve bu zenginliin korunmas ve srekliliinin
salanmas da dzen ihtiyacn besleyen bir baflka etkendi. Bylece koruyucular,
yani art-rnden beslenmek kofluluyla o rnn gvenliini salayan profesyonel
askerler ortaya ktlar. Koruyucularn varl, hi kuflkusuz btn bu zenginlikten
kaynaklanan toplumsal tabakalaflmann yaratt mlkiyetin varlyla iliflkiliydi.
Devletin ifllevi tanmlanmfltr:
1. retim aralarnn ve reticilerin korunmas ve geliflmesi iin gerekli koflullarn salanmas,
2. retim iliflkilerinin korunmas ve geliflmesinin salanmas,
3. Devlet aygtnn gl tutulmas ve devletin toplumun srekli bir biimde
stnde yer almasnn salanmas.
155
156
Toplumsal hareketlilik:
Toplumun bir tabakasndan
veya snfndan baflka bir
tabakasna ve snfna geifl
ynndeki esnekliktir.
Antropoloji
Bu ifllevlerden de anlafllaca gibi, devlet aygt ile retim arasnda dorudan

bir iliflki ve gerekirlik sz konusudur. Bu nedenle tarihte ilk devlet biimlerinin ortaya kmas, tarm devrimini izleyen geliflkin bir aflamay beklemifltir. Tarmn bafllang aflamalarna ait retim flekilleri, devletin oluflmas iin gereken koflullar yaratamamfltr. Gnmzde apa tarm ve avclkla geinen toplumlar zerine yaplan arafltrmalar, besin retimine aktif olarak katlan nfusun yksek oran nedeniyle (nfusun te ikisinin bilfiil alflmas gerekmektedir) bu toplumlarn genifl
lekli rgtlenmelere giriflemeyeceini, bir devlet kuramayacaklar gibi bir devlet
sisteminin paras da olamayacan gstermifltir. Benzer biimde skandinavyann
kuzeyinde geyik retimcilii ile geinen Lap toplumu da devlet kuramamfltr. Devlet kurmaya ynelen karmaflk rgtlenme biimine ve retimsel artn ok sayda insann geim etkinlii dflnda yer alan etkinlikleri destekleyebilecek seviyelere ulaflmasn salayan tarm teknolojilerine sahip byk gelenekler arasnda Msr,
Mezopotamya, Yunan, Roma, ran, Hitit, Bizans, Seluklu ve Osmanl devletleri saylmaktadr. Zira devletin birinci ve ikinci ifllevleri, geim etkinlii dflnda urafllar stlenen ok sayda uzmanlaflmfl kiflinin ve bilhassa askerlik kurumunun varln gerektirir. Bu uzmanlaflmfl kiflilerin ve askerlerin finansman iin devlet aygt, vergi veya hara biiminde tarmsal retimden art ekecek mekanizmalardan
yararlanr. Bu mekanizmalar, devletin nc ifllevini gerektirir ve pekifltirir. Bu ifllev, devleti bafll baflna bir zor aygt haline sokmaktadr. fiu halde bu ifllevleri yerine getirmek iin devletin drt temel kurumdan olufltuu sylenebilir:
1. Belirli bir toprak zerinde hkmranlk ve bu toprakta yaflayan insanlar
zerinde varsaymsal ve ideolojik hkimiyet
2. Hukuk
3. Gvenlik ve zor aygtlar (ordu, polis, milis vs.)
4. Maliye (retimden art ekme mekanizmalar).
Bu drt kurum, ilk devlet biimlerinde askerlerin ve din adamlarnn da iinde
bulunduu ve ynetici-sekinlerden oluflan, bu haliyle de modern hkmetlerin
yerini tutan saray rgtlenmesi tarafndan btnlefltirilmekte; ou zaman ynetici kendi flahsnda asker ve dinsel devleri birlefltirebilmekte ve ynetici-sekinlerle teba arasnda bir toplumsal hareketlilik bulunmamaktayd. Birinci kurum yani varsaymsal ve ideolojik hkimiyet, byk lde devlet aygtnn egemenlik
alann oluflturan taflraya atad memurlar veya aristokratlar ile ideolojik aygtn
taflradaki temsilcilerinden (din adamlarndan) oluflur. Bylelikle hem taflrann denetimi elde edilmifl hem de devletin beks ve bu beknn en nemli unsurlarndan olan artn (artk-deerin) ekilmesine iliflkin rza erevesi salanmfl olur.
Rzann kaybolduu ve beknn tehlikeye girdii durumlarda devletin nc kurumu, yani gvenlik ve zor aygtlar devreye girecektir. Gvenlik ve zor aygtlar,
ayn zamanda, retim aralarnn, reticilerin ve retim iliflkilerinin korunmasn da
stlenmifltir. retim aralarnn, reticilerin ve retim iliflkilerinin korunmasna ynelik dzenleyici kurum, hukuktur. Zor aygtlar, hukukun uygulanmasn salar.
Bu anlamda devletin ayrdedici yn, zor kullanma yetkisinin meflruluundadr.
Zor kullanma yetkisinin meflruluunu koruyan en nemli ilke, zor aygtlarnn hukukla bal olufludur. Bu kurumsal iliflkiler erevesinde hukuk dairesi tamamlanr ve bu daire adalet mlkn temelidir sznde ifadesini bulur. Devletin zor
kullanma yetkisinin meflruluuna iflaret eden bir baflka sz, ya devlet bafla, ya
kuzgun lefle szdr. lk devletlerle birlikte, toplumsal dzeni salayan hukukun
szel olmaktan ktn ve yazl hale geldiini grrz. Szel hukuka genellikle
rf ad verilir. rf hukuk, yazl olmayan ama gl bir ynetim geleneinin ku-
157
rallarna iliflkin bir btndr. Kanun haline getirilmemifl kurallardan oluflmasna

karfln rf, halkn kendiliinden uyduu gelenekselleflmifl kurallar manzumesi olmas bakmndan hukukun temel kaynaklarndan biridir ve grece uzun bir sre
uygulanmfl ve uygulanmakta olan kamusal eylemlerin tekrarlanfl olarak tanmlanr. rf hukuk iktidar snrlayan ve hkim olduu saha zerindeki haklarn belirleyen bir ereve izer, iktidarn nasl paylafllacana dair kurallar koyar. Yazl hukuka iliflkin ilk belge ise Eski Babil kral Hammurabiye ait kodekstir. . 18. yzyla ait bu kodekste evrensel ceza hukuku ilkelerinin ilk izlerini buluruz. 282 kanundan oluflan Hammurabi Kanunlarnn Sumer rf hukukunun yazya geirilmifl
hali olduu sylenir. Burada vaz edilen temel ilkeler arasnda, kanun nnde eflitlik ilkesi ve susuz ceza olamayaca ilkesi yer alr. Hammurabi Kanunlar, ayn zamanda, modern hukukun bir ok alanda aflt gze gz difle difl kuralnn da yazya geirildii yerdir. Hukukun esas olarak devletin ifllevine ynelik koruyucu
normlar vaz ettii sylenebilir.
Devletle birlikte, meknsal farkllaflmay ve krsal lekte gremeyeceimiz bayndrlk ifllerini grmeye bafllarz. Yneticilerin yaflad konutlarla sradan kentlilerin yaflad konutlar arasndaki farkllaflmann yannda, zellikle kentlerin merkezlerinde grkemli dinsel yaplarn ortaya kmasyla, mimarln ve mhendisliin gerektirdii asgari matematik ve geometri bilgisinin, malzeme bilgisinin ve
hepsinden nemlisi malzeme iflleme teknikleriyle yaplara estetik bir deer kazandrma kaygsnn gelifltiini grrz. Kentlerin ihtiyac olan su kanallarnn, kanalizasyon sistemlerinin ve kent ii ve kent dfl yollarn yapm da bu bayndrlk ifllerinin nitelik ve eflitliliini artrmfl; insann doa zerindeki kontroln daha ileri
noktalara taflmfltr. Daha . 4. binin sonlarnda Afla Mezopotamyadaki Sumer
lkesinde karflmza kan Zigguratlar, Msrda grdmz piramitler bu byk
servet birikiminin ve mimari geliflimin en nemli simgeleridir (Fotoraf 7.1. Bir piramit ve 7.2. Bir ziggurat). zetle kent, tabakalaflmann, uzmanlaflmann ve derinleflen bir ifl blmnn; bu balamda tarm dfl faaliyetlerin, zellikle ticaret, zanaat ve sanayinin; teknolojinin ve teknolojik geliflmenin; zenginliin ve servet birikiminin, zenginlik ve birikimin mekna ve yaflam biimine yansmalarnn; refahn ve hayat kolaylafltrc tesislerin; iktidarn ve onun simgelerinin; okur-yazarln, eitimin; tabakalaflmaya bal meknsal farkllaflmann; yksek nfusun, hareketlilik ve eflitliliin ve en nihayet bofl zamanlar deerlendirmeye ynelik estetik
ve sportif yksek faaliyetlerin odadr.
Fotoraf 7.1
Msrda Keops Piramidi
Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/
commons/5/56/Pyramide_Kheops.JPG
Fotoraf 7.2
Ur Kentindeki Zigguratn Canlandrmas
Kaynak: www.utexas.edu/courses/classicalarch/
images.html
158
Antropoloji
Tarm Dneminde Devletin Evrimi

lk devlet, bir kent devleti olarak ortaya kmfltr. Antropolojik adan bakldnda, ilk devleti izleyen srete devletin iki ana evresinden sz edebiliriz. Bunlar kapitalizm ncesi (prekapitalist) devlet biimleri ad altnda toparlanan tarm devletleridir. Bu devlet biimlerinde temel kurumlar tarmsal retimin dzenli ve istikrarl biimde yrtlmesine ve tarmdan artn ekilmesine iliflkin kurumlardr. Burada uyrukla devlet arasndaki iliflki bir kimlik politikas etrafnda flekillenmez.
Esas olan, retimin srmesi ve artn dzenli biimde merkeze ya da tanmlanmfl
iktidar sahiplerine akmasdr. Tarm devletleri, ilk devlet biiminin zelliklerini sergileyen kent-devletlerinden birinin giderek glenmesine bal olarak dierlerini
egemenlii altna almasyla ve topraksal (teritorial) devletin domasyla ortaya kar. Bu devletlerin temel zellii, onlarn artk belli bir toprak paras zerindeki
egemenlikleriyle tanmlanr hale gelmesidir. Biz, buna koflut olarak artk Assur lkesinden, Babil lkesinden, Hitit lkesinden, Urartu lkesinden bahsedebilir hale
geliriz. Bu devlet, tarmsal artktan beslenen, ciddi byklkte profesyonel ordulara sahip olan ve srekli olarak yeni alanlara yaylma potansiyeli taflyan bir devlettir. Bu devletlerin bir dier zellii nfusun belirli bir etnik ve dilsel gruptan deil,
o topraklar zerinde yaflayan eflitli halklardan olufluyor olmasdr. Ancak yneticiler ve ynetimin baflndaki hanedan genellikle belirli bir etnik gruptandr. O dnemlerden bugne gelen eflitli yazl belgelerde yer alan dil ve etnik isimler, byk lde btn nfusun zelliklerini deil, bu egemen ailenin kulland dili ve
etnik grubu yanstr. Bu yzden rnein Sumer devletinin btn nfusunun Sumer
halk olduunu syleyemeyiz. Ancak ynetici ailenin Sumerce konuflan Sumerli
bir aile olduuna kuflku yoktur. Nitekim Sumer devletinin belirli bir sre kesintiye
uramasna ve ynetimin el deifltirmesine yol aan etken, bu devletin asker gcn oluflturan Akkadlarn ynetimi ele geirmesidir. Sumerler bitiflken bir dil kullanan farkl bir etnik grup olduu halde, Akkadlar Semitik bir halktr. Devletin toprakla ve etnisiteyle iliflkisini aklayan en gzel rnek Hititlerdir. Hititler kendilerine Neflal diyordu. Onlar Anadoludaki Nefla kentinin Hint-Avrupa dil ailesine
mensup bir eski Anadolu dili konuflan etnik halkyd. Ancak bu kentin halk dier
Anadolu kentlerini ele geirip Anadoluya hkmeden topraksal bir devlet haline
geldiinde yine bu topraklarda yaflayan Hatti halkna atfen verilmifl olan Hatti lkesine sahip olmufllar ve etnik balantl bu coraf adn gerei olarak Hitit adyla
anlmfllardr.
Topraksal devletle birlikte, toprak zerindeki byk mlkiyetin de doduu
grlr. Bu devletlerin yneticileri yeni ele geirilen topraklar bu seferlere katlan
savafl beylerine verirlerdi. Bylelikle bu beylerin daha sonraki savafllara katlm ve
bunun iin asker besleyecek kayna toprak zerinden elde etmeleri de salanmfl
oluyordu. Tarm devletlerinde tabakalaflmann ve giderek snfsal ayrflmann kayna buydu. Bylelikle Avrupada fief, Bizansta pronoia, slm dnyasnda ikta ve
Osmanllarda tmar adn alan dirlik topraklarnn bu beylere devredilmesi yoluyla savafl beylerinin toprak beylerine (lordlara, baronlara, emirlere, beylere ve sipahilere) dnflt grlr. Bylelikle topraa bal servet birikimi, zenginlik ve
statden kaynaklanan yeni bir tabakalaflma, toprak soyluluu (aristokrasi) ortaya
kmfl oldu.
SIRA SZDE
Osmanllardaki
SIRA tmar
SZDEve Avrupadaki fief sistemi nasl ifller? Benzerlikleri ve farklar nelerdir? Tartflnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Yukarda deindiimiz gibi bu topraksal devletler, yeni ham madde kaynaklarn ele geirmek ve kendilerini zenginlefltirecek yeni tarm alanlarna hkmetmek
amacyla, yaylma eilimi taflrlar. Bu eilim asker kurumlar ve kaleler, hisarlar,
surlar gibi savunma yaplarn glendirmifl, atflma ve savafl devletlerin temel bir
gerei haline getirmifltir. Tarihte grdmz ilk byk yaylmac devletler Assurlar, Hititler, Msrllar, Persler ve Byk skenderin Makedonyasdr. Bu yaylma
eilimi, atflma ve savafln yansra kltrleflme eilimlerini de beslemifl, ok byk alanlara hkmetmenin bir sonucu olarak ok zengin ve grkemli kentlerin ortaya kmasna yol amfltr. Perslerin Persepolisi, Hititlerin Hattuflafl, Romallarn
Romas ve stanbul bu kentlerin en arpc rnekleridir.
Bu yaylma eilimi ve yaylmann doal bir sonucu olan byk servet birikimiyle birlikte imparatorluk kavramyla karfllaflmaktayz. mparatorluk kavram, kendi
doal coraf alanlar dflndaki topraklara yaylma gc olan ve oralar elinde tutabilen siyasal ve asker gc tanmlar. Bu g, tarm dneminin imparatorluklar
iin sadece asker aralarla elde edilebilecek bir kudret deildir. mparatorluklar
ideolojik ve siyasal aralar kullanarak da glerini yayarlar ve tutunurlar. nk
tarm dneminin teknoloji ve ulaflm olanaklar ile nfus yaps, bu genifl alanda
zor kullanmak yoluyla tutunmay olanaksz hale getirmektedir. mparatorlarn kendilerine ilah bir kudret atfetmeleri, baflka bir deyiflle yetki ve iktidarlarnn kaynana kutsal olan yerlefltirmeleri, bu gcn ideolojik erevesini belirlemifl; bu gl ideolojik zemine bal olarak ballar tarafndan bu otoriteye rza gstermenin
ve onay vermenin koflullar ortaya kmfltr. lah kaynan dnyadaki ynetme
yetkisini sadece seilmifl tek bir kifliye ve aileye devrettii dflncesiyle btn imparatorlar, dnyadaki yegne ynetme yetkisinin kendilerinde olduunu iddia etmifller ve buna bal bir imparatorluk ideolojisi ortaya kmfltr. Bu ideoloji Byk
skenderin ynetim anlayflnda ve kifliliinde ilk rneini bulur. Ondan sonra gelen btn imparatorlar, bu modeli esas alarak ynetmeye ve davranmaya gayret
etmifllerdir. . 4. yzyln sonlarnda yaflamfl olan Byk skender, tarihin grd ilk dev imparatorluu kurmufl ve o zamann dnya kavrayflnn iki paras olan
dou ile baty birlefltirmiflti. Bylelikle imparatorluk fikriyle btn dnyaya hkmetme fikri, yani tek dnya hkimi fikri rtflr. Bu yzden hibir imparator kendisiyle eflit bir baflka otorite tanmamfl, dier ynetenleri kendisinden afla ve
kendisine bal birer tbi olarak tanmlamfltr. Kanun Sultan Sleymann Fransa
kralna yazd nl mektup, bunun gzel bir belgesidir. Orada Kanun kendisini
bilinen Eski Dnyann btn ynetme erklerinin sahibi olarak tanmlarken, Fransa kralna sadece Fransann egemeni bir tbisi olarak sesleniyordu.
Roma mparatorluundan itibaren imparatorluk fikrine efllik eden bir baflka
nosyon olarak egemen kent kavramn grrz. Dnyadaki tek gerek egemenlik
olarak tannan imparatorluk, dnyann merkezi olarak tanmlanan ve imparatorlarn oturduu tek bir merkezi parlatmfltr. Roma dneminde buras Roma kentiydi
(Fotoraf 7.3. Eski Roma kenti). mparatorlua adn veren Roma, ayn zamanda
imparatorluun kent olarak tannan tek yeriydi. Zira lkeyi de Roma kentinin yurttafllar ynetirdi. Baflka blgelerden gelen senatrler de bu yegne kentin yurttafllar saylarak senatoya girerlerdi. nk Roma, Eski Yunan kent devletlerinin ynetim idealini taklit eden bir siyasal sistemdi. Aslnda imparatorluk topraklar Roma kentinin hkmettii topraklardan, ona ait zel topraklardan baflka birfley deildi. O nedenle btn zenginliklerin toplanaca yer de Roma kenti olacak, btn
imparatorluk ynetim sisteminin temel kaygs da Romay beslemek olacakt. nk iktidar da ancak o kentin iindeki byk aileler arasnda el deifltirebilmektey-
159
160
Antropoloji
di. Ayn durumu Osmanl mparatorluunda da izleyebiliriz. Bu kez dnyann

merkezi stanbuldur (Resim 7.1 Ortaada stanbul). stanbulda yaflamak, tpk
Romada olduu gibi bir ayrcalkt ve bir lde ynetimden olmak demekti. stanbulda yaflayanlar askerlik yapmazlar ve iafleleri belli llerde devlet tarafndan
subvanse edilirdi. Osmanl padiflahlarnn en byk korkusu, kendilerini iktidardan
etme yetenei olan ve stanbulda yaflayan ynetim odaklarnn memnuniyetsizlii
olduundan, en byk kayglar daima stanbulu beslemek olmufltur. Dolaysyla
bu kentler imparatorluun taflrasndan akan zenginliin yansmas olarak pek ok
byk kamusal yapya, grkemli bir mimari birikime sahip olmufllar, bu arada grkemli bir yksek kltrn retildii merkezler haline gelerek dnyann en grkemli kentleri olmufllardr. Bu erevede bu kentler, yukarda anlattmz kozmopolitizmin en youn yafland rnekleri vermifllerdir. Bir anlamda bu kentlerin gelecein metropollerinin ve megapollerinin nclerini olduunu syleyebiliriz.
Fotoraf 7.3
Eski Roma Kentinin Kalbi Olan Forum Romanum
Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/0/0e/Roman_Forum.jpg)
Resim 7.1
1422 ylnda Foransal Bir Haritac Olan
Cristoforo Buondelmonte Tarafndan Yaplan
stanbul Haritas
Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/
en/9/91/Map_of_Constantinople_%281422%
29_by_Florentine_cartographer_Cristoforo_
Buondelmonte.jpg )
Tarm dnemi devletlerinin bir baflka nemli zellii, hkmettii topraklar zerindeki insanlarla modern devletler gibi devlet-yurttafl iliflkisi kurmamfl olmasdr. Tarm devletleri, zellikle imparatorluklar, tebalarn istendik bir yurttafl haline getirmek gibi bir sorun sahibi deildirler. Bu yzden buna ynelik eitim
ve kamu kurumlar yoktur. Yurttafln kltrlemesi genellikle cemaatlere ve geleneksel iliflkilere terk edilmifltir. Devletin tebasndan yegne beklentisi, egemenliine kesin bir biimde itaat edilmesi ve ngrlmfl vergi ve harlar demesidir. Bu tr devletler genellikle tebayla bunun dflnda bir iliflki kurmazlar.
nk insan kltrel olarak biimlendirmek, asker
etmek gibi kamusal grevler, bu devletlerin yeteneklerini ok aflan bir gayret ve riski gerektirmektedir.
Tpk bunun gibi, modern devletlerin belirli snrlarla
evrelenmifl topraklar korumak iin o snrlara tmyle hkim olmak gereini karfllamak zere yklendii
grevler, tarm devletleri iin sz konusu deildir.
nk bu tr devletlerin byle tanmlanmfl snrlar
denetlemek iin gereken teknoloji ve ulaflm olanakla-
161
rnn yetersizlii yannda, byle bir ifl iin yklenilecek gayret ve riskler de son derecede yksektir. Bu yzden egemenliin bafllca arac asker deil siyasal olmufl,
egemenlik iddia edilen topraklardaki yerel glerle siyasal ittifak iliflkilerine girilmifl ya da onlarn devlet otoritesine ball karfllnda belirli hak ve ayrcalklarn onlara devredilmesi trnden iktisad ve siyasal zmler yelenmifltir. O nedenle tarm devletlerinde snrlardan deil ulardan sz etmek mmkndr. Devletin egemenlik iddiasnn zayflayarak yok olmaya ya da tartfllr olmaya bafllad noktalar bu ulardr ve buralarda artk baflka egemenlik iddialaryla karfllaflmak
mmkndr.
Bir tarm devletinde yaflayan bir bireyin, modern devletin bir yurttaflndan
farkl olarak saSIRA SZDE
hip olduu haklar ve devletine karfl devleri neler olabilir? Tartflnz.
D fi N E L M
ENDSTR TOPLUMU VE YEN YAfiAM BM
SIRA SZDE
D fi N E L M
Neolitik Devrimle bafllayan Tarm a, 18. yzylda ivme kazanan bilimsel devrimin izinde ortaya kan Endstri Devrimi ile sona erdi ve topluma,
S O R Uyaflam ve geS O R U
im biimlerine yn veren yeni bir a, Endstri a bafllad. Bu devrim, 18. yzylda bafllayan ve inorganik enerji kaynaklar kullanaFotoraf D7.4
KKAT
DKKAT
rak kitlesel retim yapan fabrikalarn esas retim birilk Fabrikalara Bir rnek: 1864 Ylnda Almanya
mi haline geldii, temel retim faaliyetinin bu nedenEssende Krupp Fabrikas
SIRA SZDE
SIRA SZDE
le tarmdan endstriye kayd dnemi bafllatan bilimsel-teknolojik devrim olarak tanmlanr (Fotoraf 7.4
lk fabrikalara bir rnek). Bu devrimin iktisad sonuAMALARIMIZ
AMALARIMIZ
lar, retim ve tketim biimini dnfltrd gibi, alflan snfn arln kylden ifliye kaydrmfl, temel
yerleflim ve retim meknn ky ve tarla olmaktan K T A P
K T A P
kararak, kent ve fabrikaya dnfltrmfl ve geleneksel
tarm imparatorluklarnn yklma srecine girmesiyle,
yerine ulus-devletlerin kurulmasna yol amfltr. ByTELEVZYON
TELEVZYON
lelikle Endstri Devrimi, Neolitik ada bafllayan Tarm Devriminden sonra, insanlk tarihinde byk dnflmlere yol aan ikinci byk devrim olarak kabul
NTERNET
NTERNET
edilir. Tarm Devrimi, insanl uzun srmfl bir avctoplayc dnemden tarm toplumlar aflamasna taflrken, Endstri Devrimi tarm toplumlar dnemini kaKaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedipatarak sanayi toplumlar dnemini ve kapitalist rea/de/f/f8/Krupp-Werke_in_Essen_1864.jpeg)
tim biiminin egemenliini bafllatmfltr.
N N
nsanlk iktisadi ve toplumsal bakmdan avc-toplayclk, tarm ve sanayi

olmak zere
SIRA SZDE
temel aflamadan gemifltir. Bu aflamalarn her biri ne kadar srmfltr? En hzl deiflim ve
dnflmler hangisinde yaflanmfltr? Tartflnz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Toplumsal Tabakalaflma ve Siyaset

O Rdnflme
U
Bu srete tabakalaflmann ve snfsallk biimlerinin de byk Sbir
uradn grmekteyiz. Toprak zerindeki mlkiyete ve topraktan retilen zenginlie el koymaya dayanan aristokrasi, yani toprak soyluluu, Sanayi
Devrimiyle birDKKAT
likte tasfiye olmufltur. Geleneksel tarm toplumlarnda aristokrasi, toprak sahipliinin yannda brokrasi iinde de oluflabilmekteydi. Endstri ncesi devlet formla-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
162
Antropoloji
rnda belirli yksek brokratik grevlerin aile iinde devredildii ve bylece bu

grevi elinde tutan ailenin, toprak soyluluuna benzer bir ayrcalk, zenginlik ve
hkmetme hakk kazand da grlmfltr. Hatta pek ok durumda aristokratik
ailelerin yarglama hakk da vard. Baz durumlarda bu brokratik mevkilerin toprak sahiplii nedeniyle baz ailelerin eline getii de olmufltur. Aristokrasi, bu ayrcalklarn Endstri Devrimiyle oluflan ykselen yeni snfn -kentli sermaye snfnn- gc karflsnda yitirmifl ve bugn sadece baz yerlerde yaflayan sembolik bir
varolufl biimine indirgenmifltir. Endstri toplumunda brokrasi de deiflmifltir. Eski ayrcalkl brokrasi yerini sosyolog Max Weberin aklc brokrasi dedii yeni
bir biime terk etti. Bu brokrasi endstri anda karmaflklaflan toplumun ynetim ve geim sorunlarn gidermek zere rgtlenen karmaflk devlet yapsnn ifllevsel bir rgt olarak karflmza kt.
Bu dnflm, 17. ve 18. yzyllarda ortaya kan iki byk siyasal devrimle gerekleflti. Bunlardan ilki 1640 ngiliz Devrimi, ikincisi ise 1789 Fransz Devrimidir.
Her iki devrim de, kentlerde retim ve ticaret ile geinen ve byk bir servet birikimine ulaflan yeni bir snfn, burjuvazinin, siyasal sistem iinde rol edinmesini,
zgrce ticaret ve retim yaplabilecek bir ortamn yaratlabilecei anayasal bir rejimin kurulmasn salad. Bylelikle kapal yerel ekonomilerin ulusal dzeyde bir
piyasa ekonomisi iinde btnleflmesi de salanmfl oluyordu.
Modern Devlet Biimleri ve Ulus-Devlet

Endstri Devrimiyle birlikte oluflan yeni toplum iinde yeni siyasal iliflkiler geliflmifl ve yeni bir devlet biimi domufltur. Bu devlet biimine modern devlet diyoruz. Modern devlet biiminin en yaygn hali ulus-devlettir. Ulus-devletler, daha
nceki devlet biimlerinin aksine bir yurttafl yaratma projesine de sahipti. Yurttafl
yaratmann yegne yolu kltrel srelere mdahale etmekten gemekteydi. Bylelikle ulus-devletler geleneksel kltrel alar tasfiye ederek modern kurumlar
araclyla yeni bir kltr, ulusal kltr, yaratmaya girifltiler. Ulusal kltr, tek bir
standart dil ve bu dilin kullanld iletiflim aralaryla iletiflim kuran, dinsel kurumlar yerine laik kurumlar araclyla toplumsallaflan ve devletin belirledii bir mfredatn uyguland standart, zorunlu ve yaygn eitim kurumlar araclyla kltrlenen yurttafllarn kltryd.
Ulus-devletler, kendilerini ortak bir kltr bulunan ulus znesiyle tanmlamfl
ve meflruluunun temelini bu ulusa dayandrmfltr. Hkmran olduu topraklarn,
o ulusun kltrel bakmdan trdefl biimde iflgal ettii topraklar olduunu varsayar ve kendisini o ulusun siyasal temsili olarak kabul eder. Ynetme meflruluunun esas, daha nceki devlet biimlerinde grdmz, kutsallktan ya da soya
bal geleneksel otoriteden kaynaklanan meflruluktan, dnyasal bir iliflkiye, yurttafllk iliflkisine, oradan da yurttafln tanmlanma biimine, yani kltrel kimlie dayanmaktadr.
Etnisite, Milliyetilik ve Irklk

Belirli burjuva hareketlerinin nderliinde yrtlen devrimler dflnda ulus-devletleri yaratan genellikle milliyetilik hareketleri olmufltur. Milliyetilik, ulus olarak tanmlanan bir toplumsal znenin kendi devletine kavuflmas hareketi olarak
kabul edilebilir. Milliyetiliin esas olarak amaca ynelmifl bir hareket olduu
grlecektir:
1. Ulusal ekonomiyi yaratmak,

2. zerk bir ulusal yasama/yrtme organ (ulus-devletin siyasal ve idar rgtn) oluflturmak ve ayrc btn ba ve iliflkileri (bireysel, yresel balar ve
cemaat balarn) bu organn denetimi ve btnlefltiricilii altnda toplamak
3. Ulusal bir kltr (ortak deer ve beklentiler sistemi) ve buna bal bir kimlik tanmlamas yaratmak.
zellikle ok milletli, ok dinli byk tarm imparatorluklarnn zlme srecine girmesiyle, milliyetiliklerin ykselifli efl zamanldr. Ulus-devletler kendilerini
her ne kadar belirli siyasal snrlar iinde tanmlamfl olsalar ve bu siyasal snrlar
iinde trdefl bir ulusun varln ngrseler bile, eski toplumsal/kltrel yapnn
kalnts olan bir etnik ve dinsel eflitlilikle yz yze kalmfllardr. Bu nedenle ulusdevletlerin ve milliyeti hareketlerin dilsel, blgesel ve etnik farkllklar uzlafltrma
istek ve yeteneine bal olarak, milliyetiliin toplumsal hareketliliin ve iletiflimdeki geliflmenin bir sonucu (rnein Karl Deutch) olduu veya kapitalist dnya
ekonomisinin i ve dfl taleplerinin bir sonucu olduu (rnein Benedict Anderson) yolunda iki tr aklama karflmza kmaktadr. Bunlara ek olarak, tipik rneini Ernest Gellnerde bulduumuz ve kltrn antropolojik anlamn odaa alan
yaklaflm da kabul grmektedir. Gellner, milliyetiliin temeline endstrileflme olgusunu koymaktadr. Zira tarm toplumlar tepede yatay olarak farkllaflmfl dar
egemen snflarla, aflada dikey flekilde birbirinden soyutlanmfl genifl bir retici
snf flemas iinde rgtlenmifltir. Bu kitle ile ynetici snf arasnda farkllaflmfl
zellikleri keskinlefltiren ve yksek kltrn savunucusu bir okuryazar takm bulunur. Endstriyel dnyada ise yneten ile ynetilen arasndaki toplumsal ve kltrel farkllklar neredeyse uup gitmifl ve yksek kltr tek kltr ya da herkesin
kltr olmufltur; zira endstrileflme hareketli ve okuryazar bir emek gc talep
etmektedir. Bylece tarm toplumunda her trl insan etkinliinin ihtiyacn karfllayan aile, kabile ya da ky, endstri toplumunda yerini daha genifl toplumsal kurumlara -okula ve devlete- brakmfltr. Devlet, endstrinin talep ettii hedefler erevesinde yurttafllar kltrel standartlara erifltirecek eitim aralar retmek durumundadr. Endstri toplumunda kltr zel deil evrenseldir. Snf balaryla ya da
etnik/dinsel balarla edinilmifl kltr zellikleri de eitim ve iletiflim sistemi iinde
giderilecektir. Byle bir kltrel trdefllii hedefleyen ulus-devlet ile, bu btnlk
iinde yer alan etnik gruplardan, dil farklarndan veya herhangi bir farkllafltrc
unsurdan kaynaklanacak kltrel eflitliliin varl arasnda ortaya kan gerilim
milliyetilii dourur. Oysa tarm toplumu zaten eflitlilik ierir ve bu eflitlilii ya
da okkltrll yksek kltr lehine bozmaya alflan hibir g yoktur. Btn
kltrler paralar halinde ayr fakat yanyana yaflarlar.
Ulus tipi toplumsal rgtlenmenin grece yeni bir olgu oluflu, onu etnik birlikten ve bilinten ayrr. Etniklik byk lde ulustan eski bir toplumsal rgtlenme biimidir. Belirli dinsel, dilsel, coraf ve/veya kltrel zellikler bakmndan
hem kendisini dierlerinden ayr gren hem de dierleri tarafndan baflka saylan,
btnlkl bir kimlie ve kendine zg kltrleme srecine sahip, ierden evlenmek suretiyle bu grup kimliini koruyan ve grubun srekliliini salayan toplumsal/kltrel ve bazen de siyasal olufluma etnik grup diyoruz. Etnik grup esas olarak, bir halk olma (bizlik) duygusunun belli bir birey grubunca paylafllmas sonucunda oluflur. Etniklik konusundaki ilkselci (primordialist) grfle gre, etniklik ile
akrabalk arasnda sk iliflki vardr. Bu iliflkiyi ortak bir ata veya ortak bir kozmik
kader duygusu belirler. Bu yolla elde edilen etnik kimlik, kifliliin geliflmesinde
merkez e olarak toplumsallaflmay, dilin renilmesini ve dinsel-siyasal kltr-
163
164
Yalnz kalabalklar:
Kalabalk kentlerde eski
dayanflma ve aidiyet
iliflkilerinden kopan
bireylerin kendilerini bu
kalabalk iinde yalnz,
gvensiz ve belirsizlik iinde
hissettiklerini anlatan,
sosyolog David Riesmann
kavramdr)
Antropoloji
lemeyi salar. Buna gre etnikliin geerlilii modern ncesi ya da grece izole
topluluklarla snrldr. Oysa etnik bilin modern toplumda da ortaya kmaktadr.
Modern toplumlarda ve belirli bir milliyetiliin basks altnda kalan yalnz kalabalklar iinde yabanclaflmay yaflayan kifliler, aidiyet ve dayanflma ihtiyacn daha youn biimde duyarak bylesi bir etnik bilince sarlabilirler. Bu durum etnikmerkezcilii ve toplumsal atflmalar dourabilir.
Modern endstri toplumu iinde geliflen bir baflka ayrmc eilim rklk olmufltur. Irklk, insanlarn biyolojik, yani doufltan getirdikleri zelliklerinin onlarn kltrel ve toplumsal niteliklerini belirlediini ileri srer (Bkz. nite 4). Irkln temelinde insanlarn eflit olmad fikri yatar ve bu eflitsizliin temeli biyolojik
zelliklere balanr. Irklk, Avrupallarn Amerika, Afrika, Avustralya ve Uzak Asyay smrgelefltirmesine koflut olarak geliflmifltir. Irklk bylece yeni smrge
rejimlerinin ve buralardan devflirilen ucuz emein gerekesi olarak geliflmifltir. Buralarda koloni rejimleri kurmak bu ideolojiye gre geri rklara medeniyet gtrmekti. Zira onlarn biyolojik donanm, byle bir medeniyet seviyesine ulaflmak
iin yeterli deildi. Ayrca insan olmann gerisinde bulunan bu biyolojik seviye nedeniyle buradaki insan gc kle emei olarak kullanlabilirdi. Bylelikle Gney
ve Kuzey Amerikada yeni youn tarm iinde kle emei ciddi bir girdi olarak yer
alabildi. Ancak Kuzey Amerikada 1863te kleliin kaldrlmasndan sonra da rklk ortadan kalkmad. Zenci-Beyaz ayrm biiminde 1960larn sonuna kadar kamusal alanda rk ayrmclk srd. Avrupada da rklk antisemitizm (Yahudi
dflmanl) biiminde tezahr etti ve II. Dnya Savafl srasnda Almanyann rk
rejimi milyonlarca Yahudiyi ve onlar gibi geri sayd ingeneleri lme gnderdi. Afla rktan kabul edilen Slavlar da kle ifli olarak savafl endstrisinde alfltrldlar. II. Dnya Savaflndan sonra uluslararas rgtler ve devletler rkla engel olacak dzenlemelere gittiler.
Enerji, Teknoloji ve Nfus

Endstri toplumunun en nemli zellii, onun kitlesel retim iin yksek kalori
salayan fosil yaktlara ve elektrik enerjisine dayanmasdr. Fosil yaktlar ve elektriin salad yksek miktardaki nitelikli enerji, birim zamanda yaplan ifli tarm
toplumlarna gre ok artrmfl ve bu da retimde patlamaya yol amfltr. Hayvan
ve insan gcnn bir enerji kayna olarak tamamen tasfiye edildii bu srete,
onlarn yerini fosil yaktlar veya elektrik enerjisi kullanan makineler almfl ve nce
bu makinelere dayanan yeni bir teknoloji domufltur. Bilimsel devrimin ve yeni bilimsel bulufllarn destekledii bu yeni teknoloji, yksek bir bilgi dzeyi ve standartlaflmfl bir ifl gc talep etmektedir. Bu nedenle devletler bu yeni dzenin ihtiya duyduu niteliklerin kazandrlaca bir insan yetifltirme meselesini, temel meseleleri arasna koymak zorunda kalmfl; yksek standart ifl gc talebi krsal tarmc nfusun hzla iflileflmesine yol amfltr. Teknoloji nce buhar gcne dayanyordu. Buhar gcn elde etmek iin kmr temel bir enerji kaynayd. Buna
bal olarak 19. yzylda ekonomiler kmr elde etmeye younlaflt. Buhar gc
bafllangta tekstil alannn nc sektr olmasn salad. Ardndan bir enerji kayna olarak petrol ve onun kullanld yanmal motorlar devreye girdi. bu srete
otomotiv sektr ile elektrik sektr egemen sektrler haline geldi (Fotoraf 7.5
Otomobiller ve trafik). II. Dnya Savaflndan sonra uzay, havaclk ve iletiflim sektrleri ile nkleer enerji kaynaklar geliflti ve ncl ele geirdi. Bu hzl teknolojik geliflme yeni bir insan tipini gerektiriyordu. Bu insan geleneksel kltrleme
sreleri iinde ortaya kamazd. O yzden insanlar ok kk yafllardan itibaren
devletin rgtledii rgn kurumlar tarafndan eiFotoraf 7.5

tim srecine sokuldular. Artk geleneksel yaplarn
Hayatmzn Bir Paras Olan Otomobiller ve
Trafik
kltrleme ifllevini bizatihi devlet ve okul, hatta okulncesi kurumlar grmeye bafllad.
Endstri anda nfus da ok hzla artt. Grece
daha iyi yaflam koflullar, bilimsel geliflmeler sayesinde baz salgn hastalklarn ortadan kaldrlmas gibi
nedenlerle, tarm toplumlarnn aksine, mr beklentisi ykseldi, bebek lmleri azald ve nfus artfl daha nce grlmemifl bir biimde artt. Zaman
iinde dourganlkta da dflfl yaflanmasna karfln,
lm hzndaki dflfl doum hzndaki dflflten daha hzl olduu iin, nfus artfl da dramatik bir biimde gerekleflti. Endstri Devriminin bafllangcnda, 1800lerde dnya nfusu 910 milyon kadard.
1850ye gelindiinde nfus 1 milyar 200 milyona, 1900de 1 milyar 600 milyona,
1950de 2 milyar 485 milyona ve 2000de 6 milyara ulaflt. 19. yzyldaki hzl nfus artfl Avrupadan Kuzey ve Gney Amerikaya, Avustralyaya ve Gney Afrikaya ynelik byk glere neden oldu. 1830 ile 1930 yllar arasnda Avrupadan
sadece Kuzey Amerikaya g eden insan says 60 milyonu bulmufltu. Bu, tarihte
grlmfl en byk insan yerdeiflimi idi.
Yeni Kent ve Kent Yoksullar

Endstrileflmenin merkezi kentler oldu. Buna bal olarak daha nceden bildiimiz, belirli bir tarmsal art alann merkezi olan, o alann tarm dfl ihtiyalarn karfllayan ve pazar hizmeti gren, bir lde ynetim ve adalet ifllerinin yrtld
eski kent, byk bir dnflme urad. ncelikle kentlerin nfus yaps deiflti. Endstrinin ihtiya duyduu insan gc, krlardan kentlere akt. Krsal alanda endstriyel tarmn bafllamasyla topraklarn hzla btnleflmesi ve bylelikle makinelerin
kullanld byk iftlik tarmclnn geliflmesi, kr nfusunu byk lde toprakszlafltrd. retken nfus ihtiyac duyan kentlerin grece ekicilii ve krsal alann toprakszlaflmaya bal iticilii, geleneksel kentlerin hzla bymesine, varofllarn ve gecekondulaflmann ortaya kmasna yol at. Erken endstrileflen lkelerde kentler, gecekondularn domasna engel olacak biimde ifli yurtlar fleklinde
geliflen dzenli yeni mahallelerin kurulmasyla geliflirken, dnya ekonomik sistemine eklemlenen lkelerdeki kentler, arpk bydler. arpk bymenin en
nemli gstergesi plansz kentleflme ve gecekondulaflmadr. Buralarda grece erken kente gelenler iflileflirken, ifl gc ihtiyacnn doymasndan sonra gelenler iflsiz ya da geici ifllerde alflan kent yoksullarn meydana getirdiler. Tarmdan elde
edilecek gelirin gvensiz ve yetersiz oluflu yznden krn neredeyse tamamen boflalmas nedeniyle, artk byk kentlerden (metropollerden) deil dev kentlerden
(megapollerden) sz ediyoruz. Artk kent dediimiz lek on milyonluk nfuslar
barndran bir toplumsal ortam arfltrr hale gelmifltir. Tarm dnemi kenti, on
befl-yirmi bin nfuslu bir merkezdi. mparatorluk merkezi niteliindeki byk
kentlerin nfusu ise ancak yz binlerle llebiliyordu. rnein en grkemli dneminde stanbulun nfusu ancak 750 bini bulmufltu. Endstri ann ilk byk
kentleri ise en ok 1-2 milyon kifliyi barndryordu. Bugn artk yerleflme rntsnn hkim grnts milyonlarca kiflinin yaflad dev kentlerin ulus-devletlerin
siyasal ve iktisad leklerini ve snrllklarn aflarak oluflturduu bir yeni haritadr.
165
166
Antropoloji
Fotoraf 7.6
Youn Endstriyel Tarm
Tarmdaki byk nfus kayb ve makinenin tarlaya girmesi, tarm alannda da byk bir dnflme yol at. Tarmda makine teknolojileri ve para
ekonomisi benimsendike, geleneksel geim faaliyetlerine gre besinlerin ve dier endstriyel
tarm rnlerinin niteliini byk lde ykselten yeni retim yntemleri ortaya kt. Bylelikle besin retiminde yer alan fazla nfusun baflka
alanlara kaymasnn iktisad zemini de hazrlanmfl oldu. Tarmda ortaya kan bu deiflim flu flekilde zetlenebilir:
1. nsan ya da hayvan gcnn yerini makine kullanm ald.
2. Besinler yerine youn endstriyel bitki retimine geildi.
3. Gbre, tohum, mazot gibi piyasadan temin edilen kaynak (girdi) kullanmnda younlaflma ortaya kt.
4. Nfus artfl yafland ve bu nfus krdan kentlere doru hareketlenerek kentlerin nfus younluunu artrd.
5. Tarmda da uzmanlaflma ortaya kt. Tarm makinelerinin retim, bakm ve
iflletilmesinden tarla ii retim srelerinde uzman kullanmna kadar uzanan bir dizi meslek erbab ortaya kt.
6. retimde girdilerin oalmas ve bunlarn retimdeki nemlerinin artmas
tarmda ticar iliflki ann genifllemesine yol at. Kasaba ve kentlerdeki bir
takm esnaf girdi temini sorununu bir tr kredi konusu yaparak, tarmdan
daha fazla artk-deer ekmeye bafllad. Tarlada retilen rn, bizzat ifti
tarafndan pazarlara taflnmak yerine, tarlada alc olan tccarlar eliyle piyasaya sunulmaya baflland.
7. Tarmclar giderek dnya ekonomisinin dalgalanmalarna, fiyat artfl ve dflfllerine daha fazla duyarl hale geldiler ve bu riskleri karfllamak iin daha
fazla rn elde edecek yeni tekniklerle ekim-dikim yapmaya, daha fazla alan tarma amaya baflladlar.
Btn bu geliflmelere karfln, insan ve hayvan gc endstriyel tarmdan hl
tam olarak dfllanmfl deildir. Baz blgelede retimin belli evrelerinde insan
ve/veya hayvan gcnden yararlanlmakta ve makineler belirli bir evrede devreye
sokulmaktadr. rnein pamuk ve pancar toplaycl gibi youn emek gerektiren
retimlerde insan emeinin yeri hl devam etmektedir. Enerji kullanm bakmndan da blgeler arasnda farkllklar vardr. Bu farkllklar, tarmclarn ekonomik
gcyle ve piyasa ekonomisine bamllk derecesiyle yakndan iliflkilidir. Kredi
bulma olanaklar, pazarlara yaknlk, verimlilik gibi etkenler tarmclarn enerji kullanm stratejilerini belirlemektedir. Tarmda makineleflmenin genelde olumsuz sonulara yol at sylenebilir. Bylelikle geleneksel olarak tarmla uraflan ve baflka alanlarda alflmak iin nitelii olmayan genifl bir kesim iflsiz kalmfl ve kentlere ya da baflka ekim merkezlerine (rnein Trklerin Avrupaya ifli olarak g)
g etmifllerdir.
Youn endstriyel retimin yaratt bir dier nemli sonu, ticar ve endstriyel nitelii olan rnlere daha ok toprak, kaynak ve ifl gc ayrlmas biiminde
arpk Bymenin Gstergesi Olan Plansz

Kentleflme ve Gecekondular
167
grlr. Pamuk, keten, kenevir, kauuk, ttn, pancar gibi endstriyel rnler, temel besin retiminin yerini ald gibi, daha ok pazar ve para ekonomisi iliflkisini gerektirmekte, tarmclar kapitalist ekonomiye daha sk biimde entegre etmekte ve kresel ekonominin dalgalanmalarna ak hale getirmektedir. Bunun gibi ay, kahve ve fleker kamfl gibi rnler, bu srete neredeyse btn bir lkenin
ekonomisinin dayand rnler haline gelmifltir.
Ancak btn bunlara karfln youn retim, dnyann hl kk bir blmnde gereklefltirilmektedir: Dnya topraklarnn sadece %11i tarmsal retim, %20
kadar da otlak olarak kullanlmaktadr. Dnya nfusunun %80 kadar bu topraklarn afla yukar %15inden beslenirken, bu blgenin byk bir ksmnda daha az
youn retim teknikleri kullanlmaktadr.
Youn endstriyel tarmn olumsuz sonular var mdr? Bunlar neler
olabilir?
SIRA
SZDE Tartflnz.
KTSAD EfiTSZLN YAYILMASI, AZ GELfiMfiLK

D fi N E L M
VE NC DNYA
Ksaca Bat olarak tanmladmz Bat Avrupa ve Kuzey Amerika toplumlar Endstri Devrimini yaparak yeni bir aa atladklar halde, dnyann
kalan bu
S O R geri
U
dnflm gereklefltiremeyerek tarm toplumu olarak kald. Ancak Endstri Devrimi ile birlikte bafllayan endstriyel iliflkiler ve onun kapitalist ekonomisi dnyay
DKKAT
btnlefltirdii iin, bu durum eflitsiz iktisad ve siyasal iliflkiler yaratt. Bu eflitsiz
iliflkiler dnyada yeni bir iktisad ve siyasal hiyerarfli meydana getirdi. Bu hiyerarSIRA
SZDE Dnya fleflinin bir tarafnda zengin Bat yer alrken, dier tarafnda yoksul
nc
killendi. nc Dnya, II. Dnya Savaflndan nce byk lde Batnn smrgeleri olan ve savafl sonrasnda bamszlklarn kazanp ulus-devletler haline
AMALARIMIZ
gelen Asya ve Afrika lkelerini anlatan bir kavram olarak flekillenmifltir. nc
Dnyaya bamszlklarn 19. yzylda kazanan Gney Amerika lkeleri de eklenebilir. Bunun dflnda Savafl sonrasnda Sosyalist blokta yer alan
Dou
K T ve
A iinde
P
Avrupa lkeleriyle Sovyetler Birliinin, in, Kore ve Kbann bulunduu bir kinci Dnya (Sosyalist Blok) mevcuttu. Dnyadaki temel siyasal ve iktisad eliflki
zengin Bat ile nc Dnya arasndaki eliflki olarak tanmlanmfltr.
Bu eliflki
TELEVZYON
eflitli kavramlarla anlatlmaya alfllmfltr. Leninin sosyalist kuramnda bu eliflki
Bat emperyalizminin dnyann geri kalann smrmesi biiminde tanmlanmflt.
Sosyolog Immanuel Wallerstein bu eliflkiyi tek bir Dnya Kapitalist Sistemi iin N T E Rformlyle
NET
de birbirine eflitsiz biimde eklemlenmifl merkez ve evre lkeler
izah
etmeye giriflti. ktisatc Andre Gunder Frank, ortaya att Bamllk Kuram ile,
kapitalist Bat lkelerine iktisaden baml nc Dnya lkelerinin, bu bamllk iliflkisi yznden yeterli ve srdrlebilir bir kalknma dzeyi tutturamadklarn ileri srd. Kurama gre bu bamllk, iktisad geliflmeyi nleyen bir ksr dng yaratmakta ve eflitsizlii daimi biimde beslemektedir. Anlan yaklaflm da
modernleflme kuramlarnn kalknmac modellerini reddetmektedir. Modernleflmeci kalknma kuramnn ortaya koyduu az geliflmifllik modeli ise, Endstri Devrimi
sonrasnda modern toplumlarn yaflad iktisad kalknma ivmesinin sz konusu
olmad, ulusal gelirin byk blmnn hl tarmsal retimden saland, kifli
baflna ulusal gelirin dflk olduu, krda ya da kent varofllarnda yoksulluk snrlar iinde yaflayan insan saysnn genel nfusa orannn yksekliini koruduu,
yetersiz beslenmenin yaygn olduu hatta alk snrndaki insan saysnn nfusun
nemli bir blmn oluflturduu, ocuk lmllnn yksek, ortalama mr
beklentisinin dflk, kifli baflna tketilen enerji ve elik miktarnn sanayi toplum-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
168
Antropoloji
larna gre ok dflk olduu toplumlar kast eder. Ancak bu yaklaflm, dier nn aksine, azgeliflmifl olanlarn Batl modele uyduklar takdirde onlarn geliflmifllik dzeyine ulaflabileceklerini ngrr. Burada az geliflmifllik, bu durumun, bu tanma uyan lkelerin ve halklarn i dinamiklerinin belirli bir biimde ifllemesi ya
da ifllememesi yznden kendiliinden dfltkleri geici bir hal olarak kurgulanmaktadr. Bu lkeler, geliflmifl Bat lkelerinin izledikleri yolu izledikleri takdirde
bu durumlarndan kurtulacak ve giderek gelifleceklerdir. Ayrca az geliflmifllik yaklaflmnn gizil bir kltrel gndermesi de vardr. rneklerini en ak flekilde Weberde bulduumuz kapitalist ekonomiye geifl sorunsalnn kltrel aklamas,
burada, zmnen de olsa, az geliflmifllerin geliflememe/kalknamama durumunu da
aklayan bir anahtar gibi, ikiz bir ifllev grr. Kltrel yaplar sermaye birikimine
izin vermeyen, dolaysyla kapitalist kurumlarn oluflamad bu toplumlara sz konusu kurumlar dflardan empoze edilecektir ve bu toplumlar Rustowun kavramyla ataletlerine son vererek kalkfla geeceklerdir. II. Dnya Savafl sonrasnda
oluflan IMF (Uluslararas para fonu), Dnya Bankas, Dnya Ticaret rgt (GATT)
gibi kurumlar, tek izgili sosyo/ekonomik evrimi ngren bu kuramsal erevenin
rndrler.
Bu durumu aklamak zere baflvurulan ereveler farkl da olsa, dnyada kapitalist piyasa ekonomisinin yaylmasyla birlikte, Endstri Devrimini yapmfl lkelerle dierleri arasnda ak bir iktisad dzey fark ortaya kmfltr. Yoksulluk, g
gibi toplumsal durum ve hareketleri besleyen bu fark, kalknma iktisatlar tarafndan az geliflmifllik kavramyla aklanrken, te yandan kltrel gecikme, kltrel
adan kt uyarlanma gibi sonular dourmufltur.
Kreselleflme
Sosyalist Blokun kflnden sonra dnya kapitalist ekonomisi, sermayenin dnyann btn kesimlerine yaylmasn salayacak biimde yeniden rgtlendi. Bu
srece sermayenin kreselleflmesi diyoruz. Kreselleflme eskinin gvenceli ifl gcn esneklefltirdi ve iflsizlii kronik bir durum haline getirdi. Bylelikle
1. Sermaye hareketlilik kazand ve daha gvenli ve getirili alanlara doru srekli bir hareket iine girdi.
2. Teknoloji hareketlendi ve ortaya kt zamandan ksa bir sre sonra dnyann her yerine yaylma olana kazand.
3. nsan hareketlilii de artt. Dnyadaki ikilik zengin bat-yoksul dou ikilii
olmaktan kt ve yoksul gney lkelerinden zengin Kuzey lkelerine doru bir insan hareketi (g) bafllad.
4) Fikirler, imgeler ve simgeler ayn hzla yaylmaya bafllad.
Bu geliflmelere koflut olarak kltr alannda da byk bir deiflim ortaya kt:
1. Kltrn klasik antropoloji iinde yer edinmifl olan yerel balam ortadan
kalkt. Belirli bir kltrn snrndan sz etmek olanaksz hale geldi. Kltrler arasnda byk bir akflkanlk ortaya kt.
2. Gvensiz yeni ekonomik koflullar yeni bir kaos hali yaratt. Bu kaos kkten
dinci, aflr milliyeti ya da refah milliyetisi hareketlerin glenmesine yol at.
3. Kreselleflme ile pek ok kltrel sre ve olgu kararl halini ve izlenebilirliini yitirdi. Her fley geici, anlk ve arz hale geldi.
4. Bu erevede kimlik arayfl ne kt. Ancak bunun yannda kimliklerin ok
referansl bir hal ald da grlmektedir. nsanlar artk bir anda etnik, dinsel, cinsel, snfsal ve ulusal pek ok kimlikle yaflamaktadr. Bu gvensiz ve
kararsz ortamda hangi kimlik ifle yararsa o anda onu ne kartmaktadr.
169
Bylelikle endstri toplumunun ilk durumunda grlen trden bir tek ynl
kltrel yaylma yerine kltrlerin youn biimde etkileflime getii ve kimlik bakmndan nem kazand bir dneme girmifl olduk.
retim Kltrnden Tketim Kltrne

Endstrileflmenin ilk dneminde retim ok nemliydi ve insanlar kimliklerini retimci niteliklerinden almaktayd. Bu nedenle snfsal kimlikler n plandayd. Ancak
endstri toplumunun ikinci anda, yani kreselleflme dneminde tketim nem
kazand. nsanlarn ne tkettikleri ve nerede tkettikleri kimliklerinin nemli bir
paras haline geldi. retim meknlar evresinde rgtlenmifl, yani belirli ekonomik etkinliklerin yrtld ve iindeki nfusu besledii fabrika flehirlerinin lokalleri, sinemalar, tiyatrolar ve yerel elenceleriyle bezenmifl kltrel hayat terk
edildi. Bugn kltrel hayat plazalar iinde toplanmfl byk maazalarn, yemeime meknlarnn ve elence yerlerinin etrafnda dnmektedir. Bu dnflm, kltr hayat iinden kk iflletmeleri skp atmfltr. Belirli bir merkezde rgtlenmifl ve zincirleme maazalar yoluyla dnyann her yerine yaylmfl rnlerin tketimi bir deer ls haline gelmifltir.
Tketim kltrnn domasnn ekonomik nedenleri nelerdir? Tartflnz.
SIRA SZDE
Popler Kltr ve Moda
D fi N E L M
Endstri toplumunda yerel ve deiflme eilimi dflk kltrel rntler, yerini ok

hzla deiflen ve birbiriyle yz yze iliflkisi olmayan kitlelerin tkettii kltrel
S Obir
R Ukltr ihtiyarntlerle yer deifltirmeye bafllad. Bu hzl deiflme ortamnda
c ortaya kt ve iinde sinemann, mziin, sporun, medyann ve eflitli tketim
eilimlerinin retiminin yer ald bir kltr endstrisi dodu. Kltr
D K K A endstrisinin
T
yaratt ve kitlelerin tketimine ak kltre popler kltr diyoruz. Bir baflka deyiflle popler kltr, halkn standart tketiciler kitlesi halini ald, retilip kendisiSIRA SZDE
ne sunulan rnleri denetleme ve belirleme olanann bulunmad, iinde yaratc ve gelifltirici olarak yer almad, ticar ve endstriyel kurumlar tarafndan retilen ve datlan kltrdr. Popler kltr, tketim toplumundan
ayr dflnleAMALARIMIZ
mez. Popler kltrn yaratt en nemli kurumlardan birisi modadr. Moda dediimiz giyim-kuflam tarz, eskinin giyim-kuflam tarznn srekli ve ihtiyalara yK Ttarzlar
A P yerlefltirnelik doas yerine, her yl deiflen ve belirli merkezlerce retilen
mifltir. Bylelikle hemen hemen her yl ve her mevsim yeni bir giyim-kuflam eilimiyle karfllaflyoruz ve bu eilim piyasa ekonomisi iinde nemli bir tketim alaT E L E VBu
Z Yeilimler
ON
n yaratyor. Modann yansra eilimler (trendler) de ortaya kt.
genellikle medya tarafndan tantlp yaylyor ve genifl kitlelere mal olan bu tantmlar geici tketim eilimlerinin belirli dnemlerde geerli klyor. Genellikle genliin hedef alnd bu tantmlarda kltrel tketimi tanmlayan yeni bir szck orNTERNET
taya kt: Trendy... Yani yaylan eilime uyan ve onu tketen kifli! Bylelikle kifliler kendi iinde yer aldklar kltrel efliklerden kp, pek ok kifliyle hatta kresel lekte ayn eilimleri paylaflr hale geliyorlar. Marka tketimi de byle gelifliyor. Belirli markalar tketmenin bir deer haline gelmesiyle birlikte, kifliler snfsal
ve kltrel ayrmlarndan ziyade tkettikleri markalarla tanmlanyorlar. Markalarn
bir deer nesnesi haline gelmesi, tketim toplumunun ve piyasa ekonomisinin en
nemli sonularndan birisidir.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
170
Antropoloji
Beslenme ve Salk
Bu geliflmeler etrafnda beslenmenin de doal biiminden koptuu ve sentetik
rnlere dayanmaya bafllad grlr. zellikle ifle ayrlan zamann nem kazanmasyla ve endstriyel sistemin bundan asla dn vermemesi nedeniyle yeme-ime tarz deiflmifl, ayak st atfltrma dzenli yemek yemenin yerini almfltr. Ayak
st atfltrlan yiyecekler ise genellikle enerji bakmndan zengin ama dier besleyici eler bakmndan fakir yiyeceklerdir. Bu durum, zellikle alflan snflarda
fliflmanlk (obezite), kalp ve damar hastalklar, kanser gibi endstri ann hastalklarnn yaylmasna yol amfltr. Eskinin verem, tifo, tifs, kzamk gibi ldrc
hastalklar artk yerlerini bu tr hastalklarn belirledii lm nedenlerine brakmfltr. Dnyada insanlar aras temasn younlaflmas ve youn endstrileflme ve
tketim nedeniyle ekolojik dengelerin bozulmas, ADS gibi, SARS gibi, kufl gribi
gibi yeni salgnlarn insanlara musallat olmasna yol amfl, bu hastalklar lm nedenleri arasnda nemli yer edinmeye bafllamfltr.
OKKLTRLLK, OKKLTRCLK VE
ANTROPOLOJDE YEN YNELMLER
okkltrllk ve okkltrclk
Endstri toplumunun yaratt youn g ve bu karmaflk nfusun kentlerde toplanmas, pek ok farkl kltrn ve kltrel eilimin yan yana yaflamasna yol at. zellikle ayrmclk, rklk gibi akmlar yznden bu nfuslar yan yana yaflamalarna karfln, bir ie kapanma eilimine girdiler ve bu srete kltrel kimlikler
glendi. Her ne kadar tketim toplumunun kalplar insanlar kltrel ve snfsal
farklar ne olursa olsun birbirine benzetiyor olsa da, endstri toplumunun yaratt sosyal devletin zayflamasyla ulusal ve snfsal dayanflma ve gvenlik mekanizmalarnn gerilemesine bal olarak, baflka dayanflma biimleri ortaya kt. Bunlar arasnda etnik ve dinsel gruplarn, cemaatlerin ve hemflehrilik iliflkilerinin ne
kt grlyor. zellikle endstrileflmifl Bat lkelerinde etnik aznlk ve gmen
dernekleflmeleri artk, yresel balar, etnik aidiyet ya da ifl temelinde meydana gelmektedir. Bu gibi dernekler, yelerine ifl ya da dayanflma salama temelinde ifllev
kazandlar. fllevleri kimi zaman sendika ya da siyasal parti gibi daha genifl birliklerin ifllevleriyle rtflebilmektedir. Bu yeni toplumsal rnt okkltrllk olarak adlandrlmaktadr.
Bunun zerine endstri toplumunu ynetenler, bu geliflmelerin yol aaca atflmalar en aza indirebilmek iin yeni zmler aradlar. Bu zmlerin baflnda,
yeni endstri toplumunun ok kltrl yapsnn kabul edilmesi gelmekteydi. Bylelikle endstri toplumunun ilk dnemine zg trdefl ulus kurgusu, yerini eflitli
kltrlere mensup insanlarn endstriyel toplum etrafnda rgtlendii yeni bir
toplum kurgusuna brakt. Bu srete bu kimliklerin yok edilmeye veya zmlenmeye alfllmas yerine korunmas ve topluma bu yolla entegre edilmesi benimsendi. Bu yeni siyasete ise okkltrclk denmektedir.
Kltrel alflmalar Okulu

okkltrl yaplarn kabul edilmesi, zellikle endstrileflmifl Bat lkelerinde kent
sosyolojisini kentleri oluflturan bu almaflk nfusun kltrel niteliklerini ve bu yeni ortamdaki kltrel deiflmesini arafltrmaya yneltti. Bunun yan sra endstri
toplumunda egemen hale gelen kitle kltr ve kltr endstrisi (sinema, kitle ile-
171
tiflim aralar, edebiyat biimleri vs.) arafltrlmay hak eden bir arlk kazand. Bu
erevede sosyoloji ile antropolojinin kesiflme noktasnda kltrel alflmalar adn alan yeni bir alflma sahas dodu. Kltrel alflmalar okulu, byk lde
kentli toplumun odanda geliflen popler kltrn, iletiflim biimlerinin, tketim
tarzlarnn, modann, toplumsal cinsiyetin kltrel dfla vurumlarnn, kitle iletiflim
aralarnn, bofl zamanlarn, yeni edebiyatn, kimliin ve kimlik ideolojilerinin incelendii genifl bir alan olarak tanmlanabilir.
Uygulamal Antropoloji
Artk antropologlar yalnzca eflitli kltrleri incelemek, mevcut sorunlar saptamak ve bunlarn nedenlerini arafltrmakla yetinmemekte; toplumsal ve kltrel sorunlarn zmnde yapc bir rol oynamaya da alflmaktadrlar. Bu abalar sonucunda uygulamal antropoloji domufltur. Bugn insanlar ve toplumlar, dnya
ekonomik sisteminden ve kreselleflmeden kaynaklanan yeni durumlara uyum ve
uyarlanma sorunlar yaflamaktadr. Zira artk salkl ve btnl koruyarak uyarlanmay salayacak genifl zamanlar yoktur. Geliflmeler ok hzl ve ok etkilidir.
Teknoloji bir yandan doal afetlerle bafla kma kapasitesini arttrsa da, te yandan
ekolojiye geri dnflsz zararlar verebilmektedir. Bu durum, pek ok kk lekli topluluun yaflam alanlarn tehdit etmektedir. Bu trden bir geliflme, eski hayatlarn srdrmeye alflan pek ok yerli halkn yeni hastalklar ve yer yer soykrmlar yznden lmn, pek ounun da ala ve yetersiz beslenmeye maruz kalmasn, bu topluluklarn evresel zenginliini oluflturan ve bir anlamda onlarn yaflam gvencesi olan birok hayvan ve bitki trnn yok olmasn, evre kirlenmesini ormanszlaflmay, nkleer tehditleri, kimi yerlerde mlkszleflmeyi ve toprakszlaflmay getirmifltir. Bunlar insanlk adna pahal maliyetlerdir. Bunun gibi, hzla
kalknmaya alflan ekonomisi azgeliflmifl lkeler de insanlarna benzer sorunlar
yaflatmaktadr. Dolaysyla kalknma ile insan varl arasnda bir atflma domaktadr. Uygulamal antropoloji bu uyumsuzluun giderilmesine ynelik sistemli abalar kapsar. Kalknma projelerinin ve endstri yatrmlarnn insana ve evreye
verdii zarar en aza indirmeye olanak verecek toplum ve kltr arafltrmasn yrten antropologlar, bylelikle kltrel ve ekolojik zenginliin iktisad geliflmeye
feda edilmemesine alflrlar. Zira iktisad geliflme geici bir zenginlik ve refah yaratsa da, bu geliflme pahasna yok edilen insan ve evresel zenginliin bir daha
geri getirilemeyecek olmas, bu geliflmenin insanla gerek maliyetini artrr. Baraj projeleri, boru hatt yapmlar, endstri blgelerinin gelifltirilmesi, enerji santrallerinin yaplmas, ormanlarn youn retime ve endstriyel tarma almas, bu gibi sonular dourur. O yzden bugn kalknma projelerinin pek ou, oluflturaca toplumsal ve evresel etkiyi de lme gerei duymaktadr. Artk bu arafltrma srecine youn biimde antropologlar da katlmakta ve bu sayede uygulamal antropolojiye iliflkin genifl bir birikim oluflmaktadr.
Endstriyel Antropoloji
Endstri toplumunun ihtiyalar, fiziksel antropolojinin de bu ynde yeni teknik ve
yntemler gelifltirmesine yol amfltr. Ergonomi de denilen endstriyel antropoloji, fiziksel antropoloji ile antropometrinin en yeni uygulama alandr. nsanlarn
kullanmna sunulan makinelerin, aralarn, mobilya ve giysilerin tasarlanmasnda
antropometriden faydalanlarak belli standartlar oluflturulmufltur. rnein okullarda kullanlan mobilyalar, askerler iin hazrlanan niformalar, otomobillerin i donanm, uaklarda kokpitlerin tasarm gibi konularda endstri antropolojisinin veri ve tekniklerinden yararlanlmaktadr.
Antropometri: nsan
bedeninin ve iskeletinin
boyut, biim ve bileflim
ynnden llmesidir.
172
Antropoloji
zet
N
AM A
N
AM A
N
A M A
Kentleflme hangi dinamiklerle ortaya kmfltr

ve tarmsal retim dflndaki tabakalaflma nasl
domufltur?
Kentleflme tarmda ortaya kan retim fazlasnn
yaratt deerin rndr. Bylelikle tarm dfl
meslek ve tabakalar ortaya kmfl, tarma hizmet
eden pazar ve yan ihtiyalarla btnleflen yeni
bir mekn, kent, domufltur.
Tarmda ortaya kan yksek art-rn devletlerin oluflumunu nasl beslemifltir ve bu temelde
devlet bir kurum olarak nasl geliflmifltir?
Kentleri besleyen retim fazlas, rgtl bir yeni
siyasal sistemin de kayna olmufltur. Buna devlet diyoruz. Devlet zor kullanma aralarna, yani
orduya; adalet sistemine, yani hukuka; karar alma srelerine, yani hkmet etmeye dayanr.
Bafllangta btn bunlar tek bir merkezde toplanp dinsel iktidarla birleflik biimde hkmederken, zamanla bu gler arasnda ayrflma olmufl
ve devlet eflitli egemen gruplar ve siyasal sekinler ittifaknn temel kurumu olarak geliflmifltir.
Endstri devrimiyle birlikte ne gibi deiflmeler yaflanmfltr ve yeni yaflam biiminin temel zellikleri nelerdir?
18. yzyln sonlarnda ortaya kan Endstri Devrimi ile yeni bir toplumsal, siyasal ve kltrel dzen ortaya kmfltr. Ekonominin merkezi tarmdan endstriye kayarken, devletler de anayasal
ve laik kurumlarn denetimi altna girmifltir. Temel yerleflme mekn da bylelikle kent olmufltur. yaflanan byk teknolojik deiflim, nfusu
ve ekolojiyi etkilemifl; bir taraftan byk bir nfus artfl grlrken, te taraftan endstrinin ve
nfusun basks altndaki evre byk zararlara
uramfltr. Bafllangta kyllerin iflileflmesine
ve kitlesel retime dayanan bu yeni ekonomi,
zamanla, zellikle kreselleflme dediimiz etkiyle birlikte, tketim toplumuna ve hizmet sektrnn egemen olduu yeni bir grntye brnmfltr. Bu deiflimler, kltr de dnfltrmfl; kltr alannda yeni eilimler, kavramlar
ortaya kmfltr.
N
AM A
N
A M A
Servetin belli merkezlerde birikimiyle birlikte ortaya kan dnya ekonomik sistemi iinde eflitsizlik nasl ortaya kmfltr ve blgeler buna gre nasl iktisad bir hiyerarfli iine girmifltir?
Bu erevede merkezinde zengin Bat lkelerinin olduu yeni bir iktisad dnya hiyerarflisi
oluflmufltur. nceleri Dou ile Bat arasnda grlen bu eflitsizlik, kreselleflme ile birlikte bir
Kuzey-Gney ikiliine dnmfltr. Bu iktisad hiyerarfli ve dnflm eflitli kavramlar ve kuramlar araclyla anlafllmaya alfllmaktadr.
Endstri toplumu iinde kltr nasl dnflmfltr ve buna bal olarak antropoloji ne gibi yeni
alanlara almfltr?
Endstri toplumu, kltr dnfltrmfltr. Kalknma ve byme esasl ekonomik bakfl as
yerel kltrlerin ve onlarn uyarland evrenin
hzla zarar grmesine yol amfl; antropoloji de
bu yeni durum karflsnda yeni kuramsal aralar
ve alanlar gelifltirmifltir.
173
Kendimizi Snayalm
1. lk
a.
b.
c.
d.
e.
kentler nerede ortaya kmfltr?

in
Afrika
Avrupa
Msr
Mezopotamya
2. Afladakilerden hangisi ilk devletlerin ortaya kmasnda etkisi olan faktrlerden biri deildir?
a. Artk-deerin ortaya kmas
b. Kentlerin geliflmesi
c. Askerlik kurumunun geliflmesi
d. Halklarn ulus bilinlerinin geliflmesi
e. Tarm dfl ifller ve mesleklerin geliflmesi
3. Afladakilerden hangisi devletin temel ifllevlerinden biri deildir?
a. retim aralarn ve reticileri korumak ve gelifltirmek
b. retim iliflkilerini korumak ve gelifltirmek
c. Bireyler arasndaki toplumsal ve ekonomik eflitlii korumak ve devamn salamak
d. Devlet aygtn gl tutmak
e. Devletin toplum stndeki yerinin srekliliini
salamak
4. mparatorluk ideolojisi olarak bilinen ideoloji ve
ynetim modeli kime dayandrlmaktadr?
a. Jl Sezar
b. Byk skender
c. Kanun Sultan Sleyman
d. Fatih Sultan Mehmet
e. Napolyon Bonapart
5. Burjuvazinin siyasi sistem iinde yer bulmasna ve
anayasal bir rejime geifle imkan salayan iki byk siyasal devrimden biri 1789 Fransz Devrimidir.
Buna gre dier siyasal devrim afladakilerden
hangisidir?
a. 1640 ngiliz Devrimi
b. 1917 Sovyet Devrimi
c. ran slam Devrimi
d. 1905 ran Devrimi
e. 1908 kinci Meflrutiyeti
6. Afladakilerden hangisi milliyetiliin hedeflerinden biri deildir?

a. Ulusal bir kltre sahip olmak
b. Ulusal bir kimlie sahip olmak
c. Ulusal bir ekonomiye sahip olmak
d. Kozmopolit bir kltre sahip olmak
e. Ulusal bir yasama/yrtme organna sahip olmak
7. Afladakilerden hangisi youn endstriyel tarmn
bafllamasyla birlikte tarmda ortaya kan deiflimlerden biri deildir?
a. Tarm alannda yeni uzmanlaflmalarn ve mesleklerin ortaya kmas
b. nsan gcne olan ihtiyacn artmas
c. Gbre, tohum, mazot gibi kaynak kullanmnn
artmas
d. Tarmda makine kullanmnn artmas
e. retilen rnlerin deiflmesi
8. Azgeliflmifl lkelerin, Batl modelde bir endstrileflmeyi benimseyip, doru biimde uyguladklar lde
Batnn geliflmifllik dzeyine ulaflacan ne sren kuram afladakilerden hangisidir?
a. Modernleflmeci kalknma kuram
b. Bamllk kuram
c. Dnya sistemi kuram
d. Emperyalizm kuram
e. dnya kuram
9. Afladakilerden hangisi popler kltrn rnlerinin zelliklerinden biri deildir?
a. Halk tek tip bir tketici kitlesi olarak alglyp,
buna ynelik rnlerin retilmesi
b. Halkn kendisine sunulan rnleri belirleme imkannn bulunmamas
c. Halkn yaratc ve gelifltirici olarak retim srecine katlmas
d. rnlerin ticari ve endstriyel kurumlarca retilmesi
e. rnlerin tketime ynelik olmas
10. Farkl kltrlerin yesi olan insanlarn endstriyel
toplum ierisinde (rnein metropollerde) kendi kltrel kimliklerini koruyarak birarada yaflad bir toplum
modeli nasl adlandrlmaktadr?
a. Modern toplum
b. Bat modeli
c. Ideal toplum
d. Hoflgr toplumu
e. okkltrclk
174
Antropoloji
Yaflamn inden

1. e
07.09.2004
2. d
Tketim lgnl Kyameti aryor (. Yurtu)

Worldwatch Enstitsnn arafltrmalarn ieren ve TEMA Vakf tarafndan yaynlanan Dnyann Durumu raporu, aflr tketimin dnyay tkettiini vurguluyor.
nsanolunun ruhundaki din, aile ve toplum ve sosyalleflme duygular, yeni dnya insannda yerini sahip olma ve tketme drtlerine brakyor. Tketim, milyarlarca insanda yeni bir bamszlk duygusu yaratyor. 11
Eyll saldrlarnn ardndan Amerika Baflkan George
W. Bushun halka hitaben yapt konuflmada Alflverifl
merkezlerine gidip bir fleyler satn almann bir vatandafllk grevi olduunu vurgulamas bile tketim olgusunun ne denli bir g olduuna iflaret etmeye yetiyor.
Ancak ne yazk ki arafltrmalara gre, kiflisel mutluluun temeli olarak grlen para bile, ylda 13 bin dolar
kazanca ulaflncaya kadar ifl gryor. Daha yksek gelir elde edenler, daha ok mutlu olamyor. Yani tketimin olmazsa olmaz para ile saadet olmuyor.
Gelecek de Tketimin Esiri

evre, sosyal ve ekonomik konular zerine kapsaml
alflmalar bulunan Worldwatch Enstitsnn dll
ekibi tarafndan arafltrmalar gereklefltirilen ve Trkiyede TEMA Vakf tarafndan yaynlanan Dnyann Durumu 2004 raporu, tam da bu yaraya parmak basyor.
tketim olgusunun masaya yatrld arafltrma sonular arpc: Tketim arzusu, zengin, yoksul demiyor, yaflam kalitesini erozyona uratyor... TEMA Vakf tarafndan Trkeye kazandrlan arafltrma kitab, toplam
37 lkede yaynland. Kitapta, hepimizin, her gn yalnzca kendi toplumumuzu deil tm dnyay ve gelecei de etkileyecek nemli kararlar aldmza dikkat ekiliyor ve gereinden fazla; ya da hatal tketimin hem
salmz hem de doal evreyi atefle attn gzler
nne seriyor. Ancak manzara o kadar da mitsiz deil.
Kitapta, gda, su, enerji, tketim politikalar ve iyi bir yaflamn yeniden tanm yaplyor, daha az tketen bir toplum yaratmann mmkn olup olmad sorgulanyor ve
ardndan bunun iin gerekli koflullar sralanyor. (...)
3. c
4. b
5. a
6. d
7. b
8. a
9. c
10. e
Yantnz doru deilse Kentleflme ve Tarm

Dfl Tabakalaflmann Douflu blmn
Yantnz doru deilse Devletin Geliflimi
Yantnz doru deilse Endstri Toplumu ve
Yeni Yaflam Biimi blmn yeniden gzden
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz doru deilse ktisadi Eflitsizliin
Yaylmas, Azgeliflmifllik ve nc Dnya
Yantnz doru deilse ktisadi Eflitsizliin
Yaylmas, Azgeliflmifllik ve nc Dnya
Yantnz doru deilse okkltrllk, okkltrclk ve Antropolojide Yeni Ynelimler
175

Sra Sizde 1
Osmanllardaki tmar sistemiyle Avrupadaki fief sistemi
birbirine benzerdir. Ancak Avrupa sisteminde fief sahibi, kral ya da imparator karflsnda hukuken daha zerktir. Bu hukuk zerkliin yannda fief sahibi topran
miraslarna brakr. Ancak Osmanl sisteminde bu ilke
olarak mmkn deildir. Devlet isterse tmar verdii sipahiyi oradan alabilir, yerini deifltirebilir, lmesi halinde de ayn topra baflkasna dirlik olarak verebilir.
Sra Sizde 2
Tarm devletinde yaflayan bir kifli siyasal bir varlk olarak kabul edilmez, bu yzden hak ve devleri rf olarak belirlenir. Haklarnn erevesi genellikle dinen ya
da rfen izilmifltir ve mensup olduu cemaatin kurallarna gre yaflar. Devletin onu kendi ideolojik ynelimi erevesinde dnfltrmek ya da eitim-retime
tabi tutmak gibi bir sorunu yoktur. Oysa modern devlette yurttafl siyasal bir varlktr ve devletin ynetim erkleri meflruiyetlerini o siyasal varlktan alrlar. Ayrca bu
siyasal konumlanma nedeniyle, devletin her bireyi kendi belirledii yurttafllk ilkeleri erevesinde yetifltirme
ve ynlendirme ihtiyac ortaya kar. devlet bu ynde
modern kurumlar vastasyla yurttafl sayd bireyle devaml temas halindedir. Ayrca meflruiyetin kayna olmas yznden ve yurttafllk haklarndan yararlanmak
iin bireyin, kendi iradesinin soyut tecellisi olan devlete karfl ykmllkleri doar, askerlik gibi, vergi vermek gibi, belirli trenlere ifltirak gibi, belirli hizmetleri
grmek gibi, oy vermek gibi vs.
Sra Sizde 3
nsanlk en uzun sreyle avc-toplayc bir yaflam ve geim tarz iinde yaflamfltr. Bu dnem yaklaflk olarak 22,5 milyon yl srmfltr. Tarm dneminin sresi yaklaflk 10 bin yl kadardr. Endstri a ise henz 19.
yzylda bafllamfltr, yani 200 yllk bir gemifli vardr.
Bununla beraber Endstri anda yaflanan teknolojik
ve toplumsal geliflmeleri dflnrsek en hzl deiflim ve
dnflmlerin bu ada gereklefltiini syleyebiliriz.
Sra Sizde 4
Evet youn tarmn ar bir bedeli vardr: Tarmda kimyasal girdi kullanmnn, zellikle yapay gbre ve bcek ldrclerin, hem alflanlar hem de evre zerinde sal ve ekolojiyi tehdit edici etkileri ortaya kmfl,
bu yzden pek ok tarm alan ve ekolojik nifl elden
kmfltr. Youn tarmn ihtiya duyduu youn sulamann bir sonucu da topran tuzlanmas ve oraklaflmasdr. Bunun yan sra enerji maliyetlerinin ykseklii ve tarm kredilerinin borlanma zerinde yaratt
yk, hem lke ekonomilerini hem de tarmclarn bireysel ekonomilerini zorlamaktadr. Bu olumsuz geliflmeler, bafllangta youn endstriyel tarmn yaratt zenginlii ortadan kaldrd gibi giderek kentlere ve baflka
lkelere g eden bir iflsizler ordusu da yaratmfltr.
Sra Sizde 5
Tketim kltrn douran endstri toplumunun iktisad yapsndaki deiflmedir. Endstri toplumu bafllangta retim temelinde rgtlenmiflti. retim kitlesel biimde fabrikalarda yaplyor, fabrikalarda ok sayda ifli alflyor ve bunlar kalabalk kentlerde barnyordu.
Ancak retim artfl, rekabet koflullar ve biliflim devrimi
yeni alanlar yaratt ve toplum iindeki retici nfusu
belirli bir dzeyde tuttu. Bununla birlikte youn ve ok
kiflinin alflt hizmet alanlar ortaya kt. Bu alanlarn
yaratt katma deer zamanla retici sektrlerin yaratt katma deeri ok ok aflt ve kendisini retimdeki
koflullarda deil tketim ortamlarnda var eden genifl
bir nfus meydana geldi.
176
Antropoloji
Kaynaklar
Amin, S. (1991). Eflitsiz Geliflme (ev. A.Kotil). stanbul: Arba Yaynlar.
Aydn, S. (1993). Modernleflme ve Milliyetilik.
Ankara: Gndoan Yaynlar.
Anderson, B. (1993). Hayali Cemaatler. Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas (ev. .Savaflr). Istanbul: Metis Yaynlar.
Heights, Mass.: Allyn&Bacon.
Baumann, G. (2006). okkltrllk Bilmecesi:
Ulusal, Etnik ve Dinsel Kimlikleri Yeniden
Dflnmek (ev. I.Demirakn). Ankara: Dost
Yaynlar.
Childe, V.G. (1978). Kendini Yaratan nsan: nsann
alar Boyunca Geliflimi (ev. F.KarabeyOfluolu). stanbul: Varlk Yaynlar.
Cipolla, C.M. (1980). Tarih Boyunca Ekonomi ve
Nfus. (ev. M.S.Gezgin). stanbul: Tur Yaynlar.
Cockcroft, J.D., Frank, A.G. ve Johnson, D.L. (1972).
Dependence and Underdevelopment: Latin
Americas Political Economy. New York: Anchor
Books.
Douglas, M. ve Isherwood, B. (1999). Tketimin
Antropolojisi (ev. E.A.Aytekin) Ankara: Dost
Yaynlar.
Emirolu, K. ve Aydn, S (2003). Antropoloji Szl.
Emirolu, K., Danflolu, B. ve Berberolu, B. (2006).
Ekonomi Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Gellner, E. (1983). Nations and Nationalism. Oxford:
Basil Blackwell.
Kitabevi Yaynlar.
Hill, C. (1983). 1640 ngiliz Devrimi (ev. N.
Kalaycolu). stanbul: Kaynak Yaynlar.
Hobhause, H. (2007). Deiflim Tohumlar: nsanlk
Tarihini Deifltiren 6 Bitki (ev. G. fien), stanbul:
Doan Kitap Yaynlar.
Hobsbawm, E.J. (1989). Devrim a: 1789-1848 (ev.
J.Ergder ve A.fienel). Ankara: V Yaynlar.
Lewis, O. (1971). flte Hayat (ev. V. elikbafl). stanbul:
E Yaynlar.
Polanyi, K. (1986). Byk Dnflm: amzn
Siyasal ve Ekonomik Kkenleri (ev. A. Bura).
stanbul: Alan Yaynclk.
Redfield, R. (1956). Peasant Society and Culture.

Chicago.
Riesman, D. (1961). The Lonely Crowd. New York ve
Londra: Yale University Press.
Taylor, C. vd. (1996). okkltrclk. (Der. Amy
Gutmann). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Tilly, C. (2001). Zor, Sermaye ve Avrupa
Devletlerinin Oluflumu (ev. K. Emirolu).
Ankara: mge.
Tocqueville, A. (1995). Eski Rejim ve Devrim (ev. T.
Ilgaz). Ankara: mge.
Wallerstein, I. (1974). The Modern World-System:
Capitalist Agriculture and the Origins of the
European World-Economy in the Sixteenth
Century. New York: Academic Press, Inc.
Akrabalk ve
Toplumsal Cinsiyet
Kaynak: www.kucukcekmece.bel.tr/toplu_nikah.htm
Evlenme ve bu yolla aile ve akrabalk alar kurma tm insan topluluklarnda

rastlanan bir durumdur. Dolaysyla evlilik ve akrabalk evrenseldir. Ancak evlilik
ve akrabalk sistemleri ayn zamanda byk bir kltrel eflitlilik gsterir. Modernleflmeyle birlikteyse evlilie onay veren ve evlilikle ilgili konular dzenleyen bir otorite olarak devlet n plana kar. Yukardaki fotorafta Kk ekmece Belediyesi
tarafndan bir devlet hizmeti olarak kylan toplu nikah grlmektedir.
Amalarmz
N
N
N

En temel toplumsal kurumlardan biri olan evlilik ne tr bir ifllev grr ve kltrlere gre farkllk gsterir mi?
Akrabalk sistemleri toplumsal olarak ne tr bir ifllev grr ve kltrlere gre
farkllk gsterir mi?
Kadn ve erkeklerin rol ve statlerini, davranfl ve tutumlarnn belirleyen biyolojik cinsiyetin tesinde kltrel olarak yaplandrlmfl bir toplumsal cinsiyet var mdr?
177
178
Antropoloji
rnek Olay
(...) Benim alflmam boyunca kaldm hanenin reisinin karsyla arasnda 10
yafltan fazla fark vard, kadn erkekten yafllyd. Evlilikleri bir levirate yani len
aabeyin karsyla evlenmeydi. Bu evliliin nedenlerinin baflnda ev sahibimin
aabeyinin askerde lmesi ve ikinci karsnn ok gen ocuksuz dul kalmas geliyordu. Dier nedenler kadnn ikinci kadn ve karlarak evlenmifl olmas, gzellii, afliretin saygn bir ailesine mensup olmas ve nfuzlu erkek akrabalar olmasyd. Ev sahibim karsyla evlenmek iin on sene beklemifl ve ergen olunca evlenmiflti. fiimdi kendisi krk yafllarnda, kars ise altmfllarna yaknd. Karsn yola
getirmek ve gzn korkutmak iin kulland en sk tehdit ikinci kez evlenmekti,
ama karsnn da ona dolayl da olsa mesaj kinci kadn getirirsen, grrsn.d.
Erkek evde kontrol srdrme ve huzuru muhafaza etme zorunda olduundan
bu ciddi bir tehditti. (...)
Kaynak: Yaln-Heckmann, L. (1990). Afliretli Kadn: Ger ve Yar-Ger Toplumlarda Yeniden retim ve Cinsiyet Rolleri. Tekeli, fi. (Der.). Kadn Bakfl Asndan 1980ler Trkiyesinde Kadn. stanbul: letiflim Yaynlar., s.264.
Anahtar Kavramlar
Evlilik
Aile
Akrabalk
Soy
indekiler
GRfi
EVLLK VE ALE
AKRABALIK VE SOY
CNSYET VE TOPLUMSAL CNSYET
Hane
Cinsiyet
Toplumsal Cinsiyet
Ensest Tabusu
nite 8 - Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet
GRfi
Btn insan topluluklar, soylarnn devam iin birbirinden farkl olabilen evlilik
sistemleri ve bunlara bal akrabalk alar oluflturmufllardr. Evlilik, en basit tanmyla, ergenlik dnemine girmifl (yani reme yetenei olan) erkek ve kadnlarn,
remek (ocuk sahibi olmak), ocuklarn yetiflmesini salamak ve iktisad ve toplumsal olarak yeni bir btnlk oluflturmak iin, iinde yafladklar toplumca tannmfl ve onay verilmifl birliidir. Kimi toplumlarda evlilik iliflkisi, ergenlik ana girmemifl bireylerin ilerideki birlii iin verilmifl szler biiminde de bafllayabilir. Btn toplumlar, farkl tarihleri iinde farkl evlilik biimleri gelifltirmifllerdir. Ancak
bu durum evliliin evrenselliini ortadan kaldrmaz. Akrabalk ise soy ve evlilik
yoluyla kltrel olarak kabul edilmifl toplumsal iliflkiler a olarak tanmlanabilir ve
bu iliflkiler btn toplumlarda evrensel bir nem taflmaktadr. Akrabalk insan trnn icat ettii ilk toplumsal ve kltrel otorite kayna olarak da tanmlanabilir.
nk btn insan toplumlar herhangi bir akrabalk sisteminin varln, meflruluunu ve deiflen llerdeki yaptrmc gcn (otoritesini) kabul eder.
Bu evrensellik, belirli bir lye kadar biyolojik zorunluluklarn bir sonucudur.
nk soyun devamn salayacak olan insan yavrusu, kendi ihtiyalarn karfllamak bakmndan, uzunca bir sre belirli yeteneklerinin geliflmesini beklemek durumundadr ve bu srete aresiz ve baflkalarna baml yaflamak durumundadr.
Her ne kadar akrabalk sistemlerinin biyolojik bir temeli olsa da, her toplumun
kendi kltr tarihi iinde insanlarn akrabal tanmlama biimleri ve bu sistem
araclyla toplumsal, kltrel ve iktisad sorunlar zme tarzlar, onun kltrel
bir boyut kazanmasna, kltrel anlamlarla yklenmesine ve belirli norm, kural ve
deerlerle bezenmesine neden olmufltur. Evlilik ve akrabalk evrenseldir ama farkl toplumlarda, evlilik ve akrabalk biimleri farkl olacak, onlara yklenen anlamlar, iliflkili adlandrmalar, tanmlama ve snflandrmalar farkllk arz edecektir. Bylece evlilik ve akrabalk zerinden bir kltrel eflitlilik ortaya kmaktadr.
Cinsiyet de byledir. nsan tr, dier canllarda olduu gibi iki farkl cinsiyetle temsil edilir. Bu biyolojik bir evrensel gerekliktir. Cinsiyet biyolojik olduu halde insan toplumlar cinsiyetlere kltrel anlamlar yklemifl, onlardan beklenen
toplumsal, kltrel ve iktisad roller kltr iinde belirlenmifltir. O nedenle antropoloji, cinsiyete bakarken onda biyolojik deil toplumsal bir yan grr. Bu yzden
kullandmz kavram toplumsal cinsiyet kavramdr. Her toplum, kendi kltr
iinde cinsiyetlerin anlam ve rollerini, onlarn biyolojik biimlenmelerinden bamsz olarak infla etmifltir.
EVLLK VE ALE
nsana yakn trler de dahil olmak zere hayvanlarn byk bir blmnde rastlantsal cinsellik ve reme davranfl egemendir. Ancak insan toplumlar, kadnla
erkek arasndaki iliflkileri rastlantsal cinsellik ve besin deifliminin tesinde bir kurallar, normlar ve deerler sistemine balamfltr. Toplumlarda bu iliflkileri dzenleyen kuruma evlilik ad verilir. Evlilik, baflta soyun devamn salamak ve dier temel cinsel ve iktisad ihtiyalar gidermek iin erkek ile kadn arasnda toplumun
onaylad bir birlik olarak tanmlanabilir.
Evlilik ve Uyarlanma
Evliliin kurumsallaflmasna dayanak teflkil eden asl etken, insan yavrusunun
uzun sreli bamlldr. nsan yavrusu, doduu andan itibaren -drt yl
179
180
Antropoloji
Fotoraf 8.1
Bir Anne ve ocuklar
Kaynak: Hatice Yeflildal Arflivi
Tablo 8.1
eflitli Maymun
Trlerinde ve
nsanda Gebelik ve
Anneye Bamllk
(ocukluk) Sreleri
Kaynak: Arsebk,
1990, s.23
Fotoraf 8.2
Bir Krefl
Tr
boyunca tam gn bakma ihtiya duyar ve alt yaflna gelene (ocukluktan kana) dek annenin ona gz kulak olmas gerekir
(Fotoraf 8.1 Bir anne ve ocuklar). Bakma ihtiya duyulan dnem insan iin primat trleri iinde en uzun sreyi kapsar (bkz.
Tablo 8.1). Bu durum zellikle kk-lekli avc-toplayc ve
tarmc topluluklarda yavrunun bakmn stlenen kadn geim
etkinliklerinden uzak tuttuu iin, o da geim iin baflkalarna
baml durumdadr. ocuun ve bakcsnn geimini gvence
altna almann en yaygn, kltrel olarak tannmfl ve gvenli yolu evliliktir. Pek ok kltrde akraba olarak tanmlanmfl baflka
baz kifliler zaman zaman bu sre iinde rol alsalar da, evli iftin roln tmyle stlenen bir akrabalk sistemine pek rastlanmaz.
Gebelik Sresi (Gn)
ocukluk Sresi (Yl)
Makak Maymunu
168
1,5
Orangutan
233
fiempanze
238
Goril
265
3+
nsan
266
Evliliin ikinci nemli ifllevi cinsel rekabet sorununu gidermesidir. Dier trlerin aksine insan erkeinin ve diflisinin cinsel faaliyete srekli ak olmas, topluluk
iinde ykc ve topluluu zc bir rekabete yol aabilir. Dolaysyla evlilik yoluyla, kimin kimle cinsel iliflki kurma izninin olduu tannmfl olduundan, bu rekabetin nne geilir ve srekli talep edilebilen cinsel iliflkilere bir istikrar kazandrlmfl olur.
Evliliin nc ifllevi iktisaddir. Evlilik yoluyla kurulan birlik, cinsel ifl blmn ve cinslerin birbirinin emeinin rnnden yararlanmasn dzenler. Bylelikle evlilik yoluyla iktisad bir birim olan hane ortaya kmfl olur. nsann toplumsal ve kltrel biimlenmesine n ayak olan avc-toplayc hayat, bu iktisad iliflkinin kurulmasnda nemli bir rol oynamfltr. Avc-toplayclarda, zamannn byk
blmn ocuk bakmna ayrmak zorunda olan kadn genellikle toplaycla ve
kk hayvanlarn yakalanmasna, erkek ise, bu ykmll olmad iin, daha
fazla hareketlilik ve daha uzun zaman topluluktan ayrlmay
gerektiren avcla, yani geim etkinliine ynelmifltir. Bu
yorum, erkein kadn zerindeki tahakkmn ve stnln meflrulafltran ideolojik bir yorum olarak alglanabilir.
Ancak bu karm, sadece kadnla yavrusu arasndaki uzun
sreli bamllk iliflkisinden tremektedir. Yoksa bugnn
modern koflullarnda, bakm ifllevini yerine getiren pek ok
kurumun ortaya kmasyla birlikte, kadnla yavrusu arasndaki bamllk iliflkisinin byk lde gevfledii, bununla
balantl geleneksel iliflki biimlerinin trplenmeye bafllad ve kadnn buna bal olarak toplumsal ve iktisad anlamda zgrlefltii grlmektedir (Fotoraf 8.2 Bir Krefl).
181
Sonuta evlilikte vcut bulan bu bamllk iliflkisi bir tr uyarlanma zorunluluudur. Toplum karmaflklafltka ve modernlefltike bir uyarlanma stratejisi olarak evliliin rol azalmakta ve evlilik gittike kiflisel bir tercihin konusu haline
gelmektedir. Kk-lekli toplumlarda, efl arayanlar ve efli lmfl dullar dflnda,
o kltrn yetiflkin sayd bireylerin tmnn evli olmas olaandr. nk bu
tr toplumlarda evlilik ayn zamanda bir toplumsal stat salar. Sz gelimi Brezilya Amazonlarnda yaflayan Mundurucularda bekrlara ve evlenme yafl getii
halde evlenmemifl olanlara toplumsal bir rol tannmaz. Buna karfllk modern
kentli toplumlarda toplumsal rol kazandran fley, evlilik kurumu deil kiflilerin
uzmanlaflma ve tabakalaflma yoluyla toplumda iflgal ettikleri mevkilerdir. Burada
evliliin kk lekli toplumlarda karfllk geldii temel ifllevlerden bazlarn yitirdii grlmektedir.
Evlilik Yoluyla Oluflan Toplumsal Alar ve Mbadele liflkileri

Kadnla erkein evlilik ba, bu iki bireyin tesinde daha genifl bir akrabalk ve arkadafllk evresi yaratr. Bu yeni toplumsal alar yoluyla ift, yeni iktisad olanaklara, yeni dayanflma iliflkilerine ve siyasal balantlara alabilir. Tm toplumlarda
evlilik yoluyla oluflturulan balar farkl amalara yarayabilmektedir. Bu yolla ifl
bulmak, yeni statler edinmek, yeni barnma olanaklar salamak ya da bor para
bulmak kolaylaflabilir. Himayecilik ya da kayrmaclk (kliyentalizm) ad verilen
iliflkiler de bu balamda kazanlr. Bizim toplumumuzda daysn bulmak, days
olmak gibi deyimler bu iliflkiyi im eder. Dayclk (nepotizm) da denilen bu eilimde, kiflilerin yeterli ya da yetenekli olup olmadklarna baklmakszn yaknlar
tarafndan kayrlmas sz konusudur. Akrabalk terimleri de bu iliflkiyi akla getirecek gndermeler ierir. rnein insann eflinin annesi ve babas onun da annesi
ve babas haline gelir, bylelikle efl kendi anne ve babasndan bekledii himaye
ve dayanflmay eflinin anne ve babasndan da bekleyebilir hale gelir.
Evlilik ayn zamanda bir mdabele iliflkisinin de kurulmasn salar. Evlenen taraflar evlilik yoluyla karfllkl hak ve ayrcalklar yaratan bir kaynak ve kifli mbadelesine girerler. eyiz, drahoma, niflanllk armaanlar, bafllk paras bu mbadele iliflkisinin iktisad aralardr. Ayrca berder ve karfllkl yeen evlilikleri gibi takasa dayal evlilik biimleri de bu mbadeleyi salar. Evliliin bir mbadele iliflkisi olduu tezi Lvi-Straussa aittir. Lvi-Strauss kk lekli toplumlar zerinde
yapt arafltrmalarda, evliliin gruplar arasnda bir kadn takas olduunu bulgulamfltr. Lvi-Straussun tespitlerine gre gruplarn baflka hangi grup ya da gruplarla evlilik iliflkisi kurabileceini ya da kuramayacan belirleyen basit sistemler ve
kimlerle evlenilebileceini belirleyen ama evlenilemeyecek kiflileri tespit etmeyen
karmaflk sistemler vardr. Ayrca yine ayn arafltrmacya gre belirli bir grubun belirli bir baflka gruba kz alp verdii dorudan (simetrik) takas sistemleri ve kadnlarn sadece belirli bir yne doru takas edildii dolayl (asimetrik) takas sistemleri vardr.
Dorudan takasta A ile B grubu karfllkl olarak birbirinden kz alp verir. Eer
takas ayn kuflak iinde gereklefliyorsa buna dolaymsz dorudan takas ya da
kzkardefl takas ad verilmektedir. Karfllkllk kuflaklar aflan bir sre iinde, kuflaklar arasnda sz konusuysa, bu da gecikmeli dorudan takas adn alr. Berder
ve paralel ve apraz yeen evlilikleri birer dolaymsz dorudan takas biimidir.
Dolayl (ya da asimetrik ) takasta ise karfllkllk deil, ortak gruplar sz konusudur. A Grubu Bye, B grubu Cye, C ise Aya kz verir. Gneydou Asya toplumla-
Drahoma: Bafllk parasnn

tersi olan bu uygulamada
kadnn ailesi erkek tarafna
bir tr dn hediyesi olarak
para veya mlk verir.
182
Antropoloji
rnda (rnein Bataklarda) grlen evlilik ittifak kltr ad verilen biimde bu

tr evlilik iliflkileri grlr. Burada efl verenler, efl alanlardan daha stn saylr. Evlilikler srasnda gerekleflen armaan deifl tokufllar ittifaklar glendirir ve yayar.
ve Dflevlilik Biimleri
evlilik (endogami) kiflinin kendi grubu iinden, dflevlilik (egzogami) ise dflardan evlenmesidir. evlilik, grup iinden evlilik olduu iin grubu dflarya kapal
tutar ve mlk, servet, kaynak ve soy dalmn nler. Paralel ve apraz kuzen evlilikleri birer ievlilik trdr. evlilik grubun kimliini korumann sk bir yoludur. Bylelikle dier gruplarla kurulan bizlik-tekilik iliflkisi de sreklilik ve kararllk kazanr. Dflevlilik ise ievliliin getirdii tecrit durumunu ortadan kaldran,
gruplar evlilik yoluyla birbirine balayan, baflka bir deyiflle onlar akraba yapan
evlilik biimidir. Toplumlar karmaflklafltka ve geniflledike akrabalk evriminin
tesine geen evlilik eilimleri artar, ancak te yandan dflevlilikler yoluyla kimliklerini yitireceklerini dflnen etnik ve dinsel gruplar, kimi zaman da cemaatler
grup iinden evlenmeyi teflvik etmeyi srdrrler. Ancak karmaflk, toplumsal hareketlilii yksek modern toplumlarda bile evlilii kiflilerin mensup olduklar toplumsal tabakayla snrlayan bir toplumsal mecra ve toplumsal teflvik sz konusudur. Bylelikle her tabakann deerleri, birlii ve kimlii, hatta baz dilsel zellikleri korunmufl olur Bu da bir tr ievlilik biimi olarak kabul edilebilir. Bu yolla
ievlilik, akrabalk sisteminin snrlar dflna karak toplumsal tabakalar ii evlilik
biimine dnflr. Davul dengi dengine vurur ya da kz tek baflna brakrsan ya
davulcuya varr ya zurnacya sav szleri, ayn toplumsal tabaka iinden evlenmenin mbah ve uygun grldn gsteren, aksinin ise toplumca hofl karfllanmayacan vurgulayan halkbilimsel referanslardr. Bu trden evliliklerle katmanlarn
birlik ve kimlii, her bir katmann kendi deer, ilgi alan, zenginlik l ve biimleri, hatta kimi zaman dilsel zellikleri korunmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Pek ok toplumda
bireyin ait olduu etnik veya dini grubun dflndan biriyle evlenmesi yaSIRA SZDE
saktr veya toplumsal olarak kabul grmez. Bunun nedeni ne olabilir? Tartflnz.
fi N E L M Evlilik Biimleri
Tekli veD oklu
Kltrler kiflilerin kimlerle evlenip evlenmeyeceini belirledii gibi, kiflinin ka eflS O R U de saptarlar. Belirli bir zaman diliminde tek bir erkein ancak
le evlenebileceini
tek bir kadnla (ya da tersi) evlenmesine izin veren sisteme tekefllilik (monogami)
ad verilir. Bu
sistemde ikinci bir eflle evlenmek ancak eflin lm veya boflanma
DKKAT
halinde mmkndr. Aksine ne hukuk ne de toplumun normlar izin verir. Endstri ana girmifl olan Kuzey Amerika ve Bat Avrupa toplumlarnda tekefllilik egeSIRA SZDE
mendir. Tek efllilik sadece belirli bir an rn saylamaz. Baz kltrler ve dinler de sadece tekefllilie cevaz vermektedir. rnein Hristiyanlk ve Musevilikte
tek efllilik dflnda
bir seenek yoktur. Hatta kat bir Hristiyan mezhebi olan KatoAMALARIMIZ
liklik boflanmay dahi yasaklamfltr (Fotoraf 8.3. Katolik kilisesinde bir evlilik treni). Boflanmann hukuken ve kltrel olarak mmkn olduu toplumlarda kifli T A P evlenmesi biiminde tezahr eden evlilik biimine dizi tekeflnin boflanpK yeniden
lilik ad verilmektedir.
Kadnn veya erkein ayn zaman dilimi ierisinde birden ok eflle evlenmesi
durumunaT ise
(poligami) denilmektedir. okkarllk (polijini) ve okkoE L E okefllilik
VZYON
N N
NTERNET
183
Fotoraf 8.3
callk (poliandri) olmak zere okeflliliin
iki tr vardr. Ancak bu trlerden yaygn
Katolik Kilisesinde Bir Evlilik Treni
olan okkarllktr. okkarllk (polijini)
ayn anda birden fazla kadnla evli olma durumudur. Pek ok toplum bu tarz evlilie
izin verir. Ancak bu sistemin yaratt sorunlar vardr. Sorunlarn baflnda kadn kskanl gelir. Ayn evde birden ok kadnla efl hayat yaflamaya alflan erkek bu kskanlk ve atflma ortamnn basks altnda
kalacak, kadnlar arasnda da bir tahakkm
iliflkisi bafllayacaktr. Bunu nlemek iin baz toplumlarda, rnein Zambiada yaflayan
Tongalarda erkek her efl iin ayr bir ev
aar ve mlkn karlar arasnda paylafltKaynak: http://www.oldgloryranch.com/weddingphotos.html
rr. Madagaskarn Tanala toplumunda erkekler, bununla da kalmayp sorunu her geceyi bir baflka eflle geirerek zmeyi yelerler. Bir erkek bu ilkeyi inerse hakszla uradn dflnen kadn zina davas aabilir ve ykl bir nafaka koparabilir. Kadnlar arasnda kurulan hiyerarfli de, bir lde bu sorunu zer. Trkiyedeki okkarllk uygulamalarnda genellikle baflvurulan yntem budur. Genellikle ilk evlenilen kadn evin hkimidir. Sonra gelenler onun tbisi olurlar hatta
hizmetine girerler. Bu, ayn zamanda, daha gen ve ekici olan sonradan gelenin
bu zellikleri karflsnda, daha yafll ve ekiciliini kaybetmifl olana bir ayrcalk tanyarak durumu telafi etme yoludur. Bunun gibi, Gney Meksikada yaflayan Lakandon Kzlderililerinde de ilk kadn, aile tapnana girebilme ve tanrya zel sunular yapma hakkna sahip olan tek kadndr. Gerilim ve atflmay nlemek iin
baflvurulan bir baflka yol, kz kardefllerle evlenme tercihidir. kinci sorun nfusla
ilgilidir. Buna bal olarak okkarlln yaygn olduu toplumlarda btn erkeklerin ok eflle evlenebilmesi sz konusu deildir. nk hibir toplumun nfus yaps buna uygun deildir. Bu konuda kst olmayan topluluklarda nfusun dengesinin bozulduu grlr. rnein Avustralya Aborijinlerinden Tiwilerde yafll bir
erkein onlarca kars olabilirken, pek ok gen erkek otuzlu yafllarna kadar bekr yaflamak zorunda kalmaktadr. okkarllk, giderek yaygnln kaybetmekte,
modernleflmenin ve kreselleflmenin etkisi altnda bir uyarlanma stratejisi olarak
etkisiz kalmaktadr. Aksine bu sreler karflsnda dezavantajl durumlar yaratmaktadr. Parasal ekonomilerde ve tketim toplumunda bu trden bir evlilii srdrmenin iktisad olana yoktur. Dolaysyla okkarll srdrebilenler giderek daha varlkl kifliler olmaktadr.
Buna karfllk okkocallk ok ender grlen bir durumdur. Genellikle Hint alt
ktasnda yer alan Hindistan, Nepal, Tibet ve Sri Lanka gibi lkelerde yaflayan topluluklarda grlr. rnein Hindistanda yaflayan Todalar ve Tibetliler geleneksel
olarak bir kadnn bir grup erkekle evlenmesine izin verirler. Pasifik Adalarnn
Markezan erkekleri de birden ok sevgilisi ya da kocas olan bir kadnla evlenmeyi tercih ederler. nk bylelikle o erkeklerle mttefik olarak davranabileceklerini dflnrler. Gney Afrikann Dobe Kung! topluluu da bu tr evlilii hoflgryle karfllarlar. Kuzey Hindistanda Jaunsar Bawar Paharileri arasnda erkek kardefl okkocall grlr. Bu evliliklerden doan ocuklar biyolojik babalarnn
184
Antropoloji
kim olduuna bakmakszn btn erkeklere baba derler. Paharilerdeki bu uygulama, topluluk iindeki kadnlarn saysnn azlna balanmaktadr. okkocalln bir baflka nedeni olarak, erkeklerin asker ve ticar hareketlilik nedeniyle sk ve
uzun sre topluluktan ayrlmalar gsterilmektedir.
Yerleflme ve Evlilik
Evlilik biimleri, efllerin yerlefltii yere gre de farkllk gsterir. Modern toplumlarda en yaygn biimde grlen durum evlenen iftin yeni bir ev amasdr. Buna
yeniyerli (neolokal) evlenme ad verilir. Karmaflk, endstriyel ve kentli iliflkilerin
egemen olduu toplumlarda yeniyerli evlenme yaygndr. ktisad sistem ve deiflen akrabalk iliflkileri de bu yerleflme biimini destekler. Bylelikle ifl gcnn piyasada serbest dolaflm ve ifl olanann olduu yere doru hareketlilii mmkn
olmaktadr. Bizim gibi geifl toplumlarnda madd durumun el vermedii ya da ocuun bakma ihtiyac olan dnemde bu ihtiyac karfllayacak olanak yaratamayan
iftler geici srelerle ebeveynlerinin yannda kalabilmektedirler.
Modern toplum evlilik yoluyla yerleflmeyi kiflilerin tercihine brakmfl olsa da,
pek ok toplumda efllerin yerleflecek yeri semeleri kendi tercihlerine bal deildir. Erkek-egemen (ataerkil) toplumlarda kadnn kocann ailesinin yanna yerleflmesi olaandr. Buna babayerli (patrilokal) yerleflme ad verilir. Bu yerleflme eilimi, sadece baba soyunun izlendii (babasoylu) toplumlarda deil, baz ana soyunu izleyen (anasoylu) toplumlarda da grlr. Ancak anasoylu toplumlarn byk
blmnde yerleflim anayerlidir (matrilokal). Anayanl toplumlarda grlen yaygn bir baflka yerleflme tarz dayyerli yerleflimdir. Bu durumda evlenen ift karnn
daysnn yanna ya da yaknndaki bir yere taflnr. Ambilokal denilen bir baflka uygulamada evliler, erkein ya da kadnn ebeveyninin yannda yerleflme konusunda zgrce seim yapar. iftyerlilikte (bilokal) ise erkein ve kadnn ebeveynini
yannda srayla ikamet edilir. Bunlara mutlak kategoriler gzyle bakmamak gerekir. Babayerli eilimin arlkta olduu bizim toplumumuzda da sk grld gibi, anlaflmazlk ya da atflma durumlarnda evlilerin kadnn ailesinin yanna taflnd da olur. Ya da erkein prestijli ve zengin bir ailenin kzyla evlenmesi durumunda iftin kadnn ailesinin yannda oturmas rastlanan bir durumdur. Buna igveylii denir.
Evlilik Sreleri
Evlilik iki kiflinin zel tercihi olmann ok tesinde toplumsal bir kurum olup, bir
toplumsal aa ve belirli toplumsal srelere dahil olmak anlamna gelir. Bu yzden evlilie uzanan srete kltrden kltre deiflebilen pek ok aflama, tren,
armaan mdabelesi ya da bedel devreye girer. Bu aflamalardan en nemlisi ve ilki efl seimidir.
Efl Seme Biimleri

Kk lekli toplumlarda olduka snrlanmfl efl seimi biimlerinden modern
toplumdaki daha seenekli efl seme biimlerine kadar byk bir deiflkenlik sz
konusudur. Efl seme seeneklerinin kltr tarafndan belirli mecralarla snrland evliliklere tercihli evlilik denilir. Aileler, gruplar ve afliretler iinde ve arasnda
balayc nitelik taflyan ve evlenecek iftlere iliflkin tercihlerin, izinlerin ve yasaklarn belirli kurallar dorultusunda nceden belirlendii bu evlilik iliflkisinde aile
reisleri yahut akrabalk sistemi iindeki en saygn kifli veya afliret reisi gibi otorite-
ler, karar verici konumdadrlar. Bu tr evlilik iliflkisinde bireysel kararlarn ve tercihlerin nemi yoktur. Topluluk iindeki her kiflinin evlenmesi esastr ve bu evlenmelerde temel kayg, iktisad, siyasal ve toplumsal iliflkiler bakmndan en uygun
eflin tespit edilmesi ve ailenin glenerek sreklilik kazanmasnn teminidir. Bu
nedenle, dulluk ve evde kalmfllk hofl karfllanmaz. En baflta gelen kayg ekonomiktir. Topran veya mallarn blnmesini ve evin dalmasn nlemek, rekabet
karflsnda gl olmak ve aileye yeni ifl gc kazandrmak ve bu yaplrken de dflardan deil, olabildiince ieriden ve yakndan efl semek, tercihli evlilik modelinin temel ilkesidir.
Burada belirleyici ilk sre, yukarda anlattmz i ve dflevlilik sreleridir.
zellikle ievlilik, efl seme tercihlerini olduka snrlar. Dflevlilik uygulamas olsa bile tarm toplumlarnda evlenme tercihi evredeki birka kyle snrl kalacaktr. evlilik uygulamalarnda en sk karfllafllan biimler, paralel ve apraz kuzen
evlilikleridir. Bu evlilik biimleri birer akraba evliliidir. Amca ve teyze ocuklar
gibi ayn cinsten kardefllerin ocuklar arasndaki evlilik paralel kuzen evlilii, hala ve day ocuklar gibi ayr cinsten kardefllerin ocuklar arasndaki evlilie ise
apraz kuzen evlilii ad verilir. Kan ba derecesi ayn olmakla birlikte, baz toplumlarda paralel kuzen evlilii ievlilik, apraz kuzen evlilii ise dflevlilik olarak
deerlendirilir. Bu deerlendirmenin temelinde soyu srdrme kaygs yatar. Bu
ievlilik deerlendirmesi nedeniyle, paralel kuzen evlilikleri daha nadirdir. Buna
karfln Dou Anadoluda amca kz-amca olu evlilii biimindeki paralel kuzen
evliliinin yaygn olduu grlmektedir. Dier Ortadou toplumlarnda da amca
kz alma biimindeki efl seimi yaygn biimde saptanmfltr. Bu durum dflevlilik
ilkesi uyarnca apraz kuzen evliliinin tercih edilmesi eilimiyle eliflmektedir.
Amca kz-amca olu evliliinin grld ran, Afganistan ve Trkiye dflnda bu
evlilik trnn yaygn olduu topluluklar Sudandaki Songhoy ve Kebabifl, Sahradaki Mzab, Berabifl ve Siwan, Kuzey Afrikadaki Riffiyan, Owlad- Nail ve fiawiyye, Ortadoudaki Bedevi, Afrika Boynuzundaki Beja, Ortadoudaki Sindi, Hint
Okyanusundaki Merina ve Gney Amerikadaki Guahiba topluluklardr. Kardefl
ocuklar evlilikleri iinde bir dflevlilik biimi olarak alglanan apraz kuzen evlilii ise paralel kuzen evliliine gre daha yaygndr.
Bir baflka tercihli evlilik tr, evlenecek iki erkein birbirlerinin kz kardeflleriyle evlenmesi biiminde iflleyen berdel veya berderdir. Buna dizi kardefller evlilii de
denir. Dou ve Gneydou Anadoluda yaygn olan bu evlenme trne Hakkri
yresinde kepir, Byk Menderes havzasnda ve Gaziantep yresinde ise deiflik
yapma denilir. Bu daha ok bafllk paras vermekten kanmak iin, yoksul ailelerin baflvurduu bir evlilik yoludur. Bu tr iliflkiye giren ailelere berder aile denilir.
Ekonomik nedenli bu evlilik biiminde ailelerden birinin ekonomik durumuna uygun dflmeyen armaanlar bile kabul edilmez. Dn masrafn azaltmak iin her
iki evlilik de bir tek trenle gereklefltirilir. Kzlardan birinin lmesi durumunda, evlilik yoluyla aileler arasnda kurulmufl olan ortakln devam iin, dul kalan erkek
yine bafllk paras demeksizin ergen adaki baldzyla evlenir ya da eer baflka biriyle evlenecekse demek zorunda kalaca bafll len karsnn ailesinden isteme
hakkna sahiptir. Ayrca bu evlilik trnde her iki ailenin kzlar deifl tokufl edildiinden, ayn muameleyi kendi kzlarnn da grecei endiflesiyle, aileler gelinlerine
iyi davranma yolunu seerler. Bu evlilik biimine baz Kuzey Kafkasyal gruplarda
ve Avustralyadaki Kariera yerlilerinde de rastlanmaktadr (Fotoraf 8.4 Sla: Trkiyedeki berdel geleneini konu edinmifl popler bir TV dizisi).
185
186
Antropoloji
Fotoraf 8.4
Sla: Trkiyedeki Berdel Geleneini
Konu Edinmifl Popler Bir TV Dizisi.
Dflevlilik, baz toplumlarda efl arayan erkeklerin bir tr macerac gibi hareket etmesine neden olur. Bu tr durumlarda yakn kylerdeki efl adaylarnn ou yakn akraba olduu iin evlilik mmkn deildir. Guatemala yaylalarnda yaflayan yetiflkin
Keki erkekleri zaman zaman, biraz serven yaflamak, biraz para biriktirmek, ama ounlukla uygun efl bulabilmek amacyla
gezginci tccar olarak btn Kuzey Guatemalay dolaflrlar. Benzer durumlarda yakn evredeki seeneklerin snrl olufluyla bafl
edebilmenin bir baflka yolu da efli karmaktr. Ancak bu riskli
bir yoldur. Dflmanlk hsl olabilir ya da pek ok durumda erkek, bunun karfllnda bir bedel (bafllk) demek ya da aileden
bir kz karfl tarafa vermek zorunda kalabilir.
Evliliin aile ya da akraba gruplarnca dzenlendii gelenekler de yaygndr. rnein Yeni Gineli Bena Benalarda evlilik
baba, babann erkek kardefli, alt-klan yelerinden herhangi baflka biri ya da daha uzak akrabalar tarafndan dzenlenir.
Yeniden Evlenme rntleri

Modern toplumlarda eflin lm ya da boflanma durumda, kiflinin
yeniden evlenmesi byk lde kendi tercihlerine baldr.
Kaynak: www.diziler.com
Ancak kk lekli toplumlarda zellikle dullar iin bu seim
kurumsallaflmfltr. Bu kurumlardan biri levirattr. Levirat uygulamasnda erkek efl ldnde, kars kocasnn erkek kardefllerinden biriyle evlenir,
bylelikle ilk evlilikten olan ocuklar iin baba soyunu srdrmek mmkn olacaktr. Bir baflkas sororat uygulamasdr. Sororatta leviratn tersi, yani kars len
erkein, onun kz kardefllerinden biriyle (baldzla) evlenmesi sz konusudur. Bu
da ataerkillikle iliflkili bir uygulamadr. Bu evlilik biimine Trkiyede ve Polinezyada rastlanabilmektedir. Pek ok Afrika toplumunda ise hayalet evliliine rastlanr. zellikle Nuerlerde len bir adamn kardefli, kardefli adna dul yengesiyle evlenir, bu evlilikten doan ocuklar ise l kocann saylr. Zulularda ise iki tr hayalet evlilii grlr. lkinde bir erkek lmfl olan kardeflinin niflanls ya da karsyla evlenir ve yeni doan ocuklar len kardeflinin ocuklar olur; ikincisinde ise
bir erkek, evlenmeden lmfl bir akrabas adna evlenerek yine onun soyunu srdrr. Trkiyede de grlen bir baflka yeniden evlenme rnts taygeldi evliliidir. Taygeldi, ocuklu dul bir erkekle ocuklu dul bir kadnn kendilerinin ve ocuklarnn evlenmesi biiminde ortaya kan genifl bir ittifak iliflkisi biiminde tezahr eder.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDEveya erkeklerin yeniden evlenmeleri iin eflitli kltrel zm yolDul kalan kadnlarn
lar bulunmufltur. Bunlardan biri len eflin kardefliyle yaplan evliliktir. Byle bir evliliin
tercih edilmesinin nedeni ne olabilir? Tartflnz.
D fi N E L M
Baz toplum ve kltrler yeniden evlenmeyi onaylamaz. Bunun en u rnei

S O R U kocasna teki dnyada da hizmet etmesi iin intihar etmesi
dul kalan kadnn,
veya ldrlmesi uygulamasdr. rnein Hindistandaki . 4. ve 3. yzyllarda
yaygn olan Dve
K K19.
A T yzyla kadar srdrlen sati uygulamasnda, kocas len kadn kendisini yakar ve bylelikle onun yar tanra mertebesine ulafltna inanlr. Buna benzer bir uygulama, Fijide, flefin lm zerine karlarnn kocasnn
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
yannda ldrld lokoku biiminde grlr. Kocann len karsnn ardndan

ldrlmesine ise nadiren rastlanr. Bunun bilinen tek rnei soylu karsnn ardndan soylu olmayan kocasnn ldrld Mississippinin Naez Kzlderililerinden bilinmektedir.
Evlilikte ktisad Mbadele Biimleri

Evlilik ayn zamanda iktisad bir birliktir ve evlenen kiflilerin evlenme karfllnda
kendi grubuna veya iine girdii gruba kazandrd iktisad bir deer vardr. Bu
deerin mbadele edildii eflitli uygulamalar vardr. Bunlarn baflnda bafllk uygulamas gelir. Bir erkek bir kadnla evlenme hakkn elde etmek iin kadnn ailesine karfl belli sorumluluklar yklenir. Bu ykmllk, hizmet karfll olabildii gibi mal veya para deme biiminde de gerekleflir. Trkiyede daha ok para
deme biiminde uygulanan bafllk, Afrikadaki Nuer toplumunda sr vermek suretiyle yerine getirilir. Bafllk ve benzeri kurumlar, pek ok toplumda kz veren ailenin ifl gc kaybnn telafisine ynelik bir uygulama olarak tanmlanmaktadr. Bu
sadece bir ifl gc kayb deil, ayn zamanda babayanl soy sisteminde kzn erkek
taraf lehine kaybedilmesidir. ocuklarn annenin soy grubunu izledii ve o soyun
yesi olarak tanmland anayanl gruplarda bafllk uygulamas yoktur. Bir baflka
uygulama eyiz veya drahoma biiminde tecelli eder. eyiz, kadnn aile grubundaki miras payn nceden almasdr. Bizde eyiz kzn evlendii eve getirdii arlktr. Yunanistanda yaflayan hayvanc Sarkaanilerde de evlenen oul genellikle
genifl aile biiminde yaflayan baba evinde kald halde, kz gelin gittii eve kendi
miras payn da gtrr. Hint toplumunda ise damadn stat ve niteliklerine bal
olarak kzn ailesinin para olarak dedii eyiz miktar deiflir. eyizin kimi yerlerde simgesel anlamlar da vardr. rnein Trkiyede uygulanan oturakalma geleneinde kz eyizini bohalayp evlenmek iin anlaflt erkein evinin nne gidip oturur.
Evlilik Prosedr ve Tren

Evlilik topluluklar iin en nemli saylan temel birimin (ailenin) ve ittifak iliflkilerinin kurulmasna ynelik en nemli adm olduundan zel prosedrlere ve trenlere balanmfltr. Kltrlere gre deifliklik gstermekle birlikte evlilie kltrce
tanmlanmfl ve toplumca tannmfl bir trenler dizisi efllik eder. lk aflama evlilik
iin aile veya gruplarn birbirine sz alp sz vermesidir. Bu beflik kertmesi gibi,
daha ocuk doduunda yaplan bir szleflme olabilecei gibi, ocuklarn yetiflmesi beklenerek ya da uygun iftlerin saptanmasndan sonra aile ya da grubun birbiriyle szleflmesi fleklinde olabilir. Birbiriyle iyi iliflkileri ve kar ba olan iki aile,
bu iliflkilerinin ileride de srmesi iin ocuklarn birbiriyle evlendirmek zere birbirlerine sz alp-sz verirler. ocuklar kkken bu szleflme kk iflaretler ve
kk trenlerle vurgulanr. rnein erkek taraf bu szn bir iflareti olarak kza
altn takar veya taraflar ocuklar severken bu iliflkiyi anfltran sfatlar kullanmay
yelerler. Aileler arasndaki ve ocuklar arasnda aileler araclyla kurulan iliflki
zaman iinde bozulursa, sz de bozulmufl saylr. Pek ok toplumda evlenme ncesinde yaplan niflanllk sreci de bir tr sz alp-sz verme mekanizmasdr. Evlilik aflamasna gelindiinde ok basitinden ok grkemlisine kadar uzanan genifl
bir yelpazede pek ok tren biimiyle karfllaflrz.
Basit trenlere anayerli Brezilyal Tapirapelerin evlenme prosedrn rnek
verebiliriz. Burada erkek, evlenecei kadnla anlafltktan sonra ky meydanndan
bir kucak dolusu odun geirerek kaynlarnn evine taflr ve ardndan kendi hama-
187
188
Antropoloji
n karsnnkinin yanna taflyarak onun hanesine ait olur. Ancak basit tarmc
toplumlarda bile trenler bu kadar basit olmayabilir. rnein Gney Afrikal Kgatlalarda evlilikten nce iki- yl niflanl kalnr. Ancak niflanllk srecindeki efller
daha bu aflamada kar-koca saylr, hatta birlikte kalabilir. Dn esnasnda ise pek
ok aflamay kapsayan byk bir trensellik egemendir. Kimi toplumlarda dnler birka gn, hatta haftalarca srebilir. fief, kabile reisi, grubun yaflllar gibi geleneksel bir otoritenin ynettii ve evlilie onay verdii dn trenleri olduu gibi, bir din adamnn ynettii ve evlilie onay verdii dn trenleri de ounluktadr. Ancak modernleflmeyle birlikte laik dn ortaya kmfltr. Burada evlilii yneten ve onay veren otorite artk dorudan doruya devlettir.
Aile ve Hane
Ebeveyn (anne-baba) ve ocuklardan oluflan en kk akraba-temelli toplumsal
birime aile denilir (Fotoraf 8.5 Bir ekirdek aile). Bu tanmla ortaya kan ekirdek aileye benzer sorumluluklar paylaflan ve ayn hanede oturan ya da oturmayan
akraba olan ve olmayan baflkalar da eklenebilmektedir. Bu genifllemenin kast ettii aile biimine ise genifl aile ad verilir.
Bu toplumsal birimin en nemli ifllevi remenin
Fotoraf 8.5
temini ve trn devamdr. Ancak, aile ayn zamanda bir dayanflma ve ekonomi birimidir. zellikle
Bir ekirdek Aile
endstri ncesi toplumlarnda toplumsal iliflkiler,
aileden kklenen birinci derece akrabalk iliflkilerinin, gerek ya da tannmfl kandafllk iliflkilerine dayanan daha genifl toplumsal birimlere doru geniflledii bir ereve iinde kurulur ve anlamlandrlr.
Ayrca aile, iktisad ve demografik bir birimdir. Bu
haliyle aile hane adn alr. Endstri ncesi toplumlarnda retim, datm ve mlkiyet iliflkileri ounlukla aile iinde gerekleflir. Endstriyel toplumlarnda dahi, aile ii retim ve datm iliflkilerinin
byk lde tasfiye olmasna ramen, pazar dfl
mlkiyet iliflkisi miras kurumu yoluyla yine aile iinde kurulmaktadr. ktisad ifllevlerinden arnan enKaynak: Hatice Yeflildal Arflivi
dstri toplumunun aile yaps, artk daha ok ocuun/ocuklarn kltrleme yoluyla toplumsallafltrlmas esasna gre rgtlenmektedir. O nedenle, endstri toplumlarnda genifl aile
modelleri ounlukla ortadan kalkmfl ve kapitalist retim ve tketim iliflkilerine
uygun olan ebeveyn ile az sayda ocuktan ibaret ekirdek aile biimi yaygnlaflmfltr. Ailenin insan toplumlar iin esasl bir rgtlenme biimi olmasnda, insan
yavrusunun uzun sreli bir bakma ihtiyacnn olmas ve ocuun yetiflkinlie biyolojik donanmnn sunduu yeteneklerin tesinde bir soyutlama ve retme etkinlii yoluyla hazrlanmas gerei rol oynamfltr. Bu soyutlama (dil ve semboller
sistemi) ve retme etkinliinin kltrleme biiminde yavruya aktarld birim ailedir. Aile ayn zamanda ocuun iinde yaflad toplumsal evreye uyarlanmas
iin gereken kltr kodlarnn (normlar ve kurallarn) renildii yerdir. Bu karmaflk ifllevler ve bu aktarmn uzun sre istemesi, cinsler arasndaki cinsel iliflkinin
rastlantsal olmas olanan ortadan kaldrmfltr. Yavrunun uzun sreli bakm boyunca hayatn srdrmesi iin gerekli retim etkinliinden uzaklaflacak olan kad-
Fotoraf 8.6
nn ve yavrunun bakmn ve korunmasn temin edecek
Bir Genifl Aile
uzun sreli bir kadn-erkek iliflkisinin kurulmas, bu srada cinsel rekabetin nlenmesi ve kandaflla dayal dayanflma iliflkisinin gelifltirilmesi, insan trnn ayakta kalmasnn temel koflullar haline gelmifltir. Bu nedenle aile
evrensel bir toplumsal birimdir.
Sanayileflmifl Bat lkeleri dflndaki dnyaya bakldnda ekirdek ailenin bir istisna olduu grlr. okeflli evlilikler ya da tek hatl akraba gruplarnda bu tip aile
grlmez. Egemen olan genifl aile modelidir. Genifl aileler, en azndan iki farkl kuflaa mensup iki ya da daha
fazla ailenin birarada yaflad modellerdir (Fotoraf 8.6
Bir genifl aile). Babayerli genifl aile, bir erkek, kars, oullar ve gelinleriyle torunlardan oluflmaktadr. Dayyerli
genifl aile ise bir erkek, onun kzkardeflinin oullar, eflleKaynak: Suavi Aydn Arflivi
ri ve ocuklarndan oluflur. Bir de ayn kuflaktan iki akraba erkein (en yaygn biimiyle kardefllerin) efl ve ocuklaryla ayn haneyi paylaflt birleflik aile gruplar vardr. Anlan aile tipleri sonuta ideal tiplerdir. Gerek hayatta birden fazla aile tipi yan yana ya da i ie bulunabilir. Aile grubunun hangi tipte olaca, iinde yerald toplumsal evrenin koflullaryla, rnein kyn boyutuyla, buradaki ayrflmalarla, evlilerin iliflki alaryla ve burada ne kadar yafladklaryla balantldr.
AKRABALIK VE SOY
Akrabalk, soy ve evlilik yoluyla kltrel olarak kabul edilmifl toplumsal iliflkiler
sistemidir. nsann toplumsal bir varlk olarak yaflamaya bafllamasndan beri akrabalk iliflkileri evrensel bir nem taflr. stisnasz btn insan toplumlar, herhangi
bir akrabalk sisteminin varln, meflruluunu ve deiflen llerde yaptrmc gcn kabul ederler. Bu evrenselliin nedenleri, yukardaki blmde anlattmz
gibi bir lde biyolojiktir. Ancak biyolojik gereklilikler akrabalk iin bir temel
oluflturmakla birlikte, insanlarn akrabal tanmlama, anlamlandrma ve toplumsal iliflkilerde kullanma tarzlar sosyo-kltrel kayglarla belirlenir. Farkl toplumlarda, ayn biyolojik -ya da evlilik- iliflkilerine sahip insanlar, farkl adlandrlabilir,
tanmlandrlabilir ve snflandrlabilir.
Akrabalk insan topluluklar iin iki temel ifllevi yerine getirir. Birincisi, stat ve
mlkiyetin bir kuflaktan dierine aktarlmas, yani mirasn dzenlenmesidir. Bu dzenlemenin biimleri toplumdan topluma, kltrden kltre deiflir. Btn toplumlarda bireyin lmnden sonra geriye brakt bir fleyler vardr. Braklan fleylerin (terekenin) paylafllmas ya da belli kiflilerce elde edilmesi srasnda ortaya kabilecek kargaflay nlemek iin btn kltrler, toplumsal ve madd mirasn aktarmna iliflkin kurallar gelifltirmifllerdir. Mirasn aktarlmasnda temel kural, mirasn byk oranda akrabalk sistemi iinde ve akrabalk sistemi tarafndan el deifltirmesidir. Akrabaln ikinci temel ifllevi, toplumsal gruplar oluflturmas, insanlar
arasnda dayanflmann salanmas ve grubun srekliliinin salamasdr. Bu sreklilik akrabalk sistemi iinde ortaya kan otorite mercileri yoluyla salanr. Bu
otorite, soyun izlenme ilkesine gre sistem iindeki en byk erkein ya da en byk kadnn elinde olabilir.
189
190
Antropoloji
Akrabalk Kategorileri
Birbirinden ayr olan ama karfllkl iliflkisi bulunan iki akrabalk tr sz konusudur: Bunlardan biri kandafllktr. Kandafllk biyolojik temelli bir soy akrabaldr;
hsmlk ise evlilik yoluyla edinilmifl akrabalktr. Ancak her toplum kandafll farkl biimde tanmlar. Baz toplumlarda ocuk yalnzca anasyla kandafl saylrken,
bazlarnda yalnzca baba kandafll kabul edilir.
Ebeveyn, Kardefl ve Yeenler

Btn akrabalk sistemlerinde ebeveynlerle ocuklar ve kardefller arasndaki iliflki
olmak zere iki temel iliflki vardr. Bunlar en yakn biyolojik iliflkiler olmakla birlikte, biyoloji bu iliflkilerin yalnzca temelini oluflturur; tanmlamalar ise kltreldir.
Modern Bat toplumlarnda, biyolojik baba, toplumsal ve yasal olarak tannan
baba ile annenin kocas arasnda bir ayrm yaplmaktadr. Bu stat ayn kiflide
toplanabilir, ancak bu zorunlu deildir. iftler boflanp yeniden evlendiinde, kategorilere aklk getirmek zere vey baba ve gerek baba kategorileri kurulur.
Baflka toplumlarda bu durum daha karmaflk hale gelebilir. rnein Nuerlerde
kadnlar, hatta ller bile toplumsal baba roln stlenebilir. Kardefl tanmlar da
ayn lde karmaflk olabilir. Modern Bat toplumlarnda kardefllik genellikle ayn anne-babadan olmak gibi bir kandafllk iliflkisine dayanmakla birlikte, boflanma
sonucunda yeni haneye katlan ya da evlat edinmeyle ortaya kan kardefllikler
sz konusu olabilir. okefllilik durumunda da farkl bireylerden doan ocuklar
birbirinin kardefli saylr. Bizim gibi baz toplumlar kardeflleri ait olduklar yafl grubuna gre ayrt ederek isimlendirir: Aabey, abla gibi... Baz baflka toplumlarda
(rnein Cheyenne Kzlderililerinde) ise erkek kardefl ile btn erkek yeenler
ya da kz kardefl ile btn kadn yeenler (kuzinler) ayn terimle anlarak kardefl
saylr.
Yeenlik (yani kardefl ocuklar kategorisi) ve kuzenlik de (yani amca, hala,
teyze, day ocuklar kategorisi) temel akrabalk sistemi unsurlardr. Baz toplumlarda apraz kuzenler (karflt cinsiyetten kardefllerin ocuklar) ile paralel kuzenler (ayn cinsiyetten kardefllerin ocuklar) ayrt edilir.
Akraba Adlandrma Sistemleri

ok sayda akraba adlandrma dzeni vardr. Buna karfllk antropologlar, bu dzenleri baz rnek sistemler altnda birlefltirmifller ve alt sistem nermifllerdir.
1. Hawai Sistemi: En az sayda terimi kapsayan en yaln akrabalk sistemidir.
Ayn kuflakta yer alan ve ayn cinsiyetten olan btn akrabalar ayn adla anlrlar. Btn kadn kuzenler kz kardefl, btn erkek kuzenler ise erkek kardefl olarak anlr. Ayn flekilde anne-babann kuflanda yer alan btn akrabalar iin, sadece cinsiyetlerine gre ayrflacak flekilde ayn terim kullanlr.
Kuzen evlilikleri genellikle yasaktr.
2. Eskimo Sistemi: Batllar tarafndan Eskimo ad verilen ve Kuzey Kanada ve
Grnlandn Kuzey Kutup sahasna yakn blgelerinde yaflayan niut toplumuyla Kuzey Amerikada yaflayan baz Kzlderili kabilelerinde geerli olan
bu akrabalk sisteminde kuzenler, erkek ve kz kardefllerden ayrt edilerek
isimlendirilmekle birlikte, btn kuzenler ayn akrabalk kategorisi iinde
yer alr. Ebeveynlerin kz ve erkek kardeflleri ebeveynlerden ayr bir kategoriyi teflkil ederler, ancak cinsiyetlerine gre ayr adlarla anlrlar. Bununla
birlikte, rnein amca ile day ya da hala ile teyze arasnda bir ayrm sz ko-
3.
4.
5.
6.
nusu deildir. Anne, baba, kz ya da erkek kardefl terimleri yalnzca ekirdek aileye mensup kifliler iin geerlidir. Kiflinin mensubiyeti bakmndan
anne ve baba taraf arasnda bir ayrm yoktur.
Sudan Sistemi: Sudan sistemi, btn sistemler arasnda en fazla ayrm ieren sistemdir. Burada btn kuzenlere farkl bir ad verilmektedir. Bu sistemde amca, hala, day ya da teyze ocuklarnn her biri, kz ya da erkek
olufllarna gre ayr bir adla anlr. Babayanl soya gre rgtlenmifl ve
karmaflk bir ifl blmne, belirgin bir toplumsal tabakalaflmaya sahip toplumlarda grlr.
Omaha Sistemi: Adn Omaha Kzlderili kabilesinde grlmesi nedeniyle
oradan alan bu sistem babayanl soyla ilintilendirilmektedir. Bu sistemde ayn kuflaktan birka akraba iin ayn terim kullanlr: rnein baba ile amca,
anne ile teyze ayn adla anlr. Benzer biimde erkek kardefllerle paralel erkek kuzenler, kz kardefllerle paralel kz kuzenler ayn adla anlr. Ancak
anayanl iliflkiler sz konusu olduunda, kuflak fark pek gzetilmeden, anne, teyze ve daynn kz ile day ve daynn olu ayn ad almaktadr.
Crow Sistemi: Omaha sistemindeki anayanl rntye benzedii sylenebilir. Babann anasoyundaki akrabalar (baba, amca, hala olu ile hala ve hala kz) cinsiyetlerine gre ayn adla anlrken ana yanndaki akrabalar arasnda kuflak farklar gzetilir. Buna uygun olarak, kiflinin annesi ve teyzesi
ayn adla, kz kardefli ve paralel kz kuzenleri ayn adla, erkek kardefliyle paralel erkek kuzenleri ayn adla anlrlar.
Iroquis Sistemi: Kiflinin anne-babasnn kuflan ele alfl tarz bakmndan
Crow ve Omaha sistemlerine benzer. Bu sistemde kiflinin babas ile amcas
ayn adla, anas ile teyzesi ayn adla anlmaktadr. Ancak apraz kuzenlerin
ele alnfl biimi farkldr. Bu sistemde apraz erkek kuzenler (amca olu ile
daynn olu) ile apraz kz kuzenler (halann kz ile daynn kz) ayr birer
kategori altnda toplanmfltr. Bu sistem, apraz kuzen evliliini teflvik eden
toplumsal dzenlemelerde grlr.
Akrabalk Temelli Gruplar ve Soy

eflitli boyutlarda toplumsal gruplar olduu gibi, rgtlenme temeline bal olarak
da toplumsal gruplar farkllaflr. Bu gruplar iinde en kkl ve belirleyici toplumsal gruplardan birisi akrabalk temelli gruplardr. Akrabalk temel bir toplumsal iliflki formudur ve kk-lekli toplumlarda genellikle gruplarn olufltuu en nemli ya da tek aratr. Karmaflk toplumlarda akrabaln bu anlamdaki rol ok daha
snrldr.
Akrabalk gruplar, yardmlaflma, saldrma ya da savunma, trensel birlikler
oluflturma, siyasal bir grup, lobi grubu ya da idareci bir klik olma trnden ifllevler ve amalar yklenebilir, bu ama ve ifllevler etrafnda rgtlenebilir. Bunlarn
yansra akrabalk temelli bir grubu, ekonomik bir birim olarak da grebiliriz. Kk lekli toplumlarda akrabalk topluluklar genellikle ortak mlk sahibi birimlerdir. Bu ortak mlk toprak, hayvan, trensel ara ve gereler ya da kolektif mlkiyetin baflka bir konusu olabilir. Toplum karmaflklafltka ortak mlkiyet iliflkileri de gevfler ve ortak mlkiyet alan aile birimine kadar daralr, sonra orada da gevfler ve modern pozitif hukuktaki bireysel mlkiyet biimine dnflr. Akrabalk temelli gruplar byk lde soy esasna gre rgtlenir.
191
192
Antropoloji
Soy
Soy kavram, kifliyi atalarna balayan, toplumsal ve kltrel olarak tannmfl balar ifade eder. Kavram, ortak bir erkek ya da kadn ataya dayal akraba grubu olarak tanmlanabilir. Soyun toplumdan topluma, kltrden kltre tanmlanmasnda
deifliklikler grlr. Antropologlar soyun belirlenmesinde birka ilke saptamfllardr. Bu ilkeler toplumsal yaflam biimlendirmede nemli birer rol oynayan etkenlerdir. Soy iliflkileri, birok toplumda kiflinin toplum iinde stlendii rolleri, kamusal alandaki etkisini ve katlm biimini belirler. Soyun toplumsal iliflkilerde rol ve
belirleyicilii baz kltrlerde ok gldr. zellikle atalara tapmaya dayanan
dinsel yaflamlar olan toplumlar, zenginlik ve siyasal iktidarn dalmnda soy iliflkilerine birincil bir rol tanrlar. rnein Afrikal Nuerler arasnda en nemli servet
biimi olan sr miras alma tamamen soy iinde, babadan oula veya erkek kardeflten erkek kardefle aktarlma biiminde gerekleflir. Birok kk lekli toplumda toprak soy mensuplarnn ortak mlkiyeti altndadr. Soy yeleri, bu nedenle iktisad temelde de ortaktrlar ve ifl birlii yaparlar. Bu ifl birliini dzenleyen ve
toplumdan topluma deiflebilen eflitli kltrel dzenlemeler vardr. Bu dzenlemeler iinde sklkla rastlanan dayanflma biimleri gze arpar. Madd durumu daha iyi olanlar, dierlerini destekler; yoksul, sakat ya da yaflllara soy iinde baklr.
Ancak aflr lde genifllemifl olan ya da yeleri arasnda gerilim ve atflmann sz
konusu olduu soylar, blnme eilimi taflrlar. Buna bal olarak soylarn kk
alt birimlere ayrld grlmektedir. Nijeryadaki Tiv toplumu buna rnektir. Alt
soylar arasndaki ittifak ve rekabet iliflkileri, bu alt soylarn birbirlerine akrabalk
iliflkileri bakmndan yaknlk dereceleriyle balantldr. Ortak ata bakmndan birbirine yakn olanlar, dierlerine karfl ittifaklar olufltururlar. Ancak soyun blnmesi bazen de ortak soydan olma bilincinin yok olmasna neden olabilir. Byle durumlarda soy, ancak birka kuflak veya sadece yaflayan kuflaklar boyunca izlenebilmektedir. Bir soyun alt soylara m ayrlaca yoksa kopuflla bsbtn ayr soylarn m ortaya kaca, soyun iinde yer ald ekolojik ve siyasal evrenin etkisi
altndadr. Soyun iindeki nfus artfl, eer doal evrenin olanaklar tarafndan
karfllanamayacak duruma gelirse, soy dfl evreye doru yaylma eilimi iine girecektir. Eer bu yaylmann snr, baflka bir toplumsal evre tarafndan engellenecek bir noktaya ulaflmflsa, bu siyasal engele karfl soy iindeki kesimler arasnda
ittifak iliflkileri srecektir. Byle bir engelin olmad barfl durumlarnda, nfus artfl nedeniyle soy iinden blnerek ortaya kan alt kesimler zerk bir varolufl izlemeyi tercih edecek, savafl tehdidi ise bu zerk gruplar yeniden biraraya getirecektir. Dfl tehdidin grece az olduu veya hi olmad hallerde ise ounlukla
soy iinde kopufllar ve zerk baflka soylarn douflu sz konusudur.
Belirlenmifl soy ilkelerine gre belirli biimlerde izlenen soy izgileri, kiflilerin
toplumsal konum, kamusal katlm gibi birok iliflkisine belirli snrlar getirir. Tek
hatl soy, en kstlayc olandr. Burada sadece erkein ya da sadece kadnn soy
izgisi izlenir. Erkek soy izgisine babayanl, kadn soy izgisine ise anayanl soy
ad verilir. Baz kltrlerde soy her iki yandan da izlenir: bunlara ift hatl soy denmektedir. Bu gibi durumlarda, her iki soy izgisi farkl amalarla izlenir. Baz toplumlarda ise her iki soy izgisi de kabul edilmekte, hangisini seecei, kiflinin isteine braklmaktadr. Baflka bazlarnda ise kadnlar anayanl soyu, erkekler ise babayanl soyu izler; buna da paralel soy izgisi denmektedir.
193
Akrabalk iliflkileri kk lekli toplumlarda pek ok ifllev grr.SIRA

Endstrileflmifl
kent
SZDE
toplumlarndaysa akrabalk iliflkileri byk bir dnflme uramfl ve sz konusu ifllevlerin nemli bir blm ortadan kalkmfltr. Bunlar neler olabilir? Tartflnz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
CNSYET VE TOPLUMSAL CNSYET

S O R Ufarkla ve reErkek ve kadn cinsiyetleri biyolojik bir oluflumdur. Ancak, biyolojik
me yeteneiyle belirlenen cinsiyet, ona yklenen toplumsal ve kltrel anlamlar
ve beklentilerle, bu biyolojik temelin ok tesine taflnr. 1970lerden itibaren femiDKKAT
nist antropologlar biyolojik cinsiyetle onu aflan toplumsal cinsiyet arasndaki ayrma vurgu yapmaya baflladlar. Bylelikle bizim cinsiyetlerde algladmz ve varSIRA SZDE
saydmz zelliklerin biyolojiye indirgenemeyeceini gsterdiler.
Bu erevede
cinsiyetin toplumsal anlamda nasl kurulduuna iliflkin genifl bir arafltrma alan ortaya kt. Buna toplumsal cinsiyet ad verildi. Daha 1920lerde
Margaret Meadn
AMALARIMIZ
nc alflmalaryla bafllayan arafltrmalar, toplumlarn ve kltrlerin cinsiyet farklarn kltrel olarak nasl infla ettiklerini ve bu inflalarn biyolojiden nasl bamsz
bir biimde gelifltiini ele aldlar. 1970lerde younlaflan alflmalar
farklar
K T kltrel
A P
da olsa infla edilen toplumsal cinsiyetin ayn zamanda kadn-erkek eflitsizliinin de
temeli olduunu ortaya koydu. Bu nedenle bu alflmalarn younlaflt alana bafllangta feminist antropoloji ad verildi. Bylelikle, ev ii alan-kamusal
doaT E L E V Z Y O alan,
N
kltr gibi karfltlklarn elefltirisi mmkn hale geldi. Zira toplumda erkek egemenliini pekifltiren bu ayrmlara atfedilen doalln sz konusu olmad ortaya
konmufl oluyordu. stelik toplumsal cinsiyet alflmalar, erkek egemenliinin BaT E R N E T Bat mertl olmayan kltrlere zg bir gerilik olarak kurgulanmasn Nsalayan
kezci bakfl asn da ykt. nk bu ayrflma ve eflitsizlik yaratc toplumsal cinsiyet kurgusu Bat toplumlarnda da geerliydi. Baz toplumlarda kadn ve erkek rollerinin belirlenmesinde biyolojik farkllk vurgusunun arlkl olmadnn bulgulanmasyla, erkeklik ve kadnlk kategorilerinin evrensel bir temeli bulunduuna
iliflkin genel yarg kknden sarsld. Bylelikle kadnlk rollerinin biyolojik bir kader olduuna iliflkin kan da sarslmfl oluyordu. Zira btn bu roller, kltrleme
srecinde erkek ve kz ocuklara aktarlan kltr belirlenimli rollerdir. Bunun yansra bu roller, akrabalk ve evlilik siyaseti ad verilen ve kiflileri aflan toplumsal
alarn ifllemesine hizmet ederler.
N N
Cinsellik ve Cinsellik Karflsndaki Kltrel Tutumlar

Cinsellik esas olarak biyolojik bir gd olmakla birlikte, insanlarn denetledii ve
koflullad bir drtdr. Cinsel iliflkilerde belli llerde kiflisel tercihler rol oynamakla birlikte, toplumsal ve kltrel kayglar arlk taflr. zellikle bu gdnn
yol aabilecei dzensizlikler, rekabet ve atflmalar nlemek iin btn toplumlar cinsel iliflkileri kurallara balarlar. Toplumsal cinsiyetin flekillenmesindeki
nemli etkenlerden birisi de budur. Zira cinsellik, toplumsal hayatn yaratt ve
zorunlu kld hedeflere ve koflullara uygun biimde kullanlan stratejik bir kaynak olarak deerlendirilmifltir. rnein Eskimolarda erkek iin eflinin cinsellii,
dier erkeklerle anlaml ve kalc toplumsal balar kurabilmesi iin bir aratr. Bu
erevede toplumlar belirli cinsel kstlamalar getirmifllerdir. Bu kstlamalar, cinsel
iliflkinin btnyle yasakland manastr tipi hayattan, modern Bat toplumlarnda
1960larn cinsel devriminden sonra grlen, evlilik ncesi veya evlilik dfl iliflkiyi
de olaan karfllayan tutumlara kadar eflitlilik gsterir. Baz toplumlarda cinsellik,
sadece reme amacna dnk bir etkinlik biiminde asgar dzeye indirgenmifltir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
194
Antropoloji
Bu gibi toplumlarda (rnein Yeni Ginenin yayla topluluklarnda) cinselliin erkei gszlefltiren ve bozan bir fley olduu dflnlr ve aka kadnlara karfl
dflmanlk beslenir. Pek ok toplum ise cinsellii evlilik dzeyindeki serbestlikle
snrlamfltr. Burada bekret kavram nem kazanr ve bekretin kantlanmas evlilik treninin bir paras haline getirilir. Cinsel kstlamalara iliflkin pek ok kltrel tutum, kadnlarn karfl cinsle temasn kstlamaya yneliktir. rnein, Ortadouda ve birok slam lkesinde grlen arflaf uygulamas buna yneliktir. Cinsel
kstlamalar toplumun leiyle de iliflkilendirilebilir. Kk lekli avc-toplayc
ya da tarmc toplumlar, zellikle evlilik-ncesi cinsel iliflkilere, genifl lekli toplumlara gre daha fazla hoflgrye sahiptir. Genifl lekli toplumlarda ise bireylerin kabul edilebilir cinsel tutumlar cinsiyet, yafl, etnik aidiyet, din, toplumsal snf
gibi etkenlerine bal olarak, genifl bir deiflkenlik gsterir.
Bu arada cinsellik kstlamalarna iliflkin evrensel baz tutumlardan da sz etmek mmkndr. rnein ensest tabusu, yani yakn akraba olarak tanmlanan kiflilerle cinsel iliflkinin yasaklanmas, evrensel bir kural olarak kabul edilebilir. Ancak baz akrabalar arasnda cinsel iliflkiler yasaklanrken, baz toplumlarda, zellikle kk lekli ya da tarmc toplumlarda belirli akrabalar arasnda evlenmeler
teflvik edilir. Genifl lekli toplumlarda ise akrabalk snrlarn aflan etnik aidiyet,
toplumsal snf ya da dinsel ballklar gibi koflullar evlilik tercihlerinde arlkl bir
rol oynar.
195
zet
N
A M A
N
AM A
En temel toplumsal kurumlardan biri olan evlilik

ne tr bir ifllev grr ve kltrlere gre farkllk
gsterir mi?
Evlilik temel toplumsal kurumdur. nsanlar evlilik kurmak yoluyla, hem kltrel ve toplumsal
olarak kabul edilmifl biimde soylarnn devamn salarlar, hem evlilik yoluyla kurduklar yeni
toplumsal balar sayesinde dayanflma erevelerini geniflletirler, hem de evlilik yoluyla kurulan aile birlii araclyla bir iktisad birim kurmufl olurlar. Her kltr, kendi varolufl koflullarna uygun evlilik biimleri gelifltirmifltir.
Akrabalk sistemleri toplumsal olarak ne tr bir
ifllev grr ve kltrlere gre farkllk gsterir mi?
Akrabalk sistemleri, soy ve evlilik yoluyla kurulmufl ve kltrel olarak kabul edilmifl temel bir
toplumsal iliflkiler adr. Dnyada eflitli akrabalk sistemleri vardr. Akrabalarn birbirlerine karfl konumlarn, rol ve statlerini ve bunlara bal olarak karfllkl sorumluluk ve beklentilerini
belirleyen bu sistemler, daha ok akrabalarn adlandrlmasna iliflkin eflitli sistemlerde yansmalarn bulur. Antropologlar, bu biimde alt farkl
sistemin varolduunu ne srerler. Soy ise kiflinin annesinden veya babasndan hangisinin atasal izgisini izleyecei ve o izgilerden hangisini
temel akraba kabul edeceini, daha baflka deyiflle hangi izgiyi esas alacan belirleyen bir sistemdir. Anayanl ve babayanl olmak zere iki
temel soy sistemi vardr.
N
A M A
Kadn ve erkeklerin rol ve statlerini, davranfl

ve tutumlarnn belirleyen biyolojik cinsiyetin
tesinde kltrel olarak yaplandrlmfl bir toplumsal cinsiyet var mdr?
Erkek ve kadn cinsiyetleri her ne kadar biyolojik durumlar olsa da, bu cinsiyetlerin hayatta yklendii rolleri, sorumluluklar ve toplum iindeki
yerleri kltrler tarafndan belirlenir. Kltrler,
zellikle kadn cinsinin soyun devam bakmndan tafld stratejik rol nedeniyle bu cinse zel
bir nem yklerler ve onunla ilgili pek ok kural
ve kstlama getirirler. Bu kural ve kstlamalar,
rekabeti nleyici ve dayanflmay glendirici biimde yaplandrlmfltr.
196
Antropoloji
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi evliliin karfllad ifllevlerden biri deildir?
a. Soyun devamn salamak
b. ocuklarn bakmn ve gvencesini salamak
c. Ekonomik bir birlik oluflturmak
d. Toplumsal bir stat salamak
e. Salkl ve uzun bir yaflam salamak
6. Erkek-egemen (ataerkil) toplumlarda yeni evlenen

bir ift genellikle ne tr bir yerleflmeyi tercih eder?
a. Patrilokal
b. Matrilokal
c. Ambilokal
d. Bilokal
e. Polilokal
2. Evliliin gruplar arasnda bir kadn takas olduunu

ne sren antropolog kimdir?
a. C. Lvi-Strauss
b. B. Malinowski
c. M. Mead
d. F. Boas
e. A. Radcliffe-Brown
7. Evlilik yoluyla edinilen akrabala ne nedir?

a. Kandafllk
b. Hsmlk
c. veylik
d. Ahbaplk
e. Soydafllk
3. Endogami nedir?
a. Tek eflli evlilik
b. ok eflli evlilik
c. evlilik
d. Dflevlilik
e. Dolayl takas evlilii
8. Afladakilerden hangisi antropologlarn tanmlad

akrabalk sistemlerinden biri deildir?
a. Sudan sistemi
b. Hawai sistemi
c. Eskimo sistemi
d. in sistemi
e. Omaha sistemi
4. ki erkein birbirlerinin kz kardeflleriyle evlenmeleriyle gerekleflen evlilik biimine ne ad verilir?

a. apraz kuzen evlilii
b. Berder
c. Taygeldi
d. Levirat
e. Sororat
9. Kadnlk ve erkeklie yklenen toplumsal ve kltrel anlamlara ne ad verilir?

a. Cinsiyet
b. Cinsiyet blnmesi
c. Toplumsal cinsiyet
d. Cinsiyet farkna dayal toplumsallk
e. Kltrel cinsiyet algs
5. ocuklu dul bir erkekle ocuklu dul bir kadnn kendilerinin ve ocuklarnn evlenmesi fleklinde gerekleflen evlilik biimine ne ad verilir?
a. Levirat
b. Paralel evlilik
c. Anlaflmal apraz evlilik
d. Taygeldi
e. Hayalet evlilii
10. Cinsellikle ilgili olarak afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?

a. Cinsellik biyolojik bir gddr.
b. Cinsellik kltrel olarak eflitli kurallarla dzenlenmifltir.
c. Cinselliin alglanfl kltrden kltre farkllk
gsterir.
d. Cinsellie getirilen baz evrensel yasaklamalar
bulunur.
e. Cinsellikle ilgili tutum ve davranfllar evrenseldir.
197
Yaflamn inden
29.11.2006
flte Trk ailesi
Mal erkekte, ev iflleri kadnda. Grc usul hl yaygn. Akraba-komflu ziyareti seviliyor, birlikte sinemaya
gidilmiyor. Sigara yaygn, alkolse deil.
RADKAL - Ankara - Baflbakanlk Aile ve Sosyal Arafltrmalar Genel Mdrl ile TK, 24 bin 647 kifliyle grflerek Trk ailelerinin profilini kard. Trk Aile Yaps Arafltrmasna gre ailelerin en ok gereklefltii
etkinlik akraba ve komflu ziyareti olurken, kzdan
biri 18 yaflndan kk evlendiriliyor.
10 Haziran-29 Austos 2006 tarihlerinde gereklefltirilen arafltrmann sonular dn Devlet Bakan Nimet
ubuku tarafndan akland. 1993ten beri yaplan en
kapsaml arafltrmaya gre 21inci yzyln baflndaki
Trkiyenin aile yaps flyle:
Aileler klyor: 1993te 4.75 kifli olan ortalama hane
halk bykl 3.8e dflt. Bu rakam kentte 3.7 iken,
krda 4. ABde 2001 itibaryla hane halk bykl
2.45. Trkiyede hanelerin yzde 80.7si ekirdek ailelerden, yzde 13 genifl ailelerden, yzde 6s tek kiflilik hanelerden, yzde 0.4 de renci ve iflilerden
olufluyor. Trk halknn yzde 94 bir aile ats altnda yaflyor. ABde bu oran 1995te yzde 46.8, 2001de
ise yzde 51.8di.
Mal erkekte: Bireylerin sahip olduu mstakil ev/apartmanlarn yzde 11.5i kadnlar, yzde 28.3 erkekler
adna kaytl. Otomobillerin de yzde 2.2si kadnlarn,
yzde 14.4 erkeklerin. Kadnlarn yzde 80.2sinin,
erkeklerin yzde 39.6snn zerine kaytl bir gayrimenkul veya ara yok. 1993 arafltrmasnda erkeklerin yzde 74.3nn gayrimenkul vard.
Hafta sonlar beraberiz: Aile yelerinin yzde 73.4
sabah kahvaltsnda, yzde 88.8i akflam yemeinde,
yzde 90.2si hafta sonlarnda bir araya geliyor. Krda
yaflayanlarn yzde 86.31i sabah kahvaltsnda buluflurken, kentte bu rakam yzde 66.4. Hane halk yelerinin
dzenli olarak bir araya geldikleri zaman dilimlerinin
baflnda hafta sonlar yzde 90.2yle ilk srada.
Ailece sinemaya gitmeyiz: Hane halknn yzde 24.9u
akraba ziyaretlerini, yzde 23.4 komflu ziyaretlerini,
yzde 22.1i alflverifli ve yzde 20.8i arkadafl ziyaretlerini birlikte yapyor. Hane halknn yzde 84.3 sine-
maya ve tiyatroya hi birlikte gitmezken, yzde 2.8lik

bir kesim sk sk birlikte gidiyor. Yzde 68.6 dflarda
yemee, yzde 52.4 ise piknie hi gitmiyor.
Ev ifli kadndan sorulur: Ev ifllerinde; yemek piflirmenin
yzde 87.1i, t yaplmasnn yzde 84.3, sofrann kurulup kaldrlmasnn yzde 74.1i kadnlarn ifli. Fatura
demenin yzde 69.1i, kk tamiratlarn yzde 68.4
erkeklerce stleniliyor. Kadn-erkek arasndaki en adil
yaplan ev ifli gnlk yiyecek-iecek alflveriflleri.
Trkler bir defa evlenir: Evlenenlerin yzde 95.7si bir,
yzde 4 iki defa, yzde 0.3 ya da daha fazla evlilik yapmfl.
Gen evleniyoruz: Evlenen kadnlarn yzde 58.7si, erkeklerin yzde 58.2si ilk evliliini 18-24 yafllar arasnda yapmfl. 18 yafl altnda evlenme oran kadnlarda
yzde 31.7 iken erkeklerde yzde 6.9. 1993 arafltrmasna gre ilk evlenme yafl 18 yaflndan kk olanlarn
orannn yzde 75.72 olduu dflnlrse erken evlenme yaflnn son 10 ylda azald grlyor. Erkeklerin
yzde 6.9u, kadnlarn yzde 31.7si 18 yafln altnda
evleniyor. Erkeklerin yzde 58.2si, kadnlarn da yzde
58.7si 18-24 yafl aralnda evleniyor.
Grc usul yaygn: Grc usulyle ve kendi ailelerinin kararyla evlenen kadnlarn oran yzde 36.2, erkeklerin ise yzde 24.8. Grc usulyle ancak kendi
kararlaryla evlenen kadnlarn oran yzde 28, erkeklerin oran yzde 31.9. Kadnlarn yzde 27.4, erkeklerin ise yzde 35.2si kendi seimleri ve ailelerinin onaylaryla nikh masasna oturmufl. Ailesinin karfl kmasna ramen evlenen kadnlarn oran yzde 6.7, erkeklerin ise yzde 6.3.
Resmi ve dini nikh yapyoruz: Evliliklerin yzde
85.9unda hem resmi hem dini, yzde 9.7sinde yalnz
resmi, yzde 3.7sinde ise sadece dini nikh kylmfl.
Yzde 0.6snn hibir nikh yok. 1993 arafltrmasna
gre sadece dini nikh yaptranlarda yzde 1.2 orannda azalma var.
Kentte bile bafllk paras: Evliliklerin yzde 17.12sinde
bafllk paras verilmifl. Bu oran krda yzde 23.5, kentte
ise yzde 13 dzeyinde. 65 yafl zeri evliliklerin yzde
28.7sinde, 55-64 yafl arasndaki evliliklerin ise yzde
26.7sinde bafllk paras denmifl. 1993 arafltrmasnda
bafllk paras verenlerin orannn yzde 26.68 olduu
gz nne alndnda, geen 10 ylda bafllk parasnda
dflfl olduu gzleniyor.
198
Antropoloji
Okuma Paras
Trobriandda Evlilik
1. e
[Trobriand Adalarnda] Evlilik yalnz iki efl arasnda ba

kurmuyor, koca ile aile ve zellikle de kadnn kardefli
arasnda srekli ve karfllkl bir iliflki yaratyor. Kadnla
kardefli arasnda ok zel nitelikte ve yine ok nemli
bir akrabalk iliflkisi vardr. Trobriandl bir aile iinde
kadn her zaman bir erkein korumas altnda kalr, bu
adam kadnn kardefllerinden birisidir, o yoksa, anne
soyundan en yakn baflka bir erkek olur. Kadn ona boyun emeli ve ona karfl kimi grevleri yerine getirmelidir, erkek akraba ise kadnn rahatn gzetmeli, evlendikten sonra bile ekonomik yaflamn gvence altna
almaldr.
Erkek kardefl, kendi kz kardeflinin ocuklarnn doal
vasisidir; ocuklarn gznde ailenin yasal flefi baba deil, odur. Erkek kardefl, kendi asndan ocuklara gz
kulak olmal ve kendi yiyeceinden nemli bir pay onlarn evine vermelidir. En zor ykmllk de budur,
nk evlilik kocann kynde olur, gen kadn gider
kocasnn topluluunun iine yerleflir, bu durum her
harman zaman srekli gidip gelmeleri gerektirir.
rn alnnca, patatesler snflandrlr ve her bahenin
rn konik biimde harmanlanr. Bahedeki bafllca
pay, her zaman kz kardeflin evine gnderilir... Bana
bilgi verenlere gre bir yiyecek yn flu anlama gelir:
Baknz, kz kardeflim ve ocuklar iin neler yaptm;
ben iyi bir bahvanm, kz kardeflim ve ocuklar hibir zaman yiyecek ktlndan ac ekmeyecektir.
Birka gn sonra harman bozulur; patatesler sepetlere
konulur ve kz kardeflin oturduu kye taflnr, orada
yeniden kadnn kocasnn evinin nnde konik biimde yn yaplr. Bu kez, bu topluluun yeleri gelir, patateslere hayranlkla bakarlar. fllemlerin tm bu trensel yan, daha nceden bildiimiz bir uzlafltrc gce
sahiptir...
Bu ifllemlerin temelinde sadece tutku ve vnme yoktur: Burada karfllkl iliflki ilkesi, dierlerinde olduu
kadar nemli bir rol oynar... Her fleyden nce koca,
eflinin ailesinden ald ve her yl dnflml olarak verilen dln almaldr. Daha sonra ocuklar byd zaman, dorudan doruya daylarnn otoritesi altna
girerler. Erkek ocuklar, yapt her iflte dayya yardmc olur ve denmesi gereken borlara katkda bulunur.
Kaynak: Malinowski, B. (1998). lkel Toplum (ev.
H. Portakal). Ankara: teki Yaynlar, ss. 29-31.
2. a
3. c
4. b
5. d
6. a
7. b
8. d
9. c
10. e
Yantnz doru deilse Evlilik ve Aile

Yantnz doru deilse Akrabalk ve Soy
Yantnz doru deilse Akrabalk ve Soy
Yantnz doru deilse Cinsiyet ve Toplumsal
Cinsiyet blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Cinsiyet ve Toplumsal
Cinsiyet blmn yeniden gzden geiriniz.
199
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Evlilik ve akrabalk yoluyla aileler aras akrabalk iliflkileri kurulur. Bu iliflkiler ekonomik ve kltrel bakmdan bir alflverifl ve dayanflma a anlamna gelir. Farkl bir etnik veya dini grupla karmaflk akrabalk iliflkilerine girmek her iki taraf iin de pek ok zorlukla karfllaflmak anlamna gelebilir. Bunun nedeni gruplarn farkl normlar, adetleri, deerleri, hatta dilleri olmasdr.
Btn bunlar ayn zamanda bir etnik veya dini grubun
kimliini de oluflturur. Dolaysyla grup kimliinin korunabilmesi ve devam ettirebilmesi iin ayn grup ierisinden ievlilik teflvik edilirken bunun tersinin engelenmesi eilimi vardr.
Altuntek, S. (1993). Van Yresinde Akraba Evlilii.

Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Arsebk, G. (1990). nsan ve Evrim. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
Balaman, A.R. (1982). Sosyal Antropolojik Yaklaflmla Evlilik-Akrabalk Trleri. zmir.
Engels, F. (1979). Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni (ev. K.Somer). Ankara: Sol Yaynlar.
Emirolu, K. ve Aydn, S. (2003). Antropoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat.
Kitabevi.
Malinowski, B. (1998). lkel Toplum (ev. H. Portakal). Ankara: teki Yaynlar.
zbudun, S., fiafak, B. ve Altuntek, N.S. (2007). Antropoloji: Kuramlar/Kuramclar. Ankara: Dipnot
Yaynlar.
Timur, S. (1972). Trkiyede Aile Yaps. Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar.
Yaln-Heckmann, L. (1990). Afliretli Kadn: Ger ve
Yar-Ger Toplumlarda Yeniden retim ve Cinsiyet Rolleri. Tekeli, fi. (Der) Kadn Bakfl Asndan 1980ler Trkiyesinde Kadn. stanbul: letiflim Yaynlar, ss. 257-265.
Yaln-Heckmann, L. (1991). Tribe and Kinship
Among the Kurds. Frankfurt: Peter Lang.
Sra Sizde 2
len eflin kardefliyle yaplan evliliklerde zellikle ilk
eflten olan ocuklarn bakm ve gvencesi garantiye
alnr. ocuklarla biyolojik akrabal olan amca ya da
teyze bir yabancya gre ocuklar daha kolay kabullenecek ve sahiplenecektir. Ayn durum ocuklar asndan da geerlidir. Burada toplumsal ve ekonomik bakmdan yalnz kalan kadn/erkek ve ocuk akrabalara
sahip klmas durumu yani bir dayanflma sz konusudur. Ayrca bu tr evliliklerde ilk evlilikte birikmifl olan
servetin de yabanc biriyle paylafllmasna engel olunur
ve servetin aile iinde kalmas salanr.
Sra Sizde 3
Geleneksel toplumlarda akrabalk iliflkileri toplumsal
gruplar oluflturan en temel unsurdur. Kiflilerin rolleri,
dier insanlarla olan iliflkileri, hak ve devleri, toplum
ierisindeki statleri, iktidarlar, otorite hep akrabalk
iliflkileriyle belirlenir. Akrabalk iliflkileri insanlar arasnda dayanflmay ve grubun srekliliini salar. Akrabalk gruplarnn retim faaliyetleri gibi konularda yardmlaflma, baflka gruplara karfl saldrma ya da savunma,
bazen trensel amal birlikler ya da siyasal bir grup
oluflturmak gibi ifllevleri vardr. Akraba gruplar toprak,
hayvan, otlak, ev gibi ortak mlk sahibi birimlerdir. Endstrileflmifl kent toplumlarndaysa akrabalk iliflkilerinin salad bu trden ifllevlerin byk blm ortadan kalkmfltr. Kiflilerin toplumsal konumlarn, stat ve
rollerini, dier insanlarla olan iliflkilerini, hak ve devlerini belirleyen baflka mekanizmalar vardr. fl hayatnn
salad iliflkiler, komfluluk ve arkadafllk ve kent yaflamna zg baflka gruplar akrabalk iliflkilerinin yerini
alr. Dayanflma, yardmlaflma ve ifl blm bu trden
iliflkilerle de salanabilir. Ayrca ekonomik, siyasal ve
trensel birlikler de akrabalk iliflkileri dflnda baflka
iliflkilerle de oluflturulabilir. Ortak mlkiyetin yerini bireysel mlkiyet alr. Akrabala dayal otorite zayflar.
Din ve Kutsal
Din; bir inan, reti ve dnya grflnn dnyevi kurumlar araclyla dzenlenmifl ve ilkelere balanmfl biimidir. nsanlar dini tabular, kltler, mitoslar, dinsel simgeler, ayinler ve eflitli ibadet biimleriyle kavrar ve yaflatrlar. Din,
bireysel bir olgu olmayp toplum tarafndan rgtlenen ve paylafllan nemli bir
kurumdur.
Amalarmz
N
N
N
N

nan nasl rgtlenir ve kurumsallaflr?
Dnya zerindeki inan sistemleri nasl bir eflitlilik gsterir ve bunun nedenleri nedir?
Din ve inan, hangi kltrel aralar yoluyla yaflatlr?
Mitoloji ve mitos nedir?
201
202
Antropoloji
rnek Olay
Tepoztln Halknn Deer ve nanlar Sistemi
Tepoztln halknn geleneksel yaflam grfl; fiziksel evreleri, teknoloji ve ekonomilerinin snrllyla, alkantl tarihi, yz yllk bir smrge olufllar, yoksulluu, yksek lm oranna sahip oluflu, son olarak da kentsel etkileflimlerin neden
olduu sosyal deiflimlerin rastlantsal doasyla flekillenmektedir. Tepoztlnllar
iin dnya ve doa, devaml bir bela, tehlike ve tehdit oluflturmaktadr. Doal glere karfl duyulan gl korku, talihsizlik, felaket ve lmn yaknlaflt endiflesi
yklerinde ve kyllerden rnek olarak dinlenen dfllerde grlen temalardr.
Tepoztln halknn yaflad dnya; iyi niyetlerini kazanmak, koruma salamak iin yatfltrlmas gereken saldrgan glerle ve cezalar uygulayan flahsiyetlerle doludur. El Tepozteco eer ihmal edilirse yamuru engeller, los aires yani suda
yaflayan ruhlar kendilerini gcendirenlere hastalk gnderirler, naguales yani fleytanla iflbirlii yapan insanlar, gece ktlk yapmak iin domuz ya da kpee dnflebilirler. Tehdit dolu Katolik figrler de vardr. Tanr sevmekten ok cezalandrr, ou talihsizlik Tanr'ya atfedilir. Tanr'nn iyi flans getirdii nadiren grlr.
Azizler Tanr ile insanolu arasndaki arabuluculardr, Tepoztlnllar da kendilerini onlara iyilik yapmaya adar. Daha fazla cezalandrma gcne sahip azizler en ok gayretle ve flevkle tapnlan azizlerdir. Aziz Peter bayram gnne yeterli sayda dans katlmazsa, katlmayanlara hastalk ve kt flans getirir. ocuklar korkutarak kendisi iin dans etmeleri konusunda arslan kulland da sylenir,
aslan simgesi azizin hep yanndadr...
Tepoztln halknn ou Tanr'nn verdii ceza ile el pingo yani fleytann iflini
aka ayrt edemez. fieytann gleri nispeten azdr, yine de Aziz Mikael veya
Aziz Cebrail'e okunacak bir dua ile etkisi hafifletilebilir. (fieytan kzdrmamak
iin, ayn zamanda fleytan iin de kk bir mum yaklr). Tepoztlnllarn Katolik cennet ve cehennem hakknda net bir anlayfla sahip olduklar da sylenemez.
Aztek dini, cenneti l savafllarn ve ocuk doururken len kadnlarn gittii
hofl bir yer olarak tanmlard. Cehenneme denk dflen ise ruhlarn dnyadaki yaflantlarnn aynsn srdrdkleri ller diyarnn bir blm yani mictland.
Yaflarken ifllenen gnahlarn kefaretinin dendii bir yer olan cehennem diye bir
yer bilinmiyordu, ou Tepoztlnl hl lmden sonra cezalandrma ile ilgili tam
bir dflnceye sahip deildir.
Kaynak: Lewis, O. (2002). Tepoztln: Meksika'da Bir Ky. (ev. . Girgi alap), stanbul: Epsilon, ss.160-162.
Anahtar Kavramlar
Animizm
Animatizm
Animalizm
Ayin
Badafltrmaclk
Dou Mistisizmi
badet
Karizma
Klt
Mitoloji
indekiler
GRfi
DN: NANCIN KURUMSALLAfiMASI
NAN SSTEMLERNN EfiTLL
TABULAR, KLTLER VE DNSEL SMGELER
MTOLOJ VE MTOSLAR
Mitos
Peygamber
fiamanizm
Tabu
nite 9 - Din ve Kutsal
GRfi
nsanlar hayatlarn gven iinde srdrmek ve gelecekten emin olmak ihtiyac
iindedirler. Hem yaflanan hayatn gvenlik ve esenlik iinde devam etmesi hem
de lm sonrasnda var olduu dflnlen teki hayata gven duyma ihtiyac, dinin ortaya kflndaki temel etkenlerdir. Hayatn gvenlik ve esenlik iinde devam
etmesi, her zaman sz konusu deildir. Hayat, toplumsal ortamlarda ortaya kabilecek atflma ve savafllardan ya da ekonomik ykmlardan kaynaklanan karmafla
ve anarflinin ya da doadan gelecek pek ok afetin ak etkisi altndadr. Bu ykmlar insann kendisini gsz hissetmesine, gvenlik ve esenlii yeniden salamak
iin snacak doast bir g aramasna yol aar. Bir doast gcn doay ve
toplumsal hayat dzenlediine ve yeniden dzenlemeye kadir olduuna inanlmas, bu arayfl ve snmay kolaylafltrr ve insann kendine ve gelecee gvenini yeniden kazanmasn salar. Ykmlar ve lm karflsndaki en nemli direnifl
arac budur. Bu ara, ayn zamanda ykmlar ve karmafla yznden bozulabilecek
toplumsal dzenin devamn gvence altna alr ve insanlarn var olufllarna iliflkin
kuflku ve sorularna cevaplar bulur. nsanlarn varoluflunu anlamlandrma sorunu,
temel bir sorundur. Dnya ve evren neden var?, Nasl var oldu?, Neden buradayz?, Var oluflumuzun bir amac var m?, ve en nihayet neden ben? gibi sorulara
srekli tatmin edici yantlar ararz. Doast bir gcn/glerin yaratclna, dzenleyiciliine ve bizlerin varoluflu ve yapp etmeleri (ameli) de dahil her fleyi bilinli bir biimde infla ettiine inan, bu tatmin edici yantlara ulaflmamza araclk
eden en nemli yollardan biridir. Biz bu aracn dnyevi kurumlar ve mekanizmalar araclyla dzenlenmifl, ilkelere balanmfl biimine ksaca din diyoruz. Dinin
temelinde inan yatmaktadr. Dzenlenmifl, kurallara balanmfl inanlar (iman)
ile doast ile ba kurma yollar (ayin ve ibadet) dinin iki nemli ayadr. Bu iki
aya toplumsal alan iinde var eden kifliler ve kurumlar sosyal bilimlerin konusudur. Antropologlar, dinsel ideolojinin (imann) ve ayinsel davranfln, toplumsal a
kuran dier kltrel rntlerle iliflkilerini ve dier siyasal, toplumsal ve iktisadi
srelerle ne tr iliflkiler iinde olduunu anlamaya alflrlar. stelik bu kurumlar
ve sreler, zaman iinde tarihsel olarak, eflitli toplumsal ve ekolojik balamlarda
deiflerek yeni biimler alr. Antropologlar bu deiflimlere de eilirler. Mutlak bir
yaratcnn ya da yaratclarn varl veya yokluu, bir dinsel inancn ya da mitolojik bir hikyenin doru ya da yanlfl oluflu, bilimsel bilgi alannn deil inan alannn sorunudur. Bu konular kantlanamaz ya da yanlfllanamaz. Antropologlar bu
yzden dinsel inanlarn doru veya yanlfl olufluyla, tanrnn varlyla ya da yokluuyla veya hangi ibadet biiminin dinen doru ibadet biimi olup olmadyla ilgilenmezler; onlar ilgilendiren, belirli bir inan biiminin ortaya kfl ve varolufl
nedenlerini inceleme; onlarn dier dinsel inanlarla, toplumsal alanla, tarihsel koflullarla ve ekolojik etkenlerle iliflkisini anlamaya alflmak ve inanlarn nasl deiflime uradn ve farkllafltn gzlemlemektir.
Kutsallk kavram, dini aflar. Din, kutsallk alannn nemli bir blmn iflgal
etse de insanlarn din dfl birtakm simgelere, yerlere kutsallk atfetmesi mmkndr. zellikle dinin kamusal alandaki nemli roln terk ettii ve din-devlet iliflkilerinin birbirinden ayrflt modern laik ada, insanlar zaman zaman dinsel kutsallarn yerini alacak yeni kutsallar yaratmfllardr. Bu yaratm srecinde, bu an
siyasal rgt olan ulus-devletin byk bir rol vardr. Mill marfl, bayrak, sancak,
bamszlk savaflnn getii yer, bamszlk savaflnda lmfl olan askerleri temsil eden mehul asker antlar ya da devletin kurucularnn ve ulusun nderlerinin
203
204
Antropoloji
mezarlar vb. sayg gsterilmesi beklenen ve bu saygnn gerekelerini temellendiren resm bir anlatnn efllik ettii yeni bir kutsallk alannn ortaya kt sylenebilir. Ayrca dnyann ve evrenin yaratlflna iliflkin kozmolojiler, mitolojiler ve
dnyann ve evrenin nasl yok olacana dair kyamet senaryolar olan eskatalojiler de kutsaln alannda yer alr. Yani ksaca kutsaln alan dinin alanndan byktr, diyebiliriz. Ancak bunlar iinde en etkili ve etkin olannn hl din olduunu
da sylemeliyiz. nk din, tpk konuflma dili gibi, insan trne zg, ayrt edici
bir zelliktir ve en az konuflma dili kadar eskidir.
DN: NANCIN KURUMSALLAfiMASI

Dinin Boyutlar
Girifl blmnde deindiimiz gibi, insanlar eflitli nedenlerle inanma ihtiyac duyarlar. Ancak bu ihtiyacn giderilmesi bireysel, rastlantsal ya da konjonktrel biimde deil, din adn verdiimiz sistemleflmifl kurumlar araclyla salanr. Din,
dorudan doruya doastne iflaret eder. Doast kavram, gzlemlenebilir
dnyann ve duyularmzla algladmz evrenin tesini anlatr. Bu yzden doast alan, her ne kadar inananlarn varlndan kuflku duymad bir alan olsa da
kestirilemeyen, deneysel olmayan, gzlenemeyen ve bunlara bal olarak sradan
kiflilerce (fnilerce) aklanamayan bir alandr. te yandan doast ile doal
olan arasndaki ayrm, lmszlk ve ncesiz-sonraszlk ile lmllk ayrmnda
da simgeleflir. ncesiz-sonrasz olufl; tarihsizlie, lmllk ise tarihli olufla iflaret
eder. Doast tarihsiz bir alandr; burada zaman yoktur, buras mutlak kudretin
ve sonsuz mutluluun alandr. Doal dnya ise zamanldr, zaman tarihi yaratr,
insan ve dier canllar bu tarihin iinde inifl kfll, sorunlu bir kaderi yaflar. Bu doal dnya, dinler tarafndan doastndeki sonsuz mutluluk alanna ulaflmak iin
bir snav yeri olarak kurgulanr. te yandan dnya hayat, bu mutlak kudrete yaklaflmaya, yaknlaflmaya ve ondan talepte bulunmaya engel deildir. Tek koflul, bu
yaklaflma, yaknlaflma ve talepler iin dinin emirlerine uymak ve ykmllkleri
yerine getirmektir. Ancak baz kltrlerin bu mutlak kudrete iliflkin tasavvurlar,
alfllmfln dflndadr. rnein Avustralya Aborijinleri bu yce gle karfllkl bamlla dayanan, hatta kimi zaman eflitliki bir iliflki kurabilirler.
nsanlar, doast olarak kurgulanan kutsaln bir paras olmak iin, bu dnyadaki yapp etmelerini (amellerini) olabildiince dinin emirlerine uydurmaya alflrlar ve bu yolla ldkten sonra kutsaln paras olmay hak etmeye alflrlar. Ancak
tahayyl edilen kutsaln, dnyevi olan iindeki eriflilmezlii ve dokunulmazl bir
yana, bir flekilde dnyevi alanda temsil edilmesi gerekir. Bu temsil, dnyada olup
biten doa olaylarnn ya da canllarn baflna gelenlerin doast glere atfen yorumlanmas, dnyevi alanda var olan baz fleylere doastnn buradaki simgeleri
olarak anlam yklenmesi biiminde gerekleflir. Kimi zaman bu temsil belirli eylemlerle gereklefltirilir. Bu eylemlere biz ayin diyoruz. Dolaysyla din, kutsal simgelerin inan ve eylemler yoluyla anlamlandrlmasnda, yorumlanmasnda ve bunlarn
ayinsel kullanmnda gerekliini kazanr ve toplumsal bir kurum haline gelir. Bylelikle insanlarn kontrol edemedikleri alana iliflkin bir baflka uyarlanma boyutu gerekleflmifl olur. Din ve inanlar yoluyla insanlar; kontrol edilemeyen, tahmin edilemeyen ve istenmeyen olaylar karflsnda gven ve dayanma gc temin ederler. Bu
gven ve dayanma gc, insanlarn kendi evrelerine uyarlanmalarnda nemli bir
etkendir. Bu bakmdan din ve inan sistemleri, insanlarn yafladklar dneme, geim ve yaflam biimlerine ve ekolojilerine uygun genifl bir eflitlilik gsterir.
205
Yukarda deindiimiz gibi dinin bir boyutu inan ise dier boyutu bu inanc
ifade etmek, pekifltirmek ve bu inan etrafnda bir dayanflma ve kimlik yaratmak
amacyla dzenlenen ritel boyutudur. Ritel boyutu, kutsall simgelefltiren ayinler ve eflitli ibadet biimlerini ieren kurumsallaflmfl davranfl rntleri olarak tanmlanabilir. Bu rntler bir eylemin yerine getirilmesi ya da baz eylemlerden
kanmak biiminde gerekleflir. slamdaki cuma namaz, Ramazan orucu ya da
Hac farizesi; Hristiyanlktaki byk perhiz, eflitli Hac ziyaretleri, Noel ayini; Museviliin din tatil gn saylan cumartesi gn btn ifllerden kanma davranfl;
eflitli inan biimlerinde
karflmza kan yamur
duas, Avustralyal Aborijinlerin bereket ayini bu boyutun grnr rnekleridir
(Fotoraf 9.1 Namaz). Btn bu ayinsel davranfllarda hedef; bireylerin belirli
simgeleri, hareketleri ya da
kanma biimlerini kullanarak kutsalla iliflkiye girmesidir. Bylelikle bireyler
dnyevi ortamdan karak
doastnn bir paras haline geldiklerini hissedebilirler, hatta doast ile zdeflleflebilirler. Zaten ama da
budur. Bu gibi ayinler yoluyla yaflanan deneyim, gndelik varoluflun dnyeviliinden karak belirli bir aflknla ulaflmay da salar. Bu aflknlk, kiflide bir arnma
duygusu ve rahatlama, hatta byk bir mutluluk duygusu yaratabilir. Bu durum dinin psikolojik boyutunu oluflturur. Ancak bu herkesin deneyimleyebilecei bir durum deildir. Genellikle bu aflknlk hli; flamanlarn, zikir yapanlarn, ya da daha
genel bir ifadeyle tek tanrl dinlerin iinde geliflen tasavvuf erbabnn yaflayabildii zel bir deneyimdir.
Fotoraf 9.1
Namaz
Kaynak:
Abdurrahim
zmen Arflivi
Fotoraf 9.2
Semah
Kaynak:
Abdurrahim
zmen Arflivi
Din, sadece insanlarn doast ile kurduu zel iliflkiden ibaret deildir. Bu
iliflkinin kurulmasnda arac rol stlenenler, bu zellikleri dolaysyla dnyevi iktidar alan iinde kendilerine bir yer edinirler. Bu yerleri onlar, dnyevi iktidar sa-
206
Reform a: 15. yzyln

sonunda Martin Luther
nderliinde ortaya kan,
Protestan akmn Katolik
kilisesine karfl verdii
mcadele sonucunda dinle
dnya iflleri arasnda bir
ayrma gidilmesi ve kilisenin
demokratikleflmesi
hareketidir.
Antropoloji
hipleriyle srekli bir rekabet iinde tutar. Bunun tipik bir rneini ran slam devriminde grmek mmkndr. Dnyevi iktidarn sahibi olan fiahlk rejimi, dinsel iktidar odayla, yani mollalarla rekabet halindeydi. Rejim bu rekabeti, kimi zaman
dnler, kimi zaman bastrma yoluyla dengelemeye alflyordu; fakat rejimin gsz bir annda dnyevi iktidar da din adamlarnn kontrolne geti. Bunun gibi, ruhunu bedeninden ayrarak doast aleme geme yetenei olduuna inanlan bir
flaman ya da Katolik kilisesinin nderi olan Papa da dnyevi iktidar zerinde belli llerde sz sahibidir. Avrupada Reform andan nce papalar, btn Avrupa krallarnn dnyevi iktidarnn onay merciiydi, dolaysyla onlarn iktidar zerinde kontrol sahibiydi.
NAN SSTEMLERNN EfiTLL

Farkl tarihsel ve ekolojik koflullarn etkisiyle ortaya kmfl, bu koflullarla balantl biimde eflitlenmifl genifl bir inanlar yelpazesinden sz edebiliriz. Bu inanlar, somut fleylerin kutsallafltrlmasndan bafllayarak soyut ve mutlak kudret sahibi
bir tanrya veya tanrlara inan erevesinde rgtlenmifl dinlere kadar eflitlilik
gsterir. Burada temel inan sistemlerini ele alacaz.
Din ve Uyarlanma
Toplumlarn yafladklar evreye uyum salama biimleri ve bu biimlerin yerlefltirdii dnya grfl, son tahlilde, onlarn inan sistemlerini de etkilemektedir. rnein avc-toplayclarn inan sistemleri, onlarn geim biimiyle yakndan iliflkilidir ve avc-toplayc hayatn odanda yer alan toprak, bitki ve hayvanlar merkezinde rgtlenir. rnein Avustralya Aborijinlerinin dini, hayvanlarn remesini
odaa almaktadr. reme, bereketin kaynadr ve bu yzden reme kavram bu
inancn merkezinde yer alr. Aborijin beslenme rejiminin temelini oluflturan hayvanlarn reme srekliliinin salanmas amacyla yrtlen Gunabibi bereket ayininde, ayinin zerinde gereklefltii kutsal toprak mitolojik kaya pitonunun rahmini temsil eden genifl hilal biimli bir ukurdur. Ayinde erkek ocuklar bu ukurun
iinden geerler ve bylece simgesel olarak kaya pitonu tarafndan yutulurlar, ukurdan ktklarnda da yeniden domufl olurlar. Ayinin eflitli aflamalarnda farkl
hayvan trlerinin iftleflmesi taklit edilir. Ayrca bu ayinde kullanlan eflyalarn ou erkek cinsel organn arfltrr. Bunun gibi pek ok eski pagan dini, bereket
odakldr. rnein Anadoluda . 8. ve 7. yzyllarda yaflamfl olan Friglerin,
her yl 21 Martta Ana Tanra ve bereket tanras Kibele adna dzenlenen ayinde Ana Tanra rahipleri tapnakta bereketin devam iin kendi cinsel organlarn
keserek Kibeleye (Toprak Anaya) feda ederlerdi. Bylelikle tarmc olan Frig toplumunun devamn salayacak toprak verimlilii iin, o toplum adna seilmifl kifliler (rahipler) bir feragatte bulunurlard. Bylelikle hem Ana Tanraya bereket
iin adak yaplmfl hem de doann yeniden douflu (dngsellii) kutsanmfl olurdu. Baflka tarm toplumlarnda da benzer ritelleri gzlemlemek mmkndr. Ancak burada vurgu, avc-toplayclardaki bitki ve hayvanlardan tarm etkileyen
olaylara dnmfltr. Tanr tahayyl; yakarfllarn ynelimi, ayinlerin merkezi salgnlar, doal afetler, kuraklk, yafl, bereket gibi tarmsal etkinlii belirleyen, iyi ya
da kt ynde etkileyen fleyler zerinedir.
Anthony Wallace kltrlerin yaflam ve geim biimleriyle uyarlanma tarzlar bakmndan drt temel din kategorisinin varlndan sz eder: Bunlardan ilki flamanistik inanlar sistemidir. fiaman uygulamalar genellikle btn mesaisini dinsel
alana vakfetmemifl din uzmanlarna dayanr ve gebe-oban ya da avc-toplayc
207
toplumlarla ilintilidir. kincisi komnal inan sistemleridir. Komnal inan sistemleri, flamanistik uygulamalarn kurumsal hale dnflmesiyle ortaya karlar. Bu
inan sistemlerinde insanlar; mevsim dnmleri, hasat, geifl ayinleri gibi belirli zamanlarda ayinsel amalarla bir araya gelirler. Avc-toplayclarda ve baz kk lekli tarmc toplumlarda bu tr inan sistemlerine rastlanr. ncs Olymposu
inan sistemleridir. Burada komnal inan sistemlerinin gerektirdii birlikte ibadet
ritellerini yneten profesyonel bir ruhban snf devreye girer. Bu ruhban snf hiyerarflik ve brokratik biimde rgtlenmifltir. Aslnda karflmzda olan rgtl dinin ilk biimidir. Tpk ruhbanlar arasndaki hiyerarfli gibi, bu sistemde bir tanrlar
hiyerarflisi de grlr. Beylik tipi rgtlenmelerde ve devletli tarm yaplarnda bu
tr dinler grlr. Drdncs tektanrc sistemlerdir. Burada btn doast varlk alan mutlak kudret sahibi tek bir tanrnn denetiminde ve birliinde grlr.
ktidarn gl devlet yaplar eliyle pekifltii ve yayld tarmc toplumlarda ve
onlarn devam olan endstriyel toplumlarda tektanrc dinler grlr.
Dinin Somutlaflmas: badet ve Ayinler

Bir inan sistemi olarak din, sadece bir reti ve dnya grfl olarak var olamaz.
Dini yaflanr klan ve insanlarn tek tek dnyevi ortamdan kutsal alana gemesini
salayan trenlerle din insana ulaflr. Toplu ya da tekil olarak gereklefltirilen bu
trenlere ayin diyoruz. Ayinlerin en nemli zellii onlarn tekrarlanr olmasdr.
Tekrarlanma, inanc pekifltirir ve insanlarn dnyevi kayglar iinde dinden uzaklaflmasn nler. Dolaysyla ayinler, belirli zaman ve meknlarda tekrar edilen, byk lde kalplaflmfl, bir programa gre tekrarlanan davranfllardr. Bu dzenlilik hem katlmclarn gven duygusunu pekifltirir hem de evrenin ve toplumun
dzeni yeniden retilmesini salar. Dnyevi alandan kutsal alana geifl; ounlukla abdest almak, temiz giysiler giyinmek, cinsel iliflkiden kanmak, belirli fleyleri
yememek ve iki imemek gibi baflka ara davranfllar da gerektirir.
badet ve ayinler olmadan dini yaflamak mmkn mdr? Tartflnz.SIRA SZDE
Dinsel Uzmanlar ve Kutsal Kifliler
D fi Nolarak
E L M baz inKutsallk sadece doast ya da gksel bir nitelik deildir. Somut
sanlarla zdeflleflebilir, baz insanlar tarafndan temsil edilir. Bu erevede iki tr
din kiflisi ayrt etmek mmkndr. Birincisi ayinleri ve eflitli dinsel
S O R Uuygulamalar
gereklefltiren, bunlar ynetme yetkisi bulunan, dinin diline ve programna vkf
uzmanlardr. Bunlar dinsel gelenek ve uygulamalar toplumun dier yelerinden
DKKAT
daha iyi bilirler. Bu, toplum tarafndan din otoritesi saylan kifliler ve kurumlar tarafndan tescil edilmifltir. Kimi zaman da byle bir tescil olmadan, birtakm hikmetSIRA SZDE
li szleri ve davranfllar nedeniyle toplum tarafndan bu mertebeye
erifltirilmifl kifliler ortaya kar. Bunlar karizmatik kifliliklerdir ve dinsel otoritelerini, herhangi bir
yerden icazet almadan bu karizma araclyla kendileri elde ederler. Btn bu kiAMALARIMIZ
fliler tam zamanl olarak bu ifllere younlaflmfl uzmanlar ya da flaman, bycdoktor gibi gerektiinde yardma arlan uzmanlar olabilir.
fiamanlar, avc-toplayc ve gebe-oban toplumlara zg
tipidir.
K bir
T Auzman
P
Onlarn en ayrt edici zellii, trans (esrime) yoluyla doastyle iliflki kurduklar
yolundaki iddialar ve bunun toplumca kabul edilmesidir. Ruhlar alemiyle iliflkisini yksek din bilgisi yoluyla deil de kendi yetenekleri araclyla
saladndan
TELEVZYON
flamann toplumdaki stats byk lde kiflisel olarak elde edilmifl bir statdr.
Dolaysyla flaman iin karizmatik din kiflisine rnektir, diyebiliriz.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Karizma: Bir insann sradan

AMALARIMIZ
insanlardan ayr
bir yerde
durmasn ve doast,
insanst olarak
grlmesini ya da en
K g
Tveya
A P
azndan istisnai
niteliklerle donatlmfl olarak
alglanmasn salayan
kiflilik zelliidir.
TELEVZYON
NTERNET
208
Antropoloji
zellikle iyi rgtlenmifl tarm toplumlarnda karflmza tam zamanl din uzmanlar kar. Bu, dinin toplumun temel bir kurumu haline gelmesinin ardndan
mmkn olmufltur. Bylelikle hiyerarflik biimde rgtlenmifl bir din adamlar grubu karflmza kar. Ancak bu rutin ifllere younlaflmfl kiflilerin yannda byk bir
kutsallk atfedilen baflka din ulular vardr. Bunlar din kuran, tanrsal sz insanlara aktaran ya da toplumun amazlarn zecek byk yorum okullar meydana
getiren kiflilerdir. Bunlarn baflnda peygamberler gelir. Peygamberler, Tanr tarafndan seilerek Tanr szn insanlara aktaran tebliciler olarak tanmlanrlar.
Max Weber, iki tip peygamberden sz eder. Bunlardan ilki model peygamberlerdir. Model peygamberler, kurtulufla giden yolu kendi kifliliinde gsteren kiflilerdir
ve bunun en tipik rnei Budadr. kinci tip, bir dini tebli eden misyoner peygamberlerdir. Onlar Tanrnn cismi deil sadece araclardrlar. Kiflilikleri sadece
doru insana ve tebli ettikleri dinin en doru uygulaycsna gnderme yapar.
Tanr ise insanst, her fleye kadir, yce ve zeldir. Peygamberlerin hedefi yeni bir
dzen yaratmaktr ve baflarya ulaflmas durumunda ortaya kan sonu, genellikle
yeni bir din sisteminin ve onun kurumlarnn oluflmasdr.
Temel nan Sistemleri

Animizm, Animatizm ve Animalizm
Animizm insanlarda ve dier canllarda var olduu dflnlen ruhlarn fiziksel
evrede bulunan her trl nesnede de bulunduuna inanlmasdr. Animizm kuramn antropolog Tylor gelifltirmifltir. Tylor, animizmi btn dinlerin temeli kabul
eder. Ona gre uyku, uyanma, dfl, hayal kurma, sarhoflluk, karabasan, trans, cinnet ve lm gibi yaflantlarn ruhlarn davranfllaryla iliflkilendiren ilkel insann,
ayn ruh dnyasnn kendi evresinde bulunan canl ve cansz btn varlklarda da
bulunduuna inanmas, dinin bafllangcdr. Bu inan biiminin en nemli etkisi,
canl ve cansz her fleyde ruhlarn varln gren insann, onlar incitmekten ve onlara zarar vermekten ekinmesidir. Animatizm ise bunun bir adm ncesidir ve insanlarn btn doay canl olarak alglamas biiminde tanmlanabilir. Bu, doast glerin varlna dair inan iin ilk basamaktr. R. R. Marrettin dinlerin evrimi kuramnda, ilk insanlarn aklayamad ya da flaflknla dflt olay ve nesneler karflsnda doast glerin varlna ve her nesnenin canl olduuna inanmas olarak tanmlanr. Animalizm, insanlarn hayvanlarla kurduu zel mistik bir
iliflkinin addr. zellikle avc kltrlerde avcyla av arasnda bysel ve mistik bir
iliflki kurulur. Animalizm, bu iliflki erevesinde ortaya kan bir dizi ifllemlerin
toplamdr. Bunlar arasnda hayvann insana benzetilmesi, avcnn ldrd hayvandan zr dilemesi, kemikleriyle fala baklmas ve av ncesinde avn iyi gemesi iin dzenlenen by srasnda avlanacak hayvann taklidinin yaplmas gibi ifllemler yer alr. zellikle Kuzey Amerikann Kzlderili kltrlerinin av ritellerinin
temeli animalizme dayanr.
fiamanizm
fiamanizm, animistik temelde ortaya kmfl karmaflk dinsel, bysel ve tbbi uygulamalar btndr. fiamanizmin merkezinde flaman ad verilen mistik bir kifli
yer alr. fiaman hem gelecei bilen hem saaltc (hekim) hem de bycdr.
Doast ile iliflki kurma yetenei ve yetkisi vardr. Bu yolla gaipten (te dnyadan) haber alabilir, insanlarn taleplerini oraya iletebilir. zgn Sibirya ve
Asya kltrlerinde grlen, kimi Pasifik adalarnda ve Kuzey Amerikann baz
209
Kzlderili topluluklarnda da rastlanan flaman ve flamanizm uygulamas, her ne

kadar Sibirya kkenli olsa da btn dnyadaki benzer deneyimler ve uygulamalara genellenmektedir.
fiamanizmin temeli animizmdir. fiamanizmin avc-toplayc ve gebe-oban
topluluklarn yaflamnn temelinde yer alan av ve hayvan dnyasndan kk alan bir
kaynann olduu sylenebilir. Baz antropologlar flamanizmin belirtilerini Paleolitik dnem avclarnn inan sistemlerinde bulurlar. te yandan bilinen btn
gebe-oban topluluklarda flaman uygulamalarna rastlanr. Ancak rgtl dinlere mensup kimi tarmc toplumlarda da baz flamanlk uygulamalarnn eflitli biimlerde, o rgtl dinle eklemlenerek yaflad kaydedilmelidir.
fiaman, transa geerek (esrime yaflayarak) yardmc ruhlar araclyla ruhlar
dnyasyla iliflki kurar. Bu yzden ona mistik gler atfedilir. Kiflisel deneyimler
yoluyla flaman olunabilse de flamanlk byk lde atalardan alnan bir gelenek
ve gtr. Atalarn ruhlarnn kifliyi flaman olmak zere zorladna inanlr. Atalarnn ruhunun etkisi altna giren kifli simgesel olarak lr ve bu deneyim srasnda
kendisine yardmc ruhlar edinir. Bylelikle flaman kendisine toplum dflnda izole
bir yaflam kurar; ancak toplum doastyle iliflki kurmak iin kendisine ihtiya
duyduunda ya da belirlenmifl gnlerde toplumun oda olur. Kendisini gndelik
hayatn dflnda tutan flaman, toplumsal hafzay da temsil eder ve bu nedenle szl kltrn ve toplumun mitolojisinin taflycsdr. Genellikle erkek olan flamann
toplumsal deerini salayan tek fley onun doast gleri deildir, baz toplumlarda, rnein Amazon Kzlderililerinde, flamanlar bir byc-doktor olarak da iflleve sahiptir. Hastalar, by yapmak veya bozmak isteyenler, hatta gaipten haber
alma ihtiyac duyanlar ondan yardm alr. Esrime srasnda kendinden geen flamann doastyle (gk katlaryla) yer katlar arasnda ruhsal bir yolculua ktna
inanlr. Esrime genellikle belirli bir ritim yoluyla salanr. Kullanlan en yaygn
ara, flaman davuludur. Bu davul, flaman cppesi ve zel eflyalar trnden dier
flamanlk simgeleri gibi flamandan flamana bir miras olarak aktarlr. Bu durum, bu
eflyalarn kutsallna iflaret eder. Ayinler srasnda baz flamanlarn baflkalarnn anlamad zel bir dili kullandklar, hatta hayvan sesleri kardklar da vakidir. Bu
zel dil, onun doast ile iliflkisinin zel bir iflaretidir. Hayvan sesleri ise onun
hayvanlarn dilinden anladn gsterir; nk hayvanlar da flamann ruhsal yolculuu srasnda ona yardm eden yardmc ruhlardandr. Bunlar sradan insanlarda olmayan zel yeteneklerdir.
fiamanizmi dier inan sistemlerinden ayran en nemli yn, onun kurumsal ve
rgtl bir yapsnn olmamasdr. fiamanizm bireysel mistik bir etkinliktir. Tamamen kiflisel yetenee ve bysel uygulamalara dayanr. Bu yzden bir din olarak
kabul edilmez; ancak kiflilerin mistik sorunlarn zen ve baz toplumsal ifllevleri
yerine getiren bir inan sistemi olarak kabul edilmelidir.
fiamanizm bir din midir? Tartflnz.
SIRA SZDE
Teizm
D fi N E L M
Doast alana mensup bir ya da birden ok yce ve lmsz
tanrnn varlna
dayanan, btn lml varlklarn onlarn varlyla iliflkili olduunu ve onlarn
O R Uverilmektedir.
hkm altnda bulunduunu savunan inan sistemlerine teizmS ad
ki tr teizm vardr. Birincisi, soyut ya da insan veya baflka bir varlk grnmnde, kadere hkmeden ok sayda tanrnn varlna inanlan oktanrclk (panteDKKAT
izm) sistemleridir. Afrikada, Gney Amerikadaki Maya, Aztek ve nka kltrlerin-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
210
Antropoloji
de, gneydou Asya lkelerinde, eski Yunan, Roma ve Arap dnyasnda eskiden
yaygn biimde var olan bu inan biimi bugn olduka zayflamfltr. kincisi, evreni ve onun iindeki btn canl ve cansz varlklar yaratan, insann kaderine
hkmeden ve onu gzetim altnda tutan, insanlarla zaman zaman kendi elileri yoluyla iliflki kuran tek bir yce Tanrya imana dayanan tek tanrclk (monoteizm)
inancdr. Ortadouda ortaya kmfl olan ve Hz. brahim kaynakl olduuna inanld iin brahim dinler ad verilen Yahudilik, Hristiyanlk ve slam tek tanrl
dinlerin bafllca rnekleridir. Bu dinlerin bir baflka zellii Tanrnn kendi elileri
araclyla gnderdii birtakm kutsal metinlere dayanmasdr.
Fotoraf 9.3
Hristiyan
nancna zg Bir
badet Yeri Olan
Kilise
Kaynak: Handan
stnda Aydn
Arflivi
Dou Mistisizmi ve Yeniden Doufl nanc

Dou mistisizmi; yaflarken azla yetinme, ile ekme, baflka canllara zarar vermeme gibi erdemleri gzetmeyi, bu erdemlerle yaflanan btnlkl bir hayatn dlnn ise yeniden insan olarak hayata gelmek olduunu ne sren eflitli inan
sistemlerinden oluflur. Bunlar mistik ve ahlak sistemlerdir. Tek tanrl dinlerin, insann doa zerinde mutlak egemenliini meflru klan ve insan yaratlmfllarn en
deerlisi olarak gren genel tasavvurunun aksine, Dou mistisizminin temelinde
insann da doann bir paras olduu, insanla dier canllar arasnda hiyerarflik bir
iliflki bulunmad fikri yatar.
Bu mistik dinlerin baflnda Budizm yer almaktadr. Esasen kast sisteminin kat
tabakalaflmasna bir tepki olarak doan ve hayatn temelinin ac olduunu syleyen Budizmde hedef, insann nirvanaya (acdan mutlak kurtulufla) ulaflmasdr.
Bu yolculukta insan drt gerekle yzleflmelidir. nce insan hayatn temelde dfl
krkl ve acdan ibaret olduunu kavrayacaktr. Ardndan acnn temelinde insanlarn haz, iktidar ve srekli var olma hrsnn yattn renecektir. nc aflamada acdan kurtulmak iin arzudan uzaklaflmak gerektiini grecek ve drdnc
aflamada bu uzaklaflmann ancak dorulukla mmkn olduunu anlayacaktr. Budizm Dou Asyadaki en yaygn inan sistemidir. Japonyada, Korede, inde, Moolistanda, Hindistanda, Sri-Lankada ve Gneydou Asya lkelerinde yaygndr.
Dou Asyann ikinci byk inan sistemi olan Hinduizmde ise mutlak kudret
sahibi tek tanr ve ibadet fikri reddedilmifltir. Bunun yerine bir tanrlar birlii (panteon) sz konusudur. Hinduizm, bir tr boyun eme (tevekkl) ve kabullenme
(darma) vaaz eder. Herkes iine doduu toplumsal tabakadan (kasttan) kaynaklanan staty kabul edip bunun gereklerini yerine getirmelidir. Asl ibadetin bu ol-
211
duu dflnldnden Hinduizmde ayinsel ibadet biimleri ok kk bir alan

iflgal etmektedir. Bunun yan sra ruh g inanc da Hinduizm iinde temel bir yer
tutar. Biri ld zaman onun ruhu baflkasnn bedenine girer. Bylece ortaya sreklilik arz eden bir doum, yaflam, lm ve yeniden doum dngs kar. Kiflinin iyi ve kt davranfllarnn toplam (karma) onun nasl bir bedende yeniden
canlanacan belirler. Ruh gnn sonunda aydnlanma ad verilen bir kurtulufl
vaat edilir.
Dou Asyada yaygn olan ve bir dinden ok doru yaflamaya iliflkin birer dnya grfl olarak kabul edilebilecek Konfyusuluk ve Taoculuk, Dou mistisizminin en nemli retileri arasnda yer alr. Bunlar inan ve ibadetten ziyade ahlak retilerine dayanr. Bu ahlak retileri bir yaflam biimi ngrr. Konfyusulukta erdem, yce gnlllk ve sevgi gibi temel temalar vardr. Bu temalar, bir
btn olarak insann doasnda mmkndr. Dolaysyla asl mesele bu doay
dnyevi hayat iinde aa karacak terbiye ve ifllemlerin bilinmesi ve buna gre
yaflanmasdr. Aa karma iflleminin en nemli evresi igrdr. Kifli iine dnd, dolaysyla dnyevi zevk ve hazlardan uzaklaflt lde doasnn bu temel zelliklerini bulabilecektir. Taoculukta ise mistik ve metafizik ynler daha byk arlk taflr. Burada insann igr yoluyla kendine dnmesinin yerini, kendisini yetifltirmesi alr. Bu yetiflme srasnda insan kendisini bilecek, bylelikle evreni de bilebilecek ve onunla btnleflecektir. Doann bilgisi ve birlii ancak evrenin kk bir modeli olduu dflnlen insann kendi doasn denetlemesiyle
kavranabilir. Bunun yolu meditasyondur. Webere gre, Konfyusuluk, entelektellerin ve st snflarn retisi iken Taoculuk in kylsnn dinidir.
Fotoraf 9.4
Japonyada Bir
fiinto Tapna.
fiintoizm
Japonyaya zg
Mistik Bir Dindir.
Kaynak: A. Levent
Atc Arflivi
Dou mistisizmi, tek tanrl dinleri de etkilemifl ve onlarn iindeki tasavvuf eilimlerini beslemifltir. rgtl ve kitabi dinler, snrlar keskin biimde belirlenmifl
inan ve ibadet tarzlarn dnsz olarak insanlara tebli ederken onlarn iinde
doan tasavvuf hareketleri insann kendisini tanmasn ve dnyevi hayattan elini
eteini ekerek ilah olana ulaflmasn salayacak kiflisel ve toplu deneyimler nerir. Kitabi olann insan yabanclafltrmasna karfllk, bu yolla yabanclaflmann ve
tanr ile insan arasndaki araclarn afllmas mmkn olacaktr. Dinlerin kitabi biimde tebli edilmifl, snrlar belirlenmifl yorumuna ortodoksi, bu yorumun dflna
karak kiflisel deneyimlere yer aan ve ahlaki ve mistik arayfllara giriflen uygulamalara da heterodoksi ad verilir.
212
Antropoloji
Badafltrmaclk (Senkretizm)
Dinler ve inanlar arasnda yaflanan kltrlenmeye badafltrmaclk denir. Dinler
ve inanlar arasnda ortaya kan temaslar sonucunda, dinler ve inanlar birbirlerinden kimi inan ve ibadet elerini alarak kendi inan sistemleri iinde zmserler. Tanrlar, dinsel uygulamalar ve yorumlar dn alnabilir. Baflka inanlara ait
simgeler ithal edilerek bu simgelere yeni ya da yerli anlamlar yklenebilir. Bu blmn giriflinde verdiimiz rnek olay (Tepoztln rnei), bu anlamda tipik bir
badafltrmaclk rneidir. Ya da yabanc bir inan gesi, yerli bir simgeyle yerel
dinin bir gesi haline gelebilir. Kimi zaman inanlar arasnda kltrleflme sreleri de yaflanr ve ayn inan esi iki ayr din tarafndan paylafllabilir. rnein Hac Bektafl Veli Kapadokyada bir slam velisi ve Bektafliliin merkez figr olarak
tanmlanrken, yine ayn yrede yaflayan Ortodoks Rumlar tarafndan Aziz Haralambos adyla bir Hristiyan azizi olarak tannyordu. Bunun gibi kimi pagan inanlar tek tanrl dinlerin iinde birer kalnt olarak yaflamlarn srdrebilmifllerdir.
rnein Noel Baba adyla bilinen Aziz Nikolasn bugnk algs, tmyle Kuzey
Avrupallarn eski gebe-oban hayatlarna uygun bir tarzda devam etmektedir.
Ya da Noel srasnda Batl Hristiyanlarn am aac sslemesi, yine Kuzey Avrupann pagan dinlerinden kalma aa kltnn bir kalnts olarak Hristiyanlk iinde yaflamaktadr. Kuzeybat Meksikann birka yzyl ncesine dek avc-toplayclkla geinen; fakat spanyollarn gelmesiyle tarmc hayata ve Hristiyanla geen
Huicholelarnn eski dinsel hayatlarndan kalma geyik kltne dayanan geyik simgecilii devam etmekte; ama bunun yannda ortaya kan msr klt de tarmcla geiflle bafllayan yeni hayat simgelemektedir. Her iki klt de Hristiyanlk iinde kendisine yer bulabilmifltir. Aslnda btn inanlar uygulamada ilk tebli edildikleri hallere gre deiflime ve dnflme uramfllardr. Bu, kimi zaman ibadet
pratiklerinde, kimi zaman nasl yaflanacana dair ahlak retisinde, kimi zaman o
dinle balantl hukuksal yorumlarda, kimi zaman da dorudan doruya inancn
kendisinde grlen bir deiflimdir. Badafltrmaclk, bu deiflimin en sk karfllafllan hallerindendir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
nsanlar neden
eilimler taflrlar? Tartflnz.
SIRAbadafltrmac
SZDE
TABULAR, KLTLER VE DNSEL SMGELER

D fi N E L M
Tabular
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
nan sistemlerinin
S O R U yanafllmasn, dokunulmasn, yenilmesini, hatta kimi zaman
adlarnn anlmasn yasaklad canl ve cansz varlklardr. Baz toplumlarda tabu
saylan bu nesnelere dokunma hakk, sadece belirli kiflilere ait olabilir. slam ve
DKKAT
Yahudi inancnda kirlilik tabusu olan fleyler tanmlanmfltr. rnein domuz yeme
yasa byle bir tabudur. Birinci derecede akraba saylan kiflilerle cinsel iliflki yaSIRA SZDE
sa, yani ensest
tabusu, hemen hemen btn kltrlerde vardr. Baz durumlarda
kimi tapnaklara kadnlarn girmesi de yasaklanmfltr. rnein Yunanistann Athos Danda bulunan Ortodoks manastrlarnn bulunduu genifl topraklara hi
AMALARIMIZ
bir kadn giremez. Bu da bir kirlilik tabusu olarak tanmlanabilir.
N N
Kltler
K T A P
Kltler, kutsal olarak tanmlanmfl varlklar etrafnda oluflmufl inan ve tapnma biimleridir. Bu varlklara sayg duyulur, tapnlr, zaman zaman kurbanlar sunulur
ve onlar iin
ayinler dzenlenir. Bu ayinler belirli klt aralarn kullanma yetkisi
TELEVZYON
NTERNET
olan cemaat veya din nderlerince ynetilir. Kltler; arnma, bereket ve dourganlk gibi temalarn odanda yer alr. Bu erevede rnein Anadoluda tafl, aa, su
gibi kltlere rastlarz. Zaman zaman rastladmz aput balanmfl aalar, aa
kltnn rnekleridir. Toroslarda yaflayan kimi Yrk gruplar ard aacn kutsal
bilirler. Kuzey Avrasyada ay, geyik, tavflan gibi kltlere, Hindistanda inek kltne rastlamaktayz. Bu rneklerden kltlerin, topluluklarn yaflad doal evreyle
yakndan ilintili olduu grlmektedir.
Dinsel Simgeler
Dinsel simgeler, soyut dinsel elerin somut biimde alglanmasna hizmet eden
nesne, davranfl ve tutumlardan oluflur. Bunlar Hristiyanlarn ha gibi nesnel olabilir. Ha, sa Peygamberin insanlk adna ac ekmesini ve kendisini feda etmesini simgeler. Belli ayinsel davranfllar da simgesel anlamlar taflr. rnein fiiilerin
Hz. Hasan ve Hz. Hseyinin Kerbelada ldrlmesinin acsn nasl derinden hissettiklerini yanstan Muharrem ayinindeki davranfllar byle bir simgesellik taflr.
Bu ayindeki simgesellik, kiflilerin yas temsil edecek biimde siyah elbiseler giymesiyle ve kendilerini zincirlerle dverek duyduklar yas ve acnn fliddetini gstermeye alflmalaryla tecelli eder. Kimi dinlerde belirli szckler ya da belirli tutumlar da simgesel anlamlar taflr. Szgelimi bir Mslmann ezan okunduu srada
saygl bir tutum taknmas onun dindarlna iflaret eden tutumsal bir simgedir.
Kuran pp bafla koymak ya da yere dflen bir ekmei perek yerden almak da
bu tr simgelerdendir. Simgeleri eflitli kategorilerde ele alabiliriz.
Kltre zg Simgeler
Dinsel simgelerin bazlar evrensel nitelikte olabilecei gibi, pek ou kltrlere
zgdr. Dolaysyla bu simgeleri anlayp onun gerektirdii tutumu taknmak, kltr tarafndan aktarlan ve o kltrden olmayanlarn bilemeyecei bir davranfl modelidir. Kifliler doduklar andan itibaren bu simgeler ve onlarn gerektirdii davranfllar konusunda koflullandrlrlar. Bunun iin kifliler kk yafllardan itibaren
dinsel ayinlere ve ibadetlere sokulurlar. renme bu biimde gerekleflir.
Besin Simgecilii
Din ve inanlar, insanlarn neyi yiyip neyi yemeyeceine iliflkin ereveler kurmufllardr. Bu yzden insanlarn yedikleri ya da yemekten kandklar besinler genellikle dinsel inanlaryla sk skya iliflkilidir. Pek ok inan sisteminde belirli
hayvan ya da bitkilere simgesel bir anlam yklenir; bu anlamlar besinlerin kutsal
balamlara yerlefltirilmesine ya da ondan kesinlikle kanmay gerektiren tabulara
iflaret ederler. rnein slamda domuz tabusu, Hinduizmde inek tabusu vardr. Bu
tabular nedeniyle sz konusu hayvanlarn kesilip yenmesi kesin biimde yasaktr.
Bazen de kutsallk atfedilen baz zaman ve durumlarda belirli yiyeceklerin tketilmesi ngrlmfltr. rnein Muharrem aynda aflure piflirilip yenmesi, dinsel bir
ritel hlini almfltr. Bunun gibi kilisede pazar ayininin ardndan Hristiyanlar Hz.
sann etini ve kann simgeleyen ekmek ve flaraptan tadarlar.
Totemler
Pek ok inan sisteminde hayvanlarla insani hayat birbiriyle ok yakn biimde
ilintilendirilmifltir. zellikle kabile toplumlarnda her kabilenin belirli bir hayvan
tryle zdeflleflmesi sz konusudur. zdeflleflilen bu hayvan, o kabilenin totemi
olur. Bu zdeflim, o hayvan tryle atasal bir soy iliflkisine inanlmasndan ileri ge-
213
214
Antropoloji
lir. Bu inanfla dayanan evren kavrayflna totemcilik ad verilmifltir. Hayvanlarla kurulan bu iliflki eflitli amblem ve antlarla simgesel olarak temsil edilir ve bu totem
evresinde tanmlanan ayinlerle bir inan sistemi meydana getirilir. Avustralya
Aborijinlerindeki totemcilik iki trldr. Bunlardan ilki doum totemleridir. Doum totemleri kiflinin doumunun evreleriyle iliflkili bir totemler dizisidir. Baz
Aborijin topluluklar, bu totemleri yemekten kesin olarak kanrken baz topluluklar baflkalar tarafndan ldrldklerinde onlar yemekte saknca grmemekte,
bazlar ise onlar bulduklarnda yememeyi aptallk saymaktadr. kinci tr totemler ata totemleridir. Bu totemler kiflileri, tarihlerine ve mitolojilerine balar. Avustralya Aborijinlerinin inan dnyasnda ata totemlerini temsil eden varlklar Dfl
Zaman denilen hayal bir ada gezintiye kmfllar ve bu gezileri srasnda arkalarnda eflitli nesneler brakmfllard. Bu nesneler bir yaflam gcyle canlanmfl ve
bunlardan daha sonra insana dnflecek bitki ya da hayvanlar biiminde Ruh ocuklar domufltu. Kifliler bal olduklar bu bitki ve hayvanlar yoluyla toprak zerinde hak kazanrlar ve bu kazanlarnn karflln, sz konusu bitki ve hayvanlarn remesini kutsayan oalma ayinleri ile derler.
Sanat Simgecilii
Dinsel simgecilik sanatta da yansmasn bulur. Dnya alg ve kavrayflnn byk
lde dine dayand toplumlarda, sanatsal ifade biimlerinin dinsellii yaygndr.
Pek ok kk lekli toplumda sanat; genellikle mitoslar, kutsal varlklar ve
dinsel ilkeleri yanstan eserler retir. Bu retim dinsel ayinlerde kullanld ve dinsel meknlar ssledii gibi evlerin dekoru iinde de nemli bir yere sahiptir. Bu
erevede sradan insanlarn evlerinde dinsel simgeler olarak yer alan eserler olabilecei gibi, servet sahibi kifliler de dinsel bir grev olarak bu tr eserleri sanatlara smarlayp yaptrabilir. Ismarlayan kifliler iin bu, hem bir tr ibadeti hem de
bir prestij ve iktidar yanstr. zellikle toplumlar zenginlefltike ve imparatorluk
gibi byk siyasal yaplar halinde rgtlendike sanatnn sipariflle alflt rnekler artar ve bu erevede yksek estetik eler taflyan dinsel simgeler ortaya kar. Bu simgelerin belki de en grkemli rnekleri nl mimarlarn yapt tapnaklar ve onlarn grkemli i sslemeleridir. Osmanl padiflahlar, yaptrdklar byk
camilerle bu trden grkemli dinsel simgeler yaratmfllardr. Bunun gibi Leonardo
Da Vinci, Rafaello ve Michalangelo gibi byk sanatlar, kiliseler iin yaptklar
heykeller ve byk resim programlar ile bu gibi iktidar sahiplerinin prestijini yanstan ve onlar bu dinsel hizmetleri yoluyla ycelten kifliler olmufllardr. Yakn zamanlara dek sanatla din birbirini, besleyen bir iliflki iinde olmufltur.
Fotoraf 9.5
Mardinde Bir
Sryani Manastr
Kaynak:
Abdurrahim
zmen Arflivi
MTOLOJ VE MTOSLAR
Mitos
Mitoslar, dinsel nitelikli efsanelerdir. Her mitos kutsal bir ykye gnderme yapar.
Herhangi bir mitosu paylaflan toplumlar bu mitosu kendilerine gnderilmifl bir hakikat olarak kabul eder ve onun gerekliinden kuflku duymadan onu szl gelenek iinde aktararak toplumsal hafzann mal yaparlar. Mitos, sadece kutsal bir
masal deildir. Her mitos, mitosun iinde yer ald daha genel bir inan sisteminin kabullerini, insan hayat ve deneyimleri rneinde yklefltirir. Tpk dinsel
simgeler gibi doast ve kutsal olan, dnyevi olana ve somut olana balar.
Mitoslarn fllevleri
Mitoslarn eflitli ifllevleri vardr. Bunlarn baflnda mitoslarn bir toplumun dayanflmasn ve birliini, dolaysyla kimliini kuran tarihsel ykler olmas gelir. Toplumlarn gleri, gemiflteki toplumsal varolufl biimleri, yafladklar doal afetler
bu mitoslar araclyla gncel kuflaklara aktarlr, bylelikle birlii ve toplumun
kimliini yeniden kurar. Mitoslar, ayn zamanda gemiflte yaflad varsaylan tarihsel ve kutsal kifliliklere iliflkin ykler olarak, onlarn hayatlar zerinden doru hayat anlatan birer ahlak retisi oluflturur. Her flekliyle mitoslar simgelerle doludur
ve her simge, insanlarn hayattaki rollerini ve nasl doru davranacaklarn hatrlatan birer iflaret gibi ifllev grr. Mitoslardaki tarih anlats, belirli kar gruplarnn
ya da belirli kurumlarn hakllklarn ve toplum iindeki varolufllarnn isabetini
vurgulayabilir. Bylelikle gncel toplumsal dzeni kutsal bir gemifle balar ve
davranfl kurallarn belirler. Ksacas mitoslar, kiflilerin dnyay alglama biimlerinin, tutumlarnn ve davranfllarnn toplumun ngrd kalplara uydurulmasn
salar. Ayrca varolufla, hayatn ve toplumun kkenine, hayat ile lme ve kifliler
arasndaki eliflki ve atflmalara iliflkin varoluflsal sorulara kltrn rettii cevaplarn aktarlmasnda en byk araclardr.
Mitoloji
Mitoslarn oluflturduu tutarl btnlk, pek ok yknn birbirini tamamlayc biimde rgtlenmesi mitolojiyi oluflturur. Mitolojiler, her toplumsal varln dnyadaki varoluflunun doast bir baflvuru erevesinde meflrulafltrlmasdr. Bylelikle karflmza Smer mitolojisi, eski Yunan mitolojisi, Roma mitolojisi, Hint mitolojisi gibi pek ok mitoloji kar. Dolaysyla mitolojiler, ayn zamanda birer dnya
grfldr. zellikle toplumlarn yaratlfl kurgusunu yanstr ve bu yaratlfl sreci
iinde o toplumun biricikliini ya da seilmiflliini vurgular. Bu vurgu, o toplumun
kimliinin en nemli parasn oluflturur. Yaratlfl mitolojileri yannda, eflitli kltlere iliflkin mitolojiler ve kyamet ya da yok olufl (eskatalogya) mitolojileri de vardr. Bunlarn tamam, bir toplumun dnya grfln temellendirir. Baz mitolojiler,
kimi toplumlarn dinlerinin temelini oluflturmufltur. rnein eski Yunan mitolojisi,
ayn zamanda bir dindir. Eski Yunan toplumunu oluflturan kentler, bu mitoloji iinde yeri olan tanr ve yar-tanrlar kutsayarak kendi kltleri haline getirmifl ve bu
kltlerin oluflturduu tanrlar birlii (panteon), eski Yunan toplumunun birliini
simgeleyen bir din olarak varln srdrmfltr.
215
216
Antropoloji
zet
N
AM A
N
A M A
nan nasl rgtlenir ve kurumsallaflr?

Kiflilerin eflitli inanfllar olabilir. Ancak inanlar,
toplum tarafndan genel kabul gren byk aklayc ereveler haline geldiklerinde kurumsallaflr ve din haline gelir. Bu sistemler evrenin ve
bizim neden yaratldmza, varoluflumuzun anlamna ve lm sonras hayata iliflkin sorulara
sistemli ve btnlkl cevaplar verdikleri ve eflitli korkularmz bastrabildikleri lde varlklarn srdrrler.
Dnya zerindeki inan sistemleri nasl bir eflitlilik gsterir ve bunun nedenleri nedir?
nsanlarn eflitli corafyalarda farkl toplumsal
birlikler halinde rgtlendikleri alardan beri
gelifltirdikleri eflitli inan sistemleri vardr. Bu
inan sistemleri; inancn temeline koyduklar temel tema, evreni ve insan anlamlandrma ereveleri, ayinleri, tabu ve kltleri, din uzmanlar ve
din ulular bakmndan eflitlilik gsterir.
N
A M A
N
A M A
Din ve inan, hangi kltrel aralar yoluyla

yaflatlr?
Din soyut tanmlamalardan ibaret deildir. Dini
somutlafltran, insana yaklafltran ve onu glendirerek yeniden reten eflitli tabular, kltler ve
simgeler vardr. Bu tabular, kltler ve simgeler,
ayn zamanda ilgili toplumun btnln ve
kimliini kurar, pekifltirir ve yeniden retir.
Mitoloji ve mitos nedir?
nan, sadece itikat ve ibadetten ibaret deildir.
nan sistemlerinin iinde; insanlara doru yolu
gstermek, insann ve evrenin nasl yaratldna, eflitli nesnelerin ve varlklarn nasl anlamlandrlacana ve yok olufla dair genifl aklamalar getirmek amacyla sistemli ykler yer
alr. Her bir ykye ve onun temelinde yer alan
nesne veya varla mitos, bu yklerin tutarl
bir btnlk arz eden genel aklama erevesine ise mitoloji diyoruz. Mitoloji; toplumlarn birlik ve dayanflmasn salar, onlara kimliklerini
kazandrr.
217
Kendimizi Snayalm
1. nancn toplumsal kurumlar ve mekanizmalar araclyla dzenlenmifl ve kurallara balanmfl haline ne ad
verilir?
a. Din
b. Ahlak
c. Ayin
d. Mistizm
e. Klt
6. Ruhun sadece insanlarda ya da baflka canllarda

deil tm nesnelerde bulunduuna dair inanca ne ad
verilir?
a. Budizm
b. Hinduizm
c. Animizm
d. Animalizm
e. fiamanizm
2. Afladakilerden hangisi dinin toplumsal bir kurum

haline gelmesinde etkili deildir?
a. Ayinler
b. badet yerleri
c. Bireysel mistik etkinlikler
d. Riteller
e. Tabular
7. Afladakilerden hangisi monoteizm inancna bir

rnektir?
a. Eski Yunan ve Roma dinleri
b. Aztek ve Maya dinleri
c. Amerika yerlilerinin dinleri
d. brahim dinler
e. Konfyusuluk
3. Ayinler ve ibadet biimlerinden oluflan kurumsallaflmfl davranfl rntlerine ne ad verilir?

a. Tabu
b. Mitos
c. nan
d. reti
e. Ritel
8. Dinlerin kitab biimde tebli edilmifl ve snrlar belirlenmifl yorumuna ne ad verilir?

a. Mukaddes
b. Ortodoksi
c. reti
d. Senkretizm
e. Klt
4. fiamanistik inanlar afladaki geim biimlerinden

hangisine sahip olan toplumlarda grlr?
a. Endstri
b. Gebe-oban
c. Ticaret
d. Kk lekli tarmc
e. Byk lekli tarmc
9. Bereket ve dourganlk gibi konularda etkisi olduuna inanlan ve kutsal olduu kabul edilen varlklara
ne ad verilir?
a. Klt
b. Totem
c. Relik
d. Tabu
e. Mukaddes
5. Bir insan sradan insanlardan ayran, baflkalarnca

zel ya da doast g ve zelliklere sahip biri gibi alglanmasn salayan kiflilik zelliine ne ad verilir?
a. Liderlik
b. stnlk
c. Gzpeklik
d. Karizma
e. Sempati
10. Afladakilerden hangisi bir mitosun konusu

olamaz?
a. Hayatn kkeni
b. Bir toplumun bir yerden baflka yere g
c. Bir toplumun kkeni
d. Yaflanan doal afetler
e. badetin kurallar
218
Antropoloji
Yaflamn inden
12.01.2007
Bilindii gibi Hac slam dininin flartlarndan biridir ve
yz binlerce Mslman Hac mevsiminde hac olmak
iin Mekkeye akn eder. Ancak insanlarn btn dnyevi dert ve meselelerinden syrlmfl olduklar kabul
edilse bile, bu farkl kltrlerden insanlarn bir araya
geldikleri, alfl verifl yaptklar toplumsal/kltrel bir
olaydr. flte bu olay aktaran bir gazete haberi.
Bir Ha Gzlemi (H. elenk)
Davidof parfm 80 dolar, Trkiyede fiyat iki katn geermifl. Burberry 100 dolar, Lolita 70 dolar, Armani 80
dolar. Bunlarn da fiyatlar yarya yakn. Gecelikler 500
riyalle (175 YTL kadar), 1000 (350 YTL) riyal arasnda
deifliyor. ok kaliteliymifl. 70 YTLye ok flk geleneksel Arap kadn giysileri var, cicili bicili... Kadnlar, Trkiyede de flk bir flekilde giyilebilir. diyor. Maazalarda (iflporta deil) deri antalar 8 riyal ile 1000 riyal arasnda deifliyor. Vakko kalitesi ayarndaymfl. 70 dolara
Araplarn nl Gazzaz marka saatleri var. Tissot standardndaymfl. Fiyatlar 70 ile 105 dolar arasnda.
Kameralar Yar Fiyat
Kameralar genellikle yar fiyata yaknmfl. Sony DCR
32E 450 dolar. Panasonic GS 25 350 dolar. Fotoraf makineleri ayn fiyata hatta Trkiye biraz daha iyi. Cep telefonlar burada yzde 40 daha ucuzmufl... Bir de mbarek hurma, kilosu 5 ile 8 YTL arasnda. Zemzem gibi
Trkiyeye gnderiliyor. Tablo buyken herkesin dilinde
Medinedeki ticaret. nci dflnda Medinede alflverifl bir
baflka diyorlar. Ayrca bir saat mesafedeki Ciddeden
dnya modasna uygun ok flk giysiler almak mmkn. Ben gmlei 30 liraya aldm. stanbulda bunlara gzm krpmadan 150 lira verirdim. Bu ucuzlua
ramen pazarlk burada alflveriflin ABCsi. Adama biraz
in diyorsun, direkt yarya dflyor. fiimdi kata kadar
pazarlk marjna isyan m edersin yoksa ok ucuza aldm diye sevinir misin?
arfl Tavaf Yapmayn
Hac mevsiminin en ok dile dflen esprisini Trkiyenin
en szn zn konuflan brokratlarndan Diyanet flleri Baflkan Ali Bardakolu yapt. Baflkan, alflverifl konusunda hac adaylarn uyarrken Hac yerine arfl tavaf yapmayn dedi. Sayn baflkann sz gelecek yllarda hangi hacya ne kadar geer bilinmez ama hac
alflveriflindeki ucuzluun ekicilii dzenin zor deifleceine iflaret. Bu belki de slam kltrnn yzlerce
yllk yok edilemeyecek gelenei. Hac, yl 1184: Hac
mevsimi boyunca Harem (Allah onu temiz ve flerefli
klsn!) bundan deerli tafllara, budaydan inciye kadar
birok maln satld byk bir arflya dnd. Endlsl bni Cbeyr. Hac, yl 2006: Harem (hl dimdik
ayakta) evresindeki dev otellerde zmrtler, yakutlar,
inciler dizili, arka sokaklarda kck dkknlarda, kuru gdadan oyuncaa kadar vr zvr...
ncinin Yeri Bir Baflka
Kzldenizin dibinde toz kaldran bir balk, zeminde
kendi halinde bir istiridyenin azna kum karr. stiridyecik zarar grmemek iin Allahn kendine verdii
yetenei kullanarak doal svsn kum tanesinin evresine sarar, sarar. 10 yl sonra bir ift el, istiridyenin kabuklarn ayrnca mthifl, pembe nesneyi, inciyi bulur.
nci tanesi flimdi kutsal Kbenin 200 metre tesinde,
Hilton Otelinin alflverifl merkezinde, birlikte ipe dizildii trdeflleriyle binlerce dolara mflteri bekliyor. nci
Suudi Arabistann en zgn ticari mallarndan biri. Bir
kolyenin deeri orantl yuvarlakl, parlakl ve zerine dizili incilerin ayn boyutta olmasyla llyor.
Taklit inciler iflportada her yerde gze arpyor. En ok
satlan kltr incisi. Fiyat 150 riyalden (50 YTL) 1500
riyale (500 YTL) kadar kyor. Deniz alt iftliklerinde
yetifltirilen istiridyelerden elde ediliyor. Ama ylesi kolay deil, bir incinin istiridyede bymesi 5-10 yl alabiliyor. Doal ortamda bulunan inciler ise artk ok nadir,
on binlerce dolar ediyor. ncinin sahte olup olmad
kaznarak anlafllyormufl. Kaznnca altndan kan tabaka da orijinal renkteyse sahte deilmifl. nci o kadar
ekici ki ben iki kolye aldm bile.
Kutsal Kentin Hli...
Tarsus tarafndan Adanaya girerken dmdz devam
eden karayolunun kenarlarnda demirciler, oto tamircileri, yedek paraclar, hrdavatlar sralanr. Mekkenin
Cidde tarafndan girilen yollarndan birinde (birok seenek mevcut) 1980lerin sonundaki Adana manzarasnn bir benzerini (Yalnz burada aa yok.) buluyorsunuz. nsan kutsal bir kente girerken biraz hayal krkl
yaflasa da Din insandan uzaklaflmamal. yorumuyla teselli bulabilir. Ama Mekke varofllarndaki yoksulluun
tesellisi yok. Burmal, Bangladeflli, Sudanl, Yemenlilerin, Habeflistanllarn (Etiyopya) yaflad mahallelerde
darack ara sokaklara yaklaflmak bile rktc. Kentin
60. cadde, Gazzaz Caddesi civar gibi modern bulvarlarla dolu blgesi ise adafl bir kent gibi. Birok Mekke
esnaf sabah saatlerine kadar dkknn ak tutuyor.
Kadnlarn karlmaya karfl tek baflna taksiye binmesine izin verilmeyen bu kentte, yine arflafl bir Arap kadn tek baflna sokakta gvenle yryebiliyor. Bu durum hem hac blgesinde hem modern mahallelerde ayn. Kentin nfusu da flaflrtc derecede yksek: 2 milyon. Alflverifllerde fifl fatura verildiine bir kere tank olduk. Bu kentte zaten vergi denen fleye pek rastlanmyormufl. Kbe evresi bile seyyar satc dolu. Vergi cenneti, sarp dalarla evrili bu kutsal l kentinde flebeke
suyunun fazla sorun yaflanmadan srekli akmas ise vgye deer. Suudi polisler haclara son derece saygl
davranyor ve yol kontrol noktalarnda bile silah taflmyorlar. Bir defasnda Haremi fierifte vakit namaz trafiine girmek istemeyen taksiciler yznden ortada kalmflken yanmza yaklaflan bir polisin bir iflaretiyle duran
taksi bizi en ucuz fiyata byk bir flevkle gtrd.
Hacda Diyet: Dner-Arjantin
Sandvii srdnzda iine bol sos karfltrlmfl yumuflak et sanki hamur yeniyormufl hissine neden oluyor.
Ekmein tad etin tadndan ayrt edilmeyecek kadar silik. Kokusu, yal soslu sulu yemek yapan komflunuzdan evinize szan kokuya benziyor. Bu izlenime ramen midede ar yemek hissi brakmyor. Portakal suyu ve mango karfltrlarak hazrlanmfl dev bardaktaki
(Arjantin!) meyve suyu ise yemei arlafltran, bununla
birlikte doymay salayan etken. Mekkenin en modern
alflverifl merkezlerinden 60. Caddedeki dnercilerinden 6 riyallik (yaklaflk 2 YTL) atfltrmann brakt izlenim bu. Yemeksiz hizmet alan Trk haclar bazlarn
Trklerin ifllettii daha ucuz hizmet veren lokantalardan besleniyor. Vitrinlerde Trklerin damak zevkine
uymayan deve etini kullanmadklarna iliflkin notlar gze arpyor. Diyanetten yemekli hizmet alan haclar ise
klasik Trk mutfann pratik ev yemeklerini gvenle
yeme flansna sahip. Mende ne mi var? Domatesin kokusu eskisi gibi...
Kuru fasulye, nohut, bulgur, pirin, salatalk, domates,
taskebab, hafllama tavuk... Diyanet diyetisyenlerinin
gzetiminde Trk afllarca hazrlanan yemekler iin
ya Trkiyeden getirtiliyor. Ayrca taze meyve sebze
konularnda da l imajnn aksine hi sknt yok. Endlsl bni Cbeyr 800 yl ncesi iin de flunlar yazmfl: Yiyecek meyve ve kokularn Endlse has olduunu sanyor; lkemizi dier lkelerden flansl sayyorduk. (Biz Trkler de yle). Ama bu kutsal beldeye ge-
219
lince grdk ki, incir, zm, nar, ayva, fleftali, aakavunu, kenevir, karpuz, kabak, acur, hyar, btn baklagiller, patlcan, sukaba, flalgam, havu, lahana ve dier nimetlerle dolup taflmaktadr. Son not domates ve
salatalk iin. ki bitki de burada eski gnlerdeki gibi
mis kokuyor. Kulaklara kpe...
Zemzem cretsiz, Bidonu Parayla
Mekkede zemzemin bu kadar bol bulunmas flaflrtc. 3
milyon hacnn neredeyse tamamnn artk kentte olduu flu sralarda bile herkes zemzemi iebiliyor. Yurtlarn lobilerinde 24 saat zemzem bulmak mmkn. Zemzem ad kaynan doufluyla ilgili. Hz. Hacer suyun
gr aktn grnce zem zem (dur, dur) demifl. Su datm yzyllardr bu hizmetlerinden maddi karfllk almayan Zemzemi ailesinin himayesinde. Zemzemin kayna Harem-i fieriften boru hattyla Kudey blgesindeki depolara, oradan kamyonlarla Ruseje blgesindeki
iflleme tesislerine gnderiliyor. Burada karbon, kum ve
fln filtrelerinden geirilerek dezenfekte ediliyor. Organizasyon bir damla bile ziyan edilmemesi ilkesiyle alflyor. Yoksa tm dnyaya gnderilen su yetmez. Kbe
evresindeki inflaatlarn temelleri bir dnem zemzemin
azalmasna neden olmufl.
Zemzemi , Bir Dilek Tut
Haclar suyu bidonlarla memlekete gndermeye, memleketteki akrabalar hacdan gelen suyu imeye baylyor.
eflitli flirketler ve flahslar gnderme iflini organize ediyor. Su cretsiz; ama 10 ve 20 litre standartlarndaki bidonlar 10 ile 60 riyal. Litresi 2 riyalden de yurtdflna gtrlyor (1 YTL, 2.9 riyal). Haclar zaman zaman emanetin yerine ulaflmamasndan ya da ge ulaflmasndan,
suyun dklp Trkiyede sahte zemzem doldurulmasndan flikyeti. Sylentiye gre suyu dkenler suya
karbonat katp tadn da zemzeme benzetiyorlarmfl.
Zemzem iimi duann makbul olduu fiillerden biri.
Buruk bir tad var. Neye niyet ederseniz o dileiniz kabul olabilirmifl. Gazeteci ne diler?: fiu uykusuz geceler
bitse de hem gazete grevini hem hac grevini laykyla yapp eve dnsek...
220
Antropoloji

1. a
2. c
3. e
4. b
5. d
6. c
7. d
8. b
9. a
10. e
Yantnz doru deilse Girifl blmn

Yantnz doru deilse Din: nancn
Kurumsallaflmas blmn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz doru deilse Din: nancn
Kurumsallaflmas blmn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz doru deilse nan Sistemlerinin
Yantnz doru deilse Tabular, Kltler ve
Dinsel Simgeler blmn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz doru deilse Mitoloji ve Mitoslar

Sra Sizde 1
Din, toplumsal bir kurumdur. Dolaysyla sadece soyut
bir inan balamyla tanmlanp o inanca iliflkin youn
duygularn toplam olarak grlemez. Zira sadece doastyle iliflki kurmak ve lmden sonraki hayatla ilgili kayglarn giderilmesi iin bir ara olmaktan ibaret
deildir. Ayn zamanda insanlar arasndaki dayanflmay kurar ve salamlafltrr. Toplumun kendisine inancn
ve gvenini pekifltirir. Bir ahlak retisi olarak nasl yaflanmas gerektiini ve doru hayat vaaz eder. Bu yzden bu ifllevlerini salayacak dzenekleri olmaldr. flte ibadet ve ayinler bu dzeneklerin en nde gelenleridir. Baz dinler kiflisel ibadeti de ngrebilir. rnein
slam dininde Allaha ibadet etmek iin tanmlanmfl en
geerli yol olan namaz yerine getirmek iin illa bir ibadethaneye gitmek gerekmez ya da namazn toplu halde klnmas flart deildir. Ancak din, ibadeti bu derecede zerklefltirmekle birlikte, zorunlu bir toplu ibadet
flekli de belirlemifltir. Cuma namaz, bayram ve cenaze
namazlar tek baflna ve istenen yerde yerine getirilemez. Dolaysyla slam dini de dinin roln grecei
toplumsal ortamlar zenle belirlemifl ve ne karmfltr. Hristiyanlkta da byledir. Tek baflna Allaha yaklaflmak iin manastrlarda ve mnzevihanelerde ileye
ve tek baflna ibadete ekilmek mmkndr; ama Hristiyanlkta bu tmyle dnyevi hayattan ekilmektir ve
zel bir durumdur. Genel geer olan ise dinini, ibadet
ve ayinler yoluyla toplumsal olarak yaflanmas ve toplum iindeki roln oynamasdr.
Sra Sizde 2
fiamanizm bir din saylamaz. Din rgtl bir toplumsal
kurumdur ve din adamnn bu kurum iinde zel bir
yeri vardr. fiaman ise gndelik hayat iinde sradan,
hatta kimi zaman deli olarak grlen marjinal bir kiflidir. fiamanizmde nder nitelikli din adamlar olmad gibi, doast ile iliflki kurma yollarnn arand bir
gizemcilik ve belirsizlik hli hkimdir. Oysa hibir din
gizeme ve belirsizlie izin vermez. Her din, kendince
toplumsal ve doal olaylar aklar ve onu kendi sistemi iinde doast ile iliflkilendirir. Bu yzden btn
dinler, ibadet ve ayinler, kutsal metinler, ibadethaneler
ve din adamlarndan oluflan sk bir sistem olarak tanmlanabilir. Oysa fiamanizmde bu sistematie iliflkin
hibir belirti yoktur. Sadece szel bilgiyle ve belirli kiflilerin zel yetenekleriyle belirlenen, toplumun o zel
yetenek dolaysyla zaman zaman iine girdii bir inan
pratii sz konusudur.
Sra Sizde 3
Hibir insan topluluu yeni bir dinin etkisine girerken
bir nceki inan sisteminden tam olarak kopamaz. Zira
byle bir kopufl topluluun kendisini inkr anlamna
gelir. Buna bal olarak yeni bir dini teblii edenler de
genellikle teblide bulunduklar topluluun inan sistemi konusunda duyarl davranr ve yeni dinle o inan
sisteminin elerini iliflkilendirmeye alflr. Bylelikle
eski dine iliflkin ibadet ve ziyaret yerleri, baz inanlar
ve tabular, aziz ve kutsal kifliler kabul edilen yeni dinin
iinde de kendilerine bir yer bulabilir. Bu durum geifli
kolaylafltrd gibi din deifltiren topluluun btnlne de zarar vermez.
221
Kaynaklar
Berger, H. (2000). ingene Mitolojisi (ev. M. Y.
Salam). Ankara: Ayra Yaynlar.
Burkett, W. (1999). lka Gizem Taplar (ev. B. S.
fiener). Ankara: mge Yaynlar.
Campbell, J. (1992). Bat Mitolojisi: Tanrnn
Maskeleri (ev. K. Emirolu). Ankara: mge
Yaynlar.
Campbell, J. (1993). Dou Mitolojisi: Tanrnn
Maskeleri (ev. K. Emirolu). Ankara:
mge Yaynlar.
Campbell, J. (1994). lkel Mitoloji (ev. K. Emirolu).
Ankara: mge Yaynlar.
Eliade, M. (1993). Mitlerin zellikleri (ev. S. Rifat).
stanbul: Simavi Yaynlar.
Eliade, M. (1999). fiamanizm (ev. . Birkan). Ankara:
mge Yaynlar.
Emirolu, K. ve Aydn, S. (Der.). (2003). Antropoloji
Szl. Ankara: Bilim ve Sanat
Yaynlar.
Freud, S. (1984). Totem ve Tabu (ev. K. Sahir Sel).
stanbul: Sosyal Yaynlar.
Harris, M. (1995). nekler, Domuzlar, Savafllar ve
Cadlar: Kltr Bilmeceleri (ev. M. F. Gmfl).
Ankara: mge Kitabevi.
Hooke, S.H. (1991). Ortadou Mitolojisi (ev. A.
fienel). Ankara: mge Yaynlar.
nan, A. (1973). Tarihte ve Bugn fiamanizm. Ankara:
TTK Yaynlar.
Kaya, K. (1997). Hint Mitolojisi Szl. Ankara: mge
Yaynlar.
Kaya, K. (1999). Buddhistlerin Kutsal Kitaplar.
Krbyk, H. (2001). Babillilerden Gnmze
Kozmoloji. Ankara: mge Yaynlar.
Bir Bakfl. Ankara: topya Yaynlar.
Lewis, O. (2002). Tepoztln: Meksikada Bir Ky
(ev. . Girgi alap). stanbul:
Epsilon Yaynlar.
Lindholm, C. (2004). slami Ortadou: Tarihsel
Antropoloji (ev. B. fiafak). Ankara:
mge Yaynlar.
Mariott, A. ve Rachlin, C.K. (1994). Kzlderili
Mitolojisi (ev. . znl). Ankara: mge Yaynlar.
Morris, B. (2004). Din zerine Antropolojik

ncelemeler: Bir Girifl Metni (ev. T. Atay).
rnek, S. V. (1972). lkellerde Din, By, Sanat ve
Efsane. stanbul: Gerek Yaynlar.
Rosenberg, D. (1998). Dnya Mitolojisi: Byk
Destan ve Sylenler Antolojisi (Haz. K.
Emirolu). Ankara: mge Yaynlar.
Unaipon, D. (2003). Aborijin Efsaneleri (ev. A.
Trkmen). stanbul: Epsilon Yaynlar.
Uraz, M. (1992). Trk Mitolojisi. stanbul: Mitologya
Yaynlar.
Dil ve letiflim
10
Kaynak: http://e-flt.nus.edu.sg/v3sp2006/JSignsFig7.jpg
Diller, anlam kltrden kltre deiflen simgelerden meydana gelir. Eer o simgelerin anlamn bilmiyorsak o dili anlayamayz. rnein yukardaki fotorafta grdnz Japonyada girifl anlamna gelen bir yol iflareti Japonca bilmeyenler iin
hibir fley ifade etmez.
Amalarmz
N
N
N
N

Konuflma dilinin kltr iindeki yeri ve rol nedir?
Coraf ve ekolojik eflitlilie, toplumlarn yafladklar tarihsel srelere bal
olarak diller nasl eflitlenir ve bugn dnyada var olan dil aileleri hangileridir?
nsan tarafndan yaratlan dil dflnda baflka iletiflim ortamlar ve sreleri
var mdr?
Dille kltr arasnda nasl bir etkileflim ve ba vardr?
223
224
Antropoloji
rnek Olay
Gnlk konuflmada dil ya da akll gibi kelimelerin rastgele kullanlmasndan eflitli kavram karflklklar doduunu hep biliriz. Tpk dflnmek iin olduu gibi, haberleflmek iin de iflaretlere ihtiya vardr. Bir kavramn bir baflka kavramdan ayrt edilebilmesi, belirtilebilmesini gerektirir. Charles Sander Peircein sorusunu tekrarlayarak, iflaret nedir? diye sorabiliriz. ster dnyal ister Merihli olsun,
yaratklarn kafalarndaki kavramlar gzlemlemek mmkn deildir. Yalnzca
yol atklar sonular zerinde gzlemde bulunabiliriz. Peircee gre, herhangi bir
sinyalin bir iflaret olabilmesi iin, bir tepkiyle yorumlanyor olmas n flarttr. Merihten alacamz bir sinyalin, ne kadar dzenli olursa olsun, Merihlilerin dilini
ve simgelerini belirttiini nasl bileceiz? Temel glk Merihten gelen dzenli sinyallerin (doal olarak bir varsaymdan teye gitmiyoruz) tannmasnda deil,
bunlarn alglanmas ve Merihliler iin tafld anlamn zlmesinde olacaktr...
...Alt, yedi ve hatta sekiz mil uzaklktaki bir bal z kaynan bulan nc ar,
kovana dner ve zifir karanlkta dikine duran petek zerinde bir dans gsterisi sunar. Danstaki davranfllar, sekiz rakam izecek bir flekil oluflturur. Bu fleklin ekseni ile petein yerekimine gre dik ekseni arasndaki a, bal z kaynann gnefle gre olan asn verir. Kaynan uzakln gstermek iin ise, nc ar kuyruunu saniyede belirli saylarda titrefltirmektedir. Titreflim sklyla kaynan uzakl
ters orantldr. teki arlar dokunma yoluyla onun bu davranfllarn taklit ederler.
Bal z kaynann ynn ve uzakln bu yoldan renen arlar, dans srdke toplu bir oflkunluk derecesine ulaflr ve sonunda kovana hizmet aflkyla dolu, hep
birlikte o ynde uarak faaliyete geerler. Kovandaki teki ifller iin de aralarnda
trl iletiflim davranfllarnn varl bilinmektedir, fakat bizim konumuz asndan
bu kadar yeterli olacak. Burada karfllafltmz davranfl, ilkel bir lme ve sayma
sistemidir. Arlarn aralarnda ileri derecede ifl blm olduunu ve bir anlamda
bilinen en kat sendikaclk sistemini uyguladklarn da biliyoruz. Sendikaya ihanete kalkflan ar iin verilecek karar kesindir: nelenerek ldrlmek!
O halde btn bunlar, arlar akll yaratklardr anlamna m geliyor? Unutmayalm ki ayn iflaretleri saysz kuflaklar boyu tekrarlayagelmifllerdir. Ksacas
burada az geliflmifl bir dil rnei gryoruz. Fakat arlarla aramzda bir grflme
masasna oturmamz hayalden de te birfley... Daha nemlisi, arlar bizimle ilgili
ok az fleyi anlayabilirler. Demek ki, yalnzca bir iflaret sistemine sahip bulunmakla, kltrler aras iletiflim zlemiyor. flaretlerin ne anlama geldiini anlayabilmek iin, taraflar arasnda baflka ortak kltr kurumlarnn da bulunmas gerekiyor. nk iletiflim paylaflmak demektir...
Kaynak: Colin, Cherry. (1973). Linguistics at Large inde (Der. Noel Minnis)
(ev. Yaln zbul). St. Albans: Paladin Books, s.265-288.
Anahtar Kavramlar
letiflim
Konuflma Dili
Simge
Beden Dili
Alfabe
Sapir-Whorf Kuram
indekiler
GRfi
KONUfiMA DL
DLLERN EfiTLL
LETfiM SRELER VE LETfiM ORTAMLARI
DL VE KLTR
225
nite 10 - Dil ve letiflim
GRfi
letiflim, karfllkl olarak iliflkiye girmifl olan taraflarn davranfllarn ya da fikirlerini ynlendirmek veya onlardan bilgi ya da tepki almak amac taflyan bilgi iletme
sistemidir. Btn canllar eflitli amalarla iletiflime geer. Bir ava kalkflmak, avlanan paylaflmak, cinsel iliflkiye girmek veya bir dflman kendi evresinden uzaklafltrmak asgari dzeyde iletiflimi gerektirir. letiflim seslerle kurulabildii gibi eflitli vcut davranfllar yoluyla da salanabilir. Ancak iletiflimin gerekleflebilmesi
iin, karfllkl olarak iletiflime giren taraflarn birbirlerinin seslerini ve vcut davranfllarn anlamlandrabilmesi gerekir. Dolaysyla asgari bir iletiflimin varl, asgari bir toplumsalln varlna iflaret etmektedir. Ne var ki iletiflimin boyutu geniflledike ve iletiflim karmaflklafltka, ya da iletiflime konu olan sorunlar eflitlenip
boyutlandka, basit sesler kartmak veya basit vcut hareketleri ile anlaflmak yetersiz hale gelir. letiflimdeki bu farkllaflma, niceliksel deil niteliksel bir dnflme yol aar. Basit iletiflimin yerini karmaflk iletiflimin ald yerde biz kltr buluruz. Kltrn iletiflim boyutu, byk bir iletiflim arac yaratmfltr: Konuflma dili.
Konuflma dili, baflka canl trlerinde rastlanmayan, sadece insana zg olan ve
kltr olgusuna bal bir zelliktir. Dil, kltrel iletiflimin zorunlu kofluludur, nk btn kltrel sreler ve kurumlar dil yoluyla aktarlr ve yaflatlr. Kltrleri
birbirinden farkl klan en nemli zellik de bu yzden dildir. Aralarnda dil yoluyla anlafllabilirlik olmayan kifliler, birbirleriyle iletiflime geemezler. Bu yzden kltr kuramnda dil kltrn merkezinde yer alr ve btn kltrel eler arasndaki iletiflimi kurar.
Ancak insan iletiflimi sadece konuflma dilinden ibaret deildir. nsanlar iletiflim
iin konuflma dilinin yannda, eflitli iflaret ve simgeleri, beden ve yz hareketlerini (jest ve mimikleri) ve yaz dilini kullanrlar. Konuflma ve duyma yeteneini kaybetmifl insanlar iin gelifltirilmifl iflaret dilleri, grme yetenei olmayan insanlar iin
gelifltirilmifl zel yaz dilleri ortaya kmfltr. Daha ileri dzeyde geliflmifl teknikler
kullanarak ortaya kmfl zel dillerden de sz etmek mmkndr. rnein dansn, fliirin, sinemann bir dili olduundan sz edilir. nsanlara birfley anlatmak ve
aktarmak isteniyorsa, yani iletiflim kurmak gerei duyuluyorsa, hangi ara kullanlrsa kullanlsn orada bir dilin varln grebiliriz. Eer iletiflim insanlar iin bu
denli nemli olmasayd, bu geliflmelere ve eflitlenmelere de gerek olmazd.
Fotoraf 10.1
Sanat da iletiflim
kurmann bir arac
yani bir dildir.
226
Antropoloji
KONUfiMA DL
Dil Nedir?
Dil, kltrlerin dnyay nasl kavradklarna iliflkin en genifl ereveyi oluflturur.
Hepimiz doal ve toplumsal evremizi dilimizin iinden kavrar ve anlamlandrrz.
eflitli dillere baktmzda, evrenin ele alnflndaki belirgin farklar aka ortaya
kar. Dolaysyla btn diller, aslnda birer kavramsal ereve ve zihniyet modelidir. Bu yzden mutlak bir kavramsal ereveden, en doru bir zihniyet modelinden sz edilemez. Btn kavramsal ereveler, btn zihniyet modelleri grelidir.
Bu grelilik diller tarafndan temsil edilir. Dil soyutlama yaratacak bir dizi kuraldr,
insanlarn zihninde biliflsel srelerle ifllediinden somut deildir, grlemez. Bu
yzden dilin kodu konuflma davranfln ortaya kartr. Dil seslerle somutluk kazanr. Yani dili somutlafltran, konuflma eylemidir.
Btn insanlar doufltan dil renme ve konuflma yeteneine sahiptir. Bir baflka deyiflle btn insanlar, eer konuflmalarna ve anlamalarna engel olacak bir sorunlar yoksa, dilsel etkileflim iin genetik olarak programlanmfllardr. nsan yavrusu dilsel becerileri doal olarak doufltan edinme eilimindedir. Baflka pek ok
fley ise, rnein yemek yerken nasl davranacamz ya da tuvaletimizi nasl yapacamz, sonradan kltr iinde renilir, bunlar doufltan getirdiimiz eilimler
deildir. Sadece hangi dili konuflacamz kltr tarafndan belirlenir. Doduumuz evde konuflulan dili, baflka bir deyiflle yetiflkin hale gelene kadar en ok zaman geirdiimiz annemizin dilini ana dili olarak reniriz. Doufltan dil yeteneimizin olmas biyolojik yapmzn evrimsel biimlenifliyle dorudan iliflkilidir.
Hyoid kemii, grtlak yaps, dilin biimi, damak, dudaklar, difller, ses telleri, akcierlerin yaps gibi pek ok organmzn yaps ve iflleyifli konuflmamza izin verecek biyolojik bir dzenei salar (Resim 10.1 nsanda grtlan yaps). Bu zellikler yalnzca insanlarda mevcuttur. nsann doumdan nce anne karnnda geirdii grece uzun zaman da zihinsel yeteneklerimizin geliflmesine yardm eder. nsan
yavrusu doduunda beyni taflyan kafa vcudun te biri oranndadr. Yani insan
yavrusu beyinsel gelifliminin byk bir blmn anne karnnda kazanr ve dil gibi karmaflk zihinsel yetenekleri bakmndan hazr olarak doar. Doum sonras
geliflim, daha ok motor yeteneklerimizin geliflmesine yardm etmektedir.
Resim 10.1
nsanda Grtlan
Yaps
227
Dillerin Grelilii
Dillerin greliliini eflitli balamlarda gzlemleyebiliriz. Tandmz pek ok dil,
dnyay kavrarken isim, fiil ve zaman kiplerine baflvurur. Canllara ve cansz nesnelere isim veririz. Yaptmz eylemleri fiillerle ifade ederiz ve btn bunlar bugn yafladmz ana gre belirlenmifl gemifl ve gelecek zamanlar temsil eden
kipler iinde anlamlandrrz. sim ve fiiler bize doay ve toplumsal hayat ikili bir
dzende anlama frsat tanr. Zaman ise nc boyutu alglamamza yardm eder.
Oysa doada byle bir blnme yoktur. Ayrca bizim nesnelere verdiimiz isimler
de keyfdir. Doada bir nesneye belirli bir isim verilmesini ngren bir dzen ya
da zorlama yoktur. Btn nesneler, kltrlerin dil sistemleri iinde birbirinden ok
farkl isimlerle anlrlar. En doru isim X kltrnn verdii isimdir, diye bir belirleme yaplamaz. stelik bizler doada olmayan fleyleri de isimlendiririz. Gece
uyurken grdmz olaylara dfl, iinde yafladmz toplumsal olaylar rgsne
toplum, konufltuumuz fleye dil, inandmz fleylerin btnne din diyoruz. Bunlarn hibirisi somut, elle tutulabilir fleyler deildir, ancak dolayl olarak ve akl yrterek onlarn varln varsayar ve kavrarz. O nedenle doa dflnda var ettiimiz
olgulara verilen isimlere kavram diyoruz. Onlar elle tutamaz, gzle gremez, ama
kavrayabiliriz. Ancak her kltr bu olgular farkl seslerle kavrar. Onlarn ancak bizim dilimizdeki karfllyla iliflkisini kurduumuz zaman neden bahsettiini anlayabiliriz. Nesnelerin isimleri de byledir. Masaya masa deneceine iliflkin bir doa yasas olmadna gre, yani masann adn bize dayatan dorudan bir mesaj
bulunmadna gre, masa denildiinde zihnimizde canlanan masa imgesine gnderme yaparak bu ismin neye karfllk geldiini kavrarz. Dolaysyla kltrler iinde belli nesnelerin ve olgularn hangi isimle anlacana dair bir oydaflma (mutabakat) sz konusudur. O isim anldnda herkes zihnindeki ayn imgeyi hatrladnda anlaflma mmkndr. Bu nedenle dili nesnelerle onlarn bilgisi arasndaki
zihinsel iliflki olarak da tanmlayabiliriz. nk dil, temel duyularmz kullanmadan birfleyi kavramamz salar. Dier canllar ise esas olarak duyularyla kavradklar bir dnyada yaflarlar. Bir ses tehlike olarak alglanabilir, souk ve sca hissetmek onlarn bir tepki vermelerini gerektirir vs. Ancak insann bir tehlikeyi kavramas iin onu grmesi, sesini duymas ya da scakln veya soukluunu hissetmesi gerekmez. Bir aslann geldiini grmesek, onun sesini duymasak bile, bize
birisi aslan geliyor dediinde tehlikenin farkna varr ve oradan uzaklaflrz. Yani
zihin ve akl olmadan dil de olmaz. stelik bu yksek bir zihinsel yetenek olduundan, dier canllarda bulunmaz ve dil insana zg bir biriciklik kazanr. Dnyada yzlerce dil olduundan, yzlerce farkl dnyay kavrama biimi olduunu
da syleyebiliriz. Dilimizdeki bir dil bir insan sz de bu gereklie atfta bulunur.
Diller keyfdir ve ortaya kp ayr birer varlk olarak geliflmeleri srecinde dnyay farkl kavrama ve alglama biimleri infla edilmifl olur. Bu durum, o dillerin gelifltii corafyayla, ekolojiyle, hangi baflka kltrlerle iliflki iinde olduuyla, yaflam
ve geim biimiyle ve en nemlisi tarihiyle iliflkilidir. Bu karmaflk rnt iinde
ok farkl dil biimleri ortaya kmfltr. Yukarda andmz gibi nesnelere verilen
isimler ve soyut fleylere iliflkin kavramlar btn dillerde farkldr. Baz dillerde, rnein Pasifik kys Kanadasnda yaflayan Nootka Kzlderililerinin dilinde btn
szckler fiil snfna girer ve btn isimler fiil gibi ekilir. Bunun gibi kimi dillerde zaman kavrayfl da farkl olabilir. rnein bizim dilimizde gemifl zaman befl
biimde alglanr ve gemiflteki befl durumu bildirir. Oldu formunda grdmz
gibi basit bir hali ya da olmufl formunda grdmz gibi bir hikye etme halini,
Kip: Fiil kk ve gvdelerinin

trl eklerle girdikleri
kalplardr.
228
Antropoloji
olmufltu formunda grdmz gibi gemiflte olup bitmifl bir durumu, oluyordu
formunda grdmz gibi gemiflte olmufl ama olurken sreklilik gsterip zamana yaylmfl bir oluflu, olacakt formunda grdmz gibi de gemiflte olmas
beklenen ama olmayan bir hali ifade edebiliriz. Gemifl zamandaki durumlara iliflkin bu anlatm eflitliliine karfllk, rnein bir baflka Kzlderili dili olan Hopi dilinde hibir zaman kipi yoktur. Bu dildeki zaman kavrayfl psikolojik bir zaman
yaklaflmnn yansmasdr. Zira Hopi dnya grflne gre zaman kavrayfl gzlemciden gzlemciye deiflen bir durumdur. te yandan bu dilde efl zamanllk diye bir anlayfl yoktur ve zaman byklklerle ifade edilmez. rnein bir Hopi orada befl gn kaldm demez, oradan beflinci gn ayrldm der (Whorf 1940). Bu tr
farkllklar bir dili daha geliflmifl, dierini ise daha ilkel ya da basit klmaz. Btn
diller, kendi geliflme srelerinde kendi ekolojik ve coraf ortamlarnn, dier kltrlerle iliflkilerinin bir sonucu olarak, yani bir uyarlanma rn olarak, ortaya karlar. Dolaysyla aslnda btn diller mkemmel uyarlanma rnekleridir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yabanc bir SIRA

dil renirken
o dilin ait olduu kltr ve o kltre zg kavrama ve alglaSZDE
ma biimlerini de renir miyiz? Tartflnz.
D fi N E L M
Dilin Unsurlar
Konuflma dilinin yaps iki ana unsurdan oluflur. Bunlardan birincisi sesler, ikincisi
ise gramerdir.
yan yana gelmesiyle szckler ortaya kar. Ancak seslerin
S OSeslerin
R U
yan yana gelmesiyle oluflan szckler ou zaman tek bafllarna bir anlam ifade etmez, anlaml bir btnlk kurabilmek ve bir bilgiyi iletebilmek iin szcklerin
DKKAT
belirli bir biimde dizilmesi ve eklerle desteklenmesi, bu dizilimlerin efl zamanll ve ard zamanll bildirmesi, szcklerin birbirleriyle sistemli iliflkiler iine girSIRAflte
SZDE
mesi gerekir.
her dilde, szcklerin farkl biimlerde rgtlenerek anlaml bir
btn kurmasn salayan sistemlere gramer diyoruz. Dilin sesleri sesbilim (fonoloji) ad verilen bir disiplin tarafndan incelenir. nsanlar ok farkl sesleri karma
AMALARIMIZ
yeteneine sahiptir. Ancak hibir dil bu seslerin tmn kullanmaz. Kimi dillerde
tekilere gre daha ok ses kullanlrken, kimileri daha az sesle ifl grr. nsanlar
doduklar Kortamn
T A Pdilinin seslerini renirler ve onlar kusursuz biimde kullanrlar. O nedenle sonradan renilmifl dillerin sesleri o dilin yerli konuflanlar gibi
seslendirilemez. Bylelikle bir kiflinin yerli mi yoksa yabanc m olduu bu sesleri
kullanmna
baklarak hemen anlafllabilir. Biz bir dildeki standart bir sesi, zgn
TELEVZYON
veya tannmfl halinden farkl karma eilimine aksan diyoruz. Anlaml en kk
ses birimine fonem ad verilir. Bir fonem tek bir sesten oluflabilecei gibi, birbiriyle ilintili birka sesten de oluflabilir.
N Tiki
E R Nboyutu
ET
Gramerin
bulunmaktadr: Biim ve dzen. Biimleri inceleyen biim
bilim (morfoloji) basit seslerin anlaml birimler oluflturacak biimde nasl rgtlendiine eilir, dzen boyutuna bakan szdizimi (sentaks) ise szcklerin cmle dediimiz anlaml btnleri oluflturmak zere nasl biraraya getirildiini inceler. Btn dillerde, szcklerin ayn dili konuflanlar iin anlaml cmleler oluflturacak flekilde nasl dizileceine iliflkin standartlafltrlmfl uzlaflmalar vardr. Bunlara sentaks
kurallar denir. Sentaks kurallar genellikle bilinli bir flekilde renilmez. Ana dil
kullanlrken, kurallarn bilinli olarak sralayamasak da genelde doru sentakslar,
yani anlaml cmleler kurarz. Kimi dillerde sentaks baflka dillere gre daha nemli ve kat iken, kimi dillerde cmlelerin anlam szckler baflka trl dizilerek ya
da baz sesler vurgulanarak, daha esnek biimde verilebilmektedir.
N N
DLLERN EfiTLL
Diller Nasl eflitlendi?
nsanlarn konuflma dilini nasl gelifltirdikleri konusunda tartflma vardr. Konuflma
dilinin ilk olarak hangi insan tr tarafndan gelifltirilmifl olabilecei, bu tartflmalarn merkezinde yer almaktadr. Yakn zamanlara kadar bu tartflma Neandertal insan ile Homo sapiens zerinde devam etmekteydi. Bugn genel olarak kabul edilen grfl, konuflma dilinin st Paleolitikte yaflayan insanlar tarafndan gelifltirildii zerinde durmaktadr. Bu grfln temeli insann (Homo sapiensin) Afrikadan
kfl kuramyla iliflkilidir. st Paleolitik dnemde, yaklaflk olarak 40 bin yl ncesinden itibaren insanlar btn ktalara yaylmfllardr. Dolaysyla dilsel eflitlenmenin de bu yaylmayla bafllad dflnlmektedir.
Son yllarda, st Paleolitik dnemin buzul a koflullarnda insan hayatnn
mmkn olduu iki alanda, iki dil beinin atasal ilk rneklerinin ortaya kt
ne srlmektedir. Bunlardan birincisi st Paleolitikin buzulevresi olarak anlan
blgede geliflen Proto-Ural dili kuramdr. eflitli arafltrmaclar, bugn Fince, Lap
dili, Macarca ve Estonca gibi grece kalabalk nfuslarn konufltuu diller tarafndan temsil edilen Ural grubunun ilk rneinin (ata ya da kk dilinin) gnmzden
12 bin il 7 bin yl nce ortaya ktn dflnmektedirler. Bu kk dilin anayurdunun Baltk Denizinden Ural Dalarna uzanan genifl corafyada bulunduu ngrlmektedir. Bu corafya son buzul anda insan hayatna izin veren ender alanlardan birini temsil eder. Bu kk dilin buzul anda ortaya ktn ve akraba dillerin buradan trediini ne sren bilim insanlar, bu savlarn, bugnk Ural dillerinin sz daarcnn anlam bilimsel incelemesine dayanarak temellendirirler.
Bu temellendirme, btn Ural dillerinde ortak olan bu szcklerin kk Uralcadan
gelmifl olmas gerektii tezine dayanr. Buna gre bu szckler kk Uralcay konuflanlarn yaflam ve geim biimini yanstan szckler olmalyd. Nitekim bu szckler gruplandnda, balklk, avclk, belirli bir corafyaya zg bitki ve aa
trleri, belirli bir beslenme ve barnma biimi, eflitli malzeme trleri ortaya kmaktayd. Btn bu szckler buzul ana, onun souk iklimine ve anlan corafyaya ait bir gereklii yanstmaktayd. Ayrca kpek dflnda evcillefltirilmifl hibir hayvan trne ait ortak bir szcn bulunmamas da, kk dilin tarihlendirilmesinin kpein evcillefltirildii 12 il 14 bin yol ncesine yerlefltirilmesine yardm
etmektedir. Buna gre Proto-Uralcann anayurdu Orta ve Dou Avrupann st
Paleolitik buzulevresi blgesine karfllk gelmektedir.
kinci kk dil kuram, bir Akdeniz st Paleolitik blgesi varsaymaktadr. Buna
gre Akdeniz blgesinde st Paleolitik ada yaflayan insan gruplar Bask-Kafkas
dillerinin kkeninde yatan bir ata dili konufluyorlard. Bu kuram bugn Fransa ve
spanyann Atlas Okyanusu kylarnda yaflayan Basklarla, Kafkasya halklarn ortak bir dil kkeninde birlefltirmektedir. Son yllardaki dilbilimsel geliflmeler Baskann karfllafltrlabilecei yegne dil grubunun Kafkas dilleri olduu tezini glendirmifltir. Dilbilimci Bouda, Bask diliyle Kafkas dilleri arasnda 135 etimolojik
benzerlik saptamfltr. Bu benzerliklerin grld anlam gruplar arasnda insan
varlyla ilgili szckler, insan bedeninin organlarna iliflkin szckler, bitki trleri, ev ii ara-gere, evle ilgili szckler, tarm ve hayvanclk terimleri, toprakla ilgili szckler, saylar, zaman ve hareketle ilgili szckler bulunmaktadr. Bu gibi
dilsel ve baz arkeolojik kantlar bir araya getirildiinde, tarih ncesinde Akdeniz
havzasnda bir dizi akraba dilin konuflulduu ortaya kmaktadr. Bu diller arasn-
229
230
Antropoloji
da kk Bask dili, kk Kafkas dili ile bir dizi eski Anadolu, Mezopotamya ve talya
dili yer alr. Bugn bu dillerden sadece bu sahann en batsnda Baska ile en dousunda Kafkas dilleri yaflamaktadr. Bylelikle bu iki kk dilin birliine dayanan
ve yaklaflk olarak gnmzden 25 il 20 bin yl nceki st Paleolitik evrede oluflmufl bir Akdeniz dil katmannn ortaya kt ne srlmektedir.
Ancak asl byk dil yaylmas yine Neolitik devrimi beklemifltir. Neolitik Devrimle birlikte retimcilie geifl ve tarm teknikleri, belirli dalgalar halinde douya
ve batya yaylmfl, bylelikle Ortadou tarm Avrupaya ve Hindistana doru genifllemiflti. Sz konusu geniflleme bu bilginin yaylmasn salayacak iletiflim aralar ve youn temaslar henz olmadna gre, doaldr ki insanlar eliyle, daha
dorusu gle gerekleflmiflti. Arkeolog Colin Renfrew, Hint-Avrupa dillerinin Avrupaya ve Hindistana byle yayldn ne srmektedir. Renfrewun kuramna
gre kk Hint-Avrupa dilinin anayurdu Anadoludur ve bu dil deiflerek ve eflitlenerek Anadolunun tarmc toplumlarnn gyle birlikte ok genifl bir alanda
konuflulan yaygn bir dil beinin kayna haline gelmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Diller insanlarla birlikte yaylr ve deiflirler. Her dil bir ekolojik ve coraf evD olduu
fi N E L M kadar, onun deiflimi ve geliflimi de gler ve dier kltrlerrenin rn
le temaslar yoluyla gerekleflir. Bu yolla dnyada binlerce dil ortaya kmfltr. Dillerin bazlar,S Ozorlu
R U coraf koflullarda konuflulmas ve dier gruplarla temasn bu
nedenle zorlaflmas nedeniyle izole olmufllardr. Bu yzden dnyann zorlu corafyalarnda byk bir dil eflitlilii grlr. rnein Kafkasya ve Hindistanda greDKKAT
ce kk bir sahada ok sayda farkl dil konuflulmaktadr. Bunun en nemli nedeni coraf engeller ve izolasyondur. rnein bugn Hindistanda 222 ayr dil ve
SIRA SZDE
onlarn yzlerce
lehesi konuflulmaktadr. Kafkasyada da durum buna benzerdir.
Kafkasyada drt ana dil ailesine mensup 50 ayr dil konuflulmaktadr. Sadece kck Dastan blgesinde konuflulan dillerin says on alt, lehelerin says ise
AMALARIMIZ
yirmidir. Sadece birka yz bin Amerika yerlisi 1230 farkl dil konuflmaktadr, Sudanda konuflulan dillerin says 435, Malezya-Polinezya blgesinde ise 263tr.
Bugn dnyada
K T A P konuflulan dillerin toplam saysnn 3 il 5 bin civarnda olduu tahmin edilmektedir. rnein sadece Gney Amerika Kzlderililerinin 3 bin ayr dile sahip olduu sylenmektedir. Ancak bu say yanltc olabilir. nk birbirinden bamsz
arafltrmalar sonucunda ayn dile farkl isimler verildii olmufltur,
TELEVZYON
bu dillerden bazlarn hi konuflan kalmamfl ve l dil durumuna gelmifllerdir,
bazlar ise sadece lehe dzeyinde ayrmlara sahiptir. Btn bunlar dikkate alndnda ortaya dnyada konuflulan 3-4 bin kadar dilin var olduu sonucu kmak N T E R Nbirer
E T kltr kayb olarak kabul edilir. nk her len dil bir kltadr. l diller,
trn zihniyet dnyasn ve dnya grfln de kendisiyle birlikte gtrmfltr.
l dillerden yaz brakmfl olanlar ise, bugn hl zerinde alflma olana bulunan diller snfna girer. Eski Mezopotamya (Sumerce, Assurca, Akkada, Aramca vs.) dilleri, Eski Akdeniz ve Anadolu dillerinden bazlar (Hitite, Urartuca, Frige vs.) ve Latince bu trden dillerdendir. zellikle Latince, l bir dil olduu halde, teknik nedenlerle bugn nemli bir baflvuru dili olma niteliini korumaktadr.
N N
K T A P
TELEVZYON
l dil: Bugn konuflan hi

kimsenin bulunmad
dildir.
NTERNET
SIRA SZDE
Hint-AvrupaSIRA
dillerinin
SZDE kkeni ve yaylmasyla ilgili baflka kuram var mdr?
Latince hangi
alanlarda
SIRA
SZDE ve neden nemli bir baflvuru dilidir? Tartflnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Bu eflitlilik Nasl Snflandrmaktadr?

Binlerce dil ve lehenin yayld yeryznde dillerin nasl snflandrlabilecei, diller arasndaki farkllk ve benzerliklerin bu snflandrmaya nasl etki edecei btn
dilcileri meflgul eden ana bir sorun olmufltur. Hi kuflku yok ki diller arasndaki snrlar kesin deildir. Dillerden bazlar birbirine az ya da ok benzeyebilir. Bu yzden iki dilsel varl iki ayr dil olarak ayrt etmek iin karfllkl anlaflabilirlik lt kullanlmaktadr. ki ayr dilsel varln ayn dile ait olduunu syleyebilmek iin
aralarnda en az % 70 orannda anlafllabilirlik olmas gerektii, bugn genel kabul
grmektedir. Eer bu salanamyorsa akraba, ama iki ayr dil sz konusu demektir.
Yzde yetmifl oranndan daha fazla anlaflmann mmkn olduu durumlarda ise
dilsel varlklar ayr dile mensup ayr lehe ve azlar olarak snflandrlrlar. kinci
bir lt, anlam dzeyini esas almaktadr. ki dilin sz varl birbirine ok yakn
olabilir. Ayn szckler her iki dilde de youn olarak kullanlabilir. Ancak bu szcklerin o dillerde karfllk geldii anlamlar farkllaflmfl olabilir. Dolaysyla ayn
szcklerle kurulan iki ayr anlam dnyas var demektir. Dilin kltrel bir varlk olduunu unutmamalyz. Her kltr, kulland dili biimlendirir ve szckler buna
bal olarak anlam deiflmelerine urayabilirler. rnein Azerbeycandaki belediye
otobslerinin kaplarnda daldan bin gabahtan dfl yazar. Dflmek Azericede inmek anlamnda kullanlr, Trkede ise dflmek aniden ve istemsiz olarak yere ylma anlamn taflmaktadr. Dal ve gabah (kabak) da bildiimiz szcklerdir. Ancak biz dal denilince bir aacn uzantsn, kabak denilince kellii veya bir bostan
bitkisini anlarz. Oysa Azericede dal arka, kabak ise n anlamna gelmektedir. Trkiye Trkesinde bu szckler arkaik formlarda hl yaflamaktadr ama biz bu szckleri bu anlamlaryla bilmeyiz, szckler anlam deiflmesine uramfl ve iki ayr
dilin sz varlnda yer almfllardr. Kabak szc Azericedeki anlamyla Anadolu
Kava, Rumeli Kava rneklerinde yaflar. Burada kastedilen Anadolunun ve Rumelinin ndr. Dal szcn ise Harman Dal rneinde bulabiliriz. Harman
Dal, harmandan sonrasn, harmann arkasn anlatmaktadr. O yzden harman ifli
bittikten sonra babozumu ya da hasat elencelerinde Harman Dal oynanr. Grld gibi szckler daralmfl bir balamda hayatlarn srdryor ama bu balamdaki anlamlarn bilmiyoruz ve onlar o flekilde anlamyoruz. nc bir lt
ise dil varlklarnn ayr birer edeb dil olarak geliflmeleri halinde onlarn ayr birer
dil olarak tannmas gerektiini varsayar. rnein Norvee, svee ve Danca, sz
varl bakmndan birbirine ok yakn dillerdir. Ancak her nn de ayr birer
edeb dil olarak gelifltii ve farkl birer ulus-devletin dili olduu gz nne alndnda bu dil varlklarn ayr birer dil olarak tasnif ederiz.
Bir dilin varln bu flekilde belirleyebilmekteyiz. Ancak dil iinde de farkllklar vardr. Bu farkllklar ounlukla szcklerin seslendirilmesinde kullanlan fonemlerin ve vurgularn farkndan kaynaklanr. Kimi durumlarda da sz varl iinde kk farklar olabilir. Biz bu tr farklarn ortaya kt durumlarda, anlan dil
varlna ayr bir dil deil, ama lehe (dialect) diyoruz. Lehe, coraf ya da toplumsal olarak ayr bir konuflma topluluunu gerektiren dilsel bir farkllaflmay ifade
eder. Ayn dilin farkl lehelerini konuflan kiflilerin birbirlerini anlamalar gerekir;
anlaflamadklar noktada ise farkl bir dil sz konusu demektir. Ancak bu ayrmlar
her zaman ok ak deildir.
Ayrca dil ii farkllaflmalar etnik gruplarla ya da toplumsal durumla iliflkili olarak oluflan farkl dil kullanmlaryla da ortaya kmaktadr. Bunlar genellikle az
olarak adlandrlr. Azlar, etnik gruplar, toplumsal snf ve tabakalar arasndaki s-
231
232
Antropoloji
nrlar yanstr. Bir de dil iinde oluflan tarzlar ve eilimler vardr. Genellikle meslee, cinsiyete ve yafla baml olarak farkllaflan dil kullanmlar bu eilim ve tarzlar meydana getirir. Bunun da tesinde, bir kltr iinde yaflayan herkesin kendine zg bir konuflma tavr vardr. Herkes, kltrleme sreci iinde edindiklerine
kiflilik zelliklerini ve zel eilimlerini katarak, kendine zg bir konuflma slubu
gelifltirir. Buna kiflisel az (idiolect) ad verilmektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Orta Asyada
birSZDE
ok lkede konuflulan Trk dilleri birer lehe mi yoksa dil midir?
SIRA
Tartflnz.
D fi N E L (Byk
M
Dil bekleri
Dil Aileleri)
nsanlarn farkl corafyalara ve ekolojik ortamlara yerleflmeleriyle, yaptklar glerle, girdikleri

ve kltrel iliflkilerle afla yukar son 15-20 bin yl iinde fleS O siyasal
R U
killenmifl byk dil bekleri oluflmufltur. Kke doru gittike tek bir ata dile ulafllan dil akrabalklar dil ailelerini oluflturur. Buna gre belli bafll dil aileleri ve iinDKKAT
de yer alan nemli diller flunlardr:
1) Altay Dilleri: Moolca, Tunguzca ve btn Trk dilleri bu gruba girer. Bu
SIRA
SZDE byk olaslkla Asyadr. Bugn Japonca ve Korecenin de
grubun kfl
blgesi
bu dil ailesine mensup olduunu ileri sren bilimsel alflmalar bulunmaktadr.
2) Ural Dilleri: Samoyet ve Fin-Ugor dil gruplarndan oluflan bir ailedir. SamoAMALARIMIZ
yete, Fince, Macarca ve Estonca gibi Baltk blgesi ve Dou Avrupa dilleri bu aileye mensuptur. Bu dil ailesinin kfl blgesi, byk olaslkla Dou Avrupa ve Bat Sibirya blgesidir.
K T A P
3) in-Tibet Dilleri: Tibette ve Himalayalarda, Myanmarda (eski Birmanyada),
inde konuflulan dillerden oluflur. Bu gruptaki en nemli diller Tibete, Burmaca
ve incedir.
TELEVZYON
4) Gneydou Asya Dilleri: Vietnamda, Kampuyada, Taylandn baz blgelerinde, Malaya yarmadasnda ve Dou Hindistann baz blgelerinde konuflulan,
Mon-Kmer dili, Kampu dili, Vietnam dili bu gruba aittir.
NTERNET
5) Malezya-Polinezya
Dilleri: Malezyadan bafllayarak Pasifik Okyanusunun dou ucuna, Gney Amerikaya yakn fiiliye bal Paskalya adasna kadar yaylan ok
genifl bir adalar topluluunda konuflulan irili ufakl pek ok dilden oluflmaktadr.
6) Papua Dilleri: Pasifik Okyanusu ile Hint Okyanusunun buluflma noktasnda
bulunan Yeni Gine ile evresindeki birka adada konuflulan toplam 132 dili barndrr. Bu diller ne Malezya-Polinezya dilleriyle ne de Avustralya dilleriyle akrabadr.
7) Avustralya Dilleri: Avustralya ktasnda Aborijinlerin konufltuu 96 dilden
oluflan bir gruptur.
8) Andaman Dilleri: Hint Okyanusunun dou ucunda bulunan Andaman adasnda izole Pigme topluluklarnn konufltuu ve dier baflka gruplarla akrabal olmayan dilleri kapsar.
9) Dravidi Dilleri: Hint-Avrupa ve Munda dillerinin Hint alt ktasna gelmesinden nce bu alt ktada konuflulan diller Dravidi dilleriydi. Bu diller zellikle HintAvrupa dillerinin basks altnda gneye ve kuzeye ekildiler. Kuzeyde Pakistan snrlar iinde kalan Belucistandaki Brahui dili bu ailenin kuzeydeki tek rneidir.
Gneyde ise, yarmadann ucuna doru konuflulan Tamil, Kui-Gondi ve Telegu
dilleri Dravidi dillerini temsil etmektedir.
10) Kafkas Dilleri: Gney ve Kuzey Kafkasyada konuflulan dilleri kapsar. Grcce ve Lazca Gney Kafkas dillerinin, Abhazca, Adgece, eence, Lezgice, ngufla ve Avarca Kuzey Kafkas dillerinin belli bafll rnekleridir.
N N
11) ber ve Bask dilleri: spanyann kuzeybatsnda ve Fransann gneybatsnda konuflulan Baska bu grubun bugn konuflulan tek rneidir. Baz dilciler bu
kalnt dili Eski Anadolu ve Akdeniz dillerinin bir uzants olan ber diline yaklafltrrken, bir ksm da Kafkas dilleriyle akrabaln ne srmektedir.
12) Hint-Avrupa Dilleri: Dnyada en yaygn dil grubu Hint-Avrupa grubudur
(Harita 10.1. Hint-Avrupa dillerinin yaylma alan). Bu grubun iinde Eski Anadolu dilleri, Toharca, Ermenice, Trak-Frig-Makedon dilleri, Yunanca, Arnavuta, Kelt
dilleri gibi ok eski devirlerde konuflulup lmfl olan ya da bugne kadar gelebilmifl diller bulunur. Bunun dflnda Hint-ran alt grubuna giren Hint dilleri, Farsa
ve Krte; Roman dilleri alt grubuna giren talyanca, Franszca, spanyolca, Katalanca ve Romence; Kelt dilleri alt grubuna giren rlanda dili, Bretonca, Galce ve sko Galcesi; Germen dilleri alt grubuna giren Danca, Norvee, svee, Almanca,
ngilizce, Flamanca (Belika Felemenkesi), Felemenke (Hollandaca), ve Gney
Afrika Flamancas (Afrikaanca); Balto-Slav dilleri alt grubuna giren Lata, Litvanca,
Bulgarca, Makedonca, Srpa-Hrvata, Slovence, eke, Slovaka, Lehe (Polonya
dili), Rusa, Beyaz Rusa ve Ukraynca yaygn Hint-Avrupa dil ailesinin en nemli
dilleridir.
13) Hami-Sami Dilleri: Akkada, Aramca, Assurca, Fenikece gibi pek ok Eski
Mezopotamya dilinin dahil olduu bu grup bugn Ortadounun ve Afrikann genifl bir blgesinde yaygn olarak konuflulan dillerden oluflmaktadr. Sami alt grubu
iinde eflitli Habefl dilleri, Arapa, branca ve Sryanca yer alr. Hami dilleri alt
grubunda ise eski Msr dilini ve bugn onun gncel bir devam olan Kptay (Msr Kpt dilini) buluruz. Kuzey Afrikada konuflulan Berberice, Dou Afrikada konuflulan Kufl dili, Orta Afrikaya kadar uzanan genifl bir corafyada konuflulan Sudan-Gine dilleri ve Gney Afrikada yaylmfl bulunan Bantu dilleri Hami dillerinin
gncel rneklerini temsil eder.
14) Hoin-San Dilleri: Daha ok Gney Afrikann avc-toplayclarnn konufltuu dillerden oluflur. bu dillerin ortak zellii, dilde flakrtl seslerin yaygn olarak
kullanlmasdr. Hotantolarn ve Kung! Sanlarn dili bu gruba girer.
15) nuit(Eskimo)-Aleut Dilleri: Alaskada, Aleut adalarnda, Kuzey Kanadada
ve Grnland adasnda nuit (Eskimo) topluluklar tarafndan konuflulan dillerden
oluflur.
16) Amerika Dilleri: Kuzey, Orta ve Gney Amerika dilleri olmak zere ana
gruba ayrlan bu diller Amerikann yerli dilleridir. Ancak aralarndaki dilsel akrabalk henz kesin biimde gsterilebilmifl deildir. Bu bek daha ok coraf bir
ortakla ve geim ve yaflam biimi benzerliine dayanr. Dilbilimciler Kuzey Amerika dillerini befl byk aile altnda toplanan otuz iki dil ailesi biiminde tasnif etmifllerdir. Birinci byk aile (Algonkin-Wakafl byk dil ailesi), Gney Kanadayla
ABDnin Pasifik kylarndan Atlantik kylarna uzanan genifl blgesinde konuflulan yedi dil ailesini ve elliye yakn dili iinde barndrr. kinci bek, Hoka-Siyu byk ailesidir. Bu byk ailenin iinde dokuz dil ailesi ve altmfln zerinde dil bulunmaktadr. ncs Na-Dene byk ailesidir. Bu bekte drt dil ailesi bulunur.
Penutia byk ailesinde sekiz, Uto-Aztek-Tano byk ailesinde ise iki aile yer almaktadr. Orta Amerika dilleri dokuz ailedir. Bu diller iinde en bilineni Maya dilidir. Gney Amerika dilleri ise toplam yz dokuz aileye blnmektedir. Bunun
yansra daha tasnif edilememifl Amerika dilleri de mevcuttur.
233
234
Antropoloji
Harita 10.1
Hint-Avrupa
Dillerinin Yaylma
Alan
Kaynak: Hickerson,
1980, s. 159
Dillerin Yaylmas, Temas, Karflmas ve Kreselleflmenin

Etkisi
Dnya tarihine bakldnda yaz dili olarak geliflen belirli baz dillerin dier diller
zerinde nemli bir etki yaratt ve yksek kltrn dili haline gelerek, yerli diller aleyhine gelifltii grlr. zellikle farkl bir kltr evresinden ve yaflam biiminden yeni bir evreye giren topluluklar, o yeni evrenin egemen dilinin de etkisi altna girerler. rnein Trkler, ran ve Anadoluya geldiklerinde arlkl olarak Farsann etkisi altna girmifllerdir. Yeni corafyann nitelikleri, yeni bir yaflam
ve geim biimine geifl, o corafyaya ve yeni yaflam ve geim biimine ait pek
ok szcn anadile girmesine yol aar. Ayn flekilde yeni corafyann eski topluluklar da bu yeni komflularnn dilinden etkilenirler. Bu sre bir dil kltrleflmesi biiminde yaflanr. Bu yzden Trkede pek ok Farsa szck mevcuttur.
Bunun gibi Farsada da Trkeden alnmfl ok sayda szce rastlanr. Ayrca,
yeni corafyann geim biimi yerli dillerden pek ok szcn dnlenmesini
gerektirmifltir. Bu yzden Trke Ermeniceden, Rumcadan, Arapadan ve gemicilik sz konusu olduunda talyancadan pek ok szc devflirmifl kendi sz
varlnn bir paras haline getirmifltir. Trkler slm ran zerinden aldklar iin
bizdeki dinsel pek ok kavram da Arapa deil Farsadr: Namaz gibi, peygamber gibi, oru gibi... Osmanllar Balkanlara yayldnda ise bu kez benzer etkiyi
Trke Balkan dilleri zerinde gstermifltir. Osmanl uygarlna ait pek ok terim,
bu kez Macarcaya, Srp-Hrvataya, Yunancaya, hatta Rusa ve Polonya diline
gemifltir.
Arapann da Bat dilleri zerinde byk bir etkisi olmufltur. zellikle Ortaada bir uygarlk dili haline gelen Arapa, slm yaylmasnn spanyaya ve talyaya ulaflmasyla birlikte bilime, teknolojiye ve eflitli Doulu mallara ait pek ok
terimi Bat dillerine vermifltir. Cebir (algebra), algoritma, magazin, risk, amber,
misk, abanoz, amiral, amalgam, alkol, almanak, arsenal, iksir, gitar, haflhafl, yasemin, kalibre, narenten oranj, papaan, ek, tarife, fleker vs. szcklerinin Batl
biimleri, Arapadan gemifl szcklerin dillerin dzeneine uydurularak kazanlmfl szcklerdir. Hal seferleri de benzer etkiyi bu kez ters ynden yaratmfltr.
Bunun gibi rnein Anglo-Sakson dillerinde kullanlan ay szc, tea veya tee,
Malay Hollandacas araclyla inden gelmifltir.
Lingua Franca
Diller sadece bir topluluk iinde konuflulmaz; ok sayda farkl dilin konuflulduu
karmaflk corafyalarda btn topluluklarn anlaflmalarn temin edecek ortak bir
dilden yararlandklar grlr. buna lingua franca denilmektedir. zellikle tccarlar, seyyahlar, alimler ve diplomatlar bu dil sayesinde ifllerini grrler ve temaslarn kurarlar. Lingua franca, o corafyann dillerinden biridir. Bu hale gelmesinde
dinen, iktisaden ya da siyaseten gl bir toplumun dili olmas ya da tccarlarn
dili olmas gibi etkenler rol oynar. rnein eski Mezopotamya ve Anadoluda Akkada byle bir dildi. Devletler arasndaki anlaflmalar bile Akkada yaplrd. rnein nl Kadefl anlaflmasnn Hititlerin baflkenti Hattuflafltaki (Boazky) tafla
kaznmfl suretinde metin hem Akkada hem Hitite yazlmflt. Ortaada Arapa
ve talyanca btn Akdeniz havzasnn lingua francas oldu. Osmanl anda ise
Trke Dou Avrupa ve Balkanlardan rana kadar uzanan corafyann lingua
francas haline geldi. 19. yzylda Franszca, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren
de ngilizce lingua franca ifllevi grmektedir.
Ayrca smrgecilik dillerin yaylmasnda nemli etken olmufltur. Bu yolla ngilizce, Franszca, spanyolca ve Portekizce dnyann genifl bir blmnde konuflulan egemen diller haline gelmifltir. yle ki, smrgeciliin tasfiye edildii 20.
yzyln ikinci yarsnda ortaya kan Afrikal ve Asyal ulus-devletler, etnik eflitlilik arz eden nfuslarna hkim olan dil eflitliliini aflmak iin, smrge dneminden kalmfl, lingua franca ifllevi gren bu dillerden birini resm dil iln etmek zorunda kalmfllardr. rnein iki yzden fazla dilin konuflulduu Hindistanda ortak
dil ngilizcedir. Pek ok Afrika lkesinde de durum ayndr. Smrgecilik dneminde bu Bat dilleri, ynetici sekinler ile sradan halk arasndaki mesafeyi belirleyen keskin bir toplumsal tabakalaflmann arac olmufltu. te yandan, rnein
Gney ve Kuzey Amerikada yerli diller, yaylan bu Bat dillerinin nnde kaybolup gitmifllerdir. Pek ou l dil haline gelmifl ya da ok kk topluluklarn bildii marjinal diller snfna girmifllerdir. Kuzey Amerikay ngilizce, Gney Amerikay ise spanyolca ve Portekizce istil etmifltir.
Pidgin Dil
zellikle smrgeciliin etkisiyle belirli bir dil alanna giren yabanc bir dilin, basitlefltirilmifl bir gramer ve sz varlyla o dil alannda kullanlan biimine pidgin
dil denilmektedir. Pidgin dil, basitlefltirilmifl olmakla birlikte kaynak dilin fiiller ve
szck dzeni kurallaryla yeniden dzenlenmifl bir halidir. rnein Melanezyada
konuflulan Pidgin ngilizce, yzde sekseni ngilizce kaynakl olan bir beflyz szcn kullanmna dayanan, kurall ama standart ngilizceden olduka farkllaflmfl
bir dildir. Pidgin diller, Batllarn Afrikay, Uzak Douyu ve Amerikay kolonilefltirmesi srecinde ortaya kmfllardr.
Kreol Dil
Bir pidgin dilin yerli bir dil haline gelmifl biimine kreol dil ad verilir. Kreolleflme
denilen srete, pidgin dil eksiksiz bir gramer yapsna kavuflur ve genifl bir sz
varlna dayanarak geliflkin bir dil halini alr. Kaynak dilden tremifltir ve ona benzemektedir ama farkl bir dildir.
235
236
Antropoloji
Planl Dil Deifliklikleri

1) l Dillerin Canlandrlmas: Yeni kurulan baz ulus-devletler ise l bir dili
canlandrarak ya da sentetik bir dil yaratarak yeni ulusun dilini meydana getirmeye giriflmifllerdir. rnein srail, sadece din dili olarak kullanlan ve sadece din
adamlarnn bildii l bir dil haline gelmifl olan brancay yeniden canlandrmfl
ve srail devletinin resm dili haline getirmifltir. Eski dil yeniden yaratlmfltr. Pakistanda da durum ayndr. Pek ok farkl dilin konuflulduu Pakistanda eski Mslman soylularn dili olan Urduca yeniden yaratlarak resm dil yaplmfltr.
2) Dilde Sadeleflme Hareketleri ve Ulusal bir Dil Yaratlmas: Bilinli siyasal
aba ve alflmalarn sonucunda da dilde deifliklikler yaratlabilmektedir. Ulusal
snrlarn siyasal sreler iinde belirlendii corafyalarda, zellikle nc Dnya lkelerinde, nfus iinde mevcut olan byk dilsel farkllklarn seilmifl resm bir dil lehine ortadan kaldrlmaya alfllmas, sk rastlanan bir durumdur.
Merkez hkmetler, ulusal birlii salamak amacyla o lke iinde konuflulan
dillerden birisini ne kararak resm dil haline getirir ve bu geliflme dier dillerin varln tehdit eder. Bu srete dier diller birer yerel ve szl iletiflim aracndan teye gidemez.
Bununla birlikte ulusal dil yaratma abalar ok daha eskiye gider. 18. yzyln
sonundan itibaren Avrupada ortaya kan milliyeti-halk hareketler, sekin dillerini tasfiye ederek sade ve ulusal bir dil arayflna girdiler. Avrupada Latincenin ve
Franszcann etkisi altnda bulunan sekin dili, yerli diller lehine tasfiye edilerek bir
tr demokratikleflme ve ulusallaflma salanmaya alflld. Bunun bafllangc Martin
Lutherin 15. yzyln sonunda ncili Almancaya evirmesi ve yeni keflfedilen matbaa yoluyla Almanca ncillerin genifl kitlelere yaylmasdr. Yerli dilde yazlp izilmeye bafllanmas hem bilgiyi demokratiklefltirmifl hem de uluslaflmann nn amfltr. 18. yzyln sonundan itibaren Almanyada ve Macaristanda bafllayan dilde
sadeleflme hareketi, dier lkelere de rnek olmufltur. rnein Trkiyede Tanzimat dneminde sekin dili olan Osmanlcaya karfl bafllatlan sadeleflme hareketi
Cumhuriyetin kurulufluyla birlikte kurumsallaflmfl ve Trk Dil Kurumu eliyle yrtlr hale gelmifltir. randa da benzer bir durum grlr. 1930larda randa da
dili Arapann etkisinden kurtarmak zere devlet tarafndan bir dil kurumu (Farhengestn) oluflturulmufltu.
Kreselleflmenin Dil zerinde Etkisi

Endstri toplumu bilginin ve teknolojik yeniliklerin dnya apnda hzla yayld
yeni bir dnemin toplumudur. zellikle kitle iletiflim aralarnn geliflmesi ve bilgisayar teknolojileri kresel dzeyde etki yarattndan, bu aralar yoluyla gelen
ve bilgisayar teknolojilerinin tafld yeni bir dil de yerli diller zerinde byk bir
etki yaratmfltr. Tketim toplumu, marka merkezli tketimin, reklam ve moda sektrnn dili, hzl bilgi dolaflm ve zelilkle internet, yerel dillerin direncini krmfltr. Bylelikle dillerin iine hzla yeni szck akmaktadr. Bu akfln kayna byk
lde ngilizcedir. ngilizce bir lingua franca olmaktan kmakta ve dnya dili
haline gelmektedir. Bu durum eitim kurumlarn da etkilemifltir. Eitim kurumlar dnyann pek ok yerinde merkezinde ngilizce retiminin olduu yeni eitim
programlar gelifltirmeye uraflmakta ve zellikle yksek retimin dili pek ok
yerde ngilizceye dnflmektedir. Bu durum bilginin yaylmas ve paylafllmas bakmndan bir avantaj olmakla birlikte, yerel dillerin gerilemesine, yaz dillerinin zayflamasna, belli merkezlerin bilgi zerindeki egemenliinin pekiflmesine ve en
nemlisi her dilin temsil ettii zgn kltrel efliin bozulmasna yol amaktadr.
Grece zgn bu eflikler, giderek Anglo-Sakson tarzlarnn egemenliine girmekte
ve zgnlklerini kaybederek birbirlerine benzemektedir. Dillerin en nemli varl olan deyim ve deyifller dnflmekte, eviri yeni formlarla yer deifltirmektedirler. Yaz dilinin anlatm gc, bilginin hzla aktarlmas ihtiyacnn belirledii bir
zensizlikle zayflamakta, eski szl ve yazl kltr varlklarna ilgi giderek azalmakta, bunlarn kltr iindeki rolleri yitip gitmektedir.
LETfiM SRELER VE LETfiM ORTAMLARI

Daha nce belirttiimiz gibi, bir gndericiyle alc arasnda bilgi alflverifline iletiflim diyoruz. Konuflma dili zel bir iletiflim tr olmakla birlikte, en yaygn ve kullanfll olandr. Ancak onun dflnda sesle, dansla, flarkyla, fliirle, simgeyle, grntyle ve kokuyla iletiflim kurulduunu da biliyoruz. Bu iletiflim aralarnn tmne
iflaret diyoruz. flaret alcsna ulafltnda o iflaretin tafld anlam, iflaretin tafld
kodlar zlerek almlanr. Dolaysyla alcnn o iflaretin tafld anlam bilmesi,
onda ykl olan kodlar zerek onlar bilgiye evirebilmesi gerekir. O zaman iflaret zerinde anlaflma gerei ortaya kar. Bu bakmdan sadece iki kiflinin anlayabilecei ok zel iletiflimler olduu gibi, belirli gruplar tarafndan paylafllan ya da
ok genifl bir toplumsal kesimin paylaflabilecei iletiflim biimleri mmkndr. rnein bir savafl srasnda birlikler arasndaki iletiflim ok zel ve gizli kriptolar araclyla salanmaktadr. O kriptolarn sadece dost birliklerde yer alan grevlendirilmifl kifliler tarafndan bilinmesi ve asla dflman tarafndan zlememesi beklenir. Bunlar ok zel ve istisnai iletiflim biimleridir. Ancak toplumsal iletiflim bylesine gizli ve hayatiyet arz eden bir fley deildir. rnein asgari dzeyde eitim
almfl biri, saylar ve temel aritmetik ifllemleri bilir ve onlarn iflaretlerini tanr. Dolaysyla toplumun ok genifl bir kesimi bu iflaretleri zerek onlarn ifade ettii anlamlar bilebilecek, hayatnda bunlar kullanabilecektir. Ancak ifl yksek matematie gelince, rnein diferansiyel hesaplamalarda, bu iflaretleri zebilen insan saysnn hzla azaldn ve ok kk bir gruba indirgendiini grmekteyiz. Dolaysyla iletiflim iin gerekli iflaretlerin kltrleme sreci iinde aktarlan bilgisine
eriflim sz konusu toplumun yesi olmay yeterli kld halde, zel iletiflim trlerinin bilgisine eriflmek zel bir eitimi gerektirecektir. Toplumlar karmaflklafltka,
artan ihtiyalarn gerektirdii zel iletiflim trleri ve bunlarn aktarld zel kurumlar da eflitlenip geliflecektir.
letiflim ve Toplumsal liflkiler

Btn canllar belirli dzeyde iletiflime ihtiya duyarlar. Kolektif bir hayat sren
arlar, karncalar, penguenler, filler, babunlar ve insanlar gibi baz trlerse daha
karmaflk iletiflim sistemleri iinde yaflarlar. Hayatta kalabilmek ve hayat srdrebilmek iin sadece biyolojik uyarlanma stratejileri yetmemektedir. Ayrca trn dier yeleriyle iletiflim kurmak ve efl gdm salamak gerekmektedir.
Bireyin toplumsal hayat iinde oynad roln nemi ve yeri, zellikle trn
devam asndan hayati nem taflyan ebeveynlik, cinsellik, rekabet, savunma ve
saldr gibi efl gdm ve anlaflma gerektiren roller nem kazandka iletiflim ihtiyac da daha nemli bir hal almakta; toplumsal iliflkiler karmaflklafltka genetik igdlerin yansra, renme ve toplumsal olarak gelifltirilen davranfllar nem kazanmaktadr. zellikle renme sreci deiflen evre koflullarna uyum salamak
bakmndan bireye byk bir esneklik salamaktadr. Ancak sadece bireysel esneklik yetmez, bu esnekliin grup dzeyinde de elde edilmesi gerekmektedir. Bu
237
238
Antropoloji
da esnek iletiflim sistemlerini yaratmaktadr. Bu esneklik insan trnde en st dzeye ykselmifltir. nsanlarda en esnek iletiflim sistemleri olan simgeler araclyla
iletiflim yaygndr.
flaretler ve Simgeler
Resim 10.2
Hindu ve Nazi
Swastikas
Btn insanlar arasnda iletiflim, iflaretler yoluyla salanr. flaretler sesleri, her trl
nesneyi, renkleri, hareketleri, kokular, hatta sessiz kalma davranfln ieren bilgi
iletebilen her trl koddur. Hayvanlarn ounda iflaretlerin anlamlar genetik kodlar araclyla biyolojik olarak belirlenmifltir. renilerek aktarlan iflaretlerin oran
ok azdr. Pek ok hayvan trnde iflaretler kapal kodlardr. Yani her biri bamsz olarak ifllev grr ve birbirleri arasnda iliflki yoktur. Bu durum bilgi alflveriflinin
esnekliini ve yaylmasn snrlar. Baz hayvan trlerinde, rnein Primatlarda ise
basit de olsa simgelere dayal iletiflim yollar vardr. nsan iletiflimi ise tamamen simgelere dayaldr. Simge, anlam kltre bal, yani greli ve keyf olarak belirlenmifl,
renilebilen her trl iflarete verilen addr. rnein bayrak, trafik iflaretleri, her
trl szck, tuvalet kaplarnda erkek ve kadna tahsis edilmifl alanlar belirleyen
iflaretler, silh gstermek, korna almak, egzotik bir koku srmek, hazr olda durmak, selm vermek, bunlarn hepsi birer simgedir. Bunlarn anlamlarn kltrel
olarak zeriz, nk kltr bize o simgelerin anlamlarn daha nceden retmifltir. Bu yzden ayn simge farkl kltrlerde farkl anlamlara gelebilir. rnein Swastika yani gamal ha iflareti Hindularda kutsall ve barfl simgelerken, Nazi Almanyasnda rkl ve saldrganl simgeler (Resim 10. 2 Hindu ve Nazi swastikas).
Bu simgelerin anlamlarndaki
esnekliin ne lde olabileceine dair bir ipucudur.
nsan yaflamna egemen
olan simgesel iletiflim, hayvanlarn aksine ak bir sistem sunar. Simgeler arasnda iliflkiler
kurulabilir, birbirleriyle iliflkilendirilebilir ve bir simge zaman iinde anlam deiflmeleriKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Swastika)
ne urayabilir.
Konuflma Dfl letiflim

nsanlarn beden ve yz hareketleri (jest ve mimikler), ses tonu ve vurgular, giyinme biimi, kiflilerin evrelerindeki mekn rgtleyifl tarzlar gibi konuflma dfl ya
da konuflmay aflan davranfl ve tavrlar iletiflimsel deer taflmaktadr. Dolaysyla
iletiflim sistemlerini ele alrken, sadece szl ve yazl dil dizgelerine eilmek, iletiflimi bir btn olarak kavramak bakmndan yeterli olmayacaktr. zellikle son
yllarda geliflen arafltrmalar bir beden dilinin (kinesics) varln ortaya koymufltur.
Beden dili evrensel iflaretler taflyabilecei gibi son derecede yerel iflaretlere de
arac olabilir. rnein glmseme olabildiince evrensel bir iflarettir. Ama bunun
yannda kltre zg pek ok bedensel davranfl farkll da mevcuttur. rnein
Java adasnda kiflinin bir fleyi sol eliyle vermesi hakaret saylr. Hayr ya da evet anlamndaki iflaret de kltrden kltre byk bir deifliklik ve eflitlilik gsterir. Bir
Amerikalnn yeni tanflt birilerinin yannda bacan dierinin zerine atarak
oturmas olaandr, ama Trkiyede bu karflsndakini nemsememe olarak alglanr ve ayplanr. Her kltr samimiyet bildiren davranfllar belirlemifl, kiflilerin yafl,
239
cinsiyet, stat farklarna gre mesafelerini ayarlamfltr. Buna meknn kltrel kullanm (proxemics) ya da etkileflim geometrisi denilmektedir. Resmiyet ve samimiyet bu geometri iinde durulan yerle, aralara konan mesafeyle ya da yaknlk gsterme biimleriyle belirlenir. Bu yzden balama ve
Fotoraf 10.2
karflmzdaki kiflinin niteliine gre farkl meknsal mesafeler kullanrz. Buna gre davranrz. lk
Pandomim Sanat:
Sadece Jest ve
tanfltmz birini genellikle pmeyiz. ki Batl erMimikleri
kek ise asla pflmez. Ama bu bizim kltrmzKullanarak Duygu
de geerli bir davranfl deildir. Bu rnekleri ove Dflncelerin
altmak mmkndr. zetle, davranfllarmzla,
fade Edilmesi
yapp yapmadklarmzla karflmzdakine iflaret
gndeririz. O kifli, bunlar anlyorsa iletiflim kurulmufl demektir.
Beden zerindeki tasarruflar (giyinme ve sa
biimi, makyaj, taklar vs.) da iletiflim kurar, toplumsal etkileflimi ynlendirir. nsanlara genellikle
giydikleri giysiye gre davranlr. Resm niformal biri karflsnda temkinli ve mesafeli bir tutum taknrz. Ayn kifli bermuda flortla karflmzda duruyorsa, davranfllarmz da deiflir. nk bu giyinme biiminin ilettii iflaret samimiyete ve rahatla
karfllk gelir. nsanlar iine girecekleri topluluklarn niteliine gre farkl giyinirler, kendilerine ona
Kaynak: http://upload.wikimedia.org
gre ekidzen verirler. Genellikle resm bir dave/wikipedia/commons
/b/b4/Pantomime-Pablo.jpg
te blujin pantolon ve tiflortla gidilmez. Kadnlar da
davetin ciddiyetine ve atfedilen neme gre daha
ar makyaj yaparlar.
Yaz Dili
Konuflma dilinin yazl iflaretlere dklmfl ve bu yolla standartlafltrlmfl haline
yaz dili denilir. Yaz dili konuflurken kullandmz fonemlerin tam olarak karflln veren bir dil deildir. Yaz dillerindeki iflaret sistemine alfabe ad verilir. Diller, zaman zaman sesleri temsil eden ve onlara yakn sesler karmamz salayan
iflaretlerle kurulurken, zaman zaman da kavramlar ve isimleri ifade eden iflaretlerle ifade edilmifllerdir. Sesleri temsil eden iflaretlerden kurulu alfabelere fonetik alfabeler denir. rnein bizim alfabemiz fonetik bir alfabedir. Btn fonetik alfabelerin (ki Latin, Arap, Kril, Yunan, Grc, Hint, Ermeni, Aram-Sryan alfabeleri
byledir) kkeni Fenike alfabesidir (Resim 10.3 Fenike alfabesi) Kimi alfabeler resimlere dayanr. Bunlara piktografik alfabe denir. rnein eski Msrn alfabesi
byleydi (Resim 10.4 Msr resim yazs ya da hiyeroglifi). Kimileri de belirli kavramlar temsil eden iflaretlerle yazlr. Bunlara da idyografik alfabe ad verilir. Geleneksel in alfabesi byle bir alfabedir (Resim 10.5 in yazs).
240
Antropoloji
Resim 10.3
Fenike Alfabesi
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Phoenician_alphabet.svg
Resim 10.4
Msr Resim Yazs
ya da Hiyeroglifi
Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/9/9d/Papyrus_ani_curs_curs_hiero.jpg
241
Resim 10.5
Her dil yazl deildir. Byle
bir zorunluluk yoktur. Yaz gein Yazs
nellikle devletli toplumlarn ortaya kmasndan sonra icat edilmifl bir fleydir. nk yaz, yani
kayt altna alma bir egemenlik
ve mlkiyet belirtisidir. O nedenle mhrler ilk iflaretler saylr.
nk mhr bir fleyin belirli bir
kifliye veya gruba aidiyetini gsteren bir iflarettir. Ayrca yaz dillerinin konuflma dilini bire bir
yanstmas beklenmez. Pek ok
yaz dili, konuflma dilinin fonemlerinin dflnda bir yaz sistemi ve
slubu olarak geliflmifltir. Biz bu
sisteme ve sluba iml diyoruz.
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Hanzi.svg
ml, yani yazm kurallar, her
zaman konuflma dilinden farkllk gsterir. Bu farkllk, yaz dillerinin, ayn zamanda o kltrn standart dilini
temsil etmesinden kaynaklanr. Standart dil, dilin azlarn, lehelerini ve eflitli
konuflma nanslarn ihmal eden bir ortak dildir. Bu standart dil, ayn zamanda,
edebiyat dilinin de temelidir. Bir kltrn edebiyat, genellikle o kltrn dilinin
standart biimiyle kurulur. Edebiyatn geliflmesi, dilin anlatm biiminin geliflmesi,
zenginleflmesi anlamna gelir. Bir kltrn mensuplar kendi edebiyatlaryla ne kadar sk iliflki kurarlarsa, dili de o kadar iyi kullanacaklardr.
Yaz ne zaman ve nasl icat edilmifltir?
SIRA SZDE
flaret Dili
D fi N E L M
nsanlar konuflma ve iflitme yoluyla iletiflim kuramadklar durumlar
iin iflaret dilleri gelifltirmifllerdir. zellikle iflitme engellilerin ihtiyalarn karfllamak zere, iflS O R ve
U zel bir dillevsel bir iflaret dili yaratlmfltr. Bu, el hareketlerini esas alan yapay
dir. Temelinde byk lde btn iflitme engellilerin anlaflabilecei ortak ve evrensel iflaretler bulunduu gibi, iflitme engellilerin mensup olduu kltrn zelDKKAT
liklerine uygun iflaretler ve anlatm biimleriyle zenginleflmifl; bylelikle de kltrel iflaret dilleri ortaya kmfltr. rnein bugn Trkenin bir iflaret dili bulunSZDE salayan
maktadr. Ancak iflaret dili, sadece iflitme engellilerin iletiflim SIRA
kurmasn
ifllevsel dilden ibaret deildir. Bunun gibi pek ok iflaret dili vardr. nsanlar ihtiyalarna bal olarak pek ok iflaret dili yaratmfltr. rnein ksa, durakl ya da
AMALARIMIZ
uzun elektriksel iletimlere dayanan mors alfabesi bir iflaret dilidir ve telgraf ve deniz haberleflmesinin temeli olmufltur. Bu alfabeye dayanan iletiflim, birbirini gren
ama aralarnda mesafe olan gemilerin flldakla haberleflmesinde
GiK de
T A kullanlr.
P
resun yaylalarnda derin vadilerle blnmfl ormanlk etin bir corafyada gelifltirilmifl bir baflka iflaret dili vardr: Islk dili. Isln ksa, uzun ve nameli karlmasna dayanan zel bir dil yaratlmfltr ve bu dili sadece o yrenin
anlar;
T E L E V insanlar
ZYON
bu etin corafyada slk dili, iletiflim iinde nemli bir rol oynar.
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
242
Antropoloji
DL VE KLTR
Bir toplumun zihniyet tarz ve dnya grfl ile dili birbiriyle yakn iliflki iindedir.
O nedenle bir dili anlamadan o kltr, o kltr anlamadan da dili anlamak
mmkn deildir. Ancak bu iki olgu arasnda ne denli yakn ve sk bir etkileflim
olsa da, kltr ile dili tam anlamyla btnleflmifl de sayamayz. Dil de kltr de,
birbirleri dflnda baflkaca unsurlarn etkisi altndadr. Bu yzden dilleri birbirine
benzeyen hatta ayn olan, ama kltrleri ok farkl olabilen toplumlar grebiliriz.
Bunun aksi de dorudur. Yani dilleri farkl olsa da neredeyse ayn yaflam ve geim
biimini paylaflan yine pek ok toplum vardr. rnein gebe-oban Don Kazaklaryla Kpaklar ya da Altnordu Tatarlar neredeyse ayn corafyada ayn hayat
yaflyor ve ayn geim biimini srdryordu, ama biri Rusa konuflurken dieri bir
Trk dili konuflmaktayd. Bunun gibi Srplarla Hrvatlar hemen hemen ayn dili konuflurlar; fakat Srplar Hristiyan Ortodoks bir dnya grflnn penceresinden
dnyaya bakarken, Hrvat yaflam tarz Katolik bir dnya grfl zerine oturmaktadr. Bu yzden Srplar, Rusya ve Yunanistan gibi Ortodoks dnyann nemli kltr merkezleriyle iliflki iindeyken, Hrvatlar Avusturya ve talya gibi Katolik dnyann kltr merkezleriyle iliflki iinde grmekteyiz.
Kltrn Dile Etkisi

Kltrel etkenlerin bir dilin sz varln ok gl biimde etkiledii grlr. Her
kltr, iinde bulunduu temel evresel ve toplumsal zelliklerinin belirledii zengin bir sz varlna sahiptir. Eskimo dnyasnda kar ve buzun nemine bal olarak karn ve buzun eflitli hallerini anlatan ok sayda szce rastlamak tesadf
deildir. Bunun gibi eski Trklerde de atn yryfl biimlerine iliflkin onlarca farkl szck buluruz. Bunun gibi Trkede konut terminolojisi byk lde Farsa,
Rumca ve Ermenice szcklerin dn alnmasyla oluflmuflken, adr hayatna ve
elemanlarna iliflkin ok sayda Trke szck bulmak mmkndr. Hatta adr
terminolojisinin baz unsurlar da yerleflik hayatn baz unsurlarna benzetme yoluyla aktarlmfltr: Kap, ev ve oda szckleri gibi...
Her dilin soyutlama ve kavram yaratma zellii vardr. Ancak bir dil dnya leinde dier dillerle ne denli sk temasa gemifl ve ne denli yaylmflsa, kavram
yaratma gc artmfl ve sz varl da o lde zenginleflmektedir. Bu yzden rnein ngilizcede bugn 500 bine yakn szcn var olduu bilinmektedir. Bu o
dilin zsel niteliinden deil, etkileflime girdii kltrlerin ve corafyalarn oulluundan kaynaklanan bir durumdur. Ayrca Endstri Devrimini yapmfl bir toplumun dili olmas yznden, teknolojik bulufl ve yeniliklerin adlar ve bunlarla ilgili
kavramlar da ister istemez bu dilin iinde yaratlmaktadr.
Sz varl pek ok durumda kltrel, ekolojik ve coraf koflullardan etkilenir.
rnein renk szckleri byledir. Baz dillerde koyu ve ak, souk ve scak gibi
sadece iki niteleme varken, bazlarnda renk says on drd, on befli bulmaktadr.
Baz dillerde ise renk adlarnn yeni kltrlerle girilen etkileflim sonucu deifltii ve
eskilerinin unutulduu grlr. Her kltr evresinde hkim olan corafyann
zelliklerine uyarak sz varln gelifltirir. rnein Trkede yeflil szc eski
halini korurken, mavi szc gk szcnn yerini almfltr. Bu, yeflilin Trk
kltr iin hkim renklerden biri olduunu gsterir. Kahverengi dediimiz rengin
eski adn bugn kimse bilmez; bu ad kahvenin bu kltre girdii zamandan sonra yaygnlaflmfltr. Tpk turuncu ad gibi... Trkeyi konuflanlar turungillerle tanflmadan nce byle bir renk ad da yoktu. nuitlerin turuncu renkle ilintisi yok
denecek kadar azdr, bu yzden bu dilde turuncu rengi karfllayacak bir szck
yoktur. Dolaysyla bu dil bu rengi karfllayacak terimi baflka bir dilden, byk olaslkla temas ettii ilk dilden, alacaktr.
Dilin Kltre Etkisi

Dilin kltr etkiledii durumlar da vardr. Her dil dnya kavrayflmzn ve dnya
grflmzn temelini oluflturur. Dnyay dilimizin olanaklar kadar kavrar ve yorumlarz. Bu yzden btn diller, kendi olanaklarnn yetmedii hallerde baflka dillerden girecek yeni kavramlara aktr. Akrabalk terimleri dnya kavrayflmzda
dilin ne denli etkili olduuna iliflkin arpc rnekler sunar. Bizim dilimizde anne
ve baba tarafnn ayn cinsiyetten akrabalar farkl terimlerle anlr. Hala-teyze, day-amca gibi. Bu durum kltr iinde bu kategorilerin rollerinin ve statlerinin
farkl olduuna iflaret eder. Bunun gibi bizde anne ile teyze ayr ayr ifade edilir
ama baz yerli dillerinde bu ayrm yoktur. Anne-teyze ayrmnn bulunduu dillerde teyze ile anneden farkl davranfllar beklenir, rolleri ve statleri farkldr. Ama
bu ayrmn bulunmad, rnein Kuzey Amerikann Iroquis Kzlderililerinde, anne ile teyze arasnda rol ve stat fark bulunmad gibi her ikisinden de ocua
karfl ayn davranfllar beklenir.
Dilin kltr ya da daha genifl bir erevede dnya grfl zerindeki etkisi, dilbilimciler Edward Sapir ve Benjamin Lee Whorfun adyla anlan kuramn temeli
olmufltur. Sapir-Whorf kuramna gre dilin yaps, dflncenin yapsn da belirlemektedir. nsanlar dil ketegorileri ile dflnr ve dnyay alglarlar. Dolaysyla
farkl dilleri konuflanlarn farkl dflnce dnyalar olacaktr. Kuram, Kuzey Amerika Kzlderili dillerinin szckleri ile ngilizcedeki karfllklar arasndaki farkllklara dayanmaktadr. Bir dilin dnyaya bakfln belirleyen szck ve kavramlarn
baflka dillerde karfll olmayabilir. Sapir-Whorf kuram karfllafltrmal renk ve rakam arafltrmalarnn oalmasna yol amfl ve kltrel oulculuk konusundaki
grfl beslemifltir. Ancak bu tartflmalar dillerin birbirine evrilebilirlii konusundaki flpheci grfllerin de glenmesine yol amfltr.
243
244
Antropoloji
zet
N
AM A
N
A M A
Konuflma dilinin kltr iindeki yeri ve rol

nedir?
Konuflma dili insan iletifliminin en nde gelen ve
en nemli aracdr. Konuflma dili tamamen kltrel bir retimdir. Keyf ve grecelidir. Diller
toplumlarn yaflad corafyann ve ekolojik koflullarn belirledii bir balamda sz varlna sahiptir ve bu balamda flekillenen bir dnya kavrayflnn oluflmasna yardm eder. Her dil, seslerden ve gramer yapsndan oluflan bir sistemdir.
Gramerin biimden ve anlam oluflturan dizilerden oluflan ikili bir yaps vardr.
Coraf ve ekolojik eflitlilie, toplumlarn yafladklar tarihsel srelere bal olarak diller nasl
eflitlenir ve bugn dnyada var olan dil aileleri
hangileridir?
Diller coraf ve ekolojik farklla, toplumlarn
yafladklar tarihsel srelere bal olarak eflitlenmifllerdir. Bu erevede belirli bir kk dilden
ok sayda dil tremifltir. Ayrca diller iinde de
eflitli lehe ve azlar, toplumsal konumlara uygun tavrlar ortaya kmfltr. Diller birbirleriyle
iliflkiye geerek kltrleflmeye uramfllar ve kimileri kendi doal geliflim iinde, kimileri de bu
kltrel temaslar yoluyla deiflmifllerdir. Kimi zaman da baz diller yeniden yaratlmfltr. Bugn
saylar 26y bulan byk dil aileleri iinde yer
alan 3 bin civarnda dil vardr.
N
AM A
N
AM A
nsan tarafndan yaratlan dil dflnda baflka

iletiflim ortamlar ve sreleri var mdr?
nsanlar konuflma dili dflnda da eflitli iletiflim
aralar yaratmfllardr. letiflim, bir bilginin bir
kaynaktan dierine salkl biimde ulaflmasn
salayan kltrel ortamdr. flaretlerle simgeler,
beden ve yz hareketleri, meknn dzenlenme
biimi, giyinme ve sa biimi, makyaj, hatta taklar bu iletiflimsel ortam yaratan aralar arasnda
yer alr. Baz konuflma dilleri alfabe adn verdiimiz iflaretler yoluyla yazya aktarlmfl ve yaz
dilleri ortaya kmfltr. Yaz dili dorudan eflzamanl temas gerektirmeyen dolayl iletiflim ortamlardr ve bugn pek ok toplumda nemli
kltrleme aralarnn baflnda gelmektedir.
Dille kltr arasnda nasl bir etkileflim ve ba
vardr?
Kltrle dil arasnda yakn bir iliflki vardr. Kimi
durumlarda diller kltr etkilemekte, kimi durumlarda ise dil kltrden etkilenmektedir. Her
dil, ayn zamanda bir zihniyet dnyas ve dnyay alglama biimi kurmaktadr. nsanlar dnyay
ve toplumsal evreyi dilleri araclyla kavramak
durumundadr. Bu iliflkiye dikkat eken en nemli katk Sapir-Whorf kuram tarafndan yaplmfltr.
245
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi sadece insana zg bir
zelliktir?
a. Toplumsallk
b. letiflim kurmak
c. Vcut davranfllar yoluyla iletiflim kurmak
d. eflitli sesler kararak iletiflim kurmak
e. Konuflma dili
2. nsan, dil renme yeteneini nasl kazanr?
a. nsanlar bu yetenee doufltan sahiptir.
b. Bu yetenek ocukluk dneminde kazanlr.
c. Bu yetenek gtlan geliflmesine bal olarak 1
ve 2 yafllar arasnda kazanlr.
d. Bu yetenek yaflam boyunca yavafl yavafl kazanlr.
e. Bu yetenek kltrel olarak kazanlr.
3. Afladakilerden hangisi bir dilin geliflme srecini
belirleyen faktrlerden biri deildir?
a. O dilin ait olduu toplumun tarihi
b. O dilin ait olduu toplumun kltr
c. O dilin ait olduu toplumun rk
d. O dilin ait olduu toplumun geim biimi
e. O dilin ait olduu toplumun bulunduu corafya
4. Konuflma dilinin ne zaman ortaya kt kabul
edilmektedir?
a. Yaznn ortaya kmasndan hemen nce
b. Alt Paleolitik dnem
c. Orta Paleolitik dnem
d. st Paleolitik dnem
e. Neolitik dnem
5. Fransa ve ispanyada yaflayan Basklarn dili hangi
dil grubuyla benzerlik gstermektedir?
a. Roman dilleri
b. Kafkas dilleri
c. Ural dilleri
d. Altay dilleri
e. Hint-Avrupa dilleri
6. Afladakilerden hangisi benzer iki dilin, iki ayr dil

olarak kabul edilmesinin ltlerinden biri deildir?
a. Sz konusu iki dilin gramer yaplarnn farkl
olmas
b. Sz konusu iki dili konuflanlarn birbirini anlama oranlarnn %70ten daha az olmas
c. Sz konusu iki dilde szckler benzese de anlamlarnn farkl olmas
d. Sz konusu iki dilin ayr birer edebi dil olarak
geliflmesi
e. Sz konusu iki dilin ayr lkelerde konuflulmas
7. Farkl toplumlarn birarada yaflad ve farkl dillerin
konuflulduu blgelerde herkesin anlaflabilecei ortak
bir dilden yararlanmasna ne ad verilir?
a. Ana dil
b. Resmi dil
c. Lingua franca
d. Kreol dil
e. Pidgin dil
8. Anlam kltre bal, greli ve keyfi olarak belirlenmifl, renilebilen ve iletiflim kurmaya yarayan iflaretlere ne ad verilir?
a. Simge
b. flaret
c. Konuflma
d. Dil
e. Gramer
9. in alfabesi nasl bir alfabedir?
a. Resimlere dayanan
b. Seslere dayanan
c. Fonetik
d. dyografik
e. Piktografik
10. Farkl dilleri konuflanlarn farkl dflnce dnyalar
olduunu ne sren kuram afladakilerden hangisidir?
a. Kltr-kiflilik
b. Sapir-Whorf
c. Yapsalclk
d. Postmodernizm
e. Biimsel dil kuram
246
Antropoloji
Yaflamn inden
30.01.2003
Trke Mrke flikyeti Trke... (H. Pulur)
Tiyatro oyuncusu Yaman Tzcet Ekrandaki Mrkemiz diye kitap yazmfl; mrkemiz Trkenin ne hale geldiini vurgulamak iin...
Yani Trke oldu Mrke demek istemifl...
Yaman Tzcetin esin kayna, televizyonlar, radyolar
ve tabii gazeteler...
***
Bir basketbol man anlatan spiker:
fiimdi talyan stiklal Marfl alyor.
yle ya Japon TRTsi olur da talyan stiklal Marfl niye olmasn? Japon TRTsi niin olmaz? nk TRT
(Trkiye Radyo Televizyon) deyiminin ksaltlmfldr
da ondan...
***
Ceffelkalem yerine cetvel kalem diyenler mahkemenin mehabetini, mahkemenin muhabbetine karfltrp geyik muhabbeti yapanlar, cansiparane ile cansiperaneyi hala ayramayanlar...
***
Yaman Tzcet, kitabnn ikinci basksna bunlar da kor
(Bilge Karnca Yaynlar). Zaten o kadar gzel fleyler
yakalamfl ki!
Sunucu anlatyor:
Benim bir arkadaflm, bir oyun yazmflt, getirdi okuduk, korkuntu!
Karflsndaki hakl olarak soruyor:
ok mu ktyd?
Hayr, ok gzeldi!
***
Neler dklmyor ki ekrandan:
Falan oyuncuyu, filmlerinde filan kifli konufluyordu,
sonra kendisi konufltu, kanksadk... Alfltkla kanksadk karfltryor.
Bir flarkcya, hayranlarna, bir mesaj olup olmad
soruluyor:
Btn hayranlarma serzenifllerimi sunarm!
***
Hanm kzmz toplumu elefltiriyor:
Baflka milletler uzaya gidiyor, biz hala yerimizde sayklyoruz!
***
Gzel bir rnek daha:

Dn gece, ok kt bir kabus grdm!
Sanki kabusun iyisi varmfl gibi...
Ac bir lm diye bafllayan ilanlarn yaymland bir
lkede bunlara flaflmamak gerek; syler misiniz hangi
lm ac deildir ki!
***
Yaman Tzcet baz trkleri de kitabna almfl:
Can bedenden kacak / Bumbuz olacak tenin / mann kayna / Uzanacak bedenin
Ya gelin azndan, kaynanaya beddua:
Kaynanay ne yapmal / Kaynar kazana atmal / Yandm yandm dedike / Altna odun atmal
fiaka m, ironi mi, vahflet mi?
***
Trkeye sahip kanlar oalyor, herkes elinden geldii kadar, bu gidifle dur demeye alflyor, rnein Aydn Sami Gneyaln derledii Trkenin fiikayeti Var
kitabn (Aydn Kitabevi) merakllara, ilgilenenlere neririz, hem rneklerle, hem aklamalarla, yaygn dil
yanlfllarn belirtiyor.
Hi merak etmeyin, bir - iki tane de olsa, iinde biz de
varz.
Okuma Paras
Baknun dili Trkeydi. Ama petrol anlamna nefte
nt diyen ve kadn berberlerinin vitrinine avrat bafl
grhan iv [kadn sa kesen ev] diye yazan Azerler, o
devirde hayalet peflinden koflan ben stanbullu flairi
pek sarmad. ok Osmanlydm. Nzm, kltr anlayfl
bakmndan pan-Trk olabiliyor. Balaml fliirler yazabiliyor. Her insan topluluunu, her Trk topluluunu
kendi zellikleri iinde sevimli bulabiliyordu. Ne var ki,
bizim Bat Trkesine ve usullerine ben oka balym. Onlara aykr deyimler ve davranfllar bende de bir
haksz istihza deprefltiriyordu.
Karflln da aldm istihzann hemen o gece...
Ahmet Cevatn direktifi gereince -iinde ne yazldn bilmediim kd gstererek- Evvelminci Savyet
vine (Birinci Sovyet Evi) inmifltim... Kk antam,
hemen bofl kouflta, gelifli gzel bir demir karyolann
altna srdm. Sokaa frladm. lnlarn grdm
Trke bir tiyatroya bilet aldm ve gittim.
247

Mzikli operetimsi bir oyundu bu... fiimdiki snflandrmaya gre epik. Korolar filan var. Dekoru, rejisi bakmndan pek gzel tertiplenmifl, ama oyunun adn unuttum. flte, biz Osmanllarn aznlklara ortaoyunlarnda,
Karagz perdelerinde yaptmz muzipliklerin c burada alnyordu: stanbullu taklidi yaplyordu...
Sahneye, flilik fesli, pskl yanda bir stanbul zppesi
yerden telfll, kandilli temennalar akarak mzikle giriyor. Toplulukta bir alkfl. sanki Meflhedi Cafer grnmfl Sarahanebafl flanosunda...
Ve konuflma... Azerbaycanly temsil eden yerli klktan
aktr, ona:
- Efendi, hava nicedir? diye soruyor.
stanbullu pencereden bakyor:
-Yamr yar.
Yani, sanki yamur yayor demifl oluyor. Oysa Azerler bu yerde yafl yaptr derler. seyirciler basyor
kahkahalar... Azerbaycanl stanbulluya sormakta devam ediyor:
- Efendi! Yar m, yamr m?
Kahkahalar...
- Efendi! Hem yamr dirsen, hem yar dirsen. Hangisidir? Yamr m, yar m?
- Yamr yar.
Ha bre kahkahalar. bu anlaflmazlk kahkahalar arasnda
srp gidiyor (...)
Kaynak: Vl Nureddin (V-n). (1980). Bu Dnyadan Nzm Geti (4. bask). stanbul: Cem Yaynevi,
ss. 241-242.
1. e
2. a
3. c
4. d
5. b
6. e
7. c
8. a
9. d
10. b
Yantnz doru deilse Girifl blmn

Yantnz doru deilse Konuflma Dili
Yantnz doru deilse Konuflma Dili
Yantnz doru deilse Dillerin eflitlilii
Yantnz doru deilse letiflim Sreleri ve
letiflim Ortamlar blmn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz doru deilse letiflim Sreleri ve
letiflim Ortamlar blmn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz doru deilse Dil ve Kltr

Sra Sizde 1
reniriz. nk o dilin ait olduu kltrn kavrama
ve alglama biimini renmeden dili de renmifl saylmayz. Dilin kurallar, bir kanun metni gibidir. Nasl
bir kanun metnini okuyarak o metnin ait olduu toplumsal olguyu anlamamz ve tanmamz mmkn deilse ve o toplumsal olguyu anlamak ve tanmak iin kanunun o olguya nasl uygulandna, zel durumlarda
nasl yorumlandna bakmamz gerekiyorsa, dili de tam
anlamyla renebilmemiz iin o dilin iinde doduu,
etkiledii ve etkilendii kltrel dnyaya bir biimde
dhil olmamz gerekir. Bir dili renirken, her dilin belirli bir kltrel ortam iinde ve tarihsel olarak yaplandn unutmamamz flarttr.
Sra Sizde 2
Tartflnz. Hint-Avrupa dillerinin anayurduna iliflkin etkili bir baflka kuram Rus dilbilimcisi Maarn kuramdr.
Bu yaklaflma gre Hint-Avrupa dillerinin kken blgesi Orta Asya ve Avrasya dzlkleridir. Kuram uyarnca
bu diller bu kken blgesinden gneye Hindistana,
gneybatya rana ve batya Rusya ve Avrupaya yayl-
248
Antropoloji
Kaynaklar
mfllard. Ancak flu anda kabul gren kuram, Renfrewun
Anadolu tezidir. Renfrewun tezi dilsel bulgularn yan
sra arkeolojik ve ekolojik bulgulara da dayandndan
daha gl bir yaklaflm olarak grlmektedir.
Sra Sizde 3
Latince Avrupada kutsal kitabn, dolaysyla dinin diliydi. Bu yzden Ortaalardan bafllayarak yaz dili Latince temelinde geliflti. Dinin dflnda dilin geliflmifl biimde kullanm alan felsefeydi. Felsefe Ortaalarda dinle
balantl bir dflnme alan olarak gelifltiinden Latince
neredeyse 17. yzyla kadar temel felsefe dili olarak kald. Felsefe dili ayn zamanda bilim dillerinin de temeliydi. Bu nedenle pek ok bilimin, zellikle doa bilimlerinin ve tbbn terminolojisi Latince terimlerden olufltu.
Sra Sizde 4
Bunlar birer ayr dildir. nk morfolojik olarak birbirlerine benzeseler de, tarihsel, kltrel ve siyasal nedenlerle ayr semantik yaplara sahiptirler. Birbirine yakn baz
dillerde, rnein Kazaka ve Krgzcada, birbirini anlama oran hayli yksekse de diller arasndaki coraf mesafe arttka karfllkl anlaflma oran da dflmektedir. rnein Trkiyeden giden birinin Krgzistanda, Kazakistanda, Yakutistan veya Altaylarda yaflayan Trk dilli bir
yerliyle tercmansz anlaflmas mmkn deildir. Ayrca
her Trk dili, siyasal ve tarihsel koflullarn da etkisiyle,
ayr birer edeb dil olarak geliflmifltir, her dilin ayr ve
zengin bir edebiyat vardr. Ancak Balkanlarda, Kafkaslarn baz blgelerinde (rnein Ahskada), Irak ve Suriyede konuflulan Trkeler Anadoluda konuflulan Trkeyle ok benzeflir ve ayn dil gvdesinden saylr. Bu
yzden burada dilsel bir farkllaflmadan deil, ancak lehe ve az dzeyinde farkllaflmalardan sz edebiliriz.
Sra Sizde 5
Yaz Tun ann baflnda, hemen hemen . 3000lerde icat edilmifltir. Yaznn icat edilmesini teflvik eden en
nemli etken servetin ve yeni devletli toplumsal rgtlenmenin temeli olacak artk-rnn kayt altna alnma
ihtiyacdr. Bunu yaznn ilk kullanld Sumer dnyasndaki metinlerin ok byk bir blmnn bu tr kaytlardan oluflmasndan anlyoruz. lk baflta bu dili, sadece
yazclar anlyor ve kullanabiliyordu. Dolaysyla yazclar
rnlerin bilgisine sahip olma tekeline bal olarak nemli bir iktidar paydafl haline geldiler. Bu yzden bu gruba
biz ilk yksek brokratlar adn verebiliriz.
Aydn, S. (1993). Modernleflme ve Milliyetilik.

Ankara: Gndoan.
Heights, Mass.: Allyn & Bacon.
Blount, B.G. (1974). Language, Culture and Society:
A Book of Readings. Cambridge, Mass.: Winthrop.
Dilar, A. (1968). Dil, Diller ve Dilcilik. Ankara: Trk
Dil Kurumu Yaynlar.
Dolukhanov, P. (1998). Eski Ortadouda evre ve
Etnik Yap (ev. S.Aydn), Ankara: mge.
Ankara: Bilim ve Sanat.
Heller, E. (2000). Arabeskler ve Tlsmlar: Bat
Kltrnde Dounun Tarihi ve ykleri. (ev.
D. Krmsoy Kucur). Ankara: mge.
Hickerson, N.P. (1980). Linguistic Anthropology.
New York: Holt, Rinehart and
Winston.
Kaya, K. (2005). Hindistanda Diller. Ankara: mge.
Mallory, JP. (2002). Hint-Avrupallarn zinde: Dil,
Arkeoloji ve Mit (ev. M.Gnay).
Ankara: Dost.
Vl Nureddin. (1980). Bu Dnyadan Nzm Geti.
stanbul: Cem Yaynevi.
Whorf, B.L. (1940). Science and Linguistics,
Technology Review, 42, 229-248.
Szlk
249
Szlk
A
Adl Antropoloji: Cinayete, kazaya ya da katliama kurban
Bahecilik (Horticulture): apa tarm. Dnflml tarm
gidenlerin ya da doal felketler sonucu hayatlarn kay-
(shifting cultivation) ve tarla orman dnflm (field-fo-
bedenlerin iskelet kalntlar zerinden kimliklerinin ve

lm biimlerinin belirlenmesini, elde edilen kantlarn
rest rotation) olarak da adlandrlmaktadr.

Beyin Hacmi: Beynin kafatasnda kaplad toplam hacim.
mahkemelerde kullanlmasn salayan bir alan.
Beyin kapasitesi.
Afrikada Olufl: Modern insann Afrikada evrimleflerek yer-
Biyoarkeoloji (nsan Biyoarkeolojisi): Eski insan toplu-
yzne yayldn tanmlayan hipotez. Afrikadan kfl
luklarnn iskelet kalntlarna bakarak onlarn yafladkla-
olarak da adlandrlr.
r salk sorularn, demografik zelliklerini, belirlenebil-
Agro-Pastoralizm: Tarmclkla hayvancln birarada yr-
dii lde lm nedenlerini, mr beklentilerini, b-
tlmesi. Kfllar daimi ky yerleflmelerinde yaflanr ve
yme ve geliflme durumlarn, geim etkinliklerine ve
yazlar hayvan srleriyle birlikte yaylaya klr.
yaflam koflullarna bal fiziksel deiflmelerini arafltran
Aksan: Bir dildeki standart bir sesi, zgn veya tannmfl halinden farkl karma eilimi.
bilim dal.
Biyolojik Taflma Kapasitesi: Belirli bir yaflam alannda
Alan Arafltrmas: Bir insan topluluu arasnda yaplan yo-
(ekolojik eflikte), o evrenin ekolojik koflullarnn sun-
un ve uzun sreli -en az drt mevsim srmesi bekle-
duu olanaklarla, herhangi bir glk ekmeden yafla-
nen- antropolojik arafltrma.
yabilecek en yksek miktardaki canl says.
Alet antas: Bir topluluun hayat srdrmek iin kulland-
Brafliyasyon: Eski dnya maymunlar ile kuyruksuz byk
btn ara ve gerelerden oluflan ve onlarn teknolo-
maymunlarn bazlarnda gzlenen, kollar araclyla
jik durumlarn, doann nlerine kard sorunlar karfllamaktaki yeterliliklerini gsteren, insan mamul rn-
aa dallarnda salnarak uygulanan hareket sistemi.

Btnc Kltr Kuram: Bir topluluu tm biyolojik, top-
lerin toplam.
lumsal ve kltrel ynleriyle bir btn olarak anlamaya
Antropoid: Prosimianlar dflndaki primatlar kapsayan alt ta-
ve btn kltrleri iine alacak evrensel bir kltr bilgi-
km. Yeni Dnya maymunlar ve Eski Dnya maymunlar bu alt takmn yeleridir.
sine ulaflmaya alflan kuramsal ynelim.

Byk lekli Toplumlar: Karmaflk iktisad toplumsal ve
Antropolojik Arkeoloji: Arkeolojiyi l kltrlerin arafltr-
kltrel iliflkilerin hkim olduu, nfusu grece kalaba-
mas olarak gren ve buna bal olarak btncl antro-
lk olan, genifl bir alana yaylan, yatay ve dikey toplum-
poloji kuramyla alflan bir arkeoloji yaklaflm.
sal hareketlilii olan, yerleflim rnts bakmndan be-
Antropometri: nsan bedeninin ve iskeletinin boyut, biim
lirli bir iktisad ve toplumsal kademelenmeye sahip, bu
ve bileflim ynnden llmesi.
kademelenme erevesinde baflka toplumlarla da iliflki
Art-rn: Temel ihtiyalar karfllandktan sonra arta kalan

retim fazlas.
Afliret: Ayn dili konuflan, ayn kltr paylaflan, gebe iseler transhmans dngs srasnda ortak alanlar veya
kuran toplumlar.
C-
Cins: Benzer uyarlanmalara sahip, benzer trlerden oluflan
zerinde anlafllmfl yaylak ve kfllaklar kullanan, yerle-
taksonomik bir birim.
flik iseler ortak bir yerleflme sahas zerinde yaflayan, or-
okkltrclk: Bir lkede kltrel eflitliliin iyi ve arzu
tak tarihi ve toplumsal hatray paylaflan, birka kabile-
edilir olduu fikri ve bu eflitliliin kltrel ve siyasal
nin ya da soyun oluflturduu siyasal birlik.
temsile yansmas.
Avrosantrizm: Avrupa tarihini, dflncesini ve toplumsal
ok Merkezli Evrim: Modern insann kkeninin 2 milyon yl
gerekliini insanln ve dnyann merkeze alarak, do-
ncesinde olduunu, Homo erectuslarn blgesel olarak
ru olann Avrupann rettii deerlerden, kurallardan
evrimleflerek bu blgelerde yaflayan modern insanlara
ve normlardan karlmas gerektii varsaymyla dnya-
dnfltklerini savunan hipotez.
nn geri kalann deerlendiren bakfl as.

Ayin: Toplu ya da tekil olarak gereklefltirilen ve tekrarlanan
tren.
D
Deiflme rnts: Deiflmenin belirli bir denge iinde ve
deiflen gelerin karfllkl iliflkisi bozulmadan yrmesi
durumu.
250
Szlk
Dik Yrme: ki ayak zerinde dik durufl poziyonu ve buna
Etnikmerkezcilik: Kiflinin ve toplumun kendi toplumunu ve

onun deerlerinin merkeze alarak ve ycelterek dnya-
dayal hareket sistemi
y ve baflka insan ve toplumlar anlamlandrmas, onlara
DNA (Deoksiribo Nkleik Asit): Genetik kodu taflyan mo-
buna gre deer bimesi.
lekller.
Doal Seilim: Yafladklar evreye en iyi uyarlanan canlla-
Etnoarkeoloji: Eski toplumlarn yaflam ve geim biimlerini
rn hayatta kalmas, uyarlanamayanlarn ise lmesi ya da
anlamak, kullandklar simgeleri ve aletlerin ifllevlerini
elenmesi biiminde iflleyen sre.
zmlemek iin, o toplumlara benzedii dflnlen ve

hl geleneksel yaflam srdren topluluklarn bugnk
Doa Tarihi Yntemi: Doadan elde edilen gzlemlerden
yaflamlarn izleyen yeni bir arkeoloji alan.
yola karak doa ve onun tarihi hakknda genellemele-
Etnografya: Alanda gzleme dayal olarak bir topluluun b-
re-yasalara varma yntemi.
tn kltrel ynlerinin kaydedilmesi.
Drahoma: Bafllk parasnn tersi olan bu uygulamada kadnn

ailesinin erkek tarafna bir tr dn hediyesi olarak pa-
Etnoloji Gelenei: Eski toplumlarn olduu kadar adafl toplumlarn da gndelik hayatn ve kltrn karfllafltrma-
ra veya mlk vermesi.
l olarak incelemeye ynelik Kta Avrupas yaklaflm.
Evrim: Zaman ierisinde bir trn genetik yapsnda meyda-
Endogami (evlilik):
Kiflinin
kendi
grubu
iinden
evlenmesi.
Ekolojik Eflik: Canllarn yafladklar ortam ve onlarn bu ortama yaptklar uyarlanmalarn btn.
na gelen deiflim.
F
Fiziksel Antropoloji: Yaflayan insan topluluklarnn biyolo-
Egzogami (Dflevlilik): Kiflinin kendi grubu dflndan
jik eflitliliini, byme ve geliflme sorunlarn inceleyen
evlenmesi.
Emik Yaklaflm: Topluluun znel deerleriyle fiziksel ve
antropoloji dal.
Fiziksel evre: nsan ve dier canllar kuflatan iklimsel, me-
toplumsal dnyay, onlarn doast ile girdii iliflkiyi

anlama ve anlamlandrma becerisi.
Endstriyel ve Kentsel Arkeoloji: Sanayi toplumlarna zg olan ancak flimdi kullanlmayan iflliklerin, fabrikala-
teorolojik, atmosferik ve yersel evre koflullarnn tm.

Fonem: Anlaml en kk ses birimi.
Fonetik Alfabe: Sesleri temsil eden iflaretlerden kurulu alfabe.
rn, alflma alanlarnn, ifli konutlarnn vs. incelenmesi
yoluyla sanayi toplumunun deiflimini ve bu toplumsal
Genetik Srklenme: Bir populasyonun rasgele remeden
tarzn bafllang durumunu arafltran arkeoloji alan.
ya da reme baflarsndaki farkllklardan kaynaklanan
Ensest Tabusu: Yakn akraba olarak tanmlanan kiflilerle cinsel iliflkinin ve evliliin yasak olmas.
Eosen: Senozoyik an ikinci evresi. Gnmzden 53 il 37
gen frekanslarndaki rasgele deiflim.

Gen Akfl: Bir populasyondan dierine gen akfl.
Gen Havuzu: Bir neslin yeleri tarafndan, bir sonraki nesle
milyon yl ncesi.
Epipaleolitik Dnem: Neolitik dnemi hazrlayan ve gnmzden 12 il 10 bin yl ncesinde Ortadou blgesin-
aktarlabilecek genlerin toplam.

Genotip: Bir organizmann sahip olduu genetik zellikler.
Geosantrizm: Dnyay gnefl sisteminin ve evrenin merkezi
de ortaya kan kltrel geliflmeleri yanstan dnem.

Erilmerkezcilik: Toplumun ve toplumsal zihniyetin rgt-
olarak gren bakfl as.

Gramer: Szcklerin farkl biimlerde rgtlenerek anlaml
lenmesinde erkei ve onun toplumsal rollerini merkeze

alarak davranma ve tutum gelifltirme eilimi.
Eski Dnya Maymunlar (Katarini): Primatlar takm ieri-
bir btn kurmasn salayan sistem.
sinde snflandrlan bir st aile. Asya ve Afrika ktasnda
Heterodoksi: Dinin ortodoks yorumun dflna karak kiflisel
yaflayan maymunlar, kuyruksuz byk maymunlar ve
deneyimlere yer veren ve baz ahlk ve mistik arayflla-
insan ierir.
ra giriflen uygulamalar.
Etik Yaklaflm: Genel antropoloji bilgisinin bize rettikleriy-
Hilobatlar (Hylobatidae): Asyann gneydousunda, zel-
le ve farkl deneyimlerin birikimi olan bir genel kltr
likle Malezyadaki ormanlk alanlarda yaflayan jibonlar
bilgisiyle bir topluluun deerlerine ve yaflam tarzna
ve siamanglardan oluflan, Primatlar takm ierisinde Ho-
eilme pratii.
minoidea st ailesinin altnda snflandrlan bir ailedir.

Hominidae: Taksonomik olarak insan ailesi. Yaflayan ve nesli tkenmifl insan ve insanslar ierir. Hominin de denir.
Szlk
251
Hominoidea: Primatlar takm ierisinde bir st aile. Orangu-
Kozmopolitizm: Farkl kltrlerin, dnya grfllerinin ve ge-
tan, goril, flempanze gibi kuyruksuz byk maymunlar,
leneklerin birarada bulunduu ve birbiriyle karflma eiliminde olduu toplumsal-kltrel ortam.
hylobatlar ve insan bu ailenin yeleridir.

Homosantrizm: nsan btn canllar ve canszlar dnyas
Kreol Dil: Bir pidgin dilin yerli bir dil haline gelmifl biimi.
iinde merkez bir deer olarak alan, insann bu varsay-
Konik Klan Modeli: Baba yanl soy izgisini izleyen ve so-
lan deeri zerinden dier canl ve cansz dnya zerin-
yun dallarnn birbirine karfl hiyerarflik konumlanflnn
deki tahakkmn ve denetimini meflrulafltran grfl.
soy izgisi iinde ataya yaknla gre belirlendii soy

iliflkileri sistemi.
Holosen: Gnmzden 10 bin yl nce bafllayp hl devam

eden jeolojik dnem.
Kkendefl (Homolog) Organ: Ortak atadan kken alan, birden fazla trn paylaflt yapsal adan benzer organlar.
I-
!Kung San: Gney Afrika (Botswana)daki Kalahari lnde

yaflayan avc-toplayc bir halk.
Irk: Morfolojik farkllklara dayanarak insanlarn snflandrlmas sonucunda ortaya kan biyolojik gruplar.
Kuyruksuz Byk Maymunlar (Pongidae): Orangutan, go-
dyografik: nsan gerekliin eflitli ynlerini her birinin ken-
ril ve flempanze olmak zere farkl primat trnden
di zel tarihsel geliflimi ve konumu asndan deerlen-
oluflan, Primatlar takm ierisinde Hominoidea st ailesinin altnda snflandrlan bir ailedir.
direrek, her biri iin benzersiz, birbirine kyas edilemeyecek ve ortak bir ilkeye varlamayacak bir bilgi alan
Kk lekli Topluluklar: Ky, afliret, kabile ve cemaat

gibi dflk nfuslu, byk lde kapal bir ekonomi
ama yaklaflm.
iinde yaflayan, dier topluluklarla toplumsal, kltrel
dyografik Alfabe: Belirli kavramlar temsil eden iflaretlere
ve iktisad iliflkisi olmayan ya da ok snrl olan toplu-
dayal alfabe.
luklar.
lksel Topluluk: nsan toplumlarnn ve toplumsal zelliklerin ilk halini temsil eden topluluk.
Kltr-Aflr alflma: Arafltrmacnn kendi kltr dflna karak baflka kltrleri alflmas.
fllevsel (Anolog) Organ: Farkl yap ve kkene sahip olan,

dolaysyla evrimsel adan birbirleriyle iliflkili olmayan,
Kltr Devrimi: Bir halkn yaflam tarzn, gelenek grenek

ve inan biimlerini kkten deifltirmeye ynelik siyasal
benzer ifllevleri stlenen organlar.
mdahale.
Kltrel Besin Listesi: Bir kltrn yenebilir sayd beslen-
Kafatas Endisi: Kafann genifllik lsnn uzunluk lsne blmnn 100 ile arpmyla elde edilen deer.
me rnlerinin tamam.
Kltrel Grecilik: Btn kltrleri deerli ve birbiriyle eflit
Kalkolitik Dnem: Neolitik dnemi izleyen ve afla yukar

. 5500 il 3500 yllar arasnda srmfl olan dnem.
Karma (Omnivor, Hepil) Beslenme: Hem bitkisel kaynakl hem de etin dahil olduu beslenme modeli.
sayan yaklaflm.
L
Lamarkizm: Bireylerin yaflarken kazandklar zelliklerin ge-
Karfllafltrmaclk: Kltrleri ve toplumlar kendi baflna deil, baflka kltr ve toplumlara ait zelliklerle karfllaflt-
lecek kuflaklara aktarldn ne sren kuram.

Lehe: Ayn dil ierisinde coraf ya da toplumsal olarak orta-
rarak ele almaya alflan yaklaflm.

Katastrofizm (Tufan Teorisi): Yaflanan tufanlarn birok can-
ya kan dilsel bir farkllaflma.

Levirat: Kocas len kadnn, kocasnn erkek kardefllerinden
l trn yok ettiini, daha sonra bu canllarn yerine Tanr tarafndan yenilerinin yaratldn kabul eden grfl.
biriyle evlenmesi.
Lingua Franca: ok sayda farkl dilin konuflulduu karmaflk
Katlarak Gzlem Teknii: Arafltrmacnn arafltrd toplu-
corafyalarda btn topluluklarn anlaflmalarn temin
mun iine bizzat katlarak ve zaman iinde onlardan biri haline gelerek o topluluun bilgisine dorudan ulaflmas teknii.
Kip: Fiil kk ve gvdelerinin trl eklerle girdikleri kalp.
Klan: Ortak bir atadan geldiine inanan, ancak bu atayla balarn somut biimde belirlemeyen akraba grubu.
Korda: Vcudun orta hattndan uzanan merkezi sinir sistemi.
edecek ortak dil.
M
Makro Evrim: Gruplarn reme engeliyle birbirlerinden ayrlarak yeni trlerin ortaya kmas.
Meknsal evre: Doann sunduu olanaklar deerlendirilerek insan eliyle ya da teknolojik olanaklarla yaratlan
kltrel-yapay evre.
252
Szlk
Miyosen: Senozoyik an drdnc evresi. Gnmzden 25
zclk: Varlklarn tarihsel deiflmesi ve onlarn meknsal
il 5 milyon yl ncesi.
farkllaflmalarn dikkate almadan onlarn zn arafltr-
Mikroevrim: Gen frekansnda bir kuflaktan dierine ortaya

kan deiflim.
Minimalizm: htiyalar en az sayda girdi ve kaynak kullanarak giderme eilimi.
Molekler Saat: Mutasyonlarn ortaya kma ve birikmelerine dayal olarak trlerin birbirilerinden ayrld zamann
belirlenmesi yntemi.
Monogami (Tekefllilik): Belirli bir zaman diliminde tek bir
erkekle tek bir kadnn evli olmas.
Monoteizm (Tektanrclk): nsanlarla zaman zaman kendi
elileri yoluyla iliflki kuran tek bir yce Tanrya imana
dayanan inan.
Mutasyon: Kromozomlarn yaps, says ya da genlerde meydana gelen ani deiflimler.
maya ynelen bakfl as.
P
Paleoantropoloji (nsan Paleontolojisi): nsan atalarnn
ve ilk insan trlerinin fosil kalntlarn inceleyerek insan
evrimini aklamaya alflan bilim dal.
Paleontoloji: eflitli katmanlarn arasndan tafllaflmfl olarak
kan, eflitli dnemlerde yaflamfl canl kalntlarnn incelenmesi yoluyla canllara ait evrimleflmenin evrelerini
gstermeye alflan arafltrma alan.
Paleosen: Senozoyik an ilk evresi. Gnmzden 65 il 53
milyon yl ncesi.
Panteizm (oktanrclk): ok sayda tanrnn varlna inanlan inan.
Parazit Ayklama: Antropoid maymun topluluklarnda birey-
ler arasnda postlarnn tmarlanmas, parazitlerin ayk-
Neolitik Dnem: Gnmzden 10 bin yl nce bafllayp yak-
lanmasn ieren sosyal bir davranfl rnts.
laflk olarak 7 bin yl ncesine kadar devam eden, insan-
Pastoralizm: Gebe-hayvanc geim ve yaflam tarz.
larn bitkileri ve hayvanlar evcillefltirerek retimcilie
Pidgin Dil: zellikle smrgeciliin etkisiyle belirli bir dil
getii dnem.
Nesep: Gsterilebilir, tanmlanabilir ve kantlanabilir soy iliflkisi.
Nifl: Bir organizmann yaflad ortam ve onun bu evreye
uyumsal tepkilerinin btn.
Nomotetik: Genel bir ilkeye ya da yasaya ynelik bilgi retimi ya da verilerin ve bulgularn bu amala deerlendirildii yaklaflm.
O-
Oligosen: Senozoyik an nc evresi. Gnmzden 37
il 25 milyon yl ncesi.
Ortaklk (Yarclk): Baflkasnn sahip olduu bir toprakta
alflan iftinin rnn ya da kazancn belli bir blm
karfllnda emeini ortaya koymas.
Ortodoks Dnya Grfl: Egemen ve yazl kurallara dayanan, toplumun ynetici sekinlerinin benimsedii dnya
grfl.
Ortodoksi: Dinlerin kitab biimde tebli edilmifl, snrlar belirlenmifl yorumu.
alanna giren yabanc bir dilin, basitlefltirilmifl bir gramer

ve sz varlyla o dil alannda kullanlan biimi.
Piktografik Alfabe: Resimlere dayal alfabe.
Pliyosen: Senozoyik dnemin beflinci ve son evresi. Gnmzden 5 il 1,8 milyon yl ncesi.
Poliandri (okkocallk): Bir kadnn ayn anda birden fazla erkekle evli olmas.
Poligami (okefllilik): Kadnn veya erkein ayn zaman dilimi ierisinde birden ok eflle evli olmas.
Polijini (okkarllk): Bir erkein ayn anda birden fazla
kadnla evli olmas.
Polimorfizm: Fenotipik etki yapabilen bir gen deiflkeni.
Poplasyon: Ayn blgede yaflayan ve kendi aralarnda iftleflebilen bireylerin oluflturduu topluluk.
Poplasyon Genetii: nsan topluluklar arasndaki kaltmsal/genetik iliflkileri, benzerlik ve farkllklar inceleyen
bilim dal.
Postmodernizm ve Postyapsalclk: Byk anlatlara, zcle, nesnelcilie, kat nedensellie, evrenselcilie ve
Aydnlanma dnemiyle birlikte merkeze oturan insanlk
Oryantalizm: Batl gzyle douya bakmak.
ideallerine karfl, yereli, greli olan, tikeli ve okseslilii
jeni: Irk islah anlamna gelen bir uygulama. Saf ve salkl
savunan, kk anlatlar, baflka deyimle herkesin ken-
bir rk yaratmak iin rkn kt unsurlardan temizlenme-
dince doru olan hikyesini esas alan ve bu yolla tek bir
si ve iyi unsurlarn oalmasnn teflvik edilmesi.
hakikat yerine hakikatlerin oulluu ilkesini getiren ye-
l Dil: Bugn konuflan hi kimsenin olmad eski dil.

mr Beklentisi: Belirli bir dnem ve toplumda bireylerin
ortalama olarak ka yl yaflayabileceini gsteren yafl
ni -modernizm sonras- dnya tasarm.
Szlk
253
Prehistorya: Kazlar ve yzey arafltrmalar yoluyla insanlarn
Tekdzelik (Uniformitarianism): Yeryzn oluflturan kat-
yaz ncesi alardaki yaflam ve geim biimlerini, bu
manlarn gnmzde gzleyebildiimiz rzgar, sel, eroz-
kaz ve yzey arafltrmalarndan elde edilen retim ara-
yon, bitkiler, volkan patlamalar, depremler ve buzul ha-
larna, barnaklarna, rettikleri kk ara-gerelere ba-
reketleri gibi tekdze olan doal srelerle olufltuu d-
karak anlamaya alflan bir arkeoloji alan.
flncesi.
Primat: Yaflayan ve soyu tkenmifl olan maymunlar, kuyruk-
Tek Hatl Evrim: nsanln geliflimini ilkelden geliflmifle do-
suz byk maymunlar ve insan kapsayan, memelilerin
ru izlenen tek bir hat zerinde grmek ve aklamak ei-
bir takm.
liminde olan evrimci grfl.
Primatoloji: nsanlarn canllar dnyasndaki en yakn akra-
Tek Merkezli Evrim: Genetik arafltrmalarla gnmzde ya-
balar olan kuyruksuz byk maymunlarn, maymunla-
flayan btn insanlarn tek bir kkene sahip olduunu
rn ve dier primatlarn sosyal yaflamn ve biyolojisini

inceleyen bilim dal.
tanmlayan hipotez.
Toplumsal Hareketlilik: Toplumun bir tabakasndan veya s-
Prosimiyen: En erken primatlara benzeyen, kk beyni, kntl burnu ve iri gzleriyle ilkel zelliklere sahip olan
nfndan baflka bir tabakasna ve snfna geifl esneklii.

Toplumsal Yap: Birbiriyle ifllevsel ve birbirini tamamlayc
primat grubu.
iliflkisi olduu dflnlen toplumsal gelerin ve kurumlarn oluflturduu sistemli btnlk.
Transformizm: Canllarn yaplarnn sabit deil, deiflebilir
Rekombinasyon: Rasgele remeyle bir trn gen havuzu

ierisindeki genlerin oluflturduu sonsuz eflitlilik.
olduu grfl.
Transhmans: nsanlarn temel retim ve besin kayna olan
Ritel: Kutsall simgelefltiren ayinleri ve eflitli ibadet biim-
hayvan srleriyle birlikte her zaman taze olan otlak ve
lerini ieren kurumsallaflmfl davranfllar.
ayrlara hareketi.
Tun a: . 3500 il 1200 yllar arasnda srmfl olan ve
nemli kltrel ve iktisad geliflmelerin yafland a.
Senozoyik: Jeolojik alardan beflincisi ve en yenisi. Gnmzden 65 il 1,8 milyon yl ncesi.

Sentaks: Szdizimi. Bir dilde szcklerin anlaml cmleler
U
Uyarlanma (Adaptasyon): Canllarn hayatlarn ve trleri-
oluflturacak flekilde dizilmesi.
nin devamn salamak iin yafladklar evreye biyolojik
Serf: Toprak sahibi olmayan, bir beyin ya da byk toprak
ve davranflsal olarak uyum salamalar sreci. nsann
sahibinin topranda, o toprakta retim yapmak flartyla

yaflayan ve geimini bylece temin eden kyl tipi.
Simge: Anlam kltre bal, yani greli ve keyf olarak belirlenmifl, renilebilen her trl iflaret.
Sororat: Kars len erkein, karsnn kz kardefllerinden biriyle evlenmesi.
Soy: Kifliyi dikey biimde, gemifle doru ataya balayan, toplumsal ve kltrel olarak tannmfl balar.
Soru Kad: nceden hazrlanmfl ve genellikle seenekli
cevaplar da verilen soru listesi.
uyarlanma srecinin bir de kltrel boyutu vardr.
V
Varyasyon: Deifliklik, eflitlilik.
Y
Yapay Seilim: Canllarn istenilen zelliklerinin insanlar tarafndan seilerek retilmesi, bylece arzu edilen niteliklere sahip bitkilerin ya da hayvanlarn ortaya kmas.
Yapsal-fllevselcilik: Kta Avrupas antropoloji geleneinin
aksine, toplumsal ve kltrel sistemi yapsal bir btn
halinde, gelerinin birbiriyle iliflkisi balamnda iflleyen
Taksonomi: Canllarn sistematik olarak snflandrlmas.

Tabakalaflma: Toplumun iktisad, siyasal ve kltrel olarak
birbiriyle hiyerarflik iliflkisi olan ve eflitsizlik douran
farkl kmelere blnmfl olmas.
bir organizma gibi gren, bu nedenle de alan arafltrmasn tek yntem olarak ne karan yaklaflm.
Yaradlfllk: Canllarn Tanr tarafndan yaratldn ve deiflmez niteliklere sahip olduklarn savunan grfl.
Tarihsel Arkeoloji: Yazl kaytlar ve arkeolojik kazlardan
Yaflamsal evre: nsann birlikte yaflad, zaman zaman sem-
elde edilen verilerle grece yakn gemifle ait toplumla-
biyotik iliflki iine girdii, zaman zaman evcillefltirerek
rn ve kltrlerin yaflam ve geim biimlerini, kltrel
ya da yaban olarak dorudan yararland ya da yaflam-
hayatlarn arafltran arkeoloji alan.
n tehdit altnda tutan bitki ve hayvan varl.
254
Szlk
Yafllandrma: Doa veya insanlk tarihinde belli bir dnemde yaflamfl belli bir nesnenin veya znenin eflitli biimlerde elde edilen kantlar veya bulgular zerinden bugne gre yaflnn tahmin edilmesi.
Yeni Dnya Maymunlar (Platirini): Primatlar takm ierisinde snflandrlan bir st aile. Orta ve Gney Amerikada yaflayan, genifl ve burun kanatlar dfla dnk burun biimine sahip maymunlar ierir.
Yeni Etnografya (Hikyeci Etnografya): Arafltrmacnn
alan arafltrmas yaparken gzlemi kendisine yneltmesi
ve alanda gzlenenlerin bakfl asndan kendi hikyesini ve deneyimini yanstma giriflimi.
Youn Tarm: Sadece geimlik retim yapmakla yetinmeyip
artk deer de yaratan bir retim etkinliine gemifl ve
bu etkinlik etrafnda rgtlenmifl tarm biimi.
Yorumlamaclk: Her trden yazl ve szl metnin, tarihsel
olaylarn, doadaki srelerin ve btn yaflam deneyimlerinin en iyi nasl anlafllabileceine dair anlamac giriflim; olan ve olmufl herfleyin izleyenin gznden, onun
yorumuyla grlebilmesini amalayan yntemsel arayfl.
Yksek Kltr: Yazya, karmaflk dil becerilerine, pahal ve
lks tketime, geliflmifl ve kat protokollerin geerli olduu tutumlara ve incelmifl bir sanata dayanan, toplumun sekinlerinin kltr.
Dizin
255
Dizin
A
Adl Antropoloji 7
Afrikada Olufl 109
Agro-Pastoralistler 134
Aile 177, 178, 181, 183-189, 191, 195
Akrabalk 177-182, 184, 188-195
Aksan 228
Alan Arafltrmas 9, 15-17
Alet antas 122
Animalizm 202, 208
Animatizm 202, 208
Deiflme rnts 26
Devlet 120, 137, 139, 141, 142, 145, 151, 152, 155-167, 170,
172, 177
Difzyonizm 48, 50, 51, 59
Dik Yrme 100, 102, 103
Doa Tarihi Yntemi 10, 14
Doal Seilim 81, 94-98, 112
Dou Mistisizmi 202, 210, 211
Dnflml Tarm (Shifting Cultivation) 136
Drahoma 181, 187
Animizm 202, 208, 209
Antropoid 66, 69, 72, 73, 99
Ekolojik Eflik 25, 120
Antropolojik Arkeoloji 7
Egzogami 182
Antropometri 171
Emik Yaklaflm 15
Art-rn 124, 133, 137, 151, 155, 172
Endogami 182
Afliret 5, 34, 140-142, 184
Endstri Devrimi 151-153, 161, 162, 165, 167, 168, 172
Avc-Toplayclk 50, 117-119, 124, 133, 135, 145, 161
Endstrileflme 152, 163, 165, 169, 170
Avrosantrizm 10
Endstriyel ve Kentsel Arkeoloji 8
Ayin 106, 140, 201-207, 211-214, 216
Ensest Tabusu 178, 194, 212
Azgeliflmifllik 152
Eosen 99, 112

Epipaleolitik Dnem 127
Erilmerkezcilik 58
Badafltrmaclk 202, 212
Eski Dnya Maymunlar 66, 73-75, 99
Bahecilik (Horticulture) 135
Etik Yaklaflm 15
Beden Dili 224, 238
Etnikmerkezcilik 5, 58
Benedict, Ruth F. 36, 54
Etnoarkeoloji 8
Beyin Hacmi 101
Etnobilim 48, 57, 59
Biyoarkeoloji 6, 7
Etnografya 2, 6, 8, 9, 15, 16, 50
Biyolojik Antropoloji 2, 6, 9, 11, 14, 99
Etnoloji 2, 9, 17
Biyolojik Taflma Kapasitesi 120, 121, 133
Etnoloji Gelenei 9
Boas, Franz 9, 13, 47, 51, 59
Evlilik 177-190, 193-195
Brafliyasyon 75
Evrim 6, 47-51, 55, 56, 59, 67, 68, 83, 93-100, 102, 103, 105,
108, 109, 112
Btnc Kltr Kuram 4

Byk Gelenek 152, 154, 156
Byk lekli Toplumlar 5
F
Feminizm 48
C-
Fiziksel Antropoloji 7, 171
Cinsiyet 177-179, 190, 191, 193-195
Fiziksel evre 4, 51, 202, 208
atflmaclk 48
Fonem 228, 231, 239, 241
ok Merkezli Evrim 109
Fonetik Alfabe 239
okkltrclk 41, 152, 170
Geimlik Tarm 118, 133, 140
Darwin, Charles 11, 95, 97, 112
Gen Akfl 98
256
Dizin
Gen Havuzu 98
Kuyruksuz Byk Maymunlar 66, 70, 72-79, 87, 100-102,

112
Genetik Srklenme 98, 113

Genotip 85, 98
Kk Gelenek 152, 154
Geosantrizm 10
Kk lekli Topluluklar 5
Gebe-obanlk 118, 134, 135, 140, 141
Klt 212
Gramer 228, 235, 244
Kltr 4, 5, 7-9, 12-17, 24-27, 29-33, 35-37, 39-42, 49-55, 59,

72, 79, 110, 119, 121, 128, 136, 151, 153, 154, 163, 168,
169, 171, 172, 179, 184, 188, 193, 213, 223-227, 230, 232,
234, 237, 238, 242-244
Hane 16, 136, 137, 139, 178, 180, 188

Heterodoksi 211
Kltr Devrimi 31
Hilobatlar (Hylobatidae) 74-76
Kltr fioku 24, 40
Holosen 126, 127, 129, 143
Kltr-Aflr alflma 16
Hominid 99, 100, 102, 103, 112
Kltrel Besin Listesi 121
Homosantrizm 10
Kltrel Btnleflme 24, 41, 42

Kltrel Deiflme 7, 24, 29, 30, 34, 40, 41, 53, 56
I-
Kltrel Ekoloji 48, 55, 59
Irk 67, 79, 81, 82
Kltrel Evrimcilik 48
badet 202, 203, 205, 207, 210-213
Kltrel Gecikme 24, 40, 42, 168
dyografik 14, 51
Kltrel Grecilik 5, 7, 47, 48
dyografik Alfabe 239
Kltrel Maddecilik 48, 57, 59
lksel Topluluk 28
Kltrel zmseme 24, 40, 42
nsanslar 94, 99, 101-103, 112
Kltrel Yaylma 39, 169
fllevcilik 56
Kltr-Kiflilik 48, 54, 59
fllevsel-Grevdefl (Anolog) Organ 68
Kltrleme 38, 41, 42, 163-165, 188
Kltrleflme 38, 154, 159, 212
Kltrlenme 39
Kafatas Endisi 81, 87

Kalkolitik Dnem 137
Karizma 202, 207
Lamarkizm 96
Karma Beslenme 71
Lehe 230-233, 241, 244
Karfllafltrmaclk 5
Levirat 178, 186
Katastrofizm 96
Lvi-Strauss Claude 14, 35, 53, 54, 59, 181
Katlann Gzlemi 16
Lingua Franca 235, 236
Katlarak Gzlem Teknii 13, 15-17
Linn Carl von 66, 67, 96
Kent 6, 119, 137, 144, 145, 151-155, 157-160, 162, 165-167,

170, 172
Kent Devrimi 152, 153
Maara Sanat 94
Kip 227, 228
Makineleflme 152, 166
Klan 140, 141, 145, 186
Makro Evrim 95
Konik Klan Modeli 140, 141
Malinowski Bronislaw14, 33, 52, 53, 56, 59, 123
Konuflma Dili 8, 25, 28, 30, 204, 223-225, 228, 229, 237, 239,
Meknsal evre 4
241, 244
Mendel, Gregory 98
Korda 69
Mikro Evrim 26, 95
Kozmopolitizm 154, 160
Minimalizm 123
Kkendefl (Homolog) Organ 67, 68
Mitoloji 202-204, 206, 209, 214-216
Kreol Dil 235
Mitos 57, 202, 214-216
Dizin
Miyosen 24, 99, 100, 112
Molekler Saat 109
Monogami (Tekefllilik) 182
Monoteizm (Tektanrclk) 210
Morgan 48-50, 55, 56, 59
Mutasyon 81, 98, 109
N
Neolitik Devrim 118, 119, 128, 132, 133, 142, 161, 230
Neolitik Dnem 119, 121, 122, 127, 130, 131, 137
Nesep 140
Nomotetik 14, 51
O-
Oligosen 99, 112
Ortaklk (Yarclk) 137
Ortodoks Dnya Grfl 154
Ortodoksi 211
Oryantalizm 9
jeni 81
l Dil 230, 235, 236
mr Beklentisi 121, 165, 167
zclk 30
P
Paleoantropoloji (nsan Paleontolojisi) 6, 10
Paleontoloji 6, 10
Paleosen 99, 112
Panteizm (ok Tanrclk) 209
Parazit Ayklama 73
Pastoralizm 134
Pidgin Dil 235
Piktografik Alfabe 239
Pliyosen 99, 100
Poliandri (okkocaclk) 183
Poligami (okefllilik) 182
Polijini (ok Kadnllk) 182, 183
Polimorfizm 83
Poplasyon Genetii 7
Postmodernizm 10
Postyapsalclk 10
Prehistorya 7
Primat 27, 74-76, 78, 79, 87, 238
Primatoloji 6
Prosimiyen 66, 69, 70, 72, 73, 99
257
R
Radcliffe-Brown, Alfred, R. 9, 14, 52, 53, 59
Rekombinasyon 98
Ritel 205-208, 213
S-fi
Sapir-Whorf Kuram 224, 243, 244
Senozoyik 99
Sentaks 228
Serf 137, 145
Simge 3, 8, 28, 30, 33-35, 42, 48, 57, 202-206, 209, 212-216,
224, 225, 237, 238, 244
Simgecilik 48, 214
Sororat 186
Soru Kad 16
Sosyal/Kltrel 17, 49
Sosyobiyoloji 48, 54, 59
Soy 140-142, 213
fiamanizm 209
T
Tabakalaflma 123, 124, 126, 135, 136, 145, 151, 153, 155, 157,
158, 161, 172
Tabu 10, 48, 202, 212, 213, 216
Taksonomi 67, 75, 87, 96, 101
Tarihsel Arkeoloji 7
Tarihsel zgclk 48, 51, 59
Tarla Orman Dnflm (Field-Forest Rotation) 136
Tafl Aletler 104, 110, 112
Tek Hatl Evrim 49
Tek Merkezli Evrim 109
Tekdzelik (Uniformitarianism) 96
Toplumsal Cinsiyet 28, 58, 59, 171, 177-179, 193, 195
Toplumsal Hareketlilik 156
Toplumsal Yap 9, 52, 53, 59
Transformizm 96
Transhmans 134, 139, 141
Tun a 137, 142, 153, 154
Tylor, Edward 29, 49
U-
Uyarlanma 3, 4, 6, 10, 25, 26, 30, 31, 37-39, 42, 54, 56, 59, 68,
70, 73, 84, 85, 102, 117, 120, 124, 125, 134, 136
nc Dnya 49, 152, 167, 236
258
Dizin
V
Varyasyon 97
Y
Yapay Seilim 97
Yapsal fllevcilik 60
Yapsalclk 48, 53, 54, 57, 59
Yapsal-fllevsel 9
Yaradlfllk 96
Yaflamsal evre 4
Yafllandrma 10
Yeni Dnya Maymunlar 66, 70, 73, 74, 99, 112
Yeni Etnografya (Hikyeci Etnografya) 16
Youn Tarm 134, 136-138, 145, 153, 164
Yorumlamaclk 14
Yksek Kltr 7, 50, 152, 153, 160, 163, 234
Z
Zorla Kltrleme 24, 41, 42

Antropoloji

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Antropoloji

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TC.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1761

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Kltr Kavram ......................................................................... 23

Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................

Kltre Yaklaflmlar: Temel Antropoloji Kuramlar ........... 47

nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii.. 65

Okuma Paras ..............................................................................................

nsann Evrimi .......................................................................... 93

Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar:

Kent, Devlet ve Endstri ....................................................... 151

Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet .......................................... 177

Akrabalk Kategorileri ...................................................................................

Din ve Kutsal ........................................................................... 201

Dil ve letiflim .......................................................................... 223

Szlk ................................................................................... 249

endi kendine renme

Girifl: nitede ifllenen konulara

Yana kma: Metin iinde yer alan

Sra Sizde: fllenen konular

zet: nitede ayrntl ifllenen konularn nemli noktalar tekrar vurgulanr.

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar: fllenen

Kaynak: G.B.R. Poster Magazines

Bu niteyi tamamladktan sonra,

nite 1 - Antropoloji Nedir?

ANTROPOLOJNN TANIMI, YAKLAfiIMI VE LKELER

Antropolojinin Yaklaflm ve lkeleri

Fiziksel evre: nsan ve

Yukardaki tanmlama denemesine dayanarak antropolojinin yaklaflmn oluflturan

nite 1 - Antropoloji Nedir?

Ancak bu btnlk varsaym grece kk lekli topluluklar iin geerli bir

Dnyadaki farkl kltrleri birbirinden farkllafltran fley sizce onlarn

Byk lekli toplumlar:

Etnografya: Alanda gzleme

nite 1 - Antropoloji Nedir?

Yksek kltr: Toplumun

nite 1 - Antropoloji Nedir?

Oryantalizm: Batl gzyle

Doa tarihi yntemi:

Homosantrizm: nsan btn

nite 1 - Antropoloji Nedir?

Irk: Morfolojik farkllklara

Antropoloji, zellikle alflma alannn dnya leindeki genifllii

karfltnn ya da Bat dflnda kalann, yani modern olmayann ya da o zamanlarn

nite 1 - Antropoloji Nedir?

tnl ifllevlere blyor ve bu paralar zerinde, daha ok niceliksel tekniklerle

Nomotetik yaklaflm: Genel

Oysa antropoloji dflndaki dier sosyal bilimler, kaynan Diltheydan alan bu

ANTROPOLOJNN YNTEM VE ARAfiTIRMA

Yorumlamaclk: Her trden

Btn bu tarih ve uzmanlaflma serveninden hareketle, antropoloji alannda iki

nite 1 - Antropoloji Nedir?

Bu yntemsel ayrlklarn yansra dier sosyal bilimcilerin kullandklar eflitli

Emik yaklaflm: Topluluun

arafltrmac da bir insand ve arafltrmaya kendi kltrel deneyiminin ykleriyle

Soru kad: nceden

Antropolog, arafltrd toplulukla kurduu iliflkinin bu nitelikleri gerei soru

nite 1 - Antropoloji Nedir?

Antropolojinin dier insan ve toplum bilimleri

6. Afladakilerden hangisi yazdklarnda deindii

nite 1 - Antropoloji Nedir?

log flirketler iin de yararl olabiliyor. Hem farkl sosyal

Zenci Pigme topluluklarndan Semanglar arasnda,