CHARLES BEl I ElHEIM

•

nAZIZm

•• •

DonemlnDE

ALmAn

• •

eKonoml/1

CHARLES BEITELHEIM

SAVA~ YAYINLARJ Tarih/Bilim/rBkooomi Dizssi : 4

Birinci Baski : Kasun 1982

NAZizM OUNEMINOE ALMAN EKONOMisi

SAV:A9 YAYINEVi Zafer Ga~l'Sl, No: 14 Yeni~r/ANiKARA

Tel.: 25 4890

kapitali:z.:min 9SkuJiinOn bir goriiniimii

(:eviri Kenan Somer

Kapak: Belgi Reklam

Dizgi • Baski : Sovine Malbaasl

SAVA~ YAYINLARI

ONSOZ

Bircok arastmcr ve ojp'encinin istegi iizerine, Nazizm diineminde Alman ekonomisi tizerindeki bu kitabi yeniden yayrmlamaya karar verdim, Gercekten cagdas elmnomik, toplumsal ve siyasal soru-nlar tizerinde cahsanlar icin, 1930-1945doneminin irdelenmesinin buyiik bir onem tasidrgr ve bu kitabm boyle bir irdelemede oniara yardrmci olabilecegi an I asil dr, Gerci, kimi konular iizerinde, Marksist teorindn gtincel gelismesi ve bu kitap yazddlW- sirada el altmda bulunmayan veri ve bilgiler hesaba katilarak, kimi sorunlarm islenmesi yeniden ele ahnabilirdi; gene de bana, kuskusuz yapitm dengesini bozacak bir de~$ikli~ ~ektense, onu oldugu gibi birakmak daha iyi olacak gibi gdrilndil. Bu nedenle, kitap yeniden yayunlanrrken, hi~ir de~$iklik ve ekleme yapilmamrs bulunuyor.

Ch. B. 25 EylUl 1970.

- VII-

ic;tNDEKtLER

OnsOz ... ... ... ". XIV

01R11;i " ' '" ., '" XV

BIR/NC/ KISIM EKONOMiK D1NAMiK

TBK BOLUM - J86O'tan J933'e degin Alman ekonomisinin dinamigi ve nasyonal.sosyalizmin

iktidara yilkseli~i . .

Kesim I - 1860'tan 1913'e 2

Kesim II - 1913'ten 1933'e 5

1) Tanm ... 5

2) Sanayi...... ... 6

3) Yabanci lilrkelerle ekonomik iliskiler 10

4) Mali durum ... ... ... ... ... ... ... ... 12

5) Alman:is: pazarmm daralmasi, Ge-

neI bakrs ... '.' ... ... ... ... ... ... ... 16

Kesim III - Nasyonal-sosyalizrnin iktldara yiilkseli!?i 21

IKINC/ KISIM

ALMAN EKONOMistNiN YAPISI SOLUM I - Ekonomik ve toplumsal yapt lizerine

genet bakss ... ... 29

Kesim I - Kentler ve briar 29

Kesim II - t;~itLi toplumsal srmflarm goreli onemi 3-1

Kesim III - Millikiyet dagrhmi ... ... ... ... ... ... ... 33

BbLOM II - O'l.el mUlkiyet ve kapitalist millkiyet... 35

Kesim I - Ozel miil-kiyet ... 3S

1) Klrda '" 3S

-IX-

2) Kentte ... ... ... 3>7

Kesim 1·1 - Kapitalist miil!kiyet 41

1) Kapitalist miilkiyetin niteligi 43

2) Glrisimcinln isletme lcindekl haklan 47

3) Girisknclnin ;i~letmenin disarsyla

Illskileri icindeki haklarr ... ... 49

BOLOM ILl - Ekonomik yogunl~ma: Karteller ve

Triistler ... ... ... ... ... ... 61

Kesim 1- Genel yo~.mla~ma tablosu 61

1) Hisse senetli ~irtketler 62

2) Suurh sorumlu slrketler 63·

Kesim I.I - Trostlenin ve kartellerin yogunlasrnasi 64

1) Tar:iihge ' 66

2) Nasyonal.sosyalizrn tarafmdan ik-

tldarm fethinden sonra Konzernler 68-

3) 1933'ten sonrakarteker ... ... ... 72

Kesim III - Yabanci sennayeyle iliskiler 78-

1) Yabanci yattrnnlar 78-

2) Uluslararasi karteller 79

BOLo,M IV - Buyuk bankalar ve sigorta sirketleri 82

Kesim I - Bilytlk bankalar 83

Kesirn H - Sigorta sirketleri 86

Kesim III - Mal,j serrnayenin geroek giicii 90

I) Mali sermaye Be sinal serrmaye 91

2) Devlet ve mali semnaye ... ... ... ... 96

BOLOM V - Ekonomik yogunl~ttr'ma ve iirgialeme onlemleri ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 109

Kesim I - Bkonomlk yogunla~maya katkrda bu-

Iunan onlemler . . . . . . ... . . . . .. ... 109

1) «Yeniden-oaeltesrirmeler» ... :.. 109-

2) Ekonominin «aryenlestirilmesi» 110

3) Konzernlerin uzmanlastmlmasi 110

4) KiiQiik girisimcllerln distalanmasr 111

Keslm II - Bkonomik gruplar 113

1) l).rgiitlenme 114

2) t~evler ... ... ... ... ... ... 115

3) ~itli patronlann gruplarm oahs,

masrna kentmalan 116

Keslm III - Tanmm orgiifilenmesi IW

1) Reichsnahrstand'en yapisi 121

2} Islevler ... ... ... ... ... ... 122

V<;UNCV KISIM

DEVLET VE EKONOMi

OOLOM r - Alman ekonomik yG.$amtnda devlet mu-

dohalesi ... . . . . . . ... ... ... 131

Kesim I - Oretimde kamu isletmelerl 133

1) Devlet islenmeleri ... 134

2) Bashca devlet Konzemieri 136

Keslm II - Devletin banka etikinligi 140

1) Relchsbank ... ... ... 140

2) Devlet mevduat, kredi ve kabul ku-

il."'ull1'lan ... ... ... .•. ... ... ... ... ... 144

Kesim III - Fiyatlann ve iicret1erin diizenlenmesi 150

1) Fiyatlar 150

2} Ucretler 155

Kesim IV - Dort YII1I'k plan Orgiitleri ve savas eko,

nomisi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... IS7

OOLOM II - Devlet, ve Almanya'mn dunya pazartyla

iliskilerl ... ... ... ... 162

Kesim 1- Kambiyo denetlmi 165

Kesim 1,1 - Dtsahm oflsleri ... 1667

Kesim III - Odeme anlasmalari 169

Kesim IV - Devletin drssatrmeilar yaranna miida-

halesi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 170

1) Devalilasyon «~orevli>o·I'eri 171

2) Klirlng anlasmalarmdan yararlanma 174

-x-

-XI-

OOLOM HI - Gercek i9 pazarlar .. , 218

Kesim I - Ocretler ve gelirler .,. 213

Kesim II - Ozel yatmmlar ..... , 221

Kesim III - Pazarlarin durgunluk. nedenleri 227

1) Sermaye piyasasmm darltgt 228·

. 2) Kamusal emisyonlarm onemi ve

uluslararasi durum ... ... ... 229

3) Nihai pazanlann d~n1ugu 230

OOLUM IV - Almanya ve dilnya pazart ... ... ... 233

Kesim I - Drsahrnlarm ve dissatnnlann degeri 233

Kesim II - Disahmlarm ve dissatrmlarm hacmi ... 235 Kesim III - Bashca disahm kategorileni ve bu disa,

Iirnlarin kokeni 237

Kesim IV - Baslrca dissatirn kategorilert ve bu dis-

satimlarm y.ooo ' 238-

OOLUM V - Ekonomi politikasmin jinansmam 241

Kesim I - Para plyasasma basvurma ve devletle

bankalar arasmda i:;;;birli~ 242

1) (kel pollceler '" ... ... 243

2) Ktsa vadeli hazine bonolari 248

3) Barskalann maLi durumu 249

Kesim II - Vergi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 250·

1) Devlet slparlslerinin vergiyle fi-

nansmam ... ... .,. ... 250

2) Artan mali gerginliik 252

3) Mali politlka ... ... 253

Kessm III - Mali piyasaya 'ba:;;;VUIID1:a ve devletle

smai 'sel'll1aye arasmdaki i~birligi ... ... 254

1) Devletin mali piyasaya basvurmasi 254

2) Diizenleme onlemlerl ... ... ... ... 257

Kesim tV - Kredi ve vergilerne alanlarmda kesin

~m getirmeyen yollar 258

1) Vergi bonolan ... ... 259

2) Isletmelerin devinimslzlestirme fOD_

Ian '" 260

Keslm V - Scrmaye lhracau yararma onlemler UOJ.{)M II I - ikl'lclill roll] ilt.crlue j.!end baki« ... 1 ) 01""[ i 111 vc II 1 a~I1I'lI1 a

2) K I"nH ..

Fivall;u' VI' ii~"I",'I;ll'l" .

'.) I\!l I" ..

H(}UI>(}NCU KISIM NAZtZM OONEMtNDE ALMAN EKONOMtstNtN EVRtMt

BOLOM I - Nasyonal-sosyalizmin. ekonomi politika:

st ve sanayiin durumunun evrimi .

Kesim I - Deviet tarafmdan yeni i~ pazarlarm aclll-

m·aSl .

1) Bayindirltk isleri . ..

2) SHah siparlsleri . ..

3) Kendine yeterlik polltlkasi .

Kesim II - Sinai iiretirnin evrirni .

1) Gencl endeksin evrimi .

2) Uretim mallan tiretimi .

3) TUketim mallari iiretimi .

4) Sinai yap! ... ... ... ... . ..

5) Diinya sanayii icinde Alman sanayii

Kesim III - Ilcretler, fiyatlar ve ikfu-lar . ..

1) Issizllk ' .

2) Ucret oranlari .

3) Fiyatlar .. ' ... . .. . ..

4) K€i.r1ar ... . .. . .. ... . . . . ..

HOLUM II - Tanmm durumunun evrimi .

Kesim I - Tartmsal firetitn ... ... .., . .

Kesim II - Tarimsal fiyatlar .

Kesim III - Tarunsal gelirler .

-XII-

- XIlI-

179 184 184 186 187 188 192

197

197 197 198 199-

203 200, 2()4.

204- 205 205

206 2(t6 206 208 209 212 212 216 216

Kesim V - Kl'tgIt para dolasmn ve enflasyon ...

SONU~ ...

Ek 1 - Bashca Konzernler .... , ..... ' , ., .

Ek 2 - Brabag ve Kontinental Oel A.G , , ,.

Ek 3 - Biiyiik bankalar , ,., .. , .

Ek 4 - Garanbi bankalarr , .. '

KAYNAKCA ' .. , , .. , , ..

-XIV-

263 267 277 284 286 290 291

(iIRI:;

AIIIHlIIYU, ,Vu,k 1.11 hir ~c\t1Ii~I." (J[u~alVibLii ,k:uma$lk blr ekoIIUIII ill • .I,. I II \'''~' '.: d 101 h' 111111111" hult!' 1,1 r.or. Soruna biieiin genisIlKlyl.' y<UlllijoIU,'VIl hi..:I,ir',IIUlHH ~·ah~m'tkM/,tU, bu deneyin son 411'11" I' ~",llll \'\' "<>It Ik""T \,'li'1i,k, voruiulari yapildr. Bununla loll 11111', )1111. Ii hill' ,1,1'1)..-1 ~k lII,dlitkk ~imdi-,- hu dcnl."Yinge.. Iwl hll I,ti/,UIIII'·ltt,' .. ilh: HlIl)llll,k 1~)I'llll~1I v.<>riiuliyor, ~lirukH, bu -tl.'IIl'V ". It' , htl ,kuq I ~'\'Il'il'Y"U tk,1I1,ll',(lji vc yulanlasurmaIm'du, AIlHHlIVU'lI1H k'\II'~1 I,lTI,I.'vcsilli asan ogclcr, tekellor kaJlHnl11.1l11 It-mdl li/.4'liluk ol·I.I_va (~kaH vc dUnya ckonornislnln Ion$tfludu doAuu \'di!jkiknlcn baslayarak gelisen sorunlar var. O"l'Ili,kk. lk i sllrun y,cud vc sllrekli bir onem tasryor ve bum. till sourut hir I~i~·imt.lc aydmlatilnus bulunuyor,

1. «Hakik! sosyalizm» sorunu, yarn tekeller ,kapitalizmi temcli iizorinde ahnan rmldahalecl onlemler yijresinde durmadan ycnidcn dogan, Nazlzmin kendisine en yiikscl\. gellsmesini verrnis bulttndll~ demagoji sorunu. Bu demagojinin -maskeSiini daha iY'i dii~i.irmek i~in- anlarmru ontaya t;1karmak ve, ayrica, nesnel temellerinin, yani bu demagojiye bir gercekljk gorlinii~ij verebilen olgularin neler olduklaruu 93ziirnleme amacryla bulup gosterrnek onern tasiyor. Yalmzca Nazi Almanyasl it;in degi], ama, kapitallzmin, kendi gelismeslyle, kimilerinin «sosyalist» ya da «devrimci», olarak niteledikleri ertan bir devlet mddahele, sine yol a9h~ biitlin Iilkeler icm de geeerli bir «yalansizlasnrma» Qiibastdlr bu.

2. Hem it; planda, hem deuluslararasi planda ortaya r;,:lktlgl biclmlyle pazarlar sorunu. Edimsel tekellerin ekonomi politikalarrmn siirekli olarak bir pazar daralrnasma YOl a9b~ ir;,: planda. Ulusal ekonomiler.le dtinya ekonomisi arasmdaki lliskller SOTU" nunun, daha genel bir sorun i9inde, fuetici gii91erle pazarlar (mahreeler) aJrasmdakfi Hi~j.ler sorunu icinde yer alan, ve Ozel bir gOriiniimii de mamul 'iirtinlerin dissatnn ve hammaddelerin disahm olanaklari sorunu tarafmdan olu~turulan iliskiler soru. nunun ortaya t;lktIgl uluslararasr planda. Fransa i-cin oldu~ gibi Avrupa i9in de, gtincel sorunlardir bunlar, Geomis bakimmdan ~mlenmeleri, savasa yol acan ~eli~loilerin ekono-mik yonfurii dolayli olarak aydmlatIr.

-xv-

Birinci soruna, aym zamanda hem Alman ekonomlsinin gerfek yap,s,nm irdelenmesi, yani miilkiyet Iliskileninin, ozel millkiyetdn roli1niin, biiyiik tekelci kuruluslann ve bankalarm, devletin roltinUn irdelenmesi, hem de Nazizrnin ekonomi politikasmin ugradigi basarrsizhgm irdelenmesi karsthk d~iiyor. Alman ekonomlk slstemlnin yol ao;:tlgr blittin yalanlasttrmalara son vermek icin bu irdeleme zorunludur, (ok gecikrnis de sayilmaz btl irdeleme. Sistem bir kez silahlann elestirlsiyle ytkrldrktan sonra, bozgununu elestiri silahryla tamamlamak yararsiz sayilmaz, olinkii, btl slstemin iizerlerinde kuruld11.1~ ekonomik temellere benzer ekonomik temeller -yalrnz Almanya'da degil-c- dlinyada varhklarmi siirdurdiikleri siirece, benzer slstemler, kuskusuz aym yalan ve, barbarhk bilelik (maiyet) alayryla birlikte, yeniden dogma egilimi gostereceklerdir.

lk.inci soruna, =belirli bir tarlhsel temel iizerinde- nasyonal-sosyaldzmin gel ismes ine, iktidara yooelmesine ve ekonomi politikasina yol acan ekonomik dinamigin <;:6zlimlenmesi karst- 11k diii?iiyor. Bu dinamik, llretici giio;;lerle Alman i.g pazarmm so. ~u:ma (absorption) yetenegi arasmda var olan celiskinin, ve -tekeHer kapltalizml temell iizerinde- 90ziirrn denemelerl getir.ildjkce, bu celiskinin ardistk olarak a1dl~ bictrnlerin ta kendileri tarafindan bellrlenmistir. Burada da o;;6ziimleme c;.ok ge, cikrmis sayilmaz, C;linkii, degi~k tarihsel temeller iizerinde, --tekeller kapitalizmi ve diinya ekonomilerinin ulusal bOliinmii~Wgii varhgim SiiI1diirdiigii Sliirece- aym ekonomlk dinamik, savasci «¢ritime degin ve bu o;;Oziim de dahil olmak iizere, durmadan benzer <;:6zi.i.m girisirnlerine fu9tiinllik kazandrrmaya ve benzer s:fuiirn giDi~imlerine yol acmaya yoo eli r,

Bkonomik ctinamitin irdelenmesi, btl cahsmamn birinci ve sonuncu kl'9l111 olmak iizere, iki 'kisma ayriiacakrrr, Birinei ki, snnda, Alman Imparatorlugcmm kurulusundan nasyonal-sosyalizmin iktidara ytikseli$ine de~in Alman ekonomisinin evrimini; son kisrmda, Nazizm doneminde Alman ekonoroisinin evrimini Irdeleyeoegfz. Bu yaprtm btl il~isi arasmda kalan kisrmlanndan biri Alman ekonomisinin yapssma, Obiirii de devletin ekonomik yasamdeki roliine ayrilacaknr.

I

1860'tan 1933'e degin Alman ·ekonomisinin dinamigi ve nasyonal-sosyalizmin iktidara yilkselisi

Charles BETTEUIEIM. 1945.

-XVI-

I. 1860'TAN 1933'E

18®'La, Alrnanya, sinai uretiminin dcgeri -bakimmdan, Biiylik-Britanya, Fran-sa vc ABD'am arkasmdan, dordilncii siradaydr, 1860'tan 1913'e dcgin, Alman sanayiinin gclismesi parlak oldu: 1800'c::len 186O'a degin -artizanui 'iirct im t.lahil- smai lirelim endeksi (1913=100), 2,5'dan 13,8'e yiiksden.;k, bcs kattan biraz I<dk artrmsken, 186()'.[an 1913'c tkrdn ycdi kat tan <;ok artar, Sinai iiretimin degeri (artizanal ilrctiut ulmakstzm} 186O'da 2 milyar mark dolaylarindan, 1913'dc 20 rnilynr dolaylarma yiikseHr. Bu ytizden, bu tarihte, Almanya, ABD'den sonra, smai tilkelerin ikinci sirasma gE:9IIJ.4'tir; oysa, Biiyilk-Britnnya iil,:iindi ve Fransa da (l880'den itibaren) dordilncll siraya gc\:mi<;;ri. Almanya'nm, demir rnadenleri balummdan zen gin Lorraine biilgcsinin llhakiyla kamcilanan sinal ilerlemesi, ta}kornlirii sanayii cndeksi 12'den l00'e ve tekstil' sanayii endeksi 16'dan lOO'e yiikselirken, l'860~tan 1913'e degin endeksi 4'den l00'e yilkselen dcrnir iirctirninde ozellikle onemli oldu. Alman sinai iiretim endeksi ycdi kat artarken, BilyiiJk Britanya'mnki ~ kattan ve Fransa'mnki dort kattan az artmisn: yalmz ABD daha hizh bir ilerleme gfuteriyordu --JcatsaYl 12 idi-, oyleki, 1860"ta Amerikan iirctiminin % 9O'ml temsil eden Alman smai iiretiml, birinci diinya savasiurn ongimunde, artik Amerikan iiretiminin % 40'mdan 9Oj)mU temsil etmez,

Almanya tarihinin Ozellilderinden biri de, bu illkenin ulusal birli#ini gerceklestlrmede gedkmesidir. Gercekten, bu birlik anca;k, XIX. yiizyJ.lm ilk yarismm tarihini tasrr, iisteHk bu birlik de Hkin yalmzca, lS34'deki Zollverein Ile, ekonomik alanda ger~kleiiiffii~ bulunuyor, oysa siyasal planda Mmanya'mn birJigi, Alman tmparatorlugunun 1870 savas ertesinde kurulmasma karsm, ancak XX. yiizyJ.lda gerceklesmlstlr, Almanya'mn bu birIesmeslnin gecikmesi, kuskusuz burada ilzerinde duramayacagimiz tarihsel ve cografik etkenlere baghdrr, Surasi kesindir ki, Almanya'mn oblir Avrupa Iilkelerine gore bu gecikmlsligt, Reich'm diinya ticaretine ancak gedkerek girmesi ve Almanya'mn dUnyadaki ekonomik konurrdarimu her zaman gorece gucsuz olmasi sonucunu vermistir. Bununla birlikte, 'bu iilke, ozel likle 1860'tan soma, :kendi tiretim giicti ile sans olanaklan arasmda kisa zamanda bir tiir celiski yaratacak parlak bir smai gelisme gosterdl,

1860~ta, Almanya heniiz genis bir tanmsal alana dayanan, sinai bakundan az gelismis bir iilkeydi. 1868 'de, ntifusun yarisi heniiz tartmsal niifustu ve yalmzca iiQte birinin sinai ya da artizanal bir ugrasi vardr, Tarimsal uretim emria iiretirninin % 6O'IDl olusturuyor ve tanmsal -olmayan uretimin cok biiyiik bir bOliimiinli yerel pazar icin cahsan zanaatkarlar saghyorlardi (bu zanaatkarlarin satrslan mamul ya da yari-rnarnul iiriinler iizerinden gerceklestirilen i~ hacminin % 82'sinc yiikseliyordu). Sinai Iiretlmin iilke topraklan tizerindeki dawmkhgl, Zollverein' den oneeki bicirniyle, varhgrm henilz siirdiirilyordu ve yalmzca birkac bolge (Saxe, Ren eyaleti) a~lk~ smai bir nitelige sahipti. 1860'ta, lonca sistemi heniiz kimi eyaletlerde varhgmi stirdtlrilyordu ve, sanayide, maniifaktiir, bir motor kulIanan fabrikadan aglr basiyordu, Fabrikalarm <;ogunda, aym donernde Bilyiik-Britanya'daki 100-500 isciye karst, 30-100 i~<;i cahsryordu, Bu iilkeye gore, ki:;ii basma 'tiiketim <;ok dii§i.iktii. 1850'de, tiiketim rakam-

Ian asagrdaki gibiydi: .

Ham demir Ta~omiir Pamuk Yiin
--------- --
(Ki~i basma) Kg Kg Kg Kg
Almanya ............ 12 200 0,6 7
BUyi.ik-Bri tanya ...... 78 1.700 10,0 15 Bu smai gelismeye hizh bir ekonomik yogunlasma esllk eder:

Sinai iiretim, isletme sayrsindan 3 kat daha hizh artar. 1&7S'ten 1907'ye degin, isletme basma iiretim endeksi 1OO'den 41O'a ytikselir, oysa, i$<;i basma emek iiretkenli@ endeksi, aym donem boyunca 100'den 17S'e yiikseJen nominal Iicret endeksinden daha hizh artarak, 1OO'den 225'e yiikselir. Ulusal gelir, l&90'dan 19-t3'e degin,23,5 milyar marktan 50 milyar marka ytikselerek, iki kattan cok artar, bu da, 'illketim nesnelerine genls bir i~ pazar acar: gerci en yiiksek gelirler obiirlerinden daha Iuzh artarlar, bu da, sermayenin i~ birikim temposunu hizlandmr (boylece, 1&93'ten 1913'e degln, emek geliri ~eni$ anlamda- ytlda ortalarna % 33, i~letme1erin lcin % 6 gelisme gostermistir).

Sinai gelismeye -klrsal ntifusun onemintn azalmasina kar:;;lll- tarrrnsal bir gelisme esllk eder: 1860'tan 19I3'e degin, tanmsal iiretim.in ortalama artrs htzt, sanayideki % 3,8'c karst, gercckten yilda % 2,5'tir.

Dilnya tlcaretl alamnda, Britanya rekabetine 1u!~1, AIm anya gitgide daha basanyla savasrm verlr: lSS0'den 1913'e degin, tngilb:: tliketim mallari drssanmi 2,9 kat, Alman tliketim mal-

2

3

Ian drssatirm 6 kat artrmsnr: iiretim mallan dissatnm bakimmdan, katsayi sirasiyla 3 ve 21'-dir.

Alman dissanmlarmm bu gelismesl ve bOylece gerceklestirflen karlar, Almanya'nm sermaye lhracatcisi iilkeler arasmda yer almasmr sagladi. ISSO\den baslayarak, yurtdisma yatmlnns Alman sermayesinin tueari 2 milyar rnarka ulasiyordu; 1900'de 14 milyar ve 1913'te 24 milyardi: Ahnanya boylece yurt dismdaki yatmrnlari 1913'te 46 ve 32 mityar mark olarak tahmin edilen ill biiyiik sermaye ihracatcisi iilke, Btiyiik-Britanya ve Fransa arkasmda yer ahyordu.

Krsacasi, 1913lte Alman ekonomisi, hizh bir biiylime doneminden sonra, sinai bakimdan, biiyi.ik:~lerin ikincl srrasmda ve, sermaye ihracatr bakunmdan da 119iinoii sirasinda bulunur. Gene de, bu evrim.degiit;si.iz noktalar belirir.

1. Hammaddeler bakimindan, Alman sanayiinin temelleri yetersizdir, 1913'te, Almanya yeterli olarak yalmzca komur, ciniko ve potasa sahip:ti; petroklen, bakrrdan, 'kalaydan, nikelden, kiildirrten, vo ... yoksun bulunuyordu: hatra demir madeni bakunmdan da acik veriyordu,

2. Pazarlar (mahrecler, cikaklar) bakimmdan, gelisme donernlnden sonra, diinya pazan icin genis ~apta calismaya yetenekli bir iiretim aygitrna sahlp bulunan Almanya, karsismda Obiir biiyiik giit;ler tarafmdan kazanilrms konumlan bulur; ekonomik ve ulusal birli@.nin kuru1masmm ~da~tlg" engellerin sonucundan baska bir ~ey olmayan gecikmls sanayilesmesinin bedelidir bu. Gercekten, 1876'da, Fransa ve tngiltere heniiz engin so. miirgelerinden yararlanmken, Alman somUrge alam hemen hemen yoktu ve daha sonraki yillar boyunca kazandigt genisleme de. hammaddeler ve pazarlar kaynagi olarak, AJrnanya'mn ekonomik gelismesi bakrmmdan hicbir onem tasrmadi. Ingiltere 1913'te dl~sa'tun1aMmn hernen hemen % 4Q'lDl somiirgelerine yOneltirken, Almanya en gel'i~i$ sOmiirgelerine ancak 50 milyon marktan az tutan % O,5'ten bile az bir bOliitniinii yoneltiyordu. Ote vandan, Almanya, biitiin obtlr pazarlarda, Biiyii k-B ri tanya , run yanmda yiiz agartrct bir yer ahrken, 4.800 mil yon markhk 1ngiliz dl$satnnlanna karst, kendi dl$SatImtannm 410 milyon marka yiikseldilP lngiliz somilrgelertnden elendlgini goruyordu, Pazarlar sorunu, emtia drssanmi bakimmdan oldugu denli, ayMea sermaye ihraci bakumndan da, Alman ekonomisi i~in aci bit;imde kendini g6steriyordu: Alman somtlrgeleri, yurt disma

yulllllull Alliiall sermaycsinin aucak % '5'llli (370 milyon mark) 1I'1P:l1l'uyorlanh. Alrnanya'run ·-iirl'lid p;ii\'lL'rinin gcli$mcsiylc stlrHIII olaltakJurT arasmdaki ~cli~k lnln pnrluk vCl'di~ini gormek is'11'1 II i ,VII I'S,;I- iiriinleri VL' sermaydcl'i kill hem hi!' sayula pazarm Ck'lll'l iurinl guvencc aluna alma bakuuuulan ItJU\, dolll'u icinde hllhltl(lu~u zorunluluk, hie kuskusuz biriud diinYiI savasmm

J..IIYllakJanndan biridir. .

.1. Alman ekonomisinin boylece kar!lII;I~lIi~1 engcllcr, onu, 11\'1II~'n hem en , zarnansiz bir yaslanmaya ug-r~d ivorxlu. Bu olgu kr-uclini lki tur rakamla gOsterir: tIkin, sanayiiu, 1S.')()'a dei'Un nil yrldan on yrla anarak gitmis bulunan YIIII,I\: buyiimc luzt (I!WI'lan t.870'e % 2,7; 1870'oen 18SO'e '}o 4,1; 1800'Jcn IBW'a 'III 6,4), bundan bOyle azalmaya baslar (189O'dan 1900'c % 6,1; I'.IIHI'dcn 1913'e % 4,2). lkind olarak.: Almanya'run diinya sinai Iln'limindcki 1860'dan 1900'e degln (189O'da % 15 ve 1900'de ,~~, l7'yc ulasarak) hiiyiiyerek gitrnis bulunan payi, XX. yUzytl h:t!;Hllda kil<;i1lmeye baslar ve, 1913'te, yeniden, % 15 dolaylarmdOl bulunur. Boylece, daha birinci diinya savasmdan once, AI· uumya yash sinal iilkeler saflarma girmisti.

II. 1913'TEN 1933'E

1913'ten 1933'e giden yrllar, birbirl ardmdan dlinya savasinm, enflasyondan kaynaklanan ekonomik ve toplumsal sarsmtilarm, ekonomik bunahmm etkileri altmda kakhklari icin, olay bakrrmndan son derece zengin yrllardrr, Eger Almanya'nm tarrmsal ve smai durumuyla diinya icindeki durumunu birbiri ardmdan <;;6zfunlersek, bu olgularm sonuclarim 'goriiriiz.

1. - Tarim

Savas Alman tanmmr, Ahnanya drs .tedarik (azik ve gerec saglama) kaynaklarmdan gitgide daha cia yahtrklasngi oranda agrrlasan son derece kaygt verici bir uredm bunahmma ugratn. Birinci diinya savasmm sonu, Ahnanya ig.n, derin bir beslenme bunahmmm belirtisi olrnustu,

Almanya'mn tanmsal durumu, savasr izleyen yillarda, ozeltikle markm stabiJizasyonundan sonra, gene de dtizeldi. Hatta Alman tarirm iizerinde, 1924'den baslayarak, iistelik ~ift<;i1crin y~ bir borclanmasi sonucunu verecek olan bir ussallastirrna

4

5

(rasyonaHzasyon) riizglin cstHti bile soylenebillr, 1 924-1 925'ten 1927·1928'e degin; tarimsal tiretim endeksi (1927-1928 ve 19ze.. 1929 yillari i~in temel 100), 8O'den 9S'e yUkscldi. Demek ki iterIerne % 29 dolaylarmdaydr. Bu ilerlemeyc karsm, smai kesirnin daha da htzh gelismesi nedeniyle, Reich'm okonomik yasammda Alman tarmu onemi gitgide azalan bir rot oynadr: ooylece yukarda belirtilen ilki karsnasnrma yih arasrrrda, tanmm Almanya'mn toplam tiretimlndeld pay! % 22,7'den n/(I 20,9'a diistii.

Ama ozellikle ekonomik bunahm Alman tarmnrn en biiyiik giiqliiklerc ugratacaktrr. Ekonomik bunahm sirasinda, tanmsal uretim endeksi, sinai tiretim endeksinin yaprrns oldugu gibi azalmak ~yle dursun, !;ift9iIer fiyatlann di4i4iinii daha cok iireterek odiinlemeye cahsnklarr icin, Ilerlemeye devam cui. Boylecc tanrnsal tiretim endeksi (bir onceki endeksle aym tcmc1de) , 1928-29'da l05'e, 1929/30'da l07'ye 193o..3rde 110'a ve 1931-32'de 109'a eristi. Uretlmin ilerlemesine karsm, tarnnsal f~atlann % 40 dolaylarmdaki diismesi sonucu, ciftcilerin durumu kotlile~ti. Aynca, tarimsal iiretim artisinm, gerilernekte olan sinai tiretim karsismda, tarimsal fiyatlarm dilsmesine katkida bulunmaktan baska bir sey yapmayacagi da d~iinii1ebilir. Reich istatistik ofisi tarafmdan yapilan hesaplara gore, ekonomik bunahm sirasmda, tarrmsal brut gelirin gerilemesi 0«' 28,5 dolaylarmdaydi; kiralarm ve ipotek yuklcrinin ytik:sek diizeyi ve degi$mezIigi yiiziinden, bu d~ii$ tarsmsal isletmelerin bilyi.i.k 9Ogunlu~mun durnmunu bozdu, Ipotekli alacaklilar yogun zorod en til ere (hacizlerej igiristiler; boylece, bu donem icinde, topraklann ve tanmsal gerec degcrinin dii$ti.igi.i ve, bircok durumda, ciftcilerin elkonulan mallannm sans bedelinin, ipotekli borclarmm yarismi odemeye zar zor yettigi goruldii. Sonne olarak, tanrn, smai iiriinlere gltgide en kii9iik pazar sunmaz oldu.

{Ill, ~iinkii, bu illkeler i<;in, 1913 ile 1919 arasmdakl iiretim ell<.Ieksi gerilcmesi, yalmzca % 27 olruustu Endeksi 1913'de lOO'den t~.l~:dc 234:e .. ~kselen demirden baska mo.:t.allcr sunayli dismda hutun sinai urunler bu gerilemeden zurur !.~jj·rdil. Alman demir sanayli Iiretimi, 19l3'den 1915'e deW-a, cndeksinin too'den 53'e dii;>tiigtinii gortir, oysa maden filizlerl iire'Limi cndeksi l00'den 8:r~, ve tekstil sanayii iiretimi endciksi 1(0)'dcn 17'yo diiser, Bu gerilerne ayrn zarnanda hem ernekcilcr savrsuun ,1/."lill;\Sl V!: hem de, dilijilijii savas sirasmda ortalama % '20 olan ciuck ilrotken-

lii"!inin gerilemeslyle acrklamr. '

Yukarda belirtmis bulundugumuz gibi, <;at!~m"ll'll"J11 durmasi Alm?nya'mn. ~.llla~ ~liikl~ine htzh bir <;Ozi.im gctirmoycccku. 1919~.a .~Ina~. ureum endeksinin yer aldltp. dii$Iil.k diizeyi giinliik. Bu diisilk duzey, aynca, Almanya icin 1918 bans antllliitU:llanmn belirtisi olan toprak. kaytplanna da kismen baghyd), Alrnanya, iiretim mallan sanayiinde iiretim kapasitesinin % 11 kadarrrn ve tiiketim nesneleri sanayiinde tiretlm kapasi'tesinin % 6,5 kadarmr yitlrmistir. Vretim kapasttesi kaybi dOkme demir i~n % 43, celik Icln % 35 ve yassi mamuIler i9in de % 31 olarak tahmin edildigine gore, ozellikle demir-celik sanayii zarar gormtlsttlr,

Sanayiin gU9 dururnunun uzamastm aciklayan nedenler arasmda, Almanya i9in, savas sonrast donemi beIirleyen siyasal kargasalrklara da kuskusuz onemli bir yer vermekgerekir. Sonradan, 1920-1923 yillari, enflasyonist olaylara da bagIl bulunan belirH blr canlanrnayla belirginlesmislerdn-, 1919'dan 1921'ye degin, sinai iiretim hacmi % 90 artar, ama heniiz savas oncesl uretimin ancak % 7O'ini temsil eder. 1923'te, son enflasyon bunalinn ile Ruhr'un isgali, sinai tiretimde bir gerilemeye neden olurlar, Smai iiretim endeksi 0 zaman, 1913'de l00'e karst, 4S'de bulunur.

2. - Stmayi

Daha sonraki ylllar lcinde, sinal iiretimin yeni bir ileriemesine tamk olunur. Endeks, 1923'de brrakrms bulundugumuz 48 'den, 1925'de 83'e, 1926'da 79'a, 1927'de lOO'e ve 1928 ile 1929'da l02'ye yukselir. Alman sanayiinin 1913'te erismis bulundugu dilzeyi a$maktagii.(_;:lilk C;ektigi gOriiliiyor. Aynca, 1926'dan baslayarak, tiiketim nesneIeri iiretiminin pazann stmrlaumasryla kariililaiiltlibm belirtmek gerekir. Bununla birlikte, bu endeksin daha lci.i.9lilm~ bir illke topragma uygulartd$ gOO oniinde tutuIursa, 1913 ve 1928-29 arasmda Alman smai iiretim ilerlemesinin % 12 dolaylannda oldu~ saptamr; en ~u iIerleme, Iiretim

1914-1!=H8 savasi, Alman sanayii bakjmmdan a~r bir iiretlrn gerilemesinin belirtisi oldu, Temeli 19B'de 100 olan Sinai uretim endeksi ,1914'te 83'e, 1915'te 67'ye, 19161da 64'e, 1917'de 62'ye, 1918'de 5Tye diiser. Ilk barrs yili, bir ytikselme gosterme $oyle dursun, endeks 39'a ind@ne gore, yeni bir dtisme g&terecekti. Qyleyse Alman sinai iiretiminin gerilemesi, savasan Avrupa illkelerininttimiindeki sinai Uretim gerilemesinden daha derin 01-

6

7

araelarr uretiminln ilcrlemcsldlr. Uretim araclari iiretiminin, 19B'teki 53,3'e karsi, 1929'da, toplam Alman smai iiretiminin % 58,5'ini temsll el'ti@. tahmin edilebilir,

Alman smai iiretiminin onceki yIllardaki Ilerlemesi, aym zamanda hem istihdamdaki onemli ilerIemeye (bir ise sahip bulunan i~!rilerin saYISI, 1926'da 8339'()OO'e karst, 1929'da 9.431.1XlO'e ulasir), ve hem de emek tiretkenligindeki ilerlemeye baghdir; hatta Inceledigimiz donemin en dikkate deger olaylarmdan blrini bu emek tiretkenligl ilerlemesi olusturur, Gercelct en , sinai emek iiretkenhginin 1907'den 1925'e degln, yani 1'S yilda, yalnrzca % 11 artmis olmasina karsm, 1925'den 1929'a uzanan dort yihk donem icinde bu Uretkenlikte olagamistti bir gelismeye tamk olunur. Bu artl~,kok uretimlnde % 67, dokrne demir iiretiminde % 41, linyit madenlerinde % 29 ve ~komiirii ocaklarmda % 33'tiir. Eger smai iiretirnin tiimiinii gOz on-Unde bulundurursak, emek Iiretkenligindeki ilerlemenin daha onceki donemde yilda % 1-1,3 olmasma karsm, 1925'ten 1935'e degln, bu arnsin % 3,5 oldugunu gijriiriiz. Gercekte, 1924-1929 donemi sirasmda, teknik ilerleme birind diinya SaVa$1 oncesinden daha hizh oldu ve Alrnanya, Birlesik-Devletler'in yanmda, ilerlemenin basmda bulundu.

Almanya'mn toplam sinai iiretiminin gelismesi, ru!r kuskusuz sanayiin biitiin dallanm aym bicimde etkilememistir. Hatta kimi dallar ortalamadan daba cok ilerlerken, obtirlerinin geriledi~i bile saptamr, OzeIlikie onemli bir gerileme gosteren dallar arasmda, ilretim endekslerlnin, 1925'de, acikca 1913 endeksinin alnnda bulundugu demir, kursun, cinko, kalay ve taskomtiril ~lkarici (istihrac) sanayilerini saymak gerekir: Demir madeni ~anmlllda % 75, kursun madeni !rIkanmmda % 43, ve cinko madeni ~kar:lmmda % 52 gerileme, son derece onemlidir. Soz konusu donem boyunca kimi smai iiretirnler de gerileme durumundadirlar, OzeHikiekalay tiretimlnde, seker ve bira iiretiminde, keten dokuma iiretiminde, durwn boyledir. Belli bir ol!riidc, bu gerileme toprak kayrplanyla a~IikJanlr: demIr madeni, kursun ve kalay icln durum boyledir, Obiir durumlarda, genel konjorrkitiiriin evrimi ve fiyatlann evrlmi sonucu, kiml tiretimler Alman sanayii i!rin UrIr olmaktan ~lardlr.

1913-1929 ddnerni boyunca, 'tersine, acik bir gelisme g&;teren sanayiler arasmda, ozelIikle Iinyit sanayiini (endeksi, 1913'te lOO'e karsr, Im'de 19O'da bulunur), deri (endeks 219)' pirinc (840), azot (588), kau<;Uk (228). yapay ipek (633), gaz (341), elektrik (412) sanayilerini, kamyon iiretimini (1.010) saymak gereklr,

Bununla birlikte, kimi smai ilrotlrn dallarmm htzh ilerleurolcrinc karsm, bir baska deyislc emok iirc~kcn.li~indeki ilerlenu-lere karsm, Almanya diinya smni urorimindcki ycrini koruynmadt. 1860'tan 1913'e degin, Alman srnai tirctiminln yillrk ar- 11!j oranmm % 3,8 (yani dlinya ornnma csit) olmasma karsm, bu orun 1913 iJe 1927-1929 arasmda ancak 'Yo, O,1i oklu (% 2,l'lik bir dunya oranma kaI1H), Gene de, 1925-1929 doncmi srrasmda, Almanya, Birlesik-Devletlerden sonra, Biiyulk-Britanya ile Fransa' dan once, biiyi1k sinai iilkeler arasmda ikinci srrayr ahr. Bu durum, % O,8'Uk Alman gelisme oramnm karsismda, % O,2'lik bir Britanya gellsme orammn bulunmasi, oysa Almanya'dan daha hrzh gelisen obiir iiIkelerin (% l,5'Iuk bir gelismc orarnvla Fransa bu durumdaydr), ikinci srrayi alabilmek icin heniiz ondan cok uzakta bulunmalan olgusuyla aciklarur, SOz konusu di.lncll'l sirasmda sinai ilretlmlerinde hizh bir hlerleme gosteren iilkclcr urasmda, % 3,2 He ttalya'Yl, % 4,6 ile Kanada'yi, ve % 6,3 ilc d~ Rusya'yi saymak gerekir. Birlesik-Devletlere gelince, % 3,2'yc yukseIdi@.ne gore, onun gelisme oram Alman gelisme oranmdan daha yiiksekt]. BiitUn bu evrimin sonucu, 1913'te Amerikan tiretlminln % 4O'ml temsil eden Alman sinai iiretiminin, 1929'da bu Iiretimin % 24'iinden 8Z1111 temsil etmesi oldu, Diinya smai iiretimine oranla, Alman Konjonkitiir Enstitiisiiniin 1932'de yayimlanan fuel bir cahsmasr, 1909'aa % 17 ve 19I9'da % 15 olan bu paym, 1928'de, Birlesik-Devletler icin % 44,8, Biiyiik-Britanya Icin % 9,3, ve Fransa icin de % 7 olmasma karst, anoak % 11,3 01* dugunu tahmin eder.

Gerceklikte saghksiz bir ekonomlk durumun ozellikle belirtici bir goriingiisii sudur ki, Alman sznai iiretiminin bu gelismesi, iiiisizligi busbtattln gidermeye yetenekli olmadt. «Refah-a karsm, bunaltmdan once, 1929'da Almanya'da resmen 2.000,ooo'a yakm issiz bulunuyordu; 1928'de, 1353.000, yam sendikal sandiklara kayrth Iscilerin % 8,8 kadan issiz vardi. Aynca bu olay salt AImanya'ya 6zgii de degildi. Biiyiik.·Britanya, ve BirlesikDevletler, «refah-m gozeginde, yogun bir i~sizligi de yasiyorlardr, Boylesi bir durum i!r pazarm son derece daralmasma az katktda bulunmayacakti. Ama, bunahmla birlikte, btl durum 0 zamana degin gi)rii1memi$ olyiiJerde agirlasacakti.

Gercekte, Almanya olaganiis.tii ajprlJikta bir bunahmla karsilasn. Eger Alman sinai aygltmm gdrell fuJemi, ve mali (akcal) durumunun kotilliigti hesaba kanhrsa, AImanya'mn 1929 bUyiik ekonomik bunahmmdan en cok zarar goren iilke oldugu soylenebilir, 1929'da 100 iizerinden, sinai iiretimin 193..2'de 5S'e diliitiigii

8

9

giiriiliir; endeksi (1929'da lOO'e karst) 34'c dii:;;en yanrun mallan iiretimi i~in gerileme son derece biiyiiJdii. DOkme demir (endeks 1932'de 30) ve ~Iik iiretimi (endeks 35) &eHikle zarar gormii}Ierdlr, Yapt sanayiinde de (endeks 25) durum boyledir, Sanayi yalmzca iiretiminin gerilemesinden degil, ama flyatlardaki biiyiik d~ti:;;ten de zarar gOriir; toplam fiyatlar, 1929 He 1935 arasmda, o 35 dolaylarmda diismededir. Ensonu, ~izler SaYISl, 1932'de 6.000.000'u bulrnak iizere, soz konusu donemde ij~ kat arrngina gore, 4;sizlikte de SOlI derece biiytik bir Her/erne saptamr. OyIeki, iicretli ernekcilerin % 3O'undan cogu issizdir, Reich' In kirni bolgelerinde, oran % SO'ye yaklasir. t$(;i suntrmn dururnu, iicretlerdekl dii:;;ti:!?le daha da agrrlasrms buiunur. Bu d~, nominal ucretler icin % 35 olarak tahrnin edilebllir. Biitiin bun. lardan hie; kuskusuz ie; pazarm konkunc bir daralmasi sonucu cikar,

1IU1 yol a~acaklI; hu durum, Almanya, daha once de soyledlgimlz ~ihi, savastan once yurt drsmda yatlnIIIll1j bulunan sermayeleriuin kcndisine sagladiklari gelirJerden yok.sun kaldtw. oranda ~iiC;llL Uzun soziin kisasr, 1914'te AImanya'mn her yil yurt di~Ulll:l yanrabllecegi hesaplar dengesi net anttk tutan ytlda 1500.000 RM dolaylannda tahmin edilebilirken, savas ertesi, tersinc, Alman hesaplar dengesinin net a~lk kalmnsi asagi yu'kart denk bir toplama y:iikselir. Bir baska deyisle, dtinya bunalumna ongelen y:l!llar sirasmda Almanya'da sermaye ithalatt ytldu 1,5 milyar RM dolaylanna yilkselir. Yuksek derecede sanayilcsmis bir illkenin, sermaye ihracateisr olacak yerde, sermaye ithalatcrsi durumuna geldigi, ilk kez olarak, burada da saptamr, Uluslararasi mali acidan Almanya'mn durumundaki degiij:iJkliklerill onemi lizerine dogru bir flu edinmek iyin, hem Mmanya turaf'mdan ooenen ve 1924'tcn 1929'a degin, 8.589.000.000 RM doIaylarma yiikselen tazminatIann tutartm, hem de Alman sanayii turahndan yabanci illkelerden alman borclarr hesaba katmak gl'rckir. Daha once belirttigimiz Alman sinai gellsmeslni, genis bir olc;iide, bu borclar saglarmstrr, Drsahmcrlann gUven kazandjklarr stabilizasyon yilr olan 1923~ten mbaren Ozellikle dogrudur bu. Tipki 1919'dan 1923'e detin, Almanya'nm hir enflasyon konjonktiirti yasamis oldugu gibi, 19241den 1929'a degin de, uluslararasi bir borclar konjonkturtl ~dJ.W soylenebilmistlr, Gercektcn, New-York, Londra, Amsterdam, Ziirih, Paris ve Bazel bankalari, Almanya'ya, bu iUkenin tazminatlar i~in 0dedij9. paralardan daha yi1ksek tutarlar ooiine; vererek, sanayiini en modem teknik ilkelere gore yeniden kurma olanagmi saglatmslardrr. Bu yeniden kurulus srrasmda, pazann gercek sogurma (emme) olan·aklanmn her zaman hesaba ikatilmadigtm da eklemek gerekir.

Yabanci illkelere karsi Alman borclanmasmdaki bu laharmanm sonuclarmdan biri de, ~aI: olarak, Almanya'mn yabanci alacakblanna her yd odemesl gereken faiz y:iikfuriin artmasl 01- duo 1924'te 166.000.000 mark olan bu faiz yii.lcii. 1925~te 326.000.000'a, 1926'da 513.000.000'a, 1927'de 680.000.000 'a, 1m'de 945.000.ooo'a ve 1929'da da 1.255.000.000'a yukseldl. Bu ezici faiz yiikii, en kU~ ekonomik bunahm sirasmda, Almanya'yt kacmilmaz olarak son derece agrr giic;liiklere gOtiirecektL

1929-1932 yillari boyunca da iste bOyle oldu. Almanya'mn Icindeki iflaslar ticaret ve sanayiin giiclilkleri, dis iiIkelerin bashca bor9iul~1 olan Alman bankalannm durumunu gitgide daha da ~le:;;tirerek, drs alacakhlann yavas yavas borclularrmn

3. - Yabancz ulkelerle ek01Wntik ili$kiler.

Almanya'mn, 1914-1918 savasi SOmlCU yabancr illkelere oranla ekonomik durumunu belirleyen basta gelen olgulardan bid de, Almanya'nm bans antlasmalarr geregince Odeye.cegi tazminatlar tarafmdan olusturulur. Gercekten, bu anrlasrnalar sonucu, Almanya, daha onceki yillar boyunca, yurt dismda yatirrms bulundugu sermayelerin hernen tiimllrul yitirdi, Yabanci iilkelerden alacakh bir iii kenin , yabanci tilkelere borclu bir iiHce durumuna doniismesi gibi son derece onemIi hir olay karsismda bulunuyoruz. Iyice sanayilesmis bir illke, bundan boyle borclu hir konuma geQtigine gore, olagamisttl bir duruma yo! afU~ i~n son derece ilgin9 bir doni1:;;fun. Gercekten, AIrnanya'mn yabanci iilkelere oranla ekonomik durumunun agrrlasmasr, parasal ve akcal (mali) durumuna iliskin olarak agrr sonuclar verecektir, 1919-1923 yillanm belirleyen enflasyon, paranm deger yitirmesinin temsil ettitU «dissatim prlmi» sayesinde, ilkin Almanya'nm gorece dengeli bir odemeler dengesi gerceklestirmesini sagladi, Ama Alman i<; fiyatlannm hoyratca yiikseli:;;i, enfiasyon dOneminln sonunda, onun bu etklslni ortadan kaldrracaktrr. Oyleld, Almanya, diinya pazanndan gitgide e1enm4"tir. 1923 gUziinde, Alman dissatunlarr, 1922 yazmdaki diizeylerinin ancak ilcte birini temsil ediyordu, Alman ~atlmlanmn gerilemesi, Alman ticaret dengesi daha savastan Once bile ¢ verdigine gOre, hesapIar dengesi (Odern.eler dengesi) balrnmndan gill< bir duru-

10

11

1111111111 vl~rgi dalresine ya'tlrdlgl zaman arasmdaki deger yitlrme",hilII'll yurarlanrmsnr.

e) Ensonu, sanayi, paramn deger yitirmesi sayesinde, borcunun ,.hm: ve am~rtisman yiiklerindcn pratik olarak kurrulmustur, 1J()ylccc SO milyar markhk bir tutardan yararlaramsnr,

Ktsacasi, enflasyon doneminin sonunda, Alman biiyiik sermuyesl. Alman i~~ilerinin artan bir somiiriisii ve orta srruflartn tcmsllclleri olan alacakhlarmm biiytilk bir bOliimiiniin miilksiizlt~,tirilmesi sonucu, COk biiyiik karlar gerceklestirmistir. Bu kllrJar, iiretim aygrtmm rasyonalizasyonuna, Iiretici gii~lerin ge- 1I1~k'1llesine yardimcr oldular, Enflasyon cllineminin sonunda, Almanya'mn tiretim aygiti, blrcok sek'torde, 90k kii9film~ ~~ktlAI savas oncesinden daha gi.i~IUydii. Ayru bicimde, demiryolu si.stcmi bastan basa yeniden donatrlnnsn : 1913~te 25.000 lokomatin ve 250.000 vagonu alan, savas sonunda 5.000 lokomotif ve 150.000 vagonu terketme zorunda kalan Almanya, enflasyondan soma, 31.000 lokomotif ve 750.000 vagona sahip bulunur,

2. Parasol ve mali bakimdan.

Enflasyon (arnk eski degerinin ancak 1/1.000.oo:1.000.000'unu temsH eden) eski markm gecerlikten kaldmlmasma ve yeni bir parasal birimle, 0,3584 gr. saf altmla belirlenen reichmarkla (RM) degi~irilmesine, i9 borcun silinmesine yol acti, Sonne olarak, Hoover moratoryomu ve 9~ltli entrikalar sonueu, AImanya, dl~ borclarmm yalmzca kiiQiik. parcalarmi Odeyerek, bu borcundan da pratik olarak kurtuImakta basarrh olunca, hemen hemen boresuz bir tilke durumuna geldi; oysa, Fransiz ve lngiliz biltceleri, savasm mali sonuclarmm agir yiiildinU ~Imayz siirdiiriiyorlarW. ()yleyse devlet borclari olanaklarr, nasyonal-sosyalizmln lktidara gelisi sirasinda, Almanya'da, Fransa ve tngilterc'de oldultundan daha biiyiik olacakti.

3. Toplumsal bakimdan:

Enflasyon yalmzca i$9i smifmm yasarn diizeyinin diismesi sonucunu vermekle kalmadi, ama, bircok orta simf ogelerinin proleterlesrnesi sonucunu da verdi. Bu ogeler, tarim soz konusu olmadigr ol9ide, tasarruf sandiklarma ve bankalara yanrrms bulunduklan paralann degerini yitirdiler. Yasamak icin, eUerinde bulunan hisse senetlerini -bOylece kendi Istirakler sebekelenni genisleten biiyiik isletmeler tarafmdan satin altnan hisse senetlerini- ve evlerini satma zorunda kalchlar. Bi""'l",,"~, savas-

odeme giiciinden kuskuya dilsmelerine ve ooUnylerini yenilemeyi kabul etmemelerine yol aeu, 1931-1932 yillarim belirleyen banikas~l . ve parasal gU<;Uiklerin kaynagmi, Alman drs ticaretinin evnmmden ~, Almanya'nm yabanct alacakhlarmm tutwnunun bu evriminde gormek gerekir. Gereekten de, bunahm yillart SIrasmda, Alman W$ ticaretl daha cok elverisli bir bicimde geli~ ti, ~kii, disahmlar dissanmlardan daha biiyiik bir geriiemeye ugradr (bu durum gercekte smai aygrtm belli blr bOltimiiniin h~I~.adde dI~hmlanndan ~gwrun durdurulmasma yol a9a~ ~oturuml~meslyle 89klamr). Toplam olarak, 1930'dan itibaren, ticaret dengesinde arnk borclu bir kalmti degil, ama alacakh bir kalmtt gerceklesir, bu kalmtr 1930'da 1.643.000.000, 1931 'de 2.872.000.000 ve 1932'de de 1.072.000.000 marka ulasir, Oyleyse, Al~~a'?m ya~cI tiIkelcrle iliskilerinde karsilasacagi ekonoml~ ~?Iiikler t:ounsel durumundan degil, ama borclulugunun ~em~hginden ~U$-tllr. Bu durum bizi A1:manya'mn akcal (mali) durumunu da mceiemeye gotilriiyor.

4. - Mali durum.

E~~r ~e~ sava.!? s~nrasl yillara geri gidersek, bu yillarm ~a on~ gorulmemli bIT enflasyonla belirginlestiklerinl gdrtiruz. Oz~lhkle ~920-19~ YI~Ian enflasyonist egilimin en yiiksek derecesiyle belirlenmlslerdir, Almanya'mn ekonomik ve toplumsal ~aptsma ili~ oldugu den1i, sermaje birikimi hrziyla ekonomik yogunlasma hizma da ili;;okin olarak, enflasyonis.t olaylann~. bashca sonuclarmm neler olduklanm incelemek yararsrz degildir. t,te enflasyonun baslica sonuclari :

1. Stnai bakimdan.

a) Enfiasyon, fiyatlann, iicretlerin yiikselmesinden daha hizh bir yiikselmesine, oyleyse gercek iicretin diismesine ve kftnn artmasma yol acar. Toplam olarak bes ytldan cok siiren bistiin enfiasyon donemi boyunca, iicretler savas oncesl donemin cok altmda kalrrns, emek irretkenligi -enflasyon doneminin en sonunun dtsmde--« pek az di4:mii!?tiir; Profesor Lederer, gercekten odenmemis, sonuc olarak sanayiin yararlandigr Iicretler tutarim, 24-28 milyar altin-mank olarak tahmin etmlstir.

b) Sanayi, vergileri fiyatlara yansrttigi ve vergileri kaynaktan kendisi aldJ.~ ol~e, paramn onu aldt~ (tahsil etti~) za-

13

12

tan once, ntifusun kendi emeklerinden gelmeyen bir gelirden yararlanan onemli katmanlan, iiretim siirecine katilma zorunda kaldilar : ~ pazarda 0 giine degin kendinl gosteren tiilketim gilciiniin bir boliirnii ortadan kaybolurken, tiretim olanaklart boyIeee arnms bulundu, Uretici g!lgerle pazann so~ yetenekleri arasmdaki ~, bundan oti1rii, zamanla daha da artacakti.

Parasal istikrara doniise, isletmelerin el altmda bulunan paralarmm (likiditelerinin) hemen tamammm kaybolmasi eslik etti. Bu llkiditeler, eski para biriminin btitiinsel deger yitirirniyle yok olmuslardir, Bu yok olma, Alman isletrne ve bankalannm dis borelara yogurt bir bicimde ilk basvurrna nedenlerinin biri oldu. Alman sinai aygmmn biiylimesi, genls bir olciide, daha sonraki ytllar boyunca, yabanci sermayelerle finanse edildigi i!;in, bu borclanma daha da artti. Daha da kotiisii, bu sermayeIer Alman bankalanna kisa vadeli borelar olarak verilmislerdi ve bu bankalar- slirekli olarak toptan odeme Istekleri tehlikesi altmda bulunuyorlardi. Ekonomik ve mali bunahmm, ozelIikle Birlesik-Devletlerdeki bunahmm gelismesiyle. bu tehlike somutIasacakti ve Almanya'nm ekonomik durumu alacakhlanna bircok korku nedeni verdlgl icin, bu ozelllkle boyle olacalcti.

Frruna 1931 ilkyazmda patladi, Bu frrtmanm raslantrsal hareket noktasr, Rotschild tarafmdan denetlenen ve cikarlarr biitiin orta ve Balkanik Avrupa'ya yayilan gU~lii Avusturya bankast Oesterreichische-Kreditanstalt'lll beklenmedik iflasiydi. Bu iflas, yabanci sermayelerin gerl \'ckilmesinin hrzlanma isareti oldu. Almanya'ya, Avusturya'ya ve iki bash kralhgm (Avusturya'mn) ardillart olan devletlere kisa va deli , borclar olarak milyarlar vermls bulunan, ve -Jrendi QZ tilkelerini kmp geciren bunahm nedeniyle gitgide daha <;ok, gereksinme duyduklan- fonlanm bir zamandan bed eekmeye baslayan Amerikan, Ingiliz ve Isvicre bankacilart, yabanci borclularnnn Odeme giiciinden k:t~ku duymaya basfadilar, Viyana Kreditanstaldt'min iflast, gercek bir saldms, Almanya'da oldugu denli, orta Avrupa'da da bankalardan yogun bir para cekme Isareti oldu. Alman banka sistcml, boyle bir duruma karst koyrnaga, Reichbank'dan daha cok hazrr d"gildi. Ustelik, Alman bankalari yabanct sermayeleri uzun zarnan Icin kullanabileceklerine 0 denli inanmislardr ki, bu yabanci sermayeler onlara kisa vadeli borclar olarak verildikleri haIde, illtiyath bir banka ydnctimi kurallarrna aykm bir bicimde, bunfarm' biiyiik blr bOliimiinU uzun vadeli olarak yanrrruslardi.

14

1tkin, bu saldmsa (rucb) karst hi9bir onlern almmadr. 0 zaman alacakhlarda gilven uyandirmamn en iyi yolunun biitun iklcme tsteklertnin hemen karsilanmasr oldugu dii-.'}iinii.liiyordu. Uunlln sonucu olarak Reichsbank altrn ve doviz rezervlerini ortaya serdi. Parola suydu : «Odcmck, odcml'k, Odemak», Birkac haf·ta i~inde, Reichsbank, yabancr iilkclcrc bir milyardan 90k arun ve dov1z odedi, Reichsbank'm altm rezervlcri, 1931 sonunda, 1930 sonunclaki tutarlarmm yarrsmdan azina (2.216'dan 984 milyon RM'ye) ve degi~tirme (conversion) dovizkri de ii','lc blr dolaylanna (469'dan 172 milyon RM'ye) dii$tiller. Yabancr iilkelere doWudan borclu Alman bankalan, Reiehsbank'm bankalar bankasr rollinli oynamasma karsm, Haziran'da, artan likiditc 51- kmnlan cekmeye basladilar.

Alman banka sisteminin yt.ktlll}l ~lDllrnaz gorilnilyordu.

Siyasal alanda, bununla blrlikte, «Almanya'daki Amerikan mevduatlannm odenmesl konusunda kaYgJ.,lan clans ABD hUkilineti tarafmdan yardimci bir davramsta bulunulrnustu: Hazi ran 'da Baskan Hoover, tazminatlarm odenmesi konusunda bir yilhk bir moratoryom Win etti (Temmuz 1932~de, Lozan Konferansi tazminatlarla ilgilendl). cJnlem yetersizdi, ~iinkii, ~liikler siyasal borclardan. ~k tieari borclardan geliyordu. Anook -Fransa'nm katkrsuu da Iceren=- uluslararasi blr mali yardim bir ~ getirebilirdi. Fransiz Basbakam Laval ile, Reich Sansolyesi Briining arasmda bir gOrii~me diizenlendi; ama, Fransa katkisr i9in siyasal kosullar ilerl siirdtigilnden (Almanya bir dogu «Locarno-suna ketilmah ve bir kruvazor yapilmasmdan vazgecmeliydi), gO~ me gerceklesmedi, Baskan Hindenburg, Baskan Hoover'a bosuna basvurdu, 0 da Laval hiikiimeti tarafmdan ileri siiriilen kosullann kabul edilmeslnl istedl. Fetak-et kacimlmaz duruma geliyorduo 13 Temmuz 1931 giinrii., biiyiik Abnan bankalanndan biri :

Darmst:idter und NatiODail Bank, giselerini kapatryordu, cJbtir biiyiik: barrkalar, giselerine saldiran crlgma donm~ mudiler kalabahgma karst .korunmalart Icin polise basvuracaklardi. A)'Dl glinlin aksarm, bir kararname «bankalar tatilisni ilan ediyordu:

Biitiin Alman bankalan kapilarmi kapatryor, borsalar calismalarmr durduruyorlardi: bankalar kapilarmt ancak yavas yavas yeniden acacak, borsalar calismalarma ancak II Nisan 1932 giinli yeniden baslayacaklardi. Parasal ~okii.;;le bankalarrn 0klii?ii arasinda, Almanya ikinci ¢ziimii secmisti. Bovlece -klsmen isteginin tersine- kendisini gitgide diinya pazarmdan yalrtacak bir yola giriyordu.

Bununla birlikte, Temrnuz ayi icinde, Ingiltere Almanya'ya yeniden ekonomik bir yardun sunuyordu: Bir milyar RM'lik

15:

uluslararasi bir bore tezgahlamaYI oneriyordu, Ama, bu Oneride de. isln i~ine siyasal kosullar kartstirtlrrnsn. Almanya, sunrlanndakf her tiirlii degisikllkten, on yil i(_(in, resmen vazgecmeliydi. Sansolye Bruning yeniden reddetti: boylece Almanya'yt, genlsligini hesaplamadrgi ve «klaslk yontemlersle icinden !;l:kmaya yeteneksiz oldugu bir bunahmdan, kendi 5z olanaklanyla ~tkmaya sliriikliiyordu.

kalarrn kasalarmda yeniden blrikmistl, yabanci borclarin moratoryoma baglanmasi, bu kasalari biisbGtUn doldurmustu] , TIC de i~giicii; ekonomlk makinede ek:sik olan, i~erde oldugu denli disarda da, pazarlar, sa'tl~ olanaklanydI, ve eger ig sanslarm, kuruluslann 90gu icln, iistiin bir onemi vardiysa, dis satislar da ulusal ekonomi i9in kesin bir linem tasryorlardi: <;tinkii, yeterll dsssatnn yapilmadikca, ekonominin normal olarak isleyebilrnesi igin yeterli hammadde dzsalnm olanaksizdi, Oyleyse, her seyden once, isletrnelere yeniden pazarlar acmak, ve, baslamak icin de, Almanya'mn icinde yeniden pazarlar aemak soz konusuydu. (DI!j: pazarlarm nasil bulunabildiklerlni daha sonra inceleyecegiz.)

NasIl oldu da, i<; pazarlar, her durgunluk donemlnln SOl1Ull' da oldugu gibl, kendiliklerinden genislemedi? Bu soruya, bircok yarnt var.

ilkin, pazarlann genislemesl, onbinlerce tarimsal isletmenin arnk hicbir net iiriin gerl(ek:le!j:tirmemeleriyle aym zamanda, milyonlarca i~<;iyi isten, ve dolayisiyla sannalma gilclerlnden yoksun birakan bunahmm derinli~ tarafmdan engellenmis buIunuyordu. Sonra, bunahmm dGnya !fUpmdaJd gen~ligi, uluslararasi pazarlardaki dagimkhk, paraiann dtizensizligi, canlanma atrhrmmn drsardan gelmesini kostekliyorJardl. Ustelik, Almaoya, moratoryom onlemleri ve kambiyo denelimi sonucu, diinyamn geri kalan bolilmilnden yalmlmrs bulunuyordu.

Ensonu, daha onceki bunalnnlar sirasinda canlanma anhrrunm gelecekteki sans olasihklarma gtivenerek -rakiplerinden on~ gecmek il,;in- gereclerini onarmaya ve yeni yatmmlara girisen isletrnelerdeki canlanma atthmlan tarafrndan verilmis bulundugunu belirtmek gerekir: bu yeni yatmrnlar, kendilerlni, uretim mallarr Greten sanayilere verilen slparislerle gosteriyor. bu sanayiler yeniden cailsmaye, yeni i!j:<;iler cahsnrmaya, tUketim mallan sanayiinln sauslarmm yeniden artmasma yol acan gelirler dagitmaya bashyor, bunun sonucu, 'tiiketim mallan sanayH tarafmdan, gereclerinln bir onanlmasr, yeni yatirtmlar, vb ... Ne var kl, Almanya'da 1932'de, hi<;bir onemll isletme bOyle gelecekteki istem (talep) iize-rine oncelemeye, istern tizeri?-~e elverisli bir etkide bulunabilecek yeni yannrnlar yapmaya ginsmedi. Bu ozel giri~kenlik yoklugu, kuskusuz, bunahmm derin!iPoe baghydi, ama, bundan bOyle, az ItOk onemli bir ekonomik tekele sahip kuruluslarm, Alman ekonomlsinde kesin bir rol oynamalan gercegine de bagbych, Oysa tekelci kuruluslarin ozcl-

5. - Alman it; pazannm daralmast.

Eger, bunalurun gelismesinden <;lktIgt biclmiyle, Alman ekonomisinin genel durumuna bir gOz atarsak, bunun il( pazarlarin biiyfik bir daralmasi sonucunu verdigini saptariz. Bashca sanayilerin it;: satislari tutari, 1929'da 75.927.000.000 marktan, 1932'de 38 milyara d~m~tG, yani % 5O'ye yakm bir gerileme.

Bu ger-ileme, i!j:sizligin gelismesiyle ticretlerin dusmesinden ileri gelen Alman ulusal gelirinin $>kmesine baghdrr. 1929'dan 1932'ye degin, Alman ulusal geliri 76.000.000.000'dan 46.ooo.000.000'a dtiser, yani % 4O'hk bir geriieme olur, Bu kU¢lmfu? u1usal gelir iQinde, ticretlcrin payi ise, % 58,6'dan % 56,6'ya diiserek, daha da kilciiliir. Karsilasnrma olarak, Birlesik-Devletlerde, ayru dO. nem sirasmda, ulusal gelirdeki gerilemenin de % 4{1, oysa, Fransa'da yalmzca % 16 ve Blrlesik-Kralhkta % 12 oldugunu belirtclim.

Bu kosullarda, sinai ve ticari iflaslar anca:k ~galabilirlerdi.

Bu iflaslar, srrasr gelince, hankalar aygrtml saYISlZ gii<;I.iikler il(ine siirtlklediler, ve bankalar aygrti da ancak yo[tun devlet kredisi miidahalesiyle kurtanlabildi. Bu mtidahale, ozel kisilerfn bankalara odeyemedikleri borclarin devlet tarafrndan yiiklenilmesi sonucunu verdi.

1932 sonunda, Alman ekonomisinin dii!j:ii,k bir bunaltm dtizeyinde belli bir istikrar durumuna kavustugu kabul edilebilir. Iflaslarin sayisr artrk ItOk biiyGk degildi, bankalar aygrti diizelmisti, ama ekonomi kendi oz olanaklanyla yeniden harekete geerneye yeteneksiz goriiniiyordu. Peki ama, yeniden harekete gecebilmek icln ekonomik makinenfn neyi eksiktl?

Eksik olan, ne aIet edevattt (aw.r sanayide, avadanhk :mcak % 30 dolaylannda kullamhyordu), ne fonlar (mali tehlike belirtisi bir kez g~tikten sonra, likiditeler, ~letmelerin ve ban-

16

17

li~, egemcn olduklari kollarda, pazarm giincel olanaklanna gO-re bir uretim program! yapmaknr: bu giincel olanaklar ilretim olanaklarmdan dii~ olduklan (H~iide, bu durum her ttlrlii ycni yatmma karst koymaya, olagan ekonomik canlanrna mekanlzmasnn pratik olarak kOsteklemeye yol a9M- Bu olay, pazan gercekten egemenlik altma almak ~Oyle dursun, -boyle bir sey onu istege gore genisletip daraltma olanagim i~erirdi,- tekellerin gercekte pazann egernenligi altmda bulunmalarma baghdir: kuskusuz pazan rekabetin egemen oldugu bir rejimin yahtik i~letmesinden ~ok daha iyi tanirlar, ama, eger onu daha cok taruyorlarsa, bu ona daha iyi uymak, iiretim programianm daralmis sans olanaklanna uyariamak i9ndir. Bir baska deyisle, tekcHer ne denll egemen durumda bulunurlarsa, ekonomik rnakineye hizim kendillginden kazandtrma olasihgma sahip anhmJar 0 denli simrhdrr: bu anlimlar rekabetin varhgnn siirdiirdiigii kollardan pek gelemedikleri ol~de dogrudur bu, ve gelemezler de, ~tinkii, bunlarm sans fiyatlan d~~ten en cok etkllenen ftyatlar olduklan i~, bunaltmdan en 9)k zarar goren kollardn-

bunlar. .

Eg:er bundan onceki sayfalarda inceledigimiz bi~imiyle Alrnun ekonomlsinln evriminl ozetlemek istersek, bu i~i asagidaki gibl yapabiliriz. Savas ertesinde, biiyiik bir sinai iilke, ilk kez olarak, yabanci iilkelerden alacakh durumda olmaktan cikip, yabUIlCI illkelerc borclu bir duruma geIiyordu. Almanya'nm smai gucilyle sans olanaklan arasmda, daha birinci dUnya savasmdan once varolan celiski, daha da artmrs bulunuyordu. Enflasyon konjon kturii, sonra da borclanmalar konjonktiirii, belli bir zaman boyunca, gercek durwnu maskelediler: oysa, gerceklikte, enflasyon ve borclanmalar gelecekteki gUlrliikleri daha da agirIasnrmaktan baska bir sey yaprmyorlardi, Enflasyon ve dl~ 001"9- tar sayesinde, Alman sinai aygiti, dUnyada -bir ara yitirmi~ bulundugu ikinci sirayi yeniden kazandr, ama, dt~ pazarlari arums bulunmuyorlardi (drssatirnlarm evrimi bunu gosterir), is: pazartan, ozelllkle «refahsrn en civcivli zamarnnda, 2 milyona yakm i$yiyi kapsarnma alan i$sizligin genislemesi sonucu, darahyorlardi. Ote yandan, Almanya'mn yabancr ii.lkeler karsismdaki baittmhh!h, Meme zorunda oldugu faizlerin yiikii, ylidan yila artiyordu, Biiyiik kapitallst iilkeler zincirinde, son derece giiestiz bir haIka durumuna, tam da yoksun bulundugu genis bir i~ ve dis pazara gereksinme duyan yogun sanayilefmesl sonueu, en giigsiiz halka durumuna geliyordu Almanya.

1929 diinya ekonomik bunahmr, Alman ekonomisinin gercek glis:siizlUgtinU dUnyaya gOs'terecek.t,L Smai ilretim bakmundan, Almanya, dlinyada 2. siradan, S. siraya d~tU; ulusal gelirl korkunc blr biclmde azaldi, t~sizIer OraDI 0 zamana de~in gdrtilmemis ve yaImz ABD'ye benzer blr diizeye erfstl, yabanci tilkelere siki sikrya bagxmh bankalar aygltJ" weme isteklerinin baslust altmda, kesin oIarak ydalma tehlikesiyle karsrlasn, Ancak yiikiimllilUklerini yerine getirmeme, ooemeleri durdurma sayesinde ayakta kaldi bankalar aYgIb. GeneI olarak, Almanya'mn ekonomik ve toplumsal yaplst, azel ekonominin zararlanm devlctin yiildimlenmesi sonucu, zararlarm toplumsallasnrrlmasr (sosyalizasyonu) sonueu korundu. AIDa bu durum Alman ekonomik aygttmm lsleme sorununu ~6zmiiyordu, bu aygtt ko-

BUtiin bu nedenlerden otUrii, i~letmelerin karsisrnda pazarir; kendiliginden genisleme olasihgr pek yoktu, liretici giiylerin yiiksek diizeyiyle pazarm snnrh nitellgi arasmdaki celiskinln, daha ancek.i bunahmlar sirasrnda oldugu gibi, gecici olarak bile ~ ziihne Olaslh~l pek yoktu. Bu nedenle, smrrh i~ pazara, devlet slparlsleriyle olusturulmus ek bir pazar ekleme zorunlulugu kendislnt dayanyordu. Gerci bu siirecln sakmcasi sudur ki, devlet, bu slparlslerl verebilmek i~in, Odlin~almak, yani borclanmak zorundadir, hem de kendisi icin bu isten zenginlesme sonucu ~lkmakslZm (~nkii bu siparisler genel olarak ekonornik de~eri olmayan maliara, silahlara yonelirler): zenginlesenler, tersine, kendilerine siparis verdigi isletmelerle, kendisine adling verenlerdir. Ozel miilkiyete dayanan bir ekonomiyle, Sovyct ekonomisi gibi, kolektif miilkiyete dayanan bir ekonomi arasmda derin bir aynmm S:lktl~ goriilUyor; Qiinkii, kolektif miilkiyete clayanan bir ekonomide, deviet isletmelerle aym zamanda zenginlesir ve, sonuc olarak, deviet boron ancak ikincil blr rol oynar.

Yontemin sakincalari ne olursa olsun, gene de ekonorniye genis pazarlar acmakta --Jeter ki sistemli olarak kullarulsmve dolayisryla, ekonominin harekete geemeslni saglamakta az yetenekli de~i1dir _ Evet, nasyonal-sosyalizm bu yantemin garkemli bir uygulamasml yapmtstir.

18

19

ttiriimlesmistl ve kotiiriiml~mi~ olarak kahyordu. Bu kOtiiriimliikten kurtulmak i~n, ortaya ~~itli yollar eikiyordu, Birincisi, en koktencisi, temelliik bicimlerlnin altUst edilmesiyle, kapitalist karlihk ilkelerinden vazgecmeyi ve }'I~:mlann satmalma giici1nU iiretim giioiine gOre gelistirmeyi saglayan tek arac olan, oze! mtilkiyet yerine kolektif millkiyetin geclrilmesiyle ,1-; pazarm genisletilmesiydi. Ama, hlcbir siyasal hareket kendine gercekten boyle bir erek saptarmyordu, ya da gercekten boyle bir erek saptayanlar -hurada iizerlerinde durmak yararh olmayan bireok nedenlerden otiirti- yeterli blr ilgi toplamryordu,

Ikinci bir ~ziim, en basiti, sterlin bloku tilkeletinin, 1931 Eylill'Unde izleyecekleri yola: devaltiasyon yoluna girmekti. Pratik olarak, boyle bir yol Almanya'ya kapahydi : Yedi }'II once modern zarnanlann en korkwl-; parasal bunahmmdan ctkan bir iilkede para degerine a~-;a dokunmak, pan@ goze almak ve reichmarkm yeni bir ¢kmesine dogru kosmak demekti. Ote yandan, boyle bir siyasanm somut sonuolan, hatta reicmarkm ¢kmesinden kacimlabilsebile, bir yandan, it; pazarrn Almanya i-;in genellikle ikincil bir rol oynamasr nedeniylc -ve devaliiasyonun basta gelen etkisi dissatrmlar iizerindedir-; ote yandan, ve ozellikle (Ingiltere sterlin Iirasrm devaltie etmek i-;in boyle bir orne~c gereksinrne duymadigma gore), bayle bir onlem her yandan bcnzer yarutIara yol a9lllaktan gen kalmayacag; i~ln, biiyiik bir olasihkla -;ok suurh olurdu (1); ijyleyse e~eT Almanya bu yolu secseydi, desalilasyonlar devaliiasyonlan izler, ve diinya, kuskusuz, 1931'den berl goriilen parasal diizensizlikten daha agrr bir parasal dilzensizllk Icine atIlml$ bulunurdu,

Almanya icin ii<;iincii bir 9iizilm, siyasal odtinler pahasma, kendisine ardisik olarak Fransa ve anglo-sakson ulkeleri tarafmdan onerilen mali yardirm kabul etmekti, Almanya, boylece yeniden Banh gii9ler ve ABD He goIiiniir bir i~birlip yoluna, ve zaten kohl bir durumda bulunan bir diinya ekonomisiyle biitiinIesme yoluna girmis olacakti. Dogrusunu soylemek gerekirse, bu i~irli~ maskesi altmda, Almanya'nm gercek bir mali sbmiir-

(1) Markm 01aS1 bir devaillasyonunun sonuclan konusunda, Mandelbaum ~oyle yazar : «Pararun deger kaybi belki de bilanco dengesini (odemeler dengesini) kurmazdi. Disahmlar it;in Ii-; ve dis talep esnekligi, satl~ sozlesmeleri hadlerinde (ticaret hadlerinde) ciddi blr agirlasma olmadrkca bilanconun durumunun dtizelmesini saglama bakimmdan yeterli degildi» (The Ecenomics of full Employment, Oxford, 1944, p. 184).

20

Ildc~ml.'Si, Alman ekonomisi iizerlne anglo-sakson sermayesinm hlr cl koymasi karsismda kahnacakti. SiyasaI olarak, Almanya bUyJe bir <;Oziim.ij kabul edemezdl; hicbir patti boyle bir feragaI in sorumlulugunu alamszdr. Miilkiyet bicimlerine dokunrnak illtemcyenler it;in, 0 zaman dorduncti ve sonuncu ¢ziimden, nasyonal-sosyalizmin pratik olarak onerdigi t;oziimden baska bir ,-:&iim kalmiyordu : Alman sanayiine, once, yogun bir silahlanrna ve baymdrrhk isleri sayesinde gecici pazarlar acmak, sonra, bu silahlar sayesinde, yeterli bir i~ pazar bulunrnadigmdan, Uri1nIeri ve sermayeleri icin zorurilu olan, ve hamrnadde ahmlarma gerekli dovlzleri ana saglayabllecek tek sey alan dis pazarlari, Almanya'ya kesin oIara:k acmak,

III. NASYONALSOSYALtZMtN iKTiDARA YOKSELt~t.

Nasyonal-sosyalizm, ekonomik bunalmnn kendinde, biiyiik bir boltimil i:;;sizIige birakrlmis YJg.nlann saskmhgmda, burjuva 015un, proleter olsun, geleneksel partilerin gii~iizlijgu tarafmdan yol acilan brkkmhkta, bir ilk siyasal temel buldu. OzelIikle, nasyonal-sosyalizm, liderlerinin giigliiklere bir 90ziim onermekte ya da ' etkili bir eylem uygulamaktaki yetersizliginden usannns bulunan i$9i yigmlarmm bir bOliimii karstsmda belli bit yanki buldu. Gercekte, nasyonal-sosyalizm, Alman proletaryasirnn, savas, savas sonrasi, enflasyon ve ekonomik bunalun sarsmnlarr sirasmda proleterlesmls olan ve -kti<;iik burjuva kokenleri sonueu=- hem milliyeteillk parolalarina ve hem de. nasyonal-sos- . ynlizmin (proleter partilerin tersine) savunucusu kesildlgl ozel miilkiyete bagh kalan «yeni» o~e1etini stiriiklemeye yetenekli dcmagojik bir programdan yararlandt.

IJyleyse, nasyonal sosyalizmi Iktldara getiren siyasal konjonkttlr ekonornik konjonktiirden ayrilmaz, ama, ekonornik konjonkttir de etkili alan tek !feY ddildi. Bir rejimin bunahmi ve yonctlcilcrin giit;stizliigii yiiziinden lsslzlik ve sefalete mahkftm 01- rnus Ylg:nlarm hosnutsuzluk ve umutsuzlugunun disavurumu 01- madan once -1919 Haziranmdan 1933 Ocagma degin, siyasal 01- mayan 224.900 Intihar saptanrmstrr=-, nasyonal-sosyalizm, 1918 bozgunu ertesinde, aym zamanda hem bu bozguna karst bir protesto ve hem de devrimci i~t;i hareketlerine karsi olarak do~mus buJunan, Almanya'da sayrlari kabank bircok hareketten

21

Almanya'nm ulusal Istemlerinin sOZQUsii oldugu oranda, nasyonal-sosyalizm, nilfusun btl istemlere en duyarh katmanlari karsismda, kii~iik burjuvalar, mdstahdemler, memurlar, kii~tik tao drier, t;ift~iler, vb. karsismda, bir yanki buluyordu. BOy-Ieee, ilkin kendileriyle siyasal anlasmalar bile yapabildi~, sonra onIan nasyonal-sosyalist partiye ka'tarak kayn~abildigi. geleneksel ulusal partilerle ka~1tlt~ degil, ama yarismaya giriyordu. Gene bu alanda, -gii~lli bit" Alman ordusunun yeniden kurulmasmi iceren-c- arnaclarr, Relchwehrfn amaclanyla tamamen bagdasryordu, Bu amaclar, i~l"de oldugu denli disarda da gii~ Iii bit Alman devletine gereksinme duyan, ve Almanya'nm askersel giiciiniin yeniden kurulmasr, kendisi i<;in -agtr sanayiin harekete geciriknesiyle=- yalmz dogrudan bir k!r kaynagr degil, ama Alman ekonomisinln kesin olarak gereksindigi dis pazarlano yeniden fethi icin bir eylem araci da olacak olan biiyiik burjuvazinin amaclarryla da bagdasiyordu.

Nasyonal-sosyalizm, Alman halkmm biiyUk bir bOliimiiniin ulusal ve toplumsal ozlemlerinde, Iktidara yiikselmesini olanakli kilan temeli bulabildi: ama, aym zamanda, fuel millkiyetdn savunucusu da kesildi~ i9indir ki, yalmzca Alman ekonomik ay-

Slhmn efendilerinin muhalefetiyle, KonzemIerin, bankalarin, biiyOk hisse senetli sfrketlerin yOneticiIerinin muhalefetiyle karstIasmamakla kalmadt, ama, onlarm des.te~i de kazandJ.; nasyonal-sosyallst hareke'tle Hugenberg (Alman-ulusal part! baskam vc Krupp ~lik fabrikaIan Yonetim Kurulu baskam, en biiyiik Alman gazeteleri konsorsyomunun, Scherl yayinlannm, Alo rekJam ajansmm, U.FA:mn, vb, yonetki) arasmda 1927'de kurulan bioku, Adolf Hitler He Rudolf Hess 'in. Hugcnberg, Linalt ve Von Sybel (tarimsal sermaye ternsilcisi), Grandi (Essen Madenleri Birligi'nden), Schlenken ve Poensgen (~el~k kartelinden), Krueger (potas trosttlnden), Bluhm ve Gok (tersanelerden), Ravene (demir sanayiinden), Reinaeker (mallie sanatiinden), Delius (tekstilden), Schacht, Seide, Diisterborg ile res men karsrlasnklari Harzburg konferansi srrasinda, 1931 Ekiminde sa~cl cevrelerle yapllan bagla~maYl ammsatmak yeter. Krupp ile Von Thyssen Amenka yolculugunda oldU!klan i<;in, Oziir dileyerek bu konferansa kaulmarmslardt. Aym bicimde, ekonomik cevreler ternsilcileriyle nasyonal-sosyallst hareket arasmdakl anlasma, Schleicher hiikiimetinin dii~tii~ ve, 1933 Ocagmda, Von Papen ve Hugenberg'in katrlmasi ve 0 zarnandan berl nasyonaI-sosyalist mllislerle birlesrnis bulunan «Celik Migfer»in des tegiyle, Adolf Hitler hiikiimetinin kuruldugu kosullarla belirlenmlstlr, Biiytik sanayl tarafrndan nasyonal-sosyallzme getirilen bu, destek, ytsmlann sefaletinin, Weimar Cumhuriyetlnin karsisma hiebir gU~ cikaramayacagi devrimci bir ~i hareketine yol acmasmdan, biiyiik sanayi yCineticilerinin duyduklari korkuyla acrklamr. Bu destek, ayrrca, ellerinde buIunan mali olanaklarm bUyUklUWine ve efendisi oldukLan ekonomik aygttm g(icune kar~n, bu aygrti harekete getirmekte, Alman ekonomisinin zarar gOrdU~ hareketslzlige bir son vermekte bu biiyiik. sanayi yoneticilerinin i~de bulunduklan oIanakstzhkla da aciklamr, Bunun i¢n devletin yoguo etkinligi zorunluydu, ve nasyonal-sosyalist program da iste bOyle bir etkinli@ ongoriiyordu, ama -,sosyalist ve komimist programlann tersine-« bu etkinllgi ozel millkiyete ve hatta orel girisime saygi, yani, edimsel dururn yiiziinden, Konzernlerin ve bankalann mill'kiyetine ve onlann girl~imine saygt icinde ongoriiyordu Sonuc olarak, ekonominln gercek ofendileri nasyonal-sosyallzm deneyine karsi degillerdl, hatta ~gu bOyle bir deneye girlsmeye yatkmdi: hem de, bu deney -nasyonal-sosyalizmi izleyen Ylittnlarm toplumsal ozIemleri nedeniyle- hareket OzgUrliiklerini bir miLktar gemleyecek olsa bile, bu bOyleydi. Nasyonal-sosyalizm, iktidara i$te bu siyasal konjonkitiiriin i9inde geldi.

biri oldu. Oyleyse, nasyonal-sosyalizm, Versailles antlasmasrmn alcahmalanna ve bu durumu benimseyen polltikacilara karsr bir protesto hareketi olmakla basladi. Bu hareket, Almanya'mn blrligi istencini, eskl devletlerden kalrms ~e~itli «iHke»lerin ve ~efitli Ozgiir kentlerin, bir pariamentoya, baillmstz bir hiikiimete ve Reich karsrsmda dlplornatik temsilcilere sahlp olarak, her birinin fu:el hulruksal ve yonetsel bir statUden yararlandiklari Reich topraklan iizerinde bile hiebir zaman tamamen gerceklesmemis buIunan AJrnanya'run birliiti istencini de disavuruyordu. Bu ig birlik eksikli@, Alman burjuvazisinin kendi OZ devrimini tamarnlamakta icinde bulundugu gii~iizliiWin ve Oteki iilkelerde burjuva demokratik devrime bagh bashca uyguiamalann, AIroanya'da bu uyguIamalan hemen hemen tepeden dayatrms olan otoriter Prusya hi.i:kiimetinin eseri olmalartmn sonucuydu, Ama nasyonal-sosyallzm, ButUn Ahnanlan bir tek devIet i~inde birIestirme istencini, yani «disardaki Almanlan», ozellikle Avusturyahlan Almanyayla blrlestirme istencini de drsavuruyordu, Bu bakimdan nasyonal-sosyalizm, bugiin birliklerini uzun zamandan berl gerceklestlrmis bulunan iiJrkelerde sonen, ve onun dinamizminin ozsel ogelerinden bid olan ulusal bir solukla hareketlenmisti,

22

23

Bu geli~in i~inde ge~k1~tigi konjonktilr, yukarda soyJ:e.. rutimiz gibi, nasyonal-sosyalizmin ekonomi polltikasma Iyice etkileyecekti. Bu konjonktiir, bu politlkayr, ozel mUlkiyete ve dolayisiyla, bu mtilkiyetin ~Illllna ve bu dagihmdan dogan gelirlerin (ucretler, karlar, kiralar, vb, bil;imde) ool~iimiine saygz gOstermeye zorluyordu -zaten nasyonal-sosyalist yijneticiJerin niyeti de buydu, programlan bunun boyle oldugunu gOOterir. Boylece, kapitalist karhhk iIkelerine ters di4tiigtinden. tilketim nesneleri i9 pazanmn gen*1igi. tizertndeki her etkinlik olanaksiz duruma gelmistl, Ote yandan, biiytik. kapitalist kuruluslarm ellerinde bulunan gilglii oIanaklar ytlztlnden, en ko'ill ekonomik karisrkltklara j Borsa kurlarmin beklenmedik dii~ii~, mevduatlann eekllmesi, yogun i~¢ ve mustahdem 9lkanmlan) yol aetna tehli:kesini g01.e altnadan, onlarsiz hi9hir sey yapmak sOz konusu edilemezdi. Basta gelen kaygtSl, i$sizlige son vermek (2) ve yogun bir silahlanmaya girismek igin ekonomik makineyi elden gelen en hizh blclmde harekete gecirmek oldugundan, nasyonal-sosyalizm bu turlii karisikhklardan kacinmak istlyordu. Ulusal Ozlemleriniin gerceklesmesi. Icln ilk kosul buydu,

Bu kosullarda, oniinde bir tek yol acihyordu : Ekonominin gercek yoneticileriyle, bankalar ve biiyi.ik sanayiyle lsbirligi yolu. Somut olarak bu i$birli~ kendini, bir baymdrrhk i$leri ve silahlanma programmm gerceklesmesi i~in biiyiik sanayie verilen yogun siparisler, bu siparislerin finansmam icin para piyasasina (yani bankalara) basvurma ~tinkii devlet kasalan bornbo~tu-, ve, sanayiin kilrlannl artirmak Icln (bu karlar kapitaHze ed.ilebilerek kisa vadeli borclarm konsolidasyonu icin gerekli bore tahvillerinin satm ahnmasma yarayabildi@nden) sanayi He i¥birligi bicimlnde gdstermistir. Nasycnal-sosyallzm, baslangicta, ekonomik makineyi baylece harekete gecirmeyi dil~nijyor ve bir kez harekete geelrdlkten sonra, bu makinenin kendi kendine cah$aca~m umuyordu; gercekte, ozci girisirn -'Soziinii edecegimiz blreok neden yiiziinden- kamu giri~iminin yerini almaya hi~ cahsrnadi ve, tersine, devlet siparisleri gitgide artma zorunda kaldr,

(2) Toplurnsal alanda nasyonal-sosvalizmia bashca amaclarindan biri i$sizli!te son vermekti. 1933 Temrnuzunda, Adolf Hitler $oyle diyordu; «$u anda program ya da fikirler de~iI, ama bes mil" yon Issize giinliik ekmek saglamak sm konusudur. En gU~1ii otcxiteyi ancak onlara 1$ vererek kazanmz.»

24

nemek kl, nasvonal-sosyalizm, ekonomlk bakimdan, biiyiik "lImyl ve bankalara gitgide daha a~lk bir bicimde dayanomak (IIrllllda kaldr. Bu durum aym zamanda onun, siyasal bakimIhall. gltgide daha acik bir bicimde orduya dayanmasma ve, nUllyalisb vaatIerine inanarak, onu izlemis buiunan ogelerden It~, \'ok hizh bir bicimde kopmasina da yol a<;acaklli. Bu ogeler Itlllsmda. ozellikle, 1934'te «iklncl devrimse gecilmesini isteyen klml hticwn birlikIeri katmanlari bulunur. Bir kez iktidara geetlklcn sonra, nazi yonetioileri bOyle bir Istemi ancak siddetle IIl11hkO:m edebilirlerdi, 30 Haziran 1934 giinii, bu hareket onderlcrlnin baslarma gelecek olanlar biliniyor(3).

Bu irdelemenin 4. kisrmnda nazizmin gercekte hangi onlernlerle i~siz1igi ortadan kaldrrma ve Alman ekonomi makineslni harekete gecirme basansmi gOsterdigini gOrecegiz; nasyonul-sosyalizmin ekonomi polltlkasimn hangi cikmazlara gotilre"c~ni de 0 zaman g(irecegiz, AIDa, sorunun bu yonlerine yanasmadan once, nazizmin bu etklnliginin hangi ekonomik yapi arasmdan uygulandigrm, ya da, daba dogrusu, bu etkinlig! hangi ekonornik yapmm kosullandrrdzgrm incelememiz gerekir.

(l) Gercekten, 1934 yazmda, nazi partislnin en etkin ogelerinin temlzlenmesi hizlamr. 2J3 Haziran gilnli, Krupp'un ayagma gitme zorunda kalan Hitler, buyruklanm alrr, 29 Haziran giirni, Blomberg, Rcichswehr i<;in alarm durumu Han eder ve, 30 Haziran giinii, Hitler'in en eski isbirllkcileri, onun buyruklari iizerine kl.>pekIer gibi Oldiiriiliir, Az zaman sonra SA'lar silahsrzlandmhr ve temizlenme yoIuna girerler, sonra da S8'lerin srrasi gelir. 1934 sonunda, arnk ordudarrbaska silah tasryan yoktur,

25

II

Alman ekonomisinin yaptst

1. Ekonomik ve toplumsal yap. Uzerine genel bakis

Bir iilkenin ekonomik ve toplumsal yaprsi, hlrcok age tarafmdan : kentlerle kirlarm gorell onemi, o;c~itli toplumsal s1I11flartn gorell onemi, millkiyetin dagrhrm (ozcl mulkiyct, kapitalist miilkiyet, kamusal rniilkiyet) tarafrndan bclirlcnir. Ayrica, bu yapi, zaman icinde evrilir: o;linkii, eger 0 ckonomik diuamigi kosullandmrsa, ekonomik dinamik de onun tizerindc clkili olur: bu nedenle, bir iilkenin ckonomik yaprsmi cesitli ugraklarda incelemek yerinde olur. Biz de burada bunu yapacag1z.

I. KENTLER VE KIRLAR.

Nazi rejimi altmda Almanya'mn ekonomik yaprsnn o;Ozilm. lemek icln, her seyden once, bu rejim altmda, egernen temelliik blclminin ne oldugunu arasnrmak gerekir, Bu arasnrma ekonomik dtnamig! egemenlikleri a1tma alan o;eli$kileri ortaya cikaracak ve nazi devletinin -'Ve benzer yapiya dayanan her devletin- smrfsal niteligin! aydmlatacakur, Gercekten, bir devletin srmfsal nrteligi, onun siyasal bicimleri tarafmdan degil, ama topIumsal iceri~i tarafmdan, yani miilkiyet biclmlerinln ve, dey. letin verdigi, korudugu ve savundugu hukuksal iliskilerin niteligi tarafmdan belirlenir. Egemen miilkiyet biclmlerinin irdelenmesi, iiretim araclanrnn dagllJmmm i,;Oziimlenmesine y01 acrnahdrr, bu da, kapitalizmin giincel a samasinda , ekonomik, Sl. nai ve bankasal yogunlasma derece ve blcimlerinin Irdelenmesi anlamma gelir. Bu irdelemelerin merkezinds -ekonomik: yasarrnn da merkezinde bulunduklari gibi- trostler, karteller ve bankalar bulunacaklardir. Burjuvazinin icindekl en gli!;Iii ekonomik katmanlarla, kapitalizmin ekonomik orglitlenme bicimleri (sozde «sosyalizm» dernagojisine temel hizrneti goren bit;imleriu ta kendileri) boylece belirlenmls olacaklardir.

Almanya, diinyanm en sanayilesmis i1lkelerinden birl olarak, kapitalizrnin en yiiksek bir gelisme gosterdigi bir Ulke olarak gi:iriiniir. Gercekten, 1927-1928'de (yanl hemen ekonomik bunahmdan once) tarim toplam erntia iiretiminin ancak oAl 2O,9'unu saghyor, gcri kalam sanayi tarafindan saglamyordu. Niifusa, oyley· se toplurnsal yapiya iliskln rakamJar da bu saptamayi dog;· rular,

Eger -istatistiklerlc birlikte- 2.000'den az yerle~me yerlerinin nilfusu krrsal ve 2.(XlO~den cok yerlesme yerlerinln niifusu da kentsel nufus sayihrsa, Almanya'mn nufusunun kentlerle kirlar arasinda sirasryla a$altldaki gibi da~dl~ g5riiliir:

Kentsel Nidus ile Ktrsal Nilfus (I)

--- .. 1939 1933 I 1925
Mutlak
rakamlar toplarnm toplamm %'si
(milyon) %'si
Ntifusu 2.000'den az 20,88 30,1 32,S 35,4
yerlesme yerleri
Niifusu 2.(H)O'den ~k 48,44 69,9 67). 64,6
yerlesme yerleri (I) Tersine biIgi olmadikca, rakamlarumz Statistisches Reichsamt

28

29

10361.000

I 7,7

2,0

113,6 1

bir gerileme gosterse de, hep egemen kahr, 1933'e oranla ilerIerne, aym zamanda hem yeni bir sanayilesme dalgasmm varh· gim (savas sanayileri) ve hem de issizllgin ortadan kalktigrm gosterir,

4. 'I'lcaret ve ulastirmanm goreli imcmi, kuskusuz tecimsel yo~nla$madaki gelismeyi yansrtan hafif blr gcrllcmeye karsm, oldukca istikrarh gdrilniir.

5. En fuellik belirtici olgu, «kamusal vc ozel hizmetler» grubunun gorell onemlndeki hizh arnsnr, Bu grup % 6,8'den 10,1 'e gecer. c;agda$ ekonominin ozelligini bcli rtcn asalak hgm ozel bir goriiniimiidiir bu. Gitgide btiyiiyen bir sayidaki ki~, iiretken oimayan islerde calistmhyor. Bu olay, I IUs I h-ri n, kurtellerin, bankalarm ve devlet biirokrasisinin gelismcsinc slkl sikiya baghdrr,

Gercekte her zaman oldugu gibi, tartmsal nlifus ktrsal niifusun ancak bir bOliimiinU temsil eder. A$agl<iaki ta:blo bize bunun dogrulamasmi veriyor; ayrica onemli ve bizim altun cizmek istedigimiz bir olgular dizisini de aydinlanyor,

Nidusun Etkinlik Alanlartna Gore Da~1111U

, __ ~19_39_, 11933 ! 1925~

Mutlak1toplamm toplamm

rakarnlar %'51 (I) I %'si

------ --- ---_.,. ~ ,

Tanm ve ormancilik 14.882.000

Sanayi ve zanaatlar 31.466.000

Ticaret ve ulastirma 12.058.000

Kamusal ve ozel hlzmetier Ev hizmetleri Meslekslz ve bap;uru. srzlar

Etkinllk alanlan

7.677.000 1.628.000

18,0 41,0 15,8

10,1

2,1

13,0

----,.~-

20,S 22,8

39,0 42,2 16,0 16,7

9,1

6. Tiirdes olmayrsi yilzunden, son grubun evrimtne illxk in sonuclart qlklnnak giiotiir, Gene de ozellik _belirtiei olarak kalan ~ey, 'ralJi?madan yasayan kisilerin oranmm korunmasi ve hatta artmasidir (bu grup, sayilari gerileme durumunda bulunan ba~Imslzlan da kapsadrgi icin, bu olgu biisbiiti.in aciktrr). Burada son derece onemli, ve ktsmen niifnsun soylc boyle yaslanmasrTIl yansrtan blr belirti de var,

Boylece niifusun mesleki dagdlml iizerine birkac soz soylemls bulunuyoruz, simdi de, istaristlklerin izin verdigl olcilde, cesitli toplumsal srmflarm goreli onemini incelememiz gerekiyor.

6,8 2,4

(l) 1939'da ilhak edilen topraklann niifusu dahil,

Yukardaki rakamlar belli bir meslekten yasayan kisilerin, yani yalmzca cahsanlarm degil, ama kendi gelirleri olrnayan aileleri iiyelerinin sayilarmi da gosterir, «Mesleksiz ve bagimsizlar» kategorisi ayrn zarnanda hem isletme sefleriyle rantiyeIeri, hem emeklileri, hem de kendi servetlcriyle yasayan kisileri ve yardrmla yasayan kimselerl kapsar. Bu gozlemler, boyle bir istatistikten crkanlacak sonuclarm cok sirnrh olduklarim gosterir, Gene de, cesitl! noktalar oldukca acik bir bicimde ortaya Clklyor.

1. 1925'den 1939'a degln cesitli gruplar arasmdaki iliskller <;ok az degi~mi$tir.

2. Tanm ve ormancilrktan yasayan kisilerin oram dtlzenli ve anemli bir gerlleme gostermlstir: bundan, kentsel ~enin krrsal age Iizerindeki artan ijg.tunliigii sonucu cikar,

3. Sanayi ve zanaatlardan yasayan kisilerin oram, «kamusal ve azel hizmetler» grubunun gellsmesi sonucu 1925'e oranla

II. CrujiTLi TOPLUMSAL SINIFLARIN GORELi ONEMt.

He Instltut fUr Konjonkturforschung'un diizenli yavmlarmdan almrmstrr.

Ilkin mesleki bir etkinlikten Oster kcndi, ister aiJesi iiyelcrlnin mesleki etkinliginden) yasayan kisilerin sayismm asagidakl gibi evrildigini soyleyelim (bin olara).

1925: 57,436; 1933: 57.082; 1939: 59.286.

Oyleyse, rnesleki bir etkinlikten yasayan kisilerin mutlak saYJ$1 artrnaktadir: nilfus arusmm sonucudur bu. Btl mutlak sayr iizertnden, ~$itli toplumsal suuflar a~a/t1daki oranlan ternsil ederler :

31

30

1939 1933 11925
mutlak toplamm 10planun
rakarnlar %~i %'si
Bagunsizlar .... ~ ~ ~ ....... 9.612 bin 16,2 19,8 20,9
Yardimci aile iiyeleri • 5.837 » 9,8 9,6 9,8
Miistahdem ve memur- 18,5 19,1
Jar ••• 4 ~ ~ ••• ~ •••••••• ~ •••• t r •• 12.095 » 20,4
Isciler .4.·.& •••••••••• 4.++. 33.742 » 53,6 52,1 50,2 gide azalan «orta simflarsa dayanmakta artan gucltlklerle karsilsacagim da gosteren, cok bilyilk bir onem tasiyan bir olgu var burada; proletaryanm brr bulilllllisill1d(.'ll yararlanarak kendine bir halk tabam olusturma zorunlurugunun nedcni bu. dur{l).

Bu istatistik su gozlemlerde bulunmarmzi saglar :

I. (Biiytik ve kU<;:tik patronlarm bir bolumiinii olusturdukIan) bagrmsizlar orant haun sayihr biclmde azalmrstir. Bu durum, 'Alman ekonomisinln gitglde daha da yotunla~an yaprsim bu planda da yansrtir, Mutlak rakamlarla, bagimsizlarm sayrsr 1933'de lL274.000'den 1939'da 9.612.000'e diiser.

2. Gecimlerini bir aile Isinden (zanaatkarhk, tarim ve ev Isleri) saglayan kimselerin oldukca dii~ijk oram, hemen hemen aym dlizeyde kahr.

3. M.ustahdem ve memurlar grubunun bir ilerlemesine tantk olunur: arna, 1925'den 1939'a degin % 19,1'den 20,4'e yiikseldigine gore, bu ilerleme ~k onemll degildir, Bununla birlikte, bagimsizlarm gerilemesi sonucu, miistahdem ve memurlar grubu 2. siraya yUkselirken, bagunsizlar onem bakimmdan bundan boyle 3. siradadirlar. Ilerlemenin memurlardan cok (ozel serrnaye icin cahsan) mtlsrahdernlere bagh oldugunu ekleyelim. Gergekten, 1933-1939 arasinda, mustahdemlerln oram % 1.1,8'den 13,3'e yiikselirken, yalmzca sivil ve dinsel memurlarm degil, a~a subaylarm, assubaylann, er ve uzatmah erlerin, Qah:;;ma servis seflerinin SS ve SA silahh birlikleri sef ve iiyelerlnin de memur saYlimaIarma karsm, memurlann orani yalmzca % 6,7'den 7,l'e yiikselir, «Askeri memurlar» sayismm hahn sayihr d.:recede artmasi yiizlinden, gercek anlamda memurculugun, ozel bilrokratizm ol~lisiillde gelismls bulunmaktan <;ok uzakta oldugu sonucunu cikarmak gerekir,

4. Ensonu, isci proletaryanm yavas artisnun biitiin btl donem boyunca slirdiigli saptamr. Bundan boyle .i~i proletarya yalmzca sayi bakimmdan en onemli grubu temsil etmekle kalmaz zaten bu daha 1925~de boyleydi, ama acikca Alman halkmm yandan ~o~nu (% 53,8) temsil eder. Baskalari arasinda, bii~ burjuvazinin, sayisi gitgide artan proletaryaya karst, sayisi git-

Yukardaki rakamlar, miilkiyct dagIllDumn, hi, degiise tiretim araclari miiIkiyetinin dagihmmm kcndini giislcrmc bicimi iizerine bize ilk toplu fikri daha simdiden vcriyor; gcrccktcn, ashnda, iscllerln, miistahdemlerin, memur vc ynrdnnci aile iiyelerinin hepsi -yani niifusun % 84'ii-, birkac ist isr.a bir yana btrakilirsa, iiretim araclari miilkiyetinden dl$t<llanml~Jardlr. Yalmzca, «bagimsizlarsm % 16'SI liretim araclari rmi I k i:Vl'l inden pay ahr, ama, bu pay alrnarun kendini gercek anlamda o7.c1 mulkivet bicim! altmda oldugu denli, kapitalist miilkiyct hi. cimt altmda da gostereblldiglni de eklemek gerekir.

III. MtlLKiYET DAGILIMI.

Uretim araclari miilkiyeti, ya (kapitaIist ya da degil) ozel mlilkiyet, ya da kamusal miilkiyet bicimine biiriinebilir. Kapitalist rejim ozel miilkiyetin, ozelllkle kapitalist miilkiyetin egemenIigiyle belirginlesir (3); bununla birlikte, (devlet ya da kamusal topluluklann) kamusal miilkiyetinin de, burada inceleyemeyecegimiz cesitli nedenlerden otiirli, bu rejimde her zaman bir yeri vardrr.

Almanya'da, «sosyallzm» yoresinde sergilenen demagojiye karsm, kamusal miiLkiyet istisna kalmtstir, 1938'de kamusal millkiyet «ulusal server-in ancak % 5 kadarim temsil ediyordu. Eger yalrnz -Posta ve Demiryollan drsmda-s- sirket olarak kurulmus kamusal isletrneler goz ontinde tutulur ve bunlarm sermayesi nisse senetli sirketlerle smrrh sorumlu sirketlerin toplam sermayesiyle karsrlasnrrhrsa, karnusal isletmelerin paymm bu sermayenin 1932'de % 7,3'U ve 1939 Arahk sonunda da % 8,7'

(2) Nasyonal-sosyalist partinin de kendini nasyonal-sosyalist i:;;9i partisi olarak adlandirma yolunu tutmasi bir rastlann degildir, \3) Kapitalist miilkiyetin gercek anlamda ozel millkiyetten, bu sonuncunun ilretim araclari sahibinin bu araclart kendisinin cahsnrmasi anlamma gelmesi, oysa kapitalist miilkiyetin, mulk sahibinin kendi iiretim aractarmi ucretliler tarafmdan calrstn-tmasina dayanmasiyla ayrildrgrm ammsatalrm,

32

33

si oldugu gorilliir. Bu hafif ilerleme, Avusturya ve Sildetler kamusal isletmelerinin iIhakma ve, 4 yilltk plan cercevesinde, ayrica karh da olmayan bir miktar kamusa1 Isletmenin gelismesine baghdir. Bu sorun iizerine gelecegiz, Bununla birlikte, daha simdiden ekleyelim ki, eger bir yandan devlet ve kamusal topluluklann varhk ve alacaklarnnn, ote yandan da borclarmin bilancosu crkartihrsa, devlet ve kamusal topluluklann ellerinde hi"bir net varhk bulunmadrgt, ama tersine, genis ol~ borelu bulunduklan saptamr.

Uretim araclarrmn ozel miilkiyeti, evet, mlilkiyetin egemen bicimidir: ama, SIUS! gelince, kapltalist miilkiyet, hem de en tipik bicimiyle, trostlerin, konzernlerin ve kartellerin kapitalist miilkiyeti blclmiyle, gercek anlamda ozel miiIkiyeti egemenligi altma ahr. III. Reich'm ti.im yasalari ,bu kapitalist olan ve 01· mayan ozel miilkiyetin gtlclendlrilmesine dogru yonelmlstir.

2. Ozel mUlkiyet ve kapitalist miilkivet

I. 6ZEL MULK1YET.

1. - Kirda.

Gelismis blr kapltalist ekonomide, iiretim arru, la n n III kapitalist-olmayan ozel rrriilkiyeti, kirlarda, ouel olarak kiiyhi IllUI· klyetlyle, bOlgUsel(X) miilkiyetle temsil edilir. Kirlarm tutucu l'~ilimlcrinin temelinde bolgusel miilkiyet yatar, Aslmda hi)r!~ii_~d mulk lyctln korunmasrrn kendine erek olarak alan III. Reich koyIii mevzuan, ozsel olarak tutucu goriiniir ve nazilerin dcvriinc.i vc sosyalist SOz ebeIikIeriyle celisir, Bu bakimdan ternel yasa. 21 Aralrk 1936 kararnamesiyle tamamlanan ve Erbhof kurumunu yiiriirlii~ koyan 29 Eyliil 1933 yasasidrr, Bundan dolayr, kiioiik kiiylii miilkiyeti, yasa tarafrndan belirlenen bir kalntim srrasma gore biitiin olarak gecen, baskasma devredilemez ve haczedilernez bir aile miilkii durumuna getirilmistlr. Mevzuat boylece kurulu diizene istikrarh bir temel yaratrnayi umuyordu: Sonunda nasil basarrsizhga ugradigirn giirecegiz (I).

14' Temmuz 193J yasasi, feodal biiyiik toprak sahlplerlnin topraklanrun satm alma yoluyJa ~anmasnu. orgiit I eyerek , kli~ miilkiyeti gelistirmeye yonelir. Burjuva devrimlnin gorevinin Prens Bismarck tarafmdan «tepeden» yerine getirildigi AImanya gibi bir iilkede feodal miilkiyet ve tekelci burjuvazi i!i~ kileri cok srkt oldugundan, gercekte bu yasa uygulanrnadr, Gerceklikte, her yil, feodallerden yiiksek fiyatia satin alman bOlgiiler (parselIer) iizerinde yerlesen koylii ailelerin sayrsr, giihinc derecede ku<;iiktiiI' ve gitgide azahr : 1935'de 4.914'ten, 1938'de l.400'e diiser.

TUm bu mevzat biiyiik bir onem tasir, Nazi politikasmm 0 tutucu yonii iizerine gU91ii bir isik tutar; kiiciik koylii miilkiyetlnin korunmasi, Reich'm ekonomtk gereksinme1crine ve, her seyden once de, omm savas ekonomisine 'ters dii:;;;tiigil olvlidc,

(1) 1938'de, topIam 15.562.000 hektar, yani ekili alanm % 32'si kadar bir yer tutan 673.000 Er'bhofe vardi,

00 B6lgilsel: Pareellaire kar~ahg:r.

34

35

gi.i~1ii bir 1~1k. Savas ekonomisi ekonornik yeterllgl ve, ozellik~ lc, tarrmsal yeterligi amaclar, Oysa, bolgtisel topragm i~l~nmesl hicblr lfbOlWni.ine olanak vermez. BUimsel yontemlerden (traktorler bi~r-doverler, vb.) hicbir ussal yararlanrnaya olanak verrnez. Pazara az fuiin akitrr, r;.:UnkU ozellikle kendi isleyicilerinin oz gereksinmeleri Icin iiretir .Pazar fiyatlarr karsismda bilyiik i~letmelerden son derece daha az duyarhdrr; oyleki, ta:-Im urunleri fiyatlanm artrrarak tarimsal iiretimi art Irma eregiyle yapilan girisimler, kUr;.:iik miilkiyet temelinde, biiyiik i~let~eIer ternelinde oldugundan cok daha az basari olasihgma sahiptir. Eger nazi rejimi biitiin bu sakmcalan kabul etmisse, top~ums~ tutuculuk etkenlerinden birlnl bozulmadan koruma nedeniyledlr bu; aynca, kuskusuz, bireysel koyltmlm esslz bir piyade eri ve iyi bir kalabahk aile babasi olmasi nedeniyledir de (1).

E~er koylii miilkiyetinin bu artan korunmaslm.~ ~e~el olarak Alman ekonomisi a~ISlndan sakincalan varsa, koylunun kendisi icin de daha az sakincasr yoktur; Clinkii miilkii Erbhof durumuna donii¥Dii~ bulunan koyliiniin kendlsini yok eder bu koruma. Malian haczedilmez oldugu icin, kdyltinim odtlnc alabilmesl son derece giictiir (3). Aynca, bu «koruma», meslek deID~tirmek uzere, koyltinun mahm satmasmi da engeller (ciinkil bu mal baskasma devredilemez niteliktedir), oyleki, sonunda, koylii kendisine ortalama bir iicretin esdegerini bile saglamayan

bir topraga az cok (4) baglanrmstir, Kirlarda toplumsal tabanmi peklstirmek isterken, rejimin icinde Clrpmdlgl I,;elil;ikileri ortaya ,koyar bu durum: ancak koylii hosnutsuzlugunu artirma basanSID! g5sterir. Aynea koyliiyii iyice sikrya alma zorunlu sonuCUDU da vermistir: daha sonra sozilnii edecegirniz Reichsnahrstand'm anlami cia budur.

Tarimda ozel miilkiyetle kapitalist miiIkiyctin goreli onemini belirtmek icln (~Unk.ii bu soruna bir daha donmeyecegiz), eger 100 hektardan btiyiik Isletmeler (5) btiyilk islctme ve 20 hektarla 100 hektar arasmdaki isletmeler de -t;Ogu kez kapitalist nitelikte- orta isletme sayihrsa, birincilerin ekilmis topraklarm % 25'inden biraz COguna sahip olduklarmm, ve birincilcrle ikinoilerin bir arada, ekilmis topraklann yansma yakimna sahip bulunduklanmn gcrtilecegini soyleyelim (Fransa'da, too hektardan btiyi.ik lslermeler, ekilmls topraklarm % 16 kadarma sahiptirler). Oyieyse, kapitalist isletmeler, ellerinde tuttuklarr topraklar bakirmndan, ar;lkca kapitalist-olmayan isletrneler kadar onem tasirlar : Eger tecimsel tiretimdeki paylan vc kullanabilecekleri mali olanaklan dikkate ahmrsa, onemlert cok daha bliyiiktiiir.

2. - Kentte.

(2) Omegin, Alman kOylli bayrammda, .1936 giiziin~e, .. ~.aSYQnalsosyalist Tarun Bakam Darre, soyle diyordu: «Koyluluk sunu ~Ikr;a anlamahdir : Modern teknik, modem ulastrrma, modern r;ahl;ima ve ekonomi yontemleri cag.nda, koylilllik, buharh .gemiye oranla yelkenli gemi kadar az ekonomik varhk nedenme sahiptir. Salt ekonomik bakimdan, kOylii Isletmesinin bicim v~ bliylikliigii verimli degildir, Koyliiliigiin tek va~hk nedeni, ?l~ lindlgi gibi, tarihin bize ogI-ettigi su olgudur: Bir halk ken~ aneak kendi koyliilii~yle yeniler, kendi varh~m korumak 1r;1D bir halk koyliiliigiinii yasamda tutmahdtr». (Berlin Tageblatt,

30.11.36.)

(3l 1932-33'te tartmsal borclar 11,6 rnilyar RM'ye yiikseliyordu, 1936-37'de 11 ,1 milyara yiikselir; ama, kl~men kredi enflasyon~a bagh olarak faiz oranmm dtismesl sayesmde, b~ boreun .. 1932-33 te 850 milyon RM olan faiz ytikU, 1937-3S'de 570 milyona ~u$Cr. Ama bu durum Alman tanmmm adamakillt ~tk vermesmi de engel-

lemez.

Kentlerde ttretim araclarmm ozel m.iilkiyeti, kiictik tlcaret, zanaatlar ve en ktir;llk sanayi tarafmdan temsil edilir. Bu etkinIiklerin bir araya getirdigi toplumsal ogeler kuskusuz rrok daha az yumusak bal;ih,el~tiriye ve istemlerde bulunmaya kiir;.:iik koylliden cok daha fazla yatkmdirlar: bun dan ottirii, tecimsel, artizanal ve smal kii9iik miilkiyetin sistemli koruma glrisimlerinin konusu oImamasma sasmamak gerekir. Bu durum, ayrica, kimi dururnlarda, bu kiir;.:iik miilkiyetin biiyiik smai tekellerle dogrudan rekabet ir;inde bulunmasi olgusuyJa da aciklamr,

Srnai ve tecimsel kiil;iik miilkiyet trostlerin baskisr altmda tam anlamiyla ktnhp geclrilmistir. 1932 He 1939 arasmda on-

(4) ¢Az Cot» diyoruz, Qi.in.kU, gercekte bu mevzuat krrlardan kaCI$I durduramadi.

(5) Dikkatimizi yalmzea 'toprark miilkiyetinin da~hml tizerinde toplamaktansa, isletrnelerin dagihrm iizerinde toplarnayi yeg tuttuk.

36

37

binlcrce smai ve tecimsel isletmenin yok olmalan cia bunu gO$tcrir. Savasla birlikte, Ozellikle isletmelerin kapatilmalart iizerindeki 30 Ocak 1943 giirrlil ve tecimsel yogunlasma iizerindeki 7 EyIiil 1943 gi.ill'lu emirnameler gereginoe, sanayi ve ticarette bircok «gecici yogunlasma» onlemleri ahndi. Bu onlemlerden de ozelllkle ticaret zarar gordii, ~kii savas boyunca 2 milyon kisiye yiikselen bir j~gtici.i saglama zorunda kaldt (6).

ahcilarma onlara satttklari emtiayj yenidcn satacaklan fiyatIan zorla kabul ettirdikler] gitgidc daha cok gorilliir: .. I kl

.. I . "'~, oy e I,

~cca~ ar: sinai sermayenin, bir ti.ir kOlllisyon[u ooiillcndirilen

ucrethle~l dururnuna gelirler; Ole yandan, hir hammadddcr satis tekehnden. yarari~an sa~ayicilerin k ii(,',i1k ill m [~I (~I sanay ici!~re uyguladtklan yUksek fiyatlar, bu kli~[ik sanuyicilere bir ucrett:n pek d~ ~sek olmayan bir kar brrakn, Krcdiyc gclince, . 90~ kez, kw:;,:,_k .. ve ~rta sanayicilere uygu luuan kU~lI J Jar oyledir ki, onlara dusuk bir kardan baska hir ~c'y hll"i~klllaz (he~e~. her . ~man b~~ansIZ kalan «halk bankatari "111 g<"Ji~t i rme gln~lmlerJnlD nedeni de budur), Tekelci sermayouln kiiviik SOI_ nayici ile kiicuk tliccan dolayh olarak sOmlirmcklc Y<I!;lIlall'(;IO gI bu olanaklar, dikey yogunlasma siirecini frenlemc~c viilldirken, baska etkenler de yatay yoi;ltmla~maYI frenlemcyc yiilldil'ler ... Gercekten, tekeller kapitalizmiyle birlikte, siki bir i'i va ( 1<11- v~ ~cretler poli~ikasl geli~ti!U OI~iide, maliyet fiyatlan yUksck kii~uk boyutlu isletmelerin, kendi yanlarinda varhklaruu stirdiirme~erinde, bii~k i~letmelerin ~karlan vardir, Gen;ektcn, sans f:iyatIa~mln siyasal otorlte tarafindan bir saptanmasi i~c kansmca, sryasal otorite kiio;iik isletmelerln ytiksek maliyet Iiyatlari dlizeyini hesaba katma zorundadir, yoksa onlari ortadan kalkmaya mahlfun eder; bunu hesaba katarak, siyasal otorite, daha ucuza cahsan biiyiik isletmelere asm karlar ger<;ekle$tirme olana~ml da saglar, Aym bicimde, -bi.iyiik isletmelerm kolayca verebIl7.cekl.en- daha. yiiksek licretler icin i~<;i istemleri karsismda, ozelhkle tek bir mesleki iicret saptandigi zaman. kamusal ot~rite .. il.7 p~tronlarm: bir iicret yiikseli~ine katlanm~kta yeteneksiz kiicuk isletmelerin saglam olmayan durumuna siginrnaIan her zarnan olanaklrdrr, Bi.iyiik isletmelerin satis fiyatlanm yalmzca kendi maliyet fiyatlan dlizeyini gill onunde tutarak indirecekleri kadar indirerek kUo;Uk islenmelerl ortadan kaldtrmak'tansa, onlarm kendi yanlannda varhklanm sUrdi.irmelerine goz yummakta cikarlarr oldugu, her iki durumda da kendiliginden anlasrlir,

Bununla birlikte bu onlemlerin savas ekonomtsine bagh 01- duklarmi da belirtmek gerekir. SOz konusu onlemlerin gecici niteligi iizerindekl resmi aciklamalara btiytik. bir deger, ya da k~lik ticaret yararma <;-e~it1i zamanlarda alman onlemlere (ozelIikle, kliCUk tiiccann daha uysal ve somii.riilmesi daha kolay bir miisteri olmasina karsm, tepeden butunlesme yoluyla, smai Konzernlerin bilyiimekte olan rakipleri durumuna gelmis bulunan biiyiik magazalara karst savasima) abartilrrns bir anlam verilmesi gerektig! icin degil (7). Ama, tekeller kapitalizminin yeni bir somuru biciminin : kU<;i.ik ve orta kapitalistin, kli91k ve orta girisirncinin tekelci sermaye tarafrndan somilriilmesi bicirninin derin bir gelisme egilimini hesaba katmak gerekir. Aleti kil- 9lik miilkiyetin ta kendisi olan bir somiirti soz konusudur burada; gitgide, kuciik sanayici, kii9lik tiiccar ya da zanaatci, miilkiyetinde iicretlininkinden daha lyi bir yasam ve daha biiylik bir bagimsizhk kosullarmi bulmak soyle dursun, diisiik bir yasam dlizeyi ve siirekli bir bagrmhhk kosullari bulur, Bu somurii bircok yoldan, ozellikle fiyatlar ve kredi araciyla gerceklestirilir. Fiyatlar a ractyla , biiyUk sinai isletmelerin, tiiccarlara,

(6) Dalla savastan once. naziler, gercekte ekonomik yogunlasmayi destekleyen bircok onlernler alrmslardr - bu onlemler! daha ilerde inceleyeceglz,

(T) SOzil edilmesi gereken bir onlem de, Almanya ve Avusturya tiiketim kooperatifleri merkezlerinin daginldigim bildir:en 18 Subat 1941 gunlii em irnamedir. Bu orgtrtlerin varligiru tasfiye etmek ve kuruluslarmi ozel ticarete satmakla Cahsma Cephest gorevlendirildi, Bu onlem onemlidir, CiinkU, kooperatif sis tern, Almanya, Avusturya ve Siidetlerde on mil yon tiiketiciyi . (kooperatifcilerin aileleri dahil) ilgilendiriyordu. Kooperatiflerin bu dagitilmastmn resmi nedenleri sunlardtr : Siyasal tutumlari, fuel ticarete karst uyguladiklarr «hileli rekabet», ozel girl~im savunucusu olan nazizmin mahkum el:tigi «kolekltivist bir ekonomi bi~imi»ne dayanmalan.

Gercekte, devletin kiio;iik ticaret ve kUr;iik sanayi yaranna kiml miidahaleleri -demagojik bicimde «ki.i9ihlder» yaranna «biiyiikler»e karsi girisllmls olarak gosterilen mi.idahalelertekeller kapitalizmine Qzgll, yarar oldugu her kez, bir kU<;iik iireticiler ve kiiciik tliccarlar YIglmmn varhgim slirdlirmesine gOz yumma egilimini giiclendirmekten baska bir sey yapamazlar. Ote yandan, k~iik ve otta i~lctmelerin korunmasmm yu_ karda belirtilen nedenierine, siyasal niteli1cte bir ba~asl, orta

38

39

srruf'larrn hrzlanmts bir proleterlesrneslnln kapitalizm icln ternsil cllig:i toplumsal tehlikelerden duyulan korku da eklenir (~)_

Bu egllim, yalrnzca ekonomik ve toplumsal yapmm bir a~Lkhga kavusma etkenini olusturdugu icm degil, ama, kimi kosullarda, zanaatcilar, kUcilk sanayiciler ve tilccariara, liberal kapitalizmin vermedigi bir gtivenlik duygusu vermeye katkrda bulunabildigi icin de btiyiik bir onem tasrr, Aynca bu egilim, gormiis bulundugumuz gibi, savas ekonomisi olaylan tarafmdan iyice engellenir (ve, tekeller kapitalizminln ve ondan dogan emperyalizmin gelismeslyle, savas ekonomisi gitgide barrs ekonomisine iistiin gelmeye yonelir): cagda~ ekonominin ya~adtgl bunahmlar tarafmdan da bastmlrr, Gene de, kilCiik burjuvazinin bir boliimunun her zaman miilk sahibi olmasi, ona bir guvenlik ve bagimsizhk duygusu venneye katkida bulunmaktan geri kalmaz. Faslzm, ozel girisirn] «yiicelterek,., «ekonomik bagunsrzIrk» diislerini desteklemeye cahsrr, (ozel tekellerin, yeniden ozel sektore devretme eylemlerinln, vb, varhgim «dogrulamak» icindir de bu). Bununla birlikte, fasist propaganda. kiiciik miilk sahiplerinin tekeHer ve devlet tarafrndan millkiyet haklarmi kisrt Iayan denetim ve gOzetim onlemlerintn birikmesl aracryla horlanmis bulunmalan sonucu, bir engelle karsilasir. Biiyiik burjuvazinin, kimi zamanlar, artik kU9iik - burjuvalara dayanmarna zorunda olrnasmr, ve hatta, orta suuflarr etkisi altmda tutmak icin, kendini proletaryaya, ya da, en azmdan, proletaryanm crkariarirnn bilincine eo az sahip boUi.ntiisilne dayanma zorunda gormesini, -proletaryanm sayrsal arnsiyla birlikte- iste bu durum aciklar, Fasist hareketin lslevlerinden biri de, biiyiik serrnaye tarafmdan dayatilan bir onlemler bUtiioiinii kilciik burjuvalara zorla kabul ettinnek lcln, genis ytitJnlarm kurulu diizen karsrsmdaki dtismanhgmm kullarnlmasmm ta kendisidir. Gercekten kiiciik mtilkiyetin haklanna konmus ek engelleri ternsil eden bu onlemlerden her biri, 0 zaman «sosvalist» bir 6nlem olarak gdsterflmistir. Unutulmamasi gereken 'bir olgudur bu:

BUyiik sermaye, egernenligini pekistirirken, kiiciik miilkiyeti gitgide daha cok eogeller ve ezer, 0 bu i$i ancak, kiiCiik burjuvazlnin kendisine degil, ama bilyiik sermayeve yararh onlemler kendilerine ilerici 6nlemler olarak gosterilen yt~nlara dayanarak basarabilir. Eger haklartrn srrurlayan her seye karst

baskaldrran kUr;Uk burjuvarun rrmhalcfctl, si.iresi dolmus ekonomik bicimlerin korunmasina vc i.irctimin diizenlenme ve uscullasnrma 6nlemlerine karst r;,:lkmaya yoncldigi icin salt tutucu bir muhalefetse, kilCtik burjuvanm bliyiik scrmayc tarafrndan s6miiriUdiitu, denetim ve gozetim onlemlcrlnin bu somiirUyU daha da pekistirmekten baska bir sey yapmadrklari saptanmasmm yol ar;tlitJ muhalefet, baska blr muhalefettir,

()zel miilkiye'te Iliskin gozlemlerinlzl ozetlemek gerekirse, kirsal kil~ bolgusel mtilkiyet konusunda, bu millkiyet bicimini bir giiclendirme girlfbni karsisinda bulundugumuzu: kentsel kiictik miilkiyet koousunda (hatta kiiciik kapitalistlerin mulkiyeti sbz konusu oldugu zaman bile). cok daha elverlssiz bir davrams karsismda bulundugumuzu soyleyebillrlz. Bu son durumda, hele ozellikle kiiciik miilkiyet sinai tekellerln rakibi oldugu ya da savas ekonomisinin gelismeslnl engelledlgi zaman, reiim yogunlasnrma ve mtilkstizlestlrme yasalanm Isletmekten ~ekinmez.

II. KAPiTALtST MULKiYET.

Kapitalist millklyet, «gercek anlamda» ozel mtilkiyetin tersine, kendi sahipleri tarafmdan de~il. ama iicretliler tarafrndan calI~tmlan iiretim ya da degi~im araclarina dayanan ozel millkiyettir. Kapitalist miilkiyet, bir yandan iicretfiligi, ote yandan, onlari alan kim seier tarafmdan hicblr cahsmaya karsilik dusmeyeo gelirlerin: karlarm, falzlerin, rantlarm, kiralann, vb, varolusunu icerir, Her ne denli her ozel miilkiyet kapitalist miilkiyet degilse de, iiretim ve degisim araclarinm her ozel millkiyeti siirekli olarak kapitalist miilkiyeti dogurur, Ozel mlllkiyet. belli bir boyuttan itibaren, bir klsinin mali olan ilretim ve degisim araclarmm sahiplerl tarafmdan kullamlamayacak kadar bUyiik ya da cok olduklan ve, bu kullamm icin, belli bir savida Ucretlinin isbirlig! gerektlgl andan itibaren, kapitalist millkiyet durumuna gelir(9). Burada nicellgin nitelige dorriisiirntinim tipik bir ornegi karsrsmda bulunuyoruz; Dzel miilkiyet bir blreyin elinde birikerek kapitalist rniilkiyet durumuna, emeksiz zelir kaynagi durumuoa geJiyor. Aynca, sirast gelince, kapitalist miil-

(a) «Orta sirnfm refahrnm korunmasmm, nasyonal-sosyalizmin ekonomik siyasasmm temel llkelerinden biri oldugu», durup dinlenmekslzin, kuskusuz bu oedenle yinelenmlstlr.

(9) Bu i$birligi, keodileri hicbir iiretim aracma sahip bulunrnamalan sonucu, baskasz hesabma iicretli olarak cahsma zorunda olan klsilerln varhgmi gerektlrlr: bir baska devislc, kimilerinin kanitalist miilkiyetl, baskalarmm «miilkiye.tsizlij1i»ni gerektirir.

40

41

kiyet de birikerek gitgide bireysel ni'telig:ini yitinneye ve, hisse senetli sirketler, trostler ve kartellerde, toplumsal bir nitelik kazanmaya yij-nelir.

Kapitalist mlilkiyet, Almanya'da, ticaret, ulastirma, sanayi, banka ve sigortalarda egemen mlilkiyet blcimidir, f;ahi?anlan c;ogunlukla iicretli alan bu isletmelerin kendi yapismdan cikar bu (10), Eg:er, nona belirtilen kolayhklar nedeniyle, (patronlar dahil) yalmzca 5 kisiden eok ~ah~tlran Isletmeleri kapitalist i$letIne sayarsak, bu isletmelerin (1!) 1925',de (12) lmalat sanayiindeki

etkin niifusun % 73,4'iinii, rnadcn 1.ertginliklcrini isleyen sanayidcki etkin nufusun % 97,5'ini, tlcarcuckl ctkin niH:llsu~ % 41,2' sini vc tiretken tecimsel (bankalar vc si!-,(orllliar dahil ) ve ulastirma etkinlik1~rinin ti1miindcki et k iu niif'usuu '\I" 70,5'ini ~ali$tIrdlklarml gbriiriiz; 0 zamandan bcri kapi'lalisl hlctmclcrin goreli onemi, ekonomik yogunlasma olgul .. n SOl iucu , daha da

artmisnr.

Burada, yillarca suren bir propagandall.Hl. k;~lalar.~ y~r1c~ tirdigi bir itirazi yamtlamahyiz. Ge~ektcn, kll1!11crl,. k."I)!lal,sllo.:r devlet yararma biiWn haklardan yoksun olduklart 1\:111, bu ckonomik yaprya karsm, kapitalist mi1tkiyetin Almanyu'dn v:lrol· maktan ciktigmi dii$iinebilirler. Bu tezin yanda~!an,. onu Sl\V~.Ilmak icin, uretirn araclart sehlplerivle i~le!me $7f1cnnc, h.l,·r I~lrHi karar ve giri$im g.uciinii, her tiirlii cekip <;eVIl·~.c vc y()jlt:ll~n hakkim kaybettirdigini iddia ettiklerl devlet ~udahalekrlllill

klugunu ileri siirerler. Bu goruste abartilan ~7Ym ne ol(ltlgllm~ «?'sterecegvl'z, ama daha once. kapitalist miilklyet hakkmdaki go " .. diklcri biitim bu «lusl'tlama»Iarm, onun niteligini degistirme \ crrm

belirtmek istiyoruz (13).

(10) Bir isletmenin kapitallst nlteliginde kuskusuz dereceler vardir, Bir isletme, sefi ya da sahibi olan kimseye, onun yapngi ise benzer bir i:;;i yapan bir tlcretliye -iieretler diizeyi yiiztinden- «normal olarak» odenen gelirden yiiksek bir gelir saglamadikca, bu isletme kapitalist bir nitelikte degildlr. Bu isletme, onem bakimmdan biiyiiyerek, sefi ya da sahioine, emegine «normal olarak» dlisen gelirden yiiksek bir gelir, artigi bir kir olusturan bir gelir odedigi olcilde, gitgide bu niteligi kazarur. Pratik olarak, istatistik kolayhklar nedeniyle, 5 kisiden az cahsnran lsletmelerden 90gunun kapitalist isletme olmadiklari kabul edilebilir. Aynea, hatta en onemll isletmelerin bile, ya konjonktiirel nedenlerle, ya ~ogrusunu soylemek gerekirse- kendi iclerinde .dogan karlarr faiz ya da kira bicimi altmda denetleme zorunda olduklan icin (bu durumlarda, yeni kapitalist kategorilerinin: kiralar, ciftlik kiralan, faizler, vb. dogusu karsismda

, bulunulur), ya da -sa nci la rill III bir boliimii tekelciler oldugundan- gereclerini cok pahahya alma veya -ahelian bir teke! durumundan yararlandrgmdan-« iiriinlerini degerlnin altmda satrna zorunda olduklan Icln, bir kar saglayamadiklarrrn da belirtmek gerekir; biitim bu durumlarda, isletrne tarafmdan gercekIestirllen karlarm yoklugu, ya da bu karl ann azalmasmm dogal sonucu, baska isletmeler tarafindan asm karlarin gerceklestirilmesidir. Tersine, 5 kisilikten ktictik bir isletme, cesitli nedenlerle, sef ya da sahiblne, onemli fonlarla cahsan kiiciik isletrnelerin gelirinden yiiksek bir gelir saglayabilir: bu tiirJU isletmeler, boylarma karsin kapitalist isletmelerdir,

(II) Gerceklikte istatistikler isletmeleri (ekonomik birim) degil, «kurum-lart (teknik iiretim birimi) goz ontinde tutuyor, bu da ekonominln kapitalist niteliginin oldugundan kii<;iik go runmes i sonucunu veriyor; gercekten, bilyiik bir kapitalist isletme bin;ok kiiciik kurumdan olusabilir: ticarette ~ kez durum boyledir (ayru ticarethanenin bircok subesi),

1. - Kapitalist mUlkiyetin niteligi.

Kapitalist miilkiyetln ozelIiihni olusturan $ey, mevzuat ya da gelenek tarafmdan ona veri len az 90k genis h~klardan bagmlslz olarak, bir serrnaye sahibine, onu (ya kendi .ba$ma, ya bir temsilci araclhglyla, ya da oolin9 vererek veya ~lralay~rak) degerlendirdigi ol~Ude verdigi, emekten gelmeyen bir gel.l.rdt;n yararlanma olanagidtr. Kapi<talist m.iilki~e~, bir yandan: .: kolelik ve serfligin yoklugunda, ucretli gelirlerinin varolU$u,. ~te yandan, girisunci karlarr, faizler, kiralar, raotlar, .. vb. gibi, 7lde edenler tarafrndan hicbir <;all~maya karsilik du~eyen gelirle-

(12) Son sayim, 1933 sayimi, bir bunahm yilma karsihk diistii-

itiinden, 1925 rakamlart, anlamh olan tek rakamlardlr.. ,

('3) Mandelbaum'un yazdigi gibi, op, cit" p. ,182: (~?e?etlm S.IS-

t ,. Almanya'da gilncel ekonomik sistemlll: miilkiyet senetemmm, . . . 'b'" sel leri, ~ah$ma ozgilrliigii, kar giidiisii ve ozel gl.rl$lffi. ~l 1 oz

ogelerine hie; dokunmadlgml rnmtmamak gerekir. ilglli ekonomik gruplara uvgulanan kararlann hiikii;net tarafmdan ya~r gilden denetimiyle keyfi dayatdmasml kan:;;tlrmama~ ~ereklr. Ucretlerin belirlenmesine iliskln olanlar dismda, sma~ .sl~asaY3, fiyatlann saptanmasl ve aym tiirde obilr konulara iliskin ka-

42

43

rin varolusu anlamma gelir. Bu gelir kategorileri varoIdukIan ve (Isrer gercek, Ister tiizel kisiler sOz konusu oIsun) o~l ki~iler tarafmdan elde edildiklerl anda, kapitalizm ve dolayisiyla kapitalist miiIkiyet vardrr. Kapitallst gellrlerin tiimiiniin kayna~, toplumsal iirtiniin (amortismanlar ve bu tiriinii elde etmek i~in harcanan ham ve yardimci maddeler degeri dtistildtikten sonra) toplam degerlyle (!4), ucret bicimi altmda iicretlilere da~Itdan deger arasmdakl farktadir: bu fark, «toplam kar»: klralari, faizleri, rantlan, vb, da icerdiglne gore, yalrnzca glrlsimci karlartrun toplammdan yiiksek alan toplam kar olarak adlandmlabilir.

Oyleyse, kapitalist millkiyetin varolusu, toplumsal tiriinUn b()liifil,m mekanlzmasiyla, bir yanda kapitalist gelirlerin, Obiir yanda da iicretin varolusuyla belirginlesir, Bu mekanizma varhgim siirdiirdukce, kapitalist miilkiyet de varhgirn siirdiiriir. Oysa, Alman ekonomisiyle ilgilenmis bulunan herkes icin, bu boltisiim mekanizmasmm varhgim siirdiirdiijtti aciknr, Gereekten, bir yandan Alman kapitallstlerinin karlarrmn yaImzca durumunu korudugu degil, ama arttrg; da gdrlilrniistiir: resmen aciklanan smai ve tlcari karlar, 1933'de 6,6 milyar RM'den, 1938'de 15 milyara yiikselmis, yani % 127 bir arns gostermislerdir - bu rakamlar iizerine geleceglz. Ote yandan, iicretler, ancak i~i stmfmrn yasamasirn saglayacak bir dtizeyde, degismeden kalrmslardir (15). Btitiin bunlar kapitalist millkiyetin varolusunu tamamen dogruluyor,

Oyleyse, kapitalistlerin haklarmdaki r.:e$itli kisrtlamalann

bir anlami yok mu? Tam terslne, bu kisrtlarnalarm anlarm biiyiik: bir anem tasryor, Bu anlamr kavramak iqin, kapitalizmin evrimi iizerine !ioyle bir gi:iz atmak yararsiz degil, Sinal kapitalizm dogdugu zaman, egemen isletme tipi, basinda once kendi sermayesini ve ikinci olarak da kendisine odunc verenlerin sermayesinin bir boltimtinii tehlikeye atan bir isletme seflnin bulundugu bireysel isletmeydi,

Kapitallzrnln gclismcsine, i;z~d tipi hissc senetli anonim sirkct oJan yeni isletrnc tiplcrluin gcli';illl(-si ('!;,lik eu i. Tcknigin cvrimiytc zorunlu krhnmrstr bu gl'lL~III{'; "'klrik gi 19idc makineli ve biiylik olcekli tiretlmc d,lyamJrgHl(lall, hir hldllleuitl ycni tcknigln gereklerine uygun donaurn i~'ill zoruntu scrmayelcrl saglamak, -servetlerin yogunlasmasma karsin-« tck basina bir gi risl mel bakirnmdan gitgide ol anaksi zb~ 1111::<' I. () Z; 1IIIa II scrmayclcrin bir araya getirilrnesi zorunlu oidu V" siliai vr- 'kari sirketler iu gelistigi gortildii. Oysa, bu gelismcnin kcudis], iki Arnerikan ekonomistl olan Bear ve Means'm ilgill\' hi\'ill"I,' or':!ya koyJu klan gibi, kapi talistlerln haklanrn gi tgidc Jc~i~ t i n-eck I i.

Bir yandan, hisse senedi ve tahvilat sahlbi kiiciik kapitnhxtIn «YlglD"l, gene de «kendilerinin» olan isletmelerln (hukuki baknudun, bu ozellikle hissedarlar icin dogrudur) yonc,illlilHkn f(ilgidc uzaklastirtldr: glrisim ve karar giiclerinl, ~ekip r.:cvirmc V'C yonetim (idare) haklarim yitirdi C~).

Ole yandan, yonetim (idare) kurullarma, bu kurullann baskanhgma, islerin gercek yonetlmine yalmzca bir hissedarlar azmligr, en onemIi hlssedarlar giriyorlardi. Bcylece, iiretim tekniginin evrimi, hukuk lliskllerinde derin degi~iklikIere yol acn: kapitallstlerin bir bolilmliniin haklanm azaltti ve obtlrlerlnin haklarim arnrdr: ama ikinciler gibi birlnciler de, bundan ottirti kapitalist olmaktan cikmadilar.. bu nitelikle, herbiri cesitli bicimler altmda, toplam karin bir parcasim almakta devam ettiler.

Yeni bir asama, kapitalizmin giincel olarak gecti~ asama sirasmda, kolektif bir yonetim (cekip qevirme), -hatta isletrne devsel boyutlara ulasngi zaman bile-, her isletrne cercevesini asan bir y6netim (cekip cevirme) zorunlulugu, kendini gitglde kabul ettirir. Siralart geiince, dun hisse senetli sirketler hissedarlanmn olduklari gibi, isletme sefleri de girisim ve karar gticlerinin bir b6liimiinden, ceklp qevirme ve yCinetim (idare) haklanmn bir b6liimiinclen yoksun kaldiklanm goriirler.

rarlar, genellikle ilgili gruplarla, onlarm «yoneticisleriyle g6rii!ime yoluyla ahmyorlardr ve baski ve uzlasma sonueu idiler»,

(1.) Bu durum, nesnel bir de~er teorisi cercevesinde oldugu denIi, oznel bir deger teorisi r.:erqevesinde de formiile edilebilir.

(15) Burada yalruzca bir dtiz lscinin saat iicretinin 1933'de 62,3 reichspfennig'den, 1938'de 62,6 rpf'e yiikseldigini belirtelim; oysa, ttiketim nesnelerlnin fiyatr, hep resmi istatistiklere gore, % 20 yiikseliyordu. Bu irdelemenin 4. kisrmnda, bu rakamlar iizerine de gelecegiz,

(16) Haklann ve gticlerin bu yltirilmesl, edinilen ahskanltklar (aynca biiyiik boltlmil bakirnmdan biiyUk bir sirket yonerfminin teknik zorunluluklari tarafmdan dayatilan alrskanhklar) geregince, yavas yavas gerceklesti: sonunda yasa, yonetim kuruIlari ve bu kurullar baskanlanmn haklarim artirarak, bu durumu onayladi,

45

44

Bu yoksunlasma, bazen basmda -hisse senetli sirketlerln basmda en onemli hissedarlarm bulundugu gibt-« en onemll i~letmelerin sefleri bulunan «mesleki» orgtrtler-. yaranna, bazen basmda ancak belli bash Isletmelerin sefleriyle uyum icinde yararh olarak davranabilecek memurlann bulunduklan devlet orgiitieri yaranna gerceklesir, Her iki dururnda da, Ister devlet orgtltleri, ister mesleki orgiitler soz konusu olsun, hak iliskilerinde bir degisiklik karsismda bulunulur, ama, isletrne sefleri gibl hissedarlar, tahvilat sahipleri, rantiyeler de, bundan ()'tiirii kapltalist oimaktan "Lkmazlar. Hatta gelirlerin kapitalist niteligi, bu gelirler onlan kazananlarm etklnliginden, girisimlcrinden ve tehlikelerinden daha bagimsiz bir duruma geldigi 01- Qiide, gitgide daha acik g6riintir.

Her ne kadar yukarda betimlenen evrim toplam karin olusrna mekanizmasim degistirmezse de, npki tekellerin ortaya ~1kIsmm daha once yapngi bicimde, toplam karm bol~i.imiinu degi$tirmeye yonelir. Rekabetci bir ekonomi icinde gerceklesen bOlii;;i1mUn «esitllkci» (herkese koydugu sermayeye gore) olrnasma karsm, tekellerin egemen oldugu bir ekonomi iginde gercekIesen bOlii~m, =-orantrh olarak daha biiyiik bir pay tekelci sermayeye glttiginden-> esitsiz olmaya yonelir.

Fiyatlar, krediler, lslenen madde miktarlan, izin verilen tiretim kontenjanian, vb. iizerinde etkih olan (devletsel ya da mesleki) kolektif ekonomik yonetim orgiitlerii::tin ortaya "tkI~l, toplam karin bOHi$timiinii yeniden degistlrmeye yonelir. SOule konulan sermayelere orantih olmakta devam eden bu hOlii~lim (!7), gercekte --g6recegimiz gi.bi- devlet lcindeki en gUo;.lii kapitalist gruplart, yani tekelciler gruplarmm ta kendilerini destekIer. Btittin bunlar, kuskusuz, kapitalist miilkiyetin varhgml engellemez -hatta bunu gerektirirler-e-, ama, kapitallzmln

dinamigini deglstirirler, Bu Irdelemenin dOrdiincti kismmda bunu somut olarak gorecegiz.

Bu ilk gozllemleri yapttktan sonra, nasyonal-sosyalist mevzuatin, kapitalist millkiyete bagh haklari , ya da, daha dogrusu, Isletme seflerinin haklarim gercekten hangi ol9Ude degi¥tirdigini daha yakmdan incelememiz gerekiyor. Bunun icln, isletme cereeveslnde yer alacagiz. Girisirnci kapitalistin haklanm il:kin isLetme icinde, sonra islermenin disariyla iliskileri iyinde inceleyecegiz. Bu cok yapay aynm, yalruzca sergilernenin acikhg: icin kabul edilmistir.

2. - Giri$imcinini$letme i9indeki haklan.

Isletme icinde, (bir Yonetim Kurulu Baskant tara fmdan , bir Murahhas-iiye ya da bir Direktor tarafrndan, her zaman sermayenin bir kisilesmesi s& konusu olduguna gOre, kim tarafmdan temsil edilirse edilsin r3)), girisimci kapitalistin haklan, nazi mevzuati tarafmdan korunmus ve hatta peklstirllmlstir. Bu haklar maddi orgtltlenmeye iliskin olarak korunmuslardrr: girisimci kapitalist iiretim surecinl cammn istedigl gibi orgtitler, irnalat yontemlerini, kullanmak istedigl makineleri ve bunlann kullamlacaklan bicimi ozgiirce secer, Tek simrlandirmalar saglik ve i$ gilvenligine iliskindirler, ama bu smirlandirrnalar da nazi Almanya'ya 6zgli seyler degildir, biitiin ilerl kapitalisr tilkelerde vardrrlar ve Hitlerizm iktirada gelmeden once de vardilar. Bu simrlandirmalar kismen isci eylemi, krsrnen de saglrkh i$<;i1ere sahip olmakta crkan bulunan girisimcllerln istencl sonucudurlar (19). Uzun sOziin kisasr, rnaddi orgiitlenane baknnmdan, nazi

(13) t'>zerk bir sermayenin sOz konusu olmasi gerektiginl belirtmek de gereksizdir. Boylece, bir rroste ibagh bir sirketin Yonetim Kurulu Baskaru, kararlarmtn 90gu baknrnndan trost yoneticilerinln kararlanna baghdir. $ube slrket sermaye haklanmn bir kisrtlanmasidrr bu, ama tros.~ sermaye haklarmm genislemesine baglantih bir kisitlanrnasr: bu durum ,genel olarak sermaye haklannda hicbir degislkllk olusturmaz,

(19) Ama, giivenlik ve saghk yonetmeliklerine her kapitalist taraflndan uyulmasmi saglamak ieln isci eylemi :rorunludur. 1~ kazalan ve meslekl hastahklar Istatistfklerinde bunun bir kamum buluruz, (Notun arka sayfadaki devamma bakimz).

(17) Kar artislari iizerindek.i savas vergisi dolayisiyla ortaya <;1- kan mali bir kavram olan asgarl kir kavrarrumn gelismesinde, baska bircoklari arasmda, bunun da bir kamtt bulunabilir, 1944 Mayismda bir emirnameyle tanrmlanan bu kavrarn (31.5.1944 giinlU Relchsgesetzblatt), yatmlan sermayenin % 5'ine esit bir ydhk karm, arb i$ hacmi iizerinden, is hacmi baglanan sermayenin en az % 2O'sine esit oldugu zaman bu i$ hacminin % 10' undan, i~ hacml baglanan degerin % l000'ine eri$'!i~i:i zaman i$ hacminin % 1 'ine degin degisen bir karm asgari kar olarak kabul edilmesine yol acar. FiyatJar iizerindeki 'tUm mevzuat da benzer bir bicimde tasarlanan bir .normal kar» flkrine dayamr.

46

47

rnevzuau serrnaye haklarim oldugu gibi korudu: bu durum, daha slmdiden, basit iirerim siireclerinin ozel girisimcilerin kararIarma bagh bulundugu bir iiIkede «planlamasdan soz edilemeyecegini belirtir. Bu basit saptama, Sovyet ekonornisiyle AI· man ekonomisi arasmda kimi zekalarin yaptrklart yakmhk kurmalarda yanlrs olarak ne varsa daha simdiden belli ediyor, ciinkil, SSCB'de, iiretim araclari mtllkiyeti toplumsallasrmlnnstrr ve fabrika direktorleri de uretimin maddi orglitienmesinde plan tarafmdan baglanmis memurlardan baska bir sey degildirler,

Eger sermaye haklan, iiretimin maddi orglitienmesine iii$kin olarak, yalmzca korunmuslarsa, emege gore, tersine, artmlmislardir, bu da, sosyalisr oldugunu ileri siiren bir rejimin ger<;ek niteliginl bir kez daha ortaya 91kanr. Ama, olgulan ineeleyeJim.

Temel olgu i:;;<;i sendikalanmn dagrnlrp yerlerine resmi bir orgtitiin: Cahsma Cephesi'nin gecirilmesidir, Cahsrna Cephesi ken dine gorev olarak isci cikarlanmn savunmasrru degll, ama iscilerle patronlar arasmdaki isbirligin orglitlenmesini saptar. Uzun sozim krsasr, bu orgilt kimi nazi bilrokratlarmm gerekslnmelerini karstlamak (l)) ve kirni propaganda kurumlan orgiitlemekten baska bir ise yaramarmstrr,

Isletme yonetmeliklerlnln yanmda, 20 Ocak 1934 gtinlii yasa, Cahsrna Miidiirii lcin, eger gerekli go riirse , bir tarife yonetmellgi (Tarifordnung) hazirlama olasrhgim ongoriir. 1934 yasasrrun bir istisna olarak gordiigii bu tarife yonetmeligi, belli bir ekonomik kol icin ve miidlirlii:k bolgesi smrrlan icinde iieret oranlarmi belirler. Tarife oldugu zaman, ister isletme yonetmeliginin, ister bireysel sozlesmelerin yapilrnasr srrasmda, patron-

lar onun kosullarma uyulmasindan sorumludurlar. Burada sermaye haklannm su gotiirmez bir simrlandmlmasr var, ama, aslmda tarife yonetmeligi C;al1l}ma Miidtirii tarafrndan, yani bir memur tarafmdan hazirlandigma gore, serrnaye icin toplu sozlesme yontemlnden daha az stkici bir simrlandrrmadrr bu (n. Bu tarife yonetrnellkleri sorununu bir <;oziime baglamak icin, issizIigin azalmasi patronlar bakimmdan bir ucret artrsrna yol acma tehlikesi dogurdukca, bu yonetrneliklerin donernin son YIII;:\fl boyunca c;ogaldlklanm belirtmek kahyor, Ucretlerin Cahsma Mlidiirii tarafmdan saptanmasi sayesinde, patronlar emek piyasasmda kendi aralannda rekabet yapmak ve bunun sonucu, tierctlcri ylikseltmekten kurtuluyorlar. 23 Haziran 1938 giinlii kararnarne, C;ahljma Miidiiriine her tiirlii ucret arnsina engel olmayi buyurarak, iieret ytikselislne karst bu baraji daba da pekistirmls bulunuyor, Kisacasi, ilkin serrnaye haklannm bir smirlandmlmasi olarak gorunen tarife yonetrneligi, iscilere konjonkttlrim dlizelmesinden bile yararlanmayi yasakladigma gore, gerceklikte bu hakkm bir gticlenmesi olarak ortaya pklyor. Bu bakrrndan, kapitalistin isletme icindeki haklarmm nazi mevzuan tarafmdan korunup pekistirildlg! soylenebilir,

3. - Girisimcinin 41etmenin d~artyla ili$kiIeri irindeki haklart.

Sermayenin isletme dtsmdaki haklarr, (ister emek gUcii, ister erntia soz konusu olsun) ahm satun sozlesmelerini ve kredi ya da odiinc sozlesmelerini ozgiirce yapma olanagiyla, ozgurce yatmrn yapma olanagiyla, kisacasi, ozgiir rekabet denilen seyle temsil edilir.

hlemesi, daha once soylemis bulundugumuz gibi, top lam kart kapitalistler arasmda belli blr bicimde bolii$tiirme ve, ser-

Ydlar Sigortalrlarm Yarah ve mesleki 1.000 sigortahya
sayrsi hastalar diisen yarah
ve basta
1932 24.207.835 8-28.980 34
1933 25.655.161 929.592 37
1934 26.458.534 1.173.592 44 (3l) Cahsma Cepheslnin yonetlm glderleri yilda 50 milyon dolaylanna yiikseliyordu. Merkez yonetimde 7.000 memur cahsryordu. t:;;<;i odentlleri iicrete gore deg'i:;;iyordu. Calrsma Cephesl aynca eski i$9i sendikalarmin mal varhgiyla da donanlmis bulunuyordu.

(11) Aynca belirtilecek iki olgu var: Bir yandan, tarife yonetmeliglnin bir patron tarafmdan c;ignenmesi uurumunda, lscilerin hicbir itiraz yolu yok, patronlara karst kovusturmaya girlsmek icln yalmz Cahsma Mtidtirliniin yetkisi var -aynca, Calisrna Bakani kovusturmalari durdurma hakkma sahip- bu yiizden bu kovusturrnalar da istisnai bir nitelik tasir, 6te yandan, ~er patronlar tarife yonetmeliginin kendisine uygulanmamas{nI isterse, yeterli «kann-lari saglamasi kosuluyla, C;ah$ma Miidiirii ona bir istisna tamyabilir.

48

49

mayenin organik bllesirnindeki farkhhklara karsm (sermayelerin yatmrn alanlari yoresindeki rekabeti sayesinde), kar oranlarmm esitligini saglama sonucunu veren bu Ozgiir rekabetin, gene rekabetin iiriinleri olan biiyi.i.k tekelci orglitlerin olusmastyla, biitiin ileri kapitalist ii1kelerde biiyi1k ol9iiJde eksilmls bulundugundan hi~ kusku yok. Ama, bu tekellerin belirmesi, ne sermayenin toplam kardan bir pay alma hakktm, ne de toplam karin tutarmr, ama yalmzca, tekelci kuruluslara tekel kim olan bir asm karin aktanlmasim kolaylastirarak, toplam karin bolii~ii.miinii degi~-tjrir.

Alman ekonomislnl incelenken bizim icin ortaya cikan sorun, bu ekonomide de her ileri kapitallsr ekonomide var olan olavIarla aym nitelikteki oIaylarla rm, yoksa , btisbtlttin farkl! olaylarla nu karsilasngimm bilme sorununun ta kendisidir, Bunu gormek icin, kapitalist girlsimclnin dl~ e1-kinliginin bashca belirtilerini inceleyelim.

1. 1$9i ve milstahdemlerin se¢mi.

Bu konuda, kapitalistin ozgiirliigii hemen hemen tamdir ve, «irksal» yasaklamalar drsinda, kapitalist, i~t;i ve miistahdemleri ise alma ya da isten crkarmada Ozgtirdiir. Yalmzca belir'tilecek birkac Istisna var.

a) Isten cikarmaya iliskln olarak, 2Q Ocak 19'36 yasasiyla, daha once varolan lhbar ve doindama kurallarina 90k yakm kurallar konrnustur. Bu yasalar gercekte patronun lse son verme hakkirn kisitlamaz, bu hakkin uygulamasim «yurnusatmak» tan baska bir sey yapmazlar,

b) he almaya illskin olarak, bir baska patron yamnda i~i bulunan bir isciyi lse almak bir patrona yasaknr: Patronlar araSl yarismadan dogan ilcret artislanm engelleyecek bir dayamsrna ilkesi soz konusudur burada.

c) Ensonu, rejimin baslarmda, nazizme cok acik bir blcimde karst oian adamlardan kurtulmak icin, kimi biiyiik ~irket ve kimi bliytik bankalar, yiiksek personel icinde dcgisiklik yapmaya zorlanrmslardir, Kisacasi bu adamiara karst, hapse atma ve siirglinden (ya da daha kotiislinden) daha onemsiz ve, bir isletme personellnin ozgiir secimine, bu son onlemlerden daha cok dokunmayan bir yaptinm soz konusuydu.

Oyleyse, iscilerle mlistahdemlerin secimine iliskln olarak, burada kapitalizmin rnutlak bir Ozgiirliigiiniin korunrnasmdan soz edilebilir.

2. Vretim araclarmm secimi.

Nazi Almanya'da, iiretim araciarmrn : gereksinme duydtlkJan makine, alet ve harnmaddelerln, girisimciler tarafmdan satin almmasmr hlcbir yasa smrrlamaz, Yasal olarak bu konuda girisimcinin 6zgiirliigii tam, hakian dokunulmarms olarak kalrmsnr, Bununla birlikte, gercekte kimi engei1er bu haklann ozgilrce kullamlmasiru kostekler:

a) Almanya c:hfmdan yapdacak saim aImalara konulmu~ bulunan engelIer; bu engellerden daha ilerde soz edecegiz- Hemen soyleyelim ki, bu engeller, ilkin,biitUn ii1kelerde varolan ve, ya 1jU ya da bu ulusal smai kapitalistler grubunu desteklemeyl. paranm istikrariru korumayi (kapltalistler t;O~u~nun, ve ozellikle bankalarm yararmadrr- bu) amaclayan bimayeclJi~ bir

. genislemesine baglrdir, Ote yandan, mali sermayenin emperyalist Isteklerini karsilamaya yonelik bir savas ekonomislnin ereklerine . de baghdir' bu engeller.

b) Savas ekonomlsine zorunlu oJrnayan sanayiler tarafmdan Idmi nadir iiriinlerin satin ahnmasma konulmus bulunan engeller. Burada, kimi kapitallstlerin alunlarma konulmue bulunan engeller ,kendilerini Obiirlerine saglanan kolayhklarls gijs. terirler. Kisaca s6ylemek gerekirse, g6rece nadir metalar icln, savas ekonomlsi gerekslnmeleri tarafindan dayanlmis bir onceUk diizeni sOz konusudur. Aynoa. satin alma Izinlerinin nasrl koparrldrgim ve, izne baglanan ilretim araclarmm (6zse1 olarak hammaddelerin) b6lii~limiinde, biiyiik kapitaIist kuruluslarin aynadiklari rolu daha ilerde g6recegiz (22).

Bu iki ilk engeller dizisi (himayecili~n 6zlinde bulunaD engeller dismda) yalmzca sav~ ekonomisinin sonuclarrdrrlar, 19'14- 1918 savasi sirasmda oldugu den li , giincel savas sirasmda da, biitiln savasan iilkelerde bu engellerin belirdigini gordtik, Burnda, mali sermaye ile onun yol agtl!J- emperyalist e~ilimJ.erin gerceklesmesi yaranna, smai kapitalistlerin haklarma getitil111i1j ge- 9ici bir smrrlama soz konusudur,

(22) Asm iiretlmden kacmrnak ve yiiksek fiyatian korumak ~r: giyle kimi makinelerin kullamlmasirn ya da avadanhgtn gelistirilmesini yasaklamak icin, kapitalistlerin kendi aralarmda anlasabileceklerini ve bir uretlm kolunun en glit;li1 kapitaIi.sti~n kendi isteklerini obiirlerine zorla kabul ettirebileceklerint snndiden belirtelim. Karteller konusunda buna gene gelece¢z.

50

51

c) Arna, iiretim araelanmn Ozgiir edimine getlrllmis bir baska engel daha var. Bu engel, flyatlann saptanmasma bag.. h (23). Fiyatlarm saptanrms, ya cIa daha dogrusu fiyat art~larmm, genet olarak, yasaklanmrs bulunmasi, gereksinme duyduklan iiretim araclarmm elde edilmesi icln, kapitallstleri kendi aralarinda rekabet yapmaktan ahkoyar. Sanayicinin rakibinden daha ytiksek bir fiyat vermesinin yasaklanmasi, $U ya da bu kapitalistin belli bir satin almayi gerceklestlrmesini kostekleyebilecek bir engeldir. Kapitalistin haklanna kesin bir ayak bage var burada. Nedir bu ayak baginm niteligl ve gUru? Ozsel olarak, bu engel savas ekonomisinin dogasmda yatar. Ama ikincil olarak, bu engel, beli bir cevrimsel bunahmlar anlayisma baghdrr, Bu anlayis, bunahmlarm temel nedenini fiyat dalgalanmalannda gorur. Fiyat hareketlerine karst savasrm vererek bunahma karst savasim verme fikri, daha once Sansolye Briining tarafmdan uygulamaya konulrnus bulunan bu fikir, bu anlayrstan kaynaklamr. Bu onlemin giiru hi" de abartrlmamahdrr: ~iinkli, gorecegiz, istikrarh olmak soyle dursun, fiyatlar yavas bir Yakselrne gosterirler: pazar yasalarmm diizenlemelerden daha gU~lli olduklannm bir kanrtrdir bu.

sermaycnin, daha once yatrnlrms bulunan scrmaycnin, «gene» scrmaye, yeni olusrnus bulunan serrnayc tizcrlndekl oncelik haklanydi. Gene rakiplerini daha yumurtu i~'intlC)'kcn ezrnek, tekclci scrrnayenin siirekli egilimidir: nazlzim sayesindc, tekelol scrmaye boylece bu i;-i yapma yasal OI:Ul<Igl111 cldc cu i. Orantill olmayan verimler (azalan randunanlur) vasas111tb 1m iinlemin «bir dogrulamasi» verilmisti : Isletrnclcrln tckuik bakuudun maliyet fiyanmn en dlisuk oldugu bir iirctim diizeyinc gore tasarlandiklari bilinir. Optimwn verirn diizeyidir 1m dilzcy, dururna gore, en yilksek iiretim kapasitesinin % 75 ve 90'1 ;lr'l~Hnda buhmur. Bu optimum diizeyin alnnda, optimurndan nc dcnli uzaklasihrsa, maliyet fiyati da 0 denIi artar. Bunalrm zamurunda, tam da sans fiyatlarmm di4tiigii sirada, optimumlarrnm en cok altmda cahsan ve dolayrsiyla maliyet fiyatlanrnn yiikscldiwni goren lsletmeler, teknik bakimdan btiytik olcekte ureimeye yonelik lsletrnelerin, biiyiik isletrnelerin ta kendileridir. Klasik, ama tiim genisligiyle ancak ~k biiyiik sanayiin gelisrnesinden beri ortaya cikrrns bulunan bir olaydir bu. Orantih 01- mayan verimler yasasmm bu sonucunun, tirtinlerini piyasaya akrtarak, pazarlari .dolayistyla eski isletmelerin tiretimlnl daha da ktsrtlayan, bunlar icin malryetlerin bir yiikselisine yol acan «geno;:» rakiplere karst savastrn onlemlerml «dogrulamak» icin (en biiytik isletmelerin sahipleri olan) trostler ve kartellerin ideologlan tarafmdan ileri siiriildiigti koJay anlasihr, Bu «dogrulama-ya gore ne olursa olsun, biz gene de burada tekelci sennayeyi korumaya (25), iiretimi ve (yeni isletmeler genellikle eskilerinden daha iyi donatrlmrs olduklarmdan) teknik ilerlemeyl SImrlandtrmaya, oyleyse, istikrar ve durgunluga yonelen gerici bir onlern karsismda bulurunaktan geri kalmayiz, Tekelci sermaye cikarlari tarafindan dayattlan onlemlerin belirgin niteligi de, budur.

Sermayenin yatirtrn ozgiirliigunii bu birinci smrrlama nedenine, savas ekonomlslnln gelismesine bagh baska nedenIer de eklenir. Savas ekonomisinin gelismesiyle, silahlanma sanayiine

3. Kurulus yerlerinin, alim ve sattm yerterinin secimi.

Bu konuda, yalruzea (yeni isletmelerln kurulus yerlerine iliskin olarak) stratejik dU$linceierle ahm ve sanm bolgelerini belirleyebilen kartel anlasmalanyla (24) ve himayeci onlemler ya da yabanci tilkelerden ahrnlarr engelleyebilen kambiyo denetirnl onlemlerlyle simrlanan, hernen hemen mutlak bir ozgiirlilk birakilrmstrr kapitalistlere.

4. Sermaye i#n ozgiircl! yattrtlma hakki.

Bu hak iyice smrrlanrmsnr. Bu stmrlamamn nedenlerini, bicimlerini, ve gilciinii gorelim,

a) Bu smrrlamanm o;:e$it1i tilrde nedenleri vardir, Ilkin, rejimin baslannda, bir ekonomik durgunluk, islerin daralmasi sirasmda, kartellerin rakibi isletmelerin gelismesini engellerne istegi vardi, ve bu smirlamanm, deyim yerindeyse, «slirekll» nedenidir bu. Bu simrlama, kisacasi, «eski» sermayenin, «yerlesmis»

(25) Sermayc piyasasmm denetimi konusunda, Mandelbaum bu denetimin «tasarrufu istenen yollara yoneltmek io;:in bir arac durumuna ge:digini» bildirir ve soyle slirdtiriir: «Gercek yatmmlara jii~in cesitli yasaklann benzer islevleri olmustur, ama en ~~, yeni rakiplere ya da kotalann bOli4iimiindeki bozulrnaya karst varolan kartelleri korumaya yararmslardir» (op. elt., p. 191, not 2).

(23) Daha ilerde bu soruna donecegiz,

(24) Ama, kapitalistler icln damsma ve i$birligi hakkmm sonucu olarak, ozel anlasmalar da sdz konusudur burada.

52

53

c) Bu smmlandrrrnanm giicli yukardaki verilerin I~Ig,.nda a.!;Ik~ g6riiniir. Sermaye haklanrun bir kisrtlanrnast degil, ama bu haklarm giiciiniin bir d~~mesi ve tekelci sermayenin giiciinun bir artrsi sdz konusudur burada. Oz bakrmmdan, bu simrlandirmanm gerllek (regresslf) bir giicil vardir, teknik ilerlemeyi, iiretici gii~lerin gelismeslnl azaltrnaya, yavaslatrnaya yOnelir. tkind derecede, savas ekonomisi cerceveslnde, hi~ degilse

yaurrmlarr yOnlendlrmeye, ekonomiyi orgiitlemeye yonelmesi unlammda bf~ bakimmdan, ilerlemecl (pregressif) bir giicii varxlrr; ama ilerlerneci olan yalrnzca bleimdir, <;ilnkii i~erfk. tiretiel guclerin gelismesine dogru degil, dupediiz silihlanma sanayiine dogru, ytkun gereclerine dogru yOn elmedir. Bu smirlandirrnanm gllcii sorunu, obUr ileri kapitalizm iilkelerindc olup bltenlerle karsrlastrrma sorununa yol aciyor. Bu tilkelcrdc bir yatrrtrn ozgiirliiitU val' rmdtr? Olumsuz yamt verrnek icin, soruyu sormarun yettigi aciknr, Biitiin bu iilkelerde, ve hal ta uluslararasi olcekte, trostler ve karteller gene rakiplerin dogrnasina ve gelismesine karsi crkarlar ve oniar tarafmdan kullanrlan silahlann cephaneligi de ozelllkle nkabasa doludur, Bu silahlar, fiyatlann (gene rakibi batrrmak icin) geoici dij~ii$iin. den baslayip, hammaddelerin (yeni rakeb! bunlardan yoksun btrakmak icin) yo~ satin ahrmndan ve yeni rakibin tedarik ve sUriimlinii engeHemek icin, kara ve derniryolu ulastirma sirketleriyle anlasmalardan gecerek, (kabadayilar aracryla) diipediiz sabotaj eylemlerine dogru giderler, Bu silahlar, yeni I¥" letmeye kredi vermeyi ve mali yardtmda bulunmayi kabul et· meyen (smai tekellerin sermayesine siki sikiya baglr) bankalarm i~birHgini de kapsarlar, Devlet giiciinden yararlanmanm Alman kartel ve trostleri i~in ek bir etkinlik aracmdan baska bir $CY olmadigrm bu da iyl gosterir: nazizmin mali sermaye ~lkarla· nna tam bagtmhhglTIl bir kez daha aydmhga 91kanr.

5. Satl$ fiyatlanmn saptanmast.

Bireysel kapitalistlerin haklari bu konuda da simrlandmlmistir. Sans fiyatlannm ~ saptanrms, dlizenlenmis ve kapltalistlere zorla kabul ettirllmlslerdir, Bu dilzenlemenin nedenleri, blcimleri ve giicii nedir: simdi de bunu inceleyecegiz.

a) Bu duzenlemenln nedenleri daha once kismen belirtilrnistl. Bir ilk asamada, fiyatlarm dtlsmeslne karst savasim verme, daralrms bir pazarda saticilarm rekabetinden <logan diisrne egilimlne karst kapltalistlerl koruma sOz konusuydu. Ikinci bir asamada, (daha sonra ele alacagirmz) enflasyonist nitelikte kredi smngalari sonueu, fiyatlarm, (aym zamanda bir toplumsal karrsikhklar nedeni olma tehlikesi de g&tererek) sav~ ekonomlsinin dengesine zararh olacak ve w!}S8tnnlann gen.L;;ligini 00' raltacak dilzensiz yii,kseli$ini (27) engelleme &Oz konusuydu, Oy.

gerekli hamrnadde ve avadanhktan yararlanan birook tiretim kolIarmdaki yatmmlan yasaklamak ve hatta, i~sizligin ortadan kaldmlmasiyla, silahlanmaya gerekli i~giiciinii kendinde topiamaya yetenekli sanayilerin gelismesini yasakla:mak gerekmistir, Ensonu, belli bir anda, ag..r sanaylin ve askeri bittgelerin mali gereksinmelerinin arnsi, yeni sermayeleri yalmz bu yonde yonlendirme zorunda birakmis, bu da yeni yannmlan suurlandrrmak l~in ek bir neden olmustur, Gitgide onern kazanan bu son nedenier, hie degilse savas ekonomisi emperyolizm asamasinda en srk gOriilen eloonomik orFJiitlerune bicirni olmaya yi)nelmedigi Olgiide, «gecici» bir nitelii!Je sahiptdrler.

b) Bu suurlandrrmalarm bl~erI, her seyden once eskiden yerlesmis kapitallstlerln cikarlarmm korunmasmm soz konusu okiugunu iyi gosterlrler, Gercekten, bu sunrlandirmalara temel hizmeti goren yasa, 15 Temmuz 1933 giinlii, zorunlu karteller yasasr denilen yasadir. Bu yasa yalmzca zorunlu karteller kurulmasi ya da bagimsrzlari bir kartele girmeye zorlama olanagim yaratruakla kalrnaz, (zorunlu ya da gijntillu) bir karte1 yonetlcilerinin istegi iizerine, ilgili kolda yeni isletrneler kurulmasimn, ya da varolan isletmelerin genisletilmesinln (bir onceld yasaktan bir yakayi siyirrna yolu olurdu bu) yasaklanrnasi olanagmi da yaratrr (26). Bu bickn eltmda, sermayenin ozgiirce yatmlma hakkirnn simrlandmlmasmm, genel olarak sennaye hakkmm bir srmrlandmlmasi de~i1, ama, «yeni» sermayelere gore «eski» sermayelerin haklarinm bir g~emes1nden baska bir sey olmadigr a~lk~ ortaya 9ikar . .AAna, daha da iIginci, istisnai durumlar drsinda ,hatta savas ekonomisinden ileri gelen kisrtlamalarm bile, ancak karteller aracrhgiyla, yani sennaye aletleri olan ozelorgiitier aracihgiyla etkili olabilmeleridlr,

(26) BOyle bir yasaklamada bulunuldugu zaman, ister varolan herhangi bir isletmenin genisletllmesi i9n, ister yeni bir Isletme kurulmasi icln, kimi izinler araciyla, is.tisnalar kabul etmek kartelin her zaman elindedir.

(27) Bu durum parasal lstikrar ve kambiyo sorununu ortaya pkanrw.

54

55

leyse, bu ikinci asamada, Alman emperyalizminin «genel ctkar» Ianni savunma soz konusuydu: Ama, belirtilmesi gereken sudur ki, emperyalizmin bu «genel cikarlannm savunulmasisnda, buyiik teke1cilerin ozel apanSlZ ve dolaySlZ vlkarlan ihrnal edilmemislerdir. FiyatIarm (son derece gdreli) istikran, fiyatlar, elden geidigince, bunalumn son yrh olao 1932 diizeyinde tutulaeak bicimde gerceklestirilmistir. Bu.kartellestirilmemls tirunlerin fiyatlarmm elden geldigince diisilk bunahm dUzeyinde tutulduklart, oysa kartellestirilmis Uriinlerin fiyatlarimnsa, elden geldigince kartel anlasmalariyla kararlastrrilrms yilksek diizeyde tutulduklari (28) anlamma gelir. Boylece, fiyatlann saptanmasmm sonucu ve eregi, teke1ci olmayan kapltalistler zaranna, kartelIerin tekel karlanru konunak ve artirmak oldu. Fiyatlarm bu saptanmasi, demek ki, kapitallstler tarafmdan elde edilen toplam karm azalmasma degll, arna yalmzca bu toplam karin kapitalist tekeller yaranna bolilijilmiinUn ijrgUtienmesine yol acmrstrr,

b) Fiyatlann saptanmasi lcln kabul edilen bl~mler, amaclanan ereklerle uyusur, Kartellesttrilrnis iirtinlerin fiyatlartmn saptanmasi mi soz konusudur? Yonetlrn kartellerle gOrti~me yo· lundan hareket eder. Bu goriismeler, ~ogu kez fiyatiarm yiikselisine, ama kimi zaman da dii~ii~Jere (kuskusuz bu dii.jlu.jller, pazarlan genisleterek, orantrh olmayan verimler yasasim, karteller yaranna i~lettigi zaman) yol acarlar (29). Kartellestirilmemis tiriinlerin fiyatJarmm saptanmasi mi soz konusudur? Kimi zaman ilgili kolun en «temsil edici» girisimcilerine damsmadan sonra .otorite yolundan hareket ediIir. Ensonu, perakende fiyatlarmm saptanmasi rm soz konusudur, hicbir danrsmada bulunmaksizm otorite yolundan hareket edllir: Prlester'ln dedigi gibi, kilctllen ozellikle ticari kar, perakendeci, zanaatci, kii~iik sanayicl karidir (30).

c) Fiyatlan dUzenleme onlemIerinin gtkii, yukardaki Incelernelcrden sonuc olarak C;lkar. Kari azaltmak soe konusu degildir (boyle bir sey kendini reel iicretin bir artisryla gosterirdi), soz konusu olan, tekellerin i~birligiyle, kartellesmemis isletmelerde tlretilen karin bir bolilmimiin bu aym tekellere aktarilmasim orgutlemektir. Aynca, ticaretin tersine, tiim sanayi taraImdan alman karin artrrrlmasr da soz konusudur. Toptan fiyatlann yilkselisi oldukca genis bir hosgdrtiyle karsilamrken (4. Kisima bakimz), perakende fiyatlarin (sanayiciler tarafmJan Odenen ilcretlerin ylikselisine yol acma teh!ikesi tasryan) yiikselisine karst cok sert onlemler, iste bu sonuca yonelir. Uzun sown kisasi, kapitalistln Kendi fiyatlarim ozgiirce saptarna hakkinin smirlandmlmasr, ekonominln kartellesmemls ya da trostIesmemis kesiminln, kartellesmis ya da trostlesmls kesimi tarafindan bir somiirilln1esini orgiitleme biciminden baska bir sey degildir. Onceleri, bu sOmiirii devlet yardmn olmaksizm (ya da devletin raslantisal yardimiyla) yapihyordu, mali sennaye usaklarmin iktidan fethinden sonra, bu somiiril devletin sistemli yardumyla yapihyor.

Fiyat saptama onlemlerinin gUcli sorununa son vermek icin, fasist (31) olmayan tipte bir kapitalist ekonomi iclnde, kapitalistlerin kendi tiyauanm saptamada ne ol~iide .. ozgtir» old uklarirn gostermek kahyor. l1kin, hatta kapitalist illkelerin t;Ogunda devlet taraftndan kararlastrrrlan fiyatlann denetimi onJemlerini (savas ekonomisi dusunceleri tarafmdan, toplumsal kansrhklar taratmdan, parasal dustmceler tarafmdan, vb, dayatilan onlemier) bir yana biraksak bile, ya pazarin bir trost tarafmdan egernenlik aitma almmrs olmasi, ya da (9Oltu kez durum budur) zorla kabul ettirilrnls bir Iiyatla yeniden satmaya zorlanmis bir sancmm soz konusu olmasi sonucu, kapitalistlerin VOgunun Kendi fiyatlarim «ozglirceJ> saptayamadtklan acrkur. Bir baska deyisle, fiyatlarrn bir trost, bir kartel, ya d:a kendisinden liriin alman sanayici araclilglyla denetimi, her yerde, kapitalizmden ayrilmaz bir eglllm olarak goruntiyor. Ama, kapitalistin

, Kendi fiyatlarirn saptarna «ozgiiriiigih sorununun, vak daha onemli bir baska yonii var. Gerceklikte, bu ozgiirlUk katIkstz bir yamlsamadn-. FiyatJar (kapitalist her ne denli kendi saptadigim dli~iinehi1se de) kapltalist tarafmdan saptanmaz; fiyatlar deger

(28) Hatta bu fiyatlar arnk gercekten uyguJannuyor ve yalmzca kartel anlasmalan tarafmdan ongorii1mli~ olsalar bile; oyleki. kartellerin, silahlanma tahrnininin gelisrneslne gore, onlari kendi diil?iik gercek diizeylerlnden anlasrnalar tarafmdan ongortilmii.jl yirksek diizeye ~lkartarak, fiyatlanm artirma haklan vardi. (29) H. PRIESTER, Das Deutsche Wirtschaftswunder, Amsterdam, 1936, p. 32.

(3If) Orta simflarm, nazizmln temellerinden birinl saglayan bu bOliimiine avuntu yerine, Yahudi perakendecilere karst Bnlemlem ahnrr, yeni magazalarm acilmasi yasaklamr, tUketim kooperatifleri ortadan kaldmhr,

(31) Bu sOzcii~ genel anlammda, C;iinkii, fasizmin mel bir anlamt. nazizmden farkh tarlhsel niteliklere sahip bulunan ozgiiJ olarak Italyan bir olayi adlandmr.

56

57

tarafmdan, ya da uretim fiyati tarafindan saptamr; ayrn 14- manda hem uretim kosullarmm ve hem de pazar k~lanIlln ~nll(;lar~dlr.lar .. Boylece, trost ve kartellerin belirmesi, tekelciler Iyl~ be~ bir .. fiyatlari kendi baslarina saptama ((ozgiirliigi.i»niin belirmeslyle Ozd~le~jr. Tekelci olmayan kapitalistler icin bu dayatt~ml~ fiyatlarm dogrudan ya da dolayh sonuylanna (arabnnda toplam karm bir bolumunun tekelcilere aktanlmasmm da bulundugu sonuclarma ) katlanrna zoruntulueu bu 0" •• lli··...:;~ bed J'di 5 , zgur b ... I :" e I r. Tekellerin gelismesl bu anlamda ozgiirliige dogru bir

ilerleme anlamma gelir, arna tekelcilerin ozgiirliigune. aynca fiyatlarm durmadan yiikselmesine izin vermeyen pazar kosullari t~rafmdan srmrh ~~r .. ozgiirliige dogru bir ilerleme: oyleki, teke! f!yatlan da,. ~n 5~~lJ[nlemede, orglitlrii olsun olmasm, kapitalist ekonominin gucu her seye yeten efendisi olarak ka1an pazar tarafmdan saptarurlar, Uzun soztln kisasr, fiyatlar iizerindeki mevzuat, tianilyle, her ne kadar tekelci olmayan sermayenin haklariru slllt-rlallCbnrsa da, tersine, ve bunun sonucu olarak 'tekelierin haklarim artmr, '

plnulamasrsndan soz edenlenin saemalrgim tek basma kamtlarIII I'.

c) Hammaddeler icin, makineler iQin~ i~giicii lcin (ijzel Jti!tiler ya da devlet) siparlsleri icin, siibvansiyonlar icin, krediler l\lin, sermayeler icin, vb, (tekelcilerin bir yandan kendi aralarrndaki, ote yandan tekelcilerle tekelci olmayan kapitalistler urasmdakl) savasimla gosterir, Bu savasim, kisacasr, tekelci bielrnlerln belirmesine karsm, rekabet 8DIU'ljisinln siirdtiriilrnesi!.IiI'.

6. Mali ba~lartn secimi;

. ~u a.landa, kapitalist ve gir~imcilerin ozgtirli.i.gi.i. tamdrr: ~st~iJde~ ~anka y~. da bankalari secebilirler, ObUr isletmelere 1~!I:.aklenlll artrrabillr ya da azaltabilirler, ve, bundan sonrakd boliimlerde gorecegirniz gibi, Konzernlerin gelismesinj de bu olanak kolayla~tmr.

d) Ekonomik y~ ve ekonomik iirgiitlemnenin gerceklesme bicimiyle gosterir, Bir yandan, Isletmelerin birlesmeleri, \fOgu durumda, hisse senetlerindn ahm satrm Islemlerine ~re, borsa ya da banka Islemlerine gore (ozel miihldyet rejlmlnin sonucudur bu) yapihrlar (ya da hatta bozuLurlar). (he yandan, karteller mali bakimdan en gtir;lii isletmelerin ya da isletme gruplanmn egemenlikleri altmdadrrlar, Rekabet, gUr; illskilerinin su ya da bu grup yaranna degismesi eregiyle, kartellerin icinde devam eder. Gut; yasasi (ekonomlk ya da mali gi.ir; yasasi) ek.onomiyi yo.netmeye devam eder. Bir baska deyisle, (satt, Hyatt mekanizrnasimn gorece ikinoll bir rol oynadigi 5zel bicimler altmdaki) oZlgilr rekabet ile, tekelin bir birlesmesi vardir: ozgiir rekabet ekonomik. ana.rljliye yol acar: a posteriori (sonsal) diizenleyici pazar yasalarr giiclerini yitirdikleri olcttde, bu ekonomik anarsl bliylir. Sermayenin «genel» cikarlarmi tern!I'~l eden devletin rnudahalesi, Iste burada bir zorunluluk olarak gijriinUr; arna, mali sermaye tarafmdan ancak devletin denetiminin kendi elineger;mesi kosuluyla kabul edilen bir zorunluluk olarak .

7. Rekabet ozgi.i.rZUgii.

Bii.tiin bu ar;1klamalaJ'dan, her ne kadar gene! olarak sermaye haklari kO~ID;I ve hatta gilr;lendiril.mi~!erse de, gene d~ .ha~arda tekeloi sermaye yararma bir yer de~i~tirrmenin kendim gostermekten geri kalmadigr SOrnlCU cikar: haklarda ancak rekabetin gOriiniimiinii degiStirmek·ten, rekabeti biisbii tiin orta~n kaldrrmarnakla birlikte, alarum smlr!andJl'Itlaktan baska bir son~ vermeyen bir yer degistirmenln kendini gostermekte~. geri kalma?lgl sonu~. Bu olguyu a<;lkhl!:a kavusturmak 19m, ALmanyada rekabetin kendini nasil gOstcl'digini incelemek veter. Rekabet kendini:

a) «Ticari sir-rm korunmastyla giOsterir.

b) Ilerleme engeli olarak kapsayrubHdigi her seyle birlikte, lmala.t srrlarimn korunmasryla gOOterir. Bu iki olgu, bir «nazi

Tekellerin, pazann kendileri tarafmdan denetlenen bdliimilne iliskin tahminleri de. aym bicimde bir zorunluluk olarak goriiniirler; iiretimin a priori (onsel) sirnrlandmlmalarr (geraIek olarak temsll ettikleri seylerle birllkte), aym zamanda hem tekeller tarafmdan denetlenen konularda iiretlim anarsisini bir ortbes etme araci (rekabetei bir ekonominln yerine bir tekel ekonomisinin gecisl iste bu artlamda vardir) , ve hem de obU-r kollarda anarsiyi artmnaya yonelen bir etkendirler.

Irdelememlzin, kapitalist miilkiiyete ayrilrms bulunan bu bOli1miiniin sonucu oIarak, her ne kadar sermaye haklarr nazizirn tarafmdan korunmuslarsa da, gene de Qe~itli isletme seflerinln etkili olabildikleni karar ~Ierinde kimi deiti~Iik1ere tamk

58

59

olmaktan geri kahnmadigr soylenebilir. Bu degislklikler, sonunda sermaye tarafmdan gerceklestirllen karlar yigminm biiylimesini kolaylasnrmis ve bu karin tekelci sennayeye daha elverisli bir bolii~iimi.me yol acmrslardir, Bu anlamda, tekelci 01- mayan kapitalistlerin haklarmdaki kismu, yalruzca tekelci kapitallstlerin haklanndaki genislemenin baghlasigidrr, Bu sonuncularin giiclerindekl pekisme, kendini, Konzern ve kartellerln gelismesinde de gosterir: ¢:mdi iste bu gelisrneyi inceleyecegiz.

3. Ekonomik yogunla~ma: karteller ve trostler

Sinai yogunlasma. gii9lii hisse senetli sirketlerin, ekonomik yasamin koea koea kollarmi egemenlfk altma alan trost ve kartcllerin kurulmasma yol acar .Su son yillar boyunca Almanya' dati sinai yogunlasmanm bashca gdrimtimlerlnl inceleyecegiz, Reich'm ekonomik yapisr (ve tekelci bliylik sermaye tarafrndan oynanan rol) Iizerine dogru bir gorii$ sahibi olmak 19m gerekli bulunan bu inceleme, ii~ ardistk kesirne bolilnecektir :

I. Genel yogunlasma tablosu:

II. Trostlerin ve kartellerin yogunlasmasr:

III. Diinya sermayesiyle iliski.

I. ,GENEL YoGUNLA~MA TABLOSU.

1933'ten beri isletmelerln kapanrs ve kurulus sayrsmi gosteren istatistikler aracryla Almanya'da ekonornik yogunla$mamn gelismesi lizerine bir ilk dii~lince edinilebilir. 1932'de, 361.866 lsletme vardi, 0 zamandan beri durum $Oyie gelistl :

1933 1934 1935 1936 1937
--, ... _- ---- - ---- .. -- - -- -- --
12,733 15.540 16.538 17.789 23.865
19.155 19.103 25.461 25.528 28.816
------ --- --
- 6.422 - 3.563 1- 8.923 - 7.739 -- 4.951 Bir baska deyisle, 1932'den 1937'ye degin isletme sayismdaki azahs 31.598 birimdir. Bunun sonucu, isletmelerin mutlak sayrsi, 1932'de 36 1,866'dao , 1937'de 330.268'e dilsmiis, bunun 94.000 kadan sanayide ve 199.000 kadan da ticarette gerceklesmistir. Yani % 9 dolaylarmda bir azalrna, Bu ayni donem boyunca yatmmlar, npki calrsan emekciler sayisi gibi, biiyiik Ol~iide arttigma gore, burada kesin bir yogunlasrna belirtisi var demektir. Gene de, Almanya'daki yogunlasrna durumu fuerine daha belirgin bir flklr edinmek lcin, hisse senetli sinketlerle smrrh

61

Hisse senetli sirketler sayisi su evrimi gosterdi :

DUyIL'CC, sayrlari 195 olan son iki gruptaki (20-50 milyon RM VI' SO milyon RM'den cok) firrnalar, 11,78 milyarhk bir aktif sernmvc>yc sahip bulunuyorlar, Bir baska deyisle, hisse senetli sirkl'l~'t'in % 3,6'SI, Alman aiktif sermayesinin % S8'ine sahip bulunuyur. I 93J'te, 20 milyondan 9Jk bir a.kttif sermayeye sahip bulunan ~irkeUerin sayisi 174 idi ve 10.809 milyon He Alman aktif sermayesinin % 52,4'iinii ellerinde tutuyorlardi, Oyleyse, yogunlnsrnadakl ilerleme su gottirmez, Konzernlerin gelismelerini irdcleyecegimiz zaman bu ilerleme1er daha da onemli goriinecekler, c,:iinkii, 0 zaman, en biiyiik 195 Alman sirketinin, istlrakler sistemiyle, bUyUk bir sayida daha kiic,:iik sirkerl denetledlgini gijrecegiz.

sorumlu sirketlere ili~in istatisniklere basvurmarmz zorunludur,

1_ - Risse senetli sirketler.

1927 I 1931 I 1933 I 1937 I 1938 I 1939

-11.966- -10.437- -9.148- --6.094- -5..5i8"1-s353

yani 1933'den 1939'a degin % 43'1iik. bir gerileme. Bu ayru dOnem boyunca, (ihtiyatlann ve amortlsmanlann etkisi sonucu, hisse senetli sirketlerin gercekten sahip olduklan sermayenin gitgide altmda kalan (1») nominal aktif sermaye W.635 milyon RM'den, 20334 rnilyon RM'ye dii:}tii. Gercekte, 18-.744 milyonla en ddsiik diizeyde bulundugu 1937'ye degin, nominal sennayenin bir gerilemesine tanrk oluyoruz; 1937'den beri, nominal sermaye diizenli olarak artiyor (2). Bu iki·li evrimin sonucu sudur ki, hi-sse senetli sirketlerin ortalama nominal serrnayesi, 1933'te 2;1 milyondan, 1939"'da 3,8- milyona gecmistlr: sermaye yogunlasmasmda biiyiik bir ilerlemeyi gosteril' bu. E~el' hisse senetli sirketlerin nominal sermayelerinin biiyiik1ii@.ne gOre dagihmlarr dikkate ahrnrsa, bu yogunlasma daba da giic,:lti g6riini.ir. Su tabloya bakahm:

Aktif Sermaye Tutan

Sirket Sayisi

Hisse senetli slrketlerin yogunlasmasi iizerindeki bu ijzeti bltirrnek icin, Alman ekonomisinin en yogunla~m~ iki keslmi ilzcrine bir gOz atrnek iyi olacak.

Maden zengi:nlik.J.erin1 il}leyen sanayide (isrtihra<;: sanayii), 1932 ydmda, 2.858,4 milyon R,M'lik bir aktif sermayeye sahip 51 slrket vardt (sirket basma ortalama 56 milyonJuik bir sermaye dl4iiyordu); 1938'de ise, aneak 2.139 milyonluk bir aktif sermaYCJYe sahip (gerilemekte olan yalmzca aktif sermaye ya cia nominal sermayedir; bu ¢rlcetlerin aktifi, onlar tarafmdan yonelulen sermaye, tersine ararmstir, ama bunlari gosteren istatistikIer yoktur) 29 sirket vardi, slrket basina ortalama 73 rnilyonluk bir sermaye d~iiyordu.

Kbnya sanayUnde, 1932 'de, 1.925 milyonluk. bir nominal sermayeye sahip 464 sinket vardi (sirket basma ortalama 4,1 milyonluk bir semnaye dii~tiyordu); 1938'de ise, en biiyiik 7 slrketin, ayrtca, toplam 1.163 milyonluk (sirket basma 166 milyon) bir sennayeye sahip bulundugu, 1.924 milyonluk bir nominal serrnayeye sahip 254 sirket (~irlket basma ortalarna 7,5 milyonluk bir sennaye) kalrmsm.

Sermaye (MiIyon RM)

--5~riiio RM'd~ az 36 0,2

50.000 RM ,. 200 4,4

100.000 RM ,. 290 17,0

500.000 RM ,. 1.687 402,4

1 milyon RM ,. 842 542,3

5 milyon RM ,. 1.629 3.403,2

20 milyon RM ,. 474 4.181,8

50 milyon RM » 132 3.807,3

60 milyon RM'den I<Ok___ 63 7._97_6_,0_

2. - Stmrlt sorumlu sirketler fG.M.B.H.}.

Smirh sorumlu sirketler, hisse senetli sirketlere gore, el1erinde cok daha az onemli sermayeler toplarlar, bundan otiirii

(I) Tasfiye edilen bircok sirketln mailan, nominal sermaye artmrnlanna girisilmeksizin, baska sirketler tarafmdan satrn almabllmislerdir.

(2) $irket saytsmdaki gerileme kapanmalarm sayrsrrn ancak kismen yansitir : 1937 'de, (tasfiye, baskasina katdma ya da dOnii$-

me yoluyla) 1.162 sirket kaparusi ve toplam 590 milyonluk (ortalama 11,3 milyon) bir sermayeyle 52 sirket kurulusu oldu. 1938'de, 614 kapams, tonlarn 935 milvonluk (ortalama 24.4 milyon) bir sermayeyle 38 kurulus. t939'da, 337 kaparns, 172kurulu~,

62

63

onlara daha kisa aciklamalar ayiracagiz. Enflasyon sonueu, cok btiyiik bir sayrda G.M.B.H. kurulmustu: 1923 sonunda 71.343 SImrh sorurnlu sirket vardi: ama, 1925'ten bed, kapanislar, kuruluslardan daha coktu ve 1939'da, artik ancak 23.505 G.M.B.H, vardrr, Ama, bu gerilemeye ugrayan sirketlerln lrdelenmesi, bu gerilemenin lncelenmesinden daha onemlidir. SermayeJerin tutanna gore, btiyiik ve kii~k slrketler birblrinden ayrthrsa, 1ci.l.~k sirketler sayilarinda blr azalrna, cok biiyiik sirketler sayismda bir artma oldugu goriiliir. Bir luzIandtnlDlI, yo~la,ma belirtlsidir bu. Bu sureci incelemek icin, elimizde yalnizca 1936- 1939 donemini kapsayan rakamlar bulunuyor, ama bu kadan bile 90k belirtici. ~te bu rakamlar: sermayelerinin biiytlkliigtine gore G.M.B,H.'lenn daMlmlO\.

~1I1lI.i !!CndikaIa~ ve konsorsyomlara yol acar: bOylece, rekabet, flltgu.1c, rekaoetin smrrlandmlmasim ve ekonomik bir kolun btlml1iirIJ~ ya da hemen hemen biitliniinli tekeline alan biiyiik birimtcrin olusmasirn dogurur, Bu tekeller, ozel miilkiyet temeli Ui"~rinde, sanaytin belli bir yo~la~ma derecesinde, liretici gili;Ierin belH blr ge~ derecesinde, kendiliginden belirirler, KaPtl~&t lek~llerin ~itH bictmlerl arasmda nitelik fa.rkt yo.ktur, hcpsi de bir tek ve ayni eregi amaclar: En yiikse'k: Jdi.r elde etmck icin, ekonominin belli bir kolunu egemenlik altma almak, ~~e ~~, sOz konusu olan seylerin somut bir kavrayrsi i~in, ce$Ith bicimler arasmda varolan farklan belintmek iyi oIur. TrostIerde ve Konzemlerde (4), birbirinden ayn blreok Isletme b.ir araya getirilmis ve tek bir yonetirne bagrmli kilmnuslardir, 9iin. kil, bu isletrnelerin hisse senetleri ~tugu aym bir hisse senetli sirkete, aym bir mali gruba ya da aym bir aileye alttir, ~:ost ve Konze~n i~i~de, biitlin bagrmh isletmeler, dogrusunu soylemek gerekirse, bir tek ve aym ~etme olusturmazlar, ayrrhklari korunur, ~iinkii boyle bir doIayh egemenlik blcim] ce~itIi iistiinIjjkler gosterir: rollin ilgili isletmeleri dogrudan dogruya egemenlik altrna almak gerektigi zamandakinden gorccc ~aha dti$iik bir sermayeyle olanakhdrr, yi)netim kolayhklan, maIt yararlar, "b. saglar, Karteller, sinai sendikalar ve konsorsvomlarda, cesltli ve, her biri kendi mtilkiyet ve karlarmi korumakla blrlikte, ortak bir tutum benimsemek ve temsil ettikleri ekonomi.~ .~o.~u egemenlik altma aimak i~in birbirlne dayamsmayr (gonullu olarak ya da zor altmda) kabul etmis bulunan kapitalistlere ait lsletmeler topluluklari soz konusudur, Bu aynm, «trostlesrnenin tersine, kartellesmenin kartele katIlan tek tek isletmeler arasmdaki karsithklarm ortadan kalkmasi sonueu vermemesisne yol acar (5). (jyleyse, trost (ya da Konzern) ve karteller (ya da Sinai sendikalar ve konsorsyomlar) yoluyla

SERMAYE 1936 Sonu 1939 Sonu Park %
__ ... ~- - -- - - -
500 RM'den az 9(}7 391 - 57
5.000 RM ,. 2.103 976 - 54
20,000 RM ,. 5.865 2.660 - 55
6O,(1()0 RM ,. 19.075 10.950 - 43
100.000 RM ,. 4.104 2.8% - 30
500.000 RM » 5.563 4.114 - 26
1 milyon RM ,. 808 704 -13
5 rnilyon RM ,. 714 685 - 4,1
20 milyon RM ,. 92 1M +13
20 milyon RM'den 90k 18 25 + 39
39,249 ------z3.505-1-:=.~ 40- II. TROSTLERiN VE KARTELLERiN YoGUNLA$MASI.

Kapitalist yogunlasma, belli bir derecede, kapitalist tekelIerin olusma ve gelismesine: trostler ve Konzernlere, kartellere,

(4) Konzern, trostten, genel 01 arak , Konzernden daha uzmaniasrms olan trdstiin, ekonominin belli bir kolunun tiimiiniin egemenligini daha kolav ele gecirme basarisr gostermesiyle avrthr, Konzern -Almanya'da yaygtn bicim-« boyle bir egemenllgi ele gccirme basarrsmt .ancak benzer bir etklnlik alamna sahip Konzernlerle anlasrnalar yanarak goste reb ilir, KonzernJerlc kartel anlasmalarimn, Almanya'daki «klasik» bir arada varolusunun nedeni budur.

(5) HILFERDING, «Organisatlonsmacht und Staatsgewalt», Neue Zeit, 3. yil, cilt II, s, 140.

(3) Bu yogunlasmayi daha da iyi beJirtmek icin, 1937'de yayimlanan (ve daha sonra si.irdiiriilmeyen) bir istatistige gore. 30.454 G,M.B.H. iizerinden. 4.7G3'iiniin pasif istlrakli (yani obiir slrketlerin kendilerine istirak ettikleri ) oldugunu, ama bu sirketlerin en biryiikler arasmda bulundugunu, toplam 4,63 milyarhk bir sermaye uzerinden, 2;57 milyar RM'yi, yani bu sermayenin yartsmdan 9Qgunu temsil ettiklerini de belirtmek gerekir. Bu Istiraklerin en biiyiikpayr hisse senetli sirketlere ait buiunuyordu. Bu sorun tizerine gelecegiz,

64

65

2. 1873 bunalimmdan sonra, heniiz gene de istlsna munda bulunan kartellerin genis bir gelisme donemlne oJunur. Karteller istlkrardan yoksundurlar ve henilz gC{ki olay olustururlar,

3. XIX. Ytizytl sonundaki ekonomik gelisme ve 1900-1903 bunaltrm ardmdan, kartcller turn ekonomik yasamrn tcmellerinden bid durumuna gelirler,

duro" tanrlc:

BIl gcrcek anlamda trostlcrin gelismesi t903-t904'te baslar i"J). Bu donernden baslayarak, kartellesrne He trostlesme arasmltal..i sikr i1i$kiyi ihmal etmemek gerekir. Bircok durumda, oruik cikarli sirketler fiyat kartellerine baglanarak, gercek trostlerin (s&z.cugtin Amerikan anlammda gercek trost, ekonominin belli blr kolunu gercekten egemenlik altma ahr: ortak <;lkarh sirketler belli bir k.olun onemli bir boltimilnti denetlemekten baska bir $ey yapmazlar) Oncilllerini ve es-gorevlilerinl lste bOy" le olustururlar. 6rnegin, 1916'00, Badlsche-Anilin und Soda Fabrlk, yapay ~ivitin saus fiya'tlan iqin, Hochst ile bir kartel anla!i" mast lmzalamrsn, Kimya sanayiinin oiiyu'k anlasmalari yanmda, elektrik sanayii ve madeo sanayiinde de bireok anlasmalar yapdrr,

yogwlla~ruun Aimanya'da nasil gerceklestiglnl gorelim, ve bunun icin de, Ilkin, zorunlu bir tarihceye girisellm.

1. - Tarihce.

Tekellerln tarim a~glda'ki biclmde 6:retlenebilir:

1. 1860 ve 1870 yrllari ozgilr' rekabetin doruk noktasnn ve SlIUrIlU gdsteri rIc r, TekeHer aneak goriilebilir cekirdeklerden baska bir sey degildirlcr.

bir

Hammaddeler, yatmmlarm denetimi ofisleri, uzmanlasmaya, standartlasnrmaya, vb. ili$ldn vonergeler aracrlrgiyla, trostler ve karteller tizerinde arran bir devlet denetiminln saptandrgi birlnd

1905: 385 1911 : 600

1922 : binden VOk

1925 : 1.50Q.2,500 1935 : 2,1(l(}(7) 1937: 1.70()(7)

rulan Ren-Vestefalya komiir sendikasi, denetledigi bolgenin taskomUr tiretimlniu % 86,7'sini daha 0 zamandan elinde tutar : 191O'da, bu yuzde 9S,4'c yukselir (Alman tirctiminin % 56'sInl temsil eder bu). Ytizyrhn bu aym ilk on YIh boyunca, ulusal tiretimln % 4344'tinU denetleyen celik sendikasi ve 47 isletmeyi kapsayan, i~ pazardaki satism % 70'ini ve seker dissanrmnm % 80'ini elinde tutan seker (rafineriler) sendikasi kurulur. Bu aym donemde, Iiretilen enerjlnin %.40'ill! denetleyen ikl elektrlk Konzerni, Slemens-Schuckerr ile A.E.G. kurulur.

(i') Hochster Parbenwerke'lerle Uopald Cassella ve OnakIan G.l\f.B-H, arasmda bir ortak ~:Ikarlar sirketinin kurulmasiyla, I.G. Farbenlndustrie Konzernine temel hizmeti g6recek ilk tas, :;YiJ.1. ckiminde konmustu, bu da, Lcopald Cassella ve ortaklan sirnrh sorumlu sirketlnln, 10 milyon markhk bir aktif serrnaye vc 10 milyon markhk da tahvilatla, kornandit sirket durumuna donusmeslne ve iki firma arasmda hisse senetlerl degi$imine yol acar, Kimya sanayiinde, ornegin Oelsenklrchen Berwerksgesellchaft ile Aachener Huttenverein «Rote Erde» arasmda, vb, ayru ttirden L:,_~ka sozlesmeler de yapildi. 1916'da, I.C. Farbenindustrle fabrikalarunn bashcalarim daha 0 zamandan kapsayan biiyiik kirnya trostii kuruldu. 1920'de, Hugo Stlnnes'in ycnetimi alnnda, Rl)ein Elbe Union a;lr sanayi trostiiyle SiemensSchuckert elektrik Konzernini birlestiren Siemens Rhcln Elbe Schuckert Union G.M.B.H.'nin kurulusu ge~eklCfti.

Almanya'daki kartellere geLince, sayilarr (tahminlere gore) a:Jagldaki bicimde de~i~i~tir (6).

1888: 75 1890: 117 18%: 250

1865 : 4 1875: 8 1887 : 70

1925 kartellesmesinde, heniiz enflasyon doneminin yogunla$maya son derece elverlsli kosullari yansn-, daha sonraki gcriIerne e~iliminin nedeni budur. Aynca bu egilim, 1933'ten Itlbaren, artan blr yoguul~maYI yansrtir.

Kartellesme hareketi tlrm anlarrum, ancak kartellesen ekonomik kollar ve paralel «triistlesrne» harckcti incclenirse kazamr. Daha 1905'te, 385 kartel, Alman (buhar VI:.' clekrrlk) motor giictiniin % 50 kadarim toplayan 12.000 en biiytik lsletmeyi bir araya getiriyordu (m.

(6) F. HAUSSMAN, Konzern und Kartelle Irn 2clcIten der Wlrtschaftslenkung, Zurich-Leipzig, 1938, s. 38-39.

(1) Tarim, Banka, Borsa, Ulasnrrna ve sigortalardaki kartellesmls orglitleri hesaba katrnayan idari tahminler.

(Il) Kimi karteller, daha kurulu$1armda,kimi sanayi kollartm hemen tarnarnen egemenlik altma ahrlar, Ornegin, 1893'de ku-

66

67

"Unyn Illvllflyla ilginc bir parantez acilmisnr, Bu do~em siraS1IlJIhl, Iliai".i Almanya'mn ekonomrk yapisina cok yaikm bir ekonomlk yapi olusur. Savas ertesinde tamamen yikilan bir ek~no~i~ yapr. Haussmarm'm belirttig! gib-i, «ekonomik savas vonetmu karmasrk yapismm savas sonunda unutulmasr ve yerini baska orgiitlenme bicimlerind brrakmasmdaki sasirtrci hIZ, ozel ekonomik ya da siyasal zorunluluklar tarafmdan ortaya crkanlan bu tiirlii zorlama orgiitlerin, zorunluluklar ortadan kalkar kalkmaz, yerlerini ne kadar az bir zarnanda obiir normal 6rgiitlenme bl~mlerine biraktrklaruu gosterir» (to).

Savas ertesinde, «bugiine degln hal§. devam eden» (11) bir Konzern ve karteller hareketi yayilrr, Ilkin, taskomun; sanayiiyIe potas sanayiini kapsayan ekonomik orgiitierinkurulu9uou, bu hep I(ah~ giiC;lii ozel kuruluslari belirtmek gerekir. Sonra, ka~. tellerle Konzernlerin luzla kurulmasiru korukleyen enflasyon dOnemi gelir. t'stikmr ertesinde ikili bir siirece taruk ?lun~: Bir yandan, yapay temeller iizcrine kurulmus bulunan bir dizi Konzern (Stinnes, Sichel. Kahn, Castiglioni, vb.) yikihr: ore yanda~, kimya, fotograf', vagon, marutarh rnusamba, pi ri 01;: •• vb: sanayiIerinde -ve «rasyonalizasyon» parolasi altmda-«, gitgide daha acik bir bicimde, gercek tr3stlere benzer Konzernler ku~asma yonelen bir hareket baslar, Aym za~a?da. imalat .. sa.~aYII?' de de karteller kurulur. Buvkarteller, gitgide daha guglu bir duruma gelen harnmadde kartellerine karst savasirna girisirler, Gene aym zamanda, uluslararast karteller, ozellikle cellk, yay, akkor (ark) Iambalart kartelleri, Alman kartelleriyle anlasmalar yaparlar. Sonra, yankilar uyandiran. itlaslara (~a:m.stadler Bank ve Dresdner Bank) ve Konzern lie karteller bicimi altmdaki yogunlasmada belli bir gerilemeye yol ac;a~ biiyiik bl~na. lim gelir, «Ekonomlk-olmavan» fiyatlara karsi duzenleme iste burada yer alir, Boylece 1933'e varmz,

2. - Nasyonal-sosya~~~m taraiindan ikti4~:!!1 fet~_inden sonra Konzernler.

I. lstirakierin. geli$mesi.

1932 sonunda, 9.634 A.G. (hisse senetll ~ket) iizerinden 4.060') Konzern kurulusuna katilrrusn. Bu 4.060 slrkct, A.G:lerin biittinti icin toplam 22,3 rnilyar RM'lik bir nominal serrnaye Iizertnden 18,8 milyar RM1i'k bir nominal sermayeyi bir araya b"Ctiriyordu. A.ktif istlrakler oldugu denli pasif Jstirakler de hesaba katihrsa, A.G.'ler topIam sermayes1nin % M'linii temsil eden A.G.'lerin % 45'inin Konzernlere kanlnns buhmdll'klan saptamr, Aktlf Istirakleri 01 an, yani obtir A.G.'leri denetleyen A.G:ler sa. yrsmin, 14.417 milyonluk bir sermaye ile, 981, oysa, denetlenen fpasif. iiftirakli A.G.'ler sayrsmm, 17.557 Ulilyonluk bir sermaye tie, 3.824 oldugu bilindigi zaman, durwn iizerinde daha acik bir nkir sahibi oJ.unur.

1935 sonunda, yalruzca 3 Yll sonra, 0 zaman varolan ve 19.556 milyonluk bir senmayey] bir araya getiren 7.840 A.G. iizerinden, 11.824 mllyonluk bir sermaye Be 822 A.G., Obiir A.G_'leri dcnetliyordu, oyleyse bilttin A.G.'lerin sermayesinin % 60'1, A.G.' lcrin aktif istirakler] olan % l I'Ine aitbulunuyordu; aym zamanda, 16.662 milyonluk bir serrnayeye sahip 2.566 A.G. (yani A.G/ Icrin toplam sermayesinin % &s'ini elinde tutan % 45'0 denetim altmdaydi (13). Aktif Istirakler kadar pasif istirakler de hesaba katrhrsa, A.G.'ler toplam sermayesinin % 9O'mt (19.32'de % 84) temsil eden A.G.'lerin % 48'inin (l931'de % 42) Konzernlere katilmis bulunduklan saptamr. Yani kisa donem ic;inde rrostlesmede biiyiik bir ilerleme.

E~r biitlin A.G.'Ierin toplam sennayesine oranla istlrakler

tutarmm nasil geIi~ti~ini incelersek, $U yiizdelerj saptariz :

19.31: % 44,5

1932: % 48,5

1933; % 54,8

1931>: % 57,4

Kartcllerin ve trostlerln 1933'ten sonraki harekerini irdclemek icin. iki bicimde davranacagrz. Bir yandan, i<;:tir~kJe~in gelisrnesini irdeleyecek: ote yandan, bashca Konzcrnleri bireyscl olarn.k lnceleyecegiz (12).

(10) I-IAUSSM.ANN, op, clt., p. 41. ('I) HAUSSMANN, op. cit., p. 41.

(U) Bu inceleme bu bOliimUn devammda ve ek l'de bulunuyor.

Su son yillar icinde trOstle~enin nasrl ge1i$t@ni ogrenmek ifjlin yalmz su onemli A.G.(Ieri hesaba katan daha dar bir istatisti~e basvurma zorundayrz, Bu istatistige gore, 193Z,1933 btitce doneml it;:in, 15.597 milyonluk bir nominal sermayeyi bir araya getiren 2.627 A.G.'nin 7.119 milyonluk bir degerli senetler ve i$ti.

68

(1))Rakamlarm beliI'it'ti~ gibl, denetlenen ~irketler t;:Ogu kez bask.alanm denet1eyen $iI'ketIerin ta kendiletidir.

69

raklcr bOlilmii bildiriminde bulundugunu, oysa 1936'da, 17.~26 rnilyonluk bir nominal serrnayeyi bir ara~a ~etircn 3.0~6 ~:G.:run, 9.619 mllyonluk bir degerli senetlcr ve istirakler ~lldmmmde bulundugunu goriiyoruz (oyleyse ilgili sirketler nominal scrmayeslnin %. 45,8'inden % 5S.2'sine geciliycr) (141.

2. Basltca Konzernler.

Eger nazlzm, yukardakl istatlstiklerden (,;lkllSI gibi, tr~t" lesme hareketinin gelismesine ses cikarmarms, .~tta .(<<~ap~t~. list tekcllerc karst SUVU$lm» parolasina karsm) gdrecegimiz gibi. bu gelisrneyi kolaylastrrrmssa, resmi Alman ik.tisall,;lS1 ~aussmann'in da kabul etLi(d glbi, bu biiyiik i.irgii.t1enn ckonomik vc teknik kurulusuna da kansmanusnr (IS). Baslica Konzcrnler daha 1932'dc vardilar: sonradan yalmzca gticlcrinin artngnn gordiiler. Bllancolanmn rakamlarma ve Yonctim Kurullart raporla-

nna gore, aralarmdan birini incclcyclim. .

I.G. Farbenlndustrie, 720 milyon RM'lik bir ilk aktif SCHUa· ye ill', Alman Konzcrnlerinin en onemlis;dir, A.k"til'inde, t?39'da, 211,9 milyonluk bir degcrde fabrlkalar, 81,4 rnilyonluk billa ve magazalar, 86,8 milyonluk insa edilmemis miilk, 236,3 milyonluk makine, 140 milyonluk stok, 427 milyonluk alacak (1936), , 278 milyonluk istirak, vb. bulunur, I.G. Farben, t939'da, 341,4 milyon iicret dagltlyor ve bu aym yil 698,9 milyon brut hasilat vc 55,2

(14; Bu istatistikler her zaman gercek gelismeleri deg'il, ama 00.: sit muhasebe oyunlarnu yansittrlar. Ornegin, belli bit' sayrdaki A.G. icin, istirakler tutari dii!}miilftUr, ama bu bir yogunsuzlasrna olayi anlamma gelmez, <;Unku cok buyiik bir durumda, ana "Irket iljinde erhnili bulunan subeler soz konusudur (oyleyse i$" tiraklerdekl bu azahs, tersine, daha ileri gotiirttlmiis blr yogunlasmayi yansittr). fite yandan, ve ozellikle, istatistikler 11: Konzernlerin <;ClfitIi isletrnelerdeki paymi (azmhk ya da <;oguniu~~ payuu), ne de bu cesrtli isletmelerin i:inemini ortay,~ koyarlar: ayrica, hatta her Konzerne bagtmlt biitiin i$lctmekn.'.l a~rUltlh bir Iistesi <;lkanlsa bile, a<;tk sonuclara varilamazdr, ~unku Konzernlerin gercek giicii, b1,.1 son derece bi.iylik oul kapitalist orgUtleri ye$itli isletmelere baglayan s&Iqmelere de, Konzern voneticilerinin kisiscl ve aliesel iliskilerine de, kartel baglarma da, vb., baghdrr, Istatistigin gUn 1$I~Uia <;I,kardl~ sey, trostlerin giiciiniin sUrekli temeli, (kimi yanlrshklar dismda) b,ltiraklcrln evrimi, yani kapitalist miilkiyet ilb,lkilerinin evrlmidir.

(15) HAUSSMANN,op. cit.,p. 93-94.

rnilyon net kar geryekIC$tiriyorou. Bu son derece biiytik kapitalist sirkct, biitun Alman kimya sanayii personelinin % 2S'ini "aiJ$tmr, bu sanayiin nominat serrnayesintn % 33'iinu ve yatmrnlarmm % 4O'ml elinde bulundurur, kimya sanayij tiretlminin % 33'i.inii ve dl$Sattmlannm da % 66 's im saglar (161, Etkinlik alam, ger.;ek anlamda boya maddelerl imalan disinda, cczacihga, fo'tografik iiriinlere, yapay ipege, selulozlu yiine, azotlu iirtinlere, kokulara, yakltiara, maden komiirtinc, vb. yayrhr, Ne yaztk kl, ctkinlik raporlari, hasllatm r;e$itli lsletmeler arasmdaki dagihrrn iizerine, yurt ~ki i~tiralder tutarr uzerine, vb. acrk verilcrc sahip olrna olanagi verrnez ve bu olanak gitgide darahr, I.G. Farben'in yurt W$l liubelerinin c;ogunun yo. netimiyle yiikiimlii ve, 1928'de. L90 milyon Isvicre Irankhk sermayeyle. Ba.le'de kurulrnus bulunan isvi:;r<:: Subesi : internadonale rur Che~sche Untemehmungen A.G. (I.G. Chemic) ile yapilau sozlesme Iizerinc ktsa bir ansrtrna, ancak 1936 raporunun sonunda bulunur, Bir soslesme .r.o. Chemie'ye, I.G, Farben'inkine esit bir kar payi (temetttl) gilvencesi verlr: bu sozlesme 1936'da degi~tiri1mi"tir, ve sirket 0 zamandan bed I.G. Farbe~'inkilerden yuksek temcttiiler dagrtn-, American I.G. (Amerikan Subesi) ile iSkandinav $ubesi (Nors Hydro) karlartndaki ar us sonucu olanakh bir duruma gelmistlr bu. Biitiin bu ulusIararasi iliskilerin, 1.0. Farben'in resml raporunda sbzlcri edilmemlsrn- .Obiir Konzernler, ozellikle: Riebeck-Monton.Rkeinstahl (Madenler ve celik fabrikalari) ve, I.G, Farben'in Alman maden k8mi.irii sanayiine istlrakini temsil eden, Matthias Stinnes Milhtheimer Werke ile ortak crkarh sirketlerln (Alman pazari tizerinde ozel tekellerin egemenlik mekanizmasi baknmndan biiyiik onem tasiyan) varolusu konusunda da durum aymdrr. Ensonu, ne (Amerikan Harkness Ailesi 'tarafmdan denetlenen) Standard Oil Company of Ncw.Jersey ile 1927'de imzalanan sozIesrne ammsanlrmsnj-, ne de, Birle~ik..nevletler'de, dolayslZ sube Standard I.G. Company'run 1929'da kurulusu. Ulusal ve uluslara I'M! baglarryla goriindiigu bicimde, en onemli Alman Konzerni boyledir. Bu Konzern, gene de, c;oh'U kez kendi kollarindaki tiretim!n % 80'ini denetleyen bashca Amerikan trostlerinden daha az guo;liidii.r.

Ekonomik yogunla$ma, Almanya'da, yukandaki ornek aracsyla ve ek 1 aractyla goriilebilecegi gibi, ekonominin, ya blr

(16) HAUSSMANN, Die Wlrtschaftllche Konzentratlon ... , Bale: 1940. p. 18.

70

71

ailenln (ki~isel ya da aile mah Konzernler), ya da bashca sanayi ve banka yOnetim kurullarmda goriilen k~k bir kisiler toplulugunun (klsisel olmayan Konzernler) ozel maIIan olan ydk biiyiik. Konzernler tarafmdan egemenlik altma almmasma yol acmisnr, Kisacasi, Mman ekonomisi biiytik sermayenin egemenligi altmdadir, nazizm bu duruma hicbir degisiklik getirmemistir, Konzernlerin 41eyifine hi~bir detl,me getlrmemi,dr, savundup miilldyet b4hni 1bUyfik: sennayenin miiUdyet b~imidir.

den 1935'c degin Konzcrniere katilrms bulunan A.G.'lerin scrmay~!nin, A.G.'Ier toplam sennayesinln % 84 'linden 9O'ma yilkseklft\:ml ve bu paym 0 zamandan beri daha da ·aI'thgl111 burada allsiernak iyi olur, bunun sonucu kartel anlaemalanna daha az bir gereksinme duyulmakJtadir.

Karteller, beli bir sayula firmanm, ya sans kosullan, ya fiyatlar, ya da ~itli iiyeler tarafmdan iiretilecek veya satilacak miktarlar iizerinde anl~tlklan basil anlafmalanlir. Kartellerin bir siralanmasi aneak simrh bir yarar saglar, Kartel aula" malannm en yogun kollar kapitalistlerine kendi Isletmelerl tarafmdan sagtanan iiriinler pazarrm gercekten egemenlik altma alma, ftyatlanm (ya dogrudan, ya da uretirni dtlzenleyerek) saptama ve hatta kendi birimsel karlarnu saptama (rnuhasebe kartellerij oJanaklanm sagladlklanrn belirtmek yeter, Bu turiii anlasmalar, demir-celik sanayiinde (Vereinigte Slahlwerke'lerin katJI~kl~n karte11erin Iistesini gordiik), taskomuril ve linyit sanayilertnde, potas, cam, elektrik gerecleri, gazete ka[tldI, kit#It hamurlan, sinke tiriinieri, kalsyum karbonat, sodyum siilfat, azot, tisttibec, cimento, anilin boyalan, iyot uirevten sanayilerinde, vb., vb., kesin bir 6nem tasirlar, Pazarr orgii tlem eye, ve .daha da cok halkt soyup sogana cevirmevo yoneJi.k bu bpitalisl anlasmalarm sayisi, 193Tde 1.700 idi (1931'dekinden daha kugrk ve yogunlasmada bir ilerlemeyi gosteren ra'kam). «GOniillii» kartellere, devlet, buyuk sermayenin istegi iizerine, kendi kendine orgutlenme basartsmi gosteremeyen kollardan, belli bir sayida zoruniukarteller eklemlstir (18). Nasyonal-sosyalist Almanya'nrn ekonomik yaprsmda bu kuntlu,lann roliinii iyi belirtrnek 19m, «gi:iniillih karteller He zorunlu kartsllert, ornekler yardtrniyla ayn ayri inceleyeoe~iz.

Kimi zaman, zorunIu. niteliktekl ortak ~rh sirketlerln kurulusu, Konzemlere devlet miidahalesi olarak gosterilmek istenrnistir. Gerceklikte, devIet burada Konzemleri engellemek icin dettil, ama onlan yaratmak. icln mi1dahalede bulunmustur, Aynca somut olarak, bu miidahale de sav~ sanaytl gereksinmeleriyle smirlandmlrms ve out sennaye yaranna yapilmrsnr, Bu ortak crkarh isletrneler, beHrsiz blr kArltkk karsismda buIunuldugu zaman kurulmuslardir, Tersine, bir isletmenin, tamamen yapay yontemler kullamlmasi dismda, karh olamayacagi kesin oldugu zaman, (saVIUj sanayll yararma) 0 Isletmenm yOIletimini ele alan, devlettir. Zorunlu niteliktekl ortak cikarlr sirketin en ilgiD9 ornegi, bize sentetik benzin imalan i9in Braunkohle BenzIn A.G. (Brabag) ile Kontinental Oel A.G. tarafmdan verilmistir (t"/).

3, - 1933'ten sonra karteller.

Karteller ancak, kapitalist yogunIa~ma, hi~ degilse bazi kollarda, pazann egemenlik altma almmasi icin simrh bir sayidaki kapitalist arasmda bir anlasma yaprlabilecek kadar ilerledi[ti zaman bir rol oynayabilirler, ama kapitallst yogunlasma gelismeyi siirdiirdti~ ve bir ya da iki biiyiik sirket, tr05t ya da Konzern, pazarr gercekten egemenlik altma aldilclarr zarnan. kartelter gereksiz duruma gelirler .Kartel ozsel olarak trestlesDie yolunda gesi£l bir alettir: trostlerin son derece giiqlii 01- duklaruu Birlesik-Devletler'de kartellerin goreoe ikincil bir rot oynamalanm ve Konzernlerin heniiz gercek trostlerin giicime sahip bulunmadiklari Almanya'da 'kartellerin daha onemli bir role sahip olmalanm da bu ~IITclar. Bu gozlem, Almanya'da, Konzerrderin glioilndeki artrsla birlikte, kartellerin daha onemsiz bir rol oynama e@.limmde bulunduklarim da aciklar. 1932'

(17} Bk. 2'ye bakwlz.

'I~ Savas srrasinda karte1lerin bir yolunla!}ma ve rasyonalizas" yon hare~etinin. kartellerin bir grupla$nasma, dola)'lStyJa 5aYlIarmin btl' azalmasma yol acacak bir hareketin kendini gosterdiAini belirtmek gerekir. 1943 basmda, (ALman ekonomrk basirunm Wyledigine bakihrsa ) 0 zaman varolan 2.2W kartel lizerinden, bunlardan yalmzca, ortadan ka1kanlann g6revlerini de stir" diire~ ~niin varhgiru .siirdiirmesine olanak tamnabildigl tahmin ediliyordu, Bu 500 uzerinden, 250 kadan iireticiler sendikasr bicimini alacaklardr. Bu karteller, hammaddelerin, siva. ~$"~erin ve .iiriinlerin b5lti~mii sistemiyle tamaanen biitiini~ tirileceklerdi, Bu «kartelsel yogunla$illla» bir gerceklesme bastangier gecirdl,

72

73

«caniiIlu» karteller.

Kimi durumlarda, orncgin tekstil gibi iyice yogunlasmamis hulunun kollarda, az cok ytiksek bir fiyatla satugi l<;in, her isIctrncnin maliyet fiyauni iclerinden her birinin aym birlm.scl kAn gcrceklestirebilecegi bicimde hesaplamaya yonelik muhasebe karteUerlnin kuruldugu gdrtilllr. BOyle bir sistcm rcknbctin surrncsine olanak tamr, ama onu «diizenler», su anlamda ki. «durtisr olmayan» rekabet (hie; degllse tercih olarak) olanaksizdir. Her isletmenin sans fiyatt kendi maliyet fiyatiyla oran- 1111 oldugundan, bu sisrcm, hattn yiilksek bir maliyet fiyatma sahlp isletmelere bile birll bicimde cahsma olanagi birakir. Ayrrca bu olanak pazar nkarukhgi degil, arnakulik soz kDllUSU oldugu zaman vardrr : trkarukbk doneminde, obiirlerinden daha pahahya satmak isteycn firmalarm futinlerini suremeyecekleri aciknr, byleysc, muhasebc kartcli, ancak bir savas ekonomislnde yararl I bi~ rol oynayabilir.

«Gdntillii» terirninin, sanayiciler it;in yasal bir katilma zorunlulugu olmadigi anlarnmda anlasilmasi gerekir, ama bu on. lar icln ekonomik zorunluluk olmadtgi alnarmna gelmez. Gercekte, olan da budur, Kestner bunu «orgiitlenme zorunlulugu» olarak adlandmyordu. GOniilliikartellerin, yogunlasma 0 denli ~elirgin de~.i.l~~n yiizyIi basmda cok genis olan rolli, artan yoguulasma yuzttuden, blraz daralmrs bulunur: bundau bovle kartel _ biciminl almaksrzm, Konzernler arasmda dogrudan dog~ ruya bircok anlasmalar yaprlmrsti ve kartellerin rolli, sans, fiyat, pazarlar ve hammaddelerin dagrlnm, bazen de birirnsel karm saptanmasi sorunlariyla «sunrhedir. Ama, bir ornek alalnn.

1893'ten bed varolan Ren-Vestefalya Ta~komiirii Sendikasi anlasma silresi doldugu her kez yenileornisti, savas oncesi SOl; yenilerne, 31 Mart 1942'dc tamamJanan bir sure icln, 1937'de 01· duo Siirenin tarnamlandrgi tarihte, anlasrna yeniden uzatrldr. Bu s:_n~ika, uzun ~1~Iardan beri, her seyden once, bir sIpariljllerl bOlu~me kartelidir. Uyeler arasmda, fiyatlann diismesine yot acan dogrudan rekabetten (.19) kacmmak icin, siparisler iiyeler arasmda kartel sOzle~mesinde saptanrms bulunan kurallara gor,c dagltlhrlar. Kisacasr, biitUn tekeller icin oldugu gibi, fiyatlan silrekli olarak dcgcrin iizerinde tutmak SOl konusudur, kartellesen kcsim kapitallstleri icin ek bir kllr payma sahip 01- rna anlamma gelir btl (W),

2. Zorunla karteller.

15 Temmuz' 1933 giinlii yasa gereglnce, devlet, belli bir tiretim kolunun isletmelerlni, zonmlu bir kartel icinde bir araya getirebilir. Biiyiik Konzernlcr rarafmdan «or gtltlenme-ye zorIanmanm ycni bir bicimi soz konusudur burada. Konzemler tarafmdan uygulanan ckonomik baski yeterince etkili olmadigt zaman, bunIar devlete yonelir: ve ondan yasal baskryla kendilerine yardrmct olmasiru isterler. 1933 yasasi tekelci scrrnaye icin bir basa ndir, ama bu basart bu tiiriin ilki degildir. Daha 1910' da, bUyiik potas sirketleri zorunlu potas kartelini olusturan bir vasa clde ediyorlardr: 1920'de, ayrn bicimde ZOTIln!u demir-celik birligi (0 zamandan berl gecersiz kihnmtstrr). 1930'da sekcr sanayii birligi kurulmustu: 1932'de yeni karteller, ve ozellikle Elbe iizerindesu tasunacihgr zorunlu kartell kurulmustur, 1933 ya-

(19) Teknik ilerlemeye yol acan dolayh rckabct korunmustur, l;IU anlamda ki, siparlslerin boltisiimil, (C·5itli tiyclerin anlasmarun yenilenmesi srrasmdaki ekonomik gtlcfine gore yaplldl~mdan, tiyelerden herbir:inin kendl Uretim potansivvlini a rurrnakta

ctkari bulunabilir. -

i2Q) Alman yolntnIa~aSIn111 gellsmis durumunda belirtici ohm -/I.'Y kirni Isletmelerln, taskom lirlmden It" H,lw( ederc k (FiSC!1e~· i ropsoh Yonteml), sentetik petroi sorUIILI. ve lJf.(li\. ~'cn"'l <>-Ie',· SInd ... gaz dagrtnm sorunu gibi soruntarr, senoucnrar m~lIllla, prank olarak e;ozecek denli kendllcrlni giir.;:Iii duvrnus olmaiandir. Bu so runrar, ya ayri ayn isletmcler tarafrnclan, ya da (sendika drsmda) ortak crkarlr sirketler kurutarak 9i:)ziilmi.i$lerdir: gaz icin, Rhur-Gas A..G:nin kurulmasi icin olan budur, Buna kar~illlk, elektrik sanayii alanmda, sendika isc karrsrna zorunda kalrmstrr: 1937 A~S-1:osunda, Ren-Vestefalya Taskomtiri! sendikaslyla baghhk i~inde. gen;e-kten gcrekli sennaye henuz i3ngo.

rulernediglnden 500.000 RM'lik asgari serrnayeyle, StelnkohlenElecktrlzitats A.G. firmasr altmda, batt taij'komiirii ocaklari Electro Gemeinscbaftsuntemehmens iste boyle kurulrnustur: 0 zarnandan beri sendikaya srki srkiya bagh buJunan bu l;Iil'ketin scrmayesinin, 40 milyon yiik.se1Lilmesi gerekmistir. Sendikaya i.iYl' biltiln maden kuyularmm katildiklart sirket, Ren-Vestefalya taskomurt; ocaklan elektrik ctkarlarrmn temsiloisi olarak, RenVestcfalya havzasi taskomttrii araciyla, ortak bir elektrik encrjisi iiretimi icin, ozeUikle Dortmund Vereinigte Elektrl:rltiitswerke A.G. iJe. bir anla¥ma imzaiamayt kararla~tlrmlijitlr.

Bk 2'de ba$ka ornekler de bulunacaktlr.

74

7S

GQniillu kartellerle zorunlu karteller arasmda varolan srkt iliski, su ikill olguda acikca ortaya cikar: Bazen zorunlu karteller goniillii karteller dururnuna donusttr, bazen de, tersine, sirrelerinin sonuna gelen goniillil karteller, varhklanm ancak zorunlu karteller biciml altmda stlrdurebilirler, ()rnegin, demir~lik sanayii kartelleri, bir azmligrn kanlacak maddelere llisldn anlasmazhgi sonucu, 1941)'ta goniillti olarak yenilenemediler: 0 zaman bu karteUer, zorunlu bictm altmda, bir y11 icin uzanldilar, Tersine, 1941'de, bu aym karteller, 30 Haziran 194Z'ye degin goniillii bieimde uzanldrlar (21).

kartcllcrln bulundugu bir kolda duzenlenmesl gerektigi zaman, yoncticilcrini devletin 'atadtgt zorunlu karteller yonteminden yararlarnhr. Oysa, bu yonetiicler her zaman tekelcilerdir. Bir ornck alalim. Savasm basmda, bir pH ve akfunillator bataryalan dal1tun ofisi kurulmasi zorunlu olrnustu, 1933 yasasrmn uygulanmasi sonucu c~k.anlan 13 Kasun 1939 giinm bir emirnameyle gerceklesti bu. Emirname, fuet oiarak, $-U onlemleri alrr :

§ 1. - Pil ve akiimii13Jilir bataryalart tireten Isletmeler, pit ve batarya dagltlm ofisi icinde bir araya geti rilrnis Ierdir,

§ 2. - 1} Da~lun oflsinin gorevi, onemli pil ve batarya slparislerlnin, ulusal ekonominln gereksinmelerine uygun olarak daguamma ozen gostermektlr.

SMl yalruzca Konzernlere yeni olanaklar : bir kartel kurulrnasirn zorla kabul ettirme olanagi, bagimsizlarr daha once varolan bir kartele girmeye yasal olarak zorlama olanagr, yeni isletmelerin kurulmasiru ya da eskilerinin genislemesini yasaklayarak her till' yeni rekabetten kurtulrna olanagi (fiyatlart yllkseltmeyl ya da gereginden ytiksek bir dtizeyde tutrnayi, vb. saglar bu) gibi yeni olanaklar verir. Gercekllgin gostermis bulundugu gibi, Konzernler bu olanaklardan yararlanrnaktan geri kalmarmslardrr,

2) Of is baska islerle gorevlendirilebilir.

3) Of is in buyruk ve ogutlerine Uyeler uyacaklardir,

§ 3. - Of is in buyruk ve ogiitlerine karst itiraz durumunda, karat (kendisi de bir bUyiiktekelci olan) elektrik sanayii grup sefine aittir.

Hatta zorunlu bir kartelin kurulmasirun, tekellerin yardimma kosmaktan baska bir «yarart» oldugu zaman bile, bu kartelin onlara hizmet etmekten geri kalrnayacagrrn belirtmek de yararstz degildir. Drnegin, savas ekonomisinin gelismesiyle birlikte, tiriinleri, ordu gereksinmelerine, sonra drssatimcilara, vb. oncelik saglayarak dagitmakla gorevli daptun ofisleri kunnak gitgide zorunlu olmustu. Gercekte, nazilerin cogu kez dagmrn ofisi dilzeyine yirkselttikleri $ eyl er, kartellerin kendileridlr (22). Bu nedenle, daginmm kartelin varolmadtgi ya da cok giivsilz

§ 4. - 1) Ofise bagh bir konsey kurulacak, bu konsey pil ve batarya ureticilerinden olusacaktrr.

(11)' Savasm en civcivli zamamnda, anlasmalarla kendilerine aynlan Iiretim yil.zdelerini asan fabrikalar icm cezalar ongoren anlasmalardir bunlar,

U2) Kamu siparlslerinin onemi He a#Ir sanayi isletmelerinin tam istihdanu sonucu, ve drsahmlara Ironulan ktsrtlamalar sonucu, -en ivedi olarak goriilen gereksinmelerin onceIikle karsrlanmaS1 ve fiyatlarm beklenmedik y:Uikseli$inden kacmmak icin-« sinal iiriinlerin daguimma girismek zorunlu oldugu zarnan, karteller kurulmus bulunan dagitnn sistemiyle biltiinl~tiri1di, bu sistemin icine sokuldu. Gercekte, kamu orgUtle1'i dajp'tl'mm ancak en genel yonleriyle garevlenditiliI1ken. karteller ---(jzel orgUtleralt-dagrnmla gi>revlendirildiler.

2) Konsey dagrtnnm gerceklesmesini gozetecek ve bunun ilkelerini ikoyacakttr. Onemll siparislerin dagltJ.mmm ayrmnlarmrkonsey duzenler.

'BOyle bir metin, siparl$Ierln dagmmi ofislerinin, bitrokratik orgurler ve devletin ekonomi iizerine el koymasmm disavurumu olmak soyle dursun, diipediiz, karteller olduklanm ortaya koyar, Ama, bu omeei kendisinden aldigmuz Arahk 1939 KartellRundschau'su (s. 609 vd.), aym zarnanda goniillii kartcllerle zorunlu karteller arasmda varolan siki ba@rllgl da gosterir, Gercekten, omegimizde, yillardan beri val' olan ve Iiretlmin 3/4'Unii daha 0 zamandan bir araya getiren Reichwerbnnd del" Batterienindustrie (Bataryalar Sanayii Birligi) zorunlu kartel diizeyine yiikseltilmi$-ti. 6bi'lr finmalar, pazari kesin b!;:imde cgemenlik a1tmda tutan 'tekelciler tarafrndan kurulrous bulunan bu kartel'in dismda kalmayi yeg tuttuklan icin, b.rlik 0 zamana deg;in Almanya'mn SO Iiretici firmasmm yalnrzca en onemli 6'Slnl bir araya getirirken, yasa birlik dismda kaIan firmalart da kartele girmeye zorlarmsti.

77

76

III. YABANCI SERMAYEYLE iLi$KiLER.

Tekelci sermayenin Alman ekonomisl iizerindeki egemcnligi konusunda tam bir gO~ sahibi olmaik lcin, bu egemenligin yabanci sermayeyJe ii?birliiti i~inde uygulanrms bulundugunu Ja. eklemek gerekir. 1ki bicimde : ya yabanci sermayelerin Almanya' da yatmrm sonucu, ya da uluslararasi kartellere kanlma sonucu, Nazizm, «sosyalist» olarak ortaya ~lktlktan sonra, «nasyonal» (ulusal) oIarak da, kuskusuz bu bicisnde ortaya cikabilmistir.

1. - Yabanct yattrtmlar.

Almanya'da yabanct yatmmlann hareketini izIemek son derece gUyttir, ~ii bu alanda iki ~Ii~ik egilimin etkisine tamk olunur. Gercekten, bir yandan gercek anlamda yabanci borelar, 1935'ten sonra, tamamen kesilmis ve A'iman isletrnelerl. artan karlan sayesinde, dis borclarmm en biiyiik boliimiinii Odeyebllmislerdir, Ote yandan, uluslararasi sermayenin gercek egemenligl iki olgu sonucu artma egilirnini gostermistir: 1. Yabanci serrnayelerin transferine konulan simrlandirmalar bunlan Almanya'da kalmaya zorlama sonucunu verrnistlr, oyleki, yabanci alacakhlar kendilerlne odenmis bulunan tutarlan Alman ~letmelerine i~irakler dururnuna don~tlirUyorlard1, 2. YabanCl sermaye He kurulmus bulunan isletrneler de Alman i~let~e. Jeri gibi silahlanma konjonktiirune kattlryor, karlanmn bas dell.ldiiriicli bir hrzla arttigim goriiyor ve, bu karl arm aneak hir boliimiinil transfer edebildiklerinden, geri kalam Alman ekonomisinde yatmyorlardt. Boylece Ingillz Unllever trdstii .kendi istirakler ag.m ka~lt sanayiine, (Westinghouse'lll subesi) Bro~ Beverl elektrik sanayiine (Siemens sozlesmeyle Brown Beven ye baghydi), vb. yayrmstt, En biiyiik Alman otomobil .. f~:mas.: (.~:;eneral Motors'un kanldtgi) en) Opel kuruluslanrn buyuk ol"ude genisletrnls, ve (Amerikan Ford'unun subcsi) Fo,;l Sirketi lie ayru yolu izlemisti, vb. (Siemens, ote yandan. lstirakler yolu'l',du General Electric Co'ya da baglanml!,>tl).

Krsacasi, yabanci sermayenin ge~k gUd~ (kerrdini yanrunIardan (,;Ok kredilerle gosteren gilC;) nazi rejimi altmda arfmI!j: goriiniir. Opel firmast britt kiirtmn 1933'te %,3 milyondan, 1939' da 157,4'e yilkseldigini helirtelim, Ford lcln, aym rakamlar 0,4 ve 21,2 milyondur (24).

Atmun scrmayesmm, uzun yillardan beri, ozellikle Bri-1311ya sauuyl vc banka sermayesiyleson dcrece siki Iliskiler kurdugunu bcllrtrnck yararsiz degildir. Bu ili§lkilerin Ozellik:le ilgin~ bir or- 11l.'gi, bilyUk Ingiliz bankasr Schroeder and Co, ile, Banka Reich grubu Icinde Alman banka slsteminin «~cfi» atanmis bulunan Baron Kurt von Schroeder arasmda varolan Iliskilerdir. Gerceklikte bir Alman-Ingiliz grubu olan Mannesmann Rohren Werke grubunu da anahm, Bu grubun, Ingiltere'de, yonetim kurullarruda Mtin·ih anlasmalanrnn imzacisi Basbakan Chamberlain' rn yegeni M. Arthur Chamberlain'm yer aldigt bircok subesi vardi, Gcne aym bicirnde, (Koln'de orrek e;lkarh bir sirket kurmus bulunan) Courtaulds trostii He Verein1gte Glanzstoff arasmda varolan iliskileri belirtelim. Ensonu, Siemens'in bireok tngiliz subesine sahip oldugunu, bunlar arasmda, yonetim kurulunda Chamberlain ailesinin bircok islcrinin yoneticisi M. John Fergussen'in bulundugu SaInt Helens Cable and Rubber Cy'nin de ycr aldrgim belirtelim.

2. - Uluslararasi karteller.

Almanya, Fransa'dan sonra, tekelci sermayesi en biiyiik sa· yrda uluslararasi kartele kanlan iilkeydi. Almanya, savasin ongimtlnde, 57 uluslararasi kartele, Fransa (sbmurgcleriyle blrliktel 66 ve Ingiltere 40 uluslararasi kartele katihyorlardi (SSCB yalmzca 2 hamrnadde karteline : odun ve platin kartellerlne katthyordu) (15). Bu anlasmalarin konusu Iizerine kimi biigiler vermeden once, bir iilke tekelci scrmayesinin uluslararasi bir kartele istlrakinin teorik anlarmm iyi anlamak gerekir, Bu anlam sudur: Bu sermaye (ya Iiretimde, ya da dtssattrnda) etkinligini smirlandirmayr. uluslararasi kartel tarafmdan kcnan kosullara uymayi kabul eder. Bu baktmdan, Alman ekonomisinin 5zsel kollarmm, uluslararast sermaye tarafmdan, hie; degilse kismen (nasyonal-sosyalizmin iddlalarma karsm) denetlendigi soylenebilir.

Almanya'rnn katildrg; bashca uluslararasi karteller sunlardir : C:;clik, aliiminyum, azot, cimento, anilin boyalan, iyot ttirevlcri, beyaz dernir, dcmir cemberlcr, ray, gazete t5.glW, sirke Iiriinleri, yapay ipek, demir Iskeletli halatlar, cam, gozliik camIari, brom, 14 eczacrhk iiri hrii , 6 kimyasal iiri.in vb,

(23) PRIESTER, op. clt., p. 38.

(U) 1941 Nlsamnda, Ford sermayesini 20 milyon marktan 32

milyona ~lkardL

(~ Cf. L. BALLANDE, Les ententes economiques tnternatonales, Paris, 1937 .

78

79

Yabanci yanrimlara ve uluslararasi kartellere Iliskln bu birkac bilgi, Alman sermayesiyle yabanci sermaye arasinda varolan i1i~ki1erin onemini a;;:llcliga kavusturmaya yeter,

1111 kapltaI1&t millklyetl oldup sonucu cikar. BOyle bir temel uzcriude, okonominin devlet tarafrndan tekclci sermaye cikarlarma uygun bir yonetlminden baska bir «yonctlrnl» olamaz. Btl Ierne! lizerinde fankh bir siyasa olabileceginl dU~ck, en bas it okonomik ve toplumbilimsel zorunluluklari bilmemck demektir, Tdkeldlerin ozsel cikarlanyle ~h¥an her onlemln, onlarin son dcrece gli~lii. muhalefetiyle kar~lla~aeagl ~ok a~dctlr. Biitlin «komuta araclan», bUliin etkinlik olanaklari teke1cilerin elleri aras,mdadIT; - memurlari satin almaya yarayanpara onlardadrr: iiretim araclarr onlardadir, bankalarla ili~ki iclnde (bu nokta uzerine oonece~), kredi ve para ~lerl iizerlndeld mutlak egemenUk ve devleti bir gilnden obiirtine iflas ettirme olanagi onlardadir. Devlet, bu kosullar i9inde, tekelcl sermayeye karsi hi9hir ~ yapamaz, aneak ona yard.un edebillr, ancak onun hizmetcisi ve ~agl 01 abilir, Bunun gercekten bOyle oldugu, biiyiik sinai isletmelerin biIan,;olan Incelendigi zaman, biiyiik blr acikhkla ortaya cikar. Bu incelemenin 4. Ktsrrunda ya.paca~7. bunu.

Out olarak, nazi rejimi altrnda, tekelci sermayenin gucunun siirekli ve duzenli arnsma tamk olunur, Bu gtis: arnsi iki bicimde, bir yandan, nazi yasalarr tarafmdan oynanan rolti acikhga kavusturmek i~in ilzerinde gene duracagirmz hrzlanrms bir trostlesme siireci (Konzernlerin gelismesl) sayesinde, ole yandan karteUerln Konzernlere kazandm:hklan artmis ~ aractyla gerceklesir, Bu son nokta iizerinde bir an duracagtz,

Karteller, ortaya cikmalarmdan baslayarak, bir araya getirdikleri kapitalistlerin karmi en yuksek dereceye cikarmayi amaclayan kaphalist tekeller olusturrnaya yonelirler, Buuuoia birlikte, kartel, cesitll isletmelere, bir trost ya da Konzerne ka'ulan Isletmelerin sahip bulunmadiklari gorell bir baglmS12ltlk birakir, Konzernlerin kendi giiciindeki artisla birlikte, kartellerio nitelig:i degisir: karteller, gitglde, bOylece uygulamada bir trostiin guciine esit bir gii9 kazanan en giiclii tiye Konzernin bir alert durumuna gelirler, Alman lktlsatcisi Haussmann'm kabul ettigi gibi, simdl gene! oIarak goriildiigii iizere, bir Konzern kartel anlasmalarrna % 31J-.Sl} oranmda kauldigi zaman. liretim ve pazarlanda, bunun gerektirdigi sermayenin giiciine ve bunun sagladigi etkinlik olanaklarma bagh boyle bir paym, Konzerne pazar tizerinde kesln bir etki kazandirdrgr aciktir, «Am a bundan, Almanya'da da, yavas yava:;; en onemll Konzernlerin tipfk trdstler durumuna dOnu~tiikIerl sonucu ;;:lkar, Amerika'ya oranIa su farkla ki, Konzern pazar iizerindeki etkisini dogmdan dogruya degil, llgili karteller i<;indeki etklsi dolllyh yoluyla gosterir \~).

Biitlin bu soylenenlerden, Alman ekonomisinin, nazi rejrrm altmda, gitgide daha 90k trostlerin elleri arasmda bulundugu, nazi devletin dayandigi rniilkiyet biciminin, silrrlurdGgU, korudugu, savundugu ve artrrdigi mUlkiyet biclminin Idmi tekelcile-

(26) F. Haussmann, op, clt., p. 122.

80

81

4. Buyuk bankalar ve sigorta sirketleri

son yillar srrasmdaki banka yogunlasmasmm da gOsterditU gibi, bu kehanet gerceklesme yolundaydi.

Nazlzrn bu gelismeyi kolaylasurmaktan baska bir sey yapmath, ayrrca bu gelismeye pek ~I da ~azdl; <;iinkii, fuel miilkiyeti savundugundan, mali sermayenin gelismesi dahil, bunun biitiin sonuclarun kabul etme zorundaydi,

Nazi egemenliglnin ilk bes ytlt srrasinda mali kuruluslann vogunlasmasr iizerine bir ilk fikir verrnek icin, banka, borsa ve sigortacihk alan1annda cahsan hisse senetli sirketler sayrsirun, bu sirketlerin ortalama sermayesi 4,2 miIyon RM'den 5,4 . milyona yij,kselir, yani bes yilda % 2S'Jjk bir artrs gostcrirken, 1932'de 9JS'ten, 1935'de 513'e dii~tiigunii belirtelirn (2). Ama bu rnkamlar heniiz biiyiik bankalarla biiyiik sigorta sirketler inin gU<; arttsmr gdstermezler: bu artis ilzerine tam blr fnkir, ancak bu kururnlarm etklnligl incelenerek edinilebilir.

Kapitalizmin son giinlerdeki gelismesiyle gercekten ilgilenenlerin hepsinin ortaya koymus bulunduklari gibi, bu gelisme yalmzca tekellerln gercek giioii ve roliiyle degil, arna bankalarm birinci planda oynadiklan rolle de belirginlesir,

Sinai sermayenin tistiinliigii, kendini XIX. yii ZYI 1 boyunca gosterdi. XX. yiizyrlda, bi.iytik banka kuruluslanmn, smai sermayeyi, su ya da bu biclmde, gitgide kendi ellerlne gecirdikleri gOrilliiyor. Bu olgu kesin bir onem tasir ve banka sermayesinin 'kendisinin de donilsmesine yol acar. Bu ele geclrrnc, cogu kez, banka sermayeleri ilc, smai scrmayenin bir toke! nlteligi kazanmrs bulunan bOltimUniin kaytUtflD851 yoluyla gerceklesir. Bu kaynasmamn sonucu, mili sermayedir, Baoka islemleri gelistig! ve kiir;tik bir sayidaki kurulus iclnde yogunlastiklari ol<;iide, bankalar donii~iirler ve eskisi gibi baslt aracelar olrnaktan Vi karuk, kapitalistlerin ve kiir;ti.k mii1k sahlplerinin hemen biitiin fonlarim ellerlnde tutan ~lii tekeller durumuna gell rler , Cok sayida onemsi» aracmrn kiir;Uk bir sayrda tekelciler durumuna bu don~iimU, kapitalizmin ozsel doniisme siireclerinden birlnl olusturur, Cagnn1Z<:l.aki sermaye ihraci olaymm yeni onemini anlarnak ir;m, iste bu cllinii~timii akilda tutmak gerekir. Bankalarla smai tekellerin II; i~ geemelerl Iirllnii olan mali serrnaye tarafrndan Almanya'da oynanan roI, XX. yUzyil baslanna degin gider, Bu <;agdan baslayarak, kendi aralarmda «<;lkar ortaklrklart» He ve sanayie istirakler sistemi aracryla sikt sikiya bagh cok bliyiik Alman bankalanmn sayist yalmzca dokuzdur O, Bu <;"agdan baslayarak biiyiik Konzernlerin ve biiyiik bankalarm yonctim kurullarmda, hep aym kisiler (Siemens, Krupp, vb.) bulunur, Bu ~~dan baslayarak, Lansburg gibi bir jk,tisat<;l, «bugiin Almanya'yr ekonomik bakimdan ydneten 300 kisinin, zamanla SO'ye, 25'e ve hatta daha da aza ineceklerlni» ilerl silrebiliyordu:

I. BtiYtlK BANKALAR.

XX. ylizyil baslarmda Alman banka aygumm temelini ternsil eden dokuz bakamn birkaci, obiirlerinin acikca basmda bulunur, {)rnegin, Deutsche Bank, Diskonto Gesellschaft, Schoffhausenschen Bankverein, Cornmerzbank, Dresdner Bank ve Dannstaedter Bank gibi, Nazilerin iktidara gelisinin ongii. niinde Alman banka sisterninin basmda da hemen hemen aynr kuruluslar bulunur. Ornegin, Deutsche Bank'a, ama (1914'te) Sohaffhausenschen Bankverein ve (1929'da) Diskonto GeseUschaft iole kaynasmasiyla biiyiimtls olarak, (b~ka.lan arasmda, biiyiik Privat Bank'ia kaynasrms bulunan) Commerzbank'a: Dresdner Bank'a: (1919'dan beri biryiirntls bulunan) Berliner Handelsgesellschafr'a yeniden raslanrr: ayrica, (soziinti edccegimiz kamu Konzerni) Viag'm bankasi olduguna gore, kamusal nitelikte bir banka olan Relchskreditgesellschaft'a da raslamr, Ensonu, sava$m 3ngiiniinde, yiiz.yllm basmda oldugu gibi, rolti dolasim alaniyla, yani reiskont ve devlet senetleri iizerindekl islemlerle 51- mrh, ama ne biiyiik sinai borclarm yatmmlarmda, ne istiraklerin lsleyisinde.vne de ticaret ve sanayie UZUD vadeli kredi.ler verilmesinde herhangi bir rom olan, ve mali sennayeyi doguran

(1) t~tiraklere ili~in daha once verilmis buiunan rakamlarm, bankalarm sanayie i$-tiraklerini de kapsadtklarmi arumsatmak iyi olur; biiyiik: bankalar bilancolartmn gOsterdfk1eri gibi, hatrta bu i$tirakIerin oram I_;Ok da biiyi.iktiir,

\2) 1937 sonundan 1943 sonuna degin, hisse senetli sirketler blcirni altmda kurulmus bulunan bankaJann sayisi gene biiyiik ol9iide azaldi.. bu bankalann bllancolari tutan 15 milyar RM' den 45 miIyar RM'ye yUkseliriken, bu sayr 243'den 222'yc dii~tii,

82

83

banka serrnayesiyle Sinai sermayenin i~ i~ girmesiyle u~trg,.miza gore, sonuc olarak - bizi burada ilgllendirmeyen yan-kamusal emisyon baukast olan Reicbsbank'a raslanz. Bu mali sermaye (Reichkreditgesellschaft dismda) ozsel olarak Ozeldlr, saynus bulundugumuz ve 1933'ten itibaren etkinliklerinin gelismesini belirtecegimiz (3) biiyiik bankalar tarafrndan temsil edllir.

Commerciala Romana'nm BeI9ika i~tirraklerini satm alrmstrr: ]00 milyon Ley sermayeli bu banka, Deutsche Barek petrol ~1- kurlarnun Romanya'daki dayanak noktasi olacaktrr. Toplam olarak, 1937'den 1940'a de@,n, Deutsche Bank'm siirekli banka istlJ';~eri 37 milyon RM'den 70 miLyona yiikselmi$tir.

Almanya'da, Deutsche Bank, Berlin'deki ~k ajansindan baska, 1940 basmda, 131 sube, 138 ajans ve 34 Odeme gisesl hicirnl altinda, 303 yerde temsilciliklere sahipbulunuyordu. Eger buna 138 kentsel mevduet sandrgi da eklenirse, Deutsche Bank'm o zaman sahip bulundugu temsllcilikler toplarm 487 idi. 1939'da, Deutsche Bank mtlstehdemlerlnin SaJYlSl (tUm Almanya 19n 55.000 baIlika miistahdemIi:k bir toplam iizerinden) 19.000 idi.

Deutsche Bank 0 zaman son derece bii)'iik bir mali etldnlik g6sterir; hemen bii'tiin smai emisyonlar onun eline gecer, 1939' da, baska bankalarla birljkte, 82 hisse senetleri emisyon loonsoryomuna istirek eder, Ayru biclmde, tahviller ic;in, 1939 Nisan sonundan 1940 Martma degin, Deutsche Bank, 29 mit yon tutarmda 39 sinai bore verme islemlne istirak etmistir (bu ddnem boyunca, Deutsche Bank'm katilmadigr yalrnzca 2 tahvHat emisyonu olmustur). Bu islemlerin artan onemi, bu mali kurulus hasrlatlarmm silrekli antrsiru agtldar (4).

Deutsche Bank'in alacakli hesaplan asagidaki gibi geli$'mi$" tlr :

Deutsche Bank.

Deutsche Bank, savasm ongiiniinde, Alman bankalanrun en onemllsiydi: 1941 sonuna degln 130 milyon alan sermayesi, 0 zaman 160 milyon RM'ye ~lkanlIl1l~h (bu yeni hisse senetlerlnin 26 milyonu, eski hissedarlara 5'e karst 1 oraninda sunulmustu). 1935'ten itibaren, Deutsche Bank'm etkinlik alam yildan yila btly:iimil$tU. Bu banka a~r sanayide egemen bir konuma sahiptir. Almanya'mn savasa giris! sirasmda, banka uzun zamandan bed Tiirkiye'de bir, Bulgaristan'da da bir subeye sahip bulunuyordu (Sofya Kredi Bankasi). 193&'de, e9ki. Avusturya devletine ait bulunan hisse senetlerinin bir bOliimiiniin sa.lm ahnmasryla, Vi· yana Creditanstalt'ma % 2S oranmda istirak etmeye ~a~nlmlitl (bununla birlikte, ~ogunluk - % 51 - lmmusal Reichsk:redi-tgesellschaft bankasma kalnustir). 194O'.1a, ibtiyatlanm 66,5 milyona yiilksel'tt@nden, 160 mHyon sermayesiyle blrlikte, 226,5 milyona ytikselen kredi fonlarma sahip bulunur, bu da onu bUtiin Alman bankalannm basma gecirlr: ayrica Briix, Cracovie, Bielitz, Teschen, Memei, Odelberg, Loez, Posen, vb, subelerinln kurulmasiyla etkinlik alam daha da genislemlstlr: aym zamanda, Sii.detlerde, Boehmische Union Bank'm subelerini ve Deutsche Agrar und Industriebank'm 3 subesinl satin almrsur, Luxemburg'da, Banque Generale du Luxemburg'un basmdadir. Slovakya'da, Union Bank de Presbourg'a i~tiraik eder, Deutsche Bank'm c;ek ve Slovak banka sistemi, aym zarnanda, bu iilkenin a~ sanayiini iylce egemenlik akina almasmi saglar, Fransa'nm lsali, konumlanm daha da pekistirir: bOy-Ieee, 1941 Ocagmda, (:ek subesi, Boehmische Union Bank, Union Europeenne Industrielle et Flnanclere'den (Sohneider-Creusot grubu) , Berg und Hutten werke A.G. (maden ocak1an ve yilkisetk fmn1ar) hisse senetleri paketini satm ahmsnr, Hollanda'da, Deutsche Bank, Algemeene Kunstzidje Unie N.V. Konzerninin 10 milyon fIorinlik blr hisse senetleni pak:etini SMID alrmstrr, Romanya'da, BUkre$- Banca

Deutsche Bank'tn alacaklt hesaplart (milyon RM)

1931 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 194() 1941 1942 1943

2S13 2610 2330 2344 2395 2555 2867 3237 4171 5172 5718 6523 IIerleme, burada, Dresdner Bank i9in oldugundan daha hizh vc dalla gents olmustur, «Senetler» ve Hazine Bonolanmn gelis-

(l) Bu incelemekismen bu bOIibniin devarnrnda, kismen ek 3'te yapilrmsnr,

H) KUyUk hissedarlann bu hasilatlara cok diisiik bir dereoede k.u rldrklart da belirti1me1idir; gercekten, yonetim kurulu, 1935' \L II ha~rayarak, bUtiin obiir hasilatlar ihtiyat ve amortismanlara ayn I,I! k !;I n ndan, yalnrzca sermaye faizleri ile komisyonlarm net .k~lr ol.uak muhasebelestirilmeslnl kararlasnrrrusn. Deutsche Bnllk'1I1 II('! kflr1armm 1932'den 1939'a degin 24,5 milyondan 7,9 milyona ,.lii!?Illl"sini de bu aciklar (bunun1a birlikte, bunahmdan 1934'c dcgln srfrr oIan kilr payi, 1935'te % 4'ten 1937'.{!e % 6'ya yUkselmi:s ve daha sonra bu diizeyde tutulmustur).

84

85

mcsi uzerine ayrmnh bilgiler vermenin gerekli olrnadigrm dii~iiniiyoruz. Yalnrzca, birincinln, ardrsik olarak, 1933'te' 475 milyona, 1939'da 770 rnilyona ve 1943'te de 941 milyona yiikseldiginl belirtelirn. Oysa, aym yillar icln, ikinoi, 251 milyona. 1.148 milyona ve 4.635 milyona erlsmlstir.

II. StCORTA ~tRKETLERt

c
:a <'l
? J.o
~ ~ ... t) .8 J.o ;;l 1]
'" §.; ~ .2 i~
'"' ... ~
<U ;;
,!S 1.: .... :::: ] ]
~ ~::I i:l o '" "'S'
ii). II)
Eo< S CI (/) iO-.< >-0 ...
-_._- -----
Mit yon MiIyon Milyon Milyon Mit yon Mily.
_-_--
RM % RM % RiM % RM% RM % RM
237 300 ---- --- 68.1 22.3 l26 4-:1
1930 9,8 1737 56,8 214 7,0 3058
1931 271 327 8,9 2046 55,9 271 7,5 808 22,1 2ffl 5,6 3662
1932 266 346 8,5 2264 55,8 304 7,5 855 21,1 292 7,2 4060
1933 26738.7 8,9 2368 53,4 350 7,1 1014 22,9 317 7,1 4437
1934 262434 9,0 2458. SO,S: 356 6,9 128'0 26,3 334 6,81 4843
1935 263490 9,2 2522 47,1 399 7,5 1586 29,4 361 6,8 5359
1936 242 566 9,5 2618 4i4I,3 4&7 8,l 1846 31,2 398 6,7 5915
1937 255 662 10,1 2669 40,7 651 9,9 2158 32-,9 423 6,4 6564-
1938 258 739 10,2 2713 37,4 en 9,6 2683 37,0 430 5,9 7261 Kapitalizmin gelismesiyle birlikte, ihtiyat ve sigorta fonlarunn yonetilmesl gitglde daha az ozel liJletmelerin kendlleri tarafutdan, ama gitgide daha cok toplumsa1 olarak, uzmenlasnus isletmeler, sigorta sinketleri tarafindan gervek1eJtirllir (ister kisiler iizerindeki sigortalar, lster nesneler uzerindeki sigortalar sOZ konusu olsun). Bu evrimin sonueu sudur ki, vok biiyiik parasermaye YlgmIan, onlan yanraoilen ya da Odiln~ verebilen ve boylece bir iilke ekonomisi ve devlet rnaliyesinde blrinci planda bir rol oynayabilen sigorta sirketlerinin elinin altmda bulunurlar, Bu evrirn, sigorta sirkotlcrini, sigorta fonlanmn basit vekil-ycneticileri olmaktan cikanp, rolii bankalann roliine yakin gUvlli mali kuruluslar durumuna doniisttiriir: su onemli farkla ki, giivenlik gereksinmeleri bankalarm giivenllk gereksinmelerinden daha biiyiik old ugund an, sanayi karsismda bankalarla ayru roIii oynayamaz ve, ya tasinmazlar yattrrmlarma dogru, ya ipotekli k red ilere, ya da devlet borclarma dogru yonelme zorunda kahrlar,

Alman sigorta sirketlerinln mali giicii, smai sermaye gilcimlln pekismesi ve biiyiik gelirlerin artmasi sonucu, nazi rejimi altmda son derece bUyiimii~tiir. Istc mali giiciin bu btiytlmeslni gosteren (22 Kasrm 1940 giinlii Frankfurter Zeitung'dan \; ikart 1- mis) bir tablo : (Karst sayfaya bakimz).

BOylece, 1932'den 1938'e deIPD, sinketlerin saytst 8 birim azahyor, oysa yatmmlarm toplarru, % 78 artarak, 4060 milyondan 7.2\S1 milyona yUkseliyordu. Mutlak de!ter olarak butUn yatirtmtar artmisnr, ama, ozelllkle sirketlerin 346 milyondan 739 milyona (+ % 113) gecen miilkiye't artist ve, S55 milyondan 2.633 milyona (+ % 213) gecen «senetler» bOlfuniindeki artrsnn belirtmek gerekir: bunun sonucu, bu ctizdan, yatmmlar toplamimn, 1932'deki % 2t,1'ine karst, 1933'de % 37'sini temsll eder. Burada son derece onemii bir olgu var: Bu ciizdan sinal degerler tarafmdan oIdu!!u denli devIet degerleri tarafmdan da olusturulmus bulundugundan, arusi ayru zamanda hem sigorta sir-

ketlerinin sanayi tizerindekl daha b~ bir egemenligini ve hem de devleUn slgorta flrketlerl kaJ'itSmdaId artan bir borelanmasuu gostenir: bu goreli artislara, kuskusuz, goreli azahslar karsilrk diiser, en biiyiik onem tastyan goreli azahslardan biri de Ipotekler tutarmm azalmasidir. Ipotekler mutlak degerinin 1930'da 1.737 milyondan 1938'de 2.713 rnilyona (+ % 56) ytikselmesine karsm, ipoteklerin yatmmlar toplamtndaki payr, 1931'deki % 59,9 ve 1932'dek.i % 55,S'e karst, o 37,4'e dirsmilstiir (gene de, senetlerden hemen once, sigorta slrketleri yatmmlarrrun en onemli boIfunlidiir bu). Burada derin bir yaptsal degiiJioclik var. Eger 1913'te, sigorta sirketlerinln (0 zaman Istatlstik tarafrndan e1e a1man tek yatmmlar olan) yasam iizerindeki yattnmJannm % 82,7'sinin ipotekler bio;.imini ve yalmzca % 3' tiniin senetler bicimini (senetler soudan bir (ince, yanrimlartn ancak % I,S'in.j temsil eden tasmrnaz mUlkiyetten hemen once geliyordu) tasidiklan dii~iini.iliirse, bu de[ti$ikIigin 3nemi daha da iyi goriiliir. Bu yapisal deglslklik, yatmmlarmm % 37~si bundan boyle senetler biclim alnnda yapildigma gore, Alman sigorta ~rket1erini gercek mali kurumlar durumuna donii$tiirme sonucunu vermistlr, (Alman slgonta ~i11ketIerlnin en onemlist dol ayisryl a, «senetler» ciizdammn nasrl daiP1dl~m gorecegiz).

Yannmlarm bu arusi, keudini sigorta sirketleri sermaye gelirlerinin onemll bir arnsryla gOsterir. Bu gelirler, yasam si-

86

87

gortasi slrketlerinin sa.yJilan 193.1'de 79 ve 1938'de 77 olan en onemlileri bakrmmdan, (yatmmlardaki % l06'hk bir artisa karsi) % 41'lik arnsla, yilda 211 milyondan 297 milyona yiiksellnler: gelirlerin, yatmmlann artismdan daha dUi'jiik artist, Alman ekonomisindeki llkidite artl~la para-sermayenin birikiminden do~an genel falz oram di¥ildUgtinii yansrtir, Gellsme, (sayilari 193J'te 88 ve 1938'de 86 olan) en onemlileri yanrnn gelirlerinin 29,5 milyondan 38 milyona ylikseldig:ini (yam 1933'te % 6,5'1ik. ve 1938'de % 5,4'1Uk: bir oran) gOren mallar lizerindeki sigorta sirketleri i~in de ayrudir. Bu gelirlere, bazen olumlu, bazen olurnSUZ, &set olara.k yildan j'lia de~en teknik hastlatlar (Odemeleri asan primler) ekIenir.

Bu rakamlar biitiiniinden, sermaye1eri baknmndan oldugu denIi gelirleri bakunmdan da, sigonta sirketlerinln gtictlnde cok bUyUk bir arns sonucu eikar. En biiyiik. Alman sigortalar KOIlzerninin, Konzem Allianz'm bilancolari incelenirken, bu sirkerIerin Alman ekonomlsinde oynaruklan rol tizerine daha da a<;Jk bir fikir edinilecektir.

Her yil 480 milyon RM'liik prim toplayan, ve Avrupa kitasJ: sigorta fi,rket1erlnln en i.ineJnlisi olan Aliianz, Iki gruba boliinmti~tti: Allianz I (mallar Uzerine sigorta: HII'SIZhk, yangm, rnakine, su basmasi, kredi-sigortalari vb.), AIlianz II (yasam ve kaza), l~te hergrup bilancosunun bashca boltimlerl : (Karsi sayfaya bakmrz).

Bu rakamlar, primlerln toplamnasmdan gelen haslla.t artli'jlru a~khga kavusturuyor, ama ozellilde ~~itli belirtici oIgulan: 1. Fonlann bliyiik arnsun: 2. Bir yandan devlet tahvilferi ctizdanmm bliyiimesinden (yalmzca 1935~ten 1939'a degin % 39'dan 9Ok) ve, ote yandan -ve bu bi.iyiik bir onem tasrr-« hlsse senetlerI ctizdanmm bUyiimesinden (193l'ten 1939'a de@n % 237'den eok) ilerl gelen, senetler ciizdamnm daha da bliyUk artistm ortaya koyuyor. Buna kat'i'jlhk, a91lkIanml~ i~tirak:lerin tavan noktasma vardllP. gOrilliiyor, ama bu tavan nok'tasma vans, belirtmis bulundugumuz gibi, .bisse senetIerl" bOIfunUni.in artisiyla genls olqilde Odiinlenmi~tir. Bu arns, hisse senetleri Konzernin elinde bulunan sirketler Uzerinde genis ol~iide bilytlmtis bir denetimi olanakh kilar, (Alliam I soz konusu).

AJJianz I

Brilt primler: 1932 1933 1934 ·1935 1936 1937 1938 1939 156,6 146,7 150',6 159 170,5 186,.5 2041--:6 217,9

AKTtF

1932 1931 1934 1935 1936 1937 1938 1939

Mal·varh~ 51,1 53,4 -54,1 54,3 57,1' 60,3 63,7' 67,1

Senetle:r<O 18,6 26,0 33,7 48,1 S9 69,3 61,5 72,5

devlet tahvilIeri (- {2) -) 27,2 31,4 35,3 31,5 37,5

komiin tahvilleri (- (2} -) 7,8 8,1 6,6 6,9 6,8 komUn bore senetl, (- (2) -) 5,2 6,4 6,5 6,2 8,6 ozel bo}'\: senetl. (- {2} -) 3,8 6,5 7,2 5,8 7,1

hisse senetleri (- (2) -} 3,5 6 1'3 10,1 11,8

obUrleri (- (2) -) 0,7 0,7 0,7 0,7 0,7

l~tirakler 22,7 19,4 18,3 15,5 15,4 17,1 20,2 18,6

OWr slgorta sirket-

lerinden alacaklar 43,7 46,7. 52,5 58,5 63,9 65,6 73,5104.7

(I) BUtfin Alman bilancclannda oldugu gibi, senetlerin de-

!!:eri borsa kurundan a~~ bir kurla (~ kez satm alma kuruyla) muhasebelestlrilmistir,

(1) Bllancoda bilgi yok.

AIHanz n

1932 193a 1934 193$ 1936 1937 1938 1939

Primler 136,1 124,2 147,8 159,1< 171,4 185,5 208,7 in"

Sermaye ve 'ta~m-

mazlar hasilatlari 35,5 37,1 34,9 38,5 42,5 45 50,2 S5,5

AKT1F

Mal.varh~ 25,9 33,8 34,8 36,9 48,7 \SO,S 76,8 89,1

Ipotekler 332,3 324,7 332,9 332,0 342,0 344,8 349,9 374,2

Senetler 150,3 164,8 22M 267,4 311,2 360,4 419,9 477,8

devlet tahvilleri . J25,9 144.3 194,1 261,2

Qzel tahviller 11,8 19,5 21,1 23,6

hisse senetlerltu 59,3 64,3 60,6 56,7

(I) Bu bOliim, hemen ·tamamen, Reichbank'm tercihli hisse senetleri tarafmdan ol~turuIm~tur_

88

seyi dcg:i~lirmcyen Josmi sonuclara yol acar. Cogu kez Konzcrnler kendl OZ bankalarim kurmaya cahsrmslardrr: 1919-1930 doncmi sirasmda A.E.G., Bank Elelmxisoher Wcrtc ile ElektrizitaetsJ.ieferungsgesellsohaf A.G.'yi. Siemens lmOlg'l, kimyusal urilnler, otomobil Konzernleri kendi bankalanru iste boyle kurmuslardir: ama bu bankalarm Munda onemll mevduat bulunmaz ve, .. m~teri»leriyle aym konjonktiir dalgalanmalarrna b:lgIt oldnklarmdan, varhklarrru ancak, onlari dtipedtiz yutrnadrkIan zaman, boylece kendilerine bagunh duruma getiren bUyiik bankalanri destegi sayesinde siirdiirebilmi~lerdir. Asimda, bUyiik sennayecllerin direnci, gitglde banka aygIttnm i~, i!jtirakler yardum fie kI~1 glrl:(llerl ~ ~klqir; bu da i9 ice girme siirecinin hI~lanmasma katkrda butunur - egemenlik: araclarim bankalara birakarak.

Eger, banka sermayesi He sinai sermaye arasmdaki bu savasnnda, sonunda banka sermayesi iistUn geliyorsa, bunun nedeni, Iliskileri, cari hesaplarm ve mali islemierin durumu iizerindeki bilgisi sayesinde, bankamn tek tek kapltalistlerln durumunu ilkin tam tanuna bllebllmesl, sonra da, kredi aImalanm kolayiasnrarak ya da engelieyerek:, onlari denetleyebilmesi, iizerlerinde etkili olabilmesi, ve dolayisiyla gelirlerinln durumunu genis bir ot.;Ude belirleyebi1mesl, onlart sermayeden yoksun brrakabilmesi ya da sermayelerlni onemli oloiiler icinde Inzla arnrrna, vb, olanagi saglayabilmesidlr,

Mali sermaye olusma sllrecinin gelismesiyle birljkte, artik «bankalar firmalarr kendilerinc yalruz veznedarhk kolayhlclan b*yla de~, ama hisse senetleri pakctlerini satin almayi ustlenerek, sermayeye do~rudan dogruya istirak ederek, ensonu senetlerlni muhafaza ettikleri ve boylece yetkilerini kullanma alanaklanrn sagladrklarim rndsterilerinin temsilcllerl nlteligiyle genel kurulIara kattlarak da baglarlar» {S).

Mali sennayenin gercek giicii tizerine bir fikir edinebilmek i91n, cabucak incelenmesi gereken ~ey, iste sanayi Iizerindeki banka egemenliginln bu ~itli goriinUmleridir.

a) Can hesaplar ve iskonto.

Bankalar, sanayii baslangicta carl hesaplarm gozetimi ve iskonto Islemleri araclarryla denetlerler: her ne kadar daha son_ ra ortaya baska egemen1ik araclari da crkarlarsa da, birincller bundan otfuii onemlel"ini korumaktan geri kahnazlar. Almanya'

Konzernin giiciindeJci artl!i 9J'k biiytiktiir, toplanan primler tutan % 67 Ilerleme, ve sermaye ve tasinmaz mallardan gelen hasilatlar % 56 biiylime durumundadrr, Ama, ozellikle, mal-vathklan degeri % 244 ve senetler de~eri % 218 artrmsnr. AlHanz I icln olamn tersine ve kuskusuz teknik zorunluluklar nedeniyle, ozellikIe Konzern tarafmdan elde tutulan devlet fonlanrun tutara artmrstir, (Allianz II soz konusu).

III. MALi SElt.MAYENtN GERCEK CUCU.

Yukardaki rakamlar, btiyiik bankalar ve sigorta sirketlerinin son derece btiyiik ve nazi rejimi altmda daha da biiylaniis bulunan gliciinii ortaya koyuyor, Bu mali kuruluslar, boylece, (onlari tekelci sermayeye baglayan siki iliskiler sonucu) sinai liretimi ve, yalmz onlann devlete venrne ya da vermeme durumunda bulundukianbiiyiik krediler nedeniyle, hiikiimet politlkasmi gercekten denetloyecek gilotc goriiniiyorlar. Nazi rejimi alnnda, bankalar her zamandan daha 90k ekonomlnin diizenlenmeslnln kesin organlartdtrlar: kuskusuz, onu gerceklestlrenler yararina yapilan oil' diizenleme. Bankalann artmis bulunan bu gercek giicli, bundan onceki sayisal bilgllere, mali sennayenin bir yandan sanayiyle, ote yandan devlctle iliskilerinc iIi$kin asagidaki ek bilgiler eklenince, daha da parlak biclmde gorilnur.

1, _:. Mali sermaye ile sinai sermaye.

l$.irakIer ve anlasmalar yoluyla Alman sanayunm hemen tiimiinii yoneten ve boylece tekelci smai sermayenin danli!iiimiinii gerceklestiren Alman kartel ve Konzernlerinin bUytik giloiiniin ne oldugunu daha once gdrduk. Ama, bankalann sanayi iizerindeki egemenlil1 olgusu gO-z oniinde bulundurulmadikca, Alman ekonomisinin yapisr iizerine ancak eksik bir gori4; sahibi olunabilinir, Bu egemenlik sonunda elde edilen ~ey, banka set'mayesl De tek.elci sanayi sennayesinin, mali sennaye bicimi altinda kaynasmasidir. Aynca, bu kaynasmanm ba~d ve tamamen gerceklesmls bir siirec oldugu da samlmamahdir: tersine, burada XX. ytizyLl baslarmdan beri geliljme yolunda ve bircok beklenmedik olaylarla dolu bir islem vardir, Bankalann artan ekonomik vesayetine, gerekirse bliyiik sanayicilerin direne gosterrneksizin katlanmadlklan ar;JktIr. ~gu kez bosuna alan bu dlrenc, kimi zaman, slirecln genel ilerlemeslnde ayrica hicbir

(5) A. DAUPHIN~MEUNIER. «La Banque 1919-1936», p, 95.

90

91

ya i1i$kin olarak, 1933·194lJ dOrtemi boyunea, (daha sOzti edilen rakamlardan ~) su stirece trunk olunur: AIaeakh carl hesapJar onemli ol~de artarlar; smai sermayeyi (ve tlcari serma yeyi de) bankalarla birlestlren ba~lann gitgide gli<;lendi~ni gijsterir bu; bu siir~ 1938'den iltibaren hialanrmsnr. Sanayiin banka karsismdaki krsa vadeli borcunun bir bOltimiinii olusturan bors-:lu <:ari he$aplar, smai kapitalistlerin veznesindekl iyiIesme sonucu, aym 1938 yrlina degin azalma g6stermii?lerdir, ama 1938'den lribaren borclu hesaplar yeniden artmaya baslarJar, sanaytlnin bir bOliimiioiin bankalarm yardrmma yeniden gereksinme dUJYdu~ anlamma gelir bu; ensonu, tlearl senetlerln iskoDtosunailii?kin olarak, ekonominin «canlanmaesr sirasmda i~lemlerin onemi btiyiilk ij.l,;iide artnktan sonra, sanayici ve tUccarlann veznesindeki iyilei?me, yani ekonominin Ilkiditesindeki arns sonueu .da 1937·1938'e dogru, hafirf~ gerilemeye baslar,

Bu bilgilerden sanayiin bankalar tarafmdan egemenlik altma ahnmasr ve banka sermayesi ile sinai sermayenin i<; i~ glrmesinln, azalmak ~le dursun, terslne, artrms bulunduklan sonucu crJkar.

b) lstirakler.

Tekelci smai sermayenin Istirakler yoluyla Alman sanaylinln en biiytik bOliimiinii denetlemesi gibl, biiyti'kbankalar da, aym yoldan, smai sermayenin en bUyiik 'bOliimiinii denetlerler. Bu baklmdan, Almanya'da, bizl iIgilendiren donem i<;in su yaptsal evrime tamk oIunur: Bankalar, sanayie «i:§ltira:1cler» hesaplarmr, gdrece . onemll bicimde axaItma zorundadrrlar, ,;i.inkii 1930 bunalmu sirasinda bankalan biiyUk gii\;liilclere di4iiren sey, hem bir OlQilde, 6zellikle az dikit» olan bu hesabm '¥Ok biiyiik oneffi'i. dir. AIDa bu azalmayi sanayiin bir 1cuttul~u olarak yorumlamamak gerekirdi: daha <;ok bir teknik yenlden-orgtitlenme soz ·kon:usudur. Bir yandan, «Istirakler» bai?hg:.. altmda tutulan senetlerin bir bOltimti yalntzca «senetler» hesabmda rnuhasebelestlrilrrrlstir: dte yandan, bankalar, su ya da bu firmayi dogrudan oogruya denetleyeoek yerde, yonetlmlerfne kanldiklan Konzernler aracihgryla, dolayh olarak denetlerler, Onlar i~in, sonue aymdrr, ama riskier daha azdtr ve, daha az bir paravla daha bUyiik bir sermayeyi denetlemek olanakh o\duguna gore, mali sermayenin olusma siirecl bundan otUrU aneak 1uzlannn~ttr(6).

Sermayenin ozei millkiyeti temeline dayanan bu sUre<;, kUf" kusuz, ~idi banka gruplari arasmda savasimlara, borsa «soy. gun-larma ve saIt siipekillatif Islemlere yol R'¥3r. Savas sirasmda ortaya cikan bir ornegi almak gerekirse (arkalarmda biiyUk. bankalar bulunan) iki smai grup, Pommersche Zuckersiederei (seker fabri:kasl) blsse senetlerinl sen alacaksm ben alacagim diye i~ boyle \,!eki:~tiler ve bu hlsse senetleri kurunun, 25 Ey· lUI 1940 giinii nominal degerinin % I 34'tinden, 1941 baslarrnda % 246, % 251 ve % 25S'ine yii.kseldigi gijriHdii .(8 Ocak 1941 gilnIii Frankfurter Zeitung). Boyle bir yiikselis, kuskusuz, salt sii· pekiila'tif blr nitelik tasir. Kuskusuz bu tiirlii olgular, M. Deat'yi ;>fiyle yazmaya sUriikliiyordu: «Almanya'nrn ekonomik ve toplurnsal rejimi siipekiilasyonu yasaklar, karlara-smirfandrrrr, toplulugun isler iizerindeki denetimini saglar. Bu ortarmn bankaci sefihliklerine ve borsa kurtlannm :soygunlarma pek elverisli olmadig; apaciknr» (7).

c} Bmisyonlar ve emisyonlartn Borsa ticaretine kabulU.

Bankalar, smai degederin emisyon i~lemJerini, ve bu degerlerin Borsa 'mcaretine kabuliinU ellerine alarak da, tath karIarla birHkte, sanayi iizerinde geniijl blr denetirn sag-Iarlar. Bu yatmm, ya da Mbul ii?lemleri i9ID, bii,yiik bankalar ~kez konsorsyom olarak bir araya gelirler, Bu uygulamanm sonucu sudur ki, hiiyiik bankalar kredi plyasasim tekellerine ahrlar ve, hatta en ~ii smai ~1etmeler i~ bile. bankalardan g~eksizin, se-

Iarm 0 isletmenia hiss.e senetlerlnin biiyiik. bir IbOlUmtin.ft elde tutma gerekslnmesini duyanlan enderdir, Bu durum !kendi.rri ancak, Ornegi.n biracrlsk gilbi, oldukca ax y~~ kollar i~n gOs'terebU,ir; bu durumda, tersine, bankalarm basltca hissedarlar oldUiklan gOriiliir: Ornegm biiytik bira Iabrfkasi Hofbrauhauss Hanau'nun senmayesinin % 45'i Bank fUr Brau Industrie'nin elindedir. Belli bir sayidaki a~ sanayii Islennesini, bankalar aym nedenle dogrudan dogruya denerlerler: Orne#in (Deutsche Bank'm subesi) Boemische Unionbank, yonetici1eri arasmda aynea kont Telekd/nin de bulundugu «Clotilde», .S2lOhga», vb. belli bir 'sa)'ldaiki Macar firrnasim dogrudan ~ya denetler,

(7) 1'3 Ocak 1941 ,giinlU OEuvre. (Marcel Deat, .1894·1955, Fransa'mn Haziran 1940 yeniIgisinden soma Alman sansii:rii alttmdaki OEuvre gazetesinin yoneJtici olan ve Ahnanlarla i§birligi yapan eski Fransiz sosyalistl, Vichy hlikiimetinde ~a ve sosya1 Isler bakallb~ yaptt (1944). Kurtulustan sonra gJ}'aben klaana

(6) Bu ned.enle blr i~letmeyi ge!'9Ckten denetlemek i,;in banka-

93

92

rnahkum oldu, ttalya'ya sigmdr ve bu iilkede, Torino yakmlarindaki San Vito'daoldiL ~.)

(8) Frankfurter Zeitung, 20 Arahk 1940.

bunun boyle oldugu ortaya cikar; 0 zarnan --daha once de belirtildigi gibi- Deutsche Bank'm a~lr sanayi vc kirnya sanayiinde, Kommerzbanik'm potas sanayiinde, Dresdner Bank'm odun, mcsin ve deri sanayllerinde, vb. egemen durumda bulunduklart gorillilr.

Bu egemenlik blcimi Q)kbliyiik firmalar iizerinde otdugu denli kli~ier uzerinde de, kislsel Konzernler tizerinde oldugu denli aile Konzern1eri iizerlnde de uygularnr. Boylece .bircok bankacmm, yalmzca biiyiik Konzern Hoesch'un, Deutsche Bank baskani Dr. Kimmich tarafmdan baskanlik edilen ydnetlm kurulunda degil, ama, Fuchs Wagon (Deutsche Bank) gibi, Prometheus Werke (Dresdner Bankjgibi, aym zamanda Millilig. Union Konzemlnin de denetimi alnnda bulunan (<<Drcsdner» tarafmdan, ama, yonetim kurulunda, «Deutsche Bank-m varhgiyla birliktc baskanhk edilen) Wald·Hlitte gibi daha onemsiz firmalarin yonetim kurullannda da yer akhklarr gorliliir_ Bankalar, ensonu, kisisel Konzernlerin yonetim kurullarmda da bazrr .ve nazrrdirlar: boylece bir tek ornek vermek gerekirse, biiytik kont Ballestram Konzemi 3'li bankaci olan 5 iiyeli bir kurul tarafrndan yonetilir. Bankacilardan biri, yonetim kurulu baskan yardimcisr, Deutsche Bank yonetirn kurulu Iiyesi, obur ikis'i de, Dresdner Bank ile Delbrueek, Schickler ve Ortaklari Bankasr temsildleridirler. Smai sermaye He kaynasmis durumdaki banka sermayesinin bu egemenlik bicimi, mali sermayenin gitgide daha Ozsel bellrtisldir. Nazi mevzuati, kU~Uk hissedarlar YI~m karsismda, isletrnelerin yonetiml icin onlara gitgidc daha cok yetki vererek, burada da mali serrnaye krallanrun egemenllgini pekistirmeye getmittir. Burada her seyden once 1 Ekim 1937'de yiiriirluge girmis bulunan hisse senetli sirketler Iizerindeki yasa soz konusudur. Bu yeni yasa merninin diizenlcmclcri gereglnce, hissedarlar Islemielerln yonetimi ilzerinde her ttirlu dogrudan etkili oIma hakkmm geri almdigrm goriirb", Yonctim kurulu, hissedarlar genet 1ruruluna oranla, bliylik ol<;iide gli<;lendirilmii? yetkilere sahip, ve yonetim .kurulu baskanhgirun, konseyin kendisine oranla arnrilmrs yetkileri var; yasamn 103. paragrafi.chaeta hissedarlardan temettlt tutaruu kendileri kararlastrrma hakkim bile geri ahyor; bu d~in kararlastmlmaSI da yonetim kuruluna birakilmrs, BOylece, mali sermaye ternsilcileri, bir kez komuta yerlerine yerI~ikten sonra, baskalari arasmda, kiio;;.lik ve or'ta hissedarlann tam yetkileri sayesinde de, bundan boyle her zamandan daha biiylik bir glice sahip bulunuyorlar.

m .. tlcrinl satmak (plase etmek) OIanaksIZ duruma gelmistir. Daha once, Deutsche Bank'm emisyonlann bemen hemen tiimtine istlrak cetigini gormlii?tlik, ve bu emisyonlar, su son yillardan beri, sermaye arttslari da katihrsa yillik 1·2 milyar R.I\Il'lik bir tutart temsil ederler, Sennaye arnslarr, tistelik, onemli bir kar kaynagi da olustururlar: ciinkii bu arnslar bilyiik bankaIar ir;;:in, yeni senetleri satm alana haklarmr, bundan yararlanacak yeterli paralan olmayan kliC;lik hissedarlardan ucuza kapatma vesilesidirler, (30 Arabk 1940 giinikii Frankfurter ZeltUl1g'un da bellrttigl bir yontemdir bu).

d) Yimetim Kurullarma giris.

Ensonu, bankalar, sanayiin kendisinln yonetici organlarrna, Konzernlerin yonetirn :kurullanna girerek, bunlarm denetimlerini de ellerine ahrlar, Bankacrlar yonetirn kurullarma cesitll bicimlerde girerler : Herhangi birkredi il]lemi vesilesiyle (onceden girtsleri i~lemin bir kosulu oldugundan) girebilirler: Konzernin hisse senetlerlne sahlp olmalan sonucu glrebllirler, hisse senetlerini ellerinde bulundurma, onlara hissedarlar genel kurulIarma kanlma ve orada Q'j kulInama olanagi saglar: onlara tam yetki vererek, on-Ian genel ,kurullarda kendilerini «temsil etmek»le gorevlendlren (kiio;;.lik ve orta hissedarlar) m~terllerlnin hlsse senetlerlni ellerinde .tutrna sonucu da girebilirler. Kismen Siemens'e bagrmh bir firma olan Elektrische Licht und Kraft Anlagen firmasmm bir hlssedartar genelkurulu sirasmda, Deutsche Bank iste boylcce (22,5 milyon RM'Uk bir sermaye ilzerinden) 13,51 milyonu temsil edivor ve Dresdncr Bank (1,38 milyon) ile Kommerzbank (0,87 milyon) tarafmdan oldukca geriden lzlerriyordu (Sl.

Bankalann sinai sermayenin yonetlmine bu dogrudan S11.ma y6ntemi oylesine gelii?'1lli~tir1ci, herbiiylik banka bundan boyle g6revi bllyiik sirketler hissedarlar kurulIarmda bir o;;.oguruuk ya da glio;;.lli bir pay saglamak icin bankaya gerekli yetkileri bir araya getirmek olan bir «genel kurullar» servisine sahiptir, BankaIar boylece kendl ydneticl ya da idarecilerinden bir bolumtlnun sinal Konzernlerin yonetim kurullanna girisini zorIa kabul ettirebilirler. Yonetlm kurullarr istatistlkler! lncelcndigi zaman,

94

95

Mali sermayenin egemenlik tablosu, iste budur; bu tablo, kimi gazete yazarJanmn Ileri siirdiikleri gibi, bankalarrn ne derecede ekonominin diizenlenmesinin kesin ogeleri durumuna gelmls bulunduklarmr ortaya koyuyor. Bundan dolayr, bankalar arasmdan, ekonwninin ilrendisini devletin ele almayi basanp basaramadigi sorulabilir.

Enflasyon ve sonuclari tarafmdan biiyiik ol9Udc ctkilcnmis, (Alman ekonomisini harekete gecirrnek ve «tazrninarlar»m Odenmesine yardirnda bulunmak i~in) yabanci illkelcrden bliyuk borclar alma zorunda kalmis ve etkinligl sanayiin etkinliginc siki sikrya bagh bulunan Alman banka sistemi, 1931'de ekonomik bunalrmm derinlesmesinden, baska herhangi bir banka sisteminden daha 90k zarar gormtistti. Bilindigi gibi, Viyana'daki Credit Anstald'm iflasr, yabanci alacaklrlarm alacaklarrru yogun bir bicimde gerl almalarr, Alman bankalarmm ilgili bulundukIan bircok bilyiik: smai isletmenln iflasi, artan sermaye ihracatt, Alman banka sisteminln ~kmesini Iuzlandrrdilar. 1931'in ilk yartyih .i~inde, Ahnanya'doo 3,5 milyar RM'lilk serrnaye cekildi: yalmzca 1931 Haziran-Temmuz aylari lcinde, Alman bankalart giselerinde 2,25 rnilyarhk geri odeme yapilmrstrr, Nordwolle (tekstil Konzerni) yikilrr. Sansolye BrUnning tarafrndan gercekIestirllen bankalarin yeniden orgiitlenmesi girlslmleri, 12 Ternmuz 193-1 giinii, Basbakanhkta toplanarak $iddetle cekisen bankacilarm dtisrnanhgiyla karsilasir. Biiyiik Alman bankalart, Darmstaedter ile Dresdner Bank'tan baslamak lizere, birbirl ardmdan cokerler, Bir tek Deutsche Bank ayakta kahr, ama koturumlesmis olarak. 14 ve 15 Temmuz 193-1 giinleri, Reloh'm tUm bankalari kaprlarmr kaparlar, normal Islemlerine az bucuk 5 Agustos giinii donebilirler, ama ancak, daha diin «Hberalizm-In atesli savunuculari olan bankacrlarm gitgide daha 90k basvurduklan devletin arran yardrm ve destegiyle. 1931 Temrnuzunda, sermayesinin yansma yakiru devlet tarafrndan iistlenilen ve gorevi biiyiik fuel bankalann $iipheli senetlerini kabul etmek olan Akzeptbank kurulmustur. Sonra, devlet Darmstaedler Bank ile Dresdner Bank'in mevduatlarim temlnat altina almaya g~er.Daha sonra, banka zararlarmm bir boliimiinii deviet kendi ustiine ahr, pratik olarak, Reich bankalar hisse senetlerlnin nominal degerlerl tizerinden odedigi bliyiik bir bOlUmiinii satm ahr ve bunlarr ya yok eder, ya da degerini diistirtlr. Ensonu, devletbanka sermayesinin yeniden orgutlenmesme gecer: ornegin, Danat ile Dresdner hisse senetlerinin hemen tiimiinli satm aldiktan sonra, her iki bankayi da birlestlrir ve boylece Reich'a 445 rnilvon RM'lik bir kaZlga malolmus «Old banka» 01 a rak , venl bir· Dresdner dogurtrna «mucize-sini gerceklestirir. Hepsine tily dikmek kin devlet bankalarm donrnus okredilerinin sorumlulu~nu da yiiklenir - ama, (bu kredileri cekip cevirmek icin ozel olarak kurulrnus bulunan) Definag He TUka bankacilar tarafmdan yonetildiklerine gore, yijnetimi gene bankalara birakma kosuluyla,

2. - Devlet ve mali sermaye.

Devlet ve mali sermaye ili$kileririi irdelemek icin, konuya ill; acidan: devletin banka sermayesine istiraki aeismdan, banka mevzuan acismdan ve devletin bankalara karst bor~lanmasl acismdan bakrnak gerekir,

a) Devletin banka. sermayesine istiraki.

Nazizmin iktldara gelisi strasmda, devIet .biiylik Alman bankalarmm bir -boliimiiniin b8$llICa hissedariydr: bu bankalar varhklarmi hala slirdiinnelenini de yalrnzca devlete bof9luydular. Bli'yilk Berlin bankalarnun hlsseli serrnayesi, J932'de ~yle ciaiPh~ordu (milyon Reichrnar'k olarak) (9).

...
~J,~ '"' '"' t!
I1i I1i t!.I "' ...
<!.I_ .e !~ 8~.!<lfi~1j
I::<!.I:=
.... ] ~!
1: <!.I ~;E~;E 8
BIde tutu1ansermaye ~ ~ it
1 ° Halk tarafmdan 28 94 14 24 0
2° Altm-iskonto 33 45 0
Bankasi t. (10) 0 50
3° Reich tarafmdan 0 0 103 11 40
------
28 144 150 80 40 Yani, S'Ok saytda ozel dd$i arasmda daiP·lrlll~ 160 milyonakar~l. Reich ta~dan elde tutulan 154 ve Alun-lskonto Bankast tarafrndan elde :tutulan 128 milyon.

Aynca bu genis banka sermayesi payrru da Reich, banka orgUtUUzerine «el koymitk .. iQin edinmemi$tir{II). Bankalan iflas-

tan kurtarmak i9nrlir bu.

(9) A. DAUPHIN-MEUNIER, op. cit., p. 529. (10) Reichsbank'm subesi,

(Il) Devletin bankacihk etkin1-i~ni dsha ilerde inceltyoruz.

96

97

Nazilerin iktidara gelisi srrasmda, demek lei durum ~leydi: Deviet, arh:k cogu ancak basit bir hukuki varsaynnla «Ozel»e benzeyen biiyiik bankalarm bashca bissedar ve baslrca alacakhs1 Idi, Naziler ne yapacaklardi? Programlan bankalarla kredinin ulusallastmlmasmi ve «faiz kOleligi»ne karst savasnm ongoren Naziler? Yapacaklan, suydu: Banka sisteminln temellni «yeniden ozellestirmek-te sabirsielik gosrereceklerdi. Daha 1933 AraInk aymda, Ekonomi bakam, Schmitt, Deutsche Diskonto Bank (12) gibi kiml bUyiik kredi kuruluslanmn sermayesinde, Reich'm lki yildan beri sahip bulundugu onemli hisseleri birakmak istedigini bildirir. A:z. zaman sonra, devlet 20 rnilyonluk hisse senedini bankaya geri verir ve, 1937'de, Reich'm biiyiik bankalara istiraklerinin tiimii. tasfiye edilmistlr.

BUyUk bir onern tasryan bir stirec var burada: bir yandan, yahtik olrnak ~yle dursun, sanayi ve ulastmma alarunda da gerceklestigi i<;in; ote yandan, nazi «biirokrasi»nin mali sermaye I,;lkarlannm hizmetcisi oldugunu gosterdigl icin, BUrokrasi kendi ekonomik gticiinii korumaya ve batta elden gehligince artrrmaya ~ah!jmadI: burokratik aygrnn her iiyesi, devlet alacaklarmm bir boltimtiniin kapitalistlere geri verilmesi vesilesiyle bii.yiik bir bankada «kU9iik bir yer» elde etrneye cahsn. Bu silrecin gtlcu ,ensonu, sermayenin ozel miilkiyeti, bu sermaye yogunlasmasmm io:;erdigi tiim bastan cikarma gliciiyle birlikte surdiikce, «bankalar uzerlnde bir denetim» fikrinin ne denli bos oldugunu da gosteriyor.

b) Banka mevzuatl.

u]tlugu sonucuna vanr, yalmzca bankalarin 01kinligini incelemek ve Iclkinlcriyle etkilemekle gorevli bir Reich komiserinin at anmasuu ongoriir. Bu komiseri atayan 19 Eyliil 1931 giinlii. emirname, ayrica, onun Re:ichsbank He sskr bir iliski icinde calisacagiru da ongoriir, Gerceklikte, bu komiserin, rolilrui, bankalarm rekabetini simriandirma, onlara tekduze kosullar kabul cttirme ve genel giderlerini azaltmalarma yardrmci olmakla kisulama zorunda bulundugu cabucak ortaya cikn, Uygulamada, hu komiserin lsi, ozel bankalarm dayamsmasim pekistirrnek oldu, Alacakh ve borclu fail. oranlarmi saptayan ve kredi acth¥ kosullarrm belirleyen 9 Ocak 1932 giinlii bankalar arasi anlasmay Ia, bunun boyle oldugu ortaya ~bkml~tJr.

Boylece 1933'e, nazizmin iktidan fetih yilma gel iyo ruz, Programlarma kredinin ve bankalarm ulusallastmlmasirn yazrms bulunan naziler ne yapacak!arch? Aylar boyunca, hicbir :?ey, Sonra, bircok bankacuun is,tegi ilzerine, Hitler, yalruzca 1932 bankalar arasi anlasmaya yasamn onaymi getiren 7 Agustos 1933 gi.inlii yasayi resmen Han etti; bundan boyle, korniser, anlasma Itosullartrn ,.igneyen bankalari 100.000 RJM'ye varabilen bir ceza verebilmekle yet kilendirilmistl.

Bununla birlikte, dte yandan, bankacilar nazi prograrm kar~ISIna kendi oz banka yasa tasartlarirn cikarmayi kararlastmrlar. Mali durumlarr hen-liz diizelmis bulunrnaktan uzak oldugu icin, boyle davranmakta acele ederIer. Gercekren, Dresdner Bank ile Lcipzig'in onemll bankasi, Allegemeine Kredit Anstalt, yeniden, serrnayelerinde azaltmaya girisme zorunda kalrmslar;;hr. Girisirn, 3D Haziran 193>3 giinu, yonetlrn konseyi, Sohachr'm :'~'$kanh:';] alnnda bir sorusturma kornlsyonu kurulmasim kararlasn. ar; Reichbank tarafmdan tistlenildl. Nazi httkiimet. taS'_HJY'" onayi.n vermekte sabrrsizhk gosterir. Komisyon, ilk kez olarak, 6 Eyliil 1933 gilnii toplamr. Belirticl olgu : Komisyon toplanmakta ne denli acele gostermisse (ve sonuca varrnakta ne d~di acc:!c~i oldugunu Ileri stirrntisse), gercekte sonuca 0 denIi g~C; varma': istlyordu. Schact, komisyon cahsmalarmm 19"33 scnunda tr-rnamlanacagim vaat ctmistl: ancak 1934 Kasun sonunda tamarnlandi,

Bu konuda da .kisa bir tarihce zorunludur. Banka mevzuatmda bir reform sorunu, gercekte, yalmzca nazi rejiminin kurulrnasiyla ortaya cikmarmsnr, Daha once, 1927'den 193O'a degin, btr sorusturma Yaaket) komisyonu, ya kredinin yonetlmlne ve dagihrnma, ya da, hatta kredinin denetimine iliskin bircok reform projesini irdelemisti. 1932 Temmuz gtlnleri ertesl Reich tarafmdan kurulan Uzmanlar Komitesinin cahsmalarma da, iste bu komisyonun vardigr sonuclar temel hizmeti gormtlslerdir. tki ayhk bir caltsmadan sonra, Komite, beklenmesi gerektigi gibi, dzel bankalann Reich denetimi altma konmasimn yararsiz

(he! bankalarm istegi iizerine kurulmus bulunan btl kcmisyonun vardigt sonuclar, 1 Ocak 1935 glinii yiiriirliige glren 4 AraItk 1934 tarihli bankalar yasasmda oldugu gibi yer alcblar. Gerci komtisyonun15 tiyesi arasmda iki de nazi buIunuyordu: Hitler'in

(12) Deutsche Diskorsto Bank, bundan sonra.Deutsche Bank He blrlesmistir.

98

99

delcgesi Keppler Ile partin in «teorisyen»i Feder; ama, onlarrn da miidahale ve konusmalari, «az g6rliliir bir ihtiyat»la doluydu (13).

Bu bicimde hazirlanan yasa, daha onceki «Ilberalizmse sadsk kahr. Devletin bankalar lizerine, ve hatta Re1chsbank uzerlne el koym as mi kabul etmez ve, yalmzca, Relchsbank tarafindan obUr bankalarm bir ,tlir «denetim-ini kurar: ama bu denetim de Komisyonun kendisi tarafmdan «esnek» olarak nltelendirilmistir, Ama, Komisyon t;ah~malanna ve bu t;ah~alann sonucuna biraz daha yakindan bakahm, Keppler, ilk oturumu acarken, $ansolye'nin ekonomik sorunlari «siyasal» diisiincelere ba~lamaJktan vazgectigtni ve banka sorununun yalnizca «teknik» acidan d~linii:lmesi gerektigini aciklar. Daha sonra sOz alan, ve uyariyt anlarrns bulunan Feder, (daha ,?ir gUn once atesll savunucusu goriindiigG) devletle~tirmeye bir selam t;aik.tlktan sonra. en sonunda bankalar i:izgiirltigtiniin «yararlar» tasidrgtm sandrgtru sayler. Bankacilar bundan b~le rahat bir nefes alrrlar. Ayrrca devlerin banka sistemlne her ttirlii karismasmm «tehlikc»lerini en dokunakh bicirnde hellrtenler de, devlet yardimtna en cok borclu bulunfln bankacilardtr (Dresdner'in, Leipzig'deki Kredit Anstal t 'Ill , "\Ob, sahiplenl). Devletle$tirme ilkesi boylece reddedilmistir. 0 srrada karma alan (Dresdner, vb.), ama daha sonra yeniden ozetlesttr+len kesimin kamu kesimiyIe birlestirilmesi ilkesi de reddedilmistir (Alman ek.onomik yasarmnda ikincil bir rol oynayan kamusal barnkalardan az sonra sOz edecegiz), Komisyon, banka sisteminin varolan yaplStnUl k0nmtna81 sonucuna varrr, Gercekten, gijrdilgumiiz gibi, karma bankalar 1936-1937'de tamamen yeniden ozellestmtdtter. Bill bankalann ytineticileri, 1934',te heniiz bunu urn muyorlardt.

Komisyon t;ah~malan sirasmda, sinai sermayenin mali .sermayeye karst savasirmnm yeni. bir goriinilmiinii ortaya cikardIg-.. icin yararsiz olmayan bir oluntu yer ahr, Hitlerd harekete para yardlmmda bulunmus olan a~lr sanayi kra'i.t Thyssen sv:o;ldmya gecmlstir: Thyssen, bankalarm ulu:salla$urtImasml degll. ama devletin vesayeti alnna almmastni isttyordu. 0 ayni zamanda hem devletln bankalar iizerinde srki bir denetlmlni, hem de bankalann merkeziyetsiz1~ri1meslni, bOJgescl ve usmaaIa!}ll1l$ bankalar kurulmasrm istiyordu. Bankanm sanayi iizerindeki egemenliginin boylece azalacagtru umuyordu. Bir basm ka~panyasmm esllk etttgi, ve yerel bankalara srki sikiya bagh bir

bankaci olan Schroeder (14) tarafmdan da destelolenen bu saldm, ancak bir uzlasmaya yol acar. Gercekten, sorustnrma komisyonu, Alman bankalar aygttmm rnerkeziyetci yapisma dokunma nedeni olmadigmi, ama bolgesel bankalan geemisten daha cok desteklemekte yarar olabilecegini belirtir. Ote yandan, Commerzbank, Dresdner ve Deutsche Bilnk, subelerinden 22'sini kapatirlar ya da birbirIeriyle degi$tirirler.

Komisyon t;ah~ma1anmn ozli, kisaca soylernek gerekirse, yukarda soziinii etmis bulundugumuz esnek denetimin kurulmasidir,

Bu konuya donelirn. 4 Arahk 1934 gilnlii: yasa, Reichsbank baskam ve baskan yardimcisi ile, Maliye, Ekonomi, Tanm ve t~Weri bakanlari tarahndan olusturulan, Reichsbank'a bagh bir Denetlm Ofisl ·kurar. 19J1'de atanrms bulunan Bankalar K()miseri .korunmustur, Denetim Oflsinin yiiriitme organi dummuna gelir. Bu komiser rkredi kurumlarmm islerini izlemekle gorevlendirtlmistir, ve yetklleri, bundan boyle, tasarruf sandeklanrn ve onlarm hesap aktarma (virman) merkezlerini de kapsarmna ahr. Sermaye degisikliklerinin, rasyonallzasyon onIemlerinin, birlesmelerin, yonetim degisikliklerinin, yeni ~ubeler kurulmasmm, vb., ona bildirilmeleri gerekir. Gercekte, yeni bankalarm kuru Imas im, ya da bir yerde daha once kurulrnus bulunan bir banka subesiyle rekabet eden yerel subelerin acilmasrm engellemek soz konusudur, Aym zamanda, «banka», «bankaci», «tasarruf sandrgr», vb. terlmlerinin anlami da siki sikrya belirtilrnlstir: bankalari yerel kredi sandiklari He tasarruf sandiklarmm rekabetine karst koruma sonucunu verir bu.

Vasa, ote yandan, tasarrufcularda bankalara karst, bunahm tarafrndan sarsilrms bulunan «gtiven»i yeniden uyandirmaya yonelik bir dizi dnlem ahr, Bu amacla, mevduata gOre, kasa likiditeleri (mevduatm % lO'u) ve ikinci derece llkiditeler (rnevduatm % 30'u) i~n, belli bir asgari oram saptanmisnr: ikinci derece Iikidltelerin, Reichsbank tarafmdan kabul edilen, Reich, bolgeler ve belediyeler tlcari beige ve senetleri bi~imi altmda olusturulmalan gerekir. Ek bir odiin~ yatmrm (plasmani) sa~Iadigma gore, kamu maUyes1 bakirnmdan onernli bir dilzenleme vat burada; bu diizenleme, degerler piyasasmda, kurlarim Jesteklemek icin, Reichsbank'a devlet tahvilleri satm alma ola-

(14) Belirtmis bulundugumuz gibi, daha sonra Alman banka sisteminin «$ef»iatanml~ttr,

(13) DAUPHIN-MEUNIER, op. cit" p. 261.

101

100

nugllli "'l~layan 27 Ekim 1933 glinlii yasamn arkasmdan gelir _ «open market» (acik pazar) siyasasIdIrbu. Bu bicimde, bir yandan bankalann varhklarmm cok bliytik bir bOliimiiniin hareketsizle$mesi (1931 banka :bunahamnm agirlasmasma katloda bulunrnus olan hareketsizlesme) onlenecek, ote yandan devlete yenl bir yatIrIIITI alam aC;ll,ml$ olacaktir.

Aym fikirler diizeni icinde, tasarruf sandiklart icin, onlari mevduatlanmn en bliyiiJk boJiimiinu deviet fonlari olarak kullanmaya ve esnafla kii<;tik sanayie kredi islemlerini simrlandrrmaya zorlayan, boylece rasarruf sandiklari tarafmdan bankalara yapllan rekabeti azaltan kurallar saptarumstir. Bankalar, Reichsbank'm incelemesine sunduktan sonra, yilhk bir bilanco ve, i~ hacimleri ile milyon RM'yi a$tl~ zaman, ayhk bir bilan .. o yaymlamaya, ~veni yeniden uyandirma niyetiyle de zorlan-

mislardtr.

Ensonu. hep «gilvenvi yerriden uyandirmak i¢n, yani, kisacast, bankalarm kendi ,,1karma, yasa, kredi i'$lemlerine iliskin olarak cesitli kurallar saptar. Bu kurallarm en onemlisi bankalann kendi kaynaklariyla orantih olmayan krediler verrnesini yasaklamaya dayamr; bu erekle, bundan bOyle bankalarin oz kaynaklarryla (serrnaye ve ihtiyaNar) yiiklenimleri (yatirrmlar, kabuller, ernisyonlar, mevduat hesaplarl ve cari hesaplar) arasmda 1/S'lik bir oran saptanacakllr. Denetim Ofisi bu buy-. ruga nyulmasma goz 'kulak olacaktrr, Aym erekle, her mii~!eriye verilebileock kredinin bir list srrurt vardir, bu strur musterinin sahip oldugu ve We-tme tiiriine gore degisen bir inanca (garanti) sermayesl yiizdesine bagltdtr, E~el' bankalar komiseri izin verirse ve biitiin banka .mtldiirlerlnin de onavlamaslYla, en yUksek ytizde asilabilir. Yasa, 5.000 RM'den cok bir tutardaki her borcluya, (Komiser taraftndan tanman bagl~lkhik drsmda) bilanc;osunu bankaya vermeyi ve muhasebesint banksya Inceletmeyi, gene banka kredllerine daha biiviik bir giivenlik kazandll'mak iC;in bir zorunlu1-uk durumuna getlrir. Hep ayrn erekle, bir bankanm yoneticilerinden birlne verebllecegl krediler, kimi c;ok hafif klsrtlamaiara da ugra1tlml$lardlr (Cekoslovakya'da bu tiirlti krediler tamamen yasalklanml$laNl). (IS)

Ensonu, biiyUk boI'l;lulal' iizerindeki bilgilerl bir aray~ ge: 'ti ren , ve bal1'kaJarm bir milyondan cok borclulara verdlkleri kredileri bildirecekleri bir «risk merkezi» kurulmul1tur. Bir bore-

lunun, aym guvence iizenine, bircok banka tarafmdan kcndisine kredi verdirtmesinden kacinmak ic;indir bu; 3 bankamn (Danat, Dresdner ve Schroder), iflas etmek iizere bulunan Nordwolle'ye aym zarnanda onemli bir kredi verdikleri 193!'uc,ki «kaza smn yinelenmesinden boyleee kacimlacaknr. Oyleyse bu risk merkezinin eregi dupediiz bankalarm dayarnsmasmi ar-nrmaknr, Ayrica. kredilerini artik Konzernlerin k.endilerine de~, ama subelerinin kalabaligma vererek, belli bir ol~de, bankalann bu ytikii.mlliliiklerinden kaytarma basarismi gosterdiklerini de eklemek gerekir. Boylece, binkac ay icinde, 20.000 RM' den az kredilerin oram % 8;den % 53'e yiikseldi (16).

Bu soylenenlerden, Schacht'rn kendlsinin de belirtfigi gibi, bu yasamamn ereginin: banka 6rgiitiiniin biiti1n gilclerlnln YOitunla~masl, varolan ya da gelecekteki Iikiditelerden tasarruf, tehlikeli islemlerin elenm-esi, gereksiz giderlerin azalrnasr, bankalara iliskin rasyoneI i~bOltimii, diizensiz ve zararh bir rekabetin ortadan kaldmlmasi ve uygun bir Iikidltenin saptanrnasi oldugu sonuou ~lkar(l7).

Her ne kadar 4 Arahk 1934 giinlii banka yasasr acikca ozel bankalar aygitim gilclendirmeye y6nelik bir yasa olarak gorunUyorsa da, devIet borclari piyasasirn genlsletrneye yonelik diizenlemeler ic;el'di~i de dogrudur, Bankalar Komiserinin yetkilerinin genislemesinin, devlete 0 zamana degin sahip oldugu 01 anaklart asan denetim ve etkinlik olanaklari verdi~i aciktir, Ouerin'in yazdrgi gibi: «Devlet her 6zel kisinin bankadaki hesaplari iizerinde cok etkin bir denetimde bulunur fonlann cekilmesine gerekirse zorla 'k ars 1 koyar, bankalann' kttllamlabilir biitUn fonlarmm devlet senetleri durumuna getirllrnelerini gilvence altma ahl'»(I&).

Ama, bu saptamaya dayanarak, Almanya'da devle'tin bankalar aygttmm efendisi oldugunu dtisilnrnek de gerekmez, Devlet, ancak bankacilara boyun egdigi olc;lide bankalar aygrtmm efendisidir. Gercekte, basks onlernleri ancak kii9iik tasarrufcular lizerinde uygulamr ve uygulanabilirler. Bi.iyiik kapitalistler, rejim cercevesinde, hiikiimetin onlan hoslanmadiklan bir i~e kosturamayacagi kadar etkili silahlara sahiptirler (hiiki.imetin boyle bir niyet besleyebilecegi varsayihrsa). Eger devlet bankalar

(IS} A. DAUPHIN-MEUNIER, op. elt., p. 271.

(16) A. DAUPHIN-MEUNIER, op. cit., p, ]J2. (17) H. PRIESTER, op. clt, p, 82.

(IS) D. GUERIN, Fasclsme et grand capital, Paris, 1945, p, 194.

102

103

-.,

(19) Ornegin, 1941 baslarmda, savasm en civcivli zamanmda, Reich orta vadeli borclari icin % 3,54,5 faiz OOerken, Ingiltere yalntzca % 2,5-3 i:idliyordu.

(21)) t'Jdlin~ler lizerine (Anleihstockgesetz), 29 Mart ve 4 Arahk 1934 giinlii yasa.

tmlrmstr: 4 yil sonra da, faizlerle blrlikte, hissedarlara geri odenmisti: oyleyse hissedarlarm devlete gecici bir bore verrnesl soz konusuydu. Aynca bu OOlinc ancak gticsiiz bir derecede zorunluydu, Ciinkii yasanm islememesi ioln dagmlan temel tfiyii % 6 ya da % S'de tutmak gerekiyordu. Ve biiyiik bir sayida isletme de, gerci kiiCUk hissedarlarrn zararma, buna karar verdi. Bu davrarns biclrninin, hisse senetleri bicimi altmdaki yatrrnnIan cekiciJiginden yoksun bzrakma sonucunu verdigi eklenebllir, bu da Reich senetleri plyasasi icln yararsiz oImuyordu.

.Mali aygttla ilgili mevznat konusuna son vermek icin, sigorta sirketlerlne iliskin olarak, gercekten yeni hicbir yasama onlerninin olmadignu belirtmek kahyor, Yalmzca Reich'm, sigorta sirketlerine ellerindeki hazrr para1an (disponibiliteleri) gitgide senetlere yatirtan eski egilirni koriiklemeye Cah~tljp ve, (1933'ten once Almanya'da Cok. olan ve iKi partlleri ya da sendikalarm koruyuculugunda kurulmus bulunan) karsihkh sigorta sirketlerinden cogunun kapanmasi karanm vererek ve bunlann varhklanm diipedliz sigorta slrketlerine aktararak, kapitalist sigorta sirketlerinin giictinii pekistirdigi belirtilebilir.

c) Devletin borclanmast.

Reich'in borclanmasmm ayrirmh bir tablosunu cizmek soz konusu degll burada, bu i~i ndelernemizln 3. Kismmda yapacagrz, ama, Alman ekonornisinln yapisim ve bankalarin bu ekonomi icindeki gercek gliciinii belirtmek icin, kamu borcundaki artl~ sonuclariru acikliga kavusturrnak soz konusu,

Marx bir yerde soyle yazar: «K3Jl1lu boreu, yani devietin yabancilasmasr ... kapitalist Caga damgasim vurdu» (21). «Kamu borcu, yani devletin yabancilasinasr»: bu deyim bellekte tutulmaya deger, Ciinkii kamu borcunun varolus ve artisirun nasil devletin artan ooglmhltgI dogal sonucunu verdigini belirtir. Tarihsel olarak, borsa ve banka sistemi iste bu kamu borcu temelinde gelismlslerdir, ve kamu bore senetleri, banka ve borsa Islemlerinin ozel «hammaddenlerinden blrini olusturmayi bugfin de siirdiiriirler.

Eger kamu borcunun gelismesinin bir ilk goruniimii devletin bagtmhlasrnast ve banka slsteminln gelismesiyse, ikinci bir

aygiti Uzerinde ~I degil, ama gercek bir egemenlige sahip olsaydr, kendi oz ma1iyesini ~iikerten bir faiz yiikiiniin a~rhgma katlanma zorunda kalmazdi. Ama, gercekte, devlet bankacrlarin kendisine uyguladIkJan ve, genls bir oll;tide, ekonominin Iikidlte derecesine bagh bulunan faiz orannn kabul etme zorundadir, Reich'm, ozel bankalar lizerindeki «denetlm-ine karsm, parayi, son derece daha az «denetim» olanaklarma sahip Tngiliz hiikiimetlnden durmadan daha pahahya Odeme zorunda katmasun bu aciklar (19).

Faiz oram, ekonominin likiditeslndeki artisla birlikte, bir dti$"me egillml gosterdlginden, faiz oranmdaki daIgalanmalan da bu aciklar.Hatta, savastan dogan kredi enflasyonu altmda, bu diisilsiln, bankacilarm hizmetkarlarr olan nazilerin bunu engelIemeye cahsacaklari oICiide biiyiik oldugu bile eklenebilir. Bu konuya gene gelecegiz, Bu soruna son vermek icin, belirtilecek iki nokta kaliyor, Bir yandan, devlet (borclarrna katilma paraSl saglamak iCin) tasarruf sandr klan karsisinda, bankalar karsismda oldugundan COk daha etkili baskt olanaklarma sahiptir. Tasarruf sandiklari, gercekte, bankalardan daha cok sayida, daha dagmrk ve daha giicsiizdtirler: onlara yalrnzca kU<;lik tasarrufcular para yatmrlar, Ama bu, mevduatlan toplammm bankalar mevduatlan toplammdan yaklasik yedi kat daha biiyilk olmasmi, ve bunun sonucu devlet borclart icln bankalar mevduatlanndan daha biiyiik onern tasrmasnu engellemez, Tasarruf sandiklari karsismda devletin sahip bulundugu «baski olanaklarr-na karsm, devletin kendi i:iz sebekesine sahip olmayi yararh gordli&iinii, ve, sonradan, 1938'de bir posta tasarruf sandigunn kuruldugunu da belirtmek gerekir.

Ote yandan, bu borclarmf istlkraz) bir bolfimiinii satmek (plase etrnek) leln, Devlet btitiln hisse senetli sirketler hissedarlarim, kar paylanmn (temettiilerinin) % 6 ya da % 8'ini gecen bOliimiiyle buna katdmaya zorlamlwt:lr(lO). Uygulamalarda, % 6 ya da % 8'den cok bir temettU OOemeyi kararlasnracak sirketler (kimi istisnai durumlar dismda) bu yilzdeyi asan k~r paylan bbltimllyle ozel bir fon olusturacaklardi, Bu fon Altmiskonto Bankasi tarafmdan yonetilmis ve Reich tahvillerine ya-

(21) K. MARX, Le Capital, edition Costes, tome 4, p. 201. [Bk. Karl Marx, Kapltal, Birinci Cilt, Sol Yaymlari, Ankara, 1978, s. n3.~.]

104

105

gortlntimtl de vergiler toplami iizerinden kimi tutarlarr almaya yetkili alacakhlar sayisimn artmasrdir. Bore arttikca, boyle bir araya getirilen tutarlarm devlet alacakhlarma verilmelerl lcin, vergiIerin artmast, ulusal gelirin lizerinden alman parcalarm biiyiimesi gerekir, Kamu borcu aracilrgiyla, ve diipediiz dtissel bir sermaye araciyla, devlet alacakhlari, btl durumda bankalar, ulusal gelirin artan bir parcasrrn temelliik ederler, Oyleyse, devletin borclanmasim artrrdiklan icin, naziler yalmzca devleti bankalara daha cok bagnnlJla,tJnnaya katktda bulunmakla kalmadrlar, ama, devlet alacaklilari yararma, ulusal gellrln artan bII" ~smm yabaneilasmasma da (devredi1mesine de) katkida bulundular.

Ustellk, kamu borcu yiikii arttljp. zaman, vergileri de arnrmak zorunludur, ama bu artrs, belli bir bore diizeyinden itibaren, bore faizlerini oderneye bile yetmez, ve bore faizlerl 0 zaman artrk yalruzca borclanrna aracryia Odenebilirler. AYI'Ica, olaganiistii her yeni harcama, ancak borclanrna araciyla karsrlanabilir. Bankalarm giiciintin kendiliginden artrsma yol acan, gercek bir d5ngii vardir burada, Vergilendirmenin de, kamu borcunun da kendlliginden bir Ilertemesinin kokeni, iste buradadir.

,1l('I'ill paymtn, tersine, % 10,2 ile % 8 arasmda degi~tiiti billnince, mali sermayenin devJetin basta gelen alacakhsr oldui¥! gCI'~~i acikca ortaya cikar, Devlet iizerinde bu kurumlar tao' rafmdan elde tutulan alacaklarm artismr anlamak icln, aynca bankalarm ve sigorta sirketlerinin biiancolanndaki «Hazine :

Bonolari» hesaplarmm artismt da arumsamak yeter. Bir baska lstatlstik, sablt geUrU degerlerln, bir yandan kredi ve sigorta kurumlan Be, ote yandan halk (isletmeler dahil) arasmda Da~ srl dagrldrklarrm bize gosterjyor. Demek ki sabit gelirli smai (.k'gerJeri de hesaba katan bu istatistik, mali sermayenin artan giictinli de a~lkh~a kavusturuyor.

(Milyar mark olarak degerler)

YJ1 ya da SenetIerin Kururnlarm Halkm Kurumlann ay sonu toplam tutari miilkiyeti miilkiyeti miilkiyeti %

---~ ~~~ ~-.~-- -,~~--- ,-- --
1913 68,(} 7,4 60,6 11
1'29 20,4 5,2 15,2 26
1932 22,6 6,1 16,5 27
1939 44,3 22,9 21,4 52
A~tos 1940 54,0 31,0 23,0 57 Bu yUzden, dogrudan, apansiz sonuclarr icinde, kamu borcunun arttsi, kendlni devlet alacakhlarmm devlet ve ulusal cahsma iizerindeki «hak-lannm giiclenmesiyle gosterir. Ama, dolayh, dolaytmh etkileri icinde, kamu borcunun arttsmin, artan vergilerin aglrh~ altmda ezilmis bulunan kiiciik isletrnelerin yiknmna yol acarak, biiyiik sermayenin konumunu gticlendlrmeye katkrda bulundugunu da ekJemek gerekir. Kamu borcunun, vergilendlrme aracihgryla, gereek bir millksUzl~tirlcl etklsi vardrr,

Devletin borclanmasimn bu sonuclari e~er gtin gibi ortadays a, bankalarm ya da, daha dogrusu, mali sermayenin gercek giiciiniin bir artismdan s5z etrnek lcin, mali serrnayenin devletin basta gelen alacaklzsi olmasr ve alacaklarnnn artmasi da gerekir, Nazilerin iktidara gelisi arkasindan, Alrnanya'da iste bunun oldugunu g5r~e~z.

Devlet iizerindeki alacaklarda (kamu senetleri), bankalarm, tasarruf sandiklannm, btiyiik Konzemler ve sigorta sirketlerinin paymm, tahminlere gore, % &9,8 He % 92 arasmda (22), ozel ki-

Bu tabloda en belirtici olan sey, nazi rejimm 8 YIh srrasmda kurumlar paymm % 27'den 5Tye gecisldir. AynC8 bir baska istatistik de bu tabloyu aydmlatiyor ve ona tiim anlarmru veriyor. Sdz konusu olan, Alman para-sennayesinln belli bash bOliimlerl uzerindeki istatistikrir.

Milyar RM olarak

1913 1939

Mevduatlar , , ..

Tasarruf mevduatlan " .

Orel ve kamusal sigortalar yatmm-

Ian ' .

Sabit gelirli degerler ...

Hisse senetleri .

Vergi bonolan .

19,5 30,0

7,9 60,0 17,0

15,5 21,5 20,0

4,0

lkincisi Wlrtschaftskurve'nin bit makalesinde (<<Wen gehoren

die Wertpaprere») verilrnistir, III, 1939, p. 313, sq.

(22) Birinci rakam, 1937 icin, Reich Istatistlk Ofisi'nin rakarrudrr:

106

107

Bu tablo, sahit gelirli degerler, hisse senetleri ve vergi bonolan toplammm, 1913'deki % 77'ye karst, artik halkm parasennayesinin aneak % 45'ini ternsil ettiginl gosteriyor: hisse senetlerinin en biiyiik boltlmtintln (Konzernlerin genislemesi sonucu) isletmelerln miilkiyeti olmasi yiiziinden. (isletrnelerl distalayarak elde edilecek) gercek anlamda tasarrufcunun payi daha da onemli bir bicimde azalmrstir. Bu olay, sabit ge!irli 01- sun olmasm, birtiin degerler karsismda tasarrufcunun asm bir gilvenslzllglnl ve, piyasa dalgalanmalanyla tutarlari dcgismeksizin, bir giinden obiirtine cekllebllecek mevduatIar icin belirgin bir yeglemeyi gosteriyor. Az bucuk onemli her para cekme hareketi, bankalan ve tasarruf sandrklarim, kendilerine hazrr para (Iikidlte) saglamak icin senetlerini satma zorunlulugu icine diisiirme tehlikesi tasrdigmdan, bu durum Alman maliyesine son derece dayarukstz blr temel vermistir.

Bu durum, devleti, bankalann her zamankinden daha srki blr bagnnhhgi icine dii$iirmii$tiir ve ancak eger devlet yeterli bir konsolidasyon (uzun vadeye cevirmerBdunc paketini halk iclnde plase etmc (halktan yeterli konsalidasyon borcu alabilme) basansmi gosterseydi diizelirdi: ama, bu tiirlii butiin girislmler icler aClSI bir basarrsizhga ugrarmstir.

Soylernis bulundugumuz gibi, mali serrnayenin giiclindeki artis ve devIet iizerindeki egernenligi, bir yandan mali sermaye tarafmdan elde tutulan kamu borclarr bOliintiisiine (bu bOliintlinlin COk bliyiik oldugunu gordiik). ote yandan kamu borcunun mutlak tutanna baghdir, Bu tutarm evrimini bu irdelemenin 4.klsmmda Izleyeceglrnizden. burada bu konu tizerine yalmzea birkac bilgi verecegiz, 3-1 Mart 193-3- giinii, ~e.~ch'm borcu 11.63 milyar RM'ye erlsiyordu: 31 Agustos 1939 gunu, bu bore 37,34 milyan buluyordu; demek ki 6,5 I'll icinde 26 milyar dolaylarmda artrmsti. Savasla birlikte, gorecegiz, kamu borcu daha d.a btiyiik bir artrs g6sterecektir.

Boylece betlmlemls bulundugumuz Alman e~o~o~ik .yapls~nm ozsel ozelllglnln -ve, degisik derecelerde, butun ileri kapitalizm iilkelerinde benzer 6zellikler bulunur- mali sennayenin sanayi iizerinde oldugu denli, devletin kendisi iizerinde de m~t. lak egemenligi oldugu ileri siiriilebilir. Hem mali sermayemn giiciinlln ve hem de, ulusal gelirin git~de bii~y:n bir h?liintiisiiniin temelliikiiyle, geJecekteki zenginlesmesinin nedeni, bu egemenliktlr, Bu kosullar iclnde, slmdi ele alacagunrz ~konomik orgiitleme oniemlerinin, ancak bagimh ve smrrh btr anlama sahip olabilecekleri aciktrr.

5.Ekonomik yogunla~tlrma ve orgutleme onlemlerl

Biiyiik ser:mayenin konumlarmm gii~lenmesi, naziler 'tarafindan alman yonetsel ya da yasamaya deggin bir onlemler butiinliigiiyle daha da artrms bulunur. t~i sendikalanmn ve iwi temsilinin olsun, zorunlu kartellerin kurulmalannm olsun iizerlerine donmeksizln, kendine yeterlik (autarcle) politikasr sonucu, biiyiik sermayenin giiciiniin artismdan da soz ermeksizin, kimi orgtrtlenme blcimlerinin gticlenmeslne ya da kurulmasina katkida bulunrnus olan bazt onlemlerln degerini burada incelemek zorunludur. S6z konusu olan, ekonomik yotunIa$lD8Yl kolaylasnrmis bulunan onlemlerdir: ekonomlk gruplann olusmasma ve tanmda 6rgiitlenmeye iliskin onlernlerdir.

I. EKONOM.tK YOOUNLA~MA YA KATKIDA BULUNAN ONLEMLER.

Daha once belirtmis bulundugumuz glbi, Iiretimln birkac Konzern elinde yogunlasmasi, nazi rejim sayesinde son derece hizlandt. 6rnegin, 1932'den 1939'a degin, Siemens elektrik i$U, raklerlnl kablo, radyo, gramofon sanayiine ve savas sanayiine degin genisletti: I.G. Farben etkinliginl sentetlk yakitlar, selulozIu yiin, giirgen seliilozu, sentetik kaucuk (buna) , vb. gibi yeni alanlara yayarak gticlendi ve aym zamanda eczacihkta, ev esyalarinda, vb. yeni istirakler de elde etti. Mannesmann, bir 119ta haddehaneleri, bisiklet imalatuu ve, obiir ucta, maden ko. miirii isletmelerini, vb. kendine katarak, dikey yogunlasmayla

. genisledi. B~I orneklen ayrmtrlr bir bicimde yeniden ele almak yararsizdrr, buna karsihk nazllerin bu siirece hangi 6l~iide ve hangi onlemlerle yardimci olduklarmi gormek iyi olur.

1. - «Yeniden-iizellestirmeler».

Naziler yalmzca devletin biiyiik bankalara ve celik fabrikalarma istiraklerlni yeniden-ozellestlrmekle kalmadilar, ama tekstil sanayiine, mad en k6miirii isletmelerlne, nehir ve deniz ulastrrrna sirkerlerine (I) istiraklerini de, bunalun sirasmda ve yo.

(I) Kimi biiyiik denizcilik firmalari hlsse senetleri ~u~nu

108

109

niden canlanma vesilesiyle edinilmis bulunan biitiin lstirakleri de yeniden-ozellestirdiler.

Ayru bicimde, ~ogu kez saghkh bir durumda bulunan belediye isletmeleri de ozel sermayeye geri veriJ.~i, ~i bu da tekelci serrnayeye, ozellikle elektrik ve gaz san ayilerinde , konumlarim pekistirme olanaklanm sagladi,

la ilgili ve yonetsel ontemler ahnml'~tll" Bu u:zmanla~tmnamn sonucu, hi~ kusku yok ki Konzernleri gU~lendirmek ve onlara g'itgide trOstIer bicimini vermek olmu~'tur; 9iinkii iki Konzemden her birinin iki ayn koldaki iiretimin omejtin % 40'101 denetledikleni bir yerde, bundan boyle her bin beli bir kolun % 8O'ini dcnetleyebilece~tir. Bu uzmanla$ma siireoi ~~itli bi~im!crde, arna en 90gu hisse senetleri degi~imi ve i~ alanlanmn smirlandmlmasryla ger~ekle¥ir. BiI'90k Konzem ya da kartelin ortak isletmeler kunnasmm rolunu ve Borsa alimlannm roltmu de ihmal etrnemek gerekir (3\.

2. - Ekonominin «aryenlestirilmesi».

Yahudilere ve yabancilara karsi alman onlemler, ekonominin yogunl~aslm hizlandirmaya kaukida bulunmuslardrr. Bu, 0z:el~ Iikle banka, toptan ticaret, hazrr giysicilik, ev esyalari, vb. gibi etkinliklere iliskin olarak dogrudur. Hazir giysicilik ve ev esyaIan alarnnda, birkac yil icinde cok dagmrk bir &rgi.itlenmeden iyice yogunlasrms bir orgiit1en~:y: d~nli$?~me ~n,:k o~um~,u? tur, Yerel olcekte, aym olay gorulur, ornegm (buyuk bir bOlumii Yahudi olan) Viyana firm ve ekmekci diikkanlari, ya cia giiney Moravya seker sanayii, simdi biryisk ·bankalara ad~ma~l,lh bagh birkac tekelcinin elindedirler, Yabancrlarm elenmesine illskin olarak, bu onlem ozellikle cok gii<;lii Cek cikarlarmm, ~~: man Konzernleri yararma elenrnis bulunduklan Siidetler'de buyiik bir rol oynamistir (2),

4. - Kii9iik girisimcilerin dtstalanmasi.

3. - Konzernlerin uzmanlasttrtlmast.

Incelemis bulundugumuz onlemler biiyiik sermayenin gi.i<;_ lenmesine dogrudan dotru,ya katkrda buiunmu~lardlr. Bunlann yanmda kiiQiik i~le'tmelerin diipedUz kapanmasr da tekelci sermayeyi dolayb yoldan gi.iqlendirmi!itir, Dolayh yoldan, ctinktl biiyilk firmalar kii9iik giri$imcilerin fonlanm ve avadanlrgmi satm alrnarms, ama onlarm rekabetlnden kurtulm~lardlr veku<;ilk giri!iimoilerle bundan bOyle emek piyasasmda kar~lla$lrlar; Qii.nkii onlar, emegi tekelci sermayeye bir kar birakacak ucretIiler durumuna gelmislerdlr,

Uretimln «normallestirilmesi» ve «standartlastirrlmast» ile birlikte, Konzernlerin uzmanlastmlmasi icin de cesitl! yasamay-

(bunalim srrasinda bu sirketlere yaptllP y~l'~lmlann s~nueu) elinde bulunduran Reich, bu hisse senetlerini onlara gen vererek, btiyiik Hapag, lloyd ve Mrikarsederein ¥i:kdlerini 19--1~ b:>yunea yeniden-ozellestirdi. Bu yenlden-ozellestirmeler, rejirmn ilk yillari boyunca aynt alanda yayilan ve Hamb~ Su~rlkanische A..G. ile Hanza A,G:nin yararlandiklart yeniden-ozellestirrnelerin arkasmdan geldi. Bu vesileyle, Goering'in organlarmdan bin olan Essen gazetesi National Zeltung, «yeni gelisrne olanaklarnu bulmayi ve onlardan en iyi bir bicimde yararlanmayi her zaman en iyi basardigi» icin «desteklenrnesi» gereken ozel girisime ovgiiler diizer (21 Ocak 194~), 1~~1 ~l~d~ Africa·

Unfen sirketinin hisse senetlerl de yemden"?zeIl~.tu:ldl. . .

(2) Biitfin bu sorun icin, Wlrtschaftkurve'nm bir makalesinde bircok bilgi icerttmektedir, 1939, I, p. 136, sq.

(3) Konzemlerin bu uzmanla$ma olayt kuskusuz ilerlemeci &zelliklere de sahiptir; ama 6nemini de abartanamak gerekir; <;Unku burada ozellikle, kendileri de biiyiik sermayenin gii<;ienmesine ba@l baska bin;ok etken tarafindan engellenen bir egiJim vardir. Bu bakundan, bircok Konzernin yalmzca alacaklanm yatlnnak i~1n geni!i1ediklerini belirtmek gerekir. Ger<;ek anlamda Konzernler icin oldugu gibi, nazi ilgisi sayesinde hizla buyilmii¥ bulunan biiyiik aile servetlert (Henehel-Kassel, Werhahn-Neuss, vb.) icin de boyledir bu. Aym fj1kirlerdiizeni icinde, serrnaye ~lkarlaflm onlemek icln, parasal alanda naziler tarafrndan altnan ontemlerln, belli bir 01 cilde, yabanct sennayeoln IronumuDU gii~lendinneye katkida bulunduklarmj da belirtmek gerekir. Ger<;ek ten , vebancr firmalar karlarrnm ancak cok k,ii<;uk bir bOIiimiinii transfer edebildiklerinden, Alman sanayiinde giiqJii lstlrakler edindiler. GordiigGmiiz gibi, tngiliz Unilever tr5s.tii, ki1~t ve seltiloz sanayiindeki i$itiraklerini savastan once iste boyle satm almrsn. (Nottm devarm arka sayfadadlr),

110

111

Kilctik girisimciler onoinlerle kendi Isletrnelerini brrakacak ve proleter durumuna donuseceklerdir: ornegin yalmzca gercek anlamda zanaatcrlar bakimmdan, 1936 Nisan ayiyla 1938 Nisan ayi arasmda, aralarmdan l04.000kadan ilcretli durumuna gelmistir.

Kii~k girlsimcilerln bu mtllkstizlestlrllmesi; 0 zamana de~n ya dognuJan yonetsel onlemler sonucu gerceklestirilmistir, ya da zanaatcilar icin her tiirlti cahsmayi olanaksiz bir duruma getirerek, ki bu da onlara hammadde vermeyerek ya da krediyl kisrtlayarak yapihr,

Bununla birllkte, 1938'den itibaren, tekelei sennayenin konumlarirn gtlclendiren bu proleteelesme siirecini hizlandirmak lcln gitgide daha cok onlemler almrmsnr (4). Ornegin, 4 Malt

1939 gilnltl ~ir. karraname, «yerslz» ya da «yeteneklerine uygun olmayan~ bir I~~e. cahsan zanaatcrlarrn baska isler yapmaya zorlanabIieceklenm kararlastrrir, Ama. birkac giin sonra 7 M t 1939'da, daha da koktencl bir onlern ahnrmsnr, ve bu' onl:~ ~a~nIzc~ ~anaatfY1lan degil, ama tiiccar ve kiir;iik sanayicileri de Ilgllendirir. Gercekten, Hitlerci hiikiimet q bacmJ etkinlik kategorilerine gore d~i~en belli bir asgariye varrnayan bUtiin Isletrnelerin d,~,,:~iiz ot1adan kaJdmlmasml kararla~hrml$hr. 7, ~art 193: gunlu. kararname, ayrrca, bu 6nlem sonucu lslerinl ~It1receklel?~ h~pslOin, 1 Nisan 1939'dan once bUyiik sanayide ise yerle$tlrlJebdecoklerini de karar'lastrrrr, Bunun sonucu bilyiik sermavenin ozgiil aftlrhi;b, iiretimde ve ticarette, i,ki ne-

denle artrms bulunur. -

II. EKONOMtK GRUPLAR.

(111. sayfadaki notun devarm) :

Iste ornek olarak, Mannesmann'lO, 1935'ten beri bashca genlslerne bicirnleri, «Aryenlestirme-nin rolii bunlarda kendini acikca gi:isterir.

1935'te, Mannesmann, % 6O'lIk Fransiz istirakinin tasfiyesi sonucu, Sarre'dakl Bus fabrikalanru kendine katar, 1~36'da. Mannesmann'm maden sanayii icin Kronprinz A.G.'ye istiraki (6 milyon RM) ~~luga varmistrr: az zaman once, Kronprinz, Rohrenwerke Coppel g.m.b.h.'leri' (serrnayesi 1,5 milyon) satrn alm.str, 1938'de, Mannesmann, bes fabrikasi bulunan Wolf Netter et Jacobi Ya:hudi firmasi toplam sermayesini (15 milyon) satin alir, Aym yil, Blsenbau Schiege (2,5 milyon) ile bir cikar anlasmasi yaprlrmstir, Gene 1937'de, Mannesmann, Hahn Schen Werke Yahudi flrrnasmm (10 milyon) cogunlugunu (% 76) sann ahr, Bu arada Mannesmann, Hahn KammerlchWerke (2,5 milyon), Franz Seiffert et Compagnie (1.35) Gesellsc· haft fUr Hocbdruckrshrleitungen, Werkzeugmagchinen fa1nik, Richard Weber et Compagnie, vb, Iirmalarmm istiraklerini de denetler.

(4) Bu proleterlesme egillminin savas ekonomisine ve silah sanayiinin i$giicfi gereksinmelerlne srkr siktya bagh oldugunu belirtmek -daha once de bellrtmis bulundugumuz gibi- son derece onemlidir, Burada, konjonktUrel bir olayla karst karsrya bulunuruz. Tersine, tekeller kapitalizminin kendine 6-zgii egillmi, ekonomik yasamrn r;e~itli alanlarmm sOmiiriibneslni, fiyatlar ve kredi mekanizmasryla, miiJksiizl~tirme yolunu tutmaksizm gereeklestlrmektir. Emperyalizm, proleterlesme sUrecinin bir

Nasyonal-sosyallst program, trostlere, kartellere, patron

birliklerine karst savasirm ongoriiyordu. «Trdstlere ve kartellere karst savasim» konusunda ne oldugunu daha once gordtlk. Slmdi bize, patron birliklerine karst savasumn ... patronlar yararma nasrl sona erdigini g6rmek kahyor,

Naziler ekonominin «korporatlf» orgiitlenmesini o1ffitledikleri icin, giio;lii Alman sanayii konfederasvonu (Fransa'daki C.G-P,P.'mn son derece gUo;lii benzeri) 6 Nisan 1933 giinii ken. dini Alman sanayi «korporasyonu» olarak adlandirrr ama Krupp'un baskanlrgi altmda salt patronal bir orgilt ol~rak ka~ hr. Bir zaman boyunca, nazi partisinin kendisi ve nazizmin ken. dilerine kisisel blr yandaslar topluludu olusturmak isteven ikinci dereee sefleri tarafmdan yol acilan demagojik aiitasvo~un etkisi altrnda, «korporatif» orgiitlenmeden soz etme siirdiiriilttr, 31 Mayrs 1933 giinU. hatta korporatif blr yasamn Ham bile duvurulmus, ama bu vasa hi<; crkmarmsnr, D. Guerin'ln beJirtti~j gibi, «daha 1933 Temmurunda, Reichswehr tarafrndan desteklenen bi1yiik sanavi vetosunu kullamr; Hitler, anstzm ulusal dey. rimln sona erdiginl bildlrlr» (5).

1934 baslarmda, 27 Subat gilnii, ne iicretlilerin, ne de nazi memurlarm kartsnklarr, salt palronal topluluklar olan «ekono-

yavaslamasma, mUlkiyet illskllerlnln bir aytkhp kavusma egi. limine vol acar,

(5) D. GU1!RIN. op. cit" p. 172.'

112

113

mile gruplar>r fugUUeyen bir yasa ilan edildi, Nasyonal--sosya!ist program istemierine lpartinin alt·fiihrerierinin her zaman bagh kaldtklan istemler) verilmls, goriiniiste kalan Odiinler gene de suriip giderler ;ekonomik gruplarm yoneUiciIeri s~ilmi~ degil, atanml~lardlr; oy verme hakki olan meclislerin denetimine bagli degillerdir: tek bir Alman sanayi konfederasyonu ya da «korporasyonu> yerine, sanayi gruplarllll11 sayiei 7'dir. Bu odunler, Hitlerci partinin «a:;nn»lanmn gUciioden daha uzun siirmeye-

ceklerdir-

(6) 12 Ocak 1935 giinlii oil' buyruk, giir;lii pat ronal orgtit Almon sanayi konfederasyonw1U, dlipediiz tmparatoriuk Sanayi grubu

durumuna donli$tlirtir.

(T) Sanayi yeniden bir tek grup o1~'turuyor. Bu durum, bliyiik sermayenin konumlanm yeniden kazandlwm gosterlr. Aynca, Alman sanayl konfederasyolJ1u gerr;ekte r;ah~maktan hicbir zaman geri kaimadlgl Icin. bUyUk sermaye bu konumlanm yalmzca kaglt lizerinde yitirmlstl. Sanayie i1i~in tmparatorluk gruou (Reichsgruppe) kendi iclnde, madencilik ve metallirji, kimya, makine sanayii, vb. gibi, 7 ana gruba (Haultgruppen), bu ana gruplar da kendi iclerlnde. sanayide sayilart 33 olan, her birl

ka, Sigorta ve Enerji (§ 2) Biitiin .. , '1

• gIn~IIllOI er ve b"tli .

lct~ck'T, gruplarin zorunlu iiyeleridirler (§ 3) 0 I ~ .. n ~ kapitalist orgtttlerdir bu grupla A bi .. Y ~se upedti: hir bolge grubu icinde bir ara aI" tnt l~. bolgenin gruplari caret orgi.i.t" Ekonomi Y ge irler. BOlgesel sanayi ve H l~k grup~a; anaOll~:1 1 odalarrnda tem~l edilmistlr, ImparatorE . .. g .p ar ve Ekonomi odalari, Imparatorluk

konorru meclisinde ortaklasa temsil edilirler (§ 7).

Her grubun basmda bir yonetici (Leiter) bul I

ratorluk gruplari yoneticilerl ile ana sanayi gruPl:ur... m~~Ieri Ekonomi bak ' I yonencr.' b a~mca atanmrsiardir, AJt grupIann yoneticiie-

J ~~e,. ~a. akan (Wlrtscbaftsgruppen'ler Icln), ya da list ru

yonenctsi taraf'mdan atanmrslardir (§ 11). g p

2. Islevler. - § 16 son derece onemlidl .. kil ..

revJe~in ~~Ier olduklarmr gOsterir. Bu para~~af:e~{)~O~~: ;:

bun gorevinm, mesleklerlni ilgilendiren her sey .. .. I g.

I .. Y 191D uye erme

yo gostennek ve oman korumak oldugu nu on .... ' O· .. netlclsi " gorur. rup yo-

, «sanaynn genel cikartrn hesaba katarak ve devlet .

~anm k1oruyarak», grup uyelerinin Islerinin iyi gitmesine y~~

irnci 0 acaknr. LM! Grup yararrna, ya da ekonomik , . ...lIt •

rarma y'. tiel lbna orgu yab' .' r~ne ICI ta t (ydnerge) gonderebilir uyelere Zorunlu

~~,~lktebl. tasir bu yonergeler, su anlamda ki, uYUlmal~Iasl 1.000

I II' para cezastyla cezalandmlabili P .'

m . d rr, ara cezasimn oden-

ernest u~m~~~, is en sonunda Imparatorluk grubu a da ana grup yonettcisi taraftndan, yani hicbir memur mtidah J • olrnadan, karara baglanrr, a eSI

.~k~~ik gruplartn roltinim ne oldugunu iyi anlamak i in b~ orgutun temellerini atan Subat 1934 yasasinm, fiyat ve pa;a; duze~eme gr~planm distaladigim ve yetkili olarak yalnrz k - telleri birakngmi da belirtmek gerekir. Gercekten yctki ar l~~::na.zhklan, patron crkarlarmi savunrnanm bu ik/ orgiitleo;~ i:~~:12;r~~mda ortay? ~~kJt~larmdan, actkhklar getirilmcliydi.

.,. bat 1935 gunlu bir genelge «gruplarla karteller ara-

smda srkt ve giivenli bir i~birligi» zorunlulugunu belirtir So - ra 12 Kasrrn 1936 .... Ek . . n

.,' l"k . gu~u, ~noml bakarnrun bu konuda ternel

mt~ ~ ta~lyan. bir enurnamesi, ayni zamanda hem gruplarm i - I.erllli behrleml~ ve hem de karteller karsjsmdaki gOl'eVleri:i

Bu asmlar bir kez «temiziendi.kten» sonra, «ekonomik gruplar»m bliylik sermayenin giiclinlin peki~mesi yonlindeki evrimi

hlzlanabilecektir.

Simdl Almanya'nm ekonomik yapiSt icindeki rol ve anlamim irdeleyecegimiz ekonomik grupJann tarihcesi. kisaca bOyledir. Bu tarihcenin yaran, ozellikle, bliyli.k kapi'talistlerin [stenciyle kimi nazi demagoglar arasmdaki "daia$IDa"Iarm, «ikincll» soruniar, temelllik bir;iminc hicbir zaman [lisk in olmayan sorunlar lizerinde ne dereceye kadar kcndilerini go.sterdiklerini ortaya koymak ve, hatta bu «ikincil» sorunlar icin bile, savastnun nasrl her zaman biiyiik sermaye yaranna sanur;landlgml

gOs.termektir.

Ekonomik gruplanmlza done lim:

1. Orgiitlenme. - Ekonomik gruplarm orglitlenme ve cansmasun yoneten yasa, 27 Kasim 1934 glinlli yasadlr, Bu yasa, ekonomik gruplarm birlikler olduklanru (§ 5); varolan ekonomik birliklerin, alacak ve bon;lanyla bh~ikte, ekonomik gruplar durumuna donli~tliklerini (6) belirtir (§ 6). Orupiarm ttirnii aln tmparatorluk grubu olu~tumr: Sanayi (I), Zanaat, Ticaret, Ban·

a!!-gruplara (Untergruppen) boltinmiis uzmanlasnns zr I (Fachgrupperi) boliinmuslerdir. rcr. r. LESCURE Re~P ara I1berte et d'autorlte, p. 22.) ,de

114

115

aciklarms bulunur (bu metin, 7 Temmuz 1936 giinlti, daha 6nceki bir emirnameyi tamamlar),

12 Kasim 1936 gtinlii metin, gruplarm ve odalarm gorevinin, uyelerini en iyi ekonomik 6rgUtlenme ve en yiiksek Uretkenlik anlayisma yUkseltmeye dayandigim belirtir. Bu amacla, gruplar ve odalar, teknik, e_konomik ve istatistik alanda gerekli ootOO ~ah$malara giri~eklerdir(8). Gercekte, eski patron birliklerine ve hatta ozel i~letmelerin muhasebe ya da ticaret servislerine diisen bir isler toplulugunu, grupiar bOyiece kendi ustlerine ahrlar. Kuskusuz, bir basitle~tirme, birl~j)irme ve caba ve para tasarrufu kaynagt var burada. Boylece piyasa anaIizi, butim bir muhasebe koiu icin ortak yonergeler saptanmast, normal1et' tirme ya da standardizasyon (her nesne modelleri sayisrnm biiyiik 61~de azalnlrnasmi sa~laml$tlr bu) ('i), lsletme bi~imlerinin verim bakrrmndan kar$lia$tlnlmaSl, vb. islerle gruplar gorevlendirilmi$tir. 12 Kasun 193.6 giinlli emirname, teknik alanda, grupiarm ve odalann Uretlm ve hamm.adde tasarrufu sorunlarirun irdelenmesine koyulacaklanm belirtlr: bu alanda, ister kamusal ister 6zel olsun, u7.man1a$ml$ 6rgiltlerle i$birliginde bulunacaklardtr. Bkonomik alanda, gruplar blrlik«<l blr muhasebe ilke1erini yerle~tireceklercLir; boyle bir muhasebe, Wetmelere yalrnzca kendi oz maliyet fiyatlanm tamma olanajam degil, ama obiir i$letmeler maliyet fiyatlarryla ya da hie degilse kendi kollarmm orta1ama maHyet fiyatlyla kaT$lla~brmalarda bulunma olana~ml da sa~ar; bundan da maliyetlerin dtismesi yontmde bir ilerleme olanagi dogar, Bu emirnamenin, pazan diizenleme eregiyle, talimat bicimi alursda herhangi bir onlem almayi gruplara yasakladlgl'da belirtiImelidir. Emirname bu onlemlenin ancak sendikalar ve karteller tara.fmdan ahnabileceklerini belirtir, C;OO,kli diye ekler, gruplara verilecek pazan diizenleme yetkisi, genel bir kartellesmeve ve fiyatlann yUkselmesine yol acardr. Gruplar icln konan pazan dlizenleme yasagmm, gruplann varolU$Ulldan pazan ve kendi fuiinlerlnl denetIemek I«<in yararlana-

RUlyan kartellqmemlf I,letmelere k8ll1 (yani kartellesmis isletrnelcr yaranna) yoneltilmis oldugu bundan dab iyi iti f

!d'! di a I 1 I ira

l. t cmez I ... Emirname, «zorunlu oldukca», bir yandan gruplar

ve odalar, ote yandan karteller y6neticilerinin g6revlerinin aynlaca~lanm (l0); gruplarin gUnU gtiniine bir kartel anlasmasi C;i~~lg~1 tutacak.lanm;. Irnparatorluk Ekonomi Medisi He ImpaI ~t~r~lIk sanayr ve ticaret gruplarmm kartel anlasmalarmdan bilgili olma ve bu anlasrnalarin gerektirdigi gdriisrnelere katilrna haklarrmn bulundugunu da ongoriir.

dzet olarak, ekonomik grup ve odalarm rulliniin ozsel olarak, kapitalist rejirndc olanakh oldugu kadariyla uretim kosullanrn (normallestirme), maliyet fiyatlari hesabmi ve rnuhasebeyi .birle,tlrme oldugu ortaya cikar, Ilretim ya da hammadde!erm kullanrlmasi alamnda, bir istatistik, pazar analizi ve arastirma ~h:;;masl gerceklestirmek de rolleri arasmcladir (i1).

?mpl~ .v: kartellerin «muhasebe kartelleri» adi veriIen bu ozel biciminin karsrhkh roliine iliskin olarak, grup!ann yoluna ko.y~~a~l. seyin maliyet fiyatlarmin hesap yonergeleri oldugu, yam ozellikle isletmeleri rnaliyetlcrinin durumu tizerine ay-

(10) Gercekte, bu «kisisel birlik», varhgmi hep siirdlirdii.

:11: Gercekte bu alanda gruplar bilimsel sanayilerle j:;;birli~i icinde ve, zorunlu oldugu zaman, bir menkez ofisin yonetirni altmda cahsirlar. Ornegin ambaiaj sorunu, bu amacla kullamlan hammaddeler yilziinden demir, cinko, kaiay, kursun, aliiminyum, .cam_: se~ami~, dogal dokwna gerecleri, yapay dokuma ge~~Je:-l, . aga~ ,'~len, mantar, k~glt, karton, kaucuk, vb. grupla; '.)\, ilgilcndh -vor ve bu da bir Merkez Oris kurulmasi zorun-

"UlLli~U!'.i\ yol w:'yor: «Arrrbalaj harnmaddelerinin irdeJe '

. . 1 . . ' nmeSI

lo;::J.n ~..i ",:,f'la L,rligi» (Frankfurter Zeitung, 21 Ocak 1941). Bu

?~lS, irdelemeden sonra, eger gerekirse, emirname yoluyla (izel J~,ctmelcre zorla kabul ettirilebilecek teknik onlemler onerir ($~,va$ ekonomisinin belirtlci bir 6zelligi var burada). Metal konse,:,e kutularrnm ve otomobil ya~ bidonlarmm yerine kul-

larulabilccek bir karton kaplar dizisi bu bicimde h I

A . . ¥ azu anmisti,

:ym blcirnde. dayamkh (tahtadan) ambalajlar yerine atilacak (kartondan) arnbalajlarm gecirilme egilimi, (kutu irnalatcilart tarafmdan olusturulan) bir kutu toplarna servislnin kurulma- 5.1 sayesinde engellenmistl. vb, Bu teknlk alanda gruplarm, fuelhkle ~zmanla~ml$ gruplann (Fauchgruppen) yararh bir rol oynayabilecekleri sOz gOtiirmez.

(8) Gruplann ve odalann mali kaynaklan, Uyelerinin Odentileridir.

(9) BOyiece, otomobil grubunun onerisi tizerine, 25 Temmuz 1939

giinii, turizm arabalan tip sayismm 52'den 3O'a_ agrr kamyonlarm tip saYlsmlD l13'ten 29'a, hafif kamyonlann 3O'den 3'e, motosikletlerin 1SO'den 3O'a indirilmesi kararla~ttnlml$.hr. Saytlarmi 5.3S1'den 736'ya indlren bu onlemden. yedek parcalar da

etkilenmi:;;lerdir.

117

116

dmlatacaklan ve muhasebenin maddi yonlerini degll, ama bi~ yonlerini diizenleyecekleri, oysa muhasebe kartelinin, &aU, fiyatJru saptamamakla birlikte, gene de ona (en yiiksek maliyetle iireten isletmelere yasama olanagi saglamak icin), muhasebenin sonucu olan bir en diifiik snnr saptadigi soylenebilir. Oyleki, muhasebe yonergelerinin (maliyetleri uzerlne edindikleri dogru bilgi sayesinde, en iyi donatilrms isletmeler, maliyetlerinin en dllsiik diizeyinden tamamen yararlanabildiklerinden) rekabeti artrrdiklarr, oysa muhasebe kartellerinin, fiyat karrcllerinden daha dusiik bir dereccde de olsa, rekabeti suurlandirdiklarr soylenebilir. Gercekte, gruplar ayrica kolayca dontisebilir, muhasebe kartellerinin benzern durumuna da gelebilirler. Yogunlasmarms ekonornik koll ann , gruplarm varolusundan yararlanrhklaruu gorrne yolunda yasa ve emirname metinlerinde kendini gosteren sii.rekli kaygmm nedeni de budur.

Gruplarm islevlerinln irdelenrnesine son vermek iQin, Reich'a ilhak edilmis ve Polonyahlarin kovulmus bulunduklan Polonya bolgelerinde (dogu bolgeleri), gruplarin kendl kategorilerindekl isletmelerin cogunu cahstirrnakla gdrevlendirildiklerinl belirtmek kahyor. Orncgin, Imparatorluk ticaret grubu, «Dogu ticaretini baymdirma Sirketi-nin kurulmasiyla gorevlendlrilmis ve bu sirket de, sirasi gelince, aym zamanda hem toptan hem de perakendc ticaretle yiikiimlii ve gorevi «bagsmsiz isletmelerin kurulup donatrlmasiyla kendi kendilerini yararsiz duruma gctirmek» (12) olan merkezi sirketler kurrnustur. Biitiin karlar bu erekle kullamlrmslardir. Bir gecis kurumu soz konusudur burada, aynca, ancak bagimsiz bir ticari aygrti cahsir duruma getirme basartsmi gostermedikce merkezi olarak cahsrnakla gorevlendirilmis ve oze! sermaye tarafindan kurnlmus bir kurum. Aym biclmde, dogu bolgelerinde, mineral yaglar, tarim maklneleri, kirlara yonelik metalar, vb. icin de sirketlcr kurulmustur. Gruplann kcndi olagan irdelerne ve arasnrma gdrevlerinin disma eikan bir ekonomlk yonetlm isleriyle gorevlendlrtldlkleri istisnai bir durum vardtr burada, Aynea Frankfurter Zeitung'un da yaptrgi gibi, hetta durumun koJektif bir ekonomiyi gerektirdlgi yerlerde bile, ancak g~, kurumlarmm kuruldugu, ve bu ge.<;i, kurumlarin y6netiminin, hatta devlet ve memurlan taraftndan degil, ama ekonomik gruplar olan bu kapltailst1er blrUk:lerl tarafmdan ve alam gercek anlamda ozel isletmeye hazrrlama ereglyle ustlenlldigi de belirtilmeye deger.

3. Cesitli patronlarm gruplartn cahsmalarma kattlmalari, _ Gruplarm yOlleticilerinin bakan tarafrndan atanrms bulunmalan olgusu, bu yoneticilerin patronlarm istenci disrnda atanmis bulunduklarmi hi.9 de sandirmamahdir, gercekte, bir yandan, kendi yoneticilerl ve kendi biirceleriyle birlikte ekonomik gruplar durumuna doniismiis olanlar eski patron birlikierinin ta kendileridir: ote yandan, cesitli patronlar, gruplarm yonetlidlerinin etkinligin! onaylama olanagina yeniden sahiptlrler. Bu son noktavi daha yakmdan gorelim.

27 Kasrrn 1934 emlrnamesi gruplar tiyeleri konseyleri ve m~lislerlnin rol ve gorevleDini belirtir(13). Paragraf 18, konseyIerin bagimh gruplar yoneticilerinden birlestiklerini gosterir: ornegin lmparatorluk sanayi grubu konseyi, Imparatorluk grubu ana gruplar ve bOlgesel gruplar yoneticilerl 'tarafmdan olusturulmustur ... Konsey muhasebeyl inceler ve grup biircesdyle odentiler- tutanru saptar, mal-varhgi ya da tasmmazlarm satm almrsim kararlastirrr (§ 19), vb. Kararlar cogunlukla alrmr, ama, kimi durumlarda, yonetici, konsey kararlarina kulak asmayabilir.

11. paragraf, asagi diizeydeki uzmanlasrms gruplar icin, yIida en az bir meclis topl anti sim on gorliyor. boor gruplar da toplann diizenleyebilirler, ama ancak yoneticilerinin karari iizerine. Mec1is toplannlarimn bashca rolii (§ 22) grubun yonetici fiyesine gUven verip vermemeWtir. Oylama glzlidir,

Kisacasi, grup yoneticisl roliins getirllmls bulunan girisirncilerin (ki gene! olarak kendikollanmn en bii.yiik girisimcileri idiIer) etkinligi, obiir patronlar tarafmdan dcnetlenmekle birlikte, ancak belli belirsiz denetleniyordu, Burlurum, hit; kusku yok .ckonomik grup ve odalardan cogunun komuta yerlerini elinde tutan biiyuk sennayenin konumunun bir giiclenmesiyle sonuclamvordu. (14).

(12) Frankfurter Zeitung, 1 Subat 1941

(13) Patronlarm tartrsrna meclisleri daha once varolan meclislerln yeniden kurulmalanyla olusmuslardir.

(14) Savas srrasmda, daha once gruplara dtisen gorevlerin ve hatta, genis bir ol~lide, devlet dairelerine diisen gorevlerin, ekonomik gruplardan daha rnerkezllesmts.vama gene «mesleki» nitellkte orglitlere verilmesl yolunda gitgide daha acik bir egilim saptanablldi. Reich Birliklerl, iste boyle dogdular, (Arkaya bk.)

118

119

haric), Bu orgUtlemenin bi9imi, Reichsniihrstand'dlr, Beslenme

KOl'pOrasyonudur. .

Relchsnahrstand'in yalnizca ad! bir korporooyondur: {:iinkii, bir yandan tarim disinda, bu isletmelerin iscilerini bir yana birakarak (10), ham ya da i~!enmi$ tarnnsal iiriinleri saglayan isletme ve girisimcileri bir araya getirir: ote yandan, her ~eyden once tanmctlarm kendileri tarafmdan degil, ama memurlar tarafmdan yonetilir, Bu ikinci ozellik tki nedenle acrklarur :

1. Reichsnahr st and, gene! olarak, bir korporatif cikarlan savunma araci degil. ama bir orgiltleme aracidir (ve Reiehsnahrstand'i ekonomik gruplardan da bu aymr),

2. Reichsnahrstand bir savas ekonomislnin temellerini atrnayi ve Reioh'm beslenme yeterlliini gerceklestirmeyi arnaclar: bu da, (biiylik sanayii ve banka serrnayesinin karlariru dtiljiirmemek icin hi<; de istenmeyen) mali ozveriler dismda, ancak baski onlemleriyle saglanabillr, Bu bakimdan, Reichsnahrstand, 1916 Mayismda kurulmus, ve 1916 Eylliliinde, Von Batocki'nin yiyecek iiriinlerlnln fiyaUanru Saptama Ofisi'ni eklemis bulundugu Merkezi tate Oftsl'ni (Kriegsernahrungsamt ), daha genis bir bicimde, yeniden kurar (17).

Relchsndhrstand'i kuran yasalar, 15 Temmuz, 1-3 ve 26 Eynn. ve 9 Arahk 1933 tarihlerini tasrrlar, Reich'm ekonomik or. giitlenmesindn bu onemli ogesini irdelemek icin, Reiehsnahrstand' In yaptsi ile islevlerini ardistk olarak inceleyecegtz.

III. TARIMIN ORGtl'n.ENMEst.

Tarima iliskin 01 arak , bu kesimin ekonomik orgtitlemnesini derinden degistiren bir dizi onlem almdi, Bu onlemler kOyJlilii~n ekonomik bakimdan srkiya almmasim saglamis ve tarimsal iiriinlerin domisttiriimii sanayiine yatmlmis bulunan biryuk serrnaye tarafmdan somurulmesini kolaylastirrmslardtr, Uygulamada, kii<;iik ve orta koyliilere sans fiyatlannm bir iyilestirilrnesini vaat ettikten sonra (15), rejim, tarrmcilari konjonktUr dtizelmesinden yararlanarnayacaklari bir bicimde «orgiit»lemi.$til' (yiiksek slyasal personele ve sinai sermayeye kislsel ve ailesel baglarla SIb sikiya bagh biiyilk tartmcilar, toprak agalan

Bu Birlikler, hiiktimetin glrisiml iizerine, biiyiik isletmeler in sefleri ve devlet temsilcileri tarafindan kUIUImU~, ve kurulmus bulunduklan alanlarda (demir, komurvbitklsel liner, vb.) kimi islerle gorevlendlrilmls ozel kuruluslar idiler, Normallestlrme yanmda, dagrum gorevl en onemli gorevdi, Bu son alanda, Birlikler kamusal dagrtim Oflslerine baglanmayacak, ama bu Ofislerin yerine gececeklerdi. Alman basmi, bu kurulusun ozeJ girf¥min etkluUk a1anmm btr ~lemeslne karsihk diii%iigtinii belirterek, Reich Birliklerinin kurulusunu uzun uzadiya yorumladr.

Kurulrnus bulunan Reich Blrliklerinin ilklerinden biri de, 20 Mart 1941'dc kuru Ian «Imparatorluk Komiir Birligl» idl. Bu Birlik, komlir dagitrmiyla gcrevlendlrllmlstl. Basinda kirni biiyilk Konzernler yonetidleri: Von Bohlen (Krupp'tan), Fr. FlickKuepper, vb. bulunuyordu,

Birliklerin yetkilerl, ozellikle fiyatlar alamnda, yavas yavas genisletdldi. Ornegin, 4 Mart 1943 giinlli bir emirname, Yapay Iplikler Birligine ve Tekstil Birligine, fiyatlar korniserinin onamasi kosuluyla, fiyatlan saptama hakkim veriyordu. Daha once de, baska Reich Birlikleri, ozellikle Irnparatorluk Demir Birligi yaranna, ayru nitelikte, ama daha dar bir kapsarnda kararlar almrmsu.

(IS) Nazi rejimin ilk ayian Icinde, glimriik vergilerinin yiikselmesiyle, kliytik tarrm urunlerinde kimi fiyat yilkselisleri saglanmtsn: 0 zamandan beri bliyiik tanm (tahil ve ot) fiyatlanyla sanayi fiyatlan yiikselmeyisiirdtiriirlerken, kii<;iik tarim fiyatlan olduklari gibi kaldt. Tarimsal fiyatlarm gelismesini irdelerken bu konuya gene donecegiz,

1. - Relchsndhrstand'tn yaptst.

Reichsnahrstand, tanm odalaruu, koylii odalanm ve tanm sendikalanm kendi icine alarak, yerel bir temel uzcrinde, ger.;ek anlarnda tanrncilan bir araya getiriyordu. Aynca, tanmsal kredi sirkerlerind, iiretim ve sans koopezatlflerinl (ozellikIe sarap ve sur), tarimsal ylyecek ticaretini, degirmencllerl, slit- 9illeri, peynircileri, mezbahalari, darmtrmevlerini, seker fabri-

(16) Tanm iscileri, tersine, Reichsnahrstand'a zorla sokulmuslardrr ki, bu onlara hicbir yarar saglamaz, ama bir odenti odeme zorunda birakrr,

(17) PERROUX, «Allemegne et Italie», Ekonomt Politik Dergisi' nin ozel sayisi : De la France d'avant-guerre 11. Ia France d'aujourd' hoi, p. 562.

120

121

kalarmi, konserve fabrlkalanm, bickr fabrlkalanru ve, genel olarak, biitiin tarimsal tiriinler donilsttlrtlm sanayilerini de bir araya getiriyordu, Ote yandan, Reiobsnahrstand bu ayru isletmeleri, blrlesme (Verbande) blciml altinda, iiriin kategorilerl bakimrndan bir araya getlriyordu: tarimsal pazarm orgiitlenme. si dolayisiyla bu birlesmelere (entente) donecegiz,

Bir bdrlesrne alam (Kreis) yerel topluluklarmm tiimli, bir birlesme alarn «koyliijiigii» bicirninde birlesmisti. Birlesme alanIan kfiyliiliikierinin kendileri de, on dokuz Reichsnahrstand kesimi icinde birlesmislerdi, Bu kesirnler asag: yukari bir fcdere devlet bolgeslnl kapsiyorlardi, Bi1tiin koylultiklerin sefleri atanmrs kimselcrdi: gercekte aralarmda biiyiik bir sayida toprak ~\gaSI bulunuyordu,

«Insan kolu-nun gorevi tarrrnsal kendine yeterlik istencme, ve hele ylft<;i1erin ylkarlanna son derece aykm bu siirece karst savasim vermekti. Reichsnahrstand'm iste bu kolunun krskirtmasiyla, 15 Mayis 1934 glinlii bir yasa, daha onceki ii9 yil boyunca tarimda cahsmis bulunan kirnselerin kentsel isletrnelerde ise ahnmasmi yasakIar; bu yasak kapsamma giren erkek ve kadinlarrn, ceza yaptmrnlari tehdidi alunda, kemler disma atilmasim buyuran 25 Subat 1935 giinlii emirnarneyi de, Iste bu kol esinler: kirsal proletaryayi toprak agalanrun topragma baglamak icin, parasal licret yerine ayni Ucretin sayisi gitglde artan ucretlllere yayilmasim, iste Reichsnahrstand'm bu «insan kolu» otutler ve sag-Jar (ttiketim nesneleri pazarmin daralmasma ayrtca bu da katkida bulunur). Ensonu, tarimcilar tarafrndan, giindelikcilere, karsihgmda efendilerine ,biiyiik sayrda cahsma giicli borclanacaklan kiiciik bir toprak parcasi verilmesine dayanan feodal HeuerJ.inge sisteminin yeniden canlanmasrm da Iste bu kol oitiitler ve saglar : Nasyonal-sosyalizm tarafrndan yeniden kesfedilen, ve kdyliiltik seflerinden blrmin «krrdan ~li durdurmak ve tartm giindelikcislnl koy yasarmna baglamak icin en etkili arac» (19) olarak niteledigi feodal angarya sisteminin ta kendisidir bu.

Ayrica hiitiin bu onlemlerin krrlardan kacrsr hicbir zaman engellernediklerini de hemen soylemek gerekir. 1933'ten 1939'a degin, tarim ve ormancihk emekcilerinln sayisi, eskd Reich'a gore, 1.45 milyon, yam % 10 azaldi (201.

Reichsnahrstand, bir yandan calisma sdresinln uzatilmasryla, ote yandan, ticretlerini ancak kannlanm doyurarak odedikleri i~giiciinti toprak agalannm buyruguna veren bir tiir «tarim hizmeti» olusturan Landhilfe ve l.andjahr kurumuyla, bu tartmsal i$gii<..-ii kacisuu kismen odiinlcme basarjsun gosterdl. Daha da iyisl, devlet dairelerinde, ticarette ya da kiml sanayilerde cal-smak isteyen gene krz ya da gent; kadinlara, !yiftlik kw (ya da kentre hizmet~) olarak bir' yilhk zonmlu parasu; hizmet yiikJeyen bir dlizenleme simrh bir bicimde uyguJandcl<:tan sonra, Reichsnahrstand'm istegl iizerlne, hangl kolda olursa olsun ca-

2, - j slevler.

Biitiin kademelerde, Relohsnahrstand'dan yerel kdylilluklere degin, servisler iio;: kol (kesim) bicirninde : insan, 9iftlik ve pazar kesirnleri biciminde bir araya getirilmislerdi.

1. Insan kolu.

Insan kolunun, teorik olarak, ozellikle bir propaganda ve egitim amaci vardi. Pratlk olarak, fusel gOrevi keyluleri sikrya almak, krrlardan kacisa karst savasim vermek, yani ciftcilere ve hepsinden once de biiyiik ciftcilere iicretli emekcilcr saglamaku. Naztlerln iktidara gelisinden beri, ciftciler krrlardaki <;ah$rna kosullarun agrrlaeurrnak i'¢n nazllerin desteginden yararlandrklarmdan, kentlere akm hizlanma (:gilimi gOsterdigi icin, kirlardan kacisa karst savasim bi1sbiitiin zorunlu bir duruma gelmisti. 1934 Martinda, obtirlerl gibi tanm isclleri sendikalarr da dagrnlmislardir, 1933 Ey!iUiinden baslayarak, tarim iscileri isslzlik slgortasi kapsarm disma cikarrldilar. Ciftciler, ucretlilerine disiplin cezalarmi Kendi baslarrna uygulama yetkisini yeniden kazandrlar: para cezalari ve hatta bedensel eezalar uygulama yetkisini. Fazla mesal ticretlerl giiliinc bir dtizeye dli$u, riiidii. Ucretlerin kendileri de. calisrna vasilerlnin suo; ortakhgi sayesinde, dti~iirii1mli$lerdi; iicretler <;ogu kez sanayi iscilerlnin lssizlik yardimlarmm % 50-10 altmda bulunuyorlardt (18). Bu kosullarda kirlardan kacism Iuzlanmast kolay anlasihr,

(19) D. GUERIN, op, cit., p, 222,

(20) Ve bu da yalrnzca bir ortalama: Kimi bolgelerde, azalma, nazi rejimin ilk alti ylll boyunca, cok daha biiyiik oldu: ornegin bu azalma Frankfurt bolgesinde % 21,2, Wiesbaden bolgesinde % 25,7 ve Berlinbolgeslnde % 41,1 oldu.

(18) D. GUeRIN, op. cit" p, 221.

122

123

hsmak isteyen 25 yastan kii~ biltiin g~ Iuz ya da g~ kadmlara 'tesmil edildi, 4 Ocak 1939 gilnii ahnan bu finlemin etkisi 1 Mart 1938'e degin geriye yfuiir (rnakabJine samil). Her yd (1 yil icln) 400.000 ciftlik kIZI ya da hizmetci toplanmasim saglar -. Bi.itiin bu onlemler, tanmcilarm ne denli di.ipedi.iz hizmetinde oldugunu gosterir, insan kolunun,

2. ~iftlik kolu.

<;ifdik kolunun eregi, iiretimin teknlk kosullarmm iyiie~ tirilmesiydi. Laboratuvarlarr ve tarim okullanyla birlikte, eski tarim odaianm kendine katan, iste bu koldur, Oyieyse bu kol, bilimsel arastirrnalarla, akaclamayla (drenaj), sulamayia, or. rnanlasnrrnayla, vb. ugrasryordu. Etkinliginin, hio;;: degilse «teorlk», ve ayrica belli bir fin em de tasiyan yonii, buydu.

Daha somut olarak, ciftllk kolu, klmya sanayiiyle tarim rnaklneleri ureten sanayie yardimci-simsar hizmeti gortiyordu. Bu etkinlik tanmsal yeterligln (ve I.G. Farben He tarim makineleri firmalan karlanndaki artism) gerceklesmesini saglamayi amachyordu,

Tanm makineleri satisr asagtdaki bicimde artti (milyan RM olarak) (21):

J. Pazar kolu;

1932 1934 1936 1938
84 134 240 300
Gi.ibre satist asagtdaki gibi ilerledi (bin ton olarak) (22) :
Sentetik Azot Pot as Fosforik asit Kd.r~
N- KO- P05
1933-34 383 718 471 686-
1937·38 632 1.156 690 1.269 Reichsnliltrstand tarafmdan pazarm orgiitlenmesi, ancak yavas yavas ~ero;;:ekl~ti. 1933 giiztinde, yasa heniiz yalmzca, iyi hir hasat sonucu fiyatlari ddsmeye yonelen tabtUar ioin asgarl fiyat saptanmasrrn ong5ruyordu (tahrllar Almanya'da hemen yalnrzca ~ift~iler ve btiytik clftlikler tarafmdan iiretilir), 1934'te, biitlm tanmsal tiriinler fiyatlanm ytikseltrneye yOne1ten kotU blr hasat sonucu, ttrerim ve 9C$itli dagmrn kademelerinde en yiiksek fiyatlart surddrmekle gOrevli «pazar birlesmeleri» ve korndserler olusturulrnustur: perakendecilerin karl an boylece sert bir bicimde ditsfirtilmilsttir, ve tanmsal iiriinlerin perakende fiyatIan, iiretimde (ortalama) % 20 bir yirkselmeye karsm, ancak % 7 yii.kselirler. 1935'te, bir baska ki:iltii hasat sonucu, Reichsnahrstand fiyatlarr, gene vergileme araciyla (iirilnlerin ~ogu icin bu yol uygulandi), ama Ozellikle arz ve talebin (sunu ve istemin) diizenienmesiyie oldugu diizeyde tutrnak ister. 1936'da, yeniden koW. bir hasat, arzin zorunlu teslimler sistemiyle diizen1enmesinin genislemesine gene katkida bulunur.

Pazar kolu ilci duzenleme biciminden yararlamr: Yoksul ve ONa koyliiler tarafmdan saglanan «ikincil» iirlinler icln salt otoriter bir diizenlerne, obtir tirunler icin, en (_;Ok basvurulan, zonmlu birle$lDeler yoluyla bir duzenleme. Birlesmeler, aym bir tirlin (bugday, slit, vb.) iiretlcilerinin, baskanlari (taruncilar ya da sanayiciler ) atanrms bulunan zorunlu topluluklandir. Savas sirasmda, pazarr bOlgesel blr ternel iizerinde orgutleyen bu birlesmeler, bliyiik tiriinler kategorileri bakrmmdan olusturulmuslarch; tahillar icin 20 bolgesel birlesme vardr: slit icin her kent ve cevredeki kir basma bir birlesme vardr, Bolgesel birlesrneler, her zaman her iiriin kategorisi icin, pazarm ulusal planda orgiin lenroesiyle gorevli merkez.i birUkler bielminde bir araya getirilmislerdl.

a) Merkez.i Birlikler. - Merkezi birliklerin rolii, ozsel olarak, fiyatlartn lstikrarmi elden geldigince koruyarak, arzm tao lebe uyarlanmasim saglamaktrr. Bu uyarlama iki bicimde yapiIIr: Bir tarim iiriiniiniin arz fazlalIgl durumunda, btl iiriinle go. revli Birlik «fazla»mn depolanmasmt orgiitleyecektir: arzm ye'tersizllgl dururnunda, Birlik c:hfalun. gereksinmelerindn tutanm hesaplamalrdrr, GOrevlerinde, Birliklere kendilerine ozgii mali olanaklarla donanlrms bulunan idari orgi.itler: Reich Ofislerl yardrmci olacaklardtr, Disahmlarla iste bu Ofisler gorevlendlrilmi$lerdir (tahillar lcin, depolama giderleri cok yiiksek 01.

Her zaman otdugu gibi, tarnmn teknik ilerlemcleri kapitalfst pazarm slDlnyla karsrlasmislardir. Koyliiler yiginmm crkarlarr, Konzernlerin ve sanayiin pkarlanna. ve emperyalist savasm hazirlanmasi icin bir beslenme temeline sahip alma istencine feda edilmislerdlr.

(21) H. LAUFENBURGER, L'Economie allemande a I'epreuve de Ia guen-e, Paris 1939, p, 27.

(22) H. LAUFENBURGER, op. dt., p. 27.

124

125

dugundan, Reich Ofisi depolamaya kendi girisir): aynca bu sorun da ancak ayrn -zamanda (hatta disahrn yoluyla) savas stokIan olusturma zorunlulugunun da kendini gosterdigi 1938 'den itibaren onem kazannnstrr (1937 heniiz kotu bir hasat yih 01- mustu): 1939 Nisan sonunda, bugday stoku 31 milyon kentale, cavdar stoku 4{1 milyon kenta!e erismistlr.

b) BirleJmeler. - Bolgesel birlesmelerin (entente) rolil, merkezi Birliklerin rolilnden <;ok daha ilginctir: Birlesmeler, miidahalesi son derece onemli yeni bir kurumu temsil ederler. Bu orgutlerin islevini kavramak icin, slit iiriinlerinin iiretim, sanayi ve ticaretini orgiuleyen (boylece 27 Mart 1934 gUnl:li yasamn yerine gecen) 17 Nisan 1936 giinlii yasaya basvurahm. Bu yasa temel bir nite1ik tasrr, ~iinkii tahrl, ot, tohum, davar ve et, yagh maddeler, yumurta, ktimes hayvanlan ve bal, bagcihk iiriinleri, patates, biracihk Iiriinleri, seker ve sekerleme, balrk, yiin, ipek, odun ve ormancrhk birlesmeleri, daha sonra onun ornegine gore orgii"t lendirllmls Ierdir, 6yIeyse $U 17 Nisan 1936 giinlii yasaya bakahm.

§ 1, su isletmelerin siitcdltlk birlesmeleri icinde birlesmelerini ongoruyor: 1. Siitii Ifleyen ya da domistilren isletmeler; 2. Siit ya da silt iiriinIerini satan isletmeler. Demek ki birlesme, iiretim ve sattsm cesitli kademelerini kapsiyor, Aym bicimde, tahrl birlesmesi de ekicileri, degirmencileri ve frrmcilan kapsar, Oyleyse, sanayideki gibi yatay degil, ama dikey bir iliskl karsisinda bulunuyoruz,

§ 4, birlesmelerdn erek ve gorevlerinln neler olanaklaruu belirtir; birlesmelerln pazan orgiitleyeceklerln1 ve tiiketicllerin Iasesinl saglayacaklarim belirtir, Bu erekle, birlesmeler tiretirn, sans ve tiiketimi duzenleyebilirler, tiyelerine teslim, sannalma ve depolama zorunlulukIan yilkleyohilirler: imalat lsletrnelerinin kullarum derecesini, dagrnm (ticaret) isletmelerinin asgan I!} hacmini saptayabllir ve bu iki gruptaki gecici ya da kesin olarak kapatrlacak «gereksiz» isletrneleri seceollirler: fiyatIan, fiyat sapmalarmr, vb. saptayabilirler. Bu paragraf son derece onemlidir, tarrmsal iiretimin, belli bir olo;iide, nasil yonlendirilebilecegini gdsterlr, Bu yonlendirme ekicilerin baglandiklari teslim zorunluluklari araciyla yapihr: zorunlu teslimlerin 'tutart b61gelere gore degislr: tahillara iliskin olarak, her ekici tarafrndan ekilen alanlara oranla saptanrmstrr, Zorunlu teslimler lcin 6denen fiyatIar, cogu kez bu teslimler iizerinde fazladan saglanan miktarlar icin odenen ve azami fiyatlar oIan fiyatlardan

d~tiir: bazen, teslirnler uzcrindek! fazlanm bir bOliimil, azarni fiyatla teslimler iqin odenmis bulunan fiyatJar arasinda araCI bir fiyatla odenmistlr. Bu sistem sonucu, azami fiyatlardan, yalrnzca, yetkin avadanhk sayesinde (ya da nitelikli bir silriiye sahip oIduklan icin), cok yiikisek bir verime (eger ekim sOz konusuysa hektar bastna, ya da eger hayvancilrk soz konusuysa hayvan basma cok yiiksek bir verime) sahip bulunan kOyliiler yararianabilirler; 5biirIeri, yoksuJ ve orta koyliHer, ancak kendi teslim zorunluluklanm karsrlayabilirler. Ustelik, reslim zorunlulukIanm karsiladtktan sonra, yoksul ya da orta koy. liiniin, kendi isletmesi icin gereksindigi tiriinleri (tohum, ot, vb.), biiyiik ~iftqi ya da toprak agalanndan (ve bu kez azami fiyatla) satm alma zorunda kaldigi da oluyordu, Teslim zorunlulukianm asan ve yiiksek fiyatla satilabilen iiriinlere sahip olmak icin, hektar verimIerini aruracak bicimde, giibre ya da tarrm makineleri satm almak io;in koyluleri biiyiik harcamalar yap-maya gotiiren de iste bu sistemdi. Satinalma zorunluluklan (imalat sanayiinden ya da ticaretten) teslim zorunluluklarmm kaI$lilgl ldiler, Gercekte, bu zorunlu teslimlerin devlet orgutlerine ve hatta kooperatiflere degil, ama sanayici ya da tiiccarlara yapildrklarr da belirtmeye deger, Sanayiciler ve tiiccarlar, ayrica, rakipleri yeterli bir i$ hacmine sahip olmadiklari zaman onlann isletmelerini kapattirarak, can sikici raklplerinden de kurtulabiliyorlardt (biiyiik biraci, degirmencl ve seker imalatcrlari boylece kendi oz i$ haclmlerini ve ekonomik giiclerini pek cok arurrrnslardrr). Ote yandan fiyatlartn diizenlenmesi imalat sanayilerine karlarim artirma olanagi saglarmsnr, hem de, perakendeci lcirlan marji son derece daraldrgi ve kiiciik tilccarlar gii~ bela gecinebilecek bir duruma dilslirtlldtikleri icin, perakende fiyatlar bundan hie etkilenmeksizin, Bu durum, eger boyle olmasaydt kacmilmaz iicret yiikselislerine katlanma zorunda kalacak olan tiim smai sermayenin yararmadtr. Ensonu, fiyatlarm dlizenlenmesi, kimi ekimlerin gelismesini de saglamistir: az sonra kOlIU tizerine gelecegiz,

§ S, yeni dlizenleme sonucu (ozel olarak kimi kuruluslarm kapanmasi sonucu) biiyiik bir zarara ugrayan isyerlerine hangi kosullarda bir zarar odentisi verllebllecegini QngOriir; btl isIetmelerin person eli icin zarar odentisi ongoriilmemi$tir.

§ 6, gereksinme durumunda klml buyruklar vermek rem Merkez Bii-ligin birlesmelerin yerine gecebileceginl belirtir.

§ 7, son derece ilginctir, ~nkii daha once irdelemis bulundugumuz birlesmelerle ekonomik gruplar arasmdaki nitelik far-

127

126

lUDI ortaya koyar. Gercekten, bu paragraf birlesmelerin buyruklanna uymayan birlesmeler iiyelerine karst polls gUcUniin kulIanilabilecegini belirtir (ekonomlk gruplarm rolli kendi uyelerinin ~lkarlarmr korumak oldugundan, gereksinme kendini duyurmadigi Icin, ekonomik gruplara iliskin mevzuatta buna benzer hiebir sey yoktur); aslmda, kOyliilere kendl O:;lkariarma aykin bir dizi onlemi zorla kabul ettirmek soz konusudur; ozellikle kendi Iirimlerini, diisiik fiyat odenen hammadde bicimi altmda, imalat sanayilerine teslim etmeye onlan zorlamak icin, bu iiriinlerden (_fOgunu (ozellikle siit) kendi baslarma donilsnlrme1eri yasaklanrmstrr: aym bicimde koyllilerin de tiiketici ya cia perakendeciye dogrudan dogruya mal satmalari yasaklanmistrr, boyle bir sey onlarm toptan fiyatla perakende ya da yan top tan fiyat arasmdaki farktan yararlanmalarim saglardt, oyleyse bu yasak da trostlerin ve ozellikle siit trostlerinln yarannadir. Koyliilerin direnci oyle oldu ki, Gestapo bir cok kez miidahale etme zorunda kaldr. Ote yandan § 10 da birlesmeler tarafrndan kararlasnrtlrms bulunan onlemlere uymamamn hapisle ve 10.000 RM'yc degin varan para cezalariyla cezalandmlabilecegini ongijriir. Sinai scrmayeyi ve, belli bir O1~iide de tahil iireticisi toprak agalanm yararlandiran bu blrlcsmelerln gercek nitelig], bu bicimdc acikca ortaya cikar.

ill

Devlet ve ekonomi

128

1. Alman ekonomik Yasammda devlet rnudahalesi

Bundan onceki sayfalarda, Almanya'nm ekonomik yapisirun belir tici ozelliklerinl inceledik, Bu yapirun hilgisi, tamam olmak icin, kamu islerrnelerl tarafrndan ckonomik Y~5amda tutulan veri aO;lkhga kavusturmarmzt da gcrektiriyor. Ote yandan, Alman" ekonomisinin naziler tarafindan iktidarm almmasim izleyen yillar srrasindaki dinamigi, ancak devletin bu donem bovunoa okonomik yasarndaki baslica miidahale bicimleri bilinirse kav~'all<:bilir. [ncelememizin bu 3. kismutda, ckonomik dlnamigi daha dolavsiz olarak ilgileudiren seyi : kamu siparislcrinin, devlet gider ;"e gclirlerinin evrimini 4. kisma brrakarak, devletin rolunun iste bu iki gorliniimiinii -aym zamanda hem yaptsal sorunl a rla ve hem de ekonomik dinamik sorunlariyla ilgili gorunilmlcrl-« inceleyecegiz,

E~r Almanya'nm ekonomik yasammda devlet tarafmdan oynanan rolu ayn bir bOltimde incelemek gerekirse, devJetin bu Jqiidahalesinin anlam ve onemini iyice belirtmek de gerekir. Dogrusunu soylemek gerekirse, gcnel oiarak, yasamaya de~ onIemlerln cogu, tiretim ve degisim kosullarmr simrlandrrdrklarma gore, ekonomik yasamda devlet miidahalelerini olustururlar: devlet, ozellikle QzeI miiUdyet kurallari saptayarak ve bu kurallara uyulmasnn saglayarak, belli bir ekonomik sisternin temellerini atar, En azmdan, olaylar boyle goriinilrler; ama gerceklik bunun tam tersidir, .:;tinkti iiretlm ve bunun icerdigi liretim iliskilcrl (belli bir tcknik gelisme dereeesi sonucunun ternsilcileri olarak ) kendi!crini insanlara zorJa kabul ettirlrler ve hukuki iliskiler bu uretim iliskilerinin sistematik disavururnundan baska bir sey dcgildirler, Varolan iiretim iliskilerinin ta kcndileri sonucu toplumu cgernenligi altinda tutan bir simfm temsilcisi ve gorevlisi olarak devlerin miidahalesi, bu iiretim illskilerlne hukuki blr drsavurum verrneye dayarur: ilreticl gU.:;lerin gelismesi, iiretici giicleri varolan miilldyet iJi$kiieriyle r,.:eliskiye sokarken, miidahale bu iiretim Iliskilerini (devlctin ternsil ettigi 'toplumsal stmfm gilcliniin temeli) iste bu gorcli anlamda savunmaya da dayamr. Ekonomik yasamda devlet mildahalesi, mevzuann kendisinin aracihgiyla, iste bu bicirnde vardrr: 'iiretici gilclerin gelismesine eslik eden siyasal ve toplumsal dcvrirnlerin nedeni de budur.

Bununla birlikte, ekonomik yasamda devlet miidahalesinden soz edildigi zaman, bu genis anlamda soz edilmez; 0 zaman yasamaya deggin onlemlerle oldugu glbi, devletin kcndi menurrIan aracihgiyla ekonomik yasamdaki dolaysiz miidahalesiyle de u\imsllmaz. Devletin roliinti burada iste bu snnrh anlamda de alacagiz.

TIn h;_,\i'1,de «devlet miidahalesi» terimlerinc verilmis h1.:lunan anlarm belirttikten soma, gerlye bu mtidahaleniu teorik oJ)em~}Ii. 1)('1irtr'1c:k kalrvor. Bu miirlnhalenin ancak ikincil bir ('-,p.m l"-"wlJtt' ,tGlk'tIL KJ:;,;'bstmCI bir onem tasivan sey, hang! miilkiyet bicimi (r]nlaytSlyla hang; topiumsal snnf) cikarlnrtnm devlet mevzuatt tarafrndan savunuldugunu bilmektir, ciinkii, memurlan araciyla, devlet tarafrndan dO#rudan dogruya

-- 130

131

ahnan onlemlerin amacr, tum yasamasiyra savundugu ve stirdtirdU~ ekonomik diizenin yikilmasi olamaz. Eger devlet tao rafmdan, genel devlet mevzuau tarafindan savunulan ekonomik diizen kapitalist diizense, eger devletin cikarlarim savundugu smif (I) tekelei ve mali kapitalistler srmfrysa, clevletin ekonomideki dogrudan miidahalesi, hatta devletlestirrne yoluyla davrandigi zaman bile, temsilcisi oldugu rejirni koruyup surdurmekten baska bir amac tasiyamaz (:1).

Dev1etin ekonomideki d$udan mtidahalc olayJanmn go.. rece ikincil onemi boylece bcllrtlkliktcn sonra, nasyonal-sosyalist Almanya ekonomisi uzerinde dcvlet miiduhnlesinin kendini gosterdigi cesitli alanlan lncelememiz gcrekiyor.

I. tJRETiMDE KAMU i$LETMELERi.

(I) Toplumsal bir stmfm cikarlarrmn savunulmasmi, bu aym toplumsal srmfi olusturan bireylerin ozgiirltiWiyle karrstirmaktan kacmrnak gerekirvGercekte, bu bdreylerin sayica onemll bir bOltimiiniin kendi oz crkarlart fuerine acik bir gdriisii bulunmayabilir ve, bu 61rytidc, sonucta ozsel olarak kendilerine ~~gun bir bicimde davranan siyasal iktidara karst ba~ kaldn-abilirler. Bu olc;lide, eger siyasal iktidar otoriter - bir iktidarsa, ceza ~e misillemelere ugrayabilirlcr. Hatta en on ernlileri arasmda birc;ok Alman kapitalistinin, polis tarafrndan izlenebilmis ve yurdunn birakip gitme zorunda kalabilmis olrnasuu da bu durum aciklar.

Egemen snufla devlet arasmdaki. bu notta ¢ziimlemesine giri~emeyccegimiz kadar karmasik iliskllerin ozcl bir bolumudiir bu.

Gene de, bir yandan, hatta kendi cikarlan baknnmdan toplumsal bir suuftn hicbir zaman tam anlamiyla turdes olmadigi- 01, ornegin, sinai kapitalistler smin icerslnde, oz~likle ~g1r sanayi Isletmeleri setleriyle hafif sanayi islctmelerl sefleri .arasmda <;Ikar farkhhklari bulunabilecegini d~ belirtmek. ~er~~yor. Eger, belli bir siyasa geregi, devIet bu iki gruptan bmncisi. ya~ ranna mudahalede bulunursa, ikincisinin cikarlarryla <;eli~ki icinde davramyormus gibi gorilnlir.

Ote yandan, siyasal iktidarm kimi egemen smif tiyeleri ka.~sismda basvurdugu yaptJrlmlarm, hicbir zaman bu srrufm biittiniiniin erkarlanna ters du~emeyeceklerini de belirtmek gerekir; ornegin Almanya'da, siyasal buyruklara boyun egmeyen sanayicilere karst uygulanan yaptirrmlar, hicbir zam~ .mall.anm.n devlet yaranna zorahmma degln gitmemis (zenginliklerin bir bOlfuniintin fuel sektorden devlet sektorime bir rransferine yol acardt bu); ama olsa olsa, mallannrn yeddi emine verilmesi ya da mirascr veya ardrllarrna gC\;'i~mesiyle smtrh .kal~ll1lardlr\ (2) fuel sektoril )rurtarmak ve kanru artirmak niyetlyle, ekonominin koca koca kollannm devletl~tirilmesini Isterken, Keynes gibi bir Iktisatci iste bunu iyi anlaausn.

Deney, XIX. ytizydm son ceyreginden bu yana, bunaltm dij.. nemlerinin, devletin kimi gticten dti~en girisimcilcrin yerine gecmesi sonucu, devletlestirme donemleri, ve ekonornik canlanrna donemlerinln de, devletin yeniden verimli duruma gclen isletmeleri kapitalistlere devretmesi sonucu, yeniden-ozellestirme donemleri olduklarim gosteriyor. Nazi rejim, ekonomik canlanmarnn devletin kendisi tarafmdan kortlklenen silahlanma konjonktiiriine bag_]l bulunmasma karsm, bu gelenege aykm davranmak istcmedi, Bu yiizden. tiretimde olsun, kredide olsun, yeniden-ozellestirrneler artan bil' hula birbirlerini lzlemislerdir: bu olay tilm genisligini, ilstelik devletin biitce aO:;:lglDl karsrlamak icin mali gelirlerini daha da arnrma gereksinmesini duydugu yrllar alan 1936-1937 yrllarrnda kazanmrsnr, Wereinigte-Stah1werke'nin, Deschlmag'm (gerni tersaneleri), Hamburg-5iidamerika· nische A.G.'nin ve daha once sozi1nii etmis bulundugumuz biitiin sirketlerin hisse senetlerini, naziler i~te bu bicirnde yenidenozellesttrrnlslerdlr. l~lemlerinin hie kuskusuz son derece btiytik olan tam tutarrrn rakamlara dokmek, 3 nedenle: Reich gelir ve glderlerinin ayrmtih ve tam blr listeslni yayirniamadigi icin, istatistikler ancak devletin en az % 90'ma katlldIgl isletmelcri (hie degilse 1936'ya degin) devlet isletrnesi saydrklari icln ve, ensonu, hisse senetlerinln biiytik bir boliimii, devlet tarafmdan oocnmi-$ olmalanna karsm, hukuken Reich'm miilkiyeti olrnadiklarr, ama yalmzca glivence nitellgiyle deviet elinde bulunduklan icin, olanaksizdrr.

Bununla birlikte, en verbnli Isletmelerin yeniden-ozellesfirilmesi egilirni cok acrk bir olgudur ve, iktldarda olduklarmdan bed «ozel girisim» ovgiisli yapmak lcin tek frrsan kacrrmarms bulunannazi yoneticiler tarafmdan da hicbir zaman yadsmmarmstir, Bu egilim, verimli olmayan, yada ancak tekelci sermaye zararma verimli olabilecek iiretim kollann<daki kamusal ya da yari-kamusal l~letmelerin gelismesiyle, dilsiik Ol~dc, &lUnlenmlstir.

Devlet i-$letme1eri istatistikleri He baslrca devlet Konzernlerlni, iki ardisik paragraf i~nde inceleyeoegiz.

133

132

Dcvlct isletmelerinin, kamu hlzmetIeri denilen etkinliklerin, yani dcmiryollan, P.T.T., ve SU, gaz ve clektrik dagmrm isletmelerinin % 93 ~ o~turdutu g(Srtiliiyor. Bu istatistikle kavranan donem boyunca, (ulasnrma dtsinda) yalnrzca maden vc demir-celik isletmelerinin, goreli onemlerinin (% 2) hep pek dii~iik kalmasina karsm, biraz gelisme egiliml gosterdiklcri de giiriiliiyor.

1. - Devlet isletmeleri.

Reich ve bolgeler (eskiden devletler) isletmeleri ilzerine tam istatistikler ancak 1936'dan soma yayunlanrruslardir. 1936'dan itibaren, bu istatistik % 75'Jik istirakleri kapsiyor ve, aynca, bu islermelerln sermayesini de gosteriyor.

Bu islctmclerin sayrsi asagidaki gibi degismistir ; 1934 = 201

1935 = 207 (Sarre'in geri almmasindan sonra)

1936 = 285 (Istatistik 'temei % 90'dan 75'e geciyor) 19<37 = 302

1938 = 333 (Siidetler ve Avusturya ile birlikte) 1939 = 372.

Bu rakamlarm, bir yandan cesitli kurulus ve kapamslar: hesaba katmadiklari icin (ornegin 1935'den 1936 'ya , 22 isletme kapannus ve -.) isletme kurulmustur), ote yandan, ve ozellikle, ne serrnaye iizerine, ne de isletmelerin nitcligi iizer'ine bilgi vcrdiklcri icin, biiyiik bir anlam tasimadrklari aciknr. Oyleyse, lste devlet isletmclerinin toplam scrmayesinin cvriminc iliskln bi.r istatistik (ama karsthkh istiraklerin birblrinc dolasmasr sonucu ikili top1amalann cok oldugu da unutulmamahdrr).

]936 =- 17J31 milyun R.~·II.

1937 = 17.236,3» »

1938 ;= :1.339,6» »(bu artism 4.103,3 mllyonu, Avus-

turya ve Sudetler demiryoUan ve P.T.T.'lednden geliyor).

Iste simdi de, (ulasnrmayi da kapsayan) belli bash ilretim kollari icin devlet isletrnelerl sermayesinin evrimi :

Demiryollan ve P.T.T. dismda kalan devlet isletrnelerinin toplam sermayesi asagidaki gibi geldsmistir (milyar RM. olarak) :

1936 1,94

1937

1938 2,37

-

1,98

Bu durum, bu isletrneler icin, 6 milyon RM. dolaylannda bir ortalama sermaye olusturur, Gercekte, bu isletmeler icin, ortalama sermaye, istirak sirketleri icin (ortalama) 90 milyon ile. daginm (su, gaz, elektrik) icin 4,7 milyon ve sanayi icin 5 milyondan gecerek, tanm i<;in 2,7 milyon arasmda degisir. Biiytik ozel firmalartn rakamlan yanmda, pek kiiciik rakamlardir bunlar.

1 Toplam
Serrnaye (milyon RM.) o;o'si
1936 I 1937 1938{!) I
I
15.344 ,9(2) I 15.456,4(3) 19.436,6 t}'o 91
604,5 611,6 604,,0 oA) 2,6
303,6 299,6 359,9 0/0 1,6
79,1 79,1 78,2 % 0,36
71,5 75,4 88,0 % 0,41
355,0 345,0 35-2,2 ~/o 2,5-
ve SlidetIer devlet isletmelerl de Aynca, devlet isletmelerl soz konusu olunea, sermaye rakamlanmn karst s lila , bu isletmeleri (en onemlilert bUyiik ow bankalar olan) alacakhlarma baglayan 001'9 rakarnlarmi da koymak gerekir: oysa, asagidaki tablonun da gOsterdi~i gibi, bu rakamlar surekli ve dnemli bir gelisme iclndedlrler :

BWUn Reich isletmelerinin borclan (Milyon RM,)

Ulasnrrna

Dagrnm (su, gaz, elektrik) Madenler, tasocaktari vc

tuzlalar

511 kaynaklarr Dernir-celik fabrikalan Istirak sirketleri

(I) Bundan boyle Avusturya dahiL

(1) P.T.T. (Reichpost) dahil.

(3) Bu bOlfun bundan boyle simdiye .degin mel bir boliim altmda toplanan otomobil ulasnrmasmi da kapsryor.

1933 1934 1936 1938 1939

4.704,0 5.215,9 7.284 8.539,9

10.753',2

Devletin ve isletmelerinin ozel serrnayeye «yabancrlasma-srrun (devrinin) yeni bir goriiniimlidiir bu. Yalmz ulastirmayla ugrasmayan isletmelerln sermaye ve borclari dikkate ahrursa, bu «yabancilasma» (devlet 1914-1919 savasi ertesiade ulastirma isletmelerinln borclarim dogrudan dogruya kendi iizerine aldi!hndan) daha da bUyiik goriiniir.

134

135

Bu ayrnn yapihnca, 2;37 milyar RM'lik bir sermaye icin, bu Isletmelerin. 1938'de, 4,7 milyarhk bir borclari, yani sermayelerinin % 198'ine yiikselen bir borelan bulundugu gOriiIlir.

tstatistiklere son vermek icin, geriye, tlretim kollarr bakirnmdan, anonim sirketler toplarn sermayesi i9inde (komiinIer ve Hanseatik kentler dahil) kamusal ortakliklann paymm hangi yiizdeye ytikseldigini gostermek kahyor (3).

Viag oul ekonomi ilkelerine gore ~'ali:;;Jr vc ;'zeilil..k islctmelerinin en yiiksek verimliligini (yan,i vilksck hir ktll' oram ) "'Ig-Iamayi amaclar: 1935 -1936'da % 6 olan tcmc !I ii, dah" souru (1936-1937'de) % 6,5 ve (1937·1938'de) % 8'c "'lkanlllH~tlr.

2. Hermann Georing Werke.

Ulasnrma

Su, gaz, elektrik Hamrnaddeler Sanayi

% 47,54 % 37,17 % 0.88 % 0,40

Herman Georlng Werke'nin (dernir madenleri ve demir-cc- 1ik sanayii) kurulusu, «4 yilhk plan sorumlususnun 23 Temmuz tarihli emirnamesi geregince, 1937 Ternmuzunda gercekiesti. Isletme 5 milyon RM'Jik bir gecici serrnayeyle kurulmus, J938'dc, sermayesi 400 miIyona cikanlrmsn (265 milyon RM Reich tarafmdan saun ahnrms bulunan ilk hisse senetleri, 130 milyon zorunlu nitcllkte, yani bankalar ve «ilgili ekonomik cevrelersdc yatmlnns garantill bir temettii He 'tercihli hisse senetlerl). Vasa gerekcesinden ve yasarnn yayunlanmasnu izleyen resmi acrklamalardan, orel sanayiin, son derece yoksul demir madenlerinin isletme ve donii!jtiiriimiinli kendi acrsmdan ~k rlskli buldugu yerlerde, devletin, bu kurulusa giriserek, ozel girisim yerine mildahaIe etmeyi amacladigi sonucu cikar. Acrklarnalar, aym zamanda, ozel girisimin 4 yrlhk plan tarafmdan ongoriilen islerl kendi basina ve yeterli bir hizla gerceklestirmekte kararh buIundugu alanlarm tamamen Ozel sanayle brrakilaoaklarim da belirtirler. Frankfurter Zeitung soyle yazar: «Reich'm. baslamak ~, yeni slrketin yonetiminl kendi iizerine almast olgusu, ilkesel ya da bir baska nedenle Reich'm bir devlet isletmesi kurmak istedigini gosteren bir olgu olarak yorumlanrnamalrdir». Istirak fu:eI sanayie 5zgiirce acrktir : Yonetim Kurulunda yalmzca 4 ytl- 11k plan, MaIiye Bakanhgi ve Revlzyon ~ketl (devletbankasr) memurlan degil, ama ozel ekonomi ternsilcileri de bir arada bulunurIar.

Devlet isletmelerinln gercek anlamda iiretim icindeki son derece kOyUk yeri kendlni daha da acik bir bicimde gosteriyor.

Bu devlet Wetmeleriniu ~gu Konzernler bicirninde kiimelendiklerinden, geriye bashes kamusal Konzernleri krsaca betim1ememiz kahyor.

2. - BQ.$ltca devlet konzernleri.

1. Viag.

Viag (Vereinigte Industrieunternehmungen A.G.) ozsel o!a. rak biiyiik bir sayidaki devlet i$letmesinin hisse. sen~tlerini elmde tutan bir holdingtir (oyJeki. Viag sermayesr, hissedari buhmdugu !jirketlerin sermayesiyle biiytik olctide birlikte toplamr, daha oneeki istatistikler yorum1anmak lstendigi zarnan bu gereksiz yinelemenin goz oniinde bulundurulmast gerekir); organik olarak, sermayesiyle Viag Konzeminin blr parcasim olusturan ReichskreditgeseIlschaft'a baghdir,

Viag, kokenini 1914·18 savasmdan (Deu~~ In~ewerken A,G.'ye Istiraklerin kokenidir bu) ve 5~lth ~evlet I~letme. lerini (ooelh1de elektrik fabrikalarim) klimelendirme zorunluIugundan alrr, Viag'm savas basmdaki sermayesi 230 milyon RM idi(4),

(3) 1937 ista"tisti@, ama yiizdeler daha sonra pek de@.~edi, . (4) Bu sermaye, eski Avusturya devleti Wetmele;inin: ~emlr ve elektrik fabrikalanrun; Avusturya Creditanstalt mill, Vayana Bankvereln'mm, vb. Viag tarafrndan sogurulmaslID sa~amaya

yfuielik bir serrnaye artmrrnyla (daha onceki sermaye 180 milyon RM idi), 1938'de bu rutara yiikselrnistir.

Onem sirasma gore, Viag'm istirak ettigi isletmelerin basmda, 110 milyon RM'lilc bir sermayeyle Elektrowerke (elektrik fabrikalarr), sonra 36 milyon serrnayeli alliminyum fabrikalari fie 45 mil yon sermayeli dernir-cehk. ve makine fabrikalari, 20 milyon sermayeli nitrat ve kalsyurn fabrikalan gelir; Konzern'in toplam personeli 70.000 dolaylanna ytikselir,

136

137

Bu gozlemler, Hermann Georing Werke'n in , (4 yillik plan gorevlerine gore) gil<;sUz durumda bulunan bireysel girisimin yenine devlet girisimlni gecirmek icin kuruldugunu gosterir, Teorik bakimdan, bu onlem belli bir yarar saglar. Gcrcekten, Hermann Georlng Werke, diisiik cevhcrli madenlerle elde edilmis bu!unan uriinlcrin ma!iyet fiyan pazar fiyatuu a sacagmdan , yeterlnce verlm1i olmadigi icln (ya da zararli oldugu icin) ozei sanayiin isternedigi kimi madenlcrin il?letilmesini tizerinc alrr. Bir bolgc va da bir iilkedeki kimi uretim kollarrnm geli!Jo1llesinc cad bir engel, bu kollarm gellsmesinin -hil; degilse gc<;ici.;_n1li-ekonomik niteliginin belirtisi olan bir engel-vardir burada. Bu kollarda, belli vir iirtin, ancak aym tiriiniin bir baska bolgede ya da yurt dismda tirctlhucsi icln gerekendcn daha yiiksek bir ernek harcamasi araciyla elde edilebillr. Bununla blrlikte. kapitaiizmin dogusundan beri, siibvansiyon ya da daha geriel olarak giimriik iiretimi yoluyla ctkidc bulunan devlet, bu ttirlii ilretim kollarma gclisme ve kapitalistlerc de bu kollarda ilerleme oJanaklan saglar.

Sentetlk petrol iirotimiylc sentetik kaucuk iiretirni, iste bu son bicimde, glimri.ik himayesi yardirruyla gclisebilmislerdlr. Eger durum burada da boyle olmadiysa, bunun nodcni devletin demir-eellk ve maklne sanayilerlnin kanm korumak Istemesldir. Bu sanayiler icin kullarulan madenin 2/3'den 9Jgu yabanct kokenli oldugundan, bir fiyat yiikselisi ve giimrilk vergisi yiikselisi sonueu bu kar biiyiik ol~ijde zarar goriirdil, Bir baska deyisle, eger devlet Hermann Gearing Werke'yi kurrnussa. bu, (omperyallst savas olasiligma karst, kendini abluka sorutclarmdan elden geldighice korumak icin) «;.;.Iusai» maden yataklarmm islettlmesinden vaz gecmemekle blrlikte, biiyUk sennaye 1o\rlanm dii$iinnemek i~dir.

19}8'den soma, Hermann Georing Werke, ozelllkle Viag'a ait bulunan demir-celik fabrikalarmm satm ahnrnasiyla yeniden bilyiidii: orne gin Bonig A.G. (senmayc 50 rnllyon RM), Viag'dan (\}'o 170 rayicle) 26,56 milyon RM'lik (nominal deger) hisse senedi satm almmast sonucu, 1938 Haziranmda Konzern Georing tarafmdan elde edllmistl. Devlet Isletmelerinin basit bir kiimelenme siireci vardtr burada (5).

3. Komiir sirketleri.

Prusya devleti, 1914'ten once, kimi blltce gelirlcri saglama eregiyle, blr dizi komiir ocagi satin almistr; ozellikle, obur rnadenier dogrudan Maliye Bakanhgma bagh buhinduklart halde, yoneumi ozel ekonomi Hkelerine gore siirdiiriilen «Hibernia» maden Sirketinin, ilkin cogunlugun U, sonra geri kalan istirakini, daha 1914 savasindan once, iste boyle satin ahr, 19B'le, bakanItt tarafmdan yonetilen madcnlerin en biiyiik boliirnii, bu arnac.Ja kurulmus b~ul1an ~7 ~ilyol1 sermayeli bir devlet s irket.i n.e , Bergwerke A.G. ye (Reichlinghausen), oysa Prusya devlcti mn 5biir madcn ve yiiksek-fmnlan Preussische Bergwerke und Hutten A.G.'ye (P reussag) devredi lrn islerdir.

Naziler bu yavas orgtitlenmc siirecini stirdilrmekten baska bir scy yaprnadilar. Ornegin, 1934't<:, Hibernia Sirketi (sermayesi 72 milyon RM) ile Recklinghausen Bergwerke A.G. tek bir sirket lcinde, «Bergwergesllsehaft Hibernia» (sermayesi 150 milyon) icinde brlesmislerdi. Ayru cizgide, kimi Sarro madenlerinin isletilmesi icin, Aktiengesell$chaft fiir die Saargraben kurulrnustu.

Uretirnc devlet i.Hirak1cri konusundaki ozsel veriler istc bunlardtr, Bu veriler, kimi kamusal Konzernlerin biiyiik onemine karsm, devletin smai urctirndekl ve hammaddeler iirctimindeki roliiniin son derecc kiiciik oldugunu gosterlrler. Bu veriler, devletin bu istirakinin gercekten ancak verimJI olmayan iiretimler icin (ve teke1ci sermayenin yiiksek karlarmi diisiirrneme eregiyle) artngmr, oysa, en gelismis kollar icin, tersine, gerilemekte oldugunu da gosterirler. (yeniden-ozellestirme harcketi bunun en iyi karundrr).

(S) Bu dc~i$iklikler sonucu, teknik bakimdan, sermaye degi!;likJig-iyle birlikte, Konzerni bircok birime bolmeye girismek zorunlu duruma geldi, 1941 Ocagmda da bu gerceklesti. Bu tarihten

i tibaren: Konzerni yoneten Riechwerke «Hermann GeQrlng» sirketi (sermayesi 250 milyon RM); gerec ve makineler «H.G.» Slrketi (sermayesi 560 milyon RM.); t~ Denizcllik «H.G.» Sirketi (sermayesi 12,50 milyon RM.); Alpler , Maden Sinketi (sermayesi 180 milyon RM.) cahsmaktadirlar, Her zaman oldugu gibi, serrnayelerinin bilesiminde bu sirketler bircok ikili hesaba sa, hlptirler (kimi sermayeler, toplam sermaye icinde, gereksiz olarak yinelenmls, iki kez toplanrmslardir), aynca hisse senetleri ·burada, Frankfurter Zeitung'un da bellrttlgi gibi, mali rolden cok orgiitsel bir rol de oynarlar.

138

139

II. J)EVLETtN BANKA ETKiNLt(;i.

1924 yasasr, kambiyo bunalnrn sonucu, 1931 Temmuzunda ilk degisikliklere ugrama zorunda kaldr; bu degisiklikler, fuel olarak, Reichsbank'm yabanci Ulkeler karsisindaki isleyisinl ilgilendirirler: ilerde bunlardan soz edecegiz, Sonra, Eyltilde, daha once de belirtmls bulundugumuz gibi, kredi kurumlanmn etkinligini incelemekle gorevlendirllmis bultman bir Reich komiseri atanmistir: bu komiser Reichsbank ile iliskl icinde 9a1lsir, 1933, nazilerin iktidara gelisldir, Naziler Reichsbank'in du{llffiUna hangi degi~ik1iklcri getirecekler? Baslica ii~ degisiklik gctlrirler :

a) Daha 1933'te, borsadaki kurlarim etkilemek icin, Reichsbank'a devlet tahvillerini satin alma yetkisi verilmistir: Almanya'da biiyiik bir genislik kazanmayan open market (acik pazar) politikastdrr bu. Reichsbank tarafrndan elde tutulan devlet tahvillerl tutari, 1933 sonunda 259,4 milyondan, 1938'de 556,8 miJyona yukselir,

b) SOziinii etmis bulundugumuz ve burada iizcrine yalmz ansrtmak icin dondiigiirnilz 1934 yasasi, Reiehsbank'a bu yasa tarafmdan kurulan denetim Of is in de iistiln bir yer verir.

e) Ensonu, savasm ongiiniinde, Reiohsbank'm etkinligiyle Hazinenin etkinligi arasmda daha biiyiik bir eszamanlastrrma gerceklestirilmesi zorunlu gortlniir. 15 Haziran 1939 giinii yaytnlanan yasanm amaci budur, Bu yasa gcregince, Reichsbank Reich sansolyeslnin dogrudan otoritcsi alnna korunus bulunur: bundan boyle bankanm ahp satabilecegi Hazine Bonolarmm tutaruu, bankanm hazineye verebilecegi avanslarm tutanm Reich ~nsOlyesi saptar; biitiin parasal sorunlan Reich sansolyesi 90- zero Bankanm sermayesi 150 rnilyon RM'de tutulmus, temettli kesinlikle % 5 olarak saptanmtstir (temettii gUvencesi); eger kar daha yiiksek bir temettu saglarsa, arta kalan devlete gider (bundan sonraki diizenlemeler gi5riiliince, bu son onlero salt demagojik olarak g(jriiniir); Alman hissedarlar 500 RM'lik (nominal deger) eski hisse senetleri karsihgmda, SOO RM'lik yeni hisse senetleri ve, aynca, 500 RM'lik de % 4,5 faizli Hazine Bonosu alrrlar, ki bu onlara (1 Nisan 1939'a degin geriye yiiriimek mere) % 9,5'luk bir ydhk gellr saglayacaktir. Yabancr hissedarlar bir Reichsbank hisse senedi (nominal degeri 100 RM) karsth~nda, GoIddiskon~obaDk'm, oy hakki olmaksrzm, 1939 mali )'1,hndan itibaren % 4 faiz getiren 200 RM'lik (5yleyse gercek faiz % 8) tercihli bir hisse senedini ahrlar, Aynca. yabanci hlssedar % I,s'luk bir indirim hakkina da sahiptir; temeUii ve indirim,

I. - Reichsbank.

1. Devlet ve Relchsbank.

1922-1923'te Almanya tarafmdan yasanan ve markm t;Okmesiyle sonuclanan (5 Kasun 1923 gilnii, dolarm rayici 4.200 milyon mark olarak bellrlenmisti) korkunc parasal bunahmdan sonra, yeni bir para birimi yaratrnak zorunlu olrnustu. Reichsbank'in yeniden orgiitienmesini beklcrken, 3.200 rnilyon rentenmarklik serrnayesi sanayi, bankacihk ve tanm tarafmdan satin ahnrms, devletten tamamcn bagimsiz bir banka olan Rentenbank tarafmdan pkanlan rentenmark, iste 0 zarnan yaratildr (15 Skim 1923 giinltl emimarne). Rentenbank. tarafmdan verilen krediler ~k siki bir bicimde suurlandmldrklarmdan, ki 'bu durum ticaret ve sanayiin trkanmasma yol aciyordu, Reichsbank, 15 Mart 1924 gilnii, bir sube, 10 milyon sterlin Iirahk sermayesi Reichsbank ve bir bilyiik bankalar konsarsyomu tarafmdan saglanrms bulunan altm-iskonto bankasim (Golddiskontobank) kurar (6). En sonu , 30 Agustos 1924 giinlii yasa Relchsbank'i yeniden orgiitler.

Reiehsbank 0 zaman yeniden emisyon kurumu durumuna geIir; tilziik baknmndan hiiktlmet karsrsmda tam bir bagimsizhga sahiptir. Reichsbank 150 milyon RM'lik bir sermayeyle kurulmustur: 90 milyonu, nominali yariya indirllmls eski hisse senetlerinden, geri kalan da yalrnzca alun ve altm-dovizle secbest birakilabilir bir ycni hisse senetleri emisyonundan gelir. Reichsbank 50 yilhk bir emisyon ayricalrgma sahiptir, Reichs-. mark (RM., yeni para birlml), altm ya da alnn-doviz ve kisa vadeli tieari alacaklar karsrhgiyla gilvence altina almrms bir altm paradir. Yasa asgari bir altm karsihk (% 40) ongi:lriir ve RM'yi 0,33£3 gr. saf altmla tammlar (bir trilyon kaglt mark).

Kar eregiyle cahsan Reichsbank.'m ozel niteligl, yasa tarafmdan dogrulanrmsnr: gercekte, emisyon bankasr islevleri yiizimden, Reichsbank Maliye Bakanhgt iIe her zarnan srki bir iliski icinde cahsir.

(~) Sonradan, konsorsyom tarafrndan satin almmis bulunan hisse senetleri, Relchsbank'm kendi hisse senetleriyle degistlrllmislerdlr.

140

141

transfer edilebilirler. Ensonu, altmm kg. degeri 2.784 ruM olarak saptanmrstir (dolaytSlyla para birlmtnin alhn olarak tanmu deii~tir); ama dolasundaki para miktanyla altm ve yabanci doviz yedekleri arasindaki tiirn bag koparrlmistir, ki bu da gercek bir durumu resmen kabul etmekten baska bir sey degildir.

1939 yasasi ozelllkle Reichsbank. ve devlet iIi!}klleri bakimmdan onemlidlr. Bu yasamn gercek anlarm, devlete Reichsbank'tan eskisinden daha da kolay para elde etme olanagi saglamakur:

Reichsbank, belli bir smmn otesinde, ancak para basarak devlete avans para verebilecegine (ya da Hazine Bonolan satin alabilecegine )gore, enflasyona acrk kapidrr bu; btl durum, aym zamanda, hit; degilse naziler, ekonomik ve toplumsal sonucIan korkusuyla, enflasyon istcrnediklcri iil<;:i.idc, reformun snurh Onemini de gosterir, Buna karsihk, yasa Reichsbank'm ekonomiyle iliskilerlnl his degistirmcz, rciskom mekanlzmasma hie dokunmaz.

Dogrusunu soylemek gerekirse, devlctin Reichsbank uzerindeki etkisini dcgeriendirrnek icin, bakislart yasal degisildikler' yoniinden cok, ekonomik degi¥ikHkler yoniine cevirrnek. gcrekir. Nazilerin iktidara gelisini izleyen Alman konjonkuiriintin, mali ve parasal bakundan ozsel ozelligi, krcdi enflasyonu ve ekonominin likiditesinin artisidir. Bu konjonktiiriin sonucu, bankalar tarafmdan relskont gereksinmelerinin simrlanmasi (bu nokta uzerine donecegiz). dolayisiyla Reichsbank'tn odemeleri kolayca birbirlni dengeleyen ekomoniyle islernlerinin suurlanmasrdir. Serrnayesini lssiz brrakmarnak icin, Reichsbank dogal olarak, biiyiik savas giderleriyle yllklendiginden. bundan boyle en biiyiik Odlin~ ahci clan devlete yonelir. Reichsbank tarafmdan kendi kazanclariru arnrrna istegiyle, devletin kredi gereksinmesi arasrndaki konjonkttir boyle gerceklesir. Reichsbank (ve subesi Golddiskontobank) kendi bonolar ve policcler (ticari olmayan policeler) ciizdanlannm a$agrdaki bicirnde biiyUdii@.nii goriirler :

Reichsbank ve Golddiskontobank tnraltndan elde

tutulan. policeler ve bonolar ciizdam {milyon R.M}:

Ekirn 1932 Ekim 1936 Nisan 1937 Nisan 1938 Nisan 1939"

misnr (artis hm 1939 ilkyazmdan sonra daha da bliyiiktiir). Bu biiyiime &yledir ki, banknot dolasnrnrun onemli bir arnsma y01 acrmsnr. Bu nokta iizerine donecegiz.

()zet olarak, Reichsbank ile devlet arasmdaki i1i~kiler, 1933' ten ben, ama yapisal bir degisiklik gerektirmeksizin, SLI gotiirmez bir biclmde sikila srmslardrr: ozsel olarak, Hazine ile Reichsbank'm daha srki bir ii?'hirligi ve ernisyon bankasmrn is-

~.el' is~em~z smirh (nedenini gorduk) mali olanaklanmn daha onemh bir parcasrnrn dcvlerin buyruguna konmasz soz konusudur,

2. Reichsbank ve Alman ekonomisi.

Devletin Reichsbank iizerindeki etklsi artarken, Reichsbank' in Alman ekonomisi tizerindeki mali etkisi daha qok azalrrnsnr. Bu etki, konjonktGrliniin evrimi nedeniyle azalrmsnr, ve boyle oldugu da bircok bakirndan g6rlinUr.

a) Oto-finansmarun gelifmesi. - Hasilatlarmm biiyiik arti.'jlyla birlikte, bliyiik Konzernler kendi mali olanaklanna gitgidc daha cok sahip bulunur ve iskonto ile krediye gitgide daha az basvururlar (7). Laufenburger'nin yazdigi gibi : «BUyiik smai trostler selffinenclng uygulayacak denli ozgllrlcstiklcri zaman, cmisyon bankasmm diizenleyici ctkisi... kuskulu bir duruma geliyor» (s).

b) Iskonto ve reiskont Islemlermin gerilemesi. - Gercekten, i¥ hacimlerindekl artts yuziinden kacimlmaz olarak bir silre boyunca artttktan sonra, iskontolar tutarmm, likiditelerdeki artrs sonucu, gerileme yoluna girmis bulundugu saptanrr, Bes biiyiik Alman bankasmm tieari ciizdam (belli bir tutarda ozel policeleri de kapsayan ciizdan), 1937'de 2.658,4 milyon RM'ye cri$tiktcn sonra, 1939'da 2.038 milyon RM'ye diismiistiir (9). Blzi

3.221

5.567

6.302

7.434

9.724

(7) Hisse senetli sirketlerin hissedarlar arasmda dagrtilmarrns (oyleyse bu sirketler tarafmdan yararlamlrms) gelirinin 1933'te 175 milyon RM'dcn. 193-8'dc 3,42 milyara yiikseidii;!i (jgrenilince, nazlzmin btiyiik Konzernlerin mali gticiine vermis bulundugu gcIisme iizerlne bir fikir edinileccktir

(8) H. LAUFENBURGER, L'lntervention de I'Etat en matiere

eeonomlque, p. 234. .

(9) Savas, 1943 sonunda 2337 rnilyon Rl\'l'ye erismis bulunan bu ciizdanm dneminde hafif bir yeniden yiikselrneye yol acrmsnr. Ama bu rakam, henliz 1937 rakamindan dilsuktiir. Aynca, 1938'

Demek ki yedi yil icinde emisvon kurumu vc subesi tarafmdan eldc "tutu Ian policeler ve bonolarm tutan ii!; karma cik-

142

143

burada ilgilendiren acrdan daha onemli alan Reichsbank reiskontlarmdaki gerileme daha da aciktu-, Bel? biiyiik Berlin bankasi He iio; biiyiik tasra bankasinm reiskont sonucu Reichsbank karsismdaki yUkiimliiliikleri tutan, asagidaki gibi degismistlr (milyon RM olarak):

Ba$langIO;: 1934 1935 1936 1937 1939

Tutar 1.003 739 640 783 869

Reichsbank reiskontlannm banka sistemi bakimmdan one-

mi, demek ki, gerileme yolundadrr: ernisyon kurumunun, eskiden kendini ozsel olarak iskonto oram aracsyla gosteren etki olanaklannm daha da azalmasma yol acar bu durum. Gene Laufenburger'nin yazdlgt gibi: «Bircok iiikede ticari senetlerin azalmast, iskonto oram teknigini bashca etki alanmdan yoksun btrakir» (10).

Reichsbank'm bankalann etkinhg! iizerindeki (ve onlar aracihgtyla ticaret ve sanayiin etkinligi iizerindeki) etki olanaklanrnn bu tilrIil kosullar icinde ne denli gucsiiz olduklanm, yukardaki tablo gosterir, Butiin 9agda$ kapitallst ekonomilerde karsilasilan ve, ozellikle ABD ile Biiytik-Britanya'da, ekonomik yasam iizerinde emisyon kurumlan aracihgiyla etki gir isimleri basarisizhkla sonuclanmis bulunan bir olgu vardir burada.

gerceklestirmis bulunan Almanya'nm siyasal yaplSlyla aciklarur. Sonuc olarak, her «devlet», ve harta eyalet, kendi kamusal bankalari sistemine sahiprir, Bavyera, Saksonya, Prusya, Wur+ temburg, vb. her biri kendi devIet bankalarma, kendi hipotek bankalanna ve obiirlerine sahiptirler, Bu bankalann, yapuklarr islemierle ilgili oldugu kadar, bu lslemlerin yapikhklari yerlcrin geni$ligiyle ilgili olarak da, smirh bir etkinlik alanlan vardir, Nazi rejimin bu bankalar karsismdaki Hgisizligini ve h.l.ali sermayeye bagrmlthgirn, hicbir sey, bunca siyasal birlestinne onlemi alan "Oqiincti Reich'm, bu bankalari bu ¢daguukIrk», hatta denebilir ki sahip olabilecekleri azicrk onemi bile onlann elinden alan bu «ufalanma» durumu icinde birakrms bulunmasr olgusundan daha iyi gosteremez, Gene de, kimi devlet bankalari Alman ekonomisinde oburlerlnden daha onemli bir yer tutarlar, Ao;!Jtlamamlzl $U iiI,; noktaya bolme zorunlulugu da bundan ooooor:

1. Ikincil onemdek! bankalar;

2. Mevduat vc yonetrne bankalan;

3. Garanti bankalarr,

Kredi sistemi, banka sistemi, ozse! olarak, gormii~ bulunuyoruz, ozel sermayenin elindedir. Ekonomik etkinligi gercekten yoneten ve devletin kendi oz kredisi icln SLltl sikrya b~. gnnll bulundugu tekelci sermayeye sikr srkiya bagh bulunan biiyilk i~ ve mevduat bankalarr, ozel serenayenln elindedirler. Bu biiyiik bankalardan kimilerinin hisse senetlerinin bir bOliimiinii elinde tutan devlet, bu istirakten bile vazgecmistir. Krediyl ulusallastirmak istediklerinl ileri siiren naziler, Dresdner Bank' In, Commerzbank'm, vb. hisse senetlerini «yeniden-ozellestirmisslerdir, Yalmzca iilke ekonomisi bak_lmmdan pek bir onem tasimayan bankalar clevlet bankasi olarak kalmislardir: bu paragrafta da bunlar tizerine birkac soz soyleyecegiz,

Devlet bankalannm S3ym, Almanya'da !<Ok biiyiikttir, Bu say}, 300'ii gecer, Bu olgu, ulusal birllgini ancak yavas yavas

den 1943'e degin, 5 biiyiik bankanm bilaneosunda senetler ciiz.danmm payt da % 3O,2'den % 8;8'e dii~mii~tiir.

(II]) H. LAUFENBURGER, op. cit., p. 334.

1. lkincil onemdeki bankalar,

llcincil onemdeki bankalar ya da kredi kurumlan, yerel ya da bolgesel sayisiz devlet bankalarrdirlar. Bunlar arasmda, ilkin her devletln bankaJanm, gorevlerl iclnde mel olarak bu yonetsel birimlerin kasa hareketleri ile bolgenin eyalet ve komilnleri kamusal isletmeleri Iikiditelerinin y3netimi bulunan bankalan saymak gerekir, Bu bankalar aynca ozel kisilerin rnevduatianru da kabul ederler, Sonra:

- ~ift9ilere stoklariru daha kolay bir bicimde «harekete gecirme, yani bu stoklar iizerine avanslar elde etme olanagmi saglamasi gereken tanmaai kredl sandlldannt;

- Yak sayrda ve kdkenlerini o;ogu kez gfto;ilere, mallaruu ipotek ederek, onlan toprak altalanna baglayan feodal yiikiim. Iiiliikleri satrn alma olanaklan saglama eregiyle kurulmus bulunan devlet bankalarmdan olan ipotek banJmIanm;

- Her yerde kurulrnus bulunan ve, asil bankalann erisme yeteneginde olmadiklari koylii ve zanaatci, ve hatta i$l,;i tasarruflarim toplamaya yonelik tasarnJf sandJkIanru sayrnak gerekir; 1937'den sonra, Reich. bunlarm uzerine, henuz erisilememis bulunan tasarruflari da toplamaya yonelik bir posta tasarruf

2. - Devlet mevduat, kredi ve kabul kurumlart.

144

145

sandtp eklemistir. Ensonu, ozeIlikle teknik bir rol oynayan Odiinleme ve aktarma oflslerlni de saymak gerekir.

2. Mevduat ve yonetme bankalan:

Bashcasi. etkinligini Reich ol~Unde geni~leten tek banka, daha once sOzlinii etmis bulundugumuz Viag'lll b.ank~s~, R:~ichS:

Kredit.Gesellscbaft'tlr. Subesiz bir bankadir bu. Isleninin oneI_l1l baklmmdan, ~ubeli biiyiik ozel bankalarm glk arkasindan gelir: ornegin, 1939'da, R.K.G:nin alacakh hesaplar t~tan .ancak 559 milyon RM'ye crisiyordu, oysa Deutsche Ban_k ill .btlam;osu bu aym hesapta 3137 milyon, ve Commerzbank In bllan~~ da 1.266 milyon gosteriyordu. R.K.G., sikt sikrya uzma~la~mamakla birlikte, etkinlig;ini hoylece Reich olcusunde genisleten tek devlet bankasidtr. Onun yarunda, resmen ijzel bir banka olmasma karsm, belki 1935'te 20 milyon RM'lik bir sermayeyle kurulan (sermayesi 1936'da 26 milyona cikarrldr) Cakjma Cephesi Bankasun (Bunk der Dcutschen Arbeit) sayrnak gereklr; R.K.O. gibi genel bir etkinlige sahip bulunan bu banka, ,~beil bir banka idi: alacakh hesaplanmn tutan, 1939'da, 781 milyona erisrnisti: bashca amaci <,;:ahlima Cephesi He bu orgiit 'tarafmdan kur~lan kurumlarm mal varligmm yo.ne~il~esiyd~ (1.1). Ensonu, ozellikle Reich'm kamu.u~letmelerdekl )~tlraklermln vonctilmesiyle gorevlendirilm.j~ banka olarak, D$ltsche Revlslons und Treuhand A.G:yi (Revizyon ~irketi) .. saym~k gerekir. Devlet i~letmelerinin etkinligini denetleme gore~le~nde ~H banka R.K.G.'ye kosut olarak cahsir: bu karnusal !~Ietmelenn glgunun yonetim kurullannda ve ozel,l~~e, ~lir~lll~ bulundugumuz gibi, Hennann Georing Werke run voneuim kurulunda,

iste bu bankanm remsilcileri yer ahrlar.

3_ Garanti bankalart:

Garanti bankalanyla, devlet kredi kurumlannm, sahip bulunduklan mall olanaklar bakimmdan olmaktan ~ok,. gero;e~tr: ozel bank alarm kinu islemleri asgari riskle gerc;ekle~tlI:~eler!m saglamaya dayanan ekonomik rollerl bakTmmdan en oncmlilerine geliyoruz_ Oyleyse rolleri Ozel bankalara yardlm etmek

(11) Savas srrasmda bu iki banka mevduatlan tut~n, biiyiik ozel bankalar icin daha once belirtilm.i~ bulunan ytikselrne hareketini lzlemlstir: ornegin, birinci~in alacakh hesaplari, 1943 sonunda, 1.105 milyon RM'ye, lkincinin alacakh hesaplari da 4.197 rruilyon RM'ye erismistir .

olan kurumlardir bunlar, Bu bankalar arasinda, Garantie und Akzept bank, Deutsche Finanzierung Ins titut , Oeffa, Deutsche Bau und Bodenbank, Bank fill' Deutsche Industrie Obligationen, vb, gibl kredi kurumlarim sayrnak gerekir (Ek 4'e bakrmz},

Bu son bankalann isleyisi son derece ozeldir. Kapitalistler tarafmdan, hesabina cahsnklari yi::inetim iizerine cekilmis bulunan poli.;elerl garanti etmeye dayamr bu lsleyis. Bir kamu i.i_rgiitiinden, ornegin dcmiryollarmdan bir siparis alan her sanayicl, hatta tesJimata gecmeden once, (bu durumda demiryollarr sirketi Reichsbahn uzerine) bir police cekmeye yetkilidir, boyle bir senedi olagan bir ticari policcdcn bu durum aYInr. Bu blcimde cekilen ve ti9 ayhk olan pollee (ama 4; policcleri 54 ay boyunca yenllenebillr nitchktedlrler ve bu da bir baska ozelliktir) 0 zarnan Reichsbahn'm gereclcndirilmesine yardim etrnekle gorevlendirilmis bulunan kabul bankast tarafmdan kabul edlbnt, olur. Bu bankanin poli!;eyi Iskonto etmedigi, sanayiciye odemede bulunmadsgi, yalmzca policesine ozel bir bankanm policeyi iskonto etmesini, gercek Isleme girismesini saglayacak bir garanti verdigi anlarmna gelir bu. Oyleyse kabul bankasi, ozel banka serrnayesiyle, hie degilse genel olarak, hiebir zaman rekabette bulunmaz, «onun harnmaddesinin» hacmini hicbir zaman azaltmaz. Bir yandanbir devlet bankasmm garantislne sahip olduguna gore, avansi veren ozel banka alacagmm vadesinde odeneccgine giiven duydugu icin, ote yandan, eger en kiio;uk bir likidite gereksinmesi duyarsa, bu garanti ona policeyi .Reichsbank'a reiskont ettlrrnesini saglayacagi icin boyledir bu. Rcichsbank yalmzca kisa vadeli «belgc» kabul cttiginden (oysa is policeleri, belirtrnis bulundugurnuz gibi, 54 ay boyunca yenilenebilirler), bu garanti olmadikca ozel banka bu policeyi Reichsbank'a reiskont ettiremezdi. Bu mekanizma ijze} bankalanrl kendi etkinlikleri alarum (ve dolayrsiyla karlanmn hacmini), bu olmadikca kendilerinc yasaklannns kalacak islemlere yayma olanagirn saglamrstrr, Ozel bir enflasyon bl~, kredl enflasyonunu bir gelistirme olanagi vardir burada, Gercekten de, bir sanayicinln sozunu etrnis bulundugumuz pollcelerlni iskonto eden banka, iskonto tutariru nadiren nakit para olarak Oder; ~ durumda sanaylclnin kcndlnde tuttugu carl hesabr alacaklandrrmakla yetinir. lskonto tutarr boylece cari hesabinm alacagma gecirllmis bulundugundan, sanayici onu cek araciyla kullanabilir, tedarikcllerinln alacaklarim aktarma, odiinleme, vb, araciyla odeyebillr, her sey rnuhasebe kaptlan He kapamr Gene r1~. bankanm her zaman,

147

146

olasi para Odeme isteklerini karsilamak icin, kasada yeterJi bir miktarda nakit parasmm, ve, her gereksinme duydugunda, Iikit kasasrru yenileyebilmek ya da artrrabilmek i9in, Reichsbank'a rei skon t ettirilebilir yeterli bir «evrak» ciizdamnm bulurunast gerekir.

Bu «prefinansman» rnekanizrnasmda, demek ki devlet bankalari yalmzca ozel banka sermayeslnin yarduncJ.Sl rolunti oynarlar: bu bankalar sayesinde, bu sermaye, oldukca ytiksek bir faizle iskonto edilmls bulunan 7-8 milyar RM'lik police uzerinde, onlan kendi basma yenileyerck, etkinlik gosterebiJmi~tir. Ekonomik canlanrna, silahlanma konjonktiirii bicimi altinda, genis bir O!<;tide, iste bu kredi enflasyonu sayesinde finanse edilebilmistir. Bu konuya gene gelecegiz.

Aynca. kiml kabul hankalarmm, ozdlikle biraz mali olanaga sahip bulunan en eskilerinin, gercek anlarnda iskonto yaptiklarmi da belirtmek gerekir: arna, kullarulabilir olanaklarimn son derece gtiystiz olusu yiiziinden, bu tlir etkinlik onlar icin istisnai kalrmsnr: oyleki, likiditc eksikliginden, kendi «evrakalarmt Reichsbank'a hemen reiskont -cttirme zorunda kahyorlar, bu da hizla bir parasal enflasyona neden olma tehlikesine yol aciyordu (12).

Kabul bankalan konusuna son vermek i<;in, Golddiskontbank' In islerl tizerine de birkac soz soylememiz gerekiyor, Golddiskontbank gercek anlamda bir kabul bankast degildir: Reichsbank'm, sirasina gore cesltli islevlerle gOrevlendiri}mi;; bir su-

besidir, Almanya'nm savasa girisi srrasmda, duha cok dl~ ticareti ilgilendiren islemler dismda, Golddiskontbunk'm rom, ozclIikle mali yapmm parasal enflasyonun srzabilcccgi ~~allakla[]mn kapatilmasma yardim etmektir. Bu erckle Gokldiskontbank, ozel senetler, Reichsbank'ta dogrudan dogruya iskoruo cuirtlcbilecek Solawec.hsel (ya da Degowecbsel}ler crkarrr, OWl bankalar btl senetieri iskonto ederler, ~ii kredi cnflasyonunun ta kendisi, ticaret ve sanayi tarafmdan iskonto talebini azaltarak (bu olayi daha once belirtrmstik). verimli bicimdc kullaninaya <;ah~trklan kullarulabilir kaynaklari bu bankalarin ellcrinde blraklr{IJ).

Almanya devlet banka aygmnm yaprsi buydu. Bu aygitm iiI; cesit bankadan olusrugu goruluyor. 11k olarak, COk sirnrh oil' ekonornik rolii olan kurumlari iceriyor bu aygit, <;Ok simrli, <;iinkli, ellerinde bulunan fonlar, saytsal olarak <;ok biiylik 01- malarma karsm, genel bir ekonomik rol oynayamayacak kadar belirgin bir kulIamm ydniine sahiptirler, tkinci olarak, bu aygit, devIet bankalari istiraklerinin yonetimiyle gorevli ve, bu arada, mevduat da kabul eden bankalan da kapsar : Biiyiik ozel bankalara en <;ok yaklasan bu bankalarm, onlardan cok dli~iik bir i~ hacimleri vardir, Ensonu, bu bankalar aygrtr, kredl enflasyonu mekanizrnasmda onernli bir rol oynayan, ozel bankalara yardimci hizmeti goren ve clevletin goriiniirde borclanmaya bas vurmadan bUyiik giderleri finanse etmesini saglarms bulunan bankalanm da kapsar,

En genls anlamda devlet mali aygm tizerine tam bir gorii~ sahibi olmak lcln, (yerel, eyaletsel, «devlet» ya da- Imparator-

(U) Bu tehlikenin ne denli gercek oldugunu gostermek 19l1l, Reichsbank'a i)zel bankalar reiskontunun gerilemekte olrnasma karsm (yukarda rakamlanm vermistik), kabul bankalan reiskontunun llerlemekte oldugunu belirtelim (gti<; mali durumlanom belirtlsi). t~te, omek oiarak, reiskont nedeniyle, bashes bes kabul bankasmm Reichsbank karsrsindaki yiiktimltlliiklerinin evrimi (milyon RM):

1933 1934 1935 1936 1938

7S5

1.432

2.274

1.453

1.359

(I,;) Bankalann Solaweehsel'leri satin alrnasiyla, ekonominin llkiditcsi azalmis bulunur; ote yandan, Goldiskontbank bu bi(;irnde elcle ettigi ;:1kit parayi, Reichsbank'dan police satm almuk t a kullanir vc Reichsbank'in ticarl cuzdaru da bu 6l~i.ide ,,21:"1". Reichsbank'm d~k eUigi nakit paraya gelince, 0 da boylcce para dolasumndan s-:rkar, ve bu islemle amaclanan baslica erck lcrdcn blrl de budur. Solawechsel'lerin tutan, 1939 basinda, 1.893 m;j· yona, bans zarnanmdaki en yiiksiOt:. diizeyine erisrnlstir. RwJ,.;)· larin Solawechscl'leri bir muhasebe teknigl ncdcniylc de .\1";1-

1936'dan baslayarak kendini gosteren gerileme, bu bankalann kendi baslarma iskonto yapmaktan, genis bir ol~e, vazgecmis bulun.d.uklanm gosteriyor. Bu gerileme, 0 zaman yerlerini gitgide kisa vadeli hazine tahvillerine birakan i$ policeleri hacmlnin kli9iilunesini de yansmyor,

148

III. FiYATLARIN VE UCRETLERiN DUZENLENMESi.

sik olarak 4 Yillrk Plan Yonetimine bagh olmakla birlikre, yeniden bir Fiyatlar Korniserligi kuruldu.

Nazizm, bu konuda, hicbir yenilik yapmadi, Bu konudaki ekonomik politikasinm ycneticl fikri fiyatiari dengede tutmak oldu. Bu, daha simdiden, devlet tarafmdan edilgin (pasl£) bir tutwn gerektirir. Devlet fiyatlari yonetmeye calrsmaz, birkac istisna dismda, varolan fiyatlari kabul eder, 1933'ten baslayarak, Hitler, Iiyatlarla iicretleri dengede tutma zorunlulugunu ileri siirer (bu tutumun nedenlerini daha once belirtrnistik}: ger-

\:ekte fiyatlar yiikselirler. 1936 giiziinde yiikselis serttir, hatta oyle serttir ki ciddi ekonomik yansrmalarmdan korkulur. 0 zaman, 3D Kasrm 1936 diizeyinde tutulan tekstil fiyatlan dnsnda, fiyatlan genet olarak 17 Eyltil 1936 duzeyinde saptayan 26 Kasun 1936 ernirnamesi ise kansir. Bu emirname, kaynaklarmt en basta kredi enflasyonu ve otarsiden alan yukselme egilimlcrini bir engellcme girisimini sirngeler. Gercekte, yiikselis yavaslanusnr, ama gene de siirrnekten geri kalmaz: aynca aykmhklarrn kabul edilebileceklerini anguren 26 Kasrm 1936 giinlii emirnarncnin 3. paragrah tarafmdan bu yiikselise izin de verilrnis buluuur (l~). Tiiketlciyc yonellk iirilnler baktmmdan:;on dercce aglr olan bu yiiksclis karsismda, devlet cesitli tiirde onlemler alir.

luk) sigorta sandrklarmrn varhgirnn da hesaba katrlacaginr ekJemek gerekir; bu sandrklarm en onemlileri sosyal sigortalar sandiklandrr, Dogrusunu soylemek gerekirse, zorunlu sigortalar soz konusu oldugu zaman, ekonomik bakimdan mali orgiitlerden cok maliye aygitrmn kollanna daha yakm bulunulur.

Kisaca soylernek gerekirse, islevleri son derece t;c$i tli ve, tilkenin ekonomik yasamt bakrmmdan, onemleri ~ogu kcz cok kiiciik olan bi.itiin orgtrtler eger aym bir bashk altinda toplamrsa, kamusal topluluklarm (belediyeler dahil), banka, ipotek, tarrmsal kredi, yonetim, tasarruf \'1.' sigorta orgtltlerlne istiraklerinin 'toplam tutannm (karsihkh istirak), aym etkinliklerle ugrasan anonim sirketler serrnaycsinin yaklasik % 2O's1ne, bu orgiitler tarafindan yapilan krsitlanrms etkiye hie de karsihk diismeyen oldukca onernli bir orana eristigi gortiltlr.

Fiyatlar ve ucretler politikasi uzcrinc daha once kimi bilgiler vermistik: bu nedenle burada bu SOrUI111 yalmzca nasyonal-sosyalist devletin bu alandaki rniidahalcsinin rnekanizrna vc anlarnmi beiirtmek icin yeniden de ahyoruz. Aciklamarmz, birincisi fiyatlara, iklncisi ucretlcre avrrlrms bulunan iki parafrnfa boliinecek.

1. - Fiyatlar,

1. Toptan fiyatlarm yiiksellsinin yasam pahahhgi uzerinde f'azla yansrmasindan kacinmak icin, ticarl kar sirnrlandmlnnsur, Perakendecinin, iiriinleri ancak toptan fiyata simrlr bir yiizde ekleyerek satma hakki vardtr, Tticcarlan. kendi liriinlerini belli bir fiyata satmaya zorlayan trostler ve karteller tarafmdan, butun iilkelerde genis oh;Ude uygulanan bir sistem, «dayahlml" Iiyatlar» sisternidir, bu. Almanya'da, perakende fiyatlarin bu saptanmasr, yavas yavas hemen biiriin iirtinlerc yaytlmis ve ticari kar yuzdesi gitgide daha 90k snnrtandmlrmsnr. Kiiciik tilccarlarm durumu gitgidc daha da gilclesmistir, ~ .. iinkii, gercekte onlar sinai sermaye tarafmdan gitgidc daha cok somurtllmdslerdir. Sinai sermaye kart diizenli olarak artarken, kiio;:tik tuccarin kart azahr, Daha 1936'da, yiyecek ticareti isletmelerinin

Bu konuda nazi mevzuat iizerinde izler brrakrms bulunan ilk dllzenleme onleml, nasyonal-sosyalizmin iktidara gecmeslnden yillarca oncedir. ffBkonomik-olmayan» fiyatlara karst savasim onlemleri ongaren 28 Temmuz 1930 glinlii bir emirname soz konusudur. Bu «ekonornik-olmayan» 'terimi, «cok dti~ijb fiyatlarr belirtir. Biraz daha soma, 8 Arahk 1931 giinii bir Reich fiyatlari denetlcmc komiscri atanmistr. 4 Yilhk Plan Yonetimini kuran 23 Ekim 1936 giinlii kararnarnc geregince, btl yonetim icersinde Korniserligin ycrine gecen bir fiyatlar scksiyonu da kuruldu; ama bircok yenidcn orgittlemelerdcn sonra, hiyerar-

diklanm eklemek gerekir: Bu senetler «ticari ciizdan» hesabma kaydedilirler, 0inkil bu hesabm, hi\r degllse gordi onem bakimmdan, ozellikle azalma e§_Wimi gosterdigini biliyoruz: Bu hile sayesinde, bankalar, olaym tum genisligini gizleme basarisrru gos'terirler_

(14) Bu aykmhklar, genel olarak, girisimciler kendi maliyet fiyatlarmm artnguu kanitlayabildikleri zaman kabul edllmislerdir. Girisimcilcr btl karutt ister kendi rnaliyet fiyatlarmm ytikselmeslnden once, istcr sonra gosterebllirler: gitgide gellsmis bulunan, fiyatlarrn «precalcul» ve «post-calcul» sisteminin temelidir bu.

150

151

% 75'i, sahipJerine 80 RM'lik bir ayhk gelir, vasrfh bir ilji~inin iicretinden diisiik bir gelir biraktyordu, Gercekte, sinal alanda, fiyatlann saptanmast girisimcilerin istekterine uygundur ve onlara gents karlar saglar; ticari alandaysa, fiyatlarm sap tanmast ~iik perakendecilerin gercek bir somurtilmesine yol acar, Bu politika sayesinde, sinal sennaye, ki1rlarm gitgide daha biiyiik bir parcasmt kendisi icin saklar, Savasin basmdan sonra bOyle bir fiyatlar polltikasr izlendi; ornegin, 23 Arahk 1940 giinlti bir emirname, meta basma birim karin perakend.e tekstiJ ticaretinde % 10 indirllmeslnln gerektigini kararlastmr. Kaynagi toptan tekstil fiyatlarmm yiikselislnde olan bir onlemin agirh~Ol, yalnizca karneye baglanrna sonueu ~ hacimleri zaten kii~illmii:;; bulunan perakendeciler tasryacaklardtr. Oysa perakendeciler, 1939 A~tosunda 133,6'dan, 1940 Ekiminde 143,6'ya geemi:;; bulunan perakendegiyim fiyatlarr endeksinin de gosterdigi gibi, toptan tekstil fiyatlarmdaki ytikselisl kismen kendi sans fiyat1arma yansitmaktan baska bir sey yapmarmslardir.

2. Perakende fiyatJann yonetim ve polis yetkilireri tarafindan daha kolay bir denetimini saglamak niyetiyle, biitiin perakende fiyatlarm Him edilmesi gitgide zorunlu duruma getirildi. En sonunda, fiyatlar komiscrinin 5 Arahk 1940 tarihli bir genelgesi, zanaatci, lokantaci, oteIei ve garajci perakendeciler tarafmdan butun fiyatiar ve tarifelerin ilan edilmesini buyurur,

3. Devlet siparislerlne gelince, devlet tarafmdan satm ahnan iirtinler (ozelikle silahlanma iiriinleri) kistth bir sayida isletme tarafmdan saglandrgi ve halka sanlmadrgt icin, fiyatlar diizeyi pazar tarafrndan aneak dolayh olarak bellrlenrnistir. Bu tiirlti iirtinler icin belirli bir rayic yoktur; bu tilrlii dururnlarda, fiyat «teklif mektubu» yoluyla, yani sanayiciler tarafmdan arnrrna eksiltme yoluyla saptanabilir. Naziler Iiyatlarm bu saptanrna biclminden vazgectiler. 21 Kasim 1938 gU.'llii bir emirname, devlet siparisleri fiyatlarrmn, girisimcilere «uygtm» bir kar birakilarak, maliyet fiyatlart tcrnelinde saptanacaklanm kararlastmr. Maliyet fiyatlarmm hesaplanrna bicimleri de, cok karmasik bir diizenlemeye yol acrmslardir. Bu dtizenleme bizi ilgi- 1 endinnez; unutulmamasi gereken, devlet iistencileri arasmdaki rekabeti yok eden ve boylece onlari cok «yavan» bir karla yetinmekten kurtaran bir yontemiu kabul edilmis olmasidrr. Buna karsrlik, devlet biitces! de, maliyct fiyat'annm bilinmesi sayesinde, «aslana yarasir» bir kar saglamak erei};iyle, Iiyatlariru belli bir suunn otesinde d~emek icin anlasabilecek iistenciler koolisyonuna karst, korunmus bulunur.

4. 4 Eylill 1939 giinlii emirnamenin (savas ekonomisi emirnamesi) 22. paragrafr, fiyatlarirn ve tarifelenini savas durumuna uygun bir diizeyde saptarnayi her girisimci :'~in bir yiikiim durumuna getirir; 9ignenmesi «~Irl» karlara yol a~tlgl dururnlarda cezai yaptmmlara neden olabilecek «moral» bir yukumdur bu. BOyle bir karar, «asirr» bir kin asm oImayan bir kardan ayrrdetmek i<;in kuUamlacak ol<;iite gore <;ok Iarkh bir anlama sahip oIa.bilir. Gercekten, bu metnin anlammin sanayicilcr ve tiiccarlar is;in bi~ de aym olmadigi saptarur. Sanayi ve banka ~nnayes.ini, savas sirasmda karlarun artirmaktan bu mernin hieblr zarnan ahkoymadigi da saptarnr. Bu. da, fiyatlar komiserinin deyisine gore, savas ekonomisi emirnamesi 22. paragrafirnn, her seyden once «moral bir Mev» (Frankfurter Zeitung, 23 Subat 1941) koydugunu kamtlar. 19'41 Mart aymda, fiyatJar komlseri, 22. paragrafrn anlami iizerine yeni aciklamalarda bulundu. Bir CC7..a ya da bir vergi de~iI (Almanya'da savas karIan iizerinde vergiler yoktur), ama fiyatl'arda «tum Alman ekonomi politikasmm uzerinc dayandigi» istikran elden geldigince giivence altma almayt amaclayan bir onlern soz konusuydu, Amaclanan erek, kimi iiriin1er iizerinde gerceklestirilen karlann arusiyla (btl ktirlar genel gfderlerln azalmasmdan geldlgl zaman), oburler! iizcrinde saptanan rnaliyet aruslarim odunicmcktir, Son bani? yihrnn kihlanm (ya da son barrs yillarmdan bilinin karlarrm) asan karlar, her isletme iaraftndan tercihan genis bir tiiketime yonelik iiriinleri secerek, kendi sattigt iiriinlerin fiyatlanm dlistlrmekte kullamlmahdirlar. Eger, su ya da bu nedenle, bu diisiislerf gerceklestirmek olanaksizsa, bu ek karlar devlet hazinesine verileceklerdir (karlarm yon deglstirmesi) , Istisnalar olanakhdir. Hicbir durumda ek karlar toplumsal ereklerle kullarnlrnamalrdrrlar.

5, Tekstil sanayiinde ahnrms bulunan bir onlemi bclirtrnck ilglnctir. Kimi meta tiplerinin (dzsel olarak i~ glysilerinln) yalD1Z perakende degil, ama iiretim fiyatlanm da (azami fiyat) saptayan 15 Nisan 1941 tarihli bir dnlern soz konusudur, Bu fiyatlar obUr emtia fiyatlarmdan daha diii?iik bir lear marji biraktigmdan, hammaddelerin dagrtum srrasmda bu tip meralann iiretirnine belli bir yiizdenin ayrilacagi kararlastmlrmsnr. Sanayiciler boylece diisllk fiyath bu meta tiplerinin belli bir miktarda ilretimlnln kendilerine dolayh olarak zorla kabul ettilildiginigorUyorlar. Ilk kez olaraktir ki bir karar, hammaddeden 'marnlil liriine degin bir metam fiyatlarmt, iistelik buna hammadde dagrnmma iliskln onlemler de ekleyerek, boylece yal-

152

153

mzca verimlilik olasihgi tarafindan yol acilmamrs bulunan kararlari da girlsimclye zorla kabul ettirerek, dilzenlemeye cahsryor. Dolayisiyla tamamen istisnai nitelikte ve tekstil fiyatlanmn 1939'dan 1941'e deginki yukselislnln neden oldugu kaygilarla dayatrlmis bir onlemdir bu.

Genel olarak, savas fiyatIann gitgide daha sert bir duzenlenmesine, ve duzcnlerne onlemlerine uymanm daha siki bir denetimine yol acnusur. fite yandan, ekonomik gruplar, (<<ekonominin ozerkli yonetim» organlari olarak niielenen) Reich BirIikleri ve karteller (El de bu diizenleme ve bu denetime gitgide daha qok ka nlrruslardir (oyleki, ekonomik orgii tlenme konusunda oldugu denli devlet mirdahalesl konusunda da bundan so;; etrnek hernen hemen aym derecede hakh olurdu). Ayrica savas boyunca, her emtia katcgorisi icin izin vcrilmis bulunan fiyatlar da, cogu kez «iyi bir i!1ietme»nin iirctirn kosullarma gore bir birlik saglayict bicirnde saptanrmslardrr (yoksa izne baglanrrus bir artma temeli tizerinde degil ). Hatta boyle bir indirim yaprna olanaksizligmm dogrulanmasi distnda, sans flyatlannda % 5'lik bir genel lndirim kararlasttrrlarak, fiyatlarda bir diisme gen;ekle$tirmck icin bir davrarnst a da hulunulmustu (7 Nisan 1943 giinlii genelge). Gercekte, bu tiirlti onlem1cr, sanayi ternsilcilerinin yardmuyla, ancak smai cikarlara elverisll bir pclrtikamn gene] ccrcevesi icinde yer aldiklari icin gercek-

le$ebilmi~lcrdir.

Uygulamada, bu ruanda, devlet rniidahalesi, savas ekonomisinin elden gelen en lyi isleyisini saglamak, iicrctlerin yiikselisinden, paramn deger yitirmesinden, enflasyon vc onun ekonomik vc roplumsal sonuclarmdan kacmmak icin, ozsel olarak fiyatlann istlkrarim amaclar. Fiyatlarm bir yonetirni, hcle (istisnai durumlar dismda) ekonominin fiyatlar araciyla bir yonetimi de~il, ama odeme araclarmm cogalmasr sonuclartrn engelIemek icin siirekli bir savasim sOz konusudur. Bu genel istlkrar yonelimi, en gii~lil kapitalistlerin, kendi fiyatlannda oldugu kadar perakende fiyatlarda da degi:;;iklikler saglayarak, fiyatlartn diizenlenmesini kendi yararlarma kullanabilmelerini hicbir za-

nam distalamaz. Ekonomik dinamik iizcr ine yapacaglmlZ 90- ziimlemenin gosterecegi gibi, bu degisiklikfer smai serrnaye (ve ona siki srkiya bagh bulunan mali sermaye) yarartna ve ticari

serrnaye zararma gerceklesmislerdir: toplam klinn bu iki yatirim alam arasmda boliifillmesi, en btiytik pay boylece devlet yardimiyla ticarete gore bir tekel konumu kazanan sanayie diisttigiinden, yaurilan scrrnayeylc oranuh olmaktan cikmisnr,

Ote yandan, istatistiklerin de dogruladiklari gibi, fiyarlarm saptanmasi icin kabul edllmis bulunan yontem nedeniylc, toplam karin smai sermayenin kendi icindcki bolij~iimii de, gitgidc tekelci kapitalistler yaranna, dolayisryla obtir sanayiciler zararrna gerccklesir. Boylece, biiriin illkelerde kendillginden ve da-

'{hl. dusilk bir dcrccede olan soy, devlct yardimiyla gercekles-

mistir. '

Oyleyse, bu anlarnda, devletin fiyatlar konusundaki miidahalesinin (etkin degil edilgin olduguna gore) esnek ve yiizeyscl oldugu ve ozellikle tekeDer kapitalizmine 6zgii eg:i1imIerin gereeklesmeslnl kolaylastrrmaya yol a <;tlgl soylenebilir. Devlct miidahalcsinin bu nitelikleri, ilcretlere illskin olarak daha da aciknrlar,

2. - Vcretler.

Daha once gormiis bulundugumuz gibi, iicretler arnk toplu I,? sozlesrncleriyle degil, ama bireysel sozlesmeler araciyla saptanmaktadirlar. Bu bireyscl sozlesmelerl, bir iicret tarifesi var oldugu durumlarda, Caltsma Miidilri.iniin izni olmadikca ona uymakla ytikiimlU tutulan patronlar yapar. Gercekte, issizligin ortadan kalkmasi vc bunun sonueu olan i~<;i gercksinrnelerln artmasiyla birlikte, iicret tarifelerinin gitgide srklastrklarnu da gormtisttik. 25 Haziran 1936 giinJu bir kararname, uygulanan oranlar «dort yilhk planm uygulanmasmi tehlikeye dii$urecek nitelikte» olduklan zaman, Mitdi.irlere ticretlerl dilsiirme yetkisini verir. Mildiirler iieret yiikselislerini onlemeye gitglde daha cok gOz kulak olacaklardtr. Sir baska deyisle, devlet mtidehalesi i!1~i iicretini elden gelen en diisiik diizeyde tutrnayt amaclar, Isletmelerinde iicretleri dilstik tutmakta patronlann kencli cikarIan oldugu icin, bu miidahale cogu durumlarda bi.isbi.itiin yilzcyselkalabiiir. Istisnai olarak, i~gi.icii eksikligi kimi griri$imcileri odiin vermeye zorladigi zaman, devIet onlan iicretleri "di.i!?iik tutmaya zorlamak icin miidahale eder (16).

(16) MANDELBAUM, lciml durumlarda, i.'?giici.i eksik gelmeye basladigi zaman, patronlarm ytiksek ticretler vererek kendi i$~i ahmlarmi gelistlrmeye cahsnklanru belirtir. yal1$ma Miidiirlerine 1938'dc azami ilcretleri zorla kabul ettirme yetkisi, i$te

(15) FiyatIar Komiserinin 29 Ocak 1943 giinlii konusmasi ve Dr. Rentrop'un, 1943 $ubat baslarmda, Fiyatlar Kornlserllgi resmi gazetesinde yaytmlanan makalesi.

154

155

~a Bakam bu iicretler politlkasim, onun iki erege yOne1:di~ ileri siirerek acrklamak istedi: 1. DOrt yilhk plarun uygulanmasmr, yani silahlarunamn gelismesini s~lamak; 2. Uluslararasi pazarda yabanci illkelerle basarih bir rekabet yapabilrnek i!;in Alman fiyatlarrm ycterince diisiik tutmak. Gerccklikte, eger bu d~iinceler bir rol oynarmslarsa, nazilerin iktidara gecisini kolaylasnrmis bulunan biiyiik kapitalizmin karlarim artirma istegi de az bir rol oynamis olmamalidir, Bu karlarm 1933'ten sonraki evriminin lrdelenrnesi.burum bOyle oldugunu gOSitenr.

Ucretler politikasryla amaclanan erek, fiiyatlar politikasiyla amaclanan erekten daha iyi gerceklesmistir. Bu da kolayca aciklanabilir. Maden1erde, sanayide ve ulasnrma islerinde cahsan erkekler ve kadmlar i9n nomimal saat iicreti resmi endeksi, bunahmm en dli.fiik: noktaSl olan 1932'de 82'den (1929 = 100), 1939'da 8O'e dii~er(l1). Dtisils, 1929'a oranIa % 20, 1932'ye oranla hafiftir, ama gene de vardir ve canlanma doneminde gereekIestlgine gore de son derece ilginctir. Gercek saat iicretinin dil~~ii daha da onemlidir, gorecegiz.

Savas basmda cikarilan bir kararname (16 Ekirn 1939) her tfu-lii ticret artlfUllD yasaklanmast ilkesini koyuyor (kimsenin savastan 9Ikar saglamamasi gerektigi bahanesiylel). Iste bu kararnamenin uygulanmast olarak, 23 Nisan 1941 giinlii bir emirname, isverenlerin yeni Iicretlilerine, bu emekciler cski patronIan tarafrndan isten r;lkarddlklan zaman, hatta almdiklari i~ eski islerlnden gene! olarak daha cok Iicret odcncn bir is bile olsa, eski islerlnde ellerine gecenden daha yliksek bir iicret Odemelerini yasaklar,

1 Ekim 1942'de, Reich olr;iislinde bir birlestirmeye yol acmak ve diiz iscilerle nitelikli isciler arasmdakl iicret farklihkIarmr arnrmak lcln, iieretlerin temel bir g;,jzdcn gecirflmesinl saglayacak bir yasa yiiriirliige girdi. Gauleiter Sauckcl, ozellikle uzman diiz iscilere verilen ucretlerin diisiirtllmesi sayesinde, bu onlemln ne ilcretler genel dlizeyinde, nc de Iicretlerin maliyet Ii-

yan iclndeki paymda herhangi bir artisa yol acacagrru bellrtir, Bu yasanm ne ol9lide uygulandigim bilmek giigtiir.

Kisacasr, nazi AImanya'da devIet miidaha1esi, iicretler bakrmmdan, ilWi simnnm yapm ko$;uII:anm lyUet!lrmeyi hi~bir bl~ am89amad:L; ama, neden oldugu gereek saat ucretinin dusmesl sonueu, toplam Jclr hacminin bir genislernesinl koruklemeye -goriilecegi gibi- yol acn, Btl alandaki devlet miidahalesinln belirgin rriteligini or'caya koymaya, ve bu mudahalenln '~totaliter devletin 0 denli ovulen «guciisne karsm=- uretim araclarmm bolusiimtinden baska bir seyin sonucu olmayan 'topIumsal iiriiniin bolii;;;iirniine karst cskamadigim gostermeye de bu yeter, Aynca bu aym devletin iiretim araclarmm (i:izelliJde Konzernler yararma) bu bolii~iimiinii korumak icin her seyi yapngmi bilince, bunda da sasilacak hicbir )joey yoktur. Bu korumayi kabul etrnek ve battasavunmak ve bunun toplumsal iiriiniin boliisiimii alanmdaki sonuclarim kabul etmemek, bir celiskl olurdu,

IV. OORT YILLIK PLAN ORGttTLERi VE

SAVA~ EKONOMtsi.

«Ikinci 4 yilhk plan» adt verilen 4 ytlhk plan (<<birinci»sinin 1933-1936 donemlnl kapsadigi kabul edi1di~nden) kuramsal 01 arak 1936 sonunda baslar, Ereg! Relch'm ekonomik batpmslZbg.,m arnrmaktrr, Bu plamn uygulanrnasr, fuel finnalan kirni iirUnlerln iiretllmeslyle ilgilendirmeye -devlei:in ,kendisini bu yola sokmaktan 9Ok- ve, kredi !geni~lemesinin ve diinya ekonomisine oranla Almanya'mn artan yalmzligmm genel ekonomik durum iizermdeki yansimalarim, elden geldigince engellemeye ytinelik ozel orgiitIerin gelismesini zonmJu krhmsnr, Savasta birlikte, «ekonomik kurmaylar» deniien bu orgiitlerio ve yeni orglitlerin rolii daha da artti, 18 Ocak 1941 giinlii Frankfurter Zeitung. btl orgiltlerln tfunii iizel1indeki diistincesinl $Oy'le acikIiyordu : «Dort yilhk plan kurmaylan, komiteleri ve orgtitleri icinde, devletle isletmeler arasrnda yeni ve son derece siki bir i!?birligi ortaya ciku, Devlet yOoetici cizgileri belirtiyor, ilgillleri bir araya getirlyor, engelleri ortadan kaldmyor ve, zorunlu oldugu zaman, her tii.rlii ozel ekonomik cahsma i~in uzun vadede zorunlu 1cl.rhhib gUvence artma ahyordu». Uygulamada, 4 yIlhk plan y6netimi hir; de genel hie ekonomi planlamasim

ekonomi politikasma oranla bu tilrlii sapmalardan sakmmak icin verildi. Yazar, gercekte, asgari iicretlerin savastan once iki sanayide uygulanmis bulunduklariru da ekler (not 1, p. 192).

(17} Bu ve bunu hemen izleyen rakamlar, Revue Internationale du TravaiI'm 1940 Subat sayismdan almrmslardrr, p. 220.

156

157

gerceklestirmeyi degil, ama, kimi gorevlerin yerine zetirilmesi icin, rnaddi, insani ve mali ogeiel1in bir araya getirilmesini saglayarak, bu ekonomik ve . teknik gorevlerin gerceklesrne olanaglnl yaratrnayi gozetir,

Dort yrllik plan yonetirnlni, dovizler ve hammaddeler . icin Reich Komiserl:igini dOnij~tiirerek, 23 Ekirn 1936 gtinlti bir kararname kurar. Baslangicta, Plan Yonetimi 6 kesim icerir: 1. ikame maddeleri tiretiml: 2. Hammaddelerin dagrnrnr: 3. Isgtictinun cahsunlmasi: 4. Tanmsal iiretim (planm gerccklesmesini iluilendirdigi al~ilde); 5. Fiyatlarin 01 usmasi. 6, Dovizler sorunu. Bu ilk cerceve sonradan bircok degisiklig! ugradi, CUnkU planm gerceklesmesi tarafrndan yoJ acilan doviz ve hammadde gerekslnmelerlnin kendisi, gitgide daha srki bir denetimi zorunlu duruma getirdi. Dort yrlhk Plan sef'i, Georing, Plan Yonetiminin kimi kesimlerinin (ozellikle kimi harnmaddelerin dagmmmin) ister isternez kendisine katilacaklart Ekonomi Bakanlrgi iizerindeki yetkilerinin arttrgmr gordli; oysa fiyatiar kesimi, Plan yanetimine hiycrarslk olarak bagh bir Iiyatlar Komiserligi biciminde orgutlenmisti.

Daha once de soyledigimiz gibi, 4 Yilhk Pian Yonetimi zenel olarak, uzerine hicbir ekonomik ydnetlm gorevi almaz, Rolli, kimi isletmelerln etkinligini plan gorevlerinin gerceklesmesi dogrultusunda yoneltmektir. Istisnai oiarak, buna karnusal isletmelerin kurulmasiyla erisir -daba once sOziinU etmis bulundugumuz Hermann Georing Werke iste boyle dogrnustur, Genel olarak bu isl devlet sipari$Ierl mekanizrnasi araciyla, bUtiin «nadir" Uriinler i9in bir dagmm ve oneelik slstemi orgiitU aracryla basarrr : Plan yonetimi. son derece karh bir duruma getirerek kimi urilnlerin Ilretiminl ozendirrnek icin (fiyatlann saptanmasmm etkin bir rol oynadigi durumlardan blridlr bu), ftyatlann saptanmasma mtidahale ederek: di:ivizler1n dajp_tmlma miidahale ederek; tek baslarma kaldiklari zaman,kimi gOrevleri yerine getiremeyecek mel lsletmeler arasmda ortak eikar .prketleri kuruImasun .karncrlayarak, vb., etkinlik kollan bakirmndan kontenjanlar .saptamaya degin gidebilir (ayrtca Reich Birlikleri, gruplar ve karteller de cesitli nlteliklerte bu ise yardrmda bulunurlar). {)yleyse, Plan Ydnetim inin, her seyden once i:irgiit1eyid blr rolii vardir: asked siparislerle ve ersatz tirilnler [diisiik degerli ikame mallarr] iiretimiyle yiiklimlU orel isIetmelerin yolunu elden geldigince diiz etmelidir.

Nazi «planlamast» konusunda varolan bircok vanhs anlamalan da~llImanln yen, iste burasidrr, Di:irt yIihk planlal' hiq

de biiriin Alman ekonomisiyle ilgilenen planlar degildirler. 'I'crsine, devlet genis ekonomik perspektiflerden, hicbir zaman nazilerin iktidara gelmesinden sonra oldugu kadar yoksuu kalmamrsnr, Nazilerin tasarrsi, i~sizligi ortadan kaldrrrnak I~ln. makine kullansmmm sunrlandmlmasiydi: gercekte makine kulIammi ve rasyonalizasyon sasirticr bir gelisme gosterdllcr. Nazilerin bir topraga dOnti~ «plan-lan vardt; gercekte, 1.450.000 emekcinin tanrm terkettigini gorrniis bulunuyoruz, Naziler kadmlarm mesleki etkinliglne son vermek dstiyorlardi: gercekte, sanayide cahsan kadmlann yiizdesi, 19:tS'de iscilerin toplaminm % 32,S'ine varmak were, durruadan artn, vb. Nazi planlan ekonominin ancak simrh bir kesimiyle ilgllenirler: bu planlar yalmzca kendilerine devlet siihvansiyonlan aynlacak, oncelikle hammadde, makine, doviz, vb. saglanacak demir-celik fabrikalarmm, yapay kaucuk, sentetik petrol, baymdirhk islerl, vb, i$yerlerinin bir listesini yaparlar. Yerine getirilecek gorevlerin onemini saptarlar, siireleri de saptarlar, arna, plan turafmdan ongoriilen siparisleri ycrine getirmek icin cahsan isletmeler, yalmzca bir kar gerceklestirrnek icin cahsnklanndan, hi~bir ~yi zorla kabul ettlrmezler, Gercktigl zaman, bu ,kar l'iyat yiikselisleriyle, ve koruyucu gumriikler (sentetik kaucuk, sentetik petrol. vb.) araciyla gUvence altma ahmr; fiyat yiikselislerinden kacmmak lstendigi zarnan, siibvausiyonlara ya da acrk veren sektorlerin devlet tarafmdan dogrudan yonetirnine basvurulur (Hermann Geering fabrikalan).

Ozet olarak, 4 yIlhk planlara karsm, silahlanma ve ersatz sanayii alanmdaki devlet mudahalesi (kendini bircok blcimde gosterse de, bir ekonomlyi orgiitleme egtJiminidl~avursa da), kismi ve esgtldilmsiiz kahr, Bunu hicbir sey, -daha savasm ongliniinde- devlet siparlsierlniu bile ,fabrikalann kimi bos kalrrken kimilerlni asm derecedc yiikleyerck, anarsik bicimdc dagttrlrrus bulunrnalarr olgusundan daha iyi gostercmcz, Savasm onguntinde, Alman devleti kendi sipar islerini bile «planlarna» basarrsrm gosterememisti: tlim ulusal ekonomiyi planlamaya yetenekli ohnaktan daha da uzakn.

Dbrt ytlhk plan orgiitleri dismda, ekonomik direktifler vermekle gorevli askeri nitelikte baska orgiitler de kurulmustur. Gercekten, ekonomik .direktiflerin hazirlanmasmda genel kurmayrn artan mlidahalesine (ekonominin militarizasyonu) ve 01'du dcersinde bir «savas ekonomisi ve silahlanma ydnetlmi-nin olusturulmasma tamk olunur, Bu yonetim dogrudan dogruva

159

158

Bu asked yonetim, ekonomik kurmaylarla karrstmlmamahdir, Gercekten de, asked g6revler durmadan artan rniktarlarda insan, gerec ve mali olanaklar gerektirerek sivil gorevlere kesin bicimde iistiin geldikce, gerek ulusal olo;ekte -etkinlik kolIan bakurundan-, gerekse bolgesel olcekte, ekonomik bir isleve sahip verolii kendisine verilen isleri gormek icin gereksindigi olanaklan ozel ekonomiye saglamak olan «ekonomik y6netim kurmaylarisru calisir dununa getirmek zorunlu olmustu. Savasla birlikte, «savas ekonomisl kurmaylarr» bunlarm yerine gecti. Bu yeni orgtitler ordu temsilcilerine daha genis bir yer verdller, Aynca ordunun, soylemis bulundugumuz gibi, uzun zamandan beri kendi oz ekonomik organlari: Genelkurmay ekonomik sekslyonlarr da vardrr, Biitiin bu gelismeler, en sonunda, ekonorninin artan bir miHtarizasyonuna, ama bir sosyalizasyondan son derece farkh bir miiitarizasyonuna yol acarlar: o;riinkii, bu miLitarizasyon, 6ze1 ekonomiye direktifler vermekten ve karh- 11k Ilkelerine gore cahsan fuel ek.onomiye bu direktifleri azami bir Inzhlrk ve etkinlikle gerceklestirmenin tum olanaklaruu saglamaktan baska bir seyi amaclamaz. «Reich Birlikleri»nin kurulmasma yol acan evrime kosut oldugu i9Ln ozellikle belirtilmesi gereken bir evrim de, «sava$ek.onomisi kurmaylan .. yamnda ozel ekonoml temsilcilerine daha genis bir yer vermeye dayarur, Bu evrim, kurrnaylara bagh konseylerin, ozel ekonomi tern silci leri tarafrndan olusturulan konseylerin, devlet sekreteri (mustesar) Landfried 'in, 1943 Nisan baslarmda Alman ekonomik basimnda yayimlanan iki makalesiyle haber verilmls bulunan kurulusuyla belirginlesmlstlr,

Dogrusunu soylemek gerekirse, Reich'm ekonomik yasamma devletin artan miidahalesine, genis Olo;ilde Alrnanya'nm diinya pazanna oranla io;inde bulundugu yahuzhk durumu tarafmdan yol a9I1m1$t1. Dissatim gilclilklert, eI altmda bulunan doviz rniktarlanmn yetersizligi, disardan alman hammaddelerin bir dagrnlmasma glrlsme zorun lui ugu, bu mtidahalenin gelismesl sonucunu vermistir. Oyleyse, devlet miidahalesinin Aimanya'nm diinya ekonornisiyle lliskilerlnde de kendini gosterdigini saptamak .;?a$IrtIcl olmayacakttr - slmdi goreceglrniz sey de, iste budur.

. .

miidahalede bulunmaz, ama ordunun gereksinmelerlni blldirir ve o;rCiziimler onerir,

Ozet olarak, devletin esgildtim roliiniin kendine yeterlik (otarsi) cabalarma. ve savas ekonornisine kosut olarak gelistigi ortaya cikar: ama, aym zamanda, miidahalelerinin gelismesine karsm, devletin, gerek fiyatlar, subvansiyonlar, giimriik korumasi mekanizmalan araciyla ozendirerek, gerekse ekonomli.k yonetim organlarma istlrak ettirerek, her zaman ozel kapitaHstlerin giriskenligine azami yer birakmaya 931~t1#:I da ortaya ~Ikar. Bu son ozelllk, baska illkelerde oldugu gibi Almanya'da da, deviet miidahalesinin gellsmeslyle birlikte, kapitalistlerln bir bOIiimiiniin (genellikle en gti9lulcrinin), ekonomik yonelim Isleriyle gijrevli yonetsel ya da yonetimc yardirncr aygitla bUtiin· leftttlne tamk olundugunu gosterir.

160

161

2. Devlet, ve Almanyamn dunva pazanyla lliskileri

karlanm bUyUtmek i~in, ana uIusal toprakhtnn gen41emesini ozendlrrnekten baska bir sey kalrmyor. Ensonu, kapitalist 'tekeller De denli ~lenirlerse, ne mahrecleri .ne de yatmmlan bakirmndan diinya pazarmdan hicbir bicirnde vazgecmemekle birlikte (2), kendi .. ulusal» pazarlarmi 0 denli kendi tekellerine almaya ~ah~lrlar. Ulusal pazari kendi tekeIine alma egillml «orarslk» politikalann ve mllllyetci ideolojinin gercek temelidir;oysa emtia vesennaye dissatimr (Ihraci) egilimi, sermay(nin uluslararasilasmasi olgusuna ve uluslararasr kartellerin kurulmasma karsihk dilser.

Devletin di~ ticarete miidahalesi, deyim yerindeyse .. klasik» bir olaydir, Modern devletlerin kurulusundan beri, uluslann bir tlcaret politikalan vardir ve bu politika kendini, devlet tarafmdan, gtimriik vergileri kurumu ya da ticaret antlasmalari go~mesi aractyla gosterir, Hatta XIX. yiizyil ekonomik Iiberalizminin en ytiksek noktasinda bile, devlet taraftndan, «gereksinme» duyuldugu olcude, yabanci rekabete karst kimi sanayicilerin korunrnasi soz konusu olmustur. 0 zamanki korumactligm anlarm buydu ... Korunan» -kapitalistierin yardnnma kosmak, fiyatlanm diinya pazari fiyatlarmm iisttine yilkseltmelerini saglamak, karlarim (tilketicilerin srrtmdan) artirmak ve boylece isermaye blrikimlni htzlandtrmak sOz konusuydu, Kapitalist tekellerin belirmesinden berl ve, daha da acrk olarak, XX. yiizytlm basmdan beri, korumacihgm anlami degii?mii? bulunuyor. Eski korumaciligin savunucu bir eregi varken, yeni korumacihgm saldmci bir eregi vardir. Eskiden diinya pazarmm rekabetlne dayanmaya yetene-kli olmayan iiretimkollan korunurken, simdi en gellfrm., rekabete dayanmaya en yetenekli kollar korunuyor. C;a~~ giimrtik vergileri, kartelleri ve trostleri korurnayr, i~ pazardadurmadan daha ytiksek fiyatlar saptamalarmt saglamayi, bOylece tekelci sermaye tarafmdan damping yapilmasrm kolaylasnrarak, tekel klirlanm artirmayt amachyor.

Yiiksek giimruk engellerinin arkasmda, tekeller, pazann emme (soturma) yeteneginin izin verdigl ol~de. fiyatlanru yiikseltmekte Ozgiirdiirler. Bu emrne yetenegi, ya her bireyin sattnalma giiciiyle birlikte, ya da bu giimrtik engelleri arkasmda yasayan hireylerin sayrsryla birlikte artar. Sennaye, yiginlartn satmalma giiclinti, ancak kendi zararma artirabildiginden (I),

Alman devletlnin gercek niteligini, nazilerin mali sermayeye tarn bagrmhhgim, hicbir i?ey, otarsi polltikasryla i~ pazari canla basla tekelci Reich sermayesine ayirmalarmdan, fetih ve savas politikalanyla bu pazarin emme yetenegini canla basla artirmaya cahsmalanndan daha iyi gostermez, Avusturya'mn, Sudetler'in, Bohemya-Moravya protektorasmm, dogu bolgelerlnin (Polonya, vb.) art arda Reich giimriik simrlan iclne katrlmalart, bu ilhak politikasmm ardisrk asamalanm gosterir.

Sanayiciler icin dissanmlarin gelismesinin onemi aciktir.

Dtssatimlarm gelismesi, i~ pazart, fiyatlan dii$~ yonilnde etkileyecek yeni liriinlerle doldurmaksizm, sanayicilerin i$ haclmlerini artrrmalariru, tiretici gucleri en yiiksek derecede gelistirmelerlni, (her zarnan biiytik olqekJi bir iiretim gerektiren) en geli$mi-$' teknik yontemlerden yararlanmalarim saglar, Ama, emtla drssatnm yanmda, sennaye thraCl da kendini gosterlr. tieri kapitalist tilkelerde sermaye birikimi artan bir hizla gerceklestigi, oysa yatmm olanaklari, pazarm smrrlanmasi sonucu, smrrlanrrus bulundugu zaman, bu sennaye .ihract kendini Y02UJJ bicimde gosterlr. Karlari cok yiiksek alan, ama i~ pazarlan yilksck lek<.') Iiyatlarmm istemi (talebij vdttstirecekleri denli SInrrlt buiunan mali sennayenin gelismesiyle biriik:te bu olay cok oneml; bir duruma gelir, Tekeller kapitalizml ve mali sermaye ~;;Z\ln~Smlll, artan sermaye ihracatryla birlikte, emperyalist egihmlenn de arttiklari asama olmasim, iste bu acrklar. Son olar;:tk,. ozr.i-ir reka~etin egemen oldugu eski kapitalizmi belirginIestiren sey emtia dissattmi iken, tekellerin egemen olduklan

(1) Gercekten, eger toplam kann kaynagt, toplam toplumsal liriin degeri (amortlsmanlar ve uriiniin elde edilmesi icin harcanan ham ve yardimci maddeler .degerl diistildiikten sonraki toplam toplumsal iirtin degeri) ile iicretlere dagrnlan deger inasmdaki farktaysa, iicretlere dagrnlan degerln --i:irnegin ilcretler orammn yiikselmesi bicimi attmda- her biivitmesi, baska her seyin esit kalmasi kosuluyla, toplam kar tutarnu kii~illtiir,

(2) Bu tekeller gii~iiz teknik temellere dayandrklarj zaman bu durum degisir: gii~iiz teknik temellere dayanmalarr, dimya pazarmda savasrma girlsmelerlne izin vermez: 9O~ Fransiz tekellerinin durumu, i~te. tamamen boyledir,

162

163

gtincel kapitalizmi bellrginlestlren sey sermaye ihracubr. Bu ihrac, ileri kapitalist illkelerde bir «sermaye fazlasl»~n, ~ ~n dereee gOrdi ve kapitalizmin ytglnlann yasam duzeyin! yuk· seltrneye yetenekli olmamasindan ileri gelen bir fazlahgm varolmasi olgusuna baghdir, Serrnayelerin ihr~ zorunlulugu: "71- veri~li» yatmmlann eksik olduklan kimi ~L~elerde kaPI~ahzmin «asm olgnnlugu-ndan dogar, En elverisll alanlardaki yatmmlar (tekeller tarafmdan gerceklesnrtlen tiretim smirlandrrmalan sonucu) son derece simrh olduklan ve tekelle~tirilmemi~ alanlar cok diisiik bir kar orani getirdikteri icin, bu zorunl~uk kapitallstler J.o;in biisbiitUn bliyllktirr, Dol eyisty la, emperyalizm asamasr olarak da nitelendirilebilecek alan tekeller kapitalizrni asamasmda, ayni zamanda hem emtia dissanmmm, he~. d~ s:rmayeler ihracmm gelistigi gijriiliir. Bu iki ru.satun biclml birbirlerini ayru zamanda hem kosujlandmr ve hem. de sl~lrlandlrirlar. Birbirlerini kosullandmrlar, su anlamda ki, emtta .dl~sa: tirm bir iilkeden bir baska illkeye sermayelerin transfer edilmesi olanagim saglar ve buna karsilrk, sermayenin, para bicimlnden, o;o~ kez serrnaye thracatcisi iilkelerclen sat~ a!lnrm~ bultUla~ (OdUno; verenler bu lsi saglama baglarlar) urettm araclan blyimine donilsmesi gerekir. Bunu.n~a. birlik~~, ~nla bu dtssatimlar birbirleriyle o;atl~maya g.In~lrler, ~ku yaban.c1 ~ermayeler sayesindesennayelerini gellstiren iilkeler, belli bir ugrakta daha az yabancr ernria gereksinmesi duymaya baslar (ya da daha dogrusu aym metalara gereksinme duy_maz olur) ve, siralarr gelince, disarrya mamul Iirlinler satmak isterler,

Gercekte, tUm ileri kapitalizm ti1kelerinde, devlet miidaha: lesi dissatrmlarr arnrmayr amaclar. Devlet, yeni p~zarlar ve yem yatmm alanlari fetbi icin sava~lmmda sermayeyi destekler. tv- pazarda azalan rekabet, uluslararasr planda kizisrr .. ~u rekabet, devletler lse karistiklari zaman, son durusmada guce, askeri teknige basvurmaya yol a~bil~r. Bu ~nlamda: ~a~a~, dwsatun konusunda devJet miidahaIesinm en yuksek biclmidir.

Ilkin Alman devleti tarafmdan uygulanan en «banscil» mudahale bicimlerini inceleyelim.

En basta, AImanya'da ~ ticaret tekeUniD. v~~~ arumsatrnak gerekir. Dt~ ticaret ozel sennay~nm lsiydi (~ iiriinler ozellikle de hiikiimetin fiyatlanm sabit tutrnak istedigi ve ya~ncl tilkelerden, onlari io;erde sabit fiyatla, yani ~,~ta zararma satan devlet ofisleri tarafmdan satin alman tahil urunl~ri dismda), Yabanci iilkeleroen alanlar ve vabanci illkelere sa-

tanlar ozel tttccarlardir: kambiyo denetiminin, disahmlar ve odeme anlasmalarr denetiminin gitgide daha SIb smrrlari icinde olmakla birlikte, tiiccarlar istedikleri islemlere girlsiyorlardi.

I. KAMBiYO DENETiMi.

Banka bunalrnnrun ardmdan, ve transferlerin durdurulmasi ve, transfer olanaklarmm yokluguna karsm, yurt disina cikmaya £all~an sermayelerin zorlamasr w sonucu, kambiyo Islemlerini denetlemek zorunlu olmuscu. 15 ve I'B Temmuz 1931 gtinlii emirnameler biiti.in kambiyo islemlerini Reichsbank'da toplarlar; yabancr tideme araclannm ve yabancr paralaria belirtilmis alacaklarin bu bankaya teslim edilmesini buyururlar. Vadeli islemler bundan boyle yasaklanmrslardrr. Kambiyo denetimi daha sonra, RM'yi kendi altm paritesinde tutmayi, yogun sermaye kacisim onlemeyi ve yabancr alacaklarm odenmesini denetlemeyi dii~iinerek, daha onceki diizenlemeleri yineleyen 1 Agustos 1931 emirnamesiyle duzenlenmistir. Bu son emlrnarne, son derece cesitli, ama denetim ilkesini degistirmeyen bir dizl kararname ve yonetmelikle lzlenmistir. Bu diizenl emeye, Icerde --hir bOliimii yurt disma cikmaya yoneten-« onemli bir sermaye YllPmna sahip ve gene de yabanci iilkelere karsi transfer olanaklarindan (yabanci dovizlerden) yoksun olacak derecede borclu bulunan bir iilkenin istisnai durumu tarafmdan yol aO;lldl~ soylenebilir,

Kambiyo denetimi yolunda ilk adim, kambiyo Islerinin Reichsbank'da toplanmasi tarafmdan olusturulmustur, Bu konuda da, ozel bankalar, yasa bunu zorunlu kilrnadan once, karnbiyo Islemlerlnin bir merkezde toplanmast yoluna girmis bulunuyorlardr, Daha 1921 Kasrmmda, Berlin bankalan, dovizler iizerindeki tiim islemlerl bir merkezde toplayan merkezi blr orgiitii, Devisenabrechnungstelle'yi kurmuslardi. 1931 'de, Devisenabrechnungstelle'nin gorevlnin Reichsbank'a devredilmesinden baska bir sey olmadr. Bundan boyle, yabanci dovlzlerin kurlarirn, RM'nin altm paritesi temeli Iizerinde, Reichsbank saptar; drssatimcrlarm yurt dtsmdaki alacaklarini (dovizlerini), bankalar aracrhgtyla, ana satmalari gerekir: emtia drsahrncilanna ya da sermaye Ihracatcilarrna, gereksindikleri dovizleri 0 satar (4).

(3) Serrnayelerin, stipekiilatlf bir eregi olan (rnark'tan kacrs) ve paranm ~okii~ne yol acabilen ihracati sbz konusuydu,

(4) Ozel kisilerin doviz islemlerine girisrneleri, lzinsiz olarak doviz ve mark ithal ya da ihrac etrneleri yasaktir,

165

164

Denetim ise iste boyle kansir.

Denetim, hesaplar dengesi aOYli:.\:lm onlemeyi amaclar: RM'Din altm parite lstlkranm korwnak i'Yin, dis borclarm dis alacaklardan daha onemli bir duruma gelmelerini onlemeyi amaclar. Altmla odenecek bore kalmamasi ioyin, disahmlarm, elden geldi~ince, dissatrmlardan cok olmamalan gereklr. Oysa, Reich'm dl$ borclarr, dl$ Odemelerin sirnrlandmlmalarma karsm, altm cikislarim kacirnlmaz kilacak denli biiyiiktii (5).

Denetim, dki yanhdtr, Dlfsabmlara iliskin olarak, (kimi iirilnlerin dissatunmm yasaklandrgi savas zamani dismda) drssatrmlar genellikle hicbir simrlamaya ugramamislardir, denetim burada drssaumcilan yabanci iilkelere satislanndan gelen dovizleri Reichsbank'a teslim etmeye zorlama eregiyle uygulanan bir gOzetlmle yetinir.

Dl!}3lunlara iliskin olarak, denetimin daha etkin bir rolli vardir, Disahrn gereksinmeleri (silahlanma nedeniyle) gercekten 90k biiyiiktlir; dis odeme olanaklarr, dovizler, tersine, oldukca sirnrh miktardadirlar. OyJeyse bu vsirurh doviz miktanm cesltli disahmcilar arasmda da!Jtmak gerekir. Bu dagmm oncelik Ilkeleri temelinde yaprlmistrr: tlkin (rnamul iiriinler dissatirm bir doviz fazlahg: biraktigmdan) drssanma yonelik nesnelerin iiretimine yarayan hammaddeler drsalimcilanmn doviz gereksinmeleri karsilanmahdir, sonra silahlanma gereksinmeleri, sonra da obtir disahrnlar gelir. Ekonomi Bakanhgma bagh dijviz oflsIerl, dovlzleri [lgililere, emtia disahmcrlan ya da sermaye ihracatcilarma, iste bu ilkeler temelinde verir. Sermaye ihracatctlari

ancak Istisnai olarak doviz aurlar: gercekte, dl$ yannrnlanm gelistirmek icin yahnzca tekelei sermaye doviz ahr: Konzernlerin ve bankalarm yabanci sube ya da Istlrakleri lste bOyle gelismislerdir. Dagrtun, ekonomik gruplarla i$birli~ icinde saptanan bir plana gore yapihr. Gercekte, bu sistem sayesinde, 00- yiik isletmelerin gereksindigi dovizleri kendilerinden gii~iiz i$letmelere gore oncelikle sagJamalan giivence altma almrmstir.

UyguJ am ada, dovizlerln dagumu gitgide smai etklnlige bagh olarak yapilacakur: oyleyse bu dagrnm, kaynaklarmi dIJ8hm ofislerinden ve dOvWer ve hammaddeler Retch Komiserllgi'nden alan kararlara gore bagimh bir yer alnus bulunmaktadir.

n, DI~ALIM OFtSLERt.

1935 = 825

1936 =: 665 1937 = 70,6 1938 == 70,7

1934 Marh icinde, Reichsbank, sivil erekler icln drsahm ticaretine ayrilan doviz kontenjanlanm genel olarak azaltma ve disahmlara gerekli dovizleri elden geldlgince gecikerek vermeyi kararlasnrdr, Ote yandan, blr yasa Ekonomi Bakanma .......,k.i 0 zaman, Reichsbank'in da baskaru olan Dr. Schacht idi- pamuk, yUn, demirden baska madenler, kaucuk, odun lifi ve yagh tohumlar disahmlari icin denetim ofisleri kurarak hammadde gonderilerini denetleme yetkisl verlyordu. Bu denetim ofisleri hammadde gonderdil'eri i9in azami kontenjanlar saptamaya ve tlcaret ve sanayi tarafmdan tutulacak stoklann onemine iliskin kurallar koymaya yetkiIiydiler. Bu ilk onlem yetmiyordu. DrsaIimctlar, hammadde satin alacak yerde, yan mamul, ve hatta mamul Uriinler satin almaya koyuldular. Dolayrsiyla, Almanya' mn doviz a91g1 da varhgmi stirdiirdii, 14 Haziran [1934J giinii, Almanya tarafmdan orta ve uzun vadeli borclar icin (6) genel bir transfer moratoryumu (odemelerln dondurulmasr) Han edildi. Sonraki aylar boyunca, alacakh ulkeler, Biiyiik Britanya, Fransa, Hollanda, Belcika, ozellikle lsvicre, Almanya tarafrndan, Alman drssattmlarmdan gelen dovizlerin blr boltimilnun otomatik olarak Almanya iizerindeki alacaklarm bir bOIiimiintin odenmesine avrildrklan kliring (takas) antlasrnalari imzalanmasmr isteyerek yanrt verdiler: Reich'in doviz disponibiliteleri yeniden azalrms bulunuyorlardi, DI$ahmIar alamnda yeni denetim on-

(5). Bu altm crkislart, genls YIgmlarm kullandigt 'tuketim nesnelerine (ozellikle tekstil konusunda) ydnelik cok sert krsitlarnalata karsm, savas sanayiinin, silah iiretiminin son derece biiviik gereksinmeleri sonucu durmadan artmis bulunan disahmlar yiiziinden de kacmrlmaz kilmrmslardir. Bu evrim, ve bir yandan eskl borclara iliskin odemelerin yaprlmasi zorunlulugu, ote yandan kimi dt~ harcamaiarm artist, Reichsbank'm altm rezervlerinin azalmasi sonucunu vermlslerdir. Reichsbank'm altin rezervleri asagidakl evrimi gosterir:

(Milyon RM)

1932 = 806,2 1933 = 386,2 1934 = 79.1

(0) 160 milyon mark doiaylannda, 120 milyondan ~gu dOviz.

166

167

lcrnlcri zorunlu duruma geliyorlardi. Bu onlemler, Leipzig Fuarrmn a91h~1 vesilesiyle, 26 Agustos 1934 giinU Dr. Schacht tarafmdan Han edildiler. Alman ekonomi tarlhine «Yeni 4 Yilhk Plan» adiyla gireceklerdi bu Onlemler.

III. ()DEME ANLA$MALAR.I.

Yeni 4 Ylthk plan dtsahmlarla dissanmlar arasmda denge ilkesine dayaruyordu ve, eger olanakh olursa, ticaret dengesinde bir fazlahgm belirrnesine yol acacakti. Sonuc olarak, bir yandan dissaumlar en yiiksek dereceye r;:lkanlacak, ote yandan, disalrmlar dissatimlarin simrlari icinde tutulacaklardi. Disahmlarm bu orornatik srmrlandmlmasr, eger askeri siparisler Icin zorunlu maddelere de obiir disahmlara oldugu gibi uygulansaydi, Alman silanlanma cabasi bakimmdan sonu felaketll olurdu, Bu nedenle, yeni plan, izin verilen disahmlarm toplam tutarmm, ithal edilen r;:e~itli enrria kategorileri arasinda, ekonomi bakimmdan onemo lerine gore dagmlacagirn ongoriir. «Dirimsel» olarak kabul edilen emtia kategorilerine bundan boyle en yiiksek kontenjanlar verilir, obiirleri «dirimsel» niteliklerinin biiytlklugiine gore bunlardan daha diisiik kontenjanlar ahrlar. Aym zamanda, kirni disahmiarm gerilemesi ve oburlertnin Ilerlernesinin yo! acrna tehlikesi gosterdikleri tepkileri onlemek i9n, yabanci iilkelerle elden geldigince sik ticari antlasmalar lmzalanrmstrr, Reich icersinde, sistemi isletrnek icin, yeni drsahmlar; denetleme o(isleri kurulmustur. 1934 sonunda, bashcalar: demir ve celik. demirden baska madenler, komiir, rnadeni yag-Iar, kimyasal iiriinler, smai yaglar, vb, ofisleri olmak mere, 25 denetleme ofisi vardir. Bu ofisler artik eskiden oldugu gibi her disahmci i~in genet kontenjanlar saptamaz, ama, ekonomik gruplarla uzlasma icinde, her disahrn ve her dis odeme icin izinler verirIer. 1939'da 2& of is saptamyordu ve aralarmdan kimileri, Alman i~ fiyatlan diinya pazan flyatlarr tarafmdan etkilenme tehlikesiyle karsilastrklari zaman, istisnai olarak disahm yapmakla yetkilendirilmislcrdi. Bu gibi durumlarda, ve durum da boyleydi, talullar icin gormus bulunuyoruz, ofis, kendi alrrn fiyatmt dii:;;iinmeksizin, Reich icinde ulusal pazar fiyanyla sanyordu. Apk durumunda, Reich btitcesi ofisin yardrmma kosuyordu,

Odeme anlasmalarr, genel olarak, iki kategoriye aynhr: DOvizli odemeleri siirdiiren odeme anlasmalari (0' zaman bu anlasmalar cogu kez transfer anlasmalari bicimini ahrlar): doviz hareketlerini ortadan kaldiran anlasmalar ya da kliring anlasmalan, Odeme anlasrnalarr, ticaret anlasmalari ya da ticaret antlasmalarr gibi, devletten devlete gorii~illiirler, ama boyle 01- masi, bashca ilgililer olarak kabul edilen kimselerin: kapitalistlerin siirekli mudahalesini hicbir zaman drstalamaz.

a) Transfer anlasmalarr, odemelerln karst karsrya bulunan paralardanbiri io;;inde yapilmasrm gerektirlrler. ()rne~in, savastan once Alman mallarmin Ingiliz dreahrncrlan borclarmr (sterlin olarak) Reichsbank'a Odiiyorlardl. Reichsbank Alman dissancilarrmn alacaklarim mark olarak Odiiyor ve sterlinleri Ingiliz mallanmn Alman disahmcilarma RM karsrligmda satmak i9in sakhyordu .Isvicre'ye, SSCB'ye vb. karst da aym sistern uygulamyordu. Kambiyo denetiminin bir tamamlayicismdan baska blr sey yoktur burada. Bununla birlikte, bu anlasmalarm kine kimi zarnan tamamlayici maddeler de kanlmrsttr; ornegln Reichsbank, anlasma geregince elde ettigi dovizIerin bir bolilmtlntl, Alrnanya'nm sozlesrne yaptrgr iilkeye karst eski borclarrm (kamusal ya da ozel borclar) odemek icin saklarnakla yiikumlendirllebilmistlr. Transfer, iste bu onlemde vardrr, Ensonu, yabanci paramn Alman parasrna cevrildigl kurun (bir Alman'm bir yabanci para birlmine karst odeyecegi ya da alacagt RM miktarr) da anlasmayla ongoriildiigunii belirtmek gerekir, Bu kur ya kambiyo piyasasmdakl giiniin kuru, ya da anlasmaya dayanan bir kur olabilir,

b) KIirlng anl~ma1an, bUtiin dovizl! Odemeleri kaldmr, Kliring mekanlzmasi disahmlarla dissatimlari odtlnlerneyi amactar. Bu nedenle, bircok durumda, kllring aracihgryla yapilan islemler ne drsalimlar denetimine baghdrrlar, ne de kamhiyo denetimine; (jzgiir islemlerdir bu islemler. Kliring islemlerinln yrlhk tutari, ya smirsiz, ya da simrh olabilir: anlasma hiikiiInlerine baghdlrbu. Dissatimlarla disahmlann kendiliginden dengelenmeye yonelmedikieridurumda, islemlerin tam ozgiirliigiiniin sakmcasz, kimi .anlasrnalarin kaleme ahnmasi sirasmda, drsahmlarla dissanrnlarin denetleneceklerlni ongormeye yol acrrnstrr: ama, bu durumda denetleme, cogu kez, mernurlarm degil, ama sanayici ya da tiiccar. kapitalistIerin isfdir (1).

Gercekte, dtsahm ofislerinin kurulmasi, yalrnz bir dovizter polltikasr gerceklestirmeyi amaclamaz, ama «ulusal» sermayeyi yabanci rekabete karst bir koruma araci da olusturur, GUmriik vergisinden daha giivenli, -Fransa'da gormds bulundugumuz kontenjantman (pay ayirma) onlemleri derecesinde- yeni bir koruma sllahidir bu.

(7) Kliring mekanizmasi genel olarak :;;6yledir: tki iilke (diye-

168

169

IV. DEVLEl1N DI$SATIMCILAR YARARINA MtlDAHALESt.

rafmdan ona zorla kabul ettirllmis bu1unan kIiring anlasmalarmdan yararlanrnaya basvurma zorunda kaldi.

Nazi devlet, drssanrncilarm i~Iemi'erini kolayJa~tlrmak i~in onlardan ~ana bircok biclmde miidahalede bulunrnustur, AI: man~a: blrcok nedenle, dtinya pazarindan gitgide uzaklasnrijdlW 19m, buna bir bakrma zorunluydu da. Bu onlemler, bu bakirndan, Al~n ekonomisinin di.inya pazarma yeniden katilma cabasrmn bir gtiriiniimiinden baska bir sey olusturmazlar, Uretken cabalan .~~al. paz.~~~n .~mme yetenekIerini Iazlasiyla asan ~man sanaynmn bir bOlumu bakimmdan dl$ pazarlar dirimseI b~ z?~~niuluk oldugu icin, dunya pazanna bu yeniden katrlma busbutun zoruniuydu. Ustelik, Alman ekonomlsinln, geneI 01 arak, dl?alimlanmn yabanci iiIkelere yeterince iiri.in satmaktan baska Odem~ olanagr da yoktu, Bununla birlikte, diinya pazarma bu yemden. katli~a, ekonomik bunahmdan ve diinya pazarmm gereek bir dagrlmasma ve esi gijrlilmemi$ bir parasal kartsikhga -yol acrms buIunan durgunluktan doii.a b" ilk ..

J"' 15 n uyu guc-

uklerle .ka~lla,~lyo~du. Almanya, iste bu guclilkler] yenmek icln

dl$sat.lml suNurebllmek lcln ve -reichsmark 1924'deki alnn degerine bagh kaldigr halde- belli bash paralarin devalUasyonun~. ka~$m .dl~atlmlanm arnrabilmek icindir ki, devaltiasyon «e$gore~!I»I~:me (dev.aliiasyonla es etkili onlemlere) ve imzalanmaSI, gormU$ .bulundugumuz gibi, kismen alacakh Iilkeler ta-

1. Devaliiasyon «esgorevlisleri.

lim ki A~~anya He Romanya) arasmdaki bir anlasmarun ardmdan, bu ulkelerden her birinde Odiinleme sandtldan (takas odaIan) kurulmustur. Bundan boyle Almanya'da, Romanya mal~~rmm ~l~ahmcllan, (Romanyah dl$Satlmcliarm alacaklarmr odemek icm kendi RM'leri ile) ley (Romanya parasi) satm alacall: yerde, bo~larmm tutarim RM olarak Berlin &liinleme sandigma ya"tlracakiardlr, Romanya'da, Alman rnallarrmn Romanyah ~I~ahmclhm da aynr bicimdc davranacaklardjj-, Buna karsihk, ~kiden Romanyah disahrncilar tarafmdan alacaklari RM He odenen Alman dl$satlmcllarm alacaklari, bundan boyle (ge RM olarak) odiinleme sandrgi tarafrndan &lenecektir. Od.lin~: me sandJ~~, disahmcilardan aldli'b parayla, drssatrmcrlarin alacaklarmr &Ier. Romanya'da da ayrn """" olur Teo ik .... I

. .. d'-' '. .,.-.>, n {:07.l1m e-

memn goster Igt gibi bu mekanizma temelde .. .. d X-: •

.' ozgur egisim

mekamzmasmdan farkll d...Mldiro daha az esnekrl d

. ~6·, N Ir, ama, l~sa-

trrncilara elverlsll islemlere daha yatkmdir.

Reich, tiim mali sistemi tehdit edecek bir gtiven bunahrm yaratrna tehlikeslne yol acmakstzm parasma rahat rahat dokunamayacagi icin, kambiyo kurlanmn dolayh bir oyunuyla, Alman fiyatianm dtinya fiyatlarina gore uyarlamanm bir yolunu bulmasi gerekiyordu.

Daha 1933 yazmda, Alman dissatimcilanna, yabanci iilkelere yaptrklari sanslann bir boltimiinun karsihgi olarak, ahcilaruun A1manya'daki alacakhlarmdan kimi kOl1ullarla saglayabilecekleri rnarklarr kabul etrne yetkisi verihnisti. Bu yontemin isleyi$i 0yledir: Reich, 1931 'den itibaren, dis borclarmdan cogunun transferini art arda yasaklarrusti, ama transferlerin bir ertelenmesi odemelerin bir erte1enmesi anlarruna gclmiyordu. Bir baska deyisle, yabanci iilkelerin Alman borclulan (orel' kisiler, SInai ya da ticari isletmeler, bankalar, vb.) borclarmin (ana para ya da faizler) tutarim duzenli olarak odeme zorunda olmaya devam ediyorlardi, ama bu oderne dOviz olarak degil, mark olarak ve alacakhnm eline degil, ama doni4ti.irme sandrgi denilen kamusal bir sandrgm gisesine yapihyordu. Yabanci alacakhlar, boylece kendi adlanna dontistiirme sandigma yatmlmis bulunan marklan (kendi paraiarma ya da marktan baska bir dovize) dontisturme olanagina sahip bulunmadiklarmdan, bu markIan ya Alrrian i9 pazarinda yasayla belirbenmis kimi ereklerle kullanabiliyor, ya da Alman iirUnleri disahmcilarma devredebiliyorlardi. Bu disalimcilar, bu bloke edilrnis marklarm goreli arz bollugu dolayisryla, onlari resmi markm, serbest markm raylcinden daha dii$iik bir rayicle onlardan satm ahyorlardi. Kullanim olanaklanna ve kokenlerine gore, bu bloke edilrnis marklara cesitli adlar verilmistlr: Registermark, Effectensperrmark, Kreditsperrmak, vb, <,:ogu kez Kreditsperrmak He Effectensperrmark nominal degerlerinin % 20'sinden coguna kote edilmiyorlardr. Yabanci disalrmcrlara sunulan marklann bir boliimiiyle smirh bulunan bu devaltiasyon sayesinde, bu disahmcrlar bir tlir dtssatrm priminden yararlanryorlardr. Gercekten, yabanct sanayiciler bu 'ti.irJ.li ucuz marklan satin aldtklari zaman, 1.000 RM tutan ve dolayisryla resmi kur lizerinden ancak 15.000 franka satin alabileceklerl bir makine, odemelerinin bir boltimtl lcln bloke edilmis Marklann kullamlmasr sayesinde,

170

171

onlara ancak 5 ya da 6.000 Franka geliyordu. Islemin ceremesini cekenler, Almanya'mn alacakhlaridir (8).

Aym donernde, yani 1933'te, kimi Alman dissanrncilarma, yabanci iilkelere yaptiklari satislardan gelen dovizlerin tamamrm (1931 yazmdan beri kurulmus bulunan kambiyo denetimi geregince yapma zorunda olduklarr gibi) Reichsbank'a teslim etmeme ve dovlzlerin bir boltlmtinu, bu borclarm servisleri ertelenrnis bulunduklan icin, yabanci borsalarda dti~tik fiyaUa kate edilmis olan Alman dis bore tahvillerlni bu borsalardan satin a1mada kullanma yetkisi verilmistir, Dissatnncilar sonra bu aym tahvilleri A1manya'da onlari kendi degerlerine yakm bir rayicle satin alan tahvil O;:lkarlel topluluklara satiyorlar, bu topluluklar da boylece dis borclariru doviz cikmaksizin odemis oluyorlardi, Bu yontemin drssanmciyi satin aim an tahvillerin dis rayiei Be Almanya'da ona odenen fiyat arasmdaki farktan yararlandirrna tisti.inIiigu yard]. Bu yarar, ona dissattm fiyatIan uzennde gi.iClti bir indirim yapabilme olanagi saghyordu,

Dissatimcrlara disardan Scripler, yani daha once sozunu ennis bulundugumuz dontlsttlrme sandrgi tarafmdan Almanya' mn alacakhlarma verilen ve tieari senetler gibi ciro edilebilir bir niteiik tasryan alacak senetlerinl satm almak icin dovlzlerin belli bir miktarmi ellerinde tutma yetkisi vermeye dayanan yontem de aym niteliktedir. Yabanci iilkelerde -hep transferlerin ertelenmesi ytizUnden- degerlerinin o;:ok aitmda kate edilmis bulunan bu Scripler, Golddiskontbank tarafindan dissatrmctlardan degerlerine satm almiyor ve bu banka da bu senetlerin 'tam karsihgim daha sonra Alman borclularmdan ya da donusttirme sandlgmmkendisinden saghyordu.

Bu yontemler, onlardan yararlanan =-yani en az 20.000 mark iizerinde, sonra 10.000 mark iizerinde is yapan vc tieari bir zarara ugradigirn tamtlayan- dissanmcilarm sans fiyatlanm onemli olo;:Ude diisiirmelerini saglarrnslardir. Aym zamanda, AImanya yaranna, hep a1acak senetlerini dii¥Uk fiyatla devretme zorunda kalan yabanci alacakhlar zararm, dis borclarrnm onemli bir amortismamm saglama tistUnlUgtine de sahip olmuslar-

dir. Bununla birlikte, bu yontemler, Alman ekonomisinin kendisi icin ikili bir sakmca gdsteriyorlardt: Bir yandan, dissatimlar sonucu kambiyo denetim Ofisine tesJim edilebilecek dovizlerln bir bOIUmUnUn ondan kacmast anlamma geIiyor (bu da disahm olanaklarun bir 0 kadar sinirlandinyor), ote yandan dissatunctlann, ticari zararlannm ikincil mali islemlerle odtmlenebilecekleri saglama baglanmis bulunduguna gore, daha cok direnerek daha pahahya satabiJip satamayacaklan kaygrsi cekrnekslzln, dissatrm fiyatlarim gittikce indirmelerine yoJ aciyorlardt, Dolayisryla, uIusal ekonomi bakimmdan hicbir yaran 01- maksizm, Alman dissatim fiyatlannm genel bir dii~U~iine tarnk olma tehlikesiyle karsrkarsiya bulunuluyordu, Bu yiizden, 1935 yazmda, drssatimlar io;:in genel bir stibvansiyon bicimi kabul edilmis buIunuyordu.

SOz konusu olan, drssanmlar icin genel bir odilnleme sandigmm, daha 1934 sonlarmda, o;:imento. otomobil ve yapay ipek sanayicileri tarafmdan kurulmus bulunan sandrklara benzer bir sandigm kurulusudur, Dissanrnlar genel odtmleme sandigi Reich sanayi grubunun giriskenhgtyle kuruldu ve Golddiskontbank tarafmdan yonetildi. BUtUn stnai lsletmeler, bu sandigm kurulusundan itibaren, Is hacimlerlnin kimi durumlarda % 8'e deitin varan belli bir yiizdesini bu sandrga yatrrmakla yilktimlii tutuldu. Gercek oran, her kol icin her ytl basmda ayn ayn saptandt. Bu yatmlan paralarm tutan, kimi zamanlarda, yilda bir milyar markr astr. Bunun sayesinde. dissatnncilara yogun silbvansiyonlar verildi. Bu sistemin isleylsiyle, Alman io;: fiyatlannm yiikselmesine karsm, bu irdelemenin 4. kismmda gorecegimiz gibi, Alman sanayii dissanm fiyatlartrnn bir diismesine tamk olunabildi. Kimi durumlarda drssanm primleri, Alman sanayicilerine, ihrac edilen tirUnlin rnafiyet fiyatrmn 2j3'Une esit dissanrn fiyatlari sunma olanagtrn bile sagladrlar, Hie degilse sanayi sektoril icln genel bir anlam tasiyan bu vontem, uygulamada bir devaliiasyonun verecegine 90k yakm sonuclara erisilmeslni sagladr ve bunu da paraya resmen dokunmaksmn ve gercek anlamda bir devaliiasyonun sert ve toptan ozelliklerini gOstermeksizin yapti, Bununla birlikte, buy8ntem de zamanla o parasal onlemle ayru sakmcalarr g6sterir, Is hacimleri Uzerinden alman paralar sonucu sanayi iizerine yUkledigi ytikler aracryla, fiyatlar diizeyi iizerinde etkili oIur, sistemin isleyislni gitgide pahalilastiran bir yiikselme egilimine yol acar. Fiyatlann gitgide daha sert bir diizenlenmesine, baskalan arasmda, iste -yoitun devlet siparisleri aracryla yaratilan ekonomik canlan-

(8) Mandelbaum'a gore, Mark icin ozel deger dllsiirtirn kurlanmn uygulanrnasi, Almany .. 'ya, dissanrn flyatlarinr her pazarm satmalma gUcUne uyarlayabilecek bicimde, bu fiyatlarm bir aynm ve farkhlastirrna mekanizmasrm harekete gecirrne olana&tIll saglarrustrr (op. dt., p. 187).

172

173

rna tarafmdan daha once kolaylastmlnns bulunan- bu egilimin kendini gostermesi yol acrmsttr.

Soylernis bulundugurnuz gibi, Alman drssatimlan saldmsi, kliring anlasmalarmdan yararlanmayla da gelisebilmistir. Bu yararlanmamn bashca gi5riiniimlerini lnceleyecegiz.

fiya'tlan diizenleme zorunluluguna yol acihyordu. 1935 sonunda, Aski marklarrnm ticareti siki bir biclrnde diizenlenip smtrlandtrildr,

2. - Klirin.g anl~malanndan yararlanma.

2. tJ"s1encilerln mark oIarak sa.tmaIma giicliniin artmasr, Guney dogu Avrupa iiLkeleriyle ticari ili~i"erinde de, Almanya kliring anlasmalari -e-yaprlart yukardaki kliring anlasmalarmin yaptlanndan farkh anlasmalar-> mekanizmasindan yararlanma_SIllt bilmistir, Bu anlasmalar, Almanya'-da oldugu denli sozlesrne yapan i.iLkelerde de, disahmcilardan ahnan para sayesinde, dissatimcrlara odemeleri ulusal para iizerinden yapan kliring otislerinin ,varh~m i~rirler. Bu lilkeler karsismda, Almanya, kliring aracihgiyla bir ulkeden ne kadar ~ok satin alirsa, bu illke tarafmdan Almanya'ya elinde olmadan acilan krediler ne kadar biiyiirse, bu tilkenin de alacaklarim 0 denli 1$ok Alman rnalIan satin alarak -ya da kendi yurttaslari tarafrndan almmasmt kolaylastirarak-> odetmeye cahsacagi ilkesine dayamr, Bu nedenle, Alman firmalan tarafmdan gliney dogu ii1kelerinden yapilan ahmlar son derece dii~iik bir diizenleme kapsanuna ahnrmslardrr, Gercekten de, Alman ticaretinin bu iilkelerle biiyiik bir gelisme g6sterdi~ine tarnk olunmustur, Bu iilkeler, kendi kliring alacaklarmdan yararlanmak icln, gitglde A1manya'dan daha cok, buna karsthk, gitgide obiir lilkelerden daha az mal alma yolunu tutmuslardir. Gercekten de, bu ulkelerin dovizleri gitgide azaltyor ve, Almanya'dan yapilan yogun ahmlar dolayisiyla ve gereksinmelerini obtirlerinden daha pahah Alman iiriinleriyle (<;iinkii kliringl'i iilkelere yapilan drssatimlar hicbir prim ve hicbir indirimden yararlanrmyorlardi) karsiladiklari icin fiyatlarmm bundan adarnakilh etkilenmesi sonucu, i<; fiyatlan diinya pazan fiyatlarmm iistiine eikma egilimi gosteriyorlardi. Boylece, gitgide, bu iilkeler, asagidakf rakamlann 'gOstel'dikIeri gibi onlarrn bashca ilstencisi durumuna gelmis bulunan Almanya'mn ekonomik ba~mhh~l icine dii.<;tliler:

Reich'm kendi drssanmlarnn gelistirmek i~in bu anlasmalardan nasil yararlanablldlgini a<;tkhga kavusturmak ilglnctir, Bu yararlanmalann kendilerl iki gortiniim gosterlrler: Odunleme marklannm degerden diismesl ve iistencllerin (tedarikcllerin) sannalma gticiiniin artmasr.

1. OdiinIeme marklanwn de~ diifmesl, kendini ozelHide AJmanya'mn Latin Amerika iiLkeieriyle iliskilerinde gostermistir. Gercekten de, bu iilkelerle imzalanrms bulunan kliring anlasmalanndan dolayr, disarda kUring ofisleri kurulmarms, ama Alman disahmcilar tarafmdan yapilan Odemeler, ktsaca yabanci drssanrncilar adma Reiohsbank tarafmdan tutulan ozel hesaplara, .. Aski», .. Auslandersonderkonten» adlari verilen hesaplara yatmlmrsti. Yabancrlar bu bicimde kendi adlarma yatmlan paralarr Alrnanya'dan emtia ahmlari icin kullanabilirlerdi, OdiinIerne bu ahrnlar sayesinde gerceklesiyordu. Bu odiinlemeye kendileri girisecek yerde, yabancrlarm kendi Aski alacaklarnn Alman mallan satm almak isteyen kimselere satma haklari da vardi. Gercekte bu «askl» marklari serbestce kote edilmislerdi ve kurlarr Reichsmark kurundan cok dil$iik bulunuyordu. Bundan, uyguJamada disarda degeri diisiirtilrniis olmakla birllkte Almanya'da normal Reichsmarkla tam ayni degere sahip bulunan bir paradan yararlanan bu mark ahcilari bakimmdan biiyiik bir yarar doguyordu. Dolayisryla odilnleme marklarmm degerden dli~mesi de Alman dissatrmlartm bir kolaylastirrna araci olmustu, Kuskusuz, bu yontem disahmlari pahahlastirma vsakmcasuu tasiyordu, o;;iinkii Alrnanya·ya yonelik iiriinlerin yabanct dtssanmcrlari, elbette ,alacaklan Aski marklanyla odendii!!:i zaman, bu marklarm kambiyodaki deger yitirrnesine orantrli ek bir £iyat istlyorlardr. l)yIeyse bu yontemle dissatimlarm, disahmlarr pahahlastirarak ucuza yapilabildiklerl soylenebilir: her tiirIU devaliiasyonun bashca ozelligi de budur. Burada da i<; fiyatlann bir yiikselme ,egilimine ve Alman ic fiyatlan yiikseldikce disahmlarm gitgide daha pahahlastrklarmr gorrnemek icln

Disahmlarmm 1929'da % 29,S'ini Almanya'dan yapan Bulgaristan, 1933'te % 44 ,4'iinii , 1937'de % 5S,2'sini ve 1939'da % 65'ini Almanya'dan yapar, Bu evrim, savasla birlikte biraz degisrnlstir: Almanya'nm Bulgaristan'dan artan ahmlanmn etkisi altmda, Bulgaristan kendini 194O'ta, alacaklarrm tamamen Alman mallanyia karsilama olanaksizhgi icinde bulrnustur (savas AImanya'yt klirlng alacaklan karsihgmda dissanmlarmi krsrtlarna zorunda brrakti), Mayts1940'ta, bundan boyle Bulgar dissatrmcilara avans fon veren Bulgarlstan Ulusal Bankast, alnn-ol-

174

175

cekten kesinlikle vazgecme ve kliring alacaklarmm yasal olarak para dolasummn :kar~lhgl i9ine girdiklerini aciklama zorunda kaldi.

1933'te drsahmlarrrun % 29,3'linti Almanya'dan yapan Yugoslavya, bu yiizdenin 1937'de % 42,7'ye yukseldlgini gordii. Aym zamanda boyunea, Almanya'dan disalimlar yiizdesi Romanya icin % 27,8'den 4O,1'e (l940'da % 50,6'ya) ve, Maearistan Icin, % 39,Tden 44,2'ye (1939'da % 48,4 ve 194O'ta % 52,9) yi1kseldi (9). Almanya'mn bu i1Ikeler karsrsmdaki dean konumu, onlardan her birine dissattmlarr, toplam dtssatrmlarmm ancak 90k dusiik bir yiizdesini temsil ettikleri ol?ide giicliidiir (l937'de: Bulgaristan icin % 1,2, Yugoslavya icin % 2,3, Romanya icin % 2,2 'Ie Macarlstan io;in % 1,9).

Bu son rakamlar, paralari denetim altmda bulunan tilkelerde gerceklestirilen islemlerin, Alman genel dis ticaretl bakimmdan tasidrklari diisiik onemi gostenirler: Ticari islemlerin asil onemtt boliimiintin serbest dovizli biiyiik tilkelerle, ozsel hammaddelere yeterli m1ktarda ancak kendileri sahip bulunan iilkelerie gerceklestirilmesinin siirdiirtilrnesi gerekiyordu: ama, poIitik ve ekonomik anlasma yoklugu yilzlinden, en guc olam da Iste asil bu iilkelerle is yapmaktt. Bundan 6tiirii, yetersiz dOviz disponibiliteleri yiiziinden, Almanya, disahmlarr denetim altina alma zorunda kaldi,

Giiney dogu Avrupa iilkelerlnln sonunda kendileri icin bu 'denli elverissiz bir durumu neden kabul ettikleri sorulabilir (!O).

Bu soruya iki tiir yamt bulunabillr: Birincisi, bu illkelerin dis pazarlardan yoksun bulunduklan ve Ahnan io; pazannm, boreianmayla beslenen devlet siparfsleri tarafrndan finanse edilen geni!;lemesinin, giiney dogu iilkelerine yeni sans olanaklari actl8:tdlr. Bir baska deyisle, gi.iney dogu Avrupa iilkelerinin AImanya'ya satrslari, Ahnan devletinin borclanmalari tarafrndan ~olaYh. olarak flnanse edilmislerdir, $imdiye degin giiney dogu iilkelenne uygulanrms bulunan «klasik» yontem yerine, bu iilkeler bakimindan yabancr iilkelerden bore doviz almaya dayanan klasik yontem yerine, iiriinierinin ahclslDln odiino; veren iilkenin ta kendisi oldugu dolayh bir borclanma ydntemmin geclrildigl anlamma gelir bu.

G~ey dogu iilkelerinin Almanya ile bu tilrlil kliring aulasmalan imzalamayi kabul etmelerinin bir baska nedeni de, bu anlasmalarm Almanya He sozlesen yabanci iilkeler icin gdrece elverisli kambiyo kurlanm tingi:irmeleri olgusunda yatar. KIiring mekanizmasmm Alman emperyalizmi tarafmdan kullamlrna goruniimlerinden bin de budur. Bu mekanizma 90k· basittiro Mark icm kendi gercek degerinden yiiksek bir kliring kuru saptamaya dayarur, Bundan dolayi, sozlesme yapan iilkenin pa~-I_1lark degisim iliskisi (ki, unutmayahm, bir muhasebe iliskisidir), satmalma gi.i9leri illsklsl diizeyinden yiiksek bir diizeyde saptanrmsttr. Her sey, sanki sozlesme yapan ulkenin parasi devalue edilmis, mark ise revalue edllmis gibi olup biter. Mark boylece yiiksek bir kur tizerinden muhasebele:;;tirilmi:;; bulundugundan, Alman drsahmci mark olarak diisiik bir tutar Odeyebilir, oysa yabanci dissanmctnm eline kendi ulusal parasi iizerinden yiiksek bir tutar gecer, Dolayistyla Alman drsalunci, ahmlarmi, mark olarak odedijti surece. kendisi I~ ucuza satan illkeler olan kliringli lilkelere yoneitir (It) (Iistelik boylece denetim fonnalitelerinin o;ogundan da kurtulmus olur).

Kliringli bir ulkenin yabanci dtssatrmcrsr, kendi ulusal parasl iizerinden boylece yiiksek bir fiyat elde ettigine gore, ter-

1.')) 194{) sonundan 1943 sonuna degin, kimi illkelerin ozsel olarak Almallya iizerindeki alacaklar tara£i.ndan temsil edilen kliring alacaklarr, cok biiyUk bir bicimde artrrnslardir. thnegin Romanya'mn birlestirilmis kliring ve doviz alacaklarr 6.850 milyon leyden 32.300 milyon leye yilkselrnlstir. Bohernya-Moravya bakirmndan buna karsihk dusen alacaklar, 7.800 milvon kurondan 27.300 milyon kurona yiikselmistir,

(10) Uluslararasi Isler Kiraliyet Ens ti tiisii , Almanya'nm gliney dogu Avrupa iilkeleri karstsmdaki tiearet politikasmm etkisini ~yle o.zetliyor: «1939 ilkyazma degin, Alman alimlarmm artisindan dolayi maddi bakrmdan ve kisa vadeli sozlcsmeler goz oniinde bulundurulursa, gimey dogu Avrupa iilkeleri Ikazanch cikmrslardir. Almanya bu ulkelerin ulusal gelirlerinin artmasma yardrmci oldu ve hatta egemen durumundan sozlesme hiiklimlerini kendi yararma degistirecek derecede bile yararlanmadr,

oyleki gercek gelirler artti.» (South Eastern Europe, Londres, 1939, pp, 198-199).

(iI) Hio; de~ilse kurlanm bu bicimde saptanrms bulunduklan lilkelere. Ama durum her zaman boyle degildir, kurlar her zaman bu bicimde saptanmaz, Almanya He Fransa arasmda savastan once imzalanrrns bulunan kliring anlasmasr, bize bunun bir orneglnl verir.

176

177

cihan Alman disahmcilarma satar. Madalyanm iyi yiizii budur; ama bir de obilr yiizii vardir. Madalyamn obiir yiizii, Alman mallanmn yabanci disahrncilari icln kendini gosterir. Bu disahmcilar, kliringll tilkelerde, serbest dovlzll iilkelenn disahmcilari gibi, A1manya'dan ahmlanru yapabilmek icin dii~iik fiyath marktan yararlanabilmek ~oyle dursun, odemelerini a~lk~a yiiksek kur olan kliring kuru temeli iizerinde yapma zorundadirlar.

gormilsler ve Almanya da, disalrrnlarmr, kendi dissatimlart araciyla, iste bu biclmde finanse edebilmistir,

Bu anlamda, burada gercek bir drsahrnlar emperyalizrnlnden s6z edilebilir. Almanya'da serbest dovizli illkelere satan dissetimcrlara tamnan ayncahklarla birlestirilmis bulunan bu slstemin, Almanya'nm serbest dovlzli iilkelere yonelik drssanmlanm da, ve Almanya'ya yiiksek bir mark kuru 6ngijren klirmg anlasmalariyla baglanrms bulunan iilkeler zararma artirmaya yol a9tl~m, ve bu isin su bicimde oldugunu da ekleyetim: AI·

, man drsahmcilar iiriinlerini guney-dogu AvruPa pazarlanndan satin ahyor ve bunlan gdrece dtistlk fiyatlarla serbest dovizli tilkelere satryorlardi. Kliringli illkelere drssatrm olanaklarim arnrarak Almanya'ya doviz kazandiran boyle bir islem, tirilnlere kliringli iilkelerde ucuz flyat odedikleri ve bu tiriinleri serbest dovizli iilkelerde pahahya sattiklarr (13) icln Alman disalirncilart bakimmdan elverisliydi.

Gormti~ bulundugumuz gibi, bu politikarnn sonucu, gilney dogu Avrupa iilkelerinin gitgide Almanya'nm ilkin ekonomik, sonra da siyasaJ baglmhhgl lclne diisrneieri oldu.

Gereekte, eger Alman disahmcilar kliringli iilkelerden gelen tiriinleri iyi bir fiyatla satm ahyorlarsa, bu iyi fiyati odeyenler onlar degil, ama 0 iilkenin disahmcilardirlar! 0 zaman, yabanCI d~ahmcllarm, paralarmm kendilerine oranla (yabanci devaliiasyonlar do layrsiyla , tersine, gorece deger kazanrnadigi za'man) 0 denii diismedigi serbest dovizli illkelerden daha ucuza saglayabilecekleri seyleri, nasil olup da Almanya'dan pahahya satm almaya razi olduklan sorulabilir: bu, kendi oz iilkelerinde serbest dovizli tilkelerden ahm olanaklarim smrrlandrran ve onlari bu tilkelere yapilan dissatrmlar ne denli azalirsa 0 denli simrlandrran (Almanya'ya dissatimlarm artrnasryla karsrlasilan durum da bunun ta kendisidir) kambiyo denetimiyle aciklamr, Boylece, Almanya, belli bir kliring kurunun saptanmasi sayesinde, dtfalmrlanru artmrken, dissatunlarim da gefistirmeyi gilvence altma alrmstir: Alman dllJsatunlarmm gelismesinin, irdelenmesini bu paragrafa birakrms bulundugumuz ozsel araclanndan biridir bu. Ekonomik ozgiirliiklerini gitgide kisrtlayan bir yoia girrneyi kabul etrneye hazir illkeler bulunmasi icin 1929 bunahmmm olagantistii kosullari gerekmistir, Bu sisternin sonuclan oyledlr ki, bu anlasrnalarla baglanml~ bulunan iilkeler yalmzca Almanya'dan baska yere drssanmda bulunma, ve dolayrsiyla Almanya'dan baska yerden satmalma olanaklarmi yavas yavas yitinnekle kalmazlar, ama bu iilkelerin, kendi oz dissatimcilarmm alacaklarmm odenebilmesi icin, (baska hicbir dengeleme olanagmm ongoriilmedi~ durumda) yalmzca kllring dengeslni kurma ugruna, hicbir gereksinme duymadiklari tiriinleri (disahmcilan subvansiyone ederekl) Almanya'dan alma zoronda kaldiklarr da olur, Almanya'yla kliring anlasmalari imzalarms bulunan ulkeler (12) lste bu bicimde serbest doviz disponibili relerinin (dolayisryla hareket ozgiirliiklerinin) azaldigrm

V. SERMAYE iHRACATI YARARlNA ONLEMLER.

Sermaye ihraci Alman emperyalizminin karsisma cok ozel ve cok karrnasik sorunlar ~karml!1ur. Sermaye ihract, gene! olarak iki ayn eyre iceren blr islemdir. ilk olarak, sermayenin ibracat"" illkede birlkmesi. ve parasal biclmi altmda birikmesi gerekir. Ornegin, birikrnis .sermayeler Almanya'da belli bir miktarda rnilyon markla, Irrgiltere'de belli bir miktarda sterlin lirasryla, vb. temsil edileceklerdir, Ikinci olarak, bu sermayenin disariya transfer edilmesi gerekir. Yabanci iilkclcrde. . ornegm Orta Avrupa'da yatmlmis bulunan paralar, bu tilkelerde sterlin lirast ya da RM olarak degil, ama ley, dinar, vb. olarak yatmlmislardir. Oyleyse, sermaye Ihracatcrsi kapitalistlerin, RM' Jeri, sterlin Iiralarim, vb. satarak, ya da onlan altmla de~!1tirerek, bu dovizleri saglamalan gerekir,

Uygulamada, demek ki disariya sermaye lhraci iki sey gerektlrir : 1. Icerde bu serrnayenin varolmasr: 2. Bir hesaplar bi-

(11) Bu anlasmalarrn yiiksek bir mark kuru ongijrdlikleri 01- ¢de, ki btitiin gilney-dogu Avrupa iilkeleri bakrmmdan durum bu olmustur,

(13) Oniar icin pahah, degerinden dii~iik bir kurla saglanan marklardan (bloke edilmis marklar ya da obtirlerl) yararlanan yabanct disalrm nlar i.;in ucuz.

178

179

da kaldilar. Alacakldar 0 zaman milyarlar yitirdiler, Sonuelarr kambiyo denetimi ve transferlerin ertelenmesi bicimi altmda stlrrmis bulunan bu bunahm sonucu, ootin~ vericiler, ~gu kez, adiim; islemlerine yeniden baslamakta duraksadilar, Sermaye ihracan, bi~ degilse klasik biclmi aItmda, hemen bern en sifrra di4tti. 0, zamana degin, yiiksek bir kar oranmdan yararlanmak i~in ekonomik bakimdan geri kalmis tiIkelerde yatmlan biiyiik serrnayeler (qiinkii bu Iilkelerde iicretler di4iiktiir), cok kisa vadeli uluslararasi yatmmlarda (iiretimin dzsmda) ve parasai spekiilasyonda kullaruldilar. Bu sermayeler ba.pbof sermaye adim aldilar.

Yeni sermayeler ihracatmm hernen tamamen ortadan kalkmasi (eski ooiin.; sermayeler borclu iilkelerde yatmlrms kaldigmdan) dtinya ekonomisinin dagmrkhgim arnrmaya katkida oulundu. Orta Avrupa ve Balkan Wkeieri, kendi OZ sermaye bir iklmleri yetersiz oldugundan, ekonomilerinin biiyiik bir tehlike iclnde diisttigiinii gordiiier, Ote yandan, bu Iilkelere yonelik Alman sinai drssanmlari da bu durumdan zarar gordii: !riinkii bu bolgelerde, bashca Fransa ve Btiyiik-Britanya tarahndan OOtino; verilen sermayelerin bir boltimtl, Alman mallartmn almmasma yanyordu. Alman kapitalistleri boylece mallarirn uluslararast pazarda satrnakta hiiyiik gucltiklere ugradrlar. DI~ yatirrmlar karsismdaki giivensizlik (iflaslar ve devaltiasyonlar korkusuyla duyulan giivensizlik), 0 zaman emperyalizmin kendine 6zgij iki egilimine tiim hizlaruu kazandirdi. Bir yandan, ileri kapitalist tilkelerde biriken sermayeler, devaliiasyon tehlikelerinden ve yatmlan sermayelerln transfer ertelemeleri tarafmdan «ziyan» olma tehlikelcrinden kacmmak icin, gitgide bu tilkelerin somurgclerinde yatmldilar. «Imparatorluk bloklan» ideo!:j.ii:;';l~~' r::ud.\i tcmeli. iste budur, ale yandan, birikmis sern:,2_}dc:'jn C'I iJiiylik boltimti, biriktigi Ulkede devlet borclarr ve silahlarnna sanayiinde kullaruldt.Somurgelerden yoksun bulunan Alrnanya, biiyiik olo;iide bu son yonteme basvurdu ve bOylece, sermaye ihraci gll9 ya da tehlikeli duruma gelince, kapizalistlere her zaman sermayelerini «degerlendlrecek» bir yolun kaldi/tini gos~e]'di: Silahlanma sanayii, Aynea, silahlanrna sanayiinin asked gUcii pekistlrme, ilhaklari kolaylasnrma, alam sermayenin daha onceki «degerlendirme» bicirnine, yani bagrmh iilkeIere sermaye ihracma hazrrlama iistiinltigu de vardr, Bu anIamda, silahlanma, aym zamanda hem sermaye ihracmm yeline ~e, ve hem de onu bllZlrlamaya Ozgll bir aractrr, Ama, sermayenin bu kullarnrm, kapltalistler icin karh olmakla birlikte, yararlandabilir tiiketim nesneleri miktarirn azaltir, toplumsal

lancosu fazlahgr, ya da bir alun rezervi sayesinde, bu sermayenin yurt disma transfer edilebilmesi. Hesaplar bilancosu fazlahgmin kendisi, erntia ya da hizmetler (14) dissatnnlari degerinin, disahrnlar degerini asmasi olgusundan dogar.

Sonne olarak, bir ii1ke icersinde yogun sermaye birikimine karsm, bir hesaplar bilancosu fazlahgimn (ya da yeterli bir aItin rezervinin) bulunmamasi nedeniyle, bu sermayenin ihraci ciddi gUo;liiklerle karsilasabllir, Almanya'mn 1915'den sonraki durumu da iste budur. Bu dOnemden beri, dis alacaklar, hie degilse 1931'e degln, dis borclar tarafrndan ernllmis ve hatta asilrruslardir. Hicbir onemli alacak fazlahgi ortaya crkrnarmsnr.

Bu olay, ilk olarak, «tazrninatlar» yiikiiyle aciklamr. AJrnanya, 1935'e degin, tazminat olarak degislk, ama o;ogu kez yilda bir milyar marki asan miktarlar odedi. Ikinci olarak, enflasyon sonucu, Almanya, ktsa vadeli banka borclari bicimi altmda, disardan biiyiik borclanmalarda bulunma ZOrWIda kaldr, Bu borelarm faizini odeme zorunlulugu, hesaplar bllancosunun aktifini ciddi olarak azaltu. Ktsacasi, Almanya'da biriken sermaye (ve yabanci bankalardan ahnan borclar sanayie yanrildiklarr icln sermaye bu iilkede biisbtitiin hizh bir bicimde birikiyordu) transfer olanaklan bularmyordu. Devlet bu duruma bir care bulmaya cahsti: ama burada ahnan onlemleri irdelemeden once, 1931'den sonraki dimya sermaye piyasasr tizerine kimi bilgiler vermemiz gerekiyor.

1931 mali bunahmi, kapitalizm tarihinde, hie degilse genislilti bakmundan, daha once gcrillmemis bir olaya yoJ acts. Pazarlarm akrl almaz bicimde daralmasi ve fiyatlarrn dtinya capmda dusmesi sonucu, borclu iilkeler borclarmm faizlerinin odenmesinl saglama olanaksizhgi icinde bulunuyorlardr. Aralarmda (aym zarnanda alacakh bir tilke de olan Almanya'mn dsmda) biltiin orta Avrupa ve Balkan iilkeleriyle Latin Arnerika illkelerinin de sayilmast gereken bu Iilkeler, hesaplar bilancolarmdaki bashca aktif hesaplarm yok oldugunu gijrdiiler. Dissanmlarmm gerilemesl, gocmen lsciler tarafmdan yurtlarma gonderilen paralarm azalmasi, vb, sonucu, bu iilkeler borclarmm yilhk taksltlerini ve hatta falzlerini bile odeme olanaksizhfl:I iclne diisttiler, Ostiiste, Odemelerin ertelenmesine, transferlerin ertelenmesine ve parasal devaliiasyonlara basvurma ZOn:TI-

(I~) Hesaplar bilancosunun aktifinde, yurt dismda yatmlmis buIunan sermaye faizlerinden dogan gellrleri, pasifinde, iilke lcinde yatmlrms bulunan yabanci sermaye faizleri bdemeslnden do~an giderleri de hizmetler io;inde toplayarak,

180

181

gerginlik ve il}9i hosnutsuzlugunu artirma tehlikesine yol acar, Bu nedenle, biiyiik capta ancek fasist tipte diktatorluk sayesinde gerceklestirilebilir.

1933'ten savasa uzanan donem boyunca, sermaye Ihrac III In, Alman emperyallzrni baknnindan giirece ikincil bir rol oynadrgml belirtrnek icln. bu amrnsatma zorunluydu. Almanya'nm hie de sermaye ihracmdan vazgectlgi anlamma gelmez bu, ama bu i~ra71~ kiivUk blr olcek iizerinde ve yalmzca Alman ernperyalizminln, borclanan orta Avrupa ve Balkan ulkeleri uzerindeki ekonomik ve politlk egernenligini arnrarak, bir imparatorluk blolclan benze-:'- kurabildigi ol9iide gerceklestigi anlarmna gelir.

Transfer olanaklarmm yetersizligine karsm, sermaye ihracatmt kolaylasnrmak ya da artrrrnak icin, Almanya'da ahnrms bulunan bashca onlemler sunlardir:

1. Transjerlerin ertelenmesi.

Bir ilk onlem diinya bunahrm tarafmdan dayanlmrsn. Bu bunahm Alman drssanmlarnu (gerci drsahmlarim da ) % 75 doiaylannda azalttt ve yabanci bankalarm verdiklerl odiinclerin yogun bicimde odenmesini istemelerine yol acn. Bu istek bir kambiyo bunahmi dogurma tehlikesine yol acngindan, Alman hiikiimetini 1931'de transferlerin bir ertelenmesini Han etmeye gotilrdii, Sonradan, Almanya'mn hesaplar bilancosu durumu, dis borclari odemekte (ertelerne yiiziinden) kullamlrnadtgmdan, bazen sermaye ihracan icin kullanrlabilen birkahnh da birakmak mere, iyilesti. Gene de, hamrnadde disalrmi gereksinmeleri nedeniyle, bu kalmti her zaman oldukca onemsiz oldu.

2. Emtia dtssaturu. yarartna onlemler.

Emtia drssanmlanm jkolaylasnrma ercgiylc ahnrms bulunan onlemlerin tiimii (daha once belirtilmls buiunan onlcrnler), kendilerlnl dl~ alacaklar tutartrnn bir artist araciyla gosterdikleri kadariyla, sermaye ihracatr Islemlerine olanak vertrler.

3. Ticari krediler.

Dogrusunu soylernek gerekirse, ticari krediler 90gu kez aul bankalar tarafrndan verilirler ve bir yatmm degil, ama yalmzca kisa vadeli bir sermaye Ihracrrn temsil ederler. Bununla birllkte, devletin, geri odenmeslni garanti ederek, bankalann bu tiirlii krediler verilmesine yardimci olma eregiyle miidahalede bulundugu da olur, Uzun zamandan beri biitiin iilkelerde uygulanan bu ticari kredilerin, hlcblr transfer gerektinneme iistiinliikleri vardir, Alman bankalan tarafmdan yabanci borclulara acilan ve

182

bu borclularin da sayelerinde Almanya'dan emtia alabileceklerl kredilerdir bunlar. Banka boylece yurt drsinda eok yiiksek bir faiz oramyla odttllendlrilen bir yatmm yapar ve, bu blcimde &liin9 verilen paralar yalmzca Almanya'da kullamlabilecekleri icin, Alman emtia dissanmcilari da kendi karlannm artugirn g6riirler.

4. Kliring anlasmalartndan yararlanma.

Kliring anlasmalari Almanya tarafmdan bazen sermaye ooiinc; almak, bazen de sermaye odiinc vermek lcin kullanilrmslardir. Sermaye odiinc almak Icin, Alman kapltalistlerin kliring anlasmalari cerceveslnde onemli miktarda emtia sann alrnalari yeter; bu ahmlar aym degerdeki satislarla odilnlenmedikleri 01- ~de, saner iilkeler Almanya'ya sermaye i::idiin9 vermis bulunurlar. Tersine, Alman sanayiciler yabanci iilkelere bu mkeler tarafmdan Almanya'dan satm alinan emtia degerinden daha yiiksek bir degerde emtia sagladiklari olciide, Almanya bir sermaye OOiinq vericisi durumunda bulunur. Bu yontern sisternlestlrilrnistlr: Alman bankalan, dissatimci Alman sanaylcilerine RM disponibiliteJerini yeniden olusturrnak icin gerekli paralari avans olarak verrnislerdlr: Almanya'ya karst bir k!iring borcu bulunan liikelerde yerlesmls bulunan Alman sirketleri. kendi kliring alacaklanm, bu tilkeler sanai Isletmelertne istirakler satm almak icin kullanrmslardir, Kliring aracihgiyla, smai istlraklerin artrsi yoluyla «'klasik» sermaye lhraci bicimi, yeniden ortaya cikmistir.

Ozet olarak, demek ki 1933'ten itibaren Alman ekonomisi tarafmdan ugranilan yapi degisikliklertnin, bu donernden baslayarak bu ekonomi icersinde gelismls bulunan (ekonomik gorevlerIe yiikiimlii) devlet ya da yardimci devlet orgiitlerinin bu donemden itibarenki gelismelerinin, aym zamanda hem Almanya' mn i9 ekonomik durumu ve hem de bu iilkenin diinya pazarIariyla iliskilerinln ortaya 91'kardtgl sorunlar tarafrndan kosulIandmlrms bulunduklan acikca ortaya 9kIYOr. Dogrusunu soylemek gerekirse, Alman ekonomisi dinamiginin Irdelenmesiniu de gosterdlgl gibi, Reich'm it; ekonomik durumu Hzerinde de etkili olduklan olqiide bashca rolii oynarms olanlar, istc bu son sorunlarm ta kendileridlr,

183

BOylece Alman ekonomisinde devlet mildahalesinin bashca gOriinUmlerini gorm~ bulunuyoruz, Bununla birlikte, yapmis bulundugumuz irdelerne bizi kimi teknik ayrmnlarr inceleme zorunda brraktigmdan, devletin Alman ekonomisindeki rolUnUn genel ve teorik goritniimleri ister istemez golgede kaldi. Bu genel gi)riiniimler, kisacasi, bundan oncekl ill bOliim tarafmdan konmus bulunan sorunun oziinii olusturdugundan, saptamalartmizm ana cizgilerini ozetleyerek, bu goriintimlere daha orel bir blcimde donmek istiyoruz.

Bu irdelemenin birinci kismrmn ,boliimleri, biiyiik sermayenln, mali sermayenin egernen ekonomik roIUnii ortaya koyrnus bulunuyorlar. Bu boliimler nazizmin bu gUcii azaltmak ivin hiebir sey yapmadigrm, 'tersine, bu gticiin arttigmi da acikhga kavusturmuslardtr, Bu dururn, «sosyalist» oldugu ileri sliriilen nazi devletln gercek niteligini gcze carpacak duruma getirir,

Iklnci olarak, biiyUk sermaye temsilcileri ve tekellerin kendileri tarafmdan olusturulmus bulunan ekonomik yonetim orgUtlerinin (ekonomik gruplar, Reich Birlikleri, zorunlu karteller, vb.) gitgide ek bir giicle donatildrklarrm da gorduk. Ekonomik giiclerine, hiy degilse bu orgutler yonetlcllerinln kararlarmm dlizenieme ya da yasama yoluyta ve devletin adliye ve polis aygrtinm yardirmyla biitiin kapitalistiere zorla kabul ettirilebildikleri Ol<;lide, devletin giicii de eklenlyor.

Bu cesitli noktalar belirtilrnis bulundugundan, ekonomik yasamm cel1i"tli alanlanndaki devlet mlidahalesinin anlamirn ortaya koyrnarmz gerekiyor.

a) Nazi. polltikamn temel egilimi, gormii$ bulundugurnuz gibi,. y~den-&:eJleftlnnedlr: oIguIan bir kez daha ele almak gereksizdir, ama bu olgulandan, en onemli olanlardan birinde liretim ve ulasnrma araclarmm millkiyeti alamnda, faslzrnin ~ yalizmden yana oldugunu ileri silrrnesine karsin-> kolektif millkiyette bir Ilerlemenin degil, ama bir gerilemenin belirtisi 01- dugu sonucunu cikarmamrz gerekir, Tekeller temsilcilerine kamu giiciinUn yetkilerini vermek, Iste devletin ekonomide artan miidahalesinin daha 90k tersine bir gelismeyi gerektirdigi bir sirada, bu gerileme sonuclanm odtmlemek icln rorunlu olmustur,

3. Devletin rolu uzerine genel bakl~

tiretlm ve ul~tumaya i!i~kin 01 arak , devletin iiylU bir rolii vardir:

1. Devlet, iiretim ve ulastirma araclarmm sahib! olarak: iiretici ve tasryrct olarak miidahalede bulunur. Bu alanda ikiIi bit' egilime tanik oluruz:

b) Sav3f ekonomislnin, kendine yeterligin gelisrnesiyle birlikte ve ozel serrnayenin karma yardirnci olma eregiyle, Hitlerci fasizrn kimi devletlestirilmis tiretirn kesimlerini gellstirdi. Her seyden once devlet icin kiirh obnayan liretim kesimlerini kendi srrtma almak sOz konusuydu. Bu alanda, devlet miilkiyetinde ilerleme oldu, ama bu ilerleme sa,v8f ekonomfsinin gelismeslne baghdir ve, devlet miilkiyeti burada ozse! olarak ytkrm gti~leriyle ilgiJi olduguna gore, aneak smirh bir ekonomik anlam tasir,

2. Devlet iiretime onu smirlama eregiyle mudahalede bulunur. Serbest ya da «zorunlu» kartellerle isbirligi icinde, diizenleme yoluyla etkili olur, Belli bir liretim kolunun genislernesi iste boyle yasaklanabilir, blr kolda varolan ilretim ayginnm kullammt kendi tiretim yeteneginin belli bir ylizdesine iii'"te boyle indirilebilir, yeni makinelerin kullamlmasi iste boyle onlenebilir, vb. Oyleyse devIet, emirnamelerin ve kararnamelerin deyisine gore. «firetlm kapasitesinin ekonomik oimayan bir arttsi tehIikesisnden kacmma ereglyle, iiretici gilclerin gelismesini 8II1U'Jandtnnak icin mtidahalede bulunur. Devlet, fiyatlan yliksekte tutrnak lcln, i1retimin smrrlandmlmasi eregini tasryan kartellerin ve trostlerin politikasmr gticlendlrmek arnaciyla miidahalede bulunur, Bu bakimdan, devletin tiretirne bu miidahalesi

k . '

te ellerm etklnliginin gerllek niteligine benzer, Bu mtidahale,

tekellerin giiciinli, fiyatlann de~!imezli~ni ve teknik ilerlemeye karst crkma olanagim arnrarak, emperyalizme ozgii asalakhk ve ekonomik Malthusciiliiitii de artmr.

3. Ensonu, savas ekonomisinin gelismeslyle birlikte, devlet iiretime yon verme eregiyle miidahalede bulunur, Bu durum, liberal kapitalizme oranla, en azmdan bicimsel bir ilerleme olarak kabul edilebilir: ama, bu ilerleme de, savas ekonomislnln ta

1. - Vretim ve ulasttrma.

184

185