You are on page 1of 12

19/07/2016

Inclusiveeducation:astudyinthephysicaleducationfield

RevistaBrasileiradeEducaoEspecial
PrintversionISSN14136538
OnlineversionISSN19805470

ServicesonDemand
Article

Rev.bras.educ.espec.vol.11no.2MarliaMay/Aug.2005

Portuguese(pdf)

http://dx.doi.org/10.1590/S141365382005000200005

Portuguese(epdf)

RELATODEPESQUISA

Educaoinclusiva:umestudonareada
educaofsica

Inclusiveeducation:astudyinthephysicaleducation
field

Articleinxmlformat
Articlereferences
Howtocitethisarticle
CurriculumScienTI
Automatictranslation
Sendthisarticlebyemail
Indicators
CitedbySciELO
Accessstatistics

JooSerapiodeAguiar1disonDuarte2

Relatedlinks
Share
More

More

RESUMO
Permalink

Opresenteestudoteveporobjetivoinvestigarossignificadosdaincluso
depessoascomnecessidadesespeciaisnasaulasdeeducaofsicano
sistemaregulardeensino.Aamostrafoiconstitudade67participantes,assistentestcnicospedaggicosde
EducaoFsicadeDiretoriasdeEnsinodoEstadodeSoPaulo.Trintainformanteseramdosexomasculino,57
cursaramfaculdadesprivadase10pblicas,29possuamcursodeespecializao,57tinhammaisde10anos
deexperincianareadaEducaoFsicaEscolar,5tinhamentre5e10anosdeexperinciae5entre1e5
anos,aidadeentreelesvarioude27a58anos.Paracoletadedadosfoiutilizadocomoinstrumentoum
questionriodotiposemiestruturado,compostopor10questesfechadase4abertas.Osresultados
apontaramquecercade97%dosparticipantesnopossuamconhecimentossuficientesparaincluiralunos
portadoresdenecessidadesespeciaisnasaulasdeEducaoFsicaequetambm,porvoltade97%,
acreditavamqueaparticipaodoalunoportadordedeficinciaemaulasdeEducaoFsicapodeauxiliarna
suainclusonacomunidadeescolar.Osresultadostambmindicaramquepararealizarainclusoos
professoresnecessitamde:a)apoiodogoverno,noqueserefereaoferecimentodecursosdereciclagemb)
auxliotcnicopedaggicoespecializadoc)estruturaadaptadadoespaofsicoed)materialdidtico
adequado.
Palavraschave:educaoinclusivaeducaofsicaformaodoprofessordeeducaofsicapessoascom
necessidadesespeciaisensinoregular.
ABSTRACT
ThepresentstudyaimedtoinvestigatethemeaningoftheinclusionofpeoplewithspecialneedsinthePhysical
Educationclassesoftheregularteachingsystem.Thesamplehad67participants,technicalpedagogical
assistantsofPhysicalEducationoftheEducationBoardDistrictsoftheStateofSoPaulo.Thirtyparticipants
weremale,57studiedinprivatecollegesand10inpubliccolleges,29hadspecializationcourse,57hadmore
than10yearsofexperienceintheareaofphysicaleducation,5hadbetween5and10yearsofexperienceand
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141365382005000200005

1/12

19/07/2016

Inclusiveeducation:astudyinthephysicaleducationfield

5between1to5years,agesvaryingfrom27to58.Asemistructuredquestionnaire,composedof10closed
questionsand4openquestions,wasusedfordatacollecting.Theresultspointedoutthatabout97%ofthe
participantsdidnothaveenoughknowledgetoincludebearersofspecialneedsinthePhysicalEducationclasses
andthatabout97%believedthattheparticipationofastudentwithdeficiencyinthePhysicalEducationclasses
wouldhelptheinclusionofthatpupilintheschoolcommunity.Theresultsalsoindicatedthattocarryout
inclusion,teacherswouldneed:a)governmentsupporttooffertrainingcoursesb)specializedtechnical
pedagogicalsupportc)structureadaptedtothephysicalspaceandd)adequatedidacticalmaterial.
Keywords:inclusiveeducation,physicaleducationpreparationofthephysicaleducationteacherpeoplewith
specialneedsregularteaching.

Introduo
EducaoInclusiva,aspectosdaformaodoprofissionaldeEducaoFsicaeexpectativasatuaisda
prticapedaggicadessedocentenaeducaobsica.
ParaSassaki(1997),ainclusosocialvemacontecendoeseefetivandoempasesdesenvolvidosdesdea
dcadade80.DeacordocomAguiar(20022004),noBrasilfoisapartirdaConstituiodaRepblica
Federativade1988queaumentouonmerodeestudosvoltadosparaessarea.AindasegundoAguiar,no
campodaeducaoformalelescomearamaocorrer,deformamaissistemtica,apsaLeideDiretrizese
BasesdaEducaoNacional,de20dedezembrode1996.
DeacordocomCarvalho(1998)eOliveiraePoker(2002),oparadigmadaescolainclusivapressupe,
conceitualmente,umaeducaoapropriadaedequalidadedadaconjuntamenteparatodososalunos
consideradosdentrodospadresdanormalidadecomoscomnecessidadeseducacionaisespeciaisnasclasses
doensinocomum,daescolaregular,ondedeveserdesenvolvidoumtrabalhopedaggicoquesirvaatodosos
alunos,indiscriminadamente.Sendoassim,oensinoinclusivoaprticadainclusodetodos,independentede
seutalento,deficincia(sensorial,fsicaoucognitiva),origemscioeconmica,tnicaoucultural.
ParaCardoso(2003)ainclusodealunoscomnecessidadesespeciaisnaescolaregular,constituiuma
perspectivaeumdesafioparaosculoXXI,cadavezmaisfirme,nosdiferentessistemasenveiseducativos.
Noqueserefere,especificamente,spessoascomnecessidadesespeciaiseaoscursosdeEducaoFsica,
assuntoligadoaesteestudo,CidadeeFreitas(2002)afirmamque:
NoqueconcernereadaEducaoFsica,aEducaoFsicaAdaptadasurgiuoficialmentenos
cursosdegraduao,pormeiodaResoluonmero03/87,doConselhoFederaldeEducao,que
prevaatuaodoprofessordeEducaoFsicacomoportadordedeficinciaeoutras
necessidadesespeciais.Anossover,estaumadasrazespelasquaismuitosprofessoresde
EducaoFsica,hojeatuandonasescolas,noreceberamemsuaformaocontedose/ou
assuntospertinentesEducaoFsicaAdaptadaouincluso(p.27).
Duarte(2003),dizque,somenteapartirdaltimadcada,oscursosdeEducaoFsicacolocaramemseus
programascurriculares,contedosrelativosspessoascomnecessidadesespeciaisequeomaterialdidtico
quetratadasformasdetrabalhocomessapopulao,escritoemnossalngua,escasso.
ParailustraraposiodeDuarte,podesecitar,comoexemplo,aFaculdadedeEducaoFsicadaPUC
Campinas,que,paraatenderResoluoFederaln3/87,reformulouoseucurrculo,implantandoonoanode
1990.Essecurrculoofereciaocursoem4anosenasuagradeadisciplinaEducaoFsicaAdaptadaaparecia
naltimasrie.Portanto,nessaFaculdade,essecomponentecurricularsfoioferecidoem1993.
Aindaquedemaneiraampla,Incluso,ParmetrosCurricularesNacionaiseEducaoFsicatmsuas
discussescolocadasnaordemdodianocontextoeducacionalatual.
OautordesteprojetodepesquisaacreditaqueaEducaoFsica,comoumdoscomponentescurricularesda
educaobsica,nopodeficarindiferenteouneutrafaceaomovimentodaeducaoinclusiva.Comofazparte
integrantedocurrculooferecidopelaescola,essadisciplinadeveseconstituirnumdosadjuvantesdoprocesso
dainclusoescolaresocial.Paratanto,hnecessidadequeoscursosdeeducaosuperior,queformamo
licenciadoemEducaoFsica,desenvolvamcompetnciasparaessefim.
Culturalmente,aformaopedaggicadoprofessordeEducaoFsicavemsendocolocadaemplano
secundrio,prevalecendooscontedosdasdisciplinasdecunhotcnicodesportivo,corporalebiolgico,em
detrimentodasdisciplinaspedaggicas(Silva,1993).Sendoassim,aformaovemprivilegiandoo
desenvolvimentodecapacidadesehabilidadesfsicas,quetemporprioridadeodesempenhofsico,tcnicoeo
corpoenquantoobjetodeconsumo.
Combasenessaviso,aculturadesportivaecompetitiva,historicamentedominantenaspropostascurriculares
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141365382005000200005

2/12

19/07/2016

Inclusiveeducation:astudyinthephysicaleducationfield

daEducaoFsica,podecriarresistnciasinclusodepessoasquesoencaradascomomenoscapazespara
umbomdesempenhonumacompetio.MuitasdasproposiesdeatividadesfeitasemEducaoFsica,
realizadasnabasedaculturacompetitiva,podemserobservadasnasescolas.Aprticadesportiva,quando
usadasemosprincpiosdaincluso,umaatividadequenofavoreceacooperao,quenovalorizaa
diversidadeequepodegerarsentimentosdesatisfaoedefrustrao.Essaculturacompetitivaconstituiuma
fontedeexclusoepodeseconsistirnumabarreiraeducaoinclusiva.bomsalientarque,naredede
ensino,aEducaoFsicaanicadisciplinaquetemlegislaoespecficaparaquecertosalunossejam
dispensadosdesuasaulas,sendoque,determinadosperfisbiolgicosdedesempenhosmotorespodemseruma
dasnormasdessadispensa.ComoexemplodelegislaoespecficadessareapodesecitaraResoluon11,
de18dejaneirode1980,daSecretariadeEstadodaEducao,doEstadodeSoPaulo,aindaemvigor,que
dispesobreaulasdeEducaoFsicanosestabelecimentosdaredeestadualdeensino.
Comprincpioseducacionaiscontrriosformaohistricasupracitada,osParmetrosCurricularesNacionais
paraoEnsinoFundamental(BRASIL,MinistriodaEducaoedoDesporto,1998),esperaque,naprtica
pedaggica,osprofessorestenhamumaaodiferentedessaformao.Recomendamque"aspolticas
educacionaisdevemsersuficientementediversificadaseconcebidas,demodoaqueaeducaonosejaum
fatorsuplementardaexclusosocial"(p.17).
EssesParmetros(p.55)indicam,emseusobjetivos,queosalunosdoensinofundamentaldevemsercapazes
de:
.compreenderacidadaniacomoparticipaosocialepoltica,assimcomoexercciodedireitose
deverespolticos,civisesociais,adotandonodiaadia,atitudesdesolidariedade,cooperaoe
repdiosinjustias,respeitandoooutroeexigindoparasiomesmorespeito
.conhecerevalorizarapluralidadedopatrimniosocioculturalbrasileiro,bemcomoaspectos
socioculturaisdeoutrospovosenaes,posicionandosecontraqualquerdiscriminaobaseadaem
diferenasculturais,declassesocial,decrenas,desexo,deetniaououtrascaractersticas
individuaisesociais.
Combasenosmesmosprincpiostericoseducacionais,osParmetrosCurricularesNacionaisdeEducao
FsicaparaoEnsinoFundamental(BRASIL,MinistriodaEducaoedoDesporto,1997)expressam,emseus
objetivosgerais,aexpectativaqueosalunossejamcapazesde:
.participardeatividadescorporais,estabelecendorelaesequilibradaseconstrutivascomos
outros,reconhecendoerespeitandocaractersticasfsicasededesempenhodesiprprioedos
outros,semdiscriminarporcaractersticaspessoais,fsicas,sexuaisousociais(p.43)
.participardediferentesatividadescorporais,procurandoadotarumaatitudecooperativae
solidria,semdiscriminaroscolegaspelodesempenhoouporrazessociais,fsicas,sexuaisou
culturais(p.63)
.participardeatividadescorporais,reconhecendoerespeitandoalgumasdesuascaractersticas
fsicasededesempenhomotor,bemcomoasdeseuscolegas,semdiscriminarporcaractersticas
pessoais,fsicas,sexuaisousociais(p.71)
.conhecer,valorizar,apreciaredesfrutardealgumasdasdiferentesmanifestaesdecultura
corprea,adotandoumaposturanopreconceituosaoudiscriminatriaporrazessociais,sexuais
ouculturais(p.72).
Namesmadireo,osParmetrosCurricularesNacionaisparaoEnsinoMdio(BRASIL,MinistriodaEducao
edoDesporto,1999)noqueserefereaosconhecimentosdeEducaoFsica,apontamqueoesportedecunho
educativodevesertrabalhadonaescolaequeaprticadomesmodeveatenderatodososalunos,respeitando
suasdiferenaseestimulandoosaomaiorconhecimentodesiedesuaspotencialidades.EssesParmetros
realamqueosignificadodotrabalhoemgrupoestemvalorizarainteraoalunoalunoeprofessoraluno
comofontededesenvolvimentosocial,pessoaleintelectualefrisamquesituaesdegrupoexigemdos
alunosaconsideraodasdiferenasindividuaisederespeitoaosoutros,numexercciodeticaecidadania.
OsParmetrosCurricularesNacionaisparaoEnsinoFundamental(BRASIL,MinistriodaEducaoedo
Desporto,1998,p.62),noqueserefereacontribuiodasdiferentesreasdeconhecimento,apontamem
relaoEducaoFsica:
[...]areadoconhecimentoqueintroduzeintegraosalunosnaculturacorporaldomovimento,
comfinalidadesdelazer,deexpressodesentimentos,afetoseemoes,demanutenoe
melhoriadasade.
Paratanto,deverompercomotratamentotradicionaldoscontedosquefavoreceosalunosquej
tmaptides,adotandocomoeixoestruturaldaaopedaggicaoprincpiodaincluso,apontando
paraumaperspectivametodolgicadeensinoeaprendizagemquebuscaodesenvolvimentoda
autonomia,dacooperao,daparticipaosocialedaafirmaodevaloreseprincpios
democrticos.Nessesentido,devebuscargarantiratodosapossibilidadedeusufruirdejogos,
esportes,danas,lutaseginsticaembenefciodoexercciocrticodacidadania.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141365382005000200005

3/12

19/07/2016

Inclusiveeducation:astudyinthephysicaleducationfield

Souza(2003),numestudoquerealizoucom5participantes(professoresdeeducaofsica)sobreotema
inclusodoeducandocomdeficincianoensinoregulardaescolapblica,dizqueainclusoimplicaemgesto
democrticanaescolaeque,numasociedadequegeraeadministraumalegiodeexcludos,comprioridades
sociaiscompetitivas,discutirinclusotornasetarefabastanteembaraosaedifcil.
Apresenadodeficientenaescolapressupeumamudanaradicalnointeriordamesma,sejanos
procedimentosdeensino,naavaliao,nocurrculo,enfim,emtodasasreasdosistemaescolar.
Podesemesmodizer,quehmltiplosaspectosaseremconsideradosparaaimplementaodeumaescola
inclusiva.Dentreessesestoooferecimentodecursosdereciclagemparacapacitaodedocentesa
importnciadaexistnciadeumcorpotcnicoespecializado(compostoporpsiclogo,fonoaudilogoe
psicopedagogo)oapoiodafamliadoalunocomnecessidadesespeciaisonmerodealunosnaclassea
eliminaodebarreirasarquitetnicasarevisopelasociedadecivildaconceposobreapessoacom
necessidadesespeciaisoapoiodasociedadepolticaadestinaodeverbasaadequaodecurrculos,
metodologiasdeensino,recursosdidticosemateriaisesistemasdeavaliao(ARANHA,2000BERALDO,
1999BUENORESA,1995,CARDOSO,1992DAMINHO,2000JANNUZZI,1993LSCHER,1999MACHADO,
SOUSA,SAYO,1997MANTOAN1989,1997,1998,2003MARTINS,1996MAZZOTA,1993,1994MENDES,
1999,2000MRECH,1999SANTOS,1992SASSAKI,1999STAINBACKSTAINBACK,1999).
Nareadeprocedimentosdeensino,Aguiar(2002)elaborouumestudoqueteveporobjetivosaveriguara
influnciadojogosobreaaprendizagemdeconceitosbsicosleituraeescritaemdeficientesmentais
alfabetizveiseverificarasuageneralizaoparasituaesdocontextoescolar.Aamostrafoiconstitudade15
participantes,onzemeninosequatromeninas,deoitoatrezeanosdeidade,defamliasderendabaixa.O
ensinodeconceitosfoibaseadoemumaconcepoquetemporbaseoprincpiodainterligaoentreaaoe
odesenvolvimentocognitivo,eojogocomformadeensino,mediadopelalinguagemoral,porobjetosefiguras.
Utilizouse,tambm,estratgiasparaaocorrnciadoaprendizadocooperativo,comcriaesdesituaes
desafiadorasvisandoacionarosesquemascognitivosdosparticipantes.Osresultadosapontaramefeitos
positivosdosprocedimentosutilizados,comimplicaesparaaeducaoinclusiva.
Nareadaavaliao,Fvero,PantojaeMantoan(2004),nomanualqueapresentamsobreeducaoinclusiva,
indicamcomoadequadaaavaliaodotipoprocessual.Essaavaliaopropostapressupediagnsticoe
acompanhamentoindividualdopercursodecadaestudante,dopontodevistadasuaevoluo,desuas
competncias,habilidades,conhecimentoseatitudes.decarternoclassificatrio,dinmicaecontnua,e
devemapearoprocessodeaprendizagemdecadaaluno,respeitandoosavanos,retrocessos,dificuldadese
progressosindividuais.Sendodessaforma,osucessodaaprendizagemestemexplorartalentos,atualizar
possibilidadesedesenvolverpredisposiesnaturaisdecadaaluno.Asdificuldades,deficinciaselimitaesde
cadadiscentedevemserreconhecidas,porm,nodevemconduzirourestringiroprocessodeensino.Este
devesedesenvolvercombasenumapedagogiaativa,dialgicaeinterativa.Nesseprocesso,asestratgiasde
ensinodevemenvolveraocooperativa,desafioscognitivoseautoavaliao.Fvero,PantojaeMantoan
(2004)propemnomanualumsistemadeaprovaoestruturadaporciclosdeformaoedesenvolvimento.
ComoprincpiodaIncluso,aEducaoFsicaescolardevetercomoeixofundamentaloalunoe,sendoassim,
devedesenvolverascompetnciasdetodososdiscentesedaraosmesmoscondiesparaquetenhamacesso
aoscontedosqueprope,comparticipaoplena,adotandoparatantoestratgiasadequadas,evitandoa
exclusooualienao.
Assim,aconcepodeculturacorporaldomovimento,esposadapelosParmetrosCurricularesNacionais,
ampliaacontribuiodaEducaoFsicaescolarparaoplenoexercciodacidadania,modificando,dessaforma,
ahistriadessecomponentecurricularque,pelaformaoacadmicadoprofessordessadisciplina,vem
apontandoparaumprocessodeensinoeaprendizagemcentradonodesenvolvimentodecapacidadese
habilidadesfsicas,queobjetivaeprivilegiaodesempenhofsicoetcnico,oqual,quasesempre,resultanuma
constanteseleoentrepessoasaptaseinaptasparaaprticadaculturacorporaldomovimento.
Beraldo(1999)realizouumestudoarespeitodaspercepesdosprofessoresdaescolapblicasobreainsero
doalunotidocomodeficientementalemclassesregularesdeensino.Essapesquisateveporobjetivos:1.
verificaraspercepesqueprofessoresdaredeoficialdoensinoestadualtmsobreainclusodealunostidos
comodeficientesmentaisemsuassalasdeaulanoensinoregular2.identificar,apartirdaprpriavivnciado
docente,sugestesparaenfrentarasdificuldadessurgidasnoprocessodeinclusoe3.descreverasaes
concretasqueoprofessorjvemexecutandoparafavoreceraincluso.Participaramdoestudo10professoras
doensinoregularquetinhamemsuasaladeaulaalunostidoscomodeficientesmentais.Essasdocentes
pertenciamaseisescolasdaredeoficialdoensinoestadual,localizadasemcincomunicpiosdointeriordo
estadodeSoPaulo.Apesquisafoiexploratriaeosdadosforamcoletadosatravsdeentrevistassemi
estruturadas.Aanlise,decunhoqualitativo,foifeitabasedasfalasdasprofessoras.Naperspectivadas
professoras,oprofessornecessitade:a)apoiodogoverno,noqueserefereaoferecimentodecursosde
reciclagem(tiveramumaformaovoltadaparaaprticapedaggicaapenasparapessoastidascomo
normais)b)deumcorpotcnicoespecializado(compostoporpsiclogo,fonoaudilogoepsicopedagogo)e
c)apoiodafamliadoalunotidocomodeficientemental.Diztambmareferidaautoraqueoprocessode
inclusonecessitadeintervenesestruturaisessenciais,profundaseurgentes,quevodesdeaadequada
capacitaodosdocentes,atquestesestruturaisadministrativas,comonmerodealunosemclasse,
eliminaodebarreirasarquitetnicas,recursosmateriaisadequadosparaoensinoeadaptaespedaggicas
paraodeficiente.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141365382005000200005

4/12

19/07/2016

Inclusiveeducation:astudyinthephysicaleducationfield

AsperspectivasdasprofessorasapresentadasnapesquisadeBeraldo(1999)paraimplantaodaeducao
inclusiva,noqueserefereamudanasradicaisnointeriordaescola,notocanteaocurrculo,sistemade
avaliaoepresenadeumcorpotcnicoespecializado(compostoporpsiclogo,fonoaudilogoe
psicopedagogo),foramcoincidentesasapresentadasemdepoimentosdosparticipantesdoestudodeSouza
(2003).
Numquestionamentosobreaeducaoinclusiva,Mendes(1999)dizqueamesmahojeumgrandedesafio
paraopasequeaanlise,naperspectivaemprica,permiteconstatarque:
...ainclusototal(seentendidacomoainserodetodasascrianasejovens,independentedotipo
egraudelimitao,naclasseregular,portempointegralesemqualqueroutrotipodeapoio)
umarespostamuitosimplistaeequivocadaaumtemademasiadamentecomplexo,eque,se
caracterizanomomentoporumaconfianaexcessivanaretricaepelafaltadeevidncias
cientficas.muitomaisumaquestodecrena,oureligiodoquedecincia(p.18).
Carmo(2002),aoescreverumtextosobreinclusoescolareaEducaoFsica,dizqueseuobjetivoem
escrevlofoimuitomaisdeconclamarospesquisadoresdareaparasolucionarodesafiodaincluso,doque
paraapresentarpropostasesolues.Terminasuaredaodizendoqueatualmentepossuimuitomaisdvidas
doquerespostasequeesperaqueasdvidassejamomotorpropulsordereflexesbuscadealternativas
superadoras.
Pelasvriascolocaesfeitas,podeseperceberquemltiplosaspectostmsidolevantadoseestudadosno
campodaimplementaoefetivadaeducaoinclusiva,esteestudorealizadonareadaEducaoFsicateve
porobjetivos:
1.Geral
Investigarossignificadosdainclusodepessoascomnecessidadesespeciaisnasaulasdeeducaofsicano
ensinoregular.
2.Especficos
identificarconhecimentosdosprofessoresdeeducaofsicasobreeducaoinclusivaeeducaoespecial
e/oueducaofsicaadaptada.
investigaroconhecimentodosprofessoresdeeducaofsica,sobreinclusodapessoacomdeficincianas
aulasdeeducaofsicadarededeensinoregular.
averiguaraspectosfacilitadoreseentravesparaaatuaodoprofessordeeducaofsicaquetenhaemsuas
aulasalunoscomdeficincias.
verificar,naopiniodosprofessoresdeeducaofsica,seainclusodapessoacomdeficinciaemaulasde
educaofsicapodeauxiliarnoprocessodainclusoescolar.

Mtodo
Informantes
Participaramdesteestudo,compondoaamostra,67assistentestcnicospedaggicosdeEducaoFsicade
DiretoriasdeEnsinodoEstadodeSoPaulo.Trintaeramdosexomasculino,57cursaramfaculdadesprivadase
10pblicas,29possuamcursodeespecializao,57tinhammaisde10anosdeexperincianareada
EducaoFsicaEscolar,5tinhamentre5e10anosdeexperinciae5entre1e5anos,aidadeentreeles
varioude27a58anos.
OsassistentestcnicospedaggicosdeDiretoriasdeEnsinosoprofessoresdeumadeterminadadisciplina,que
tmcomoumadesuasprincipaisfunesdivulgarparaosseusparesassuntospertinentesaoscomponentes
curricularesaquepertencem,inclusive,comodocentesmultiplicadores,montandoeoferecendocursos
especficosdarea.bomfrisarqueasDiretoriasdeEnsinotmumassistentetcnicopedaggicopor
disciplina,queseresponsabilizaporaesjuntoaprofessoresdeescolasqueestosobajurisdiodaDiretoria
aquepertencem.

Material
Paracoletadedadosfoiutilizado,comoinstrumento,umquestionriodotiposemiestruturado,compostopor
10questesfechadase4abertas.Essequestionriofoioseguinte:
Questionrio
EstequestionriofazpartedeumapesquisaqueestsendorealizadacomprofessoresdeEducaoFsica,para
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141365382005000200005

5/12

19/07/2016

Inclusiveeducation:astudyinthephysicaleducationfield

discutiralgumasidiasrelevantesparaarea.Nohnecessidadedeidentificarse.Asuaparticipaode
grandeimportncia.
Observ.:casooespaosejainsuficienteutilizeoverso.

Questionrio

Procedimentos
Aaplicaodoinstrumentoocorreuem2004,porocasiodarealizaodeumcursodecapacitaoem
EducaoFsicaAdaptadaparaAssistentesTcnicosPedaggicos,professoresdeEducaoFsica.Essecursofoi
organizadopeloCentrodeApoioPedaggicoEspecializadodaSecretriadeEstadodaEducaodeSoPaulo.
Oprimeiropassoparaaaplicaodoquestionriofoiodesolicitarautorizaoaosorganizadoresdocurso,
explicandoaosmesmososobjetivosdapesquisaeaticaqueenvolveestudosdessetipo.Comaanunciados
organizadoresdeuseaaplicaodoquestionrio.Foientregueumparacadaassistentetcnicopedaggico
responder,naprpriasalaondeocorriamaspalestrasdocurso,sendoquefoisolicitadoatodososinformantes
quequiseramparticipardoestudo,apsteremtidoesclarecimentossobreomesmo,queassinassemumTermo
deConsentimentoparaParticipaoemPesquisa(emanexo),segundoaorientaodaResoluon196/96do
MinistriodaSade,arespeitodepesquisasenvolvendosereshumanos.Antesdeseaplicaroinstrumentofoi
feitooprtestedomesmo,paraverificarsuafidedignidade,validadeeoperatividade.Aferiuseoquestionrio
aplicandooemnoveprofessoresdeEducaoFsicaque,naocasio,realizavamcursodepsgraduao,em
umaUniversidadedointeriordoestadodeSoPaulo.

Resultadosediscusso
Oestudoestatsticofeitofoidescritivoequalitativo(noparamtrico),tendoemvistaquenapesquisano
houvenenhumamanipulaoparaaseleodaamostradeinformantese,tambm,nohouvegrupode
controle.
Aanlisedasrespostasfoirealizadavisandoseaconsecuodosobjetivosdoestudo,sendofeitaumaanlise
quantitativaequalitativadasrespostasobtidas.Aanlisedasrespostassquestesfechadasconsistiuna
interpretaodasestatsticasdescritivas,deformaquesepudesseobterumavisodecomoosdadosestavam
distribudosecomosediferenciavamporquestes.Paraaanlisedasrespostassquestesabertas,passveis
dequantificaopercentual,foielaboradaessaquantificao.Paraanalisarasrespostasdiscursivassquestes
abertas,nopassveisdequantificao,foramdestacadosperodos,marcasdiscursivasrelevantesaosobjetivos
doestudo.
NaTabela1podeseverquecercade85,1%dosinformantesformaramseemfaculdadesprivadase,
aproximadamente,14,9%empblicas.NaTabela2podeseobservarqueporvoltade56,7%dosparticipantes
tinhamapenascursodegraduaoemEducaoFsicaequecercade43,3%tinhamcursodegraduaoe
especializaonarea.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141365382005000200005

6/12

19/07/2016

Inclusiveeducation:astudyinthephysicaleducationfield

ObservandoaTabela3,vseque57dosparticipantes,cercade85,0%,tinhammaisde10anosdetempode
atuaonareadaEducaoFsicaEscolar,5dosinformantes,quecorrespondeaproximadamentea7,5%,
tinhamentre1a5anosdetempodeatuaoeoutros5,entre5a10anos.

ATabela4mostraquecercade82,1%dosassistentestcnicospedaggicos(55professores),queparticiparam
dapesquisa,responderamterconhecimentossobreeducaoespeciale/oueducaofsicaadaptadaeque
aproximadamente17,9%(12docentes)informaramquenotinhamconhecimentosobreoassunto.

ATabela5apontaqueosparticipantesquedisseramterconhecimentossobreEducaoEspeciale/ouEducao
FsicaAdaptada,osadquiriramnasseguintesfontes:42professores(cercade62,7%)empalestras,32
docentes(aproximadamente47,8%)emleiturasindependentes26professores(porvoltade38,8%)emoutras
fontes,20docentes(aproximadamente29,9%)emcursosdeextenso,9professores(cercade13,4%)no
cursodegraduaoe5docentes(porvoltade7,5%)emcursodeespecializao.bomsalientarque,nessa
questo,osinformantespuderamassinalarcomorespostamaisdeumaalternativa.

Emrelaoquestoaberta7OquevocentendeporInclusodePessoasPortadorasdeDeficincianoensino
regular,11professores,cercade16,4%,noresponderamquestoe36participantes,porvoltade53,7%,
responderamsemapresentarnenhumdosprincpiosbsicosquecaracterizamoparadigmaconceitualda
Incluso.Fatoquenoslevadizerque47dosinformantes,cercade70,1%,notinhamdomniosdaconcepo
daIncluso,talvezpelomotivodesseassuntosernovonoBrasileestarsapsaresoluodoConselho
NacionaldeEducao/CmaradeEducaoBsican2,de11desetembrode2001,sendodiscutidadeforma
maissistemtica.Comojfoidito,aimplantaodaInclusodepessoasportadorasdenecessidadesespeciais
noensinoregularestsedandodeformalentaegradualnopas.
Nessamesmaquesto,20professores,porvoltade29,1%,responderamapresentandoalgunsconhecimentos
bsicosdeInclusoEscolar.Chamounosatenoasrespostasdiscursivasemitidasportrsparticipantes,so
elas:1"...aadaptaodoespaoescolarparareceberessapessoa.Respeitoaoslimitesediferenaspor
partedetodos.Apoiodeumcorpotcnicoespecializado",2"...alunoscomdeficinciafreqentandoaclasse
comosalunosquenotmdeficincia,noemclassesespecficasparaportadoresdenecessidadesespeciais.
Mtodospedaggicosadaptadosparaatenderatodos"3"...ainclusonospormaisumnasaladeaula,
esimdarcondiesparaqueelesesintacomomembrodaclassefazendoparteativamente,emtermosde
relacionamentoeconhecimentocomosdemaisquesoconsideradosnormais".
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141365382005000200005

7/12

19/07/2016

Inclusiveeducation:astudyinthephysicaleducationfield

AscolocaesdessestrsinformantesapontamalgunsaspectoscaractersticosesignificativosdaIncluso
Escolar,jlevantadoseanalisadosporvriosautores,comoporCardoso(1992),Januzzi(1993),Mazzotta
(1993),Martins(1996),Luscher(1999),Carvalho(1998),OliveiraePoker(2002),Aguiar(2002),Mantoan
(2004)eFvero,PandojaeMantoan(2004).
ComosepodeverificarnaTabela6,cercade71,6%dosprofessoresinformantes,48docentesdisseramterem
suasescolasdeorigemalunoscomnecessidadesespeciaiseaproximadamente28,4%,19participantes,
disseramnoter.

NaTabela7podeseobservarqueos48docentesquedisseramteremsuasescolasdeorigemalunoscom
necessidadesespeciaisinformaram,pornmerodediscentes,queosmesmostinhamdeficinciasdosseguintes
tipos:34deordemfsica,28auditiva,25visual,19mentale1outrostiposdedeficincia.bomdizerque,
nessaquesto,oparticipantepodeassinalarmaisdeumadasalternativas.

Comosepodever,naTabela8,amaioriadosparticipantes,42deles,cercade62,7%,responderamqueno
tinhamconhecimentossuficientesparaincluirumalunodeficienteemsuasaulasdeEducaoFsica25,por
voltade37,3%,disseramter.

Naperguntaaberta11Emcasoafirmativo,oquevocpriorizaemsuasaulasparaincluiressealuno,que
deveriaserrespondidaapenaspelosinformantesqueresponderamsimnaperguntafechada10quetinham
conhecimentossuficientesparaincluirumalunodeficienteemsuasaulasdos25informantesque
responderamsim,23emitiramnaquesto11respostasvagas,dotipo:"...conscientizaodetodososalunos"
"...preparo,estudoenaturalidade".Desses25,apenas2apresentaramnaquesto11respostasmais
fundamentadas,dotipo:"...emprimeirolugarnosedeverotularoalunodeficiente,voltarmaisatenoa
eledoqueaosoutros,devesetratlodemaneiranaturaleestimullo,mostrandoqueelecapazderealizar
asatividade""...terconhecimentodasdeficinciasdosalunosqueestofreqentandoasaulas,adequar
metodologiadeensinoqueenvolvatodososalunosetrabalhoemequipe".
Asrespostasdadaspelosparticipantessquestes10e11,levanosaconstatarque,narealidade,65dos
informantes,porvoltade97%,nopossuamconhecimentossuficientesparaincluirumalunodeficienteem
suasaulas,emquepesequecercade37,3%responderamquetinhamconhecimentos.
Emrelaoquestoaberta12Emsuaopinio,quaissoosrequisitosnecessriosparaumaprofessorde
EducaoFsicapoderincluirumalunoPortadordeDeficinciaemsuasaulas?,59professores,cerca88,1%
dosparticipantes,responderamaquestoe8,porvoltade19,1%,noresponderam.Nasrespostasemitidas
pelosinformanteshouvevriascolocaes,dentreelas,podesedestacarasseguintes:"necessidadedeseter
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141365382005000200005

8/12

19/07/2016

Inclusiveeducation:astudyinthephysicaleducationfield

cursosdecapacitaoparaaquisiodeconhecimentossobreosvriostiposdedeficinciaecursosde
reciclagemsobreinclusoescolar"(colocaesde55docentes)"estruturaadaptadadoespaofsico"
(colocaode52professores)"materialdidticoadequado"(colocaode51participantes)"mtodoadequado
deensino"(colocaode50professores)e"apoiotcnicopedaggicoespecializado"(colocaode49
informantes).Essesaspectoscolocadospelosparticipantesestodentrodosjlevantadosporvriosautores,
comoporMartins(1996),Beraldo(1999),Luscher(1999)eAguiar(2004).
Comosepodeperceber,osparticipantesaoresponderemaquesto12apontamalgumasdasexpectativas
quesofundamentaisparaaimplantaodaeducaoinclusivanoensinoregular.Entreelasesta
necessidadedecursosdereciclagemsobreeducaoinclusivaaosdocentes,quenavisodestepesquisador
devemserministradosnoapenasporprofessoresquetenhammeramentedomniotericosobreoassunto,
noquesenegueaimportnciadoestudoedareflexodostericos,masprincipalmenteporaquelesquetm
tidoexperinciadeprticapedaggicacomeducaoinclusiva,emmbitoescolar.
NaTabela9vseque65dosprofessoresqueparticiparamdapesquisa,cercade97,0%dosassistentes
tcnicospedaggicos,acreditavamqueaparticipaodoalunoportadordedeficinciaemaulasdeeducao
fsicaauxiliariaainclusodoalunonacomunidadeescolar.

Noquesereferequestoaberta14Emcasoafirmativo,porquedequeforma?,quedeveriaser
respondidaapenaspelosinformantesqueresponderamsimnaperguntafechada13Nasuaopinio,a
participaodoalunoportadordedeficinciaemaulasdeEducaoFsicaauxiliaaInclusodoalunona
comunidadeescolar?,55informantesresponderamaquesto,porvoltade82,0%dosparticipantes,e12no
responderam.Desses55professores,53emitiramrespostassemfundamentlaseapenas2as
fundamentaram.Asrespostasemitidasporesses2docentesforamasseguintes:"...porquenotrabalhoque
executeicomaparticipaoativadealunosportadoresdedeficinciasemminhasaulas,constateiquehouve
melhoriadasocializao,diminuioderejeiosdiferenas,melhoroutambmacooperaoentreosalunos
enosintervalosdasaulaspercebiqueosdeficientesjnoformavamgruposapenasentreeles,mas
interagiamcomosdemaisalunosdaescola""...porqueaEducaoFsicaumagenteeducacionalbompara
realizaroprocessodesocializaoenessesentidopodeauxiliarnaformaodacidadania,dasolidariedade
humana,podemelhoraraautoestimaeauxiliarnaquebradepreconceitos,desenvolvendoorespeitoas
diversidades".
Osdizeresdessesdoisprofessoresapontamqueaparticipaodealunoscomnecessidadesespeciaisemaulas
deEducaoFsica,podepropiciaraosdemaisalunosodesenvolvimentodeatitudesconstantesdoparadigma
daEducaoInclusiva.Essasatitudesdizemrespeitomanifestaodesolidariedade,companheirismo,
responsabilidade,cooperaoerespeitoaooutro,semdiscriminaodecaractersticaspessoais,fsicas,
sexuaisousociais.Essescomportamentosatitudinais,indicadoresdecidadania,estoexpressosemobjetivos
dosParmetrosCurricularesNacionaisdeEducaoFsicaparaoEnsinoFundamental(BRASIL,Ministrioda
EducaoedoDesporto,1997),dosParmetrosCurricularesNacionaisparaoEnsinoFundamental(BRASIL,
MinistriodaEducaoedoDesporto,1998)edosParmetrosCurricularesNacionaisparaoEnsinoMdio
(BRASIL,MinistriodaEducaoedoDesporto,1999).

Consideraesfinais
ALeideDiretrizeseBasesdaEducaoNacional(LDB)9394/96,aoreconheceraEducaoEspecialcomo
modalidadedeensinoquepermeiatodososnveisescolares,deixaclaroquenoh,nossistemasdeensino,
tiposseparadosdeeducao.Sendoassim,aEducaoEspecialnoumsubsistemaeasunidadesescolares
devemterumconjuntoderecursosquedevemserorganizadosedisponibilizadosparaquetodososalunos
possamdesenvolversuascompetnciascomrespeitoedignidade,entreelesosquenecessitamdeapoios
diferenciados.Aescolaprecisaestarabertaparaatenderatodoseogovernodeveoferecerreaiscondies
paraaimplantaodaescolainclusivanopas,fornecendoverbas,criandocursosdereciclagemparaos
docenteseatendendoasdemaisnecessidadesestruturaisnecessriasparatalocorrncia,comoporexemplo,
proporcionandoapoioeducacionalespecializadoadequadoparatodososalunos.
ComodizMazzotta(1993),aimplantaodaeducaoinclusivanoensinoregulardependenosdaboa
vontadedasociedadecivil,mastambmdapolticadenossosgovernantes.E,naesferapoltica,temsevisto,
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141365382005000200005

9/12

19/07/2016

Inclusiveeducation:astudyinthephysicaleducationfield

porvriasvezes,queprojetossointerrompidos,semumareflexocrticasobreosmesmos,emdecorrncia
dasmudanasnogoverno.Nosepodeesquecerquemelhoraronveldeensinoumesforoque,svezes,
demoradcadas,requertreinamentocontnuodeprofessoreseoenvolvimentodasfamliasedacomunidade,
almdaimplementaodasmudanascurricularesquedevemserfeitasdeformaprocessual,responsvele
devemestarsempremuitobemfundamentadas.
Umaboaescolapblicadependeessencialmentedediretoreseprofessorespreparados,deumcurrculo
conectadoaocotidiano,deinstalaesfsicasrazoveis(comobiblioteca,laboratriosesalasdeaulaqueno
estejamsuperlotadas),davivnciaculturaldosestudantesedaparticipaodacomunidade.Porm,tudoisso
nosefazmeramentecomaboavontadedopovo,hnecessidadedeaesefetivasdogoverno,como
destinaodeverbasemelhorvalorizaodoprofessor.Osucessodainclusodepessoascomnecessidades
especiaisnoensinoregularedeumasociedadeinclusivadependedaaoconjuntadetodapopulao.
Falasemuitoemtrabalharadiversidade,mas,naprtica,acomunidadeeaescolaaindanodominamde
modoeficazocomorealizaressetrabalho.Comojfoidito,ainclusosocialeainclusodepessoascom
necessidadesespeciaisnoensinoregularumaprendizadoeocorrerdeformalentaegradualemnossopas.
Nombitoescolar,osalunos"ditosnormais"eseuspaistmapontadofalhasnaqualidadedeensinodenossas
escolasdeeducaobsica.Noraroouvirsefalaroquantonossaeducaoruimequenoest
preparadaparaningum.Esseumdosdesafios,esperasequenofuturoaescolainclusivapossaoferecer
umaboaqualidadedeensinoparatodosequenoacabesendouma"utopia".
NoqueserefereespecificamenteEducaoFsica,fundamentadanavisodaculturadesportivae
competitiva,historicamentedominantenaspropostascurricularesdessarea,apostarnaeducaoque
estimulaacompetitividadedeixarosalunossubmetidosaumnicoestilodeviver.Omundoest
competitivo?Certamentequesim!Entretantoissonosignificaquetodosdevamviverdemodocompetitivo
tampoucoquesejanecessrioencaminharaeducaodosalunosdemodoaensinaracompetitividade.Seo
mundoestassim,eleporsisjensinaissoaosmaisnovos.Cabe,ento,sescolas,quetmcomoumde
seusprincipaispapisocarterformativo,apresentaraosalunosjustamenteoqueomeiosocialatualno
apresenta:avidaemcooperaoeapossibilidaderica,porsinaldeconvivnciacomadiversidade.Os
professoresdeEducaoFsicanasescolaspodemcontribuirparaisso,mesmonaprticadosdesportos
escolares,ondeessaocorrnciapareceserbemmaisdifcil,porm,possvel.Basta,porexemplo,quetodosos
alunosparticipemdejogosecampeonatos.Equandodigotodos,incluoosquenodemonstramtalentopara
nenhumamodalidadeesportiva,osquetmdificuldadesnocontroledoprpriocorpoemesmoosque,por
caractersticaspessoaisfsicas,noseriamconsideradosaptosapraticarcompetitivamenteesseouaqueletipo
dejogo.umaquestodeseadequarestratgiasmetodolgicas.
Asescolasterodeescolherocaminhoaseguir,masbomlembrarqueapostarnaeducaoqueensinae
estimulaacompetitividadeinvestirnapermannciadeumacaractersticadenossomundoatualedeixaras
pessoassemoutraopo,submetidosaestilosegregadodeviver.
CostaeBittar(2004)conceituamatividadefsicae/ouesportivainclusivacomotodaequalqueratividadeque,
aolevaremconsideraoaspotencialidadeseaslimitaesfsicomotoras,sensoriaisementaisdosseus
praticantes,propiciaaosmesmosefetivaparticipaonasdiversasatividadesfsicas(comonasesportivas,
recreativas,danaseginsticas)e,conseqentemente,possibilitaodesenvolvimentodesuascompetncias.
DeMarco(1995)coloca:"Maisdoqueformaratletas,aeducaofsicapodecontribuircomodesenvolvimento
plenodapessoa,comaformaodeumaconscinciacrtica,comoconceitodecidadaniaecomoprprio
desenvolvimentodaconscinciacorporal"(p.33).
RefletindosobreaformaodoprofissionalemEducaoFsica,queculturalmentevemprivilegiandoo
desenvolvimentodecapacidadesehabilidadesfsicas,quetempriorizadoodesempenhofsico,tcnicoeo
corpoenquantoobjetodeconsumo,podesedizerqueopapeldoprofessordessareaacompanhara
evoluocomumaposturaticadiantedasnovasformasdeconsumoecomsensocrtico,baseadono
referencialcientficoetericometodolgico,nosecomprometendocomalgicadomercado.Issosignifica
dizer,queesseprofissionaldevevivenciaraculturavigentecomodiscernimentodequenasociedadede
consumo,classistaecompetitivaoterultrapassaosercomvalorticoedeveteridentidadedeeducadorede
agentetransformadordasociedade.Omodelodocorpoinstrumento,voltadoparaaprodutividade,refletesena
formadasociedadecapitalistatratarpessoasmenoscapazes,tidascomotaisporsupostamentenopoderem
participardeformaefetivadoprocessodeproduo.

Referncias
AGUIAR,J.S.EducaoInclusiva:JogosparaoEnsinodeConceitos.1.ed.Campinas:PapirusEditora,2004.
[Links]
AGUIAR,J.S.OJogonoEnsinodeConceitosaPessoascomProblemasdeAprendizagem:UmaProposta
MetodolgicadeEnsino.2002.71f.(PesquisadePsDoutoradoemEducaoEspecial)ProgramadePs
GraduaoemEducaoEspecialdaUniversidadeFederaldeSoCarlos,SoCarlos. [Links]

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141365382005000200005

10/12

19/07/2016

Inclusiveeducation:astudyinthephysicaleducationfield

ARANHA,M.S.F.InclusoSocialeMunicipalizao.In:MANZINI,E.J.EducaoEspecial:temasatuais.Unesp:
MarliaPublicaes,2000. [Links]
BERALDO,P.B.AsPercepesdosProfessoresdeEscolaPblicasobreaInserodoAlunotidocomoDeficiente
MentalemClassesRegularesdeEnsino.1999.DissertaodeMestrado.CentrodeEducaoeCincias
HumanasdaUniversidadeFederaldeSoCarlos. [Links]
BRASIL,MinistriodaEducaoedoDesporto.ParmetrosCurricularesNacionaisEnsinoFundamental
EducaoFsica.Braslia:SecretariadeEducaoFundamental,1997. [Links]
BRASIL.ConselhoNacionaldeEducao/CmeradeEducaoBsica.Resoluon2,11desetembro,2001.
[Links]
BRASIL.LeideDiretrizeseBasesdaEducao(Lein.9394,de20dedezembrode1996).DirioOficialda
Unio,23dedezembro,1996. [Links]
BRASIL.ParmetrosCurricularesNacionaisTerceiroeQuartoCiclosdoEnsinoFundamental(Introduoaos
ParmetrosCurricularesNacionais).Braslia:SecretariadeEducaoFundamental,1998. [Links]
BRASIL.PresidentedaRepblicaFederativadoBrasil.ConstituiodaRepblicaFederativadoBrasil.Dirio
OficialdaUnion191A,5deoutubro,1988. [Links]
BRASIL..ParmetrosCurricularesNacionaisEnsinoMdioEducaoFsica.Braslia:SecretariadeEducao
Fundamental,1999. [Links]
BUENO,S.T.RESA,J.A.Z.EducacinFsicaparaniosyniascomnecessidadeseducativasespeciales.
Mlaga:EdicionesAljibe,1995. [Links]
CARDOSO,C.S.AspectosHistricosdaEducaoEspecial:daexclusoainclusoumalongacaminhada.
Educao,n.49,p.137144,2003. [Links]
CARDOSO,M.C.F.IntegraoEducacionaleComunitria.RevistaBrasileiradeEducaoEspecial,1,p.89100,
1992. [Links]
CARMO,A.A.InclusoEscolareaEducaoFsica:QueMovimentossoEstes?Integrao,v.14Edio
EspecialEducaoFsicaAdaptada,p.613,2002. [Links]
CARVALHO,R.E.TemasemEducaoEspecial.RiodeJaneiro:WVA,1998. [Links]
CIDADE,R.E.FREITAS,P.S.EducaoFsicaeIncluso:ConsideraesparaaPrticaPedaggicanaEscola.
Integrao,v.14EdioEspecialEducaoFsicaAdaptada,p.2730,2002. [Links]
COSTA,A.M.BITTAR,A.F.Metodologiaaplicadaaodeficientefsico.InCursodeCapacitaodeProfessores
MultiplicadoresemEducaoFsicaAdaptada.Braslia:MECSEEP,2004.p.83100. [Links]
DEMARCO,A.EducaoFsicaouEducaoMotora?In:___.(Org.).PensandoaEducaoMotora.Campinas:
Papirus,1995.p.2735. [Links]
DUARTE,E.LIMA,S.M.T.AtividadeFsicaparaPessoascomNecessidadesEspeciais:Experinciase
IntervenesPedaggicas.RiodeJaneiro:EditoraGuanabaraKooganS.A.,2003. [Links]
ESTADODESOPAULO,SecretariadeEstadodaEducao.Resoluon11,de18dejaneirode1980.
[Links]
FVERO,E.A.G.PANTOJA,L.M.P.MANTOAN,M.T.E.OAcessodeAlunoscomDeficinciasEscolase
ClassesComunsdaRedeRegular.Braslia:ProcuradoriaFederaldosDireitosdoCidado,setembrode2004.
[Links]
JANNUZZI,G.S.M.UmaLutaPoltica.InMesaRedonda:MudanasdeAtitudesdaEscolaFrenteIntegrao.
Vivncia,14,p.1415,1993. [Links]
LSCHER,A.Z.C.EducaoEspecial:InclusoeExcluso.PresenaPedaggica,v.28,n.5,p.8184,1999.
[Links]
MACHADO,A.M.,SOUZA,M.P.R.SAYO,Y.AsClassesEspeciaiseUmaPropostadeAvaliaoPsicolgica.In
ConselhoRegionaldePsicologiadeSoPaulo(Ed.).p.69116.EducaoEspecialemDebate.SoPaulo:Casa
doPsiclogo,1997. [Links]
MACHADO,N.AEducaoFsicaeRecreaoparaoPrEscolar,Crianasde0a6anos.Braslia,1985.
[Links]
MANTOAN,M.T.E.IntegraoXInclusoEducaoparaTodos.Ptio,n.5,p.4951,1998. [Links]
______.AIntegraodePessoascomDeficincia.ContribuiesparaumaReflexosobreoTema.SoPaulo:
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141365382005000200005

11/12

19/07/2016

Inclusiveeducation:astudyinthephysicaleducationfield

Memnon,EdiesCientficas,1997. [Links]
______.CompreendendoaDeficinciaMental,NovosCaminhosEducacionais.SoPaulo:EditoraScipioneLtda,
1989. [Links]
______.UmaEscoladeTodosparaTodosecomTodos:omotedaincluso.Educao,n.49,p.127135,2003.
[Links]
______.CaminhosPedaggicosdaEducaoInclusiva.In:Gaio,R.Meneghetti,R.G.K.(Orgs.).Caminhos
PedaggicosdaEducaoEspecial.(p.7994).Petrpolis:EditoraVozes,2004. [Links]
MARTINS,L.A.R.EducaoIntegradadoPortadordeDeficinciaMental:AlgunsPontosparaReflexo.
Integrao,16,p.2732,1996. [Links]
MAZZOTTA,M.J.S.QuestodeEntendimento.InMesaRedonda:MudanasdeAtitudesdaEscolaFrente
Integrao.Vivncia,14,p.1517,1993. [Links]
MENDES,E.G.EducaoInclusiva:RealidadeouUtopia?ApostilaproduzidaparaaMesaRedondadoLIDEUSP/
SoPaulo,1999. [Links]
______.HistriadaEducaoEspecialnoBrasil.Apostilaproduzidaparausointernodadisciplina"Educao
EspecialnoBrasil",doPPGEESdaUFSCar.SoCarlos/SP,2000. [Links]
MINISTRIODASADE,ConselhoNacionaldeSade.Resoluon196/96,SobrePesquisaEnvolvendoSeres
Humanos.Braslia,1996. [Links]
MRECH,L.M.EducaoInclusiva:RealidadeouUtopia?ApostilaproduzidaparaaMesaRedondadoLIDEUSP/
SoPaulo,1999. [Links]
OLIVEIRA,A.A.S.POKER,R.B.Educaoinclusivaemunicipalizao:aexperinciaemeducaoespecialde
ParaguauPaulista.RevistaBrasileiradeEducaoEspecial,Marlia,v.8,n.2,p.233244,2002. [Links]
SASSAKI,R.D.InclusoConstruindoumaSociedadeparaTodos.3.ed.RiodeJaneiro:WVA,1999.
[Links]
______.InclusoConstruindoumaSociedadeparaTodos.RiodeJaneiro:WVA,1997. [Links]
SILVA,S.B.Anlisedasrelaesexistentesnalegislaoqueorientaaformaoprofissionaldosespecialistas
emEducaoFsicaeDesportoseosplanosnasreaseducacionaledesportivanoBrasil.1993.(Dissertaode
Mestrado)EscoladeEducaoFsica,UniversidadedeSoPaulo,SoPaulo. [Links]
SOUZA,W.C.AInclusodoEducandocomDeficincianaEscolaPblicaMunicipaldeGoinia:ODiscursode
ProfessoresdeEducaoFsica.2003.(DissertaodeMestrado)FaculdadedeEducaoFsica,Universidade
EstadualdeCampinas. [Links]
STAINBACK,S.STAINBACK,W.InclusoUmGuiaparaEducadores.PortoAlegre:ArtmedEditora,1999.
[Links]

Recebidoem25/04/2005
Reformuladoem06/07/2005
Aprovadoem30/08/2005

1Prof.dasFaculdadesdeEducaoFsicaePsicologiadaPUCCampinasserapio@bol.com.br
2Prof.daFaculdadedeEducaoFsicadaUnicamp.

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedunderaCreativeCommonsAttributionLicense

Av.HyginoMuzziFilho,737
CaixaPostal181
17525900MarliaSoPauloBrasil
Tel.:1434021366
revista@abpee.net
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141365382005000200005

12/12

You might also like