Ib ;IIII

tanzimat
deiim srecinde osmanl imparatorluu
Halil inack/Mehmet Seyitdanlolu
2.BAS 1
phttenix Tanzimat
Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu
(2. Bask)
HALiL NALCIK
Osmanl tarihiliinin nde gelen isimlerinden birisi olan nalck, 1916 ylnda
stanbul' da dodu. Orta renimini Balkesir Muallim Mektebi 'nden mezun olarak
tamamladktan sonra, Ankara niversitesi, DTCF Tarih Blm 'n bitirdi ( 1940).
Ayn fakltede "Tanzimat ve Bulgar Meselesi" konulu teziyle 1943 'de doktor oldu.
Ayn yl doent, 1952' de de profesrle ykseldi. 1972-1986 yllan arasnda Chicago
niversitesi 'nde retim yelii yapt. 1993 'ten beri Bilkent niversitesi, Tarih
Blm bakanl grevini yrtmekte olan nalck'n belli bal eserleri unlardr:
"Essays in Ottoman History", "From Empire to Republic: Essays on Ottoman and
Turkish Social History", "The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire:
Essays on Economy and Society", "Studies in Ottoman Social and Economic History,
The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy", "Tanzimat ve Bulgar
Meselesi, Fatih Devri zerinde Tetkiklerve Vesikalar I"," The Ottoman Empire in the
Classical Age: I 300-1600", "Osmanl'da Devlet, Hukuk, Adalet", "air ve Patron".
Halil nalck'n yaam ve eserlerinin tam bir listesi iin bkz.: Halil nalck Kitab,
stanbul, Bankas Kltr Yaynlan, 2005.
MEHMET SEYTDANLIOGLU
1957 ylnda Ankara'da dodu. lk ve orta renimini bu ehirde tamamlad. Ankara
niversitesi, DTCF, Yakna Tarihi Krss'ndeki reniminin ardndan (19791983 ), yksek lisansn ayn niversitede yapt ( 1985). Hacettepe niversitesi 'nde
"Tanzimat Dnemi Osmanl Kurumlan" zerinde yapt almayla doktor oldu
(1992). Tanzimat Dnemi meclisleri, demokrasi tarihi ve siyasi tarih zerine kitap ve
makaleleri bulunan Seyitdanlolu, 1996 ylnda "Tanzimat Devri 'nde Meclis-i V ala
1838-1868" adl eseriyle Toplumsal ve Ekonomik Tarih Aratrmalan Vakf'nn "Afet
nan Tarih Aratrmalan" dln kazand. Halen Hacettepe niversitesi'nde retim
yelii grevini srdrmektc olan Mehmet Seyitdanlolu'nun balca eserleri
unlardr: "Tanzimat Devri'nde Meclis-i Vala: 1838-1868", (Osman Okyar'la birlikte)
"Fethi Okyar'n Anlan: Atatrk, Okyar ve ok Partili Trkiye".
Mehmet Seyitdanlolu 'nun zgemii ve eserleri iin
"http:/yunus.hacettepe.edu.tr/-mehmets" web sitesine bkz.
Phoenix Trkiye Tarihi Dizisi:
ph~enix Mehmet Demiyrek
Tanzimat 'tan Cumhuriyet 'e Bir Osmanl Aydn: Abdurrahman eref Efendi
(1853-1925)
Nihat Karaer
Paris, Londra, Viyana: Abdlaziz 'in Avrupa Seyahati
H. Bayram Soy
Almanya 'nn Osmanl Devleti zerinde ngiltere ile Nfuz Mcadelesi
(1980-1914)
Yasemin Avc
Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds (1890-1914)
Yonca Anzerliolu

Karaman/ Ortodoks Trkler

Mustafa Albayrak
Trk Siyasi Tarihinde Demokrai Parti (1946-1960)
Kenan Krkpnar
Ulusal Kurtulu Sava Dnemi ngiltere ve Trkiye (1919-1922)
Uygur Kocabaolu
Yoktur Zulme Rzaniz
Mustafa ahin
Hayat ve Dnceleriyle Mustafa Rahmi Balahan
EsatArslan
Bozgundan Zafere
Filiz Yaar
Yunan Bamszlk Sava 'nda Sakz Adas
. Serpil Oppernann
Postmodern Tarih Kuram: Tarihyazm, Yeni Tarihselci/ik ve Roman
Kaynakca Notu:
Halil nalck - Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl
mparatorluu, Phoenix Yaynevi, Eyll2006 xiv+52ls. Tanzimat
Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu
Halil nalck - Mehmet Seyitdanlolu
ph~enix Tanzimat
Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu
Halil nalck - Mehmet Seyitdanlolu
Y ayna Hazrlayan: Ceren kn
Kapak Tasarm: Sadullah Hatarn
Mizanpaj-Ofset Hazrlk: Asuman Kse
Bask ve Cilt: Cem W eb Ofset
Bu kitabn Trke yayn haklan Phoenix Yaynevi'ne aittir.
Phoenix Yaynevi, 2006
Halil nalck - Mehmet Seyitdanlolu
Birinci Bask, Nisan 2006, Ankara
kinci Bask, Eyll 2006, Ankara
ISBN: 9944-931-05-5
Phoenix Yaynevi
Dirim Sok. 2112 Cebeci 06600 Ankara
Tel: (312).?2044 57 ~ 58 Faks: (31?) J6i5193
e-posta: info@phoenixkitap.com
http://www .phoenixkitap.com
Datm
Siyasal Basn Yayn Datm
Merutiyet Cad. Konur Sok. 30/9 Kzlay-ANKARA
Tel: (312) 424 03 08 (pbx) Faks: (312) 424 Ol 08 NDEKLER
---"'!<~
Sunu --~ix
kinci Bask Hakknda ........................................................................ xi
Tanzimat Ferman ............................. , ...................................................
Isiahat Ferman ..................................................................................... 5
Birinci Blm
GLHANE HATTI VE 1839 DNEM
Tanzimat Nedir? ................................................................................. 13

Halil nalck
Tanzimat Ferman'nn Tahlili ............................................................ 37
Yavuz Abadan
Glhane Hatt- Hmayunu'nda Bat'nn Etkisi .................................. 65
Enver Ziya Kara/
Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmay1nu ..................................... 83
Halil nalck
l839'da Osmanl lkesinde deolojik Ortam ve Osmanl Devleti 'nin
Uluslararas Durumu .......................................................... .' .............. I Ol
SinaAlein
Tanzimat Ferman'nn Manas Yeni Bir izah Denemesi .................. 1 09
erif Mardin
kinci Blm
UYGULAMA VE TEPKiLER
Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri ................................. l27
Halil nalck
Tanzimat'n Uygulanmas ve Karlalan Glkler (1840- 1856) ..... 151
Musa adrc "
Osmanl Tanzimat' ;erinde Rumen Etkisi ................................... 159
Radu R. Florescu
Tanzimat'a Yeni Bir Bak: Kuds Vilayeti ..................................... 171
Haim Gerher
V Tanzimat'n lk Yllannda Modernleme Hareketinin
Suriye Siyaseti ve Toplumu zerindeki Etkisi ................................. 187
MosheMa'oz
nc Blm
TANZiMAT VE OSMANLI DiPLOMASS
Tanzimat Dneminde Osmanl Diplomasisinin Modernlemesi ...... 207
Roderic Davison
Palmerston ve Osmanl Reformu 1834 -1839 ................................... 217
Frank Edgar Bailey
1839 Glhane Hatt- Hmaynu ve D Politikadaki Boyutlan ........ 259
A.D. Noviev
Drdnc Blm
TANZiMAT VE YNETMDE MODERNLEME
Divan- Hmayun'dan Meclis-i Meb'usan'a
Osmanl mparatorluu 'nda Yasama ................................................ 273
Mehmet V. Seyitdanlolu
Osmanl Kanlaryasnda Reform: Tanzimat Devri Osmanl
Diplomatikasnn Baz Ynleri ......................................................... 285
lber Ortayl
Beinci )Jlm
TANZMATILAR VE TANZiMAT
Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu ........................................... 301
lber Ortayl
Mustafa Reid Pa~a ve Yeni Aydn Tipi ............ : .............................. 335
Mehmet Kaplan
Ali ve Fu'ad Paalann Bab-- Ali'deki
Nfuzlannn Kkleri (1855-1871) .................................................... 343
Butrus Ebu Manneh

Osmanl Siyasal Dncesinde Devlet ve Hukuk:

nsan Haklan m Hukuk Devleti mi? ................................................ 353
Carter Vaughn Findley
vi Altnc Blm
J(ENT HAYATI VE SOSYAL YAPI
Tanzimat'n Kent Refgrr:lan zerine .............................................. 365
Stefan Yerasimos
19. Yzylda stanbul Metropol Alainn Dnm ....................... 381
lhan Tekeli
Osmanl mparatorluu'nda "Millet Sistemi" ve Tanzimat.. ............ 393
Cevdet Kk
Tanzimat Ailesi ve Modem Adab- Muaeret... ............................... .405
Ekremin
Osmanl mparatorluu'nda 'Sosyal Yardm' Uygulamalan ........... .41 9
Nadirzbek
Kahvehaneler ve Hafiyeler: 19. Yzyl Ortalannda
Osmanl'da Sosyal Kontrol .............................................................. .443
Cengiz Kr/
Osmanl Trkiyesi'nde Batl Eitim ............................................... .463
Roderic Davison
Yedinci Blm
TANZiMAT EKONOMS VE SANAY
Tanzimat Dneminde Ekonominin .Temel Problemleri ................... .479
Donald Quataert
Osmanl Bteleri ve trkiye'de Bte Hakknn
Ortaya knda Cumhuriyet ncesi Gelimeler ............................ .489
Abdllatif ener
Osmanl Sanayi Devrimi .................................................................. .499
Edward C. Clark
Tanzimat Dneminde Tanm Politikas ............................................. 513
Tevfik Gran
Kronoloji ................... : .. : .................................................................... 523
Tanzimat Kaynakas ............................................. : .......................... 529
ndeks ................................................................................................ 571
vii SUNU
Bilindii zere Tnzimat Ferman, 3 Kasm 1839'da yaynland
gnden bu yana, yaadmz en nemli tarihsel dnemelerden birisi
olmu, modernleme abalarmzn-temeli ve k noktasn oluturmutur. Karakteri itibanyla semi-constitutional yani yan anayasal bir
belge olarak Ferman, anayasal tarihimizin de balangc olmas nedeniyle anayasa hukukumuzda da belirgin bir yere sahip bulunmaktadr.
te yandan, mparatorluun ynetim anlaynda da kkl bir deiimin temeli olmu, hukuk devleti olma yolunda ilk admlar atlmaya
balanmtr. Ksacas, Tanzimat Ferman ve onunla birlikte balayan
dnem, tepeden trnaa, her alanda Osmanl devlet yapsn ve sosyal
dokuyu yeni batan ekillendirmeye balamtr. Bu nedenle de Tanzimat Dnemi bilgisi, zerinde srekli dnlmesi ve yeniden yorumlanmas ve deerlendirilmesi gereken tarihsel bir evre zellii tamaktadr. Elinizdeki derleme bu dncenin bir rn olarak, konu
zerinde bugne kadar yaplan aratrmalardan yaplan bir sekidir.

Bu almay yapmaya karar verdiimizde, bunun ok ar ve zor

bir i olacan ancak gze alnmas gerektii kansna vardk. Kukusuz byle bir derleme, makale yazarlarnn ve yaynlandklar dergilerin, izin ve deerli katklaryla meydana gelmitir. Hepsine ncelikle
teekkr ediyoruz. Bir derleme almasnda en byk zorluklardan
birisi de kitaba girecek makalelerin seimi olmutur. Tanzimat Dnemi gibi zerinde ok sayda alma yaplm bir konu hakknda pek
ok deerli aratrmann, yllar boyunca ortaya konmu olduu aktr.
Bu bakmdan, bu bilgi birikiminin tmnn bu eserde yer alabilmesi,
ne yazktr ki mmkn olamamtr. Bu ynyle elinizdeki kitap, editrlerinin sbjektif gr ve seimlerinin bir sonucudur. Tabiidir ki,
"bu makale yerine u olmalyd" veya "falanca makale bu eserde yer
almalyd" eklindeki eletirileri hakl grmemek mmkn deildir.
te yandan, birbirlerine uzak tarihler, ortamlar ve corafyalarda
kaleme alnm yazlar, yazariara gre farkl dil, slup, gelenek ve
anlaylarla kaleme alnm olup, bu farkllklar editrlerce bir eliki
olarak deil, Tanzimat Dnemi zerine birbirlerini tamamlayc unsurlar olarak grlmlerdir. Yazarlarn dil ve sluplarma dokunulmam, bunlar a)lnen korunmutur. Dipnot sistemindeki farkllklar ise
olabildiince ort* bir !'>tnle kavuturolmaya allmtr. Yabanc
dillerde yaynlanm ve evirileri yaplm yazlarda ise standart dil ve
sluba dikkat edilmitir.
Bu eserin ortaya knda emei geen ve eviri yapma zahmetine
katianan arkadalanmz Fatma Acun, Hayrettn Pnar, Yasemin Avc,
Hakan Kaynar ve Fatih Yeil' e bu nemli ve ciddi katklan iin mteix ekkir olduumuzu belirtmeliyiz. Aynca, ok sayda makalenin toplanmas iin de pek ok meslektamzn neri ve katklan olmutur ..
Yine bu kitapta yer alan ve Tanzimat zerine alacaklara bir k
noktas olmak zere hazrlanan Tanzimat ve Isiahat Fermanlannn
metinleri, harita, "Tanzimat Kronolojisi" konu ile ilgilenenterin dikkatine sunulmutur. Bibliyografya konusul!da eksiksiz ve tam bir btn ortaya koymann zorluu ak olmakla birlikte, olabildiince eksiksiz bir liste yaplmasna allmtr. "Kaynaka"da da desteklerini
esirgemeyen meslektalanmza (Selim Aslanta, Hakan Kaynar, Fatih
Yeil, Hayretlin Pnar, Akn Koyuncu) teekkederiz.
Yine bu eserin gereklemesi srecinde her aamada katklan bulunan Phoenix Yaynevi'ne, naCSevindik, S. Erdem Trkz, Asuman Kse ve Sadullah Hatam'a da yardm ve destekleri iin teekkr
ederiz.
X
Halil nalck - Mehmet Seyitdanlolu
Ankara, 2006 KiNC BASKI IIAKKINDA
"Tanzimat: Deiim-Srecinde Osmanl mparatorluu" balkl
bu editrlk almamz, yalnzca on dokuzuncu yzyl Osmanl tarihi
ya da Tanzimat zerinde alan akademik dnyann ilgisini ekmekle
kalmam, ayn zamanda genel Trk okuyucusunun da beenisini
kazanmtr. Bu sevindirici durum, bizi kitabn ikinci basksn
yapmak konusunda cesaretlendirmi bulunmaktadr. Kukusuz bu yeni
basnda tarihi meslektalanmzn eletirileri gz nnde
bulundurularak, ilk baskda yer vermediimiz iki makaleyi eseri

zenginletirrnek zere, bu yeni baskya aldk. Bunlardan birincisi Halil

nalck' n Tanzimat Ferman'n Sened-i ttifak ile karlatrd
nemli makalesi, dieri ise Tanzimat Dnemi aratrmalannn nemli
ismi Roderic Da vi son' un Tanzimat devri Osmanl eitim sisteminin
karakteristik yapsn ele ald aratrmasdr.
te yandan elinizdeki bu ikinci baskda, ilk basmda gzden kaan
editr ve dizgi hatalann da gzden geirdik Bu vesile ile eserin ikinci
basksnn ortaya knda titiz katklan iin Phoenix Yaynevi' ne,
nal Sevindik ve Ceren kn' a teekkrlerimizi sunanz.
12.09.2006
Mehmet Seyitdanlolu -Halil nalck
xi RUSYA
iMPARATORLUGU
Tanzimat Dnemi Balarnda Osmanl mparatorluu (1839)*
Bu harita, Colin McEvedy Yakna Tarih Atias 1815 'ten 2000 'e Avrupa, stanbul,
Sabanc niversitesi Yaynlan, 2003'den alnmtr.
xiii Mustafa Reit Paa
Tanzimat Fermannn Yatatcs
Bu fotoraf, Fransz Devriminin ki Yznc ve Tanzimat 'n Yz Ellinci
Yldnmlerini Kutlarken, stanbul, !SIS, Trk-Fransz Kltr Dernei Yaynlar,
1989 'dan alnmtr.
xiv TANZiMAT FERMAN
Glhane 'de kra 'iit olunan Hatt- HmiiyU,n 'un suretidi/
26 aban 1255 (3 Kasm 1839)
Cmleye m' alum olduu zere Devleti Aliyyemizin birlayeti zuhurundan beru alkam- celile-i kura'niyye ve kavanin-i er'iyyeye kemaliyle ri'ayet olunduundan saltanat- seniyyemizin kuvvet ve miknet
ve bi'l-cmle tebaasnn refah ve m'amuriyyeti rtbe-i gayete vasl
olmu iken yz elli sene vardr ki, gava'il-i mteakibe ve esbab-
mutenevvi'aya mebni ne er'-i erifeve ne kavanin-i mnifeye inkiyad
ve imtisal olunmamak hasebiyle evvelki kuvvet ve m'amuriyyet
bi'liikis zaaf ve fakre mubeddel olmu ve halbuki, kavanin-i er'iyye
tahtnda idare olunnyan memallkin payidar olamyaca vazhatdan
bulunmu olup clus- hmayi'numuz ri'z- tiruzundan beru efkar-
hayriyyet-asar- mlukanemiz dahi mcerret 'imar- memalik ve enha
ve terfih-i ahali ve fukara kaziyye-i na-f'asna mnhasr ve memalik-i
Devlet-i Aliyyemizin mevki'-i corafisine ve arazi'-i mnbitesine ve
halkn kabiliyyet ve istidatlanna nazaran esbab- lazmesine teebbs
olunduu halde be on sene zarfnda bi-tevfkihi teala suver-i matluba
biisl olaca zfthir olmala avn inayeti hazret-i bariye 'itimat ve
imdiid- ruhiiniyyet-i cenab- peygamberiye tevessl ve istinat-birle
bundan byle Devlet-i Aliyye ve memalik-i mahri'samzn bsn-i idaresi zmmrida b'az kavanin-i cedide vaz' ve tesisi lazm ve mhimm
grnerek ibu kavanin-i mukteziyyenin mevadd- esasiyyesi dahi
emniyyet-i can ve mahffziyyet-i rz ve namus ve mal t'ayin-i vergi ve
asakir-i mukteziyyenin suret-i celb ve mddet-i istihdam kaziyelerinden ibaret olup yle ki, dnyada candan ve rzu namustan eazz
bir ey olmadndan bir adem anlan tehlikede grdke bilkat-i
zatiyye ve cibiliyyeti ftriyyesinde hiyanete meyil olmasa bile
muhafaza-i can ve narnusu iin elbette baz suretiere teebbs edecei

1
I. Tertip Dstr, Ciltl, s.4-7.
Ahmet Rasim, stibdattan Hakimiyeti Milliyeye, Cilt: , s.233-237, stanbul, 924.
Enver Ziya Karai, Osmanl Tarihi, Cilt V, s.263, Ankara, 947. Maarif Vekaleti,
Tanzimat I, s. 48, stanbul, 940. Engelhirdt, La Turqule etle Tanzimat, Cilt: , s 257261. Paris, 884.
Tanzimat Ferman
ve bu dahi devlet ve memlekete muzrr olageldii msellem olduu
misllu bi 'lakis can ve namusundan emin olduu halde dahi s dk u
istikametden aynlmyaca ve ii ve gc hemen devlet ve milletine
bsn-i hizmetten ibaret olaca dahi bedibi ve zahi'rdir ve emniyyet-i
mal kaziyyesinin fkdan halinde ise herkes ne devlet ve ne milletine
snamayp ve ne 'imar- mlke bakarnayp da'ima endie ve ztraptan
hali olmad misllu aksi takdirinde yani emval ve emiakinden
emniyyet-i kamilesi olduu halde dahi hemen kend ii ile ve tevsi-i
da'ire-i taayyiyle urab ve kendsinde gnbegn devlet ve millet
gayreti ve vatan muhabbeti artp ana gre bsn-i harekete alaca
pheden azadedir. Ve t'ayin-i vergi maddesi dahi nk bir devlet
muhafaza-i memaliki iin elbette asker ve lekere vesa'ir masarif-i
muktaziyyeye muhta olarak bu, ise ake ile idare olunacana ve ake
dahi tebaann vergisiyle hasl olacana bina'en bunun dahi' bif hsn-i
suretine baklmak ehemm olup eeri, mukaddemlerde varidat zann
olunmu olan yedd-i vahit beliyyesinden le-hlhamd memalik-i mahrusamz ahalisi bundan evvelce kurtulmu ise de alat- tahribiyyeden
olup hibir vakitte semere-i nafias grlmeyen iltizamat usUl-
muzrras el-yevm cari olarak bu ise bir memleketin mesallh-i siyasiyye ve umur- maliyyesini bir ademin yedd-i ihtiyanna ve belki,
pene-i cebr kahnna teslim demek olarak o dahi eer zaten bir iyice
fdem deilse hemen kendi kanna bakp cem'-i harekat ve sekenat
gadir ve zulmden ibaret olmasiyle badezln ahali-i memalikten her
ferdin emlak ve kudretine gre bir vergi-i mnasib t'ayin olunarak
kimseden ziyade ey alnamamas ve Devlet-i Aliyyemizin herren ve
balren masarif-i askeriyye vesa'iresi dahi kavanin-i icabiyye ile tahdit
ve tebyin olunup ana gre icra olunmas tazirnedendir ve asker
maddesi dahi her-minval-i muharrer mevadd- mhimmeden olarak
eeri, muhafaza-i vatan iin asker vermek ahalinin farize-i zirnneti
ise de imdiye kadar cari olduu vehile bir memleketin aded-i nfusu
mevcudesine baklmyarak kiminden rtbe-i tahammlnden ziyade
ve kiminden noksan asker istenilrnek hem nizamszl ve hem ziraat
ve ticaret mevadd- nafi'asnn ihlalini mucib olduu misllu askerlie
gelenlerin ila-nihayet 'I-mr istihdamlan dahi fiitfuu ve kat' -
tenasl mstelzim olmakda olmasiyle her memleketten lzmu
takdirinde talep olunacak neferat- askeriyye iin baz usul-i hasene ve
drt veyahUd be sene mddet istihdam zmmnda dahi bir tarik-i mnavebe vaz' ve t'esis olunmas icab- haldendir.
Ve'l-hlsl bu kavanin-i nizamiyye biisl olmadka tahsil-i kuvvet
ve m'am1riyyet ve asayi ve stirahat mmkn olmayup cmlesinin
esas dahi mevadd- meruhaclan ibaret olduundan fi-mabad eshab-
cnhann d'avalan kavanin-i er'iyye iktizasnca alenen ber.:veh-i
tedkik grlp hkmolunmadka hi kimse hakknda hafi ve celi

i'dam ve tesmi'm mu'amelesi icras ca'iz olmamak ve hi kimse tara2 Tanzimat Ferman
fndan dierinin rz ve namusuna tasallut vuku' bulmamak ve herkes
emval ve emlakine kemal-i serbestiyyetle malik ve mutasamf olarak
ana bir taraftan mdahale olwmamak ve fi.rarda birinin thmet ve kabahati vuku'unda ann veresesi ol thmet ve kabahatten beri'zimme
olacaklarndan ann maln msadere ile veresesi hukuk- irsiyelerinden mahrum klnmamak ve tebaay saltanat- seniyyemizden
olan ehl-i islam ve milel-i sa'ire bu msa'adat- aMnemize bila. istisna mazhar olmak zere can ve rz ve namus ve mal maddelerinden
bkm-i er'i iktizasnca kaffe-i memalik-i mahrsamz ahiilisine taraf-aMnemizden emniyyet-i kamile verilmi ve dier hususlara dahi
ittirak- ara ile karar verilmesi lazm gelmi olmalaMeclis-i Alkam-
Adliyye 'azas dahi lzfimu mertebe teksir olunarak ve vkela ve
rical-i Devlet-i Aliyyemiz dahi b'az t'ayin olunacak eyyamda orada
itima' ederek ve cmlesi efkar ve mtaleatn hi ekinmeyip
serbeste syliyerek ibu emniyyeti can ve mal ve t'ayini vergi husslarna da'ir kavanin-i mukteziyye bir taraftan kararlatnlp ve tanzimat- askeri'yye maddesi dahi Bab- Seraskeri Dar- trasnda syleitip herbir kantn karargir olduka ila- maallahu taala dstr'l-amel
tutulmak zere billas hatt- hmaynumuz ile tasdik ve tevih
olunmak iin taraf- hmaynumuza arzolunsun ve ibu kavanln-i
er'iyye mcerret din ve devlet ve milleti ihya iin vaz' olunacak
olduundan cinib-i hmaynumuzdan hilafna hareket vuku' bulmayacana abd misak olunup brka-ierife odasnda cemi' ulema ve
vkela hazr olduklan halde kasem-i billah dahi olunarak ulema ve
vkela dahil tahlif olunacandan ana gre ulema ve vzeradan ve'lhasl her kim olur ise olsun ka vanin-i er'iyeye muhalif hareket edenlerin kabahat-i sabitelerine gre tedibat- layklannn hi rtbeye ve
hatr ve gnle baklmyarak icras zmnnda malsilsen ceza kanunnamesi dahi tanzim etdirilsin ve cmle me'murinin elhalethazihi
mikdar- vafi maalan olarak ayet henz olmyanlan var ise onlar
dahi tanzim olunacandan er'an menf1r olup harabiyyet-i mlkn
sebeb-i azan olan rvet madde-i keriMsnn fima-bad adem-i
vuku'u maddesinin dahi bir kanun-kavi ile te'kidine baklsn.
Ve keyfiyat- merha usul-i atikay btn btn tayir ve tecdit
demek olacandan ibu irade-i ahanemiz Dersaadet ve bi'l-cmle
memallk-i mahrsamz ahalisine i'lan ve i'aa olunaca misll dvel-i mtehabbe dahi bu usUln inallah- Taala ile'l-ebed bekaasna
ahit olmak zere Dersaadetimizde mukim bi'l-cmle sferaya dahi
resmen bildirilsin ..
Hemen Rabbimiz Taala Hazretleri cmlemizi muvaffak buyursun
ve bu kavanin-i messisenin hilafna hareket edenler Allah- Taala
Hazretlerinin lanetine mazhar olsunlar ve ile'l-ebed felah bulmasnlar
amin
Fi 26 abai, sene 1255, yevm Pazar
3 ISLAIIAT FERMANI
Islahata da 'ir taraf- vekilet-i mutlakaya hitaben balas
Hatt- hmayan le muveah eref-sadr olanferman- aifnin
suretidir. I

ll Cemaziye'l-ahr 1272 (28 ubat 1856)

Dsrur- Ekrem ve muazzam mir-i efham ve muhterem, nizfun'l'alem, nazm- menazm'l-mem mdebbir-i umCr'l-cumhur bi'lfikri's-sakb mtemmim-i mehamm'il-enam bi'r-re'y-i's-sa'ib mmehhid-i bnya'd-devlet-i ve'l-ikhal meyyid-i erkani's-saadet-i
ve'l-iclal mrettib-i meratibi'l-hilafetihi'l-kbra mkemmil-i namusi 's-salatanati '1-uzma el-mahruf- bi-sunftf- 'avatf- '1-meliki '1-alabi'l-Fi'il sadr- 'azam- stde-iyem ve vekil-i mutlak- kaviyy'lhimemim olub Mecidiye Nian- hmay1numun birinci rtbesini ve
nian- imtiyaz- Devlet-i Aliyyemi ha'iz ve harnil olan vezir-i meal-i
semirim Mehmed Emin Ali Paa Edamallahu Teaiii iclalehu ve za'afa
bi'teb'id-i iktidarebu ve ikhalehu tevki'-i ref-i hmay1num viisl
olucak Malum ola ki,
yedd-i meyyed-i mlukaneme vedi'a-i cenab- bari olan kaffe-i
sunftf- tebaa-i ahanemin her cihetle temami-i husfil-i saadet-i hali
akdem-i efkar- hayriyyet disar- padiahanem olarak clus- meymenet-me'nus- hmay1num gnnden beri bu babda zuhura gelen
himem-i mahsuse-i ahanemin hamdolsun pek ok semere-i naf'as
mehUr olup mlk milletimizin m'amuriyyet ve serveti anbean
tezayd etmekte ise de Devlet-i Aliyyemizin anna muvafk ve mileli mtemeddine arasnda bi-hakkn ha'iz olduu mevki-i ali ve
mhimme layk olan halin kemale is'ali in imdiye kadar vaz' ve
te'sisine muvaffak olduum nizarnat- cedide-i hayriyyenin ez ser-nev
te'kid ve tevs'i-i matlub- m'adelet- mahsub- padiahanem olduu
. halde, umfim tebaa-i aMnemizin mesa'i-i cemlle-i hamiyyetkaraneleri ve mttefik-i hass- bahir'l-ihlasmz olan dvel-i mufahhamamn himmet-i muavenet-i hayrlahaneleri eseri olmak zere
1
Dstur, . Tertip Cilt I. s.7. Cerfde-i Hawidis, numero 777, fi 13 Cemaziye'l-ahir
1272. Enver Ziya Kara!, Osmanl Tarihi Cilt: V, s. 266. Ankara, 1947. Maarif
Vekaleti, Tanzimat I, s.56, stanbu\1940.
5 Isliihdt Fenniin
Devlet-i Aliyyemizin bu kerre bi-inayetu'l-lah-i teala haricen hukUk-
seniyyesi bir kat daha te'ekkd eylediine ve bu cihetle u asr Devlet-i
Aliyyemiz iin bir zaman- hayriyyet iktirann mebdei olacandan
dalilen dahi saltanat- seniyyemizin tezyid-i kuvvet ve miknetini ve
revabt- kalbiyye-i vatandai ile birbirine merblt olan ve nazar-
m'adalet-eser-i mfikanemde msavi bulunan kaffe-i sinlf- tebaa-i '-ahanemin her yzden husll-i temami-i saadet-i hal ve mem1Uik-i
ahanemizin m;amlriyyetini mstelzim olacak esbab ve vesa'ilin
anbean ilerlemesi murad- merhamet-itiyild- mllkanem iktizasndan
bulunduuna bina'en hususat- atiyyet'z-zikrin crasna irade-i
madelet-irade-i padiahanem eref-sadr olmudur.
yleki: Glhane'de kra'at olunan hatt- hmaylnum ile ve Tanzimat- Hayriyyem mlcibince her din ve mezhepte bulunan kaffe-i tebaa-i ahanem hakknda bilil-istisna emniyet-i can ve mal ve
mahflziyyet-i namls iin taraf- eref-i padiahanemden va'ad ve ihsan olunmu olan te'minat bu kerre dahi te'kid ve te'yid klndndan
bunun kamilen fi'ile kaninias in tedabir-i mess!renin ittihaz
olunmas ve zir-i cenah- atfet-seniyye-i padiahanemde olarak me-

mali:k-i malrusa-i ahanemde bulunan hristiyan ve sa'ir tebaa-i gayr-i

mslime cemaittierine ecdad 'izamm taraflanndan verilmi ve sinin-i
ahirede 'ita ve ihsan klnm olan bi'lcmle imtiyazat ve mu'afiyat-
ruhaniyye bu kere dahi takrir ve ibka kln b fakat, hnstiyan ve tebaa-i
gayr-i mslime-i sa-irenin her bir cemaati bir mehl-i muayyen iinde
imtiyazat ve mu'afiyat- hazralannn r'yet ve mu'ayenesine ibtidar
ile olbabda vaktin ve gerek asar- medeniyyet ve m'allmat-
mktesibenin icab ettirdii slahat irade ve tenslb-i ahanem ile ve
Bab- Alimizin nezaret-i tahtnda olarak malslsan patrikhanelerde
tekll olunacak meclisler ma'rifetiyle bi'l-mzakere canib-i Bab- Alimize arz ve irade eylemee mecbur olarak cennet-mekan Eb'l-feth
Sultan Mehmed Han- Sani hazretleri ve gerek allaf- 'izamlar taraflarndan patrikler ile hrstiyan piskoposlarna i 'ta huyrolmu olan ruhsat ve iktidar niyat- fiitvvet-karane-i padiahanemden nai ibu cemaatlere te'min olunmu olan hal ve mevki'-i cedid ile tevfik olunup
ve patriklerin elhalet-hazihi cari olan usll-i intihabiyyeleri slah
olunduktan sonra patriklik herat- alisinin alkamma tatbikan kayd-
hayat ile nasb ve ta'yin olunmalar usulnn tamamen ve sahihen icra
ve Bab- Alimizle cemaat-i muhtelifenin r'esa-y ruhaniyyesi bey.,
ninde karargir olacak bir surette tatbikan patrik ve metrepolit ve murahhasa ve piskopos ve halarnlarn hin-i nasbnda usll-i tahlifiyyenin
ira klnmas ve her ne slret ve nam ile olursa olsun rabipiere verilmekte olan ceva'iz ve ava'idat cmleten men' olunarak yerine patriklere ve cemaatbalarna vandat- muayyene tahsis ve ruhhan-
sa'irenin dahi rtbe ve mansblannn ehemmiyyetlerine ve bundan
sonra verilecek karara gre kendilerine ber-veh-i hakkaniyyet maa6 Isliihdt Ferman
lar ta'yin olunub, fakat hnstiyan rahiplerinin emval-i menkUle ve
gayrimenkUlelerine bir gna sekte iras olunnyarak hnstiyan vesa'ir
tebaa-i gayr-i mslime cem:atlerinin millete olan maslahatlannn
idaresi her bir cemaatin rullban ve avan beyninde mntehib 'azadan
mrekkep bir meclisin hsn-i muhafazasna havale klnmas ve
ehalisi cmleten bir mezhebde bulunan ehir ve kasaba ve karyelerde
icra-i ayine mahsus olan ebniyyenin ve gerek mektep ve hastahane ve
mezarlk misill sa'ir malallerin hey'et-i asliyyeleri zere ta'mir ve
termimlerine bir glna mevani i'ka olunmayb byle malallerin
mceddeden inas lazm geldikte patrik veya r'esa-y milletin tasvibi
halinde bunlann resm ve slret-i inas bir kerre canib-i Bab- Alimize
arzolunmak iktiza edeceinden ya s1ver-i mar1za kabul ile mteallik
olacak irade-i seniyye-i mlukanem mucibince iktizas icra veya bir
mddet-i muayyene zarfnda olbabda olan itirazat beyan olunup bir
mezhebin cemaati yalnz olarak sa'iriyle kank olmyarak bir mahalde bulunur ise o yerde ayine mteallik hususat zahiren ve alenen
icrada bir trl kuy1da uar olmayb ahalisi edyan- muhtelifede bulunan cemaatlerden mrekkep olan ehir ve kasaba ve karyelerde ise
her bir cemaatin takm sakin olduu, aynca mahalde balada bahs
beyan olunan usUle ittiba'en kendi kilise ve hastahane ve mektep ve
mezarlklann ta'mir ve termime muktedir olabilmesi ve mceddeden
ina olunmas iktiza eyliyen ebniyyeye gelince bunlar iin ruhsat- lazmeyi patrikler veyahUd cemaat metropolideri canibi Bab- Alimiz-

den istida edp Devlet-i Aliyyemizce bunda bir g1na mevani-i mlkiyye olmad halde ruhsat- seniyyem irzan klnmas ve bu mak1le
ilerde hkmet tarafndan vuku' bulacak mu'amelat klliyen hasbi
olmas ve bir mezhebe tabi olaniann adedi ne mikdar olursa olsun ol
mezhebin kemal-i serbesti ile icra olunmasn te'min iin terlahir-i lazme ve kaviyyenin ittihaz klnmas ve mezheb ve lisan veyahud cinsiyet cihetleriyle sun1f- tebaa-i saltanat- seniyyemden bir snfn aher
snfndan aa tutulmasn mutazammn olan kaffe-i ta'birat ve elffiz .
ve temyizat muharterat- divaniyyeden ilelebet mahv izale klnmas
ve ahadd- nas beyninde veyahud me'murin taraflanndan dahi m1cib-i
enn ve ar olacak veya namusa dakunacak her trl ta'rif ve tavsifn
isti'mali kanunen men'olunmas ve nk memalik-i mahr1samda
bulunan her din ve mezhebin ayini ber-veh-i serbesti icra olunduundan tebaa-i ahanemden hibir kirnesne bulunduu dillin ayinini icradan men'olunmamas ve bundan dolay cevr eza grmemesi ve tebdil-i din ve mezhep etmek zere kimse icbar olunmamas ve saltanat-
seniyyemizin me'muin~ .ve hadernesinin intihab ve nasb tensib ve
irade-i ahaneme men1t olarak tebaa-i Devlet-i Aliyyemin cmlesi her
hangi milletten olursa olsun devletin hizmet ve me'muriyyetlerine kabul olunacaklanndan bunlar ehliyet ve kabiliyyetlerine gre umum
hakknda meriyy'l-icra olacak nizarnata imtisalen me'muriyyetlerde
7 Islahat Ferman
istihdam olunmalan ve saltanat- seniyyem tebaasndan bulunanlar
rnekatih-i ahanemin nizarnat- mevzu'alannda gerek since ve gerek
imtihanca mukarrer olan era'iti ira eyledikleri takdirde cmlesi
bilafark ve temyiz Devlet-i Aliyyemin mekatib-i askeri)'ye ve
mlkiyyesin~ kabul olunmas ve bundan baka her bir cemaati maarif
ve hrefve sanayie da'ir millete mektepler yapnaa me'zn olup, fakat bu makle pekatih-i umumiyyenin usul-i tedrisi ve muallimlerinin
intihab 'azas taraf- aMnemden mansiib muhtelit bir meclis-i maarifn nezaret ve teftii tahdnda olmas ve ehl-i islam ile hinstiyan
vesa'ir tebaa-i gayr-i mslime meyilnesinde veyahUd tebaa-i iseviyye
vesa'ir tebaa-i gayr-i mslimeden mezahibi'l- muhtelifeye tabi' olanIann birbiri beyninde ticaret veyahUd cinayata nteallik zuhura gelecek cem'i de'avi muhtelit divanlara havale olunup istima- da'va iin
ibu divanlar tarafndan akdolunacak meclisler aleni olacandan
mddei ile mddei-aleyh muvacehe olunarak bunlann ikame edecekleri ahitler tekarir-i vak'alann da'ima kendi ayin ve mezhepleri
zere icra edecekleri birer yemin ile tasdik eylemeleri ve hukUk-
adiyyeye a'id olan de'avi dahi eyalat ve elviye muhtelif meclislerinde
vali ve kad-i memleket hazr olduklan halde er'an veya nizamen
r'yet olunuh ibu mehakim ve mecalisde muhakemat- vak'a aleni
icra olunmas ve hristiyan vesa'ir tebaa-i gayr-i mslimeden iki kimse
beyninde hukUk- irsiyye gibi de'avi-i mahsusa sahibi dava olanlar istedikleri halde patrik veya r'esa ve mecalis marifetiyle r'yet olunmak zere havale klnmas ve mcazat ve ticaret kanunlariyle muhtelif divanlarda icra olunacak usul ve nizarnat- mrafaat mmkn mertebe sr'atle ikmal olunarak ve zabt tedvin klnarak memalik-i
malrUsa-i ahanemde mst'amel olan elsine-i muhtelifeye tercme ile
ner ilan olunmas ve hukUk- insaniyyeyi hukUk- adalet ile tevfik

etmek iin mazanne-i su'i olanann veyahUd te'dibat- ceza'iyyeye

mstahak bulunaniann habs ve tevkiflenne mahsus olan kaffe-i malbes ve mahall-i sa'irede usul-i habsiyyenin mmkn mertebe mddet-i
kallle zarfnda slahna mbaeret olunmas ve herhalde habshanelerde
bile canib-i saltanat- seniyyemden vaz' klnan nizarnat-
inzibatiyyeye muvafk olan mu'amelattan ma'ada hibir giina mcazat- cismaniyye ve eziyet ve ikenceye mabih kaffe-i mu'amele
dahi karnil en lav ve iptal klnmas ve bunun hilafnda vuku' bulacak
hareket ediden men' ve zecr olunacandan ma'ada bunun crasn
emreden me'murin ile bi'l-fil icra eyliyen kesann dahi ceza kanunnamesi iktizasnca tekdir ve te'dip olunmas ve Dar's-saltanat-
seniyyem ve eyalat ve bilad ve kurada umur- zaptiyyenin tanzimi
maddesi asiide-i hal olan kaffe-i tebaa-i mlukaneme kendi mal ve
canlannn muhafazasna sahihen ve kaviyyen emniyyet verecek surette tanzim klnmas ve verginin msavat tekalif-i sa'irenin msavatn mucib olduu rnisll hukka olan msavat dahi veza'ife
8 Isiahat Ferman
olan msavat mstelzim olduundan hnstiyan vasir tebaa-i gayr-i
mslime dahi ebiili-i islam misllu hisse-i askeriye itas hakknda
muahharan verilen karara ilyad mecburiyyetinde bulunmas ve bu
hususda bedel vermek veya nakten ake imsiyle hizmet-i fi'iliyyeden
mu'af olmak usulnn '"icra olunmas ve islamdan ma'ada tebaann
sunuf- askeriyye iinde suret-i istihdamlar hakknda nizarnat- liizme
yaplp mddet-i kalile-i mmkine zarfnda ner ilan klnmas ve
eyalat ve elviye meclislerinde tebaa-i mslime ve iseviyye vesa'ireden
bulunan 'iizann emr-i intibiiblarn bir suret-i sahihaya koymak ve
arann doruca zuhUrunu te'min eylemek iin ibu meclisierin suret-i
tertib ve tekilleri hakknda olan nizamatn slahna teebbs ile Devlet-i Aliyyem netice-i aray ve verilen hkm ve karar sahihen bilmek
ve buna neziiret etmek esbab ve vesa'il-i messiresinin istihsalini
mtalea eylemesi ve nk bey ve fi.iruht ve tasarrufu emlak ve akar
maddeleri hakknda olan kavanin kiiffe-i tebaa-i mlukiinem hakknda
msavi oldpundan kavanin-i Devlet-i Aliyyeme ve nizarnat- zabta-i
belediyeye ittibii ve imtisal eylemek ve asl yerli ebiilinin verdikleri tekiilifi vermek zere saltanat- seniyyem ile dvel-i ecnebiyye beyninde
yaplacak silver-i tanzimiyyeden sonra ecnebiyyeye dahi tasarruf-
emlak msaadesinin itii olunmas ve tebaa-i saltanat- seniyyemin kiiffesi zerinde tarh olunacak vergi ve tekalif snf ve mezheplerine
baklmyarak bir sfuette ahzolunmakta idnden ibu tekalifin ve
ale'I-husus a'ann ahz u stirasnda vuku' bulmakta olan su'iistimalatn slah- tedabir-i seri'as mtalea ve mzakere olunuh dorudan doruya ahz- vergi etmek usulnn peyderpey icras kabil olduka varidiit- Devlet-i Aliyyemin ilziim olunmas usulnn yerine
bu silret ittihaz klnp usul-i biiliye can olduka me'murin-i Devlet-i
Aliyyem ile mecalis 'azalannn mzayedeleri alenen icra olunacak
olan iltizamattan birini deruhte etdirmeleri veya bir gna hisse almalar mcazat- edide ile men' klnmas ve tekillif-i malalliye dahi
mehmaemken mahsUlata halel verniyecek ve ticaret-i dahiliyyeye
mani olmyacak surette vaz' ve ta'yin olunmas ve umur- nafi'a in
ta'yin ve tahsis olunacak mebiili-i mnasibeye herren ve balren ina

ve ihdas olunacak turlk ve mesaiikten istirade edecek olan eyalat ve

sancaklarda vaz' ve te'sis klnacak vergiyi mahsuslar dahi ilave edilmesi ve saltanat- seniyyemin heber sene iin varidiit ve masarirat
defterinin tanzim ve ira'esi hakknda muahharen bir nizam- mahsus
yaplm olduundan bunun temami-i icra-y alkamma itina olunmas
ve her bir me'murine .tahsis klnm olan maalann bsn-i tevsiyyesine mbaeret klnmas ve her bir cemaatin r'esasiyle taraf-
eref-i abiinemden ta'yin olunacak birer me'murlan tebaa-i saltanat-
seniyyemin umumuna a'it ve raci olan maddelerin mzakeratna Meclis-i Viiiii'da bulunmak zere makam eelil-i vekalet-i mutlakarndan
malsilsen celb olunuh ve ibu me'murlar birer sene iin ta'yin klnb
9 Islahiit Ferman
bunlar me'muriyyetlerine baladklan gibi tahlif olunmalan .ve Meclis-i VaHi'nn 'azas gerek adi ve gerek fevkalade, vuku' bulan
iti'malannda re'y ve mtalaalann doruca beyan ve i:tade etmeleri
ve bundan dolay asla rencide olunmamalan ve ifsad ve irtikap ve
i'tisiifa da'ir olan kavaninin alkarn kaffe-i tebaa-i saltanat: seniyyem
haklannda herhangi snfla ve ne trl me'muriyyette bulunurlarsa bulunsunlar usul-i: mer1'asna tevfkan icra olunmas ve Devlet-i
Aliyyemin tasbil-i usul-i sikke ile umur- maliyyesine itibar verecek
banka misill eyler yaplp memalik-i malrUsa-i ahanemin menha-
serveti maddiyyesi olan hususata iktiza eden sennilyelerin ta'yiniyle
ve mahsulat- memalik-i ahanemin nakli iin icab eden turlk ve
cedavilin kadiyle ve emr-i zira'at ve ticaretin tevessne ha'il olan
esbabn men'iyle tesbilat- salihann icra olunmas ve bunun iin maarif ve ulum ve sermaye-i Avrupa'dan stiradeye baklmas esbiibnn
bi'l-etraf mtaleasiyle peyderpey mevki-i icraya konulmas maddelerinden ibiiret olmakla siz ki, sadr- azam,- stilde-iyem-i miirnileyhsiz ibu fennan- celil'l-unvan- mlukanemi usul zere gerek
Dersaadetimde ve gerek memalik-i ahanemin her bir tarafndan ilan
ve ia'atle hususat- mer1hann biilada beyan olunduu vehile icray iktizatanna ve bundan byle alkam- eelllesinin da'ima ve
mstemiren mer'iy'l-icra tutulmas esbiib- lazme ve vesa'il-i
kaviyyesinin istihsal ve stikmali hususuna bezl-i eell-i himmet
eyliyesiz yle bilesiz alarnet-i eriferne itimat klasz, tahriren f
eva'il-i ehr-i cemaziye'l-uhra, sene isna ve seb'in mieteyn ve elf.
lO Birinci Blm
GLHANE IlATil
VE
1839 DNEM 1
1 TANZiMAT NEDR?*
Halil nalck
Ne gibi hadiseleri ifade ettii vazl ekilde tayin edilemeyen bir
tabir de Tanzimat'tr. Tanzimat bazen, sadece Osmanl mparatorluu
dahilinde hakim Mslman kitle ile tabi Hristiyan kavimler arasndaki mnasebetlerin bir safhas olarak dnlmektedir. Bazen de
memleketimizin garp medeniyeti dairesine giri hadisesiyle bir tutulmaktadr. Tanzimat phesiz bu iki ana istikameti tamam ile snrlan
iine almakta; ve esasen bu iki hareket arasnda da pek sk mnasebetler bulunmaktadr. Fakat Tanzimat meselesini tam manasiyle anla-

mak iin evvela onu mcerret muhakemelerle gazete stunlanndan

gelen telakkilerin elinden kurtarmak lazmdr. Tanzimat nedir, demeden nce onun domu bulunduu cemiyetin tarih iindeki yryn itimai kadronun geirdii asli deiiklikleri ve bizzat bu hareketin safhalann gstermeliyiz.
Bunun byle bir makale ile deil, mrler isteyen uzun ve derin
almalarla aydnlanabileceini itiraf etmek lazmdr. Fakat, yurdumuzda maalesef hiila muasr tarihimiz hakknda esasl eseriere pek
rastlamyoiuz. Bu hususta tamamen, yakn tarihimizi ancak Avrupa
siyasi muvazenesi ve emperyalizmi bakmndan gren garb melliflerinin tetkiklerine balyz. Halbuki Avrupa'mn "ark Meselesi" adyla
vcuda getirdii muazzam edebiyat' bilhassa harici siyaset bakrnndan
fevkalade mlim olduu halde yakn tarihimizin hakiki inkiaflanm, i
varlmz meydana karmakta tabii ok kifayetsiz ve yanltr.
Mamafh memleketimizde bu meselenin yakn tarihimiz ve bu
gnk hayatmz iin haiz olduklan ehemmiyetin anlalmas sayesinde yaknlarda bu yolda mhim bir adm atldna ahit olduk. HaBu makale Ankara niversitesi D.T.C.F. Yllk Aratrmalar Dergisi I, (1940- 1941),
(stanbul, 1944), ss.237 -''263'den alnmtr. 1
Mesela Bengesco, 182l'den 1897'ye kadar ark Meselesi zerinde Franszca yazlm 2142 eser tespit etmektedir; (Une Notice Bibliographique sur la Question
d 'Orient.) -ngilizce eserler iin baknz; Y ovanovitch, An English Bibliography on the
Near Eastern Question: 1481-1906. Ve nihayet V. N. Michof, Sources Bibliographiques sur l'Histoire de la Turquie et de la Bulgarie, cilt 4, Sofya, 1934. Bu son
eser Almanca, Franszca ve ngilizce 1585 eseri ihtiva etmektedir.
13 Halil nalck
kikaten tarih edebiyatmz byk, ok istifadeli bir eser kazand?
MaarifVekaleti'nin teebbs ile meydana gelen ve daha ziyade Tanzimat'n Garpllama bakmndan roln belirten bu eser sistematik
bir tenkide tabi tutulursa belki sylenecek bir hayli ey bulunur
3
Mesela balca denilebilir ki, baz mhim meseleler ok sathi tetkik olunmutur. Yaz sahiplerinden bazlan, sadece Engelhardt'n grlerini
tekrarlamaktan baka bir ey yapmamlar, yahut garp manellerini
hlasa etmilerdir, vesaire ... Btn bunlarla beraber bu kocaman cildin bize Tanzimat meselesini aydnlatacak baz klar getirdii muhakkaktr. Bilhassa Tanzimat'n Avrupallama bakmndan roln tayin iin bu eser mhim bir mehaz saylmaldr. Fakat phesiz, eserde
yer yer temas edildii zere Tanzimat, bu Garplama hareketinden
ibaret deildir. Bizce Tanzimat, mparatorluun btn XIX'uncu asr
tarihini izah eden temel hadisedir. Tanzimat, iktisadi-itimai temelleri
ryerek yklnaa yz tutan bir imparatorluun yeni prensiplerle
yeniden kurulma teebbsn gsterir, bu itimai temel ne idi, nasl
bozuldu, yeni vaziyet karsnda imparatorluun yapt hareketin mahiyeti nedir? Aada.bunu gsterrnee alacaz.
***
Asrlarca hayatiyet gstermi bir imparatorluun, bir ok Hristiyan melliflerin iddia ettii gibi, ancak cebir ve iddetle tutunabildii
faraziyesi artk baz ciddi eserlerde yer bulmamaktadr4. Filvaki Os-

manl mparatorluu ileri bir siyasi ve iktisadi sisteme dayanyor ve

hayatiyetini bilhassa bunlardan alyordu.
Baz tarihitere gre, Osmanl mparatorluu 'nun kuruluunu ve
yaamasn temin eden en mhim tarihi esas, Balkan kavimlerine Bizans devrinden siyasi bir ideal halinde intikal eden tek hakimiyet, paralanmaz bir imparatorluk fikri idi
5
Osmanllardan evvel Balkanlarda
nfuz kazanan her devlet (mesela son olarak Duan'n Srp mparatorluu), bu nizarn tahakkuk ettirmee alyordu. Balkan milletleri,
Bizans yerine kaim olan niversel Osmanl hakimiyetini kolaylkla
2
Tanzimat, L 100 'nc Yldnm Mnasebetiyle, stanbul, Maarif Matbaas, 1940.
3
Byle bir tenkid denemesi Prof.mer Ltfi Barkan tarafndan yaplmtr. Baknz:
iktisad Fakltesi Mecmuas, cilt II, say 2, ss. 288-329.
4
Hanri Hauser ve Augustin Renaudet, Les Debuts de 1 'Age Moderne, Paris, 1929.
5
Grenard, Grandeur et Decadence de I'Asie, s. 100- hatta Iorga, Bizans'n bu "tek ve
paralanmaz imparatorluk" telakkisini, Osmanllarn benimsediini iddia etmektedir.
Sayn Prof. Fuat Kprl Balkan kavimlerinde bu telakki hakknda bir ey sylememekle beraber Osmanllar'da bu niversel imparatorluk telakkisinin arktan geldii
fikrindedir. Iorga, XIX'uncu asrda Balkan milletlerinin istiklal hareketlerine kar
Bab- Ali'nin daima tarnarniyeti mlkiyeden bahsetmesini bu telakkinin; bir eseri
saymaktadr. (Kprlzade Mehmed Fuad, "Bizans Messeselerinin Osmanl
Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar", Trk Hukuk ve iktisad Tarihi
Mecmuas, cilt I, s. 249-250.).
14 Tanzimat Nedir?
benimsediler. Filhakika daha kuruluundan itibaren devletin idaresinde rki, milli, dini hibir taassup eseri grlmez. mparatorluun en
byk sadrazamlan arasnda ~ou, Balkan reayasndan klelikten yetitirilme kimselerdi. Trke~yannda bazen Rumca, Slavca, hatta Latince resmi dil olarak krllamlmakta id{ Ortodoks Kilisesi geni dini,
hatta idari imtiyaziara malik resmi bir messese olarak tannmt.
Velhasl muhtelif dinleri, kavimleri sinesinde toplayan imparatorluk,
bu, muazzam yapy tutacak geni prensiplerle idare olunmakta idi.
Devlet-imparatorluk fikri her eyin stnde idi. unu da hatrlatalm
ki eyhlislamlar ve umumiyede din adamlan ancak inhitat devrinde
stn bir nfuzasahip olmulard7 .
Y erii imparatorluk sadece eski bir siyasi telakkiyi temsil ettii iin
deil, Balkan kyllerinin lehine byk bir deiiklik husule getirildii iin de memnuniyetle karland. Osmanllar Balkan yanmadasn
fethettikleri zaman kylnn ekseriyeti, kendisine ait olmayan bir topra irsi ve daimi bir kirac eklinde ileyen ve ayn zamanda bir toprak klesi (serf) veya sadece kolon eklinde topraa bal bulunan
kitlelerden ibaretti
8
Harplerde bu topraklann sahibi bulunan Boyariarn byk ksm telef oldu9

 Sahipsiz kalan bu topraklan devlet kendine maletti ve trnar sistemine esas olan bu min arazi, Rumeli'de hakim bir toprak rejimi haline geldi
10
Yeni vaziyette de kyl toprana
sahip deildi. Fakat ayn ekilde, askeri hizmet mukabili yalnz devlete ait vergileri alnaa salahiyedi sipahinin de toprak ve reaya zerinde bir hakk yoktu. O, bumiri arazinin idaresiyle mkellefbir ziraat
memuru vaziyetinde idi. Binaenaleyh kylnn bandan derebeyinin
keyfi tahakkm kalkm bulunuyor, dier taraftan iletme btnlerinin (yani bir ifti ailesini geindirrnee yeter arazi btnleri, iftler)
paralanmasna veya bir elde toplanmasnamani olan kanunlar, kylnn rgatlamas tehlikesini de ortadan kaldrarak istikbalini emin
tutuyordu. Kyl hibir angariyeye tabi deildi 1 1
"Yeni vaziyette
Hristiyanlar byk faideler buldular. Evvelce daima kargaalk iinde
bulunan ve tahrip edilen vasi memleketlerde imdi sulh ve skun h6
C. Truhlka, "Bosna' da Arazi Meselesinin Tarihi Esaslan", Trk Hukuk ve iktisad
Tarihi Mecmuas, cilt I., s. 57.
7
Hatta renard (mezkur eser, s. 128) din adamlannn devlet ileri zerinde nfuzunun
artmasn balca inhitat arnilieri arasnda saymaktadr. 8
mer Ltfi Barkan, Tanzimat, I, s. 362.
9
1389 Kosava Muharebesi'nde hemen btn Srp zadegan ve Bosna ve Hrvat
zadegannn byk bir ktsm'ebediyen ortadan kalkt. (Dr. O. Von Franges, Rev. inte.
d'Agriculture, La reforme agraire en Yougoslavie, 1934, say VII, s. 282.) Beyazt
1393'de Bulgar paytaht Tmovo'yu ald zaman slfuniyet'i kabulden imtina eden
110 boyan kltan geirdi. ,(Stanev, Histoire Chronologique de la Bulgarie, Sofya,
1938, s. 57).
10
mer Barkan, "Trkiye'de Toprak Meselesinin Tarihi Esaslan'', lk, say 63, s. 233.
11
mer Barkan, "Trkiye'de ifti Snflannn Hukuki Stats", lk, say 53.
15 Halil nalck
km sryor. Balkan yanmadasnda halk uzun zamandan beri unutulmu bir asayiin tadn tadyordu." Bu devirlerde "Hristiyanlar nadiren ve zayfbir ekilde isyan ettiler"
12
Yeni Osmanl nizam, garpta
feodal anariyi kaldrarak alan snflar lehine bir inkiaf merhalesi
olarak gelen merkeziyeti monarilerin teekkl hadisesine mrnasil
tarihi bir tekamld13
Osmanllk, Orta Zamann (Ortaa) iki
karakteristik temeli olan imparatorluk ideali ve toprak mnasebetleri
sahasnda ta sanayi ve milliyet ann geliine kadar kendisini ayakta
tutacak salam temellere oturmutu.
Bu kuvvetli imparatorluk yapsn sarsan arniller birok eserlerde
umumi surette gsterilmitir. Burada bunlann bulasas bile fazla uzar;

esasen mevcut tetkikat, Tanzimat meselesinde olduu gibi inhitat meselesini de metodik bir ekilde tahlil iin kat'iyyen kati deildir. Biz
burada bilhassa imparatorluun esas kanunlann tadil ederek yeni
Osmanl rejimine gei hadisesini douran byk tarihi artlan aratmaa alacaz.
Osmanl mparatorluu bilhassa ifti kitlelere dayandndan kudret ve hayatiyeti bilhassa onlara bal bulunduundan, trnar sisteminin ve onunla mnasebattar olarak arazi rejiminin urad deiiklikler byle bir aratrmada hususi bir ehemmiyet kazanmaktadr. Filhakika, mparatorluun parlak devrinde, timar, zeamet ve has topraklan bilhassa Rumeli'de vakftarla beraber arazinin byk ksmn
kaplamakta idi. Anladmza gre bu rejimin bozulmas Devleti askeri ve mali inhitat iine atm ve bilhassa XVIII'inci asr sonuna
doru mparatorluun bir toprak aristokrasisi elinde paralanmasna
balca amil olmutur. te burada, hakiki mesele kendini gsk.nektedir: Acaba hakikaten, Balkanlarda byle bir toprak aristokrasisi teekkl etmi midir; reaya isyanlanyla bunun alakas nedir? Taasuplan,
kendilerini acele hkmlere sevkeden baz Hristiyan mellifler,
umumiyede timarla muahharen teekkl eden malikane-iftlikleri kantrmakta ve Balkanlardaki Trk hakimiyetini daha meneden itibaren reayann esareti zerine kurulmu bir Trk aalar feodalitesi eklinde tasavvur etmektedirler
14
Bu hata, muahharen hasl olmu bozuk
ekilleri aldacele btn deviriere temil etmekten douyor. Tarihin
her devrinde olduu gibi, Osmanl mparatorluu'nda da arazinin ve
devlet otoritesinin mahalli beyler tarafndan gaspedilmesi, ancak devletin zaaf ve toprak sisteminin bozuluu zamanlannda balamtr.
Osmanl tarihinde bu hadise bilhassa XVIII'inci asnn ikinci yansnda
aalann, beylerin, ayanlarn zuhurile kendini meydana vurmaktadr.
12
Grenard, mezkur eser, s. 128.
13
Iorga, Histoire des Etats Balcaniques Jusqu a 1924, ss. 1-22.
14
J. Ance1, Manuel Historique de la Question d'Orient, ss. 31-32 ve 20; N. Stanev,
Histoire chronologique de la Bulgarie, Sofya, 1938, s. 61.
16 Tanzimat Nedir?
Fikrimizce bunun tesirleri mparatorluun sukutuna kadar devam etmi ve dier arnillerinde inzimamile paralanmalann hakiki sebebi
olmutur. Bunu aada i~li! alacaz.,Bu iddiaya zd bir gr de
Balkanlar'da toprak meseleferinin ihtilalleresebep olmad ve bunlann ~~~a.ziJade baka amitl~~ ve bilhassa d hadiseler tesiriyle husu~e
geldgdr1 Mamafih esas tbanyla bu fikre taraftar bulunan Profesor
mer Ltfi Barkan dahi, Trk toprak rejiminin soysuztaarak halk
kitlelerinin hayatnda bir mesele olarak kendini hissettirdiini kabul
etmektedir
16
Hulasa bizce, yenilemi bir Avrupa karsnda, Orta Zaman ark messeselerine dayanan imparatorluun zaruri inhilali hadi-

sesini, bu mparatorluun temel tan tekil eden bir messesinin,

tirnar ve arazi rejiminin bozuluu ile birletirmek en makul yoldur.
Bunu tebarz ettirmek zere, bu bozuluun umumi askeri ve mali vaziyet zerindeki mhim tesirlerine temas ettikten sonra asl iktisadiitimal neticelerine geeceiz.
Evvela tirnar sisteminin umumi karakterlerini izmek lazmdr17
Tirnar sisteminin esas "muayyen askeri hizmet mukabilinde irsi olmak zere muayyen ikta'lar" vermekten ibarettir
18
Bu sistem kat'i
ekliyle Seluklular devrinde meydana km; yakn arkta btn dier Trk slam Devletlerinde devam ettikten sonra Osmanllarda en
mtekamil haline erimitir. Osmanllar fetbedilen memleketler arazisini umumiyede devlete maletmiler ve bunun byk ksmn da tirnar
ve zeamete ayrmlardr. Yksek mlkiyeti devlete ait olan bu min
topraklar hususi mlk gibi tasarruf olunamaz. Tirnar sahibi bu araziden kendisine tahsis edilmi olan ksm zerinde reayadan toplad
muayyen vergilerle geinir. Timar, babadan oula dorudan doruya
intikal eder. Yeniden tirnar verilmesi ancak, harpte yararllk gsterenler iin ve sancak beyinin arzile olur. Tirnar sahibinin vazifelerine
gelince, muhakkak tirnan dahilinde oturmas arttr. Tehizatn kendisi dzer, askeri talimlerle megul olur, her an harbe hazr bulunur.
Sefer varsa, sancak beyinin bayra altna koar. Sulh zamanlannda
reayay ekiyaya kar korur, onlann herhangi bir ekilde istihsal kabiliyetini kaybetmemesine -kendi menfaati icab- dikkat eder, arazi
kanunlannn tatbikatma bakar. te "Osmanl mparatorluu'nun en
kuvvetli temel ta olan" bu tirnar sistemi
19
XVI'nci asr ortalannda
15
Evvelce Ebulula Mll{liin'de grdmz bu fikir mer Barkan tarafndan da mdafaa edilmektedir. Baknz; lk, say61, s.53 ve Tanzimat I, s. 321.
16 .
mer Barkan, Tanzimat, I,.not 43.
17
Bu hususta en mhim tetkikler, Prof. Fuat Kprl, "Bizans Messeselerinin Osmanl Messeslerine Tesiri", Trk Hukuk ve iktisad Tarihi Mecmuas, s. 2 I 9-240; Jean
Deny, "Timar", Encyclopedie de !'slam, ve bilhassa bibliyografisi.
18
Fuat Kprl, mezkur makale, s. 222.
19
smail Hakk Uzunarl, "Osmanl mparatorluu Tekilat", Trk Tarihinin Ana
Hatlar eserinin msveddeleri, seri II, No. 22.S.31.
17 Halil nalck
devlete 200 bine yakn talim grm mcehhez asker temin ederdi
20

Bu zamanda btn ulufeli asker ancak 41.000 kadard2 1

te bu sistem XVI'nci ason ikinci yansndan itibaren bozulmaya

balad. XVI'nci asr bandan Ayni Ali'nin Sadrazam, Murat Paa'ya

sunduu "Kavanini Ali Osman der Hulasa-i Mezamini Defteri Divan"da bu hususta deniyor ki: "Lacerem zuama ve erbab timann
ihtilaline. sebep iki maddedir: Evvelkisi Padiah dirliine mutasamf
olan zuama ve 'erbab tirnar sanca askeriyle olmayp alara koundu
olduudur. kincisi vaki olan seferterin yoklamalan mahfuz olup
dstrlamel olmaddr"22 Dier taraftan timariann saray halk ve
tevabii tarafndan nasl gaspedildiini Ayni Ali'den 20-30 sene sonra
mehur Koibey de yle ifade etmektedir: "Nice yzyl mukaddem
fetholunmu kura ve mezarii birer tarik ile kimin pamaklk ve kimin
arpalk ve kimin temlik ettirp ve kendulara tamam istina geldikten
sonra her biri tevabiine nice tirnarlar ve zeametler ettirp erbab seyfin
diriikierin kat' ettiler"
23
Ocakaalan, saray halk, Beylerbeyiler, sancakbeyleri tirnarlan kendi akrabalan veya hizmetkarlan zerine yazdrarak haslatn kendileri alrlard24 Bunun neticesinde "erbab tirnar
ve.ze.amel bilklliye yok oldu"
25
Bu nizamszlk, mparatorluun mukadderati bakmndan ok me'un neticeler dourmutur. Evvela
timarl sipahisirtin fevkalade azalmasna mukabil ulufeli asker pek ziyade oald26 1567'de adetleri ancak 48.000 iken, 1620 tarihlerinde
100 OOO'e kt27 Tabii bununla beraber hazinenin yk de artt.
1565 'te varidat 1830 yk, masraf 1896 yk idi. Hemen bir asr sonra,
1650'de irat 5329, masraf ise 6872 yke kt. Bu fark reaya zerine
ken yeni vergilerle kapatlyordu. Buna ramen varidatn hemen
113 ' kadar ak vard. Y enierilerin bu art, Devleti mali mzayaka
iine atan balca sebeplerdendi~8 HkUmet bunlann miktann indirmee alyorsa da bir trl muvaffak olamyordu. 1652'de buna teebbs eden Tarhuncu Paa ban kaybetti. Yenieriler, artk Devletin
birinci gailesi haline geldiler. Bunlar yalnz merkezde deil, taralarda
2
Cevdet Tarihi, cilt I, s. 90; D'Ohsson, Tableau General de l'Empire Ottoman, cilt
VII., s. 375.
21
Katip elebi, Dusturlamel Liislahlhalel, istanbul, Tasviri E.flr, tab' 1280, s. 13 . 22
Ayni Ali, Kavanini Ali Osman der hlasai mezamini defteri divan, Tasviri Ejkar,
tab', s. 75.
23
Koibey Risalesi, Ali Kemali Akst, tab' 1939, s. 31 Abdlhamid'in kz kardei Esma Sultan'n Rumeli'nde geni mukataalan vard ve bu mukataalan iltizamla alan Dimitri adnda bir bezirgan byk servetler toplamt (Cevdet Tarihi, cilt IV, ss. 91-92.)
24
Cevdet Tarihi, cilt I, s. 8l;Koibey Risalesi, s. 39.
25
Koibey, Koibey Risalesi, s. 31.
26
l768'de Rusya ile harb balad zaman orduda ancak 20 000 cebelu vard.
D'Ohsson, mezkr eser, VII, s. 376.

27
Katip elebi, mezkr eser, s. 13 l.
28
Mezkr eser, s. 134.
18 Tanzimat Nedir?
da tagallp etmekte, reayay haraca kesmekteydiler. 1804 'te Devlet,
Belgrad 't~ ki yenienlere kar Srplada ibirlii yapmak zamretinde
kalmt.
Tirnar sisteminin bozil1undai doanbumali mzayaka baka bir
cepheden tirnar sisteminirinhitatn hzlandrd. Filhakika, hazine yeni
varidat bulmak kaygsyla bir taraftan da mahll kalan tirnarlan zaptetmee koyuldu. XVI'nci asnn ikinci yansndan itibaren "cesimce
zeamet ve tirnarlar mahll olduka erbab istihkaka tevcih olunmayup
mukataat miriye namile hazineden bittevkif sene besene, mltezimlere lzfun ve bedelat irat kaydolunmaa balad29 Aynca vilayetlerde
beylerbeyi gibi "meraya medar taay olan haslarn ekserisi vatken
bevaktihi ref ve ilga olunarak mukataat miriyeye il hak" olundu30. Bu
siyaset, Selim III. zamannda Nizarn Cedit tekil olunurken daha geni bir lde tatbik edilmee balad. Askeri siahat dolaysyla masraf arttndan geliri on keseden ziyade olan "mukataat mahlulenin
canib-i miriden" zapt ve adarphaneden ilzam ile idare"olunmasna karar verildi (1791i
1
Keza (1787- 792) seferinde cepheden kaan Anadolu timarlularnn tirnarlar cezaen irad Cedide zaptedildi
32. Devlet,
dorudan doruya hazineye merbut bu araziyi umumiyetle iltizama
vermekteydi. Bu usul bilhassa Kanuni Sleyman'n Sadrazamlarndan
Rstem Paa zamanndan beri yaylm bulunuyordu.
Bu arazi "bi-z ve fask Yahudi eminler eline girp mukataat ve
hass hmayun kariyelerinin kesrine ve harap olmasna hadi oldu"
33 .
ltizam usul yalnz Devlete has deildi. Muhtelif yollarla mukataa
elde eden kimseler, bizzat tirnar ve zeamet sahipleri de yerlerine git- .
meyerek bunlar ar bedellerle iltizama verirlerdi. Keza, vakf arazi
de umumiyede iltizamla iletilirdi. "Mltezimler ise verdiklerini kardktan baka kesbi menafi zmnmda acezei raiyete tahammllerinden
birun zulm ve cevri gnaglin etmelerile tara ahalisinden niceleri
terki vatan etmee mecbur" oldu34. Neticede btn mparatorluu
kaplayan bu iltizam usul, bir mltezim snfnn meydana kmasna35 ve reayann iddetle soyulmasna sebeb oldu.
83 'de btn timariarn devlete maledilmesile bu inkiaf seyri
tamamland36 Tanzimatn ilanile vergi toplama salayeti bir devlet me29
Mustafa Nuri Paa, Netayic!vukuat, cilt I, s. 177.
30
Mezlcir eser, cilt II, s.! 05.
31
Cevdet Tarihi, cilt VJ, s. 59.
32

Asm Tarihi, cilt I, s. 41.

33
Koibey Risalesi, s. 63.
34
Cevdet Tarihi, cilt I, s. 106.
35
Cevdet Tarihi'nden naklettiimiz u fkra dikkate ayandr. Gruhu mlteziminden
Hac Nurnan orlu havalisinde vaki baz mahalleri sene besene ashab mukataartan deruhte ve iltizan ederek tahsili servetsanan etmekte ... (cilt II, s.143).
36
Spahilere tazminat mukabilinde verilen devlet esham 60 milyon kuroa bali oluyordu (J. Deny, "Timar", Enc. s.).
9 Halil nalck
muru olan muhassllara verildii halde iltizam usul bu mukataalardan
kaldnlmad37 . Modemlernek iddiasnda bulunan bir devlet hayaletile
ackl bir tezad halinde, reaya srtnda geinen mltezim snf da gittike kuvvetlenmekte devam etti. Mamafh 1839 Glhane Hatt'nda iltizam usulne kar u iddeti, "alat tahribiyeden olup hibir vakitte
semere-i nafas grlmeyen iltizamat usul muzrras" ifadesinin
mana ve muln imdi daha iyi anlam bulunuyoruz.
Timann boziluu, toprak rejimindeki deiiklik sadece, "iltizam
usul muzrrasnn" yerleip yaylmasn deil, daha baka ve ok
daha baka ve ok daha mhim iktisadi-itimai neticeler dourdu. Filhakika devlete ait topraklar, malikane-iftlik halinde flen mahut bir
aalar ve orbaclar zmresinin eline geerek milyonlarca kyl feodal bir rejimde olduu kadar mkl maddi artlar iine dt ki, mparatorluun ykl tarihinde bizce en esasi hadise budur. imdi bu
malikane-iftliklerin ve bu yeni itinai snflann nasl teekkl ettiini
aratracaz. Beylerin min araziyi byk iftlikler halinde kendi millikaneleri yapmalan balca u yollarla olmutur:
A) Miri arazinin padiahlar tarafndan temliki- Min araziyi
mlk olarak ancak padiah verebilirdi
38
. Osmanl padiahlan, ta
meneden itibaren byle, tevecchlerini kazanm veya byk bir i
grm kimselere temliknamelerle arazi temlik etmilerdi. Bu malikaneler, sahipleri tarafndan tam bir mlk eklinde tasarruf olunurdu
39
.
Yani er'i miras kaidelerine tabi olur, satlabilir, hibe veya
vakfolunabilirdi. Mamafh bunun geni mikyasta tatbik edilmedii
muhakkaktr; zira min araziye ait bir takm vergilerin ilgasn mucip
olan temliki er devlet iin zararl grlyordu.
B) Mukataalarn tapu ile satlmas- Bu usul, spahinin tirnar
arazisini tapu ile reayaya kiralamas eklindedir. Fakat burada sipahi
ortadan kalkm yerine, bu mukataalan "deruhtei iltizam"nda tutan
mltezimler veya memurlar kaim olmutur40 . Mahlul arazi mzayede
ile satla kanlr, kimin zerinde kalrsa eline tapu temmesskii
nam ile bir tasarruf senedi verilirdi. 1268 (1851) tarihli muahhar bir
senet Tanzimattan sonra da kylerin toptan satldn gstermekte ve

1858 arazi kanunnamesinden nce bu husustaki teaml hakknda bir

37
mer (Ltfi) Barkan, Tanzimat , s. 351. Sonradan dier sahalarda da tekrar iltizam
usulne dnlmtr. 38
Ebussuud'un fetvas, (mer (Ltfi) Barkan, Tanzimat, , s. 335).
39
smail Hakk Uzunarl, Osmanl mparatorluu Tekilft, s. 38; Mustafa Nuri,
Netayiclvukuat, , s. 144.
40
Tarzimattan sonra lO Cemaziyrlahir 1261 (1854) tarihili bir fkrai kanuniye ile bu
nevi arazi iin tapu senetlerinin ancak Defterhaneden verilmesi kararlatrlmtr.
(mer Barkan, Tanzimat I, s. 335).
20 Tanzimat Nedir?
fikir vermektedir
41
(Bu orijinal senedi makale nihayetine dercediyoruz). Yine Tanzimat'tan sonra gnderilen bir tahriratta, arazi-i malIflenin dahi deer bahalariyl.eoicaren fruht olunarak esrnam haslasnn emvali saire ile beraber gnderilmesi" emrolunmaktadr42 1274
(1858) tarihli Araz-i K~nulinamesinde, ahalisi mevcut bir kariyenin
iftlik ittihazile topraklannn mstakilen bir ahsn uhdesine
verilmiyeceini emreden maddenin
43
, sonradan byle, iftiikierin
teekklne mani olmak iin ilave edilmi bir hkm olduunu tahmin edebiliriz. Bu kyleri mzayede ile alanlar, tabii yine o mahallin
zengin, nfuzlu snf idi. Hudut gibi baz mntakalarda Hristiyanlar
miri arazi satn alamazlard44
. Mesela bu suretle Vidin eyaletinde hemen btn arazinin Mslman aalarn eline getiini grmekteyii
5
.
Tapu ile miri araziyi ellerine geiren bu aa ve beylerin kanunen toprak zerinde hibir ekilde mlkiyet haklar yoktu. XIX'uncu asr banda Koca Sekbanba Lfyihasnda deniyor ki: "Devleti Aliyenin
filasl mali muaccele ile taliplerine verdii mukataa hakikati halde
er' an ve akl en hibir kimsenin mali mevrusu olmad cmlenin malumu olup hala heratarda dahi sarihtir"
46
. Aalar daha ziyade, spahilik devrindeki reaya gibi daimi kirac vaziyetinde idiler. Devlet muhtelif vaziyetlerde topra geri alabilirdi ve arazi yalnz erkek eviada
intikal edebilirdi
47
. Fakat zamanla bu miri arazi mutasamflarnn
tasarruf haklar geniletilerek tam bir mlkiyet haline yaklat. Filhakika lO Cemaziylahar 1261 tarihli fkrai kanuniye ile veraset hakknn kzlara, daha sonralar da dier yakn akrabaya temil edildiini
gryoruz
48

 Bu suretle Tanzimat'n mutlak mlk esas tutan prensipleri dahilinde beyler, hukuken de topran sahibi oldular. Asrlardan
beri topra iiiyen kyl daha fena artlar altnda yine basit bir kirac
olarak kald. Hakikatte, bu batapu toprak mutasamflar, merkezi idarenin zff ve karkl delaysile reaya karsnda eskiden beri tam
bir mlk sahibi vaziyetinde idiler. Reaya ise devlete verdii vergilerden baka toprak kiras olarak da, beye mahsulnden bir ksmn vermekte ve angarya hizmette bulunmakta idi
49
. Bu suretle "mukataat
miriye" olarak devlete dnen tirnarlarn merkezi otoritenin zff netice41
Bavekalet Ariv Dairesi, Bulgar mesalihi, Na. 40-1.3 Zihice 1266 tarihli irade
melfuflanndan.
42
Dolmabahe Saray'nda Bulgar mesalihine dair iradilt seniye suretleri.- 3 Zilhicce
1266 .tarih ve 265 numaral irade melfuflanndan cevab ali, iradenin hazinei evrak numaras 35,- Bavekalet ariv dairesi, Bulgar mesalihi, 40-1. 3 Zilhicce 1266.
43
Emrinamei arazi, madde 8. ~ 44
Mezkur iradeiseniye melfuflanndan 1261 T. Emirnamel-i samiye.
45
leride neredeceimiz. "Vidin syan" adl tetkikte tafsilat vardr. 46
Koca Sekbanba hlasatlkeliim fi reddlavam, TOEM tab', s. 52.
47
Bu hususta tafsilat iin baknz: .Barkan Tanzimat, I, s. 379-391.
48
mer Barkan, Tanzimat, I, s. 358.
49
Mezk1r irade melfuflanndan, Vidin eyaJetinin mazbatas.
21 Halil nalck
sinde byk arazi sahibi beyler snfnn teekklne nasl yardm ettiini grm oluyoruz. Bu vaziyetin reaya isyanlannda nasl mhim bir
amil olduunu ve beylerle reaya arasnda nasl derin bir itimai
mnaferete sebebiyet verdiini ilerde greceiz.
C) Miri topraklarn mlk olarak satlmas- Miri topraklann
son zamanlarda, hazinenin skntsn gidermek zere malikane olarak
satlmas da iftiikierin teekklne hizmet etmi olabilir. Bu gibi satlara ait kaytlar vardr. Hatta Profesr mer Barkan'a gre iftlikierin son zamanlarda ayan dikkat ehemmiyetlerini kazanmalar bu nevi
satlar neticesinde olmu olmaldr50 . Fakat bize gre iftlikler daha
ziyade muaccele ile batapu verilen mukataalardan teek:kl etmitir.
Bunun evvelden beri geni lde tatbik edildii muhtelif kaynaklarda
sksk bahis mevzuu olmasndan da anlalmaktadr.
D) Miri topraklarn ahslar tarafndan gasb- iftiikierin teekklnde bir yol da merkezi devlet otoritesinin zayflamas ile bu
miri arazinin mtegalibe tarafndan zaptdr. Bu sahada derebeylerin,
yenierilerin, spahilerin rol Balkan tarihine ait birok eserlerde tebarz ettirilmitir. Esasen miri arazinin mlk haline getirilmesi temaylne daha Kanuni devrinden beri rastlamaktayz51

"Zuama ve eshab tirnar memleketlerinin hanedan ve ocakzadelerinden olup dirlikleri haslatndan maada emlak ve akar sahibi
zikudret" kimselerdi
52
Tirnar sahiplerinin gittike azalmasna ve sonradan bsbtn ortadan kalmasna ramen bu mahalll nfuz ve servet
sahibi kimselerin, yeni aalar ve beyler kadrosunda mhim yer ald
phesizdir. Dier taraftan yenieriler
53
, yerlemi dier mahalli memurlar da bu hususta mhim bir role sahip olmulardr. Bu derebey ve
ayanlarn byk lde arazi servetine, mukataalara istinat ettiini gryoruz. Mesela, mehur ayandan Cebbarzade Sleyman Bey kardeinin lmnde "canibi miriye 500 kese" vermek artile "kanndann
kaaffei emval ve mukataatn" kendi zerine yaptrm54
. Amavutu~
un en eski hanedanlarndan Mahmud Paa bu mukataat mnazaas
yznden isyan etmiti55
Kendileri ekseriya ehir, kasaba gibi
merkezlerde oturan bu aalann, beylerin, ayanlarn her biri bir veya
50
Tanzimat, I, s. 414.
51
Ebussud'un kanun mukaddemesi, mer Barkan, Tanzimat, s. 330, not 7. -Valilere
sancaklannda verilen mukattaalar vazifeler ile mukayyet olduundan ve bu mddet ekseriyetle bir seneyi gemediinden bu yolla meydana kan byk arazi sahipleri istisnaidir. Mesela Badat'da Ahmet Paa mukataalan zaptederek kendi memliilderine datmt.
52
Mustafa Nuri Paa, Netayiclvukuat, cilt II, s. 110.
53
mer Barkan, Tanzimat I, s. 412, not 44. -Bu hususta bibliyografya da vermektedir.
54
Cevdet Tarihi, cilt II, s. 172.
55
Cevdet Tarihi, cilt IV, s. 95-101.
22 Tanzimat Nedir?
daha fazla miktarda kye sahipti
56
Araziye istinat eden bu snf, iltizam ilerinde de baka bir servet ve kuvvet memba bulmakta idi
57.
XVIII'inci asrn ikinci yaremda her tarafta meydana ktn grdmz58 bu ayan ve der.eb~leri devlet arazisile beraber siyasi nfuz
ve kuvveti de ellerine ~el.rmilerdi. 1789 tarihine doru hlc1mete verilen bir rapora gre
5
, "tedenberi Rumeli'nin muhtar kiizadeleri
ahalisinin hsn rzalarle umuru memleketi idare" ederlerdi: ve kendilerine resmen ayan denilirdi. Sonradan bu ayanlk padiah, sadrazam

yahut vali tarafndan tevcih edilmee baland60 Raporu veren zata

gre "elbette umuru memleketin idaresi her kazada birer ayan olmasna mtevakkf'tr. Hakikaten valiler emirlerini ancak onlarn nfuzu
sayesinde, onlar vastasile cra ettirebilirlerdi. Bu suretle resmi bir
mahiyet alan ayanlk ekseriya irsi idi
61
. Mstakil askeri kuvvetleri
olan fakat ekseriya o zaman Rumeli'yi kasp kavuran ekya etelerini
kullanan bu derebeyleri, yava yava "Tavaif ml1k tavrn tutup
yekdieri zerine sefer ederek birbirlerinin memleketlerini zapt ve tasarruf eder oldular"
62.
III. Selim mparatorluun bu tecezzi etmi halini gryor, are aryordu. " Anadolu ve Rumeli taraflarnda saliki mesleki erkei ve isyan olan derebeylerinin mezalim ve taadiyatndan reayann himayesi"
zamretini anlamt. Fakat nasl yapmal? 1806'da Nizam- Cedit'in
Rumeli'ye temili iin Karaman Valisi Kad Paa 24.000 muntazam
askeri ile Rumeli'ye geirildii zaman btn Rumeli ayan, Paa'ya
kar koymak maksad ile takm takm Edirne'de toplanmaya baladlar63. Zira yeni nizarn onlarn keyfi tahakkm ve istismarlarnn sonu
demekti. Dier taraftan byk mukataalar mahl1llerinin irad Cedid
hazinesi hesabna zaptedilmesi onlarn btn servet ve kuvvet membalarn tehdit etmekte idi. Padiah bu ayaklanma karsnda ordusunu
geri arnaa mecbur oldu. Az sonra, 1808 'de stanbul' daki mthi
karklklardan sonra Rusuk ayanndan Alemdar Mustafa Paa diktatrln tesis edince, ilk ii merkezi hk1metle ayanlar arasnda
(Sened-i ttifak) namile bir uzlama yapmak oldu. stanbul'a davet
edilen balca ayanlar merkeze itaat artile kendi vaziyetlerini teminat
56
Makale sonuna koyduumuz tapu senedi bir kyn toptan nasl satldn
gstermektedir. "
57
Cevdet Tarihi, cilt IV, s. :f-87.
58
Netayiclvukuat, cilt III, s. M. ~ 59
Cevdet Tarihi, cilt IV, s. 286.
60
Osman Nuri, Mecellei Umuru Belediye, cilt I, s. 1658. -Burada ayanlara ve nizarnianna dair mhim bir ferman sureti vardr. 61
D'ohsson, mezkUr eser, cilt VII, s. 286.
62
Cevdet Tarihi, cilt VII, s. 147.
63
Cevdet Tarihi, cilt VIII, s. 62 ve mteakb.
23 Halil nalck
altna alan bu senedi imzaladlar64. Bu adeta mparatorluun feodal
tekilatnn resmi bir ifadesi idi.
Bu toprak aristokrasisi yalnz Mslman ayan ve derebeylerinden
ibaret deildi. Baz hudut nntakalan hari, Hristiyanlar arasnda da
byk arazi sahibi beyler vard. Mesala Tesalya'da 658 kyden 460'

iftlik arazisi veya iftlik-ky halinde olup, bunun da byk bir ksm
Hristiyan beyler' elinde idi
65
. Bulgaristan'da her tarafta ziyadesile
grlen orabclar bu kategoriye dahildir. Bu "Byk arazi sahibi
Slavlar yani orabclar reayay iddetle soyan, idareciler iin vergi
topla~an muhtekirlerden, Osmanllar hizmetindeki casuslardan ibaretti6 ". Her nahiye ve kasabann resmi bir orbacs vard. Ahali
tarafndan seilen ve mahalli hkUmet tarafndan kendisine bir asa verilmek suretile resmen tannan bu arhaclar Belediye Reisi hizmeti
grrler, vergi, mahkeme ve sair ilerde idari ve adli makamlarla halk
arasnda mutavasst rol oynarlard. Ky ve kasabalardan baka btn
.bir nntakay temsil eden "Memleket orbaclan" da bulunuyordu67.
Bu Hristiyan beylerle asl Hristiyan reaya arasnda ekseriya derin bir
husumet vard. Bu da, Balkan hadiselerinde itimai arnillerin birinci
dereceden ehemmiyetini tebarz ertirmek bakmndan dikkate ayan
bir noktadr.
Merkezi imparatorluk otoritesinin ayanlar elinde paralann
gsteren bu izahatten sonra imdi, bu toprak aristokrasisiyle reaya arasndaki itimai mnasebetlere bakalm:
Bu husustaki mtalaalanmz bilhassa Vidin havalsindeki miri
kyler hakknda elde ettiimiz vesikalara istinad ettirmekteyiz. Urourniyetle Osmanl mparatorluu'nun da Garb feodalitesinde grlen ve
kylnn ahs zerinde de Senyre bir takm haklar veren servaj messesesi kat'iyyen mevzuu bahsolamaz
68 .
Miri topraklan eline geiren ky aas "arazi mezk1reyi skkan
kuraya icar ile vererek mukabdesinde baz mertebe fahi ey almakta"dr69. Yani kyl yzlerce senedir atalannn iledii toprak
zerinde kirac vaziyetinde kalmaktadr; ve Devlete verdii vergiden
baka Aa veya Beye, (Aalk) veya (Gospodarlk) namile mahsulnden bir ksmn da terk etmek mecburiyetindedir. Bundan baka gene
"arazi merkume icaresine mukabil reaya ... senede bir iki mal mecca64
Cevdet Tarihi, cilt IX, s. 3-7. Senedi ttifak'n sureti, Zeyil: 278-283.
65 ..
mer Barkan, Tanzimat, I, s. 412, not 43.
66
J. Ancel, Manuel Historique de la Question d'Orient, s. 170.
67
S. S. Bobev, "Notes Compares sur les orbacis Chez !es Peuples Balkaniques et en
Particulier Chez les Bulgares", Revue des etudes Balkaniques, Ille Anne, cilt II, 1938,
s. 428-445m.- Burada, 6rbaclarn bilhassa ticaret ile vergi ve saire iltizam ile zenginlemi Bulgarlar olduu kaydedilmektedir.
68
Karlatnnz: mer Barkan, "Osmanl mparatorluunun ifti Snflanna Hukuki
Stats", lk, say 53, s. 335.
69
Mezkr irade melfuflarndan, Vidin eyaletinin mazbatas.
24 Tanzimat Nedir?

nen eshab araziye hizmet etmekte"dir

70
. Kylnn buna kar toprak
zerinde bu kiraclk vaziyetinden ayr fli baz hukuku olup olmadn tesbit edemiyoruz. Evvelce miri arazi, sipahi tmar iken bu toprak
reaya arasnda babadan offila hibir engelsiz intikal ederdi. Halbuki
imdi reayann yerin~ topran sahibi olarak beyler kaim olmutur.
Tanzimat'la bumiri topraklar mutasarnflanna, garb kanunlan tesirile
tam mlkiyet haklan tannmaya balam, fakat bylece Rumeli'de
geni sahalar kaplayan bu miri arazi, kylnn deil, aalarn mlk
haline gelmitir7 Tanzimat bu arazi meselesini, byk kyl ktleleri
lehine evirmemekle yeni Osmanl mparatorluu'nun temeli olacak
esas inklab yapamam oldu.
Geni malzerneye istinaden tetkikine frsat bulduumuz 1850
Vidin syan bize, reaya kyamlannda aalarn iktisadi istismarnn birinci derecede rol oynad kat' i bir ekilde gstermektedir
72
.
On bin kadar Bulgar'n birden ayaklanmas ile balayan bu isyan
hareketi, stanbul'da olduka tela mucib oldu. Asiler ilk hamlede
ky aalann, subalarn ldrdler. isyan nntakasma gnderilen
fevkalade mfetti Rza Paa'ya verilen talimatnamedeki "kendilerini
iftlik ve arazi sahibi addeden kimselerin ve baz mltezim gruhunun
ta'diyat ve mezalimi vakalar u uygunsuzluun hudusuna sebebiyet
vermi olmasile"
73
frkas isyannn sosyal mahiyetini ak bir ekilde
hlasa etmektedir. isyan yattnldktan sonra reaya, hlrumete verdi~i
bir takrirde bilhassa ky aalannn istismanndan ikayet etmektedir
4
.
Aalara kar yaplan bu isyan hkUmet kuvvetlerile bastnlmamtr.
Birden harekete geen ayan aralarnda tekil ettikleri babozuk
kuvvetlerile asileri datmlar ve hk.Umetin tasvip edemiyecei bir
iddet gstermilerdir. arpmalarda 800 kadar Bulgar telef olmutur.
Hkumet kuvvetleri neden sonra gelerek adeta bir birine girmi bulunan bu iki snfn mukatelelerine son vermek vazifesini grmtr.
70
Mezkfu irade melfuflanndan, sureti mazbatai meclisi Vidin.
71
Ayni vesikada grdmz u ifade bu hususta dikkate ayandr: Kaffei tebaa-i
saltanat seniye emlak ve arazisine bervehi serbestiyet malik ve mutasamf olarak
kimse kimsenin bilabedel ve irza arazisini zapt ve kends ziraat edemiyecei umun
dahiliyeden bulumnak cihetleriyle arazi-i merkume eshab iftlikatn batapu uhdelerinhde olduu ve reayay merkume eshab iftlikatn batapu uhdelerinde olduu ve reayay merkume rizalarile isticara talip bulunduklan meclise tebeyyiin ettii. .. "
72
Meclis-iVala-y Alkarn Adiiyenin Babaliye sunduu bir rapordan aldmz u,
"Vidin eyaletinde lpm ve Salra ve Belgradck nahiyelerind~ bulunup Bulgarlann
menei ikayetleri olan Gosbodarlklar .. "fkras dier vesikalar arasnda bu hususu en

kat'i ekilde ifade etmektedjr (Bavekalet Ariv dairesi, Bulgar mesalihi, No. 42-1,17
Rebllevvel 1267.)
73
16aban 1266 T. Ve 17 No.'lu irade melfuflanndan, Ferikan kirarndan bu defa
memuriyeti mahsusa ile Vidin canbine i'zam buyurulacak Rza Paa Hazrederine talimat seniye- Hazinei Evrak No. 15. (Do lmabahe Saray). 74
9 Ramazan 1266 tarih ve 66 numaral iradei seniye melfuflanndan, baz reayalann
takrirleri Hazine Evrak numarasZI (Dolmabahe Saray).
25 Halil nalck
Resmi vesikaya gre "asakiri nizamiyei ahanenin Vidine vusul reayay merkumeye tesliye baholduu elsinei tebeada mtevatirdir"
75
.
Burada olsa olsa, byk arazi sahiplerile iktisaden onlann malkumu bulunan reaya arasnda patlak vermi itimai kanl bir mcadele
grmekteyiz.
Srp isyanlan da ehirlerden deil, zirai vaziyeti ekilmez bir hale
gelen kyl snflanndan kmakta idi. Srhistan 'da da "tam kurtulu
ancak Trk arazi sahipleri memleketi terk ettikleri ve kylnn eski
toprak sahibile her trl tabiyeti ortadan kalkt zaman tahakkuk etmi sayld"76
. Dier taraftan toprak aristokrasisinin tam manasile hakim bulunduj;u Bosna'daki isyanlannda itimai-iktisadi karakterlerini
hatrlatalm 7

Btn bu kaytlardan sonra Balkan reayasnn imparatorluk-Osmanllk nizamma kar ayaklanmas, bilhassa toprak rejiminin kyly, bir aalar snfnn iktisadi tahakkm altna sokacak ekilde bozuluundan ileri gelmitir, diyebiliriz
78
te bu suretle; Balkanlarda
kyl kitlelerini messir himayesine almakla kurulan Osmanllk nizam, bu vazifesini yapamad andan itibaren bu kitleler tarafndan
inkar edilmee balamtr.
XIX'uncu asr Balkan memleketleri, byk kyl kitlelerinin
maddi vaziyetlerindeki bu derin tahavvle beraber, imparatorluk nizamn inkar eden cihanmul bir hadisenin akislerini duymakta idi.
Fransz ltilali ve Alman floloji tetkikat ile parlayan milliyet hareketleri, muasr tarihin kudretli bir arnili halinde belirlemekte idi. Bununla beraber Balkanlarda bu hareket, daha Fransz ihtilali'nden evvel
kendini hissetrrnee balamtr. Bilhassa milli kltr mirasnn snd manasttrlarda XVIII'inci asrda vatan perverane gayelerle
balayan tarih ve dil tetkikat, Balkan kavimlerine mazilerini ve varlklann reterek onlarda hr ve mes'ut bir istikbal midi uyandrmakta idi. Ortodoks Rusya'nn Mslman imparatorluuna indirdii
ykc darbeler de bunlann bu midini gittike daha ziyade kuvvetlendirmekte idi. 17 62 'de vatanperverane hislerle dolu ilk Bulgar tarihini
yazan Paisii adnda bir Bulgar keii milletine yle hitap ediyordu:
. "Ey aklsz millet, Bulgar ismini tamaktan neden utan duyuyorsun,
neden z dilinde okumuyor, dnm~orsun? Bulgarlar evvelce sat-

vetli bir imparatorluk kurmadlar m?"7

75
14 Ramazan 1266 tarih ve 132 numaral iradei seniye me1fuflanndan, layiha,
Hazinei Evrak numaras21. (Dolmabahe).
76
Dr. O. Von Frage, "La Reforme Agraire en Yougos1avie", Revue international
d'Agriculture, 1934. say 7, s. 282.
77
Yaknda buna dair baz orijinal vesikalar neredeceiz. 78
"alil erin, memurlann, metropolitlerin suistimalierini harici tahrikat ve daha bir ok
arilleri inkar etniemekle beraber bizce reaya isyanlannn hakiki sebebi budur.
79
L. Leger, La Bulgarie, s. 55.
26 Tanzimat Nedir?
Bu dil ve tarih tetkikat, Alman floloji mektebinin tesiriyle
XIX'uncu asr ortalarna doru ok kuvvetlendi. Bilhassa Avusturya
idaresindeki Srb ve Hrvatlaan ilmi ve edebi faaliyetiyle cenub Slavlarnda milli benlik ve birlik duygular byk inkiaflar gsterdi. Hrvatlardan Gay, 1835'te kard gazetede "Milliyetsiz bir millet iskeletsiz bir vcud gibidir" diyor; diha sonra 183 8 'de "kardeler birleelim, birleelim; yaratc birlik iin hibir ey imkansz deildi", diye
haykryor. Srb Prensi Milo 1832'de stanbul'daki ajanlarna, hudutlar tesindeki Srblar bizim kardelerimizdir, diye yazyor80 Srb,
Hrvat ediblerinin faaliyetile milli bir Yugoslav edebiyat vcuda geliyor; gene XIX'uncu asr ortalarna doru, yeni edebi Bulgar dilinin
temelleri atlyor.
Rumenler arasinda da gene Alman flolojisi tesirile balayan tarili
ve dil tetkikat milli uyana esas oluyor. Tam XIX'uncu asr ortalarna doru byk Rumen milliyetisi Kogolnieanu, "Benim Rumen
vatanperverlifi me'alem ateini Alman milleyetperverliinden almtr" diyor
1
unu da ilave edelim ki, bu milli edebiyatlar bilhassa,
Osmanl hakimiyetine aalara, paalara, Rum Ortodoks Kilisesi'ne
kar mevcud dmanlk hislerile beslenmekte idi.
Balkan kavimlerindeki btn bu milliyet hareketleri, Alman ve
talyanlar'nki gibi istiklal ve ittihat gayelerine mteveccihti. Cemiyetterin mukadderatna umumi arzu ve iradenin hakim olmas prensibini btn Avrupa'ya yayan byk Fransz ltilali de bu milliyet hareketlerine byk bir hz vermitir. Bu fikir, Balkaniara nceleri, Akdeniz ticaretinde faal bir rol oynayan Yunanllar vastasile girmi ve
Avrupa ile dorudan doruya temasa gelen Balkanl mnevverler arttka nfuz ve tesir sahasn geniletmitir. Btn Balkan milletleri,
Millet Meclisleriyle domulard. mparatorluu tarihe gmen son milliyeti devlet, Cumhuriyet Trkiyesi de bu milletierin sonuncusudur.
te zirai-itimai temelleri esasen sarslm bulunan Osmanl mparatorluu bir taraftan da muasr dier imparatorluklar gibi milliyet
fikrinin muazzam hamlelerine dayanmak zorunda bulunuyordu. Fakat
gene tekrar edelim ki Balkanlarda byk kyl kitlelerini tahrikat
milliyetperverlerin arkasnda isyana kaldran .bilhassa toprak rejimin-

deki inhitat olmutur.

Bu suretle mparatorluun dayand temellerin, toprak rejimi ve
Osmanllk s~yasetinin XVIII'inci asrdan itibaren malikanelerin teekkl ve milliyet hareketleri karsnda nasl kknden sarsldn
gstermi bulunuyoruz. unu da unutmamak lazmdr ki, esas itibari
ile bir orta zaman devleti olan Osmanl mparatorluu 'nda ana mese80
J. Ancel mezkur eser, s. 67.
81
Ayn eser, s. 132.
27 Halil nalck
lelerden biri de dindir. Filvaki siyasi ve itimai tekilatn dini karakteri
mparatorluu, Avrupa'dan ve Hristiyan tebaasndan derin hatlarla
ayrmakta idi. Bu dini aynlk, XIX'uncu asrda imparatorluk dahilinde
itimal-iktisadi zddiyet ve milli uyan hareketile birleince ok iddetli tezahrler gsterrnee balamtr. isyan eden reayann istekleri,
hep arazi ve vergi meselelerile beraber dini hrriyet ve msavat maddesi etrafnda toplanmaktadr.
XIX'uncu asr banda mparatorluu tanzim teebbs, mazinin
enkaz zerinde treyen tufeyli snflann akslamelile kan iinde boulduu zaman artk, son saatin aldna hkmedilmiti. II. Mahmud
byk bir sabr ve eneji ile bu enkaz ksmen temizlemi ve mukadder saati geciktiren Tanzimat Devrini amtr. Ayan ve derebeyieriyle
mcadelesi, btn tebaaya kar din fark gzetneden msavi muamele yapmak lzumunu ilan etmesi
82
onu, tarihin nnde yeni Osmanl rejiminin kurucusu payesine ykseltnektedir.
Filhakika eski Osmanl mparatorluu artk ryp mahvolmutu.
Uzun ve anl bir tarihi olan bu koca mparatorluu yeni temeller zerinde canlandrmak areleri aranyordu. 1839'a kadar danda ve
ierde mtemadi hezimetler, isyanlar devletin bandakilere byle
cezri bir yenilik zamretini gittike daha ak bir ekilde anlatm bulunuyordu:
Srplar iddetli isyanlardan sonra (1804-1815), baz imtfazlar koparmlard. Arkasldan Yunanllar, mparatorluu temelinden sarsan
byk "Rum Fetret"ini kardlar (1821-1829). Bu isyan Osmanl
Devletini btn Avrupa ile ihtilafa srkledi (1827 Navarin Vak'as).
"ark Meselesi" tabiri de Avrupallar tarafndan ilk defa bu zamanlarda kullanlnaa balad83 Ruslar frsattan bilistifade taarruza getiler (1828). Bu harb sonunda imzalanan Edirne Muahedesiyle (1829)
Devlet Yunanllann aynimasn kabul etnek mecburiyetinde kald.
Yunanistan, Osmanl mparatorluu'ndan aynlan ilk mstakil devlet
oldu (1830). Ayn muahede ile Srbistan'n muhtariyetini de tam bir
ekilde ve daha geni bir saha zerinde tatbik etmei kabul ettik. Reayay tatmin etnek, onlan bahane eden d dmaniann mdahale ve
istila emellerini nlemek artk bir zamret halini almt. Nihayet, garb
usullerini benimseyen Msr Paasnn seri ve ezici galibiyetleri
nnde, Osmanl saltanat mukadderatn baka ellere braknaa mecbur olduu bir srada artk btn tereddtler brakld ve "Tanzimat-

Hayriye" ilan olundu (3. Kasm 1839) "Mcerret din ve Devlet ve

Mlk ve Milleti ihya iin" ilan edilen Glhane Hatt- Hmayunu filha
82
Engelhard, Trkiye ve Tanzimat, s. 36. Ve Takvim-i Vakayi'de (sene 1253, defa
149) neredilen beyanat.
83
Michel Lheriter, "Regions Historiques, Europe Centrale, Orient Mediteraneen et
Question d'Orient", Revue de Synthese Historique, cilt 45, s. 57.
28 Tanzimat Nedir?
kika, her eyden nce Avrupai bir devlet telakisi tayordu. htiva ettii esas haklar, idari, mali, askeri tedbirler o zamann Garb devletleri
gznne alnarak ileri srlmt. Fakat bunun yannda, btn bu
esaslar sayldktan sonra ''Bli slam ve mileli saire bu msaadat ahanemize bila istisnamahzar olmak zere" szile mparatorluun esas
tekilat bnyesi bakmndan daha baka mhim bir inklabn temeli
atlyordu. Bundan byle btn kanunlarda, btn hkUmet craatnda
"her snf tebaann msavat" deimez bir esas sayld. Yavuz Abadan Tanzimat Ferman'n tahlil eden yazsnda bu noktaya pek az temas etmitir84 . Halbuki mparatorluun kuruluu ve terekp tarz
itibarile byk bir ehemmiyet kazanan bu prensip, Osmanllk siyasetine temel tekil ederek btn Tanzimat devri boyunca en esas bir
role sahip olmutur.
Glhane Hatt'ndan sonra 1840'da nerolunan Ceza Kanunnamesi
mukaddemesinde de bu msavat esas teyid olunmakta ve ''ber muktezay hrriyeti er'iye huzuru er' ve kanunda ve mevadd hukukiyede
herkesin yeksan ve seyyan olmas uruuru tabiyeden"dir denilmektedir
85

Tanzimatlara gre, bu musavat esas sayesinde btn taba bir

birile kaynaarak mparatorluun bekasna hepsi mtereken hizmet
edecektir. Daha 1832'de Trkiye'yi gezmi olan bir Avrupal seyyah,
baz Hristilanlann bu kaynamadan midle bahsittiklerine ehadet
etmektedir
8
. Hukuk msavatna dayanan Osmanl birlii fikri gittike
kuvvetlenmi. Balkan reayas arasnda honudsuzluk ve kmldanmalar arttka ilk plana gernee balamtr.
"Tanzimat Hayriyenin tesisinden murad ali bilcmle sunufu tebaann refah hal ve mamuriyet ahvalleri"idi
87
. Tanzimat tarihinde ikinci
merhaleyi tekil eden 1856 Islahat. Ferman okunursa grlr ki, dorudan doruya gaynmslim.reayay alakadar eden meseleler hattn
esasn tekil etekte ve bunlar iin tam ve sarih bir hukuk msavat
tannmaktadr. Hattn bir yerinde, "hukuka olan msavat dahi vazifece olan msavat mstelzim olduundan Hristiyan vesair tebaai
gayrimslime dahi ehali slam misull ... " ibaresi yeni vaziyeti ak bir
ekilde ifade etmekte idi. Hulasa bu hatta hakim olan dnce, Mslmanlada gayrimslimler arasnda tam bir msavat temininden ibaret-

tir. Bunda, phesiz harici telkinlecin hatta tazyklann tesiri olmad

deil88 . Bilhassa bu Osmanllk siyasetine en ziyade mzaharet gsteren Fransa'nn bu sahada ne kadar byk bir rol oynadn biliyo84
Tanzimat I, s. 31.
85
Hfz Ve1det, Tanzimat I, s. 177.
86
Urquhart, La Turquie et ses Ressources, Paris 1836, s. 34.
87
15 Safer 1256 tarihli ilmhaber (mer Barkan, Tanzimat, I, s. 355, not 18.)
88
Bu hususta baknz: Enge1hardt, mezkUr eser, s. 111-112.
29 Halil nalck
ruz
89
. Fransa, hukuk msavat sayesinde "ttihad anasr"n tahakkuk
edebileceine inanyor ve bu sayede Rusya'ya kar arkta mttehit bir
Osmanl mparatorluu ykseltmek istiyordu90
Mslman halkn bu
siyasete kar itimatszlk, hatta dmanlk gstermesine ramen
Devlet, bunu yava yava tahakkuk ettirmee alyordu. 1858'de yaplan bir tamirnde her snf tebaa hakknda msavi muamele yaplmasna nezaret etmenin valilerin vazifesi olduu bildirilmektedir
91
. 1864
Vilayet Kanunu ile idari meclisiere aza inhihabnda gayrimslimlere
de seim hakk verildi. 1869'da bir parlamento tasla eklinde kurulan 1ray Devlet'e bir ok gayrimslim aza da dahil oldu. Cebeli
Lbnan'a, Girit' e Hristiyan valiler tayin edildi. 1867'de Girit' e giderek Adaya geni imtiyazlar vermek suretile isyan yattran Ali Paa,
oradan payitahta gnderildii bir layihada Osmanllk siyasetini u e,..
kil de ifade etmektedir: "elhasl bilcmle tebann din ve mezhepten
baka mevalda yekdierine mezc ve tahliti ve beyinlerinde olan
muhasade ve rekabetin klliyen ilgas meydanda olan mehaliki imhaya ve biavnihi taala Devleti tahkime ilac mnferid add mar
kln ur ... "
92

Devlet zahiren Osmanllk idealini tahakkuk ettirmek yolunda grnyordu. Fakat te taraftan byk Girit syan (1867), Bulgar ve
Yunan etelerinin faaliyeti, Srbistan'i gittike daha mstakil bir vaziyet almas bu hususta btn midleri kracak mahiyette idi. Bununla
beraber gayretler gevetilmedi. imparatorluk ahalisini kaynatrmak
iin maarifn byk hizmetleri grebilecei matbuat tarafndan ileri
srlmekte idi. 1868'de Fransa'nn yardm ile her snf tebaadan talebenin girebilecei Galata Sultanisi ald. imparatorluk Trklerinden
uza dnenler umum~yetle bu siyaseti tasvip etmekte idiler. Garbda
halk hakimiyetine doru ilerleyen hrriyet ve msavat cereyan, Osmanl mparatorluu'nda bylece bilhassa Hristiyan reayann her ba-

kmdan hukuki insavat eklinde tezahr etmekte idi. Osmanl Hanedan etrafnda mttehit bir Osmanl camias vcuda getirmek fikri bu
devirde, yeni doan matbuatta sk sk temas olunan bir mevzu idi.
89
Fransa HariciyeNazn Jules Favre, 12 Haziran 1871 'de stanbul'daki Fransz Byk
Elisine gnderdii etrafl talimatta bunu u ekilde ifade etmektedir: " ... Evvelce olduu gibi Babaliye vermekte devam edeceimiz nasihatlerde btn tab'a iin ayni ihtimam ve hukuku istiyerek dier her hangi bir vastadan daha messir bir surette Hristiyanlarn vaziyetini ykseltrnee yardm edebiliriz. (Documents Diplomatiques
Franais, seri I. Cilt I vesika No. 8.) ngiliz hkUmeti de daha Glhane Hatt'nn ilann mteakb stanbul' daki elisine: " adilane ve iyi dnlm slahatn ileri
gtriiierek sultann hkUmetine kuvvet ve istikrar verilmesini"tenbih etmekte idi. (The
Cambridge Modern History, cilt XI, s. 276).
90
Engelhardt, mezk1r eser, s. 187-188.
91
Talat Mmtaz Yaman, "Mlki darede Avrupallama", dare Mecmuas'nda km
makaleleri ayn basm, s. 130.
92
Hfz Veldet, Tanzimat I, s. 200.
30 Tanzimat Nedir?
Tanzimat devrinin en iyi muhariri byk vatanperver Namk Kemal,
bu fikri bir ok yazlannda incelemitir93 Bir yazsnda "ya biz vatanmz iinde hukuka msavi, menfaate mterek bulduumuz halde lisan ve mezhap daiyesile rim birbirimizden ayrlmak isteyelim"
94
demektedir. Fakat byk vatanperverin istedii gibi hukuka msavat
tam manasile tahakkuk ettirilmiyecei gibi menfaatlerde de zddiyet
pek iddetli idi ve, "lisan ve mezhep.daiyesini" nlemek imkanszd.
Bosna-Hersek ve Bulgaristan'daki mthi isyanlardan sonra Osmanllk siyasetine daha kat'i bir ekil vermek zarureti iddetle kendini gsterdi. 1876 Kann-i Esasi tanzim ve ilan olundu. Padiah Kanun- Esasi 'yi tasdik ettiini bildiren fermannda diyor ki:
" ... heyetimizi terkip eden akvam muhtelifenin bir heyeti itimaiyei
medeniyeye layk olan hak ve menfaat ki cmlesinin nimet hrriyet ve
adalet msavattan bilaistismi. mstefit olmalardr ... ".
Kann-i Esasi de, XIX'uncu asr bandan beri devletin gittike
daha ziyade kuvvetle benimsernek mecburiyende kald bu Osmanllk telakksini u sarih ifadelerle tesbit etmektedir: "Madde 8- Devleti Osmaniye tabiiyende bulunan efradn cmlesine herhangi din ve
mezhepten olursa olsun bilaistisna Osmanl tabir olunur." ve "Madde
17- Osmanhlann kaffesi huzuru kanunda ve alvali diniye ve mezhebiyeden maada memleketin hukuk ve, vazaifinde mstesavvidir."
Yani Osmanllk nam altnda hukuk msavat.
Bu tarihten az sonra Ahmed Mithat, Abdlhamid'in emrile yazd
ss nklab adl eserde
95
mparatorluu tekil eden kavimlerin,
devletin ilk zamanlannda olduu gibi "bir milliyet ve uhuvveti siya-

siye" ile ittihat edeceini iddia ediyor ve bunun iin her eyden nce
adil ve h r bir idarenin teesssn art sayyordu. Mamafi bu yolda en
cezri hareketi tekil eden I'inci Merutiyet'in ilan bile Bulgaristan'n
ve Bosna-Hersek'in fiilen ayrlmalarnamani olamamt. Zaten geni
Trk efkan umumiyesi de maddi ve hissi sebeplerle bu siyasete dmand, bu hareketi benimsemiyordu. Ziya Paa gibi ak fikirli bir
adam bile, Ali Paa'ya kar tarizlerinde "Hristiyanlardan paalar,
balalar, Ulalar yaptn." ve, " bunlardan maada ray Devlet ve Divan Alkarn Adiiye yaptn;bunlara Hristiyanlardan nice aza koydun." demektedir
96

93
bret Gazetesi' nde .. kan imtizac akvam, baz mllihazat devlet ve millet, efidin
umumiye, terakki, vatan adl makaleleri -Bu makaleler, Mustafa Nihad zn'n u
eserinde toplanmtr: Namk Kemal ve bret Gazetesi, 1938.
94
Mezkftr eser, s. 83.
95
Ahmed Midhat, ss nkliib, stanbul, 1294, s. 63.
96
Hrriyet Gazetesi, say 12 (hsan Sungu, "Tanzimat ve Yeni Osmanllar", Tanzimat,
, s. 794.)
31 Halil nalck
Velhasl Hristiyanlara hukuk msavat vererek imparatorluk vahdetini koruma teebbs akim kalmt. II. Abdlhamid devri Hristiyanlarn isyan teebbslerine kar iddetle hareket olunmas ve slamc bir siyaset gdlmesi bakmndan Osmanllk siyasetine bir akslamel mahiyetinde telakki olunabilir. II'nci Merutiyet'le (1908)
Osmanllk siyaseti gene birinci plana geldi. Fakat bu sahada Mecliste
imdi iki aykn gr meydana kmt: ttihat ve Terakki Frkas sk
bir merkeziyetilikle milletleri bir Osmanl camias iinde kaynatrmak istiyordu. Ona kar Ahrar, milliyedere muhtariyet verilerek Osmanl Hanedam etrafnda federalist bir imparatorluk vcuda getirilmesi fikrini mdafaa etmekte idi.
Bu devrenin de Balkan Harbi facialan arasnda nasl kapand
malumdur. Bundan sonra Osmanllk siyaseti braklm Trk milliyetilii sr'atle inkiaf etmitir.
Yukanda izaha altmz vehile bu muvafaakiyetsizlie balca
sebep, toprak nizamndaki bozukluk olmutur. Tanzimat, Balkanlarda
asl kitleyi tekil eden kyllerin hayatnda maddi olarak ne gibi deiiklikler yapabilmitir? Aalarn ellerindeki mukataalar yava yava
kendi mlkleri haline sakmalanna imkan vermekle vaziyeti daha ziyade ktletirildiine ahid olmutuk. Burada slahat yolunda yapmak istedii baka bir iktisadi teebbs anlatarak onun mevcut itimai nizarn deitirmek hususunda elinden bir ey gelmediini gstereceiz.
Yukarda grld gibi, Vidin'de reaya baz Mslman aalarn
iftlik-kylerinde topra kira ile iiernekte idi. Kira mukabilinde
aaya verdii hisseden maada senenin bir ksmnda onun iin angarya

olarak arazi ekerdi. Tanzimat ilan ol ununca bu kyller angaryaya itiraz ediyorlar. Halbuki bu arazi, "ashab iftlikatn bu tapu uhtelerinde
olduu" cihetle reaya kiray dernee mecburdur. Dier taraftan "reayann creti arazi mukalili olarak istihdamlar kavanini messese ve
Tanzimat Hayriyeye mnaf decei azadei kayduiar" bulunduundan nihayet Vidin Meclisi huzurunda, aalada reayann mmessili
olan knezler bir anlamaya varyorlar. Angarya olarak ekim kaldnhyar ve reayann mahsulnden verecei eyler yeniden daha mutedil bir
ekilde tesbit olunuyor
97
Bu icraat stanbul'dan tasvib edildi
98
Bundan -drt sene sonra da Sadrazam buralardaki miri arazinin
kat'iyyen Hristiyanlar eline gememesi hakknda Vi din' e bir
"emimamei samiye" gnderdi
99
.
97
3 Zilhicce 1266 tarih ve 265 numaral irade melfuflanndan, sureti mazbatai Vidin,
radenin Hazinei Evrak numaras: 35. (Dolmabahe).
98
Mezkfu irade melfuflanndan, sureti cevab ali.
99
Mezkr irade melfuflanndan, altm bir tarihinde erefsudur olan emir nameisamiyeli hazreti sadaretpenahi sureti saniyesi.
32 Tanzimat Nedir?
Bunlardan anlyoruz ki tapu ile araziye mutasamf bulunan aalann
bu hakianna ilirnek imkan yoktur. Topranda gene kirac kalan
kyl lehine ancakbaz ufak-Aadiller yaplabilir. Toprak rejimini reaya
lehine esasl bir ekilde deitirmek, aalar tarafndan iddetli muhalefetiere sebebiyet verebilirdi. Tanzimatlar, esasen byle cezri inklablara giriecek vaziyette deildiler. Milyonlarca insann hayatn
kknden sarsan itimal bir inklab~ milli uyanlan durdurmak iin
yaplacak etin bir mcadele artk bu Devletin, hatta Avrupadaki dier
mparatorluklann baarahilecei iler deildi. stelik Osmanl Devleti
iktisadi bir esaret iinde gnden gne btn kuvvet kaynaklannn kuruduuna gryordu. Tarih byk zaruretlerile yrmekte idi; bir tek
netice mukadderdi; imparatorluk erge gecekti.
Fakat Tanzimat, teki cephesile, Garbllama hareketile Trk milletinde bir yaama hamlesi olarak devam etti ve bu, nihayet milli
Cumhuriyet Trkiyesi'nde kat'i safbasma girdi. Tanzimat bu ynden
tarihimiz iin mes'ud, byk bir hadisedir. Fakat bu, onun bu yayan
cephesi yannda savat byk tarihi zarureti gzmzden uzaklatrmamaldr.
(Kariye-i Borilofa tabi-inahiye-i sahra)
Tanzimat- Hayriyeden sonra olanlardan
"Kariye-i mezbure arazisi altm senesinde Defterdar- esbak
saadetili Osman Beyfendinin manfetile binba brahim Aaya on bin
iki yz elli kuru muaccele ile furuht olunduktan sonra aa-i mumai-

leyh altm bir senesi rebilahirinin on nde dergah- mualla kapucu

balanndan rifatili Mahmud Beye bamarifet-i defterdar- marnileyh fera ve kasr- yed etmi ve suret-i temessk zirde terkim olunmutur."
"Derun-u temesskte her ne kadar beher boyundurukta ellier
vakiyye zahire verilmesi tahrir olundu ise de iki yboyunduruu olann
ekilen cinsten yz vakiyye verilerek boyunduruk oluduu ve daha
ziyade bulunduu halde yz vakyyeyi tecavz etmiyecek misill bilfarz yalnz iki.cins zahire ekilmi bulunur ise iki cinsten ellier verp
nc cinsten ekmedii surette bir ey verilmiyecei tahkik olunmutur."
"bin iki yz altm senesi martndan itibaren Vidin mlhakatndan
olan Salra ve Bellgradck nahiyelerinde vaki min kylerinin mukaddema meclisce karar verilen cretleriyle taliplerine bi-u furuht
olunmas mutaalik huyrtlan irade-i saniye muktezasndan olduuna
binaen Salra nahiyesi dahilinde kain malum- hudut velmtemilat
Borilofa nam kariye arazisi bermucib-i irade-i seniyye beyn elahali
raabat- nas inktandan sonra on bin iki yz elli guru muacelle ile
malrusa-i Vidin ahalisinden ve asakir-i nizarniye-i ahane binbala33 Halil nalck
nndan brahim aa uhdesinde karar bulmu ve kariye-i mezkre arazisinde bulunan ahali-i kariye sanede bir defa cret-i arazi olarakta husule getirecekleri hunta ve air ve kokoroz zehairinden beher boyundurukta elli vaakyye zahire ile otlakiye olarak on re's koyunda bir
kyye peynir ve balan olduu halde beher bin asmada on ikier para
ve korular olduu surette hane bana birer araba hatap vermek ve
ibi icareden baka ahali-i kariyeden mft--meccanen ziyade bir ey
talep olunmamak ve ahali-i kariye dahi salifzzikir icareyi senede bir
defa tamamen ve kamilen aa-i mumaileyhe ite ve teslim eylemek
artyla ha irade-i seniyye tarafmzdan ibu tapu temessku tahrir ve
temhir ve aga-i mumaileyhe ita olunmutur. Gerektir ki fimaba'd zikrolunan Borilofa karlyesi arazisine urut-u mezkre zere aa-i
mumaileyh mutasarrf olup zat-u tasarrufuna tarafmzdan ve taraf-
ahardan dall-u taaruz olunmya."
(Aga-i mumaileyh rifatlii Mahmud Beye k~sr- yed etmesi
sened-i mezkurda mir-i marnileyh marifmetile icra olunarak
erh ve tembir olunmutur.)
-SuretiDerun-u tapuda muharrer olduu vehile zikrolunan Borilofa
kariyesine mutasamf olan brahim aa kariye-i mezkru Vidin ahalisinden dergah ali kapucubalarndan olup elyevm Diyarbekir mtesellimi bulunan Mahmud Beye on bin ik yz elli guru mukabilinde
ferag ve kas-i yed ve mir-i mumaileyh hazretlerinin vekili olup bu tarafta bulunan Mustafa aa dahi olvechle teferru ve kabul berle tarafmzdan tpusuna talip ve ragp olmala icab eden resm-i tapusu ahz
olanarak bu mahalle erh ve temhir olunmutur. Gerektir ki fimaba' d
zikrolunan Borilofa kariyesine derun-u tapuda muharrer urutlar ile
mumaileyh Mahmud Bey mutasarrf olup zabt-u tasa'TUfuna kimisine
tarafndan dall-u taaruz olunmya."
(Deriin-u temessk de muharrer olduu vech zere

mutasarrf- mumaileyhin almakta olduu

icare-i arazi hasHit)
"ahali-i kariye cins zahire zer' etmi olduklanndan cinsinden
olarak yani hnta ve air ve kokoroz olmak zere ellier vakyye
ahzolunn:iutur.
34 H n ta
k yy e
2100
Tanzimat Nedir?
Boyunduruk 4
air .-~
k yy e
21 Korkoroz
ki yy e
2100
Hattab- mezk1r boyunduruktan olmayp korosu olduu halede beher haneden alnr ve bitterahi bedel veyahud yerine kmr dahi olur.
Hane: 50
Ha tap
Araba 50
On koyunda bir vakyye peynir hesabile ahalisinin yedi yz elli
koyundan alnan peynirdir.
Peynir
Kyye 75
Ahali-i kariyenin drt yz dnm miktar balar olduundan beher dnmnden on iki para hesabyla aldklar
Ba icaresi
Guru 120
ibu haslat veren arazi ve koru ve mer'a ve balardan baka kariye-i mezk1re topranda mir-i mumaileyhin kisesinden idare edip
haslatn alabilecek tarla ve koru mer'a ve ba msill1 olmakas olmad.
Bu missill1 kara tasarrufuna verilen kaffe-i senedat- atika derunun
birer miktar mukataa-i zemin muharrer ise de istifa olunamad tahkik olunduu srada baz fera ve intikalatn dahi yrtlmedii malum buyuralmak iin erh verilmitir."
Rinde mezuubahs olan garp tesirlerinin, daha ziyade Fransa kanal
ile geldii grlmektedir. Nazari de olsa bir Fransz- Osmanl tarihi
dostluunun mevcudiyeti, Fransz'larn kapitlasyonlar dolaysyla
Osmanl mparatorluunda dier devletlerden fazla alakadar olmalar,
yuzun mddet Avrupa' da askeri bir faikyet ihraz etmi bulunmalar,
buna sebep olarak gsterilebilir.
Hi muvaffak olmyan veyahut ksmen muvaffak olan slahat teebbslerinin akarnetinde padiahlarn otoritesiz olmalar ile slamiyet
prensiplerinin amil olmadklar, maddi ve manevi kavveti temsil eden
ve hibir ciddi i yapmadan anafordan yaama ideal edinen yenieri
odlusu ile ulemann yegane mes'ul olduklar vak'alarn seyrinden de
anlalmaktadr. Tanzimat'tan evvel yaplan reformun ve bilhassa IL
Mahmud zamanndakil}in Tanzimat zerinde messir olduu muhak-

kaktr. Tanzimat ilan eden Reit Paa'nn II. Mahmud'un slahat

mektebinde yetitiini ve onun devrinde Londra eliliine tayin edilerek birok XIX. asr siyasi ricali gibi liberallik stajn yapnaa imkan
bulunduunu iaret etmekle bu hakikatn mspet bir delilini gstermi
oluyoruz.
35 TANZiMAT FERMANI'NIN TAHLiLi*
Yavuz Abadan
Mevzua Giri ve Metodik Mlahazalar:
a- Byk sarsntlar yznden hayat artlannda vukua gelen deiiklikler, slahat hareketleriyle inklap teebbslerinin kaynadrlar.
Siyasi bnyeyi kuvvetlendirme, birlik uurunu uyandrma veya canlandrma maksadyla itimai nizamn dayand esaslan yeniden kontrol ihtiyac duyulunca daima sosyolojik hviyetiyle fert ve cemiyet,
hukuki manasyla de yurtta ve devlet mnasebaat, btn dnceleri
zerinde toplayan mihver problem haline girer. Mevcut veya kurulmas dnlen bir cemiyet nizarnnn istikrar kazanabilmesi, fert ile
cemiyet yahut yurtta ile devlet arasndaki mnasebatta halk ve devrin icaplarna uygun bir muvazenenin teesssne -daha ak bir ifade
ile- bunlarn yekdierine kar hareket tarzlan ile tesir ve mdahale snrlarnn izilmesine baldr.
Yurtta veya devlet faaliyeti sahalannn tayin ve tahdidinde ise, bir
taraftan ferdi varla, dier yandan itimai btne mutlak deer tanyan iki zt tellkkinin btn tarih boyunca mcadelesine ahit oluruz.
Perde cemiyetten stn kynet izafe eden dncenin zaferi, tatbikatta
yurttan hareket serbestisi lehine muvazenenin bozulmas ve siyasi
hayatta anariye kadar genileqe istidadna haiz bir ttratszl davet
eder. Aksi prensipten hareket edilence de varlacak netice: ferdi varln, siyasi btn ierisinde tamamen eriyip kaybolmas yani zati gaye
haline ykselmi olan cemiyetin emrinde basit bir vasta veya alet derekesine inmesidir. Daima eksiin hasretiyle tutuan beer ruhunda,
birinci prensibin zaferinden doan neticelerle karlalma halinde
"Nizam ve inzbat"; aksi halde ise "Hrriyet" itiyaknn kvlcmlanmasndan daha tabii ne olabilir?
Demek oluyer ki, inzbat dncesine dayanan bir nizarn ile hrriyet arasnda -ihtiya olarak duyulmalan bakmndan- biri dierinin
nefyeder tarzda bir ilternasyon mnasebeti caridir. Bu sebeple, nadir,
daha dorusu istisnai artlar altnda ve ancak biribirine zt istikametBu makale Tanzimat I, MaarifVekaleti Yayn, (Ankara, 1940), ss.3 1 - 58'den alnmtr.
37 Yavuz Abadan
lerden gelen mtenakz cereyanlarla kemirilip ypranmakta bulunan
bir siyasi ve itimal bnyede, her ikisinin eksiklii birden duyulabilir
ve bundan doan straplar, o cemiyet mensuplarnn mterek endie
mevzuu haline girmekle birlik ve ahengi iade edecek slahat hareketleri balar veya inklap teebbsleri canlanr.
Bu mlahazalann serptii k huzmesi, bence Tanzimat Hayriye'nin -onu yaratanlarn da gzlerinden katna phe olmyan- en
karakteristik hususiyetini aydnfatmaya yarayacaktr. Tanzimat hareketi hakknda bu vakte kadar konan umumi tehis, onun bir yenilik
balangc, daha cr'etkar bir ifade ile bir "Garpllama" mebdei olduu merkezindedir: Tanzimat hareketinin oktan yani ta kinci

Mahmud zamanndan beri tasavvur edilen bir "reform devrinin alndan baka bir ey" olmadn, bununla Trkiye iin memleketin
"yeniden tensik ve ihyasna" [regenerer] messir "yeni bir yol aldn"1 yahut Glhane Hatt'nn, imparatorluun "ilkslahat program"2
olduunu syleyenler, gayet umumi bir surette bu yenileme ve yenilenme tandansna iaret etmi oluyorlar. Ayni dnce, muhtelif salahiyetler tarafndan hukuk ve siyaset sahasna naklen u suretle ifade
edilmi bulunuyor: "Hukukta ve devlet tekilatnda yeniliklerin balangc olan"
3
Tanzimat Hayriye, "eski tarz idareyi, yeni tarza ifraa
piva"4
olmu; "Osmanl imparatorluunu askeri-teokratik bir temel
zerine kurulmu Asyai-Ortaa devlet eklinden modem-Avrupa! bir
ekle inklap ettirme" gayesini gtmesi itibariyle de "Trk devlet varlnda ok esasl bir mana ve ehemmiyet"
5
kazanmtr. Tanzimat
Hayriye'nin husule gelmesiyle yakn ve uzaktan bizzat alakadar veya
ona messir olanann da hep ayni fikri tam olduklanna ait ahitlere
malikiz: -Sultan Abdlmecid'in culfsunu tebrik iin saraya gelen sefrlere hitaben; Padiahn "pederlerinden ulvi bir miras olarak kendilerine intikal eden emri slahata devam etmek emelinde" bulunduklanna
dair
6
Reislkttap tarafndan vaki beyanat, Tanzimat'n mahiyet ve
gayesi hakknda sarayn dncesini aksettirdii gibi, byk Amiral
Halil Paa'ya atfen 1830'da sarfedildii iddia olunan "Eer Avrupa'y
taklitre istical etmeksizin Asya'ya ekilrnee mecbur olacaz" sz7
,
1
A. Ubicini ve Pavet de Courteille, Etat Present de l'Empire Otoman, Paris, 1876, s. 1
ve4.
2
Engelhard, Trkiye ve Tanzimat, Ali Reat tercmesi, s. 39.
3
Ali Fuat Bagil, Esas Tekilat Hukuku Dersleri, stanbul, 1934, cilt I, s. 87. Ayni
mellif, baka bir yerde umumiyede 1839 tarihinin Trkiye'de "teri! ve kontitsyonel
reformlann balangc" olarak telakki edildiine iaret ediyor. La Vie Jurdiques des
Peuples Vll Turquie, Paris, 1939, s. 12.
4
Abdurrahman eref, Tarih Musahabeleri, stanbul, 1934, s. 48.
5
Friedrich von Kraelitz-Greifenhorst, - Die Veifassungsgesetze des Osmanisehen Reiches, Viyana, 1919 s. VIII-I.
6
Engelhard, s. 38.
7
Edouard Driault, La Question d'Orient, 1909, s. 135.
38 Tanzimat Fennam 'nn Tahlili

yenilik hareketinde Garb rnek tutmann o devir ricalince aka iltizam edildiini anlatr. Btn bu ifadeler gsteriyor ki: Tanzimat -hadiselerin mecbur kld uursuz bir taklit strariyle de olsa- Osmanl
mparatorluu'nu Avrupa')Ya yaklatraca'k bir siahat hareketi olarak
tasarlanm ve bu -tas~vur, mezk1r hareket hakkndaki umumi telilkkiyi tayin etmitir. Bu satrlarn muharriri de vaktiyle Almanca olarak
neredilen bir etdnn Trkiye 'de .Tekilat Esasiye ve Devlet eklinin Yenilenmesi Tarihesi'ne tahsis ettii ilk bahsinde, Glhane Hatt-
Hmayunu'nun "devletin modemletirilmesi" maksad gden ilk "reform ferman"8 olduunu tespit etmekle, ayni tehise itirak etmi
bulunuyor.
Esas itibariyle bugn de mezk1r kanaatte yanll dolaysyla deitirilmesi zaruri bir cihet olmamakla beraber, bunun Tanzimat' icap
ettiren bnyevi hususiyedere nfuz etmeksizin srf satha bal kalan
bir mahededen domu bir hkm mahiyetinde kaldn da kabul
ve itiraf etmek lazmdr. Tanzimat "bir siahat hareketidir", yahut
"Garpllama balangcdr" denmekle "illet" deil "araz" zerinde
durulmu; henz tam tehis konmam bir dert hakknda aleltlak ve
umumi bir tedavi metodunun ismi ileri srlm oluyor. Bu ise Tanzimat hareketinin, dier slahat teebbslerine nazaran fark ve mmeyyiz vasfn belirtrnee kafi deildir.
ahsi kanaatimize gre, bu aync vasf meydana karmak iin
Tanzimat hareketini douran nadir ve istisnai artlar zerinde durmak
lazmdr. Mezkur hareket, yekdierine aykn istikametler takip eden
muhtelif, kank tesir ve cereyanlann sarst bir devlet bnyesine saIabet ve metanet kazandrma, siyasi birliin dayand destekleri yenileme ve kuvvetlendirme zaruretinden domutur. XIX'uncu asrn ilk
yarsnda Osmanl mparatorluu, -siyasi bnye itibariyle- bir yandan
son merhalesi yakn grnen inhilal manzaras arzetmektedir. Devletin
istinat ettii askeri-teokratik temel sarslmtr. Ordu, inzibatszlk ve
mteaddit malubiyetler neticesi nfuz ve itibarn kaybetmi, devlet
otoritesinin muhafazasna yarar bir kuvvet olmaktan kmtr. Avrupa'da inklap ve milliyet cereyanlannn zaferi, Osmanl mparatorluunun rki, dini tecansten mahrum halk ktleleri arasnda trl
trl tezahrler arzeden tahammrler dourmu, kavmi hususiyederiyle milli uurlann idrak ederek gittike olgunlaan Hristiyan topluluklar iin Mslmanlk akideleri, toplayc bir ba olmak yle dursun, bilakis aync bir sebep ve vesile haline girmitir. Buna iteki idaresizlik, mes 'ul ahsiyet! erin kaytszlk ve bilgisizlikleri, memurlarn
menfaat dknl ile~mterafk irtia ve laubalilikleri yznden hasl olan emniyetsizlik ve inzibatszlk da katlmtr. Devletin harice
kar zaf kapitlasyonlar sisteminin himayesi altnda ecnebi tebaas8
M. Yavuz, Die Stellung des Trksehen Republik, Bnchsal, 1933, s. 1.
39 Yavuz Abadan
nn nfuzunu gittike arttrm, bunlann adeta exterritorial (memleketd) imtiyazl bir vaziyet taknmalann inta etmitir. Bu yetmiyormu gibi ecnebi devletler, gizli siyasi emel ve maksatlada himayelerini, kendi tebaalan olma~an azlk unsurlanna yani reayaya da
temil etmi bulunmaktadrlar , Btn bu tesirierin yaratt teettt

havasn datacak kudretli bir idare mekanizmas; memleketteki

muhtelif unsurlan ecnebi tesir ve nfuzundan kurtararak infrat temayllerini baltalayacak merkezi bir kudret yaratma lzumu vardr. te
Tanzimat'n ilk ve mhim vazifesi, burada meydana kyor. mparatorluun dayand, dalma tehlikesine maruz ktleleri, yeni prensipler etrafnda toplamak ve devlet faaliyetini bu esaslara istinat ettirerek muhtelif unsurlar arasnda -birlik ve emniyetin esas art olan- zapt
ve rapt, nizarn ve intizam tesis etmek, mterek maksadann istihsali
iin disiplinli bir almann temellerini kurmak. unu da ilave edelim
ki memleket ierisinde bu ilerin yaplmasn zaruri klan anarik atmosfer, -ekseriyetle mutat olduu zere- ferdi hrriyetin ifratndan
deil, bilakis tamamen istisnai bir vaziyetten, imparatorluun siyasi
bnyesindeki hususiyetten, mrekkebatndaki tecansszlkten, merkezi kudretin zafndan domu bulunmaktadr.
Fakat dier taraftan, imparatorluun btn yklerini omzunda tayan hakiki Trk unsuru, siyasi hatta medeni hrriyet haklanndan mahrum bir vaziyettedir. Sonsuz fedakarlklarla imparatorluu -kurduu
gibi- muhafaza ve idameye de btn varln hasretmi olan bu geni
ktlenin memleket mukadderatn yakndan alakadar eden devlet faaliyetlerine kar vaziyeti eli kolu bal bir seyirciden ibarettir. Onun
iin, siyasi birliin hayatna fiilen itirak mevzuubahs olmak yle
dursun, en basit haklann bile kullanmak imkanndan mahrumiyet
mukadder gibidir. Hayat, hkmdar mukaiTiplerinin aletleri olan
memurlann; serveti ise, hem hazineyi hem de kendi keselerini doldurmaktan baka endieleri bulunmayan mltezimlerin keyfi mdahalelerine maruzdur. ahsiyete bal en mukaddes ve tabii hakiann ne
fli ne de hukuki teminat mevcut deildir. Bylece ferdi "ben", hrriyet ve hareket sahasn evreleyen sk, ar takyit ve tahditlerin
tazyik altnda bunalmakta, inkiaf imkanndan mahrum bulunmaktadr. Siyasi bnyeyi kuvvetlendirrnek iin, imparatorluun hakiki ve z
kudret kaynan tekil eden mezkr ktlenin masum ve mazlum fertlerine, stedat ve kabiliyetlerinin serbeste inkiaf imkan ak bulun9
Burada, izilen umumi vaziyetn hakikate uygunluunu gsterecek tarihi tafsilata
girirnee imkan yoktur. Teferruat iin Engelhard'a (bilhassa 3.,4., ve S'inci baplar, s.
29-37), Lutfi Tarihi'ne (bilhassa cildi sadis) mracaat edilebilir. Tebaa, ecnebi ve reayann vaziyeti hakknda tek tarafl grnmekle beraber, M. Destrihes, Conjidences sur
la Turquie, Paris 1856, bilhassa s. 1-26) dikkate ayan izahat veriyor. Aynca Ed.
Driau1t (yukarda zikredilen eser, s. 163) ile Encyclopedie de !'Islam (Paris, 1934, cilt
IV, s. 690, stun 1) karlatnlabilir.
40 Tanzimat Ferman 'nn Tahlili
durulmaldr. u halde Tanzimat'n ikinci mhim vazifesi, fert benliini tazyik eden kaytlan azaltmak ve bu suretle hasl olan fili vaziyete
hukuki meyyide balederek garantiye malik bir "ferdi hrriyet sahas" tekil etmektir.
Eer geni halk ktlesinde uyank kuvvetler, yani donmu ve haksz bir ekle girmi bir duruma :Kar hayatn canl reaksiyonunu yapacak kafi kuvvete fikri cevher bulunsayd; "ben" merkezini ereveleyen kaytlann zorla kaldnlmas mmkn olurdu. O zaman Tanzimat
hareketinin yerine, fikri, itimai, siyasi bnyede esasl deiiklikler

yaratmak zere yeni hayat prensipleriyle ortaya kan hakiki bir inklap gemi bulunuyordu
10
Halbuki muhtelif sebeplerle geni ktle
bizzat hareket imkanndan mahrum olunca itimai zaruretlerin telkin
ettii slahat cra, nihayet birka mdebbir veya basiretli devlet adamnn takdir ve kiyasetine bal kalyor.
Tanzimat ile Reit Paa isminin biribirinden aynimamasnn sebebi
budur. Fakat bir veya birka ahsn eneji ve kiyasetine kalm her bir
hareketin -geni ktlede samimi bir makes bulmadka- muvaffakyet
ihtimali elbette zayftr. Tanzimat hareketinin mana ve hedefi, ondan
faydalanacak olan ktleler tarafndan deil, olsa olsa menfaatleri tehlikeye giren muanzlan tarafndan anlalm, bu yzden mutaasp fakat nfuzlu bir zmrenin inat mukavemetiyle karlanmtr.
Tanzimat Hayriye, bu harekete asl karakteristik hususiyetini kazandracak olan iki cepbeli vazifesini, o zamanki siyasi bnyenin -yukanda izah edilen- hem nizam, hem hrriyet itiyakna cevap verme
fonksiyonunu ifa edememitir. Bunu yapabilmek iin, Tanzimat Ferman'nn, bir yandan geni ktlenin devlet hayat ve faaliyetine itirakini temin edecek tekilat yani organizasyon prensiplerini vazetmesi;
dier yandan amme otoritesini sarsmamakla beraber ferdi inkiaf kolaylatracak ll bir "hrriyetler" sahas izmesi gerekti. Aada
tabiilin gsterecei vehile fermanda bunlardan birincisi hemen tamamen unutulmu, dierinin de ancak bir "karikatr" izilmi bulunuyor: Esasen Tanzimat'n btn trajik akbeti, muhtelifkaynaklardan
gelen amel ve akslamellerin sarst bir itimai bnyenin tedavisinde
tatbik edilecek iki ayn prensip arasndaki ihtilaf (zaten her trajedinin
mevzuu byle bir collision'dur) zememesinden ve neticede prensipsizlie srklenmesinden douyor. Bu, bana gre, Tanzimat hareketindeki teknil tereddtlerin eksikliklerin, kifayetsizliklerin ve tenakuzlann yegane meneidir.
10
nkliiplann mahiyet ve messirleri hadanda Yavuz Abadan, nkilap ve nklaplk,
1938, s. 8-9'a baklabilir.
41 Yavuz Abadan
b- Burada tahililine alacamz Tanzimat Ferman, ite byle
mit ile balayp sukutu hayal ile biten bir hareketin tarihi ve hukuki
vesikasdr. u halde tarihi bakmdan vazifemiz, bu sahada her almann ilk admn tekil eden analitik satha ile mukayyet bulunuyor.
Ancak bugnk tarih ilminin vaziyeti, mnferit hadise ve vukuatn
tesbiti ile kanaat edilmeyip, bunlardan bir nevi kanun mahiyetini ve
umumi mer'iyeti haiz neticeler karlmasn istihdaf etmektedir. Bunu
mevzuumuza tatbik edince, Tanzimat devrinin, nazm fikirlerini btn
itimai enstitsyonlann kucaklyacak surette ilemek, az ok kendi
gr tarzimza bal olarak btn tekaml sathalar arasndaki mnasebet ve rabtalan, hadiselerin ak ve seyrindeki ana istikametleri vuzuhla meydana karmak icap ediyor. Bu ise g ve bilhassa mevzuumuz itibariyle hemen hemen imkanszdr. nk bir kere tarihi gr, hadiseler arasnda geni fikri mnasebetler tesisi hususunda bir
san'atkann hrriyetine malik deildir. Tarihi az veya ok hadiseler

serisinin tekil ettii materyale baldr. Bazen bu materyalin genilik

ve azameti, intuitif sramalara imkan vermek yle dursun, fikrin hakimiyet ve istikametini kaybederek malzeme kalabal ierisine gmlp boulmasn inta edecek bir mahiyet alr. Tanzimat'a ait
materiyaln ilennemi ve hatta toplanmam ve o devirdeki mnfert
hadiseleri tetkik eden eserlerin vcude getirilmemi bulunmas bir
yandan haddi zatnda kifayetsiz bir vesika olan Glhane Hatt'na ball arttryor, dier yandan bu mevzu zerinde umumi ve klli neticelere varmay gletiriyor.
Tarihi tetkik esnasnda karlalan dier bir glk de mevzu ve
matiyerio (alan) mrekkepliinden douyor. Filhakika her tarihi aratrmann mevzuu, mahiyet ve esas itibariyle hadiselerle fikri kynetlerden mrekkep iki unsuru ihtiva eder. Hadiselerin, tek veya bir grup
insanlar tarafndan yaratlan psikolojik temel zerine kurulmu vukuat
kmeleri halinde tezahr etmelerine mukabil, fikri kymetler daimi bir
olu vetiresi ierisinde tek bir btne inklap ve temerkz etmi grnrler. Srf illi hadiselerin paralardan mrekkep ampirik alemi zerinde intutif bir fikri btnlk idrakinin ykselmesi, bu mahedenin
dourduu bir kanaat mahsuldr.
Hadiselerle fikri kymetler arasnda mtemadi, karlkl bir tesir
ve aksi tesir caridir. Fikri deerin yaratt kltr, zamanla ktlenin
mal, itimal hayatn temeli haline geerek objektifleir. Bylece fikri
faktrler, mevcut tabii yani orafi ve etnografik artlar ve tarihi tekamln neticeleri ile muvazene haline girince menedeki hususiyet
ve safiyederinden az veya ok kaybederek deieceklerdir. Dier yandan fikri unsurlar, hadiselere messir olan, hareket yaratan bir kudrete
maliktirler. Bu yaratc mekni ve muharrik kuvvetten, tabii artlada
ayni istikamette olunca sratli hareketler, aksi halde ok defa fikrin,
bazen de tabiatn galebesiyle neticelenen mcadeleler doar .
. 42 Tanzimat Ferman 'nn Tahlili
u halde tarihi, ne pozitivist ve Marksist telakkinin iaret ettii
vehile srf realiteleri, ne de aksi kanaate uyarak idealiteleri tetkikle
kanaat ve iktifa edemez. Gerek hadiseleri gerek fikri faktrleri ve
bunlarn karlkl tesirlerirtlhesaba katmaK: mecburiyetindedir.
Tanzimat Hayriye:.Uin-tetkikinde, umumi tarih metoduna ve vazifesine ait bu izahatn izinden yrnerek evvela bu harekette "deimez
tabii ve itimal kanunlan"n yerini ve roln tayin yetmek daha vazl
bir ifade ile slahat icap ettiren corafi, etnografik, iktisadi artlan ve
bunlardan doan hadiseleri tespit ve mtalea eylemek, ondan sonra bu
tekamlde fikri faktrlerin paym meydana karmak ve bu meyanda
mesela Ferman'da, nceki asrlarn fikri cereyanlariyle tabii hukuk
felsefesi neticelerinin toplanp toplanmadn insan haklan sistemiyle
konservatif veya inklap dncelerin tesirlerini aratrmak gerektir.
Bu tetkikatn birinci safhas kamilen ikinci safhas da ksmen dier
salahiyedi arkadalar tarafndan icra edilecektir. Bizim asl belirtrnee
alacamz nokta, bir hukuk tarihisi gryle Ferman'n hukuk
teknii ve hukuki fikir bakmndan arzettii tekaml safha ve seviyesi
-daha baka bir ifade ile- geni tarihi seyir ierisinde hukuki vesika
olarak haiz bulunduu ehemmiyet ve mevkidir. Bunun iin Glhane
Hatt'n evvela ekli' bakmndan sonra da maddi muhteva itibariyle

bir tahlile tabi tutmak, fili hadisata ise ancak bu analizi aydnlatma
iin lzumu nispetinde iaretle gemek icap eder. Bundan baka zerinde ilenecek vesikann mahiyeti, neredildii zaman aarak hali
hazrdaki hukuki vaziyetle mnasebet ve alakasn tespite de
sevkediyor. Bundan maksat da tahlilimizde hassatan ne jenetik (hali,
mazi ile izah) ne de retrospektif (maziyi, hal ile izah) bir metot kullanmak deil, eer mevcut ve mmkn ise Trk hukuki tekamlnde
Tanzimat ile bugnk tekilat esasiyemiz arasndaki mnasebet ve
alakalar gstermektir.
I
Hukuk teknii bakmndan Glhane Hatt'nn mahiyetini tahlil iin
ekil prensipten hareketle bizzat Ferman'n, ortaya k tarzn ve ihtiva ettii hkmlerin brndkleri lisan kalbn, hangi hukuki vesika
kategorisine girebileceini ve nihayet mer'iyet noktasndan hukuki
deerini aratrmak lazmdr.
a- Malum olduu zere Glhane Hatt, Tanzimat Hayriye ad
verilen slahat hareketinin ilann ifade eden bir "iradei seniye"dir.
Mustafa Reit Paa tarafndan yazlm ve Glhane meydannda devrio bykleri, resmi teekkller mmessilleri ve kalabalk bir halk
ktlesi huzurunda okunmutur (26 aban 1255 ve 3 ikinciterin 1839).
Devrine gre olduka basit bir slup ve mmkn olduu kadar sade
bir lisanla yazlm olan Ferman, fikri esaslarna nfuzu temin edecek
43 Yavuz Abadan
filolojik bir hususiyet arzetmiyor. Bu sebeple yazann, onun geni bir
ktle tarafndan okunup anlalnasna matuf muhtemel maksad husul
bulmu ise de asl hedefini tekil etmesi gereken mantk! vuzuh temin
edilmemitir. Bunun sebebi de Ferman'la izilen hukuki programn
sistemsizlik ve tertipsizliidir. Ferdi ve ahsi masuniyete ait teminat
ile bununla sk skya aHikadar olan ceza ve usul muhakeme prensipleri, vergi ve askerlik hususatma mteallik idari kararlarla kank
bir surette ve srasz; silsilesiz, tasnifsiz bir ekilde zikredilmitir. Bu
yzden alnan tedbirlerle vazolunan esasat muhik gstermek zere
serdediten esbab mucibe klkl mliihazalar da biribirine kanmtr.
Eer Ferman'da zikredilen hukuki esaslar mahiyetlerinin icap ettirdii
bir tasnife tabi tutulup silsile halinde zikredilseydi, birka yerde muhtelif vesile ve formllerle mesela "can, mal, rz" emniyeti maddesine
avdet lzumu bilsl olmazd.
Esbab mucibenev'inden mlilhazalann serdi de hukuki bakmdan
metnin aleyhine olmu, kanuni prensipierin tespitinde teknik zaruret
olan kat'iyat, icaz, sadelik, vuzuh kaybolmutur. Bu ekli noksan
Ferman'daki dstur ve hkmterin hukuki muhtevasm zedeleyerek
onlan hsn niyet mahsul birtakm temenniler ve arbal ahlaki nasihatler klna sokmutur. Btn bunlara ramen Ferman, organik bir
surette itimal hayat kaidesi olarak yerlememekle beraber, pratik tecrbelerin devlet ricaline ilham ettii muayyen hukuki dnceleri ihtiva ediyor. Bu itibarla mezkr vesika, eksik ve sistemsiz de olsa o
zamanki Osmanl mparatorluu hukuki kltrn aksettirmekte ve
ileri hukuk tekamlnn muhtelif bakmlardan bir programn izmektedir. Bizzat hkmdar, Tanzimat Hayriye'nin ilann takip eden
senenin muharreminde "Meclisi Abkan Adliye"nin al vesilesiyle

vkelayla hi tabesinde " .... Hatt Humayunumuz ile kilffei tebaai saltanat seniyemize ihsan humayunumuz olan hukuk ve imtiyazat
iktzasnca vaz ve tesisi lazm gelen nizarnat dahiliye ve usul idarei
mlkiyenin kuvveden fiile isali sizlerin uhdei ihtimamnza tevdi
edilmitir" derken11
Ferman'n bu program mahiyetine iaret etmektedir. Bu itibarla Fermann hkmleri hi de -ilk hamlede hatra gelebilecei gibi- herhangi bir vazi kanunun hukuken balayc karakteri
olmayan kuru "monologlar"12ndan ibaret deildir. Bunlar, bilkimlerle
yurttalar iin dorudan doruya muta kaideler olmasalarda vaz kanunun, direktif mahiyetinde telakki ederek bu esaslara riayet etmesi
lazmdr. Nitekim yukanki beyanat da bunu amirdir.
11
Mezk:iir vesika iin Ahmet Rasim, stibdattan Hakimiyeti Milliyeyye, stanbul, 924,
s. 246'ya baklsn. 12
Richard Thoma'dan (Die Grundrechte und Grundpjlichten der Reichveifassung,
Berlin 1929 cilt s. 1) aldm bu tabir yerine "vazlar" kelimesi de konabilir.
44 Tanzimat Ferman 'nn Tahlili
b- Bu vaziyete gre acaba Tanzimat Ferman'n, hangi hukuki vesika kategorisine ithal etmek mmkndr? Bu sorunun cevabn aratrrken Ferman'n hkmleri.,rasnda teba! ve devlet mnasebetlerine
ait esaslar, amme kudretinin istimali tarzna dair kayt ve dsturlar yer
aldna gre n pHinda''tekilat" meselesinin mevzubahis olduu dncesinden hareket lazmdr. Esasen Tanzimat tabiri, bir nizamn kurulmasna delalet eylediine ve her siyasi birliin nizarn ile birlikte
asgari bir tekilata ihtiyac aikar bulunduuna gre "Tanzimat ve tekilat" meflumlan, devlet faaliyet ve uzuvlan konstellasyonunun (takmlannn) kutuplann tekil ve istinat noktalann ifade ediyorlar demektir.
Binaenaleyh Tanzimat Ferman'nn ekil mahiyetini tebarz ettirmek iin "tekilat" meflumu zerinde durmak lazmdr. Esasnda fll
bir nizamn yani devlet birliini tutan bir kudret ve otoritenin vcud,
asgari tekilat iin kafidir. Fakat ekseriyetle -kltr derecesine tabi
olarak- devlet hayatn tanzim eden kaidelerden mrekkep hukuken
tannm bir nizamn mevcudiyeti esastr. Buna devletin tekilat
esasiyesi denir ve devletin en yksek organlann, onlann vcude geli
tarzlann, karlkl mnasebet ve tesir sahalann gsteren, fertlerin
devlet kudretine kar mevkilerini tebarz ettiren hukuk hkmlerini
ihtiva eder
13

Mamafh devlet tekilatnn temelleri hakknda ekli bir vesikann

(bir Charte veya tekilat esasiye kanununun) ihdas geciknitir. Bir
cemiyete ait hakiann bir senet, bir vesika halinde tespiti zarureti bu
hakiann harite ve yksekte duran bir kudret (hkmdar, kral) tarafndan bah veya tekit edilmesinden douyor. Bu takdirde tekilat esasiye, esas tekilat kanununu yapma kudretini haiz sjenin tek tarafl
siyasi karan ile vcut buluyor. Bir de mteaddit sjelerin karlkl
anlamalan ile husul bulan tekilat esasiyeler vardr. Nitekim Ortaa
tekilat esasiyeleri umumiyede biribirine kar mstakil iki ahs ara-

snda hukuki muamele mahiyetindedir. ekil itibariyle kanun deil

mukavele mahiyetini haizdirler ve resmiyet kesbetmeleri iin ecuebi
sefrlere teblileri mutattr14
Bu meyanda kolonilerio idari tekilata ait ngiliz krallanndan aldklan imtiyazlar, hrriyet mektuplan ve bilhassa Amerikan mstamereleri Charte'lan mteakip tekamlde numune hizmetini gryorlar. Bunlar, bir insan haklan beyannamesiyle balayp ikinci ksmda devletin yksek organlan ve bunlann fonksiyonlan hakknda
hkmleri ihtiva ediyorl;r.
13
Esas tekilat meflumunun mutlak, mahhas, mcerret, izaf, ideal ilah, muhtelif
manalan hususunda Cari Schmitt, (Veifassugslehre, 1928 s. 3-36'da) esasl ve mkemmel tafsilat veriyor.
14
Esas tekilat meflumunun tarih ve tekaml hakknda G. Jellinek, Allgemeine
Staatslehre, Berlin, 1914, ss. 505-527'ye baklabilir.
45 Yavuz Abadan
Haklar ksmna yalnz hrriyet haklar deil, ferdin dier amme
haklannn esasat da alnntr. Biroklannda aynca halk hakimiyeti,
kuvvetlerin ayrlmas, devlet memuriyetlerinin zamanla mukayyet olmas ilah, gibi sbjektif amme haklan ile alakah dier hkmler de
15
mevcuttur.
"Charte"lar, bilahare "consititution"lara inklap ediyorlar. Bu tekiimlle alakadar ,olarak modern esas tekilat kanununun, "teminat altna
alnm haklar" ve "tefrik kuva esasna istinat eden organizasyon"
16
hkmlerinden mrekkep iki ksma ayrlmas prensibi yerleiyor.
Bugn tekilat esasiye meflumunun daha geni bir manaifade ettiine ahit oluyoruz. Artk esas tekilat kanunu denince yalnz hakimiy~t cihaznn organizasyon ve fonksiyonuna ait teferruat tanzim
eden kaideler anlalmyor. Hakiki bir tekilat esasiyenin, ierisinde
devlet kudretini yaratc milli birlik hayatnn daima tazelenen btn
safhalarnn cereyan edecei tekmil hukuki normlar 17
ihtiva etmesi lazmdr, kanaat gittike yerleiyor. Bu itibarla byle bir tekilat
esasyede malkernelerin istiklali, devletin hukuki karakterinin muhafazas, evlilik, mlkiyet, miras gibi medeni haklarn idamesi, zirai slahat, itimai ve shhi yardm ... ilah gibi messeselerin ve gayelerin
yer almas ve teminatta kavumas icap eder.
Artk esas tekilat meflumu ve tekaml hakknda bu toplu ve ksa
izahartan elde edilen neticeleri Tanzimat Ferman'na tatbik edebiliriz.
Ferman'n modern tekilat esasyelere giren hususattan hangilerini
ihtiva eyledii muhtevasnn tahlilinde grlecektir. Burada u noktay
derhal tebarz ettirelim ki: mnderecata ait fark veya eksiklik Fermannekli mahiyetini tayine messir olamaz. Keza Ferman'n isdariyle
gdlen maksadn metinde sarahaten ifadesine ve bu suretle ekli hviyetin bizzat vazii olan sje tarafndan tasrihine de lzum yoktur.
Esasen Tanzimat Ferman'nda bu hususta ne sarih ne de zmni bir iarete tesadf etmiyoruz.

Bu vaziyet karsnda geriye dier vesikalar delaletiyle Tanzimat

Ferman'nn sdannda tekilat esasiye siyasetine ve devlet faaliyetlerinin dinamik fonksiyonuna ait bir maksadn gdlp gdlmediini
tesbit etmek ciheti kalyor. Yukarda da temas ettiimiz gibi mnderi15
Bu hususta btn tekamle inebde olan Virginia'nn 1776 tarihli "nsan Haklan Beyannamesi" ve esas tekilat kanunu gzden geirilsin. ngilizce metin, G. A. Salander,
Vom Werden der Menschenreclte, Leipzig, 1926 s. 92-96'dadr. 16
Fransz Hukuku Beer beyannamesinin 16'nc maddesi: "Toute societe dans laquelle la garantie des droits n'est pas assure, ni la separation des pouvoirs determines
n'a point de Constitution" (Duguit ve Monnier, Les Constitutions ete. De la France,
1898 s. 3. 12 haziran 1776 tarihli Virginia beyannamesinin hususiyederi iin G.
Jellinek, Die Erkliirung der Mensclen und Brgerreclte, 3'nc tab, 1919, s. 82 ve
sonrasna baklabilir. 17
Smend tarafndan temsil edilen "Integration" nazariyetine mstenit esas tekilat mefhumu. Die Grundrechte ... der Reichsverfassung, s 9-10 .
. 46 Tanzimat Ferman 'nn Tahlili
catn tahlili, Glhane Hatt'nda ksmen fertlerin amme kudretiyle mnasebetlerine, ksmen de devlet faaliyetlerinin cereyanna ait hkmlerio yer aldn gsterecekt;i; Bundan dolaydr ki onu, "akvam Osmanile'ye baholunan hukuku hrriyet ve teminatn muhtevi bir berat"1 yahut "Hakiki hlr Charte Consitutionelle"
19
diye vasflandranlar hakl ve umumi bir kamiatin tercmandrlar. Fakat Glhane
Hatt 'nn bir Charte mahiyetini haiz olmas ve Osmanl esas tekilat
tekamlnde mebde kymetini tamas, henz Osmanl mparatorluu
kanunu esasisine telmihen, mezkfu Ferman'n "Devleti Osmaniyenin
tekilat hazrasnn esas sahibi"
20
addedilmesini icap ettirmez. Bu
iddiay ispat edebilmek iin Glhane Ferman'yla 1876 ve sonraki kanunu esasilerio ayni tekaml vetiresinin halkalar olduklarn veya
baz esaslar itibariyle aralarnda -tesadfliine phe olmayan- mabehet noktalar mevcut bulunduunu ileri srmek kifayet etnez. Sonraki kanunu esasilerio ana hatlaryla Tanzimat Ferman'na dayandklarn, aralarnda bnye ve zihniyet tecans bulunduunu ispat etmek
icap eder ki, bu da bizce kinci Abdlhamid'in Kanun-u Esassini ilan
ettii Hatt Hmarn'da Glhane Hatt'na mteaddit iaretlerde bulunmasna ramen 1
pek varit grlmyor.
Hele "Esas itibariyle srf idari bir ekli slahiyi (?!) natk olup hkmdarn salahiyeti vasia ve hkmeti mstekillesinin (?!} tahdidine
dair hibir kaydi muhtevi olmad" sarahaten ifade edilen byle bir
Charte'n "Devletin, bir ekli teceddde girmek zere bir inklab
mstahsen crasna arnade olduunu teyit" ettiine "Ve binaenaleyh
Hatt Humayunu mezkre; milletin bilahare istirdat etmek ihtimali
bulunan hukuku hakimiyetine bir senedi iptidai"(?i
2
nazariyle bakl-

mas icap eylediine dair hkmlerin, ayni sahifede ayni ahs tarafndan zikredilmesi gtr ve sathi tehisierin tenakuz ve isabetsizliine
en amaz bir delilidir. ifade itibariyle de sakatlk ve vuzuhsuzlua
rnek tekil edebilecek olan bu hkmlerdeki uurumlu tenakuzlarn
ilk sebebi, Tanzimat devriyle milli hakimiyet rejimi arasnda muhakkak bir rabta tesis etme gayreti, ikinci sebebi de hukuki messeslerin
mahiyetleri hakknda bilgisizliktir. Bu sebeplerledir ki dini otoriteye
de dayanan mutlak bir hkmdarn" salahiyeti vasa ve hkmeti
mstakillesine"(!?) hibir kayit vaz'etmedii tasrih edilen bir vesika,
birdenbire "Milletin bilahare istiradat etmek ihtimali olan hukuku hakimiyetine bir senedi iptidai"(!?) mahiyetine ykseltiliyor; "Devletin,
bir ekli teceddde girmek zere bir inklab mstah~e crasna
amade" bulunduunun ifadesi saylyor. Bugn artk herkese bilinen
18
Engelhard, s. 39.
19
Ed. Driault, yukarda zikredilen eser, s. 158.
20
Mehmet Memduh, Hukuku Esasiye ve erhi Kanunu Esasi Osmanl, stanbul, 1326, s. 4.
21
Ali Fuat Bagil, Esas Tekiliit Dersleri, cilt 1, s. 90 ile mukayese.
22
Ahmet Rasim, s. 238.
47 Yavuz Abadan
"ekli teceddt" ile "inklap"; "mutlakyet"ile "milli hakimiyet" mefhumlarnn delalet ettikleri farkl hukuki ve fill muhtevay burada terihe lzum grmyoruz. Tahlilimizin son ksm, bir dereceye kadar bu
noktalar da aydnlatacaktr. Bizim bilhassa ve derhal tebarz ertirmek
istediimiz nokta, Glhane Hatt'ndaki hkmlerin-yukarda da iaret
edildii vehile- bo ve hukuki tesiri olmayan szlerden ibaret bulunmaddr. Hakimiyeti milliyeye, Cumhuriyete hatta Merutiyete gidilmeksizin bir hkmdarn salahiyetlerine tahdidat vaz'edilebilir.
Nitekim Tanzimat Ferman, bunu yapmtr. Hkmdar, kendi iradesiyle kendi salahiyetlerini tahdit ediyor. craatnda dna kmayaca
ereveyi bizzat iziyor. Kudretinin istimal tarzn muayyen bir statye balyor.
c- Onun iindir ki, Tanzimat Ferman, -yukarda Tekilat esasiye
tekaml hakkndaki hulasamzda iaret ettiimiz neviden- bir Charte
mahiyetini haizdir. Charte, daha ziyade tekilat esasiye vcude getirme salahiyetini haiz sjenin tek tarafl bir hakimiyet tasarrufuna istinat ettii iin, mutlaka bir inklap mahsul veya neticesi olmasna lzum yoktur. Millete salahiyet verilmi husus! tekilat esasiye organlarndan (messisan meclisi gibi) kmad iin hkmlerinin deitirllmesi veya bsbtn kaldrlmas husus} bir ekle tabi deildir.
Onu sdar eden iradenin yine ayni neviden bir hakimiyet tasarrufu
bunu temine kafidir. Fakat deitirilmedii veya kaldrlmad mddete hukuken balayc bir kudreti haizdir. Hkmlerinin gerek
bnye gerek muhteva itibariyle dar manada kanuni emirler mahiyetini
tamamas, yani umumu ilzam edici bir kudreti haiz olmamas mmkndr. Fakat herhalde -bu hkmler, hakimiyeti ellerinde buL.du-

ranlarn riayet mkellefiyetinde olduklar normlar (dsturlar) dr. Onlar sdar edenleri ve dier kanun yapma vaziyende bulunanlar, hi
olmazsa direktif mahiyetini haiz olmak zere balarlar.
Btn bu mlahazalar, Tanzimat Fermanna aynen kabili tatbiktir:
"Hatt Humayunu ahaneleri ile ihsan buyrulan hukuk ve imtiyazat,
cemi nizarnat muktaziyenin ss aslisi"
23
dir. Yani Fermandaki hak ve
imtiyaz (hrriyet)'lara halel getirecek kaideler konamayaca gibi
ileride konacak nizamat, ancak bu ereve ierisinde vaz' olunabilir ve
mezkur haklarn gereklemesi iin muktazi hkmlerden terekkp
edebilir. Bizzat hkmdar, Hatt Humayunda "mnderi olan kavanini
er'iyenin harf beharf icrasna"ve "Mevadd esasiyenin fruatna dair"
bir meclisi meveret mahiyetini haiz olan "Meclisi Alkarn Adliyenin" ekseriyetilara ile kararlatrd hususta msaade eyleyeceine
yemin etmiti24
Hkmdar yemininde daha ileri giderek, mutlak haki23
Padiahn yukarda zikredilen hitabesine vzera ;e vkelii tarafndan verilen teekkr
mazbatasndan. Tam metin, Ahmet Rasim, s. 248.
24
Yemin forml, Topkap Arivi, 3084'tedir.
48 Tanzimat Ferman 'nn Tahlili
miyeti sebebiyle kendisine tevecch eden kaza salahiyetini de Fennann usul muhakemeye ait hkmleri dairesinde tahdide muvafakat
eyledii gibi "Vaz'olunmu ve olunacak kavaninin tayirini tecviz
buyurmyacan" tasrih suretiyle vaz kanun saHihiyetini de Fennann ruhuna aykn ekilde_kullanmayacan ve kullandrmayacan
teyit etmi bulunuyor.
Padiahn bu yemini, Glhane Hatt'ndaki "Canibi Humayunumuzdan hilafna hareket vuku bulmayacana ahit ve misak olunup"
fkrasna istinat ettii cihetle, tekilat esasiyelerden icras kanunen
tespit edilen yemin mkellefiyetine kyasen mtalea edilebilir. Baz
kanunlarda yeni tahta kan veya intihap edilen Devlet Reisinin yemin
mkellefiyetine yerine getirmemesi devlet reislii sfat ve salahiyetinin iktisabna mani olaca tasrih edilmitir. Tanzimat Fermannda
byle bir kayit olmamakla beraber, esasen vaziyet te bakadr. Ferman, hkmdarlk salahiyetini ifa esnasnda sdar edilmi bulunduu
cihetle yeminin ademi icras, Devlet Reislii sfatnn ziyana messir
olamazd. Ancak bu takdirde, padiah, bu mkellefiyeti ifa etmemekle
Charte'n hkmlerini ihlal etmi olurdu. Mamafih Glhane Hatt hkmlerinin mer'iyeti keyfiyeti, asla bu yeminin crasna muallak deildir. Fermann ihtiva ettii esaslar, padiahn mukarrer yeminine
bal olmakszn ilan ile, mer'iyete girmi bulunuyor. Bu sebeple yeminin icras zaman, hukuki deil ancak tarihi bakmdan ehemmiyeti
haizdir. Esasen yeminin padiaha kanuni bir mkellefiyet mahiyetinde
olarak tahmilinden maksat, Ferman hkmlerinin ekli mer'iyetini tesis etmek deil, belki ternaclisi teminatn istihsal eylemektir. Yemin
messesi, tekilat esasiye ile alakadar hkmlerin -tutulmamas halinde hukuki meyyideden mahrumiyet sebebiyle- ancak siyasi mahi-

yette bir teminat olmak zere yerlemi, fakat zamanla ve bilhassa

dini telakkilerin siyasi hayatta rolnn azalmasna muvazi olarak gittike ehemmiyetini kaybetmitir.
Btn bu izahat gsteriyor ki, Glhane Hatt, hukuken balayc ve
hkmdann salahiyetlerini tahdit edeci bir Charte'tr. Fakat modern
manasyla bir esas tekilat kanununun vasflann haiz deildir. ekli
bakamndan ehemmiyeti haiz olmayan mndericat ve muhteva farkn
bir tarafa braksak bile, sureti zuhur kaidelerin tertip ve tahrir tarz,
ekli mer'iyetin dayand esaslar itibariyle her iki messes arasnda
esasl farklar gze arpmaktadr.
Bir kere huku!ci ekil bakmndan Charte, ya bir iradei seniye,
(ferman, berat), yahut bir akit (mukavele)'dir. Halbuki modern esas
tekilat -menei ayni asla irca edilebilmekle beraber- bir kanundur.
Mcerret bu vaziyet, yazl ve tertip tekniinde farklar dourmaktadr. Bundan baka birinde hakim olan zihniyet -ktlenin tazyik neticesi de olsa- eklen hkmdarn kendi iradesiyle salahiyetlerine tahdider koymas, ferdi hak ve imtiyazlar ihsan etmesi; dierinde ise hal49 Yavuz Abadan
kn, kendi mukadderatnn tayininde bizzat aHikadar ve messir olmasdr. Meyyidenin birinde "Allah'n laneti" dierinde ise "millet vekillerinin kontrol"
25
olmas keyfiyeti, bize pek aync bir vasf gibi
grnmyor. Filhakika -hem de Allah adna- yemin mkellefyetini,
siyasi bir garanti halinde devlet reisierine tahmil eden modern esas
tekilat kanunlan (mesela, 1919 Weimar Kanunu Esasinin 42' inci
maddesi) olduu gibi, en kuvvetli teminatn millet mmessillerinin
murakabesinden' bulan Charte'lar (Amerika'daki ngiliz kolonileri
Charte'lan) da mevcuttur.
Glhane Hatt'nn, modem bir esas tekilat kanununun btn vasflann ihtiva etmemesi onun tekilat esasiye hareketi olarak kymetini kltmez. Mezk1r Ferman gerek bugnk esas tekilat kanunumuz, gerek dnk kanunu esasi ile alaka ve irtibat noktalarnn
cz'ilik ve sathiliine ramen, btn bu tekaml vetirisinin banda
bulunmaktadr.
d- Fermann ekline ait tahlilimizi bitinneden nce son bir noktann daha aydnlatlmasna lzum olduu kanaatindeyiz. Fermann
sonunda, "Dveli mtehabbe dahi bu usuln inallahi-teala ilelebet
bakasna ahit olmak zere Dersaadetimizde mukim bilcmle sferaya
dahi bildirilsn" fkras, "Trkiye gayrireit olduu iin bir vasiye
muhatr" ve "Tanzimat, dveli muazzama teminatnn ayrlmaz bir
unsuru" (lazm gayrimfarik) dur, ilh26
nev'inden hkmlerle karlatrlnca, gayriihtiyari bu tebligatn, Tanzimat Fermannn ekli
mer'iyetiyle mnasebeti hatra gelebilir. Bu ise varit deildir.
Yukanda iaret edildii vehile Charte'lann ilannn -bunlara daha
ok resmiyet vermek zere- sefrlere teblii eskiden beri umumi teaml meyanna girmiti. Tanzimat Fermanndaki: "bu usuln ... ilelebet
bekasna ahit olmak zere" ifadesi, Osmanl hkmetinin yabanc
olmad bir teamle gre hareket etmekte bulunduu zannn uyand-

rabilirse de devrin umumi siyasi artlan tebliin altnda baka endie

ve zaruretlerin de sakl bulunduu kabul ettirecek kadar kark ve mparatorluun aleyhinedir. Osmanl Devletinin harici siyaset bakmndan vaziyetini terih etmek mevzuumuzun haricinde olmakla beraber,
byk devlet sefrlerinin Bab- All nezdindeki -hassas bir istiklal
dncesiyle kabili telif olmayacak derecedeki- nfuzlanna ve yerli
yersiz mdahalelerine iaret etmek isteriz
27
Bu bakmdan Tanzimat
hareketi, biraz da ve hatta belki dahili messirlerden daha ok ecnebi
tesirler altnda vcut bulmu grnyor. Bu tesiri, yukarda
25
Ali Fuat Bagil, Esas Tekilat Hulaku, s.89'1a mukayese.
26
Ed. Dtiault, s. 157.
27
Ecnebi setirlerin Bablili nezdindeki teebbs, tesir ve mdahalelerinin haysiyet knc mahiyeti hakknda, Hayreddin (Vesaik Tarihiye ve Siyasiye, stanbul, 1326. 4. kitap, bilhassa 4'nc kitap ss. 16-38'de), canl misaller veriyor. Aynca Fatma Aliye,
Ahmet Cevdet Paa ve Zaman, 1328, ss. 25-27.
50 Tanzimat Ferman 'nn Tahlili
mevzuubahs ettiimiz hitabesinde "Devleti Aliyemizin dost ve
muahidi ol m devletler tarafndan vaki .. tebligat dostane ve tevsikat
halisaneye nazaran derdest baz mevaddn dahi .. ilah." fkralan ile
bizzat padiah, kabul ve tesifirt ediyor. '
Lakin Tanzimat Fermannn sdannda siyasi ve ecnebi tesirierin
pay ve derecesi ne olursa olusun bu, hukuki vaziyete messir olmaz ...
Mesele, i ve d hukuk mnasebetini alakadar eder. hukukun
mer'iyeti ise devletleraras teess eden hukuki mkellefiyetierden
mstakildir.
Hatta devletleraras hukuka gre giriiimi bir mkellefyetin,
memleket ierisinde hukuki mer'iyet kazanmas da kanun yapmasalahiyetini haiz makam tarafndan tasdikine baldr. D hukuka ballk
bakmndan devlet, olsa olsa herhangi bir i hukuk kaidesine istinaden, devletler aras hukukla yklendii bir mkellefyetten kendini
kurtaramaz. Devletler aras hukukun ncelik ve stnl dncesine
ancak bu nispette itirak ve ittiba edilebilir. u halde ne Fermann hkmleri, devletin harici hukuk esasatma tebaan giritii mkellefyetlere, ne de devletler aras hukuk kaideleri, i hukuka takaddm ederler.
Bu umumi esasata ramen devletler aras bir anlama ile akitlerden
birinin siyasi stats bir btn halinde tayin ve tespit edilmise, artk
bu devletin, dierine tabi ve bal olmasn amir, yani onun himayesine girdiini gsteten bir ekil vcut bulmutur. Bu takdirde mezkUr
devletin stats tamamen muahedenin mer'iyetine bal bir mahiyet
alm olur.Bu itibarla Ali Paa, Paris Konferansnda dveli muahidenin, 1856 tarihli Hatt Humayun mnderecatn resmen "senet itti-haz
etmeleri" talebine iddetle itiraz ederken, ne yaptn pekala biliyordu. Eer bu hkm, muahedemetnine girseydi Osmanl mparatorluu, hukuki istikliUini kaybedecek, esas tekilat meselelerine ait
statsnn mukadderat, bir muahedenin mer'iyetine balanacakt.

Muahedede mezkiir hkm deimedike bu stat hkmlerine aykn

bir dahili hukuk kaidesi vaz'edilmiyecekti. Bunun iindir ki uzun mcadelelerden sonra 1856 Isiahat Fermanna ait tebligat byk devletlerin iyi karladklann ve fakat bu "tebligatn" mezkUr devletler iin
umuru dahiliyeye herhangi bir mdahale hakk bah~etmediini tespit
eden bir fkra zerinde anlald. ( dokuzuncu madde)
8
.
1839 Fermannn sefrlere tebliinde bundan daha farkl bir vaziyet
vardr. Tanzimat Ferman hakkndaki tebligat, mesbuk talep zerine
ve resmi bir konferans halinde toplanm devlet mmessillerine deil,
hkmetin arzus:yl ke11iliinden stanbul' daki sefrlere vaki oluyor.
Bu sebeple "tebli"in hukuki mahiyeti, resmi bir beyandan ibar~t kalp
ecnebi devletlere kar devletler aras hukuka istinaden giriiimi bir
28
Engelhard, s. 126 ve 127 ile mukayese.
51 Yavuz Abadan
mkellefyet manasn tamad gibi mer'iyet bakmndan i hukuk
ile d hukuk arasnda herhangi bir mnasebette tesis etmiyor.
II
F ermann fikri muhtevasn tahlil ederken metne kr krne bal
hareket etmektense onu, hkmlerinin mahiyetierine gre bir tasnife
tabi tutarak mtalaa etmei tercih ediyoruz: Hukuki dogmatik bakmndan metin, esasiye, idare, ceza, usul hukukuna ait baz prensipleri
ihtiva ediyor. Fakat enstitsyonel alakalan hasebiyle bu esaslar iki
grup halinde toplamak mmkndr:
1- Farksz bir surette btn tebaann ahsi emniyet ve ferdi haklarna ait garantiler ve bunlarn flen tahakkukuna matuf ceza ve usul
prensipleri. 2- Mali, askeri, adli hususata ait baz idari esas ve
tedbirler ... Bu iki grubun da muhtelifksmlar ihtiva ettii aka grlyor.
2- ahsi emniyet ve ferdi haklara ait esaslarn mtalaasna balamadan nce Fermann mukaddemesi [Pn?ambule] zerinde durmak
lazm geliyor.
a- Esas tekilata ait her kanun ve emimarnede olduu gibi,
mukaddeme, Ferman vcude getirmekten maksat ne olduunu aada hulasa ettiim ekilde izah etmee alyor: Devletin kudreti, tebaann refah en yksek dereceye ykselmiken yz elli seneden beri
birbirini kovalayan gaileler ve mtenevvi sebepler dolaysyla devletin
bnyesi zafa uram, eski marnurluk yerine fakr sefalet kaim olmutur. Eski ykseliin sebebi "ahkam celilei Kur'aniye ve kavanini
er'iyeye kemaliyle riayet" dn arnili ise aksine harekettir. "
kavanini er'iye tahtnda idare olunnyan memalikin payidar olamyaca" ak bulunduundan memleketin iman, halkn refah hususunda gerekli tedbirler alnmaldr. cap eden faydal ve matlup tedbirler alnrsa memleketin corafi mevkii, mmbit arazisi, halkn kabiliyet ve istidad be on sene zarfnda mesut neticeler doumbilecek
vaziyettedir. Bunun iin memleketin hsn idaresine yarayacak baz
yeni kanunlarn vaz ve tesisi lazm ve mhimdir.
Bu izahattan anlalyor ki Tanzimat Ferman'n vcude getirenler,

arneli bir zihniyetle hareket ederek devletin ziifn ve memleketin fakrn idrak etmilerdir. Bunun izalesi gerektir. Derdin tedavisi iin marazn illetini tehis lazmdr. Tehis. Marazn, "Ne er'i erife, ne de
kavanini mnifeye inkyat ve imtisal olunmamasndan" doduu merkezindedir. Binaenaleyh tedavi iin "kavanini cedide" vaz'na lzum
vardr.
Glhane Hatt mukaddemesindeki dncenin u mantki seyrini
daha ksa ve daha ak bir surette tekrardan maksadmz, ilk hkmlerle son istidlal arasndaki tenakuzu her gze grnr bir surette can52 Tanzimat Ferman 'nn Tahlili
landrmaktr. Bu tenakuza ecnebi mellifler tarafndan da tamamen
baka bir esastan hareketle iaret olunmaktadr. Onlara gre: gayrimslimlere, Mslmanlarn haiz olduu ayni hukuku baletmek
Kur'an hkmlerine mugayir(iir
29
. '
Biz, ecnebi mellifleriLileri srdkleri tenakuzun varit olup olmadn burada tetkik edecek deiliz. Yukarda dini esaslara dayanan bir
devlet ierisinde milli duygular inkiaf etmi ktleleri bir kudret etrafnda ve bir maksat iin toplamann imkanszlk derecesindeki glne temas etmitim. Gl douran asl arnili de gayrimslim
ktlelerin Osmanllkla; yani imparatorluun siyasi otoritesiyle barmaz zihniyetierinde aramak gerektir.Hakikati halde Osmanl imparatorluunu idare edenlerin dini bakmdan azami tesamh (Tolerans)
gsterdikleri muhakkaktr. Daha Tanzimat'tan nce kinci Mahmud'un "bundan byle tebaamdan Mslmanlar ancak camide, Hristiyanlar kilisede, Musevileri havrada tanmak isterim"
30
szn
sarfetmesi, dini ayin haricinde tebaasndan hibirini dierinden ayrmak istemediine vazl bir delildir. Reit Paa'ya nisbetle daha az
kozmopolit bir dnce sahibi olduuna phe olmayan yine Tanzimat
ricalinden Rza Paa'nn Midilli'de muhtelif cemaat mmessilleri huzurunda irat ettii "cmleniz bir imparatorun tebaalar ayni babann
ocuklarsnz"31 cmlesini ihtiva eden nutkunda, muhtelif unsurlar
arasnda msavat tebarz ettirmesi, dini msamahann o devre hakim
bir kanaat olduunu gstermee kafidir sanrm. Esasen Tanzimat'a
hakim dnce, anasn Osmaniyenin msavatn teminden ibaretti
32
.
Buna mukabil gayrimslim aznlklar Mslmanlar hakknda mtekabil hisler beslemek yle dursun, daima harite himaye aramlardr.
imparatorluk hkmeti kendilerine hak ve imtiyazlar bahettike onlarn Trk hakimiyetinden kurtulma arzular iddetlenmi, d Hristiyan
devletlere alaka ve inhimakleri artmtr. Bu vaziyeti Engelhard da
tasdik ediyor
33
.
Bundan daha ok mhim olan ve zerinde durulmas gereken
nokta, Tanzimat Ferman mukaddemesinde dldne yukarda ia-

ret ettiimiz tezat ve tenakuzun izahdr. Filhakika er'i hkmlere

bal kalarak yeni hkmlerin vaz' nasl mmkn olabilir? Avrupa'daki terakki ve inklaplarn itimai ve iktisadi artlarda yaratt
yenilikleri karlayacak ve bu deiikliklerden msteessir olan Osmanl cemiyeti bnyesinin ihtiyalarna uyacak yeni esaslar, elbetteki
dini hkmlerden "karlamazd. O halde Tanzimat Ferman, daha
29
Engelhard, s. 39-40. Aynca~ A. Snni, Tarihi Medeniyet, Selanik, 1328 (Charles
Seignubus'ten iktihas s. 233-234) ile mukayese.
30
Engelhard s. 37. Ed. Driault, s. 136.
31
Engelhard s. 68; Ed. Driault, s. 158.
32
Hayreddin, Vesaik, kitap 4, s. 7 ile mukayese.
33
s. 54.
53 Yavuz Abadan
mebdede prensipsizlie dyor demektir. Ferman hazrlayanlarn
bunu mdrik bulunup bulunmadklarn tayin etmek ne kadar g ise o
kadar da mhimdir. Zira btn Tanzimat Ferman'nda organizasyon
prensibi mahiyetini haiz yegane hkm, bu mtenakz dnce kskac
arasna skm bulunuyor. Devlet faaliyetine fertlerle mnasebetine
ait mstakbel nizam, dini esaslar zerine mi kurulacaktr, yoksa hayatn icaplarna uygun yeni prensipler zerine mi? Vaka sualin cevab
Tanzimat'n muvaffakiyetsizliiyle :fili bakmdan verilmi bulunuyor.
Ancak nazari bakmdan bu dm zmeye yarayacak her vesika ve
tetkikin kymeti, inkar gtrmez. ahsen byk deer bitiimiz bir
vesikann delaletiyle bu noktay bir dereceye kadar aydnlatabileceimizi umuyoruz.
Mevzuubahis vesikadan, Tanzimat Ferman esasatnn bir heyet tarafndan mzakere ve tesbit edildii, padiahn, el yazs ile buna yapt mukaddemeden de mezkr esasat tasvip ve tahsin eyledii anlalyor. (Topkap arivi-3084). Bu vesika, mnderecatnn ekseriyeti
azimesi itibariyle -ikisi karlatrlnca grlecei vehile- Tanzimat
Fermanna uymakta ise de tertibinde ve baz noktalarda tehalfler
arzetmektedir. Orada da uiun zamandan beri "Ne alkarn celilei
Kur'aniyeye ve ne kavanini mnifeye" riayet olunmad tespit edildikten sonra "bir taraftan dahi trl mevadd zulmiye ve muamelat
edide zuhura gelmesinden dolay memaliki Devleti Aliyeleri
harabiyete yz tutmu ve bu cihetle elhalet hazibi cereyan eden usul
muhtelle btn btn bozulup ta mceddeden bir sureti idare
vaz'olunmadka ve herkesin can ve mal ve rz ve namus maddelerinde emniyeti kamilesi hasl olmadka yani nizamat denilen eylerin
evvelemirde esas yaplnaclka ilimata dair ne yaplsa merkezi matluba gtrlmek mmkn olamayaca ve imdiki usuln baka ve icras takdirinde Devleti Aliyeleri iin tahsili kuvvet ve rneknet etmek
aresi bulunamayaca ... ilah" denmektedir.
Bu metin, Tanzimat Fermanna ait noktay aydnlatyor. Bir
kere Fermann, esas tekilata ait hkmleri ihtiva etmesi lazmdr.

nk nizamatn istinat edecei esaslar (yani tekilat prensipleri) tesbit edilmedike teferruata ait ne yaplsa matlup neticeyi temin etmez.
Saniyen memleketi harabiye gtren yalnz er' i hkmlere riayetsizlik deildir. Trl trl zulmler, iddetli muameleler, kimseden
mal, can, namus enniyeti brakmad iin bu neticeyi davet etmitir.
ifade tarzndan devlet kudretinin sarslmasnda bu noktann, dini
esaslara riayetsiziikten ok daha kuvvetle messir olduu, binaenaleyh
daha ok ciddiyede nazar itibare alnmas icap edecei tebarz ediyor. Layiha, bu ksmnda halk ktlelerinin hrriyet itiyakna emsalsiz
bir vuzuhla tercmen olmutur. Nihayet, tamamen bozulmu olan
mevcut usuln btn btn kaldrlmas ve yerine bsbtn yeni bir
idare tarznn konmas zaruridir. Eski usul devam ettii takdirde dev54 Tanzimat Ferman 'nn Tahlili
!etin yeniden kudret kazanmasna imkan yoktur. u halde bu yeni
idare tarznn yeni dnceler ve prensipler zerine kurulmas gerektir. Esasen mevcut dini kaidelere istinat etmesi icap etseydi "evvelemirde esas"n yaplmasnaltr2um kalmazd.
Her esas, asl Permanda ifadenin arball yznden, btn
dinamizmini ve vuzuhunu kaybetmi sraiyle: "kavanini muktaziyenin
mevadd esasiyesi", "esbab mtenevvia", "kavanini cedide" eklinde
cansz, klie tabirler klna girmitir. Binnetice er'! hkmlere ait
atflar lehine muvazene bozulmutur.
izah edilen u vaziyette gre, Fermann birka yerinde tekerrr
eden er'i erife imtisal ve ballk teminatnn prensipsel olmaktan
ziyade ekli ve zahiri bir mana tamas daha ok akla yakndr. Esasen muhtelif mezhep ve din e mensup unsurlar arasnda tam bir msavat teminini; kurtuluunun esasl lazimelerinden biri olarak derpi
eden bir devletin, btn tebaasnn dini gr birliini, mevcudiyetinin
temel art saymasna imkan yoktur. Bu itibarla Tanzimat Ferman'nda prensipsel bir kynet almas muhtemel olan yerlerde de er'i
erif, siyasi aktivitesiyle ideolojik dinamizminden syrlm pasifst,
hmanist bir Mslmanlk telakkisinin, dnyevi ve niversel bir yaay nizarn ve sistemi ................. (ehresini tayor.Bu vaziyette ahkarn) .... er'iye, dini ve siyasi bir mnferet sebebi deil, bilakis her
insan olunun hayat, eref ve mlkn koruyan sosyal bir istikrar ve
nizarn unsurudur.
Bize gre btn bu mtalaalar, Tanzimat Ferman'nn bu vakte kadar kasten veya hataen gzden kanlm hakiki tandansn gstermekle beraber, hkmlerimizde hibir zaman devrin umumi vaziyetini
hesap harici brakmamak lazm gelir. Asla unutmamaldr ki, daha
kinci Mahmud'un ulemasnn sade mezhep ilerine kanmalan lzumunu sylemi olmasna (Engelhart, s.22) ramen, hkmdar, Allah'n yeryznde glgesi ve vekili sayan bir hakimiyet telakkisi henz yklmam hatta temelinden sarslmamtr bile. Destrilhes'in
"Medeni ve siyasi msavatn en mkemmel teminat" (yukarda zikredilen eseri, s. 235-236) addetmekte hakl olduu dnya ve din ilerini
ayrma prensibi gereklememitiL Hatta bu prensibin Avrupa'da bile
bir asrdan beri mnakaa mevzuu olmasna ramen kat'i' zaferine
hkmettirecek bir vaziyet yoktur. Bizde ise ulema snf kuvvetli ve
dini siper ederek kazand kudretli mevkii ve byk nfuzu muhafaza

hususunda uyank :ye azirnkardr. Bu vaziyet karsnda, Osmanl imparatorluunda yapmak tasavvurunda bulunduu yenilik ve slahatn
az veya ok muvaffakiyetle temevv etmesini dileyen iyi grl bir
devlet adamnn mezkur snf kukulandrmayacak tarzda baz tavizlerde bulunmas zaruridir. Tanzimat Fermanndaki dineve er'i erife
imtisal teminatn, bir de bu bakmdan manalandrmak hatal olmaz.
u noktay da unutmamaldr ki dini tolerans dncesi, gerek Ame55 Yavuz Abadan
rika ve gerek Avrupa slahat ve inkHip hareketlerinde de sonradan ve
mstakil arniller tesirinde tedrici surette yerlemitir. Milll inklabmzn daha balangcnda takarrr etmi bulunan laiklik prensibinin esas
tekilat kanununa tamamen mal edilmesi iin -muayyen znrelerle
kar reel artlarn icap ettirdii taviz dncesiyle- 928 senesine kadar beklenildii de dnlrse Tanzimat' , bu sebeple tahteye mahal
kalmaz sanrm.
b. Hakiki organizasyon prensibine ait bu tek cihetin mnakaasndan sonra, Tanzimat Ferman'nn vergilere, idari, adli, cezai ve sair
hususata mteallik teminat ve esastan mrekkep metni ierisinde, phesiz ki en ehemmiyetli mevkii, "eniyeti can ve mahfuziyeti rz ve
namus ve mal" maddeleri igal ediyor: Bunlarn "tayini vergi ve asakiri
muktaziyenin sureti celp ve mddeti istihdam kaziyeleri" ile birlikte
"kavanini muktaziyenin mevadd esasiyesi" olduu bizzat Ferman'n
sarabati cmlesindendir. Bu sarahat ile "eniyeti can .. .ilah." maddeleri, esas tekilata ait prensipler deerini kazanyorlar.
Esasen can ve namus dorudan doruya mal da bir vasta olarak
ahsiyetin z hayat ve faaliyet sahasna dahil unsurlardr. Bu itibarla
bunlara ait eniyet hkmlerinin mahiyete medeni haklar zmresine
girmeleri tabiidir. Fakat bu haklar, yaplacak lzumlu kanunlarn esas
maddelerini tekil edince devlet tekilat ve gayesiyle muayyen bir garanti kazanyorlar demektir.Yani devlet nizamlarnn vaz'nda keyfi
bir surette hareket edilmeyecek, mal, can ve namus eniyetine dokunulmayacaktr. Grlyor ki bu suretle vaz kanun iin, faaliyetinde
tabi olaca bir programn ana hatlan izilmi oluyor.
Glhane Hatt ve ona takaddm eden layiha, bunlar birka yerde
tekrar etmek suretiyle Ferman'n en esasl hkmleri olduklarn tebarz ettirmilerdir. Hatta ilk bakta btn metin, bu esaslar etrafnda
toplanm grnyor. Gerek bu vaziyet, gerek 856 Isiahat Fermannn, "Glhane'de kraat olunan Hatt- Hmayunum ile ve Tanzimat
Hayriye mucibince her din ve mezhepte bulunan kaffei tebaai ahanem hakknda bila .istisna eniyeti can ve mal ve mahfuziyeti namus
iin taraf erefi padiahanemden vait ve ihsan olunmu olan~minat. .. ilah" (Dstur, cilt I. Sahife 8) eklinde aynen mezkur esaslar
tekrar etmesi, bizzat Ferman' isdar eden Hkmdarn, gerek bu teminata verdii ehemmiyet ve gerek mezkUr hkmlerin mahiyeti hakkndaki dncesini meydana kor.
Fermann bu teminat hakknda serdettii esbab mucibe u ekilde
hulasa edilebilir: Dnyada can, rz ve namus en aziz eylerdir. Bunlar
tehlikede gren kimse, yaradltan hyanete meyli olmasa bile mecburiyede kt hareketlere kalkabilir. Halbuki bu hususta eniyet teesss
edince herkesin ii gc sadakat ve istikamet dairesinde devlet ve

milletine hizmetten ibaret olur.mal eniyeti kalmad takdirde de

kimse devlet ve milletine snamad gibi mlkn i~arna alamaz;
56 Tanzimat Ferman 'nn Tahlili
endie ve straptan kurtulamaz. Halbuki mal ve mlknden emin olann ahsi kazanc genileyecei, ii dzelecei gibi vatan ve milletine
kar ballk, hizmet ve(qlakarll da._artar .. Binaenaleyh kimsenin
rz ve namusuna tasall1t vuku bulmamak mal ve mlkne mdahale
edilmemek, hi kimseniif mahkeme karar olmakszn -gizli veya ak
ldrlmek veya zehirlenmek suretiyle- canna dokunulmamak esastr. Bu hususta btn tebaaya "emniyeti kamile verilmi"tir.
Bu mlahazalar, mezk1r teminatn verilmesine messir olan esas
dnceyi meydana koyuyor. ahsi emniyet, ferdi ve umumi saadet ve
refahn esasdr. te bu noktada Tanzimat Fermann, umumi fikri ve
hukuki tekamle balyan dnceyi yakalam bulunuyoruz: Ta eskia Yunan ve Roma tefekkr ile balayp, ilk defa XVII. asrda
Grotius'la birlikte bir sistem haline giren tabii haklar
34
telakkisi, insanla birlikte doan tpk tabiat kanunlan gibi deimez ve bozulmaz
haklardan bahseder. nsan dier canllardan ayran akll hviyete ve
bassaya bal byle bir hukuk telakkisinin merkezi skieti ahsiyettir.
nsan bir ahsn olmak itibariyle kendisine tevecch eden salahiyetlerin yani menfaatlerin (sbjektif haklar) objektif hukuk tarafndan korunmas lazmdr. Fertlere ait bu sbjektif haklar, devlete kar da hkm ifade ederler. u halde devlet kudreti insan ahsiyeti karsnda
durmaldr. Her ahs, varl ve insan olmas icab, saadet ve emniyete olan cehdinde serbesttir. Bu cehdi devlet, durdurmak yle dursun, bilakis tevik etmek vaziyetindedir. Devlet, bizatihi gaye olmayp
fertlerden terekkp etmesi itibariyle insaniann refah ve saadeti hali,
esas vazifesidir. Bu nazari esaslann arneli neticesi, ilk esas tekilat
temeli olan haklar beyannamesine [1776-Virginia Bill of Right] giren
bklnetin vazife ve mahiyetine ait nc fkradr. Burada,
hk1metin, umumun menfaati iin hak, millet ve amme emniyetini
koruyacak surette kurulmas lazm geldii ve en iyi ve en mkemmel
hk1metin, saadet ve emniyetin en yksek derecesini elde etmek kabiliyetinde [ Capable of producing the greatest degree of happin es and
safery] tecelli ettii beyan olunuyor
35
.
Umumi refahn de esas olan ferdi saadet ve emniyetin k noktas da, insan ahsiyetinin serbeste inkiafdr. Tabii hukuk, bu inkiaf
serbestisine esas tekil etmek zere fera caiz olmayan haklar mef34
Bu telilkkinin mahfyet ve esaslan hakknda, Yavuz Abadan, "Grotius ve Tabii Hukuk" yazsna baklabilir. (Cemi! Bilse!' e Armaan, stanbul, 1939 s. 525-566).
35
Amerikan Charte' ile Tanzimat Ferman arasndaki bu zihniyet itiraki, hite garip
grlmemelidir. Dorudan doruya mnasebet ve tesiri ispat etmek imkan yoksa da
19'uncu asnn ilk yllannda Avrupa'daki elilerin hkUmet ekilleri hakknda Bab-
Ali'ye raporlar verdiklerini, 1805-1808 senelerinde Kayserili Mehmet Day ile Giridi

Mustafa Day'nn Amerika'ya seyahatlerini, binaenaleyh Yeni Dnya'nn Osmanl

mparatorluu'nda klliyen mehul bulunmadn hatrlatmak isterim. (Tarih Semineri
Dergisi II., 1938, istanbul, s. 219-223 ile mukayese).
57 Yavuz Abadan
humunu ve sistemini koruyor. Thomasius'a gre ftri ve bu itibarla
hibir suretle devr fera caiz olmayan bu haklan drt esasta toplamak mmkndr: Hayat, hrriyet, eref, mlkiyet. Btn dier haklar,
bu drt esastan itikak ederler.
Sonradan bu tabii hukuk felsefesi doktrini, mspet hukuk sahasna
gemek suretiyle hemen bugnk btn esas tekilat kanunlannn bir
ksmn tekil eden "amme haklan" veya "esas haklar" katalogu vcut
bulmutur. te Tanzimat Ferman da esasnda -bugnk vaziyete nazaran ok maldut sayda olmak zere- byle bir haklar katalogu ihtiva
ediyor. Yalnz Ferman, erevesini o kadar dar tutmutur ki ierisinde
sarih bir surette nazari dncenin tespit ettii drt hak bile girmemitir. Karlatralm: Glhane Hatt, mspet hukuka ait esaslar
vaz'etmek dncesiyle o zamanki hukuki kltrn de vaziyetine uygun olarak, mahhas tabirleri tercih ediyor. Emniyeti can diyor, hayat
hakk karl "Mahfuziyeti rz ve namus"tan bahsediyor; geni ve
umumi manasyla haysiyetli bir ahsiyetin eref hakk haleldar edilmeyeceini kastediyor. Bu itibarla saf dilane bir endienin ifadesi de
olsa, "rza taaruz, adet ve adabmza klliyen muhaliftir", "rz padiahndr" ilah36
nev'inden mlahazalarla bu tabirin Glhane Hatt 'nda
kullanlmas sebebini kefedemeyen zihniyet, ruh ve manaya dejl
lafza bal kalyor: Esasen ecnebi mellifler rz ve namus yerine tek
kelime kullannakla isabet ediyorlar
37
Mahfuziyeti mal tabiri de tamamen mlkiyet hakkna tekabl ediyor.
Drt esas ftri haktan Ferman'da sarahaten zikredilmemi bulunan
hrriyet hakkn da zmnen mevcudiyetine hkmetmek lazmdr. Bugnk esas tekilat kanunumuz gibi, baz mevzuat bu hakk da sarahaten ifade ederler. Ancak biroklan bunu yapmadklan halde can,
mal ve eref hakianna ait teminatn heyeti umumiyesinden umumi bir
hrriyet hakknn zmnen mevcudiyeti neticesi kanlr. Bu umumi
hrriyet hakknda kastedilen esas mana, hi kimsenin kanuni bir sebep
olmakszn haklannda tecavze maruz kalmamasdr. Bizzat hakimiyeti elinde bulunduran da vatandan hrriyet ve haklan sahasna kanunsuz mdahalede bulunamayaca gibi emir ve nehilerle deiiklikler de yapamaz. Bu maddi, gayrikanuni cebir ve mdahaleden muafiyet hakkna tekabl etmek zere usul hukukunda hakkn ihlali halinde mstakil kaza salahiyetini haiz mahkemelere mracaat ve mdafaa ekli haklan mevcuttur (Aadaki C fkrasyla alaka). Bu dncelerin esasat Glhane Hatt 'nda yer almtr.
36
Abdurrahman eref, s. 52.
37
Tanzimat Fermannn Almanca tercmesinde bu makamda "Ehre" tabiri kulland
git (Kraelitz, Greifenhorst, s.I6).(Etat present de I'Empire Otoman "honneur" (s.3)

diyor ki her ikisi de erefkelimesiyle ifade edilebilir.)

58 Tanzimat Ferman 'nn Tahlili
Tanzimat Ferman'nn esas haklar hususunda mmsik davrandna iaret ettik. Osmanl mparatorluunda liberalizmin henz kklememesi ve bujuvazi'"Sinfnn hakiiniyet tesis edememesi neticesi
olacak ki kelam, matbuat, itima hrriyetlerine bilhassa say ve arnele
ve ticaret ilah, serbestisine ait esaslar, hi mevzubahis edilemiyor.
Mamafh tabii hukuk doktrinine uymak icap ederse bunlann saylan
esas haklar ierisinde nndemi bulunduklanna hkmetmek gerektir.
Esasnda daha ok vaz kanun iin program veya direktif mahiyetine mteaddit kereler iaret eyledirniz mezkr teminat, -nelerden
ibaret bulunursa bulunsun- herkese msavi surette tevecch eder; binaenaleyh Mslman ve Trk olmayanlara da amildir. Esasen "her
din ve mezhepte bulunan btn tebaa"ya aidiyeti mtemadiyen tasrih
edilmektedir.Bu suretle hrriyet ve esas haklar teminatyla msavat
prensibi yekdieriyle sk sk alakalanm ve badam oluyor. Uiyihann sonunda Ferman hkmleri hililfna hareket edeceklerin tecziyesinden bahsedilirken "meratibe hatr ve gnle baklnayp yani ashab
meratip ve ahdinas seyyan tutulup" ibaresiyle -fli ve itima1 farklara
ramen- hukuki msavat (kanun nazannda birlik) esas tespit edilmi
bulunuyor. Bu esas, biraz ekil deitirerekFermanada girmitir (mukayese).
c-Teminat altna alnm bulunan ahsi emniyetin himayesi iin gerekli messeselerin kurulmas icap eder: Bunu temin edecek olan meyyideleri de ceza ve ceza usul sahasnda tesis etmekten baka are
yoktur. Tanzimat Ferman bu ciheti C:e derpi etmi bulunuyor. Kanunlara aykn hareket edenlerin hatra ve gnle baklmayarak layk
vehile tedibine yarayacak bir ceza kanunu yaplmasn emrediyor.
Alenen muhakemesi cra edilip de hkm verilmedike kimse hak-.
knda ak ve gizli idam ve zehirierne caiz olamayaca, sulu kimsenin, kababatinden veresesinin mes'ul tutularak hukuku irsiyelerinden
mahum edilemeyeceklerini (bu tedbirleri icap ettiren sebepler hakknda Abdurrahman eref, s. 53; Engelhard, s.43-44'e baklabilir) tasrih eyliyor. Btn bu hkmlerden kan manaya gre, ahsi masuniyeti bilhassa kudretli ve nfuzlu ehasn keyfi hareketlerine kar koruma maksad gdld anlalyor. O vakte hasolan kanunsuz ve
keyfi hareketler, umumimahiyettekibir hkmn devrine ait bir ifade
karakteri tamasn icap ettiriyor. Mamafh umumiyetle de cezalandm,a salahiyeti amme otoritesiyle alakadar bir keyfyet olduundan
ceza usul ile daha ok zayf olan kimse korunmak gerektir. Bu dnce neticesi mdafaac hakk ahsi masuniyetin en kuvvetli teminatndan biri olarak yerlemitir. Yine ahsi emniyet, kimsenin keyfi olarak tevkif, hapis ve tazyik edilmemesini, haksz takibata maruz kalmamasn icap ettirir. Btn bu hususlarda mahkemenin aleni yaplmas en kuvvetli garantidir. Fakat bundan daha mhim olan esas
nokta, su ile ceza arasnda bir nispeti adile gzetilmesi, kimseye ka59 Yavuz Abadan
nunsuz ceza verilmemesidir (Nulla poena sine lege priori kaidesi).
Tanzimat Ferman, aleni muhakeme usul tesis ve kanuna aykn her
trl hareketi ceza tahdidi altna vaz'etmekle esasen garanti ettii

ahsi emniyetin icabat olan btn bu esaslan, bir kere daha teyit etmi
oluyor. Ferdi haklar teminatiyle aHikadar olarak ksaca iaret ettiimiz
bu noktalann daha ziyade tafsili mevzuumuzun dndadr.
2- Glhane ~att'nn geri kalan hkmleri, tamamen idare hukuku
sahasna aHikadar etmektedir. Bunlan Wali ve askeri, adli sahadaki
tedbirlere ait esaslarla baz idari tekilattah ibaret iki esasa irca ve mahiyetlerine ksaca iaret edebiliriz.
a- Ferman, vergilerin tayini ve askerin celp ve istihdam hususlanlll yaplacak kanuniann esas mevzulanna ait meseleler olarak tesbit\
ettikten sonra icra makamianna direktif mahiyetinde olmak zere baz
noktalara iaret ediyor. Memleketi mdafaa iin askere ve dier masraflara, bunlar iin de paraya ihtiya vardr. Bu paray temin edecek
vergi ile memleketi koruyacak askerin toplanmasnda, bu vakte kadar
cari kt usulleri terk edip herkesin kudreti nisbetinde yani nisbi msavat dahilinde itiraki temin etmek gerektir.
Vergi cibayetinde daha eskiden cari olan "yedi vahit" yani inhisar
usul kalkm ise de yerine kaim olan iltizam usul, daha az zararl
deildir. nk mltezim ve muhassillerin halka zulm etmelerini,
keyfi tahsilat yaparak memleketi soymalann mucip olmakta; bu suretle de iktisadi ve zirai hayat felce uratmaktadr. Hatta bizzat Abdlmecit, iltizam usuln "sirkati mevvele" diye tavsif etmitir38 . u
halde bu usuln deitirilmesi, hi kimseden kudreti nispetinden fazla
bir vergi alnmamas, devletin btn masraflannn bir kanun ile tayin
ve teybin olunmas lazmdr.
Bu vakte kadar cari asker alma usulnde eyaletlerin nfus vaziyeti
nazan dikkate alnmad gibi askere alnanlar ilanihaye istihdam
olunmaktadr. Bu ise, memleketin baz ksmlannda nizamszl, ticaret ve ziraat ilerinin sekteye uramasn davet etmekte ve dier yandan askere alnaniann usandnp ilitura drmektedir. Bu ktlkleri
nleyecek tedbirlerin alnmas, askerlikte mnavebe usulnn tesisi
zaruridir. Gerek vergi ve gerek asker ilerinin tanzimi hususunda gerekli kanunlar yaplmaldr.
Adli hususata ait esaslara bundan nceki fkrada temas edildi. Burada idari hukuk ile alakadar olmas hasebiyle son olarak zikri icap
eden bir nokta da memurlann vaziyetidir. Memurlara kifayet edecek
maa tahsis edilmitir. Bu kaide haricinde kalm, maa kifayetsiz
olanlar varsa vaziyederi slah edilmeli, fakat herhalde mlkn
harabisine en byk sebep tekil eden ve esasen er'an da menfur olan
38
Fatna Aliye, Ahmet Cevdet Paa ve Zaman, 1332, s. 93.
60 Tanzimat Ferman 'nn Tahlili
"rvet maddei kerihe"sinin bir daha vuku bulmamas hem de bir kanunu kavi" ile temin olunmaldr.
Btn bunlanbir tekhukuki esasa irca etmek mmkndr: Kanuni
idare prensibi ... Filhakika istenilen ey modem idare hukukunda olduu gibi memurlarn keyfihareket ve craatn nleyip salaliyetlerini ancak kanunlarla izilmi ereve dahilinde istimal etmelerini temindir.
b- dari tekilat mahiyetinde olmak zere Permanda iki messeseye iaret vardr. Btn yukanda zikri geen hususata ittifak ara ile
karar verilmek lazmdr. Mzakere ve karara balanacak ilerin ok-

luu mevcut "Meclisi Alkarn Adliye" azasnn adete ve lzum derecesinde oaltlmasn icap ettirmektedir. Hatta vkela ve ricali devlette tayin olunacak gnlerde orada toplanacaklardr. Bylece maldut
salahiyetli ve srf hkmdara tabi de olsa bir 'meclisi meveret" tesis
olunuyor demektir.
Tanzimat' askeriye hususat "bab Seraskeri Dan rasnda" konuulacaktr. Kararlatrlan her kanun "dsturu amel" tutulacak yani
dorudan doruya balayc mahiyette bir hukuki kudret ve mer'iyet
kazanacaktr. Bu vesile ile u noktann da tebarz ettirilmesi icap eder
ki, bilhassa idari hususata ait bu hkmlerin mhim bir ksm sadece
program mahiyetinde olmayp hakiki manasyla kanun kuvvetini haizdir. Yani memurlarn mucibince amel etmeleri lazmdr.
III
ekil ve muhteva bakmndan mahiyet ve karakterini bu izahatla
belirtmeye altmz Tanzimat Ferman, -balangta sylediimiz
gibi:.. devlet hayatnda zlenilen bir yeniliin amme faaliyetlerine ait
esaslarda istenilen deiikliklerin tarihi ve hukuki bir vesikasdr. Bu
hareketin bizatihi muvaffakyet ve akarnet derecesini, bunun sebeplerini tarihi sosyal bakmdan terihe kalkmak, yaptmz tahlilin
bnyevi vahdetini bozarak mevzu dna kmak olur.
Bu sebeple srf Glhane Hatt erevesiyle tahdit ettiimiz izahat
bitirirken, mezkr hadise ve vesikann, Trkiye Cumhuriyeti hukuki
kltrnn hali hazr vaziyetini gsteren bugnk tekarnili ve esas
tekilat kanunumuzla alaka ve mnasebeti zerinde biraz durmak isterim. her eyden nce urasn sylemeliyim ki, bu alaka ve mnasebet
birletirici olmaktan ziyade ayncdr. nk iki devir ve messese
arasnda,- birinkta vardr.
Buna ramen messeseler arasnda muhakkak bir itirak ve benzerlik tesbit etmek icap ederse bunu, her ikisinin ihtiva ettii "esas
haklar" katalogunda buluruz. Filhakika gerek Tanzimat Fermannn
can, mal... ilah. Masuniyet ve mahfuziyetine ait hkmleri, gerek
1924 tarihli Cumhuriyet tekilat esasiye kanununun ayr bir fasl tekil eden (68'inci maddeden 89'uncuya kadar) yurttalarn amme (esas)
61 Yavuz Abadan
haklar serisi, ayni fikri meneden domu yani tabii hukuk cereyannn nfuz ve tesiriyle insan haklannn tahdidine kar bir reaksiyon
mahiyetinde olarak msbet hukuk sahasna yerlemi esaslardan ibarettir. Birinin sayca daha az haklar, dierinin erevece daha geni
saliihiyetler ihtiva etmesi, bu vaziyeti deitiremez. Ancak bugnk
kanunumuzun, Trk amme haklanndan mrekkep geni kereveti, esas
tekilatmzda kkleen mtecanis bir bnye yani hr ve msavi yurttalardan mteekkil milli birlik zerine kurulduu cihetle daha yksek bir salabet ve manevi asal et kazanm bulunuyor.
ki messese arasnda birinin dini ve kurunu vstai dierinin tamamen laik ve modern bir bnye tamas; birinin saltanat ve hilafet
temeline dayanmasna mukabil dierinin deimez bir devlet ekli halinde Cumhuriyeti tesis etmesi nev'inden ve herkesin kolaylkla grebilecei farklar zerinde srara lzum yoktur. Daha ziyade ehemmiyetli ve tesbiti g olan nokta, Tanzimat ile Milli inklap arasndaki
mebdei hareket ve siyasi gaye aynlnn her iki messesenin teekkl

ve zuhCr tarzna fikri karakterleriyle bnyevi hususiyetlerine yapt

farkl tesirierin meydana karlmasdr.
Tanzimat hareketiyle Osmanl mparatorluu baka ve mevcudiyetini kuvvetlendirmek, memleketi eski refah ve satvetine ulatrmak istiyordu. Bunun iin padiah ve halife otoritesi zerine kurulmu olan
eski devleti, baz idari siahat ve nizamat ile fakat ayni temel zerinde
yeni bir ekle sokmak istedi. Bu hususta istinat edecei bir kuvvet yaratabilmek iin ayni hkmdarn tebaas olmaktan baka yekdieriyle
hibir alaka ve rabtas olmayan ktleleri siyasi dinamizmden mahrum
bir takm hukuki teminat ve esaslar etrafnda toplamaa kalkt. Halk
ktlelerinin birletirici ve srkleyici herhangi bir organizasyon prensibini ihtiva etmeyen Glhane Hatt, bu cehdin mahsuldr. Ktleleri
bir maksat etrafnda toplayabilecek olan bir inklap ateinin de eksiklii; hsn niyeti akanete uratt. Dahilde bir istinat kudretinden mahrum bulunan hkUmet, harice kar da mutavaat siyasetinde devam
mecburiyetine dt.
Halbuki Trk inklab, -ilk hedefi harice kar milli istiklali temin
etmek olan bir- mcadele ile ie balad. lk nce, bu mcadeleyi tekilatandrmak lazmd. Bunun iin de kudretini tamamen halkn hakimiyeti uurundan, milli ve z cevherden alan mstakil, "her trl tesir ve murakabeden azade" bir milll heyet vcuda getirmeliydi
(Amasya Tamimi). Bu hareket, vaka iki nazari esasa dayanyordu.
1- Millet hakimiyeti. 2- Milletin kendi mukadderatn ve mevcudiyetine en uygun tekilat esasiyeyi bizzat tayin etmesini istihdaf eden
ihtilal ve inklap hakk.
Fakat bu nazari esaslan gerekletirmek iin nce milli birlii
kuvvetlendirrnek ve tekilatandrmak icap ederdi. Bu sebepledir ki
inklabn ilk tekilat esas i yesi ( 1921) -seri kararlar alabilmek zere
62 Tanzimat Ferman 'nn Tahlili
kuvvet btnl esasna istinat eden- srf organizasyona mteallik
hkmler ihtiva eder. Fakat gerek I 921, gerek 1924 esas tekilat kanunlarnda milletin--kaytsz artsz hakimiyeti dsturu, daima btn
esas tekilatm auu<iu fkansini tekil etmektedi~9
. Bylece evvela harici dmana kar mcadele edecek kuvvet ve birlii yaratan inklap
sras gelince dahili meselelerini hal iin dayanacak istinat noktas
aramaktan kurtulmutu. Harice kar cevher ve kabiliyetini ispat eden
milli birlik, dahilde kendi mevcudiyetine aykn messeseleri ykp,
yeni esas ve prensipiere dayanan -ve hrriyet haklan teminatn da ihtiva eden- demokratik bir esas tekilat vcuda getirmekte mklata
uramad.
Grlyor ki Tanzimat ve Milli inklap ezelden ebede giden Trk
varlnn siyasi hayatnda -aralarnda bir asr bile fasla bulunmayan-
bir evvelkisi bahtsz, sonraki ise muvaffakiyet ve zafer tacn giymi
uurlu iki harekettir. Bunlar karlatrma, ne kadar tekrar edilse asla
eskimeyecek olan bir hakikati bir daha hatrlatyor. Dnyada mevcut
her ey, yaplan her hareket, yegane ebedi kynet ve baki siyasi mevcudiyet olan millet iindir. ahslar gibi messeselerin de deerlerini
tayin eden, milli varla hizmetleri dir ...
39

Bu hususta tafsilat iin, Yavuz Abadan, Hukuku Gzyle Milliyetilik ve Hakikatilik, Ankara, 1938, s. 6 ve sonrasna baklabilir.
63 GLHANE IlATT-I HMAYUNU'NDA
BATI'NIN ETKisi*
Enver Ziya Karai
Mustafa Reit Paa, 3 Kasm 1839'da sabahleyin evinden karken
hane halk ile helalleiyordu. O gnn akam evine sa salim dneceinden emin deildi. Giritii ite gidip dnmernek ihtimali vard.
Paa nereye gidiyordu. Uzak ve tehlikelerle dolu bir diyara m? Yoksa
kendisi hakknda verilecek bir idam hkmn dinlemeye mi? kisi de
deil; sadece Padiahn tebaasna ltfettii, ihsan buyurduu bir hatt-
hmayunu okumaya gidiyordu, ite bu hatt- hmayunun, halkta
uyandmca tepkiden korktuu iin kukulu idi.
Mustafa Reit Paa, Glhane bahesinde, nazrlar, ulema, dier
devlet bykleri, lonca ve esnaf temsilcileri, yabanc devletler elileri
ve byk bir halk topluluu nnde, yksek bir krsden hatt- hmayunu okudu. Bundan sonra, kurbanlar kesildi, toplar atld ve enlikler
yapld. Bu azamedi trenin ertesi gn yemin fasl balad: devletin
bykleri, bata Padiah olmak zere, hatt- hmayunun hkmlerine
sadk kalacaklanna dair, stanbul'da, Kur'an'a el basmak suretiyle and
itiler. Sonraki gnlerde de, vilayet, sancak ve kaza merkezlerinde
meydanlarda halk nnde, bu merkezlerde bulunan devlet bykleri
ayn and itiler. Bylece, bu hatt- hmayunla ve hkmlerine sadk
kalnacana dair, trenlerde yaplan yeminlerle Osmanl mparatorluu'nda Tanzimat devri balam oluyordu.
Bu yeni devir, memleket iinde ve dnda farkl surette kabul
edildi, devam ettii mddete farkl tefsirlere urad; kapanmasndan
ve tarihe mal olmasndan sonra bile ve hatta gnmzde dahi farkl
deerlendirmelere konu tekil etmektedir. Tanzimat devri balad
vakit Osmanl mparatorluu'nda kamuoyunu duyuracak bir basn henz kurulmamt1 Geri, alt yanda olan ve Takvim-i Vekayi adn
tayan bir gazete vard; fakat o da resmi gazete idi. Ancak 3000 say
baslyordu, kald ki ya;lann okumak bir imtiyaz, dilini anlamak ise
ayn bir stnlk idi. Bu sebepledir ki, kamuoyunun gerek temsilcileri camiler, medreseler ve tekkelerdi. Buralarda, din perdesi altnda
Bu makale Belleten, XXVIII/112 (Ekim1964), ss.581-601 'den alnmtr.
65 Enver Ziya Kara/
siyaset yapmak adeti yerlemiti. Her yenilik hareketine kar yaplan
direnmelerin yuvalan bu yerlerdi. Tanzimat devrine kar direnme hareketlerinin kayna da bu yerler oldu. eriat elden gidiyor, Mslman
tebaa ile Hristiyan tebaa arasnda eitlik ne demek oluyor? Zaten
devletin gerilemesi hep Hristiyan adetlerini kabul etmekten ileri gelmiyor mu? Mustafa Reit Paa kafirdir, kafider tarafndan satn alnm bir haindir gibi propagandalada Tanzimat aleyhdan hareket hzla
geliti. Glhane Hatt- Hmayunu'nun kapsad hkmlerden, karlannn zedeleneceini anlayan dalkavuklar, mltezimler, sarraflar,
baz devlet adamlan, valiler, beyler ve aalar, eski rejimin savunucusu
haline geldiler. Bu hava iinde eyaletlerde homurdanmalar ve isyanlar
balad.
Oysa ki Bat'da kamuoyu Glhane Hatt- Hmayunu'nu baka

trl karlad. Basn, istisnasz olarak Hatt- Hmayunu alklad.

Fransz gazetelerine gre "bu vesika Trkiye'nin muasr medeniyet
yoluna girmesini mmkn klacak messeselerin temelini atmaktadr";
"Gerek bir anayasadr", "Bat medeniyetinin bir zaferidir"
1
.
Glhane Hatt- Hmayunu'nun genel olarak, Osmanl kamuoyu tarafndan kt karlanmasna karlk, Bat kamuoyu tarafndan beenilmesi ve savunulmas, hi phe yok ki, medeniyet problemi ile ilgilidir. Osmanl kamuoyunun Hatt- Hmayun'a kar beliren tepkisi,
onu kendi medeniyetine yabanc grmesinden idi. Bat kamuoyu ise,
tersine olarak, onu kendi medeniyetinin bir paras olarak kabul ettii
iin alklamakta idi.
Bu mnasebetle ve her eyden nce, sz konusu devirde, Bat ve
Dou dnce tarzlannn niteliklerini belirtmek, konunun daha iyi
anlalmas iin faydal olabilir. Bat, ksaca, insann kendi deeri ve
kendi hayat hakknda kendi kendisine dnebilmesidir. Bu manad::.
Bat medeniyetini bir Hristiyan medeniyeti olarak kabul etmeye imkan yoktur. Bat medeniyeti, yzyllar boyunca ve yava yava me:;rdana gelmitir. nceki medeniyetlerden, eitli etkiler almak suretiyle
olumutur. Dolaysyla bu medeniyetlerin bir sentezinden baka bir
ey de deildir. Zaten ona evrensel karakterini veren de budur. Bugnkii Bat medeniyetini yaratan Bath dneeye elverili zemin hazrlayan Umanizma [Hmanizm], Rnesans ve reform hareketleri Ortaan skolastik dncesine kar bir tepkidir. Bu tepkiden sonra
Descartes'in "madem ki dnyorum, varm" vecizesi ise hr dncenin bir parolas olmutur. Bir gerektir ki, bu vecize, dnceyi hayatn hem sebebi hem de amac deerine ykseltmitir. Descartes'den
nce insanolunun zel bir dncesi olmamtr. zel bir hayat da
olmamt. Hayatna yeni bir dzen vermek iin gerekli teebbsten
1
Sabri Esat Siyavugil, "Tanzimatn Fransz Eflcfr Umumiyesinde Uyandrd Akisler", Milli Eitim Bakanl, Tanzimat iinde, s. 750.
66 Glhane Hatt- Hmiiyunu 'nda Bat 'nn Etkisi
tamamen yoksun kalmtr. Nesilden nesile geen, cemaat dncesi
diyebileceimiz, inanlarn ve geleneklerin esiri olmutur. Denebilir
ki, Descartes'in vecizesi insan haklanndan en muhteremi olan dncenin istiklalini salamtr': Dncenin~ egemenliini kazanmasyladr ki, Bat dnrleri, --btn messeselerini ve bu arada, hepsinin
nazm olan "Devlet"i tenkit etmeye ve bu tenkitleriyle de Orta a
devlet anlayn manen rtp, yerine modem devleti getirecek siyasal inklaplara yol hazrlamaya balamlardr.
Bilindii gibi, Orta a' da, Dou'da olduu gibi Bat'da da devletin mimari plan ve yaps Tann iradesinin bir eseri olarak kabul edilmekte idi. Dolaysyla devlet, dinsel bir mana ve mahiyet kazanmt.
Bunun tabii bir sonucu olarak da hkmdann, yani imparator veya
kraln yetki ve sorumluluu, Tanr haklan erevesinde mtalaa ediliyordu. Hkmdarn buyruu altnda olan memleket veya memleketler,
onun ahsi mal hkmnde idi. lm halinde ailesinden en yakn mirasya geer, byle bir miras yok ise, akrabalar arasnda payla-

lrd. Byle bir durumda, halkn eitlii, fikir ve vicdan hrl, siyasal haklar, elbette sz konusu olamazd.
Orta a, teolojisinin, devlete temel olarak vermi olduu bu Tanr
haklan sisteminin, gerekte, Tanr ile bir ilgisi bulunmamakta idi. ncil'de, devletle ilgili, Tanr buyruu saylabilecek hkmler mevcut
deildi. Fakat Katolik Kilisesi'nin devlet otoritesini kontrol etnek ve
karn salamak iin icat etmi olduu bu sistem, yukarda sz edilen fikir devrimine kadar, tartma konusu yaplmadan devam etti.
Bundan sonra ise dnrler, devletin dinsel bir mene'e sahip olmadn ne srerek, temel ilkelerini tenkide ve modem bir devletin nasl olmas gerektii hususunda ortaya fikirler atmaya baladlar. Bu
hususta, H1ristiyanlktan nce mevcudiyeti anlalm olan akl yaps,
Roma hukukundan da faydalandlar. Orta a devlet tipine ynetilen
bu tenkitlerin etkisiyle Tanr haklarna dayanan devlet sistemi yklarak, yerini insan haklar ilkesi zerine kurulan modem devlete brakmak zorunda kald.
Bat'da, Orta a devletinden modem devlete gemek iin gayret
sarfedildii sralarda, Dounun temsilcisi saylan Osmanl mparatorluu'nda, durum yle grnmektedir:
Osmanl Devleti, Orta an sonlarna doru kurulmutu. Devletin
kurucular Trk olmakla beraber, kendilerini Dou medeniyetine bal
kabul etmekte idiler. Burada Dou medeniyetindim kastedilen, slamln kndan ve yaylmasndan sonra meydana gelen medeniyet sahasdr. Buna gre, Du medeniyetini u suretle tarif etmek mmkndr: Dou, ksaca, insan ahsiyeti ve insan kaderi hakknda zel
bir dnce veya inantr. Her ne kadar, bu medeniyeti meydana getiren unsurlar arasnda eitli kaynaklardan gelen etkiler var ise de,
Dou dncesi manasn genel olarak Tann buyruuna balama67 Enver Ziya Kara[
maktadr. Bu mana "mademki inaniyorum, varm ve var olacam" suretinde ifade edilebilir. Buna gre, inan dnceden ncedir. Dnce, ancak emredilmi olan inanca mutabk olduu nispette doru
olabilir veya meru grlebilir. Daha ak bir deyimle, bir eyin doru
olarak, hakikat olarak kabul edilmesi iin onun mutlaka Tanr buyruuna veya onun elisinin hareketlerine uygun olmas icabeder.
Douda Tanr buyruu ise, bilindii gibi, yalnz inan ve ahlak kurallarndan ibaret deildir; cemiyet dzeni ve devlet faaliyetleriyle ilgili hkmleri de kapsamaktadr. Tanr'nn elisinin hareketlerine gelince onlar da ayn konularda bir hukuk kayna tekil etmektedir. Bu
sebeple, Tanr buyruu ile elisinin hareketleri, esas olmak zere, kurulmu olan din devleti, gsterdii nitelik bakmndan kutsal ve ideal
bir devlet tipidir. Bylece olduu iin de ne ilkeleri ne de herhangi bir
messesesi tenkit edilemez.
Dou devlet tipi ile Bat devlet tipi arasnda, nitelik bakmndan
grlen bu ayrlk, Bat devlet tipinin neden Tanr haklar sisteminden
insan haklar sistemini geebildiini anlamamza yardm ettii gibi,
Dou devlet tipinin "eriat" denilen din hukukuna bal kalarak nasl
dondurulmu bir karakter kazanm olduunu da bir dereceye kadar,
aklayabilir.
Dou devlet tipinin bariz bir rnei olan Osmanl Devleti, tenkit

snrlar dnda kald iin, zamann ihtiyalarna gre esas yapsnda

herhangi bir deiiklik yaplmas da mmkn olamamtr. Bu sebeple, mparatorluun k balaynca, bu olayn gerek sebepleri
aratrlacak yerde, sorumluluk, genel olarak, bata bulunan Padiah
veya mutlak vekili olan Sadrazarnlara ykletilmi, bunlarn deitirilmesi ile, durumun dzelecei sanlmtr. Fakat bu tedbirler kar etmeyince, hastaln sebepleri zerine eilrnek ihtiyac kendini hissettirmitir. Devlet hizmetinde bulunan kimselerden bazlar, bu husustaki,
dncelerini layihalarla tespit edip Padiaha sunmulardr.
XVII. yzyln ilk yarsnda Koi Bey imparatorluk messeselerinin kn aklayan dncelerini Sultan IV. Murad'a bir risale
halinde sunmutur. Tarih yazarlannn takdirini kazanm olan bu risale, gerekten, Osmanl messeselerinin neden bozulmu olduklarn,
objektif bir grle ortaya koymaktadr. Bununla beraber, risalede
devletin temel kanunu olan eriat ile ilgili herhangi bir tenkit veya deiiklik tavsiyesi yoktur. Koi Bey, yeni tedbirler veya yeni kanunlar
yerine, bozuk dzen gsteren kanunlarn eski hale getirilmesini zaruri
gryor
2

XVIII. yzyln ilk yarsnda Defterdar San Mehmet Paa'nn Sultan III. Ahmed'e sunduu Nasyih'l vzera ve'l-mera layihas
Koibey Risalesi'nden, plan bakmndan farkl olmakla beraber, espri
2
Ali Kemali Akst, Koibey Risalesi, stanbul, 1939, s.l6.
68 Glhane Hatt- Hmdyunu 'nda Bat 'nn Etkisi
bakmndan aa yukan ayndr. San Mehmet Paa'nn nsalesinde de,
messeselere balta olan disiplinsizlik gsterilmekte ve bunun kaldrlmas iin gerekli tedbirw belirtilerek_messeselerin eski hallerine
gtrtmesi tavsiye edilmektedir
3
. Koi Bey ile Defterdar San Mehmet Paa'nn tavsiyeleri iStikametinde alnmas denenen perakende disiplin tedbirlerinden kkl bir sonu alnamaynca, Osmanl devlet
adamlanndan bazlan gzlerini Bat,ya evirmek gereini duymulardr.
Sadrazam Damat brahim Paa'nn Paris'e, olaanst eli olarak
yollad Yirmisekiz elebi Mehmed'e verdii talimatta "Fransa'nn
vesait-i umran ve maarifine dahi laykiyle kesb-i ttla ederek kabil-i
tatbik olanlannn takriri"
4
gibi bir ifadenin bulunmas dikkati ekicidir. XVIII. yzyln ikinci yarsnda Prnsya'ya elilik ile gnderilmi
olan Giritli Ahmet Resmi Efendi de, devlet ilerinin grlmesinde akl
ve tecrbeye nem verilmesi gereine inanm bulunmakta ve sava
bir siyasetin takip edilmesinde direnenlere u suretle atmaktadr: " ...
dier dinlerde bulunanlan btn dnyadan kaldrmak veyahut her zaman dmann bumunu yere srtp haddini bildirmek slamlarn zerine vacip olduuna inananlar vardr. Bu yadigarlar hareket olmaynca
bereket olmaz derler. Bu memleketler kl ile alnmtr; slam Parliahnn baht ak devlet adamlan pikin, klc da keskindir; Aristo

akll bir vezir ve be vakit namaz klan 12.000 asker ile Kzl Elma'ya
kadar gitmeye ne mani vardr? diye yuvarlak laflarla cahilliklerini ortaya vurup Hamzaname anlatan yalanc pehlivan gibi atp tutarlar.
Bunlar, Kzl Elma semtini Budan'dan gelen alyanak elma gibi yenir
ey zannederler"
5
.
Savalarda devaml ve kesin yenilgiler birbirini takip edince, yalnz, be vakit namazla baka dinden olanlar dnyadan kaldrmak ve
Kzl Elma'ya gitmek yle dursun, elde mevcut topraklan da tutmann mmkn olmadn kavrayanlann says artmaya balad. Bunlardan Sultan III. Selim gn getike, zlp anariye gmlen messeseleri Bat usulleriyle yenilerneye karar verdi. Ne var ki, Bat'y doru
drst tanmyordu. Devlet adamlar iinde de tanyan yoktu. Bu sebeple, yaknlanndan, Ebu Bekir Ratip Efendi 'yi
6
, Bat messeselerini
grp incelemek zere Avusturya'ya gizli memuriyet ile gnderdi.
Ebu Bakir Ratip Efendi, Avusturya'dan 500 byk sahifelik bir risale ile, stanbul'a dnd (1793); bu risalede Avusturya, Prusya,
Rusya ve Fransa'nn askeri messeseleri ve ayrca, Avusturya'nn
adalet, kltr, salk ve ekonomi messeseleri hakknda mahedeye
ve tetkike mstenit bilgi toplamt. Ebu Bekir Ratip Efendi, risale3
W. L. Wright, Defterdar San Mehmed Paa, Nasayih 'l-vzera ve 'l-mera, Princeton,
1935.
4
Selim Nzhet, Trk Matbaacl, s.44.
5
Giridi Ahmet Resmi Efend~ Hulasat '!-itibar, s. 3.
6
Ebu Bekir Ratip Efendi Risdlesi, Sleymaniye K.itapl, Esat Efendi Kitaptan, N. 2235.
69 Enver Ziya Kara!
sinde Avrupa'daki Osmanl topraklannda grlen fakirlii ve perianl, kendisi ile konuan bir A vustuyalnn azndan u suretle
zabtetmektedir: " ... ziraat ve harasette olan bolluk ve bereket memleketinizden baka bir devlet ve memlekette yoktur. Hal byle iken, gerek maden hususunda ve gerek zahire ilerinde zahmet ve darlk grlmektedir. stanbul'dan Edirne'ye kadar olan yolun sa ve solu
ekilmemi olup bombotur. Nfus kalabalktr. Fakat isiz, gsz ve
serseri olanlar vardr. Bunlarnziraateve ticarete sevk ve tevik edilmesi hususunda hi gayret sarfedilmemesi hayret ve merak vericidir.
Siz Avrupa'ya sefaretle gelirken bu kadar arazi ve memleketten getiniz, arazimizde ziraatten yoksun bir yer grdnz m? V e memleketimizde ii gc ve kazanc olmayan bir insan gznze iliti mi?"
7

Trk elisi Avusturya'nn ziraate vermekte olduu nem hakknda

da unlar yazmaktadr: " ... Bunlarn ziraat hususunda nizarn ve ihtimamlan yledir ki, her kyde bir ferdi isiz brakmazlar; eer tarlas

yoksa ona tarla verirler ve tohumu yoksa tohum verirler; ve topra at

ile srmek adetleri olmakla, eer atlar lm ise ona at ve takm ve
aralar verirler; veyahut ifti tayin edip bakasnn tarla ve banda
ve bostannda iftinde altrrlar"8 .
Ebu Bekir Ratip Efendi ziraat konusundaki mahede ve tetkikierinin etkisiyle, memlekete dnerken, harap ve viran braktmz topraklan tekrar grnce, aladn ifade eder. Onun bu gzyalar, dnyay Hristiyanlam bir cennet olarak balayan yalanc ve miskin felsefeye kar bir isyandan baka ne olabilirdi? Trk elisi, Viyana'da
bulunduu srada, halk ile hkUmet arasndaki mnasebetleri de tetkik
etmiti. O zaman Osmanl mparatorluu'nda henz hrriyet deyimi
ne konuma dilinde ne de siyasal bir terim olarak mevcut bulunmad
iin bu kelimeyi kullanmadan halkn hareketlerindeki serbestlii u
suretle anlatmaktadr:
" ... Avrupa devletlerinde, krallar tarafndan verilen nizam, kaide
ve kanunlara, kk ve byk bir fert gerei gibi sayg gsterdike ve
vergilerini zamannda dedike kral, general, subay ve memur tarafndan hibir kimse ona bask yapamaz, saldramaz ve byklk taslayamaz; ve gzn ortasnda kan var diyemez. Hangi kuma isterse
giyer ve ne isterse syler, yer ve ier, ve gezer ve biner ve iner, hi
kimse ona karamaz ve evlerine, dkkanianna bineklerine ve mal ile
mlkne mdahale ve taar'ruz edemez"
9

Trk elisinin bahsettii bu, nizam, kaide, kanun ve hrriyetten

hibiri Osmanl mparatorluu 'nda kalmamt. Bunlar yle dursun,
can gvenlii bile askda idi. " ... hayat, iktidar sahiplerinin dudaklan7
Sz geen Risa/e, s. 463-464.
8
Ayn Risale, s. 465.
9
Ayn Risale; s. 406.
70 Glhane Hatt- Hmayunu 'nda Bat 'nn Etkisi
nn arasnda idi. Bir emirle insan ldrlyordu ... Sadrazamlar bile
sualsiz, sorgusuz katlolunuyorlard"o. Gc yeten yetene prensibi
kklemiti. Can gvenlii..t>lmaynca, mlk gvenlii eref ve haysiyet masunluu ve eitlik ile hrriyet gibi kavramlar da zaten sz konusu olamazd. Hak, ilivet ile satn alnr, hakszlk rvet ile yaplrd. Btn bu iler olup biterken de, "Adalet mlkn esasdr" dsturu, vicdanlarda yaayacana, siTealist bir tablo gibi duvarlarda
asl bulunduruluyordu.
Ebu Bekir Ratip Efendi, Bat' daki dzenin kuvvetli bir adalet tekilat olmadan ayakta duramayacan anlam olduu iin, Viyana'da
bulunduu srada, mahkemeleri de grm, incelemi ve bu konuda
unlan yazmt: " ... Bunlarda eriat yoktur. Yani Hazret-i sa'nn
koyduu eriattan sureta nikah maddesi kalmtr .... Onun da daima
icra olunduu yoktur. Kald ki, miras hususunda dahi dine itibar etmezler. Bugn Avrupa memleketleri yle haldedir ki onlara ehl-i kitap
denilemez. Her ne kadar, eriat tabiri kullanrlarsa da, kendi menfaat-

lerine uygun, her kraln vaktinde baz maddeleri deitirerek ve ilaveler yaparak tertip ettikleri kanunlara ve kaidelere, baa, eriat adn verirler"
11

Trk Elisi, bu ve dier mahedeleri ile, Batda din ile dnya

ilerinini aynlm olduunu grm ve anlam olmakla kalmayarak
aynca Bat devletlerinin flozoflann ve devlet ilerinden anlayan kimselerin dnce ve bilgilerine gre, gelitirdiklerini de iaret etmitir12
Ne are ki, bir krlang ile bahar gelmedii gibi, bir tek adamn
Bat'y grmesi ve az ok anlamasyla da Osmanl Devleti'nin medeniyet kblesi Dou'dan Bat'ya evrilemezdi. Nitekim, Ebu Bekir
Ratip Efendi'nin nsalesinde Bat hakknda verilen bilginin etkisi altnda III. Selim'in ordudave donannada yapmak istedii Batlama
hareketi bile dine aykr grld, ve ilkin Ebu Bekir Ratip Efendi boduruldu; sonrada III. Selim slahat ekibi ile, eriat adna, katiedildi
(1807). Rusuk ayan Bayrakdar Mustafa Paa'nn, bu irtica olayn
bastrmas zerine, II. Mahmud saltanatnn ilk ylnda giritii yeni
bir Batllama denemesi de yeni bir rtica hareketi ile, hayatna
malolarak, (lkamete urad (1808). Nihayet eriatn bekisi olduunu
iddia eden ve her eit yenilik hareketlerine kar direnen yenieri
Oca, 1826'da, ulemann, bu sefer Padiah desteklemesiyle ve yine
eriat adna hareket edilerek, ortadan kaldrld. Bu suretle de, Batlama yolu, bu defa kapanmamak zere tekrar alm oldu.
10
Abdurrahman eref, Tarih Musahabeleri, s. 50.
11
Yukarda ad geen Risale, s. 421.
12
Ayn Risale, s. 2.
71 Enver Ziya Karai
IL Mahmud, Batlamay, III. Selim'in brakt yerden ele ald;
modem bir ordu kurmaya ordunun teknik messeselerini modemletirmeye giriti. Yunan isyan neticesinde patlak veren Osmanl-Rus
Sava, onu takip eden Msr Valisi Mehmet Ali Paa'nn isyan, ve bu
olaylar karsnda Osmanl mparatorluu'nun ikiz durumundan Parliahn kard netice u oldu: Yalnz orduyu ve askerlik messeselerini Batlatrmak yetersizdir; devlet messeselerinin, cemiyet dzeninin de modemletirilmesi icabeder.
Ne var ki balangta, II. Mahmud da, III. Selim gibi Bat'y tanmyordu. Kendisine yardm edebilecek kimsesi de yoktu. Bundan
baka, Osmanl kamuoyu da Bat'ya kar ekingen davrann muhafaza ediyordu. Buna ramen, Padiah tek bana da olsa, Osmanl mparatorluu'nu, mmkn olduu kadar Bat'ya yaknlatrmaya karar
vermiti. Nihayet 1832'de, kendisine iki mavir veya yardmc bulabildi. Bunlardan biri ngiliz Elisi Canning sonralan 'Lord Stratford'
dieri de Mustafa Reit Paa idi.
Canning, stanbul'a geldii vakit, Trklere fazla sempatisi yoktu.
Bu yerii memuriyende ne yapacan, nasl hareket edeceini pek
kestirmi deildi. imparatorluk idaresi hakkndaki intibalannn da

iyimserlie delalet etmedii u dncesinden anlalmaktadr:

" ... Trkiye'de sistem, usul diye bir ey yoktu. Herkes elindeki imkanlara gre ne koparabilirse kopanr; kendinden zayfn ezer, kendinden gl olanlar karsnda boyun eer" 13 Bununla beraber,
Canning, IL Mahmud'un bu durumu kaldrmak iin kararl olduunu
ve gayret sarfetmekte olduunu gryordu. Fakat kendisine yardm
edilmedii takdirde bu gayretin sonu vermeyeceini de dnerek
Lord Palmerston'a yle bir telkinde bulundu:
"Halledilecek ana mesele udur: Trkiye'nin bu yolda giderse ordu
ve maliyece ktrm kalacan grerek, mevcut idare sistemi iinde
ne gibi yenilikler yaplabilir? Bunu dnmemiz gerek.. . Sannn ki,
Trkiye konusunda belirli bir politika hatt seip sonuna kadar uygulamann vakti geldi. Trk mparatorluu son gnlerini yaamaktadr.
Ancak Bat medeniyetine yaklamak suretiyle dalmasn bir mddet
iin nlemek mmkn olabilir. Bu ihtimal bile zayf amma, ne olursa
olsun tek are, aksi halde imparatorluk dalacak ve sonu olarak Avrupa ban~ uzun yllar tamiri imkansz bir hercmer iinde yuvarlanacaktr" 4
.
ngiltere Dileri Bakan, Elinin dncelerine ksmen itirak etmekte idi. Osmanl mparatorluu'nun kmekte olduunu kabul ediyordu. Bu kn bir paralanma eklini almasn o da, Avrupa ban
glgesinde, rahat gnler geiren ngiliz karlanna, uygun bulmu13
Stanley Lane Poole, Lord Straford'un Trkiye Htralan, eviren: Can Ycel, s. 112.
14
Ayn eser, ss. 107-108.
72 Glhane Hatt- Hmdyunu 'nda Bat 'nn Etkisi
yordu. Fakat Osmanl idare sisteminde yaplacak deiikliklere gelince, bu hususta, ordunun, donanmamn, maliyenin yeni bir dzene
konulmasm ve bu hususta Padiaha yardmda bulunulmasn yeter gryordu. Bu i baanid takdirde mparatorluun ayakta tutulabileceine inanmakta idi. Bundan da fazlasm istemekte bir sebep grmyordu15. Canning ise, imparatorluk iinde dirlik dzenlik kurulmas
iin, idare sisteminin tmnde, Bat 'ya ynelmesine taraftard. Geri,
bir eli iin bir devletin i ilerine kanmak diplomasi kurallanna aykn idi. Fakat lkesini Batlatrmaya karar vermi ohm bu karann
yrtmede dostsuz, mavirsiz ve yardmsz bulunan II. Mahmud'un
iini kolaylatracak surette ona faydal olmaya almak, ngiliz Elisi
iin bir mdahale gibi grnmedikten baka, biraz da, insaniyeti bir
vazife gibi geliyordu. Ne var ki, Canning'in stanbul'daki ilk vazifesi
ksa srd, 1833'de Londra'ya dnerken Il. Mahmud'a hayranlk duygulan tayor ve ona, dorudan doruya olmasa bile, dostluunu kazanm olduu Mustafa Reit Paa aracl ile yardmlarda bulunmak
frsatn bulabileceini mit ediyordu.
Ad Tanzimat devri ile bir btn tekil eden Mustafa Reit Paa,
1800 ylnda domutu. Bat'da ve Dou'da inklap ve siahat hareketlerinin gelitii bir devrin ocuudur: Servet ve hret sahibi bir
aileye mensup deildi. ocukluunda saraya intisap etmedii iin,
klelik zihniyeti de kendisine bulamamt. Eitiminde akrabalannn

yardmn grmesine ramen, istikbalini kendi iradesi ve enejisi ile

kurmak zorunda olduunu kavram, devrinde rnei ok grlmeyen
bir alma ile, nc ve ikinci derecede memurluklarda bulunduktan
sonra, 1833 'de Paris Eliliine atanmt. Mustafa Reit Paa, yeni vazifesine balayaca srada otuz yl nce, Paris 'te ayn vazifede bulunmu olan Halet Efendi 'nin Bat hakkndaki u szlerini hatrlamtr: "Frengistan'da kfiir karanl her taraf kaplam, bizim Mehmet
Dede Efendi'nin16
deli olmas iten bile deildi. Onunla Kur'an
okuyarak ve bu mevzuda grmeler yaparak glkle vakit geiriyoruz. Frengistan'n ferahl Mslmana gre deilmi ... Tann, hayr
ile, yaknda buradan bizi kurtarsn" 17
Mustafa Reit Paa, yeni tip bir eli idi. Kafasnda herhangi bir taassup karanl bulunmad iin, Bat 'y olduu gibi grp tanmak
olamazd. Zaten, daha stanbul'dan hareket ederken Il. Mahmud kendisine Franszca renmesini emretmiti. Fransa Kral Louis Philippe
de, ilk mlakatta :'dilinizi bilmediim iin sizinle vastasz olarak gremediim iin zlyorum. Lakin sizin az vakitte Franszca'y 15
August Graven, Lord Polmerston (sa Correspondance ntime), Paris, 1878, s. 95.
16
Halet Efendi'nin Paris'e gtrm olduu bir Mevlevi eyhi. 17
E. Z. Karai, Hdlet Efendi'nin Paris BykElilii, stanbul, 1946, s. 33.
73 Enver Ziya Kara/
reneceinizi mit ederim." demek suretiyle Osmanl Padiahnn emrini, nazik bir tavsiye ile desteklemiti" 18
Kraln aracl ile, Mustafa Reit Paa, Fransa'nn nl edebiyat
ve sanat tenkitilerinden Jul Janin ile tamt ve ondan kendisine Franszca retecek yal bir retmen bulmas hususunda yardm istedi.
Janin, Paa'ya Franszca'nn yal bir retmenden deil, fakat gen
bir kadndan daha esasl ve abuk renileceini ifade ederek onu Paris operasnn yldzlanndan biri ile tantrd. Mustafa Reit Paa,
gen, yakkl ve zeki idi. Opera yldzndan Franszca'dan baka,
Fransa'nn itimai hayat, edebiyat ve sanat hareketleri hakknda birok eyler de renmi olduuna ihtimal verilebilir. Paann bu kadna
ak olduuna delalet eden baz vesikalara bile rastlanmaktadr. Bunlardan en nemlisi, Paris 'te tantn aklad bir opera yldz iin "Gl
ve Blbl" bal altnda Franszca olarak yazm olduu iirdir19
Franszcasn ilerietmesi sayesinde, Mustafa Reit Paa, Paris'te
Thiers, Guizot gibi ayn zamanda tarih yazan olan siyaset adamlaryla,
edebiyat, sanat adamlan ve gazetecilerle tanm ve dost olmutur.
Franszca, o devirde, diplomasi dili olduu iin, Londra Eliliinde
bulunduu srada, ngiliz devlet adamlaryla da, tercmansz olarak
grmek imkanlarn salamtr. Szn ksas, Mustafa Reit Paa,
Bat' da Batl gibi yaayan, Batl gibi dnmeye gayret eden ve Osmanl mparatorluu 'nun Bat medeniyeti evresine girmesinin gerekli
olduunu kavrayp bu yolda alm olan bir ahsiyet idi.
Mustafa Reit Paa, ilk elilii srasnda, Avrupa kamuoyunun
Yunan isyanlarndan beri, Trklere kar taknm olduu dmanca
dncesinde direndiini grmtr. Trklerin Bat medeniyeti d-

nda kalmakta srar gstermeleri bu dmanln balca sebebini tekil etmekte idi. Yunanistan'n ve Msr'n Osmanllam kar tutulmas
da bu iki memleketin Bat medeniyetine girmi veya girmek zere
bulunmalar yznden olduu ifade edilmekte idi. Kamuoyunun ifrat
blm, deil yalnz Hristiyanlarn fakat Araplarn da Trk hakimiyetinden kurtarlmas iin sesini duyurmakta idi. Mustafa Reit Paa,
bu durumda, Osmanl mparatorluu kaderinin medeniyet problemlerine bal bulunduunu anlamakta gecikmedi. u .da var ki o srada
"Medeniyet" kelimesi Osmanl devletinde, henz bugnk manasnda
kullanlmamakta idi. Her ne kadar "Medeni"' kelimesine lgatierde
rastlanmakta ise de bu da, lde yaayan "bedevi"den ehirde yaayan ayrt etmek iin "ehirde yaayan" manasma gelmekte idi. Bu sebepledir ki, Mustafa Reit Paa, stanbul'a gnderdii resmi yazlarnda, medeniyet kelimesinin Franszca'sn yani "civilisation" kelimesini kullanmtr. Trke karl bulamad bu kelimeye Paa'nn
18
Reat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara, 1954, s. 64.
19
Mehmet Salahattin, Bir Trk Diplomahnn Evrak- Siyasiyesi, stanbul, 1306, s. 317-318.
74 Glhane Hatt- Hmfyunu 'nda Bat 'nn Etkisi
verdii miina da udur: "civilisation, terbiye-i nas ve icray-
nizamattr"20
Mustafa Reit Paa'nJf!limatnda, Cjvilisation-Medeniyet ile ilgili herhangi bir hkm yoktu. Bunun yerine "Trkiye hakknda pek
yanl fikirlere saplanm"yk devletler siyaset adamlaryla uramak" gibi bir emir mevcutt. Oysa ki, Mustafa Reit Paa, Bat' da siyaset adamlannn kamuoyunun etkisinde bulunduklarn ve kamuoyunu kazanroadka bunlann Trkler hakkndaki yanl kanaatlerini
deitirmenin kolay olmadn da anlam bulunuyordu. Bu sebepledir ki, II. Mahmud'un dikkat nazann, her eyden nce, u noktalarda
zerine ekmek zorunda kalmtr:
1- Osmanl devleti gibi byk bir devletin yalnz Paris'te ikamet
elisi bulundurmas Bat kamuoyunu tehis ve kontrol etmek iin yetmez. Viyana, Berlin ve Sen-Petersburg gibi byk bakentlerde de elilikler kurulmaldr.
2- Trk elilerinin bulunduklan memleketlerde, kamuoyunu
kazanmak iin, basndan faydalanmalarn bilmeleri gereklidir.
3- stanbul'da devlet eliyle kurulmu olan Takvim-i Vekayi
gazetesinin bir de Franszca basks salanmal ve Avrupa' da, ilgili
yerlere gnderilip, Trkiye'de yaplmakta olan siahattan bu yerler
haberdar edilmelidir.
Mustafa Reit Paa, Padiaha yapm olduu bu telkinlerden ikisini
derhal yrtmeye balamtr. Paris'te Courrier Franais adl gazeteyi
Trkiye lehine yazlar yazmak iin elde ettii gibi, Evans adl bir gazete tenkitisini de aylkla tutarak, Osmanl devleti aleyhinde, basnda
kan yazlar cevaplandrmaya balad. Bu iki ynden alma ile
Paa'nn Fransa kamuoyuna alamak istedii ana fikirler unlardr:
Trkiye "civilisation-medeniyete intisap etmitir. Sultan II. Mahmud'un girimi olduu sliihat civilisation icaplarna uygundur.
Paa'nn bu propaganda faaliyeti Bat umumi efkann, Trkiye'nin

Batlamas harekeleri zerine ekmekte faydal oldu. Basnda Padiah metheden yazlar kmaya balad. Bu yazlar tercme edilerek II.
Mahmud'a gnderilmekte idi. Trkiye'de, resmi bir yaym organ olan
Takvim-i Vekayi'den baka Trke gazete kmad iin, II. Mahmud
Osmanl kamuoyunun sliihat harekelerini ne suretle karladndan
habersizdir. Bu sebepledir ki, Padiahn Batlama hareketi, Osmanl
kamuoyunun kontrolne girmeden nce, Bat kamuoyunun murakabesine gemi oldulnu ifade etmek her halde, bir mbalaa saylmaz.
u da var ki, at. ~asnnn Trkiye ile ilgisi arttka, Padiahn
yaptklan yannda henz yapamad ve fakat yapmas lazm geldii
hususlar da tartma konusu yaplmaya balad. Mustafa Reit Paa, bu
tartmalarda, siyaset adamlarnn etkisi bulunduuna kani idi. Onlarla
20
Reat Kaynar, ad geen eser, s. 69.
75 Enver Ziya Kara[
devam ettirdii resmi veya zel mnasebetlerde kendisine yaptklan
tavsiyelerden bu kanaat edinmiti. Nitekim bir gn, Fransa Kral
Louis Philippe u dili kullanmt: " ... Osmanl memleketlerinde gz
olanlar, onu Avrupa genel hukuku dnda brakmlar, ve Osmanl
devleti de eskiden kendi kendini bu hukuk dnda brakmtr.
Halbuki bugn byk devletler nezdinde elileri bulunmakta ve eliler
de dil renmt~ye merak ederek dier Avrupa devletleri elileri gibi
tercmansz her ii grebildiklerinden, bundan byle Osmanl devletinin Avrupa hukukuna girmesi ile fesat erbabnn nazariyetlerine
kuvvetli bir seddin ekilmesinin pek lzumlu olduu anlalr"21 .
Franszlar, Osmanl Devleti'nin Bat medeniyetine ve Avrupa
devletleri genel hukukuna girmelerini tavsiye ettikleri srada, ngilizler
de, buna ek olarak geni ve arneli bir slahat plannn yrtlmesini
istemekte idiler. ngiltere Dileri Bakan Palmerston, Mustafa Reit
Paa'nn aracl ile ve mahrem kaydyla, Sultan II. Mahmud'a u
tavsiyelerde bulunuyordu:
" ... Osmanl devleti, Rusya'nn hilelerine ve korkutmalarna aldr
etmeksizin, askerine nizarn vermeye, ziraat ve ticaretini gelitirmeye,
memleketini imar etmeye devaml olarak, dikkat etmelidir".
" ... Ordunun ve Harp Okulu'nun Fransz subaylar, bahriyenin de
ngiliz subaylar yardmyla dzenlenmesine allmaldr.
"Ticarette tekel usul, vergide iltizam usul kaldrlmal, Karantina
usul mutlak surette kabul edilmelidir"
22
ngiltere ekonomisi bu srada, liberal ekonomi sitemine dayand iin, Trkiye ile alverii
bakmndan btn bu hususlarn salanmas, kendisi iin gerekli idi.
IL Mahmud, ngiliz dostluuna muhta olduundan ve bu dostluk da
karlksz salanamayaca iin, istenileni fazlasyla yapmakta tereddt etmedi. Fakat btn bu yaplanlardan sonra, nemli bir mesele
daha kalyordu ki o da tebaa eitlii idi.
Bilindii gibi, Osmanl mparatorluu'nda hkUmet ile halk arasndaki mnasebetler, din esasna gre dzenlenmiti. n planda
Mslman ve Hristiyan olmak zere, iki blme ayrlm olan halk,
bundan sonra ve bilhassa ikinci blmde cemaatler halinde tekilat-

, lanmt. Bu cemaat dzeni, devlete muhatap olan, hak ve vazife ynlerinden ortak bir tebaann meydana gelmesini imkansz klmakta idi.
Ksacas, Osmanl mparatorluu'nda Mslman halk, Hristiyan
halka nazaran stn kabul edilmi ve buna gre de Hristiyan halk
aa veya aalk bir seviyede saylm ve tutulmutu. Bu maddi ve
manevi ayrm, Osmanl mparatorluu dndaki Hristiyanlarn da
ayni seviyede saylmasna sebep tekil etmekte idi. Halbuki, Osmanl
mparatorluu ile eitli ynlerinden temas ve mnasebetleri genile21
Reat Kaynar, ad geen eser, s. 157.
22
Reat Kaynar, ad geen eser, ss. 91-92.
76 Glhane Hatt- Hmayunu 'nda Bat 'nn Etkisi
mekte olan Batllar, bu seviyede itibar edilmelerini istemiyorlard.
Trklerin, bu zihniyetierini terk etmeleri ve buna balang olmak
zere tebaa eitlii prensibini kabul etmelerini gerekli grmekte idiler.
Aslnda evvelce, Osmanhfievleti'nin kuvvetini tekil etmi olan, din
aynnma ve hukuk eitsizliine dayal, bu sistem bir mddetten beri
manevi itibarn kaybetmi bulunuyordu. yle ki, Mehmet Ali
Paa'nn Msr'da isyan ve Mslman ordularyla Anadolu ierlerine
kadar yrmesi zerine, II. Mahmud, btn Mslmaniann halifesi
olmasna ramen, yzyllarca, din dman olarak kabul edilmi olan
Rusya'nn ittifak ve Avrupa byk devletlerinin mdahalesi ile tahtn koruyabilmiti. Bu sebeple II. Mahmud, devletle halk arasndaki
mnasebetlerin tebaa eitlii esas zerine kurulmasnda zarardan ok
fayda umuyordu. Hatta bu vesile ile de, Batllarn hem Civilisation'a
girme hem de Avrupa devletleri genel hukukuna balanma isteklerine
olumlu bir cevap vermi olacan hesaba katyordu.
Padiahn bu eilimi, Mustafa Reit Paa'nn da iini kolaylatrmakta idi. Paa zaten bu hususta teebbse gemek iin elverili bir
frsatbekliyordu. 1839'da Dileri Bakanlna tayin edilince, yapt
ilk i stanbul'daki elileri Bab- Ali'ye davet ederek, II. Mahmud'un
azndan, u demeci dinlemelerini salamak oldu: " ... Ben tebaamn
Mslmann camide, Hristiyann kilisede, Musevisini havrada fark
ederim. Aralarnda baka bir fark yoktur. Cmlesi hakkndaki muhabbet ve adaletim ka vi dir ve hepsi hakiki evladmdr"23

Hi phe yok ki, bu deme tebaa eitlii hakknda ilk iaretti ve

szl bir yklenme manasn tamakta idi. Ne var ki, ahsi bir szden
ibaretti. Bunun hukuki bir deer tamas iin, Bat' da kabul edilmi
olan usule gre ve bir vesika halinde tanzim edilmesi ve hatta bu gibi
vesikalann ilannda uyulan resmi bir tren ile de ilan edilmesi gerekli
idi. Mustafa Reit Paa, Padiah byle bir vesika yaymlamak gereine de inandrd. Hatta vesikann kapsayaca hkmlere gre yaplacak olan siahat iin bir ad bile buldu: "Tanzimat- Hayriye"
24
, artk
btn i, bu vesikaya girecek hkmlerle bunlarn yrtlmesini kontrol edecek Meclis-i Alkam- Adiiye'nin yetkilerinin belirtilmesine
kalm oluyordu.

Meclis-i Alkam- Adiiye'nin yetkileri, yaymlanacak vesikada belirtilecei iin Mustafa Reit Paa ilkin bu meclisin kuruluu ile ilgilenmek mecburiyetinde kald. Ona gre Meclis-i Alkam- Adliye,
Batl bir hviyet tjlmal idi. Bu sebeple, Bat' daki meclisleri gzden
geirdi. ngiltere ve Fransa'daki meclisler Merutiyet ile idare edilen
hkUmetiere has olduklar iin onlar beenmedi. Buna karlk,
Avusturya ve Prnsya'nn meclisleri, mutlak hkUmet meclisleri idi.
23
Reat Kaynar, ad geen eser, s.1 00.
24
Ayn eser, s. 119.
77 Enver Ziya Kara/
Onlara benzer bir meclisi, Osmanl devleti iin, daha elverili buldu.
Zira byle bir meclisin yeleri, Avusturya'da ve Prnsya'da olduu
gibi devlet bakan tarafndan tayin edilecek ve icabnda da azledilecekti. Mustafa Reit Paa'nn byle bir meclisi tercih etmesinin sebeplerinden biri de, seim yolu ile veya aziedilmezlik imtiyaz ile gelebilecek muhafazac kimselerin, siahat hareketlerini sabote etmelerinden duyduu endie idi.
Mustafa Reit Paa, Tanzimat- Hayriye hazrlklan ile megul
olurken, Dileri bakanl memuriyeti kendisinde bulunmak zre,
Londra Eliliine atand. Bu ek memuriyeti, hazrlanmakta olan vesika hkmlerini, ngiliz devlet adamlar ve bu arada, eski dostu,
Carning ile grmek iin uygun bir frsat oldu. Canning bu konu ile
ilgili grmeleri iin u, ksa fakat, ok manal bilgiyi vermektedir:
".. . Paa, bana iin neresinden balanmas gerektiini sordu 'ta
batan' diye cevap verdim. 'Nasl batan?' diye sorusunu tekrarlad:
'Tabii can ve mal emniyetinden' dedim. 'eref, haysiyetin de emniyet
altnda olmas gerekmez mi?' diye sordu. 'phesiz' dedim"
25
. Hi
phe yok ki, iki dost eli arasndaki grme bu ksa ve zl ifade ile
belirtilen diplomatik seviyede kalmamtr. Mustafa Reit Paa,
Londra'da bulunduu srada 1830'dan beri srp gelen Msr bulrannn ikinci safhas yeni bir harp eklinde balayp, ok ksa bir zamanda
ve sratle gelierek yeni bir felaketle sonuland. Mehmet Ali Paa
. kuvvetleri Nizib'de Osmanl ordusunu mallp etmi, tekrar Anadolu
ierlerini tehdit etmeye balamt. Osmanl donanmas, Amirali tarafndan skenderiye'ye gtrlp Mehmet Ali Paa'ya teslim edilmiti.
Zafer mjdeleri bekleyen Sultan II. Mahmud, bu felaket haberleri kendisine ulamadan nce lm yerine henz 16 yanda olan olu Sultan Abdlmecit tahta gemiti. Osmanl mparatorluu, tarihinde rnei olmayan bir bulran iine gmlm bulunuyordu. Bu bulrandan
kendi kuvvetiyle kendisini kurtarmas hayal bile edilemezdi. Byk
devletlerin yardmn salamak, bir kere daha, gerekli ve zaruri grld. Diieri Bakan Mustafa Reit Paa Londra'dan stanbul'a gelerek bu ile megul olmaya balad. ngiltere ile henz yaplm olan
ticaret andiamas yardm salanmas hususunda elverili bir zemin
vazifesini grmekle beraber, gerek Bat devletlerine gerekse, Osmanl
mparatorluu 'nun son gnlerini yaamakta olduu zehabna den Bat

kamuoyunu kazanmak icabediyordu. te bu maksatladr ki, Mustafa

Reit Paa, IL Mahmud'un lmnden az nce, hazrlanm olan Tanzimat- Hayriye slahat esaslannn derhal ilan edilmesi lzumuna yeni
Padiah inandrd, bu esaslar da bu yaznn banda belirtildii gibi, bir
Hatt- Hmayun eklinde, Glhane bahesinde ilan edildi.
25
Stanley Lane Poole, ad geen eser, s. 119.
78 Glhane Hatt- Hmdyunu 'nda Bat 'nn Etkisi
Glhane Hatt- Hmayunu'nun gerekesinde u fikir belirtilir:
1- Kur'an'n hkmlerine ve eriat kanunianna sayg gsterildii
mddete, Osmanl Devleti ilerlemi ve ykselmitir. 2- 150 yldan
beri bu hkUmlerle kanunlara gerei gibi sayg gsterilmedinden
devlet eski kudret_ve -k_uvyetini kaybetmeye balamtr. 3- eriat kanunlarna gre idare edilemeyen memleketlerin devam mmkn olmadndan .. Osmanl Devleti'nin ve memleketlerinin iyi bir surette
idaresini salamak maksadyla, baz yeni kanunlarn kurulmasna lzum hasl olduu ve bunlarn esaslarnn da Hatt- Hmdyun 'da belirtilmi olduu iaret edilmitir. Bu nc ve son fkirde sz geen
yeni kanunlarn esaslar nedir ve nereden alnmtr? Bu sorunun cevab, bu esaslarla Bat devletlerinin de hukuk yaplarn, ada hale
getirmek iin faydalanm olduklar insan haklan beyannamelerinin
prensipleri karlatrld vakit, kendiliinden meydana kacaktr.
yle ki: nsan haklan beyannamesinin birinci maddesinde belirtilmi
olan, insanlarn tabii haklar ynnden eitlii, Hatt- Hmayun'da ak
bir hkm ile belirtilmemi ise de, hattn zihniyetinde mevcuttur. Nitekim, Hatt- Hmayun'un aklanmas iin yaymlanan ek fernanda
" .. Vezirden obana kadar herkesin kanun nnde eit olduu ifade
edilmitir"26 . Keza, insan haklan beyannamesinin 2'inci maddesinde,
insann tabii haklar olarak belirtilmi olan hrriyet, mlkiyet ve medeniyet Glhane Hatt'nda: "can emniyeti, rz masuniyeti ve mal
mahfuziyeti" prensipleri ile karlanmtr. Bundan baka, insan haklan beyannamesindeki; bir kimsenin ancak kanunun tayin ettii hususlarda sulandrlaca (Madde: 7); devlet masraflar iin vatandalarn kudretlerine gre, eit olarak vergi verneye tabi olacaklar
(Madde: 12); mlkiyetn kutsal olduu (Madde: 16), yolundaki hkmler de Hatt- Hmayun'un: (Kanun gereince olmadka, hi kimsenin cezaya arptrlamayaca); ( .. Her ferdin emlak ve kudretine
gre bir vergi tayin olunarak kimseden ziyade ey alnmayaca); verginin sarf eklinin Meclis-i Alkam- Adiiye tarafndan kontrol ve murakabe edilecei) hkmleriyle karlanmtr. nsan haklar beyannamesinin 6'nc maddesinde (Kanun umumun iradesinin bir ifadesidir.
Btn vatandalar, ahsen veya vekilieri vastasyla kanun yapmaya
itirak ederler) denmi olmasna karlk da, Glhane Hatt- Hmayunu'nda: (Meclis-i Alkarn Adiiye gerekli kanunlar iin sylemeler
yapar ve onlar hazrlar) hkm vardr.
Bu karlatriY:a da gsteriyor ki, insan haklar beyarinamesinde
geen prensiplerle, Glhane Hatt- Hmayunu'nun hkmleri arasnda, ekle ait farklar bir tarafa brakld takdirde dikkati eken bir
benzerlik vardr.
26

Reat Kaynar, ad geen eser, s, 18 l.

79 Enver Ziya Karai
Bu prensiplerin; Avrupa'da, Fransa Byk ihtilali'nin meydana
gelmesinde byk tesiri dokunmu olan, XVIII. yzyln itimai siyasi
ve felsefi grlerine mutabk olduuna phe yoktur. Bundan baka,
yukanda yaplm olan mukayeseden anlalaca zere, insan haklan
beyannamesinde geen esaslara da, bir iki nokta mstesna, tevafuk
etmektedir. Bu noktalar gz nnde tutularak denebilir ki, Glhane
Hatt- bir nevi anayasa mahiyetindedir. Onun bu mahiyetini kabul
edebilmek iin XX. yzyln anayasalanyla deil, fakat XIX. yzyln
anayasalan ile mukayese etmek gerekir. XIX. yzyl anayasalan, hkmdann haklarn ve yetkilerini tahdit eden hkmleri ile karakterize
edilirler. Hkmdarn icraatn kontrol ve murakabe etmek hususunda,
ortaya koyduklar prensipler ve tekilat ise her hkmetin, bnyesine
gre deimektedir. ngiltere ve Fransa'nn XIX. yzyln ilk yansrtdaki anayasalar, Almanya, Avusturya ve spanya anayasalanndan
farkldr.
lk iki devlette, icra kuvveti zerindeki murakabe, parlamenter bir
usul ile saland halde dier devlette hkmdar tarafndan tayin
edilmi yelerin tekil ettii meclisler tarafndan salanmaktadr. Bu
aklamaya gre, Glhane Hatt- Hmayunu bu son devletin anayasalarna benzer mahiyettedir.
Glhane Hatt- Hmayunu'na anayasa vasf veren hususlar u suretle belirtmek mmkndr; bu hat: 1- Hkmdarn ve hkmetin
keyfi ve takdiri i craatma son vermektedir; 2- Halkn tabii haklarna ve
devlete kar vazifelerini tespit etmektedir. 3- Halkn hak ve vazifeler
ynnden eitliini kabul etmektedir; 4- Meclis-i Alkam- Adiiye'yi
kanun tasarlarn hazrlamak ve devlet sarfyatn kontrol ve ~~ . ..:rakabe ile grevlendirmektir; 5- Padiah, devlet erkan ve btn memurlan, halk huzurunda Hatt- Hmayun esaslarna riayet edeceklerine dair yemin etmilerdir; 6- Hatt- Hmayun mahkemelerde tescil
edilmi; devlet dairelerine ve kanun tasarlarn hazrlamakla grevli
Meclis-i Alkam- Adiiye'ye gnderilmi; prensipleri ile tezat tekil
edecek hususlar ihtiva eden kanun ve icraat men edilmitir.
Bu hususlar da gsteriyor ki, Glhane Hatt- Hmayunu, Osmanl
devletinin teokratik bnyesinde esasl deiiklik yapmtr. Bu hattan
nce, Padiah kesin olarak eraite tabi ve ancak ona kar sorumlu idi.
eriat ise Padiahn bir memuru bulunan eyhlislamn tefsiri ile snrlar genileyip, daralan ve karakter ynnden kutsal saylan bir
anayasa idi. Glhane Hatt- Hmayunu prensipleri ise, yukarda belirtildii zere, herkesin ttlana ve Trke olara:k ilan edilmi dnyevi
prensipler idi. Padiah onlara riayet edeceine yemin etmekle, iradesini snrlandran bir karakter tadklarn kabul ediyordu. Bundan
baka, Glhane Hatt, slam ve Hristiyan tebaa arasnda hukuki eitlik
de tanyordu. Kald ki, Abdlmecid, Abdlaziz ve hatta Abdlhamid
80 Glhane Hatt- Hmdyunu 'nda Bat 'nn Etkisi
bile Hatt- Hmayunlannda, Glhane Hatt- Hmayunu'na temas ettikleri vakit, onu bir ana kanun gibi telakk ettikleri grlmektedir.
Bir anayasa veya ana kanun olarak adlandnlan Glhane Hatt-
Hmayunu'min, Osmanl tgfiihat hareketlerinde bir dnm noktas ol-

duu, bu konu zerine yazlm olan yazlarda itirazsz olarak kabul

edilmektedir. itirazsz kabul edilen dier bir husus da, klasiklemi bir
deyimle, Hatt- Hmayun'un halk kuvveti ile yaplm bir devrim olmayp, yukandan aa, yeni Padiahn hr iradesinin bir tezahr olduu merkezindedir. yle sanyoruz ki, ikinci nokta da bu dnce
tarz bir bakma dorudur: Bir bakma da doru deildir. Bat memleketlerinde meydana gelen devrimiere baklan adan baklnca, Glhane Hatt- Hmayunu hareketi, yukardan aadr ve orada grld cinsten, bir halk kuvvetinin etkisi grlmez. Fakat, Osmanl mparatorluu'nun bnyesi ve Glhane Hatt'nn ilhamndan nceki durumu tetkik edilince bu grn pek de dayankl olmad grlmektedir. yle ki: Bat'nn byk devrimleri veya devrim karakteri tayan siahat hareketleri, milli veya hi olmazsa mtecanis bnyeye sahip memleketlerde meydana gelmitir. Glhane Hatt- Hmayunu hareketi ise, eitli ynlerden, tecansszlkler gsteren bir imparatorluk bnyesinde yaplmtr. Bu hareketin nceki 20 senesinde, idare
yapsnn bozukluundan Hristiyan ve hatta Mslman tebaa arasnda
bu idareye kar tepki uyanm, bu tepki hrriyet, istiklal ve imparatorluktan ayrlma amacyla isyanlar dourmu, neticede, Yunanistan'n imparatorluktan ayrlmasyla ve Msr'da fiili bir muhtar idarenin kurulmasna sebep olmutur. bununla da bitmi olmuyordu. mparatorluun her tarafnda halkta honutsuzluk vard ve idarede, dertlerine deva olacak bir deiiklik istenmekte idi. Btn bu hareketler,
imparatorlukta halk kuvvetinin, Padiah siahat yapmaya sevketmi
olan belirtiler olarak grlmek icabeder. u da var ki, yukanda da
ifade edildii gibi, Osmanl mparatorluu'nun bu durumu, Bat'da
Trkler aleyhine ok iddetli tenkitlere ve propagandalam yol am bulunuyordu. Avrupa medeniyetine yabanc kaldklar iin Trklerin, Avrupa'dan kovulmas teklifinde bulunanlar bile vard. Btn bu hususlar
dikkate alnd takdirde, Glhane Hatt- Hmayunu hareketinin ne yalnz yukandan ne yalnz aadan, fakat ayn zamanda yandan, yani Bat'dan da gelen tesirierin bir neticesi olarak meydana gelmi olduu sonucuna varmak, tarih gereine daha uygun der kansndayz.
u da kabul edilmelidir ki, Bat'dan gelmi olan bu tepkilerin karakteri henz kesin olarak da aydnlanamam grnmemektedir. Milli
Eitim Bakanl tarafndan, eyrek asr nce, yaymianm olan Tanzimat adl eserde, bu hususta inandnc bilgilere rastlanmamaktadr.
Bir Amerikal tarih yazannn geen yl yaymlanan ok mkemmel bir
81 Enver Ziya Kara!
eserinde de
27
konuya temas edilmekle beraber, gerekli aydnln serpilmi olduu kanaatihasl olmamaktadr. Biz bu makalemizde, soyut
dncelerle deil, fakat tarih olaylann izleyerek Bat etkisini belirtmeye altk. Bu etkinin, Bat byk devletlerinin bir mdahalesi
veya bir basks olup olmadn aratrmadk Bu sebeple de "Tanzimat, harici tazyik eseri deildir"28 veyahut "Hatt- Hmayun ... ngiltere hkCmetin~n bir diktas veya ilham deil, fakat Mustafa Reit
Paa'nn eseridir"
29

gibi kesin bir hkme varmadk. u da var ki Gl~

hane Hatt- Hmayunu hkmlerinin yrtlmesi manasma gelen
"Tanzimat hareketi veya devri" batan sonuna kadar yabanc mdahalesi rnekleri ile doludur. Fakat bu, ayn bir makalenin konusu olabilir.
27
R. H. Davison, Reform in the OttomanEmpire (1856-1876), Princeton, 1963.
28
Cemi! Bilse!, "Tanzimat'n Harici Siyaseti", yukanda ad geen Tanzimat eserinde,
s. 662.
29
R. H. Davison, ad geen eser, s.38.
82 SENED-i TTiFAK VE GLHANE HATT- HMAYirNu*
Halil nalck
3 Kasm 1839'da ilan olunan Glhane Hatt 'mn devlet anlaymzda
ve devlet idaresinde modernlemenin hakiki balangc ve temeli olduuna phe yoktur. Sened-i ttifak'n da, Padiah'n mutlak otoritesini snrlamak gayesini gden bir vesika olmak haysiyetiyle modern Trk
devletinin gelime tarihinde "ilk amme hukuku kaidesi" saylabilecei
ileri srlmtr1

Sened-i ttifak'n dzenlenmesine yol aan hadiseler silsilesi,

m. Selim'in Nizam- Cedid hareketi, stanbul'da Yenieri Ocann aa tabaka halk ve ulemann ibirlii ile yaptklan ihtilal, buna kar tara
ayannn ve hanedanlann temsil eden Alemdar Mustafa Paa'nn diktatrlk devri olduka iyi bilinmektedir. Bu gelimeleri, siyasi bakmdan
imparatorluk iinde tekilatl gerek kuvvetlerin, yani Ocak, Ulema
ve tarada hakim ayann, devletin karar verme yetkilerini fiilen ele geinne mcadelesi eklinde yolU)lllamak mmkndii?. Sened-i ttifak'n gerek niteliini tesbit iin bu noktadan hareket edeceiz. Sonra diplomat
brokratlarn ilan ettikleri Glhane Hatt 'n ele alacak ve bu iki hareketin, temsil ettikleri siyasi anlay, gelenek ve menfaatler bakmndan birbirine ne kadar zt, fakat tarihi gelime bakmndan birbirine ne
derecede sk bir ekilde bal olduklann gsterrnee alacaz. Siyasi tarih bakmndan Sened-i ttifak byk ayann, devlet iktidarn kontrol altna alma teebbsn ifade eder. Glhane Hatt
ise ona kar Padiah 'n mutlak otoritesini savunarak merkeziyeti devlet
idaresinin, baka deyimle brokrasinin ilere mutlak bir ekilde el
koymasn ifade eder. Bir baka adan baklrsa, birincisi geleneki,
dieri modemdir. Biri, o zaman eyaletlerde hakim kuvvetlerin menfaatlerinin ve hayat grnn ifadesi ise, dieri merkezi devleti ve onun o
zamanki i ve d artlar karsnda menfaatlerini en iyi temsil ettiine
hknedilen Batc idarecilerin idealini ifade eder. Tarihi olu ierisinde
bu iki hareket birbijne S!k bir ekilde baldr. Sened-i ttifak ve Gl*Bu makale Belleten, xxviii/112 (Ekim 1964) ss. 603-622'den alnmtr. 1
S. S. Onar, dare Hukuku, st. 1945, s. 141.
2
Bak. H. na1ck, "The Nature of Traditiona Society: Turkey", Political Modernization in Japan and Turkey, ed. E. W ard and D. A. Rustow, Princeton 1964,42-63.
83 Halil nalck

hane Hatt siyasi bir mcadelenin birbirini kovalayan iki safhasndan

baka bir ey deildir. Bu itibarla, l bir vesika olarak kalm olmakla
beraber, Sened-i ttifak'n da byk bir tarihi manas vardr.
A. Sened-i ttifak ve Tahlili
Osmanl Devleti, Rusya'ya kar 1806'dan beri yeni bir harbe girmi
bulunuyordu. Bu sebepten Alemdar, ihtilalden sonra imparatorluk
iinde birlii kurmak, merkezin otoritesini iade etmek ve yeni bir
ordu yaratmak zamretini anlyordu3
. Bu maksatla, imparatorluun
btn valilerini ve ileri gelen ayanlarn paytahtta bir toplantya,
meveret-i ammeye ard. Tepedelenli Ali Paa ve Alemdar' kskanan Bulgaristan ayan gelmediler
4
.,Fakat Alemdar'n otoritesi karsnda ou bu daveti kabul ettiler. Gelenler arasnda Cebbar-zade,
Karaosmanolu gibi byk "hanedanlar" vard. Bunlar, stanbul'a,
yanlarnda byk kuvvetlerle geldiler. Bu meveretten Sened-i ttifak denilen mehur vesika dodu (Evast- aban 1223/1808 Ekim balari.
Bu vesikann balang ksmnda merkezde devlet bykleri, tarada "memalik hanedanlar" arasnda ayrlk ve mcadele yznden
devletin yklna derecesine geldii itiraf olunuyor ve bu senetle devletin
kalknmas iin gereken birlik artlarnn tesbit olunduu belirtiliyordu.
I. Sened-i ttifak'n Esas Noktalar
Bu vesikay yle zetleyebiliriz: 1 . Padiah' n otoritesi, devletin dayand temeldir. Vzera, ulema, rical, hanedanlar veya askeri
ocaklar tarafndan ona kar bir hareket vaki olursa, dierleri elbirliiyle (bi'l-ittifak) onu tenkil edeceklerdir. Padiah'n emirlerinin korunmasna ahslar, evlat ve hanedanlar adna hepsi teahhd ve
tekefflde bulunurlar. 2. Kendimizin ve hanedanlarmzn yaamas,
devletin yaamasna bal olduundan toplanacak asker "devlet
askeri olarak tahrir" edilecektir. Ocaklar buna kar korlarsa,_ hepimiz
ittifakla onlarn "te'dip ve def ve refine" alacaz. 3. Devlet
hazinesinin ve gelirinin toplanmas ve korunmas ve Padiah'1
emirlerinin yerine getirilmesi gerektir, buna kar gelenleri ittifakla
te'dip hususunda teahhd ve tekefflde bulunuruz. 4. imdiye kadar
her trl Padiah emir ve yasaklarnn Sadrazam'dan kmas kanun
3
Kad Paa'ya davet mektubu, Cevdet, Tarih, stanbul 1309, IX, 2]5-77. ada bir
Fransz, Juchereau de Saint-Deny, Revolutions de Constantinople, II, Paris 1819, 1 89)
bu vesikay meydana getiren topluluun, Alemdar Mustafa Paa tarafndan
mparatorluu slah etmek zere ilk tedbir olarak Avrupa.! bir ordu vcuda getirmek
iin anldna iaret eder.
4
Cevdet, IX, 2-5.
5
Suret-i Sened-i ttifak, Cevdet, IX, 278-282, iyi bir zeti B. Lewis, Dustur, El, II, 640-41.
84 Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu
olduu gibi, bundan sonra da yle olacak, ve "herkes byn
bilip" vazifesinden dar ie kanmayacaktr. Her i Sadnlzam'a arz

edilip izni alndktan sonr~:c0na gre hareket olunacaktr. Bu esasa

kar gelenlerden hepimiz davac olcaz. Ayn suretle sadaret
makam da kanun d ritiktip ve irtiada bulunursa veya devlete
zararl kt ilere kalkrsa, ya da mutlak otoritesini ktye
kullanarak ahsi gayelerle hareket ederse, bunun nlenmesine de hep
beraber alacamz teahhd ederiz. 5. Padiah'n ve devlet
otoritesinin korunmasna hepimiz kefil olduumuz gibi, gerek
"memalik hanedan/annn" devlete, gerek merkezdeki devlet byklerinin birbirine kar emniyet duymas en byk arttr. Bunun
salanmas da hepimizin ittihad ve ittifakile birbirlerine kefil
olmasna baldr. Bu sebeple bu ittifaka girmi olan hanedan ve
ayan, vkela ve ri cal birbirlerinin zatna ve hanedanna kefil olmaldr.
yle ki, hanedanlardan birisine kar bu birlik artlarna aykr bir
hareketi olmadan devlet veya taralardaki vzera tarafndan "bir taarruz
ve ihanet ve sui kasd vukua ge/r ise" hepimiz ittifakla bunun hertaraf
edilmesine alacaz. Hanedan mmessillerinin veya kendileri
ldkten sonra hanedanlarnn korunmasna vkela teahhdde
bulunduklar gibi, hanedanlar da "zfr-i idarelerinde olan ayanlara
ve vcuha zam in olalar ". ahsi hrsar ile bunlara kar hareket
etmeyeler, eer bir ayann bir suu varsa soruturmadan ve
Sadrazarnn msaadesini aldktan sonra ona kar o hanedan hareket
etsin ve yerine baka bir ayan getirsin. Kimse kendisine havale edilen
yerden bir kar teye tecavz etmesin. Ederse hepimiz davac olup
mani olacaz. Btn hanedan ve ayanlar, yekvcfd olup kargaalk
ve ayrlk karanlan ittifakla hertaraf edeler. Reayaya zulm
yapanlar ve eri'at emirlerinin yerine getirilmesine kar koyanlar
birlikte te'dip edeler. Keza vkelaya ulemaya ve byk kk devlet
adamlarna dahi haksz muamele yaplmamasna hanedanlar ve vcfh
(ayan) kefil ve mteahhid olurlar. Birisinin suu olursa, tahkikattan
sonra sadaret makam suuna gre cezasn vere. 6. Devlet merkezinde
askeri ocaklar veya bakalar tarafndan herhangi bir kargaalk
karlrsa, btn hanedanlar izne hacet olmakszn merkeze yryp o
ocan kaldnlmasna ve bunlar alelade ahslardan ise, soruturma
sonunda idamna btn hanedan ve vcfh mteahhid ve kefldirler. 7.
Reayann korunmas esas olduuna gre, hanedanlarn ve byklerin
kendi idareleri aftnda olan kazalarn asayiine ve vergilerin mutedil
olmasna dikkat etmele.ri gerekir. Bunun iin vkela ile hanedanlar arasnda grme sonunda haksz vergilerin kaldrlmas
iin verilecek kararlarn korunmasna dikkat edilecektir. Hanedanlar,
birbirlerinin durumuna nezaret ederek zulm yapanlar, garaz
gtmeksizin, devlete ihbar edip ittifakla zulmn nlenmesine alacaklardr.
85 Halil nalck
Bu yedi arta grmeler sonunda karar verilip aksine hareket edilmemek zere yemin edilmi ve yeminierin hfz iin bu senet yazlmtr.
Bu vesikann altndaki zeyilde de zetle yle denmektedir: Bu artlarn, yaplacak ilerde esas ( dsturn 'l - amel) tutulmasi gerektiinden zamanla
deimesini nlemek zere bundan sonra Sadnizarn ve eyhlisldm olacaklar bu makama getikleri zaman bu Senedi imzalayacaklar ve harfi
harfine uygulanmasna alacaklardr. Bu senedin bir sureti Beyliki

kaleminde, bir sureti Padiah'n yannda bulunacak ve gereken kimselere oradan kopyeleri verilecektir. Padiah, kendisi bu artlarn uygulanmasna nezdret edecektir.
Bu senedi imza edenler arasnda bir taraftan en yksek derecedeki
ulema (eyhlislam, Nakibleraf ve Kadaskerler), devlet ricali (Sadrazam, Defterdar, Reislkttap, Sadaret kethdas ve bakalar) generaller (Yenieri aas, Spahiler aas) br taraftan o zaman payitahtta hazr bulunan belli bal hanedanlar (Cebbiirzade, Karaosmanolu, Sirozlu smail bey ve irmen mutasamf) vard.
II. Sened-i ttifaktn Tahlili
Bu vesika, ekil bakmndan er'i bir vesikadr. er'i bir yemin vesikas, mfsdk eklinde kaleme alnmtr. Burada taraflar birbirlerine kar teahhdlerini yeminle tekit etmilerdir. Mutlak haklarna
riayeten Padiah'n ahs bu yemin dnda tutulmakta beraber devlet
veya sadaret makamnn hanedanlam kar teahhdleri, neticede, yine
Pjl.diah'n teahhdleri eklinde anlalmaldr. Padiah'n bu vesika
zerine turasn koymas onu da balayan bir hareket saylmtr. Misak, sresiz bir zaman iin akdedilmitir. Her gelen sadrazarnn buna
yeminle bal olmas, onu eskisi gibi sadece Padiah'n mutlak vekili
olmaktan karyordu. O zaman bu artlar, bizzat Saray evresinde
saltanat istiklaline aykr, yani Padiah'n mutlak otoritesini snrlayc mahiyette grlmt. Fakat fiilen bir diktatr olan Alemdann
idaresine kar gelrnee kimse cesaret edemedi. Sarayca imdilik tasdik
edilmesi, sonra kaldrlmas karanna varld6 . Nihayet vergilerin, Parliah'n vkelasile hanedanlar arasnda mzakere yolu ile kararlatnlaca maddesi, Padiah'n otoritesini snrlayc mahiyeti bakmndan bilhassa kayda deer.
Sened-i ttifak, bir harb ve ihtilal ortam iinde iktidan ele alan
ayanlar tarafndan Padiah'n mutlak otoritesi karsnda aka kendilerinin durumlarn garanti altna almak gayesi ile kabul ettirilmi
bir vesikadr. V esikaya bu ruh hakimdir. Nitekim, daha senet imzalanmadan nce Alemdar Mustafa Paa, Anadolu ve Rumeli'de hanedanlarn devlete kar gvensizlikleri sebebiyle imparatorluk kuvvetleri
6
Cevdet, IX, 6-8.
86 Sened-i tttfak ve Glhane Hatt- Hmay1nu
arasnda birlik salanamayacan aka ifade etmi,7 birlik ve ittifakn
gereklemesini hanedan/ara hukuki garanti verilmesine balamt.
Bunlar meveret-i amme ii11Jstanbul'a gelgikleri zaman da, rpc-ayn, Kathane, Davut Paa gibi yerlerde karargah kurmular ve askerlerinden ayrlp elife girmekten ekinmilerdir. Sened-i ttifak'n
ilk drt maddesinde Padiah'n mutlak otoritesi tasdik olunuyor,
emirlerine herkes tarafndan itaat gerektii, asker ve vergi toplama yetkilerinin yalnz kendisine ait olduu belirtiliyor, fakat hemen altndaki maddede "art-i a' zam" olarak hanedan ve ayann teesss
etmi haklan ve durumlannn devletin keyfi hareketlerine kar "emniyet" altna alnmas isteniyordu. Ayn .zamanda onlarn kendilerine
tabi kk ayan zerinde hakimiyetleri tasdik olunuyor, her birinin
idare sahasnn tecavzden masun bulunmas ve bu haklarn babadan
oula irsi olarak intikali garanti altna alnyordu. Bu son artlar,

aka hanedanlarn fiilen kurulmu feodal durumlarna daimi hukuki

bir mahiyet kazandrmak gayesini gtmekte idi. te Sened-i ttifak,
bu mahiyeti ile modern devlet anlayna aykr bir cereyan temsil
eder. Dier taraftan bu vesikaya tarihimizde istibdad ve mutlakyeti
snrlama gayesini gden hareketler iinde bir yer vermek mmkndr.
Ayan halkn temsilcisi ve koruyucusu roln zerine aldndan,
bu vesika bir bakma merkezi idarenin ve onu temsil eden valilerin
keyfi hareketlerine kar genel bir direnme teebbs eklinde de yorumlanabilir. Bir ok blgelerde valilerin keyfi vergi toplama teebbslerine kar ayann kar koyduunu ve halkn bunda kendilerini desteklediini hatrlamalyz8 . Ziya Gkalp9
Trkiye'de derebeylik devrinin,
milletin hi olmazsa bir ksmnda Padiah'a kar reaya ve kulluk his~
leri yerine hrriyet ve asalet duygularn uyandndn ve bu zadeler
devrinin halk hakimiyeti devrini hazrladn iddia eder. Mbalaal
grnmekle beraber, bu fkrin bir hakikat pay sakladna phe
yoktur. Gerekten, IL Mahmud devrinde belli bal ayanlar ortadan
7
Meveret'ten nce Kad Paa'ya gnderilen mektup, Cevdet, IX, s. 276.
8
Bak. Mnir Aktepe, "Tuzcu oullan syan", Tarih Dergisi, III, 5-6 (1951-52), s, 2152; .Uluay, 18. ve 19. yzyllarda Saruhan 'da Ekzyalk ve Halk Hareketleri,
stanbul, 1955; A. Slade, Records of Travels in Turkey, (London 1833, I, 219-20) u
kayd yapar: "They (il.yil.n) were the protectors of rayas as well as Mussulumans, and,
for their own sak es, resisted exorbitant imposts ... The ir cime .. was being passessed of
authoity not emanating from the Sultan." G. Perrot ise (Souvenirs d'un Voyage, Pais
1867, s. 388-78), apalogul!an hakknda unlan yazar: "Toute cette contree (Yozgad,
Amasya, Tokat blgesi) etait mieux gouvemee, plus heumeuse et plus riche, sous la
doruinatian des Tchapai-oghhi; qu'e)le ne l'est aujourdhui (yani 1867 de) sous larnain
des delegues du pouvoir central. Deja d'autres voyageures ont fait le meme remarque
pour d'autres contrees de l'empire. Ces souverain locaux, toujours menaces par des
voisins jalous et par la haine du Sultan et de ses vizirs, devaient bien vite sentir qu'ils
avaient tout avantage a s'attacher !es populations eta menager la province".
9
Yeni Mecmua'dan naklen Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umur-i Belediyye, I, istanbul
1922, s. 1662-63.
87 Halil nalck
kaldnld zaman II. Mahmud'un mutlak ve merkezi otoritesine
kar koyabilecek hi bir kuvvet kalmam ve tam bir istibdad devri
gelmitir10 . Fakat unutulmamaldr ki, Sened-i ttifak tamamyla o zamanki memleket artlannn bir mahsl olup ileri bir devlet dzeni
yaratma gayesi gtmyordu. 1839'dan sonra Glhane Hatt'ndan
ilham alarak istibdad snrlama maksadn gden hareketler ile bu
hareket arasnda tam bir mahiyet fark vardr.
Sened-i ttifak, Osmanl mparatorluu'nun itimai-siyasi yapsn
deitirecek bir hareketin temeli olabilirdi. 19. asrdanasl Balkanlar'da
Padiaha tabi Hristiyan prenslikleri meydana km ise, Anadolu' da
da 14. asrda olduu gibi bir takm yerli beylikler kurulabilirdi. Fakat
bu durum, Anadolu'da Trk birliinin zararna bir geliim olacandan merkeziyeti ve mutlakyeti saltanatn bunu nleyen abalarn

bugn de olumlu bir hareket olarak grmekteyiz. Bununla beraber

u da bir hakikattir ki, aalarn ve ayann tara hayatnda ve siyasi
tarihimizde ehemmiyetli rolleri IL Mahmud'tan sonra da baka ekiller altnda devam etmi ve bu temel itimai yap, menfaatleri ve hayat gr ile, ad deiikliklerine ramen, yakn zamana kadar Trk
siyasi hayatnn alt-yapsm tekil edegelmi, n planda grnmemekle
beraber siyasi hayatta kitlelere dayanan arln daima hissettirmitir.
Sened-i ttifak, Alemdar'n ve devlet merkezinde ayan hakimiyetinin
ortadan kaldnlmas ile (1808) hkmsz bir vesika haline dm ve
unutulmutur. Sened-i ttifak'a konan artlarn uygulanmas, neticede
ayann bi'l-ittifak harekete gemelerine bal idi. Ayan, bu birlii koruyamad ve merkezi hkmet onlarn ileri gelenlerini zamanla birer
birer ortadan kaldrd.
Rusya'ya kar 1806'da balayan harb devam ediyordu. Devlet
iin ayann getirdii askeri birliklere iddetle ihtiya vard. II.
Mahmud ancak 1812'de harb son bulduktan ve bilhassa 1815'den
sonra ay ana kar iddetle harekete geti
11
Merkezdeki balca kuvvetler Saray, Ulema, merkezi hkmetin daima mmessili olmu bulunan
Babali brokrasisi, ayanlarn ortadan kaldrlmasna, paytahtn
taraya hakim olmasna, merkeziyetiliin geri getirilmesine canla
bala alacaklardr. Padiah 'n emrindeki kuvvetlerin modern
10
Perrot, Ibid., 389 ve bilhassa 410-12. Gen Osmanllar, Sultan'n hibir kuvvetin
frenleyemedii bu istibdadn grmler, onun iin bir taraftan Avrupa'nn hrriyet
idealini benimserken dier taraftan gelenekiere ve onlan temsil eden snflara
dayarunak istemilerdir. Kuleli Vak'as (bak. U. demir, Kuleli Yakas Hakknda Bir
Aratrma, Ankara 1937) bu bakmdan yorumlanabilir. Keza bak. erif Mardin, The
Genesis of Young Ottoman Thought, Princeton 1962, 283-384. Fakat Sened-i ttifak
zerinde onun yorum tarz (s. 148) bizimkinin tamamyla tersinedir.
11
lk ihtar Tepedelenli Ali Paa'ya yapld (bk. Cevdet, X, 252-54).
88 Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hnuiyunu
silahlarla donatlm olmas da bu ii baanya ulatran arnillerin ba- dadr2 n .
Merkezi hkmet, ayanlan Padiah'n emirlerine itaatsizlik, reayay soyina ve bask yapmaeklinde sul'i'ndrarak azil, mukata'a iftliklerini msadere veya stanbul'a arp ikamete memur etmek ve
mukavemet gsterdikleri takdirde gvenilir valilerin ve paalann (bu
hizmette bilhassa Baba Paa,- Hsrev Paa ve Hurid Paa kendilerini
gsterdiler) idaresindeki askeri kuvvetlerle te'dip ve idam etmek suretiyle bu ii baard 13
Bu siyasette Mahmud'un akl hocas olan Halet
Efendi, bu devirde byk bir otorite kazand; Saray istibdadnn bir
sembol haline geldi. Halet'in bir tek sz, herhangi bir ayann veya
paann hayat ve istikbalini tayine yeterdi. Selim devrinde olduu
gibi, Saray'n bu istibdadna kar Babali brokrasisi de huzursuzluk
iinde idi. IL Mahmud nihayet ayanlann en kudretiisi olup oullan ile

birlikte Amavutluk'a ve Epir'e hakim bulunan Tepedelenli Ali

Paa 'ya kar, uzun tereddtlerden sonra, harekete gernee karar
verdi. Fakat bu karar, ard ardna bir sra byk bulranlara yol at ve
devleti uurumun kenanna srkledi. Kayda deer ki, Tepedelenli
Yanya kalesinde ngiltere'den getirttii en modem top ve mhimmatla uzun zaman mukavemet etmitir. 14
Tepedelenli isyan, Yunan
isyann, o da Msr'da Mehmet Ali Paa isyann hazrlad. II.
Mahmud, etin bir mcadeleden sonra Tepedelenli'yi tepelemekle beraber menei ve ykselii itibariyle ayan paalar arasna sokabileceimiz
Mehmed Ali karsnda tam bir baanszla urad ve kalr iinde hayata gzlerini yumdu (19 Rebi'levvel 1255/2 Haziran 1839).
Mehmed Ali, Avrupa tekniini benirusernekte Tepedelenli'den ok ileri
gitmi, metbu Padiah gemiti. Selim devri geleneine uygun slahatn
mmessili bir asker olan Hsrev Paa'nn temsil ettii siyaset, Nizib'de
tam bir iflasla neticelenmi bulunuyordu. iaret etmek lazmdr ki,
Mehmed Ali, savatan nce Anadolu'da "gavur Padiah" ve onun ezici
hkmetine kar eyhleri ve ayan kkrtan propagandalannn semeresini Nizib'de ald. Bu mitsiz durum karsndadr ki, imparatorluu
kurtarmak iin, devletin baka istikamette radikal slahata girirnek zorunda bulunduu hakikati herkes tarafndan kabul edildi. O zaman
Hsrev15
bile geri ekilmek zorunda kald. Devleti kurtarmak iin
12
Derebeylerin geliJili ateli silahlar karsnda aciz kaldklanna bir misal olarak
Rum-Kal'e'ye snm olan bir derebeyinin tenkiJi iin bak. Cevdet, X, 146-47,
Belleten C XXVIII, 39.
13
Bu devirdeayann te'dibi !~in bak. Cevdet, X_ 117-18, 147-48, 181, 194, 197,20919, 233; XI, 23, 48. Keza yukanda not 8.
14
Cevdet, XI, 49. "
15
Seyyid'l-vzera Hsrev, Halet Efendi gibi Mahmud'un tam itimadn haiz olarak
Y enierilerin kaldrlmasndan sonra imparatorluu on yl demir bir pene ile
tutmakta idi. Otuz yl Mehmet Ali'nin en byk rakibi olarak onunla mcadele etmiti,
89 Halil nalck
bir zamandan beri, len Padiah'a sunduu layihalarda
16
btn idarede ve kanunlarda radikal bir deiiklik zamretini aniatmaa alan Mustafa Reit Paa'nn temsil ettii siyaset ekli imdi yegane
kar yol olarak kabul edildi. Onun hazrlad ve Glhane'de byk merasimle okuduu Hatt ile yeni bir devir alyordu.
B. Glhane Hatt ve Tahlili.
Byle bir hattn ilan ilk bakta Osmanl geleneine tamamyla uygundu. asrdan beri tahta kan her Sultan, tebaasna adil bir idare
vaad eden ve adiiletniime ad verilen benzeri hatt-i hmay1nlar ilan
etmiti. Fakat bu hatt- hmayunu Sultan adna kaleme alan gen
Hariciye Nazn yle yeni esaslar getirmekte idi ki, bunlar devlet idare-

sinde kkten deiiklikler yapacak mahiyette idi. Bu tarihi vesikann tahliline girmeden bu gnk Trke'nizle sadeletirerek metnini zetleyelim.
. Hatt'nn iindekiler
Osmanl Devleti douundan beri eri'ata son derece bal olduundan saltanat kuvvetli ve halk refah iinde idi. Fakat 150 yldan beri
birbiri ardndan gelen gaileler ve eitli sebepler yznden eri'ata ve
kanunlara uyulmadndan eski kuvvet ve zenginlik gszlk ve takirlie dnmtr. er'i kanunlar altnda idare olunmayan memleketleriri
ayakta kalamayaca ak bir gerek olduundan tahta ktmz gnden beri btn dncemiz srf memleketi kalkndrmak ve halk
refaha kavuturmak noktasnda toplanmtr. Halbuki devletimizin
corafi mevkii, verimli topra ve halkn kabiliyeti gz nne alnrsa, gereken ilere giriiirlii taktirde be on yl iinde Allah'n yardmyla dilediimiz eylerin gerekleecei rteydandadr. Bu se-;
beple Tann'nn yardmna ve Peygamber'in ruhaniyetine gvenerek
bundan byle:
Hsrev'in devlet iindeki kudretli mevkii iin bak. Hsrev Paa, slam Ansiklopedisi,
46. cz, 609-16
16
Bak. Cavit Baysun, "Mustafa Reit Paa", Tanzimat, I, st. 1940, 728-32, R. Kaynar,
Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara 1954, s. 115-120. 1838'de Reit Paa'nn
tesiriyle balca vergi sliibatn ngren Tanzimat-i Hayriyye Glhane Hattna esas
olmutur. 16 Cemiiziyelevvel 1254/7 Austos 1838 tarihli Takvim-i Vekiiyi'de
yaynlanan "Tahrir-i emliik ve nfUsile ta'yin-i vergi"ye ait niziimniime, verginin
servet esasna gre alnmas ve vergide eitlik, angaryann kaldnlmas, lenlerin
malianna hkmete el konmamas gibi mhim esaslan ihtiva ediyordu ve ilkin
Hdavendigiir ve Gelibolu sancaklannda uygulanmas dnlyordu. Fakat vergi
tahs;Ji iin vaktin gecikmi olmas dncesiyle bu sliibat tecrbesinin ertesi seneye
bm kld ilfu olundu.
90 Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- HmayU,nu
1. Devletin ve memleketin idaresi iin baz yeni kanunlar konulmas lzumlu grlmtr. Bu kanunlarn esaslan ise, can emniyeti,
rz ve namusun ve mlkiyetin korunmas, verginin tayini ve gereken
askerin toplanmas ve_hi~met sresi noktalarnda toplanr . yle ki:
a) Dnyada candan ve rz ve namustan daha aziz bir ey yoktur. Bir
insan onlar tehlikede grdke kendi yaradlnda hiyanete meyil
olmasa bile can ve namusunu konimak iin muhakkak bir harekete
kalkr. Bunun ise devlet ve memlekete ne kadar zararl olaca meydandadr. Buna karlk u da bir gerektir ki, insan canndan ve namusundan emin olursa doruluktan ayrlmaz. i ile gc ile uraarak
yalnz devlet ve milletine faideli olur. b) Mal emniyetine gelince,
bu olmazsa kimse devletine ve milletine snamaz17
; ve memleketin
kalknmasna ilgi gstermeyip daimi bir kaygu iinde yaar. Halbuki
u da bir gerektir ki, malndan emin olan kimse kendi iile urar,
geim evresini geniletrnee abalar ve kendinde her gn devlet ve
millet gayreti ve vatan sevgisi artar, c) Vergilerin belirli olmas noktasna
gelince, bir devlet lkesini korumak iin elbette askere muhtatr ve
bunun iin gereken masraf yapmak zorundadr. Bu masraf ise tebaann

vergisiyle meydana geleceinden bunun daha iyi bir hale getirilmesi

yollarn aramak nemlidir. Eskiden bir gelir kayna saylm olan
tekel belasndan yaknda kurtulduk. Fakat imdiye kadar asla bir
faidesi grlmeyen ykc iltizam usUl bugn de yrrlktedir. Bu usul
bir memleketin siyasi ve mali ilerini bir adamn keyfine ve hatta basks
altna teslim etmek demektir. Eer bir de o adamn eyi bir karakteri
yoksa yalnz kendi karna bakp her ii zulmden ibaret olacaktr.
te bu sebeple bundan sonra herkesin emlakine ve kudretine uygun bir
vergi tayin olunarak kimseden fazla bir ey alnmayacak ve devletin
kara ve deniz askeri masraflar ile dier giderlerini gerekli
kanunlarla snrlandrp belli ederek masraflar ona gre yaplacaktr,
d) Asker meselesi dahi sylediimiz gibi nemli meselelerdendir.
Memleketi korumak iin asker vermek ahalinin boynunun borcudur.
Fakat imdiye kadar blgelerin nfus miktar gz nnde tutulmyarak
kiminden fazla kiminden noksan asker istenmekte idi. Bu da hem
nizamszla hem de tarm ve ticaretin zarar grmesine sebep olmakta
idi. Dier taraftan askerlie gelenlerin mrlerinin sonuna kadar bu
hizmette braklnalar kendilerinin mitsizlie dmeleri sonucunu
vermekte, soy sop sahibi olmalarn nlemekte idi. Bundan dolay imdiden sonra her blgeden gerektii zaman istenecek askerin daha iyi bir
17
Daha 789'de Eton (A Survey of the Turkish Empire, London 789) diyordu ki: "The
insecurity ofproperty in Turkey is one very powerful cause of the ignorance and vices
ofits inhabitants."
91 Halil nalck
usule gre alnmas ve drt be sene mddetle sra ile hizmet etmelerini
salayacak bir usul bulunmas gerekmektedir.
2. zetle, bu nizami kanunlar meydana getirilmedike kuvvet
lenme, kalknma ve huzur mmkn olmayp hepsinin esas da yukarda
aklanan noktalardan ibarettir. Bundan sonra sulularn davalan er'i
kanunlara gre herkesin nnde incelenip hkm verilmedike hi
kimse hakkndi gizli ak idam ve zehirierne gibi ilemler yaplmayacak,
hi kimse bakasnn rz ve namusuna el uzatamayacak ve herkes mal
ve mlkne tam bir serbestlik ile malik ve mutasamf olacak ve kimse
kimsenin iine karamayacaktr. Faraza biri bir su ilemi olsun, onun
miraslan onun suu ile sulandnlamayacandan sulunun malnn
devlet tarafndan msaderesiyle miraslar haklanndan mahrum braklmayacaktr.
3. Tebaamzdan olan Mslmanlarn ve dier milleti erin, (dini
cemaatler) bu msaadelerden istisnasz faydalanmalar iin can, rz
ve namus ve mlkiyet maddelerinde, eri'at hkm gereince, btn
memleket halkna tarafmzdan tam garanti verilmitir.
4. Baka hususlara dahi oybirliiyle karar verilmesi gerektiinden
Meclis-i Alkam-i Adliyye yeleri lzumu kadar oaltlacak ve vkela, devlet ricali belirli gnlerde orada toplanacak ve herkes dncelerini hi ekinmeden serbeste syleyerek can ve mal enniyeti ve
vergilerin tayini hususlarna dair gereken kanunlar karar altna
alacaklar, dier taraftan askeri tanzimat (tanzimat-i askeriyye) da
Bab-i Seraskeri Dar-i ura'snda syleitip gereken kanunlar kararlatrlacaktr. Her kanun karara batandka hatt-i hmay1numuz-

la tasdik edilmek iin tarafmza arz olunacaktr.

5. eri'ata uygun olan bu kanunlar, ancak din ve devlet, mlk
ve milleti kalkndrmak iin konulacandan tarafm~zdan buna aykn
hareket vuku bulmayacana ahd ve misak olunup lirka-i erife odasnda btn ulema ve vkela huzurunda Tanr ad ile ayrca yemin
edilecektir. Ulema ve vkeladan dahi yemin alnacaktr. Bu sebeple
ulemadan vzeradan kim olursa olsun, bundan sonra bu er'i kanunlara aykr hareket edenlerin, meydana kan kabahatlerine gre rtbeye, hatr ve gnle baklmakszn layk olduklan cezaya arptnimalar iin zel bir ceza kanunnamesi dzenlenecektir. Btn memurlarn imdiki halde yeter maalar vardr. Olmayanlarn da durumu ayarlanacaktr. Onun iin er'en pek kt saylan ve memleketin
ykmna en byk sebep olan rvetin bundan sonra olmamasnn da
bir kanun ile salam bir ekilde teminine baklacaktr.
6. Akl~man bu hususlar, eski idare usuln tamamyla deitirip yeniletirme demek olacandan bu irade-i ahanemiz stanbul halkna ve btn imparatorluk ahalisine ilan edilip duyurulaca
gibi, dost devletlerin bu usuln inallah ebediyete kadar bekasna
92 . Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmdyunu
ahit olmak zere stanbul' da oturan setirierine de resmen bildirilecektir.
Yce Tann hepimizi muvaffak buyursun, konulacak kanunlara aykn hareket edenler yceTaiih'nn lanetine urasnlar ve ebediyyen felah bulmasnlar, amin... 1255 ylnn aban aynn 26. Pazar gn (3
Kasm 1839)
II. Hatt hazrlayan grup
Islahat, bir Hatt-i Hmdyun, yani Padiah'n dorudan doruya
kard bir ferman eklinde ilan edilmitir. 1256 yl banda (1840
Mart 5) Padiah, Meclis-i Vala'da okuttuu nutukta bu hattan
"ihsan-i hmaynumuz olan hukuk ve imtiyazat" eklinde bahsetmitir.18 Prof. Y. Abadan19, Glhane Hatt'n mahiyeti bakmndan Avrupa
devletler hukukunda chartejcharteljcarta adiyle adlandnlan vesikalar
grubu iine sokmaktadr. Bir bakma, Glhane Hatt'n Padiah adna
yazan ve ilan eden Reit Paa, Osmanl devletinde brokrasinin
(kalemiyye) grlerine ve dileklerine tercman olmakta idi. Reit, kendisi Babiali katip snfndan, kalimiyyeden gelmekte idi. Kttap snfndan yetien byk selefieri Sadrazam Rami, Ragp ve Halil Hamid
Paalar gibi slahatta siyasi ve idari tedbirlere ncelik vermekte,
devletin kurtuluunu bilhassa kuvvetli ve merkezi bir idarede grmekte, onlar g,ibi devletin menfaatini ve "hikmet-i hkumeti" her eyin bana almakta idi. Ancak onun dnd pratik tedbirler farkl
idi. O, Avrupa'da uzun elilik yllan esnasnda Bat devlet anlaym
ve idaresini tanm ve mparatorluun milletleraras durumunu
yakndan renmi garp bir brokrat grubunu temsil etmekte idi
(Bu grubun sekin bir mmessili de Viyana'da Bykeli bulunan Sadk Rifat Paa idi, ve Glhane Hatt 'na hakim fikirler ile onun fikirleri
arasndaki yaknlk dikkati eker)
20.
O, otoriteyi tam bir emniyet iinde slahat brokratlar elinde tutmak amacnda idi. Hatt- Hmdyun 'da msadereye kar, muhakemesiz

idam ve zehirierne hkmlerine kar garantiler koyarken her serden evvel idare bandaki sorumlular dnmekte idi. Hattn ilanndan ay kadar nce yazd zel bir mektupta kendisini
vaktiyle ok zm olan hamisi Reislkttab Pertev Efendi'nin idamn
hatrlatyor ve II. Mahmud'un keyfi idaresine ve Saray istibdadna
iddetle atyordu21 . Reit Paa gerekte Padiah'n otoritesini ve karar
verme yetkisini fiilen brokrasiye devretmek emelinde idi. Kanun18
L1tf, Tarih, VI, 93.
19
"Tanzimat Fermannn Tahlili", Tanzimat, I, s. 31-58.

20
Bak. . Mardin, Ibid., s. 175-189.
21
Mektubun metni iin bak. F. E. Bailey, British Policy and the Turkish Reform
Movement, Cambridge, Mass., 1942, s. 275.
93 Halil nalck
lan hazrlayan ve slahata nezaret eden Meclis-i Vala devletin eski ve
yeni en yksek memurlarndan mrekkep bir meclisti. Sultana bu kanunlar yalnz tasdik etme grevi braklmak isteniyordu. Bu sebepten saray idaresinin devamn isteyen Enderun'dan yetime eski
Padiah'n damatlar Ali Rza ve Sait Paalar, Reit Paa'ya kar
d
22
cephe alacaklar .
Reit Paa, Babali'nin idarede tam hakimiyetini salamak iin
ayann ve ulemann nfuz ve tahakkmnden kurtulmu, merkezin
emirlerine bal emniyetli bir memur kadrosu meydana getirmek iin de byk gayret sarf edecektir. Zira Tanzimat'n uygulanmasna kar en byk engeli, bu yeni siyaset karsnda nfuz ve menfaatleri tehlikeye den balca iki snf, ulema ve ayan karacaklard. Ulema, Tanzimat' eri'at'a ve slam devleti esaslarna
aykr gsterrnee alacak; taradaki ayana gelince, eyaletlerde idare
hala fiilen onlarn elinde oluu iin, halk Tanzimat'a kar trl
yollarla tahrik edecek; alnan tedbirleri kstekleyecek; iyi niyet sahibi
olanlar da slahatn asl manasn aniayp uygulamaktan aciz bulunacaklardr. te Reit Paa, er'i makamlardan bamsz olarak
tekil ettii Meclis-i Maarif-i Umumiyye ve Rdiye mektepleri
23
sayesinde
bilhassa merkezin emirlerine ve Tanzimat'a bal yeni bir memur
kadrosu vcuda getirmek gayesini gdyordu. Meclis-i Maarife brokratlar hakim idi. Mekatib-i Umumiyye Nazr Kemal Efendi, Reit gibi kalemiyye'den yetimi idi. Yeni mekteplerin programlan
ve imtihanlan Babali'nin ihtiyalarna gre dzenleniyor ve mezunJan Babali kalemlerine alnyordu. Bu mekteplerin ilk talebeleri,
Babali'deki gen katipler, akirdler, paazade ve beyzade gibi
payitahttaki rical ocuklar ve bu arada esnaf ocuklar arasndan
seiliyordu. Reit Paa'nn rveti nlemek, memura enin bir hayat

salamak gayesiyle memur maalarn yksek tutma politikasn

gttn de biliyoruz
24

zetle, Reit Paa, devlet otoritesini slahat uygulayacak bir brokrasinin elinde toplamak suretiyle devleti modemletireceine inanyordu. Gerekten, Tanzimat devri brokrasinin devri olacaktr. Bu
durum, ileride Yeni Osmanllar tarafndan bu brokrasinin mmessillerine kar alan mcadeleye bir hrriyet mcadelesi rengini vermitir25. imparatorluk devrinin son bir asrlk tarihinde memleketi ileri gtrmek isteyen slahatlar karianna dikilen engelleri yenmek iin her
22
Bak. Cevdet Paa, Teziikir, 1-12, yayniayan C. Baysun, Ankara 1953, s.0-8.
23
Bu mekteplerin mahiyeti hakknda bak. Osman Nuri Ergin, Trkiye Maarif Tarihi,
II, 1940, s. 321-72.
24
Cevdet, bid., 18; Abdlmecid'in mektubu bak. Lutfi, VI, 92.
25
Yeni Osmanllar'n Tanzimat karsndaki tutumlan hakknda bak. .Mar
din, The Genesis of Young Ottoman Thought, A Study in the Modernization of Turkish
Palilical Ideas, Princeton, 1962, s. 283-359.
94 Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmiiyunu
eyden evvel fazlasyla merkeziyeti bir idare ve ona hizmet eden bir
brokrasi yaratmaa almlardr. Bir asrdan beri modernleme abalarnn baarlar kadar bir ok ar problemleri de belki bu zellie balanabilir. . .. ..-,- '
HI. Hatt'n Osmanl Geleneine Bal zellikleri
Osmanl devletinde Padia.h, mutlak icra otoritesine dayanarak
devlet ihtiyalar iin eri'attan mstakil bir nizarn koyma yetkisine sahipti. Bu kanun ve nizarnlar er'i kaide ve usullere tabi deildi,
srfPiidiah'n iradesine dayanan fermanlar eklinde karlyordu.26
Bununla beraber bu rfi kan unlarn, Tanr 'nn emirlerine dayanan er!'ata aykr olmamas, slam cemaatinin hayr ve menfaati icab
bulunmas artt27
Glhane Hatt ayn esaslara dayanlarak karlmt. Yani slam
devletinin ve cemaatinin hayr gayesiyle olaanst bir durumu karlamak iin eri'at yannda bir takm yeni dzenler, nizam/amalar ve
"usul-i tanzimiyye" meydana getirilmesine karar verilmiti28 . Bu nizarn ve
tanzim fikri Osmanl devletinde rf hukuka bal eski bir fikirdir. Yeni
kanunlar ve idarede slahat, ayn kkten kelimelerle ifade olunurdu29. u halde Glhane Hatt, Osmanl Padiahlarnn eskiden
beri ba vurduklar bir usuln yeni bir uygulanmasndan ibarettir.
Fatih Sultan Mehmed de kanunnamesini ayn ekilde bir Hatt
Hmay1n formu iinde ilan etmi ve er-i erife uygunluunu belirtmiti. Bu hareketler eri'at bozma, yahut tamamlama deil, Mslmanlarn iyilii iin devletin pratik gayelerle giritii bir tanzim
iinden ibaretti. Kayda deer bir nokta da, bu nizan ve kanunlar
ulema deil, dorudan doruya idare banda olan ve pratik devlet ihtiyalarn karlamak zorunda bulunan brokratlar hazrlard.

Geleneki Osmanl devlet anlaynda hkmdarn nefsinde toplanan devlet otoritesi, devletin zn tekil eder, ve bir gayedir. Glhane Hatt'nda da devletin emniyeti askere, asker paraya, para da re26
rfi kanunlar hakknda bak. H. nal ck, Osmanl Hukukuna Giri, Siyasal
Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIII-2, 958, 02-26.
27
Ibid., s. 104.
28
Abdlmecid sonradan, Tanzimat'n baz maddelerini deitirmek iin gnderdii bir
fermanda ( evail-i Receb 1258, Mhimme Defteri, No. 255) yaplan slahat, "tanzimat
usul" ve "usul-i tanzimiyye" yani idareyi dzene koyma iin ana kaideler eklinde
anlamaktadr. . ,.
29
brahim Mteferrika (Usulu'l-hikem fi Nizami'l-mem, yaprak 17-18, 35a) "nizam-
cedid ile acibu'l-esas bedi'u-l'bnyan ihdas eyledikleri nizam-i cedid-i ceyiyye" den
bahseder. Sultan'n iradesine dayanan kanunlarn nizamat ve bu iin tanzim eklinde
anlalmas Fatih Kanunundaki u ifadede aklanmtr: "Bu kadar alval-i saltanata
nizarn verildi." (Kanunname-i Al-i. Osman, M. ArifNeri, TOEM zeyil, stanbul 1330,
s. 23).
95 Halil nalck
aya iin adil bir idare kurulmasna bal grlmtr. Devlet ve
onun kalknmas, btn slahatn esas gayesi olarak gsterilmitir. Bu
noktada Hat phesiz Dou'nun geleneki devlet anlayna tabi olmaktadr. Devletin gayesini, hkmdarn kudret ve otoritesi olarak
anlayan Doulu gr, eski a imparatorluklarna kadar gtrlebilir30. Osmanl devletinde bu anlay daima idarenin temel ta
olmu ve devlet adamlarnn siyasi felsefesini tekil etmitir. Koi
Bey ve Kiltip 'elebi gibi Reit Paa da, devleti kalkndrmak iin,
bu dnce tarzn Tanzimat'n mantk! esas olarak tekrarlamtr.
Reayann korunmas hakknda dnceleri onlarnkine yakndr.
Halife, eri'atn uygulanmas greviyle Tanr tarafndan vazifelendirilmi bir ahs olarak tebaa zerinde mutlak bir otoriteye sahipti. Osmanl Padiah' her eyden evvel slam halifesi idi. Padiah, Halife sfatyla mrninleri teki dnyada ebedi selamete eritirrnek zere
bu dnyada her trl arnellerini eri'ata gre dzenlemek vazife
ve yetkisini haizdi. r
Glhane Hatt'ndan drt ay nce yaynlanan clus fermannda31. Abdlmecid teokratik slam devleti telakkisini btn aklyla yle ifade etmekteydi: Allah beni "Emir'l -M'minin ve Halife-i n1y-i zemin" tayin eylemitir. "Uhde-i Hilafet" ime teslim edilen halk korumak vazifemdir. Farz-i 'ayn olan "be vakit namaz
klmyan... o maklle um1r-i Din'de kaytszlk" gstereniere msa' maha edilmeyecektir. Memurlar "sokaklarda camie gitmemi adamlar grdkleri halde sebebini sual ile" eri'ate gre gereken cezay vereceklerdir.
Bununla beraber Glhane Hatt'nda kanunlarn eri'ata uygunluu lzumunun daima belirtilmi olmas sadece ekil bakmndan
bir gelenekiliktir. Padiah'n halife sfatn ve bata ulema olarak
bu gelenee bal muhafazakar halk ktlelerini gzetmek amacyla

byle bir takdim eklinin tercih olunduuna phe yoktur.

IV. Hatt'm Getirdii Devrimci Modern Prensipler
Reit Paa, Hatt- Hmay1n'da devlet otoritesi ve hkmdann durumu hakknda geleneki grlere bal grnmekle beraber
Bat devlet ve kanun anlayna uygun baz devrimci kavramlar getirmitir. Evvela, halkn can, mal ve erefinin korunmas deimez bir
prensip olarak ilan edilmi ve kanunlarn idarecilerden mrekkep bir
mecliste bu prensipler gz nnde tutularak dzenlenecei Padiah
tarafndan yeminle garanti edilmitir. Hkmdann yeminle baland
ana haklar kavram, phesiz 1830-1840 Avrupa'snda yaygn meruti30
Bak. H. A. R. Gibb, "Constitutional Organization", Law in the Middle East, ed. M.
Khadduri and H. J. Liebesny, Washington, 1955, s. 21-27; . Mardin, Ibid., 94-106.
31
Lftf, V, 90.
96 Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmiiyunu
yeti fikirlerin tesiri altnda benimsenmi bir esastr. Saniyen, halkn refah ve emniyeti noktas zerinde, devletin esas vazifesi olarak, srarla durulmutur. -~.,...
Hatt'n giri ksmnda.Bultan, btn dncesinin memleketi kalkndrma ve halk refaha kavuturma olduunu ilan ediyor, daha aada Tanzimat'n gayesi yalnz din ve devlet deilf "mlk ve milleti ihya" olduunu sylyordu (burada millet imparatorluk tebaasnn
toplam anlamna kullanlmaktadr). Bylece Reit Paa, halka devlet iinde merkezi bir mevki vermekte, modern Bat devletinin esas
prensibini, yani halkn devlet iin deil, devletin halk iin var olduu
dncesini getirmekte idi.
Bu esas, kanunun mahiyeti ve uygulanmas hakknda gr
ile daha da ak bir hal almaktadr. Glhane Hatt'nda kanun, halkn
refah ve emniyeti gibi dnyevi gayelerin gereklemesi iin bir vastadr. Kanun, yalnz Padiah'n keyif ve iradesine veya eri'ata bal bir
ey deildir. Kanun, halkn iyi idaresi iin yaplmal ve .bir takm deimez prensipiere uygun olmaldr.
Nihayet, Hatt'ta kanun nnde eitlik prensibi (tabii Mslim ve
gayrimslim arasnda fark gzeten dini kanun, eri'at burada bir tarafa braklmtr) kuvvetle ifade olunuyor, bundan yalnz devlet bykleriyle tebaa arasnda deil, Mslmanlarla gayrimslimler arasnda fark gzetilmeksizin btn tebaann kanun nnde eitlii anlalyordu32. Reit Paa'nn zerinde en ziyade titizlikle durduu
bir nokta, kanun hakimiyeti prensibi idi. O, kendisi 1849'da bir arz
tezkeresinde bu esas "mevadd-i hukukiyyede herkes yeksan ve
seyyan olarak kendi hukukunu bilip ondan vazgememek" eklinde
belirtiyordu. Ona gre bu prensip, btn slahatn temel ta
idi. Bylece, herkesin kanun dairesinde hareketi, istibdad, keyfi hareketleri, suiistimalleri, zulm, kt idareyi hertaraf edecek, herkese hayat, mal, erefi iin emniyet getirecekti. Kanunu ineyenler de kanun dairesinde cezalandnlmalyd ki, keyfi tecziyelere yol
almasn. darede suiistimallerin cezalandnlmas keyfi kararlara gre
deil, bir ceza kanunnamesinin hkmleri dairesinde cereyan edecekti. Bu kanunname ile idare disiplin altna alnaca gibi, ayn

zamanda bizzat idareciler keyfi ilemlerden korunacakt. Gerekten

32
Tanzimat zamanla taass~bi. yumuatmtr. Trkiye'ye Tanzimat'n ilan srasnda
gelerek otuz yldan fazla kalm olan Robert Kolej'in kurucusu Cyrus Hamlin (Among
the Turks, N. Y. 1878, s. 320, 354)' e gre: "Everynew law is an innovation .... Laws
once hel d sacred, have passed away.. . . . you can anywhere converse with
Mohammedans on religious matters, with a freedom impossible thirty years ago .... the
Moslems treat Christians with a respect he nev er di d before."
97 Halil nalck
Reit Paa'nn Hatt'n ilanndan sonra ilk ilerinden biri idareyi ilgilendiren bu ceza kanunnamesinin neri olmutur33 .
Kanunun, ahs ve zmrelerin, idarecilerin ve hatta hkmdann
stnde, herkese eit olarak uygulanan genel kaide vasf keza Bat' dan
alnm bir yeni kavramdr. Nihayet idarenin suiistimallerden korunmas dncesiyle, o zaman anayasalara girmi olan malkernelerin alenilii, vergi mkellefiyetinin ve askerlik hizmetinin adil kanunlar dairesinde yerine getirilmesi gibi Hatt'n zn tekifleden
esaslar keza Bat etkilerini belirten noktalardr.
Hattn sonunda, bu slahatn "usul-i atikay btn bi.ltn tayir ve tecdid" demek olduu,
yani devrimci karakteri belirtilmitir.
Ancak unu da ilave etmek gerektir ki, Reit Paa bu prensipleri ileri srerken nazariyata kamyor, bir siyasi felsefeden, tabii haklar nazariyesinden hareket etmiyor, bunlar ancak belirli gayelere erimek iin
pratik tedbirler olarak ele alyordu. Ona gre, ancak bu kanunlar sayesindedir ki, imparatorluk tebaas devlete snacak, balanacak, isyan
yoluna sapmayacak, iktisadi hayat canlanarak halk zenginleecek, devletin gelir ve kudret kaynaklar artacakt. zetle, Tanzimat'tan gaye,
devletin kuvvetlenmesi, memleketin kalknmas ve huzurun yerlemesidir. Mslim ve gayrimslim btn tebaann ayn haklardan istifade
etmesi prensibi, slahartan beklenen pratik gayeyi ortaya koymaktayd.
Srbistan'n muhtariyetinden sonra (1804-1815) Yunan isyan ve bamsz Yunan devletinin ortaya kmas (1830), Rusya'nn Balkan milletlerini tahriki, o zaman Osmanl devlet adamlarn en ok dndren olaylardr: II. Mahmut daha 1837'de Bulgaristan'da yapt bir
seyahatte "k/iffe-i ehl-i slam ve reayann vikayeleri ile... asayi ve
istirahatleri" en byk arzusu olduunu ifade etmiti34
imparatorluk
tebaasnn hukuk eitliine dayanan Osmanl birlii siyaseti Tanzimat
devrinin en nemli bir cephesini ortaya koymaktadr. Bu siyaset, Glhane Hatt'ndan sonra 1856 Isiahat Ferman'nn arlk noktasn tekil
edecek ve nihayet 1876 Kann-i Esasi'sinde "Devlet-i Osmaniyye tabiiyetinde bulunan efradn cmlesine her hangi din ve mezhepten olurlarsa
olsunlar b ila istisna Osmanl tabir olunur" maddesinde kesin ifadesini bulacaktr. Hatt'n ilanndan yl sonra Rus tahrikat karsnda
muhafazakar yeni hkmet dahi valilere gnderdii bir genelgede bu
siyaseti tasdik ederek "icra-i adalet ve, eelb-i kulub-i tebaa ve
raiyyetle idare-i hkmet olunmas .... reayann mmkn mertebe
ho tutu/up elden geldii ve er-i erifin mesa olduu derece her snrf
tebaa-i devlet-i aliyyenin hukUk-i nefoiyye ve maliyye ve irziyyelerinden
dolay hsn-i himayet ve siyanet" olunmalarn bildiriyordu. Gayrims-

33
Ceza kanunnamesi hakknda bak. Hfz Veldet, "Kanunlatrma Hareketleri ve
Tanzimat", Tanzimat, I, s. 176-80.
34
Takvim-i Vekiiyi', sene 1252, No. 149.
98 Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayilnu
limlere "er-i erifin mesa olduu derece" de eitlik verilmesi Reit
Paa'dan sonra gelen muhafazakar hkmetin siyaseti idi. Reit Paa,
184l'de istifasm vermi veaacak 1845'de tekrar hkmete dahil
olmutur. Bu arada Rza Paa'nn hakim olduu hkmet, muhafazakar politikaya dnm v; eski Islahatlar gibi askeri reformlar birinci plana almt35 Bununla beraber Glhane Hatt esaslar, yani
her snf halkn ahs, mal ve rznn korunmas deimez esaslar
olarak yerlemi bulunuyordu. imdi muhafazakarlar bu esaslarn
zaten eri'atta mevcut olduunu ve Osmanl devletinin bu
esaslar zerinde ykseldiini iddia ediyorlard. Bu politika
eski tarihi Osmanllk politikas idi ve eri'ata dayanyordu. Fakat Reit Paa, Osmanll yeni bir ruhla canlandrmak azminde
idi. Yeni Osmanllk eskisinden yalnz bir derece fark ile aynlmyordu. Bat milli devletlerinde eitlik prensibi itimai snflarn, vatandalarn eitlii ynnde geliirken Osmanl mparatorluu 'nda bu
prensip tabi kavimlerin, gayrimslimlerin eitlii eklinde kendini
gstermekte idi ve hi phesiz yine kaynan Bat' dan almakta idi.
Bylece Tanzimatlar devleti laikletirme, dini devletten ayrma hareketinde ilk adm atm bulunuyorlard. Onlar evvelce yalnz eri'atn
idare ve kontrol altnda olan birok kamu hizmetlerini gittike laik
Bat kanun ve nizamlanna tabi tutnular, ulemann faaliyet alann gittike daraltrnlar, gayrimslim cemaatler iin olduu gibi dini hukuku,
miras, evlenme gibi ahsi hukuk sahasna inhisar ettirmee almlardr (hatta Cevdet Paa'ya gre Ali Paa Napoleon Code Civile' ni de almak istiyordu). phesiz, Engelhardt'n belirttii gibi, Devlet messeselerinin laikletirilmesi Tanzimat'n en nemli bir cephesidir.
Tanzimatlar mlki idarede, mahkemelerde, ticaret hukukunda
Bat kanunlarn alp uygulamakta tereddt gstermediler. Bunun
iindir ki, ulema ile Tanzimatlar arasnda atma kendini gstermekte gecikmedi. Ulema onlar dinsizlikle sulandrmakta idi.
Namk Kemal, Ziya Paa, Suavi Efendi gibi vatanc-milliyeti gelenekiler ise, Tanzimatlar Frenkleerek itimai benlii kaybetmek, gayrimslim tebaa lehine Trk Mslman hakimiyetini kundaklamakla
sulamlar, Tanzimat' byk devletlerin basks ile memlekete soktuklarn ileri srmlerdir36 Pratik bir devlet adam olan Reit Paa'nn,
Bat 'ya ait prensipierin imparatorluk iin nasl felaketli sonular getireceini takdir edemdii iddia edilemez. Tanzimatlar, kanun nnde
eitlik ve devlet messeselerini laikletirme hareketini, i ve d
basklar neticesinde siyasi bir zamret olarak duymu ve uygulamlardr. 1848 ihtilali'nden sonraki kank devrede hkmetin banda
35
Cevdet, Tezakir, 1-12, s. 8-10.
36
hsan Sungu, "Tanzimat ve Yeni Osmanl1ar", Tanzimat I, s. 781-796.

99 Halil nalck
bulunan Reit Paa'nn tutumu ve davran onun gereki siyasetini daha iyi ortaya koymaktadr37 .
zetle, Glhane Hatt, geleneki kalplar altnda eri'ata ve geleneki devlet anlayna sayg gstermekle beraber, kanun ve
devlet telakkisinde ve idare prensiplerinde modern kavramlar getirmekte, belirli pratik gayelerle idareyi yeni batan dzenleme amacn
gtmekte idi. Sonralan bu prensipler, tamamyla gelierek modern
Trk tarihinin ana gelime istikametleri halini almtr. Trkiye'de
anayasa rejimi, laikleme akmlan gibi devrimci akmlar kaynak bakmndan hi phesiz Glhane Hatt'na balanabilir. Reit Paa'nn
Hatt'tn ilanndan sonra ald tedbirler onun samirniyetini ve bu
yorum tarznn doruluunu apak ortaya koymutur. Bu konuyu
ikinci makalemizde ele almaktayz.
37
H. nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara 1943, s. 12-16 .
. 100 1839'DA OSMANLI LKESiNDE DEOLOJK ORTAM VE
OSMANLI DEVLETi'NiN ULUSLARJ\RASI DURUMU*
SinaAkin
Osmanl Devleti, balangcndan 18. yzyln sonuna dein byk badireden geti denebilir. Biri, Timur'un istilas ve 1402 Ankara
Meydan Muharebesi'ydi. Bu muharebenin sonucunda Osmanl Devleti neredeyse dalp gidecekmi gibi bir perianla dmt, fakat
devletin yaps herhalde saland ki, 12 yl sren bir fetret devrinden
sonra tekrar toparlanp birleti ve muzaffer yolunda devam etti. Timur
neden byle bir mcadeleye girdi? Wittek'e sorulursa, Timur'a gre
Osmanl Devleti'nin ilevi bir u beylii olarak kalp gaza yapmakt.
Oysa Y ldnm Beyazd yalnzca Hristiyan iUemiyle gazaya giriecek
yerde kendini Anadolu'da bir fetih ve hegemonya siyasetine vermi
bulunuyordu. Timur'un Osmanl zerine yrmesi ona onun ilevini
hatrlatmak iindi
1
Bu, phe yok doru gibi gzken yorum, ama
herhalde doruluunu ispat etmek kolay olmasa gerek. Daha sradan,
fakat daha doru gibi gzken yorum, Timur'un Osmanl Beylii'nin
o dereceden glennesini bir tehdit olarak deerlendirip bu gc bir
miktar 'yontmak' istemi olduudur.
Osmanl Devleti'nin bandan geen ikinci byk badire Celali syanlar'dr. En azgn dnemi 1590-1650 yllarn kapsayan bu olay,
Anadolu 'yu allak bullak etmi, bir gre gre daha nce bir altn a
yaayan blgeyi srekli olan ve "byk kagunluk" denen bir yoksulluk ve perianla soknutur2
Bu konuda Celali isyanlar ncesi
durumun gerekten bir altn a olup olmad sonraki perianln
aslnda anlatld denli kt olup olmadn kesin bir biimde belirlemek zordur. Bununla birlikte Celali syanlar, bence, bir ynyle,
gebelikten yerleiklie gemenin sanclarn eken dar, geleneksel
kalplar iindeki bir iktisadiyatn, bir toplumun o zamanlar ayak uyduBu makale Musafa Reid'Paa ve Dnemi Semineri Bildirileri, Ankara 13-14 Mart 1985,
TTK Yayn, Ankara, 1987, ss.5- 12'den alnmtr.

 Paul Wittek, "Ankara Bozgunundan stanbul'un Zaptna", ev. Halil nalck, Belleten,
c.VII, s. 27.
2
Mustafa Akda, Trk Hallann Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1975.
101 SinaAkin
ramayaca derecede byk bir nfus patlamasna maruz kalmas zerine yaad byk bir bunalmdr.
Osmanlnn nc hadiresi Karlofa (1699) ve Pasarofa (1718)
Antlamalaryla noktalanan yenilgilerdir. 16. yzyla kadar fevkalade
etkili olan Osmanl sava makinesi, 17. yzylda bir yavalama ve durgunlua girmiti. Sonra da ar yenilgiler balad. Pasarofa, Karlofa'nn tesadf olmadn gsterdi. Oysa devlet mekanizmas ve
hatta toplum rgtlenmesi hep sava makinesi olmaya ayarlyd. Ama
Osmanllar yeni duruma ayak uydurmak iin aba gsterdiler. Patrona
Halil Ayaklanmas, hatta bu konuda (Lale Devri'yle) belki ly kardklarn gsteriyordu. 18. yzylda savalar vard ama i sava
yoktu, toplumda bir denge kurulmu olduu sylenebilir. Sanatta ise
en parlak dnemlerden biri yaanyordu -zellikle musiki ve edebiyarta ilk kez 17. yzylda ina edilen mstakil ktphane binalarnn
asl yzyl 18. yzyl oldu.
Drdnc badire, Osmanlnn ayanlada mcadele urunda, II.
Mahmud 'un padiahl srasnda ve ertesinde bamszln yitirmesiydi. Bu apta bir byk felaket daha vard ki o da, ''On Yl Sava"
diye de adlandrlan, Osmanl Devletine son veren Balkan-I. Cihan-stikiiii Savalar dizisidir. Fakat konumuz drdnc badiredir. Bunun
iin III. Selim dneminin ana olayarna bir gz atalm.
III. Selim'in (1789-1807) 18. yzyln en slahat padiah olduu
muhakkaktr. Daha veliaht iken XVI. Louis 'ye bu konuda dantna
baklrsa, bunun bir lde padiahn kendisinden kaynakland sylenebilir. Ama u da var ki, onun padiahl Avrupa'nn belki en byk toplum ve siyaset altstlne -Fransz ltilali ve onun uzants
olan Napolyon Savalarna- rastlamt. Avrupa byk bir sarsntyla
ada dnyaya girerken Osmanl Devleti'nin yzeyselslahatlktan
biraz daha ciddi bir slahata gemesi de bir bakma zorunluydu. III.
Selim devletinin nnde iki byk sorun vard. Biri 16. yzyldan
sonra, trnar sisteminin tedricen tasfiyesiyle adm adm gelien adem-i
merkeziyet ve ortaya kan bu boluu doldurmak zere tarada oluan bir ayanlk olgusuydu. Ayanlar tarada merkezi ynetime meydan
okuyan byk bir kudret haline gelmiler, bazen Yanya Ayan
Tepedenli Ali Paa, Msr Ayan Mehmet Ali Paa'da olduu gibi,
merkezdekinden ok daha ada, ileri idareler kurabilmilerdi. En
gl ayanlar d ilikiler dahi kurduklar iin, lke dalp gitmeyecekse, bir lde merkeziyetiliin yeniden canlanmas gerekiyordu.
Osmanl Devleti 'nin ikinci byk sorunu ise askeri slahatt. Ateli
silahlarn gsterdii byk gelime karsnda, askerin savata panie
kaplp kamamas iin mutlaka talim etmesi, yani eitim yapmas gerekiyordu. Oysa yenieriler kendilerini tamamen esnafla vermiler,
askerlii yalnzca sava zamannda cepheye gitmekten ibaret sayar
102 1839 'da Osmanl lkesinde deolojik Ortam ve Osmanl Devleti 'nin. ..
olmulard. Onun iin, istedikleri kadar kahramanlk duygulan ta-

snlar, sonu hep bsran oluyordu.

Osmanl Devleti'nin canlanabilmesi iin bu iki meseleyi zmesinin nemini herkes mdrikti. Yalnz bir de ncelik sorunu vard. nce
askeri slahat m yaplacakt, yoksa ayanlara hadleri mi bildirilecekti?
III. Selim'in bu konuda birinci yolu tercih ettii anlalyor ki, mantka da byle olmas uygundu.
Zira ayanlkla baarl bir mcadele yapabilmek iin nce etkili bir
orduya sahip olmak gerekiyordu. Selim padiah olduunda Rusya ve
Avusturya ile sava vard3 . Sava sonulandktan az zaman sonra Selim -tesadfse garip bir tesadf- Fransz ihtilali dzeninin benimsedii
(Nouvel Ordre) bir ismi kullanarak, Nizam- Cedit Ocan kurdu
(1793). Ertesi yl Levent Kiasnn inaat tamamlanm ve Nizam-
Cedit'in 1602 askeri bulunuyordu. Ne var ki, Selim, btn slahatlna ramen ne denli tehlikeli bir zeminde bulunduunu hissetmi olmal ki, Nizam- Cedit uzunca bir sre, bugnk deyimle, "pilot
proje" olarak kald (l797'de 2536 er, 27 subay vard). Ancak Nizam-
Cedit askerinin Akka'da Napolyon'a kar baarl olmas zerinedir
ki, skdar'da ikinci bir orta kurulabildi ve uygulama Anadolu'ya
yaygnlatrld (l80l'de 9263 er, 27 subay, l806'da 22685 er, 1590 subay varm, bunlarn yars stanbul'da yars Anadolu'daym). Yine
Selim'in ihtiyatn gsteren bir ey, son iki sadrazamndan birincisinin
kken olarak Bostancba (Hafz smail Paa 24.4.1805), ikincisinin
Yenieri Aas (Kei boynuzu Aa brahim Hilmi Paa, 14.11. I 806)
oluuydu.
1805 yl banda Selim kritik bir karar alarak Nizam- Cedit'in
Edirne'de de kurulmasn, Rumeli'den bu ocaa asker yazlmasn emretti. Bu amala Nizam- Cedit Anadolu'daki nde gelen uygulaycs
Karaman Beylerbeyi Kad Abdurrahman Paa 1806 ortasnda stanbul'a geldi. Ne var ki, Anadolu'da nedense askeri slahata pek ses kannayan ayanlar, Rumeli'de tavr aldlar -bunlar arasnda Vidin
Ayan Pazvandolu, Rusuk Ayan Tirsinikliolu smail Aa, Edirne
Ayan Dadevirenolu Mehmet Aa vard. Tirsinikliolu, Edirne'ye
gelerek Abdurrahman Paa'nn gnderdii adamlan idam ettirdi. yle
olunca Paa 24000 kiilik ordusuyla Trakya'da harekata balayp Silivri ve orlu'yu denetim altna ald srada Tekirda'da isyan kt
haberi geldi. Bunun zerine Selim "Etfal ve aceze-i nisvan paymiU
olur!" diyerek Nizam- Cedit'i geri ekti. Tarihilerimize gre Selim
bu ite zaaf gstermiti. Zira kendisi ince hisli, merhametli biriydi. En
3
Bu teblideki bilgiler smail Hami Danimend, izah/ Osmanl Tarihi Kronolojisi
stanbul, Trkiye Y., 1961 ; Enver Ziya Karai, Osmanl Tarihi, c. V-VI; Stanford J.
Shaw veEzel Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, c. Il,
Cambridge, 1977 gibi kaynaklardan derlennitir.
103 Sina Akin
byk Osmanl bestecilerinden biri olan Selim'in ince hisli saylmasna bir ey denemezse de, kendisinin merhametli olduu -hele bundan
biraz da siyaset bilmezlik kastediliyorsa- tartlabilir. Taht ele geirmek iin Halil Hamid Paa ile amcas I. Abdlhamid aleyhinde entrika
evinnedii kabul edilse bile, baka olaylar var. 1791 'de idaresiz ve
maruzatnda "dike lisan" kullanyor diye Rusuklu Hasan Paa'y

gece yatanda yatarken vurdurdu. Bu, btn gelenekleri ineyen,

ar sert bir idam biimiydi. te yandan "kadn ve ocuklar" gzetmek iin Selim, Abdurrahman Paa ordusunu geri ekmiti ama, 2.
Edirne Vakasna sebep olan Tirsinikliolu da olayn ardndan evinin
bahesinde ldrld. Bu "faili mehul" cinayet zerine ayanla,
daha sonra Selim'i tahta iade etmek zere stanbul zerine yryecek
olan Alemdar Mustafa geti. Dandan baknca, cinayetin arkasnda
Alemdar ve/veya Selim'in bulunduuna hkmetmek gerekir.
Tirsinikliolu'nun lmyle Rumeli'deki "prz" giderilmi oldu. Nizam- Cedit'in n ald. te yandan Selim'in Abdurrahman Paa'y
geri ekmesi Rumeli'yi bir i sava fecaatinden, Nizam- Cedit'in savata yenilmesi, i savatan yararlanarak Srp ve/veya Rumlarn
ayaklanmalar ihtimallerinden korumu oldu. Selim'in yerinde Il.
Mahmud olsayd, muhtemelen orduyu geri ekmez, mcadeleye devamda srar ederdi. Y anya ve Msr iindeki tutumu, byle bir tahmine
imkan verir grnyor.
Sonu olarak Selim'i yle deerlendirmek mmkn grnyor;
Islahat, ve belki IL Osman hari, 1600 ylndan o gne dein, Osmanl Devleti'nin en byk slahats. Ne istediini biliyor ve hedefine ulama konusunda kararl. Fakat ok ihtiyatl -Nizam- Cedit askeri konusunda hi acele etmemesi, muhalefetin byk olduunu grnce bu askeri Rumeli'den geri ekmesi, saclarete hastancba ve yenieri aasm getirmesi, nihayet Kabak Mustafa syam 'nda Nizam-
Cedit askerini kullanmamas bunu gsteriyor. Gelimeler bu son durumda gsterdii ihtiyatn pek ar ve pek hatal olduunu gsterdi.
Ama dier durumlardaki ihtiyatlln pek de hatal saylamayacan
sanyorum. Bunu undan karabiliriz ki, ulema padiah ve evresini
alafrangalk, hr fikirlilik (yani dinsizlik), Fransz zppelii ile sulamtr. Yani, gsterdii ihtiyata ramen, Selim, en azndan st seviyede,
ideolojik bir kopma, bir kutuptamann balamasn nleyememitir.
Halbuki bir de IL Mahmud'un craatma bakalm. 28 Temmuz
1808 'de IL Mahmud tahta, Alemdar Mustafa saclarete getiler. ki aydan az sonra Sened-i ttifak imzaland. Bu, ayanl merulatran, kurumlatran, fakat onlar da zaptrapt altna alan, dolaysyla devleti
bambaka esaslara gre yeniden kuran bir szleme, bir eit anayasayd. Bir hafta sonra da Sekban- Cedit Oca ile yeniden askeri slahata giriiidi (14/10). Bu siahat ayanlarn gcne dayanlarak yaplyordu. Ama bir ay sonra (14/15 Kasm) yenieriler yine isyan ettiler.
104 I 839 'da Osmanl lkesinde deolojik Ortam ve Osmanl Devleti 'nin ...
Padiah ya yenierileri, ya da ayanlan ve askeri slahat seecekti, Padiah birincisini seti, nk Sened-i ttifak ark mutlakyetinin ruhuna aykn dyordu. Alemdar'n lm saati olan 14.30 ya da 20 ye
kadar Mahmud onun Y.![d~na gitmedi (15/11). Sekban- Cedit ancak
Alemdar'n ii bitip asi yenieriler saraya ynelince harekete geirildi.
Fakat belki Alemdar'la birlikte olsayd yenierilerin hakkndan gelebilecek olan Mahmud, tek bana olunca yenik dt. Ancak kendini tahtn tek varisi haline getirerek, yani IV. Mustafa'y badurarak tahtn
koruyabildi. Sekban- Cedit'i datnay ve slahatlan yok etmeyi kabul etmek zorunda kald. Biri hari, Rusuk yarannn hepsi yakalanp
ldrldler. Alanya Kalesi 'ne kapanan Abdurrahman Paa 6 aylk bir

kuatmadan sonra yakalanp oullanyla birlikte idam edildi.

Ve 8 sene boyunca askeri siahat gndemden kt. Baka yntemler skmeyince, "kr topal", yenierilerle ayanlara kar mcadele
yrtlmeye alld. Bu arada kudretli Yanya Ayan Tepedenlenli
Ali Paa'ya kar harekata giriildi, Y~mya kuatld (20.8.1820). Muhasara 4. . 822 tarihine kadar 7 ay srd. Yenieriler Yanya'y
alamadlar. Serasker Hurid Paa, Ali Paa'y affedileceini syleyerek aldatt da, yle eline geirebilirdi. Oysa Ali Paa Rumlan ve ihtimal Srplan da bizada tutan bir kuvvetti. Rumlar nicedir frsat gzlyorlard, fakat Ali Paa'dan ylyorlard. Yanya kuatmasndan 7 ay
sonra (25.3.1821)
4
Rumlar isyan ettiler, 5 Ekim 1821 'de Mora'nn
merkezi olan Trablie'yi ele geirdiler. Binlerce Mslman, kadn,
ihtiyar, oluk ocuk demeden kltan geirilirken, II. Mahmud srarl
Y anya kuatmasn srdryordu. Anlalan bu padiah hatadan dnmeyi kabul edemiyordu. Ancak Ali Paa'nn hakkndan gelindikten
sonra Osmanl ordusu Mora syan'yla ilgilenebildi. Fakat Yanya'da
ilerini yapamayan yenieriler, bu sefer Rumiann karsnda da aciz
kaldlar. 1822 yaznda Atina, Misolongi, Tep dt. Y enierilerin aczi
2 yl kadar srdkten sonra Mahmud Msr Valisi Mehmet Ali
Paa'dan yardm istedi (1824). 825 balannda brahim Paa Mora'ya
ktnda yenierilerin aresizlii devam etmekteydi. Msr ordusu
ksa zamanda Mora'y asilerden geri ald.
Mahmud'un Yanya konusundaki hatasndan Nianc Halet Efendi'yi sorumlu tutan srarl bir rivayet vardr. Gya Halet, Mahmud'u
aldatm. Hatta Halet'in Fenerli Rumlada ilikilerinden tr bu ii
mahsus ve Rumlar yaranna yapt sylenir. Bunlar, Mahmud 'u tarihi
sorumluluktan kUrtarma abalar gibi grnyor. Zira sylentiler
doru bile olsa, Halet'i~ yakn danman yapan Mahmud'un kendisi
olduuna gre, yine o sorumludur. Kald ki, Hal et 822 gznde idam
edildikten sonra Mahmud Y anya iindeki hatal srarn Msr iinde
bir daha gsterdiine gre, Yanya siyasetinin de muhtemelen Ha~
4
Bu Bat kaynaklanndaki tarihtir. Kara! ve Daniment' e gre 12 ubat 1821 'dir.
105 SinaAkin
let'ten deil, bizzat Mahmud'dan kaynaklandna hkmetmek gerekir.
Y enierilerin d devletler karsnda perianl maium keyfyetti.
Bu sefer ksa dnemde, bir ayan ve asi bir teba karsnda ayn perianl gsteriyorlard. stelik baka bir ayan onlarn yapamadn
kolayca yap vermiti. Y enierilerin srtnda biriken bu drt kat kambur zerine askeri stahat yeniden gndeme geldi. Ekinci Oca kuruldu (Mays 1826). Fakat yenieriler verdikleri itaat szlerine ve onlar kzdrmamak iin alnan btn tedbirlere ramen bir ay sabredemeyip isyan edince, Yenieri Oca'nn mevcudiyetine son verildi
(15.6.1826). Yenienlere kar amansz bir imha siyaseti gdld. lk
gnlerde 26 000 yenieri idam edildii gibi, sonraki aylarda ve yllarda yakalandka ldrldler. Onlarn tarikat olan Bektai Tarikat
yasakland. Mezarlklardaki mezar talar dahi krld. Asakir-i

Mansure-yi Muhammediye adnda talimli asker ordusu kuruldu. O

zamana kadar, gze batnamak iin slahata yanamayan Mahmud,
adeta bir slahat kampanyasna giriti. 1828 'de askere, ubara yerine
Msr askeri gibi fes giydirildi, Msr, fesi Magrip lkelerinden
almt. Oysa kuzeyde, fes baz Hristiyanlarn giydikleri bir balk
olarak tannyordu.
Bu ve buna benzer uygulamalar Rus ve Japon adalama hareketlerinde de grlm veya grlecekti -geleneksel askeri bir zmrenin ortadan kaldrlmasyla alan stahat yolu, en azndan asker ve
memurlar iin Bat kyafetinin benimsenmesi. Fakat bu deiiklikler
Osmanh-Mslman toplumunun temelinde mevcut olan bir oydal
( concensus=temeldeki fikir birlii) zedeledi, ideolojik bir krlmaya
yol at. Selim'i alafrangalkla sulayanlar Mahmud'a "gavur padiah"
dediler, fakat yenieriler ortadan kalkt iin tepkilerini eyleme dntremediler. Ama sava srasnda buimn kt sonular grld.
Danimend'e gre, 1828-29 Osmanl-Rus Sava'nda Kars ehri halk
yenieriliin kaldrlmasndan honut olmad iin" ahalisinin teslim'
talebinden dolay" dm. Yama'da kalenin muhafz Serezli Yusuf
Paa, dmanla gizlice temas ederek Yama'y ar'a satm ve Ruslara
snm. Edirne ehri ki, Balkan Sava'nda 5 ay kuatmaya dayanacaktr; hemen, ya da 3 gn direnmeden sonra teslim olmu.
Bilindii zere Osmanl ordusu Msr ordusu karsnda da baarl
olmamtr. Humus, Belen, Konya, Nizip Meydan Muharebelerinin
sonucu hep yenilgi olmutur. Bu yenilgilerde subay etkeninin nemli
pay vard. Mahmud Mekteb-i Ulum-u Harbiyeyi ancak 1834'de kurarken Msr'da Fransz Albay Seve (ihtida edip Sleyman Paa el
Fransavi adn almtr) koroutasnda Asvan'da bir Harp Okulu kurulmu (1816), yl sonunda bizzat brahim Paa dahil, 500 subay yetitirilmiti. Fakat Osmanl yenilgilerinde muhtemelen szn ettiim
ideolojik knlmann da pay olabilir. Mehmed Ali Paa bu durumdan
. 106 1839 'da Osmanl lkesinde deolojik Ortam ve Osmanl Devleti 'nin ...
yararlanmak iin Anadolu ayanlanna onlardan destek isteyen mektuplar yazmtr. Nitekim bata Kastamonu'da Tahmisiolu syan
olmak zere, yer yer isyanlar kt. brahim Paa da i832'de Halep
ehrine girdi. Oysa ordusunal:iiektepli subaylar komuta ediyordu, askeri de talimli bir askerdi:: Her halde bu bir aldatmacayd, ama brahim
yenierilii ve Bektailii ho tutmaya dikkat ediyordu5

Nizip 'te Mehmed Ali ile hkmetin ordulan bouurken Mahmud

lm deinde yatyordu. Nizip'in haberini almadan padiah lnce
akl almaz bir ey oldu. Kaptan- Derya Ahmed Fevzi Paa donanmaya alp Msr'a gtrd. B: davrann sebebi yle aklanyor.
Padiah ldnde, Meclis Vala Reisi Hsrev Paa, Sadrazam Rauf
Paa'nn elinden mhr zorla alp kendini sadrazam yapt. Hsrev,
Abdlmecid yandaym, hatta bir ara Mahmud'u tahttan indirmeyi
tasarlam. Ahmed Paa ise byle bir ihtimale kar Abdlmecid'in
katlini kurarm. Mahmud'un ldn rakibi Hsrev'in saclarete geldiini, Suriye'ye gitmek zere olan donanmann geri anldn duyunca, kendisi gibi Hsrev'e rakip olan Mehmed Ali'ye katlm. Birlikte stanbul zerine yrmeyi dnrm. Hatta bir gre gre Ni-

zip yenilgisi zerine Hsrev'in, Mahmud gibi, "denize den ylana

sarlr" diyerek Ruslan aracandan korkuyormu. phesiz bunlar ilgin aklamalar. Fakat asl ilgin olan, birok
gemiden oluan koca donanmann, svarileriyle, subay ve tayfalanyla,
Kaptan- Derya'nn emrine itiraz etmeden ta Msr'a gitmi olmalardr. Bu da, Rus harbinde Kars, Yama ve Edirne'de olup bitenleri hatrlatyor.
Osmanl Devleti bu byk bunalm atatmad deil. Mehmed
Ali'nin bu muzafferiyeti, ngilizlerin nce Fransa dndaki byk Avrupa devletlerini, sonra Fransa'y da yanlarna almalaryla yenilgiye
dntrld. ngiliz donannas byk faaliyet gsterdi. ngilizler bu
faaliyeti belki kuvvet dengesi hesaplan dolaysyla nasl olsa gsterilerdi. Ama onlar harekete geirmekte pay olan bir antlamay, Balta
Liman Osmanl-ngiliz Antiamas'n (1838) unutmamak gerekir. Bu
antlama Osmanl pazarm ngiltere'ye adeta teslim ediyor, bununla,
Osmanl hkumeti, kapitlasyon dzenine ramen iktisadi' alanda belirli lde devlet himayesine imkan veren yed-i vahit usulnden vazgeiyordu. Bu byk taviz Msr kalknmasnn da motoru bulunan
mekanizmay herhava etmi oluyordu. Abdlmecid'in clusunu mteakip ilan edilen Tanzimat Ferman da Osmanl Devleti'ni btn Avrupa kamuoyuna irin gstermekteydi.
Osmanl Devleti' Kavalallarn hakkndan gelmi oluyordu ama, ne
pahasna. brahim Paa ordusu Ktahya'ya geldiinde Mahmud "denize den ylana sarlr" dsturunu dile getirerek Rusya'y yardma
5
inasi Altunda, "brahim Paa" ve "Mehmed Ali Paa" maddeleri, slfm Ansik/opedisi.
107 SinaAkin
ard. Rus askeri Bykdere'ye karld. Derken 2. Msr Harbi'ne
hazrlk olarak Osmanl iktisadiyatma byk bir darbe vuruldu. 13
Temmuz 1841 Boazlar Mukavelesi'yle Boazlar uluslararas bir dzenlemeye giriyor, bylece 1833 Rnkar iskelesi Antamas'yla belirmi bulunan, Osmanl Devleti'nin Rus uydusu olmas tehlikesi
uzaklatrlm oluyordu. Fakat bu, daha sonra Paris Kongresi'nde teyit edilecei zere, Osmanl Devleti'nin Avrupa devletlerinin ortak
himayesi altna girmesi demekti. Tepedelenli, Mora ve Kavalal syanlar 'yla ba edemeyen, yklna tehlikesi gsteren bir devlet, aresiz bu yar bamszla katlanacakt.
Bu baarszlk, bu feci sonu, nemli lde Mahmud'un hatas
olarak gzkyor. Alemdar Mustafa ve ayanlada birleip nce yenieri sorunun zecek yerde, yenieriler gibi kk bir mttefkle birleip ayan sorununu zmeye kakmas hatal grnyor. III. Selim
tahtta kalsayd ihtimal bu hatay ilemezdi. Mora syan ktnda,
Y anya harekatndan vazgememesi, ka kez yenildii halde Kavalallada uzlamamas esneklikten yoksun olduuna iaret saylabilir,
Oysa III. Selim herhalde bu derecede hatada srar etmezdi gibi geliyor.
-Sened-i ttifak ayakta kalsayd, Trkiye'de hukuk devletinin ve demokrasinin temel ta olabilirdi- Tanzimat'tan 31 yl nce ve Avrupa
vesayeti sz konusu olmadan.
Son olarak, ideolojik krlma meselesi zerinde biraz daha duralm.
Byle bir ey var idiyse ve 1828-9 Rus Sava'nda bir pay olduysa,

bunun mahiyeti neydi? Yani, kamuoyunun tepkisi; (I) Vaka-i Hayriye

ile gelen bir takm Batllama hareketlerine mi (tutucu tepki), yoksa
(2) yenieriliin kaldrlmasyla younlaan bir istibdada m (zgrlk tepki), (3) yoksa yenieriliin kaldnlmasyla halkn arlaan
mali ykmllklerine mi kar (iktisadi tepki)
6
bir tepkiydi? Bu sorunun cevabn vermek bal bana bir aratrma gerektirir ki, yeri buras deildir. Fakat sz edilen etkenlerden her birinin bir lde pay
olmu olabilir. phesiz, Osmanl Devleti adatama yolunda ilerlemek iin bu ideolojik bunalm u ya da bu biimde yaamak zorundayd. Ama toplumun bnyesi bylesine nazik bir durumdayken i sava ortam zerinde srar etmek devletin bamszlna mal olmutu.
6
htisab rsumunun arlna kar tepkiler geldii iin, bu resimlerin iki kez azaltlmas cihetine gidildi. Bu azaltlma tarihlerinin (1833, 1838) Msr bunalmnn had dnemlerine rastlamas dikkat ekiyor. lber Ortayl, Trkiye dare Tarihi, Ankara,
TODAE Y., 1979, s.204.
Tahmisiolu syan'nda kalyoncu bedeliyesinin tevzii, grevlilerin halktan parasz
yem ve yiyecek almalar gibi mali unsurlann rol oynad anlalyor. smail Hakk
Uzunarl, "Kastamonu' da Tahmisciolu Vak'as", Tarih Semineri Dergisi, ..E.F.
Y., 1/2, 1937.
108 TANZiMAT FERMANI'NIN MANASI
YEN BiR ZAH DENEMEsi*
erif Mardin
Tanzimat Ferman'nn siyasi tefekkr tarihimizde ok mhim bir
merhale tekil ettii, Tanzimat Ferman'nda kullanlan bir ifade ile,
"cmlenin miilumudur". Ancak, "ok mhim" tabirinin tad mphemiyetin tesine geip, Glhane Hatt- Hmayunu'nun kazara niin
ok mhim olduunu merak edecek birisi, biraz da mklpesent
olursa, mevcut aratrma ve etdlerde, bahis konusu vesikann mahiyetini izah edici malumat bulamayacaktr. Tanzimat Ferman'nn merak edenler bu meselenin ele alnd eserlerde, Bat'da "tautologie"
ismiyle tannan bir aklama usulne bavurulduunu grecekler, yani
Hatt- erifin "ok ehemmiyetli deimeler husule getirdii iin ok
mhim olduu" bedalat ile karlaacaklardr. Aslnda, pek tabii
olarak Tanzimat Ferman'nn hakiki manasn anlamak iin, bu gibi
hakikatierin tesine gemek zarureti vardr. Tanzimat Ferman ok
mhim deiikliklerin bir temel ta addediliyorsa, bu deiikliklerin
nelerden ibaret olduklann ve niin deiiklik sayldklann aratrmak
lazmdr. unu da belirtmek icabeder ki, bu hususiyederi aklamak
maksadiyle Hatt- erifin ehemmiyetinin bir izahn yapmaya alm
olanlar yok deildir. Fakat bu tahlillerde bile, ou zaman, Tanzimat
Ferman'nn siyasi tefekkr tarihimizde getirdii yenilik laykiyle belirtilmemitir. Buna bir misal olarak 1940 senesinde Glhane Hatt-
Hmayunu'nun 100. yldnm mnasebetiyel neredilen Tanzimat
isimli klliyat zikretmek mmkndr. Fakat bu eserdeki en stn kalitedeki yazlarda bile "Tanzimat Ferman nasl bir tefekkr tarznn
izlerini gsteriyor?" gibi basit bir suale tatmin edici bir cevap bulmak
mmkn deildir. Bu klliyattaki makaleler nazan itibare alnrsa,

Glhane Hatt- Hutnayunu'nun hakiki mahiyetine nfuz edilmeyiinin

sebepleri arasnda iki ek,.siklik bulmak mmkndr. Bunlardan birincisi, Tanzimat isimli esere dereedilen makalelerin ounda kullanlan
metotlann, sorduumuz sualleri cevaplandrmaya msait olmamalanBu makale Trkiye'de Toplum ve Siyaset, Makaleler I, istanbul, letiim Yaynlan, 1990,
ss. 246- 266'dan alnmtr. Aynca bknz. forum, cilt 8.
109 erif Mardin
dr. kincisi, zlmek istenen meselenin halledilmesine yarayacak
btn mutalar toplanmadan baz umumi hkmler stihra edilmi olmasdr.
Hakikaten byk bir kymeti haiz olmakla beraber, seilen metodun kafi derecede aydnlk temin edebilecek bir metot olmamasna
misal tekil etmek zere, Sayn Prof. Yavuz Abadan'n "Tanzimat
Fermannn Tahlili" .ismini alan, incelemesini ve mutalann daha toplanmaktan uzak olduu bir mevzuda umumi hkmlerin verilmi olmasna misal olarak da Prof. Recai G. Okandan'n "Amme Hukuku"
isimli incelemesini zikretmek mmkndr.
Prof. Abadan, incelemesinin maksadn, bir yerde u szlerle izah
ediyJr: "Tanzimat Fermannn hangi hukuki vesika kategorisine ithal
etmek mmkndr?" Abadan'n cevaplandrmaya alt sual budur.
Ferman bu cepheden incelemeye alm olmann en byk mahzuru, vesikann bir tarih akm iinde deil, fakat mazi ve istikbalden
mcerret, bizatihi bir birim tekil etmek zere, yani Fermandan nce
ci'ri usullere nazaran ne gibi bir kynet ifade ettiini aratrmakszn,
baz ideal hukuk normlanna mutabakat noktasndan incelenmi olmasdr. Bu usule mracaat edildii takdirde, pek tabidir ki, Tanzimat
Ferman'nn hangi glkleri cevaplandrmak iin ortaya kt,
hangi tesirierin neticesinde ve hangi gayeler peinde koan ahslar tarafndan hazrland ve Osmanl mparatorluu'nda cari devlet idaresi
usullerine ne gibi deiiklikler getirdii suali cevaplandnlmayacaktr.
Biz ise, Tanzimat Ferman'nn asl znn ortaya kmas iin, bu
ikinci neV''i suallerin cevaplandnlmas zamretine inanyoruz. Deerli
Prof. Dr. Yavuz Abadan'n tahlilleri platonik felsefe ve gr seviyesini aksettiren "idea"ya yaknlk veya uzaklk lsne dayandklan
iin kulland metoda idealist veya ekli metod diyebiliriz.
Kendi messese tahlil metodumuza ise fonksiyonel metot demek
mmkndr. Bu metot bir messesenin hangi tesirler altnda ve ne
gibi ihtiyalan karlamak zere kurulduunu cevaplandrmaya alr.
Sayn Prof. Okandan'n makalesine gelince burada kullanlan usul,
ampirik mahedeye dayanan tarihi metot olduu iin, istenen neticeyi
istihsale daha msaittir. Fakat buradaki eksiklik, yazann tarih ilmi
hakknda beslediine kanaat getirdiimiz inanlardr. Tarihi olaylarn
yalnz siyasi olaylardan ibaret olmad artk uzun zamandan beri bir
mnakaa konusu olmaktan kmtr. Bilhassa Tanzimat Ferman'nn,
"tarihi" zerinde durulacaksa,_ burada devrin fikirler tarihi, "entelektel tarih"ve fikir deimeleri zerinde dahi durmak iktiza ederdi.
Buna ramen, Okandan'n makalesi mnhasran "siyasi" tarihten nsaller ve mutalar zerinden hareket ederek, yle bir hkme varabiliyor:
110 Tanzimat Ferman 'nn M aniis Yeni Bir izah Denemesi

Tanzimat devrinde ve bu devrin, zamannn siyasi, hukuki, itimai ve

iktisadi fikir ve telakkilerinin tesir ve izlerinden tamamen mahrum
bulunan fermanlannda ...
Biz sayn Profesrle ayn kanaatte deiliz ve bu hknun hakikatn
gizli kalm baz cephelerini aksettiremedii grn temsil ediyoruz. Aslnda, Tanzimat Ferman'nn hakiki mahiyeti hakknda, bu
gnden itibaren nerine baladmz bu kk denemenin esas tezi,
Glhane Hatt- Hmaynu'nun, byk apta, kendi devrinin ve Muasr Avrupa'nn siyasi, hukuki, itimal iktisadi fikir ve telakkileri ve
messeselerinden kuvvet ald ve bunlarn tesirinden domu olmasnn kendisine imdiye kadar aydnlarramayan karakterini
bahettiidir.
A. Reit Paa'nn Palmerston'la Mlakat veya Vezir-i Azam'n
Padiah Aleytarl
Tanzimat Ferman'nn hazrlanmasnda bizzat byk gayretler
sarfetmi olan Reit Paa'nn, padiahlk messesesi, ideal devlet ekli
ve Avrupa'da Fransz ihtilali'nden sonra daha byk bir hzla yaylmaya balam olan liberalizm cereyan hakknda neler dnm olduunu tespit etmek kolay deildir. Fakat Paann, zamannda yaam
olan kimselere nispetle ok ileri radikal fikirler beslediini aklayan
bir vesika mevcuttur. O da Reit Paa'nn 1839 senesi Austos aynda
(yani Glhane Hatt- Hmaynu'nun ilanndan ay nce) Londra'da
Hariciye Nazr Palmerston'la yapt bir mlakatn zabtlardr. Reit
Paa, 1838 senesi nihayetinde Mehmet Ali'ye kar ngiltere ile bir
anlama akdetme imkanlarn aratrmak zere ngiltere'ye gitmi ve
Londra'da iken Sultan Mahmud vefat etmi. Bahis konusu vesikadan,
Mustafa Reit Paa'nn Sultan Mahmud'un lm ve Abdlmecid'in
culusu dolaysyla, Osmanl mparatorluu'nun vaziyetini grmek
zere Palmerston'dan bir mlakat istemi olduu anlalmaktadr1

12 Austos 1839 tarihinde vukubulan mlakatta Reit Paa yle

bir tez ileri srmtr: Reit Paa'ya gre, Osmanl mparatorluu'nun
karlat en mhim mesele, Mehmet Ali'nin Yakn Dou'da yaratm olduu yeni problem deildi. "Dvel-i Muazzama"nn mzaharetiyle, Mehmet Ali daima bir tehlike olmaktan karlabilirdi. Reit
Paa'ya nazaran asl mhim olan, Osmanl mparatorluu'nun her gn
kuvvetini kaybetmesiydi ve asl mesel e bu inkizar durdurmakt. Reit
Paa, Palmerston'a bu meseleyi birka seneden beri dnmekte olduunu ve bir hal tarz bulduunu ve Sultan Mahmud 'un lmnden
1
Bu zabtlann metni iin Bak. Frank Edgar Bailey, British Policy and the Turkish Reform Movement, Cambridge, Harvard University Press, 1942, ss. 271-276.
lll erif Mardin
sonra bunlar daha aka ifade etmekten artk bir endie duymadn
sylyor. Reit Paa Avrupa devletlerinden herhangi birinin, Osmanl
mparatorluu'nun i ilerinin dzenlenmesi gayesiyle yaplacak bir
mdahalenin devletler hukukuna ve milletierin mnasebetlerini tayin
eden esaslara uymayacan ve son derece kt neticeleri olacana
iaret ettikten sonra, Osmanl mparatorluu'nu kurtarmann yegane

aresinin "deimez esaslara mstenit bir i idare"nin tesisi olduunu

beyan ediyordu. "Un systeme immuablement etabli" ifadesiyle karakterlerini izdii bu yeni idare tarzndan, Reit Paa'nn kasdettii, muayyen ve sarih esaslardan hareket eden, Padiahn indi ve ahsi hareketlerinin deitirilemeyecei bir i idare tarz idi. Reit Paa'ya gre, Osmanl mparatorluu'nun inkiraznn yegane sebebi, "fes maux d'une
tyrannie insupportable" (dayanlmaz bir istibdadn aclar) idi. Fakat:
(Tesis edilmesi elzem olan) yeni (siyasi) messeseler, akl selimin ve
idrakin emrettii ekilde idare edildikleri takdirde, herkes, deimeyen
bir sistemin hakiki faidelerini istihsal ederdi. stibdat azaldka,
hkmete kar sevgi oalr ve halk btn kalbiyle faydal olan ve
iyilik baleden yeniliklere balanrd. Bylece, srf millet sevgisinin
muharrik kuvvetiyle hakiki bir reformun sratle inkiaf ve dolaysyla, Osmanl mparatorluu'nun, karsna geilmeyecek kadar kuvvetli bir ekilde canlanmasn temin etmek mmkn olurdu2
.
Bundan sonra, Reit Paa, Yenieriliin ilgasndan sonra mevkii
tatbike konmak istenen slahatn, halkn indinde hibir mukavemetle
karlamadlll syleyerek, unlar ilave ediyordu:
Sultan Mahmud'un taraftar grnd yeni messeseler baz' zorluKlara dar olmu ise, bunlarn tesisi anndan beri ileriye bir tek
adm atlamam ise, bunun sebebini, o messeseleri halkn iine yarayacak bir meyve verrnekten uzak klm, gsterili nmayiler haline
getirmi olan hkmdann kibrinde aramak icab eder
3
.
Bundan sonra, Reit Paa, hkmdarn Trkiye'de yaplmak istenmi olan birok yeniliklere nasl mani olduunu zikrederek, bu
hareketlere bir son verilmesinin yegane aresini, devletin, ahslarn
tesirinden azade klnmasn temin edecek temeller zerinde kurulmas
olduunu sylemi ve bu arada, Sultan Mahmud 'un dar fkirliliine ve
kaprislerine iaret ederek, hkmdam ve znnen, hukuk devletinin
erevesine girmemi bir monarik messeseye kar duyduu istihkar ifade etmitir. r
Reit Paa'nn bu mlakatndan neler karmak mmkndr?
2
Bailey, ap. Cit., s. 271.
3
Bailey, ap. Cit., s. 271-272b.
112 Tanzimat Ferman 'nn Manas Yeni Bir izah Denemesi
Bu mlakatta, zerinde durulmas gereken dikkate ayan noktalardan birincisi, Reit Paa'nn "deimez messeseler"e gsterdii alaka
ve onlara devlet idaresi bakmndan verdii yksek kymettir. Bu tutum, klasik Osmanl kltjipde devlet ha!<knda beslenen kanaat ve
inanlardan bir hayli ayrlan. bir tutumdur. Hi phesiz bundan nce
de devlet ilerinin bir dzene konmasn tesviye eden layihalar yazlmt. "Islahat" fikri Osmanl devlet tasavvur ve ideallerine yabanc
deildi, fakat padiahlk messesesinin bu kadar kmsendii, hatta
Osmanl Devleti 'nin inkraznn sebepleri arasnda zikredildii ve
buna karlk tamamyla mihaniki-messesevi deiikliklere Osmanl

mparatorluu'nun kaderinin deitirilebilecei ve inhitatnn durdurolaca o zamana kadar hi ifade edilmemiti. Reit Paa'nn fikirlerini I 8. asrda yazlm mehur bir Osmanl slahat layihasyla mukayese etmek suretiyle, bunu ispat etmek mmkndr. Bahis konusu layiha San Mehmet Paa'nn Nesaih 'l Vzera ve'! nera'sdr. San
Mehmet Paa'nn esere Osmanl Devleti'nin inkrazna mani olmak
arzusu ile kaleme alnm bir eserdir
4
. Fakat San Mehmet Paa, bu iin
"iyi hkmdar" yetitirmek suretiyle yaplacana kanidir. Burada
gaye, Eflatun'un ve daha sonra Farabi'nin gtt gayenin ayn, yani
"iyi hkmdar" yetitirip onun ahsiyeti vastasyla devlet ilerini bir
dzene sokmaktr. Nesaih' de messeselerin kendi balarna yourucu
bir rol aynadklar ve bir devletin muvazene temin eden unsurlar arasnda bata geldikleri inancn ifade eden ksmlar hemen hemen yoktur. Bunun aksine, Reit Paa, ideal devleti istihsal etmek iin en
doru yolun "iyi hkmdar" yetitirmek olduu kaziyesini reddetmektedir. Reit Paa'ya gre devlet idaresinde, muvazeneyi temin
edecek olan "ey"ler, maddi varlklar, messeselerdir. Reit Paa'nn
tutumu ayrca Avrupa'da 18'inci ve 19'uncu asrlarda yaylan liberalizm cereyannn arkasnda yatan ideoloji ve dnya grne tamamyla uymaktadr ..
Bundan sonraki yazmzda bulduumuz bu benzerlikler zerinde
ve Tanzimat Ferman'n ekillendirmi dier cereyanlar zerinde duracaz.
II
Geen sayda Mustafa Reit Paa'nn baz fikirleri zerinde durarak, bu byk devlet adamnn tutumunda ve kanaatlerinde, devrinde
Avrupa'da hkm rm siyasi fikirlerinizini bulmann mmkn olduu ve binaenaleyh, Tanzimat Ferman'nn hazrlanmasnda Avrupa
4
San Mehmet Paa'nn eserinin kritik metni iin Bk. Walter Livingston Wright Jr.,
Ottoman Statecraft, the Book of Counsels for Vezirs and Governors of Sar Mehmet
Paa the Defterdar, Pinceton Oiental Texts, Vol. II, Pinceton: Pinceton University
Press, 1935.
113 erif Mardin
tesirlerinin zannedildiinden daha byk bir rol oynam olduu tezini
ortay atmtk. Bunu ispat etmek iin de Reit Paa'nn yaad dev~
reden nce yazlm, fakat Paa'nn devrinde bile, Osmanl mparatorluu'nda cari "ideal devlet" tasavvurlann kapsayan Nesaih-l Vzera ismindeki siyasi tleri, Reit Paa'nn ayn konudaki dnceleriyle mukayese etmitik. Bu noktada kk bir tavzih yapmamz
icabediyor. Nesaih'ten "bir layiha" diye bahsetmitik. Aslnda bu eser
bir layihadan ziyade' devlet istikrannn ne ekilde temin edilmesi
mmkn olduunu anlatan bir risaledir, fakat Reit Paa'nn tetkik ettiimiz dnceleri ayn mevzu ile, yani devletin mstakar ve ilelebet
payidar olmasn temin edecek vastalarla ilgili olduu iin, Nesaih'e
mracaat tam bir mukayese yapmamz mmkn klmaktadr.
imdi de daha akladmz bir meseleyi halle alalm: Reit
Paa'nn siyasi messeselerinin nazm rol hakknda besledii kana-

atlerden bahsederken, bu tarz dncenin liberal dnn bir rnei

olduunu sylemitik. Bu inan, liberalizmin hakikaten karakteristik
bir vasf mdr? Bunun hi de phe gtrmeyen bir husus olduunu
liberalizmin Reit Paa'nn devrine rastlayan eklini yaratmakta bir
hayli tesiricra etmi olan bir yazann eserinden anlamak mmkndr.
Yazann ismi William Godwin, eseri ise An Enquiry Canceming
Political Justice'dir. Godwin, Locke'un fikirlerinden hareket ederek,
devlet hakknda Lockekadar derine gitmeyen, fakat 19. asr balangc
liberal muhitlerinde bir hayli messir olmu ve popler bir mahiyet
alm olan baz siyasi fikirler ileri srmt. Bu itibarla, Godwin'de
bulduumuz fikirlere, 1820'lerde ve 1830'larda liberal muhitlerde harcalem olan dnce tarz diyebiliriz. ngiltere'de Godwin'in temsil ettii fikirlerin aynnn ndediini Fransa'da Condorcet yapm ve bu
memlekette de Condorcet'in fikirleri liberal muhitlerde bir hayli messir olmutu. Reit Paa'nn muhtelif sefirlikleri ve dier Avrupa me~
muriyetleri srasnda, bahsedeceimiz fkirlerin gerek Fransa'da gerek
ngiltere'de yaylni ekilleriyle karlam olmas pek muhtemeldir.
Godwin'in siyasi ve teori felsefesi yle bir dnce silsilesi zerinde kurulmutu: Locke'un psikolojik nazariyesine inanlrsa, yani insann bu dnyaya bembeyaz bir kat gibi, her trl tesirden ve stikametten azade olarak geldiine inanlrsa, bundan insann doutan
terakkisine mani olacak herhangi bir hassaya malik olmad stihra
edilir. Binaenaleyh, insanlarda ve milletlerde grlen aksaklklar yaradllannn neticesi deil tesirine maruz bulunduklan messeselerin
bir neticesidir. nsan kendisini iyi yola sevkedecek messeseler iinde
byrse iyi yola, kt messeseler iinde geliirse, kt yola
sevkedilir. nsann iz' an ve idraki kendisine iyi messeseleri oaltmaya ve kt messeseleri kaldrmay emretmektedir. nsan en ok
tesir eden siyasi messeseler olduuna gre insan btn enerjisini
bunlan deitirmeye hasretmelidir. Bu yeni messeseler kurulduktan
114 Tanzimat Ferman 'nn Manas Yeni Bir zah Denemesi
sonra, insanolunun yapamayaca i yoktur. Godwin'e gre mevcut
hkmetlerin ekseri "kt messese" remzi altnda mtalaa edilebilir,
zira bahis i :onusu hkmetler, tek bir ahsn yani hkmdann, veya
birka kiin (aristokratlann) fayd!isn salamak gayesini gtmektedir. nsann en kutsal vazifelerinden biri "hayasz bir rnistisizm"in
yaldz ile sslenen bu hkmet sistemlerini deitirmek ve insana bu
ekilde gelime imkanlannn en genilerini temin etmektedir
5
.
Godwin'in bu dnceleriyle, Palmerston'un Memorandum'undan
Reit Paa'nn baarmak istedii anlalan iler arasnda pek byk
farklar mevcut deildir. Burada Reit Paa'nn Godwin'i inceden inceye tetkik ettiini iddia etmiyoruz. Fakat, Reit Paa'nn zihninde,
zamannn liberal fikir cereyanlarnn olduka mhim bir iz braktn
gsterecek ipularna rastladmz syleyebiliriz.
Reit Paa'nn husule getirmek istedii slahatn 19. asr balangc
Avrupa devlet dncesiyle olan irtibatn ve byk devlet adamnn
tefekkrnn liberalizm ile olan temas noktalarn baka bir ynden de
tespit etmek mmkndr. Reit Paa'nn gayesi "hkmdarn hare-

ketlerini tahdit edecek baz messeselerin kurulmas" eklinde tarif

edilebilir. Bu ise gene 19. asr balangcliberalizminin ve ona en mhim zelliklerini balayan Anayasaclk cereyannn gtt gayelerden biridir. Bu Anayasaclk hareketiyle elde edilmek istenenlerle
. Reit Paa'nn elde etmek istedikleri arasnda tam bir mutabakat
mevcuttur. Buna da Anayasacln gayelerini tarif eden modern bir
mellifin szlerinden anlamak mmkndr. Bu mellife gre: Modern
anayasaclk hareketinin aync vasf, hkmdarlarn kanunlara tabi
olduklan fikrinde srar etmesi deildir. Zira bu prensip daha orta zamanlarda bile yerlemiti. (slam devleti teorisinde de byle bir prensibe rastlamak mmkndr). Modern Anayasaclk hareketinin hakikaten mmeyyiz olan vasf, kanunlarn hakimiyetini temin edecek tesirli siyasi kontrolleri tesis etmeye alm olmasdr6.
1850 senelerinde Reit Paa'nn Osmanl Devleti'ne bulunduu
hizmet mevzuunda mtalaada bulunan ve Osmanl mparatorluu'nu
pek iyi tanyan bir mahidin ifadesiyle:
Esasen slahatn (Reit Paa slahatmn) meydana getirmek istedii
nedir? Islahatn asl gayesi, en eski zamanlardan beri bu milletin adet
ve rfve an' anelerinde mevcut olanlar kanun ekline sokmak ve imdiye kadar mphem bir formln veya bir tesadflin eseri olanlan bir
vaka haline getirmektir.
7
"
5
William Godwin, An Enquiry Canceming Political Juctice, 1. Bask, Londra, 1793,
Kitap I, Blm 2; Kitap V, Blm 8.
6
John H. Haloweel, Main Cwrents in Modem Political Thought, New Y ok, Heny Holt, s.
950.
7
M.A. Ubicini, Letters on Turkey: An Account of the Religious, Social and Commercial Conditions of the Ottoman Empire, Franszca'dan eviren: Lady Eashope, Londra,
John Murray, 1856, cilt. II, s. 132.
115 erif Mardin
Mellifin bahsettii "rf ve adetler"e bir misal olarak Osmanl mparatorluu'nda diri usullerden Danma Yolu ile Devlet daresi diye
tarif edilmesi mmkn olan "usul- meveret"i zikredebiliriz: Reit
Paa'nn bu Osmanl idare tarz ile ilgili icraat, Tanzimat Ferman'nn
tatbikine memur klnan meclisierin harekete geirilmesiyle "usul-u
meveret"i messeseletirmek olmutur. Usul-u meveret'in bir messese erevesi iine sokulmasna dair verilen bu misalimizin yannda
Tanzimat Fernian ile ve onu takip eden slahatla yaplmak istenen
"mphem bir forml" bir "vaka" haline getirmek olduunu gsteren
birok rnekler vermek mmkndr. Bu usulleri kat'iletirmek, senelerin deitiremeyecei messeselere balamak ve ayn zamanda hkmdarn selahiyetlerini de ayn esaslar dahilinde tahdit etmek gibi
Reit Paa'nn pek ehemmiyet verdii hususun Bat dncesinin
izini gsterdiini, yukarda ispat etmeye altk.
B. Sadk Rifat Paa veya Tanzimatn Fikriyat
Osmanl tarihisi Ltfi Efendi, 1837 senesi hadiselerini zikreder-

ken, bir taraftan Mustafa Reit Paa'nn, Hariciye Vekillii uhdesinde

kalmak zere, Paris' e bykeli payesiyle tayin edildiini anlatarak,
hemen arkadan ayn tayinde Sadk Rifat Bey isminde birisinden bahsetmekte ve onun da ayn tarihte Viyana'ya eli tayin edildiini bahis
konusu etmektedir. Daha sonra Mehmet Sadk Rifat Paa ismiyle hret bulan bu gen diplamatn her ne kadar 1854 senesinde asan neredilmi ve Sultan Harnit devrinin sonuna kadar, yazd "Ahlak Risalesi", mteaddit basklar yaplarak mekteplerde okutulmu ise de, bu
zatn siyasi fikir tarihimizdeki ehemmiyeti zamanla unutulmu, bugn
ancak Tanzimat devri ile uraanlar tarafndan tamamen hatrdan karlmamtr. En son olarak, Cumhuriyetin ilk yllarnda tarihi
Abdurrahman erefin "Tarih Musahabeleri"nde Sadk Rifat Paa'ya
geni bir yer ayrlm, Paa'nn Osmanl Devleti'nin idare tarz hakknda yazd ksa bir eseri, aynen, kitabn ayr bir fasl olarak, "Tarih
Musahabeleri"ne dercedilmitir. Fakat Tanzimat tarihini Abdurrahman
eref kadar iyi bilen birisinin, Tanzimat'n fikri menei hakknda tu
ekilde yapmak istedii bir ima anlalmamtr. Aslnda, Sadk Rif.:tt
Paa'nn Glhane Hatt- Hmayunu ile balayan devrenin fikri mbeirlerinden olduu eklinde bir kanaat bestediini gsteren tarihi Sadk Rifat Paa'nn dncelerini eserine dereederek elimize kymetli
bir ipucu vermi bulunuyor. Bu ipucunun tetkikinden neler karabileceimizi gelecek sayda aratracaz.
III
Tanzimat ricalinden Sadk Rifat Paa'nn baz eserlerinde, Mustafa
Reit Paa'nn tatbik mevkiine koyduu slahatn nazariyesini bulma116 Tanzimat Ferman 'nn Manas Yeni Bir izah Denemesi
nn mmkn olduunu sylemitik. Gene ayn incelemede, Sadk
Rifat Paa'nn bu teorilerinde, Reit Paa'nn tutumunun arkasnda
sakl kalan ve ortaya karmaya muvaffak olduumuz Batlln izlerine de rastlandn iareietmitik. imdi de bu kpry kurmaya ve
Sadk Rifat Paa'nn fikirlerini inceleyerek Reit Paa'nn fikirleriyle
irtibat noktalarn, Batl grleri hatrlatan vehelerini ve Tanzimat'
izah edici taraflarn belirtmeye alalm.
Faydalanacamz mehazlar
8
Rifat Paa'nn, devletin idaresi hakknda yazd iki denemeden ibarettir. Her iki yazda da, S. Rifat Paa,
slamn Osmanl siyasi yazarlannn zaman zaman kullandklar bir
kahba mracaat ederek, laf, devletlerin kudret ve bekasnn menbatnn "adalet" olduunu sylemekle ayor. Fakat, bu basit girizgah
takib eden ksm okursak, Rifat Paa'nn klasik siyasetname yazarlaryla olan benzerliklerinin ekilden ibaret kaldn grrz. Zira, Rifat
Paa, yapt giriin hemen arkasndan, daha nceki yazarlarda ender
rastlanan bir tok szllkle, adil bir rejim kuramayan ve teb'ay zulmle idare eden hkmetler iin u kat'i hkm vermektedir:
Bu esas zere (adalet zerine) messesolmayan ve er'i akl ve insaf
ve hakkaniyete mugayir olan hkmetin payidar olmas mmkn olmaz.
Bu ifadenin arkasnda bir tarih gr yatt bedihidir: Bir devletin, dini icaplan yerine getirmedii iin deil, fakat adaletin icaplarn

yerine getirmedii iin batmaya mahkum olduunu ileri sren gr

zaviyesi. Sadk Rifat Paa'ya kadar, Osmanl mparatorluu'nun gerilemesinin izahn yapan birisinin, hatta ileri srdklerine inanmasa
bile, dinin ihmal edildii tezine dayannas bir zaruretti.
Fakat Sadk Rifat Paa'da byle bir izah tarzna rastlamak mmkn deildir. Sadk Rifat Paa'nn teklif ettii izah tarz gayet basittir:
Bir devlet zlumla idare edilirse geriler. Byle bir fikir yani
devletlerin tereddisine sebep olan unsurun adaletsizlik olduu noktai
nazan ise Batl bir grtr ve aydnlk devrinde bir hayli reva
bulmu teorilerden biridir. Hatta Sadk Rifat Paa'nn yaad
devirden biraz nce Avrupa'da bir hayli popler olmu olan bir yazar,
bu teoriyi dnce aleminde bir moda haline getirmeye muvaffak
olmutu. Yazarn ad Volney'dir; devletlerin adaletsizlikten dolay
gerilerlikleri tezini ileri sren eseri ise, Les Ruines de Palmyre
isminde, herkesin" anlayabilecei bir tarih felsefesi mdafaa eden ve
8
Mracaat edeceimiz eserle~ unlardr: 1) Abdurrahman eref, Tarih Musahabeleri,
s. 125-135. Sadk Rifat Paa'nn "Siyaset-i Esasiye ve Dahiliye" ismindeki denemesi
bu sayfalara aynen dercedilmitir. 2) Rifat Paa'nn Asar'nda "dare-i Hkmetin Baz
Kavaidi Esasiyesini Mutazammn Rifat Paa merhunun Kaleme Ald Risale", Asar,
Blm Il, s. 42-64. Bu iki denemede birbirinin ayn olan ksmlar mevcut ise de metinler birbirine tamamyla tetabuk etmemektedir. Bunun iin her ikisini de kullandk.
117 erif Mardin
konusu ksmen Osmanl mparatorluu 'nun tereddisi olan bir kitap.
Burada okuyucu, Sadk Rifat Paa'nn Volney'in fikirleriyle pek ge
mlaki olduu eklinde bir itiraz bulunabilir. Ancak Volney'in
hretini 19. asnn banda yapm olmas, fikirlerinin az sonra
messiriyetlerini kaybettikleri manasma gelmez. Les Ruines de
Palmyre'in elimde u anda bulundurduum nshas, 1869' da baslm
bir "cep kitab" ,olduuna gre, Volney, o zamanlar bile Avrupa'da
okunan bir mellifti. Bunun yannda da, bugn bile, Avrupa'da ortaya
atlan teorilerin 30-40 sene rtarla memleketimize geldiini
unutmayalm. Kald kr Volney'in Trke'ye ilk tercmesi 1870
senelerine doru yaplacakt, o bakmdan Sadk Rifat Paa'nn
uyanklna diyecek yoktur.
Fakat Sadk Rifat Paa'nn fikirlerinin Batl meneini hatta daha
esasl bir surette gstermek mmkndr. Bir kere Paa'nn devletin
mahiyeti hakknda ileri srd mtalaalarda, o zamana kadar ender
rastlanan bir objektiflik gze arpmaktadr.
Bu objektiflik Makyavel 'in 16. asrdan beri Batl siyaset tetkiklerine getirmeye muvaffak olduu, soukkanl, mugalata kabul etmeyen
ve o zamandan beri Avrupa'da siyasi ilimlerde messir olan ilmi grn tam kendisidir. Sadk Rifat Paa, gayet tabii bir ekilde, hi ekinmeden, "avam- nas'n" evamir-i ilahiyeye irade-i insaniyeden ziyade riayet ve itaat" eylediklerini sylemekte, yani dinin, devletin otoritesini salap:latnnaya yarayan bir vastadan baka bir ey olmadn ifade edebilmektedir Gene Paa, kanunlardan bahsederken, "
kavanin-i akliye-i siyasiye"den bahsetmeyi tercih ediyor. Daha mhimi, sadk Rifat Paa'nn slahatnn teorisi belinneye balyor. Rifat
Paa 'nn u ifadelerine bakalm:

Bir memlekette alkam- er'iyye ve kavanin-i mevzua-i hkm ve nizamdan ziyade ahsiyata itibar ve riayet olunur ise, ol mahalle
temekkn caiz deildir.
Sanki Reit Paa'nn Palmerston'la yapt mlakat esnasnda ileri
srd tezler aynen tekrar ediliyormu intaban veren bu szler daha
da ilgi ekici bir ekle girerek yle devam ediyor .
... Ve esas-ikavanin ise, herkesin iraz nefsiyesini icra ederneyecek
surette tayin ve tahdidi hukuk etmek demektir.
Nihayet, Sadk Ri fat Paa 'ya gre:
118
Bir devletin kavam ve devam yalnz hkmdarnn hsn- idare-i
zatiyesile hasil olmayp, saadet-i hal, memlekin (krallarn) bad' el vefat
istimrarn da olacak nizarnat- nafann bilmavere vaz- tesisine
muvaffak olmala menuttur. Tanzimat Ferman 'nn Maniisz Yeni Bir zah Denemesi
Sadk Rifat Paa'nn bu fikirlerinde, Reit Paa'nn fikirlerini tahlil
ederken iaret etmi olduumuz messesecilik, sanki Reit Paa tarafndan ifade olunmu gibi genekarmza kmaktadr.
Sadk Rifat Paa'nn fldrkrine istikamet vermi olan Batlln
tesiri, Rifat Paa'nn devletleri meydana getiren kuvvetler hakknda
besledii kanaatlerde de grmek mmkndr.
Sadk Rifat Paa'ya gre devletlerin kurulmasnn asl arnili "tabiat- beeriye''dir ve:
... tabiat- Beeriyyeye muhalif olan hkm ve madde daima cari
ve payidar olamaz, velev bir vakit iin cari olsa bile kuvve-i cebriye
ile devam ederek esbab- kaviyyesi hertaraf olur.
Sadk Rifat Paa'nn devlet meneilerini insan tabiatnda aramamasnn Osmanl-slami siyaset yazarlan bakamndan byk bir yenilik
tekil ettiini iddia etmek zordur. Mesela Farabi'nin de byle bir dnceyi ne srm olduu iddia edelibilir. Ancak, Sadk Rifat Paa,
Osmanl klasiklerinde bulunmad iddia edilmesi zor olan bir fikirden
hareketle yepyeni neticelere varyor. Mesela Paa'nn adaleti tarifi pek
modem, liberalizm fikirlerinin tesirini gsteren bir tariftir:
Adalet dahi, mutlaka menfaat-i umumiyyeyi mlk- milletin hsn-
muhafazas kaziyesidir.
Veya Sadk Rifat Paa'nn Batl meneini daha kesin bir ekilde
gsteren bir ifade ile:
HkUmetler halk iin mevzu olup, yoksa halk, hkUmetler iin mallk
deildir.
te bu ifadeler hakikaten modem bir eda tamaktadr ve hem Osmanl mparatorluu'nda o zamana kadar geer ake olan devlet teorisi bakmndan bir yenilik tekil ettiine ve hem de bilriz bir ekilde
Avrupa liberal dncesinin izini tarlna phe yoktur. Bu dncenin Avrupa! meneinin tam manasiyle ortaya karmak iin Sadk
Rifat Paa'nn teorilerine neterimizi tatbik etmeye devam ederek, bu
fikri anatomi tecrbesine devam edelim. Acaba Sadk Rifat Paa niin
hkmetlerin halk iin yaratld esasna bu kadar ehemmiyet veriyordu?
Bunun cevabnn Sadk Rifat Paa yle vermektedir:
Etkiir- umumiye ve temaylat- nas cu ve. hurua gelmi bir nehre
ebihtir ve cihanda def-i izalesi muhal olan ahvalden biri iti-kat ve di-

eri etkiir-' iimmedir. Bunlara muhalefet mteasser ve vahim olmala

etkiir- iimmenih galeyan ve heyecannda devletlerin cereyan- tabiate
gre .davranmalar nsebdi.
Bu ifadede iki nokta mhimdir. Bunlardan birincisi, yukardaki kelimelerden anlaidna gre, Sadk Rifat Paa'nn devleti adaletle
idare etme zamretini ahlaki bir mecburiyet deil, bir tabiat kanununa,
119 erif Mardin
amme efkannn dalgalanmas gibi maddi bir varln icbar edici kuvvetine balamas, ikincisi de yukarda zikrettiimiz szlerin hemen arkasndan, Fransz ihtilali'ni (veya ihtilallerini) hatrda tuttuunu gsteren ifadeler kullanm olmasdr.
Birinci noktada Sadk Rifat Paa'nn ald tavrla Bat siyasi dncesi arasnda bir ilinti kurmak kolaydr. Sadk Rifat Paa burada
halka hizmeti Allah 'n emirlerini dinleme lzumunun dourduu bir
mecburiyet oia:rak deil, eyann tabiatnin dourduu bir mecburiyet
telakki etmektedir. te Sadk Rifat Paa'da sk sk rastladmz bu
gr, bir taraftan Avrupa'da Newton'un keiflerinin tesiriyle bir
maddi varlklar muvazenesi eklinde tasavvr edilen siyasi alem hakknda 17. ve 18. asrda beslenen kanaatleri aksettirmekte ve buna ilaveten, daha mahhas olarak, Montesquieu'nn terminolojisinide hatrlatmaktadr.
Fransz ihtilali'nin tesirine gelince, Sadk Rifat Paa'nn dncelerinden ihtilal vakas karsnda bir hayli rkm olduunu ve iyi
idare, adalet fikirlerini bu kadar srarla mdafaa etmi olmasnn arka~
snda bir ihtilal korkusunun yattn sylemek mmkndr. Paa'ya
gre Osmanl mparatorluu'nda kmas muhtemel olan ihtilaller (ve
daha nce ikm ihtilaller) milliyet esasna dayanan ihtilallerdir. Bunun nne gemek iin Sadk Rifat Paa u nleyici tedbiri teklif etmektedir:
Kftffe-i hukuk tabiiyede mileli muhtelifeyi msavi tutmak muktezay
devlettir. dare-imlk- teb'a iki suretin biri ile hasl olur. Biri teb'ay
honut etmek ve dieri halk ihafe ederek taht cebirde tutmak usuldr. Evamirve alkam- zulmiye tohm- adii-veti ekip isyan ve tuyan
an bier.
Baka bir ifade ile:
dare-i gaddarane zre hareket eden hkmet, hasmanesinden (?) ziyade teb'ay mevcudesinden ihtiraz etmelidir.
Rifat Paa, msavatszlk meselesine bile dokunmaktan ekinmeyerek unlar ilave etmektedir:
Bu cihetle her devlet ehli fesadn errinden kenduyu ancak ef'ali adliye ile muhafaza edebilir. Bunca zamandan beri zuhura gelen fesadat
ve ihtiliiliitn sebebi mstakili adem-i msavat, yani erbab- servet ve
nfuzun hadd-i itidalde hareket etmemesi veya aslab- ihtiyacn ziyaclesiyle dar- muzayaka olmu olmas kaziyesidir.
Fakat gene burada Sadk Rifat Paa'nn teklif ettii hal tarz Osmanl devlet telakkilerine gre teklif edilecek zm usullerinden bir
hayli ayrlmaktadr. Zira, Rifat Paa bu durum karsnda icra unsurunun kuvvetinin arttnlmasn teklif etmeyip, bilakis icra kadrosunu da120 Tanzimat Ferman 'nn Manas Yeni Bir izah Denemesi
raltp, ilerin tabiat kanunlannn icaplarna gre seyretmelerini temin

etmeyi istemektedir.
bir bklnete her ne kad'<lt az .adam mdahale ederse maslahat o kadar
merkez-i layknda_g~lr.
Devlet ilerinin mmkn olduu kadar dar bir kadro ile grlmesi
fikri ise Bat' da, tabiatte dznleyici bir elin mevcudiyeti ve bu dzenleyici elin ileri hkmetlerin mdahalesine lzum grlmeden
halledebilecei inancna dayanan bir fikirdir. Gene bu inan ve tutum,
hatrlanaca zere, Adam Smith ekolnn ve klasik iktisat teorisinin
temel direklerinden birini tekil etmektedir. Sadk Rifat Paa'nn ticaret ve sanayi hakkndaki ifadelerinde iktisadi liberalizm teorisinin de
Paa'nn dncelerine tesir etmi olduunu gstermeye alacaz.
Tanzimat Devrinde ktisadi Gelime Fikri
IV
19. asrn balannda Avrupa'ya dardan bakan bir seyrc n
phesiz ki Bat medeniyetinin en ok gze batan taraf bu ktay o
zaman sarm olan hummal iktisadi faaliyet idi. Avrupa'da 17. ve 18.
, asrlarda istihsal tekniklerinde yaplan keifler, 19. asrn bandan itibaren geni bir tatbik sahas bulmaya balam ve birok sosyal deiiklikler arasnda, insanlarn, yeni beliren iktisat ilminin koyduu kaidelere uyduklar takdirde, refah seviyelerini ilelebet arttrabilicekleri
fikri ve zihniyeti de hakim olmaya balamt. ktisadi terakki mefhumu Avrupa dncesinde mhim bir yer igal etmeye balad gibi
Avrupa ktasnda terakkinin hakikaten gerekletirilebileceini gsteren msbet iaretler oalyordu. Tat ve haberleme vastalarnn radikal bir ekilde deimesi, buhar enerjisinin tekstil fabrikalan gibi
fabrikalarda byk koiaylklar salam olmas, ksaca "endstri inklab" ismi verilen vetirenin ilk merhalelerindeki gelimeler, Avrupa
atmosferinde refaha doru gidildiine dair bir hava yaratmaya muvaffak olmutu. Bu havann, 1830'larda ve daha nce Avrupa'ya murahhas veya eli olarak giden Osmanllar'da mhim izler brakm olduu
muhakkaktr. Herhalde Tanzimat devri dnrlerinin hemen hepsinin
eserlerinde bu meseleye dokunulmutur. Tanzimat devri dnrlerimizi daha sonralq dnrlerimizle birletiren mesele "rejim" meselesi olduu kadar refah yollannn tesbiti meselesidir. Bunun bir iareti,
Avrupal'larn iktisadi-gelime yolunda kaydettikleri muvaffakiyedere
kar duyulan hayranla Sadk Rifat Paa'nn yazlannda rastlamak
mmkn olduu kadar, 1860'lann fikriyatn temsil eden Gen Osmanllarn yazlarnda da grlebilmesidir. Mesala Bat'nn zenginliinin inasi'de uyandrd alaka, ticari durumumuzu kuvvetlendirmek tezini ileri sren makalelerinde belirmektedir.
121 erif Mardin
Gen Osmanllara byk yardmlan dokunmu olan Mustafa Fazl
Paa'nn yazlannda ise ayn ilgi gsterilmitir. Keza Namk Kemal ve
Ziya Paa yerli sanayinzin gerilii mevzuunda birok makaleler
yazrnlardr. Ali Suavi'nin aada naklettiimiz ifadeleri, Sadk Rifat
Paa ile balayp Osmanl aydnlan iin hibir zaman ilgi ekici hassasn kaybetmemi olan Bat'nn maddi stnlne kar, Tanzimat
devrinin son senelerinde de duyulan alakann gzel bir rneini tekil
etmektedir:
Herkes saadet ister. Saadet, eelb-i menfaat ve def-i mazarrat ksrn-

Iarna mnkasmdr ve bunlarn lzumunu bildiren medeniyettir. Medeniyet,itima ve ihtilal hasebiyle u lzumu bildirip lazm tahsil iin
sahibini say've itigale davet eder. Say' messir olan levazm tedarik
ettirir ... Kald ki medeniyede lzum bilip say'edenler igali teksir
edip yoruluyor gibi grnse de, emniyet ve rahat ve eref ve ferah ve
lezzet gibi menafii calib olduklarndan bunlar, ehl-i saadet ve
say'etmeyeneler bil'akis erbab- ekavet demek olur.
Fakat bizim zerinde imdilik durduumuz Sadk Rifat Paa'nn
yazlan olduuna gre, geen makalemizde mehaz olarak kullandmz yazlara dayanarak Tanzimat Ferman'ndaki zihniyetin ncln yapm olduunu iddia ettiimiz bu zatn yazlannda bahis konusu iktisadi ilerleme meseleleriyle ilgili ne gibi bit tutumun belirdiini aratralm.
Sadk Rifat Paa'ya gre, Avrupallarn refah seviyesinin ykselmi olmas, Bat memleketlerinde vatandan iktisadi faaliyetlerinin,
1) Emniyet altna alnm olmas, 2) Engellenmeyip bilakis tevik
edilmi olmasna hamledilmelidir. Sadk Rifat Paa'nn kendi ifadesiyle:
Bir devletin kudret ve mekneti mutasarrf olduu arazinin vs'at ile
kyas olunmayp, memleketin mamuriyeti ve teb'ayy mevcudesinin
kesret-i vfreti ve hazinesinin serveti ile i'tibar olunur.
Bu itibarla:
122
Kaffe-i nizarnat- lazimenin sslesas her snf teb'asnn tabi olduu
devletten can ve mal ve i'tibar cihetiyle emniyet-i kami-lesine mevkuf
olduundan ... eali ve esatilden herkim olursa olsun kendye servet ve
saman mucib-i thmet ve vesile-i mazarrat olmayp, kudretinin erdii
miktar eshab- rneknet izharn taraf- hkumetten mdahale ve bundan sonra muaheze olunmaya ve fabrika vesaire gibi imar- beldeye
hakim ebniye inas teb'aya ok grnmeyip diledikleri vs'at ve ziynette kargir ve ahap ve her gna eyi yaptrmak isterler ise inasna
ruhsat ita ve belki de tevikat- lazime ifa oluna. O makule ehl-i servetten intikal edenlerin varisieri olduu halde emvaline taraf-i devletten mdahale ve msadere olunmaya. Tanzimat Ferman 'nn Manas Yeni Bir izah
Denemesi
Keyfiyat- maruza Avrupa dvel-i mtemeddinesi indinde siyaset-i
esasiyenin elifbas mesabesinde olup, Devlet-i Aliyyece dahi istihsal
esbabna kemal-u azn ve iddet ile ihtimam olunmak vecibat- umardandr. Avrupa'nn imdiki ".civilisatioi:"u yani usulu me'nusiyet ve
medeniyeti iktizasnc~ devletler, menafii mlkiye-i lazimelerinin terakkisini ancak teksir-i efrad- millet ve iman memleket esbab- asliyesiyle temin ve istihsal etmekte ve bu misillu menfaat- klliye ile
iledeyip yekdieri zerine halen ve itibaren kesb-imeziyet eylemektedirler.
Mellif bundan sonra Avrupa'da irket kurmakta, ticarette, ziraatte, sanayide ve mnakalede kaydedilen gelimeleri teker teker inceleyerek bunlann faydalann belirtmektedir. Bu arada, Sadk Rifat Paa
bilhassa yol yapmna-ticareti kolaylatran bir vasta olmas hasebiyle- byk ehemmiyet vermektedir:
Ticaretin ruhu sr'at ve suhulet-i nakliyet ise emniyettir. Her nevi

mahsulat-i ziraiye ve sanaiyyenin sat malallerine ve iskelelere indirilmesi bu iki maddeye mtevakkftr. Memalik-i ahanenin sahile
baid olan ve tarik-i nakli suhuletli olmayan yerler ahalisi emr-i ziraate
kemayen bai itaat etseler bile mahsulat vakalar mahallinde baha
etmeyerek menfaat-i ticaretten mahrum olduklarndan git git
masarirat- vakalarn koruyamayp sailerine fiitur gelmek tabii olduu misillu muhta olduklan yollar tesviye ve baz muktazi olan nehirler tathir olunarak, o makule yerlerden dahi sevalile klliyetli
zehair suhuletle indirildii ve kymet-i laykas ile satld halde,
menfaat-i azime husul derkardr. Bu tarafn, (Avrupa'nn) yollar,
ose tabir olunan ufak talar ile nhtm olarak tarik-i muntazam ve ekseri etraf eear- mtesaviye ile mzeyyen ve get- gzar olup araba
ile tenezzh adeta bir tenezzh makamna geer.
Sanayilemenin, ancak hususi teebbsn korunmasyla mmkn
olacan anlatmak zere de Sadk Rifat Paa u muhakemeye bavurmaktadr:
Bir cesim fabrika veyahut demiryolu vesair umur-u mlkiyece enfa
olup da masarifat- klliyeye muhta olarak eyleri Devletin hazinesine tahmil etmeyip, aksiyon dedikleri usul zere mesela bir-iki muteber sarraf taahhd ile esham- mtereke olarak ahaliden aka alp
hissedar edersek vcuda getirip hissedarianna sene be sene menafi
hissesine gre faiz eda olunur ve Devlet tarafndan menafine mdahale olunmaz:
imdi, Sadk Rifat Paa'nn btn bu fikirleri- iktisadi tefekkr tarihi ile megul olaniann bu noktada mutabk kalacaklann zannederim- 19. asr ba iktisadi liberalizm doktrinini izlerini gstermektedir.
Deitiritmi bir ekilde olsa dahi Sadk Rifat Paa'nn fikirlerinde,
(bundan nceki makalemizde ele aldmz fikirleri de saylrsa) ikti123 erif Mardin
sadi liberalizm cereyannda mevcut ana mefhumlar bulmak mmkndr. Bunlann arasnda en mhimleri, a) insaniann kendi olurlanna brakldklan takdirde giriecekleri faaliyetlerin tmnden cemiyete
fayda gelecei, yani tabiatta muvazene kuran bir "gizli el"in mevcudiyeti fikri, b) bir devletin kuvvetinin zenginliine bal olduu; c) hususi mlkiyet ve serbest ticaretin devletin mdahalesine maruz kalmadan gelimesi zarureti, hatta devletin vazifelerinden birinin serbest iktisadi faaliyeti korumas olduu, SadJk Rifat Paa'nn fikirleri arasnda
bulunabilmektedir. Sadk Rifat Paa'nn dncelerinde bilhassa lslasik iktisat okulunun ve fizyokratlann fikirlerinin tesirini grmek
mmkndr. Zaten 1830'larda iktisadi libenilizmin temsilcisi olan
Utiliter'lerin teorisi, bir mellife gre
9
, fizyokratik dncelerin ve
Adam Smith okulunun dncelerinin bir kanmndan ibarettir.
Bylece, Sadk Rifat Paa'nn iktisadi gelime hakkndaki grlerinin
zamannda Avrupa'da hkm sren inanlara icra edilmesinin mmkn olduunu grdk.
9
G.H. Sabine, A History ofPolitical Theory, N. Y., Henry Holt, 1937, s. 567.
124 kinci Blm

UYGULAMA VE TEPKiLER TANZiMAT'IN UYGULANMASI VE SOSYAL

TEPKiLERi*
Halil nalck
Glhane Hatt- Hmayunu devletin resmi gazetesi Takvim-i
Velalyi'de yaynland gibi, bir hafta sonra her eyalet valisine ve sancak mstesellimine ayr ayr bir ferman halinde tebli olundu , vergi
ve asker maddesi hakknda ileride gnderilecek emirlerin beklenmesi,
bunun dnda Hat'taki btn esaslann, derhal crasna giriilmesi bildirildi. Ayn fermana gre, Glhane Hatt'nn, evvela Sancak merkezlerinde ehrin byk meydannda btn ileri gelenlerle halk
nnde byk merasimle okunnas ve sonra kazalara ve kasabalara
birer birer gnderilip "byk ve kk um1m ahali ve reayaya gzelce
anlatarak" aklanmas istendi. HkUmet, Hatt'n ilanyla bir takm
yanl yorumlarn ortaya kmasndan ve kargaalklar olmasndan
kayg duymakta idi. Onun iin, daha evvel cl1s ferman2 okunduu
zaman olduu gibi, halkn "ite artk Padiahmz tekalif ve salyaneyi
btn btn affetmi veyahut yle byle olacak imi dey yanl anlayp da bir g1na dedikodu etmek ve ihsan-i hmay1num olan enniyet- can ve mal ve namus keyfiyetierinden dolay kk ve bykten
ta en ednaya kadar alelum1m zabitan ve sair memurlara zerre kadar
itaatsizlik eylemek misill1 uygunsuzluklar vuku' bulacak olur ise"
bunlarn iddetle cezalandnlaca aynca bildirilmitir. Tanzimat'n
"ancak din devlet ve mlk milletin ihya ve ma'muriyetine ba'is ve
badi olacak asayi-i hal-i ahali ve fukara maddesinin istihsali zmnnda lazm gelen hayrl1 ve menfaatl1 usullere" balamak demek olduu aklanmtr.
HkUmet, Glhane Hatt'nn yeni bir devrin balangc olduunu
gstermek iin elinden geleni yapyor, donanmalar tertip olunuyordu.
Hatt'n mparatorluun her tarafnda ilan, halk arasnda geni
yanklar uyandrd. Hk1metin korktuu gibi, reformlan her zmre
kendi bakmndan yorumlamaa giriti. Mslman ahali umumiyetle
' . _ ..
*Bu makale Belleten, XXVIIUll2, (Ekim, 1964), ss.623- 649'dan alnmtr. 1
Bir sireti Bursa er' iye sicilleri, defter No. C. 540, s. 20b-2la; keza Takvim-i Vekdyi,
No. 87; Reat Kaynar, Muswfa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara, 954, s. 80-84. 2
Bu fennann bir sureti Bursa er' iye Sicilleri, C. 540, yap.3. bak. Ekler, No. .
127 Halil nalck
gayrimslimlere verilen msaadelerden holanmad. Ulema ve ayan,
hatta baz valiler, Mslman halk tahrikten geri kalmadlar. Balkanlarda gayrimslim reaya byk mitlere kaplarak her tarafta sabrszlk ve kaynama gsterdiler.
O srada durumu gzyle gren C. Hamlin3
, intibalann yle
anlatmaktadr: "Hatt'n ilan memlekette byk bir hayret ve aknlkla karland.. Eski kafal Mslmanlar, Hatt' lanetle anyorlard.
eri'atn inendiini, Mslmanlarn gavurlarla ayn seviyeye indirildiini iddia ediyorlard. Hristiyan tebaa ise Hatt'a yeni bir an
balangc gzyle baktlar. Hatt'n ilan, ngiliz siyasetinin bir zaferi
idi. Hatt'n gerek deerini, halk arasnda yaratt etkide aramaldr. ..
Bu esaslar btn inparatorlua yayld. Glhane Hatt, hkmetin asl

gayesi ve kanuna gre eriiiecek maksatlar hakknda halka yaplm

ilk hitap idi. .. Glhane Hatt reayaya, haklan iin mcadele etmek cesaretini verdi ve kanun nnde insanlarn eit olduu fikrini ortaya
koydu ... Ulemann sivil sahada otoritesini azaltt.. ve artk geri dnlmesi imkansz bir cereyan meydana getirdi."
reiiya arasnda tesirine gelince, mesela Filibe'de servajn kaldnlaca
haberi byk heyecan dourdu. Hat ilan olunur olunmaz reaya, nderlerinin tevikiyle, hrriyetlerini istediler. Fakat toprak sahipleri
buna iddetle kar koydular. . . Glhane Hatt bilhassa Bulgaristan' da
ve Makedonya'da Bulgar reaya arasnda milli hisleri kamlad4

Aada Glhane Hatt'nn ilan zerine Bulgaristan'da reaya arasnda ba gsteren ayaklanmalan Osmanl ariv vesikalanna gre incelediimiz zaman, bu hareketlerin Mslman toprak aalarna,
gaspadariara kar itimai bir hareket mahiyeti tadn yakndan
grm olacaz. Burada derhal belirtmek isteriz ki, Glhane Hatt l
bir vesika olarak kalmam, imparatorluk iinde geni lde hareketlere yol am, geleneksel sosyal yapda derin sarsntlar dourmutur.
Bu hareketleri incelemeye girineden nce, burada, Hat'taki esaslarn uygulanmasyla ilgili olarak derhal alnan idari, mali tedbirleri
zetlemek lazmdr5

dari tekilatta yaplan slahat valilerin nfuz ve yetkilerinin azaltlmas amacn gtmekte idi. Bu maksatla, valilere yalnz asayi ileri
3
Among the Turks, New York, 1878, s. 48-57.
4
lbid, s. 264- 71.
5
Bu tedbirleri topluca bildiren mhim vesika 1255 Zilka'de sonlannda eyaletlere
gnderilen fermandr. Bir sureti Bursa er'iye sicilleri, N. C 540, 3la-32b; Ltfi, Tarih, stanbul, VI, s. 152-56, tarafndan verilen kopya farkldr. Keza R. Kaynar (s. 226234) bu fermannAnkara Mirine gnderilen bir suretini Ariv'deki Tanzimat defterlerinden alarak Latin harfleriyle yaynlamsa da, baz yerleri atlarntr. Biz burada Bursa
sicillerindeki sureti tam olarak yaynlyoruz (Bkz. Ekler, no. IV). Bunu tamamlayan 15
Safer 1256 t. lmhaber iin bak. A. Vefk, Teki/if Kaviiidi, II., stanbul, 1330, s. 39-42.
128 Tanzimat 'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri
braklm, mali iler merkezden Peldial tarafndan muhasll-i emwil
adiyle tayin olunan geni selayetli amirierin eline verilmi, dier taraftan idarenin her kademesinde halkn katld idare meclisleri, tara
meclisleri tekil edilmitir.'-"" '
Yesikada verilen rafsilata gre, muhassl tayin olunan yerlerde
6
eyalet ise Mir Paa, sancak ise Ferik Paalar yanlanndaki asakir-i
nizarniye ile o yerin umur-i zabtiyyesini, asayi ve disiplin ilerini
salyacaklar ve bu askerin bir ksmn vergi toplama ileri iin muhassl emrine vereceklerdir. Asakir-i nizarniye olmayan yerlerde redif
askeri kullanlacaktr.
Bu vesikada sylendii gibi, Tanzimat uyguland srada mi-

riyyetler ve sancaklar yeni taksimata tabi tutulmutur.

Tanzimat'n ilanndan sonra baz miriyyetlere mlhak livalarn
bana ferikler getirilmitir
Mesela Kocaeli sanca mutasamf Mir Mehmet Akif Paa'ya
bir takm sancaklar ilhak olunmu ve bu sancaklann bana da ferikler
tayin edilmiti. Kullanlacak redif askerinin maa, tayinat ve elbiseleri
nizarniye askeri ynetmeliine gre verilecekti. Dier taraftan, her
sancaa drudan doruya merkezden Padiah tarafndan bir muhassll-i emval tayin olunmutur. Muhassl, mali ilerden sorumludur.
Merkez tarafndan muhassln yanna bir mal katibi ve bir emlak ve
nukud katibi verilmitir.
Eyalet idari tekilatndaki slahat kadlk tekilat mensuplann
daha sk merkeze balamtr. Kadlar eskisi gibi eyhlislamla,
Bab-i Mefhat'e, bal kalnakla beraber, naib'ler, dier memurlar gibi
aylk maaa balanmtr. Bunlarn dorudan doruya vazifeleriyle ilgili olarak aldklan resm-i ksmet, resm-i tereke ile i/tim, hccet,
mrasele, izinntime, kefiyye, seferiyye ve er'i dier senetlerden aldklan resimleri kendi namlanna toplamalan menedilmitir. Aylklar
muhassllktan verilecekti. Bu mahkeme resimleri, haslat-i mahkeme
olarak dorudan doruya muhassllk tarafndan alnacaktr7
Meclisiere gelince
8
, muhassil gnderilen sancak merkezi ve kazalarda birer byk meclisteekkl etmitir.
Bu meclis yeleri, muhassl ve iki katibi ile o yerin kads, mftisi,
umur-i zabtiyye amiri, Mslman 'vch-i memleketten' dirayeti tecrbe edilmi drt aza ve gayrimslim ahali varsa, bunlann metrepelidi
6
Tanzimat'n idari, mali tedbirleri balangta Payitaht'a yakn eyaletlerde
uygulanmtr. FakatTaoz.Adas'nda Rebf'levvel 1256/1840 Mays, Arnavutluk'ta
(Yanya, Avlonya, Devline) .1257 yl Mart ayndan itibaren tatbik edilmitir (Bkz.
Baveka1et Arivi, Maliye yeni seri, No. 13663 defter). Bununla beraber Glhane Hatt
enel prensiplerinin her yerde cari. olmas istenmitir.
Bursa er'iye sicilleri, C. 540. Ilmiyeyi vergi bakmndan ilgilendiren tedbirler iin
bak. A. Vefik, s. 39-42.
8
Bkz. Ekler vesika Na. IV.
129 Halil nalck
ve iki kocaba olarak on kiiden mrekkeptir. Memurlar dndaki
aza ahali-i beldenin "muntahad ve muhtan" olan kimselerden olacakt.
Sonradan bunlann seimine dair bir nizarnname yaplmt?. Mfnn
bulunduu liva merkezinde meclisin tabii reisi mirdir. Dier liva
merkezlerine gelince, bir liva merkezinde forik var ise, Padiah'n tayini ile reis o ferik olabilir. Sonradan yaplan nizamnameye gre ferik
bu ii evirecek kudrette deil ise, muhassl, kad ve zabtiye memuru
arasnda kura ile reis tayin olunacaktr. Reisin okuyup yazma bilmesi
art koulmutur.
Muhassl olmayan kaza ve kasabalarla kylerde be kiiden mrekkep kk meclisler tekil olunacaktr, Bu emirde kk meclisierin kimlerden mrekkep olaca aklanmam, sadece "icabna gre

tertibi" tesviye olunriutur. Sonradan yaplan nizamnameye gre o yerin kads, zabit-i memleket, yani mahalli jandarma amiri, muhassl
vekili ve mahallin ileri gelenlerinden (vcuh) iki kii bu meclisin yesi
olacaklard. Hristiyan var ise, bu vcuhdan biri Hristiyan kocaba
olacakt (Bulgaristan'da l850'de Vidin'e bal Belgradck nahiyesi
kk meclisi azas, zabtiye memuru, muhassl vekili, naib ile Mslman ahaliyi temsil eden bir aadan ve bir kocabandan mrekkepti). Liva meclisi haftada iki veya gn toplanarak mlki ileri ve
dier lzumlu idari ileri grecek ve aynca tesbit edilecek bir nizamnameye gre alnan kararlan icra mevkiine koyacaktr. Grmeler srasnda herkes fikrini ekinmeden syleyecektir. Kk meclisler
grtkleri ileri tasdik edilmek zere bal olduklan byk meclise
bildireceklerdir. Byk meclis, mlki, adli ve mali ileri grp karar
alinaa yetkilidir. Bilhassa Tanzimat esasianna aykn olan vePgi suiistimalleri ve sair sulan takip etmee ve er'i kanunlara gre sululan yarglayarak karar verrnee yetkilidir. Ancak katil ve hrszlti
olaylan merkezi hkfunete bildirilecektir. Bir Meclis-i Ahkam- Adiiye
msevvedat defterine gre
10
, katil, yaralama, hrszlk davalanyla
pranga cezasn gerektiren davalar bu meclise havale edilmektedir.
Keza tara meclisleri bir meselede tereddde dt zaman davay
buraya havale etmektedir. Baz mhim davalar mecliste o yerin
"vc1h ve hanedan ve eshab- alaka muvacehesinde" cereyan eder,
yani o yerin ileri gelenleri bir nevijri tekil ederdi
11

Abdlmecid, Meclis-i Vala'da verdii sene ba nutkunda bu idari

isiahat zerinde ehemmiyetle durmutur12 Ubicini
13
bu meclisleri
Fransz "departement" meclislerine benzetir. Ona gre, bunlar "Glhane Hatt- erif'nin Trkiye'ye getirdii en liberal messeselerden
9
Metin sureti, R. Kaynar, s. 254-58.
10
Bavekalet Arivi, Bdb-i Asqfi defter/eri, No. 370.
ll lbid, s. 13.
12
Litfi, Tdrih, VI. s. 93.
13
Letters on Turkey, Franszca'dan terc. Lady Eashope, Londra, 1856, s. 31.
130 Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri
biridir. Bu meclis, din ve mezhep fark olmadan btn imparatorluk
tebaas arasnda hukuk eitliini fiilen tesis etmektedir."
Burada aynca kayd~t.wek gerekir" ki, evail-i Reb'levvell
1256/1840 Mays balar tarihli fermanda siahat esaslann tesbit iin
tara ileri gelenlerinin Tkmerini renmek zere Payitaht'a anlmalan n grlmektedir. Sonradan, 1845'de stanbul'da tara byklerinden mrekkep istiari bir meclis toplanmtr14 Fikrin menei

phesiz budur.
Maliye'de slahat, Tanzimat'n temelini tekil etmekte idi, ve idari
sahada yaplan siahat daha ziyade mali merkeziyetilik sistemini uygulamak iin bir vasta olarak kullanlm grnmektedir.
Merkezden geni yetkilerle muhassllarn tayini, vergi tahsil ilerini valilerin ve ayann kontrolnden kurtarmak ve bylece onlarn
yaptklan veya sebep olduklan suiistimallere son vermek gayesini gdyordu.
Modem maliye idaresinin merkezi kontrol prensibi, yani her trl
gelirin dorudan doruya merkezi hazine adna toplanmas, ve her
trl giderin yine buradan denmesi esas kabul edildi ve maliye tekilat bu prensibe gre yeni batan dzenlendi.
Bu prensibin tabii neticesi olarak, Glhane Hatt 'nda vaat edildii
gibi, her eyden evvel iltizam usUlnn derhal kaldnlmasna karar verildi. ltizam aardan ve her trl muktita'a'Iardan
15
kaldnld. Daha
Glhane Hatt'nn ilanndan nce gmrklerden iltizam usul kaldnlmt. "Ref ve ilga olunan baz rsumat-i muhdeseye mukabil ahz
lazm gelen rsumat- cedidenin dahi inzibat-i istihsali zmnnda gmrkterin ikiyz elli drt senesi Martndan itibaren hazine-i mezkUr tarafndan (Mansure hazinesi) zabtiyle emaneten ihale ve ilerinden cesimce olanianna mstakil memurlar intihab ve tayin" olunmutu16
Bu.
defa bu rsumun merkezi hazine adna tahsili ile grevli mt4asslar
tayiri olundu. Ad geen genelgede, iltizam usulnde, halkn devlete
borlu olduu muayyen vergiden ok fazlasn dernee mecbur olduu itiraf olunuyor ve hazineye ait "kaffe-i mukata'at ve sair
iltizamatn maktU'iyet vehile mltezimler uhdelerine ihalesi hususu
fesh ve ilga" olunduu bildiriliyordu.
14
Bkz. B. Lewis, The Emergence of Modem Turkey, Oxford University Press, Londra,
s. ll0-111.
15
Mukata'a geni manasnda, tlevlete ait, muayyen bir sre iin miktan kestirilen herhangi bir gelir kayna olup umumiyede bu miktar zerinden iltizfuna kanlr ve
mltezimler (eskiden funiller) tarafndan artrma yolu ile iltizin olunurdu. Bunun yamnda ikinci usUl, emanet usUl olup bu gelir kaynann devlet tarafndan tayin olunan
maal bir memur, emin, vastas ile tahsilinden ibarettir. Aar nisbeti vs. hakknda A.
Vefk,bid.; Meclis-i Muhasebe iin Luifi, VI, 125.
16
Bursa er'iye Sicilleri, C. 540, s. 46.
131 Halil nalck
1838'de ve sonra Glhane Hatt'nda ilan olunan vergi prensiplerinin uygulanmas, yani vergide servet esasna gre istisnasz herkesin
bir nispet altnda devlete vergi demesi iin alnacak tedbirler, MeclisiVala'da grlm ve bu mzakereler sonucunda vergilerin ve tahsil usulnn tespiti iin her eyden evvel emlak ve nfus tahriri yaplmas ve taradan arlan ahalinin ileri gelenlerinden (vcuh-i
ahiilf) durumun soruturolmas gerekli grlmtr17 . Bu i zaman

istediinden yeni sistemin derhal uygulanmas mmkn deildi. Bu

arada devlet gelirlerinin kaybolmamas iin bu sene geici olarak her
blgeden durumuna gre bir miktar pein para toplanacak; bu meblan, vergi olarak ahslar arasnda taksimi ve tahsili -iini her yerde
sancak meclisi dzenleyecek, ileride herkesin verecei vergi miktar
belli olunca alnm fazlalar geri verilecekti. ltizam usUl kaldnlm
bulunduundan bundan byle taradaki voyvoda ve mltezimlerin ileri son bulmutur. Tahsil ilerini muhassl ve meclis yapacaklardr.
Memur ve grevlilerin trl adiara halktan kendileri iin aldklar her
trl resim ve aidft kaldrlmtr. Bunlarn banda tayyilrat ve
cera 'im (zuhUrata bal resimlerle kk sular iin alnan para cezalar) gelir. Bunlar, eski kanunnamelerde tayyarat, bildihava veya
resm-i niyabet (kad naiblerinin hkmyle alndndan bu ad almtr) ad altnda tirnar sipahisi gelirine dahil edilirdi; tirnar rejimi bozulunca memurlarn suiistimallerine konu olmutu. kincisi, valilerin ald hazeriyye, seferiye, kudumiyye, terifyye, mefrCtat-bahii, zahire
bahii, ayaniyye, kap-harc ve merkezden gnderilen dier grevlilere
denen mbairiyye, kaftan-bahii, menzil-beygiri, kolcu ve sair aidattr. Adet hkmne girmi olan bu telkalif, halkn memurlar tarafndan
keyfi bir ekilde soyulmas neticesini verirdi ve merkezi hkmetin
bunlar kaldrmak veya bir dzene balamak iin yapt teebbsler18
imdiye kadar bir netice vermemiti. ncs, eski avarz vergilerine
bal olup merkezi hazine iin toplanan verginin kazalarda hane bana taksim ve tahsili srasnda ayan ve dier grevlilerin hizmet ve
masraflar karl aldklar aidattr19 Halk en ok bezdiren adetler17
Bu reform daha 1838'de tasarlannt (yukarda bak. Sened-i ttifak ve Glhane
Hatt, s. 61 1). Tanzimat-i Hayriye, IL Mahmud'un son zamanlannda hayli geni lde uygulanmaya da balanmt. Bavekalet Arivi'nde 1254 ylna aid N. 253
Mhimme defterinde bu reformlar hakknda esasl bilgiler mevcuttur. Karantina, msiderenin kaldnlmas hakknda yeni tedbirler, kylleri konrnak iin bir tilkm idari
ve mali tedbirler, bu arada murabahann nlenmesine dair kararlar, iktisadi hayat
canlandrmak iin alnan tedbirler, ve bilhassa yed-i vahid usul denilen inhisarlann
kaldnlmas zikredilebilir. O tarihte bir yeni ceza kanunnamesi de hazrlanmakta idi.
18
16. asrdan beri tahta cl1s eden her Padial, idari ve mali suiistimalleri men' eden ve
yeni bir adalet devri ana vadeden adaletnameler karnaa balamlardr. Bunun en
eski ve mehur rneklerinden biri III. Mehmed'in 1004/1596 tarihli adaletnamesidir. Baknz: M. C. Uluay, Saruhan 'da Ekiyalkve Halk Hareketleri, stanbul, s. 163-69.
19
Bunlar iin bkz. Uluay, Jbid, s. 110-139 ve indekste ad geen resimler; keza onun,
132 Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri
den biri de grevlinin bir ehre, kasaba veya kye gittii zaman kendisinin, maiyetinin ve hayvanlannn .yiyeceini halkn zerine yklernesi veya karlnda bir para istemesidir. Ulaklar (posta) iin aynca
beygir salamak mecburiyetfvardr. Eskiefen beri yerlemi olan bu
adetler, merkezi otorite gev-edii zamanlar bilhassa ky halk iin bir
felaket halini almtr. Abdlmecid'in cl1s fermannda ve Tanzimat'n uygulanmas ile ilgili ad geen fermanda
20

, bu duruma son verilmesi "kavas ve tatardan tavzera-yi izama vannca kaffe-i me'klat
ve saire paras ve menzil ve kira hayvanat cretle tamamen kendilerinden alnarak bundan dolay ahaliden bir ake ve bir habbe kmamak zere" yeni bir nizarn konmas emredilmitir. Reit Paa, bu kararlarn uygulanmasnda titizlik gstermitir. Tanzimat'n ilanndan
hemen sonra bu konuda Meclis-i Vala'ya gelen ikayet ve davalan
dikkatle inceletmi ve halktan eskisi gibi kanunsuz aidat toplayarak
angarya ykleyen, rvet alan idare adamlarn, vali, muhassl ve kaza
mdrlerini, yeni ceza kanunnamesine gre azletmek, para cezasna
arptrmak veya hapsettirmekte tereddt etmemitir. Arivde
1256/1840 ve 1257/1841 ylna ait defterler
21
bu gibi kararlarla doludur. Azil cezasna aptrlanlar arasnda yeni tayin olunan muhassllann okluu da dikkati eker, Bunlarn ekseriya eski alkanlklarndan
vazgemeyen eski memurlar olduu unutulmamaldr. Reit Paa'nn
baarszlnn balca sebeplerinden biri, bu reformlarn ruhuna uygun hareket edecek bir personelden mahrum olmas idi.
Tanzimat'n derhal uygulanan esaslarndan biri angaryann ve
servajn kesin olarak kaldrlmasdr. Daha 1838 Austosu'nda Rumeli
valilerine gnderilen bir fermanda reayay isyana srkleyen bu angarya maddesi zerinde durulmutu. Bu vesikada, Rumeli tarafndaki
yerlerin ou ileri gelenlerinin blgelerindeki reayay kendi satn
alnm kleleri sayp iftlik hizmetlerinde ve dier baka ilere cretsiz kullanmakta, reayadan birisi o iftlikten aynlp baka bir iftlie
gitmek veyahut baka bir ie girmek istediinde salvermemekte, evlenme ilerine karmakta, bunun gibi trl mezalime ka1kmakta olduklar bildirilmitir. Sultan, bunlar kesin olarak yasak ettiini ve aykr hareket edenlerin yaynlanacak ceza kanunnamesine gre cezalandrlacan tebli etti
22
.
Angarya maddesinin ne kadar nemli bir konu olduunu ileride
N i ve Vi din isyanlarn incelerken daha yakndan greceiz.
18. ve 19. yzyllarda Saruhan.'da Ekiyalk ve Halk Hareketleri, stanbul, 1955, s.3655. Anadolu'da halk hareketleri ve itimai artlar hakknda Uluay'n yaynlan, metinlerde baz yanllar olmakla beraber, zengin malzeme ortaya koyan ilk eserlerdir.
20
Bkz. Ekler No. II ve IV.
21
Bavekalet Arivi, Mhime defter/eri, No. 254 (H. 1256-58 yllann kapsar); keza,
Maliye yeni seri, No. 13663.
22
1254 Cea.ziyeliihirevali tarihli fennan (Mhine No. 253.s. 10) Metin iin bak Ekler No.
1.
133 Halil nalck
Reiiyay ilgilendiren ok mhim bir konu da cizyedir. eri'at'a
gre yalnz gayrimslimlerden alnan bu ba vergisinin tahsilinde de
nemli siahat karanna vanld; fakat er'i bir mesele olduundan bu

hususta evvela eyhlisliim' dan bir fetva alnd.

Cizye, cizyedar denilen talsildarlar veya mltezimler tarafndan
topland zaman eitli suiistimallere konu olmakta idi. Cizyedarlar,
kendileri iin mafet, resm-i kitabet, zahfre, sarrafiye, ko/cu akesi
gibi eitli adlar altnda aidat alrlar ve bunlarn tm resmen cizyenin
yirmi bete birine ykselirdi
23

HkUmet daha nceki asrlarda da, zel durumu olan baz blgelerde, cizyeyi kesimle, yani maktU' olarak reiiya zerine brakm ve
onlann kocabalan tarafndan toplanmasna ve toptan hazineye teslimine msaade etmitir. Reaya bazen hkmete resmi miktardan fazlasn teklif ederek cizyede makt usulnn uygulanmasna salard.
Baz yerlerde bu tahsil ilerinde Mslman ayan gibi ahsi karlan
olan kocabalar, reayay tahrik ederek bunu salamaa alrlard.
Tanzimat'n ilan ile beraber, maktil' usul btn mparatorlua temil
edildi. 1255 Zilka'de tarihli mezkUr fermana gre
24
her sancak ve
kazann deyecei cizye mikdann gsteren defterler merkezden muhassllara teslim edilecek, muhassl mahallinde her kaza ve kyn bu
miktar zerinden eskiden beri verdikleri hisseleri ayracak ve reaya
kocabalann anpkendilerine bildirecektir. Kocabalar, buna gre
kendi blgelerinde reayadan zengin, orta halli ve fakir (a 'la, evsat,
edna) olduklanna gre nisbet altnda cizyeyi toplayp muhasslha
teslim edeceklerdi. Cizye, yalnz gayrimslimlerden toplanan bir vergi
olduu iin, bu verginin alnmasn reaya, ilan olunan vergide eitlik
prensibine aykn bulmakta idi. Avrupa basnnda da Tanzimat' tenkit
edenler, bilhassa bu nokta zerinde durmakta, eitliin kuru bir vaidden
ibaret kaldn ileri srmekte idiler. Halbuki Osmanl Devleti bir slam
devleti olarak cizyeden vazgeemezdi. Bununla beraber Bab- Ali, 1851
tarihine doru cizyenin kaldrlmas ve herkesten eit olarak alnan bir
ba vergisi haline getirilmesini dnd ve nihayet 1856 Isiahat Ferman'ndan bu esas ilan olundu ve cizyebedel-i asken"'ye evrildi.
Reaksiyon
Umumiyetle vergi sisteminde yaplan deiikliklerin ve angaryann
kaldmimas karannn meydana kard ar problemleri ve kargaalktan, Ni ve Vidin isyan1ann incelerken yakndan grm olacaz.
Reit'in iktidardan dmesinde bilhassa mali salada baanszl amil
olmutur. Meclis-i Viiiii'nn yapt en mhim ve radikal reform, ilti23
Bkz. Djizya, Encyclopedia ofis/am, 2. tab', I., s. 565.
24
Bkz. Ekler, vesika No. IV, s. 666, ve muhassllara verilen talimat (A.Vefik, s. 7-32;
R. Kaynar, s. 22445).
134 Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri
zfunn kaldmimas idi. Devrimci bir kararla kaldnlan bu asrlk messese yerine konan yeni tekilat, vasta ve _eleman yokluu yznden
maliyeyi bir anari iine~J;p;tr. Dier Jaraftan geni bir zmre, bilhassa mltezimler, voyvoda ve sarraflar ve onlara bal bir sr kim-

seler bir anda kazan ve Stisnar kaplannn kapandn grmlerdir.

Bunlann arasnda tarada kk iltizamlan zerine alan ve bu yolla
zenginleen bir ok ayann ve aalann bulunduunu unutmamak lazmdr. Bir takm aalar, servete gre vergi deme prensibinin uygulanmas yznden deyecekleri vergi miktannn birden bire arttn,
yahut eskiden olduu gibi, angarya yoluyla ve yerlemi adetler ve eitli suiistimallerle halktan szdrdklan menfaatlere son verildiini
grmlerdir25 Vergi demekte herkesin eit olmas, imtiyazlarn ve
muafiyetierin kaldnlmas, eskiden az vergi veren ayan ve orbaclann
ve vergiden muaf bulunan din adamlannn iddetli muhalefeti ile karlamtr. Hristiyan vakflann vergiye tabi tutulmas ve bu maksatla
bu gelir kaynaklannn snrlandnlmas, halk zerinde byk nfuzu
olan ruhhan snfn siahat aleyhine evirmitir26
Btn bu idari ve mali slahatn uygulanmasnda Reit Paa almaz glklerle ve baanszlkla karlamtr. Kat zerinde yaplan slahat, yeni adlar altnda eskinin devamndan, yahut en ok eski
ile yeniyi uzlatran bir tedbirden ibaret kalmtr.
ilkin idari tekilata bakalm: Tanzimat'a kadar kadnn bakanl
altnda mahalli ayan ve erafn katld meclisler, verginin taksimi ve
toplanmas ve mahalli idarenin harcama ve giderlerinin tayini hususunda yetki sahibi idi. dari-mali davalar kadlar vastasyla grlrd.
Baz davalarda ayan bakanlndaki mahalli divanlann karar verdii
anlalmaktadr. Tanzimat'n getirdii meclisierin eskisinden fark,
bakanln kadlardan, yani ulemadan alnp valiye, muhassla veya
kaza mdrne, yani idare adamlarna verilmesi ve gayrimslim tebaann, dini reisieri ve kocabalan vastasyla idarede sz sahibi olmasdr. Bu son tedbir de, bushtn yeni bir ey deildir. Zira, 18. asrda
da kocabalarn vergi ileri de hkCmetle reaya arasnda bir dereceye
kadar resmi bir rol oynadn biliyoruz. Bununla beraber kocabalarn mslmanlar yannda geni idari yetkilere sahip bu meclisIere resmen ye olarak kabOln, Tanzimat'n devlet iinde mslimgaynmslim arasnda eitlik politikasnn getirdii bir yenilik olarak
kabiii etmek lazmdr. dare adamlannn meclis bakanl ise, tara
idaresinin ulemann ve ayann nfuzundan kurtanlarak merkezi idarenin daha sk koptrol~ altna sokulmas neticesini douracakt. Bu
25
Bkz. aada, s. 635.
26
Aynaroz {Athos Da) Manastrlannn arazi gelirlerinin vergiye tabi tutulmas maksad ile arazi tariri ve vergilerinin arttnlmas hakknda Bavekalet Arivi, Maliye yeni
seri No. 13663, s. 93-94'de 22 Zilka'de 1257 tarihli ferman.
135 Halil nalck
meclislerin, halkn idareye itirakini salad iddias da aynen kabul
edilemez. Meclis yelerinin ounluu valiye tabi idare adamlanndan
mrekkeptir. Dier taraftan halk temsil etmesi gereken bu meclislerde, Hristiyanlann ounlukta bulunduu yerlerde dahi Mslman
yeler gayrimslimlere kar ekseriyette idiler. yeler ise o mahallin
vcuhu, yani ileri gelenleri, eski ayan ve Hristiyanlardan ise kocaba ve orbaclan arasndan seilmekte idi (ayan kelimesi II.Mahmud
devrindeki te'dib hareketinden sonra gittike az kullanlnaa balan-

m onun yerine vucuh, mteayyinan, erbtb-i iktidar gibi kelimeler

tercih olunmutur). yelerin seimi u kank usule gre
27
yaplmakta
idi: Evvela namzetlerin, o yerin namus ve dirayeti ile tannm
hemehrileri arasndan olup mahkemeye gidip adlann kaydetlinneleri
gerekirdi. Seim heyeti ise, u suretle meydana gelmekte idi: Her
kyde toplanan halk arasndan be kii kur'a ile seilip kaza merkezine gelir. Orada kylerden toplanan bu adamlar mahallin "eshab-i
emlak ve er-bab-i iktidar addolununanlan" ile bir araya gelirler.
Bunlann arasndan mahallin byklne gre 20, 30 veya 50 kii seilir. Bunlar seici heyeti tekil ederler. Namzetler, kur'a ekilerek sraya gre bu seici heyet huzuruna karlar. Kendisini isteyenler bir
tarafa istemeyenler bir tarafa aynimak suretiyle reylerini izhar ederler.
Semenler zerinde bask yapanlar ceza kanunnamesine gre cezalandnlr.
Yirmi sene sonra bir Fransz seyyah Perrot
28
, bu meclisler hakknda u dikkate deer tafsilat vermektedir: "Azann seim usul dzensiz ve keyfidir. Meclisin toplanmas, buna engel olmakta menfaati
bulunanlara tabidir. Nihayet meclisin yetkileri belirsiz olup aka tayin ve tesbit edilmemitir ... Eer bir yerden meclis yeleri aralannda
aniam ve balanna faal ve kabiliyedi bir adam geirmi iseler,
meclis stn bir nfuzasahip olabilir; aksi takdirde mdr ve kad ile
aniam bir ksm beylerin hkm altna girmi veya yeleri aralannda paralanm bulunan bu meclisler hibir i yapamaz ve bir hi
haline derler. Trk olsun Hristiyan olsun, ka meclis yesine sormu isem, bu meclisierin aldklan karariann hangi hallerde kanun
kuvvetini haiz olduunu, hangi hallerde sadece temenni ve dncelerini bildirdiini, ne zaman kesin karar veren bir mahkeme otoritesine
sahip olduu ve ne zaman bir danma heyeti durumunda bulunduunu asla anlayamadm. Gerekten una inanyorum ki, kendileri ile
konutuun yeler kendileri de bu hususta daha fazla bir bilgiye sahip
deildiler. Mesela Ankara'da durum aa yukan yledir: Trkazay
Yozgat Paas, yani eyaletin valisi seer ve reisi de daima Trklerden
olmak zere yine o tayin eder. Dier cemaatterin yeleri o cemaatin
27
Bkz. Seim nizamnfunesi slreti , R. Kaynar, s. 254-56.
28
Perrot, Souvenirs d'un Vayage en Asie Mineure, 2. tab', Paris, 1867, s. 343-46.
136 Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri
dini reisi tarafndan tayin edilir ... Genel olarak reayadan meclise gnderilen ye ekseriya kocaba deil, daha ziyade orta halli bir bujuva
olup ikinci dereceden bir adamdr. Bunu hayrede karlayarak bu teferruat kendisinden rendigim Katolik piskoposa dedim ki "bana
yle geliyor ki, burada-b~k aar mltezimi olup serveti sayesinde
kuvvet ve nfuz kazanm kocabalardan biri meclise gnderilse,
daha byk bir otorite ile daha cesaretle konuur, dilekleri ve dnceleri daha ziyade dinlenebilirdi". Buna yle cevap verdi 'Meclise

giden aza kendi adna deil, cemaat adna konumaldr. Dier taraftan
Kocabalar mecliste ileri gidince ahslann tehlikeye sokmaktan ve
gzetme zorunda bulunduklan herhangi bir Trk makam ile bozumaktan korkabilirler' .. Grlyor ki, durum olduka kanktr. Mhim
bir karar olmak bahis konusu olan nemli durumlarda byk meclis
toplanr, o zaman yelerin miktan daha kalabalktr. Bu toplantya
muhtelif cemaaderin dini reisieri ile en nfuzlu ahslar anlr. Esasen meclise gidecek mebusu semek ve vazifesini tayin etmek iin
cemaatin umumi toplants veya Avrupa'da olduu gibi seimler yoktur.
Ne milletin mecliste temsili ne de i ilerini kendi kendine idaresi diye
bir ey varadr. Bir kelime ile hibir eyin kesin bir dzeni, bir nizamnamesi yoktur. Bunun yerine saduyu ve rf ve adet hakimdir. Otorite
kendiliinden tabii olarak en zengin ve en kabiliyediye ait olur."
Bir ok yerlerde meclislere, bilhassa kk ehirlerde ve kasabalarda, aa ve vcuh-i memleket ad altnda eski ayan hakim olmulardr. 1850 Vidin syan'nda meclise aalann hakim olduu, memurlan,
kad ve mftiyi kendilerine uydurarak valinin otoritesini sfra inciirdikleri ve ilere hakim olduklan bizzat hklmetin soruturmas neticesinde meydana kmtr29
Ziya Paa diyor ki: "Derebeylii, yenierilik, muhassl mtesellimlik usul-i zalimanesini Tanzimat' Hayriye eeri laftan ilga etmi
ise de ... taralann her yerinde derebeyleri elyevm mecvd olup fakat
isimleri bakadr. Bunlar iki snf olup bir takm konsoloslar ve dieri
aze-yi meclis, mu 'teberdn, vcuh-i belde denilen erbilb-i nfUz ve servettir"30.
Tanzimat'n ilanndan sonra ayan, yalnz meclislerde deil, idarenin aa kademelerinde de hakim olmakta devam ettiler. Yeni tekilatta kaza mdrleri, eski mtesellimler gibi vali tarafndan o memleketin ileri gelen nfuzlu aalan arasndan seilir ve memuriyederi
merkezi hklmeti tasdikiyle kesinleirdi31 . 1850 tarihli bir fermanda
Vidin'de kaza mdrlerinin de, meclisteki ayan gibi Tanzimat esasla29
Bkz. H. nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara, 1943, s. 76. Ekler, N. VI. VII.
30
Ziya Paa, Arzhal, stanbul, 1372.
31
Bu srada yazlan yazlarda kaza idare amirlerine kaymakam unvan kullanlmakta idi.
137 Halil nalck
nna aykn hareketlerinden ikayet olunmakta idi
32
. Bab- Ali durumu
bildii halde, onlarn yerine gndermek iin elinde, zel mekteplerde
bu i iin yetitiritmi memurlar yoktu.
Tanzimat siyasetine kar olan ulema da bu meclislerde muhafazakar aalar yannda yer almakta, baz yerlerde halk aka isyana tevike kadar gitmekte idiler.
Bu yolda fazla ileri giden ulemaya kar Meclis-i Vala'nn harekete
getiine dair bu devre ait ariv kaytlar bulmaktayz. Mesela Adapazan meclisinde ye bulunan mftinin kahvehanelerde vergi aleyhine
halk tahrik etmesi zerine kendisi azledilmitir33 .

Amasya'da karantinaya kar ulemann tahrikiyle karantina doktorunun katline sebep olanlar arasnda meclis yeleri de vard34
Midilli'de Mevlevi eyhi Abdlkadir Efendi ile mderris Mustafa halk
isyana tahrik suundan mecliste muhakeme edilmi ve mderrise eyhlislam tarafndan ihtar gnderilmitir35 Reayaya kar eski keyfi
hareketerinde devam etmek isteyen ve bylece Tanzimat esaslarn
ineyen baz aalann eyalet byk meclislerinde veya stanbul'da
Meclis-i Vala'da muhakeme edildiklerini ve yeni karlan ceza kanunnamesine gre hkm giydiklerini grmekteyiz. Baz eleb~lar
verginin arlatn ne srerek halk tahrik etmekte idile~6. Bunlardan Bala ayan Yacolu brahim Aa hadisesi zerinde durolmaa
deer. Yaplan soruturmaya gre, Bala'nn Yeni eyh Ky'nden
olan Yacolu ekseriye bu nahiyenin ayanln elde etmi ve "her bir
hususu angarya olarak bila cret ahaliye ryet ettirmee alm ve bu
ana kadar bir aka teklif (vergi) vermemi"tir. Tanzimat'a gre vergi
muafiyeti kalktndan elinde bulunan geni mukat'a topraklar iin herkesle beraber vergi vereceini anlarn ve bunun zerine kendi ky ile
dier kyler ahalisini tahrik ederek Ankara civarna drt yz kadar fakir
kyly toplamaa muvaffak olmutur. Bu topluluk nasihatle datlm, Yacolu tutulmutur. stanbul'da Meclis-i Vala'da yaplan soruturmada geen yl I 500 kuru vergi verirken bu sene kendisinden
2400 kuru istendiini, iki eei olan fakir bir kylden eskiden altm
kuru alnrken bunun imdi 150 kuroa kanldn beyan ediyor
37

32
Bkz. Lutf, Tarih, TTK ktphanesindeki yazma cilt IX.
33 o
Bak Ekler. N. XII.
34
Bavekalet Arivi, Bab-i Asafi defter/eri, No. 370, 20 Safer 1257 tarihli yaz Bkz.
Ekler No. IX.
35
Ibid., 16 Safer 1257 t. yaz. 36
"Yalva kazas ahalisinden ma'lfm'l-esiini ehiis Tanzimat-i Hayriye usul-i
mehiisin-mfl iktiziis zere hisselerine isabet eden tekiiiitin 'adem-i i'tiisyn alaliyi ifsada ibtidar eylemi olduklar"(Ibid., s. 70, tarih: 4 Rebi'lahir 1257). Adapazar
mftisi "stl karyesi ahalilerine dahi sizin vergileriniz daha noksiin iken ziyade
matlfb olunuyor dey ihtilale vermi .. " (bid., 20 Safer 1257) ve baka benzeri hadiseler iin ayn defter.
37
Bkz. Ekler No. Xl.
138 Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri
Neticede, bu zmreler, tabii Reit Paa ve slahat aleyhine her vastay kullanarak mcadeleye girieceklerdi. Isiahattan sonra geici
devrede bilhassa aarn topl~masnda meydana kan kargaalklar ve
eski mltezimlerle mahalli ayain baltalama hareketleri yznden
1839-1840 yl devlet-geTrinin mhim bir ksm toplanamamtr.
Mehmet Ali 'ye kar yaplan fe1aketli sava neticesinde hazine zaten

byk bir sknt iindeydi. Reit Paa iktidara gelince istikraz teebbsnde bulunmu ve devlet masraflannn ve maalann bir ksmn
es ham kava 'imi denilen bonotarla demek mecburiyetinde kalmtr 38
Reit Paa'nn Paytaht'taki dmanlan onu drmek iin bilhassa
bu durumdan yararlanmlardr. Sarayda damatlar, Rza, Mehmet Ali
Paalar Sultan, Reit aleyhine tahrit etmekte idiler
39

Nihayet 7 Safer 1257/31 Mart 1841'de Reit Paa'nn azli

40
ile
muhafazakarlar iktidara geldi. imdi Rza Paa duruma hakimdi. O,
askeri slahata ncelik verdi.
Yeni idare ibama geer gemez btn valiliklere gnderdii bir
fermanla muhafazakar Mslmanlar tatmin ve hlrumetin muhafazakar politikasn teyit etmee alt. Bu fermanda Halife-Sultan "Ahkarn- diniyyenin crasna dikkat farz- 'ayn" olduunu belirtiyor ve
mazeretsiz be vakit namaz terk edenlerin cezalandnlacan ihtar
ediyordu41
Muhasslhklar derhal kaldnld, valiler eyaletin veya
sancan yalnz asayi ilerinde deil, maliye ilerinde de eskisi gibi
yetki sahibi oldular. Bu yerlerin "umr-i maliyeleri umr-i zabtiyyeleriyle birletirilerek mirlerine emiineten ihale edilmitir''. Vergi
defterleri gnderilmi ve kendilerinden bu defterlede tayin edilen vergiyi tam olarak vaktinde gndereceklerine dair mhrl taahtname
istenmitir. Buna gre, ihmal yznden noksan gnderen valiler bu
38
Bkz. Ekler, No. V. stikraz teebbs iin bak. R. Kaynar, s. 283-91; buna ait vesikalar No. 254 Mhimme defteri'nde bulunmaktadr. Aynca bu defterde Tanzimat'n dier
iktisadi teebbsleri ve ticaret rejimi hakknda (gmrkler, 1838 ticaret muahedelerinin
uygulanmas, Feshane ve dier fabrikalar, Ereli'de maden kmrnn iletilmesi,
para ve kredi) aydnlatc vesikalar vardr. Bu devirde Tanzimat'n iktisadi-ticari politikas iin aynca bak. F. E. Bailey, British Policy and the Turkish Reform Movement,
Cambridge, Mass., 1942. Gittike artan ticaret an altn ile demek zorunda kalan
Babali, kat paraya ba vurduu gibi madencilii ve ziraat gelitirerek memleket
servetini arttrmak gibi olumlu tedbirlere de ba vurmutur. Sadk Rifat Paa ve Reit
Paa bu devirde memlekete A vrupai iktisat mefhumlann sokmakta idiler. Reit Paa,
liberal bir iktisadi-ticat politikann memleketi kalkndmca inancnda idi. Yeni Trkiye'nin iktisadi durumu iin hayati bir ehemmiyeti olan bu devriniktisadi tarihi henz
esasl bir monografye konu o1mamatr. Bu sahada iktisadi dnce hal<.knda Z. F.
Fndkolu'nn, S.igener'in almalann ilk adm olarak ehemmiyetle zikretmeliyiz.
39
Bkz. Cevdet Paa, Tezdkir, s. 1-12, C. Baysun neri, Ankara, 1953, s. 6-9.
40
Reit Paa'nn aziinde Msr Meselesinin yeniden alevlenme istidad gstermesinin
balca amil olduu hakknda bak. Cevdet, Teziikir, s. 8-9; R. Kaynar, s. 382-86; Lutfi,
VII., s. 6-7.
41
Mhimme defteri, No. 255, Rebi'levvel 1258.
139 Halil nalck

noksan kendi ceplerinden dernee mecbur olacaklard. Maliye ilerini yrtmek zere gnderilen mdr ve katip, valilerin emri altna
konmutur42
. Rumeli'ye gnderilecek sabk HariciyeNazn Mehmet
Sadk Rifat Paa'ya ve taradaki idarecilere hitab eden ikinci bir ferman43 (evail-i Receb 1258/1842 Austos ortalan) Tanzimat esaslarn
teyit etmekle beraber, Reit Paa'nn en radikal grnen baz reformlann, devlet ve halk iin dourduu glkler yznden kaldrmakta
ve eski messeseleri geri getirmekte idi. Bu fermanda Padiah, memleketi ve milleti kalkndrmak ve tebaann emniyet ve huzunnu salamak maksadyla "Tanzimat- Hayriye usll'n koyduu, fakat baz
glkler meydana ktn akladktan sonra bu glkleri gidermek zere bu esaslarda vkelann oybirlii ile deiiklik yapldn
bildirmektedir. Bu glkler ve alnan yeni tedbirler fermanda yle
belirtilmektedir:
1- Tayin olunan vergilerin tahsilinde ahaliden baz kimseler yalnz
"kend meram ve maksldlann istihsal mniyesiyle" engel karmaktadrlar. Bu gibiler hem halk kkrtmakta, hem de vergi toplanmasnn gecikmesine sebep olmaktadrlar. Valiler bu gibi mfsidleri
aratrarak hak ettikleri cezalan verecekleridir.
2- Emanet usllile, yani devlet memurlan vastasyla aar vergisinin tahsilinde kayplara uranlmtr44
. Bu kayplan nlemek ve ayn
zamanda tarada ileri gelenlerin ve halkn ticaret ve kazanen salamak zere
45
ilann mahallinde mdrlere ve ileri gelenlere
"maktl' an" ihalesine karar verilmitir 46
.
Dier vergilerin de eskisi gibi iltizama verilmesi dnlmektedir.
Dier taraftan daha 1257 yl balanndan itibaren nemli blgelerde
muhassllklar birletirilerek eyaletlere defterdar ad altnda daha geni yetkili maliye amirleri tayin edilmee balanrnt47
. Reit Paa dnce her yerde muhassllarn yerini bu defterdarlar almtr.
3- Memurlarn suiistimalleri ve halka kt muameleleri nlenecek
ve vergi meseleleri dolaysyla halk tahrik edenler cezalandrlacaktr.
42
Bavekalet Arivi, Maliye yeni seri, No. 13663, 10 Ramazan 1257 t. yaz. 43
BkZ. Ekler, No. XIV; kar. Lfitfi, VII., s. 35-53.
44
Muhassllar ve adamlar tarafndan, yani dorudan doruya devlet tarafndan toplanan, der-anbar edilen, aar ,yani aynen alnan toprak mahsulleri vergisi, bir ok yerlerde
vasta yokluundan pazara getirilip paraya evrilememi, silolar olmad iin ryp
malvolmu ve neticede bu en mhim gelir kaynanda ehemmiyetli bir azalma olmutu. Tabii bunun btn sorumluluu Reit Paa'ya ykleniyordu.
45
"Hem telefatn n kesdirilip ve hem de vcfih ve ahali hakknda bir nevi' temett'
ve ba'is ticaret olmak zere", baka deyimle mltezim, ayan ve aalann eskisi gibi
devlet gelirine ortak olmas iin.

46
Hatrlanaca zere kaza mdrleri bir ok yerlerde eski ayan , yeni deyimle vcfih-i
ahali idi. Permanda iltizam kelimesi yerine de makt1 'an ihale terimi kullanlmtr. 47
zmir'de defterdarlk ihdas hakknda Maliye yeni seri, Nao. 13663, s. 46. Reit Paa
dnce her yerde muhassllann yerini defterdarlar ald.
140 Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri
Yeni tedbirlerin uygulanmas eyfiletlerde, imdi tekrar geni yetkilerine ve otoritelerine kavumu olan mirlerin, yani valilerin eline brakld ve genel mfetti olarak Rifat Paa Rumeli ve eski Meclis-i
Vala reisi Mahmud Hasib'P'3:a Anadolu"ya gnderildi. Yaplan deiikliklerden biri de ilmiySo snfn tatmin ediyordu: aban 257 / 8
Eyll s4 'den itibaren naiblerin, maalann muhassllktan alan aylkl memur sfatna son verildi ve eskisi gibi er'i resimleri dorudan
doruya alnalanna msaade olundu. Fakat harc-i imza ve ikramiye
yine yasakt (bunlar vergi tevziinde kadlar ve naibler tarafndan adet
olarak alnrdt8
Reit Paa'nn vergi reformu yukanda iaret ettiimiz gibi, imparatorluk iinde ciddi itimal sarsntlara sebep olmutu. Rumeli'de
baz ayaklanmalann bu noktay iyice aydnlatt grlmektedir.
. Ni syan (1841): Sultan; Glhane Hatt'n valilere tebli ederken ilk i olarak "asl halkn rahatszlna sebep olan vergi maddesinin yolsuzluu belasn def'edp ve Jafijleterek bir hsn-i suret verileceini" bildirmiti.
Herkesin belirli bir nisbette geliri zerinden vergi denmesi esas,
angaryalann ve iltizam usulnn ilgas, Srbiya ile snrda olan Ni
blgesinde zel bir fermanla reaya orbaclannn49 hazr bulunduu
bir toplantda ilan edildi. Buna gre, herkes servetinin yz kuruta
kuru 2 parasn (bir kuru 40 para) devlete vergi olarak verecek, bu
vergiden Mslmanlar ve dier imtiyazl ahslar istisna edilmeyecek
ve reayann vergisi her kyn knezi tarafndan toplanacak, kanund
hibir vergi alnmayacak, memurlar herhangi bir ekilde kendileri iin
reayadan hibir ey alamayacaklar ve kendilerini reayaya besletmeyeceklerdi. Kylerden subalar50 kaldnlacak, yalnz krserdan kalacak,
o da masrafn kendi cebinden karlayacakt. Reaya bu slahat memnuniyetle karlad.
Bu vergi slahat, blgeden alnacak verginin bir ksmn eskiden
vergiye tabi olmayan bir ksm Mslmanlara ve imtiyazl 'Avrupa
tccarlanna', yani Avrupa ile ticaret yapmak iin zel msaadesi olan
gaynmslimlere yklediinden kylnn vergi yk yan yanya azalm olacakt51
.
48
Bkz. Ekler, No, XIII.
49
Bulgarlar arasnda,zengince ileri gelenler orbac adile anlrd. Her mahallenin bir
orbacs vard. orbac hakknda bak. H. nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara 1943, s. 68, not 3. . ~ 50
Bu subalar hakknda bid.; indeks.
51
N i kazalar ve kylerinin vergisi mhim lde artm deildi:

1253/ 1837 de yk 30400 kuru

1254/ 1838 de yk 25000 kuru
1255/ 1839 de drt yk
1256/ 1840 da yk 79000 kuru.
4 Halil nalck
Dier taraftan vergi reformunu uygulamak iin muhassl ad ile
yeni tayin olunan geni salahiyetli maliye amirleri tarafndan herkesin
mal ve mlk tahrir olunnaa baland. Bu i dokuz aydan fazla bir
zaman ald.
Reformun uygulanmasna giriildii zaman nceden tahmin edilemeyen glkler meydana kt. Evvela reaya tahrirde servetlerinin iki
misli gsterildiinden sziannaa baladlar; sonra, o zamana kadar
vergi demee'almam bulunan eski imtiyazl snflar, "Tanzimat-
Hayriyye'yi adem-i kablll daiyesiyle" reforma kar koydular. Bunlarn banda Ni Kalesi'ndeki Mslmanlar geliyordu. Bu serhat ehrindeki Mslman ahali evvelce sultanlar tarafndan verilen muafyetnamelerle vergi demekten muaf tutulmulard. imdi vergiye tabi
tutulmay bir hakszlk sayyorlard. Padiah yeni bir ferman gndererek emri teyit etti. Dier taraftan imdiye kadar fakir reaya kadar
vergi deyen zengin Hristiyanlar, orbaclar da vergi nisbetlerinin
servetlerine gre artmas zerine harekete getiler. "imdi hal u tahamml ve kar u ticarete gre hisselerini verdikleri halde erbab- iktidara ziyade ve fukaraya az bir ey dmesine eshiib-i iktidarn canlar
sklp" vergi reformu aleyhine propagandaya giritiler ve baka trl
iddialarla reayay tahrik ederek ayaklanmaianna sebep oldular.
Reayann balca ikayetlerini, reaya vekili sfatn taknan iki orbac, Leskofal Nikola otkovik, Nili Pazarba stasyon -Marinkovik yle hlasa ediyorlard: 1- Vergi bata yz kuruta kuru
12 para olarak ilan edilmi iken, sonra sekiz kuru 12 para toplanmak
istenmitir. 2- araptan okkasna drt para, rakdan sekiz para resmin
affedildiiui Padiah ferman ilan ettii halde bu vergilerin toplanmasna devam edilmektedir. 3- Zecriyye resminin52
toplanmasna eskisi
gibi devam olunmaktadr. 4- Bundan baka, yanl doru Osmanl idarecilerine kar m1tad bir takm uygunsuzluklar isnad olunmaktadr:
Szde Paa kye inmi, kendisine ziyafet hazrlatm, imi sonra baz
bir takm uygunsuz hareketlere kalkm, 5- Mslmanlarn Hristiyan kadnlarn zorla Mslman yaptklar da iddia edilmekte idi.
Osmanl makamlar ilk maddede Bulgarlan teyit etmiler, fakat
son iki maddede hakikate aykr iddialara bulunduunu ortaya koymulardr.
V erginin sekiz kurua kmas undan ileri gelmekte idi: HkUmet
bu blgeden istenen vergi toplamn aa yukar eski yllar miktarnda
tesbit etmi ( yk 79 bin kuru), ve bu miktar tespit edilen servet
miktarna blnnce nispet yksek kmt. Demek ki, hkumet vergi
gelirini indirmek istemiyor, yalnz bu yek1nun tebaa arasnda servete
gre daha adil bir ekilde taksimini salamak maksadn gdyordu.
imdi Mslmanlar, "Avrupa tccarlar", Yahudi ve Kptiler de ver52
Alkoll ikilerden alnan bir resim, bak. A. Vefk, Ibid., s. 404.

142 Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri

giye tabi tutulduklarndan gerekte kylnn deyecei miktar eskisine gre yarya inmekte idi. Reaya, bu noktay grd ve kabul etti.
Fakat ba sahibi olan orba9!r ve zengin I:Jristiyan kyller arap ve
rakdan alnan vergiye itirazda devam ettiler. Balarn battal edeceklerini, reayaya artk i vermeyeceklerini ve onlarn zmlerini almayacaklarn syleyerek kyly tahrik ettiler. Dier taraftan reaya,
zecriyye ve orman resimlerini Padiah'n affettiini ileri srerek bunlar demeyeceklerini bildirdiler. Tahsildarlara kar koydular. Tahrik
olunan reaya gelip Ni Kalesi altnda toplandlar. Paa, grme iin
aralanndan dokuz orbacy ard ve reayay kylerine geri gnderdi. Sonra bu arhaclarn tahriki sfatyla tevkif ederek Sofya'ya
yollad. Bunlar ancak iki ay kadar bir zaman sonra, iddiaya gre
Paa'ya para vererek serbest brakldlar. arhaclarn tevkifi hadiseyi
bsbtn alevlendirdi. 1500 kadar reaya, tekrar Ni varounda toplandlar; yzde ten fazla vergi deyemeyeceklerini, zira fazlasn memurlarn ve kocabalarn haksz yere kendilerinden almak istediklerini iddia ettiler. Reayann, vergi ilerinde Osmanl idarecileri ile birlikte hareket eden kocabalara kar cephe almas bilhassa kayda deer53. Vergi defterleri kocabalar (vilayet meclisinde ye olan Hristiyan ileri gelenleri) ile reaya tarafndan tetkik edilmek zere kiliseye
gnderildi. ncelemeden sonra borlu olduklar vergileri demelileri
iin reayaya bir ay daha mhlet verildi. kinci mhlet de getii halde
kyl vergilerini demedi ve iddialarnda srar ederek bu sefer Ni
kalesi altna derme atma silahlarla silahlanm olarak gelip toplandlar54. Ni-stanbul yolunu kestiler. Deirmenleri ele geirdiler ve
rastladklar Mslmanlan katletmee baladlar. Bunu gren Ni ileri
gelenlerinden ve meclis azasndan Kerim Bey kendi teebbs ile harekete geerek reaya zerine yrd ve stanbul-Ni caddesinin getii Katine boazn ellerinden ald. Ni Valisi bu hareketi kylerdeki
arhaclarn tahriklerine atfediyor ve gzlerini yldrmak iin Kosova
tarafndan Arnavut askeri (bir rivayette 200, baka bir rivayette 1500
kii) ararak asi kylerin zerine gnderiyor. Toplarn yardm ile
asilerin esas merkezi olan Kamania ve Mutafca Kylerindeki kuleler
zaptediliyor (1841 Nisan).
53
Kocabalar Hristiyan"ayan sfat ile eskiden beri vergi'nin Hristiyan mkellefler
arasnda taksiminde, toplanp sorumlulara tesliminde hk:imete vazifelendirilirlerdi.
Onlann ok defa bu ilerde yaptklan suiistimaller reiiyay aleyhlerine evirmitir. Eskiden Mslman ayan ile bu kocabalar vergi ileri iin kad mahkemesinde toplanrlard. Tanzimat'tan sonra ise yeni tekil edilen byk ve kk meclisiere dahil olarak
ayn rol oynamakta devam ettiler.
54
a Bir Osmanl memuruna gre asiler 1500 kadard. Fakat Mfetti Arif Hikmet
Bey'e gre Ni, Leskofa ve ehirky Kazalan hep birden ayaklanmlardr ( bak.
Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 29).
143 Halil nalck
Asilerin reisi kocaba Miliyo bu arpmalarda maktt11 dt. Reaya kylerine dalnaa baladlar. yanaclk yapmayacaklarna
dair sergerdelerinden besa yemin alnm olan Arnavutlar szlerinde

durmadlar. Sonradan dzenlenen bir rapora gre, Ni havalsinde Arnavutlar tarafndan 205 ky yaklm, lenler olmu, kadnlar ve ocuklar esir edilmi, hayvanlan ellerinden alnmt. 28 ky ahalisi oluk ocuu ile beraber Srp hudurlunu aarak br tarafa kamlard.
Hkmet hi arzu etmedii ekilde bu vahim durumun meydana
gelmesi zerine, Balkanlar'da Hristiyan ahalinin hamisi olduunu
gstermek iin her frsattn istifadeye kalkan Rusya, mdahalede gecikmedi. Kont Nesselrode, Bab- Ali'ye, hadiseyi ktleyen ve protesto eden bir nota verdi. ar hkmetinin bir daha bu ekilde uygunsuzluklann kmasn nlemek iin gereken tedbirleri mahallinde dolaarak tespit edecek bir memur gnderrnee karar verdii de bildiriliyordu. Bab- Ali telaa dt. Hadisenin kapanm olduunu ileri srerek bunu nlemee alt. Nihayet bu memurun reaya arasnda soruturmada bulunmakszn Ni blgesinden ylece gemesini kabul
etti
55
b. Dier byk devletler, Rusya'dan geri kalmak istemediler. Msr iinden malup km olan ve bu srada Lbnan'daki kargaalklara mdahale eden Fransa da harekete geti. Ni hadisesini ktleyen
bir nota verdi ve bu blgede soruturma yapmak istediini bildirdi.
Fransa'nn bu i iin akademi azasndan M. Blanqui'yi bu blgeye
gnderdiini biliyoruz
55
. u da kayda deer ki, genel bir ayaklanma
iin krk bin tfek salamak iin asilerin bir ajan Fransz konsolosu
ile bu srada temas salamt56
Prens Mettemich de hadiseyi pFtesto
eden bir nota gndermekten geri kalmad ve bu kargaalklarn Osmanl mparatorluu'nda genel honutsuzlua yol aacan ve da-.
nda mparatorluu korumaya alanlarn abalan zerinde kt etkiler yapacan belirtti
57
.
Bab- Ali, hadiseyi bir an nce kapatmak ve milletleraras bir
mdahaleyi nlemek iin btn gayretini harcyordu. Hadise, blgeye
muhtariyet verilmesi veya Srbistan'a eklenmesi eklinde sonulanabilirdi. Hkmetin tahkikat iin gnderdii Ahmet Tevfik Bey' e gre,
bu ayaklanma hakikatte reayann vergi ve sair sebeplerden urad
hakszlklardan domamtr, daha ziyade siyasi bir mahiyet tamaktadr. Bu blgedeki alt nahiye, evvelce 'Srbiya'ya ilhak iin ayaklandmld zaman Mslman halkn bu blgeden karlaca midi reaya zihninde yer etmi ve hadise reaya ileri gelenlerinin tahrik ile
patlak vermitir. Sonradan Srbistan'a snm olan reaya'nn geri
55
b Luifi, VII,~- 109-113.
55
Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 32.
56
Bevekalet Arivi, irade/er, sandk 13,2420 sayl irade.
57

Ibid.
144 Tanzimat 'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri
getirilmesi maksad ile yaplan grmeler iin Ni'e gelen 35 reaya
Ni iin farkl bir idare usul istemiler ve 'suret-i idare-i istikliUiyete'
dair szler sylemilerdir.
Muhtar Srbistan'n bu blge-'1e snrda olmas hadiselerin zuhuruna phesiz byk lde-etki yapmtr. Tahrikiler oraya kap snyorlar ve himaye gryorlard. isyan srasnda Srp Prensi kap
gelen 28 ky halkn hayvanlan ile birlikte memleketine kabUl etmi
ve bunlara kar asker sevkolunursa kendilerine yardma mecbur kalacan bildirmiti. Asiler, gerekten btn mitlerini Srp Prensine
balamlard. O zamanki Srp PrensiMihal Obrenovic'in ekingenliine karlk Prenses Liubitsa asiler lehine kesin olarak mdahalede
bulunulmasn istiyordu. Bab- Ali, Prens Mihal'e bir ihtar mektubu
gnderdi ve oraya snm olan Bulgar kyllerinin geri gnderilmesini talep etti. Dier taraftan Srbistan'dan atlm olan eski Prens
Milo Obrenovic, Eflak'da Bulgar komitecileri ile mnasebette bulunuyor ve Rumeli'de vukua gelecek genel bir ayaklanma sayesinde
btn gney Slavlann bana geme emelini besliyordu. Osmanl
makamlar, asilere kar gevek davranlrsa bunun btn Rumeli'de
genel bir ayaklanmaya yol amasndan ciddi olarak endiede idiler
58

Bab- Ali, Ni hadisesi zerine derhal esasl soruturmalam giriti.

Tanzimat'n uygulanmas iin Rumeli'ye gnderilmi olan genel mfetti Arif Hikmet Bey derhal N i' e hareket etti ve soruturma neticesini bir rapor halinde Bab- Ali'ye sundu59
.
Muhtelif kaynaklardan gelen, bu arada Srp hkUmeti tarafndan
verilen raporlarn altnda Meclis-i Vala 'da mesele uzun uzadya
grld. Sadrazam, Padiah'a bu mzakereleri zetleyen arz tezkiresinde60 "Anadolu ve Rumeli taraflarnda vaki olan uygunsuzluklarn
ekseri memurlarn vergi maddesinde yolsuz hareketlerinden ne'et
etmi olaca zahir"dir hkmn vermekte idi. Reayay yattrmak
zere derhal bir takm tedbirler alnd. Yakup Paa kumandasnda
Ni'e muntazam asker, asakir-i nizamiye, gnderildi. Arnavut babozuk askerinin esir ettikleri reaya fidye verilerek ellerinden kurtarld.
Yamaladklar mallar geri alnd. Padiah, 'atiyye-i ahane olarak reayaya 150 bin kuru dattrd. Srbistan'a kap snm olan kyllerle mahalli makamlarn grmeleri neticesinde bunlar yava yava
gelip kylerine yerlernee baladlar. 1257 C. Balan /1841 Haziran
sonlarna doru bunlardan 400 aile gelmi ve kylerine yerletirilmi
bulunuyordu.
Ni isyan dolaysyla meydana kan meseleler. Tanzimat'n ilan
srasnda Rumeli'deki'artlar yakndan gzlernek bakmndan nem58
irade No. 2424.
59
Ltfi, Tdrih, VII, s. 116-120.
60

rade/er, sandk 13, No. 2420.

145 Halil nalck
Ii dir. Bu isyan gstermitir ki, evvela Tanzimat esaslannn ilan gayrimslim reayada byk mitler dourmu, Padiah'n vaatlerini benimseyen bu reaya frsat bulduklan yerde tannm bir takm haklar
iin direnme hareketlerine girimilerdir. Vergi ilerinde eski idari suiistimallere artk katlanmayacaklann, haklann aramaa kararl olduklann gstermilerdir. Reayann bu cr'etli hareketleri ve yabanc
mdahaleler, Bab- Ali'yi ciddi kayglara drm ve Tanzimat'n
memlekette dauraca tehlikeler hakknda muhafazakarlann tahminIerin hakl karmtr. Muhafazakarlar iin, Tanzimat'n reayay martt genel bir ayaklanma ve mparatorluun paralanma tehlikesini yaratt iddialann Ni isyan dorulam bulunuyordu.
Dier taraftan Tanzimat'n yeni vergi politikas eski dzeni bozarak kargaalk dourmu, vergilerin toplanmasna engel olmutu. Bu
isyanda bilhassa dikkati eken bir nokta, harekette, eskiden vergi imtiyazlanna sahip olan zmrelerin n ayak olmu bulunmalandr. Soruturmalara gre bir tarafta reayay tahrik eden orbaclar ve kocabalar, dier tarafta isyan iddetle bastrmaa n ayak olan Mslman
aalar eski imtiyazlannn ortadan kalkmasna raz alamyorlar ve
"Tanzimat'n adem-i kabul daiyesiyle" hareket ediyorlard. Hristiyan cemaatinin ileri gelen orbaclan ise, Osmanl hakimiyeti ykld
ve Mslmanlar memleketten kt takdirde aalarn yerini alacaklarn umarak ayaklanmann liderliini zerine almakta idiler.
Bu itimai atma karsnda mahalli memurlarn tarafsz hareket
etmedikleri ve eski suiistimallerden kurtulamadklar meydanda idi.
Arnavut babozuklarnn iddetli hareketi, muhafazakarlar iin
eri'atca mahzur grlebilirdi. Zira Halife'nin emirlerine kar isyan
eden gayrimslimlerin arazisi Daru '1-harb saylrd. Fakat imdi Bab-
Ali'deki slahat brokratlar, imparatorluun bekas adna eri'at'a
deil, durumun icaplarna uymak lzumuna inanmakta idiler. Meclis-i
V ala' daki grmeler, merkezi hkmetin bu samimi arzusunu aksettirmektedir. Bununla beraber Tanzimat politikasnn, kitleleri iddet ve
taassupla harekete geiren atma karsnda etkisiz kald .1850
Vi din syan 'nda daha belirli bir ekilde meydana kmtr.
II. Vidin syan (1850): 1850 Maysnda Vidin, Sahra, Belgratck
ve Lom kazalarnda adetleri on bini bulan Bulgar kyls ayakland,
krda ve kyde rastladklar Mslmanlar soymaa ve ldrmee
baladlar. Belli bal kalelere sanm bulunan Mslmanlar kuattlar. Vidin-stanbul yolunu kestiler. Her tarafa tahrikiler salarak isyan btn Bulgaristan'a yaynaa altlar. HkUmet, iddet kullanmadan hadiseyi yattrmak iin bir mfetti gnderdii srada Vidin
aalar babozuk eteleri tekil ederek reaya zerine iddetle atldlar
ve bunlar datnaa muvaffak oldular. Reayann bir ksm kylerine,
bir ksm Srp hududuna gittiler. Ancak mfetti Ali Rza Paa idaresindeki asakir-i nizamiye'nin gelmesiyle Bulgar kylleri kendilerini
146 Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri
emniyette hissedebiidiler ve kylerine dndler. Bu isyanda da, Srhistan'da yuvalanm ihtilalci kornitderin ve milletleraras durumun
etkileri ink tr edilmezse d~~~kylleri kit!e halinde ayaklandran esas

sebepleri, gayrimslim reaya ile byk toprak sahibi Mslman aalar

arasnda Tanzimat'n ilanile beraber bsbtn gerginleen nnasebetlerde aramak gerekir
62
ve Osmanl makamlan da soruturmalar sonucunda bu hkme varmtr.
Bu serhat blgesinde mdafaa ve emniyet dncesiyle "her bir
karye tapu ile birer aaya verilmi"63 ve bu hak yalnz Mslmanlara
tannmt. Blgenin ileri gelen aalan mukata'a usulne gre, yani
ak artrma sonunda dedikleri bir nevi pein, kira, idire-i mu 'acelle
ile buradaki miri topraklan tasarruflan altna geirmi bulunuyorlard.
Bu ilemlerde suiistimaller eksik deildi64 . Kayd hayatla tasarruf
ettikleri ve erkek ocuklanna intikal ettirebildikleri bu devlet topraklan zerinde onlar, kontroln gevekliinden istifade ederek hakiki
mlk sahibi gibi hareket etmee almlard. Reaya bu topraklar zerinde aalarn kiraclan olarak oturmakta ve topra iiernekte idiler.
Toprak kiras karl olarak bir iki ay aa hesabna angarya alrlar,
ayrca senede bir araba odun getirmee veya yerine 12 kuru vermee,
aile bana hrizma zahiresi ad ile her cins zahireden yirmi beer
okka, budartk ad ile msr mahsulnden araba bana 30-40 okka m, sr vermee, balardan bir asmaya 12 para dernee koyunlarnn
otlakiyesi olarak bir miktar peynir vermee mecbur idiler. Aalara aynca kovan paras, mandra paras ad ile birtakm ek resimler derlerdi. Kylnn bu suretle aaya dedii vergiler devlete dedii aar
vergisi ve cizyenin toplamna eit idi. Aalar kasaba ve ehirlerde otururlar ve kylerini suba denilen kahyalan vastas ile idare ederlerdi.
Bu subalar kendi geimlerini reaya srtndan karr ve yol vesair
masraflar iin ayrca ylda 1400-1500 kuru toplarlard. Ayrca trnar
rejiminde spahilerin alm olduklar para cezalarn, cerimeleri, bu
aa subalar almakta devam ediyorlard. zetle, eski Osmanl messeselerinin soysuztamas neticesi olarak Vidin blgesinde hakiki bir
Mslman aalar hakimiyetinden bahsetmekte mbalaa yoktur.
1839 Glhane Hatt ile angaryann kaldrlmas zerine Vidin reayas, baka blgelerde olduu gibi
65
, arazi kiras olarak artk aalara
angarya almayacaklarn bildirdiler. Buna kar aalar da toprak sahibi sfat ile haklarn ileri srdler. Toprak devletin deil, bizimdir
dernee kadar gitmekte idiler. Anlamazlk stanbul'a aksetti. H61
Vidin syan hakknda. H. nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 45-111.
62
Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 91-92; R. Kaynar, 272-83.
63
Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 90, not 4.
64
lbid.' 91.
65
Bosna'da angaya iin bak. "Bosna'da Tanzimat'n Tatbikine Ait Vesikalar", Tarih
Vesikalar Dergisi, No. 5, s. 38.

147 Halil nalck

kurnet Padiah'n bir iradesiyle Vidin'de angaryann kalkm bulunduunu bir daha kesin bir ekilde teyit etti. Fakat bu hkm uygulayacak olan mahalli idareye, Vi din Meclisi 'ne, ky aalan hakimdi.
Onlar da, yine Glhane Hatt esaslarna snarak btn tebaa emlak
ve arazisine serbeste malik ve mutasamftr, kimse kimsenin topran
karlksz zaptedip ileyemez, iddias ile itiraz ettiler
66
Bab- Ali
eshab-i iftlikata gadrolmamasn da hakl bulduundan meseleyi mal
sahibi ile kirac arasnda bir mesele olarak telakki etti ve kendi aralannda anlamalan gerektiini bildirdi. Reayann mmessilleri olan
knezler ile iftlik sahipleri bir araya geldiler. Yaplan grmeler sonunda aalarn toprak zerinde haklan ve mahsulden alacaklan miktarlar tes-pit olundu ve 1841 ylndan itibaren yrrle girmek zere
bu anlama Bab- Ali tarafndan tasdik edildi.
Angarya kalkm olmakla beraber meselenin aslna yani kyl ve
toprak meselesine iliilmemiti. Kayda deer olan nokta, Bat liberalizmine tabi olan Tanzimatlar, iftlik sahiplerinin tasarruf haklarn
titizlikle korumak gerektii dncesinde idiler
67
Aalarn bu topraklar zerinde ne suretle hak sahibi olduklann onlar aratrmadlar. Tabii Tanzimatlardan btn imparatorluu alt st etmesi muhtemel
olan etrafl bir toprak reformuna girimelerini beklemek yersiz olurdu.
Kald ki, byle bir reform zaten Srplarn gz diktii bu blgede
Mslmanlarn nfuz ve kudretinin tamamyla krlmas ve blgenin
mdafaasz kalmas neticesini verebilirdi. 1841 'den sonra aalar Tanzimat'n mlkiyet anlayndan istifade ederek miri topraklar daha
sk bir ekilde tasarruflar altna soktuklar gibi, bir taraftan da liva
meclisine hakim olduklanndan stanbul'dan gelen emirleri kendi bildikleri gibi uygulamlard. 1850'de Meclis-iVala bu aalarn slahat
ineyerek "reayay baya kendi esirleri hkmne koymu" olduklar
kanaatine varmt.
Rumeli'de Hristiyan tebaann ayaklanmalar ile Anadolu'daki
muhalefet ve kaynamann esas konusu daima yeni vergi rejiminin
getirdii deiikliklerdir. Tahriklere n ayak olanlar da, imtiyazl
zmreler, Hristiyan orbaclar, Mslman aalar ve ulema dr. Fakat
Hristiyanlarla Mslman zmrelerin muhalefeti arasnda u mhira
fark vardr: Rumeli'de Glhane Hatt'nn dourduu kaynama derh..l
milli-siyasi bir ayaklanma ve milletleraras siyasetin ilgilendii bir
konu olma istidadn gstermitir. Rumeli'de reaya arhaclarn idaresinde esasl itimai reformlar iin harekete gemekte, Anadolu' da ise
eski Osmanl mparatorluu'nun geleneksel messeselerini temsil
66
Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 95-96.
67
Bat'nn tesiriyle l847'de alnan bir tedbir, veraset hakknn kz eviada temili, iftlik sahiplerini aslnda miiye ait bu topraklar zerinde tasarruf haklarn tam mlkiyete
doru gtren yeni bir adm tekil etti (Jbid., 98).

148 Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri

edenler bu gibi reformlara mukavemet etmekte ve halk pelerinden
srklemektedirler. Bu tarihten sonra Balkanlarda milli uyan ve modernleme hareketleri geli.,iJ<:en Trk poJitika hayatna, uzun zaman
taraya hakim ayan-aalani gelenekilii ile merkezdeki brokratlann
modernleme abalan 'arasndaki atma hakim olacaktr.
149 1
1
1
1
1 TA~ZMAT'IN UYGULANMASI VE KARlLAlLAN
GLKLER (1840-1856)*
--~"'!"-~
Musa adrc
Tanzimat Ferman'nn ilann izleyen 1840 yl uygulamann ba,..
lang yl olmutu. Can ve mal gvenliinin korunarak vergilerin herkesin gelirine gre alnmasn salamaya ynelik bu uygulama, ncelikle lke ynetiminde, vergilendirmede ve askerlik alannda balatlm 1856 ylna gelindiinde imparatorlukta yeni ynetim biimi btnyle yrrle konulmutu. Bu kolay olmam, yer yer ayaklanmalar, kar koymalar grlm, hkmetin srarl tutumu sonunda
eklen de olsa yenilikler uygulama alanna girebilmiti.
Karlalan glklerin banda uygulamann ne ekilde yaplacana ilikin nceden hazrlanm bir programn olmay geliyordu.
zellikle can ve mal gvenliinin salanarak vergilerin herkesin gelirine gre alnabilmesi iin, mal-mlk ve nfus saymna gerek vard.
Bunun iin yeterli ve bilgili eleman bulunmuyordu. Yeni dzenlernelerin yanl yorumlanmas ile birlikte karlan zedelenenlerin byk
tepki gsterecekleri sanlmyordu. Bu nedenlerle Tanzimat'n ngrd mali, idari ve askeri yenilikler, imparatorluun btnnde ayn
anda uygulamaya konulmad. ncelik hkmetin kesin denetiminde
olan yrelere tannd. Bata Edirne olmak zere, Hdavendigar
(Bursa), Ankara, Aydn, zmir, Konya ve Sivas eyafetlerinde Tanzimat'n ngrd biimde mal-mlk saym yaptnlarak uygulamaya
geildi. Trabzon eyaletine de ncelik verildiyse de karlalan tepki
zerine uygulama bir sre ertelendi
1

' Bu makale Mustafa Reid Paa ve Dnemi Seminer Bildirileri, Ankara, 3-4 Mart 985,
Ankara, TTK Yayn, 987'den alnmtr.
Bursa Arkeoloji Mzesi, Bursa er'iye Sicili defter no 27. s. 20. Ocak 1840'da
Hdavendigiir (Bursa) Sancar ferikliine atanan smet Paa'ya gnderilen fermanda
ilk uygularnann nasl yaplaca aklanyordu. Aynca Ankara Eyaleti Miri Akif
Paa'ya da ayn konuda bilgi verilmiti. ltizam usulnn kaldnld, vergilerin
muhasllar tarafndan toplatlp hazineye gnderilecei, eyaJet merkezlerinde birer
meclis oluturulaca gibi konularda geni aklamalar yapldktan sonra, gerekenierin
yerine getirilmesi emrediyordu. Ankara Etnografya mzesi, Ankara er'iye sicili
no244/Belge 50, Kocaeli miri M. Akif Paa, Hdavendigar ferii smet Paa ve mus Musa adrc
lke ynetiminde yeni uygulamaya eyaletlerin snrlannda dei-

iklikler yaplarak geildi. Baz sancaklar bal bulunduklan eyaletlerden alnarak yeni eyaletler oluturuldu. ankn ve Ankara sancaklanndan oluan Ankara eyaletine Bozok, Kastamonu ve Kayseri sancaklan da baland. Bu srada Ankara Eyaleti Miri Davud Paa idi.
O'na hitaben gnderilen fermanda Tanzimat'n uyguland blgelerde gerektii gibi baz yeni dzenlernelerin yaplarak sancaklann
"takm takm'' birletirilip, mirlikle ynetiirlii gvenliin salanmas iin sancaklara ferik veya mirliva rtbesinde yneticilerin mirlerce atanacaklan belirtiliyor, maliye ilerinin ise merkezden gnderilecek muhassllann tarafndan grlecei, buna gre hareket edilmesi gerektii hatrlatlyordu2
Davud Paa, verilen emidere gre gerekenleri yaptrm, kural gerei oluturulan "Byk Meclis Bakan olarak Tanzimat' uygulama
alanna koymaya almtr. stanbul'dan bu eyalete muhassl olarak
Zht Bey adl birisi atanmtr. Ankara Byk Meclisi ilk i olarak
840 yl vergisinin bir ksmn hk1metin karanna uygun biimde pein, kalann da saym yapldktan sonra almay kararlatrmt3 . Dier
bir toplantda ise 839 yl vergilerini eski kurallara gre tahsil ettirmi bulunan nceki mir zzed Paa'nn yasad olarak, Ankara
Eyaleti halkndan 557.242 kuru fazla aldn saptayarak kayda ge o 4
rmt .
Ne var ki Davud Paa'nn mirlii uzun srmedi. Haziran
840'da Tanzimat'n gerektirdii biimde bir ynetimi gerekletirmeye yeterli olmad gerekesiyle grevinden alnarak Bursa'ya srld. Yerine henz uygulama dnda bulunan Diyarbakr Eyaleti
Miri Sadullah Paa atand5 . Davud Paa'nn grevden alnmasndan
hemen sonra, Ankara Meclisi'ne yaplan ikayetler onun da Tanzimat'n ilkelerini bir yana brakarak, kendisi iin halktan fazla vergi
toplarln gstermekteydi
6

hassl Kani Bey ile kadlara hitaben yazlan bir baka fermanla da Tanzimat'n ilkeleri
ve alnmas gereken nlemler tekrarlanyordu. Bkz. H. nalck, "Tanzimat' n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri", Belleten XXVIII/112, s. 660-671 'de bu ferman eski
harflerle aynen yaynlanmtr. 2
Kayseri Ser'iye Sicil, 202, s. 79. Ocak 1840 tarihli ferman sureti.
3
Ankara er'iye Sicili 247/belge 13. Ankara Meclisi (Eyalet merkezinde Tanzimat gerei kurulan Byk Meclis), 24 Mart 1840 gn toplanarak Ankara'ya bal kazalara
den vergi miktarn saptamt. 4
Ankara er'iye Sicili, 243/belge 73.
5
Ankara er'iye Sicili 247/28. Bozok Sanca Ferii Osman Paa'ya gnderilen [ermanda Sadullah Paa gelene kadar kaymakam (V eki!) olarak eyaJet ilerine bakmas
bildirilmekte idi.
6
Davud Paa'nn Ankara Meclisi'nde yarglanmasna ilikin belgeler Ankara er'iye
Sicili 246/belge 144, 146, 149 ve 158'de btn ayrntlaryla yer alm bulunmaktadr.
152 Tanzimat'n Uygulanmas ve Karlalan Glkler

Rvet ald ya da Tanzimat'n gereklerini yerine getirmedii iin

yarglanp grevden alnan mirler oktu. Kocaeli Miri Akif
Paa'da "Hizmet-i mbaif.i~e" ve baka, adlarla halktan para toplamt. cretsiz nakliyat yaptmit. Katip ve kethdas ile birlikte
Meclis-i Vala-y Ahkam-1Adliye'de yarglanrken, sulamalan kabul
etmiti. Olup bitenlerin yerinde incelenerek gerein btn ynleriyle
ortaya kanlmas iin, Edirne Eyalet Meclisi'ne emir verilmi, ayrca
Meclis-i Vala yelerinden ikisi soruturmay yapmakla grevlendirilmilerdi. Yerinde yaplan inceleme, katibin verdii bilgilerin doruluunu ortaya koymutu. Bu bilgilere gre Akif Paa, halktan 42.779
kuru fazla para almt. Ayrca kpr onarm iin gnderilen paradan
da 72.820 kuruu zirnnetine geirmiti. Savunmasn yaparken, maann yetersizliinden tr bu yola saptn, Tanzimat- Hayriye'ye
vukufsuz olduunu ileri srmt. Ancak saylada kendisine yeterli
aylk dendii ortaya konulmu sulu grlerek btn unvan ve rtbeleri alnarak devlet hizmetine bir daha alnmamak artyla iki yllna Edirne'ye srlmt7
Baka paalarn da Meclis-iVala'da yarglanarak cezalandrldklarn biliyoruz. Bunlardan sadrazamlk yapm olan Hsrev Paa bile
rvet ald gerekesiyle yarglanarak sulu grlmt8 Valilerden
Nazif, Hasib ve Tahir Paalar da uygulamann ilk ylnda Tanzimat'a
aykr tutum ve davranlarndan tr cezalandrlmlard.
Yeniliklerin uygulama alanna konulmasnda uranlan baarszln sorumluluu ilk yllarda en st dzeyde hkumeti temsil eden valilere yklenmi, onlardan bir anda eski alkanlklarn brakarak, tm
ynetim basamaklarnda halk ve hazine yararna iler gerekletirmeleri istemitir. Bu olmaynca ou grevden alnm, eyalet ynetimi
eskisinden daha sk el deitirir olmutu. zellikle muhassllar eli ile
vergi toplamada uranlan baarszlk zerine iltizam usulne dnldkten sonra, valiler arasnda geni apta atamalar ve yer deitirmeler yaplmtr. 1842 ylnda balanarak uygulamaya konulan yeni ynetim biimiyle birlikte, eyalet merkezlerinde defterdarlklar kurulmu, maliye ileri btnyle defterdarlam verilmitir. Eyalet saysnda
deiiklikler yaplarak yenileri oluturulmutur. Bu dzenleme ile birlikte eski Bosna Valisi Vecihi Paa, Konya Mirliine, Sirozi Yusuf
Paa Aydn Mirliine, smail Paa, Ankara Mirliine getirildiler.
Buralara yeniden defterdarlar atand. Bir sre sonra V ecihi Paa
Konya'dan alnarak Diyarbakr Mirliine atand. Selanik'ten getirilen brahim Paa "ise Konya Miri oldu. Kastamonu ve Viranehir
sancaklar Ankara eyaletinden; Kocaeli ve Bolu sancaklar ise
Hdavendigar eyaletinden alnarak Bolu eyaleti oluturuldu. Ankara
7
Takvim-i Vekiiyi, Def213.
8
R. Kaynar, Mustafa Reid Paa ve Tanzimat, Ankara 1952, s. 220-221.
153 Musa adzrcz
Defterdan Mehmed Efendi'ye vezirlik verilerek bu yeni eyaletin Mirliine atand9
. Ksa sre sonra oradan alnarak Trablusgarp Mirliine gnderildi ve Amasya' da srgnde bulunan Ali efik Paa Bolu

Miri oldu ..
te yandan, uygulama dnda tutulan eyaJetlerde yeni ynetimin
gerekletirilmesi iin almalar srdrld. 1845 yl martndan itibaren Erzurum ve Diyarbakr Eyaletlerinde Tanzimat'n uygulanmasna karar verildi., (Aynca Maden-i Hmayun kazalan ile Sivas Eyaletndeki baz mstesna yreler de uygulama iine alnd). Erzurum'a
90.000 kuru aylkla Velipaazade Selim Bey, Diyarbakr'a ise r
geliri hari 75.000 kuru maa ile Badat Valisi smail Paa Mir oldular. Diyarbakr'n Tanzimat'a dahil edilmesinden ay kadar sonra
(Haziran 1845) blgede sk sk ayaklanan kimselerin bu tr davranlanndan vazgetikleri ve halkn yeni ynetim biiminden honut olduu
smail Paa tarafndan hkmete bildirilmitir. Durum Abdlmecid'e
iletilince ok memnun olmu, vali ve defterdar dllendirmiti 10

Ancak, bir sre sonra smail Paa, uygulad yntemin devlet politikasna ters dt ileri srlerek grevden alnm, yerine Bolu
Mutasamf zzet Paa atanmt. Diyarbakr Defterdan da uygunsuzluundan tr grevden alnm yerine blgenin durumunu bildii belirtilen Meclis-i Ziraat memurlanndan smet Bey getirilmiti 11

Erzrum blgesinde ise yeni dzenleme hi de iyi karlanmad.

zellikle Van ve dalaylannda valiye kar ayaklanmalar ba gsterdi.
Yaplan bavuru zerine, Meclis-i Vala'da durum grlm, honutsuzlua neden olarak halknasl amac anlamad gsterilmi ve
Meclis yelerinden Kamil Paa, olayiann incelenmesi ve Tanzimat'n
asl amacnn halkn refah ve mutluluunu salamak olduunu anlatnakla grevlendirilerek Trabzon Yapuru ile yola kanlnt 12 Ayrca
vali ve defterdara uygulamay nasl yapacakianna ilikin ikinci bir talinatnane gnderilmiti. Konsolos ve vekillerine kar nasl davranlaca da aynntlanyla aklanm bulunuyordu13
.
yle anlalyor ki, bu blgede Tanzinat'a kar asl direnme
yurtluk ve ocaklk yntemiyle toprak tasarruf edenlerden gelmitir.
Nitekim Diyarbakr' da da bu biimde mlk edinenlerden bazlannn
topraklan hazineye devredilerek, kendilerine maa balanm, bir
9
Mart 1842 'de yaplan bu dzenleme ile ilgili aynntl bilgiler "Osmanl Trkiyesi Ynetiminde Yenilikler 1826-1856" adl baslmam doentlik tezimizde yer almaktadr.
Aynca Takvim-i Vekiiyi, Defa 239 ve Ahmet Ltfi, Ltfi Tarihi C. VII, s. 6-7'de de konuya ilikin aklamalar bulunmaktadr. 10
Takvim-i Vekiiyi, Defa 281, Ltfi VIII, s. 13.
11
Takvim-i Vekiiyi, Defa 293.
12
Ay, gazete, Defa 291.
13
B.vekalet Arivi, Aynyat Defterleri no: 392, s. 38 (26 Temmuz 1845 tarihli sadrazarrlk yazs sureti).
154 Tanzimat 'n Uygulanmas ve Karlalan Glkler
ksmna da kaza mdrl verilmitir. Bu blgede bir sorun ortaya

kmamt 14 Ayn uygulamann Erzurum Eyaleti'ne bal yrelerde

yaplp yapamayaca vali ve defterdardan sorulduunda, verilen cevapta, imdilik byle bir giRimiri hem hazine ve hem de i gvenlik
bakmndan sakncah -sonular douraca, ancak Bayezid
Sanca'nda bulunan yurtluk ve ocaklklarn kaldrlarak sahiplerine
maa balanmas konusunda anlama saland, dier yerlerde
uygulamann gelecek yla braklmas istenmiti. Meclis-i Viila, bu
dnceyi yerinde bulmu, durum sadrazam tarafndan Erzurum Valisi
ile defterdarna bildirilmiti 15
. .
Ne var ki, uygulamann bir sre ertelenmesi eyalete bal Van blgesinde ayaklanmalar nleyememitir. Daha baka gerekelerle Cizre
yresinde isyan etmi olan Bedirhan Bey'in akrabalarndan bazlan
Van'da ayaklanarak Tanzimat'n vergi alannda ngrd yenilikierin blgede uygulamaya konulmas bir sre daha engellenmilerdir.
te yandan yine bu eyaletin snrlar iine alnan adr Sanca 'nda da
yurtluk ve ocaklk sorunu ancak 1848 'de baz yeni nlemler alnarak
ksmen zmlenebilmiti 16
Anadolu'da Tanzimat'n uygulanmasna en byk tepki hi phesiz Cizre ve lemerik dolayiarndan gelmi, yllarn biriktirdii sorunlar, Diyarbakr Eyaleti'nin yeni ynetim biimine dahil edilmesinden bir sre sonra blgede hkfmete kar byk bir ayaklanmaya yol
amtr. Buisyann ndediini yapan Bedirhan Bey'in yenik derek
esir alnmasndan sonra blgede Tanzimat uygulama alanna konmu
ve yeni bir eyaJet oluturulmutur. Bedirhan Bey syan, bu dnemde
hem imparatorluun iinde ve hem de dnda byk yanklar uyandrn, bastrlmasndan solira Padiah Abdlmecid' e blgenin fatihi
unvan Meclis-i Vala tarafndan verilmitir.
Tanzimat'tan nce blgede mtesellimlik yapan ve yllardan beri
blgeyi ynetmi bulunan bir aileden gelen Bedirhan Bey, Redif askeri tekilatnn kurulmasndan sonra Redif miralay olmutu. Diyarbakr'da Tanzimat'n uygulanmas ile birlikte onun ynetiminde bulunan Cizre ve Midyat'n Diyarbakr'a balanmasna kar kan Musul
Valisi ile teden beri anlamazlklar bulunan Bedirhan Bey'in iliki14
Diyarbakr Valisi ile defterdan tarafndan Meclis-i Vala'ya sunulan raponn bir
maddesinde "Yurtluk-ocaklk" sorunu ele alnarak Palu ve Eil kazalannn baz kimselerin ellerinde iken, hazineye devredilip, aar bedelinin misline kanld, ayn
uygulamann Erzurum yresinde de yaplmas gerektii belirtiliyordu. Ayniyat Defteri
392, s. 147-148. . 15
Ayniyat Defteri 392, s. 150.
16
Ayniyat Defteri 411. s. 14-16. Yurtluk ve ocaklk zerine toprak tasarruf edenlerden
bir ksmna maa balanmas, bazlannn da kazalara "Mdr"olarak atanmalan ilemine balanmt. Erzurum Valisi ile Anadolu Ordusu mirine gnderilen Sadrazamlk yazsnda konu hakknda aynntlara yer verilmiti. Alnacak vergilerle ilgili nemli
aklamalar da yaplyordu.
155 Musa adrc
leri iyice bozulmutu. Musul Valisi Mehmed Paa, Cizre, Midyat ve

evresinin kendisine verilmesini istemekte, blge halk ise Bedirhan

Bey'in nderliinde Diyarbakr'a bal kalmay uygun bulmakta idi.
Ancak Mehmed Paa'nn srar ve basks sonunda Cizre kazas 1842
ylnda Musul Eyaleti'ne balanmt. Bedirhan Bey bunu kabul etmeyerek, valinin askerle kazasna girmesini nlemek iin hazrlklara girimitir. te yandan konu ile ilgili olarak Diyarbakr Valisi, Musul
Valisi ve Bedirhan Bey'le hklmet merkezi arasnda karlkl yazma ve sulamalar srdrlm, Meclis-i Vala, soruna eilmise de
olumlu sonu alnamamt.
Bu sorun devam ederken Hakkari'nin dalk blgesinde oturan
Nesturilerin vergi vermek istemeyerek Bedirhan'a kar ayaklandklarn gryoruz. Ancak, isyan ksa srede bastnlm, Nesturi ileri gelenlerinden bazlan kaarak Musul'a snmlard. Bu olay daha nce
blgeye misyoner gndermi olan ngiltere'nin Mu~ul konsolosluu
aracl ile hkUmet merkezine abartlarak aktarlm, Bedirhan
Bey'in cezalandnlmas istenmiti.
Uzun sreden beri Bedirhan Bey'in tutumundan da kaynaklanan
soruna kesin zm getirmek zere hklmet harekete gemitir. Diyarbakr, Sivas ve Musul valileriyle Anadolu Ordusu mirine emir
verilerek, gerekli nlemlerin alnp, blgenin denetim altna alnmas
istenmitir. Bar yollarla zm aranmaya devam edilmi, gr
birlii bir trl salanamamtr. zellikle ngiltere'nin de basksyla
Bedirhan'a kar zora bavurma yolu seilmitir. Anadolu Ordusu
Miri Osman Paa, Abdlmecid'in emri zerine yeteri derecede top
ve mhimmat olarak Cizre zerine yrm, ksa sren arpmalar
sonunda, Bedirhan Bey, iki olu ve arkadalanyla birlikte teslim olmulardr. stanbul'a gnderilen esirler padiahn huzuruna karlmlar, Bedirhan Bey, yaptklarndan pimanlk duyduunu, olup bitenlerin hkmete yanl aksettirildiini ifade ederek balanmasn
istemise de, Girit' e srlmekten kurtulamamt 17
Temmuz 184 7' de
isyann hastnlmasndan sonra blgede yeniden bir idari dzenleme
yaplmtr. Diyarbakr Eyaleti; Van, Mu, Hakkari sancaklaryla,
Cizre, Bohtan ve Mardin kazalarndan oluan yeni bir eyalete dntrlmtr. Musul Valisi Esad Paa o yrelerde grevde bulunmu olduundan bu yeni ve olduka geni topraklara sahip eyaletin valiliine
atand. Musul'a ise Belgrad Muhafz Vecihi Paa vali oldu ve buras
da Tanzimat'n uygulama alanna konuldu18

17
Nazmi Sevgen, "Krtler", Belgeler/e Trk Tarihi Dergisi (Mente Kitabevi, stanbul
1 968-1969) Say: 1 1-18'de konu ile ilgili belgelerin nemli bir ksm yaymlamntr.
Ayrca Ayniyat Defterlerinden 609 nolu olan dorudan doruya Bedirhan Bey syan
ile ilgili belgeleri kapsamaktadr. 18
Takvim-i Vekdyi, Defa 343, 345 ve 351 'de blgedeki gelimelerle ilgili bilgilerin
yan sra konuyla ilgili bir Hatt- Hmayun da yer almaktadr.
156 Tanzimat'n Uygulanmas ve Karlalan Glkler
Bu dzenleme ile birlikte ilk i olarak ran snnnda gvenliin
salanmas iin gerekli nlemler alnd. Erzurum-Van karayolunun
onann ve bakm iin gereklidenek ve izin kanld. Ne var ki Cizre

blgesinde Tanzimat'n uy~lania alanna konulmasnda byk zorluklarla karlald.. Bo sancan kaymakamlna getirilen Mustafa
Paa'nn mukataalan yerli ileri gelen ailelere ihale ettii mltezimlerin, haslatn yansn isteyip, ok fazla bedel aldkianna ilikin yaknmalar srp gitmitir. Szgelimi Musul'da bir haneden 50 kuru vergi
alnmakta iken Cizre'de 85 kuru istendii, stelik kaymakamn halka
angarya i grdrd Meclis-iVala'ya yaplan saysz bavurulardan
anlalmaktadr. Bunun zerine 3 Ocak 1849 tarihli bir sadrazamlk
yazs ile Mustafa Paa grevden alnm, yarglanmas iin valiye talimat verilmiti 19 te yandan blgedeki gebe airetleri denetim altna alma ya da yerleik yaama geirme abalan da baanszlkla sonulanmtr. zellikle airet reisierine maa balanarak, kendilerine
kaza mdrlerinin yaptklan grevlerin verilmesi, airet halkn vergi
verme ve asker olmaya ikna edememitir20

ran'la Trkiye arasnda konar ger olan airetlerin yreyi yayla

olarak kullanmalan byk bir sorundu. Valiler ve Anadolu Ordusu bu
sorunla uzun sre uramak zorunda kalmlard21 Sancak ve kaza snrlannda deiikliklerin yaplmas, ynetici deitirilmesi ve benzeri
nlemlere karn blgede can ve mal gvenlii uzun sre salanamad.Yrenin sosyo-ekonomik yaps, devrin ynetim anlay ve daha
baka nedenlerle Tanzimat'n ngrd dzen buralarda bir trl
gerekletirilemedi.
Trkiye'de Tanzimat'n uygulanmasnda ge kalnan bireyalet de
Trabzon'du. Geri 1841 ylnda burada uygulama yaplmak istenmi
ve saym iin merkezden bir grevli gnderilmiti. Ancak yrede bulunan kiizade ve hanedan mensubu aileleri e baz kimseler " ...
tedenberi vergi vermernee alm olmalanyla o makulelere vergi
tarh' uyamayacandan, kalaniann on, on iki gruba aynlarak ... " ver19
Ayniyat Defteri 413, s. 6.
20
Aynyat Defteri 415. s. 22. 1849 ylndan balanarak Haydaranl Aireti'nden Abdal
Aa'ya 500, Atmanl (Otmanl) Aas Ali'ye 200, Boyli Aas Yakub'a 300, ebdilli
Aa's Suud'a 200 kuru aylk balanmt. Yezidi taifesi reisierinden Cano'ya 200,
Hasananl Aireti Aas Zerko'ya 500 kuru aylk denmesinin kararlatnldn gryoruz.
21
1848 ylnda Hakkari Sanca eyalet merkezi yaplm, eski Trhala Mutasarrf Ziya
Paa vali olmutu. Ancak Vidin'e gitmesi gerektiinden yerine Ferik zzet Paa atanmt. Ksa bir sre sonra Tanzimat'n burada da uygulanmas iin gerekenler yerine
getirildi. Aynyat415. s. 7. Ltfi, VIII, s. 175.
Hakkari EyaJetine ran' dan "Y aylak" iin gelen airetlerin 1849-ylrda binden fazla
haneyi bulduu, bir sre nce Van'da iskan edilmeleri karar!atrtjan Haydaranl Aireti'nden 150 kadar hanenin bulunduklan yerden aynlarak ran~d~n gelenlere katldklan, bu durum karsnda ne yapmak gerektii hk1mete soruluyordu.
157 Musa adrc
gilendirilmeleri eyalet valisi ve saym memurundan istenmiti. Bunun
zerine blge halknn henz Tanzimat'n yararlann kavramad,
uygulamann ilerideki bir tarihe braklmas Meclis-i Vala'ca karar-

latnlyor. Padiahn onay alnarak uygulama erteleniyordu22

Grlyor ki yllar yl edindikleri alkanlklan ve imtiyazlan brakmak
istemeyen ayan ve erafn direnmesi karsnda Trabzon'da uygulama
ertelenmi tir. Ancak aradan alt yl getikten sonra Mart 184 7' de tekrar bu eyalette'Tanzimat'n yrrle konulmasna balanmtr23
Ne var ki Van, Erzurum, Diyarbakr ve ldr yrelerinde olduu
gibi burada da yurtluk ve ocaklk sahipleriyle baz tirnar erbab yeni
uygulamaya kar kmakta srar etmilerdir. 1848 yl boyunca merkezden gnderilen.emirlerde validen zora bavurmayarak konuma ve
inandrma yntemiyle tirnar sahiplerinin emekliye aynlmalannn salanmas, yurtluk-ocaklk iinin ise ileride zmlenecei vurgulanmakta idi.
Szn edebildiimiz bu glklere karn Tanzimat'n ilanndan
sonra geen on yllk sre uygulamann btn Trkiye'de yaplmasna
yetmiti. Devrin ulam zorluklar yan sra mparatorluun karlat
dier i ve d sorunlar, ekonomik glkler gz nnde tutulduunda
bu srenin pek de uzun olmadn syleyebiliriz.
22
Takvim-i Vekayi, Defa 216. 1841 yl banda Meclis-iVala karan ve padialn uygun grmesi zerine eski Galata Muhassl Azmi Efendi "Eslab- cerbeze ve dirayetten
olarak bu hususta ehil ve erbab grnm oldugundan" Trabzon Eyaleti saym ve yazm ileriyle grevlendirilmiti. Ancak 14 Nisan 1841 tarihli sadrazamlk yazs ile
blgede uygulama erteleniyordu. Ayniyat 373, s. 145.
23
Takvim-i Vekayi, Defa 333.
158 OSMANLI TANZMAT'I ZERNDE RUMEN ETKisi*
Radu R. Florescu
eviren: M. Celil elebi
Trkologlar, son yllarda gneydou Avrupal Romantik milliyeti
tarihilecin kasten grmezden geldii bir konunun, Balkan toplumlar
ve kurumlar zerindeki Osmanl etkisinin nemi zerinde duruyor.
Romanya'da ada dnrler bu konuya pek eilmediler. nsan, stanbul'daki arivlerin artk eriilebilir olmasna ramen Osmanl zerine zellikle de 19. yzyl zerine alanlarn olmamasna aryor.
nemli Trkiye uzmanlar, Prof. Decei, Guboglu ve Mehmet almalarn, kllanyla Trklere direnen Romanyal prenslerin, -Kazkl
Vlad gibi- Byk Steveh ve Dracula'nn kahramanlk dnemlerinin
balangc zerinde younlatrmlardr.
Burada riske girerek unu sylemeliyim1
: 19. yzyl boyunca
Fransa'nn, Rusya'nn ve hatta Byk Britanya'nn Romanya zerindeki etkileri hakknda pek ok ey yazlm olsa da, teknik olarak Romanya'nn hkmran olan Osmanl mparatorluu ile balarn ciddi
analiz konusu yaplmamas inanlr gibi deil. Bu konuda alan tek
saygn dnr adam G. G. Florescu, ama o da konuyu iki ayr devletin arasndaki diplomatik ilikiler olarak ele alarak olayn zn karyor2.
Bu makale "The Roman Impact Upon the Otoman Tanzimat", Gneydou Avrupa
Aratrmalar Dergisi, (1977- 1978), ss. 227- 238'den alnmtr.

1
rnein. Aurel Deccei, "Tratatal de Pace-Culhame- Incheiat Intre Sultanul Mehmet
II'si Stefan eel Mare, la 1479" Revista Istorica Romana I, 4, 1945, s.465-494; Mihail
Gubolu ve Mustafa Mehmet, Cronici Turcesti privind Tarile Romena, Bucharest, 1966. lk
ciltte 15. yzyldan 17. yzyla kadar Romanya topraklarnda Trk varlndan sz edilir.
2
G. G. Florescu "Gonstantinapol", Representattale Dip/omatice ale Romanie, c. I,
1859-1917, Bkre, 1957. Aynca bkz. G. G. Florescu, "L'Aspect Juridique des khatt-i
cherifs. Contribution' a l'Etde des Relations de I'Empire Ottoman avec !es
Principautes Roumaines", Studia er Acta Orientalia, Bkre, 1958, s.l27-l28; "Some
Aspects of the Struggle for the Formation of the Modem South Eastem European
States: Romanien Turkish Relations", Revue des Etudes du Sud-Est Europeen, 2, no l'2, Ocak-Haziran 1964 s. 187-214; "Nicolae Balcescu et la Porte Ottomane,
Contribution a l'Etde des Relations entre !es Pays Roumaines et l'Empire Ottoman",
Studia Acta et Orientalia, 4, 1962, s. 45-67.
159 Radu R. Florescu
zorluun byk ksm Rumen ta~hilerin Trk meslektalarnn
aksine, Bodan ve Eflak prensliklerinde yerli prensierin hkm srmeye devam etmesinin, yerli idarenin, yerli Boyar snfnn ve zerk
kilisenin rnek tekil ettii de facto bir zerklikten faydaland (18.
yzyldaki Yunan hakimiyeti istisna edilebilir) nclnden yola kmalarndan kaynaklanyor. Eyaletlerin ticari anlamalar imzalama ve
stanbul'a diplomatik temsilciler gnderme haklar vard3 . iddiaya
gre 15. yzylda Eflak'la imzalanm bu belirsiz kapitlasyonlarn bir
baka maddesine gre, Trklerin Romanya'ya yerleme izni yoktu.
Her ne kadar hara verilse de ve stanbul' da resmi bir tayin olsa da,
gl prensierin iktidara gelmesi, eyaletlerin sadakatini asgariye indiriyordu. Trk meslektalarnn bu olgularla ilgili yorumu biraz farkl:
Onlara gre Sultan Eflak-Bodan' paalk statsne indirmemeyi
semiti nk bu eyaJetleri rakip imparatorluklarla arasnda tampon
devletler olarak kullanmay tercih ediyordu.
Trkler tarafndan kabul edilen hkmdarlk [ sovereignry] kavram
ile Romanyallar tarafndan dikkatsiz bir ilgiyle zerinde durulan Sultan' n hkmranl [ suzerainry] ifadesinden doan bu kastl anlamazlk ve karklk, tarihsel aratrmalar, bununla balantl .bir Osmanl i sorunun mu yoksa iki ayr devlet arasnda diplomatik ilikileri mi tartyor olduumuz polemiinden daha ileri gtrmedi.
Trk tarihi konusunda uzman deilim ama Tanzimat ncesi ve
Tanzimat dnemlerini, kimi Osmanl Batllatrmaclarnn devleti
modemletirerek ve anayasal reform fikriyle oynayarak mparatorluu
tmyle dalmaktan kurtarmaya ynelik ciddi bir giriim olarak tanmlamam kimseyi artmaz. Bu aba geni anlamda Romanyallarn
tarihi asndan anlaml mdr? V eya Rumen Eya! etlerinin deneyimi
Tanzimatlarn ideolojik geliimi ve felsefelerinin uygulanmas ile bir
ekilde balantl mdr?
Birka yl nce Oxford'daki St. Anthony College' e, Byk Petro
dneminde Rus-Rumen ilikileri zerine bir makale vermi ve Rus askerleri Badan'n bakenti Jassy'ye iskarnbil oyunlarn ve Bat danslarn getirmiseler de, Petro dneminin en eski Batllamaclarndan
bazlarnn, aslnda Romanyal olduunu syleyerek Rusya tarihi al-

an meslektalarm artmtm. Bunlar arasnda Rusya'nn ilk Rnesans usul ansiklopedisti Prens Dimitrie Cantemir, ilk modem airi
Antioch Cantemir, ilk feministi Maria Cantemir ve Sibirya'nn kefnin ilk gerek corafyac ve haritacs, in'in Sibirya zerindeki teh3
stanbul'daki Romanya Prensliklerinin temsilcilikleri iin kullanlan "capuchehaia" kavram "kap" anlamndaki "Capu"dan (Osmanl Kap's) kaynaklanmtr. Farsa bir szck olan "ched"den meydana gelen " chehaio" szc ev anlamndadr ve "huda" sahip
anlamnda kullanlr. eitli anlam deiikliklerine urayan "capuchehaia" kapitlasyonlarn belirledii hkmran-vassal ilikisi balamnda Prensiikierin " bykelileri" veya
"maslahatgzan" anlamna gelmektedir. Representanstele Diplomatice, s. 56, dipnot 9.
160 Osmanl Tanzimat' zerinde Rumen Etkisi
didini kefeden Spathar Nicolae Milescu da vard4
. Bu beni Romanyal Batllamaclarn, Petro ncesi dnemde Bat Aydnlanmasnn
byk lde iinde bulunduklan sonucuna deil, Batllamay
Rusya'ya getirmekte arasarroller oynad:klannn aikar olduu sonucuna ulatrd. Rusya .szc Trkiye szc ile, 17. yzyl da 19.
yzylla deitirilirse; bu znde benim bu makalede gelitirmeye altm konuyu ortaya kartr.
ok aikar olarak grlen bir noktadan balamak istiyorum: ok
eletirilen 18. yzyldaki Yunan ynetimi srasnda, iki Rumen eyaletinde de Fanariot kurumlan Bat'ya yann bir pencere aarak, tam
sindinlemeyen Aydnlanma fikirleri ithal etti. Soutso'lar ve
Mavrocordato'lar ocuklanna Montesquieu'nn gler aynm kuramma gre zel dersler verdirmenin moda olduunu dndler ve
onlara 'Bonjourist'ler olarak yaftalanmalanna yetecek kadar Franszca
dayattlar. Az sayda Fanariot, serflerin zgrletirilmesine ve yasal
reformlara inand5 . ok daha fazlas, gvenlerinin ktye kullanldna ikna olduklannda, sulanmadan nce Paris'e kaarak kozmopolit yaknlanyla beraber daha iyi gnlerin gelmesini beklediler.
Frankomanya yalnzca Fanariot'lan deil onlarla evlilik balan kurmu Rumen Boyar snfn da etkiledi. 1756 Bkre'inin entelektelleri arasnda, bir yzyl sonrasnn Tanzimatlarndan daha ok kii
Franszca dnyor ve konuuyordu ve elimizde istatiksel bilgi olmasa da Sorbonneve College de France'a kaytl Rumen renciler
Trklerden fazlayd6
ster lml bir aydnlanma klnda olsun ister devrimin zgrlk,
eitlik ve kardelik idealleri olsun, Fransz fikirlerinin Romanya'ya
nfuzu, bunlarn ulusal bamszlk, anayasal hkmet ve toplumsal
reformu hedefleyen farkl siyasi programlar haline dnmesi bu makalede yer veremeyeceimiz kadar geni bir konudur.
phesiz Tanzimat olmayan bir reformcu olarak Sultan II.
Mahmud, 1821-22'deki devrimci kriz srasnda Rumen topraklannda
4
Dimitrie Cantemir ile ilgili en iyi eski alma: I Minea, Despre Dimitrie Cantemir,
Iasi,1962. Aynca daha yeni olarak bkz. P. P. Panaitescu, Dimitrie Cantemir. Viota si
Opera, Bkre 1958. Spathar Nicolae Milescu ile ilgili olarak bkz., "Despre 1egaturile
lui Nicolae Milescu Spatharul cu Rusia", Studii, nr.4 Ekin/Aralk 1950 ss.IB-120.
Maria Cantemir hakknda Lucia Bors'un yapt heyecan verici ama biraz romantik bir

biyografi almas vaJ. (Maria Cantemir, Bkre, 1940).

"Fenerli", Osmanl devletince Romanya'ya Prens olarak atanan Fenerli Rumiara atfen
(.n.). . ..
5
Baz tarihiler Prens N Mavrogheni gibi Fanariot'lann "demokratik eilimleri"nden
bahsederler veya Prens Alexander Ysilanti'ye yasalan sistematie balad iin bir
eit Fransz St. Louis gzyle bakarlar. Alexander Mavrocordat R. W. Seton-Watson
tarafndan kyl zgrlemesinin ncs olarak adlandnlr. R. W. Seton-Watson, A
History ofRoumanians, Cambridge, 1934, s. 143. Aynca bkz. Radu R. Florescu "The
Fanariot Regime in the Danubian Principalities", Balkan Studies, 1969.
161 Radu R. Florescu
reform sorunuyla kar karya geldi. Yunanl prensler, Bodan'da
patlak veren Hetairist ayaklanmaya kanarak, kendilerine 1711 'den
beri duyulan gveni kaybettiler. Yunan devriminin baanszl ve
yzyllarn "Bizansizm" deneyimiyi e, 1822 'de stanbul' a gelen EflakBodan Boyar delegasyonlan, Rumenierin ounun "Yunan gdmnde" olmadn ve yerel kar devrimin sadece Fanariotlann suiistimallerine ynelik olduunu sylediler. Prensiikierin tm arzusu, lkenin geleneksel zerkliine ve Sultan'a sadakate dayal status quo
ante 'nin yeniden inasyd. Bundan sonraki gelimelerden en olaanst olan, Sultan II. Mahmud eski muhafazakar Boyariann temsilcilerini grmezden gelerek, anayasal bir hkUmet kurmak stelen radikal orta snf carbonarilerin taleplerine cevap vermesi oldu . 1822
Anayasas'n onaylayarak, tpk Rusya'da anayasa yokken Finler'e ve
Lehler' e birer anayasa baleden I. Alexander gibi, II. Mahmud kendisini st rtl bir ekilde, mparatorluunun Rumen ksmnn anayasal imparatoru ilan etti. Bu, Milos Obrenovic'in despotik eilimlerinin, Srp Anayasas'nn benzeri yorumlarn engellemesi nedeniyle,
Avrupa Trkiye'sindeki tek rnekti.
Bylesi balanglar, her iki Rumen eyaletinde de 1831 'de
Reglement Organique'in yrrle girmesiyle hzland. Bu mehur
belgenin uygulanmasna ilikin tartmalara Trkler'in katlm ph'esiz azd, nk ncl tartmalarn ou St. Petersburg'daki Rus-Rumen Komisyonu'nda gerekleiyordu. Meru hkmran olarak Sultan
Mahmud gelimelerden haberdar ediliyor ve son tahlilde anayasay
onun onaylamas gerekiyordu. Buras yalnzca bir anayasa olm,.p,
ayn zamanda Petro'nun Rusya'daki reformlanndan daha ok yenilik
getiren idari, adli ve eitimsel adan bir btn olan Reglement'n erdemlerini -gler aynm, ounluk ynetimi, memurlarn yeniden saym, liyakate gre terfi, habeas corpus, eitim sistemi, ulusal milis
kuwetleri, tbbi rgtlenme, idari reform, v .s ...
7
- vmenin yeri deil.
Aslnda, 1876 tarihli Tanzimat Anayasas'nn pek ok maddesi,
1831 'den beri Tuna Prenslikleri 'nde mevcuttu. Rus prokonsl otoritelerinin kendilerinin balettii zgrlkleri, ksa zamanda farkl
bahanelerle geri alm ve Trk hkmranln lafzi dzeye indirgemi
olmalan o kadar da nemli deil.
Vurgulanmas gereken bir olgu da, 1830'lar ve 40'lar boyunca
yurtiinde ve yurtdnda biimlenmi olan bir hareket olan 1848 Ru-

men Devrimi nderlerinin, Trk otoritelerinin iyi niyetli tavrlaoyla

6
1822 "Anayasaclar" iin bkz. D.V.Barnoschi, Oringenele Democratei Romane:
Carvunarii, Jassy, 1922.
7
F1orescu, The Strnggle Against Russia, s. 138.
162 Osmanl Tanzimat' zerinde Rumen Etkisi
ar'n temsilcilerinin izledikleri baskc ve diktatrce politikalar arasnda, daima bir aynm yapm olmalandr8
Gelecekteki reformlann ncl olan reformlar, Sultan Abdlmecid'in emriyle 1839'da: Gulharie Bahesi'nde yrrle konuldu.
Bu olay, bir anlamda Tanzimat dneminin aln haber veriyor ve
Trk hkUmetinin ilerleme ve adalet yanls olduu grn
glendiriyordu. Tanzimat'n byk lde yaratcs olan ve Romanya'y iyi bildiini dnen Reit Paa, bir iyi niyet ilanyla
Tuna'da ve baka yerlerde Trk iktidann yeniden glendirilebilecei
zannetmi olabilir. Bir "Osmanlc" olsa da "Trk milliyetisi'
9
deildi. Rumen kltrel milliyetiliinin nemli bir siyasi gce dnmesini anlayabilmi deildi. Rumenler artk siyasi eitlik ve vatandalk haklanyla ilgilenmiyorlard. Milliyetilii anlamadndan, 'Byk
Romanya Program'lann -tam bamszl ve Transilvanya dahil tm
Rumence konuanlan lkeler yeniden birletirmeyi isteyen- srekli
yayan lon Bratianu'nun nderliindeki mstakbel 48'ilerin ateli radikal kanadna sempati duyamazd.
Radikallere ek olarak, Bkre'teki 1848 Devrimi'nin ndediini
ele alacak olan, I. Eliade Radulescu, lon Ghica ve Golescu kardeler
tarafndan ynetilen ok daha geni lmllar grubu vard. Onlann gznde, devrim daha ok gya koruyucu lke olan ama srekli
Reglement Organique'e tecavz eden Rusya'nn suiistimallerine ynelikti. Mays 'ta Rus taraftan idare asiler tarafndan devrildiinde, yeni
kurulan cumhuriyetin nderleri, Trklerin hassasiyetlerinden doan
rahatszlklann gidermek iin ellerinden geleni yaptlar. Daima bir
Trk dostu olanIon Ghica, uzlatnc bir grevle stanbul'a yolland10
Bkre'te, Sultan' ilerleme ve adil hkUmet fikirleriyle badatrmak
iin gereken her ey yapld. Reid'in yakn arkada olan stanbul'daki ngiliz Bykelisi Stratford Canning, Sultan'a aydnlanma
alayclnda ar'n nne gemesini nerdi . Trk elisi Sleyman, Temmuz'da Eflak'n bakentine ulap, yeni bir isimle devrimci
hkUmeti tandnda, bir zgrletirici olarak kutland ve selamland2. Sultan'n himayesinde liberal bir anayasaya ve toplumsal re8
Radu R. Florescu, "British Reactions to the Russian Regime in the Danubian
Principalities", Journal of Central European Affairs, Vol XXII, 1962.
9
Davison, Reform in,tle Ottoman Empire, s.96 .
10
C. Canzanisteanu, Dan Berindei, Marin Florescu, Vasile Niculae Revolutia Romana
din 1848, Bkre 1969, s. 243.

11
Statford Canning'den Palmerston'a, 19 Temmuz 1848, (F.0.78) 733.
12
Sleyman'n Bkre grevi, Stratford'un kendisinin de kabul ettii gibi zordu: Avrupa kamuoyunu hesaba katmal ve Osmanl mparatorluu'nun karlann devrimci
dalgann karsnda korumalyd. Eer mmkn olursa iddet kullanmndan kanmal
ve yine de baarl bir ayaklanmay itaate evirmeliydi. Boyariar dn vermeye ve
halk hayal knkhklan yaamaya raz etmeliydi. Statford Canning'den Palmerston'a,
163 Radu R. Florescu
form programna sahip bir Romanya Cumhuriyeti. Kim daha iyisini
dnebilir ki? Bu daha nce ilan edilen lml 1 822 Carbonarizmi ile
Reglement Organique'in Montesqieu tipi anayasaclnn evliliini
ok ayordu.
Osmanlcl, Rumen milliyetilii ve liberalizminin ikili gcyle
balama topyasnn, Kossouth 'un Macar Devrimi 'nin Habsburg mparatorluu'nun yaamn tehdit ettii Orta Avrupa'daki karklklar
yznden, uztin srmesi mmkn deildi. O ana kadar Batdaki anayasal hareketi destekiemi olan Lord Palmerstone, Orta Avrupa'daki
istikrarn Habsburg mparatorluu'nun sa kalmasn gerektirdiini
fark etti
13
. Bu yzden Rusya'nn Transilvanya'ya girerek Macar ayaklanmasn bastnnasna gz yumdu. Trkleri baskc Rusya'yla ibirlii yapmaktan vazgeinneye alan Stratford Canning'in nerilerine
ramen, lojistik durum Sultan'a seenek brakmyordu. Rus birlikleri
Transilvanya'ya giderken Eflak'tan da geerek iki isyan birden bastrdlar. Sultan, Rumen devrimcilere sahip kmamakla suland. Bu
kafa kartnc olaya dlen ironik ve trajik dipnot udur: 1848'te
Tuna'daki tek kanl olay, devrimin son gnlerinde Bkre'in eteklerinde Rumen ve Trk askerlerinin atmas oldu
14

Olas bir Rum en-Trk anlamasnn baarszlna ramen, lkelerinden kamak zorunda kalan pek ok 1848'cinin -rnein Eliade
Radulescu, Ion Ghica, hatta benim ailemin yeleri olan Florescu kardeler- Bat'ya srgne gitmekteuse Trk topran, stanbul ve
Bursa'y snak olarak semesini, iki lkenin lmllar arasndaki
olaanst iyi niyetin bir kant sayabiliriz. Bu arada Rumen srgnler
ya kiisel olarak ya da Le Courrier de Constantinople ve La Presse
d'Orient gibi gazetelerde yaynlanan makaleleri araclyla Tanzimat'n mstakbel devlet adamlaryla diyalogu srdrebiliyorlard.
Birka yl nce, Trk mparatorluunda dolaan, yalnzca Rumen
Prensliklerinde i reform meselesini deil ayn zamanda daha geni
olarak mparatorluun modemlemesi meselesini de ele alan ve bu
nderlerin her iki konuyla da ilgili olduunu gsteren, Rumenler tarafndan yazlm nemli makalelerin bir listesini yaptm15 Bu
19 Temmuz 1848, (F.0.78) 733. Aynca bkz. "Stratford Canning, Pa1merston ve 1848
Eflak Devrimi", Journal of Modern History, Vol. XXV, 1963.
13
F1orescu, The Struggle against Russia, ss. 212-213 ..

14
20 Ey1l'deki, bazen "Rumen tfaiyeciler Katliam" olarak anlan Trk-Rumen
silahl atmasnn bir Rumen versiyonu iin bkz. R. Crutzescu, Amintirile
Colonelului Lacusteanu, Bkre, 1935, ss. 167-169. Bu olay ngiliz Konsolosu
Colquhoun tarafndan "Bab- Ali'nin dirilen karlarnn lmcl bir hamlesi" olarak
tarif ediliyordu. Colquhoun'dan Stratford Carning'e, 28 Eyll 1848, F. O. 195, 321.
15
La Presse d'Orient'in Romanya ve Dou sorununa ilgisini Knm Sava'nn patlak
vermesi tetikledi. 4 Ocak 1855 tarihli bamakalede yle deniyor: "Les graves circonstances au milieu desquels l'avenir de l'Empire Ottoman et !es interets puissants
qui se rattachent a ses destines, necessitaient au jugement des hornn es !es plu eminent
164 Osmanl Tanzimat' zerinde Rumen Etldsi
makalelerin Reit'ler, Ali'ler ve Fuad'lar stnde etkisi olduu phe
gtrmez. Kimi Rumenler, zellikle Reid'in iyi bir arkada olanIon
Ghica (Samos beyi olduunda16), ilerlemeci fikirlerini uygulayabilecek konumlara geldiler. Bif'baka 1848 'ci, dikkatini Trk tannnn
modemletirilmesi zerinde younlatran Ion Ionescu de la Brad,
Gazette de Constantinople'deki makaleleriyle uzman sfat kazanarak,
kuramlarnn bir ksmn Dobruca 'da. Osmanl mparatorluu 'nun Tann Konseyi yesi ve daha sonra Teselya'da arkada Reid Paa'nn
mlklerinin idarecisi olarak uygulad 17 . Bkre'teki Iorga Enstits'nden meslektam Comelia Bodia'nn birka yl nce Revue de
Sud Est Europeen 'de kendisi hakknda bir makale yaynlad Moise
Nicoria gibi bakalan, bize yalnzca Tanzimat'n felsefesini kavramaya yarayan izienimler braktlar18 Baz 1848'ciler, kendi lkelerinin geleceini tartrken bile, Trklerle balantlann korunmasnda
srar ettiler. 1854 gibi ge bir tarihte bile, tannm bir kii olan
Dimitrie Bolintieanu, iki prensliin Sultan'n himayesi altnda birlemesini dnyor ve bylece Osmanlc federal zmn yolunu ayordu19. Bu Knm Sava'nn arifesinde Aa Tuna'nn nde gelenleri tarafndan kabul edilebilir bir forml olarak grlyordu. Trklerin yannda savaan bir Rumen lejyonundan bahsediyordu ve Eliade
Radiescu Bkre'te Trk kumandan mer Paa'nn yannda ksa bir
sre yer ald20. Avusturya igalinin acmasz gerekleri bile Rumen'lerin Trk dostluunu pek etkilemedi ve Trk otoriteleri de
de ce pays la publication d'un organe qui se consacre i l'etude serieuse de ces grands
problemes. Nous avons accepte non sans hesitation cette mission delicate. La Presse
d'Orient poursuit avec des elements nouveaux la publication de Courrier de Constantinople." [mparatorluun geleceinin iinde rpnd ciddi artlar ve onun yazgsyla
balantl gl karlar bu lkenin en deerli adamlannn bu byk sorunlann
incelenmesine adanacak bir yayn organn zorunlu klyor. Bu nazik grevi tereddtsz olmasa da kabul ettik. La Presse d'Orient yeni eler de katarak Courier de
Constantinople'un izini sryor.] Bundan sonra pek ok Rumen dergiye siyaset ve
idare alnndan teknik bilimsel alana uzanan eitli alanlarda ok sayda makale yazarak
katkda bulundular. La Press d 'Orient, 4 Ocak 1855.
16
Ion Ghica 1854'te Reid'in sranyla be yllna Samos Beyi oldu. Bir gymnasium kurma, yasalan siserne balama, seim reformu yapma, yollar ina etme (Bir Rumen mhendis,
A. Zane sorumluydu) vs. frsat buldu. Bu reformlar ona "Prens" unvann kazandrd ve
Ada tarihinde minnettarlkla anlyor. Ion Roman, /on Ghica, Opera, Bkre, 1967, s. 36.

17
Dan Badarau "Cu Privire la Activata tea lui Ion Ionescu de la Brandintre Anii 1848
1850. Calatoria Lui in Dobrogea si Dublul ei Scop Studia1 SisternuH de Ecconomie
Agrara din Aceasta Regiune" Studii, IX, 1956 Ekim-Kasm, s. 107-119. Aynca
Bkz.Ion Matci "Un Agronone Roumain dans L'Empire Ottoman Pendant les Annees
1849-59", 1932, Stitdia el Acta Orientalia, VII Bkre, 1968.
18
Comelia Bodea, "Les reflexions d'un Roumain sur I'epoque du Tanzimat en
Turquie", Revue Historique du sud Est Europeen 4-6 XIV, Nisan-Haziran 1937
19
/storia Rominiei, Bkre 1964 c. IV., s. 242.
20
Trk saflanndaki tek srgn mer Paa'nn yanndaki Eliade'ydi. Ama Avusturya
otoriteleri lkede kalmasna izin vermediler. Istoria Romimei, idem.
165 Radu R. Florescu
Avustuya otoriteleri tarafndan sktnlan Rumen bozgunculan koruyabildikleri kadar korudulal.
Krm Sava'nn bitmesi, byk lde Batl mttefikler tarafndan dikte edilen22
1856 Hatt- Hfmayun'un ilanyla Tanzimat'n ikinci
dnemini at. Eer "Kk Romanya Program"n (Sultan'n hkmranl altnda Eflak ve Badan'n birlemesi) benimseyerek "Osmanlclk" "Romanyaclk"la evlendirme frsat hala olsayd bile, bu frsat Tanzimatlann Prens Alexander Ion Cuza'nn kararl muhalefetiyle pe atld. Bu muhalefeti anlamlandrmak zor nk 1848'in aksine olayiann geliimini etkileyen zorlayc uluslararas koullar
yoktu. Gerekten de 1859'tan sonra hala Rumen anayasal geliiminin
etkisi altndaki Tanzimatlarla, Romanya'nn milliyeti nderleri arasnda giderek byyen bir uurum olutu ve bu uurumun almas giderek daha zor hale geldi. Hkmdarln enkaznn altna snan
Osmanl hkUmeti bo laflara itibar etti ve devekuu gibi kafasn
kuma gmd. Cuza'nn ikili seiminin ve ulusal bayran tannmasna,
pasaport ve madalya kanlmasna ve ulusal banka kurulmasna kar
muhalefet yrtt
23
Aynca Elizabeth zamannda tannm olan eyaletn ticaret anlamalan imzalama hakkna kar kyor ve 1838'deki
Balta Liman Ticaret Anlamas 'n yeniden onaylyordu. ou Bat
bakentindeki d temsilcilikleri, 1862 Londra Puan'nda bir Romanya
pavyonu kurma hakkla, Cuza'nn Birleik Prenslikleri ismi dnda
her adan bamszd 4

Amour propre'u ne kadar incinmi olursa olsun, Sultan

Abdlmecid, Cuza'y 1860 ve 61 'de iki kere nazike kabul etti
25
.
Cuza'nn stanbul'daki temsilcileri Costache Negri ve Bordenau ile
Ali Paa, Servet Efendi, Mehmet Rt ve yeni sultan Abdlaziz arasndaki ilikiler yalnzca dzgn deil, ayn zamanda samimiydi. Rumenler, anayasal hkUmet denetimleri sayesinde sklkla nerilerde

21
mer'in eski bir Avusturya tebaas olmas ilikileri daha da germi olabilir.
Florescu, The Struggle Againist Russia, s. 234.
22
"Batl mttefikler tarafndan dikte edilen" sz biraz abartl olabilir. Davison, Reform in the Ottoman Empire, s. 54.
23
Representantele Diplomatice, s.82-83.
24
Bir Rumen lkesinin imzalad ilk ticaret anlamas 1588'de Bodanl Topa! Peter
ve stanbul'daki ngiliz temsilcisi William Harebome arasnda imzaland. Topa! Peter
Murat III' e hara veriyorduysa da byle bir anlama imzalamaya aka yetkisi vard.
Nicolae Orga, A History of Angio-Romanian Relations, Bkre, 1931, s. 10.
ngiliz yaync David Urquehart Balta Liman Anlamas'nn ticari maddelerinin
Prensiikiere uygulanp uygulanamayacann tartld sralarda bu gr savunmutur. David Urquehart, Mystery of Danube, London, 1 851, s. 19.
zzet-i nefs (.n.).
25
Constantin C. Giurescu, Viata si opera lui Cuza Voda, Bkre, 1996, s.ll2. lk
ziyaretinden dnnde Cuza bu ziyaretini yalnzca bir 'nezaket ziyaret'i olarak nitelendirmitir. Dipnot I, s. 12.
166 Osmanl Tanzimat' zerinde Rumen Etkisi
bulunabilecek konumda oluyorlard. Bu iddiay daha da glendirebilirim. Trklerin anayasa almalan ile megul olduklan bir zamanda,
Cuza'nn liberalizmi ve t().Qlumsal refoJ1!llan aratnlmay hak eden
ilgin bir durum oluturuyordi. Daha sonra Osmanl' da da sorun
oluturacak konularla ilgifolmalan nedeniyle, Cuza'nun reformlanndan zellikle ikisi Tanzimatlann ilgisini ekiyordu. Biri Cuza'nn
Yunanllam bal manastrlann toprak-d [extraterritoria[j statsn
yok etmeye ynelik baanl giriimiydi. Trkler doal olarak protesto
ettiler ama modernleme srecinin bir paras olarak Yunan hiyerarisinin uygulad tekel durdurolmal ve zlmeliydi
26
tekisi ise Osmanl imparatorluu'nun da muzdarip olduu bir sorun yani Cuza'nn
lkesini, Bat konsolosluklannn toprak-d suiistimallerinden kurtarma sorunuydu27

1866'da Cuza'nn hkUmeti bir darbeyle devrildiinde, sorumlu

olan baz Tanzimatlann, hala Rumen milliyetilii ile Osmanl anayasalclnn uzlaabileceini dnmeleri olaanst bir iyimserlikti.
1871 'de bile hala, 1867'de Romanya'ya askeri ve d politika konulan
dnda tannan Avusturya-Macaristan'n ausgleich' benzeri bir
zerkliin, bir tr Alman konfederasyonu haline getirilmesinden oluan bir ynetim eklini kapsayan ngiliz-Trk plan vard28 .
Cuza'y kovma hareketi elbette kank bir meseleydi -dier etkenler bir yana Rumen Prens'in tanmsal ve toplumsal reformlan ok fazla
kiiyi rahatsz etmiti- ama Ian Bratianu'nun Bat'da baka bir hkmdar araynn sebeplerinden biri de Trkiye'ye olan bamlln
son izlerini silebilecek saygn bir hkmdar ailesi bulmakt. Bir

Hohenzollern'in Sultan'n tahtnn ayakucunda uzun sre oturmas

pek mmkn gzkmyordu.
Beklendii gibi Carol von Hohenzollern-Sigmaringen bo olan
prenslik taht iin aday gsterildiinde, Trkler kar ktlar ve hatta
bir ara askeri mdahale tehditleri savurdular. Ama sonunda onay geldiinde Sultan Abdlaziz, Prusya Kral 'nn kuzenini dengi kabul ederek, yanna oturttu29
Carol'un stanbul'daki temsilcisi A. Golescu'nun
raporlann Cuza'nn temsilcilerinin raporlann incelediim kadar dikkatle incelemedim; ama nceden var olan sorunlarla ilgili karlkl
protestolar devam etti. Yine de Trkler yeni Belika'y rnek alan
26
Davison, Refonn in the Ottoman Empire, s. 126.
27
Prensliklerde kapitlasyon rejiminin suiistimalleri iin baknz Florescu, The
Struggle Against Russia, s. i 8-:-63.
Uzlama (.n.)
28
Davison, Refonn in the Ottoman Empire, s. 290.
29
"Sultan onu [Charles'] karlamak iin odasnn kapsna kadar geldi. Sultan'n
oturaca sofr~n hemen yanna Prens iin bir sandalye yerletirilmiti, ama onu kiharca kenara itti ve bylece Prens Hkmrannn yanna oturdu." Sidney Whiteman,
Reminiscences of the KingofRoumania, New York, 1899, s. 43.
167 Radu R. Florescu
anayasaya ve Rumen ordusunun iyiletirilmesine ilgi gsterdiler ve
demiryolu inasn ok nemseyen Prusyal Prens'in etkinlii ve hasiretine hayran kaldlar30. 1876 Anayasas'nn ilan edilmesinin arifesinde Tanzimat'n daha nceki dnemlerinde olduu gibi La
Turquie'nin editr Bordenau ve eski 1848'i Gregory Ganescu gibi
Rumenler youn bir ekilde imparatorluk iin uygun bir anayasal zm retmeye altlar31
Bolintieanu'nun aksine bu adamlar artk lkelerini Trkiye'ye balayan federal zmler dnmyorlard, onlann dndkleri zmler imparatorluk dnda yer alan Romanya
iindi. Romanya'nn karlan asndan yrngeleri soydalann Kutzo Ulahlan, Makedonya Ulahlan ve hala Osmanl mparatorluunun bir parasn oluturanTuna Vilayeti'nde yaayan Rumenler- kapk k d b.. .. d 32
sayaca a ar uyuyor u .
1876 Tanzimat Anayasas'nn on dokuzuncu yzyl sonlanndaki
en etin Balkan krizlerinden biri hala srerken kabul edilmesinin ansszlk olduu sylenebilir. Ama en elverisiz koullarda bile Trk
devlet adamlan Romanya'y "Osmanl mparatorluu'nun kopartlamaz bir paras olan ayncalkl bir eyalet" olarak tarif etmekte inat ettiler. Bu kamuoyunu fkelendirmekle kalmad, Trkiye'ye kar husumetin patlamasn ve ulusal bamszln ilann hzlandrmakta
barda taran son damla oldu33
.
Tanzimat dnemi srasndaki Osmanl ilikilerinin bu ksa ama

karmak incelemesinden ne sonu karabiliriz?

zerinde durmak istediim ilk nokta bu makalede ok ak olarak
gzkyor. Tarih her iki taraf tarafndan ne kadar arptlsa da, bugn
yaayan Rumen ve Trkler arasndaki olaanst iyi niyet her zaman
iin varln korumu gzkyor. stanbul 'u kiisel ltiraslan iin bir
hile olarak kullanan prens ve boyarlardan deil, en eski baiann kurulmasndan beri, Sultan'a en sonunda tm yanllan dzeltecek
uzaktaki bir baba gzyle bakan kyllerden bahsediyorum. Romanya'nn en mehur tarihisi Nicolas Iorga, abartl olsa da arpc
bulduum, iinde gerein bir parasn olsun banndran bir yorumda
bulunur ve yoksullann grnte hep hakl olduu bir "Osmanl Demokrasisi"nden bahseder. yi niyet okluu dnldnde, bana
yle geliyor ki Tanzimatlar iki Tuna eyaletine Trk imparatorluunu
bir Gney Dou Avrupa Birleik Devletine dntrecek bir forml
30
Davison, Reform in the Ottoman Empire, s. 194.
31
Ganescu ve Jules Hansen'le ilgili olarak bkz. Les Coulisses de la Diplomatie, Paris,
1880, s. 319. La Turquie Tanzimatlann grlerine yakn duruyordu. Davison, Reform in the Ottoman Empire, s. 202.
32
dem, s. 151.
33
Representatele Diplamatice s. 93-94. Yine de Saffet Paa'nn Sultan'n hibir zaman
Romanya'nn anlamalardan gelen statsn deitirmek niyetine girmediini ilan ettii vurgulanmal.
168 Osmanl Tanzimat' zerinde Rumen Etkisi
sunmayarak hakiki bir frsat kardlar -tpk Byk Avusturya Birleik Devleti'nin yalnzca tamamen topik bir hayal olarak bir tarafa
atlamayaca gibi. Gerektende Habsburg mparatorluu'nun etnik
aznlklannn Kaisertreu duygulanyla Balkan halklannn Osmanlc
sadakatleri arasnda belirgin benzerlikler vardr. Geriye ynelik bir
soru sorulabilir ve bundan daha nce st kapal olarak bahsettim.
Rumen problemine politik adan uygulanabilir bir "Osmanlc" zm ne zamana kadar getirilebilirdi? Benim cevabm ayet 1871 'de
nerilen federalist zm nerisi, 1848'te gndeme getirilseydi, Rumen lmllann stne adayacann dnlebilecei. Cuza'nn ifte
seimine verilecek benzeri bir destein de ayn sonucu dourabileceini ima etmi olsam da, 1859 daha imdiden ok geti: ulusal bamszla ynelen gler ok mesafe kat etmiti. Habsburglann durumunda olduu gibi -bunu sylerken mparator Karl'n Birinci Dnya
Sava'nn son gnlerindeki son dakika tavizlerini dnyorum: trop
peu et surtout trop tard.
Balnn bu konuda aklayc olacan mit ederek, belki de bu
makalenin daha mnasip bir yn Tanzimat ideolojisinin biimlenmesinde Rumen etkisinin lsdr diyorum. Sorun kukusuz daha
uzunlamasna incelenmeyi hak ediyor. Trklerden en az yzyl ilerde
olan Rumen batllama deneyiminin -modem hkmet ve idare sanatnda bile birka on yl ndeydi- Fanariot dneminden 1866'da Belika Anayasas 'nn uygulanmasna kadar nemli bir deney okulu sa-

ladn ne sreceim. Hem gayri-Rumen hem de gayri-Trk bir bak asndan, Trklerin bu eyaletlerin zerk devletler olarak yaamasna izin vermesinin sebebinin Habsburg emperyalizmiyle aralannda
bir politik boluk brakmak deil, tam tersine -Byk Petro'dan alntlamak gerekirse- Sultan' n Bat 'ya bir "ak pencere" tutmay faydal
bulmasyd.
1831 'de Reglement Organique yrrle girmesinden sonra mstakbel Tanzimatlann modem hkmeti ibanda grmek iin ngiltere veya Fransa'ya gitmelerine gerek kalmad -tek yapmalan gereken
toplumsal ve ekonomik artiann Bat'dan ok daha yakn olduu Bkre ve Jassy'yi ziyaret etmekti. Tanzimat devlet adamlannn Rumen
laboratuar deneyini hangi lde incelerlikleri ak deil, ama pek ok
Tanzimat Rumen meseleleriyle ilgiliydi ve Reit "ktidara Romanya
sorunu yznden~ geldi ve Romanya sorunu yznden iktidardan
dt"34
Geerken 1865'te Trk adli konseyi reform edildiinde al, .
ok az ve bilhassa ok ge. (.n.).
34
"Reit iktidardan 31 Temmuz 1857'de, kendini ayn zamanda iktidara getiren Rumen sorunu yznden dt." Davison, Reform in the Ottoman Empire, s. 82.
169 Radu R. Florescu
d ismin Rumen Anayasas'nn ismiyle ayn olduunu (Reglement
Organique) not etmek ilgin
35

Bu ibirliinin bir baka yn farkl derecelerde Trkiye'yi inceleyen ve Trkiye'nin reformcu hareketinin saflannda yer alan pek ok
Rumen siyasi ahsiyeti ve teknokrat: bir ka isim saymak gerekirse
Ion Ghica, Ionescu de la Brad, Costache Negri, Bordenau ve
Constantin Ganescu. Her birinin nasl bir rol oynad konusu, hala tarihiler tarafndan aratnlmay bekliyor. Ama onlan Rusya batllamasnn ilk dnemlerindeki havarileri Cantemir ve Milescu'larla karlatrmak btnyle uygunsuz olmaz. En azndan onlara TANZMA TI sfatn ok grmemeliyiz.
35
Buradaki 36 no. 'lu dipnot metinde yok.
170 TANZiMAT' A YEN BiR BAKl: KUDS ViLAYET
Haim Gerher
eviren: Hakan Kaynar
Birok akademisyenin 19. yzyl Osmanl reformlanna ilikin gr olumsuzdur. Akademisyenlerin ou reformlarn fayda salayacak herhangi nemli bir deiiklii salamay baaramad sonucuna
ulamtr. 1839 ile 1856 Fermanlannda ve 1876 Anayasas'nda bulunan yksek ideallerin l birer belge olarak kaldna inanlr. Tanzimat adamlannn bu amalan genellikle gnlsz sultanlar, yozlam
brokrasi ve bencil yerel sekinlerden gelen direnle hkmsz klnmtr. Ayn zamanda kimi gzlemciler de bu reformlarn yapt baz
etkilere ierler. rnein eski siyasi kurumlar kaldrlyorken yerine
eskilerden bamsz olarak varln srdrebilecek hibir eyin ko-

nulmamasna zlrler. Karakteristik bir Osmanl kart yorum Tanzimat liderlerinin amalannn aksine reformlarn baya ve gln sonular dourduunu iddia eder. yle ki, eski Osmanl brokratnn yerini alan yan Batl yarl Doulu bu brokratlar, iki kltrle de alanmam ama giysileri ve davranlan bu ikisinin bir karm olan,
her eyden nce ok az cret ald iin agzl ve rvete dayanksz
insanlardr1
Bu makalenin amac, tamamyla yanl olmayan ama bununla birlikte nemli noktalan gzden karan bu fotorafn da gsterdii gibi,
Osmanl brokratik yapsnda meydana gelen nemli deiimleri tasvir etmektir. Bu makalede sadece Osmanl brokrasisi ile ilgilenileceinin alt izilmelidir. 19. yzylda hayatn dier ynleri de ele alnm
olsayd, elle tutulur bir deiimin ortaya ktn gstermek muhtemelen daha kolay olacakt. Ama o zaman d-a yabanc glerin nfuzu ve
benzerleri gibi, eitli deiimleri farkl nedenlere atfetmek metodolajik
bir problem olacakt. Sadece Osmanl brokrasisinin kendisini ele alan
almalarla harici faktrlerin muhtemelen dahili basky harekete geirdii pekiila iddia edilebilir. Fakat aada zedenecek olan bu deimelerden ou kesinlikle Tanzimat hareketinin kendi bana rettikleridir.
1
Bu grlerin bazlan Bemard Lewis'den iktihas edilmitir. B. Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Londra, 1961, s. 128.
171 Haim Gerher
Bu alma hemen hemen reform hareketinin sonu olan 20. yzyl
balannda Kuds 'te Osmanl idaresini aynntl bir ekilde tasvir etme
abasnda olan nceki bir almann doal sonucudur
2
Bu ilk
almann en nemli kayna srail Devlet Arivlerindeki kk ama
deerli Osmanl ariviydi3 Bu arivin nemli bir ksm, 20. yzyl banda yldan fazla bir sreye yaylan Kuds idare meclisinin tutanaklanndan oluuyor. Bu yap muhtemelen Tanzimat dneminin
4
en
nemli reformlanndan biriydi. Haftada birok kez toplanr ve vilayet
eraf tarafndan gndeme tanan her eyi tartrd. lk almada ortaya kan manzarayla Tanzimat balangcndaki (kabaca 19. yzyln
ilk yansnda) Filistin'in Osmanl brokrasisini karlatrmak ok
daha aklayc olacaktr5

19. yzylda Osmanl hkmetinin Filistin'deki en nemli baans

kamu gvenliini salamada kaydettii tatminkar ilerlemedir. Bunun
yokluu aktr ki bir nceki dnemdeki geriteyiin en nemli nedenidir. Corafi manada lke, ky ovalan ve dalk alanlar olmak zere
kabaca ikiye aynlr. Ky blgeleri yerleim iin sahip olduklan potansiyelle dalk alanlan oktan geride brakm olsa da, Osmanl Filistini'ndeki ok nceki durum; dalar ok daha kalabalkken bu ovalanu neredeyse insansz olmasyd{ Kesinlikle bu durum kamusal gvenliin yokluuna zg bir karakteristiktir. te yandan, bu temel
gerektenden dolay, Osmanl hkmeti, Filistin ierisinde kanunsuz-

luu azahabilecek herhangi bir yerel gcn kendisini merkezi bir kuvvet olarak younlatrmasn engelleyecek kadar gl olduu aktr.
lkedeki kt gidiin aracs elbette ki gebelerdi. ln snnnda
yerlemi olan lkede, hkumet ne zaman askeri ve siyasi olarak gszlese gebe tecavzleri artard7 17. ve 18. yzyl balannda, gebe tecavzleri lkenin geni alanlannn harap olmaya balamasyla
sonuland. Her ne kadar gebeler dalk blgeye nfuz edemeselet
2
H. Gerber, "The Ottoman Administration of The Sanjaq of Jerusalem, 1890-1 908",
Asian and African Studies, 12, (1978), s. 33-76.
3
Bu arivin bir ksm hkUmet yazmalarndan oluuyorken dier bir ksm da Meclis dare belgelerinden olumaktadr. Bundan byle bu belgeler M.I. olarak anlacaktr 4
rnek iin Bkz. M. Ma'oz, Ottoman Reform in Syria and Palestine, 1840-1861,
Oxford, 1968, s.87-101.
5
Tanzimat ncesi brokrasi rneini tanmlarken, 17. yzyl ile 19. yzyln ilk yars
arasnda byk faklar olmadn varsayyorum. Bu eski yapy tanrolarken u kaynaklara dayandm: A. Cohen, Palestine n The 18'/ century, Jerusalem, 1973; Ma'oz,
Ottoman Reform,; M. Hoexter, "The Role Of Qays and Yaman Factions in Local
Political Divisiqn", Asia and African Studies, 9 (1973), s. 249-311; I. Al-Nimr, Tarihkh
Jabal Nablus wa'l-Balka, Nablus, 1961.
6
Bkz. W. Htteroth, "The Pattem of Settelment in Palestine in the XVI. Th Century",
ed: M. Ma'oz, Studies on Palestine During the Ottoman Period, Jerusalem, 1975, s. 3-10.
7
Osmanl dneminde Bedevilerin siyasi rol N. Sharon tarafndan urada tasvir
edilmitir: "The Political Role of Bedouins in Palestine in the Sixteenth and
Seventeenth Centuries", ed: Ma'oz, Studies ... , s. 11-30.
172 Tanzimat'a Yeni Bir Bak: Kuds Vilayeti
de, blgedeki dier faktrler Osmanl hkUmetinin otoritesini tamamyla sahte hale getiriyordu. Buradaki en nemli faktr isyankar kyler ve ayak blgelerinden oluan gl yerel sekinlerin sk sk iddetli ve neredeyse srekliofuak atmalanyd8 . Anarinin snnndaki
bu durum alr almaz potansiyel bir geliimin (ekonomik ya da politik) ortaya kaca adeta gz ard edilmitir.
Bu dnem, Osmanl hkUmetinin Tanzimat'n ilk reformlann yrrle koymaya balad 19. yzyl ortalannda sonra erdi. Osmanl
hkUmetinin temel abasnn ncelikle hakimiyet blgeleri zerindeki
gcn pekitirrnek olduu iyi bilinir. 1850 ve 60'larda bu yerel asi
glerin ou Osmanl ordusuyla bir dizi atmann sonucunda yok
edildi ya da en azndan nemsiz hale getirildi
9
Filistin'deki Osmanl
otoritesinin stnl de bir daha herhangi bir sorunla karlamad.
Ky ayaklannn ortadan kalkt dnem, nahiye yneticisi olan
md ir' e tamamyla bal, Osmanl ynetiminde uysal bir grevli olan
muhtar'larn onlarn yerini almasyla gereklemitir10
Osmanl ynetiminin kendi ierisinde ald en etkili nlemlerden
biri phesiz lke genelinde kurduu jandarma tekilatyd. "Jan-

darma", 19. yzyln ikinci yarsnda Osmanl brokratik kelime daarcna dier dillerden dn alnm birok kelimeden bijydi. 20.
yzyl balarnda, jandarmann vilayet hayatndaki olduka nemli
rol, meclis tutanaklannda ak bir biimde yanstlr. Kuds'te oturum izni iin bavuranlar kontrol eden jandarmayd . Kylerde muhtar seimi ileyiini denetleyen de onlard 2
dari meclisin tutanaklan bazen tek tarafl olabilir. Bu nedenle, ky
sekinlerinin aleyhine glenen Osmanl otoritesi hakknda, bu bak
asn onayiayan dier kaynaklar da nemlidir. 19. yzyl sonlarna
doru, gney salilindeki ovada, Yahudiler ve Araplar arasndaki arazi
tartmalan hakknda yazlan bir mektupta, kyn birinci adam
(Muhtar) ile Gaza valisi arasndaki ilikinin ak kayd vardr3 . Bu
muhtarlar tamamen valiye balyd. Dier ada kaynaklar bu iktidar
ilikisi hakknda daha ak szldr. Byle bir belge der ki:
Trk askerler Arap kyller iin czaml gibiydi. Her ikisi de btn
bir ky dehete drmek iin yeterliydi. Atlanyla gelir, kyde kalr
ve ellerinde kydeki herhangi biri iin dzenlenmi bir tutuklama emri
olurdu. ayak bu adam getirmeye zorlanr, getirmedii sre boyunca
askerler, kyllerden birinin ayan evine tad kmes hayvanla8 . r
Bkz. Hoexter, "The Role ofOays and Yaman Factors".
9
Bkz. Ma'oz, Ottoman Reform, s. 113-122.
10
Bkz. Gerber, s. 48 vd.
11
M.l. 1322 (Mali Yl) Karar No: 159.
12
Bkz. Gerber, s. 48.
13
Dnyanov, Ktavim Le-To/dot Hibat Tzion, c. 2, Tel Aviv, 1924, s. 660.
173 Haim Gerher
nn yiyecek, koyunlarn boazlayacak, ekerli kahvelerini iecekti ve
atlar da saman ve arpalar yiyecekti
14

Filistin'deki Osmanl idari tekilat ile yerel ky sekinleri arasndaki iktidar ilikilerindeki deiime ilikin bu manzara, G. Baer'in 9.
ve 20. yzylda ky liderlerine dair yapt almada ulat sonularla elimektedir15
Baer, Osmanllarn ky ayaklannn gcn
frenlerneyi de;ediklerini ama bunda baarl olamadklan sonucuna
ulamtr. Muhtann sadece idari bir grevli haline geldiini kabul
ederken ayak'dan muhtar'a bir deiimin olmadn belirtir
16
. Bu
nokta, en azndan ksmen de olsa dorudur. Bu sorun kesinlikle daha
ileri aratrmalar beklemektedir. Yukandaki gsterilen kaynaklardan
biri a0ak'n gc Osmanl tarafndan azaltlm bir grevli olduunu
syler

7
Snrl sayda ayak' n gcn koruduu ancak bunlarn
otoritelerine ok nadir bavurulduu en ok rastlanlan aklamadr.
Ayn zamanda, ky ynetimi (vergiler; toprak kaytlan ve toprak anlamazlklar ile eitli olaylarn rapor edilmesi vb.) muhtarlar tarafndan yrtlrd.
Bat Filistin'deki gebelerin gcnn yok edilmesi, ky
ayaklarnn gcnn yok edilmesinden daha az nemli bir ey deildi. En ak ada tasvirlerden biri Laurence Oliphant'n kaleminden aktarlanlardr. 883 ylnda, Oliphant lkenin gneyiyle ilgili u
gzlemleri yapar:
... Bedeviler kademel olarak rdn'n dousunda tutuluyorlar. lkenin daha yerleik ve daha refah iindeki ksmlarna komu Arap
kamplarn grmek giderek daha nedir hale geliyor
18

zellikle Esdraelon Ovas'nn konumu, Bedeviler tarafndan igal

edilmeye uygundu. Bu konuda Oliphant sylediklerine yle devam
eder.
Okurlar, Esdraelon Ovas'nn neredeyse btn dnmlerinde u anda
en yksek tarm faaliyetinde bulunduunu rendiklerinde aracaklardr. Tecrbe ettiim kadaryla yamac ve soyguncu kylerden olduka uzak olan ovay herhangi bir ynde atla silahsz olarak gemek
tamamyla gvenlidir. Kara adrlaryla ovann gney snrna kapatlamayan az sayda Bedevi, toprak fiyatlarnn ykselmesinden sorumlu olan deimez toprak aalarnn ynetiminde topraklar ileyen
insanlarn durumunu ktletirmek iin yama ve soygun yapmaya
balamt. Bedeviler, igal ettikleri topraklar iin toprak aalar tara14
B. Dinur, (ed.), Sefer Toldot Ha-Hagana, c.l, Tel Aviv, 1954, s. 61.
15
G. Baer, The Village Mukhtar in Palestine, Jerusalem, 1978, s.l2 vd. [branice] 16
a.g.e.
17
Bkz. 14. dipnot.
18
L. Oliphant, Haifa or Life in Modern Palestine, Edinburgh ve Londra, 1886, s. 61.
74 Tanzimat'a Yeni Bir Bak: Kuds Viltyeti
fndan acmaszca byk bir miktar demeye zorlanr, bu nedenle
kylerde yaayanlar ovann snrlan iinde gvendedir
19

Bedevilerin gcndekL.,iddetli azalmaya dair bu gzlem Beisan

Ovas 'ndaki bir Bedevi efinin 1913 ylnda iki Arap aratrmacyla
yapt rportajda tamamyla dorulanr. ef, gemite ne isterlerse
yapabildiklerini syler, ama 1913'te " veya drt bin kiinin lideri
olan efi kmsyorlar. zc ve can skc. ef, en basit grevlinin
kmsemesine boyun eiyor"20
.
Oliphant mevcut manzaray dile getiren tek Avrupal gzlemci

deildir. Ayn manzara, Osmanl hkUmetine zel bir sevgi gsterdiklerinden phelenilmeyecek eitli Siyonst aratrmaclar tarafndan da ortaya kondu. Nitekim, Y. Yelin, 1872 gibi erken bir tarihte,
muhtemelen biraz abartyor olsa da, Kuds ile rdn Nehri arasndaki
yolda Bedevi tehdidinin pratikte hi olmadn gzlemledi
21
1890 'da
Hissin, "Trk otoritesi gittike daha da glenmeye balad. Yava
yava vahi ayaklan snrlyor, hiilihazrda en isyankar airetlerden
vergileri topluyor ve hkmete itaate zorluyor" diyordu
22
Ve Usishkin, 1891 'de, u gzlemleri yapyordu:
Kuds yolunu on yl nce korumak iin kullanlan beki kulbelerinin
kalntlar hala duruyor. Ama grevliler imdi yok. Bugn iin, gece
karanlnda bile yolda bir tehlike yoktur
23
.
Btn bunlar daha sonralan Bat Filistin'de yol gvenliinin mkemmel olduunu dorulamay amalamyor. Ancak kronik hale gelmi olan gven yoksunluunun kesinlikle ortadan kaldmid grlyor ve bu da Osmanl hkUmeti tarafndan baanlmt.
Kuds meclisi tutanaklarnda, gebelere kar yaplan mcadeledeki baz nemli evrelere geni yer tutar. Nispeten ok sayda tutanak
Beersheba blgesiyle ilgilidir. 1900 ylnda Osmanl hkUmetinin
temkinli faaliyetleriyle bu blgede kurulmu sadece bir yerleim
vard24 Buradaki nfusun az olmasna karn, Kuds hari, burayla ilgili viHl.yetin dier blgelerinden daha fazla tutanak vardr. Bunun nedeni phesiz, Kuds ynetiminin Bedevi problemleriyle megul olmasyd. Buna ek olarak bir baka neden, baz durumlarda Kuds
meclisinin, Beersheba'daki yenilenmi mahkemenin bir temyiz yeri
olmasyd.
19
a.g.e., s. 59.
20
Mehmed Refik ve Mehmed Behet, Beirnt Viliiyeti, Beyrut, 1335; C. I, s. 417.
21
Dinur, s. 62.
22
23 a.g.e.
a.g.e.
24
Beershaba'nn kuruluu hakknda Bkz. Arif al-Arif, Tarikh Bir al-Sab 'Wakabailiha,
Jerusalem, 1934. Pek ok yerinde.
175 Haim Gerher
20. yzyl balannda Bedevi tehdidinin ortadan kaldnld yukanda izah edildi. Beersheba'nn kuruluunun anlam, gebelerin yaam tarzna yaplm derin bir mdahaleden daha fazlasn ifade eder.
Bu tarza yaplan ilk mdahalelerden biri toprak anlamazlklannda
arabuluculuktu. Kaynaklanmzda zikredilen nemli anlamazlklardan

biri, Azameh ve Tiyaha airetleri arasndadr. 20. yzyl balaonda bu

atma 40 ya da 50 yldr sryordu ve Kuds meclisi bununla defalarca ilgilenmiti. Bu anlamazlk birok kere airetler arasnda vahi
atmalann doruasma neden olmutu. 19. yzyl kapanrken,
vilayette bulunan yksek yneticilerden oluan bir komite Beersheba'ya gitti ve iki taraf arasnda arabuluculuk etti. Ne var ki, bu olayn
sonu deildi, ta ki topraklar tahrir edilineeye kadar. Bedevi efler iin,
topraklann kendi isimlerine tahrir edilmesi doal grnyordu ama
hkmet duruma farkl bakyordu25 Buradaki sorun, temeli dira ya da
airetin dolama blgesi olan Bedevilerin geleneksel toprak sahiplii
anlay ile kiisel olarak toprak tescili arasndaki atmayd. Birok
belgede, bu yeni anlayn Bedevilerin geleneksel dnya grne
nfuz ettii aktr. Birtakm belgeler, Azazmah airetinin elinde tuttuu bir para toprak zerindeki anlamazl kaydeder. Toprak mlkiyetinin yeteri kadar ak olmad konusunda Osmanl hkumetiyle
aralannda bir tartma kmtr. Bu olaya ilikin bir belge, Bedevilerin olduka youn bir ekilde topra ilediklerini, bu nedenle arada
bir buralan birka yllna terk edebileceklerini ve yine ayn nedenle
kanuni olarak kendilerinin mlkiyet hakknn doacan sylediklerini kaydeder. Ancak belgenin devamnda, Beersheba Kasabas 'nn
kurulmasndan beri Bedevi mlk sahiplerinin topra dzenli ve srekli iledikleri anlatlr. Sonu olarak ehirliliin tesisi evredeki gebelerin yerletirilmesinde grnr bir etkiye sahiptir
26
.
Beersheba blgesi Bedevilerin, Osmanl hkmetiyle hibir ekilde balantya gemedikleri tek yer deildi. Bir dier benzeri blge
Yahudi l'yd. Tutanaklanndan bu blgenin de Kuds meclisinin
toprak uyumazlklannda arabuluculuk ettii blgeye dahil olduunu
biliyoruz
27
Yahudi l'ndeki Bedevi gcnn yok olmasyla ilgili
olarak, bu noktay dorulayan kusursuz bir kayt Baldensperger tarafndan tutulmutur. Bu kayt, 1920'lerle ilgilidir ama bizim sorunumuza olduka uygundur.
Bu airetler kendilerini Arap olarak adlandrsalar da tannc gmenlerdir; balarda lk blgelerde yetitirdikleri ve ucuza sattklan salatalklarla Kuds ve Betlehem'in pazarlannda iyi tannrlar. u anda zararsz olsalar da elli yl kadar nce Yahudi l'ne snn olan btn
25
M.I., 1322, No: 824; No. 971.
26
M.I., 1323, No. 907.
27 -.
Omegn Bkz. M.I. 1322, No: 760.
176 Tanzimat'a Yeni Bir Bala: Kuds Viliiyeti
kylerde terr unsuruydular. Cemaatlerin blnm kk gruplar
arasnda her zaman kan davalan vard ve bunlar Rephaim Ovas 'nda,
Kuds'ten nce Beka'da, grevlileri ldrmekte olduka gzpektiler.
Bunlara vurolan tek ldfitc darbe, korkun Sheikh Saf-ej-jer'in

1865'te yakalanma~yl~ Kuds paas onu bir tabur askerin banda

Kuds'e getirdiinde vuruldu. Bundan sonra Ta'amry'nin gc byk
lde azald, tek imtiyazlan hepsinin yapt gibi adrlarda yaadka askerlikten muaf olmalaryd28.
Son cmledeki aklama genel olarak doru grnmyor. Kuds
meclisinin tutanaklan lkenin her tarafndaki Bedeviterin vergilerint
demeye baladn gsteriyor. Nitekim, bir belge Rashayda airetinin vergilerini dediini kaydeder
29
20. yzyl balangcnda
Ta'amira aireti tanmsal retiminin zerinde bir vergi demitir.
906- 907 yllannda bu vergi 600 Trk lirasna karlk geliyordu30

Bu dnemde kuzey Negev'de de Bedeviterin vergilerini dediklerine

dair eitli gstergeler vardr3 1

9. yzyln ikinci yansnda Osmanl hkUmetinin btn lke apnda denetimini pekitrmesi phesiz bu dnemdeki nemli deiimdir. Ama ayn zamanda baka deiiklikler de gerekleiyordu. Bu
deiimlerden biri, 9. yzyl balangc ile 20. yzyl balangc karlatrlnca, nemsenecek derecede okunur hale gelen Osmanl idaresinin grnndeki nemli farkllktr.
Tanzimat'n vilayetlerdeki ifadelerinden biri, kademel olarak oluan yeni idari yaplann ortaya kmas, zellikle "komn" ya da nahiye gibi yeni idari blgelerin oluturulmasyd. Baka yerlerde gsterdiim gibi, bu idari yaplann oluturulma yntemi vilayet kanunlannn emrettiinden ok farklyd32 20. yzyl balannda bu nahiyelerden Filistin'de ancak bir avu kadar vard ama dnem yenilerinin teekklnde bir hareketlenme dnemiydi. Bu yeni idari merkezlerin
kuruluunun daha modem bir idari almay gerektirdii basit bir gerektir. yle ki Tanzimat ncesi idaresi, dier eylerde de olduu gibi,
alelade vatandala olduka az balantya gemesiyle tannr. Nitekim,
A. Cohen'in 18. yzyl Filistin'ine dair kitabndan da, sancak dzeyinin altndaki idari blgelerin vergiyle ilgili olmak dnda zar zor anlamlandrlabildii anlalyor33 Filistin'de sancak daireleri en fazla
kasahada konulanmt. Bunun sonucu olarak alelade vatanda ok
28
Baldensperger, "The Immovable East", Palestine Exploration Fund Quarterly Statement, 1922, s. 65-66.
29
M .I. 1323, no. 453.
30
M.I. 1322, no. 340.
31
M.I. 1323, no. 927.
32
Bkz. Gerber, s. 35-37.
33
Mali bir terim olan mukata'a'nn en mhim ida birim olduunun belirtildii yer
iin Bkz. Cohen, s. 121.

177 Haim Gerher

nadir olarak bir Osmanl grevlisi gryordu. Bu phesiz ki 18. yzylda yannda birok avantaj da getiriyordu. Ama 20. yzyln banda
bu durum herhalde devam etmemitir.
Osmanl idaresinin almalanndaki modemlemede ak bir ilerlemenin grlebilecei bir baka yer, grevlilerin tutumu ve onlarn
siyasi ve brokratik davranlandr. Bu nokta iki ayn potada ele alnabilir. Birincisi idarecinin merkezi idare ve dieri ise idarecinin altnda
alan astlan karsndaki pozisyonudur. Her ikisinde de 19. ve 20.
yzyl balan arasndaki nemli fark grlebilir.
19. yzyln bandaki g anmas, merkezi hkmetin yerel
hkmetler zerindeki gcn ok azaltma benziyor. Dahas teorik
olarak vilayetler yeniden dzenlenip kkler daha byk bir bakasnn paras oluyorken pratikte bundan ok az sonu alnabildL Ayn
nedenle her ynetici kendi makamn belli bir grevi yerine getirmek
iin kendisine emanet edilmi bir ey olarak deil fakat kiisel mal
gibi gryordu34
. Bu bak as Osmanl yerel idaresinin atomizasyonu olarak adlandnlabilir. Her vilayet kendi dnyasnda yasama
faaliyetini yapyordu. Ve u kesindir ki 18. yzylda bu brokratik
model iin ve Dahir al-Umar ve Ahmet Cezar dnldnde en iyi
rneklerden birisi 18. yzyl Filistin'idir.
Ele alnan ikinci nokta politik hatta yasal eyalet yneticisi ile onun
astar arasndaki ilikidir. Klasik Osmanl mparatorluu, Max
Weber'i takip edersek patrimonyal bir idare olarak karakterize edilebilir35. Bunun anlam hkmdann i grenleri ayn zamanda saraynn
bir yesi ya da dier bir deyile onun patrimonyal akrabalandr. Her
ne kadar bu yasal stats olmasa da Ahmet Cezar'n igrenleri tam
yetkili kleler gibi ona tamamyla itaatkardlar. Onlar altklan sre
boyun<?a olduu kadar bu sre bitiminden sonra da onun adamlanydlar. Aslnda byle bir ayrmlama pratikte yoktu. 20. yzyln balanndaki Kuds'teki Osmanl idaresinin davranlan dikkatli bir ekilde
aratrlrsa vilayet brokrasisinin ikili modelinin Tanzimat dnemi
boyunca sprulp atldnn srpriz bir ekilde farkna vanlacaktr.
Ulalabilen bilgilerden Kuds'n idarecisinin dikkatli bir ekilde derecelendirilmi bir hiyerari iinde uysal bir brokrat olduu ok
aktr. Byle bir idareci, onu kimse yerinden ederneyecek olsa bile
kendisine ait olacak yar otonom bir beylii oluturmay hayal bile
edemezdi. Bu ilk aamada bir beklenti sorunuydu: 19. yzyl balarnda Cezar'n beklentisi, gcn ve otonomisini artrmaktan ok di34
rnek olarak Volney'in tasvirine Bkz. C.F. Voney, Travels Through Egypt and
Syria in the Years 1783, 1784, 1785,New York, 1798, c.II, s. 223-24.
35
Max Weber'in Osmanl tipi brokrasi ile modem demokratik brokrasi arasndaki
aynm bir karakteristii olarak igrenleri statleri zerine grlerinin bir zeti iin
Bkz. R. Bendix, Max W eber, New York, 1960, s. 423-431.
178 Tanzimat'a Yeni Bir Bak: Kuds Vilayeti
er bir eyalette daha nemli bir pozisyona atannakt. Byle bir beklenti 20. yfizy1l bandaki Ekrem Bey iin dnlemezdi. Fakat bek-

lentilerin esine geersek buayn zamanda brokratik yapnn bir sonucuydu. Cezar'n kendi k~utas altnda bir ordusu varken, Ekrem
Bey'in emri altnda tek bir askeri bile yoktu36
Cezar'n ayn anda
igrenleri onun diktatorya! isteinin ve hane halknn birer esiyken, Ekrem Bey, 20. yzyl balannda kendi igrenlerine hibir emir
veremezdi ve hibir durumda bu tr emirlerden ikayet edemezdi.
Buna ek olarak igrenlerini ok nadir iten kartabilirdi. Kendi hane
halkyla igrenlerinin arasndaki ayrlk bundan daha mkemmel
olamazd. Ve Weber'in modeli en azndan bu noktada bundan daha
mkemmel gerekleemezdi. Bu durumda hibir Tanzimat kanunu direk olarakbu konuyla ilikili olmasa da hemen hemen hi gze arpmayan bir ekilde Osmanl brokratik yaps dnme uratlmt.
Kuds Vilayeti'nde tatminkar bir ekilde modemize edilmi dier
bir idari yap da vergilendirmeydi. Vergilendirme, Tanzimat dneminden nce Osmanl mparatorluu'nu rahatsz eden zm zor sorunlardan birisiydi. Sorun sadece vergilendirme deil verginin toplanma ekli ve onun tanm vergisi sistemiyle ilgisiydi. ltizamn
Osmanl idari sisteminin en ar kusurlanndan birisi olduu geni
kabul gren bir grtr. 1839 Ferman'yla iltizamn feshi kkl bir
reform olarak dnlebilir37
. Fakat bu tr Osmanl fermanlan tamamyla etkisizdi
38
. Bununla beraber 20. yzyl balangcndaki toprak
vergisi kurumunun tanm bu kurumun gerekte etkisiz olduunu ok
ak hale getirir
39
19. yzyln ilk yansnda mltezimler kendi setikleri retim orannda vergi topluyorlard. Bu 20. yzyln bandaki durumdan ok uzaktr. Meclis tutanaklan iltizamn nceki halin glgesinde gre azaltldn ak ekilde ortaya koyar. Vilayetin geni alanlannda aslnda iltizan kullanlmyordu fakat kyller iin daha az
zahmetli ve muhtemelen hkmet iin daha karl, daha dzenli biimlerin kullanlmas bunu gsterir. Ve hatta iltizamn hala ok
kullanld blgelerde ittizama kan iftlii alacak bir aday grnmezdi. Tabii ki bu durum mltezimlerin etkili denetimi altndaki blgelerde ok rastlanan bir olgu deildi.
Topraklann vergilendirmesindeki bu dnmn eskisinden yenisine nasl dnt sorulabilir. Her eyden nce Osmanl hkumeti
iltizam daha modem bir ekle dnilinneyi deil btnyle kaldr36
En basit operasyon iin bile-jandarma nzasn almak zorundayd ve efi raz olmaya
zorlayacak bir yaptnn gc de yoktu. Bkz. Gerber, s. 41.
37
Bkz. Lewis, s. 105.
38
Bkz. G.Baer, "The Evolution of Private Lan Ownership in Egypt and the Fertile
Crescent", Studies in the Economic History of the Middle East, 1800-1814, at Ch.
Issawi, Chicago, 1966, s. 82.

39
Gerber, s. 64 vd.
179 Haim Gerher
may amalamt. 20. yzyl Filistin idaresinin dzenli ve etki dzeyinin deimesiyle karakterize edilmesi bu soruya cevapm gibi grnyor. rnein, m!tezime tabi iftiikierin balanmas bunun bir
gstergesidir.
Tanzimat ncesi dnemde iltizam ak artrmasnn nasl yapld
hi de ak deildir ancak el altndan yaplan dzenlemelerinin nemli
bir rol oynad tahmin edilebilir. phesiz 20. yzyl balannda da
aynsn yapyorlard fakat muhtemelen daha az lde. Ak artma
dzenli bir prosedre gre yaplyor ve sabit al ve kapan tarihi
bulunuyordu. Teklifler bazen dier eyaletlerden otoritelere telgrafla
ulatnlyordu. Bunlardan birinde, birinin teklifi belirtilen tarihten bir
gn sonra ular, bu yzden dikkate alnmaz ve kiralama szlemesi
usulne gre imzalanr. Teklif sahibi bakanla bavurarak kiralama df.neminin son gnnn padiahn tahta k gnne rastlarln ve bu
yzden bu gnn resmi tatil olduunu iddia eder. Vergi yasasnda byle
bir yoruma izin veren bir maddeye gre ricas kabul edilir
40
Bu btn
nceki Osmanl tarihindeki rneklerle karlatnldnda dzenli ve kesin bir prosedrn uygulandn gsteren kk bir rnektir.
Modernlemenin grnebilir olduu bir baka alan ise yasal sistemdi. Osmanl mparatorluu'nun geleneksel yasal sisteminin tam
olgunlamam bir sosyolojik analizine girmeksizin bu sistemin
nemli bir karakteristii dikkate deerdir ve gnmz almas iin
yerindedir
41
Bu, W eber'in slam hukuku analiziyle ilgilidir. W eber,
dnyadaki yasal sistemler iin drt kategori nerir
42
. Kendisi tarafndan "kad adaleti" olarak ekiilendirilen tipi, Weber, sadece slam durumu gibi genel bir grngnn prototipi olarak kullanyordu. Ne var
ki W eber'in tanm genel olarak slami sisteme gre 'deil tamamen
Osmanl uygulamasyla ilgili grnr. Kad adaleti ile Weber'in kastettii hakimin uygulamalanna bal olan kat rasyonel kurallarm olduu ama daha ok sezgilerine gre davrand bir yasal sistemdi. Sadece Osmanl mparatorluu kad tutanaklar okunarak bu sistemin
nitelii anlalabilir ve bu tasvir artc biimde kusursuzdur. Osmanl
kads kendisine rehberlik edecek yazl kanun kodlarna sahip deildi.
Tabi! ki bazlar olduka iyi dnlm ortodoks klavuzlam sahipt.
40
M.I. 1322, No: 827.
41
Osmanl yasal sisteminin sosyolojik analizine temel olacak kad mahkemesi kaytlan
henz ulalabilir deildir fakat buna fazlasyla ihtiya vardr. u an iin, burada ortaya
konan zet, yazann l 7. yzyl Bursa kad kaytianna dair yapt okumalara dayartmaktadr. Bu yaklamn olumas iin H. Ongan'n Ankara'nn Bir Numaral eriye

Sicili (Ankara, 974) ve Ankara 'nn ki Numaral eriye Sicili (Ankara, 974) adl kitaplan uygundur. Buradaki nemli teorik rehberim ise Lon Fuller'in The Anatamy of
Law (Pelikan Books, 971 ).
42
Gelecek referanslann verildii eser Max W eber, On Law in Economy and Society
(Oxford, 1969) s. 23 ve dn. 48.
180 Tanzimat'a Yeni Bir Bala: Kuds Vildyeti
Ancak yerel adetler kadar gz nne alnan bir devlet yasas (kanun)
da vard. Herhangi bir zgl durumda neye karar verecei tamamyla
ona balyd. Kararn kimsex_e aklamak zorunda deildi ve Osmanl
mahkemesi tutanaklarndak:i"ou karar temyiz edilmemiti. Osmanl
mparatorluu'nda-szde bir hrszn parmann kesilmesi ya da bir
kadrgada yllar boyu hizmet etmeye gnderilmesi eit oranda beklenebilir kararlard. Tamamen bundan-dolay kimse Osmanl yasal sisteminde profesyonel hukukular bulamaz
43
. Eer karara varma yntemini kimse zemezse, tahmine dayanan bir savunma da olmayacaktr. Terimin gerek anlamn da bir temyiz sistemi yoktu. Bazen bir
olayn daha yksek bir yasal otorite tarafndan gzden geirildii dorudur. Ama bu yeni bir mahkemenin etkisi olana dek zorlukla bir temyiz olarak kabul edilebilir. Kanunun eitli hassas noktalar zerine
mzakere ya da bir tartma olmadndan ilk mahkemeler (durumalar) gzden geirilmezdi.
Bu geleneksel yasal sistemin eitli ynlerle nemli deiimler geirdii dair ak iaretler vardr. Metodolajik problemler nedeniyle bu
deiimierin sadece imalar vard. Buradaki sorun Osmanl yeni yasal
sisteminin omurgas olan yeni tarz nizarn mahkemeleri zerine imdiye
kadar yaplm almalarda herhangi bir bilgiye rastlanlmamasdr.
Ama alternatif olarak kesinlikle bir mahkeme gibi almayan ama bununla birlikte yar adil bir yapya sahip ve baz ynleriyle tam anlamyla
bir mahkeme olan Kuds meclisi tutanaklannda baz anlaylar mevcuttur. Bu yapnn alma tarzndan, bunlarla eski tarz mahkemeler arasnda byk bir farklln ortaya kt aka grlebilir. ncelikle,
bazen meclis tutanaklannn nceki materyaliere yaplan atflar ve zellikle de eitli hukuk maddelerine yaplan atflar yznden anlalmas
zordur. stelik yasal yarglamann ekli yasal dnceyle birbirine
daha ok balyd. "zel koullar" anlaynn olaand durumlara
zg olduu birok belgede grlebilir. Bu, eski kad mahkemelerinin
adalet dncesinde tasavvur edilemeyecek bir anlayt. Bir mahkemenin rnek olarak bir dierine bavurmas dncesinin de olutuu grlebilir. Yazarn kendi mlkiyetinde olan bir belge de imparatorluun
herhangi bir yerinde belirli bir nizarn mahkemeye sunulmu bir temyiz
bavurusunun sonucudur. Bylece, temyizin oluumunun gerekten de
Tanzimat tarafndan kurulmu yeni malkernelerin pratiinde ortaya
kt olumlu bir ekilde kantlanm oldu.
Belediyeler, 19. yzyln son otuz ylnda ilk defa Tanzimat hareketi tarafndan ol4tuulan kurumlardan biriydi. eitli nemli noktalar belediye sorunuyla balantlyd ve bu kuum Filistin' deki Osmanl
43

Geici bir temele dayanan tam yetkili biri bulunsa da. Bu konuda Bkz. R. Jennings,
"The Offices of Vekil (Wakil) in 17'h Century Ottoman Sharia Courts", Studia
lslamica, 42 (1975), s. 147-149.
181 Haim Gerher
ynetiminin modernlemesini birden fazla ynyle gsterme imkan
salar. Birincisi, en azndan hkumetten ksmen bamsz belediyenin
tzel yasal bir yap olarak kurulmas bile her eyi kapsayan geleneksel Osmanl ynetimi balamnda bir devrimdi. Ve en azndan
Eisenstadt'n ,eolitik modernleme modeline gre ncekilere gre ok
daha karkt 4
.
kinci olarak, Osmanl Filistini'nde belediyenin nemli grevi .
hizmetlerin salanmasyd, burada modernlemenin nemli bir yan
gizlidir. ncs, 20. yzyl balannda Kuds'te belediye grevlilerinin tayin ynteminde demokratik seimlerle ilgin flrtler ortaya karlabilir; bunlar modem demokratik seimlerden olduka farkl olmalarna ramen, bir taklit olarak gzden kanlamaz.
slami yasal gelenei balan ierisinde belediyelerin kurulmasnn nemli bir devrim olduu dncesi vurgulanabilir. Ortodoks
Mslman hukuku bireyden baka yasal bir varlk tanmaz. Bundan
dolay baz aratrmaclar, slam'da ky ile ehir arasndaki aynm
imdiye kadar yadsyagelmilerdir. Bununla birlikte, Osmanl mparatorluu'nda (ve muhtemelen btn slam lkelerinde) Bat Avrupa
ehrindeki bir belediyenin ilevlerinin bir ksmnn, efn karsndaki
kad gibi kurumsal temsilciler tarafndan yerine getirildii unutulmamaldr. Birok idari grevi yerine getirmesinden de anlalaca ~erine kad 'nn sadece bir hakimden daha fazlas olduu aktr. Osmanl
hkumeti ile yerel halk arasnda balant salayan en nemli arac
oydu. ehir ynetimiyle ilgili yaynlanan sultan emirlerinde tek adres
o deildi fakat emirlerin ou, bu kurallan insanlara onun iletmesini
ya da bakalan tarafndan iletildiini gzlemesini istiyordu.
Bununla birlikte kad tabii ki beledi yetkeler iin gerek bir temsilci deildi. Benzeri yetkelerin slam'daki olmay, ortada bu sosyal
hizmetleri salayan bir devlet fikrinin btnyle eksik olduu gereinin altn izmeye olanak salyor. Bu geleneksel anlay Tanzimat
dnemiyle birlikte deimeye balad.
Filistin'de belediyeler ilk olarak 1860'larda ortaya kt. Kuds
Belediyesi'nin 1863'te, Jaffa Belediyesi'nin 1872'de kurulduunu
dair baz gstergeler vardr45 Hkmetten bamsz bir idari yap olarak belediyelerin var oluu ile ilgili lt ve iaretlerden biri kendilerine ayrlm bteleriydi. Bundan dolay, belediyelerin varolu temeli, onlarn kendi vergilerini kendi ehirlilerine ykleme yetenekleriydi. Burada 19. yzyl Msr belediyelerinin Avrupallarn vergi
demeyi reddetmelerinden dolay yzyln sonuna yakn bir zamana
dek kurulamadklarn hatrlatmak ilgin olacaktr. Bu sorun, M44
Bkz. S.N. Eisenstadt, Modernization, Protest and Change (Englewood Cliffs, 1966)
s. 2-3.
45
Ha-Havatzelet, c. 2, s. 18.

182 Tanzimat'a Yeni Bir Bak: Kuds Viliiyeti

sr'daki gibi gl yabanc kolonilerin olmad Filistin'de mevcut
d
-d46 eg .
20. yzyl baannda, h~["'"'belediyenin ~btesi Kuds meclisince
onaylanmak zorundayd. Bunlar hakkndaki baz mzakereler bu kurumun tutanaklannda mevcuttur. Bu btelerin ou tantanasz onaylanmtr ve bteterin kapsad miktann son derece dk olduu
aktr. Ama baz durumlarda bte onaylanmazd; meclisin vilayet
ynetiminde alacaklann belediye tarafndan toplanmasyla ortaya kan bir durumu engellemeye altn belgeler gsteriyor. Baka bir
deyile meclis sadece dengeli bteleri onaylayacakt. Bu belediyeleri
gelir iin bamsz kaynaklar bulmaya motive ediyordu. Bylece,
1907-08 yllan iin Beersheba Belediyesinin btesi 28. 000 piastre
idi ve szde gmenlere blgedeki topraklan satmak bu gelirin nemli
bir kayna olarak grlyordu. Bu durumda, bte sadece beklenti
byk bir miktan tatmin ettiinde onayland47 . Bu prosedr btelerin
sadece bir fikir deil gereki olduunu da kantlamaktadr.
Belediye yeleri bir tr halk seimiyle atanrd. Bu elbette ki Tanzimat hareketiyle orJ:aya kan bir ilkeydi. Seim usulen hem idari
hem de beledi meclis iin yaplyordu. Ve tabii ki modem aratrmacdann bu seimler hakknda kukulanmak gibi bir eilimi vardr. Ama
gerekte, Kuds, kendisinin gnlk yaamyla ilgili baz canl tasvirierin olmas bakmndan ansldr ve baka eylerin arasnda burada bu
seimlerin tasviri de bulunabilir. Bu seim iin en nemli kaynak,
imdiye kadar karlatndan daha yakn bir ilgiyi hak eden bu pitoresk kaytlar, Yahudi bir aratrmac olan David Yelin'ne aittir.
Yelin'e gre, yirmi be ve daha yal olup, elli Lira vergi deyen
herkes oy verebilirdi. Otuz ve daha yal olup yllk en az yz elli Lira
vergi deyenler de seime katlabilirdi48 Belediye meclisi, yans her
iki ylda deien on yeden oluuyordu. Seimlere sadece Osmanllar
katlabiliyor ve semenierin isim listesi baz zamanlarda belediye tarafndan duyuruluyordu. Yelin, 1200 kiinin katld 1858 seimini tasvir eder. Siyasi mcadelenin: doas olaanddr ve Yelin'in kelimeleri burada tamamyla alntlanmaya deer.
Seilmeyi isteyenlerin baars (hangi dinden olurlarsa olsunlar)
nemli biimde eitli gruplar arasnda genel bir mutabakata baldr
ve bu genel ;p.utabakat tanrnn da yardmyla, on yldr ehrimizde
mevcut. Gruplardan biri dier gruptan tilaneay seiyor bylece (bir
dahaki seimde) dier grup kendi adayna oy verecektir. Ve her za46
G. Baer, Studies in the Social History of Modem Egypt(Chicago, 1969) ss. 196-199.
47
M.I. 1323, no. 897.
48
D.Yelin, Yerushalayim shel tmo!, Jerusa1em, 1972, s. 202.
183 Haim Gerher
man, iki yl sonra galiplerin aa indiini, maluplarn yukar kt- .. .. 49
gn goruyoruz .

phesiz Yelin'in burada tasvir ettii nemli sekin aileleri arasndaki glerin ince ayaryd, baka kaynaklardan
50
da ortaya kan bu
dengenin hibir zaman ok resmi ve derin olduu dnlmemitir.
Oyun eskiydi ve imdi yeni kurumsal aralarla oynanyordu. Eski ile
yeninin i ielii, Yelin'in bu seimlerin kt sonularn anlatt u
kayttahala ok aktr:
ehrinzin meclisi iin yaplan seimler en sonunda sonuland ve
yeni yeler nihayet bu hafta toplanmaya baladlar. Ama bu kez olay .
her zaman olduu gibi kolayca sonulanmad. nk oy sandklarnn
almasndan on gn sonra hemelrilerimiz (vatandalarmz) hala
dengenin han_gi taraftan yana eileceini merakla bekliyorlard. Sorun,
Mslman hemelrilerimizin (vatandalarmz) arasndaki soy ktkleri slam'n ilk kurulduu zamanlara kadar giden iki aristokratik aile
olan Huseyni ve Halidi'lerdi. Eskiden beri bu ikisi arasndaki mcadele olduka byktr; ilerinden birinin gc stn olduunda,
denge kar ynde deiene, dieri gsz hale gelinceye kadar
nemli daireler onun oluna gider ve o emrederdi. Ve u gnlerde, birinci aile yllardr daha stn ve neredeyse belediyenin kurulduu
gnlerden beri ehir meclisi yllardr onlarn yelerinin elinde. Ancak
bu sefer, meclis bakannn yerini terketme zaman geldiinde, ikinci
aile btn glerini toplad ve iyi tannm yallarndan biriyle se'imde yer ald ve dier aile aday olarak nceki belediye bakannn
olunu ve kendilerinin tannm bir baka adamn aday olarak tayin
etti. Bir buuk ayda sonianan iddetli bir kampanyann ardndan bunlarn de seildi. Onlarla birlikte bir Mslman ve bizim milletimizden, meclisin srekli Musevi yelerinden birinin olu olan kii seildi ... Ve geriye sadece (yetkisi) kanunlarla ehir valisinin elinde olan
meclisin bakannn atanmasy la ilgili soru kald. V e sonra liste ekselanslar paaya gnderildi, ehrinzin btn byk adamlar karar iin
bekliyorlard. Ve derin dncelerden biraz sonra en sonunda Halidi
ailesinin il timasma karar verdi ve meclis bakan olarak Halidi Yasin
Efendi 'yi belirledi
51
.
Sylediimiz gibi, oyun olduu gibi kald ancak bu yeni kurallann
gzden karlmasn merulatrmaz. Toplumsal almalarda genellikle "nasl" olduu "ne" olduundan daha nemlidir ve bu phesiz
demokrasi ve diktatrlk arasndaki en nemli farktr.
Belediyelerle ilgili gelimelere dair bu kaytlar baz okurlara fazla
iyimser grnebilirse de bunun sebebi bizim yeni gelimelerin balangcn aramamzdr. Drste eklemeli ki baz ada yarglar bizden
49
a.g.e., s. 194.
50
Bkz. Gerber, s.61 vd.
51
Bkz. Yelin, s. 222-223.
184 Tanzimat 'a Yeni Bir Bala: Kuds Viliiyeti

daha acmaszdrlar. yle ki, byk savan arefesinde, Beyrut vilayeti

hakknda kitap yazan iki gen Filistinli, Nablus Belediyesi hakknda
konuurken olduka serttiler"'
--="!:'"-<
Biz dounun ins1!llll![l belediye kelimesinin doru anlamndan ok
uzaz. Bizim bak amza gre, belediye bakanl ayann yerini ve
gcn takviye etmeyi neeleyen bir dairedir... Belediye bakan, bakanl yerine getirmesine hibir itiraz olmayan meclis yeleri ile
birlikte tamamen nahiye, kaza ya da sancak idaresinin emri altndadr52.
Osmanl mparatorluu da dahil klasik slam devletlerinin sosyal
hizmetlere ok az bir ilgi gsterdii iyi bilinir
53
. Dini, tbbi ve eitim
hizmetleri her zaman olduu gibi, sk sk eitli mdahale biimlerine
tabi olmasna karn, idari bir yap olmayan vakf kurumlar tarafndan
karlandlar. Ama belediyelerin kurulmasyla birlikte btn gelenek-
sel slam lkelerinin ald bu temel tavr, sosyal hizmetleri salayan
devletin modem taahhtlerine yol vermeye balad. Bylece eitim,
salk hizmetleri, su tesisat gibi grevler yava yava vakflarn elin~
den alnd. Tanzimat insannn vakf kurumlarna dman olmas bir
rastlant deildir. Bu, btn geleneksel kurumlara atlm galibs en
sert tokatlardan biriydi. En azndan vakflarn bu hizmet fonksiyonunun doal olarak modem devlet kavramyla bir eliki dourduu gerei dnlrse bu tokat gerekliydi. Bu reform srecinin sonucu bir
refah devleti ya da benzeri bir ey deildi. Ancak burada nemli olan
Osmanl brokrasisinin deimi tavrn vurgulamaktr. A.na bu, gerekte, ok mtevazi bir deerlendirmedir; baz alanlardaki deiim
sadece tavrdaki deiimin ok tesine gitti. rnein eitimdeki deiimin gerekten devrimci bir zellikte olduu54
bilinir ve bu kesinlikle
sosyal hizmetlerdeki deiimin doal sonucudur.
20. yzyl balarnda Filistin'deki Osmanl idaresinin deiimine
dair bu makale, Shamir'in Suriye hakknda erken 1880'lere ilikin
bulgularyla55 ak bir eliki oluturuyor. ki vilayet arasndaki
farklarn, Suriye ve Filistin arasndaki doal farklar ne srlerek
aklanmas phelidir. Bu farkllk, tarihlerdeki farkllklarla aklanabilir grnyor. Bize gre, Osmanl reformlar, yava yava da olsa
52
Refik ve Behced, c. I, s. 1 2 1.
53
Bu mesela ehirdeki brun kamu binalanyla ortaya kmaktadr. HkUmetler tarafndan yaplsa bile bunlan paraca desteklemek iin hemen vakfa dnrurlyordu. Kusursuz bir rnek iin Bkz. H.nalck, "Istanbul", Encyclopedia of Islam, II. bask. 54
rnek olarak Bkz. J. S. Szyliowics, "Changes in the Recruitment and Career Lines
of Ottoman Provincial Administrators during the Nineteenth Century"; M. Ma'oz,
Studies, s. 268 vd.
55
Bkz. Sh. Shamir, "The Modernization of Syria; Problems and Solutions in the Early
Period of Abdlhamid", (ed.) W.Polk veR. Chambers, Beginnings ofModernization in

the Middle East, Chicago, I 968, s. 351-382.

185 Haim Gerher
henz tamamyla ak olmayan, ama doal olarak gittike artan, belki
"kuluka" olarak adlandrlabilecek, brokratik yntemlerle dnemin
en sonunda muratlarna erdiler. Birok nedenle, bu "kuluka" yntemlerini anlalabilir kelimelerle aklamak zor grnyor. Ama bunun mmkn olaca bir alan var: bu da eitimdir. Eitim kesinlikle
kendi kendine ilerleyen bir sretir. Modem eitim ilk kez olutuunda, fermanlardan ve politikalardan aka bamsz, zgr bir kuv- .
vetti.
Tartmaya kalan bir baka soru, dier Osmanl vilayetlerinden
farkl olarak Kuds Vilayeti'nin zel bir ynetim ekline sahip olup
olmaddr. Benzeri dnceler eitli zamanlarda iddia edildi
5
ve en
azndan bunda bir doruluk pay olmas da mmkn. Ancak byle
olsa bile, bu tezleri rtmeye yeterli deildir, btn olaslklarla birlikte Kuds muhtemelen srad olarak nitelendirilecek kadar istisnai
bir durumda deildi. Bu alma idareci ve yksek grevlilerle hatta
onlann faaliyetleriyle ilgilenmiyor. Dar bir adan analiz etmeye altmz ey, tarihiler tarafndan nemseyen kk brokratlar ve
onlann kastl olmayan tutum ve genelde bilinsiz ve otomatik davranlardr. Bu en dk brokratik seviyede Kuds ile dier vilayetler
arasnda bir fark olmas kesinlikle imkanszdr. Dahas, gzlemlenen ,
deiimler ok dolayl olarak Osmanl hkUmetince gerekletirilmitir. Bu Tanzimat'a eklenen daha sonra sadece yerel otoritelerce stlenilecek sosyal hizmetlerin son derece nemli yan olan belediyeler
konusunda, zellikle dorudur.
56
'!lek olarak Bkz., B. Abu-Manneh "The Rise of the Sanjak of Jerusalem in the Late
19'' Century", G. Ben-Dor (ed.), The Palestinians and the Middle East Question,
Ramat Gan, 1979, s. 25.
186 TANZiMAT'IN LK YILLARINDA MODERNLEME
HAREKETNN SuRiYE SiYASETi VE TOPLUMU
z:iNDEK EtKisi*
MosheMa'oz
eviren: H ayrettin Pnar
19. yzylda, Suriye Vilayeti'ndeki modernleme hareketi esasen,
radikal biimde yerel siyasetteki mevcut durumu [status quo] ve toplumsal yapy yeni ve ileri bir sisteme dnilinneyi amalayan, Bat
kaynakl bir reformlar dizisini ierir. Pratik adan bakldnda bu,
merkezden bamsz yerel glerin yerini merkezi otoritenin almas,
blgedeki halkn feodal beylere ya da aalara kar ykml olduklan
angaryann ortadan kaldnlmas ve Hkmete dorudan tabiiyetlerinin
balangc ve gayrimslim tebaann nceki statlerinden kurtanlarak,
Mslman nfusla eit hale getirilmesi anlamna gelmektedir.
Bu reformlara toplumun nemli bir kesimi aka itiraz etmekteydi; zellikle sahip olduklan haklan yitireceklerini dnen geleneksel ynetici snf. Bu nedenle, modernleme, toplumun byk blmnn arzusu hilafna uygulanmalyd ve modernleme ynetimi ve

sreci byk lde reformcu yetkililer ile eyaletlerdeki muhafazakar

ynetici elit arasndaki mcadele tarafndan belirlendi.
Modernleme sreci boyunca, Suriye Vilayeti eitli aamalardan
geti. 19. yzyln ikinci on ylndaki birinci aamada, byk Osmanl
reformcusu Sultan II. Mahmud tarafndan gerekletirilmesine karn,
yaplan reformlar birbirinden kopuk ve baanszd. Srekli olmayan
bir biimde alnan nlemlerin hedefi; baz idari bozukluklan ortadan
kaldrmak ve zellikle gerek ehirlerde gerek dadaki yerel gleri
dorudan Osmanl idaresi altna almaya dnkt. Bu tr nlemler, pek
ok Osmanl vilayetinde baanl olurken, Suriye'de deiimin karsnda yer alan g'ler tarafndan engellendi
1

Bu makale, ksa bir sre sonra Suriye ve Filistin 'de Osmanl Reformu, 1840-1861
Oxford, Ciarendon Press, bal altnda baslacak olan bir kitaptan ksaltlarak alnmtr.
1
Bkz. Konstantin el Paa, (ed.), Mezekkirat 't-tarihiyye Lbnan, tarihsiz, s. 100; H. L.
Bodman, Political Factions in Aleppo, 1760-1828, University ofNorth Carolina Press,
187 MosheMa'oz
Modernleme srecinin bir baka nemli ismi olan, Msr Paas
Mehmet Ali tarafndan Suriye'de gerekletirilen reformlarn ikinci
safhas da ayn ekilde Osmanl mparatorluu'nun pek ok blgesinde yaplanlardan farkldr. Ancak, 183 1 'den 1840 'a kadar sren bu
ikinci dnem, Suriye' deki reform yntemi zerinde ok derin bir etki
yapmtr. zellikle, yaplan reformlar uzunca bir sreden beri devam
eden bozulma ve a dla bir son vererek, Suriye tarhinde yeni bir
istikrar ve modernleme dneminin almasna neden olmutur. Byk
bir askeri gcn desteiyle brahim Paa tarafndan alnan sert nlemler sayesinde hayatn pek ok alannda nemli deiiklikler olmu
ve pek ok adan daha sonraki Osmanl Tanzimat'nn altyapsn hazrlamtr2. te yandan, brahim'in ynetimi, lkede kalc deiiklikleri baarmak iin ok ksayd ve onun yntemleri halkn reformlara
ciddi biimde dman olmasna neden olacak kadar sert ve acmaszd.
Gerekten de Msrllar, Suriye'den ekildikten hemen sonra eski
dzen yeniden canland, blgedeki halk tamamen kontrolden kt,
dalk blgelerde yaayanlar zerk yaam biimlerine geri dndler,
Bedevi kabileler krsal blgeleri byk bir saldrganlkla tahrip ettiler
ve gayrimslim tebaa nceden olduu gibi ikincil konurolarna dnmeleri iin zorlandlar3
.
Msrllarn blgeden srlmesi iin Suriyeliterin desteine ihtiya
duyan Osmanllar, halka ykl miktarda silah datm, vergi muafiyetleri ve baz blgelerde Mslmanlar arasndaki Hristiyan kart
duygular maniple etme gibi konularda olduka cesaretlendirici davrandlar 4
. Bu noktada, Trk Hkmeti, nceki rejim tarafndan modernleme asndan salanan grece rahat bir zemin zerinde ilerleme
ansn yitirdi ve kendi reform program olan Tanzimat'a, baz dezavantajlada balamak zorunda kald. Bu programn ilk aamasn kap-

1963, s. 128-136; hsan el Nimr, Tarih-i Cebel-i N ab/us ve '1-Balka am, 1938, s. 17175, 183-84, 195-99,219,235-36.
2
Suriye'deki Msr hakimiyeti iin bkz. Sleyman Ebu zzeddin, brahim Paafi Suriye, Beyrut, 1929; el Paa, Miizekkirat 't-tarihiyye; I. Hofman, Muhammad Ali in
Syria,' Baslmam Doktora Tezi, Hebrew niversitesi, Kuds, 1964; Bulus Karali
(ed.), Fthat- brahim Paa fi Filistin ve Lbnan ve Suriye, Harisa, 1937; Essad
Rstem, El Mahfitzat'l-melikiyye'l-Msriyye, 4.c., Beyrut, 1940, 43; S. N. Spyridon,
(ed.), Annals of Palestine 1821-41 Manuscript Monk Neophytus of Cyprus Kuds,
1938; W. R. Po lk, The Opening of South Lebanon 1788-1840, Cambridge, Mas. , 1963.
3
rnein bkz. Werry'den Ponsonby'e, Halep, 2 Austos 1841, Londra, Public Record
Office, FO 78/148; Young 'dan Ponsomby 'e, no. 28, Yafa, 16 Aralk 1841, FO 78/444;
Beaudin Tarafindan Yazlan Rapor, ll Temmuz 1842. Paris, Archives Nationales,
Affaires Etrangeres, am, I, no. 8; eriye Sicilleri, Yafa, no. 13, 17 Rebiylahir, 1258
(Mays 1842).
4
El Paa, M eza, ekkirat 't-tarihiyye, s. 210-12; A. Y. Kayat, A V o ice form Lebanon
(Londra, 1847), s. 276; Ahmed Ltfi, Tarih-i Ltfi, 8.c, (stanbul, 1290-1328), 6:19;
Rstem, Mahfuzat, 4:243, no. 6401; Young'dan Palmerston 'a, no. 5, Yafa, 25 Ocak
i841, FO 78/444.
18'8 Tanzimat'n lk Yllarnda Modernleme Hareketinin Suriye Siyaseti ...
sayan ve 1840'da balayp 1861 'e kadar sren dnem, belki de Suriye
vilayetindeki modernleme hareketinin en can alc ve belirleyici aral olmutur. -"'
Sultan Abdlmecid tarafndan 1839 v~ 1856 fermanlanyla ilan
edilen Tanzimat reformfarnn temel hedefi vard: Yan zerk ve fiilen bamsz yerel yneticileri merkezi otoritenin dorudan denetimi
altna almak, tebaamn sosyal ekonomik artlarn iyiletirmek ve en
nemlisi; Mslman, Hristiyan ve Yahudilerin eit yeler olduu
yeni bir Osmanl toplumu yaratmak.
Bu reformlarn Suriye'de uygulanmas grevi yerel ynetimin,
zellikle de blgenin genel idarecisi konumundaki valinin zerine
dmekteydi. Valinin konumu, yalnzca blgesindeki modernleme
hareketinin uygulanmasnda sahip olduu hayati rol asndan deil,
iinde tad nem asndan da analiz edilmeyi hak etmektedir. Ay- ~
nca, valilik makam, Osmanl reform siyasetinin en nemli hassasiyetlerinden birisidir.
Tanzimat siyasas tarada grevli nemli memurlar arasndaki dengeyi muhafaza ederek -zellikle valinin otoritesini kstlayarak-merkezi
otoritenin tara zerindeki hakimiyetini tesis etmenin yollarn aramtr.
Akas, bu trden bir uygulama Osmanl siyaset geleneinde yeni bir
olgu deildir ancak gemite Suriye'de fiili anlamda bamsz paalarn
gcnn artmas engellenememitir; oysa imdi, valiyi neredeyse
tamamen gsz bir konuma indirerek etkili bir uygulama meydana
getirilmitir. Yalnzca, sahip olduu otoriteyi blgesindeki g odaklan
zerinde sonuna kadar kullanamadndan deil5
; ayrca bulunduu
mevkie bir yl hatta bazen daha ksa bir sreliine tayin edildii iin6
gerekten de vali bu yeni politikann en madur olan kiisi dir.

5
Osmanl ariv belgeleri ile ilgili olarak bu ve devam eden notlarda u ksaltnalar
kullanlacaktr:
BA: stanbul Bavekalet Arivi
Cev.D.: Cevdet Dahiliye
Cev.Z.: Cevdet Zaptiye
r. D.: radeler Dahiliye
r. H.: radeler Hariciye
r.M.M.: radeler Meclis-i mahsus
r.M.V.: radeler Meclis-ivala
mein bkz. BA, r.MV., no. 9073, il Zilkade 1268 (Eyll 1852); Ceride-i Havadis,
no. 27, 22 Cemaziyelevvel 1277 (Aralk 1860); Calvert'ten Palmerston'a, no. 8, am,
29 Nisan 1850, F078/837.
6
am'daki valilerin sk skdeitirilmesi hussunda bkz. Wood'dan Palmerston'a, no.
13, 28 Nisan 1851; Selahaddin el-Mmejjid, Vldtu Dimekji'l-ahdi'f'Osmani, am,
1949, s. 91. Halep'teki durum iin bkz. Guys'un Raporu, 31 Mart 1843, AE, Halep, I,
no. 1; F.Taoutel, (ed.), Vesaiku't-tarihiyye Ha/ep, 3c., (Halep, 1958-2), 2:52; J. Finn,
Stirring Times, 2. c., (Londra, 1878), 1:160; 2:162-163. Ancak, Sidon ehri'ndeki durumun
farkllna dikkat etmek gerekir. mein, Namk Paa, l848'den 1856'ya kadar,
Beyrut Va-lisi olarak grev yapmtr. Bkz. Salnam e, 1264 (184 7 -1848) ve sonras.
189 MosheMa'oz
Valinin durumuna ilikin daha hayati olan nokta ise, Paalk'nda
bulunan ve kendisinden bamsz olan dier yksek rtbeli memurlarn, onun zerindeki tefti uygulamasdr. Kendi blgesinde bulunan
dzenli birlikler zerinde herhangi bir yetkisi bulunmadndan, paa
ounlukla grevlerini yerine getiremiyordu. Bu durumda vali, ounlukla etkisiz ve dzensiz svari gcne bavurma zorunda kalyordu; blgeqeki dzenli birlikler (nizam), emirlerini am'daki bakumandan olan seraskerden almaktay d 7

Seraskerlik makam, Tanzimat'n ilk yllannda Suriye'de uyguland ekliyle gerekten de Bab- Ali'nin merkezileme politikasnn
nemli bir yandr. Blgeyi, Msrllardan kurtarmak amacyla balatlan uygulama8
, 1S44-45'den itibaren brahim Paa'nn 1830'larda
Suriye'de zaptettii konuma benzer bir ekle evrilmi; seraskerlik
makamna getirilenler askeri fonksiyonlannn yan sra idari ilerle de
grevlendirilmitir9 1843'den sonra Osmanl Ordusunun yeniden yaplandnlmas ile birlikte yukandaki biimi ile seraskerlik makamna
Arabistan Ordusu'nun bakumandam olarak, Nisan 1844'de ilk kez
Namk Paa atanmtr10 Namk Paa'nn grevleri olduka fazla
olup, idari ve uygulama bakmdan pek ok ykmll vard: Blgedeki barn ve dzenin devamn salayarak, Bedevileri kontrol al- c
tnda tutmak1 1
, Bab- Ali tarafndan grevlendirildii ekli ile vergilerin toplanmasnda etkin olmak12
ve hatta gl ve nfuz sahibi etendiler ve ulemaya kar idarecilerin gcn artrmasn salamak 3
. Bir

baka deyile, serasker blgenin nemli sorunlarn halletmek ve yerel

yneticilerin grevlerini yerine getirebilmesi iin askeri destek salamakla grevlendirilmiti. Bu ekil<le, Bab- Ali u hedeflere ulamay umuyordu: Blgede yeni bir dzen kurmak, valinin gcn
snrlandrmak ve ayn zamanda Suriye'nin bakentten uzakl ve
hzl iletiim imkannn yokluunda blgesel bir merkezlleme oda
kurmak.
7
rnein bkz. Bazili, Siria i Palestina, 2:13; Finn, Stirring Times, I.l65, 257;
"Baker'dan Redcliffe, no. 3" iinde, Barker'dan Ciarendon 'a, no. 3 am, 10 ubat
1857, FO 78/1297. Engelhardt, La Turquie et le Tanzimat, 2.c. Paris, 1882-84), 1:107;
C.Macfarlane, Turkey and its Destiny, 2 c.
8
rnein bkz. Wood'dan Ponsonby'e no. 19., Beyrut, 28 Ekim 1840, FO 195/171;
Menton Tarafindan Yazlan Rapor, 13 Mart 1841, AE, am, I, no. ll; E. B. B. Baker,
Syria and Egypt under the Last Five Sultans of Turkey, 2 c. Londra, 1876, , 2:3 12;
Ltfi, Tarih, 7:46.
9
brahim Paa'nn gleri hakknda bkz. Rstem, Mahfuzat, 3:417-18, no. 5496.
1
Ceride-i Havadis, no. 1488, 17 Zilkade 1259 (Aralk 1843); Ahmet Cevdet, Tarih-i
Cevdet, stanbul, 1301-9, 2:223.
11
Namk Paa'nn raporu iin bkz.BA, Ir.H., no. 2295, 13 Ramazan 1263 (Austos
1847); ayrca bkz. Werry'den Canning'e no. 119. Halep, 14 Austos 1844, F0195/207.
12
BA, r. D., no. 8417/1, 15 Zilhicce 1263 (Kasm 1847). .
13
Wood'dan Aberdeen 'e, no. 15, am, 8 Mays 1844, FO 78/579.
190 Tanzimat'n lk Yllarnda Modernleme Hareketinin Suriye Siyaseti ...
Bu politika baarl olabilirdi -aslnda kimi durumlarda baarl olmutur-, ayet serasker ile vali arasnda tam bir ibirlii olsa ya da
bakumandan blgedeki dier paalar zerinde tam bir yetkiye sahip
olsayd. Kbrsl Paa gibiy;ni bir seraskerin tayini (1851-1852) mnasebeti ile Suriyevaliteri-ona danmaktan ve fikrini almaktan memnun olsalar da hukuki olarak seraskere bal deillerdi 14
Her vali, hukuki olarak kendi blgesinin genel -idarecisi olup, blgenin ynetsel
ileri ile ilgili olarak dorudan Bab- Ali 'ye kar sorumluydu. te
yandan, her paa, birliklerini toplamak iin bakumandana bal olmak arzusunda deildi; zellikle askeri hiyeraride seraskere eit bir
konumda -yani mir- ya da idari hiyerarinin en tepesindeki vezir payeterinden birine sahipse
15
. Ancak, serasker her paaln iilerine
mdahale ederken, blgesindeki bakumandanlk otoritesini yerletirmek amac ile sahip olduu en nemli g olan askeri gc kullanabilirdi. Bu, Namk Paa'nn grevde olduu uzun dnem (1844-49) ve
Kbrsl Paa (1851-52) tarafndan bavurulan bir yntemdi. Valilerin
otoritelerini korumak urunda vermi olduklan tm savama ramen,

her ikisi de hretli gemilerinden kaynaklanan avantajlarn kullanarak; kendilerini tm Suriye vilayetinin fiilen askeri ve sivil idarecileri konumuna getirdiler
16
Gerek Namk gerek Kbrsl Paalarn
mdahaleleri, bilhassa am'da gl ve srekli idi ve bu durum am
valisinin grevini brakmas ile sonuland 17 Bu, ksmen seraskerin
ak biimde am valisi zerindeki otoritesinin
18
ksmen de ehrin
hem vali hem de bakumandan asndan karargah nitelii tamasnn bir sonucuydu.
Valinin otoritesini dengeleyen dier bir memur ise defterdardr.
Defterdar, gelirlerin toplanmas ve giderlerin belirlenmesi ile ykml
olup, dorudan stanbul'daki Maliye Nazr'na bal idi. Tpk gemite olduu gibi defterdar, icra ettii grevler, idari adan bamsz
karakteri ve grece uzun dnemli grev sresi asndan olduka fazla
bir gce sahipti
19
rnein, alt kademedeki memurlarn maalannn
denmesi, paalktaki dzensiz birliklerin saysnn belirlenmesi ve
14
Wood'dan Canning'e, no. 2, am, 21 ubat 1852, FO 195/368.
15
Salname 1263 (1847) ve sonras. 16
Bkz. Jorelle TarafindanYazlan Rapor, 14 Ekim 1846, AE, Kuds, II, no. 18;
"Wood'dan Cannii(e,"no. 29" iinde, Wood'dan Palmerston 'a no. 30, am, 25 Kasm
1848, FO 78/761; "Werry'den Canning'e, no. 46, iinde, Werry'den Palmerston'a, no.
20, Ha1ep, 10 Aralk 1851, F0_78/871
17
Wood'dan Palmerston'a ~o. 22, am, 28 Austos 1848, FO 78/761; Wood'dan
Malmesbury'eno. 20, am, 29 Haziran 1852, FO 78/910.
18
Wood'danPalmerston'a, no. 20, am, Temmuz 1848FO 78/761.
1
~ Defterdar'n 18.yzyldaki nemli konumu iin bkz. H. A. R. Gibb ve H.Bowen,
. Islamic Society and the West Londra, 1950, 1.201; S. Shamir, The Azm Va/is ofSyria,
1724-85, (Baslmam Doktora tezi), Princeton, 1960, s. 227-228.
191 MosheMa'oz
askeri seferlere ya da dier masraflara ait demelerin yaplmas ya da
yaplmamas hususlannda yetki sahibi idi
20
.
Yeni idari yaplanmann ortaya kard bir dier organ, valinin
otoritesini daha da snrlandrmtr. Bu organ, teorik olarak valiye
yardm amac ile kuulmu olan memleket meclisleridir
21 , ancak daha
sonra greceimiz gibi Bab- Ali tarafndan kendisine verilen geni
yetkiler ve yerel nfuzu sayesinde meclisler, blgenin idari ilerini
aktif ekilde mdahalede bulunmular ve kararl bir ekilde modern-

leme srecine engel olmulardr.

Son olarak, idam cezasn uygulama ve sulular cezalandrma yetkisi de elinden alnan valinin kamu dzenini koumak asndan sahip
olduu meu zemin iyice daraltlmtr22 Btn bu gzetierne ve
kstlama yntemlerinin sonucu olarak, valilik makam, byk oranda
ilevsiz bir duuma indirgenmi ve akas reform hareketine darbe
indirilmitir23
.
1852 ylna gelindiinde Bab- Ali, bu anakronik merkezi idari
sistemin olumsuzluklarn fark ederek, valinin gcn arttrmaya ve
onu bir kez daha blgesinde etkin bir otorite haline getirmeye karar
verdi. 28 Kasm 1852 tarihli bir fermanla, taradaki meclisleri olduu
gibi, askeri ve mali grevleri de iine alacak ekilde btn idari kademeleri valinin denetimi altna koydu. Bu fermanla birlikte vali, dzenli birlikleri greve armak, maliye hesaplarn incelemek ve
memleket meclislerinin yelerini atamak ya da azietmek yetkileri ile
donat ld. Bunlara ilaveten, kaymakamlan ve mdrleri de kapsayacak
ekilde, brohatik hiyerari iinde yer alan alt kademedeki memurlan
ie alma ve iten el ektirme yetkisi balayan ferman, valiyi daha da
gl hale getirdi. Ayn zamanda, paann adli yetkileri kamu dzeninin devamn salamak amac ile olduka geniletildi; btn hafif
sulan stanbul' a danmadan infaz etme yetkisi verildi ve Bab-
Ali 'nin onayn almak art ile idam cezasn uygulama hakk tannd24. Buna karn 1852 Ferman, valinin otoritesinde kk de olsa
bir deiiklik yapt ki bu deiiklik onun balca muhalifleri ya da
20
Bkz.Wood'dan Aberdeen'e, no. ll, am, 1 Nisan 1844, FO 78/579; Rose'dan
Aberdeen'e, no. 2, Beyrut, 13 Mays 1845, FO, 78/618; A. A. Paton, The Modern
Syrias Londra, 1844, s. 204.
21
Engelhard, La Turquie et le Tanzimat, I:l07; II:283; A. Ubucini, Letters on Turkey, 2
c., Londra, 1856, I:45-46.
22
Engelhardt, La Turquie et le Tanzimat, I:I09, II:285-286; Finn 'den Ciarendon 'a no.
8, Kuds, 26 Nisan 1853, FO 78/963. -23 Bkz. BA. r. D., no. 14661,24 Zilkade 1267 (Eyll 1851); Wood'dan Malmesbury'e, no.
21, am, 30 Haziran 1852, FO 78/910; Essad Mansur, Tarih '! Naire Msr, 1924, s. 69.
24
1852 fermannn metni iin bkz. BA. Mhime Defter/eri, no. 258, s. 198-201; Yafa,
eriye Sicili, 9 Rebiylahir 1269 (Ocak 1853); Engelhardt, La Turquie et le Tanzimat,
I:109-10, II:286; E. Z. Karai, Osmanl Tarihi, V-VII Ankara, 1953-60,6:31-32.
192 Tanzimat'n lk Yllarnda Modernleme Hareketinin Suriye Siyaseti ...
paalk ierisinde kendi konumunda olanlarla karlatrldnda aka grlr.
Fermanla birlikte, defterdarn valinin zerindeki tefti hakk
ortadan kaldrld. Defterdarlk makam!, 1852 ylnda memleket
meclisinin bakanh He birletirilerek, hiyerari ierisinde ikinci ya
da nc dereceye getirildi; ortaya kan bu yeni yaplanma artk
valiye bir tehdit oluturmayacakt25
. Ayrca, 1 860 ylnda defter-

darlk makam, ekonomik nedenlerden tr geici olarak kaldrld

ve yerini muhasebeci ald26
; bununla birlikte birka ay sonra defterdar yeniden atand ancak bu defa daha az maa ve dk bir stat
ile
27

Bab- Ali, am Valilii ile birleme' karar alnca, Suriye' deki seraskerlerin etkinlii de 1853 'den sonra defterdarnkine benzer ekilde
azald28 . am'n dnda, seraskerin Suriye'deki paalklarn iilerine
mdahale yetkisi neredeyse tamamen elinden alnmasna ramen Suriye'deki en yksek askeri yetkili olmaya ve blgede bulunan dzenli
birlikler zerinde valinin yetkisini snrlandrma ya devam etmiti?9 .
Daha da nemlisi, 1852'den sonra da paann idari yetkileri memleket
meclisleri tarafndan snrlandrlmtr. Paann kendi paalnda otoritesini hissettirmesi 1852'den nce ve sonra byk oranda kiiliine
ve stanbul' dan elde edebilecei destein gcne balyd. Kararl ve
enerjik bir paa, Bab- AJi?den alaca destein gc ile muhaliflerine
kar durabilir, onlar kendisi ile ibirliine zorlayalilir ve hatta onlar
etkisizletirebilirdi. rnein, Halep'in nl valisi Esad Paa, 1842 gibi
erken bir tarihte bile grevini iyi yapmayan bir defterdarn yetkilerini
uhdesine alm ve yerine 1852 ylna kadar grevde kalacak olan mal
mdrn (daha alt kademedeki maliye memuru) getirmitir30 . Aym
ekilde, gl ve iktidar sahibi bir paa, dzenli birlikleri idaresi altna
alabilir
31
ve askeri komutay kendi emirlerine uymaya zorlayabilirdi;
ayrca meclisin yetki alann daraltacak ve muhalif eleri bastrabile25
Bkz. Salname 269-276 (1852-53-1859-60); aynca bkz. Outrey Tarafindan Yazlan
Rapor, 2 ubat 857, AE, am, IV, no. 26.
26
"Brant'tan Bulwer' e", am, 24 Ocak 860, iinde, Brant 'tan Russell 'a, no. 3 28
Ocak 860, FO 78/537; Salname 1277(1860-6), s. 79-80.
27
"Moore'dan Bulwer'e" 2 Nisin 1860, iinde, Moore'dan Russel/'a no. 6, Beyrut, 7
Nisan 1860, F078/1519; "Brant'tan Bulwer'e" 8 Nisan 1860, iinde, Brant'tan
Russel'a, no. 6, 21 NiS'an 1860, FO 78/1537.
28
BA, r.D., no. 916, 8aban)270 (Mays 1854).
29mein bkz. Finn'den Cla;endon'a no. 52, Kuds, 18 Austos 1856, FO 78/217;
"Barker'dan Redcliffe'e", no. 3, 3 ubat 1857, iinde, Barker'den Ciarendon 'a, no. 3,
Halep 10 ubat 1857, FO 7811297.
30
Bkz. BA, r. D., no. 2543, 17 Rebiylevvel 1258 (Nisan 842); Takvim-i V eka yi, no.
242, 6 Cemaziye1evvel 258 (Haziran 1842).
31
Bkz. Finn 'den Malmesbury'e, no. 20, Kuds, 19 Austos 1853, FO 7811383.
193 MosheMa'oz
cek yetkiye de sahipti

32
. Gerekten de Tanzimat'n ilk yllan boyunca
bu llere sahip pek ok paa, Suriye'deki paalklarda grev alm
ve dorudan Trk idaresinin kurulmasnda ve blgede reformlann hayata geirilmesinde kmsenemeyecek llerde katklarda bulunmutur. Ancak, bu tr yetenekli idarecilerin says aznlkta kalm ve
bazlan makamlannda allann dnda uzun sreler kalabilmilerse
de
33
pek ou ya stanbul'a geri anlm ya da baka blgelere grece ksa sreler iin tayin edilmilerdir34 Bu yzden, yetenekli bir
vali tarafndan salanan gelimelerin kendisinden sonra gelen yeteneksiz ya da sradan bir idareci yznden kesintiye uramas sk sk
yaanan bir gereklik olmutur.
te yandan, kimi yetenekli Trk paalann kendileri de muhafazakar olduklan iin baz yenilikleri yapmakta gnlsz davrandklan zellikle gayrimslim tebaaya vaat edilen eitlik hususunda_35
ve bu
yzden grevlerini isteksizce yaptklan grlmektedir. Ancak, yapmak istedikleri iler konusunda samimi alaniann da bu iler iin gereken, yeterli donanm ve imkandan yoksun olmalan da sk sk grlen
bir durumdur. Suriye'deki Osmanl kamu idaresi, byk oranda yetersiz ve rmt36; maliye ok kt bir haldeydi
37
ve askeri' birliklerin
bir ksm -dzensiz birlikler- gszd ve gvenilir deildi38 Gerekte, blgedeki ynetimin elindeki yegane etkili g, planl bir ekilde yerletirilmi, yeterli saydaki Trk birlikleriydi
39
Ancak, yeni
olaylar patlak verdiinde, zorunluluklar gerei ordu, mparatorluun
huzursuzluk kan blgelerine gitmek zorunda kalyor ve bu da ordu32
Bkz. "Wood'dan Wellesley'e", no. 16 iinde Wood'dan Aberdeen 'e, no. 17, am, 7
Aralk 1846, FO 78/660A; Finn 'den Malmesbury 'e, no. 21, Kuds, 19 Austos 1858 ,
FO 78/1383.
33
Bkz. Finn 'den Malmesbury'e, no. 21, Kuds, ll Kasm 1859, F078/1454.
34
Finn 'den Palmerston 'a no. 13, Kuds, 13 Temmuz 1847, 78/705.
35
"Wood'dan Canning'e", no. 20, iinde Wood'dan Palmerston 'a no. 23, am, 25 Eyll 1849, FO 78/801; aynca bkz. De Barrerce tarafindan yazlan rapor, 28 Mays
1850, AE, am, II, no. 6; Piskopos Gobat tarafindan yazlan rapor, 5 Austos 1841,
Misyoner Topluluu, Londra, CM/O. 28; Mikail Miaka, El Cevabu ala iktirahi'lahbab, MS no. 956.9, M39JA, 48532 A.U.B., s. 347.
36
rnein bkz. BA, r. MY., no. 14706, 14 Muharrem 1272 (Eylll855); Wood'dan
Aberden'e, no. 20, am, 4 Kasm 1844, F078/4417; Ceride-i Havadis, no. 107, 4 Ramazan 1258 (Ekim 1842); Bazili, Siria-i Palestina, II:5.

37
Bkz. Werry'de Bidwell'e (zel), Halep, 31 Aralk 1842, F078/497; "Wood'dan Can~
ning'e", no. 4, iinde Wood'dan Aberdeen 'e, no. 8, am, 21 Mart 1846, F078/660A; Segur
tarafindan yazlan rapor, 13 ubat 1851, AE, am, II, no. 5; Bazili, Siria i Palestina, II:7.
38
Bkz.BA, r. MY., no. 7787, 4 Rebiylevvel 1268 (Aralk 1851); BA, Cev. D., no.
5600, Rebiylahir 1274 (Kasm-Aralk 1857); Wood'dan Clarendon'a, no. 43, am, 4
Austos 1853, FO 78/959; "Rogers'tan Russel'a no. 24, am, 26 Austos 1861,
FO 78/1856
39
Bkz. BE, r. D., no6661, 27 Zilhicce 1262 (Aralk 1846); de Barrere tarafindan yazlan rapor 20 Temmuz 1858, AE, Kuds, VI, no. 9; Melek Hanm, Thirty Years in the
Harem, London, 1873, s. 86-89.
194 Tanzimat 'n lk Yllannda Modernleme Hareketinin Suriye Siyaseti ...
nun gcn azaltyordu. Tm bu faktrler, Tanzimat'n ilk yllan boyunca Suriye'de uygulanmaya allan modernleme hareketi zerinde ciddi etkiler yapmlardr. --:-~
Kent Politikalar - ehirlerde, Tanzimat'n ilk dnemi, yerel siyasa zerinde radikal
deiiklikleri de beraberinde getirmitir. Bir taraftan, ehir halk elindeki askeri gten yoksun braklarak ve kar konulmaz bir Osmanl
askeri stnl meydana getirilerek, deiik yerel g odaklannn
kendi aralanndaki ve Osmanl 'ya kar olan uzun ve kanl mcadelelerine bir son vermitir. Bu sre, 1850 ylnda byk can ve mal kaybna neden olan Halep'teki ayaklanma dnda kansz bir ekilde gerekletirilmitir 40

Dier taraftan da Osmanl ynetimini ve reformunu kesintiye uratacak gl yetkileriyle donatlan ve Tanzimat'n nemli idari yetkiler verdii meclis sayesinde geleneksel iktidar ilikileri yeniden dzenlenmitir. Esasnda, meclis iki ilevi gerekletirmesi iin oluturulmutu: Blgede temsili bir sistemin tohumlann atmak ve valinin
istibdadn ve zorbaln denetim altna almak. Ancak, bu uygulama,
merkeziyetilik ile adem-i merkeziyetilii ayn at altnda birletirme elikisi tayan bir politikayd. Yukanda da iaret edildii gibi
bu yntem, valiyi neredeyse tamamen gsz brakacak boyutlarda
otoritesini zayflatrken, ayn zamandaulema ve ayandan oluan eski
kliin meclisi ekillendirerek ve kontrol ederek onlann glerinin
iyice artmas ve tahkim edilmesini de beraberinde getirdi
41
Belki,
paann zorbal kontrol altna alnd; ancak bu sefer de onun yerine
gcn halktan aldn varsayan 15-20 kiilik temsilciler heyeti geti.
Paa, bu ynetici eliti, dier snflardan gelecek temsilcilerle deitiremiyordu; nk o, artk bir otokrat deildi ve ayn zamanda blgesini ynetmek iin geleneksel bir iktidar odana ihtiyac vard. Artk,
gemite olduu gibi Paa, yerel g odaklanndan birini kullanarak
gcn arttramazd nk Osmanl valisinin konumu, Suriye ehirlerinin ulema ve ayan karsnda Tanzimat uygulamalan nedeniyle gerilemiti (Paa'nn gerekletirdii uygulamalar, doalan gerei yu-

kanda bahsedilen gruplann her birinin karlan ya da dnceleri ile

uyumlu olmayabiliyordu). Vali ile bu yerel nfuz sahiplerinden herhangi birisi arasndaki ibirlii sklkla rastlanabilen bir durumdu,
zellikle yanl ynetim ve Bab- Ali'den gelen istekleri arptmak sz
konusu olduunda. Bunun dnda, bu iki unsur -ulema ve ayan- nerdeyse srekli bir ittifak halinde olup, sahip olduklan geni yerel n40
Halep syan ve altyaps hakknda bkz. Moshe Ma'oz, "Syrian Urban Politics in the
Tanzimat Period between 1840 and 1861", BSO, AS, vol. 29, no. 2 (1966), s. 292-297.
41
Meclis ve yetkileri hakknda bkz. A.g.m., s. 282-287.
195 MosheMa'oz
fuzu ve resmi yetkilerini paay etkisiz hale getirmek ve modernleme
ynndeki Osmanl abalarn sekteye uratmakta kullanyorlard42
.
Bu trden gze arpan gayr meru bir ibirlii rnei, Osmanl
modernleme hareketinin temel unsurlanndan birisi olan gayrmslim
tebaann stat.s ile ilgilidir. Ulema ve dier tutucu evreler, temsilci
ve dini kurumlarn liderleri olmalarndan kaynaklanan resn statlerini- kimi durumlarda Trk idarecilerinin sessiz kalarak verdikleri zmni
destei de arkalanna alarak, reayaya ihsan edilen eitliki haklan tahrip
etmekte kullanabilmilerdir43
. 1860 yinda am'daki Hristiyanlarn
katledilmesinde bu zmni ittifakn pay vardr; paa, olay onaylar biimde pasifkalrken ulemann ba katliam idare etmitir44 .
Tara Ynetimi
Suriye krsalnda -zellikle dalk blgelerde- Trk idaresi ehirlerdekinden daha zayft ve idare, byk lde yerel nfuz sahiplerine dayanmaktayd. Her ky, bir eyh tarafndan idare edilmekte
olup; krsal blgelerde eyh '1-meayih ya da nazr denilen grevliler
bulunmaktayd. Gerekte, bu yerel iktidar sahipleri kendi blgelerini
saysz Bedevi mttefikleri ile olduu kadar, saylar binlerce olabilen
silahl savalarn da yardmyla fiili olarak Trk otoritelerinden bamsz biimde yneten kk apl otokratlard45
.
lkede dorudan ynetimi tesis etmek amacyla her blge iin alnan farkl nlemlerin dmda Osrranllar, yerel zerklii hakimiyetleri
altna almak iin baz kesin ve geni nlemleri uygulamak zorundaydlar. Bunlardan birincisi, blgedeki liderleri ve onlarn askeri gcn
tasfiye etmek amacyla uygulamaya konulan, zorunlu askerlik ve silahszlandrma politikas dieri de blgedeki g sahiplerinin toplumsal ve ekonomik nfuzlarn temelindeki yan-feodal vergilendirme
sisteminin yerine dorudan vergilendirmenin konulmasdr. Ancak, bu
etin grevleri ksa bir sre iinde gerekletirebiirnek iin Su42
Paa ile meclis arasndaki iliki iin bkz. a.g.m., s. 287-292.
43
a.g.m., s. 291.
44
rnein bkz.BA. r. MV., no. 1950/2, 14 Cemaziyelevvei 1277 (Kasm 1860);

am'daki bir Mslman-Trk'n yazd bir mek.rubun kopyas iin bkz. Moore'dan
Russel/'a, no. 27, Beyrut, 4 Austos 1860, FO 7811519; Emir Abdlkadir ile yaplan
mlakatn zeti iin bkz. Moore'dan Russel/'a, no. 19, Beyrut, 8 Austos 1861, FO
7811586; Outrey tarafindan yazlan rapor, 12 Austos 1860, AE, am, VI, no. 91;
Anon, Kitabu'l-ahzan fi tarihi'-am ve Cebeli Lbnan, MS no. 956.9 K62 KA
A.U.B., 75, 88. Aynca bkz. Muhammed ebu Said el Hasibi, Hadisatu '1-Sittin, MS
no(4) 4668, Zahiriye Ktphanesi, am. am'daki olaylarn aynntl bir anlatm iin
bkz.Moshe Ma'oz, The Tanzimat in Syria and Palestine, 1840-61, (Baslmam Doktora Tezi), Oxford, 1966, s. 369-84.
45
Nablus'daki yerel silahl g 20.000'den fazla silahl kylye sahipti. Bkz.
"Finn'den Rose'a", Safed, 31 Ekim, iinde Rose'dan Palmerston 'a, no. 48, Beyrut 3
Kasm 1850, FO 78/836; el Nimr, Tarih-iCebeli Nablus, s. 286 vd.
196 Tanzimat'n ilk Yllarnda Modernleme Hareketinin Suriye Siyaseti ...
riye'deki Trk ordusu yeterli deildi46
ve bu nlemler aama aama
hayata geirilmek zorundayciL 1844-45'de Arabishn Ordusu'nun yeniden organizasyonu ve deiik paalklam bir dizi enerjik idarecinin
tayininden sonra bu etkin -ilemler alnabil di. 1846 ve 184 7' de pek
ok blgede baarl askeri operasyonlar yapld ve bu operasyonlar
zorunlu vergi toplamaya, nfuzlu yerel liderleri kontrol altna almaya
ve baz durumlarda Trk idarecilerinin onlarn yerini almasna yardm
etti
47
. Ancak, 1840'larn sonlarnda -Suriye'dek. Trk ordusunun byk blm ve yetenekli idarecilerin bazlannn yer deitirmesiyle
elde edilen kazanmlar da kaybedildi
48
.
1850'lerde dorudan ynetimi tekrar tesis etmek iin yeni bir dnem balad ve Drzilerin hakim olduu Havran dnda neredeyse
tm lkede genel bir zorunlu askere alma ilemi uyguland49 Dalk
blgelerdeki g odaklarn zayftatmaya dnk hi de kmsenemeyecek olan bu sre, ordunun byk blm blgeden ekilip, Krm
Sava'na yollandnda ciddi bir darbe yedi. Blgedeki eyhler iki ya
da yl boyunca, Hkmetin kurduu dzeni ykarak, kendi geleneksel otoritelerini yerletirmeye altlar. Bunun zerine, Trk otoriteler, blgenin kendi iindeki hassas dengelerini kullanarak sahip olduklar eski bir taktie -bl ve ynet- bavurdular ve kylleri zayfIatmak ve iktidar dengelerini ellerinde tutmak iin aralarnda bizipleri
birbirlerine kar kullandlar50
.
Krm Sava 'n mteakiben, yerel iktidar odaklarn tasfiye etmek
ve dalk blgeleri Osmanl 'nn dorudan kontrol altna almak amacyla yeni ve kararl bir dnem balad. zellikle, 1858-60 yllar arasnda younlaan bir dizi askeri operasyon sonucu Osmanllar, Suriye'nin dalk blgelerinde dorudan idarenin birinci nemli saflasn gerekletirebildi51
ancak yzyln sonuna kadar fill anlamda
zerk kalacak Drzi Cebel blgesi istisna olmak kaydyla52 .

46
1845 'de en yksek sayya ulatnda Nizarn yaklak 20.000 askere sahipti; 1850' de
!2.000; 1853'de 17.000; 1854-55'de biraz daha az; 1858-60'da yalnzca 7.000-8.000
asker vard.
47
rnein, bkz.BA, r.D., no. 6326, 25 Receb 1262 (Temmuz 1846); Finn 'den
Canning'e, no. 5, 27 Austos 1846, FO 195/2110.
48
Finn 'den Palmerston 'a, no. 22, Kuds, 17 Temmuz 1848, F078/755.
49
BA, r.D., no. 13158, 6 Zilhicce 1266 (Ekiml850); Calver'tan Palmerston 'a, no.
22, am, 26 Eylll850, F078/837; Misak, MS. s. 334.
50
rnein bkz. BA., r. D., no. 1545211, 10 Receb 1268 (Maysl852); Lyde'dan
Moore'a, Latakia Daglar, 1 Eylll855, FO 78/1116; el Nimr, Tarih-iCebeli Nablus,
s.268. _
51 .. - - - '
Omen bkz. BA, Ir. D., no28545, 13 evvall275 (Mays 1859); de Bm-rere tarafindan yazlan rapor, 1 Temmuz 1858, AE, Kuds, VI, no9; Mikail Musa Aluf el
Baalbaki, Tarihu Baalbek (Beyrut, 1908), s. 89-90.
52
Bkz. BA, r.D., no264!7/l, 9 aban 1274 (Mart 1858); H. H. Jessup, Fifty-three
Years in Syria, 2 c, New York, 1910, I:271; Ali Haydar Midhat, The Life of Medhat
Pasla Londra, 1903, s. 183-90.
197 MosheMa'oz
Tanzimat Dnemi boyunca, Osmanllann itaat altna atamadklan
dier bir yerel unsur da rdn ve Neceb'in dousundaki Suriye
l'nde yerleik, enejik Bedevi kabileleridir. Bedeviler zerinde de
Osmanl ynetimi, yine onlann arasndaki husumeti birbirlerine kar
kullanmay ya da arabuluculuk ederek taraflan yattrmaya dnk
geleneksel yntemleri uygulamay denedi; ancak bu yntemler her
zaman baanl olamyor ve ounlukla gebeleri daha saldrgan ve
kavgac hale getiriyordu53
te yandan, Bedevilerle olan mcadelede
ilk defa dorudan ve uzun erimli nlemler alnd: nemli oranda bir
g kullanm, l snnnn tahkimi ve gebe kabilderin yerletirilmesi; btn bunlar byk lde Halep blgesinde gerekletirildi54.
Bu yeni siyasa 1850'larda sistematik olarak hayata geirilmekle
birlikte, Bedevilerin gelecekte itaat altna alnmasnn zeminini oluturdu; ancak bu siyasa Suriye krsalma dalm, gelip geen yolculara
saldran ve ldren, hacca gidenler de dahil olmak zere kervanlan
yamalayan ve kk ehirlerin d mahallelerini tehdit eden Anaza ve
Banu Sakir (Anaza ve Banu Sakhr) gibi gl kabileleri pek etkilemedi
55
.
Toplumsal ve Ekonomik artlar
Ancak gebelerin saldrganlnn ana hedefi, her zaman olduu
gibi iddet, tahrip ve baskya maruz kylyd. Balann gelii ile birlikte srlerine otlak bulmak amac ile llerden akn eden bedevi kabileleri, her zaman kyleri yamalayp harap ediyorlard. Blll}a ilave-

ten, Bedevi reisieri kendi blgelerindeki kyler zerinde yaptklan koruyuculua karlk yllk olarak zorla belirli miktarda para ve tahl
alyorlard. Ancak, bu koruyuculuk kylleri ne dier Bedevi kabileterin aknlanndan ve basklanndan kurtanyor ve ne de koruyucunun
daha fazla istekte bulunmasna engel oluyordu56
darefe/lahlar ykc
Bedevilere kar koruyamad gibi dzenli birliklerin saldmianna ve
kylden meru olandan yksek oranda vergi alan agzl vergi ml53
Wood'dan Aberdeen'e, no. 26, am, 9 Austos 1845, FO 78/622; Sken'den
Malmesbury'e, no. 20, Ha1ep, 31 Mart 1859, FO 7811452.
54mein bkz.BA. r. D., no5297/2, 9 Cemaziye1evve1 1261 (Mays 1845); BA, r,
MV., no6119, 17 Rebiy1evve1 1267 (Ocak 1851); Segur tarafindan yazlan rapor, 2
Mart 1852, AE, Ha1ep, II, no. 40; Anon, Rambles in the Desert ofSyria Londra, 1864,
s. 295; aynca bkz. N.Lewis, "The Frontier of Settlement in Syria 1800-1950"
International Affairs, 31 (1955), no. 53.
55
Bkz. Yafa, eriye Sicili, no. 13, 13 Rebiy1ahir 1258 (Mays 1842); BA, r. D.,
no7690/07, 24 Cemaziye1ahir 1263 (Haziran 1847); Wood'dan Bidwel'e, no. I, am,
28 ubat 1843, FO 78/538; D.P. de Segur, La Syrie et les Bedouins sous
l'administration Turque Paris, 1855, s. 10, 19-20,31.
56
Bkz. "Barker'dan Redcliffe'e no. 3", iinde Barker'dan Ciarendon 'a, no. 3 Halep,
10 ubat 1857, FO 78/1297; Finn, Stirring Times, II:36; Segur, La Syrie, s. 10-12.
198 Tanzimat'n lk Yllarnda Modernleme Hareketinin Suriye Siyaseti ...
tezimlerine kar da koruyamamaktayd57 . Ayrca, Hac Kervan ya da
Krm Sava gibi zel durumlarda masraflan karlamak iin kyl-~
nn srtna ilave ykler bio!J1ekteydi
58
Tanzimat'la birlikte, gayrimeru ilan edilse de zaman zaman iki ayr ykmllk de kylye
yklenmekteydi; b.inlaf, algarya hizmetleri iin insan ve ha)'Van gc
temini ve askeri birlikler iin gda ve malzeme desteiydi59 Tanzimat'n lavetmesine karlk ykc etkilere sahip iltizam, vergi toplamann hala en etkin biimi olduundan, kylnn sefalet ve sknts
bir kat daha artmaktayd.
zellikle, dalk blgelerdeki kyler, bu ar vergilere kar koyabilmilerse de -kald ki bu blgelerdeki pek ok kyl dahi bu zorla
vergilendirmeden kaamazd-60
Suriye fellahlar doal olarak topyekn bu ar vergileri demilerdir. Bedevi basksyla birleince, bu durum kanlmaz biimde kylnn yoksullamasna ve vergi demeleri ve tohumluk iin borlanmasna neden olmaktayd. ehirlerde,
genellikle mltezimin adamlar olan tefeciler kimi durumlarda yllk
faiz oranlar %50'ye ulaan borlarla kylnn ykn ve sefaJetini
ikiye katlamaktayd61
1851 tarihli bir fermanla, fellahlar tefecilerden
korumaya dnk olarak, faizin yllk %8 ile snrlandrlmas ve meclise, kylye verilen borlar kontrol etmesi ve onlar smrye kar~
korumas emredilse de idarecilerin bu yndeki abalar bounayd6 .

Bununla birlikte, bu dzenlemeler hibir ekilde uygulanamad gibi

durumun daha da ktlemesine katkda bulundu; nk tefeci %8
faizi kabul etmedii gibi ald risk yznden eski oran daha da artrma eilimi iine girdi
63
. Sonuta, kyl tepeden tmaa bir bor ve
sefalet ukuruna yuvarlanarak, iflasa srklendi. Bu durumda kylnn bavuraca iki are vard. Topran terk edip, geimini baka bir
blge ya da ehirde temine almak veya bir mltezimin, tefecinin ya
57
Bkz."Wood'dan Canning'e, no. 13", iinde, Wood'dan Palmerston 'a no. 15, am,
21 Haziran 1849, FO 78/801; Jorelle tarafindan yazlan rapor, 1 Temmuz 1847, AE,
Kuds II, no. 34.
58
"Elias'da Werry'e Latikia, no. 6", iinde, Werry'den Malmesbury'e, no. 7, Halep, 29
Nisan 1852, FO 78/910; Finn, Stirring Times, 1:437, II:45.
59
FO: "Brant'tan Bulwer'a", iinde Brant'tan Russel/'a, no. 9, am, 8 Ekim 1859,
F078/1454; Taoute1, Yesaik, III:168.
60
rnein bkz. BA. Cev. D., no. 5575, Rebiylahir 1274 (Kasm-Aralk1857);
Werry'den Ponsonby'e, no.6~am, 10 Haziran 1841, FO 78/447.
61
Wood'dan Aberdeen 'e, no. 44, am, 29 Aralk 1845, FO 78/622; Paton, The Modern
Syrias, s. 40.
62
Yafa, Sicil, no. 18, 9 Cemaziyelevvel 1268 (Mart 1852); G. Aristarchi, Legislation
Ottomane, stanbul, 1873-88,1:45.
63
"Wood'dan Canning'e no. 2" iinde, .Wood'dan Palmerston 'a, no. 9, am, 20 Mart
1852, F078/910; Werry'den Granville 'e, no. 5, Halep, 10 Mart 1852, FO 78/910.
199 MosheMa'oz
da baka bir nfuz sahibi ehirlinin himayesi altna girerek onun k~racs olmak64
.
Btn bunlara dayanlarak, reform dneminde, Hkmetin can ve
mal gvenlii ve krsal blgelerde yaayanlarn hayat artlarn iyiletnneye dnk verdii szlere ramen Suriye fellahlannn iinde bulunduklar kt artlarda hemen hibir deiiklik olmad sylenebilir. ehirli nfus sz konusu edildiinde, gerekten de Suriye ehirlerinde kayda deer bir ilerleme olmutur ve hi phesiz bu Tanzimat'n byk baarlanndan birisidir. Kolluk glerinin etkinlii sayesinde, pek ok blgede asayi asndan ciddi gelimeler salanmtr65. Medeni, ceza ve ticaret davalarnabakmak zere tm lke apmda kurulan laik mahkemeler, adaleti salama ynnden atlm nemli
admlar olmakla birlikte, adalet mekanizmas tam bir yeterlilie kavuturulamamtr66. Btn bunlarn yan sra, Msr ynetiminin katld kadar eski dnemlerin mstebit ve keyfi paalarnn yerini daha
lml ve insani bir rejimin alm olduu da bir gerektir
67.

Bununla birlikte, Osmanl reforrnculan, yerel ticareti ve sanayii

olumsuz ynde etkileyen nemli sorunlara uygun areler retmekte
baarszdlar. Yllarn gvensizlii, kamu hizmetlerinin yetersizlii ve
para birimindeki dzensizlikler ticari aktivitelere zarar vermeye devam ediyordu68
Hkmetin yardm ile Suriye'nin d ticareti
canlanmasna karn bundan Mslmanlardan daha ok kk bir gayrimslim tabaka yararlanmtr69 . Ayrca, yabanc mallarn ithalndeki
art, sahil endindeki ehir ve kasabalarn gelimesini salam; ancak sre iinde blgedeki sanayiinin kmesine de neden olmutur.
Bu gelimeler, Suriye toplumunun omurgasn oluturan Mslman orta snf zanaatkarlarnn ve kk tccarlarn fakirlemesi ve
64
Bkz. "Wood'dan Canning'e, no. 2" iinde Wood'dan Palmerston 'a, no. 17, am, 29
Mays 1851, FO 78/872; "Halep zerine Genel Rapor" iinde Skene'den
Malmesbruy'a, no. 25, Halep, 17 Haziran 1858, FO 78!1389; A. Granott, The Land
Svstem in Palestine Londra, 1952, s. 58-60.
65
Bkz.BA. r. MV., no. 17203/5, 16 evval1274 (Mays 1858); Werry'den Canning'e,
no. I, Halep, 14 ubat 1846, FO 195/302; Taoutel, Vesaik, III:I54, 55, 158, 169.
66
AE, am, I, no. 10, 30 Aralk 1843; "Finn'den Palmerston'a, no. 21" iinde,
Finn 'den Canning'e no. 19, Kuds, 20 Temmuz 1847, FO 195/292; ayrca bkz.BA., r,
D., no. 16420,28 Rebiylevvel1269 (Ocak 1853).
67
AE, am, I, no. 10, 30 Aralk 1843; Werry'den Palmerston 'a, no. 21, Halep, 29 Aralk 1851, FO 78/871; Bazili, Siria i Palestina, II: 14-15, 20-21: Finn, Stirring Times,
I: 184, II:268.
68
Jorelle tarafindan yazlan rapor, 1 Temmuz 1847, AE, Kuds II, no. 34; "Ticaret
zerine Yazlm Rapor", iinde Brant'tan Russel/'a, no. 17 am, 13 Austos 1860,
FO 78!1437; Anon, Rambles in the Desert ofSyria, s. 59-60.
69
rnein bkz. "am Ticareti zerine Yazlm Rapor", iinde Brant'tan
Malmesbury'e, am, 12 Austos 1858, FO 78!1388; "Skene'den Bulwer'a, no. 27",
iinde Skene'den Russel/'a, no. 47, Halep, 4 Austos 1860, F078/1538.
200 Tanzimat'n lk Yllarnda Modernleme Hareketinin Suriye Siyaseti ...
yok olup gitmesini de beraberinde getirdi
70. ehirli nfusun alt
katmanlar ile birlikte bu snflar, paalar ve blgedeki sekinlerin zaman zaman ortaya kan i!J.t:J..iinden do~n kanunsuz vergilendirme
ve angaryadan, byk zarar grmlerdir.
Bu durum zellikle, -:-zenginlerin alt ve orta snflara gre daha az
dedikleri, ehirlerdeki temel vergi olan ferde'nin (ahsi vergi) alnmasnda aka bellidir. Sonu olarak, Suriye ehirlerinde ferdeye
tepki olarak ortaya kan iddet eylemlerinde ve Halep'te 1850 ylnda
patlak veren isyanda bu vergilendirme yntemi olaylarn temel nedenidir71. ehirlerdeki Mslman kitle, Trk idarecilerden Tanzimat'n
pratikleri ile uyum iinde olduu ve dier Osmanl viHiyetlerinde de
uygulandndan, ferdenin ahsi vergiden gelir vergisine dntrle-

rek, adaletsizliklerin giderilmesini talep ettiler. Ancak, memleket

meclislerini kendi otoriteleri altnda tutan ve Hkfrmete de vergi salnmas ve toplanmas konulannda yardm eden yerel nfuz sahipleri
bu yenilik talebine kar ktlar ve gerekten de yllarca bu uygulamay engellerneyi baarabildiler72 . Byk mlk ve toprak sahiplerinden oluan bu snf, aslnda yeni rejimden en fazla yararlanan guruptu;
yalnzca blgenin idaresinde byk pay sahibi olmalarndan deil ayn
zamanda sahip olduklan idari mevkileri hazinenin ve toplumun byk
blmnn aleyhine olacak ekilde, kendilerini zenginletirrnek uruna kullandiklan iin. Bunun, sahip olduklan iltizam hakk ve buday fyatlarnda yaptklar speklasyon sayesinde gerekletirebildiler73. Bu yzden modernleme dnemi boyunca, Mslman orta snf
ile zengin tabaka arasndaki uurum iyice derinleti.
Gayrmslimlerin Durumu
Giderek kronikleen bir uurum da zellikle, yeni rejim uygulamalar yznden, Suriye toplumundaki Mslmanlar ile Hristiyanlar
arasnda kt. Pek ok bakmdan, incelenen dnemde Hristiyanlar ve
Yahudiler yeni dzenden olduka yararlandlar; zellikle 1850'li yllardaki alma zgrl, ekonomik gelime ve nceki dnemlere
70
Werry'den Caning'e, no. 2, Halep, 14 ubat 1846, FO 195/207; Wood'dan
Ciarendon 'a, no. 16, am, 15 Mart 1854, FO 78/1028; Bazili, Siria i Palestina, II:7.
71
Bkz. Devoizy tarafindan yazlan rapor, 7 ubat 1844, AE, am, I, no. 12; el Paa,
Mzekkirat't Tarihiye, s. 245; Taoutel, Vesaik, III: 41; BA, ir. D., no. 13268/6, 1 Muharrem 1267 (Kasm 1850).
72
Werry'den Canning'e, no. 2, Halep, 14 ubat 1846, F0195/207; "Skene'den
Bulwer'a, " iinde Skene'den~Russel'a, no. 76, Halep, 15 Aralk 1860, FO 78/1538;
Geofroy tarafndan yazlan rapor, no. 5, 7 Mays 1853, AE, Halep, II, no. 5: Taoutel,
Vesaik, III: 109, 159, 161, 1852 ve 1853'de Bab- Ali'nin emri ile ferde'nin gelir vergisine dntrlp, vergi ad altnda alndna dikkat edilmelidir, BA, r. D., no. 15556, 1
evval 1268 (Termnuz 1852); BA, r.MV., no. 121222/4,4 Zilhicce 1269 (Eyll 1853).
73
Werry'den Canning'e, ne. 10. Halep, ll Temmuz 1846, FO 195/217; Finn, Stirring
Times, I: 438, 447-48; Taoutel, Vesaik, III: 99-101.
201 MosheMa'oz
gre sahip olduklan daha ileri bir hukuki stat noktalarnda. dari ilerdeki sz haklar giderek artyordu, adalet sistemi onlar daha fazla
tatmin ediyordu ve tam bir eitlik iinde olmasa da kendi temsilcileri
Mslman yelerle meclislerde yan yana grev yapyorlard74
Ancak,
esas itibar ile Hristiyan ve Yahudiler gerek yasa nnde gerek idari
adan Mslmanlara gre ikincil statdeydiler. Cizyeyi demeye devam ediyorlar ve orduda grev alamyorlard. 1855 ve 1856 yllannda
resmen bu uygulamalar kaldrlm olsa da aslnda, gaynmslim reaya
hala kabul edilmernekte ve askerlikten muafiyet iin cizye yerine uygulamaya konulduu ak olan bedel (muafiyet vergisi)'i demekteydiler. Ayrca, gayrimslimlerin Mslmanlara kar ehiideti, Mslmanlara ait mahkemelerde kabul edilmedii gibi pratikte dier mah-

kemelerde de pek itibar grmyordu75

.
Sklkla, Hristiyan ve Yahudilerin, devlet tarafndan kendilerine
ihsan edilen haklardan faydalanmalan, Mslman nfus tarafndan
engellendii gibi gayrimslim tebaa, zaman zaman Mslmanlar tarafndan uygulanan bask ve iddet eylemlerine de maruz kalyordu. Ancak, Mslmanlar, Yalurlilere kar genellikle lml ve hogrl
yaklarlarken, Hristiyanlar sz konusu olduunda derin bir husumet
k. - k d 76
ve n aga yor u . .
Mslmanlarn bu olumsuz duygulannn arkasnda yatan temel .
motif, Hristiyanlara verilen yeni dini serbestlikler ve onlarn sahip olduklar zenginliin yaratt kskanlkt. Bu olumsuz duygular, Hristiyanlarn kendilerine balanan haklan byk bir cesaretle kullanmalan yznden iyice iddetlenmekteydi. rnein Hristiyanlar, srekli ekilde kilise anlarn alabiliyor, ellerinde halan olduu halde
sokaklarda yry yapabiliyor, grkemli manastdar ve kiliseler ina
edebilyor ve Mslmanlada ayn giysileri giyebiliyorlard77
Aslnda, Mslman-Hristiyan gerginliinin asl nedeni siyasald;
nk Suriyeli Mslmanlar, Hristiyanlara balanan politik haklar
sonucu, blgedeki arlklarn kaybedeceklerini dnyorlard. Ay74
rnein bkz.BA. r. D., no. 10667, 16 Rebiylahir 1265 (Mart 1849); Finn'den
Palmerston'a, no. 1, Kuds, 1 Ocak 1859, FO 788/1454; Kleintarafndan yazlan rapor, 2 ubat 1852, CM/O, 41; Misak, MS., s. 350.
75
Bkz. "Barker'dan Redcliffe'e, no. 28", iinde Barker'dan Ciarendon 'a, no. 13, Halep, 30 Temmuz 1856, F078!1220; Outrey taraf.ndan yazlan rapor, no. 14, 16 Austos 1856, AE, am, IV.no. 14: Finn, Stirring Times, I: 172-173; Mansur, Naire, s.
287; Anon, Ramb/es in the Desert ofSyria, s. 58-59, 67.
76
rnein bkz. Lantivy tarafndan yazlan rapor, 10 Austos 1843, AE, Kuds, I, no.
16; "Werry'den Clarendon'a, no. 13, Halep, 12 Kasm 1853, FO 78/960; Gaza tarafndan yazlan rapor, 27 Temmuz 1855, srail Devlet Arivleri, Kuds'tekiPrusya Konsolosluu Arivi; Mansur, Naire, s. 88.
77
rnein bkz. Wood'dan Palmerston'a no. 7, am, 13 mart 1849, FO 78/801;
Geofroy tarafndan yazlan rapor, 23 Austos 1860, AE, Halep III, no. 2; Anon,
Ahval 'n-Nasara bade '1-harbi '!-Krm, MS no. 66, A.U.B., s. 28; J.L.Farley, The
Massacres in Syria Londra, 1861, s. 75.
202 Tanzimat'n lk Yllarnda Modernleme Hareketinin Suriye Siyaseti ...
nca, Yahudilerin tersine, Hristiyanlarn devlete olan sadakatierinden
phe ediyorlard78 . Bu kayg ve pheler, bir yandan Hristiyanlarn
cretkar davranlan ve yabMC harnil erin~ duyduklar sonsuz gvene
dayanrken79, dier taraftan da yabanclarn Hristiyanlar lehine olan
mdahaleleri bu duygulan iyice kabartyor ve iddetlendiriyordu. Son
olarak, Trk yetkililerin yabanc mdahalesine olan nefret dolu tavrlan ve askeri gcn yetersizlii, Mslmanlarn dmanca duygularn
kimi zaman byk bir iddetle aa karmalannn zeminini hazrlamaktayd80.

Gerekten de ilk kez Hristiyan kart duygulada rlm bir dizi

ayaklanma ve katliam olaylan aa kt; bunlar, 1 850' de Hal ep 'te,
1856'da Nablus'ta ve 1860'da en ciddi biimde am'da meydana
geldi. Bu olaylarda, Yahudilere dokunulmazken byk bir Hristiyan
kitle katledilmi, evleri ve kiliseleri yaklp yklmtr81 .
Bu vahim olaylar sonucu -zellikle am'da yaananlar- Hkumet,
Hristiyan kart duygulan engellemek amacyla Mslman ayaklannaclara kar sert cezalara bavurdu. Ancak, bu olaylarn Suriye Hristiyanlan zerinde brakt etki ok derin oldu; pek ou btn yabanc glere daha ok yaknlarken, bir ksm topraklarn terk ettiler, lkelerinde kalanlarn bir blm ise gelecekteki laik Suriye iin
araylara girdiler. Bu eilim, misyonerierin kurduu eitim ann da
desteiyle, Arap dilinin yeniden canlanmas ile birletirildi. Butrus
Rustani'nin liderliini yapt hareket, Osmanl mparatorluu iinde
kalarak Suriye'de yeni bir dnem balatmak (iflitah- asr- cedid-i Suriye) amac ile modem Suriye tarihinde ilk kez vatan sevgisi (hubb 'l
vatan) ve vatann evlatlan (ebna-yi vatan) gibi yurtseverlik kavramlarn kulland82 .
Ancak, bu yurtsever ve laik fikirler aslnda Osmanl modernleme
hareketinin ilkelerine benzemekteydi ve toplumlarn ve lkelerini tahrip ettiini dndkleri bu fikirlere, Suriye Mslmanlar henz hazr
deillerdi.
78
Rose'dan Canning'e, no. 25, Beyrut, 21 Mart 1842, FO 195/194; Outrey tarafndan
yazlan rapor, 23 Mays 1856, AE, am, IV. No. ll; Sanreczki tarafindan yazlan ra~or, Kuds, 1860, CM/0.63d, no. 514.
9
Bkz. BA. r. D., no. 462, 1257 (1841); Schlien tarafindan yazlan rapor, CM/065;
Wood'dan Palmerston 'a, no. 14, am, 8 Nisan 1848, FO 78/761; Misak, MS, s. 343 vd.
80
Bkz. 79 numaral dipnot; aynca bkz.BA. r.M.V., no. 5184, 19 Rebiylahir 1266
(Mart 1850); Ahval 'n-Nasara, s. 26-27.
81
Halep'teki olaylar hillnda bkz. Ma'oz, "Syrian Urban Politics", s. 295-96,
Nablus'daki olaylar hakknda bkz. Finn'den Clarendon'a, no. 21, Kuds, 10 Nisan
1856, FO 78/1217; de Barrere tarafindan yazlan rapor, 17 Mays 1856, AE, Kuds,
V, no. 9; Mansur, Naire, s. 88-89; el Nimr, Tarihu Cebeli Nablus, s. 270-71.
82
Bkz. Nafr-i Suriye (Beyrut, 1860-61), 25 Ekim 1860; A. Hourani, Arabic Thought
in the Liberal Age, 1798-1939, Londra, 1962, s. 101. Aynca bkz. elCinan (1870), no.
22, s. 674.
203 ..
U nc Blm
TANZiMAT VE OSMANLI
DiPLOMASS TANZiMAT DNEMNDE OSMANLI DiPLOMASiSNN
MODERNLEMEsi*
Roderic Davison
eviren: Hayrettin Pnar
Diplomasi 19. yzylda, Osmanl mparatorluu iin nceki dnemleri e karlatnldnda daha nemli bir hale gelmitir. Av-

rupa'nn dier byk devletleri ile karlatrldnda, imparatorluun gszl nedeniyle, topraklarn ve devletin karlarnn
korunmas, silahl glerin kullanmndan daha ok diplomasi ve
uzlama araylarna bal hale geldi. Diplomasi, hem Sultan hem de
Bab- Ali iin pek ok adan bir savunma arac idi. yle ki,
diplomasi sayesinde imparatorlua verilecek zararlar nlenebilir,
yardm elde edilebilir ve imparatorluun bir dizi reformlarla kendini gelitirdii ve Batl olma yoluna girdii konusunda Avrupal
gler ikna edilerek onlardan gelmesi ok arzulanan destek salanabilirdi.
Olaylarn basks altnda imparatorluk, geleneksel Osmanl yntemlerinden daha ok Batl tarzda bir diplomasi anlay gelitirebilmitir. Sultanlar, gemite de daima dier glerle olan ilikilerinde
arabulucular ve eliler kullanniard ancak bunlar daimi deillerdi.
II. Mahmud dneminden itibaren imparatorluk Avrupal devletlerin
yaptklar gibi dier byk glerin bakentlerin de daimi olarak yerlemek zere eliler gnderdiler. Ayrca, II. Mahmud dneminde
Re'is'l kttablk makam Hariciye Nezareti'ne dnt ve 1836 tarihinden sonra nazrn gzetiminde daha ok A vrupai tarzda rgtlenmi birnezaret gelimeye balad. Hariciye Nezareti'ne yeni bir tarza
sahip personel alnd ve bunlarn pek ou N ezaret bnyesinde alarak bu i iin eitildiler. Bu yeni kadro, Avrupai dnce ve yntemlere daha aina, ounlukla Franszca konuabilen ve Avrupal diplomatlada kolayca isarefe bulunabilen kiilerden olumaktayd 1
OsBu makale IX. Trk Tarih Kongresi (Ankara,l98l)'ne sunulan bildiriden alnmtr. 1
Carter V. Findley, Bureaucratic Reform in the Otoman Empire, The Sublime Porte:
1789-1922, Princeton, 1980, 4. Blm. Daimi eliliklerin kurulmasna dnk ilk g~ri207 Roderic Davison
manl diplomasisinin modernlemesindeki bu rgtsel boyut olduka
iyi bilinmektedir.
Yeni diplomatik yaplanmann iinde bulunduu yntem olduka
az bilinmektedir ancak bu nokta ok nemlidir. Ksa bir aratrmada
Osmanl diplomasisinin btn 19. yzyl boyunca ve hatta yalnzca
Tanzimat dnemindeki geliimini incelemek imkanszdr. Ancak, Osmanl diplomasisinin genel anlamda zelliklerinin belirtilmesi ve tahlil edilmesi de emek vermeye deer bir noktadr. Bu zellikler, bu yaz
boyunca yazann kendi tercihleri dorultusunda belirlenmitir. Bu ilkeler ve yntemlerin kayna, Osmanl diplomasisine ait belgelerden
elde edilecektir. Bu belgelerin bir blm baslmtr ancak nemli bir
blm halen basl halde deildir. ilkesel olarak kullanlan kaynak,
stanbul' da bulunan Dileri Bakanl Hazine-i Evrak Dairesi'ndeki
belgeler olacaktr.
Osmanl devlet adamlarnn ve diplomatlarnn politikalarna yn
veren en nemli etken, doal olarak mparatorluun korunmasnn gereklilii olmutur. Be defa Hariciye Nazrl yapm olan Fuad Paa,
btn Osmanl elilerine gndermi olduu talimatlarda "bir
hkmetin ilk ve en nemli grevinin kendi devletinin gvenliini gzetriek" olduunu vurgulamtr2. Gerekte, bu grevlilerin abalarnn byk blm, Osmanl topraklarnn kaybedilmesinin nlenmesi

ya da devletin topraklar zerindeki hkmranlk haklarnn gerek

aznlklar gerekse Avrupal gler tarafndan elinden alnmasn nlemeye dnk savanla yakndan ilgiliydi. 19. yzyln sonlarnda Osmanl politikasn analiz eden bir kiinin syledii gibi "var olmak ve
kendimizi korumak iin paralanmamza ve haklanmzn iL-,mesine izin vermemeliyiz"
3
.
kinci bir ilke, Osmanl mparatorluu, dinsel bir devlet olmasna
karn, dini her ne olursa olsun insanlarn iinde eite yaad bir
devletti. Tanzimat Dnemi boyunca devletin dilerinin temel dayana olarak slam'a olduka az vurgu yaplmt. Oysa nceleri, Osmanl diplomatlan tarafndan slami yap sk sk vurgulanlrd. 1 807
ylnda, re'is'l kttab "imparatorluk ynetiminin dayand en nemli
temelin eriat" olduunu belirtmiti. Re'is'l kttab, 1806-1812 Osmanl-Rus Harbi'nin ortaya kmasnda, slami hukuktan kaynaklaimler iin bkz. Ercmend Kuran, Avrupa 'da Osmanl karnet Eliliklerinin Kuruluu
ve lk Elilerin Siyasi Faaliyetleri, 1793-1821, Ankara, 1968.
2
20 Haziran 1867 tarihli genelge, Avusturya'da yaynland, Auswartige Angelegenheiten, Correspondenzen des Kaiserlickniglichen Ministeriun des Ausser, (Viena,
1868-1874), I 1867, s. 98.
3
Ali Paa'nn Siyasi Vasiyetnamesi, Coulommiers, 1910, s. 2. Bu vasiyetname, Ali
Paa tarafndan yazlmam 1870'ler ya da 1880'lerde Osmanl mparatorluu bnyesinde grev alm bir Avrupal tarafndan uydurulmutur. Benzer szler Ali Paa'nn 3
aban 1284/20 Kasm 1867 tarihli memorandumunda da mevcuttur. Bunun iin
bkz.Ali Fuad, Rical-i Mhimme-i Siyasiye, stanbul, 1928, s. 118-127.
208 Tanzimat Dneminde Osmanl Diplomasisinin Modernlemesi
nan, Rusya'ya kar konulmas gerektii ynndeki anlayn nemli
olduunu belirtmitir 4
. slami paradigmaya dnk bu tip referanslarn
d politikann temel dayana olmas eklindeki yaklamn Tanzimat
Ferman ve ardndan Knm-~ava nedeniyle Avrupal glerle yaplan ittifakla birlikte, Osmanl diplomatlannn kullandklar bir argman olmaktan kma yoluna girdii tespit edilir. Bunun yerine, Osmanl tebaasnn eitliine dnk vurgular daha n plana kmtr.
rnein, Knm Sava srasnda Paris 'teki Osmanl Bykelisi
Mehmed Cemi! Paa, Sultan Abdlmecid'den "Mslmanlarn imparatoru [ Empereur des Musulmans ]" yerine "tm tebaaya eit uzaklktaki Sultan" diye bahseder. Mehmed Cemi! Paa, bunun "Osmanllann
imparatoru [Empereur des Ottomans]" veya "Trkiye'nin imparatoru
[Empereur de Turquie]" ya da. "Majeste mparator [Sa Majeste
Imperiale]" eklinde anlalmas gerektiinin altn izer
5
. Bu, Osmanl mparatorluu'nun Avrupa'daki nemli devletlere benzer biimde, uluslararas ilikilerde sekler bir monari gibi hareket etmeye
balamas anlamna gelmekteydi. slam, Osmanl d politikasnda bir
ara olmaya devam ediyordu, ancak daha modem bir ekilde. slam, Os-

manl diplomatlan tarafndan, tpk Avrupa'nn dier devletlerinin yapt

gibi modem bir anlay olan kamuoyu kavramna dayandnlarak kullamlmaktayd. slami hukuk deil ancak slami bak as Osmanl hariciyesinin kullandklar bir arat. rnein, 1878 Berlin Kongresi'nden
sonra Teselya ve Yeniehir'in Yunanistan'a braklmas teklifedildiinde
Osmanl diplomatlan, blgede Mslman nfusun youn olarak bulunmas dolaysyla Mslman kamuoyunun bunu kabul etmeyeceini ileri
srmlerdi6. Temel vurgu, Osmanl mparatorluu'nun, iinde tm tebaann eit ekilde yaad modem bir devlet olduu eklindeydi. Ancak,
mslmanlarn en nemli grup olduu da nemli bir ilkeydi.
nc bir ilke ise, Osmanl mparatorluu'nun Avrupa Uyumu
[The Concert of Europe]'na dahil meru bir Avrupal devlet olduuydu. Aslnda, imparatorluk 14. yzyldan beri Avrupa' da nemli bir
gt, ancak hibir zaman Hristiyan monarilerin olutrduu kulbn bir yesi olmamt. Viyana Kongresi 'ne ya da daha sonra byk
devletlerin manarklan veya bakanlan tarafndan dzenlenen hibir
konferansa davet edilmemiti. Ancak, Tanzimat Ferman'ndan hemen
sonra Bab- Ali Mehmed Ali'ye kar olutrulan inisiyatifn bir sonucu olan Londra ve Boazlar Szlemeleri'ne Avrupa Devletler Sis4
Babakanlk Arivi, HatH Jjmayunlar no. 6971, 16 Zilkade 1221/25 Ocak 1807,
Halii nalck tarafndan evirilinitir iinde J.C.Hurewitz, The Middle East and North
Africa in World Politics: A Documentary Record, c.I New Haven, 1975, s. 176.
5
Archives du Minstere des Affaires Etrangeres (Paris), Memoires et Documents,
c.5 1 ,no. 16, Mehmed Cemi! 'den Harici ye Nazr "na, 20 Kasm 1855.
6
Abidin Paa'nn Avrupal devletlere notu, 26 Temmuz 1880. inde Edward Hertslet,
The Map ofEurope by Treaty, c.4 London, 1891, s. 2971.
209 Roderic Davison
temi'nin ortak bir yesi olarak imza koymutu. Daha da nemlisi, Knn Sava'n takiben, 1856 ylnda toplanan Paris Konferans'nda
Bab- Ali de dier Avrupal glerle birlikte temsil edilmiti.
Kongre'de imzalanan Paris Antiamas'nn 7. maddesine gre "Bab-
Ali Avrupa kamu hukukunun ve Avrupa Uyumu'nun iine dahil ediliyordu". Dahas, bundan sonra Osmanl devlet adamlan, Avrupal
dostlannn mparatorluun byk devletler tarafndan mnhasran
oluturulan bu kulpte meru bir Avrupal g olarak yer aldn
unutmalanna asla izin vermemitir. Batllar da bu gerei genellikle
kabul etmilerdi. 1868 ylnda Fransz Hariciye Nazn Cemil Paa'ya
"Trkiye'nin Paris Antiamas'na imza koyan bir g olarak Avrupa
Uyumu'na dahil edilirken, Yunanistan'n bu ayrcalklardan yararlanamadn" vurgulamt. Bu, Girit Sorunu'nun yan sra Yunanistan
ile Trkiye arasndaki dier anlamazlklada ilgili olarak byk devletlerce dzenlenecek bir konferansa Bab- Ali davet edilirken Yunanistan'n davet edilmeyecei anlamna gelmekteydi
7
Osmanl devlet
adamlannn Avrupa Uyumu'na eit bir ye olarak katlma yolundaki
srarlanna ramen dier yeler bunu kabul etmeye yanamamlardr.

Bu eitsizliin en nemli gstergesi, Osmanl topraklarnda yabanclara

verilen imtiyazlann yani kapitlasyonlann devam etmesiydi. Byle bir
ortamda Osmanl devlet adamlar, Avrupa Uyumu'ndan azami llerde yararlanmay denediler. Bir Osmanl memorandumunda yle
sylenir: "Paris Antiamas ile birlikte Bab- Ali, Avrupa ailesine kabul
edilmitir. Bu Bab- Ali ile Avrupal devletler arasnda uzun sreden
beri varolan kapitlasyonlara ilaveten Trkiye'de yaayan yabanclara
olaanst ayrcalkl konum vermekten baka bir ey deildir ... "
8
Drdnc ilkeye gre; varolan meru rejimler desteklenmeli ve
ulusuluun ya da self-determinasyon anlaynn bu rejimleri tasfiye
etmesine izin verilmemeliydi. nk, Osmanl mparatorluu, Trkler
de dahil olmak zere hibir etnisitenin toplumun %50'sinden fazlasn
oluturamad bir etnik aznlklar btnyd ve self-determinasyon
anlaynn kabul edilmesi, mparatorluun varlna ynelik ciddi bir
tehdit oluturmaktayd. Pek ok kez Hariciye Nazrl ve Sadrazamlk
yapm olan Ali Paa, mparatorluun herhangi bir blgesine verilecek
otonominin ok hzl bir ekilde dier blgelere de yaylaca korkusuyla bu duruma scak bakmyordu9 "Uluslarn st ste ylmas"
diye nitelendirdii ulus-devlet yaplarna Fuad Paa da pek scak bak7
Dileri Bakanl Hazine-i Evrak, Karton Siyasi 8,dosya 13 mkerrer, Cemi!
Paa'dan (Paris)Safvet Paa'ya (stanbul), no. 52911593, 24 Aralk 1868 (Bundan
sonra bu koleksiyona ait notlar, DBHE, S8, d.l3 gibi ksaltnalar eklinde verilecektir).
8
DBHE, S47,d.l, tarihsiz memorandum,muhtemelen 1890'lar.
9
DBHE, S6, d.l1, Ali Paa'dan Musurus Paa'ya gnderilen telgraf, 16 Ocak 1867.
210 Tanzimat Dneminde Osmanl Diplomasisinin Modernlemesi
mamaktayd10 Sonraki dnemlerde Hariciye Nazrl yapacak olan
Safvet Pa~a da byk devletlerin bir lkeyi mutlu etmek iin bir baka
lkeden t< prak koparmalarn ahlakszlk olarak nitelendirmekteydi.
Safvet Pa., Osmanl topraklitndan bir blmnn Yunanistan'a verilmesinin nedeninin ulu.suluk olgusu olduunu iddia ediyordu
11
Osmanl devlet adamlar, argmanlann gemie dayandrmyorlar ve
slami ynetim anlaynn en doru ynetim biimi olduu dncelerinde srar etmiyorlard. Bunun yerine, Osmanl ynetiminin meruiyeti ve btn devletler tarafndan tannan meru otorite olduu gereini modern-sekler kawamlarla aklayarak, bir hkmetin kendi
topraklannda kan bir isyan bastrmaktaki haklln savunuyorlard.
Ulusal kalkma bir isyand, yasadyd ve btn hkmetlerin dayand temel ilke olan yasa ve dzene dnk, tahripkar bir eylendi.
Osmanl devlet adamlannn politikalarn dayandrdklan beinci
dilek ise uluslararas hukukun tm devletler tarafndan amir kabul
edilmesinin zorunluluu idi. Bab- Ali'nin de iinde bulunduu Bat
uluslararas hukuku, stanbul 'un da gnlden destekledii status
quo'nun devanndan yanayd. 1860'larda Girit syan srasnda asiler,
bir yandan Yunanistan'dan destek alp, dier yandan Yunan eteleri

Osmanl Teselyas'na saldnrlarken; Fuad Paa, argnanlarn uluslararas hukuka dayandrmt. Fuad Paa, Yunanistan zgr bir lke ve
yurttalan da zgrce hareket eden bireyler olsalar bile uluslararas
hukuka uymak zorunda olduklarn belirtmekteydi. Devam ederek
unlar sylyordu: "Hibir lkeye, kendi hukukunu, uluslararas ilikilerdeki yegane dzenleyici g olan ve adna uluslarn hukuku -the
law of nations- denilen ortak yasann zerine karmas noktasnda
izin verilenez" 12
Dier pek ok durumda da Osmanl diplomatlan
uluslararas hukuku bir savunma arac olarak kullannlardr. Bu dier
devletlerin de makul grdkleri bir dayanakt.
Uluslararas hukuk ilkesiyle yakndan ilikili olup, Osmanllar iin
olduka nemli olan bir dier ilke de imzalanan anlamalara uyulmas
zorunluluu idi. Bu, Bat uluslararas hukukunun iine konulan ve Latince pacta sunt servanda terimiyle ifade edilen bir retiydi. Krm
Sava'ndan sonra bu ilke, Osmanl mparatorluu iin zellikle
nemli bir hal almt; nk Paris Antlamas, Osmanl asndan bakldnda grece uygun bir toprak dzenlemesi ile sonulanmt. Ali
Paa, bu konuda unu sylemiti: "Rusya'nn nefret ettii Paris Ant10
DBHE, S6, d.! I, Fuad Paa'dan Paris ve Londra'daki Osmanl elilerine, no.
I 8523/15, 27 ubat 1867.
11
DBHE,Sl85,d.D.Safvet Paa'dan Paris ve Londra'daki Osmanl elilerine, no.
52007/64, 8 Austos 1878.
12
DBHE, S37, d.13, Fuad Paa'dan Photiades(Atina)'e no. 18926/50,24 Nisan 1867.
211 Roderic Davison
lamas'n korumak iin elimizden gelen her eyi yapyoruz" 13 Bu
antlama ile, Rusya'nn Karadeniz'de sava donannas bulundurma ve
deniz ss kurma hakk elinden alnyordu; nitekim 1870 ylnda ar,
Antlamann bu maddesini tanmadn ilan ettiinde Bab- Ali bo
yere olsa da uluslararas anlamalann kutsall ilkesini vurguluyordu.
Ayn ekilde, dier anlamalar da Osmanl siyasas iin bir temel
oluturuyorlard. Efilk ve Bodan' baz kururnlann ortak olmas kaydyla ayr blgeier olarak tanyan 1858 Paris Konvansiyonu Bab- Ali
tarafndan da kabul edilmiti. 1866 ylnda Hohenzollem hanedanndan Karl, Efilk ve Bodan Birleik Prenslii'nin prensi seildiinde,
Bab- Ali daha nce imzalanan anlamalann -kastedilen 1858 Paris
Konvansiyonu idi- geerliliinin tasdik edilmesi art yerine getirilmeden Paris'te yeni bir konferansn toplanmasna kar kmt14.
1878'den sonra, Bab- Ali argmanlann Paris Antlamas;nn yerini
alan ve kendi karlan asndan bakldnda ok da elverili olmayan
Berlin Antamas 'na dayandrmtr. 20. yzylda da Bab- Ali, Berlin
Kongresi'ne diplomatik bir dayanak olarak referans etmekteydi. Nitekim, Bab- Ali resmi danman, "Berlin Kongresi, Trkiye'nin bugne kadar dier devletlerle olan ilikilerini dzenleyen bir Magna
Carta olarak dnlebilir" demitir15 .
Osmanl diplomasisinin tezlerini dayandrmas asndan, Paris
Antamas'nn (1856) bir maddesi zellikle aklanmaldr. Bu, Os-

manl mparatorluu'nun iilerine dier devletlerin kanamayaca

ilkesidir. Geriden bakldnda bu, Osmanl diplomasisinin dayand
yedinci bir ilke olarak dnebilir. Paris Antamas'nn 9. Maddesi,
1856 Hatt- Hmayunu'nun dier devletlere de bildirilmesi, "ad geen devletlerin, ister tek tek, ister toplu halde, Majeste Sultan'n kendi
tebaas ile olan ilikilerine ya da iilerindeki ynetim ekline mdahale hakkn tanmayaca'n belirtir
16
Avrupal devletler, pek ok
eyi bahane ederek gerek dini ya da etnik gruplar gerekse zel ahslar
lehine Osmanl iilerine mdahale ediyorlard. 1856'dan sonra Bab-
Ali, bir devletin dier devletin iilerine mdahale etmemesi gerektii
yolundaki argmanna anlamadan kaynaklanan bir destek bulmutu.
Bundan sonra, Osmanl diplomatan, Avrupal devletlerle olan ilikilerinde 1856 Antiamas'nn 9. maddesine sk sk atflarda bulunmulardr. Bir defasnda Cemil Paa, Fransz Hariciye Nazn'nn da "Paris
Antamas ile Osmanl mparatorluu 'nun mukaddes bir toprak p~r13
DBHE, S32, d. 45, Ali Paa'dan Safvet Paa(Paris)'ya telgraf, no. 16951/299, 28
Haziran 1868. Nefret kelimesini Ali Paa vurguluyor ..
14
DBHE, S30, d. 44, Ali Paa'dan Paris'teki eliye, no. 15962/87,27 ubat 1866.
15
Gabriel Noradounghian, Recueil d'Actes nternationaux de I'Empire Ottoman, Paris,
1897-1903, c.3, s. v. 16
Antlama metni iin, a.g.e., c. 3,s. 70-79.
212 Tanzimat Dneminde Osmanl Diplomasisinin Modernleme'si
as haline getirildiini ve bundan geri dnlmesine izin verilmeyecei" noktasna geldiini belirtir
1 7

Burada zikredilen yedi ilke de ada A vrupallara olduka tandk

gelen ve geerlilii kabul eifiien ilkelerdir.~Birinci ilke -Osmanl mparatorluu'nun btnlnn korunmas- yeni bir olgu deildir anacak geleneksel olduu kadar ayn zamanda modem bir olgudur da.
Dier alt ilke -ya da en azndan sunulu ekilleri- Tanzimat Dneminde gelitirilmitir: Mslman kamuoyuna yaplan zel bir vurgu
olmakla birlikte, tebaann eitlii anlay; Osmanl mparatorluu'nun
Avrupa Uyumu'nun bir yesi olmas; meru hkmetlerin korunmas
ve ulusu ayaklanmalara kar klmas; uluslararas hukukun stnl; anlamalann kutsallna duyulan sayg ve Osmanl iilerine
mdahale edilmemesi. Bu ilkeler iinde yalnzca sonuncusu- iilerine
mdahale etmeme ilkesi- btn Avrupal devletlerce ittifak halinde
kabul edilmemekteydi; nk Rusya ve Avusturya hala bunun yalnzca bir hak deil ayn zamanda bir dev de olduuna inanmaktaydlar. Avrupal byk devletlerin hepsinin ya da bir tanesinin bile uluslararas ilikilerinde bu ilkelere uygun davrandklan sylenemez. Bununla birlikte, Osmanl devlet adamlan ve diplomatlannn Avrupal
muadilieri ile ayn dili konutuklar ve ayn ilkelerden hareket ettikleri
sylenebilir. ilkeler, davranlar ve slfp asndan bakldnda Os-

manl diplomasisi modemleiyordu.

Osmanl devlet adamlan ve diplomatlar tarafndan kullanlan
yntemler Avrupa'daki siyasal duruma paralel olarak ekilleniyordu.
En nemli yntem, tamamen yeni olmamakla birlikte, Osmanl karlarn herhangi bir Avrupa gcnn desteini yanna alarak savunmaya dnkt. 19. yzylda Osmanl mparatorluu iin en byk
tehlike ve tehdit Rusya idi. 1871 'den sonra Almanya'ya dnen
Prusya, Avrupal gler arasnda Dou Sorunu ile en az ilgili olan lkeydi. Bu yzden, Bab- Ali, srekli biimde, ngiltere, Fransa ve
Avusturya'nn desteini aryordu. Bu devlet, 1856 ylnda aktif olarak, mparatorluun btnln ve bamszln garanti etmilerdi.
Ancak, bu szlerine sadk deillerdi. te yandan, Osmanl kaytlar,
mparatorluun bu sorunla ya da baka bir sorunla ilgili olarak, yukarda ad geen lkelerin destei ile ilgili ibarelerle doludur. Ayrca, bu
kaytlar, Osmanl devlet adamlarnn ngiliz desteinin dierlerine
gre daha nemli ve etkili olduuna zel bir vurgu yapan szlerini de.
naklederler. 1830'lardan itibaren, ngilizlerin kendi karlarnn mparatorluk'unki1erle aktn grmeleri sonucu, Osmanl devlet adamlan, bu destei elde etm:eyi baarmlardr. ngiliz desteine en iddetli
ekilde 1877-1878 Rus yenilgisinden sonra ihtiya duyulmu; ancak
17
DBHE, SS, d.13, Mkerrer, Cemi! Paa (Paris)' dan Safvet Paa'ya (stanbul), numarasz, 31 Aralk 1868.
213 Roderic Davison
bu konuda atekes ve bar grmeleri ile Berlin Kongresi srasnda
nemli bir hayal krkl yaanmtr18 Bunun yan sra, 1882'de
ngilizler tarafndan alnan Msr'n boaltlmayaca anlalnca, Osmanl devlet adamlar, "btn alternatifler denendikten sonra ngiliz
desteini aratrmak" gibi genel bir yntem benimsemilerdi.
artlar tamamen kontrolleri altnda olmad srece uluslararas
konferanslardap olabildiince kanma anlay, Osmanl diplomasisinin kulland ikinci bir yntemdir. Uluslararas ilikileri yrtmek
iin uluslararas bir inisiyatiften kanma anlay olduka tuhaf gibi
grnebilir. Ancak, uluslararas konferanslada ilgili bu Osmanl yaklam, tecrbeler sonucunda elde edilmitir. Avrupa'nn byk devletleri, konferanslarda bir araya geldiklerinde, Osmanl'dan eitli taleplerde bulunmak, reform istekleri yoluyla iilerine mdahale etmek
ya da ksmi bir paralanma iin plan yapmak eilimindeydiler. III.
Napoleon ve Cavour dneminde (1856-1870) konferanslar tam bir
tehlike idi; nk bu iki ulusu devlet adam, Avrupa haritasn deitirerek ktay yeniden ekillendirmeye dnk ve byk blm
Osmanl'nn aleyhine olan tutkulara sahipti
19
Hatta, Bab- Ali'nin
katlmad bir konferansta bile dier gler, imparatorluk aleyhine
kararlar alabilmekteydiler; bu yzden, Bab- Ali zaman zaman bu
konferanslar engellemeye dnk giriimlerde bulunuyordu. Yalnzca konferans gndeminin snrl olduu ve kararlarn bir entente
pn!alable'a20
uygun ekilde alnd durumlarda Bab- Ali uluslara-

ras bir konferanstan mutlu ayrlabiliyordu. Buna benzer bir rnek,

1864 ylnda Ali Paa'nn btn devletlerin temsilcilerini davet ettii
bir konferansla ilgilidir. Bu konferansta gndem Ali Paa ile EflakBodan Prensi Cuza arasnda varlan mutabakat ile snrlandrlm
ve Ali Paa'nn evinde toplanan konferans Bab- Ali lehine bir sonula noktalanmtr21
Modem alardaki btn devletlere zg olan nc bir yntem
de, basn yoluyla dier lkelerdeki kamuoyunu etkileme anlaydr.
1858 ylnda, Avrupa gazetelerindeki iftiralardan tr, Bab- Ali,
yurtdndaki elilerini baz temel problemlerde bilgilendirmek amacyla dzenli olarak karlacak haber bltenleri iin bir basn merkezi
kurdu22
Bu bltenierin yayn hayatlan dzensiz olmutur, kimisi yeni
yzylda yayn hayatndan kaldrlm ve yeniden yayn hayatna
18
DBHE, Sl20 ve S185 bu konuda pek ok belgeyi ihtiva eder.
19
rnein, Bab- Ali 1860 ylnda be byk devlet tarafndan toplanacak bir konferansa kar kmtr. DBHE, S46, d. 5.
20
On anlama protokol.
21
DBHE, S30, d. 36, Ali Paa'dan ngiltere, Fransa ve talya'daki Osmanl temsilcilerine gnderilen genelge, no. 10336/55, 29 Haziran 1864.
22
DBHE,S126, Mkerrer, Fuad Paa'dan Osmanl temsi1ciliklerine gnderilen genelge, no. 1910, 22 Aralk 1858.
214 Tanzimat Dneminde Osmanl Diplomasisinin Modernlemesi
dnmtr. Ayrca, Osmanl diplomatlar, Avrupa gazetelerinin
editrlerini kendi karlarna uygun yayn yapmalan konusunda nasl
elde edebileceklerini ve kendi haberlerini gazetelerde ve basn organlannda nasl yaynlatacaklanfi da renihilerdir. rnein, Londra'daki Osmanl elisi Musurus Pa~a, Reuters'a giden haberleri kendi
istedii ekilde yaynlatabilmitir2
Muhtemelen, Bab- Ali abalannda Avrupal devletlere oranla daha etkisizdi; ancak bu konuda olduka hzl bir ekilde Avrupa'yla onun terminolojisini kullanarak
mcadele etmeyi renmitir.
Bir defaya mahsus olmak zere kullanlan drdnc bir yntem de
Sultan'n iyi niyet dileklerini bildirmek zere yapt yurtd gezisidir. Avrupal monarklar, 19. yzylda gerek i amacyla gerek yalnzca
gezi amacyla birbirlerini ziyaret ediyorlard. Osmanl Sultanlar, geleneksel olarak yalnzca sava halinde orduya kumanda etmek iin
kendi snrlarnn dna kari ard. 187 6 ylnda nazriarnn srarl talepleri sonucunda Sultan Abdlaziz, Paris, Londra ve Viyana'y kapsayan ve bir mddet Almanya'da kald bir geziye kmt. Gezi ba/anl olmutu. Sultan olduka iyi izienimler brakm ve Fuad Paa da
Paris 'teki Rus etkisine karlk verebilmiti. Ancak, Abdlaziz hibir
zaman adalar olan ran ah Nasreddin ya da Msr Hidivi smail
gibi bir Avrupa seyahati alkanlna sahip olmamtr. Halefi Sultan

IL Abdlhamid ise kendi gvenliinden korktuu iin yurtd gezisine kmamtr. Bununla birlikte, II. Abdlhamid kendi yapt yazmalar yoluyla diplomatik faaliyetlerde etkin bir rol oynamtr; rnein 1878 ylnda Kralie Victoria'ya stanbul'a dnk Rus tehdidini
hertaraf etmek iin yazd mektupta olduu gibi
24
.
Osmanl devlet adamlar ve diplomatlar tarafndan d ilikileri
yrtmek amacyla kullanlan dier pek ok yntem vardr. Bunlarn
byk bir blm, Avrupa yntemlerinin taklit edilmesi olarak snflandnlabilir. Osmanl Hariciye Nazriar ve onlarn yabanc bakentlerdeki temsilcileri, ok gemeden resmi diplomatik notalar, kiisel iyi
niyet dilekleri, istenildiinde bir kopyas muhafaza edilebilen ve yabanc nazriar bilgilendirmeye dnk yazmalar, dzenli yazmalar,
konferanslada ilgili formaliteler, zet raporlar, tutanaklar, protokoller
ve buna benzer Avrupa diplomasi geleneinin dier usul ve inceliklerini benimsemilerdir. Osmanl nazriarnn ve temsilcilerinin bazlar,
diplomatik Franszca'nn doru ve kibar kullanmnda olduka mahirdiler. Diplomatik faaliyetlerin birer unsuru olan resepsiyonlar, ye23
DBHE,S12l,d.60, Mu~urus ~aa (Londra)' dan Safvet Paa (stanbul)'ya gnderilen
telgraf, no. 7245/207,25 Nisan 1878.
24
DBHE,S6,d.11, Fuad Paa(Londra)'dan Ali Paa'ya gnderilen zel ve gizli,
numarasz te1graf, 13 Temmuz 1867. Sultan Abdlhamid'in ngiltere Kraliesi'ne gnderdii telgraf mesaj, DBHE, Sl20, d.48, Server'den (stanbul) Musurus Paa'ya
(Londra) no. 50069/12, 10 Ocak 1878.
215 Roderic Davison
mekler, balolar ve incelikli notlar gibi Batl adedere aina hale geldiler. 1855 ylnda telgraf sisteminin stanbul'a kadar ulamas ile birlikte Osmanl diplomatlan bu aratan da zellikle ncelii oian mesajlan ve ifreli gizli yazlan gndermek amacyla yararlanmlardr.
stanbul'daki Hariciye Nezareti'nde belgelerin tasnifi, bunlann mzakere edilmesi, konulanna gre genel ya da zel kategorilere aynlmas,
zel yazmalann yaplmas, gelen ve giden yazmalann kaytlannn
tutulmas gibi' hususlarda byk llerde Bat tarznda bir rgtlenme
gerekletirilmitir. Hariciye Nezareti'nde evrakn matbu hale gelmesinin Nezaret'teki ileri ve evrak dolamn daha dzenli ve verimli
hale getirdiini grmek ilgintir
25
. Belgelerle ilgili ilemler sonulandnldnda paketlenip torbalara konuluyordu. Ancak, Hariciye~
Nezareti, belgelerin tasnifinde ve bulunmasnda byk kolaylk salayan dosya ve klasr kullanmna da balamtr. Tek tek ele alndnda btn bu uygulamalar basit meselelermi gibi grnebilir.
Ancak, bunlann hepsi bir araya geldiinde Avrupal byk devletlerin
dnyasnda Osmanl devlet adamlan ve diplomatlanna daha etkili alma olana vermekteydi. Bu, eer mparatorluun hayatta kalmas
isteniyorsa, ok almay gerektiren bir dnya idi.
Byk ounlukla 19. yzyldaki Avrupal modellerden etkilenen

ve benimsenen ve Tanzimat Dneminde gelitirilen Osmanl diplomasisinin bu ilkeleri, yntemleri ve teknikleri, uzun vadede Osmanl mparatorluu'nu korumay baaramamtr. Ancak, bunlar mparatorluun mrnn uzatlnasna ve 1914 ncesinde Avrupal devletlerce
etki altna alnan uluslararas devletler sisteminde Osmanl 'nn da yer
almasna katkda bulunmulardr.
25
Bu, usullerdeki deiimleri gsteren ve eyrek yzyl kapsayan (1861-1887) zel
bir koleksiyon iin bkz. DBHE, S53l, Bosna hakknda.216 P ALMERSTON VE OSMANLI REFORMU 1834-1839*
Frank Edgar Bailey
eviren: Yasemin Avc
Yakndou'da artan ngiliz ticaretine paralel olarak, bir d politikann ortaya kmas ilgintir. Bu politikada iki maksat vard; birincisi, Osmanl mparatorluu'nun toprak btnln d saldnlara
kar korumak, ikincisi, bu devletin zgr ve bamsz olmasn salayacak ekilde dahili geliimini tevik etmek. I 833 yl ve Osmanl
Devleti ile Rusya arasnda imzalanan Rnkar iskelesi Antlamas,
bahsedilen bu yeni politikann balangcn ifade eder. 1833'den nce
ngiliz J?ileri, Rusya'y Yakndou'da tehlikeli bir rakip olarak dnmedi. 'Cezayir' de byk bir denizan imparatorluk kurmaya henz balam olan Fransa, ngiliz ticareti ve Akdeniz yoluyla Dou 'ya
giden yeni ticaret yolu iin ok daha tehlikeliydi. Akdeniz'deki ngiliz
karlannn nemini anlamakta geciken ngiliz Dileri, 1834 ylna
kadar bu blgede yan-savunmac politikasna devam etti. Palmerston'un, ngiliz siyaseti iin Yakndou'nun deerini anlamaktaneden
bu kadar ge kaldn ve benimsedii politikann selefierinin politikasndan ne derece aynldn tam olarak kavramak iin miras ald
Dou politikasn ksaca gzden geirmek olduka yararldr.
Vikont Castlereagh, Ruslann Yunanllann karlan iin Sultan'n
topraklann igal etmesinin Avrupa'da genel bir savaa yol amas ihtimali dnda, Trkiye'nin gnenci ile imdiye kadar ok fazla ilgilenmemiti1. Dileri'ndeki halefi George Canning ise, ktasal olmaktan ziyade daha ok kresel bir ngiliz politikas grne sahipti ve
Trkiye'yi nceki on ylda ticaretin muazzam bir biimde artt Gney Amerika devletlerine kyasla nem bakmndan ikinci srada gryordu. Canning, saldr?anlara kar Trkiye'nin bamszln ga Bu makale, Frank Edgar Bailey, British Policy and Turkish Reform Movement, A
Study of Anglo Turkish Relations 1826-1855, Cambridge, Harvard niversitesi Press,
1942 adl eserin "Palmerston and Otoman Reform 1834-1839" blmnn evirisidir.
1
C. K. Webster, The ForeignPolicyofCastlereagh, 1815-1822, Londra, 1922, s. 255,343.
217 Frank Edgar Bailey
ranti altna almay reddetti; mesel e Rusya olduunda ise, ar ile ittifak
yaparak Rus niyetlerinin nne gemeyi tercih etti. ngiltere'nin 1827
ylnda Yunan meselesine kanmas, biri diplomatik dieri askeri iki
olayn sonucuydu. Bunlar, 1826 ylnda Wellington'un St. Petersburg'a yapt talihsiz ziyaret ve Canning'in lmnden (8 Austos
1827) sadece iki ay sonra, 20 Ekim 1827'de ortaya kan Navarin Sava'yd. Canning'in Trk severlii, Dileri'nde grev yapt sre

zarfnda btn ngiltere'ye yaylan Yunan hayranl akmnn etkisiyle tamamen yok oldu. Ksacas, Canning Trkiye'yi, ngiltere'nin
dandaki saysz karlanndan sadece biri, belki de nemsiz bir tanesi
gibi grerek aka iyimser bir politika takip ettt
Bunu takip eden ve sorunlarla dolu olan ara dnemde ngiliz Dileri, Castlereagh ve Canning'e uygun bir halef olarak Wellington'u
atamadan nce, ngiltere'nin Navarin'den beri Biib- All'nin gznde
srekli itibar kaybetmi olduunu fark ederek, stanbul' daki ngiliz
nfuzunu daha salam bir biimde yeniden tesis etmek istedi, ancak
Wellington bunun nasl yaplacan bilecek kadar iyi bir diplomat deildi. Wellington, Akdeniz'deki status quo'yu bozacak herhangi bir
deiikliin Trkiye'nin toprak btnln tehdit edebilecei gerekesiyle Franszlann Cezayir' e yapt kartmaya kar kt3 .
Wellington'un kabinesinde Dileri Sekreteri olan Aberdeen, amirinin Osmanl mparatorluu hakkndaki endielerine katlmyor, "uzun
zamandr beklenen zamann" artk geldiine ve "barbar gcn yaratt bu hantal yapnn, hibir yabanc veya hasmane tesir olmadan,
kendinezg doal k sebepleri yznden paralanmak" zere olduuna inanyordu4 Aberdeen bu dnemde, tpk 1844 ylnda olduu
gibi, Osmanl Devleti'nin yeniden yaplandrlmasyla pek fazla ilgili
deildi, daha ok kanlmaz k ortaya ktnda paralada ne yaplacann kararlatnlmasn istiyordu. Cezayir meselesinde ise, kmekte olan Osmanl mparatorluu'nu dolayl bir biimde desteklerneyi deil, daha ziyade Fransa'nn byyen hrslann kontrol altna
almay istemiti.
Wellington 1829 ve 1830 ylna kadar, Cezayir'in Fransa'ya verilmesini engellemek iin aba gstermeye devam etti. Fransa'nn mdahalesi kesinletiinde ise, Biib- All'deki ngiliz elisi Gordon'a talimat veren Aberdeen, Cezayir Days 'nn Fransa ile ihtilafn sona er2
Cambridge History of British Foreign Policy, II, s. 86.
3
J. E. Swain, The Strugglefor the Control oftle Mediterranean prior to 1848, a Study
of Anglo-French Relations, Boston, 1933, s. 60.
4
Aberdeen-Gordon, 31 Kasm 1828, F. O. 78/179. A. H. Gordon, Earl of Aberdeen,
Londra, 1893, s. 85-86 iinde. Gordon amirinin souk politikasn yerinde bulmuyor,
T.kiye'nin devamnn salanmas iin ngiltere'nin kesin destek vermesini istiyordu.
F O. 195/85, Gordon-Aberdeen, 2, 5 Ocak 1830.
218 Palmerston ve Osmanl Reformu
dirmesini salamak konusunda Sultan'n ikna edilmesini istedi
5
Cezayir'in igalini engelleyemeyen ngiltere, bundan sonra Fransa'nn hareket sahasn ve etkisir.>snrlamaya:__ alt6 Aberdeen, Mart
1830'da, Poligac'a Fransz planlannn "iddet kullanarak cezalandrma deil" yerel-otofiteffin yok edilmesi anlamna geldiini sylyordu7. ngilizlerin Sultan'n hkmranlna ynelik bu tecavze
kar protestolar devam etti, fakat Stuart'n konferans teklifi Paris'te
kabul grmedi. X. Charles'n Haziran 1830 tarihindeki bir devrimle

tahtan indirilmesi zerine, Fransz milli saldrganl Belika 'ya ve

Ren blgesine yneldi. ngiltere, bu blgedeki karlar yznden Akdeniz' de olup bitenlere geici bir sre gz yumdu. Bu durum8
, Trkiye'nin gnenci konusundaki ilgisizlii gstermesi bakmndan dikkate deerdir. Palmerston'un selefleri, Osmanl Devleti'nin desteklenmesi ya da stanbul' da ngiliz nfuzunun glendirilmesi konusunda belirli bir politika izlemekten uzakt, onlar sadece Osmanl
Devleti'nin paralanmasn9 Akdeniz'deki karlan tehlikeye sokan,
fakat ayn zamanda genel savaa yol aabilecek bir sre olarak ertelemek istediler
10

ngilizler arasnda ilk kez Dou sorununun kkenine inen Stratford

Canning ve David Urquart't. Canning'in, 1832 ylnda Trkiye'ye
yapt ziyaret, Osmanl ynetiminin yenilenmesi gerektiine dair
inancn daha da glendirdi, ngiltere'nin Trklere lkelerini yeniden
dzene sokmalar iin yardm etmesini ok istiyordu
11
7 Mart 1832
tarihinde Palmerston'a yazarak, Sultan'n ksmen baarl olan idari
slahatarn anlatt ve yeni bir idari sistemin, etkili bir ordunun, mail
slahatn gerekliliini vurgulad. "Sanrm vakit gelmek zeredir veya
gelmitir bile" diyerek yle bitiriyordu, "bu lke hakknda kesin bir
politika izgisi belirlenmeli ve bu politika dzenli bir biimde takip
edilmelidir. Osmanl mparatorluu ak bir biimde hzla kmektedir ve Hristiyan uygarl asndan bakldnda tek ans bu mparatorluu bir sre daha bir arada tutmaktr"12
5
F. O. 78/88, Aberdeen-Gordon, 20 Ocak 1830.
6
F. O. Fransa 27/405, Aberdeen-Stuart, Haziran 830. 7
F. O. 27/405, Aberdeen-Stuart, 5 Mart 1830.
8
Bu kriz srasnda ngiliz politikasnn aynntl olarak incelenmesi iin, bkz. Swain,
op. cit., V. Blm
9
Gordon Trkiye'nin yeniden yaplandrlmas iin d yardmn gerekli olduuna inanyordu, ancak ne Wellitfgton ne de Aberdeen bu inanc paylamyordu. Bkz. F. O. 78/181
Gordon-Aberdeen, Kasm ve 5 Aralk 1829; Wellington, Despatches VI, 92. 10
Sir Robert Peel, daha 7 Mart 1832 tarihinde, Akdeniz'deki Fransz saldrganlnn
devam etmesi halinde barn karmmasnn olduka pheli olduunu bildinniti.
Hansard's Parlimentary Debates, Series III (1804-1920), X, 1229.
11
S. Lane-Possle, The Life of the Right Honorable Sraiford Canning, Viscount
Stratford de Redcliff, ... from His Memoirs and Private and Official Papers, II. Cilt,
Londra 1888, 74.
12
F. O. 78/209, Carning-Palmerston, 12, 7 Mart 832.
219 Frank Edgar Bailey

Canning, 17 Mays 1832'de

13
bu kez yle yazyordu; "Sultan ve
onun en ok gvendii birka destekisi mparatorluun gszln her geen gn biraz daha iyi fark etmektedirler. Askeri tekilatn
tamamlanmas iin kendilerine zaman kazandracak ve imdiki slahatlann salam ilkelere oturtmalan konusunda tavsiyelerde bulunacak bir yabanc mttefik tarafndan desteklenmeleri gerektiini daha
iyi anlamaktadrlar". Canning, Rusya'ya kar gvensizliini tekrarladktan sonra yle diyordu; "ayet bu devlet ile ittifak yaparlarsa
korku ve umutsuzluk yznden olacaktr". Canning, bir yl iinde ortaya kan olaylar neticesinde, diplomasi yetenei yannda kehanet
yeteneini de kazanm gibiydi. Canning'in 19 Aralk 1832 tarihli
uzun muhtras Dou sorunu hakkndaki grlerini aynntl olarak
ortaya koyurordu, ancak bu muhtra Dileri Sekreterlii 'ni harekete
geiremedi
1

Ayn esnada Urquart yle yazyordu; "Trkiye'nin siyasi vaziyeti

bir kriz halini almtr, inanyorum ki bu kriz eer lehinde olursa, hzl
bir biimde yeniden yaplanmasn salayacak, eer aleyhinde olursa,
hzla kne neden olacaktr; Rusya'nn uzun, gayretli ve imdiye
kadar gayet }?aanl olan almalan bu suretle tam bir baanyla talanm ya da btnyle boa gitmi olur
15
Ne var ki Urguart'n bu yazs bile Dilerini etkilemedi.
nceki blmterin birinde belirtildii gibi
16
, Rnkar iskelesi AntIamas ile Rusya 'nn Trkiye zerinde kurduu hakimiyet, pek ok
ngiliz'in Dou sorununun ngiliz siyasetindeki nemini fark etmesine
yol at 17 Anlamay takip eden yllarda pek ok kii Bab- Ali'nin
gurur knc bir biimde boyun emesini 18
esefle karlad, buna kar
13
F. O. 78/210, Canning-Palmerston, 34, Gizli, 17 Mays 1832.
14
Muhtrann kenarnda yazl notlar, Palmeston'un belirli bir Trk politikasndan ne
kadar uzak olduunu gstermektedir. Bk. Ek I.
15
Urquart, Turkey and /ts Resources, Its Municipal Organization, ... Prospects of
English Commerce in the East, ete., Londra, 1833, s. 218. ,
16
Kr. Blm I, s. 59 v.d. Palmerston, 1833 ylnda kark Dou sorunu hakknda ok
ey rendi ve bu konuda nemli bir tecrbe kazand. H. C. F. Bell;'Lord Palmerston,
New York, 1936, I, s. 180.
17
Bu dnemden nce ngilizlerin byk bir ounluu Trkiye ile ilgili meselelerde ya
kaytszd ya da slahatlarn baanya ulaacan sanmyordu, en iyi politikann Sul-

tan' ke ya da aydn despotizme gtren yolda yalnz brakmak olduu dnlyor, bunun mitsiz durumdaki Osmanl Devleti'nden daha fazla ngilizlere avantaj
salayacana inanlyordu. Bir tccar tarafndan 183 5 ylnda Londra' da yazlan
Turkey and Russia balkl kitap Trkiye'ye kar gsterilen yeni tutumun tipik bir rneidir. Kitabn yazar u istekle szlerini tamamlar: "ngiltere'nin Rusya'ya Osmanl
mparatorluu'nun bamszlnn kendi dostluu iin art olduunu bildirmesini
salayn." Loc. cit., s. 37.
18
Sultan'n baz onur nianlann slamiyetn emirlerine aykn olmasna ramen kabul
etmeye zorlanmas Rusya'nn Bab- Ali zerindeki hakimiyetine iyi bir rnektir. Sultan, teklif edilen nianlan kabul ederken halkn tepkisini yattrmak iin suikast tehdidi gerekesiyle harekete geirdii polisi kullanmak zorunda kald. F. O. 78/252,
220 Palmerston ve Osmanl Reformu
pek bir ey yapmayan Palmerston ise izleyecei politikay belirlemeye
alyordu. Kral IV. William, 1834 ylnda Parlamento'nun al
iin yapt konumada "b.~mparatorluun (Trkiye) dier devletlerle olan ilikisinde, gelecekteki.istikrar ve bamszln etkileyecek
herhangi bir deiiklii:n',...heydana gelmesini istemediini bildirdi
19

Palmerston, bu konumaya "Osmanl mparatorluu'nun siyasi btnl ve bamszlnn korunmas bu lkenin karlan ve Avrupa'daki g dengesinin korunmas iin son derece nemlidir" diye
cevap verdi
20
Buna ramen, ngiliz Dileri 1834 ylnda Rusya'nn
Dou'daki gcne teslim olmu gibiydi. Bir yl sonra 1835'de,
Rusya'nn saldrganlna kar duyulan tepki daha ak bir ekilde
ifade edilmere baland.. Basn gizli kalm duygulann da vurolmasn salad2 Times gazetesi 1835'den beri Rusya'ya kar yeterli savunmann yaplmasn istemekteydi
22
. Bu kiilerin ounun aklnda
Trkiye deil, Hindistan vard. Rusya'nn ngiltere'yi hibir ekilde
Hindistan'daki mlklerinden yoksun brakamayacan bilmelerine
ramen " ... yine de Hindistan' daki topraklanmzn gvenliini tam
olarak salamak iin, devlet adamlanmzn aklna gelebilecek her
trl ihtiyat tedbirine bavurulmaldr ... "
23
deniyordu.
Bir politikaya ihtiya duymak ve bir politika tasarlamak, birbirinden ayn eylerdi. Palmerston olduka temkinli bir biimde hareket
etti, niyetlerini aka herkesin anlamas iin iki yldan fazla bir zaman geti. De Broglie'nin de desteini alarak, Rusya'nn bundan sonraki saldrgan hareketlerine gerekirse g kullanarak karlk verileceini ima etti ve Hnkar iskelesi Antiamas'n tanmak istemedi
24

Bundan sonra, "1834 ylnda Drtl ittifak inzalad. Bu anlama bir

yl nce (Eyll 1833) Mnchengrlitz Kongresi ile Kutsal ittifak yine-

kr
25 k . leyen Rusya, Avusturya ve Prnsya oto atlanna ar Ing tere,
Fransa, spanya ve Portekiz'deki anayasal hkUmetleri ortak savunma
iin biraraya getiriyordu".
Porsonby-Wellington, 18, 28 Ocak 1835, 22, ll ubat 1835. Trkiye'nin Rusya karsnda itaatini gsteren dier rnekler iin bkz. C. B. Elliot, Travels in the Three Great
Empires of Austria, Russia and Turkey, 2 Cilt, Philadelphia, 1839, I, s. 131; London
Times, 1 Ocak 1836,28 Ocak 1836, 16 ubat 1836, 17 ubat 1836,30 Mart 1836.
19
Hansard, op. cit., 2l.Cilt, 4 ubat 1834, s. 3.
20
Hansard, op. cil., 21.Cilt, s. 105.
21
D. Ross, Opinions of the European on the Eastern Question, Londra, 1836, s. xi.
22
Kr. I. Blm s. 56,59. .
23
M. Marrnont, The Present State of the Turkish Empire, Londra, 1839, s. 307. Bell'e
gre, Palnerston Mehfiet Ali'nin maksatlarn ar'nkiler kadar endieyle karlyordu.
Mehmet Ali'nin hem Svey'i hem de karayolunu kontrol etmesine msaade edilnemeliydi. Msr'n saldrganln nlemenin en iyi yolu Trk donanmasn ve ordusunu
modemize etrnekti. Bylece, Palmerston 'un Yakn Dau 'ya aktif mdahale politikas ksmen Konya'dan gelen haberler neticesinde ortaya kt. Kr. Bell, op cit., I, 181.
24
F. O. 65/206, Palmerston-Bligh, 101, 6 Aralk 1833.
25
Cambridge History of British Foreign Policy, II, 289.
221 Frank Edgar Bailey
Bu srada Akdeniz flosunu takviye eden Palmerston, Sultan'n
Rusya'ya kar destee ihtiyac olacan dnerek Yakndou donanmasnn Bab- Ali'deki ngiliz elisinin yetkisi dorultusunda hareket etmesini istedi
26
Palmerston sava beklentisi iinde deildi27, fakat her trl ihtimale kar hazrlkl olmak istiyordu.
Rusya ile daha nce naslsak yine yleyiz, birbirimizden nefret ediyor,
birbirimize dilerimizi gsteriyoruz, ancak hibirimiz sava istemiyoruz. Dou meseleleri hakknda kurduklan son balant hibir ey deilse de kafidir. Ancak tehlikeli bir ey yapmadklan iin imdilik bizim
tarafmzdan da yaplm bir ey yoktur. Sultan tarafndan davet edilnedike Trkiye'~e geri dnemezler, Sultan Mehmet Ali tarafndan tekrar
saldnya uramaz ise onlan davet etmeyecektir; ancak Mehmet Ali donanmamzn sonunda onu durduracam bildii iin bizim istediimiz
sre boyunca harekete gemeyecektir. ... Bizim Yakndou'daki politikamz telasz olmak, ancak hazrlkl bulunmaktr28
.
Tetikte bekleyerek ban olma politikas, nihayet olumlu bir hareket politikasna dnt. Kukusuz Palmerston 1833 Anlamas'n
tasvip etmedi
29

ve Trkiye'nin daha fazla paralanmasna izin vermeneye kararlyd. Ayrca, Rusya'nn buradaki nfuzu snrlanmadka,
Osmanl Devleti zerindeki ngiliz etkisini glendiremeyeceini ve
Bab- Ali'nin kazanlmas iin en iyi yolun ar'dan uzak durarak,
26
Sekreter Stanley-Tmamiral Rowley, 31 Ocak 1834. F. O. 78/234, PalmerstonPonsonby, 10 Mart 1834 iinde. 1835 ylnda Wellington tarafndan iptal edilmitir;
kr. F. O. 781151 Wellington-Ponsonby, 16 Mart 1835; 1840'a kadar birbiri arkasna
ortaya kan eitli durumlarda tekrarlanmtr. Kr. C. W. Crawley "Anglo-Russian
Relations, 1815-1840", CambridgeHistorical Journal, III. Cilt, s. 62.
27
Rus tehdidi sz konusu olduunda Palmerston, ne "etraf telaa veren" ne de "gereksiz yere korkuya neden olan" kiiydi. Ibid., s. 52.
28
Henry Lytton Bulwer, The Life of Henry John Temple, Viscount Palmerston, 2 Cilt,
Philadelphia, 1871, II, s. 182-183. Bu szler sadece sonraki aylarda ngiliz politikasnn genel hatlann belirlemesi bakmndan deil, Palmerston 'un d mesel el erde donanmann deerini anladn gstermesi bakmndan da ilgintir, nk Palmerston
nihayet genel sava ancak Mehmet Ali'ye ve Sultan'a tesir etmek kaydyla engelleyebileceini grmtr. Paimerston Rusya'nn gcnden hi korkmad. 10 Mart 1835'te
kardei William'a yle yazmt: "Gerek u ki Rusya byk bir arlatandr, ngiltere
onun stne gidecek olsa, bir seferde onu yann yzyl geriye itebiliriz. Fakat kibirli ve
kstah Nikola bunu biliyor, ngiltere'nin ona kar koymak iin kesin kararl ve tam
hazrlkl olduunu anladn da kibirine ve kstahlna her zaman gem vuracaktr."
Palmerston-Temple, 10 Mart 1835, Bulwer, op.cit., III, 5. Lord Durham, 1835 yaznda
istanbul'dan St. Petersburg'a yapt yolculuktan sonra, "ar'n istese bile stanbul'u
almaya yetecek kadar bir kuvveti hemen harekete geirecek gce sahip olmadn anlamt". Durham'n Rusya Devleti Hakknda Raporu, 1836, S. J. Reid, Life and Lerters
of the First Earl of Durham, 1792-1840, 2 Cilt, Londra, 1906, II, s. 29 v.d. iinde.
Pa1merston 1833'den sonra, "St. Petersburg'daki Durham ile stanbul'daki Porsonby
arasndaki dengeyi" muhafaza etti. Crawley, "Anglo-Russian Relations." op.cit., s. 49.
29
Palmerston 4 ubat !833'de Albay Campbell'e gnderdii genel talimatlarda, Sultan'n toprak kaybetmek zorunda kalm olmasn zntyle karladn dile getirdi.
F. O. 78/226, Palmerston-Campbell, 4 ubat 1833.
222 Palmerston ve Osmanl Reformu
Osmanl slahatn desteklemek olduunu da anlamt, nk gl
bir ar karsnda ancak kuvvetli bir devlet bamszln ispat edebilirdi30.
Sultan, 1826 ylnda Yenieri Ocann kal dmimasndan sonra,
devleti yeniden yaplaridriila abalarn srdrmse de Navarin Sava ve Yunan meselesinden doan 1837-1839 Rus Sava yznden
ok byk bir baar elde edememiti. Yunanistan'n bamszln
tayin eden ve Rus-Osmanl Savan sona erdiren Edirne Antamas'nn (1839) imzalanmasndan sonra slahat meselesini yeniden ele
ald. Eyaletlerdeki derebeylik yaplann ortadan kaldrld. Devlet grevlilerinin asl vazifelerinde daha ok sorumluluk yklenecekleri modem bir kabine iin ilk esaslan oluturdu. Rveti ortadan kaldrmak
iin tedbirler ald31 Bir pasaport sistemi kuruldu. Gemilerin gvenlii
iin kylarda belli noktalara fener kuleleri ina edildi. Daha kat bir

karantina sistemine geilerek, kolera ve dier hastalklarn kontrol

iin daha iyi yntemler gelitirildi. 1 830 ylnda ordunun ve donanmann eitimi iin bir Harp Okulu ve bir Tp Okulu kuruldu32
Mahmud,
siahat fikirlerini halkn aniayabilecek lde bilgilenmesini salamak
iin yeni matbaa makinalarnn getirilmesini tevik etti
33
1831 ylnda,
Fransz yaymc Monsieur Alexander Blacque'n34 yardmyla, La
Moniteur Ottoman adyla bir resmi gazete kanlmaya baland.
lgilenilen meselderin eitliliini ve Sultan'n bitmek bilmez
enerjisini ispatlayan bu dzenlemeler, mparatorluun kt durumunda somut bir iyileme yaratmad35 . Bu reformlar kn gerek
30
Bu politika 1833 ve 1834 yllannda geiitirilmi olsa da 1838 ylna kadar tam olarak
uygulanmad. Kr. P. E. Mosely, Russian Diplomacy and the Opening of the Eastern
Question in 1838 and 1839, Cambridge (Mass.), 1934, s. 93.
31
II. Mahmud, paalann tayinleri dolaysyla verilen hediyeleri kabul etmedi ve daha
alt kademedekilerin de byle yapmasn istedi. R. Walsh, A Residence in
Constantinople, 2 Cilt, Londra, 1836, II, 307, A.B.C.F.M Report, 1839, s. 64. Aynca,
merkezi hkUmet grevlilerin maalann da sabit hale getirdi. G. Rosen, Geschichte
der Trkei vom Siege der Refoem im Jahre 1826 bis zum Pariser Tractat vom Jahre
1856, 2 Cilt, Liepzig, 1866-1867, I, s. 271. Aralk 1839'dan itibaren paalara sabit maalar baland. Kr. Blm V, s. 198.
32
Rosen, op. cit., I, 205-207.
33
Daha nce dandan getirilen kitaplar artk stanbul'da baslyordu. A. Emin, 1828'e
kadar Trkiye'de 80 kitabn hasldn tahmin etmektedir; 1830 ve 1842 yllan arasnda ise 188 kitap basld. Kr. A. Emin, Development of Modern Turkey as Measured
by lts Press, New York, 1914, s. 25, 27. ada yazarlar, bu teebbsleri aydn bir kamuoyu oluturmak bakmndan olduka olumlu karlamtr. Kr .. Missionary Herald,
28. Cilt, 1832, s. 244 veWalsh; op. cit., II, s. 279.
34
B1acque, 1825 ylnda zmir'e gitti ve burada Spectateur de'Orient'i kurdu (daha
sonra bu gazete Courrier de Smyrne adn ald). Sultan Mahmud ile dostluu 1836 ylnda Malta'da lmesine kadar devam etti. EchodeL 'orient adl bir baka gazete, M.
Bargigli tarafndan 1838 ylnda kanld. 35
F. O. 195/86, Gordon-Aberdeen, 66, 21 Austos 1830. Gordon, Mahmud'un idari
siahat iin esas tekil edecek bir plan olmadn zntyle dile getirmitir.
223 Frank Edgar Bailey
kaynan ortadan kaldrmyor, sadece yzeydeki atlaklar saklyordu. Mahmud 'un saltanat boyunca, Sultan tarafndan titizlikle tasarlanm bir programdan bahsetmek mmkn deildi.
Trkiye, teniden kuvvet kazanmaya balad srada ortaya kan
Rus Sava3 yznden iflas etti
37
. Ekonomisi kanklk iindeydi.
Mahmud'un Yenieri Oca'nn kaldnlmasndan sonra kurduu ordu

yeniden dz;;nlenmeliydi. Bu sebeplerden dolay, Sultan'n otoritesine eyaletlerde sayg duyulmuyordu. 1831 ylnda Arnavutlar isyan
etti. Mahmud'un yeterli askeri gc olmasa da Sadrazam bu kibirli
dallann isyann bastrd. Kendi zayflklann ya da dmanlannn
gcn gz ard eden Trkfer, devletin iine dt felaketleri hkmdarlarnn aceleci ve kt tasarlanm slahatanna balyor, ona
kar hissettikleri gveni giderek yitiriyorlard38
Ancak byk bir ounluk, ayn zamanda inanlannn hamisi olan Sultan'a balyd, bu
kanaat bilen Mahmud planlann uygulamaya devam etti.
Mahmud'un pek ok reformu byk bir soruna yaplan kk
mdahalelerde
9
Mahmud'un en byk zayfl buydu. Mehmet
Ali 'nin yapm olduu gibi belirli bir Batllama program benimsernek konusunda kararsz kald ve enerjisini nemsiz reformlara harcad. Fazlaca srarl, inat ve dik kafalyd, stanbul'un kaybetmekte
olduu gc yeniden kazanmay o kadar ok istiyordu ki daha az abayla nasl daha ok ey elde edebileceini dnemiyordu. Yabanc
bir devletin yardm bu noktada nemli olabilirdi. D yardmn gereklilii, hem lke iindeki hem de lke dndki ngilizler tarafndan kabul grd. 1834 ylnda McCulloch, daha ok ipek, incir, zm
ve ya zerindeki gmriik duvarlannn aa ekilmesiyle meydana
gelen ticaret artn deerlendirdikten sonra anlaml bir ekilde yle
sylyordu; "aslnda, lkenin her yerinde dzen ve istikrann temini
36
Sultan ile ar arasnda Trkiye'yi be yl nceki Edirne Anlamas'nn balaycindan kurtaracak olan antlama ancak 29 Ocak 1844 tarihinde imzalanabildi. Bu
yeni anlama ile ar btn kazanmlanndan vazgeti, fakat Akkla blgesini boaltmann karlnda drt milyon duka tazminat ald. Rusya tazminatn tamamen denmesine kadar Silistre blgesini kefalet olarak elinde tuttu. British Foreign and State
Papers, XXVI, s. 1245-1248.
37
Reform Navarin Sava'ndan nce daha kolayd. Kr. F. O. 352/24, Canning to
Palmerston, "zel", 14 ubat 1832.
38
Ross, op. cit., s. 231-232. Dikkatli gzlemleriyle nl Marmont, 1834'te Trkiye'yi
kasvetli bir tasvir! e yle anlatr. "Eskiden suiistimaller imdikinden ok fazlay d ve
keyfi muamelelere daha ok rastlanrd, ancak o zamanlar sadece Hristiyanlar bu ktlklere maruz kalyordu, nk Trkler Y enierilerin ortadan kaldnlmasna kadar
g ve zenginliklerini muhafaza ettiler; fakat imdi ayn ala1may ve biarelii yaayarak dierleri gibi ac ekiyorlar. Halkn imdiki vaziyetinin tabii bir sonucu, topran
ekilmesindeki ihmaldir, Trkler ailelerin geimine ve vergilerin denmesine yetecek
kadarrnn elde edilmesini kafi grdler." Marmont, op. cit., s. 190.
39
rnein, kyafetlerde yaplan deiiklikler ok nemli deildi, yine de "doulu giyim biimi halk Avrupallardan ayran byk bir engeldi ... " Walsh, op. cit., II, s. 318.
224 Palmerston ve Osmanl Reformu
kadar ticaret artna katkda bulunabilecek baka birey yoktur. Fakat korkatz ki bu Osmanl hkmetinin yeteneinin stndedir. m-

paratorluu imdiki k dm"umuna geti:._en suistimali er, halkn nyarg ve alkanlklanyla balantldr ve Trk toplumunun yapsndan kaynaklanr grmiekTedir. Eer durum byle ise o ok fazla istenilen reform ieriden deil dandan gelmelidir"
40
ayet Palmerston, araclan vastasyla Sultan'i bir ya da iki problem zerinde
younlamaya ikna edebilseydi, Trkiye yeniden gl bir devlet haline gelecekti.
Aslnda 1832-33 krizi gizli bir ltuftu, nk hem ngiltere'nin harekete gemesini salad, hem de Sultan'a imdiye kadarki reform politikasnn pek baant olmadn gsterdi ve bu suretle onu d tavsiyelere daha ak hale getirdi. Bylece ngiliz Dileri Bakan, elisi
vastasyla, Trkiye'nin ihtiyacnn anayasal reform olmadm, sadece devlet ynetiminin, ordu ve donanmann en ok da mali ynetimin acilen glendirilmesi gerektiini ifade ettiinde, Sultan ngiliz
grn kabullenmeye her zamankinden daha ok hazrd.
Trkiye'de gl bir ynetimin nndeki en byk engel kamu
hizmetleri sorunuydu. Eyaletlerdeki durum daha kt olsa da merkezi
hkumet bile rveti memurlada doluydu. Mahmud ounlukla bu
kiilerin hkmette yksek mevkilere gelmesine engel oldu, bu suretle
kabinenin ve meclisin temiz kalmasn saladysa da bunlar hilla re40
J. R. McCulloch, A Dictionary, Practical, Thearetic al, and Histarical of Commerce
and Commercial Navigation, Londra, 1834, s. 395. Aynca bkz. "The Diplomacy of
Russia", British and Foreign Review, I. Cilt, I, 1835, s. 135. Daha Mays 1833 tarihinde Trkiye'nin lehinde d mdahale yaplmas, Ponsonby tarafndan deil de onun
emrindekilerden biri olan Trabzon Viskonsl James Brant tarafndan ortaya atlmt.
Brant yle diyordu; "bir fenal gstermek uygun bir are bulmaktan daha kolaydr.
Fakat ben Sultan'n hkmetini glendirmek iin hkinet sisteminin deitirilmesi
gerektiini sylemeden edemem. Bu hkmet gelimi bir devletin himayesi altna
alnmal ve kendi menfaatleri neyi gerektiriyorsa sadece onu yapmas salanmaldr.
Bu lke neredeyse baka hibir rnei olmayacak kadar zengindir, ancak kaynaklan
yok edilmitir, sahip olmas gereken hazine hk1metin uygun ynetimi salayanamas, hkmetin ve emrinde alan paalann, yneticilerin ve dier memurlann zararl tekelci sistemi ve basks yznden kullanlamamaktadr. Biib- Ali'nin gerekli
himayeyi kabul etmesini salamann ne kadar zor olacan ve bu olmadan gelimi bir
hkmet sistemi yaratmann ne kadar imkansz olduunu biliyorum. Bamsz bir hkmdan belirli bir ynetim biimini benimsemeye zorlamann ne kadar nazik bir konu
olduunun da farkndaym. Fakat salam bir hkmet kuraca iin bu tip mdahalenin
lkeyi nemli i sorunlardan ':ve sonunda Rusya'nn eline gemekden kurtaracak tek
are olduuna dair kuvvetli bir inancm var. ayet mdahale uygun ve elverili bulunmaz ise o halde Ruslamakta olan bir lkenin ngiliz karlann nasl etkileyeceini ve
bu olay meydana geldiinde kariann nasl en iyi ekilde korunacan dnmenin en
azndan vakti gelmi demektir". Rusya'nn olas grleri vs. hakknda Trabzon Viskonsl James Brant tarafndan yazilan 26 Mart 1833 tarihli gzlemler, F. O. 78/223,
Ponsonby-Palmerston, I, 22 Mays 1833 iinde.
225 Frank Edgar Bailey
formun nnde byk bir engeldi, tpk Urquart'n istemeyerek kabul
ettii gibi;

ayet gerekten Trkiye'deki yeni tekilat akla, zekaya ve herhangi

bir merkezi hk1metin samimi arzusuna dayal olsayd durum umutsuz olmazd. En ufak bir eref veya vatanseverlik belirtisi olmakszn
aka rvet yeme, kara cehalet, kklemi irtikap ve adam kayrmaclk onun,zellikleridir
41

unu da belirtmek gerekir ki Sultan dier pek ok mutlakyeti hkmdar gibi, devleti iin tasarladklann kendisine saklad, bu yzden
hayal knklna urayan birka yetenekli, hrsl ve drst devlet
adam mevkilerini kendi kartanna kulland. Mahmud'un ncln
izieyecek bir grup aydn devlet adamnn varl yann iin gerekliydi42. Bu gerekleene kadar Mahmud reformlan kendi bana
ynlendirecekti. Akla yatkn bir ynetim sistemi kurmaya alm olsayd, gerekten modem bir devletin temellerini kurduu iin mkemmel deilse de daha iyi bir reformcu olacakt. Ne yazk ki Mahmud orduyla ilgileurneyi daha ncelikli grd.
1829 ve 1833 felaketlerinin ardnda yeni bir ordu kurularak donanm gerekletirildi, fakat bu ordunun eitimi eksikti. Sultan yeni ordunun Avrupa kyafetlerini ve taktiklerini benimsemesini istedi, ancak
nceki sisteme fazla taraftar olmayan genler dnda herkes bu politikay muhalefetle karlad. Eski askerlerin yeni birliklere dahil edilmesi sadece durumu daha da ktletirdi. Trkler, zellikle devletin
varln tehdit eden bir gce kar savatklannda doal olarak iyi askerdiler, ancak bu askerler iyi ynetilmiyordu. Sava kuvvetlerin
yetitirilmesi iin zamana ihtiya vard, fakat askerleri eitecek ve
onlan sava alannda idare edecek subaylar daha nemliydi. Mahmud
bu eksiklii fark ederek birka askeri okul kurmutu. 1829'dan sonra,
kabiliyedi ve zeki subaylann yetitirilmesi iin yeni okullar kurmak-.
tan baka mevcut okullardaki eitimi de gelitirdi43
.
Askeri tekilat hakknda olduka ikna edici gzlemleri olan
Marmount, I 834 'deki durumu yle aklamaktayd:
41
Urquart, Turkey and !ts Resources, s. 1 17. Yukandaki cmle kitabn dzeltilmi
basksnda mrekkeple karalanmtr.
42
Marmont, Trkiye'nin bunlardan hibirine sahip olmadn iddia etmekteydi. Bu bir
mbalaa olsa da "Trkiye'de kaynaklan ortaya karmaya ve idare etmeye elverili
bir ynetimin olmad" belki de doruydu. Marmont, op.cit., s. 1 O 1.
43
Sultan'n urunda aba sarf ettii en byk ama, lke ierisinde otoritesini muhafaza edebilecek ve durumu dzeltinesini salayabilecek kapasitede bir askeri g
oluturmakt, yabanc lkelerle karlatnlrsa byle bir askeri gce imdilik sahip deildi. F. O. 78/209, Canning-Palmerston, 2, Gizli, 7 Mart 1832 .
. 226 Palmerston ve Osmanl Reformu
Osmanl ordusunun yetersizlii kabul edilmitir ve bunun
aadaki sebepten dolay olduu dnlmektedir.
1. Askere alma usulffiin yanll;4!!.
2. Zeki subaylarn ~iklii; ve

3. Taktiklerin hatal olmas.

Bunlar giderilebilecek eksikliklerdir, gemite btn Hristiyanl
tehdit ederken elde ettikleri muhteem zaferleri hatrlarsak, iyi tekilatianm ve zekice ynetilen bir orduya sahip olur olmaz kuzeydeki
komulanna meydan okuyacaklanndan emin olabiliriz, nk son savalannda yenilgiye uram olsalar bile Trk halknn cesaretinden
kukulanmak iin ortada bir neden yoktur
45
.
Avrupa'daki dier btn devletlerin ordulannda kdeni belirleyen iki
unsur vardr: soy ve liyakat. Birincisi, akl gelitirecek iyi bir eitim
iin frsatlar salayan yksek sosyal mevkiye; ikincisi ise, gemiteki
hizmetlerin kazandrd bilgi ve tecrbeye dayanr. Trkiye'deki sosyal dzende snflar yoktur, bir sucunun olu genellikle ayn eitimi
alan bir vezirin oluyla eittir. Bu sebeple, yetkiyle donatlm
olanlarm arasnda da kabul edilmi bir ncelik sras yoktur ve sz
edilen eitlik sadece kaprisle kazanlm otoritenin bakalan tarafndan
kabul grmesini engeller
46

Trkiye'de askeri mevki iin g, gayret ve cesaretin zorunlu olmas

manta aykn grnmez, daha aadaki daha zayf ve korkak olan,
bakalannn zihninde herhangi bir stnlk kazanmas tasavvur
edilemeyen kiidir47

Bu durumun bir sonucu olarak, sadece sradan askerler deil, ordu

komutanlar da halk kalabalnn iinden seilmektedir, ordu komutanlan bazen yukanyla balantlan sayesinde bu konuma gelirler, ancak daha ounlukla yetki sahibi olanlarn kaprisine gre seilirler.
te bu Trk ordusunun imdiki bozuk durumunun en nemli arnillerinden biridir; kabiliyetsiz kiileri sorumluluk gerektiren mevkilere
atamak bir bozukluk ise, gerekten hak edenlerin . sadece kapris ve
adam kayrmaclk yznden bu tr mevkilerden uzak kalmas ayn
ekilde ktdr. te yandan devlet idaresinde bu duruma o kadar sk
rastlanr ki devlet grevlileri mevkilerini asla salam grmezler ve bu
yzden ne kendilerine gvenider ne de dierlerinin saygsn elde
ederler. Devlet grevlilerine gsterilen bu muamele devam ettike
Trk ordusu hibir zaman herhangi bir stnlk kazanamaz
48

44
Bab- Ali'nin askeri rtbeleri teyit etmek iin sk sk yapt kabul merasimleri son
derece rahatsz ediciydi. F. O. 78/236, Parsonby-Palmerston, 55, 14 Mays 1834.
45
Marnont, op.cit., s. 324.
46
Ibid., s. 63.
47
Ibid., s. 67.
48

Marnont, op.cit., s. 328-329. Frank Edgar Bailey

Mareal Marmont'a
49
gre, Trk ordusundaki bu bozukluklan
ortadan kaldrmak mmknd, ilk olarak kendisine bal askerlerin
gven ve saygsn kazanabilecek yetenekli subaylar yetitirilmeliydi;
itaat, disiplin ve dzenin temini iin bu bir n artt. kinci olarak, terfiler liyakate gre yaplmalyd ve anya kaan adam kayrmacl
ortadan kaldnlmalyd. nc olarak, her alt ayda bir iki tabura aynlabilecek bir alay modelinin oluturulabilirdi. Bunlar, tmyle yeni
bir ordunun kurulmasndan nce atlmas gereken ilk admlard, bunun
gereklemesi iin belki on yl gerekliydi ama sonu ok daha tatmin
edici olabilirdi. Askeri otoritelere gre, Trklerin takip ettii Fransz
harp usul, ngiliz ya da Prusyallara uygun olduu gibi Trklere uygun deildi. Ksacas, ordunun tekilat, personel, taktik ve donanm
bakmndan btnyle yeniden yaplandnlmas gerekliydi. Donanma
Sultan'n askeri kuvvetiefinin sadece kk bir blmn tekil etse
de ordu iin sylenen her ey donanma iin de geerliydi.
Sultan, daha 1834 ylnda bir milis kuvvetinin (redif)
50
oluturulmasn istedi. Bu savunma plannn amalan aylar nce u ekilde
zetlenmiti:
1. lkeyi d saldrlardan koruyarak, mparatorluun her tarafnda
halkn refahn ve gvenliini salayan vastalar arttrmak.
2. lkenin zirai servetini hibir ekilde azaltnadan bu maksada ulamak.
. 3. Sava ktnda askerlerin geliigzel ve aceleyle orduya alnmasn nlemek; telaa neden olabilecek her trl uygunsuzluu
hertaraf etmek.
4. Halk skntya sokacak gereksiz masraflar iin belli bir sreye
yaymak.
[Fermanda sylendii zere] Padiah Hazretleri, halk bu ar yklerden kurtarmak ve nfusun azalmas felaketini nlemek, ayrca
mktedir ve iyi tekiladanm ok sayda askeri birlikler sayesinde
Osmanl lkesinin birliini muhafaza etmek iin, bundan sonra salkl her Mslmann silah kullanmay renmesini ve askeri talimden
gemesini istemektedir: Bu talimi herkes, kendi kasabasn terk etmeden ve kendi iinin gereklerini ihmal etmeden, sadece bo zamanlarnda yapmaldr51

49
lbid., s. 64 v.d.
5
F. O. 78/236, Porsonby-Palmerston, 55, 14 Mays 1834.
51
Le Moniteur Ottoman, 10 Ocak 1834, 82, Ross, op. cit., s. 103 iinde. Kavas (polis)
tekilatnn kurulmas grevini dorudan doruya Serasker Paa'ya veren Hatt- Hmiiy1n iin bkz. Le Moniteur Ottoman, 78, 22 Ocak 1834, F. O. 78/235, PorsonbyPalmerston, 25, 1 Mart 1835 iinde.

228 Palmerston ve Osmanl Reformu

Bu ileri doru atlm byk bir admd, ancak Sultan'n Msr'daki
gl valisine kar duralilmesi iin hala yaplmas gereken ok ey
vard52
Devletin iindeki saysiibozl.lkluklar ve Mahmud'un beklenmedik
durumlar yznden ~tii skntlar gz nne alndnda, reform
alannda herhangi bir baan kazanp kazanmad phelidir. Dunmu
bilen pek ok ada gzlemcinin de belirttii gibi, onun kadar azimli
olmayan bir hkmdar cesaretini daha banda kaybetmi olabilirdi
53
.
Urquart, herhangi bir yabanc devlet tarafndan desteklenmedike
Trkiye'nin yeniden yaplanmas konusunda pek umutlu deildi. Mareal Marmont ise Trkiye'nin durumunu deerlendirdikten sonra,
"Trkiye'de doru ve adil bir sistem kurma olana olmadna gre,
imdiki intizamszlk devam edecektir" diyordu54

Hk1metin ihtiyalan yeni istismarlara bahane tekil edecek ekilde

her geen gn artacaktr, bu istismarlar Sultan'n temsilcilerinin sahip
olduu g dorultusunda oalacak ve bu kiiler devletin ihtiyalann karladklann syleyerek yetkileri altndaki herkesi yamalayacaktr. Eyaletlerde gerekli dzenin salamas iin stanbul'daki tahtta
liderlik yetenei tayan biri otunnaldr, bu kii kendini imdiki Sultan'n evresindeki gibi sefil bir kalabalktan uzak tutabilecek lde
kiisel gayrete sahip olmaldr. Bu vasflar tayan bir hkmdar bile
bir grup aydn ve yetenekli adamn yardmna ihtiya duyar, bunlar
kendi milletinin sadece duygulann deil, yeteneklerini de tanyan ve
bu yeteneklerden lkenin yararna olabilecek bir biimde faydalanabilen kiiler olmaldr. Ksacas, zorunlu koullar btnyle eksiktir ve
oluturulmas da mmkn deildir55 .
52
Devletin mdafas ve ordunun durumu iin bkz. H. Von Moltke, Briefe ber
Zustiinde und Begebenheiten in der Turkei aus den Jahren 1835 bis 1839, Berlin,
1841. Moltke, Trk ordusunda 1839 ylnda 80.000 asker olduunu tahmin etmektedir.
Aynca kr. A. Slade, Records of Travel in Turkey and Greece, 1826-1831, Londra,
1833, IL Cilt. Ek I.
53
"Yenieri ocann ortadan kaldnlmas, lkenin birliini salayan dahili ba yok
etti, devleti gszletiren bir basky ortadan kaldrdysa da uzunca bir sredir kendi
iindeki zayftatc unsurlara kar durmasn salayan bir gten de malrum etti. isyan
baanl olmu, muhalefet alkanlklan gelitirilmitir, hkUmet gszletirilmi, otoritesi aailiinntr ve imdi gerekten sylenebilir ki siyasi tekilat fel olmutur;
otorite Sultan'n ya da Mehmet Ali'nin, kiminadna tatbik edilirse edilsin sadece biimsel olacaktr, bu kuca vcut eklemlerinde ortak hissiyat, hakim bir zihniyet ve ortak
hareket gc tamadan hayata balanmak durumundadr." Urquart, Turkey and !ts
Resources, reklam yazis. 54
Marmont, op.cit., s. 191.
55
Marmont, op.cit., s. 190-191. Pek ok Fransz gibi Marmont da Mehmet Ali'yi
destekiemi ve Trkiye ile Msr arasndaki tezattan etkilenmitir. "Trkiye'deki te-

kilat eksikliklerini gidermek iin gerekli olanlar birden bire Msr' da ortaya kmtr ... ". Marmont, Mahmud'un Mehmet Ali'yi yenilgiye uratmas halinde Msr'n eski
durumuna dneceine inanyordu.
229 Frank Edgar Bailey
Marmont, kitabnn sonlarna doru meselenin bu szlerle abartlm olduunu yle kabul etmektedir:
Trkiye'nin yeniden yaplandrlmas, ancak Rusya'nn karsnda bamszln korumasn salayacak fiziksel gce sahip olmasyla, can
ve mal gvenliini temin edecek, tarm ve ticareti gelitirecek bir ynetim sistemini benimsernesiyle mmkndr. Toprak sahiplerine sabit
vergiler dnda kendilerinden herhangi bir ey istenmeyeceine ve
emeklerinin karln gerei gibi alacaklarna dair gvence verildiinde tarm muhakkak geliecektir; bu gvencenin ortaya konmas
iin paalara ve onlara bal olanlara devlet hazinesinden verilen dzenli trnar gelirleri dnda daha az deme yaplmal ve halk smren
devlet memurlar iin iddetli cezalar konulmaldr56
Aktr ki bu slahat ncelikle stanbul'da ve Trk nfusun ounlukta olduu yakn eyaletlerde uygulanmalyd, ayn zamanda bu slahatta d mdahale de olmamalyd57

Marmont, sonu olarak, "Trkiye'deki ordu ve donanmann olduka iyi bir mevkiye getirilebileceine, bu amalar dorultusunda
Trkiye'ye yardm edebilecek en mktedir devletin ngiltere olduuna ... Trkiye'nin ngiliz mdahalesinden korkmak yerine mitlennesi gerektiine ve nihayet hibir devletin ngiltere'nin niletini btnyle ktleyemeyeceine" inandn belirtmektedir
5
Mareal
Marmont tarafndan bu grler ileri srld srada Palmerston durumu mtalaa ediyordu, sonunda yeni ordunun kurulmasnda Trkiye'ye yardm etmenin ngiltere'nin karlarna uygun deceine karar verdi, Trkiye bu ordu sayesinde Rusya ve Mehmet'e kar kendini
koruyabilirdi.
Trkiye'yi desteklemek iin yaplacak en iyi eyin reformlanna
yardm etmek olduuna inanan59
Palmerston, ordusunu ve maliyesini
dzene sokuncaya kadar Sultan'n Mehmet'le bar iinde kalmasn
56
Ibid., s. 323. Mamont, sayfa 319'da amacnn "Osmanl devletinin yeniden heybetli
bir imparatorluk haline gelebileceini" kantlamak olduunu iddia etmektedir.
57
Bu dnemde Suriye ve Filistin Mehmet'in penesine derken kuzeydeki eyaJetler
Rusya ve A vustuya'nn mdahalesine maruz kald.
58
Mamont, op.cit., s. 333, "ngiltere, Trkiye'nin yeniden yaplandnlmasna tesir etmek bakmndan btn devletler iinde en yetkin olandr, ancak Bab- Ali'nin de kukuland gibi, konumundan dolay belki de niyetlerinde pek fazla drst grnmyor
olabilir... . yleyse byk bir gayretle bu meselenin stne gidecek olursa, Trkiye
Rusya'nn elinden hala kurtanlabilir, Rusya'nn imdiki ama ve gayretleri ne olursa
olsun gelecek iin beklentileri Osmanl mparatorluu'nun kyle gerekleecek

eylerdir". Yarbay Frederick Smith K. A. H.'nn 1832 ylndaki beyanat. Ibid.

Introduction, s. iv.
59
Harold Temperley, "British Policy towards Parlimentay Rule and Constitutionalism in
Turkey (1830-1914)", Cambridge Histarical Journal, IV. Cilt, 2, Londra, 1933, s. 156 .
. 230 Palmerston ve Osmanl Reformu
istiyordu60
Palmerston bu dnemde Trkiye'deki askeri ve mali reformla ilgilendii kadar anayasal gelimeyle ilgilenmiyor gibiydi; askeri ve mali reform saye~ill9e Trkiye k_playca Rusya'nn hakimiyetinden kurtulacak, ngiltere ise Yakndou'da daha rahat hareket edecekti. Bu gr dorul'fusunda Porsonby'nin Osmanl nazrlarn aklc
bir dzen, ordu ve donanma tekilat, mali ve idari sistem kurmak konusunda bir sredir baaryla devam eden almalan daha byk bir
gayret ve azimle srdrmeleri
61
iin tevik etmesi istendi. Palmerston'un Trkiye'deki askeri gelimeye gsterdii ilgi asl sorun olarak
bunu grmesinden mi kaynaklanyordu, yoksa askeri konulardaki merakndan ve sava tecrbesinden dolay myd, bunu tespit etmek zordur.
Trklerin yeni olan her eyi ounlukla doal bir rahatszlkla karlyor olmas, Osmanl kurumlarnn reformunu isteyen yabanc devletleri byk bir ustalkla hareket etmek zorunda brakt. Bu mutlak
zorunluluun Trklerin tekilatlarn deitirmesini salayan en gl
etken olduunu hi kimse Palmerston kadar iyi anlayamad. 1834 ve
1835 yllarnda ngiliz yardmnn daha etkin olmas iin ne yaplmas
gerektiine pek karar veremedi, ancak dorudan hareket etmek yerine
dolayl hareket tarzn tercih ederek akllca davrand. Palmerston'a
gre, Bab- Ali'nin yabanc devletler ile mparatorluktaki dik kafal
paalar karsndaki gszl nedeniyle Trk ordusu btnyle yeniden tekilatlandrlmalyd. Osmanl otoritelerini modem donanmn
ve eitimli liderlerin gereklilii konusunda ikna etmek Konya olayndan sonra zor deildi, nk bu felaket Batl yntemleri benimsemi
olan Mehmet'in stnln gsteren sabit bir kantt.
Palmerston, Sultan'a yeni ordusu iin silah ve tehizat vermeyi
teklif ettiyse
62
de Sultan'n ilerine ok fazla mdahale eder gibi
grnmeden Trklere askeri eitmenler salamak zordu. Palmerston'un ordunun eitimi iin subay gndermeye ynelik ilk teklifi Reis
Efendi tarafndan geri evrildi
63
. Aralk 1834'de Palmerston grevinden ayrlnca onun yerine muhafazakar Peel bakanl altnda alan
W eliington ald. Be ay sonra Whig partisi tekrar iktidara geldiinde,
Melbourne Palmerston'u yeniden Dileri Bakanl'na getirdi. ubat
1835 tarihinde Osmanl Seraskeri, Londra'daki Osmanl sefri araclyla ngiliz ordusunda kullanlan tfeklerden rnekler istedi
64
, bir ay

6
F. O. 78/251, Palmerston-Ponsonby, 40, 4 Kasm 1835. Palmerston, Mehmet'e de
Bab- Ali' den aynimak ve bamszln ilan etmek suretiyle status quo 'yu bozmamasn tavsiye etti. Palmerston- Campell, 14, 26 Ekim 1834.
61
F. O. 78/251, Pa1merstoncPonsonby, 3, 8 Aralk 1835.
62
"Eer Trk hkUmeti yeni ordulann iin silah isteyecek olursa, Majeste'nin
hkUmeti lkedeki stoklanndan onlara gereken miktan hem de uygun bir fiyatta temin
edebilir." F. O. 78/234, Palmerston-Porsonby, 24, l Haziran 1834.
63
F. O. 78/237, Ponsonby-Palmerston, 15, 16 Austos 1834. Osmanl ordusunda eitimli subay ihtiyac konusnda bkz. Marmont, op.cit., s. 329-330.
64
F. O. 78/268, Namic-Wellington, 3 ubat 1835.
231 . Frank Edgar Bailey
sonra ise bir grup yetenekli rencinin W oolwich, Portsmouth ve
Sandhurst'daki akademilere girmesi iin izin verilmesini talep etti
65 .
Bu teklif sz konusu Trklerin yal olmas66
yznden reddediidiyse
de Bab- All'nin nerilere ak olduunu gsteriyordu. Palmerston,
Dileri Bakanl'na geri dnmesi zerine bir deneme yapmaya karar
verdi. 1835 ylnda ngiliz hizmetinde bir Polonyal subay olan
Chrzanowski'yi, .nasl karlanacandan emin olmasa da, Sultan'n
hizmetindeki iae subayl birliine bal olaca dncesiyle stanbul'a gnderdi. Palmerston, Chrzanowski araclyla Trkiye'deki
gelimelerden haberdar olmay ve "milis ordusunun yeniden yaplandnlmas"67 iin tasanlar hazrlamay umuyordu.
Hemen hemen ayn sralarda, Wellington'un redettii, birka gen
Trk'n Woolwich'de eitim grmelerine izin verilmesi iin Nuri
Efendi 'nin yapt talep Dileri Bakanl tarafndan memnuniyetle
kariland68 Chrzanowski'den sonra, Kaptan DuPlat ve Yarbay
Considine askeri tekilatlanmaya yardm etmek zere Trkiye'ye gitti.
Fakat Palmerston'un planlan stanbul'da kabul grmedi. Chrzanowski
stanbul'da bir sre daha
69
kald, ancak kendisiyle fazla ilgilenen olmad70. Considine ise stanbul' da karaya ktktan birka ay sonra,
Trk ordusunda bir eitici olmaktan teye geemeyeceini anlaynca
ngiltere'ye geri dnd. Palmerston onu tekrar Trkiye'ye geri dnmek konusunda ikna ettiyse de Anadolu'yu incelemek zere kt bir
yolculuktan baka pek bir ey yapmad. DuPlat, Osmanl Avrupas ile
ilgili bir rapor hazrlad, fakat bu rapor ok baanl deildi. Mahmud,
meseleye yaklam ve kiilii sayesinde takdirini ve gvenini
71
kazanan Holmuth von Moltke'nin yardmn kabul ~tmeyi tercih etti. 1837
ylnn sonuna gelindiinde Palmerston 'un gnderdii askeri heyetierin pek kymeti olmad ortaya kmt. Palmerston'un yardm tekli-

65
F. O. 78/268, Namic-Wellington, 28 Mart 1835.
66
F. O. 78/268, Wellington-Namic, 8 Nisan 1835.
67
F. O. 78/251, Palmerston-Ponsonby, 7 ve 29 Mart 1836. Bu reformlar hakknda aynntl deerlendirmeler iin kr. F. S. Rodkey, "Lord Palmerston and the Rejuvenation
of Turkey, 1830-1841," Journal of Modern History, Aralk, 1929, s. 570-593.
68
F. O. 78/251, Palnerston-Nuri, 26 Mays 1835.
69
1836 ylnda Chrzanowski Anadolu'ya gnderildi. F. O. 78/271, PalmerstonPonsonby, 7 ve 29 Mart 1836.
7
Clrzanowski raporunda yle diyordu; "ngiltere'nin bu lkedeki nfuzu daha nce
nemsiz ve belirsizdi, ancak hibir zaman u anki kadar kt bir durumda olmamt. .. ". F. O. 78/309, Fraser-Backhouse, 3 ubat 1837. Ayrca kr. Chrzanowski'nin
Hatrat, F. O. 196/145, Palmerston-Ponsonby, 8, 6 Ocak 1838.
71
Moltke ve onun Prusyal arkadalan askeri bir unvan olmadan hizmet ettiler. Bab-
Ali'nin ngiliz subaylann altrmak isterneyiinin dier sebepleri yleydi; birincisi,
Bab- Ali sisteminin deitirilmesini istemiyordu; ikincisi, Rusya ve Fransa'nn benzeri
taleplerde bulunmasndan korkuyordu. Kr. F. O. 195/142, Ponsonby-Palmerston, 272,
7 Kasm 1837.
232 Palmerston ve Osmanl Reformu
fnin reddedilmesinde Ruslarn ne derece etkili olduklann saptamak
zordur, ancak ksmen de olsa bu meseleden sorumlu olduklan aktr.
Ne var ki PalmerstonJ;tm1en umudunu yitirecek biri deildi72,
"hasta adam" salna kavuturacak baka areler vard. Bu
dnemde Osmanl dotianmas ordudan ok daha kt durumdayd73
P~nsonby Sultan' dan ngiliz subaylarnn komutasna verilmek zere
iki sava gemisi istedi (10 Mays 1838), bu gemilerde gen Trkler
deniz subayl mesleini renecekti74 Bu talep yerine getirilmedi.
Palmerston, Haziran 1838'de harp donanmasn glendinneye
yardm etmek zere bir bahriye heyeti gnderneyi teklif etti
75
Bab-
Ali teklifi kabul etti, fakat ngiliz deniz subaylar, Walker, Legard,
Massie ve Foote stanbul'a geldiklerinde daha ok ordu subaylar
gibi karilandlar76 Trk donanmasnn bir blm ngiliz filosuyla
birlikte Dou Akdeniz'de seyrettiyse de bundan baka pek bir ey
yaplmad.
Bu hususta harcanan abalarn baarszlkla sonulanmas Palmerston'u yldrnad. En sonunda baanl olacana inanan Palmerston'un o zamanki kaygs Yakndou'da savan ortaya kmasn nlemekti; savatan kanlmas gerekiyordu, nk sava sadece imdiye kadar elde edilenleri ortadan kaldrnakla kalmayacak, ayn zamanda Sultan'n Rusya ile ittifak ve Fransa'nn Mehmet Ali'yi desteklemesi dolaysyla genel bir atmay da beraberinde getirecekti.
Bu dnceleri zihninde tayan Dileri Sekreteri, Bab- Ali'nin

Londra'daki temsilcisi Ahmed Fethi Paa'nn Sultan' her bakmdan

ordu stnlne sahibi olan Mehmet' e kar saldrya gememesi iin
uyarnasm istedi. Bab- Ali byle bir savata feci bir hezimete uramayabilirdi, ancak mparatorluu zayflayarak Rus hakimiyetine daha
ok maruz kalabilirdi. Palmerston'a gre, "Sultan'n, Mehmet Ali'yi
kendi imkanlaryla yenilgiye uratacak kadar gl olmas iin btn
gayretini ordusunu ve donanmasn tekilatlandrnaya, gelirlerini arttrnaya sarf etmeliydi"
77
Palmerston, Bab- Ali'ye profesyonel bir
ordu
78
yerine gnlllerden oluan, Trkler kadar Hristiyanlarn da
katld bir ordu kurmasn zellikle nerdi. Bunun gibi milli bir ordu
72
F. O. 78/300, Palmerston-Ponsonby, 61,4 Austos 1837.
73
F. O. 78/328b, Ponsonby-Palmerston, 12, 8 Ocak 1838.
M
F. O. 78/331, Ponsonby-Palmerston, 119, 10 Mays 1838.
75
F. O. 78/329a, Palme:ston-Ponsonby, 146, 25 Temmuz 1838 ve F. O. 78/349, Dileri Bakanl'ndan Deniz Kuvvetleri Komutanl'na, 3 Austos 1838.
76
Rusya'nn protestanlar bu tekiitin geri evrilnesinde ksmen etkiliydi. Kr. Mosely,
of'cit., s. I 13.
7
F. O. 78/329a, Palmerston-Ponsonby, 185, 15 Eyll 1838.
78
Orduya asker alma devam etse de 1843 ylna kadar etkin bir uygulama gelitirilemedi. Kr. H. M. V. Temperley, England and the Near East; The Crimea, Londra
1936, s. 404, 48. dipnot.
233 Frank Edgar Bailey
Sultan'n kendine bal olanlar ile anlamazla dt durumlarda,
devletin gvenliini temin etmek konusunda daha etkili olabilirdi
79

Trkiye'nin askeri durumunun dzeltilmesi Palmerston'un ncelikli arzusu olsa da Bab- Ali'yi skntya sokan dier ihtiyalan da
gz ard etmedi. Aslnda Trk ordusunun yeniden tekilatlandnlmas,
dier baz deiikliklerle birlikte ezamanl olarak gerekletirilmedike baanya ulaamazd. Ban zamanlannda ortalama byklkteki
bir orduyu bile beslemek, giydirmek ve donanmn gerekletirmek
pahalya mal oluyordu80
, stelik daha ncede belirtildii gibi
Mahmud'un saltahatnn son yllan olaanst gelimelere sahne olmutu. Palmerston, Rusya'yla yaplan savan Trk hazinesine ar bir
yk getirdiini, savan ardndan kan isyanlar ve zellikle 1833 ylnda Mehmet'e kar srdrlen mcadele dolaysyla bu skntnn
stesinden gelinemediini kabul ediyordu. Trkiye zengin bir lkeydi,

ancak imdiye kadar hazineye ulaan bu kadar az vergiyle Sultan'n

ynetimin srekli artan masraflann karlamas zordu81
ngiliz Dileri, pek ok kez en az askeri tekilatanma kadar mali reformun da
gerekli olduunu belirtmiti.
79
1834 ylnda Mahmud, milli ordu snra gnderildii zamanlar i gvenlii salamak
zere yedek milis kuvveti (redif taburlar) kurmutu. F. O. 78/236, P~nsonbyPalmerston, 55, 14 Mays 1834 ve 95, 24 Temmuz 1834, (F. O. 78/237). E. Cadalvime
ve E. Barrault, Deux Annees de I'historie d'orient, 1839-1840, 2 Cilt, Paris, 1840,
II, 49.
80
Marmont, raporunda Sultan'n orduyla ilgili meselelere asla ilgisiz kalmadn yazmtr. Mareal 1833 ylnda dncelerini yle belirtir: "Trk askerleri olduka anslyd. Erzaklan bol ve kaliteliydi, gnde bir kez et yiyor, iki kez orba iiyorlard, dolaysyla Avrupa'daki dier ordulardan ok daha iyi besleniyorlard. Cephanelikleri silahla doluydu ve askeri blklerin byk rezervleri vard. Her askerin aylk 20 kuru
maa vard; bu cretin tamarn ona kalyordu, nk ksmen bile olsa deme yapmamak yasakt. Ksacas, askerlerin refahn arttrabilmek iin her ey yaplnt."
Marmont, op. cit. s. 61. Maa demeleri ve yeni tehizat ihtiyac yznden, byk bir
milli ordunun kurulmas zaten kt durumdaki hazine iin ar bir klfetti.
81
Asrlk mali bozukluklarn, mesela (paalann zorla elde ettikleri) haksz kazanlann
yol at ekonomik soruqlar, 1839 ylnda ilan edilen Glhane Hatt- eriii'nin arnillerinden biriydi. Sultan'n 1838-1839 yllannda karlat kritik mali durumun dzeltilebilmesi iin gl bir ynetim artt. John MacGregor, Commercial Statistics, a
Digest of the Productive Resources, Commercial Legislation, ... of all the Nations, 5
Cilt, Londra, 1850, II, s. 166. Ponsonby, 1837 ylndaki raporunda yle diyordu:
"Osmanl hazinesi bo, ... yeni sarayda devarn eden alma, ... para ihtiyac yznden
geici olarak durdurulmutu. Tccardan alnan mallarn bedellerinin denmesi ve benzeri masraflar iin Nazrlar tarafndan hazineye verilen talimatlar yerine getirilemedi,
bunun neden olarak gsterilen ey ise paraszlkt." F. O. 78/306, PonsonbyPalmerston, 298, 21 Kasm 1837. Bab- Ali'nin gelir ve giderleri iin bkz. M. A.
Ubicini, Letterson Turkey, 2 Cilt, Londra, 1856, I, 13 ve 14. Temperley, 1837 ylnda
toplam gelirin 8.000.000 sterlin olduunu tahmin etmektedir. Kr. Temperley, The
Crimea, s. 405, 53. dipnot.
.234 Palmerston ve Osmanl Reformu
Sultan, vergilerin paalardan bamsz, ancak onlarla ibirlii yaparak alan memurlar tarafndan toplanmasn ernretti
82
. Sultan'n
vergi t!lplama usulndeki bozukluklar fark ettiini gsteren bu karar,
"greve uygun kiilerin b1filiamamas ya da baka sebepler yznden" hibir zaman-uygulamnad. " ... Paalar ile mltezimlerin agzll ve adaletsizlii hibir zaman imdiki gibi fazla olmamt"83 .
Bu adaletsizlikler, dolaysz bir biimde retim miktarnn dmesine
ve halkn fakirlemesine neden oldu. Marmont, "Trkler, tpk Hristiyanlar gibi topran ilennesini ihmal ediyorlar, nk kendi emeklerinin meyvesini bakalarnn toplayaca~n ve her yerde nfusun azalmakta olduunu biliyorlar" diye yazar

8
.
Nisan 1834 'te baka bir ferman ilfm edilerek hara ortadan kaldrld ve eskiden hara toplayanlarn yerine mslmanlardan ve reaya 'dan oluan bir komisyon getirildi. Bu komisyon cretsiz olarak
alacandan vergilerin toplanmas iin yaplan btn demeler feshedildi. Ayn zamanda, reaya snfa ayrlarak her snf iin belirli
bir vergi miktar tayin edildi
85
Bu fermann reaya tarafndan
memnuniyetle karilandn sylemeye gerek yoktur. 1834 ve 1839
yllar arasnda, Palmerston elisi Lord Ponsonby araclyla srekli
olarak Sultan ' mali sistemde daha baka reformlar yapmaya tevik
etti, ordu ve donanmann salam bir temel zerine yerletirilmesi iin
bunun gerekli olduunu sylyordu
86

Ancak askeri ve mali dzenin yenilenmesinden daha ok gerekli

olan gl bir devletin kurulmas ve muhafaza edilmesiydi. Merkezi
hkmetin ynetim biiminin de tmyle deimesi gerekiyordu87
Bu
82
Le Moniteur Ottoman, 78, 22 Ocak 1834, F. O. 78/255, Ponsonby-Palmerston, 25, 1 Mart
1834 iinde. Bu ve 21 ubat 1838 tarihli dier Hatt- Hm1y1n, eyaletlerdeki vergi
memurlan arasnda grlen en kt suistimalieri ortadan kaldrmak maksadyla ilfu edildi.
83
Marmont, op.cit., s. 92.
84
lbid.
85
Le Moniteur Ottoman, 81, 26 Nisan 1834, Ross, op. cit., s. 88 iinde. Vergi miktan
snflara gre 15, 30 ve 60 kuru olarak belirlendi. Ubicini, Letters, I, s. 269.
86
Bu konuda ilk uyan Haziran 1834 tarihinde yapld. "lkedeki mali dzenlemeler
askeri dzenlemelerden daha az nemli deildir; umulur ki Bab- Ali gelirlerin toplanmasn belli bir dzen ve sistemle gerekletirmek, askeri gc etkin hale getirecek vastalan temin etmek maksadyla dikkatini bu konuya yneltecektir." F. O. 78/234,
Palmerston-Ponsonby, 24, 1 Haziran 1834.
87
B. A. Juchereau deSaint Denys, Historie de l'Empire Ottoman, 1792-1844, 2 Cilt,
Paris, 1844, IV, s. 310-311. Carning daha 1832 ylnda idari slahatn temel olduunu
anlad. Ayn yln Mart ayndaki yazsnda yle diyordu: "Bu lkede byk bir milli
,qrd.inun kurulmasn engelleyen asl ve belki de en byk zorluk, btnyle yeni bir
idari sistemin ayn esnada benimsenmesi lzumundan kaynaklanmaktadr. Byle bir
temel olmadan, Sultan'n gerekten gl ve etkin bir askeri yap kurmak yolunda sarf
ettii tm abalar boa kacaktr. Yabanc devletlerle yaplan Kapitlasyon Anlamalan ve daha da nemlisi Sultan'n Rusya ile yapt savalar gz nne alnnasa dahi
dini inanca dayal ypranm bir ,tekilatn getirdii zorluklar ve imparatorluk nfusunun birbiriyle uyumsuz unsurlardan olumas Sultan'n yolunu yeterince tkamtr.
235 Frank Edgar Bailey

sorunu zmek zere, 1834 yaznda stanbul'da devlet ileri gelenlerinin katld bir toplant yapld. Grmelerden sonra mesele Meclis
tarafndan da ele alnd, fakat konuyla ilgili geni bilgi toplamaktan
teye geilmedi
88
. 1836 ylnda, paalann yetkisini daha da snrlamak
ve mparatorluun idari birliini glendirmek iin harcanan abalar
da baanl deildi89 .
Pek ok kii, Trkiye'nin yeniden yaplandnlmas iin Urquart'n
ska bahsettii meclis prensibinin daha stteki tekilatlarda da geerli
olmas gerektiini dnyordu; Ross'a gre, bu "kalpteki kann beyinde dolamas kadar gerekliydi"
90
yle devam eder:
Avrupa'da, hatta Trkiye'de bile, birok kiinin bu prensibin gelitirilmesiyle mparatorluun paralanacandan korktuunu biliyoruz.
Geree dayanan salam bir kanaat ile yle karlk veriyoruz, Yenierilerin ortadan kaldnlmas bu prensibin gelitirilmesi sayesinde olmutur ve bu suretle imparatorluk kurtanlmtr. Aynca yok edilmi
olann yerine geecek baka bir fiziki kuvvet olmad srada Sultan'n
hkmdarln muhafaza eden ey de ite bu prensiptir.
Ynetirnde dzenin salanmas, yalnzca yetkinin doru bir biimde datlmasyla ve adam kayrmacln ortadan kaldnlmasyla
mmknd. Devlet memurlannn ve hazine gelirlerinden pay alan kiilerin says bir hayli fazlayd. Tasarruf yaplabilmesi iin ncelikle
bu memuriyederin azaltlmas gerekiyordu. stelik bu memurlann
byk bir ounluunu kavaslar, yani polis memurlan oluturuyordu,
kanunlara uymayanara gsterdikleri muamele tarzndan dolay bunlarn grevine son verilmeliydi; Trk hukukuna gre, dier gayrimsDolaysyla bu kadar nemli ve tehlikeli bir grevin ne ekilde baarlabileciini tasavvur etmek zordur .... " "Cevaplanmas gereken en nemli soru udur: Bu slahatlar
mevcut idari sisteme adapte etmek ne lde mmkndr, bu siahatlar olmadan lkenin maliyesi ve ordusu ayn ekilde yetersiz olmaz m?" F. O. Canning-Palmerston, 12,
7 Mart, 1832. 1833 krizinden sonra Palmerston da ayn gr benimsedi. Haziran
1834'te Dileri Sekreteri yle diyordu, "ngiliz hkmeti Osmanl mparatorluu'nun bamszln ve toprak btnln mUhafaza etmesini bu kadar ok istediine gre, bu devletin dahili kaynaklarn gelitiriyor olmasn memnuniyetle karlamaktayz, devletin bamszln srekli klabiirnek iin bu yeterlidir". "Ekselans, bu
sebeple bir sre nce balatlan siahat hareketine azimle devam edilmesi iin Trk
hkmetini tevik etmek bakmndan elinizdeki btn olanaklar kullannalsnz. Dier devletlerin kskanlk ya da baz karlar dolaysyla Trkiye'nin dahili tekilatnda
salam bir temel kurmak iin harcad abalar boa karmak istemelerine ramen
bunu yapmalsnz." F. O. 78/234, Palmerston-Ponsonby, 24, 1 Haziran, 1834.
88
La Moniteur Ottoman, 86, 30 Austos, 1834, Ross, op. cit., s. 105 iinde.
89
E. Cadalvene-E. Barrauit, Deux Am~es de l'histoire d20rient, 1839-1840, 2 Cilt, Paris, 1840, Il, s. 49. "Rvetin olmad temiz bir ynetimin kurulmasna engel olan en
nemli kusur Osmanl hkmetinin gszlyd. Devletin temelden glendirilmesi
gerekiyordu, bylece eyalet temsilcileri, paalar ve dier grevliler zerinde daha etkin

bir idari kontrol salanbilirdi...." Ubicini, Letters, Il, 439.

90
Ross, op. cit., s. 23.
236 Palmerston ve Osmanl Reformu
limlerin en aas olarak kabul edilen Yahudilere kar zellikle ok
sert davranyorlard. Bu konuda baka rnekler de verilebilir.
Ksacas, 1830'1u yllarda Trkiye'nin kkl bir onanma ihtiyac
vard, bu yzden Sultan rmdiye kadar yaptklanndan baka bir ey
yapanam olmakla sulanamazd. Resmi Trk gazetesi Le Moniteur
Ottoman, meseleyi mbalaasz biimde yle aklar:
Trk hkUmetinin reform almalann ardan almas gerekli slahatlarn nazariyesi meselesinden dolay deildi, bu durum slahatiann
ayrntlarndan ve uygulama sorunundan kaynaklanyordu. lkeyi iyi
tanyan herkes hk1metin bu meseledeki yavaln mazur grecektir.
Btn bir sistemin ilk sadeliine dntrlmesi, baz lkelerde grlen aprak sistemlerin kurulmasndan ok daha fazla alma ve
tasavvur gerektirir; temel amak ailan temeli doldurmaktan daha zordur. Hk1metin gizlilik iinde tasarlad planlan ortaya karmak bizim vazifemiz deildir, ancak bu birka yl ierisinde hk1metin yapt balca iler ksaca gzden geirilirse, lzumlu baz ilerin neden
yaplmadn anlayabiliriz
91

Yukandaki szler, "Trk hkmetinin yava almas" iin hibir

ekilde mazeret tekil etmiyorsa da siahat iindeki asl meseleyi yani
temeli doldurmadan nce dzeltmek gerektiini ifade etmektedir.
Bu dnemdeki ngiliz-Trk ilikilerini inceleyen renciler iin,
Palmerston'un Osmanl Devleti'nde anayasal reformu neden aka
desteklemedii uzun bir sredir elikili bir sorudur. Arivlerde bu
nemli soruya aklk getirebilecek herhangi bir ey yoktur. Palmerston, politikalann be~endii Dileri'ndeki selefi George Canning'in aksine, Avrupa'da
2
merutiyetin samimi bir taraftanyd, fakat
hibir zaman ne bu fikrin Trkiye'de yerlemesini salamaya alt
ne de Trk ynetimindeki topraklarda bu fikri destekledi. 1835 ylnda
yan-bamsz Srhistan Prensi Milo, anayasal bir devlet kurmay
taahht etmek zorunda brakld. Hem ar hem de Sultan tarafndan
bu anayasa kabul edilmise de Palmerston, Milo'un despotizmini
destekledi
93
Palmerston 1848 ylnda Macarlann anayasal zgrlk
isteine de destek verdi, Papa'nn ve dier hkmdarlann devrimleri
engellemek iin anayasalar bahetnelerini tavsiye etti, ancak Trkiye
sz konusu olduunda politikas hep aynyd94.
Palmerston'a gre, Trkiye'deki bozukluklan dzeltecek en iyi
are anayasal hkmet deil aydn despotizmdi, bu yzden Tr91
Le Moniteur Ottoman, Rqss_, ap. cit., s. 75-76 iinde.
92

spanya, Portekiz, Yunanistan ve Piedmont'ta. .

93
Temperley, "British Policy" ap. cit., s. 158. Ayncakr. Harold Temperley, History
ofSerbia, Londra, 1919, s. 222-23.
94
"Majestelerinin hkumeti, Sultan'a Papa IX. Pius rneini takip etmesini ve Osmanl
mparatorluu'na anayasal talimatlar bahetmesini tavsiye etmemitir." F. O. 65/360,
Palmerston-Buchanan, 102, 20 Nisan 1849.
237 Frank Edgar Bailey
kiye'deki reformlara verdii destek elikiliydi, anayasa meselesinde
ise ilgisiz kald (eer bu ilgisizlik gerek bir muhalefet deil ise )
95
.
Anayasal hkmetin dzgn alahilmesi iin aydn bir kamuoyu tarafndan desteklenen drst, korkusuz ve yetenekli lideriere ihtiya vard,
bunlarn hibiri Trkiye'de mevcut deildi. Bu artlar salannazsa
Trkiye'de anayasal hkmet tehlikeli olurdu. Keza, David Urquart da
Trkiye'de anayasann tesisini vurgulamak konusunda ok fazla srarl
deildi. 1833 ylnda Urquart bu dncesini yle aklamt:
Osmanl mparatorluu 'nun yeniden yaplandrlmasnn ihtimalleri
hakknda sadece son, fakat olduka nemli, bir szm var. Avrupa'da
tamamen cahil kabul edilecekbir kii sadece drstl sayesinde
Trkiye'de mkemmel ve yetenekli bir ynetici olabilir. nk o kiinin stesinden gelmesi gereken temel meseleler, takip etmesi gereken parti fikirleri, uymas gereken kanun maddeleri yoktur, zaten idari
ve mail meselelerle ilgili olarak karar vermek zorunda da deildir, sadece kar ilikilerinin doal ileyiine mdahaleyi nledii zaman
yetkisini doru olarak kullanm olur. yleyse, Avrupallar yanl bir
lt kullanarak Trklerin idari yetenei hakknda yanl bir yargya
m vardlar, Trkiye'yi evreleyen nemli tehlikelere yenilerini mi
eklediler, dier dnceler de sebepsiz yere Avrupallarn haksz nyarglarndan m kaynakland. ayet bir Avrupal, bir Fransz bakan
gibi, ynetme . sanatn gmrk fyatlarn belirlemek ve "mamller
iin gereken yasaklar ticaretin gerektirdii serbestiyetle rttrmek"
olarak anlyorsa, bu tr bilgiyi ocuksu bo szler olarak gren Osmanl'nn yeteneksiz olduuna karar verecektir. Bazlar ise belki de
bu cahilane kanaati sadece kynetsiz tecrbenin kazandrd bilgi
uzmanlna kar isabetli bir korunma olarak kabul ederler.
Hkmetin dier btn dairelerinde de ayn eyi gzlemlemek mmkndr. Bir Trk slahalsnn sermaye ya da banka tekelleri, iflas
kanunlar, fera muamelesinin srlar ve irket haklar hakknda bilgilenneye ihtiyac yoktur. Tartlmas ya da dzeltilmesi gereken, miras alma usullerini belirleyen kanunlar veya byk evlat hakkn dzenleyen kurallar mevcut deildir. Aslnda hibir sistematik bozukluktan bahsedilemez, sadece slabatnn maksadnda drst ve kararl
olmas gerekir. Her konuda kanun ne diyorsa onu yapmak yoluyla, paraya eski deerini yeniden kazandrmal veya daha ok parann kynet
yitirmesini nlemelidir, adli yetkiyi idari yetkiden ayrmak suretiyle
asayiin ba sorumlusu olan paalarn yalnzca gerek vazifelerini
yapmalanni salamaldr. Ayrca orduyu yeniden dzenlemelidir ve

ordudaki tm siahatlar tamamlanmaldr. Hepsinden daha nemlisi,

din\' sebeplerden dolay gayrimslimlere ya da meclisiere ynelik kanun karmaktan kanmasdr. Sonradan daha st temsil\' heyetierin
tekil edilmesini salayacak meclisler kurulursa, sistem daha iyi bir
duruma getirilecek ve zaten mevcut olan salam temel zerinde ykseltilebilecektir. Gereksiz mdahele bu iin tamamlanmasn gecikti95
Temperley, "British Policy", op. cit., s. 158.
238 Palmerston ve Osmanl Reformu
rebilir ve kanuni zorlamalar dahi bu konuda ok fazla ie yaramayacaktr96.
Palmerston'un Osmanl,~ahatlanna gsterdii ilgi Temperley tarafndan ok gzel zetlenmitir. yle yazar;
Aslnda pek fazla phe etmemek gerekir ki onun (Palmerston'un)
Trkiye'deki en byk istei ekonominin dzeltilmesiydi, bu sayede
donanmann ve ordunun iyiletifilmesi ise en byk amacyd. Bir
Trk parlamentosu, donanmann ve ordunun daha iyi duruma getirilmesi iin belki de ok gerekli deildi. Muhtemelen bu sebepten dolay, Palmerston hibir zaman Trkiye'de parlamentoya taraftar olmad. Bunun bir baka sebebi de gerekten gerekli oluncaya kadar
Trkiye'de deiiklii desteklemenin yanl olduuna inanmasyd. ...
Doal olarak ngiltere'de parlamento reformuna kar ok istekli deildi ve bu hususta Trkiye'de de tam anlamyla sakin bir hareketsizlii tercih etti
97

Palmerston'un Trkiye'deki merutiyet meselesine gsterdii ilgisizlik aslnda ilgin bir tutumdu, ama yzyln geri kalan yllannda takip edilecek ilkeyi belirlemesi bakmndan nemliydi. Liberal ya da
muhafazaki'ir olsun, Palmerston'un Dileri'ndeki halefleri, Disraeli,
Lansdowne, Derby ve Salisbury de ayn siyaseti izlemiler, Gladstone
gibi, meruti rejimin Hristiyanlan Mslmanlarn merhametine daha
ok muhta edeceine inanmlardr. Anayasay Trkiye'nin geri kalmln dzeltecek iyi bir yntem olarak destekleyen ilk Dileri
Sekreteri 1908 ylnda Sir Edward Grey' di.
Palmerston'un Trkiye'nin i meseleleriyle ilgili olarak j:>enimsedii politika, 1839-1841 yllan arasndaki diplomatl kadar baarl
olmad, yine de bu politika belirli bir ngrden yoksun deildi ve durum hakknda yeterli bilgi birikimin olutuunu gsteriyordu.
Palmerston, 1834-41 yllannda uygulad siyaseti eer Dileri Bakan olarak kanyerinin ilk yllarnda benimsemi olsayd ortaya nasl
bir sonu kabileceini dnmek ilgin olur. Rusya'y engellemi ve
Rnkar iskelesi Antiamas'n durdurabilmitir, ancak Rusya'nn tehdidi olmasayd, Palmerston'un program bu kadar byk bir gayretle
yrtlemeyecekti, Trkiye ise yeni dncelere bu kadar ak olmayacakt. Trkiye'deki i slahat destekierken bir taraftan da d meselelerle ilgili baz hedeflerini gerekletirmeye alt phesizdir, bu
ayrnt Dileri Sekreterinin 1839-1841 yllan arasndaki diplomasisini baarl kilan ve sonuta Trkiye'yi ar'n hakimiyetinden kurtaran eydir. Glhane Hatt- erif'ni ve onunla ilgili olaylan mzakere

etmeden nce Lord Poiionby'nin ve David Urquart'n Tanzimat zerindeki etkisini deerlendirmek daha yerinde olur.
96
Urquart, Turkey and /ts Resources, s. 121-122.
97
Temper!ey, "British Policy", op. cit., s. 165.
239 Frank Edgar Bailey
Genellikle, Lord Ponsonby'nin Trkiye'nin i slahatma ok fazla
tesir etmedii dnlr, ancak stanbul Bykelisini bu hususta
btnyle etkisiz saymak mmkn deildir; Ponsonby'nin etkisi dolayl olmasna ramen nemlidir, dolayl olduu iin de bu etkiyi deerlendirmek zordur. ll Aralk 183298
tarihinde Ponsonby'e verilen
ilk direktifterio elimizde olmamas yznden, yapt icraatlarla amirinin ondan istediklerinin ne kadarn karladn saptamak zordur.
Dileri Bakanll'ndan Ponsonby'e zaman zaman zel direktifler
gnderildiyse de ilk direktifterio yokluu byk bir eksikliktir. Her
bykelinin temel vazifesi devlet ilerini yrtrken bir yandan da
ngiliz prestijini muhafaza etmektir, phesiz Ponsonby'e verilen grev de buydu. "Sultan'n yanl taraflara ynelmesini engellemek ve
bunun yerine ngiltere'ye byk bir gven beslemesini salamak" kesinlikle kolay bir grev deildi. Fakat 1855 ylnn Aralk aynda
Ponsonby, bu grevi ksmen yerine getirmi olduunu dnyordu99
Ponsonby'nin amirine gnderdii raporlan inceleyen herkes, Trkiye'nin refahnn ngiliz karlarna uygun dtne dair samimi iddialardan etkilenecektir. Ocak 1838'de Ponsonby Palmerston'u yle
yazyordu, "Bab- Ali'nin nazrlanna her zaman unu syledim; Osmanl mparatorluu'nun refahnn ve dier baanlarnn lkemin karlar iin gerekli olduunu dnyorum, iki lke belli lde hemen hemen ayn siyaseti yrtmektedir, bu yzden samirniyet ve
evkle Bab- Ali'nin karlarna bal kaldm ve ynetimin i6iletirilmesine vesile olacak her meselede yardma hazr oldum"
10
Bunun
gibi, Ticaret Antiamas'nn kesinlemesinden sonraki aylarda, iki
lke arasndaki eski taahhtlerin101
yeni anlamalarla kaldniucaya
kadar devam etmesini srarla istedi. Nihayet Ponsonby'nin en byk
baars olan Ticaret Antlamas, ngiltere uruna Trkiye'nin kurtanlmasn ne kadar ok istediini gsteren bir baka rnektir.
Trkiye'yi ngiliz ticaretinin danya ailan kaps olarak elinde
tutmak istemesi elinin Rusya'ya kar ar bir korku hissetmesine yol
amtr. Ponsonby'nin 1833-1841 yllan arasnda Dileri Bakanl
ile yapt yazmalarnda dikkat ekici bir baka husus da budur.
Ponsonby'nin Rus kartl Trk severliinden daha glyd, bu
98
Bu tarihe kadar Napoli'de Bykeli olan Ponsonby, 27 Kasm 1832 tarihinde
atand. Kendisineverilen direktifler ne Bykelilik Arivi'nde (F. O. 78/220) ne de
konsolosluk belgeleri iinde bulunamamtr. (F. O. 195/109).
99

F. O. 78/256, Ponsonby-Palmerston, 23,29 Aralk 1835.

10
F. O. 78/329b, Ponsonby-Palmerston, 10, 8 Ocak 1838.
101
"Eer Sultan, bu sistemin (tekelciliin) dzeltilmesi konusunda ngiltere tarafndan
nerilen tedbirleri kabul etmez ve sistem devam ederse Osmanl mparatorluu'nun
sonu gelecektir, Majeste'nin hkmeti ticari imtiyazlarn ve vatandalarnn karlarn
muhakkak korumal, Bab- Ali'nin iki lke arasnda imzalanan kapitlasyonlann ve
anlamalann ortaya koyduu tm sorumluluklar yerine getirmesinde srar etmelidir."
F. O. 78/330, Ponsonby-Palmerston, 101, 21 Nisan 1838.
240 Palmerston ve Osmanl Reformu
yzden Rusya'nn Trkiye'deki nfuzunu krmak ve ngiltere'nin itibann hak ettii konuma getirmek iin daha dolaysz yntemler kullanmak zorunda kald. Mays 1833 'de stanbul'a geliinden ksa bir
sre sonra, halii Trk sulartnda dolaan'Rus donanmasn protesto
eden Fransz heyetin~ k~tld. Ponsonby Rnkar iskelesi Antamas'nn herkes tarafndan renilmesinden sonra bile, 1833 antlamasnn Rusya'nn boazlardaki hakimiyetini teyit ettiini, onu Yakndou'da gl bir konuma getirdiini vurguluyor, Ruslann ne fiilen ne de fkren iyi niyetli olmadklann ifade ediyordu.
Aslnda Ponsonby'nin politikasnda iki ama var gibidir; birincisi,
Rusya'nn Trklerin gzndeki itibar kaybetmesini salamak; ikincisi
Dilerini ar'a kar harekete geirmek. Rusya'nn eyaletlerde yerlemekte olduunu, ar'n Albay Chesney'nin Frat Nehri'ni Kzldeniz yoluna muhtemel bir alternatif haline getirmek iin yapt almalan engellemek maksadyla Mehmet Ali ile ibirlii yaptn kantlamaya alt. ngiltere ile Rusya arasnda bir tr g denemesi
yapmak amacyla bir ngiliz taeirinin tutuklanmasn salamaya alt. erkezistan'daki Rus iddialann gndeme tamak isteyerek Bell
ve Company'i Vixen'i Sohumkale'ye gndermek konusunda cesaretlendirdi. Fakat Rusya ile sava ihtimalini gze alamayan ngiliz Dileri, temsilcisinin hatasna kurban gitmek istemeyerek bu meseleyi
ar'la ban yoldan zd102

ngiliz Dileri hibir zaman elisi kadar Rus tehlikesinden emin

olmad. Bununla beraber, Ponsonby'nin srekli olarak Rus tehlikesinden sz etmesi ngiltere'nin Bab- Ali zerinde yeniden nfuz kazanmas iin yntemlerin gelitirmesini salad. Ponsonby'nin fkirleri 103
Kral IV. William tarafndan dikkate deer bulunarak destekleniyordu,
ancak Dileri'nin daha yumuak bir siyasete
104
sk skya bal ol102
Bu meselenin aynntlan iin kr. V. J. Puyear, International Economics and the
Diplomacy of the Near East, a Study of British Commercial Policy in the Levaht, 18341853, Stanford, 1935, s. 49 vd.
103
Ponsonby kanlmaz grd ngiliz-Rus savanda Trkiye'nin gl bir siper
olacan dnyordu. 1834 ylnda, Sultan'n devletindeki potansiyele iaret ettikten
sonra, "Trkiye eer iyi ynetilebilseydi, Rusya'ya kar savaa girildiinde istedii-

miz veya muhta olduumuz btn destei bize kazandracakt" diye yazyordu. F. O.
78/240, Ponsonby-Palmerston, 187, 25 Kasm 1834. "ngiltere, Trkiye'yi savunma ve
ynlendirme karann aka ifade etmeyi ne zaman uygun grrse, Trkiye o zaman
ngiltere tarafndan daha kolayca ynetilebilir. F. O. 78/255, Ponsonby-Palmerston,
I 78, 27 Eyll 1835. "{...) ngiltere'nin asl maksad Osmanl mparatorluu'nun gcn arttrmak ve pekitirmektir, ( ... )" Ponsonby-Pisani, I 7 Mays 1835, F. O. 78/253,
Ponsonby-Palmerston, lo, 3. Haziran 1835 iinde. ayet Rusya'nn saldrganl
ngiltere ve Fransa'nn ortak bir bildirisi ile (bunu Avusturya da kabul ederdi) durdunlamazsa, o zaman ngiltere'nin Trkiye'nin birliini konrnak iin g kullanmaya
hazr olmas gerekir. F. O. 78/277, Ponsonby-Palmerston, I 94, I 9 Ekim I 836.
104
Ponsonby, 1836 ylnda Konsolos Brant'a u direktif verdi; "bu kii (Rusya'nn
temsilcisi) Rus ticaretini ya da dier milletierin ticaretini etkileyebilecek veya bulun241 Frank Edgar Bailey
mas eliyi ileden karyordu. Ponsonby, ngiltere'nin kendi maksatlarn gerekletirebilmesi iin, Osmanl Devleti 'nin reformu konusunda, istendiinde yardm etmek kaydyla, Sultan' kendi davasnda
serbest brakmasnn daha ok ie yarayacana inanyordu.
Yukandaki sebeplerden dolay, Ponsonby Palmerston'un gnderdii askeri heyetleri desteklemedi, belki de bu heyetierin Trkler tarafndan nasl karlanacan biliyordu. yl sonra, Palmerston 'un
Trk ordusunu 've donanmasn dzenleme t~ebbslerinin sonusuz
kalmasyla hevesi knlan ngiliz elisi baka yntemlere bavurdu.
1838 ylnda nfuzunu kullanarak ngiltere ile Trkiye arasnda daha
yakn bir iliki kurmak maksadyla ngiliz sermayedarlarnn
3.000.000 sterlin deerinde kredi amalarn salamaya alt.
Ponsonby, Sultan'n kesin olarak ngiltere'ye baml haJe gelmesiyle
ngiltere'nin itibarn ykseltmenin mmkn olabileceini dnyordu. Ne var ki kredi iinden hibir ey kmad, nk dileri muamelenin gereklemesine itiraz etmese de Ponsonby en sonunda krediyi teminat altna almay kabul etmedi
105
, ngiliz bankerler ise bu
teminat olmadan paralarn tehlikeye atmak istemediler.
Ponsonby, 1834'de ve tekrar 1837 ylnda ngiliz hkmetinin,
Mehmet Ali'ye kar kurulacak bir ngiliz-Trk ittifak tasansn kabul
etmesini nerdi. Ponsonby'e gre, ayet ngiltere Sultan'a kendi valisini
yenmesi iin yardm ederse, stanbul'da ngiliz nfusu daha ok glenecek ve ar boazlarn kontroln brakmak zorunda kalacakt. Ponsonby Karadeniz'de dolaacak bir ngiliz donanmasnn Rusya'nn
Mehmet Ali'ye yardm etmesini kesinlikle engelleyeceinden ernindi
106
.
Bunlardan hibir ey kmasa da Sultan'n Rus tehlikesi hakknda artan
endieleri, Ponsonby'in bu konuda daha ok aba gstermesini salad.
1833-1839 yllan arasnda, Ponsonby'e zaman zaman Yakndou'da barn saland yolunda yanl teminatlar veriliyordu. Bununla beraber, Dileri'nden gelen ve buraya gnderilen yazmalar
incelendiinde, Ponsonby'nin amirinin direktiflerine pek de istemeyerek uyduu anlalacaktr, nk Ponsonby Msr'a ynelik bir Trk

saldrsnn (elbette ngiliz donannas tarafndan destektenmi olarak)

ngiltere'nin nfuzunu kuvvetlendirmekten baka ar'n gcn de
k b'l - . !07
ra ecegne nannt .
duunuz blgede Rusya'nn siyasi nfuzunu glendirebilecek herhangi bir ey yapyor mu dikkatle izleyin". Ancak Brant'n, hkUmeti herhangi bir biimde balayacak
eyler yapmas gerektiini de kibarca ilave etti. F. O. 78/289, Palmerston-Brant, 7, 19
Kasm 1836.
105
F. O. 78/391, Palmerston-Ponsonby, 279,30 Aralk 1840.
106
F. O. 78/238, Ponsonby-Palmerston, 15 Eyll 1834 ve F. O. 78/305, PonsonbyPalmerston, 182,8 Austos 1837.
107
Mettemich, Sultan'n 1838-1839 yllanndaki sava tutumundan ksmen Ponsonby
sorumludur demitir. Metemich-Appony, 2 Mays, 1839. Prince de Mettemich,
Memoires, 8 Cilt, Paris, 1844-1846, VI, 365-366. Temperley, 1839 ylnda Sultan'n
242 Palmerston ve Osmanl Reformu
Palmerston, Ponsonby'nin sava politikasna yalnzca bir defa
destek vermi gibidir, o da kendi Dou politikasn tam olarak yrrle sok adan ncedir..-. Haziran 1834'te Koramiral Sir Joseph
Rowley, o:as bir Rus saldrnrna kar stanbul'un savunulmasna yardm edilmesi dorultusunda gizli bir emir ald, ancak Trk hkUmetinin bu yardma ihtiya duymas ve ngiliz BFkelisi Lord
Ponsonby araclyla--bunu bildirmesi gerekiyordu10
te yandan,
ar Trkiye ile ilgili olarak elindeki bo eki paraya evinneye alacak kadar akll bir diplomatt 109 ; byle bir siyasetin ngiltere'yi sava
noktasna getireceini bilen Rusya, Fransa, Avusturya ve Prnsya nasl
hareket ederse etsin Trkiye kendiliinden paralanncaya dek sessiz
kalmaya karar verdi
110
Ksacas, Rusya 1830'lu yllarda, 1870 ylndan sonraki dnemde olduka popler olan bir tr "bar szma" politikas izledi. Palmerston bu esnada (1834), Rusya ile yaplacak bir
savan111
ngiltere'ye avantaj salayacan dnenierin arasndayd,
yine de Rusya'yla savaa neden olabilecek bir ey yapmadan veya
sylemeden nce daha kurnaz ve aklc bir politika izledi.
yleyse, btn bunlardan karlabilecek en makul sonu udur;
Ponsonby'nin Tanzimat'a katks ok nemli deildi, ancak baz cesur
tasanlar ngiliz Dileri'nin uzun vadede daha etkili olan aklc bir
politika gelitirmesini salad. Daha nce belirtildii gibi, ngiltere ile
Trkiye arasndaki dostluu ve ekonomik ilikileri gelitirmesi bakMehmet'e saldm1asn salayan Ponsonby'dir diyenlerle ayn fkirde deildir.
Temperley'e gre, Ponsonby status quo'dan memnun deildi ve Suriye'de Mehmet
Ali'ye kar honutsuzluk yaratmak istiyordu, fakat sava balayana kadar aslnda sava istememiti. Temperley, The Crimea, s. 423-425.
os F. O. Trkiye 78/234, Palmerston-Ponsonby, 10 Mart 1834 (gizli). Ponsonby Haziran aynda, Rusya'nn Hnkar iskelesi Antiamas'n yrrle sokabilmek maksa-

dyla yeniden savaa girmesi iin Sultan' tevik etmekte olduunu rapor etti. Eli
bunu nlemek ve sava karsa Trkiye'yi korumak iin, donannay kullanmasn
salayacak gc elde etmek istiyordu. F. O. 78/224, Ponsonby-Palmerston, 35, 12
Haziran 1834. Rusya, Sultan'n 1834 ylnn sonbahannda Mehmet Ali'ye kar saldnya geme tasansn desteklemeyince, Rus niyetleri hakkndaki byk korku azald,
bylece Wellington donanmann kullanlmasyla ilgili genel direktifleri bir yl sonra
i~tal etti. F. O. Turkey 78/251, Wellington-Ponsonby, 16 Mart, 1835.
9
Rusya "ancak herhangi bir arpmann ortaya kmasn nleyerek" Trkiye'de
baanl olabilirdi. British and Fareing Review, Ross, op.cit., s. 480-482 iinde.
Mosely, op.cit., s. 20.
o "Rusya, Trkiye'nin ngiliz donanmasn anakkale ve stanbul Boaz'na sokmamak iin ibirlii yapacak kadar kendisine tabi hale geldiinden emin olmadka Hindistan' daki smrgeleriihize kar aka harekete gemeye cesaret edemez. ngiltere,
Rusya'nn bunu yapma ihtimaline kar, Karadeniz'e gl bir donanma gndererek,
Ruslann hareket hattn tehlikeye sokabilir ve Indus'a doru ilerlemelerine engel olabilir. te yandan, Hnkar iskelesi Antiamas ne kadar uzun sre yrrlkte kalrsa,
ngiliz donarmas o kadar sre Boazlardan geemeyecek, Rusya istila ve saldn maksadn gerekletirmek iin serbest olacaktr". Marmont, op.cit., s. 319-320.
1
"Olas bir sava ngiltere'ye itiraz edilemeyecek kadar olumlu avantajlar salar",
British and Foreign Review, Ross, op.cit., s. 480-482 iinde.
243 Frank Edgar Bailey
nndan olduka nemli olan 1838 Balta Liman Antiamas aslnda
Ponsonby'nin eseriydi. Reid Paa'nn 1838 ylndaki Londra seyahati, ksmen de olsa yine Ponsonby'nin sayesinde gerekleti. Eli,
Reid'in Londra'da bulunmasnn "ngiltere ile Trkiye arasnda yakn
bir iliki kurulmasna ve 1833 Rus-Trk Anlamas'nn hkmsz
kalmasna yol aabileceine" inanyordu112 te yandan Ponsonby'nin
stanbul' da kald dnemde, Sultan 'n nezdinde ngiliz itibar giderek
arttysa bunu Lord Ponsonby'den ziyade Londra'nn becerikli ynetimi salamtr.
Tanzimat zerinde ayn ekilde dolayl fakat yine de nemli bir etkiye sahip olan dier ngiliz, David Urquart (1805-1807) idi. Yunanistan 'n Trkiye' den tamamen ayrlmasna yardm edecek komisyona
ye olarak, ilk defa yurtdna gnderildii tarihten (1831) lmne
kadar Dou meselelerinde uzmand. Trklerin mutlak gvenini ka3 . .
zanm olmas , onu Londra le Istanbul arasnda araclk yapacak
kadar gl bir konuma getirdi. Palmerston'un istei dorultusunda
1832 ve 1833 yllannda Trkiye'deki ticari imkanlar inceledi 1 4 ve
Turkey and !ts Resources (1833/
15
balyla yaynlanan raporu geni
bir kitle tarafndan okundu.
Urquart, Ponsonby gibi Rusya'ya kar an bir korku hissediyordu, ancak Trkiye'nin karlarn ngiliz halknn kadaryla birleti~~lol~nd~ki g~yretlerinde Rus kar~ olmaktan zi_?'ade T~k s~ver d 1 Turkye'nn neredeyse snrsz br pazar oldugunu ve ngltere'nin bu pazar kendi yaranna kullanabileceini herkesten daha iyi

anlad. Rusya'nn Trkiye'yi elde etmesi halinde dnya hakimiyetini

ele geirebiceine dikkat ekti. Yazlarn okuyan ngilizler, "Trkiye'nin topraklarndan, denizlerinden, konumundan, zenginliinden,
kaynaklan ve silahlanndan, saldn ya da koruma amal olarak istifade etmek mmkn m? Trkiye Rusya'nn tarafna m, yoksa ngiltere'nin tarafna m geecek?" gibi sorular sormaya baladlar117
112
Mosely, op.cit, s. 94.
i
13
Urquart Trk arkadalan tarafndan "Davud Bey" diye anlyordu. 114
F. O. 78/239, Ponsonby-Palmerston, 159, ll Ekim 1834, dosya 1.
115
Urquart'n tezi yleydi; Mahmud'un Yenieri Ocan kaldrmas Trkiye'de
siahatlan mmkn hale getirdi, Trkiye'de zaten mevcut olan kendi kendini ynetme
prensiplerinin gelitirilmesi iin Trkiye'nin yardma ihtiyac vard ve bu yardm en
iyi ekilde ngiltere salayabilirdi; Trkiye'nin kaynaklan gelitirilebilirse, ngiltere'nin ticaretten kazan elde etmesi mmkn olacakt. 116
"Urquart'n, Rus kartl daha ok Trk sever olmasndan kaynaklanyordu, ancak
Palmerston'un ve Ponsonby'nin Trk severlii sadece Rus kart olmalan yzndendi." G. H. Bolsover, "David Urquart and the Eastern Question, 1833-1837",
Journal of Modern History, Aralk 1936, s. 466. Aynca kr. Crawley, "Anglo-Russian
Relations", op.cit., s. 62-66.
117
"The Diplomacy ofRussia", British and Fareing Review, op.cit, s. 133.
244 Palmerston ve Osmanl Reformu
Aynca Urquart, Trkiye'nin devamnn veya knn Avrupa'daki status quo'nun muhafazasna bal olduunu biliyordu
118
.
ngiltere'nin Rusya ile arasn amaya almas ve Ponsonby'le anlaamamas119 yznden 183"/"" ylnda120 Stanbul Bykelilii'ndeki
birinci sekreterlik grevinden alnd. Londra'ya dndkten sonra, ngilizleri Dou Sorunu'nda daha aktifhale getirmek isteyen Portfolio adl
dergide yazmaya balad. Bu dergideki makaleleri ngiliz kamuoyu zerinde olduka etkili oldu. Ross'a gre, Urquart'n "aynntl aratrmalan
daha nce olduka aprak olan konunun daha iyi anialmasn salam, Osmanl mparatorluu'nun kurumlar, knn nedenleri ve
yeniden yaplanmann imkanlan hakknda yeni bilgiler vermitir" 121 .
te yandan Trkiye'deki reformlara Urquart'n yapt en byk
katk, kmekte olan mparatorluun yeniden hayata dndrlebileceine gerekten inanm olmasyd. 1833 ylndaki yazsnda yle
syler:
Bab- Ali ile Arnavutlar arasndaki atma esnasnda Amavutluk'a ve
Trkiye'nin Avrupa'daki topraklarnn byk bir blmne yaptm
yolculuktan sonra, 1831 ylnda ngiltere'ye dndm zaman bu lkede skunetin tekrar salanacan ya da Trk ynetiminin devam
edeceini pek sanmyordum. Fakat bir ka ay sonra Trkiye'ye tekrar
gittiimde, lkenin hemen her blgesini ziyaret ettim ve meydana gelen inanlmaz deiimi grnce gerekten ok ardm. Bylece Tr-

kiye'nin kt kaderinin nasl deitirilebileceini, Sultan'n Rumlar

118
"Trkiye'nin konumu, bu ikenin karlarn Avrupa'daki btn byk devletlerin
ya da hi olmazsa be tanesinden drdnn karlanyla birletirir. Biri kendi menfaati
iin Trkiye'de anari yaratmak zorundadr, dieri dzen ve sk1neti muhafaza etmek
ister, ama bu daha despotik bir ynetim altnda olmaldr. ncs, bo yere anlamsz
bir biimde onu hem desteklemeye hem de paralamaya alr. Sadece drdncs
onun birliini korumak ve ondaki bozukluklan dzeltmek konusunda hayrsever ve
dolaysz bir istek gsterir, ne yazk ki tam olarak tespit edilmi belirli bir amacn olmamas yznden ya hazrlkszdr ya da mdahale etmekte ge kalmtr. imdiki
halde Trkiye'nin gelecekteki durumu d siyasete baldr ve olaylar bu lkenin muhafaza edilmesinin veya paralannasnn eref mi yoksa utan m, ya da kar m yoksa
zarar m getireceini gsterecektir. Bu husustaki kesin kanaat, aadaki sayfalann yazarm bylesine kritik bir dnemde yeniden yaplanna asndan Trkiye'nin sahip olduu imkanlar hakkndaki grlerini yaynlamaya sevk eden eydir ... " Urquart,
Turkey and /ts Resources, s. vi. Kitabn Urquart tarafndan karilan dzeltilmi basksnda "anari" kelimesinin zerine kurun kalemle yazlm bir R harfi, "biri" kelimesinin stne A harfi, "nc"den sonra parantez iinde bir F harfi ve "drdnc"nn
stne bir B harfi konulmutur. Urquart'n bu kitab ve dier kitaplan okunduktan
sonra, lkeler iin kullanlan ksaltnalar gereksiz grnr.
119
Urquart'n "deli" olduuu~dnen Ponsonby onun grevden alnnasm istedi. F.
O. 78/301, Ponsonby-Palmerston, 10 Ocak 1837.
120
Urquart Vixen meselesinde gnah keisi gibi grld, ancak Ponsonby de bu meselede ayn derecede suluydu. Kr. Bolsover, "David Urquart", op.cit, s. 466.
121
Ross, op.cit., s. 27. Bolsover, Urquart'n hibir eyden ekinnediini syleyerek
onun byk bir diplomat olmasn engelleyen bu zelliin bir siyaset yazan iin deerli
bir vasf olduunu ne srer. Kr. Bolsover, "David Urquart", op.cit., s. 467.
245 Frank Edgar Bailey
ve gayrimslim halk kendisine nasl balayabileceini ciddi olarak
sorgulamaya baladm, her tarafta bu balln izlerine rastlyordum.
te o zaman basit meclis kurumlannn deerini ve oluturduklan siyasi tekilatn salad imkanlar aka fark ettim
122

Urguart'n bu kanaat byk bir ihtimalle bakalann da etkileyecek ve ngiltere'nin gereken destei vermesini kolaylatracakt.
Urguart tarafndan Osmanl Devleti'nin yeniden yaplandrlmas
hakknda ne srlen fkirlein samimiyeti, hem reticiye hem de iiye ayn ekilde hitap ediyordu. Raporlannda gerek maksatlann gizlerneye almaz, tam tersine "idari engellerin, lkenin kaynaklann gn
ndan saklayan ticari yasaklann kaldnlmas" halinde Trkiye'nin
"ngiliz imalatlannn gznde dnyann en byk pazan"
123
olabileceini en ksa ekilde ifade ederdi. Urguart bu maksada eriilmesi iin,
sadece Trkiye'deki tekelcilik sisteminin kaldnlmasn deil, ayn zamanda ngiliz mailanna konan fyatlarm drlmesini de istiyordu,

bylece ngiliz imalatlanndan satn almak Trkler iin daha avantajl

olacakt 124
Belki de ngiltere'nin Trkiye'deki maddi karlann
Urguart kadar aklkla ortaya koyan baka bir ngiliz daha yoktu, yine
de bu durum Urguart'n ya da onu destekleyenlerin Osmanl mparatorluu'nun yeniden yaplandmimas konusundaki kararlln bozmad.
Urguart, Rus saldrganlnn Yakndou ticareti ve Hindistan yolu
iin en byk tehlike olduunu savundu. O da tpk Ponsonby gibi,
Osmanl Devleti'ni iyice zayftatmak maksadyla Rusya'nn Mehmet
Ali 'yi srekli olarak isyana tevik ettiine inanyor, dierlerini de
122
Urquart, Turkey and !ts Resources, s. 1-2.
123
"Baan iin bizim n artmz olan retken halk fazlasyla mevcuttur ve bu lkenin
salayaca snrsz imkanlar ucuz malzemeyi mi esirgeyecek? Pamuk, kaliteli ipek,
ttn, yn, ila, msr, ya, kenevir, ham ipek ve mum ya retimi iin deniz yolu tamaclnn doal imkilnlarla gerekletirilmesi gerekir ve bu lkede deniz yoluyla
tamaclk yapmak ayak baslmam bir yolda yrmek kadar kolaydr. Alm-satm
imkanlan retimi daha ucuz hale getirir, imdilerde bu rnlerin bol miktarda satn
alnd lkelerin hibirinde bu kadar elverili ortam yoktur. Bu lkenin ormanlan ve
bitmez tkennez madenieri baka bir yerde bulunamayacak kadar doal kaynaklar sunar ... yleyse, Trkiye'nin ticareti snrlamalardan (idari engellerden) kurtulduunda
retim bir hayli artacak, btn dnyada hammadde fyatlan decek ve ticarette Amerika'nn kefine benzer (karlatrma yaplacak kadar nemli baka bir olay olmad
iin) bir devrim gerekleecektir". Urquart'n Raporu, F. O. 78/239, PonsonbyPalmerston, 159, 1 I Ekim 1834 iinde.
124
"Trkiye'nin bizim rnlerimizin giriini kolaylatrmas karlnda, ngiltere de
Trkiye'deki retimin yaranna olacak baz imtiyazlar tanr ise bu sayede buradaki
kontrolmz Trkiye'yi glendirecek kadar arttrm ya da daha ucuz hammadde
iin byk bir kaynak veya byk bir pazar elde etmi oluruz. te yandan, dier devletlerin u an iin fark etmedii ancak bundan sonra rekabet ve ekime konusu olacak
avantajlan biz nceden grebilirsek, bu lkenin gelecekteki baansndan elde edilebilecek asl kan kendimize saklayabiliriz, byle bir tedbir yukandakilerden ok daha
faydal olur." Urguat'm Raporu, Joc.cit,.
246 Palmerston ve Osmanl Reformu
buna ikna etmeye alyordu125 Bu dnceler, Dou meselelerinde.
Urquart' bir otorite olarak gren ngiliz halknn byk ounluu tarafndan kabul grd. Hkfi~t sz konus.:!J olduunda ise, sonunda
Dileri Sekreteri ile ilikisini tanamen kesmesine neden olan dmanlk; Urquart'n diplmam grevine son verilmesinden iki yl nce
(1837) aka ortaya kmt. Geri o srada Urquart, IV. William'n
sekreteri Sir Henry Taylor ile kurduu yakn dostluk sayesinde amirinin Dou siyasetinde hala belirli bir etkiye sahipti.
Urquart'n Osmanl mparatorluu ile yakn ekonomik ilikiler kurulmasn tavsiye etmesi sebebe dayanmaktayd; birincisi, bu ngiliz imalatsnn yararna olacakt; ikincisi, Trkiye'nin glendirilmesini salayacakt; son olarak ise, gl bir Trkiye Dou Akdeniz'de
Rusya'ya kar tampon devlet vazifesi grecekti
126

 Portfolio'nun
editrnn, 1838 Anlamas'n ngiltere iin bir zafer olarak grdn, bu zaferde bylesine byk bir pa~a sahip olmaktan dolay gurur duyduunu sylemeye gerek yoktur
1 7
Ayn yl ran hakknda kan bir anlamazlk yznden, Urquart'n Rusya'ya kar gsterdii
tepki Dileri'nin tepkisinden daha sert oldu. Palmerston Nesselrode'un aklamalarn kabul ettiyse de Urquart ngiltere'nin haksz
yere sulandn savundu128
Bundan sonra, Dileri Sekreteri ile eski
temsilcisi arasndaki iliki bir daha dzelmedi, yine de Palmerston
Urquart'n dncelerini hibir zaman btnyle gz ard etmedi.
Urquart ve Ponsonby Rus saldrganlna kar kmaya devam ettii halde, Palmerston Sultan'n en gl dmannn ar deil, Mehmet Ali olduuna inanyordu. Palmerston 1830'lu yllar boyunca, IL
Mahmud ile onun isyankar valisi arasnda kanlmaz gibi grnen
atmaya engel olmak iin elinden gelen hereyi yapt. Bu Ponsonby'nin Yakndou problemi hakkndaki kiisel grlerine ters
dmesi yznden gerekletirilmesi zor bir politikayd. Ponsonby
Msir tehdidinin devam etmesi halinde Osmanl mparatorluu'nun
"paralara ayrlaca"n dnyordu. Eli, Sultan ile Mehmet Ali
arasndaki sava "Trklerin kolayca atlatabilecekleri ateli bir hastalk"129 gibi grd. Tam tedavi iin Trkiye'nin sadece "moral gc"ne
125
Portfolio, I, 7, s. 16. Urquart, Trkiye'nin 1833 ylnda olduu gibi ok hzl bir gelime gstermesi halinde Rusya'nn bu gelimeyi o ya da bu ekilde geciktirmeye
altn savunuyordu. Bu krizde Rus saldrganlnn durdurulmas iin Dou Akdeniz'e gnderilecek bir ngiliz donanmasnn tek bana yeterli olacandan emindi.
126
"Sur le contrle commercial que l'Angleterre possede vis-a vis de la Russie,",
Portfolio, II, s. 37-44.
127
Bu anlama Urquart'n fikirlerinden yola klarak gerekletirildi, ancak anlamay
imzalayan Ponsonby olduu iin itiban o kazand. Bolsover, "David Urquart", op.cit.,
s. 462. Aynca kr. Temperley, The Crimea, s. 406, 62. dipnot. .
128
Rus kabinesinin 20 Ekim 1838 tarihli bildirisinin tahlili iin bkz. David Urquart, An
Aflpea/ against Faction, London, 1843.
19
F. O. 78/255, Ponsonby-Palmerston, 186, 11 Ekim 1835.
247 Frank Edgar Bailey
ihtiyac vard. ngiltere Sultan' kendi emri altndakilere kar destekleyerek bunu temin edebilirdi
130
. Palmerston, dmanln yeniden ortaya kmasna engel olmak iin Yakndou'daki temsilcilerinden tekrar tekrar hem Sultan hem de Mehmet zerindeki nfuzlarn kullanmalarn istedi
131

.
Ponsonby, Haziran 1834'deki raporunda Sultan'n sz konusu tehlikelere aldrmadan yeniden sava amaya karar verini olduu yazyordu. Palmerston, elisinin atmay nlemesini emretmekle kalmad132, ayrca Eyll aynda Deniz Kuvvetleri Komutanl'nn, Trk
donanmasn izlemesi ve Mehmet Ali'nin kuvvetleriyle atmaya
girmeyi denemesi halinde bu donannay geri dndrmesi iin bir ngiliz filosu gndermesini istedi
133
ar'n kart bir sava olmasa
bile Yakndou'da savan nne geilmeliydi. Genel bir sava belki
g dengesini ortadan kaldrmazd, ancak Trkiye Mahmud'un balatt reformlar daha ileriye gtrlene kadar savan hibir trne
dayanamazd.
Daha nce ifade edildii zere, ngiltere'nin slahat bir sultana
verebilecei maddi yardmn kymeti ok byk deildi. Trk ordusunun iyiletirilmesi hususunda Moltke'nin ynetimindeki Prusyallarn,
Rus ve ngiliz komisyonlannn ortak almalanndan daha baarl olduklar akt. Geri, ngiliz Dilerinin verdii manevi destek de ok
nemliydi
134
Mahmud izledii siyasetin ngiltere tarafndan desteklendiine kanaat getirince, donanma, ordu ve mali sistemdeki bozukluklar dzeltmek iin daha byk bir gayretle almaya balad. Bu
noktada Mahmud'un amac Palmerston'un amacndan ok farklyd.
Dileri Sekreteri Trkiye'yi Rusya'ya kar korumak iin glendirmek istemiti, halbuki Sultan'n asl maksad Mehmet'in itaat altna
alnmasn salayacak kadar glenmi olmakt. Drt yl iinde
Mahmud kendini hazr hissetti.
I 83 7 ylna gelindiinde Dou sorunu hakknda devletler arasndaki gruplamalar deimiti. Avusturya ve Prnsya'nn Rusya'ya kar
daha pheci bir tutum taknmasyla birlikte, Mnchengratz Antla13
F. O. 78/277, Ponsonby-Palmerston, 194, 19 Ekim 1836. Aynca kr. F. O. 78/332,
Ponsonby-Palmerston, 5 Eyll, 3 Ekim, 9 Kasm ve 31 Aralk 1838.
131
Palmerston Sultan'a ittifak nerisinde de bulunduysa da Mahmud'un Mehmet
Ali'ye sava amasn istemedii iin bu ittifak gerekletirmekten kand. Mosely,
op.cit., s. 123.
132
F. O. 78/234, Palmerston-Ponsonby, 41, 23 Austos 1834.
133
F. O. 78/250, Dileri-Deniz Kuvvetleri Komutanl, 19 Eyll 1834. Prens
Mettemich de ayn ekilde, Sultan'n idari slahatianna yardm etmenin en iyi yolu
"onu d politikayla megul olmaktan kurtarmaktr, bunun iin ngiltere ile Rusya arasndaki mcadelenin sona ermesi gerekir ... " diye dnyordu. F. O. 195/130, LambPalmerston, 6, 5 Austos 1836.
134
ngiltere Trkiye'nin gvenliini temin etmek maksadyla Malta'daki donannay
takviye etmiti. Bu Ponsonby'nin Sultan'a ska hatrlatt bir husustu.

248 Palmerston ve Osmanl Reformu

mas geerliliini kaybetmeye balad. Keza Bat Avrupa devletleri,
yani Fransa ve ngiltere, birbirlerine eskisinden daha uzakt, Fransa
daha ak bir biimde Mehmet'in tarafn tutuyordu. Btn bu deiikliklerin farknda olan Mahmud, Nisan 1837'de Msr'a kar bir ittifak yapmak iin ngilteye'ye bavurdu135 Palmerston bu neriyi reddetse de verdii cevapta Trkiye'nin Suriye'yi tek bana geri alacak
kadar gl olmasn istediini syledi
136
Felaketi sezen Mehmet, Suriye' deki savunmasn glendirerek karlk verdi.
Palmerston, daha 1838 ylnda Msr'daki ngiliz Bakonsolosu
Albay Patrick Campell'in Trk topraklanna saldrmamas konusunda
Mehmet'i uyarmasn ve Mehmet'in ~eni askeri hazrlklan hakknda
kendisine bilgi vermesini istemiti 13 Rus mdahalesinin yakn olduu ortaya knca (Mays 1838) Palmerston, Fransa ile dostluunu
yeniledi ve ar'n hkmetine uyanda bulunarak ngiltere'nin
Rusya'nn 1833'deki hareketlerini tekrarlamasn, gerekirse g kullanmak suretiyle engelleyebileceini syledi
138
Palmerston, Mahmud
ile Mehmet arasndaki dmanl~n Rusya'ya Boazlan ele geirme
frsat vermesinden korkuyordu13
Son olarak, Yakndou sorununun
btnyle zlmesi iin Londra'da be devletin katlaca bir konferans dzenlenmesini teklif etti
140
Btn bunlar, Palmerston 'un 1833
135
G. H. Bolsover, "Great Britain, Russia and the Eastem Question 1832-1841 ",Tarih
Aratrma Enstits 'nde zetlerren tez, Bul/etin, XI. Cilt, 32, Kasm 1933, s. 131.
136
Palmerston Mahmud'un durumunu bilmesine ramen, savaa gireceinden korkarak
onu valisine kar desteklerneyi reddetti. Bunun yerine, Bab- Ali'ye yeni kaleler ina
etmesini ve ordu subaylann daha etkin bir biimde yetitirmesini tavsiye etti. F. O.
78/307, Palmerston-Vaughan, 29, ll Mays 1837.
137
British Foreign and State Papers, XXVI, 26, s. 694. Palmerston'un Mehmet'in
aleyhinde olduu akt. Bu Msrl onu ok rahatsz ediyordu, nk onun elindeki silahlar Trkiye'deki slahat geciktirmiti, Mehmet'in Kzldeniz ve ran Krfezi'nde
kazand zaferler ise ngiltere'nin Hindistan'daki hakimiyetini tehlikeye atmt.
Palmerston, 3 Haziran 1838 tarihinde Graville'e yazd yazda byk bir gayretle
Mehmet'e kar Sultan' desteklemeye kararl olduunu syledi. E. Ashley, The Life
and Correspondence of Henry John Temple, Viscount Palmerston, 2 Cilt. London,
1879, I. S. 355.
138
F. O. 78/272, Lamb-Palmerston, 72, 8 Eylll838.
139
Mosely, op.cit., s. 71.
140

Palmerston Mehmet Ali'nin tehditierinin, Bab- Ali'nin ngiltere, Fransa, Avusturya, Prusya'ya bavurmasna, Rusya'nn "Osmanl mparatorluu'nun birlik ve bamszln temin etmek iin Bab- Ali ile ibirlii yapmasna" yol atna inanyordu. Palmerston'a gre, Rusya Hnkar iskelesi Antiamas'na aykn olaca gerekesiyle buna kar kamazd, nk Sultan tehlikelerin mmkn olduu kadar ok sayda dostluk gerektirdiini syleyerek bu itirazlam cevap verebilirdi. te yandan, bu
nerinin asl maksad Rusya'nn 1833 Antiamas'n yriirle koymasn veya bunun
yerine baka bir dzenleme getirmesini nlemekti. Palmerston, Rus-Trk Antiamas'n geersiz klmann en iyi yolu "bu anlamay benzeri nitelikte daha genel bir
anlama ile birletirmektir ... " diye dnyordu. F. O. 78/329a, Palmerston-Ponsonby,
#185, 15 Eyll 1838. Kr. Bell, op.cit., I. S. 294. Palmerston, bir konferansn Rusya'ya
mani olacan dnd. Mosely, op.cit., s. 93.
249 Frank Edgar Bailey
Antamas'nn yrrle sokulmasna engel olmak iin bavurduu
yntemlerdi. Konferans fikri gereklemedi, nk Mehmet'in tam
bamszlk isteinden vazgemesi zerine
141
Rusya'nn gsterdii tavr ortada tartlacak bir ey brakmad 142 . stelik Sultan hibir ekilde taviz vermek istemiyordu, bu yzden Dou sorununun baaryla
tartlmas mmkn deildi. Kukusuz 1838 ylnda uzlamann salanamamas, daha ok Sultan'n yabanc danmanlar arasnda fikir
birliinin olmamas yzndendi. Rusya'ya da kar olduu kadar
Mehmet Ali'ye de kar olan Ponsonby, Sultan'n gszln, nazrlarnn yetersizliini ve Rusya'nn maksatlarn bilmesine ramen
Mahmud'un saldrgan isteklerine engel olmad 143 Fransz Amiral
Roussin, Sultan' vazgeirmeye alt. ayet bu ikisi sorunu engelleyebilmek iin ibirlii yapm olsalard, 1839 felaketi asla gerekleemeyecekti.
Sav~ Sultan ile Paa arasnda nihayet 1839 yl baharnda ortaya
kt. Metternich hemen Viyana'da gayriresmi bir konferansn gereklemesini nerirken, Fransa ve ngiltere Ruslarn stanbul'a mdahale
etmesini engellemek iin ibirliine gitti. ngiliz-Fransz ittifak karsnda belirli bir hareket iine girmekten korkan Avusturya'nn tereddtl politikas Rusya'y tamamen yalnz brakt. Mehmet'in 25 Haziran 1839 tarihinde Nizip'te kazand zafer
144
, donanmann skenderiye'de teslim edilmesi ve Sultan'n lm Trkiye iin tam bir malubiyet ifadesi oldu.
Palmerston 1839 ylnda, 1833 'deki gibi, sadece seyretmekle yetinmedi. Dileri Sekreteri hi vakit kaybetmeden Dou'da barn
temini iin Suriye'nin iadesinin art olduunu ilan etti. Bununla birlikte donanmann Boazlara geri dnmesi iin direktif de verdi
145
27
Haziran'da stanbul'daki yabanc eliler, Trkiye'nin bamszln
ve toprak btnln destekleyen ortak bir bildiri yaynladlar.
Fransa'nn Mehmet'e duyduu sempati o kadar glyd ki Suriye'nin iadesi konusunda Palmerston'la anlaamad. Kendisine mu-

141
Mehmet lmllk gstererek, Avrupa meselelerinde sz sahibi olaniann desteini
kazanmak istedi. Bunun iin atmaya konu olan blgeden ordulann geri ekmeyi
teklif etti ve Trklerin de ayn eyi yapmasn, aynca Msr'n ve istila ettii blgenin
byk bir blmnn babadan oula geen bir mlkiyet biiminde kendisine verilmesini art kotu. Bu Mehmet'in 1841 ylnda fiilen elde edecei eydi. 142
Bolsover, "Great Britain, Russia and Eastem Question", op.cit, s. 131. Rusya,
konferans fikrini kabul etmiti, nk Palmerston'la anlaarak onun Fransa ile ittifak
yapmasn nlemek istiyordu. ar, ngiltere ile savaa girmeden Hnkar iskelesi AntIamas'n koruyamayacan biliyordu, fakat bu anlama byle bir bedele demezdi.
Beli, op.cit, I. s. 298.
143
F. O. 195/159, Ponsonby-Palmerston, 149, 19 Haziran, 1839. kr. 107. dipnot, s. 160.
144
Trkiye'nin bu savataki durumu hakknda btn detaylar iin bkz. Moltke, op.cit,
6<1 s. 3 78-40 . 14
' Rodkey, op.cit., s. lll.
250 Palmerston ve Osmanl Reformu
halefet edenler arasndaki anlaamazl sezen ar, ngiliz Dileri
Bakan'nn tasansn desteklemek zere Brunnow'u Londra'ya gnderdi. 1833 Antiamas 'ndarevazgemek istediini ifade eden Nikola,
Palmerston'un Kar~deQjz'i_bir "mare clausum" (kapal deniz) olarak
kabul etmesini art kotu. Avusturya tarafndan desteklenen Palmerston bu teklifi kabul etmek istemiyordu
146

Ancak Dileri Bakan, ne kendi hkumeti ne de Fransz hkUmeti

tarafndan destekleniyordu. Kabinedeki meslektalann, Fransa olmadan harekete gemeye raz edemedi. Fransa hamisi olduu Mehmet
Ali'yi Sultan'a ynelik saldrlann bitirmesi iin zorlayabilirdi, ancak
bu konuda Fransa'nn ikna edilmesinin imkansz olduunu anlad.
Boazlarn kapatlmas meselesi hibir zaman bu kadar deiken bir
sorun haline gelmemiti. En sonunda, Palmerston hi istemedii halde
Suriye'nin paylalmasn teklif etmek zorunda kald. Avusturya bu neriyi desteklediyse de Fransa kar kt. Bunun zerine, Palmerston
Avustury8., Rusya ve Prnsya'nn ngiltere ile bir szleme imzalamasn
salad (15 Temmuz 1840), buna gre Msr ve Akka'nn ynetimi babadan ola geecek biimde mr boyu Mehmet Ali 'ye verilecek, ancak Suriye de Trkiye'ye iade edilecekti. Sultan sava halinde olmad
zaman, Boazlar kapal olacakt. Bu noktaya gelmek aslnda hi kolay
olmad; Palmerston bu szleme imzalanmaz ise Dou'daki kargaann
devam edeceini sylediinde, yani meslektalanna147
rktc seenei gsterdiinde, Rnkar iskelesi Antiamas'nn yinelenme ltimaline deinneye gerek kalmadan kabinesinin desteini elde etti. Boazlar Antiamas nihayet 13 Temmuz 1841 tarihinde imzaland 148
1838-1839 sava ve bunu takip eden kriz, genellikle Osmanl
Devleti'ndeki slahat hareketini yavalatan bir aksilik gibi dnlmt, IL Mahmud'un
149

Nizip felaketinden bir hafta sonra (29 Temmuz 1839) Trkiye'nin en kt dnemlerinden birini yaad srada
lmesi ise karmak duygulada karland. Bazlan iin bu srad
Sultan'n 150 lm bir felaketti, bazlar ise farkl nitelikler tayan
146
"1 839 ylnda Palmerston, tpk gerek bir Canning taraftan gibi davranarak, Rusya
ile ibirlii yapmak suretiyle 8 Haziran tarihli Rnkar iskelesi Anlamas sayesinde
Rusya'nn Trkiye'de kazand hareket zgrlnn Avrupa'daki ban tehdit etmesini nlemek istedi." R. L. Baker "Palmerston on the Treaty of Unkiar Skelessi,"
English Histarical Review, 43. Cilt, 1928,s.84
147
Bu kiilerden bazlar, Mehmet ile ittifak yaplmasn istiyordu.
148
Palmerston'un lke iinde ve dnda engellere kar kazand zaferler iin bkz.
Bell, op.cit., I, 14. Blr, Tem;erley, The Crimea, II. Kitap, 4. ve 5. blm.
149
Mahmud ldnde elli drt yandayd. Zamansz lmnde (akcier ve karacier
hastalklan yznden) kukusuz son yllarndaki baarszlklann ve alkol bamllnn etkisi bykt. "Sultan Mahmud'un yaam ona derin aclar yaatt. Onun hayatndaki en byk gaye halknn yeniden douunu gerekletirmekti, bu husustaki baanszlk onun lm demekti." Moltke, op. cit., s. 407.
150
Juchereau de Saint Denys, op.cit., 5, 204. Moltke'ye gre Mahmud ok farkl bir
hkmdar deildi, nk reformlannn baansz olduunu dnyordu. Moltke,
251 Frank Edgar Bailey
baka bir hkmdann ynetimiyle daha byk reformlarn gerekletirileceini umuyordu. Bu srada Londra'da grevii olan Sadrazam
Reid Paa'ya gre, kibirli, marur ve vg merakls Sultan'n lm
adeta gizli bir ltuf gibiydi, "Sultan Mahmud'un lm Bab- Ali ynetiminin asrlk hastalna are olarak grlebilir" diye yazd. Reid,
Mahmud 'un zaman zaman byk gayret ve aba gsterdiini inkar
etmese de kendi politikalarn kabul etmeyen kiilere sertlikle muamele etme alkanln tepkiyle karlyordu. Bu kiilerden biri de pek
ok kez kendisi olmutu. Mahmud'un slahatarn ise yalnzca "eski
istibdata yeni kstlamalar"151
getirme iddias olarak kabul etti. Reid,
Mahmud'un adaletli olmad iin byk bir hkmdar olamarln ve
1826'da Yenieri Oca'nn kaldnlmasndan sonra kendi vekilierinin
tavsiyelerine uymay reddetmesi yznden slahatn geciktiini yazd.
Reid 1839 ylnda mparatorluktaki genel honutsuzluu Sultan'n
"tahamml edilmez istibdatnn" bir sonucu olarak grd, zaten baka
trl bir aklama yapmas da beklenemezdi
152
.
Yine de Reid'in II. Mahmud hakkndaki fikirlerini ciddi bir biimde eletirmeden kabul etmemek gerekir, nk gayet iyi bilindii
gibi Bat Avrupa'ya yapt yolculuk ve buradaki almalan onu o
derece eitmitir ki hkmdannn istibdatn kabul etmesi mmkn
deildir. Reid'in fikirlerini Osmanl mparatorluu'nda nemli ahsi
menfaatleri olmayan dier adalannn dnceleri ile kyaslamak

gerekir. Mehmet Ali'nin olu brahim Paa, Sultan'n arkasnda bir

ey brakmamasndan en ok sorumlu olan kiiydi. Paa, Mahmud'un
baarsz olmasnn sebebi, babasnn aksine, "medeniyeti yanl telakki etmesi dir" diyordu
153
.
II. Mahmud bitmek bilmez bir gayretle alt, ancak her zaman
devlet ricalinin154
tesirinden uzak kalamad, stelik "ne ansszlklann
op.cit., Letter 66, s. 407-420. Aynca kr. E. Spencer, Travels in European Turkey in
1850, 2 Cilt, Londra, 1851, I, s. 260-261.
s Reid Paa'nn Hatrat, Ek III, s. 271.
52 lbid.
53 "Trkiye, ilerleme ve g1enme iin gerekli kaynaklan hiila kendi bnyesinde tama.lctadr, ancak bunlann iyi ynlendirilmesi gerekir. Biib- Ali medeniyeti yanl telakki etnitir; bir millete apolet ve dar pantolon giydirerek yenileme hizmetini balatamazsnz. Elbiselerden balamak yerine halkn zihniyetini aydnlatnalan gerekirdi;
kyafet hibir zaman topaJ birini salam bir adam yapmayacaktr. Bize bakn her trl
okula sahibiz, genlerimizi Avrupa'ya eitim iin gnderdik. Biz deTrk'z, ama bizim dncelerimizi ynlendirecek yetenekteki kiilerin fikirlerini kabul ettik. Halbuki
Biib- Ali kendisinin olmayan fikirleri dikkate almaz. Onlann adamlan ok iyi asker
olabilirler ama yneticileri ( .... ) ilerini idare edebilecek tek adamlan eski Sadrazain
Must~fa Reid Paa'yd ( .... ) Reid'in onlann elinde maruz kald muameleyi gryorsunuz ... " M. Alexander Pisani'nin 10 Mart 1833 tarihinde Ktahya'da brahim
Paa ile yapt mlakat raporu tezkeresi, F. O. 78/209, Canning-Palmerston, 12, 7
Mart 1832 iinde.
54 F. O. 781209, Canning-Palmerston, 12, 7 Mart 1832.
252 Palmerston ve Osmanl Reformu
ne de hkUmet adaletsizliklerinin deitirebildii" 155 bir kararlla sahipti, dolaysyla saltanat boyunca ok ey baaramam olmasna
ramen daha etkin bir devletin temellerini att 156 Yenieri Oca'nn
kaldrlmasnn ardndan belTHi bir program gelitirmi olsayd, Sultan'n reformlar ok dahrbaarl olacakt. 1839 ylnda, Marmont
yle yazyordu:
(Islahatlarn) n btn Avrupa'ya yaylmtr, Sultan'n yeni bir dzen kurduu ve Trkiye'de yeni bir uygarlk a at dnlmektedir, halbuki aslnda Yenieri Oca 'nn kaldrlmasndan ve yeni bir
askeri gcn oluturulmasndan baka bir ey gerekletirilmemitir.
Birincisi yararl ve nemli bir iti, dolaysyla Sultan byk bir vgy hak etmektedir. Ancak Y enierilerin yerini alan birliklerin kendilerinden bekleneni yapmalar mmkn deildir, nk bu siahatlar
nvaniarn ve kyafetlerin deimesi gibi sadece nemsiz konularda
gereklemitir. Bylece, sark yasaklanm, Reis Efendi ismini "Hariciye Nazr" olarak deitirmi, Sadrazarnn yetkisi snrlanm, baz
eyaletlerin kapsad alan deimi ve orduya alnan askerler paalarn
keyfi istei dorultusunda seilmitir ...
157
Mahmud'un saltanat boyunca Trkiye'de yaayan bir baka kii
ise yle yazyordu:
Mahmud'un saltanat sresince, eskiden saraya zg olan ihtiam ve

yaama biimi ortadan kalkmtr. Birka devlet dairesinde grlen tasarruf ve sadelik gerekten artcdr. Harcamalar eski masraflarn
bete birine drlmtr. Paalarn yaam ve lm yetkisi ortadan
ss Ubicini, Letters, II, 110.
s6
"Bir Trk mparatorluu mevcut olduu srece onun eseri yaayacak ve yaamaya
devam edecektir. Yaptklan unutulamaz, aksine cesur atlmlan ve baarlan gelecek nesillerin varl iin bir ldr ve bu l onun baanlanyla hatrlanmasn salayacaktr."
Ross, op. cit., II, s. 301. Robert Koleji'nin kurucusu ve misyoner Cyns Hamlin, 1 Kasm
1 839 tarihinde zlerek yle yazd; "Mahmud slahatlarndan hibirini gelitirememitir,
yle ki bu slahatiann tamamlanmas ve muhafaza edilmesi iin hiila onun bireysel ve cesaretli gayretine ihtiya vardr". Missionary Herald, 36. Cilt, 1840, s. 173.
s? Marmont, op. cit., s. 91. Aa yukar ayn dnemde (1833), kesinlikle bir II.
Mahmud hayran olan David Urquart yle diyordu: " .... Yenierilerin imha edilmesi
halkn zerinde bir imek etkisi yaratt. Sultanlan alan bir melek gibi ortaya kt;
onda en olaanst gzel talih, arelerin azami bolluuyla, amaz kararllk ve hunhar
mizala birlemi gibiydi; yle ki ancak onunki gibi bir kiilik terre darbe indirebilirdi. Lakin zalim bir cellat, bir kyl kulbesine onun durumunu incelemek, kulbenin
tamiri iin imkanlar aratrmak, okullar ve kiliseler kurmay taahht etnek (ya da en
azndan byle yapt yazld) iin girerken grldnde, Rumiann ve Hristiyan halkn lgnca sevgisine mazhar olmas alacak bir ey deil midir? Ya da Trklerin gururunu adamakll kran tedbirler ald iin, gayrimslim halkn gvenini ve sadakatini
elde etmesi, daha da nemlisi bu yzden Trk ya da Avrupal inat yarglar tarafndan alklanmas ilgin deil midir? Mahmud, IV. Mehmet'den beri btn Sultaniann
balca maksad olan eyi gerekletirmitir; Yenieri Oca'nn kaldrlmas, derebeylerin yok edilmesi, fetledildii gnlerde bile Bab- Ali'nin egemenliini reddetini
olan Arnavutluk'un ba edirilmesini". Urquart, Turkey and !ts Resources, s. 115.
253 Frank Edgar Bailey
kalkmtr. Hristiyanlar daha nce kendilerini skntya sokan klfetlerden ve yasaklardan kurtulmutur. Yunanistan, Arnavutluk, Eflak,
Bodan ve Srbistan'dan gelen katklarn tamamen kaybedilmesine,
Msr, Suriye, Erzurum ve Kars'tan (bu blgelerin tamam hemen hemen imparatorluun yarsn oluturuyordu) yllarca bir eyin gelmemesine ramen, devlet hazinesi hala yeni tekilatn gerektirdii masraflar kartayabilecek durumdadr. Siyas sulular ve isyanclar sadece affeditnemi ayn zamanda, siyasi durumlar lsnde himaye
altna alnmtr. stanbul'daki hapishaneler botur. Topkap Saray'nn kaplarnda asl duran ba gremezsiniz. Birok akademi
Sultan tarafndan kurulmu ve masraflar karlanmtr. Bu kurulularda u an yedi bin gen eitim grmektedir. Bu eitim, yksek bilim
dallarn kapsama iddiasnda bulunmadan, genleri toplumun faydal
ve saygdeer yeleri haline getirmek, onlar ehliyetli devlet grevlileri yapmak iin fevkalade iyi tasarlanmtr. Baz blmlerde, genlerin tm el sanatlar renmektedir, bylece bo zamanlarn dotdurmakta ve alarak elde ettikleri kar kendi durumlarn iyiletirmek
iin kullanmaktadrlar. Bunlar deimeyecek gereklerdir, Avrupa'da
bilinmemesi Avrupallarn bunlar renme zahmetine katianmayacak
olmas yzndendir
158

Bunlar o dnemi yaam kiilerin grleridir. Tarihiler II.

Mahmud'a kar biraz daha naziktir. Onun saltanat yllarn bir yzyln kazandrd bak asyla deerlendiren gnmz aratrmaclan,
bilhassa eitimli Trkler arasnda slahatn mmkn olduuna dair fkrin olumasn, 19. yzyl'daki dier sultanlar iinde en ok Mahmud'un saladn ve sonraki gelimelerde bu yeni ruh durumunun
etkili olduunu genellikle kabul etmektedirler. Yenieri Oca 'nn
kaldnlmas, yeni bir ordunun kurulmas ve ferdi hakiann geniletilmesi gerekten nemli icraatlard. Yollarn geniletilmesi, posta hizmeti ve hazinenin zenginletirilmesi daha modem bir devlet ynnde
atlm admlard. Ne var ki, daha uzun yaam olsayd, ykmay rendii kadar ina etmeyi de renmi olacakt. Bu gn herkes kabul
etmektedir ki yapc reformlann mmkn olmas iin "merkezi otoritenin muktedirliine engel olan imparatorluk iindeki eitli g158
Ross. op. cit., s. 223. "Trkiye, her yerde byk skntlarla karlarran yenileme
hareketine itirak etmektedir. Maceral bir gidie kendini kaptrm deildir, aksine
kendini tartmakta ve kuvvetlerini denemektedir, iyice dnerek maksadin ne olmas
gerektiine karar verdiinde ve bu kuvvetlerle nereye varacan kefettiinde bunlan
byk bir gayretle kullanacaktr. Msaade edin Avrupa'nn tatl zehirlerinden kendini
saknsn. zin verin de eski kurunianna ve halknn ahlaki yapsna bir kez dia gvensin, topluma eski diriliini ve etkinliini kazandrsn, toplumun ayaklan altnda duran zenginlie zgrce sahip kmasn salasn. ok yaknda hakkndaki kehanetlerin
aksine, ihtiam ve gce tekrar sahip olduunu grecektir. Bylece mparatorluu 'nun
paylalmas sorunu ortadan kalkacak, bunun yerine onun yaptklannn taklit edilmesi
ve dostluunun kazanlmas mesele olacaktr." Ibid., s. 130.
254 Palmerston ve Osmanl Reformu
leri .... "
159
ortadan kaldrmak artt ve bu II. Mahmud tarafndan
gerekletirildi.
Ancak ne Mahmud sade~kcyd ne de onun slahatlar yalnzca
devletteki en kt _ suisjim_!!lleri ortadan kaldrmt. Dier taraftan,
Mahmud'un baz slahatlar olduka yetersiz olsa da Glhane Hatt-
erifinin vaatlerini nceden duyuruyordu. Bunun iki arpc rnei
vardr; tebasnn can gvenliini temin etmeyi arzu etmesi, mtesellimlerin, aa ve paalarn, kadnn ya da herhangi bir hakimin
onayn almadan160
yetkilei altndaki halk cezalandrmalarna engel
olma isteini daha da kuwetlendirdi. Ayrca malkln edilen kiilerin
mallarn msadere etmeyi reddetmesi, Sultan'n can ve nal gvenliini ayn lde nerusediini ifade ediyordu161 . Mahmud hibir zaman bu dncelerini, Abdlmecit'in 3 Kasm 1839 tarihinde yapt
gibi yksek sesle ifade etmemise de ahsen yaptklan aklndan geenleri yeterince ortaya koymutur. Orduda ve kurduu askeri okullarda162 Franszca~ geerli hale getirmesi 1836 ylnda iki Divan
yesinin nvann 63
deitirmesi, kk deiiklikler olsa da devlete
batl bir nitelik kazandrmak istediini ifade ediyordu.
Temperley'e gre, Mahmud baarlarn "kendi gc ve gayreti"

ile gerekletirmi "hakiki bir slahat hkmdard"164 . ok az kii

Mahmud'un byk sultanlardan biri olduunu kabul etmektedir,
nk Mahmud'un slahatlar olduka "kt tasarlanm ve birbiriyle
tutarl omayan" slahatlard 165 . Yine de " ... zaman zaman ortaya kan
iddetli fkesi bir tarafa, ( ... )saray mensuplarnn pervasz rahatln
kmseyen, ( ... )adaletli bir kiiydi, ( ... )miras ald istibdatn
omuzuna ykledii ar klfeti allmam bir gayretle tad"166
.
Yunanistan, Suriye ve Msr'n kayb nedeniyle istibdat alan daralm
olsa da miras ald istibdat ynetimini kuwetlendirmi olduundan
phe yoktur ve bunu byk engellere
167, yani asi paalara, isyanc
halka, muhafazakar Trklere ve zellikle komu devletlerin agzll ve brsna ramen yapmtr. 19. yzylda Mahmud'dan nce
159
Cambridge Modern History, X, s. 548.
160
Walsh, op. cit. , II. S. 307.
161
Ibid., s. 308; Ubicini, Letters, I, 129n;
162
Missionary Herald, 33. Cilt, 1837, s. 403.
163
Kahya Bey' e bundan sonra DahiliyeNazn denildi, Reis Efendi ise HariciyeNazn
oldu. A.B.C.F.M., Report, 1837, s. 50.
164
Temperley, "British Policy", op.cit., s. 158; Aynca kr. A. V. La Jonquiere, Histoire
de l'Empire Otoman depuis des originesjusqu 'au traite de Berlin, Paris, 1881, II. 429.
165
F. Schevill, History of Balkan Peninsula, New York, 1933, s. 348.
166
Ibid., s. 345. Mahmud aslnda pahal stiller ya da sahte tavrlada ilgilenmeyen bir
askerdi.
167
Ubicini, Mahmud'un yenmek zorunda kald engellerin daha yksek olduunu,
dolaysyla onun Rusya'nn I. Petro'sundan daha byk olduunu savundu. Ubicini,
Letters, s. 8-9.
255 Frank Edgar Bailey
hibir Sultan meseleyi bu kadar gayretle ele alp stne gitmedi, bu
adan II. Mahmud gerek bir slahat ve b~k bir sultand 168 Osmanl mparatorluu'nun bu byk Petro'su1 9
yaklak 40 yl sonra
gelecek gerek Tanzimat' hazrlad. Petro'nun bir yzyl nceki baanlan da ayn ekilde II. Katherina'nn zaferlerini mmkn klmt.
Sonu olarak, Palmerston'un politikasnn Haziran 1839 tarihine
kadar Trkiye ve Tanzimat zerinde yaratt asl etki hakknda ne
sylenebilir? Palmerston'un "ngiltere'nin belirledii artlara uygun"
olmadka son derece snrl ve savunma maksatl bir ittifaka dahi
kar kmas, ayrca "slahatlann hazrlanmas srasnda tavsiyelerde
bulunarak, ( ... ) bylece Trklerin kendi kendilerine yardm etmelerini

salamay" nermesi, meselenin esasna belki de ok uygun olmayabilir. Bir yazar, onun pofitikasn "uza /liremeyen" ve "daima mspet" olmayan bir politika diye adlandnr17 Palmerston'unki gibi incelikti bir politikadan bahsederken bu tip genellemeler yapmaktan kanmak gerekir. Palmerston'un baansn tam olarak deerlendirmek
iin yaplacak tek ey, Trkiye'nin 1839 ylndaki durumunu
Palmerston'un be yl nce mit ettikleriyle karlatrmaktr. Daha
nce belirtildii gibi, 1833 krizinden sonra Palmerston, hem Ruslarn
Trklerle ilgili meseldere yeniden mdahale etmesini nlemeye hem
de eer mmkn olabilir ise, Ruslarn RnkaT iskelesi Antiamas sayesinde ele geirdikleri hakimiyeti ortadan kaldrmaya alt. Bunun
gereklemesi iin Yakndou'da barn muhafaza edilmesi ve ngiliz
itibarnn arttnlmas artt. Bu adan bakldnda, Palmerston'un politikasnn baarl olduuna hkmedilmelidir. Mahmud ile Mehmet Ali
arasnda kanlmaz savan 1839 ylna kadar ertelenmi olmas, daha
ok Palmerston'un abalar ve ngiltere'nin Sultan', St. Petersburg'dan
ziyade Londra 'ya yneiten dostane tutumu sayesinde olmutur1 71

Dier taraftan, Palmerston'un Trkiye'yi yeniden canlandrmak

iin hazrlad planlar Sultan tarafndan tam olarak onaylanmad ve
bu yzden baarl olamad. ngiltere her ekilde (balayc bir ngilizTrk antiamas yapmak haricinde) yardma hazr olduunu ortaya
koymu olsa da 1830'lu yllarda yaplan stahatlar kesinlikle Mahmud'un slahatlanyd. Sonraki iki yl zarfnda, Palmerston nihayet
Rusya'nn Trkiye'deki etkisini krmay baard ve bylece Trkiye'nin bamsz bir devlet olarak devamn salad. Bu durum n168
"Mahmud yaad sre boyunca, 'Sultan en iyi reformcudur' dncesinin en iyi
kantyd." Temperley, "British Policy", op.cit., s. 159.
169
Walsh'a gre Mahmud Byk Petro'dan daha bykt, nk (1826'dan sonra) sadece tebaasn deil, kendi kendini de itaat ettirmiti. Walsh, op.cit., II. 319.
170
Puryear, International Economics, s.I02, 12.
171
Mr. Puryear bile 1838 ylnn "( ... ) nceki be yldan btnyle farkl olarak ( ... )
ngilizlerin stanbul'daki hakimiyet yllanndan biri" olduunu kabul eder. Puryear,
International Economics, s. 71.
256 Palmerston ve Osmanl Reformu
giltere'yi Bab- Ali nezdinde ilk sraya karnakla kalmad, ayn zamanda daha kapsaml slahatlarn yaplmasn da yol at 172

Palmerston'un politikasm 1839-1841--yllar arasnda ulat baar, dorudan doruyl!_ ~eki be ylda yaptklar ile balantldr.
Lord Palmerston, 1834 ve 1839 yllar arasnda, Trkiye'nin varln
srdrmesinin ngiltere'nin gelecei iin ne kadar nemli olduunu
rendi 173 Ayn yllarda, Bab- Ali ngiltere'nin gcn ve Osmanl
Devleti'nin birliini muhafaza etmek istediini fark etmiti 174 yleyse bu dnem, Osmanl mparatorluu'nun birliinin ngiliz d politikasnda belirgin bir unsur haline geldii dnerndi

175
Bundan sonra
Trkiye ngiltere'nin muhafaza etmeye alt g dengesinde
nemli bir faktr oldu. ok az kiinin inkar edecei gibi, Lord
Palmerston 'un en kalc baars buydu, fakat baka baarlan da vard.
Dileri Bakan'nn 1839 Glhane Hatt- erifi'nin zerinde etkisini
ayr bir blmde incelemek gerekir
176

172
Bu muhakkak ki Dileri Sekreteri'nin amalarndan biriydi, nk Palmerston
Trk Devleti'nin "yorgun bir beden", "l bir gvde" olduuna inanmad. Eer Trkiye "on yllk bir ban" elde edebiimi olsayd, "kukusuz yeniden gl bir devlet
olmamas iin ortada baka bir sebep kalmayacakt,( ... )". Bulwer, op.cit., II. 298-299.
173
Puryear, International Economics, s. 1.
174
Baker, op.cit., s. 84.
175
Temperley, "British Policy", op.cit., s. 56. 176
"Palmerston, Rus k~rt Urquart'n sylediklerine cevap vermek iin, Mart 848
tarihinde yapt ksa fa)<at anlaml konumada; bann en byk gvencesinin kalc
bir g dengesi kurmak, baka'bir deyile, herhangi bir devletin dnya hakimiyetini ele
geirecek duruma gelmesini engellemek olduunu syledi. O zaman en ok Rusya ve
Fransa'nn hrslan onu endielendiriyordu. Dolaysyla Rus saldrganlna engel
olunmas iin kuzeyde Danimarka ve Almanya'nn, daha da nemlisi gneyde Avusturya ve Trk imparatorluklannn gl olmasnn gerektiini ve bu devletlerle uzlamaya varlmasn_ doru olacan dnyordu." Cambridge History of British
Fareing Policy, II, s. 336.
257 1839 GLHANE IlATT-I HMAYiJNU VE D
POLTKADAKi BOVUTLARI*
A. D. Noviev
eviren: Darhan Hdrali
1839 senesi Trkiye tarihi asndan 30 yldan fazla sren ve Tanzimat- Hayriye diye adlandnlan reformlarn balangc olmas hasebiyle ayr bir nem arz etmektedir. Bu reformlar devletin gelimesi
iin kanlmaz olup zorunlu ihtiyalardan domutu. Devletin ileri
grl elit tabakas, zellikle Bat'da bizzat bulunarak Avrupa devletlerinin iktisadi yaplanmalan ve medeni-kltrel hayatlann yakn.:
dan izleme frsatn bulan st brokratlar, Bat tarznda bir yaplanmaya gemek iin gerekli reformlar yaplmadan Trkiye'nin ilerlemesinin sz konusu olmayaca kanaatine vardlar. Bunlann iinde en
nde gelen isimlerden birisi olup Paris ve Londra bykelilikleri
yaptktan sonra ve 1837'de Hariciye nazrlna atanan Mustafa Reit
Paa reform hareketlerinin banda bulunuyordu. 1826 ylnda reformlan balatm olan Sultan II. Mahmud onu bizzat destekiemi ve
1838 senesinde kurulan zel komisyon Tanzimat Ferman zerine almaya balamt.
Yukanda gsterilen sebeplerden baka aynca 1839 senesinde vuku
bulan bir hadise de bunda olduka etkili olmu, d politika ve harici

olaylar Tanzimat Ferman'n adeta kanlmaz hale sokmutu. Zikredilen yln 24 Haziran'nda Trkiye, Msr valisi Mehmet Ali Paa
karsnda malubiyete urayarak byk bir darbe yemit ve devletin
bundan sonraki kaderi artk, bu sava durdurarak antlama artlarn
belirleyen ngiltere, Rusya, Fransa, Avusturya ve Prusya. Devletlerinin eline gemitir. Ad geen devletlerden Fransa, Mehmet Ali Paa'y aktan destekiemi ve Paa onlarn yardmyla iktisadi siyasi,
idari ve medeni reformlar gerekletirmiti. Devletin st tabakasnn
dmanca tavrlan~a nigmen ngiltere'de bile, Msr valisini reformcu
olarak tanyan ve destekleyen taraftarlan az deildi. te bu ortamda
Batl devletlerin sempatisini ve gvenini kazanmak ve bylece Meh' Tyurkologieskii sbornik ANSSSR, tnstitut V ast. zd. Nauka Moskova, 1972. s.
382-395. Bu makale ilmi Aratrmalar Dergisi say 5 (stanbul, l997)'den alnmtr.
259 A. D. Noviev
met Ali Paa'y gzden drebilmek iin Mustafa Reit Paa reformlarn zaruriyetini anlamt 1
O, Bab- Ali'nin de ayn Msr valisi gibi,
liberal ve ada bir rejim kurabileceini Avrupa'ya gstermek gerektii kanaatini tayordu2
Reform meselelerini Londra'da bulunduu sralarda Palmerston'la
mzakere eden M. Reit Paa, vatanna dnnce bunlarn tatbike koyulacana dair ona sz vermiti3 . HariciyeNazn olunca Padiah' reformlara ikna etmeye giriip hazrlklarn tamamlamaya balad. Nihayet muhafazakar rakiplerini de aarak, Padiah' a reformlarla ilgili
Hatt- erif ilan ettirdi. Bu tarihi olay 3 Kasm 1839 senesinde gerekleti. Ferman, okunduu yerden dolay Glhane Hatt- Hmaynu
olarak adlandrlmtr. Ferman'n okunnas esnasnda eitli misafir ve
davetliler arasnda yabanc devletlerin stanbul' daki sefirleri de bulunmakta idi. Bununla Padiah Trkiye'nin yeni reformlara adm attn
btn dnyaya, zellikle Avrupa'ya resmi olarak ilan etmi oldu.
Glhane Hatt- Hmaynu, btn tebaann din, mezhep ve rk gzetilmeksizin kanun nndeki eitliini salad. Hristiyan Avrupa'nn
dikkatini celbedebilmek iin, Mustafa Reid Paa zellikle bu konuya
ehemmiyet vermekteydi
4
Ferman Bat Avrupa devletlerince memnuniyetle karland5
. Proke-Osten'in ahsi gzlemlerine gre, Glhane Hatt- Hmaynu esas amacna ulamt. Reid Paa gz nnde
bulundurulacak ve gvenilecek d lkeleri ve ksmi olarak da imparatorluk ierisinde g kazanmaya balayan muhtar devletleri kabullenmiti6. ada olan, Rus elisi K. Bazili'nin kanaatince, Hatt- erifin ba mimar M. Reid Paa, yaplaca vaadedilen artlara kanun
nnde Hristiyan'n Mslman'la eit kabul edilecei maddesini eklemekle Avrupa kamuoyu ve brokrasisinin sempatisini kazanm ve
"ngiltere hkumetinin de zel sevgisine nail olmutu"7 .
Reform vaatleriyle uzaktan veya yakndan ilgilenen drt devletten
(ngiltere, Fransa, Rusya, Avustrya) sadece ikisi Glhane Hatt'n
olumlu karladlar.
1

G. Rozen, /storya Turtsii ot podbed reform v 1826 godu da Parijskoa traktata v

1856 godu Vdvuh, astgah Per s nem IL SPb, 1872, s. 16-1 7; Ed Engelhardt, La Turquie et le Tanzimat ou histoire des refo"rmes dans l 'Empire Ottoman depvis 1826
Jusqu 'i nas jours, c. I, Paris, 1882, s. 29; Prokesch -Osten, Mehmet Ali Vize- Knig
vonAegyptenAus meinem Tagebuche, 1826-1841, Viyana, 1877, s. 133.
2
B. Lewis, TheEmergenceofModem Turkey, Londra-NewYork-Toronto, 1966, s. 105.
3
Prokesch-Osten, a.g.e., s. 126.
4
R. Kaynar, Mustafa Reid Paa ve Tanzimat, Ankara, 1954, s. 99.
5
Ed Enge1hardt, La Turquie et le Tanzimat, s. 29; S. Bilse!, Tanzimatn Harici Siyaseti-Tanzimat, Ankara 1940, s. 2.
6
Prokesch-Osten, a.g.e., s. 128-129.
7
K. Bazi! i, Siriya i Palestina pod turelsim pravitel 'stuom v islorieskom i politieskom
otnoeniyah, M., 1962, s. 186.
260 1839 Glhane Hatt- Hmayunu ve D Politikadaki Boyutlan
ngiltere hkUmeti, ferman ncelikle kendi anti-Rus (Rus kart)
politikas asndan deerlendirdi.
Rusya'nn, Ortadou'daki menfaatlerine ters den ve ayrca kendisini Hindistan'a balayar-yollan tehdit eden hareketlerini dikkate
alan ngiltere hkmeti -reformlar sonucu Trkiye'nin yeniden g
kuvvet kazanmasn ve Ortadou' da Rus kart politika izlemesini
beklemekteydi. ngiltere, Hatt- Hmayn'un Mslmanlada gayrimslimlerin eitliini salamasyla, Rusya'nn dindalan ve rkdalan
Ortodoks Slavlan koruma bahanesiyle Trkiye'nin iilerine kanmasnn nihayet son bulacan ummaktayd. Bylece, onlarn hesaplarna gre Rusya'nn Ortadou'daki nfuzunun zayflamas, ngiltere'nin Trkiye'de etkili olmasna yol aacakt8 Palmerston'a gre, Glhane Hatt- Hmaynu'nda ilan edilen iyi niyetli aklamalar Osmanl
Devleti 'nin medeni Hristiyan devletler ailesine dahil olabilmesi iin
kafi idi
9
.
Fransa'daki egemen gruplar da Glhane Hatt sonucunda Rusya'nn Ortadou'da zayflayaca ve bunun da kendilerini mspet
gelimelere gtrecei kanaatini tamaktayd. Bu sebeple, bilhassa
Hatt- Hmay1n'un Mslmanlada gayrimslimlerin eitliini ilan
eden maddesini sevinle karladlar10 S. Tatiev bu durumu u satrlada nakl etmektedir: "ngiliz ve Fransz basn Glhane Hatt 'n bayram enliiyle karladlar ve onun mimar Mustafa Reid Paa 'y
gklere kartt. Bat basn Trkiye'nin yeniden douunu ittifakla
selamladlar ve byk liberal deimeler yolundaki gelecei hakknda
kehanette bulundular"
11

Glhane Hatt- Hmay1nu'nun yanklan konusunda G. Rozen ise

unlar yazmaktadr: Bu ferman, mimarn sadece yurtdnda deil,

ieride de hakl karmt. Kamuoyu u geree dikkat etmedi: "Gzel kanunlar kartmak kolaydr. Ama birka satrla, kkleini, devletin ve toplumun her ynne nfuz etmi olan bozuk idareyi, zayfl
ve her eit sama eilimleri deitirmek olduka zordur. Herkes iyi
niyeti, ta' iin banda kabul etmeye hazrd, tek szle herkes altn
dadan mitliydi. Liberal naznn (Mustafa Reid Paa) ve Sultan
Abdlmecid'in Avrupa basnnda, zellikle ngiltere'de ismi, Msr
Valisi Mehmet Ali Paa hakkndaki vglerle kyaslannaya
balad"12
8
T. nal, 1700'den I958'e Kadar Trk Siyasi Tarihi, 2. Bask. Ankara, 1958, s. 121;
T. Z. Tunaya, Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul, 1960,
s. 37.
9
S. Tatiev, Kneniayapolitika imparatora Nikolaya Pervoa SPb., 1887, s. 578.
10 ..
T. Una!, a.g.e., s. 37.
T. Tatiev, a.g.e., s. 578.
z G. Rozen, a.g.e., b IL s. 20.
261 A. D. Noviev
Bilhassa Fransz basn Glhane Hatt- Hmaynu'nu scak karlad ve Mustafa Reid Paa'y ven ifadeleri de esirgemedi. L 'Univers
gazetesi 26 Kasm 1939 saysnda Osmanl teb'as saylan btn
Mslman halkiara vaat edilen bir takm siyasi haklar yerine getirildii takdirde, kanlmaz bir takm nemli deiikliklere yol aacan
ve Trkiye'yi ada medeniyete tayacak olan kuruniann temelini
oluturacan, bu byk iin Reid Paa'nn hayrl faaliyetlerinin ve
aydnlatc dncelerinin semeresi olacan yazd13
Dier bir Fransz gazetesi, La Presse, Glhane Hatt- Hma-
ynu'nu gerek orijinal anayasa olarak nitelendirmekte ve yle devam etmektedir: "Bu, eksikliklerden annm bir ada anayasa deildir. Bununla beraber, iyi hazrlanm ve Osmanl mparatorluu'nu
uygulamalardan kurtaracak kanunlara sahip olmasyla deerlidir. Bu
hareketin dier Dou halkianna da tesirini gsterecei phesizdir" 14
La Siecle gazetesi ise 9 Kasm 1939 saysnda Glhane Ferman'nn ilan trenini genie haber vererek metoini yalnlad ve onu
"itimai ve idari sistemde inklap" olarak deerlendirdi 1
Le National gazetesi de ferman sadece i deil, d politika asndan da deerlendirirken onu "anayasal hareket", "Trkiye'nin siyasi
ve itimai ilerlemesinin teminat", "A vrupai tarzdaki inklap" olarak
nitelendirmekteydi. Gazetenin kanaatine gre, fermann nemi Trkiye'de Mehmet Ali Paa'y endielendirecek yeniliklere, inklaplara
nclk etmesinden ileri gelmektedir
16

Glhane Hatt 'n, kansz ve byk bir inklap olarak nitelendiren

Le Temps "Sultan Mslmaniann siyasi ve sosyal rejimlerini Batl
devletlerin dayand temel ilkelere ykseltti.", diye yazd. Hatta Glhane Ferman'nn Trkiye'nin byk Avrupa ailesine dahil olmasn-

daki nemi
17
hakkndaki dncelerini beyan etmekten de kendisini
alkoyamad.
Aynca, Fransz basnnda Glhane Ferman'nn nsan Haklan Beyannamesi'nin bir benzeri olduu ve iki byk ilkeye, yani eitlik ve
adalet ilkesine dayandn ileri sren fikirler de yer almakta idi
18

ngiliz basn ise deerlendirmelerinde biraz daha ciddi idi.

Fakat bir takm gazeteler ferman yine olumlu ve byk bir olay
olarak deerlendirdi. The Times "Sultan hazretleri kendi devletini yeniden kurdu. Osmanl Devleti tarafndan bugne kadar bilinmeyen bir
13
S. E. Siyavugil, Tanzimat'n Fransz Efkr- Umumiyesinde Uyandrd Akisler,
Tanzimat Kll., istanbul, 1940, s. 4.
14
a.g.e., s. 4.
15
a.g.e., s. 4-5.
16
a.g.e., s. 6.
17
a.y.
18
a.g.e., s. 7.
262 1839 Glhane Hatt- Hmay(mu ve D Politikadaki Boyutlan
sistem oluturdu. Eer o bu yoldan giderse bu ok gzel olacak. Bunun byle olacan mit etmekteyiz."
19
diye yazd.
Avusturya'da ise egelllsn gruplar G!hane Hatt'ni zahirde alkiyar gzkse!er bile esasnda onun ilerici temel ilkelerini tenkit etmekte, knamakta:ydlar. Mettemich, 3 Aralk 1839 tarihinde stanbul'daki Avusturya sefri Sturmer'e u yazy gndermiti: "Sultan, yaknlarda bir merasirnde zahiri dnenler iin anayasa hkmnde olan,
ancak ii derinlemesine ve daha pratik dnen kiiler iin temel ilkeler beyannamesi deerinde olan ferman ilan etmi ... " Anayasalar
olumsuz olarak adlandran (onun kanaatince Anayasalar bu 50 sene
zarfnda, 1789 Fransz ihtilali'nde Avrupa'ya ok belalar getirmitir.)
Mettemich yle devam ediyor: "Abdlmecid'in yapmak istedii ve
yapt iler olduka doru ve dahiyanedir. O kendi idari temellerine
hizmet edecek ilkeleri ilan etti. Bu ilkeler btn devletlerin en byk
kanunlar olan dini kanunlara dayanmaktadr". Mettemich, Sturmer'e
Avusturya Saray adna Sultan'n son ferman hakkndaki olumlu duygularn dile getirerek bunlar divana iletmesini tavsiye ederken, sadece Trk gerici ve muhafazakarlara kar lml olmasn da tlyor
ve yle diyordu: "Reit Paa'yla aramzdaki kkl dostlua dayanarak ve ona sadece hayr dualarda bulunarak biz Sultann taht iin
olumlu ve faydal olan her eyi -onun devletinin gelimesi ve glen-

mesiyle ilgili grdmz her eyi-alklamaya hazrz."20

.
Bunu takiben Mettemich, Avusturya Prensi Glhane Hatt 'nn btn ilerici ilkelerini reddettiinden Sturmer'e Osmanl Devleti'nin yeniden rgtlenmesi ve yaplanmas konusundaki kendi fikirlerini teferruatl anlatt.
Mettemich Glhane Ferman 'nn Padiah'n, tahtn salamlatrmak iin ilan edildiini izah etmek iin byk gayret sarf etti. Padiah'a ve Reid Paa'ya Avrupa medeniyetinden Trk devlet messeselerinin yapsyla uyumayan yenilikler getiren kararlarn alnmamas
konusunda srarl tavsiyelerde bulundu. Bunun sonucu hep kt olmutur. Bu sebeple Mettemich, II. Mahmud'u tenkitle anmaktadr.
19
a.g.e., s. 2.
20
Memoires, documents et ecrits divers laisses par le Prince de Metternich, Chancelier de Cour et d'Btat Publie's par son fils le Prince Richard de Metternich ...
Deuxieme partie. L 'Ere de paix, (1816-1848), L. VI, Paris, 1883 (dalee-Mettemich,
Memoires) s. 378-379~ Nemetskoe izd: Aus Mettemich's nachgelassenen Papieren.
Nerowsgegeben von dem Sohne des Staatskanzlers Frsten Richard Mettemich
Winneburg ... Bd., 6. Wien, 1883 (dalee-Mettemich, Papieren). Almanca basmnda
dkmann aslnda Mettemich'in Sturmer'e yazd mektubun Franszeast da bulunmaktadr. Mektubun Trkesi iin bk. Hfz Timur, Trkiye 'de Abdlmecid'in slahat
haklanda Metternich 'den stanbul'da Baran von Sturmer 'e sb., Sb. Tanzimat, stanbul, 1940.
263 A. D. Noviev
Onun kanaatine gre, IL Mahmud'un en byk hatas daha ok ekle
taklp kalmas, iin asln nemsememesidir
1

Mettemich, Osmanl Devleti'nin esasnn slami anlayla kurulduunu gstermektedir. Osmanl Devleti hayatta kalabilmek ve geliebilmek iin iyilemenin arelerini kendi varlnn ekirdei olan i
ynetirnde aramal ve ondan sonra slami yapsn koruyup uygun bulduu ve faydal grd yabanc unsurlada birletirmelidir. Birletirme veya uyuma meselesinde ise, Divan ok ince ve dikkatli aratrma yaparak onlarn kendi ilkeleriyle badap badamadna karar
vermelidir.
Mettemich Reid Paa'y, Avrupal uzmanlar Osmanl lkelerine
davet etmekten sakndrmaktadr. Onun kanaatince, yeni ordunun eitimi iin yabanc askeri lkesine davet eden II. Mahmud hata yapmtr. Neticede, devlet az veya ok Avrupai tarzda giyinmi asker ve subaya sahiptir. Ancak o eski Trk ordusunu datnakla yenisini tekrar
kurarnad ve o, ondan byk bir orduya sahip olamad22 .
O srarla Trkiye'nin kendi benliine ve kltrne sadk kalmasn
tavsiye etmektedir. Reit Paa'ya da devlet eer gl olmak istiyorsa
ncelikle kendi deerlerine sahip olmasnn art olduunu belirtmekteydi. Mettemich, srarla "Mslman kaln" diye tekrarlamaktayd.
Tavsiyelerini, yle srdrmtr: "En iyi messesenin ve en iyi
hkmetin ls lkenin gelenek, grenek, hukuk ve maddi manevi

deerleriyle uyumasdr ki hayata tatbik edilebilsin"

23
.
Mettemich'in ifadelerinden de anlalyor ki Avusturya'daki egemen gruplar Glhane Ferman'na ve burada yer alan refonrllara olumsuz bakmaktaydlar. Evet, o zaman Avusturya'y yneten muhafazakar asil gruplardan baka trl cevap beklemekte biraz zor olurdu
24
.
2 Bu Metternich'in Il. Mahmud'un reformlanna kar ilk tenkidi deildir. Paris'teki
Avusturya Sefiri Apponi'ye 3 Temmuz 1839 tarihinde, Glhane Hatt'ndan 4 ay nce
yazd mektupla, hiilihazrdaki Osmanl Devleti'nin kt durumunun nceki reformlar
sonucunda olutuunu ifade etmitir. "Eski sistem dald, yenisi ise aldatmacadan ibaret. Hibir zaman paralanmamas gereken eyin yerini boluk ald". Metternich, II.
Mahmud'un ida yapnn Avrupa! tarzda yeniden rgtlenmesini salamaya almasn knamaktadr. (Metternich Memoires, s. 370; Metternich, Papieren, s. 350).
22
Herhalde, Metternich burada 1826 Yenieri'nin ortadan kaldnlmasn kastetmektedir. Ancak burada tarihi bir gerei dikkate almamaktadr: Yenieri ordusu
kendi aske yeteneklerini oktan kaybetmitir. Feodal spahiler de kendi nemini yitirmilerdi ki II. Mahmud bunu dzeltmeye gitti. Daha detayl bilgi ve IL Mahmud'un
reformlan iin baknz. G. Rozen, a.g.e., II, Novoevremya b. 1 L., 1968, s. 134-150
ve 216-274.
23
Metternich, Memoires, s. 379-385.
24
Hatta Avusturya ansiklopedilerinde bile Meternich kendi d politikasn kutsal ittifaka dayandran, tutucu ve gerici olarak tasvir edilmektedir. Ayn zamanda Yunanliann kurtulu savana kar kmtr ve Avusturya'nn paralanmasna sebep olmutur,
i politikada Metternich demokrasinin, liberalizmin ve btn milli hareketlerin amansz dman olmutur. ( Osterreich Lexicon, Bd 2, Viyana, 1966, s. 758).
264 1839 Glhane Hatt- Hm{yUnu ve D Politikadaki Boyutlan
Mettemich, bu fermanda Sultan'n yetkilerini snrlayc ve (onun iin,
kutsal ittifakn kuruculanndan biri olarak, bu olay son derece rahatsz
edici idi) Trk derebeylerinin (feodal) haklann zedeleyici kararlan
grd ve benzer grup~rl~kendisi de Avusturya'da ayn durumla karlaaca endiesini tayordu25

Rusya'nn elit ve egemen gruplan ise ferman olumsuz karladlar,

hatta olay bir komedi olarak niteleridirdiler. G. Rozen, "stanbul'daki
btn sefrler arasnda sadece Butenov bu komedi yi 'tasvip etmedi."'
di ye kaydetmektedir
26
.
ar'n elisi ok gizli bir ekilde hazrlanm olan ferman elde etmek istiyordu. Butenov, Mustafa Reid Paa'nn hareketlerini izlemeye, gzetmeye hususi bir zen gstermekteydi. Sefr, btn bunlan
Nesselrod'a anlatrken; eer Reid Paa'nn bu hareketini nceden
kestirebileydim, o zaman belki onu olaya harici bir boyut kazandran
yabanc sefrleri trene davet etmekten vazgeirme konusunda ikna

edebilirdim, diye yazyor. Elilerin trende hazr bulunmalan,

Butenov'un ifadesine gre, Glhane Hatt'na uluslararas nitelik kazandrd27. Demek ki, Butenov ferman treninin hazrlklann daha nceden renebilseydi Mustafa Reid Paa'nn yapmak istedii ve baard olayn d politikaya yansmasn nlemeye alacakt.
Beyrut'taki Rus konsolosu, ar I. Nikola'nn sadk hizmetisi K.
Bazili, Glhane Ferman'na her eyden nce yksek hakimiyetin snrlandnlmas nazanyla bakt. Bunda da o, Mustafa Reid Paa'y
sulu bulmaktayd. K. Bazili'nin yazdna gre, onun telkiniyle ve
Sultan Mahmud \m kurduu sistemi yeni ve baanl bir ekilde gelitirme bahanesiyle nazrlann (bakanlann) yksek nfuzuyla hakimiyeti
Glhane Hatt- Hmaynu diye adlandran anayasal parodiyle
snrlandrma y baardlar ... "
28
.
Bazili'nin kanaatine gre, bu ferman Sultan Abdlmecid'in sadece
kendi kar ve menfaatlerini dnen nazrlan tarafndan hazrlamtr.
Zira onlar, sadece kendi karlann dnmekte ve snrsz zenginliklerinin emniyetini agzllkle ve hrsla savunmaktaydlar. Bunun
iin de devletin tek iyilik kayna ve birletiricisi olan hkmetin ve
25
Padiah ikna etmeye alan Mettemich, ona baanlannn smn kendine ait
politikalarda aramas gerektiini sylyordu: Biz zamann balad btn iyilikleri
almaya ve benimsemeye altk, bunun yansra kendi grlerimize uymayan eylerden de uzak kalmay 'ihmal etmedik. Neticede, Avusturya dier Avrupa devletlerinin
denedii deiiklik ve yeniliklerden uzak kalmay tercih etti. (Mettemich, Memoires, t.
IV, s. 385). Bilindii gibi, tarih bu hilekar tutucu prensi acmasz cezaya arptrd.
1848 Mart aynda Avusturya'da ihtiliH koptu ve Mettemich ngiltere'ye kaarak hayatn zor kurtard. 26
G. Rozen, a.g.e., t. II, s. 20, "Komedi" kelimesini Rozen trnak iinde vermi olup,
bu tabir tamamiyle Butenov'a aittir.
27
AVPR, 1839, MD, fond, Kanselyarya, d 47, N. 304.
28
K. Bazi! i, a.g.e., s. 181.
265 A. D. Noviev
hkmdann zayf olmasn istemekteydiler. Glhane Ferman yamal
boha gibi grnyordu. Bu da hkmetin, dolaysyla onun yksek
hkmdannn zayfln apak ve bilinli olarak da yanstmaktayd29. Glhane Hatt'na kar oluan Rus kamuoyunun olumsuz
tepkisinin baka bir nedeni de fennann Osmanl Devleti zerinde ngiltere ve Fransa etkisinin artmasna ve Rusya etkisinin azalmasna
yol aaca dncesi idi.
Tarihi S. Tatiev sonralan fennandaki mslmanlada gayrimslimler arasndaki eitlik maddesinin Sultana, Londra ve Viyana tarafndan yazdrldn yazd30. Baka bir deerli Rus d politikas tarihisi S. Jiarev, bu konuya daha belirgin yaklamlarda bulundu. Onun
kaydettiine gre, Avrupa hariciyesi Rusya 'nn dou hristiyanlan
zerindeki himaye haklarn "azaltarak" Balkan halklarnn iinde bulunduklar ar artlardan Rusya'nn deil, "Avrupal devletlerin ve

Sultann kendi craatlar sonucu kurtulacaklarna dair imaj oluturmaya alyorlard". Bunun bir gstergesi ve teminat olarak da
Londra ve Viyana daha 1839 sonlarna doru dou Hristiyanlannn
hamisi olarak Trk hkUmetine Glhane'de Hatt- Hmayunu ilan ettirdi. Trk hkmeti Londra ve Viyana'nn da etkisiyle craatta deil,
szde bile olsa Hristiyan eyaJetlerinde artarda esasl reformlar yapacan vaat ederek taihte ilk defa Osmanl tebaasndaki vatandalarn
her sahada eitliini ilan etmi oldu31

ngiltere ve Fransa kamuoyunun ve idarelerinin olumlu karladklar Glhane Ferman'ndaki reformlar, egemen gruplan mutlakyeti asilzadelerden oluan Avusturya ile kyl ve byk toprak sahiplerinden oluan Rusya'nn olumsuz karlamalar gayet tabii idi.
Bununla birlikte, ngiltere ve Fransa'nn tutumunun her eyden
nce bu devletlerdeki hakim elit tabakann tamamen menfaate dayal
siyasi ve iktisadi emellerinden ileri gelmekte olduunu belirtelim.
Yine, ngiltere'nin bu meselelerle megul olan egemen gruplan kendi
anda Yakn ve Ortadou'nun tartmasz en byk refonncusu olan
Mehmet Ali Paa'nn amansz dman idiler. ngiltere ve Fransa, temeli Glhane Hatt- Hmayunu'na dayanan reformlarn semeresini
vaktiyle Trkiye'den daha ok grd. ada Trk tarihi profesr T.
Z. Tunaya, Trk refonnlaryla ilgili Batl devletlerin siyasi tutumlarn yazarken, "Batl byk devletler Osmanl zerine stnlk kaza29
K. Bazili a.g.e., s. 184. Trkiye'nin durumunu iyi bilen, tecrbeli ve olayiann canl
ahidi byle bir kiinin Glhane Hatt 'n byle nitelendirmesi, dorusu hayret verici dir.
Tabii, o byle bir kanaate fermann saltanat snrlandrmasyla varmtr. Zira fermana
olduka kar kan ve hibir eyle snrlandnlmayacak mutlak saltanat savunmaktayd. nk dayana kendi hkmdan I. Nikola olan kutsal ittifakn doktrini de
byle idi.
30
S. Tatiev, a.g.e., s. 577.
31
S. Jiarev, Russkaya politikaya v. Vostonom voprose, t. Il, M 1896, s. 3.
266 1839 Glhane Hatt- Hm.-yUnu ve D Politikadald Boyutlan
nr kazanmaz nce Sultann danmanln yaptlar, sonra inisiyatifi
ele geirince reformlarn gayesine de karmaya baladlar. Bu mdahale ve engellemeler zam~nla diktatrlk derecesinde baskya dnt; btn bunlar Bat ii''edeniyeti adn~ yaplmaktayd, ama ie gelince Batl byk devfetterin kadaryla aklk kazanyordu"32 Glhane Hatt- Hmayunu'nu harici boyutlarna bakp incelediimiz zaman o dnemin artlannda Sultan'la Mehmet Ali Paa'y bartrabilecek iken Mehmet Ali Paa'nn bu meseleye yaklam ve tutumu ile
alakah olarak byle olmamtr. Sultan'la Msr Valisi'nin ilikileri
tamamen Osmanl Devleti'nin i meselesidir. Hakikatte ise, bilindii
gibi Mehmet Ali Paa Sultan'dan bamsz idi ve ona kar dman
cephesinin devlet bakan ve askeri rakibi gibi tavr sergiliyordu. te
yandan Vali'nin hareketi Hatt- Hmayun'un hazrlanndaki tek sebep olarak gsterilmese bile, fermann ilann hzlandrmada balca
etken olmutur.

6 Aralk 1839'da btn eyalet valilerine Glhane Hatt'nn tam

metni ve ilan merasimi hakknda geni bilgi veren Padiah ferman
ulam bulunuyordu. Ferman valilerden Glhane Hatt'nn eyaletteki
btn teb'aya ulatnlmasn ve uygulanmasn, kurallara uymayanlarn da cezalandrlmasn emrediyordu33

6 Aralk I 839 tarihinde Mehmet Ali Paa'ya da bir ferman gnderildi. Fermanla birlikte buyruldu34
da gnderilmiti. Msr valisine
Sadrazam Hsrev Paa'nn emri gnderilmiti. Bylece Hsrev Paa
Sultan'n Mehmet Ali Paa'y sradan bir eyalet valisi' olarak grdn ve, onun da dier valiler gibi emre uymas gerektiini hatrlatmak
istiyordu.
Mehmet Ali Paa'dan iddetle nefret eden Hsrev Paa dmann
elinden karmamak iin bu frsat kullanmak istiyordu. Mehmet Ali
Paa da ona ayn tarzda cevap vermiti. "Saygdeer Paann malumu
zere" diye balayan Sadrazam 'n mehur buyruu yle devam ediyordu: Temeli adil kanunlara dayandnlarak dalice kurulan istikrarl
dzen olmakszn herhangi bir devlette mkemmel idarenin gerekletirilmesinden ve halkn refahndan, huzurundan bahsedemeyiz. Ancak kendisini art arda gelien olaylarn ve engellerin muazzam penesinde bulan Osmanl Devleti byle bir dzeni gerekletirebilecek frsat bulamad. Fakat devletinin terakkisini ve teb'asnn selametini can
u gnlden isteyen Sultan Hatt- erif ilan ederek, her tarafa benzer
fermanlar gnderip devletin cra kelerinde dahi onun uygulanmasn istemektedir.
32
T. z. Tunaya, a.g.e., s. 37.
33
Firman circulaire adresse av Gouverneurs des provinces .. , - G. Noradounghian,
Recueil d'actes internationaux de J'Empire Otoman, t. II, 1789-1856, Paris, 1900, s.
290-294.
34
"Buyruldu" Sadrazam'n emridir. (Eskiden eyalet valileri, beylerbeyide verebilirdi).
267 A. D. Noviev
Aynca Sultan bu fermanlarn Mehmet Ali Paa ve olu brahim
Paa'ya da gnderilmesinin zamretine inanm ve bunun iin Kamil
Paa'y grevlendirmiti.
Fermann ieriiyle tantktan sonra Paa idareye ve diyanete yeni
bir canllk, devlete istikrar ve terakki, halka selamet vs. vaat eden -ki
kendisinin her zaman yapmaya alt- reformlarn temeli olan kanunlar grd. Mektubun son blmnde ise Sadrazam, Paa 'nn kendisi ve olu brahim Paa'dan idaresindeki btn halka Sultan fermannn duyurolmasn salamasn isteyerek muhtevas Hatt- Hmayun' da belirtilen bu hayrl ilkelerin hayata geirilmesi konusunda
kendisine kar hsn- tevecch, byk mitleri olduunu ifade etmektedir35.
Buyruun genel muhtevasn Hsrev Paa'nn Glhane Ferman'nda vaat edilen hayrl icraatlann Mehmet Ali Paa idaresindeki
topraklarda yaplmad iddias tekil etmekteydi.

Mehmet Ali Paa, Hsrev Paa'nn mektubundaki bu hicivli ifadeleri anlamakta glk ekmedi ve bunun altnda kalmayarak ayn
tarzda bir cevap hazrlamaya balad. 5 Ocak 1840 tarihinde Sadrazam'a cevap mektubunu gnderdi. Paa, Sadrazam'a Kamil Paa'nn
elinden iki nsha ferman aldn bildirmekteydi. Sultann fermanna
kar sonsuz sayglarn arz eden Paa, bir nshasn Suriye ve Adana'nn balca ehir yerleim merkezlerini idare etmekte olan brahim Paa'ya, kopyasn ise Cidde'ye gnderdiine dair haber veriyordu. Aynca, Kahire'de Yksek Divan Meclisi'nin toplanacan ve buraya kadlann, mftlerin, ulemann, eyhlerin, imamlarn, katiplerin, ehreminilerin ve Avrupa devletlerinin konsoloslaryla gayrimslim gruplarn temsilcilerinin davet edileceini mjdeliyordu. Bu mecliste yce
fermann en iten sonsuz sayglada sesli olarak okunacan, bunu
mteakip Sultan'n am, erefi ve devletin bekas iin dualar edileceini bildiriyordu.
Grnte yumuak olan byle bir girizgahtan sonra Mehmet Ali
Paa, bundan sonraki satrlarda Sadrazam'a yaplmak istenilenlere
nce kendilerinden balamalar gerektiini hatrlatmaktadr. O ncelikle fermanda belirtilen reformlarn Trkiye'de hibir zaman uygulanmadn, kanlmaz artlara ramen tedbirlerin alnmadn vurguluyordu. Bundan dolay, itaatkar, ihlasl ve ihtimaml olmalarna
ramen Osmanl nazrlarnn btn aba ve almalarnn boa gittiini ifade etmekte ve yle devam etmektedir: Bulunduum lkede
ise, mal, can, rz ve hayat gvencesi benim senelerce sren ura ve
almalarm sonucunda yava yava ve kkl olarak temin edilmitir.
Kimse hakknda aykr olarak idam cezasna arptnlmad; gl ve
35
Bouyrouldu du Grand Vizir ii Mdfmed Ali Pacha, Gouvemeur de l'Egypte, pour la
promulgation du precedent Hatt-Cherif -G. Noradounghian, Recueil, t Il. s. 295-296.
268 1839 Glhane Hatt- HmfyUnu ve D Politikadaki Boyutlan
kuvvetli hibir zaman zayfn hakkna tecavz edemez; mlk msaderesi, para cezas ve zorunlu alma cezas veya zel emirlerle bunlar
tayin etmek veya snrlanQL:pak, kan dav_fls hi grnmez; ve nihayet,
her varis kendine ayrlm miras alma hakkna sahiptir.
Bundan sonra MelrmerAli Paa, lkesinin ihtiya ve artlarna uygun bulduu birka maddeyi uygulamaya baladndan, rnein,
daha nceleri kanunla yrrlkte olan mecburi be senelik askeri hizmetin bundan sonra 15 seneye uzatlacandan ve dier hayrl craatlarn da uygulanacandan bahsediyor.
Glhane Hatt- Hmayunu'yla ilan edilen reformlarn kendi teb'as
zerinde oktan uygulandn ve epeyce yol alndn ifade eden
Mehmet Ali Paa'nn cevabi mektubu, stanbul'da Padiah ve bilhassa
Hsrev Paa tarafndan yeterince anlalacakt.
Sultanla tartmamak ve onunla temel konularda anlamak isteyen
Vali mektubunu saygl ve sadakatli cmlelerle bitirmiti. kiyzl ve
mlayim kla giren Paa, karlat zorluklardan dolay bekledii
neticeyi henz tamamen elde edemediine dikkat ekti. Dolaysyla
Sultan'n desteini alp "Hatt- erif' diye adlandrlan anl reformlar da gerekletirerek gcn iki katna karacakt36
htiyar Paa ikiyzllk yapt. O Bat tarz reformlarn Trkiye' de

yaplmasna kar idi. Aratrc tarihi Rozen'in de ifade ettii gibi,

Mehmed Ali Paa Glhane Hatt'nn ilann nyargyla deerlendirdi
ve btn bunlar kendine yneltilmi darbe olarak nitelendirdi
37
Gerekten de, II. Mahmud'la aralarnda anlamazlk kt zaman Mehmet Ali Paa, Trkler ve dier Mslmanlar nezdinde Sultan' gzden
drmek iin elinden gelen her eyi yapmt. O Sultan kafirlerin takipisi ve taklitisi olarak tasvir ederek sliim'a ihanet etmekle itharn
etti. Onun olu brahim Paa Trkiye seferinde Trk muhafazakarlarnn odak noktas ve hamisi durumuna gelmi yenilik kart btn
gleri, tutucular ve hayatta kalan yenierileri kendi etrafna toplamay baarmt.
3 Kasm 183 9 tarihli reform kararlarnn kendi aleyhine gelierek
Trkiye'nin Bat nezdindeki itibarnn artacan fark eden Msr Valisi, ayrca Hatt- Hmayi'n'un kendi teb'as olan birok insan Padiah tarafna celbedebilecei endiesini tamaktayd. Bilhassa, son zamanlarda kendine kar sk sk ayaklanan Halep ve am paalarnn
durumu ciddi tehlike arz etmekteydi
38
.
Glhane Hatt+ eriii'nin yanklarn incelediimiz zaman, onun
Trkiye'nin d poljtikas~ asndan Batl devletlere olumlu etki ettii
36
Acte responsif de Mehmed Ali Pacha d'Egypte, av Grand-Vizir, assurant l'execution
du Hatt-Cherif de Glhane, En date du 5 janvier 1840,- G. Noradounghian, Recueil,
t II, s. 296-298.
37
G. Rozen, a.g.e., c. II, s. 21.
38
Cevdet Pasa, Tezakir, 1-12. Yay.: Cavid Baysun, Ankara, 1953, s. 7-8.
269 A. D. Noviev
grlmektedir. Ancak Fransa'nn da desteini arkasna alan Mehmet
Ali Paa'nn srarl hareketleri zerine ferman, lkenin i politikasn
ayn apta etkileyemedi. Trk Sultan 'nn ve Reid Paa 'nn ulamak
istedii amaca hep kar cepheden bakan Mehmet Ali Paa nazannda
devlet ve onun muazzam teb'as hep gz ard edilmitir.
270 Drdnc Blm
TANZiMAT VE YNETMDE
MODERNLEME DivAN- HMAYiN'DAN MECLis-i MEB'UsAN' A
OSMANLI MPARATORLUGU'NDA YASAMA
Mehmet V. Seyitdanlo/u
Bilindii zere, tarihin en eski antik dnemlerinden gnmze
dein uzanan srete, hkmdarlar, ister Batl toplumlardan olsun,
ister Doulu toplumlardan olsun, devlet ynetiminde danma kurullanndan, meclislerden yararlanmlardr. Antik Yunan kent meclislerinden, kabile, ky ihtiyar meclislerine oradan da gnmz
modern parlamentoianna uzanan bu karar alma sreci, otoriter
ynetim tarzlarnn uyguland farkl corafya ve kltrlerde de
varolmutur. Ynetme erkinin doas gerei hkmdarlar ve y-

neticiler, doru karar almak, sorumluluu paylamak, karar daha geni gruplara benimseterek taraftar salamak, uygulanabilirliini kolaylatrmak ve nihayet onu merulatrmak (hukuksallatrmak)
amacyla verecekleri kararn kolektif akln szgecinden gemesi gereini hibir zaman gz ard etmemilerdir. Bu nedenle de meclisler
ya da danma kurullar devlet ynetiminin bir "olmazsa olmaz" olmutur.
Kukusuz, Osmanl mparatorluu da bu olgudan uzak dnlemez. Trkler, gerek Orta Asya'da bulunduklar evrede kurduklar
devletlerde ve gerekse Arap dnyas ierisine girdikten sonra kurduklan devletlerde danma kurullarna sahip olmulardr. Bilindii gibi,
Osmanl mparatorluu'nun ana danma meclisi Divan- Hmay1n'dur1. Trkler, Mslmanl benimsernelerinden sonra da Arap1
Meclis geleneimizin derin kklerine indiimizde, karmza Orta Asya Trk
devletlerindeki Kunltay ve Toy meclisleri kar. Devletin en nemli kararlannn alnd bu danma organlan, hakandan sonra yrtme ve yasarnada etkin olan ynetim
organlan idiler. Osmanllarda ve Trklerde meclis gelenei konusunda aynntl bilgi
iin bkz. Ahmet Mumcu: Divan- Hmayun, Ankara 986. Baheddin ge!, Trklerde
Devlet Anlay, Ankara, 1982; brahim Kafesolu, "Eski Trklerde Devlet Meclisi
Toy", I. Milli Trkoloji Kongresi, stanbul, 1980 iinde, ss. 205-209; zkan zgi,
"Hunlar Gktrkler ve Uygurlarda Geleneksel Festival ve Elenceler", i . Tarih Dergisi, say 3, stanbul, 977, ss. 29-36; Mehmet Saray, Trk Devletlerinde Meclis
(Parlamento Demokratik Dnce ve Atatrk, Ankara, 999.
273 Mehmet V. Seyitdanlolu
lardan "divan" geleneini alarak, zellikle Abbasi divan sistemini Seluklular ve Anadolu Seluklulan yoluyla srdrmlerdir2
Osmanl mparatorluu ynetiminde yzyllarca danma kunllann ad olarak kullanlm olan "divan", "ura", "meclis", "meveret", gibi kavramiann etimolojik kkenierine baktmzda da bu etkiyi ak bir biimde grrz. "Divan" kelimesi ilk kez Ararnice'den
Farsa'ya gemi, oradan da Arapa'ya nfUz etmitir. Farsa'da mali
kaytlann tutulduu defter ve bu ilerin grld devlet dairesi
anlamnda kullanlan bu kelime, Trke'ye de geerek yine kurul ve
toplant kavramn belirtir ver biimde kullanlmtr. "Meclis" kavram da Arapa oturmak manasma gelen "cls" kelimesinden treyerek, konumak, bir ii grmek, mzakere etmek amacyla bir araya
gelmi topluluk anlamn tamaktadr. "Meclis" szcnn bir dier
anlam da "devlet ilerinin grlmesi iin bir bakann ynetiminde,
belirli bir saydan oluan resmi hey'et"tir. Meclis kavramn ieren bir
dier szck de phesiz "ra"dr. Toplant yaplan yer, meclis toplamak, danma toplants yapmak gibi anlamlarda kullanlan Arapa
kkenli bir terimdir
3
Yine danmak, sylemek anlamna gelen ve
Arapa "alayak" kknden treyen "meveret" terimi de meclis szcyle yakn anlam tayan ve Osmanl mparatorluu'nun alt yz
yl sren mr boyunca danma organlan ve meclisleri iin kullanlan
geleneksel kavram ve terimlerdendir.
Osmanl mparatorluu'nda yasama, yrtme ve yarg erklerini

kullanlmas asndan konuyu ele aldmzda, bu kuvvetlerin kullanlmasnn mutlak egemen olan "hkmdar"da olduunu grrz. Sadrazam, onun mutlak vekili olarak, mhr- hmayn'u elinde bulundurduU srece bu erkleri onun adna kullanma yetkisine sahiptir. Ancak
uygulamada gerek padiahn ve gerekse mutlak vekili sadrazarnn bu
yetkileri Divan- Hmayn denilen yksek bir kurul organ ile paylat
ve onun araclyla yrtt grlr. Fatih dneminde kuruniaarak
XVI. Yzylda en gelikin ve fonksiyonel eklini alan Divan- Hmayn'un mparatorluun balangcnda, Osman Bey dneminden itibaren
varlna dair bilgiler bulunmaktadr. Divan- Hmayn XVII. Yzyldan itibaren giderek nemini kaybetmi, bununla birlikte, imparatorluun sonuna kadar sembolik bir biimde varln srdrmtr .
2
Bu konuda deerli bir tartma iin bkz.Ahmet Mumcu, a.g.e., ss. 1 1-20.
3
emseddin Sami, Kamus- Trki, istanbul, 1317, s. 1393; Ferit Develiolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara, 1982, s. 710. Aynca bu konuda aynntl bilgi
iin bkz. Mumcu, a.g.e., ss. 1-5; Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde Meclis-i
Vdld 1838-1868, Ankara, 1999, ss. 1-3.
4
Divan- Hmayn hakknda aynntl bilgi iin bkz. Mumcu, a.g.e.; smail Hakk
Uzunarl, Osmanl Devleti'nin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara, 1984, ss. ll 1 O; lber Ortay l, Trkiye dare Tarihi, Ankara, 1 979; Mehmet pirli, "Klasik Dnem
Osmanl Devlet Tekilat", E. hsanolu (der.), Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi,
cilt I, istanbul, 1994 iinde, ss. 158-188.
274 Divan- Hmayun 'dan Meclis-i Meb 'usan 'a Osmanl mparatorluu 'nda ...
Fonksiyonel adan, Divan- Hmayfin kuruluundan itibaren btn kanunlarm grlp karara baland, rfi hukuk kurallannn
konuldu. bir yasama organdr. Bunun yan sra, sadrazam bakanlnda Kutbealt Vezirlerinten oluan bu meclis bir kabine gibi i ve
d devlet hayatn ilgil~mdiren btn karariann alnarak yrrle konulduu bir yrtme organ niteliindedir ve yrtme yetkisine sahiptir. Aynca, vezirlerin yan sra yeleri arasnda bulunan Anadolu ve
Rumeli Kadaskerleri, Nianc ve Defterdar ile adli, idari ve mali yarg
ilerine de bakar ve yksek bir yarg organ olarak ilev grrd. Sadrazam bakanlnda toplanan Divan- Hmayfin, yasama, yrtme ve
yarg fonksiyonlann hkmdar adna yrtrd. Kuvvetler birlii
esasna dayanan Divfm- Hmayfin'un btn bu kararlan ancak, parliahn onayndan getikten sonra yrrle konulabilirdi
5

Osmanl mparatorluu'nda Divan- Hmayfin'un yannda ve onun

tamamlaycs olarak almakta olan baka divanlar da bulunuyordu.
Bunlar, kindi Divan, aramba Divan ve Cuma Divan'dr. Divan-
Hmayfin'un toplantlan bittikten sonra ikindi vakitlerinde toplanan
kindi Divan, Divan- Hmayfin toplantlannda bitirilemeyen veya
burada grlmeyen konulann ele alnd bir meclistir. Sadrazann
bakanlnda toplanan bu kurul, zellikle XVII. Yzyldan sonra Divan- Hmayfin'un etkisi ve gc azaldktan sonra nem kazanm,
devlet ynetiminde fonksiyonu artan sadrazamlk kurumu ile birlikte

yetkileri ve merkezi idaredeki rol de artmtr. XIX. Yzyln gl

Bab- Ali'si biraz da glenen sadrazam ve kindi Divan'nn yeni
batan biimlenmesiyle domutur denilebilir
6
. imparatorluk merkez
idaresinde bulunan bir dier meclis Cuma Divan 'dr. Sadrazann
bakanlnda kadaskerlerin katlmyla toplanan, er''i ve rfi karariann verildii ayn zamanda "Huzur Murafaas"da denilen bu kurul,
yksek bir temyiz mahkemesi niteliini tard. Bunlann yan sra, her
aramba gn dzenli olarak toplanan aramba Divan da yksek
bir mahkeme gibi almasnn yan sra bakent stanbul 'un ynetimi
ve onun yerel (belediye) sorunlanyla ilgilenen bir organ olarak ilev
grrd7

Klasik dnem Osmanl'sndaki bir dier nemli meclis de Meclis-i

Meveret'dir Meclis-i Meveret, Divan- Hmayfin'dan farkl olarak,
kendisine bal bir brokrasisi ve kalemleri (brolar) olmayan, dzenli ve belirli bir mekanda toplanmayan bir zellik gstermektedir.
Divan- Hmayfin ptomatik olarak toplanarak, gnlk devlet hayat
ierisinde yer alrken, bu meclis farkl bir prosedrde toplanmaktayd.
5
Divan- Hmay1n'un yetki ve fonksiyonlar iin bkz. Mumcu, a.g.e.
6
Bu konuda aynntl bilgi iin bkz. Seyitdanlolu, a.g.e., s. 15-16; Mumcu, a.g.e.;
pirli, a.g.e.
7
Bu divanlar iin bkz. Uzunarl, a.g.e., s.138-140; Mumcu, a.g.e., s. 147-149.
275 Mehmet V. Seyitdanlolu
Meclis-i Meveret, mparatorluun kuruluundan itibaren olaanst
dnemlerde ve ancak, padiahn hatt- hmayunu ile fevkalade durumlarda toplanmaktayd. Divan- Hmayn'dan farkl olarak geni
bir katlm ile, halen grevde olan devlet adamlannn yan sra emekli
devlet adamlannn anld, geni katlml bir danma kuruluydu.
Savaa ve bana karar vermek gibi son derece nemli i ve d meseleler grlrd. Aynca, padiahn ani lm zerine, padiah iradesi olmakszn topland da olurdu. I. Murad'n lmnden sonra
devlet ileri gelenlerinin Meclis-i Meveret'i toplayarak ehzade
Bayezd'n tahta geirilmesinin kararlatnld toplant bu trdendi.
phesiz bu tr toplantlan pek seyrek olmaktayd. Alnan kararlar
ancak padiahn onayndan getikten sonra yrrle konulabilirdi.
Meclis-i Meveret, Divan- Hmayn'un nemini kaybetmesinden
sonra zellikle III. Selim (1789-1807) dneminde olduka sk toplanmaya balanmtr. Nizam- Cedid reformlannn sk sk toplanan meveret meclislerinde kararlatnld bilinmektedir
8
Yine II. Mahmud'un (1808-1839) tahtta bulunduu dnem, zellikle II. Mahmud'un slahatlan, bu meclisin toplantlannda karara balanmtr.
Tanzimat Dnemi Meclisleri
3 Kasm 1839 tarihi Osmanl mparatorluu iin son derece nemli

bir tarihsel dnemeci iaret eder. Bu tarihsel dneme, Tanzimat Ferman ya da Ghane Hatt- Hmaynu ile ifadesini bulan, yeni bir hukuk ve ynetim anlaann egemen olmas yolunda atlm bir ilk adm
olmas bakmndan nemlidir
9
. Mustafa Reit Paa tarafndan hazr8
Meclis-i Meveret Hakknda aynntl bilgi iin bkz. Mumcu, a.g:e. s. 157-172.
Stanford Shaw, Between Old and New, The Ottoman Empire Under Sultan Selim lll
1789-1807, Cambridge, 1971. S. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, c.
I, stanbul, 1983. Lewis Bernard, "Meweret", . . Edebiyat Fakltesi Dergisi, say 12,
stanbul, 1981-82, ss. 775-782; Carter Findley, "Madijis AL-UHURA", Encyclopaedia oflslam, 2. Bask, Leiden, 1986, ss. 1082-1086; E. Z. Kara!, Osmanl Tarihi,
c.V,Ankara, 1983, ss. 60-63; Yusuf Akura, Osmanl Devletinin Dalma Devri, Ankara, 1940. Niyazi Berkes, Trkiye'de ada/ama, Ankara, 1978, ss. 87-92; Mus2
adrc, Osmanl Trkiyesi Ynetiminde Yenilikler 1826-1856, Ankara, 1979 (Baslmam doentlik tezi).
9
Tanzimat Ferman'nn incelenmesi ve metni iin bkz. Maarif VekUeti, Tanzimat, I,
stanbul, 1940, ss 48-49; E. Z. Kara!, Osmanl Tarihi, cilt V, Ankara, 1983; Roderic
Davison, Osmanl mparatorluu 'nda Reform, 2 cilt, Ankara, 1997, ss. 1-198; Ercment Kuran, "Trk adatamas ve Tanzimat'n Yeri", Trk ada/amas, Ankara, 1997. Niyazi Berkes Trkiye'de ada/ama, Ankara 1978. ss. 207-246;
Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, 2. Cilt, stanbul, 1983, ss.
86-216; lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, Ankara, 1987; Carter Findley,
Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire, The Sublime Porte 1789-1922 ,
Princeton, 1980. H. Dursun Yldz, 150. Yldnm Uluslar aras Sempozyumu, Ankara 31 Ekim- 3 Kasm 1989. Ankara, 1994. Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas
Sempozyumu (Bildiriler), Ankara, 1991. Uygur Kocabaolu, "Maruz-u aker-i
276 Divan- Hmayun 'dan Meclis-i M eb 'us an 'a Osmanl mparatorluu 'nda ...
lanarak ilan edilen Tanzimat Ferman ile modern hukuk anlayna geilmesi hedeflenmekteydi. Ferman ana prensip zerinde durmaktayd. Birincisi, Osmanl vatandalannn can, mal ve rz gvenliinin
salanmasyd. kincisi, herkesirt geliriyle orantl vergi vermesini
salayacak dzenlemelerirr yaplmas ve nc olarak da askerlik
ykmllnn adil bir ekilde yaplmasn salamakt. Tanzimat
Ferman'nn hkmlerinin ilan herhangi bir halk hareketi veya alttan
gelen bir zorlama ile olmam, padiah bu hkmlere uyacan bildirmiti. Yani ferman sultan tarafndan tebaaya verilmi bir irade-i
seniyye, bir ltuftu. Bu ynyle o bir charte, yani bir fermand ve bir
anayasa nitelii tamyordu.
te yandan, can, mal ve rz dokunulmazl, adil ve eit vergi, adil
askerlik ykmll gibi temel hak ve zgrlklere yer veriyor olmas nedeniyle, anayasal zellikler tayan yar anayasal (semiconstitutional) bir belgeydi
10
Osmanl vatandalarnhak ve grevler
ynnden eit gren byle bir metnin, yan anayasal bir zellik tamas esasn glendiren ve fermanda vurgulanan bir dier ve ok
nemli unsur da bu prensipierin uygulanmasn, gcn ve varln

Tanzimat Ferman'ndan alan bir meclise vermi olmasdr. Tanzimat

Ferman'nda Meclis-i Vala-y Alkam- Adiiye adyla kurulmu olan
bu meclisin grevleri u ekilde ifade edilmektedir:
... tebaa-i Saltanat- seniyyemizden olan ehl-i slam ve milel-i sa'ire
bu msaadat- aMnemize bilii-istisna mahziir olmak zere can ve rz
ve niimus ve mal maddelerinden hlan-i er'! iktiziisnca kiiffe-i memiilik-i mahr1samz ahiilisine taraf- aMnemizden emniyet-i kiimile
verilmi ve dier hususlara dahi ittifak- iirii ile karar verilmesi liizm
gelmi olmala Meclis-i Valii-y Alkam- Adiiye dahi hzfrmu mertebe teksir olunarak ve vkeliiy rical-i Devlet-i Aliyyemiz dahi ba'z
t'ayin olunacak eyyiimda orada ictimii ederek ve cmlesi efkar ve
mtalaatn hi ekinmeyb serbeste syleyerek ibu emniyet-i can
ve mal ve t'ayin-i vergi hususlanna dii'ir kaviinin-i mukteziyye bir
tarafdan kararladnlp ...
11
Grld gibi hkmdar yetkilerini kendi arzusuyla snriandrarak [auto-limitation], Meclis-i Vala-y Alkam- Adiiye adyla kurulmu olan bu meclise devrediyordu.
te Tanzimat Ferman ile girilen bu yeni evrede Osmanl mparatorluu'nda yasama erki, gcn yan anayasal bir belgeden alan, yananayasal bir danma meclisine braklyordu. Bu meclise Tanzimat
Kem'ineleridir ki", ki Arada Bir Derede mfaya Gelmez Tarih Yazlar, Ankara, 1997,
ss. 15-21.
10
Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde Meclis-iVala 1838-1868, Ankara 1999,
2. Bask, ss. 40-41.
11
Seyitdanloalu, a.g.e., ss. 41.
277 Mehmet V. Seyitdanlwlu
Ferman'nn prensiplerini uygulama ve bunlara uygun kanunlarn karlmas yetkisi verilerek, bir reform meclisi nitelii kazandnlmaktayd.Bu tarihten sonra, mparatorluun bu en uzun yzylnda yasama, yrtme ve yarg glerinin ayrlmas ve modem parlamentoya
geite ilk admlar atlmt oluyordu.
Meclis-i Valii-y Alkam- Adiiye Tanzimat'n ilanndan hemen
nce 24 Mart 1838 tarihinde II. Mahmud (1808-1839) tarafndan kuruldu. Meclisin kurulma gerekelerinin banda, ilan dnlen Tanzimat'n uygulanmas gelmekteydi. te yandan, mparatorluun kuruluundan beri varolan geleneksel Divan- Hmayiln ile olaanst
durumlarn meclisi olmakla birlikte sk sk toplanmaya balanm bulunan Meclis-i Meveret'in erklerini kaybetmi olmalan ve dzenli
yeleri mekan ve brokrasisi olan bir meclis ihtiyac, pratikte bu yeni
meclisi gerekli klan faktrler arasndayd 12

Meclis-i Vala'nn yan sra Dar- ura-y Bab- Ali adyla kurulan
bir dier meclis de sadrazama danmanlk yapmak zere bir "minisro
meclisi" olarak kurulmutu (24 Mart 1838). Bunlarn yan sra, 1836
ylnda askeri reformlar uygulayp kararlatrmak zere Dar- ura-y
Askeri adnda bir dier danma meclisi daha kuruluyordu.
Yukanda belirttiimiz gibi, 3 Kasm 1839'da Sultan Abdlmecid

(1839-1861) Tanzimat Ferman'n ilan ettiinde elinde II. Mahmud'un

kurduu pu meclis bulunuyordu. Tanzimat Ferman'nda Meclis-i
Vala'nn yetki ve grevleri arttrlm, ye says geniletilerek, devlet
ynetiminde merkezi ve gl bir konuma getirilmiti.
Tanzimat'n ilanyla kurulan bir dier nemli meclis de Meclis-i
Ali-i Umumi olmutur. Meclis-i Hass- Umumi ya da Meclis-iVala-y
Umumi de denilen bu meclis, Pazar ve aramba gnler haftada iki
defa toplanacakt. Meclis-i Ali-i Umumi'nin belirli bir itz bulunmamaktayd (ilk nizamnamesi 1854 ylnda hazrlanmtr) ve
Meclis-i Vala'nn alma artlar ierisinde mzakerelerini yrtecekti. Bu meclis, sadrazam bakanlnda, Meclis-i Vala yeleri,
rtbe-i ula ve rtbe-i sani'den yksek dereceli memurlarla, mazul veya
emekli olmu devlet adamlannn katlmlaryla toplanmaktayd. Kimi
zaman ye saysnn yze varan rakamlara ulat oluyordu.
Meclis-i Umumi grev, yetki ve ileyii bakmndan olduka geni
yetkilerle donatlmt. ki tr grevi bulunmaktayd .. Birincisi tpk
geleneksel Meclis-i Meveret'de olduu gibi olaanst durumlarda
ve geni ye says ile olmaktayd. rnein 3 Eyll 1854 'de toplanan
ve Tanzimat'n uygulanmas meselesini gren Meclis-i Umumi'ye
vkela, ulema, ma'zl vzera ve sa'ir me'murin ... milel-i selase pat12
Meclis-i Vala hakknda aynntl bigi iin bkz. Seyitdanlolu, a.g.e. Aynca dnemin
idari reformlan iin bkz. Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda
Reform 1836-1856, stanbul, 1993.
278 Divan- Hmayun 'dan Meclis-i M eb 'us an 'a Osmanl mparatorluu 'nda ...
rikleriyle, halarnba ve b'az mu'tebaran- millet dahi celb ve
da'vet ... " olunmulard. Meclis-i Umumi bu ynyle temsili bir nitelik arzetmekteydi. Meclisin jkinci ve srekli grevi ise, Meclis-i
V ala 'nn ald kararlarn cblr "senato" gibi incelenip onaylanmasyd13. - Her iki meclisin de kararlan ancak, hkmdann onayndan getikten sonra yrrle konulabilmekteydi. Ancak, uygulamada, 1839-76
yllan arasnda, gerek Sultan Abdlmecid ve gerekse Sultan Abdlaziz bu meclisierin kararlarn bir iki istisna dnda uygulamlardr14

Meclis-i Viila-y Alkam- Adliye, Tanzimat Dnemi boyunca

monolitik bir yap gstermemi, zellikle Bab- Ali yksek brokrasisi
arasndaki iktidar ekimelerinden etkilenmitir. Bu etkilenme, gerek
meclisin bakan ve yelerinin atanma ve grevden alnmalarndaki istikrarszlklar krklemesi ve gerekse meclisin blnme ve birletirmelerle yapsal deiikliklere uramas sonucunu dourmutur.
Bu nedenle 26 Eyll 1854 'de Meclis-i Ali-i Tanzimat ve Meclis-i
Viila-y Alkam- Adiiye adalanyla iki meclise blnd. 1861 ylnda
yeniden birletirilerek, tek bnyeli bir hale getirilen Meclis-i Vala,
1868 ylnda son olarak ura-y Devlet ve Divan- Alkam- Adiiye
isimleriyle ikiye aynlmtr15
1839-1876 dneminde Meclis-iVala'y ilevsel olarak ele alrsak,
yle bir tabioyla karlanz. Osmanl mparatorluu bu evrede yasama, yrtme ve yarg glerinin aynid modem bir devlet yapsna
doru hzla yol almtr. Mustafa Reit Paa, Ali ve Fuad Paalar gibi

gl sadrazamlar ynetiminde Bab- Ali yani Osmanl kabnesi yrtme gcnn kullanmnda olduka bamsz bir izgi izleyebilmi. tir. Meclis-i V ala ise yasama ve yarg glerini, yriitmeden ayn ve
nispeten bamsz olarak yrtmeyi baarmtr. zellikle, I 854- i 861
yllan iki bnyeli yaps ile bu ilevlerini daha belirgin bir biimde
uygulayabilmitir. Meclis-i Ali-i Tanzimat, 1854-61 yllar arasnda,
kendisine tannan ok geni yetkiler ile alm, nceden de kendisine
hkumet tarafndan gnderilen konular griirken, bu dnemde
Meclis-i Tanzimat olarak kendi uygun grd konular ele alabilmitir. Ayrca hkmet yelerini istedii takdirde sorgulama ve hatta
gerekirse yarglama yetkisine de sahip olabilmi, gnmz modem
parlamentolarnda grlen geni yetkileri kullanabilmitir. Ayn dnemde, Mecli-i Vala ise yarg gcn kullanmakta neredeyse tamamen bamsz olabilmitir.
13
Meclis-i Ali-i Umumi'nin kUruluu ve fonksiyonlan hakknda bkz. Seyitdanlolu,
a.g.e., ss. 67-77; Akyldz, a.g.e., ss. 185-188.
14
Bu konuda aynntl bilgi ve tartma iin bkz. Seyitdanlolu, a.g.e., ss. 113-128,
"Meclis-i V ala-y Alkam- Adiiye'nin Yetkileri" balkl blme baknz. 15
Seyitdanlolu, a.g.e., ss. 35-65.
279 Mehmet V. Seyitdanlwlu
1868'de ura-y Devlet ve Divan- Alkam- Adiiye'nin kurulularna gelindiinde ise, Sultan Abdlaziz, Osmanl tarihinde ilk kez
kuvvetler aynl prensibini dile getirdii irade-i seniyyesini yaynlayarak ura-y Devlet'in kuruluunu ilan etmekteydi: " ... ziyade lzi'mu olan slahatn biri dahi mesalih-i hukukiyyenin, umi'r- mlkiye
ve hkmet-i icra'iyyeden tefriki husi'su olub bu madde-i mu'tenabihann dahi bir an evvel yoluna konulmas ... "
16
Sultan Abdlaziz, ok nem verdii bu iki meclisin bana Mithat
Paa ve Ahmed Cevdet Paa gibi iki sekin devlet adamn getirmiti.
1876 I. Merutiyet Meclisi'ne kadar bu yetkiler bu iki meclis tarafndan kullanld. Tanzimat Dnemi meclisleri hakknda sonu olarak
unlan syleyebiliriz ki, bu dnemde atlan bu kurumsal admlar yetersiz olsa da I. Merutiyet'e giden yolda nemli mihenk talan olmulardr. I. Merutiyet, phesiz hakl olarak, Yeni Osmanllar . Cemiyeti'nin, Namk Kemal, Ziya Paa, Ali Suavi ve Mithat Paa'nn gayret
ve muhalefetlerinin bir sonucu olarak ilan edilmise de, Tanzimat Dnemi meclislerinin varlklannn bu yoldaki ilev ve rollerini gz ard etmemek gerei de bilimsel bir olgu olarak karmzda durmaktadr.
Bu dnemde Meclis-iVala'nn yan sra, merkezi hkmet kurumIar da danma kurulu ve meclis geleneinden uzak dnlmemelidir. Sultan II. Mahmud ile balayan, Osmanl kabinesi veya hkmet
oluturma gayretleri, Tanzimat Dnemi'nin gl Bab- Ali'si ile doruk noktasna ulamt. Kurulan nezaretler (bakanlklar) ise her biri
birer uzmanlk kurullan olan Nezaret Meclisleri ile donatlmtr.
Bunlarn ilki daha nce de belirttiimiz gibi Dar- ura-y Askeri'dir
(1836). 1838 ylnda Osmanl sanayi ve tanmn kalkndrmak zere
Sanayi ve Ticaret Meclisi kuruldu. Daha sonra ad Meclis-i Umi'r-

Nafa olarak deitirildi. Meclis-i Muhasebe-i Maliye, 1840'da Maliye

Nezareti bnyesinde, mali slahatn yrtlmesini gzetmek iin kuruldu. Meclis-i Maarif-i Umi'miye (1845) Osmanl eitimini yeni hiyerarik yaps ierisinde modemletirme amacn tayordu. Meclis-i
Umi'r- Shhiye, Meclis-i Zabtiye, Meclis-i Tophane-i Amire, Meclis-i
Bahriye, Meclis-i Meadin, Meclis-i Rsi'mat, Meclis-i Haza'in, Meclis-i Karatina, Meclis Ziraat, Meclis-i Es'ar gibi belirli uzmanlk
alanlarnda alan ve uzmanlardan oluan reform meclisleri kuruldu.Btn bu .meclisler. Meclis-i Vala'ya bal olarak almakta,
nihai karar burada verilmekteydi
17
.
Tanzimat Dnemi 'nde kurulduunu grdmz bir dier meclis
tr de geici olarak belirli bir dnem iin kurulanlardr. Gerekli g16
Seyitdanlolu, a.g.e., ss. 57.
17
Bu meclisler hakknda aynntl bilgi iin bkz. Seyitdanlolu, a.g.e. Seyitdanlolu,
"Parlamento Geleneimiz erevesinde Tanzimat Meclisleri", Trkiye Gnl,
say 8, Kasm 989, ss. 60-64. Ali Akyldz, a.g.e., ss. 79-291.
280 Divan- Hmayun 'dan Meclis-i Meb 'usan 'a Osmanl mparatorluu 'nda ...
rld hallerde, sorun zlnceye kadar oluturulan bu meclislerden en nls 1845 ylnda Mecalis-i 'mfuiye adyla kurulmulardr.
Tm imparatorluk dzeyinde, yol, su, kpr vb. Bayndrlk ve imar
faaliyetlerini planlayp uygUlayacak olan'bu meclisler, grevleri bittikten sonra datlmlarrur. 1850-51 yl btesini hazrlamak amacyla kurulan Meclis-i Muvakkat da grevli olduu bte an kapatmak almalanndan sonra datlmtr18
Tanzimat Ferman'nda yaplmas dnlen bir baka nemli reform
da eit, adil ve gelirle orantl vergi alnmas konusuydu. Bu ise eyalet ve
vilayet baznda yeni reformlara gerek gsteren byk bir uygulama olmutur. Tanzimatlar bu amala 1840 ylnda Muhasslk Meclisleri'ni
kurdular. Muhassl bakanlnda, iki katip, kad, mft, zabit ve meclisin
bal bulunduu blgenin ileri gelenlerinden drt kii meclisin yeleri
idiler. Yrede gayrimslim cemaat varsabunlan temsilen metropolit veya
kocabalarndan iki temsilci de bu meclisin yeliine atanyorlard.
1842'de vergi reformunun baanszla uramas zerine bu meclisler
kapatlmtr. Yerlerine Byk Meclis adyla, valiye blge sorunlan zerine danmanlk yapmak zere yenileri kuruldu. 1849 yl ise Eyalet
Meclisleri'nin ayn amala kurulduu yl oldu19

25 ubat 1856'da Tanzimat reformlannn yetersiz kalmas ve Avrupal devletlerin basklan sonucu Isiahat Ferman ilan olunmutu20
Bu fernian Tanzimat Ferman 'nda ngrlen reformlan geniletmek
ve zellikle gayrimslim tebaann devlet ynetiminde daha geni
oranda yer almas amacn tamaktayd. Permanda gayrimslim tebaann gerek merkez ynetirnde ve gerekse vilalet ve tara idare meclislerinde ye bul undurmalan benimsenmiti 1
Bylelikle, ynetim
daha geni ve katlmc bir yapya kavuacak ve gayrimslim tebaann

hamiliini stlenen Avrupal devletlerin de mdahaleleri engellenebiIecekti. mparatorluun Balkan (Bosna-Hersek, Bulgaristan, Ni) ve
Ortadou topraklannda (Suriye, Lbnan) Mslman. ve gayrimslim
tebaa arasnda kan anlamazlklar, Avrupa mdahalesiyle, kopua
18
Seyitdanlolu, "Tanzimat Dnemi imar Meclisleri", OTAM, say 3, Ocak, 1992, ss.
323-332. Abdllatif ener, Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Sistemi, Ankara, 1990.
19
Osmanl mparatorluu'nun tara ynetimi zerine aynntl bilgi iin bkz. Musa adrc Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara,
1991. Abdlltif ener, a.g.e.
20
Isiahat Ferman hakknda bkz. Roderic Davison, Osmanl mparatorluu 'nda Refonn, ev.: Osman Aknbay, 2 cilt, istanbul, 1997; Bemard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, Ankara, 1984; Enver Ziya Kara!, Osmanl Tarihi, c. V, Ankara, 1983;
Ercment Kuran "Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri", Trk Dnyas El
Kitab, cilt I. Ankara, 1 992. Hukuksal adan bir deerlendirme iin aynca bkz.
Glnihai Bozkurt, Bat Hukukunun Trkiye'de Benimsenmesi, Osmanl Devleti'nden
Trkiye Cumhuriyeti'ne Resepsiyon Sreci (1839-1939), Ankara, 1996. .
21
Aynntl bilgi iin bkz. Glnihai Bozkurt, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn
Hukuki Durmu (1839-1941), Ankara 1989.
281 Mehmet V. Seyitdanlolu
eilim gsteren bir gelime gsterrnee balamt. 7 Kasm 1864 'de
bu kt gidii durdurmak zere Tuna Vilayeti Nizamnamesi hazrland. Bu nizarnname ile imparatorluk ynetimi, vilayet, liva (sancak),
kaza ve karye (ky) olmak zere idari birimlere aynlmt. ViH1yetin
ynetiminde, valinin bakanlnda toplanacak olan Vilayet dare
Meclisi, Liva dare Meclisi, Kaza dare Meclisi ve kylerde ihtiyar
meclisleri oluturuldu. Vilayet dare Meclisi, valinin dnda hakim,
mektupu, defterdar, hariciye memuru, mft ve gayrimslimleri
temsilen ruhan liderler ve halk tarafndan seilen ikisi Mslim, ikisi
gayrimslim ye olmak zere drt halk temsilcisinden oluuyordu. Bu
meclisler her kadernede ayn ye yapsyla tekil edileceklerdi. Vilayet
ynetimindeki bu yap I 867 dzenlemesi ve I 87 I Vilayet Nizamnamesi'nde de korunmutu22
Tanzimat Dnemi 'nde, merkezi dzeydeki eitli derecelerdeki
meclisierin yan sra, vilayet ynetiminde de, stelik halk temsilcilerinin seim yoluyla geldii, kademel bir meclis hiyerarisi oluturulmutu. zellikle Vilayet Meclislerinde seimle gelen yelerin bulunmas, temsili meclis sistemine giden parlamenter merutiyet yolunda nemli admlar olarak grlmelidir.
Meclis-i Meb'usan
Yeni Osmanllarn 1865 ylndan itibaren balattklan muhalefet,
gerek yurt iinde ve gerekse yurt dnda Merutiyet ve parlamento
isteklerini n plana karmt. Mustafa Faz! Paa, Namk Kemal,
Ziya Paa ve Ali Suavi'nin Hrriyet, Muhbir gazetelerindeki yazlarnda zellikle Meveret Meclislerini rnek gstererek, bir millet
meclisi kurulmasn istemeleri, Osmanl mparatorluu'nu parlamenter
monariye gtren bir ivme kazand23

 Yeni Osmanllar, dalmakta

olan ok uluslu mparatorluu, seim yoluyla, mslim, gayrimslim
tm tebaann temsilcilerinin oluturduu bir millet meclisi yoluyla ynetilmesinin kurtaraca grndeydiler. 1876 ylnn ite ve dta
alkantl gelimeleri sonucunda II. Abdlhamid (1876-1909) ve Mithat Paa'nn anlamalan ilk anayasamz Kanin- Esasi-ye ve Meclis-i
Ayan ve seimle gelen Meclis-i Meb'Csan'dan oluan 1. Merutiyet'in
22
Musa adrc, a.g.e.; lber Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, Ankara,
974. Ali Haydar Mithat, Mithat Paa, Hayat- Siyasiyesi, Hidemft, Merifa Hayat,
Tabsra-i bret, stanbul, 1325, ss. 22-54. Aynca bkz. Uluslararas Mithat Paa Semineri, Bildiriler ve Tartmalar, Edirne 8-10 Mays 984, Ankara, 986. Mehmet
Seyitdanlolu "Yerel Ynetim Metinleri III: Tuna Vilayeti Nizamnanesi'!ada Yerel Ynetimler", cilt 5, say2, Mart, 996, ss. 67-81.
23
Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, 967; erif Mardin, Yeni Osmanl
D ncesinin Douu, stanbul, 996; erif Mardin, Trk Modernlemesi: Makaleler
4, stanbul, 991.
282 Divan- Hmayun 'dan Meclis-i Meb 'usan 'a Osmanl mparatorluu 'nda ...
Meclis-i Umumi'sine yolu at24 . Bylelikle Tanzimat'la birlikte doup gelien yasama, yrtme ve yarg glerinin bamszl yolunda
nemli bir adm daha atlmo oluyordu. K-ukusuz, bu gelimelerde ve
Meclis-i Meb'usaq'n yye__yapsnn olumasnda Vilayet Meclislerinin
seimle gelen yelerirn varl 1839'dan bu yana harcanan abalann
pek de boa gitmediini gstermekteydi
25
. Ne var ki, bu gelime
1878'e kadar srd, Meclis-i Meb;usan'n kapatlmas ve Abdlhamid'in otuz yl sren ynetimi, yeni domu ve emeklemekte olan
parlamento geleneimiz iin derin ve uzun sren bir kopu getirdi.
Doan Jn Trk muhalefetinin 1908'den sonra getirdii yeni parlamento26 ise ittihad ve Terakki egemenlii ve Enver, Tal'at, Cemal
Paalar triumviral ile son buldu. II. Merutiyet Meclis-i
Meb'usan'nda salkl bir yasamann ve parlamenter sistemin gelimesini daha uzak bir gelecee doru itti.
24
I. Merutiyet Meclisi iin bkz. Hakk Tank Us, Meclis-i Mebitsfn 1293-1877 Zabt
Ceridesi, 2 cilt, stanbul, 1939. Trkiye'de Demokrasi Hareketleri Konferans 6-8 Kasm 1985, Ankara. Ii. . Edebiyat Fakltesi Dergisi, cilt 4, say 1, 1986. Roderic
Davison, a.g.e.; Kanu11-u Esasi'nin 100. Yl, Ankara, 1978; Blent Tanr, Osmanl
Trk Anayasal Gelimeleri (/789-1980), stanbul, 1996.
25
lber Ortayl, "lk Osmanl Parlamentosu ve Osmanl Milletlerinin Temsil", Kanun-u
Esasi'nin 100. Yl, Ankara, 1978 iinde, ss. 169-182. Mehmet Seyitdanlolu, "Parlamento Geleneimiz erevesinde Tanzimat Meclisleri", Trkiye Gnl, say 8, Kasm 1989, ss. 60-65.
26
Sina Akin, Jn Trkler ve ittihad ve Terakki, Ankara, 1 987; Aykut Kansu, 1908
Devrimi, istanbul, 1995.
283 OSMANLI KANILARYASINDA REFORM: TANZiMAT

DEVRi OSMANLI DieLOMATKASININ BAZI YNLERi*

/her Ortayl
Tanzimat asr; gerek diplomatika, yani vesikalarn kaleme aln
biimi, gerekse bununla ilgili olarak brokratik ilemlerin sre ve
usul bakmndan kayda deer bir dnemdir. Bu kayda deerlik her
eyden nce brokratik byme ve modernleme asrnn esas vehelerini tetkik ve kavrama lzmundan ileri gelmektedir. Buna ramen
Tanzimat dnemi Osmanl paleografsi (ki kaligrafde sadelik ve standartlk dneminin paleografsidir) ve hele diplomatikas, meseleyi aydnlatan mstakil tetkikler yle dursun, kk monograflere bile
konu olmamtr. XV-XVII. asrlarn Osmanl diplomatikas ve paleografisi belki yaratt problemler asndan, Osmanl tetkikleri arasnda daha geni lde yer tuttuu halde, modemleen Osmanl brokrasisinin ilemleri, yazmalar kaleme alnndaki kompozisyon
ve yazma dili henz bu lde bir ilgiyi ekmemitir. Dolaysyla
imdiki teebbsmz, sadece tenkit ve ilaveleri bekleyen mtevazi
bir teebbs olarak grlmeli dir.
Tanzimat asr, brokratik tekilat nitelerinde kadro ve ilem hacminin byd, idari-mali-askeri ynden merkeziyetiliin artt bir
dnemdir. 1840'l yllarda bile merkezde ve tara tekilatnda, yeni
tekil edilen nezaret ubelerinde istihdam edilen memur saysnn arttn, mevcutlarda bazen maliyenin mzayaka sebebiyle kadro indirimi istemesine ramen bu emrin zaruret dolaysyla hemen hi yerine
getirilmediini biliyoruz
1
Dier yandan kaleme rak olma geleneinin devam etmesine ramen, Tanzimat'n ilk dnemlerinden itibaren
kurulan mekteblerde okuyanlarn, yaa yetikin genler olarak brokraside istihdam gibi modem bir kadrolama sisteminin hakim olmaa
balad grlecektir. lem saysnn artmas, kadrolarn bymesi
ve yeni gelenlerin kalemde deil, daha ok okulda eitim grm olmalar kanlmaz olarak bir sonucu da beraberinde getirmitir; stan* Bu makale, Tarih Boyunca PaleografYa ve Diplomatik Semineri 30 Nisan-2 Mays
1986, Bildiriler, stanbul, 1 986' dan alnmtr. 1
. Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, Ankara, TODAIE, 1974, s. 5.
285 lber Ortayl
dart imlii, yaz dili ve ifadede sadelik ve hzl i kannaa ynelik bir
telif usul. nk artan i hacmi ve memur ihtiyacna binaen artan
kadrolar; artk ilk genliini gzel kaligrafi, (hsn- hatt) orijinal
slb ve her ofisin hazrlad kayda gre divani veya siyakat gibi renimi zaman ve zel emek isteyen faaliyetlere ayracak bir gen memur zmresinin var olmasma imkan vermemekteydi. Modem brokrasilerde edebi ve sanatl ifade, sanat rnei y;aziar deil, bol i karacak bir kalem gc, yazmalarda ak, anlalr bir ifade ve slub istenmektedir. Bu gibi bir geiime sadece Tanzimat devri Osmanl brokrasisine zg deildir. Rusya ve Avusturya gibi XVIII. Yzyln
modemleen brokrasilerinde de ayn tip gelimeler grlmtr.
Devrin devlet ve fikir adamarnn eserlerinde de yaz dilinin sadelemesini, standart ak sl1b ve ifadenin kullanlmasn tavsiye eden bu
gibi ifadeleri grmek mmkndr. Byle bir ifadeyi Akif Paa'nn

Tabsrasmda, rakibi olan Pertev Paa'nn genliinde tercme kalemindeki yazmalarda gsterdii zaaf tasvir eden u ifadesinde grz: "Gya hiyel-i nurda kitabeti bilir gibi ise de, odada bulunduumuz hengamda reis-i esbak CanibEfendi 'mksirdir' deyu tahriratn
beenmez idi. Fakat giderek maiyetlerinde bulunduu zevat bunun
uzun uzun msveddatn grdke- karaltsndan rkb tashih ve
tenkih bida'a-i iktidarlar olmadndan zihn-i hame-i hod- pesendanesine her ne gelir ise yazmakta serbest olmala tamam -katib-i
mayerid- olmudu'..
zl, ak ifade ve ak bir imiaya duyulan ihtiya, yazmalarn
dilini ve hatta kaligrafiyi de etkileyecektir. Merkeziyeti ynetim demek, merkezi hkmetin yazlarnn lkenin cra kelerinde okunup
anlalmas ve asl nemlisi bu en cra kedeki ofisierin her trl kayt ve ileminin tarada daha st mercide ve hatta bakentteki ofislerde
kontrol ve takip edilinesi demektir. Mesela siyakatla kaleme alnan
bir mali vesikadaki corafi mekan isimlerinin, hatta ahs isimlerinin
bylesine yatayna ve dikeyine genilemi bir brokratik ortamda
okuma ve kontrol glkleri yarataca ve terk edilecei aktr. Arivlerimizde, merkeziyeti bir vetireden geen devlet brokrasisi kaytlarnn bu vak'aya paralel bir kayt sistemine yaz ve ifade deiimine urad grlmektedir. Tanzimat brokrasisi umumiyede nesih
dediimiz hatt eidini tercih etmektedir. Bununla birlikte zel olarak
ferman ve beratlarla da divani yaznn kullanlmas dolaysyla gen
memurlarn bu yaz eidini de bilmeleri nemli bir vasfd. Nitekim
zellikle byk ehirlerdeki orta dereceli okullarda divani yaznn retilen yaz eidi olduunu, Tarik gazetesindeki 7 Austos 1886 tarihli bir ilanda "Dersaadet rdiye mekteblerinde divani ve rk'a talim
ettirecek birka muallim istihdam iin msabaka almasndan" anla2
Tabsra-i AkifPaa, Konstantiniye 1300,4. defa, s. 76-77.
286 1
Osmanl Kan/myasnda R<:fonn: Tanzimat Devri Osmanl ...
yabiliriz. Gene imkan bulunduka rdiyelerde sls yaz hocalan da
istihdam edilip retiliyordu3 .
XIX. yzyl tarihimize-fut zengin ve klasik dnemden mahiyet ve
tasnife farkl vesikalar .burada zikre ne imkan vardr, ne de yeridir.
Arivimizde diplomatik ve paleografya asndan en zengin ve tipik
rnekleri ihtiva eden kaynan H. 1255/1310 tarihleri arasndaki
irade'ler tasnifi oidugunu belirtelim. rade tasnifine giren belgeler,
iiemin gerei olarak, en alt birimden yazian yazdan, veya tebaa-i
Osmaniden kimselerin yazd arzuhalden balayarak, merkez veya
tara tekilatnda kaza ve livadan veya mesela ehremaneti'nden yazlan bir belgenin nezarette veya Meclis-i Vala'da nasl mzakere edilip ne gibi karar verildiini bildiren mazbata ve Sadaretn arz tezkiresiyle meselenin Mabeyn-i humayna arzedilmesiyle alnan iradeyi de
erh olarak ihtiva eder (rade hamii). Ksacas bir konudaki irade bazen bir hayli kabank lefleriyle birlikte bulunmakta ve bize btn brokratik hiyerarideki ilem ve sre hakknda her ynden bilgi vermektedir. Bylece XIX. yzyl Osmanl brokrasisinin kitabeti,
titlatr ve ilemler hakknda hiyerarik kademelerde alnan kararlar

bu zengin tasnifte izlenebilmektedk rade tasnifinin bizatihi kendisi

de Osmanl brokrasisinin ihtisaslamas hakknda yeterli fikir vermektedir. Bu belgelerde, kitabetin zellii kadar, kullanlan kat
cinslerini bile renmek mmkn olmaktadr.
Tanzimat Dnemi Yazmalarnda Dil ve slb
Tetkike kolaylk ve imkan v:eren malzemenin bolluuna ramen,
bugne kadar hakkyla ineelenmeyen Tanzimat devri diplomatikas ve
resmi yazma edebiyat; edebiyat tarihilerimiz ve dilcilerimizin de
srarla ihmal ettikleri bir konudur. Konunun idare tarihimiz kadar
kltr ve edebiyat tarihimiz asndan da neminin olduu aktr. Bu
konuya girerken ilk nce yazma dili zerinde o ada kaleme alnan
baz basl eserleri ele alalm. Bu eserler resmi yazma kurallann
aklayan ve baz gzel yaz rnekleri veren eserlerdir. (H.l259)
1843-44 ylnda baslan Tanzimat dnemi bann nl devlet adam
Akif Paa'nn Mne 'at' bu konuda nemli bir giritir. O, zellikle
resmi yazma ve mektuplar iin bir rnek olan bu mneat biraz da
siyasi polemik iin bir araya getinnitir. Devrinde iki basks yaplan
eserin, sada solda ce yazma kopyalanna da halen rastlanmaktadr
(Mesela Kiel niv. MenzeL Koleksiyonu- M.S.ori/394). AkifPaa'nn
Tabsra'daki fikirleri ve tasvirleri bu klliyit ile bir ararda ele alnrsa,
Tanzimat devri devlet adamlannn brokrasi dili ve yazmalann s3
Aye en, "100 Yl nce Basn Tarih ve Toplum Austos 1986 s. 35; Babakanlk
Arivi (BA), rade- Dahiliye (i.D) Nr. 27010. (67a 1274).
287 lber Ortayl
lfbunu mtaala eden yeni bir mnevver zmresi olduunu grrz
4

Devre ait yazma ve nesir rnekleri ihtiva eden defter yazma mecmualar adeta her eski ailenin muhallefat iinde yer alr. Gene Cevdet
Paa'nn Tezfikir'in 40. tezkiresinde kendi kaleminden, dilin sadelenesi zerindeki fikirleri n planda brokratik yazmalarn slahna
yneliktir. Cevdet Paa Meclis-i Vala ve urd-y Devlet'teki memuriyeti srasnda bu konuya dikkat etmi, bizzat kaleme ald saysz layiha, nizam'name ve mazbatada bu grlerini tatbik etmi ve maiyetine de tatbik ettirmitir. Gene Meclis-i Vd/d-y Ahkam- Adliyye'deki
reislii zamannda Tanzimat devrinin nl devlet adamlanndan
Mehmed Sadk Rfat Paa'nn bu konuda deerini muhafaza etmi bir
rehber eser verdiini biliyoruz. (H.l275/M.l858-59) tarihli Glbin-i
na adl risalesi elkab (titulature) ile devlet adamlarna yazlacak yaz
rneklerini ve anahtar ifadeleri ihtiva eden bir el kitabdr5 Daha sonraki kuak diyeceimiz, Hamidiye dnemi devlet adamlar arasnda da
bu gelenek devam etti. Trabzon ve Ankara valiliklerinde bulunan aire
Leyla Hamnn zevci Sm Paa, iyi air olmamakla beraber, ina yani
nesir alannda devrinin kuvvetli bir kalemiydi. Paa, resmi yazma
edebiyatnn gzel rneklerini vermi, idare hayatnda da maiyyetini
bu yolda tevik ve hatta zorlayarak, adeta brokrasinin retmeni olmutur. En gzel mektub ve nutuklann 1886 (H.1303) tarihinde
Mek!Ubat adl eserinde toplayp bastrmtr. Gene ayn dnemin devlet adamlanndan Mahmud Celaleddin Paa'nn Mneat- Mahmud

Celaleddin Paa adl derlernesi de (H.1312) 1895 tarihli olup, bu

alanda kayda deer rehber kitaplardand{ Resmi yazma edebiyatmzn bu rnek derlemeleri dnda Mebaniy '!-na, Beldgat- Osmaniye, Se.fine-i Beldgat ve Talim-i Edebiyat gibi Trke gramer kurallan ve yazma sl1bunu reten el kitaplarna deinmiyoruz7 Bunlar
daha ok dilci ve edebiyatlann tetkikine aktr. u kadann syleyelim ki, Tanzimat adam iin edebiyat artk sadece iirden ibaret olmayp, hangi konuda olursa olsun gzel yazmaktr ve doru, zl bir
neslr sanatdr. Devlet yazmalannda da bu tr bir nesir sanatnn inkiaf ettirildiini ve ina sanatnn gemi yzyllara gre prestijinin
ve neminin arttn sylemek mmkndr. Bu XIX. Yzyl mnevverlerinin yeni bir boyutudur. 4
Mneat- Akif sene 1259, Cevdet Paa'nn bu konudaki fikirleri iin bkz. . Turan
"Cevdet Paann Kltr Tarihimizdeki Yeri", Ahmed Cevdet Paa Semineri, stanbul
1986, s. 18-20.
5
Rfat Paa, Glbin-i na, stanbull257, s. 52.
6
Mekt2biit- Srr Paa, stanbul 1303, Mnea 't- Mahmud Celaleddin Paa,
Dersaadet 1312.
7
Aluned Cevdet, Belagat- Osmaniye, stanbul I 326; Sleyman Paa, Mebaniy '!na, 2 cild, stanbul, 1289.
288 Osmanl Kanlaryasnda Rifonn: Tanzimat Devri Osmanl ...
Vesikalarda izlediimiz brokratik ilem usulne gre, vilayet kademesinin alt biriminden gelen arzuhal veya mlki amirin yazs, valiyi vilayetin bir mazbatasyta"'merkeze gftderildiinde, mevzu'a gre
ya Dahiliye nazn_ sadare.te arz etmekte ve mtalaasn bildirmekte
veya duruma gre Meclis-i Vala-y Alkam- Adliyede grlerek karar mazbata ile saclarete sunulmakta, sadaretn arz tezkiresiyle de
Mabeyn-i hmayna arz edilen mesele; ayn tezkire zerine mabeynin
yazd erhle, (rade hamii) irade-yi seniyye km olmaktadr.
Tanzimat dnemi boyunca Meclis-i Vala, grevleri son derecede
ykl veya alan geni bir kurulutur. Davalarn temyizi, memurlann
yarglanmas, kararname ve nizamnamelerin kaleme alnmas gibi yan
terii grevler dnda; falan tekkenin ianesi, filan ky camiinin onanm, gayrimslim cemaatlerin nemli i ve meselelerinin zm, tayin-teif, bte hazrlanmas veya tartlmas nemli ve nemsiz bayndrlk grevleri ve hatta baz yksek memurlarn zel hayatlannn
denetimi ve disiplin cezas verilmesi gibi ilemleri sayabiliriz. (Sonuncuya bir rnek; Alaaddinpaazade Celal Bey'in, zevcesine eziyet
ettii gerekesiyle te'dib'inin" kararlatnlmasdr.8
) Bu yzden Meclis-i Vala'nn ilemleri hi deilse Tanzimat dneminin ilk yirmi yl
boyunca (aslnda bu devreyi Glhane Ferman'nn ncesinden alyoruz) itimai, hukuki, kltrel ve idari hayatmz bakmndan en zengin
vesikalar ihtiva etmektedir. Ali ve Fuat Paa'lar zamannda ve ardndan II. Abdlhamit dneminde, devlet ofislerinde ihtisaslamann artmasyla iradetasnifide yeni blmleurneler ve Osmanl diplomatikas

bakmndan yeni zellikler arz etmektedir.

lem Hz
Bir arzuhalin tara veya merkezde hiyerarinin alt basamandaki
bir ofisin balad iin en yksek makama kadar ulap, menfi-msbet
bir neticeye balanmasnn ne kadar zaman ald; daha baka bir deyile ofisierin yazmalannn yrtme ve karar alma srecinin hznn
ne olduu, sorusuna da cevap aramak gerekir. rade tasnifndeki mstakil tomariann bazlan ele alnarak, rneklerle bu soruya cevap verilebilir.Alnan rneklerin genilii lsnde daha kesin tasnifler ve
cevaplar elde edilecei tabiidir. Mesela Silistre valisi Tosun Paa'nn
27 Cemaziyelahr 1268 tarihinde (18 Nisan 1852) merkeze yazd ve
Rumeli vilayetlerinde vali ve memurlann adam dvmek veya bask
yapmak gibi gayr-i ~anun! bir tarz- idare izlediklerini ihbar eden tezkiresi 15 Recebde Meclis-i V ala' da gr! p karara balanm ve 27
Recebde bu ilemi men eden umum Rumeli vilayetlerine hitaben, genelge mahiyetinde bir irade-i seniyye kmtr. Paann tezkiresiyle
8
BA, rade Meclis-iVala (-MV) Nr. 42341.
289 lber Ortayl
iradenin tarihi arasndaki sre bir aydr9 Bir baka tipik rnek Bab-
An tercmanlarndan Salhak Ebro Bey'in bir gazete karmak iin
yapt mracaattr. Meclis-i Viiiii'nn bu konudaki grn ihtiva
eden mazbata 29 Receb 1267 tarihlidir. (30 Mays 1851). Sadaretn
arz tezkiresi ise 4 Receb 1268 ve irade-i seniyyenin tarihi 5 Recebdir.
Aa yukar bir yl sren izin muamelesi, gazete karma konusunda
Bab- All'nin genel hassasiyetiyle ilgili bir durumdur
10
Buna karlk
lkenin u veya bu kesinde bulunan mesk1kiit veya asar- atika'dan
merkezin haberdar edilmesi, bulunann hazineye alnmas ve bulanlara
hisse verilmesi (te bir) gibi bir muamele genellikle saysz rneklerden anlald~ zere bir ay zarfnda hatta bazen onbe gnde sonuIanmaktadr1 . Gene maarife ilikin uygulamalarda da bir srat gze
arpyor. Darlmu'allimin talebesinin imtihanla alnmas ve baarsziann sratle ayklanp okuldan alnmalanna ve mnasib ilere yerletirilmelerine dair bir karar, o ylki programn uygulanabilmesine
bina'en 9 Safer 1267 tarihinde Meclis-i Maarif-i Umumiye'de grlm ve mazbata Meclis-i Viiiii'da 22 Safer 1267'de (27 Aralk
1850) karara balanarak 28 Saferde de irade-i seniyye kmtr. lem
20 gn iinde tamamlanmtr12.
Telgraf ile grlen baz acil iler dnda, bir yerdeki huzursuzluk
veya ekime gibi konularda abuk zme ve karara balanmaktayd.
Mesela Sarn nahiyesi halknn vergi vermemek iin direndikleri, Vali
Paa hazretleri tarafndan 2 Cemaziyelevvel 1267 (5 Marta 185I)'de
rapor edilmi ve kar tedbiri ieren irade ayn 9'unda bir hafta iinde
kmtr13 Bu gibi acilen karara balanan ilemler dnda, cari muamelelerin de fazla gecikmedii grlyor. Karann geciktii konular
umumi politikaya ait meselelerdir. Mesela Ticaret naznnn "slah-
sanayi" raporlanndan biri 2 Safer 1266 (18 Aralk 1849) tarihini tayor. lgili Meclis-i Vala mazbatas ise 21 Receb 1266 (2 Haziran

1850) tarihini tamaktadr14. Yani raporun grlp tasdiki ve sadarete arz alt ay srmtr. Buna karlk bakent halknn veya taradaki ahalinin ikayetlerinin abuk grtp karara balandn syleyebiliriz. 16 Muharrem 1267 (21 Kasm 1850) tarihli bir mazbata,
Gksu'da arlatan bir eyh hakkndaki Zabtiye Nezareti tarafndan
derhal derdest edilmesine, semt halknn ikayetini karara balyor15.
Bu gibi dilekeler, sama konulan ihtiva etseler dahi, ciddiyede ve
abuka grlrlerdi.
9
-MV, Nr.5340.
10
i-MV,Nr. 8257.
11
-MV,Nr. 8023.
12
i-MV,Nr. 6008.
13
rade Dahiliye, (-D) Nr. 14616.
14
-MV, 21 B 1266/Nr. 5050.
15
-MV, 16 Muharrem 1267 Nr.5733 ve; rade-Hariciye, (_H) Nr.3902.
290 1

Osmanl Kanlaryasmda Reform: Tanzimat Devri Osmanl ...

1850 ylnda Rumeli vilayetleri bir olayla alkaland. Gya bir
Rum kadn ve . meczub bir ocuk rya grmler ve Meryem Ana
kendilerine Y ahudilerdei alveri etmemeleri, ykk manastdan
onarmalann tenbiG. etmi. Trhala, Selanik, Yanya'dan dilekeler
yamaya balam ve konu sratle karara ve zme balanmtr.
Yine bunun gibi, gayr-i mslim cemaatlerle ilgili kritik meselelerde de
sratli bir yazma, karar alma ve uygulama mekanizmas gze arpmaktadr. Bursa'da Trkmenky Ermenilerinin Fransz propagandas
sonucu katolisizme girmeleri, Ermeni patriinin 6 Rebi 'lahir 1268
(8 ubat 852) tarihli bir tezkiresi yle ikayetine sebeb olmu; konunun teftiine derhal karar verilmi ve sadaretn arz tezkiresi zerine
irade-i seniyye ile Bab- Ali Tercme Odasndan Enis Beyin blgeye
mfetti olarak gnderilmesi emredilmitir16
Btn bu ilemler patrin ikayetinden itibaren bir ay bile gemeden tamamlanmtr. Bundan baka salk ve karantina tedbirlerine ilikin muamelat da hzl
yryordu. Edirne vilayetindeki ocuklara salgna kar iek as
yaptnlmas iin, Vali Mehmed Esat Paa'nn Cemaziyelevvel 1268
(25 ubat 1852) tarihli tezkiresi, Dahiliye nazn ve sadrazam ve
Mabeyn-i Hmayun izgisini izleyerek 18 Cemaziyelevvelde yani 15
gn iinde sonuca ulamtr17 Hkumet merkezindeki ofisler arasn-

daki yazmalar mesafe yokluu dolaysyla da daha hzl yrmekte,

hele Meclis-i Vala'da grlmeden nezaretlerden bitecek iler daha
abuk karara balanmaktadr. Maliyedeki tkanmalar ise, merkeziyeti
mali sistemi kurmak gibi zor bir safhadan geen XIX. Yzyl Osmanl
brokrasisi iin kanlmaz ve normal aksamalar saylmaldr. Mamafih brokrasinin ilem hz ve muamelat srecini anlamak iin bu gibi
yzlerce rnein dkmnn ve tasnifinin yaplmasnn gerektii
aktr.
V esikalarn Muhteva Analizi
Tanzimat dnemi yazmalannda; elkab (titulature) yaznn kaleme
aln plan, tarihierne ve tasnif, nihayet kaligrafi, dil, uslub ve kullanlan malzeme asndan yaplacak incelemelerin hem gl hem de
kolayl vardr. Klasik devir Osmanl brokratik gelenei bir lde
srmekle beraber; yeni bir yazma dili, uslubu, tasnifleme ve yaz
pliin, muamelat ve kayt sisteminin sz konusu olmas, malzemenin
zenginlik ve eitlilii tasnif ve genellerneyi gletirmektedir. Bununla birlikte gene mal.~emenin okluu da daha shhatli mukayeseler
yapma ve geneliemelerde bulunmaya imkan vermektedir.
II. Mahmud devrinde rnei daha nce adeta Byk Petro
Rusya'snda grld biimde, memuriyet dereceleri tesbit edilmi;
16
-H, Nr. 4433.
17
BA i-Dahiliye, 4 Ca 1268 ve 18 Ca 1268, Nr.l5861.
291 Iber Ortayl
ilmiye, askeriye ve mlkiye silkinde mabih rtbeler ve bunlarn unvan ve yazmalardaki hitab biimleri belirlenmitir. Bu standart elkab
(titulature)'n daha sonralar devlet tekilatndaki yeni dzenleme ve
genilemelerle baz ilaveler ald biliniyor. Tesbit edilen standart
elkab ve bitaba ramen, Tanzimatn ilk dnemindeki yazmalarda,
makamn anonimlii pek gz nne alnmadan ast ve st veya eit
rtbedekiler arasnda kalem akirdlii geleneine dayanan bir ahsiletirmeyle; "kanndam, olum efendin" gibi hitabiann eklendii grlmektedir. Mesela, 23 Safer 1256 (26Nisan 1840) tarihli arz tezkiresinde sadarerten mabeyn bakitabetine hitab biimi "saadetl
mekremetl, mrvvetl karnda- a'azzu ekremim, mir-i muhterem
hazretleri" eklindedir18
Gene 4 evval 1256 (29 Kasm 1841) tarihli
arz tezkiresinde "seniyyl'l-himema, kerim' ima, devletl, inayetl,
atufetl, olum efendim hazretleri" gibi bir hitab grlr
19
Henz
anonimleen ilikilerin kurulmakta olduu bir brokraside, tesbit edilen elkab ve hitab biimlerine ramen; kalem akranl, ya ve kdem
sras, mazideki stadlk-akirdlik gibi kalntlarn bir gelenein devam olarak kendini ne kard grlr. Fakat ksa zaman sonra bu
tr hitabetin kalkt grlecektir. Genelde sadaret mabeyne 'atfetlu
efendim hazretleri' gibi bir hitabla yazar. Tanzimat brokrasisi elkabda makamn ahsiliini gz nnde tutma ve uslbda edebiyat
endiesini ksa zamanda terk etmi, makama bal standart anonim

titulatr kullannaa balamtr. Hkmdann elkab onun verdii

ferman ve hatt- hmayunlarda, heratarda gelenee sadk olarak devam etmektedir; ancak makam- hilafet daha kuvvetle belirtilmektedir.
Yazmalarda hkmdar iin kullanlan elkab ele alalm; Cenab-
cihandari, hazret-i cihandari, gibi elkab yannda irade-yi seniyyeye
arzedilen evrakda standart ifade; 'her ne vechile emr ferman- hazret-i ehinahi erefsnuh buyrulur ise ... ' eklindedir. Yaplan veya
yaplacak her i veya olumlu vaziyet ifade edilmeden nce: 'saye-i
evket-vaye-i hazret-i padiahi' deyimi yer alr. Yazmann konusu
eitime ve kltre ilikinse hkmdardan; 'saye-i maarif-vaye-i hazret-i padiahi' adiiye veya yeni bir nizamn vaz'na ilikinse 'saye-i
ma'dalet-vaye-i cenab- cihandan .. .' veya gvenlie, isyan bastrmaya ait konularsa 'saye-i asayi-vaye-i ... hazret-i mlkane .. .' veya
bir cemaate bir hak, imtiyaz veya izin veriliyor veya birini maa ve
rtbesi arttnlyor veya maa .balanyorsa, 'saye-i ihsan-vaye-yi
cenab- tae-dan' gibi uygun deyimler kullanlarak hkmdar zikredilmi olur. Baz vakit hilafet nvannn belirtilmesi iin hkmdar
"zat- kudsiyet-i tacdari" diye zikredilir. Mabeyne yazlan arz tezkirelerinde sadrazarnn yukarda zikredilen hrmetkar elkab ile mabeyn
18
BA Cevdet Belediye Nr. 16602. Bk. Belge I, st izili ibare.
19
BA -Dahiliye, Nr.397. Bk. Belge II, st izili ibare.
292 Osmanl Kan/myasnda Refonn: Tanzimat Devri Osmanl ...
bakitabetine hi tab etmesi, hkmdar evine olan saygdan dolaydr.
Yoksa irade knca mabeyn tarafndan tezkireye dlen erh, btn
astiarn stlere hitab gilJi,;ma'ruz-u aker-i kemineleridir ki .. ' ifadesiyle balar. Bu iradenin erhi (hamii); 'reside-i dest-i tazim olan,
ibi tezkire-yi seniye-i asaraneleri, manzfr-u ali-i hazret-i ahane
buyurulmu ... ' gibi bir ifade ile balar. radenin k (sadr) iin
kullanlan baka bir ifadede de sadrazann elkah yledir: 'ziver-i
dest-i izaz olan ibu tezkire-i samiyye-yi hidivaneleriyle zikrolunan
mazbata manzfr-u ma'il.li-mevfur-u hazret-i padiahi buyurulmu ... '
burada 'asarane' yerine 'hidivane' deyimi kullanlyo?0
.
Tanzimat devrinde Avrupa hkmdarlarnn hepsine, birbiri ardndan 'padiah' unvanyla yazlnaa baland 14 Receb 1266 (26 Mays
1850)'da Sardunya kralna 'unvan- padifhi' takrir olunmas ve 3 Safer 1266 (19 Aralk 1849) da spanya ve sve krallarna ayn unvann
takrir olunmas irade-i seniyye ile kesinleti21 Zaten ngiltere, Fransa
krallar, Rusya ar, Avusturya imparatoru, Prnsya kral gibi eskiden
muahede yaplan lkelerin hkmdarlar iin "padiah" unvan kullanlagelmekteydi. mtiyazl beyliklerin bandaki yan-bamsz hkmdarlardan Msr hidivi iin 'hidivane' tabiri, Srp prensi iin de
yazmalarda 'ekselans' deil 'altesse' tabirinin kullanlmas n
planda Rusya sefaretinin iltimasyle istenmitir22 Prens Trk dili zerine yazlrken 'sadakat-mizan bey' diye hitabedilirdi.
Astdan ste, rnein nezaretler ve Meclis-i Vala'dan sarlarete
'devletlf efendim' diye hitab edilir. Bu gibi mazbata ve tezkirelerde
'maruz-u aker-i kemineleridir ki' ifadesiyle mesele arzedilir. Sadra-

zam paadan mesela; 'ne vechiyle emr-i irade-i seniyye-i vekalet

penahileri' titriyle sz edilir. Sarlarete arz edilen mesele iin ulu '1-emr
deil fakat 'men lel '1-emr' diye irade ve karar beklenir. Yeni kan
kanun ve nizamnamelere, 'tapu nizarnname-i mstahseni' veya 'usul-
mehasini' gibi deyimlerle atfta bulunulur. Tanzimat dneminden
'Tanzimat- Hayriye' olarak sz edilir. Bu daha ok yazmalarda
Sultan Abdlmecid devri iin kullanlan bir deyim olmutur. Tanzimat' da; vilayetlerde valiler, mutasamf, kaymakam (mdir) sonralar
memleket meclisleri azas, nazrlar, resa-y ruhaniye, patrikhane
meclis azalar mhr kullanyordu. Mhr kullananlar zamanla arttrld, hatta cem.at kocabalar ve muhtarlara da irade ile mhr verdirildi ve darbhanede hazrlattnlarak gnderildi. Bu sebeple mhr
imza yerine kullanlrd23 .
20
BA -MV,8R 1282 Nr.24264. Bk. Belge III, alt izili ibare.
21
BA -H Nr. 2907 ve Nr. 3199; Kayseri eriyye Siceli Nr. 225, 14 Ra 1243 tarihli tereke tesbit hkm.
22
BA, -H Nr. 1152 (2 safer 1260).
23
. Ortayl age., s.98 ve Cevdet- Dahiliye Nr.10147.
293 lber Ortayl
Avrupa diplomasisinin tersine, Franszca kaleme alnan Harici ye
evraknda hariciye naznna 'monseigneur' diye hitab edildii grlr.
Sadece hidiv ve sadrazarnlara 'son altesse' diye hitab edilmektedir.
(monseigneur hitab kardnailere ve feodal dnemde de suzeraine
beylere kullam!rd. Bu terimin aristokratik rtbelerin olmad Osmanl toplumunda standart bir kullanm iin pratik bir bulu olduunu
belirtmek gerekir. Mesela, Londra setiri Kostaki Efendi_Hariciye nazn Fuat Efendiye byle hitab etmektedir. (13 Janvier 1853 tarihli)
24

"Tanzimat balarnda, Avrupa brokrasisindeki rnek izlenerek yksek dereceli memurlara hamili olduklan madalyalar ve nian zikredilerek hitab edildii de griilmektedir: "mlhakatiyle zmir valisi olub,
Mecidiye ni[m- ziyrinnm birinci rtbesini hriiz ve hami! olan vezirim Mehmed Reid Paa iclalehuya .. ve rtbe-i saniye snf- evvel
mtemayizi eshabndan eyalet-i merkume muhasebecisi .. " veya "Kuds- erif sanca mutasamf olub, Mecidiye nian- ziyannn ikinci
rtbesini haiz ve halim olan Sreyya Paa .. " gibi unvan ve elkab kullanlrd25. Bundan sonra da gelenek srntr: "Efiihim-i vkela-y
saltanat seniyyemden zmir vilayeti valisi olub, imtiyaz nian-
humayfnu ve murassa Osmani ve birinci rtbe Mecidi nian-
ziyanlarn haiz ve harnil olan sadr- esbak Kamil Paa iclalehuya ... "
Memuriyet rtbelerine ve silkine gre, memurlarn elkabyla zikredildii grlr; 'Maliye nazr atufetlu efendi', ' .. valisi devletl1 paa
hazretleri' gibi.. lniye iin 'faziletlu efendi hazretleri', 'refetlu
efendi' vs. gibi... Bu rtbe ve unvanlar; ilmiye, askeriye ve mlkiye
snflar iin paralel bir biimde tesbit edilmiti. Bu nvaniarn hepsi,

hitab tarzlar ast ve st durumunda nasl hitap edilecei nizarnname

gereidir ve salnamelerde de yer almtr. Rtbe ve nvaniarn bu ekilde yeniden tasnif ve belirlenmesi baarl bir biimde yrtlmtr. Bu konuda resmi grn ne olduunu da biliyoruz ki ylece
zetleyebiliriz: "Evamir-i hkmet bir merkezden her tarafa dalmak
iin ve bu vesait dahi amiriyet ve memuriyetn derecatn ta 'yin eden
bir silsile-i tertib ihtiyac- kati gsterdii iin, kurun-u ahire
hkumetlerinde rtbe mes'elesi meydana km ve kurun-u vustadan
sonra spanya ve Fransa gibi baz memalik-i garbiyede ruhhan takm
idare ilerini dahi istila eyledii ve meslek-i ruhbaniyetde ise zaten bir
silsile-i merftib bulunduu gibi bir nev'i asakir-i ruhhaniye
hkmnde olan valyeler dahi rtbeli imtiyazl bir snf- mahsus
bulunduu cihetle bu usul o tarihlerde hidemat- mlkiyeye memur
olanlara da ta'mim edilmitir. Bu minval zere Osmanl devletinde de
rtbenin yenieriterin hudusiyle beraber zuhur ettiini mteakiben
24
BA -H. Nr. 4632.
25
BA Yahud ve Karai difteri Nr. 18, s.l53 (1279- Evast- aban ve ayn defter s.l58
(25 Rebi ' 'I-evvel 1317).
294 Osmanl Kanlaryasnda Riform: Tanzimat Devri Osmanl ...
mlkiyye'ye ve Sultan Sleyman- Kanuni devrinde ilmiyeye de intikal ettiini" sylyor. IL Mahmud devrinde bu alanda nemli bir reform balad. 1248/1832cooesjnde kethda bey, hazine-i amire defterdan ve reis efendi ve mukata 'at nazr'n; rtbe-i ula yani
'saadetlu' ve avuba ve tersane ve tabhane eminleri'ne rtbe-i saniye yani 'izzetl1' ve beyliki ve rnektilbi-i sad.ret ve amedi-i dfv.n-
hum.yun'a ise rtbe-i salise yani 're'fetlu"ve rtbe-i rabie ile hamise
sahiplerine ise 'Ftvetlu' gibi unvan ve elkab verildi. Fakat daha
Tanzimat dnemine girerken bata saydmz bu drt riemuriyetin
ofisleri geniletilip nezaretler haline geiirilince; efendilikle yad olunmak zere rtbeleri mirlik ve vezarete ykseltilmi, ilk nazr
olarak zikredilmilerdir. 1261/1845'de ise rtbe-i bala 'atufetlu'
unvaniyle ihdas edildi
26
Elkab ve unvan bilinmeyen bir husus olmadndan burada uzun boylu ele alacak deiliz. zetle zerinde durmak
istediimiz udur; Sultan Mahmud devrinde sade bir biimde be snf
zere ihdas edilen rtbe ve elkab, brokrasideki byme, ofisierin genilemesiyle, hiyeraride doan deiikliklerle bu karakterini kukusuz muhafaza edemezdi ve Sultan Abdlaziz dnemi balayncaya kadar ofisler ve memur says ve hiyerarik dzenleme bir arada deiti
ve rtbe ve elkab saysnda art oldu. lmiye-mlkiyye ve askeriyedeki dereceler paralel bir biimde, yazmalardaki unvan ve hitabet ast
ve st iin kesim bir ekilde tesbit edildi. Bu listelerin Devlet salnamelerinde de yer aldn ve titizlikle uyulduunu sylemek mmkndr. Tanzimat'la birlikte yazmalardaki unvan ve hitabiarn sadeletii grlyor. Esasen aristokratik kalntlar olmayan merkeziyeti bir
devlette kadrolarn standart bir biimde dikeyine ve yatayna tesbiti
alannda Tanzimat Ynetimi baarl ve sade bir sonu salamtr di-

yebiliriz. Her halkarda Avrupa monarileri iinde Rus arl ve

Osmanl Devleti yazmalarda en basite indirgenmi unvan ve
hitabiar kullanyorlard. Bu brokrasilerde makamn gerei bir elkab
kullanlrd. Bunun merkeziyeti bir ynetim geleneiyle yakndan ilgisi vardr. nk irsi asaletin feodaliteden beri baz kalntlar
titlatrde grlr. Avrupa devletlerinde bir bykeli hariciye nazrna rapor yazarken, sadece makamn deil, o kiinin asalet derecesini
de kulland titulatrde dikkate almak zorundadr. Bu Rusya ve Osmanlya gre sadece memuriyet derecesine gre belirlenen elkab yannda ahsi bir durum yaratr.
"'
Vesikalarda Metin_Muhtevas
Klasik Osmanl dnemindeki du' a (invocatio ), elkab (intitulatio ),
maznun (narratio), meyyide-meyyide bildirgesi (sanetio) gibi b26
Cebel-i Lbnan Salnamesi, s.SS-60.
295 lber Ortayl
lmlenme mmkn mdr sorusunun cevab 'hayr' olacaktr. Tanzimat dneminde kan hatt- hmayunlar ve heratiarda dahi kHisik biim byk lde muhafaza edilmekte ise de; artk byle bir blmlenme ve slubun nemli lde deitii grlr. Normal tezkireler,
iradeler ve diplomatik yazmada ise invocatio (du'a) veya uzunca bir
intitulatio ( elkab) gze arpmaz. Hele narratio dediimiz, ksa maznundan sonra sanctio gibi bir blm yoktur. Bu devlet hayatnda
kavaid ve nizamatn tatbik ve bildirmesiyle ilgili usUldeki deimeden
ileri gelir. Klasik devrin fermanlan, beratlan, adaletname ve yasaknameleri her biri balbana bir kaide vaz'eden, bir kaideyi tenkid
eden, aklayan adeta mstakil kanun metinleridir. Oysa Tanzimat ynetiminin kaide ve kurallan bellidir. Nizamnameler, korlifiye edilmi
kurallar btn olup baslmaktadr. Brokrasi cari ilemleri nndeki
kurallara gre yrtr, byle bir ( sanctio) meyyide bildirimine aynca
ihtiya yoktur. Kukusuz, Sultan Abdlaziz devrinde kan Ferman-
Adalet veya nceki Isiahat Ferman gibisinden hatt- hmayunlar; yeni
normlar koyan, tenkid eden hukuki belgeler olup, bunlarda klasik biim muhafaza edilmitir. Tayin ve tevcih ilemlerine ilikin beratlar
da byledir. Burada kaligraf bile klasik devirdeki gibi. muhafaza
edilmitir, byk lde divani yaz kullanlmaktadr. Ama rnein,
Osmanl muadehedeleri klasik dnemdeki ahidname formunu ve
muhtevasn brakm, devletler hukukunun standart kurallanna uygun
bir biim ve dille telif edilmektedir.
Tanzimat dnemi yazmalarnda, vesikay tarihierne konusunda da
deiiklik balar. Zaten artk sadaret ve saltanat makam dnda mhr kullanlan bu belgelerde "alamet-i erife itimad klasz" gibi bir
ibare yer almamaktadr. Tarihierne de yazl olarak deil rakamladr.
Ay adlar ksaltmalarla verilir. Ra veya Za (Rebiylevvel ve Zilka'de
karl) gibi ... Evail, evast evahr gibi decade'larla tarihlendirme
yaplmaz. hacmi artm, evrakn daha detayl gndelik tarihlendirilmesi esas olmutur. Mali vesikalara prensip olarak Gregoryen aylada tarihlendirilir ve gne takvimi yani rumi yl kullanlr. Hariciye
evraknda ve yabanc devletlerin verdii notlarn tercmesinde dahi

miladi tarih kullanlr. (Oysa eski ahidnamelerde bazen bu Hristiyanlarn takviminde Yunosa'nn 23'dr gibi bir senkronizasyona bavurmaktadr ve tasrih edilmektedir) Hatta d ilikileri ilgilendiren i
yazmalarda, yani raporlarda bile miladi ayn ve yln kullanldn
gryoruz. Mesela Cezayir-i Seba ceneralinin (yedi adalar cumhuriyeti bakannn) Preveze'ye gelip, baz kimselerle yrtt temaslar,
Preveze mdr merkeze rapor ettiinde, tezkirenin byle tarihlendiriirlii grlr
27

27
-D. Nr.4622 ve -H. Nr. 4118.
296 Osmanl Kanzlaryasznda Reform: Tanzimat Devri Osmanl ...
Kullanlan kat cinsleri endstri mamulatdr, bir yenilik olarak
zmir kat fabrikas mamulat da 1267/1851-52 tarihinden beri kullanlyor, bu arada bir iradeyi"Seniyye ile esnafa datlmas ve aklam-
ahaneye alnmasen:ediliyor28 . Gene bildiimiz eser-i cedid kad
(aslnda ikiye blnerek) en yaygn olarak kullanlan malzemedir.
Bundan baka normal kadn iki misli byklndeki ald-i hmayun katlan umumiyede dilekekad olarak kullanlyor. Bunlann
varidat bir tr dileke harc yerine gemektedir. Baz ynlerine deinmee altmz, Tanzimat brokrasisinde en byk yeniliklerden
biri de evrakn tasnif ve saklanmasnn sadece ofisiere gre deil, fakat daha detayl konulara gre de dosyalanp ve cildenerek saklanmasdr. Bylece 'Yunan defteri, Girit defteri veya Bulgaristan ve Msr
defteri' gibi konulu yazmalar klliyat kmakta, hatta "Mlteciler
dosyas" gibi 1849 mltecilerin ilerini, geici bir olay olmasna ramen, ayn olarak dosyafamak gibisinden modem bir tasnif ve dosyalama sisteminin ortaya ktn gryoruz. Gerek dahili ve harid meseleler, gerekse mail meselelerde yaratlan bu yeni tasnif ve dosyalamalann ise henz arivlerimizde gn yzne tamamen aktn syleyemeyiz. Aslnda XIX. Yzyl dosyalamas ayniyle korunmal ve arivlerimizde de bylece istifadeye almaldr.
Yazmalarda kullanlan kadn ebad ve hangi ofiste yazlm ise
o dairenin balnn matbu' olarak her kadn banda bulunmas
gibi tedbirlere de bavurulmutur ki, bunlar modem bir dosyalama
sistemine ynelik tedbirlerdir. Mesela 14 Safer 1272 (Ekim 1855) tarihli bir irade ile kullanlacak kadn ebad ve ait olduklan ubeyi
gsteren: "Daire-i Umr-u Hariciye) veya "Bab- All-Daire-i Umr-u
Dahiliye" gibi balklar ilenmi katlar rnek olarak merkez ve tara
tekilatma yollanm ve bu rnek zere hazrlanan kada yazmaiann yaplmas irade edilmiti29
.
28
Osman Ersoy, XVIII. ve XIX Yzyllarda Trkiyede Kft, Ankara, ADTCF yay.,
1963. BA. -MV Selh-i Receb 1270/Nr. 12150 zmit(?) fabrikalannda imal olunan kfdn allam- ahane ile esnafa verilmesine dair.
9
-D, N r 22632(14 sefer 1272)
297 -----~

Beinci Blm
TANZMATILAR
VE
TANZiMAT TANZiMAT ADAMI VE TANZiMAT TOPLUMU*
--~--~
/her Ortayl
Keecizare Fuat Paa'ya ait bir nkte vardr; muhaliflerinden mrai bir kii, Bab- Ali'nin parke denerek geniletilen caddesini ver
ve pek mnasib bir i yapldn syler. Paa da, "bize atlan talarla
dettik" cevabn verir. Gerekten de Tanzimat yneticilerine ok
talar atlm, onlar da bu talan bir devri bina etmek iin kullanmlardr. Ilml ve uzlatnc bir yol izleyerek kar grtleri bile planlann gerekletirmek iin hizmete aldlar. Onlara gre bugnn muhalifi yannn alma arkadayd. Tanzimat'n nc kadrosu ne
geldikleri meslek ve dnya gr, ne de toplumsal kkenieri bakmndan birbirine benzemeyen kiilerden oluur; aralannda bir uyum
vard, ama birlik olduu sylenemez, Bab- Ali diktatrlerinin
birbirleriyle ekimeleri baz zaman parlarnanter Avrupa rejimi erin~
deki iktidar ve muhalefet partilerinin srtmesini aratacak derecedeydi. A. Cevdet Paa gibi Sleymaniye Medreselerindeki yob~zlan
mat etmi medrese bilgini ile, sefarethanelere yetimi Reit Paa,
arbal Ali Paa ile nktedan ve lafn saknmaz Fuat Paa hep birlikte bir devri yaratmlardr. Tanzimatlar; 19. yzyln ortalannda
reformlann geleneksel bir devletin kadrolanyla eitli dil ve dinden
gruplann att bir ortamda yrtmek zorundaydlar. Muhalifleri
oktu, ama hi kimsenin bumunu kanatmadan, zgrln kstlamadan eski bir imparatorluu adatama yoluna kardlar.
Tanzimat hareketini baz ada yabanc gzlemciler "legislationyasama" faaliyeti olarak yorumlamlardr1 Gerekten de Tanzimat
hareketi, kanun egemenliini kurma ve ynetimi yeniden dzenleme,
olarak grlyor ve anlalyordu. Tanzimat nderlerinin kendileri de
giriimlerinin amacn ve yntemini ayn biimde deerlendiriyorlard.
Tanzimat hareketi bir devrimin atmosferini ve dnya grn tamyordu. Tanzimat yneticileri kiiliklerinde tutuculuk ve pragmatik reformculuu birletirmi; dnya grleri, davran biimleri ve politi*Bu yaz yazann, mparatorluun En Uzun Yzyl, 2. Bask, stanbul, 1978'nin Yedinci Blm'nden alnmtr. .
1
George Young, Co rp de Droit Ottoman I, Oxford, 1905, s. XII.
301 lber Ortayl
kalanyla 19. yzyl Osmanl toplumundaki yeni insann tipik temsiicileri veya ncleri olmulardr. Ancak bu yeni Osmanl tipinin byk
lde eski toplumun Efendisinin yaam tarzn, dnya grn bilinli biimde devam ettirdii de aktr.
Mustafa Reit Paa, A. Cevdet Paa, Ali ve Fuat Paalardan oluan
Tanzimat drtls, iktidan tutucu ve grnte reformcu bir kadrodan
devraldlar. Bu devir-teslim, eskilerin gzden dmesi ve bir keye
itilmeleriyle gerekleti. Temkinli, hatta rkek Mehmed Emin Rauf
Paa yeni dneme uyum salayamamt. Paa genliinde ilk sadrazaml srasnda, reform giriimleri yznden Halet Efendi'nin k-

krtmasyla Sultan Mahmud'un hmna uram ve son anda padiah,

paann yakklln kastederek; "kallavi kendisine pek yakyor"*
diye cann balamt. htiyar M. Emin Rauf Paa radikal giriimlere kar isteksizliini; "artk bu kallavi bizi kurtaramaz" szyle
ifade ederdi. Tanzimat dneminin eledii dier devlet bykleri, elli
be yldr vezaret rtbesini tayan ve "eyh 'u! vzera" denilen Hsrev
Paa, birbirlerinin kuyusunu kazan Akif Paa ve Pertev Paa gibi
vezirlerdi. Hsrev Paa gizli bir tutucuydu, Mehmed Ali olayndaki
gelimelerde hrsnn ve hatalannn pay grldnden Tekirda'a
srgne gnderildi. Akif Paa ise rakibi Pertev Paa'nn katline neden
oldu. Pertev Paa Bab- Ali brokrasisini Bat dillerine ve Avrupa tipi
diplomasiye aan nclerden saylr. Rakibi Yozgat/ Hac Akif Paa
ise aslnda klasik brokrasinin yenilie ayak uydurabilen yelerindendi. zellikle yazma dilinin sadelemesinde ve genel olarak sade
Trke kullanlmasnda byk rol olan rehber kitablar kaleme aldn ( Tabsra ve Mneat') biliyoruz. Hatta nesrinin ve iirinin sadeliiyle ve bu konudaki fikirleriyle onu Tanzimat edebiyatnn ve btn
bir 19. yzyl brokrasisinin ncs olarak grenler vardr. Bat dillerinin hibirini bilmezdi, Pertev Paa'dan da kalemdeki genlik
yllanndan beri nefret ederdi. Onu "ngiliz politikasn kendi ikbaline
alet eden biri" olarak nitelendirirdi. Gazeteci Churchill 'in hapsi ile
balayan diplomatik kriz srasnda2; Pertev Paa aleyhinde her entrikay evirdi ve nihayet Pertev Paa aziedilip idam edildiinde, olayn
balca kkrtcs olarak onu grdler. II. Mahmud devrinde bu son
kanl entrika idi ve Pertev Paa siyasetin katledilen son Osmanl veziri
oldu. Pertev Paa'dan sonra AkifPaa'nn da yldz snd ve srgne
gnderildi
3
Artk meydan Pertev Paa'nn yetitirmesi olan ve yeni
devrin politikacs Mustafa Reit Paa'ya kalmt.
Reit Paa, Sultan Mahmud dnemi Bab- All brokrasisinin gen
yelerindendi. Kaleme ald belgelerdeki yaz ve anlatm padiahn
Kallavi, sadrazamiann giydii kavuk.
2
O. Kololu, Miyop ril Olay, Ankara 1986, s. 105, 123.
3
Abdurralunan eref, Tarih Musahabeleri (Konumalar), stanbul 978, s. 8.
302 . Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
houna gitmi, koruyucusu Pertev Paa tarafndan padiaha vlmt. Buraya kadar klasik Osmanl kalemiyye snfnn yetenekli bir
yesiyle kar karyayz.~:Refomcu hkmdar bu yetenekli gencin
Franszca renmesini ister, Reit Bey ise padiahm bu emrini yerine
getirdiinde, artk yem devir brokrasisinin ncs olacak bir kiilikti.
rendii dille d dnyay tanmt. Bab- Ali'de sratle ykselen
Reit Bey, 1834'de Paris elisi, sorira Londra elisi, ardndan hariciye
mstean ve az sonra da vezirlik rtbesiyle Hariciye nazn oldu. IL
Mahmud'un lmnde hariciyenazrl stnde kalarak Londra elisiydi ve dner dnmez Tanzimat Ferman'n ilan ettirdi
4
. 1857'de 61

yanda lene kadar be kere Osmanl Devleti'nin sadrazan olmu;

hariciye nazrl, valilik, Meclis-i Vala, Meclis-i Tanzimat reisiikieri
gibi Bab- All'nin yksek grevlerinde bulunmutu. Tanzimat
dneminin dier nlleri de onun getii yolu izlediler. 19. yzyln
yksek brokratlan, bugn sadrazam, yann nazr, brgn vali, sonra
gene sadrazam olabilirlerdi. Ama her grevde devlet ynetimini ok
yakndan etkilerlikleri bir gerektir. All ve Fuad Paalarn daha sonra
Midhat Paa'nn, A. Vefik Paa'nn ve yaam izgilerindeki bu
paralellik 19. yzyln devlet adamlnda kurumsallam gibiydi.
Reit Paa'nn yanda Ahmed Cevdet Paa daha ilgin bir hayat
izgisine sahipti. Yzyl nce yaasa, ilmiyye snfnn en nde gelen
yelerinden biri olarak kalacak Cevdet Paa; ilmiyye snfndaki yksek rtbesinden, yani kazaskerlikten mlkiyye snfna gei yapm,
vezir olmutu. Osmanl tarihinde ilmiyye snfndan mlkiyye snfna
gei yapanlar az da olsa vard fakat byle yksek bir rtbeden gei
tek olaydr5 ve Tanzimat reformlannn ilmiyye snfnn gc ve
dnya gr aleyhine gelitiini ve laik brokrasi ve dnya grnn berikilerin nne getiinin canl bir meidir. Cevdet Paa, Tanzimat dneminin yeniliki heyecann veya d dnyaya dnkln
deil, tutuculuunu, lmlln temsil eder. Btn yazdklannda ve
dncelerinde Ortodoks bir Snni-Hanefi olduu aktr. slamiyet
onca hibir reformu gerektirmeyecek kadar stn bir dzen getirmitir, ilk mderrisliinde Suleymaniye Medreselerinin saldrgan ve az
kalabalk softalann susturup sayglann kazanacak kadar bilgisi glyd. Ulik brokrasiye gei yapmadan nce biraz Franszca rendi,
Avrupa hukukunu gya rendi, Hammer tarihini okudu. Yazd tarih eski vakanvislerin yntem olarak ilerisinde, ama ada tarihiliin gerisindedir. rs,. ve 19. yzyl balarnda Balkanlardaki ulusalc
hareketleri-Arabistan. V~habllerinin isyann nasl deerlendirdiini
grmtk ama bunlara bakarak Cevdet Paa'y saf veya ann ok
4
a.g.e., s. 51 vd.
5
R. L. Chambers "The Education of a Nineteenth-Centuy Ottoman Alim, A. Cevdet
Paa", IJMES, 4, s. 464.
303 lber Ortayl
gerisinde bir adam olarak nitelernek mmkn deildir. Paann ynetici olarak yazd tefti raporlar, hazrlad nizamnameler zaman
zaman tarihiliinin ok tesinde bir gzlem ve deerlendirme yeteneine sahip olduunu gsterir. Cevdet Paa 19. yzyln, her bildiini
ve dndn yapmayan, smn mezara gtren devlet adamlarna
tipik rnektir. Bizzat kaleme ald Tarih-i Cevdet'deki bilgi ve yorumlar eserin muhtelif basklannda kanlm veya deitirilmitir;
nedeni resmi sansr deil, paann kendi sansrdr. Cevdet Paa, yneticilik sz konusu olduunda, tutuculuuna ramen grlerinden
taviz vermeye ekinmemitir. Bu; tutumu eyyamclndan deil, Tanzimat adamnn "hikmet-i hkumet" anlayndan ileri gelir. Kendisiyle ayn ylda doan ve ayn ad tayan Tanzimat deyrinin yetitirdii bir baka, devlet adammzla hi geinemezdi*. Midhat Paa'yla
vilayet ynetiminin reformunu hazrlayan ynetmelikleri birlikte ha-

zrlamlard. Birinin hukukuluu, brnn baarl yneticilii birbirini tamamlyordu. Mustafa Reid ve Ali Paalar sahneden ekildikten sonra Tanzimat devrinin yetitirdii bu iki parlak sima nce 1876
Kanun-u, Esasisi hazrlanrken komisyonda birbirlerine hakaret ettiler,
ardndan mcadele Yldz'daki tertiptenmi mahkemede noktaland.
Cevdet Paa rakibinden "farfara, bir iin sonunu getiremez" diye sz
edecek kadar kin duyuyordu6
. Uygun bir ortamda birlikte alan bu
insanlar, Tanzimat dneminin bykleri sahneden ekilince kaptlar
ve Osmanl aydn kuann onulmaz hastal ikisini de sard. Midhat
Paa sahneden ekildikten sonra, Cevdet Paa'nn da byk itibar grd sylenemez, o da bir kenara itildi. Cevdet Paa, Ali ve Fuat Paalan eletirirken de zaman zaman ly kanp galiz bir sllu kullanr. Reit Paa'nn devlete ok adam yetitirip, Ali Paa'nn ise
adan yetitirmek yle dursun, "yetiecek adamlara engel olduu"
sloganyla sze girip, Reit Paa'nn tercme odasnda gayrimslim
memur tutmadn, Ali Paa'nn ise oraya Ermenileri doldurduu gibi
szlerle eletirilerini srdrr. Fuat Paa'nn ise "familyasnn rz- namusu konusunda laubali" olduu dedikodusunu da yapar. Bu laubaliliin nedeni ona gre Fuat Paa'nn kaynpederinin Nuseyri taifesinden
olmasd/. Gerekte yaam tarzlan ve familyalarnn yaam tarzlan da
birbirinden pek farkl olmad halde, Cevdet Paa, grup ekimesinde
ii lszle vardrm grnyor. Ne var ki ayn "adamlar bir vilayetteki ayaklanmann hastnlmas veya falan kurumun yeniden dzenlenmesi gibi sorunlarda bu" tr ekimeleri bir yana brakr ve birbirleriyle ayn masann etrafna otururlard. Cevdet Paa'nn Avrupa
* Midhat Paa'nn da Cevdet Paa'nn da ad Ahnet'di. Biri Midhat adn kalemde,
br Cevdet' i medresede almtr. 6
M. z. Pakaln, Son Sadrazam/ar, cilt T, s. 351, Memduh Paa," Kuwet-i ikbal, Aliimet-i Zeval, stanbul, 1329 H., s. 5.
7
Cevdet Paa, Ma 'rnziit, haz.: Y. Halacolu, stanbul, 1980, s. 2.
304 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
tarihi ve hukuku alanndaki bilgisi, Dou tarihi, slam felsefesi ve fkh alanndaki geni bilgisini ssleyecek derecedeydi. Bu bilgileri
muhafazakar tezlerini savunurken kullanrd. Cevdet Paa'nn tarih
bilgisi sistemli ileyen hukuku mantyla bir arada, onun Osmanl
tarihiliinde vazge~lm~z bir yer almasnn nedenidir. . Fransz
htilftli'ne karyd aria ngiliz parlamantarizminin ar ar olguulap
gelien messeselerine duyduu hayranl satrlannda grmek mmkndr. yi anlad Arapa kaynaklar arasnda klasik bavuru eserlerinin tesinde; Hristiyanlk tarihiyle, eskiala ilgili olanlarn bile
etd etmi, Avrupa tarihini ksmen o devirde yaplan evirilerden ve
ksmen de Franszca genel kaynaklardan renmitir. Byk
Petro'nun Rusya'da strelitzleri (yani kapkulu tfeki askerler) ve IL
Mahmud'un yenierilii kaldrmasn u zekice benzetmeyle analiz
eder; "Y enieriliin kaldmimas dahi strelitz askerinin kaldnlmasna
benzer. Lakin yenieri devlet-i aliyyenin kalbinde bir seretan (kanser)
idi. Strelitzler ise Rusya'nn srtnda ur ... Yenierilik kalknca, idarenin
her sahasnda devaml siahat gerekti, Rusya ise askeri slahada ii ta-

mamlad." Devam eder; Rusya ve bizde siahat hkmdarlk tarafndan,

ngiltere'de ise zadegan tarafndan yaplp merutiyete dnm, Fransa'da ise, alt tabaka tarafndan yaplp Cumhuriyet kurulmutur, der
8

Cevdet Paa zellikle M; Reit Paa'ya sadk olduundan ve devrin

gereini anladndan Tanzimat hareketine hizmet etmitir. Ancak yukanda deindiimiz baz halde taassubu ve saldrganl da aan dnceleri ve sli'bu nedeniyle, Tanzimat hareketinin ve her trl yeniliin karsndaki evrelerin benimsedii tek Tanzimat devlet adam
oldu. Cevdet Paa'nn kz FatmaAliye Hanm kaleme ald "Cevdet
Paa ve Zaman" adl kitapta
9
M. Reit Paa ve Cevdet Paa ikilisiyle
Ali ve Fuat Paalar arasndaki ekimeyi, ikincilerin Fransz politikasna taraftar olmalarna balar. FatmaAliye Hanm'n bu vehmi kendisini okuyanlan ve okuyanlarn yazdm okuyanlan bugne kadar
yanltmtr. ngiliz veya Fransz politikasn kullanmak gibi hner,
daha dorusu hner gsterisini Tanzimatlar sk sk tekrarlamlardr
ama ileri bir elilie kaplanarak yrtmedikleri aktr. Cevdet
Paa'nn kz FatmaAliye Hanm Tanzimat dneminin aydn kadn tipine bir rnektir. O devrio aydn gruplaryla grr, zellikle diplomat eierini veya stanbul'u ziyaret eden sekin yabanc hanmlan
evine davet eder, davetten ve konuulanlardan hkumeti haberdar
ederdi. Glnar Hanm diye bilinen Rusya'l Kontes Lebedov(a) da
Yldz'ajumal edilen bu tr ziyaretilerdendi
10
Kazaskerlikten gelme,
muhafazakar vezir Cevdet Paa; Osmanl modernlemesinin iki nc
8
Cevdet, Tezdkfr, yay. Baysun, 40, s. 217-219.
9
Fatma Aliye, Ahmet Cevdet Paa ve Zaman, Dersaadet, Kanaat Matbaas, 1332.
10
Babakanlk Ariv- Yldz Evrak- 31-27/5 1271 79 (27 R. 1309- 1891).
305 lber Ortayl
aydn kadnnn Fatma Aliye ve Emine Semiyye hanmlarn babasdr.
Kzlannn her ikisinin de Farsa, Araba ve zellikle Franszca renmelerine dikkat etmi, onlarn edebiyat ve tarihle ilgilenmelerinden
gurur duymutur. Cevdet Paa kzlannn bu zel eitimi aslnda Osmanl geleneinde rastlanan bir olguydu. 15. yzyldan beri bilgileri
ve airlikleriyle gze arpan yksek tabaka kadnlan daha ok ulema
efendilerin kzlanyd. rnein 18. yzyl airelerinden Fitnat Hanm,
Ebuishakzadeler denen tannm ulema hanedanndand. Cevdet Paa'nn eine yazd mektublar arbal fakat muhabbet dolu mektuplard
ve Paa bunlarda okkanl evlilie kar olduunu kuvvetle, belirtir
11

Osmanl modernleme asnnn aydn tipleri arasnda, Cevdet

Paa'ya gre br uta yer alan iki ilgin sima Ahmed Vefik Paa ve

emseddin Sami (Fraeri) Bey'dir. Her ikisi de Avrupa dillerindeki

bilgileri ve bat tipi eitimleriyle tannr. Tiyatrocu Ahmed V efik
Paa, Fransa'da okuyan, Franszeast yannda aileden gelme Rumca'y
da ok iyi bilen, bunun dnda Avrupa ve Dou dillerinin bir dizisinde de hneri olan bir aydnd. idarecilik hayat zikzaklar gsterir:
olayl ve baarl valilik ve elilikleri, ksa sadrazaml (bavekil unvanyla) datlmasnda rol olan ilk Osmanl mebuslar meclisi reislii
onun- siyasi kariyeri hakknda hkm vermeyi gletiren grevlerdir.
Hazrcevapl ve baz halde patavatszl yannda; Trk dili ve tarihine zaman zaman slamiyet erevesi dnda eilen, davranlarnda
da bu Trkln gsteren biriydi. Bir Trk ulususu deildi ama
imparatorluun asl unsurunun Trkler olduuna inanmt, 18. yzyln baz Ruslan gibi, Osmanl ekonomisini korumann, yerli tketim
rnleri kullanmak ve ithal rnlerini satn alnamakla mmkn olacana inanr bunu kendisi yerli rn tketerek kantlamak isterdi.
Ahmed Vefik Paa'nn Tanzimat aydnlan kua iinde iktisadi sorunlarla en fazla ilgilenmesinin ve baz konularda bilgili olmasnn;
onun Avrupa iktisadi dncesinin izlendii bir messesede yani Bab Ali Tercme odasnda yetimesinden ileri geldii hakl olarak ileri
srlmektedir. Son zamanlardaki tetkikler onun genlik yllarnda,
Britanya sefaretinden Henry Layard sayesinde Ricardo, Hume ve
Smith gibi iktisatlan da rendiini gstermektedir
12
Paa Trk diline dknd; ynetim ve eitimde Trke'ye stnlk tanmak konusundaki sranndan, bazen bu politikay devlet ricali arasnda adeta
tek bana srdrmek babasna da olsa vazgememitir. Paa, Macar
Trkolog gnacz Kunosz'u halk edebiyat aratrmalanna yneltecek
11
Mbahat Ktkolu, "Cevdet Paa ve Aile i Mnasebetleri", Ahmed Cevdet Paa
Semineri, stanbul I 986, s. 199-221. Mjgfu Cunbur, "Osmanl Divan aireleri", Atatrk Kltr Kurumu Konferans, Mart 1986, yaknda kitap olarak kacaktr 12
ktisadi dnce tarihimiz zerinde son zamanda etrafl bir kritik getiren kaynak:
Ahmed Gner Sayar, Osmanl ktisat Dncesinin ada/amas, stanbul, 1986,
s. 284.
306 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
ve destekleyecek kadar, divan kltrnn dnda halk edebiyat ve
saatna tutkundu. Ahmed Vefk Paa bu gr ve tutkuya ada Avru 'a edebiyatndaki eilimler dolaysyla m sahip olmutu, yoksa
Tazimat adamnn lkeniiiittn toplumsal snflann ve renk renk
dil ve dinlerdeki gruplarn tanyan eitim ve memuriyet hayat
dolaysyla m ulamt. Kesin {;evap verecek aratrmalar yok ama
galiba her ikisi de bunda etkendi. Tanzimatn Osmanl okumuu, geni
imparatorluu daha aratrmac ve daha bilinli bir gzlemci olarak
tanyordu. Ahmed Vefk Paa'ya ait saysz anekdot, 19. yzyln Batl ama ayn zamanda inat bir Trk aydnn portresini tamamlar.
Ahmed Vefk Paa'nn Moliere adaptasyonlan dnda, szlk
almalan konann bir Trkologlar dergah haline gelmesine neden
olmutu. Konuulan Trke'nin yazlmas konusunda Tanzimat aydnlannn ou gibi o da kararlyd ve nemli hizmette bulundu. Mo-

dernleme asrnn dier Bat eitimi grm ve aratrmac aydn

emseddin Sami' dir. emseddin Sami kiiliinde dua! (ikili) bir
ulusuluu da temsil eder. Arnavutluk'un nl Fraeri hanedanndand. 19. yzyln Osmanl Balkanlardaki, memur ve aydnlan n
nemli bir ksm Trke, Rumca ve Arnavuta'y birlikte bilirdi
13

emseddin Sami ise grd eitimin her aamasnda bu dili de

mkebmel okuryazar olarak rendi. Yunancas yannda Bat dillerini
de rendi. Bugn hala kullandmz Trk dilinin en iyi szlklerinden biri (Kaamus-u Trki) Franszca - Trke szlk ve gene modas
gemeyen ansiklopedilerimizden Kaamu 's al Atam onun yorulmak
bilmeyen kiiliinin rnleridir. Ansiklopedisinin ilgili maddelerinde,
emseddin Sami'nin Trk ve Arnavut ulusuluunu ayn derecede benimsedii grlr. Orhun yaztlann Trkeye evirme denemesi yannda "Kutadgu Bilig" zerine de incelemesi vardr, Arnavutluk'un
bir gn bamsz olacana inanyordu ama bir Osmanl yurtseveriydi.
Osmanl vatan onun iin bir vatan- umumi idi. Osmanl ulusuluu
anlay slami bir temel zerinde deil, Bat deerleri zerine kurul;nutu. Onun kard Sabah gazetesi, imparatorluun sonuna kadar,
yaayan en uzun mrl bir gazete olmu ve n planda byle bir fikir
ikliminin propagandas iin kurulmutur. lk Trk romann kaleme
ald gibi (Taauk-i Talat ve Fitnat) ilk Arnavut tiyatro eserlerinden
birini de (Besa yahut Ahde Vefa) o yazd. Edebi ynden pek parlak
rnekler olmamakla, beraber, bu eserlerden zellikle ikincisinde Arnavut ulusuluu gze arpar
14
emseddin Sami Bey 19. yzyln
hristiyan ve mslman Arap dnderi gibi, ulusuluu yannda
13
George Gawych "Tolerant Dimensions of Cultural Pluralism in the Ottoman
Empire: The Allanian Community", IJMES, 15/1933, s. 521-522'de Sicill-i Umumiye
gre, Kmelideki memurlarm% 22'sinin her dili, fazladan% 10 kadarnn Bulgarca'y da bildii anlalmaktadr. (19. yzyl ortalar). 14
Gawyeh, a.g.m., s. 523-527.
307 lber Ortayl
umumi bir Osmanl vatannn gereine inanan onu seven bir yurtseverdi. Hatta emseddin Sami de bu Osmanl yurtseverlii iinde bulunduu tarihi zaman ynnden daha gldr denebilir. Bu nedenle
emseddin Sami bu Osmanl yurtseverlii iinde Arnavutlarn ve
Trklerin tarihi, dili ve kltrel sorunlaryla yakndan ilgilenmitir.
Bugnk latin harfleri esasna dayal Arnavut alfabesi onun eseri olduu gibi (1886'da) 1900'de de Arnavut gramerini neretti. Ama bunun yanbainda slah edilmi, yani Trk fonetiine uydurolmu biimde Arap harfleriyle Trke yazmak onun edebiyat ve dil tarihimizdeki yerini almasna neden olan bir tarafdr. zellikle Kaamus-u
Trki'de Arap harflerini Trk fonetiine uydurarak; bu yan etimolojik
szlkde, baz yeni harfler kullanm ve imiada yeni bir rnek getirmiti. Bu. imiann sadece kendi kullanmyla snrl kalmadn, son
devir Osmanl ve hatta arlk Rusya mslman mekteblerindeki yeni

uygulamalara benzediini belirtmek gerekir. emseddin Sami'nin

"Besa" adl oyunu 1874'de Gll Agah'un Osmanl Dram kumpanyasnda sahneye kondu. Bu bir rastlant deildi. Trk dilini tiyatroya getirmee alan Ermeni asll Osmanl aktr, bir Arnavut oyununun
Trke' sini sahneliyordu. 19. yzyln Osmanl aydnlar, sanatn ve
bilimin her dalnda dedelerinin yaad ayr kompartmanlar
terkediyor ve Osmanllk dzeyinde bir araya geliyorlard. Bu eilimin
gazetecilik, edebiyat ve tiyatro alannda baarl baarsz rnekleri
oktur. Baranyan Agop gibi iki dilde gazete karanlar; Milran ve
Hersamyan gibi Trk basn hayatnda yerini alanlar; Serkis Karakoyan, Aristarebi Bey gibi Osmanl hukuk mevzuatnda ve tarihinde
kalc almalar yapanlar, 19. yzyl Osmanl aydnnn ilgin
rneklendir. Bu rneklerin iinde gerekten kalc almalar yapanlar
ve 19 yzyl Osmanl kltrnn nde gelen simalar da yardr. Kum
asll Osmanl vali ve hariciye nazriarndan Sava Paa'nn kaleme ald "slam Hukuku" o gnden bugne enok bavurulan mracaat kitaplarndandr15. Nihayet Osmanl milletleri birbirinin diline ilgi duymaya da balamt. Trke-Rumca-Ermenice szlkler yannda, dili
kolay tarafndan retmeyi amalayan, popler uslbla yazlm
Vehbi 'nin "tuhfe"si tarznda manzum eserler de vard. Fevzi 'nil,
Tuhfet'ul Uak' bunlardan biri olup Rumca retmeyi amalyordu 16 :
Nam- Hudadr Teos, ademede antropos
Dervie dir asketis, evliya ad ayos.
Trke renimi ise her dili konuan ve her dilden okumular arasnda yaylyordu. Dier yandan sadece mslmanlar deil, gayrims15
Orijinali Franszca olan bu eserin son basks, slam Hukuku-Nazar~yat Haklanda
bir Etd, c. 1-2, Diyanet leri Bask. yay. Ankara 1955.
16
A. Sm Levend, Divan Edebiyat, s. 637.
308 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
lim cemaatler da bu dnemde dini eitim kurumlannn dnda; ada
dnyay tanmak iin laik eitim kurumlann gelitiriyorlard. Bat dilleri yaylyordu, Bab- AH'4eo Tercme odas dilerinin, hatta btn
devlet tekilatnn en nemli ofislerinden biri ve gelecei parlak memurlar yetitiren olmlu-derecesindeydi; "Tercme odasnn ileri gnden gne arttndan, mevcut hulefaden (memurlardan) tercmeye kabiliyeti olan alt kiinin tahsil iin Paris ve Londra'ya gnderilmesi..."
1 840'l ve 1850' yllarda en ok rastlanan irade meklerinde~dir17
Devrin resmi yazmalannda; "Tercme odas politika ve dilerinin
nemli bir kalemidir. Sefaretlerde alacaklarn garb dillerine vakf
olmas ve Avrupa'nn durumunu yakndan tanmalan gereklidir" deniyor ve bu ofiste Mslman memurlarn yetitirilmesine zel bir gayret
sarfediliyordu. Bu tutumda bir aynnclk kadar, Bat dilleri ve kltrne en kapal kalan unsurun yani Trklerin yetitirilmek istenmesinin
de rol vard.
Tanzimat devri aydn, Avrupa politikasn ve ynetimin modernlemesini Metternich zihniyetiyle benimseyen bir gruptu. Metternich'in "imparatorluun d politikadaki gc, iteki dzeninin
salamlna baldr" sz onlarn dsturuydu. Bu telkinleri benim-

seyenlerin biri Viyana elimiz Sadk Rifat Paa, ikincisi Cevdet

Paa'dr. Cevdet Paa'nn deyiiyle; Yunanistan meselesinde Devlet-i
aliyye prens Mettemich'in ahsnda pek gzel bir avukat bulmutu18
Ulusuluun ve ulusal hareketlerin dman Mettemich Osmanl idari
ve mal! reformlarn takdirkar bir bakla izliyordu. Burada Tanzimat
olaynn gnmzdeki yorumlarndan birinin nasl bir muammaya dayand da dikkatimizi ekmektedir. Hatrlanaca zere Mustafa Reit
(Paa) Bey'in Londra elilii srasnda ngiliz devlet adamlarnn telkinlerinin tesiri ile Tanzimat iliin ettirdii pek de delil olmadan ileri
srlmektedir. Tanzimat Ferman ve ferman izleyen reformlar, Metternich gibi tutucu bir Avrupa liderinin mi, yoksa 1822'den beri ngiliz politikasna hkmeden Canning gibi Iiberallerin mi etkisiyle
oluturulmaktadr? Hem hepsinin, hem hibirisinin diye cevap vermek
gerekir. Tanzimat devlet adam imparatorluun gerekleriyle, d
devlet adamlannn yorumlarn ve kendi grlerini tartarak hareket
etmekteydi.
Tanzimat adam; Mslmanlar kadar gayrimslimleri de kapsayan
bir Osmanllk hviyetine sahipti. mparatorluun brokrasisinde Bat
dilleri kadar, Trke'yi de dzgn yazan ve konuan bu gayrimslimlere her kademe ve rtbede rastlamak mmknd. Osmanllk yeni bir
yurtsevedikti ve gayrimslimlerin iinde hkmdara ve devlete sada17
Bab. Ar. rad. -Har. No: 6191,4 Muh. 1272/Ey1l 1855.
18
Cevdet. Tarih, c. XII, s. 214 vd. erif Mardin, The Genesis of Youug Ottoman
Tlought, Princeton, 1962, s, 178.
309 Iber Ortayl
kat iinde hizmet eden, Osmanllk kimliini benimseyenlerin parlak,
temsilcileri hi de az deildi. Uzun yllar Londra bykeliliini parlak bir bilanoyla kapatan Kosta/d Musufus Paa bunlann banda gelir; Paa ilk Atina eliliindeki diplomatik manevralanyla, Yunan ulusalclannn nefretini ekmi ve btn hayat bir kolunun sakat kalmasyla sonulanan bir suikaste uramt 19
. Zamanla Osmanl aydn
Tercme odas dnda Mekteb-i Sultani (Galatasaray) Mekteb-i Mlkiyye, Tbbiye gibi okullardan da yetimeye balad. imparatorluk yklrken bu eitim ortam Osmanl yurtsevediini yeterince yayabilmi
miydi, cevab olumsuzdur. Fakat Osmanl Devleti ortadan kalktktan
sonra da uzun bir sre Balkanlar ve Ortadou lkelerinde Trk dilini
konuup yazan, Osmanl diye betimlenen elit bir kltr ve yaam tarzn srdren gruplara rastland. Osmanllk, aslnda imparatorluun
son yzylnn bir olgusudur; geni halk kitlelerine hibir zaman yaylmad, yaylmas da dnlmedi. Ama bilimde, sanatta, politika ve
basn hayatnda imparatorluun son yzyl bu renkle kapand.
Tanzimat nsan yzyllar boyu kmsenerek baklan Beyolu'na
adm atmt. Lamartine'nin tara kasabalanna benzettii szde k
semt Beyolu, ta binalanyla stanbul 'un ahap mahallelerine tepeden
bakard. Avrupa'ya zenen aydnlann bulutuu yabanc kitaplan,
Avrupa mamulat satlan maazalanyla Beyolu, stanbullu Trk'n
yasanmda Avrupa'ya aralanan bir kapyd. Cafeleri, restoranlan ve

otelleriyle nihayet apartman hayatyla ... stanbullu Beyolu'na ok

sonralan tanmaya balad. Tanma artp, Beyolu 'na aynlan saatler
ve gnler oaldka; Beyolu da tiyatrosuyla, tketim zevkiyle, sefahatiyle Avrupa taras olmaktan kp Osmanllat.
Tanzimat grubun alafranga sadrazan olarak bilinen Mehmed
Emin Ali .Paa, Msrars esnafndan bir attarn oludur. Attar akamlan aJ"nn kapsn kapattndan muhalifleri kendisine, bevvabn -kapcnn olu derlerdi. Diktatr sadrazan tarihteki bir di~er diktatr sadrazamlakarlatrarak yeren airintalamas nldr
2
;
Kapczade ile Kprlnn fark budur,
Birisi ald Giridi, birisi verdi bugn ...
Gerekte Girid'i vermemi, o gnn koullan iinde kurtarm saylrd. Diplomasi mesleine Reid Paa gibi yan gei yapmt. Franszca'y kendisi renmiti, ksa srelerleViyana ve Londra eliliklerinde almt. Reid Paa'nn elinden tutmasyla Londra eliliine,
sonra haridye mstearlna tayin edilmi ve o sadrazam olunca da
19
Sinan Kuneralp, "Bir Osmanl Diplomat- Kostaki Musurus Paa", Bel/eten, 1970/3,
s. 429.
20
Abdurrahman eref, a.g.e., s. 61
310 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
hariciye nazn olmutu. Be kere sadrazamlk, sekiz defa hariciye nazrl yapt. zmir, Bursa valiliklerinde bulundu. Bab- Ali'nin Reid
Paa' dan sonra ikinci diktatr o oldu, amma Bab- Ali'yi de sarayn
ve btn lkenin diktatr haline getirdi. Sadaret makamna Sultan
Abdlaziz bile sayg steimek zorundayd, protokolde ve resmi ilikilerde Bab- Ali'yi temsil edei kendisine kar, en hafif saygszla
kesinlikle msaade etmezdi. Ali Paa'nn sadrazaml srasnda ynetim ve hukuk alannda Tanzimat dneminin en kalc dzenlemeleri
gerekletirildi. Bu reformlar gerekletirilirken A vrupailann oyununa gelinmedii, tersine lkenin askeri ve mali zaafna ramen Avrupa mdahalesini en aza indirecek bir yntem izlendii grlr. Bu
arbal, dnerek eyleme geen, en ar kararlan ve cezalan bile
souk bir tebessmle belli eden adarnn yakn alma arkada; nktedan, deli dolu Fuat Paa'yd. nl ulema ailesi Keecizadeler'den
geliyordu ve tb renimi grmt. Fransz dilini kelime oyunlan ve
nkteler yapacak kadar iyi bilirdi. Ani karar ve uygulamalanna ramen, 1861 Suriye olaylanndan mlteciler sorununa vanncaya dek,
btn glklerin ustaca zmnde pay byktr. Ali Paa'yla akrand ama onunkinden ok farkl bir toplumsal evrede yetimiti.
Birbirine zt karakterlerdeki bu iki adam birbirleriyle ayn politikay
izlediler. Daha dorusu Ali Paa, A. Cevdet Paa gibi frenleyici bir
adamn bulundugt ortamda, Fuat Paa'danvazgeemezdi. Ali ve Fuat
Paalar ynetirnde birbirlerinin srekli halef-selefi olan aynlmaz bir
ikiliydiler.
Tanzimat brokrasisinde ilikiler henz anonimlemekteydi. Klasik Osmanl brokrasisinde aday memurlar kaleme rak olarak gir-

diklerinde kendilerine meslei reten amire bir usta, bir baba gibi
balanr; birlikte alp ykseldikleri akranlanyla kurduklan kardelik ilikisi ise hayat boyu srerdi. Bu yzyze ilikilerin modern bir
kurumsallama iinde zamanla kaybolaca akt. Ancak Tanzimat
brokratlannn ilikilerinde ve gruplamalannda eski gelenek etiket
devam etnitir, hatta resmi yazmalarda bile bunu gzlernek mmkndr. Bir sadrazam, mabeyn bakatibine yazd arz tezkiresinde
eer byle bir yaknlklan varsa "devletlu atfedu olum efendim hazretleri" veya "kannda- a'azz-u erkemim-en sevgili kymetli kardeim" gibi bir hitabta bulunurdu. Resmi belgelere kadar yansyan bu
eilimin politika ve ynetimdeki gruplamalarda balca etken olacana kuku yoktu. '
Tanzimat broknsisin,in yabanc dil bilen, d dnyay izieyebilen
yetenekli yeleri yannda; yeni devrin kltrel atmosferine, alma
yntemlerine uyum salayamayanlannn da bulunduu aktr. Bylelerinin iinde yabanc dili yanl yazp konuanlar, koltuunun altnda laf ola Franszca gazetelerle dolaanlar, kaynld grevlerde gln iler yapanlar boldu. Ahmet Midhat Efendi'nin "Felatun Bey ve
311 lber Ortayl
Rakm Efendi" adl roman, 19. yzyln, modemleen brokrasisinde
gerekten yetenekli, okuyan ve yabanc dil renen Rakm Efendi'yle,
tembel, gsterii ve yeni hayat yzeyden taklit eden Felatun Bey'in
kiiliklerinde bu iki tip memuru konu almaktadr. Felatun Bey tipi
memurlarn canl rnei o devrin Hariciye terifatlanndan Kamil
Bey'di. Bu kii Franszeast'nn glnl ile tannm olanlardand.
1867 ylnda .yeni kurulan Beyolu Altnc Belediye Dairesi reisliine
tayin edilmiti. Fuat Paa'nn bacana olduundan, yeteneksizliine
ramen bu gibi grevlere kayrlrm. Kamil Bey, devrinde Frenk
mukallidi diye bilinirmi *. Franszca'y az bildii halde devaml Franszca deyimler kullanmaya alrm "iler atallat" demek iin "les
affaires so nt devenue fourchette" veya "Ol babda irade efendimindir-a
cette rorte l 'irade est li monseigneur" gibi gln evirileriyle nlym2 . Tanzimatn bandan beri brokrasi yelerinden, paazadelerden Kamil Bey gibileri, yenilie kar tepki duyanlar tarafndan devaml hicvedilmitir ve halen hicvedilmektedir. Bu nedenle siyasal
edebiyatmza yerlemi bir deyim olan "Tanzimat tipi" Tanzimatlarn sadece bir gurubunu daha dorusu ikinci snfn meydana getirenler iin kullanlabilir. Gerekte Tanzimat tipi, bizim toplumumuzda
kendi kendini yetitiren, eletren ve yeni ufuklar aramaya balayan
insann ilk meidir. Tanzimat insannn oluumunda gelenein, pay
vardr ama gelenei deitirme gelenei, Tanzimatlarla balamtr
denilebilir.
Budapete'de Tuna kysnda irin bir meydan Jozef Bem adn tar. Meydanda general Josef Bey'in bir heykeli vardr. Macar halk,
]848'de Kossuth'un nderliinde Avusturya'ya kar yaptklar
cumhuriyeti devrime gnll olarak katlan Polonya lejyonu komutannn ansna bu heykeli dikmi ve kran borcunu bildirmitir. General Jozef Bem, Osmanl ordusunun nl Murat Paa'sdr. Osmanl
lkesine snan Polonyal, Macar ve talyan devrimci birliklerinin bir
ksm geri yurtlarna veya baka lkelere gitmi, bir ksm da din de-

itirip Osmanl hizmetine girmilerdi. Bu yeni Osmanl lar, 17. yzyldan beri Alman prensliklerinde, Rusya'da grld gibi orduya ve
sivil idareye hizmet sunan, baka lkelerin maceraperest kk asilzadelerinden ok farklydlar, yeni lkelerine derin bir ballkla hizmet
etmiler, Tanzimat reformlarnn yrtlmesine yetenekleriyle katkda
bulunmulardr. Bir bakma 1930'larda Nazizmden kaarak Trkiye'ye snan Alman bilim adamlarnn niversiteye yaptklan
hizmete benzer bir durum sz konusudur. Ancak 1849 Polonya-Macar
* Roquefort peyniri yemeden sofradan kalknarnay Frenk uygarl sandndan dolay,
peyniri hi sevmeyen Sadrazam M. Reit Paa tarafndan muaheze edilmi. 21
Osman Nuri; Mecelle-i Umur-u Belediyye, c. I, s. 1421-1422.
312 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
mltecileri sadece Osmanl ordusuna deil, sivil brokrasiye ve kltr
hayatna da yararl hizmetler. sundular.
Ordusunun kuruluu tamamlanmam ve reformun getirdii sanc
ve skntlar iindeki Osiiaiii devleti Avusturya ve Rusya'nn hasklanna ramen mltecileri geri vermedi. Sultan Abdlmecid; Tuna kysndaki kalelere snan ve bata Kossuth olmak zere btn Macar
hkUmet yelerinin, Polanya-Macar komutanlarnn bulunduu binlerce kiiye, kendilerinin ve ailelerinin hayat ve ereflerinin teminat
altnda olduunu, istedikleri lkeye gidebileceklerini, Osmanl hizmetine girenierin de rtbe ve mesleklerine uygun grevlere atanacaklarlll
mlteciler komiseri olarak grevli olan Ahmed Vefik Bey (Paa)
araclyla bildirdi. Mlteci subaylarn bir ksm Vidin'de Mslmanla gemilerdi. General Kmetty (smail Paa), Kont Roswadowski (Hamza bey), Polanya-Macar kuvvetleri komutan General
Bem (Murat Paa), Michael Czaikowsky (Sadk Paa), Zanitski
(Osman), Stein (Ferhat Paa), Borzscki (Mustafa Celaleddin Paa), Baron Stein (Ferhat Paa) Seweryn Bielinski (Serasker Nihat Paa),
Wladislaw Czaikowsky (Muzaffer Paa) olarak hizmete girdiler
22
. Bem
yani Murat Paa Tuna'nn sa kolundaki kuvvetlerin komutan, Czaikowsky de (Sadk Paa) yeni kurulacak Kazak alaylarnn komutan
olarak tayin edildiler. Ferhat Paa (Baron Stein) ise, smail Paa ve
Sefer Paa (Kossielski) ile Kazak polonez olaylaryla Kafkas cephesinde Ruslara kar grevlendirildi. Bu liste din deitirerek Osmanl
hizmetine girt(p Macar, ve Polonyallarn tamamn iermez
23
. Bunun
dnda sanayi ve eitimde grev alan ve din deitirmeden orduda da
yararlanlanlar vardr. Topuluktan haritacla, matematik eitiminden veterinerlie veya ressamla kadar 19. yzyl Osmanl hayatna
birtakm yeniliklerio girmesinde mltecilerin pay olduu aktr.
Franciszek Sokolski, Edirne Nafia mdryd. Antony Antonowicz
telgraf bamfettii oldu. Jablonovski hekimdi. Bizzat Midhat
Paa'nn Tuna ve Badat'taki baarl valiliklerinde, yannda bulunan
ve "Kara Avc" diye bilinenKarol Brzozowski'nin pay nemlidir
24

Midhat Paa'nn kurduu sanayi mekteplerinde dePolonyal ve Macar

teknisyenierin retmenlik yapt biliniyor. Hulasa en yksek rtbelisinden en kne kadar Osmanl modemlemesi mlteciler saye~
sinde yararl kadrolar kazanmt.
IL Mahmud dneminden beri Osmanl ordusu zellikle Prnsya'dan
uzman getirtiyordu. Ancak bu Prusyallarn reforma ne derecede canla
22
Enrieo de Leone, L'lmpero Ottomano ne! Primo Periade delle Riforme, Milano
1967, s. 189-191 ve233-34.
23
st Haus HofSta Archiv, PA XII Trkei fog 27, 2 Jeanner 1850 ve ayn karton fog
445. tamama yakn bir liste vardr. Ancak Mslman isimleri iermez.
24
Ortayl, "Midhat Paann Vilayet Ynetimindeki Kadrolar", Midhat Paa Semineri,
Ankara, 1986, s. 228.
313 lber Ortayl
bala hizmet ettikleri phelidir, 1830 devrimi srasnda nce ngiltere'ye snan sonra Osmanl lkesine gelen General Chrzanawski
Wojceh ve maiyetindeki iki Polonyal subayn Osmanl hizmetine
alnmasn Avusturya-Rusya ve Prusya iddetle protesto etmilerdi.
Prusya elisi Knigsmark, bu olay zerine Prnsya'dan askeri uzman
yoHanamayaca tehdidini savurmutu. Osmanl 'ya gerekten hizmet
edenler byk devletleri rahatsz ediyordu. Bab- Ali, 1831 'de
srgndeki-Polanya hkUmetini yani Polonya Milli Komitesi 'ni
tanm ve komitenin Bab- Ali nezdindeki temsilcisine eli muamelesi yapmt25 Polonez ve Macar asll Osmanl paalar ve memurlar sadece kendileri deil, evlilik yaptklar ve akraba olduklar
evreye de yeni bir hayat tarz getirdiler. 19. yzyln Osmanl yksek
snf arasnda ulusalc bir Batllama bu evrede balad*. Tanzimat
toplumunu, daha dorusu yeni snf oluturan nc grup, MacarPolanya mltecileriydi.
19. yzylda stanbul ve byk liman ehirlerinde yeni bir hayat
balad. Bu yeni hayat tarz, sadece kagir konaklar, Avrupa mobilyas
ve alafranga sofra adab olarak zetlenemez. Kadnlar eitim gryordu. Gazete ve dergi okunuyordu, asl nemlisi roman okunuyordu.
Ka~g byk lde devam etmekle beraber, yksek snfn kadn
toplum hayatna giriyordu; gezinti yerlerinde kadn-erkek flrt balamt. Baz tekkelere kadnlar da devam ediyordu. Eczahane ve doktorun yannda eski gelenekler de sryordu. stanbul halk Beyolu'ndaki hekimden, irkye oradan eczahaneye tanr olmutu.
mparatorie Eugenie stanbul'dayken Kksu Kasr'n Sultan Abdlaziz'le ziyarete gitmi; Padiah mparatorieye kolunu yermiti. Bu
manzarayi ayrda toplanp seyreden kalabalk arasndaki alafranga
zevat, ikisini kolkola grmekten pek memnun olmutu. Boazdaki
mehtap sefalar, sayfiyedeki kklerde kadnh erkekli saz sz meclisleri tutucu evrelerin ve A. Cevdet Paa gibilerin dedikodu ve eletirilerine neden oluyorsa da yeni hayat, bildii gibi devam ediyordu.
Alafrangalk laik eitimin ve laik brokrasinin derece derece benimsedii bir hayat tarzyd. Eski devirde ince yaam, ulema snfnn byklerine zgyd, imdi ise sivil brokrasi modem ve pahal yaam

biimine nclk ediyordu. Osmanl aydnlar medreseli-mektepli

25
Nigar Anafarta, Osmanl mparatorluu ile Lehistan Arasndaki Mnasebetlerle lgili Tarihi Belgeler, basm yeri ve tarihi yok (muhtemelen 1980). Topkap Saray arivi
belgelerinden E 7835 kitap 5, 97, s. 98 vd. N. Gyn, "1849 Macar Mltecileri ve
Bunlann Ktahya ve Haleb'te Yerletirilmeleri", Trk Macar Kltr Mnasebetleri,
.. Ed. Fak., 1976, s. 173-179.
Mustafa Celaleddin Paa'nn ilk ulusalc kitab ve dnceleri ortaya attn grmtk. Olu Ferik Enver Paa da ayn yolu izlemiti. Bu gibi aileler ocuklanna verdikleri eitim ve ka-gden uzak yaantlanyla da st tabakann modernlemesine yakn
bir rnek oldular.
314 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
diye ikiye aynlmt. Yava yava mektepli ve alayl aynn da balayacakt. Diplama ve dzenli eitim 19. yzyl Osmanl adamnn hayatn genlik yllarnda <::tlf.!leyen ve yol aynmn belirleyen iki kuvvetli toplumsal kurumdu. Osmanl aydnnn bu dnemde ok okuyup
yazdm sylemekgti!. 1822-1842 arasnda 250 kadar eserin basld, btn Tanzimat dneminde basl kitabn birka bini gemedii
biliniyor
26
, oysa Byk Petro dneminden Ekim Devrimi'ne kadar
Rusya'da 200 bini akn kitap baslmt. Osmanl aydn, klasik dnemin baz geleneklerini de atmad. Gnn mcadelesi, Avrupa edebiyatnn izlenmesi, giderek Bat siyasal dncesine ilgi yannda,
tarikatiere ilgi de vard. Arasra bir tekkenin havasna snp bir tr
tecerrd (meditation)la hayatn alkantlanndan uzaklamak; tekke iiri ve tasavvuf'un tarihiyle ilgilenmek yeni bir modayd. M evievilik ve
Bektailik gibi tarikadarla Mslmanlar kadar; gayrimslim, okumu
zmrenin de balan vard. Bizzat G~n Osmanllar denen muhalif
grubun Bektallie liberal bir nitelik atfedip sempati duyduklan bi . . 27
nyor ..
Szl kltr gelenei yaamaya devam ediyordu. Avrupa romanlar, dnderi okunur, dostlara anlatlr, notlar tutulur, tekrarlanrd.
Sivil asker olsun 19. yzyl Osmanl aydn byk imparatorluu bir
ucundan br ucuna gezerek; grerek renir ve erken olgunlard.
Dnce ve davranlannda sanldnn aksine renklilik ve esneklik
vard. Siviller de, askerler de benzer konulan ileyip, benzer eyleri
renerek laik eitimden geerlerdi. Tara, hayatnda muallim ve zabit
beraberlii 19. yzyl aydn eitiminin ve kltrnn temelini ve atsn olutururdu. Toplumsal ve kltrel deiimin belirgin bir
ksenophobique (yabanc dman) tepki yarattna kuku yoktur. Ancak 19. yzyl ortalannda Osmanl aydnlar, Bat hayat tarzna ve Bat
kltrne belirli bir rahatlkla yaklaabiliyorlard. Bu yaklanada
kltrn temeline inmeden onu pragmatik bir tutumla uygulamann
pay olduu kadar, lkenin bamszlnn da rol vardr. Osmanl lkesinde slamclk bile Bat kurumlarna ve Bat kltrne kar, Hind
Mslmanlar, Rusya Mslmanlar kadar pheci ve itici bir eilim
iinde deildi. 31 Mart olaylarnn kkrtcs saylan Dervi Vahdeti'nin Volkan gazetesinde ngiliz parlamantarizminin ve demokra-

sisinin kurumlarn benimseyerek savunduu aktr.

Bir toplumda deime baladnda bu deiim ngrlen alanlar
kadar, ngrlmeyen alanlara da srar. Osmanl toplumu belki ok
kkl bir deiim geirmiyordu ama modernleme toplumun herkesitine ve her kurumumi srad. Osmanl aile yaps ve Osmanl kadn
da bu gelimelerin dnda kalmad.
26
Ubicini, Lettres sur la Turquie, s. 72- 73 ve 75-176. S. Shaw, a.g.e., s. 28. 27
Irene Melikoff"I'Ordre des Bektai apres 826", Turciea, XV/983, s. 55- 70.
315 lber Ortayl
Tanzimat dneminde Osmanl kadnnn hayatnda kayda deer gelimeler balamaktadr, hayat ayr bir renge brnmtr. Bu renk deiikliini sadece modadan, gnlk yaamdan, tketim kalplarndaki
farkllamadan, yabanc dil renmek veya piyano almak gibi yeni
zevklerden ibaret, grmemek gerekir. 19. yzylda Osmanl lkelerinde tarmda, eitimde grlen baz yapsal deimeler ve btn dnyann yaad haberleme ve teknolojideki devrimin Osmanl topraklarna da yansmas, klasik aile yapsn byk ehir kadar krsal
alanda da yava yava deiim geirmeye zorlayacaktr. Nihayet Ortadou lkelerinde kadnn zgrlemesi sorunu bu dnemin modernleme ideolojilerinde nemli yer tutar. slamc modernlemeci akmdan, liberal dneeye kadar btn Ortadou dnrleri; klasik ailenin yaps, kadnn toplumsal yeri zerinde duruyor ve deiikli neriyorlard. Liberal Bat dncesinin etkisindeki emseddin Sami, kadn
eitlii ve zgrl zerinde yazmadan nce Namk Kemal kadnn
eitlii zerine ilk klan modem slamc bir adan yapyordu28 .
mparatorluun zmir, Beyrut Selanik gibi liman ehirlerinde ve Rumeli'deki baz merkezlerin nfusundaki gze arpan byme dolaysyla aile yapsnda da modenlemenin balamas kanlmazd. Anadolu ktasnda da, Trkiye'nin sosyal tarihi iin nemli bir deime
balamaktayd. ukurova, Amik, Mara yrelerinde airetlerin iskilm
nedeniyle gebe nfus yeni hayata gemekteydi. Nihayet yzyln
ortasnda Ege blgesi, ardndan ukurova'da balayan monokltrel
tarmn yaratt toprak iilii krsal kesimdeki ailerlin geimini ve
yapsn etkilerneye balayan gelimelerdi. Krsal kesimde bu dnm balatan faktrlerden biri de 1858 (H. 1274) tarihli Arazi Kanunname'sidir. Kanunnamenin ok abuk ve etkin bir biimde zel
mlkiyet dzenini gerekletirdiini, hele kk ve orta snf iftilii
glendiren etkileri olduunu sylemek gtr. Ama tarm topraklarnn mlkiyeti ve miras konularnda yenilikler getirmedii de sylenemez. Bu kanunla ilenen topraklann tapulandrmas ve miras yoluyla
intikali ister istemez krsal kesimdeki byk aileyi paralayacak bir
sreci balatt. Bundan baka arazinin miras yoluyla intikalinde kz
evlat da erkeklerle eit pay alacakt ki bu, hukuki ynden nemli bir
gelimedir. Dier yandan krsal blgelerden lkenin stanbul, Beyrut,
Selanik gibi byk ehirlerine yaplan gte de niteliksel bir deiim
gzlenmektedir. Daha nce byk ehre bekar nfus g eder ve ksmen mevsimlik olarak kalrken artk eitli nedenlerle, aile glerinin
balad grlyor. stanbul 'un sudara yakn kesiminde, Hali civarnda ilk gecekondulama balamaktayd. Bu olgular ehirlerme ve

28
A. Tietze "The Study ofOitoman Literature", Int. Journal ofTurkish Studies, 1981,
v. 2, Nr. I, s. 50-51.
316 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
ekirdek aileye geiin balangc olarak nitelernek abartma saylmamaldr.
Tanzimat dneminin getirdii sosyo-kltrel deiim hi deilse
st ve orta tabaka kadnnil toplumsal hayata giriini hazrlayan altn
bir dnem olmutur. Modem slamc dnrler ok kan evliliinin
kalkmasna ya da snrlandrlmasna ynelik yeni yorumlar getirirlerken, gerek Osmanl lkesinde, gerek dier Ortadou lkelerinde ve
Rusya periferisindeki dnr ve yazarlar eski aile yaps ve evlenme
geleneklerine kar kampanya amlard. brahim inasi Bey modem
tiyatromuzun ilk eseri saylan* "air Evlenmesi"~de biraz, naiv bir
uslfbla eski evlilik geleneklerini yererken, Azeri dramaturjisinin kurucusu Mirza Fethali Ahmdov ve izleyicileri tiyatro yaptlarnda slam
kadnnin kapal hayatn, pederahi aile dzenini, kz ocuklannn cahil braklnasn en etkin biimde yeriyorlard. 1880'lerde Rusya
Mslmanlarndan bir grup kadn, Alem Nisvan adl bir kadn gazetesi
kararak feminist hareketi yaygnlatrmak abasndaydlar. Tanzimat
maarifinin en nemli giriimlerinden biri, ortaretim alannda inas
rdiyeleri aarak kz ocuklannn eitim olanan gelitirmek olmutur. Kz ocuklarnn saylarnn artmas ve 19. yzyl sonunda
eitim derecesinin liseye kadar ykselmesi ise yeni bir meslek grubunun ortaya kn salad, Muallime hanmlar ... Kadnn zgr alma hayatna girii, Trkiye tarihinde sanayiden nce eitim alannda olmutur ki, bu gelime gnmz Trkiye'sinde kadnn brokrasdeki gl durumunun bir nedenidir
29

Tanzimat dnemindeki kltrel alrula ortaya kan yeni aydn

grubunun yeleri arasnda st snftan kadnlara da rastlanmaktadr.
Cevdet Paa'nn kz FatmaAliye Hanm, air Nigar Hanm bu tip aydnlarn prototipidir. Byk kentlerde kadn evin dna kmtr. Boazii'ndeki mehtap gezilerinden, Beyolu'ndaki alverilere kadar
birok yerde kadnn toplumsal hayata giriini, Tanzimatn devlet
adamlarndan Cevdet Paa, zenperestliin ve muaakann artmas ola'inasi'nin "air Evlenmesi" adl komedisi bizim modem tiyatromuzun ilk eseri deildir. Fahir z 1958'de Viyana'da yazma bir Trke oyun bulmutur. "Pabuu-Kefger
Ahmed'in Maceralan" diye zedenecek bu oyundan daha bagka veya eskileri de bulunabilir, ancak inasi'nin oyunu o devirde temsil edilen ve tutunan ilk tiyatro oyunu
olma zelliini korumaktadr. 29
Birinci Dnya Sava baladnda baz nezaretlerde kadn memur istihdamna balanmt. Balkan Sava'nda ise kadnamele taburlan tekil edilerek kadniann kol iiliine ekildiide grlr. Bkz. Zafer Topra1., Trkiyede Milli ktisat, Ankara, 1982, s.
316,341,312. .
Osmanl i~paratorluunun son dneminde Darlfnun 'un muhtelif ubelerinde, baz
yabanc yksek okullarda kz rencilerin bulunmas, kziann eitimindeki gelimenin
yaratt olaanst bir durumdur. nk o devirde Avrupa ve Kuzey Amerika'nn
baz niversitelerinde ya tamamen ya da baz ubelere kz renci kabul edilmedii,

ders ve seminer izleyenierin ise diploma snavianna kabul edilmedii bilinmektedir.

317 lber Ortayl
rak nitelendirir
30
Sanayileme ve kentlemenin yavalna ramen
toplumda kadnn 19. yzyldan beri lml bir zgrleme srecine
girdii grlyor. Sanayileen Avrupa'da kadn, zgrlnn bedelini ok pahal demi, toplumsal hayatta yeni glklerle karlamtr. Benzer bir gelime lkemiz kadn iin henz balamaktadr
ama koullarn farkllndan dolay Trkiye'de kadnn zgrlk iin
dedii bedelin, Avrupal kadnnki kadar ar olduu sylenemez. Bu
farkl koullar, yakn tarihimizdekijeformlann sanayilemeden nce
zgrlk iin uygun bir zemin hazrlana:sndan ileri gelmektedir.
Tanzimat dneminin devlet adamlar, yrrlkteki aile hukuku ve
evleome geleneklerinin sor.unlar yarattnn farkndaydlar. Bu konudaki yasama programlan Sadrazam M. Emin All Paa'nn Fransz Medeni Kanunu 'nu kabul etme giriimine kadar varmaktadr ama toplumsal yap buna msait olmadndan geleneksel evlilii dzenlemek iin
baz ferman ve tenbihler karnakla yetinmilerdir. Bu ferman ve
tenbihler, esas olarak; evleome srasnda balk demeyi (asaklamakta, ar masraflarn yaplmasn nlemek istemekteyde . Tanzimatlar, balk, kaln gibi evlenmeyi gletiren adetlerden holanmyorlard. kan tenbihler bu gelenei yasaklamak amacndayd; ayrca
btn lkede de bu adetin ne derecede yaygn olduu aratnlmt.
Daha 1840 ylnda Ermenek ilesinde "kz bal namiyle alnan
mebaliin tahkiki" Bab~ All'den emredilmiti32 Kukusuz ferman ve
tenbihlerin yaayan gelenekleri ortadan kaldrd sylenemez ama
bunlarn aile hayatndaki belirli gelimeleri yanstt da aktr. Tanzimat dneminde hi deilse ehirli nfus arasnda ekonomik ve
sosyal zorunluluklarla eski geleneklerin ve ok kar evliliinin adamakll geriledii' ve ho kartanmad bilinmektedir.
19. yzylda lkenin byk ehirlerinin de fiziki dokusunda ve yaam biiminde deimeler grld. Saray, Bab- Ali denen sadrazam
kona, Sleymaniye'deki Aa Kaps ve eyhlislamlk'tan baka
belli bal resmi bina tanmayan stanbul'un bir blm nezaretler,
30
A. Cevdet Paa, Ma'n1ziit, s. 9-10.
31
erafettn Turan, "Tanzimat Devrinde Evlenme", ve Dnce Dergisi, XXII/182,
stanbul, Ekim 1956, s.l4-15.
32
Bab, Ar. rad.- Va/ii, Nr: 124. lO Receb 12561 Eyll 1840.
Osmanl toplumunda muhteliftoplumsal tabaka ve blgelerdeki aile tiplerinin gnlk
yaay sosyo-kltrel davran kalplan, tketim ve kazanlan henz ciddi aratrma
konusu olmamtr. zellikle sosyal deiimin hzland 19. yzyl iin bu aratrmalann snrl saydaki hatrat, her yerde pek dzenli olmayan nfus kaytlan, seyahatnameler ve kukusuz romaniann ve hikayeterin taranarak yaplmas gerekmektedir.
Hseyin Rahmi Grpnar veya Ahmet Rasim'in eserleri, 19. yzyl halk hayatn anlamamza yarayacak meddal hikayeleri kmsenmeyecek kaynaklardr. Trkiye btn
Ortadou'da son yzylda ekonomik ynden en hzl deiim geiren lkedir. Bu dei-

irnde sadece tanrusal-snai gelime deil, nemli lde hukuk reformlan sosyo-kltrel reformlar da etkin olmutur.
318 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
devlet daireleriyle donand. Beyolu ise bankalar ve ticarethaneler,
maazalar, restoran ve afelerle doldu. stanbul'un her yerinde kagir
okullar, karakollar gibi 19. yzyln mimari zevkini yanstan yaplar
ykseldi. Nihayet A vrupa~~n ilk metrlanndan biri olan "Tnel"
Karaky ve Beyolu arasmda iletmeye ald. 19. yzylda Boaz'n
iki yakasnda, Adalar' da, amlca ve Kadky'de sayfye hatt balad.
nceleri sadece aziedilmi devletlulann, Rum balktiann yaad
uzak Boaz kyleri vapurlann gidip geldii mevsimlik oturolan
semtler halinde stanbul 'la btnletiler. Byk ehirlerde varlkl,
ortahalli ve fakirierin oturduu semtler birbirinden aynlmaa balad.
Beyrut, zmir, Selanik gibi zengin liman ehirleri de stanbul'la birlikte ayn deiim srecine girdiler. Bab- Ali dzgn parke deli
caddeleri, hkUmet binalaoyla imparatorluun idare merkezi olduunu gsteriyordu. 19. yzylda stanbul devaml kaldnm, suyolu inaat ve geniletilen caddelerle bir antiye grnm ald. Baanlamasa bile stanbul ilk defa plana gre dzenlenmek isteniyordu. lk
park (Tepeba) bu dnemde yapld. Kayklann felaket gn gelip
atmt. Karaky ve Eminn kpryle baland, ehirde iskeleler
aras vapur seferleri balad. Sayfiye yerleri iinde Yeniky-Tarabya
yazlk sefarethanelerin ve ykselen Rum bujuvazisinin semtiydi. Beyolu Taksim' e doru geliti. 20. yzyln banda Gmsuyu, Ayaspaa gibi semtler her dinden ve dilden zengin stanbullutann apartrnan yaamna getii blgeydi.
Geleneksel Osmanl ehrindeki mahalle, henz snf ve stat farkna gre biimtenmi bir mekan deildi. Bir paann kona karsnda,
kk bir evkaf katibinin aboyal kk evi, ilmiyye ricalinden bir
efendinin kaanesinin yanbanda mahalle suyolcusunun kulbesi
bulunur, btn bu insanlar birbirleriyle hergn karlar, belirli bir
sosyal dayanma, sayg ve himaye kurallan iinde yaarlard. Ayn
tarz hayat gayrimslimlerin ehrin kenar blgelerine sktnlm mahallelerinde de grlrd: Ama bazlannn artan servetleri konak ve
k binalara, bu k bina ve konaklar sklaan semtlere ylmaya balaynca; cemaat ruhunun yaad eski mahalleler de nitelik deitirmeye balad. Aksaray'n tesi orta halli ve fakirierin semti oldu.
Tpk Avrupa'nn byk bakentlerinde olduu gibi, ayn sosyal snfIann yaad mahallelerde, farkl bir argo ve ive geliti. 19. yzyln
stanbul'unda henz ilmiyye snfnn nde gelen efendilerinin, byk
memur ve paalann yaad Fatih'"Aksaray-Laleli semtinde stanbul
ivesinin (aznn) en makbul konuuluyordu. Kasmpaa sakinlerinin ivesi, KaragrlliikMahallesi'nin gelenekleri kmsenirdi. Yangnlann silip sprd ehirde zengin konaklan ahap da olsa yangn
duvarlan ve geni bahelerle evriliyor veya kilgir bina mimarisi
geliiyordu. Gerekte I 8. yzyldan beri Osmanl mimarisi A vrupa'nn etkisi altndayd. 18-19. yzyl stanbul'unun baz kasr ve
319 lber Ortayl
kkleri, Nuruosmaniye Camii, Selimiye Klas gibi yaplar Osmanl
Barok mimarisinin rnekleri diye betimlenir. Kukusuz Barok mimari

ve sanat iin gerekli koullarn Osmanl toplumunda olup olmad

tartlacak konudur, kald ki Avrupa'da Barok dev"in kayna ve nitelii de halen iyi anialp tarif edilmi deildir. Ancak bu yzylda orta
Avrupa barok'unun tamamlanm bir uslb olarak baz ynleriyle Osmanl lkesini etkiledii de aktr. Osmanl baroku denen mimari'nin33 zellikleri 18. ve 19. yzylda sadec~ bakentte reil, taradaki
baz kamusal yaplarda ve ayan konaklarnda bile grlr. 19, yzyln
nl Ermeni mimarlar Balyanlar, bu ortamn yaratp zenginletird
aileydi. Balyanlar bir yzyl boyu Do lmabahe Saray 'ndan, Nuruosmaniye Camii'ne ve Beylerbeyi Saray'na kadar onlarca binay
yapmlardr. Mara ve Kozan arasndaki Belen kynden kan,
1730'lardan beri faal olan bu aile; stanbul'un Beyazt Kulesi, Benciler, raan Saray gibi yaplaryla ehre damgasn vurmutur34 .
Balyan'lar yerel ssleme, oymaclk, camclk gibi geleneksel sanatlar
yeni yap teknikleri ile kaynatrmlardr. Ortaya kan eklektik mimari, 19. yzyla zg beeniyi, erisi ve dorusu ile en geni biimde
yanstr. Balyan ailesi geleneksel inaat ustalndan modern mimari
eitimine ve mimarla geii temsil etmekteydiler. Yaptklar eserler
ampir, barok, rokokonun izlerini tamakla beraber; 19. yzyln zgn Osmanl mimarisi say lmaktadr. Bu yzylda stanbul 'un modern
mimarisine damgasm vuran bir dier mimar grubu Fossati'lerdir.
Fossati'lerin gnmze kalan eserleri azdr. svireli olan Fossati'ler,
Milano Brera akademisinde yetimitir. Akademi 19. yzylda tamamen Rusya arl 'nn zevk ve talebine gre eitim yapyordu nk
mezun mimarlara orada i bulunuyordu. Neornesans dediimiz
uslbta alan Fossati'lerden Giuseppe, 1830'larda stanbul'da yanan
Rus sefarethanesini yeniden yapmaya balyor ve 1849'da bitiriyor. O
devre gre gzellii ve grkeminden dolay yeni binann ar'n stan~
bul'daki mstakbel saray olarak tasarland dedikodusuda kmt.
Fossati'lerin Osmanl mimarisine girileri Ayasofya'nn tamiriyle
balad. Ayasofya'nn atlaklarndan dolay tamiri gerekiyordu. Sultan
Abdlmecid Balyan'lara iltifat etmeyerek tamir iini Fossati'lere vermi ve Temmuz 1849'da Ayasofya'nn onarm bitmiti .. Sultan
Abdlmecid bu arada mozaikleri kazyp resmeden Fossati'ye bu
33
Osmanl baroku deyimini kullanan ve 8. yzyldan itibaren byle bir nitelerneyi yapan C. E. Arssvendir (bks. L'Art Tur.c-) veya Trk Sanat, stanbul 970. Bu konudaki
bir tartma iin Doan Kuban, "Osmanl Mimarisinde Barok ve Rokoko", Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, stanbul, 932, s. 5 vd., Ortay l, "stanbul'da Barok",
stanbul'dan Sayfalar, stanbul 986, s. 9-28. 34
Pars Tulac; 1
* "Osmanl Mimarisini Batllatran Balyan Aiesi", Yllar Boyu Tarih,
ubat 1983, s. 39-42. Semavi Eyice'nin Balyanlarm kkenini Belen olarak gstermesine karlk P. Tulac Kayseri'yi gstermektedir(?)
320 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
mozaikleri bastrmas iin para yardmnda da bulunmu ve Ayasofya
mozaiklerinin ilk basks bylece yaplmtr. Fossati'lerin yaplan yneticileri etkilediinden Dari}lfnun ( sonr~ki Adiiye) binasnn yapm
kendilerine veriliyor. Arkadan ran elili i de onlara yaptrlyor35

Fossati'ler bylelikle TanZimat Trkiyesi'ndeki mimari ile Rusya'daki

mimarinin benzemesini salaiulardr. Midhat Paa'nn vali olarak
oturduu Rusuk'taki konak ile Kars'taki Rus valinin konann
benzerlii bir rasiant deildir. Bu ortaklkta; neornesans slbun
grkemi byk rol oynamaktadr. Kamusal binalar ve sayl konaklann dnda, ehirler henz yangnlarn silip sprd ahap yaplardan vazgeebiimi deildi. zmir, Selanik gibi ehirler ve stanbul'da Beyolu'nda dar bir blge kilgir konut mimarisine ancak gemiti. Tanzimatn nderi olan Reid Paa daha 1830'lardan Londra
eliliindeyken kilgir yaplarn arttrlmas ve bunun iin inaat ustas
yetitirilmesi gerei zerinde durmutu36 Ancak toplum henz pahal
konut yapmna geecek durumda deildi.
19. yzyln Osmanl toplumu bir aray ve yneli iinde idi. Bu
yneli ve arayda 20. yzyl banda olduu gibi ulusal nitelii saptamak, Avrupa sanat ile yerel veya ulusal (?) zelliklerin sentezini
yapmak gibi endieler henz ar basmamt. Tanzimat dneminin
mimarisinde olduu gibi edebiyatnda da yerellik kendiliinden yaam ve etkisini srdrmtr. eker Ahmet Paa' da, Osman Harndi
Bey'de grld gibi Bat resmi ile Trk sanatnn sentezini yapma
bilinci veya endiesi yoktur. Kukusuz Osman Harndi Bey de setii
konularn dnda, empresyonist okul ierisinde szde kendine zg
yanlar olan bir Trk okulu yaratabilmi deildir. Tanzimat edebiyatnn yazar ve airi de, pek bilincinde olmadan geleneksel-klasik Osmanl nesrinin ve iirinin biimini korumutur. 20. yzyl bandaki
milli edebiyat "milli" szn ve "milliyetilii" kulland iin byle
nitelendiriliyor, yoksa z ve biim ynnden 19. yzyl Trk edebiyatmdan daha milli olduu tartmaldr. Tanzimat romannn meddal
hikayelerinin uslb ve biimini koruduu hatta konularn bile "Hanerli Hanm", "Sansar Mustafa" gibi meddal hikayelerinden kaynakland, Namk Kemal, Ahmet Midhat, Samipaazade Sezai gibi yazarlarda bu geleneksel yapnn ar bast edebiyat tarihilerimiz tarafndan da belirlenmitir37 .
Tanzimat devri Trk edebiyatnn 19. yzyl dnya edebiyat
iinde sekin bir"yeri olamaz; bu edebiyat bizi yanstt iin analizi
gereken bir konu, bir s9rundur. Biim ynnden bu edebiyat ar bir
35
Semavi Eyics, "Fossater", stanbul Ansiklopedisi, c. XI, s. 5818*23.
36
Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, s. 113.
37
Gzin Dirio, Trk Romannn Douu, stanbul, 1973. P. N. Boratav, Fo/klor ve
Edebiyat, Adam yay., 1982, s. 310-312; Berna Moran, "Ak Hikayeleri ve lk Romanlanmz", Eletiri, Ocak 1983, s. 34-41.
321 lber Ortayl
evrim geirdii halde, ierik ynnden ani bir nitelik deimesi geirir. N. Kemal, Ahmet Midhat, Mehmet Murat, inasi; roman, tiyatro
ve iir dalnda halk retmenlii yapmaktadrlar, rnein Mehmet
Murat "Turfanda m, Turfa m" adl romannda ahlak retmenlii
(tekzib-i ahlak-ahlak dzeltme) roln stlenmekte bunu bir roman
tr olarak savunmaktadr. Yzyln sonunda (1890-91) yazd bu ro-

manda yazar; askerlik, memuriyet, aile hayat gibi kurumlan ilkel bir
anlatrola tek tek ele alp eletinnektedir38
. Biim ve uslbdaki ilkelliine ramen Tanzimat yazan toplum retmenliine erkenden girimi ve kendisinde siyasal-toplumsal bir misyon grmtr. Ne var ki
ayn edebiyatn 19. yzyln sonunda; Avrupa edebiyatnn ustalk dzeyini temsil eden Rus edebiyatma aldn etmeden iirde Fransz
parnassien'lerinin sembolizmini izleyip tamamen biimci bir nitelie
brnd aktr.
Tanzimat edebiyat yeni bir ierikle kltr tarihimizde yerini ald.
Ama bu edebiyatn bir eksiklii vard; flolojik bir bilgiye dayanan
edebiyat tarihi almalar olduka yetersizdi ve hatta yaynlanan eski
metinler bile byle bir yetenein henz yerlemediini gsteriyordu.
Edebiyatn byle bir ortamdaki en byk eksiklii de kukusuz edebiyat eletirisi alannda duyuldu. Tanzimat dneminin edebiyat eletirileri ok kere bir polemie ve ardndan Bab- Ali'deki srtmelere dnt. inasi ile sonraki sadrazam Said Bey (Paa) arasnda Tasvir-i
Efkar ve Ceride-i Havadis'te geen tartma bunun bir rneidir. Eski
ve yeni edebiyat arasndaki uslb, dil ve nazm tekniklerine ilikin bir
dier tartma ifan Paa ve Namk Kemal arasnda oldu. Dorusu Namk Kemal Tanzimat edebiyatma hakim olan yeni dnceyi savundu
ama yeni edebiyatn biime ilikin sorunlan alannda rfan Paa'nn
haksz olduunu sylemek bugn de pek kolay grnmyor. Tanzimat
dneminin edebiyat dalnda en nemli eletinneni Ziya Paa' dr. Trk
iirinin ne olmas gerektii gibi bir soruyu ortaya atm ve Divan edebiyatnn ilk sert ve yapsal eletirisini yapmt. Ona gre her ulusun
iirinde o dilin zelliklerine bal zgn bir katiye ve vezin dzeni
olmalyd. Divan iiri bu ynyle bize yabancdr diyordu. Ziya Paa
konuulan dilin edebiyat dili olmas ve halk iirinin vezin ve tekniklerinin benimsenmesi konusunda ilk ciddi eletiriyle dnem iinde bu
tarz balatm saylabilir. Tanzimat edebiyat Avrupa edebiyatndau
eviriyle balad. Bu roman, hikayeyi, iiri ve giderek tarihilie ait
eserleri kapsad; ama eletiriye ve Avrupa dncesinin rnek
38
Gzin Dino, Tanzimattan Sonra Edebiyafta Gerekilie Doru, A..D.T.F. yay.,
Ankara 1954, s. 34-37.
Cevdet Kudret, Trk Edebiyatnda Hikaye ve Roman (1859-1959), Bilgi yay., Ankara
1971, s. 125-129.
322 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
olabilecek ciddi edebiyat tarihine ait aratrmalan, eviri listesinin dnda kald. Bu dlama bugn de sregidiyor.
Tanzimat aydn Avrupa ve Dnya tarihiyle ilgilenmeye balad.
Bu ilgi, Tanzimat ad..mn bulunduu zaman ve mekan saptama bilincinin rnyd. Avrupa tarihine ait baz derleme ve eviri eserler
haslnaya balad. 1854'de (H. 1270) muhtemelen Tercme odas memurlanndan biri, "Byk Petro Tarihi"ni kaleme ald. Klasik Osmanl
dneminde de zaman zaman Avrupa tarihine ait ksa eviri verisaleler
kaleme alnm veya Peevi';in yapt gibi Avrupa tarihinde atflarda
bulunulmutu. Ama 19. yzylda Avrupa tarihine olan ilgi, Osmanl
toplumunun konumunu ve geleceini anlamak asndan gelimek-

teydi. Hatta yneticiler, baz Avrupal yazarlara, Trk tarihine ilikin

yorumlanndan, dolay mkafat da vermekte idile?
9
Bunun dnda,
Avrupa toplumunu dzenini ve geliimini salamak ve Osmanlyla
karlatrmasn yapmak gibi bir tarihi dneeye de ulald. rnein Cevdet Paa Ortaa Avrupa tarihinden szederken, feodalite,roi
tahlil etmekte ve onu Osmanl trnar rejimiyle karlatrmaktadr 0

Ona gre feodalite zulme dayanan ve Roma kleci dzeninin sadece

haffletilmi bir biimidir. Cevdet Paa Avrupa tarihi zerinde edindii bilgileri, Osmanl toplumunun; yapsn ve geleceini saptamak
asndan deerlendirmelere tabi tutmaktadr. Tanzimat dnemi boyunca dier aydnlar tarafndan da izlenen bu yntemin; rnein
amatr bir yazar olmakla beraber Mustafa Celaleddin Paa tarafndan
"les Turcs anciens et modernes"de Trk rknn Avrupa ve Dnya tarihindeki orijinal roln saptamak gibi ideolojik bir nitelie brndn de belirtmek gerekir. Ancak, Tanzimat adamnn tarihe bakndaki bu nemli deinelim ve dnsel gelimenin; Avrupa ve Dnya
tarihini ana kaynaklardan renme ve bilimsel bir aratrma yntemine ulatn sylemek mmkn deildir. Esasen 19. yzyln tarihi
dncesi, ada Trkiye'ye bu alanda olduka zayfbir miras brakmtr ve Trkiye'de tarihilik Dnya tarihi konusunda halen kayda
deer bir gelimegsterememitir.
Tanzimat adam tarihe baknda ve bilgi edinmede belirli bir serikronizasyonu kavrad gibi; yaad dnyay bir lde kendi dilinin
ve dininin boyutlan dnda da anlamak ve renmek aamasna ulamtr. Bu dzey eskia tarihine ve arkeolojiye uyanan ilgi
dolaysyla grlmektedir. Aralk 1847'de Kuds mutasarnf Gazze
sancanda Akalon denen mevkide bulunan bin yllk (yanl bir
tarihlendirmeydi) bir sfenksden ekte rapor ve eskizle Bab- Ali'yi
39
Bab. Ar. rad- Har. Nr: 2893, sene 1266 "Fransa'nn Viyana'daki setirinin yeeni
Msy Bumon'un kaleme ald drt ciltlik Avrupa tarihine mnderecati dolaysiyle." 4
Cevdet, Tarih, c. I, s. I 92. bkz. mit Meri, Cevdet Paann Cemiyet ve Devlet Gr, stanbul 1975, s. 59.
323 lber Ortayl
haberdar etmekteydi
41
Bu gibi raporlar o yllarda hemen birok
vilayetten yazlm olup, daha nceki bir genelgenin gerei yerine
getirilmekteydi. Toplanan eski eserler St. rene kilisesinde kurulan
mzeye naklediliyordu. Osmanl mzecilii ilk admlarn atyordu.
Ahmet Vefik Bey (Paa) ve Safvet Paa'nn maarif nazrikiar zamannda vilayetlerde eski eser toplama faaliyeti daha da hzland.
Trablusgarb valisi Ali Rza Paa, Selanik valisi Sabri Paa, Girit'te
mutasarrf Kostaki Adossides Paa, Konya valisi Abdurrahman Paa
eski eser toplayanlar arasnda en nde gelenlerdendi. Bir yandan da
mzelerin ilk kataloglar da hazrlanmaya balamt42
. Eski eser me-

rak sanldndan daha geni bir evreye yaylmt. leride Yunan

Muharebesi komutanlarndan Dmeke Sava galibi Gazi Edhem Paa
sava ganimeti olarak Mze-i hmayuna baz deerli paralar getirecektir. Austos 1880'de bugnk Arkeoloji mzesi (Mze-i hmayun) ald. Osmanl arkeologlar ksa zamanda nmizmatikden,
epigrafye kadar ilgili dallarda uzmanlar kardlar; kataloglardan bazlarn hazrladlar. Nihayet Sayda'da bulunan lahidlerle ve raporuyla
Osman Harndi Bey'in ahsnda Osmanl arkeolojisi uluslararas bilim
dnyasna ve yayn hayatna da girdi. Osmanl aydn, arkeoloji ve
mzecilik alannda imkanlarn tesinde baar gstermi ve Tanzimatn bandan beri nemli admlar atlmtr. Bu gelime eski toplumdaki sanat ve kltr anlayna bir tepkiyi de ienlekteydi. Osmanl arkeologlar Mezopotamya, Suriye, Lbnan'da yaptklan kazlada stanbul'abugn dnyann en zengin mzelerinden ikisini (Arkeoloji ve Eski ark Eserleri) hediye ettiler ve Cumhuriyet dnemine
de bu alanda zengin bir deneyim ve bilgi birikimi braktlar. 19. yzyl
arkeolojisi Trkiye'de sadece bir bilim olarak deil; hem Bat'nn eser
yamaclna direnen, hem de kltr deiiminin ncln yapan
bir dnce ve tutum olarak dodu ve geliti.
Tanzimat toplumunun aydn ansiklopedisyen olma isteindedir.
Devlet adamndan, yazarna bu toplumun sekinleri; tiyatrodan gazeteye, mimariden flolojiye ve doa bilimine kadar her konuya el atma
ve dzenleme abasndadr. lk roman yazar olan emseddin Sami,
ilk szlkleri ve ansiklopediyi de ortaya koymutur. Sadrazam A
Paa, Gll Agop 'un Osmanl tiyatrosunu devletin finanse etmesini
gerekli grm ve baz temsilleri de tevik iin izlemitir. A. V efk
Paa, tiyatro evinnenliinden szlkle kadar her alana el atmt.
Modernleme abasndaki bir toplumda bunlar doal ve faydal eilimlerdir. Ancak 19. yzyla kadar Trk toplumunun Bat kltrne
olan yabancl kendisini zellikle tarihilikte, iktisatta ve toplumbi41
Bab. Ar. rad-Dah. No: 8060 ve 8207.
42
Simavi Eyice "Arkeo!oji Mzesi ve Kuruluu", Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye
Ansiklopedisi, c. VI, s. 1596-1603.
324 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
limde gstermektedir. Bilinen ilk iktisat kitab 1830'larda dzenlenen
bir elyazmas olup, 1850'lerde baz risaleler bunu izlemitir. Ancak
iktisat bilgisi de tpk Avrupa tarihi gibi Tercme odas mensuplarnn
aktarmac derlemelerindeiColumaktayd43 . Yzyln ikinci yansnda
Ahmed Midhat Efend~ Olannes Sakzl gibi iktisadi dneeye daha
yonmcu yaklamlar da grld. Tanzimat dnemi Osmanl toplumunda bilgi birikimi, aratrnay rgtleme ve kurumlatrma abas
ile snrl kalmtr. Mart 1864'de Ceniyeti lmiyye-yi Osmaniye ilk
ktbhaneyi aana kadar bakentte ve tara ehirlerinde ktbhane,
yazmalarn yld vakf depolar demekti. Tarih yazclar iin dzenlenmi arivler yoktu ve Osmanl tarihilii halen vekayinamelere
dayanyordu. 19. yzylda Trkiye'de tarihiliin bu yzden nemli
atlmlar yapp bilimsel temele oturduunu sylemek mmkn deildir. Bununla beraber Maarif Nazr Mnif Efendi (Paa) ilk ktbha-

neleri dzenledi. Devlet arivinden yararlanlmaya ve baz kiitbhanelerin ilkel de olsa kataloglar hazrlanmaya balad. Yzyln sonunda referans kitapl ve derleme ktbhane kurumu fikir ve giriim
olarak Osmanl aydnlar arasnda yerlemiti. 19. yzylda Osmanl
mparatorluu reform hareketine, misyoner bir tarih bilinciyle balam deildi. Tanzimat hareketinin devrim olarak balamadnn bir
gstergesi de budur. Tanzimat Trkiye tarihinde devrim deil, devrim
hazrlayc sonular douran bir harekettir.
Buraya kadar portresini ve bulunduu ortam izmeye altmz
Osmanl aydnna, bir aydn grubu diyebilir miyiz. Kukusuz evet. Bu
aydn grubu aslnda devletin maal kadrolarn oluturan memurlard.
Arkalarnda uzun bir siyasal dn ve rgtlenme gelenei yoktu.
Ama aydn grubu bu dnemde artk toplumunu gzleme; eletirme ve
gelecei programlama aamasna geldi. Bu nedenledir ki 19. yzylda
imparatorlukta bir aydn grubu dodu diyebiliyoruz. Bu aydn grubu
n planda Trk aydnlarm bir ksm da imparatorluktan kopan uluslarn, ulusal aydn grubunun nc grubunu oluturmaktadr.
Tanzimat devlet adamlarnn ilk kuann pragmatik reformculuu, bir kuak sonra siyasal ideolojiye, grup ve kii ekinesi programl bir siyasal muhalefete dnt. Must~fa Reid Paa'nn aydn
mutlakyetiliiyle balayan dnem, Midhat Paa'nn anayasaclyla
noktaland. 1860'larda Osmanl dnce hayatnn en nde gelen
kiisi, laik-ulusu dneeli olan inasi44
, onun yan banda modernlemeci-slamc Namk Kemal ve slamclkla laiklik, Trklkle Os43
ktisat bilimiyle ilgili bilin~n ~n eski yazma, l 830'lara ait olup mtercimi belli deil- dir.
Daha ok genel kavramlar ve Malthus nazariyesi zerinde durmaktadr. lgili
yazma yaknda tarafmzdan yaynlanacaktr. Ortayl, "Osmanllarda lk Telif ktisat
Elyazmas", YAPIT, 46/1, 1983. Ahmed Sayar, Osmanl ktisat Dncesinin ada/amas, s. 275-293
44
Berkes, Trkiye'de ada/ama, Bilgi yay., Ankara, 1973, s. 252.
325 lber Ortayl
manlclk arasnda gidip gelen Ali Suavi idi. Osmanl dnr henz
ak seik siyasal ideolojisini ve programn belirlemi deildi. Siyasal
dnce ve muhalefet emekleme devrinde olmasna ramen, gelimelere bakldnda Osmanl lkesinin geleneksel siyaset ve hayat tarzndan kt anlahyordu. Bundan sonra Osmanl toplumunu
modernleme olaynn kalplan iinde, deerlendirmek kanlmazd.
Modernlemeye tepkiler de kukusuz glenmiti. Modernleen her
toplumda yeniye tepki doal bir olaydr: Avrupa uygarlna yz elli
sene nce giren Rusya'da bile Aksakov; "geriye dnelim" diye hayknyordu. adatamann getirdii bunalm Rusya' daki kadar iddetli
olmasa da, Osmanl toplumunda da tepki yaratt. lk anda yneticiler
de muhalefetin rengini ve niteliini anlayamadlar. nk Osmanl
toplumundaki her olay ve kurum gibi, siyasal dnce ve siyasal muhalefet de deimiti.
Sonu
Takvim-i Vekayi'nin45

6 ubat 1866 tarihli nshasnda hkUmet

tarafndan, Paris'teki muhalifler aleyhinde ierii ve sl1bu ilgin bir
bildiri yaynlanmt; "Paris'te kurulan bir fesad cemiyetinin yelerinin tede beride kkrtclk ve dedikodu yapt, hkUmet aleyhinde
bulunmann kendilerine zaran dakunaca ihtar edildii halde, rezil
kiilerden oluan ismi geen cemiyetin yelerinin baz zadegan aleyhinde iftira dolu mektup ve imzasz mazbatalar bastnp dattklan,
alaklk ve rezaletlerini, herkesin bildii bu gibilere inanlnamas gerektii" tenbih ve ilan ediliyordu. Sz edilenlerin Gen Osmanllar
olduu akt.
All Paa'nn Bab- Ali'de kurduu otoriter ynetimden nefret eden
ler "istibdat"tan sz etmee balamlard. stibdat sz "despotisme"
karl kullanlr olmutu. Oysa daha elli yl nce bir Osmanl efendisi iin "istibdat" slam lkesindeki bir yneticinin olaan ynetimini
ifadede kullanlabilecek bir szd. slamc siyasal kuramda istibdat terimi gl ve doru ynetimle zdetir*. eyhlislam Mehmet Ziya'ddin Efendi'nin verdii, Sultan Abdlhamid'in ha'l fetvasnda istibdat sulamas yoktu. stibdat szn Gen Trk politikaclan kullanyordu. Tanzimat reformlan Osmanl aydnlarn ayn bir dnya ve ynetim anlayna gtrmt.
Sultan Abdlmecid ynetimine kar bir darbe giriimi bastnlmt. Tarihimizde Kuleli Yakas olarak bilinen bu olayn gerek bir
hkUmet darbesi giriimi olup olmad henz bilinmiyor. Ondan
baka darbecilerin siyasal tutumlan da ak deildir, tutucu bir dn45
Takvim-i Vekayi, 832 Nr. 1288-20 Ramazan.
*istibdat -Utinlerin dietator'u gibi gl ynetimi ifade eder. tyrannie karl olan
zulm ve zalim gibi kavrarnlardr.
326 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
ceyle mi, yoksa anayasac demokrat bir eilimle mi hkmete kar
kmlard? kinci bir darbe giriimi de l865'1erde oluan ttifak-
Hamiyyet adl bir gruptan~~di. Osmanl ~oplumu siyasal gruplamalar dnemine girmiti. Bu gruplamalar, 19. yzyl dnyasndaki siyasal ideolojilerin tutarl veya tutarsz bileimi olan programlar etrafnda
olumaktaydlar ancak siyasal modernleme srecine girildii aktr.
1840'larda Tanzimattiann yaratt d politikada uyum -ve anlamaya- dayanan ortam, yerini siyasal kutuptamaya terkediyordu.
1860'lann muhalifleri henz laik ulusalc ideolojiye veya billurlam
radikal grlere sahip deildiler. Kendilerini Gen Osmanllar olarak
adlandnyorlard ama Avrupa; ihtiyar imparatorlua yeni bir ruh ve
hayat vermek isteyen bu gruplan "Jeune Tre" diye adlandrd. Jn
Trklk zgn bir siyasal kimlikti. Khneyen monarilere kar ayaklanan, direnen btn lkelerin muhalifleri bu isimle anld. Portekizli
Jr Trkler gibi ...
Modem an toplumlan artk tarihi yaamayp, yapyorlard. Tanzimat aydn da tutucu yneticisinden muhalif yazanna kadar ada
dnyada var olmak iin deirnek ve olaylara yn vermek gerektiini
anlamt. Gelenei korumak iin onun bilincinde olmak gerekir. Varln srdrebilmek iin Osmanl aydn geleneini ve ortamn farkl
anlayla da olsa deerlendirmeye ve eletirmeye balamt. Edebiyat

zevkinden ynetime Avrupa politikasndan modernlemenin yntem

ve lsne kadar birok konu tartlyorrlu hem de kahvehane sohbetiyle deil basn ve yayn araclyla ...
Eyll 1871 'de Ali Paa ldnde Gen Osmanllar Avrupa'dan
dnmeyi umuyorlard. Onlara gre diktatr sadrazarnn sahneden ekilmesi yeni gelimeler yaratacakt. Ayn yl Bulgarlar bamsz-kilise
iin verdikleri mcadeleyi kazanmlar ve ulusal kiliselerini, yani
Bulgar Eksarhln kurarak Fener Patrikhanesinin denetiminden kmlard. imdi daha radikal bir mcadeleye geebilirlerdi. Haziran
1872'de Namk Kemal stanbul'da bret gazetesini karmaya balad.
Gazetede; Osmanl vatansevedii ve "meveret usul" deyimiyle,
meruti rejimin getirilmesi gibi dnceler ileniyordu.
Bab- Au diktatoryasnn Ali Paa'nn kiiliine bal olmad
anlald. Mahmud Nedim Paa'nn sadrazaml yeni dnceler kadar brokrasinin muhalif kanad iin de daha boucuydu. Balkanlarda
ulusuluk nihai hedefe doru harekete gemiti. Temmuz 1875'de
Bosna Hersek'de "ayaklanma balad. Kt ynetim ve ekserisi
Mslman olan yerli topqk sahiplerinin basks nedeniyle kyller de
bu ayaklanmaya katlyordu. Ardndan ayn olaylar Bulgaristan'a srad. Ekim I875'de Mahmud Nedim Paa Osmanl borlannn denmesini durdurdu, yani ilk mofatoryumu ilan etti. Bu d devletlerin hi
ho karlamad bir gelimeydi. 6 Mays 1876'da Selanik'deki bir
olay byd ve Fransa ve Almanya konsoloslannn ldrlmesiyle,
327 lber Ortayl
sonuland. Sulularn d basklarla yarglanp, idam edilmesi bu sefer Mslman halk galeyana getirdi..
10 Mays 1876'da Fatih, Bayezid, Sleymaniye Medreselerinin
talebesi Bab- Ali'ye yrdler. Sadrazam Mahmud Nedim Paa'nn
ve eyhlislamn aziini istiyorlard. Sonralan Sultan IL Abdlhamid
bu isyan Midhat Paa'nn hazrladn ileri srmse de, ayaklanma
herhangi bir . ynetici veya politikacdan bamsz ve kendiliinden
olumu grnmektedir, iki gn sonra Sadrazam ve eyhlislam azledildi. Mtercim Rd Paa sadarete, Hseyin Avni Paa seraskerlie
ve Hasan Hayrullah efendi eyhlislamla getirildi. Yeni kabine ile
padiah arasnda soukluk devam ediyordu. Midhat Paa da ura-y
Devlete getirilmiti. Veliahd Murad Efendi'nin bu grubun favorisi olduu biliniyordu.
Birka yl dolduran u olaylar meruti rejimin getirilmesi veya
benzeri bir gelimenin sonucuydu, birka kiinin kafasnda aniden
oluan bir tasarnn bir tesadf ve oldu bittiyle sahneleurnesi veya dardan yabanclarn tertiplerlikleri bir olay deildi. 1876 Mays sonunda Hseyin Avni Paa, Kayserili Ahmed Paa (bahriye nazn) Askeri mektebler nazn Sleyman Paa'dan oluan darbeci asker grubu
Do lmabahe Saray 'n kuatt. Sultan Abdlaziz ha '1 edildi ve Haziran
banda Sultan V. Murad tahta kt. Liberal fkirli padiahn hkmdarl uzun srmedi. Bu arada Sultan Abdlaziz intihar etti. Baz yetersiz delillerle o gnden bugne dk padiah darbeci takmn ldrd hep tekrarlanr. Gerekte ileri srlen bu gibi deliller kadar
baka ada deliller de bu olayn gerek olmadn, Sultan II.
Abdlhamid'in Midhat Paa'y ortadan kaldrmak iin hazrlad uy-

durma bir isnad, iftira olduunu tekrarlar. rnein, Mabeynci Fahri

Bey'in kaleme ald fbretnmd adli anlar byle bilinen bir tank belgedir46. Bu karklkda Sultan V. Murad'n tahtta kalamayacak kadar
hasta olduu anlald ve tahttan indirildi.
Beklenmeyen taht aday Il. Abdlhamid liberal darbeci gruba anayasay ilan edecei teminatn verdi. Aslnda i ve d zorunluluklar
karsnda kimsede direnecek cesaret yoktu. Bulgaristan olaylar yznden, Rumeli'de beynelmil el kontrol kurulmasn isteyen byk
devlet elileri, stanbul'da bir konferans toplamlard. isyan ve sava
tehlikesi ufuktaki mali iflas grntsyle birlemiti. 1876 ylnn
Aralk aynda, imparatorluk yneticileri anayasay ilan eden top sesleriyle bu zorluklara meydan okuyor gibiydi.
Osmanl imparatorluunun anayasal, monari sistemine geii,
Balkan Slavlannn (Bosna-Hersek ve Bulgaristan olaylar) ayaklanmalar ile (1875) 1877 Osmanl-Rus sava arasndaki devreyi kapsar
gibi grnr. Gerekten de Bab- Ali brokrasisinin mutlak hkm46
Yeni harflerle basm, bretnum., yay.: B. S. Baykal, Ankara, TTK, 1968.
328 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
ranl, ksa parlarnanter dnem sresince devlet ve toplum hayatndan
ekilmi gibiydi. Bu dnemin ksa sren deneyimi Trkiye'nin
toplumsal siyasal hayatnda~ne olursa olsun nemli bir yenilikti ve
gelecein inklablarn ~z!:!ayan bir aamayd. Tarihi dnemlendirme
abalar her zaman iin bir hata pay tar ama byle bir usul izlersek;
19. yzyl bandan itibareri Osmanl Devleti'nin reform asr diyebileceimiz dnem, yerini artk inkl~b asrna devrediyor, diyebiliriz.
Trkiye'nin siyasal hayatnda fikir hareketlerinde yapsal bir deime
balamt. Merutiyet hareketi padiahn deil, yukarda da belirttiimiz gibi aslnda Bab- All'nin mutlakyetiliine kar, gene Bab-
Ali'nin bir kadrosu tarafndan baarlmt. Aslnda Sultan Abdlmecid ve Aldlaziz devrinin, Sultan IL Abdlhamid dnemine
gre farkl bir yan, hkmdarn kiisel diktatoryasndan ok, sadrazamlarn ve etrafndaki kadronun aydn dikta dnemi olmasyd. Bab-
Ali ynetirnde ehliyet ve etkililiini yitirdii an (bu Mahmud Nedim
Paa saclaretine rast gelmektedir) husumeti zerine ekmitir.
Merutiyete gei bir byk ihtilalle deil, gene ynetici grubun
iindeki bir baka grubun bakaldrmasyla gerekletirilmitir, bu
dorudur. Bu ilgin grnm, gnmz tarihiliinde deiik yorumlamalara neden olmaktadr. Bir yoruma gre; haris brokratlarn darbesi ve bir sapknlktr. Bir baka yoruma gre; devletin devlet iinde
gerekletirdii bir dnmdr. Birinci yorum sahipleri genellikle
imparatorluu mahva gtren bir gayriciddi hareketten; ikinci grup ise
tabandan gelmeyen ve demokratik bir gelenek yaratmayan, yzeysel
bir reformdan sz ederler.
Brokratlarn bir ksm bu hareketin ncln niin yapmtr
sorusumin cevabn geni bir tarihi ve corafi platformda aramak gerekir. Bu olay sadece iki grup brokratn birbiriyle basit bir ekimesinin veya saray hedefleyen bir iktidar hrsnn sonucu deildir. Y aanan an ve lkenin gereklerinden kopuk bir aydn brokrat
fantazisinin eseri hi deildir. ok gen yalarndan beri Bab- All b-

rokrasisinin havasnda yetien memurlarn merutiyet gibi bir ideal etrafnda toplanarak muhalefet yapmalarnn nedenlerini, n planda imparatorluun o gnk corafyasnn ve siyasal havasnn renkliliinde
aramak, 18. yzyldan beri Balkanlarda grlen gelimelerin etkisini
unutmamak gerekir. Balka.'llar o zaman Osmanl lkeleriydi ve stanbul'a rnein Orta ~nadolu'dan daha yaknd. Trkiye tarihinde ortaya atlan ilk anayasa tasarsda Balkanlardaki ulusu hareketin eseridir. 1867 ylndaAvusturya-Macaristan monarisinin anayasa rneini
izleyen, Bulgar gizli merkez komitesi; Sultan Abdlaziz'e Osmanl
mparatorluu ve Bulgar arl ifte tacndan oluan bir- hkmdarlk teklif etti. Bu ifte monaride sultan; hem Osmanl sultan hem
Bulgar ar olacakt. Bulgaristan'n nasl ynetileceini ngren 21
maddelik bir federe Bulgar anayasas bu teklife eklenmiti. Metnin 6
329 lber Ortayl
maddesi Bulgar kilisesinin bamszlyla ilgili olup, ilk 15 maddesi
ise Bulgaristan 'n parlarnanter bir rejimle, nasl ynetileceini
dzenlemekteydi
47
, Anayasal monari istekleri Bab- Ali'nin dnda
Osmanl mparatorluu 'nun birok evrelerinde yaygnlamaktayd.
Anayasac hareketin gelimesini bu nedenle iki odak etrafnda gzlernek durumundayz. Birinci nokta; brokrasinin iinde yer alan muhalif bir gn.bun, devlet ve topluma baklan ve ideolojileriyle Tanzimat dneminin birinci kuandan aynlan "Gen Osmanllar" dediimiz bir grubun varldr. Gen Osmanllar aslnda nasl bir gruptu.
Merutiyet hareketiyle ilgilerinin derecesi neydi gibi bir soruyu burada
aynntlara girmeden ceyaplamalyz. 1850'lerdeki mahiyeti karanlkta
kalan Kuleli Yakas'n gz nne almazsak, 1860'lardan beri siyasal
muhalefetin oluup, biimlendiini sylemek mmkndr. Kukusuz
bu muhalefetin yeleri birbirinden farkl dncelere sahip olacaklardr. Hibir byk veya kk apta hareketin yeleri toptanc bir dnce eleinden geirilemez. Bu grup bir p&rti oluturmamtr ama
Osmanl brokrasisinin iinde muhalif dncelerin olumasnda etkili
olmulardr. kinci nokta; deindiimiz zere dorudan doruya Balkan ulusuluudur. Merutiyeti darbeyi zorlayan i ve dtaki basklar ve gelimelerde; imparatorluun iindeki bu yz yllk akmn ve
hareketlerin byk pay yardr. Aziziye dneminin bir kntyle kapanmasnda Balkanlardaki bu hareketin nihai perdesinin yani ayaklanmalann pay byktr. Aralk 1876'da anayasay ilan eden toplann
atlmasnda bir pay olan Avrupa basks da bu ayaklanmann sonucu
sahneye kmt. Ancak merutiyet rejimini buna ramen bazlannn
ileri srl gibi bir Avrupa reetesinin eseri deildir. Byk lde
Osmanl kafasnn eseridir. Aslnda Avrupa, merutiyet rejimi ve parlamento ile hi ilgili deildir. Rusya byle bir rejimin dmanyd,
Avusturya da antipatyle karlyordu. ngiltere ve Fransa ise bu rejimi
Osmanllam yaktrmyodard, hatta parlamentonun kurulup alabileceine bile inanlan yoktu. Merutiyetin bir are olduu Rumeli
vilayetlerinde valilik yapp iyi idarenin byle, gelebileceine inanan
Midhat Paa gibi sivil brokratlann ve belki benzer gzlem ve sonulan edinmi askerlerin kafasnda vard. Anayasann ilan ile Avrupa

basksnn iddeti bir mddet iin nlenmi olabilirdi ama tamamen,

nlenemediini Rusya ile kacak sava ve Avusturya'nn olumsuz tutumu gstermitir. Anayasal hareket bizim siyasal modernleme tarihimizdeki ilk siyasal muhalefet grubuyla, yani Gen Osmanllarla birlikte anlr.
Osmanl mparatorluu 'nun modem siyasal fikir ve eylem tarihinde Yeni Osmanllar dediimiz grup, ilk bakta kendine zg gr47
Bulgarsko Vuzrqjdane-Christomatiya po storiya na, Bulgarca ed. H. Hristov, N.
Gencev, c. 2, Sofa 1969, s. 324-332'de bu metin yer almaktadr.
330 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
nen; ama Ortadou ve ngiliz ve Fransz mslman kolonilerinde benzerleri bulunan dnce ve eylem adamlanndan oluan bir gruptur.
yeni Osmanllar deyiminin t_ranszcaya tercmesi Gen Osmanllar
anlamnda "Jeunes Ottoman~'' olmaldr. Fakat Avrupallar arasnda
Osmanlnn, ulus niteienesi olarak bir anlam olmadndan, "Gen
Trkler-Jeunes Turcs" evirisi yaygnlam ve inparatorluktaki rgtl siyasal muhalefet hareketleri bu deyimle anlagelmitir*. Oysa
19. yzyl ortalarndan balayarak imparatorluun yklma kadar sren btn siyasal muhalefeti bir potada deerlendirmenin bir anlam
ve olana yoktur. Bizim tarihiliimizde yaplan, yeni Osmanllar ve
Gen Trkler aynn bu nedenle zaman kadar, ideolojiterin ve rgtlenmelerin ve eylemin niteliini belirleyen izgiler asndan da gerekli, doru bir aynmdr.
Sultan Abdlaziz dneminin Yeni Osmanllan, II. Abdlhamid dneminin Gen Trkler diye tandmz muhalifkuann aksine; rgtlenme ve gizli siyasal faaliyet alannda ustala, hatta belirli prensipiere
ulaabilmi bir grup deildi. Grubun iinde ideolojiden ok ideolojiler
vard. Bu ideolojiler de aslnda kesin izgilere ve tutarl aklamalara
gelecek gibi deildi. Yeni Osmanllarn siyasi fikirleri daha ok anayasal monari etrafnda toplanmaktayd. Fakat bu anayasaclk konusunda
da onlarn asgari mtereklerini tesbit zordur. Ksacas Yeni Osmanllar
siyasal programlannda belirli izgiler olan ve politik eylemlerinde uyum
salanu aydnlar deildiler. Ancak aydndlar ve muhalefetleri bataki
yneticiden ok var olan siyasi rejime ve lkenin yaad hayata kaiyd. Yani Gen Osmanllar artk toplumsal bir bilin sahibi olan tarihe ve
gelecee zgrce bakmya balayan Osmanl aydnlanyd.
Yeni Osmanllar Avrupa dnyasn ve siyasal dnn salkl bir
biimde belki tanmyorlard. Brokrasinin hrsl, iddial yeleriydiler.
Osmanl klasik kltr ile tan khklan kadar Avrupa dnyasn tanmasalar da, Bat 'ya eski devrin Trklerinden daha ok ilgi duyuyorlard. Mcadele ve muhalefet biimlerinde, eski brokrasinin kalnts
olan kiisel ekime ve entrikaya da rastlanr. Nihayet Yeni OsmanhIann dnceleri; anayasac liberalizmin izgilerinden, modemst
slamcla, hatta olgunlamam bir Trkle ve sosyalizme kadar
eitli grleri ieren renkli bir yelpaze oluturur. Daha da ilginci
btn bu grlere oun ayn kiide rastlanabilmesidir. Ama yeni Osnanllar hareketinin tarihi nemi, sonraki siyasal fikir ve rgtlenmelerin onlarn miras zerinde serpilip yaamalandr.
Yeni Osmanllar bir ba.kma brokrasinin st katnanianna kar di-

renie geen memurlar topluluudur. Dier yandan aydn despotizmi

denen dnemi kapatan Abdlaziz'in son yllarndaki bulran bu mu Bu terimi Paris'de Gen Osmanllann hamisi Mustafa Faz! Paa'nn kulland kabul
gren bir mtearifedir.
J31 lber Ortayl
halefeti glendirmitir. Gayrimemnun gen brokratlar arasnda her
zaman grlen klasik tipteki muhalefetin, artk modem bir siyasal ierik kazannaa baladn belirtmek gerekir. Muhalefet, artk brokrasinin bir grubunun br grupla yrtt tipik siyasal eletiri ve
gruplama haline dnyordu. "Usul- meveret" diye zetleneo
parlamantarizm zlemi byle bir gelimenin ifadesidir.
Yeni Os~anllar grubu ve hareketi tarihilik ve dn hayatmzda
farkl deerlendirmelere konu olmutur. Klasik gr; Yeni Osmanllarn merutiyet ve insan haklarnn, getirilmesi konusundaki mcadelelerinin yceltilmesidir. Burada bir tr dz tarih izgisinden, belli
bir tarihsel amaca ve aamaya ynelik yorumculuktan sz edebiliriz.
Bu yorumun tepkisi de gene ayn yntemi izleyen farkl bir renk
niteliindedir; Yeni Osmanllar hareketinin Avrupa'nn oyunca olduu gibi tezler, abartl dm olaylarla conspirative bir tarihi slubuyla kaleme alnmtr. Bu yorumlarn herbirinin mutlaka belli bir
dnya grne angaje olmadn da belirtmek gerekir.
Yeni Osmanllar hareketinin kronolojisi henz tam ve salkl olarak tesbit edilebilmi deildir. Yeni Osmanllar hareketi ve grubun
yeleri birka klasiklemi incelemenin ve Ebzziya Tevfik gibi ada gzlemcilerin anlattklaryla snrl kalmaktadr. Yeni Osmanllarn 1876'da Osmanl anayasasnn ilfmna katlm dereceleri bile henz
yeterince-aydnlanm deildir. Anayasa fikrinin olumasnda ve yaylmasnda bu aydnlarn pay nemlidir ama Meruti rejimi gerekletiren askeri darbede (yani Sultan Abdlaziz'in ha'li) byle bir ideale uzak insanlarn rol de nemliydi. Bu son olayda Midhat Paa
nc grubun iinde adeta tek liberal (liberalist deil) olarak kalmaktadr. Nihayet Yeni Osmanllarn zamanla muhalefeti brakp, dzenle
btnleen ve btnlemeye hazr kapkullar olduu hkm de; Namk Kemal, Ziya Paa, Ali Suavi, Mizanc Murat, Ebzziya Tevfik,
apanolu Agah Bey, Reat Nuri Bey, Beir Fuat ve Ahmed Midhat
gibi renkli bir grubun fikri yaplar ve eylemleri yakndan, incelendiinde, dorusu ok tartlr bir deerlendirmedir. Liberal bir ortama
ve parlamantarizme duyulan zlernin saltanata kar kmak demek
olmad; hatta bu dnrlerin kiminde parlamantarizm ve liberalizmin bizimkinden uzak anlam ve armlar yaratt grlmektedir.
19. yzyln aydn; reform ve Bat kavramiarna kukusuz bizden
farkl yaklamlar iindeydi. Ama bu yaklamlar bir yerde bizim bugnk dnmzn de temelini oluturmaktadr. En azndan ilk kuak Osmanl aydn, kinci merutiyeti gerekletiren Gen Trklerden
daha geleneki dnce kalplarna sahiptiler. Ama onlarn ncsydler. Zaten Trkiye tarihinde Birinci ve kinci Merutiyet devirleri
diye bir ayrm; kltrel ve siyasal dnce ve rgtlenme ynnden
grlen farkll belirleyen bir dnemlendirmedir ve tarihi iin bu
332 Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu
adan anlam ifade eden bir aynmdr. Yoksa hukuki ynden 1876'da

ilan edilen anayasa imparatorluk yklana kadar yaamtr.

Yeni Osmanllar Osmanl.homparatorluu 'nun geni mekann kapsayan bir siyasal muhalefet rgt olmadndan, ilerinde Balkanl
uluslardan hatta imparatorlUun dier blgelerinden yeler yoktu. Bu
muhalefet grubunun yurtdndaki eylemlerini de ada Rusyal devrimcilerin Avrupa'daki muhalefet hareketine benzetrnek mmkn deildir. Yeni Osmanllar formel bir gizli rgt deildi. Avrupa'da despot ynetimi eletiren ilk muhalif gazete Muhbir kmadan nce baz
muhalif bildiriler dattklar da anlalyor*. Btn bunlarn dnda;
Yeni Osmanllarn Trkiye tarihindeki yerlerini parlamantarizm mcadelesi ile snrlandrmamalyz. Bu aydn kua; edebiyattan gazetecilie, orta eitimden ocuk terbiyesine, tarihten ekonomiye kadar
her alana el atm, en azndan 19. yzyl toplumunun dikkatini bu konulara ekmilerdir. Yanl veya doru, belki eksik bilgi ve yorumlada; Osmanl toplumundaki kurumlarn deimesi gerektiini, bunlarn Avrupa uygarl karsndaki konumunu tartmlardr. Muhafazakar dnediler bile Osmanl toplumsal kurumlarn tmyle gzden geirmi eletirmitir. Yaklamlarnda ister batc, ister Bat'ya
kar olsunlar; Osmanl dn hayatna Bat 'y getiren ve tartan ncler olduklarna kuku yoktur. Bu tutum ve faaliyetin 18. yzyldaki
gibi mimari, moda ve doabilimleri aktannnn tesinde, Bat'ya btncl bir yaklam olduu grlr. Bu tartmayla birlikte Yeni Osnanllar, toplumlannda yeni bir aray balatan aydnlard. Bu aydnlar ve Osmanl mparatorluu'nun 19. yzyln, Osmanl corafyasyla birlikte deerlendirdike Merutiyet olay daha iyi aydnlanmaktadr. Siyasal tarih yazclmzla, Merutiyet rejimini bir rastlant, dar bir grubun darbesi olarak deerlendirmek, toplumsal ve siyasal geliim izgisindeki yerini kmsemek az rastlanan bir kan deil.
Bu kannn iki noksan deerlendirmeye dayandn sylemek mmkndr. Monarilerden anayasal dzene, gei olayn rnekleriyle geni ve mukayeseli bir biimde ineelememek birinci nedendir. kincisi
Osmanl mparatorluu'nu bugnk Trkiye halknn imparatorluu
sayp, geni snrlar iindeki corafYa paralarnn ve etnik gruplarn
durumundaki farkllklar, farkl gelimeleri incelememektir. e dnk [ ethno-centric] yaklam, 19. yzyl Osmanl tarihini incelemeye
ve deerlendirmeye en nemli engeldir. nk gnmzdeki tarihilerin tersine, 19. yilzylda imparatorluu ynetenlerin gz ve dikkati
her an iin ister istemef;,_dou Trakya ve Kk Asya'nn telerine
ynelikti. Nihayet parlarnanter monariye gei olgusu, ngiltere ve
19. yzyl Fransas rnekleriyle snrl deildir.
Blmn basndaki Takvim-i Vekdyi'de zikredilen olay.
333 /her Ortayl
19. yzylda mutlak monariyi deitiren anayasal gelimelerin
birok lkede byle, dar gruplar tarafndan balatlmas sadece Osmanl lkesine zg deildir. Dou Avrupa lkelerinde, 19. yzyln
devrim hareketleri, zellikle eski sekinler arasnda balam ve ok
kere de onlann nclnde gerekletirilmitir.
Osmanl anayasal hareketi de dar bir grup tarafndan baarlmt. Hazrlanan anay~ tasla gerekte despotizme, birok kapy ak brakyordu. Ama Prof. Tunaya'mn deyimiyle; Midhat Paa ve etraf da bu ak-

sak anayasa ile gelecein gelimelerine kapy bir daha kapanmamak

zere amlard. O gn balayan ve bugne kadar sren bir anayasa romantizmi toplumsal siyasette hrudm olmutur. Anayasa ile her sorunun
zmlenecei ve toplumsal, siyasal gelimenin bu sayede salanacana
inanlmtr. Yzyl akn deneyim bunun byle olmadn gstermitir
ama bir bakma her anayasa ve anayasal hareketin daha ileri zlemler yarattn ve gelimeler dourduu da grlmektedir.
Yaygn olarak tekrarlanan bir yanl da; 1876 anayasasnn Belika
anayasasndan uyarlanarak kaleme alnddr. Oysa komisyon hemen
hemen o zamann mevcut btn anayasalann gzden geirmitir.
Hatta Sait Faa Fransz cumhuriyet anayasasm evirmi ve cumhurbakan yerine padiahn unvann koymutu. Ortaya kan taslak bu
nedenle bize zg bir metindi. Sadece bir karma metin olmas nedeniyle deil, hibir yerde grlmeyen hkmleri vard; mesela Padiaha, kamu selameti iin srgn yetkisi veren ve temel zgrlkler ve
yarg gvencesiyle badamayan 113. madde gibi.
19 Mart 1877'de toplanan ilk Osmanl parlamentosu, etnik dini ynden o an kozmopolit Avrupa imparatorluklarnn parlamentolannda
bjle grlmeyen bir renklilie sahipti. Mebusan Meclisi'nin bu kozmopolit yaps yznden Merutiyetin imparatorluu ykma gtrecei, o gnden bugne ok tekrarlanan bir slogandr. Parlamento olsa da olmasa da
sadece Hristiyan Balkan uluslannn deil, Arap, Trk ve Arnavut ulusalclnn da, gelieceine kuku yoktur. Zaten tarih, balangta Osmanlc bir erevede konfederatif programlar neren Arnavut ve Arap
ulusalclklann kanlmaz bir biimde bamszlk istemeye itmitir.
Avrupa'nn iktisadi, kltrel ve toplumsal ynden en geri kalm
imparatorluu anayasal monariye kendinden daha gelimi Rusya
arl 'ndan nce geiyordu. Bu siyasal sramay hazrlayan refo'nnlann lkenin siyasal kltrnde de nemli bir gelime yarattn
kabul etmek gerekir. Gnmz Trkiye'sinin bilinle deerlendirmesi
gereken Osmanl miras budur.
334 MUSTAFA REiD PAA VE YEN AYDIN TiPi*
Mehmet Kaplan
Tanzimat Ferman Trk tarihinde yeni bir devrio balangcn ifade
eder. kmekte olan Osmanl Devleti'ne bu ferman ile yeni bir dzen
verilmeye allr. Tanzimat Ferman'nn muhtevas, uygulanmas,
sebepleri ve neticeleri zerinde ok durulmutur, daha da durulacaktr.
Tanzimat Ferman'nda ileri srln fikirleredebiyatada tesir ettii
iin, bir edebiyat tetkikisi olarak, Glhane Hatt- Hmayunu beni de
yakndan ilgilendirmitir. Bilindii zere brahim inasi Efendi, Byk Reid Paa'nn yetitirmesidir ve ona hayrandr. Byk Reid
Paa nasl bu eseri ile Trk tarihinde yeni bir devir amsa, inasi de
Trk edebiyatnda yeni bir devir amtr.
nemli olan sadece Byk Reid Paa'nn inasi'yi himaye etmesi
deil, inasi'nin eserlerinde Byk Reid Paa'nn fikirlerini ifade etmesi ve Namk Kemal vastasyla daha sonra gelen nesillere aktarlmasdr. Ben, bildirimde, bu mnasebetler zerinde durmak istiyorum.
Bilindii zere, inasi kasidelerinde Byk Reid Paa'y ver. Bu
kasideler ekil bakmndan eski kasidelere benzese de, muhteva bakmndan onlardan tamamyla farkldr. Bu kasidelerde nemli olan,

Byk Reid Paa'nn, adeta yeni bir dinin, "medeniyet dininin resul" olarak yceltilmesidir. Bence bu bak tarz nemlidir. Edebiyada yeni bir devir, yeni bir fikir, yeni bir insan tipi ve yeni bir slup
balar. Fikrin temsilcisi ve slubun yaratcs insan olduu iin, ben bu
nokta zerinde durmakta, Byk Reid Paa'nn tarihi ahsiyet ve rolnn daha iyi aydnlatlaca kanaatindeyim.
Byk Reid Paa, inasi'nin de ok iyi grd gibi, "yeni bir insan tipi"dir. Eseri, tamamyla baarl olmasa bile, temsil ettii insan
tipi olarak, son derece manaldr.
Nedir Byk Reit Paa 'nn yeni bir insan tipi olarak tad
mana? O, kendisinden sonra Trk tarihine ekil veren "yeni aydn tipi"nin ilk meidir. Yeni Trk tarihine, Byk Reid Paa' dan itibaren, onun gibi Batl, ada fikirleri temsil eden aydnlar ekil verirler.
Bu yaz, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri Bildiri/eri: Ankara 13-14 Mart
1985, Ankara, TTK Yaynlan, 1987, s. l3-1520'den alnmtr.
335 Mehmet Kaplan
Bu tipin nemini anlamak iin, daha nce Trk tarihinde rol oynayan insan tiplerini ksaca gzden geirmemizin gerekli olduuna kaniim. Zira yeni bir insan tipi, yenilik vasfn, ancak kendisini
ncekilerden ayran zelliklerle belli eder. O, yeni olduu iin, adalan tarafndan da yadrganr, yahut yceltilir. Onun balca vasf,
"sradan bir insan" olmaydr.
Byk Reid Paa'y tavsif ederken, "yeni aydn tipi" tabirini kullandm. Tanzimat ncesi Trk toplumunda iki aydn tipi vardr: Medreseden yetien ''ulema" ve tekkeden gelen "veli". Bunlar devlete hakim olan "maddi iktidar"a kar, "manevi iktidar" temsil ederler.
Ulema snf eriatn uygulaycs olarak, toplum iinde nemli bir yer
tutar. Medresede okutulan ilimler, onlara fikri ve zihni bir otorite salar. Dini esaslara gre doruyu ve yanl, iyiyi ve kty, meru ve
gayr meru olan anlar tayin ederler. Dine dayanan bu "manevi otorite"nin "maddi iktidar" eitli konularda aydnlatt, hatta ona snr
izdii muhakkaktr. Osmanl Devleti "ulema snf" sayesinde, devrine gre "medeni bir devlet" haline gelmitir. sHl.miyet'ten nceki
T:k toplumunda "maddi iktidar"a kar "manevi iktidar'' temsil eden
byle bir snf yoktu. O devirde topluma ekil veren, hemen hemen tek
bana ok ve kl, yani maddi iktidard. Yazl vesikalar olmad iin,
eski Trk dini hakknda fazla bir ey bilmiyoruz. O devirde de rf ve
adetin maddi iktidara ekil verdii tahmin edilebilir.
Osmanl Devleti, sadece klca deil, kitaba da deer veren bir
devlettir. Medrese ve ulema snfnn bu devletin teekklnde ve gelimesinde byk bir rol oynad inkar edilemez. Fakat ulema snfna
acaba bugn anlalan manada "aydn" denilebilir mi? Medrese 6 cnellikle akli ve nakli ilimleri olduu gibi tekrarlayan bir kltr messesesidir. Ulema snf aklndan ziyade hafzasn kullanr. O, yeni ve ahsi
bir fikir ileri srmeyi bir "bid'at" telakki eder. Tanzimat'tan sonra
Bat rneine gre yetien Trk aydnnn balca zellii "akl"a deer
vermesi ve yeni fikirler ileri srmekten korkmamasdr. Eskinin tam tersine bu devirde "terakki" ve "hrriyet" fikirlerine byk nem verilir.
Bu devirde edebiyatta "yenilik" ve "ojinalite" en byk deer saylr.
Tanzimat ncesi Trk toplumunda "veli" veya "dervi" tipi de,

"maddi iktidar" a kar "manevi iktidar" temsil etmesi bakmndan

nemli bir rol oynar. Onlar kendilerini Tanr'ya daha yakn grerek,
sadece "maddi iktidar" sahiplerinden deil, "ulema" snfndan da stn sayarlar. Ulema, veliye nazaran daha ziyade kitaba, akla ve kaideye baldr. Ulema, maddi iktidar ile anlamakta mahzur grmez,
hatta onun gayrimeru davranlarn kitaba uydurarak merulatrr.
V eli tipi kendisini mutlak ekilde "maddi iktidar" n dnda grr,
hatta ondan stn sayar. Mevlana, Hac Bekta V eli, Emir Sultan,
Hac Bayram V eli, Akemseddin gibi velilerin menakbnameleri, onlarn "maddi iktidar"a kar aldklan tenkiti stn tavrlan gsteren
336 Mustafa Reid Paa ve Yeni Aydm Tipi
anekdotlarla doludur. V eliler, cezbeli insanlardr. Onlar fikir ve hareketleri ile akl aarlar. Fuad Kprl 'ye gre veliler, eski amanlarn
bir devamdrlar. Bu fikir bir dereceye kadar doru olabilir. Fakat slami devirde veliler, ilhamlattn Kur'an'dan alrlar. Tekke ve tarikatlarn, dini duygulan il~mek suretiyle ok zengin bir edebiyat vcuda
getirdiklerini, velileriri de eski Trk toplumunda ulema snf gibi
"maddi iktidar" snrlandrc bir rol oynadklarn biliyoruz.
Tanzimat'tan sonra yetien "yeni aydn tipi"de toplum iinde
oynad rol bakmndan, ulema ve veli tipine yaklar. O da "maddi
iktidar" a kar, snrlandnc, aydnlatc, tenkit edeci bir rol oynar.
Fakat, o, manevi gcn insanlan aan Tanr'dan deil, dorudan
doruya kendisinde bulunan manevi gten, "akl"dan, "hrriyet"
duygusundan ve "vicdan"ndan alr.
Reid Paa ite kendisinden sonra saylan gittike artan bu "yeni
aydn tipi"nin ilk rneidir. inasi kasidelerinde Reid Paa'y verken, onun temsil etmi olduu deerleri aka belirtir ve yceltir.
imdi bu kasidelerde ortaya konulan kavramlar ve kymetler zerinde durabiliriz.
inasi, 1274 tarihli kasidesinin bir beytinde Tanzimat Ferman'nda
sz konusu olan kavram aynen alr:
em'idir kalhimizin ciin ile mill namus
Hfz iin biid- sistemden olur adlin fiinus
Tanzimat Ferman 'nda Reid Paa, bu deerlerden bahsederken
yle der:
... dnyada candan ve rz u namustan eazz bir ey olmadndan, bir
adam onlar tehlikede grdke, hilkat-i zatiye ve cibilliyet-i
ftryesinden hyiinete meyil olmasa bile, muhafaza-i can namusu
iin elbette baz suretiere teebbs edecei ve bu dahi devlet ve memlekete muzr olageldii msellem olduu misillf, bilakis, can ve namusundan emin olduu halde dahi sdku stikametten ayrlamayaca
ve ii ve gc hemen devlet ve milletine hsn-i hizmetten olaca dahi
bedihl ve zahirdir ve emniyet-i mal kaziyesinin fkdiin halinde ise,
herkes ne devlet ve ne milletine snnayp ve ne imar- mlke baknayp endie ve ztraptan hali olmad misiii u aksi takdirinde, yani emva! ve emiakinden emniyet-i kamilesi olduu halde dahi, kendi ii ile
tevsi-i daire-i taayyle urap ve kendisinde gn-be-gn devlet ve
millet gayreti ve vatan muhabbeti artp, ona gre hsn-i hareketle alaca bheden aziidedir
1


.'
Reid Paa bu cmlelerinde vatandan devlet ile olan mnasebetini ferdi ve beeri deeriere dayandnyor. Devlet, fertlerin en aziz
bildii deerleri korumak suretiyle, kendi varln da kuvvetlendirmi
1
Metin iin Bkz. Yeni Trk Edebiyat Anto/ojisi I (1839-1865) haz. M. Kaplan. .
Enginn, B. Emi!, stanbul, Edebiyat Fak. Matbaas, 1974, s. 1-2.
337 Mehmet Kaplan
oluyor. Burada arlk noktasnn devletten ferde kaymas ve ferdin
temel kymetlerine nem verilmesi dikkat ekicidir.
Tanzimat'tan sonra Trk aydnlar, daha sonra "vatanda haklar"
ad verilen bu kavramlar zerinde ok durmulardr. inasi, Tercman- ahval mukaddimesinde halk ile devlet arasndaki mnasebetten
bahsederken u ilgi ekici cmleyi kullanr:
Madem ki bir hey' et-i itinaiyeden yaayan halk bunca vazaif-i kanuniye
ile mkeeftir, elbette ki kalen ve kalemen kendi vatannn meniifine
dair beyan- efidir etmei cmle-i hukuk- muktesebesinden addeyler
2

inasi bu cmlesi ile Tanzimat Ferman'nda fertle devlet arasnda

kurulan mnasebetin manasn geniletiyor. Bunca "vazaif-i kanuniye
ile mkellef olan" vatandan, kendi vatannn menfaatleri hakknda
fikir beyan etmesini "mkteseb bir hak" olarak gsteriyor. inasi'nin
yazlannda sosyal ve politik kavramlarla ilgili kelimelerin kadrosu geniler. Yukardaki cmlede geen "halk" kelimesi geliigzel kullanlmamtr. inasi'nin yazlarnda bu kelimenin bir arl vardr. inasi halkn da dndn gstermek iin ataszlerini toplar ve onlara '~hikmet-i avam" adn verir. Yaz dilini "herkesin anlayaca" bir
seviyeye indirmeye alr. air Evlenmesi adl oyununda mahalle
halkn sahneye karr ve kendi diliyle konuturur. inasi 1273 tarihli
kasidesinde Reid Paa'ya:.
Eya alali-i fazln rels cumhfuu
Diye hitap eder. Padiahlk messesesinin hakim olduu bir devirde, nde gelen bir devlet adamna, halka yapt hizmet dolaysyla
"reis-i cumhur" diye hitap etmesi, byk bir cesaret saylsa gerektir.
"Yeni aydn tipi"nin balca zelliklerinden birisi, "halktan yana"
olmasdr. inasi'nin kasidesinde ton ve mana bakmndan daha
cr'etli olan bir beyit daha vardr:
Bir tknamedir insana senin kanunun
Bildirir haddini Sultan'a senin kanunun
"Yeni aydn tipi" dnce gc ile maddi iktidara kar koyan, ona,
"haddini bildiren" insandr. Yukandaki beytin ikinci msranda bu fikir
aka belirtilmitir. Birinci msrada kullanlan "tkname" kelimesi de
kavram bakamndan dikkat ekicidir. "Itkname" klenin azad edildiini
bildiren yaz manasma gelir. inasi bu tabir ile Reid Paa'nn Tanzimat
Ferman ile insan hrriyete kavuturmu olduunu belirtiyor.
inasi, "hrriyet"ten ok "kanun" kavram zerinde durur. "Hrriyet" kavramn ve kelimesini rencisi Namk Kemal bayrak haline
getirir.

2
a.g.e., s. 51 1.
338 Mustafi Reid Paa ve Yeni Aydn Tipi
inasi'nin Reid Paa'y verken zerinde en ok durduu kavram
"aki"dr. Birinci kasidesinin girizgahnda inasi "akl"n insan hayatn ia oynad rol ve dei belirtir. nsan iyi ile kty akl vastasyla birbirinden ayn{; _
Ziya-y akl ile tefrik-i hsn kbh olunur
Toplum iinde kuvvetli olanlar zayflar ezmeye kalkarlar. Bu
cebri men iin "akl- beerkanun koyar". Bunun adna bazlar "diyanet" adn verirler. nemli olan kanun vastasyla insanlarn ezilmesine engel olmaktr. inasi'ye gre Reid Paa'nn bykl de bundan ileri gelir. O akll bir insandr. inasi eski kasidelere yaraan bir
ifade ile Byk Reid Paa'y Newton ve Eflatun lle karlatrarak
yle der:
Adi hsann lp biemez Newton'lar
Akl- irfann derk eyleyemez Eflatun'lar
Burada verilen rnekler, Bat'da akllarnn stnl ile tannm
olan kiilerdir.
Sen gibi akl olan kan dkerek gn m srer
Veeh-i namusuna ol kan ile dzgn m srer
Seyitinde "akl", "kan"a kar stn bir deer olarak gsterilmitir.
Daha nce de belirtmi olduum gibi aydnn gc "akl"ndan gelir. Aydn "kan" a yani zulme "akl" ile kar koyar.
"Akl"n nemli taraflarndan biri de, aydnlatc gc ile insan
"taassub"un karanlndan kurtarmasdr. inasi, Byk Reid Paa'y
bu bakmdan da bir kurtanc olarak karlyor:
Olmu insana taassub bir onulmaz illet
Hsn-i tedbirin ile krtulur andan millet
Baka bir beyitinde inasi, "medeniyet" ile "taassubu" karlatrarak yle diyor:
Aceb midir medeniyet resiil dense sana
Vciid- mu'cizin eyler taassubu tahzir
kinci kasidesinde de inasi Reid Paa'y "medeniyet peygamberi" olarak yceltir:
Sensin ol falr- cihan- medeniyet ki hernan
Ahdinin vakt-i saadet bilir ebna-y zaman
Bu beyitte kullanlan "fahr- cihan" ve "vakt-i saadet" tabirleri
Hazret-i Muhammed ile ilgilidir. inasi bu tabirleri Reid Paa iin
kullanmaktan ekinmez.
inasi'nin din karsnda ald tavr da dikkati ekicidir. Eski airler gibi inasi de Tann 'y ven bir "Mnacaat" yazmtr. Devrine
339 Mehmet Kaplan
gre ok sade olan bu "Mnacaat", onu ilk okuduu zaman henz inasi'yi ahsen tanmayan Namk Kemal'e ok tesir etmi, Namk Kemal, bu tesir ile gitmi, inasi ile tanm ve onun tilmizi olmutur.
inasi'nin "mnacaat" sadece dil ve usl1p bakmndan deil, muhteva bakmndan da Divan airlerinin mnacaatlarndan farkldr. inasi Tanr'nn varlk ve birliine kainat mahede etmek suretiyle
akl yoluyla ular.

V ahdet-i ziitna aklmca ahadet lazm

Diyen inasi, kainatn sonsuzluunu, yldzlar alemini seyrederek
Tann'nn varlna inanr. Tanr'nn emriyle kimi sabit, kimi seyyar
olan yldzlardan her biri onun varlna birer "berhan- Mnir"dir. inasi "Mnacaat"nda Kur'an'dan ve peygamberlerden bahsetmez. Bunun sebebini Reid Paa iin yazm olduu birinci kasidenin u
beyitinde buluruz:
Kitabsz grlr sun' - sfmi-i ezell
Tutar hayatn iihid vcfid- Hakk'a darir
Felsefede buna "ontolojik delil" ad verilir. Kainatn ve insann
varl Tanr 'nn varlna bir delil dir; kitaba ihtiya yoktur.
Tanr 'ya ve kainata bu bak tarz da "yeni aydn tipi"ni eskilerden
ayrr. Tanzimat'tan sonraki Trk edebiyatnda Ziya Paa ve Abdlhak
Hamid, iirlerinde Tann'ya temaa yoluyla ularlar.
inasi'nin kasidesinde son derece dikkate deer bir beyit daha vardr. Bu beyitinde inasi, ada Varoluu flozoflara yaklaan bir ekilde kader ile hrriyet kavramlarn birletirir:
Kader dedikleri halkn muriid- Hakk'dr kim
Ezelden etti bizi her umfirda tahyir
Bu beyte gre Tanr insan ezelden hr yaratmtr. nsanolu kaderini bizzat kendisinin yapm olduu tercihlerle yaratr. "Tahyir" kelimesinin lugat manas "iki ey arasnda birini seme durumunda brakm" demektir. yi ile kty akl tefrik ettiine gre, akl ile hrriyet
arasnda sk bir mnasebet vardr.
inasi'nin tilmizi Namk Kemal'de "akl" ile "hrriyet" arasnd~
mnasebet bularak, mehur Hrriyet Kasidesi'nde zalime:
Ne mmkn zulm ile bidiid ile imha-y hrriyet
al idrilki kaldr muktedirsen iidemiyyetten
Diye haykrr.
Trkede "aydn" veya "mnevver" kelimesi ile kartanan "intellectuel" kelimesinin kk olan "intellect"de akl, zihin ve idrak manalarna gelir. "Intelligentsia" aydnlar snf, aydnlar takm demektir.
340 Mustqfi Reid Paa ve Yeni Aydn Tipi
"Aydn" kavram ve "aydnlar sosyolojisi" zerinde ok deerli bir
aratrma yapan Prof. Dr. Sabri lgener, aydnlarn toplum hayatnda
oynarlklan rolleri yle sralar: -~c"!r_~- '
Kltr deiimine nclk etmek, deieni daha popler ve yaygn
hiHe getirmek, yeni bTr zevkin ve sli'bun ncln srdrmek, halkn, politik, sosyal tercihlerini etkilemek.
Daha sonra bunlara u faaliyetleri de ilave eder:
Milli ve milletleraras modeller kurmak, sosyal gelimeleri etkilemek,
politik roller oynamak
3

Byk Reid Paa'nn Trk toplumunda politik, sosyal, hatta kltrel bir deiimin ncln yaptna hi phe yoktur. Byk
Reid Paa bir edebiyat deil, bir devlet adamdr. Fakat, o konumamda ortaya koymaya altm gibi, .ahsiyet ve fikirleriyle edebiyatada tesir etmitir. Cevdet Paa, Byk Reit Paa'nn bugn araya
giren yenilikler dolaysyla unutulan, fakat devrinin aydnlanna tesir

eden nemli bir yan zerinde de durur: Yaz dilinde yeni bir sh1p yaratmak! Cevdet Paa bu konuda aynen yle diyor:
Mneatmz tarz- raniyiina taklid yolunda olup sebk-i iniimz
muhaveriitmza asla uymaz. Yazdmz sylediimize ve sylediimiz yazdmza benzemez. Ekseriya seci ve ciniis- lafzi urunda
szn kuvveti feda edilir. Bu tarz zere mesiilih-i devlete dair uzunca bir
layiha ya takrir kaleme alnsa tumturilk- eltaz arasnda maksad- asli
gaib ve szn tesiri zayi olur. Reid Paa ise kitabetce sade ve beligane
bir meslek-i cedid ittihaz etti. Vadi-i nada bir yeni r at. Kttiibn
ou ana taklid eyledi. Hariciye N azn Ali Efendi ile Divan- Hmayun
tercmanlndan arnedi olan Fuad Efendi -ki ikisi dahi sonra vezir ve
sadrazam olan mehur Ali ve Fuad Paalardr- anlar dahi bu yolda Reid
Paa'nn isrine iktifa ile akran u emsallerine !aik olmular idi. Ben de bu
yolu beendim ve bu tarz zere ina-y kelama heves ettim ve anlarn
encmen"i lfet ve musiihabetlerini kendime mekteb-i edeb ittihaz eyledim. Sanki yeniden mektebe baladm4

slup deimesi yeni bir zihniyete tekabl eder; dil ve edebiyat

zerinde nemli bir rol oynar. Reid Paa'n~n getirdii slup deimesi "halklk" ve "adalama" kavramlan ile yakndan ilgilidir.
Reid Paa getirdii yeni fikirleri herkesin anlayaca sade bir dille
halka yaymak istiyordu.
Bata inasi ohhak zere, ou yazar olan "kalem efendileri" Reid
Paa'nn hem fikirl~rini,,hem de ush1bunu benimsediler. Buna gre,
denilebilir ki, Tanzimat devri uslubunun yaratlmasnda Reid Paa'nn
3
Zihniyetler, Aydnlar ve zmler, Ankara, Maya yaynlan, 1983, s. 55.
4
Teziikir-i Cevdet, yay. Cavid Baysun. Ankara, TTK Basmevi, 1967, s. 21.
341 Mehmet Kaplan
byk pay vardr. Eer o, politik ahsiyetinin uyandrd manevi otorite ve hayranlk duygusu ile bu n amasayd, yzyllar boyunca
edebi bir gelenek haline gelen eski ina kolay kolay braklamazd.
Mustafa Reid Paa, Trkiye'de ada dncenin yaylmas iin
maarif sahasna da el atmtr. O, Batda olduu gibi, Trk eitim ve
retim sistemini ilk, orta, ve yksekretim olmak zere kademeli
bir esasa oturtmak istiyordu. Bu ileri dzenlemek zere bir MekatibUmumiye Neiareti ve bir Meclis-i Maarif tekil edildi. Alnan karara
gre, eskiden kalma sbyan mektepleri slah olunacak, bunu rdiye
mektepleri takip edecek, buradan kanlar ise ada ilimleri reten
Darlfnuna gideceklerdi. Bunlardan rdiye bir hayli baarl olduysa
da sbyan mektepleri slah edilemedi, kurulan Darlfnun da taassub
yznden ksa bir mddet sonra kapand.
Reid Paa'nn yapt teebbslerden birisi de devrin ileri fkirli
aydnlarn toplayan bir Encmen-i Dani kurulmasdr. Encmen-i
Dani'in balca grevi okullar iin Trke ders kitaplar yazmak ve
tercme etmekti. Bu kitaplarn sade bir dille yazlmasna karar verilmiti. Bylece Arapa tedrisat yapan ve dini ilimiere arlk veren
medreselere kar ada medeniyeti esas alan, Trke yeni bir kltr
ve onu benimseyen yeni nesiller yaratlacakt. Reid Paa'nn bu te-

ebbsleri maalesef, devrinde baanya ulaamamtr. Fikirler, tohumlar gibidir. Msait olursa ve gelimesine zen gsterilirse, er ge
meyvelerini verir. Reid Paa, kendi hayatnda zlerliklerini tamamyla gerekletirememise de, kendinden sonraki nesiller tarafndan
benimsenen, savunulan ve gerekletirilmeye allan yeni fikirler
getirmitir. Her eyden nce cesareti, ahlak, karakteri ve davran ile
rnek alnan "yeni bir aydn tipi" olmutur.
Reid Paa, politik ihtiraslar yznden zaman zaman kendisine
muhalif olsalar da , getirdii yeni fikirleri benimseyen bir nesil yetitirmitir. Ali Paa, Fuad Paa, Mtercim Rd Paa, Meclis-i Vala
Reisi Rfat Paa gibi o devrin politik hayatnda rol oynayan ahsiyetler, Cevded Paa'nn tabiri ile "Mustafa Reid Paa'nn takm"na dahildiler. Onlarn faaliyetleri de Reid Paa'nnki gibi devirlerinde ve
daha sonra tenkitlere uramtr. Maddi iktidar genellikle fikirleri bozar. Fikir bakmndan Mustafa Reid Paa'nn asl varisieri ve takipileri inasi, Namk Kemal, Ahmed Midhad Efendi gibi fkre daha ok
arlk verelerdir. Eer Mustafa Reid Paa, halis fkre aksiyondan
daha ok nem verseydi, Trk kltr zerindeki tesiri daha derin ve
srekli olurdu.
342 A.i VE Fu' AD PAALARlN BAB- ALi'DEKi
NFUZLARININ KKLER ( 1855-1871)
Bulrus Ebu Manneh
eviren: Fatih Yeil
Mehmed Emin Ali Paa ve Keecizade Fu'ad Paa, Bab- All'de
nispeten gen yata en st mevkilere ulatlar. 1850'li yllarn ortalarnda her ikisi de krk yalarndayd 1
1861 ylna gelindiinde ise "onlar, Osmanl siyasetinde en yksekteydi1er"
2
v.e her ikisi de lider devlet adam olarak grlmeye balanmt. Burada sorulmas gereken
soru, onlarn nasl ve hangi koullarda bylesine gl bir pozisyona
gelmeyi baardklar dr. erif Mardin, onlarn iktidarlar boyunca Bab Ali'nin "hegemonya"
3
siyaseti uyguladn yazar ve onlarn politikalarn "tipik Metternichci"
4
olarak tasvir eder. Eer bu iddia doru
ise onlar byle bir politika izlemeye ne itti? Baka bir ekilde syleyecek olursak onlarn otoriter bir rejim kurmak iin gerekeleri neydi?
Onlarn stn olduklar dnem boyunca temel amalarnn, Bab-
All'de politik istikrar kurmak ve srdrmek olduuna inanlr. stanbul'un politik manzaras, 1850'li yllar boyunca Osmanl mparatorluu iin ok kt sonular olan siyasi alkantlardan olduka etkilendi
5
.
stelik geni olduu kadar halkn rabet etmedii reform almalan ile
bu istikrar ayn zamanda salamalar onlara itibar kazandrd.
1

Ali ve Fu'ad Paalar iin bkz. R. H. Davison, Reform in the Ottoman Empire 18561876, Princeton, 1963; Ali Fu'ad (Trkgeldi), Rical-i Miihime-i Siyasiye, istanbul,
1928, s. 56-140 (Ali Paa) ve s. 141-174 (Fu'ad Paa). M. Kemal nal, Son Sadrazamlar, stanbul, 1940, c, I, s. 4-58 (Ali Paa) ve s. 149-195 (Fu'ad Paa). Orhan F. Kprl tarafndan yazlm olan ksa fakat iyi bir Fu'ad Paa biyografsi iin bkz. islam
Ansiklopedisi, c. IV, s. 672b-68lb. Ali iin bkz. A. H. Ongunsu, a.g.e., c. I, s. 335-340.
Ylmaz ztuna tarafndan kaleme alnan Ali ve Fu'ad Paalar zerine iki ksa monograf, Kltr ve Turizm Bakanl 'nca yaynlanan Trk Biiykleri Dizisi serisinden Ankara'da henz basld (1988). Fu'id Paa zerine olan monograf (no: 86) 15.000, Ali
Paa (no: 106) zerine olansa 8.000 adet baslmtr. 2
Davison, s. 8 1.
3
.Mardin, The Genesis o( Young Ottoman Thought, Princetion, 1962, s. 108.
4
A.g.e., s. 121. .
5
Krm Sava gibi.
343 Butrus Ebu Manneh
Tartmann devamnda onlarn reformlanyla ilgilenmeyeceiz. Onlarm almalannn bu yn, bu bildirinin kapsad alann dndadr. Bizim buradaki amacmz, Ali ve Fu'ad Paalarm sahip olduklan gcn
kklerini kefetmeye almak ve deiik evrelerden gelen iddetli muhalefete kar amalann hayata geinneyi nasl baardklann bulmaktr.
1850'lerin ortalannda Ali ve Fu'ad Paalarn, Bab- Ali'de lider
pozisyonlara ykselmeleri, her eyden nce 1850'lerin balannda ortaya kan Mustafa Reid Paa ve Damat Mehmed Ali Paa arasndaki
iddetli rekabete balanmaldr. Bu basit bir kiisel rekabet deildi.
Knm Sava'nn hemen ncesindeki on yl, stanbul'daki iki baat siyasi gcn kademeli olarak ortaya kna ahitlik etti. lki, glerini
yaptklan idari ve politik reformlardan alan ve artk birer devlet adam
olmu yeni bir brokratlar grubuydu. kincisi ise silahl kuvvetleri
kontrollerinde tutmalan ve saray ile olan balantlan sonucunda gl
ve etkili hale gelmi bir grup politikacyd.
Gerektende, IL Mahmud (1808-1839) dneminde yeni ordunun
kurulmasndan beri, seraskerler (bakumandan ve sava bakan) her
zaman sarayla balantl yeni gruptan atand. Bunlar kiisel olarak
Sultan'a balydlar ve gl bir Sultan' savunuyorlard. Bu seraskerlerden en nls yeni ordunun da gerek kurucusu olan Hsrev Paa
idi.
6
Bu dnemdeki dier seraskerlerden damat olanlar Mehmed Sa'id7
ve Halil Rfat'd8 Sultan Abdlmecid'in (1839-1861) hkmdarl
sresince bu gelenek devam etti. Tanzimat Dnemi'nin ilk yars boyunca vezirlikler arasnda en st askeri mansb oluturan, Serasker, Tophane Miri ve Kapudan- Deryalk makamlarnn, "saray
grubu" olarak adlandrabileceimiz grup tarafndan kontrol edildiini
grrz. Bu grup, damatlar Mehmed Sa'id, Mehmed Ali
9
ve Ahmet
Fethi

10
Paalardan ve sarayda yetimi kiilerin nde gelenlerinden
Hasan Rza Paa'dan11 oluuyordu. Bu adamlarn Sultan'la direk temas halinde olduklar grnyor. Ahmed Fethi iin denilen, "gvenini
kazanmak ... Sultan Abdlmecid'i etkilemek ve onun zel danman
6
1827'de serasker olan Mehmed Hsrev, 1836'ya kadar dokuz buuk yl bu grevi
baanyla yapt Hsrev Paa iin bkz. H.nalck, A, c. V, s. 609-615 . Aynca bkz.
Abdurrahman eref, Tarih Musahabeleri, stanbul, 1339, s. 10-15; Mehmed Hafid,
Sefnetl-Vzera, stanbul, 1952, s. 63-65.
7
Damat Mehmed Sa'id iin bkz. Tayyar-zade Ahmet Ata, Tarih-i Ata, V. cilt, stanbul,
1291-3, c. Il, s. 198-202.
8
Damat Halil Rf'at iin bkz. "Mehmed Hafid", s. 69-70; Sicilli-i Osmani, c. II, s. 306-307.
9
Damat Mehmed Ali iin bkz. Tarih-i Ata, c. Il, s. 175-182. nal, Son Sadrazam/ar, c.
I s. 59-73: ve Sicilli-i Osmani, c. IV, s. 298-99.
10
DamatAhmet Fethi iin bkz. Tarih-i Ata, c. II, s. 215-218; Sicilli-i Osmani, c. III, s. 9-10.
11
Hasan Rza iin bkz. M.Hafid, s. 77-78; Sicilli-i Osmani, c. II, s. 399-400; brahim
A. Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, stanbul, ty., s. 328-329.
344 Ali ve Fu 'ad Paa/ann Bdb- Aif'deki NfUzlannn Kkleri
gibi grlmek" istediidir12
u da eklenmelidir ki, onlann hkmet
meclislerinde etkili bir konuma gelmelerinin nedeni bulunduklan makamlann yetkileridit. -"'
Onlann rgtl ve tutarl bir grup olarak alp almadklan ak
deildir. Ancak, )rle ~olmadklan grlyor. Bu grubu birletiren,
sultann yetkilerine ve kendi iktidanna kar yeni brokrasiyi tehlikeli
grmeleri ve onlara olan gvensizlikleriydi.
Reid Paa'nn 1846'da sadrazamla ykselmesinin anlam, Cevdet Paa'nn yazd gibi, "(Hasan) Rza Paa devri geip Reid Paa
devri zuhura gelmesiydi"
13
Aslnda, bir grg tan ve Reid Paa
hizbinin yesi Ahmet Cevdet Paa'nn, Reid Paa'nn ykseliini bu
terimlerle ortaya koymas, yeni brokrasi ile saray grubu arasnda
olumaya balayan rekabete iaret ediyordu. Saray grubu Mustafa
Reid'in ykseliini, byk bir endie ile izliyordu. Onlann gznde
Reid zellikle onunla ayn dnceleri paylaan, kanyerleri konusunda
ona balanm ve Reid'i bir hami ve rehber olarak gren mntesiblerine dayanan bamsz iktidan nedeniyle bir tehdit unsuruydu
14
,
Reid Paa'nn artan gcnden rahatsz olan Saray Grubu, onlardan kurtulmak iin bir frsat kollad. Mevcut literatrn bu konudaki
ketumluundan kaynaklanan baz karanlk nedenlerle serasker Damat
Mehmed Sa'id, Sultan'a, "bu adamn cumhuriyet ilan edebileceini ve

saltanatn elinden gidebileceini" iddia etti ve abartl bir ekilde ekledi: "n~yi bekliyorsun?"
15
Sultan Abdlmecid hemen Reid Paa'y
22 Nisan 1848 (22 Cemaziyelevvel 1264)'de grevinden ald. Yeni
sadrazam brahim Sfnm Paa'nn sadarete
16
atanmasnn ertesi gn
balann Reit ve Ali Paalann ektii dokuz ismi ieren bir liste hazrland ve yeni fkirlerin taraftarlan olmalan nedeniyle bu kiilerin
sultann keyfi olarak ald bir kararla stanbul'dan uzaklatnlmas istendi17. Fakat Sanm Paa da yeni brokratlar grubuna dahiidi ve bu
nedenle sultann can ve namus gvenliini balettii ve lke idaresinde kanuniann stnln vaat ettii Glhane Hatt- Hmayunu18
12
Ali Fu'ad, s.l3-14, Fatma Aliye, Ahmed Cevdet Paa ve Zaman, stanbul, 1332, s.
77 "mstear- saltanat makamnda idi"
13
Ahmet Cevdet, Tezakir,IV cilt, ed. C. Baysun, istanbul, 1953-1967, c. I, s. 10.
14
'ntisab' terimi gen bir memurun, korumas ve rehberlii altnda Bab- Ali'de hizmet ettii gl bir devlet adamyla kurduu yakn ilikiyi ifade eder.
15
Ali Fu'ad, s. 1 1; Teza'kir, c. I, s.! 1; Fatma Aliye, s. 42-43 ve E. Kuran, 'Reid Paa',
A, c. IX, s. 703.
16
Sanm Paa iin bkz. M. Memduh, Esvat- Srdur, zmir, 1328, s. 1 1-12; Ahmet
Rif at, Verdl H ada 'ik, stanbul 1283, s. 40-43.
17
Ali Fu'ad, s. 12; M. Z. Pakaln, Tanzimat Maliye Nazrlar, II cilt, stanbul, 1939, c.
I, s. 86; ve F.Aliyye, s. 43.
18
Tanzimat Ferman'nn ngilizce evirisi iin bkz. J. C. Hurewitz (ed.), The Middle
East and North Africa in World Politics, New Haven, 1975, s. 269-271. Glhane Hatt-
Hmayunu 'nun sonunda uzunca bir paragraf adanmtr.
345 Butrus Ebu Manneh
ile tamamyla elien byle bir harekette bulunmay reddetti. Sultan
bundan iki hafta sonra Mehmed Sa'id'den kurtulmaya karar verdi ve
Onu kuzey Anadolu'daki Sinop'a
19
srd ve bundan on be gn sonra
Reid Paa yeniden sadrazam oldu.
Reid Paa, bu g mcadelesinden neredeyse hi yara almadan ve
hatta daha gl olarak kt. Bu sefer sadrazamlk grevinde, kesintisiz olarak yaklak buuk yl kald. Fakat ak olmayan nedenlerle
Ocak 1852'de grevinden alnd20 Ancak bundan krk gn sonra,
nc kez sadrazamlk makamna atand. Bundan sonra, Kapudan-
Derya olarak grev yapan Damat Mehmed Ali ve bu srada ona katlan Tophane Miri Damat Ahmet Fethi, Reid Paa'nn amansz dmanlan haline geldiler. Reid Paa onlarn entrikalannn soncu 1852

yaznn sonlannda tekrar azledildi

21
Reid Paa'nn yerine, Sultan henz 37 yanda olan Ali Paa'y atad. "Saray Grubu"nun bu hareketi
Reid Paa ile yakn i arkadalannn arasnn almasn salad22 . Bu
gerekten de brokrasi izgilerinin knlmaya balamasyd. Sonuta
stanbul, devlet iin ok vahim sonulan olan ve hemen hemen on yl
srecek siyasal istikrarszlk dnemine girdi.
Krk gn sonra Ali Paa grevinden alnd ve Damat Mehmed Ali
sadrazamla getirildi. Bu, krk yandaki hrsl ve enerjik Mehmed
Ali Paa'nn bekledii frsatt. Mehmed Ali Paa vakit kaybetmek-sizin, Reid ve Ali Paalan stanbul dna gnderme iine giriti. Reid
Paa Edirne, Ali Paa da zmir valisi olarak atand. Reid Paa sinidenerek bu atanay reddetti, Ali Paa ise grne baklrsa duraksamakszn kabul etti
23
Bylece Ali Paa, daha sonra greceimiz gibi,
yaranna olacak ekilde stanbul'dan kendisin uzak tuttu. Bu srada,
Mustafa Reid Paa siyasi dmanlanyla tek bana yzleti ve gerekte onun ykmn amalayan entrikalarla mcadele etti
24

Fakat Rus Prensi Menikov'un, Kuds'teki kutsal yerler ve imparatorluktaki Hristiyan Ortodokslar zerinde Rusya'nn hamllik iddialanyla ilgili zel bir grevle 1853'de stanbul'a gelmesi Mehmed Ali
Paa'nn planlarn bozdu. Yeni HariciyeNazn Sadk Rifat Paa ile
Prens Menikov arasndaki grmeler kt gidince, Rus Prensi, sultanla grerek Reid Paa'nn Hariciye Nazrl'na atanmasn istedi25. Bundan sonra, Sultan Abdlmecid, 13 Mays 1853 'de hkumeti
19
Ali Fu'ad, s. 12; H .. Temperley, The Crimea, s. 260 ve F. Aliye, s. 44.
20
Tezakir, cl, s. 14. Cevdet Reid Paa'nn azil nedenini belirtmez, fakat "havass- vkela beyninde zuhura gelen nifak ve kakdan" dolay aziedildiini belirtir. Aynca bkz.
F. Aliyye, s. 77-78.
21
A.g.e., s. 86.
22
Ali Fu'ad, s. 14 ve s. 61 dipnot. Aynca bkz. F.Aliyye, s. 88.
23
Ali Fu'ad s. 63; nal, c. I s. 9.
24
F.Aliyye, s. 92.
25
Temperly, s. 324; Ali Fu'ad, s. 15-16.
346 Ali ve Fu 'ad Paa/ann Bab- Altdeki NfUzlannn Klderi
tamamyla deitirdi. Damat Mehmed Ali Paa sadrazamlk grevinden alnarak serasker yapld ve Reid Paa HariciyeNazn oldu26
Fakat Menikov'un Ortodoks Hristiyanlarn hamilii konusundaki ta-

leplerinden vazgemeye riii"' olmayaca anlalnca, grmeler tamamyla baarszlkla sornland. stanbul kamuoyu buna kzgnlkla
tepki verdi. 1853 Eyllnde hocalannn da desteiyle softalar Rusya'ya kar sava ilan iin ayaklanmaya baladlar27
. Reid Paa,
Mehmed Ali Paa'y1 safialan tahrik etmekle sulayarak grevden
alnmasn talep etti
28
Sultan bunu reddettiinde, Reid Paa grevinden affn istedi ve isyanclann korkusundan bir sre sakland. Bununla beraber Sultan, Reid Paa'nn istifasn kabul etmedi ve olaydan
birka gn sonra, her ne kadar gc ve poplaritesi byk lde azalm olsa da, Reid Paa HariciyeNazn olarak grevine devam etti.
Krm Sava'nn patlamasyla Reid Paa Osmanl sekinleri
iinde tecrit edildi ve d temsilciler nezrindeki itibar azald29 "Saray Grubu" da olduka zayflad ve Ocak I 854 'de Mehmed Ali Paa
seraskerlik grevini kaybederek Nisan'da srgn edildi
30
eyhlslam Arif Hikmet Bey ve Meclis-i V ala Bakan olarak grev yapan
Sadk Rifat Paa ise oktan grevlerinden alnmlard (21 ve
31
23.3.1854) .
Dier bir deile, bu Tanzimat devrinde bir dnemin kapanyd.
Bu lider devlet adamlanndan bazlar yksek mevkileri birka yl daha
ellerinde tutmu olsalar da, artk bu, onlarn nceden sahip olduklan
gcn kk bir ksmyd. G kesinlikle baka ellere gemiti.
Btn bij olaylar ou kez Ali Paa'nn ve bazen de Fu'ad
Paa'nn istanbul'da bulunmadklan dnemlerde meydana geldi
32

Bylece direk olarak olaylarn iinde yer almadlar ve dnda kaldlar.

Bylece nleri lekelenmedi. Siyas kn dnda kalmalanyla daha
sonradan Bab- Ali'de lider devlet adamlan olarak ortaya ktlar ve
Sultan da aniann vazgeilmezliinin farkna vard. Siyasi adan Ali
Paa, muhtemelen Fu'ad Paa'dan bir adm ndeydi ve Tanzimat dneminin bir sonraki safhasnn ba miman olarak grlebilir. Gerekte
Ali Paa, stanbul'a dnnden ksa sre sonra Fu'ad ve 1855'e ka26
nal, c. I, s. 61 ve s. 75.
27
A.g.e., s. 64; Ali Fu'ad s. I 7; F. Aliyye, s. 100-102 ve Temperley, s. 350.
28
F. Aliye, s. 102; Ali Fu'ad, s. 18.
~ .
A.g.e., s. 33; Temperiej', s. 325-326 ve 331.
30
Ali Fu'ad, s. 21-22; Ahmed Lltfi, Vak'a Nvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, c. IX,
Yay: M. M. Aktepe, istanbul, l9.84, s. 96.
3

iAii Fu'ad, s. 101-102; Ahmed Ltfi, c. IX, s. 99; SO, c. II, s. 406-407; Sadk Rif'at,
Mntehabat- Asar, stanbul 1293, s. 5.
32
Ali iin bkz. ztuna, s. 28. Ltfi, c. IX, s. 83 ve I O I; Sicil-i Osmani, c. m, s. I 91.Ali I
853
ylnn ocandan temmuzuna kadar zmir, 1854 ylnn nisanndan kasnna kadar Bursa
valisi olarak grev yapt. Fu'ad iin bkz. El2,, c. II, s. 935; ztna, s. 29. Fu'ad, 1854'n
mart ay balarna kadar kuzey Yunanistan'da Yanya valisi olarak grev yapt.
347 Butrus Ebu Manneh
dar seraskerlik grevinde bulunan Mtercim Rdi Paalada birlikte,
Sultan Abdlmecid'in ilk ikisiyle Mtercim Rdi Paa'y ayrmasna
kadar devam edecek olan bir ittifak33
kurdu34

Fu'ad ve Ali Paalar Osmanl politikasndaki stnlklerini neredeyse hi mcadele etmeden lmlerine, srasyla 1869 ve 1871 'e, kadar korudular. Burada sorulmas gereken soru, Ali ve Fu'ad Paalarn
Sultan Abdlaziz'in (1861-1876) memnuniyetsizliine, reform giriimlerinin kamuoyunca ho karlanmamasna ve byyen muhalefet
gibi olumsuzluklara ramen bunu nasl baardklan dr.
Bab- Ali'deki hakimiyet yllan boyunca, onlann temel prensibi
gl ve salam bir hkmeti garanti altna almakt. Ancak, bunu baarabilmek iin "idari hiyerariyi Sultan ve Saray zmresinin mdahalesinden uzak tutmak zorunluydu"
35
Sarayn byle bir mdahalesi,
onlann gcn yok edebilir, entrikalann yolunu aabilir ve saray
adamlan merkezli bir g oda yaratarak sonlann getirebilirdi. Ancak onlar bu tip oluumlan engelleyecek bir mcadeleye girmediler.
Onlara gre devlet iinde tek bir g merkezi olmalyd: Bab- Ali.
Devlet iinde rakip bir g merkezinin olmas hkmetin en st seviyesinde, daha byk bir politik karmaaya ve gszle yol aacak
kt sonular yaratabilirdi.
Kukusuz ki, onlann bu hkmlerini glendiren ey, Reid Paa
ile "Saray Grubu" arasnda 1852-1854 yllannda yaanan ac rekabetin
felaketli soriulanyd. II. Abdlhamid'e (1876-1909) yllarca Dahiliye
Nazn olarak hizmet etmi olan Mehmed Memduh, Ali Paa'nn "Knn 'Sava'nn Damat Mehmed Ali Paa ile Reid Paa arasndaki rekabetin bir sonucu olarak meydana geldiini" sylediini bildirir ve
bunu bizzat Ali Paa'dan iittiini ekler (szn Usanndan iittimi6
Ali 'nin bu yargsnn doru olup olmadn burada tartmayacaz. Fakat, eer Ali Paa byle dnyorsa, o zaman onun sarayn
mdahalesini engellemeye, muhalefeti bastrmaya, eletiriyi susturmaya ynelik hareketleri bu grne gre anlalmaldr ya da dier
bir deyile, Ali ve Fu'ad Paalann gl bir hkmeti garanti altna
alma ve Bab- Ali'de siyasal istikrar salamaya ynelik abalan,
1850'li yllann ortalan boyunca sren kriz dneminde edindikleri deneyimin nda aklanmaldr.
Biz burada, Ali ve Fu'ad Paalann uzun iktidarda bulunduklan
sre ierisindeki hareketlerini analiz etmek niyetinde deiliz. XIX.

Yzyl Osmanl Reform hareketinin nde gelen tarihileri

37
bu so33
F. Aliye, s. 88; Ltfi, c. IX, s. 175; Cevdet, Tezakir, c. I, s. 16. Cevdet onlan
"elcinim-i selase" olarak adlandnr. 34
M. Memduh, Mira't- u 'unat, zmir, 1328, s. 25; nal, c. I, s. I 6.
35
Davisan, Reform ... , s. 85.
36
M.Memduh, Esvat- Sdur, s. 13; nal, s. 63.
37
R.H.Davison, . Mardin, B. Lewis, Enver Ziya Karai ve dierleri.
348 Ali ve Fu 'ad Paalann Bh- Ali'deki NfUzlannn Kkleri
runu yeterince tarttlar ve bize bu konuda daha fazla yardmc olabilirler. Biz bu nlemlerden sadece, mezla1r tartmay aydnlatmak
amacyla bahsedeceiz. .,celikle, Ali ,ve Fu 'ad Paalarn, Kuleli
Yakas 'n sadece, bu komployu bastrmak ve sululan hapsetmek
iin deil fakat bunun-yannda, grne gre, Sultan Abdlmecid'in de tam desteini alp, Mahmud Nedim Paa ve dierleri
gibi gvenmedikleri politikaclan hkUmet grevlerinden uzaklatrmak iin bir frsat olarak kullandklan grlr
38
1859, 1860,
1861 yllanndaki hkumet yelerini gsteren listeler karlatrldnda dikkati eken ilk ey, nazr dzeyinde olan lider kiiliklerde meydana gelen deimedir39
Bundan sonra, Ali ve Fu'ad Paalar, brahim inasi40
ya da Ziya
Bey gibi Reid Paa'nn mahmisi ve ona sadk brokratlar grevden
almas iin Abdlmecid'i kkrttlar. Ziya Paa, Mabeynde (sultann
sekreterlii) grevli bir brokratt. Ali, Ziya Paa'nn yeni sultanla birlikte kendisine kar bir komplo kurduundan phelenerek onu saraydan uzaklatrd ( 1861 )
41
Aslnda, Ali Paa Sultan' n katiplerinin
ve mabeyincilerinin neminin farkndayd. Sonuta Ali Paa, kendi
onay olmakszn hi kimsenin bakatip veya banabeyinci olmamasnda srar etti
42
Bunun da tesinde Ali Paa, astlarndan, sarayla
kuracaklar idari ilikileri kendi aracl ile kurmalarn isteyerek43
entrika ihtimalini en alt dzeye indirdi.
Sultan Abdlaziz'in Ali Paa'nn yeteneklerine ve devlet adamlna byk saygs olduu hatrlanmaldr. O, Ali Paa'nn Batl devlet adamlarnca dikkate alndn da biliyordu. Bu nedenlerle onun
iin hayal krkl olsa da Ali Paa'nn Bab- Ali iin vazgeilmez olduunu kabul etti
44

Tahta kndan sonra. Sultan Abdlaziz, devlet ilerinde daha

fazla sz sahibi olmaya hevesliydi. Fakat, o bunu denemeye ve nemli
38
Benim makaleme bkz. "The Sultan and the Bureaucracy: The Anti-Tanzimat
Concepts of Grand Vizier Mahmud Nedim Paa", IJMES, XXII/3 (Austos 1 990),
s. 257-274.
39
12761 1859-60, 1277/1860-61, 1279/1862-63 ya da 1280/1863-64 yllannda yaynlanm olan Salname-i Devlet-i Aliyye'de yer olan nazrlan ve "Meclis-i Mahsusa"
yelerini gsteren listeleri karlatnn. 40
brahim inasi iin bkz. B. Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Londra, 1961,
s. 133-135; Davison, s. 191.
41
Ziya iin bkz. Lewis,s. 134~135; smail Hikmet, Ziya Paa, Hayat ve Eserleri,
stanbul, 1932, s. 19 ve 26; M. Memduh, Mir'at-z uunat, s. 31 ve Mardin, s. 41.
42
Memduh, a.g.e., s. 43-44, nal, c. I, s. 51; Emin Bey'in bakatiplii, 1281/1864 ve
1288/1871 arasndadr. Bu konuda bkz. Sicil-i Osmani, c. I, s. 438 ve Gvsa, s. 113.
43
Davison, s. 85; aynca bkz. C. V. Findley, Bureaucratic Reform in the Ottoman
Empire, Princetion, I 980, s. 170.
44
nal, c. I, s. 27-28.
349 Butrus Ebu Manneh
meselelerde (Aralk 1862)
45
Bab- Ali'ye kendi griilerini dayatmaya
baladnda lider nazriann tepkisi sratli ve gl oldu. Sadrazam
olan Fu'ad Paa, HariciyeNazn olan Ali Paa, Serasker olan Mtercim Mehmed Rt Paa ve Meclis-i Vala bakan olan Yusuf Kamil
Paa, olay protesto etmek iin istifa etmek ve kendi bildikleri dnda
grevlerini icra etmeyi reddetmek gibi daha nce duyulmam bir
tepki vermeyi kararlatrdlar. Sultan Abdlaziz, sadrazamlk ve dier
makamlar iin ayn dzeyde yeni adamlar bulmakta baansz olunca,
rza gstermek durumunda kald ve onlar baz deiikliklerle grevlerine iade ederek "vaziyeti kurtard". Mehmed Rt Paa danda braklrken, Yusuf Kamil Paa sadrazam olarak atand, Fu'ad Paa
Meclis-iVala'nn ilk bakan ve daha sonra da serasker oldu (14 ubat
1863)
46. Sultan bir daha bana byle iler getirecek hareketler yapmad. Dier bir deyile, devlet iindeki g iin yaplan mcadeleden
Bab- All glenerek kt.
Sultann bu nemli sorun karsnda geri ekilmesinin ardndaki
neden, Ali ve Fu'ad Paalara rakip devlet adamlannn ya da onlarn
yerini doldurabilecek yeterlilikte politikaclarn bulunmamas olabilir.
Bu, Ali Paa'nn oluabilecek byle bir yapy kontrol etmesinden de
anlalabilir. Gerekte, Ali lmnde yerini alabilecek birini yetitirmek iin hibir giriimde bulunmad47.
Fakat Tanzimat'n ilk dnemindeki gibi saray ile Bab- Ali arasnda bir hat oluturan politikaclar sahneden ekiliyordu. Sonradan

"Saray Grubu"nu oluturan drt politikacdan birisi olan Damat

Mehmed Sa'id Paa politikay terk etti ve geri adm att ve Sultan'n
onu sadrazam yapacak teklifini geri evirdi
48
. Damat Ahmed Fethi
Paa 1858'de ld49. Damat Mehmed Ali Paa halen politikann iinde
olduu halde; 1850'lerin ortalarndan beri herhanfci bir etkisi kalmamt ve o dnemde Sultan'n gznden dmili 0
. Hasan Rza Paa
ise herhangi bir grev icra etmiyordu ve o da gzden dm gibi grnmektedir51. Dolaysyla, bunlar sz konusu dnem sresince Osmanl s iyasasnda kayda deer bir politik g oluturamadlar.
Ali ve Fu'ad52
arasnda Sultan Abdlaziz, Fu'ad Paa'ya daha
fazla sempati duyuyordu. Sonu olarak krizin yatmasndan ksa bir
45
zellikle, bteden belirlenmi askeri harcamalann almas konusunda. Bu sorunla
ilgili olarak bkz. nal, c. I, s. 106 ve 166-168. Ali Fu'ad, s. 162-163, aynca bkz.
Tezakir, c. II, s. 259.
46
Orhan F. Kpr1, A, cJV, s, 577. 1826 ylndan sonraki seraskerler ve grev aldklan dnemi gsteren bir liste iin bkz. Trk Ansiklopedisi, c. XXVIII, s. 455.
47
Davison, s. 268,
48
nal, c. I, s. 169;Ali Fu'ad, s. 163.
49
Sicill-i Osmani, c, III, s. 10.
50
Tezarikr, c. II, s. 59; nal, c. II, s. 106.
51
Sicill-i Osmani, c. II, s. 400.
52
nal, c. I, s. 171;Ali Fu'ad, s. 165 ve birinci dipnottaki eserler
350 Ali ve Fu 'ad Paalann Bab- Ali'deki Niifitzlannn Klderi
sre sonra Fu'ad Paa'y yeniden sadrazam yapt (1 Haziran 1863).
Buna ek olarak onu serasker mevkiinde de tuttu. Fu'ad Paa sonraki
yl boyunca bu iki gnvi birlikte ytt. Tanzimat dnemi sresince bu iki makam ayn anda elinde tutan baka bir kii grlmedi.
Bu baka bir adan dh oiaanst bir durumdu: Fu'ad Paa hibir askeri eitime ya da deneyime sahip deildi.
Fakat, bundan daha nce seraskerlik makamna politik gr asndan saraydan ok Ali ve Fuad Paalara daha ykn olan bir kii getirilmiti. Bu kii Mtercim Rd Paa'yd53 . Mtercim Rd Paa,
Paa olmasna ramen yl drt ay aralksz bu grevde kalan Fu'ad
Paa ile karlatnldnda sadece ksa dnemlerle bu makamda kalabilmitir. Baka bir deyile bu durum bize Fu'ad'n ordu zerindeki
etkisinin 1840'l yllarn balarndan bu yana dier Osmanl devlet
adamlarnnkinden daha youn olduunu gsterir.
Askeri kkenli bir kii olmadndan ve ayn zamanda sadrazam da ol-

mas nedeniyle, Fu'ad'n seraskerlii, kendisinin kaymakarn olarak atad Hseyin A vni Paa 'ya brakt grlyor
54
. Hseyin A vni hem yetenekli hem de gvenilir olan yeni kuak memurlardand. O, muhtemelen
yeni Osmanl ordusunun kartt en yetenekli askerlerden biridir. Mtevazi bir kkenden, Anadolu'nun55
bir kyiden gelen Hseyin Avni
Paa, kendi bana en st makamlara kt; bunu da muhtemelen sk almasna, yeteneine ve zekasma borludur. Yetenekli bir memur olan
Hseyin Avni, belki de sultan Abdlaziz'in tahttan indirilmesinde oynad nemli rol nedeniyle sonraki Osmanl tarih{ilii tarafndan gnnezden gelindi. Fu'ad Paa, "birinci snfbir asker"
5
olarak grd Hseyin
Avni Paa'nn ve dier bir dikkat ekici asker, Abdlkadir Nadir Paa'nn
destek ve yardmyla "askeri idareyi yeniden dzenledi"
57

Hseyin Avni Paa seraskerlik makamnda, Sultan'n hareminden

bir kadnla ilikisi olduu konusunda sulanarak58
grevden alnd
1865 Aralnn sonuna kadar kald. Ancak ksa sre sonra Girit'teki
ordunun bakumandam olarak atand ve oradaki ayaklanmay bastnna
konusunda kendisine gvenildi
59
Girit'te Hseyin Avni Paa, yeteneini daha iyi tanma frsat bulan Ali Paa ile birlikte alt. Bylece
stanbul'a dnnden sonra Hseyin Avni serasker olarak atand
53
Rd Paa iin bkz. nal, c. I, s. 101-148; Sicill-i Osmani, c. II, s. 386-7; Gvsa,
s. 331
54
Hseyin Avni iin bl& M. Z. Pakaln, Hseyin Avni Paa, stanbul, 1941; nal, c. I, s.
483-599 ve E. Kuran, EI2, c. III, s. 621.Hseyin Avni ayn zananda "Hassa Ordusu
Miri" olarak grev yapyo'di. Bkz. nal, c. I, s. 486.
55
Onun fakir bir kylnn olu olduu grlyor. Kuran, a.g.e.; ayrca bkz. Pakaln, s. 8.
56
Pakaln, s. 16; nal, c. I, S.488 2 numaral dipnot; ayn yazar, Hseyin Avni Paa'nn
Fu'ad'a intisab ettiini sylyor.c. I, s. 490.
57
Ali Fu'ad, s. 168.
58
nal, c. I, s. 486;nal, a.g.e.
59
Kuran, E12, c. III, s. 621; nal, a.g.e.
351 Butrus Ebu Manneh
( 1869-71) ve ordunun yeniden rgtlenmesi iini stlendi
60

 Eyll
1871 'deki Ali Paa'nn lmn mteakiben, yeni sadrazam Mahmud
Nedim Paa tarafndan vakit geirilmeksizin grevinden alnarak srgne gnderildi
61

Hseyin A vni Paa saraya hibir ey borlu olmayan yeni kuak

profesyonel askerler kuana dahildL Tanzimat dneminin bir sonraki
aamasn anlayabilmek iin vurgulamamz gereken bir dier nokta
udur ki, Hseyin A vni Paa, Tanzimat dnemi ierisinde yetimi
olmas nedeniyle, devlet ierisindeki sosyal hareketlilik yollarn aan
Tanzimat'a ok ey borludur. Bu nedenle Hseyin Avni Paa sisteme
de ve onun genilemesini salayanlara da sadkt. Gerekten de onun
ile Tanzimat devlet adamlan arasnda, bak as bakmndan olmasa
da bir ama btnl vardr.
Hseyin A vni Paa, bu dnemde toplumun alt snflanndan gelerek
ordunun st kademelerine ykselen dier askerlere rnek olarak gsterilebilir. Bu gruba, daha nce bahsedilmi olan ve Hseyin Avni
Paa'nn yakn arkada Abdlkenn Nadir Paa62 ve Mehmed Nedim
Paa63 ve dier birou dahildir. Bunlarn hepsi Tanzimat devlet
adamlaryla beraber altlar ve grne baklrsa 1876'da olduu
gibi sistemi savunmak iin hazrdlar. in asl, seraskerlik saraya yakn kiilerden onlara gemiti ve bu durum 1860'lardaki anlamyla brokrasiye ve Bab- Ali'ye rakip olabilecek bir g merkezi belirmesi
olasln ortadan kaldnyordu. Dier bir deyile, bu yeni kuak askerler kendi kimliklerini buldular ve Tanzimat devlet adamlaryla ibirlii yaptlar ki bu, 1860'larn stanbul'unda yaanan en nemli gelime olarak grlmelidir.
Burada unu nermek istiyorum; bu yeni olgu, Ali ve Fu'ad Paalarn liderliindeki brokrasinin devlet ierisindeki stnlnn
salanmasnda temel. faktr olarak alglanmaldr. Bunun tesinde bu
olay Bab- Ali'de on yllk sre boyunca devam edecek politik istikrarn kurulmasndaki en nemli etkendir. Brokrasi hakimiyeti ele geirip rekabet ve entrikalardan uzak kalnca Ali ve Fu'ad Paalar rakipleri tarafndan engellenneden Tanzimat srecinin bir sonraki dneminden ayrlan pek ok reformu balatmaya ve uygulamaya altlar.
60
Basiret, nr: 30, 30 Zilkade 1286 (2 Nisan.l870); Mahmud evket, Osmanl Tekilat
ve Kyafet-i Askeriyesi, stanbul, 1325, s. 17-19.
61
nal, c. I, s. 490; Pakaln, s. 19.
62
Abdlkerim Nadir iin bkz. Sicill-i Osmani, elli, s. 358.
63
Mehmed Redifiin bkz. Sicill-i Osmani, c. IV, s. 780 ve Gvsa, s. 318.
352 OSMANLI SiYASAL DNCESiNDE DEVLET VE HUKUK:
NSAN HAKLARI MI, HUKUK DEVLETi Mi?
Carter Vaughn Pind/ey
Osmanl siyasal dnce incelemelerinde slam-Bat ikiliini fazla
vurgularsak, ok ynl olan fikir gelimelerinden, ok basitletirilmi

ve tek izgisel bir bak as edinmek tehlikesine uranz. Bir yandan

eski slam-Osmanl siyasal dncesi ve yeni Avrupa'dan alnm fikirler arasnda keskin, fakat belki de yapay bir devamszlk sezmi, te
yandan kutuplatrdmz iki fikir grubunun her birindeki i farkllklan grmemi oluruz. zellikle, Avrupa siyasal dnce anlaymzda ngiliz Amerikan tipi klasik liberalizm ar basarsa, bu tehlikeler daha byk olur
1

Burada ele almak isteyeceim baz metinlere bakarsak, Osmanl

siyasal dncesinde nemli yeniliklerin yan sra, baz Osmanl dnce tarzlannn devaml geliip liberalizmden ok farkl olan Avrupa
fikir akmlaryla badatna benzer bir fenomen gzmze arpar.
Burada vurgulamak istediim husus, Avrupa' dan ithal edilmek istenen
fikirlerin sadece o taraftan etkilenilmediidir. Zira o srada Avrupa etkisi altnda alnm olan bu fikirler, Osmanl tarafndan zaten sorulmaya balanm olan sorulara bir cevap niteliinde olmas dolaysyla,
Osmanl dnrlerinin ilgisini ekmitir.
Bunu daha iyi anlamak iin, bir yandan onsekizinci yzyl Osmanl
siyasal dncesindeki geliimi, te yandan da Avrupa fikir evrelerinin eitliln gz nne almak yararl olur.
Virginia Aksan, onsekizinci yzyl Osmanl politik dn zerine yapt bir incelemede, daha bu yzylda Osmanl siyasal dnce
geleneinde bir takm deiimierin bulunduuna dikkat eker. Bunlarn en nemlilerini yle zetleyebiliriz:
1
Bu bildirinin hazrlannda bana yardun eden Prof. Dr. lber Ortayl, Prof. Dr. Metin
Heper, Do. Dr. Mmtaz'er Trkne ve ozellikle metinin dzeltilmesinde byk katkda bulanan Sayn Aylin Gney'e ne kadar borlu olduumu aklamay zevkli bir grev sayarm
353 Carter Vaughn Findley
O dneme kadar d dnyaya kar izlenen sava politikann
deimesi,
bn Haldun'un devletin "hayat devreleri"ne ait olan fikirlerinin
yeniden yorumlanmas,
Eski temalardan "adalet dairesi"nin devam etmesi
2
,
Avrupa metot ve kururolanna olumlu bir al.
Btn bunla:n oluumunda diplomatlann n plana knn da
byk nem tadn syleyebiliriz; bu kadar demek ilan- malum
hkmndedir. una da dikkat ekmek ok nemlidir ki, diplomatlann
gittikleri yerlere bal olarak gzlemleri de deimitir. Mesela ngiltere'deki diplomatlar serbest ticaret, parlamenter ynetim ve garantili
haklar temalanyla tantlar. Belki en mhim olarak "rule of law"
prensibi vard ki keyfi idare veya istibdat yerine, kanunun tarafsz uygulanmas manasma gelir. ngiliz siyasi kltrnde byk nem tayan iki baka kavram da "yerinden ynetim" [decentralization] ve
"kk devlet" [little government] prensipleridir; ancak bunlar Osmanl tarafndan ilgi ekici veya ie yarar saylmamtr.

Bundan farkl olarak Fransa dnce ortamnn esas zellii, kuvvetli, merkeziyeti devlet gelenei ile Fransz Devrim mirasnn bir
araya gelmesidir. Fransz ihtilali'nin beraberinde getirdii zgrlk,
eitlik ve kardelik ilkeleriyle devrim sonras yine ortaya kan her
zamankinden gl ve merkeziyeti devlet Osmanl'nn ilgisini ekmeye devam edecektir
3

Almanya ve Avusturya'da ise durum daha farkldr. Liberal etkinin

grlmesine ramen, devlet-birey ilikisinde devlet ak bir biimde stndr. Alnaniann siyasal dncesinde "Hukuk Devleti"
.
2
Virginia H. Aksan, "Ottoman Political Writing: 1768-1808", International Journal of
Middle Eastern Studies, XXV (1993),53-69; kr. Comeli Fleischer, "Royal Authority,
Dynastic Cyclism, and 'lbn Khaldunism'in Sixteenth-Century Ottoman Letters".
Journal of Asian and African Studies, XVIII (1983), V. Aksan'a gre, onsekizinci yzyln ikinci yansnda siyasal felsefe risalelerinde "adalet dairesi''nden artk pek sz
edilmeyip bu kavram ortadan kaybolmutur. Sayn Aksan'n bu hkmn dzeltmek
zorundayz. O zamanlar yeni ilgi gren bn Haldn'un Mukaddime'sinde "adalet dairesi" ele alnr; kr. bn Khaldn, The Muqaddimah: An lnWduction to History. Terc.
Franz Rosenthal, 2. bask, Princeton, 1967,1, 80-82. On dokuzuncu yzyln ilk yansnda da Sadk Rifat Paa "adalet dairesi''ne deinir; Mmtaz'er Trkne, "Osmanl Siyasal Dncesinde Tanzimat'n Kuramsal Kkenieri ve Mehmet Sadk Rifat Paa"
doentlik almas (henz yaynlanmam), Ankara, 1993, 82-83; Sadk Rifat Paa,
Mntehabat-Asar, stanbul tarihsiz, XI, 43 (bu kitap sayfa numaralanmas yine I 'den
balayan on bir blmden oluturulmu). Namk Kemal de "adalet dairesi"nden sz
eder; erif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought: A Study in the
Modernization of Turkisl Political deas, Princeton, 1962. 99 not 42 (N.Kemal'in
"Wa-shawirhum f'l-amri" adl yazsnda). 3
lber Ortayl ve Tekin Akllolu, "Le Tanzimat et le modele Franais: mimetisme ou
adaptation?" Varia Turcica, III: L 'Empire Ottoman, la Republique de Turquie et la
France, haz. Hilnit Batu et Jean-Louis Barque-Grammont, stanbul, 1986, 197-208.
354 Osmanl Siyasal Dncesinde Devlet ve Hulatk ...
(Rechtsstaat) en gze arpan fenomendir. Onsekizinci yzylda aydn
brokratlar tarafndan ortaya konumu Rechtsstaat forml gerek
blgesel zgrlklere, gerekse egemen gcn keyfi ynetimine kar
ok farkl anlamlar tayaf'"'ffir kavramdr. Alman liberaller iin
Rechtsstaat ngilizlerin ":ul~f law" (yani hukukun stnl) fikrini
antnrken, romantikler ve an milliyetiler iin liberalizme ok
aykn anlamlar tar.
Bu "bukalemun" kavramn ok renkli, ok anlaml ifadesi, hibiri
mehur olmayan pek ok yazar tarafndan dile getirilmitir. 1830-1848
yllar arasnda bunlarn en nemlisi olan Robert von Mohl
Rechtsstaat fikrini bir teori haline getirmitir. Siyasal dncede, Napolyon savalanndan sonraki Alman devletlerinin temel problemi,
restore ettikleri otoriter rejimler altnda bireyin menfaatini korumaktr.
Bu problemi "zmek" iin, von Mohl, kanun altnda tebaann zgrln gerekletirmek niyetiyle genel kanunlara gre ileyen herhangi bir rejimi onaylad4


Bundan sonra uygulamada Rechtsstaat fikrinin anlam yine ok
farkl kald. Anlam ya bireysel haklan ya da devlet otoritesini vurgulamasna gre deiirdi. Genellikle devlet gcnn brokrasi iindeki
younhi.mas tebaalann katlma haklarna kar ar bast, yle ki
Rechtsstaat [hukuk devleti] lks Beamtenstaat [memurlar devleti]
olarak gerekletirildi. Bunun sonucunda ise, Max Weber'in ok iyi
anlatt gibi, mutlak krallar devrildkten sonra bask, hukuk sistemi
ve brokraside yine kendini gsterd{
Bu tehlikeye ramen, Osmanl Devleti ile Alman devletlerinin
paylatklan ortak noktalara iyice bakmamz gerekir. Hepsinde bireyin
kar korunacak olursa gl devlet altnda korunmas lazmd. Bundan baka, ok uluslu devletlere sahip olduklan iin Osmanllar ile
Habsburglulann ortak bir de meraklan vard. Sadece bireyin ve devletin karnn nasl gzetilecei deil, ayn zamanda ayr etnik gruplarn
karlannn da nasl badatnlaca dnlmel7di. te Metternich
ve Osmanl elisinin sohbetleri iin ortak bir konu .
4
Leonard Krieger, The German dea of Freedom: History of a Political
Transformation, Boston, 1957, s. 25, 61, 317. Kr. Jacques Droz, Le romantisme
Allemand et l'Etat: Resistance et Collaboration dans l'Allemagne Napoleonienne, Paris, 1966, s. 148-60 (1815'den sonra Viyana aydnlan ve Metternich); Jacques Droz, Le
romantisme politique en ,Allemagne, Paris, 1963, eitli yerlerde: Wa1traud Heindi,
Gehorsame Rebellen: Brokratic und Beamte in sterreich 1780-1848, Viyana, 1991,
77-89; Walter S.G. Kohn, Govemment and Politics of the German-Spealdng Countries,
Chicago, Ne1son-Hall, 1980, s. 33, 51, 269; James J. Sheehan, German Liberalismin the
Ninetcenth Century, Chicago, University of Chicago Press, 1978, s. 43.
5
Max Weber, Economy and Society: An Outi/ne of Interpretive Sociology, haz.
Guenthe Roth ve Claus Wittich, Berkey ve Los Angeles, 1978,II, 1410-11.1413.
6
lber Ortayl, "Tanzimat Brokrat1an ve Metternich". Profesr Fehmi Yavuz'a Armaan, Ankara, 1983, s. 361-67.
355 Carter Vaughn Findley
Osmanl reformlannda ngiliz veya Fransz etkisi eskiden beri her
tarafta sk sk tekrarlanmtr. Osmanllar iin, Rechsstaat fikrinin de
nemi var myd? Onsekizinci yzylda gelimesi devam etmekte olan
Osmanl siyasal dnce gelenei ne oldu? Ondokuzuncu yzylda
ortaya kan yeni fikirlerle bu gelenein bir ilikisi, bir balants olmu muydu?
Bu sorularn cevabn iki metinde aramakta yarar buldum: 1791-92
yllan arasnda Berlin'de eli bulunan Azmi Efendi'nin sefaretnamesi
ve 1837 ylnda Viyana'da eli olan Sadk Rifat Paa'nn raporlar.
III. Selim, Nizam- Cedit'i uygulaya balamadan nce, Ebu Bekir
Ratib'i 1791-92 yllan arasnda Viyana'ya, Ahmed Azmi'yi ise yine
ayn yallarda Berlin'e eli olarak yollad. Her ikisi de bu sre iinde
nemli elilik raporlan kaleme aldlar7
Burada ele alacamz
Azmi'nin Sefaretname'si; zellikle Prnsya'daki ynetim mekanizmasn anlatan Tezyil'i, her ne kadar Rechtsstaat fikrini ortaya atmyorsa

da, Osmanl devlet adamlannn -Azmi'nin deyimiyle- Prnsya'nn kssasndan nasl hisse alabildiklerini etraflca gsterir
8

Azmi'nin izdii tablo, Prnsya'nn ne kadar dzenli, Osmanl Devleti'nden ne kadar farkl olduundan bahseder. Balangta, ynetim
ilerinde krala hizmet eden iki bavekil, on iki minister, onlarn da
memurlarn anlatr. Btn bu memurlar maalarn hazineden alp
rvet veya hediye kabul etmezler. Bir memur dierinin iine asla karmaz. Hi kimse sebepsiz azlolmaz. Aziolanlar da rtbelerini kaybetmeyip, evlerinde oturarak maalarn almaya devam ederler. Ancak
bu ve benzer iddialar Prnsya idare tarihinin gerekleriyle karlatrldnda mbalaal kyor. Bundan anlalan, Osmanl memurlannn
hizmet artlannn Prnsya modeline gre dzeltilmesi midiyle,
Azmi'nin Prusyallann intizamn abarttdr9
Azmi ynetimden
baka noktalara da iaret etmektedir. rnein Berlin' e seyahat ettii
7
Kr. Carter Vaugln Findley. "La relation d'arnbassade Ebu Bekir Ratib: Decouverte de
l'Autriche ou polemique sur !es reformes Ottomanes?" (henz yaynlanmarn, 1994 Ma~s 'nda Paris 'teki Ecole des Hautes Etud:s en Sciences Sociales 'da sunulan bir
inceleme).
Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, Istanbul, 1309/1891-92, V, 346-69 (burada
inceleyeceimiz Tezyil s. 360'ta balar); Gme Karamuk, Ahmed Azmi Efendis Gesandtsehaflsberieht als Zeugnis des Osmanisehen Maehtveifalls und der beginnenden
Reformara Selim Il Bem, 1975; Kemal Beydilli, 1790 Osman/-Prusya ittifak (Meydana Gelii-Tahlili-Tatbiki), stanbul, 1981, 107-17; Bemard Lewis, The Muslim
Diseovery of Europe, New York, 1982, 116, 207-208. Azmi Efendi, akrabas olan
Resmi Ahmed Efendi'nin elilik maiyetiyle 1763'ten daha evvel Berlin'e gitmiti;
Virginia Aksan, "Ahmed Resmi Efendi. 1700-1783; The Making of an Early Ottoman
Reformer". Doktora tezi (yayn1anmam), Toronto niversitesi, 1991.110.
9
Kr. Carter Vaughn Findley, "Etat et droit dans la pensee politique Ottomane: !es
droits de l'homme ou le rechsstaat?" Turdea (kacak), Azmi'nin iddialarn Prusya tarihiyle karlatran detayl dipnotlar; abartmalar sadece memurlarn hizmet artlaryla
snrl deildir. Azmi'nin yazdklarn Alman tarihi ayrntlaryla karlatrmada bana
yardm eden Jrg Schendel'e ok teekkr borluyum.
356 Osmanl Siyasal Dncesinde Devlet ve Hulatk ...
esnadaki posta ve menzil sistemini anlatr10 Tezyil'in baka bir ksm
ekonomik dzenle ilgilidir. Osmanl'nnprovisionism'inden, yani iae
politikasndan alabildiine Jirkl. olan kameralizmi
11
anlatmak zere
Prusyallann sou~ ik!imqe yetimeyen pamuk, ipek, kahve gibi
rnlerin dnda mmkn olduunca hibir ey ithal etmemeye altklann anlatr. Prusyallar paralann lkede tutabiirnek amacyla fabrikalar yapmakta ve dier lkelerden ii ekmektedirler. Gmrklerde ithali engellemek iin yzde otuz gmrk vergisi uygulamakta
ve ithali yasak olan mallara el konmaktadr. Baka bir yerde de Azmi,
Prnsya'nn ekonomik politikasn baka bir adan ele alarak, devlet

gelirini 25.000'den 60.000 kiseye kadar arttrm olan Byk Frederik'in vasiyetnamesindeki sosyal-ekonomik sorunlarla ilgili tlerini zetler
12

Azmi'nin ok vurgulad baka bir konu askeriyedir. Azmi askerlerin resmi geitleri, taliroleri ve donanmlanndan ok etkilenmitir. Askerlerin gruba blnp srasyla her grubun askerleri ay
bayrak altnda hizmet ettikten sonra dokuz ay kendi meslekleriyle uramak iin izinli oiduklann anlatr 13
Geit trenleri ve manevralar
tamamen askeri mekanizmann ne kadar verimli altnn gstergeleridir. Kraln huzurunda dzenlenen trenlerde yz bin insan toplanr;
ancak kumandann emirlerinden baka ses duyulmaz. Azmi'ye gre,
"cenk hususu Avrupa'da bayaca bir sanat" olmutur. Askerleri en iyi
olan kral kazanr ve bu konuda Prnsya en bata gelir
14
.
Azmi yazsna, devletin iyilii iin gerekli birtakm tavsiyelerde
bulanarak son verir. Lks ve rvet engellenmeli, tebaann gvenlii
salanmal, memurlann says azaltlmal, her birine rtbesine gre
maa tahsis edilmeli, memur iten susuz karlmamal ya da hak etmedii mevkie getirilmemeli ve ordunun her zaman hazrlkl olmas
salanmaldr.
1
Cevdet, Tarih, V. 363.
11
Kr. Trkne, Sadk Rifat Paa, 87-89 ve orada kaytl olan kaynaklar.
12
Cevdet Tarih, V, 364-65. I. Frederik, biri I 752 tarihli ve dieri I 768 tarihli olarak,
Franszca yazlan iki vasiyetname (testaments politiques) brakt: Richard Dietrich, Die
politischen Testamente der Hohenzollern, Kln-Viyana, 1986, 90-129 (nsz), 251697 (Franszca metinleri ve Almanca evirileri). Her iki vasiyetnarnede ekonomi ilgili
bir ok t var. Azmi'nin dedikleri, metin! erin ierdiklerine genellikle uygundur. Ancak asl metinler Azmi'nin zetinden ok daha uzundur. Vasiyetnarnelerin ilk yaynlanmas da Azmi'nin elilik tarihinden ok daha ge oldu.
13
Cevdet, Tarih, V. 365. Burada: Azmi bu sistemin mhim bir ksmn anlatnaz.
grubun yalnz er ay hizmet mecburiyeti varsa her yln aynda hibir asker hizmet
etmez. Azmi'nin atlad detay, her yln talim ve manevra mevsiminde ki bu Azmi'nin
Prnsya'da bulunduu zamanda aa yukan ay srd- btn askerlerin hazr bulunmalan art idi; yle ki nbet sistemi yalnz yln geri kalan dokuz aynda geerli idi.
Kr, Findley, "Etat et droit", dipnot 20 ve orada kaytl olan kaynaklar.
14
Cevdet, Tarih, V. 368.
357 Carter Vaughn Findley
Baka bir yerde Azmi, bn Haldun'dan sz etmektedir
15
bn Haldun 'un mehur "hayat devreleri" fikrini alp ona kendi trettii mana

ve ierii ykleyen Azmi, devletlerin de ayn insanlar gibi yalamp

lkse alarak ve ruhunu (yani asabiyesini) kaybederek yklacan
syler. Avrupa devletleri ise artk ok yalanm ( hadd- hereme
reside) ve ruhlan "bedeviyet"ten "hazariyet"e, yani bedevilikten yerleiklie dn,mtr. Artk savalkla bir yere varamadklann anlamlardr. Ancak ticaret yoluyla lkelerini kalkndrmaya alrlar.
Askeri gc sadece lkelerini korumak amacyla tutarlar.
Azmi bu dncelerden bn Haldun'un adn anarak sz eder. Fakat Azmi "etvar nazariyesi"nden, bn Haldun'un dnerned bir sonu kanr. Acaba Azmi eski fikirleriyi e, yeni Avrupa fikirleri arasnda bir iliki mi kurmaya almaktayd?
Sadk Rifat Paa'nn Mntehabat-Asar ad altnda toplanan yazlannda, Azmi'yi ilgilendiren sorulara daha gelitirilmi cevaplar buluruz. Bunu gstermek iin, 1837 ylnda ilk Viyana eliliinde yazd
bir rapor ile balayabiliriz 16
.
Bu rapor, Sadk Rifat ile Azmi arasndaki benzerlii ortaya koyan
bir gzlem ile balar. Buna gre, Avrupa'da sava ve devrim dnemi
artk geride braklm ve hkmdarlar ibirlii yoluyla yeniden genel
bir ban ortam (musa/aha- umumiye) kurmulardr. Gelime (imarat mlkiye; II, 2) iin artk halkiann ban iinde yaamas gerektii anlalmtr.
Sadk Rifat bir kralln dzenli devam iin koul ileri srer:
Halkn sakinlii, hazine ve askeri g. Harbi nlemek iin Avrupa
devletleri btn problemierin zmlerini aratrp, gerekirse uluslar
aras aracla veya "klcn ikizi olan kalemin kuvvetine" bavururlar
15
Cevdet, Tarih, V, s. 362, Azmi'den ok daha nce, Katib elebi (.l716) ve Naima
(.1716) bn Haldun'un "hayat devreleri"ni deitirip idealletirilmi bir gemi zaman
dzenini yine ortaya konmasyla k nlemee kalkmlar: Fleischer, "Royal
Authority, Dynastic Cyclism, and lbn Khaldunism", Journal of Asian and African
Studies, XVII (1983), s. 200.
16
Sadk Rifat, Mntehabat- Asar, stanbul, tarihsiz, II, s. 1-12: "Rifat Paa merhumun
Viyana'da ibtadaki sefaretinde Avrupa'nn ahvaline dair yazd risaledir". Kr.
Mmtaz'er Trkne, Osmanl Siyasal Dncesinde Tanzimat'n Kuramsal Kken[fri
ve Mehmet Sadk Rifat Paa, Ankara 1993; Bekir Gnay, "Mehmed Sadk Rfat
Paa'nn Hayat, Eserleri ve Grleri", stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Fakltesi, Lisansst Tezi (yaynlanmam), 1992; Gner Sayar, "The lntellectual Career of
an Ottoman Statesman: Sadk Rifat Paha (1806-1858) and his Economic deas",
Revue d'histoire maghrebine. XVII (1990), s. 125-29; Necdet Kurdakul, "Tanzimat
Dneminin Gereince Tannmayan Dnr: Mehmed Sadk Rifat Paa", Tarih ve
Toplum, XII, (1989), s. 312-18; Ercmend Kuran, "Osmanl mparatorluu'nda nsan
Haklar ve Sadk Rifat Paa". V/IL Trk Tarih Kongresi (Ankara, 11-15 Ekim 1976):
Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 1981, s. 1449-1453; erif Mardin, Genesis ... ,
s. 169-95. Viyana'da o zaman tercmanlk grevlisi olan von Hammer, SadkRifatile
tant: Joseph von Hammer-Purgstall, Erinnerungen aus meinem Leben, ed. R.
Bachofen von Echt, Vienna, s. 1940, 318, 322, 324-25.
358 Osmanl Siyasal Dncesinde Devlet ve Hukuk ...
(tev 'em-i sef olan kuvve-i kalemiye; II, 3) Asker artk sadece snrlar,

halk ve politik sistemi korumak iin vardr. te bu yzden Sadk

Rifat Osmanl 'ya 1 815 sQMasnda kongre sistemi ve "gler dengesi"ni benimsernelerini nerir.
Yazar Avrupa 'nn~ elimesinin sebeplerinden gzlediklerini "tasdi'name" eklinde sralayarak devam eder. Avrupal "sivilizasyon"
17
, yani
ulus- me'nusiyet ve medeniyet'in imdiki durumunda bir devletin
menfaati, nfus art, kalknmas (imar- memalik) ve asayiine baldr. Bunlarn "ss-i esas" ise "can ve mal ve rz ve itibar hakknda
emniyet-i kamil e", yani "hukuk- hazma- hrriyetin ... icras"dr.
Sadk RifatAvrupa devletlerinin bu enniyete ve bu haklara verdii
ehemmiyete deinir. Ona gre, millet ve memleket, devlet iin yaratlm olmayp, belki de tersine Malik-l Mlk'n hikmetiyle alemin
hkmdarlan tebaalann korumak ve memleketlerini imar etmek
zere Allah'n ltfuna nail olmulardr18 Bundan dolay "hukuk- millet ve kanun- devlet zere hareket" etmelidirler. Tebaasnn en iyi
zelliklerini gelitirmek ve en olumlu tepkilerini salamak iin byle
bir devlet, "kuvvet-i cebriye-i dveliye ve hkumet-i mutlak-
kahriye"ye dayanan bir sistemden daha iyidir. "Celb-i kulub- tebaa"
iin "hukuk- insaniye"ye riayet etmek lazmdr.
te bylece Sadk Rifat Rechtsstaat' tarif eder. Raporunun bundan sonraki ksmnda, Azmi Efendi'nin yaptklarna benzer ekilde
politik, askeri, ekonomik ve sosyal aynntlara girer. Azmi Efendi gibi
Rifat Paa'da Avrupal memurlarn hizmet koullarndan idealletirilmi bir tablo izer
1 9
Ondan sonra halk ile ilgili konulara geerek raporun en sonunda, sokaklarn dzeltilmesinden dolay insanla yakmayan "arka hamall"na bile ihtiya kalmadn anlatr. Balangcndan ok farkl bir nokta ile sona erdii halde, kongre diplomasisinden, insanla yakmayan harnallk gibi bir meslee kadar her eyi
kapsayan bu metin, Rifat Paa'nn, hem devletin hem de bireyin karlarn badatnnaya alan Alman siyasal dnrler ile ayn zemin zerinde durduunu gsterir. Osmanl Devleti okuluslu olduu
iin, nc bir unsurun da dikkate alnmas gerekir. Hem Sadk Rifat
hem de Metternich iin, badamas gerekenler sadece devletin ve bireyin deil, aynca bu ok uluslu devletin milletlerinin de karlardr.
17
Sadk Rifat, Mntehibat, II, s. 4. Kr. T. Baykara, "Medeniyet Kavram ve Trk
Toplumuna Girii", Tarih ncelemeleri Dergisi (zmir), V (1990). s. 1-14 Sayn
Baykara'ya gre (s. 5),'0smaiil devlet adamlar arasnda, Mustafa Reid Paa, Rifat
Paa'dan nce 1834 ylnda sivilizasyon kavramn kullaunt. 18
Sadk Rifat, Mntehabat, II, s. 5: " ... bunca efrad- bilfd yalnz davletler iin halk-u
icad ulunnayp belki hikmet-i ... Malik l-Millk iktizasnca bunca bkfundaran- cihan
ancak hfz- ibad ve imar- bilada hami ... olmak zere mail-i h1tf- Y ezdan olduklarndan ... "
19
Sadk Rifat, Mntehabat, I, s. 6.
359 Carter Vaughn Findley

Sadk Rifat'n baka bir raporunda vurgulad gibi, byk bir devlet hem ieride hem de danya kar dzene ihtiya duyar. Bir zamandan beri Osmanl'nn girdii savaiann saldrgan nitelikten ok
savunmac olmasna ramen, yine de bu savalar byk kayplara sebep oldu. Bu duruma tek are, Avrupa devletlerinin arasnda "cari
olan hukuk- dveliyeye dahil olmaktr"20. 1815 ylndaki "musallah-
umumiye"den periancak her Avrupa lkesi dierinin toprak btnl
iin kefil oluyordu. "imdilerde" ise Avrupa'da iki "hukuk- hk:funet"
farz olunabilirdi. Biri zel, zgr hkmet ("hklmet-i mstakille-i
hususiye"); dieri genel, ortak hklmet idi ("hklmet-i mtereke-i
umumiye"). Burada Rifat Paa "hklmet" yerine "hukuk" deseydi,
ite kamu hukukunun "i" ve "d" olan iki blmn belirtmi olacakt. Bundan anlalyor ki Rifat Paa'nn "hklmet" yerine kastettii
"hukuk" idi.
Sadk Rifat'a gre, Osmanl Devleti artk bu kamu hukuku sisteminin bir yesi almaldr. "te Devlet-i Aliye dahi ibu hukuka dahil. ..
olmak elzemdir"
21
Din fark buna bir engel olmaz nk Avrupa devletlerinin ok mezhepli olmas politika asndan nem tamaz22
"Usul- sivilizasyon" Osmanl Devleti'nde ilerledike "Devlet-i Aliye
de bu hukuka dahil olup" dilerinde kabilecek krizleri savamadan, byk glere danarak zer. Bylece yirmi sene iinde Osmanl iin 'harp kaps' kapanm olur.
Osmanl Devleti, Sadk Rifat Paa'nn 1857 ubat'ndaki lmnden ksa bir sr nce 1856 Paris Antiamas ile Avrupa "konser"ine
katld, fakat konser yelii szde kald. Sadk Rifat'n dnceleri amzda Trkiye ve Avrupa Topluluu ilikilerine ait sylenenleri akla
getirir. Demek ki Sadk Rifat'n yazdklanndan yz elli yl sonra
entegrasyon fikri yine hayali bir nitelik tayor. Yine de, en azndan
Sadk Rifat bu konuyu belki de ilk kez ele alan kii olarak bahsedilmeye deer.
Sonu olarak, toparladmzda, Azmi Efendi ve Sadk Rifat
Paa'nn raporlan Osmanl diplomatlannn Avrupa'y sadece pasif
olarak, kendi fikirlerini gtrmeden kefettikleri aniariuna gelmez.
Osmanllar Avrupa'da deiik alardan ilgilerini eken farkl dnce
akrnlanyla karlatlar. Bu "keif' ayn zamanda Osmanl siyasal dncesinde kullanlan kalplann, kategorilerin deiimine, genilemesine sebep oldu. On sekizinci yzylda devaml ilgi gren "adalet dai20
Sadk Rifat, Mntehabat, VIII, s. 38.
21
Sadk Rifat, Mntehabat,VIII, s. 39.
22
Sadk Rifat, Mntehabat, VIII, s. 39: "Eer mugayeret-i diniye onlar tarafndan
mani-i emniyet olur mtalaas varid olur ise elhalet hazihi tutulan usul iktizasnca
emr-i hkfunette muhalefet-i ayin-u mezheb tagayyfir-i hukuk edemeyb k kendi
ilerinde dahi mezheb ve ayin yeknesak olmacak muhtelif iken umur- politikaya
taah1ku olmadndan ... "
360 Osmanl Siyasal Dncesinde Devlet ve Hulatk ...

resi" ve bn Hald1nculuk gibi eski temalar sadece gzden kaybolmaktansa bazen bu yeni. akmlarla badatnld, bazen de ilerde yeni
ekillerle yine ortaya kt. Ssdk Rifat'nRechtsstaat ve kamu hukuku
hakkndaki fikirleri gibi, A;;rupa ile olan 'bu sk etkileim iinde birtakm yeni fikirler ortayrkmtr. Ancak, nemli olan nokta u ki,
Osmanl eer daha evvel kendine birtakm sorular sormasyd ve bu
yeni fikirler eer o sorulara cevap vermeseydi, bu fikirlere o kadar da
ilgi duymayacakt.
Bu anlamda, Osmanl reform devrinin yaratt kurumsal ikilikleri
inkar etmeyerek, Osmanl siyasal dncesinin, en azndan incelediimiz ksmnda, bir slam-Bat kopukluundan ziyade, bir bakalam
ya da ekil deiikliinden, bir genilemeden, bir zenginlemeden sz
edebiliriz.
361 Altnc Blm
KENTHAYATI
VE
SOSYAL YAPI TANZiMAT'IN KENT REFORMLARI zERiNE*
Stefan Yerasimoi
Osmanl mparatorluu'nda 1839'dai: itibaren devleti ve toplumu
Batllatrma dorultusunda giriilen ve Tanzimat olarak bilinen reformlar kent alann da ilgilendirmektedir. Batl ilkelere ve uygulamalara gre yaplan dzenlemeler, Osmanl kent alanna ve bunun dnmne ilikin daha global dncelere varmay salayacak baz
dikkat ekici zellikler tamaktadr
Bu zellikler iki saptama altnda toplanabilir. Tasarlarn zamanlama erkenlii ve mdahalelerin sonu alcl. Uzun yllara yaylan
eitli idari, hukuki ve ekonomik reformlarn nn aan ve bunlara
temel oluturan Tanzimat Ferman Kasm 1839'da karld. Geni
cadde ve nhtmlann almasn, dar sokak ve kmazlarn kaldrlmasn, bakentin kentsel alannda kkl bir deiimi, ksacas mevcut
kent grnilisnn toptan reddedilmesi anlamna gelen ilk resmi belge
ise 17 Mays 1839'da hazrland2 stanbul'un en geni caddesi Divanyolu 'nun ancak 6 metreyi bulduu bir dnemde asgari yol geniliini
7.60 metre olarak saptayacak kadar topik olan bu metin, aradan geen
bir buuk yzyllk zamandan geriye doru bakldnda, bir kehanet
gibi grnmektedir. Son olarak Hali'teki sahil yollarnn 1985-1987
arasnda aldn gz nne alrsak, sz konusu tasar yalnz ilkeleri
asndan deil, ayrntlarnn byk blm asndan da ok uzun bir
vadede, tam bir buuk yzyl iinde gereklemi bulunnaktadr.
Zamanlamada erken davranma, sreklilii de iermekte. Dorudan Divan- Hmayun'dan kan ve uzun vadede gerekletirilebilecei aka belirtilmi bir niyet aklamas olan sz konusu
metni, 1848 'de Bat. ehirciliinin yeni yaplan binalan arkaya ekerek sokaklar geniletme ve parselierne gibi baz temel ilkelerini
Bu makale Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, (Ed: P.Dumont, F.Georgeon),
stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1996, ss.l-18'den alnmtr. 1
Paris niversitesi VIII retim grevlisi; imdi Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits mdr.
2
0sman Nuri (Ergin), Mecelle-i Umur- Belediye, stanbul, 1922, s. 1340-1343.

365 Stefan Yerasimos

getiren birinci Ebniye Nizamnanesi3 ve 1856'da da ilk stimlak Nizamnamesi4 izledi; ayn yl bakenti ve imparatorluun dier kentlerini Batl kent modeli grnrusne gre ve kabul edilmi usuller
erevesinde yava yava deitirecek parsellernelere giriildi5 Eer
bugn Ortadou, Kuzey Afrika ve hatta Balkanlar'n birok kent
merkezinin tersine, stanbul ve Trkiye kentlerinin ou dolambal
dar sokaklan ve kmazlaryla eski kent yapsn hi korumam ya da
ok az korumularsa, bu durum Batllamann bandan itibaren
aka belirtilmi amalarnn srekli ve baarl olmasnn sonucudur.
Osmanl kent alann modernletirme ynndeki kyasya srarn
uyandrd sorunlarn ilk yant, Tanzimat reformlarn da getiren nedenlerde gizlidir. Bu reformlar ok bilinen bir d nedene ve zerinde
daha az durulan bir i nedene baldr. Osmanl brokrasisi iin reformlarn hedefi, Bat stnlne kar, onun kazanmlarn kullanarak mcadele etmekti. Devleti ve oradan hareketle toplumu modernletirrnek iin ngrlen ey, Bat'nn tekniinden ve giderek kltrnden yararlanmakt. Bu hedefin kent alanndaki izdm, Batl
anlamda bir kentti. 18. yzylda Viyana'da ve Napoleon dneminde
Paris'te grev yapan Osmanl elilerinin anlatmlan6, bu kentlerin
3
4-13 Mays 1848 tarihli nizamname; ll Oca_l( 1849 tarihli nizamnameyle gzden
geirilip dzeltildi. Osman Nuri, a.g.e., s. 1098-1104. .
4
"Saltanat- seniyyenin menaf-i umfmiyeyeye dair eylerin tanzimi halinde lzfmu
olub .kiymet-i layikasyla sahiplerinden mbayaa edecei arazi ve saire hakknda nizamname", Dstur, birinci tertip, c. 1, s. 338-339.
5
Luigi Storari'nin Aksaray'da gerekletirdii bilinen ilk parselierne iin bkz. Zeynep
elik, The Remaking of stanqul. Portraif of an Ottoman City in the 19th Centwy.
Seattle ve Londra, 1986'da Tarih Vakf Yurt Yaynlan'ndan kt. stanbul Belediyesi
arivlerinde saklanan orijinal planlardan anlaldna gre, Stotari aynca 1857'de
Edirnekap yaknndaki Salmatomruk'la ve 1858'de Beyolu'nun Sakzaac kesimiyle
ilgili parseliemelere de imza att; bu parseliemelerden ikincisi gerekletirilmedi. Yine
Storari'nin 1854'te izdii zmir plannda da dzgn parselli bir alan grlmektedir:
Daha sonra yaplan gann yanndaki Ermeni semti Basmahane. 1848 yangnndan sonra
gerekletirilmi olmas gereken ve belki de Storari'nin eseri olan sz konusu parselleme, bu durumda stanbul'dakilerden daha eskidir. Selanik Aristoteles J!iversitesi
Mimarlk Okulu'nda aratrmac olan Aleksandra Yerolimpos, 9-11 Temmuz 1990'da
Paris'te yaplan Arap ve Mslman Dnyas Aratrmaclan Toplants'na sunduu
bildiride, 1830'lu yllarda Volos'ta gerekletirilen dzenli parseliemelere de dikkat
ekmitir. 6
1665'te eli olarak bulunduu Viyana'nn ilk tasvirini veren Evliya elebi, daha o zaman kentin kare biimli planndan, kaldnm ta deli sokaklanndan ve alt-yedi katl
evlerinden hayranlkla sz etmektedir. (dal (ed.), c. VII, stanbul, 1980, s. 161-162).
brahim Paa'nn 1719-1720'deki eliliinin yksnn isimsiz yazcs, katl mahzenleri olan sekiz-dokuz katl yaplan ve kap nlerine asl fenerlerle btn gece aydnlatlan sokaklan anlatmaktadr (Tarih-i Osmani Mecmu'as, no: 40 (1916), s. 221).
Ahmed Resmi Efendi de 1758'de, Viyana ehirciliinden, yksek binalardan, varolann byklnden ve ormanlarla mesire yerleriin beliuundan nasl etkilendiini

aktarmaktadr (Viyana ve Berlin S~faretnameleri, stanbul, 1980, s. 36). 1806-1811

arasnda Paris'te kalan Abdrrahim Muhib Efendi, basit gzlem aamasn geip
366 Tanzimat 'zn Kent Riformlan zerine
dama biimli planlanna, geni ve aalkl caddelerine, yksek binalanna duyulan hayranln izleriyle doludur. Btn bu zellikler rtl
biimde bir model olarak surulmaktadr. ~Mustafa Reid Paa'nn
1836'da Londra'dan yazd nl mektup7
, daha ak biimde Bat mimarisini ve kentsel dzertinCreform hedefine dnk tek geerli tercih
8 . .
olarak sunmaktadr .
Kent modernlemesine kukusuz salkl ileyi, ama ayn zamanda ve belki de zellikle estetik adna bavuruldu. Bat modelinin
egemen hale geldii andan balayarak, bu estetiin kalplan tersine
dnd. Daha 18. yzyldaki padiah fermanlannda yabanc elilerin
bakmsz bir kent giriiyle karlamalann nlemek iin bakent surlanndan asalak yaplarn temizlenmesi buyrulmaktaydt zellikle de
Reid Paa'nn mektubunda ve daha sonraki kent dzenlemesi kararlannn gerekelerinde grlen 'ne diyecekler' kaygsn yalnz Bat lleri belirlemekteydi
10
stanbul'un konumunun doal gzellii ile
ehireilik dersi vennektedir: "Kentin eski olmas nedeniyle ne eski binalar yeni
binalara, ne de eski sokaklar yeni sokaklara uyuyor. Bunlar deitirip denk hale
getiriyorlar. Ne gnein ne de havann girdii dar sokaklara yazn kt kokular
yerleiyor. O nedenle sokaklar geniletilip, aalar dikiliyor" (yazma, sterreichesche
Nationalbibliothek, Viyana, no: 1148, t: 1 I v). Osmanl elilik raporlannn sadece
Bat'y Osmanl brokrasisine tantan ilk metinler deil, ayn zamanda izlenecek bir
modele ilikin aklamalar olduu gz nne alndnda, gzlemler gerek anlamna
kavumaktadr. 7
M. Cavid Baysun, "Mustafa Reid Paa'nn Siyasi Yazlan", Tarih Dergisi, c. XI, 15
(i960), s. 124-127.
8
"Bu def'a zuhUr eden harikten muhterik olan mahaller Dersaadet'in vasatnda
viiki'pek mu'teber yerler olduundan kava'id-i hendesiye zere sokaklara braklarak
ve baz iktiza eden yerleri mmkin mertebe tesviye olunarak tarz- nevin ve resm-i
dilniln zere kargir evlet ve dkkanlar inasna dair yaplacak yerlerin nmunesi eklinde olmak ve herkesi evk hevese getirmek in ibtida oradan balansa bir mnasib
ey olaca dekar ise de bunun tanzim ' tersimi fenn-i hendese ve mi'maride kemal-i
neleke ve malumata mtevakkf olacandan baz evler ve dkkanlar Avrupa'da cari
olan tarz- cedide gre yaplmak ve braklacak sokaklar sonra medd ilav e kabul
edecek srette hisal olunmak Icab edeceinden Avrupa'dan bir iki nefer mtefennin
mhendis ve mi'mar celbi lazm gelip u kadar ki Fransa'da bir haneden on onbe ve
belki yirmi familya sakin olmakta olduundan pek cesim ve tenasbsz olarak ehl-i
islama dahi bu kadar familyann bir hanede itima mmkin ve ngiltere'de baya
memalik-i islamiyye gibi her familyann haline gre bir hanesi olup resimleri dahi gayet matbu ve tekellfsz ve kayili idne binilen i bu iktiza mhendis ve
mi'nann ngiltere'den gnderilmesi. .. " ( a.g.e., s. 125) ..
9
1134 aban aynn ortas (29 Mays-7 Haziran 1722), Osman Nuri, a.g.e., s. I 089.

10
"Dersaadet'de ve sair mem,alik-i malrsede aralk aralk harik zuhfr ettike Avrupa'da gazetelerin ta'nzat eksik hnayp halka dahi trl eyler sylemekte yani
alah ebniyeyi baya yanmak ve k(mdnizi mflis etmek in bunca akeler sarfyla
ina ve istihzar ediyorsunuz. Aceba memleketinizde ta yokmudur ve tula Imalini ve
kargir ebuiye inasn bilenler bulunmaz m' yollu kelamlar ile ehl-i islam tahmik etmekte" Reid Paa 'nn savlannn dayanaklann verdii mektubun balang blm,
a.g.e., s. 26). Ayn ekilde, Meclis-i Vala'nn stanbul'da bir Belediye Komisyonu kurulmasn isteyen raporunda unlar belirtiliyor: "( ... ) Bu konular, yani gzelletirme,
367 Stefan Yerasimos
kent dokusunun geri kalml arasndaki kartlk, Bat yarglannn
yinelenmesinden baka bir ey deildi .
Ama konunun tek boyutu, ilerlik ya da yeni estetik adna, Batl
ehirleme modelini taklit etme istei deildir. Bu noktada da Tanzimat'n ikinci ve isel nedenine dnmek gerekir: Merkezi devlet otoritesini yeniden kurma hedefi.
Bilindii gibi bu otorite 19. yzylda ve 19. yzyl balarnda sarslm durumdayd. II. Mahmud dneminin ikinci blmnde, zellikle Yenieri, Oca'nn kaldrlmasndan sonra devlet otoritesi gzle
grlr biimde yeniden kuruldu. Otoritenin yeniden salanmas
Bat'nn politik ve ekonomik nfuzunun glenmesiyle atba gitmekteydi; Bat'nn 1838 tarihli ticaret anlamasnda somutlaan ekonomik szmas Osmanl topraklannn merkezi bir ynetimin denetiminde birletirilmesini gerektirmekteydi. nk pazarlklar byle bir
merkezi ynetimle yrtlebilir, bu pazarlklarn sonulan ancak
byle bir ynetim araclyla btn lkeye dayatlabilir ve nceki dnemin 'feodal' merkezka eilimlerinin yaratt i engellerden kurtulmu, tek hukuklu bir alan byle bir ynetimle oluturulabilirdi. Sonuta 1839'un hemen ncesinde ve sonrasnda imparatorluun uluslararas arl azalrken, merkezi iktidarn ierideki otoritesi glendi.
Dolaysz vergilendirme, seferberlik gibi eitli alanlarda ve Krt topraklar, Cebel-i Lbnan, Trkmen airetlerinin yaad ukurova gibi
blgelerde, devlet otoritesi imparatorluun en parlak zamanlannda
bile grlmemi bir dzeyde kendini gl biimde hissettirmeye
balad.
Bu bakmdan Tanzimat araclyla yrtlen Batllama, devlet
otoritesini salamlatrmann bir yolu olarak karmza kmaktadr.
Bat'da modem devletin ykseliini haber veren Avrupa'daki Osmanl
elileri, raporlarnda Napoleon devletinin her yerde hazr ve nazr olusokaklann temizlenmesi ve klandnlmas ve inaat kurallannn dzeltilmesi sorunlan ikincil gzkebilse de, yabanclann devlet nizarnn ve uygarln bakentin iinde
bulunduu durumla yarglamalan nedeniyle, bunlar nemli ve acil iler arasndadr" ( 1
Ramazan 1272/6 Mays 1856, Osman Nuri, a.g.e., s. 1377-1379).
11
Meclis-iVala'nn 21 Rebiylahir 1274 (9 Kasm 1857) tarihli, Beyolu ve Galata'da
bir belediye kurulmasn isteyen protokolnde unlan belirtiyor: "( .. ) Halifeliin ikametgah stanbul kentinin dnyada esiz olan doal gzelliine yapay gzelletirme de
eklendiinde, bu ehrin Avrupa'nn en mehur kentlerinin en gzeli haline geleceine
kuku yoktur; ancak bugnk durumun bu dilee pek uymadn kabul etmek gerekiyor" (Osman Nuri, a.g.e., s. 1416). Birka yl sonra, 1865'te Hocapaa yangnyla y-

klm kent merkezinin . yeniden inasyla grevlendirilen Islahat- Turuk komisyonu'nun aklamas ok liriktir: "( ... ) Kendini evreleyen denizdeki yansmasndan
baka dnyada bir ei daha olmayan bu mehur kent -Yce Allah onu iyiliksever ve
hayr datc hkmdanmz ve hanmza balasn, bu sokakcklar labirentinin yaratt durum iinde kalmaya layk deildir" (3 Mart 1867 tarihli tutanak. a.g.e., s.
999). Kentin konumunun gzelliiyle kent dokusunun geri kalml arasndaki bu
kartlk, 1 8 ve 1 9. yzyl gezi anlatmlannn ortak payadas dr.
368 Tanzimat'n Kent Refonnlan zerine
unu, polis kuruluunu, posta hizmetlerini, pasaportlan vb. anlatrken,
her yeni devlet hizmetinin kasalan daha ok parayla daldurduunu
aknlkla gzlemlemekteydi:.Z,.., Bunun sonucunda devletin yurttalarn yaamna gittike artan mdahalesi yalnz asayi ve emniyetin gvencesi olarak kalmamafta,-ayn zamanda hem dolaysz vergilerin
daha iyi toplanmasn salamakta, hem de verilen hizmetler araclyla yeni dalayl vergi kaynaklan yaratmaktayd. Osmanl brokratlarnn
unutur grndkleri ya da unutmak istedikleri olgu, Napoleon devletinin Fransz Devrimi'nin ve ona dayal toplumsal szlemenin bir uzants olduu, yeni ynetmelik ve ykmllklerin yeni haklara, kii, dnce, ve mlkiyet zgrlklerine denk dtyd. Bu erevede Tanzimat yukandan dayatlm, toplumsal uzlamaya dayanmayan, her eyden nce devletin imtiyazlarn ve topluma mdahale alann geniletmeyi hedefleyen ve uyruklann huzunnu ancak iktidan zenginletirmenin bir yolu olarak dikkate alan bir dzen grnm vermekteydi.
Kent alanna mdahale, zamanlama erkenlii ve sonu alcl asndan, bu erevede gerek anlamna kavumaktadr. Devlet mdahaleyle Bat 'nn kent aygtn kullanarak daha nce tkezledii bir konuda, bir kent dzeni dayatmada baarl olmay amalamaktayd13
Kartlk gerekten de arpcdr. stanbul, iktidarn en gsterili
gnlerinde bile rahat olmad ve en az denetleyebildii kentti. Bu
gszlk hem kent alannn dzenlenmesinde, hem de dorudan dzenin salanmasndan grlmekteydi. Zaten bu iki konu btnyle i
ie gemiti. Denetimsiz gn nfus younluunu ve yoksulluu arttrd, kazayla kan ya da kastl karlan yangnlarn ortal kasp
kavurduu ve salgn hastalklarn acmaszca kol gezdii bu kentte,
17. yzyldan 19. yzyl balarna dein gittike sklaan halk ayaklanmalar yksek makamlardaki kiileri, vezirleri ve padiahlar devirip gtryordu. Tanzimat'la birlikte kent alanna bir dzen verilmeye
balanmas, ayn zamanda bir genel dzen kurma abasyd ve sonular hemen grld. mparatorluun son yzylnda bakent neredeyse
hibir ayaklanmaya sahne olmad.
Ama bu son saptamalar sorunun ynn biraz deitirmektedir.
Tanzimat ncesi Osmanl ynetiminin doal bir genel dzen isteinin
12
Bu konuda zellikle deiiiilmesi gereken Abdrrahim Muhib Efendi'nin elilik raporunda yle yazlyor: "Tm halkn yarannadr deyip kardklan her yeni kuralda,
devletlerine de bir kar kopaffi.a frsatJn karmadklar aktr" ( a.g.e., f. 26).
13
19. yzyl ehirciliinin lemesi olan dzen, gzelletirme ve salk Osmanl kent
nizannamelerinde de aka grlmektedir: "u anda stanbul'da dzenin salanmas
balta girmemi bir ormann korunnas kadar zordur ve bir ucundan bakldnda br

ucu gzkebilen sokaklar yaplabilirse, ayn gvenlik hizmeti eldeki kolluk kuvvetlerinin yansyla salanabilecektir" (Meclis-i Vala'nn yollan iyiletirme (Islahat- Tunk)
komisyonunun kurulmasna ilikin 1 O Mays 1866 tarihli raporu, a.g.e., s. 989-994).
369 Stefan Yerasimos
tesinde kent alanna mdahale amac var myd, yoksa bu ama Bat
kent modelinin kabul edilmesiyle birlikte mi dodu?
Bu soruya olduka kesin bir yant verilebilir, nk elimizde 16.
yzyl ortalanndan Tanzimat'a dein bakentin mimarisine ve kent
ynetimine ilikin Osmanl metinlerinin oluturduu zengin bir kaynak var
14
Geni bilgiler ieren bu kaynak, iki genel sonuca varmamz
salamakta. Bir yandan, Osmanl ynetiminin bina yksekliklerini,
cephe zelliklerini, kullanlacak malzemeleri belirleme, imara kapal
alanlan aklama, alm satrnlara mdahale etme gibi yollarla, baka
konularda olduu gibi kent alann ok titiz kurallara balamak istediini grmekteyiz.
Bu mdahalelerde btn gvenlik sorunlan aka belirtilmektedir:
Yangnlardan korunmak iin kent iinde ahap yaplann 15
ve bina
ifraznn yasaklanmas 16
, yangn vukuundan talan nlemek iin
mahalleterin kaplada kapatlmas 17 , kaak g engellemek iin yasad ve marjinal yaplamann18 ve 'bekar' (yeni gmen) hanlannn
yasaklanmas 19 , kentin anarik bymesini nlemek iin kent evresindeki inaatlarn yasaklanmas20
vb.
te yandan yzyllar boyunca benzer belgelerin birbirini izlemesi
ve yukandaki ikinci saptamay gndeme getiren bir husus olarak slubun gittike sertlemesi, alnan nlemlerin baarszla uradn
gstermektedir. Hem mimarlk, hem de ehireilik bakmndan varlan
sonu ayn derecede aktr. ok kat hkmler ieren ve bunlar tekrarlamann tesine gidemeyen mimari yap talimatlan, rme ta duvarl, cephesinde cumbalar ve byk kma saaklar bulunmayan bir
konut modeli izmektedir
21
Ama en azndan 18. yzyl ortalarndan
beri bilinen haliyle stanbul 'un karakteristik evi, tam tersine ahaptandr ve en belirgin zellikleri cumbalar ve byk saaklardr. ehireilik
14
Bu metinlecin genel tantm iin bkz. S. Y erasimos, "La Reglementation Urbaine
Ottomane (XVI. -XIX. Siecles)", Proceedings of the 2nd international Meeting on Modern Ottoman Studies and the Turkish Republic. (Leiden, 21-26 Nisan 1987). Leiden,
1989, s. l-14. Mhime Defteri'nden alnm metinlecin ou Ahmed Refik ya da
Osman Nuri tarafndan yaymlanmtr. 15
Bilinen birok fermandan ilki 1107 Zilkade baianna (2-ll Haziran !696) aittir.
Ahmed Refik, Hicri Onikinci Asrdastanbul Hayat, stanbul, 1930, s. 21.
16
1131 aban sonlarna (9-18 Temmuz 1719) ait belge, a.g.e.s. 67-68.
17

8 Ramazan 986 (8 Kasm 1578) tarihli talimat, Ahmed Refik, Onaltnc Asrda stanbul Hayat, stanbul, 1935, s. 144-145.
18
Bilinen birok metinden ilki 27 Sefer 975 (2 Eyll 1567) tarihlidir. a.g.e., s. 139-140.
19
1144 (1731-1732) tarihli belge, Osman Nuri, a.g.e.s. 1052-1054.
20
Bilinen ilk metin 1181 Muharrem sonlarna ( 19-28 Haziran 1767) ait, A. Refik, Hicri
Onikinci ... , s. 213-214.
21
Ahap yaplar iin bkz. 14 no'lu dipnot, Bilinen ilk cumba ve saak yasa23 Ramazan 966 (29 Haziran 1559) tarihlidir (A. Refik, Onaltnc. .. , s. 58-59), ima bu
kaynakta 1539 tarihli daha eski bir metne gnderme yaplmaktadr. Benzer yasaklar
1233/18!7'ye dein srekli gndeme geldi.
370 Tanzimat 'm Kent Rtformlan zerine
alannda, henz imara a:ilmam arazilere kesin inaat yasa konmas
y~ni varolann olumasm engellememi ve Mslmaniann arazilerini
g~ yrimslimlere satmasna"likin yas~2, Hristiyan ya da Yahudi
maha!Jelerinin yaylm!Sl~ son vermemitir.
Demek ki ortada daha da ciddi bir durum vardr. Tanzimat'tan nceki kentsel dzen yokiuU ilgisizliin deil, belgelerde olduka ak
dile getirilen bir iradeyi hayata geirememenin sonucu gibi grnmektedir. te Tanzimat, dier alanlarda olduu gibi bu konuda da,
otorite boluunu doldurmaya ve bu amala Bat'dan alnm gerekli
aralarla donannaya ahmaktadr. Kent sorununun nemi, Tanzimat
yasa koyucu!anmn kente ilikin kayglanndaki zamanlama erkeniiini
aklamaktadr.
Hukrukn eiilli
Tanzimat'tan nceki kent dzeni hakkndaki bu ilk sorgulama dizisi bizi yasa koyucunun baarszln saptama noktasna getirdiine
gre, imdi bu baanszln nedenlerini aratrmamz gerekir. Bu
amala Osmanl hukukuna ve genelde slam hukukuna hzl ve zorunlu olarak zetieyici bir bakia gz atmalyz.
Btn slam hukuku itiraf edilmemi bir eliki, yani eriat ile rf
arasrdaki eliki zerine kuruludur. Bu eliki grnrde halledil~
miti. Kanunlardaki ikincil hususlara ilikin olan rf, doal olarak eriata bal saylmak:tayd. Ama gerekte iler ok daha karmakt. 9.
yzyldan beri dondunimu, yani itihat kaplan kapatlm23 ve ilk fkh alimleri ile onlann grlerine dayal okullarn (Snni slam'n
drt mezhebi) yaptx yorumlann erevesine skm olan eriat,
fetva derlemelerinde kayda gemi eyhlislam kararlarnn erevesinde ok zorlukla evrHmekteydi. Bunun bir sonucu olarak, zellikle
sivil idarenin arlkl bir yer tuttuu Memlukler, lhanllar, Osmanhlar gibi devletlerde, imparatorluk ynetiminin sonu gelmez gereklerinin yan sra zamanla beliren yeni ihtiyalara da cevap veren dzenlemeler rgn kapsamna ginnekteydi. eyhlislamiara da deien esneklik llerinde rf hukukunun eriata uygunluunu dorulama grevi verildi. Zamanla rf hukuku kurallan genileyip yayld ve eriat
bireyler arasndaki ilikileri dzenleyen zel hukuk alanna iterek, uygulamada gerek bir kamu hukukuna dnt. Bu adan bakldnda,

Tanzimat dneminde ve baka slam lkelerinde gerekletirilen Batllama bu oldubittinin resiniletirilmesinden baka bir ey deildi" rf
tek tek kanunlar, toplu kanunlar, anayasalar halinde dzenli hale geti22
Tanzimat'a dein yinelenen benzer metinlerden ilki 42 Cemaziylevve sonlanna
(2-2 Aralk 1729) aittir. A. Refik, Hicri Onikinci..., s. os.
23
Bkz. Schacht, Introduction au Droit Musulmane, Paris, 983, zellikle X. Blm.
371 Stefan Yerasimos
rilirken, eriata dayal zel hukuk alan darald ve hatta baz durumlarda tamamen bir tarafa brakld.
Btn bunlarla birlikte, geleneksel hukukulann rfiin eriata bal
olduunu savunmalan ne kadar temelsizse, modern 'laik' aratrmaclarn Osmanl padiahlarnca kanlan kanunlar asndan varsayd
gibi, rf hukukunun eriat karsnda tam bamsz olduu sav da
ayn lde bir yanlgdr. Sorunu daha iyi anlamak iin, Osmanl kanunlarn -baka yerlere gre daha ok- karakterize eden adli kararlarn ksa ve uzun vadeli etkilerini ayrt etmek gerekir. Gerektiinde iktidarn hizmetindeki eyhlislamdan fetva alarak karlm padiah
fermanna dayanan ve yerine getirilmek zere kadlarca tescil edilen
bir karar, ilk bakta eriattan daha gl grnebilir. Ama uygulamann eriata ballk anlayyla yetimi olan ve kendilerini eriata
uyulmasnn gvencesi sayan kadlarn takdirine brakld ve haliyle
devlet karlarn gzeten padiah kararlarndaki snrlamalar kabullenmeyip karlkl rzaya dayal eriat daha elverili bulan erafn kadaryla att durumlarda, kararn sertliklerinin zamanla eriat llerine gre yumuatlaca ve sonunda da ilemez hale gelecei
aktr.
Kentle ilgili kanunlar bu konuda ok arpc bir rnektir, ama burada bir baka unsurun mdahalesi de gndeme gelmektedir. eriatn
bireyler arasndaki ilikileri dzenleyen hukuk olmas nedeniyle, rf
hukukundan kaynaklanan ve genel ykmllkler getiren her kent nizamnamesi kadlarn ve fkh alimlerinin ibirliiyle belli bir sre
iinde rafa kaldrlyordu. Bireyin mlkiyet haklarn koruyan eriat
anlay ile daha nce bina yaplmam bir alanda inaat ya da binalarda saak ve kmalar yasaklayan nizamnameleri badatrmak nasl mmkn olabilirdi
24
?
Osmanl kanunlarnn iine dt glk, nizamnamelerin ve
mevzuatn eriat karsndaki aresizlii olarak grnmektedir. Bu
24
Uygulamada kan engelleri amak amacyla bu metinlere eklenmi birok h~m
varsaymlarmz dorulamaktadr. Mimari ykmllklere ilikin metinler genellikl~
bamimarlara ve onlarn astlarna, yani inaat ustalanyla talara ynelikti. Devleti
memurlar olarak grlen, dolaysyla metinlerin dorudan hedefi durumunda olan Yo::
ngrlm rfi cezalarn kapsamnda yer alan bu kimseler, metinlerin uygulanmasndan sorumlu tutulmu ve krek cezas, boyun vurma gibi en ar cezalara arptrlmakla tehdit edilmilerdi. Buna karlk hkmlere uymayan inaat sahipleri yalnz
malzemelere el koyma yoluyla cezalandrlmaktayd. (rnek olarak bkz. 1139 aban

ortas /29 Haziran-S Temmuz 1719 tarihli ferman, A. Refik, Hicri Onikinci .. , s. 6667). Kent evresinde inaatlarn oalmas (1 181 Muharrem sonlarna ait ferman, bkz.
19 no'lu dipnot) ya da kentin ana caddesinde kaldrmlarn igal edilmesi (18 Ramazan
1003/27 mays 1595 tarihli talimat, Ahmed Refik, Hicri Onbirinci Asrdastanbul Hayat, ; stanbul, 1931 , s. 1 3) gibi genel zarara yol aan istismarlar konusunda Hristiyanlarla Yahu dilerin sulanmas ve sonunda uygulamann herkese yasaklanmas bir
baka kaamak yntemdi. Kentsel ykmllklere gereke oluturan kamu yarar konusundaki genel gzlemler iin daha ilerideki blmlere bkz.
372 Tanzimat 'n Kent Rifannlan zerine
durum bizi konunun can alc noktasna gtrmektedir: slami kent
hukuku.
slam Kenti
'slam Kenti' kavnimii:i gnmze dein pek ok serven geirmitir. Genellikle 'l islam'yla zdeletirilen bir kltrn tek rnek
ve hatta deimez kentsel grnts -olarak sunulan ve dolambal dar
sokak, kmaz, aviulu ev gibi dsal zelliklerle tanmlanan bu kavram, slam 'n corafi ve kltrel eitliliini ortaya koyan daha derin
aratrmalarda sert eletirilere hedef olmutur. Ama bu gelime zelIikle Arap olmayan lkelerdeki ulusal yaklamlarla fazla ileri gtrlmtr. Bu yaklarnlara gre, slam' dan kaynaklanan hibir ortak
payda olmakszn, 'Trk kenti'nden, 'ran kenti'nden vb sz etmek
gerekir. " alm"slam kenti kavramna her geri dn A vrupa-merkezli ya da smrgeci bir genelletirmeden kaynaklanm gibi grlr.
Bununla birlikte mimari unsurlardan ok kentsel dokuyu ilgilendiren ak benzerliklerin, iklim koullanndan kaynaklanmad srece
rastlantsal olmadn da saptamak zorundayz. Kltrel tek rneklik
tartma konusu olsa bile, tanm olarak en azndan birletirici bir noktayla kar karyayz: slam hukuku ve onun kente ynelik blm.
slam'a aidiyet bireyin davrann ve cemaatle ilikilerini birbirinden
ayrlmaz biimde yneten bir kanuna: uyulmas biiminde tanmlandna gre, hukuk burada 'slam kenti' kavramnn, snrl da olsa dikkate alnmas gereken, zorlayc bir birlik unsurudur.
O halde 'slam kenti' ile 'Bat kenti' arasndaki olas kartlk, her
eyden nce, Roma hukukunca ynetilen bir kent alan ile slam hukukunca ynetilen bir kent alan arsndaki farkllklarn sonucudur.
Bu erevedeki farkllklar da temel olarak nitelendirilebilecek kadar
byktr.
lk olarak, slam kentinde kamu alanndan sz edilemez. zel kiilere, hkmdara ve vakflara ait zel mlkierin yannda, komularn
ya da btn cemaatin ortak mlkiyeti altnda bulunan alanlar vardr.
Ama son kategoriye girenleri kamu alanyla zdeletiremeyiz, nk
buralarda Roma hukukundaki kamu alannda olduu biimde, kamu
yarar ykmllkleri uygulanamaz.
Bu ilke en iyi ekilde, yol ebekesinin hukuki adan iki kategori
altnda snflandrlmasnda grlr: Btn cemaatin ortak mal saylan iki taraf ak yol ve yalnz sokak sakinlerinin (komulann) ortak
mlk saylan kma:z sok~k25 Bylece kmaz sokan sakinleri ortak
25
Bu konuda Robert Brunschvig'in artk klasiklemi makalesine bkz. , "Urbanisme
Medieval et Droit Musulman", Revue des Etudes Islamques, V (194 7), s. 127-155.

373 Stefan Yerasimos

bir anlamayla, knazn giriline bir kap yaptnp burasm dandan
gelen insanlara kapatabiliiler
2

Tabioyu tamamlayan nc unsur snr kavramnn yokluudur.

Roma hukukuna gre Bat kentindeki arazi mlkiyeti hukukunun temelinde tamamen soyut olan snr kavram bulunur; bu snr tamamen
farkl iki hukuki birimi, rnein iki zel mlk ya da bir zel mlk ile
bir kamu alann birbirinden ayran ve hibir kalnl olmayan bir izgidir. Oysa slam kentinde snrn yerini, bir birimden dierine aamal
geii ifade eden 'fina' kavram alr27 Fina, alann hak sahibi sokak
sakinlerince ortak kullanlan bir blmdr ve taraflardan birinin dierine gre halr.k kendi mlkne doru yaklaldka artar.
Bu unsurlar bir arada ele alndnda, siyasi ba ya da corafi konumu ne olursa olsun, slam hukukuna bal bir kente kent alannn
tamamen zel bir tarzda ynetildii grlmektedir. Yine de bu ynetim en nemlileri 'engellenme' ve 'kar' olan bir dizi lte bamldr, belli bir kalp iinde dondurolmam olan ltler, oynak bir alan
zerindeki haklan paylatrmaya yaramaktadr, burada cemaat arazisinin hibir noktas dieriyle ayn statde deildir. nk genelde cemaat haklarnn, zelde de her admda deiik derecelerde i ie giren
sokak sakinlerinin haklarnn ykn tamaktadr; en yaknda, dolaysyla en ilgili durumda olan mlk sahiplerinin haklar, daha uzaktakilerin ve dolaysyla ilgili cemaatin haklarna gre nceliklidir, bu bakmdan zel bir ahsn mlk nnde bulunan sokak paras onun;
'fina'sn oluturur ve zerinde geici kullanm hakk vardr. Kapsnn nne oturmak, hayvanlarn balamak, malzeme boaltmak vb.
bu igalin ona kar saladn ve cemaat iin engel oluturmadn
kantlarsa, daha uzun sreli ve hatta kalc bir igal hakk da kazanabilir, yine bu hukukularn ok byk ounluuna gre, bu durumu kantlamak ne ona ne de yetkili makamlara der; Bu, cemaat iindeki
26
kmaz sokak stats, kamu alan zerindeki zel kii haklannn ncelii konusunda
mkemmel bir rnektir. kmaz sokakta mlkiyet ortakl tek tip deildir; her sokak
sakini knazn giriinden kapsnn nne kadar olan blmn mlk ortadr. Bu bakmdan dier mlk sahiplerinin onayn alamadan kapsn knaza doru tayamaz.
knazn i tara-flanna girildike zelleen alan, sonunda en dipteki mal sahibinin zel
mlk olur. Bu mal sahibi genellikle sokan en nemli kiisidir; sokak sakinlerinin
toplumsal stats ak tarafa doru azalan bir sra izler. Bu konuda bkz. ibn'l-Rami
(14. yzyln ilik yans), Kitab'l-lan bi-ahklim'l-bunyan, Fas 1332 (1914) (alnt,
Brunschvig, a.g.e., s. 134-135 ve Besim Selim Hakim, Arabic-Islamic Cities, Building
and Planning, Londra, 1986, s. 26-27).
27
Bu konda bkz. bn'l-mam (.? 996), "Des Droits et Obligations entre Proprietaires
d'Heritages Voisins", Revue Algerienne et Tunisienne de Legislation, 1900, s. 46, 140144, 1901, s. 65-68; lb'l-Rami (alnt, Brunschvig, a.g.e.s. 27-29) Bu terim byk
olaslkla Latince finis'ten gelmektedir ve Bizans dneminin Yunanca metinlerinde,
zellikle Konstantinos Porphyrogennetos 'us Aya So.fYa 'nn Yap/ yks ve Trenler
Kitabnda fina biiminde kulanlmaktadr. Bkz. Gilbert Dagron, Constantinople

Imaginaire, Paris, 1984, s. 207,254.

374 Tanzimat'n Kent Rt!fonnlan zerine
olas ikayet sahiplerinin iidir. Hukukularca 40-60 yl olarak saptanan, olduka uzun bir sre sonucunda kimse ikayette bulunmaz ya da
igalin engelleyici niteliini kantlayamazsa, ortak yola alan bu k
alan kazanlm bir hak olur
28
. '
Ortak alann yalnz~ir-gei ve ortaklaa kullanm (ar vb.) ykml erevesinde grld, sokak sakininin yolun yeraltn bir
mahzen ya da lam ukuru olarak -kullanmasna izin veren uygulamayla da kantlanmaktadr. Tek koul, kazdan sonra yolun demesini eski haline getirmektir. Ayn ekilde yolun zerine de inaat yaplabilir; ancak bir svarinin geebilecei ykseklikte bir boluk brakmak ve kardaki komuyla duvarna dayanma konusunda anlamak gereklidir
29

Demek ki kar kavramyla birletirilen engelleme kavram, itihat

hkmlerine gre zel ahslar lehine uygulanmaktadr30
. Ortak alan
sahiplenmenin yasaklanmasnn zel ahsa getirecei kar kayb, u
rnekler dnda31 , cemaate verilen belirsiz zarardan nemli olmaktadr. zel mlkiyetn salad haklara dnk yountama ve tartmal
ortak alana yaknlk, sz konusu alan zerindeki mevcut cemaat karlarnn zedelenmesine stn gelmektedir. Bu durumu olanakl
klan, hem aidiyeti zaman amna uramayacak bir kamu alannn,
hem de alamaz snr kavramnn yokluudur32
28
bn'l, a.g.e., s. 140-144.
29
a.g.e., s. 46-47, Hakim, a.g.e., s. 30.
3
Kent dzenlemesiyle ilgilenen btn yazarlarn alntlad "Size yarar saiasa da,
salamasa da zarar venneyin" hadisi, engelleme ve kar kavramlannn kartl gibi,
elikili yorumlara konu olabilir. Hicri takvime gre 3. yzyl fkh alimlerinden
bn'l-Mevaz' kaynak gsteren bn'l-mam yle yazyor: "Bir kii zerinde hak sahibi olduu, ama mlkiyeti ona hibir yarar salamarnakla birlikte kar tarafn zararna yol aacak bir eyi isterse, lehine bir karar vennek yerinde olmaz"( a.g.e., s. 18).
Demek ki deerlendinne mlkiyetten nce gelmekte ve bir anlamda yarar hakk kazanlmasna yol amaktadr. kinci nokta bn Kenaa'dan (. Hicri 1 86) yaplm u alntdan da tersine bir yorumla karlabilir: "Herkes kendine yarar salamakszn bakalanna zarar vennemek kouluyla, kendi mlknde inaat yapma ve diledii yapy kurma
hakkna sahiptir"( a.g.e., s. 101). bn'I-mam bir dizi fkh iilimini kaynak gstererek
u ak belirlemeyi yapmaktadr: " komulannn rzgarn ve gneini kesen, onlarn
konutlarn lolatrsan bile, mlknn zerine dilediini ina edebilirsin; nk sen
onlara inaatla zarar vermi olsan da, onlann seni inaattan men etmeleri daha byk
bir zarardr" (a.g.e., s. 96). Mlklerinin nnde bulunan cemaat arazisinden hemen
yarar salama imkanna ;ahip sokak sakinlerinin haklarnn, araikl kullanld iin
daha az yarar getiren bir gei hakkna sahip cemaat hakianna gre niye ncelik

tad da bylece anlalmaktadr. 31

Kent kaplanndan arlara ve kervansaraylara giden ve youn bir yk hayvan trafiini tayan yollar buna rnektir. Buralarda byk apl ticaretin saland yarar sokak
sakinlerinin faydalanmasna oranla ncelik tamaktadr. 32
Bu kavramn yokluu, Bat yaamnn temel izgisini oluturan parselierne kavramn da rastlantsal hale getirmektedir. Bugn grlebilen parsel snrlar, eski
'fna'larn nfus younlamas nedeniyle daralmalarnn ve bitiik alanlar haline gel375 Stefan Yerasimos
Bylece yollarn daralmasnn ve stlerinin rtlmesinin iklim koullanna bal kayglann deil, sokak sakinlerini ortak alandan yer
kazanmasna dayal ince ve srekli bir oyunun sonucu olduu ortaya
kmaktadr. Ayn ekilde kmaz sakaklann ortaya k da bir Dou
musibeti deil, alann sokak sakinlerini en fazla yarar salayabilecekleri ekilde zelletirilmesi srecidir.Bu sre iindeki gasp giriimlerine, bunlan kendi atacaklan admlan da kolaylatran olumlu emsaller olarak gren komularca itiraz edilmedii anlalmaktadr. Bir yolun kar karya oturan iki ev sahibinin karlkl ilerlemeleri sonucunda tkannas ve mahallenin geneline nemli gei glkleri karmad lde iki kmaz sokaa dnmesi, eski yolun kenannda
oturan btn sokak sakinleri iin yararl bir ilemdir; nk iki yeni
kmaz kenarlarnda oturanlarn ortak mlkiyeti haline gelmekte ve
bylece zelletirme srecini ilerletmektedir.
Sreci daha iyi kavramak iin, kategoriye ayrlan yollarn yer
ald kent yapsn bir btn olarak gz nne almak gerekir. Hukuki
olmayan bu blme nizamnamelere ya da en azndan rfe uygundur;
Osmanl belgelerinde de bu blnmeye rastlanmaktadr33
. Sz konusu
kategoriler unlardr: a) Kentin kaplardan merkeze doru giden ve
zerinde byk kamu yaplarnn bulunduu ana caddeler; buralarda
zel kiilerin gasplan haliyle ok daha nadir grlmektedir, b) Merkezden ya da byk caddelerden mahallelere giden sokaklar, c) Mahalle iindeki sokaklar. Daraimaiara ve kesilmelere urayanlar daha
ok bu sonunculardr.
Batl modem kent emasnda kmaz sokaa ilikin olumsuz imajn nedeni, bu tip yolun geii olanaksz klmasndandr. Oysa slam
kenti bir utan brne, bir mahalleden dierine kiilerin diledikleri
gibi geebilecekleri bir alan deildi; kap, ar, byk carii gibi kamusal nitelii en belirgin yerlerden en zel mekan olan eve byk sokak, kk sokak ve kmaz sokak araclyla yani gittike kamudan
zele gemeyi salayan bir ilerlemeyle varlabilir. Bu peteksi sistemde
-Bat'nn ok holand labirel!t nitelemesi doru deildir- kmaz
sokak mahremiyetin ve korunmann btn avantajiarna sahiptir.
Siyasi eliki
Bu son saptama, bizi hukuk alanndan siyaset alanna gtrmektedir. eriat ile rf arasndaki zlmemi eliki, aslnda daha derin ve
o denli zlmemi bir baka elikiye, devlet ile slam cemaati arasndaki elikiye dayanmaktadr. slam'n ortaya kard dnemdeki
metinlerde, kaynan dorudan cemaatten alan yap dnda bir devlet
melerinin soncu olabilir. Dolaysyla Batl modellerden yola karak hazrlanm kent
morfolojisi ilkeleri, slam hukukuna gre ynetilen kentlere ihtiyatla uygulanmaldr. 33

rnek olarak bkz. Yukanda belirtilen 8 Ramazan 986 tarihli talimat (16'nolu dipnot).
376 Tanzimat 'zn Kent Reformlan zerine
ngrlmyordu34
Oysa. ok erken bir tarihte bu devlet olutu. elikiyi gizlemenin tek yolu, cemaatin kendi karar organlarn kullanmasn, zaten devlet tarafndaii'"tarr. temsil edildii gerekesiyle reddetmekti. Bu nedenle~ ayrr bir-dini hiyerariye, yerel ve daha da nemlisi
kentsel dzeylerde cemaat. organlarna yer verilmedi. slamiyet'teki
tam ve tek iktidar hiyerarisi, ataksz bir uyurnun deil, da vurolmam bir elikinin, zlmemi ve srekli kendini gsteren bir mcadelenin iaretidir. Bu kavgann sonu yoktur. Kart karar organlan
arasnda kazanmlar ya da uzlamalar yoluyla sonuca vanlamaz. Her
trl oulculuk dlandndan, bu organiara kurumsal olarak var
olamaz. Bu zlmemi kavgann getii bir yerde kent alandr.
slam' da kent alan, slam cemaatine en uygun mekandr. Byk
cami ve arlarn yer ald merkez, slam'n ilk ekirdeini oluturan
tccarlar topluluunun ekonomik ve toplumsal etkinliklerine uygun
dmektedir. Her biri dierinden kopuk ve merkezle balantl mahalleler ise, slam'n kent iinde birletird birbirine dman airet
birimlerine denk dmektedir. Bu mekansal yapda iktidar yoktur; iktidar kent dnda bir kaleye snm ve bir gvenlik kua oluturan
meydanla kendini kentten soyutlamtr. Meydan Batl anlamda bir
buluma yeri olmaktan ok, imparatorluk muhafz alaynn manevra
sahasdr35 .
slam devleti zellikle Mezopotamya'y iskan ederken yeni kentler
kurdu ve her smrgeci devlet gibi, bunlar dzgn bir plana gre ina
etti. Kfe plann olduka iyi biliyoruz
36
. Ama bu kentlerin kuruluundan bir yzyl sonra, airetlerin ynetimindeki mahalleler iktidarla
ak sava iine girdi ve eski dzenli kent, slam kentinin belirgin
zellii olan labirentimsi grntye yeniden brnd., Ayn ekilde
Abbasiler Badat'ta, Fatimiler de Kahire'de dzenli bir kent alan kurarak merkeze yerletiler, ama ksa bir sre sonra kent snrlarna sndlar. Ksacas slam kenti, cemaat ile iktidar arasnda durnakszn
yinelerren ve hibir zaman kurumsallamayan kavgann topraa kaznm yaztdr. Kent snrna atlan iktidar, nonnal zamanlarda elindeki kuvvetle kenti denetim altnda tutar, ama kendi kent emasn
dayatamazd. Kentliler kmaz sokaklarnn dibine, sonsuz sayda
~
34
Bu geni konuda, rnek olarak bkz. Abdallah Laroui, slam et Etat, Paris, 1987.
35
talyanca'da meydan iin kul4nlan piazza ve campo terimleri, sz konusu kartl
en iyi biimde ortaya koymaktadr. Bunlardan birincisi binalann ve bir cephe dizisinin
evreledii, balkon, loca, revak gibi belli simgesel yaplar araclyla iktidar ve yurttalar arasnda diyaloun saland trensel yer, ikincisi ise gnlk ilerin yrtld, pazann kurulduu, ak ve belli bir ekli olmayan yerdir. Dou dnyasndaki
meydan ikinci tanma uymakta, Safevi tipi meydan (sfahan) ikisinin snrnda yer almaktadr. .

36
Bkz. Hichem Dj ait, Al-Kufa, Naissance de la Ville slamique, Paris, 1986.
377 Stefan Yerasimos
deh!izle korunmu bir halde f?valamr ve isyan gnlerinde buralardan
kp saraya doru yrderdi
7

eriatn rf hukukuyla kavgasn, en azndan kentsel alan bakmndan,bu siyasi erevede yeniden gzden geirmek gerekir. eriatn
kente ilikin kurallar, son tahlilde bireyi iktidann kenti dzenleme
isteine, yani iktidann dzenine kar korumaktadr. Bu kurallann hedeii mevcut alan ideal bir emaya gre yeniden biimlendirmek, yani
ehireilik y~~mak deil, zel a_luslann ve sonuta cemaatin kann
gzlemektir
3
Bu nedenle iktidann kente dzen verme istei srekli
olarak, dnyevi iktidann tek hukuki silah olan rf hukuku karsndaki stnlnden yararlanan eriatn iin iin direniine arparak
kmlmtr.
Devlet muhtesib makamn kurumlatrarak39, ilk dnemlerden
itibaren eriatn kent alanma el koymasn engeHemeye almtr. Bu
makamn grevi, Kuran'da ok belirsiz ifade edilen "iyiyi emretme ve
kty y:.saklama"40 (emr-i bi'I ma'rufve nehy~i ani'l-mnker) temel
kuraimdan yola karak, kent alannn gasp edilmesine ve kent dzeninin inenmesine mdahale etmektedir. Ancak bireysel ikayetler
hakknda hkm verebilen kadnn tersine, burada kendiliinden hare37
Balkan Hristiyanlan, st kubbeli ve dehliz biimli yollar ile ok alak kaplan,
padiahm adamlannn mahallelerine ve evlerine at srtmda girmelerini engellemek
kaygsyla aklamaktadr. Ayn aklamann geerli olduu ran'n lkentlerinde ise
nlemlerin amac gebelerden koruruna.i(tr. Bu anlatmlar, ba hasn iktidar ve onun
adamlan olan kent dzeninin savunmaya dnk roln ortaya koymaktadr. 38
slam literatrnde kentsel alana ilikin genel bir syleme pek rJstlapmaz. bn Haldun'un sosyopolitik (El Mukaddime, IV. Blm: Yerleik Uygarlk) v~ Farabi'nin felsefesi (Platoncu ve Augustinusu kent anlaylann yeniden yorumlad Medinetjl'lFazla) yaklamlan dnda, kent tanmlamasn yine hukukularda aramak gerekir.
(Bu konularda bkz. Baber Johansen'in nemli ahmalan: "The All-embracing Town
and its Mosques", Revue de /'Occident Musulman et de la Mediterranee, XXXII
(1981-82), s. 139-161 ve "Amwal Zahira and Amwal Batina: town and countryside as
reflected in the tax-system of the Hanafite scholl", Vedat el-Kad (ed.), Studia Arabica
et Islamica. Festchriflfor ihsan Abbas on lis Sixtieth Birtlday, Beyrut, 1981, s. 247263). Yine de vardklan sonulann ilginliini sakl tutmak kaydyla, bu tanmlarnalann bir yerleim yerinde caminin nerede olmas gerektiine ilikin ltler ya da bir
yolcunun hangi snriann tesine getiinde duaian ksaltarak okuyabilecei gibi ikincil
sorunlardan yola karak yapldn dikkat ekici bir gzlem olarak belirtmek gerekiyor.
39
Bu grev hakknda bkz. Mawerdi (. 1058), Les Statuts Gouvernementaux, Paris,
1982, XX. Blm: "Du Maintain du Bon Or<lre (hisba)". 12-15. yzyllar arasna ait on
kadar hisba incelemesi yaymianm ve evrilmitir, ama bunlar kent alanndan ok ticaret ve zanaatn dzenlenmesine ilikindir. Yine de bkz. W alter Behrnauer, "Memoire

sur !es institutions de police chez !es Arabes, les Persans et !es Turcs" (El eyzari incelemesi), Journal Asiatique, Haziran 1860, s. 461-508, Austos-Ey1l1860, s. 114190, Ekim-Kasm 1860, s. 347-393, Ocak 1861, s. 576 ve E. Levi-Provenal Seville
musulmane au debut du Xl/e siecle, le traite d'lbn' Abdoun, Paris, 1947. Osmanl
htisab hakknda bkz. Nicoarii Beldiceanu, Reclercle sur la Vi/le Ottomane au XVe
Siecle, Paris, 1973, s. 73-81.
40
III, 104,110, 113-114;VII, 157;IX, 71;XXII,41;XXXI, 17.
378 Tanzimat'n Kent Reformlan zerine
kete geme yetkisi sz konusudur. Ama muhtesib konum olarak kadnn altndadr41
, grevi zamanmda fiyat, arlk: ve l sorunlarna indirgendi ve kent alannn yne_!imindeki etkisi genellikle snrl bir dzeyde kald42
, yine de eitlTl<:tidarlar ve ~elliklede Osmanl iktidar,
kararlarn hakl bir -gerek:eye dayandrmak iin ayn kamu ahlak ya
da yarar ilkesinden yararlanmaya alt. Bu nedenle bakentte kent
alann dzenlemeye ynelik Osmanl Padiah fermanlarndan, yangn tehlikesi ya da kentin gelii gzel gelimesinin getirebilecei ktlk
ya da karklk, halkn sal ve esenlii sylemlerine dayal gerekelere bavuruldu. Osmanl iktidar iyiye emretme ve kty yasaklama konusunda Kuran'dan gelen hakk kendinde grd ve bylelikle
Tanzimat'n 'koruyucu devlet' anlayna zemin hazrladr43
Son~
Burada ana hatlaryla anlatlan varsaymlar erevesinde, Osmanh
Devleti 'nin Tanzimat ncesindeki kent alanm dzenleme giriimleri
ve bu konuda urad baarszlk, cemaat ve iktidarn kent alan konusunda verdikleri mcadelenin bir paras, hatta en nemli ifadesidir.
'slam kenti' ve Osmanl kenti bu atmann mekan zerindeki yaz~
tdr. 'slam kenti' olarak tanmlanan olgu, ne iktidarn istedii trden
dzenli, gvenlikli ve kendi denetimimdeki bir kent modelinin, ne de mekansal bir model gelitirmemi grnse bile- bir cemaat idealinin
sonucudur. Taraflar arasnda karlkl bir kurumlamann olmamas
nedeniyle, ortaya kan sonu daha ok kurumsallaamam bir uzlamaya bal grnmektedir. Bu uzlama taraflarn mekan iinde
oluturduklar savunma mevzileriyle (mahaHelerin dar yollar, kmazlar, dehlizleri, klalar ve meydanlada korunan saray evresi)
41
Maverdi, muhtesibin kadnn kmsedii davalara baktn belirtmektedir ( a.g.e.,
s. 518). bn Abdun ise muhtesibin ok sayda davann yki.in kadnn srtndan alarak,
onu yorgunluktan, grltl durumalardan, alt tabaka ve ayaktakmyla tatsz
ilikilerden kurtardn aklamaktadr. Her iki deerlendirme de sradan halkn
suistimalilerinin kamu gcyle bastnld, erafn daha rahat hareket alan bulduu bir
topiumsal yaplannaya iaret etmektedir; bu durum kent alannn yeniden datmn
ynlendiren yarar kavramna hibir ekilde ters dmemektedir. 42
Osmanl dneminde muhtesib uygulamada kent alannn denetiminden tamamen
uzaklatnlm, bu grev bamimara ve emrindeki kiilere verilmitir. Bkz. Cengiz
Orholu, Osmanl mparatorluunda ehireilik ve Ulam zerine Aratrmalar, zmir, 1984.
43

ll Sefer 1242/14 Eylll826 tarihli yangmla mcadele nizamnamesinin giri blmnde mdahale zorunluluuna ilikin yle bir zr yer almaktadr: "Her eye kadir
olann iradesinin, hibir durumda ona kar gelmek mmkfu olmakszn gerekleecei
ak ve belli olmakla birlikte, bu zorunluluk dnyasnda nedenlere areler aramak insan alkanlklanndan olduundan, Tann'nn isteiyle gerekleen yangmlann yaylmasndan korunma konusunda dsal nedenler olarak gzken eylerin yasaklanmas
yoluyla akla gelen maddeler aada belirtilmitir" (Osman Nuri, a.g.e., s. 1 158-1161).
379 Stefan Yerasimos
kendini da vunnaktadr44 Sonuta iktidarn mutlak gc, kanunlarla
korunan cemaatin pasif direnii karsnda baarszla uramaktadr.
Oysa ayn noktada modern Batl devlet, zel mlkiyetn gasp edilmemesi ve buna karlk kamu yarar ykmllklerinin yerine getirilmesi gibi karlkl uzlamalada baanya ulamaktadr.
Bu koullarda, Osmanl devletinin kent savan yine ancak Bat
kanunlaoyla donand takdirde kazanabiiecei ve yine buna hemen
girirnek iin acele ettii anlalmaktadr. Tanzimat genelde rf hukukunun dzenli kanunlar haline getirilmesi ve eriatn btnyle devre
d braklnasna varacak biimde adm adm snrlandnlmasyd ve
bu ynyle cemaatin nihai bozgunu anlamna gelmektedir, dolaysyla
burada da hedef kent erevesinin amakta ama bu ereve de sz konusu srecin en karakteristik ifadelerinden birini oluturmaktadr. Batl anlamda bir kent dzenlemesi iin kanlmaz, ama yukanda szn ettiimiz slami kent hukuku ilkeleri asndan kabul edilmez
eyler olan sokaklarn dorusal bir yapya kavuturulmas ve kamu yarar iin istimlak gibi ilkeleri
45
benimsenmesi, grecek ksa bir srede
kent dzenlenmesine gidilmesini mmkn klacaktr. Bu dzenleme
cemaatin bireyler temelinde paralanmasna gl bir katkda bulunacak ve bu bireyler, Batl devletin nceliklerini kendisi iin bir hak gren devletin, onlara da bu duruma uygun haklar tanmasn sabrla
bekleyeceklerdir. '
44
Bu durumun karakteristik bir unsuru, evlerde cephe olmamasdr. Mlkn snnnda
ykselen ve darya bakan aklklarla bezenmi bir duvar olan cephe, uzlamalarn
kurumsallamasnn olanakl kld diyaloun iareti ve ister kamu, ister zel kii olsun, mlk sahibinin zenginlik ve gcnn sergilend bir vitindir. Bu sergileme her
birinin durumunu salamlatrmas sonucunda yaplabilmekte, ama ayn zamanda kazanmlar ilerietebilmek amacyla bir nceki uzlamann sorgulanmasn iermektedir.
Buna karlk iin iin bir kavgann srd, iki tarafnda kazanmlarn pekitirme
olanan bulmad bir ortamda, cephenin yerini zerinde bir tek kap akl bulunan
kr bir duvar alr. ktidar mekanlarnn da dnk tek ihtiam iareti kapdr; sonuta
kap ve iktidar kavramlar zdeleir. 45
4 Recep 1272/11 Mart 1856 tarihli bu ilk metinde (bkz. 3 no. 'lu dipnot), kamu karn temsil ettii varsaylan devletin zel ahslara ya da vakflara ait tanmaz mallar
satn almasndan sz edilmektedir. Dolaysyla ne kamu yararna ilikin bir n aratrma, ne de bu yoldan elde edilen mlklerde devletin kamu yararna ynelik bir dzenlemeye gitme zorunluluu sz konusudur. Sadece tazminatn batan denmesi ilkesine yer verilmekte, ama mlk alnan kiiye itiraz hakk tannmamaktadr.
380 9. YZYILDA STANBUL METROPOL ALANININ

{lNM:
lhan Tekeli
Osmanl sisteminin 1838 Osmanl-ngiliz Ticaret Antiamas'yla
simgelenen dnya ekonomisine al ve 1839 Tanzimat Ferman'yla
simgelenen yeni ynetim biimi araylar, 19. yzyln ikinci yarsnda kent yapsnda nemli dnmlere yol amt. 1838 ve 1839
tarihleri nemli kurumsal deiimleri belirliyor grnse de, aslnda
daha nceki deiim birikimlerinin sonularyd. Yeni benimsenen
ekonomik ilikiler ve ynetim biimi, yeni kent merkezleri, yeni bir
altyap ve yeni kurumlar gerektiriyordu. Bu dnm kadlk, ihtisab
aal, mimarbalk gibi geleneksel Osmanl idari kurumlar yoluyla
salanamaz, gerekli altyap dini vakflar araclyla kurulamazd. Bu
ulusal kurumlar sadece yapsal adan yetersiz deildi; 1840'larda dnmlerin basksyla kmlerdi. Hem geleneksel sistemin k
hem de yeni doan ihtiyalar yeni ynetim biimlerini ve kent geliimini deneti eyecek yeni bir sistemi gerektiriyorrlu
1

Bu yazda benimsenen ynteme gre nce dnemin balca sorunlarn sergileyeceiz, sonra zm olarak gelitirilen yasal ereve ve
idari rgtlenmeleri, projeler, kent lmndeki planlar ve mevzi
planlarla birlikte ele alacaz. Son olarak da bu planlarn baar dzeyini deerlendirecek ve daha sonraki dnemleri nasl etkilediini tartacaz. Her dnemde kent formunun nasl biimlendiini de anlatacaz.
19. yzyln ikinci yarsnda, Osmanl kentlerinde zm bekleyen
balca be grup sorun olduu sylenebilir. Kentin yeni karlkl ekonomik ilikiler iine girmesinin ve bunlara elik eden idari reformun
yaratt yeni kurum ve kurulular asndan, ncelikle bir merkezi i
blgesinin yeniden ~yaplanmasna gerek vardr. Yeni ekonomik ve
idari dnmlerin rn olarak sosyal tabakatamann deimesi nedeniyle, ikinci olarak' koiit alanlarnda bir farkllama ihtiyac dou Bu yaz, Dumont, Paul-Georgen, Franois (Ed.), Modernleme Srecinde Osmanl
Kentleri, istanbul, Tarih Vakf Yurt yaynlan, I 996'dan alnmtr. 1
lhan Tekeli, "Anadolu'da Kentsel Yaantnn rgtlenmesinde Deiik Aamalar,"
Toplum ve Bilim, no: 9-l O, 1980, s. 35-65.
381 lhan Tekeli
yordu. nc grup sorun kent nfusunun hzla bymesiyle yeni konut alanianna ihtiya duyulmasyd. 1828'de yaplan bir nfus saymna gre Dersaadet ile Bilad- Selase'nin (Eyp, Galata, skdar)
nfusu 359.000'di. 1897 saymnda stanbul'un nfusu 1.077.000'e
knt2 Drdnc grup sorun yeni kent geliiniine hizmet edebilecek bir altyapnn yaratlmasyd. Beincisi ise ehrin ahap mahallelerinde sk sk byk yangnlar kmasn engellemek iin alnacak n.3
lemlerden oluuyordu .
imdi, stanbul 'un temel sorunlarna, bu konuda var olan bilgi ve
beceri birikiminin snrlamalan iinde zmler aranrken ne tr rgtlenmeler ve yasal dz~nlemelere gidildiini grelim.
dared e ve Y aama Yetkisinde Yeni Dzenlemeler
II. Mahmud'un 1826'da Yenieri Oca'n kaldrmas, klasik Os-

manl kent ynetim sistemini zayflatm, alamaz hale getirmiti.

Kad artk bu ocaktan yardm alamyordu. Bu arada Evkaf- Hmayun
Nezareti kurulmu ve o zamana dein ocan ynetiminde olan vakf~
lar bu nezarete balanmt. Nezaretin bir dier ilevi de Yenierilerle
ibirlii yapan ilmiye snfnn yetkilerini ksmakt. Bylece zamanla
kadlarm kent ynetimi ilevleri ortadan kalkt. Sonunda da, nemi
azalan stanbul kadsnn sadrazamlkla ilgisi kesilerek eyhlislam,
la baland
Bu dnemde yeniden dzenlenen bir dier idari ilem yap ileriydi. Klasik Osmanl dzeninde has sa mimarlan oca ve bu rgtn ..
b~ndaki hassa bamimar kentteki yap ilerinin teknik ynlerinden
sorumluydu. naatlarn teknik sorumluluu mimarlara verilmi, sultann yaplarnn mali denetimi ise ehreminine braklmt.
II Mahmud 1831 'de ehreminlik ile mimarbalk ilevlerini
Ebuiye-i HassaMdrl adl merkezi bir organda toplad. Mdrlk 1849'da kurulan Nafia Nezareti'ne balarid. Ayrca, htisab Nezareti 'nin sorumluluundaki sokak onarm almalan keiflerinin de artk Ebniye-i HassaMdrl tarafndan onaylanmas gerekiyordu4

Bu gelimeleri gzden geirince unu gryoruz: Balangta,

kentin ynetimi iin gelitirilen neriler byk lde merkezi ynetime bal olarak dnlyordu. Bu eilimin tersine dnmesi ve bir
2
Kemal Karpat "The Social and Economic Transformation of stanbul in the
Nineteenth Century", IESEE Bulletin, V.XII, no:2, 1974, s. 223-230.
3
lhan Tekeli, "Trkiye'de Kent Planlamasnn Tarihsel Kkleri", Tamer Gk (ed.),
Trkiye'de imar Planlamas, ODT ehir ve Blge Planlama Blm, Ankara, 1980,
s. 29; Gl Gleryz Selan, "Urban Development Laws and Their Impact on the
Ottoman Cities in the Second Half of the Nineteenth Century", ODT Mimarlk Fakltesi, Ankara, l 982, (yaymlanmam tez) s. 165.
4
erafettn Turan, "Osmanl Tekilatnda Hassa Mimarlan", ADTCF Tarih Ara-trmalar Dergisi, Cilt 1, no: l, 1963.
382 19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm
tr yerel ynetim arayna geilmesi, 1855 'te, "ehremaneti"nin yani
belediye ynetiminin ildas edilmesiyle balad. Buradaki "elreminlik", daha nce szn ettiimizden ok baka bir kurumdur. Yeni bir
zm aranmt, nk:ii d!!ha nceki giriimler baansz olmu, aynca
Kn m Sava srasnda mttefik kuvvetler ehri merkez karargah olarak kullandklannda belediye hizmetleri ve rgtlenmesi ok yetersiz
kalm, olann da kt iledii grlmt5
ehremanetinin yeteri kadar baarl olmamas zerine, 1856'de
intizam- ehir Komisyonu kuruldu. Bu kurulda Osmanl tebaasndan
dil bilen, yabanc lkeleri tanyan Mslman ve gayrimslim tannm
kiilerle ailesiyle birlikte srekli stanbul'da yaayan yabanclar bulunabiliyordu. Kuruldakilerin ouuluunu nl banker aileleri oluturmutu. Meclis-i Vala yelerinden Emin Muhsin efendi bakanlnda
alan komisyon daha ok yol dzenlemeleri zerinde durdu, ehrin
ana gzergahlann ve tamirleri iin ncelik srasn saptad, yeni sokak.

deme biimleri nerdi. Pera'daki Cadde-i Kebir'e gaz lambalan

koydurdu. p toplamaya balad. 1856 sonlanna doru komisyonun
istiari nitelikteki almalan yavalad. Komisyon son olarak belediye
ynetiminin ilerliini arttracak neriler ieren bir rapor hazrlad.
ncelik verilmesi istenen konular, sokaklann genilemesi, yaya kaldnnlannn yapm ve temizlikti. Belediye hizmetleri iin bir fon kurulmal ve bu amala yeni vergilendirilmeye gidilmeiiydi. nerilerin
olumlu karlanmas zerine bir Nizarnname-i Umumi hazrland.
1857' de yrrl giren bu nizamnameye gre stanbul 14 belediye
dairesine aynlacakt: Ayasofya, Aksaray, Fatih, Eyp, Kasmpaa,
Pera, Beikta, Emirgan, Bykdere, Beykoz,Beylerbeyi, skdar,
Kadky, Adalar. Bunlardan sadece Beyolu'ndaki Altnc Daire-i
Belediye kurabild{
Altnc Daire Beyolu ve Galata'da yoUann geniletilmesi, yol demelerinin arabaya elverili hale getirilmesi, aydnlahlmas ve p
toplamann rgtlenmesi iine giriti. Karaky'de bir ilan yaptrd.
Emlak vergisi almak iin imparatorlukta ilk kez olmak zere blgenin
kadastro haritasn kard. Ama vergiler toplanamad/.
Altnc Daire deneyinin ok masrafl olmas nedeniyle, dier belediye dairelerinin kuruluu pek hzl yrmedi. kinci olarak 1861 'de
Adalar Belediye Dairesi kuruldu ve mdrlne de ek grevle Said
Paa atand. Kurulanbir dier daire de Tarabya Belediye Dairesi'yd{
if
5
Osman Nuri Ergin, stanbul 'd~ flar ve skan Hareketleri, stanbul Eminn Halkevi,
stanbul, 1938, s. 35.
6
Steven Roenthal, "Foreigners and Municipal Reform in stanbul", International
Journal ofMiddle East Studies, C. 2, 1980, s. 227-245.
7
a.g.e., s. 239-240.
8
Orhan Erdener, stanbul Ada/ar, Belediye Matbaas, stanbul, 1962, s. 54; lber Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, TODAE Yayn!an, Ankara, 1974, s. 160.
383 lhan Tekeli
Tek tek belediye daireleriyle baarl bir kent ynetimi salanamamas zerine, 1868'de kanlan Dersaadet dare-i Belediye Nizamnamesi'yle ehremaneti makamn glendirme yoluna gidildi. Bu nizamnamede stanbul 'un yine 14 daireye ayrlmas ngrlyordu. Ancak bu daireler Altnc Daire gibi dorudan Babali'yle iliki kurmayacak, ehremanetine bal olacaklard. ehremanetinin ve dairelerin
meclisleri olacakt. Altnc Daire ise bamszln koruyordu.
ehremaneti tramvay imtiyaz verdi, yollan geniletmeye ve kaldrmlar ina etmeye giriti. Kaynaklar yetmeyince hkmetin verdii
yetkiye dayanarak 1870'te Osmanl Bankas'ndan ve Galata bankerierinden borlanmaya gitti. Daha sonraki yllarda borlan artt. Bu arada
nizarnname uygulanamam, belediye daireleri kurulamamt9
Kent ynetiminde yeniden dzenlemenin geliimini grdkten sonra, kentin formunu etkileyen yasal deimeleri ele alalm. Bu deimeleri iki alt balk altnda toplayabiliriz. Birincisi kent topraklannda ml-

kiyetn kurumsallamasndaki deimeler, ikincisi ise mlkiyet zerindeki kstlamalim biimlendiren imar yasasndaki gelimelerdir.
Bir toplumda ekonomik ilikilerin deimesi ve bunun sonucunda
kentsel yapda dnmlerin gereklemesi, kent iinde ve yakn evresinde toprak kullanmnda ve mlkiyetinde nemli gelimeler salanr. Klasik Osmanl rejiminde kentsel alanlarda topraklarmiri deil!
mlk ve vakftopraklardr. Netaiyic-l Vukuat'ta
10
belirtilcliine gre
19. yzyl balannda stanbul kenti tamamen denecek derecede vakfa
dnmtr. Kentteki topraklarn yeni ihtiyalara gre el deitirme-.
sinde mlk topraklarndan ok vakf topraklannn bir engel olutura~
ca akla gelebilir; oysa bu tannaziarn sat vakf mtevellilerinin
elinde ok daha kolaylamt.
Tanzimat'n toprak politikasn dzenlemek iin 1858'de kard
Arazi Kanunnamesi'nin kent topra rejimi zerinde dotayl etkisi
oldu. Bu etki bir yandan kent evresindeki miri topraklann mlk topraklanna dnmesini kolaylatrma, te yandan tapu kavramn getirerek mlkiyet kaytlarn sistemletirme yoluyla kendini gsterdi.
Miri topraklara ilikin intikal hkmlerinin mlk topraklannn intikal
hkmlerine yaknlamas, Hazine'nin ihtiya duyduunda rayi fyattan bu topraklan satmasn mmkn klyordu. Miri topraklann mlk
topraklan haline geliinin kolaylamas 11
, stanbul gibi byyen bir
kentte yalnz bu byrneyi ynlendirme bakmndan deil, kentin etrafnda ok sayda zel iftliin ortaya kna yol ama bakmndan da
nem tayordu.
9
lber Ortay l, a.g.e., s. 52- 54.
10
Mustafa Nuri Paa, Netayic-l Vukuat, c.3-4, Trk Tarih Kurumu Yaynan, 980.s. 285.
11
Blent Kprl, Toprak Hukuku Dersleri, stanbul Hukuk Fakltesi, stanbul, 958,
s. -24 .
. 384 19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm
Osmanl ynetimi yabanclarn toprak edinnesi konusunda ok
duyarlyd. Yabanclar ancak muvazaa yoluyla tanmaz sahibi olabiliyordu. Nihayet 1869'da kanlan bir kanunla yabanclarn mlkiyet
hakk da yasallatnld 12 ~"' '
Bylece Tanzimat'n ilanndan 30 yl sonra kurumsal yap yeni siyasal ve toplumsal ilikilere uyum salam oldu. Tanzimat'n mlkiyet konusunda getirdii gvenceler i hacmi genileyen ve nfusu artan bir kent yapsyla yan yana gelince speklatif faaliyetlerin gelimesi de geikmeyecekti.
Daha ncede grdmz gibi 19. yzyln ikinci yarsnda stanbul 'un kent sorunlan, yangn tehlikesini azaltacak yeni bir inaat tekniklerinin benimsenmesi, yollarn yeni ulam teknolojisine uygun olarak geniletilmesi, kent evresinde yeni konut alanlannn almas
kent merkezinin farkllatnlmas ve yeniden ina edilmesiydi. Bu yeniye geii dzenleyen ilk belge Tanzimat'n ilan edildii 1839'da ya-

ynlanan "lmhaber"dir. Bu belgede hem almas istenen yoUann

gzergahlan hem de yol kademelenmesi hakkndaki ilkeler yer alyordu; lmhaberin imara ilikin ilkelerini yle zetleyebiliriz: Ekonomik gc olanlardan bina yaptrmak isteyenler kagir bina yaptracaktr. Gelitirilecek mahallelerde geometrik esasa gre dzenlenmi
geni yollar alacak, kagir binalarn arasnda ahap bina yaplmasna
hibir ekilde izin verilmeyecektir. Ama ekonomik gc olmayp ahap bina yapacaklarn bunu "az uzack" yerlerde ina etmelerine engel
olunmayacakt. kmaz sokaklara izin verilmeyecekti. Bir "resim"
(plan) hazrlanacakt 13
1839 tarihli lmhaber'deki anlay 1848'de yalnz stanbul'da geerli olmak zere Ebniye Nizamuarnesi ve Ebniye Beyannamesi'nin,
ardndan 1849 tarihli Ebniye Nizamnamesi'nin karlmasyla yasal
bir ereveye kavutu 14
Bu nizamnamelerin kentin geliimini ynlendirmede yetersiz kalmas zerine, I 858'de ebniye nizamnamelerinin
hkmlerini bir araya getiren Sokaklara Dair Nizarnname karld.
Daha sonra 1863'te Turuk ve Ebniye Nizamnamesi'yle yeni bir dzenlemeye gidildi. Yeni nizarnname ncekiler gibi yalnz stanbul' da
deil, br kentlerde ve byk kasabalarda da uygulanacakt. Bu metinde ilk kez su, kanalizasyon, gaz borulan gibi altyapdan sz edilmekte, bunlann yapm ve tamiratnn hkfmetin nezaretinde yaplaca belirtilmekteydi.
Binalarn cepbeJerini geriye ekerek yollar geniletme almas
genelde ok yava bir sre izliyordu, oysa yangn yerlerindeki inaat
12
mer Ltfi Barkan, Trkiye'de Toprak Meselesi, Gzlem Yaynlan, istanbul, 1980,
s. 350.
13
Osman Nuri Ergin, a.g.e., s. 29-32.
14
Gl Gleyz Selman, a.g.e., s. A21-A47.
385 lhan Tekeli
almalan ile kentin konut alanlannn yeniden yaplanmasnda ok
daha verimli sonular alnd. Nizamnameye gre yangn alammn ha~
ritas kanlacak, bu harita stnde her mlk sahibinin parseli gsterilecekti. Daha sonra geniletme iin yola terk edilmesi gereken alan
dlerek parsel!erin bykl yeniden hesaplanacakt 15

Bu gelimelerin dourduu ihtiya 1882'de Ebniye Karunu'nu getirdi. Yangn yerlerinin dzenlemesi daha nceki nizamnamede ol~
duu gibi, bir plana gre yeniden parselleme yoluyla yaplacakt. Ama
getirilen iki yenilik vard. Birincisi yangn yeri iin ondan fazla hanenin yanm olmas koulunun konmas, ikincisi ise yeniden dzenlernede arsa sahibinden arsann ~'ii kadannm bedelsiz alnmasyd.
Ebniye Kanunu yerlemeye alacak alaniann dzenlennesinde de
baz yenilikler getirmitir: "Ham arazi ve ba ve bostan zerine ebniye
inas ile mahalle tekili iin para para satmak isteyenler teayyn
edecek lzum ve icap . zerine orada meccanen bir karakolhane ve
birde mekteb mahalli terk etmeye ve hududu nihayetine dein lam

yapmaya ve satlan yerler bedel altndan kaldnn masarifi iin ehremanetine beher arn (0.68cm) iin 5 parrtediyesine mecburdur". Kanun, topra parsellemenin topluma maliyetini bir lde azaltmaya
almaktadr. Bu alaniann plan hazrlanp ehremanetince ve Dahiliye Nezareti'nce uygun grldkten sonra padiah iradesiyle imara
alabilecekti 16

tanbuJ9 da Planlama Faaliyetlerinin Balamas ve Gelimesi

stanbul 'un ilk ll haritas, Fransz sefaretinden mhendis
Kauffe;'in yapt yaklak 1125.000 lekli haritadr17 Bu haritada
geleneksel Osmanl kent dokusundan farkllam hibir kesim grlmez. Kentin dokusunun ebniye nizarnlan ile dnmeye baamasnn
balangc olarak grlebilecek harita, H. Mahmud'un Helmuth von
Moltke'ye yaptrd, 1836-1837 tarihli ve 1 /25.000 lekli haritadr.
Osman Nuri Ergin'e gre von Moltke'nin haritas zerinde bir planlama almas da yaplmt. Kentin geleceini gsteren bu harita zerindeki kararlar daha nce zerinde durduumuz lmuhaber'de zetlemnitir. Mhendishane-i Berri-i Hmayun rencilerince 1845'te
hazrAanan bir haritada ise byle bir planlamann izleri grlmiiyordu.
Kagir binalara geiin de 1850'lerden sonra balad sylenebilir
Boazii'ndeki ilk kagir bina Mehmed Ali Paa'nn 1845'te balatt
ve 1848 'de tamamlanan Beykoz Kasn 'yd. Yanan Svari Klas
(daha sonra Kuleli Lisesi oldu) 1851 'de kagir olarak yenilenmiti.
15
a.ge., s. A47-A64.
16
a.g.e., s. A65-Al07
17
Ekrem Hakk Ayverdi, 19. Asrdastanbul Haritas, stanbul Fetih Dernei, stanbul
1958, s. 4.
386 19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm
Do lmabahe Saray da 1853 'te yapld. Tarihi yannadadaki ilk kagir
konak 1855'te Suphi Paa'nn Horhor'da yaptrd Jkonakt18
,
1848 ve 1849 ebniye nizamnanelerinin uygulanmas, 1839 lnuhaber'ine gre daha baanliyd. Bunlar hem yeni alaniann imara almasnda, hem de yaygryeflerin yeniden dzenlennesinde daha etkili
oldu. 1856 Aksaray yangnndan sonraki restorasyonda bu nizamnamelerin esas ald sylenebilir. Toplam 748 binann yand bu yangndan sonra talyan mhendis Luigi Storari 'ye buranm haritas aldnlarak yeni yol ve parsel plan yaptnld. Geometrik esasl bir yol emasnn getirildii bu planda yollar Pangalt planna gre daha dar tutulmutur19. Mecelle'i Umur- Belediye'de 1863'e kadar verilen byke yangn yerleri ile Ekrem Hakk Ayverdi'nin yaynlad 1875
tarihli harita ve Stolpe haritalan karlatnldnda, baz blgelerde
de bu nizamnamenin uyguland zellikle geometrik yol andan anlalmaktadr.
1864'te Hocapaa'da kan bir yangn Sirkeci'den Kumkap'ya kadar byk bir alan yerle bir etti. Ksa sre sonra Kumkap ve Kadrgada kan iki yangn da eklenince, 3.551 binalk bir yangn alan or-

taya kt. Bu alan Hali'ten Marmara'ya, Ayasofya'dan Beya-zt'a kadar uzanyordu. Yangn tarihi yannadadaki kent merkezinin yenilenmesine ve 1863 Ebniye ve Turuk Nizamnamesi'nin uygulan-masna
olanak verdi. Bu alann yollarn genileterek, binalarn da kagir hale
getirerek imar etmek zere bir Islahat- Turuk Komisyonu kuruldu.
Komisyon nce Ebniye ve Turuk Nizamnamesi'ne uygun bir mevzii plan hazrlant. Bu plan 45.000 altn lira harcanarak baaryla
uyguland. Kaynak ksmen sultann hazinesinden, ksmen maliyeden,
ksmen de yeniden parselierne sonucunda elde edilen arsalann satndan salanmt20 .
ki yl iinde ald sonucun baanh olmas zerine kornisyona
yeni grevler verildi. AyasofYa'nn n, Beyazt Meydan, Unkapan
Caddesi, Azapkap-Karaky Caddesi, Beyazt-Aksaray tramvay yolunun almas, Sultanhaman ve Bahekapx'dalki dzenlemder bu lko~
misyon eliyle yapld.
stanbul yakasnda Islahat- Turuk Komisyonu'nun almalan srerken, Galata yakasnda da Altnc Daire'nin almalan yaplyordu.
En iddial proje 1865 ylnda Galata Surlan 'rm ykdmasyd. Duvarlar
yklnca alan Yenikap Caddesi, ihane Sokak, Byk Hendek
Sokak, Boazkesen Caddesi, Karaky ile Azapkap arasndaki geni18
Sedat Hakk Eldem, stanbu!A~lar, Aleta, Alerko Eitim Tesisleri A.., stanbul, 1979, s.
180.
19
Zeynep elik, The Remaking of stanbul, University of Washington Press, Seattle,
1986, s. 52 (Z.. 19. Yzylda Osmanl Bakenti: Deien stanbul, Tarih Vakf Yurt
Yaynlan, stanbul, 1996).
20
Osman Ergin, a.g.e, s. 43.
387 lhan Tekeli
Jetilen Y organclar Caddesi ve Karaky-Tophane balantsn salayan Galata Caddesi, Galata'y yol bakmndan zenginletirdi. 1863 ylnda araba geiine uygun Galata Kprs'nn de yapld dnlrse, hem Galata, hem de stanbul yakasndaki i merkezlerinin araba ula~mna elverili hale geldii ve bir btnle kavutuu sylenebilir
1

Bu gelimeler srasnda Taksim'den Pangalt'na kadar iki taraf

aal geni bir yol yaplyordu. Bu yol 1869'da tamamland, ksa bir
sre sonra da ili'ye doru uzatld. Bu yol daha sonra pek ok kentte
uygulanacak bir rnein ortaya kmasn salad. Kentsel alann genilemesiyle birlikte, kent kenanndaki mezarlk alanlan kentin ortasnda kald. Bu alanlar boaltlarak, Bat'da grlenler tarznda parklar
yaplmaya baland. Taksim'deki eski Katalik mezari yerine beauxarts ilkelerine uygun tasarlanm bir park yapld2 Taksim KIas'nn yannda yaplan bu ilk park Pera'nn ok canl bir elence yeri
haline gelince, Tozkoparan'daki Mslman mezarlnn bir ksm da
Tepeba Bahesi haline getirildi. Bunu Anadolu yakasnda Kskl'da
1870 ylnda Millet Bahesi 'nin almas izleyecekti

23

1870'teki bir yangnda Cadde-i Kebir'in Galatasaray'dan Taksim' e

uzanan Tarlaba tarafnda 3.000 bina kl oldu. Yangn alann yeniden dzenlemek iin mimar ve mhendislerin yer ald bir komisyon
kuruldu. Bu komisyonun yapt planda, ngiliz Sefareti ile Taksim'~
birletiren 30 metre geniliindeki Tarlaba Caddesi ana ekseni oluturuyor, evresinde zgara planl bir yol a ngrlyordu. Bu plan
bir yandan Cadde-i Kebir'i ikinci plana drmesi, te yandan geni
yollarn burada binas bulunanlara ok kk parseller brakacak olmas gibi nedenlerle mal sahiplerinin sert protestolanna yol at. Sonuta da uygulanamad24 ~
1882 Ebniye Kanunu Il. Abdlhamid dnemindeki faaliyeden
ynlendirmiti. Kentin fiziki yapsn ve grnilisn etkileyen en
nemli gelimeler, denizyollan ve demiryollarnn kent merkezine
balann salayan liman, rhtm ve istasyonlarn yaplmasyd. Sirkeci Gar 1889'da, Haydarpaa Gar 1909'da tamamland. Galata rhtm 1895'te, Sirkeci nhtm ve antrepolan 1900'de yapld. Haydarpaa liman ve mendirei 1899-1903 yllan arasnda depo alanlar ve
iki siloyla birlikte ina edildi
25

Kentin bat ve dousunda banliy trenlerinin ilemeye balamas

zerine, 1880'lerde demiryolu gzergahnda sayfye yerleimleri ge21
Zeynep elik, a.g.e., s. 62. 22- a.g.e., s. 69
22
A.g.e., s. 69
23
Gnal Akdoyan, stanbul Peysajnm Tanziminde Peysaj Mimarisi ile lgili Problemler ve Ana Prensipler, Toprak Su Genel Mdrl, Ankara, 1962. s. 104
24
Zeynep elik, a.g.e., s. 65.
25
Doan Kuban, "istanbul'un Tarihi Yaps", Mimarlk, Mays 1970, s. 45.
388 19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm
limeye balad. Buradaki yaplarn byk ksmn ahap kkler oluturuyordu. Bir sre sonra bu yerleimler srekli oturolan yerler haline
geldi. Batda Yeilky ve.~~akrky, douda Kzltoprak, Gztepe,
Erenky, Bostanc rnek olarak saylabilir. Bunlardan bazlannn tarihi daha eskiye dayanyordU, ama hepsi bu dnemde hzl bir gelime
gstermeye balad. Izgara esasl planianna bakarak bu semtlerin 1882
Ebniye Kanunu'nun uyguland alanlar olduunu syleyebiliriz.
stanbul'un yap trlerine 1880'lerin getirdii yeniliksraevlerin ve
apartmanlarn ortaya kyd. Mbeccel Kray bunun nedenini orta
tabakann douuna balamaktadr26 Bunlar Batl kurulularn stanbul'da ki ubelerinde alanlar ile orta apl tccarlard. Yeni bina
trleri nce gayrimslim mahallelerinde ortaya kt. lk sraevlerin
grld semtler Stlce, Kasmpaa, Tatavla, Elmada, Fener, Balat, Yenikap, Kumkap, Anadolu yakasnda da Kuzguncuk, skdar,

Yeldeirmeni ve Mhrdar'd27 .
II. Abdlhanid 1902'de Paris'in bamimar Joseph Antoine
Bouvard'a stanbul'u gzelletirmek iin planlar smarlad. Ama
Bouvard ie ciddiyede eilmedi; stanbul'a hi gelmedi ve kentin fotoraflarn isteterek At Meydan, Beyazt ve Eminn iin beaux-arts
anlayna uygun perspektifler izdi. Bu izimler dnemin yneticilerince ok beenildi, ama bir irade-i seniyye karldysa da hi uyguD .
lanmad .
Kent Formunun Gelimesi
Tanzimat'n iHin ve ilk planlama abas diyebileceimiz lmhaber'in kanlmas zerinden 70 yln gemesinden sonra, bu dnemi
anlatmaya balarken sraladmz kentin ana sorunlannn ne lde
zlm olduunun bir deerlendirmesini yapabiliriz. Yetmi ylda
kentin yapsnda nemli deiiklikler olmutu, ama amalanan Bat
modelleriyle karlatrldnda, deiikliklerin ulalmak istenen hedeften olduka uzak kald sylenebilir.
Yaanan dnm bir genel tasarmn sonucu deildi. Para para
mozaikterin bir araya gelmesiyle ortaya kmt. Ama bu mozaiklerin
her birinin arkasnda yeni gelien teknolojiterin etkisi ile Batnn kent
imajlannn ynlendiricilii gzlenmektedir. Denebilir ki, en nemli
deiiklikleri kent merkezi yaamt. D dnyayla iliki kurma kanallar yeni teknolojik imkanlara gre biimlenmi ve kent merkezi bir
farkllama geirerek ok odakl hale gelmiti. Merkezdeki yol alarnn araba ve tramvay ularnma elverili hale getirilmesiyle, merkez
26
Mbeccel Kray, "Apartmanlama ve Modem Orta Tabakalar", evre, no: 4, 1979, s. 78.
27
Afife Batur ve dierleri, "stanbul'da Ondokuzuncu Yzyl Sra evleri", ODT Mimarlk Fakltesi Dergisi, c. 5., no: 2, 1979, s. 185-205.
28
Osman Ergin, a.g.e., s. 46-48.
389 lhan Tekeli
ii btnleme bir lde gereklemiti. Ama merkez iindeki bu dnmn altyaplannn lei ve yollann genilii ok azd. Kent ii
ulama yeni teknolojiler girdiinde ihtiyalar karlayamayacak, yeni
nlemler gerektirecekti.
Kentin konut dokusunda da bir dnm yaanmt. Bu dnmn birbiriyle ilgili farkl boyutu vard. Birincisi ahap konutlardan kagir konutlara ,geiti. Ancak bu dnm snrl lekte gereklemi, ahap inaat kentin evresindeki sayfyelerde ve kent iindeki
dk geliriiierin oturduu mahallelerde srmt.
Yaanan dnmn ikinci boyutu konut alanlannda sraevlerin ve
apartmanlann ortaya kyd. Bu, bir yandan kentte yeni orta tabakaIann olumas, <!ier yandan da arazi fyatlannn ykselmesiyle ilgiliydi. Dolaysyla genellikle kagire geilen alanlarda sraevler ve
apartman yaplyordu.
nc boyut kentin yeni alanlara yaylma ve yangn yerlerini dzenleme sonucunda yeni bir biim almasyd. Aynca bu alanlardaki
toplumsal tabakatanada etnik bir boyutu da olan deiiklikler gr-

lyordu.
Eski stanbul diye de adlandnlan tarihi yannadada kentin bymesi snrl oldu. Yannadadaki kentsel yerleim neredeyse btnyle sur iindeydi. Sur dnda, kent iinde yaplmas sakncal g~
rlen faaliyetlerin srdrld Kazleme, Ayvansaray-Eyp vard.
Yedikule'nin dnda, Kazleme'de mezbaha ve debbahaneler yer
alrd. Batsnda baruthane vard. Ayvansaray-Eyp ise, Eyp'n Ms-lmanlara kutsal saylmasnn ilevleri bir yana braklrsa, bir mlekiler blgesiydi. Sur dndaki esas gelime, demiryolu gzergahn-daki Makriky ve Yeilky'n bymesi oldu. Dier bir gelime de ,
Rami Mahallesinin kurulmasyd.
Galata ve Pera'da gelime ynde oldu. Birincisi deniz kysnda
Tophane'den Ortaky'e doru yaylmayd. kincisi Taksim'den
ili 'ye uzanan yolun zellikle batsnda kalan gelimeydi. ncs
ise Dolmabahe'den ieriye doru uzanan Tevikiye, Nianta ekse-niydi.
Boazii kyleri ise hem bymler, hem izole yerlemeler olmaktan kp kentle btnlemilerdi. Yal boyu yerlemeleri byk
lde yl boyunca srekli yaanan yerler haline geldi.
Anadolu yakasndaki gelime de ynde oldu. Birincisi Kuzgun,
cuk: ile skdar'n kydan ieriye, do~ uzantsnn Balarba ve
icadiye gibi yerleim alanlanyla dolmasyd. kincisi skdar ile Ka~
dky arasnn Haydarpaa ve Y eldeirmeni 'nin geliimiyle kapanmasyd. ncs ise demiryolu giizergah boyunca oluan Kzltoprak, Gztepe, Erer.ky, Bostanc gibi banliylerdi. Fenerbahe
1895'ten sonra bir Levanten sayfiyesi olarak geliti. Adalar'da da
yerleim alanlannda genilemeler oldu.
390 19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm
Kent mekannn etnik farkllamasnn yan .sra toplumsal katmanlar bakmndan farkllamas da deiiyordu. Bu dnemde genel
olarak tarihi yarmada ve Hali.hylan prestiJ-kaybna urarken, Boazii, Dolmabae evresi.z. ~anta, Pera ve Kadky' den Bostanc'ya kadar demiryolu gzergahndaki yerlemeler ile Makriky ve
Yeilky prestij kazand. Prestij li alanlarn tarihi yannadadan Galata
yakasna kaymas Abdlmecid'in Dalnabahe Saray'n yaptnp tanmasyla hzlanmt. Ancak Bab- Ali'nin eski yerinde gelimesi,
padiahn yerini deitirmesinin etkisini bir lde dengeliyordu.
Caalolu-Soukeme aras, Sleymaniye, Fatih, aramba, Sultan
Selim, ulema ve paa konaklannn yer ald sem:tlerdi. Ancak yzyln sonuna doru yeni konaklar bu semtlerde deil, Ayaspaa, Nianta ve Yldz'da yaplmaya balad. Mslman st tabaka kklerini
Boazii srtlanyla skdar-amlca havalisine, Haydarpaa, Kadky-Suadiye-Caddebostan, Kzltoprak, Gztepe, Erenky, Bostanc
semtlerinde yap yordu.
Tarihi yannaday terk edenler yalnzca Mslman kesim deildi.
Daha 18. yzylda Fener beyleri Fener'i terk ederek fakir Boaz kyleri Tarabya ve Yeniky'e yerlemilerdi. Zenginleen Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler 19. yzylda Fener, Balat ve Samatya'y terk ederek
Pera'ya, daha kuzeyindeki yerleimiere ve Boazii'ne geiyorlard.
Boazii de sultann yerlemesinden sonra yeni bir prestij srala-

masna gre yaplanyordu. Dolmabahe, Beikta ve raan saraylanndan sonraFeriye saraylar, yani ehzadelerin oturduu ikinci derecede saraylar geliyordu. Ortaky' deki Yahudi ve Ermeni yallar kamulatnlarak yerlerine hanmsultanlar ve damad- ehriyari yallan
yaplmt. Defterdarburnu ile Kurueme iskelesi arasnda yine padiah kzlarnn saraylar arasnda vkela yallan da bulunuyordu29
.
Prestij kaybna urayan yerlerin banda Hali sahilleri geliyordu.
Bir yandan plikhane Kias ve Humbaraclar ~las gibi klalar,
Mhendishane-i Berri-i Hmayun gibi yksekeitim kurulular, te
yandan Feshane, Cibali gibi ilk sanayi kurululannn burada yaplmas
ve tersanelerin yaylmas Hali'in ekiciliini azaltyordu. Hali'in iki
yakasnda Balat ve Hasky birer sefalet mahallesi haline gelmiti.
Mslmaniann yaad Eyp, emeklilerin, kayklarn ve dk gelirlilerin topland bir yerlemeydi. Kasmpaa'nn i merkezlerine
kolay ulalan bir yerleim olmas nedeniyle, kylerinden stanbul'a i
bulmaya gelenler bu semtte toplanyordu. Tarihi yarmadada surdibine
yakn mahalleler dk gelirlilerin oturduu alanlard. Anadolu yakasnda ise skdar bekar isiz ve vasfsz iilerin topland semtti
30
.
29
Sedat Hakk:i Eklem, a.g.e., s. 1-30.
30
lber Ortay l, a.g.e., s. 214.
391 lhan Tekeli
Mekanda yaylmn ve toplumsal farkllamasn grdmz stanbul, bu dnemde kent ii ularnn rgtlenmesinde nemli deiiklikler geirmi olmakla birlikte tam bir entegrasyon iinde deildi.
Kent rayl ulam eksenleri ve vapurlarn hizmet verdii sahiller boyunca uzanan bantlar halinde genilemekteydi. Bu bantlar kent merkezinin deiik kesimlerine balanyordu, ama kendi aralarnda balant yoktu. Balantlar yalnz merkez araclyla kuruluyordu. Yol
a ve sunulan ulam hizmetleri ancak snrl bir btnlemeye olanak
salyordu. stanbul Il. Merutiyet' e ite byle bir yapyla girdi.
392 OSMANLI MPARATORLUGU'NDA "MiLLET SiSTEMi"
VE TANZiMAT*
Cevdet Kk
XV. yzylda Amerika'nn kefi, mit Burnu'nun dolalnas gibi
birtakm yeni corafi keifler nedeniyle, Ortadou'nun iktisadi ve ticari dzeni bozuldu. Ticaret yollannn yn deitirmi olmas blgenin ekonomik hayatn menfi ynde etkiledi. Ayn alarda Yakndou'da hakimiyet kurmaya alan Osmanl Trkleri, deien ticaret
yollarn tekrar bu blge zerine ekebilmek iin birtakm tedbirler aldlar. lk defa Fatih tarafndan verilen kapitlasyon imtiyazlan, devletin en kuvvetli olduu Kanuni devrinde yeniden balatld. Ayn artlardan dolay, hakimiyet kurduklar lkelerde de amme hukuku asndan muhtar saylabilecek bir idare sistemi oluturdular. Fethettikleri
lkeler halklarna kendi kendilerini idare edebilmelerini salayacak
baz haklar tandlar. zellikle Fatih'ten itibaren gerekletirilmeye

allan bu sistem ile, din, dil, rk ve renk fark gzetmeksizin ve hakim unsur olan Trkleri dier aznlk gruplar arasnda stn bir mevki
vermeksizin "cihanumul devlet" olma iddia ve teebbsleri Osmanllara hakim olmaya balad 1

slam'n ilk kurulu yllarnda, slam, devletinin temel esaslanndan

biri olarak ortaya kan "mmet" anlayna dayanan2
bu sisteme gre,
gayrimslim tebaa kendi dini bakanlannn dini otoritesine tabi olurlar
ve bu suretle bu halk zmreleri kendi cemaat idareleri erevesinde
kendi kendilerine yeter bir ortamda idare olunurlard. Buna gre, parliahn tasdikine bal olmak kaydyla, kendi bakanlarn kendileri seerler, evlenme, boanma ve vasiyet gibi medeni haklarn tamamen
kendi dini ve hukuki sistemlerine gre tanzim ve idare ederlerdi. Bu
Bu makale Mustafa Rei<l. Paa ~e Dnemi Bildiriler, Ankara, 13 - 14 Mart 1985,
Ankara,
987, ss. 13 - 24' den alnmtr.
1
Hassan Saab, The Arab Federalisi of the Ottoman Empire, Djambatan-Amsterdam,
958, s. 90-92, Nakleden Salih Tu, sliim lkelerinde Anayasa Hareketleri, stanbul
1969, s. 245-250.
2
Muhammed Hamidullah, sliim Peygamberi, ev.: M. Said Mutlu-Salih Tu, stanbul
1969, 11122-123.
393 Cevdet Kk
milletierin kiliselerinde kurulan mahkemelerde verilen kararlar, .onlar
adna Osmanl Devleti tarafndan infaz edilirdi
3

Osmanllarn gelitirdii bu sistem sayesinde, Osmanl lkesinde

yaayan eitli dinlere, mezheplere ve rklara mensup insanlar, asrlarca her trl grnleriyle slam kltr ve medeniyeti erevesi
iinde varlklarn koruyabilmilerdir. Pek ok yabanc gzlemcinin de
kabul ettii gibi, asrlarca din ve mezhep kavgalannn devam ettii
Ortadou'da asayii salayabilen tek g Trkler olmutur. Bu da ancak yukanda ksaca deindiimiz sistem sayesinde olmutur.
Gayrimslim Osmanl toplumlan iinde en nemli unsur, Rum
Ortodoks Kilisesi etrafnda toplanan Hristiyanlard. Ortodoks patcikliine btn Ortodoks kavimler zerinde ruhani egemenlik haklan verilmiti. Eflak-Budan blgelerine Fener soylu Rum ailelerinden
prensler tayin edilmiti. Ayrca Avrupa ile ilikiler artnca tercmanlk
grevlerine de Rumlar atanyordu. Osmanl Devleti bu ynyle adeta
bir slam-Hristiyan Ortodoks birlii manzaras arzediyordu
4
. Balkanlar' da, Anadolu'da ve Suriye'de bulunan gayrimslim topluluklannn
dini kurumlan daha geni imtiyazlar verilmek suretiyle braklmt.
Osmanllarn bu din rejimini Batl yazarlar "Millet Sistemi" terimi ile
nitelerler. Buradaki "millet" szc Osmanllarn "cemaat" szcne e anlamdadr. Bilindii gibi, "millet" szcnn gnmzde

ifade ettii mana ok yenidir.

Ortodoks Hristiyan halkn malalil cemaat rgtleri de korunmutu. Mahalie ve kylerdeki cemaat liderleri halkn temsilcileri gibiydi. eitli rktan topluluklar, Ortodoks mezhebinde ve bu kilisenin
ynetiminde bulunduklan halde, kylerdeki bu "otonom" idare altnda
kendi milll varlklarn koruyabilmilerdir. Kilisede din dili Greke
olmasna ve Rum papazlannn youn Rumiatrma siyaseti gtmelerine ramen, konuulan milll diller kaldrlarak yerine Greke konulamamtr. Ortodoks camiaya bal olduklan halde Rumlann, Arnavutlann, Bulgarlarn kendi milli nitelikleri yaayabilmitir. Dier kiliseler iin de ayn eyler sylenebilir.
"Millet Sistemi"nin uyguland bariz lkelerden biri Lbnan'dr.
eidi din, rk ve mezhepten insanlarn yaad ve devaml kargaalklarn hkm srd bu blge, Yavuz Sultan Selim'in Msr seferinden sonra Osmanl ynetimine geti. Yukanda bahsettiimiz tipik
muhtariyet haklan verilerek, burada uzun srecek iyi bir idare kuruldu. Kilise tekilat ve eitim kurumlannn ynetimi cemaat liderlerine braklmt. Bunun neticesinde Bat tesirinin buraya daha kolay
ve daha erken girme imkan bulduunu gryoruz. talya ve
Fransa'dan gelen misyonerler kanalyla balayan Bat tesiri, XIX.
3
Hassan Saab, a.g.e., s. l 09-lll; Salih Tu, a.g. e., s. 251.
4
Niyazi Berkes, Trkiye'de ada/ama, stanbul I 978, s. 144 v.d.
394 Osmanl mparatorluu 'nda "Millet Sistemi" ve Tanzimat
asrdaMsr Valisi Mehmed Ali Paa ve olu brahim Paa'nn slahat
dolaysyla daha da artt. Lbnan'da kurulmu olan Hristiyan eitim
kurumlar desteklendi. Suriye ve Msr' da Fransz Cizvit, Amerikan
Presbiteryen ve ngiliz fro.testan kiliselerine bal eitim kurumlannn
faaliyetleri tevik edildi ve desteklendi. Asrn sonlarna doru birer
niversite haline dnecek olan bu misyoner okullar, Mslim ve
gayrimslim Arap genlerinin Bat kltryle yetimelerinde nemli
rol oynamtr. Avrupa'da ortaya kan Milliyetilik akmnn da yine
bu misyoner okullan kanalyla Ortadou'ya girebildiini syleyebiliriz.
Dier taraftan, Avrupa lkelerine birbiri arkasna verilen kapitlasyonlar ve buna bal olarak Osmanl askeri gcnn giderek azalmas,
Batl devletlerin Osmanl lkelerine girmelerine mani olamad. Bat
emperyalizminin Ortadou 'ya ticari, siyasi, askeri ve kltrel alanlarda sarkm olmas, bu lkelerde Osmanllarn gerekletirmek istedikleri "dini-siyasi cihanumullk" fikrini temelden sarsm oldu5

Osmanl ynetiminde grev alan gayrimslimler Islam-Trk kltr

ve medeniyetini ok iyi bildikleri gibi, XVIII. asrda Bat kltr ve
edebiyat ile de yakndan temas etmeye baladlar. Bat etkisi, Hristiyan halk ktlelerinin hayat zerinde etkisini gstermeye balad.
XVII. asra kadar Osmanl ynetimini, bir Hristiyan devlet ynetimine tercih eden aznlklar, dier devletlerin ynetimlerini tercih etmeye baladlar, ngiliz Tarihisi Toynbee, Bat kltrnn Hristiyan
Osmanl tebaas zerine etkilerinin, Venedik ve talya yoluyla, Bat
diplamatlar kanalyla ve Akdeniz'de ticaretin gelimesinin yaratt

sonularla olduunu syler

6
.
1590-1642 arasnda Venedik ve Padua'da Rum renciler iin kolejler alr. Buralarda Avrupa'nn Katolik, hatta Protestan lkelerinde
bile bulunmayan lde bir zgrlk vard. Avrupa diplomatlaryla
tanmann etkileri de daha ok "30 Yl Savalar" (1618-1648) srasnda grlr. Bu donemde stanbul'da Katalik ve Protestan mcadelelerine sahne olur. Dier taraftan, Batl devletler kapitlasyonlarla
elde ettikleri imtiyazlada gayrimslim tebaa zerinde bir himaye
hakk elde ederler. Bu konuda ilk nemli adm atan devlet Fransa' dr.
Cizvit papazlanndan oluturduu misyoner tekilat ile Osmanl lkelerinde balatt Katalik propagandasnn amac yalnz dini deil, iktisadi ve ticari dncelerin tatbiki idi. zellikle 1673 kapitlasyonlarndan sonra, Osmanl gayrimslim cemaat arasnda Katalik mezhebine gemeler arta{ Bu artta, Fransa'ya verilen imtiyazlardan Katolik mezhebinde bulunan.Qsmanl tebaasnn da yararlanmasnn byk
rol olmutur. Fransa'nn himayesi ve ticari imtiyazlar Osmanl gayri5
Salih Tu, slam lkelerinde Anayasa Hareketleri, s. 254 v.d.
6
Arnold Toynbee,A Study of History, Oxford, 1954, III/167-171; Nakleden N. Berkes,
a.g.e., s. 146.
395 Cevdet Kk
mslimlerine cazip gelmitir. Fransa'nn yardmlanyla misyoner okullan ve matbaalar alarak youn bir propaganda faaliyeti balar. Ermeni ve Rum Kiliseleri buna kar tedbir alnmas iin Osmanl hk1metini sktnrlar. Bab- Ali, bu basklar zerine misyonerleri sk
bir takibe balar. Matbaalarn kapatr. Ayrca Osmanl gayrimslimlerinin mezhep deitirmelerini yasaklar.
Bab- All'nin bu tedbirlerine ramen Katolik propagandas devam
eder. Bata ngiltere olmak zere Protestan lkeler nce Katolik propagandasna kar Osmanl hkmetini desteklerken, daha sonra onlar
da bu gibi faaliyetlere katlrlar, ngiliz Protestan misyonerleri de XIX.
asr balarndan itibaren Osmanl lkelerinde propaganda faaliyetlerini
younlatnrlar. Daha sonra Amerika, Almanya, Hollanda ve dier
Avrupa devletleri de bu himayeci politikaya balarlar. Rusya ise 1774
Kk Kaynarca Muahedesi ile Osmanl Ortodoks tebaa zerinde bir
himaye hakk elde etmi oluyordu.
Osmanl tebaas gayrimslimlerin, XIX. asr balanndan itibaren
birer millet olarak ortaya kmak iin bir takm faaliyetlere baladklarn gryoruz. Bu milletierin bamszlk zlemlerini eyleme evirmelerinde rol oynayan husus sadece Bat kltr ile tanmalar deildir. En nemli sebep, kapitlasyonlarn verdii imtiyazlar ve Batl
devletlerin himayeci politikalar. sayesinde bu milletierin iktisaden
kalknm olmalardr. Bu adan Akdeniz ticaretini geni apta ellerinde bulunduran Rumlarla, Balkan an kara ticaretine sahip olan
Romenierin nde geldiini, Srplada Bulgarlarn daha geride kaldkla~
rn gryoruz. Himayeci sistem sayesinde Avrupal tccarlada
ekonomik imtiyazlar paylaacak duruma gelen aznlklar yeni bir tica~

ret snf olarak ortaya ktlar. ,

Kapitlasyonlarla yabanc elilere yerli gayrimslimlerden tercman kullanma hakk tannmt. Bu geniletiterek yabanc konsoloslarn da tercman kullanmalanna izin verildi. Hatta, kapitlasyonlara
aykr olduu halde, yerli Hristiyanlardan konsolos tayinine de baland. Yerli tercmanlam beratla izin verildii iin bunlara "Beratl"
denirdi. Bunlar da eli ve konsoloslar gibi vergi vermezlerdi. Ayrca
diplomatik imtiyazlar dahi vard. Ayn zamanda yabanc devletler
iin casusluk grevi de gren tercmanlarn says anormal derecede
artt. Yabanc devletler berat salama karlnda dolgun cret alrlard. Berat sat karl bir i haline gelmiti. Bu yzden bir konsoloslua birden fazla hatta hi konsolos bulunmayan yerlere dahi tercman atanm gibi gsterilmek suretiyle Beratl says bir hayli artt.
Avrupa ile ticaret yapmalarndan dolay "Avrupa Tccar" da denilen
"Beratl"lar, elde ettikleri imtiyazlar sayesinde hkmetin koyduu nizamlar dnda serbeste ticaret yapabiliyorlar ve gayrimenkul satn
alabiliyorlard. Bu sayede gayrimslim Osmanl cemaatleri iinde,
396 Osmanl mparatorluu 'nda "Millet Sistemi" ve Tanzimat
bilhassa Rumlarda bir ticaret burjuvazisi gelit{ Buna paralel olarak,
bu cemaatlerin bamszlama akmlan da artt. Ayn artlarn Mslman topluluklar zerindeki etkisi ise, slamlk eiliminin glenmesi
eklinde ortaya kt. IL Matnnud, imparatorluu dalmaktan kurtarmak iin, slam birliine ve_birlii salayacak halifelik makamn glendirmeye alan politika izlemeye alt. Fakat, oktan beri Hristiyan cemaatler arasnda balam olan imparatorluktan kopma eilimlerinin II. Mahmud'un son yularnda Trk olmayan Mslmanlar arasnda da baladn gryoruz. Araplada Arnavutlar arasnda da bir
takm ayrlk gr ve hareketler yava yava grlmeye balad.
Mareal Marmont'un da aka belirttii gibi
8
, Osmanl mparatorluu temelden sarslmtr. Trklerin, eski ihtiam dnemlerinde baardklar, eitli milletleri kaynatrma ve aralarnda kar birlii
kurma imkanlan artk kalmamtr. Trk ile Hristiyan yalnz blnm deil, ayn zamanda birbirine dman hale getirilmitir. Araplar
Mslman olduklar halde, Mehmed Ali syan'ndan sonra, Trk
gcnn artk kendilerini koruyamayacana inanmaya balamlardr.
Toplum balar iyice sarslm, nfus blnm ve birbirine dman
edilmi bir durumdadr. IL Mahmud 'un bunlar ortak bir amaca doru
birletirip yrtmek iin giritii btn teebbsler baarsz kalmaktadr. zellikle imparatorluk topraklar zerinde d glerin balatt
kar atmalarnn en youn olduu bu dnemde her iyi giriim baarszla mahkUm gzkmekteydi.
Tanzimat, kopma noktasna gelen toplum balarn yeniden kuvvetlendirrnek abas ile ortaya kt. Avrupa byk devletlerinin bask
ve mdahaleleri altnda gayrimslim cemaatlerin Trk ve dier Mslim cemaatlerle birlikte yaayabilecekleri bir imparatorluk birliinin
kurulmasna alld. Fakat, 3 Kasm I 839'da ilan edilen "Tanzimat
Ferman"nn esaslar byle bir birlii salamaktan uzakt. Bu Ferman
bir anayasa hatta bir kanun bile deildir. Permanda padiah, iradesinin

snrianmasn kabul eder. Btn tebaann can, mal ve namus masuniyetini, iradesinin dnda kanunlarn yargsna braktn syler.
Hkmet ynetiminin kendi iradesine gre deil, "mevadd- esasiyye'ye" gre yaplacak kanunlara gre olacan bildirir. Mevadd-
esasiyye ise eriattr. Buna gre yaplacak kanunlar din fark gzetmeksizin btn tebaaya eit olarak tatbik edilecekti.
Tanzimat Ferman'nda yasama grevi yapacak sreli meclisler ngrld halde, birtakm haklar verilen ve eitlik tannan halkn temsilinden sz edilmez. Kanun koyucu. meclisierin yelerini halk deil,
padiah kendisi tayin edecektir. Permanda bir anayasann hazrlanaca7
Niyazi Berkes, a.g.e., s. 150.
8
Mareal Marmont, The Present State of Turkish Empire, Londra, I 839, s. 98 v.d.:
Nakleden Niyazi Berkes, a.g.e., s. 204 vd.
397 Cevdet Kk
na dair bir iarete rastlanmaz. Bunun aksine meclislerde hazrlanacak kanunlarn snrlarn ve kaynan eriatn belirleyecei zellikle
belirtilmitir.
u halde, hkmdarn sorumsuz iradesi yerine eriat l alnmaktadr. Bu adan Mslmanlar iin bir yenilik getirildii sylenemez. Fakat, devlet ile Mslim ve gayrimslim halk arasndaki ilikiler,
bir anayasa ile belirlenneden kaldna gre, Tanzimat'n asl amac
olan, ynetenle ynetilenler arasndaki balar nasl kurulacakt? Permanda vaadedilen gayrimslimlerin eitlii nasl salanacakt? Btn
bu belirsizlikler ve elikiler ortaya ktka, bata ngiltere olmak
zere byk devletlerin mdahale ve tazyikleri artt. Bu devletler,
Tanzimat Ferman'nn uygulanmasnda kendilerini adeta grevli sayyorlard. Nihayet, Tanzimat reformlarnn tatbik edilemeyeceini, yaplacak iin Osmanl mparatorluu 'nda yaayan milletiere bamszla gtrecek daha fazla haklar verilmesini isteyen, 1 77 4 Kk
Kaynarca Antiamas ile elde ettii, fakat bir trl uygulama sahasna
koyamad Ortodokslarn hamilii iddiasyla ortaya atlan Rusya'ya
kar Krm Harbi 'ne giriiidi {1853-1856). Rusya'nn ilerlemesini
kendi ekonomik karlar asndan tehlikeli bulan ve bir mddet
daha Osmanl Devleti 'nin yaamasn isteyen ngiltere ve Fransa,
Osmanl Devleti yannda yer aldlar. Batl devletlerin yardmlanyla
Rusya'ya kar bir zafer kazanld halde, buna kar denen bedel
olduka ar idi.
1856 Paris Muahedesi'nin esaslarn tekil eden Viyana grmelerinde ele alnan 4. madde gayrimslim cemaatlerin slahna dairdi.
Byk devletler, Krm Sava'na neden olan Rus isteklerinden daha
fazla imtiyazlar istiyorlard. Osmanl temsilcileri ise, Fatih zamanndan beri aznlklara verilmi olan imtiyazlar kabul ediyorlar fakat'
Prens Gorakov'un teklif ettii Osmanl Hristiyanlarnn Avrupa devletlerinin mterek teminat altnda bulundurulmalarn kabul etmiyorlard. Bab- All, uzun direnmelerden sonra Fransa'nn tavsiyeleriyle gayrinslim cemaatler hakknda bir iyi niyet gsterisinde bulunarak mttefiklerini kazanmaya alt. Harac ve cizyeyi kaldracam, reayay orduya ve idarenin btn ubelerine kabul edeceini ya-

ban sefrlere bildirdi. Gayrinslimler, orduda miralay rtbesine,

memuriyetliklerde ise birinci snfa kadar kabileceklerdi. zel msaade almadan, kiliselerini tamir ve ina edebileceklerdi
9
Eskiden
kiliseler geni imtiyaziara sahip olduklar halde, yeni kilise ina etmeleri yasakt. Tamirat iin de zel izin alnalan gerekiyordu. Fakat,
Batl byk devletler bunlar yeterli bulmuyor ve aznlklar iin daha
fazla imtiyazlar verilmesini istiyorlard. Nihayet, sadrazam, eyh'lislam, ngiliz ve Fransz elilerinin katld tartmal toplantlarda
9
Engelhardt, (mut. Ali Read), Trkiye ve Tanzimat, istanbul, 1328, s. 115-118.
398 Osmanl mparatorluu 'nda "Millet Sistemi" ve Tanzimat
Tanzimat hkmlerini tekrarlayan, onlar aklayan ve genileten yeni
bir ferman yaynland ki buna 1856 Isiahat Ferman diyoruz.
1856 Ferman da Tanzimat Ferman gibi anayasal bir zellik tamaz. Daha ok Tanzimat'ta viiadedilen hususlan gerekletirmeye yarayacak somut reformlar sayar. Bunlar ksaca zetleyecek olursak;
bte yaplacak, banka kurulacak, ekonomik kalknma iin Avrupa
sermayesi ve uzmanlan arlacak, karma mahkemeler kurulacakt.
Bu Permanda eriattan sz edilmez. Mslim ve gayrimslim eitlii
konusunda ise, cizyenin kaldnlaca ve gayrimslimlerin askere alnaca vaadediliyordu. Aynca gayrimslim tebaa iin hakaret ifade
eden nitelendirmeler kullanlmayacakt. Mahkemelerde onlarn da ahitlii kabul edilecek ve her tank kendi dinine gre yemin edecekti.
1856 Ferman'nda gayrimslim tebaaya anayasal gelime asndan reform vaade dilmektedir: Birincisi, ViHiyet ve Belediye meclislerinde Mslim ve gayrimslimlerin makul oranlarda temsilci bulundurmalan; ikincisi, Mec-lis-i Alkam- Adiiye'ye gayrimslimlerden de ye alnmas; ncs ise gayrimslimlerin "millet" rgtlenilerinin yeniden dzenlenerek bunlarn meclislerine ruhanilerden
baka halktan (laik) temsilcilerin katlmas. 1839 Tanzimat Ferman'n
Mslmanlar iin karlm kabul edersek, 1856 Ferman'nn da gayrimslimler iin karldn syleyebiliriz. Fakat 1839 Ferman
Mslman halka bir anayasa veremedii halde, 1856 Ferman genel
olarak gayrimslim "milletlerin" anayasal gelimelerinin balangc ve
milli' bamszlk isteklerinin bir manifesti oldu10
Tanzimat Fermannda aklanamayan ve kapal braklan hususlan aklayan 1856
Ferman, birincisi gibi sessizlikle karlanmam ve eitli ynlerden
eletirilmi tir.
En byk eletiriyi o srada iktidarda bulunmayan Tanzimat'n kurucusu Mustafa Reid Paa yapar. Fermann "Hainler tarafndan Avrupa'ya verilen bir vasta-i tahrib-i memleket...''
11
, olduunu ileri srer. Hainlikle itharn ettikleri de kendi yetitirmeleri olan Ali ve Fu'ad
Paalardr. Padiaha takdim ettii bir muhtrasnda fermann yksek
urada, ya da zel bir meveret meclisinde tartlmadan Avrupa devletleri elileriyle iki hkmet adamnn kapal kaplar ardnda hazrla~

dm Tanzimat'n her eyi kapsad halde bu fermanla gereksiz ve

lzumundan fazla Osmanl hakimiyetine zt birtakm imtiyazlarn verildiini, bunun Mslmanlarla gayrimslimleri daha ok birbirlerine
dman edeceini ve yaknda uzak blgelerde atmalarn baiayacan syler. Paris Muahedesi'nde Batl mttefiklerin yardmlarn elde
etmek midiyle ilan edilefi 1856 Ferman 'nn, antlama maddelerine
girmesini de tenkit eder. Bu yzden reformlarn milletleraras bir
10
Niyazi Berkes, a.g.e., s. 213. .
1
' Cevdet Paa, Tezdkir, (Ne.) Cavid Baysun, Ankara, 1953, Cz 1-12, s. 75 v.d.
399 Cevdet Kk
problem olmasna yol aacan belirtir
12
Hariciye Nazn Fuad Paa
ise aksine bu belgenin antlamaya konulmas ile yabanc mdahalenin
nleneceini savunur.
1856 Ferman, Mslmanlarn byk tepkileri ile karlat. Hristiyanlarla Mslmanlarn eit saylmalan hususuna kar Suriye'de
byk bir galeyan balad. Arkasndan 1858'de Cidde'de Mslmanlar Hristiyanlara saldrd. Fransz ve ngiliz konsoloslan ldrld,
ngiliz ve Fransz donanmalar ehri bombalad lar. Failierden 1 O kiiyi
yakalayarak idam ettiler. Cidde bir Osmanl topra idi. Bamsz bir
devletin topraklarnda ilenen bir suun failini ancak o devletin cezalandrmas milletleraras bir kural olduu halde, Batl byk devletlerin buna aldrdklar bile yoktu. Nihayet, Lbnan'da da byk bir isyan patlak verdi. Uzun mcadelelerden sonra 9 Haziran 1861 'de
"Lbnan Nizamnamesi" imzaland. Buna gre Hristiyan bir valinin
bakanlnda Lbnan muhtar eyaJet haline getirildi
13
. Bylece, 1856
Ferman ilk meyvelerini vermi oluyordu.
1856 Ferman Mslmanlar memnun etmedii gibi, gayrimsIimleri de sevindirmedi. Ruhhan snf, cemaatleri zerinde eskiden
beri sahip olduklar yetkilerinin kstlanmasn: kar kyordu. Kilise
meclislerinin yannda halk temsilcilerinin katlmasyla kurulacak
meclisiere Osmanl hkumetine sadk kimselerin girebileceini ileri
sryorlard. Gayrimslim halk ise, verilen haklardan genelde memnun olmakla birlikte askerlik hizmetinin kendilerine de temil edilmesinden holanmadlar. En ok tepki gsterdikleri husus btn tebaann
eit saylaca meselesi idi. Osmanl Devleti'nde eskiden beri milletler
itibar srasna gre sratanr ve az ok imtiyazlar da farkl o:_nju.
Mslmanlardan sonra, Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler eklinde sralanrlard. Ferman'da hepsinin ayn derecede tutulmasnn ilan edilmesi zerine Rumlar, "Devlet bizi Yahudilerle beraber etti. Biz sIam'n stnlne raz idik" eklinde itirazlarda bulundular
14

1856 Ferman, hazrlannda byk rol oynam olan Avrupa byk devletlerini de tatmin etmedi. Ferman istedii ekle sokmak iin

byk gayret sarfeden ngiliz Elisi Canning, verilen imtiyazlar yeterli bulmuyor ve din zgrlnn tam salanmadn ileri sryordu. Trklerin Mslman olarak asla Avrupal olamayacana inanan bu elinin anlad din zgrl, Protestan misyonerlerine tam
bir serbestlik iinde Ortodoks ve Katolik Hristiyanlarla Mslmanlardan mrnin almak zgrl idi. Onun rakibi olan Fransz elisi
ise, Mslman Trklerin "Osmanl" olarak Avrupallamas iin Fransz Medeni Kanunu'nun alnmamasndan, Fransz eitim sisteminin ve
12
Cevdet Paa, a.g.e., s. 67-70.
13
E. Z. Karai, Osmanl Tarihi, Ankara, 1976, Vl/29-40.
14
Cevdet Paa, a.g.e., s. 68.
400 Osmanl mparatorluu 'nda "Millet Sistemi" ve Tanzimat
dilinin Osmanl birliini salamas hususunda yeteri kadar garanti verilmemesinden ikayet ediyordu. Metemih'in giilerini yanstan
Avusturya elisi ise, A vrupa.kanunlannn yalnz A vrupallara has olduunu, bu kanunlarn Trklerin din ve geleneklerine uymadn, Avrupa'nn ne dndune oakmakszn Trklerin kendi gelenek ve
dinlerinin kurallanna gre gitmelerini tavsiye ediyordu
15

Tanzimat'n ve zellikle 1856 Fenham'nn getirdii yeni haklada

Osmanl Devleti iinde yaayan azmikiann durumu, Mslmanlara
nazaran ok daha iyi bir duruma geldi. Avrupa'nn himaye siyaseti sayesinde byk ekonomik gce sahip olan aznlklar, yava yava siyasi haklara da kavumu oluyorlard. Trklerin z vatan saylabilecek Anadolu'da bile nemli gelimeler olmaktayd. Artk, resmen
"millet" terimi ile tanmlanan dini cemaatlerin gelime ve genileme
imkanlan artm bulunuyordu. Tanzimat'n vaadettii kanuniatrma
faaliyetleri eriatn snrlarna gelip dururken, gayrimslimlerin hukuki hayatlarnda sessizce nemli deiiklikler olmakta idi. zellikle
1856 Ferman'ndan sonra, birer kk teokrasi olan gayrimslim
topluluklarn din-hukuk alanlarnda iki nemli gelime balad. Bu iki
gelimeyi balatnada biraz byk devletlerin, biraz da Tanzimat
hkumetlerinin sorumluluu vardr. Bu gelimelerden birincisi, Hristiyan cemaatlerin gerek manada birer "millet" olma yoluna girmeleridir, ikincisi, bu milletierin kilise-meclislerine halktan yelerin girmesidir. Bylece gayrimslim topluluklarda millileme ile laikleme birlikte balam oldu. Halk setii temsilciler sayesinde cemaatlerinin
din, eitim, idare, maliye ve sivil ileri alanlarndaki yetkilerini geniletti. Mahkemelerde ahitliklerinin kabul gibi dier sosyal haklar
da hesaba katlacak olursa, bu topluluklann birer "millet" olmaktan
eksik kalan tek taraflar, topraa dayal bamsz egemenliklerinin olmamas ve Osmanl camiasnn zel hukukta yar "otonom" yeleri
haline gelmeleriydi.
Bilhassa Ermeni cemaati bu ynde nemli ilerlemeler kaydetti.
1863 'te Tanzimat hkumeti tarafndan tasdik edilen Ermeni milleti nizamnamesi, adeta bir anayasa niteliinde idi. Bu anayasa, Ermenilere

Osmanl egemenlii altnda kendine yeten bir "millet" stats veriyordu. Kurulu ve ileyi biimiyle bir parlamentoya benzeyen 140
yeli Ermeni milleti meclisi, topluluun btn idari, hukuki, mali,
eitim ileriyle megul olmakta idi. Yasal adan Tanzimat reformlarndan en ok yararlhnan Ermeni cemaatinin bu anayasal gelimeleri
onlara millet olma uuru. v..erdi. D ticaret sayesinde gelien Ermeni
burjuvazisi, Tanzimat sayesinde bir takm siyasi haklara da kavutuktan sonra, Osmanl egemenliini ele geirmek zere harekete geti.
15
Cevdet Kk, "ark Meselesine Dair nemli Bir Vesika", Tarih Dergisi, 32, stanbul, 1979.
401 Cevdet Kk
XIX. asrn son eyreinde ortaya kan "Ermeni meselesi''nin altnda
yatan sebeplerden biri de bu anayasal gelimeler olmutur.
Tanzimat dneminde gayrimslim topluluklarn ticaret, endstri,
maliye ve hukuk alanlannda kaydettikleri gelime ve ileriemelere karlk, Trk olan Mslmanlarn dini geleneklerinde gayrimslim cemaatlerde olduu gibi bir "miHet'' olarak rgtlenmelerini salayacak
bir temel yok;tu. Tek temel, Osmanl Devleti'nin bu Mslmanlarm
devleti olduu sa:ns idL Tanzimat, dalmakta olan Osmanl toplumunu yeniden birletirmek amacyla yola kt halde, tatbikatt tamamen aksi oldu. Gayrimslimierie Mslmanlan kaynatnnak yle
dursun, g:.ydmslim topluluklarn dahi birbirleriyle bir .arada yaamalanm salayamad.o Ortodoks kilisesine bal eitli milletler kendi
milli l.d.liselerini kurmak suretiyle aynldlar. Bu konuda en ilgin rnek Bulgarlardr16
Tanzimat dneminde devlet gittike milli bir temelden yoksunlat.
BiitrJ.emi bir halkn devleti olmaktan kt. Geleneksel temelleri
kaldnlmca Osmanl Devleti yasal adan temelsiz milli anlamda kksz bir egemenlik durumuna gelmekte idi. Tanzimat hkmetleri, Bat
siyasasmn ve ekonomisinin artlan altnda ancak boluu doldurmak
zere byk devletlerin destei ile ayakta duran, hatta bir bakma onlarn siyasal ve ekonomik karlannn dengelenmesini ve kontrol altnda turulmasm salayan bir beki durumuna geliyordu. Bunun sonucu olarak da Msluman-Trk unsuru, ekonomik ve siyasal adan
bir hi durumuna dmekte idi. Buna kar grlen tepki akm gene
de bir milliyetilik akm olamad. Bu akm. Kanun~ Esasicilik ile dini
milliyetilik karmas olarak gelitii iin laik bir milliyetilik akm.
olamad. Gayrimslim unsurlarn milliyetilik akmlan Osmanl siyasi
hayatmda siyasi planda din! tepkiye ynelite byk rol oynad. Mslman-Trk unsurunda ise Trk milliyetilii yerine slamclk eilimini glendirdi. Bu yzden imparatorluun yklma kadar Trkler
arasmda milliyetilik anlay geliemedi.
H. Abdlhamid, Trk milliyetilii de dahil olmak zere siyasi
anlamdaki milliyetiHi imparatorlua kar ihanet sayan bir politika
izledi Tanzimat'n tatmin edemedii gayrimslim milletler karsna
bir Mslman milletler birlii ile kmaya alt. slam birlii tezine
sanlarak, emperyalistlerin Arabistan'da ve dier Trk olmayan Mslmanlar arasmda balattklan faaliyetlere mani olmaya alt. Btn
abalara ramen Osmanl birlii kurulamad. XIX. asr sonu ve XX.

asr balannda Trk aydnlarn balca terim megul etmektedir.

ttihat (birlik), tilaf(uyuma, uzlama) ve Terakki (ilerleme).
16
Bulgar Kilisesi'nin aynimas konusunda geni bilgi iin bkz. Halil nalck, Tanzimat
ve Bulgar Meselesi. Ankara, 1943.
402 Osmanl mparatorluu 'nda "Millet Sistemi" ve Tanzimat
II. Abdlhamid'i tahtndan indiren ttihat ve Terakki'nin "Osmanl
B rlii" gr, dinleri ve rklan ne olursa olsun btn Osmanllann
m :rkezi devletin eit vatandalan olduu eklinde zetlenebilir. II.
Mahmud'un grn yals;hm bu gre ~gre, hangi milletten olursa
olsun btn Osmanllar siyasi hak ve vazifelerde kii-vatanda olarak
eit olacaklard. Partilerde, seimlerde, parlamentoda, hkmette dini
veya milli varlklar olarak deil, tek tek vatandalar o'arak temsil edileceklerdi. Fakat, bu Osmanl birlii ideolojisini gerekletirmek zere
ie girien Tanzimat'n kendisi, kendine bir devlet anayasas yapamad halde, Ermeni, Rum ve dier cemaatterin anayasalarn tasdik etmekle bunlara yar "otonom" milletler olma yollarn amt. Emperyalistlerin ekonomik karlar ile Araplar arasnda da milliyetilik
akmlannn balad bu dnemde ttihatlann bunun stesinden gelmeleri mmkn deildi.
ttihatlar bu ideolojilerini gerekletirmek iin altlar. Onlar
iin bir tek millet vard o da Osmanl milleti idi. eitli din gruplarn
nce "cemaat", daha sonra "anasr" szc ile ifade ettiler. Buna
ramen, gerek gayrimslimler, gerek ise gayritrk Mslmanlar, ttihatlann Osmanlcln daima Trk milliyetilii olarak grdler.
Aslnda hkmdar ailesi dnda imparatorluun Trkln gsterecek bir durum da kalmamt. Ekonomisi bata olmak zere btn ynetim gayritrklerde bulunuyordu.
ttihatlarn milliyetilikle kank Osmanlcl da Osmanl mparatorluu 'nu dalmaktan kurtaramad, imparatorluk iinde yaayan
eitli kavimlerin, hep milli ilkelere sanlarak milliyet lksnn kuvvetir;le kendilerini kurtardklann, 'trklerin ise kendilerini unuttuklarn 7
syleyen Mustafa Kemal Atatrk'n liderliinde Trk milliyetilii geliti. imparatorluk topraklan zerinde Trk milleti de onun
sayesinde gerek milli devletine kavutu. eitli dini ve rk! gruplardan oluan Osmanl toplumunda bu unsurlardan her birini belirtmek
iin kullanlan "millet" sz giderek imparatorluun yabanc unsurlardan arnmas sonucu milli snrlanmz iinde Trk halknn birlik ve
beraberliini dile getirmek zere kullanlmaya baland. Bugn Trk
milleti dediimiz zaman, dili, lks ve vatan bir olan ve kendini
Trk kabul eden tasa ve kvanta ortak duygulan duyan toplumumuzu
dile getirmi olmaktayz. Trk milletine millet olma uurunu veren ve
yaamas iin alanlara burada minnet ve kranlanmz bir kere
daha arzetmeyi bir bor sayanm.
17
Atatrk Sylev ve Demeleri, C. 2, s. 142.
403 TANZiMAT AiLESi VE MODERN AnAB-I MUAERET*
Ekremin
Osmanl toplumunda aile, gndelik hayat ekillendiren balca ku-

rumlardan birisidir. er'i ve rfi hukukun gvence altnda, kan bana

dayal bir rgtlenme tipini temsil eden bu kurum, toplumsal deiimin fakl boyutlann bnyesinde banndran ok ynl bir sosyo-kltrel ilikiler modeli olma zelliini tamaktadr. Bu temel zellik ise
ona, ift ynl bir ilevsellik kazandrmakta ve hem toplumsal dinamiklerin etkisi altnda ekillenen pratik bir alan, hem de bu dinamikleri ynlendirme gcne sahip bir rgt niteliini vermektedir.
Tarihsel sre iinde, deiime kapal bir aile modelinden sz etmek, tam anlamyla gerei yanstmaz. zellikle Osmanl ailesinin
Tanzimat'tan sonra deiime urad, bu tarihten nce ise deiime
kapal geleneksel aile modelinin toplumsal rgtlenmenin ekirdeini
oluturduu gr de sosyolojik anlamda tutarl deildir. Bir defa
Osmanl toplumu gibi ok farkl kltrlerin sentezinden meydana gelen bir yaplannada standart aileden sz etmek, sorunu ar genelletirmek anlamna gelir ki, bu da sonuta ele alnan olguyu yalnzca ana
hatlanyla tanmlama basitliine yol aar. Osmanl ailesinin tutarl bir
tanmn yapabilmek iin, blgesel pli'nda etno-kltrel yaplann analizine ve her trl dinsel inan biiminin bu yaplar zerindeki etkisini
aratrmaya ihtiya vardr. kinci bir aratrma alan ise, Osmanl ailesinin imparatorluk corafyasndaki sosyal topografyasn belirlemek
ve topografik ereve iinde farkl stat basamaklann igal eden aile
rgtlenmelerinin aynntl tipolojisini kartmaktr. Byle bir alma
en azndan hangi aile tiplerinin geleneksel ieriklerini koruduklann
ve hangilerinin modernleme srecine ayak uydurarak deiime uradklann saptayabilmemiz asndan byk nem tamaktadr.
Aile aratrmalarnn bir dier yn de, toplumsal yaam alan olarak ehir hayatnn oluma ve gelime evrelerine k tutmaktr. Bu
almada sz konusu yaam alan olarak imparatorluk merkezi stanbul ele alnm ve geleneksel Trk aile yapsnn Tanzimat ile balaBu makale Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, cilt II, T.C Babakanlk Aile
Aratrma Kurumu, Ankara, 1992, ss.2 16- 227' den alnmtr.
405 Ekremin
yan deiimi, dnemin modem adab- muaeret normlaryla karlatrlarak saptanmtr.
stanbul'da Aile
Osmanl ailesinin stanbul ehir hayatnda oynad ok ynl rol,
tarihi XV. yzyla kadar uzanan kkl bir gemie dayanmaktadr. Bir
bakma Tanzimat sonrasnda iyice belirginleen modem ve geleneksel
aile modellerinin gndelik hayat iindeki konumlar, yeni deerlere
ak ya da kapal olular bu tarihsel derinlik boyutunda temsil ettikleri
iktisadi ve kltrel mirasla yakndan ilgilidir.
stanbul'da aile kurumunun gndelik hayattaki dinamik roln ekillendiren balca etken, XV. yzylda ehrin yeniden iskan iin uygulanan nfus politikasdr1
Bu politikann temel ilkesi, ehir hayatna
uyum salayabilecek kalifiye igcn, aile yaps iinde stanbul'a
aktarmaktr. Byle bir yntemin, ok deiik meslek kollarn temsil
eden zanaatkar kesimi, birbirinden bamsz kiiler topluluu olarak
deil de, belli bir aile kkenine sahip gruplar olarak deerlendirmesi,
daha balangta stanbul ailesinin gndelik hayatn iblm meka-

nizmasndaki konumunu netletirmitir. zellikle zanaatkar orta tabaka ailelerin, ehrin iktisadi hayatn yeniden canlandrma politikasmn bir sonucu olarak nemli oranda maddi destek grmesi ve bu destein ynetim katnda eitli kar atmaianna yol amas dikkat ekicidir2.
Kalifiye igcn temsil eden stanbul ailesi, orta tabaka zanaatkar
kesimin geleneksel deerlerini barndrnakla beraber, bu deerleri
gndelik hayatn deiim srecine uyariayabilecek dinamiklere de sahiptir. Nitekim bu ailelerin Anadolu ve Rumeli'nin ehirlemi blgelerinden stanbul' a g ettirilmesi
3
, sz konusu dinamiklerin ehirli
insan kimliini gelitirici ynde ilevsellemelerini kolaylatrmtr.
Ksaca zetlemek gerekirse, orta tabaka stanbul ailesi, daha XV. yzylda bile toplumsal kken itibariyle ehirlemi bir sosyo-kltrel tabana sahiptir. Sonraki yzyllarda ise bu temel zelliini zenginletirerek koruyacak ve modernlemenin ar uygulamalar karsnda toplumdaki dengeyi temsil edecektir. Tanzimat'tan sonra modem ail~ yaps zerinde balayan eletiri ve tartmalarda n plana kartlarak
savunulan rnek orta tabaka kurumu da, bu dengeyi salayan aile modelidir4. .
1
Ekrem Hakk Ayverdi, Fatih Devri Sonlarnda stanbul Mahalleleri: ehrin sklm ve
Nfusu, Ankara, 1958, s. 70-84.
2
Akpaaziide, Tevarih-i Al-i Osman, stanbul, 1332. s. 173; Mehmed Nei, Kitab-
Ciht:innma, II, Ankara, 1957, s. 711.
3
Evliya elebi, Seyahatname, I, Dersaadet, 1314, s. 114-115.
4
zellikle Ahmed Midhat Efendi'nin modem adab- muaeret yazlannda hedefalnan
aile modeli, bu orta tabaka kurumudur.
406 Tanzimat Ailesi ve Modem A(Jab- Muderet
Ynetici kesimi temsil eden, dolaysyla gndelik hayat idari ynden denetleyen st tabaka ailelerini ise iki grupta toplamak mmkndr. Birinci grubu ulema ail~~ri oluturur.,Bu grup er'i hukukun uygulaycs sfatyla kendi deerlenni deimezlik ilkesi erevesinde
belli bir anlay taanna furtmakta ve ie dnk bir kltrel yaplannay temsil etmektedir. dari yargnn dizginlerini elinde tutan bu
grup ancak yakn akraba evlilikleriyle genilemekte, her evlilik de ailenin ie dnk yapsn pekitiren bir sonu dourmaktadr5 . Babadan
ola geen deerler, bu yzden hi bozulmam bir toplumsal miras
sembolize etmekte, dolaysyla gndelik hayatn deiimine ayak uyduran orta ve dier st tabaka ailelerinin eletirisini yapan en gl
szcler bu grup iinden kmaktadr. zellikle XIX. yzyl modernlemesine kar tavr alan bu grup, bir yandan orta tabaka ailelerinin
deerlerini deiime kar korumay amalayan bir eit himayecilik siyaseti srdrrken, dier yandan da kendisi gibi st tabakada yer alan
fakat toplumsal kken baknundan belirgin bir tabana sahip bulunmayan
ailelerin modem yaam sluplann eletirmitir. Ahmed Cevdet Paa'y

bu ift ynl tavro tipik bir temsilcisi olarak gsterebiliriz.

lniye snf gibi st tabakay meydana getiren sivil brokrasiye
mensup bir dier aile grubu daha vardr ki, Osmanl tarihinde modemlemenin tam bir gstergesi olmutur. Gndelik hayatn modernleme srecine katlan, dahas deiimin ncln yapan bu aileler,
toplumsal kkenieri devirme usulyle idi edilmi, saray evresi
iindeki ynetici zmrenin kltrel mirasn sahiplenen bir gruptur.
Belirgin bir toplumsal kkene sahip olmama duygusu, bu ailelerin yaam sluplann etkileyen farkl kltr odaklannn devreye girmesine
yol amakta, dolaysyla bu ailelerin ok merkezli hayat standartlar,
toplumun dier kesimlerince bir eit yozlama gstergesi olarak alglanmaktadr. Tanzimat modernlemesini eletirenlerin, rneklerini
hep bu grup iinden semeleri, kukusuz rastlant deildir. Nitekim
XIX. yzyl adab- muaeret kitaplarnda, bu ailelerin benimserlikleri
deerlerin kyasya eletirilmesi, sorunun hem zn hem de kapsamn belirlemesi asndan dikkat ekicidir.
stanbul' da aile hayat, kendi mekanlarn ve bu mekanlarn iinde
yer ald yaam alanlarn kurmas bakamndan da nem tamaktadr. nk modernleme eletirisi ayn zamanda ailelerin kendi yaam
alanlan olarak belirledikleri topografik yerleim blgelerinin de eletirisi olarak ortaya kmaktadr. XIX. yzylda Beyolu ve Boazii
5
Suraiya Faroghi, "Social Mobility Among the Ottoman Ulema in the Late Sixteenth
Centuy", International Journal of Middle-East Studies, 1973, s. 204-208; lber Ortayl, "18. Yzylda ilmiye Snfnn Toplumsal Durumu zerine Baz Notlar", ODT
Gelime Dergisi, 1979- 980, s. 55- 59.
407 Ekremin
gibi yerleim alanlannn potansiyel yozlamann verimli topraklar
olarak alglanmasnda hi kuku yok ki bu dncenin pay vardr.
stanbul 'un klasik dnem gndelik hayatnda, belli bir toplumsal
kkene bal ailelerin en kk lekli yaam alann, mahalle snrlarnn izdii bir gerektir. Mahalle, kendi iinde tutarl bir kltrel deerler dnyasdr. Aile ve ev hayat bu dnya iinde ekillenir. Klasik
Osmanl ailesi dini bir yap etrafnda ekillenen ve adn genellikle bu
yapdan alan cemaat tipi rgtlenmenin ideal mekandr6 . Balangta
farkl toplumsal statlere sahip ailelerin bir arada yaadklar geleneksel mahalle, XVIII. yzyldan itibaren deiime uram ve zellikle
st tabaka aileleri kendi yaam alanlarn kurmulardr. st ve orta tabakann sz konusu zaman kesitine kadar, Bayezid, Aksaray ve Fatih
gibi semtlerde oluturduklar mahalle gerei bu dnemden sonra giderek orta tabakann yaam alann temsil etmi, st tabaka ise kendine Beyolu ve Boazii kylarnda yeni bir yerleim blgesi oluturmutur. Bu kopma, temelde toplumsal refahn gndelik hayattaki
dengesiz dalmna dayanmakta, dolaysyla her gelir grubunun temsil ettii deerler ayn zamanda yaadklar mekanlarn da kltrel ieriini oluturmaktadr. te bu yzdendir ki XIX. yzyl stanbul'unda
insanlar kadar semtler de modernleme srecinin gndemini belirlemi ve her modem yaam alan, kendi snrlar iinde geerli davran
kurallan asndan Tanzimat adab- muaeretini ekillendirmitir.
Tanzimat Ailesi ve Modern Adab- Muaeret

Tanzimat ailesi, kapsad sosyo-kltrel nitelikler asndan ze-.

rinde henz tam bir gr birliine vanlamayan XIX. yzyl Osmanl '
kurumlarnn banda gelir. Ana hatlaryla bu kurumun grnrusn
yle izebiliriz: ktisadi adan retici deil, tketicidir. Bu temel
zellii nedeniyle st tabaka brokrat grubu iinde yer alr. Gndelik
hayattaki konumu hem orta tabaka deerleri hem de kendisi gibi st
tabakay paylaan dier muhafazakar gruplarn deerleriyle uyumsuzluk ve atma sonucu belirlenmitir. Kltrel ynelimi, Bat 'ya
dorudur. Mekan olarak konak .ve yaly semi ve bu yaam alan
iinde kalabalk bir kadroya sahip olmutur. Bu kadronun byk bir
kesimi, ailenin gndelik hayatn srdrebilmeleri iin gerekli maddi
ve manevi ihtiyalan karlayan hizmet sektr iinde istihdam edilmitir. Aile yeleri arasndaki iliki, geleneksel aileye oranla daha
gevektir. Bu nedenle pederahi denetim mekanizmas bir lde ilemekle beraber, aile yelerinin kiisel zgrlkleri eskiye oranla daha
geni bir alana yaylmtr. Kadn ve genlerin zel hayatlan, snrlan
6
E. H. Ayverdi-. L. Barkan, stanbul Vak!flar Tahrir Defteri, stanbul, 1970, s. X;
Osman Ergin, Trkiye 'de ehireiliin Tarihi nkiafi, stanbul, 1936, s.l 03.
408 Tanzimat Ailesi ve Modem Adab- Muiieret
giderek genileyen bu kiisel zgrlk alan iinde yeniden ekiilenmektc ve bu temel alan, ailenin gndelik hayata alan en nemli penceresi olmaktadr. Aile iinde uyulmas gereken davran kalplan henz yeterince modemlememltir. GeleneRsel normlar bir lde korunmakta, fakat aile bir-btn olarak kimliini modem dnyann kltr malzemesiyle ina etmeye almaktadr. Ksacas Tanzimat ailesi,
saydmz bu temel zelliklerin ekillendirdii yaam alannda geleneksel ile modem dnya arasndaki kimliini arayan bir gei kurumu
olup, toplumun mitos ve topyasnda bir denge kunnaya almaktadr. Fakat bu denge, XIX. yzyln iktisadi ve kltrel artlan altnda
hibir zaman salkl bir biimde kurulamam, dolaysyla Tanzimat
ailesi, hem geleneki hem de modernleme yanls gruplarca eletirilmitir. Bu eletiriterin geleneksel ve modem adab- muaeret konusunda younlamalan, Tanzimat ailesinin temsil ettii davran
normlarnn mevcut kltrel yap iinde farkl alardan yorumlanmas
anlamna gelmektedir.
XIX. yzyl Tanzimat ailesini temsil edebilecek iki rnek verebiliriz. Sadrazam Fuad Paa ailesi, modem adab- muaereti benimseyen,
bu yzden de siyasi rakipleri tarafndan eletiri hedefi yaplan tipik bir
rnektir. Aile yelerinden zellikle kadnlarn gndelik hayattaki serbest davranlar, stanbul 'un muhafazakar evrelerinde dedikodu konusu olmu, ailenin tad siyasi kimlik, kltrel yozlamann balca
nedeni gibi gsterilmitir. Oysa aile, bir btn olarak bu eletiri erevesine smayacak kadar farkl kltrel almlara sahiptir. Bir yandan
modem adab- muaereti benimseyip uygularken, dier yandan da
Yenikap Mevlevihanesi eyhi Osman Selahaddin Dede'ye intisap
eden yeleri araclyla geleneksel kltr dokusunu kendi iinde yaatmaktadr. Tanzimat ailesine verilebilecek ikinci rnek ise, Ahmed
Cevdet Paa ailesidir. lniye snf iinde yetiip, Tanzimat brokrasisinin muhafazakar kanadn temsil eden Cevdet Paa ve ailesi, sanla-

nn tersine btnyle Osmanl mitosunun iine gml bir kltr

temsil etmez. Bu aile, Avrupa'y yakndan izler, fakat modem adab-
muaeretin toplumun mevcut kltryle elimeyen ynlerini n plana
kartr. Bu da, retici nitelikli orta tabaka deerlerinin gnn artlarna uyarlanarak modemletirilmesi dncesine dayal bir siyasi
programn pratikteki yansmasdr. XIX. yzylda ilk modem adab-
muaeret kitabnn yazar olan Ahmed Midhat Efendi de, grlerini
bu program erev~sinde temellendirmi, st tabaka Osmanl ailesine
ynelik eletirilerinde her zaman orta tabaka Avrupa ailesinin temsil
ettii deerleri balca savunma arac olarak kullanmtr. Midhat
Efendi 'ye gre geleneksel deerleri yadsmayan Avrupa orta tabaka
ailesi, modemlemeye kar deildir. Bu temel zellii Cevdet Paa
ailesinde gzleroleyen Ahmed Midhat, Osmanl st tabaka aile yapsn, gndelik hayatn retici ynn temsil eden orta tabaka deerle409 Ekremin
riyle restore etmeye alm ve kadn haklan savunucusu olan Cevdet
Paa'nn kz FatmaAliye Hanm' destekleyerek geleneksel aile yapsnn modem ideallere ak ynn gstermitir.
Modem adab- muaeret kavramnn Osmanl kltrnde douu,
XIX. yzyln ikinci yansna rastlar. Yeni Osmanllar'n balattklan
siyasi muhalefet, ayn zamanda modem kltrel yaplannay da ierdiinden, adab- muaeret konusu bu yaplanmann toplumsal deerler
ynnden ele alnp zmlenmesinde elverili bir gzlem alan oluturmaktadr. lk rnekleri, Avrupa toplum hayatna ilikin haberler
eklinde Osmanl gazetelerine yansyan adab- muaeret, zellikle inasi ve Namk Kemal'in ba ektii Yeni Osmanllar grubunun Dou
ve Bat deerleri arasnda kurmaya baladklan yeni yaam slubunun
da dinamiklerinden balcalandr. Fakat Tanzimat ricali tarafndan
temsil edilen modem adab- muaeretin yozlamaya ak ynn kefeden ve ilk ciddi uyanlarda bulunan kii, Yeni Osmanllar'n siyasi
grlerine muhalefet eden Ahmed Cevdet Paa'dr. Onun bu konudaki dnceleri daha sonra Ahmed Midhat Efendi tarafndan sistemletirilerek, 1984'de "Avrupa Adab- Muaereti yahud Alafranga" bal altnda kitap olarak yaymlanmtr.
Cevdet Paa, geleneksel aile yapsnn dayand temelierin sarsldn grm ve stanbul 'un gndelik hayatnda aile kurumunun kazand yeni grnty, neden-sonu ilikilerini gz ard etmeden ak
ekilde sergilemitir: "stanbul iinde ahz ita oald. Esnaf gruhu
zengin oldu. Bir aralk Mehmed Ali Paa hanedanndan pek ok paalar ve beyler ve hanmlar Msr'dan savuup stanbul'a dkldler
ve klliyetli akeler getirip bol bol harc ederek stanbul sfehasna su-,
i emsal gsterdiler. Sefahat vadisinde yeni dar atlar.Hele Msrl
hanmlar alafranga melb1sat ve sair tecemmlata rabet edip stanbul
hanmlan ve ale'I-husus sarayllar dahi anlara taklid eder oldular ve
Msrllarn ekseri gali balalar ile hane ve sahilhane ve akanlt- saire
aldlar. Bu cihetle Dersaadet'te emiakin kymeti fevkalade terakki
buldu ve stanbul'da bir servet-i kazibe peyda oldu. Halbuki emr-i
ticaretce idhalat ve ihracatn muvazenesi bozuldu. Ale'd-devam Avrupa'ya nuk1d- klliye gider oldu. Lakin me'murin aybanda maalarn alp ho geinir ve esnaf ve tccar dahi kesret-i ahz ita ile

mebali-i klliye kazanr olduundan iin sonunu dnmezler idi.

Ale'I-husus eyyam- sayfde Boazii ve sair seyr temaa mahalleri
eshab- safa ile lebaleb olarak hatra keder ve zihne kd1ret getirecek
mtelaalardan herkes ictinab ederdi. Dersaadet sahihen nmune-nmayi Cennet ve her g1esi bir g1na cay gah-i safa ve meserret idi"
7

Cevdet Paa, Ma'r1zat adl eserinde ise, Tanzimat modernlemesinin eletirisini yle srdrmektedir: "Zen-dostlar oalup mahb1blar
7
Ahmed Cevdet Paa, Tezfkir, I, Ankara, 1986, s. 20.
410 Tanzimat Ailesi ve Modern Adab- Muderet
azald._ Kavm-i Lut sanki yere hatt. stanbul'da teden ber delikanllar iin ma'ruf u mu'tad olan ak u alaka, hal-i tabl'isi zre kzlara
mntakil oldu. Sultan Ahmeq.J. Salis zamanndan ber mu 'md olan
Kadhane seyri ziyade rabet buldu. Gerek orada, gerek Bayezid
meydannda arabalara iaretYerle mu'aaka usul hayli meydan ald.
Kbera iinde gulamparelikle mehur Kamil ve Ali Paalar ile anlara
mens1b olanlar kalmad. Halbuki Ali Paa da ecanibin i 'tirazatndan
ihtiraz ile gulam-pareliini ihra ya alrdu"8
Cevdet Paa'nn ileri srd bu grler, st tabaka Tanzimat ailesinin benimsedii hayat standartlannn, giderek toplumun dier kesimlerine doru nasl yaygnlatlll ve stanbul leinde gndelik
hayatn aile bnyesinde yaratt yeni normlarn geleneksel doku ile
farklln vurgulamas asndan son derece nemlidir. Bu grler
ayn zamanda, modem adab- muaeret kitaplannda ele alnacak temel
konular iin elverili bir zemin hazrlamaktadr. Cevdet Paa'nn hazrlad bu zemin zerinde, yanl anlalan ve uygulanan Avrupa
Adab- muaeretini Ahmed Midhat Efendi ilk defa sistematik adan
incelemi, dolayl yoldan Tanzimat ailesinin eletirisini yapmtr.
Ahmet Midhat Efendi, adab- muaereti gndelik hayatn pratik
bilgisi olarak tanmlamakta, geleneksel ve modem kltr yaplan arasndaki uyumsuzluu gidennede bu konunun yeterince doru anlalmas gerektiini savunmaktadr. Ona gre, Tanzimat modernlemesinin adab- muaeret konusunda yanlgya srkleyen temel nokta,
Osmanl aydnlarnn, Avrupa mitini ekillendiren ve btn Bat toplumlar iin geerli, evrensel bir yaamn yaptnn gcne olan sarslmaz inanlandr. Modem hayata nfuz etmeye alan Osmanl insan
iin bu evrensel yasa kltrel farkllklarn ortadan kaldrarak btn
bir toplumu, zgr insan ideali etrafnda topariayan sihirli bir gce sac
hiptir. Midhat Efendi'nin "savoir vivre cosmopolite" olarak nitelendird bu evrensel adab- muaeret, gndelik hayatn dinamiklerini hesaba katmayan bir soyutlamann rndr ve insanmza cazip gelen
zgrlk idealinin de ilkesiz bir serbestlik anlay eklinde yorumlanmasna yol amtr9. Daha nce Cevdet Paa'nn "sefahat hayat"
olarak nitelendirdii bu yaam tarz, Midhat Efendiye gre Osmanl
st tabaka ailesinde ksmen kklemeye balam ve bunun sonucunda
gndelik hayat oluturan yaam sluplar arasnda giderek byyen
kartlklar meydana gelmitir. Oysa Avrupa'da yalnzca kk bir
zmrenin temsil ettii bu serbest yaam tarznn karsnda ( efkar-

atika) olarak tanmlad cpnservateur bir zmre vardr ki, bunlarn

aile yaamlan bizdeki geleneksel aile yapsna tam anlamyla uymak8
Ahmed Cevdet Paa, Ma'rfiziit, stanbul, 1980, s. 9.
9
Ekrem In, "Ahmed Midhat Efendi ve Gndelik Hayatn Pratik Bilgisi: Adab- Muaeret'', Tarih ve Toplum, VIII/44. {Austos I 987), s. 33.
41 Ekremin
tadr. Midhat Efendi, "Bizim ark taraflarna mahsus olan adab-
ma'iet bunlarda tamamyle mevcuddur"o diyerek rnek alnmas
gereken Avrupa yaam tarz ile bizdeki geleneksel yaam tarz arasndaki paralellii kurmakta ve ortak noktalan u ana balklar altnda
saptamaktadr:
a) Aile kkenierine ballk ve bu balln gerei olan karlkl
saygnn stn bir deer olarak benimsenmesi;
b) Aile byklerine kar efkat gsterilmesi;
c) Aile yeleri arasndaki dayanmann sreklilik temeline dayanmas ve bunu salayacak aile ii eitime ncelik verilmesi;
d) Aile ii dayanmay yalnzca birinci derecede yelerle
snrlamayp, ailenin hizmetinde bulunan dier kiilere de bu ilginin yanstlmas;
e) Gndelik modalardan uzak durulmas, dolaysyla tketici aile
modeline rabet edilmemesi .
Grld gibi Midhat Efendi, orta tabaka aile deerlerini evrenselletirmekte ve Osmanl ailesinde zaten mevcut olan bu deerlerin
titizlikle korunarak gelecek nesillere aktanlmasn nermektedir.
Tanzimat hareketi, Osmanl aile yapsnn gndelik hayatta da
almasn balatm, bu sre boyunca her aile yesi kendi kltr
kodu iinde deiime urayan bir yaam slfbu gelitirmitir. Midhat
Efendi'nin modem adab- muaeret anlayna gre, gerek insanlarn
topluca bulunduklar mekanlarda gerekse yz yze dorudan ilikilerde, kiisel tutumlanndan, zevklerden ya da ilkelerden ok toplumun
onaylad davranlar ve beklentiler belirleyici olmaktadr. Bu yzden .
. de modernleme olgusunun kiiyi toplum hayatndan uzaklatrc bir
sre olarak alglanmasn doru bulmaz. Modem adab- muaeret kurallarnn Avrupa'da insan-toplum ilikisini kuran balca anlama zemini olduunu belirterek bu konuda rnekler verir. zerinde en ok
durduu bu nokta ayn zamanda kadn-erkek ilikilerini de kapsamaktadr. Avrupa'da insanlarn topluca katldklar trenlerde aile ziyaretlerinde, balolarda ve tiyatro, gazino gibi mekanlarda kadn ve erkek arasndaki iliki eklinin nitelii zerinde Osmanl kamuoyundaki
yersiz kukulan gidermek amacyla orta tabaka ahlakyla snrl bir
yaam slfbunun erevesini izer. Bu ereve iinde kalarak, ay
davetleri, plaj elenceleri gibi aile hayatnn da dnk etkinliklerinde
uyulmas zorunlu adab- muaeret kurallarn kadn ve erkek iin ayr
balklar altnda toplar ve bu snflandrmadan modem davran kalplarna ilikin sistematik bir program kartarak modem Osmanl ailesinin de bu davran kalplarn benimseyerek toplumsal hayata dorudan katlabileceini ileri srer. Fakat Midhat Efendi 'nin bu noktada .
10

Ahmed Midhat, Avrnpa Adab- Muaereti yahut Alafranga, stanbul, 1312, s. 74.
11
E. In, a.g.e., s. 36.
412 Tanzimat Ailesi ve Modem Adab- Muiieret
karlat en nemli sorun, Avrupal ailelerin kadn-erkek eitliine
dayal etkinliklerinin Osmanl toplumunda henz yeterince kabul
grmemesi ve erkein kadndan bamsz bir yaam sllbunu benimsemesidir. Bu konudaki dti:ncelerini yle sergiler: "Bizde erkein
hane haricindeki elencelerine kadn itirak edemiyor. Seyirlere, tiyatrolara kadnlar da gidiyorlar ama onlar baka ve erkekler baka gidiyor.Kadn-erkek buralarda baka baka gidilmee adab- slaniyye ile
asla tevfik kabul ederniyecek birok uygunsuzluklar apaikare grlp
durmakla beraber kadn-erkek beraber gitme her neden dolay ise mugayir grnyor"
12
Kukusuz bu saptama, ayn zamanda Tanzimat
sonras toplum yaantmzda kadnn konumu ve stlendii rolleri de
sorgulamaktadr.
XIX. yzyl toplum yaantmzda, kadn gndelik hayata sokan
temel etken, modem eitim anlaynn benimseninesi olmutur.Bu
dnemde kadnlara ynelik eitimin iki ayr alanda gerekletirildiini
grmekteyiz. Birinci alan, toplumun pratik ihtiyalarn karlamaya
ynelik meslek kadnlarn yetitirmek amacyla alan modem kurumlarn faaliyetlerini kapsamaktadr. Ebe Mektebi, Kz Sanayi
Mektebleri, ve Darlmuallimat gibi kurumlar, kadn meslek sahibi
yaparak gndelik hayata kazandrmann yolunu amlardr. Dier bir
eitim alan da, st tabaka Osmanl ailelerinin uyguladklar konak
eitimidir. zellikle aydn Osmanl kadn, bu konak ii eitim srecinden geerek ortaya kmtr13 Fakat her iki kadn tipini, gndelik
hayatta sosyalletirmek amacyla uygulanan pratik ve teorik eitimin,
.bir noktada yetersiz kald ksa srede anlalmtr. te kadn-erkek
ilikilerini modem anlamda kurma noktasnda ortaya kan bu sorunu
zmek iin atlan balca admlardan birisi de Avrupa adab- muaeretinin bu konudaki davran kalplarn Osmanl toplum yapsna
uyarlama abasdr. Kadnn erkekle tanma biimi ve aralarndaki
ilikinin nitelii gibi konular, Ahmed Midhat Efendi'den balayarak
Cumhuriyet dnemi yazariarna kadar uzanan modem adab- muaeret
sorununun balca gndem maddesini oluturmulardr.
Midhat Efendi'ye gre Avrupa'da kadna gsterilen sayg, ilk bakta hemen fark edilebilecek bir ifte standarda dayanmaktadr. Yoksul kadnlar, her trl zor art altnda alrken gereken ilgiyi grmemekte, hatta toplum iinde horlanmakta iken, st tabaka kadn yapmack davranlarla rlm ar bir saygnn oda durumuna getirilmitir. Buna karn i hayatna atlan orta tabaka kadn, hem toplumsal gvence hem de sayg asndan ok daha tutarl bir noktadadr. Midhat Efendi, 0smanl kadn iin, ite bu orta tabaka
12
Ahmed Midhat, PederOlmak San'at, stanbul, 1317, s. 139.
13
Ekrem In, "Tanzimat, Kadn ve Gndelik Hayat", Tarih ve Toplum, IX/51, (Mart

1988), s. 22-27.
413 Ekremin
modernizminin temsil ettii adab- muaereti savunmakta ve bunun da
ancak aile hayat ile alma hayat arasndaki sosyo-kltrel dengenin
kurulmasyla salanabileceini vurgulamaktadr. deal kadn tipini ekillendiren aile ve alma hayatnn Osmanl toplumunda giderek
btnlemesiyle birlikte, yalnzca kadn d etkilere kar korumay
amalayan "himayeci" adab- muaeret anlaynn eski gerekliliini
kaybetmeye balad grlmekle birlikte, gene de kadn-erkek ilikileri model olarak alnan Avrupa'nn ok gerisindedir.
rnein Ahmed Cevad, mesirelerindeki kadn-erkek ilikisini
yle anlatmaktadr: "Burada erkekle gezmee km bir kadna tesadf etmek enderdir. Hele erkekli kadnl bir ailenin bir masann etrafna iskemle koyup beraber oturmalar zabtaca memn1dur!" 14
Kadn
ile erkek arasndaki bu iletiim kopukluunu gidermek amacyla, kadn alma hayatna sokarak erkekle birlikte ortak bir sorumluluk
anlay kazandrma yolunda atlan admlar, son dnem Osmanl aydnlar tarafndan n plana kartlan balca toplumsal konulardan birisi olmu, Cumhuriyet aydnlar bu alanda ok daha kkl neriler
ileri srmlerdir.
Safveti Ziya ve Abdullah Cevdet, son dnem modern Osmanl aile yaamn Cumhuriyet ilkeleri nda toplumun yeni yaam tarzna uyarlamaya alrlarken, zellikle kadn merkezli modern adab- mueret
kurallarn son derece kapsaml bir ekilde ele alp incelemilerdir.
Safveti Ziya, "Adab- Muaeret Hasbihalleri" balkl kitabnda,
gen kzlarn toplum iindeki yaam biimlerini belirleyen kurallar,
gemie oranla daha hogrl bir zeminde ele almakta, fakat "serbest
hayat" anlaynn snrlarn gene de aile otoritesinin denetimine b-,
rakmaktadr: "Darl-fiinfn'a, konservatuarlara, Sanayi-i Nefise Mektebi'ne, kendisinin ve ailesinin aziisndan bulunduu bir mahfele, ailesince ma'lfm ve tandklar aileler tarafndan devam olunan ve gndzleri verilen konserlere, aile konferansiarna bir gen kz yalnz gidebilir. Zira oralarda kendi akranna, ailesince tannm ma'rff aileler
efradna tesadf eder ve her hareketini taht- murakabede bulunduran
mahdfd ve mu'ayyen bir cemiyet iinde bulunur. O gibi yerlerde bir
gen kz hibir zaman yalnz kalmaz. Bir gen kz bu gibi yerlere
gndz yalnz bana girlebilir ise de mesela ge vakit yani karanlk
bast zaman evine avdet iin ya bir otomobille dnmesi veya tandklar bir ailenin retakatini rica etmesi veya ailesinin tand ve itimat ettii mte'ehhil bir zat tarafndan evine kadar gtrtmesi
muviifkdr" 1 5

Gen kzlarn toplum iinde uymalar gereken bu gibi modern

adab- muaeret kurallarna Abdullah Cevdet de deinmektc ve bir
14
Ahmed Cevad, Bizde Kadn, Dersaadet, 1328, s. 25.
15
Safveti Ziya, idab- Muaeret Hasbihal/eri, Ankara, 1927,s. 46-47.
414 Tanzimat Ailesi ve Modern Adab- Muderet

bakma modernlemenin "serbest hayat" demek olmadnn altn izerek vurgulamaktadr. Gen kzlarn toplum hayatndaki her hareketinin geni bir kesimce dikkatle izlendiini, bu nedenle uymalar gereken kurallarn toplumdakCy~rleik dnce yapsyla atmay deil,
geleneksel yarglan clntrmeyi amaladn belirten Abdullah
Cevdet, gen kzlarn yeni hayat tarzlarnn da bu ereve iinde ekillenmesinin zorunlu olduunu kaydetmektedir.
Ahmed Midhat Efendi'nin kadnlar iin ngrd "himayeci"
adab- muaeret anlaynn Abdullah Cevdet de onaylamakta fakat,
ondan bir adm daha ileri giderek bu "himayeci" yaklamn snrlarn
geniletmektedir. Abdullah Cevdet gen kzlarn erkeklerle olan ilikilerinde gz nnde bulundunnalan gereken baz kk ayrntlan sralarken, modern davran kalplannn ve deer yarglannn toplum tarafndan yanl alglanmamas iin azami dikkatin gsterilmesini de
art komaktadr: "Bir gen kz hibir erkekten kymetli hediye kabul
etmez meer ki bu erkek nianls ola. Bu nianl da kontrat akdi (nikah) gnne kadar gen kza kitap, musiki notas, iek ve ekerlemeden gayri bir hediye vermemelidir. Bir gen kz her dakika fotorafyasm yaptrmaz, ha-husus fotorafyalarn saa sola datmaz. ( ... ).
Hibir zaman susuz arap imez ve daima arabna ok miktarda su
koyar. Likr kabul etmez. Bir kadn mskiratdan tevakk! etmelidir.
Kadnn gzellii ve nisai adab ve vakar bunu i stilzam eder ( ... ).
Mazbut bir gen kz cemiyetlerde tant delikanllarla teklifsiz ve
uzun mddetten beri tanyormu gibi muamele etmekten pek uzak
bulunur''
16

Gen kzlarn st tabaka yaantsna katlmalar iin renmeleri

gereken adab- muaeret kurallar da gene aile iinde edinilen pratik
bilgilere dayanmaldr: "Gen kz birdenbire kibiir alemi sosyetesine
sokmamaldr. On sekiz yan bulmu olan bir gen kz, babasnn
evinde verilen kk suvarelerde bulundurularak yava yava ihzar
olunmal, o gnde grd misallerden, nmunelerden ders almaldr.
Babalarnn evlerinde verilen ay ziyafetlerinde ve saire de fa'al bir
ikriim veya i'zaz rol almak suretiyle gen kzlar sosyete hayatna girmeye hazrlanrlar"17
Modern adab- muaereti ilgilendiren bir dier konu da asker aileleridir. Tanzimat modernlemesinin hem ncs hem de bu srecin en
tutarl savunucusu olan asker zmrenin gndelik hayat iindeki konumu, modern iidab- muaereti dorudan uygulama nediini bu
gruba vermitir. XIX. yzyl stanbul'undaki elilik resepsiyanlarnda
Osmanl toplumunun Batl ehresini bu asker aileleri temsil etmekte16
Abdullah Cevdet, Mkemmel ve Resimli Adlib- Muiieret Rehberi, stanbul, 1927,
s. 361-367.
17
Abdullah Cevdet, a.g.e., s. 368.
415 Ekremin
dir. Bir bakma Osmanl insannn Avrupa'ya alan penceresi saylan
bu ailelerin gerek kendi ilerinde gerekse katldklan toplumsal faali-

yetlerde Tanzimat modernlemesinin szcln yapmalar, bu grubun adab- muaeret anlayn n plana kartmaktadr.
191 1 ylnda yaynlanan ve yalnzca Osmanl Asker snfna ynelik "sul ve Adab- Muaeret" adl kitap, sz konusu ettiimiz nem
nedeniyle ayrca zerinde durulmas gerekli bir belge niteliindedir.
Osmanl subaylannn uymas gereken modem Adab- muaeret kurallarn kapsayan bu kitap, dierleri gibi genel kurallan kapsamakla
birlikte, yalnzca askerlere ynelik yeni kimlik araynn da somut rneklerini sergilemektedir. Nitekim bu yeni kimliin kahramanlan sava alanlannda olduu kadar, sosyete salonlannda da kazanmalan zorunlu bir medeniyet savann temsilcileri olarak tanmlanmaktadrlar.
Askeri yaam tarznn biime verdii an nem, modem adab- muaeretin kurallaryla yorularak bu snfn insanlar iin geerli en
doru kltr standartlarn oluturmaktadr. rnein bir Osmanl subaynn d grh, temsil ettii kltr standartlarnn gstergesi
olarak ele alnmakta, sa bakmndan, trnak temizliine kadar uyulmas gerekli kurallar birer birer sralanmaktadr. Askerlerin salarn
ok ksa kestirmeleri, medeni bir davran olarak kabul edilmezken,
sa bakmyla gereinden fazla uramak da eletiri konusu yaplmaktadr: "Sa ile saatlerce uramak kadnlara mahsus bir haldir.
Kendisine kadn gibi ss veren erkekler ise nazara ho grnmezler
bunlara effemine yani kadulam derler ki makam- tezyifde
msta'mel bir ta'birdir. Vaka artistler, ressamlar ve airler meyannda
sa uzatmak kabul olmu bir adet ise de bunun zabitana umul
yokdur. ( ... ).Bizde bya dokunmamak, pek ziyade kestirmernek ve
ya krk gemedike sakal salvermemek ve salverilen sakal artk
tra etmemek adet olmutur. Herhalde sakal salverildii halde onun
taharet ve intizamna dikkat farz olur"
18
Osmanl subay iin, temizliine bakmak kaydyla uygun grlen sakal brakma konusu, Cumhuriyet dnemi askeri snfna ynelik bir dier ad&b- muaeret kitabnda btnyle medeniyet d bir alkanlk olarak nitelenmekte ve
"Zabitlerimizin her gn tra olmalan lazmdr. Ayn zamanda bu medeni bir mecburiyettir. Her gn tra olmayan bir kimsenin temizlikle
alakas az saylr" denilmektedir
19

Osmanl subaylarnn katldklar davetlerde, zellikle A vrupallarn aynadklan bri ve poker gibi oyunlarn kumar sayldn ve bu
oyunlarn daha nce Ahmed Midhat Efendi 'nin iaret ettii toplumsal
yozlamann gstergeleri olduu yolundaki uyarlarn modem adab-
18
Usiil ve Adab- Mutieret, stanbul, 1327, s. 6-7.
19
A. Lutfullah, Zabitan in Muaeret Usulleri ve Beynelmi/el Terifat Kaideleri,
stanbul, 1932, s. 7.
416 Tanzimat Ailesi ve Modem Adab- Muderet
muaeret konusu iinde ele alndn grmekteyii
0

 Midhat Efendi'nin kesinlikle uzak durulmas gerektiini syledii bu salon oyunlan, II. Merutiyet subaylan iin ngrlen modem adab- muaeret
kurallan iinde tasvip grrlese de~ btnyle de yasaklanmamaktadr:
"Zabitanmz iin kad oyunlarna hi kanmamak pek hayrl bir
harekettir. ayed edilen srar zerine oyuna dahil olmak icab ederse
cz'i mebla vaz' etmek ve kaybedip kazannaa asla ehemmiyet
vermemek mukteza-i terbiyye ve necabetdir. Fakat kaybedilen mebla
her ne kadar olursa olsun derhal te'diyye olunmal ve kazanlan paray
da mutlak almaldr"21
,
ocuklar ve dier ev halkn oluturan hizmetiler de, modem
adab- muaeretin ilgi alan iindedir. ocuk eitiminde izlenmesi
gerekli yntemlerin modem adab- muaeret kurallarna uygunluu
sorunu balca tartma konularndan birisidir. Gerek ocuklarn eitimi iin seilecek "mrebbiye"de aranlacak zellikler, gerekse hizmetilerin ocuklar ve dier ev halkyla olan ilikileri, geleneksel
deer yarglarn bir kenara brakmamak kaydyla, modem aile yapsna uyarlanan adab- muaeret anlay erevesinde zmlenneye
allmtr22

Modem adab- muaeret, insanlarn kendi aralanndaki ilikiler kadar, iinde yaadklan mekanlada da dorudan ilikilerini dzenleyen
bir dizi kural getirmektedir. zellikle Tanzimat'tan sonra ev hayatnn
mekan organizasyonu asndan geirdii deiiklikler, Ahmed
Midhat Efendi'nin Avrupa rneinde gzlemledii standartlarn Osmanl mekan dzenleme geleneine uyarlanmasndan baka bir ey
deildir. Fakat bu uyarlama, Midhat Efendi'ye gre aryakamadan
yaplmaldr. Bunun tersi durumlarda ise bir eit st tabaka zevksizlii denebilecek modem grgszlk btn plaklyla ortaya kmaktadr.
Midhat Efendi bu grgszln eletirisini "Hane tanzimi" bal altnda yle dile getirmektedir: "imdilerde biz dahi eski alaturka
salonlarmz naslsa beenmeyerek alafranga usulde salon tanzim
edeceiz diye hayli hatalara duar olmakda bulunduumuzdan Avrupallarn hanelerini nasl dzelttikleri hakknda velev muhtasran olsun
malmat peyda edecek olur isek kendi tanzimat- beytiyyemiz hususunda dahi biraz daha uyank bulunuruz da hatalarmz dahi az olur.
Mesela alafrangaya ragb bir bycek zatn salon ittihaz etmi olduu
mahalde palto ve apka ve saire asmaa mahsus olan asklardan birisini kendi gzmz ile Rrmzdr ki, vaka pek ssl yaplm bir
20
Ahmed Midhat,AvrupaAdab- MuaeretiyahudAlafranga, s. 616-623.
21
UsUl ve Adab- Muderet, s. 29-30.
22
Ltfi Simavi, Terifat ve Adab- Muderet, stanbul, 4. tab, 1927; Abdullah Cevdet
a.g.e., s. 55-98.
417 Ekremin
ask olmak ile beraber her halde sokak kaps civanndan pek de uza-

namayacak olan bir eyi salona kadar karmak insan bi't-tabi tebessme mecbur eder"
23

Kukusuz bu satrlar, modernlemenin ieriini kavrayamayan,

baka bir deyile modernlemeyi gsterie dntren Tanzimat zppeliinin sergilenmesi amacyla kaleme alnmtr. Fakat II. Abdlhamid dneminden itibaren giderek yaygnlaan ve deien hayat
standartlanyla beraber mtevazi lde bir Dou-Bat eklektizmine
dayanan mekan dzenlemeleri, Osmanl ailesinin genelde en nemli
ura alanlanndan birisi olmutur24
Sonu
Modern adab- muaeret anlay, Osmanl aile yaamnn Tanzimat'tan sonra geirdii kkl deiiklikleri, belli toplumsal kurallar
erevesinde yorumlama abas olarak karmza kmaktadr. Geleneksel yaam tarznn giderek arka plana itildii bir yzylda modern
adab- muaeret, Osmanl ailesini toplumsal topyaya kazandran balca sosyo-kltrel aralardan birisi olmutur.
23
Ahmed Midhat, a.g.e., s. 274-275.
24 b .
A an Du en ve Cem Behar, Istanbul Housebolds: Marriage, Family and Fertility
(/880-/940}, Cambridge, 1991, s. 202-214.
418 OSMANLI MPARATORLUGU'NDA 'SOSYAL YARDIM'
Uy~uLAMALAp*
Nadirzbek
1980'li yllarla birlikte 'refah devleti' ve sosyal politika uygulamalarnn ciddi bir krize girmesi, refah politikalannn tarihine ilikin
akademik almalar da etkilemi ve bu alandaki modernst yaklamlarn sarslmasna yol amtr (Jones, 1996). Devletin sosyal yardm ilevlerinin giderek artt ve gelime srecindeki toplumlarn nihai olarak 'refah devletine' ulaaca eklindeki yaklamlar itibar
kaybederken, devletin sosyal alandaki arlkl konumunun ne gemite ne de gnmzde bir norm olduu fikri belirginlik kazanmaktadr (Krieger, 1987). Sosyal politika tarihi alanndaki bu yaklamlar,
19. yzyl Osmanl mparatorluu 'ndaki refah uygulamalarnn, modernleme ve adalama paradigmas erevesinde yorumlanmasn
zorlatrmaktadr.
Yoksullar ve sosyal yardm gibi konularn Osmanl tarihiliinde
henz ilgi uyandrabildiini sylemek zordur. Oysa Avrupa tarihiliinde yoksulluk ve refah politikalar, sosyal tarihiliin nemli bir alt
sektr olarak yer edinmi bulunmaktadr. Refah politikalarnn tarihi
alannda 1960'lar sonrasnda genel olarak tarih disiplinindeki gelimelere de kout olarak nemli metodolajik krlmalar gereklemitir.
l970'lerin sosyal tarihiliine daha ok kantitatif ve karlatrmal
yaklamlar egemen olmutur. Ayn yllarda Foucault'nun almalarndan esinlenen sosyal kontrol ve disiplin ternalarna yoksullar ve refah politikalarn anlamak iin yaygn bir ekilde bavurulmutur.
1980'lerin sosyal tarihiliinde yoksullar, tarihsel zneler olarak incelenmeye balanrken, 1980'lerin sonlarndan itibaren daha ok kltrel

unsurlar arlk kazanacaktr (Gouda, 1995). 1990'larn ortalanndan

itibaren ise, post-modern eletirinin yaratt sarsntnn yava yava
atlatlmasyla, ideoloji ve politika merkezli gndemler yeniden gncellik kazanmaya balamtr. Yoksullar ve refah uygulamalannn tarihi asndan bu yeni eilimin, sosyal ve ekonomik dzlemleri ihmal
Bu makale Toplum ve Bilim, 83, (1999-2000), ss. - 132'den alnmtr.
419 Nadirzbek
etmemekle birlikte, politik dzleme ve bu dzlernin kendi i dinamiklerine aklayc bir rol atfettii sylenebilir (Cavallo, 1989).
Bu yazda, sosyal yardm ve refah politikalan tarihilii alanndaki
yukanda zedenen gelimelerden de esinlenerek, son dnem Osmanl
mparatorluu'nda devletin yoksullara ynelik koruyucu uygulamalarnn geliimi aklanmaya allacaktr. Sosyal yardm alannda Tanzimat sonras dnmler dorusal bir modernleme sreci olarak ele
alnmak yerine, bu dnemdeki sosyal yardm uygulamalarnn se)rri,
siyaset dzleminin kendi dinamiklerine arlk verilerek yorumlanacaktr. Siyaset dzlemi, bir tr ynetenler-ynetilenler ikilemi iinde
deil, daha ok devlet aygtnn geliimine bal olarak siyaset tekniklerindeki deiimler ve bu balamda siyasal elitin ve eitli siyasal
odaklarn karlkl pozisyonlanndaki gerilimlerin bir rn ve
buna bal sylemlerin bir ifadesi olarak ele alnacaktr. Baka bir ifadeyle, sz konusu gerilimlerin sosyal yardm alanndaki izleri takip
edilecektir.
19. yzyl modemlemesi boyunca Osmanl Devleti'nin nfuzu,
sosyal hayatn birok alannda artmtr. Devletle ba son derece snrl olan alanlar, modem teknolojik imkanlarla donatlm brokratik
devletin yeni fonksiyonlar ekline brnmtr. Bu sre, devletin
yeni fonksiyonlarn yerine getirmekle ykml 'memurlar' snfna
olan ihtiyac arttrm ve konumlarn devletin yeni ilevleriyle tanmIayan brokratik bir snfn, yeni bir politik elitin olumasna yol amtr. Bu gelime siyaset tekniklerinde ve politik iktidarn meruiyeti
sorunu erevesinde nemli gerilimler ve krlmalar yaratmtr. Bu
sreci, ksaca, padiah ve saray eksene alan bir siyasal meruiyet
zemininden, daha geni tabanl bir meruiyet sistemine gei olarak
niteleyebiliriz. Bu yaznn ana temasyla ba asndan ifade etmek
gerekirse, sosyal yardm alan, kamu sal ve b_enzeri birok alan
gibi, yeni politik elite kendi toplumsal kimliini kurma imkanlar
salayacaktr. Ayn zemin padiah ve saray eksenli siyasal meruiyet
sisteminin srdrlmesi asndan da geni imkanlar sunmaktadr. 19.
yzyla bir btn olarak baktmzda bir yandan sekler bir sre olarak devletin sosyal ilevlerinin genilediini dier yandan da sosyal
alann siyasallatn gryoruz. Ksaca zetlemeye altmz bu
genel siyasal ereve 19. yzyl Osmanl toplumunda sosyal yardm
alanndaki gelimeleri aklamamza imkan salayacaktr.
Ancak, aada ayrntlaryla grlecei zere, Osmanl toplumunda sosyal yardm alanna 19. yzyl boyunca devletin nfuzunun,
rnein kamu sal ile karlatrldnda, snrl kald vurgulanmaldr. Bu durum, tarmsal ekonominin yeteri kadar hzl zlmeyii
ve buna bal olarak kentlere nfus hareketinin ve proleterlemenin
snrl cereyan etmesiyle aklanabilir. Bunun bir sonucu yoksulluk

kategorilerinin 19. yzyl Osmanl toplumunda hala geleneksel kalp420 Osmanl mparatorluu 'nda 'Sosyal Yardm ' Uygulamalan
lar iinde kalmas olmutur. 19. yzyl Avrupa'snda sosyal yardm
uygulamalar daha ok emek piyasasnn kontrol ve ii hareketinin
yaratt politik oyunlar etrafnda ekillenirken, Osmanl' da bylesi
sorunlar son derece tali kalacaktr: ~
Osmanl mparatorlnu.lnda yoksullarn korunmas ve sosyal yardm konularnda henz monografik almalardan yoksun bulunuyoruz. Bu durum, Osmanl tarihiliine-1960'l ve 1970'li yllara kadar
dar anlamyla siyasi tarih temalarnn hillrn olmasyla aklanabilir.
Ancak, 1970'lerden itibaren byk bir atlm gsteren Osmanl
'ekonomik ve toplumsal' tarihiliinin gndemi de iktisat tarihilii
ve siyasal-ekonomik yaklamlar tarafndan belirlenmitir. 1980'lerle
birlikte sosyal tarihiliin, devletin dnda kalan unsurlara ve gelimelere ynelmesiyle birlikte iilerin tarihi, kadnlarn tarihi gibi konular yeni ve meru alma alanlan olarak belirecektir. Ancak, yoksullarn ve sosyal yardm alannn yeterince ilgi ekebildiini sylemek henz hayli zordur
1

Aada, ncelikle, ariv belgelerine yansd ekliyle ve bu yazda sklkla karlalacak yoksulluk kategorilerinin bir tanm yaplmaya allacaktr, ikinci olarak, zellikle Tanzimat sonrasnda ekillenmeye balayan merkezi devlet hazinesinden yoksullara ynelik
maa demeleri ele alnacaktr. Bu rnekte de grlecei gibi yoksullara maa denmesi yoluyla yardm, sekler bir gelime olarak merkezi devletin grevleri arasnda yerini almaya balamaktadr. nc
blmde IL Abdlhamid'in kiisel hsanlar ve sadakalar araclyla
yoksullara yardm alannda grnr olabilme ve bylece iktidarnn
meruiyet zeminini geniletme abas incelenecektir. Bir sonraki blmde yoksullarn korunmas alannda sekler gelimeler olarak mahalli idarelerin konumlar irdelenecektir. Son blmde ise Abdlhamid iktidarn deviren merutiyeti aydnlarn ve II. Merutiyet
dnemi hkUmetlerinin sosyal yardm alannda Abdlhamid'in izlerini
silme abalan ve modem ve brokratik bir sosyal yardm sistemi
kurma dorultusundaki ilk giriimleri incelenecektir.
Osmanl Belgelerinin Diliyle 'Yoksullar'
En geni anlamyla kullandmz 'yoksulluk' kategorisi Osmanl
belgelerinde birok farkl kavramla ifadesini bulmutur. Belgelerde
genellikle esnek bir kullanma sahip olan 'fakir' veya 'fukara' kavv Titiz aratrmalara dayanan .almalarn olmad bir ortanda hamasi genellemeler
ve idealizasyonlar yaygnlamaktadr. Bu idealizasyonlar mihmanhane, darlziyafe,
misafirhane, ifahane, ahane ve imaretler gibi kurumlan n plana kartarak Osmanl'nn zellikle klasik dnemde mkemmel bir sosyal yardm sistemine sahip olduunu vaaz etmektedir. Bu tr idealizasyonlara vakflarn sosyal yardm ilevlerine ynelik
abartlar elik etmektedir. Osmanl' da vakflarn yoksullara ynelik sosyal yardm ilevlerinin snrianna iaret eden ksa bir deinme iin bkz. zbek, 1999c.
421 Nadirzbek
ram, daha ok 'ahali' anlamnda kullanlm ve ounlukla 'fukara

ahali' eklinde ifade edilmitir. 'Zaruret' ska karlalan bir baka

kavramdr ve zaman zaman 'fakr u zarurete duar olmak' eklinde
kullanlmtr. Bu kavramla, ounlukla geici veya beklenilmeye
maddi zorluklar kastedilmektedir. rnein ailenin geimini salayan
erkei lmnn ardndan karsnn ocuklaryla belli bir gelirden
yoksun kalmas gibi. Bu, 'fukara ahaliden' bir kimse olabilecei gibi
herhangi bir merhur veya bir paann kars da olabilmektedir. Bu rlurumdakiler devlet nezdinde 'muhtac- muavenet', yani yardm edilmeyi hak eden bir kesim olarak deerlendirilmektedir. Osmanl belgeleri arasnda 'fakr u zarurete duar' olduundan dolay devlete yardm isteiyle verilen arzuhallerin (dileke) okluu, zaruret ve muavenet (yardm) olgusunun devletle birey arasndaki meruiyet zemininin hayli nemli bir unsuru olduuna iaret etmektedir (pirli, 1991 ).
Bununla birlikte, aceze veya muhtacin kelimelerinin terkipleriyle
kategoriler eitlenmektedir. rnein 'aceze-i hccac', yani hac vazifesini yerine getirmek isteyen ancak hacca gidi veya dn gibi yol
masrafnn bir ksmn karlamakta zorlua den kimseler gibi. Bu
gibi kesimler iin, Osmanl tebaas olsun ya da olmasn devletin belli
bir fon ayrdn gryoruz. Bu kategorinin Osmanl hilafetinin meruiyet snrlarn geniletmek ilevini tad aktr. Hayli yaygn bir
baka kategoriyi ise 'muhtacin-i zrra' oluturmaktadr. Bununla ktlk, kuraklk, dolu, sel gibi bir takm doal afetler neticesinde tohumluk ve ekmeklik zahireden yoksun kalan tarmsal reticiler kastedilmektedir. Osmanl maliyesinde tarmn vergilendirilmesinin maliyenin
en nemli gelir kalemini oluturduu hatrlandnda, 'muhtadn-i,
zrraya' yaplacak yardmlarn tarmsal retimin bekasn salama asndan ne kadar nemli olduu aklk kazanr. Ayrca bylesi bir yardmla kentlere ynelik muhtemel dahili nfus hareketlerinin de nnn alnaca aikardr. Ariv belgeleri devletin bu konuda fazlasyla
hassasiyet gsterdiine yeteri kadar aklkla iaret etmektedir.
ve d politikann nceliklerine bal olarak geici muhtacn kategorilerinin n plana kt durumlar da olabilmektedir. 'Girid
muhtacin-i islamiyes ve Trablusgarb muhtacn' gibi. Osmanl hkmranlnn bir d tehdit sonucu tehlike altna girdii corafyalarda
devlet en azndan bu corafya nfusunun belli kesimlerinin devlete
ballklarn glendirme yoluyla sz konusu tehlikeyi hertaraf etmeye almaktadr. 1897 Yunan muharebesinin ardndan 'evlad-i heda ve malulin-i guzat- asakir-i ahane', yani ehit aileleri, sakat ve
yaral askerler ve gaziler n plana geecektir. zellikle basn araclyla bu kesimlere ynelik yardm kampanyalar dzenlenerek bir tr
'prota-milliyeti' duyarllklar yaratlmaya allacaktr.
Bu kategorilerin dnda 'eytam ve eramil' (yetim ve dullar) ve
emekliler devlet tarafndan 'eytam ve eramil maalar' ve 'tekad san422 Osmanlt mparatorluu 'nda 'Sosyal Yardm' Uygulamalan
dklar' (emekli sand) erevesinde koruma altna alnmlardr. 19.
yzyln hayli erken bir aamasndan itibaren askeriye, mlkiye ve ilmiye snflar iin bir emeklilik ve buna bal olarak yetim ve dul maalar sistemi ekillenmi bufunniaktayd. Ayrca herhangi bir sebeple
grevuen azi edilmi ~!anlara da bir tr sigorta sistemi eklinde
'mazulin maa' dendiini biliyoruz.

'Fakr u zanlrete d1ar olanlar'; 'muhtacin', 'muhtacin-i zrra',

'musab!n', 'aceze' ve 'aceze-i hccac', 'eytam ve eramil', 'mazulin'
gibi baz kavramlarn, Osmanl belgelerinin dilinde yoksulluun meruiyet snrlarn izdiini syleyebiliriz. Meruiyet snrlarnn dnda
kalanlar ise, ierikleri zaman ve mekana bal olarak farkl ekillerde
doldurulmakla birlikte, 'serseriler' ve dilenciler, yani bir ite almaya muktedir olduu halde alnarnay tercih edenler ve dkn
kadnlar, yani fuhula megul olanlar, oluturmaktad?. Osmanl devleti 19. yzyln ok ncesinde bu 'gayr-i meru' kesimlere ynelik
olarak, zellikle stanbul'un 'asayii' ve 'nizam' asndan srgn,
izam, ve daha sonralar bir tr dahili pasaport sistemi olan 'mrur tezkeresi' gibi kontrol teknikleri gelitirmi ve byk ehirleri bu gibi
'gayr-i meru' kesimlerden anndrmaya almtr3 .
Maliye Hazinesi ve Yoksullar: Muhdicin Maa
Tanzimat modemlemesi boyunca sosyal yardm alanndaki en
nemli unsur, vakflar ve imaretler erevesinde ileyen geleneksel
sosyal sisteminin zlmesi olmutur. Merkezlleme srecinde vakf
gelirleri maliye hazinesi iinde eritilmi ve bu kurumlarn kaynaklar
budanmtr. Ayrca, Osmanl toplumunun dnya ekonomisiyle btnlemesinin getirdii iktisadi ve sosyal hareketliliin dourduu sorunlara eski sistem artk cevap veremez hale gelmitir. Bu koularda
sosyal -yardm alannda vakflar kontrol altnda bulunduran sosyal kesimler Evkaf Nezareti bnyesindeki merkezilemeyle birlikte grece
zerk konumlarn kaybedecekler ve devlet memurlar ekline dneceklerdir. Ayn srete, yava da olsa yoksullarn korunmas alan,
merkezi devletin nfuz alanna girmeye balayacaktr.
Yukanda genel hatlaryla izdiimiz ereve iinde ekillenen
'sekler' sosyal yardm uygulamalarndan bir tanesi muhtacn maadr. Bu uygulama ile devlet yoksullara belli bir ynetmelik dahilinde
olmamakla birlikt maa balama ykmll altna girmitir.
Muhtacnmaa uygulamasnn 19. yzyln hayli erken bir aamasna
kadar uzand grlmektedir. rnein, 1845/46 tarihli birdefter Girit
2
Son dnem Osmanl imparatorluu'nda dilenci ve serserilere ynelik politikalar in
bkz. zbek, 1999b.
3
Mrur tezkeresi uygulamas ve 9. yzyldaki kentlere ynelik nfus hareketleri iin
bkz. Ankara, 1 994; adrc, 1 993; Deringil, 99 I.
423 Nadirzbek
Adas'na bal Kandiye, Hanya ve Resma sancaklarnda bulunan "fukara ve muhtikine kayd- hayat artyla verilen" maalarn miktann
gstermektedir (ML.MSF, 8024). Bu deftere gre Kandiye'de 24, Hanya'da 19 ve Resma'da 4 kiiye fakirliklerinden dolay hayat boyu maa
balanmtr. Hersek Sanca'na ait 1851152 tarihli defterden memurlara denen maala birlikte "Fukara Maalan" bal altnda Ali Paa
Tekkesi Taamiyesi (tekkelere balanan yemeklik paras) ve trbedar
maa olarak ayr bir harcama yapldn reniyoruz (ML.MSF, 9847).
Maliye Nezareti arivinde bulunan masraf defterlerinden fukara ve
muhtacine yaplmakta olan aylk ve yllk demelere ilikin rnekleri
aaltmak mmkndr. Ayrca ariv belgeleri arasnda btelere ili-

kin yaplacak ayrntl almalarla Maliye Nezareti'nin fukara ve

muhtacine ynelik ne kadar tahsisat ayrdn tespit etmek de mmkn olabilecektir. Bu konuda Tanzimat dnemine ilikin yaynlanm
aratrmalar ayrntl masraf kalemlerini kapsamad iin maliye hazinesinden yaplan sosyal yardm harcamalarn tespit edemiyoruz.
Tevfik Gran tarafndan yaymlanan Tanzimat dnemi btelerinde,
rnein 1860/61 dnemi harcamalannda, "muhtacin maalar", baka
harcamatarla birlikte, yani "Mazulin ve mtekaidin ve muhtacin maalan ve vezaif' (geici olarak grev harici kalan memurlara, emekiiIere ve tekketere yaplan demeler) eklinde tek bir kalem altnda
gsterilmitir (Gran, 1989: 72). Bununla birlikte Maliye Hazinesi
tahsisat kalemlerinin incelenmesi bile tek bana Maliye'nin yoksullara ynelik harcamalar hakknda genel bir fikir verebilmektedir. Bu
kalemlerden bazlar "tayinat- lahmiyyenin baha ve mesarif" "tarada:
memur bulunan baz muhtadn", "vezaif tertibi" ve "ekmek ve et
tayinat"ndan olumaktadr. Maliye btesindeki bu kalemler daha ok
vakflar tarafndan yerine getirilen ilevleri kapsamaktadr. Ancak
Tanzimat'n ilan ardndan vakf gelirlerinin tahsili grevi Maliye'ye
devredilmitir. Bu tarihten itibaren Evkaf Hazinesini Maliye Hazinesinden ayr olarak dnmek imkanszlamaktadr. Evkaf gelirlerinin
Maliye Hazinesi iinde eritildiini, en azndan bu srecin gl admlarla ilerlediini biliyoruz. Sre iinde vakflarn sosyal yardm fonksiyonlar merkezi devlet aygtnn fonksiyonlan niteliini kazanacaktr.
Tanzimat dneminde Maliye btesinden yaplm olan bu tahsisatlar dnda da zellikle tarada valilerin yetkisi altnda bulunan
'Kapualt Haslat'ndan da fukara iin harcama yapldn gryoruz.
Tanzimat ncesinde eyalet valileriyle sancak beylerinin aldklan haslatlann bazlarn tanmlamak iin kullanlan, kapualt haslat
(Pakaln, 1983: c .I, s.167), Tanzimat 'la birlikte bir tr muhtacin ve fukara tertibi ilevi de grmeye balamtr. rnein Tmova'da bayram
topunun kazaen erken ate almas sonucu sakat kalan Abdullah ve
Rstem'e kapualt haslatndan mr boyu maa balanmas kararlatrlmtr (A.MKT.MVL, 127/17). 1867 tarihinde zmir ve
424 Osmanl mparatorluu 'nda 'Sosyal Yardm' Uygulamalan
Trabzon kapualt haslatlanndan baz muhtacine maa verilmekte olduunu (-Meclis-i V ala, 26130 26154), ve yine ayn tarihte Edirne ve
Filibe sancaklar kapualt hs'S1latndan fukaraya maa verildiini gryoruz (-Meclis-i V%Ja,_26284). Sonralar vilayetlerde fukaraya
kapualt haslatndan denen maalar mal sandklarna kaydnlacaklardr (. Dahiliye, 41095).
II. Abdlhamid dneminde de Hazine-i Maliye-i Celile tahsisatlar
arasnda yer alan "muhtadn tertibi"nin ve bu tertipten denen "muhtacin maann" maddi adan zor duruma dm olan kiilere aktarlan
nemli bir kaynak olduu anlalyor. Babakanlk Osmanl Arivi'nde Dahiliye Nezareti'ne, Sadaret'e ya da dorudan Yldz Saray 'na muhtacin tertibinden uygun bir miktar maa balanmas talebiyle sunulmu saysz arzuhal rnekleri bulunmaktadr. Sosyoekonomik bir kategori olarak muhtacinin ne anlama geldiinin aklk kazanmas iin bu arzuhallerden ve ierdikleri taleplerden ksaca bahsetmekte fayda var. rnein, 1898 tarihinde Hidayet isimli kadna fa-

kirliinden ve ok ocuk sahibi olmasndan dolay muhtacin tertibinden uygun bir miktar maa balanm ve olu Sadk da haline uygun
bir mektebe kayt ve kabul edilmitir (-Hususi, 19/N.1315). Yine
benzer bir ekilde 1898 tarihinde kocasnn hastalndan ve kimsesizliinden bahisle kendisiyle iki ocuuna uygun miktar maa balanmas isteinde bulunan Mnire isimli bir kadna "Muhtacin Mahlulatndan (sahipsiz kalm maa)" maa balanmas iin hususi irade
kartlmtr (-Hususi, 30/N.l315). 1901 ylnda, Cibali civarnda
Karanlk Mescid'de Furun sokanda 12 numaral hanedesakin a'ma
smail 'in elli drt kuruluk muhtacin maa bir hususi irade ile yz
kuroa arttrlntr (-Hususi, 31/C.1319).
Muhtacin tertibinden maa yalnzca fukara ahaliden zor durumda
kalan kimselere balanmamtr. Bir paann lmnn ardndan geride kalan kansna ve hizmetilerine, ya da bir memurun eitli nedenlerle iini kaybettii ancak emeklilik (tekad maa) hakkn da
elde edemedii durumlarda muhtacin maa tertibinden yararlanmak
isteiyle arzuhal verdii olmutur. rnein, 1885 ylnda kapu
ukhadarlanndan Abdlkadir Efendi yann ilerlemesi sonucu yevmiyesini tedarik etmekten aciz kalm ve kendisine Maliye Nezareti'nce
Muhtacin Maaat hesabndan mnhal kalan (sahibi lm bulunan)
390 kurutan 300 ~kuruunun balanmas kararlatrlmtr (-Dahiliye, 75091). 1889 tarihli bir baka rnekte, Zaptiye Muavini pederi
Mehmed Bey'in lm srasnda Karta! eski kaymakam Ahmed Aziz
Bey' e Muhtacin Maaat tertibinden bin kuru maa balanm olduunu gryoruz. Bir sre sonra Ahmed Aziz Bey'in muhtacin maa
kesilecek ve yeniden balanmas iin yapt bavuru Meclis-i Ykela'da grlecektir. Meclis-i Vkela Ahmed Aziz Bey'e muhtacin
maa verilmek yerine kendisinin yeniden kaymakamlk grevine
425 Nadirzbek
atanmasnn daha uygun olaca karanna vanr (MV, 49/52). Yine Bursa'da Cami'-i Kebir'deeitim ileriyle megul Saadettn Efendi'nin zaruret iine dtnden bahseden arzuhali zerine kendisine Hazine-i
Celile'ce Muhtacin Maaat Mahllatndan olmak ve mahalli mal
sandndan denmek zere aylk 200 kuru maa balanmtr (MV,
50/35). 1895 ylnda Drdnc Ordu-y Hmayn sertabibi (bahekimi)
mteveffa Miralay Yusuf Be'in zevcesi Emine Hanm, kendisi ile
kerimesine tahsis edilmi olan 265 kuruluk maan yeterli olmadndan bahisle verdii arzuhal zerine sz konusu maan 500
kurua arttnlmas yolunda bir irade alnmtr (-Maliye, 12/. 1312).
II. Merutiyet dneminde de muhtacin tertibinin benzer kullanmlan devam etmitir. I 917 tarihinde eski Basra Valisi Mir Hidayet
Paa'nn haremi Seyyide Hanim'n manevi kerimesi Fatma imzasyla
verilen arzuhalde, Paa'nn lmnn ardndan Seyyide Hanm'a tahsis edilen maala her ikisi de geimini srdrmekte iken Seyyide Hanm'n da lmesiyle birlikte kendisinin kimsesiz ve maietsiz kald
ifade edilmektedir. Fatma'nn talebi Seyyide Hanm'n maandan
yz kuruun kendisine tahsis edilmesidir. Bu talep Meclis-i Vkela'ca
uygun grlm ve gereinin yaplmas iin konu Maliye Nezareti'ne
bildirilmitir (MV, 207/31 ).
Buraya kadar verdiimiz rnekler muhtacin maa uygulamasnn

Tanzimat Ferman sonrasnda Hazine harcamalan iinde yava yava

yer edindiini ve II. Merutiyet dnemiyle birlikte de bir nizama balandn gstermektedir. Osmanl arivinde yeni tasnifterin almas
ve bunlar zerinde yaplacak daha ayrntl aratrmalarla, bu maan
. bte i:indeki orannn geliimi ve imparatorluun farkl corafyala_.,
rnda ne lde yaygnlaabildii veya uygulamada ne gibi farkllklar
olutuunun tespit edilmesi mmkn olabilecektir. Ancak, muhtacin
maa demelerinin bte giderleri iindeki yeri ve uygulamann imparatorluk btnndeki yaygnl ne olursa olsun, burada nemli
olan, u veya bu sebep sonucu yoksulluk snnna den Osmanl tebaas kiilerin devlet tarafndan maa balanarak koruma altna alnmas
gerektii fikrinin yer edinmi olmasdr. Bu noktada vurgulanmas gereken, muhtacin maa uygulamasnn, aada inceleyeceimiz
atiyye-i seniyye (padiah hediyesi) ve sadaka-i seniyye (padiah sadakas) rneklerinden farkl olarak, padiah ve sarayla ilikilendirilmekten ok, merkezi devletle tebaas arasnda daha 'brokratik' ve
'sekler' bir meruiyet zemini zerine oturmu olmasdr.
II. Abdlhamid ve Yoksullar: Atiyye-i Seniyye ve Sadaka-i
Seniyye
II. Abdlhamid dneminin yoksullara yardm uygulamalan asndan en belirgin zellii, sultann isminin zenle n plana kartlmas
426 Osmanl mparatorluu 'nda 'Sosyal Yardm ' Uygulamalan
abas olmutur. zellikle iktidannn ilerleyen yllannda gvenlik gerekesiyle Yldz Saray'nn dna fazla kmayan Abdlhamid, 'grnrln' dolayl ve si1J!lolik aralari~ glendirmeye alacaktr
(Deringil, 1998: 18). Bu erevede Abdlhamid'in yoksullara ynelik
politikalan zel bit anramicazanmaktadr. Padiah hediyesi olarak tercme edebileceimiz atiyye;..i seniyye tertibinin ktillanm ve yine padalm yoksullara yardm olarak sadaka-i seniyyelerin zellikle basn
araclyla n plana kartlmas, Abdlhamid'in yoksullarn kalbinde
yer edinmesine ve bylece Yldz Saray etrafnda 'merkezileen' iktidannn meruiyetini glendirmesine yardm edecektir.
Tanzimat btelerinde nemli bir masrafkalemi olarak bulunan atiyye-i seniyye tertibi genellikle sarayn denetiminde kullanlan bir fondur
ve ahalinin dorudan padiaha ilettii arzuhallerdeki yardm taleplerinin
karlanmasnda bu fondan da yararlanldn gryoruz. zellikle cuma selaml esnasnda ahaliden insaniann padiaha yardm talebi ieren arzuhaller iletmeleri 18. Yzyln sonundan itibaren yaygnlk kazanmtr. Bu arzuhallerin zetleri "Maru-zat- Rikabiye" ad verilen listeler halinde padiaha sunulur ve her arzn zerine cevap da yazlrd.
Mehmet pirli 'nin makalesinde, 1 Aralk 1865 tarihinde Sultan Abdlaziz'in Beikta Cami'-i erif'ndeki selamlk resminde sunulan arzuhallerin zetleri yer almaktadr. pirli'nin de belirttii gibi bu arzuhallerin
byk ounluu maddi yardm talebi iermektedir (pirli, I 991 ).
Ancak Abdlhamid ncesi dnemde atiyye-i seniyye tertibini, ncelikle ve byk oranda devlet grevlilerine padiah tarafndan verilen bir
tr hediye/ek denek ve bu anlamda bir tr dllendirme sisteminin paras olarak deerlendirmek gerekmektedir. 19. yzyl boyunca memurluk ve maa sistemlerindeki modernizasyon ve rasyonalizasyonla birlikte atiyye-i seniyye tertibinin yukandaki zelliinin zayftad gr-

lecektir ancak bu ilevler Abdlhamid'in otokratik iktidan dneminde

burada ayrntianna giremeyeceimiz saysz sembolik ve maddi taltifat
aralan ile gelitirilecektir. Abdlhamid dneminde sadaka-i seniyye ve
aada ksaca deineceimiz dier baz uygulamalarla birlikte atiyye-i
seniyye tertibinin, nceki dnemlerden farkl olarak, sultann cmertliini ve yoksullann, ihtiya iinde bulunaniann koruyucusu olduu
fikrini glendirmek zere daha fazla kullanlr olduunu gryoruz.
II. Abdlhamid dneminde Yldz Saray'na padiaha hitaben
atiyye isteiyle sunulmu olan saysz arzuhal karlksz braklmamtr. Abdlhamid yalnzca attiyye-i seniyye tertibinden deil, Hazine-i Hassa'nn ulat devasa boyutlar dikkate alndnda buradan
da nemli miktarda bir fohu ahsi ihsanlan ve sadakalar olarak ihtiyac olanlara sunmaktan geri durmamtr4 Atiyye tertibi ve Hazine-i
4
Abdlhamid dnemi maliyesi ve hazine-i hassa iin bkz. Aslanolu, 1999; TerziTozduman, 1998.
427 Nadirzbek
Hassa'dan aktanlan fonlada Abdlhamid'in tek bana imparatorlumun drt bir yanna yaylm muhtacin, fukara ve fakr-u zarurete duar olanlara yardm elini uzattn gryoruz. II. Abdlhamid dneminde sultann elinde oluan bu mali gcn yoksullara veya ihtiya
iinde bulunanlara yardm asndan Muhtacin Tertibini glgede brakacak bir noktaya geldiini dnmek mmkndr.
Ancak Abdlhamid'in ihsanlanndan, atiyyelerinden ve sadakalanndan faydalanmak zere sultana dorudan arzuhal ulatrabilenler ya
da telgrafla dileklerini iletebilenlerin yalnzca yoksul ahaliden kimseler olduunu dnmek yanltc olacaktr. Abdlhamid bu byk mali
gcn gerek merkezde gerekse tarada nfuzunu glendirmek zere
zenle kullanacaktr. Abdlhamid dnemi hususi iradeler tasnifinde
yer alan ok sayda belge, eyhler ve seyyidlerin, atiyye ve ihsanlara
nail olan ansl kesimlerden olduuna iaret etmektedir. Abdlhamid
Hazine-i Hassa kaynaklarn bu dorultuda kullanarak tekke, dergah
ve zaviyelere nemli miktarda kaynak aktaracaktr. rnein, Beikta
Yahya Efendi ve Alibeyky azeliye dergahlarnn gda maddeleri II.
Abdlhamid tarafndan Hazine-i Hassa'dan karianmaktadr (ztrk,
1995: 177). Il. Abdlhamid'in atiyyesine mazhar olanlar byk bir eitlilik arzetmektedir. rnein, 1899 senesinde "fakr-u zamret halinden" dolay ikamet ettii hane kirasn deyemediinden ve lira birikmi borcu bulunduundan bahisle Abdlhamid'e bir arzuhal veren
Rukiye'ye atiyye-i seniyye tertibinden bir miktar para verilmesi iin
hususi irade kmtr (-Hususi, 1 06/S. 131 7). Bir baka rnek de 1893
tarihinde Manastr Vilayeti Grce Kazas'nda meydana gelen depremzedelere yaplan yardmdr. Vilayet dahilinde, depremzedeler ii{\
25 bin liralk yardm toplanm ancak bu miktar yeterli olmad iin
Dersaadet ve dier vilayetlerde yardm (iane) toplanmas iin Manastr
Vilayeti 'nden Dahiliye Ne-zareti 'ne telgrafla bavurulmutur. Ancak
Sadaret, iane toplanmas yerine fakir ahalinin hanelerinin k gelmeden bir an nce barnacak bir hale getirilebilmesi iin atiyye-i seniyye
tertibinden 25 bin lirann padiah ihsan olarak Manastr'a gnderilmesini uygun bulmutur (-Dahiliye, 7/RA.1311). 1908 ylna ait Yl-

dz Saray'na atiyye talebiyle sunulmu saysz arzuhal ardndan km hususi iradeler mevcuttur. rnein sefalet ve zaruretinden ve drt
yz kuruluk maann yetersizliinden bahisle sadaka-i seniyye isteyen Maliye Kupon Kalemi ketebesinden Saadettn imzal arzuhale
olumlu cevap verilmitir (-Hususi, 96/N.1326). Bir baka arzuhal de
sadaka-i ahaneye nailiyetini isteyen inebolu telgrafhanesinde mstahdem Mehmed imzasn tamaktadr ve bu konuda hususi irade
kmtr (-Hususi, 79/.l326). Hal-i zamrederinden ve atiyye ve sadaka-i seniyyeye mazhariyederinden bahisle Siroz'da ehid den
topu miralay Mustafa Kemal Bey'in mahdumu Hseyin Hsn ve
Mekke-i Mkerre-me'de Nakibendi tarikat eyhlerinden Mehmed
428 Osmanl mparatorluu 'nda 'Sosyal Yardm' Uygulamalan
Sabah ve Musul' da Sleyman bin Sabah imzalarn tayan arzuhal ve
telgraflar sonucunda gereinin yaplmas iin yine hususi irade kartlmtr (-Hususi, 62/.132~
Yukandaki rneklerden de anlalaca zere, atiyye talepleri genellikle dorudan arzuhaJ 'eklinde Yldz Saray'na sunulmakta, tarada bulunanlar ise telgraflabavuru yapabilmektedir. Ancak telgraf
yntemine bavuranlarn genellikle fakir ahaliden ok, maalan dzenli dennedii iin geim zorluu eken memurlar veya onlarn
eleri veya eyhler gibi kimseler olduu sylenebilir, stanbul' da bulunan fakir ahalinin ise dorudan Yldz Saray'na arzuhallerini kolayca
ulatrma imkanna sahip olduunu gryoruz. Ancak, 15 Austos
1908 tarihli bir hususi irade ile her hafta sadaka-i seniyye talebiyle arzuhal takdim eden fukara ve muhtacine verilmekte olan haftaln
Yldz Saray civarnda kargaala yol atndan dolay bundan
byle ehremaneti araclyla verilmesi kararlatnlmtr. Yine ayn
iradeden sadaka-i seniyye haftalnlll 4.750 kuru olduunu reniyoruz. Artk bu tarihten itibaren sz konusu para Hazine-i Hassa tarafndan ehremaneti'ne aktanlacaktr (-Hususi, 16/B.1326). Fakat II.
Abdlhamid'in devrilmesinin ardndan Hazine-i Hassa'nn gelir kalemleri Hazine-i Maliye'ye devredilecektir. Bylece, ehremaneti fukara ve muhtacine datt nemlice bir mebladan yoksun kalacak
ve neticede birok acezenin maann kesilmesi zorunluluu ortaya kacaktr (DH.MU, 1 04/46).
Aceze, muhtacin ve zarurete denlere Hazine-i Hassa'dan ya da
atiyye-i seniyye tertibinden maa balanmas uygulamasnn yan sra
zellikle stanbul' da k aylarnda fakir ahaliye padiah ihsan olarak
odun ve kmr datld da olmaktadr. rnein 1882 knda
muhtacine taksim olunmak zere Hazine-i Hassa-i ahane'den 15.330
kuru harcanarak 33.528 kyye kmr satn alnm ve tayin olunan
memurlar araclyla datm yaplmtr. Kmr datmnn yapld mahalle ahalisi, padiaha teekkrn mhrl bir evrak halinde
sunmutur (Y.MTV, 8/71). Benzer bir ekilde 1888 knda II.
Abdlharnid Dersaadet ve Bilad- Seliise (skdar, Galata ve Eyp)
aceze ahalisi iin odun ve kmr alnmak zere bin liralk bir ihsanda
bulunmutur. Padiahn bu ihsan zerine Meclis-i Vkela yeleri de
kii bana 5 lira ile 25 lira arasnda deien para yardmnda bulunmular ve bu yardmlarn liste halinde gazetelerde yayniatlmas kararn almlardr (Y.MTV, 36/20). Sabah gazetesinin 29 Ocak 1898 ta-

rihli nshasndan rendiimize gre, kn iddetinden "muhtacin ve

fukara ve eytam ve eramilin (yetim ve dul) souktan muhafazalar"
iin Abdlhamid'in ceyb-i hmay1nundan (padiahn ahsi harcama~
lar iin ayrlan denek) ayrlan bir miktar tahsisat ile kmr ve klk
levazmlar alnm ve datm yaplmtr (Sabah, n.2941). Ayrca,
Dersaadet ahalisinin klk ihtiyacn karlamak zere padiahn n429 Nadirzbek
clk ettii yardm kampanyalan da dzenlenmektir. Kukusuz bu
yardm kampanyaianna en byk katk Abdlhamid'den gelecektir
5
.
Bir baka uygulama da zellikle bayram gnlerinde Saray- Hmay1n
Erzak- Umumiye Arnbar 'ndan padiah sadakas olarak erzak datlmasdr (ML.MSF, 18617 & 18670).
Ayrca Abdlhamid, her cuma gn stanbul 'un eitli semtlerinde
21 ba kurban kestirerek etlerini o mahallede bulunan tekke ve zaviye
sakinlerine ve mahallenin fakir ahalisine sadaka-i seniyye olarak dattrmaktadr. Bu sadaka-i seniyye ile ilgili haberler gazetelerin cumartesi gn nshalannda dzenli bir ekilde yaynlanmtr. rnein,
20 Mart 1903 cuma gn Sersaccedeci zzet Bey'in kardei Mustafa
Beyefendi refakatinde skdar At Pazar'nda 21 adet kurban kestirilmi ve etleri civarda bulunan tekke ve zaviyeler ile fukara ve
muhtacine datlmtr (Sabah, n.4811). Her hafta Serseccadeci'nin
kardei refakatinde devam eden bu uygulamaya bir baka rnek 3
Austos 1906 tarihlidir. Bu sefer kesilen kurbanlarn etleri Fatih civarnda Y enieme' de eyhlislam Hayrollah Efendi Medresesi
talebelerine sadaka olarak verilmitir (Sabah, n.6043).
Atiyye-i seniyeler, sadaka-i seniyyeler, eitli ihsanlar, fukaraya
klk odun kmr datm, her cuma kurban kestirip yoksul mahallelerde dattrmak gibi rneklerden de anlalaca gibi Abdlhamid'in yoksullara yardm alannda bavurduu aralar eit bakmndan son derece zengindir. Bu dorultudaki rnekleri aaltmak mmkndr, ancak burada vurgulanmas gereken nokta, Abdlhamid'in bu
tr aralar yoluyla, yoksullarn ve ihtiya iinde olanlarn koruyucusu
sultan temasn, basn da zenle kullanarak, yayma abasdr.
Yerel Ynetimler ve Yoksullar
Buraya kadar incelediimiz muhtacn maa, atiyye-i seniyye tertibi, sadaka-i seniyye uygulamas, fakir ahaliye klk odun kmr datm ve Ramazan aylannda padiah sadakas olarak erzak datm
gibi zarurete denlere, muhtacine, fukara ve acezeye ynelik yardmlar, Osmanl mparatorluu'nda vakflar dnda gz ard edilemeyecek kapsamda bir 'koruyucu sosyal sistemin' varlna iaret etmektedir. Maliye hazinesi ile birlikte, hazine-i hassa ve ceyb-i hmayundan ayrlan tahsisadar bu sistemin mali kaynaklarm oluturmaktadr.
Hedef kitleyi ise Dersaadet'in fukara ve aceze ahalisi, u veya bu se~
beple zarurete den fakir ahaliden veya devlet hizmetiilerinden kimseler, siyasi ncelikiere bal olarak kaynimas uygun grlen ke5
Bir baka rnek iin bkz. Dersaadet ve Bilfd- Selfse 'de Fukara ve Muhtfcinin Kmr ve ihtiyacat- Sairesinin Temini iin Abdlhamid IL Tarafindan Verilen Binbeyz

Liraya Mahsus Bilet, istanbul 1883 (stanbul niversitesi Ktphanesi Nadir Eserler
Blm, n. 89974).
430 Osmanl mparatorluu 'nda 'Sosyal Yardm ' Uygulamalan
simler, eyhler, derviler, tekke ve tarikat mensuplan, yangn ve deprem gibi bir musibete urayanlar ve ktlk ve kuraklk gibi tarmsal
retimi sekteye uratabilecek~~laketlere ffil!.ruz kalan tarmsal reticiler oluturmaktadr.
Bu aralardan muhtacin -maa dndakilerde yoksullara ynelik
yardmlar brokratik bir devletin asli grevleri olmaktan ziyade, parliahn ihsanlan, atiyyeleri ve sadakalan olarak sunulmaktadr. Yukanda zellikle II. Abdlhamid dnemi iin ayrntl bir ekilde incelediimiz zere, sarayn ve padiahn siyasi arlnn artt oranda,
sosyal yardm ilevinin bu nitelii daha da belirginlik kazanacaktr. Il.
Abdlhamid dneminde bu sosyal sistem kurumsal atlmlarla da desteklenecektir: Yaklak bin acezeye barnma imkan salayan Darlaceze (Yldrm, 1996), tbbn en son gelimelerini Osmanl bakentine
tayan ve bu zelliiyle de bir iftihar kayna olan Hamidiye Etfal
Hastahane-i Alisi ve drt yz civarnda Mslman yetim ocuu koruma altna alan Darlhayr- Ali (zbek, 1999a). Bakentin bu kurumu Abdlhamid'in ismiyle zdeleecek ve onun yoksul ahalinin
koruyucusu olduu fikrinin daha da glenmesine yardmc olacaktr.
Bununla birlikte, 19. asrn ikinci yarsnda ve zellikle son eyreinden itibaren belediye tekilatnn ve yerel ynetimlerin ekilleniyor
olmas, Osmanl mparatorluu'nda yoksullarn korunmas meselesine
yeni bir boyut ekleyecektir. Padiah merkeze alan asli sistemin yannda, paralel, bir baka 'sosyal sistemin' ilk ipularnn da bu sre
iinde ekillendii ve g kazand sylenebilir. 1857 tarihli Altnc
Daire-i Belediye Nizamnamesi'nde muhtacin, fukara, yetim ve acee
iin herhangi bir madde olmamakla birlikte (Ergin, 1995: c.4, ss.16011604), I 868 tarihli Dersaadet dare-i Belediye Nizamnamesi, belde
dahilindeki yoksullarn korunmas grevini ehremaneti 'ne yklemitir (Ergin, 1995: c.4, s.1617). Nizamname'deki ifadeyle " ... a'ma ve
bizehan (kr ve dilsiz) ve yetim ve bivaye (nasipsiz, mahrum) ocuklarn terbiyesi ve fukara ve muhtacin hastahanelerinin tertibi ve ie
gce muktedir olmayan erbab- ihtiyacn iaesi zmmnda refte refte
(azar azar) hastahane ve gurebahane ve sanayi rnektelleri tekili ve bu
tarik ile sual (dilenmek) mecburiyetinden erbab- ihtiyacn tahtisi
(kurtanlmalan) hususlar ... " (Ergin, 1995: c.4, s.l6l 7) belediyenin g~
revleri arasndadr. 1877 tarihli Dersaadet Belediye !\anunu ve Vilayat
Belediye Kanunu'nda ayn grevler tekrar edilecektir (Ergin, 1995:
c.4, s. 1628 & s. 1659).
Nizarnname maddelerinin bir hamlede hayata geirildiklerini dnmek pek gereki olmamakla birlikte Babakanlk Arivi'ndeki eitli tasniflere daln belgeler, mahalli idareterin nizamnamece tayin
edilen grevlerini yerine getirmeye altkianna iaret etmektedir. H.
Merutiyet ncesinde belediye gelirinin masraf dldkten sonra
krkta birlik bir ksmnn muhtilcine aylk otuzar kuruluk maalar ek431 Nadir zbek
linde denmesi yaygn bir uygulamadr. Bu krkta birlik orann, geleneksel zekat anlaynn bir ifadesi olduu aktr. Ancak Kuds gibi

baz blgelerde bu orann, IL Abdlhamid'in d politika nceliklerinin bir gerei olarak, arttnld da olmutur. Bu konuyla ilgili Meclisi Vkela'da yaplan 14 Eyll 1890 tarihli bir grmede Kuds'te
gayrimslimler iin yeteri kadar hayr kurumu bulunmakla birlikte,
Mslmanlarn pu tr kurumlardan yoksun olduklar ve onlarn ihtiya
iinde braklmalannn gayr-i caiz olaca gerekesiyle sz konusu
krkta birlik orann yalnzca Kuds iin iki katna, yani yirmide bire,
kartlmas kararlatnlmtr (MV, 57/36). Meclis-i Vkela 7 Mays
1893 tarihli bir baka grmesinde Erzurum, Trabzon ve kodra
Vilayetlerinde belediye dairelerince ie gce iktidar olmayan acezeye
denen krkta bir oranndaki yardmn yirmide bire kanlmas kararn almtr (MV, 747101). Yine taradan, bu kez IL Merutiyet sonrasna ilikin, bir baka rnek vermek gerekirse: Trabzon Belediye
Meclisi 1909 tarihinde "erbab- ihtiyacdan" olan kadn ve erkek yirmi
yedi kiiye ihtiyalarna gre maa balama karar almtr. Sz konusu kiilere aylk 20 kuru ile 40 kuru arasnda deien maalar
balanacaktr. Belediyenin bu i iin ayrd toplam mebla ise 620
kuruu bulmaktadr (DH.MU, 30-1/5)
Il. Merutiyet sonrasnda stanbul' daki fakiriere ynelik yardm faaliyetleri hakknda daha fazla bilgiye ulamak mmkndr. Bu konuda ehremaneti tarafndan Dahiliye Nezareti 'ne sunulan 1916 tarihli bir rapor, stanbul dahilindeki fukara ahalinin iaesi ve nafakas
iin neler yaplmakta olduu konusunda ayrntl bilgi iermektedir
(DH..UM, 8/1). Sz konusu rapora gre, 1331 senesi bt ~inde
290.000 kuru Aceze ve Tev'em (ikizler) Maa olarak tahsis edilmitir6. Bu miktann 90.000 kuruu tev'em tertibine ayrldktan sonra kalan 200.000 kuru aceze maa olarak sarf edilmekte ve aylk 30 kuru
itibariyle 660 acezeye taksim edilmektedir. Belediye btesinde ayrca
"aceze ihtiyacat yevmiyesi" ve "tarallarn memleketlerine evki masarif" isimleriyle 120.000 kuruluk bir baka kalem daha bulunmaktadr. Bu meblan 20.000 kuruu sevkiyat masrafna ayrldktan sonra
kalan 100.000 kuru belediye ubelerine datlmakta ve her ube
gnlk ikier, er ve beer kurutan olmak zerebu paray acezeye
datmaktadr. ehremaneti'nin Dahiliye Nezareti'ne sunmu olduu
rapordaki rakamlar 1331 tarihli matbu ehremaneti Btesi ile de paralellik gstermektedir (ehremaneti 1331 Senesi ... , 1331 ). ehrema6
kiz doan ocuklara yaplan yardm Osmanl'da hayli eski bir uygulamadr. rnein
1814 tarihinde bir batnda doan ocua stanbul gmr malndan gnlkbeer
ake tahsisiyle ilgili bir irade iin bkz. (Cevdet Belediye, 3440). Baka bir rnek de
1838 ylndandr: Kasmpaa'da Cami'-i Kebir Mahallesi'nde bir batnda iki erkek ocuk douran Aye Hanm'a ocuk bana gnde elli akeden yz ake balanntr.
Bkz. (Cevdet Belediye, 3490).
432 Osmanl mparatorluu 'nda 'Sosyal Yardm' Uygulamalan
n eti 'nin 1331 yl bte yekunun yaklak yz milyon kuruu bulduu
dikkate alndnda, fukara ve aceze maaat olarak harcanan parann
btenin binde mertebesini aamad ortaya kmaktadr. Ancak,
ayn tarihli btede ehremalfeti, Asker Ailelerine Yardmc Hanmlar
Cemiyeti'ne alt aylk i.ane..-olarak 307.800 kuruluk bir tahsisat ayrm bulunmaktadr. Ayrca Hilal-i Ahmer Hanmlar Darssnaas ve

Trk Biki Yurdu ile benzeri kurumlara tevik ianesi olarak 82.080
kuru tahsis edilmitir ( ehremaneti 1331 Senesi ... , 1331 ).
ehremaneti'nin yukarda bahsettiimiz raporundaki asl ama, stanbul dahilindeki fukara ve aceze iin, Dahiliye Nezareti, ehremaneti ve Evkaf- Hmayun N ezaretince yaplmakta olan yardmlarn tek
bir idare altnda birletirilmesi. ve eitli fonlara ayrlan meblalarn
bir araya getirilerek daha etkin kullanmnn salanmasdr. Bu dorultuda ehremaneti, Dahiliye, Maliye ve Evkaf- Hmayun
Nezaretlerinden birer temsilcinin katlmyla bir komisyon oluturulmas nerilmektedir. Bu neriye btn nezaretlerin olumlu yaklatn ve temsilcilerin tayin edildiini biliyoruz. Ancak komisyonun
sonraki almalar hakknda imdilik elimizde bir belge veya bilgi
bulunmamaktadr (DH..UM, 8/1).
Yukarda yerel ynetimlerle ilgili incelediimiz kanun ve
ynetmelikler ve uygulama rnekleri Osmanl 19. yzylnda belediye
meclislerinin kendi blgelerindeki yoksullarn korunmasna ynelik
sorumluluklar tadklarna iaret etmektedir. Merkezi ynetim asndan bu durum bir yandan yoksullarn korunmasnn getirecei mali
klfetin bir ksmnn taraya havale edilerek Maliye Hazinesine fazla
yklenilmesini engellemek, dier yandan da yoksullara yardm sorununu yerinde zerek stanbul'a ve byk kentlere g olasln ortadan kaldrmak amalarna hizmet etmektedir. Yerel ynetimlerin bu
dorultudaki hizmetlerinin Belediye Meclislerinde yer alan tara
elitinin ve merkezden atanan yneticilerin ahali nezdindeki politik itibarlarn glendirme potansiyeli tad aktr. Taradaki nfuzlu
kiilerin mahalli dzeydeki politik konumlarnn ve bu kesimlerin
merkezle ilikilerinin, mahalli dzeyde sosyal yardm alann nasl ekillendirdiinin belirlenmesi iin daha ayrntl almalann yaplmasna ihtiya vardr. Ancak bu yaz asndan nemli olan, 19. yzyl
boyunca tarada da sosyal yardm alanna modem devletin nfuz abalarnn art ve bu alanda yeni aralarn ve ilikilerin ekilleniyor
olduunun vurgulanmasdr.
II. Merutiyet Ve Sosyal Yardm Alannda Yeni Yaklamlar
Abdlhamid iktidarnn siyasal bir devrimle yklnas ve yerine
meruti bir rejimin kurulmas refah politikalar alannda nasl bir krlmaya yol amtr? Abdlhamid rejimini ykan ttihat muhalefetin
433 Nadirzbek
her eyden nce sultann siyasal hayat daraltc uygulamalanna son
verip parlamenter bir sistem kurmak hedefleriyle ekillenmi olduu
iyi bilinmekle birlikte bu dar siyasal gndemin II. Merutiyet dnemindeki uygulamalan snrlarln sylemek zordur. Refah politikalan alannda yeni rejimin ak ve net bir program olduu sylenemezse de, II. Merutiyet dnemiyle birlikte siyasal alann zellikle ilk
balarda ve en azndan Balkan Harplerine kadar grece genilemi
olmas, Abdlhamid rejimine muhalefetin belkemiini oluturan 'brokratik entelijensiyaya', yani 19. yzyln son eyreinde ekillenen
yeni brokratik/politik elite, geni bir hareket alan sunmutur. Cemiyetlemenin art, parlamenter hayatn dinarnizn ve devletin sosyal
fonksiyonlanndaki artn dourduu hizmet alanlannn eitlilii, zgrlkleri yeni kazanm olan bu elite siyasal ve toplumsal kimliini

kurmas dorultusunda geni imkanlar salamtr.

Bu yeni konjonktrde refah uygulamalar, nceki dneme kyasla
daha 'brokratik' bir eksene oturacak ve yoksullarn korunmas ii
sultann bir ltfu veya ihsan olmaktan kp, modern devletin grevleri arasnda yer edinmeye balayacaktr. II. Abdlhamid'in otokratik
rejimine muhalefet eden 'brokratik entelijensiya', sultann devrilmesinin ardndan sosyal yardm alannda da eski rejimin izlerini silip,
yeni bir sistem kurma arzusunda olacaktr. Abdlhamid dnemindeki
sosyal yardm ve salk hizmetleri alanndaki gelimelere ynelik bir
ktleme kampanyasnn da elik etmesiyle birlikte bu alanda ad konulmam bir taaruzun balatld sylenebilir.
II. Merutiyet dneminde ncelikle Darlaceze ve Etfal
Hastahanesi gibi stanbul'daki birok salk ve sosyal yardm kurun;lan yeni oluturulan Messesat- Hayriye-i Slliye Mdriyeti idaresi
altnda birletirilmitir. Ksa mrl olan bu idari dzenlemenin
nemli bir amacnn yoksunann korunmas alannda Abdlhamid'in
zenle oluturduu kurgunun yaptalarn ykmak olduuna hi phe
yoktur. Hamidiye Etfal Hastahanesi 'nin ismi ili Etfal Hastahanesi'ne dntrlecek, Abdlhamid'in Mslman yetim erkek ocuklar iin stanbul'da kurmu olduu Darlhayr- At isimli yetimhane
kapatlacak ve Abdlhamid'in Darlaceze'nin kuruluundaki asli rol
gz ard edilecektir. Devr-i sabk ktlemenin geer ake olduu genel siyasi ortamdan, birok salk ve hayr kurumu da payn alacak
ve Abdlhamid'i gzden drc kampanyalarn malzemesi olacaktr. Aynca, Abdlhamid'in devrilmesinin ardndan Hazine-i Hassa'nn
tasfiyesine, ya da byk lde trpanlanmasna ynelik operasyon
sultann hsanlarnn mali temelini oluturan sistemi de kolayca yok
edecektir.
434 Osmanl mparatorluu 'nda 'Sosyal Yardm' Uygulamalan
Sosyal yardm alannda yukandaki erevede deerlendirilebilecek
bi~ baka nemli adm 27 Haziran 1910 tarihli "Muhtacin Maaat
H kknda Nizamname"dir\"' Yukarda akland zere Tanzimat
dnemine uzanan _bu _mq?a ynelik yeni dzenlemedeki ama
muhtacin tertibinin kUllanmndaki zellikle II. Abdlhamid dneminde yaygnlaan keyfiyetin giderilmesi olarak sunulmutur. Nizamnameye gre, muhtacin maa alabilmek iin "tebaa'i Devlet-i
Aliyye'den olmak ve hibir medar- maieti (geim arac) ve er'en iaesiyle mkellef mtealikat (geimini salamakla ykml yakn, akrabas) bulunmamak ve kar ve kisbden (kazan) mahrum derecede
msinn (yal) ve malul yahut yetim bulunmak arttr." Muhtacin maa kii bana asgari 50 kuru ve azami 150 kurutur ve bir aileye
toplam be yz kurutan fazla maa tahsis edilemez. Muhtacin maa
kapsam hakknda bir fikir vermek gerekirse: rnein, Nisan ve
Mays 1326/1910 tarihleri iin dzenlenen defterlerden 258 kiiye
toplam 51.91 l kuru maa verildiini anlyoruz (ML.MSF, 18765). Eyll
1326/1910 tarihli defterden ise 235 muhtacine 27.000 kuru verilmi olduu anlalmaktadr (ML.MSF, 18770). II. Merutiyet yllarnda Meclis-iMebusan tarafndan gerekletirilen bir baka nemli atlm:, geleneksel sosyal yardm kurumlannn izlerinin tamamen ortadan kaldnimas olmutur. Burada temel kaygnn, refah politikalan alannda,

Fransa'daki 'assistance publique' (sosyal yardm) rneinden esinlenerek oluturulan Messesat- Hayriye-i Slliye Mdriyeti daresi 'nin
kuruluunda olduu gibi, 'modern' olduu dnlen yeni bir yapnn oturtutmas abas olduu aktr. Bu dorultuda ilk olarak, Evkaf-
Hmayun Nezareti 'nin sosyal yardm ilevlerinin kkten budanmasna
giriilecek ve kartlan kanunlarla Evkaf Nezareti idaresinde bulunan
Dersaadet'teki 20 imaretten ikisi hari tamam kapatlacak ve yine valaflarla ilgili 'duagu fodulalar' ve 'duagu vezaiflii' lav edilecektir
8

Dersaadet'teki seliitin imaretleri fukara ve aceze iin yzyllardr bir tr

aevi ilevi grm olmakla birlikte, II. Merutiyet dnemine gelindiinde bu kurumlar sosyal ilevlerini byk lde kaybetnilerdir.
Meclis-i Mebusan'da imaretierin lavyla ilgili kanun layhasnn grlmesi srasnda bu konu enine boyuna tartlacaktr. Evkaf Encmeni azasndan Esad Tevfik Efendi ve Ankara mebusu ulemadan Hac
Mustafa Efendi stanbul'daki birok imarethaneyi gezdiklerini ve bu7
Nizamnamenin uygulanmsndaiJ Maliye Nezareti sorumludur. Bu nizarnname kk
deiikliklerle 29 Aralk 1917 tarihinde Meclis-i Mebusan'da ikinci grmenin ardndan onaylanacak ve kanun hkm kazandnlacaktr. Meclis-iMebusan Zabt Cerideleri, i: 24, c: I, 29 Kanunuevvel 1333, s. 416.
8
Bu konudaki kanunlar iin bkz. "Dersaadet'teki imaretierin Lav Hakknda Kanun",
Dstur, 2. Tertip, c. 3, s. 353; "Duagu Fodulalannn Suret-i i!gas Hakknda Kanun",
Dstur, 2. Tertip, c. 3, s. 254; "Duagu Vezaifnin ilgas Hakknda Kanun", Dstur, 2.
Tertip, c. 3, s. 352.
435 Nadirzbek
ralarda yllardr orba ve pilav pimediini, imarete nadiren gelen tek
tk fukarann da ellerine be kuru para tututurolarak gnderildiini tespit ettiklerini belirtmilerdir (M.M.Z.C., i: 24, c: 2, 24 Mart 1327).
'Duagu fodulas' uygulamas ise din ve devletin selameti iin dua
okuyan kiilere balanm olan bir tr maatr. Selatin imaretlerinin
vakfnamelerinde yer alnamakla birlikte, sonradan kurumsal bir nitelik kazanan 'duagu fodulas' uygulamasnn en azndan balangta
sosyal yardm ilevi grm olduu dorudur. Ancak yirminci yzyla
gelindiinde 'duagu fodulas sertifkasnn' bir tr alnp satlabilen
hazine bonosuna, faiz geliri getiren bir yatnm aracna dnt iddia
edilmitir. Yine Mebusan'daki tartmalarda belirtilcliine gre, ykl
miktarda 'fodula senedine' sahip paalar bile bulunmaktadr
(M.M.Z.C., i: 62, c: 1, 8 Mart 1327). Ayr bir almay gerektirecek
nemde ve kapsamda olan imaretler ve duagu fodulas meselesinin
ayrntlarna girmek bu yaznn snrlar iinde mmkn deil. Burada
vurgulanmas gereken nokta, Merutiyet rejiminin bir tr eski rejim
kalnts olarak grd bu kurumlarn tasfiyesine ynelik giriimlendir. Ancak, Meclis-i Mebusan'n, fonksiyonlarn yitirdii iddia edilen fakat sembolik nemini koruduundan hi phe edilmeyen bu
kurumlarn kaldrlmas giriiminde son derece dikkatli olduu grlmektedir. Meclis 'te bu konuda, grece radikal bir tutum sergileyen
Evkaf Encmeni ile, daha tutucu olduu grlen lniye Enc-

meni 'nin ihtilaf anlamldr. Ayrca encmenlerin hazrladklar layihalar iin fetva makamnn grn alma gerei hissetmeleri dikkat ekicidir. Yine duagu fodulas iin Evkafbtesinden harcanmakta olan tahsisatn (fodula senedieri sahiplerine faiz demesi olarak yllk 12.000 lira), duagu fodulasnn kaldrlmas ve imaretierin kapatlmas ardndan, ilmiye talebesinin eitimine aktarlacak olmas,
Meclis'in son derece temkinli hareket ettiinin bir baka gstergesidir.
IL Merutiyet rejiminin, yoksullarn korunmas ve sosyal yardm
alanlarnda btn bu giriimlerle 'sekler' ve 'brokratik' bir sistem
kurma arzusunda olduu aktr. Bu anlamda, devr-i sabkn izlerini
silme kaygsnn yan sra modem grnm glgeledii dnle:
vakflada ilgili kurumsal kalntilara da sava almtr. Ancak L.
Merutiyet dnemi Trablusgarb ve Balkan Savalar ile balayp, I.
Dnya Sava'yla devam eden bir tr kesintisiz sava dnemidir,
imparatorluun sonunu da getirecek bu olaanst sava koullannda
sosyal yardm alannda sz konusu yeni yaklamlarnn ardnn gelmesi mmkn olamamtr.
Bu yeni koullarda devletin ilgisi, muinsiz (yardmcsz) asker aileleri, eviad- heda (ehit aileleri) ve yetimler zerinde odaklanacaktr. Sava yoksullar olarak niteleyebileceimiz bu kesimlere mltecileri de eklemek gerekmektedir. Bu yeni koullarda Darleytam
Mdriyet-i Umumisi, Aair ve Muhacirin Mdriyet-i Umumisi gibi
436 Osmanl mparatorluu 'nda 'Sosyal Yardm' Uygulamalan
oluumlar nem kazanacaktr. Devlet btesinden harp yoksullanna
yaplan yardmlar kadar, Hilal-i Ahmer, Mdafaa-i Milliye ve Donanma Cemiyetleri gibi yan_resmi kurulular araclyla rgtlenen
saysz iane (yardm) kampanyalan hem ~cephelere ynelik hem de
cephe gerisi iin ahaHder kaynak aktann da belirleyici olacaktr.
Bylece, bir yandan ahalinin milliyeti motifler etrafnda politizasyonu, dier yandan da sava gereksinimlerinin finansnanna katk
salanacaktr.
Sonu
Bu yazda 19. yzyln ortalarndan imparatorluun kne dein ve zellikle II. Abdlhamid ve II. Merutiyet dnemlerinde Osmanl Devleti'nin yoksullara ynelik koruyucu politikalannn geliimi
siyaset dzleminin kendi dinamiklerinin belirleyiciliine nem atfedilerek aklanmaya allmtr. Vakflann merkezlletirilinesi ve
kaynaklarnn byk oranda maliye hazinesince trpanlanmas, 19.
yzyl boyunca geleneksel sosyal yardm ve hizmet kurumlarnn ilevlerini snrlamtr. Bylece daha nceleri vakflar ve imaretler gibi
geleneksel kururolann yerine getirdii sosyal yardm ilevleri, zamanla merkezi devlet aygtnn grevleri arasnda yer edinmeye balamtr. Bu erevede, Maliye Hazinesi tahsisatlar arasnda yer alan
muhtacln maa, atiyye-i seniyye ve sadaka-i seniyye tertipleri,
vilayetlerde kapualt haslatndan ve mal sandklarndan yoksullara yaplan demeler ve belediye gelirlerinden yoksullara maa balanmas,
19. yzyl Osmanl toplumunda ekillenen 'sekler' sosyal yardm
aralan olmulardr.
Bu 'sekler' gelimeyle birlikte, II. Abdlhamid dneminde sultann ahsn n plana karmak ve Yldz merkezli politik iktidarn me-

ruiyetini glendirmek kaygs sosyal yardm sistemine rengini veren

unsur olmutur. Modem devlet aygtnn oluumu sreciyle tezat
oluturur gibi grnen, ve hatta klasik dnem siyasal meruiyet motiflerini de artrd sylenebilecek bu sistemde Il. Abdlhamid,
yoksullarn, muhtacinin ve zarurete denierin yegane koruyucusu
olarak n plandadr. Bu dnemde atiyye-i seniyyeler, sadaka-i
seniyyeler muhtacin maa gibi uygulamalar, brokratik bir devletin
tebaasna ynelik ykmllkleri olmaktan ok, fukara ahalinin koruyucusu sultann ltuflan ve ihsanlan olarak anlam kazanmlardr.
Bununla birlikte, L Abdlhamid'in imzasn tayan Darlaceze,
Hamidiye Etfal Hastahanesi ve Darlhayr- All gibi sosyal yardm kurumlar, 'fukara ahalinin yegane koruyucusu sultan' grnilisn tahkim etme ilevlerinin yan sra daha da nemli olarak 'terakkinin temsilcisi sultan' imajnn taycs olacaklardr. II. Abdlhamid'in, sosyal yardm alannda grnr olmak dorultusunda youn bir abas ol437 Nadirzbek
mutur. Bu abay, 19. yzyl boyunca modem devletin geliim srecinin rn olan ve sosyal ve siyasal konumunu daha ok modem-brokratik devlet ilevlerinden alan yeni bir politik elitn sarayn ve sultann siyasi konumuna kar yaratt potansiyel tehlikeyle aklamak
mmkndr.
II. Merutiyet'le birlikte sosyal yardm alannda daha 'brokratik'
bir vurgu n plana geecektir. Abdlhamid ynetimine sava aan
yeni brokratik~entelijensiya, yoksullarn himayesi alannda Abdlhamid'in izlerini yok etmeye alrken, 'modem' olduunu dnd yeni bir sistemin temellerini atmaya giriecektir. Bu erevede
sosyal yardm alanndaki uygulamalar, sultann ltuf ve ihsanlan olmaktan kartlp, modem devletin ahaliye kar ykmllkleri grnmn kazanacaktr. Ayn sre iinde yoksullara yardm alan, sal!} gibi dier sosyal hizmet alanlan ile birlikte, modem eitim grm
Osmanl elitinin toplumsal kimliini kurduu zeminlerden birisi
olacaktr.
Tanzimat sonrasna bir btn olarak bakldnda, sosyal yardm
alanndaki gelimelerin, siyaset alanndaki dinamiklerin, bir baka ifadeyle modem devletin oluumu srecinin izlerini tad sylenmelidir. Bu anlamda, zellikle II. Abdlhamid dneminin kurumsal atlmlar, bir yandan Abdlhamid iktidarnn meruiyetini glendirmi,
ancak ayn zamanda, Abdlhamid'in izleri silindiinde muhalifbrokratik snfn kolayca benimseyebilecei bir sosyal yardm altyapsnn
oluumunu da salamtr. Gerek Abdlhamid dnemindeki atlmlar,
gerekse II. Merutiyet rejiminin almlar, farkl siyasi gndemlerin
ve sylemlerin izini tayor olmakla birlikte, tek bir srecin yani,
devletin sosyal alana tedrici olarak nfuz etmesi srecinin ifadeleri
olarak deerlendirilmelidir.
Kaynaka
Altnc Daire-i Belediye Nizamat", Fi ll Cemaziyelevvel sene
1274/1857, Osman Nuri Ergin, Mecelle- Umur- Belediye, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar, stanbul 1995, c.4, s.l601-1604.
Arkan, Zeki (1994) "Tanzimat Dneminde Ein ve Yresinden stan-

bul'a Gler", Tanzimat'n 150. Yl Uluslararas Sempozyumu,

Ankara, 31 Ekim-3 Kasm 1989,467.481.
Aslanolu, Mehmet (1999), "Il. Abdlhamid'in ktisadi ve Mali Politikalar zerindeki Etkisi", Toplumsal Tarih, 1 I (63), 25-32.
BOA (Babakanlk Osmanl Arivi), Bab- Ali Evrak Odas-Sadaret
Evrak-Mektubi Kalemi Meclis-i V ala Ksm, 127/17,
1277.L.21. (2 Mays 1861).
BOA, Cevdet Belediye, 3440,24.C.l229. (13 Haziran 1814).
438 Osmanl mparatorluu 'nda 'Sosyal Yardm' Uygulamalan
BOA, Cevdet Belediye, 3490, 28.Za.l264 (26 Ekim 1848).
BOA, DH..UM (Dahiliye Nezareti, dare-i Umumiye), 8/1, 6.C.1334
(lO Nisan 1916). . .. ~~
BOA, DH.MU (Dahiliye Nezareti, Muhaberat- Umumiye idaresi),
30-1/5, 19 evva 1327 (3 Kasm 1909).
BOA, DH.MU, 104/46,1328.C.9 (18 Haziran 1910).
BOA, rade Dahiliye, 41095,16 Muharrem 1286 (28 Nisan 1869).
BOA, rade Dahiliye, 75091, 7 Receb 1302 (22 Nisan 1885).
BOA, rade Dahili ye, 7/RA.1311, 1 O Rebilevvel 3 1 (21 Eyll
1893).
BOA, rade Hususi, 9/N.1315,10 Ramazan 135 (2 ubat 898).
BOA, rade Hususi, 30/N. 1315, 14 Ramazan 13 5 ( 6 ubat 1898 ).
BOA, rade Hususi, 106/S.l3 7, 29 Safer 3 7 (6 Temmuz 899).
BOA, rade Hususi, 31/C.l39, 13 Cemaziyelahir 139 (27 Eyll
90 ).
BOA, rade Hususi, 6/B.1326, 7 Receb 1326 (15 Austos 1908).
BOA, rade Hususi, 62/.l326, 26 aban 1326 (23 Eyll 1908).
BOA, rade Hususi, 79/. 1326, 30 aban 1326 (26 Eyll 1908).
BOA, rade Hususi, 96/N.25, 25 Ramazan 1326 (21 Ekim 908).
BOA, rade Maliye, 2/.I32, 4 aban 132 (10 ubat 895).
BOA, rade Meclis-i Vala, 26130, 8..l284 (5 Aralk 1867).
BOA, rade Meclis-i V ala, 2654, 18..1284 (15 Aralk 1867).
BOA, rade Meclis-i Vala, 26284,2 Zilkade 1284 (25 ubat 868).
BOA, ML.MSF (Maliye Nezareti Mesarifat), 8024, 263.10.5. (16
Eylll847).
BOA, ML.MSF, 9847, 268.7.21-1269.6.l. (1 I Mays 1852-10 Nisan
1853).
BOA,ML.MSF, 18617,1314.8.15-1316.9.22.
BOA, ML.MSF, 18670, 1318.8.27 (3 Eyll 1910).
BOA, ML.MSF, 18765, 1328.6.5 (14 Haziran 1910).
BOA, ML.MSF, 18770, 1325.
BOA, MV (Meclis-i Vkela Mazbatalan), 49/52, 17 Rebilahir 1307
(ll Aralk 1889).
BOA, MV, 50/35, 16 Cemaziyelevvel 1307 (8 Ocak 1890).
BOA, MV; 57/36,29 Muharrem 1308 (14 Eyll1890).
BOA, MV, 741101;20 evval 1320 (20 Ocak 903)
BOA, MV 207/31,20 Cemaziyelevvel 1335 (14 Mart 917).
BOA, Y.MTV (Yldz Mtenevvi Maruzat), 8/7, 29.3.1299 (18 ubat
1882).
BOA, Y.MTV 36/20, 10.3.1306 (14 Kasm 888).
439 Nadirzbek

Cavallo, Sandra (1989) "Charity, Power, and Patronage in Eighteenth

Century Italian Hospitals: The Case of Turin", Lindsay
Granshaw ve Roy Poerter (der.), The Hospital in History iinde,
Routledge, Londra & New York, ss. 63-92.
adrc, Musa (1993) "Tanzimat Dneminde kanlan Men'-i Mrur
ve Pasaport Nizamnameleri", Belgeler 15119, 169-181.
Deringil, Selim (1991) "19. Yzylda Osmanl mparatorluu'nda G
Olgusu zerine Baz Dnceler", Bekir Ktkolu 'na Armaan iinde, stanbul, ss. 435-442.
Deringil, Selim (1998) The Well Protected Domains. Ideology and the
Legitimation of the Power in the Ottoman Empire 1876-1909, I.
B. Tauris, Londra-New York.
"Dersaadet Belediye Kanunu", 27 Ramazan 1294/1877 ve 23 Eyll
1293, Ergin, Mecelle-i Umur- Belediye, c. 4, s. 1628.
"Dersaadet dare-i Belediye Nizamnamesi", 18 Cumadelahire
1285/1868 (1294 Tarihli Dersadet Belediye Kanunu ile bu
nizamnamenin hkm feshedilmitir.), Ergin, Mecelle-i Umur-
Belediye, c.4, s.1617.
"Dersaadet'teki imaretierin Lav Hakknda Kanun", Dstur, 2. Tertip, 3, 353.
Dersaadet ve Bilad- Seliise 'de Fukara ve Muhtacnn Kmr ve
ihtiyacat- Sairesinin Temini in Adlhamid Il Tarafindan
Verilen Bnbeyz Liraya Mahsus Bilet, stanbul 1883 (stanbul
niversitesi Ktphanesi Nadir Eserler Blm, n. 89974).
"Duagu Fodulalarnn Suret-i lgas Hakknda Kanun", Dstur, 2.
Tertip, 3, 254.
"Duagu Vezaifinin lgas Hakknda Kanun", Dstur, 2. Tertip, 3, 352.
Ergin, Osman Nuri (1995) Mecelle-i Umur.:. Belediye, (9 cilt) stanbul
Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar,
stanbul.
Gouda, Frances (1995) Poverty and Political Culture, The Rhetoric of
Social Welfare in the Netherlands and France, 1815-1854,
Rowman & Litt1efield Publishers, Ine.
Gran, Tevfik (1989) Tanzimat Dneminde Osmanl Maliyesi: Bteler ve Hazine Hesaplar (1841-1861), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
pirli, Mehmet (1991) "Osmanllarda Cuma Selaml (Halk-Hkmdar Mnasebetleri Asndan nemi)", Prof Dr. Bekir
Ktokolu 'na Armaan, Edb. Fak. Tarih Aratrma Merkezi,
459-471.
Jones, Co lin (1996) "S ome Recent Trends in the History of Charity",
Martin Daunton (der.), Self-Interest and Welfare in the English
Past iinde, St.Martin's Press, New York, ss. 51-63.
440 Osmanl mparatorluu 'nda 'Sosyal Yardm' Uygulanalan
Krieger, Joel (1987) "Social Policy in the Age of Reagan and
Thatcher", Socialisi Register 1987, Londra.
Meclis-i Mebusan Zabt C~deleri (M.M.Z.C.), i: 62, c: 1, 8 Mart
1327.
M.M.Z.C., i:24, c:2, 24Mart 1327.
zbek, Nadir (1999a) ''II.Abdlhamid ve Kimsesiz ocuklar:

Darlhayr- Ali", Tarih ve Toplum, 31 (182), ss. 11-20.

zbek, Nadir (1999b) "kinci Merutiyet stanbul'unda Serseriler ve
Dilenciler", Toplumsal Tarih, ll (64), ss. 34-4~.
zbek, Nadir (1999c) "Vakf Tarihi almalan zerine Notlar", Tarih ve Toplum, 32 (187), ss. 60-62.
ztrk, Nazif (1995), Trk Yenilene Tarihi erevesinde Vakf Messesesi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara.
Pakaln, M. Zeki (1983) Osmanl Tarih Terimleri ve Deyimleri Szl, (3 cilt) Milli Eitim Bakanl, stanbul.
Sabah, n. 2941, 29 Ocak 1898.
Sabah, n. 4811, 21 Mart 1903.
Sabah, n. 6043,4 Austos 1906.
ehremaneti 1331 Senesi Bdcesi Esbab- Mucibe Layihas, Arok
Garoyan Matbaas, Dersaadet
Terzi-Tozduman, Arzu (1998), "Hazine-i Hassa", slam Ansiklopedisi, stanbul, 17, 13 7-141.
"Vilayat Belediye Kanunu", 27 Ramazan 1294 1 1877 ve 23 Eyll
1293, Ergin, Mecelle-i Unur- Belediye, c.4, s.1659.
Yldrm, Nuran (1996) istanbul Darlaceze Messesesi Tarihi, Darlaceze Vakf Yayn, stanbul.
441 KAHvEHANELER VE HAFYELER: 19. YZYIL
ORTALARINDA OSMANLI'DA SOSYAL KONTROL*
Cengiz Kr/
Osmanl Arivleri'nde, 1840-1845 yllar arasndaki dneme ait
"havadis jumalleri" adn tayan bir seri belge, ierik itibariyle son
derece zgn bir yere sahiptir. Bu yzlerce sayfa belgede, o dnemde
sradan stanbul insannn kahvede, sokakta, ar ve pazarda ve hatta
evlerinde yaptklar sohbet ve dedikodulara kulak kabartan hafyelerin
jumalleri kaytldr. lurnaller incelenmeye balandnda ilk akla gelen
sorulardan biri, Osmanl Devleti'nin bu dnemde neden zel hatiyeler
araclyla halkn ne konutuuyla bu kadar younluklu bir ekilde
ilgilendiidir. phesiz, bu soruya verilebilecek en genel ve aikar cevap, halkn daima siyasi meseleler hakknda konutuu ve kendilerini
ynetenleri eletirdii, yneticilerin de kendileri ve daha genel olarak
devletin ileyii hakknda halkn ne dndne hibir zaman kaytsz kalmadklandr. Bunun bir gstergesi olarak yksek devlet ricalinin ve hatta bizzat padiahlarn halk ahsen gzlernek ve "dzen bozanlan" cezalandrmak amacyla stanbul sokaklannda tebdil-i kyafet
dolamalan gz nnde bulundurulduunda, Osmanl devlet yneticilerinin sokaktaki insann ne yapt ve ne dndyle ilgilenmesinde pek artc bir yan olmad iddia edilebilir. Ancak, bu almada tartlaca zere, halkn gnlk sohbetlerinin bu derece sistematik bir biimde dinlenilmesi, kaydedilmesi ve deerlendirilmesi
bal bana yeni bir olgudur.
Osmanl sradan insann gnlk yaamn etkileyen siyasal ve sosyal meseleler hakkndaki gr ve dncelerini anlayabilmek ve zihniyet dnyalann anlamlandrabilmek asndan bu jumaller son derece nemli bir kaynak niteliindedir. Bu jumalleri okuduka, 19.
yzyln ortalannda halkn, Tanzimat reformlann alglayn ve tepkilerini, yeni vergi sit~mi hakknda dndklerini, ykselen fyat-

lardan, den yaam standartlanndan ikayetlerini, brokrasinin st

kadernelerindeki yeni atamalara dair dedikodulann, Msr' da, Balkanlarda ve imparatorluun dier blgelerinde meydana gelen ayaklanBu makale Toplum ve Bilim, Say: 83 (K 1999-2000) s. 58-79'dan alnmtr.
443 Cengiz Kr/
malar ve bamszlk hareketlerine dair grlerini ve Osmanl mparatorluu'nun dier devletlerle olan ilikilerine dair dndklerinin
neler olduu hakknda nemli ipular elde edebiliriz. Dolaysyla bu
raporlarn kapsaml bir ierik analizi kendi bana son derece nemli
bir alma alan olmakla birlikte, bu yazda raporlardaki genel ternalara sadece bir n ebze deineceim.
Takip eden sayfalarda daha ayrntl tartacam zere, sosyal
kontrol ve gzetierne [surveillance] mekanizmalanndaki deiimler,
yalnzca siyasal iktidarn ynetim uygulamalarna dair teknik bir
problem deildir. Bunlar, siyasal iktidarn meruiyetinden, toplumsal
hak ve zgrlklere varncaya dein kapsaml bir deiim ve dnme dair ortaya konulabilecek sorunsallarn temelinde yer almaktadr. Dolaysyla, bu yaznn amac, en genel ifadeyle, Osmanl Devleti 'nin bylesine sistematik ve ayrntl bir sosyal kontrol ve gzetierne
faaliyetinin, 19. yzyln ortalanna doru Osmanl mparatorluu'nda
devlet ve toplum ilikilerini dzenleyen ilkelerin yeniden formlasyonu asndan neminin altn izmektir.
Jurnaller
1
Jumal faaliyeti hakknda detayl bilgiden imdilik maalesefyoksunuz2. Szgelimi, bu faaliyetin ne zaman balad, ne kadar yaygn olduu, jumallerin nasl hazrland veya batiyelerin kimler olduu gibi
sorulara kesin bir cevap vermek pek mmkn deil. Bu konularda yapacamz kestirimierin pek ou, ancak bu jumallerin satr aralarndan karabildiklerimize ve az sayda arzi delile dayanyor. Eldeki en
erken tarihli jumal 1840 ylna aittir. Bununla birlikte, 1820'lerin sonu
veya 1830 'I ara ait benzer jumallerin bulunmas da olaslk dahilindedir. Hatiyelerin kimler olduu sorusunu aada daha ayrntl bir biimde ele almak zere imdilik bir kenara brakrsak, jumallerin hazrlanma srecine ilikin biraz daha kesinlikli tahminlerde bulunabiliriz. Jumallerdeki el yazlarnn greli olarak ok fazla eitlilik gstermemesi, bu jumallerin bizzat hatiyeler tarafndan deil, bu ile g1
Burada jurnal kelimesiyle yalnzca "havadis jurnalleri"ni kastediyorum. Bu kelime,
I 9. yzyln ortalanna doru Osmanl ynetimin diline girmi ve "rapor" anlamnda
kullanlmtr. Bununla beraber, istatistik jurnalleri, tahaffuz jurnalleri, nfus jurnalleri,
ihtisab jumalleri vb. gibi arivde ska karlanan jumal trleri vardr. 2
Her ne kadar II. Abdlhamid (1876-1909) dneminde son derece yaygn ve sk bir
gzetierne faaliyeti bulunduu bilinmekle beraber, popler tarih ve an edebiyatnn bu
konu hakknda sylediklerinin tesinde fazla bir bilgiye sahip deiliz. Ancak Sultan
Abdlmecit dneminden kalan 1840'l yllara ait bu jumallerle, Abdlhamit'in kendi
dneminden 40-50 yl nce balatlan bir uygulamay devralp daha younlukla srdrd anlalyor. Bu arada belirtmekte fayda var; 19. yzyln ikinci yansna ait
zaptiye arivleri henz aratrmaclann kullanmna almad. Zaptiye arivlerinin
almasyia bu jurnal faaliyetinin ileriki aarnalanna dair u an karanlkta olan pek ok

nokta aydnla kavuabilir.

444 Kahvehaneler ve Hafiyeler: 19. Yzyl Ortalannda Osmanl 'da Sosyal...
revli katipler tarafndan kada geirildii dncesini uyandrmaktadr. Daha da nemlisi, 1844 ylna ait, dnemin Emniyet Mdrl
olan Seraskerlie bal vejwnal faaliyetl~rinden sorumlu olduu anlalan Tomruk'a ait bir maa bordrosunda "haber alnakla grevli" hafyelere ve katipiere ayn 1iyr deme yapld aka belirtilmektedir
(Cevdet-Zaptiye 2076). Muhtemelen, hafyeler duyduklan haberleri
szl olarak katipiere aktanyorlar, katipler de bunlar yazya dkerek ilgili makamlara iletiyorlard.
Jumal faaliyeti hakknda emin olduumuz bir olgu ise, bu jumallerin Osmanl hkmet kademelerinde son derece nemli bir yere sahip
olduudur. Bir ksm jumallerin farkl elyazlanyla yazlm kopyalannn arivde farkl tasniflerde bulunmas, jumallerin farkl birimlere
ayr ayr sunulup deerlendirildiklerini gstermektedir
3
. Ancak daha
da nemlisi bu raporlar dnemin padiah Sultan Abdlmecit'e (18391861) kadar gitmekteydi. Jumallerin kapak sayfalarnda belirtildii
zere, her hafta Seraskerlik'ten ve 1845 ylndan sonra Seraskerliin
yerini alan Zaptiye Mirlii'nden Sadrazam'a iletilen jumaller, Sadrazam tarafndan bakent halknn halet-i ruhiyesinin yazl ifadeleri
olarak okunmak zere padiaha sunuluyordu.
Jumallerde sz geen yerler 19. yzyl ortalannda stanbul'daki
gndelik yaam mekanlarna dair nemli ipular da vermektedir. stanbul' da sradan insann neler konutuuna kulak kabartmak iin
kahvehanelerden daha uygun bir mekan hayal etmek zordu. Dolaysyla hafyeler, jumallerde getii biimiyle, "havadis almak" iin en
ok kahvehanelerde konulanmlard. Kabaca bir hesapla, kahvehane
muhabbetleri elimizdeki jumallerin 2/3 'n oluturmaktadr. Bu anlamyla kahvehaneler tartmasz en nemli gndelik yaam mekan olarak adlandnlabilir. Bununla birlikte, kahvehanderin yan sra, sohbetin olduu her yerde hafyeleri grmek mmkndr: berber dkkanlan, camiler, sokaklar, hamamlar, kayklar, mezarlklar, hatta han
odalan ve evler.
Rafiyeler gnlk konumalan son derece dikkatle dinleyip ezberlemekle ykml idiler. Hafyelerin yazdrd~ bu jumallerin amirleri
tarafndan dikkatle gzden geirildikten sonra padiahn bilgisine sunulduu anlalyor. Bylece hafyenin muhtemel bir dikkatsizlii
annda fark edilip dzeltilebiliyordu. rnein, havadis jumallerinin birisinde, Baltaliman'nda bir kahvehanenin yanndaki kalafat dk-kanndan, o civarda bulunan terkedilmi bir frndan sz edilmektedir.
3
Bu farkl el yazlaryla yazlm kopyalar Babakanlk Osmanl Arivi 'nin Cevdet Dahiliye ve Zaptiye tasniflerinde yer almaktadr. Bu tasniflerde yer alan jumaller tarihsiz
ve imzaszdr, ancak ieriklerinden l840'lara ait olduu anlalmaktadr. Ancak her
halilkarda Cevdet tasnifinde yer alanjumallerin, daha ou 1310 ncesi radeleri arasnda bulunan jumallerin bir paras olduu anlalyor. Bu yaz iin kullanlan jumallerin listesi yaznn sonundaki kaynaka blmnde verilmitir.
445 Cengiz Kr/

Ancak hatiye burada yanllkla Baltaliman diye yazdrmtr. Zira

Baltaliman'nda kalafat dkkan bulunmad ve bu yanlln amir
tarafndan fark edilip Baltaliman'nn Yeniky olarak dzeltilmi olduunu, hatiyenin ilk raporuna ilitirilen baka bir rapordan anlyoruz
(rade-Dahiliye 3218).
Jurnal raporlannn en ok gze arpan zelliklerinden birisi anlatm slubundakj tekdzeliktir. Raporlarda anlatlan her bir dedikodu
bel1Zer bir anlatrola yazlmtr. rnein, "Firuzaa'da Veli'nin kahvesinde gece bekisi Hasan Aa'nn nakli" trnden bir anlatrola
balayan paragraf ardndan "naklin" kendisi ile srer ve en son olarak
"syledii iitilmi olduu" ile biter. Raporlarn kompozisyonunda hatiyelerin herhangi bir yorumu yok gibidir; btn szler sanki o szleri
syleyen kiiden dorudan alntianm bir biimde yazlmtr. Baz
sohbetler ise diyalog biiminde yazlmtr; yle ki bu raporlan okuyan kii bundan 150 sene nce stanbul' da kahvehanede, sokakta veya
birinin evinde geen sohbetlere kulak kabartyormu hissine kaplabilir. Sanki hatiye hibir yorum yapmadan, yalnzca duyduunu yazmakla ykml bir stenograf grevini stlenmi gibidir. Bununla beraber hafiyelerin her zaman pasif dinleyici durumunda olduklann dnmemek gerekir. Arada srada hatiyeler ya bizzat sohbeti yapan kiilerden birisi olarak veya sregiden sohbeti belirli sorularla ynlendiren kiiler olarak karmza kar. phesiz bu sorulan kendi meraklarn tatmin etmek iin yapmyorlar, kendilerine tembih edildii zere,
halkn belli konular hakknda nabzn yokluyorlard. Bu anlamda, hafiyeleri kamuoyu yoklamas yapan modern anketrlere benzetrnek
herhalde fazla abartl olmaz.
Raporlan okuduka sz konusu sohbetlerin yapld yerler ve
sohbeti yapan kiiler hakkndaki bilgi hayret edilecek derecede aynntldr. "Halk yle dnyor, yle diyor" trnden genel referanslarn says parmakla saylacak kadar azdr. Raporlar ylesine ayrntldr ki, raporda yer alan herhangi bir szn nerede ve kim tarafndan
sylendiine ek olarak, baz durumlarda hangi ay, hangi gn ve hatta
hangi saatte o szn sylenildii dahi yazlmtr. Sz syleyen kiilerin yalnzca isimleri deil, eer varsa unvanlan, meslekleri, hangi
mahallede oturduklar, ou zaman evli olup olmadklar veya sz konusu kii taradan stanbul'a ticaret veya baka bir amala geici olarak gelmi ise nereden geldii ve hangi handa kald gibi ayntlar titizlikle not edilmitir4
.
4
Osmanl jumal raporlarnn bu karakteristii benzer ancak daha erken tarihli Avrupa'daki jumal raporlanndan nemli bir farkllk gstermektedir. rnein 18. yzyl
ortalarnda Fransa'daki jumal raporlarnda mekanlarn ve kiilerin anonimliine dair
bkz. Farge (1993) ve Farge (1995) .
. 446 Kahvehaneler ve Hafiyeler: 19. Yzyl Ortalannda Osmanl 'da Sosyal ...
Raporlann bu zellii iki nemli soruyu gndeme getirmektedir.
Pek ou siyasi sohbet veya Osmanl yneticilerinin deyiiyle "devlet
sohbeti" olarak tanmlanab,il~cek olan bu :'dedikodu"lan yapan kiilerin bu tr muhabbetleri nedeniyle cezalandnldna dair herhangi bir
iaret yoktur. Dier cfeyiie, bu kiiler hakkndaki bylesi aynntl

bilgi hibir ekilde bunlan ihbar etmek ve ardndan cezalandrmak

amac gtmyordu. Belki baz durumlarda "izgi"yi at dnlen
birka kiinin cezalandnlmas sz konusu olmu olsa bile, bylesi bir
uygulama genel bir kuraldan ok bir istisnaya iaret etmi gibi grnyor5. O halde sorulacak ilk soru neden bu raporlann kiiler hakknda bu kadar detayl bilgileri ierdiiyle ilgilidir. Buna bal olarak
akla gelen ikinci bir soru ise, halk arasndaki sylenti ve dedikodulan
dinleyip kaydetmekle ykml hafiyelerin dinledikleri insanlar hakknda bu kadar aynntl bilgilere nasl sahip olduklandr.
Hafiyelerin gerekte kimler olduklan, bu i iin nasl devirildikleri gibi sorulara kesin bir cevap vermek eldeki veriler nda pek
mmkn gzkmemektedr. Bu nedenle, hafiyelerin bu kadar ayrntl
bilgiyi nereden ve nasl edindiklerine ilikin syleyebileceklerimiz snrl ve speklatiftir. Sz gelimi, bu hatiyeler polis kadrolannn ierisinden mi seilmilerdir yoksa halktan insanlar arasndan m devirilmilerdir? rnein 18. yzyl ortalannda Paris'te bu tr hafiyelerin
toplumdaki sosyal iliki alannn derinlerine nfuz etme yetenei asndan, sradan insandan ok daha uyank olabilecek olan dilenci, serseri ve sulu gemii bulunan "marjinal" gruplar arasndan seildii
bilinmektedir (Farge, 1995: 20).
Osmanl jurnal raporlanna dair baz gstergeler de hafiyelerin sradan insanlan arasndan devirildii fikrini destekler niteliktedir. Raporlar, hafiyelerin sohbetlerini kaydettii kiilerle tank ve hatta arkada olduunu gsteren yzlerce rnekle doludur. Hatta hafiyelerin
en azndan bir blmnn bizzat kahvehane sahipleri arasndan seildii de ok byk bir ihtimal dir. 19. yzylda stanbul 'u ziyaret eden
seyyahlar arasnda gzlemlerine en ok gvenilebileceklerden birisi
olan Charles White stanbul kahvehanelerinden sz ederken yle demektedir:
Burada mahallenin dedikoduya ve her eyi bilmeye merakl olanlan
hem zel hem de kamu meselelerini konumak zere bir araya gelir.
Bu yzden kahvehaneler polis tarafndan gzlenir; ve hatta birok durumda kahveeiter maal hafyelerdir (White, 1845: Cilt 1, s. 2182).
5
Zira, raporlarda yalnzca bir kez byle bir duruma rastladm, o da siyasi deil adli bir
vakaya ait: bir fahie iin svari askerini elinden vuran bir kavasn, askerle birlikte cezalandmimas iin darfua-,askeriye'ye havalesini emreden, rapora ilitirilmi bir not.
447 Cengiz Kr/
Aadaki rnek de, bir ksm hafyelerin kahveciler arasndan
devirilmi olabilecei fikrini kuvvetlendirmektedir.
Tuncana'da Kara Cehennem'in kahvesinde mer Efendi'nin nakli:
Kara Cehennem Ali Aa'y sadrazam artm, birbuuk saat kadar
oturtmular sonra Kara Cehenneme sual ettim kapuya seni nin artmlar deyu, oldahi darndan gelen onikibin sekban askerine beni
babu edif boaza ta'yin edecekler deyu syledii iidilmi olduu
(Cevdet-Dahiliye 12159).
Sadrazarnn bir kahveciyle ne ii olabilir? Kesin olarak sylemek
zor, uydurma m, onu da bilemeyiz. Ama bu grmede ve verilen
szde bir gerek pay varsa, sebebini tahmin etmesi o kadar da g
deil, Boaz'da komutan olmak, herhalde kahvesine gelen mterile-

rin neler konutuunu rapor etmenin bir dl olsa gerek.

Raporlarda ad geen kiiler hakknda neden bu kadar ayrntl
bilgi bulunduu sorusuna gemeden nce, bu aamada raporlann ieriine biraz daha dikkatli bakmak gerekiyor. phesiz halk arasnda
konuulan konulann bire bir biimde hafyelerin raporlanna yansdn dnmek doru bir yaklam olmaz. Her ne kadar raporlarda kelimenin en geni anlamyla siyasi sohbet eklinde tanmlanabilecek
olan birbirlerinden ok farkl konulara yer verilmi ise de, belli temalar daha younlukla gze arpmaktadr. Bu temalar arasnda halkn
padiah, stanbul ve taradaki yneticiler ve rakip devletler hakknda
syledikleri en sk deinilen konulardr.
Raporlarda padiah hakknda halkn dncelerine ok byk bir
sklkla yer verilmesi, jurnal sisteminin en byk amalanndan birisinin padiah hakkndaki popler duyarllklan ortaya karmaya ynelik olduunu dndrmektedir. 1840 tarihli aadaki rnek, padiah
hakknda halkn halet-i ruhiyesine dair jurnal memurunun yorum ve
gzlemlerini de iermesi asndan arpcdr.
Bir mal mukaddem herkesin hal u tarz u tavrndan Mehmed Ali tarafna her ne kadar soukluk ve teneffr (nefret) anlalm ise de bu
defa peyder pey meserretler vuku bulduundan cem-i nas Mehmed Ali
tarafna klliyen nefret ve taraf- devlet-i aliyyeye tevecch ederek
Mehmed Ali'nin muzmahl (km) ve perian olmasna an- semim
el-kalb (kalplerinin en derinlerinden) dua eylediklerine ve hatta dn
gece meserret-i veliidet-i hmiiy1n (padiahn doum gn) i'lan ve
ihaat henminde endaht olunan (atlan) toplar kahvelerde ve sair mahallerde iittikleri gibi kimisi ina- teaiii Msr alnd ve kimisi brahim Paa tutulup geldi deyu iid ve handan olduklarn memur kullar
iitmi olduklar (rade-Dahiliye 1210).
Gerekte raporlar halkn padiah hakkndaki olumlu szleriyle
doludur: "Allah padiahmza tkenmez mrler ihsan eylesin", "Padiaha isyan eden Allah'a da isyan etmitir. Mehmed Ali Mslman
448 Kahvehaneler ve Hajiyeler: 19. Yzyl Ortalannda Osmanl 'da Sosyal ...
deildir" vb. Padiaha atfen sarfedilen szler aa yukan hep bu mealdedir. Mslman olsun olmasn, herkes sanki az birlii etmiesine padiaha dualar etmekte, onu gklere karmakta, ona kar gelenleri ise lanetle anmakta.F. Btn bu kaytlardan jumal memurlannn stanbul'da padia~ dair olumsuz sz syleyen tek bir kiiye dahi
rastlamadn m dnmeliyiz? Bu soruya kesin olarak cevap' verebilmek elbette mmkn deil ancak bu aamada en azndan iki olasln varlna iaret edebiliriz. lk ihtimal olarak, eer batiyelerin sradan halk arasndan seildii savmz doruysa ve raporlarda sylentileri kaydederken bunu syleyen kiiyi de zikretmek gibi bir mecburiyederi olduklar da gz nnde bulundurulursa, batiyelerin pek ok
durumda gayet iyi tandklan belli olan bu kiileri korumak amacyla
ya bilinli olarak sylenenlerin ieriini deitirmi olabilecekleri
veya bu muhaliflere raporlannda hi yer vermedikleri dnlebilir.
kinci olaslk ise, raporlann hatiyeler tarafndan herhangi bir biimde deitirilmedii ve halkn gerekten de padiah hakknda son derece olumlu dnceler tadklardr. Tabii ki kapsayc bir yargda bulunmak zor, ancak modernlik nceki dnemde popler kltrn en nem-

li elerinden bir tanesi olan, tebaann genel olarak hkmdara "bu dnyann dndal"yla gelen doast gler atfetmesi sklkla karlaan
bir durumdur (Burke, 1978). O yalnzca bir insan deildir; iktidann ve
otoritesini Tann'dan alan ve sradan insann anlayamayaca meziyetlerle donatlm doast bir varlktr. Elimizdeki raporlarda bu trden
bir popler bilince iaret eden pek ok rnek vermek mmkndr:
brahim Paa hamarn civarnda ekerci Soka'nda sakin smail
Aa'nn Aksaray'da Katib Camii ittisalinde kahvede nakli: yeni kan
Takvim'i (Takvim-i Vekayi) okudum Allah zeval vermesin evketmahab efendimize ok yerler alm. Padiahlar ile baa klmaz, onlar
keramet sahibidir ve onlarn nefesi da ta eritir. Sultan Beyazd Veli
Hazretleri cami yaptm iken bir kraldan eli gelip sefer istiyor, git
kralna syle, yle parmaklarm uzattrula iki gzn birden karnn deyup kraln annda gzleri kyor. te padiahlar byle keramet
sahipleridir (rade-Dahiliye 1232).
Ancak yine de, popler kltrn hkmdan alglayndan hareketle, raporlarda padiah hakknda dorudan, olumsuz tek szn bulunmamasn "halk gerekten de yle dnyor" noktasnda yorumlamamak gerekir. Popler kltrn hkmdar hakknda ikircikli ve
eliik hissiyatn kabul etsek bile, bu yine de raporlardaki hkmdar
srekli ven anlatrnn daha ok batiyelerin veya belki de amirlerinin
bir tahrifat olmu olabirecei yargsn glendirmektedir. Zira, brakn szl eletiriyi, padiaha ta atan, Cuma namaz k yolunu kesip "seninle dava'y errim vardr" diye tehdit savuranlann olduunu
bildiimiz gibi (Cabi Tarihi, 1992:105), Karagz oyunlannda, meddal
hikayelerinde padiah eletirisi hi de eksik deildi.
449 Cengiz Krl
George Rude'nin (1980: 31) "halk bildii eytan bilmediine tercih eder" szn ispatlarcasna, jumal raporlarnda, gerek stanbul'daki gerekse taradaki devlet yneticilerine ilikin olarak olumlu
bir yorum bulmak ise neredeyse imkanszdr. Sadrazamdan taradaki
vergi tahsildanna kadar hemen herkes bu eletiri ve ikayetlerden payna deni alr. Filanca yerdeki valinin halktan nasl rvet aldn,
falanca yerdeki vergi tahsildannn kylden nasl zorla mal topladn raporlarn birok yerinde gmek mmkndr.
Jumal memurlannn en ok ilgilendikleri gruplardan biri de stan.:.
bul ile Avrupa ve Akdeniz limanlan arasnda ticaret yapan Avrupal
tacirlerdir. Hem Avrupa ve Akdeniz'deki genel iktisadi durum, hem
de bu taeirierin kendi lkelerindeki siyasi duruma ynelik gzlem ve
yorumlannn raporlarda neden sklkla yer aldn anlamak g deil.
Bu tccarlarn Osmanl'nn en ok ban antan ngiltere, Fransa,
Rusya, Avusturya-Macaristan ve Mehmed Ali syan'nn en tepede olduu dnemde Msr' dan olmas bu adan anlamldr. Bu aamada
hemen belirtelim ki, raporlarn hepsi Trke -ki saray dilinin adal ve
gsterili slubundan uzak, o dnemin gnlk konuma dilini yanstr
bir slupla- yazlm olmakla birlikte, kimi zaman jumal memuru kulak kabartt sohbetin orijinal dilini de belirtmitir. stanbul'da o dnemde farkl cemaatlerce yaygn olarak konuulan Rumca, Bulgarca,
Ermenice, Srpa yannda Arapa, Farsa, Rusa, ngilizce, Franszca,
Almanca ve Romence sohbetlerin de batiyelerin ilgisine mahzar ol-

duu anlalyor. Hi phesiz bu kadar farkl dilde yaplan sohbetler

stanbul'un ok renkli kltrn yanstmakla beraber, bu ok renklilii yanstabilecek kadar geni tabanl bir hatiye kitlesine sahip olunduuna ve o dnemdeki jumal faaliyetinin boyutlanna da iaret ediyor.
Hatiyelerin bu "sylenti"leri toplarken syleyen kiilere dair olduka seici olduklann da belirtmek gerekir. Anlatlan olaylar veya
olgular syleyenin ya kiisel deneyimleridir veya ilk elden rendikleridir. rnein, tilanca kyde geen bir olay anlatan kii oradan stanbul'a geici olarak gelmi, kendi grdn anlatan kiidir veya falanca paann aziedilmesinin nedenine dair dedikoduyu bizzat paann
arabacs nakletmektedir. Bu da bir anlamda, raporlarda sz geen
sylentileri ve dedikodulan aktaran kiiler hakknda neden bu kadar
ayrntl bilgi verildiine dair yukanda ortaya koyduumuz soruya cevap vermekte ve jumal faaliyetinin sylentilerde belirli bir doruluk
veya en azndan inanlrlk aramakta olduuna iaret etmektedir. Dier
bir deyile, raporlarda kaydedilen sylenti ve dedikodular devlet yneticileri nezdinde yalnzca halkn halet-i ruhiyesinin gstergeleri deildir. Devletin gznde, jumallerde anlatlanlar artk kiiden kiiye
aktarlan, doruluu bilinmeyen anonim sylentiler deil, kayna bilinen, doruluu tespit edilen haberlerdir.
450 Kahvehaneler ve Hajiyeler: 19. Yzyl Ortalannda Osmanl 'da Sosyal ...
Sylentinin nasl habere dnt, popler sylemin siyasi ieriinin nasl merulat ve dolaysyla Osmanl Devleti nezdinde nasl
bylesine bir stat atladn anlayabilmek iin daha nceki dnemlerde popler sylemin na~n alglandna ve buna uygun toplumsal
kontrol mekanizmalarm11-hangi minvalierde cereyan ettiine ksaca
bir gz atmak gerek.
1840'tan nce Sosyal Kontrol
Fesat ve eytan ruhlutakmnn icad edip yaydklar yalan ve uydurmalan hayr ve errini bilmez ve yarar ve zarann farkeylemez
almakan ve eblehiin gn1h dah kahvehanelerde ve berber dkkaniannda birbirlerine rivayet iderek had ve vazifelerinden hane ve Devlet-i Aliyye'ye dair kelimat sylemeye cesaret <yledikleri ihbar
olunduna binaen o trl kelam sylemeye cesaret olund tashih
olunan kahvehane ve berber dkkanlan kapatlp yklarak, gerek dkkan sahibieri ve gerek faydasz ve bo laf sylernee cret idenler yakalanp ve cezalandnlp ve srlmek lazim gelp, ancak bir defa
eyicek tenbih ile ikaz itdirilmek merhametle hkmedene uygun
olmala bu defa cmleye tenbih ve ikaz in o trl dkkaniardan en
kt hretli olanlar kapatlp yklarak ve sahibieri srlp ve her
semtn hakimler ve zabitlerine baka baka ferman- ali ile tenbih
olunmala bundan sonra kahve ve berber dkkaniarnda ve dier dkkaniarda ve halkn topland yerlerde ve rical-i Devlet-i Aliyye
da'irelerinde ve haderne ve katipler arasnda vazifesi olmayan devlet
ilerine dair sz sylemeye cesaret ider her kim olur ise yannda bulunanlada beraber yakalanp ve dierlerine ibret iin cezalandrlp ve
hkm-i siyaset icra klnmak in taraf taraf mahsus tebdiller (hafyeler) ve tebdil old bilinmeyecek ademler ta'yin (olunsun) (CevdetZaptiye 302-metin ksaltlm ve dili sadeletirilmitir).
1798 ylna, III. Selim dnemine ait bu ferman, o dnemde devle-

tin kahvehanelere bak ve sokaktaki sz alglay ile yukanda

zetlemeye altmz 19. yzyln ortalanna doru popler siyasal
sylemi alglay arasnda nasl bir ztlk olduunu ana hatlanyla ortaya koymaktadr. Bu farklln altn izerk en, 19. yzyl ortalanna
kadar devletin sz ve bu szn hayat bulduu kamusal alan dzenlemeye ve kontrol etmeye ynelik uygulamalannn srekli ve hi deimez bir biimde tezahr etmi olduunu kastetmiyorum. Zira burada kullandm anlamyla kamusal alan kavram ne tmyle devletten bamsz bir calan, ne de yalnzca devletin bir disiplin ve kontrol
alandr. Kamusal alan ete kemie brndren ve dinamik klan e
bu alann devlet ve toplum arasndaki mcadele, pazarlk ve uzlamaIann yansma alan olmasndan kaynaklanmaktadr6 Devletin kamusal
6
Bu mcadelenin dilinin oluturan hukuk sisteminin bu adan Osmanl balamnda
deerlendirilmesi iin bkz. sliimolu-nan, 1993.
451 Cengiz Kr/
alan zerinde uygulad sosyal kontrol ve gzlem mekanizmalannn
tarihsel olarak deiim ve dnmleri, bu mcadele ve uzlamalann
ve genel olarak devlet ve toplum arasndaki ilikileri dzenleyen ilkelerin ana hatlannn izilmesinde turnusol kad ilevi grebilir. rnein Osmanl Devleti'nin, toplumsal ve gndelik yaamn hi ekinmeden en nemli kamusal mekan olarak tanmlanabilecek olan kahvehanelere ilikin deimez bir siyaset izlediini iddia etmek mmkn deildir. 16. yzyil ortalannda stanbul'a giriinden 17. yzyl ortalanna
kadar, kahvehanelerin sklkla toptan kapatlmas, kahveye ilikin
Ebussuud efendinin verdii olumsuz fetvalar bilinen olgular. Ancak
bu katksz tepkinin neden 17. yzyl ortalanndan itibaren kesintiye
urad ve bu dnemden itibaren -1826'da yenierilerin ortadan kaldnlmalannn ardndan gelen ksa sreli kapatmalan saymazsak- neden kahvehanderin ciddi bir toptan kapanma tehlikesi yaamadnn
aklanmas gerekmektedir. Toplumsal kontrol salamaya ynelik
olarak devletin "modernleme"si ve dolaysyla zaman ierisinde daha
az iddete bavurmas veya kahvehanelerin devlet gznde daha
olumlu mekanlar haline gelmesi ya da tarih literatrnn sk sk bavurduu psikolojik yaklamiann (IV. Murad'n fevrilii veya lll Selim'in munislii gibi) herhangi bir aklama gc bulunmamaktadr.
Bu nemli olguyu aklayabilmek iin yukanda verdiimiz fermana geri dnp, "Ancak bir defa eyicek tenbih ile ikaz etdirilmek
merhametle hkmedene uygun olmala bu defa cmleye tenbih ve
ikaz in o trl dkkaniardan en kt hretli olanlar kapatlp yklarak" ifadesi zerine dnmemiz gerekmektedir.Grld gibi devlet
16. yzylda olduu gibi 18. yzyln sonlannda da kahvehandere
"tehlikeli yer"ler olarak bakmaya devam etmitir. Ancak bu "tehlike"yi
nlemek iin toptan kapatmak ve ykmak yerine, 17. ylizyln ortalanndan itibaren hep dierlerine ''ibret olsun" babnda tek tek baz kahvehaneleri kapatarak bir tr yldrma politikas izlemeye balamtr7
"bret olsun" tr bir cezalandrma yntemi byk bir ihtimalle
devletin yalnzca kahvehandere zg bir uygulamasn deil, dier
muhalefet kaynaklarna kar uygulad genel bir yaptnn ve cezalandrma ynteminin bir rnei gibi gzkmektedir. 17.ve 18. yzyl

boyunca sadece Osmanl mparatorluu'nun deil Avrupa devletlerinin de gittike artan bir biimde "ibret olsun" tr bir cezalandrma ve
yaptnn siyasetine [ exemplary punishment] bavurmalan Avrupa tarihilerinin altn izdikleri bir olgudur. rnein Tilly (1990: 101), youn toplumsal muhalefete kar devletlerin bylesine bir cezalandrma

7
Bu rnekleri oaltmak: mmkn. rnein III. Selim'in tahttan indirilmesinin ardndan iktidara gelen IV. Mustafa'nn kahvehanelere ilikin tutumunda da benzerlik vardr. " Kaimmakan Paa; baz kahvelerde devlet lak:rds ederlermi. Birka tane yle
kahvelerden kapatasn" (Hatt- Hmay(n 53975).
452 Kahvehaneler ve Hajiyeler: 19. Yzyl Ortalannda Osmanl 'da Sosyal ...
yntemine bavurmalarn, devletin, toplumun muhalif kesimiyle bir
uzlama aray iinde olmasnn bir ifadesi olarak deerlendirir. Bu
da olduka yerinde bir tespit gibi grnyor, zira 19. yzyldan nce
devletlerin gcn fazla a6'irtmamak ve~ toplumsal muhalefetle baa
kma olanaklarnn soo derece snrl olduunun altn izmek gerek.
Tekrar yukardaki fermana dnersek; "merhametle hkmedene uygun" ifadesi Osmanl Devleti'nin stanbul'daki toplumsal muhalefe:.e
kar iktidarnn snrlar hakknda da fikir verici niteliktedir. 17. yzyln ortalarndan itibaren Osmanl hkmdarlarnn kahvehanelere
kar "merhamet"i dorudan doruya yenieriler eliyle kahvehanelerdeki muhalefetin younluuyla ilgilidir. 19. yzyl balarnda: stanbul'da Eyp ve Hasky Mahallelerinde yaklak 1.000 ve Boaz'n
Avrupa yakasnda Dolmabahe'den Rumeli Kava'na kadar olan blgede yine yaklak 1.000 dkkanlk bir esnafyoklama defterinden rendiimize gre, o dnemde ortalama her 7 dkkandan bir tanesi
kahvehanedir. (Bamuhasebe 42648). ok byk bir blm Mslman olan kahvehane sahiplerinin unvaniarna baktmzda her
kahvehane sahibinden bir tanesinin bostani, bee, odaba, vb. yenieri
unvaniar tadn gryoruz. Yine bu defterden, kahvehane sahibi
yenierilerin, dier yenieri esnafa oranna bakacak olursak sonu
daha da arpcdr. Esnaflkla uraan her iki yenieriden bir tanesi
kahvehane sahibidir. 17. ve 18. yzyllara dair elimizde benzer bir veri
olmamakla beraber, yenierilerin o dnemlerde de kahveeilikle younlukla ilgilendikleri bilinmektedir. Padiahlar tahttan indiren, tahta
karan, toplumun marjinal saylabilecek gmen nfusunu ynlendirme gcne sahip bu "babozuk"larn son derece nemli bir
toplumsal g oluturduklar aikardr. Bylece 17. yzyln ortalarndan itibaren neden kahvehanelerin toptan kapatlmad ve dolaysyla
kahvehanelere kar devletin "merhamet"i daha iyi anlalabilir.
Sylentinin Gc
Sylenti ve bu sylentilerin hayat bulduu kahvehanelere kar tahammlszlk elbette yalnzca Osmanl Devleti 'ne zg bir tutum deildi. 17. yzyldan itibaren kahvehane! erin Avrupa' da da boy gstermesiyle beraber, kahvehane sylentilerinin sosyal dzene kar bir
"tehdit" oluturduu Avrupa devletlerinin de sklkla zerinde durduklar bir konudur
8
. Kahvehanelere kar devletin olumsuz tutumu el-

bette bu mekaniann kendilerinden menkul gcnden deil, halk tarafndan bu mekanlarn kullanlna biiminden kaynaklanmaktadr. Bir
8
1685 ylnda Fransa kralnn bir bakan Paris polis efine gnderdii yazda, "Kahve
iilen yerlerde her trden insann ve zellikle yabanclarn toplandklan Kral'a bildirildi. Bunun zerine majesteleri, bu insaniann bundan sonra biraraya gelmelerinin nasl
nlenebileceini size sormam emretti" (Leclant, 1979:91) demektir.
453 Cengiz Krlz
baka deyile, bu mekanlarda gelien sylenti, dedikodu ve bunlarn
siyasi ierikleriyle ilintilidir. Hem Osmanl Devleti'ni hem de deiik
corafyalarda hkm sren baka devletleri de iine alabilecek genei
bir yaklam gelitirecek olursak, sylenti ve dedikoduya ynetenlerin
neden bu kadar tahammlsz olduklann birbiriyle ilikili iki faktre
balayabiliriz. Bunlardan birincisi, modem dnem ncesi toplumsal
ilikilerde sylentinin en nemli medya olmas ve dolaysyla halk
ynlendirme kapasitesi, ikincisi ise, mutlakyeti rejimlerde siyasetin
alglan biimidir.
Okuma yazma orannn ok dk olduu ve dolaysyla yaz yolu
ile haber yayma kapasitesinin son derece dk olduu toplumlarda,
toplumsal iletiim ve haber yaym byk lde sylenti yolu ile gerekleiyordu. 1789 ylndaki kyl ayaklanmalan zerine almasnda Lefebvre (1973) haber yaymnda sylenti ve dedikodunun gcn ve kyl ayaklanmalannda ne kadar nemli bir yer tuttuunu
vurgular. Halk ynlendirme kapasitesi, devlet iin sylentiyi kontrol
ve bask altnda tutmak iin en nemli nedeni oluturur. Lefebvre'nin
de vurgulad gibi (a.g.e.; 73) "hkmet ve aristokras iin bu tr bir
haber yaym basn zgrlnden daha tehlikelidir". Bu "tehlike",
sylentinin belirsiz ve anonimliinden ve dolaysyla kontrol edilemez
karakterinden kaynaklanmaktadr.
Devletin kamusal mekaniara ve sylentiye kar tahammlszl
ayn zamanda, mutlakyeti rejimierin siyaseti kavray tarzyla da tam
olarak uyum iindedir. Siyasi pratikleri birbirinden ne kadar ayn derse dsn, deiik corafyalardaki mutlakyeti rejimler hkmdar
ve tebaalar arasndaki ilikiyi dzenleyen temel bi: prensipten hareket
etmilerdir: Siyaset hkmdarn tekelindedir. Dolaysyla halkn siyasete katlm, siyasi meseleler zerinde yorum ve dncelerini de
diayacak bir biimde kabul edilemez bir olgudur.
Siyasetin hkmdann tekelinde olmas olgusu, iktidann kapanmas
veya baka bir deyile hkmdaro grnmezlii ilkesi ile de kendini
gsterir. stanbul'un fethinden ksa bir sre sonra II. Mehmet (Fatih)
tarafndan kurumsallatrlan padiahn grnmezlii ilkesi, farkl derecelerle de olsa yzyllar boyunca titizlikle uygulanmtr (Necipolu, 1991: 16). Sefer veya av amacyla ksa sreli Edirne ziyaretlerini saymazsak, 1830 ylnda II. Mahmud'a kadar hibir padiah stanbul'u terk etmemitir (zcan, 1991). stanbul iinde dahi padiah
snrl ve seremonik birka etkinlik dnda padiah kimliiyle halka
grnmez: stisnalar ise yeni sultan tahta ktnda Eyp'te kl kuanmaya gitmesi, Cuma namaz dnnde halkn arzuhallerinin topland Cuma selaml ve Ramazan aynda hrka- erif gibi kutsal ziyaretleri ile snrldr. Padiahn padiah kimliiyle halka grnmesi-

nin altn izmemiz gerekir zira bu saydmz nedenlerin dnda padiahn arada srada "dzen bozanlan" cezalandrmak amacyla ahsen
454 Kahvehaneler ve Hafiyeler: 19. Yzyl Ortalannda Osmanl 'da Sosyal ...
tebdil-i kyafet stanbul sokaklarnda gezdiini biliyoruz. Ancak tebdil-i kyafet dolamas onun giinmezliine halel getirmez, aksine bu
giinmezliiyle halk ah~~:.-kontrol eder.,_ te yandan, prensipte siyaset tekeli padiahta olduu iin siyaset olgusu da padiahn kendisi
gibi gizemli bilinmez ve anialamaz bir olgudur. Nasl ki padiahn
maddi varl dokunulmaz, bilinir ama giinmez bir olguysa, siyasetin kendisi de bylesi bir gizeme sahiptir. Bu yzden halkn "devlet
sohbeti" yapmas padiaha dokunmakla, onun varlna ihanet etmekle
e bir durum olarak giilmektedir.
Kamuoyunun Kef.
Buraya kadar sylediklerimizi zetleyecek olursak, 1840'larda rneklerini grdmz jumal faaliyeti ve sosyal kontrol sisteminin
Osmanl Devleti'nin daha nceki sosyal kontrol mekanizmalarndan9
biim, ama ve uygulama asndan nemli fakll vardr. lk olarak, 1840'lardan nceki biimiyle Osmanl Devleti'nin sosyal kontrol
uygulamalannda bir sreklilikten sz etmek mmkn deildir. Bu dnemde, toplumsal disiplini salamakta caydnc unsur, tebdil-i kyafet
dolaan devlet grevlilerine veya bizzat hnkara atmann tesadfiliine ve bunun yarataca korkunun iselletirilmesi amacna yneliktir. Ancak 1840'lardan sonraki jumallerde grdmz gibi, artk
kontrolde tesadfilik esi ortadan kalkm, bir sreklilik ve kapsayclk egemen olmutur. kincisi, nceki uygulamalarda ama "tehlikeli" sz ve "dzen bozucu" davranlan cezalandnnaktr. Rnkara
veya yksek devlete ricaline atan bu bahtszlarn says az olmasa gerek ancak genel olarak bu sistemini sosyal tabWdnn derinliklerine
9
Sosyal kontrol mekanizmalan derken, dar bir anlamda, yani devletin dorudan kontrol mekanizmalann kastediyorum. Zira sosyal kontrol ok geni bir kavram ve dorudan uygulanan mekanizmalann ok tesinde uygulanma biimleri var. Bu geni kullanmda, zellikle de 1840'lardan nce, sosyal kontroln en nemli ileyiini dolayl ve
enformel kanallarda aramak lazm. zellikle bu konuda kefalet sisteminin nemine
deinmek gerekir. Esnafn komu esnafa, iverenin yannda alana, han sahibinin
mterilerine, mahallelinin birbirine kefil olmak zorunda olduu bir sistemin dorudan
sonucu her ne kadar bir dayanma rnts olarak grlebilse de, gerekte herkesin
birbirinin gz kula olmas gereken bir sistemin varlna iaret eder ki, bunun sosyal
kontroln ileyii asndan son derece nemli sonulan vardr. Bu adan gndelik yaamn pek ok alannn ve zellikle de Osmanl kent mahallelerini, Andre Raymond 'un
da ( 1995) altn izdii zere, birer dayanma alan olarak grmekten ok, birer atma alan olarak grmek daha uygun olabilir. rnein, zer Ergen'in (1984) 16.
yzyl Ankara's iin \ierdii,cmahallelinin birbiri iin kefil olma zorunluluu, istenmeyen kiileri mahalleden karabilme hakk ve mahallede ilenen faili mehul sulardan tm mahallenin sorumlu tutulmasna dair verdii rneklerin i 7 ., 18. ve hatta 19.
yzyllarda imparator1ugun geni corafyasnda birbirine benzer biimlerde uygulandn gstermektedir. Osmanl'da kefalet uygulamas iin bkz. Saydam, (1997), Aynca bu erevede mahalle yaamndan rnekler iin bkz. Raynond (1995) ve Marcus
(1989).
455 Cengiz Kr/

fazla nfuz edemediini de dnmek lazm. Zira sokaktaki, kahvedeki insanlar, tebdil memuru olduundan phelendikleri yabanclann
varlna kar son derece uyank yntemler de gelitirmilerdi. rnein, kahvehanelerde "devlet sohbeti" yapanlann, sohbetleriyle ilgilenen sradan kyafetli, ama oturuundan ve duruundan hi de sradan
olmad belli olan yksek devlet ricalinden birisinin varln hissettiklerinde, anladklann belli etmeden nasl hemen konu deitirip,
sohbeti devletten beklediklerini anlatan bir arzuhal formuna dntrmeleri Cabi tarihinde birden fazla rnekte anlatlr. 1840'larda ise
sosyal kontroln amac, cezalandrmak ve korkuyu iselletirmek deil, toplumsal dokunun iine kesintisiz bir ekilde nfuz ederek, halkn nabzn yoklayp bilgi edinerek ve bu bilgiler nda toplumsal
muhalefetin mecralann kontrol altna almaya yneliktir. ncs,
daha nce bu sistemin arnilieri tebdil memurlan, yksek devlet ricali
ve hatta padiah iken, bu sistemde sosyal kontrol ok byk ihtimalle
sradan halk arasndan devirilmi maal hatiyeler eliyle yrtlmeye
balanmtr.
Bu farkllklan belirtirken alt izilmesi gereken nokta, 19. yzyln
ortalanna doru gelitirilen bu sosyal kontrol mekanizmalannn yalnzca ynetime dair teknik bir mesele olarak alglanmamas gerektiidir. Zira, Osmanl Devleti'nin bu dnemde giritii bylesi kapsaml
ve aynntl bir jurnal faaliyetinin ardnda yatan zihniyeti sorgulamak,
hem bu dnemde devlet-toplum ilikilerinin yeniden yaplanmasna
hem de Osmanl iktidannn yeni ynetim anlayna dair belli sorulara
cevap verebilir.
Halkn siyasi sohbetlerinin dinlenilmesi, bunlann belgelenmesi,
raporlann devletin en st kademelerinde deerlendirilmesi ve siyasi
sohbet yapaniann ve sohbet yaplan yerlerin kovuturmaya uramamas, her eyden nce Osmanl siyasal sisteminde daha nce grdmz "resmi gerek" ve "popler yalan"a dair aynnn hem siyasi
pratikler hem de sylemsel dzeyde yklmasna iaret eder. Dier bir
deyile, "popler yalan"lann "haber" stats kazand bir siyasal sistemde bu bir anlamda "kamuoyu"nun kefdir10
10
Bu noktada "kamuoyu" kavramnn kullanm zerine bir aklama yapmaya mecburuz. Burada "kamuoyunun kef" ile kastetmeye altmz, "kamuoyu"nun varln
ya da yokluunu vurgulamak deil, devletin bunu alglayndaki deiimi vurgulamaktr.
Kamu ve kamuoY fpublic opinion] kavramlarnn son zamanlarda Avrupa tarih yazmnda ele aln biimi olduka sorunludur. zellikle Habermas'n Kamusal Alann Yapsal Dnm (1989) kitabnn, Avrupa tarihileri zerindeki derin etkisinden sonra,
kamu ve kamuoyu kavramlar demokrasi ve vatandalk kavramlaryla i ie kullanlr
oldu. Habermas'n tartt biimiyle devlet ve kamuoyu ilikisi znde antagonistik bir
ilikidir. Habermas 'tan etkilenerek, Avrupa! tarihiler -ki bunlar arasnda zellikle 18.
yzyl Fransa's zerine alan revizyonist tarihiler ba sray almaktadr- Bat Avrupa'da 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren artan okuma yazma oranlar, gazete vb.
gibi yazl materyalin oalnas ve insanlarn siyaset hakknda artan ilgileri ile karakte456 Kahvehaneler ve Hafiyeler: 19. Yzyl Ortalannda Osmanl 'da Sosyal ...
Kamuoyunun kefi, siyasal iktidann temsilinde ve meruiyet arayndaki farkllklarda da kendini gstermitir. Halkn siyasi sohbetlerinin iktidann gznde meruiyet kaznmasna paralel olarak, siyasetin

padiahn tekelinde olmas ve~ grnme~lil. arasnda yukanda deinilen ilikinin de bu dnemde zlmeye balad ne srlebilir. Bu
noktada IL Mahmud'un "grnrl"n ve yurt gezilerini zellikle
vurgulamak gerekmektedir. Il Mahmud, kendisinden nceki padiahlardan farkl olarak11
"halkn yaayn" grmekamacyla 1830 ve
1839 yl_lan arasnda be yurt gezisine kmtr (zcan 1991). Btn
bu geziler, halk ve hkmdar arasndaki yabanclamay ortadan kaldrmak amacna yneliktir. Yurt gezilerinde ziyafetler yerine gemicilerle zeytin salatas yemek, Cuma namazlanndan sonra sorgulu fesi
ve setreli pantolonuyla halk arasnda dolamak ve hal hatr sormak bu
yeni meruiyet -araynn ve dolaysyla devlet ve toplum arasnda
yeni bir mutabakat araynn gstergesidir. Il Mahmud son Rumeli
gezisini kendi iktidan dneminde yaynlanmaya balayan Takvim-i
Vekayi'de bastrmtr. Hatta padiahn bu gezisini kaleme alan devrin
vakanvisi Mehmed Esad Efendi gezi notlann Takvim-i Vekayi'de
yaynlamadan nce padiaha sunduunda Sultan Mahmud'un cevab,
hkmdar ve tebaas arasndaki yabanclamay azaltmaya ynelik
yeni meruiyet araylann gstermesi asndan dikkate deer. "Vaka
pek gzel ve san'atl kaleme alndna diyecek yok ise de, bu misill
umuma ner olunacak eylerde yazlacak elfazn herkesin anlayabilecei surette olmas lazmdr. yle 'etr-gerdune' ve 'tevsen' gibi eyrize edilen bir "kamuoyu" nosyonunun ortaya ktnda nerdeyse hemfikir gzkmektedirler. Bu tarih yaznnda vurguland biimiyle, devlet ve kamuoyu arasndaki
antagonistik ilikiden bir siyasal/toplumsal bilinlilik ortaya km ve kurulu dzeni devrim veya gl reform hareketleriyle dntrmtr. Kamuoyu kavramnn bu ekilde
kullanm hem Avrupa'da demokrasi ve vatandalk kavramnn anlalmasnda hem de
bu kavramlar Osmanl siyasal kltr ile ilikilendirmekte olduka ciddi anakronizmler
yaratmaktadr. lk olarak, kavramn kendisi bir kere "okuyan kamu" dncesi ile ilikilendirildii iin byle bir balant iinde, szgelimi, Osmanl toplumunda kamuoyunun
varl gibi bir tartma zmnen dianm olacaktr. kinci olarak, "kamuoyu" dncesini
ereveleyen tartma, genel olarak "karnuoyu"nun douu ile Avrupa'daki mutlakyeti
rejimiere kar ykselen direnii e tutma eilimindedir. Siyasal sistemin eletirisi ve daha
zel olarak hkmdarn eletirisi konusunda sradan insann gnlk dilindeki eletiri esini grmezden gelmez, kamuoyu dncesinin ortaya kn, aslnda olduundan ok
daha ge bir zamanda gstermek ile sonulanmtr. Kamuoyu kavramnn "ilk" olarak
Fransa'da m yoksa ngiltere'de mi ortaya kt zerine neredeyse milliyeti diye yorumlanabilecek iki rnek iin bkz. Ozouf (1988) Gunn (1983).
11
II. Mahmud'un "grnrlii?-'nn, ardndan gelen Sultan Abdlmecid (1839-1861)
ve Sultan Aldlaziz (1861-1876) iktidan dnemlerinde de srdn, ancak II.
Abdlhamid dneminde (1876-1909) iktidann tekrar kapandn gryoruz. kinci
Abdlhamid'in saraya kapanmas ile ilgili son zamanlarda ilgi ekici makaleler yaymlanmakta, bkz. Deringil (1993) ve Georgeon (1997). Ancak Il. Mahmud'un "grnrl" ve bunun iktidarn temsiliyeti ve meruiyet arayna ilikin anlam henz gereince incelenni bir konu deildir. 457 Cengiz Kr/
lerin Trke olarak tashihi muktezidir" (Ltfi:1302,V-90). Bunun yannda 1835 ylndan itibaren II. Mahmud'un portrelerinin askeri klalara, devlet dairelerine ve okullara aslmaya balanmas, iktidarn yeni

meruiyet araylarnn dier nemli bir gstergesidir (Ltfi: 1302,V50-2; Heyd, 1961: 70; Baykara, 1992: 51-59).
te yandan, halk ve kamuoyunun iktidar tarafndan kefi ve jumal
raporlannda grld zere, iktidarn sokaktaki insann gnlk yaamn, ev ii 'sohbetlerine kulak misafiri olacak kadar kapsayc bir
biimde gzlem ve kontrol altna alma abas aslnda ayn srecin iki
farkl ynn oluturmaktadr. Bu kapsaml kontrol ve gzlem faaliyeti stanbul ile snrl kalmam, imparatorluun tara vilayetlerini de
iine alacak ekilde yaygnlatnlmaya allmtr. 1840'l yllarda
tarada kontrol o kadar sklatnlmtr ki bir tr yurtii pasaport nitelii tayan mrur tezkereleri ile herhangi birisinin yaad mahatden
aynimas izne balanmtr. Her ne kadar i gvenliin salanmas ve
byk kentlere gn nlenmesine ynelik olarak mrur tezkeresi uygulamas 16. yzyla kadar uzanmakla beraber (adrc, 1993), merkezi
ynetimin, zellikle 17. yzyldan itibaren pratikte yerel ayanlar tarafndan kontrol edilen tara zerindeki hakimiyeti snrl olduundan
olduka etkisiz bir sistem olmutur. Byk ehirlere ve zellikle stanbul'a g nlemek iin merkezi idarenin uygulad yntem genel
olarak ehrin giri blgelerinde kontrol noktalan oluturarak tezkeresiz kimseleri ehre almamak zerine younlamt.
Tarada kontroln etkin bir biimde salanmas iin 19. yzyln
ikinci eyreinden itibaren imparatorluk dahilindeki her bir kazaya bir
veya iki jumal memuru atanmaya baland. Bu memurlarn grevi bir
yandan bulunduklar kazada merkez hkfmetin bilmesini gerekli grdkleri olaylan stanbul'a rapor etmek, te yandan da kazaya gelen ve
gidenlerin niin gelip gittii ne kadar sreyle kald gibi bilgilerin ayrntsyla defterini tutmakt 12
1842 ylnda bu sistem, jumal memurlannn "verimsizlii" nedeniyle kaldnlp, memurlarn ilevlerinin yalnzca gelen-gidenin kaydn tutnakla-smrland anlalyor (radeMeclis-i Vala 573). Ancak 1845 ylnda Zaptiye Mirlii'nin kurulmasyla beraber yerel kontrol sisteminin yeniden canlandnldn ve
zellikle 1864 ylnda vilayet dzenlemesiyle beraber "resmi ve gayri
resmi yollardan yararlanarak, devlete ve halka ait bilmeleri gerekli
bilgilerin derlenerek zamannda iletilmesi" amacyla Tefti Memurlarnn imparatorluk kazalarna atandn gryoruz (adrc, 1991:
322). Bylece en kk idari birimden balayarak, bakent stanbul'a
12
Bu kontrol faaliyetinin boyutlanna rnek tekil edebilecek bir jurnal defteri Kastanonu Jurnal Defteri (1252-1253 11836-1837) yaknlarda yaymland; bkz. Abdulkadirolu, vd. (1998). Bu yayma dikkatimi eken Nadir zbek'e teekkr ederim.
458 Kahvehanelerve Hafiyeler: 19. Yzyl Ortalannda Osmanl 'da Sosyal ...
kadar btn nfusun etkin bir biimde gzetim ve kontrol altna alnmas ngrlyordu.
Bu noktada hem taradahem de stanbul' daki jumal faaliyetlerinin
zamanlamasnn zellitge ~ti:n izilmesi gerekir. Bir yandan Yunan
bamszl ve Balkanlar' da ayaklanmalar, te yandan Msr Valisi
Mehmed Ali Paa syan'nn yaratt siyasal kriz gz nnde
bulundurulmaldr. Bununla beraber stanbul'da kapsaml bir jumal
faaliyetinin ve taray bylesine sk kontrol altna alma giriiminin

daha nceki dnemlerde uygulama ansnn pek de fazla olmadn

belirtmekte fayda var. 17. yzyldan itibaren balayan, 18. yzyl boyunca iktidarlann pekitiren ve 19.yzyln bana gelindiinde 1808
ylnda Sened-i ttifak' dayatarak resmen iktidara ortak olan ayanlann
ynetimi altndaki tara halkn, merkezden etkin bir biimde kontrol
etmeye ynelik giriim ancak Sened-i ttifak'tan sonra II. Mahmud'un
kademeli olarak ayanlan tasfiyesinin ardndan mmkn olabilmitir.
te yandan, benzer ekilde, bakent ierisinde 1826'dan nce yenieriterin kamusal mekanlar zerindeki etkin kontrol nedeniyle bylesi
bir jumal faaliyetinin uygulanma ans ok fazla olmasa gerek. Ortalama her kahvehanenin bir tanesinin bizzat yenieriler tarafndan
iletildii, yenieriterin toplumsal muhalefetin ateleyicisi olduu ve
yine ayn yenierilerin gvenlii salad bir kent yaamnda, jumal
faaliyetinin kendi amacn dlayan bir sistem o1maya mahkUm olmas
kanlmaz gibi grnyor. zetle syleyecek olursak, ancak tarada
ayanlann ve istanbul'da yenieriterin ayn dnemde ortadan kaldnld, dier bir deyile, btn eski toplumsal mutabakatiann devlet
eliyle tek tarafl feshedilmesinin ardndan bylesine kapsaml bir sosyal kontrol mekanizmas gelitirilmesi gndeme gelebilmitir.
Yeni Ynetim Zihniyeti
18. yzyln sonundan itibaren ve 19. yzylda artan bir younIukla, Avrupa devletlerinin, idari kaynaklannn nemli bir blmn,
ynettikleri halkiara dair bilgi toplamak ve halkn faaliyetlerini gzetlemek amacrta kullandklan, Avrupa tarihinde olduka iyi ilenmi konulardr1 Ynetmek-iin-bilmek anlayyla, gnlk yaamn
her alanna yaplan bu grnmez mdahale ve buna mukabil byyen
brokrasi, artan dkmantasyon faaliyeti, aynntl nfus istatistikleri
ve hepsinden nemlisi, askeri yaplanmann dnda kurulan merkezi
polis rgtleri, Foucault'nun (1979b) kavramn kullanrsak, modem
d~vletin "ynetim-~ihniyetini" [govemmentality] sergiler. Dier bir
deyile, bu "ynetim-zihniyeti", asli hedefi nfus ve bu nfusa dair
13
Bu konuda iki yararl zet iin, bkz. Giddens (1995) ve Tilly (1990). Bu konudaki
almalarda en nemli i1han kayna Foucault ( 1979a) olmaya devam etmektedir.
459 Cengiz Kr/
bilgi edinme kaygs, asli rgt de polis ve bu rgt yoluyla toplumsal disiplin ve kontrol olan bir yaplanmaya iaret eder.
Bu noktada, Avrupa tarihsel deneyiminde vatandalk olgusunun
anlabnasnda da devletin bu genileyen mdahale ve sosyal kontrol
mekanizmalannn altnn zellikle izilmesi gerekir. Liberal siyasal
sylemin iddia ettii gibi 19. yzyl boyunca bireysel siyasi haklar genilemitir ancak bu sylemin aksine, genileyen haklar, devletin klmesiyle degil, gittike daha fazla gndelik yaama mdahaleci ve
toplumsal yaamn her alann kapsayc bir devlet haline gelmesiyle
sonulanmtr. Byle bir sre ierisinde "vatandalk" olgusu domutur ama yan zamanda birbiri ardna polis tekilatlan kurulmu ve
polis faaliyetleri hi olmad kadar younlamtr.
Tarihsel olarak, Bat Avrupa'da dorudan kontrol mekanizmalarnn geliimi ve devletin gnlk yaamn her alanna yapt mdahale
kapasitesi ile bireysel siyasal haklarn geliiminin ezamanll olgu-

sunun Osmanl devlet-toplum ilikilerinin 19. yzyln ikinci yansmdan itibaren yeniden biimlenmesine dair nemli ipular ierdiini ve
Tanzimat dnemine ilikin alternatif yorumlar getirebileceini dnyorum. .
1839 ylnda Glhane Hatt- Hmayunu'nun ilanyla resmileen
Tanzimat'n kurumsal, idari ve hukuksal alanda hayata geirdii reformlarn Osmanl tarih yazmnda, 19. yzyl Osmanl mparatorluu'nun (ve hatta hakim tarih yazmnn sirayet ettirdii Trkiye'nin)
tarihi srecinde ne kadar nemli ve tanmlayc bir yer igal ettiine
dair savlar bilinir. Ancak Tanzimat reformlanna dair bu baat tarih
yazmyla vurgulanan Bat' dan "ithal" edilen kurumsal, idari ve hukuki deiikliklerin bu sreci anlamakta ne kadar nemli bir yer tuttuu phe gtrr. Zira metodotojik adan Bat merkezli kurumsal
deiikliklerin yz yldr zaten bir "gerileme" iinde olduu varsaylan Osmanl'nn geleneksel siyasal ve toplumsal yapsn ykarak,
modem tarzda bir deiime yol at dncesi, 1950'lerde ortaya
km, kurumsal deiimin nemini vurgulayan ve "duraan" bir
toplumda sosyal deiimin n koulunun Bat modellerini benimsernek olduunu ne srerek Bat'nn "Bat olmayan"a mdahalesini
hakl kartmaya allan "modernleme" teorilerinden kavramsal dayanan almtr. Bununla beraber, yine Tanzimat dneminde hayata
geirilen yeni sosyal kontrol, gzetierne ve denetleme mekanizmalarnn varlna hi iaret edilmemitir. Oysa yukarda Bat Avrupa'nn
tarihsel deneyimine dair rnek verilen sosyal kontrol ve bireysel siyasal haklarn ezamanll gz nnde bulundurulursa, 19. yzyln
ortalanna doru Osmanl'da yaanan siyasal dnmlerin aklanmasndan, modernlemeci tarih yaznnn, tabir yerindeyse, arabay ata
kotuu grlecektir. Hatta iddia edilebilir ki, bu kapsaml jumal faaliyeti ve yeni sosyal kontrol mekanizmalar Tanzimat'la getirilen Os460 Kahvehaneler ve Hafiyeler: 19. Yzyl Onalannda Osmanl 'da Sosyal ...
manl tebaasnn eitlii ve dier birtakm bireysel zgrlklerin gereklemesi iin gerekli bir n koul olmutur.
Bu yazda ileri srld_zere zellikle yenieriterin ve ayanlarn
ortadan kaldnlmalanndan ~sonra oluan siyasal boluun ardndan, II.
Mahmud'un yurt gezirerinde, portrelerine okullara devlet dairelerine
astrmasnda ve Mslman ve gayrimslim tebaa arasndaki grnteki farkllklan ortadan kaldrmaya ynelik 1829 tarihli kyafet reformunda sembolik olarak ifadesini bulan yeni meruiyet araylar,
aynca ilk defa 1830'da ve bir dieri 1844'de yaplan ayrntl nfus
saymlannda (Aydn 1990) ve halkn siyasi sohbetlerine dair jurnal
raporlannda kendini gsteren ynetmek-iin-bilmek anlay, Osmanl 'nn yeni ynetim zihniyetinini gstergeleri dir.
Tabii ki Avrupa tarihine gndermeler yapmak Osmanl'nn Avrupa'nn tarihsel deneyimini aynen yansttn sylemek anlamna
gelmez. te yandan bu, Tanzimat ile salanan haklada Osmanl toplumunda Avrupa'daki oluuma benzer bir vatandalk kavramnn ortaya km olduu gibi bir fikri ne srmek de deildir. nk yukarda da deindiimiz gibi eer vatandalk kavram devlet ve toplum
arasndaki ilikilerin belirli bir tarihseL konjonktrnde ortaya km
bir nosyon ise, bu, sz konusu ,kavramn ayn ekilde Osmanl toplu-

munda ifadesini bulaca anlamna gelmez. Ancak halka siyasi konularda sz syleme hakknn znnen tannmasnn, her eyden nce
kamusal alann bizatihi siyasal bir alan olarak tanmlanmasnn ve yukarda "kamuoyu"nun kef olarak ifade etmeye altmz gelimenin, Osmanl siyasasnn gndemine ok daha sonralan giren Bat Avrupa temelli "vatandalk" olgusundan ok daha nemli olduunu dnyorum.
te yandan, tarihsel olarak toplumsal haklarn geliimini buna mukabil genileyen siyasal iktidarla beraber dnmek ve bu geliimleri
devlet ve toplum arasndaki bir mutabakat aray olarak grmek gerekiyor. Bu nedenle Tanzimat', 19. yzyln ikinci yarsnda Osmanl
devlet ve toplum ilikilerini, ksacas Osmanl modernlemesini dnrken bu modernlemenin "karanlk" yzn de gz nnde bulundurmak gerekiyor.
461 1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1OSMANLI TudYEsi'NDE BATILI EGiTiM*
Roderic Davison
eviren: Mehmet Seyitdanlolu
On dokuzuncu yzyl balannda Sultan II. Mahmut, reformlan dneminde, sivil memurlara Bat medeniyetine zg pantolon, redingot
ve fes giydirmi, ulema ise geleneksel sank ve cppesini giymeyi srdrintr. Bu, halk gznde "kad sanyla otursun" diyerek sultan'
raz eden galata mollas keecizade zzettin'in ricalanyla olabildi
1

stanbul'da bulunan Avrupallar yaz mevsiminde scaa kar korunmak iin hasr apkalarnn evresine beyaz kuma sararak bunun temelini atmlar ve sokaktaki Trk vatanda: onlar iyi eitim grm
anlamnda "okumu" olarak kabul etmi ve sayg gstermilerdir2
Sank bir ilim irfan gstergesi olarak da kabul edilmi ve olduu gibi
braklmtr.
Bununla birlikte bu durum gnlk hayatla uyumuyordu. Eitim
sistemi, kt gnlerini yaayan slam'n bilgili insann yetitiriyordu.
"Medrese"nin kalitesi on altnc yzyldan bu yana ok keskin bir biimde dmt3 Ulemann iyi, klasik ve liberal eitimi de uzun srmemiti. Kukusuz istisnalar vard. Ulemfdan Cevdet Paa gibi son
derece iyi eitim grm olanlar da vard, ancak onun gibiler kendi
kendilerini yetitirmilerdi. Cevdet, kendini ulemann baz yelerine

kar korumusa da onlar cahil olarak mahkum etmekten ekinme~

mitir4
. Genelde ulema, kendi imparatorluu hakknda baz bilgilere
sahipti ancak, d dnya ile ilgili bilgilerde cahillikleri olduka geniti.
Hi kukusuz ki, slamiyet'te cahillik yasak edilmiti. slam uygarl
ilk dnemlerinde birok bilim alannda iyi okullar ve bilim adamlar
yetitirmi, dier kltrlerden geni lde yararlanmt. "lim
*Makalenin orijinal ad: "Vestemized Education in Ottoman Turkey" The Middle East
Journal (Summer, 1962), ss. 289-301.
1
Charles Mismer, Souvenirs d.u Monde Musluman, (Paris, 1892), s. 112. Mismer bunu
izzet Molla'nn olu Fuad Paa'dan duymu. 2
H. G. Dwight, Constantinop/e and its Prob/ems, (New York. 1901), s. 199.
3
H. A. R. Gibb and Harold Bowen, Islamic Society and the West, I/2,(Londoh, 1957),
s.l04-113, 143-154, 161-162.
4
Ebul'ula Mardin, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa (st. 1946) s. 294;
Cevdet Paa, Tezfikir I-12, yay. Cavid Baysun (Ankara, 1953), s. 68.
463 Roderic Davison
in'de bile olsa git bul" deyiminin Peygamber Muhammed'in szlerinden biri olduu kabul edilir. Fakat kafir ile iliki kurmaktan duyulan kuku, uyuukluk, korku ve kibir eitimde duraklamann nedenleri
olmutur.
Ulema, Osmanl mparatorluu 'nun sadece kad ve hukukusu deil retmeni de olmu ve onlann bilgisizlii dierlerini de etkilemitir. Onlann rencilerine "mekteplerde" verdikleri bilgiler, on dokuzuncu yzyl 'dnyasna uygun eitime glkle eriebiliyordu5
Birok Trk, din gemileri, Trklerin gemileri ya da evrelerindeki
dnyadan haberdar olmadan yetiiyordu. Yal Moltke 1830'da ilk kez
askeri danman olarak Osmanl imparatorluu'na gittiinde, orada
onun 'dnya yuvarlaktr' grn kabaca kabul eden "eitimli" memurlar bulmutu6 . slam bilimi unutulmu, modem Bat ise henz
kazanlamamt. Hemen hemen hibir Trk Bat dillerini bilmiyordu.
1820 Yunan isyannn uyandrd gvensizlik. Trkleri, evirmenlik
grevi iin kendinden olanlara bakmaya zorlamt, bunlardan ilki
Ortodoks iken slamla geen Bulgarolu Yahya Naci Efendi, ikincisi ise Yahudi iken slamla geen hoca shak Efendi'dir.
Mslman Trk toplumuna etkileri on sekizinci yzyln sonlanna
doru damla damla aknaya balayan Batl eitim, yirminci yzyln
balannda giderek gelierek bir sel haline dnt. Bundan Osmanl
mparatorluu'nun her taraf etkileniyor, Msr ve Balkanlar ise dier
yerlerden daha derin etkileniyordu. Biz burada daha ok zellikle
imparatorluk Trkiye'si ile ilgileneceiz. Trkler Batl eitimden alt
kanaldan etkileniyorlard. Bu kanallarn en nemlisi dar bir sekin
evre ile ak bir alveri iindeydi. Bu kanaln en doru bir L1arla
eitim olduunu dnenler-uzun yaamndan edindii tecrbenin
btnlyle, meslein deki baansyla, gezileriyle, ok zel okumasyla, bakalanyla tartmalanyla, stanbul'un nde gelen devlet

adamlan, yazar ve airleriyle dzenledii bilimsel toplantlarla, herhangi bir okulun verebileceinden daha iyi eitim grm, Bat bilimini kendi kendine en iyi renmi on dokuzuncu yzyl Trklerinden
biri olan- adalan tarafndan "ayakl ktphane" diye anlan ve
doymak bilmez bir okuyucu olan Ahmet Vefik Paa, Franszca'y Viyana'daki Osmanl Bykelilii'nin bahesindeki bir aacn altnda
renen Ali Paa, Berlin niversitesi'nde dierlerini glgede brakan
yllk bir renim gre Mnif Paa ve Anadolu'da srgnde iken
dokuz ylda kendi kendine Fransz felsefesi ve sosyoloji alan Ziya
Gkalp'dir. Her biri slami gemileriyle Bat 'y uyuturmak ihtiyacn
5
Gi'bb and Bowen, Islamic Society /2, ss. 39- 41. Osman Ergin, Trkiye MaarifTarihi (st., 938-43), I, ss. 68-82, ve II, s. 383.
6
Hemuth von Motke, Eriefe ber Zustande und Begebenheiten in der Trkei, (2nd
edition Berlin, 876), s. 411.
464 Osmanl Trkiyesi 'nde Batl Eitim
duymulardr. Her biri kiisel olarak Batl eitimin avantajl yanlarnn alnmasna karar vermilerdi. Bu insanlar ve onlar gibiler, mparatorluktaki Batl eitiming_rek nderlejydiler.
Dier be kanal ise mparatorluun resmi o kullarna ya da retim
sistemine girmeye balayan Batl eitimin etkileridir. En belirgin kanal ise, Osmanl mparatorl:u'ndaki birok okulda Batllar tarafndan uygulanan ve desteklenenidir. Aa yukar tm misyon okullar
byle idi. Geri imparatorlukta baz yabanc Katalik okullar, zellikle
Fransz okullar, uzun yllardan bu yana bulunuyorlardysa da, on dokuzuncu yzylda ve yirminci yzyln balarnda alan misyon
okullar hzla gelimitir. Katalik tepkisinin hafif olduu bu yllarda
deniz ar Protestan misyonlar byk filizlenmesini yapt ve baz Avrupal glerin hkmetleri ve toplumlarnca ncl yaplan bu yeni
emperyalizmde, Yakndou'daki okullara kendi kltrel damgalarn
vurmak istiyorlard. I. Dnya Sava ncesinde Osmanl mparatorluu'nda resmi olmayan bir sayma gre 500 Katalik Fransz okulu,
675 Amerikan okulu, 178 ngiliz okulu bulunuyordu. Fransz okullarnda 34.317, ngiliz okullarnda ise 12.800 kaytl renci vard{
imparatorlukta az sayda da olsa Alman, talyan, Avusturya-Macaristan ve Rus okullar da bulunuyordu. Okullarn ou ilkokuldu, bunlar
arasnda birka orta retim veren okul ile birka niversite dzeyinde
retim yapan okul da vard. Grld gibi, 1914 ncesinde Osmanl
mparatorluu Batl eitimin geni lde girmesini kabul etmiti.
Bunun Trkler zerinde etkisi ne olmutur?
Bu yaylmann etkisini lebilmek ans zayftr. nk, burada
okullarn says aldatc olacaktr. Bu yabanc okullarn ou, mparatorluun ok az Trkn yaad Arap ksmnda bulunmaktayd ve
Araplar ounlukla Hristiyanlarn bulunduklar bu okullara herhangi
bir toplumun duyduu kadar ilgi gsteriyorlard. Okullarn ou gerekte yerli Hristiyanlarca ve biraz da d destek ve denetlemeyle ynetiliyordu. Fakat Trkler zerinde etkilerinin az olmasnn en byk
nedeni, Trklerin yaad yerlerde bile, onlarn ok aznn bu okullara
ilgi duymasyd. Bu da yabanc eylerden duyulan kuku, hatta daha

fazlasyla Hristiyan olan eylere duyulan kuku, her milletin ya da

7
Paul Monroe, "Education", E. G. Mears, Modern Turkey, (New-York, 1924), ss. 130132, rakamlar World's Misson for 1914'den alnmtr. On dokuzuncu yzyl sonlannda Osmanl mparatorluu'nun Asya ksm iin (stanbul dahiO rakamlar Noel
Verney-George Bambmann, Les Puissances Etrangeres Dans le Levant en Syrie et en
Palestine (Paris, 1900) ss. 38; 52-53, 57, 63-64, 85-114, 125-126, 132-133 den aln- .
mtr. Bu iki kaynakta yabanc okullann tarifi ak deildir. Okullar baz durumlarda
yabanc mali desteiyle ve yabanclar kontrolnde yerli kurulular olarak, baz durumlarda bir yabanc mezhep ile mahalli Hristiyan kilisesi tarafndan korunan yerli okullar
ve bazen de yabanc misyonerler tarafndan dorudan ynetilen okullar olarak gzkmektedir. Katolik okullann listesi iin aynca bak: Ergin, Maarif Tarihi, Il, ss. 637-648.
465 Roderic Davison
dinsel toplumun kendi gelenekleriyle bal, kendinden olanlar iin,
kendi okullann yapma istei nedeniyledir. Osmanl mparatorluu'na
on dokuzuncu yzyl balannda giden Evangelistik abalarla dolu Hristiyan misyonerler, Mslman ve Musevilerin hi holanmadklan
bir ey olan din deitirmelerini ve Hristiyan eitimini kabul etmelerini istediler. Misyon okullan abalann daha sonra Gregoryen Ermeniler, Ortodqks Rumlar ve Ortadou'daki dier kk Hristiyan
gruplar zerinde younlatrdlar. Trkler bundan dolay kafirlerin getirdii dini ve onlan Hristiyanlatrmak isteyen yabanc okullan redcletmeyi daha fazla benimsediler. Bazen Trk tepkisi ak bir dmanla dnt. Bu Amerika'nn Trkiye'deki en sekin okullannda biri
olan Robert Koleji'nin ilk yllannda olduu gibi resmi olmayan bir
ekilde, nl kurulu ve karlrolanna ramen giderek hzland. Kolejin
bulunduu yer olan Boaz'daki Rumeli Hisan kf! imamnn kans,
bu kurulua kar mahalli muhalefete nclk etti . Bu dmanlk hkmete de gsterilerek resmi ve resmi olmayan ekilde bask yapld gibi, bazen bu yabanc kurulutaki rencilere aynlmalan ii
Sultan tarafndan bask yapld. Bu basklar II. Abdlhamit dneminde
1880-1908 yllannda en st noktaya ulamtr9
Yabanc okullarla ilgilenen Trkler var mdr? Bunlar kimlerdir ve
Batl derslerin bunlar zerindeki tam etkisi ne olmutur? Bu, bunu
zerine alan bilim adam iin g fakat dle deer bir alma olabilir fakat burada yalnzca deneme olarak bir cevap verilebilir. mparatorluktaki yabanc okullara ilgi duyan Trkler hakknda yaplm bir
istatistik bulunmamaktadr. ncelikle dikkati eken, Hristiyan olmu
ender kiilerden edinilen dank bilgilerdir. Knm Sava 'nn bitmesinden sonra Boaz'da Bebek'teki cemaat misyon kurulu tarafndan
dzenlenen Cyrus Hamlin'in seminerierindeki din kurslannda bir
Trk Hristiyan olmutu 10 1857'de zmir'de Kaiserwirth Deaconesses
of Prussia rabibelik kuruluu tarafndan iletilen bir okulun ll O rencisi arasnda bir Trk kz vard . Onun da Hristiyan olmu olmas
mmkndr. 1869'da Robert Kolej'in 71 kiilik renci kadrosu ara8
George Washbum, Fifty Years in Constantinople, (Boston, 1909), ss. 71-72.
9
bid, s. 180, Verney and Bambbmann, Puissances Etrangeres, ss. 90, 125. W. E. Stro
The Story of American Board (Boston, 1910), s. 387. Report ofConstantinople for the

3 Year, 1900-1901, s. 8. Trkleri Amerikan kolejlerinden karmak iin yaplan

hkfunet basksna dier kiisel rnekler iin: Caleb F. Gates, Not to Me On(v
(Princeton, I 940) ss. I 82, Halide Edib, Memoirs, (New York, I 926) ss. I 49- I 53.
10
Rufus Anderson, History of the Mission of the American Board of Comissioners
(Boston,l873) II, ss. 48-49.
11
Nassu W. Senior, A Journal Kept in Turkey and Greece, (London, 1859), ss. 215217. Birka yl sonra Mara'taki kz kolejinde, rencilerin ounun anadili
Trke'ydi ancak, ou Ermeni Trke'si konuuyorlard ve tabi ki gayrimslimdiler.
American Board of Commissoners for Foreign Missions, The Higher Educational
lnstitutions of the American Board, Boston, 1904. ss. 28-32.
466 Osmanl Trkiyesi 'nde Ba[!l Eitim
snda iki Trk Hristiyan vard 12 Byle din deitirenler Mslman
Trklerce toplum dna atlnlard. nk onlar milliyetlerini deitir nilerdi. ""'
Bununla birlikte tarihi kesin olarak belli deil ve aratrmaya
muhtasa da mparatrliktaki Mslman Trkler de baz yabanc
okullada ilgilenmeye balamlard. l840'da nde gelen ailelerin
oullarndan birka Trk, Cyrus Hainlin'in renciler iin dzenledii
seminerdeki fizik ve kimya deneylerini grmek iin Palace Okulu'na
gelmilerdi. Fakat yalnzca ziyaretiydiler
13
Trkler yabanc okullara
1856 Isiahat Ferman'yla kartlan Hatt- Hmayn'dan sonra kayt
olabildiler. 1870 sonlarnda kk gruplar halinde yabanc okullarn
kayt defterlerinde dzenli olarak grnmeye baladlar. 1908 Gen
Trk ltilali dneminde Robert Kolej'de toplam 300'n zerinde renciden yzde ya da be orannda Trk renci bulunuyordu
14

Baz Fransz okullarnda bu oran daha yksekti

15
Byle birok renci daha alt ve hazrlk snflarnda grlmekteydi. Robert Kolej'de en azndan birka kii dersleri tamamlamt.
1903 'de yaplan Sovyet stili bir istatistikte bu kurumdan diploma alan
Trklerin yzde yz Bektai dervileri evresinden ve slamln
Snni olmayan evrelerindendiler. Bu istatistik bir Bektai tekkesi
eyhinin byk olu olan Hulusi Hseyin (Pekta) Efendi tarafndan
belirtilmitir. O, 1863 'te kurulmu olan kolejin drt yllk eitimden
sonra bitirme derecesi almaya hak kazanan 195 Bulgar, 144 Ermeni,
76 Rum, 2 Yahudi ve 17 Avrupal' ya da Amerikal arasndaki tek
Trk idi.-Aydn ve iyi eitim grm hkmdar memurlarnn kzlar
ve diploma sahibi olan iki Trk kz da 'Amerikan Kz Okulu mezunuydu. Bunlardan ilki Sultan Abdlaziz'in hareminden braklm bir
cariye ve eitimin nemine yrekten inanm biri olan Tevfik Paa'nn
kz Glistan 'dr. Glistan, lisenin btn derslerinden baarl olarak
1890'da mezun oldu. Dieri ise, bir profesr, vatansever, feminist ve
nc bir yazar olarak tannan Halide Edip (Advar)dr16 imparatorlukta Katolik okullarla ilgilenen ilk Trkler, eitimini Msr'n akllca

gelitirilmi okullarnda yapm, zel eliliklerle Avusturya ve

Rusya'da bulunmu, politikada muhaliflerine kar szn saknmamas ile halk arasnda sevHen ve II. Abdlhamit'in gzdelerinden olan
12
Washburn,Fifry Years, s. 40.
13
Cuyrus Hamlin, My Life and Times (Boston, !893), ss. 228-235.
14
Washburn, Fifry Years, ss. 91, 98, 159, 175, 180, 200, 233, 250, 256, 264, 276, 285,
299'da 1874'den sonra dier renciler arasndaki Trk rencilerin saysn vermekte-.
dir.
15
istanbul Kadky'deki St. Joseph Koleji'nde 1890'da yzde bir, 1900'de yzde 15,
19 1 'de ,Yzde 56: Ergin, Maarif Tarihi, II, s. G44.
16
Mary Milis Patrick, A Bosphorus Adventure (Stanford, 1934), s. 225-229. Halide
Edip Memoirs, ss. 90-206.
467 Roderic Davison
Mareal Fuat Paa'nn sekiz oludurl7. 1914'de bir Fransz Koleji olan
St.Joseph mezunu rencilerin meslekleriyle ilgili olarak yaplan bir
inceleme, bu rencilerin hepsinin st snflardan geldiini gstermektedir. Toplumsal yaplanma bakmndan da st dzeyde ve Batl
eitimin nemini kavram ailelerden geldikleri grlmektedir
18
Son
olarak da Bat kltrnden etkilenmi sekin ailelerden veya
Heterodoks n;ezheplerden gelen Trkler ve yabanc okullarda eitim
grm olanlarn bunu daha fazla istediklerini syleyebiliriz. ncelenen bu rencilerin tmnn bu okullarda grdkleri eitime ne gibi
tepki gsterdikleri de ayr bir aratrma gerektirmektedir.
Yabanc okullarn etkisi ok geni olmusa da olumlu etkileri tam
olarak llemez. Sonuta, Rumeli Hisar imamnn kars gibi gerei
grerek yabanc retmenler iin "bizden iyi insanlar", dedii gibi
kukusuz birok Trk, Batl eitim ve eitimcilere kar sayg duymaya balad 19 Bunlardan bazlar, 1908 ihtililli ile yeniden kurulan
parlamenter rejim Abdlhamit otokrasisini dizginleyince, bu duygularn aka belirttiler Harput Cemaat Frat Koleji yneticilerinden bir
Trk memur "imdiye dein yalnzca Ermeniler bu kolejlere izin verilmesinden yararlanabildiler. diyordu, "biz Trkler ocuklarmz buraya gndermeyi yasaklamtk imdi her e6 deiti bizde bu kuruluun verdii bu iyi hizmeti paylaacaz ... "
2

1908'den sonra birka Trk bu yabanc okullarakayt oldu. Amerikan Kz Koleji Trk mracaatlarn kuatmasna urad, bunlardan
birou kayt yaptramayarak geri dnmek zorunda kalmt. 1913 'te
Robert Koleji'nde 470 kiilik renci saysnn %15' e yakn yani, 67
Trk renci ile 23 Trk olmayan Mslman renci vard. St. Joseph
Koleji'nin %50' den fazlas Trk't. 1913'de Trklerin yaad blgelerdeki btn Amerikan kolejlerinde Trk renci says, toplam

saynn % 7' sine ulamt21 Hatta Enver Bey'in Jn Trkler'in refom mgramnda Amerikan okullarndan esinlendiklerini, abartlm
bir gerek de olsa nazike belirtnesi olduka nemlidir
22
Bununla
birlikte, btn bunlar gz nnde bulundurolduunda bu yabanc kurumlarn Trkler arasndaki toplam etkilerinin btn imparatorluktn
17
Ergin, Maarif Tarihi, II, s. 644., Gatezs, Not to Me Only, ss. 181-182. 1. A. Gvsa,
Trk Mehurlar Ansiklopedisi, stanbul, s. 145.
18
8 prenses, 22 mareal ve general, 90 nemli ahsiyet, 30 banka mdr, 80 sivil memur 80 banker, 90 doktor, 20 avukat, 20 mhendis, 300 zengin mal sahibi: Ergin, MaarifTarihi, II 644.
19
Washbum, Fifty Years, ss. 72, 86.
20
Strong, StOI)' of the American Board, s. 409.
21
Hester D. Jenkins, An Educational Arnbassadar to the Near East (New York, 1925)
s.l54. "Attendance at AmericanCollegesin Turkey, 1912-1913" Moslem vorld III: 3,
(July,l913), s. 333. Ergin, MaarifTarihi, II, s. 644.
22
Strong, Story of the American Board, s. 408.
468 Osmanl Trkiyesi 'nde Batl Eitim
zayf olduu grlecektir. Onun gerek nemi bir maya gibi etki yapm olmasdr.
Trkler zerinde en nemli etkiyi Osmanl hkmeti tarafndan
zel amalarla alan yksek okUllar yap~tr. Bu okullar, mpara- torlua Batl
dncerrin girebilmesini salayan byk eitim kanallanydlar. Bu okullara, Osmanh-A vrupa ilikilerinde, on sekizinci
yzyl savalannn yenilgilerinin, Osmanl askeri geriliini kandad
zaman ihtiya duyulmutu: Matematik ve mhendislik iin alan askeri kara ve denizcilik okullan on sekizinci yzyl sonunda, Avrupal
kaak dnmelerin yardmlan ve ders kitaplannn evrilmesiyle gerekletirilmiti. On dokuzuncu yzylda byle zel okullar artrlarak,
bunlara askeri bir tp okulu ile bir askeri akademi eklendi. Halk iin
alan, tp, dil, hukuk ve br sivil okullar d~ bunlara katld. Bu
okuilann tamamyla ilk dzeyde balamas veya teknik kolejlerin ilk
yllarndaki tm derslerin karmndan oluan "yksek" okullar olarak
dzenlenmesi dnld. rnein, 1830'da deniz akademisinde 200
rencinin yars yalnzca okuma ve yazmay reniyor, sadece otuzu
denizcilik yapabilecek kadar ileri eitim gryordu23
.
Yzyln ortalarna gelinceye dein bu okullar Osmanl mparatorluu'nun modemlemesi iin gerekli lideriikierin pek azn salamt. Bu liderlikler hala byk lde kendi kendini yetitirme yoluyla oluuyordu Bu askeri okul mezunlar kimi zaman, 1860'da hkmete kurulan orta ve ilk dzeydeki laik okullarda retmen ve uygulayc oluyorlard24 Yaklak 1875'den itibaren imparatorluk

liderliklerinin nemli bir ksmn bu okullar yetitiriyordu. Franszca

renim yapan bu okullarn en byk yarar, yeni bir dnce dnyasnn kaplarn amas ve Batl matematik fen, corafya, tarih ve politika kavramlarn getirmesidir. lk Jn Trkler askeri tp okulundan
kmtr. Yksek okullardaki eitim yalnzca Batl deildi, ayn zamanda Batllamt. 1859'da sivil memur yetitirmek zere kurulan
bir yksek okul olan Mekteb-i Mlkiye'nin btn dersleri, " ve
ulusla:aras ilikiler" gibi modem bir terimle tanmlanabilir. Bu gnn
gururla izlenen A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi bu okulun bir devamd?5 Kalitesi zamanla dzeltilen bu yksek okullarn yirminci yzyl .
Trk tarihi zerindeki etkileri bal bana olaanstdr. Sonulan
"
23
Captain Du Plat, Royal Engineers to Ponsoby, 5 September 1837, F) 78/305, Public
Record Office, Ojuoted ih F. ~S:: Rodkey, "Lord Palmerston and the Rejuvenation of
Turkey, 1830-1831" Journal of Modem History, I: 4 (December, 1 929), ss. 581-582.
Ergin, Maarif Tarihi, II, ss. 298-306.
24
b id, II, s. 361.
25
bid, II, ss. 495-517, A. D. Mordtmann, Stanbul und das Moderne Trkenthum
(Leipzig, 1877-1878), I, s. 137. Trkkaya Atav, "The Faculty of Political Science of
Turkey" MEJ, 14; 2, (Spring, 1960), ss. 243-245.
469 Roderic Davison
Jn Trk dnemi sonundaki I 908 ltilali ve Mustafa Kemal (ATATRK) nderliindeki cumhuriyet dneminde grlmtr.
Bu zel yksek okullar, Trk ynetici zmre arasndaki nemli ayrlklar da geniletmitir. Bu ayrlk, bir lde Batl eitim grenlerle -genellikle yzeysel de olsa Franszca bilenler-geleneksel medrese eitimi grenler arasndayd. Sivil memurlar arasndaki ayrlk,
yzyln ortalannda gzle grlebiliyor, kendini yetitirmi ya da dilerinin Tercme Brosu'nda alan, Franszca bilen memurlarn says giderek artyordu. rnei I 840'da baz elilik atamalar, BatetIara kar muhafazakarlar rekabetiyle ilgilidir. Cevdet Paa'nn kz,
Paa'nn kendisini Franszca bilmediinden aziedilmekten kurtarmak
iin bunu sakladn, gizli gizli altn sylemektedir
26
. 1870'de
Franszca bilen zmre daha da belirgindir
27
1870'de kolordularda, askeri okullardan yetien subaylar eriikten subayla ykselenlerden
ayr bir snf oluturmaya baladklar da grlebilmektedir
28
. Batl
tarzda bir parlamentarizme girmeyi amalayan 1876 ve 1908 ihtilallerini yapanlar da askeri: okullulard29
. I 909 kar ihtilalini ise askeri
okullardan yetien "mektepli"ye dmanlk besleyen muhafazakar askerler yapmtr30 1789- I 914 aras askeri ve sivil memurlar hakkn-

daki biyografik almalarn geni bir deerlendirmesi, onlarn grdkleri eitim ve ulatklar makamlarn karlatrlmas, Osmanl
mparatorluu~nun Batltamaya doru ilerleyiini olduu kadar bu
toplumsal ve siyasal blnmenin nedenlerini de tamamen aydnlatabilecektir.
Osmanl mparatorluu'nda Batl eitime giriin bir dier yntemi
de hepsi hkmete desteklenen niversite, ilk ve orta retimin bir
btn sistem olarak ortaya konmasdr. 7 Mart 1845'te bir camide
Sultan Abdlmecit tarafndan verilen bir beyanattaki "Ktln kayna cahilliin, halkn arasndan kaldrlmas padiahn buyruudur"
isteiyle bu gelime balamtr31 . i bilenlerden bir komisyon kurularak almaya balad, ksa zaman sonra bir Eitim Bakanl kuruldu.
Okullar genel mfettii olan Kemal Efendi eitim sistemlerini ren26
Fatma Aliye, Ahmet Cevdet Paa ve Zaman, (ist. 1332) ss. 34-35.
27
Hermann Vambey, Sittenbi/der aus dem Morgenlanda, (Berlin, 876) ss. 95-1916
28
Murat Efendi (Fransz von Werner), Trkishe Skizzen (Leipzig, 1877), II, s. 130
29
1890'da Harbokulu'nda, 1908 ihtilali ile sonulanan harekette, baz askeri renciler
kurduklar iki gizli kon:iteye, 1876'da Abdlaziz'i deviren Harbokulu liderlerinden
Hseyin Avni Paa ve Sleyman Paa'nn adn vermilerdi. T. Z. Tunaya, Trkiye'de
Siyasi Partiler, st .. 1952, s. 104.
30
Viconte de La Jonquiere, Histoire de L'Empire Ottoman, (Paris, 1914), Il, ss. 232,
236, 240. Mektepli okuldan yetien sivil nemudar iinde kullanlan bir terimdir. Mark
Sykes, The Calipls Last Heritage, (London, 1915), s. 489.
31
. Freiherr, F. V. von Reden, Die Trki und Grieclenland in ibrer Ent wicklungsfabigkeit, (Frankfurt 1856). s. 307.
470 Osmanl Trkiyesi 'nde Batl Eitim
rnek zere ngiltere, Fransa ve Almanya'ya gnderildi
32
. Hkmetin
eitim konusundaki bu tutumu ve giriimi Batllamaya doru bir
admd. zel yksek okullarbu devlet desteinin dndaydlar, nk
buralarda eitim zel ve d1nf vakflara briklmt.
I 840' dan sonra hi."K:net eitimin sorumluluunu kabul ettiinde,
yeni sistem kesik kesik ve dzensiz olumaya balad ve Ortadou'da
sk sk grld gibi yukardan aa doru olmas reformun belirgin
karakteristiiydi. niversite k.ez l domu (1846, 1870, 1879) ve
1900'e gelinceye dein kesin bir ekilde kurulamamt. Yksek derecede orta okullar (rdiye) kurulmu fakat nlemfuun muhalefeti nedeniyle ilk okullar (sibyan ya da ibtidai) geleneksel karakterlerinden ok
az bir deime gsterebilmilerdi. Buralarda cahil hocalar bir para
okuma yazma retmeyi srdryorlar ve ocuklar Kuran'n anlalmaz Araps'n bir uyum iinde baryorlard. I 860'da Tuna Vilayeti
Valisi olan Mithat Paa, bu srada modemletirilmi ilkokullan deniyor, yazar Namk Kemal Fransz vilayet okullar konusunda ona yar-

dmc oluyor ve Tunuslu Hayrettn Paa Mslman adalarn Fransz okul sisteminin alnmasna zorluyordu33
lkokullardaki gelime
1870' den sonra baarlyor ancak bu zahmetli ve yava oluyordu. "retmenin balca grevinin her bir ocuun nasl bardn, aksan ve
telaffuzlannn iyi olduunu grmek olan" geleneksel ilkokullarn birok rnei Osmanl mparatorluu'nun sonuna kadar kalmtr34. Yazar mer Seyfettin, 1890 'da ilkrenimi srasnda grdklerini ksa
popler hikayelerinden biri olan "Falaka" da yle anlatmaktadr:
"Okulda krk ocuktuk... snflara ayrlmamtk, koro halinde bir
azdan bararak alfabeyi ve Kuran'dan paralar rendik, koro halinde dualar makamla okuduk, arpm tablosunu koro halinde tekrarlayarak rendik. Tm derslerimiz boyunca anlamn hibir zaman
kavrayamadmz eyleri papaan gibi tekrarhyorduk."
35
Batl eitim hi olmazsa Kuran'dan paralar okunmasna arpm tablosunu
eklemiti.
1896 'da kan bir yasa gereince Osmanl okullarnn organizasyonu ve okutulan dersler, iinde bulunduklar durumdan daha ok Batllamt. Bu yasa, ilk dereceden niversiteye kadar okullardaki hiyerariye gereki bir dzenleme getirdii gibi, her aama iin aklc
32
Ahmet Kemal Paa,IErgin, Maarif Tarihi, II, ss. 367-375. J.H. Abdolonyme Ubicini,
Letters on Turkey, Trans. by Lady Easthope (London 1856), I, ss. 197-202, i.A. Gvsa,
Trk Mehur lan, s. 2 B. .
33
Ergin, Maarif Tarihi, II, ss. 389-39(). A. H. Midhat, Tabsira-i bret (st., 1325) ss.
42-43. M. C. Kuntay, Namk Kemal, I, (st., 1944), s. 24. Le General Kheredill((,
Reformesnecessaires aux etats muslumans (Paris. 1868) s. 66.
34
H. G. Dwight, Constantinople and i ts Problems, ss. 2 I 0-21 l.
35
mer Seyfettin, Raskazy (Moskow, 1957), s. 23. Falak, eskiden okullarda cza olarak ayak tabanianna dayak atarken, ayaklan sktnp tutmak iin k.llanlan ara.
471 Roderic Davison
ve tmyle Batl bir ders dzeni getirmitir36. Bu temel, ileriki yllarda da imparatorluk sona erinceye kadar baz dzeltmelerle srd.
Ancak bu yasayla da gelime ilkretim dzeyinde bile ok yavat.
Btn okullarn bir hiyerari iinde Batllamas mparatorluun her
tarafnda aynen tekrarlanamamtr. Fransa, Galatasaray Lisesi'nin
planlanmasna katkda bulunmu, 1868' deki kuruluunda da dorudan etkili olputur. Btn dersler Batl ve Trke, yresel dillerin
bulunduu snflar dnda genel retim Franszca idi. Okul mdr
ve retmenler de Fransa'dan gelmiti. Okuldaki 341 renciden
147'si Mslman'd, bunlarn ouuluunu da Trkler oluturuyordu37. Galatasaray Lisesi mezunlannn karlyerleri zerinde yaplacak bir alma, Batl eitimin etkisi hakknda geni bilgi verecektir.
Ancak, 1869 yasasyla bile okullarn ounda Batllama ok az olmutur.

Trk toplumu yeni eitimin yntem ve konularn yava kabul ediyordu. Osman Ergin, karatahta ve harita kullanan, jimnastik yaptran,
teneffiste rencilere oyunlar oynatan Selanikli bir retmenin dramatik hikayesini anlatr. Okulu onun "gavur" yntemlerine sven bir
grubun saldnlaryla iki kez yklm ve lmle tehdit edilmiti. Fakat
rencileri dierlerininkinden daha iyi okuma ve hesap yapnca kabul
edildi
38. Dier tepkiler daha ok ulusal nedenlerleydi. Bu Galatasaray'daki Trk rencilerin kendi dillerinin kmsenmesini protesto etmeleri ve Askeri Tbbiye'deki rencilerin eitim dilinin Franszca'dan Trke'ye evrilmesini istemeleriyle balad39 . Bu tepki
daha ok; yirminci yzyln balarnda Ziya Gkalp tarafndan felsefi
planda seslendirilmiti. O, Fransz stili eitimin dardan alndndan
ikayet ederek, bu tr bir eitimin de Arap, ran uygarl zerine kurulmu olan eski "medrese" eitimi gibi, asl Trk kltrne zt olduunu sylyordu
40

Dier iki eitim kanal olarak, Bat etkisini getiren Trklerden de

ksaca sz edilebilir. Birisi yurtdnda okuyan Trklerdir. 1834 'den
sonra hkmet dzensiz aralklarla gen Trk gruplarn okumak
zere Bat Avrupa'ya gnderdi. Balangta bunlarn ou askeri okul
mezunlaryd. Sonradan, daha ok siviller gitti, birok Trk de birey36
Yasann metni iin bak: Gregoire Aristarchi, Legislation Ottomane (Constantinople,
1873-1888), III, ss. 277-315.
37
Galatasaray Lisesi Kanunu iin bak: bid, ss. 315-317. lk mdrnn anlan: De
Salve, L'enseignement en Turquie, Le lyece imperial de Galata Serai, Revue des.deux
mondes 3rd edi tion.
38
Ergin, MaarifTarih i, II. ss. 395-397.
39
bid, s. 404. Osman evki Uluda, "Tanzimat ve Hekimler", Tanzimat I, (st., 1940)
ss. 970-975.
40
Niyazi Berkes, yay: Turkish Nationalism and Western Civilization: Selected Essays
of Ziya Gkalp (New York, 1959), ss. 233-247.
472 Osmanl Trkiyesi 'nde Batl Eitim
sel olarak okumaya gitti. Bazlan iyi bir eitim grm ve olduka
Batlllam olarak dnd. Dnenlerden bazlan reform almalannn
liderleri oldular, bazlan is~,hvrupa'da :_endikleriyle evdeki durumu
karlatrnca, hayal knklna uram uyumsuz insanlar oldular.
mparatorluun sadrazamlanndan birinin kars, kocasnn "Avrupa'ya
renim iin gnderilmi olanlarn ounluunda" olduu gibi, cahilliinin zerini bir para bilgi ile cilalam biri olduunu sylemiti41 .
ngiltere'de Edinburg ve Wollwvich'de okumu biri olan Mehmet Sait
Paa 1877'de yle diyor "Darda yaayncaya kadar kendimi adam
sanrdm, lkeme dndmde sadece aklsz biri olduumu grdm ... "

42
kazanlan yalnzca baz pahal Avrupa zevkleri ve sefahati:
Bir Osmanl devlet adam yle eletirzor, onlar "Frengi kaptlar, uygarlk deil-Syphilized not civilized"
3
Yirminci yzyl balannda
okumak iin yurtdna gidenler, genellikle bir grup olarak altlar ve
Osmanl hkmeti zerinde olduka etkili oldular. Bunlar hakknda da
bir seri biyografik alma aydnlatc olacaktr.
Son kanalda ise Batl eitimin etkisi dorudandr. Bu etki Trk
olmayan aznlklardan geldi, -Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler- bu
milletierin imparatorluk iinde modem eitim uygulayan okullan bulunuyordu. Bu tip okullar on dokuzuncu yzyln sonlarna doru hzla
geliti, dardan sk sk para ve eitim destei alyorlard-Yahudi
okuHanna Musevi Birlii (Alliance Israelite), Rum okuHanna Atina
Musevi Birlii (Alliance Israelite) Rum okuHanna Atina niversitesi
ve Rum evreleri, Ermeni okuHanna ise Rus Ermenileri bu destei
salyorlard. Trkler bu okullada ilgilenmiyorlard ancak Mslman
olmayan eitimdeki bu gelime Trkleri kamlamt. Bunun ncln de Hristiyan, Mslman her inantan rencilerin birlikte okuyabilecekleri bir okul kurmak isteyen Mithat Paa gibi baz devlet
adamlan yaptlar. Sadrazam Ali Paa'da 1860'da okullara aznlklan
ekmeye ve bylece onlarn mparatorlua ballklarn artrmaya yarayacan umduu kark rencilerden oluan resmi Trk okullar
kurmak istemiti44. Gayrimslim okullar, Trkleri kendi okullarndaki
eitimin kalitesini ykseltneye de zendiriyordu. Ziya Bey, Trklerde
okuryazarln artrlmasnda da geri kalndndan sz etmektedir:
Rum ya da Ermeni okullarnda on yanda bir ocuk kendi dilinde
bir gazeteyi okuyabilirken bunu ancak 15 yanda bir Trk ocuu
41
Melek Hanm, Thirty Years in the Harem (London, 1872), ss. 277-278. Kbnsl
Mehmet Paa'nn Levanten ka:nsdr. 42
Antonio Gallenga, Two Years of the Eastern Question, (London, 1877), I, s. 134.
ngiliz Sait olarak bilinirdi. . H. Danimend, izah/ Osmanl Tarihi Kronolojisi, IV,
(st., 1955), s. 290.
43
Hermann Vambey, Der slam im neunzehnten Jahrhundert, (Leipzii 1875), ss. 96109.
44
Mordtmann, Stambul, l, ss. 75-88.
473 Roderic Davison
yapabiliyor ya da ksa bir mektup yazabiliyordu45
1870'de muhafazakar bir stanbul gazetesi olan Basiret, bir are olarak Rum ve
Ermeni okullarnn hkmete denetlenmesini istiyordu46
Aznlk
okullarndaki Batllama Trkleri bu konuda abalar harcamaya
sevk etmitir.
1914 'e gelindiinde, okul sistemi, ne zamann gereklerini karlayacak kadar' yeterli, ne de gerektii kadar kapsaml olmasa da Batl

eitim mcadeleyi ok ak bir biimde kazanmt. Bir Trk yazar I.

Dnya Sava 'mn hemen ncesinde birok okulun durumundan hala
ikayet edebiliyordu: "Okul binalar bir cami avlusunda veya bir mezarlk kesindeydi, retmenler ocuklara okumay yazmay, nasl
okuyup yazldn bilmeden retiyorlard"47
Batllama henz
kadnn eitimi iin bir istek uyandrmaktan uzakt. 19l2'de Mslman olmayan kzlar iin yabanc okullar ve millet okullar varsa da alt
derecedeki okullar dnda Trk okullarnn says hala azd. stanbul
niversitesi 'ne ilk bayan renci 1914 'de kabul edilmiti48 Trkler
Batl eitimi, yabanclar tarafndan mparatorlua getirildii gibi olmasa da kabul etmiler ve din esas zerine kurulu Fransz modeli byk lde izlenmiti. imparatorlukta, bnyelerinde byle dini etkiler
de bulunduran yabanc okullardan Trkler dikkatle saknyor, Batl
eitimin model ve derslerinden yalnzca laik olanlar kabul ediliyDrdu.
Osmanl mparatorluu'nda Batl okullarnn kuruluunun bandan
beri durum byleydi, hangi dzeyde olursa olsun laik dersler giderek
artyordu. Kuran'la ilgili dersler, modernletirilmi dersler arasndaki
yerini koruyorsa da bu okullardaki din eitiminin kalitesi dyordu.
Kabul edilen tek Batl "din" milliyetilik inancyd.
Batllamann gelitii dnem boyunca ulema bir grup olarak muhalefette kald. Ulemadan Fransa'da yaam ve renim grm biri
olan Selim Sabit Efendi, okuluna harita gibi baz Batl ders aralarmn girmesinin tohumlarn atm, sanki din ve inanca kar tavr alm
gibi-meslektalarnca "Frenk" diye reddedilmiti. eyhlislam bu
protestolar desteklemiti ancak MaarifNezareti'nin Selim'in reformlarn yava yava uygulamas artyla uygun bularak onaylamas dikkati
ekecek nemdedir
49
Sivil hkmet giderek daha ok kendi kendine
dnebilen Batclarla, zel yksek okul mezun1anyla ya da eitimde
reformun temsilcileri olan Avrupa'da eitim grenlerle doluyordu.
45
Hrriyet'de: S (27 July 1868), hsan Sungu, "Tanzimat ve Yeni Osmanllar", Tanzimat!, s. 841'den alnmtr. 46
Mordtmann, Stambul, I, ss. 148-149.
47
Hamdullah Suphi'nin ikdam'daki bir yazs (Tam tarih verilmemi) "Turkish
Womanhood", Mos/em World, III; (Januay, 1913) ss. 83-84'den.almmtr.
48
Ibid, "The Feminist Movement in Turkey", Moslem World IV: 4, (October,
1 914),ss.422-423.
49
Ergin, Maarif Tarihi, II, s. 384.
474 Osmanl Trkiyesi 'nde Batl Eitim
Ulema bile Batl etkilerden tamamen kamyordu. Yeni okullarda alanlardan ve medreseden gelenlerden bazlannn yeni kavrarnlara
kar gzleri almt. Yabanc lkelerde okuyanlar dndklerinde dierlerine Franszca yada hi;baka yabanc; dili retmilerdi. 1840'da
Cevdet gibi daha ufu ~renebilenler yalnzca Arapa'yla dnyann

anlalmayacan anlamlard50
. Cahil ulema hala oktu, 1909 parlamentosunda tipik bir hoca, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kz okullar
almas nerisinin eriata aykr olaca gerekesiyle kabul edilemeyeceini syleyebiliyordu
51
Balangta baarsz olan medrese reformu, 1908 ihtilali 'nden sonra yeniden balyordu.
Osmanl toplumu ve tarihi zerinde Batl eitimin toplam etkisi
hakknda tam ve salim bir deer yarg:o;na varahilrnek iin biyografk, politik, kltrel ve istatistiksel almalar henz tam ve yeterli deildir. Okullarn etkisini, on sekizinci yzyldan itibaren mparatorluu etkileyen bir ok etkenlerden ayrt etmek de olduka gtr. Bu
zor ayrm dengelemek ve deerlendirmek de zordur. imdilik deneme
bir sonu karlabilir. Bunlardan birincisi, 1839'da yaplan politik
gelimenin gerisinde bal bana Batl eitimin rol vardr. kincisi,
Trk dili sadelemeye doru yneliini, ksmen Batllam lideriere
borludur. ncs, imparatorlukta Batl eitim uyguland srede
amacna ulaamad. Ali Paa ve dierleri, Trkler, Rumlar, Ermeniler,
Museviler, Bulgarlar ve dierlerinden oluan kark okullarn mparatorluu bir arada tutacak bir katalizr olacan umarak aldandlar.
Her millet kendi yoluna gitti. Drdncs, deneme bir sonu karlrsa, kimileri memleketlerindeki aydn evrenin gvenmedii, yars
Batl, yars Doulu Levantenler oldular. Yeni dncelerle eski davranlarn karm her zaman baarl olmuyordu. Mark Sykes,
1906'da stnkr Batllam gen bir Trk memurla konutuktan
sonra, "Yar pimi Frenk eitiminin sonucu can skcyd" diye yazyor s_ . .
Sonuta, bu gruplar arasndaki ayrlk geniledi. Batl eitim grenlerle, geleneksel medrese eitimi grenler arasndaki atlak byd. Son zamanlarda, on dokuzuncu yzyl Batllama hareketlerinin yaratt ikilii konumak moda oldu ve bu hi kukusuz ki, eitim
dnyasnda da byledir. ki sistem ve rnleri yan yana yaadlar. Bununla birlikte en doru olan bir lln de olduudur, bu farkl
eitim grm iki grup arasnda yaayan, yeni ve ksmen Batl bir ilkrenim grm: kendinden ncekilerden biraz daha fazla laik ve
daha milliyeti ve hala nispeten cahil bir nc grup vardr. Ve tat50
Mardin, Cevdet, s. 31.
51
Francis Mc Cullagh, The Fal/ of Abd~ui-Hamid, (London, 1910), s. 109.
52
Sykes, Cafiphs Last Heritage, s. 365. A. H. Hourani, Syria and Lebanon (New
York, 1 946), s. 70.
475 Roderic Davison
biki bunlar toplumun alt tabakasnda kalm byk bir ktledir.
1914 'de hala eitimsiz ve cahildirler. Ahmet Mithat onlar iin "Kalemsiz ve dilsiz" demektedir
53

53
Ahmet Mithat, ss-i nkliib, (st., 1294-1295), I, s. 122.
476 Yedinci Blm
TANZiMAT EKONOMS
VE
SANAY TANZiMAT DNEMNDE EKONOMNN TEMEL
PROBLEMLER
Donald Quataert
eviren: Fatma Acun
Giri
Bir ekonomi tarihisinin Tanzimat' tartrken karlat ilk
problem dnemlendirmedir. Genel kabul gren tarihler siyasi olaylan
yanstmakta ve dnem 1839 Glhane Hatt- Hmayunu ile balatlmaktadr. Ekonomi asndan ise, 1826 ayn derecede geerli bir balama tarihi olmaktadr. Bu tarihte Yenieri Oca 'nn kaldnlmas,
yalnzca siyasi ve askeri reformlara olan silahl direni korkusunu ortadan kaldrmamtr. Bu ayn zamanda, lonca tekilatnn imtiyaziarna sahip olan silahl grubu ezmeye ynelik, devletin gsterdii ekonomik bir tepkidir. Bu andan itibaren loncalar, Osmanl devleti karsnda yalnz balarna kalmlardr. 1826 olaylar, 1838 ngiliz-Osmanl Antiamas ve bununla tekellerin kaldrlmas iin gerekli ortam yaratmtr. Bu olaylar, liberal ekonomi yolunda devletin mtereddit biimde att 1839 ve 1856 admlar iin de zemin hazrlamtr. 1826 iktisadi alanda Tanzimat'n balang tarihi olarak alnrsa,
1870'lerin ortalarna rastlayan mali kriz, dnemin mantki biti noktas olmaktadr. D borlar ve daha genelde, Tanzimat hkUmetlerinin
mali politikalarnn yol at bu kriz, Osmanl ekonomisinde yeni bir
dnemin balangc olmutur. Bundan sonra, Duyun-u Umumiye daresi'nin kurulmasyla birlikte, Osmanl ekonomisi kendi kendisini ynetme yetkisini nemli lde kaybetni ve dikkate deer bir ksm,
Avrupa maliyesinin ortak denetimine girmitir1
Tanzimat dnemi ekonomisini anlamadaki zorluklarn bir ksm,
I 8. yzyln balarna kadar uzanan nceki dneme ait bilgi yetersizliinden kaynaklanmaktadr. 18. yzyln sonlan ve 19. yzyln balanndaki ekonomik Ve mail krizleri, Tanzimat dnemi takip etmitir2
1
Donald C. Blaisdell, European Financial Control qf the Ottoman Empire, New York,
966, 929 basksnn yeniden basm. 2
Mehmet Gen, "XVH. Yzylda Osmanl Ekonomisi ve Sava", Yapt, Nisan-Mays
1984, s. 51-92.
479 Donald Quataert
Osmanl devleti, Rusya gibi yabanc dmanlada olduu kadar, ayn
terimi Mehmed Ali Paa iin de kullanrsak, Msr' daki asilerle uzun
sren savalara maruz kalmtr. imparatorluk, Msr ve gelirleri zerindeki kontroln kaybederken, Balkanlar'da byk toprak kayplan
devam etmektedir. Eit derecede nemli bir olay da, Tanzimat dneminin, Napolyon Savalan sonunda tamamen serbest hale gelen ngiliz
mamul mal ihraemn ilk byk dalgas ile ayn zamana rastlamasdr.
En genel anlamda Tanzimat ekonomisinin temel probleminin, dier ekonomilerde de olduu gibi, kaynaklann srdrlebilir retimi ve

datm usulleri olduunu syleyebiliriz. Bu byk problem, dier

nemli sorulan da beraberinde getirmektedir: Kaynaklar hangi kii
veya gruplarn kanna ve retici kapasitede nasl tutulabilir? Gelirler,
ncelikle Osmanl mparatorluu 'nun dahilindeki yoksa haricindekilerce mi sahiplenilecek, yoksa kontrol atndaki kaynaklar, zel sektrn m, devletin mi ihtiyalarna hizmet edecektir?
Osmanl tarihi boyunca, kaynaklann retimi ve datm, dahili ve
uluslararas faktrlerce belirlenmitir. ileri sahasnda, Tanzimat dneminde devlet, stanbul hkUmetinin iradesini btn imparatorlua
empoze ynelik, byk bir merkeziletirme programn uygulamaya
koymutur. Bu da, devletin gnlk hayata daha fazla mdahale etmesine sebep olurken, elikili bir biimde, devleti tutumlara kar liberalizmi domutur. Bu, devlet yapsnn gelimesi iin daha fazla paraya ihtiya duyulmas anlamna gelmektedir; bu para ekonomideki
gelir artndan ve d borlanmadan gelebilirdi. Merkeziletirme politikalar, daha nceki yzylda nemli lde faaliyet zgrl kazanm olan loncalar, ileri gelenler ve airetler gibi nemli ekonomik
gruplarn karlarn tehlikeye sokmutur. Siyasi merkezileme, bunlarn zerkliklerinin kstlanmas anlamna gelmektedir, bylece, mahalli retimin daha fazla ksm merkezi idareye ynlendirilebilecektir.
Uluslararas faktrler ise, Osmanh-kresel ilikilerin deitii
1750 tarihinden sonra ortaya kan modeli takip etmitir. retim-datm sorunu, Avrupa ekonomisinin Osmanl dnyasn istila etmesi ile
birlikte bir dnm noktas yaamtr. Bu dnemde, Bat Avrupa'nn
kapitalist ve endstri devrimleri ileri bir safhaya ulamtr. Avrupa
endstrisinde, makineleme ve fabrikatamann yan sra, alma hznn kkl biimde srat kazanmas gibi byk deimeler yaanmaktadr. younluunun art ve daha fazla ii altrlmas, maliyetin drlerek uluslararas pazara ok ucuz mal srlmesine neden olmutur. Avrupa makineleme, giderek daha fazla miktarda sermayeye ihtiya duymaya balamtr. 19. yzyln balarnda Avrupa
fabrikalannn sermaye ihtiyac, bir iinin birka gnlk yevmiyesine
denk gelirken, dnemin sonunda, bir iinin yzlerce gnlk almasna karlk gelecek kadar ykselmitir. Bu suretle, Tanzimat dneminde Osmanl imalat, retim gc yksek, makineleme ve reka-beti
480 Tanzimat Dneminde Ekonominin Temel Problemleri
giderek pahalya mal olan bir rakiple kar karya kalmtr. rn trlerindeki ve teknolojideki deimeler, Avrupa zirai retimini byk lde artrmtr. Fakat, hzla gelien ehirleme ve endstrileme, yiyecek ihtiyacnn hzla artmas ve d kayhaklara gereksinim duyulmasa anlamna geliyordu... AYrupa imalat, ziraat ve nfusunda meydana
gelen btn bu deimeler, Osmanl ekonomisini nasl etkiliyordu?
Avrupa belli tr bir iliki talep ediyordu ve bu Osmanl ekonomisinin belli bir tarzda yeniden dzenlenmesi anlamna geliyordu. zellikle Bat, Osmanl Ortadou'sunu hammadde salaycs ve mamul
mal tketicisi konumuna koyma yolunu arad. Bu konuda, William
Churchill, M. A. Ubicini ve dierlerinin, Osmanl ekonomisinin gcn ziraata younlatrmas ve serbest ticarete ynelmesine dair tavsiyeleri kayda deerdir. Fakat Osmanl tebaas ve Osmanl Devleti'nin
kendi planlan vard ve bu planlar bazen Avrupa ihtiyalar ile btnle-

irken, bazen de atyordu. Bu planlar attnda hangisi ncelii

alacakt; ikisi arasnda bir orta yol mu bulunacakt, yoksa bir plan iin
dierinden vaz m geilecekti?
Tanzimat dneminde, devlet sektrnden farkl olarak zel sektr,
Osmanl tarihinde daha nce rastlanmad derecede nemli hale
geldi; bu suretle, devletin ekonomideki nemi zayflad. Dier bir ifadeyle, hem ziraat hem de imalat sektrnde pazar ilikilerinin nemi
artmtr. Burada sorun, ekonomik kaynaklann devlet mi yoksa Osmanl tebaas tarafndan m dzenlenecei konusunda yatmaktadr.
Endstriyel ve zirai gelimeyi salamakzere gerekli olan teknolojinin byk ksm ve yetimi elemann bir ksm dandan temin edilmek ve lkeye getirilmek zorundayd. Bu corafi yer deitirme ve
kltrel yaylma sonucu baanlabilirdi. Yani, yeni ziraat ve imalat
teknolojileri (mali aralar da buna dahildir) Osmanl topraklannda yaayan yabanclar veya bunlan bilen ve dierlerine intikal ettiren Osmanl tebaas tarafndan uygulanabilirdi. Yabanclar tarafndan yapldnda teknoloji transferi daha abuk gerekleecekti fakat Osmanl
tebaas tarafndan yapldnda, teknolojinin toplumun tamamna yaylmas daha yava olacakt. Bir Osmanl mteebbisinin ipekli kuma
endstrisindeki tecrbesi konuyu daha iyi aydnlatmaktadct9. yz~
yln balarnda ipekli kuma dokuyuculan, deien zevkler ve Avrupa
imalatlanndan gelen rekabet (ve ham ipek ihraemn Batya ynelmesi) ile tehdit edilmeye balad. Bu arada Osmanl tketicil eri, Avrupa' da tasarianap modelleri ve modalan tercih etmeye balad.
1830'lu ve 1840'I yllarda Bursal smet Paa, mekanik dokuma
tezgahlan ve Avrupa modasn, ehirdeki ipek endstrisine uygulad.
Balangta, yabanc iileri tamamyla hari tuttu ve Avrupa modas
tarznda ipekli dokumalar retmek zere Bursal ustalan kulland. Bu
uygulamada, ustalar yzde elli orannda kara ortak oluyordu. Bu suretle, bir usta, evinin yaknna bir fabrika kurabilecek, iine de bir d481 Donald Quataert
zine talyan dokuma tezgah yerletirebilecekti. Fakat bu deney baarl olmad; smet Paa planlarn deitirdi ve ok aranan kumalan
retmek zere bir talyan usta istihdam etti. Bu durumda imalat teknolojisini yayma abalar, corafi yer deitirme lehine terk edildi. Bu
rnek, bir bakmdan daha nemlidir. smet Paa'nn tecrbesi, talyan
ustayla bile baanya ulaamam, mekanik dokuma tezgahlan terk
edilmitir. Ancak, Bursa kuma endstrisi yzyln geri kalan dneminde bir yenilii uygulamaya koymu, ipekli kumalarda ngiliz pamuk ipliini kullanarak maliyeti drmeye ve rekabet etmeye almtr . Bu suretle endstri yalnzca bir deiimi kabul etmi ve el dokuma tezgahlarn kullanmaya devam etmitir. Bu rnek, Tanzimat
ekonomi tecrbesinin temsilcisi olmaktadr: Bir eit uzlama; yeni
icad kabul etme fakat zirai ve endstriyel retim konulannda eski
usullerin ounu devam ettirme.
Gerekli teknolojilerin yaylmasna ek olarak, Osmanl ekonomisindeki eitli gruplar ve bireylerin deien ihtiyalan konusu mevcuttur.
Devlet artan miktarda gelire ihtiya duymu ve ekonomide, vergi gelirleri yoluyla byk artlar salamtr. Artn bir ksm, daha etkin
vergi toplama usulleri ve Tanzimat dneminde gelien ekonomiden

kaynaklanmaktadr. Ancak, bilindii zere, daha hzl artan harcamalar ve maliyenin fiilen iflas (bu konuda aaya bkz.) uluslararas krediye bavurulmasyla sonulanmtr. Ziraat ve endstrinin yaratt
gelirler iin yanan dier talipler de bulunmaktadr. Zirai sahada, fakir
kyller zengin kyllerle, her ikisi de devletle rekabet eden airetler
ve byk toprak sahipleri ile mcadele etmektedir. imalat sahasnda,
loncalar iyerlerinin kontrol iin birbirleriyle ve serbest igc ile
uramaktadr. Osmanl tccarlan ve mteebbisleri, zirai reticiler ve
zanaatkarlarla farkllk ve tezat tekil eden ekonomik gereksinimiere
sahiptir. Tccarlar ve ziraatlar serbest ticareti talep ederken, zanaatkarlar koruyucu gmrkleri tercih etmektedir. Bu elien gruplar arasnda ve kendi karlar dorultusunda devlet uzlama yolu aramtr.
Birbiriyle rekabet halindeki bu dahili gruplara, uluslararas ilikilerin
yeni talipleri de eklenmitir. Devlet uluslararas ilikilerini, rnein
Avrupa ttifakna girerek, yeniden dzenlerken, ekonomideki gruplarla olan ilikilerini de yeniden tanzim etmek ihtiyacn hissetmitir.
rnein, Sultan III. Selim ve Il. Mahmud dneminde devlet, Avrupa
ve Hayriye Tccar gruplarn yaratarak, kendi tccarlarn koruma
yoluna gitmitir4
. Fakat daha sonra, II. Mahmud ve halefleri, bu
tccarlar 1838 Antiamas 'nn ve 1839 ve 1 856 reform fermanlarnn
3
Babakanlk Arivi (BBA) Cev-Ikt 424, 20 c 1251/1835; rade- MV 99, 21 c
1256/1840; FO 195/113, Sandison Bursa'da, 14 ubat 1840.
4
Bkz. Ali hsan Ba, Osmanl Ticaretinde Gayrimslimler. Kapit/asyanlar-beratl
tccarlar, Avrupa ve Hayriye Tccarlan (1750-1839), Ankara 1983.
482 Tanzimat Dneminde Elwnominin Temel Problemleri
acmasz serbest ticaret kurallanna maruz brakmtr. Baz gruplar ve
ahslar iin devlet fazla mdahaleci fakat dierleri iin yetersiz biimde koruyucu olmutur. Zirai sahada, Tanzimat hkmeti toprak sahiplerine giderek artan tasantf'gvencesi salamtr. Bu, ksmen, gebeleri yerleik hayata~eirme politikalan ve airet yapsn ykan,
dolaysyla imparatorluk genelinde asayiin sarslmasyla sonulanan
merkeziletirme programlanndan kaynaklanmaktadr. zellikle 1858
toprak reformu, topran fiili ziraatlanna kanuni tasarruf haklan vermitir. Balkanlar, Anadolu ve Arap eyaJetlerinin her yerinde, ziraatlar topraklan kendi adianna kaydettirrnek iin akn etmilerdir5 . Bundan ok sayda kyl faydalanmtr. Ancak, elikili biimde zaaflar
ve kastlar ieren bir dizi sebepler dolaysyla, stanbul hkmeti tarada, kyller aleyhine mahalli aristokrasiye daha fazla g kazandrmtr. Konuyla ilgili bilinen bir rnek Bulgaristan vilayetlerindeki
kyl ayaklanmalandr. 1839 Glhane Hatt- Hmayunu ile mecburi
hizmetlerin kaldrlmasndan, Vidin civarndaki ziraatlann bir an evvel istifade etmek istemesiyle olaylar balamtr. Ancak, bu kyllerin taleplerini desteklemesi istendiinde, devlet elikiye dm ve
genelde, mecburi hizmetlerin ve "feodal" vergilerin devam etmesi yolunda karar almtr. isyan 1850'de patlak vermi ve devlet, kyller
ve aristokras arasnda baarsz ekilde uzlama yolu aramtr. Bu
olaylar 1870'lerde Bulgaristan'n imparatorluktan ayrlmasyla netice-

lenmitir. Ziraat sektrndeki bu ve dier baarsz uzlamalar, nihayette imparatorluun Balkanlardaki topraklarn kaybetmesine yol
aan kyl ayaklanmalanndaki ana faktrlerdir
6
Osmanl mparatorluu'nun snrlan dahilinde kalan dier blgelerde, baka skntlar
mevcuttu; eitli reform abalarna ramen, ittizam sistemi devam etti.
Bylece, mahalli aristokratlar, zirai art rn zerinde belli dzeyde
kontrole sahip oldular. Bu, muhtemelen, ziraatlann vergi yknn
artmas anlamna geliyordu nk bu gelirler, giderek genileyen
merkezi brokrasiyi ve mahalli elitleri destekliyordu.
imalat sektrnde de benzeri uzlamalar ve belirsizlikler mevcuttu.
Bir yandan, bir dizi nemli politika uygulamalar loncalann imtiyazl
konumuna dolaysz olarak mdahale ediyordu.
Ekonomik ynden yukanda da bahsedildii zere, 1826 tarihinde
Yenieriler'in ortadan kaldrlmas, nemli bir dnm noktasn tekil
ediyordu. Bu olay, devletin toncalardan uzaklamasn ve Osmanl
toplumunda I onca}. imtiyaznn silahl savunucululannn tasfiyesini
simgeliyordu. 1838 ngiliz-Osmanl Antiamas ve 1839 ve 1856 re5
rnein, bkz. Haim Geber, The Social Origines of the Modern Middle East, Bou1der, CO.,
1987; Toufic Touma, Un Village de Montagne au Liban (Hadeth e1-Jahbe ), Paris, 1958.
6
Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara, 1973; Halil nalck, "Application
of Tanzimat and its Social Effects", Archiwum Ottomanicum, 1973, s. 97-128.
483 Donald Quataert
form fermanlar. L826'da izilen yolu takip etmilerdi. Bahsedilen son
iki ferman. ticaretteki tekeli kaldrm ve imalattaki tekiilere de dolayl
olarak saldrm~tr. rnein, devlet daha nce yapt gibi, Ankara'daki tittik dokuyuculanna, stanbul, Bursa ve Halep'teki ipek dokuyucularna, ve zmir ve stanbul' daki dericilere hammadde salama
iini brakmtr7 . imdi, bunlar, ihtiyalan olan hammaddeleri ak
pazardan salamaya zorlanmaktadr nk hammaddelerin ihracna,
herhangi bir snrlama olmakszn izin verilmitir. Bylece, daha geni
bir platformda, devlet I oncalarn imtiyazn gzard etmitir.
Fakat, loncalarla bire bir dzeyindeki ilikilerinde, devlet, Tanzimat dnemi boyunca ou kez olduka fakl davranmtr. Loncalarn
belli imalat faaliyetleri zerindeki tekeline bazen kar km, bazen
de desteklemitir. 1840'l yllarda devlet, stanbul'da kuma basmna
hakim olan belli bir loncann tekelinin ortadan kaldrlmasna izin
vermitir. Fakat 1840'l ve 1860'l yllar arasnda, bakentteki fes
boyaclarnn tekel retim imtiyazlarn tasvip etmitir. Benzer ekilde
1865 tarihinde, istanbul' daki kalayclar I oncasna izin vermitir. Ge
Tanzimat dneminin mehur Sanayi Reformu Komisyonu, sanayileme sorununa ynelik bir baka zm tekil ediyordu. Komisyon
!onca imtiyazn ortadan kaldrrken, herhangi bir ahsn yeni kurulan
imalat irketlerine ye olmasna izin veriyordu. Fakat, ayn zamanda
komisyon, yalnzca irket yelerinin dkkfmlannn mamul mallan satabileceklerini ilan ediyordu8
imalat sektrnde !onca zanaatkarlanna

kar devletin davranlannda bir model gzlenmektedir. stanbul

hkumeti, serbestlik prensiplerini amanszca uygulamak yerine, genelde eitlik ilkesini takip etmitir. Bylece Tanzimat devleti, loncalarn Osmanl ekonomisindeki konumu meselesi zerinde pek ok kereler uzlam ve dolaysyla, loncalar, Jn Trkler dnemine kadar
devam etmitir.
Bu tartmay, Tanzimat ekonomisinin kar karya kald belli
tr problemleri zetle sralayarak kapatmak istiyorum.
I. Ziraat ve sanayide igc yetersizlii 1914' e kadar byk bir
zorluk olarak kalmtr. Avrupa ve Akdeniz dnyasndaki en dk
nfus younluuyla, Osmanl vilayetleri ok seyrek nfuslanmaya devam etmitir. Her eyden nce, bu endstriyel gelime ihtimalini zora
sokmutur nk nfus younluu ile imalat arasnda gl bir balant olduu grlmektedir. Bunun olumlu yn ise, bir ksm zengin
ve verimli olan topran olduka bol miktarda olmasdr.
7
rnein bkz. BBA, rade-MY, 7788 1268/1851. Cev-Be1 5672 1267/1851.
8
rnein bkz. BBA, rade-MY, 055 1257/184, BBA, rade-Dal 2874. 125811842;
BBA, rade-MY 403 1257/1841,BBA, rade-MY 2119 1279/1862, BBA, rade-D
45,19 XII 124811868; Osman Nuri, Mecel/eci Umur- Belediye, stanbul, 1330, I,
s. 748 vd.
484 Tanzimat Dneminde Ekmarninin Temel Problemleri
IL Osmanl Devleti'nin toprak kayb tam anlamyla bykt ve
akabindeki Tanzimat ekonomisinin evriminde en nemli faktrd.
Balkan milliyetiliine ve Mrupa yaylm~sna kaybedilen topraklann
hemen tamam, en verimli zirai topraklara ve en gl sanayilere sahip olan, imparatorluri en youn nfuslu blgelerine aitti. Yunanistan ve Romanya devletlerine dahil olan eski Osmanl eyaletleri, Anadolu'dan iki, Irak ve Suriye eyaJetlerinden alt kat daha fazla nfus younluuna sahiplerdi. Msr ve Romanya, bakente buday salayan
ana blgel erdi. 900'lerde eski Bulgaristan vilayetleri, 950'lerde
Trkiye Cumhuriyeti 'nin sahip olduu kadar demir sahana sahipti.
imalat sahasnda: ise, Bulgaristan' daki ynl kuma endstrisi gibi,
gerek neme haiz btn endstriyel kurulular, bamszlk hareketleri sonucunda Osmanl ekonomisinin haricinde kalmlrd.
III. Bu topraklann terk edilmesi, bir zamanlar hammadde ve mamul mailann serbeste dolat ekonomik blgelerin tahribi ve harite
kalmas anlamna geliyordu. stanbul ve Anadolu'daki tketiciterin
nemli miktarlardaki ayakkab derileri, Tuna ve Rusuk gibi kaybedilmi olan blgelerden geliyordu9
Bakentin ihtiyac olan manda
derilerinin byk bir ksm Balkan vilayetlerinden, yalnzca biraz
Anadolu'dan salanyordu 0
Tekstil konusunda, girift bir a, gney
Anadolu sahillerint kuzey ve gney Karadeniz sahillerine balyordu.
Kayserili tccarlar Karadeniz'in gneyindeki tekstil reticilerine,
Adana pamuu bata olmak zere, hammadde salyorlard. Bu
tacirler iplik yapyor ve yerel pazarda satmak ve Karadeniz'in
kuzeyindeki blgelere ihra etmek zere kuma dokuyorlard. Rusya,

abaza gibi blgeler dahil Karadeniz'in kuzeyini igal ettiinde ve Osmanl mamul mallannn akn engelleyen gmrk uygulamasna
baladnda, bu a ortadan kalkt.
IV. Zirai gelimeler ve mekanik sanayi teknolojisi ile aina kalifiye
eleman yetersizlii, hala ciddi bir sknty tekil ediyordu. Tanzimat
dneminde eitimde balatlan reformlara ve 9. yzyln sonlanna
doru reformlann meyvelerini vermelerine ramen, bu durum aynen
devam etti. Bu tarihlerde, Halep ve Erzurum (ile birlikte stanbul ve
civan) gibi birbirinden ok farkl Osmanl vilayetleri, Rusya ve
talya' dakinden nispeten daha fazla ilkokula giden renciye sahipti .
9
rnein bkz. BBA, Cev-lkt 1539, R 1230/1815.
10
Guillaurne Antonie Oliver, Travels in the Ottoman Empire, Egypt and Persia, I, eviri, Londra, 1801, s. 3<4-345: 11
Kemal H. Karpat, Ottoman Population 1830-19/4: Demographic and Social
Characteristics, Madison Wl, 1985, s. 152-153, 219'daki ve Rondo Cameron, "A New
View of European Industrialisation", Economic History Review, ubat 1985, s.21 'deki
rakamlara dayanmaktadr. Bu istatistikleri derleyen ve karlatrmalan yapan, Binghamton'daki New York Devlet niversitesi Tarih Blm'nden Joyce Matthews'e teekkrlerime sunanm.
485 Donald Quataert
V. Kaybedilen Osmanl vilayetlerinden ve Rusya'dan Mslman
snmaclann g, Osmanl sistemi zerinde ar bir ekonomik (ve
sosyal) yk tekil ediyordu. Bu gler sonucunda baz ehirler an
nfuslu hale geldi ve yerleik nfus ile gmenler arasnda atmalara yol at. rnein, Kim Sava'n takip eden yedi yl boyunca,
drt milyon kii imparatorlua geldi. Fakat, geici olarak engelleyici
olsa da, bu gler uzun dnemde, kalifiye eleman azl ve ii yetersizlii nedeniyle ortaya kan sorunlarda bir derece rahatlamaya yol
at. Ziraat sahasnda erkezler ileri teknikleri ve yetenekleri ile nlenmilerdi. Bosnah Mslmanlar Bat Anadolu'da bir miktar mekanik tekstil fabrikas kurup ileterek, yzyln son dnemlerinde imalat
sahasnda nemli roller oynadlar.
VI. Parann istikrarsz hali, ekonominin dzenlenmesi abalann
boa karyordu. 1840'larda karlksz para basm sorunu zme konusunda yetersiz kald ve takip eden on ylda, Osmanl paras uluslararas pazarda dmeye devam etti. 1856'da Osmanl Bankas'nn
kuruluuyla ksa bir istikrar dnemi yaand, fakat sonra tekrar dt.
Deer kaybeden para, Osmanl ihraemt daha ucuz hale getirirken,
uzun dnemli kamu ve zel planlamalara zarar verdi
12

VII. Sermaye yatnm dank kald ve genelde zirai ve sanayi gelime programlar iin kullanlmad. Bylece Bursah smet Paa gibi
mteebbisler, gelime konusunda kararsz ve mali ynden yetersiz
olan devlete yneldiler. Bu nedenle, Tanzimat dneminde olduka az
sayda proje mali ynden desteklenebilirdi. Sonunda, Avrupa ekonomik karlarna hizmet eden demiryollan ve limanlan kurmak zere
yabanc sermaye imparatorlua geldi.

VIII. yle olduu dnlmese de devletin bymesi bal bana

ekonomik bir problem tekil ediyordu. Hem brokrasi hem de merkezi
askeriye, Tanzimat dneminde ve genelde 19. yzyl boyunca ar byme kaydetti. rnein, 1837 tarihinde askeriye 24.000, 1849 tarihinde ise 120.000 dzenli askere sahipti. 1900 ylnda, 1800 ylnda
mevcut olmayan yarm milyon memuriyet bulunuyordu
13
Bu byme
eitli sosyal ve ekonomik sonular dourdu. Zirai ve endstriyel gelime iin harcanabilecek byk meblalarn eriyip gitmesine neden
oldu. Bu nokta ok iyi bilinmekte ve vurgulanmaktadr. Binlerce kiinin istihdam edilmesi, ekonomik kalknmaya, daha az bilinen dier
ynlerde mani oldu. Devlet hizmeti dzenli ve maal alternatif meslekler sunduu iin, bu istihdamlar, ziraat ve imalat sektrndeki deimelerin aciliyetini ksmen ortadan kaldrd. Buna ilaveten, devlet
istihdam, bahsedilen sektrlerde acil ihtiya duyulan igcn kendisine ekti.
12
E. Engelhardt, La Turquie et la Tanzimat, Paris 1882, I, s. 72-73 ve 165-168.
13
Engelhardt, I, s. 89 ve II, s. 281-282.
486 Tanzimat Dneminde Ekonominin TemelProblemleri
Askeri ve brokratik byme, ekonomideki etnik katlm modelini
de etkiledi. Sivil ve askeri hizmetler, yasal olarak btn Osmanllara
akt. Askeri sahada, gayrimslimler, 20. yzyln baianna kadar,
askeri hizmetten muaf tutil(Iilar. Sivil biirokraside ise, uygulamada
yalnzca Mslmanlamthiyararinin en tepesine kadar ykselmelerine
izin verildi
14
Bu da, en iyi ve enyetenekli gayrimslimlerin, gnll
veya dier trl ekilde, devlet hizmeti dndaki mesleklere ynelmesi anlamna geliyordu. Bylece, devletin ve askeriyenin bymesi,
gayrimslimlerin, zellikle finans, endstri ve uluslararas ticaret kanunlannda, ekonomide stnlk salama srelerini glendirdi. En
iyi ve en yetenekli Mslmanlar, devlet hizmetinde kariyer yaptlar ve
ykseldiler. Bu ekilde, devlet sektrnn bymesi, Tanzimat ekonomisine hakim olan eilimleri daha da glendirdi.
14
Carter Vaughan Findley, "The Acid Test of Ottomanism: The Acceptance of NonMuslims in the Late Ottoman Bureaucracy", ed. Benjamin Braude-Bemard Lewis,
Christians and Jews in the Ottoman Em-pire; The Founding of Plural Society, New
York, l 982, I, s. 339-368.
487 0SMANU BTELER VE TRKiYE'DE BTE IIAKKNN
ORTAYA IKIINDA CUMHURYET NCESi GELMELER* -~.r-~ '
Abdl/atif ener
I. Giri
Ekonomik ve mali adan devlet ol:.yna bakldnda hemen
"bte" kavramyla karlalr. Bte devletin genellikle bir mali yl.
kapsayn belirli bir dnem iindeki gelir ve giderlerin tahminini yanstan ve bu gelirlerin tahsiline, giderlerin odenmesine izin veren bir

kanun veya tasarruf olarak tanmlanr.

Bir btede baz temel nitelikleri bulunmaldr1 Her eyden nce
devlet gelir ve giderinin ynetiminde belli bir zaman snrlamas sz
konusudur. Genellikle bir mali yl kapsayan bu sre, devlet gelir ve
giderlerinin her yl yeniden gzden geitilmesine de imkan tanmaktadr. nceden yaplan bir talminin yanstmas, bte rakamlarnn gerekleen sonulan deil, gelecei belirlemeye yneldiini ortaya karmaktadr. Denkletirme, yani kamu giderleri i~in yeterli fnansman
salanmas da bteye ait dier bir niteliktir. Btenin nemli bir
baka nitelii ise, devlet gelir ve. giderlerinin nceden tasdikidir.
Bylece yasama organ yrtme organna bir yllk bir sre iin devlet
gelirlerinin toplanmasna ve giderlerinin yaplmasna izin ve yetki
vermi olmaktadr.
Bu grn ierisinde bteler, ok ynl fonksiyonlara sahiptirler. zellikle yrtme organnn halktan vergiler toplama veya genel
ekonomiden baz kymetleri kamu kesimine aktarma yetkisine snrlamalar getirilmitir. Ayn snrlamalar kamu giderlerinin yaplmas
asndan da sz konusudur. Gnmzde artk yrtme organna ait
yetki ve grevler, yasama organnca kendisine tannan bte snrlan
ierisinde mmkrrolabilmektedir.
Tarihi geliimi ierisinde ele alndnda btelerin, bata krallar
olmak zere yrtme organnn yetkilerini snriandrmaya ynelik
Bu yaz Mlkiyeli/er Birlii Dergisi, say: 99, (Eyll 1988) s. 70-74'de yaynlanmtr. 1
Nihad S. Sayar, Kamu Maliyesi II Ci/t Bte Prensipleri ve Tatbikat, 5. Bask,
..T..A. Yayn, No. 236, stanbul, 1974, s. 7-8.
489 Abdllatif ener
eylem ve olaylarn bir sonucu olarak ortaya kt grlr. nceleri
kral ve asilzadeler, daha sonra yrtme organ ve halk temsilcileri arasnda yetki ekimesine sahne olan bteler sonuta yrtme organnn yetkilerini, parlamentonun snriandrd bir belge niteliine ulamtr. Ancak yrtme ve yasama organ arasndaki g mcadelesi
gnmzde bile tam anlamyla dinmi deildir. Geleneksel bte anlayna ramen, zellikle son yllarda Trkiye'de grld gibi, yasama organna kar gl bir idare oluturma abalar grlmekte,
bteler bu abalarn yine odak noktasn oluturmaktadr.
ada anlamda btelerin ortaya k XIII. yzyldan itibaren
Bat' da demokrasilerin geliimine, yani krallk yetkilerinin snrlandrlmasna paralel bir seyir izlemitir. Bata ngiltere olmak zere Bat
lkelerinde hkmdarlarn halka keyfi ykmllkler koymas, devlet
harcamalarn diledii gibi yapmasna duyulan tepkiler "bte hakk"
denilen kavram gndeme getirmitir. Devlet gelir ve giderlerinin tr
ve miktarn belirleme yetkisini ifade eden bu hakkn kime ait olduu
konusunda ortaya kan uyumazlklar, uygulamaya konan kimi vergilerin neden olduu toplumsal tepkiler; krallar, asilzadeler ve halkn
da desteini alan burjuvazi arasnda srekli bir ekimeyi beraberinde
getirmitir. nceleri kraln yalnzca vergi koyma yetkisine ynelen
tepkiler, giderek kamu giderlerinin belirlenmesinde de krallk yetkisinin snrlandrlmasna ynelmitir. eitli ihtilaliere konu olan bu
halk ve yetki ekimesinin geliim sreci ierisinde zaman zaman ibre
kral lehine bozulmusa da, sonuta devlet gelir ve giderlerinin tespi-

tinde halk temsilcilerinden olutuu kabul edilen parlamentolarn sz

sahibi olmas ilke olarak belirmi; I 789 Fransz ltilali bu sonucu da
vurgulayan bir nitelie sahip olmutur.
II. Trkiye' de lk Bteler
Trkiye'de bte anlaynn geliimine bakldnda, padiaha ait
olan yetkilerin snriandnimas asndan Bat'daki geliime benzer
zellikler tad grlmekle birlikte, bu geliim hibir zaman -gnmze dek- bir halk hareketi nitelii gstermemitir. Bat'daki gelimelerin aksine bata Tanzimatlar olmak zere devlet adamlarnca
toplumsal bir bask olumakszn pratik amalarla ve Bat kurumlarn
Osmanl Devleti'ne aktararak imparatorluu kurtarma abalarnn bir
paras olarak benimsenmitir.
lk Osmanl btesinin hangisi olduu tartma konusudur. Ubucini
tarafndan verilen devlet gelir ve giderlerine ait rakamlardan hareketle2 1850 ylna ait btenin ilk bte olabileceini ifade edenler bu2
M.A. Ubucini, Trkiye 1850, (ev. Cemal Karaaal), Cilt: 2, Tercman 1001 Temel Eser, No.64, (t.y), s. 266-279.
490 Osmanl Bteleri ve Trkiye 'de Bte Hakiann Ortaya /anda ...
lunduu gibi
3
, 1279 (1863-1864) veya 1280 (1864-1865) btelerinin
ilk Osmanl btesi olduu yolunda grler de bulunmaktadr4.
Bu farkl grler bir yandan Trkiye mali tarihi hakknda sahip
olduumuz bilgi eksikliklen:dei, dier yandan da bte anlayndan
neyin kastedildiinin belirlenmemesinden kaynaklanmaktadr. Bte
denilince eer devlete ait bir yllk gelir ve gider hesaplannn bir arada
gsterilmesi kastediliyorsa, Tanzimat ncesinde hatta daha nceki
yzyllarda, Osmanl btelerinin bulunmadn sylemek mmkn
deildir. Ancak, nceki dnemlerde bteler, daha ok yl sonu kesin
gelir ve gider hesaplarn gstermektedir
5
Yani devlet gelirlerinin toplanmasna ve giderlerinin yaplmasna izin ve yetki veren hukuki bir
metin niteliinde deildirler. Zaten bu almadan ama da ilk bteyi
tespit deil, Osmanl bteterindeki gelimeler zerinden padiahn ve
yrtme organnn yetkilerinin nasl snriandrmaya balandn izlemektir. Bu nedenle Tanzimat hareket noktas olarak alnarak gelimeler izlenecektlr.
1839 Tanzimat Ferman'nda "bte" kavram olarak yer almamtr.
Buradan hareketle fermanda "bte hakknda en kk bir ima bile
yoktur"
6
diye dnlmesi yerinde deildir. nk fermanda kavram
olarak bteden sz edilmernekle birlikte devlet giderlerinin tahdit
(snrlandnlmas) ve tebyini (beyan ve onaylanmas) belirtilirken
bte fikri ve gereklilii ifade edilmitir7
Bte fikrine ait bu ilk
nveler, devlet gelir ve giderlerinin belli bir dnem itibariyle tespitine,
tahsil ve denmesine yetki verme gcnn hangi organn veya kimin

elinde olacan gndeme getirmektedir. P:diahn mutlak iradesi yine

her eyi belirlemeye yetecek mi? Yoksa bu gc snrlayan baz birimler mi ortaya kacaktr? Bu noktalar devlet gelir ve giderlerinin
tespiti asndan henz belirsizdir. Ancak yine Tanzimat Ferman'nda,
can ve mal gvenliiyle vergi tayini konularnn Meclis-i Vala-y Ahkarn- Adliyede kararlatnlaca belirtilmitir8 . Meclis yapt
almalarda yalnzca bu saylan konularla snrl kalmamtr. yelerin padiah tarafndan atanmasna, yani seimle ibama gelmi kiiler
3
Ziya Karamursal, Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, TTK Yayn, VUI. Seri
No. ll, Ankara, 1940, s. 120-123.
4
A. du Velay, Trk(ve Maliye Tarihi, M.B.Tetkik Kurulu Neriyat, No. 178, s. 104:
Cezmi Erin, Bte Nazariyat ve Tatbikat, S.B:O. Yayn, No. 2, stanbul, l938, s.
1 92. Faz! Pelin, Finans lmi Bte, i. . .F. Yayn, No.227 /22, istanbul, 1944, s. l 7.
5
Eski.Osmanl bteleri hakknda bilgi iin bkz. YavuzCezar, Osmanl Maliyesinde BuII!Wl!m ve Deiim Dnemi, Al~ Yaynclk, istanbul,l986, s.20; Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine 'Girerken Osmanl Maliyesi, Dergab Yayn lan, 'stanbul, 1985, s. 77-79.
6
Pelin, a.g.e., s. 16.
7
Nihad S. Sayar, Trk~ve imparatorluk Dnemi Malf Olaylar, kinci bask, i.i.T..A.
Nihad Sayar Yayn ve Yardm Vakf Yayn, no. 288/513., stanbul 1978, s. 187.
8
Tanzimat Ferman metni iin bkz. eref Gzbyk, Suna Kili, Trkiye Anayasa Metin/eri 1839-1980, 2. Bask, A..SBF Yayn, No. 496, Ankara 1982, s. 3-6.
491 Abdllatif ener
olmamasina ramen, bu Meclis meruti usullere gre alan bir Tanzimat meclisi niteliindedir9 Kanunlan hazrlayan ve slahata nezaret
eden Meclis-i Vala, M. Reit Paa'nn otoritesini ve karar verme
yetkisini fiilen brokrasiye devretme emeline uygun dyor, sultana
bu kanunlan yalnz tasdik etme grevi braklmak isteniyordu10. Pek
ok kanun ve nizarnname taslaklan hazrlayan Meclis-i Vala on be
yl boyunca ana yasama organ olarak grev yapt, nerilerinin yzde
daksanndan fazlas padiah tarafndan hibir deiiklie uramadan
kabul edildi ve daha sonralan yerini ayn nitelikli dier organara brakt11. Bylece Tanzimat sonras oluturulan kurumlarla padiahn
yasama yetkisi ve bu arada halka mali ykmllkler koyma gc paalar ve brokratlar tarafndan snrlandnlmaya balanmtr.
Tekrar btelere dnecek olursak, Tanzimat'n ilk yllarna ait
bte ve muvazenelerin kesin hesaplar, gerekleen rakamlan ifade
ettii anlalyor. rnein, 1260 (1844-1845) yl bte cetvelinin banda "1260 senesi mart ibtidasndan ubat intihasna dein maliye
hazine-i celilesine vaki olan teslimatn ... " ifadesi yer alyor12 . Tespit
edebildiimiz kadaryla, nceden tahmine dayanan, gelecek bir yla ait
gelir ve giderleri gsteren Tanzimat dnemine ait ilk bte 1265
(1849-1850) mali yl btesidir. Tahminler bir nceki yl hesaplan
dikkate alnarak kartlm ve hesaplanan btenin bir rnei padiaha, dier rnei Meclis-iVala'ya sunulmu~tur13 Bir sonraki yl olan

1266 (1850-1851) mali yl bte aklanyla 4

. 1267 (1851-1852) mali
yl bte aklarnn kapatlmas iin 5 "Meclis-i Muvakkat" denilen
geici meclisler kurulduu ve nerilerin onand dikkate alnacak
olursa, bu yllardaki btelerin nceden tahmin esasna dayanma dnda, nceden tasdik nitelii tad da sylenebilir. Bununla birlikte
btenin, gelirlerin toplanmasna ve giderlerin yaplmasna izin ve
yetki veren bir metin niteliinde olduunu syleyebilmek olduka zor.
nk harcamalarn bte snrlar ierisinde gereklemesini salayacak bir yaptnn ve dzenleme bulmak da mmkn grnmyor.
Dolaysyla bteler, devlet gelir ve giderlerinin tahsil ve denmesi
asndan henz padiahn yetkisini snrlayabilmekten uzaktr. Bunun
da tesinde devlet bteleri zerinde yaplan tm almalar, kurulan
birimler, bir yetki snrlamas ortaya karmaya ynelik deil, tersine
9
Sayar, Trkiye imparatorluk Dnemi .. , s. 179.
10
Halil nalck, "Sened- ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu", Belleten, Cilt XXVIII,
Sayl09-112, 1964, s. 615.
11
Tanzimat dnemi yasama organlan hakknda bkz. Stanford Shaw-Ezel Kural Shaw,
Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, 2. Cilt, (ev. Mehmet Harmanc), E Yaynlan, stanbul 1983, s. 110.
12
Bb. Ar. MMD, Defter No.11813, s. 13-14.
13
Bb. Ar. .Dahiliye, no.! 0967; MMD, Defter no. 8987, s. 4.
14
Bb.Ar..Dahiliye, No. 12265, 12769.
15
Bb. Ar. .Dahi1iye, No. 14/94.
492 Osmanl Bteleri ve Trkiye 'de Bte Hakiann Ortaya /anda ...
devletin iinde bulunduu mali skntlara, bte aklarna zm
araylarnn rn grnmndedir
16

III. Bte Nizamnameie:i

Bteyle ilgili ilk dzecleme 1855 tarihli nizarnnamedir
17
. Bu nizarnnameye gre, her yl devietin tm gelirleri ve giderleri tayin olunup, padiahn onayyla bir yllk genel mali idarede bu muvazene
esas olacaktr (m. 1 ). Bte her mali yln ilk ay olan Mart'tan iki ay
nce Maliye Nezareti tarafndan hazrlanarak Bab- Ali'ye sunulacaktr (m. 4). Bab- Ali'ye gelen bte tasans Meclis-i Tanzimat'a verilecek, burada Meclis-i Vala-y Alkam- Adiiye'den de birka kii ile
birleilerek ve ayrca hangi nezaret ve dairenin btesi grlyorsa,
o nezaret veya dairenin nazr ve memuroyla birlikte grlecektir.
Bylece her nezaretin btesi ayr ayr ele alnm olacaktr (m. 5).
Grld gibi Bab- Ali'den gelen tasar Meclis-i Tanzimat yeleri,

Meclis-i Vala'rtn baz yeleri ve ilgili nezaret temsilcisinin katld

bir mecliste grlmektedir. Daha sonra bte tasans btn nazriarn da katld Meclis-i Umumi'de nce her dairenin btesi ayr ayr,
daha sonra tamam grlerek ounluk oyuyla kabul edilecek (m.
6), padiahn onayyla da yrrle gi~ecektir (m. 7). Her bir daire o
yln btesinde ne tahsis edilmise onu harcayabilecP.ktir; gerek ayn
daire ierisinde, bir deneindier bir yere kullanm (m." 10-11), gerekse bir daireye ait bir denein, dier bir daireye aktann (m. 12)
padiah iradesi dnda mmkn olamayacaktr. Ayrca her bir nezaret
ve daire bir mali yl iinde gerekleen giderlerini gsterir bir defteri
ertesi yl iinde sunacak ve bu hesaplar Meclis-i Muhasebe-i Maliye
tarafndan incelenecektir. Fakat hazine-i hassa bu denetimin dndadr
(m. 13).
Grld gibi, bu nizarnname ile bte, yasama organ tarafndan
devlet gelirlerinin toplanmasna, giderlerinin yaplmasna izin veren
bir metin niteliine kavumutur. Ancak yrtme organnn ba olan
padiahn bte zerindeki gc hala snrlandnlabilmi deildir.
Btenin grld meclisler de padiah tarafndan atanan yelerden olumaktadr. Yine de nemli bir adm olan 1855 Nizamuarnesi
hemen uygulanamamtr18
Bu nizarnnamenin "tamami-i cra-y alkamma itina olunmas" gereini vurguluyordu.
16
Abdurrahman eref, (Haz. ErefErefolu), Tarih Konumalar, Kavram Yaynlan,
stanbul, 1978, s. 93-99.
17
18 Zilkade 1271 tarihli "Hazine-i Celilenin Muvazene Defterinin Suret-i Tanzimine
Dair Nizamname", Dstur, 1279, s.260-264; Aynca Birinci Tertib Dstur, Cild-i Sani,
s. 70-73. Bu ikinci kaynakta "Bdce Nizamnamesi"olarak isimlendirilmitir. 18
Gzbyk-Kili, a.g.e., s. 7113.
493 Abdllatif ener
1874 ylnda ikinci bir bte nizarnramesi karlmtr. Birinci ve
ikinci nizamnameler arasndaki yllarda (1855-1874) eitli bteler
hazrlanmtr. Bunlardan bir ksm ariv kaytlar arasnda yaynlanmam olarak yer alrken 19
, bir ksmnn eitli gazetelerde
20
veya kitap halinde
21
yaynlanarak kamuoyuna sunulduu da grlmektedir.
Bu durum en azndan "aklk ilkesi" asndan nemlidir.
187 4 ylnpa karlan ikinci bte nizamnamesi
22
ana hatlar itibariyle birincinin ayndr. Yeni nizarnrameye gre, Maliye N ezaretince
hazrlanacak bte, gerek devlet memurlan gerekse mali konularda
bilgisi olan dier kiiler arasndan Meclis-i Vkela'nn tayin edecei
yelerden oluan bir "Bte Komisyonu"nda (m.7), daha sonra da
Meclis-i Vkela'da grlerek padiah onayyla yrrle girecektir

(m.8). Grld gibi ilk nizamnamedeki ekirdeini Meclis-i Tanzimat'n oluturduu ve baz Meclis-i Vala yeleri ile ilgili nazr ve
memurlarn oluturduu birinci grmenin yapld meclisin yerini
Bte Komisyonu, ikinci grmenin yapld Meclis-i Umumi'nin
yerini de Meclis-i Vkela (Bakanlar Kurulu) almtr. Her iki nizamnamedeki meclis ve komisyon yeleri de halk temsilcisi deil atanayla ibama gelmilerdir. Bununla birlikte devlet gelir ve giderlerinin belirlenmesinde yeni yetki merciierinin olumas da kmsenmeyecek bir gelimedir.
Yeni nizamnamede bte komisyonu yelerinin hariten de atanabilecei ifade edilmitir. yelerin stanbul bankalan ve mali kurumlar temsilcilerinden olumas23 , Osmanl maliyesinin yabanclarn
dorudan etkisi altna girmesi sonucunu dourmutur.
kinci nizamnameye gre, herhangi bir gider iin bted bir denee ihtiya duyulduunda, ilgili daire durumu Bab- Ali'ye yazacak,
Bte Komisyonu ve Meclis-i Vkela gerekli incelerneyi yaptktan
19
1274 (1858-1859), 1276 (1860-1861) ve 1282 (1866-1867) mali yl bteleri hakknda srayla u ariv belgelerine baklabilir. Bb. Ar. . Meclis-Mahsus, No. 529;
Meclis-i Mahsusu, No. 865; Meclis-i Mahsus, No. 1301-1412.
20
rnein, 1277 (1861-1862) btesi hakknda bkz. Tercman- Ahval, 26 Ramazan
1278, No. 162, s. 2-4. Aynca gelir ve giderler asndan 1885 (186<}-1870) mali yl
Osmanl btesiyle, 1868 yl Fransa btesinin karlattnas iin bkz. (Namk Kemal), "Muvazene-i Maliye", Hrriyet, 22-29 Cemaziyelevvel 1286, No. 62-63.
21
1279 (1863-1864) mali yl btesi: Devlet-i Aliye'nin Yetmi Dokuz Senesi Muvazene Defteridir, (istanbul), 1280 (1864-1865) mali yl btesi: Devlet-i Aliye'nin Seksen Senesi Muvazene Defteridir, Matbaa-i Amire (1281).
1285 (1869-1870) mali yl btesi: Devlet-i Aliye'nin Seksen Be Senesi Muvazene
Defteridir, (stanbul), 1286.
1288 (!872-1873) mali yl btesi: Devlet-i Aliye'nin Seksen Sekiz Senesi Muvazene
Defteridir, Matbaa-i Amire, (t.y.).
22
4 Cemaziyelahir 1292 tarihli "Devlet-i Aliye'nin Bdce Nizannamesi'', Diistur,
Cild-i Salis, Matbaa-i Amire, 1293. Aynca bu nizarnname kitap halinde de yaynlanmtr: Devlet-i Aliye 'nin Biidce Nizamnamesi, Matbaa-i Amire, 1291.
23
Erin, a.g.e., s. 20.
494 Osmanl Bteleri ve Trldye 'de Bte Hakknn Ortaya knda ...
sonra padiah onayyla mmkn olabilecektir (m. ll). Bir de btenin
uygulama sonularn ilk nizamnamede Meclis-i Muhasebe-i Maliye
inceleyip denetlerken, bu kez yerini bugnk Saytay'n ilk nvesini
oluturan Divan- Muhasebaf'almtr (m. B).
1874 Nizamnamesi il~ Birinci Merutiyet arasndaki iki yla ait
bteler de kitap halinde yaynlanmtr24
. Bunlardan ikincisinin, yani
1291 (1875-1876) mali yl btesinin, yeni nizarnname hkmleri
uyarnca hazrland "mukaddime" ksmnda belirtilmektedir.
IV. I. Merutiyet ve Sonras

Yzyllardr mutlakiyet ile idare edilen Osmanl Devleti, ilk anayasa kabul edilen 1876 tarihli Kanun-i Esasi
25
ile mr ok ksa sren
bir merutiyet idaresine gemitir. Bu anayasaya gre yasama organ
olan Meclis-i Umumi (m. 42-59), Heyet-i Ayan ve Heyet-i Mebusan
(m. 60, 80) adl iki meclisden olumaktadr. Heyet-i Ayan yeleri
padiah tarafndan atanrken, Heyet-i Mebusan yeleri seimle ibama gelmektedirler.
Trkiye'de bte hakk ilk kez, halk temsilcilerinir de katld bir
meclis olan Meclis-i Umumiye verilmi olmaktadr (m.64, 80, 98). Bu
anayasada devlet gelirlerinin tahsiline, giderlerinin yplmasna her yl
bte kanunu ile izin verilecei aka belirtilmi, bte hakknn douunda nemli bir noktaya ulalmtr. Fakat yine depadiahn yetkileri olduka geniti. Baz durumlarda Heyet-i Mebusan' fesih yetkisine sahipti (m. 7, 35). Olaanst durumlardan dolay Meclis-i Mebusan bteyi kararlatramadan fesholunduunda da padiah iradesiyle -bir yl gememek zere- nceki yl btesinin uygulanmas
mmknd (m. I 02).
Bu haliyle 1876 Anayasas bte hakknn oluumunda olduka
ileri bir admd. Tarihimizde Meclis-i Mebusan'dan, yani Millet
Meclisin'den geen ilk bte de 1295 (1877-1878) btesidi~6 ki, baslm olarak gnmze ulamtr 27
.
Bu olumlu adm, II. Abdlhamid'in ksa bir sre sonra Meclis-i
Mebusan' feshetmesi ve Kanun-i Esasi'yi yrrlkten kaldrmasyla
daha fazla gelime imkan bulamamtr. Mutlakiyet idaresine geri dnlmesi, hazrlanan bteterin nitelik bakmndan da deiiklie uramasna neden olmutur. 1296 (1880-1881) btesinde "Meclis-i Me24
1290 ( 1874-1875) ~ali yl btesi: Devlet-i Aliye 'nin Seksen Sekiz Senesi Muvazene
Defteridir, Matbaa-i Apire, 1291.
!291 (1875-1876) mali yl; biitcesi: Devlet-i Al(ve'nin Seksen Sekiz Senesi Muvazene
Defteridir; Matbaa-i Amire,l292.
25
1876 tarihli Kanun-i Esasinin tam metni iin bkz. Gzbyiik-Kili,.a.g.e., s. 27-42.
26
Abdurrahman eref, a.g.e., s.l49.
27
Bin ki Yz Doksan Sene-i Mal~vesinin Muvazene-i Umumiye Kanunudur.
(y.y.,t.y.),s.5.
495 Abdllatif ener
busan'n itimanda kanuniyeti teklif' olunaca ifadeleri yer almaktadr28. Halbuki Meclis, bu bte kanununun yrrle giriinden otuz
yla yakn bir sre sonra toplanabilecektir. Bylece btelerin hazrlanmas oluturulan komisyonlar vastasyla gereklemeye balamtr.
Bunun da tesinde bteler uzun sre nceden tahmin olmaktan,
gelecek bir yla ait gelirlerin tahsiline, giderlerin yaplmasna izin ve
yetki veren metin olmaktan km ve dnem sonu kesin hesaplan niteliine brnmtr29 . IL Abdlhamid dneminin son yllarnda n-

ceden tahmin esasna dayal bteler de dzenlenmise de

30
bu bteler baz zel komisyon ve meclisler tarafndan hazrlanan ve padiah
tarafndan onaylanan metinler olmaktan te gidememi; 1876 Kanun-i
Esasi'siyle bte hakk konusunda vanlan nokta ok gerilerde kalmtr.
Bu arada 1881 ylnda Osmanl d borlarn tasfiye etme amacyla kurulan Dyun-u Umumiye'ye deinmek gerekir. Bir ksm Osmanl devlet gelirlerini tahsil eden ve d borlara karlk tutan bu yabanc kurulu, Osmanl maliyesi zerindeki yabanc hakimiyetini gstermesi bakmndan nemlidir. Bunun anlam devletin egemenlik hak28
Devlet-i Aliye-i Osmaniye'nin Doksan Alt Senesi Muvazene-i Umumiyesidir. (y.y.,
t.y.), ys.5.
29
1877-1878/1896-1897 mali ylianna ait ve tabasks olarak yalnzca stanbul
niversitesi Ktphanesi'nde bulunan aadaki bteler kesin hesap rakamlann vermektedir:
1303 (1888/1889) mali yl btesi: Devlet-i Aliye-i Osmaniye'nin 1303 Varidat ve
Mesar[fat- Umumiyesinin Sal Mulasebesidir, stanbul, 1308.
1304 ((1888/1889) mali yl btesi: Devlet-i Aliye-i Osmaniye'nin 1304 Varidat ve
Mesarifat- Umumiyesinin Sal Mulasebesidir, stanbul, 1309.
1305 ( 1889/1 890) mali yl btesi: Devlet-i Aliye-i Osmaniye 'nin 1305 Varidat ve
Mesarifat- Umumiyesinin Sal Mulasebesidir, stanbul, 131 O.
1306 (1890/1891) mali yl btesi: Devlet-i Aliye-i Osmaniye'nin 1306 Varidat ve
Mesarifat- Umumiyesinin Sal Mulasebesidir, stanbul, 131 1.
1307 (1891/1892) mali yl btesi: Devlet-i Aliye-i Osmaniye'nin 1307 Varidat ve
Mesarifat- Umumiyesinin Sal Mulasebesidir, stanbul, 13 1 1.
1308 (189211893) mali yl btesi: Devlet-i Aliye-i Osmaniye'nin 1308 Varidat ve
Mesarifat- Umumiyesinin Sal Mulasebesidir, stanbul, 1312.
1309 (1893/1894) mali yl btesi: Devlet-i Aliye-i Osmaniye'nin 1309 Varidat ve
Mesar[fat- Umumiyesinin Sal Mulasebesidir, stanbul, 1313.
131 O (1894/1895) mali yl btesi: Devlet-i Aliye-i Osmaniye 'nin 131 O Varidat ve
Mesarifat- Umumiyesinin Sal Mulasebesidir, stanbul, 1314.
1311 (1895/1896) mali yl btesi: Devlet-i Aliye-i Osmaniye'nin 1311 Varidat ve
Mesarifat- Umumiyesinin Sal Mulasebesidir, stanbul, 1315.
1312 (1896/1897) mali yl btesi: Devlet-i Aliye-i Osmaniye'nin 1312 Varidat ve
Mesarifat- Umumiyesinin Sal Mulasebesidir, stanbul, 1316.
30
1313 (1897/1898) mali yl btesi: Devlet-i Aliye-i Osmaniye 'nin Bin Yz On
Senesi Muvazene-i Umumiyesidir, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1313.
1318 (1902/1903) mali yl btesi: Birinci Tertib Dstur, Cild 7, Ankara, 1941,s887-898.
1322 (1906/1907) mali yl btesi: Bb. Ar. I. Maliye, No. 42, Birinci Tertib Dstur,
C. 8, Ankara, 1943, s .475-494.
496 Osmanl Bteleri ve Trkiye 'de Bte Hakiann Ortaya /anda ...
knn ihlal edilmesidir. V ergi ve bte hakkna yabanclar tarafndan
mdahale edilmesidir.
V. Il. Merutiyet Dnemi
II. Abdlhamid idaresine kar ba gsteren ayaklanmalar sOnucu
1908 ylnda otuz yllk bir aradan sonra Meclis-i Mebusan tekrar

toplanm, Kanun-i Esas de tekrar yrrle girmitir. Bir sre sonra

da II. Abdlhamid tahttan indirilmi, ttihat ve Terakki Cemiyeti iktidara gelerek merutiyet yeniden kurulmutur.
1876 Anayasas'nda padiaha tannan eitli yetkiler, yaplan deiikliklerle31 meclise devredilmi, padiaha kar meclis ve ttihat ve
Terakki Cemiyeti'nin gc artm, bu nedenle padiah Mehmet Reat'tan daha ok iktidarda ttihatlar sz sahibi olmulardr. 191 O ylnda kanlan Muhasebe-i Umumiye Kanunu'yla btede "genellikle
ilkesi" benimsenmitir. Buna gre tm devlet gelirleri hazinede toplanacak ve tm devlet giderleri de hazineden karlanacaktr.
IL Merutiyet dneminde meclisin toplannasyla kanlan 1325
(1909-191 O) btesini "memleketin mopem mana ile hakiki ilk btesi" saymak32, bte zerinde halk temsilcilerinin veya millet vekilIerinin ulat yetkinin nemini vurgulama bakmndan anlamldr.
Ancak Merutiyet dnemi bteleri de
33
pek ok skntlarla karlamtr.
Trablusgarb, Balkan ve I. Dnya Savalarnn ortaya kard mali
skntlar, dnemba ve dnemsonu bte rakamlar arasnda byk
farkllklar olumasna neden olmu, hkumetler btelere denek ekleme yetkilerini sk sk kullanmlar; sonuta gelir ve harcamalarn
bte snrlar ierisinde gereklemesi mmkn olamamtr.
31
Gzbyk- Killi, a.g.e., s. 75-80.
32
Pelin, a.g.e., s. 20.
33
Merutiyet sonras yaynlanan bteler unlardr:
1325 (1909/1910) mali yl btesi: Maliye Nezareti, Devlet-i Osmaniye'nin 1325 Senesine Malsus Bdcesidir, Matbaa-i Amire, istanbul, 1325.
1326 (1910/1911) mali yl btesi: Maliye Nezareti, Devlet-i Osmanzve'nin 1326 Senesine Malsus Bdcesidir, Matbaa-i Amire, stanbul, 1326.
1327 mali yl btesi: Maliye Nezareti, Devlet-i Osmaniye'nin 1327 Senesine Malsus
Bdcesidir, Matbaa-i Amfre, stanbul 1327.
1328 mali yl btesi: Mtliye Nezareti Devlet-i Osmaniye'nin 1328 Senesine Mahsus
Bdcesidir, Matbaa-i Amire, istanbul, 1328.
1330 mali yl btesi: Maliye Nezareti Devlet-i Osmaniye'nin 1309 Senesine Mahsus
Bdcesidir, Matbaa-i Amire, istanbul, 1330.
1331 mali yl btesi: Maliye Nezareti, Devlet-i Osmaniye 'nin 1331 Senesine Mahsus
Bdcesidir, Matbaa-i Amire, istanbu11331.
1334 mali yl btesi: Maliye Nezareti, Devlet-i Osmaniye'nin 1334 Senesine Mahsus
Bdcesidir, Matbaa-i Amire, stanbul 1334.
497 Abdllatif ener
VI. Sonu
Gnmzde bteler, yasama organnn yiitme organna devlet
gelirlerini tahsil etme, giderlerini yapma yetki ve izni vermesi olarak
anlalmaktadr. Yasama ve yiitme organlan arasndaki bu iliki,
uzun bir tarihi geliimin rn olarak ortaya kmtr.
nceleri padiahlann kasalaoyla zdeleen devlet hazinesi, za-

manla birbirinden aynlm, devlet btesi fikri ortaya km ve bu

bte zerinde kimin sz sahibi olaca sorununu gndeme getirmitir. Batda uzun sren halk hareketleri sonucu devlet gelir ve giderleri
zerinde bata padiah olmak zere yrtme organnn yetkileri snrlandnlmtr. Yrtme organnn halktan gelir toplama ve bu gelirleri
harcama yetkisi, halk temsilcilerinden oluan meclisierin verdii yetki
ve snrlar ierisinde gerekleebilir olmutur.
Trkiye mail tarihi zerinde yaplacak bir inceleme, benzer bir gelime izgisinin bizde de yaandn ortaya karmaktadr. Aradaki en
nemli fark, Trkiye'deki gelimelerin bir halk hareketi sonucunda
deil, aydnlann ve devlet adamlannn Batllama eilim ve araylannn bir sonucu olmasdr. zellikle Tanzimat dnemi ve sonrasnda
belirginleen bu eilim, zaman zaman ters ynde gelimeler gstermise de I. ve zellikle II. Merutiyet dnemleri "bte hakk"nn ortaya knda nemli gelimelere sahne olmutur. Bu gelimeler
Cumhuriyet dneminde olgunlam ve gerek anlamn kazanmtr.
498 0SMA.JVLI SANAY DEVRiMi*
Edward C. Clark**
eviren: Yavuz Cezar
Avrupa sanayi devrimi, Osmanl mparatorluu'nu ondokuzuncu
yzyl iinde kt bir biimle etkilemi ve onun kesin knde etken
olmutur. Napolyon devrinin bitimi olan 1815'i takip eden yllarda Avrupa mallannn Dou'ya ak hzla gelimi ve Osmanl topraklan ksa
srede birok Avrupal imalat iin nemli pazarlar haline gelmitir.
Avrupa 'nn mamUl eyalar, gitg-ide artan bit biimde geleneksel Osmanl rnlerinin yerini alm, Osmanl el sanatlar iisini iinden etmi, Osmanl i vergi kaynaklann azaltm ve en sonunda Osmanl
maliyesinin Avrupallann denetimi altna girmesine yardmc olmutur.
Bu olaylar gayet iyi bilinmekte olup, Bat Avrupal konsol os ve elilerin
diplomasisi ile desteklenen1
ve Avrupalnn laissez-faire lehindeki tartma kabul etmez kantlaryla kutsallatnlan2 bir ekonomik igal hastalnn uygun belirtileri olarak kabul edilmilerdir.
te yandan, Avrupa'nn bu meydan okuyuuna kar Osmanl tepkileri nispeten bilinmemektedir. Hatta, 1840'larn geni kapsaml ve
pahal Osmanl snai abalar, grn.: gre, ilgisiz brokratlarn komik olmasa bile rasgele oyunlarym gibi batan savlmt3 Bu gibi
' Bu makalenin dayand aratrma desteini saladklan iin yazar "American
Philosophical Society"ye, "Foreign Affairs Fellowship Program"a ve "University of
Texax at elPaso Research Institute"a kran borludur.
Bu yaz Edward C. Clark, "The Otoman Industrial Revolution", nternational
Journal o.fMiddle East Studies, no: 5 (1974) s. 65-76'in, Sayn Yavuz Cezar tarafndan
Belgeler/e Trk Tarihi Dergisi'ne (say: 82-84) yaplan evrisinden alnmtr. 1
Osmanl-Avrupa ekonomik ilikilerinin geni bir incelemesi iin bkz. Vernon Puryear,
International Economics anc{Diplomacy in the Near East, 1834-1853, Stanford, 1935. ada grler iin bkz. Gyrus Hamlin, Among the Turks, Londra, 1878, s.57-60; William R.
Polk ve Richard L. Chambers.(derJ, . Begi1111ing.s of Modernization in the Middle East:
The
Nineteenth Centwy, Chicago,1968 iinde Dominique Checallier'e ait ksmlar, "Western
Development and Crisis in the Mid-Nineteenth Centry ... " s.205-22.

2
Laissez-.faire fikirlerinin kudretsiz bir dman olan Friedrich List'in bile 1830'1ar ve
1840'1arda Osmanllarakar bir sempatisi yoktu. rnein onun, The National System
of Political Economy, ev. S. S. Lloyd, New York, I 966 eserine baknz, s. 4 I 9 vd.
3
Ali Rza Seyfi, "imparatorluk Devrinde Sanayileme Komedisi" Cumhuriyet Gazetesi
(stanbul), 31 Temmuz, 5 Austos 1939; mer Celal Sarc "Tanzimat ve Sanayimiz"
499 Edward C. Clark
batan savmalara, girineler byk lde baarszla urad iin
bir bakma izin verilebilir; fakat gittike byyen bir snai dertten Osmanl 'nn habersizlii ve ona tepkisinin bir betimlemesi olarak bu yetersizdir. Bu Osmanl tepkilerinin nitelii ve nemi nelerdi? Osmanl'nn amalan nelerdi? Balca hangi faktrler baarszlkianna
katkda bulunmutur? Eer varsa, sonu olarak ortaya ne gibi baarlar
kmtr? Bu sorunlar burada gz nne alnmtr.
A vrupai yeni snai teknikleri lkeye sokmak iin Bab- Ali'nin
1840'lara kadar beklemediine iaret etmek gerekir. 1790'lara ve Nizam- Cedid'e kadar geriye gidilirse, askeri mallarn imalatn gelitirmek iin Sultan III. Selim'in youn bir kiisel ilgi gstermi olduu
grlr
4
. O, daha 1793-94 gibi erken yllarda, top, tfek, maden ocaklan ve barut retimi iin ada Avrupa usullerini ve tehizatn lkeye sokmutu5 . Amalarn tam olarak gerekletirmede saysz glkler Selim'i engellemiti; fakat o direndi. rnein 1804 gibi ileri bir
tarihte, Boazii'ndeki Hnkar skdesi'nde, bir kat fabrikasyla niformalar iin bir ynl kuma dokuma fabrikasn barndracak zevkli
binalarn inaatn balatt6 III. Selim'in hal'ini mteakip Sultan II.
Mahmud'un saltanatnn ilk yirmi yl iinde, endstriyel geliime hi
yoksa bile pek az el atld grlr. Fakat bu kesintiyi bir faaliyet
patlamas takip etti. 1827'de stanbul'daki Eyp yaknnda bir iplik
fabrikas ina edildi
7
1830'larn balarnda Beykoz'daki tabakhane ve
ayakkab fabrikas daha iyi bir duruma getirildi, ayn yllarda Hnkar
iskelesi 'n deki kat fabrikasnn bir ksm kuma fabrikas haline dntrld8, yeni bir balk olan fesinelle imalinin yerini almak zere
1835 de Feshane kuruldu9
, Balkan Dalar'nn gneyindeki
slimide'de bir yn-iplik ve dokuma fabrikas 1836 ylnda faaliyete
geti
1
, yine ayn yllarda Tophane yaknnda bir kereste ve bakrTanzimat, istanbul, 1940, s. 423-40 (Charles Issawi'nin (der.) kitabnda da evirisi
vardr, The Economic History of the Middle East, 1800-1914, Chicago, 1966, s. 48-59).
4
Enver Ziya Kara!, Selim lll'n Hatt- Hmayunlar- Nizam- Cedid, 1789-1807, Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1946, s. 61-63.
5
Bunlar iin bkz. Stanford J. Shaw, Between Old and New, Cambridge, Mass, 197:,

s. 138-44.
6
Adnan Giz, "lk Snai Tesislerimiz", stanbul Sanayi Odas Dergisi (stanbul), cilt II.
No.23 (Ocak 1968), s.25, 26. Bunlar o kadar ssl idiler ki, daha sonralar turistler
bunlar yanllkla deiime uram saraylar sanmlard. Bkz. James E. DeKay,
Sketches of Turkey'in 1831 and 1832, New York, 1833, s.l22-24; R. Walsh, A.
Residence in Constantinople ... , cilt II, Londra, 1836, s. 295; R. Walsh, Narrative of a
Journalfrom Constantinople to England Londra, 1828, s. 15.
7
Enver Ziya Kara!, Osmanl Tarihi, cilt VI, Ankara, 1954, s. 241.
8
DeKay, a.g.e., s. 118-24
9
Julia Pardoe, The City of the Sultan, cilt III, Londra, 1838, s. 177-84; Smerbank Aylk Endstri ve Kltr Dergisi (stanbul), cilt I, No. l, Temmuz 1961, s. 24.
10
Ami Boue, La Turquie d'Europe, cilt III, Paris, 1840, s. 100~2; Odalar Birlii, Trkiye 'de Pamuk iplii ve Pamuk/u Dokuma Mensucat Sanayi, Ankara, 1958, s. 4-9.
500 Osmanl Sanayi Devrimi
levha fabrikas ina edilmi ve 1830'lann sonlarnda hem Tophane top
dkm fabrikas hem de Do lmabahe tfek fabrikas hayvan gcnden
buhar gcne dntrlmt ,
Avrupa snai yntemlerini lkeye sokmak isteyen bu ilk giriimler
Feshane ksmen han ~lmak zere, tamamen askeri ve devlet kullanmn amalayan mallarn yapmna hasredilmiti. Bu giriimlerin tarihleri basit bir rnei hatrlatmaktadr. III. Selim 'in 1807 de tahttan
indiriliinden nce, onsekizinci yzyln sonlar ile ondokuzuncu yzyln balanndaki askeri reformlar sresince ve tekrar ~bu gibi reformlara tepki gsterilen yirmi yll takiben~ 2- 1826'da Yenieriterin
ortadan kaldrlndan Mehmed Ali 'nin 1841 'e doan. siyasi kontrolne kadar Bab- All, Avrupa'nn snai stnln Trkiye'ye aktarma gibi ar iyimser bir umutla imparatorluk fonlarn zel fabrika
ilemlerine yatrmt. Bu abalar tipik bir ekilde, imalatn son
aamalar zerinde toplanm ve hammaddelerin i kaynaklar, ulam
ve dier ekonomik altyap sorunlar gibi ortak sorunlarn cahili kalm
ya da bunlar ksmen zmlemiti. Bu gibi sorunlara daha gereki
zmler ancak takip eden on yl iinde elealnmt.
Yabanc imalata bamllktaki dezavantajlarn ve daha ihtirasl bir
"koruyucu yenileme" biiminin -sosyal deilse ekonomik- gerekliliinin Osmanllarca anlalmas l840'larda grne gre en yksek
noktasna eriti. Tanzimat'n bu ilk yllarnda, 1841 veya 1842'den
Krm Sava 'nn arifesine kadar, ok sayda Osmanl devlet imalat
olanak ve aralar kurulmutu. Bu imalat iletmeleri eit bakmndan
olduu kadar, say, planlama, yatrm ve hammaddelerin i kaynaklanna dikkatedii ile de daha nceki abalarn erevesini ok am ve bu dnemi Osmanl tarihinde emei bulunmaz bir olay haline
getirmitir. Gerek bir sanayi devrimi iin bunlar Osmanl'nn ana
umudunu tekil ettiler.
Bu almann corafi can darnan hemen, stanbul 'un batsnda,
kuzeyde Edirne yolu, gneyde Marmara Denizi ile snrl ve stanbul

ehir surlannn kesindeki Yedikule'den Kk ekmece'ye kadar

dou-bat istikametinde yz otuz K:ilometre uzanan bir ince uzun eride yerleti. 1843'den balayarak Osmanl resmi memurlan burada
bir "sanayi park" demek olan dikkate deer bir snai ve tarmsai rn
kompleksi kurdular. Bunun Zeytinburnu yaknndaki kyda bulunan
snai imalat merkezi demir boru, elik raylar, pulluklar, gemler, zengiler, tfek akmaklan, mzrakbalan top, kllar, baklar, usturalar
ve arzu edilen her trl .miktar ve apraklktaki dier demir dkm
11
John Reid, Turkey and the Turks, Londra, I 840, s. 272-6.
12
Bir rnek olarak: III. Selim'in Azadl 'da yeni bir dokuma fabrikas hakkndaki plan
onun drlmesi zerine suya drmili (Bkz. Anna Naguib Boutros-Ghali, Les
Dadian, ev. Archag Alboydjian, Kahire, 1965, s. 91).
501 Edward C. Clark
ve yapm ilerinin retimine mahsus bir dkmhaneyi ve makineleri
ihtiva ediyordu. Kuma ve pamuklu orap retmek iin de bir blm
kurulmutu. iler iki yz yirmi metre uzunluundaki iki katl barakalarda barndrlyordu, ve bu etkileyici nitenin tamam evre
uzunluu yaklak olarak kilometreye varan duvarlada kuatlmt.
Yaknnda da bir teknik okul kurulmuta13
Bu stanbul kompleksi iinde bir de, Bakrky'n (baz yabanclara
gre o zaman Macrikeui=Makriky) yaknndaki Zeytinburnu'nun batsnda, ina edilmi olan ikinci bir snai retim nitesi vard. Buras
bir iplik hkme, dokuma ve pamuklu basma fabrikasn, iki ocakl bir
frnl dier bir demir atlyesini, bir buharl makine ardiyesini ve kk buharl gemilerin yapm iin donatlm bir tersaneyi iine almaktayd. Fnn, daha nceden mevcut olan bir barut atlyesine bitiikti ki, bu olgu daha alayc gzlemcileri, yaylc hatta patlayc bir
gelecein kehanetinde bulunmakta aceleye evketti 14

Yine ayn kompleks ierisinde, Yeilky' e (San Stefano=Ayastefanos) doru daha batda iddial bir model iftlik projesi tesis olunmutu. Fransz rneklerine dayanan bu iftlik iin yeni hayvan cinsleri, eitli deney ekinleri ve binlerce fdan salanmt. Arazisinin bir
kenarna yerletirilen ve ileri tarmsal teknikleri retecek yeni bir
okul iin renciler kaydedilmiti 15

stanbul kompleksinin ileri snrnn daha bats, Kkekmece

yaknnda daha nceden mevcut olan ikinci bir barut atlyesiyle noktalanyordu. Ana dzenine yukarda iaret olunan bu atlyeler ile dou
snrnn u noktasnda, Yedikule yaknndaki kyda bulunan bir
tuzla
16
stanbul kompleksinin temel unsurlarn tekil etmekte idiler.
Baz kimselere proje, drd bir yerde, bir "Trk Manchester ve
Leeds'i, Trk Birmingham ve Sheffeldl'i" olacakm gibi grnd17

1840'larda bu alandaki btn yer seimleri, inaat, satn alma, ie

alma ve imalat tek bir ynetim tarafndan idare ediliyordu. 1843 'de bu

ynetim, doksan yedi kilometre doudaki zmit yaknnda, Marmara

Denizi'ni tepeden seyreden dier bir byk devlet fabrikas kurdu. Binann kendisi Avrupa inaat tekniklerindeki en anlaml yenilikleri zerinde toplanmt, makineler mevcudun en gzeli idiler ve fabrika ksa
13
Charles MacFarlane, Turkey and !ts Destiny, cilt II, Londra, 1850, s. 603-8.
MacFarlane, Osmanl sanayileme alalann genellikle her ne kadar ho karlanam
ise de kendisi 1847-48'de istanbul-zmit-Bursa alanlannda bulunan fabrikalann, ounu ziyaret etmitir. Kyaslayc verilerin elde edilebildii yerlerde onun yer, boyut,
iiler, donatm ve retime dair geree dayal haberleri doru olarak kantlamtr.
Bkz. a.g.e., cilt I ve II, eitli yerler.
14
MacFarlane, a.g.e., cilt Il, s. 219 vd.
15
A. Ubicini, Lettres on Turkey, ev. Lady Easthope, cilt II, Londra, 1856, s. 324;
Mac Farlane, a.g.e., cilt I, s. 60 vd., cilt II, 606 vd.
16
MacFarlane, cilt II, s. 220.
17
MacFarlane, cilt I, s. 58.
502 Osmanl Sanayi Devrimi
sre iin Avrupa'nn en iyisine edeer ynl kuma karmaya balad 18
Marmara Denizi 'nin kuzey kylarnda bulunan ve stanbul' a
daha yakn bir yer olan He;~'de ayn ynetim bir pamuklu dokuma
fabrikas kurdu; fakat 1840 'lar sona ermeden nce bunu, sarayn kullanmla iin gz alc ipekillerreten bir fabrika haline dntrdler19
.
Gerekten, yrrlkteki Osmanl snai bamszlk hareketi, bu
fabrikalar iin gerekli hammaddelerin ieriden tedarikinin mmkn
olacan varsaym ve bylece bir iflas program balatlmt. Yabanc jeolog ve maden mhendisleri demir iin aratrmalar ynetip,
1845'e doru hem stanbul Adalar hem de Maltepe yaknndaki topraklardan demir cevheri filizi, stanbul 'un batsndaki arz tabakalarndan kire ta, ve Ereli' deki maden damarlarndan kmr karmak
iin kazlara baladlar20 . Yn elde etmek iin 1842'nin sonlarnda,
Osmanl hkumeti Bursa yaknndaki bir iftlie 15.000 kadar merinos koyunu yerletirdi21
Pamuk! u bez iin gerekli pamuu yetitirmek
zere, bir Amerikal tarm uzman 1840'larn ortasnda stanbul'un batsndaki model iftlie pamuk ekti; rr makineleri smarlad ve
Dou Trakya boyunca, Gney Karo/ina Tarz plantasyonlar yaplmasn nceden izlice nerdi. Klelerini ilk azad eden olarak o, onlar
bile getirmiti 2
. Ham ipek iin Hereke kuma fabrikas, Marmara'y
getikten sonra seksen kilometre kuzeyde bulunan Bursa'y evreleyen geleneksel ipek yetitirme blgesine baml kald. 1840'larn
ortalarna doru Bursa daki zel giriimciler el makaralarndan talyan
tipi buharl ipek makara fabrikalarna dn yapyorlard. Bu fabrikalar stn nitelikte ham ipek retiyorrlu ve 1850'de Osmanl Hkumeti

Hereke dokuma tezgahiarna malzeme salamak zere Bursa'da bu tip

fabrikalarn en byn kurdu23
.
Dier ynetimlerce iletilen daha birok snai imalat birimleri de,
grne gre, 1840'larn ayn hkumet programnn bir parasyd.
Bunlar arasnda 1841 'de Selvi Burnu'nda (Silivri?) kurulan bir tabak18
Public Record Office, Londra, Foreign Office Archives (bundan sonra FO eklinde
ksaltlmtr) 195/208. Sandison'dan Canning'e, Bursa, 9 Aralk 1843; Journal de
Constantinople et des interets orientaux (stanbul; bundan son JC eklinde ksaltlmtr), Kasm 1843, s. 2; MacFarlane, a.g.e., cilt II, s. 450 vd.
19
Pamuklu makineleri stanbul'a aktanlmt. Bkz. mer Alageyik, "Trkiye'de
Mensucat Sanayinin Tarihesi", stanbul Sanayi Odas Dergisi, cilt II, No. 16 (Haziran
1967), s. 9; MacFarlane, a.g.e., cilt II. s. 461 vd.
20
JC, 26 Ekim 844, s. 1; ve ubat 1845, s. 1, 2; MacFarlane, a.g.e., cilt II, s. 223
vd., 612, 65; Ubicini, a.g.e., cilt II, s. 342 vd.
21
Fo 78/532. Sandison'dai Aber3een'e, Bursa. 8 ubat 843, MacFarlane, a.g.e., cilt I,
s. 5 1 vd. nceki raporda 3.600 koyuna iaret olunmaktadr, fakat MacFarlane bunun
daha fazlasn haber almtr. 22
FO 95/290, Carr'dan Canning'e, Bykdere, 30 Ekim 1 843; MacFarlane, ci lt l, s. 59
vd., cilt II, s. 629 vd.
23
Fahri Dalsar, Bursa'da peki/ik, stanbul, 1960, s. 405 vd.; S. Moutal, L'Avenir
Economigue de la Turquie Nouvel!e Paris, 1925 s. 60, 161.
503 Edward C. Clark
hane
24, 1843'de stanbul Feshanesi'ne eklenen bir ynl dokuma
ksm25
, yine ayn ~l D~ha~e-i Hmayun'da ~urula~ buh~r gl
para basma makmelen , Istanbul'un kuzeyndek Bekta'da
1844' de kurulan bir demir dkmhanesi
27
, ve Boazii 'nde yaklak
olarak ayn tarihlerde ina edilmi olmas gereken bir porselen fabrikas28 bulunuyordu. Rapor edildiine gre, stanbul'dan uzakta, Balkesir'de bir devlet fabrikas 1842'den beri uha retiyordu29, 1844'e
doru zmir'de bir kat fabrikas kurulmutu30, ve Bulgaristan'n
Samako ehri'nde bulunan top gllesi dkmhanelerini gelitirmek
iin 1840'lann ilk yllarnda tedbirler alnmt31
. 1842-47 yllarnda
Badat' da, yeni bir barut fabrikas ina edilmi32 ve 1840'larn sonlarna doru da Tokat'daki yksek frn ve makinelerine byk ilave
meblalar harcanmt. Bakr cevherlerini, Dicle Nehri boyunca uzanan bklnete ait maden ocaklar yaknlannda toplamak iin benzer
almalar ilerletilmiti33
. Bu liste muhakkak yine de eksiktir.

Bu sanayiler iin makinelerin hemen hemen hepsinin Avrupa'dan

ithal edilmesi gerekiyordu, Bunlarn bazlan henz retimde denenmemi olacak kadar yepyeni iken, bazlar eskiydi. Bazlar blk prk satn alnm iken, bazlar da, rnein Hereke ipek fabrikalar gibi
iileri ve yneticileri de dahil olmak zere her eyiyle satn alnmt34. Fabrikalar ve donatm kurmak, iletmek ve tamir etmek iin
gerekli ehil usta, kalfa ve vasfl iilerin hepsi deilse bile oU
dandan gelmiti. nceleri bu yabanclarn ou ngiliz' di; fakat sonralar daha ok Belika, Fransa, talya, Avusturya' dan kiralandlar35 .
Bu son lkelerde cretler daha dkt ve muhtemelen (III. Selim'in
sanayi programnda bunun bir gerek olduu gibi)
36
herhangi bir Avrupa milletine bamllktan kanmak iin bir giriim vard. Bir sr
yeni sanat istenmiti. Sadece stanbul'da yabanc teknik ressamlarn,
bina kurucularnn, tesviyecilerin, kalplann, dkmclerin, kazan
imalatlarnn, motor ustalarnn, maden kmrclerinin, buhar mhendislerinin, yksek-frn bakclarnn maden eriyii harlannn,
24
Boutros-Ghali, a.g.e., s. 79.
25
Alageyik, a.g.e., s. 9.
26
Archives des Affaires Etrangeres, Paris, DVSON, Commerciale, Bourgueney'den
Guizot'a, Constantinople, 6 Ocak 1844; JC, I Aralk 1843.
27
J C, 6 Haziran 1844, s. 2; Ubicini, a.g.e., cilt Il, s. 342.
28
JC, 6 ubat 1848, s. 2
29
FO 78/532, Sandison'dan Aberdeen'a Bursa, 8 ubat 1843.
30
JC, 26 Haziran 1844, s. 2; Ubicini, a.g.e., cilt II, s. 343.
31
FO 195/206, Cannlng'dan Dileri Bakanlna, Constantinople, 2 Cemazielahir 1258.
32
Boutros-Ghali, s. 105.
33
Warrington. W Smyth, A Year with the Turks, Londra, 1854, s. 87, 104. 156, 157.
34
FO 78/611, Cartwright'dan Aberdeen'e. Constantinople, 22 ubat 1845; MacFarlane,
a.g.e., cilt II, s. 404, 608, vd. 623 vd.
35
MacFarlane, a.g.e., cilt II, s. 433. 455.
36
Shaw, a.g.e., s. 140.
504 Osmanl Sanayi Devrimi
ubuk demir silindircilerinin, demircilerin, tomaclann, arklann,
madeni levha silindircilerinin ve gemi yapmclannn bulunmas gerekiyordu37. Hatta, stmay ortadan kaldrmak ve yzlerce adamn ve

onlann elerinin ve ocuda~nn arasnda~ sal korumak iin A vrupal fizikiler bile kiralanmt38 .
Bu yabanclar eitilmi ~'elite"di. Onlann gzetimi altnda Ermeni,
Bulgar, Rum, Yahudi ve Trklerden oluan 5.000 kadar vasfsz ii buIunuyordu39. Bunlarn ounluu erkekti; fakat Bursa, Hereke ve Feshane tesislerinde birok kadn ve gen kz istihdam edilmiti40. alma
saatleri Avrupa'da olduu gibi, dier koullar dnda, sabah gnein
douundan akam karanlna kadar olmak zere haftada alt gnd
41
.
Bu projenin oluma aamalan sresince, btn stanbul kompleksinin ynetimi, destekleyici madenler, iftlik, koyun iftlii, ve Herekeve zmit atlmlaryla beraber tek bir ailenin elindeydi: Dadian'Iar,
Gregoryen Errieni milletine mensup olan Dadian 'lar, Osmanl bankacl, brokrasisi ve sanayii ile daha ncelerden iyice har neir olmulard. Bunlarn en nl atas olan Hac Arakel Dad, 1795'de III.
Sultan Selim' e kendi kendini yetitirmi bir mekanik deha olarak salk
verilmiti42 . Hac Dad o yl Bakrky yaknndaki barut fabrikasnn
yenilemesine nemli lde katkda bulundu ve bunun karl olarak, Kk ekmece'nin kuzeyinde kk bir ky olan Azatl'da o
zaman inaat halinde bulunan yeni barut fabrikasnn ba mhendislik
ve mdrlne atand. Kendisine zel vergi ve gmrk muafiyetleri
tannmt ve onun barutu, sugc ve yeni donatm sayesinde Bakrky barutuna stnlk arzedince Hac Dad, her iki fabrikann da mdrlne getirildi. Varisieri srasyle olu Channes ve torunu Bogos
Dadian olup, barut yapma imtiyaz II. Sultan Mahmud tarafndan
1832'de bunlara aktanlmtr43 .
On yl sonra; Ohannes yeni sanayi programnn byk ksmn cra
etmek zere seildiinde, Ohanne;s ve Bogos, her biri barutuba unvanyla hala barut, fabrikalarnn iletmekteydiler44
. Kat zerinde en
37
FO 95/289, Pisani'den Canning'e, Pera, 9 Temmuz 849. 38
Smyth, a.g.e., s. 56, 57: Mac Farlane, a.g.e., cilt II, s. 456, 46; FO 95/289.
Dadian'dan Cannig'e, Barouthane, 10 Austos 848.
39
MacFarlane, a.g.e., cilt II, s. 45( 464 vd.; Pardoe, a.g.e., cilt III, s. 77-84.
40
A.D. Mordtmann (ed. Franz Babinger), Anatalien (Skizzen und Reisebriefe aus
Kleinasien, 1850-1859}, Hanover, 925, s. 296; Pardoe, a.g.e., cilt III, s. 77-84;
MacFarlane, a.g.e., cilt II, s. 466.
41
Great Britain, Foreign Off.ice, Reports ... Respecting Factories for Spining and
WeavingofTextile Fabrics Abroad, Londra, 873, s. 83 vd.
42
Tam ad: Mahdeci Dad Arakel Arnira Zadaian. Boutros-Ghali s. 42. 89-92; Ubicini,
a.g.e., cilt II. s. 3 7 (burada Dad yanl olarak Dael eklinde gemektedir); Shaw ondan. Erakil Efendi eklinde bahsetmektedir, s. 44. 43
Eoutros-Ghai, a.g.e., s. 102.
44

a.g.e., s. 00-2, 9.
505 Edward C. Clark
ak seimlerden biriydi bu. 1840'lann balannda Ohannes Dadian sanayi idaresinde dier herhangi bir Osmanl tebaasndan muhtemelen
daha fazla tecrbeliydi. 1813 ylnda daha on be yanda iken, Kk
ekmece'deki barut fabrikasnda aabeyinin nezaretinde rakla
balamt. 1820'de veya civarnda Beykoz'daki imparatorluk kat
fabrikasnn mdr oldu. 1826 'da Eyp 'teki devlet kuma dokuma
tesislerinin mdrlne getirildi ve 1832'de Azatl barut fabrikasna
aabeyinden s~nra mdr oldu. 1835-36'da "kurmu olduu fabrikalam zg baz zellikleri incelemek" zere, bir yln Avrupa'da geirdi. 1837'de Dolmabahe fek fabrikasndaki hizmetlerinden tr
II. Mahmud tarafndan mkafatlandnld45
Sultan Abdlmecid, yeni sanayi programnn etkin ba olmas sebebiyle Ohannes Dadian'a grne gre geni yetki vermiti. 1842'de
Ohannes stanbul fabrika1an, model iftlik, zmit ynl fabrikas, Bursa
koyun iftlii ve muhtemelen Hereke tesisleri iin zel yer seimlerine
yardmc oldu46
. Bu aama tamamlannca Ohannes Dadian, her iki barut
fabrikasna nezaret eden yeeni Bogos'la beraber, ikinci defa bir yllk bir
Avrupa gezisi iin 1842'nin sonlannda stanbul'u terk etti. Bir Osmanl
iadamnn Byk Avrupa Tumesi'nin belki de sylentileri olarak; gezisi sresince o, eitli lkelerdeki fabrikalan ziyaret etti, bir sr tehizat satn ald, ok sayda ii kiralad ve olaanst Bat'y inceledi
47

1843'de onun yokluunda fabrika inaat balam ve 1844'n ortasna doru Abdlmecid ilk sonular denetlernek olanan bulmutu, pohpohlayc szleri, pahal dlleri, daha geni idari yetkiyi
(Beykoz ve Hnkar iskelesindeki bez fabrikas ile tabakhanenin ynetimi de dahil olmak zere) ve tam-lekli tesisler iin hkmetin mali
desteini hakketmede bunlar yeterince, cesaret vericiydi
48
Dadian 'lar
kentli aile mensuplarn kilit noktalara yerletirdiler. thalat ve yerli ve
yabanc hkumet ilikilerinin ynetimi Ohannes'in elindeydi. Boaz
genel alma denetleyicisi gibi hareket ediyordu. Ohannes'in bir olu
ve dier bir yeeni de, Zeytinburnu'ndaki yeni teknik okula retmen
ve idareci olmak zere seilmilerdi. Daha uzak akrabalar zmit ve
muhtemelen Hereke'de mahalli ynetici ve mutemet oldular. Hatta
Dadian'lar Badad'taki yeni barut fabrikas iin inaat mhendisi temin ettiler. Yabanc uzmanlarn ou dorudan doruya onlara bildirimde bulunuyordu. Bu on yllk srenin byk ksm iinde, yabanc
ii ve makinelerin lkeye ak devam etti
49

45
a.g.e., s. 48, 79, 90 vd. 99, 102.
46
FO 78/532, Sandison'dan Aberdeen'e, Bursa, 18 ubat 1843; MacFarlane, a.g.e., cilt

II, s. 220,451. 616.

47
JC, 21 Ekim 1843, s. 2, ve 21 ubat 1548, s. 3; Boutros-Ghali, a.g.e., s. 79, 80, 102
48
JC, 1 Austos 1844, s. 1 vd.
49
FO 195/329, Hensman'dan Dadian'a, istanbul. 14 Kasm 1848; MacFarlane, a.g.e.,
cilt II, s. 473, 599, 607.
506 Osmanl Sanayi Devrimi
Bu ok yaygn sanayi programnn temposu gariptir. Osmanl
hkumeti, Balta Liman Trk-ngiliz Antiamas 'nn koullanyla devlet tekellerinin ounu ve_,!ier ithalat-ihracat kontrollerini 1838'de
zaten terketmiti50, 1841 'e doru Avrupal gler Bab- Ali'nin Msr'daki szde vassal lVIehmet Ali'yi bu antlamaya zorlayabilecekler;
ve bunun peinden gelecek olan yabanc rekabet onun Nil' deki
fabrikalann ksa srede pas ve yki getirdi. Bylece daha Tanzimat'n balangcnda, fabrikalara ilave yatnmlarla ilgili iyimserlik iin
her trl sebep grnr biimde imdiden hertaraf edilmiti. Bu felaket habercisi rnek, genel kannn aksine, Abdlmecid'i ve
nasihatilerini bu iten vazgeirtmedi. Boazii ve Marmara kylann
sanayiletirmek zere, hemen hemen ayn sralarda en stn Osmanl
abasna nayak oldular. Birisi kp pekala sorabilir: niin?
Avrupa laissez-faire diplomasisine olduka tam bir teslimiyete ramen, iin byk mitler iinde olmalannn sebepleri yle hemencecik
belli olmamaktadr. Fakat bunlar Msr'daki ada sanayileme deneyinden aranp kanlabilir. SOO'lerin balannda Mehmed Ali yaygn
bir sanayileme programna ykl yatnmlarda bulunarak bamsz durumunu maddeten pekitirdi. pazarlan kontrol altna almas, yksek
fiyatlara ramen Msrl sivillerin Msr tekstillerini satn almalann ve
Msr askerlerinin Msr yapm niformalar giymelerini salad51
1830'lann balannda, askeri olanak ve yetenekleri Bab- Ali'ninkinden
stnd, Bununla beraber 184 ' e doru Avrupal diplomatik ve askeri
basklar Mehmed Ali 'yi Msr' da kstlamay ve tekellerini ve koruyucu
tarifelerini 1838 tarihli Trk-ngiliz Ticaret Antlamasna, uygun biimde vergilendirmeyi baardlar. Bu geici baanszla ramen, Msr askeriyesi, Msr snai rnlerini yaaltnaa devam edebilirdi; fakat
84 'in Hazirannda bir Osmanl padiah [erman Msr ordusunu % 80
kadar azaltarak 8.000 adama drd. Bu tedbir, Yakndou'da bir siyasi status quo'yu korumaktaki giriimlerinin bir paras olarak Avrupal Byk Glerin desteini kazand, 84 den itibaren Mehmed Ali
saldrgan d politikasn da terk etmek zorunda kalnca, Msr'n askeri
yaaltm% 80 den bile fazla azald52
Sonu olarak birok Msr fabrikas gereksiz duruma dt ve ksa srede kapandlar53

50
Bu antlama ncesinin en geni incelemesi Puyear'da bulunabilir, bkz. zellikle s.
7 vd. isietin iin bkz. Issawi, Economic History, s. 39. 40.
51
Mehmed Ali'nin snai-ticari sisteminin ksa bir betimlemesi iin bkz. Ali al-Giritli,

Tarikh al-sina'afi Msr,Kahire, [1952], s. 40-51, 97-104, 141-50, Issawi'nin kitabnda

(Economic Histm)', s. 390-402)'evirisi yaplm ve yeniden yaynlanmtr. 52
Fennann metni iin bkz.: J.C. Hurewitz, Diplomacy in the Near and Middle East, cilt I,
Princeton, 1956, s. 121-3; Heny Dodwell, The Founder of Modem Egypt, Cam-bridge,
1931, s. 191, 226; M. S. Anderson, 17eEastem Question: 1774-1923, Londra, 966, s. 104
vd.
53
Charles Issawi, "Egypt since 1 800: A Study in Lopsided Development", Journal of
Economic History, XXI (1961), s. 1-25, (Issawi'nin Economic History'sinde yeniden
baslmtr, s. 363).
507 Edward C. Clark
Avrupa'nn emelleriyle keskin tezat tekil eden askeri bakmdan
zayfbir Msr fakat gl bir Osmanl Devleti, Avrupa'nn -zellikle
ngiltere'nin- Yakndou'daki istikrar plannn bir paras idi. Geri
sonu olarak Osmanl hkUmeti de Msr gibi devlet tekellerinin ve
dier ithalat-ihracat kontrollerinin ounu kaybettiyse de, Avrupal
Byk Gler, Osmanl ordusunun boyutlann snrlamadlar. Bununla
beraber, 1826'da Yenierilerin kaldnln takiben ordu daha ok Avrupa tarz donatm benimsedi ve bylece yerli adan kendi kendine
yeterliliinin derecesini azaltt. 1841 'e doru ar bir sanayileme
programnn gereklilii apak ortaya kt.
1840'lann yeni Osmanl snai rnlerinin en byk ksm saray ve
askeriye tarafndan yoaltlyordu; ve bu on yl iindeki Osmanl snai
hedeflerinin, en azndan geici olarak, sivil pazan saf d brakt
varsaylabilir. Bununla birlikte Hereke'nin baz ipek fazlalan stanbul'daki bir devlet maazas aracl ile sivil pazara ulam54 ve
Feshane fesleri perakende olarak satlmt55 Hatta 1845'de yaplm
olan bir bildiriye gre, stanbul'un batsndaki yeni dkmhaneler
yle baanlyd ki, halk demir dvme ve dkm ve dier metallik iler
iin sipari vermeye davet edilmiti56. Raporlara gre; ne fazla bir
rekabet uman ve ne de fazla bir rekabetle karlaan yabanc ithalatlar iin bu sivil sat ve hizmetler aka birer istisna tekil ediyordu57

Osmanl, askeri bakmdan henz kendi kendine yeterlilie bile eriememiti; bununla beraber 1848'e doru, yan tamamlanm ya da aylak Osmanl fabrikalan ve pasianan donatm yaklamakta olan felaketin uursuz iaretleri idiler
58
Baz yabanc iilere geici olarak yol
verilmi59 ve 1849'un sonunda, raporlara gre, Dadian'lar bizzat ibandan uzaklatnlm ve malianna el konulmutu60. Knm Sava ile
beraber ilk Avrupa dnleri ve Osmanl'nn borluluu gelip att, ve
Bab- Ali sanayi programnn byk ksmn terk etmek zorunda kald61
54
MacFarlane, a.g.e., s. 466 vd.
55
Ubicini, a.g.e., cilt II, s. 343.
56
JC. 6 Mart 1845.
57

FO 78/611, Cartwright'dan Aberdeen'e, Constantinople, 22 ubat 1845.

58
ubat 1848'deki Paris htiliHi, stanbul kadar uzakta bulunan sermaye iin bile
alarma gemeye sebep olmutu. Raporlara gre yeni Sadrazam Sanm Paa, yeni sanayilerle olan itirakler de dahil olmak zere Osmanl maliyesinin denetimini sk.latrmt. MacFarlane, a.g.e., cil, s. 599 vd.
59
FO 195/329, Dadian'dan Hensman'a, stanbul, 13 Kasm 1848.
60
The Times (Londra), 23 Ocak 1850, s. 6. Grne gre Dadian'lar kiisel mallann
yeniden elde etmilerdir; nk aile mreffeh, durumunu korumu ve ailenin eitli
fertleri 1890'lann ortalanna dein hkmet ilerinde gzde kiiler olarak kalmlard.
1870 ve 1899 arasndaki bir zamana kadar barutuba unvan ve grevlerini elde tutmaya devam etmilerdir. Bkz. Boutros-Ghali, a.g.e., s. 102-24.
61
MacFarlane, a.g.e., cilt Il, s. 611. Avrupa dnlerinin etkisinin bir incelemesi iin
bkz. Donald C. Blaisdell, European Financial Control in the Ottoman Empire, New
York, 1929, e. yerler .
. 508 Osmanl Sanayi Devrimi
Programn kntye uramasna katkda bulunan saysz baka
olaylar vard. nein 1848 'de Kkekmece barut atlyeleri inflak
etti
62
. 1855'de Bursa'daki ipek makara fabrikas bir depremle yerle bir
63 -_ ... ~_ ......._ .
oldu . 1840'lann sonlannda Istanbul'un batsnda bulunan model ftlikteki pamuk rn rrszlk yznden harap oldu ve fidanlar susuzluktan ld64
. Merinos koyun projesi kt ynetilmiti ve kt beslenme, gereinden fazla akta braklma, hastalk ve hrszlk sonucu
srnn byk bir ksm telef oldu65
. Darboazlar da arzu edilmeyen
zincirleme tepkiler dourdular; giri yollannn ve madencilik tehizatnn yokluu yznden maden kmr ve demir cevheri yataklannn
iletilmesi gecikti. Bu; pulluklar iin gerekli demirin programland
anda teslim edilernemesi demek oluyordu ki bunun sonucu olarak model iftlikteki projeler gecikiyor ve bu da yksek cretli tanm uzmanlannn ilerinin bozulup braklmasna; sebep oluyordu66

Yetimi binlerce el sanatlan iisi, giderek artan Avrupa ithal

akm ile iinden olmu olmasna ramen, fabrika el emei de g bir
sorun tekil ediyordu. ki ya da kuak nce aynen ngiltere ve Fransa'da grld gibi ustalar, fabrika hayatnn istedii kiilie deer
vermeyen talebi hi sevmemilerdi. Yabanc nezaretileri onlann etkinliklerini dk, devamszhklanna yksek, ii-devri oranlann korkun ve tatil gnlerinin saysn inanlmaz buldular
67
. Sonu olarak
iinin korkutulduuna, angarya ila fabrika ina edildiine ve baz iilerin zincire vurolduuna dair haberler vard68 Bununla beraber so-

run yalnzca kyl ve ustann geleneksel alma davranlannn o pek

zor olan yeniden tesisi sorunu deildi. Kenrli durumlanndan tr yabanclar, acemileri eitmede pek hevesli deillerdi ve grne gre
ilerinden pek az iyi paral ilerden aynlmay arzuluyor veya buna giriiyordu69. Yabanclar Bat Avrupa'da cari olanlara oranla en azndan
misli fazlasna kiralanmlard. Bileik cretleri kapital harcamalanna oranla her ne kadar byk deilse de, fabrika faaliyetinin .srekli
olarak ykselen maliyet dzeyinde kalmasnda katklan bulunu62
Bcutros-Ghali, a.g.e., s. 105,
63
Auguste Viquesne1, V oya ge dans la Turquie d 'Europe, Paris, 1868, ci1t 1, s. 295.
64
Mac Farlane, cilt Il, s. 619,629 vd.
65
Mac Far1ane, cilt I, s. 512 vd.
66
FO 195/290 Carr'dan Canning'e, Byk-dere, 20 Oct. 18-S; MacFar1ane, cilt Il, s.
227,611 vd., 628 vd.
67
Great Britain, Foreign Office, Reports, s. 187; Hamlin, a.g.e., s. 57, 58; MacFarlane,
a.g.e., cilt II, s. 624 ve. eitli yerler.
68
FO 78/598, Canntag'den. Aberdeen'e, Constantinople, 21 Haziran 1845; FO
195/208, Sandison'dan Canning'e, Bursa, 9 Aralk 1843; Mac Farlane, a.g.e., cilt I,
s. 222 vd.
69
DeKay, a.g.e., s. 120. Bu gzlem 1830'lann baianna aittir, fakat 1840'lann sonlanna doru da hkUmet politikasnda veya yabanetiann davranlannda temel bir deiiklii gsterir belirtiler yoktur.
509 Edward C. Clark
yordu70
. Hastalk, cl~ sknts, d knkl, hiddet ve engelleme, en
sonunda etkinliklerini azaltt ve ii-devri oranlarn ykseltti.
Baz yabanclar Dadian'lar ve Osmanl Paalan arasndaki en byk sorunun "simsarclk" dedikleri ey olduunu hissettiler. Dadianlar paalara kar sorumlu idiler. Bunlar onlar m1baU1al olarak, teknik tlere kulak asmada kaytszTkla, idarede becerisizlikle ve Osmanl ineini buzaya yeterli saygy gstermeden saan ortak gelenektear heyecan gstermeyle itharn ettiler
71

Sk sk belli bir yara tutmaya meyleden byle bir yabanc gzlem

daha ak grl bir ereve iine yerletirilmelidir. Osmanl hkumeti son derece ihtirasl bir programa girimi, ve hammadde, ulam,
inaat, donatm, iletme, bakm ve datm sorunlar karmak dzenlemeler gerektirmiti. Daha fazla zaman ve snrsz fonlar verildiinde,
tecrbesi ve kendini bu ie adam daha genie bir yneticiler takm
byle bir grevi baarabilirdi. Paalar silah fabrikalarn ve Dadian'lar
barut atlyelerini ya da kiisel dokuma fabrikalarn iletebilirdi; ama

ne var ki Ohannes Dadian'n Avrupa'da geirdii iki veya yl, bu

gibi geni apl devrimsel deimeleri baanya ulatrmak iin gerekli
olan ynetim sihirbazln onun kiiliinde yaratamazd. Onun daha
aa basamaklardaki nezaretileri ise, yeterli destek iin gereksineo
geni tecrbe ve eitimden ok daha yoksun idiler.
Bu zorluklara ramen Bab- All balangta evkliydi. Bununla
beraber Sultan Abdimecid, bir III. Selim deildi. Oysa ki, Abdlmecid tefti gezileri yapmt, fakat bunlar niceleyici olmaktan ok trensel idiler. O bu gezilerinde darya mcevherli enfye kutular datt ve btn ilgilileri kutlad; fakat ne byk bir bilgi ve ne de youn
bir ilgi aa vurduu grlmedi
72
imdiye dek bilindii kadaryla III.
Selim'in modasndan sonra o hi tebdil geziler yapmad ve muhtemelen karlalan gerek sorunlan en son iiten de o oluyordu73
Haberlere gre, ona gsterilen baz fabrika mallar, marka ve etiketi dikkatlice yerinden karlm en zarif Avrupa ithal mallaryd74
Yeni fabrikalarda yaplm olan mallar bile geni lde Avrupa'ya baml
kalyordu. zmit'te Belikal bir ii 1848'de u gzlernde bulunu70
rnein, Dadian'lann emrinde alan bir ngiliz mhendis olan Charles Hensman
1843 ylnda ayda 3210 kuru (yaklak olarak 27 Stlg.) kazanmaktayd: FO 95/329,
Cunberbatch'dan Canning'e, Constantinople, 25 Ocak 1849. Amerikal tanm uzman
ve yardmclan yll 9000 $ tutannda, gtr bir meblaa kiralanmard : FO
95/190, Carr'dan Canning'e, Bykdere, 20 Ekim 1848.
71
Tle Times, 29 Ocak 845, s. 6; MacFarlane, a.g.e., cilt I ve II, es. yerler. Simsarclk hakkndaki daha lml grler iin bkz. Hamlin, a.g.e., s. 57- 60, ve JC. ubat 845, s. . 72
JC'de yer alan, padiahn haftalk faaliyetlerinin be gnlk muntazam zetleri
gsteriyor ki 1843-48 dnemi sresince Abdlmecid en yakndaki fabrikalan bile ylda
bir defadan fazla ziyaret etmemitir. 73
III. Selim'in gizli gezileri iin. bkz. Karai, Selim III, s. 61-3.
74 MacFarlane, a.g.e., cilt II, s. 620 vd.
510 Osmanl Sanayi Deviimi
yordu : "ngiltere ve Fransa'nn en iyi makinelerine sahiptik. Gerekli
olan ynn en iyisi Trieste yolu ile Saksonya'dan ve en iyi yn reten
lkelerden ithal edilmekteydi. Onu ileyen ise biz Fransz ve Belikallardk. Btn bunlar grup de eer ara sra en zarif kuma parasn
karamazsak pek garip olurdu. Siz buna Trk kuma diyemezsiniz;
bu, Avrupa makinesiyle, Avrupa malzemesi kullanlarak becerikli Avrupal elleriyle sadece Trkiye'de yaplm bir kumatr"75 .
O halde, Osmanl snai' yntemlerindeki bu gayretli devrime ne
gibi baarlar atfedilebilir? Ondokuzuncu yzyln ikinci yars sresince imalat teknikleri gibi eyler giderek girift bir biimde arttna
ve imparatorluk bunun yan sra, haberleme ve silahlannann yeni ve
daha pahal biimleri iin yabanc kaynaklara daha baml bir duruma
gelmi olduuna gre, ilk amalara muhakkak ki puan verilemez. Bu

trend, mali iflas, Osmanl borlar v'e giriilen sanayi devriminin baarszl ile tepe noktasna erimiti. Bununla beraber, bu trend zerinde mtevaz istisnalar vard. Bunlar yerli olarak karlarran sarayn
ince zevkli giyimi iin deri ve kuma ile askeri niforma, battaniye,
yular ve izmelerdi. Osmanl 'nn geri kalan yava k yllan sresince drt fabrika yangna, depreme, modas gemilie ve rmee
ramen ynl, pamuklu ve ipekli mallar retimine devam etti. En sonunda zmit ynl fabrikas Birinci Dnya Sava srasnda terkedilmiti. Fakat onun dokuma tezgahlar, hi olmazsa ksmen, Feshane'ye
naklolunmutur ki, bugn oradaki Defterdar Fabrikasnda hala devlet
tarafndan ynl kuma retilmektedir
76
Bakrky'deki pamuk i ve
tezgahlar da askeriye iin imalata devam etmiler ve bunu yaparken
de yarm yzyldan daha fazla bir sre iin hibir yenilie urarnama
gibi zenilmeyecek uzun bir rekoru da krmlardr77 . Bu fabrika da,
Bakrky Bez Fabrikas ya da daha popler deyimle Basmahane ad
altnda Trk hkumeti iin hala faaliyet halindedir. Drtlerin sonuncusu Hereke dokuma fabrikas olup, bunun daha lks olan ipekli ve
ynl mamulleri halen Smerbank kanalyla halka satlmaktadr.
Balang planlarnn en etkileyici sonucu bugne ulaan bu kk
devamllktr. Birok Osmanl fabrikas ve bunlarn makineleri ve memurlar Trkiye Cumhuriyeti'nce miras alnarak, nclk ve tecrbenin ekirdeini oluturdular. En sonunda Trkiye 1829 ylnda ithalatihracat tarifelerini kontrol hakkn yeniden kazandnda zel iletmeler yerli ihtiyalar karlama bakmndan -zellikle 1930'lann depresyonunda- henz ok zayf bir durumda idiler. Sonu olarak sorunlara bir zm bulmak amacyla yeni devlet eski fabrikalarna dn
yaptnda yeniliki olrnaktan ok geleneki bir davranla, hareket
75
a.g.e., s. 453.
76
Smerbank Dergisi, cilt I, No. 1, s. 24.
77
Alageyik, a.g.e., s. 9.
511 Edward C. Clark
etmi oluyordu ve orada bulunan tecrbeli ynetici ve iiler takip
edecek olan genileme iin gerekli kadronun bir ksmn oluturdular78. O halde, gerek anlamda u fikir ileri srlebilir: Atatrk ynetimi altndaki devletiliin nemli ynleri kaynan 1840'lann baka
trl ve olduka mutsuz sanayileme abalarnda bulur.
78
Z. Y. Hersh1ag, Turkey, the Challenge ofGrowth, Leiden, 1968, s. 91; Ayrca yazar
tarafndan ubat 1967-Mart 1968 arasnda Trkiye'de toplanan grme verileri.
512 TANZiMAT DNEMNDE TARIM POLTKASI
Tevfik Gran
Osmanl mparatorluu'nda 1839-1876 dneminde bir dizi ynetim reformlanyla birlikte lkenin kalkndrlmasn, halkn refah dzeyinin ykseltilmesini hedef alan ekonomik gelime almalannn da
hz kazanmas giderek younluunu arttran bir tarmsal gelime poli-

tikasnn uygulamaya konmas sonucunu dourmutur. Bu alma, bu

politikann genel izgilerini ve uygulama biimlerini yanstma amacn gtmektedir.
I. Kurumsal Gelimeler
Kurumsal gelime almalannn birinci yn, tarmsal gelime
programn yrtecek brokratik bir mekanizmann oluturulmasdr.
Bu adan ilk gelime, 1838 ylnda Hariciye Nezareti'ne bal olarak
bir "Ziraat ve Sanayi Meclisi"nin kurulmasdr. Tarm, sanayi ve ticaretin gelitirilmesiyle ilgili almalar yapma grevini yklenen kurum, 1 bakan ile 5 yeden olumaktayd. Ksa sre sonra ad "Meclis-i Um1r-i Natia" olarak deitirilmitir1 1839 ylnda tarm, sanayi
ve ticaretin gelitirilmesiyle ilgili almalar yapmak zere Ticaret
Nezareti kuruldu ve Meclis-i Um1r-i Nafia da bu nezarete baland2
Tanzimat dneminde tarmsal brokrasinin rgtlenmesi asndan
asl nemli gelime, 843 ylnda Maliye Nezareti'ne bal olarak bir
"Ziraat Meclisi"nin kurulmasdr. Kurulu kararna gre meclisin temel grevleri tarmsal retimin arttrlmas, d ticaret dengesinin
salanmas, halkn gelir ve refah dzeyinin ykseltilmesi konulannda
inceleme ve aratrmalar yaparak nerilerde bulunmakt. Meclis,
bakan, 5 ye ve yeteri kadar katpten oluacakt3 . Meclis haftada iki
kez toplanarak tanmsal gelime ile ilgili tm konularda grmeler
yapacak, nerilerde bulunacak ve bu nerilerin uygulanmasn izleyecekti4. Ziraat Meclisi ksa srede nemli bir gelime gstererek srekli
1
Ahmed Ltfi, Tarih-i Ltfi, 5. Cilt, Dersaadet, 1302, s. 128.
2
MMD 12345, s. 51, 1255/1839.
3
MMD 12668, s. 108, 1259/183.
4
MMD 13130, s. 3-4, 1259/1843.
513 Tevfik Gran
olarak atanan yelerle her gn toplannaa balad, ye says ve memur kadrosu hzla artt.
Ziraat Meclisi tarmsal gelime alannda merkezden yaplabilecek
eylerin snrl olduunu grerek tara ile ilikilerini glendirme yoluna gitti. Bu amala lkenin gerekli grlen yerlerine maasz olarak
halktan birer "Ziraat Mdr" tayinini nerdi. Mdrler her blgenin
merkez niteliipdeki kazalarna tayin edilecekti. Mdrlerin temel,
grevleri, bulunduklar blgenin ekonomik gelimesi iin yaplabilecek almalar hakkndaki tekliflerini Ziraat Meclisine bildirmekti.
Ayrca iftilerin retimi arttrma ve eitlendirme almalarna destek olacaklard5 nerinin kabulnden sonra, Anadolu'da 20 ve Rumeli'de 10 kazada mahalli meclisler tarafndan ounluu blgenin
"vcuh ve hanedan" arasndan seilen ziraat mdrleri, Ziraat Meclisinin de onayyla grevlerine balamlardr6.
Tanzimat dneminde tarmsal gelime almalarnn bir dier
nemli sonucu "Nafia Hazinesi"nin kurulmasdr. 1843-1846 yllar
arasnda Anadolu Ve Rumeli'nin eitli blgelerine 12.5 milyon
guruu akn kredi verilmiti. 1846 ylnda bu kredilerden tahsil edile-

cek 1 O milyon guru dolaylarnda bir parann "Hazine-i Nafia Sermayesi"ad altnda bir tertiple toplanarak yol ve kpr yapm ve onarm
ile halka kredi vermek iin kullanlacak srekli bir tarmsal gelime
fonu haline dntrlmesi kararlatrld. Daha sonra "evrak- sahiha
varidat"da bu hazineye tahsis edildi
7

1858 ylnda eitli alt yap yatrmlarnn yapm ile ilgili ilere
baknakla grevli olarak "Meclis-i Maabir" adnda teknik bir kurulu
oluturulmutu. 1863 ylnda bu meclis iinde 3 kiilik bir "Ziraat Frkas" kuruldu. Bu zel komisyona lkenin temel servet kayna olan
tarmn gelitirilmesi ve bu konudaki teklifierin grtp karara
balanmas, ticari deeri yksek rnlerin retiminin tevik edilmesi,
tarmsal ve snai rnler retim ve ticaretine ait istatistikler derlerrmesi
grevleri verildi
8
.
1868 ylnda genel ekonomik gelimeyle ilgili almalar yapmak
zere ucly- Devlet'in iinde bir "Nafia Dairesi" kuruldu. Bu dairenin
grevleri arasnda, tarmsal gelime ile ilgili konularn ve bu alanda verilecek imtiyazlarn grlerek karara balanmas da bulunuyordu9

Kurumsal gelime almalarnn ikinci yn eitim ve uygulama

kurumlar meydana getirilmesidir. Tanzimat dneminde tarmsal eitim alannda ilk giriim, stanbul' da bir tarm okulunun almasdr.
5
MMD 8364, s. 88-9 1260/1844.
6
MMD 13130, s. 293-4, 1260/1844.
7
MMD 13130, s. 124-5 ve 142, 1262/1846.
8
IRA MM 1176, 128011863.
9
Trk Ziraat Tarihine Bir Bak, stanbul, 1838, s. 204; Devlet Salnamesi, stanbul,
1286, s. 89 .
. 514 Tanzimat Dneminde Tanm Politikas
1847 ylnda stanbul'da kurulmas kararlatolan basma fabrikasnn
kaliteli ham pamuk talebinin yurtii retimle karlanabilmesi iin
yerli pamuk trlerinin kalitt<&ni ykseltmek gerekiyordu10
Bu amala
Amerikal bir tarm uzmannn ynetiminde kurulan okulda, eitli tabiat bilimleri ile tarmsal uygulama alannda retim yaplyordu. Fakat okul ksa mrl oldu. Taradan gelecek rencilere ve bunlar
araclyla iftilere modem tarm metotlannn retilmesi amacyla
kurulan okulun tm rencilerinin stanbullu olduu, bu nedenle
okuldan beklenen yarann salanamayaca gerekesiyle 1851 ylnda
kapatlmasna karar verildi .
1871 ylnda bu okulun yeniden eitime almas kararlatrld.
Ynetim asndan Ziraat Nezareti'ne bal olarak kurulan bu okulda vi-

layetlerden gelecek rencilere hem teorik tarm dersleri verilecek, hem

de tm iftilik ilerinin modem biimde uygulanmas retilecekti 2
II. Aratrma ve Program almalar
Tanzimat ynetiminin tarmsal kalknma almalar, geni kapsaml bir sosyal ve ekonomik kalknma programnn nemli bir blmn oluturmutur. Bu programlar erevesinde tarmsal gelimeyi
snrlayan faktrlerin ortaya kanlmasna ve alnacak tedbirlerle gelimenin salanmasna allmtr.
1843 ylnda Meclis-i Ziraat'ta grten ilk nemli programda lkenin gelimesi, tarm ve saiayi'nin gelimesine balanmakta, tarm
ve sanayide salanacak ilerlemelerle birlikte ticaretten de gelierek l~
kenin zenginleecei belirtilmekteydi. Program ekonomik gelimenin
salanmas amacyla alnacak tedbirlerin genel bir erevesini de izmekteydi. Vergi adaletinin salanmas, okuma-yazma seferberlii ilan
edilmesi, yol yapm ve nehirlerin ulama elverili hale getirilmesi
gibi alt yap yatrmlannn ele alnmas, tarmsal ve tarm d~ kredi
ilikilerinin dzenlenmesi getirilen teklifterin en nemlileriydi .
Bu program erevesinde olmak zere ayn yl vilayetlere birer
yaz gnderiterek her vilayetin ticari, snai ve zirai zellikleri ve bu
alanlarda gelimenin salanmas amacyla alnabilecek tedbirlerin bildirilmesi istendi. Bu istee bazi vilayetlerden cevaplar gelmi ve o blgenin ekonomik gelimesi ile ilgili baz tekliflerde bulunulmutur 4
Bu almalarn olumlu bir sonu vermedii grlerek ekonomik
gelime almalarnn ok daha ayrntl ve gereki bir program erevesinde yrtlmesi kararlatnld. "Tensikat- Mlkiye" ad verilen
10
MSM 639, 1263/1847.
11
RAD 14635, 1267/1851.
12
MTD 3, s. 38-41, 1287/1871.
13
MSM 36, 1259/1843.
14
MMD 8622 ss. 2-6, 1259-126011843-1844.
515 Tevfik Gran
bu program balca unsuru ihtiva ediyordu: Tarmsal ve ticari gelime iin gerekli yollarn yapm ve nehirlerin ulama elverili hale
konmas gibi alt yap yatnmlannn gerekletirilmesi; halka tarm ve
ticaretlerini gelitirmeleri iin kredi verilmesi; vergi yknn ve dalmnn adilletirilmesi 15
.Program kademel bir biimde uygulanacakt. nce merkezlerde daha sonra tarada ekonomik gelimeyle ilgili sorunlar ayrntlaryla tespit edilecek ve bu almalann nda
kkl bir kalknma teebbsne giriilecekti. Bu amala nce her
vilayetten ikier vcuh ve kocaba stanbul'a arlarak onlardan blgelerinin ekonomik sorunlan hakknda bilgi istenmesine ve daha sonra
vilayetlere "Meclis-i mariyye" ad verilen geici zel inceleme komisyonlar gnderilmesine karar verildi. Gerekten de 1847 ylnda
stanbul' a arlan vcuh ve kocabalar ekonomik gelime iin aln-

mas gerekli tedbirlerle ilgili dncelerini kapsayan layihalar sundular. Bu layihalarda belirtilen teklifler noktada younlayordu: Vergilerin dzenlenerek vergi yknn azaltlmas; vergilerin rnn elde
edildii zamanda alnmas; yl ve kpr gibi alt yap yatrmlarnn yaplmas 16

Vcuh ve kocabalar geri dndkten sonra, 5 Anadolu'ya ve 5'de

Rumeli'ye olmak zere 10 "Meclis-i imar" komisyonu gnderildi.
imar memurlarna verilen talimat, bu komisyonlara olduka ayrntl
ve iyi planlanm bir aratrma erevesi izmekteydi. zellikle her
blgenin ekonomik imkan ve kaynaklar, gelime potansiyeli, yaplmas gereken temel yatnmlarn miktar ve gelimeyi engelleyen ana
nedenler mahallinde yaplacak incelemelerle tespit edilecekti
17

Meclis-i imar memurlar gittikleri blgelerde yaptklan incelemelerden sonra yol ve kpr yapm iin gerekli harcamalarn ve halka
retim aralarn tamamlamalar iin verilecek kredilerin miktarlarn
tespit ederek bildirdiler. Bu amala ngrlen toplam yatnm harcamas ve kredi miktar 27 milyon guruu amaktayd. Bu miktann bir
yl iinde bteden karlanmas imkansz bulunarak nce seilecek,
bir blgede "Tensikat- Mlkiye" uygulamasna balanmasna karar
verildi. Bu blgede salanacak baanya gre daha sonra dier blgelerde de uygulamaya geilecekti. stanbul'a yaknlk nedeniyle Rumeli 'de Gelibolu ve Anadolu' da zmit rnek uygulama blgesi olarak
seildi
18

Yukardaki aklamalar Tanzimat ynetiminin ekonomik kalknma

abalarnn temel kmazn gstermektedir. Ciddi niyetlerle balanan
aratrma almalarnn sonunda tespit edilen gelimeyi salayacak
IS MSM 45, 126111845.
16
MSM 58, 1261/1845.
17
MSM 45, 1261/1845.
18
MSM 81 ve 82 126111845.
516 Tanzimat Dneminde Tanm Politikas
yatnmlar, mali imkanlarn snrll nedeniyle ancak ok snrl bir
lde gereklitirilebiliyordu.
Blgesel sorunlarn tespiti iin 1869 ylnda yeni bir teebbste
bulunuldu. Her yl vilayetlerde toplanacak-genel kurullann, o blgenin
ekonomik gelimesiyle_ilgili sorunlar ve bu konuda alnacak tedbirler
hakknda dzenleyecekleri raporlarn uray-i Devlet'de grlerek
karara balanmas esas getirildi. Gerekten de ayn yl vilayetlerden
gnderilen eliiye yakn rapor uray- Devlet'de grlmtr. Bu raporlarda genel gelime sorunlar ve alnmas gerekli tedbirler yannda
belirli teklifler de yer alyordu. Okul, yol ve liman yapm; bataklklarn kurotularak tarma elverili hale konmas; sulama tesisleri yapl-

mas; baz vergilerin kaldnlmas ya da oranlarnn drlmesi; tarmsal emek ihtiyacnn karlanmas iin tedbir alnmas; hayvan
hastal ya da kt rn nedeniyle ortaya kan kredi ihtiyalarnn
karlanmas ve bu amala sermaye sandklan kurulmas; hayvan hastalklarnn nlenmesi iin tedbir alnmas; panayr ve pazar gibi ticaret yerleri kurulmas; gebe topluluklarn yerleik tarma verdikleri
zararlarn nlenmesi; fabrika ina edilmesi; modem tarm aralar, iyi
cins tohumlar ve daha nce retimi yaplmayari baz rnlerin tohumlarnn gnderilmesi gibi ekonomik gelimeye dnk eitli tekliflerde
bulunulmu ve bu teklifler ura-i Devlet'de grlerek bir ksmnn
gerekletirilmesi iin teebbse geilmesi kararlatnlmtr1 9

III. Politikann Uygulanmas: Tevik Edici ve Dzenleyici

Tedbirler
a) Tarmsal Tevik Tedbirleri
Osmanl mparatorluu 'nda ele aldmz dnem iinde tarmsal
gelime almalarnn bir dier yn, iftileri uretim alanlarn geniletmeye, ticari deeri yksek olan piyasaya dnk baz rnlerin
retimini arttrmaya, retiminde modem girdi ve ara kullammn yaygnlatrmaya zendirici etki yapacak baz tevik tedbirlerinin uygulamaya konulmas olmutur. Bu ereve iinde ekiminin yaygnlatrlmas istenen rnler iin geici vergi muafiyetleri salanm, tarmsal metotlarn modemletirilmesi amacyla Avrupa'dan getirilecek
ara ve girdiler gmrk vergisi kapsam dnda braklntr.
Tanzimat'n tarmsal retimin teviki amacyla getirdii ilk ve ok
nemli bir deime, tarmsal rn ticaretinin serbestletirilmesidir.
Bylece tarmsal rnle.,rin devlete tespit edilen fiyatlarla satn aln19
iRA D 487, 63, 645, 652, 708, 722, 784, 794, 89, 879, 913, 944;
285- 288/ 869- 87 .
517 Tevfik Gran
mas (miri mbayaa) usul kaldnlmakta, herkesin rnn istedii
yerde ve piyasa fiyatlaryla satabilmesi esas getirilmekteydi
20

Uygulama asndan bir dier gelime Tapu Nizamuarnesi 'ne konan birhkmle retim alanlarnn geniletilmesi almalannn tevikidir. 859 ylnda hazrlanan bu nizamnameye gre, "boz ve kra"
yerlerin alp tarla yaplmas halinde, bu topraklar dk bir tapu
harc alnarak iftiye karlksz verilecek ve bu topraklarda elde ettii rnden 'yl r alnmayacakt. Tarma alan bu topran talk
bir alanda olmas halinde ise bu sre 2 yl olacakt21

Tarmsal tevik tedbirlerinin nemli bir uygulamas da ticari deeri

yksek piyasaya dnk baz rnlerin retiminin arttnlmas iin bu
rnlere salanan r d tutulma ayrcalklardr. Bu uygulamann
en tipik rnei pamuktur. 86 ylnda balayan Amerikan Sava
Avrupa dokuma sanayiinin ham pamuk ihtiyacnn Amerika'dan kartianmasn gletirerek Osmanl mparatorluu'nun 9. yzyla ka~
dar nemli bir ihra mal olan fakat daha sonra Amerikan pamuunun

rekabeti karsnda gerileyen pamuk retim ve ihra imkanlarnn

yeniden canlandnlmas abalarn hzlandrd.
862 ylnn balannda pamuk retiminin teviki amacyla pamuk
reticilerine u ayrcalklar saland: Bo topraklarn tarma almas
halinde Tapu Nizamnamesinin saland ve 2 yllk r muafiyetleri, byle topraklarda pamuk retilmesi halinde 5 yla karld. 1 O yl
sre ile pamuk gmrk tarifelen sabit tutulacak ve pamuun kalitesi
ne olursa olsun her cins pamuktan ayn miktarda vergi alnacakt. Bu
tedbirle kaliteli pamuk retiminin teviki amac gdlmekteydi. Pamuk retiminin yaygnlk kazand blgelere yol ve kpr gibi alt
yap yatnmlarnn yaplmasnda ncelik tannacak, retici tarafndan
pamuk retim ve ayklanmasnda kullanlacak ara, gere ve makineler gmrk vergisi denmeksizin ithal edilebilecek, devlet tarafndan
rnek olarak bu tip makine ve aralarla iyi cins tohumlar getirilerek
reticilere datlacak, pamuk retimi ile ilgili yaynlarda pamuk retim metotlar hakknda iftiye bilgi verilecekti. Ayrca pamuk retiminin yaygnlk kazand blgelerde sergiler dzenlenecek ve en kaliteli pamuu yetitiren retici dllendirilecekti
22

Tevik tedbirlerinin bir dier uygulama alan dutluk ve zeytinlik

yetitirilmesi ile ilgilidir. 850 ylnda yeni zeytinlik yetitirenlere 25
ve yabani zeytin aalann alayanlara 20 yl vergi d braklna ayrcal tannmt2 862 ylnda, yeniden yetitirilecek zeytinliklerden ilk rn ylndan itibaren 3 yl sre ile r alnmamas kararlat20
MMD 12345 ,s.54,1255/1839.
21
Dstur, l.cilt, stanbul, 1289, s202.
22
RA MV 20815, 1278/1862.
23
MMD 12688, s.36, 1266/1850.
58 Tanzimat Dneminde Tarm Politikas
nld. Ayn yl yeni yetitirilecek dutluklarn da ilk rn ylndan itibaren 3 yl ~1r d tutulmasyla ipek bcekiliinin gelitirilmesine allmtr . .
Tevik tedbirlerinin ha~-;ncilk alanndaki en nemli uygulamas,
slimye fabrikasnda hnar edilen uka iin gerekli kaliteli yapay
yurt iinde retmek amacyla merinos cinsi koyunlarn oaltlmas
almalandr. lk olarak 1839 ylnda bu koyunlardan 600 ba getirilerek Edirne evresindeki iftliklere datld25 1843 ylnda merinos
cinsi koyunlardan "ondalk resmi" alnmamas kararlatrld. Yeniden
spanya'dan ok sayda damzlk koyun getirilerek vilayetlere datld. Bu cins koyunlarn vergi d tutulaca ve yapasnn piyasa fiyat ile devlet tarafndan satn alnaca bildirildi
26
Fakat zaman
iinde yerli artlara uyarak cinsin safln yitirmesi sonucu, slimye
fabrikasnda bu cins koyunlarn yapasnn kullanmndan vazgeildi.

Bu nedenle merinos cinsi koyunlarn oaltlmas almalan da nemini yitirdi

27

b) Dzenleyici Tedbirler
Tanzimat dneminde mdahaleci nitelikte bir politikann eri belirgin biimde uyguland alan tarmsal kredi ilikilerinin dzenlenmesi
olmutur. Hem zel kredi piyasasna dzenleyici kurallar getirilmi,
hem de devlet tarafndan iftiye kredi verilmitir.
zel kredi piyasasn dzenlemek amacyla giriilen bir dizi abalarn ilki, 1848 ylnda. l:Jir rnek uygulama blgesi olarak seilen Ktahya'da yrrle kond,u. Tarmsal krediler iin faiz haddi% 8 olarak
saptand. Faize faiz yrtlmesi, mal olarak alnan kredilerde maln
deerinden yksek fyatla satlmas, rnn belirli bir fyatla teslimi
karlnda verilen kredilerde de rn fyatlarnn piyasa fyatlarnn
altnda tespit edilmesi yasakland28 . 1851 ylnda btn imparatorluk
kararn kapsam iine alnd. Yalnz ertesi yl yeni bir dzenleme ile
faiz oran% 12'ye ykseltildi
29
. 1864 tarihli Murabaha Nizamnamesi
de bu uygulamay srdrd.
Devletin tarmsal kredi piyasasna mdahalesinin ikinci yn iftiye kredi vererek zel kredi piyasasna alternatif bir kredi piyasas
oluturma almalardr. Tanzimat'n balangcnda lkenin genel
ekonomik sorunlarn ve bu sorunlarn zm iin alnacak tedbirleri
belirlemek iin st dzeyde yaplan program almalarnda bir kredi
,.
..
24
Dstur, 2. cilt, stanbul, 1289, ss.438-440.
25
MMD 8213, s.20, 1255/1839.
26
CVT 2115, 1260/1844.
27
RA MV 10295, 1269/1853.
28
RA MV 3787, 1265/1849.
29
RA MV 8152,1268/1852.
519 Tevfik Gran
kurumunun kurulmas da neriliyor ve ksa dnemde "evrak- nakdiyye" uygulamasndan bu amala yararlanlabilecei belirtiliyordu.
Nitekim 1843 ylnda daha nce piyasaya srlm olan evrak-
nakdiyye iin yllk faiz paylarnn 8 ylda denmesi kararlatrlmken, bu srenin 1 O yla karlmasyla yllk faiz demelerinde meydana gelen farkn karl olarak yeniden piyasaya srlecek evrak-
nakdiyyeden salanacak sermayenin "Ziraat Sermayesi" olarak kullanlmas kararlatrld30 Gerekten de 1843-1846 yllar arasnda Anadolu ve Rumeli'nin eitli blgelerine nemli bir blm evrak-

nakdiyyeden tahsis edilmi tertipten olmak zere 12.5 milyon guruu

akn kredi verildi
31

Bu adan ikinci bir gelime "Tensikat- Mlkiye" program erevesinde Meclis-i imar memurlarnn almalardr. Bu komisyonlar
raporlarnda aratrma blgeleri iin gerekli bulduklar kredi ihtiyacn
bildirmilerdi.Bu rapolara dayanlarak karlan ilk toplamlara gre,
Anadolu iin 12.7 milyon ve Rumeli iin 6.0 milyon guru olmak
zere toplam 18.7 milyon guru tarmsal ve ticari kredi verilmesi ngrlyordu32. Programda yer alan dier yatrmlarla birlikte gz
nne alndnda bu miktar, devletin iinde bulunduu mali durum
nedeniyle bte imkanlarnn ok tesinde bulundu. Bu nedenle "Tensikat- Mlkiye" almalarnn nek uygulama alan olarak seilen
zmit ve Gelibolu sancaklarnda younlatrtmasna ve kredi uygulamasnn da tarm kesimine hasreditmesine karar verildi. Bu amala
zmit ve Gelibolu sancaklarnn tarmsal kredi ihtiyalar yeniden tespit edildi ve bu krediler iin 3 milyon guruluk bir fon kuruldu33.
Tanzimatm balangcndaki bu youn tarmsal gelime almalar
daha sorra hzn kaybetti ve uzun sre tarmsal kredi faaliyetleri de
afetzede mahallere tohum ve yiyecek yardm salamaktan ibaret
kald.
zet ve Sonular
Tanzimat dneminde ilk nce tarmsal gelime politikasnn yrtcs olarak giderek kadrolar genileyen ve etkinlii artan bir tarmsal brokrasi mekanizmas kurulmutur. Bu kadronun hazrland ve
uygulad tarmsal gelime politikasnn temel amalar tarmsal retimin arttrlmas ve eitlendirilmesi, zellikle pazara dnk tarmsal
rnlerin retiminin tevik edilerek d ticaret dengesinin salanmas,
tarmsal retim ara ve metotlarnn modemletirilmesiydi. Bu ama30
MMD 12665, s.l3, 1259/1843.
31
MMD 10557, ss. 92-3, 126211846. Verilen bu krediler daha nce de belirtildii gibi,
Natia Hazinesinin kurulu fonunu oluturmutur. 32
MSM 129, 1262/1846.
33
MMD 12352, s.129, 1262/1846.
520 Tanzimat Dneminde Tanm Politikas
larn gerekletirilmesi iin yaplan almalar ise ynde gelimitir; Modern tarmsal retim metotlannn yaygnlatnlmas amacyla
bir tarm okulu kurulmutur.,. Ekonomik gelimeyi engelleyen problemierin tespit edilerek zmlenmesi iin merkezi ve mahalli dzeyde program ve aratrrifa almalan yaplmtr. Tarm politikasnn bir arac olarak eitli tevik edici ve dzenleyici tedbirler uygulamaya konmutur.
Dnemin tarm politikasnn tarmsal gelime asndan sonulannn ok ayrntl bir tartmasn yapmak bu almann snrlarn amaktadr. Bu nedenle kaba bir deerlendirme yapmakla yetinilecektir.
Osmanl mparatorluu'nda tarmsal retimdeki deimeleri izleme-

mize imkan veren en nemli veri, devletin r gelirleridir. nk

r, tm tarmsal . rnlerden onda bir orannda alnan bir vergi dir.
Aada ele aldmz dnemin baz yllannda devletin r gelirleri
toplam bte gelirleri ile birlikte yer ~lmaktadr34

R GELRLER BTE GELRLER TOPLAM

Yllar (Milyon-Guru) index (Milyon-Guru) index
1848 194.8 100.0 775.2 100.0
1857 356.5 183.0 1.037.8 133.9
1862 434.3 222.9 1.661.0 214.3
1867 440.1 225.9 1.598.0 206.1
1871 654.4 335.9 1.920.1 247.7
1876 742.9 381.3 2.202.7 284.2
Grld gibi 1848-1876 arasndaki 28 yllk sre iinde r
gelirleri yaklak olarak drt katna kmtr. Ayn zamanda r gelirinin toplam devlet gelirleri iindeki oran da drtte birinden te bire
ykselmitir. r gelirlerindeki bu arta yol aan baka faktrleri de
dikkate al sak bile, dnem iinde tarmsal retimde tatmin edici bir byme hznn gerekletii sylenebilir.
34
MMD 8987 ve 14506; iRA MM 529,1191, 1412ve 1754.
521 1
1 28 Temmuz 1808
07 Ekim 1808
1821
15 Haziran I 826
1826
1826
1827
03 Mart 1829
1830
1831
1831
1833
08 Temmuz 1834
1834
1834
1836
KRONOLOJ
':! It: Mahmud'un (1808-1839) tahta k
Sened-i ttifak':n imzalanmas \
Tercme Odas'nn kurulmas
Vak'a- Hayriye-Yenieri Oca'nn
kaldmimas
Bab- Seraskeri ve Muallem Asakir-i
Mansure-i Muhammediye'nin kurulmas
Belediyelerin slah iin htisab Nezareti
kurulmas
Tbbiye'nin almas
Kyafet reformu, devlet memurlarnn fes,

pantolon (setre) ve ceket (kaput ve

stanbulin) giyilmesi
Cezayir'in Fransa tarafndan ele
geirilmesi
lk nfus saymnn yaplms
lk resmi gazete Takvim-i Vekayi'nin
karlmas
Bab- Ali, Tercme Odas'nn gelitirilmesi
Redif Askeri Tekilatnn kurulmas
Mekteb-i Harbiye'nin almas
Daimi elilikler ve konsolosluklarn
. Jehbenderlikler)
kurulmas
Hazine-i Amire ve Darphane-i Amire'nin
Maliye Nezareti'ne dntrlmesi
523 1836
ll Mart 1836
1836
1836
1838
1838
24 Mart 1838
24 Mart 1838
31 Mart 1838
1838
1838
1839
1839
1839
Ol Temmuz 1839
Ol Temmuz 1839
03 Kasm 1839
1839
524
Kronoloji
Umur- Mlkiye Nezareti'nin kurulmas
Reislkttaplk'n Hariciye Nezareti'ne
dntrlmesi
Deavi Nezireti'nin kurulmas
Askeri reformlan dzenlemek iin Dar-
1n1-y Askeri'nin
kurulmas
Memurlar ve Ulema iin Ceza Kanunu
karlmas
Sanayi ve Ticaret Meclisinin kuruluu
Dar- ura-y Bab- Ali'nin (1838-1839)
oluturulmas
Meclis-iVala-y Alkam- Adiiye'nin
kuruluu
Meclis-i V ala-y Abkam- Adiiye'nin

al
Sadrazamlk'n Bavekil.let'e dntrlmesi
Balta Liman Osmanh-ngiliz Ticaret
Antiamas'nn imzalanmas
Ticaret Nezareti'nin kurulmas
Yunanistan'n bamszln kabul eden
Edirne Antiamas imzaland
Osmanl-Msr sava ve Nizip Yenilgisi
II. Mahmud'un lm
Sultan Abdlmecid'in tahta k
Tanzimat Ferman'nn ilan
lk zel gazete Ceride-i Havadis'in
yaynlanmas 1839
Ol Ocak 1840
25 Ocak 1840
1842
1840
1844
1844
1845
1845
1845
1845
1846
1847
1847
ll Aralk 1849
1850
1850
Kronoloji
Meclis-i Ali-i Umumi'nin kurulmas
: Eyalet ynetiminde refonn. Eyalet
. c-fV:ecr slerinin kurulmas
1
Ver~i 'reformlarn yrtmek zere
Muhaslhk meclisleri kurulmas
Kaime-i Mutasebe ilk kat para olarak
b aslmas
Ceza Kanunnamesi karlmas. (185l'de
yenilenmitir.) Tashih-i Sikke, onluk sisteme dayal, gm
ve altn para (Mecidiye) sistemine
geilmesi
Genel nfus saym
Eitim refonnunu planlamak zere Meclis-i
Maarif-i Umumiye'nin kuruluu
Karaky-Eminn Kprs'nn
yaplmas
iek as uygulamas yaplmas
Bayndrlk reformlar iin imar

Meclisleri (Medilis-i 'mariye) ku~uldu

Zabtiye Nezareti'nin kuruluu
Esir ticareti'nin yasaklanmas
Devlet Salnameleri 'nin yaynlanmaya
balamas
Rvetin kaldrlmas giriiminde
bulunuldu. (Padiah huzurunda devlet
adamlar yemin ettiler)
I 850-1851 yl btesini hazrlamak
amacyla Meclis-i Muvakkat oluturulmas
Kara Ticareti Kanunu karlmas
525 1851
26 Eyll1854
13 Haziran 1854
1854
1855
1856
25 ubat 1856
28 Aralk 1857
1858
1859
1860
09 Haziran 1861
25 Haziran 1861
25 Haziran 1861
07 Temmuz 1861
27 ubat 1863
1863
1863
1864
526
Kronoloji
Encmen-i Dfni'in kurulmas
Meclis-i Tanzimat'n kurulmas
stanbul ehremaneti'nin kuruluu
lk Osmanl d borcunun (istikraz)
alnmas
stanbul'un temizlii ve aydnlatlmas
iin ntizam- ehir Komisyonu
kurulmas
Krm Sava
Isiahat Ferman ilan
Beyolu ve Galata blgeleri iin Altnc
Daire-i Belediye kurulmas
Arazi Kanunu karlmas
Mekteb-i Mlkiye'nin al
Agah Efendi'nin Tercman- Ahvfl-
yaynlamas
Lbnan Nizamuarnesi hazrland
Abdlmecid'in lm

Sultan Abdlaziz'in tahta k

Meclis-i Tanzimat ve Meclis-i V ala
birletirildi
Sultanahmet'te Sergi-i Umumi Osmani ilk
Trk fuar olarak al
Deniz Ticareti Kanunu karlmas
Vilayet Salnameleri yaynlanmas
Genel nfus saym 07 Kasn 1864
Haziran 1 865
1866
1867
1867
1868
02 Nisan 1868
1868
1869
1869
05 Haziran 1870
22 Haziran 1871
1875
1876
1876
30 Mays 1876
1876
1876
Kronoloji
Tona Vilayeti Nizamuarnesi yaynlanmas
lk,Osmanl muhalefet hareketi Yeni
Osmanll~r Cemiyeti dodu
Eflak-Bodan (Romanya) zerklik elde
etti
(21 Haziran- 07 Austos) Osmanl padiah
olarak Aldulaziz ilk Avrupa seyahati
yapt
Vilayet-i Umfimiye Nizamnamesi'nin
yaynlanmas
Namk Kemal, Ziya Paa'nn Londra'da
Hrriyet Gazetesi'ni karmas
ura-y Devlet'in (Dantay) kuruluu
Galatasaray Lisesi'nin almas
Svey Kanal'nn almas
lk kz retmen okulu Darlmuallimat'n
al
Byk Beyolu-Galata yangm yaand
dare-i Umumiye-i Vilayet
Nizamnamesi'nin yaynlanmas
A vukathk usulne geilii
Mecelle Kanunu karld ( 1868-1876)
Midhat Paa'nn sadrazaml
Sultan Abdlaziz'in tahtan indirilmesi. V.

Murad'n padiahl
V. Murad'm tahttan indirilmesi ve II.
Abdlhamid'in tahta karlmas
Kanun- Esasi'nin ve I. Merutiyet'in ilan
527 1877
1877
1879
528
Kronoloji
Dersaadet Belediye Kanunu kanlmas
Viifyat Belediye Kanunu 'nun yaynlanmas
(1930'a kadar yrrlkte kald)
Savclk ve Noterlik Sistemi'nin getirilii TANZiMAT KAYNAKASI
ABADAN, Yavuz, ''Tartzimat Ferman'nn Tahlili", Tanzimat I., stanbul, MaarifVekaleti Neriyat, 1940, ss. 31-58.
ABDURRAHMAN eref Efendi, Tarih Musahaoeleri, Sadeletiren: E.
Koray, Ankara, 1985.
ABLA Y, M. Necati, "Un Parsemer Des dees De La Revolution Franais
A l'extreme Nord De L'empire Ottoman, ALa Veille Du Tanzimat: Jean Alexandre Vaillant", Tanzimat'n 150. Yldnm
Uluslararas Sempozyumu, Ankara, TTK Y aynlan, 1994,
ss. 173-177.
ABU MANNEH, Butrus, "Jerusalem in the Tanzimat Period: The New
Ottoman Administration and the Notables", Welt des Islams, 30,
1990, ss. 1-144.
ABU MANNEH, Butrus, "The Sultan and the Bureaucracy: The AntiTanzimat Concept of Grand Vizier Mahmud Nedim Paa",
International Journal of Middle East Studies, 22, 1990, ss. 257274.
ABU MANNEH, Butrus, "Glhane Hatt- Hmayunu'nun slami Kaynaklar II", Dergah, VII/74 (Nisan, 1996), ss. 19-21.
ACAR, Gevher, Tanzimat Dnemi Fikir ve Dnce Hayatnn Mimari Alana Yansmas, Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara
niversitesi, 2000.
AIKSES, Erdal, Tanzimat Sonras Harput (Mamurat'l Aziz)'ta
Amerikan Misyoner Faaliyetleri, Ankara, 1991, Doktora Tezi
Ankara niversitesi.
ADIYEKE, Nuri, "lslahat Ferman" ncesinde Osmanl mparatorluu'nda Millet Sistemi ve Gayri Mslimlerin Yaantlanna Dair",
Osmanh,Yeni Trkiye Yaynlar. Ed: Gler EREN; Bilim Ed:
Kemal EK, Cem OGUZ, Ankara, 1999, ss. 255-261.
ADIYEKE Nuri., "Millet Sistemi", Dou-Bat, 1999, Osmanl zel Says.
AFYON CU, Erhan, "Tanzimat ncesi Osmanl mparatorluunda Brokrasi", Trkiye Gnl Dergisi, 58, 1999, ss. 182- I 91.
AHMED Cedet Paa, Tarih-i Cevdet (Tarih-i V ekayi-i Devlet-i Aliye),
12 cilt, Dersaadet, 1309.
AHMED Cevdet Paa, Maruzat, Yay. Haz.: Yusuf Halaolu, stanbul,
Dergah Yaynlar, 1980.
AHMED Cevdet Paa, Tezakir-i Cevded, Yay. Haz.: Cavit Baysun, 4

cilt, Ankara, TTK Y aynevi, 1986.

AHMED Ltfi Efendi, Tarih-i Ltfi, 15 cilt, Ankara-stanbul, 19
529 Kaynaka
AHMED REFK, "Islahat Ferman", Yeni Mecmua, 66, 1918.
AHMED SELAHADDiN, "Tarih-i Kanun- Ceza stiare Ceridesi", 19
Mart 1324.
AHMED ZYA, Tanzimattan Cumhuriyete Yasalarmz Dizini 18391923, ev.: Nuri ONAT, Ankara, Dantay, 1990, xi+283s.
Ahmet Mithad Efendi, ss-i nkHib, 2 cilt, stanbul, Selis Kitaplar,
2004.
AKARLI, Engin Deniz, "Tanzimat Dnemiyle lgili Bir Belge: Fuad
Paa'nn Siyasi Vasiyetnamesi", Toplum ve Bilim, 4, 977, ss.
128-138.
AKARLI, Engin, Belgelerle Tanzimat: Osmanl Sadrazamlarndan Ali
ve Fuat Paalarn Siyasi Vasiyetnameleri, stanbul, Boazii
niversitesi, 1978, xv+48s., (Boazii niversitesi Yaynlar: 147).
AKDAG, Mustafa, "Tanzimat'tan nceki zamanlarda Adalet", lk, 1,
5, 1947, ss. 20-21.
AKGN, Seil, "Emergence of Tanzimat in the Ottoman Empire",
OTAMANKARA niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma Ve
Uygulama Merkezi Dergisi, 2, 1991, ss. 1-15.
AKIN, Erkan, "Ulus Devlet, Birey ve Tanzimat'n Eiinde Osmanl",
Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi,
5, 1-2, 1989, ss. 373-387.
AKLAN, Mehmet . (ed.), Cumhuriyet'e Devreden Dnce Miras,
Tanzimat ve Merutiyet'in Birikimi, ci lt 1, stanbul, letiim
Yayn lan, 200 I.
AKSOY, Fahir, "Tanzimattan Bu Yana ... (Resim zerine)", Sanat Olay,
lO, 1981, ss. 86-87.
AKYILDIZ, Ali, "Tanzimat Dneminde Belgelerin ekil, Dil ve Muhteva
Ynnden Geirdii Baz Deiiklikler, 1839-1856", Osmanl
Aratrmalar Dergisi, 15, 1995, ss. 221-237.
AKYILDIZ, Ali, "Tanzimat Dneminde dari Yapda Reform", Yakna Tarihi Ansiklopedisi, ci lt I.
AKYILDIZ, Ali, Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, stanbul, 2004.
AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform: 1836-56, stanbul, Eren Yaynclk, 1993, 338s.
AKYILMAZ, Gl, "lslahat Ferman'n Hazrlayan Sebepler ve Isiahat
Ferman", S.. H. F. D. Prof. Dr. Cokun ok'a Armaan,
Konya, 1989.
AKYOL, brahim Hakk, "Tanzimat Devrinde Bizde Corafya ve Jeo1oji", Tanzimat I, stanbul, Maarif Vekaleti Neriyat, 1940, ss.
511-571.
AKYUZ, Kenan, "Les Jeunes tures et les reformes dites du Tanzimat",
Trudui duadzat pyatogo. Mezdunarodnogo Kongressa Vostovedov, Moskova 9-16 avgusta 1960, Moskova, 1962/1963, ss. 485-489.
530 Kaynaka
AKYZ, Yahya, "Ahmet Cevdet Paa'nn zel retim ve Tanzimat
Eitimine likin Bir Layihas",J OTAMANKARA niversitesi
Osmanl Tarihi Aratwm Ve Uygulama Merkezi Dergisi, III,

3, 1992, ss. 85-114.

AKYZ, Yahya, "TaZimat Dnemi Eitiminin zellikleri", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara,
1991, ss. 389-401.
AKYZ, Yahya, "Tanzimat Dnemi'nde Eitim retim Anlay ve
Uygulamalannda Grlen Yenilikler", Milli Eitim, 92, I 989, ss.
16 I -169.
AKYZ, Yahya, Tanzimat Dneminde Eitim Biliminde ve retim Yntemlerinde Gelimeler", Tanzimat'n 150. Yldnm
Uluslararas Sempozyumu, Ankara T. T. K. Yaynlar, 1994, ss.
501-513.
AL, Hseyin, Tanzimat Dnemi Bankaclk Teebbsleri (1840-1852),
stanbul, 1997, Yksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstits stanbul niversitesi.
ALEKSIC, Dejan, "Le Tanzimat Comme ntention de Transformer
L'empire Ottoman en un Etat de Droit", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Semppzyumu, Ankara, T. T. K. Yaynlar,
1994, ss. 287-293.
ALKAN, Mehmet ., "Tanzimat'tan Sonra Kadn'n Hukuksal Stats ve
Devletin Evlilik Srecine Mdahalesi zerine", Toplum ve Bilim,
50, 1990, ss. 47-51.
ALKAN, Mehmet. . (Ed.), Modern Trkiye'de Siyasi Dnce,
Cilt:I, Cumhuriyete Devreden Dnce Mirasr, Tanzimat ve
Merutiyet'in Birikimi, stanbul, letiim Yaynlar, 200 I.
ALPKAY A, Gken, "Tanzimat' n "Daha Az Eit Unsurlar, Kadnlar ve
Klelik, " "OTAM ANKARA niversitesi Osmanl Tarihi
Aratrma Ve Uygulama Merkezi Dergisi, I, 1990, 1-10.
ALTlNAY, Ahmet Refik, "Trkiye'de Isiahat Ferman", Trk Tarih
Encmeni Mecmuas, 4, 1340/1924, 193-215.
ALTINPARMAK, Aytekin, Mteebbis Kavram ve Tanzimat'tan
1932'ye Trkiye'de Mteebbis Snfn Geliimi, Kayseri, 1993.
Bilim Uzmanl Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
AND, Metin, Tanzimat ve stibdat Dneminde Trk Tiyatrosu (18391 908), Ankara', Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1972, 465 s.
(1 Plan).
ANDI, Fuat ve ANDI, Sphan, Krm Sava, Ali Paa ve Paris
Antlamas, stanbul, Eren Yaynlar, 2002.
ANDI, Fuat ve ANDI, Sphan, Sadrazam Ali Paa Hayat, Zaman
ve Siyasi Vasiyetnamesi, stanbul, 2000.
531 Kaynaka
ANTEL, Sadrettin Celal, ''Tanzimat Maarif", Tanzimat, stanbul, Maarif
Vekaleti Neriyat, 1940 ..
ARACI, Emre, "Franz Liszt'in stanbul Maceras" Toplumsal Tarih, c.
VII, say42 (Haziran 1997), ss. 33-35.
ARA, Ayda, "Tanzimat'tan Sonra Bat'ya Gnderilen Trk rencileri
ve Bunlar zerinde Yaplacak Aratrmalann nemi", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara,
1991, ss. 281-285.
ARlKAN, Glay, "Osmanllarda Tanzimat Dneminin de Kadnlarla l-

gili Gelimeler", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas

Sempozyumu, Ankara, T. T. K. Yaynlan, 1994, ss. 323-330.
ARlKAN, Zeki, "Tanzimat Dneminde Ein ve evresinden stanbul'a
Ynelik Gler", Tanzimat'm 150. Yldnm Uluslararas
Sempozyumu, Ankara, T. T. K. Yaynlan, 1994, ss. 467-480.
ARlKAN, Zeki, "Tanzimat ve Kamuoyu (Efkarumumiye)", Tanzimat'm
150. Yldnm Sempozyumu, zmir, 1992, ss. 33-46.
ARlKAN, Zeki, "Tanzimat'a Kadar Osmanl Egemenlik Anlay",
TBMM Milli Egemenlik Kurultay, Ankara, 1995, ss. 64-95.
ARlKAN, Zeki, "Tanzimat'm 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu", Tarih ve Toplum, 73, 1990,9-10.
ARlKAN, Zeki, "Tanzimat'tan Cumhuriyete zmir Basn", Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, stanbul, 1985, ss. l 03-111.
ARlKAN, Zeki, "Tanzimat'tan Cumhuriyete Osmanl Tarihilii", Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, stanbul, 1986,
ss. 1584-1594.
ARSLAN, Ahmet, "Geleneksel Osmanl Devlet ve Siyaset Felsefesi ve
Tanzimat", Tanzimat'm 150. Yldnm Sempozyumu, zmir,
1992, ss. 15-31.
ARSLAN, Sleyman, "Tanzimat Dneminin Yaratt Bir Yarg Organ:
ura-y Devlet", Tanzimat'm 150. Yldnm Uluslararas
Sempozyumu, Ankara, 1991, ss. 241-254.
ARTEL, Tank, "Tanzimattan Cumhuriyete Kadar Trkiye'de Kimya
Tedrisatnn Geirdii Satbalara Dair Notlar", Tanzimat 1., star.bul, MaarifVekaleti Neriyat, 1940, ss. 491.
ARTUK, Cevriye-ARTUK, brahim, "Tanzimat Madalyas", Trkiyemiz, 9, 26, 1978, ss. 33-47.
ACI DEDE brahim Halil, Geen Asn Aydnlatan Kymetli Bir Eser:
Hatralar, (Yay. :R. Ekrem Kou) stanbul, 1960.
ATALAY, Blent, "Gmrk Birlii'ne Girerken Tanzimat Ferman'na
Genel Bir Bak", Trk Dnyas Aratrmalar, 105, 1996,27-48.
ATALAY, Blent, "Tanzimat Dnemi'nin Demokratikleme Srecimize
Tesirleri", Trk Kltr, 32, 337, 1994, ss. 37-47.
532 Kaynaka
ATALAY, Besim, "Frka-i slahiye ve Cevdet Paa", Trk Yurdu, c. 14
(1334), ss. 4122-4128.
1
ATAY, Mansur, "Tanzimat Hareketinde Iktisadi Kalknma abalar",
Erciyes niversitesiiktisadi dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 9,
1991, ss. IW-12&. ATS, Mediha, "Dikilmeyen Tanzinat Abidesi", Tarih Hazinesi, 14,
1951, ss. 713-714.
AVCI, Yasemin, Tanzimat Dnemi Osmanl Yahudileri, Ankara, 1996,
Yksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstits Hacettepe
niversitesi.
AYDIN, Mahir, "Ahmed Akif Hikmet Beyefendi'nin Rumeli Tanzimat
Mfettilii ve Tefti Defteri", Belleten, LVI, 215, 1992, ss. 69-165.
A YDlN, Mehmet, "Tanzimatla Aranan Hviyet", Tanzimat'n 150. Yl;.
dnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T. T. K. Yaynlar,
1994, ss. 15-19.

AYIN, Faruk, "Tanzimat'n lanndan Sonraki Asker alma Kanunlar",

Silahl Kuvvetler Dergisi, 113, 339, 1994, ss. 99-104.
A YIN, Faruk, Tanzimat Ferman'nn lanndan Sonra Osmanl mparatorluu'nda Uygulanan Asker Alma Usulleri, Ankara,
1989, Yksek Lisans Tezi, Trk nklap Tarihi Enstits Ankara
niversitesi.
BABAN, kr, "Tanzimat ve Para", Tanzimat 1., stanbul, Maarif Vekaleti Neriyat, 1940, ss. 223-262.
BAILEY F. E., British Policy and Turkish Reform Movement, A
Study of Angio-Turkish Relation 1826-1855, Cambridge, Harvard University Press, 1942.
BARKAN, mer Ltfi, "Tanzimat Tetkikleri'nin Ortaya Koyduu Baz
Meseleler", stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Dergisi, I, 1,
1939, ss. 288-329.
BARKAN, mer Ltfi, "Tanzimat Tetkikleri'nin Ortaya Koyduu Baz
Meseleler", stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Dergisi, 2, 2,
1940, 1941, ss. 288-329.
BARKAN, mer Ltfi, "Trk Toprak Hukuku tarihinde Tanzimat ve
1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi", Tanzimat, stanbul,
MaarifVekaleti Neriyat, 1940, ss. 321-421.
BARSOUMIAN, Hagop, "The Dua! Role of the Armenian Arnira Class
Within the Ottoman Govemment and the Armenian Millet (17591850)", Christians and Jews in the Ottoman Empire, (Ed:
Benjamin Bra\,lde-B.~mard Lewis) Vol. I, New York, The Central
Lands, Holmes &Meier Publishers Ine, 1982, ss. 171-184.
BAAR, Erdoan, "Tanzimat Dnemi'nde ada lk ve Orta retin
Kurumlarnn Kuruluu (1839/1876)", Askeri Tarih Blteni, 32,
1992, 55-80.
533 _ Kaynaka
BA YDUR, Mithat, "Modernleme Balamnda Tanzimat" Trkiye
Gnl Dergisi, 31 (Kasm-Aralk 1994), ss. 89-93.
BAYKARA Tuncer, Osmanllarda Medeniyet Kavram ve 19. Yzyla
Dair Aratrmalar, zmir, Akademi Yaynevi, 1992.
BA YKARA, Tuncer, "Nizam, Tanzimat ve Medeniyet Kavramlar zerine", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu,
Ankara 1991, ss. 61-65.
BAYKARA, Tuncer, "Tanzimat'a Girerken Osmanl Devleti", Tanzimat'n 150. Yldnm Sempozyumu, zmir, 1992, ss. 9-13.
BAYKARA, Tuncer, "Tanzimat", Trk Yurdu, 9, 28, 1989, ss. 15-17.BA YSUN, Cavit, "Cevdet Paa, ahsiyetine ve lim Sahasndaki Faaliyetine Dair", Trkiyat Mecmuas, c. XI (1954), ss. 213-230.
BAYSUN, Cavit, "Mustafa Reid Paa'nn Siyasi Yazlar", stanbul
niversitesi E. F. Tarih Dergisi, c. X/14 (1959) 39-70, (devam
iin bkz. c. XI, XII, XIII).
BA YSUN, Cavit, "Mustafa Reit Paa", Tanzimat 1., stanbul, Maarif
Vekaleti Neriyat, 1940,732-746. .
BELGESAY, Mustafa Reit, "Tanzimat ve Adiiye Tekilat", Tanzimat
I., stanbul, MaarifVekaleti Neriyat, 1940, 221-229.
BERKES, Niyazi, "Islah", Encyclopedia of Islam, 2. Bask, v. III, ss.
167-170.

B ERKES, Niyazi, "Trkiye' de adalama Olgusu", Trk Siyas~l Hayatnn Geliimi, Ed.:E, Kalaycolu-A. Y. Sarbay, stanbul (Nisan 1986), ss. 137-158.
BERKES, Niyazi, Trkiye'de adalama, stanbul, Dou-Bat Yaynlar, 1978.
BEYDLL, Kemal, "1839 Tanzimat ve 1856 Isiahat Fermanlar Hakknda", 150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1990, ss. 21-28.
BEZRC, Asm, Yeni Trk iirinde Solun Tarihesi. 1: Tanzimat'tan
Merutiyet' e. 2: Merutiyet'ten Cumhuriyet'e, 1978.
BiLGE, Figen ve EREN, Mihin, "Trk Tarih Kurumu Kitaplnda Tanzimat'la lgili Baz Kaynaklar", Belleten, XXVIII, 112, 1964, ss.
705-718.
BLM, Cahit, "Tanzimat Devri ( 1839-1876)", Osmanl Tarihi, Eskiehir, Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi, 1991, ss. 165-187.
BLM, Cahit, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adatama
(1839-1876), Ankara, 1976, Bilim Uznanl Tezi, Hacettepe niversitesi.
BLM, Cahit, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adatama
1839-1876, Eskiehir Anadolu niversitesi, 1984 (Anadolu niversitesi Yaynlar No:69/3,
534 Kaynaka
\
BLSEL, Cemi!, "Tanzimatn Harici Siyaseti", Tanzimat, eviren: Ayda
DZ. stanbul, ilahiyat Fakltesi Ankara niversitesi, 1976, ss.
661-722. .
BRAND, Kamuran, Aydinl~nma Devri Devlet Felsefesinin Tanzimatta Tesirleri, Ankara, Ankara niversitesi, 1955, 58s. (Ankara
niversitesi ilahiyat Fakltesi Yaynlar: IX).
BRDAL, lker, "Tanzimat Sonras Trk Ekonomisi", Tanzimat'n
150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1991,
ss. 339-345.
BRNC, Necat, "Tanzimat Sonras Edebiyatnda Hece Vezni", Kubbealt Akademi Mecmuas, 8, 4, 1979, ss. 61-73.
BOLAT, Cahide, Tanzimat Dneminde Kadlk Kurumu (1839-1976),
Ankara, 1993, Bilim Uzmanl Tezi, Ankara niversitesi.
BOZDAG, smet, "Tanzimat Deil, Tahribat", Tarih Ve Medeniyet, 26,
1996, ss. 37-39.
BOZKURT, Glnihal, "Islahat Ferman'nn Dndrdkleri", Tarih ve
Toplum, 25, 146, 1996, ss. 24-27.
BOZKURT, Glnihal, "Tanzimat ve Hukuk", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T. T. K. Yaynlar,
1994, ss. 271-285.
BOZKURT, Glnihal, Alman-ngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelimelerin I Altmda Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu 1839-1914, Ankara, TTK Yayn, 1989, ix+244s.
BRAUDE, Benjamin ve LEWS Bemard, Chiristians and Jews in the
Ottoman Empire, 2 vols, New York, Harper and Row, 1982.
BRAUDE, Benjamin, "Councils and Community: Minorities and the
Majlis in Tanzimat Jensalem", The lslamic world from classical
to Modern Times, New Jersey, 1988,651-660.

BROWN, I. Cari, imparatorluk Miras: Balkanlar'da ve Ortadou'da

Osmanl Damgas, ev.: Gl aal GVEN, stanbul, letiim,
2000.
BLBL, Gl, "Islahat Ferman'n Hazrlayan Sebepler ve Isiahat Ferman", Seluk niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 2, 2, 1989,
ss. 157-179.
CAN, Deniz, Tanzimat Dnemi Osmanh-ngiliz likileri (1833-1878),
Ankara, 1988, Bilim Uzmanl Tezi, Hacettepe niversitesi ..
CEBEC, Dilaver, Sosyolojik Adan Tanzimat Dnemi stanbul'unda
Trk Aile hayat zerine Bir Deerlendirme, stanbul, I 989,
Doktora Tezi, stanbul niversitesi. '
CEZAR, Mustafa, "Tanzimat Ferman", Resimli Tarih Mecmuas, III,
25, 952, ss. 1196-1200.
535 Kaynaka
CEZAR, Yavuz, "Osmanl Geleneksel Mali rgtnde zlme Yllar:
Tanzimat ncesinde Bab- Defteri", Dn ve Bugnyle Toplum
ve Ekonomi, 7, 1994, ss. 127-159.
CEZAR, Yavuz, "Tanzimat'ta Mali Durum", stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Dergisi, 38, 3-4, 1984, ss. 291-342.
CEZAR, Yavuz, "Tanzimat'ta Mali Durum", stanbul niversitesi ktisatFa~ltesiDergisi, 38,1-2,1978-1979, ss. 291-342.
CEZAR, Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi:
18. Yzyldan Tanzimata Mali Tarih, stanbul, Alan Yaynevi,
1986, 420s. (Bilim Serisi No: ll).
CHAMBERS, L. Richard, "The Education of a Nineteenth Century
Ottoman Alim, Ahmed Cevdet Paa", IJMES, 4, ss. 440-464.
CHERTIER, Henri,.Reformes en Turquie, Paris, 1858.
CHMIELOWSKA, Danuta, "Osmanl mparatorluunda Tanzimat yazarlarnn sosyal deimelerdeki rol", 5. Milletleraras Trkiye
Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi (21-25 Austos 1989), Ankara,
1990, ss. 233-238.
CHMIELOWSKA, Danuta, "Tanzimat Yazarlarndan Nabizade Nazm'n
Zelra Adl eserinde Geleneksel ve Sosyal Deiiklikler", Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, 5, 2, 1988, ss.
219-224. .
CN, Halil, "Tanzimat Dneminde Osmanl Hukuku Ve Yarglama
Usulleri", 150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1992, ss. 11-32.
CN, Halil, "Tanzimattan Sonra Trkiye'de Ormanlarn Hukuki Rejimi",
Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 35, 1978,
311/179.
CLARK, Edward C., "The Ottoman Industrial Revolution", IJMES, 5
(1974), ss. 65-76.
CLOG, Richard, "The Grek Millet in the Ottoman Empire", Chiristians
an Jews in tlie Ottoman Empire, Benjamin BRAUDE ve Bernard LEWS (Ed.), Vol. I, New York, The Central Lands,
Holmes&Meier Publishers Ine, 1982, ss. 185-207.
COLLAS, M. B. C., La Turquie en 1864, Paris, Impirimerie Eduard
Blot, 1864.
COX, E. G., A Reference Guide to the Literature of Travel, 2 vol,
Seattle, 1935-1938.

CUNBUR, Mjgan, "Tanzimat'n Ktphaneciliimize Etkileri", Belleten, XXVIII, 112, 1964, ss. 691-700.
CVETKOV A, Bistra, "To the Prehistory of the Tanzimat and Unknown
Ottoman Political Treatise of the Eighteenth Century", Etudes
Historiques, 7 (1975), ss. 133-146.
536 Kaynaka
ADIRCI, Musa, "Osmanl mparatorluu'nda Askere Almada Kura
Usulne Geilmesi", Askeri Tarih Blteni, yl 10, say 18 (ubat
1985), ss. 59-75. ~"" . ' ' .
ADIRCI, Musa, "Osnan!! mparatorluu'nda Eyalet ve Sancaklarda
Meclisierin Oluturulmas (1840-1864)", Yusuf Hikmet Bayur
Armaan 1985'den ayr basm, Ankara, T. T. K. Basmevi,
1985.
ADIRCI, Musa, "Tanzimat Dneminde karlan Men-i Mrur ve Pasaport Nizamnameleri", Belgeler, XV, 19, 1993, ss. 169-182.
ADIRCI, Musa, "Tanzimat Dneminde zmir", ada Trkiye Tarihi
Aratrmalar Dergisi, I, 3, 1993, ss. 73-87.
ADIRCI, Musa, "Tanzimat Dneminde Karayolu Yapm", Tarih
Aratrmalar Dergisi, XV, 26, 1991, 153-169.
ADIRCI, Musa, "Tanzimat Dneminde Osmanl lke Ynetimi (18391876)", IX. Trk Tarih Kongresi (Ankara 21-25 Eyll 1981),
Ankara, 1988, ss. 1152-1161.
ADIRCI, Musa, "Tanzimat'n ilan Sralarnda Osmanl mparatorluu'nda Kadlk Kurumu ve 1838 Tarihli Tark-i lmiyye'ye Dair
Ceza Kanunnamesi", Tarih Aratrmalar Dergisi, XIV, 25,
1982, ss. 139-163.
ADIRCI, Musa, "Tanzimat'n ilan Sralannda Trkiye'de Ynetim
(1826-1839)", Belleten, LI, 201, 1987, ss. 1215-1240.
ADIRCI, Musa, "Tanzimat'n ilan Srasnda Anadolu'da Gvenlik",
Tarih Aratrmalar Dergisi, XIII, 24, 1979-1980, ss. 45-58.
ADIRCI, Musa, "Tanzimat'n lk Yllarnda Salk Sorunu", Silahl
Kuvvetler Dergisi, 107,314, 1988, ss. 97-105.
ADIRCI, Musa, "Tanzimat'n Karadeniz Blgesinde Uygulanmas",
Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17
Ekim 1986), Samsun, 1988, ss. 191-196.
ADIRCI, Musa, "Tanzimat'n Uygulanmasnda Karlalan Baz Glkler", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T. T. K. Yaynlar, 1994, ss. 295-299.
ADIRCI, Musa, "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e lke Ynetimi", Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, stanbul, letiim
Yaynlar, 1985, ss. 210-230.
ADIRCI, Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal
ve Ekonomik Yaplar, Ankara, 1991, 410s.
ADIRCI, Musa, Tanzimat'a Girerken Trkiye'de ehir daresi, Ankara, 1973, D~ktora.Tezi, D. T. C. F. Ankara niversitesi.
ADIRI, Musa, "Tanzimat Dneminde Trkiye'de Ynetim (18391856)", Belleten, Lll, 203, 1988, ss. 601-626.
537 Kaynaka
AGLAR, Bakr, ''Tanzimat Ferman Nasl Okunnal Ya da Tezler atmas", stanbul niversitesi Siyasal Bilimler Fakltesi Der-

gisi, 3-4-5, 1993, ss. 57-68.

AKIR, Cokun, "Tanzimat ve Isiahat Fermanlarnn Mali Boyutlar",
Osmanl, Ed.:Gler EREN, Bilim Ed.: Kemal EK, Cem
OGUZ, Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, ss. 363-370.
AKIR, okun, "Tanzimat Dnemi Vergi Uygulamalannda Karlalan
Glkler ve Vergi htilalleri", .. ktisat Fakltesi Mecmuas,
c: 52, 2001, ss. 71-95
AKIR, okun, "Trk Aydn'nn Tanzimat'la mtihan: Tanzimat ve
Tanzimat Dnemi zerine Yaplan almalar", Literatr Dergisi, II, 2004, ss. 9-69.
AKIR, okun, Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi, stanbul, 2001.
AKIR, mer, "Tanzimat ve stibdat Dneminde Trk Tiyatrosu", Bilg~
Dergisi, 8, 1996, ss. 56-59.
ELK, Hseyin, "Tanzimat Aydnlarnn Eklektizmi", Trkiye Gnl Dergisi, 34, 1995.
ETN, Atilla, Tunuslu Hayreddin Paa, Ankara, Kltr Bkn. Yayn,
1988.
ETN, Nurullah, "Tanzimat Dnemindeki Baz Biyografi ve Antolojilerle Edebiyat Tarihi zellikleri", OTAMANKARA niversitesi
Osmanl Tarihi Aratrma Ve Uygulama Merkezi Dergisi, 7,
1996, ss. 37-44.
ETNSAY A, Gkhan, "Ottoman Iraq in the Tanzimat Period Soma
Political, Social and Economic Aspects", Hacettepe niversitesi
Edebiyat Fakltesi Dergisi, Ekim, 1999, ss. 105-104.
ETN-SNOP, Aysun, Tanzimattan Cumhuriyete Trk Aydnlarnn
Mitolojiye Bak Tarz, zmir, 1993, Bilim Uzmanl Tezi, Ege
niversitesi.
EK, Kemal, "Osmanl Devletinde Yabanc Konsolosluk Tercmanlar" Tarih ve Toplum, 25/146 (ubat 1996), ss. 17-23.
EK, Kemal, "Tanzimat ve eriat: Namaz Klmayanlar ve ki enterin Takip ve Cezalandrlmas Hakknda Kbrs Muhassl Mehmed
Tal'at Efendi'nin ki Buyuruldusu", Toplumsal Tarih, 3, 15,
1995, ss. 22-27.
OKER, Fahri, "134 Yl nce Kent Dzeninde daha m Uygardk?",
Toplumsal Tarih, c. V, s. 26, ubat 1996, ss. 6- 1 .
OKER, Fahri, "Tanzimat'n Getirdii Hukuk Kurumlan ve levleri",
Tarih ve Toplum, 70, 1989, ss. 272-276.
DAGISTAN, Adil, "Tanzimat'n Fikri Temelleri", Askeri Tarih Blteni,
37, 1994,ss. 72-95.
DANiMEND, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, 4 cilt,
stanbul, Trkiye Yaynevi, 1972.
538 Kaynaka
DANiMEND, smail Hami, Osmanl Devlet Erkan, stanbul, Trkiye
. Yaynevi, 1971.
1
DAVISON, Roderic H., Essaxs in Ottoman and Turkish History 17741923: The Impact ofthe West, Texas, University ofTexas Press,
1990.
DAVSON, Roderic H., "The Modemization of Ottoman Diplomacy in
the Tanzimat Period", IX. Trk Tarih Kongresi (Ankara 21-25

Eyll 1981), Ankara, 198&, ss. ll41-ll51.

DAVSON, Roderic, "The Millets As Agent of Change in the NineteenthCentury Ottoman Empire", Ed.:Benjamin Braude ve Bemard
Lewis, Chiristians an Jews in the Ottoman Empire, Vol. I, New
York, The Central Lands, Holmes&Meier Publishers Ine, 1982, ss.
318-337.
DAVSON, Roderic, "The Question of Ali Pasha's Political Testament",
Internetional Journal of Middle Eastern Studies, 3111 (1980),
ss. 209-225.
DAVSON, Roderic, "Westemied Education in Ottoman Turkey", The
Middle East Journal, Yaz 1961, ss. 289-301.
DAVSON, Roderic, Reform in the Ottoman Empire 1854-1876,
Princeton,University Press, 1963, XIV+479.
De DRIAULT, Edouard, ark Mes'elesi: Bidayet-i Zuhurundan Zamammza Kadar, ev.: Nafz, yay. haz.: Emine ERDOGAN, Ankara: Berikan, 2003.
DE LEONE, E., L'Impero Ottomano nel Primo Perioda dele Riforme
(Tanzimat) Secondo Fonti Italiane, Milan, 1967.
DE SAL VE, M., "L'Enseignement en Turquie: Lycee Imperial de Galata
Serai", Revue des Deux Mondes, (15 Ekim 1974).
DEMRYREK, Mehmet, Tanzimat'tan Cumhuriyete Bir Osmanl
Aydm: Abdurrahman eref Efendi (1853-1925), Ankara,
Phoenix Yaynevi, 2003.
DENZ, Glsm, slam Hukukunda Yenileme ve Tanzimat Sonras
Osmanl mparatorluu'nda Aile Hukuku le lgili Yeniliki
Dnceler, Kayseri, 1992, Bilim Uzmanl Tezi, Sosyal Bilimler Enstits Erciyes.
DN, M. Emin, "Tanzimat'a Bat Tesirleri", Sosyal Bilimler Aratrma, I, 5, 1992,23-28.
DNO, Gzin, "Tanzimat'tan Gerekilie Doru", Ankara niversitesi
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, 9, 3, 1951, ss. 189-199.
DNO, Gzin, Tanzimattan Sonra Edebiyafta Gereklie Doru, Ankara, 1954.
DJORDJEVCH, Dimitrije. "An Attempt and the Impossible: Stages of
Modemization of the Balkan Peasantry in the 19th Centry",
Balcanica, VII, 1977, ss. 321-335.
539 Kaynaka
DOAN, smail, "Tanzimat Dneminde Aznlklar Eitimi ve Baz
Tesbitler", Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, XXIV, 2, 1991, ss. 461-471.
DOAN, smail, "Tanzimat Sonras Sosyo-Kltrel Deimeler ve Trk
Ailesi", Sosyo Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, C.1,
T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu, Ankara, 1992, ss.
162-176.
DOAN, smail, Tanzimat'n ki Ucu: Mnif Paa ve Ali Suavi
(Sosyo-Pedagojk Bir Karlatrma), stanbul, z Yaynlan,
1991, 429s.
DOAN, Kuddusi, Tanzimat'n Kblesi, stanbul, Fatih Genlik Vakf
Yaynlan, 1951, 191 s.
DRAGANOV A, Slavka, "Documents of the 1840s on the Economic

Position of the Villages in the central North Bulgaria", Bulgarian

Historical Review, 1988,2, ss. 87-104
DRGANOVA, Slavka, "Tanzimat'tan Sonra Rumeli'de toprak likileri",
IX. Trk Tarih Kongresi Ankara 21-25 Eyll 1981, Ankara,
1988, ss. 1163-1169.
DUMAN, Hasan, Osmanl Salnameleri ve Nevsalleri Bibliyografyas
ve Toplu Katalogu, II cilt, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlan,
1999.
DUMAN, Hasan, Osmanl, Yllklar (Salnameler ve Nevsaller), stanbul, Ircica Yayn, 1982.
DUMONT, Paul, "1865 Tarihinde Gney-Dou Anadolu'nun Islah",
Tarih Enstits Dergisi, say XXI (1979-80), ss. 369-394.
DUMONT, Paul, "Tanzimat'n Kk Evreni Olarak Osmanl Masonluu", ev.: Server TANLL, Tarih ve Toplum, 12, 73, 1990,
ss.17-19.
DUYGU, Sleyman, "Tanzimat", Trk Kltr, XV, 170, 1976, ss.
100-11 .
EDZ, zgr, Osmanl Mimarlnn Son Dnemi (Tanzimat Dnemi)
ve Cumhuriyet Dnemi Mimarl, stanbul, 1995, Yksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstits Yldz Teknik niversitesi.
EKEN, Galip, "Tanzimat Dnemi Osmanl Tarasnda Rum Cemaatinin
Sosyo-Ekonomik Durumuna Dair Bir Deneme: Tokat rnei",
Osmanl, Ed.: Gler EREN, Bilim Ed.: Kemal CEK, Cem
OGUZ, Yeni Trkiye Yaynlan, Ankara, 1999, ss. 351-364.
EKEN, Galip, "Tanzimat Dnemi Osmanl Sosyo-Ekonomik Tarihinin
Kaynaklanndan Vakf Muhasebe Defteri", X. Milli Trkoloji
Kongresi, stanbul, 1988.
EKEN, Galip, "Tanzimat Dnemi Osmanl Toplumunda Nfusun Mesleki
Yaplanmas: Tokat rnei", Hacettepe niversitesi Nfus
Ettleri Enstits Uluslararas Katlmit III. Ulusal Nfusbilim
Konferans, Ankara, 1997.
540 Kaynaka
EKNC, B. Ekrem, Tanzimat Sonras Osmanl Hukukunda Kanun
Yollar, stanbul, 1996, doktora Tezi, Sosyal Bilimler Enstits
stanbul niversitesi._"'
ELKER, Selahaddin, "Mustafa Reid Paa ve Trk Arivcilii", IV. Trk
Tarih KongresfTeblileri, Ankara, 1952, ss. 182-189.
ENDER, M. Hulki, Bir Galata Bankerinin Portresi George Zarifi
1806-1884, stanbul, 2003.
ENGELHARDT, Edouard-Philippe, Tanzimat, ev.: Ayda DZ, stanbul, Milliyet Yaynlar, L976.
ENGELHARDT, Edouard-Philippe, La Turquie et le Tanzimat, Paris,
1882.
ENGELHARDT, Edouard-Philippe, Trkiye ve Tanzimat-Devlet-i
Osmaniyenin Tarih-i slahat, ev.: Ali Read, stanbul, 1976.
ENGNN, nci, "Tanzimat Sonras Romanlanmzda Ermeni Tipleri",
Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara, Kurtulu Ofset,
1985, ss. 53-66.
ENGNN, nci; KERMAN, Zeynep, Trk Edebiyatnda Shakespeare:

Tanzimat Devrinde Tercme ve Tesiri, stanbul, 1976.

ERCAN, Yavuz, "Osmanl mparatorluu'nda Ermenilerin Tanzimat'a
Kadar ki Durumu", Silahl Kuvvetler Dergisi, 105-302, 1986, ss.
102-lll.
ERDEM, Hakan, Osmanlda Kleliin Sonu: 1800-1909, stanbul, Kitap
Yaynevi, 2004 .
ERDOGAN, Muzaffer, "Tanzimat Devri Konya Valilerinden Hoca Ali
Paa", Ant, 3, 1949, ss. 13-16.
ERDOGAN, Muzaffer, "Tanzimat Dneminde Konya Valisi Ali Kemal
Paa", Ant, 8, 1949, ss. 7-10.
EREN, Ahmet Cevat, "Tanzimat", slam Ansiklopedisi, stanbul, 1977,
ss. 709-765.
ERGiN, Osman Nuri, Trkiye Maarif Tarihi, stanbul, 1939.
ERGUT, Ferdan, Modern Devlet ve Polis, stanbul, letiim, 2004.
ERNSAL, smail, "Catologisierungsarbeiten in Osmanisehen Stiftungsbliotheken von der Zeit der Reichsgrndung biz zur Periode
der Tanzimat", Journal of Turkish Studies, 6, 1982, ss. 97-100.
ERNSAL, smail, "Kurulutan Tanzimata Kadar Osmanl Ktphanelerinde Yaplan Kataloglama almalar", Journal of Turkish
Studies, IV,J984,ss. 97-110.
ERNSAL, smail, Trk Ktphaneleri Tarih II. Kurulutan
Tanzimata Kadar Osmanl VakfKtphaneleri, Ankara, 1988.
ERYILMAZ, Bilal, Tanzimat ve Ynetirnde Modernleme, stanbul,
iaret Yaynlar, 1992, 276s.
541 Kaynaka
EYYPOLU, smail, "Tanzimat'tan Birinci Dnya Sava'na Kadar
Osmanl Devleti'nde Aznlk Problemi", Ankara niversitesi
Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi ll, 1999, ss. 247-264.
FA TMA ALiYE, Cevdet Paa ve Zaman, stanbul, 1332.
FINDIKOLU, Ziyaeddin Fahri, "Tanzimat'ta timai Hayat", Tanzimat
1., stanbul, MaarifVekaleti Neriyat, 1940, ss. 619-659.
FINDIKOLU, Ziyaeddin Fahri, Fransz ihtilali ve Tanzimat, stanbul,
Brhaneddin Basmevi, 1943, xiv+l04s.
FINDLEY, Carter V, "The Acid Test of Ottomanism: The Acceptance of
Non-Muslims in the Late Ottoman Bureaucracy", Ed.: Benjamin
BRAUDE ve Bemard LEWS, Chiristians and Jews in the
Ottoman Empire, New York, 1982, vol2, ss. 339-367.
FINDLEY, Carter V, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire:
The Sublim Porte 1789-1922, Princeton, 1980.
FINDLEY, Carter V, Ottoman Civil Officialdom: A Social History,
Princeton, P. U. Press, 1989.
FINDLEY, Carter V., "19. yy'da Osmanl mparatorluu'nda Brokratik
Gelime", Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c.
, stanbul, 1985, ss. 259-262.
FLORESCU, Radu R., "The Romanian Impact upon the Ottoman Tanzimat", Gney Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, 6-7, 19771978, ss. 227-238.
Fransz Devriminin ki Yznc ve Tanzimat'n Yz Ellinci Yddnmn Kutlarken, stanbul, Trk Fransz Kltr Dernei Yayn, 1989.

GENCER, Ali hsan, "Tanzimat Ferman'nn ilan ve Tatbiki Meselesi"',

150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1990, ss. 7-20.
GENELKURMAY HARP TARH VE STRATEJK ETT BAKANLII, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi (1793-1908), 3. cilt, Ankara, 1978.
GEREK, Selim Nzhet, Trk Matbuat, Derl.: Ali Birinci, Gezgin Kitapevi, Ankara, 2002.
GERGER, Mehmet Emin, Tanzimat'tan Avrupa Topluluu'na Trkiye, 2. Bask, stanbul, nklap Yaynlar, 1989, 192s.
GZ, Adnan, "Tanzimatn Sanayimiz zerindeki Ykc Etkileri", stanbul Sanayi Odas Dergisi, 29, 1968, ss. 15-17.
GGN, nder, "Tanzimat Devrinin Bir Hiciv Abidesi: Ziya Paa'nn
Zafer-Namesi", Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi
Dergisi, 1, 1981, ss. 1-28.
GGN, nder, Ziya Paa'nn Hayat Eserleri, Edebi ahsiyeti ve
Btn iirleri, Ankara, 1987.
GKBLGN, M. Tayyip, "Tanzimat Hareketlerinin Osmanl Messeseleri ve Tekilatma Etkileri", Belleten, XXXI, 121, 1967, ss. 93-1 I I.
542 Kaynaka
GKCEN, Ahmet, Tanzimat Dnemi Osmanl Ceza Kanunlar Ve
Bunlardaki Ceza Meyyideleri, stanbul, l 987, Yksek Lisans
Tezi, Sosyal Bilimler.Jitlstits stanbul niversitesi.
GLEN, Zafer, "Qsm@lJ)evleti'nde Isiahat Hareketleri ve Tanzimat",
Trk Dnyas Aratrmalar, 118, 1999, ss. 97-114.
GREL, smail Hakk, D~vlet uras (ura-y Devlet) (Dantay),
Ankara, 1953.
GYN, Nejat, "Tanzimat Arel.;;sinde Ve Hemen Sonrasnda Tersane-i
Amire'de i Emeklilii ve Kazasna Urayanlara Yaplan lemler Hakknda", Tarih Boyunca Trk Tarihinin Kaynaklar
Semineri (6-7 Haziran 1996), stanbul, 1997, ss. 67-73.
GYN, Nejat, "Tanzimata Yneltilen Eletiriler", Mustafa Reid
Paa ve Dnemi Semineri, Bildiriler, Ankara, 13-14 Mart 1984,
Ankara, Trk Tarih Kurumu, l 987, 105- l 1 .
GZBYK, eref; KL, Suna, Trk Anayasa Metinleri 1839-1980,
Ankara, A. . S. B. F. Yayn, 1982.
GLSOY, Ufuk, "1856 Isiahat Ferman'na Tepkiler ve Mara Olaylar",
Bekir Ktkolu'na Armaan, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Tarih Aratrmalara Merkezi, 1991, ss. 443-458.
GNE, Mehmet, Tanzimat Dnemi ncesi Karahisar- Sahib Sanca (67 nolu eriyye Siciline Gre), Ankara, 1996. Yksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstits Gazi niversitesi.
GNGR, Erol, "Tanzimat zerine Birka Not", Tre, 9, 102, 1979,
ss. 11-15.
GNGRD, Nedret, Tanzimat ve Merutiyet (I-II) Dnemlerinde
Osmanl Mlki dareleri, Ankara, 1988, Doktora Tezi, Ankara
niversitesi.
GRAN, Tevfik, "Tanzimat Dnemi'nde Osmanl Maliyesi: Bteler ve
Hazine Hesaplar, 1841-1861", Belgeler, XIII, 17, 1988, ss.
213-362.
GRAN, Tevfik, "Tanzimat Dneminde Devlet Fabrikalar", 150. Y-

lnda Tanzimat, Ankara, 1992, 135-257.

GRAN, Tevfik, "Tanzimat Dneminde Osmanl Maliyesi: Bteler ve
Hazine Hesaplar", Belgeler, XIII, 17, 1988, ss. 213-362.
GRAN, Tevfik, "Tanzimat Dneminde Tarm Politikas (1839-1876)",
Birinci Uluslararas Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi
Kongresi Teblileri Ankara, 11-13 Temmuz 1977, Ankara,
1978, Ankara, 1980, ss. 271-277.
HALAOGLU, Yusuf, "Maruzat ve Terzakir'de Mustafa Reid Paa ve
Tanzimat Erkan", Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri:
Ankara 13-14 Mart 1984, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1987, ss.
25-30.
543 Kaynaka
HAMZA, Yusuf, "1839-1876 Yllan Arasnda Makedonya Slav Halknn
Eitim, Kltr, Ekonomik ve Siyasal Yaamnda Tanzimat'n
Olumlu Etkileri", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas
Sempozyumu, Ankara, 1991, ss. 287-298.
HAMZA, Yusuf, "1839~1876 Yllan Arasnda Makedonya Slav Unsurunun Eitim ve Kltr Yaamnda Tanzimat Islahatlarnn Yanklan", Trk Dnyas Aratrmalar, 71, 1991, ss. 81-91.
HAMZA, Yusuf, "1839-1976 Yllan Arasnda Makedonya Slav Unsurunup. Eitim ve Kltr Yaamnda Tanzimat Islahatlarnn Yanklan", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu,
Ankara, TTK Yaynlar, 1994, ss. 489-499.
HAMZA, Yusuf, "Binsekizyzotuzdokuz-Binsekizyzyetmialt Yllan
Arasnda Makedonya Slav Unsurunun Eitim ve Kltr Hayatnda
Tanzimat Islahatlarnn Yanklar", Trk Dnyas Aratrmalar,
71, 199, ss. 4-52.
HANOGLU, M. kr, "Cumhuriyet'in Tanzimat' Yarglamas: Tanzimat 1", Argos, II, 5, 989, ss. 63-65.
HANOGLU, M. kr, "Tanzimat Brokrasisine Dn Arzulan ve Jn
Trkler", Trkiye Gnl Dergisi, 8, 1989, ss. 56-59.
HATEM, H. Hsrev, Bir Bilim Dili Mcadelesi ve Tanzimat, stanbul,
iaret Yaynlar, 1989, 80s.
HA YRETTN, V esaik-i Tarihiye ve Siyasiye, 5cilt, stanbul, 1326.
HAYRI, Akn, Tanzimat Dnemi Medrese ve Mekteplerinde Din Eitimi ve retimi, Ankara, 996, Yksek Lisans Tezi, ilahiyat Fakltesi Ankara niversitesi.
HAYTA, Necdet, Tarih Aratrmalarna Kaynak Olarak Tasvir-i Efkar Gazetesi, Ankara, Kltr Bakanl, 2002
HAZlR, Hayati, "Tanzimat Ferman'nn Anayasas Hukuku Asndan
Tahlili", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 99, ss. 217-232.
HEPER, Metin, "19. yy'da Osmanl Brokrasisi", Tanzimattan Cumhuriyete TrkiyeAnsiklopedisi, c. 1, stanbul, 985, ss. 245-258.
HEPER, Metin, Brokratik Ynetim Gelenei: Osmanl mparatorluu ve Trkiye, Ankara, 974.
HIBBERT, Chiristopher, The Destruction of Lord Raglan: A Tragedy
of the Crimean War (1854-1855), Londra, 1961.
HZMETL, Sabri, "Osmanl Devlet'inde Tanzimat Ferman'nn lanndan Sonra Gayr-i Mslimlerin Durumlaryla lgili Gelimeler",

slami Aratrmalar, 12,21999, ss. 23-128.

HUNTER, F. Robert, Egypt Under Khedives, 1805-1879: From Houshold Gov~nment to Modern Bureaucracy, Pittsburg, 1984.
544 Kaynaka
HLAG, Orhan, "Osmanl'nn Son Dnemi'nde Filistin'in ktisadi ve
ctimi Tarihi", Tanzimattan Sonra Filistin I", Tarih ve Medeniyet,
58, 1999, ss. 34-39.
ISSA Wl, Charles, "The TrnrSiormation ofthe Economic Position of the
Millets in the Nineteenth1
Century", ed.: Benjamin Braude ve
Bemard Lewis, Christians and Jews in the Ottoman Empire,
Vol. I, New York, The Central Lands, Holmes&Meier Pub1ishers
Ine., 1982, ss. 261-282.,.
IIN, Ekrem, "Bir Boazii Tanzimats: irket-i Hayriye", stanbul
Armaan, stanbul, 1996, ss. 245-256.
IIN, Ekrem, "Tanzimat Ailesi ve Modem Adab- Muaeret", Sosyo
Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, C. I, T.C. Babakanlk
Aile Aratrma Kurumu, Ankara, 1992, ss. 216-227.
IIN, Ekrem, "Tanzimat, Kadn ve Gndelik Hayat", Tarih ve Toplum,
51, 1988, ss. 22-27.
ITZKOWITZ, Norman, " kimsiniz Bey Efendi or A Look at Tanzimat
Through Namier-Colered Glasses", Near Eastem Round Table
1967-68, Ed.: R. Bayly Winder) New York, 1969, ss. 39-52.
DEMR, Ulu, Kuleli Vak'as Hakknda Bir Aratrma, Ankara
TTK Yayn, 1937.
HSANOLU, Ekmeleddin, "19. Asnn Balannda Tanzimat ncesi
Kltr ve Eitim Hayat ve Beikta Cemiyet-i ilmiyesi Olarak
Bilinen Ulema Grubunun Buradaki Yeri", Editr: Ekmeleddin
HSANOLU, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, slam, Tarih,
Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi.
HSANOLU, Ekmeleddin, "Tanzimat Dneminde stanbul'da Darlftinun Kurma Teebbsleri", 150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1992,
ss. 397-439.
LHAN, Atilla, "Tanzimat' n Tabii Sonucu Sevr Anlamasdr", Hrriyet
Gsteri Eki, 108, 1989, ss. 15-17.
LHAN, Suat, "Osmanl mparatorluu Askeri Yaps erisinde
Tanzimatn Yeri", Belleten, LV, 213, 1991, ss. 563-577.
NAL, bn1emin Mahmud Kemal, Son Sadrazamlar, 4 cilt, stanbul,
1982.
NALCIK, Halil, "Application of the Tanzimat and its Social Effects",
Archivum Ottomanicum, V, 1973, ss. 97-127.
NALCIK, Halil, "Bosna' da Tanzimat'n Tatbikine Ait Vesikalar", Tarih
Vesikalar, ; 5, 1942, ss. 374-389.
NALCIK, Halil, "Glhane Hatt", Trk Ansiklopedisi, stanbul, 1970,
ss. 147-148. .
NALCIK, Halil, "Tanzimat Nedir?", Yllk Aratrmalar Dergisi, I,
1940, ss. 237-263.
545 Kaynaka
NALCIK, Halil, "Tanzimat ve Fransa", Tarih Vesikalar, 2, 8, 1942, ss.
128-139.

NALCIK, Halil, "Tanzimat'n Uygulanmas Ve Sosyal Tepkiler", Belleten, XXVIII, 112, 1964, ss. 623-690.
NALCIK, Halil, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, stanbul, Eren Yaynclk, 1992, 16ls. stanbul, letiim Yaynlan, 2003.
KAHRAMAN, Hasan Blent, "Eksik Tanzimat", Hrriyet Gsteri Eki,
108, 1989, ss. 22-24.
KAISER, Hilmar, "Verwaltungsrefornen der frhen Tanzimatzeit",
Turkologischer Anzeiger, 19, 1993, ss. 527-528.
KAL' A, Ahmet, '"Tanzimat neei ve Sonrasndan ktisadi Manzara",
150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1990, ss. 47-60.
KAL'A, Ahmet, Mahmut II Dneminde Sanayinin ktisadi ve Sosyal
Organizasyonu ve Bu Organizasyonda Tanzimata Doru Yap
Deimeleri (1808-1839), stanbul, 1988. Doktora Tezi, stanbul
niversitesi.
KALAYCIOGLU, Ersin ve SARIBAY, A. Yaar, "Tanzimat: Modernleme Aray ve Siyasal Deime", Trk Siyasal Hayatnn Geliimi, stanbul, 1986, ss. 9-29.
KAPLAN, Mehmet, "Mustafa Reit Paa ve Tanzimat Devri slubu",
Trk Kltr, XX, 228, 1982, ss. 401-405.
KARA, Mustafa, "Tanzimat Dnemi ve Tasavvufi Hayat", Tanzimat'n
150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1991, ss.
299-319.
KARACA, Filiz, Tanzimat Dnemi ve Sonrasnda Osmanl Terifat
Messesesi, stanbul, 1997, Doktora Tezi.
KARAER, Nihat, Paris, Londra, Viyana, Abdlaziz'in Avrupa Seyehati, Ankara, Phoenix Yaynlan, 2003.
KARAHASAN, M. Kemal, "Tanzimat'n Temelleri ve Balkanlardaki
Slav Milletlerinin Toplumsal, Hukuksal Haklannn ;Artmasna
Bal Yanklar", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas
Sempozyumu, Ankara, T. T. K. Yaynlan, 1994, ss. 395-467.
KARAKART AL Ouz ve ASIL TRK, Baki, "Sadk Rifat Paa ve talya
Seyahatnamesi", Hakk Dursun Yldz Arnaan, stanbul 1985,
ss. 319-330.
KARAL, Enver Ziya ve NALCIK, Halil, "Tanzimat ve Bulgar Meselesi", Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Dergisi, 2, 1, 1943-1944, 189.
KARAL, Enver Ziya, "Tanzimat Devri Vesikalan: Rvetin Kaldmimas
in Yaplan Teebbsler", Tarih Vesikalan, I, I, 1941, ss. 45-65.
KARAL, Enver Ziya, "Tanzimat Devri'ne Ait Bir Ksm Resimler ve
Vesikalar" Tanzimat 1., stanbul Maarif Vekaleti Neriyat, 1940,
ss. 112.
546 Kaynaka
KARAL, Enver Ziya, "Tanzimat'tan Evvel Garpllama Hareketleri",
Tanzimat I., stanbul, MaarifVekaleti Neriyat, 1940, ss. 13-30.
KARAL, Enver Ziya, Osmanl 'I_arihi, cilt V-VI-VII, Ankara, 1976.
KARASI, Cezni, "Tanzimatbnemi Osmanl Diplomasisine Genel Bir
Bak", OTAM ~NKARA niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma Ve Uygulama Merkezi Dergisi, 4, 1993, ss. 205-222.
KARDE, Rza, "Sosyal Deime Ynyle Tanzimat ncesinde Eitim
ve Yenileme Hareketleri", Trk Kltr, X, 114, 1972, ss.

369-381.
KARPAT, Kemal (ed), Osmanl Gemii ve Bugnn Trkiye'si, ev.
Snmez TANER, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar,
2004.
KARP AT, Kemal, Osmanl Modernlemesi, Toplum, Kurumsal Deiim ve Nfus, ev. Akile Zorlu DURUKAN-Kaan DURUKAN,
Ankara, 2002.
KASABA, Reat, Dnya imparatorluk ve Toplum: Osmanl Yazlar,
stanbul, Kitap Yaynevi, 2005.
KA YLAN, Aziz, Krm Sava, stanbul, Milliyet Yaynlan.
KA YNAR, Reat, " Tzk ve Fikir Hrriyeti", Dnya Gazetesi, (8
ubat 1958,
KA YNAR, Reat, " Tzk" Dnya Gazetesi, 1 ubat 1958.
KA YNAR, Reat, "Tanzimat ada Devlet Dzeninin lk Admdr",
Hrriyet Gsteri Eki, 108, 1989, ss. 7-10.
KAYNAR, Reat, Mustafa Reid Paa ve Tanzimat, Ankara, 1985.
KERMAN, Zeynep, "Tanzimat Devri Trk Edebiyat'nda 'Esaret' ve
'Sergzet' Roman", Milli Kltr, III, 7, 1981, ss. 32-36.
KESER, hsan, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye'de Aydnlar ve
Aydn Sosyolojisi, Sivas 1986, Bilim Uzmanl Tezi, Cumhuriyet
niversitesi. ,
KILIARSLAN, lyas, (tercme eden), "Stanford Canning ve Tanzimat",
Yeni Toplum, yl 1, say 1, Haz. 1992, s. 95-102.
KILIBAY, Mehmet Ali, "Nizam- Alem'den Tanzimat'a", Trkiye
Gnl Dergisi, 8, 1989.
KILIBAY, Mehmet Ali, "Tanzimat Neyi Tanzim Etti?", Argos, II, 15,
ll989, 57-62.
KIRLI, Cengiz, The Struggle Over Space: Coffeehouses of Ottoman,
stanbul, 1780-1845, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ringhamton
niversitesi, 2001.
KOCABAOGLU, Uygur, "Britanik Majestelerinin Osmanl mparatorluu'ndaki Konsolosluklan: 1856", Toplumsal Tarih, IV, 22
Ekim 1995, 49-54.
547 Kaynaka
KOCABAOLU, Uygur, "British Observations Regarding The Ottoman Empire in Nineteenth Centry Periodicals", Journal of Mediterranean Studies, Volume 5, Number 2, 1995, ss. 247-258.
KOCABAOLU, Uygur,. Majestelerinin Konsoloslar: ngiliz Belgeleriyle Osmanl mparatorluu'ndaki ngiliz Konsolosluklar, stanbul, letiim Yaynlan, 2004.
KOCABAOLU, Uygur. "The Millet System: A Bird's Eye View",
Ed.: Rikard Larsson, Boundaries of Europe?, Forskningsradsnfunden; Ord & From AB Uppsala 1988, 1988: 6, ss. 127-138
KOCABAOLU, Uygur, Yoktur Zulme Rzamz, Ankara, Phoenix
Yaynlan, 2004.
KODAMAN, Bayram, "Gnmzden Tanzimat'a Bak", Trk Yurdu,
9, 28, 1989, ss. 9-14.
KODAMAN, Bayram, "La Sublime Porte et Les Tribus de L' Anatolie
Orientale Apres le Tanzimat", Comite International D'etudes PreOttomanes et Ottomanes: Vlth Symposiun, Cambridge. Editr:

KODAMAN, Bayram, "Tanzimat'tan Cumhuriyete Uzanan Osmanl Tarihinin Meseleleri", Tre, 159, 1984, ss. 8-10.
KODAMAN, Bayram, "Tanzimat'tan Il. Merutiyet'e Kadar Sanayi
Mektepleri", Birinci Uluslararas Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Teblileri Ankara 11-13 Temmuz 1977,
Ankara, 1978, ss. 287-296.
KODAMAN, Bayram, "Tanzimat'tan Sonra Trk Kadn", Ondokuz
Mays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 5, 1990, ss.
131-179.
KODAMAN, Bayram, "Tanzimat'tan Sonra Trk Kadn", Tercman
Kadn Ansiklopedisi, stanbul, 1984, ss. 601-647.
KODAMAN, Bayram, SAYDAM, Abdullah, "Tanzimat Devri Sistemi",
150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1992, ss. 475-496.
KOLOLU, Orhan, "Tanzimat'n Yanklan", Tarih ve Toplum, 12-71,
1989, ss. 12-15.
KOLOLU, Orhan, "Tanzimat'ta Yeni Kavrarnlara Yeni Tanm Aray
Srasnda Serbestiyet'ten Hrriyet'e", Tarih ve Toplum, 21-121,
1994, ss. 5-8.
KOLOLU, Orhan, Takvim-i Vekayi: Trk Basnnda 150. Yl18311981, Ankara, ada Gazeteciler Dernei yayn, tarihsiz.
KONGAR, Emre, "Tanzimat Ne Getirdi, Ne Gtrd", Hrriyet Gsteri
Eki, 108,1989, ss.11-12.
KONRAPA, Zekai, "Bolu Tarihi ncelemeleri: Tanzimat Devrinde
Bolu'da lk Rtiye Mektebi Ne Zaman Ald? lk Rtiye Muallimi Kimdi?", ele, 1, 8, 1963, ss. 4-6.
KORKUD, Refik, Tanzimat, I. Merutiyet, II. Merutiyet ve Matbuat,
Ankara, Trkiye Fikir Ajans, 1959, 23s.
548 Kaynaka
KORLAEL, Murtaza, "Baz Tanzimatlanmzn Pozitivistlerle likileri", Tanzimat'n 150. Yldnm Ulnslararas. Sempozyumu,
Ankara, T. T: K. Yayn.Lan,1994, ss.~5-43.
KORTEPETER, C. Max, "Another Look at the Tanzimat", The Muslim
World, LIVll (1"964}, ss. 49-55.
KORTEPETER, C. Max, "Ottoinan Millitary Reform during the Iate
Tanzimat (1885-1895): The Pfussian General von der Goltz and
the Ottoman Army", 5. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat
Tarihi Kongresi 21-25 Austos 1989, Ankara, 1990, ss. 173-186.
KKSAL, Yonca. "Tanzimat Dneminde Bulgaristan: Osmanl'da Merkezi Devletin Oluumu", Toplum ve Bilim, 83, 1999-2000, ss.
lll-132
KPRL, Orhan Fuad, "Fuad Paa'nn Sarlarete Yazlm Bir Tezkiresi", Trk Kltr, say 161, yl XVI (Mart 1976), ss. 281-291.
KPRL, Orhan Fuad, "Fuad Paa", slam Ansiklopedisi, c. IV, ss.
672-681.
KPRL, Orhan Fuad, "Sadrazam Keecizade Fuad Paa Hakknda
Yeni Notlar", Trk Kltr, say 150, 151, 152, yl XIII (Nisan,
Mays, Haziran 1975), ss. 215-217.
KPRL, Orhan Fuad, "Tanzimat Devri in Tercmesi Lzumlu Bir
Eser", Trk Kltr, XV, 169, 1976, ss. 34-41.
KSEOLU, Nevzat, "Bir Kltr Hadisesi Olarak Tanzimat ve ark

Meselesi", Trk Yurdu, 9, 28, 1989, ss. 9-14.

KRESER, Klaus, "Persisch als Schulsprache bei den osmanisehen Trken: Von der Tanzimat-Zeit zurfrhen Republik", II. Deutsche
Turkologen-Konferenz (Verffentlichungen der Societas UraloxAltaica, 37, Weisbaden), 1993, ss. 123-132.
KUM, Naci, "Tanzimat Devrinde Bursa (1856-1877)", Uluda (Bursa
Halkevi Dergisi).
KUNERALP, Ali Sinan, "Bir Tanzimat Brokrat: Emin Muhlis Paa
(1811-74)", Tarih ve Toplum, 7, 39, 1987, ss. 41-43.
KURAN, Ercment, "Karlofa'dan Tanzimat'a Osmanl Tarihilii", Frat niversitesi Tarih Metodolojisi ve Trk Tarihinin Meseleleri Kolokyumu, Elaz, 1990, ss. 151-157.
KURAN, Ercment," Reid Paa", . A., cilt IX, (1977), ss. 701-705.
KURAN, Ercment, "Ayanln Kaldnlmasndan Sonra Anadolu'da Sosyal ve Ekonomik Durum 1840-18 71 ", 5. Milletler Aras Trkiye
Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi, Tebliler, stanbul 21-25
Austos 1989, Ankara, 1990, ss. 287-290.
KURAN, Ercment, "Kk Sait Paa (1840-1914) as a Turkish
Modemist", IJMES, Oxford, 1970, ss. 124-132.
KURAN, Ercment, "Osmanl mparatorluu'nda nsan Haklan ve Sadk
Rifat Paa 1807-1857", VII. Trk Tarih Kongresi 11-15 Ekim
549 Kaynaka
1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, Il. Cilt, Ankara, 1981, ss.
1449-1453.
KURAN, Ercment, "Ottoman Historiography of the Tanzimat Period",
Historians of the Middle East, Ed.: Bemard LEWS, P. M.
HOLT. Londra, 1962, ss. 422-429.
KURAN, Ercment, "Tanzimat Devri Osmanl Aydn Hayrollah
Efendi'nin (1820-1866) Yolculuk Adl Eseri", Prilozi, XXX,
980, ss. 299-306.
KURAN, Ercment, "Tanzimat Devri Osmanl Tarih Yazcl", Trkiye Gnl Dergisi, 42, 1996.
KURAN, Ercment, "Tanzimat Dneminde Osmanl Devletinde Adli
Islahat", Yeni Trkiye, II, 10, (1996), ss. 992-994.
KURAN, Ercment, "Tanzimat Hareketi'nin Trk Tarihinde Yeri", Trk
Kltr, IX, 100, 1971, ss. 283-285.
KURAN, Ercment, "Tanzimat Hareketinin Trk Batllama Tarihinde
Yeri", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu,
Ankara, 1991, ss. 141-145.
KURAN, Ercment, "Tanzimat'n 150. Yl Mnasebetiyle", Trk Vurdu, 9, 28, 1989, ss. 19-19.
KURAN, Ercment, "Trk adatama Tarihi'nde Tanzimat'n Yeri",
Trkiye Gnl Dergisi, 8, 1989.
KURDAKUL, Necdet, "Tanzimat Dnemi'nin Gereince Tannmayan
Dnr Mehmet Sadk Rifat Paa", Tarih ve Toplum, 12, 71,
1989, ss. 56-62.
KURDAKUL, Necdet, Tanzimat Dnemi Basnmda Sosyo Ekonomik
Fikir Hareketleri, Ankara Kltr ve Turizm Bakanl, 1997.
KUSHNER, David. "The Place of the Ulema in the Ottoman Empire
During the Age of Reform (1839-1918), Turcica, 19, 1987, ss.

51-74.
KUTLU, emsettin (Haz.), Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat Antolojisi, 2. Bask, stanbul, Remzi Kitabevi, 1981, 366s. + 1 y.
KUTLU, emsettin (Haz.), Tanzimat Edebiyat Antolojisi, stanbul,
TokerYaynlan, 1976, 150+(1)s.
KUZMANOV, Petar. "The 1850 Uprising in Bulgaria through British
Eyes", Bulgarian Historical Review, 1981,4, ss. 61-67.
KCET, Erbay, "Tanzimat'tan Sonra Trkler", Tre, 8, 91, 1979, ss.
41-43.
KK, Cevdet, "Osmanl mparatorluu'nda "Millet Sistemi ve Tanzimat", Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, Bildiriler:
Ankara, 13-14 Mart 1989, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1987, ss.
13-24. '
550 Kaynah;a
KK, Cevdet, "Tanzimat Devrinde Erzurum'un Nfus Durumu", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi,
7-8, 1977, 185-224. c~ .. .. . "
KUUK, Cevdet, "Tanzimat'n Ilk Yllarnda Eriurum'un Cizye Geliri
ve Reaya Nfus'', Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, XXV, 31; 1978, ss. 199-235.
KK, Cevdet, Tanzimat Devrinde Erzurum, stanbul, 1975, Doktora Tezi.
KTKOGLU, Mbahat S. , "Tanzimat Devrinde Yabanclarn ktisadi
Faaliyetleri", 150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1992, ss. 91-138.
KTKOGLU, Mbahat S., "Tanzimat Devri Osmanl-ngiliz Gmrk
Tarifeleri", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, 4-5, 1974, ss. 335-393.
LALOR, Bernard, A., "Promotion Patterns of Ottoman Bureaucratic
Statesmen from the Lale Devri to the Tanzimat", Gney Dou
Avrupa Aratrmalar Dergisi, I, 1972, ss. 77-92.
LEWS, Bernard, "Dstur", E. 1., New Eddition, Il, Leiden, 1965, ss.
640-647.
LEWS, Bernard, "The Tanzimat and Social Equalty", Economie et
Societs dans L'Empire Ottoman Fin du XVIIIe-de but du Xxe
Siecle,
LEWS, Bernard, Modern Trkiye'nin Douu, ev.: Metin Kratl,
Ankara, TTK:Yayn, 1970.
MAHMUD CELALEDDiN, Mir'at- Hakikat, III cilt, stanbul.
MANTRAN, Robert, "Prelude Aux Tanzimat: Presse et Enseignement,
DeuxDomaines De Reforme De Mahmut Il", 150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1990, ss. 51-54.
MANTRAN, Robert, "Prelude Aux Tanzimat:Presse et Enseignement,
Deux Domaines de Reforme de Mahmut Il", Tanzimat'n 150.
Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, TTK Yaynlar,
1994, 51-54.
MAOZ, M., "Tanzimat Dnemin'de Suriye'de Dini ve Etnik Anlamazlklar", Osmanl, Ed.: Gler EREN, Bilim Ed.: Kemal EK,
Cem OGUZ. Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, ss. 287-293.
MAOZ, Moshe, "Intercommunal Relation in Ottoman Syria During The
Tanzimat Era: Social and Economic Factors", I. Uluslararas

Trkiye'nip Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, Tebliler

11-13 Haziran 1977, Ankara. Hacettepe niversitesi, 1977, ss.
205-210.
MAOZ, Moshe, "The Impact of Modernization on Syrian Politics and
Society During the Early Tanzimat Period", Ed.: Polk, William R.,
ve Richard L. Chambers, Beginnings of Modernization in the
Middle East. The Nineteenth Century, Chicago, University of
Chicago Press, 1968
551 Kaynaka
MAOZ, Moshe, Ottoman Reform in Syria and Paletsine 1840-1861,
Oxford, Ciarendon Press, 1968.
MARDN, Ebulula, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paa
1822-1895, lmnn 50. Yldnm- Vesilesiyle, stanbul,
Cumhuriyet Matbaas, 1946.
MARDN, erif, "Tanzimat'tan Sonra An Batllama", Trk Siyasal
Hayatiinn Geliimi, stanbul, 1986, ss. 31-68.
MARDN, erif, The Genesis of Young Ottoman Thought, Princeton,
1962.
MAZDRAKOVA-CA VDAROVA, 0., "L'opinion Public bulgare et le
Hatti-HuMAN DE 1856", Etudes Historiques, VII, Sofya, 1975,
ss. 179-202.
MEHMED Esad Efendi, Tarih-i Esad, 2 cilt, Dersaadet
MEHMED Esad Efendi, Terifat- Kadime, Dersaadet
MEHMED Esad Efendi, ss-i Zafer, Dersaadet.
MEHMED SELAHADDiN, Bir Trk Diplomatnn Evrak- Siyasiyesi,
stanbul, 1306.
MEHMET MEMDUH, Esvad- Sudur, Ankara, Vilayet Matbaas, 1328.
MEHMET MEMDUH, Mir'at- u'unat, zmir, Ahenk Matbaas, 1328.
MEHMET MEMDUH, Tanzimat'tan Merutiyet'e, I-IL stanbul, 1990.
MEMDUH Paa, Kuvvet-ikbal Alarnet-i Zeval, stanbul, 1329.
MER, mit, Cevdet Paa'nn Cemiyet ve Devlet Gr, stanbul,
tken Yaynevi, 1975.
MOSEYEV, Piotr P., "Osmanl mparatorluu Tanzimat Dneminde
Tarm ve Kylln Durumu", XI. Trk Tarih Kongresi, Ankara, 1994, ss. 1635-1644.
Muharerat- Nadire, stanbul, Mekteb-i Sanayi Matbaas, 1290.
MUMCU, Ahmet, "1876 Anayasasna Gelinceye Dein Temel Hak ve
zgrlkler ve Anayasamzn Genel Yaps", Trk Parlamentoculuunun lk Yzyl, Ankara, 1976, ss. 31-48.
MUMCU, Ahmet, "Hukuku Gzyle Mustafa Reid Paa ve Tanzimat",
Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri Bildiriler (Ankara
13-14 Mart 1985), Ankara, T.T.K. Yayn, 1987, ss. 39-48.
MUSTAFA NUR PAA, Netayic'l-Vukuat, ev.:Neet aatay, 2
cilt, Ankara, 1980.
Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri Bildiriler 13-14 Mart 1985,
Ankara, T.T.K. Yayn, 1987.
MUTLUA Y, Rauf, Tanzimattan Gnmze Trk iiri, stanbul,
Millyet Yaynlar, 1973, 567s., (Milliyet Yaynlar, Trk Klasikleri
Dizisi: 12).
MNR, Sirer, "Tanzimat-I-", Resimli Tarih Mecmuas, 7, 2-74, 1956,

126-132.
552 Kaynaka
NAGATA, Yuzo, "The Role of Ayansin Refional Development During
the Pre-Tanzimat Period in Turke: A Case Study of the Karaosmanolu Family'', Yukawa, T., (ed.), Urbanism in Islam: Proceedings of the InternatYnal Conference on Urbanism in Islam, 5
Cilt, Tokyo, Japan, 12.89.
~ ~ "
NAMIK KEMAL, Makalat- Siyasiye ve Edebiye, stanbul 1911.
NAMLI, Tuncer, Tanzimat ve Sonras Dnem Kanuniatrmalar
Karsnda slam Alimlerinin Ald Tavr ve Bunun Neticeleri, Kayseri, 1988, Bilim Uzmanl Tezi, Erciyes niversitesi.
NEUMANN, Christopher, Ara Tarih Ama Tanzimat: Tarih-i Cevdet'in Siyasi Anlam, ev. Meltem ARUN, stanbul, Tarih Vakf
Yurt Yaynlar, 2000.
NILEV., N, "Rechid Pacha et la Reforme Ottomane", Zeitschrift fr
Osteuropaisce Geschischte, (1912), ,;s. 382-394.
NiHAT, Halil, "Tanzimat Edebiyatnda Hakiki Mceddit", Tanzimat 1.,
stanbul, MaarifVekaleti Neriyat, 1940, ss. 597-697.
NOVIEV, A. D., "1839 Glhane Hatt Hmeyunu ve D Politikadaki
Boyutlar", ilmi Aratrmalar, 5, stanbul, 1997, ss. 279-289.
OBA, Ali Engin, "Trkiye;nin Modernleme Tarihinde Tanzimat'n ilan
ve Avrupa Topluluuna Katima Bavurusu", Tanzimat'n
150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1991, ss.
167-169.
OUZOLU, Yusuf, "Tanzimat ncesinde Osmanl Tebaasnn CanMal ve Irz Gvenlii Nasl Salanyordu?", Tanzimat'n 150.
Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1991, ss.
263-266. '
OKANDAN, Recai G., "Amme Hukukumuz Bakmndan Tanzimat, Birinci ve kinci Merutiyet Devirlerinin nemi", stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, 15, 1, 1949, ss. 14-33.
OKANDAN, Recai G., "Amme Hukukumuzda Tanzimat Devri", Tanzimat 1., stanbul, MaarifVekaleti Neriyat, 1940, ss. 97-128.
OKANDAN, Recai G., "Amme Hukukumuzda Tanzimattan Evvelki
Devrin Anahatlar", stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, ll, 3-4, 1945, ss. 36-65.
OKANDAN, Recai G., Amme Hukuk Tarihimizde Tanzimat Devrinin
Karakteristik Vasflar, Ankara, 1940.
OKANDAN, Recai G., Amme Hukukumuzda Tanzimat ve Birinci
Merutiyet 'Devirleri. stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar,
1946, I 60s., (st:m_bul niversitesi Yaynlan No:281 Hukuk Fakltesi Yaynlan N'o:59).
OKANDAN, Recai G., Amme Hukukumuzda, Tanzimat ve Birinci
Merutiyet Devirleri, stanbul, 1949.
553 Kaynaka
OKA Y, M. Orhan, Tanzimat Edebiyat: Trk Edebiyat Ders Notlar,
Erzurum, Atatrk niversitesi Yaynlan, 1990, l73s.
OKSAY, nsal, "Sahi, Bizde 'Tanzimat' Diye Bir ey Yaplm myd?",
Hrriyet Gsteri Eki, 108, 1989, ss. 13-14.

OKYAR, Osman, "A New Look at the Recent Polical Social and Economic Historiyography of Tanzimat", Turkologischer Anzeiger,
13, 307, ~s. 33-45.
OKYAR, Osman, "Tanzimat Ekonomisi Hakkndaki Karamsarlk zerine", Tanzimat'm 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu,
Ankara T. T. K. Yaynlan, 1994, ss. 243-254.
ONGUNSU, A. Hamit, "Ali Paa", slam Ansiklopedisi, c. I, stanbul
1970.
ONGUNSU, A. Hamit, "Tanzimat ve Arnillerine Umumi bir Bak",
Tanzimat 1., stanbul, MaarifVekaleti Neriyat, 1940, ss. l-12.
ONUR, Vedat, Tanzimat Devri'nin Byk ve Unutulmaz Devlet
Adamlar, Ankara, Banur Matbaas, 1964, 125s.
ORTA YU, lber ve AKILLIOGLU, Tekin, "Le Tanzimat et le Modele
Francais: Mimetisme au Adaptation?", L'Empire Ottoman, La
Reepublique de Turquie et la France, stanbul, 1986, ss.
197-208.
ORTA YLI, lber, "Mustafa Reit ve Mithat Paalar August Comte ve
Pozitivistler", Tarih ve Toplum, c. III, ss. 102-106.
ORTA YLI, lber, "Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim", Makaleler I, Ankara, Turhan Kitabevi, 2000
ORTAYLI, lber, "Osmanl Kanlaryasnda Reform: Tanzimat Devri
Osmanl Diplomatikasnn Baz Ynleri", Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri (30 Nisan-2 Mays 1986)
Bildiriler, stanbul, 1988, ss. 153-168.
ORTA YU, lber, "Prevesa During the Tanzimat Era (1846-1895)", Belleten, LXII, 233, 1998, ss. 147-156.
ORTA YU, lber, "Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu", Trk Siyasal Hayatmm Geliimi, stanbul, 1986, ss. 69-88.
ORTA YU, lber, "Tanzimat Brokratlar ve Mettemich", Prof. Fehmi
Yavuz'a Armaan, Ankara, Ankara niversitesi Yayn, 1983, ss.
361-367.
ORTA YLI, lber, "Tanzimat Devri Basn zerine Notlar", Cahit Talas'a Armaan, Ankara, 1990, ss. 397-404.
ORTA YLI, 1ber, "Tanzimat Dneminde Balkanlarda Ulusal Kiliseler ve
Rum-Ortodoks Kilisesi", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1991, ss. 383-388.
ORTAYLI, lber, "Tanzimat Dneminde ocuk Edebiyat zerine",
Sadun Aren'e Armaan, Ankara, Mlkiyeliler Birlii Vakf Yayn1an, 1989, ss. 317-321.
554 Kaynaka
ORTAYLI, lber, "Tanzimat Dneminde Tanassur ve Din Deitirme
Olaylar", Tanzimat'n 150. Y~ldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T. T.J&.. Yaynlar 1924, ss. 481-487.
ORTAYLI, lber, "Tanzimat Dneminde Yunanistan ve Osmanl mparatorluu", neo Askeri Tarih Semineri:Tarih Boyunca
Trk-Yunan likileri (20 Temmuz 1974'e Kadar), Ankara,
1986, 162-171.
ORTA YLI, lber, "Tanzimat Fermannn incelenmesi", Dost Dergisi, 2 I,
47-48, 1968, s. 9.
ORTA YLI, lber, "Tanzimat ve Merutiyet Dnemlerinde Yerel Yne-

timler", Tanzimattan Cumhuriyete Trl_dye Ansiklopedisi, stanbul, letiim Yaynlar, 1985, ss. 231-2t4.
ORTAYLI, lber, "Tarikatler ve Tanzimat Dnemi Osmanl Ynetimi",
OTAMANKARA niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma Ve
Uygulama Merkezi Dergisi, 6, 1995, ss. 221-288.
ORTA YLI, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, Ankara, Hil Yaynlar, 1987.
ORTA YLI, lber, Ottoman Studies, stanbul, stanbul Bilgi University
Press, 2004.
ORT AYLI, lber, Tanzimat Devri Basm zerine Notlar, Ankara, Mlkiyeliler Birlii Vakf Yaynlar, 1990.
ORTA YLI, lber, Tanzimat'tan Cumhuriyet' e Yerel Ynetim Gelenei, stanbul, Hi! Yaynlar, 1985, 222s.
ORTAYLI, lber, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler: Ankara,
TODIE yayn, 1974.
ORTA YLI, lber. "The Ottoman Millet System and its Social Dimensions", Ed.: Rikard Larsson, Bourdaries of Europe?, Forskningsadsnamden; Ord & From AB, Uppsala, 1988,6, ss. 120-126.
KE, Mim Kemal, "Tanzimat ve Aznlklar Reformu", Hrriyet Gsteri
Eki, l 08, 1989, ss. l 8-2 I.
LMEZOLU, Ali, "Cevdet Paa", slam Ansiklopedisi, c. 3, Ankara
1976, ss. 114-123.
NAL, Mehmet, "Tanzimat Devri Trk Edebiyatnda roman 1", Divan
Dergisi, I, 12, 1979, ss. 16-20.
NAL, Mehmet, "Tanzimat Devri Trk Edebiyatnda roman II", Divan
Dergisi, 2, 13, 1979, ss. I 1-16.
NAY, Aliye, "Tanzimat ncesi Merkez Evraknda Belgelerin Bal
Bulunduu Dairelerio Tespiti", Tarih Boyunca Paleografya ve
Diplomatik Semineri (30 Nisan-2 Mays 1986, Bildiriler), stanbul, 1988.
NER, Necati, "Tanzimat'tan Sonra Trkiye'de lim ve Mantk Anlay", Ankara niversitesi ilahiyat Fakltesi Dergisi, V, 1956,
ss. 100-135.
555 Kaynaka
NER, Necati, "Tanzimat'tan Sonra Trkiye'de lim ve Mantk Anlay", Ankara niversitesi ilahiyat Fakltesi Dergisi, VII, 19581959, ss. 131-177.
NER, Necati, Tanzimat'tan Sonra Trkiye'de ilim ve Mantk Anlay, Ankara, niversite Basmevi, 1967, vi+ 119s.
NER, Necati, Tanzimattan Sonra Trkiye'de ilim ve Mantk Anlay, Ankara, 1957. Doktora Tezi. ilahiyat Fakltesi Ankara
niversitesi.
NER, Sema, Tanzimat Sonras Osmanl Saray evresinde Resim
Etkinlii (1839-1923), stanbul 1991, Doktora Tezi, Sosyal Bilimler Enstits Mimar Sinan niversitesi.
NERTOY, Olcay ve PARLATIR, smail, Tanzimat Sonras Osmanlca Metinler, Ankara, Ankara niversitesi Dil-Tarih Corafya
Fakltesi Yaynlar, 1977.
NERTOY, Olcay, Tanzimat Dneminde Edebiyat Anlay, Konya,
Seluk niversitesi, 1981, lOis., (Edebiyat Fakltesi Yaynlar

No:2).
NSOY, Rifat, "Tanzimat Dnemi ktisadi Dncenin Teekkl",
Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, Bildiriler, Ankara,
13-14 Mart 1984, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1987, ss. 91-96.
NSOY, Rifat, "Tanzimat Dnemi ktisat Politikas", Tanzimat'n 150.
Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T. T. K. Yaynlar, 1994, ss. 255-262.
NSOY, Rifat, "Tanzimat Dnemi Sanayileme Politikas", Hacettepe
niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, II, 2, 1984, ss. 5-12.
NSOY, Rifat, "Tanzimat Dneminde Sanayi ve Ticaretle lgili Meclisler (1839-1876)", X. Trk Tarih Kongresi (Ankara, 22-26 Eyll
1986), Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1993, ss. 1685-1696.
NSOY, Rifat, "Tanzimat ve Sanayi", Trkiye Gnl Dergisi, 8,
1989.
NSOY, Rifat, Tanzimat Dnemi Osmanl Sanayi ve Sanayileme
Politikas, Ankara, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1988,
173s., (Trkiye Bankas Kltr Yaynlar Genel Yaynlan
No:29l. Ekonomi Dizisi:22).
ZBEK, Nadir, "Osmanl mparatorluu'nda Sosyal Yardm Uygulamalar 1839-1918", Toplum ve Bilim, 83 (K 1999-2000) ss.
111-132.
ZCAN, Abdlkadir, "Tanzimat Dneminde retmen Yetitirme Meselesi", 150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1992, ss. 441-474.
ZCAN, Azmi. "The Millet System in the Ottoman Empire", Monbusho
International Symposium, International Area Studies
Conference, Islam in the Middle Eastern Studies: Muslims and
Minorittes, January 20-22, 1988, at National Museum of
Ethnology, Osaka, Center for Islamic Studies, ss.l-7.
556 Kaynaka
ZDAG, Muzaffer, "Tanzimat' Hazrlayan, Zaruri Klan artlar Baansz Klan Sebepler", Milli Kltr, 69, 1990, ss. 30-32.
ZDAG, Muzaffer, "Tanzimat Hazrlayan Zaruri Klan artlar, Baanh
Olmasn, Amacma-Ulamasn Engelleyen Sebepler", Tanzimat'n 150. Yldqm Uluslararas Sempozyumu, Ankara,
1991' ss. 29-60.
ZDEM, Ragp, "Tanzimattan Beri Yazl Dilimiz", Tanzimat, stanbul,
Maarif Vekaleti Neriyat, 1940, ss. 859-931.
ZDEMR, Hseyin, Osmanl Devletinde Brokfasi, stanbul, Okumu
Adam Y aynlan, 2001. '
ZDEMR, Rifat, "Tanzimattan nce Ankara'da Sof ve ali retim
veTicareti", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1991.
ZEL, Oktay, "Bir Batl Gzyle Tanzimat ve Devlet Bykleri", Tarih
ve Toplum, 3, 18, 1985, ss. 55-58.
ZGR, Hseyin, "Tanzimat'tan Cumhuriyet' eTemizlik ve Halk Sal
Hizmetleri", Osmanl, Ed.: Gler EREN, Bilim Ed.: Kemal EK, Cem OGUZ. Ankara, Yeni Trkiye Yaynlan, 1999, ss.
116-128.
ZKA YA, R. Ycel, "Tanzimat' n Siyasi Ynden Merutiyete Etkileri ve
Cemiyet-i slamiye Bakan Vekili Muhiddin Efendi'nin Meruti-

yet Hakkndaki Dnceleri", Tanzimat'n 150. Yldnm

Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1996, ss. 301-321.
ZKA YA, Ycel, "Tanzimat ncesi Sosyal ve Kltrel Durum ve 18401850 Arasnda Tarada Tanzimatn Uygulan", Tanzimatn 150.
Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T. T. K. Yaynh~n, 1989, ss. 121-140.
ZN, Mustafa-Nihat, Mehmet Zeki: Tanzimat Maliye Nazrlar, 2.
stanbul, 1939-40.
ZTUNA, T. Ylmaz, "Tanzimat Muhalefeti", Tercman Gazetesi, 28
Austos 1987.
ZTUNA, T. Ylmaz, "Tanzimatn lk Gnleri", Hayat Tarihi Mecmuas, 2, 1970, 'ss. 9-13.
ZTUNA, T. Ylmaz, II. Mahmud, Ankara, Kltr Bakanl Yayn,
1989, ix+111s.
ZTUNA, T. Ylmaz, Keicizade Fuad Paa, Ankara, Kltr Bakanl
Yaynlan, 1988, vii+l07s.
ZTRK, Cemil, "'Tanzimat Devrinde Bir Devletilik Teebbs: Haydarpaa-zmit Demiryolu", an Yakalayan Osmanl Devleti'nde M~dern~ Haberleme ve Ulam Teknikleri, Ed.:
Ekmeleddin HSANOGLU, stanbul, IRCICA Yayn, 1995.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Son Sadrazamlar ve Bavekiller, V cilt, stanbul, 1940-48.
557 Kaynaka
PAKALIN, Mehmet Zeki, Tanzimat Maliye Nazrlar, stanbul, Kanaat
Kitabevi, 1939.
P ARLA TIR, smail, "Tanzimat Romannda Cariye Kullanma Gelenei ile
lgili Birka Motif ile doudaki ve Batdaki Kleliin Karlatrlmas", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri,
Ankara, Kltr.
P ARLA TIR, smail, "Tanzimat Ruhunun Edebiyata Kazandrd Deerler", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu,
Ankara, T. T. K. Yaynlar, 1994, ss. 553-567.
PARLATIR, smail, Tanzimat Edebiyat'nda Klelik. Ankara, 1987.
PEKN, Nermin, "Tanzimat Devrinde Solculua Kar kanlar", Kulbealt Akademi Mecmuas, 7, 4, 1978, 27-45.
PINSON, Mark. "Ottoman Bulgaria in The First Tanzimat Period, The
Revolts of Nish (1841) and Vidin (1850)", Middle Eastern
Studies, II, 1975.
PLETNYOV, Georgi, Mithat Paa i Upravlenieto na Dunavskiya Vilayet (Midhat Paa ve Tuna Vilayetinin daresi) Veliko Trnova,
Vital, 1994.
PORTER, Sir James, Turkey: Its History and Progress, 2 cilt, Londra,
1854.
QUATERT, Donald, Osmanl mparatorluu, ev. Aye BERKTAY,
stanbul, letiim, 2002.
DAVSON, R. H., Osmanl-Trk Tarihi (1774-1923), ev.: Mehmet
1
Moral, Istanbul: Alkm Yaynevi, 2003.
REED, Howard A. , "Tanzimat ne Zaman Balad ve Bitti Zamanlamas
le lgili Grler", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas

Sempozyumu, Ankara, 1991, ss. 21-25.

REFiK, Ahmet, "Trkiye'de Isiahat Ferman", Tarihi Osmani Encmeni Mecmuas, IV. 81, H. 1340, ss. 193-215.
REYHAN, Cenk, "Trkiye'de Modernlemenin Kkenleri: Kalemiye Snf", Amme daresi Dergisi, cilt 31/4, (1988), ss. 3-16.
RODKEY, F. Stanley, "Lord Palmerston and The Rejuvenation of
Turkey, 1830-41, part I", The Journal of Modern History, II,
1930, ss. 193-225.
RODKEY, F. Stanley, "Reshid Pash's Memorandum of August 12.
1938", Journal of Modern History, vol. II/2 (1930), ss.l51-257.
RUSEV, Ivan, "The Bulgarian Commercial Companies during the
National Revival Period. An Economic History of the Town of
Sliven" Bulgarian Historical Review, 1993, 1, ss. 55-93.
SADIK RF AT PAA, Mntahabat- Asar, stanbul, Ali Bey Matbaas,
1290-3.
558 Kaynaka
SAFRASTJAN, Ruben, "Ottomanism in Turkey in the Epoch of Reforms
in XIX C.: Ideology and Policy", I, Etudes Balkaniques, 4, 1988,
ss. 72-86.
SALAK, aban, "Bir Tanztmat'nn Tanzimat' Tenkidi", Ondokuz
Mays niv:ersitesCEitim FakltesfDergisi, 8, 11JY3, ss. 213243.
SALAM, Abdullah, "Tanzimat Devrinde Halep ve Musul Dolayiaifnda
Airetlerin Yol Atklan Asayi Problemleri", Ondokuz Mays
niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 8, 1993, ss. 243-257.
SAKAOLU, Necdet, "Tanzimat Okullar", Tarih ve Toplum, 12, 72,
1989, ss. 26-30.
SAKAOLU, Necdet, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Tarih Szl, stanbul, 1985, 139s.
SAMUR, Cengiz, Tanzimat Dnemi'nde Osmanl Maliyesi, stanbul,'
1996, Yksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstits Marmara
niversitesi.
SARAY, Mehmet, "Tanzimatn Menf Tesirleri Var myd veya BathIamay Doru Anladk m?", Tanzimat'n 150. Yldnm
Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1991, ss. 67-72.
SARC, mer Celal, "Tanzimat ve Sanayimiz", Tanzimat 1., stanbul,
MaarifVekaleti Neriyat, 1940, ss. 423-440.
SARIOLAN, Emine Esin, Tanzimat'n Trabzon'da Uygulanmas,
Trabzon, 1996, Yksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstits Karadeniz Teknik niversitesi.
SAY AR, Ahmed Gner, Osmanl'dan 21. Yzyla Ekonomik, Kltrel
ve Devlet Felsefesine Ait Deimeler, stanbul, tken, 200 .
SAYAR, Ahmet Gner, "50. Ylnda Tanzimat'a Dair Baz Dnceler",
Trkiye Gnl Dergisi, 8, 1989, ss. 60-63.
SAYDAM, Abdullah, "Memur-Maa-Yolsuzluk ilikisi ve Tanzimat Ynetimi", Toplumsal Tarih, 6, 34, 1996, ss. 51-57.
SAYDAM, Abdullah, "Reformlar ve Engeller: Tanzimat Dneminde Airetlerin Yol Atklan Asayi Problemleri", Osmanl, Ed.: Gler
EREN; Bilim Ed.: Kemal EK, Cem OGUZ, Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 999, 180-189.

SAYDAM, Abdullah, "Tanzimat Devri'nde Dobruca'da skan Faaliyetleri", Ondokuz Mays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 7,
1992, ss. 99-21 .
SAYDAM, Abdullah, "Tanzimatlarn Aalk ve Beylik Kurumunu Kaldrmaya Ynelik abalar", Toplumsal Tarih, 2, 10, 1994, ss.
9-13.
SENCER, Muzaffer, "Osmanl mparatorluu'nda Tanzimat Sonras Siyasal ve Ynetsel Gelimeler", Amme daresi Dergisi. 17, 3,
1984, ss. 46-71.
559 Kaynaka
SENCER, Muzaffer, "Tanzimat'a Kadar Osmanl Ynetim Sistemi",
Amme daresi Dergisi, 17, 2, 1984, ss. 21-44.
SERTOGLU, Midhat, "Osmanl mparatorluu'nun Yapsn Deitiren
Byk Devrim:Tanzimat", Hayat Tarihi Mecmuas, 2, ll, 1976,
ss. 50-58.
SERTOGLU, Midhat, "Tanzimat'a Doru", Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri stanbul, 28-30. VI. 1989, stanbul, 1990, ss.
1-10.
SERTOGLU, Midhat, Osmanl Tarih Lugati, stanbul, Enderun
Kitabevi, 1986.
SEYDOL, i. Memduh, "Tanzimat'tan II. Merutiyet'e Kadar Tarih Kitaptan", Terbiye, 2, 1959, ss. 11-12.
SEYTDANLIOGLU, Mehmet, "Hdavendigar Eyaletinde Tanzimat Uygulanmasna Dair Baz Notlar", VII. Osmanl Sempozyumu (St, Eyll1992), Ankara, 1993, ss. 57-62.
SEYTDANLIOGLU, Mehmet, "Parlemento Geleneimiz erevesinde
Tanzimat Meclisleri", Trkiye Gnl Dergisi, 8, 1989,
ss. 60-64.
SEYTDANLIOGLU, Mehmet, "Tanzimat Dneminde imar Meclisleri",
OTAMANKARA niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma Ve
Uygulama Merkezi Dergisi, III, 3, 1992, ss. 323-332.
SEYTDANLIOGLU, Mehmet, "Tanzimat'n n Hazrlklan ve Meclis-i
Vil.Ia-y Alkarn Adiiye'nin kurulu (1839-1840)", Sultan II.
Mahmud ve Reformlar Semineri, stanbul, ss. 127-145.
SEYTDANLIOGLU, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i Viiiii
(1838-1868), 2. Bask, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1999.
SHAROV A, Krumka, "Midhat Paa i Bulgarskoto Revolyutsiono
Dvijenie Prez 1872 g." (Midhat Paa ve 1872 ylnda Bulgar ihtilal
Hareketi), storieski Pregled, 47, No. 6 (1991), ss. 3-16.
SHA W, Stanford Jay, "The Central Legislative Cuoncils in the Nineteenth Centry Ottoman Reform Movement Before 1876" I. J. M.
S. , I, (1970), ss. 51-84.
SHA W, Stanford Jay, "The Origins of Representative Govemment in the
Ottoman Empire: An Introduction to the Provincial Councils 18391876", New York University, Near Eastern Round Table, 19671968, ss. 53-142 ..
SHA W, Stanford Jay, History of the Ottoman Empire and Modern
Turkey, II vols. Cambridge, Cambridge University Press, ss.
1976-77.
SHA W, Stanford Jay, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye,

ev.: Mehmet Harmanc, II cilt, stanbul, E. Yaynlan, 1983.

560 Kaynaka
SEGFRD, Andre, "Tanzimatta Halledilemeyen Dava: Garp Medeniyet
Nedir? Hangi Kaynaklardan Gelir, Nasl Yaar, Garpl Kimdir",
stanbul Kltr Dergi.i,-_..60, 1946, ss. -13-14.
SRER, Mnir, "Tanzimat-6", Resimli Tarih Mecmuas,~. 7-79, 1956,
ss. 456-462. . ~ SRER, Mnir, "Tanzimat -7", Resimli Tarih Mecmuas, 7, 8-80, 1956,
ss. 530-534.
SRER, Mnir, "Tanzimat-4", Resimli Tarih Mecmuas, 7, 5-77, 1956,
ss. 326-332.
SRER, Mnir, "Tanzimat-S'', Resimli Tarih Mecmuas; 7, 6-78, 1956,
ss. 395-40 .
SRER, Mnir, "Tanzimat-8", Resimli Tarih Mecmuas, 7, 9-81, 1956,
ss. 580-587.
SVRKA YA, brahim, "Osmanl Devleti'nde Hukuk Kaidelerinin Geliimi ve Tanzimat'dan Sonraki Uygulan", Gney dou Avrupa
Aratrmalar Dergisi, I, 1972, ss. 139-146.
SY A VUGL, Sabri Esat, "Tanzimat' n Fran~z Efkar- Umumiyesinde
Uyandrd Akisler", Tanzimat I., stanbul, Maarif V eka! eti Neriyat, 1940, ss. 746-756.
SOKO, Ziya akir, Tanzimat Devrinden Sonra Osmanl Nizarn Ordusu Tarihi, stanbul, 1957, l20s.
SOMEL, S. Akin, The Modernization of Public Education in The
/
Ottoman Empire, Leiden, 200 I.
SOMEL, Seluk Akin, "Osmanl Modernleme Dneminde Periferik
Nfus Gruplar", Toplum ve Bilim, 83 (K 1999-2000), ss.
178-199.
SONYEL, Salahi R., "Tanzimat ve Osmanl mparatorluu'nun GayriMslim Uyruklan zerindeki Etkileri", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, TTK Yaynlar, I 994,
ss. 339-351.
STRA TFORD, Camiing Lord, Lord Stratford'un Trkiye Hatralar,
Stanley Yane Poole'dan ksaltarak eviren: Can Ycel, Ankara,
1959.
SUNGU, hsan, "Galatasaray Lisesi'nin Kuruluu", Belleten, say 28,
1943.
SUNGU, hsan, "Tanzimat ve Yeni Osmanllar", Tanzimat 1., stanbul,
MaarifVekaleti Neriyat, 1940, ss. 777-857.
SUYLA, Ref kr, ''Tanzimat Devrinde stikrazlar", Tanzimat 1., istanbul, MaarifVekal~ti Neriyat, 1940, ss. 263-288.
SRGEVL, Sabri, "Tanzimat'tan Cumhuriyete Bat Anadolu Blgesinini Nfusu Hakknda Baz Dnceler", Tanzimat'n 150. Yldnm Sempozyumu, zmir, I 992, ss. 63-86.
561 Kaynaka
SZYLOWICH, lrene. L. , "Tanzimat'n Getirdii Yeniliklerio Trk Dilindeki Yanklar", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas
Sempozyumu, Ankara. T. T. K. Yaynlar, 1994, ss. 569-580.
AHN, brahim, "Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda Modernleme",

Trk Yurdu, 19-20, 148-149, 1999-2000, ss. 215-219.

AHN, Turgut, "Tanzimat ve Trk Aydnnn Modernleme Anlay",
Milli Kltr, 27, I, 1978, ss. 29-33.
ANZADE Mehmed Ataullah, Tarih-i anizade, Dersaadet, 1299.
APOL Y, Enver Behnan, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat Devri Tarihi, stanbul, Gven Yaynlar, 1945, 200s.
EHSUV AROGLU, Haluk Y., Sultan Aziz liususi, Siyasi Hayat,
Devri ve lm, stanbul, Hilmi Kitabevi, tarihsiz, 205s.
ENER, Abdullatif, "Tanzimat Dnemi Osnanl Maliye Politikalar",
Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1991, ss. 347-358.
ENER, Abdullatif, "Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Reformlar", 150.
Ylnda Tanzimat, Ankara, 1992, ss. 259-275.
ENER, Abdullatif, "Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Sistemi", Tantan:
Nilgn BEYREL. Trk Edebiyat, 207, 1991, ss. 53.
ENER, Abdullatif, "Tanzimat ve Merutiyet'te ktisadi ve Mali Politikalar", Osmanl, Ed.:Gler EREN; Bilim Ed.: Kemal EK,
Cem OGUZ. Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, ss. 548-564.
ENER, Abdullatif, "Tanzimat ve Osmanl Maliyesi", Hacettepe niversitesi ktisadi dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 8, 2, 1990, ss.
49-76.
ENER, Abdullatif, Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Reformlar, Ankara, 1992.
ENER, Abdullatif, Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Sistemi, stanbul, 1990, 277s.
ENSOY, Naci, "Amme Hukumuzda Tanzimat, Birinci ve kinci Merutiyet Devirleri, Mellif: R. G. Okandan", stanbul niversitesi
Hukuk Fakltesi Mecmuas, 13, 2, 1947, ss. 813-822.
MAN, Adnan, "Tanzimat Dneminde Fransa'ya Gnderilen Gayr-i
MslimOsmanl rencileri", X. Trk Tarih Kongresi (Ankara,
22-26 Eyll1986), Ankara, 1994, ss. 2515-2533.
MAN, Adnan, Galatasaray Mekteb-i Sultanisinin Kuruluu ve lk
Eitim Yllar (1868-1871), Bursa, 1975.
TABAKOGLU, AHMET, "Tanzimatlk Aleyhine", Trk Yurdu, III, I,
1913, ss. 352-349.
TABAKOGLU, Ahmet, .. ktisadi ve Sosyal Ynlerden Tanzimat", 150.
Ylnda Tanzimat, Ankara, 1990, ss. 41-45.
TACAN, Necati Salim, "Tanzimat ve Ordu", Tanzimat I., stanbul, MaarifVekaleti Neriyat, 1940, 129-137.
562 Kaynaka
TANER, Tahir, "Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku", Tanzimat 1., stanbul, MaarifVekaleti Neriyat, 1940, ss. 221-232.
TANER, Aydn, "Tanzimat~ Genel Bak?', Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara 1991; ss. 70-93.
TANR, Blent, "Anaiasal Gelimelere Toplu Bir Bak", Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c. I. stanbul, letiim Yaynlar, 1985, ss.l0-26.
TANPINAR, Ahmet Hamdi, "Cevdet Paa Hakknda Dnceler", stanbul Kltr Dergisi. 15, (Temmuz 1944), ss. 2-3.
T ANPINAR, Ahmet Hamdi, 19'uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, 6.

Bask, stanbul, alayan Kitabevi Yayn, viii+639s.

TANSEL, Fevziye Abdullah, "Ahmed Vefk Paa'nn ahsiyetinin Teekkl, Hususi Hayat ve Muhtelif Karakterleri", Belleten, c.
/
XXIX, say 113, Ocak 1965.
TANSEL, Fevziye Abdullah, Namk Kemal'in Mektuplar, c. 1-2, Ankara, T. T. K. Basm evi.
TANYOL, Cahit, 'Tanzimat ve Getirdikleri", stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Dergisi, 38, 1-2, 1978-1979, ss. 161-171.
TANYOL, Cahit, "Tanzimat ve Getirdikleri", Sanat Olay, 19, 1983, ss.
20-26.
"Tanzimat Devrine Ait Bir Ksm Resimler ve Vesikalar", Tanzimat 1.,
stanbul, MaarifVekaleti Neriyat, 1940, 112s.
"Tanzimat Ferman", eviren: Vehbi BELGL, Tarih ve Toplum, 12, 71,
1989, ss. 10-1 .
"Tanzimatn Trk Toplumuna Getirdikleri (Panel ve Deerlendirme)",
Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri stanbul, 28-30.VI.
1989,stanbul, 1990,ss.193-211.
Tanzimat 1., stanbul, MaarifVekaleti Neriyat, 1940.
Tanzimat'n 150. Yldnm Sempozyumu, zmir, 1992.
Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T.
T. K. Yaynlar, 1994.
Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T.
T:K. Yaynlan 1989.
Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, VI cilt, stanbul,
1985, 259-262.
TA, Fahri, "Tanzimat'n Getirdikleri", Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 3, 1989, ss. 533-542.
TEKiN, Zeki, Tanzimat Dnemine Kadar Osmanl stanbul'unda dericilik, stanbul, 1992, Doktora Tezi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih
Blm Marmara niversitesi.
TEMPERLEY, H. W. V., "British Policy Towards Parliamentary Rule
and Constituionalism in Turkey (1830-1914)", -Cambridge
Historical Journal, IV, ss. 156-191.
563 Kaynaka
TENGRENK, Y. Kemal, "Tanzimat Devrinde Osanl Devleti'nin Harici Ticaret Siyaseti" Tanzimat 1., stanbul, Maarif Vekaleti Neriyat, 1940, ss. 289-320.
TiMUR, Taner, "Mustafa Reit Paa Nasl Drld? Bir Osmanl Hkmetinin Anatomisi", Tarih ve Toplum, 18 (Haziran 1985), ss.
10-16.
TiMUR, Taner, Osmanl almalar. lkel Feodalizmden Yan Smrge Ekonomisine, Ankara, V Yaynlan, 1989, 339s.
TODEV, liya, "Dr. Stoyan omakov ili ot osvoboditelen km imperski
natsionalizm (Dr. Stoyan omakov veya Kurtulutan Emperyal
Milliyetilie)", liya Todev (Ed.), Km Drugo Minalo ili
prenebregvani aspekti na bulgarskoto natsionalno
vzrazhdane, Sofya, Vigal, 1999, s. 149-164.
TODOROV A, Maria, Balkanlar' Tahayyl Etmek, ev.: Dilek endil,
stanbul, letiim Yaynlan, 2003.

TODOROV A, Maria. "British and Russian Policy Towards the Reform

Movenment in the Ottoman Empire (30's-50's of the 19th C.)"
Etudes Balkaniques, 3, 1977, ss. 17-41.
TODOROV A, Maria. "Composition of Ruling Elite of the Ottoman
Empire in the Period of Reforms ( 1826-1878), Etudes
Balkaniques, 1, 1976, ss. 103-113.
TOPRAK, Zafer, "ada Tarih ve Tanzimat", Ekonomi ve Politikada
Gr, (Temmuz 1988) ss. 36-37.
TOPRAK, Zafer, "Tanzimat Ekonomisi ve Gnah Keisi", Tarih ve
Toplum, 12, 70, 1989, ss. 21-22.
TOPRAK, Zafer, "Tanzimat ve ada Trkiye", Toplum ve Bilim, 4647, 1989, 41-55.
TOPRAK, Zafer, "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Osmanl Ekonomisinde
Gelimeler (Tanm-Ticaret-Sanayi)", Trkiye Ekonomisinin 100
Yl ve zmir Ticaret Odas Sempozyumu, zmir, 1985, ss.
179-199.
TOROS, Taha, "Tanzimat'n lanndan sonra Papalkla lk ilikimiz",
OTAMANKARA niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve
Uygulama Merkezi Dergisi, 6, 1995, ss. 26-30.
TOSKA, Zehra, "ada Trk Kadn Kimliinin Oluumunda lk Aama
Tanzimat Kadn", Tarih ve Toplum, 21, 124, 1994, ss. 5-12.
TOSUN, Ramazan, "Yakn Tarihimizde Tanzimatn Yeri", Geit, 14,
1993.
TNK, Vecihi, Trkiye'de dare Tekilatnn Tarihi Geliimi ve
Bugnk Durum, Ankara, Kanaat Basmevi, 1945, 287s ..
TSEVETKOY A, A. Bistra, "Turskite dokumenti za vstanieskoto
dvijenie v pomoravieto prez 1841 g." (1841 Ylnda Morava Vadi. 564 Kaynaka
sinde isyan Hareketleri ile ilgili Trke Belgeler), zvestiya ia
Drj avnite Arhivi, 96 7, 7, ss. 220-23 9.
TUNA YA, Tank Zafer, Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batlama Hareketleri, stanbul, Yehi~n Mat., 960.
TUNCER, Hseyin, Tanzimat Edebiyat, 2. Bask, zmir, Akademi
Kitabevi, 994, 393s.
TUNUSLU HAYRETTN PAA, En Emin Yol, ev: Alev Alatlehabettin Yaln, stanbul, Ufuk Kitaplan, 2004.
TURAN, Ahmet Nezihi, "Tanzimat'a Bir Kala: 838 Antlamas", Trkiye Gnl Dergisi, 8, 1989, ss. 68-70.
TURAN, erafettin, "863 Yl Etrafnda Osmanl mparatorluu'nun
Mali, ktisadi ve Ticari Durumu", Yzyllk Tekilatl Zirai
Kredi, T. C. Ziraat Bankas, 963, ss. 34-44.
TURAN, erafettin, "Cevdet Paa'nn Kltr Tarihimizdeki Yeri",
Ahmed Cevdet Paa Semineri 22-27 Mays 1985, Bildiriler, stanbul, Edebiyat Fakltesi Basmevi, ss. 13-20.
TURAN, erafettin, "Tanzimat Devrinde Evlenme", ve Dnce Dergisi. XXII, say 182, stanbul, Ekim 1956, ss. 14-15.
TURNAY, Necmettin, "Tanzimat Ve Bozulan 'iraze-i Nizam", Tre,
10, lll' 1980, ss. 27-33.
TU, Muhittin, "Tanzimat Dneminde Sivas'ta Etnik Gruplar Aras Mnasebetler (1839-1856)", Trk Dnyas Tarih Dergisi, 4, 40,

990, ss. 3-9.

TU, Muhittin, "Tanzimat Dneminde Sivas'n dari Yaps", Tarih ve
Medeniyet, 23, 996, ss. 29-30.
TU, Muhittin, Sivas er'iyye Sicillerine Gre Tanzimat'n Sivas'a
Tesirleri (1883-1956), Ankara, 986, Bilim Uzmanl Tezi, Hacettepe niversitesi.
TU, Muhittin, Tanzimat'n Sivas'a Tesirleri (1839-1856), Ankara,
1986, Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi.
"Trk ktisat Tarihi", Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Ci lt 1,
Say 1, stanbul, 2003.
"Trk Siyaset Tarihi, Tanzimat'a Kadar", Trkiye Aratrmalar. Literatr Dergisi, Cilt , Say 2, stanbul, 2003.
Trk Yurdu, 19-20, 148-49, 1999, ss. 215-219.
Trk Ziraat Tarihine Bir Bak, I. Ky ve Kalknma Kongresi Yayn,
stanbul, 1938,. V+XVIIs.
TRKCAN, Ergun, "Makrotarih Asndan Tanzimat Hareketleri",
ODT Gelime Dergisi, XXIII, 1996.
TRKDOAN, Orhan, "Tanzimat ve Batllama", Trk Dnyas Aratrmalar, 67, 1990, ss. 9-21.
565 Kaynaka
TRKDOGAN, Orhan, "Tanzimat'ta Batllama Tezi", Tanzimatn
so. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1991, ss.
147-165.
TRKGELD, Ali Fuad," Rical-i Tanzimat'dan ekib Paa", Trk Tarih Encmeni Mecmuas, Yeni Seri I, 3, 1930, ss. 42-66.
TRKGELD, Ali Fuad, "Fuad Paa'ya ait Fkralar", Servet-i Fnun,
1927, ay 148-149, ss. 622-623.
TRKGELD, Ali Fuad, "Rica1-i Tanzimat'dan Rfat Paa", Trk Tarih
Encmeni Mecmuas, Yeri Seri I, 2, 1929, ss. - .
TRKGELD, Ali Fuad, Rical- Mhime-i Siyasiye, stanbul, 928,
74s.
Trkiye'de Yenilemenin Tarihesi ve Tanzimat Devrimi, stanbul,
973, 144s.
TRKNE, Mmtaz' er, "Tanzimat'ta Millet Fikrinin Douu", Trkiye
Gnl Dergisi, 8, 1989.
TRKNE, Mmtaz' er, "Tanzimat'n Bugn", Trkiye Gnl Dergisi, 58, 999, 113-115.
UBICINI, A., SSS'te Trkiye, ev.: Ayda Dz, , cilt stanbul, Tercman 001 Temel Eser, 977.
UBICINI, A, La Turquie Actuelle, Paris, 1855, Hachette, xxviii+474s.
UBICINI, A., El Tanzimat Organization de la Turquia Actuel en
Todos Sus Aspectos, Madrid, Imprenta de do Jose Tiujillo, 1854,
287+xvi s.
UBICINI, A., Trkiye sso, ev.: C. Karaaal, I. cilt, stanbul, Tercman 1001 Temel Eser, (tarihsiz).
UMAN, Abdullah, "Tanzimat'tan Sonra Kltr Hayatmzdaki Deime
ve Yenilemeler", Tarih ve Toplum, 32, 191, 1999, ss. 9-14.
UGURCAN, Sema, "Tanzimat Devrinde Kadnn Stats", so. Ylnda
Tanzimat, Ankara, 1992, ss. 497-510.
ULUDAG, evki, "Tanzimat ve Hekimlik", Tanzimat I., stanbul, Maa-

rifVekaleti Neriyat, 1940, ss. 967-977.

ULUT AN, Burhan, "Tanzimat Dneminde Para ve Bankaclk Uygulamalan", Tanzimat'n so. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1991, ss. 359-371.
UNAT, F. R. ve GEREK, S. Nzhet, "Tanzimat Devri in Bir Bibliyografya", Tanzimat 1., stanbul, Maarif Vekaleti, 940, ss.
979-990.
URSINUS, M., "Regionale Reformen im Osmanisehen Reich am
Vorabend der Tanzimat", Prilozi Za Orijentalnu Filologiju, 32,
33, 1982,ss.316-318.
US, Mehmet Asm, Son so Yln Tarihi: Tanzimat Paalar, stanbul,
1965.
566 Kaynaka
UZUN, Ahmet, Tanzimat ve Sosyal Direniler: Ni syan zerine
Ayrntl Bir nceleme, stanbul, Eren Yaynclk, 2002.
CAN, Fikret, "Tanzima~-:m Msavat lkesi ve Siyas Sonuclar", Trkiye Gnlii !)er~isi, 18, 1992, 111-120.
YT, Ekrem, "Akdeniz Medepiyetleri Tarihinde Tanzimat", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara,
T. T. K. Yaynlar, 1994, ss. 7~13.
LGEN, Aygn, "Tanzimat Gnlerinde Trk Mimari Uslubu, Tanzimat
Dneminde Batllama Akmyla Trk Mimarisine Giren sluplar
ve s1up zellikleri", Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, 3, 7,
1990, ss. 67-71.
LGEN, Aygn, Tanzimat Dneminden Gnmze Kalan stanbul
Saraylar. stanbul Saraylar stanbul, 1988, Bilim Uzmanl
Tezi, Marmara niversitesi.
LKEN, Hilmi Ziya, "Tanzimat Dneminde Trklk", stanbul Kltr Dergisi, 54, 1945, ss. 2-3.
LKEN, Hilmi Ziya, "Tanzimat'tan Sonra Fikir Hareketleri", Tanzimat
1., stanbul, MaarifVekaleti Neriyat, 1940, ss. 757-775.
LKEN, Hilmi Ziya, Trkiye'de ada Dnce Tarihi, stanbul, lken Yaynlar, 1992.
LKTAIR, M. akir, "Tanzimat Devri'nin Byk bilgini Cevdet Paa
(1822-1896)", Trk Kltr, XIII, 90, I 970, ss. 406-409.
NAL, Sevim, "Tanzimat Dneminde D Politika", Tanzimat'n 150.
Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T. T. K. Yaynlar, 1994, ss. 203-21 O.
NL, Seluk, "Avusturya'l Diplomat Anton Von Prokeeesch-Osten
(1795-1876) ve Trkiye", Erdem, c. I., say 2, Mays 1985, ss.
517-526.
NVER, Ahmet Sheyl, " Resimine Gre Tanzimat- Hayriye ilan Merasimi", Belleten, XXVIII, I 12, 1964, ss. 701-704.
NVER, Ahmet Sheyl, "Osmanl Tababeti ve Tanzimat Hakknda Yeni
Notlar", Tanzimat 1., stanbul, Maarif Vekaleti Neriyat, 1940,
ss. 933-966.
NVER, S.; BELGER, M., "Tanzimattan Bir Asr Evvel stanbul Tbbi ye
Mektebi'nde Avusturyal bir Muallim-i Evvel: Dr. C. A. Bemard",
Tp Fak. Mecmuas, C. III, 1940, s. 1420.
REKL, Fatma,"Tanzimat ve Osmanl Sosyal Yaps, stanbul, 1990,

Bilim Uzmanl Tezi, stanbul niversitesi.

RGEN, Nuri, Ta~zim~t'tan 1. Cihan Harbine Kadar Yaplan Isiahat
ve Ermeni Cemaati, Ankara, 1987, Bilim Uzmanl Tezi, Ankara niversitesi.
V ANKU, Mil an, "Emancipation De La Serbie Et Des Principautes Roumaines Au Temps Du Tanzimat (1856-1875)", Tanzimat'n 150.
567 Kaynaka
Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T. T. K.
Yaynlar, 1994. ss. 211-214.
VASLJEVC, Drojdje, "Developpement de la Cuture et de L'activite
Publicitaire en Macedoine Sous L'influence Du Tanzimat", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara,
T. T. K. Yaynlar, 1994, ss. 85-87.
VELDEDEOLU, Hfz Veldet, "Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat", Tanzimat 1., stanbul, Maarif Vekaleti Neriyat, 1940, ss.
139-209.
VELDEDEOLU, Hfz Veldet, "Tanzimat'tan nceki ve Sonraki Hukuk Diliminden rnekler", mer Asm Aksoy Armaan, Ankara, niversite Basmevi, 1978, ss. 273-295.
VITISOUIC-ZIKIC, Milena, "Tanzimat Turc et Historie de la Culture en
Serbie (1839-1876)", XI. Trk Tarih Kongresi (5-9 Eyll 1990),
Ankara, 1994, ss. 1619-1633.
VRANSEV, Branislav, "Das Echo Des Tanzimats in Der Presse Der
Vojvodina: Die Bedeutung Der Serbischen Presse in Der
Vojvodina", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T. T. K. Yaynlar, 1994, ss. 89-105.
WEIKER, Walter F., "Osmanl Brokrasisi Modernleme ve Reform",
ev.:S. Bykdavra-E. Oya!, Amme daresi Dergisi, 6/l (Mart
1973), ss. 98-lll.
WEIKER, Walter F., "The Ottoman Bureaucracy: modernization and Reform", Administrative Science Quarterly, XIII, 3, 1968, ss.
451-470. .
YAAR, Hasan, ''Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Emniyet Tekilatnda Yenileme abalar", Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi
Dergisi, 5, 1, 1989, ss. 189-225:
YALINKAY A, Ekrem, Muhtasar Trkiye Taraline Zeyl, Tanzimat
Devri le Ondan Sonraki Yirminci Asrdaki Trkiye, I. Ksm,
stanbul, 1940.
YALINKAY A, M. Alaaddin, "The Provincial Reforms of the Ealy Tanzimat Period as Implemented in the Kozan of the Avrethisar",
OTAMANKARA niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma Ve
Uygulama Merkezi Dergisi, 6, 1995, ss. 343-386.
YALINKAY A, M. Alaaddin, The Provincial Reforms of the Early .
Tanzimat Period as Reflected in the Kaza of Avrethisar, Birmingham, 1989, Yksek Lisans Tezi, Birmingham niversitesi.
Y ALTKAY A, M. erafeddin, "Tanzimat ve Msbet Bilimler", Tanzimat
I., stanbul, MaarifVekaleti Neriyat, 1940, ss. 469-496.
YAMAN, Talat Mmtaz, "Osmanl mparatorluu Mlki daresinde Avrupallama Hakknda bir Kalem Tecrbesi", dare Mecmuas,
say 38-142. stanbul, 1940, s. 236-238.

568 Kaynaka
YANAR, sa, Tanzimat Dnemi Eitim Sistemi ve Yeniden Yaplanma abalar, Malatya, 1996, Yksek Lisans Tezi. Sosyal Bilimler Enstits nn~niversitesi. -~4-'"r - '
YAVUZ, Hulus, "Mecellenin Tedvini ve Cevdet Paa'nn Hizmetleri",
Ahmed CevdetPaa Semineri 27-28 Mays 1985, Bildiriler, stanbul, Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1986.
YAZGAN, Turan, "Tanzimat ktisadi Denelerin Bir Sonucudur",
Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1991, ss. 333-337.
YAZlCI, Mustafa, Tanzimattan Bu Yana Milli Eitim Bakanlar, Babakanlar ve Atatrk 1839-1873, Ankara, Emel Matbaaclk Sanayi, 1973, 198 s.
Y AZI Cl, N esimi, Osmanl Devleti'nde Posta Tekih'it: Tanzimat
Devri, Ankara, 1981. Doktora.Tezi.
YAZlCI, Nesimi, "Tanzimat Devri Osmanl Posta Tekilat", letiim 2,
Ankara, Temmuz 1981, ss. 17-52.
Y AZI CI, Nesimi, "Tanzimat Dnemi Basn Konusunda Ksa Bir Deerlendirme", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T. T. K. Yaynlar, 1994, ss. 55-84.
Y AZI Cl, N esimi, "Tanzimat Dnemi Haberleme Kurumu", Osmanl,
Ed.: Gler EREN, Bilim Ed.: Kemal EK, Cem OGUZ, Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, 619626.
Y AZI Cl, N esimi, "Tanzimat Dneminde Bir Ticaret Gazetesi:Takvim-i
Ticaref', Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T. T. K. Yaynlar, 1989.
Y AZI Cl, N esimi, "Tanzimat Dneminde Osmanl Haberleme Kurumu",
150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1992, ss. 139-210.
YAZlCI, Nesimi, "Tanzimat Dneminde Osmanl Posta rgt",
Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, stanbul,
letiim Yaynlar, 1985, ss. 1636-1652.
Y AZICI, N esimi, "Tanzimat Dneminde Yetim Mallarnn Korunmasna
Ynelik Yasal Dzenlemeler ve Baz Uygulamalar", XII. Vakf
Haftas Kitab, Ankara, Vakflar Genel Mdrl, 1995, ss.
45-53.
Y AZI Cl, N esimi, "Tanzimat ve Abdlhamid Dneminde Din Grevlilerinin Yetime Ortam", Diyanet Dergisi, XXX, 2, 1994,31-38.
YAZlCI, Nesimi,. "Tanzimat'ta Haberleme ve Kara Tamacl",
OTAMANKARA niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma Ve
Uygulama Merkezi Dergisi, 3, 1992, ss. 333-337.
YEDYILDIZ, Bahaeddin; ZTRK, Nazif, "Tanzimat Dnemi Vakf
Uygulamalar", 150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1992, ss. 571598.
569 Kaynaka
YENAG, Fahir, "Tanzimat'tan Evvel ve Sonra Fizik Tedrisat Hakknda Bir Taslak", Tanzimat 1., stanbul, Maarif Vekaleti Neriyat, 1940, s. 485.
YETM, Banu Aldemir, Tanzimat Dneminde Trk Aile Yaps. Eskiehir, 1994. Yksek Lisans Tezi. Anadolu niversitesi.
YETi, Kazm, "Tanzimat Karsndaki Tavrlarn Tasnifi Konusunda Bir

Deneme", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T. T. K. Yaynlara, 1994, ss. 107-134.
YETi, Kazm, "Tanzimat Sonras Belagat ve Rhetorique Kitaplanmza
Fransz Rhetorique Kitaplannn Tesirleri", Trk Dnyas Ara. trmalar Dergisi, 56, 1988, ss. 93-143.
YETi, Kazm, "Tanzimat Sonrasnda Kullanlan Baz Yeni Edebi Islahatlar", Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, 52, 1988, 127-202.
YILMAZ, Faruk, Osmanldan Cumhuriyet'e D Borlar (Duyn-
Ummiye, Ankara, 2003.
YNAN, Mkrimin Halil, "Tanzimat'tan Mertiyete Kadar Bizde Tarihilik", Tanzimat 1., stanbul, Maarif Vekaleti Neriyat, 1940,
573-595
YOGAR, Hasan, "Tanzimat'tan Cumhuriyete Cemiyet Tekilatnda Yerleme abalar", Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, 6, 1, 1990, ss. 189-225.
YKSEL, Hasan, "Tarihi, Edebiyat Bir Tanzimat Aydn, Faik Read
Hayat ve Eserleri", Bilge Dergisi, 13, 1997, ss. 97-98.
ZENGN, Zeki Salih, Tanzimat Dnemi Osmanl rgn Eitim kurumlarnda Din Eitimi ve retimi (1839-1876), Kayseri,
1997. Doktora Tezi. Erciyes niversitesi.
ZEYBEK, Namk Kemal, "Tanzimat m Batllama m?", Milli Eitim
ve Kltr, 2, 6, 1980, ss. 7-11.
ZHUKOV, Konstantine A. , "Soviet Studies on Tanzimat, 1970-1990",
Tanzimat'm 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, T. T. K. Yaynlar, 1994, ss. 179-182.
ZRCBER, Eric Jan, Devletin Silahlanmas, Ortadou'da ve OrtaAsya'da Zorunlu Askerlik, (1775-1925), stanbul, stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, 2003.
ZRCHER, Eric Jan, Sava, Devrim ve Uluslama, Trkiye Tarihinde
Gei Dnemi (1908-1928), stanbul, stanbul Bilgi niversitesi
Yaynlar, 2005.
570 INDEKS
----~
A
Abdullah Cevdet, 106,414,415,
417
Abdlaziz, 80, 215, 280, 296,
311, 314, 328, 329, 331,
332, 348, 349, 350, 351,
427,457
Abdlmecid, 38, 80, 107, 1 ll,
130, 133, 154, 155, 156,
189, 209, 261, 263, 265,
278, 279, 293, 313, 320,
326, 344, 345, 346, 348,
349,391,457,506,507,510
Aberdeen, 190, 192, 194, 198,
199, 218, 219, 223, 503,
504,506,508,509
Aceze Ve Tev'em (kizler)

Maa, 432
Aceze- Hccac, 422,423
Adfb-I Muferet, 417
Adam Smith Okulu, 124
Aalk, 24
Ahmed Midhat Efendi, 325,
406, 409, 410, 411, 413,
415,416,417
AkifPaa, 129, 151, 153,302
Alemdar Mustafa Paa, 23
Alexander Blacque, 223
Ali Suavi, 122, 280, 332
Alman Filoloji Mektebi, 27
Altnc Daire- Belediye, 383,
431,438
Altnc Daire- " Belediye
Nizamnamesi, 431,
Anaza, 198
Angarya, 21, 32, 133, 135, 138,
147, 157, 199,509
Arabistan Ordusu, 190, 197
Arazi Kanunnamesi, 21, 384
ArifHikmet Bey, 384
Asakir- Masnure, 106.
Avrupa Devletler Sistemi, 210
Avrupa Uyumu, 209,213
Avusturya, 27, 69, 70, 77, 80,
103, 208, 213, 221, 230,
241, 243, 248, 249, 250,
251, 257, 259, 260, 263,
264, 265, 266, 286, 293,
312, 33, 34, 329, 330,
354,401,450,504
Avusturya Sefiri Sturmer, 263
Ayan, 23, 24, 25, 28, 106, 108,
195,320,495
B
Bab-I AH, 50, 77,134,138, 44,
145, 146, 148, 207, 2 ,
218, 220, 222, 225, 227,
230, 231, 232, 233, 234,
235, 240, 241, 245, 249,
252, 253, 257, 260, 278,
279, 280, 290, 291, 297,
301, 302, 306, 309, 311,
314, 318, 322, 323, 326,
327, 328, 329, 343, 344,
345, 347, 348, 349, 350,
352, 39 , 396, 398, 438,
493, 494, 500, 50, 507,

508,510
Bakrky Bez Fabrikas, 5
Balkan Millet1eri, 14, 27
Banu Sakir, 98
Batllama, 71, 108, 224, 261,
314,368,371,498
Bedel- Askeri, 134
Berlin Kongresi, 209,212,214
Bilad-I Selfse, 429, 430, 440
571 Bodan V e Eflak Prenslikleri,
160
Bordenau, 166, 168, 170
Butenov, 265
Bte, 489, 491, 493, 494
Bte Komisyonu, 494
Byk Meclis, 1'52, 281
Byk Petro, 256, 291, 305,
315,323
c
C. Hamlin, 128
Cadde- Kebir, 383, 388
Cebbarzade Sleyman Bey, 22
Ceza Kanunnamesi, 29
Cezayir, 217,218,296
Cezayir Days, 218
Charte, 45, 46, 47, 48, 49, 50,
57
Chrzanowski, 232
Civilisation, 74, 75, 77, 123
Condorcet, 114
Constantin Ganescu, 170
Constitution, 46
D
Dadevirenolu Mehmet Aa,
103
Daire- Umr-U Hariciye, 297
Darlhayr-1 Ali, 431, 434, 437,
441
Darlmu'allimin, 290
Derby, 239
Dersaadet Belediye Kanunu,
431,440
Dersaadet dare- Belediye
Nizamnamesi, 384,431,440
Descartes, 66
Dilenci Ve Serseriler, 423
Dimitrie Cantemir, 160, 161,
165
Disraeli, 239
Divan-I Hmayn, 273, 274,

275,276,278
572
ndeks
Dou Sorunu, 213, 245
Drzi Cebel Blgesi, 197
E
Ebniye Nizamnamesi, 366, 385
Ebniye- Hassa Mdrl, 382
Ebu Bekir Ratib, 356
Edirne Yakas, 104
Engelhard, 28, 38, 40, 47, 51,
53,59,192
EvkafNezareti, 423, 435
Eytam Ve Eramil, 422, 423
F
Fenerli Rumlar, 105
Fert Benlii, 41
Feshane, 139, 391, 500, 501,
508, 511
Filibe Sancaklan, 425
Fina, 374
Fransz ihtilali, 26, 27, 102, 103,
lll, 120,263,305,354,490
G
Galata Sultanisi, 30
Garpllama, 14, 38, 39
Gazette De Constantinople, 165
Gen Osmanllar, 121, 122, 315,
326,327,330,331
Girid Muhtacin-, 422
Girit syan, 30, 211
Gospodarlk, 24
Guizot, 74, 504
H
Hac Dad, 505
Hafyeler, 443, 445
Halet Efendi, 302
Halil Hami d Paa, 104
Hamidiye Etfal, 431, 434, 437
Hanya, 424
Harp Okulu, 76, 106, 223 Havadis Jumalleri, 443, 444,
445
Hayriye Tccan, 482 ,~>
Hazine- Hassa, 427, 4_28,__429,
434,441
Helmuth Von Moltke, 386
Hindistan, 221, 243, 246, 249,
261
Hnkar iskelesi Antlamas, 108
Hseyin Avni Paa, 328, 351,

352
Hsrev Paa, 107, 153, 267,
268,269,302,344
I-i
Il. Abdlhamid, 215, 282, 328,
329, 331, 348, 388, 402,
403, 421, 425, 426, 427,
428, 429, 431' 432, 434,
435, 437, 438, 444, 457,
495,496,497
Il. Katherina, 256
Il. Mahmud, 28, 35, 71, 72, 73,
75, 76, 77, 78, 102, 104,
105, 132, 187, 207, 223,
247, 251, 252, 253, 254,
256, 259, 263, 264, 269,
278, 280, 291, 295, 302,
303, 305, 313, 344, 368,
382, 386, 397, 403, 454,
457,459,461,482,500,506
Il. Merutiyet, 283, 392, 417,
421, 426, 431, 432, 433,
434, 435, 436, 437, 438,
497,498
III. Ahmed, 68
III. Selim, 23, 69, 71, 72, 102,
103, 108, 27'6, 356, 451,
452,482,500,501,5Q4,510
IonGhica, 163,164,165,170
lonescu De La Brad, 165, 170
Islahat, 29, 51, 56, 113, 115,
281,296,368,369,387,399
ndeks
Isiahat Ferman, 29, 51, 56,281,
296,399
Islahat-I Turuk Komisyonu, 387
ltkname,338
lv. William, 221,241,247
ltizam, 19, 20, 23, 24, 39, 60,
76, 131, 140, 179, 180, 199,
201,483
ltizam Usul, 19, 151
rade, 289
ttihat Ve Terakki Frkas, 32
J
Jul Janin, 74
K
Kabak Mustafa syan, I 04
Kandiye, 424
Kann-I Esasi, 282

Kapitlasyonlar, 395
Kaza dare Meclisi, 282
Kbrsl Paa, 1 9 1
Koi Bey, 68, 69
Koibey Risalesi, 18, 19, 68
Kossuth, 312, 313
Kralie Victoria, 215
Kutzo Ulahlan, 168
L
LaMoniteur Ottoman, 223,236
La Presse, 262
Laissez-Faire, 499, 507
Lansdowne, 239
LeTemps, 262
Londra Ve Boazlar
Szlemeleri, 209
Lord Palmerston, 72, 220, 232,
257
M
MaarifVekaleti, I, 5, 14,276
Makedonya Ulahlar, 168
573 Mecelle- Umur-1 Belediye,
365,440,441,484
Meclis, 3, 9, 25, 77, 79, 80, 107,
130, 131, 132, 134, 136,
138, 141, 145, 146, 148,
152, 153, 154, 155, 156,
157, 158, 172, 179, 189,
195, 236, 273, 274, 275,
276, 277, 278, 279, 280,
281, 282, 283, 287, 288,
289, 290, 291, 293, 303,
342, 347, 349, 350, 367,
368, 369, 383, 425, 426,
429, 432, 435, 436, 438,
439, 441, 458, 491, 492,
493, 494, 495, 497, 513,
514,515,516,520
Meclis- All- Umumi, 278, 279
Meclis- Es'ar, 280
Meclis- H aza' in, 280
Meclis- Maabir, 514
Meclis- Maarif- Umumiye,
280
Meclis- Meb'usan, 282
Meclis- Meveret, 275, 276,
278
Meclis- Muhasebe- Maliye,
280
Meclis- Muvakkat, 281,492

Meclis~ Tanzimat, 279, 303,

493,494
Meclis- Vala, 9, 130, 132, 134,
138, 141, 145, 146, 148,
153, 154, 155, 156, 157,
158, 274, 277, 278, 279,
280, 287, 288, 289, 290,
291, 293, 342, 347, 350,
367, 368, 369, 383, 425,
458,491,492,493,494
Meclis- Valii-Y Umumi, 278
Meclis- Ziraat, 154, 515
Medeniyet, 53, 74, 75, 122, 359
Mehmed Cemi1 Paa, 209
Meveret, 275, 276, 278, 282
Milo, 27, 145, 237
. 574
ndeks
Modem Anayasaclk, 115
Modernleme, 187, 188, 307,
324,326,381
Muhassl, 129, 130, 281
Muhasslk Meclisleri, 281
Muhtiic\'n Maa, 435
Mukataat, 19, 22
Mustafa Reit Paa, 43, 65, 66,
72, 73, 74, 7, 76, 77, 78,
82, lll, 113, 116, 127,259,
260,276,279,302
Musurus Paa, 210,215,310
Muvazene, 42, 55, 113, 124,
493
Mhendis Kauffer, 386
Mltezim, 19, 20, 25, 60, 140
Mltezimler, 20, 66, 131, 134,
135, 179
Mnchengriitz Antlamas, 249
Mne'at, 287
N
Nafia Nezareti, 382
Namk Kemal, 31, 122, 280,
282, 316, 321, 322, 325,
327, 332, 335, 338, 340,
342,354,410,494
Namk Paa, 189, 190, 191
Napolyon, 102, 103, 355, 480,
499
Neceb, 198
Nesselrod, 265
Ni syan, 145

Nizam-I Cedid, 276

Nizip, 106, 107, 250,251
0-
Ohannes Dadian, 506, 51 O
mer Ltfi Barka, 14, 15, 17,
385 ndeks
p
Palmerston, 72, 76, lll, l5,
118, 88, 89, 9, ~~.
96, 97, 99, 200, 202,
203, 27, 29, 220, -L2,
222, 224, 225, 226, 227, .
228, 230, 23, 232, 233,
234, 235, 236, 237, 239,
240, 24, 242, 243, 244,
245, 246, 247, 248, 249,
250, 251, 252, 256, 257,
260,26
Pazvandolu, 03
Perrot, 36
Petro, 255, 256, 305
Polignac, 29
Prens Menikov, 346
Prusya, 69, 77, 202, 213, 22,
243, 248, 249, 251, 259,
293, 313, 356, 357
R
Resma, 424
Rifat Paa, 6, l7, 8, l9,
2o, 2, 22, 23, 4o,
41,354,358,359,360
Rum Ortodoks Kilisesi, 27, 394
Rumen Devrimi, 62
Rumen Eyaletleri, 60
Rus Elisi K. Bazili, 260
Rvet, 53
S-
Sadk Ri fat Paa, 6, 7, 18,
119, 2o, 121, 122, 123,
139, 140, 347, 354, 356,
357,358,360 if
Salhak Ebro Bey, 290
Salisbury, 239
Sanayi Devrimi, 499
Sekban-1 Cedit Oca, 104
Sened- ttifak, 23, 104, 108,
132,459
'Srbistan, 26, 28, 30, 144, 145,
147,237,254

Srp syan1an, 26
SoSyal Yardm, 419,420,435
St. Petersburg, 222, 256
Stratford Canning, 219
Suriye Fellahlan, 99, 200
Sleyman Paa, 106, 288, 328
am Valilii, 193
ark Meselesi, 13, 28, 40
ehremaneti, 287, 384, 429,
431,432,433, 44
inasi, 107, 121, 317, 322, 325,
335, 337, 338, 339, 340,
34,342,349,410
ra,278,279,280,57
T
Tabsra, 282, 286, 287, 302
Takvim- Vekayi, 65, 75, 158,
93,457
Terbiye- Nas, 75
Tekilat Esasiye, 39
Thiers, 74
Tmar, 5, 6, o2, 147, 230,
323
Tp Okulu, 223
Times Gazetesi, 221
Tirsinikliolu smail Aa, I 03
Tuna Prenslikleri, 162
Tuna Vilayeti, 282
Trk Biki Yurdu, 433
Trk Manchester Ve Leeds'i, 502

rdn, 174, 75, 198

ss- Esas, 359
V
Vidin syan (1850), 2, 25,
37, 146, 47
Vidin Meclisi, 32, 48
575 Vikont Castlereagh, 217
Vilayet Meclisleri, 282, 283
Virginia Bill OfRight, 57
Volney, 117, 178
w
Weimar Kanunu.Esasi, 50
Whig Partisi, 231
X
X. Charles, 219
y
Yavuz Abadan, 29, 37, 41, 57,
63, 110
576

ndeks
Yenieriler, 18, 105,483
Yldz Saray, 425, 427, 428,
429
Yoksullar, 419, 421, 423, 426,
430
Yunanistan, 28, 74, 81, 209,
210, 211, 223, 237, 244,
254,255,309,347,485
z
Ziraat Meclisi, 513, 514
Ziya Paa, 31, 122, 137, 157,
280,282,322,332,340,349 ISBN 9944-931-05-S
/11111111111111111111111111111
9 799944 931051
www.phoen
Yavuz Abadan
Sina Akin
.Frank Edgar Bailey
Hailri Gerber
Edward. C. eteirk
Musa adrc
Roderic . Dav#son
Butrus Ebu Manneh
Carter Vaughn Findley
Radu R. Florescu
Tevfik Gt'an ..
Ekremin
Halil nalck ..
Mehmet Kaplan.
El'lvei Ziya Karai
Cengiz Krl
Cevdet. Kk
A~ D. Noviev
MosheMa'oz
erif Mardin
itber Ortayii