You are on page 1of 168

Wd' ^A

/ff^i4/l

lAMMAS^,

:^^^

'-'f^

Sgalaigheacht Chitinn

STORIES FROM
KEATING'S

HISTORY OF IRELAND
Edited, with Introduction, Notes, and Vocabulary

by

OSBORN BERGIN
Third Edition

Published for the

ROYAL IRISH ACADEMY


DUBLIN

HODGES, FIGGIS

& CO.
LONDON WILLIAMS & NORGATE
:

1930

PRINTED IN GREAT BRITAIN

FROM THE PREFACE TO THE

FIRST

EDITION
Some

years ago

it

struck

me

that a book of extracts from

Keating's History of Ireland would serve a twofold purpose.


First, from the linguistic point of view, it would familiarize
readers of

modern

Irish

with the beautifully clear yet

thoroughly idiomatic form of the literary language which

was the common property of the Gaelic race in Ireland and


Scotland three hundred years ago. In the second place, it
would form an easy introduction to that part of our native
literature which has been cultivated with most success
the

romantic

No one

tales.

deny that Keating's stories are the most


and that to them is due the
popularity the work enjoyed in manuscript copies for two
hundred years after its first appearance.
will

interesting part of his history,

leave to historical students the task of determining

much
seem

basis of fact lies behind these stories.


bits of folklore

how

To me they

and romance, legend and saga, with


The historic background

picturesque settings of real events.

becomes firmer in the later tales, but to the last the romantic
element

is still

prominent.

To

the tales in general

we may

apply the well-known criticism of the Tain ho Cuailnge, by


the scribe of the

Book

of Leinster, written

about the year

quaedam figmenta poetica, quaedam similia vero,


quaedam non. To add, as he does, quaedam ad delectationem
stuUorum, would argue a needlessly harsh and unsympa1 150:

thetic attitude, and, as applied to Keating's stories, a total

lack of literary taste.

At the time the

selection

was made, indeed until after the

PREFACE

iv

text

had been printed

pubhshed.

Had the

very few of the stories had been

off,

edition of the Irish Texts Society been

would of course have materially altered


Under the circumstances it seemed
to me that the best thing to do was not to construct a
critical text, but to take one good manuscript and follow it.
That would serve as an introduction to the language of the
tales, and to the tales themselves, quite as well as if I had
used twenty manuscripts, while the difficult question of the
two recensions of the history does not concern those for
whom the book is intended. I have therefore followed the
text of a copy in the library of the King's Inns, Dublin,
written in 1657 by Sean Maoilchonaire, with occasional
readings from H.5.26 and H.5.32, T.C.D.
As regards the orthography, I should have preferred
then completed,

it

my choice of a subject.

to leave the text in its seventeenth-century dress, but

modern readers, I have


modernized and in general normalized the spelling. But
I have not tampered with the forms or inflexions of words,

in deference to the prejudices of

and where a change

would have implied a


pronunciation, I have
let the old form stand. Thus dol, cor and the like have been
left as they were. I have followed the usage of modern
in the spelling

change in the form of the word or

printed books in keeping


copula.

This,

from

is for

its

its

the present indicative of the

unstressed position,

had

fallen

together with the relative form as, and both are written as
in the manuscripts.

vowel are

common

Though the broad

will prefer the spelling is

position as.
i n-,

and the neutral

spoken language, most readers


to avoid confusion with the pre-

in the

So for the preposition 'in'

against a n- of the manuscripts.

have written

But while modern-

TO FIRST EDITION
izing the spelling, I

have not

felt called

upon

to put the

clock back by turning Keating's do-ni into do-ghni, a form


which had been archaic or obsolete centuries before his
time, or ani into indiu, nor have I followed later scribes
in supporting purely etymological spellings like hiadhtach

for hiattach.

March

O. J. B.
1909.

PREFACE TO SECOND EDITION


In this edition the text has been revised, the introduction

and vocabulary enlarged, and the notes for the most part
rewritten. In the task of revision I have had much help and
useful criticism from Miss Eleanor Knott. I have to thank
Dr. Eoin Mac Neill for a note on the terms buin-chios and
aird-chios,

and

Prof. T. F. O'Rahilly for directing

the source of No.

me

to

9.

O. J. B.

February 1925.

PREFACE TO THIRD EDITION


and vocabulary have again been
and enlarged. I have to thank Prof. O'Rahilly for
further help, and Mchel Briain of Baile-mhic-ire for
drawing my attention to some inaccuracies.

The

introduction, notes

revised

O. J. B.

August 1930.

CONTENTS
PAGE

INTRODUCTION
Earlier Versions

Language

ix

and Sources

ix
xii

The Noun

xii

Eclipsis

xii

Declension

xii

The Article
The Demonstrative Pron. and Adj.

xiv

Omission of the Relative

xiv

Substitutes for the Relative

xiv

Syntax

of the Verbal

Noun

xiii

XV

Subject and Predicate

xvii

Notes on Prepositions

xviii

....

Combinations of Prepositions

xix

The Verb

xxi
xxi

Preverbs

Tenses and Endings


Irregular Verbs

Loan-words occurring in the Stories

TEXT
1.

Da

2.

Marbhadh Chloinne hUisnigh

3.

Chluais Chapaill ar Labhraidh Loingseach

Bs Chonchubhair

5.

Marbhadh Cheit agus Bhalchon


Bs Chon Raoi

6.

An lodh Morainn

7.

Braimhe Laighean

8.

Cath Crionna

9.

Aisling

4.

10.

xxi
xxiii

Mhthar Chormaic

Eithne agus a hOide

xxvii

viii

CONTENTS

INTRODUCTION
EARLIER VERSIONS AND SOURCES OF THE STORIES
1. A version of this tale occurs in the Yellow Book of Lecan
(YBL.), from which

it

has been edited and translated by Whitley

Stokes in Revue Celtique,


ears has been edited

ii.

similar story about

by Kuno Meyer

There are several Middle

2.

Irish

King Eochaid's

in Oiia Merseiana,

and Modern

iii.

Irish versions of

The most important are that contained in the


Longas mac nUisnig, edited by Windisch
in his Irische Texte, i. 67-82
the YBL. version, Loinges mac
nUisleand, edited by O'Curry in the third volume of Atlantis; that
edited by O'Flanagan, Loinges mac nUisnigh, in volume i. of the
Gaelic Society's Transactions, 1808 and the early modern version
in the Glenn Masin MS., Edinburgh, Oided mac nUisnig, edited
by Stokes, Irische Texte, ii.
this

famous

Book

tale.

of Leinster (LL.)

Five Middle Irish versions of Aided Chonchobuir have been

3.

edited by K. Meyer in his Death Tales of the Ulster Heroes, R.I. A.

Todd

Lect. Series, vol. xiv, from LL.,

(R.I.A.),
4.

D.

4, 2 (R.I.A.),

Edinburgh MS.

xl,

23. N. 10

and the Liber Flavus Fergusiorum.

The Middle Irish version Aided Cheit maic Mgach has been
by K. Meyer in Death Tales, from the Edinburgh MS. xl.
The earliest versions from Egerton 88 (Brit. Mus.) and YBL.

edited
5.

have been edited by R.

I.

Best in Eriu,

ii.

Thurneysen has pub-

lished a critical study of the various versions in Die Sage


Zeit.fiir

celt.

von CuRoi,

Phil., ix. 189-234.

6.

For

7.

The story

this story see

of the

No.

where

17,

Brama

is

it

occurs again.

told at length in LL.,

from which

has been edited with translation by Whitley Stokes in Rev.


xiii,

8.

and by

S.

H. O'Grady

it

Celt.

in Silva Gadelica.

See O'Grady's edition of the Battle of Crinna from the Book

of Lismore, Silva Gadelica,

version from LL., ib.

ii.

i.

319 sq.;

ii.

491-3 and 540-1.

359 sq.; and a shorter

EARLIER VERSIONS AND SOURCES

X
This

9.

Mocruimhe,

The

10.

found in an early

is

ed. Mchel

modem

Mhuighe

version of Cath

Dnlainge, Gaelic Journal, xvii. 437-8.

two twelfth-

oldest copies of this story are contained in

century MSS., LL. and Rawlinson B. 502. It has been edited with

by Whitley Stokes

translation

Esnada Tige Bucket, The Songs

The

11.

Lismore,

126 a 1-140 a

by M. L. Sjoestedt

tion

There

13.

p. 50, in

2,

whence

it

title of

House.

of Buchet's

summarized by Keating occurs

tale

fo.

under the

in Rev. Celt, xxv,

Book

the

in

of

has been edited with transla-

in Rev. Celt, xliii

and xhv.

a summary of this story in Leabhar na hUidhre (LU.),

is

the tract called Senchas na Relec, which

printed with a

is

translation in Petrie's Ecclesiastical Architecture of Ireland, p. 97 sq.

The story of the Three

15.

Collas

is

given in LL. 332^ whence

it

has

been published with translation by O'Grady in Silva Gadelica,

ii.

461 and 506.

A version of this tale occurs in the Bodleian MS.

16.

whence

502,

JUr

celt.

it

Phil.

134

ii.

sq.,

under the

Echach ocus Aeddin maic Gabrdin.

title

of Gein

There

is

YBL. 128 a, edited and translated by R. I. Best


in Memory oj Gertrude Schoepperle Loomis.

Branduib maic

another version in
in

Medieval Studies

17. Similar stories of the early lawgivers will be

Laws,
18.

vol.

i,

Rawlinson B.

has been edited and translated by K. Meyer^ Zeit.

found in the

p. 24.

The Middle

Irish version in

Rawlinson B. 512

is

given by

Stokes, Tripartite Life of S. Patrick, p. 556.

The oldest copy of this tale, Cath Cairnn Chonaill, is contained


LU. It has been edited with translation by Stokes, Zeit. fur celt.

19.

in

Phil.

iii.

203 sq. Keating, however, follows a later version, which

has been edited by O'Grady in his Silva Gadelica,


7,

from a MS. of 1419.

It is

worth noting that

i.

396

sq.,

ii.

431-

in Keating's ver-

sion Diarmaid's jester (drth) has been turned into a draoi.


20. This tale

is

contained in YBL., from which

with translation by
21. Cf. 19.

J.

G. O'Keeffe in riu,

This legend

is

i.

it

has been edited

43 sq.

inserted in the account of the battle

EARLIER VERSIONS AND SOURCES


of
it

Cam

Conaill in the older version^ Zeit.Jur

Phil.,

celt.

xi

and

follows

in Silva Gadelica.
23.

The

stories

connected with Colam

Cille's visit to

Ireland are

taken from the introduction to some copy of the Antra. See Stokes's
Lives of Saints from the Book of Lismore, 309 sq., and his edition of

Amra Choluimb
They

chille (the

Eulogy

Columba), Rev.

of Saint

xx.

Celt,

are also found in O'Donnell's Beiha Coluimb Chille, edited

by

A. O'Kelleher and G. Schoepperle^ pp. 338-76.


24.

The

story of the origin of the

name Colam

Cille is

given in

the Leabhar Breac 236 b^ quoted by Stokes^ Lismore Lives, 301.

Also in Betha Coluimb Chille, p. 40.


25.

Keating himself quotes as

Bealaigh Mughna.

He

his authority

evidently had before

battle given in Three Fragments of Irish

O'Donovan, Arch, and


follows

word

26. This

Celt.

a tract called Cath

him the account

of the

Annals (IF.), edited by

Soc, pp. 200-16^ which he sometimes

for word.

an epitome

is

of the saga Caithrim Cellachin Caisil,

contained in the Book of Lismore, from which

it

has been edited

with an English translation by Professor Alexander Bugge, Christiania, 1905.


27. 28,

and

29.

The substance

of these extracts will be

found in

the semi-historical tract, Cogadh Gaedhel re Gallaibh; see Todd's


edition, pp. 118-35, i42-53j 212-17.

follows a later

romance on the Battle

Gaelic Journal (GJ.),

But

in 28

and 29 Keating

of Clontarf, published in the

vii.

30 and 31. These two extracts stand apart.

They do not

perly belong to the native series of tales, for Keating

is

pro-

evidently

following foreign sources such as the Expugnatio Hibernica of

Giraldus Cambrensis, to which he refers.

specimens of historical narrative.

An

They

are given here as

earlier Irish

abridgement of

the Expugnatio Hibernica has been edited and translated by Stokes


in the English Historical Review, vol. xx.
I

have been unable to trace

and No. 14

is

earlier Irish versions of

Nos. 12 and 22

not a story, but a comment by Keating on druidism.

LANGUAGE
THE NOUN
Eclipsis

The

eclipsis of the initial of

modern

readers.

Eclipsis

is

nouns

regular

is

sometimes puzzling to

when a preceding word,

closely

connected, formerly ended in n, which was carried on by a process


the French liaison. Such words are the prepositions

/JjLlike
i***
/^7>

'

Jul

'

WnflJf'

(5**J[^

N f)

kiy^ lU
/v^/^

n
,1,

^f

-")

"

TZr'\t^siiLn^
'

qy^

(_

'^^---^lltA

'/LrJ*^^

cases,

voc. sg. neut.

re, tar, tr,

The

and um, with

and fa after verbs


show traces of their

ar, i n-,

following nouns in the Stories

old neuter gender, arm, be, buaidh, dad, ddl, 'race', diotnbuaidh,

magh,

owing to the confusion

Thus

chnoc, 15, 67

"'

go n-,

'

U, mar,

eclipsis.

^LtJ^^K^
--7j

adj. in the

rath, siol, sliabh, teach, trdth, trian.

of cases

beyond

a preposition there

^44^55**^*"
fr<*^

and the nom. and

i_n-,

and gen. gL,

its

and the decay

But

of the neuter gender

original limits.

Thus the nom.

Siol

by

n^g}iain gives a gen. Sil nEghain. After the article governed

Qj\^

sg.

following prepositions governed the ace, amhail, gan, go h-, to ',

eclipsis often spreads

"w"'

^fi^^^aSiX^-

same

a^.

noun or

\fior, 'truth'. Id, loch,

V-

3.ny

of motion.

rA^

iarjih, the def art. in the

The
idir,

-^

with %rn-, before ',

is

'

fluctuation between aspiration

took the dative, hence regularly on bhaile, 5, 75

but on the other hand on gcoinbhliocht, 26, 60

in the battle

and san gcath into the


'

',

used indiscriminately in the Stories,

So don

bhaile, 12, 16,

^M5an 7H5rM^A which

and
;

on
on

In the older language san chath would have

bhFraingc, 31, 293.

meant

much

3, 52

battle

8, 16,

',

but these are

38 25, 125, 129, &c.


;

but don tuBrugh, 13, 29, influenced by the old


is

the reading of H.5. 26. Attention

is

drawn

in

the notes to the more important of the analogical cases. Often the

presence or absence of eclipsis in modern MSS. depends upon the


taste

and fancy

of the scribe.

Declension

few masc. monosyllables have a distinct form for the dat.

Jior, ulc,
lets

an

and the common

bhfear,

but donjhior.

cionn, gioll, fud.

sg.,

Keating would write

THE NOUN
The

old ace. sg.

an mbreith

gcir,

Some nouns

found in some

is

6_,

6.

fern,

xiii

nouns and adjectives^

e.g.

See the notes.

may

are not inflected. These

be foreign proper names

such as Pdraig, Uilliam, or native words which have lost their


declension, such as

Dal

Dal gCais, tricha

in

in tricha

Mad,

bheith

iomad, 2, 43 (but gen. iomaid, 29, 2).


the nom. pi. ends in -e, the gen. pi. usually has -eadh:

(as gen. 14, i8),

When

maioneadh.

The

following are

more

or less irregular

teach, gen. tighe, toighe, dat. tigh, toigh, teach, ace. teach; pi. dat.

tighthibh.
ri,

gen. riogh, dat. righ, aec. righ (12, 28);

pi.

nom.

righ (31, 271,

also riogha), dat. rioghaibh.

car a, pi. car aid.


Slur, gen. seathrach, dat. siair.

gln,
Id,

pi. gline,

dat. glinibh.

gen. laoi, dat. U,

mac, gen.

sg.

la.

and nom.

pi. 7neic, as in

unstressed between proper

Mid. Jr., under the accent;

names the gen.

sg. is

written mheic

or nihic indiscriminately.

THE ARTICLE
The def. art. is sometimes used with nouns followed by a proper
name in the gen.: an lodh Morainn, 6, 9; as an gCraoibh-dheirg
Chonchubhair
tions,

3, 19;

the elements') are

The

na File Parthalin, 31, 157. Such construcart. {in Coimdiu na ndla, 'the Lord of

and even the double

common

art. is regularly

in Mid. Jr.

omitted before a noun defined by a

rel,

clause of the following type


is

cad-chrann tarla dh soileach,

gurab
is i

1, 24.

sin dlol do-bharadh orra, 3, 86.

roinn do bhiodh ar an gcdin sin, &c., 7, 26.

is it

ar ghabhadar

tir,

The only exceptions are

&e., 31, 4.

13, 4

and

23, 50

(cf.

23, 53), where the

LANGUAGE

xiv
presence of the art.

is

due to the following ordinal. For present-day

usage see Canon O'Leary, Papers on Irish Idiom, p. 53.

THE DEMONSTRATIVE PRONOUN AND ADJECTIVE


The pronouns
The

so

and

sin are stressed

adjectives are enclitic,

and the

se, \,

ami

so, is /tor sin,

diobh sin,

40

on chnoc

soin, 15, 67

broad or slender according

s is

to the termination of the preceding

chuid

sometimes shoin).

iar sin (but

word fan am so, 25,


an ruin sin, \, 16. sin
:

i
is

an

rare

after a broad consonant.

OMISSION OF THE RELATIVE


In O.Ir. the

rel.

pron. was omitted after the prep, in-: a tech

In Mid.Ir. ina n-

mbi, 'the house he lives in.'

Examples

of

both constructions are

common

is

also found.

in Keating, as at the

present day:
(a)

mbiodh, 'of the land in which he was,' 17, 14.

na

tire i

gd

slighe i ngabhdaois, 29, 40.

dit i raibhe, 25, 89.

san

dit

ar

in ro) thoirling, 11, 30.

(b) trsan gcoill 'na raibhe, 5, 75.

as an mbroid 'na bhfuil agat, 23, 146.

don bhoith iona

raibhe, 10, 25.

ar an raon ionar shaoil, 26, 47.

SUBSTITUTES FOR THE RELATIVE


The meaning expressed

in other

languages by the gen. of the

pron. can be expressed in Irish only

by a

periphrasis.

rel.

Curious

idioms have resulted at different times. Keating has two of these,


(a)

In 23, 41 he translates abbatem presbyterum cuius iuri

provincia

et

ipsi etiam episcopi

direction the whole province

As there

is

no word

lit.

et

omnis

debeant esse subiecti, 'to whose

and even the bishops must submit.'

for cuius 'whose,' he writes agd

chrioch uilefdna smacht,

under his control.'

'with

whom

mbiadh an

the whole land should be

SUBSTITUTES FOR THE RELATIVE


More important

(b)

xV

the construction connected with verbal

is

'You are building a house' may be translated

nouns.

language of Keating ataoi ag tgbhil

But we cannot turn

house.'

tighe, lit.

'the house

'

in

the

thou art at erection of

which you are building' into

The rel. implied


by a verbal form is either nom. or ace. (with atd, of course, only nom.)
and tgbhil, like any other noun, governs only the gen.; hence
the form 'the house of which thou art at erection.'

an teach ataoi ag

To avoid

tgbhil

as faulty as ataoi ag tgbhil teach.

is

the difficulty there are three types in Early

Modem

Irish

A. an teach agd diaoi thgbhil.


B. an teach ataoi do thgbhil.
C.

an

teach atd agat

Of these

most

dd

thgbhil.

becomes rare after the Middle

logical; but

common in
districts. In B the
not

it is

confined to certain

Irish period.

the literature,' and


rel.

ataoi

is

is
is

the
now'

inserted in the

phrase an teach do thgbhil. There are two examples in the Stories

na bhfileadh ataoi do thafann,


23, 144

we

and an Colam

Cille

are mentioning,' 24,

This

is still

the

in such phrases
ture,

and dhd

is

is

of the poets

whom thou art

atdmaid do luadh, the Colam


'

banishing/
Cille

whonl

i.

common

of do before verbal

'

idiom, with the usual colloquial reduction

nouns to a: an obair atdim a dhanamh ag


;

a solecism unknown to the speech^ or the

for

litera--

probably a pedantic assimilation to type C.

SYNTAX OF THE VERBAL NOUN


The verbal noun has not yet developed into a true infinitive. It i
still declined like a noun, and governs only the genitive ni toil Horn
:

fastdh na bhfileadh, 23, 148, 'I


lit.

'the retention of the poets

could also be expressed by ni

which fileadha

is

made

am
is

not willing to retain the poets,'

not will with me.' The meaning

toil

Horn na fileadha d'fhastdh, in

the subject and the verbal

noun

is

attached

Keating uses it in Three Shafts 7826: is i an ghorta so atd ag Dia dd


bagar ar na peacthachaibh d.
^ At least in Ireland, but it has come into Scottish Gaelic from the
'

non-relative construction.

LANGUAGE

xvi
to

in the dat. with the prep, do,

it

'the poets for retention are

lit.

not will with me.' This becomes the prevailing type. The syntax
belongs formally to the stage of 'bread
of 'it

is

good to eat bread.'

The noun
itself in

Nom.

noun

to which a verbal

case relation to

what goes

da roichfeadh an

cia

is

good to

eat',

not to that

in this

way stands

ri

is

appended

before.

It

may

be

do bhearradh, 1,7.

Ace. do-chualadar itheas d'irghe, 15, 8.

Gen. r

Mheidhbhe do bheith i gceannas,


ham a chosa do hgbhil, \\, 4.

linti

go

2, 2.

Dat. re brighdibh do chor naidh, \\, 36.

na clogaibh sin do bhuain, 23, 129.

Such constructions have been compared to that

and

of the gerundive

participle in Latin, ejfugiendorum dolorum causa,

do sheachna

'

de proelio faciendo, cf

post urbem captam, 'i ndiaidh

fan gcath do

na cathrach do

'

chum na bpian

thabhairt, 29, 33

ghabhdil.'

Though the

Latin and Irish idioms, are of different origin, in each the word
expressing the action

the logical object.

made

is

The

the complement of what represents

so-called bracketed construction hardly

occurs in Keating except with personal pronouns, ar iftn do bhreith


lets,

30, 15

re sinn do siiradh, beside the earlier rnar stiradh.

But though the verbal noun cannot govern


the Mid.Ir. period begun to detach
construction, for

it

sometimes stands, or

pronoun standing, loosely


of

itself

in the

like a verb, it

had from

from the purely nominal


is

nom. This

appended to a noun or
arises

through a blend

two or more constructions. For example, the phrase 'that the

women

desired to see

him might be turned idiomatically


'

(a)

go raibhe mian ar an mbanntracht re he fin d'fhaigsin (or rna

(b)

go raibhe 'na mhian ar an mbanntracht

(c)

gur mhian

Jhaigsin),

In the

leis

first ex.

an mbanntracht

the subject

clause fin dfhaigsin.

From

is

fin

fin d'fhaigsin,

dfhaigsin.

mian, in the other two

it

a blend of these constructions

is

the

we

get

SYNTAX OF THE VERBAL NOUN


go raibhe mian ar an mbanntracht

(d)

which

in

out of syntactical connexion, but the clause

fin is

fin d'Jhaigsin

nach raibhe neart dibh


.

depend on mian. Similarly:

to

is felt

do iarr cead air teacht

tug

chum

do

triall,

.fuagra do gach aon

xvii

fin d'Jhaigsin, 3, 53,

da dtugfulang bheith' ar

dula, H.5.26), 31, 124.

20, 30.
.

dol, 31, 228.

seilbh cheannaigheachta, 28, 59.

rug buidheachas re Dia bheith taoibh

ris

an nibradn, 19, 41.

Keating usually avoids such loose syntax by using the proleptic


a or an appropriate preposition

ag

iarraidh air teacht, 30, 11.

neart

n cumas

ar Eirinn do chosnamh, 31, 98.

do choimhignigh iad

um

nach raibhe

aige ar bheith innte, 31, 47.

tug do

Modem

ceart

theacht, 25, 107.

dh cheithre neithe do choinihad, 12,

de) chomhairle

dialectal constructions such as

si is

4.

buaidh iomln ann,

neoch buaidh a thabhairt air Jin, Traidheacht ar Lorg Chriosda,


p. 237, in

which buaidh can be parsed only as the object of thabhairt

used as a real

infinitive, are confiined to Ulster

Keating would have

and

to Scottish Gaelic.

\\Ttten neach do bhreith bhuaidhe or buaidh do

bhreith do neoch.

SUBJECT AND PREDICATE


The syntax
and the

and the substantive verb {aid),


and classification clauses,

distinction between identification

were formerly
fd ri

of the copula {is)

less rigid

than they are now. So we have Gabhrn

Alban, 16, 15, beside the usual Fiachaidh

Mumhain,
2, 2; ar

11,

ii;r linn

me

.fa

ri

ar an

Chonchubhair {do bheith) 'na righ Uladh

mbeith d'Fhiachaidh ^na righ ireann, 15,

Mid.Ir. such constructions as ba

Scarioth

ri

i (cf.

11, 57).

Erenn Conaire, and

is

In

ludas

are frequent.

Perhaps this example belongs rather to accidence than to syntax,


for bheith has lost its declension. In O.Ir. the gen. biiithe would be used
'

here.

LANGUAGE

xviii

NOTES ON PREPOSITIONS
ar represents O.Ir. ar

and

iar n-, 'after.'

For eclipsing ar see


as,

before/ for, 'on'

'for,

(asp.),

Jof did not aspirate, hence ar

tir,

(cf.

1,

iar.

found only before

Followed

proclitics, as an, as a, as nacJi.

by a noun always a before a consonant and a

h- before

a vowel.

Outside parts of Munster as has been generalized. The a


tinctly pronounced; a

from a
from

tir,

'her land,'

is

dis-

'out of the land,' sounds different

tir,

and a

lnihaibh, 'out of the hands,' 20, 17,

Umhaibh (MSS. a mhaibh)

33),

ar bioth, &c.

'in the hands.'

do and de are both written do before nouns. The confusion goes

The modem

back to the O.Ir. period.


really de, 'of him,

for a, air (written ar) for ar, &c.

J, as
do

some

de of

dialects

is

used for the simple prep., like /ao/ for

it,'

Typical examples of

de are sgaoilis do ChoingCulainn, 5, 39 (ci.gur sgaoileadh dhe,

12, 49)

do dhruim na mara, 5, 45

tug s Dirine do mhnaoi, 7, 4

tug do cJwfuhairle dh, 12, 4; leanaid don talamh, 20, 29; do chaobaibli,

23, 123

ceangailte

don tsel-chrann, 26,

Note especially the difference between

came

'she

Mo
go n-

Chua,
'

and

to beseech the king,' 1, 12,

with,'

'it

came

to pass through

now almost

Mo

confined to go

117

?o

shior, 24, 14.

tinig do ghuidhe
tdinig do

an

de)

riogh,

ghuidhe

Chua's prayer,' 20, 16.

leith

and go

ler, is

common

in the Stories: go lion a sluagh, 8, 32; go dtuile mJiir, 13, 30.


It is often strengthened
5, 68, or

by

by a following U, go sluagh-bhuidhin

niaille re, 3, 44,

iar n-, ar n-, 'after.'

leis,

&c.

Note the idiom ar

dtriall

do Cheallachn,

not 'after' but 'while' or 'when Ceallachn was going,' 26, 37.
In this sense it is found especially with beith: ar mbeith do

Chonchubhar ag toidheacht,

might expect the prep,

3,

57;

cf.

13, 29; 15,

22, 15.

ag, cf. ag tilleadh dh, 4, 4; 5, 49;

ag beith does not occur. Sometimes the meaning


was': ar mbeith 'na dhuine shochma dh, 3, 51

is

'as (since)

One
but
.

ar mbeith dhi

ngrdh, 26, 44; ar mbeith donjliuil rioghdha dh, 24,

6.

NOTES ON PREPOSITIONS
l,

'with,

It

by.'

is

commonly used

the pass, voice: gadtar


ittear

an biadh

mentioned.

In a few cases

riar a mhuirir, 11,


re,

now used whenever

aon

adubhairt
re, 2,

ris,

re,

29,

re, 5,

41

ris,

1,

the agent

= fri):

ni

24; re linn, 6, 4; mar

tugadar a ngnise r

an taobh do bhiodh
sometimes

It

7.

n-, ria n-, 'before'

generally kept distinct from

is

21; Uigeadh

1,

ucht r hucht, 11, 18;

do sgaradh

74;

ioc U, 23, 26 (cf. line 20).

4.;

62; Idinih

used for re

it is

O.lr.fri, 'to, towards, against,'

l:

, 8,

&c., a construction which has died

out in Ireland, the active being


is

U Tadhg

i8; marbhthar

le, 3,

libh, 20, 36,

xix

to express the agent after

ris

eclipses

an

lr,

23, 197;

bhfeil, 14,

on the analogy

24;

of re

(from which also comes the form rna): r

mbeith calma dhibh, 3, 2; r dtriall dibh, 'when they were


going,' 26, 136

(cf. re linn).

teicheadh re Deirdre, 2, 42;


(cf.

It

however, often used for U: ar

is,

mar

is toil re

23, 148; 25, 55); robudh mithidh ris

an

Dia, 19, 17; 24, 13

righ dul, 31, 311.

Keating appears to have deliberately avoided the prep, chum


(dochiun).

To

express motion towards he uses do, go, d'ionnsaighe,

and to express purpose, do and


The forms chugam, chugat, &c., are common in his writings, but
these are compounds of the prep, go, and have no etymological cond'fhios, i nddil, igcoinne, ar ceann, &c.,
re.

nexion with chum.

COMBINATIONS OF PREPOSITIONS
I.

ag with

de with

With

poss. sg.
rel.

art.

Article, Possessives,

agom, 3 m. ag,

don;

pi.

rel.

,,

art.

dd

pi.

3 ag.

don;

dd.

m.

dd,

f.

dd;

pi. 2

ddbhar, 3 da {dia, 15, 25).

{dia, 28, 27), ddr.

poss. sg.
rel.

and Relative
ag;

dona.

poss. sg. 2 dot, 3

f.

agd.

do with

'g,

pi.
I

dona.

doin, 3

m. dd,

f.

dd;

pi. i ddr,

3 da.

LANGUAGE

XX
f with art. fan.

go

'

,,

poss. sg. ijani; 3

,,

r.Jjfr.

to

with

'

art.

n- with

poss. sg. 3

m. gona,

f.

gona;

pi.

3 gona.

art. isan, san, 5a; pi. sna.

poss. sg. I ini, 2

pl./rtVm.

gusan.

go n- 'with' with
i

m.fdna;

m. iona,

id, 3

it,

'na,

f.

'7m; pi.

ionar,

3 iona, 'na.

rel.

zona, 'a^ ionar, 'nar.

iar n-, ar n- with poss. sg. 3

with

re

Zm

an;

pi. /e/i

m.

,j

poss. sg. 3

rel. Z^ a, Z^, lr.

with

art.

art. o'w; pi.

m. iama, arna;

pi.

3 iarna.

ua;

pi. o'wa.

a.

Z^;7a.

?zfl.

poss. sg. I m, 2 of,

rel. or.

^/r?) with art. ris an;

poss.

d, 3

pi.

sg. 2 ret, 3

m. ana,

f.

na.

m.

re a, re, rna,

f.

re a^ rna

pi. 3 r^

a, rna.

rel. r^.

re n-, ria n- 'before' with poss. sg. 3

m. rna, riana,

f.

rna.

tr with art. trsan.

m.

poss. sg. 3

With Personal Pronouns

2.

The

following are to be noted

Oram;

ar with

sg. I

as

sg. 2 asad, 3

trna.

rel. trnar.

do

do

'to' sg. I

de) sg. 3

f.

pi. i
f.

emph.

oirne.

eiste, aiste.

di, di.

damh.

fa

pi. Tffthaibh.

gan

only sg.

cheana,

lit.

'already, indeed', &c.

'without

it',

hence adverbially

COMBINATIONS OF PREPOSITIONS
sg. I leant, Horn, 3

re

= fri)

sg. I

riom, 2

m.

riot,

U.

leis, lais, f.

m.

xxi

ris,fris,

f.

ria, re; pi. i rinn, 2 ribh,

3 ri.

seach, seoch, sg. 3 m. seadm.

um

iomad;

sg. 2

pi.

3 iompa.

THE VERB
Preverbs

The

perfective preverb ro,

found

now used only

in the combinations

89 ro ridh, 26, 60, 70 ; ro an,


31, 260; rofhdgatbh, 31, 311. Neither in ro nor in the common subnior, gur, &c.j

stitute do

same

is

is

in ro sgriobh, 23,

the vowel elided: do an, 31, 310; do irigh, 18, 19.

The

applies to do with impf. or cond. for older no: do anadh, 17, 16;

dofhgbhadh, 22, 12; do

The

iarrjd, 19, 11.

of the prep, do

is,

of

course, regularly elided before a vowel.

Tenses and Endings

The Present Indicative

The

old 2 sg. active

is

found in

ataoi, -fuile, -Jaice.

The 3 sg. has three endings absolute


and conjunct -eann {-ann).
:

pi. I

-maid only in atmaid, otherwise

Note thuigmid (not tJmigimid),


pass.

-idh {-aidJi), relative -eas (-as),

The

-niaoid, -mid.

31, 210.

old ending in dleaghair, later dlighthear.

The Imperfect
pi.

3 -cuirdis (not -cuiridis), 14, 19;

The
The normal type was
Singular
1

do ghabhas

thionildis, 24, 7.

s-Perfect

as follows

Plural

do ghabhsam

2 do ghabhais

do ghabhsaidh, do ghabhsabha{i)r

3 do ghabh

do ghabhsad

The

plural has been altered in Mid.

and Mod.

becoming do ghabhama{i)r ^ on the analogy


'

From

Ir.,

do ghabhsam

of Juarama{i)r, tnga-

the Mid.Ir. period there has been fluctuation between -mar

LANGUAGE

xxii
ma{i)r, &c.

But the ending

of the 3

Keating, beside the later -adar.


-sad, -sead has

It

is

pL

no connexion with the pronoun siad; the

of the tense-stem.

The

found in

-sad, -sead is still

necessary to remark that this


part

is

following instances occur in the Stories:

do bheansad, do chaillsead, do chinnsead, do chomhraigsead, do chuirsead, do-rnsad, -dearnsad, dojhreagairsead, do ghabhsad, do lionsad,

do mharbhsad, do mhothuighsead, rugsad, do sgarsad, do sgiorrsad, do


ihachtsad, iugsad.

The

Preterite

In O.Ir. there was a preterite or narrative tense, carats he loved ',


'

ni car

'

he did not love ', as distinguished from the perfect, ro car he


'

has loved', ni rochar 'he has not loved'.


still

common

form

seventeenth-century MSS.

The

is

3 sg. absolute

never aspirated

but in good

of the relative present,


differs

it

(2)

from that

the final s

is

in

is

At a

in the narrative portions of Keating's writings.

late period it takes the

the initial

The

two points

(i)

slender.

following examples occur in these selections: admhuighis,

anais,

aontuighis,

athchuinghis ,

beadhgais,

beanais,

beannachais

beiris, buailis, ceileabhrais , cinnis, cromais, cuiris, agais, agcaoinis,

irghis,

Jgbhais,

fiUighis,

Jsais,

fiafruighis,

fillis,

freagrais,

gbhais, gairmis, geallais, glacais, gluaisis, greasais, guilts, iadhais,


iarrais,

innisis,

iompuidhis,

leanats,

ligis,

lingis,

marbhais,

viusglais, nochtais, sgaoilis, sgreadais, sgriohhais, sUachtais, suidhis,

taisbanais, teilgis, teithis,

tillis,

tgbhais, trigis, triallais, uitis.

The b-Future
sg. I

19, 51

conjunct -leanabh, 23, 175; 3

-ligfe,

29, 72; pl. ifionnfam,

2 caithfidhe, 29, 49.

pass, beanjaidhear , cuirfidhear, muirbhfidhear

The -Future and Conditional


-e- is regular before

the last consonant of the stem

i/ner-, innes-, sainntech-

but

-a- in

do theigamhadh ,

aidmhech-,
1, 23.

pass, digheltar; with -a-, cond. -lamhthaoi, 28, 49.

and -mair, and both are found in MSS. of Keating. The latter is now
universal in the south, where alone the ending is in common use.

THE VERB

LANGUAGE

xiv

The Substantive Verb

II.

Pres. Ind.: sg. 2 ataoi^ 3 at^ pi.

Depend,

Habit. Pres.:

sg.

atmaid^

2 atthaoi, 3 atid.

Perf.: sg. 3

do

3 -bid.

-bi, pi.

Impf.: sg. 3 do bhiodh,


Fut.

sg. 2 -fuile, 3 -fuil, pi. i -fuilmd^ 3 -fuilid.

3 do bhidis.

pi.

bhi, -raibhe, pi. 3

do bhdar, -rabhadar.

sg. I -biad^ 3 biaidh^ -bia.

Cond.

sg. 3

Impv.

do bhiadh,

3 -beidis.

pi.

sg. 3 biodh.

Pres. Subj.: sg. 3 -raibhe.

Past Subj.:

sg. i -beinn, 3 -beith^ pi. 3 -beidis.

Verb. Noun: beith^ bheith.


III.

beirim

Pres. Ind.: pi. 3 beirid.

Pass, beirthear.

Impf.: sg. 3 -beireadh.


Pret.
Perf.

Fut.

sg..3 beiris.

3 rug^

sg.

sg.

pi.

3 rugsad.

3 baraidhj

rel.

bharas.

Pass, barthar.

Cond.

3 do bharadh.

sg.

Impv.

sg. 2 beir.

Verbal of Necessity: beirthe.


Verb. Noun: breith.
IV. adeirim
Pres. Ind.

Impf.

sg. 3 adeir.

sg. 3 adeireadh,

Perf.: sg. 3 adubhairt^ pi. i

adubhramar

(-air)^

3 adubhradar.

Verb. Noun: rdh.


V. do-bheirim
Pres. Ind.: sg.

do-bheirim, 3 do-bheir_,

Impf.: sg. 3 do-bheireadh,


Pass, -tugthaoi.

pi.

pi.

3 do-bheirdis.

3 -tugaid.

IRREGULAR VERBS
Perf.: sg. i tugas^ 2 tugais^ 3 tug,

do thug,

pi.

xxv
tugamair, 3 tugsad,

tugadar.
Pass, tugadh.

Fut.

do-bhar, -tiubhar,

sg. I

Cond.:

sg.

pi. i

-tiubhram, 3 do-bharaid.

?c^-XX/r^72,

-tiubhrainn, 3 do-bharadh, -tiobhradh, -tiubhradh,

"-*

*,'7-

3 -tiobhradaois.

pl.

Impv. Pass.: tugthar.


Pres. Subj.: sg. 2 -tugair.

Past Subj.:

sg. i -tugainn, 3

-tugadh.

Verb. Noun: tabhairt.


VI.
Pret.

do ghabh,

Perf.: sg. 3

Fut.

Cond.

sg. 3

pi.

3 do ghabhsad, do ghabhadar.

-gabh, 3 gabhaidh.

sg. I

gabhaim

sg. 3 gabhais.

Past Subj.:

do ghabhadh,
sg. 3

pi.

3 -gabhdaois.

-gabhadh.

Verb. Noun: gabhil, gen. gabhla.


VII. do-gheibhim
Perf.: sg. i fuaras, 2 fuarais, 3 fuair, pi. i fuaramair.

_
'^**jT'^^^

Pass, frioth.

Fut.

do-ghabhair, -fuighir, 3 do-ghabhaidh.

sg. 2

Cond.

sg. 2

Past Subj.:

do-ghabhth, 3 do-ghabhadh, -fuighbheadh.


sg. 3

-faghadh.

Verb. Noun: faghil.


VIII. fgbhaim

Impf

sg.

. :

Pret.

Perf.

3 do fhgbhadh.

sg. 3 fgbhais.

sg. 3 ro fhgaibh,

Impv.

do fhgaibh.

sg. 2 fgaibh.

Verb. Noun: fgbhil.

IX. tgbhaim
Impf.

pi.

3 do thgbhadaois.

Pret.: sg. 3 tgbhais.


Perf.

sg. 3

do thgaibh,

pi. 3

do thgbhadar.

LANGUAGE

xxvi

Impv.:

sg. 2 tgaibh.

Verb. Noun: tgbhil.

X. do-nm
Pres. Ind.

sg. i

-dinim, 3 do-n^

pi.

3 do-nd.

pi.

3 do-nds.

Pass, do-nthear.

Impf.: sg. 3 do-nodh^ -dineadh^


Perf.

sg. i do-rinneas, 3 do-rinne, do-rine,

-dearnaidh,

pi. i

do-

rinneamair, 3 do-rinneadar^ -deamadar, do-rnsad, -dearnsad.


Pass, do-rinneadh^ do-rnadh^

Fut.

sg. I

-deamadh.

do-ghan, -dingean, -dean,

pi.

do-ghanam.

Pass, -dantar.

Cond.

Impv.

sg. 3

do-ghanadh, -diongnadh.

sg. 2 din, pi. 2

danaidh.

Past Subj.: -danadh, -dearnadh.


Verb. Noun: danamh.

XI. ad-chm, do-chm


Pres. Ind.: sg.

do-chim, 2

-faice, 3 at-chi, pi. 3 ad-chid.

Pass.: -faicthear.

Impf.

Perf.:
pi.

pi.

sg.

3 at-chds.

3 ad-chonnairc, at-chonnairc,

Pass, do-connarcas.

Cond.

do-chonnairc, -facaidh^

3 do-chonnarcadar, do-chonncadar.

sg.

ix>

3 -faicfeadh.

tLJALdJL

Verb. Noun: faigsin.

XII. do-chluinim, ad-chluinim


Pres. Ind.: sg.

Impf.

do-chluinim.

sg. 3 -cluineadh.

Perf.: sg. 3 do-chualaidh, ad-chualaidh, at-chualaidh, pi. do-chual-

adar, ad-chualadar.
Pass, at-chlos.

Verb. Noun:

clos.

XIII. tighim
Pres. Ind.: sg. 3 tid.

Impf.

sg. 3

do Ihigheadh.

IRREGULAR VERBS

xxvii

Perf.: sg. 3 do-chuaidh, -deachaidh, pi. 3 do-chuadar^ -deachadar.

Fut.

rachad, 3 rachaidh.

sg. I

Cond.: sg. 3 -rachadh,

Impv.

pi.

3 -rachdaois.

pi. 2 irgidh.

Pres. Subj.: sg. 3 -deachaidh.

Past Subj.:

sg.

3 -deachadh,

pi. i

-deachmaoiSj 3 -tighds.

Verb. Noun: dol^ dul.

XIV. tigim
Pres. Ind.: sg. 3 tig^ pi. 3 tigid.

Impf.
I

sg.

3 tigeadh_, do thigeadh,

Fut.: sg. 3 tiocfaidh^

Cond.:
>f>"

pi. 3 tigdis.

Perf.: sg. 2 tngaisj 3 tinig^ pi. 3 tngadar.

Impv.

rel.

sg. 3 tiocfadh^

thiocfas.

do thiocfadh.

sg. 2 tarra.

Pres. Subj.: sg. 3 -teaga.

Past Subj.:

pi.

3 -tigdis.

Verb. Noun: teacht, toidheacht.

XV.
Perf.

sg. 3 rinig^ pi. 3

rlgim

rngadar.

XVI. -feadar
Pret. Pass.: -feas.

Past Subj.:

sg. i -feasainn.

LOAN-WORDS OCCURRING IN THE STORIES


The

following

lists

of the language.

are intended to interest students in the history

They could

doubtless be extended, and in

some

cases revised, for the historical study of the vocabulary of dated


texts

is

comparatively new. It

is

often hard to say whether a

word

comes from Old Norse or Old English, from Old French or Middle
English.

The most important

are the Latin loan-words, which

entered the language at various periods from prehistoric times to the

end of the Middle Ages. Some


through French or English.

of the later loans

Of the Latin words

may

have come

in the following

LANGUAGE

xxviii
list

at least twenty-seven are loan-words from Greek, and two of

and pascha, are Semitic loan-words

these, abbas

in Greek.

Loan-words from Latin


abb, abbas

Gk.).

(f.

4.

^e^Ue

adhradh, adoro.
aibhirseir (aidhbhirseir), adversarius.
aiar, r

Gk.).>i

(f.

aifreann, O.Ir. oiffrend, offerenda.


aingeal, angelus

(f.

Gk.).

>i

altir, altare.

anam, aninia

( ?).

Aoine, ieiunium.
archaingeal, archangelus

(f.

Gk.).

arm, arma.
bachall, baculus.

baisteadh, baistim, O.Ir. baithsed, baitsim, baptizo

(f.

Gk.).

bare, Med.Lat. barca.

beannachaim, beannuighim, benedico.


beannacht, O.Ir. bendacht, benedictio.
caibidil, Mid.Ir. caiptel, capitulum.

cailleach, O.Ir. caillech

cin,

canon}

(f.

Cisg, pascha
jtcaislean,

(f.

from

from

caille,

pallium.

Gk.).
Gk.). c S**^K^.

caiseal

(of.

the place-name), castelluni.

cat, cattus.

Catoileaca (also CatoiUce, &c.), Mid.Ir. cathalacda, catholectha, &c.,

but the mod. form has been influenced by French and English,
catholicus

(f.

Gk.).

ceall, cella.
\i-

ceangal, cingulum

hence ceanglaim.

ceap, cippus.
ceileabhradh, ceileabhraim, celebro.
ceist, quaestio.

LOAN-WORDS OCCURRING IN THE STORIES


ciartha^

from

uraxsiA.

ciar, cera.

ciorcaillj circulus.

cioSj census.
X

ciste, cista

Gk.).

(f.

planta; hence saor-chlanna^ saor-chlanda.

clanrij O.Ir. cland^

clireach, clericus

cHar, clerus
,ii-

(f.

(f .

Gk.)

hence maicclireach.

Gk.).

coinbhHocht, confiidus.
coinneal, candela; hence coinneal-bhthadh.

coisreagaim, consecro.

colam, Columbus.
coUtar, culter.
ai^kI"

corghas, quadragesima.
corin, corona.

corp, corpus.

crochaim, from croch^ cruceni;


croinic, chronica
crois-fhighil,

from

cf.

cros

from the nom. crux.

Gk.).

(f.

cros, crux,

and

fighil, vigilia.

cisj causa.

cumann, comniunio.
deochain, diaconus

Gk.).

(f.

diseart, desertwn.
eaglais, ecclesia

Gk.).

(f.

easbog, O.Ir. epscop, episcopus


fil, file

(f .

Gk.)

hence aird-easbog.

(saint's day), vigilia.

fromhadh, O.Ir. promad,

\jy>Vjft''r

^ro'o.

geintHdhe, gentilis.
giolla, O.Ir. gildae,

Med.Lat. gilda.

glir, gloria.

grdh, grddus (grdh 'love'

is

a native word).

ifreann, O.Ir. iffern, infernum.

inntleachtj intellectus.
iodhal, idolum

(f.

Gk.)

ldaidhe, ludaeus

(f.

hence idhlaidhe.

Gk.).

LANGUAGE

XXX
lacht, lac, gen. lactis.

Laidean,

leabhar,

Latina.

(lingtia)

laoch, laicus

(f

Gk.)

hence laochraidh.

liber.

laghaim^ laghadh, lego ; hence laghthir.


ligheann^ legendum.
leitir,

The

O.Ir. liter, littera.

may

be due to the influence of the

French and EngHsh forms,


h'ne,

Imea.

long, {navis) longa

hence luingeas and loingseach.

long-phort, from long and port, partus, originally a fortified haven or

camp

for the defence of shipping

maidean, O.Ir. matan, niatutina.


mainistir, monasterium

(f .

Gk.)

cf

hence foslonghphort.
^^

muintear,

malluighthe, past part. pass, of malluighim, O.Ir. maldachaim,


maledico.

manach, monachus

(f.

Gk.).

mias, niensa.
mile 'thousand', milia pi.; mile, 'mile'
mile cimeann

is

the same word, formerly

milia passuum.

mileadh, O.Ir. mil, gen. miled, miles; hence trin-mhleadh.

muintear, monasterium

(f .

Gk.)

an older borrowing than mainistir.

mr, murus.
ndir, natura.

Nodlaig, natalicia.
- nuimhir, numerus.

ongadh, unguo.
onir, honor; hence onrach.
or, auruni.

orduighim, ordughadh, from ord, ordo.

pgnta

(earlier

pghnta), paganus ; hence pgntacht.

pearsa, O.Ir. persan, persona.

pobal, populus; hence puiblidhe.

pg, pax, ace. pacem.

LOAN-WORDS OCCURRING IN THE STORIES


port,

port,

There

hence dn-phort, rogh-phort, long-phort.

partus;

was probably confusion between partus and

porta,

may

'town'; the later sense of 'castle'

cf.

the O.Eng.

be due to the in-

and Eng. fort.

fluence of Fr.

psaim, psadh, sponso ;

cf . Fr. pouser.

proinn^ prandium.
puball,

pa^Ho

(cf

f) ^

pavilion).

(^fti^^-^^t.

purgadir^ purgatorium.
reilig^ reliquiae.

riaghalta, from riaghal^ regula.

sagart, O.Ir. sacardd, sacerdos.

saighdeir, Sagittarius.

salm^ psahnus
saltair^

(f.

Gk.).

psalterium

(f.

Gk.).

saoghal, saeculum; hence saoghalta.

seachtmhain, septimana.
sanaim, from scan, signum.

sgiamh, schema
sgol, schola

(f.

(f.

k-

Gk.).

Gk.).

sgriobhaim, scribo.

slachtaim and slachtain^/edo.


spridh^ Mid.Ir. prid, praeda.
sridj strata (via).
stair, O.Ir. stoir, historia

(f.

Gk.).

suim, summa.
teampall, templum.

teannaim, tendo.

tearmann, terminus.
trcht, trchtadh, tracus.
if'

treimhse, O.Ir. trimse, (spatium) trimense.


uair, hora

(f.

xxxi

-*'

Gk.).

ughdar, O.Ir. augtor, auctor.


uinge, uncia.

umhal, humilis; hence umhla and umhlacht.

ij

lAcjsJjui^
'^

(*^

LANGUAGE

xxxii

From

British (Welsh)

bainne^ Mid.Ir. banna, 'drop',


,Tt-caoin, Mid.Ir. cain,

W.

Com. and

Bret, banne.

cain, 'beautiful'; hence caoineas

and caon-

dthrachtach.
k- caoinim, O.Ir. coinim,

W.

cwyn, 'lament'; hence agcaoinim and

agcaoine.
*

caorthann,
carraig,

W.

cerddin.

Mid.W.

carrec, 'stone.'

W. Gwyddel.
W. Gwyddeleg.
liathritae, W. llithro,

Gaoidheal, O.Ir. Goidel,

Gaoidhealg, O.Ir. Goidelg,


liathrid, O.Ir. gen.

ns,

W.

'to slip, glide' (?).

71WWS, 'nature, disposition.'

inmhid,

W.

ynfyd, from O.E. unwitti.

rod, Mid.Ir. rot,

W.

rhawd, from O.E. rd.

sainnt, Mid.Ir. sant,

W. chwan t,

From Old
bogha, O.E. boga, O.N.

'desire'; hence sanntuighim.

English or Old Norse

bogi.

bord, O.E. bord, O.N. bor3.


brg, O.E. brc, O.N. brok.
inM^y.

criaipe, Mid.Ir.
iarla,

O.N.

cnapp, O.N. knappr.

iarl.

ridire, Mid.Ir. ritere,

sel,

O.E.

segel,

O.N.

From Old

O.N. riddari, from O.Flem.


segl;

riddere.

hence sel-chrann.

French, Middle or Modern English

balla, ivall.

barntas, from barnta, Mid.E. and O.F. tvarant.

" bharda, O.F. and Mid.E. warde.


buirgis (also buirgheis), O.F.

and Mid.E.

seach, buirghiseach.
cairdionl, O.F.

and Mid.E.

cardinal.

conntae, O.F. cun, cont, Mid.E. countee.


doctir, O.F.

and Mid.E.

doctour.

burgeis; hence buirgi-

LOAN-WORDS OCCURRING IN THE STORIES


leagid, Mid.E. legasy,

from O.F.

legacie,

xxxiii

with ending of earrid &c.,

or from Med.Lat. legatia.


oighre, also oighir^ eighre

and

eighir,

O.F. and Mid.E.

eir;

hence

oighreacht.

papa, Mid.E. pape.


prbhilid (earlier spelling prvilid), privilege.

prinsioplta, principal.

prionnsa, O.F. and Mid.E. prince.


prosn, O.F.

and Mid.E. prisun.


on 23, 208. ^

saingealj see note

San

(before proper names), O.F. saen, sain, Mid.E. san, sen.

sguibhir (also sguighr), Mid.E. squier, squyere, from O.F. esquier,


-^

escuier.

%*,iA

sompla, Mid.E. sample.


str,
is

Mid.E.

stor,

from O.F.

estor.

tubaist, Mid.E. tempeste, 'calamity.'

Ax.jU.

-4**u^-lu>A^ <~jUUc^ clu,..aaaa

jUJ-itu ^ss.

ll$-<U.^uMl^^-u^^ di.'AQAUM'^if^

>6l',

i*<^ UI-

/<ie

c(

se..>L>iMejUj

Ui4ic^^]

^ c /-<^ <ij&^ln.e^/<-^fe.

L..^

jz^^tt:*.

M<U.tik'->^-<^

X^

^ lentAA^

Cff-*^

ai^tjfiiit
'v.^AtmiULS^u.^^.Ai^'^Uc^ iU .Tu -^^MKk- Jtiy. Ci.o dt^ t^
'r^eh^^^L t^sUu^ jU^eu^, o^aeCuMa ^c^. ^ aj^ALw^^ ^^^^ ot^ o^'

3. >. A^.^sTMiwJ'icJi^

f^ 'H^t;,i^ci'?^i<;<^.^/:^

/>.n.i^<K.,/^U/-:^^

1.

DA CHLUAIS CHAPAILL AR LABHRAIDH


LOINGSEACH

LAGHTHAR

ar Labhraidh Loingseach gur

cuma

chluas gcapaill

do bhi ar a chluasaibh^ 7 uime sin gach aon do bhiodh ag bearradh


a fhuilt, do mharbhadK' do lthair , d'fhaitcheas go mbiadh fios na

hainmhe

sin aige,

na ag aon-duine

oile.

Fa gnth

leis

iomorra

fm

do bhearradh gacha bliadhna, nmr at, a mbiodh na dh chluais

d ghruaig do theasgadh dhe. Fa higean crann-chor do chor^


da fhios cia da roichf eadh an ri do bhearradh gacha bliadhna^ do

S0S

bhrigh go gcleachtadh bs do thabhairt do gach aon da mbearradh

Acht cheana

^/

tuitis

an crann-chor ar aon-mhac baintreabhthaighe

i n-earr a haoisCj 7 ag itiughadh limh r lon|;phort an


Agus mar do-chualaidh an crann-chor do thuitim ar a mac,
tinig do ghuidhe an riogh, ag iarraidh air gan a haon-mhac do
bhsughadh^ 7 taoibh ris do shliocht.' Geallais an ri dhi gan an

do bhi

10 s^^^^^-^^^"^

^-Jj^.riogh.

mac do mharbhadh, da ndeamadh run


a nochtadh do neoch' go bs.
-

mhacaomh, do bhi tormach an

Mlfigean

do bheith

bhioth greim

d]ie,

ar an ni do-chifeadh, 7 gan

mbearradh an riogh don 15


ruin sin ag siadadh 'na chorp, gurbh A^^e^L^

"

Agus

iar

luighe othrais, go nachar

7 ar mbeith

bhfad

ghabh

leigheas san

gcrilighe dh, tig draoi

deigh-elach d fhios, 7 innisis da mhthair gurab tormach sgil

hadhbhar

tinnis do, 7 nach biadh sln go nochtadh a run 20


7 adubhairt ris, do bhi d'fhiachaibh air gan a run do
nochtadh do dhuine, dol i gcomhgar cheithre rian, 7 tilleadh ar '*'*

rnda

do ni igin

a limh dheis, 7 an cad-chrann do theigamhadh dh dh'agallmha

7 a run do ligeadh ris.


gur lig a run ria. Leis

Is

cad-chrann tarla dh sqileach mhr,

sin sgidhis

an toirrcheas

tinnis

do bhi 'na 25

bhroinn, go raibhe sln do lthair ag filleadh go teach a mhthar tar


ais do.

Acht cheana, go grod da

is sin tarla

gur briseadh cruit Chraiftine,

,yiClrfu-faii* ,1***'^:^/ ^**''*^

*;^.v^^

C-eA^

1.

D CHLUAIS CHAPAILL AR LABHRAIDH

tid d'iarraidh adhbhair cruite,

3 lr lig
cruite

mac na

go dtarla an tsoileach chadna

baintreabhthaighe a run do, 7 beanais adhbhar

Agus ar mbeith danta don chruit 7 glasta, mar


uirre,is eadh do saoilt ris gach n-aon d gcluineadh"

eiste'.

do shinn Craiftine
ii'ice ,"

gurab eadh do chanadh an

(.i.

chriit

Labhraidh Loingseach)

.i.

.i.

phiU for

Labhraidh Lore

Labhraidh

chluais chapaill ar

Agus gach a mhionca'cio shinneadh ar an gcruit sin, is an ni


cadna do tuigthi uaidh. Agus ar gclos an sgil sin don righ, do

35 Lore.

ghabh aithmhile

ncftU'

na hainmhe

bsuigheadh do dhaoinibh

trnar

do bh

sin

teaghlach, 7 nor ehuir ceilt

>.'

40

tadui

Is

shaoihm an chuid

iHdheachta ion 'na

2.

<L.ec*>^u^

leis,

7 taisbanais a chluasa
U-
orra shin amach.

ag

ceilt

s aird'^don

air,

''

se

don

sgal do bheith 'na finnsg_al

stair.

MARBHADH CHLOINNE HUISNIGH

Is fada iomorra do bh cogadh 7 coinbhliocht idir Chonnachtaibh

7 Ultaibh r hnn Mheidhbhe do bheith i gceannas Connacht 7 Chonchubhair 'na rgh Uladh. lonnus cheana go mbeith fios ftha na

'iit.fiL.t^JiM.

heasaonta tarla eatorra agat, a laghthir, euirf ead

5 do

C.i<>,'*i','^T^-

marbhadh Clann Uisneach

ann

sos

n tar ehoimiree

tar slnadh

so

mar

.{z

Fhear-/'*J

'*^

ghusa mheic Righ 7 Chormaie Con-Loingeas 7 Dubhthaigh Daol


/"/L^^
^i^aa4*-Uladh. Ag so sos go eumair irim na heaehtra.^^*''^^^'^^''?.-'*^^'
niu.i,u^.i'**^'^'^l

chaitheamh

^l^irfu'w/t

/^ ^t

^-aon iomorra d ndeachaidh Conchubhar,


fleidhe

^ Chonchubhair,

Uladh, do-ui^

go teach Fheidhhmidh mhic Daill, sgalaighe

r linn

na

fleidhe

rug bean Fheidhhmidh

sin

lo

inghean lainn, 7 do-rinne Cathbhaidh Draoi, do bhi san chomhdhil


an tan sin, tuar^7 taimgire don inghin, go dtiocfadh iomad dochair^i^

d*t^tH'^,

^tU^M" ]\J^ 7 diotha don chigeadh d tojsg. Ama chlos sin don laochraidh, do'fr**^
^*^i^./: sa ^ /'^^ ^
thogradar a marbhadh do lthair.

f-iJ-.Pin.

^ -^^''f"'
f^

15

N dantar, ar Conchubhar, acht baraidh mise liom


ar oile^mhain

1,

go raibhe 'na haon-mhnaoi

agam

fin.

Deirdre do ghairm an draoi Cathbhaidh dhi.

W^ C^^l^UaJ [u^

^^I

^%^:^', -

it-

Do

i,

7 cuirfead

-^-

'';*;;i;27'

r^^^^i

chuir Con-&** -^5 - ^

^^

ivOc

'

'

^e^e^

MARBHADH CHLOINNE HUISNIGH

2.

chubhar

7 oide 7 b uimea ch d hoileamhain, 7 n ^ ><<ttf *


lamhadh neach don chigeadh dol 'na lthair acht a hoide 7 a "nf^buimeach 7 ban-chinteach Chonchubhair, d ngairth Leabhar-^20
^"^^^^^^^^^
cham. Do bh ar an ordughadh soin go beitrionnuachair dhi, 7 gur
i

ar leith

lios

chinn ar mhnibh a comhaimsire

i sgimh.
f .ia^<^l/^;^^te^tC^^-/i^^-^>~^'^''4^
Tarla iomorra d hoide laogh do mharbhadh r proinn d'ollmhu-

<^'

^l^j^^^^

ghadh dhise

^ ^**-'^
7 iar ndortadh f hola an laoigh san sneachta,
dubh d hl. Agus mar thug Deirdre sin d haire, 25
Leabharchaim gomadh maith l fin fear do bheith

l sneachtaj

cromais fiach
^^^tJj.adubhairt r

;V-^-^

na

aice ar a mbeids

p'^t^^'

datha at-chonnairc, mar at, dath an fhich

tr

ar a fholt. dath fola laoigh ar a ghruaidh, 7 dath an tsneachta ar

t^

At a shamhail

'

^^
'j^

"Ms eadh^ a Leabharcham, ar

^\agalkimh
*^6'*^
;4,UJ::ije

^
sin d'fhior, r rittear

Naoise

mhac Uisneach,
"^'

bhfochair Chonchubhair san teaghlach.

fin

gan

s,

%'J^7

seal

iarrais air

aonta

fin

ris sin^

^^

"J'S^lr;
guidhim-se thusa fna chor

^n.

50

f^^.

2= -^+ndlSi,

dom

'/;.)

fhios/j^^^^^.i;^^^^'^^-^^^''

Agus nochtais Leabharcham do Naoise an

Naoise s

/-

/-^.^?^-

,,,acheas.

ndil Deirdre, 7 cuiris

i,

n sin.

su_im

Leis sin tinig

mad a

seirce dh,

35jg*^f^^J^^;/^

do bhreith ar aJ^h Chonchubhar. Tug Naoise

gr leasg lais d'eagla Chonchubhair.

Triallais fin

7 a dh bhrthair .i. Ainle 7 Ardn, 7 Deirdre 7 tr chaogad laoch


mar aon riu^ go hAlbain^ it i bhfuaradar congbhil bhuannachta

^^jl^^^a.^*

c.c^S^*^.

7,

rgh Alban_, go bhfuair tuarasgbhil sgimhe Deirdre^ 7 gur iarr ^o^'u^'^^'^^


^
'na mnaoi dh fin . Gabhais fearg Naoise gona bhrithribh uime .^. -"
\
=

/9/
Jufc

i.

<;>vtt-^'

jJ^lT

sin,

triallaid

a hAlbain

y^.,.

n-oilan

mhara ar teicheadh

r Deirdre,

^^

Acht cheana,

7^

'P^

_,

ama

chlos

"-

nUltaibh go rabhadar Meic Uisneach 45

mrn d'uaishbh an chigidh

Conchubhar gur^thruagh Clann Uisneach do bheith ar deraidheacht

|;^)J^,

iomad coinbhHocht do thabhairt do mhuintir an rogh 7 dibh


_
fem da gach leith roimhe sm.
^ .^^ "ju^ UT^a^ i,sJr,,^;/^.J7^s:

tar is

M^"-*'san i^an-dil sin, adubhradar

tj(t4

'

k (f**'^

^'^i^'

dhroch-mhnaoi, 7 gomadh coir fios do chor orra 7 a dtabhairti ^^^y


y
don tir. Do-bheir Conchubhar aonta ris sin ar impidhe na n-uasal,

tr

7 tug Fearghus)mhac Righ 7 Dubhthach Daol Uladh 7 Cormac 5


>4--^^, f^^^JS
Con-Loingeas isl nadh air fin f bheith dleas dibh.

:.

U^^

.it
'

'--

K^

,C.

lU^

mLu.4.

J]/-^^

2.

Ar na h eachtaibh
^ "^^^^ fin

--*--^

MARBHADH CHLOINNE HUISNIGH


sin cuiris

Fearghus mhac Righ Fiachaidh

gcoinne Chloinne hUisneach^ go dtug

leis

nirinn iad

A^a.-ZkS^

gona mbuidhin, 7 Deirdre mar aon ri, 7 n haithristear a_bheag da


^firt^l^^tt^5 sgalaibh go rochtain fhaithche na hEamhna dhibh. Tarla Eghan
/*/-4,^.
mhac Durthachta, flaith Feammhoighe; ar an bhfaithche go sluagh
'

j".

"

do

'^ t-eCe^wA-!

lionmhar maille
f

ris,

re

do dhanamh ar Chloinn Uisneach ar

f eall

horileamh Chonchubhair, 7 mar rngadar Clann Uisnigh do lthair,

*^ ** ^- ''^tid
'

Eghan d'fhiltiughadh r Naoise, 7 ris an bhfilte cuiris


Mar do-chonnairc Fiachaidh mhac Fear-'
ghusa sin, Hngis idir Eghan 7 Naoise, go dtug Eghan an dara
sthadh ar Fhiachaidh, gur mharbh mar aon r Naoise , 7 d is
sin Hngis Eghan 7 a shluagh ar Chloinn Uisneach, gur marbhadh

60 sthadh sleighe thrd.

'

le iad,

V
65

7 go dtugadar dearg-r a muintire.

Mar do-chualaidh iomorra Fearghus 7 Dubhthach marbhadh

iw>jMt

na

^^

AX^/>'Chloinne hUisneach tar a slnadh


^i^'f^^Cc^lliU 4-*

hEamhna, 7 tugadar

'^*^'***^*^^'*'

chile,

'i^^'^^/'^*''^.

7 muintear Chonchubhair coirnheasgar da


gur thuit Maine mhac Conchubhair le, 7 tr chad d

mhuintir mar aon

gy^ Gt^ wfl^


-

Ifi.SxJfj.-^-

leith, iad

f in

,-.^^1

7 Cormac Con-Loingeas, 7 f h lon a sluagh an tan


i gConnachtaibh go Meidhbh

Mar

dbhfeirge idir

sin

gan osadh

fx^^^?

aon-uaire eatorra.

'

Data Dheirdre da dtngadar na gniomha do luaidheamar, do bhi

OA^^W.i-i'*^^^^iSfcS 80

djMns.

CPmi-s^-K

bhfochair Chonchubhair feadh bliadhna d'is mharbhtha Chloinne

hUisnigh, 7 gmadh, beag tgbhil a cinn, n/gean gire" do thoi-

dheacht tar a bal,

k*'*^^^^^

M ^&iu'^
'

'

an da chigeadh,'^

7 do chaitheadar seacht mbliadhna ar an ordughadh

iu^'^li

,/

''ux^

sin dibh gur creachadh crioch Chwailnge le,'

gniomh da dtinig omad dochair 7

^^^1

Mii.'dU.

Loisgthear 7 air_thear Eamhain, 7 marbh-

soin tri mhile laoch, 7 triallaid as sin

75 losgadh Uladh.

U^Jlf^^

/C/^

ris.

7 go hOilill, mar a bhfuaradar filte 7 fas_tdh. Ar rochtam ann sm^ //


dibh n blids aon-oidhche gan lucht fo^hla uatha ag argain 7 ^oJ;^~^

^ZaJZi^Mi.

fin

70 thar banntracht Chonchubhair le, 7 cruinnighid a rannta d gach ^i'^>

lz4tn.t>A4v4

fin, triallaid d'ion nsaigh e

85

T1

dhearnaidh

ris

an

re sin e.

Mar do-chonnairc

Conchubhar nr ghabh cluiche na caqineas greim don inghin, 7 nach


bhacht n ineas ardughadh ar a haigneadh, do chuir fios ar

Eghan mhac Durthachta,

flaith

Fearnnihoighe, 7 ar dtoidheacht

JU^^dtiA^.

^.
,

JiiU.:

^'.^

'^'^'^

2.

MARBHADH CHLOINNE HUISNIGH

d'Eghan 'na lthair adubhairt

Deirdre/ nach fuair

fin Qj-^^i^^^ u^^

haigneadh do chlaochldh na cumhaidh^ go gcaithfeadh dol sealad

^^"^

oile r hEghan, 7 leis sin cuirthear ar claibh Eghain 'na charbad . UC-^-^^JTid Conchubhar d dtiodhlacadh, 7 ar mbeith ag triall dibh dp- offp"^*"^**^
bheireadh sise sil fhochdha ar Eghan roimpe^ 7 sil ar Chon- 90 '^*"-"^^^
'

'T''

ir n raibhe dias ar talmhain is m (t dtug'^^^^J^;;^^


uath ion iad araon?' Mar do mhothuigh iomorra Conchubhar ise

chubhar 'na diaidh,


f

ag silleadh f seach

Dheirdre, ar

bheir t oram-sa

7 ar Eghan, adubhairt ria tr bhacht


^lLio/t^*
chaorach idir dh reithe an tsil sin do- tla^u^

7 ar Eghan.

95

Ama chlos sin do Dheirdre do ghabh beadhgadh leis na briathraibh

icJr

sin

^^W

air fin

s. is sil

go dtug baoith-lim as an gcarbad amach^ gur bhuail a ceann

ar chairthe chloiche do bh ar an lr roimpe, go ndearnadh mre,.

mion-bhritte dh ceann, gur ling a hinchinn go hobarin

amhlaidh

SAJ

'_

JJ^^l^^*^

eiste.

<

Fhearghusa mheic Righ 7 100 ^^,


Chormaic Con-Loingeas mheic Chonchubhair 7 Dubhthaigh Daol ^^^^^
''^luZ-

!wt.^;44*Gonadh
^****^'

sin tinig

dbirt

Uladh, 7 bs Deirdre.

3.

'

-gw^^.^^
<Z^uui~

';^

BS CHONCHUBHAIR

\Ns iomorra do bhodh fn am soin ann mar ghrosadh


u^^^aisgidh ''r mbeith calma gcomhlannaibh dhibh, mar
curadh mar chomhartha buadh do thabhairt don t ba
5*fT
i

ar lucht
^**''

*^ ""^

foirtille^^-

^^*-^^

at rnr

i bhfeidhm aoinfhir. 7 ag mbodh buaidh" lithreach gaisgidh ar^"^^ .^^*!^^^


f**'-^^c chile cornhraigVTinig cheana don
a
ns so go dtarla imreasan ^^C-^, yum
V'f^- fan gcuraidh-mhr idir Conall Cheamach 7 Choin gCulainn 7 *^]f!T^^ '^

^Jlf^

U4

Laoghaire Buadhach

'i^ttOM

Geaghra, trinfhear calma do Laighnibh^ do marbhadh

nEamhain, gur

iarr Conall

inchinn Mheis-

^^^'i gcomhlann aoinfhir; 7 ar dtaisbanadh inchinne an


*do lig Laoghaire 7 C Chulainn d gcoirnmeas r

J^ mheas
^Hut.

nach dearnaidh ceachtar dhobh

ghnomh

goile nlgaisgidh riamh.

gidh be trinfhean

fin

_a

fin

leis

trinfhir sin,

Conall,

ama

10 'fe*-^

chommr sm do ^i^^^^^^it^.

F bas iomorra

fan

dtuitfeadh trinfhear tsgamhail

am

soin,

oile,

go

^<-"^"*^

'

15
|i*~A^

t'J^jr.

*" ''^

'

20
,

'K^(^r!^i^''
$.&iaeet'fuuieiU.

3.

BS CHONCHUBHAIR

mbeanadh a inchinn as a cheann, 7 go gcumasgadh aol trithe, go


mbiodh 'na liathrid chruinn chruaidh aige, ag taisbanadh ar
aonaighibh 7 i gcomhdhlaibh coitcheanna, mar chomhartha buaidhe gaisgidh. Agus mar do-chonncadar da inmhid do bhi ag Conchu- V*"
bhar mead an cheana do bhi ag each ar an inchinn^ gadtar le
arna mhrach as an gCraoibh-dheirg Chonchubhair i.
^^^^tWA^i^^
Tri hrais iomorra do bhiodh nEamhain re Hnn Chonchubhair/
i

^^^ Brin-bhearg 7 Craoibh-dhearg 7 Craobh-ruadh. San chidteach do bhds a n-othair, 7 is uime "in rittear Brin-bhearg ria,
"'^^^

do bhrigh go mbds na hothair do bhiodh innte fa bhrn 7 f '*'


mheala ghojmh na ngon 7 na ngalar do bhiodh orra'^^*^

Urm^,^

thuirse 7 fa

An dara teach, da ngairthi Craoibh-dhearg, is ann do bhidis


na hairm 7 na seide uaisle i gcumhdach, 7 is uime sin do chuireadar
inchinn Mheis-Geaghra i dtaisgidh ann mar gach sad uasal oile.

25 innte.

'W^ u^

An
M-u)^

treas

gairthi

teach do bhi ag Conchubhar, an

dhi,

is

innte do

riarthaoi

fin

Chraobh-ruadh do

mar aon

re

lion

30 laochraidhe.

Dla an da inmhid,

iar

mbreith inchinne Mheis-Geaghra as an

gCraoibh-dheirg, amhail adubhramair, do-chuadar ar faithche na


'Oijutx^'Uudjuu

'^^'^'^

22

f^;^
'i-

u*'ie^

liathrid
.i.

Ceat

trinfhear do Chonnachtaibh, gur bhrag inchinn

^ bhodh inchinn Mhes-Geaghra ar a chrios

t* uu*.

do dhanamh ar Ultachaibh." ir do bh

^*'^^^'''
.

mhac Mghach,

Mheis-Geaghra na hamaidibh, 7 go rug leis


Agus gach a mhionca do thigeadh i n-iorghail

'-^A^XxTT*''^

hEamhna, go rabhadar ag iomin na hinchinne amhail


limh go limh, go dtinig on_ch uilc ar Ultachaibh

'A#^,t#^;.t/j,

gConnachtaibh

n-aghaidh Ultach

aige,

ndigh achta

dtaimgire Meis-Geaghra

40 d dbioghail fin ar Ultachaibh dh'is a bhis, 7 do mheas gurab

vtn^irp^i^d^^^

^on inchinn do thiocfadh foradh na

fistine sin,

gonadh uime

sin

do chleachtadh Ceat inchinn Mheis-Geaghra do bheith ar iomchar


aige,

45

neach igin d'uaislibh Uladh do mharbhadh

mhr bh a *Fearaibh Rois

ris,

l.

go dtug tain

i
nUltaibh, 7 leanaid drong mhr
7 cruinnighid fir Chonnacht don leith anoir d'fhurtacht
Cheit, 7 Conchubhar don leith aniar d'fhurtacht Ultach. Mar

d'Ultaibh

^jz^ML^

uKife^^

do shil

Tid iomorra Ceat, go sluagh lionmhar maille

i\)^

|^j^i/t;;^;iff^

-^t/A-vi

BAS CHONCHUBHAIR

3.

do-chualaidh tr Ceat go raibhe Conchubhar san traidheacht^


cuiris fios

go banntracht Chonnachtj do bh ar cnoc ag feitheamh

an d shluagh^ ag iarraidh orra Conchubhar do bhragadh d 50^


CoBC'X^M^'
bhfachain fin, ar mbeith 'na dhuine shochma sholabhartha dh,^(^lS^

Ama.

ir n ligfids

Ultaigh fin san chath

chlos iomorra

do Chonchubhar go raibhe mian ar an mbanntracht

gcoinne Chonnacht.

^"^* ^**"/^"**^
.

'

fin d'fhaigsin^ triallais 'na aonar n tulaigh 'na raibhe d'fhios

an bhanntrachta^ 7 tig Ceat s seal don leith oile go raibhe i 55


meadhn an bhanntrachta d'oirchill ar Chonchubhar do mhar- ^^^^J^^zm^

^^

bhadh. Ar mbeith cheana do Chonchubhar ag toidheacht

don bhanntracht,

irghis

Ceatj

d'inneall 'na chrann-tbhaill r

'

ngar 'uCJU,'j>^

7 dp-n inchinn Mheis-Geaghra ^ /^,^1^.


Conchubhar do mharbhadh. Ar ^-^^^.

i measg a mhuintire fin^ 7 ag 60


d Bhaoth dh, tug Ceat urchar d'inchinn Mheis-

bhfaigsin Cheit d^ triallais tar ais


dol go Doire

^^^'-^

Geaghra as a chrann-tbhaill 'na dhiaidh^ gur bhuail 'na bhaitheas


,

gur briseadh a sheicne don urchar

'3

'^"^

gur lean inchinn Mheis- *Jk*J!C

sin^

Geaghra d bhaitheas.

Agus
fios

leis sin tigid

an trth soin

a mhuintear fin d fhirithin Cheat. Cuirid 65

gcoinne Fhnghin Fithliaighj 7 ar dtoidheacht

do lthair is eadh adubhairt, d mbeantaoi an meall soin as a cheann,


go bhfuighbheadh bs do lthair.
Is fearr linn, ar cch^ ar r

Leighistear l Fnghin

l^^.

dhanamh n
^j'^'^

t,

dol ar each

7 d ndearnadhj

/-\.^^<ui^

do bheith ainjnheach ion a ag.

'*****^/^^;^^

7 adubhairt ris ainnsin gan fearg do 70 '^'^^J^J^^


n feidhm foirigneach do dhanamh, ^^^^^-

>*****
gluasacht friothbhuailte a inchinne fin, gQ***^

dteilgfeadh an meall as a cheann^ 7 go bhfuighbheadh bs.


Mar sin do seacht mbliadhna gusan Aoine 'nar crochadh Criost,

do

rir

dhruinge re seanchas, 7 mar do-chonnairc claochldh 75

'^^ neamhghnthach na
fiafruighis

ndl 7 urdhubhadh na grine san asga ln,

/.^^^^^*-^

;.u^v^

do Bhacrach, draoi do Laighnibh do bh 'na fhochair

crad d dtinig an mhalairt neamhghnthach soin ar reannaibh

nimhe 7 talmhan.
osa Crost

ldaidhibh.

Mac D^

,f^"stS,

-^tOi^^

ar an draoi^ at ag bhsughadh anois ag 80


.

^,

'*

i'

S
iTf IV*l'-Mir

BS CHONCHUBHAIR

3.

Truagh

ar Conchubhar, d mbeinn-se do lthair do mhuir-

sin,

bhfinn a raibhe timcheall

mo Rogh d

bhsughadh.

"^S"^ ^^^^ ^^" ^"S ^ chloidheamh

amach, 7 tid f dhoire chgille


^^^^^'<^5 do bh limh ris, gur ghabh ag ghearradh 7 ag bhuain, 7 is eadh '^.
ffi^h^cJjii^ adubhairt, d mbeith i measg na nldaidheach, gurab sin dol

A7i^rJ^6-''**^

'

'

Agus ar mhad na dsachta do ghabh , do


d inchinn 'na dhiaidh,
go bhfuair bs. Coill Lmhraidhe
bhFearaibh Rois

do-bharadh orra.

Hng an meall
7
Huet,

l'jH' ^(

i/*

Ar mbeith marbh do Chonchubhar

don

tairgthear roghdhacht

do bharadh corp Chonchubhair

leis

Uladh

gan sgth go hEamhain.

Tarla gioUa ag Conchubhar ar an lthair sin darbh ainm Ceann

ioSfU^
.V-oife

^-

^-^g^

Bearraide, 7 i ndigh ris an roghdhacht d rochtain fin, tgbhais w^,'


^^ ^Q^p g^ calma, 7 rug lais go hArd-achadh Slibhe Fuaid , gurw*i'<-t<r
"'^
bhris a chroidhe, 7 go bhfuair bs ann sin. Gonadh trsan ngnomh

an seanfhocal adeir gurab

sin at

i'2
a

go ghoirthear don mhuine choiUe sin.

sin

leis

as a cheann, go dtinig cuid

iarras neach,

i*^"^f^

rochtain

is

roghdhacht Chinn Bhearraide

an tan chuireas roimhe go huaiU-mhianach cim do

aijde ion

mar do fhadfadh do ghreamughadh. "4^'S

Acht g chuirid ughdair an tseanchasa sos an stair se ChonU^a^tU^'i^ chubhair, 7 gurbh fhear comhaimsire do Chrost , do rir fhrinne
^**^.
an tseanchasa n rugadh Crost go haimsir imchin i ndiaidh
^^itv^

100

^^

Chonchubhair.

Agus

is

amhlaidh at

frinne

na

staire

se,

gur

thairngir Bacrach, draoi do Laighnibh, tr fhistine go ngeinfidhe

V^l^^''*^
tjjAat

105 Crost

S^^i

,^^l^^^<;yi>\uv^

^^ chinidh dhaonna a hanbhroid an aibhirsera. Agus arna chlos


sin

-f

tlt^hfU&^ ,''
**^'

an Tairn_geartach, Mac D, 7 go ngabhadh colainn, 7 go ^^.


air, 7 gurab de tiocfadh fuasgladh J*>i

n-imeradaois na hodhail bs

do Chonchubhar, do ghabh dsacht amhail adubhramar

ghabh
j

tr

chombidh

r Crost

, 7 do
ag gearradh Choille Lmhraidhe

na nlodhal, go bhfuair bs don bhfeidhm sin.


sua^^
Gib iomorra do chuirfeadhj^n-iongantas go bhfadfadh Bacrach

riocht

n draoi

oile

d raibhe pgnta bs Chrost do

thairngire, cidh fr

chra dona Sibillae do bh pgnta Crost riana ghein do ramh-

j^-

jUUf^-iJ^'
^t

fhaigsin ion

do Bhacrach n d shamhail

an stair mar so.


,-^C^ u.^u '^ifU4- f^

115 dchreitte

'tufli^

.^AW

oile ?
,

i^*

/U-^^^f..^

Uime

Cc4r.

sin

^- LCs^An^Akd
1

MARBHADH CHEIT AGUS BHALCHON

4.

i**"^**

Ei!!l^'

so,

biodhb ha bhiothfhoghlach ar

L n-aon d ndeachaidh an Ceat so nUltaibh


do dhanamh dbhfeirge mar f gnth leis, go dtarla sneachta
mr fn am soin ann, 7 ag tilleadh dh, 7 tr cinn laoch aige do
marbhadh leis san turus soin, tig Conall Ceamach ar a lorg, gur
chuir f ghreim ag th Ceit t, gur chomhraigsead r chile, gur

feadh a

r.

^fTi'^^
'

thuit Ceat san chomhlann, 7 gur trom-ghonadh Conall, gur thuit


Agus leis sin tig
i nall ar an lthair iar dtrigean iomad fola dh.

Balch

an Ceat

trinfhear

Ultaibh

/>^--i^i'

.^,^

Chonnachtaibh, go lthair an

do

trinhear

Brifne,

chomhraig, mar a bhfuair Ceat marbh 7 Conalfi gcrothaibh bis, lo^^^yj^


<*#*t>7 adubhairt gur

mhaith an

miUeadh ireann do bheith

V^

sgal,

^'

an d onchoin d dtinig aidh-

Ai^^r-^.-^f-i^^&t

'sna hainreachtaibh sin.

Is for sin, ar Conall, 7 i ndol a ndeamaidh mise do dhochar do


Chonnachtaibh marbh-sa m.
Is

uime iomorra adubhairt

flaitheas

ireann laoch igin

sin,
oile

do bhrgh gomadh fearr lais ion


d ghoin, ionnus nach biadh cl a

mharbhtha ar an-laoch amhin do Chonnachtaibh.


2jL^ N mhuirbhfead th, ar Balch, ir is geall r bheith marbh

15

dhuit an riocht 'na bhfuile.

^^*^^7

cuirfead leigheas ort,

comhrag aoinfhir
,doth dr
ttUiU
,
\

7 ms tam

t othras duit, do-ghan 20****^

leat ar

Ai.

'

ut?

Agus

'^'^'^'''gur

leis sin cuiris

iomchar

faqi,

beiris leis

d theach

l
I

eisean do bheith ag tam,

neart fin ag fs ars ann, do ghabh eagla ria gConall

thear trir laoch d chloinn

ChonaiU

7 a 25
7 oUmhuigh-

Balchoin Brifne r marbhadh

tr fheall san oidhche ar

a leabaidh.

Gidh eadh,

ixxaxx

i^vuc^^
^^r'^f^^*'*

Conall digh ar chogar na ceilge sin, 7 an oidhche do bh a' bha ra


fan gcloinn teacht do

<

fin ,

chuir leigheas air ann go beith d chrachtaibh cneasuighthe.^/<tft<^.

Mar do mheas iomorra Balch

^^'^^'

go ndoghaltar Horn ort gach dochar 7 gach /-t"- c^Chonnachtaibh.


c^l^Ju^.

riot,

himreadh

<ii2^t"

Gidh eadh, baraidh m leam th, /^l^^tr^^i'^

dhanamh na

feille,

adubhairt Conall re 30

Balchoin go gcaithfeadh malairt leaptha d'fhaghil uaidh, no go

muirbhfeadh

Agus

leis

sin luighis

Balch, gr leasg

lais

lo
i

MARBHADH CHEIT AGUS BHALCHON

4.

leabaidh Chonaillj 7 do luigh Conall

dtngadar an trir laoch

na leaptha

35

,.

Chonaill le.

t''

leabaidh Bhalchori; go

do Bhalchoin d'ionnsaighe

sin fa clann

mbiodh

Conall^ gur marbhadh a n-athair


Mar do mhothuigh iomorra Conall iad-san

riocht

ar mar-

bhadh a n-athar

thc^ iaiuo

2;

ama

%^it*oLS^^
^S* ->r, 40

'na riocht fin^ do ling orra, 7 marbhthar iad


7 dicheanntar leis iad mar aon rna n-athair, go rug
mhrach na cinn da gcommaoidheamh go hEamhain. ' v^L^^f^L

dtriur lais^

Gonadh

marbhadh Cheit mheic Mghach 7 Bhalchon Brifne


atr^ -d
x. -^-y. -^^-/1
so.
^* ^i i/.

gona thriur mac go ro

lHt.cUht'J'ti^

5.

lUdZi^Ct^ijCXi^u.

Is

=.

BS CHON RAOI

d dtinig bs Chon Raoi, coirnhirghe do-chuadar

curaidh na Craobh-ruaidhe d'argain oilin mhara limh r hAlbain

mar a raibhe iomad ir 7 airgid 7 ioluZm^^**^'^ mhaoineadh 7 iomad do sheidibh uaisle oile, 7 inghean lainn
\hmm>^;^v\uA. j aontumha do chinn ar mhnibh a comhaimsire i gcruth 7 i sgimh
Bi.i^-*--7 d ngairthear Manainn,

1'^^^^^^

ag tigheama an
chualaidh

oilin:

tr dhraoidheacht
j

10

Idl^^jUiM

Blthnaid f hainm dhi.

C Raoi na curaidh ag
i

triall

Agus mar do-

san turus soin, cuiris fin

mbrig-riocht, go ndeachaidh san chomhdhil.

Agus ar mbeith ar t airgthe an oilin dibh i bhForbhais bhFear


bhFlgha, do mheasadar docamhal mr do bheith dhibh i ngabhil
oilan, mar a raibhe Blthnaid 7 seide uaisle
dhaingne an din 7 ar iomad draoidheachta na
druinge do bh 'g chosnamh.

an din do bh san
an
V'

Is

'^^J^.j&iML

^^

oilin uile, ar

ann

sin adubhairt

titM^^
\*'^^^^*^-

riocht fhir

an hhmxt ^^.Co^

j
an^'^
.

dnaidh

/iti)f ,cUick

<Ad''i'*^' 20

leis,

gur

ilkA

\\^JU^a^

lig

cch isteach, gur hairgeadh an dn

y go dtugsad Blthnaid 7 a raibhe do sheidibh


Triallaid as sin

'<

gur fastdh an roth geintlidhe do bh ar siubhal ar dhorus

"^d^J}^

/^

C Raoi, do bh

d bhfaghadh rogha seid d raibhe san dn, go ngabhadh K}f^^\


in an dn dibh. Geallais C Chulainn sin d, 7 leis sin tugadar
ucht ar an dn d ghabhil, 7 fear an bhruit lachtna 'na dtosach,

15 lachtna,

ii4t*^ ^

nirinn, go rochtain

MM?r^.

f^Uf^d4*if

^fi*^

Eamhna

uaisle

ann

le,

as.

dhibh, 7 ar mbeith

/ZtV^. C.u^yu*t.J:ttrU'

r ^-^.

.uJL U.iC^ Sc^uL c\f^^, u^ l tU r^^i^^ia^^^^^

<5^v-A*^-

p> <;<>c*>cs2^

5.

ag roinn na sad dibh,

BAS CHON RAOI


iarrais fear

amhail do gealladh dh.

Do-ghabhair, ar C Chulainn.

Mas eadh, ar

Do

s, is

ii

an bhruit lachtna rogha

Blthnaid

roghain dona seidibh

'

mo

^.<AM^
'

rogha dona seidibh.


dhuit, ar

oile

seid,

25

C Chulainn, acht

Blthnaid amhin.
l;

f^.

"^^

fear

an bhruit lachtna.

C Raoi rach

fii^xt^'^Leis sin iarrais

^^^r

N ghabh a malairt, ar

arnus s seal uirre, go rug

leis

^^i^V

'

ar Bhlthnaid d'fhuadach, go dtug

Mar

gcealltair dhraoidheachta.

do mhothuigh C Chulainn easbaidh na hinghine

30^^/1,

do mheas

air,

C Raoi rug lais i, 7 leanais ar a lorg go rim-dhreach J^'^^Z^


don Mhumhain, go rug orra ag Solchid. Agus beirid na ^'j^u^o
r'*^\trinfhir ar a chile, 7 do-nd gleic chalma churata, gur trasgradh <c^-*^ c*-*~C Chulainn l Coin Raoi, 7 go dtug ceangal na gcig gcaol air, gur 35 "f ''***^h

gurbh

:^en.- i^d

f hgaibh

'na

chimeach chuibhrighthe ann sin , iar mbearradh a f huilt

lna chloidheamh, 7 beiris fin Blthnaid

.iar

leis

Mhumhan,

n-iarthar

bhfgbhil Con gCulainn ceangailte amhail adubhramar.^'^-o

J^^^^^J^'Trig iomorra leis

sin

Laogh mhac Rian_ghabhra, 7

sgaoilis

-tm.

ntZ.'^M* ^***
'^"^^

do ''^^

Choin gCulainn, 7 triallaid as sin go tuaisgeart Uladh, gur itigh- 40


eadar limh r Beannaibh Boirche ar feadh bliadhna gan tesLcht^j^^^J^^^^u^.
i

gcomhdhil fhear nUladh, no gur fhs

gcionn na bliadhna sin tarla C Chulainn ar Bheannaibh Boirche,

folt

Chon gCulainn. Agus

****"-

go bhfacaidh ealta mhr d'anaibh dubha ag toidheacht adtuaidh

do dhruim na mara, 7 ar rochtain i dtir dhibh leanais ar a lorg 45


7 marbhais as a chrann-tbhaiU, leis an gcleas da ngairthi

\KA,

iad,

tithbhim, an

^^

is

ga^h crich dhiobh, gur mharbh an duibh-an^ at/l.VT^

"^

didheanach dhiobh ag Sribh Broin

AH*{^

ag tilleadh aniar dh, fuair Blthnaid go huaigneach limh r Fionn-

f^^

ghlaise

t'f'-

Raoi an tan

gCiarraighe,
soin,

som, gur nocht

*^

'

annsa

ion

sin

Mhumhan. Agus ^**^ ^^tS^

raibhe dn-phort comhnuighthe Chon 50


^r"'^'

dh nach raibhe ar druim dhomhain

iarrais air,

J^'j^lon sluagh da breith fin ar

!^^^ dh

n-iarthar

go dtarla comhagallmha eatorra araon an trth

sise

mar a

an tSamhain

^n ar igean

do dhanamh, go dtiocfadh dhi

fear

budh

^^ ^^^

fa neasa dhibh, teacht Mt^MAJ-^lf^^

fin

lais,

7 gomadh craide
sin C Raoi

an trth

55

'

'

CCa-.o.

Ui^>ttU.^^4<><->fc^i*ia?^-^^c3^/-'?'-^

12

5.

XutjU :^.

BS CHON RAOI

^-^^'-^'^ ^*^^*^

-**^,

do bheith i n-uathadh sluagh 7 sochaidhe. Gealais C Chulainn dise


toidheacht san am soin d hionnsaighe. Ceileabhrais leis sin iomorra

t^^^'T^^^^^^^^
"
'^*^.

7 triallais i nUltaibh, 7 nochtais an'*dil do Chonchubhar./z.4^^*il^


'
Dla Bhlthnaide, adubhairt r Coin Raoi gurbh oircheas d]^^^

dhi,
fjOr,

jrJcL.-^

dhanamh dh fin/do bharadh barr ar roghphortaibh^^j^^


7 gurab amhlaidh budh idir sin do dhanamh,
Clanna Deadhaidh do chur do chnuasach 7 do chruinniughadh^^
g^^^^
jGM^'. A'^^a rabhadar do liagaibh cloch 'na seasamh nirinn, do dhanamh '^>
c*^i^ju*Xu> ckd, cathrach dh fin. Agus f h fth Blthnaide ris sin^ go mbeids
'{fenfi^^

60 cathair do

L^^?*.^^i^ireann

uile,

65 Clanna

Deadhaidh

f chrochaibh

imchiana ireann

Choin Raoi r teacht Chon gCulainn d breith

^ Ama
j^^22^

'

'tt^t^'X^g^'

r^xAJi..

sluagh-bhuidhin
i

leis,

ndoire choille

ann

ar mbeith

mar

fa irinn

si

^^^J~

ag snighe on bhaile trsan

gclos

an chomhartha dh,

sruth ban on bhainne, 7

fh^

gcoill 'na raibhe

ni cian
leis sin

C Chulainn.

lar

do bhi, an tan do-chonnairc an


tugadar amus ar an longphort,

iomorra fa hainm don tsruth ramhritte, ar mbeith fionn

on bhainne dh.
Tid

^f*'''^^'^

is

7 do lingeadar an lios ar Choin Raoi, gur marbhadh le , ar mbeith


'na aonar gan arm dh, go rugsad Blthnaid i nUltaibh le. Fimin-

r^^^^^^'ljk 80 ghlaise

^pZu.

go Blthnaid, fin do

sin do, cuiris sgala s seal

chuige, go ngoidfeadh cloidheamh

75 bhi

V*^'^^

go

comhartha do chuir
Chon Raoi, 7 leis sin go
ndoirtfeadh dabhach learnhnachta do bhi san lios ris an sr_uth do

^^^j^^ij^.

sin, triallais s seal

7 ni haithristear a bheag da sgalaibh go


do bhi limh r longphort Chon Raoi. Agus

bheith ann sin go sluagh 'na fhochair, 7

RiA^

bhfad.

chlos sin iomorra do Choin gCulainn, go rabhadar Clanna

Deadhaidh arna sgannradh

70 rinig

fin lais. *, x.^^ c^flT/i

file

nUltaibh,

t^

Chon Raoi, Feircheirtne a


i

ain^,

ndiaidh Bhlthnaide

ndigh go bhfuighbheadh rach ar Bhlthnaid do

mharbhadh

-twa-A-^

^^T-

jMuvM^^

^^^t'

#l*unv tit ^)

i ndioghail Chon Raoi, 7 ar rochtain i nUltaibh do,


Conchubhar 7 C Chulainn 7 Blthnaid go gcomhdhil iompa
ag rinn Chinn Bheara, 7 mar do-chonnairc an file Blthnaid 'na

fuair

seasamh ar bruach

upe, gur
amhlaidh

aille

ann, tid d hionnsaighe 7 iadhais a lmha

chuir fin 7

sin iad.

d'urchar
\,

ris

k'

an
f

aill,

gur marbhadh

,U^4,Ar.^CM*^, ^,t^CU,.dC*,

13

AN lODH MORAINN

.6.

Is 'na reimheas

Chinn Chait arm,

>-

c,xy^^s^

.^'.

do bh Morann mhac Maoin d ngairth Cairbre


.i.

an ceirt-bhreitheamh ag raibhe an Iodh/^|^yLj^j^^^

7 dobudh d buadhaibh, gidh b do chuirfeadh^j^J^^^^^?*^-^,


u*4.fna bhrghaid r linn bhreitheamhnais igceirt do dhanamh,-jtV*i^**''''V^'
Morainn

r*-**

a^

aige,

-go n-iadhadh an iodh go daingean timcheall a bhrghad, 7 go 5<oJw./=^^|


mbodh ag fsgadh ar a bhrghaid go mbeireadh an v^^\\}sx*ZZ i^Td^its^l
gcir.

Agus do-nodh mar an gcadna

ris

an

soin at an seanfhocal,

^^

go ndiongnadh

frinne.

c^.9^n.ur.^>^^Jv.,rj
Is

i.*^.

^^-

^-^.'>"/'-<^'*'

--

10

'"-'-->

BRAIMHE LAIGHEAN f*-^'^::2'^/^

an Tuathal Teachtmhar so ar a bhfuilmd ag trchtadh do

cheangail an Bhraimhe ar Laighnibh

^;^

mar a n-orduigheann neach an lodh Morainn


bhrghaid an t bhos ag danamh fiadhnaise, i ndigh

^\^
f^^

do bheith f

F"*'*'**^*^'

dhanamh
Gonadh n iodh

tigeadh do

^^^fiadhnaise brige, go hadmhil na frinne dh.

a dh inghean

.i.

Fithir 7 Dirine a

bh ar Laighnibh darbh

mar

chain

n-anmanna.

ndol bhis

R iomorra do

ainm Eochaidh Aincheann, 7 tug

inghean Tuathail Teachtmhair do mhnaoi, 7 rug leis 5


Laighnibh d longphort fin i Moigh Luadhat . Agus i gcionn /i^-^ILL/-'

Dirine
i

aimsire d

is sin tid go Teamhraigh, 7 nochtais do Thuathal/1*H***rf/K^5z


'^*-^'**^go bhfuair Dirine bs, 7 iarrais an deirbhshir oile .i. Fitlair air,
go dtug Tuathal d , 7 beiris leis go Laighnibh d longphort fin .

Agus mar do-chonnairc

Fitliir

do hng a hanam go hobann

a deirbhshir Dirine rompe be 10

aiste tr nire,

caoineadh, 7 fuair bs do lthair

7
d cumhaidh.

tinig Dirine
'^

^-^

;r^

<m.

d
c<a^

Mar do-chualaidh iomorra Tuathal bs na deise ban, do ghabh : <^*^i^


fearg mhr , 7 do chuir teachta uaidh do gach leith go huaislibh
ireann, do chasaoid na feil-bheirte do-rinne r Laighean air, 15
7 uime sin tugsad uaisle ireann congnamh sluagh 7 sochaidhe
do rgh ireann, do Thuathal, r doghail an mhghnomha sin.
*^
''

:j

14

uiti^^^ 20 uatha fin 7 na sliocht 'na ndiaidh,

n-ioc bhis

na mban

soin.

do Thuathal 7 da gach righ da dtiocfadh ar a lorg.


Ag so suim na cna do dioltaoi l Laighnibh do rioghaibh Eireann
gacha dara bliadhna

ndiol bhis chloinne Tuathail,

cad uinge d'airgead,

fichid cad b, tr ficliid

25 tr fichid cad tore, tr fichid cad molt,

Agus

idi^U^^.^
\tiCi^^**^lj^
^J^^i^^^^^^^"^^
''S'uu><4^ti^^^

30

is

^fuyt*^

tabhach re linn da fhichead riogh dr ghabh

mar at

t.

Is
i

ti^U^d^bMU

tr fichid

tr

cad brat^

cad coire umha. ^^.

Connacht, a trian d'Oirghiallaibh 7 a trian do Ubh Nill.


Is don chain se ghairthear Braimhe Laighean, 7 do bhi

si

dhaj^.

flaitheas Eireann,

rv^S

aimsir Thuathail Teachtmhair go haimsir Fhionnachta''^''^')


i

bhflaitheas Eireann.

CATH CRIONNA

8.
4u,*SrCJf

mar at

tr fichid

roinn do bhodh ar an gcin sin, a trian d'fhearaibh

^ bheith

'^te^M^^/Kr

BORAIMHE LAIGHEAN

7.

Agus mar do bhreathnuigh Tuathal Laighin d'argain 7 do chreach- c^^^^^jadh, 7 gan iad ionchathuighthe ris^ do fhaomhadar cin do dhiol *

an Fearghus so

tinig f bhrghaid

bhflaitheas nireann iar n-ionnarbadh

Chormaic mheic Airt

Chormaic

,.

hUltaibh

gConnachtaibbj^iar mbreith a ghiall, 7 iar ndanamh na fleidhe


i dtuaisgeart Mhoighe Breagh, mar a dtug gioUa

dhibh do Chormac
5

f^>iuv^^t..^-^ fhiaclach
-*i^^^:f^^,^^i.^

mr

riogh Uladh an choinneal fa fholt Chormaic, gur loisg go

Tr meic Fionnchadha

7 Fearghus

.i.

Fearghus Duibh-dhadach, Fearghus Cais-

Foilt-leabhair do imir

an t-anfhorlann so ar

Chormac, 7 tid Cormac d'iarraidh conganta ar Thadhg mhac Cin


*"
do bhi neartmhar i nihbh an tan soin. .? ^< ;*'- ^Jt^'y ^^ 7 "J'' -^'
'^

2.!/<\^,

? t^-

i^T-jTi

10

Is

eadh adubhairt Tadhg

dtugadh fearann do. ^{f

ris,

go dtiobhradh con'gnamh dh d

AAJ^<^v^-,

Do-bhar dhuit, ar Cormac, a dtimcheallfaidh do charbad do


.*.

dUd&io.
i^ ttitu. Cni'^^

Vfrto^S

15

Mhoigh Breagh sa l iar mbriseadh chatha ar na Fearghusaibh.


Mas eadh, ar Tadhg, braithim-se dhuif*g bhfuighir an trin- P^.
^'
mhleadh Lughaidh Lgha, brthair mo sheanathar, 7 d dtugair
^^" chath , is cosmhail go muirbhfidh s na tr Fearghusa; 7 is
it 'na bhfuighir

^'^CA^ fouff- ritH^t

nEatharlaigh, limh r Sliabh gCrot.

%a^^^

<!o.T'i^f<LrtA^,

CATH CRIONNA

8.

15

||

Cormac go hEatharlaigh, mar a bhfuair Lughaidh


rotV^-Lgha. i bhfian-bhoith 'na luighe. Cuiris Cormac a gha trsan
bhfian-bhoithj 7 gqnais Lughaidh 'na dhruim. ^^- 1^**^
20

^^^^jj^,

Leis sin triallais

Cia ghonas
,-

waj-^

j^

\f\ if

-^^

b^

.i.

Art Aoinfhear.

^^^it^ JCJai^^c^

m do mharbh

ir is

= t'^^iUaXn.

-i.^^

t^

tTT^

Jf i^j^^ ^ <aee~.C4 i^Ba-^-^ . l^^h^ta


<!^u^i-,ir!Lu^^ ^,l^^,^ Jj^ft '.:.!. 25

locitfu 'je>.teXA, ieJUi^a^

jj-ic

dhamh

Ceann rogh

Mas eadh,

arm, ar Cormac. ^
i

Airt, ar s.

Maith fuarais mise do ghoin, ar Lughaidh,

:,s^.f-^*. neS..

ar Lughaidh.

Cormac mhac

Mise,

h'athair
.

m ?

gcath dhuit, ar Lughaidh.

ar Cormac, tabhair ceann rogh

Uladh

.i.

J^

Fearghusa

4^^^^

-~

Duibh-dhadaigh dhamh, at ag cor im aghaidh f fhlaitheas^ral^^H,

^.^^e^h^^U

nireann.

O t fAe '--

Do-ghabhair

sin, ar

Lughaidh.

^o**-'^^^^-^'

^^

Tadhg mhac Cin i nihbh, 7 triallaid fin ^^ ^^^


7 Tadhg go lion a sluagh go Brugh Mheic an ig i gCrionna Chinn '^'wt^.
Chomair, mar ar commradh cath Crionna idir Chormac 7 na tri^^'^^E^^^,^/;
Leis sin triallaid go

Fearghusa.

'

''

^^"^'

'-

-.

"'

"

^^"^^'

Do

bhi fs fth oile ag

Tadhg

gcoinne Uladh, do bhrigh 35


gurab an Fearghus Duibh-dhadach so do mharbh a athair i gca.th^**^^*^^^'^^
fa dhol

Samhna. Do commradh cath Crionna eatorra. Gidh eadh, nior lig


Tadhg Cormac san chath, acht do fhgaibh ar chnoc ar chlaibh an

"^ '-*.,'

'

'

, 7 giolla 'na ihochair ann. Tug iomorra Tadhg 7 Lughaidh


Lgha ucht ar na Fearghusaibh 7 ar a sluagh, gur thuit Fearghus 40
Foilt-leabhair l Lughaidh Lgha, gur bhean a cheann de, 7 triallais

chatha

^j^^^
*^ ***

gusan dtulaigh 'na raibhe Cormac


4,do-rinne

S'^ Drith
ir

*4^^.

Cormac

.i.

re

leis,

an gceann.

Is

iomorra

7 a adach-san ar an ngioUa;
an tan do fhsadh lonn laoich Lughaidh, 7 do
fin,

ghabhadh confadh catha , nrbh iontaobhtha do neoch . Dla


Lughaidh, tig ris an gceann do bhi aige do lthair an ghiolla do bhi
i

^^^^^^

^^/^^

^/^'

hucht chich do dhul san chath, adach Deileann^^^*^*

a ghiolla do chur uime

dearbh

ris

riocht Chormaic, 7 fiafruighis de

narbh

sin

ceann Fearghusa

Ni

he, ar

an

giolla,

acht ceann a bhrthar.


aris,

7 beanais a cheann d'Fhear-

,^g,rvx.J>J

45

v^ 'Z**^'

"^j,
.iCZ

/-^

l^

ue,nf^

^*'^^**^'

Duibh-dhadaigh.
Leis sin tid Lughaidh fan gcath

50
/,

i6

CATH CRIONNA

8.

ghus Chais-fhiaclach^ 7 tug 'na limh gusan dtulaigh 'na raibhe an


gioUa

An

riocht Chormaic

Uladh? ar Lughaidh.
N he, ar an gioUa, acht ceann a bhrthar oile.
Teilgis Lughaidh an ceann ar an lthair, 7 tid an

55

so ceann riogh

fan gcath, go
fiafruighis

gurbh

an cadna don

ghiolla.

ceann riogh Uladh

Do

7 tid Lughaidh fin


lonmhaire a chracht.

lthair,

tr

Lughaidh urchar don

Leis sin tug

leis,

fhreagair an giolla 7 adubhairt

60 cheann don ghiolla, gur bhuail 'na bhroUach


cbx^^ i<*Ui-,

treas feacht

dtug ceann Fearghusa Duibh-dhadaigh

gur ag an giolla do

nall, iar dtrigean

iomad

fola

dh

Dla Thaidhg mheic Cin, do chuir an briseadh ar shluagh Uladh,


,

madhmanna orra san l chadna, Chrionna


dtaoibh Dhroma Ineasglainn. Tid Tadhg

ionnus go dtug seacht

(^.A^Kjfe. '^5 go Glaise


iar sin 'na

an Eara

charbad, 7

tr

crachta thr sleaghaibh

air,

7 adubhairt

-^

rna ghiolla an carbad do dhorghadh d'ionnsaighe na Teamhrach,

x^ou^.i^J^.

irA^a^^^t^ go dtugadh mr Teamhrach don leith istigh do thimcheall a charbaid


an l soin. Triallaid go rim-dhreach rompa, 7 Tadhg ag dol i nall
'oIImZjIo^^j^
tfv l eAt-

70 go meinic thrigeadh a fhola as a chrachtaibh, 7 ar rochtain limh

hAth

Cliath dhibh, do fhiafruigh

Teamhair

N thugamair, ar an

Tadhg don

n san timcheall

le san turus soin,

ghiolla

an dtugadar

soin. ,v""'^'^''j

'

'

'

giolla.

marbhthar l Tadhg . Agus iar marbhadh


Cormac mhac Airt do lthair, 7 mar do-chonnairc na
crachta mora do bhi ar Thadhg, tug ar an liaigh do bhi 'na

Leis sin buailtear 7


75
CAM.^gL

an ghiolla
tri

tig

fhochair dias erna do chor


kr^'iA*^

7 doirb bhe

fai^'J'a.'M'U^
iH4,*<^tf^i-.^>2.^

b ^du.,

gcracht

oile,

gcracht do chneadhaibh Taidhg,

7 sgolb do rinn ghaoi san treas cracht,

7 cneasughadh tar goimh do dhanamh orra, ionnus go raibhe^,j^


Tadhg feadh bliadhna da bhithin sin i seirglighe, go ndeachaidh**^'*'^'
Lughaidh Lgha don Mhumhain ar ceann an ti th-l eagha. v-^v'.'-p^
Tinig an liaigh gona thri daltadhalbh go gcualadar agcaoine

Thaidhg ag toidheacht gusan dun dibh.


liaigh

don chad-dalta don

85 crad fth

na mairge

sin.

trir, ar gclos

''

Fiafruighis

an

tith-

na cad-mhairge Thadhg,

CATH CRIONNA

8.

17

k>-a-^ Cnead so, ar s, do cholg, ar mbeith do cholg erna 'na chracht.

Ar

an dara mairg,

gclos

fiafruighis

don dara dalta crad

f^^^^^^^

adhbhar

na mairge.
'***'"*^

Cnead do mhol bhe

so, ar

an dara

dalta, ar

mbeith do dhoirb

bhe san dara cracht.

Ar

gclos

na

90

don

treas mairge

don

tith-liaigh, fiafruighis

treas

dalta crad adhbhar na cneide sin.

Cnead do rinn airm

so, ar

an treas

dalta.

Agus ar rochtain don toigh iona raibhe Tadhg don tith-liaigh,


^K is eadh do-rinne, coUtar iarainn do chor san teallach.^go ndearnaidh 95^rT?^^'^'
Ajut- caor dhearg dhe, 7 a thabhairt da inneall ar bruinnibh Thaidhg.^**^ <^
^'"^'^'Mav do-chonnairc Tadhg an t-iarann dearg da inneall re a shthadh ^.*t-/^^
.

'na chorp, do

ghabh criothnughadh croidhe

on uathfs soin gur

/tft*v

theilg go foirigneach

sgolb do rinn ghaoi as a chrachtaibh.

Agus

ionnus go dtinig

an

dias,

leis sin

an

doirb,

'in^f^i^

7 an

'^

do-ni an tith- 100

cneasughadh iomln ar a chrachtaibh, gurbho sln Tadhg

liaigh

gan fhuireach da

is sin.

AISLING

9.

'^

jc

_;

MHTHAR CHORMAIC '^.^t^^L^f^^

Is lon^adh an aisling do-chonnairc an Eachtach d .i. mthair i^ ^***^*^?^


^x^Chormaic. Da^j^iomorra, ar mbeith 'na codladh mar aon re hArt ^^^^^y^^
., .
f*^^ di, do^easgadh a ceann da colainn 7 do hs bile mr as a muinal,<
,

y do leathnuigh a ghaga s irinn uile, 7 tinig an mhuir s cionn ^cJai^'i^


an bhile sin, gur trasgradh , 7 d is sin fsais bile oile a prinih an ^vC-tMi.dif'^^-

tt

JjJ^^
t^'^.chid-bhile, go dtinig sidhe gaoithe aniar lr leagadh
"'

r.<z*^

Agus

an bhean, 7 musglais as a codladh, ^


^^
gur nocht suim na haislinge dh'Art.
^^''f^*^/'^^^^^'^ *j;>!^-

faigsin

na haislinge

sin beadhgais

Is fior sin, ar Art.

dhiot-sa

Ceann gacha mn a

fear,

gcath Mhoighe Mucraimhe. Agus

is

7 beanjaidhear mise

^.^f^-^

bile fhsfas asad^ 10

(J^J^mac bharas t dhamh-sa bhus ri ar irinn 7 is muir bhidhfeas , jJ^.


Zili
\
st^>0**^,\
cnimh isg shloigfeas, 7 tachtfaidhear rna linn sin . Agus is bile
;

^^

fhsfas a primh

irinn
4f

uniu

is

an chid-bhile, mac bharthar d

sidhe gaoithe aniar leagfas ,

ixji^^rxd

a ^

/Mxiti^M,^^

C^^ it^

sin

bhus

ar

'.

cath chuirfidhear idir

^^,^^^

:s .^.U!^ i-nL

^-

^*^*Y*^.

i8
^j fiAtux.

15

ni bhia rath ar

^ciM

(5/t*u2, to

l^eO^^jA^

Agus
ir r

^UftZj^tuJac- j

AISLING

9.

7 an Fhian, 7
tinig

an bhFin san chath

Gidh eadh,

soin.

an bhFin shin amach.


sin j^gcrich do Chormac 7 da mhac Cairbre,
do shlogadh dh do thachtadar na siabhra

an aishng

hnn chnimh

is leis

MHTHAR CHORMAIC

tuitfidh s leis

isg

u^

an bhFin do thuit Cairbre Lifeachair

10.

gcath Gabhra,

p*-*^

EITHNE AGUS A HOIDE

AcHT cheana is for gurbh Eithne Ollamhdha inghean Dnlaing


^t'^ic anna Niadh mthair Chairbre Lifeachair^ 7 is doba dalta

s/iie..a.

itu SH.

^ Bhuiceadj brughaidh bichadach do bh i Laighnibh, do


choimhadadh coire file ar teinidh r biathadh gach aoin d'fhearg^^

&^^^IS^'

5 aibh

^-'^/'-

ireann tigeadh

dj,

Agus

thigh.

Buicead so go n-iomad saidhbhreasa,


aige,
^'^^J^jO'

^^
'/

dMj^^i^,

10

7 seacht bhfichid b

in

ir

is

amhlaidh do bh an il^.

do bhdar seacht n-airghej

^^

gach airghe dhobh gona bhfurrthainn U

groighe 7 gach cinil spridhe oilcj ionnus go dtigds uaisle Laighean


gona mbuidhnibh d thoigh, go mbeireadh drong dobh sgaoi .^^^

bhuaibh uaidh, 7 dream

oile

aicme d ghroigh, 7 drong

oile sgor

d '^pm)

eachaibh^ go rugadar a mhaoin uile amhlaidh sin uaidh, ionnus nr


tarbh.
'||<tVUtMM.

Agus

tid

n-ajdh oidhche,^/

7 a bhean 7 a dhalta Eithne, Dhn Buicead go doire choiUe


do bh limh r Ceanannas na Midhe, mar a ngnthuigheadh
fin

^^^

MtSyit^

15

Cormac comhnaidhe an tan

soin,

7 do thgaibh Buicead borth 'na

7 a bhean 7 a dhalta an tan soin, 7 do bhiodh


Eithne ag friothlamh, no ag ti mpire achtyda hoide 7 da buimigh

gcomhnuigheadh
yi/Zn^xfU^

fin

amhail bhanglaigh.

La n-aon iomorra dr

irigh

Cormac amach

'na aonar ar each do

20 thaisteal an fhuinn timcheall an bhaile, go bhfacaidh an inghean


lainn Eithne ag bleoghain, no ag crudh, na seacht

^.vi^i^

(2^^|r

'^^.

amhlaidh do bhi da shoitheach

mb

sin

Bhui-

7 do chrdh
u*.l^ tosach an lachta gach boin san chad-shoitheach, 7 an dara leath
san dara soitheach, 7 mar sin di go crdh na seacht mb, 7 Cormac
cead.

XUe-

25

Umi.

Agus

is

aice,

ag fachain ar mhad a gheana uirre. Tig as sin don bhoith iona


raibhe a hoide, 7 fgbhais an bainne ann, 7 beiris da shoitheach oile

10.

7 com

EITHNE AGUS A HOIDE

19

amach gusan sruth do bh limh ris an mboith,


an gcom an cad-shoitheach do bh aice don uisge do

'na limh l

7 do lion leis
^
^*-''*"^
Snfr^ bh limh r port, 7 an dara soitheach don uisge do bh i lr an
tsrotha, 7 fillis ainnsin don bhoith. Tid amach an treas feacht 30^^/
idte.
^Jl'>'
ji^

7 carrn l do bhuain luachra, 7 ar mbeith ag buain na luachra dhi,


do chuireadh gach sgoith hada r-luachra d mbeanadh ar leith,
7 an luachair ghearr don leith oile. Tarla cheana do Chormac ar

mhad a ghrdha
^l;;)^'

dhobh

sin,

An

dh feitheamh ar feadh gach feadhma


Cormac dh cia d nd inea dh 'cinal ^^isj^^^^t-

na luachra.

ar a ndinim, ar

^^'"^'mbeith ar

dlighidh dhiom-sa cinal

? ar

40

si.

Buicead Biattach do Laighnibh, at iomritteach

Is , ar

nirinn

is

tusa Eithne inghean Dunlaing, a dhalta, ar Cormac. ^^ijj^

me, ar Eithne.

45

Maith tharla, ar Cormac, biaidh t

Ni hagam

iu^tta^

si.

Mas eadh,
|^[V^

<

Cormac.

ar Cormac.

Is

budh mo, da h*^6 L iJj


'&-:-^Lx*:

Buicead Brughaidh, ar

An

si,

mo chumas

G hainm

/u*a*ua

dh bheith

fiafruighis

uisge an lachta 7

-'-i

fin at

mo

dhiol, ar ise,

aon-mhnaoi agam-sa, ^^J-^^- ^^ ^^^


acht agom oide.
^^
it

^ cu^Ua

Cormac mar aon ria go Buicead, 7 geallais cumhaidh ^ e^^Mti.


dh tr Eithne d'fhaghil 'na mnaoi dh fin. Aontuighis Buicead 0-^fc**%,
Eithne do dhil do Chormac 'na mnaoi, 7 tug Cormac Tuaith 50
Odhrin gona furrthainn spridhe r slios Teamhrach dh feadh a re.
Leis sin tid

''^'^

11.

Tarla
7

fan

FORBHAIS DROMA DAMHAIRE


am

soin teirce fela ar

ar gcaitheamh chiosa

Chormac mhac

na gcigeadh

^n^^>u;ji^^

Airt, ri Eirearm,

tr lonmhaire luchta

^.

a theaghlaigh, 7'cinnis comhairle rna aird-fheadhmannach, cionnus

do-ghabhadh ni

Agus

is

l riar

a mhuirir go

ham

a chiosa do thgbhil. -^t^*^

comhairle thug an feadhmannach dh, sluagh lionmhar do 5

(;,C^-LC^--r^^^^^
20
ru*.^liJtA^^^,

r^^r**

ireann.

'

FORBHAIS DROMA DAMHAIRE

don Mhumhain do thabhach rrachais chosa rogh

ir n doltar le^ ar

acht cos aon-chigidh ribh-se,

s^

d chigeadh san Mumhain^ 7


ireann as gach cigeadh dhobh.

^^^^^,^ \>LaaJ atid


**

uK^

'^^
Cinnis

lo
I

11.

thionl 7 triall

do rgh

tid cos cigidh

Cormac ar an gcomhairle sin^ 7 cuiris teachta go Fiachaidh


r ar an Mumhain an tan sin, do thabhach cosa an

Muilleathan, f
^ dara cigidh

air.

y^ Mi!nJ-f?'B^**-' T^2ich. ^{qIIq^^}^

Freagrais Fiachaidh dona teachtaibh, 7 adubhairt

Cormac nachar dioladh ris na roghaibh4/;,


an sgal sin Cormac, cuiris tionl ar
"^
^15 shluagh lionmhar, 7 triallais le, 7 ni dheamaidh comhnaidhe go
rainig Druim Dmhaire san Mumhain, ait da ngairthear Cnoc
^^J'ifvi^e.
tinig roimhe.

^jg^j-j-

ciosa re

Agus mar

rinig

'

Cutci.M:^*^,

llu4he^f^ ,eo

Luinge ani, 7 suidhis


Fiachaidh Muilleathan,

bhforbhais no

ri

bhfoslongphort ann, 7 tig

Mumhan, don kith

oile

ucht re hucht do.

T^f

amhlaidh do bhi Cormac an trth soin 7 draoithe Albanacha


20 'na fhochair ann, 7 iad ag imirt draoidheachta ar righ Mumhan
Is

7 ar a mhuintir; 7 go

*. |i4&*tA/i.

hirithe nor

limh r longphort rogh

CAtc

ii-irneis

righ
25
70,

Mumhan

fios

do chor

gCiarraighe Luachra.

ndil

Mhogha Ruith,

draoi do bhi

\'^-<K /<i.h^

fa higean

don righ da thricha

chad Fhear Moighe (da ngoirthear Crioch Risteach 7 Croch


Chondnach) do thabhairt do, 7 leis sin sgaoiUs Mogh Ruith an glas^^

u,j^^,

li^ttu.

daoine

nguais bhis d'easbaidh uisge, ionnus gurbh igean do

Agus mar thinig Mogh Ruith,

flu^RuA.,

'Ci,^^*^.(L\k

/^^

fgbhadh aon-bhraon uisge

Mumhan, ionnus go rabhadar

do bhi ar an uisge ag chongbhil shluagh rogh Mumhan,

rnaille

^^^^~l^^

30 re ga geinthdhe do bhi aige do theilgeadh san aier suas, 7 san itota/-^

f^t^^Z^^ut^n^

ar thoirling an ga, do ling tobar fior-uisge as, lr fireadh

^'

mhan on

0%.uzyfltlf^

igean tarta 'na rabhadar. Agus

leis sin lingis ri

fir

Mhu-

Mumhan

gona shluagh ar Chormac 7 ar a mhuintir, gur ruagadar as an


Mumhain iad gan chath do thabhairt gan chreich do dhanamh
"flM-K^Ji/i *"

7 do bhdar ag traidheacht orra go hOsruighibh, gurbho


higean do Chormacfcuir 7 teannta do thabhairt uaidh re brighdibh

/^^^x^vi/^,

do chor uaidh Theamhraigh go Rith Naoi

MoS^iviJla.^

Rathfann, go Fiachaidh Muilleathan,

'

35 dhibh,

Ju'^^.do-e^. thabhairt in

J_

re rittear

Cnoc

ngioll re citiughadh

gach dochar da ndeama san Mumhain don turus

do

'"'^^

soin.

Jh^

's^'

"hlp^

;>'^

'

"^'^"-

'"

'

'

"''''"'
'

NA CEITHRE COMHAIRLEACHA

12.

Chormaic do mhair Ftheal, 7 is f haird-bhreitheamh


dh^ 7 ar mbeith d'Fhtheal r hucht mbis d'fhaghil, do chuir fios
i gcoinne a mheic d ngairth Flaithr^ 7 dobudh duine glic foghlamIs r linn

tha an Flaithr

Do

sin.

7 gomadh sochar dh sin do dhanamh^ mar at: gan mac rogh


d'altram n d'oileamhain^ gan rn 'na mbeith guais do ligeadh rna

^^^

^J^JJllJ^mhnaoi,

gan mac moghaidn do mhadughadh, gan a

a str do thabhairt

fin

t^^
^I^aJ
.

do bh

aige,

do ghabh go

H*'*'-a thuirse.

a bhrin

f choill

ndiamhair

chiste

^ ^*^,*:

n
10

leis,

di.

liosta

ag leadrn

sise

air,

Adubhairt d ndanadh rn

Do mhionnuigh

sise

an brn ar marthain

ag lorgaireacht adhbhair
air,

r'r.

go nochtfadh fthzt"

go gceilfeadh gach n d nochtfadh

-^

seisean tr rn di.

Ms eadh, ar s, tarla dhamh-sa f eil-bheart anabaigh do dhanamh, tCClteue


t^-xi^'
mar at, mo dhalta, mac an rogh, do mharbhadh. '^^^'t*-^.

ama chlos sin di, 7 gairmis muintear an 25


7 adubhairt ri an fionghalach do cheangal tr mhac an rogh
do mharbhadh^ 7 do-nthear amhlaidh sin le, 7 beirthear ceangailte
Sgreadais an bhean

\/

-,

n'selu^ ^k,i^ja

choille ,

Gidh eadh, mar do-chonnairc

^;*^^^ a bheag,

iir^

^^

7 tug do mhuicidhe d mhuintir


7 adubhairt ris an leanbh do cheilt
r -/
go maith/'go gcuireadh fin comhartha cinnte chuige. Agus leis sin ^^Jite^-Jt
tillis don bhaile d thoigh fin, 7 ligis tuirse 7 dobrn mr air, 7 i
^^^^f"^ fiafruighis a bhean fth a thuirse. Adubhairt-sean nach raibhe tso^^^^^^
sin beiris

dtaisgidh d shiair.

Agus i ndiaidh bhis Fhthil do mheas Flaithr fromhadh do


dhanamh ar gach n dhobh sin, 7 mar dhearbhadh orra glacais mac
do Chormac mhac Airt ar daltachas, 7 i gcionn aimsire 'na dhiaidh
an leanbh

fhgaibh Ftheal a bheannacht aige^ 7 tug ^^,^^^^it.-

do chomhairle dh cheithre neithe do choimhad go frochnamhach,


JJJ^I

/LdtAiS- f^>i*^
**" ^*^*^

toighe,

gusan rgh

mac reachtaire d mhuintir ^tt^<^tX


Tug mar an gcadna go grod 30

Tarla fs do Fhlaithr gur mhaduigh


fin

go raibhe 'na dhuine shaidhbhir.

'

22
i

ndiaidh bhis a athar cuid da ionnmhas

UA*pi*A

dhaoirse

"t^^

!s^

35 truime 7
i

7 an

ar

ri

a bhsuighthe, n raibhe duine dhiobh

n-aghaidh Fhlaithri ion

is

mac an reachtaire,

fin.

Cuiris Flaithr, ar

^y,,u^

ti

dine do bhi

is

ndigh go bhfuighbheadh fin oighreacht Fhlaithri re a ceannach

dh

dtaisgidh da shiair,

aan f hromhadh uaidh. Mar f uair iomorra mac an reachtaire fa

rig

ionnus nach rachadh in-n dona ceithre neithibh adubhairt a athair

i^^^

NA CEITHRE COMHAIRLEACHA

12.

mbeith san igean soin d^

fios

thrach, ag iarraidh uirre an mhid ionnmhasa tug

ndil a shea-

dtaisgidh dhi

40 'do chor chuige, go ndiongjiadh caraid do fin timcheall an riogh..,


^^j^

lUoi'itJit.^^-

^^.r^r^J^V^ Agus mar rinig an teachtaire i, do shan nachar ghlac f in a shamhail^|V^

Axanlj^ ^^^ uaidh riamh. Agus mar rinig an


'^

'tbti* (W-V^^

'**'*^

sgal soin Flaithri,

re

hucht V^*^

bhsuighthe, iarrais a ligeadh do lthair an riogh, go ndiwignadh/n.-kii,''

comhrdh ruin

lthair Chormaic dh, do innis^^^'^


7 adubhairt fin do chongbhil san chui- i^**gs
bhreach 'na raibhe go toidheacht da dhalta do lthair. Cuirthear

fios

ar ceann

7 ar dteacht do

ris,

an mac

45 go raibhe

sln,

an mheic, 7 ar dtoidheacht do lthair don leanbh on


i gcoimhad aige, mar do-chonnairc s Flaithr

muicidhe ag raibhe
'w/MMit^iZ cuibhrighthe, guilis

no gur sgaoileadh dhe.

50 Fhlaithri sgaoilte, fiafruighis

do chor san ngbhadh

fin
I

\}.^

Do fhromhadh na
do-rinneas

'

na
/i4vtva*A

Cormac
soin.

gceithre gcomhairleach tug mh'athair

ar Flaithri, 7 fuaras

ama ndearbhadh

ceithre comhairleacha tug mh'athair

dhamh. Ar

dhamh

gurab crionna

dts, ni crionna

22 ^Q neach oileamhain mheic riogh do ghabhil ar a iocht, d'eagla

X'^'^^o^

faille

do dhanamh, d dtiocfadh

dalta^
riogh.

lot no milleadh do dhanamh don


7 beatha no bs an oide do-ghanadh faill ar chumas an
An dara ni, do rir ndire n bh congbhil rin ghuas-

achtaigh

mnaoi san bhioth go coitcheann, 7 uime

60 a shamhail do run do ligeadh

r.

An

dhamh, gan mac moghaidh no dhuine


thgbhil go

Agus ar mbeith do

s seal de, crad as ar fhulaing

sin n cronna

treas comhairle tug mk'athair


uirsil

do mhadughadh, n do

hinnmhe, do bhrgh gurab gnthach le bheith

T**"''*'^

dearmadach san ch^maoin chuirthear

^. jfif***'

na dearile 7 na

huirsl r

orra,

fs

gurab olc le

fios

hsadar do bheith ag an druing mhadui-

12.

gheas iad.

Is

NA CEITHRE COMHAIRLEACHA
maith, ar

>(wli,

is

^****"

dtugaid a gcaraid

id^

mo

str

dtaisgidh dhibh.

,_/

BS CHORMAIC AGUS A ADHNACAL

13.

4* C>u

s,

do thabhairt dom shiair; ir is eadh^^^^^^,^_e^^


dona mnibh, adil do dhanamh do gach ionnmhas da

mh'athair dhamh, gan


dil

23

an ceathramhadh comhairle tu^ 65

Do bhi d'fheabhas ghniomh, bhreath 7 reachta Chormaic go^J^^^TSL^


dtug Dia solas an chreidimh dh seacht mbliadhna re mbs, 7 \s xsiteJO^^-^^'^
uime sin do dhilt adhradh do limh-dhibh, 7 do ghabh re ais* w'Va^ .^^^gf^

cdhas 7 onir do thabhairt don fhir-Dhia. lonnus gurab an (}^ irJcTazTT^


do chreid i nirinn , sul tinig Pdraig, mar at Con-5UU><uJ^e.^c

treas fear

chubhar mhac Neasa, iama chlos d Bhacrach Draoi Crost do^,^;^^^^^'[r^^


bheith arna chasadh Morann mhac Maoin an dara fear, 7 Cormac
;

an treas duine.
UjoM^^-)

'^'^^
""^**^

L d

raibhe

Cormac

dTigh

Cleitigh,

do bhdar na draoithe

7 cch d adhradh ar
na ndruadh. Do fhiafruigh Maoilgheann Draoi do Chormac
crad as nach adhradh an laogh rdha 7 na de mar chch.
'na fhiadhnaise ag adhradh an laoigh rdha,

lorg

IUck,<itkk

N dhan, ar Cormac, adhradh don cheap do-rine

7 dob fhearr an duine do-rinne


ion an ceap.
fin,

itMZ

Greasais

Maoilgheann

bhfiadhnaise

An

d'adhradh, ir

is

chard
uaisle ^

^W^*"*^/
Ua^^ a^/!/^

^t^^
vf*
'naK^'^ (tiiejtLt

an laogh

Draoi

mo

rdha,

gur

ling

A*ti.

uile.

bhfaice sd, a Chormaic

ar Maoilgheann.

Cia do-chim, ar Cormac, ni dhingean adhradh acht do Dhia

vt^

nimhe 7 talmhan 7 ifrinn.


Do bearbhadh a chuid don righ
do bhradn on mBinn.

Leis

sin

ro

ngreasacht do Mhaoilgheann, 7 marbhthar an


oile adeir
, ir is

^ltuJi

ghabh ag

ithe mire

7
tngadar na siabhra iama ^'

iar sin,

ri

le.

Fuireann

lijr

'^''^

p^^*^

s^

gur cnimh bradin do lean da bhrghaid 7 do thacht

ag ithe isg do bhi an uair do thachtsad na siabhra

dteacht d'airdheanaibh bis

Iar 25

ndil an riogh, adubhairt rna aos

AUn^M-^a

'

24

13.

BAS CHORMAIC AGUS A ADHNACAL

gridh gan a chorp d'adhnacal san Bhrugh,

Theamhrach roimhe

raidh

Ar mbeith do chch ag
^.^\jf^^'^^^^5

cuirid
ir

na siabhra

norbh

il leo

'

mar a rabhadar

riogh-

sin.

breith a chuirp da adhnacal

n-abhainn'*go dtuile mhir

a chorp do ligeadh

reilig

tr

don mBrugh,

huaire

rompa

odhal tr chreideamh

don fhr-Dhia dh. Agus an ceathramhadh feacht rugadar a lucht


, 7 beirthear uatha an corp re sruth na

iomchair san abhainn


/_-.

BinnC; go rinig Ros na Riogh, 7 sgarthar an corp

flSi

35 no

^ft^^ f-^

ris

an gcrchar, gonadh de

'aJ*^ caoineadh
i^_

ann

Ros na Riogh

ij

sin ^

%a^,Ck*.>tinJ^
,

**?

ris

an bhfuad,

th Fuaid ar Binn. Do

7 do-rinneadh a uaigh 7 do hadhnaiceadh ag

CRBH IAD NA DRAOITHE?

14.

THARLA dhinn

,<**<u*

sin at

ann

labhairt ar na draoithibh

so,

measaim

gurab oircheas dinn labhairt ar chuid da ndlaibh, 7 go hirithe ar a


n-iodhbartaibh 7_ar a ngeasaibh, mar bhus follus*ionar ndiaidh.

Atid iomorra re a bhfaigsin

nEirinn ani

n-itibh iomdha,

5 aimsir na pgntachta, 'na sad-chomharthaidhibh, iomad do

oj^'Z^^

leacaibh roi-leathna, 7 gallin chloch ag n-iomchar, 7

,^

is

diobh

ghairmthear sna sein-leabhraibh altire idhlaidhe, 7 Leapthacha


^"i^''^'**^'

'^^

Fine ghairmid an pobal coitcheann diobh, do bhrigh nach feas


Is ar na haltiribh se do
na draoithibh a n-iodhbarta do dhanamh,
marbhadh a dtarbh, a mbocn, 7 a reitheadh, 7 na

dibh crad far horduigheadh iad.

iL^.^.f^
f^J^^^^^*^'

10 cleachtaoi anall-d leis


*

maille re

draoithe fin do thoidheacht ar a nglinibh f shileadh fhola

*^-

/' /ukU.

na*

hiodhbarta, da nglanadh fin shalchar a gcean, amhail do-niodh

an t-ard-shagart
15 f

rioth air fin,

JUtH^fti/^^

measg an chinidh ldaidhe, an tan do thigheadh

gonadh de

Dla na ndruadh,

is

sin

do gairthi pontifex

.i.

droicheadir dhe.

feidhm do-nidis do sheithidhibh na dtarbh^

h*^lf^

hucht bheith ag danamh coniuration,

/T^^'

no ag cor na ndeamhan fa gheasaibh, 7 is iomdha cim ar a gcuirdis


20 geasa orra, mar at silleadh ar a sgile fin i n-uisge, no re hamharc

'^

^^"i^^t*^^^^^^^ n-iodhbarta, a
A/fe..

dhroichead na hiodhbarta do ligeadh fhola na hiodhbarta do

'

gcoimhad

14.

CRBH IAD NA DRAOITHE ?

25

ar nallaibh nimhe, n r foghar gaoithe n glr an do chlos.


_L

**^
k|i4-4-.

i'"^'"*'

dhobh sin orra,

eadh

Gidh eadhj^an tan do cheileadh gach

isig

do-nds, cruinn-chliatha caorthainn

do dhanamh 7 seithidhe na

is

^, ^^^;^^
-^

dtarbh n-iodhbartha do leathadh orra^ 7 an taobh do bhodh ris


an bhfeil do chor i n-uachtar dhobh, 7 dol mar sin i muinighin 25

a ngeas do'thoghairm na ndeamhan/do bhuain sgal dobh, amhail^^^^;^^^^^^'"'/'

Gonadh de

do-n an togharmach san chiorcaiU ani.


<|

jf*i,
***'.

sin

JCMA.
15.

Ar mbeith

fis^

an

'^'^^

/
NA TR CHOLLA
mac maith

thr d'Fhiachaidh 'na rgh ireann tarla

ainm Muireadhach Treach, 7 is f tuairgneach catha


'g athair, ir n ligth an r fin i gcath. Tid Muireadhach
aimsir dh'irithe go sluaghaibh leis don Mhumhain, 7 tug giU ^'^^^^^^Ach^
=>****7 airgne leis. Tarla Fiachaidh Sraibhtine i nDubh Comairlimh 5 /a^. ^'^
aige darbh

Ua ^ r Tailltean andeas^ 7 sluagh aige ann. Sluagh oile ag triar mac


a dhearbhrthar .i. na tr ChoUa, 7 iad ag congnamh l Fiachaidh

Mar do-chualadar'aitheas

Sraibhtine.

san Mumhain, adeireadh gach aon


rogh ireann

d'irghe do

Mhuireadhach ^tn^'^^tuL^

gcoitchinne gurab adhbhar

10

Crad do-ghanam, ar na Colla, d raibhe Muireadhach


Fhiachaidh

'na

dhanamhj ar

mhuirbhfeam

ireann?

rgh

fin

Is

eadh

d'is

maith dhinn do

is

7 an tan
gona shluagh^ ainnsin rachaidh ar a mhac
do thabhairt don

siad^ oath

tsein-righ,

1,^*^*^ cr*-f^
'**^'

againn an tan thiocfas.

15

Is amhlaidh do bhi Fiachaidh an trth soin 7 draoi 'na fhochair


darbh ainm Dubh Comair, 7 is eadh adubhairt
A r^ ar s^ d ndeachaidh agat ar na Collaibh, 7 a marbhadh,
:

ni bhia

ri

dot chloinn tar

h'is ar

irinn go brth.

iad-san bharas buaidh, 7 mhuirbhfeas t^ ni bhia

ri

ar an

ri,

is

fearr

Uom-sa

me

fin

'i ^^^f^j.u^^^/-

Agus madh
ar Eirinn da 20

gcloinn go brth.

Mas eadh,

|:

do lean''6^.>^'*-W

an seanfhocal shoin^ adeir go dtid neach ar a chliathaibh


tan do-n dcheall ar sgalaibh d'fhaghil.

tjc\ixA.*f^

do thuitim

ris

na

26

NA TRI CHOLLA

15.

CoUaibh, 7 an rioghdhacht do rochtain

dom

shliocht

im dhiaidh,

ion mise do mharbhadh na gColla, 7 rioghdhacht ireann do


25 rochtain

da

-^ (^t-**

sliocht dia n-is.

^ ^.

^-vi^

^;^^^^^^X-^ Agus leis sin cuirid an sluagh inn^all catha orra fin^ 7 Hngid ar
^
^*^^'*"'
a chile do gach leith, 7 bristear d'Fhiachaidh Sraibhtine 7 msir-d^a3.

'

bhthar san chath sin

amhail do thairngir

Dubh Comair

dh.

Dla na gColla, ionnarbthar


30 7

Muireadhach

nAlbain iad,

chad lon a sluagh, 7 tug r Alban cion mr 7 buannacht


fin^ 7 do bhdar tr bliadhna ann. Triallaid

tr

dibh ar a gcrdhacht
as sin go hirinn

.i.

Meann, Colla Uais, 7 CoUa dh Chroch,

Colla

ndigh go ndiongnadh Muireadhach Treach fionghail orra, 7 go


dtiocfadh dhe sin flaitheas Eireann do rochtain a gcloinne do
i

Agus

35 bhthin na fionghaile sin.

Albain acht naonbhar laoch


fos

leis

thugadar do bhuidhin le

ni

gach n-aon diobh ; 7 ni dheamadar


lthair an

na comhnaidhe go rochtain Teamhrach dhibh do

riogh Mhuireadhaigh.

An

bhfuihd sgeil agaibh-se, a bhrithre

Ni

fhuilid sgeil

ar an

ri.

40

do-rinneamair

At an

^. fuu. ^
^^^t^'^

se

fin,

againn budh truaighe dhuit-se ion an gniomh

mar at

h'athair-se

do mharbhadh Hnn.

sgal soin againn fin, ar Muireadhach,

ir ni diglieltar

oraibh

is

cuma dhaoibh-

acht an morath tarla dhaoibh, ni

sgarfaidh ribh.
Is oirbhire dhroch-laoich sin, ar

luin**cL 45

Na

biodh doilgheas oraibh-se

Tugadar

seal fada

mar

sin

na

Colla.

at filte romhaibh, ar

gcairdeas mhr, 7

is

iad

se.

na Colla

fa

tuairgnigh catha ag an righ.

0td4xe^
'

*4

Adubhairt an
Cia an

(lAn4M^

siad.

n-aimsir fin

ri gur

mhithidh dhibh fearann do dhanamh

maith

Airt

leat-sa sinn

cloi-

nirinn.)
se, ir

loisg giolla riogh

l coinnil

do dhanamh fearainn

(Ni rabhadar ig dob urramhanta ion iad iona

irgidh ar Ultaibh, ar

V^^ ^59 bhrigh gur


^ui^

'nar

tir

dhimh? ar

^a^iU^t^aUaak

;i

ri

50 da sliocht.

at

Uladh

Moigh Breagh.

or

gcatha agaibh chuca, do

fasg,

no

folt,

Chormaic mheic
^

^-

>,

15.

NA TRI CHOLLA

27

(Ar mbeith iomorra do Chormac 'na righ Eireann, tinig neart

Uladh go mr 'na aghaidh^ gur hionnarbadh le i gConnachtaibh ,


mbreith a ghiall, 7 da is sin do cheangladar sioth re Cormac,

iar

7 ollmhuighthear fleadh mhr do i dtuaisgeart Mhoighe Breagh, 60


7 is ann do loisgeadh folt Chormaic l giolla riogh Uladh.) Agus

at sin gan dioghail


Leis sin tug an

fs.

Muireadhach sluagh lionmhar dhibh. Triallaid

ri

gCigeadh Chonnacht, 7 gabhaid fir Chonnacht ar


daltachas buannachta iad. Triallaid iar sin fir Chonnacht le, 65
lion seacht gcath, go Cam Achaidh Leithdeirg i bhFeammhoigh,

na Colla

as sin

fearaid seacht gcatha on chnoc soin ar Ultaibh

.i.

oath gach

aon-l go ceann seachtmhaine, s catha dhiobh Chonnachtaibh

7 an seachtmhadh cath na Collaibh, mar ar marbhadh Fearghus


Fogha,
orra

ri

Eamhna, 7 mar

Cham

mhir orra^

ar briseadh d'Ultaibh, go raibhe ruaig 70

Achaidh go Gleann Righe.

fillid

Agus

iar dtabhairt air

na Colla d'ionnsaighidh na hEamhna, gur hairgeadh

7 gur loisgeadh le

ionnus go bhfuil shin gan righ da hit-

iughadh.

16.

AODHN AGUS BRANDUBH

Rug bean Ghabhrin

inghean 7 bean Eochaidh dias mac.

Ni

bheireadh iomorra bean Ghabhrin do shior acht clann inghean,

'

7 mar tharla dias mac ag mnaoi Eochaidh, iarrais bean Ghabhrin


mac don dis mac ar mhnaoi Eochaidh, 7 aontuighis bean Eochaidh
sin.

Mar do mhothuigheadar

bhforaire

na nm

iar

lucht an teaghlaigh

do bhi san 5

mbreith chloinne, fiafruighid don rioghain

mg. Nochtais sise go rug mac 7 inghean, 7 go mg


Fa lthghireach each de sin, 7 an mac
rinig an rioghan mhnaoi Eochaidh, do baisteadh , 7 tugadh
Aodhn mhac Gabhrin d'ainm air. Do baisteadh an dara mac 10
d'Eochaidh, 7 tugadh ^Brandubh mhac Eochaidh dh'ainm air,'*'^
^^^^*^'n
7 da is sin tinig Eochaidh 7 a mhac leis i nirinn gur ghabh 4lm!!^*JL^A*
crad an ghein

bean Eochaidh mac.

righe Laighean

do

fin.

28
'^*^'*^

16.

Treimhse fhada iomorra da

is sin fuair Gabhrn, taoiseach


/^
Alban, bs, 7 gabhais Aodhn flaitheas Alban i^^'?
d is, 7 tinig d'iomiradh 7 d'argain ireann 7 d'iarraidh a '*^^*-^
gabhla, ar mbeith do shliocht Chairbre Riogh-fhoda dh fin.

Dhl Riada

15
4^Jt,[.uiA^

^6i^*~^
fmt-a^,..^.

^^ rochtain

mhr
dtr

d'fhearaibh Sagsan, Alban 7 Breatan

leis,

nirinn dibhj tug ucht ar Laighnibh do lot

mhac Eochaidh an tan


Aodhn teachta chuige d'iarraidh

r bheith f chos-chin

Laighean

uile d'argain.

fin,

soin
giall

n go ndiongnadh croch^V,^.

Ar mbeith do Bhrandubh imshnomhach^^^^j^^

"fan dil sin, adubhairt a mhthair ris meisneach do bheith aige,

^Tf^^TI^
25

7 go gcoisgfeadh fin Aodhn de.


Leis sin tid an mhthair go foslongphort Aodhin, 7 ar rochtain
ann sin di, fiafruighis d'Aodhn crad as a dtinig do lot Laighean.

A chailleach, ar s, n dleaghair dhom sgala do thabhairt duit-se

/stce

"^SefSi!?^

rghe Laighean, 7 cuiris

air,

rt

ri

Tarla iomorra Brandubh

20 ar dts.

ti-t.it-}.

fa

jjgj^ fuireann

LJ^^^C^l

/6^^#/*~

AODHAN AGUS BRANDUBH

air sin.

f*

qdlU*^- 30

Msa chailleach me, ar si, is cailleach do mhthair-se, 7 at


comhrdh cogair agam r a dhanamh riot.
'^-'''''^

Leis sin tid

*<u*Aa,.

bhfd f

leith ria.

A Aodhin, ar si, do innis me dhuit gur chailleach do mhthair,


7 innisim dhuit anois gurab me fin , 7 d rir sin gurab dear* /fc^ S'^fjun^^^ bhrthair dhuit Brandubh. Uime sin cuir fios i nAlbain ar an
.Stl^oU^mthair at id leith, 7''aidmhechaidh s im lthair-se gurab m
fin

do mhthair. Agus go rochtain a

chile dhinn,''gabh

iomad^'

gan miUeadh Laighean do dhanamh.


Do-nthear

leis

40 a chile dona

mnibh admhuighis roghan na hAlban gurab

mthair Bhranduibh rug Aodhn, 7 arna chlos sin d, do cheangail


ar na mnibh rn maith do dhanamh ar an gcis, d'eagla'^go

^ltatlii^

i^

/-wteii^

a ndubhairt an bhean, 7 ar rochtain do lthair

<ii^tA^
^
i, **ft*f ,

gcaillfeadh fin roghdhacht Alban ag

na dla

aca. Leis sin cuiris fios

45 araon cairdeas r chile, 7 fgbhais

dhanamhinnte.

Dl Riada d mbeith

fios ^'

'

ndil Bhranduibh gur cheangladar

Aodhn an

tr

gan

do_th

/^ .jU..Uc

do

^rU.

2\<l1>X

4c

^ 9^

^u^^a-cu*vLC-ee.^iC jrnfUMi^ t^jz^ist^ j^iA^iUa^ xuau^^oz/

29
17.

,^
tJja-j^.

NA HUGHDAIR PHAGANTA'**^"^'^.^;K^.
na pgntachta do bheith

linn iomorra

ar a bhfionntaoi claonadh seanchasa do

'

nirinn^ n bhodh

cion ollamhan n ughdair san seanchas ar aoin-neach r seanchas

amhin. N bhodh
claoin-bhreath.

dhanamh

breitheamhan ar an

fs cion

Do bhodh mar an gcadna

dts,

do hheirea.dh'^^^^P^'^^

an tan do bheireadh Sean mhac ighe claoin-bhreath,

^^

do fhsadaois bqilg-lasa ar a dheas-ghruaidh, 7 an tan do bheireadh


\an fhr-bhreath n fhsadaois. N rug Connla Caoin-bhriathrach
^iiw.

brig-bhreath riamh, ir

Lki

rir sholais

dobudh duine iodhan

An

breath choidhche gan trosgadh an oidhche rna breith.

an fhoghmhair do bheireadh
an oidhche

sin,

\,

do thuiteadh meas na

^^

"jvu.jki'

tire

tan

n-aimsir

^^^J^/j*^

mbiodh^Vi.^,

gidh eadh, an tan do bheireadh an fhir-bhreath, j,

do anadh an toradh go hiomln ar na crannaibh.


,.

do 10

fr-ionnraic ,

na ndire. N bheireadh Seancha mhac Cil Chlaoin

do bheireadh Fachtna a mhac-san brig-bhreath/madh


'sAt

Lajee^

geasa ar dhruing 5 ^/f S^,


^i^t.t^-

dhobh r linn na pgntachta.

Ar

aoin-fheacht dUt^^^aniul

No madh

n-aimsir an bhltha do bheireadh an bhrig-bhreath, do shandaois

na ba a laoigh san

tir

<^1p^

"A**^-

Ni bheireadh Morann mhac Maoin

sin.

breath gan an Iqdh Morainn um a bhrghaid, 7 an tan do bheireadh i^^*^*^


an fhir-bhreath, do shineadh an iodh tar a'ghuaillibh amach, 7 an 20^^'^^'^
>^'--

tan do bheireadh brig-bhreath, do theannadh an iodh


bhrghaid,

amhail

adubhramair

d'ughdaraibh pgnta

oile,

thuas.

Mar

sin

do

um

^^

mhrn

do bhds geasa orra dh dtoirmeasg

chlaonadh seanchasa no breitheamhnais do dhanamh.

18.

PADRAIG AGUS MAC AN ROGH

Anghus inghean
uilka.

Lughaidh mheic Laoghaire, 7


L
S creideamh Phdraig.

na bainroghna

d'fhios
-

Tasaigh,*ri

clire,

cuiris

Liathin, bean Laoghaire,

ni

hionann

n-aon'' iomorra

filtighis

mthair^^^!^

Laoghaire do ghabh

^'t^'-'*-^,'*-

d dtinig Pdraig

*t^ ue*J~

roimhe 7 riana choimhthionl

biadh d oUmhughadh dhibh, 7 do ghabh Lughaidh

,/-1

18.

30

i^ Un.

mhac

PDRAIG AGUS MAC AN ROGH

Laoghaire^ a

mac oighreachta^ ag ithe an bhdh go hairceasach,^

go dtarla greim 'na bhrghaid

lr

tachtadh

go bhfuair bs do

Beadhgais an bhainroghan, 7 cuiris an mac ar choimirce


Phdraig. Tid Pdraig i n-ras uaigneach, 7 tug f-de_ara corp

lthair.

StuAul

^^

*^"^v^^'

an leinbh do bhreith 'na fhochair, 7 do ghajuigh fin ar a ghuidhe^<u/r


SO I^i^j 7 anais san ghnth-ghuidhe sin gan bhiadh gan chodladh

^>e^ e^-^^

feadh thr

u^^d^J^jii"^^^

lj^^^ \/^

go dtinig

\k,

gcionn an treas l Mchal Archaingeal^^

Phdraig, 7 adubhairt gur thoil r Dia an leanbh d'aithbheadh


impidhe Phdraig. Leis sin^ ar mbeith don leanbh 7 a dhruim

'*\^ltX^

^^

gcruth cholaim 'na lthair san ras 'na raibhe, 7 beannachais do^i**-^
,'

v-'

15 ar

faoi

7 a bhal oslaigthe^ tid an t-archaingeal^ do bh i gcruth


i mbrghaid an leinbh, 7 do tharraing an

cholaim, 7 cuiris a ghob

greim

eiste,

go dtinig

anam do

lthair leis sin do-chuaidh

20 leanbh Lughaidh.

lthair leis sin ann.

an t-aingeal ar

ceal uatha,

7 do

Agus do
irigh an

Agus mar do-chualaidh an bhainrioghan an

leanbh do bheith be, tig go lthghireach d'fhios Phdraig,

7 slachtais ar a glinibh 'na fhiadhnaise, 7 gabhais ag breith


ris tr aithbhedhadh a meic.

bhuidheachais

^'^^^^^^^i^.i^.

bhanfhlaithj ar s/n riom-sa

is

beirthe dhuit buidheachas do

25 mheic, acht re Mchal Archaingeal lr

gf t^ti

h^^, Agus

19.

GUAIRE AGUS DIARMAID

An seachtmhadh

bliadhain

chasaoid ar Ghuaire

'

mhac Colmin

haon-bh do bhi aice uaithe.

U^iue^

jCu^v

a^

rf^ U-u^ a
J*4U

do

fhlaitheas

Diarmada

riogh

ireann tinig cailleach dhubh, darbh ainm Sineach Chr, do

CAtiie,

/6u. iiSto-^^x*

haithbhedhadh do mhac.

nochtais di irim an sgeil amhail adubhramair.

r dol

Do

do bhuain diolaidheachta

triallais

r Diarmaid, tr bhreith

thionil
\

mboin na

go Sionainn don chur soin.

Do

na

Diarmaid sluagh lionmhar


caillighe

do Ghuaire,

bhi iomorra tionl sluagh

7 sochaidhe ag Guaire ar a chipnn don leith oile, 7 do chuir Guaire


Cuimin Foda mhac Fiachna 'g iarraidh ar Dhiarmaid gan dol go
ceann cheithre n-uajre fichead tar Sionainn siar. *-'**^^**^,''^^'**

dtXd^

Jk,

bidL U,

19.

OA.

cU^CIl

GUAIRE AGUS DIARMAID

N mr an athchuinghe dhuit-se

leith thoir

leith thiar

xi,

rx.

Diarmaid, lo^j^'kJ^.

Diarmaid don

a.e4u^^
^/kt^ suU

'**'

go maidin arna mhrach.

iongnadh liom, ar Cuimn, loighead an tsluaigh se at agat^

Is

t,

7 Guaire don

sin d'fhaghil, ar

7 do-ghabhth n budh m dmadh do iarrf.


Do bhdar thr leath ar leath don tSionainn, an

L^

n,-

aUfte^U^i

jt^/^u^.

7 mad an tsluaigh at it aghaidh.


15
Tuig, a chlirigh, ar Diarmaid, nach iomad curadh chuireas cath, ^tjf^'^'*
li,
acht mar is toil r Dia, 7 ms dmheas at agat ar ar sluaigh-ne, ^<w>, tj.

'

tuig nach iad na crotha

caomha acht na croidheadha cruaidhe

chuireas cath.

Do commradh an comhrag

an

eatorra,

thaoibh 7 Guaire go neart gConnacht 7

gona shluagh do 20

Mhumhan don

i/*^

Iv^Bk)

leith oile.

Gidh eadh, do briseadh do Ghuaire 7 da shluagh, gur marbhadh


|
mrn do mhaithibh Connacht 7 d'fhearaibh Mumhan ann. Asius i'^*'^-^,^^
Z.OC* l><f <i-^**s
fis do ghuidhe Chimn naomhtha do bheannuigh i ninis Cealtrach

j^

tr

lit

, j.^^^aimui'
buaidh gcatha do bhreith ar Ghuaire. ir do throisg Cimn 25^.^
thrth air. f dhiombuaidh gcatha do bheith ar Ghuaire. An fti>xjp^uu '

^^

"tinig

naomh
Mhir

so

Cimn

is

'

11

do shliocht Fhiachaidh Aiceadha meic Cathaoir^lj^^/^^!^^

fe'^ *^^I!aZC:

'

.UQ Tinig thr Guaire go Cimn,


7 tug umhla 7 ighrir dh, 7 do
"-^^ shlacht 'na lthair.
,
*r

fhuil breith air

gan diombuaidh gcatha do bheith


^

ort,

do "^'feTj

ridh Cimn.

ir*m*.
jj

^i6e*/:^

lar gcur iomorra an chatha ar Ghuaire, tinig 'na aonar go


mainistir bhig

an bhean de
^"^/

cia

raibhe in-bhean

Fear gridh do Ghuaire me, ar


Is

amhin

fin.

truagh linn, ar

ise,

s.

riaghalta,

L.^^^Hd^^.

a*,^^ fe

7 do hiafruigh

H^tb
g^
^-

-w->

.P^

-*'^-

maidhm do bheith ar an righ sin is mo dirc

-h^**^

35
.

"

^ "T,

daonnacht da bhfuil

i nEirinn, 7 dearg-r a mhuintire do thabhairt. ^


i^t^'^^'^
Tid an bhean riaghalta gusan sruth do bhi limh ria, 7 at-chi ^4juJfts;UA,.
bradn ann. Tillis go Guaire ris na sgalaibh sin. Tid Guaire ^o

amach gusan

sruth,

Dia bheith taoibh

7 marbhais an bradn, 7 rug buidheachas re


an mbradn an oidhche sin, 7 a mhionca do

ris

bhdar deich mairt oidhche

oile aige.

^'^^j-'lAZ-') i^

>

^"

^
^ ^^'^^ 9

'i


GUAIRE AGUS DIARMAID

19.

32

Tid Guaire arna mhrach


\zL^

^^

ndil a mhuintire, 7 do-ni comhairle,

45 ri an dtiobhradh cath oile don rgh^ no an ngiallfadh do rinnOfcrf_

ghaoi dh. Is air do chinn Guaire 7 a mhuintear, dol go Diarmaid

7 gialladh dh. Gidh eadh,

modh

ar ar ghiall do, rinn ghaoi

lucht da mhuintir f in s seal

ri re

Fionnfam, ar

s, anois,

an

no

a fhiaclaibh, 7 faon

idir

Agus ar mbeith do Ghuaire mar

ar a ghlinibh.
50

M*'-^*-

is

chloidhimh an riogh do chor 'na bhal

jtA^tnAJZ

sin,

adubhairt an

tr ghlir

dhomhaoin do-n Guaire

an t-eineach mr d.

^, Tug

CUUiajJ:

ar dhraoi dh mhuintir n d'iarraidh air a los ealadhan,

u!u^^u^!!^i^^7 n thug Guaire aire dh. Cuiris lobhar d'iarraidh dirce air ar
^' ^^^(,
^^ son D. Tug an dealg ir do bh 'na bhrat don bhocht, ir n

Tid an bocht uaidh, 7 tarla duine

raibhe ionnmhas oile aige.

Jam:.

do mhuintir an rogh Dhiarmada

h.

7 do-bheir do Dhiarmaid
GuairC; 7 tug Guaire an

ris, 7 beanais an dealg ir dhe,


Tig an bocht ars d chasaoid sin r

crios ir

do bh

thairis d,

7 beanaid

Dhiarmada an crios don bhocht. Agus tig aris go Guaire,


7 rinn chloidhimh Dhiarmada idir a fhiaclaibh, 7 mar do-chon-

60 muintear

nairc

an

bocht

go

tuirseach,

do

thuit

sruth

dear

A Ghuaire, ar an ri, an ar a thruaighe leat fm chumhachtaibh-se

t^^U- !*-

tii

^C <--

Guaire

65 ataoi ag caoi

6 likru^i^^

mar

sin

Do-bheirim briathar nach eadh, ar

s,

acht ar a thruaighe Horn

'f^^fet bocht Dgann.


Is

'-^fci^/iea.

ann

sin adubhairt

amach fna smacht

Diarmaid

ris irghe,

7 nach biadh shin

7 go raibhe Ri na n-uile dhl s a cbionn,


4i^. Ucd. 70 d ngiallfadh, 7 gur ler rjs sin uaidh. Ceanglaid sioth eatorra fin,
(!n&*^ 4a,
7 adubhairt Diarmaid ris teacht go hAonach Tailltean i bhfiadhnaise
fhear nEireann,

SU-uiicd.

fin
^^fiUt/xt.

Acck

amach

fin,

Agus

do-bhar fin

mo

thighearnas fin

dhuit, ar s.

Tid Guaire iar sin go hAonach Tailltean, 7 miach no mala airgid


Tug iaramh t^
i gcoinne a bhronnta d'fhearaibh ireann.

75 rna chois,

^iimaLc
'^:~^)i. ^

Diarmaid ar fhearaibh ireann gan aon diobh d'iarraidh aoin-neith


ar Ghuaire san aonach.

Da

la

dh amhlaidh

sin.

An

treas la

JiX^ *6* H^'^Ji'**^ ^<-' /t^- 4^19.

GUAIRE AGUS DIARMAID

iomorra adubhairt Guaire r Diarmaid

fios

33

do chor ar easbog chuige,


Payif-J^^n^.

go ndearnadh a fhaoisidin 7 a ongadh.


Crad sin? ar Diarmaid.

80

Bs at im ghar^ ar Guaire.
Cionnus thuigeas t sin

Tuigim, ar Guaire,

fir

Tug Diarmaid ann

sin

ar Diarmaid.

ireann ar aon-lthair, 7 gan neach


dhiobh ag iarraidh neith oram.
cead bronntais do Ghuaire.

faide

an lmh

Gabhais 85

7 mas fior, dobudh


ndileadh n dona bochtaibh ion an lmh l

Guaire ag bronntas do gach aon-duine an tan

sin,

ndileadh n don igse.

Do-rinne Diarmaid sloth 7 sothchin /****^


an trth soin do lthair fhear nireann, 7 do bhdar
muinteardha d chile shin amach.
oo
r Guaire

20.

Tarla go
i

BTHAR NA MIAS '^^^*^'^^'^^'

raibhe duine

ag Guaire, darbh ainm

naomhtha cribhtheach do dhearbhrthair


Mo Chuaf 7 aimsir d ndeachaidh do jZ<*u**v,

an Chorghais go tobar for-uisge at limh r Buirinn ^^^^ ^^^ ^


'M^ ^siar budh dheas, chig mhle Dhurlas Guaire, 7 gan 'na f hochair '^^^^ ^ ^*^

'

,j^^,iLj|Jhanamh

e-

acht aon-mhaicclireach amhin do

bhodh ag friothladh an

5/<?6.

^**^aifrinn d, 7 n chaitheadh fin n an maicclireach san l go


n-oidhche acht aon-phroinn, 7 n caitt ann sin le acht beagn

aram eoma 7

biorar 7 for-uisge, 7 iar dteacht Laoi Csg,

rdh aifrinn do

Mo

7 adubhairt

an naomh

ris

din, ar

y.^^,fela dhuit,

Mo

go rachadh go Durlas d'fhios 10

|([^^huidhe go Dia, ag iarraidh

a ghline r
fela

Bi>v-m>.^

i^^i^i

H^^^kaiMC^

Chua.^'An agam-sa go nguidhinn Dia d'iarraidh/^^^^^^ji

leis sin ligis

li

7 iar7**^A/^r^_ti

Ghuaire, d'fhaghil a shsuighthe fela^

SX^N

'

V'J"..*

Chua, do ghabh mian fela an maicclireach,^^*A-.

Mo Chua

'

lr

7 do gharuigh ar

don mhaicclireach. TAn

o.

umAju a-x^

aoin--;i;t^,<i^^^

7 biadh d fhreastal go bordaibh tighe Guaire, 'f'2^^;;^^,


H*>M7 tinig do ghuidhe Mo Chua gur sgiobadh na miasa 7 an fheil A^^-aM^

^/.''heacht soin,

x^,^ do bhi orra a lmhaibh an luchta do bhi ag bhfreastal,

''^
7'trialltar

I'

^'i/.
^

aJm.

\q^ ^ar sleasaibh

BTHAR NA MIAS

20.

34

tM.

an mhir amach, go ndeamadar go rim-dhreach

Mo

gusan bhfsach 'na raibhe

'^t&Mt/^^

20 laighj ar marcaigheacht

na miasa do

lthair

Mo

Chua, 7 tid Guaire, Hon a theaghmar rngadar

dtraidheacht na mias, 7

Chua^ do ghabh ag moladh 7 ag mradh

'^il^^^^^oM^. *^anma D, 7 adubhairt ris an maicclireach a shsadh don fheil^/


^uj^l^^^^^ d'ithe. Leis sin''tug an clireach sil seacha, 7 at-ch an machaire^^
ln do mharc-shluaghj 7 adubhairt nr shochar d fin an

t'

25 d'fhaghil^
*^t5.

^l4/^

]yf

7 mad na

heagail duit, ar

tire

fheil^'^
Alu^.

do bh 'na diaidh.

Mo Chua mo
:

dhearbhrthair gona theaghlach

at ann, 7 guidhim-se Dia gan neach dhobh do ligeadh thairis


sd go beith sthach dhuit-se.
*

Agus

Ad^A^
flntiC'

*|''

leis

sin leanaid

buinn na n-each don talamh^ go nach

30 raibhe neart dibh triall thairis sin go beith sthach

^*^'

don mhaic-

clireach.
Is

ann

sin

do ghuidh

Mo Chua

Dia, 'g iarraidh air sgaoileadh

da dhearbhrthair 7 d mhuintir. Sgaoiltear leis sin diobh, 7 tigid


do lthair Mo Chua. Ligis Guaire ar a ghlinibh fin do lthair
35

riu^.

^AA.

an naoimh

Mo

N heagail

Aciu^.

Chua, 7

iarrais

maithmheachas

duit, a dhearbhrthair.

^;u>ev.iM,

air.

Gidh eadh,

ittear

an biadh

libhannso.

Agus

iar

gcaitheamh a bproinne do Ghuaire 7 da mhuintir


Mo Chua, 7 tiUid go Durlas tar a n-ais. Is dear-

ceileabhraid do
40

bhadh ar fhirinne an sgeil se gurab Bthar na Mias ghairthear


dona chig mhHbh do shlighe at Dhurlas gusan dtobar 'g
raibhe

Mo Chua an

tan soin.

21.

/5

N A TR MI AN A

Taela Guaire mhac Colmin, f fear comhaimsire don Diarmaid


se, 7 Cuimin Foda mhac Fiachraidh, 7 Cimn Inse Cealtrach,
dteampall mhr na hinse, 7 do cuireadh tri ceasta eatorra.

^Mm,1U>^,^
*^^ ^'

^n^f

^JU^'.

Ar dts adubhairt Cimn, Crad, a Ghuaire, ar


5

maith

leat agat

se,

an

ni

budh

21.

jj

NA TR MIANA

35

Or 7 ionnmhas re a bhronnadh, ar Guaire. Agus


ar Guaire, crad an ni budh mian leat ?

j^^-^^Iomad

ioSL

CfcA^i,

galar ar

mo

22.

^*^

Mo

ndeireadh a re gur

Chuda, 7 gur bhean gach rath dhe,

^ ^^ <k*M^C^iVu. &&MUt ^a*^ Ui^

i()

ia

MO CHUA AGUS A THR SEIDE

lucht comhaimsire d chile

mbeith

K*

Is

Mo Chua 7 Colam Cille, 7 ar


Mo Chua, no Mac Duach,

A.i-o.^J^^

ndithreibh an fhsaigh do

do spridh shaoghalta aige acht coileach 7 luchg 7 cuil.


feidhm do-niodh an coileach dh, iairmliirghe an mheadhin

^(/fc**^oidhche

do choimhad.

An

1^

j^t^

^<j/i f'Tii raibhe

i^^^yt^u^jiA

^ **io^^^^ 04..

-^g^^ fuaradar a dtrir a miana, acht

fior.

^y

chorp, ar Cimn.

heasgaineadh Cuimin

mas

-^CJl>tA*^*<AM%,

leabhar re friotal na firinne don phobal, ar Cuimin. ^^^aM<f ^i^

Agus a Chimn, ar Cuimin, crad do mhian-sa

lomad

^-

tusa. a Chuimin,

^-

^.

^- -vuifi*.^

luchg iomorra, ni ligeadh dh acht 5

chig uaire do chodladh san l go n-oidhche, 7 an tan do thogradh


.

n sa

mh.do chodladh do dhanamh,

ar mbeith tuirseach

dh

^>* c**^-/

7 slachtan, do ghabhadh an luchg ag ^i^^r^iJZ2^


!^<2^^sliob(h5, chluas, go ndsgadh amhlaidh sin . An chuil cheana, /^5^4 ^^
^'i^'

ioijiad.

crois-fhigheal

d laghadh ^o^2^^^^,

riti/nis feidhm do-niodh, bheith ag siubhal ar gach line

7 an tan do-nodh sgoth bheith ag cantain a shalm,*'


do chomhnuigheadh an chuil ar an line do fhgbhadh go tilleadh

'^^^**7'na shaltair,

/vw>

'p^\

Tarla go grod da
7 sgriobhais

Mo Chua

is sin

leitir

go bhfuaradar na

da

is sin

go Colam

tri

seide sin bs,

Cille ar

'^V^.i nAlbain do, 7 do-ni casaoid ar ag na healtan soin.


^^/ Sgriobhais Colam Cille chuige, 7 is eadh adubhairt
0A/iM:ijL

bhrthair, ar s, ni cuirthe dhuit

mbeith
JLaSJti

n 15

L lU^.

/jj^ i^uJ'

n-iongantas ag na healtan -**^

an tubaist acht mar a mbi an spridh.


ift^,wM^,Measaim ar an sgradh so na bhfior-naomh nach raibhe suim 20
MJlt\

do-chuaidh uait,

ir ni bhi

aca sna sealbhaibh saoghalta, ni hionann 7 mrn do lucht na


haimsire

*^

^Tjl^ars do rdh a shalm dh.


n

nt^tA.

\s

se.

u*^ "^

eUMf^

MR-DHIL DROMA CEAT

23.
/'"

hAodh mhac Ainmireach do commradh Mr-dhil Droma


mar a raibhe comhdhil uaisle 7 eagailse ireann, 7 is tri
hadhbhair phrinsioplta do bhi ag Aodh re cruinniughadh na
Is l

Ceat,

%ltMau^

1^

comhdhla

if^^,fxMu.<^'it-uu5

An cad-adhbhar dhiobh^ do

soin.

dhibirt

na bhfileadh a

hirinn ar a mead do mhuirear^ 7 ar a dheacracht a

^'^ A*u <z*L-A bhodh trochad

riar.

ir do

'
,

mbuidhin an ollaimh^ 7 chig fhir dhag i mbuidhin ,4,,^

%u^iM^^y^-iu, an n_roth .i. an t f goire cim san bhfilidheacht don ollamhj 7 dofi*,_
t^^^s:
bhdar fan am soin beag nach trian bhfear nireann r filidheacht^ ^^^^^
'

'p^^btJul^iee6'-7

do bhds Shamhain go Bealltaine ar coinnmheadh ar fhearaibhc^l^^

^V^^'^'^'^^-io ireann.

Ama

mheas dAodh mhac Ainmireach gur throm an

t-ualach d'irinn iad, do chuir roimhe a ndbirt as an roghdhacht

Adhbhar

uile.

oile fs

do bh ag Aodh r dbirt na bhfileadh, mar

ir do bh i mbrat Aodha, 7 is iarraidh


hainmianach do ghrosuigh Aodh rna n-athchor,

do-chuadar d'iarraidh deilg


I

deilg go

;'CitR*,u^#'iii:;iiffan

15

;.'

gur hionnarbadh go Dl Riada Uladh iad.

'iu.eutL*,.^^^

do fhgbhadh gach

l"*****-*-^^-

'nadhiaidh.

liiHwiM

ir f dealg thr

mar shad-chornhartha ag gach

rgh tigeadh

>

An dara hadhbhar fr commradh Mr-dhil Droma


tW^ dhochor Sgannlin Mhir mheic Cinn Fhaolaidh a

^'

20 Osraighe, tr gan bhuin-chos d'oc r hAodh,

lollainn

7 ar

mheic Sgannlin, do roghadh ar Osraighibh,

Ceat, do
flaitheas

a mheic,

tr bheith

umhal san mbuin-chos d'Aodh.


An treas adhbhar fr commradh Mr-dhil Droma Ceat, i
ndigh go gcuirfeadh Aodh buin-chos ar Dhl Riada i nAlbain,
*'**^(^^oun^^
7 gan do chos orra roimhe sin acht*irghe shluaigh ar muir 7 ar
tr,

u^uutAia^.^

An

oc arca l rgh ireann. '"^^- .CZ''^^

tan f clos do Cholam Chille

fi^

^^^

^- ^<U.,i^f^A^-

nAlbain cruinniughadh na

e^^-'eU44%j.

comhdhla soin 7 na tr hadhbhair far tionileadh , mar at


aith rjjgh adh Sgannlin, dbirt na bhfileadh, 7 cor buin-chosa tk

t4yjM^

Dhl Riada, do

.viW^J^*'
iLcji-ip

thriall fin

a h go hirinn,

mar aon

r coimhthionl

MR-DHIL DROMA CEAT

23.

naoimh-chlire, 7

37

do bh 'na fhochair ag teacht f

lon clire

is

thuairim na comhdhla soin, d fhichid sagart^ fiche easbog, caoga


^.
ck^U*^ tUAxun.. ^d^actr^^^ C'Tt>
maicclireach.

deochan 7 trochad
Do fadfaidhe go mbiadh dchreideamh ag an laghthir ar an n
,

churthar sos ann so,

mar at go mbeids

^^^^^

> '^*^'

easbuig_[ gcoinihdeacht i5 c^^^tjist^i^a^

abbadh; gidh eadh, d laghthar an ceathramhadh

caibidil

don

chigeadh leabhar do Stair na Sagsan, do sgrobh Beda, mar a

labhrann ar phrbhilid

oilin

nAlbain,

easbuig na hAlban umhal d'abbaidh

'^^^.^'^-*-^-^^

,'UUh-

an oilan so do shor uachtarn do bheith 40


do bhiadh 'na abbaidh 7 'na shagart, ag mbiadh an chroch

F
air

foUus go mbds

is

anall-d.

uile

gnth, ar

fna smacht 7 fna dhlighe, 7 fs f dlightheach dona

bogaibh
rir

s, leis

fin, gr

ns neamhghnthach

shompla an chad-doctra do bh ar an

heas-^^^^^

bheith umhal d,

oilan,

do,T^at^y

easbog, acht 'na shagart 7 'na mhanach.

Agus

is

45

foUus gurab Colam Cille an cad-doctir se fuair an

phrbhilid ar dts

n, amhail adeir

don chigeadh leabhar don

F he Colam,

Beda san deachmhadh

caibidil

Stair chadna.

ar s, cad-doctir an chreidimh Chatoileaca dona

Pictibh san aird tuaidh ar na slibhtibh, 7 an cad-duine


"^*"*^

nach raibhe 'na ^^5^^-***"^

thgaibh mainistir

n-oilan

1,

do 50

do bhi cdhasach cian d'aimsir ag

<

iomad do phoibleachaibh na Scot 7 na bPict. /'ffii^^tA<A,fi. ^^i^ /^^, ^l^.


As na briathraibh se Beda is iontuigthe gurab Colam Cille
cad-doctir do-chuaidh do shioladh an chreidimh dona Pictibh
dtuaisgeart Alban, 7 gurab uime sin, ni headh amhin do gha- 55
bhadar na sagairt 7 na manaigh orra fin bheith umhal do Cholam
Chille, 7 d'abbaidh da is, acht fs do ghabhadar na heasbuig

orra fin

do bhrgh gurab Colam

ar dtus dibh,

Cholaim
Is

is

uime

sin

nirinn go Mr-dhil

amhlaidh thinig Colam

Cille

tug solas an chreidimh

tngadar easbuig

Droma

Cille

gcoimhdeacht
60

Ceat.

nirinn, 7 brid ciartha tarsna

^j/
.

^i^o^

air

gan

ir

ireann d'fhaigsin n trth do chuir

bhreith aithrighe

air

dol

''J^'i^ ^f-jfu^-c^ ^^lA'tri.lCiJZ

nAlbain 7 gan fonn na hireann

1"^*^ ^^

<i

"^'/f.

.,

d'fhiachaibh^T^^^J^
Mo Laise do^ at) Ud'talM.

ar a shilibh,'go nach faicfeadh ir ireann. ir do bh

it^l^itUfj/<Yi^^^'^^i^^

23.

MR-DHIL DROMA CEAT

65 d'fhaigsin go bs, ionnus go dtinig dhe sin gur chongaibh an


brid ciartha ar a shilibh an seal do bh

nirinn gan tiUeadh

nAlbain d.
C^-i<i*-) t*i&u*t^'Is

adhbhar iomorra

ChiUe dol
70 chor

f rug

mar

nAlbain,

mar at cath

nirinn^

Mo

Laise do bhreith ar Cholam

thinig do
Cile

Cholam ChiUe

catha do

tr

Dreimhne, cath Cile Rathan,

7 cath Cile Feadha.


Is adhbhar catha

~*~f ii*7 f^.


flaM44^ 0'fitu,^aU

fieJi^

Dreimhne do rir an tsein-leabhair d


Feis Teamhrach do-nnne Diarmaid

C^Cult^ mhac Fearghusa Ceirrbheil,

C^*-*"*'

y^ uasal ar

an

bhfeis sin l

Tiormchama. Uime

mar do mharbh

sin

seisean

uu_ji.

-^"

ireann, 7

Cuamn mhac Aodha mheic

an duine uasal ar an bhfeis


feise.

Agus

so^ tr

n-aghaidh

do marbhadh

sul

^^^

j..:-

EochaidhX.ft.:u

do mharbh Diarmaid an Cuamn

dhlighidh 7 tearmainn na

Cile

ngairthear Uidhir Chiarin

Cuamn

Fearghus 7
^ fj^^^^j^^^^^^^^^^^do-chuaidh ar choimirce dh mhac Mheic Earca,
,y^,<uw4#w 4 80 Domhnall, 7 cuirid sin ar choimirce Cholaim Chille , 7 tar choimircej^^^^^
/^^"'W^^'^ Cholaim marbhthar l Diarmaid tr choill reachta na Teamhrach. ;^.
.i.

j-^-J-^^g^' Agus

tinig

IEarca
85

"^i.lOfSi.

dhe sin gur thonil Colam

chloinne Mheic

do shrughadh, gur chuirsead cath Cile Dreimhne ar

Dhiarmaid 7 ar Chonnachtaibh, 7 gur briseadh dhiobh


Cholaim Chille.

-iUltj Cuiridh

Leabhar Dubh

cath Cile Dreimhne^


i

n-aghaidh Cholaim

Mo Laga adhbhar

mar at

Chille,

tr

oile sios fa

ghuidhe

dtugadh

trsan gclaoin-bhreith rug Diarmaid

an tan ro sgriobh an

90 Fhionntain gan fhios, 7 adubhairt Fionntan gur

leabhar do sgriobhadh as a leabhar


Vii/t Aa.

Clanna Nill an

Cille

trna choimirce fin 7 tr choimirce

tuaisgirtj

fin.

Uime

soisgal a leabhar
leis fin

sin

leath ar leath Diarmaid 'na bhreitheamh eatorra, 7

an maic-

do thoghadar
is

breath rug

gach boin a boinin, 7 gurab leis gach leabhar


a mhaic-leabhar. Gonadh sin an dara hadhbhar fa dtugadh cath
Diarmaid, gurab

X --^^

^!r^t
*'
[

leis

95 Cile Dreimhne.
^^ ^

adhbhar

fa

dtug Colam Cillef -de ara cath Cile Rathan do

thabhairt ar Dhl nAraidhe 7 ar Ultachaibh, do thoisg an imreasain


tarla idir

tU^Ju. Ctir^4)

C^J^

Cholam

^^^

Chille

7 Chomhghall, mar do thaisbanadar Dl

*^^A^ ciule<^ iUodUA)

iMi^uJ&uhv, Au-t

fc

MR-DHIL DROMA CEAT

23.

nAraidhe 7 Ultaigh iad

fin

leattromach

39

n-aghaidh Cholaim

adhbhar

Is

/*^'*^^
100

Chille san imreasan.


f dtus;

Colam CiUe f-deara cath

Cile

Feadha

do thabhairt ar Cholmn mhac Diarmada, i ndol a shruighthe .t,,j^^ZZ^


Bhaodn mhac Ninneadha, r ireann, do marbhadh l CuimnJ^;;^^^^^*-*^

mhac Colmin ag Lim an Eich


Trallais

U^s-dC^,

tar choimirce Cholaim.

iomorra Colam gona naoimh-chlir a hAlbain amhail 105

adubhramair, go hirinn, 7 an tan do bh ag teacht i ngar na


comhdhla^ adubhairt an roghan^ bean Aodha^ rna mac Conall,

>).,.,..-

gan cdhas do thabhairt don ''choirr-chlireach n dh bhuidhin, .^^^,^^^^ ^ ^^^


7 ar bhfaghil sgal air sin do Cholam^ sul rinig an lthair is eadh-^a^--^^*<^

^'

j^^^^^dubhairt:_

Is

cead liom-sa an roghan gona hinnilt do bheith

i_gcionn an tha so thos go dt an brth. Mt^da.

Agus
ris

is

uime do orduigh an

innilt

an roghain, do bhrgh gurab

roghain go Conall, ag rdh


choirr-chlireach.

ris

'^2^'U^
...,,,
nocht da choir^a Ua-^.

iU t^^-xd.

do bheith 'na

coirr

ltZal^Usn
mar aonyf^^vLg

thinig i dteachtaireacht n A^l^ (tSit tt


gan cdhas do thabhairt don Yt^^^'^ *7/

Agus do-chluinim na ln do dhaoinibh go <^J^^^|^**^/

bhfaicthear da chorr do ghnth ar an th at limh r Druim Ceat


,
^
shinj.le.'A4;^,fi*^^<-*jA^'*fe*-A2ft,^-^'.^; u^H^^tB*^**^**^^^^''^'^'

'

Dla Cholaim ChiUe, ar rochtain na comhdhla dh^

is

oireacht^^*J21^*t44

ChonaiU mhic Aodha mhic Ainmireach ba neasa dh don chomh-'2cr7X'"*i^****


n4tl2t
's

dhil,

7 mar do-chonnairc Conall na

clirigh greasais

daosgar-,<

i-jrv^

W- shluagh an oireachta fthaibh^ tr naonbhair a Hon, gur ghabhadar|^Xj(2/ Ttlj'


do chaobaibh criadh orra, gur brdh 7 gur bredh na clirigh le. ''f^/a^'^jf^

^^

Colam cia do bh ag mbualadh amhlaidh sin. jVr .j^^^^^**^'


^^^^ Do-chualaidh Colam gurab Conall mhac Aodha do bh ag1j^^*l^,"*^!
a/L ngreasacht r danamh an mhghnomha soin, 7 cuiris Colam^^^^** ^^'*-/
'^^*^
*;j^M f -deara tr naoi gcelin do'*'bhuain an trth soin ar Chonall, gur ^ci/vce,
*j-;/^.Agus fiafruighis

l Colam t, 7 gur bhean rghe 7 aireachas, ciall 7


7 a inntleacht de, 7 na clogaibh sin do bhuain air

Uuiio^heasgaineadh
\a.!...

cuirnhne,

ghairthear Conall Clogach dhe.

Do-chuaidh Colam

Aodha, 7 do

irigh

iar

sin

130

go hoireachtas DomhnaiU mheic

Domhnall 'na coinne, 7 do fhear

filte

roimhc;

a"^

'

40
lA^lUrc

k**^^A^

y.^jiJSIyJ'C^*^

''^^/j^;^

135

''"^^l^Si^ u S
i^lh.t^^,

23.

MR-DHIL DROMA CEAT

7 tug pg d ghruaidh, 7 do chuir 'na ionadh fin 'na shuidhe .


Tug Colam a bheannacht do Dhomhnall mhac Aodha, 7 iarrais ar., ,-i
Dhia roghdhacht ireann d rochtain. Agus'rainig f dheireadh,c*w&
bliadhna dag

^'^ibhe tr

Colam

Triallais

Do ghabh

fhochair.

bhflaitheas ireann sul fuair bs.^jjjj^^^^pr'

an rogh, 7 Domhnall 'na^^JJ^^


roimhe trsan n do-rinne r

as sin go hoireachtas

eagla

mhr an

Conall,

ris

140 rochtain do

Dobudh
fut. ^^
-M^.

145

m'fhilte^ ar Colam,

Do-ghabhair

LU^

an rioghain, 7 rna hinnilt, amhail adubhramair, 7 ar


Cholam do lthair an rogh, filtighis roimhe.
sin^ ar

an

Dhl Riada
J, flitui(

^'

ia/*-

^^^

i>nAk

nAlbain.

liom, ar an

r^

te^i5o oUamhan^ 7 a cig dag

!?/!!r?*!,''^^^^^'^^
'A'Z^nSL^jbe.'
,1

^ /'A^J' k*-,

fastdh na bhfileadh ar

7 gan dol do chor bhuin-chosa ar

2'*5^^^J^j^'*^bhreath, 7'ar a Honmhaire atid.


'Xx*Avi

rjar/

Ms eadh^ ar Colam, is riar iarraim, tr hitghe iarraim ort,


mar at fastdh na bhfileadh ataoi do thafann a hirinn, 7 sgaoileadh do Sgannln Mhr mhac Cinn Fhaolaidh, do rgh Osraighe,
as an mbroid 'na bhfuil agat^

,1

mo

s'LnrL'A'
n-ain-cUi-LX"-

mhad a

30

ir bid tro^hai)i mbuidhin an

mbuidhin an nroth, 7 mar

sin

dona

fileadh oile sin sos.

Do bhodh buidhean

ar leith ag gach aon diobh do rir a chime

"^ u^f^^iJ^^^' ionnus go raibhe trian bhfear nireann r fihdheacht, beag nach.
Z. y.iia. au^Ia^, Adubhairt Colam ris an righ gomadh coir mrn dona fileadhaibh

Iu*

lS.uJ-cAida.,155

4jii>.j

4A<t,

dp chpr ar gcl ar a lionmhaire do bhdar ann. Gidh eadh, adubhairt

ris

file

do bheith iona ard-ollamh aige

fin ar aithris

oUamh do bheith ag gach righ cigidh, 7


do bheith ag gach tighearna tricha chad no tuaithe

riogh roimhe, 7

160

.,

oUamh

nEirinn,

7 do cinneadh ar an gcomhairle sin l Colam, 7 aontuighis Aodh .


Tinig don ordughadh so do-rinne Aodh mhac Ainmireach 7

Colam

fs

na

Cille,

go mbiodh

oUamh

cinnte ag righ nEireann 7 ag gach

righ cigeadhach 7 ag gach tighearna tricha chad, 7 fearann saor

ag gach ollamh dhiobh na thigheama

* >^

fin, 7 fs saoirse choitcheann 7 tearmann fhearaibh ireann ag pearsain, ag fearann,


165 7 ag maoin shaoghalta gach ollamhan diobh. Do orduigheadar

^^ fearann coitcheann dona hollamhnaibh *go cinnte, 'na mbiadh

\>nttuM,

i^vruJiSi'A.^^cM^f^iu^/^ Unroot**

/t

<***^:*4ny

^a*--..**

ttu^

23.

mnadh

MR-DHIL DROMA CEAT

41

mar at Rith Cheannaid


san mBrifnej mar a mbodh mnadh

coitcheann aca amhail universitie,

7 Masraighe Mhoighe Slacht


na n-ealadhan i n-aisgidh aca d'fhcaraibh ireann, gach aon do
thogradh bheith foghlamtha

do bhodh ar gnthughadh

An

seanchas, n sna healadhnaibh oile 170

nirinn an tan soin.

dara hathchuinghe do iarr Colam ar Aodh; sgaoileadh do

Sgannln Mhr,

Aodh

Osraighe^ 7 a ligeadh d chrch fin^ do imidh

"xejju^e,.

sin.

^^(, N leanabh

thairis sin ort^ ar

f^^Ji^raibhe ag buain mh'iall-chrann,

Colam, 7 msa thoil r Dia ^ go 175 iumLji^.


mo bhrg, dhom-sa anocht san M*^^.

iairmhirghe m^r a mbiad. t^ Kc


^""^ An treas athchuinghe iarraim

jiW u>-*x.l f.*CC [^


ort,

ar

Colam

i/^j^grr-f*

do%ai^^f

][^[r7'thabhach bhuin-chosa orra, ir n dlightheach d'fhaghil uatha 180

7 irghe shluagh ar muir 7 ar tr.


f/f. /-L^ N thiubhar cairde dhibh gan dol d n-ionnsaighe, ar Aoah.
aird-chos

/^^^^Ms eadh,

ar Colam, biaidh cairde go brth uait.

Agus

^f*^^^'
/i-f^'**^
.^

,,

.^

f |.AJe^*4tJCt

Jt^wCa

for sin.

CiUe, cairde do

thabhairt do Dhl Riada, gan dol d n-argain go hAlbain

Juk^acht

AXuJS^u^f)

^*>u<e4,.
"

Colam CiUe gona chlir don rgh 7 don 185


chomhdhil^ 7 adeir Leabhar Ghlinne dh Loch go raibhe Aodhn ^^/^-y*2<*^*^
mhac Gabhrin mheic Domhanghairt^ r Alban, san chomhdhil
Leis sin ceileabhrais

7 gur cheileabhair i n-aoin-fheacht r Colam Cille don rgh 7 don


chomhdhil. Adeir an leabhar cadna go raibhe an chomhdhil se
se,

'na suidhe bliadhain 7 mi, ag

ordughadh reachta 7 dhghidh, chnach 190


7 chairdeasa, idir fhearaibh Eireann.
Dla Cholaim Chille, iar gceileabhradh don chomhdhil triallais 'i},^^U>tJe*^,
go Duibh-eaglais i ninis Eghain, 7 ar dtoidheacht na hoidhche <i-4^*-^#^da is sin, tinig lasair dheallruightheach
^
\uana,
>

theineadh san gcomhdhil

an bhfgraire do bhi ag coimhad an chraoi 'na raibhe Sgannln


Mr i mbroid ag Aodh, 7 da shlabhra dhag iamaidhe do chuibhreach air, go dtugadar an fhoraire uile a ngnise r lr ar

>/2^.ar

mhad an lonnraidh do-chonncadar. Agus

tinig

dlimh dheall-

.^

*^*A.,

01

.^ ^

C/UJ,

"^95 C^^^^tJluiUi.

^^

:
'

.;

tua^OyC^t^^^X

ruightheach sholasta go Sgannln san ait chadna 'na raibhe,


'a vwot^. li**- dUtJfi a/vh U 200
7 adubhairt an guth san dlimh ris
:

^^^^^-^^''^^.Ui^^;^sc^<xy^^^

23.

42

MR-DHIL DROMA CEAT

irighj a Sgannlirij 7 fgaibh do shlabhradha

7 do chr 7 tarra
amach, 7 tabhair do lmh im limh-se.
g^^^^^^'J^^'^
Tig Sgannln amach iar sin, 7 an t-aingeal roimhe. Do mhothuighsead an lucht coimhatta
205

fiafruighid cia

do bh ann.

^ Dmadh , n innesadh, ar iad-san.

/^
/

Sgannln, ar an t-aingeal.

Gluaisis Sgannln 7

an t-aingeal

ndiaidh Cholaim ChiUe iar sin,

a d^^ 7 an trth do bh Colam ag an iairmhirghe ag dol tar chrann


fjAfSaj^^iOMA^ saingeal siar, is Sgannln do bh ag buain a bhrg dhe,
7 dqV**/
/uOiiL*,

^^ fhiafruigh Colam Cille dhe, cia do bh ann, 7 do innis seisean^Ju^

L'Ciu^cli

k^*'t^*^*^

gurbh

fin Sgannln.

An

tan do fhiafruigh Colam sgala dhe,

mhad a

ftt4,B.eluuiegZ-P^och.\ adeireadh seisean, ar

^^^^'^tuA
li.eUuucStA.

fisi^m^l^

ir

tharta.

feil shaillte

,.<,

do san chr, 7 gan digh ria. Agus ar a mhionca do- :i>,u^,


bheireadh sin do fhreagra ar Cholam Chille do fhgaibh righneas -^,'

'^O'bheirds

labhartha ar gach rgh d shliocht'^da mbiadh


sin

tug Colam CiHe f-deara ar Bhaoithin

do Sgannln.

Ann

sin

trl

nOsraighe. Thairis'^^lH**

deocha do thabhairt

Sgannln a sgal do Cholam

nochtais

amhail adubhramair thuas.

Adubhairt Colam
220

N heagail

A(s^,en*/i

/WO, "^
T\uu^L^^^.

leat,

-j^gjg

gjj^

triallais

'24.

Oa. fiCA uf"^

^f""^^

Jni^'tjUJ

Cille

^" ^^^ ^ ^^^

^*

'

'

nOsraighibh.

Beir

mo

r.

bhachall fin

nDurmhaigh

'"^^

mar choimirce
nOsraighibh

i.

nOsraighibh, 7 do ghabh ceannas

ir nor lig eagla Cholaim Chille d'Aodh


air sin

amach. ^

CILLE A AINM

atmaid do luadh ann


Is

so, is f

uime thr do lean Colam

leanbl^g mhnadh

hainm baistidh

Cille

dh'ainm

nDubh-ghlaise

air,

dTir

Lughdhach i gCinal Chonaill, do ligth l gacha seachtmhaine fan fditL^


amach , do reabhradh i measg a lochta comhaoise, mar ^f^^shaor-dhil, ar mbeith don fhuil rioghdha dh, 7 mar do chleachtadh

5 nibaile

>

Sgannln

dhanamh

^ dh, Criomhthann.

J'luL^ tSuoW

triall

MAR FUAIR COLAM

An Colam

i-

duit, ar Colam.

225 buaidhreadh do

'^

Sgannln

7 fgaibh agom choimhthionl

a chriche fin rna

^^
Qy

Cille re

N fhadaim, ar Sgannln, d'eagla Aodha.

MAR FUAIR COLAM

24.

dol

amach

san seachtmhain

la

mar

CILLE A AINM

sin,

43

do thionilds leinbh an

cheanntair 'na choinne an la do chleachtadh irghe amach.


ar mbeith ar aon-lthair dhibh ag feitheamh

ag

on mainistir chuca

triall

k,

ris,

do thgbhadaois a lmha

ag rdh d'aon-ghir, Ag sd Colam na

Cille

t-ainm sin tarla


shor dhe',
i_

/^n

do ghairm dhe, do mheas gur

Cille
i

Agus mar

leis

na lean-

thoil r

Dia an
'***^*e^^t-

mbal na leanbh neamhurchideach do ghairm do

t-ainm baistidh, mar at Criomhthann, do thabjiairt

ndearmad.*^Agus

is

meinic tarla a shamhail sin do mhalairt

^"^

is'*

CATH BEALAIGH MUGHNA

^^

lo^-

am so do ghabh Cormac mhac Cuileannin roghdhacht


Mhumhan seacht mbliadhna, 7 f maith ra_th nireann r linn
Cormaic do bheith

fL

"

Is fan

<

^^f^

^ /^

anmannaibh na naomh.

25.

^a^

tr lthghir 10

chugainn

do-chualaidh oide foghlama Cholaim go gcleachtaoi

bhaibh Colam

Agus =<i^ii<-,^^7

an tan at-chds

bhflaitheas

Mumhan.

^^ o^
i^tfM^^

ir do lonadh Eire do

rath dhiadha 7 do shonas shaoghalta 7 do shothchin choitchinn

^^ ^.

^^g^^_^

rna linn, ionnus nach bodh buachaiU ag boin n aoghaire ag trad 5 A .if*^'U^,
-Wj^^aa**,
jj^!,^ 'na reimheasj 7 do bhodh anacal ag reilgibh r a linn, 7 do-rnadh

"^^ iomad

teampall 7 mainistreach 7 sgol gcoitcheann r

lighinn, breitheamhnais, 7 seanchasa r a linn.

mnadh '-'Ci^*^

Agus gach maith

do fhorileadh ar chch do dhanamh, do ghnomhuigheadh

rompa

deigh-ghnomh

oile

mhid Lochlannach do bhi

nirinn r fo^hail do dhanamh, gwx

lar gcaitheamh iomorra seacht

Cuileannin

bhflaitheas

adubhramair, griostar

Mumhan

go

cuid d'uaislibh na

bhflaitheas

siodhach

Mumhan

sona,

amh

7 go hirithe
Flaithbheartach mhac lonmhainin, abb Inse Cathaigh, do bhi

don

fhuil rioghdha, d'agra aird-chiosa ar

mbeith do Leith Mogha dhi. Leis

7 coimhthionl ar shluaghaibh

r^'*''^^^

Mumhan.
mbliadhan do Chormac mhac

thrigeadar an chrioch an feadh do bhi seisean

'

fin

7 dhaonnacht, urnuighthe, aifreann 7 gach 10


shin amach. Agus fs do bh do rath air, an

idir dhirc

15
-ifi.

chigeadh Laighean, ar

sin cuiris

Mumhan

Cormac cruinniughadh
go haon-lthair, 7 ar 20

25.

44

CATH BEALAIGH MUGHNA

n-aoin-ionadh d n-uaislibh

'T tu>Li-n ir"

rochtain

<Uv2^*fc/

do thabhach aird-chosa ar Laighnibh*i gceart na ronna dorinneadh idir Mhogh Nuadhat 7 Conn. Gidh eadh, f leasg l

is

comhairle ar ar cinneadh

lej dol

naX^i^t^^

Cormac

triall

ar an eachtra sin, do bhrgh gur foillsigheadh dh

25 go dtuitfeadh san turus soin.

O^ U

*^

Thairis sin aontuighis dol ann, 7


hucht n-imtheachta dh, do fhgaibh leagide ar a anmain

^aUiHj-ti^ktt'

Dla Chormaic,

hucht

Lorcn mhac Lachtna,


30 Caisil
.

d,

Mumhan

^
f-^**!^

^^^

H*^

Laighnibh dh, do chuir

fios

ar

Dhl gCais, 7 ar rochtain go rgh-theach


Cormac roimhe 7 nochtais d'uaislibh Shl
r

^*^'/^"**^
<JUk!U.

is fin,

flaitheas

do

Mumhan

rir

udhachta Oilealla luim,

do bheith gach r ngln ag

Fhiachaidh Mhuilleathain 7 ag sHocht Chormaic Cais


toil Chormaic san n se.
^j^tS^tju
.

Gidh eadhj nor comhaiUeadh

terte^ k^^il
oUlt-pticnlLa.,

do ghabhil d

horduigheadh

]^\4/t-AJtmh- sliocht

^^^^"^^35

filtighis

triallta

nEghain, do bh 'na fhochair, gurab do Lorcn f dual flaitheas

^*

^g eagailsibh prinsioplta ireann.

lonithsa Chormaic iomorra, iar dtionl mhr-shluagh bhfear

Mumhan do fin 7 do
i

Fhlaithbheartach

mhac lonmhainin,

triallaid

Laighnibh d'iarraidh brighde n cosa orra do dhol r

Mumhan,

^ #aAa, fe , 40 Mumhan

'^;j;fjL

^^^

rgh'**^

ar mbeith do Leith

Mogha dhibh. Ar mbeith do shluagh

n-aon-longphort r

triall

^^

san turus soin dibh, do-chuaidh

*
ifoM M^i*^ Flaithbheartach mhac lonmhainin, abb Inse Cathaigh, ar each ar
*^^^ sride an longphuirt, 7 do thuit an t-each i gclais dornhain faoi,^,^^,;^,

^2^*^u

'

Sir^'Ud'tt 7 ba droch-fhistine dh-san sin. Tinig dhe sin sochaidhe d


()aw f^if^ U,- mhuintir 7 don tsluagh uile dh'anmhain n turus sin. Oir dobudh
0*^
45 droch-thuar le tuitim an duine naomhtha r ndol ar eachtra
dhibh.

Tngadar thr teachta uaisle Laighnibh 7 Chearbhall mhac


yktU *^uuujut^ njl^^ Mhuireigin d'ionnsaighidh Chormaic ar dts, 7 tagraid teachtai*^*'^ *^f*^ "' reacht shodha ris Laighnibh .i. aoin-shoth amhin do bheith^Uyj-*

ItSui

iUd*^^5o
e

nEirinn uile go Bealltaine ar a gcionn

//*fj^w**^^n tan soin),

y**^

^'T^^hsirt Diarmada

'^''^Jr'
A.

e^HvwitnJH

'

(ir coidhcs

d'fhoghmhar^|p'*^

7 brighde do thabhairt^i limh Mhaonaigh, abbadh**-^'

.i. duine naomhtha eagnaidhe cribhtheach an^m^l:,


7 iomad sad 7 maitheasa do thabhairt do Chormac 7 do
Fhlaithbheartach Laighnibh i gcomaoin na sothchna soin.

fear soin,

CATH BEALAIGH MUGHNA

25.

Dobudh

45

Cormac an tsothchin do dheanamh^ 7

ln-toil l

tinig

d 55

fhoillsiughadh do Fhlaithbheartach go dtngadar teachta rgh

Laighean chuige d'iarraidh siodha go Bealltaine ar a gcionn, 7 do


thairgsin sad 7 maoineadh dhibh araon Laighnibh tr thilleadh^^

don Mhumhain tar a


Flaithbheartach
ridh:
''is

UctfOa

sin,

go siodhach.

n-ais

An

gabhais fearg adhbhal-mhr

is

eadh ro 60
^ fiu uua.^^^-a^ ^

urusa a aithne ar mhaoithe do

Agus tug iomad


freagra tug

dearile th'intinne.^^'^*^''/^

7 tarcaisne ar Chormac an trth

tir

Cormac

mheanman

air-sean

soin.

Is^jt^^J^^^^ %{c^
/u<,LuL.

deimhin liom-sa, ar Cormac, an ni thiocfas de

Is

tan at-chualaidh

sin

thabhairt do Laighnibh, 7 muirbhfidhear mise ann, 7

.i.

is

cath do 65

cosmhail

do bhs-sa do thoidheacht de.

Agus an tan adubhairt Cormac na briathra


7

fin,

tuirseach

so, tinig d phuball ^ \*^'*^in^dobrnach, 7 an tan do shuidh, tugadh soitheach "'1

ubhall chuige, 7 gabhais ag roinn ar a mhuintir, 7


ridh

mhuintear ionmhain, ar

amach go

s, ni

roinnfead-sa ubhla oraibh on

brth.

dhuit

f meinic leat droch-fhistine

a mhuintear chroidhe

sin,

ar Cormac.

mbiadh neach
uJfeL lar sin

do

igin oile

iarr

Cormac

'

ir

is

beag an

mo

limh fin daoibh, ^p


im fharradh do shinfeadh ubhla dhaoibh.

t-iongnadh, gion go dtugainn-se ubhla as

,^*

do dhanamh 75

fin.

Crad

an<

= ^^^^^^**'**-

a thigheama ionmhain, ar a mhuintear, tugais oirne bheith

dobrnach tuirseach, 7

^.

eadh ro 70

uair se

is

foraire
""

do chor 'na thimcheall, 7 do

an duine cribhtheach Maonach

ndeamadh a

^-j^^t^i)f^if\\jitUi^ jtat.

^^ ^

iarr

<-'*'2'n,

SoP^^ ^F*'

-if
.i.

comharba Comhghaill, do

7 a thiomna 'na
7 do chaith Corp Criost iona fhiadhnaise, 7 do dhilt s don
tsaoghal do lthair Mhaonaigh. ir dobudh dearbh l Cormac go

thabhairt chuige, go

fhaoisidin

lthair,

muirbhfidhe san gcath soin


fhios sin

Do

fin.

Gidh eadh, nior mhaith

leis

a 85

do bheith ag mhuintir.

orduigh iomorra a chorp do bhreith go Cluain

Uama, da

mbeith ar cumas do chch a bhreith ann, 7 muna mbeith, a bhreith

1* fi L
Cb<^^ "' '^"^

'

^-v/-^ 46

tsr

^u^^U^^jTi^
/O^^^c/t

firU^

25.

go

90

^^^o^tut

Dhiarmada mhic Aodha Rin

reilig

raibhe fin d fhoghlaim

a adhnacal

leis

*^

CATH BEALAIGH MUGHNA

gCluain

.i.

bhfad d'aimsir.

Uama

mmlU

Dseart Diarmada,

Gidh eadh^ dob

it'^*^

fhearr/^

ag Mac Linn. Ba fearr iomorra

^a,

Maonach a adhnacal i nDseart Diarmada, mar a raibhe coimh- jadi^


manach do mhuintir Chomhghaill, 7 f h Maonach comhar-^tfe^

thionl

ba Comhghaill an tan

^.5j,/2^.

soin, 7 f duine cribhtheach eagnaidhe , 7 is


7 do shaothar fuair ag iarraidh sodha do tharraing idir
Laighnibh 7 rgh Mumhan an tan soin.

mr

95

"^^^^ cheana gluaisid

a-

t*iisJ(a.

d'ulc

mrn d'fhearaibh Mumhan go neimhchead-

mhac

^uightheach as an gcath, ir do-chualadar Flann

-t<*H*4i.-

Sheachlainn,

'r-jk^j^^
VMtov/.-Ti'^ioo

ireann^ do bheith

ann

dheagh-dhaoine Mumhan, ar

brighde

/^

j^fitfh-

$%<

Utnu,.

do ridh Maonach:

Is

sin

Maoil-

longphort Laighean^ go sluagh

lonmharli gcois 7 ar marcaigheacht.

^njuJiuJr , urLu.

(uujjiat/uiu

maithe

dhaoine gcribhtheach go

s,

dobudh cronna dhaoibh na

dhaoibh do ghabhil

thairgthear

Bealltaine

n-orlimh

mac CearbhaiU

.i.

7 mac rogh Osraighe.


bhdar fir Mhumhan ag rdh d'aon-ghlr gurab

rogh

105 Laighean

Do

bheartach mhac lonmhainin do choimhignigh iad


i

Laighnibh.

A haithle

t^ .^;

aCiff'^^iJL

theacht

/_^^t;^Mc^
na casaoide

fir Mhumhan tar Sliabh Mairge


Do chomhnuigh iomorra Tiobraide,

sin triallaid

^^,^JyJ^^^^IIo soir go Droichead LithghHnne.

"i^^^^^'^
*''

Flaith-

um

*comharba Ailbhe, 7 buidhean mhr do chlircibh mar aon ris ^i


Lithghhnn. 7 giollaidhe an tsluaigh 7 a gcapaiU lin. Do sinneadh <iu^
lar

sm

stuic

7 caismearta catha ag fearaibh Mumhan, 7 tngadarlT^

* 4% ln*uj-fl(x rompa Moigh nAilbhe. Do bhdar ann


i

Ux^^cuJi 115 ag fuireach

ris

an nmhaid.

sin

Do-rnsad

n-ucht choiUe 7 daingin /MiJ^

fir

Mhumhan

tr

catha

f)A/4^-7

.|*^

commra dhobh fin, mar at Flaithbheartach mhac lonmhainin ^^*


Ceallach mhac Cearbhaill, r Osraighe ,i gceannas feadhna an
CtWe, v4MiL,7
'jtl. /te<, iih, chad-chatha
Cormac mhac Cuileannin, r Mumhan, s cionn an
dara catha; Cormac mhac Mothla, r na nDise, 7 fuireann
^tjf^ ^
;

120 d'uaisHbh

Va |ift^
^*"^*^

v
'

&

Mumhan

s cionn

an treas catha.

Tngadar iomorra amhlaidh


iad ar iomad a

ttU ^.

sin ar

Mhoigh nAilbhe, 7

nmhad, 7 ar a loighead

dnX!ju^aJr,

fin

dlsUrJtJtsxA

f gearnach

do shluagh. ir is eadh

25.

CATH BEALAIGH MUGHNA

sgrobhaid ughdair, go rabhadar Laighin a cheithre uiread

Mumhan. Ba truagh iomorra an

shluagh r fearaibh

san gcath

amhail innisid elaigh

so,

marbhadh, 7

gir ag sluagh

.i.

gir

ghir do bh

ag sluagh

Mumhan

'g 125

x^^^mZ^

Laighean ag commaoidheamh an

mharbtitha soin.

cheana f-deara briseadh d'fhearaibh

chis

hobann san chath


rogh

soin

.i.

Mumhan, do-chuaidh

Mumhan

mar

ar a each, 7

rinig uirre

is

^-^^^^A

shaor-chlanna

go

Cileachair brthair Chinn Ghagin,

Mumhan,

ar

s,

^^^i^t^

Laighnibh.

amhlaidh

7 sochaidhe maille

fris

a lthair an chatha

-'
/

^"'^'

/^^,^cC?

.^^-.w^
rCii

(f^-*^

tp

fU/i

sin,

Cis oile fr briseadh d'fhearaibh

mar do-chonnairc

Cearbhaill,

y,

ti ^kAcuc.

teithidh go luath n chath'\i'^---^-'<J)-

*H^ adhuathmhar so, 7 ligidh dona clircibh fin cathughadh do


dhanamh, nr ghabhsad cumhaidh
oile acht cath do thabhairt do
~
Triallais Cileachair

^ ^

eadh 130

Mumhan

.i.

Ceallach

mhac

'

a mhuintear 'g dtuargain go

tinneasnach san chath, do ling go hobann ar a each, 7 adubhairt re 140

luit%.

'\

a mhuintir:
irgidh go tinneasnach ar bhar n-eachaibh, ar

s,

7 dbridh

drUo^dt^a^

uaibh an lucht at in bhar n-aghaidh.

Agus g adubhairt sin, ni do chathughadh adubhairt , acht do


Tinig don da chis sin gur ghabhadar fir Mhumhan

theitheadh.

briseadh
LJtil*^

>*^

V^^

sin.

"**'
,

n-aoin-fheacht chuca.

^h^^' ^^

'^^'^

^"

^'^'^ *^ ^^^'

145

^^

dUj^'^r'd
^^ ^^^*^ Moighe nAilbhe an tan

^ir^^

i
'
\

ir ni tugthaoi coimirce do chlireach seoch laoch ann,'gan{^^^j^,^jjj^j^

qommarbhadh do thabhairt

l^riamadhe

orra leath ar leath,

do shainnt r fuasgladh d'fhaghil asta.


Triallais

7 an trth do

'^ a2i:nAci^

laoch no clireach le, n do thrcaire do-nds sin, acht 150

Cormac mhac Cuileannin

ncu^tv^.

,^. ,\

dtosach an chad-chatha..t<j7-j''

Gidh eadh, do ling a each i gclais uaidh, 7 do thuit seisean di, 7 do-Tftia^i-tg}^^^^,
'
chonncadar drong da mhuintir do bhi ag teitheadh as an maidhm , /, *^f^

[,
7 tngadar d fhortacht, gur cuireadh ar a each . Is ann sin 155

^l<-rrtMdo-chonnairc Cormac dalta*saor-clilannda dh fin, Aodh a ainm, iUJ^^^^jJSt,

^^^j^

i,

48

25.

CATH BEALAIGH MUGHNA

eagna 7 bhreitheamhnais 7 sheanchais 7 Laidne an fear


eadh adubhairt Cormac ris

saoi
Is

^ rnheic

lI^S*^^^''
'

tUtyeiA^.

soin.

ionmhain, ar

s,

n lean dom-sa^ acht

me

160 fearr go dtiocfaidh leat, 7 do innis

Deir as t

riiuulu

mar

is

dhuit go muirbhfidhe san

fc*l&.gcathsom.
^K*- uuenu/<'<*%<.
/i*rt<j

li.

Triallais

fif^^J^ na slighe

na

"^

y.

fa

hiomdha

fuil

daoine 7 each ar feadh

gur sgiqrrsad cosa deiridh an eich do bhi faoi re sleimhne

slighe lorg

Cormac

165 dtarla
'iM.

Cormac roimhe^ 7

sin^

na

Tuitis an t-each

fola.

fithe^

leis sin

tar a hais siar, go

gur briseadh a mhuinal 7 a dhruim

mar aon

san easgar soin, 7 adubhairt ag tuitim dh. In manus tuas,

'IjA.

r^^J***^ ag&is an

1^ ghabhadar da ngaothaibh ann, 7 beanaid a cheann

^Xitwu^t^^

Is

ann

sin

tngadar drong

de.

ndil Fhloinn Sionna, riogh ireann,

(^ ^Ua-u^^JQ y ceann Cormaic mhic Cuileannin


Flann

'c.

trth soin, 7 tigid an mhuintear mhalluighthe, 'gur

aca,

is

eadh adubhradar

re

Beatha 7 slinte -dhuit, a ri chosgraigh chumhachtaigh. Ag so


ceann Chormaic riogh Mumhan againne dhuit, 7 amhail is bas dona
rioghaibh

p^^

oile,

tgaibh do shliasaid, 7 cuir an ceann fithe, 7

foir-

na rioghaibh romhad, an tan do


a cheann do bhuain de, 7 a chor da

175 dhing dot shliasaid. ir f ns ag

marbhthaoi

ri

gcath

le,

fhoirdhinge fna sliasaid.

Gidh eadh,

it^

ni buidheachas tug ar

an druing

acht aithbhear

sin,

an ghniomha soin do thabhairt orra go mr, 7 adubhairt gur


180 thruaighe a cheann do bhuain don easbog naomhtha, 7 do ridh

nach diongnadh

fin a fhoirdhinge.

Agus do ghabh Flann an ceann

7 do phg , go dtug 'na thimcheall fa


reagtha an easbuig naomhtha, 7 rugadh uaidh iar
'na limh,

thri
sin

ceann

cois-

an ceann go

honrach d'ionnsaighidh an chuirp, mar a raibhe Maonach mhac


'

185 Siadhail,

comharba Comhghaill. Agus rug

s corp

Chormaic go

Diseart Diarmada, gur hadhnaiceadh go honrach ann sin

Cia thr an croidhe

nach truagh an gniomh so

7 teasgadh an duine naomhtha dobudh

Cw-t"

j^ouW'*.?'''*^
l^ijTA

leis

ireann 'na chomhaimsir, saoi

190 easbog

ln-chribhtheach,

mo

nGaoidheilg 7

iodhan,

.i.

marbhadh

eagna d'fhearaibh
Laidin, 7 an t-aird-

umaightheach,

geanmnaidh,

CATH BEALAIGH MUGHNA

25.

diadha,

ceann

foirceadail

49

7 fir-eagna 7 soibhas,

aird-r

dh

Mumhan
Do thill iomorra Flann Sionna, r ireanrij ar bhfgbhil Diarmada

chigeadh
i

ndanamh sodha idir fin ^ a^^ ^'-C.


mar an gcadna*go i^s^^i***^^^ t^^C^.
mbuaidh gcosgair. Tinig ann sin Cearbhall mhac Muireigin, ^^^jp^^^^X^ -"
Laighean, roimhe go CiU Dara, 7 drong mhr d'fhearaibh Mumhan
i limh aige, 7 Flaithbheartach mhac lonmhainin mar aon ri.
mhic CearbhaiU

7 a bhrithribh.

''*/

'

'

rghe Osraighe, 7 ar
Fillid

Laighin tar a n-ais

^w^*^

TugadhiarsinFlaithbheartachgoCillDara, 7gabhaidcliarLaighean
ag tabhairt achmhasin mhir dh,
ciontach

ris

dearbh le gurab budh 200

ir f

an gcath do chor. lar n-ag iomorra Chearbhaill^ rogh

Laighean, do ligeadh Flaithbheartach amach, 7

mr do

chlir

7 do chmrl^-^^^f*^^^ ifj--,
Laighean d choimhad^ go rinig go Magh ak&J:^ 4- ta.

nAirbh, 7 ar rochtain don

Mhumhain amhlaidh

sin d,

gcionn bliadhna

c*^ao thiodhlaic Muireann, ban-chomharba Brighde^


sluagh

^/^t#*^

';

do-chuaidh '^os-^f^gj^^^ \

d mhainistir

fin .i. go hlnis Cathaigh^ 7 do chaith seal d aimsir


go cribhtheach caon-dthrachtach innte, go dtinig amach a hlnis dM^.

Cathaigh

ars^

do ghabhil rghe Mumhan,

Lachtna mhic Mhaoil Ghuala,

ar an

i ndiaidh bhis Dhuibh


Mumhain, seacht mbliadhna

ChormaiCj gur chaith'^seal bliadhan

d'is

Mumhan d

bhflaitheas

210 i^n^^tan

is sin.

^,

TRAIDHEACHT CHEALLACHIN CHAISIL

26.
Is
fs

bhflaitheas

Donnchaidh mhic Fhloinn tSionna, rogh ireann,

do-rinneadh na gnomha so

sos.

Oir

ghabh Ceallachn mhac Buadhachin,


ceannas d chigeadh

mar
'^.

thinig Cinnide

uaisle

Mumhan,

sul

Mumhan

is

dtosach a fhlaithis do

r rittear Ceallachn Caisil,

ar feadh dheich mbliadhan.

mhac Lorcin go Gleannamhain

Fach

gcomhdhil

^
5

'

/^^Tn^L^t'

do roghadh Ceallachn, 7 do mheas Cinnide ^t^f^-ltSAiU^'


Mumhan. Gidh eadh, tinig

teacht idir Cheallachn 7 roghdhacht

mthair Cheallachin a Caiseal,

ir is

ann do chomhnuigheadh

^*7i bhfochair a hoideadha, comharba Pdraig, 7


U<t gcomhdhil

d,

si

ar dteacht san

/r/fr?

^'/O-^^^^-i

adubhairt r Cinnide cuimhniughadh ar an dil do 10 W/kiu...^^/

TRAIDHEACHT CHEALLACHIN CHAISIL

26.

50

Chormac

bh idir Fhiachaidh Muilleathan 7

'V^Sc**^^

Mhumhan do

"noA^tLietf

leath ar leath, 7 tinig d'aitheasg na

15

Mumhan
D is

'

bheansad

'

^^J^^;^^^^
^i

mn

gur

Cinnide flaitheas

lig

^**^'^ .'-'^f'^'h'^

do Cheallachn.

do ghabhadar Lochlannaigh Ceallachn

sin
Sgl

nE^hain yDkl gCais dobh

lar mbriseadh iomorra

,,

Cas, f oighreacht

bheith f seach idir an d shliocht tiocfadh uatha

gceilg, gur_

d n-aimhdhein'^^fj^^S.

iomad cath do Cheallachn 7 d'uaislibh

iU ii <c/Wj^^Muimhneach ar Lochlannaibh^ 7 iarna n-ionnarbadh as an Mumhain, jV.


%Jx^^^J}^iX^.^ is comhairle ar ar.chinn Sitric mhac Tuirgis, f hard-taoiseach orra,'^^^*
ii'

l\,^f*^j^iMA/L 20

tfVuJg/w
fifjLJ

^^/

'

n.. .,

At

;&^uV '-<*<.< *4

cleamhnas do luadh

k*Ji^uitiiJb^L!^
Ak.\^- 01

25

Oniftu (Xtfwi

mar at a

mbeith

Sir

ris,

bhfaltanas r Ceallachn d, tr gan cos

7 uime

an chleamhnasa

.do thabhairt

U I2i^'

N hamhlaidh
an

'^ui<cZ^
*>t

ris

Mhumha

"^^

'

is cir,

twii!

Agus

is

\ 5'*^'
40

Mumhan do

sin

cuiris

Sitric

7 ar rochtain dona

eadh do thogair, mr-shluagh

ar Cinn^ide

mhac

Lorcin, ir n dleaghair
is

eadh

is

indanta dhuit,

Mumhan, 7

cheithre fichid

bhreith leat do phsadh na mn.

sin comhairle ar ar

soin do Cheallachn,

''^'

is

d'fhgbhil gan chosnamh, 7

mac tigheama do

s^

ar^^^

do phsadh na mn.

35'neart sluaigh d'fhgbhil ag coimhad na

^|#Afc

Leis

r Ceallachn,

teachtaibh do lthair Cheallachin

Msy

Bhionn^^

do Shitric an chealg d'imirt ar

sin aontuighis

Cheallachn 7 ar uaisHbh Muimhneach.


30 teachta do luadh

7 an mhid d'uaislibh Muimhneach do bhiadh mar aon ris. Agus


"^^ ^^^S cogar na ceilge sin r Donnchadh mhac Floinn, r Teamhrach^
dhol

shir fin^

ionchaibh fin do phsadh a sheathrach, go muirbhfeadh t\n^tu

'

lf-^tMi^:i***-

r Ceallachn,

inghean Tuirgis^ do thabhairt mar bhain-chile dh, 7 saoirs


chigeadh Mumhan do bheith aige Lochlannaibh^an agra ^
iliughadh 'na diaidh air^ ionnus an tan do rachadh Ceallachn

cinneadh le ; 7 ar dtriall san dturus


sul rinig go hth Cliath, fiafruighis

an oidhche

Mr inghean Aodha mhic Eachach, inghean riogh Inse Fionn-ghall,


dobudh bean do Shitric, crad f raibhe ag danamh cleamhnasa re
Ceallachn

N ar a

ndiaidh ar thuit d'uaislibh Lochlannach

leas luaittear

an cleamhnas liom, ar

s,

leis.

acht ar

ti

ceilge

d'imirt air.
I

/iiS/ti"

Beadhgais an bhean

leis

na briathraibh

sin, ar

mbeith dhi i ngrdh

kfi.

r/

26.

TRAIDHEACHT CHEALLACHIN CHAISIL

51

fholuightheach re Ceallachn "re cian d'aimsir roimhe sin, on trth 45 '^^..^T/


do-chonnairc i bPort Lirge . Agus do-n moich-irghe ar maidin

ama

mhrach, 7 tid s

bhfd f

ag

Sitric

ar an raon ionar shaoil Ceallachn do

seal

mar

bheith ag teacht, 7

rinig Ceallachn

do

^^

lthair, beiris sise

7 nochtais do an chealg do bhi ama hoUmhughadh


chomhair re a mharbhadh. Agus mar do mheas 5

leith t,

'na

bhadar na x*? * t^**^ %


Ceallachn tilleadh, ni raibhe se
Ceallachan
ir do bhdar
s ar cumas do, oir
mqighe da gach leith don rod Ian do sgqraibh Lochlannach
'ar a ghabhil.

gach

leith air,

Mar do

n-oirchill ^ ^tc:^

thogair tilleadh tar a ais lingthear le-san da^^-^y^'W^'^'"**^

7 marbhthar drong dona huaislibh do bhi 'na f hochair,

7 marbhthar le-san mar an gcadna lucht dona Lochlannaibh. 55

'

antrom an tsluaigh ar Cheallachn, gur g&hha.dhf^^^J^^cLjif


fin 7 Donn Cuan mhac Cinnide ann, 7 rugadh go hth Cliath ar^^"*^'
limh iad, 7 as sin go hArd Macha, mar a rabhadar naoi n-iarla do *^/- '-/f*'^^;
Gidh eadh,

lingid

Lochlannaibh gona mbuidhin da gcoimhad.

/feT

^Dla na druinge do-chuaidh as on gcoinbhliocht soin d'uaislibh 60

Muimhneach,
Chinnide, 7

triallaid
leis

^^fe^lT"^
"

don Mhumhain, 7 nochtaid a sgala do


da shluagh l Cinnide do

sin ollmhuighthear

thraidheacht Cheallachin,

mar at sluagh do

thr

7 sluagh do

mhuir, 7 do-rinne taoiseach ar an sluagh do bhi do thir do Dhonn- .


chadh mhac Caoimh, ri an da Fhear Moighe, 7 do ghabh Cinnide 65

ag cor mheisnigh ann, ag mhaoidheamh

air

go rabhadar aoin-ri

dag d shinsearaibh

Do

Mumhan.

chuir Cinnide fs deich gcad do Dhl gCais

taoiseach s a gcionn,

Do

bhflaitheas

mar at

chuir Cinnide fs chig cad oile do

Dhl gCais

Soda Chloinn Chuilin ann, 7 chig cad

Deaghaidh mhac DomhnaiU,


shaor-chlannaibh oile

Do
r

leis,

trir

Cosgrach, Longhargn 7 Conghalach.

oile

Soda

mhac

do Dhl gCais

n-agmais a ndeachaidh do shluagh

Mumhan

ann.

chuir an dara mr-shluagh do mhuir ann, 7 Filbhe Fionn,

Deasmhumhan,

'na thaoiseach orra.

Dla na sluagh do

thir, triallaid as

75

an Mumhain

gConnachtaibh,

7 do ligeadar'sgeimhealta go Muaidh 7 go hlorras 7 go hUmhall, Jz^;;^^^*^^^^^^


do thionl chreach go foslongphortYiuimhneach.V Agus ni cianldotiUvfc**^^^'

E2l;^[\^

^.

/-^''

26.

52

TRAIDHEACHT CHEALLACHIN CHAISIL

bhdar isan bhfoslongphort^ ag fuireach

ris

na creachaibh n

ris

80 sgeimhealtaibhj an tan do-chonnarcadar sluagh "deigh-eagair

na

ag^^-

teacht d n-ionnsaighe, 7 f h a Hon deich gcad^ 7 aon-glaoch n/xt^


'y>^*^^4eAM.,

iflfArxy^),

Agus mar

chadh mhac Caoimh

cia hi

rinig

do lthair

an tsluagh-bhuidhean

Dream do Mhuimhneachaibh

nAu

Alu^SA,
/^iMeA.

'na ramh-thqsach.

iad, ar s,

fiafruighis

Donn-

soin.

^'Zi^S^^flC
mar atid Gaileangaigh

7 Luighne do chloinn Taidhg mhic Cin mheic Oilealla Oluim, 7 fir


^healbhna do shliocht Dealbhaoith mhic Cais mhic Conaill Each-

85

lmh

'U^^ie^LtJiJ^luaith, at ag tabhairt neirt a

'*^'^^^

brithreasa^ r cor

rogh

Mumhan^

Agus

libh-se,

chommbidh

tr

n-aghaidh Dhanar, 7 r buain Cheallachin,

dobh.

amhlaidh do bhdar an sluagh

so, 7 chig cad dobh


do lucht sgiath 7 cloidheamh, 7 chig cad 'na saighdeiribh.
Triallaid as sin i dTr ChonaiU an sluagh Muimhneach 7 an fhui,reann soin tinig do chongnamh le mar aon, 7 creachtar an tr le.

90

Oci^ :JiafU/iatm^g
^^*^'*^nr 95
*/*t >svi-^
t.

uKxCUftn

/2

'Cd,-

^-u^/H^^^
y^ MP>

100

is

Muircheartach

mhac Arnalaigh

C'fvi.i^

105

*^^

t^ZjUi^ irJe
lc

Ma**>^

pu^l^XAA^
'

f/f a>i

nArd Macha, 'g fhaisnis dibh an sluagh Muimhneach do bheith ag traidheacht Cheallachin r a bhuam amach.'ZftM6^
Dla Chloinne Tuirgis, triallaid a hArd Macha, naonbhar larladh } t^
gona sluagh Lochlannach, 7 Ceallachn 7 Donn Cuan i mbroid le, [^^ju.

Cloinn Tuirgis

Dn

.-^- *<-

Dealgan.

^a^hJ-^

triallaid

go hArd Macha, 7 marbhaid

a dtarla'^dh gcir do Lochlannaibh, 7 arna chlos arna mhrach


dhibh Sitric gona shluagh do dhol re Ceallachn go Dun Dealgan,
triallaid 'na dtraidheacht.

teacht

Agus mar do mhothuigh

Sitric iad

ag

ngar don bhaile, tid fin 7 a shluagh 'na longaibh, 7 Ceal-

lachn 7

Donn Cuan

le,

tig

an sluagh Muimhneach ar imeall

trgha ar a gcomhair, 7 iad ag agallmha Lochlannach. Agus

^^ ^^^ ad-chid cabhlach

A-ft^jii^utA- .

Leis sin trigis Muircheartach an sluagh, 7 cuiris teachta s seal go

lomthsa shluagh Mumhan,


njLCLcU-

na gcreach go

umhal ar Dhonnchadh mhac Caoimh, 7 adubhairt nach


tiubhradh acht fuidheall ssuighthe na sluagh dh don chreich.
his_each

go

J!^^^j^^

d'iarraidh aisig

'

na^
leis

mr ag toidheacht san chuan chuca, 7 tugadar

Muimlinigh aithne gurab Filbhe Fionn gona chabhlach do

m^ bhi ann.

>

rua*^^^

ETto'
^

26.

TRAIDHEACHT CHEALLACHIN CHAISIL

Triallais Filbhe

gona chabhlach go rim-dhreach

ndil

53

na ^T^tf*^^

Lochlannachj 7 tug ucht ar an luing 'na raibhe Tor 7 Sitric 7


Maghnus, 7 lingis ar bord luinge Shitric isteach, 7 da chloidheamh 115
iona dh limh, 7 gabhais ag gearradh na dtead l raibhe Ceallachn
ceangailte don tsel-chrann leis an gcloidheamh do bhi 'na limh
chl^

nJ^

^^^

gur sgaoil do Cheallachn, 7 gur lig'ar chlraibh na luinge^


-"^^r
, 7 leis sin tug cloidheamh na limhe cl do Cheallachn.

|
|

i luing Fhailbhe, 7 anais Filbhe ag 120


^
comhthuargain Lochlannach, gur marbhadh tr anfhorlann Loch- ^^'^'''^'^^^'T^I

Tid Cheallachn a luing Shitric

*iy

anuas

lannach

i^^

7 gur bheanadar a cheann

C^^^'

de.

Tig Fianghal, taoiseach da mhuintir^ 'na

ait

san choinbhliochtj, ^tg^,^^

loTooilt.
go heasaontach ar bhrollach ar Shitric^ 7 teilgis iad
araon tar bordaibh luinge amach^ go ndeachadar go grian 7 gur ^25
J*"^^^**^
bthadh amhlaidh sin iad. Tig Saghdha 7 Conall^ da thaoiseaci^^-'u:A*w:/*Cii->

iiui^ soin, 7'beiris

oile,

7 beirid ar dh bhrthair Shitric .i. Tor 7 Maghnus, 7 t)eirid,.^^^*V^^^


na luinge amach iad^, gur bthadh amhlaidh sin iad r

tar bord

gceathrar.

Agus mar

sin

da gach

fuirinn oile

lingid ar Lochlannaibh^ gur briseadh

7 gur mochirigheadh
beagn do-chuaidh tr
i

dtr,
l

le iad,

do Ghaoidhealaibh^

7 gur bearnadh, gur marbhadh 130

go nach'tam dhobh uatha acht''-^*^*^**'

^,

luas a long as,

7 tigid fin 7 Ceallachn C^ta^v^SdL


arna f hirithin a hanbhroid Lochlannach mar sin l crdhacht ^j ^*-

calmacht na Muimhneach.

Agus
ghabh

triallaid as sin

don Mhumhain mar aon

r Ceallachn,

gur 135

Agus r dtriall dibh th


Cliath don Mhumhain, do thogair Murchadh mhac Floinn, r
s ceannas

a chrche fin

ars.

Laighean, cath do thabhairt dibh tr mharbhadh na Lochlannach

ag buain Cheallachin amach, gidh eadh, ar bhfaigsin chrdhachta

7 chalmachta na Muimhneach do ligeadar tharsa iad gan cath do 140


thabhairt dibh.
lar dtilleadh iomorra do Cheallachn

mad na hanbhroide do

don Mhumhain, do mheas

Mumhain,
7 uaisle na Muimhneach do chonihairle, ucht do ^o^**'*^**^
thabhairt orra d ndbirt. Agus lingid ar dts ar Luimneach, 145
7 do-rmne

bh ag Lochlannaibh ar an

fin

7 marbhais Ceallachn 7 a shluagh chig cad dobh, 7 tug a

'

TRAIDHEACHT CHEALLACHIN CHAISIL

26.

54

mbrighde

leis.

7 a maoin

leis.

F^*'***^^'

is sin

do Lochlannaibh ann. Tid as

^ t^

sin

leis,

7 tug maidhm mr ar Shitric mhac omhair,


7 marbhais chig cad d mhuintir, 7 teithis Sitric fin 'na luingeas,
iUu0*Jtin^ 7 fillis Ceallachn go Domhnall ^bhFaolin, r na nDise, 7 tug

^^^^J"

leis, 7 tug a mbrighde


7 marbhthar tr chad
go Port Lirge, 7 gabhthar an

airgthear Corcach

Airgthear fs Caiseal

150 baile 7 airgthear

A<Am.aw,

g^

leis ,

shir fin, Gormlaith inghean Bhuadhachin, 'na

27.

mnaoi dh.

MAR DO GHABH BRIAN BRAIMHE


FLAITHEAS IREANN

>'****'^** ^**^
h

Thairis

sin,

arna mheas d'uaislibh Leithe Mo^ha 7 d'urmhrv^^j^

Chonnacht gurab
/.

7 doghrainge r

Un*Ui^

Seachlainn,

Brian mhac Cinnide do bhi ag faghil

duaidh(fiii.A.

Lochlannach a hirinn, 7 go dtug Maoilar irinn an tan soin, fin do shdhaile 7

dbirt

dobudh

d&^^

Pa^ wiA.^ji^.uJ'e^ sheasgaireacht

7 do shuaimhneas, inneall f hadtarbhach r


cosnamh nireann an trth soin, uime sin is comhairle do cinneadh
Brian 7 leis na huaislibh do bh 'na fhochairj teachta do chor
uaidh go Maoil-Seachlainn .i. r ireann, d nochtadh dh nrbh

oircheas do neoch flaith^as Eireann do ghabhil, acht an

/i^U-, ^SBhx.
AftPuJ

,e>iku^

10 chreanfadh fin r tafann eachtrann as

an

gcrch,

7 s

Brian

^
do-^^
do

bh ag faghil duaidh a ndbeartha, gur dhlightheach dh flaitheas


''/*'>**f'***^

ireann d'fhaghil trsan gcrch d'fhirithin a hanbhroid allmhar-

PutH^n^A^J*uLL^ ^^^^^- I^rraid fs ar an rgh coinne do fhreagrajdhoibh ag Moighv</'


*^
ci-c^
<U^./<.A,/2u/^;baChaomhg, 7noraontuighsin.^''-'^'''^^Hi4*</v

15

j)4

is

sin

do chuir Brian mhac Cinnide cruinniughadh 7


Mogha uile, idir Lochlannaibh

coimhthionl ar uaislibh Leithe

7 Gaoidhealaibh, go haon-lthair ir f higean don mhid do


Lochlannchaibh do bh i Leith Mogha bheith umhal d fn am
soin

20

triallais

Brian le go Teamhraigh na Rogh.

Leis sin iomorra cuiris teachta uaidh go Maoil-SeaclilainUj f

ireann, 'g iarraidh air brighde do chor chuige bheith umhal


^

ti

^**^ 1***^ '^

urramach mar rgh nireann d

fin,

n cath do fhreagra dh.

MAR DO GHABH BRIAN FLAITHEAS

27.

55

Gidh eadhj tug Brian a rogha do Mhaoil-Sheachlairm diobh. Dob


freagra Mhaoil-Sheachlainn ar

na teachtaibh^ da bhfaghadh cairde

miosa Bhrian re coimhthionl Leithe Cuinn chuige go haon- 25

^^^^

go dtiubhradh cath no gill do Bhrian, 7 do ghabh coimirce^'^


ag na teachtaibh, gan a ligean do Bhrian an Mhidhe d'ionnradh na iu-j^tii^Ua^v,.^
lthair,

^
\1
-

a^dnargain, acht anmhain i dTeamhraigh ar feadh na miosa soin,


7 an tan do-ghabhadh freagra Leith Cuinn, go dtiubhradh fin

T^^caXh no

FiUid na teachta tar a n-ais go Brian, 7 30

brighde dh.

nochtaid freagra Mhaoil-Sheachlainn orra.

Mas eadh,

ar Brian, do-bheirim-se an chairde sin dibh.

Acht cheana,

is

Giolla Comhghaill

comhairle ar ar cinneadh
Slibhn, a

Nill, rogh Oiligh,

oUamh

fin,

Maoil-Seachlainn,

do chor ar ceann Aodha

r*^^

'

7 Eochaidh mhic Ardghail, riogh Uladh, 7 35

Cathail U Chonchubhair, riogh Connacht, 'g iarraidh orra toi-

dheacht gan fhuireach^'do fhreastal chatha


Bhriain 7 Dal gCais, 7

muna

Teamhrach da gcineadh

dtigdis sin uile

fin,

leis

fin

n-aghaidh 6'^-t'*^^

do chosnamh shaoirse

at 'na seilbh re cian d'aimsir, go

dtiobhradh f in brighde do Bhrian fa bheith umhal do, do bhrigh 40

nach raibhe

fin

chlainn, nach

mo

ionchomhlainn

ris

Agus

do nire dhamh-sa

ijan

is

fior,

/jj^i.

ar Maoil-Sea-^y,^^;^/p^

Teamhair do chosnamh,

-,

ion do Chlannaibh Nill 7 do shluaghaibh Leithe Cuinn ar-cheana. ll^Ld&<%


Triallais an t-ollamh leis na sgalaibh sin Mhaoil-Sheachlainn UaJtCCluS^

go huaislibh Leithe Cuinn, 7 nochtais a thurus 7 a thoisg dhibh. ^^T^^^^^^


'
Gidh eadh, is freagra tug Aodh Nill air:

^^^^^An

tan do bhi Teamhair ag Cinal Eghain, ar

s,

do chosnadar

"
^^^
7 an t ag bhfuil s anois, seasuigheadh a saoirse.
kij<-]<iJjAgus adubhairt fs nach cuirfeadh fin Dl gCais i bhfalaidh ris

'^

fin

^^^ ag cosnamh rghe


;J^ Maoil-Seachlainn,

do neoch

oile.

-u.,a.*-.-oi*M.

''!^i^^f^l^^

Tinig an t-ollamh tar a ais go 50

7 nochtais freagra Aodha U Nill d.

Acht

I^^J^'cheana, tid Maoil-Seachlainn fin d'ionnsaighe Aodha, 7 gabhais


f^*'-

g ghuidhe

um theacht leis

7 adubhairt ris
Cosain Teamhair dhuit

do chor chatha

n-aghaidh Dhl gCais,

fin, ar s,

Theamhair do ligean chugat,

7 do-bhar-sa brighde dhuit 55


liom ions a beith ag

ir is fearr

'


MAR DO GHABH BRIAN FLAITHEAS

27.

56
"ji^M^t

Brian.

muna

Thairis sin

dteaga tusa liom^^caithfead umhla do

Bhrian, nach fuilim ionchomhraig


Cuiris

Aodh O

ris.

Nill cruinniughadh

7 coimhthionl ar Cinal

60 nEghain go haon-lthair chuige, 7 nochtais dibh turus Mhaoil-

Sheachlainn da n-ionnsaighe, 7 na tairgseana thug do fin tr dhol


chor chatha i n-aghaidh Bhriain 7 Dal gCais Do f hreagairsead

leis'do

Cinal Eghain do, 7


i

65

^jLi^

Ali*

dh
^

dearbh

gurab sine 7 gurab fearr fin ion thusa, 7 uime


nach iarrf flaitheas nireann air fin feadh a re. Gidh eadh, ar

Oir

siad,

<_

eadh adubhradar, nach raibhe acht cealg

ngealladh Mhaoil-Sheachlainn do

sin

is

is

leis

dobudh maith

leis

sinne 7 tusa do dhol

leis

do fhreastal chatha

n-aghaidh Dhl gCais.

Thairis sin do ridh

Aodh

ri

dol do

chinneadh chomhairle

70 eatorra fin fan gcis sin, 7 freagra maith do thabhairt ar Mhaoil-

Seachlainn

eUUl

lonnus,

ar s, nach

budh

'clortadh flaithis dihn

Do-chuadar iomorra Cinal Eghain

yaftt-^fi^a*.^

a*^^^A^

thurus chugainn.

/i,w#-.

eatorra fin fan gcis sin, 7

is

gcogar 7

eadh do measadh

le,

gcomhairle

d dtighds

^(U^qltSu^ 73 fin do chor chatha i n-aghaidh Dhl gCais, nr chosmhail'a bheag


diobh do thilleadh tar a n-ais on gcathughadh soin. Ar an adhbhar
.
tgjj^,iu*t,

^*^i"

adubhradar nrbh fholir le sochar d'fhaghil d gcloinn tar

an-is:
jjUni^^fOioUu^. Qjj. j^j bhiadh ar sil-ne r sochar n r somhaoin dr rochtainO'

Ui*^.^^-$v.^

^ ^^^"' ^^

Ut*,'^St' i*

/u^fe*****^
|^t*.

*}

;6uvutfi-

cineadh

d ndeachmaois do chathughadh

si2,,
is

crdha 7

is

calma

gcath-lithribh

theith r Lochlannchaibh riamh,

<U,-

AtC i*i^ (h*i-

rnhainne acht

Uime

sin

is

85 fhearainn na

mar sm.

is

Dl gCais

7 an cineadh

deimhin nach

.1.

fs

teithfids

an p^r"^^'
nr
ro-

Q4.P>^yv

comhairle ar ar cinneadh

Teamhrach

le, leath

na Midhe 7

d'fhaghil Mhaoil-Sheachlainn dibh

fin 7 d sliocht 'na ndiaidh, tr theacht leis san gcomhdhil sin,


7 nochtaid do Mhaoil-Sheachlainn gurab sin comhairle ar ar

chinnsead.
I

Arna

l(J^^

chlos sin do Mhaoil-Sheachlainn gabhais fearg

mhr

7 do

90 imthigh uatha fa dhiomdhaidh da thoigh, 7 cuiris cruinniughadh

^^^atffisr*.:::^^^^.^^^'^
27.

MAR DO GHABH BRIAN FLAITHEAS

57

7 innisis freagra Aodha Ui Nill


/ Chinil Eghain dibh. Acht cheana, is comhairle do-rnsad
uime sin, Maoil-Seachlainn do dhol ar a aghaidh go teach mBriain,
mar a raibhe i bhfoslongphort i dTeamhraigh r m roimhe sin, 7 fir
ar Chloinn Cholmin chuige,

Mhidhe

'g

Triallais

bhiathadh ann.

95

na Teamhrach

7 tid do lthair'gan chor gan choimirce go teach"


^-tmBriain, ar oineach Bhriain fin 7 Dl gCais, 7 do innis a sgala

amhlaidh

'

-i/^a

iomorra Maoil-Seachlainn go Teamhraigh, 7 d hichid^^^^^;^^^^^^^^^^^^

dag marcach 'na fhochair, gur thuirling ar faithche

u.t

ec^^..Jb>-<*^
.

sin,

^
.

miu^^uL^
.', ,

thus go deireadh do Bhrian, 7 adubhairt d mbeith fin ionbhuailte 100


r Brian

gomadh cath do-bharadh dh, 7

'

nach raibhe, gur do

v
thabhairt bhrighde 7 ghiall d thinig an trth soin. Ama chlos
sin do Bhrian is eadh adubhairt:
x "^^ ^^**^'' ^* i,^
* thngais im theach-sa gan chor gan choimirce, do-bheirim^
icLt^lAt^^/'^

...

cairde

bhadhna dhuit gan

gill

n brighde d'iarraidh

sa fin d'fhios na druinge sin

budh thuaidh

ort,

Aodh

.i.

7 rachad- los^*^
Nill

^'^.

7^^^11Z^^JIuCp^

Um. Eochaidh mhac Ardghail, ri Uladh, go bhfeasainn g freagra do->Mi*-*4^^**^-'


UP'*t: bharaid oram, 7 madh cath do-bharaid damh,'^n cuir-se im
aghaidh le. '' /Cf -uiV /C^ /^jfe^ u^

Geallais Maoil-Seachlainn nach cuirfeadh, 7 adubhairt nrbh


a chomhairle fin do Bhrian dol budh thuaidh an trth soin, acht

gurbh fhearr dh dol da thoigh go

do

ghiall duit'cion turns so. "

Do

ham

oile

Oir

is

lor dhuit

no

mise

i^i^*^

cinneadh ar an gcomhairle sin

le,

7 f maith r Dl gCais

'

ndeireadh a loin do chaitheamh. Agus ar 115


mbeith ag tilleadh tar a ais do Bhrian, do bhronn s d fhichid dag

do bhrgh go rabhadar

each do Mhaoil-Sheachlainn, mar aon re hiomad

oir

7 airgid do

a^Lu'

^rus. )*^ ^
gcionn bhliadhna iar sin do cruinnigheadh 7 do coimhthionil-^*'^'^*^'^'^

eadh

mr-shluagh

Lochlannaibh

tha

Mogha

Leithe

Brian

mhac

uile

J*rian

Cliath 7 Phuirt Lirge 7

leis

an mr-shluagh

\<^4^l;^ t'Ct^oUU, ^aajUeJlru,

idir

Ghaoidhealaibh

Cinnide. Tngadar

sin go

7 i2o^2v2**/

ann Lochlannaigh^^^f^^ ^'

Locha Garman /^ nEachach/^idU#J^,?^

Mumhan, Chorea Luighdheach 7 Uibh

-.

,^

dhil d mhuintir.
I

gCinnsealaigh, 7 triallais^^^^^^l^,,^ ^^'

hth Luain, go dtugadar uaisle*^Jf'^^^^it**7^

^^UiUJttu

A-UJUlL^ JLu. A^^..<teW

r.^*V iU^Ge/A,

'

MAR DO GHABH BRIAN FLAITHEAS

27.

58

125 Connacht brighde uatha

fa

bheith umhal

mar

aird-righ dh.

Cuiris iomorra Brian teachta go Maoil-Seachlainn

da iarraidh

air

brighde do chor chuige go hth Luain^ 7 tinig Maoil-Seachlainn

{cfe^il^,
JifUxLA
^fv^L.

tn,
I

fin

do thabhairt

ghiall

/"bhraighdeadh dh.

^""^

^^

130 7

iomorra

^^^

do-rnadh

mr-shluagh

Chonnacht 7 Laighean 7 fhear Midhe

Agus

/K^V^^L^rt^
^Aux - -uA.^ i^

is

mar

calmacht 7

sin

hear

Mumhan^i^^Jlil,

Brian, 7 tid le go Dr^^^^t*^^

Dealgan, gur gabhadh gialla 7 brighde Uladh

'

x*i*^

uile leis. /<'*w^^/^^^4v-ftK.

do ghabh Brian Braimhe roghdhacht nireann,

crdhacht a ghnomh goile 7 gaisgidh, ag ionnarbadh

eachtrann 7 Danar as an gcrch, 7 n go cealgach amhail adeiridx a


(AfU.ylfUit^^ drong oile. ir n h an mac i n-it an athar f gnth ag gabhil
'U/:s/tt.'<>aXl^ fhlaitheasa ireann, mar is follus as an stair anuas go r so, acht^

l^^^^t^

^'n^Z^jt-Kt^^^
U4Cd b

di*>il

ti

fa

mo

oirbheart 7 rrajchtas gnomh,

ireann. Agus do bhrigh gurab Brian fa

is

do do

mo

ligth flaitheas -i.Ii^.

oirbheart 'na aimsir

^^'*J&4^^^'^ d'ireannchaibh, do thoghadar urmhr uaisle ireann r


uiutxd ^**^40ceannas na crche do ghabhil , 7 an mhid dobh nr aontuigh
)ty<4,nA4jiiJt.-

'

T^.'.

ity^MU*
I

i>

flaitheas

ireann d rochtain, f higean dibh gialladh dh d

"n-aimhdhein, 7 f higean do Mhaoil-Sheachlainn flaitheas ireann

'

,^nt do

thrigeadhj 7 a ligeadh do Bhrian amhail adubhramar.

aiu^Ai^ ^^ntv^ luriid'^. iy^i^x*^ **ilc/*-

FTH CATHA CLUANA TARBH

28.

Ar mbeith

do Bhrian Bhraimhe gan imreasan gan easaonta 'na

'''^^^'^'^^l^^^chomhnaidhe
'

gCeann Choradhj athcluiinghis ar rgh Laighean

Maol Mrdha mhac Murchadha,

fetAjU,i:.^ Hu^'a

(^-

tr

5 chrainn

l rgh

Laighean, 7

'^

Do beanadh na

triallais fin le

lartlu^'^rifvi

mar a

sel-chrann dobh d'iomchar, 7 sel-chrann oile ar

/u:-dn^7

jllf-uAUni.
10
[;[^ic

^^

raibhe Brian an trth soin, 7 tug f-deara ar Ubh Failghe^ ^,^^^


Ubh Faolin,

^^^^^ sel-chrann ar

Ubh Muireadhaigh, go
i

Agus

fin f shel-chrann

leis sin

7 ionar

srill

tid

Laighean

V^

dtarla iomar- y^'i*

n-aghaidh Slibhe an Bhogaigh*

bhigh chainte eatorra ag dul

^ tC ^\ r4^

sel-

go Ceann Choradh,

i(^tJ*^,k*^^

I'^LaJ

.i?*

sel-chrainn d'fhiodhbhaidh *****.^

lainn a Fiodh Gaibhle do chor chuige.

bhFaolin,

tug Brian do roimhe sin uime, 7 corthair

^Ti^^oi.^ Ua'I U'CifUa..^ a^^lt^

ir^

'na

f^^ SUJ.^

FTH CATHA CLUANA TARBH

28.

thimcheall 7 cnaipe airgid ann, 7 r

Laighean

bhrat.

air fin fn sel-chranrij

bain-chile

(.i.

do bhris an cnaipe do bh 'na

Agus ar rochtain dibh go Ceann Choradh,

a ionar dhe, 7 tug d

shiair^

59

mad an fheadhma do chuireadh ^ft^^^


cuiris r

Laighean

do Ghormlaith inghin Mhurchadha

15

Do

Bhriain) an t-ionar, do chor chnaipe ann.

'^*^^'^'^'^^

ghlac an roghan an t-ionar, 7 tug urchar dhe san teinidh do bh

-"i^v^t^*^^^*^
[T^'\ 'na fiadhnaise, 7 do ghabh ag iomchineadh ar a dearbhrthair
bheith f mhoghsaine, n f dhaoirse^ do neoch san domhan
An n, ar s^ nr fhaomh th'athair n do shean-athair. Agus do 20 0*'^*-'"^

\j^^[j^ tr

ridh go sirfeadh

Acht cheana

mac

Briain ar a mhac-san an n cadna.

cumhain

Maol Mrdha comhrdh na roghna.

do Mhurchadh mhac Briain 7 do Chonain*mhac Duinn


Chuan bheith ag imirt fithchle arna mhrach n do rir dhruinge

Agus

tarla

comharba Caoimhghin Ghlinne d Loch do bh ag imirt


Murchadh. Gabhais Maol Mrdha .i. r Laighean ag teagasg ar

oilcj is

25
.

,jj^

Mhurchadh^ 7 do theagaisg beirt dia rugadh cluiche ^ir. .^J*^^^ X?*;.f^-/ic^^


'j^^^Is t thug comhairle do Lochlannaibh dr briseadh dhobh i E^^^ i^^-^A.
iynejgcath

e^^

GhUnne Mma^

Maol Mrdha, do-bhar comhairle


ort-sa ars.

"A shln

Vu^^tL.

sin fthaibh

froth

mbrisfid siad

^^vc^*^

sin,

tid

d thoigh leaptha, go
sin,

7 do imthigh 35

mocha na maidne arna mhrach gan cheileabhradh do Bhrian.

Ama

Bhrian gur fhgaibh

chlos iomorra do

fin,

cuiris

Laighean an

gioUa grdha d

'"*'^

>^

mhuintir d fhajtdh, go dtugadh fin tuarastal 7 tabhartas d. o-o-^^,^air,

don tSionainn, 7

gcionn chlir ChiUe

Dh Lua, don

ag dol ar a each, 7 nochtais an


a theachtaireacht Bhrian d. lompuidhis Maol Mrdha

fthoir
'i

dhibh

uaidh dol san teach n-la an oidhche

%^\ua.\% ann rug an gioUa

&:^

oile

longphort gan cheileabhradh dh

^'^

sin^ ar 30, '6^/'**^/ ^

-^ ^^*^***" j^'^
^
ar Murchadh.'^^^ ^&f*''

F feargach Maol Mrdha dhe


nach

i^
Jg^^^i

'^

ar Murchadh.

thugas comhairle dhibh dr briseadh dhobh ann

Laighean, ar an ngiolla, 7 buailis


bh 'na limh

air,

bhuiUe don

tslait

.i.

x\

9^n^^ SuA*^

Cogarn ainm an

Otut

a.

(*fiMj>^ Jl

ghiolla,

^n-U^ ,

t-

y.un^

iubhair do

is

its.

kJU^

&jUdf.%-'}

gur bhris cnmha a chloiginn, gurab ar iomchar

rugadh go teach Briain


-iC iiU '^oMJ^

tr

leith 40 aittu
giolla

uaidh 45
^uSir^^*^ "^A.

60

FATH CATHA CLUANA TARBH

28.

Mumhain. Do sanntuigheadh

atid U Chogarin san

theaghlach Chinn Choradh

l fuirinn

do

Laighean do leanmhairij 7 gan a


A^^-'f-e^'^^^b^^'^^ go Laighnibh^gomadh riarach Bhrian . Acht cheana
a^ rujkn At.
do ridh Brian nach lamhthaoi feall do dhanamh 'na thigh fin fW.-2
L

jS^A^t^'

Gidh

eadh, ar

50 air

^tf^

n^^^j^^

s,

is

ri

do cholbha a thighe

fin iarrfaidhear ^^^^*^

N (W.i^-yW'

coir air.

Triallais Maol Mrdha ri Laighean da dhthaigh fin, 7 cuiris


cruinniughadh 7 coimhthionl ar mhaithibh Laighean chuige, 7
* '**'*^ ^*^*^'
innisis dibh mochdhas 7 "aithis bhrithre d'fhaghil do fin

^^W#wi,

55

i,^^^'
,

^uJdtU

'^''

'

'v^

'/''^?/^

7 d chigeadh

uile

gCeann Choradh. Uime

sin is

comhairle

iompdh ar Bhrian^ iad fin 7 neart Lochlannach^ gur commradh cath Cluana Tarbh eatorra. Agus do
ar ar cinneadh aca^

loi^^ It-o^thfU.

UaXj^

bhrgh nr fhgaibh Brian'^lon catha do chor do Lochlannaibh


i

nEirinn, acht an dream d dtug fulang bheith ar seilbh chean-

60 naigheachta

* ^'vmahSa^^

caigh,

nth

Cliath,

Luimneach^

'yu4^i*^9JU. a tribh oile go hirinn,

ghean,

rtl^^

''^

65

fios

is

Loch Garman^

bPort Lirge,

tr cht ceannaighea chta do

comhairle ar ar cinneadh

gCor-

tharraing

l rgh

Lai-

do chor go rgh Lochlann, d'iarraidh neirt sluagh

freastal catha

Agus ar rochtain

do Bhrian

lir

Moigh nEalta

air

gCluain Tarbh.

sgal go righ Lochlann, cuiris a dhias

mac, Carolus

Cnutus 7 Andreas, mar aon re dh mhle dhag do shluagh Lochlannach, do chongnamh re righ Laighean do chor chatha Chluana
K

-^^^

Cc.

Tarbh, 7 ar rochtain i dtir i nth Chhath dhibh, do chuir ri


Laighean sgala go Brian d'fhogra catha Cluana Tarbh do chor

euAujjC

70

'

ris air.

^.,U:^^udimi&e

29.

/uL.
^

Ar

r^W/

marbhadh
Bhriain 7 Mhurchaidh, 7 iomaid do Ghaoidhealaibh mar aon ri,
7 iar mbriseadh do Lochlannaibh 7 do Laighnibh, 7 ar marbhadh
a n-urmhir san chath soin, 7 ar

-(u^^j^rJi.
5

LjIm^

GHALL
FILLEADH O FHINE
-

dtabhairt iomorra chatha Chluana Tarbh, 7 ar

'

dtriall

do Dhl gCais 7 do shliocht


is an chatha

Fhiachaidh Muillcathain, an mhid do mhair tar


^^"' ^^^

^ ^'^^^ S MuUach Mhaistean,

is

ann

sin

do-rnsad sliocht
4bJc

'i^Ua.S^UuCaCa.iUI ,t'>U ^^<^^^

^^^

<^(IU^^J%CA^UUUnUa^. fiCC^x.C^

^^ y^ .^/ui^ ^a^^Sir^
-^

i^l^J^ CCl^.^^ C^,^t^J^

\:
29.

FILLEADH

Fhiachaidh sluagh ar

leith

dhobh

FHINE GHALL

6i

7 do sgarsad r Dl gCais, f^^^^ ^ -uxc^-ZeAA.


Dl gCais 1 n-uathadh sluagh^^^*"*"***''^

f in,

7 do cinneadh comhairle aca, froth


7 sochaidhcj teachta do chor go Donnchadh mhac Briain, 7 giU
d'iarraidh air, 7 a nochtadh dh go rabhadar gill uatha-san ag
athair 7 ag brthair a athar, 7 adubhradar gurab dibh fin budh
.

cir rghe

Mumhan'gach

r bhfeacht^'^^^**^^,^'^^

10
"^^^

'

n.

i,

'^^^J^-J^^.^^^^I^'.

etu,^JZ~^'^ dbhar ndein do bh sibh ag athair n ag brthair dhamh-sa, ar

fif,^^ ^ ^2

^^^^^JDonnchadh, acht iad fin do bhean umhla dbhar n-aimhdhein<;2<^ hUd-jr^ei^


dbh, 7 d'fhearaibh ireann maiUe ribh.
'^f '^- '*^1'^'
<^*^
Donnchadh
nach
tiubhradh
giU n urraidhe^'**
adubhairt
Aeus
!tC'.
yvdi
C
*^-^ xihibh-sean n do neoch oile, 7 do ridh d mbeith coimhlonadh f^fj^i^^
catha dhibh-sean aige, nach ligfeadh uaidh iad gan gill r
^
'

*^

bheith umhal d

Ar

gclos

an

fin^

amhail do bhdar d athair.

sgeil sin

do shluagh Deasmhumhan, do irgheadar 20

go hathlamh obann, 7 do ghabhsad a n-arma, 7 tngadar do


thabhairt chatha do Dhl gCais.

Do

ridh

Donnchadh

Briain an tan soin re a mhuintir a n-othair do chor isteach

Mhaistean, 7 trian an tsluaigh 'g gcoimhad

iX

Agus

ar s, an da dtrian oile cath don lucht d ^^^Ltt^


.

^^^^Gidh

^^A^''^*^

rnhac-u^. feii^.^i^;^^^

Rith*^'

^f

freagradh.

/,

e<^ Ji(k itji >^^^

-/

/^^

I 'O.

eadh, ni rabhadar Dal gCais acht aoin-mhile amhin,<i^^^,,.*^/w^A

ita^a d'fh'uidheall air an tan sin, 7 do bhdar

2*^ do shluagh.

Deasmhumhain

tri

I'nhile^^^^]^^^

'd-chualadar na hothair an comhrdh sin Donnchaidh,

urij^

^L*i

do irgheadar go hasgaidh, 7 do chuirsead caonnach 'na gcnea- ^j^ ^c^.


dhaibh 7 'na gcrachtaibh, 7 do ghabhsad a n-arma 'na lmhaibh, 30
7 dob a gcomhairle an cath do thabhairt. 'd-chonncadar sliocht
Fhiachaidh Muilleathain an meisneach soin do ghabh Dal gCais,
idir shln

triallaid

7 easln, do sochtadh le fan gcath do thabhairt, 7


da dtighthibh gan giU d'fhaghil Dhl

B^^*<u^^

rompa

gCais.
^

lomthsa Dhl gCais,

triallaid

rompa

hth , ar br
Donnchadh Mhac

as sin go

Bhearbha, 7 cromaid ar uisge dh'l ann. Do bh


GioUa Phdraig, r Osraighe,*^ar a gcionn ann sin go

lion

35
^^

'

^ j^,^,^

**^ Jite^r'^

a shluagh ^Yj4*^

Ht"'

7 a thionil .i. Laighin 7 Osraighe, ar Moigh Chloinne Ceallaigh,^^^^ cT^


y*2^ 7'coimhad uaidh ar Dhl gCais, g slighej i ngabhdaois, ar mhad 4 3P-^. v&^.

62

FILLEADH FHINE GHALL

29.

fhaladh

is Brian do cheangail 7 do chuibhrigh athair


Dhonnchaidh^ 7 do bhi bliadhain i gcuibhreach aige^ 7 do creachadh
7 do fsuigheadh Osraighe uile 7 do marbhadh iomad da ndaoinibh

^.^i*Sjla.^j.U4^k a

Uime

leis.

Oir

ri.

sin

do chuimhnigh Mac Giolla Phdraig an fhalaidh

do Dhl gCais^ 7 do chuir teachta uaidh go hth d n-ionnsaighe,


x^tt^l^>*^^ 'g iarraidh orra brighde do chor chuige^*trna ligean as an ait
45

Gidh eadh^ fa he freagra Dhonnchaidh mheic Briain ar


na teachtaibh, nach tiubhradh brighde dhibh.
sin thairis.

Mas eadh, ar na teachta^j:aithfidhe cath do fhreagra do Mhac


do e/tu^M^
Phdraig./^'^>^-^^V.^^'4^fe' XCW.

^-

50 Giolla

Do-ghabhaidn

%iyfiJr.

se cath^ ar

Donnchadhj 7

is

truagh nach an^f^.^Qi'

bs fuair ar n-athair fuaramair-ne *sul rinig do lean orainn iad-san

'^&Jic^^^^u^.^^J^

Adubhradar na teachta

n^^fiaa^j^

uu*.^

\aJ,.^ Cit^^vjt-^-

^^^ dmadh

ar

ris

catha do thabhairt do

55 lion

theachtaibh

gan fearg do bheith

Mhac

air^

7*nach raibhe tn^z^

Giolla Phdraig.

gnth aithbhear a dteachtaireachta do thabhairt


ar

bioth,

ar

Donnchadh,

''do

bhar

beanfaidhe

J^rj^f^^^l^S^ dteangtha as bhar gceannaibh agam-sa. Oir gion go mbeinn-se


iJ^-'^iX^^^p^acht in-ghiolla amhin do sho^hraide, ni thiubhrainn obadhj^
60 comhraig do

Is

ann

sin

Mhac

Giolla Phdraig 7 d'Osraighibh.


^^c/m^I,^
'**
do orduigh Donnchadh mhac Briain trian an tsluaigh

do choimhad a n-othar^ 7 an da dtrian oile do fhreastal an chatha,


O'd-chualadar na hothair sin do irgheadar go hobann, gur briseadh
ar a gcneadhaibh 7 ar a gcrachtaibh^ gur lionsad do chaonnach i^Hi,
65 iad,

7 do ghabhsad a sleagha 7 a gcloidhmhe, 7 tngadar

chich amhlaidh sin 7 adubhradar re


(XnM'U.iJ^

f choill,

mac

measg

Briain daoine do chor

7 cuaijleadha coimhneartmhara do thabhairt le, 7 a*^**^


Agus ceangailtear sinn re a n-ais, ar siad,

sthadh san talmhain

7 tugthar ar n-airm ionar lmhaibhj 7 curthar ar meic 7 ar mbrithre


70 mar aon rinn .i. dias d'fhearaibh slna i dtimcheall an fhir ghonta
fc^^^lp'^t7a''^2^"j

/>*H^t*^ft

ligfe

ionnus gurab diochraide ar bhfeidhm

an nire don

Do-rnadh

le

fhior shln gluasacht,

amhlaidh

sin,

l chile sin.

j.

ir n |^

n go ngluaise an

fear*^=^^.

7 ba machtnadh meanman 7 ba^l2i

^^?

^.

'

FILLEADH FHINE GHALL

63

hiongantas adhbhal-mhr an t-ordughadh soin do chuireadar Dal 75

gCais orra fin.

'd-chonncadar Laighin 7 Osraighe an meisneach mr-adhbhal


i nDl gCaiS; do ghabh grain 7 eagla iad rompa^

soin ag irghe

7
'^^jUn^m*,

is

eadh adubhradar:

triall

(A.f-tdhobh
ir

^^:'

^-

ffor

i<i^^j,^^idhiobh

|i^^

soin ni thiubhraim-ne cath dhibh.

Adubhairt Mac Giolla Phdraig

jg

iJt'.Lju)

Ar an adhbhar

fin.

coinihdheas re bs no re beathaidh d'fhulang iad.

is

ir atthaoi

^nkn

>-

Hon a

sin,

n-itte sd;

ar siad,

Is tlith

dhaoibh-se sin

dmadh biadh ollamh

7 gidh

fior,

nach

ail

libh cath

^W^

'^ .^*'*^^

^^^^T'^w'^^do rdh, y^liSac^^'^f^

iad.

^'^^er^^^uj**-lL

ni muirbhfidhear aon-duine l,.iM^u.

sd gan cigear no seisear do thuitim

dhinne ar gcommarbhadh

leis.

Agus^g

feirrde

(f^W

^^uS*^*^
;

ri }

do thabhairt dibh, ar Mac Giolla Phdraig,

danaidh traidheacht orra. ir atid sd troim-chrachtach, 7 n 90


^^^-'w^vi^^^**^

fhadfaid iomruagadh ribh-se.

Do-rnadh amhlaidh

sin le,

measa

Dl gCais

sin ion

cath do thabhairt dibh. Triallaid iomorra Dl gCais d ndthaigh


4' fin
'

do dhanamh^ acht cath dlith daingean do dhanamh^^^V^|^i^^^|^f^^^

gCais

'r^^

at^, utcJiv^,

n sgannradh fhbraid Dl 80

ni sgaoileadh

teithidh,

go heasbadhach agcjuaidh, 7 n rinig don bhaile

fheacht r

mac

n-aoin-

i^^^^ri*^

Briain dobh acht ocht gcad go leith, ir do 95

chaiUsead cad go leith san iomruagadh soin ag Osraighibh, "ar

locadh catha orra. ^^^'^e- 'tt:^ ^f^

30.

^ ^'^ U^-4su^ ^^fcW.

DIARMAID NA NGALL ^^^^*^^*--^-

^'Wit^Do ghabh Ruaidhr Conchubhair ceannas Connacht 7 urmhir


^,
9 ^^Leithe Cuinnj do bhrgh gur ghiall r Oirghiall, r Midhe 7 r Brifne^gj^^;^., fiu^A.**.
<,

dh, 7 fs gairmthear

ri

ireann

uile

dhe san Seanchas.

mrn

mar at

ag raibhe

d'uaislibh ireann ag cor 'na aghaidh l fhlaitheas nireann

do bheith 'na sheilbh. Agus


bheith

Gidh

.
_

adh, n raibhe acht r'go bhfreasabhra ann,

is

r linn

Ruaidhr U Chonchubhair do

gceannas mar sin do chuir bean Tighearnin Chaoich U

Ruairc (Dearbhorgaill f hainm dhi, 7 f hinghean do Mhurchadh

'^^

ifl'^H/*\

s.^^t^

a'

^^^^ z^C^/\tA^

u*^,

30.

64

mhac

Floinn^

DIARMAID NA NGALL

Midhe

ri

i,

7 nocharbh

bean riogh Midhe

i.

amhail

Diarmaid Mhac Murchadha,

10 adeir Cambrens) teachta s seal go


I

*iiiueci-Ut^

ag iarraidh

air teacht 'na coinne fin,

mar mhnaoi dh
.1

Agus adubhairt

d breith
ris

leis

Thigheamn

na teachtaibh a nochtadh

do Dhairmaid go ndeachaidh Tighearnn ar turus go huaimh

(\

eo .;^J*eCd2/

fin.

'

IS

Purgadra Pdraig, 7 mar sin go bhfuighbheadh seisean uainwtCT


7 uaigneas ar fin do bhreith leis i Laighnibh. Do bhi iomorra

cumann mmhine

r-a*- (SSUxtJr

eatorra re cian do bhliadhnaibh roimhe sin.

Dla Dhiarmada, ar rochtain na sgal soin chuige^


^/

^^(rfiC

iMfiM.

hasgaidh d'hios na

mn go sluagh-bhuidhin mharcach

triallais

go

'na fhochair^

7 ar rochtain mar a raibhe an bhean d^ tug f-deara a tgbhil


leis sin guilis 7 sgreadais an bhean go

20 ar claibh marcaigh, 7

tAvuf^e La^ cealgach^ mar gurab ar igin do bharadh Diarmaid


l mar sin go Laighnibh tar ais.

leis i;

tillis

J^iL^^/tntt.!

lomthsa Thighearnin,

iar

dtoidheacht tar ais don Bhrifne

dhj 7 iama chlos gurab da haimhdhein rugadh a bhean


i>*|t<u*v

25 agcaoinis

an ain^heart soin

re

Ruaidhri

uaidhj^_^

Conchubhair 7''rna

chairdibh ar-cheana. * k'itH>xiUJlr iiUli^^uiu.^


Cuiris Ruaidhri leis sin cruinniughadh ar fhearaibh

Chonnacht,

Bhrifne, Oirghiall, 7 MhidhC; 7 triallais do lot Laighean go sluagh

lionmhar maille
30

Ama

ris,

chlos do

Laighean,

cuiris

ndiol an

mhghnomha

sin do-rinne

Diarmaid.

Dhiarmaid Ruaidhri do bheith ag teacht do

lot

cruinniughadh 7 coimhthionl ar uaislibh Laighean,

7 ar rochtain go haon-lthair dhibh, dob a bhfreagra


ar Dhiarmaid, nach rachdaois do sheasamh an mhghnomha
as gach leith,

>

fc

c\^uJ

do-rinne seisean.
35

Mar nach
^ffUt-iU^^ i<n0i'
F<inA^^ Co.

i^llfewtAJ*

^'

Agus

leis

sin

do thrigeadar mrn dobh

7 do-chuadar ar choimirce Ruaidhri, 7 nochtaid d gurab iomdha


agcir 7 aindlighe do-rinne Diarmaid roimhe sin orra.
raibhe Diarmaid lion cathuighthe re Ruaidhri, tug

Ruaidhri ucht ar an mhid do ghabh

Diarmaid do Laighnibh do^^^y

7 tid roimhe go Fe^na, gur thrasgair teach Dhiarmada,^^^^


*" 7 ^^ bhris a dhn, 7 gur dhibir a hirinn uile . Agus triallais
Diarmaid gusan dara Henri, ri Sagsan, do bhi san bhFraingc an
lot,

trth soin, 7 ar rochtain do lthair an riogh dh, filtighis an

ri

^
30.

DIARMAID NA NGALL

roimhe, 7 do-rinne iomad muinteardhais


/___fth a thuruis don rgh, sgrobhais an

A^

leis

U^ do neartughadh
^^*^

mar a dtug cead d gach aon

Sagsaibh,

leis

65 ^^^^^.^^^uf',

7 an tan do nocht
^
^
leitreacha cairdeamhla <^ *aC^'

ris,

lrbh fheirrde teacht "iSJ^^^^/^-^

nirinn, do bhuain a chrche fin amach.

don

Ceileabhrais Diarmaid leis sin

go rinig Bristoe, 7 tug f-deara a

rgh,

leitre

triallais

u^ ,nMx*Jt^t^,eC)t

Sagsaibh,

do laghadh go puiblidhe

7 do gheall tairgseana mora don druing do thiocfadh


do bhuain a chrche fin amach.

ann

sin,

ann

Is

leis

S^

mhac Gilbeirt, mac iarla Stranguell


connradh ris, mar at a inghean fin .i. Aoife

sin tarla Risteard

fi**^f'*^7 do cheangail
inghean Diarmada do thabhairt 'na mnaoi dh, 7 oighreacht n^-gu*^
^eJ<3i^
Laighean ris an inghin, i ndiaidh a bhis fin, 7 d'fhiachaibh 2S JCmL^C Cb^^^.
air,

Risteard teacht 'na dhiaidh

nirinn, do bhuain a chriche

amach

55
j

*.;atv.dh-

,;

Diarmaid ^Pj^^^g^^^gjM:^^
Breatain, go prionnsa do bhi ann darbh a'mniRaph Griffin, do bhi tc^^y, fiUs.

na h eacht aibh

)tyAKtivAr gceangal ar

CAM.

sin dibh, triallais

gceannas na criche fan righ Henri, 7 nochtais a dhil do. Tarla


uair sin duine uasal rrachtach oirbheartach darbh ainm

^***^ an

/_^
\iJcf j.

Roibeard mhac Stiabhna

^^^l ^^

j^

60^ 5,.^^^^.^^

bprosn ag an bprionnsa soin^tr *i^^e^t'*

mhrir an rogh do dhanamh, 7 n raibhe dil chabhra 'na chionn,

'T^a.cht muna ngabhadh r ais triall i nirinn do thabhairt neirt a


limhe l Mac Murchadha, r buain a chrche amach dh. Agus
tJUL
ama chlos^'easbog San Dibhdh 7 do ]\Ihuiris mhac Gearailt go
jUa^ dtinig Mac Murchadha d'fhios an phrionnsa soin r hiarraidh

^^

i^^-^-

/g

*,

65

-v

f^^^^^\
I

Roibeird mhic Stiabhna as an mbrighdeanas 'na raibhe, tngadar


fin

do chor impidhe mar an gcadna

air, f

sgaoileadh do Roibeard

7 fna ligeadh l ^Mac Murchadha i nirinn. Clann aon-mhthar


iomorra an t-easbog soin 7 Roibeard mhac Stiabhna 7 Muirjs 70

mhac

Lrearailt.

^^^^^ ^^^ f.^^^Uu's^ U-t7Z^j<frll,C^,A^^n,^^i^^,^*;<^^^^


Ligis thr an prionnsa Roibeard amach, ar eacht go leanfadh ^Cr,!<i^*^#

j,

]\iac

Murchadha

nirinn an samhradh ba neasa dh.

Geallais
|

Diarmaid don
goire

leith oile

dh mar dhthaigh

tr theacht

Loch Garman 7 an da thricha chad


dhlis

do chongnamh

^IILa^ cQ CQ^ a^
^

J}

go brth do Roibeard

leis

n-aghaidh a easgcarad.

Pj^.J&^/isi

mhac Stiabhna,

ItJl^f^.

Agus

75

StR^z^u^pAtJi 'i^^

66
j

y-

^^tiM.

j.'Tf .-!l1^/'

^4*^

30.

DIARMAID NA NGALL

ndiaidh an cheangail sin do dhanamh, ceileabhrais Diarmaid

^*^^ druing sin,

Ar rochtain

taoibh re beagn buidhne go hirinn.

triallais

mar a

dtir dh,

raibhe iomad easgcarad 7 teirce^


"^

^^'^j^8o carad aige, tig s seal go Fearna Mhir Mhaodhg, ar dhdean

fu^

7 coimhthionil Fearna, 7 do bh go dubhach dearil 'na


fUifcU^j^i^u^
i~<.a^
(bhfochair feadh na haimsire sin go teacht don tsamhradh.
cdif/ ^

clire

Ci^^^^Juiii^^-^.

^^.

'

'

31.

DLA

|t

GABHALTAS GALL

Roibeird mheic Stiabhna; tinig do chomhall a gheallaidh

do Mhac Murchadha, 7
triochad ridire, 7
^. }{l\

tri

7 is it ar ghabhadar tr,
Locha Garman theas, san

Hon sluaigh thinig

is

fichid

sguibhir 7

tr

leis

nEirinn,

chad troightheach,

gCuan an Bhainbh, n-imeall Chonntae


i

Baganbon, 7 f h aois an
Tighearna an tan soin 1170, 7 an seachtmhadh bliadhain do
fhlaitheas Ruaidhr

plta

U Chonchubhair. Do bh

fs ridire prinnsio-

bhfochair Roibeird mheic Stiabhna an tan soin,

Herimont Morti,
10 roimhe

it r rittear

do mhuintir

do theacht

mar at
do chuir

tire, 7 ar rochtain i dtir dhibh ann


Roibeard sgala go Diarmaid, da nochtadh dh fin
i

nEirinn.

chlos sin do Dhiarmaid, do

ghabh lthghir

cad laoch 'na gcoinne, 7 ar rochtain


15 triallaid

iarla Stranguell,

nEirinn do rnheas na

sin, cuiris

Ama

ridire

gcomhdhil a

7 tid chig

chile dhibh,

d'aon-chomhairle d'ionnsaighe Locha Garman, d bhuain

amach, 7 ar dtoidheacht i ngar don bhaile dhibh, is comhairle


ar ar cinneadh leis na buirgisibh, gialladh do Dhiarmaid, 7 ceathrar
- d'uaishbh an bhaile do thabhairt i ngioU r comhall sodha dh,

umhal mar thighearna dh.


'"''**''
'O.^'^r20 Is ann sin iomorra dp bhr_onn Diarmaid Loch Garman 7 an da
thrmcha chad dob fhoigse dh do Roibeard mhac Stiabhna, 7 do
yj II i.fidf^.
bhronn an da thricha chad dob fhoigse dhibh sin aris do Herimont Morti, do rir an gheallaimh tug dhibh mBreatain. Agus
lar gcoimhlionadh an gheallaimh sin, do chuir Diarmaid cruinnr dol cosa

7 cnachais, 7

r bheith

'.
*

31.

GABHALTAS GALL

67

fin 7 ar na Gallaibh go haon-lthair 25


do blidar ann, tri mhile fear idir Ghaoidheal -i?- ^,*-*
7 Ghall, 7 triallaid d'in-mhin as sin d'argain 7 do chreachadh
Osraighe. Agus is f r ar Osraighibh an tan soin, Donnchadh

iughadh ar a mhuintir

is

lion sluagh

mhac Domhnaill Reamhair, biodhbha bhunaidh do Dhiarmaid, 7 mar rngadar do lot Osraighe, 7 gan cosnamh ag Donnchadh 30
air fin,

is

comhairle ar ar chinn fin 7 maithe a dhithchCj giU

do thabhairt do

Diarmaid

lot

re diol aird-chiosa ris,

na

Mar do-chualadar thr


na nGall

soin,

is

mar

do coisgeadh

sin

'V. 5,i.'*^'*-

ireann toidheacht Diarmada 7


do-chuadar do chinneadh 3$
gConchubhair, r Connacht, do ghabh -

uaisle

7 gach itheas dr

chomhairle r Ruaidhr

irigh le,

barntas ireann r ais an trth soin, 7

congnamh

criche.

is

eadh do commradh

sluaigh do thabhairt as gach cigeadh

le,

nirinn do,

7 ar gcruinniughadh na sluagh soin ar aon-lthair, triallais Ruaidhri


hUibh gCinnsealaigh, i ndigh r tafann Diarmada 7 na 40

le go

nGall a hirinn.

Agus mar

rinig Ruaidhri go Laighnibh, do-

chuaidh Diarmaid, 7 na Gaill, 7 an mhid do lean do Laighnibh ,


i gcoilltibh daingne diamhaire limh r Fearna Mhir Mhaodhg,

d nddean

fin ar

antrom shluagh Ruaidhri.

iomorra Ruaidhri nach rabhadar ar


chuir teachta go Roibeard

mhac

catha do hreastal d, do 45

Stiabhna, 'g iarraidh air an

tr

n dthchas aige ar bheith innte.


Adubhairt Roibeard, ag freagra dona teachtaibh, nach trigfeadh
an tighearna l a dtinig i nirinn. Fillid na teachta leis na
d'fhgbhil, 7 nach raibhe ceart

^^

^AV"//

sgalaibh sin go Ruaidhri, 7 arna gclos d, 7 fs arna chlos d 5


nach trigfeadh Mac Murchadha na GaiU ar aon-chor, do chuir

roimhe lingeadh

lon sluaigh

7 sochaidhe ar Dhiarmaid 7 ar na

Gallaibh do bh 'na fhochair, da milleadh 7 da mochrughadh.

Mar do-chonncadar

cliar

Laighean an chrioch

mbaoghal a

7 a mochirighthe on spairn sin, do-nid dicheall ar shioth


do tharraing idir Ruaidhri 7 Diarmaid. Agus is amhlaidh do
criochnuigheadh an tsioth sin eatorra, cigeadh Laighean do

millte

ligeadh do Dhiarmaid amhail fa dthchas dh, 7 d'fhiachaibh air

F 2

Mar do-chonnairc

55

68

GABHLTAS GALL

31.

umhlacht 7 dsleacht do bheith aige do Ruaidhr, amhail f dual


60 d gach rgh d mbodh ar Laighnibh do dhanamh do roghaibh
ireann

mac dh
fs

65

ngioU r comhall na sothchna

fin,

darbh ainm Art, 'na

sin,

tug Diarmaid

do Ruaidhr.

Do

gheall

Ruaidhr a shir in do thabhairt 'na mnaoi do Dhiarmaid,

7 ar na heachtaibh sin do sgarsad go sodhach r chile, acht


amhin gur gheall Diarmaid do Ruaidhr gan n budh m dona
Gallaibh do thabhairt

Agus go grod d

nirinn.

is sin tinig

tsamhraidh go hirinn, do

ghiall

rir

Muiris

mhac

Gearailt

dts an

an gheallaimh tug do Mhac Mur-

chadha, 7 fs do chionn na cumha do gheall

Mac Murchadha dh
mhac Stiabhna an foghmhar roimhe sin, tr
theacht do chongnamh leis
nirinn do bhuain a chrche fin

70 fin 7 do Roibeard

amach. Agus

deichneabhar
7
u^

is

nirinn an tan soin,

ridireadh, trochad sguibhir, 7 ead troightheach,

ionad ar ghabhadar cuan, ag Loch Garman.

Arna

75

lon sluaigh thinig Muiris

is

chlos do

Mhac Murchadha 7 do Roibeard mhac Stiabhna

Muiris do thoidheacht

i nirinn, do-chuadar 'na choinne go Loch


Garman, 7 is ann sin do chuimhnigh Mac Murchadha ar gach
aindlighe da ndearnsad lucht tha Cliath air fin, 7 ar a athair

roimhe.

Uime

80 dol d'argain

ag

sin

tha

do thionil Mac Murchadha an sluagh soin re


Cliath, 7

do fhgaibh Roibeard mhac Stiabhna

tgbhil chaislin san ionadh darab ainm an Charraig anois

.i.

da mhile Loch Garman amach, 7 triallais Mac Murchadha 7


Muiris mhac Gearailt 7 urmhr na nGall soin mar aon ri go 'Fine
7 gur loisgeadh an chrioch soin le.
Arna chlos iomorra do bhuirgisibh tha Cliath gur hairgeadh

Ghall, gur hairgeadh


85

7 gur creachadh an

-^.

**

gcomhairle

iomdha 7 tiodhlaicthe
X troma d'r 7 d'airgead do chor go Mac Murchadha, do chionn/j^.,
siodha 7 rittigh d'fhaghil uaidh, 7 do chuireadar brighde *i
90 chuige mar aon ris an ionnmhas soin, tar mraibh an bhaile amach,
eatorra fin, 7

-A

chrioch 'na dtimcheall, do-chuadar

<^''-

'*

is

n ar ar

cinneadh

le, seide

7 do ghealladar go dtiobhradaois gach ceart 7 gach dualgas da


raibhe ag Mac Murchadha orra roimhe sin do.

>^ ^*^"*^
'd-chonnairc

ag teacht

leis,

31.

GABHALTAS GALL

69

Mac Murchadha iomorra gach n dr chuir roimhe


do smuain 'na mheanmain aige fin go raibhe

roghdhacht ireann ag shinsearaibh roimhe

.i.

Cathaoir Mr^ 95

Conchubhar Abhrad-ruadh, Labhraidh Loingseach, Laoghaire Lqtc, ^^^"^^v^^^


7 ghaine Mr, 7 gach r oile dr ghabh flaitheas ireann
dobh roimhe^ 7 adubhairt nrbh fhearr neart n cumas gach
rogh oile dhobh sin ar irinn do chosnamh^ ion a neart fin.

^-

^^"

Uime sin beiris Mac Murchadha Muiris mhac Gearailt 7 Roibeard ico
mhac Stiabhna bhfd f leith ris, gur lig a run ri fan gcis sin, !^^ft>l*U*^
7 do iarr comhairle orra, crad budh indanta dh. Do fhreagair- :;^^^^^
sead n-aoin-fheacht , 7 is eadh adubhradar, gomadh urusa dh
an n sin do chrochnughadh dmadh il leis teachta do chor uaidh
ar ceann tuilHdh daoine go Sagsaibh. Thairis sin do ridh Mac 105
_

Murchadha

ri-san teachta do chor uatha fin ar ceann a ngaoil

7 a gcoi mhf hialasa, 7 adubhairt go dtiubhradh a inghean fin 'na


mnaoi do Mhuiris mhac Gearailt no do Roibeard mhac Stiabhna.

A***'^'^-*^

Gidh eadh, nior fhaomh ceachtar dhiobh an inghean do ghlacadh,


ir

do chuimhnigh Muiris mhac Gearailt 7 Roibeard mhac Stiabhna


Mac Murchadha an inghean soin d'iarla Stranguell,

"o

gur gheall

7 rioghdhacht Laighean

l,

d_o

chionn a neirt do thabhairt

leis

re

buain a dhithche amach dh, 7 do iarr Muiris 7 Roibeard

ar

Mhac Murchadha

leitre

do chor gusan

teacht do rir an gheallaimh tug dh

dh, ar siad, go bhfuile fin

mbun do

iarla,

Sagsaibh

'g iarraidh air

Agus

foillsigh

gheallaimh do chomhall

d-san, maille ret inghin fin do thabhairt 'na mnaoi dh, 7 rogh-

dhacht Laighean d

l fin

"5
" 'A<^tj'^
/-'^-.^4

amach.

Curthar teachta 7 leitreacha l Mac Murchadha go hiarla


Stranguell ar an gcis sin, 7 ar rochtain dona teachtaibh 'na ^^o
lthair, 7 ar laghadh na leitreach dh, 7 fs ar gclos an neirt do
ghabh Mac Murchadha 7 Roibeard mhac Stiabhna 7 Muiris mhac

Gearailt

7 do

njrinn, triallais fin go hah"m

iarr

raibhe

ri

Sagsan,"'/'^*^

cead air teacht do dhanamh gabhltais, cib hit

sainntechadh dol.

Gidh eadh, an tan do thuig an

7 intinn an

thug aonta iomln d, 7

iarla, n

meanma

do thug ara

^-5

-u.

-JLt

^**

Uui<n

4^

.A

tU^t itf/i*4 du^e

GABHALTAS GALL

31.

70
air.

Acht cheana do ghluais an

ghabh ag ollmhughadh
- teacht

fein^

nEirinn dibh, 7 sul rinig

Gearailt, dearbhrthair

sluagh-bhuidhin
i'UenU'ui

it ar

is

Pliprt Lirge

leis

budh

roimhe

ghabh

fin

s cuan,

le

sine ion
i

bheith

nEirinn, 7 ar rochtain na criche

Dun

ag

budh dheas, 7 do

Domhnaill, cheithre mhile

rir Chroinic Stanihurst fa hi

^35 nuimhir a mhuintire deichneabhar ridireadh, 7

theach, 7 ar dtoidheacht

dtir

Ar rochtain iomorra

^'^

bhFaolin,

/- '^

U^-

t^- '^^

sgal go Port Lirge

na nDise, go dtngadar na

7 go Maoil-Seachlainn
i gcomhfhogus

Gaill sin

dibh, do ghabh grain 7 eagla iad uile rompa, 7 do-chuadar go


haon-lthair do chinneadh chomhairle fan gcis sin, 7 dob

troigh-

tri fichid

dibh do thgbhadar port daingean

cloch 7 criadh san ionad soin.

oUamh re teacht <4^


Grs, mac Uilliam mhic ^'.
Muiris mhac Gearailt, go

ris f in

Ramann

130 san turus soin, do chuir

dh

t-iarla leis an gcead fuair, 7 do


7 ag ollmhughadh a mhuintire re

a gcomhairlej'na deraidh d'ionnsaighe gusan longphort

croch

rabhadar

7 a marbhadh 7 a mochrughadh.

D
^45 fear

is sin

tngadar go haon-lthair, 7 dobudh

ag dol d'ionnsaighidh na nGall

soin.

Ama

a lion

tri

mhile

bhfaigsin do Ra-

- mann chuige, do-chuaidh amach go mear mchillidhe, leis an


mbeagn buidhne do bhi aige, i gcomhdhil an trom-shluaigh sin,
do thabhairt troda 7 teagmhla dhibh. An tan iomorra atRamann nach raibhe ionbhuailte ri, do-chuaidh ar^^^cj

tLn.

a.M'^t'

_ chonnairc

^50 gclaibh gusan gcaislan do thgaibh s fin.

O'd-chonncadar na

Gaoidhil na Gaill ag iompdh, do leanadar go dian dsachtach iad

gusan gcaislan. Gidh eadh, an tan do mheas Ramann Delagros

a easgcairde 'na dhiaidh go dna, do iompuidh orra, 7 tug ar doI

Hw<{i*-4(2t

fhaisnise

ar an

dtrom-shluagh soin na nGaoidheal, ionnus,

^55 n-agmais ar

^,%ij

mharbh s dhobh, gur loiteadh 7 gur crachtnuigheadh


- chig cad dobh r halt na haon-uaire. * t^ i^ i\^Ar dteacht iomorra^na File Parthalin san bhfoghmhar 'na
dhiaidh sin. Anno Domini 11 70, tinig iarla Stranguell i nirinn,

~^^

7 dob lon a shluaigh ag teacht d .i. d chad ridire, 7 mile do^^^^^,^-^


sguibharaibh, 7 do lucht bogha, 7 d gach ndruing r gaisgeadh,;^^^*^

GABHALTAS GALL

31.

is

ionad ar

ghabhadar cuan^

bPort Lirge.

71

Ama chlos iomorra

ar feadh na criche go dtinig iarla Stranguell

nirinn^ tinig

Mac Murchadha go maithibh Laighean, 7 Roibeard mhac Stiabhna,


7 Muiris mhac Gearailt, 7 Ramann Delagros gcoinne 7 gcomhi

go lthghireach lin-mheanmnach, 7 arna mhrach 165


do-chuadar d'aoin-mhin do ghabhil Phuirt Lirge. Agus an tan
dhil

an

iarla

rngadar gusan mbaile tugadar a n-aighthe

n-aoin-fheacht

air,

lafcL^^

da bhuain amach, 7 da chor ar a gcumas fin. Agus tar gach olc - O lyvc^-fii^riK
"^^^^f^"*^
^
7 gach imshniomh da bhfuaradar muintear an bhaile da gcoimhad
7 d gcosnamh, do hngeadh orra tar mraibh an bhaile, 7 do 170
mharbhsad gach a dtarla ri do lucht an bhaile, 7 do gabhadh TV^^^^^i^i^
^
Maoil-Seachlainn Faolin, r na nDise, le, 7 is tr impidhe
fin

Mheic Murchadha tugadh a anam dh.

Tug cheana Mac Murchadha


trth soin

Aoife

a hainn

a inghean

leis

do psadh

ris

gcoinne an iarla an
i.

Agus ar ndaing-

175

niughadh 7 ar gcriochnughadh an chleamhnais sin dibh d gach


leith, fgbhais an t-iarla bharda lidir i bPort Lirge, 7 triallais

Agus - 4ti.<i^Ui^\
ni raibhe ar domhan duine budh lugha ar lucht tha Cliath ion Mac Murchadha 7 na Gaill sin d'fhaigsin chuca, 7 do bhi Mac 180
fin

7 a shluagh d'ionnsaighe tha Cliath don chur

soin.

mar an gcadna.
mharbh a athair, 7 do adhlaiceadar go heasonrach
anuasal , maille re madradh marbh do chor i n-aon-uaigh ris mar
aithis do. Ar bhfaigsin na nGall soin 7 neirt Laighean go lionmhar
ag teacht orra, gabhais uamhan 7 imeagla lucht tha Cliath,
Murchadha
ir

is

Ian d'fhioch 7 d'fhajtanas dibh-sean

iad do

Cu^e..^^
"

185

7 cuirid teachta uatha gusan iarla d'iarraidh siodha 7 rittigh air


Labhrs Tuathail, aird-easbog tha Cliath, 7 geallais an
.i.
t-aird-easbog don iarla

cumha 7 brighde

lucht

tha

Cliath do

chionn sodha 7 anacail d'fhaghil dibh.

fe;
'

An tan iomorra do bhi an ritteach ag dhanamh eatorra, do


Ramann Delagros 7 Miles Gogan, 7 drong do ridiribh ga mar

'c-^^^

aon

don taoibh

don

bhaile, 7 fuaradar rach ar bhallaidhibh


7 gur raobadh le iad, 7 lingid fin san
mbaile 7 marbhaid gach aon ar a rugadar ann. Acht cheana ar

an

ri,

oile

bhaile, gur briseadh

- ^^T^^j^^

'

*^ a^cUk->~

%
'so


31.

72
195 ngabhil

tha

Cliath

ann, 7 fgbhais an

aon

ris

Do
.

mar

an comhnaidhe do-rnsad

sin, is gearr

Miles Gogan 7 drong-bhuidhean mar

t-iarla

ag coimhad an bhaile.

bh iomorra faltanas 7 miosgais idir

Ruairc,

Brifne/r

7 Mac Murchadha, 7 rug Mac Murchadha mr-shluagh leis do


200 Ghallaibh 7 do Ghaoidhealaibh don Bhrifne, gur creachadh 7 gur

xm4, iMjLtU^

-loisgeadh an chroch

jr''^^''V^

160/7 g^r ghabhsad neart ro-mhr ar

sin

Ruairc, 7 ar gach aon d dtarla ri

nirinn.

mhac Toirdhealbhaigh U Chonchubhair,


Connacht 7 urmhir Eireann, gur bhris Mac Murchadha ar an

'd-chonnairc Ruaidhr

'

'

GABHLTAS GALL

205 soth do bh eatorra roimhe sin, cuiris Ruaidhri teachta chuige do


(utUo^iOA.^

thabhairt aithbhir

^J^^^^

eatorra,

'

tr

air, tr

mar thug na

neamhchomhall na sothchna do bhi


gan chead gan chomhairle

Gaill sin leis

do Ruaidhri. Agus ar rochtain dona teachtaibh do lthair Mheic

Mhurchadha,

,f^
iU

^it^

k*^

is

eadh adubhradar:

Anois thuigmid, ar siad, nach

fjft*.^^

,.

fuil

mhionnaibh, na ar do mhac thugais

7 adubhairt

ri

Connacht

.i.

cion

na cdhas agat ar do

*^^^

ngeall re comhall siodha uait,

Ruaidhri

Conchubhair

riot,

muna

jk/J'./W.^<*^-_ gcuiridh t na deraidh se agat uait, go gcuirfidh s ceann do

~ n^heic chugat, 7 nach gabhaidh gan t fin do chor


athchor 7 ar ionnarbadh.
mLlM.<>^

IlIt^ a!>-

aris

Sagsaibh

ar
fjefUaJJ- ^^5

;^

u/Ui^

Do

tUti.

in
oiLCar,.

ridh

^j-*^_^^

leis 'na gceann, 7 nach diongnadh sloth na sothchin l haoin-^^-^**^


-neach do Ghaoidhealaibh go beith d'irinn uile aige. Tngadar

220 na teachta tar a n-ais go Ruaidhri, 7 nochtaid do freagra Mheic

Murchadha

lj^f^,*i4M<fy.

iadha,

irinn
225
,

fcu/%

?tJ2*>it^

'^'f'H

orra.

'd-chualaidh Ruaidhri aitheasg Mheic

gabhais fearg adhbhal-mhr

-'^

)''*/-,

Murchj:,^^^
ALnLtf^^

Thairis sin iomorra do leath cl 7 oirdhearcas na nGall soin fa

A^/^c^

fii^l

cuirfeadh a dheraidh uaidh ar

i^UUJ.

,1

Mac Murchadha nach

chomhairle Ruaidhri, 7 adubhairt go dtiobhradh tuilleadh deradh

uile,

ionnus gur ghabh grain 7 eagla

Rngadar tr sgala on

fir

ireann rompa.

7 na Gallaibh sin i Sagsaibh, 7 an


tan at-hlos do righ Sagsan na sgala soin, tug fuagra gan long na
iarla

bare do dhol a haon-talamh dr bhean ris fin go hirinn, 7 gan


trcht n ceannaigheacht do dhol innte. Agus tug mar an gcadna
^

uu<C

GABHLTAS GALL

31.

fuagra do gach aon d dtinig Shagsaibh

phin a n-oighreachta do bhuain dobh go brth.

ars f

An

73

nirinn dol tar a n-ais

230

tan ad-chonnairc an t-iarla gurbh igean d mhuintir im-

theacht uaidh

fgra an rogh, uime sin do-chuaidh an t-iarla

7 a mhuintear do dhanamh comhairle eatorra fin fn gcis sin,


7 is eadh do-connarcas dibh, Ramann Delagros do chor go rgh
Sagsan ag fhoillsiughadh dh gur d thoil-sean 7 d aonta tinig
an t-iarla 7 na GaiU sin i nirinn, do neartughadh leis an t do
gheall

umhla 7 glchas do dhanamh dh-san

Murchadha,

.i.

Diarmaid Mhac

Laighean, 7 gib gabhltas do-rinneadar


gurab d thoil-sean budh mian le a chongbhil. Tid
r

'i

J^^ ^^52^^^

235^*e*^^i
^ion/vca.

nirinn,

Ramann

an aitheasg soin go rgh Sagsan, 7 is ionadh i raibhe an tan


soin san Ghasginn. Agus san bhliadhain sin do marbhadh Toms

leis

2^o ^t^aiiXAt'

aird-easbog Canterburie, an cigeadh l don Nodlaig, 7 f h aois

an Tighearna an tan soin

11 71.

Agus

is

/|

mBealltaine na bliadhna

Mac Murchadha .i. Diarmaid, ri Laighean, bs, 7 do


hadhnaiceadh i bhFeama Mhir Mha_odhg . ftn^*4,i.<^W^^#^-

AfM<_X..

^. ^9^ 42ac-

^^

soin fuair

245

Dla an rogh, tinig go Sagsaibh, 7 ar rochtain ann sin d,


do chuir ridire d mhuintir darbh ainm Herimont Morii go leitreachaibh
Delagros,

go hiarla Stranguell

leis

d fhgra don

ar dtoidheacht
ifl_

iarla,

triallais

nirinn

mar aon

Ramann

Sagsaibh gan chajrde.

Agus nx^fju^

nEirinn dibh, nochtais Herimont a thoisg don 250 ^^'^,

an

7 ar rochtain do

iarla dol

t-iarla

lthair

do lthair mar aon

Herimont

Sagsaibh,

'

v^p^

j^

an rogh dh, do gheall go dtiobhradh th

7 Port Lirge 7 bailte cuan Laighean d, 7 d oighreadhaibh Atu.^*^ t.^u^


7 an chuid oile do Chigeadh Laighean do bheith ag an
fin 7 ag shliocht.
255

Cliath,

is,

iarla

rl

ndiaidh iomorra an chonnartha soin do cheangal eatorra, <:*-y-^

tnallais

an

go sluagh lonmhar maille

cuan ag Port Lirge.

Chig cad

hiomad marc-shluaigh 7 troightheach.


i_i72^Ro an iomorra an ri seal

soin
sin,

ris

nEirinn, gur ghabh

bPort Lirge 'na dhiaidh 260

go dtngadar uaisle na nGall do bhi roimhe

gisigh

'

mar aon r ^-^^^"^


Aois an Tigheama an tan

ridire thinig lais

nEirinn, 7 buir-

Locha Garjnan, do thabhairt umhla 7 onra dh.

l<i>(irxJ,

|!

31.

74
Tinig fs

^.Lfi-nJUi\.

an

GABHLTAS GALL

Corcaighe

Diarmaid Mr Mhg Carthaigh, 'na

.i.

7 do gheall umhla 7 glchas do dhanamh dh. Tinig

lthair,
^ i.CA^iMuu,26s

as sin go Caiscal,

7 tinig Domhnall Briain, r Luimnigh,


umhla dh amhail tug Mg Carthaigh.

'na choinne ann, 7 tug

aaamUa^

is sin

do chuir

Sagsan coimhad uaidh

fin ar

Chorcaigh

7 ar Luimneach. Tngadar maithe Mumhan chuige iar sin, 7 tugsad


umhla 7 onir dh mar an gcadna. Do-chuaidh an r tar a ais go
iQn^rul
/U^u^LC.

270 p^rt Lirge, 7 tinig

^^^

Osraighe chuige ann sin 7 tug umhla 7 onir

dh amhail tugsad na rgh roimhe

hth

rtw^/

Cliath, go

an

Triallais

sin.

as sin go

dtngadar Gaoidhil Laighean chuige ann

sin,

do

Conchubhair,

ri

thabhairt umhla 7 onra dh.

An

,.

tan

iomorra

ad-chualaidh

Ruaidhri

^^^"^^7*^2/5 Eireann, a chigeadhaigh 7 an lucht ciosa 7 cnachais do bhi aige,^ ^^^


AieUtL '
7 an lucht da dtug fin*tuilleamh 7 tuarastal, do dhol ar 'sgath^.s^-a^f*

"ogh Sagsan, do mheas 'na mheanmain fin gomadh lugha do


mhasla dh umhla do thabhairt da dhein ion dh aimhdhein

t*"^'.'^
t^*******"

uaidh.

280

ann

Is

sin

do chuir an

ri

dias

da mhuintir

gcoinne Ruaidhri

ann Hugo Delacy 7 Uilliam


mhac Aldelmel. Tinig Ruaidhri 'na gcoinne go bruach na Sionna,
gQ ndeamaidh sloth 7 cairdeas ris an righ 'na lthair sin, 7 do
gheall umhla 7 onir do thabhairt do. Tinig fs Murchadh mhac

U Chonchubhair, 7
Jifvutt-.,
lut. /itvo**.^!--

285 Floinn,

ri

is

iad do-chuaidh

Midhe, chuige, 7 tug

lonnus nach raibhe

oile.

ri

fin do,

amhail do-rnsad each

na taoiseach na tigheama

nirinn

nach tug umhla 7 tighearnas orra fin do righ Sagsan an tan soin.
Ar dteacht an gheimhridh chuca iar sin, do lion an aimsear

kH^^Mi

- d'fhuacht 7 do dhoininn ro-ghrnna, ionnus nach raibhe ar brerth


nEirinn gusan

290 do luing na do bhirc teacht re sgalaibh na Sagsan


ie-.hoj'uA.

righ,

Da
X

V-

xii

lu^^iatZf'^
^Ju^tif9S

fjf^h

no go dtinig an mhi mheadhnach don earrach chuca.

is sin

tngadar longa

nEirinn, 7 tugadar sgala gusan righ

ris, 7 tar gach ni nochtaid


do gur chuir an Papa dias cairdionl go Sagsaibh do lorgaireacht

Shagsain 7 ^n bhFraingc nachar mhaith

an bhis do hirnreadh ar San Thomas Canterhurie, 7

ndeachadh an

ri

'na

phearsain

fin

muna

do thabhairt shsuighthe

GABHLTAS GALL

31.

dhibh san marbhadh

soin^

is

75

eadh adubhradar^ go

gcuirfids

7 ar gach talamh d_ ngabhadh leis. Gr ^xi&tii c.^


dhoiligh ris an rgh na sgala soin, dobudh doilghe ion soin d
na sgala tinig na mhac chuige 'na dhiaidh sin'/mar at an mac 300 robudh sine aige d_o dhol i_ seilbh chorine na Sagsan i ndigh go 'v^^g.^x^.n-^
coinneal-bhtijadh

air,

Do

n-anfadh aige d'aimhdhein a athar.

fhs doilgheas do-fhais-

an rgh trsna sgalaibh sin/ Gidh eadh,

nise ar

is

do chuir

"^v^'*^

an bs do himreadh ar San Thomas ion gach n d ndeamsad


air. Uime sin cuiris cruinniughadh ar mhai- 305
thibh a mhuintire chuige do dhanamh comhairle ri, 7 nochtais
p1 r
dibh gach conntabhairt d raibhe 'na chionn fin, 7 is comhairle ^^tXutJ^':*^

air

a chlann 7 a dhaoine

ar ar chinnsead, drong
^

mhr d mhuintir do chor roimhe go Sagsaibh,

7 fin do dhol 'na ndiaidh go grod.

Do-rinneadh amhlaidh sin

7 do an an n, ag cor choimheada 7 chosanta ar Eirmn. dtj.'^se z'^o


an rgh dul i Sagsaibh, ro f hgaibh'^'O- X X
I^wiiw-'^ tan thr robudh mithidh

2^^ leo,

V- %%l

^^^dronga ag coimhad na crche, mar at Hugo de Lacy san Midhe 7


^^Vjfiche ridire mar aon ris, 7 fs do bhronn bi_th-dleas na Midhe do ^te.' ^*,JdlU.
J-^^Hugo 7 d shliocht 'na dhiaidh. Do fhgaibh fs coimhad Bhaile

^^

tha

mhac Stiabhna 7

Cliath ar Roibeard

mar aon

fiche ridire

T^gcadna Loch Garman


i

ar Mhuiris

gona bhfuirinn.

ri

Do

mhac

fhgaibh

Uilliam mhd.c'Aldelmel 7 Philip de

Gearailt 315

mar an

Triallais

ri.

an

ri

iar sin

/*<<>.*. ^,

J^

n-iric

uighthe aige

[2J^aibhe

mharbhtha

f in,

n-imreasan.

tr

S.

']

Sagsaibh 7 iar rochtain do


^

d^^C^

ThomaSj^gion go raibhe run a bhs- --j^'^v^^^j^^[^

ridheachadh

-ftH^AA-

'l

Hastingf^t^^/M^

lthair na gcairdionl do, adubhairt go dtiobhradh a dtoil fin

j^^y^doibh

7 Philip de Brus, 7 fiche ridire mar aon ri ag coimhad an bhaile.


Do fhgaibh mar an gcadna i bPort Lirge Humfrie Bolum 7
Hugo de Gundeuil 7 Roibeard mhac Bearnaird 7 da fhichid ridire 320

mar aon

^*-^''**-'

idir fin

Frangc

325

^ ^*tt^^f^

'

NOTES
LABHRAIDH LOINGSEACH HAS HORSE'S EARS
Labhraidh Loingseach, according to the legend = the exile speaks.
1.

'

dumb,' and he had been dumb in


was used in Roman shorthand for

His former name was Maon,

The compendium

2.

'

his youth.
et,

'and.'

In Irish it represents the corresponding agus the synonym is is usually


written out by good scribes.
'for that reason.'
tnrne sin, lit. 'about that
3. do mharhhadh, 'he would kill, used to kill.' The subjective pronouns s, si, siad are rarely used except in the phrase ar s, ay si, ar siad.
4. iomorra, 'now, indeed, but, however, moreover,' never begins a
;

'

clause. When it occurs in verse the metre shows that it was stressed on
the second syllable. It is sometimes written amorra, but the MSS.
generally have Am. or the Latin compendium for vera.

is

is

5. gacha, gen. sg. f. ol gach. For the idiom cf. 7,


an extension of cases like la gacha seachtmhaine,
governed by another noun.

mar

The

23.

24, 4,

gen. of time

where the gen.

'namely.'

aid,

cheana, a connecting phrase, 'however, moreover, now,' more


emphatic than the simple acht. cheana is often used to enforce the
9. acht

preceding word

cf. 3,

22, 9

25, 128.

For these forms see Introduction, p. xxii.


12. agd iarraidh, lit. 'at its asking, asking it,' where the possessive
anticipates the following clause gan
bhdsughadh. Cf. 2, 45, &c.
13. 7 i taoibh ris do shliocht, 'since she had no other child.' taoibh
ris, 'depending on him, confined to hiin, in the matter of offspring.'
tuitis,

'fell.'

Cf. 19, 42; 30, 78.


14. dd,

always takes subjunctive.

'if,'

'some one, any one '; cf. 8, 46; 27, 9, 50.


gabhaidh greim de, 'takes hold of, has effect on
cf. 2, 83.
20. nach biadh: Keating does not eclipse after nach. The eclipsis in
some modern dialects is due to the influence of the affirmative go mbiadh.
go nochtadh, past subj., 'till he should reveal.'
22. comhgar, here 'meeting-place.'
23. an cad-chrann do theigamhadh dh, 'the first tree he should come
to.' teagmhaidh was originally an impersonal vb., 'it brings into a state
or condition
hence dd dteagmhadh ann , if he happened to be there
iarla served as pf., (aria ann cf the following line.
15. neoch, dat. sg. of neach,
17.

'

'

'

'

NOTES

78

do and de) is frequently lenited when


note that the d oi do {
the preceding word ends in a vowel sound cf. 9, 8 16, ii 24, 2 25, 44
similarly dhd, 2, 99; 7, 28; 23, 108; 31, 287. The next stage is to drop
the d altogether, as is often done in the spoken language.
agallmha, the gen. of agallamh, here used as dat. (but agallaimh,
cf. 26, 109, and comhagalltnha as nom. or ace. 5, 51.
2. 33)
24. Uigeadh, older form of vn., cf. 12, 7, 43, 60; so teilgeadh, 11, 30,
and trigeadh, 8, 70 but the forms in -ea?i are also common in the MSS.
Cf. Uigean, 27, 27, 56; trigean, 8, 61.
25. sgidhis, &c., 'he ejected the oppressive burden of his sickness.'
dh',

form

31. eiste, older

of aiste, aisti.

32. is eadh do saoilti: the old neuter eadh

is

found in such phrases with

reference to a following clause, where present-day usage substitutes the

masc.

ris

Cf. ni

Cf. 15, 17; 25, 122.

gach n-aon

ris

here

leis.

gach, 15, 36
the forms with the art., ris an, leis
cf. is

gach, 5, 47

leis

headh anihdin, 23, 55.


re gach n-aon would also be correct
23, 93 the s is due to the analogy of
an, san (= isan), as an. gach is ace.
;

re, hence the eclipsis of aon.


da gcluineadh dd = dea;' (every one) that heard,' lit. of those that
heard.' gach with the antecedent generally takes the partitive de before

after

'

the relative clause; cf. 7, 21 12, 67.


34. .i. a Latin abbreviation for id est, read in Irish as eadhn, O.Ir.
sometimes it is a variant of mar atd in MSS.
ed on, that is it
35. gach a mhionca, 'as often as.' mionca, now minicidhe, is the
abstract noun of nieinic. The proleptic a comes from phrases such as
dd mhionca, 'however often,' 7 a mhionca, 19, 42, and ar a mhionca, 23,
213. It cannot be gacha mhionca, for the gen. gacha does not aspirate.
37. trnar bdsuigheadh. Sec, lit. 'through what had been put to death
at the number of people he had put to death.'
of men by him
38. OS aird, 'openly '; cf. s (seal, 'secretly,' 5, 30.
shin amach, 'from that (time) forward
shin, shoin (14, 2S),
39.
;

'

'

'

'

'

sin (23, 151, 225),

and d

soin, are all

two have now been confused with


2.

found in the literature; the

last

as sin.

THE SLAYING OF THE CHILDREN OF UISNEACH

Uisneach, used as gen. also in lines 30, 45, 47, &c., but Uisnigh,
58 and 81. An older form is Uisleann, O.Ir. Uislenn, gen. of Uisliu.
The form Uisneach seems due to confusion with the name of the hill in
5.

Westmeath.
Con-Loingeas, older Conn Loingeas, 'head of the bands of exiles,'
stress being on the second word. Conn was reduced and lost
declension. Cf. Meis-Geaghra, 3, 7; Maoil-Seachlainn, 27, 3, and

6.

but the main


its

Dearbhorgaill, 30,

8.

NOTES
Daol Uladh, 'beetle or chafer

79

of the Ultonians,'

'object of

i.e.

loathing.'
7.

irim na heachtra, 'the substance of the tale.' Cf. 18, 26.


n-aon, 'one day.' The eclipsing n is the old ending of the neut.

8. Id

buaidh gcatha, 19, 25.


dd ndeachaidh. lit. 'of those (on which) he went.'

Id; cf.

10.

Note the idiomatic use

Cf. 18, 3.

of agus in clauses of this type. Id n-aon

also used, 4, 3 10, 20 they may be omitted in translation.


12. dochar, 'injury,' from do-cor; cf. sochar, 12, 6.

7 rug;

go

is

that she may be.'


lamhadh, note that the first a is short in pres. and ipf.
20. buimeach, 'foster-mother,' usually buime, for earlier muinie
16. go raibhe, pres. subj., 'so
19.

cf. 10,

17-

21. ionnnachair,

'marriageable,'

ionchathuighihe, 'able to fight,'


27, 100

7,

lit.

'fit

for a

mate

[nuachar).'

19; ionchomhlainn, 27, 41

Cf.

ionbhuailte,

ionchomhraig, 27, 58.


Cf. cionn

30. fior, dat. sg. oi fear.

re rdittear, 'to

whom

from ceann, gioll from


'who is called
re

is said,' i.e.

'

geall.

re'

+ rel.

a;

rdidhim.

rdittear, pres. ind. pass, of

mhac, in the unaccented position between proper names the

mac is regularly aspirated.


32. mds eadh, 'then,' lit. 'if
is) is a shorter form of mdsa
sound and meaning from the

initial

of

it is so,'
cf.

O.Ir.

massu

mds eadh

16, 30.

mds (never

ed;
is

*>w

quitt distinct in

colloquial exclamation mhuise or muise,


a disguised form of a Mhuire.
33. gan fhios, 'in secret,' now i ganfhios. Ct. 23, 90.
35. cuiris i suim, 'she made known.'
39. congbhdil bhuannachta, 'maintenance of quarterage.' Cf. 15, 65.
biiannacht, Anglicized 'bonaght,' from buanna. 'a billeted soldier.'
41. gona = go n- 'with + the poss. a cf. 1. 54.
44. dd, a common form of the prep, do or de when followed by gach
or bhar; cf. 1. 70; 7, 21 29, 13; 31, 160; but do gach is used in 1, 8; 7, 14;

which

is

'

15, 27, &c.

48.^05 do chor ar, 'to send for'; also jios do chor


nddil, 11, 24 12, 38 16, 44 ar ceann, 12, 47.
;

49.

don

tir,

gcoinne, 12, 2;

'to the land,' 'home.'

For do expressing motion

cf.

10, 5,

9. 25.

'any54. a bheag, often a bheag nd a mhr, 'little or much of it,'


thing (at all).' Cf. 5, 69; 12, 18; 27, 75.
_
often
expresses
59. d'fhdiltiughadh re, 'to welcome.' do with the vn.
purpose.
66. d'ionnsaighe,

So athchuinghe,

'to.'

19, 10;

The

older spelling

is

d'ionnsaighidh, 15, 72.

Cinnide and Cinnidigh, &c.

NOTES

8o

n O.Ir. the neut tri as pirated and ct was


one of several neuters whose nom. pi. ha d taken the same form as the
sg. C. tri thrdth 19, 26. In Mid.Ir. many masc. an d fem. nouns ioined
this class owing to the confusion o f final short vo wels, hence by analogy
we have tri mhile, line 72, for the old ieora mili (fem.), and tri Cholla,
15, 7, for Colla represents both the old sg. Conle and the pi. Conli. The
t endency to use the asp, sg. with nujnerals is helped b y the fact that the
dual, as pirated after masc dd, has in most nouns the sa me form as the
sg. So_in the spoken language tri chapall beside tri capaill, tri dhuine
"~
68. tri chad, O.Ir. iri cht

dhag, &c.

dd dtdinig, 'from which came.' Cf. 4, 11.


beag, 'though it were a small thing.'
86. d nach fuair fii, 'since he himself was unable.'
76.
81.

gmadh

88. ar claibh, 'behind.'


91. is

mo dd

dtug fuath,

g^. fd seach, 'in turn.'

100.

gonadh amhlaidh

Cf. 30, 20; ar chlaibh, 8, 38.

'whom

'so that

sin,

form, gurab being subj.

she hated more.'

Cf. 26, 12.


is

hov/.'

gonadh was the old ind.

THE DEATH OF CONCHUBHAR

3.

dhdibh, 'that they might be.'


mir curadh or curaidh-mhir, 'champion's bit,' 'champion's portion.'

2. re

mbeith

buadh, gen.

3.

pi.,

unless

it

stands for gen.

sg.

buadha, buaidhe;

cf.

line 17.
^.

feidhm aoinfhir, 'single combat.'


Idithreach, gen. of Idthair.

^ 5.

7.

comhrag, now comhrac.


imreasan, now imreas or imreasdn.
Meis-Geaghra, Mid.Ir. Mes Gegra, probably from nieas, 'fosterling.'

Cf. 2, 6, note.
10. do lig
dd gcoimmeas re, 'gave up comparing themselves with,
vying with.' coimmeas from comh-meas, the mh being assimilated as in
the next line. Note that when a vb. has two subjects, both singular, the
.

vb. itself
11.
13.

is

singular;

cf. 8,

39.

a chommr sin do ghniomh, 'so great a deed as that.'


gidh be, also written gibe, cidh be, and cib. be is the old pres. subj.

3 sg. of atd;

lit.

'whoever

may

be.'

16. aonaighibh, dat. pi. ot aonach, 'assembly.'


18.

mead, m., and moid,

19.

gadaim

is

f.,

are both used. Cf. 10, 25


cf. goidfeadh, 5, 73.

12, 39.

the old pres., but

'Branch-red' or 'Red-branched,' is the correct


form; gen. Craobh-ruaidhe, 5, 2 (not *Craoibhe Ruaidhe).
34. onch, variously rendered 'wolf, wolf-dog, otter, leopard,' may
21. Craobh-rtiadh,

NOTES
be the name

of some fabulous animal. It

8i
is

common

in the metaphorical

sense of 'champion,' and also in that of 'banner.' It occurs again in


4, II, where the Mid.Ir. version has drchoin, 'slaughter-hounds.'
39. do bhi i dtairngire, &c., 'it had been foretold that M. would avenge
himself.'

westward.'
don leith aniar, 'eastward
don leith anoir
dd bhfachain fin, 'to see them.'
i.e.
Conchubhar.
person),'
'him
(in
52. fin,
d'inneall, 'he fits, arranges." For do-ni as auxiliary
58. do-ni
46.

50.

cf.

16, 22.

not distinguished in meaning from ann sin,


poetry shows that it was stressed on the first syllable.

70. ainnsin, cf. 15, 14,

but the

classical

72. gluasacht,

now gluaiseachi.

drong re seanchas, 'historians.'


agd bhdsughadh, lit. 'at his slaying,' here 'being put to death.'
The words might also mean slaying him,' for only the context can show
whether 'his' refers to the subject of the sentence or not. The substitution of do for ag begins in the O.Ir. period. In Keating the forms
are used indiscriminately. Cf. dd adhradh 'worshipping it,' 13, 10;
75.

80.

'

'gd dtnargain 'being smitten,' 25, 139.

Some modern

writers

recommend

ghd dhanamh 'doing it,' and dhd dhanamh 'being done,' a distinction
which appeals to the eye, though not to the ear; but this distinction
is not supported by the history of the language.
84. /a dhoire choille, 'into an oak-wood'; cf. muine choille, 90. For
fd into cf. fdn gcath, 8, 51 /a choill, 12, 13 fan mbaile, 24, 4.
cf. 1. 109
18, 5 22, 8 27, 52.
85. gabhaim ag, I set to, begin
86. gurab sin diol do-bharadh orra, that that was the fate he would
inflict on them.' Distinguish between do-bharadh, neg. ni thiobhradh,
from do-bheirim, and do bharadh (1. 92), neg. ni bharadh, from beirim.
94. i ndigh, &.C., 'hoping that the kingdom would fall to himself.'
99. ard, comp. airde the a is short in the classical language. It is now
lengthened in most dialects by the group rd. Cf. bord, ceard, tarla.
no. i riocht, lit. 'in the form of,' i.e. 'by mistake for,' 'instead of ';
'

'

'

'

'

cf. 4, 35, 37.

III. do chuirfeadk

4.
I.

6.

10.

n-iongantas, 'should wonder.'

THE SLAYING OF CEAT AND BALCH

biodhbha, as fem. also in 31, 29.


cur fd greim, 'overtake.'
i

Cf. 22, iS.

gcrothaibh bdis, 'at the point of death.'

iS. niuirbhfead, fut.

geall re, 'almost.

sg. of

marbhaim.

'

NOTES

82
gidh eadh, 'however/

19.

lit.

'though

be so

it

'

cf.

mds

eadh.

21. dioghaltar, pres. subj. pass, of dioghlaim.

iomchar faoi, 'he caused him to be Ufted up.'

23. cuiris

wounds are healed."


'suspected the plotting of that treachery';
cogar
com-cor, 'a putting together,' hence 'conference,' 'conspiracy,'
'whisper.' V\i elsh. cynghor 'counsel.' Cf. 26, 26; 27, 73.
24. go beith, &.C., 'until his

Juair digh.

2d>.

See,

cf

12.

1,

used as nom., 1. 27) is dat.


In the older language the dat. without prep, was used in this

38. a dtrir,

of triar.

hence 'the night that the sons

'inclination,' 'expectation,'

29. bara,

were to come.' For the proleptic a


'in their trio

lit.

'

trir (also

idiom; cf. 21, 11, and 26, 128.


39. dd gcommaoidheamh, 'in triumph.'

41. ^0 r so

reach,' just as

go dti

ti is

5.
3.

so.

the old pres. subj. 3 sg. of roichim, 'I

is

pres. subj. 3 sg. of tigim.

Cf. 27, 136.

THE DEATH OF C RAOI

iol-mhaoineadh, gen.

pi.

'many kinds

of wealth.'

Cf. 25, 58.

Forbhais bfiFear bJiFdlgha, 'the Siege of the Men of Falgha,' is


the title of a lost saga. According to some Mid.Ir. commentators Fir
Falgha = Fir Mhanann cf 1. 3 a gloss in the Book of Leinster places
them in the Hebrides. Fdlgha is eclipsed by the preceding gen. pi.
there is no phonetic reason for the eclipsis of Fear, which is the result
9.

of analogy

cf

23, 8.

tugadar ucht ar an dun, 'they faced, attacked, the fortress.'


air, 31, 167.
39 26, 114 and tugadar a n-aighthe
iS. gur fastodh, pf. pass, oi fastuidhim, 'I stop, check.'
28. a malairt, 'anything but her.'
16.

8,

29. tug

amus

35. tug ceangal

uirre,

'

made towards

na gcig gcaol

air, lit.

'

Cf.

her.'

put the binding of the

five smalls

on him,' i.e. tied him neck, wrists, and ankles.


38. Con gCulainn for Con Culainn. So the dat. do Choin gCulainn in
line 40 for Chain Chulainn. The eclipsis has spread from the ace. Coin
gCulainn; cf. 3, 6.
39. Laogh nihac Rianghabhra, C Chulainn's charioteer.
45. do dhruim, 'over.'
47. tdithbhim, a cast mentioned among C Chulainn's feats. The
exact meaning of the word is unknown. Meyer, riu i. 115, conjectures
'stunning shot.'
is

gach,

now

ins gach

in gach (10, 7) cf. 1, 32, note. The MSS


each,' but the prep, i n-, with its
;

have as gach, which might mean out of


'

neutral vowel,

en each

thire.

is

generally written a n-.

The

Mid.Ir. source has the gen.

NOTES

83

Srbh Broin, O.Ir. Srb Brain, 'Raven's Bill/ is really Stroove


Point in Inishowen, Co. Donegal. The episode of C Chulainn and the
birds did not originally belong to the story of C Raoi.
5^. fdneasadhibh, 'which was nearest to them,' i.e. 'next.' Cf. 30, 73.
48.

number

54. lion sluagh, 'full


is

nom.

teacht.

72.
long,

of hosts,'

i.e.

'with

lion

all his forces.'

in apposition to the logical subject of the action implied

Cf. triallaid

lion seacht gcath, 15, 66,

In OJr. the dat. of accompaniment


'he came with two hundred ships.'
dis,

now

'free-will,'

usually

is

and

by

20, 19; 31, 13, 52,

more usual:

tdnic dib ctaib

ais.

gotnadh craide dh, &c., 'that he ought to do so the more because


she would bring it about.'
56. i n-uathadh sluagh: cf. 29, 8.
58. an ddil, 'the matter'; or perhaps 'the tryst,' or 'the compact.'
Cf. 26, 10.

60. cathair, 'fortress.'


ar, 'which should excel.'
one would expect a raibhe, 'aU that there was of stone
pillars,' but the vb. is pi. to agree with the sense. So Keating writes in
san
Tri Bior-ghaoithe an Bhdis, 5031, tar a rabhadar do mhanchaibh
gcoimhthionl, 'over the heads of all the monks in the community.'
66. re teacht Ch. gC, 'at the coming of C. Ch.,' i.e. 'when C Chulainn
should come.'

do bharadh barr

63. a rabhadar:

68. sgannradh, 'scattering, dispersion


74. ris

an

'down the stream

sruth,

';

'; cf.

29, 80.

so ris an

Now

aill,

'fright.'

'down the

clifi,'

MORANN'S COLLAR
1.

reimheas, 'lifetime,' later often rimheas, 'reign,' through associa-

tion with rim and rinieas, 'sway.'

dd ngairthi Cairbre Chinn Chait refers to Maoin. The legendary


is sometimes called mac Maoin and sometimes mac Cairbre
Chait),
Chinn Chait. Keating, or his copyist (for other copies omit dd
combines both versions by making INIaon a name of Cairbre. But in a
Mid.Ir. tale Morann is the son of King Cairbre, and the smith Maon

Morann

is

his foster-father.
2.

agd raibhe

aige

aige

was

at first pleonastic,

universal in the spoken language, agd being

but

worn down

it

has become

to 'ga or go,

a mere introductory particle. Cf. 12, 48.


4. fdna bhrdghaid, 'round his neck,' for earlier um a bhrdghaid. The
preposition fd is early substituted for um, which has now disappeared
from most dialects. Cf. guidhe um, 27, 53, and guidhimfd, 2, 32 fdn am

and

felt as

soin, 11,

'mun am

soin; fd seach, 26, 12, "Mid. Ix.imma sech; cidh fdr

NOTES

84

fmi gcis sin, 27, 74; and, at the present day, ag gdiridhe
umam and ag gdiridhe fm, &c.
6. an mbreith gcir, ace. sg. of an bhreath choir, here the object of a
verb. It would now be used only after certain prepositions.
chra,

3,

112

THE LEINSTER TRIBUTE

7.

braimhe ('cattle) -tribute,' lit. 'cattle-counting,' b-rimhe, cf.


riomh then used to denote a place where the cattle-tribute was collected
and counted; see 27, 132. Cf. Magh Mucraimhe, 'plain of the swine2.

counting,'

9,

10.

inghean, gen. dual

3.

cf.

fhichead, line 29.

Eochaidh: note that in this name the is short, as in deoch, neoch.


6. Magh Luadhat, old name of Magh Nuadhad.
12. dd cumhaidh, 'of grief for her.'
13. dias, two persons, makes gen. dcisc, dat. dis; but dias, 'ear of
corn/ gen. dise, dat. d/s.
4.

20.

n-ioc, 'as retribution for.'

27. do

7')A

d'Uibh.

The

Cf.

ndiol, 23, 102

30, 29.

non-elision of the vowel

which was considered a grammatical error

is

an archaism

in the schools of the sixteenth

century.

THE BATTLE OF CRIONNA

8.
I.

'who usurped the kingship from


mbreith a ghiall, 'when they had taken his hostages.'

Cormac'

tdinig fd bhrdghaid, &c.,

3. iar

= san
dd dtugair,

13. 5a /0

la.

15.

'if

thou bring,' pres. subj.; cf. 15,


pres., where md is now used.

11, 18; 23, 36.

dd

was common with the

20. gonais, 3 sg. pret.

of the difference of
23.

maith

fiiarais,

ghonas,

1.

21, 3 sg. pres. rel.

a good example

form and meaning.


'thou hast good reason.'

= t'athair. Note that the


preserved before vowels because it begins an accented
Before the accent it becomes d, hence do mhdthair. So t
othras, 4, 20; it aon-mhnaoi, 10, 46; ret inghin, 31, 117 (the t goes with
the following vowel) but d Id, 31, 118 id leith, 16, 36. The analogical
form d'athair now used in northern dialects is not found in the literature.
For the aspiration cf. mh'athair, 12, 52; mh'iall-chrann, 23, 176.
25. ann, 'for it,' or 'for him.' For the prep. cf. 11, 39; 19, 5 31, 297.
27. Fearghusa, gen. in apposition to riogh; cf. 15, 38; 19, 57. Such
apposition is now confined to and Mac in surnames.
32. go lion a sluagh, 'with all their forces.'
42. gusan dtulaigh: the ace. art. after go 'to' eclipses. Cf. the dat.
art. on iulaigh, 3, 54.
24. h'athair, also written th'athair, 28, 20

original

(cf t) is
.

syllable.

NOTES
go into

85

san chath, 'when the rest were about to

43. r hucht chich do dhul


battle.'

45. lonn laoich, 'warrior's fury,' Mid.Ir. lond Idith. lonn is properly
an adj. 'angry.' The old phrase is Ion (or lan) lith, 'warrior's moon,'

a beam of fire supposed to spring from the forehead in the fury of battle.
48. narbh sin ceann, 'whether that was the head.' narbh (also arbh)
is interrog. pf. of the copula, affirmative the neg. would be nacharbh or
;

ndrbh.
68. go dtugadh, past subj., that he might bring Tara's wall within the
space encompassed by his chariot on that day.'
le, 'whether they had taken in, brought off.'
71. an dtugadar
'

76. tug ar, 'caused.'


79.

cneasughadh

tar

goimk, 'healing over pain,'

i.e.

a merely external

cure.
81. ar ceann, 'to fetch.'
87. an dara mairg: with regard to the ordinals (a) the masc. is used
with fem. nouns: an seachtmhadh bliadhain, 19, i 31, 6 {b) the following
noun, especially when fem., is generally left undeclined, as here (but na
treas mairge, 1. 91). Cf. d'iarraid in dara hingen, Acallamh na Senrach,
4134; iar bforbadh an seiseadh bliadhain, 'after the completion of the
sixth year,' Four Masters i, p. 14:1 cionn an dara bliadain, Silva Gadelica
In the masc. gen. we have an dara cigidh, 11, 11-12 in 25, 119
i. 304.
the MSS. vary between cath and catha, and the noun is undeclined in an
treas Id, 18, 12. But cad- 'first' always forms a compound, hence an
cad-chath [an cad cath 'the hundred battles '), gen. an chad-chatha;
an chid-bhean, gen. na cad-mhnd.
;

95. teaUach, 'hearth, fire '; Mid.Ir. tellach and ten-lach, 'fire-place.'
go ndearnaidh, &c., 'until it became a red-hot mass.'

THE DREAM OF CORMAC'S MOTHER

9.

iongnadh (= in + gndth, 'unknown,' 'unfamiliar,' 'strange,'


hence 'wonderful ') is an adj. here, as in the older language.
2. dar l
do teasgadh, 'she thought (that) it was cut.' dar l is
followed by a principal clause it does not take the conj. go.
4. do leathniiigh, 'it spread.' If gaga were the subject the vb. would
1.

be

plural.

5. pramh, for earlier framh, Mid.Ir. frtn, O.Ir. frht, is common in


the literature as in modern speech.
mosglaim, musglaim and msglaim are all found.
7. musglais
9. beanfaidhear, fut. pass, of beanaim, in Early Mod.Ir. also boinim,
now bainim, buinim, through confusion with buain, 'act of reaping,
:

cutting.'
12.

rna linn sin, 'during the time of that

'

'thereupon,' 'then.'

'

NOTES

86
Fian,

15.

now Fiann.

17. tdinig

gcrich,

'came to

pass.'

noun left undeclined


the usual nom. is cndimh (1. 12), and here one would
expect chndmha, the reading of H.5.26. But more likely cndimh is gen,
of the later form cndmh.
chndimh

18.

before a gen.

possibly an early instance of a

is

10.

EITHNE AND HER FOSTER-FATHER

sg., cf. 1. 13, the old nom. being


Mid. Jr. Bucket, Buchat, one would expect Buichead, but cf.
Buicead with the mod. Dunboyke.
12. anaim, now fanaim.
3.

Buicead, originally a gen.

From

15. boith, ace. of both.

lost.

Dun

Cf. breith, 6, 6.

amhlaidh need not be translated, as there is no English equivabut the idiom is quite familiar in Anglo-Irish, 'it is how she had

22. is
lent,

two

vessels.'

Cf. 11, 19.

Though the form

26. anyi, 'there.'

35. cinal, 'sorting, distinction

'

is

masc.

in line 37

it

refers to the fem. both.

probably 'kindness.'

44. a dhalta, 'his foster-child.'


46.

maith tharla,

'it is well.'

47. dial, 'disposal.'

agom

ag mo.
48. cumhaidh, ace. of cumha or comha, 'condition, terms, gift';
25, 134.

The

50. ddil,

ddil

ddl,

gen.

4.

cf.

in 31, 69.

THE SIEGE OF DRUIM DMHAIRE

cinnis comhairle, 'he took counsel.'

ni

(=

tgbhdil,
6.

cumha

'act of granting, distributing,' is a different word from


'assembly, meeting, court, decision, case, matter.'
11.

3.

is

r)
'

riar a mhuirir, 'something to support his household.'

levying.

rrachas, earlier rudhrachas, 'prescriptive right.'

Unclaimed debts

or dues passed after a certain period into the rrachas of the debtor.
'the tribute which had been allowed to lapse.'
dd chigeadh Mumhan, a common phrase in the literature. Cf.
Keating himself gives alternative divisions, one into East and
West Munster, the other into North and South Munster. On the varying boundaries of Munster see MacNeill, Phases of Irish History.

Hence
8.

25, 191.

13. barr ciosa, 'an additional tribute.'


14. cuiris tionl ar, 'he assembled.'
16.

Druim Ddmhaire,

earlier

Cf. 30, 31.

Druim Damhghaire.

18. ucht re hucht, 'face to face.'

21. go hdirithe, 'in particular.'

,;

NOTES
Mogh

26.

Ruith, O.Ir.

Mug

87

Ruith, 'slave of the wheel.'

is equivalent to
Giraldus Cambrensis identifies it with
the Welsh cantref, anglicized 'cantred,' lit. 'a hundred homesteads,'
containing on an average thirty persons each. There are two explanations of its origin. According to MacNeill, Early Irish Population-Groups

tricha chad, or iriocha chad, 'thirty hundreds,'

tuath,

a petty state;

cf.

23, 158.

originallv meant a force of 3,000 men, also called cath, and was then
applied to the territory from which such a force could be levied. As a
land measure, corresponding often to the modern barony, it would vary
according to the population of the district. According to Thurneysen,

it

irische Helden- und Konigsage, it meant a population-group of 3,000,


and, in a military sense, the armed force which could be levied from
such a group. In this phrase tricha or triocha is generally undeclined

Die

158; 30, 74; 31, 21.

cf. 23,

29. maille re, 'along with,'


of, by,'

as in 14, 11

has here the secondary sense of 'by means

31, 117, 183.

30. aier (disyll.) dat. of aiar

cf.

aier

bel, sgel.

is

also used as

nom. and gen.


Zi- do ling

as,

'burst forth.'

36. cuir 7 teannta, 'contracts


38.

ngioll, 'as

12.
2. re

and bonds.'

a guarantee.'

THE FOUR COUNSELS

kucht mbdis d'fhaghdil,

after the ace. ucht

is

5. cheithre, in this

'at the point of death.'

The

eclipsis

regular.

word and

Cf. 20, 4 22, 6.


6. sochar, from so-cor,

in chig the initial

is

generally aspirated.

dochar,
8.

'good terms,' hence 'advantage,

profit.'

Cf.

2, 12.

moghaidh

is

the result of a twofold change of declension, mogh,


11, 24) becoming mogha, gen. moghadh, and this last

mogha (cf.
making a new gen. moghaidh.

gen.

past subj., 'until he should send.'


'home,' now abhaile; cf. 29, 94.
Uigis tuirse air, 'pretended to be grieved.'
17. nach raibhe a bheag, 'that there was none.' Cf. 2, 54.
'unripe, premature, untimely,' acquired a sinister
23. anabaigh,
meaning in phrases like bds anabaigh. It was also influenced by anba,
15. go gcuireadh,
16.

don

bhaile,

'

Here it evidently means 'horrible.'


gan fhromhadh, 'untried.' uaidh goes vfiih. nach rachadh.
40. go ndiongnadh, cond. of do-nim, used here and in line 43 for past
subj. go ndanadh or go ndearnadh, 'that he might make.'
'huge, monstrous.'
33-

NOTES

88

41. do shan nachar ghlac fin, 'she denied that she

Note the use

of the neg.,

no gur sgaoileadh

49.

which

is

dhe, 'till

common

he was set

had ever

received.'

after sanaim.
free.'

55. gabhdil ar a iocht, 'to undertake.'

64. or fhdsadar,

'from which they grew,'

lit.

i.e.

'in

which they were

born.'
66. is eadh is ddil
13.

dona mndibh,

way with women.'

'this is the

CORMAC'S DEATH AND BURIAL

do bhi d'fheabhas, 'such was the excellence,'

I.

lit.

was from the

'it

excellence,' the clause go dtitg &c. being the subject of do bhi.

fria ais,

Cf. 29, 52.

but for the poss. pron. it would be re hais O.Ir.


'on his back,' hence, 'he took upon himself,' 'undertook.'

3. re ais

re

a ais

Cf. 30, 63.

'craftsman,' the same word as ceard, 'craft,


fem. in O.Ir. in Mid.Ir. it became masc.
fuireann oile adeir, 'others say.'

13. ceard,

this

still

23.

26. aos grdidh, 'servants of trust


28, 38.

art,'

and hke

In such phrases aos

'

cf.

fear grdidh, 19, 36 giolla grddha,


word from aos, 'age ') or lucht
;

(a different

used as pi. oi fear, e.g. fear ddna, 'poet ': aos ddna fear comhaimsire,
'contemporary': lucht comhaimsire, 22, 1.
30. go dtuile mhir, 'with a great flood.'
34. ris an bhfiiad, no ris an gcrchar, 'from the fuad or bier.' The
word fuad is required by the context, but apart from this, in modernizing his tales Keating frequently retains an old word and explains it by a
later one. Cf. miach no mala, 19, 74 mh'iallchrann, no mo bhrg, 23, 176.
is

14.
3.

WHO WERE THE DRUIDS

ionar ndiaidh, 'afterwards,' 'later on.'

4.

iomdha, 'man}^'

6.

roi-leathna:

pounds, and the

now

only used predicatively, as in

ro prefixed to
is

nouns and

adjj.

short; so ro-mhr, 31, 201

1.

19.

always forms com-

ro-ghrdnna, 289.

was originally a vb., pass, of -feadar. Cf. 23, 27.


do cleachtaoi, impf. pass, of cleachtaim, 'I practise'; cf. 24, 12.
10. anall-d or anall-d, 'of old,' is the adv. anall with demonstrative
lid or od; so thall-d, thall-d, Sc. Gael, thallad, and with other suffixes
anall-ana, anall-ain, siar-ana, aniar-ana, &c. There is no noun *alld.
iodhbartha, 24, pass,
iodhbarta, pi. of iodhbairt (and gen. sg. 15)
part, of iodhbraim; but the distinction is not always observed. Cf.
8.

feas

9.

dibeartha, 27, 11.


II. reitheadh, gen. pi. of reithe.

17. seithidhibh, late spelling of seicheadhaibh, dat. pi. of seiche, 'hide

Cf. 25, 112; 31, 192.

'.

NOTES

89

hucht bheith ag danamh, 'for the purpose of making.'


22. an tan do cheileadh, &c., 'when all these expedients failed.'
26. iogkairm, 'a summoning, invocation." Cf. Scott's description of
18. r

the taghairm, 'Lady of the Lake,' Canto iv. 4.


do bhuain sgal diobh, 'to get information from them.'
28. fis, gen. oifios, usually /easa.
15.

THE THREE COLLAS

in-dirithe. The prep, dh' is now dropped;


23 note. There is no authority for the spelling dirighthe.
Idimh re Tailltean andeas, 'on the southern side of Tailltean.'

4. diriihe is

a noun;

cf.

cf. 1,

5.

'success,' now dthas, 'gladness'; cf. 31, 35.


rachaidh ar a mhac againn, 'we shall prevail over his son.'
in line 18, dd ndeachaidh, &c., 'if thou overcomest.'
8. ditheas,

So

14.

25. dia, old

form

of dd.

26. cuirid: a collective subject usually takes a pi. vb., cf. 16, 18; 25,

167; 27, 62.

defeated '; cf. 1. 70 and 19, 22.


I avenge.'
49. mithidh, the old spelling is mithigh the unaspirated d of the mod.
niithid is due to the initial of the prep, do which generally follows.
54. irgidh ar, 'go against, attack.' irgidh, for eirgidh, impv. pi. of
tighim, confused with the impv. of irghim. Cf. 25, 142 (and do-chuaidh,
At the present day eirigh (irigh) means go (older eirg) as well
30)
1
27. bristear d'Fhiachaidh S., 'F. S.

is

43. digheltar, fut. pass, of dioghlaim,

'

'

'

as

'rise.'

fior gcatha, 'just cause of battle,' casks

was

6e//i. fior,

originally neut. hence the eclipsis after the


16.

2.

nom.

'truth,' 'fairness,'
sg.

AODHN AND BRANDUBH

clann inghean, 'daughters.'

Brandubh (pron. Brannubh), 'raven-black.'


Ddl in race-names was a neuter noun, cf. Ddl nAraidhe (23, 98).
In the text it has lost its declension so Dhdl gCais, 25, 29, for earlier
gen. Ddil Chaiss. It is a different word from the fem. ddl, 'meeting,
II.

15.

assembly, court, case,' &c., gen. ddla, dat. ddil (also as nom.).
fd ri Alban, 'who was king of Scotb.nd."
19. hig ucht ar Laighnibh do lot, 'he proceeded to plunder Leinster.'
Cf. 30, 37.
Zi\.

fan ddil

sin,

'concerning this matter.'

So

fios

na

ddla, 43.

Cf.

12, 67.
^

28. ni dleaghair, &c., 'I


pres. ind. pass, of dlighim.
32.

bhfod fd

leith,

am

not bound to inform thee.' dleaghair

Cf. 26, 33.


'aside'; cf. 31, loi.

is

NOTES

90
an mhdihair aid id

35.

36. aidmhechaidh,

'thy supposed mother.'


admhchaidh. Cf. sainntechadh, 31, 125.

leith,

now

gabh iotnad (= umat), 'undertake.'

37.

43- go gcaillfeadh, &c., 'that the

Dal Riada would deprive him

of the

kingship.'
17.
3.

THE PAGAN AUTHORS


'who had been discovered to have

ar a bhfionntaoi, &c.,

falsified

history.'
13.

madh

= md +

pres. or past subj. of copula.

20. guaillibh, dat. pi. of gualainn.

PATRICK AND THE KING'S SON

18.
1.

2.

ni hionann

6.

mac

Liathdin, 'king of Ui Liathin.' Cf. 28, 10.


'unlike.'

7,

oighreachta, 'son

Cf. 22, 21.

and

heir.'

tug fd-deara, 'caused.' Cf. 23, 96, loi, and cuiris fd-deara, 23, 126.
fd-deara was originally a vb. See note on 25, 128.
9.

10.

do gharuigh, 'became fervent ';


now do bheannuigh

13. beannachais,

20, 13.

cf.
s.

do-chuaidh
ar ceal, 'vanished.'
24. ni riom-sa, &c., 'it is not to me thou owest thanks.'
19.

19.

GUAIRE AND DIARMAID

dhubh, 'nun,' from caille, Lat. pallium, 'veil.' Cf. 16, 28,
30, where cailleach has the later meaning 'old woman,' 'hag.'
5. i mboin, 'for the cow '; cf. san marbhadh sain, 'for that murder,'
2. cailleach

31, 2976.
7.

don chur sain, 'then, thereupon.'


ar a chionn, before him
cf 25, 50
'

'

29, 38.

foda, old form oifada. Cf. Riogh-fhoda, of the long forearm,' 16, 17.
9. uaire, nom. pi. of uair, used as gen.
10. athchuinghe or athchuinghidh, 'request.' This is the correct form,
'

8.

not *aihchuinge.

It is

12. leath ar leath,

now pronounced

'on either

16. chuireas cath, 'that

achuini.

side.'

wins a battle.'
For the effect of the slender n of -ne on a

17. ay sluaigh-ne, dat. sg.

preceding consonant cf. ni thiubhraim-ne 29, 82.


21. go mart gConnacht. The older construction would be go niort
Chonnacht. Though neart was neut., it would not have eclipsed in the
dat. But a noun governed by eclipsing go often eclipses a following gen.
Cf. go mbuaidh gcosgair, 25, 195.
24. do bheannuigh i ninis Cealtrach. The statement that a saint
,

NOTES

91

such and such a place is not uncommon. According to


Plummer, Bethada Naem nrenn, ii. 326 it seems to mean 'is patron of,'
or 'has a church at.' Cf-. Beatha Aodha Ruaidh, 234, an Doire in ro
bendach an Colam cendais.
25. tdinig buaidh gcatha, &c., it came about that Guaire was defeated.'
'

blessed in

'

'

26. tri ihrdth, 'three days.'


31. ni fhuil breith, &c.,
37. ar ise, also ar sise.

Cf. 2, 68.

'naught can save thee from defeat.'


Cf. ar iad-san, 23, 206.

38. dearg-dr a mhuintire do thabhairt, 'that his


slaughtered.'

men

should have been

aige,
though he had often had
42. 7 a mhionca do bhddar
'and the frequency of it (that) he had.'
'

'
;

lit.

45. do rinn ghaoi, 'at the spear's point.'

50. lucht,

'some';

cf. 26,

53. a las ealadhan, 'on

of,' like

profession, metier,

work

(like

ealadha 'swans,'

55.

account of

hence 'as a result

of art

now

(his) art.'

modern de
' ;

ealai),

las, Ht.

'out of the

tail,'

ealadha, 'art, craft,

skill,

now pronounced as if written


and sometimes spelled alaidhe.

ealai

bharr.

59. thairis, 'around him,' lit. 'across him.'


because thou deemest it
64. ar a thruaighe teat fdm chumhachtaibh,
grievous (to be) in my power.' The a is proleptic, 'for the pity of it
The construction is clearer in
(i.e. of being) in my power'; cf. 1, 12.
H.5.32, ar a thruaighe riot bheith fdm ch. so in line 67, bocht De do bheith
'

gan

ni.

dd ngiallfadh, 'to
he should yield.'

70.
'if

whom

he should

yield.'

Contrast dd ngialladh,

76. neith (also neithe), earlier neich, is the gen. of ni,

which

is

neut. of

neach.
20.

THE ROAD OF THE DISHES

Mo

Chua. Irish saints are often known by pet names preceded by


the poss. mo or do (later confused with the numeral dd), and, as in most
languages, the pet names are shortened forms of the full names, often
much disguised. Thus Mo Chua, also Do Chua = Crndn Mo Chuda,
21, 12 = Carthach; Mo Laise, 23, 63 = Laisrn; Mo Laga, 23, 87 =
Loichine; Dd Lua, for Do Lua or Mo Lua, 28, 40 = Lughaidh. So Mo
Bhi = Bearchdn. Some have the diminutive suihx -g, borrowed from
Welsh Da Chaomhg, 27,14 (also Mo Chaomhg) = Caoimhghein Maodhg
(or M'Aodhg), 30, 80 = Aodh, itself a shortened form of a compound
such as Aodhghal.
4. siar budh dheas, now siar dheas, 'to the south-west.' Cf. 27, 106.
8. biorar, now biolar. The old form is kept in the place-name Biorra,
2.

'Birr,' ace. pi. (or for dat. pi. Diorraibh).

NOTES

92

'do not (go).' When do-ni is used as an auxiliary (cf.


3, 58), the verbal noun is sometimes understood.
an agam-sa go ngiiidhinn, 'stay with me that I may pray.' The
past subj. is common in final clauses even after a primary tense.
(at) that very time.' Possibly the first word
14. an aoin-fheacht soin,
is to be read as the prep., i n-, but if it is not the art. the enclitic soin
12.

nd

din,

'

to the fully stressed dem. pron. sin.

must be changed

17. trialltar le, 'they proceed.'


19. lion a theaghlaigh,

anma, here gen.

22.

of

'with

all his

household.'

ainm the gen.


;

23. tug sil seacha, 'he looked round,'

29. leanaid do

a bhronnadh:

6r 7

the

same form.

'past him.'
fear.'

de), 'stick to.'

21.

but

anam has

lit.

impv. pass, of ithim.

36. ittear,

6. re

of

no reason to

26. ni heagail duit, 'thou hast

ionnmhas

re

THE THREE WISHES


a (or rna) mbronnadh would also be correct,

taken as one idea.

is

nafirinne, 'to expound the truth.'


12. gur bhean, Sec, 'that he took away every blessing from him,
true,' i.e. 'if the story is to be believed.'
8. re friotal

MO CHUA AND

22.
7.

HIS

if it is

THREE PETS

ni sa mho: ni sa (asp.) before compar.

is still

common, though

less

widely spread than nios.


8. crois-fhigheal,

gen.

of crois-fhighil

pi.

'cross-vigil,'

i.e.

vigil

or

praying with arms extended in the form of a cross.


9. cheana need not be translated. It emphasizes the preceding word.
Cf.

1, 9-

II.

do-niodh sgioth, 'he rested.'


'thou must not wonder at the deaths.'

18. ni cnirthe dhuit, &c.,

23.

THE CONVENTION OF DRUIM CEAT

mead do mhuirear 7 ar a dheacracht a riar, 'because they were


such a burden and it was so hard to satisfy them,' lit. 'for their amount
the satisfying of them.' The
of burden and for the difficulty of it
$.

ar a

second a

is

proleptic

cf. I, 12.

in older texts the gen.

7.

dnroth, here undeclined

8.

trian bhfear nireann, note the eclipsis after the neut. trian.

third of the

men

of Ireland

'

is

of course

is

dnrotha.

an exaggeration

even

if

'A
only

NOTES

93

the freemen are counted. Cf. the statement in The Destruction of Da


Derga's Hostel that in Conaire's reign a third of the men of Ireland
were marauders.'
'

'

'

re filidheacht, cf

the modern

le

in phrases

such as did

le cird,

'

to

adopt a trade.'
coinnmheadh, Englished 'coigny'; ar
20. buin-chios: see note on line 180.

9.

'quartered,' 'billeted.'

c.

25. irghe shluaigh, 'military service.'


26. arca
27.

fd

nom.

which

is

araic or iric.

clos: clos is

O.Ir. ro-clos;

here used as an adj., but it is really a verbal form,


31, 226. The confusion starts with ni clos,

at-chlos,

cf.

taken as neg. of

is clos.

So ni feas

(cf.

14, 8)

makes af&rmative

is feas.
2,1.

fd thuairim, simply

'to.'

and cuirthear are both used


i. and dligheadh m. (gen. -idh,

35. curthar
42. dlighe

cf. 2,

88

29, 69.

line 78), are

both

in use.

Cf.

aindlighe, 30, 36.


44. doctir,

now

dochtir.

52. poibleacha, pi. oi pobal, 'peoples.'

62. go nach faicfeadh, 'that

he might not

see,'

neg. of ^0 bhfaiceadh.

64. breith aithrighe, 'penance.'


68. rug

do (
de) bhreith ar, 'sentenced.'
73. Uidhir Chiarin, in H.5.25 Leabhor Uidhre Ciardin, apparently
the well-known codex Leabhar na hUidhre the Book of the Dun (Cow) ',
belonging to the Royal Irish Academy. Lives of S. Ciarn (f 549) contain
.

'

stories

about his dun cow

{bo odhar)

whose hide was

as a relic in his monastery at Clonmacnois.

MS. was written

in the

The

said to be preserved

oldest portion of the

monastery about the year iioo, but some

centuries later the story arose that

it

was written by

S.

Ciarn himself

on vellum made from the hide. The story told by Keating is not to be
found in Leabhar na hUidhre, and though the MS. is now defective,
probably his reference is wrong. He may have found it in Manus
O'Donnell's Betha Coliiimb Chille.
74. duine uasal, 'nobleman '; cf. 30, 60.
75. Cuarndn: in earlier authorities Ciirndn.
79. Mac Earca, a name of Muircheartach, grandson of Niall Naoighiallach, and king of Ireland, 513-34 or 536.
81. coill reackta, 'breaking the law.'
82.

Clanna Nill an

tuaisgirt, 'the

northern Ui

of Niall Naoighiallach in Ulster, to distinguish

Meath,

Ui Nill an

27, 91.

the descendants
in

The northern branch included Cinal


the chief kindred in the southern was
These are kin-names, not surnames. On the

deisgirt.

Conaill, Cinal Eghain, &c.

Clann Cholmin,

Nill,'

them from the branch

NOTES

94

other hand the surname Nill (27, 46) marks descent from Niall
Glndubh, who fell at the battle of Ceall Mo Shmhg (Island Bridge,
Dublin), in 919.
92. hath ar leath, 'on both sides.' Cf. 25, 149; 26, 13.
102. i vdiol a shdruighthe, &c., 'to avenge the outrage on himself in

the matter of Baodn.'


In O'Donnell's Betha Coluimh Chille this is
likening him to a heron.' In another

108. coirr-chUireach.

referred to as samhlughadh re cuirr,

'

version of the legend the queen accuses

Colam

Cille of practising corr-

gainecht, 'sorcery.'

gcionn an dtha, 'beside the ford.' Cf. 28, 40.


also written ale, O.Ir.
'hither, to this time

112.

118.

i I,

misspelt

'

a king

ille;

now

often

leith.

an assembly
131 and 137.

119. oireacht, 'court,'


oireachtas,

11.

i.e.

of nobles

owning allegiance to

122. gur ghabhadar do chaobaibh criadh orra, 'so that they pelted

them

with clods of clay.' Distinguish gabhaim ar, 'I strike, attack,' [de,
'with '), from gabhaim in-, 'I thrust against, pierce,' 25, 168.
123. gur brdh 7 gur bredh, 'so that they were bruised and hurt';
pf. pass, of brini and breim, now generally written brghaim and
breoghaim.
127. buain,

now

baint, buint,

used as verbal noun of beanaim,

'

I strike.'

were tongueless.
133. ionadh, the usual form in the earlier language; cf. 25, 21; now
ionad, generalized from cases like san ionad soin, 31, 137, where the d is

The

Irish bells

deaspirated

by the

following

135. rdinig, 'it did

come

s.

to him,' referring to rochtain in the preceding

sentence.
141.

mo

riar, 'to

grant

my

wish.'

149. ar a lionmhaire atdid: if atdid were omitted the sense would still
be 'because they are so numerous,' but then a would not be proleptic,

and the construction would be the same as


155. cor ar gcl, 'to set aside,' 'do
166. go cinnte, 'in particular.'

in line 5, ar a

away

mead.

with.'

mnadh, now often mineadh.


dependent form of leanfad I shall not urge thee further.
go raibhe, 'may he be.'
'in the place where I shall be.'
mbiad,
177. mar a
These terms are not found in the
180, 181. buin-chios, aird-chios.
published Laws. Evidently a state which paid aird-chios enjoyed a
greater share of independence than one which paid buin-chios, airdchios being of the nature of an imperial contribution, and buin-chios
implying closer supervision on the part of a central government. Prof.
167.

175. leanabh,

'

NOTES

95

MacNeill suggests that aird-chios meant tribute paid by a ri, and buinchios tribute paid by a tuath. Cf. 25, i8, 22, and 31, 32.
183. biaidh cairde go brdih uait, 'they shall have respite from thee for
ever.'

186. glinne, old gen. oigleann;

28, 25.

cf.

195. craoi, gen. of era, 'enclosure, hut.'


200. an guth, 'a voice.' The definite art.

is

201. tar, tara, tair, taire, iarr, tarra, tairr

used for vividness.


tairre are all found as

and

2 sg. ipv. of tigini.

208. crann saingeal, 'chancel screen or railing,' is a blend of earlier


crann caingeal, from Lat. cancelli 'rails,' and a loan from O.Fr. or Mid.
Eng. chancel for the s < ch cf soinsilir, Mid.Eng. chanceler sinsedil,
Mid.Eng. chaunge.
209. siar, 'backwards,' hence with the two secondary meanings, 'into
a building (as here), and 'westward'.
213. ria (added) to it,' unless it stands for l 'with it'.
215. dd nibiadh, '(of those) that should be.' Distinguish dd mbiodh
(of those) that used to be,' 31, 60 dd mbeith, 'if he were,' 27, loo.
.

'

'

'

HOW COLAM CILLE GOT HIS NAME

24.
2.
3.

Criomhthann, an old word for


agd mhnadh, 'being taught
'

5. lochia,

cf. 3,

gen. of lucht; also luchta, 11,

amach
aw t-ainm

8. irghe

15.

'fox.'
;

dol amach,

do thabhairt

80.

2.

7.

1.

ndearmad, 'that the name should be

forgotten.'

THE BATTLE OF BEALACH MUGHNA,

25.
4. rath,
5.

a.d. 908

'grace.'

buachaill has here the old sense of 'cowherd,'

now

expressed by

aoghaire bo.

na ronna, 'by right of the division.' The story of this


is not historical it was devised to account for the names.
As MacNeill points out, Celtic Ireland, p. 61, Leath Chuinn means 'Freeman's Half,' and Leath Mogha 'Slave's Half," 'which is, to say the
22.

gceart

alleged division

least, suggestive of ancient politics.'

26. re hucht n-imtheachta dh,

'when he was about to

start.'

33. gach re ngln, 'every alternate generation.' Cf. 29, 12. In this
ala, the proclitic form of
idiom re is not a prep., but stands for O.Ir. la

aile.

Mod.

oile, eile,

36. iomthsa,

lit.

gen., 'as regards.

'

other.'

The words

are in the ace, hence the eclipsis.

'proceedings,' pi. of iomths, hence as prep, with

NOTES

96

'in order to start.'

40. r iriall,

'before starting." Cf. re ndol,

1.

Perhaps we should read

fud is dat. oifod, old form oifad;


often doimhin.

41. ar fud, 'along.'

now

42. domhain,

re dtriall,

45.
ci.

foda, 21,

2.

'they plead a message of peace towards him/


i.e.
make overtures of peace to him.'
50. go Bealltaine ar a gcionn, 'till the following May/ lit. 'the May
48. tagraid

ris, lit.

'

before them.'
coidhcis d'Jhoghmhar, 'a fortnight of

autumn/

i.e.

'the middle of

August."
51.

Idimh, 'into the keeping, custody.' Cf. line 19S, and

n-orldimh,

103.
i gcomaoin, 'in consideration of.'
maoineadh, gen. pi. of maoin. Cf. 5, 3.
62. is urusa a aithne, &c., 'the meanness of thy
from the softness of thy mind.'

54.

58.

74. oirne

spirit is easily

seen

orainne.

'though not/ lit. 'without that." Cf. 29, 58; 31, 323.
another form of gan. tugainn, i sg. past subj.
81. comharba Comhghaill, 'successor of Comhghall,' i.e. abbot of
Bangor. Maonach (f 921) was also abbot of Castledermot (line 51), for
in line 92 we read that there were monks of Comhghall's community
in Castledermot, or as it is in TF., ba baile la Comghall Distort Diarmada.
89. mhic Aodha Rain: Diarmaid (f 825) was the grandson, not the
son of Aodh Rin, king of Ulaidh (f 735).
ait i raibhe fin dd fhoghlaim, 'where he had studied.'
91. Colmdn mhac Linn is the patron of Cloyne.
jS. gion go,

gion

is

95. ulc, dat. sg. of olc.

without leave
probably a mistake
97. go neimhcheaduightheach,
lor go neamhchumdaighthe, 'without restraint," TF.
'

'

on 27, 3.
dd gcois 7 ar marcaigheacht, 'on foot and on horse."
110. do chomhnnigh, 'tarried.'
111. comharba Ailbhe, 'successor of Ailbhe (j 534 or 542),' i.e. abbot
of Emly.
clricibh, dat. pi. of clireach the second c is deaspirated after the
/.
So dirceacht, clirceas.
112. giollaidhe an tsluaigh, 'the camp-followers." giollaidhe is a
98. Maoil-Sheachlainn: see note

100.

late spelling for ^o//a/a.

114.
7 a

Cf. 14, 17, note.

n-ucht choille 7 daingin, 'in front of a wood and fastness ';


coille ndaingin, 'with their back to a fast wood," TF.

ndruim ra

iij. feadkain, 'band, troop'; ceami feadhna, 'commander"; ceannas


feadhna, 'command.'

NOTES
123. a cheithre uiread do shluagh

re,

97

'four times as

numerous

as.'

'which caused,' a relative vb., O.Ir. fo-fera. 'causes,'


'which causes,' fo-d-d-era, 'which causes it'; now written
In non-rel. construction the
ndedr,
Sc. Gaehc fainear.
f ndcara, f
128. fd-deara,

fo-d-era,

verbal force

is

and we have tug fd-deara,

forgotten,

18, 9; 23,

96; 28, 6;

cuiris fd-deara, 23, 126.

130. uirre
fern.

cf.

though each

is

masc, the pronoun

referring to

it is

regularly

lines 153, 164-5.

136. fris, old

form

of ris.

142. dibridh uaibh, 'drive away.'


145. gur ghabhadar

briseadh chiica, 'that

were defeated.'

when contrasted as here with direach, Lat.


otherwise it has the secondclericiis, keeps its old meaning of layman
ary meaning 'fighting man, warrior, soldier,' and now 'hero.'
148. laoch, Lat. laicus,

'

'

gan commavbhadh,

&c.,

'

but they were slaughtered indiscriminately.'

149. do haincidhe, impf. pass, of aincim, 'I save, spare.' The ending
the usual -thi. As the syllable between n and c is dropped (cf. the
-dhe

noun anacal), (a) the vowel following c remains, (b) the intervocalic th
becomes dh, and [c) the final vowel is not lengthened to / cf do beirthi,
O.Ir. no berthe. The cond. pass, has the same ending in do ligfi-dhe,
;

contrasted with that of do barthaoi, O.Ir. no berthe. See note on 29, 49.
But recent spellings such as buailtidhe, in which the ending is doubled
{-ti-dhe),

have no authority.

= 'retired,' not 'advanced'; cf. line 136. TF.


has terna, 'escaped.' Ceallach, the commander of the first battalion,
had already fled, line 144.
152. triallais here

159. beir as t, 'escape.'

mar is fearr go dtiocfaidh leal, 'as best thou mayest.' One would
expect the relative form thiocfas. But the construction is not uncommon
in Early Mod.Ir. cf. Mac Aingil, Scdthdn, 556-7: do chuirios na rditisi
na naomhaithreadh sios
.focal ar fhocal mar as fearr gur fhudas Gaoidhiolg do chor orra. Possibly Keating has misunderstood his text here.
The older version (TF., p. 208) reads amhail is ferr cotniocfa, where co is
not the conj. coitiiocfa is 2 sg. fut. of con-icim, I can,' with infixed pron.
;

'

'it.'

167.

gur ghabhadar dd ngaothaibh ami, 'and pierced him with their

spears.'

Cf. 23, 122.

169. Sionna, gen. of Sionainn 'the Shannon.'


180. trnaighe V5 fhe noun 'pity,' truagh, 187, the adj., hence in historical
mr an truaighe but both are now usually
pronounced trua, and written truagh.
195. go mbuaidh gcosgair: both buaidh and cosgar mean 'victory.'
The expression is emphatic like the modern codladh suain.

spelling one should write is

NOTES

98
203. ban-chomharba

Brighde,

of

'successor

Brighid,'

abbess

of

Kildare.
210. seal bliadhan,
26.

'some

years.'

THE PURSUIT OF CEALLACHN OF CASHEL

Cinnide or Cinnidigh, O.Ir. Cenn-tig, 'ugly-headed.'


a strange form used as gen. of oiiie, 'foster-father,' 'tutor.'
H.5.26. reads oide.
coniharba Pddraig, i.e. abbot of Armagh; cf. 25, 81.
10. dil, here 'agreement,' 'compact.'
5.

9. oieaiAa,

12.

fd seach, 'alternately.'

13. leath ar leath, 'respectively.'


18. Lochlann is really the name of Norway, but as often in Ireland
the names of peoples were used for their territory {Laighin, Ulaidh, &c.)
here by confusion the land-name is used for the people cf Lochlannach,
;

41-

and Tuirgis, from the Norse Sigtryggr and Thorgestr.


20. Be Bhionn = Be bhFionn, 'fair lady.' be was neut., hence the
eclipsis. The name early lost its declension, hence always Brian mhac
Be Bhionn cf. the place-name Lickbevune in Kerry, Leac Be Bhionn
FM. V, pp. 1628 and 1782. There is no name *Bibhionn, gen. *Bibhinne.
22. gan agra gan iliughadh, &c., 'they renouncing all claim and title
ig. Sitric

to

it.'

'under his safeguard.'

23. ar a ionchaibh fin,

oi eineach, oineach,

(i)

'face'

(2)

Mhnmha

33. ni dleaghair an
35. neart sluaigh, 'a force

'
;

ionchaibh

is

dat. pi.

'honour,' 'protection.'

d'fhdgbhdil,

cf. 28,

'Munster must not be

left.'

63.

39. Eachach, gen. of Eocha, Mid.Ir. Eochu.


45. re cian d'aimsir, 'for a long time.'
58. iarla, sg. in form,
65.

may

an dd Fhear Moighe,

represent the old

cf.

pi.

see 2, 68, note.

11, 26.

77. sgeimhealta, pi. of sgeimhleadh, 'skirmishing party.'


80. deigh-eagair, gen. as adj., 'well-arrayed.'

g6. fuidheall sdsuighthe

na sluagh, 'the leavings

of the satisfaction,'

'whatever should be left over from the food-supplies of the hosts.'


99. buain amach, 'rescue,' 'recovery.' Cf. 30, 46, 55.

i.e.

100. iarladh, gen. pi. of iarla

nom.

pi.

iarladha.

dhd gcir, 'near them,' 'within their reach.'


fused with comhair, but it seems to be a different word
104.

coir is often con;

cf.

ar a gcomhair,

'in front of them,' 109.

109. ag agallmha Lochlannach, 'speaking to the

no. tugadar
1 18.

Norsemen.'

aithne, 'recognized.'

ar chldraibh na luinge, 'on the deck of the ship.'

Cf. 1, 23.

NOTES
124. beiris

99

ar bhroUach ar Shitric, 'seized S.

amach, 'overboard,'

125. tar bordaibh luinge

amach, 128.
grian, 'bottom

'

(of river, &c.), is

by the

breast.'

tar bord

na luinge

masc, gen. griana.

the vn. tarn (for tarndh), 4, 20.


do chomhairle, 'determined.'
144. do-rinne
152. in apposition to Domhnall, ace. after go, 'to,' echpses. Cf. 31,
131. tarn, 'escaped.'
.

Cf.

36, 13927.

HOW BRIAN BRAIMHE BECAME KING OF IRELAND

O.Ir. Mdel Sechnaill, 'votary of Sechnall.'


In such names mdel, 'a short-cropped head of hair,' was originally
fem., gen. maile or mdele, but as applied to men it became masc, and
aspirated in gen. mail. From being used in the weak unstressed position
it early lost its declension, and in the MSS. Maoilseachlainn or Maoileachlainn is used for all cases. In the modern period it has been further
shortened to Mleachlainn [Mreachlainn] and Leachlainn.
5. inneal fd hadtarbhach, 'an arrangement that was useless.'
9. an ti, now an t.
12. allmhardhach,
'foreigner'; allmhardha 'foreign, transmarine,'
3.

from

Maoil-Seachlainn,

all (cf. thall, anall)

and muir.

coinne do fhreagra dhibh, 'to meet them.'


22. cath do fhreagra dh, 'to meet him in battle.'
13.

26. do

ghabh coimirce ag na teachtaibh, 'he pledged the envoys.'


Cf. 31, 105-6.

34. ar ceann, 'to,' 'to fetch.'

do battle.'
Cuinn ar-cheana,

37. do fhreastal chatha, 'to

43. do shluaghaibh Leithe

Leath Chuinn

'

for ar-cheana cf

48. seasuigheadh, 'let

'for the rest of the hosts of

30, 26.

him maintain.'

Cf. 30, 33.

'than (is) its being,' = 'than that Brian should


it.' ionds, O.Ir. indaas, here keeps the rel. ending of 3 sg. pres. ind.
it contains the verb id. Before pi. nouns Keating still uses iondid, but
other distinctions of person, number and tense had long been lost, and
the usual form was iond or nd.
57. caithfead umhla, I must submit.'
yo. fan gcis sin, 'concerning that matter,' = fan ddil sin, 16, 24.
56. ionds a beith,

lit.

have

'

71. dortadh flail his, 'ruin of sovranty.'


73. cogar, 'conference.'

Cf. 4, 29.

'any of them.' Cf. 2, 54.


they felt bound to secure some benefit.'
77. ndrbh fholdir led, &c.,
O.Ir. furil 'excessive,' hence ni f. dam 'it is not too much for me,'
i.e. 'I must,' 'I am bound to.' Cf. ni mar dam.
75. a bheag diobh,

'

83. acht

mar

sin, 'either.'

NOTES

100

gan chor gan choimirce, 'without surety or safeguard.'


To come to a man's house was a
thdngais im theach-sa.
104.
technical expression for to do homage to him, acknowledge him as
98.

'

'

liege lord.

108.

nd

im aghaidh, 'do not thou oppose me.'

cuir-se

113. don turns so, 'this time.'


116. do bhronn s, &c. The meaning of this is clear from a passage in
Caithrim Thoirdhealbhaigh, quoted by O'Donovan, Misc. Celt. Sac,
pp. 177-8: 'It was a custom of old when any king of a tricha chd or
province took a gift or wages from another ruler, that with the wage he

undertook submission and service, yielding to him as to his lord.'


According to Cogadh Gaedhel re Gallaibh Mael Sechlainn's men refused to
lead the steeds, and Mael Sechlainn bestowed them upon Brian's son
Murchadh.
122. nEachach is the regular gen. of Ui Eachach, lit. the descendants
of Eochu,' but in the following line we have Uibh gCinnsealaigh, in
which the dat. pi. is used for gen. and eclipses like a gen. (still more
irregular is go hUibh gCinnsealaigh, 31, 40). Place-names often become
stereotyped in the dat., which is more used than the other cases. Cf.
Uibh Rdthach, Uibh Laoghaire, Corcaigh, Cionn tSdile, &c.
'

128. brdighdeadh

Mumhan

brdighde, line 102), gen. pi. of brdgha or brdighe.

initial of the gen. pi. fear is aspirated because


equivalent to a proper name.
132. Braimhe or Bramha is a place-name in gen. sg. cf. 7, 2, note.
142. aimhdhein, neg. of dein, still commonly written, but the form
actually pronounced is ainnein, from the Mid.Ir. by-form aindein.

129. /hear

the phrase

the

is

28.
9.

THE CAUSE OF THE BATTLE OF CLONTARF,

or 'the slope (or


aoirde

a.d. 1014

not certain whether this is a place-name,


moorland) of the bog.' The GJ. version has i n-aghaidh

Sliabh an Bhogaigh

it is

gCoill Ghaibhle.

18. 'na fiadhtiaise, 'in front of her.'

Conaing: his father Donn Cuan was a brother of Brian. In the


next line, 'or according to others it was the successor of Caoimhghin,'
refers probably to Conaing Ua Cearbhaill, airchinneach Glinne dd locha,
23.

who

died in 1031.

27. beirt dia

against him.'

rugadh cluiche
beirt,

air,

'a

old ace. of beart;

move by which a game was won

cf. 6, 6.

'by reason of which they were defeated.'


gave,' 'supposing I did give.' Distinguish dd

28. ddr briseadh dhiobh,


30.

md

dtugainn,

thugas,
'if I

33. a shldn

'if

should give,' or

sm

'if I

fthaibh, 'I defy

had

given.'

them

to

do

that,'

lit.

'the defiance

NOTES
of that at them,' a

loi

an sldn

sin being gen. of sin.

or challenge,' where soin

soin,

'

that defiance

is enclitic.

noun of moch.
gcionn chldir, 'at the end of the plank bridge.' GJ. has

36. mocha, also moiche, abstract


40.

gcionn

droichid.
48. gomadh riarach Bhrian , 'till he should be submissive to Brian,'
'taking riar or regulation from Brian.' Another reading is riarach do.
49.

Uamhthaoi, cond. pass, of lamhaim,

54. aithis bhrithre, 'insulting words,'

'enough to fight a
dd dtug fulang, 'whom he allowed.'
trdcht ceannaigheachta, 'commerce.'

58. lion catha do chor,


59.

61.

'I dare.'

lit.

62. tiribh,
64. ar

now

tiorthaibh.

Moigh nEalta

69. d'fhogra

'reproach of word.'
battle.'

gCluain Turbh, 'at Clontarf in

air, 'to

Magh

nEalta.'

challenge him.'

THE RETURN FROM FINE GALL

29.

Fiachaidh Muilleathan (cf. W, 10; 25, 34; 26, 11), son of Eghan
Mr, legendary ancestor of the Eghanachta of Cashel, who ruled
Munster for five hundred years. Their power was broken at Bealach
Mughna in 908, but they still regarded Brian and the Dal gCais as
usurpers. According to Keating Clann Charthaigh and Siol Silleabhin
are descended from Fiachaidh Muilleathan; cf. sluagh Deasmhumhan,
5.

line 20.
8.

12.

n-uathadh sluagh, 'weak in numbers,' lit. 'in fewness of hosts.'


re bhfeacht, 'alternately,' 'every other time,' see note on

gach

25, 33-

ddbhar ndein, 'with your consent.' For dd see note on 2, 44.


coimhlionadh catha dhuibh-sean, 'enough men to fight them.'
21. arma, old pi. of arm, which was neut. the masc. pi. airm occurs
13.

17.

in line 69.
24. freagradh
1.

cath do,

'

let

them cope with the attack

of

'

cf.

49.
25.

dd

dtrian, the masc.

old neut.,
26. ni

cf.

dd aspirated, the neut. eclipsed, trian

an

23, 8.

rabhadar Ddl gCais, &c., 'the Dalcassians numbered only 1,000


men of Desmond were three

survivors of the slaughter, while the

thousand strong.'
do sochtadh lea, they said no more.'
cromaid ar, 'they begin.'
38. ar a gcionn, 'before them,' 'waiting for them.' Cf. 25, 50.
40. coimhad, 'watch.' Cf. 31, 267.
33.

is

'

37.

46. trna ligean, 'for letting

them

go.'

NOTES

I02

49. caithfidhe, 2 pi. fut. ind. act., 'ye will

for the cond. pass, do caithfidhe.


&.C.,

have

The ending

to,'

not to be mistaken

-dhe in caithfi-dhe

(older -the) in the pres. tense, adeirthi, atdthaoi.fuilti. Cf. note

-thi,

on

25,

149.
52. sul rdinig. Sec,

should

'

before such a misfortune overtook us as that they

demand hostages

clause iad-san

of us.'

orainn. Cf. 13,

do

The subject

de.

of rdinig is the

i.

54. 7 nach raibhe lion catha do thabhairt, since he had not men enough
An extension of the idiom noted in 5, 54; lit. 'since
he was not (with) number of battle for giving,' lion representing O.Ir.
nom. of apposition or dat. of accompaniment, lion is not the predicate,
(for atd cannot take a noun as predicate) any more than the ace. of
extent is the predicate in do bhddar tri bliadhna ann, 15, 31. The idiom
is common in Keating, cf. lines 26-7, 58, 85 of this story, 25, 123, and
30, 37. For agus nach, 'since not,' cf. 31, 47.
57. do beanfaidhe, &c., 'I would have your tongues plucked out.'
58. gion go mbeinn-se, &c., 'if my army consisted of only one servant.'
'

to give battle.'

sochraide, 'host,'
71.

againn

now

sochraid, 'funeral.'

dhinn; the partitive use of ag

is

confined to the forms

againn, agaibh, aca.

ionnus gurab diochraide. Sec, 'so that our united action


more earnest for that reason.'
72. ligfe, 3 sg. fut. ind., dependent form.

may

be the

gluaise, 3 sg. pres. subj.


74.

machtnadh, 'wonder,'

81. oath dlith daingean do

into a firm close

body

now machtnamh.
dhanamh dhiobh fin,

'to

form themselves

in battle array.'

a n-itte sd. Sec, there are enough of you to eat those


men, if they were food ready (cooked).' itte, gen. of ithe.
87. gd feirrde, 'what advantage ? lit. 'how is it the better ?
96. ar locadh catha orra, when their offer of battle had been refused.'
85. atdthaoi lion

'

'

'

'

30.

DIARMAID NA NGALL

go bhfreasabhra, 'with opposition.'


5. fd fhlaitheas nireann: the eclipsis
ace. after /a = earlier mw.
4.

8.

is

here regular, as fiaitheas

Dearbhorgaill, stressed on second syllable,

is

really

is

two words,

Dearbh Fhorgaill, 'own (daughter) of Forgall (cf. dearbh{bh)rdor Dear bhForgaill, from an eclipsing dear (neut. or
ace. ?) said to mean 'daughter.' As it is uncertain to which word the
hh belongs, the second alliterates in verse either with a vowel or with b.
In Mid.Ir. the gen. Deirbe Forgaill occurs; later the weakly stressed
either

ihair, deirbhshir)

'

NOTES
Dear(bh) lost
Sheachlainn.

declension;

its

II. 'na coinne fin, 'to


16.

21.

her.'

cumann mirnheiyie, 'an illicit attachment.'


mar gurab ar igin, &c., 'as though Diarmaid were carrying her

by

off

meet

103

Con-Loingeas, Meis-Geaghra, Maoil-

cf.

force.'

25. rna chairdibh ar-cheana, 'to the rest of his friends.'


33. do sheasamh, 'to defend.'
38. do

ghabh U, 'that sided with.' Cf.

44. leitreacha, also leitre,

45.

Urbh

him

'for

leis,

1.

48,

and

31, 298.

31, 114.

to take.'

'who should be

fheirrde,

Cf. 27, 43.

Cf. 27, 48.

willing.'

46. do neartughadh leis, 'to help him.'

buain amach, 'win, recover, capture

';

cf.

11.

50, 55, 64; 31, 15, 71,

&c.

Richard de Clare, Earl of Pembroke and


a blend of Strigul and his surname Strongbow. He
is called iarla Stranguell in 31, 9, iii, 120, being the English of.
The Four Masters call him iarla Strangbouu.
54. 7 d'fhiachaibh ar Risteard teacht, 'Richard being bound to come.'
51. Risteard

mhac

Stranguell

Strigul.

Gilbeirt

is

58. Raph Griffin, a corruption, through the Eng. Rice ap Griffin, of


the Welsh Rhys ab Gruffudd.
59. a dhdil, 'his case.'
61. tr mhrir an riogh do dhanamh, 'for disobedience to the king.
62. ddil chabhra, 'decree of help,' i.e. 'prospect of release.' Cf. ddl
bhdis, 'sentence of death.'
65. easbog San Ddibhidh, David Fitz Gerald.
69. clayin aon-mhdthar their mother was Nest, daughter of Rhys ap
Tewdwr, the bishop and Maurice being sons of Gerald of Windsor, and
:

Robert, son of Stephen, Constable of Cardigan.


78. taoibh re, 'with only.' See note on 1, 13.
81. coimhthionl 'community.'
,

THE ANGLO-NORMAN INVASION

31.
I.

gealladh, 'promise,' also geallamh, 23, &c.


n-inieall

theas,

4.

9.

Herimont Marti

'on the south coast.'


of Mount Maurice.

Hervey

10. do tnheas, 'to inspect.'


18.

tigioll re,

19. ciosa

common

'as a pledge for,'

7 cdnachais.

feature of

Gaehc

Such pairs
prose.

ngeall

re,

1.

211.

of alliterative

synonyms are a

Cf. in this section sluaigh 7 sochaidhe,

milleadh 7 miochrughadh, 53
marbhadh 7 miochorughadk, 143
52
iroda 7 teagmhdla, 148 gcoinne 7 gcomhdhdil, 164 uamhan 7 imeagla,
;

NOTES

104

185; ahchor 7 innarbadh, 215; sioth nd sioihchdin, 218; umhla 7 glchas, 237; umhla 7 onir, 262; tuilleamh 7 tuarasial, 276; choimhada
7 chosanta, 310. Similarly, niear michillidhe, 146; dian ddsachtach, 151
lthghireach Idin-mheanmnach, 165; easonrach anitasal, 182.

27. d'in-mhin, 'with

one accord.'

29. biodhbha bhunaidh, 'hereditary

36. do

ghabh bardntas ireann

enemy.'

'who had undertaken the pro-

r ais,

tection of Ireland.'
jt

69. do chionn, 'because


condition of.'

of,'

'according

to,' in lines

73. ridireadh, gen. pi. of ridire after deichneabhar

88 and 112, 'on

but nom.

sg. after

multiples of ten, lines 159 and 316.


81. ag tgbhdil, 'building'; cf. 136 and 150. Distinguish ag gabhdil,
'taking, capturing' (166); ag toghail, 'destroying.'
g^. ag teachf

116.

mbun

leis,

'succeeding.'

do gheallaimh do chomhall, 'ready to

fulfil

thy promise.'

123. airm, 'place.'


129. rdinig ris, 'he could.'
130. do chuir, 'he sent

'

Ramann

the object.

is

na deraidh d'ionnsaighe gusan longphort,

'to attack the aliens in


the fortress.' deradh (nom. sg. also deraidh and dera) is the legal
term for an outlander or alien, as contrasted with urradh, a native freeman
or citizen. From this come the secondary meanings 'exile 'and 'hermit.'

142.

C2f

146. chuige,

'coming towards him.'

Cf. chuca, 180.

149. do-chuaidh ar gclaibh, 'he retreated.'

156. re halt

na haon-uaire, 'on the spot.'


men-at-arms of every description.*

160. gach drong re gaisgeadh,

'

167. aighthe, pi. of aghaidh.

ibS.tar,

'beyond,' either 'over and above'

(cf.

293) or 'notwith-

standing.'
171. gach a dtarla ri, 'all they fell in with.'
178. don chur soin, 'straightway.'

budh lugha ar lucht A tha Cliath


d'Jhaigsin, whom the people of
Dublin were more loth to see.' is beag orm , I dislike him."
185. ag teacht orra, 'coming against them.'
'

179.

'

192. bhallaidhibh, earlier bhalladhaibh

201. gur ghabhsad

mart ro-mhr

ar,

cf. 14,

17.

'and mightily prevailed against.'

213. cuiridh, 3 sg. pres. subj.


214. nach gabhaidh gan, 'will take nothing but,'

nothing

'

will

be content with

less than.'

218. 'na gceann, 'in addition to them.'


219. go beith d'irinn nile aige,
possession.'

'till

he should have

all

Ireland in his

NOTES
234.

is

105

that belonged to him.'


eadh do-connarcas dibh, 'it seemed good to them,' 'they re-

227. dr bhean ris fin,

'

(of those)

solved.'

242. an cigeadh Id don Nodlaig,

i.e.

on the 29th

of

December.

253. bailte cuan, 'seaport towns.'


267. coimhad, 'garrison.'
289. ar breith, 'possible.'
291. an

mhi mheadhnach don

earrach, 'the

mid month

of spring,'

i.e.

March.
298. dd ngabhadh his,
300.

'

(of those)

an mac robudh sine

which could only mean


301. dol

seilbh, 'to

that sided with him.'

aige, 'his eldest son.'

Not

(it was) his son (that) was the


take possession of.'
'

mhac ba

shine,

eldest.'

303. do chuir air, 'afifected him.'


307. 'na chionn fin, 'before him,' 'threatening him.'
22^. gion go raibhe run a bhdsnighthe aige fin, 'though he himself

had not intended that he should be murdered.'


324. tr ridheachadh, 'for making peace.'

VOCABULARY
abb, m., gen. -adh, abbot.
bhacht, ., mirth.

achmhasn, m., reproach.


adhbhal-mhr, very great.

aithmhile, f., regret.


aithn'oghadh, m., deposition.
aithris,

f.,

imitation.

agra, m., demand, claim.

amaid, f., fool.


anaim, now fanaim vn. anmhain.
anbhroid, f., captivity, oppression.
anfhorlann, m., overwhelming force.
antrom, m., great weight, overwhelming numbers.
annsa, comp., dearer.

aicme, f., class, a portion, some.


aidhmilleadh, m., ruin.
aiar (disj'llabic) m., gen. aieir,

aoghaire, m., shepherd, herd.


aonta, f., consent.
aontuighim, I consent to.

adhnacal, m., burial, burying.


adhnaicim, / bury.

adh-uathmhar, awful.
agallamh, f., gen. -llmha, used also
as dat., addressing, accosting.

dat.

and

aier (also
gen.), air.

used as nom.

ainbheart, f., outrage.


ainbhreath, f., inordinate demand.
aindlighe, f., injustice, wrong.
ineas, m., pleasure.
ainimh, f., blemish.
ainmheach, blemished.
ainmianach,
covetous,
importunate.

m., gen. -reachta, evil

plight.

airceasach, greedy.

airdheana,

pi., signs,

f.,

cattle.

iseach, go ha., gently, softly.


aiseag, m., gen. aisig, restoration.
aisgidh, f., gift; i n-a., gratis.
aisig, expedient.
aithbhear, m., reproach, blame.
aithbhe(dh)adh, m., resuscitating.
aitheasg,
m.,
answer,
message,
speech.
aithle, in phr. a haithle, with gen.,
after.

unmarried

f.,

state

gen.
as adj.,
unmarried,
marriageable.
rach, m., opportunity.
ras, m., dwelling.
ardughadh, m., raising.
argain, f., plundering; gen. airgthe; pi. airgne, spoils.
rraclitach, powerful.
rrachtas, m., bravery, might.
athchor, m., expulsion.
athchuinghim, / request (with ar
of the person).
athlamh, prompt, quick.

tokens.

aireachas, m., sovranty.


airghe, f., herd.
airgim, / plunder.
airgthe: see argain.
irithe, with prep, do, d'., dh'.,
certain go ha., in particular.
airm, f., place.
airnis,

aontumha,
in

aill, f., cliff.

ainriocht,

bachall, m.,

staff, crozier.

bain-treabhthach, f., widow (now


generally baintreach).
baitheas, m., crown of head.

ban-chinteach,
ban-fhlaith,

f.,

f.,

female

satirist.

lady, princess.

ban-glach, f., maid-servant.


banntracht, m., (coll.) women.
baoith-lim, f., bound, spring.
bare,

f.,

bark, ship.

bsuighim, / put

beadhgaim,

to death.

now

biodhgaim,

start.

beanaim

mod. bainim.

bearbhaim, I boil.
bearnaim, I make a breach
bharda, garrisofi.

in.

VOCABULARY
food-supplies.
biattach, m., hospitaller.
m., a great tree.

bile,

biodhbha,

f.,

107

cabhlach, m., fleet.


cdhas, m., veneration.
cdhasach, venerated.
cin, f., gen. cna, tribute.

biathadh, m., feeding, furnishing

cairde, m. and f., respite.


cairdeas, m., friendship, alliance.
cairthe, m., pillar.

enemy.

biorar, m., watercress.


'biot\i-iho^h\aiCh.,alwaysplundering.
bioth, m., world, inphr. sanbhioth,
ar bioth, at all.
bith-dileas, m., fee-simple.
bithin, in phr. do bh., on account

caismeart, f., signal, alarm.


cnachas, m., tribute.
cantain, f., singing, reciting.
caob, m., clod, lump.
caoineas, m., kindness.

of.

caon-dthrachtach, devout.
caonnach, m., moss.
caorthann, m., rowan-tree.

bleoghain, milking.
bocn, m., he-goat.
bogach, m., marsh, bog.
bogha, m., bow; lucht b., archers.
bi-chadach, owning a hundred

carrn, m., sickle.


casaoid, f., complaint, complaining,
cath-lthair, f., battle-field.

cows.
boilg-las, m., blister.

cealg,

boinin, calf.

cealgach, deceitful.

both, f., hut.


brgha, f., gen.

cealltair,

throat;

(b)

-d,

pi. brighde.
braighdeanas, m., imprisonment.
braithim, / disclose.

brithreas, m., brotherliness.


brat, m., gen. bruit, cloak, mantle.
bragadh, m., enticing.
breathnuighim, / purpose, design.
brid, m., cloth.
brig-riocht, m., disguise.
briseadh, m., breaking, defeat.
broid, f., captivity.
broUach, m., breast.
bronnadh, m., bestowing.
bronntas, m., id.
(i) br, bank.
(2) br, f., belly; gen. bronn.
brughaidh, m., landowner, farmer,

f.,

(i)
(2)

cinnim, I decide.
cinnim (ar), I excel.

cion, m., gen. ceana, esteem, regard,


repute.
ciorcaill, circle.

cos-chin,
clais,
n.),

f.,

f.,

tribute.

treyich.

claochldh, m., changing.


claoin-bhreath, f., false judgement.

victory,

virtue, excellence, magic property.


buaidhreadh, m., trouble.
f., used as vn. of beanaim,
I strike, &c.
buannacht, f., quartering, billeting,

cliar,

f.,

clergy.

cloidheamh, m., sword;

buain,

pi.

cloidh

mhe.

soldiery.

buirgis, m., burgess, citizen.


buirgiseach, m., id.

mask, disguise.

cidh, what ? c. fa, why ?


cimeach, m., prisoner.
cineadh, m., race.

hospitaller.

bruinne, f., breast.


buaidh, m. (formerly

deceit.

ceana, sins.
ceannaigheacht, f., commerce.
ceanntar, m., district.
ceap, m., block, stock.
ceard, (i) f., art; (2) m., craftsman.
ceileabhraim, I bid farewell.
cim, f., step, degree, circumstance
way.
ceist, f., question; pi. ceasta.
celn, m., bell.
ciartha, waxed.

neck,
hostage;

(a)

prisoner,

f.,

cloigeann, m., skull.


cnimh, m., bone; pi.
cnaipe, m., button.
cnead, f., groan.

cnmha.

VOCABULARY

io8
wound.

cneadh,
cnuasach, m., gathering.
f.,

cigeadh, m., fifth, province.


cigeadhach, belonging to a fifth;
ri c, king of a province.
(i) coin, f., wood.
(2) coin, f., breaking {a law).
coimhdeacht, f., accompanying;
i gc, in attendance on.
coimhdheas, equally ready.
coimhad, m., gen. -ada, -atta,
keeping, watch, garrison.

coimheasgar, m., combat.


coimhignighim, / compel.
coimhirghe, f., hosting, expedition.
coimhfhialas, m., kindred.

coimhneartmhar,

strong.

coimhthionilim, / assemble.
coimhthionl, m., act of assembling,

community.
coimirce,

f.,

protection, quarter.

coinneal-bhthadh, m., (lit. candlequenching), excommunication, interdict.

coire, m., cauldron.

combidh, commbidh,

f.,

affec-

conversation.

commaoidheamh, m., boasting.


commr, equal.
commraim, / convene, join {battle),
agree, settle.

confadh, m., rage.


m.,

f.,

fly.

matter, affair.

citiughadh, m., compensation.


C1, m., back; ar claibh, behind;
ar gclaibh, backwards cor ar

conganta,

gen.

brief.

(i)

cumha,

(2)

cumha

f., gen. -dh, sorrow.


(comha), f., gen. id. and
-dh, condition, reward.

comhfhogus, m., nearness.


comhrag, m., encounter.
comhthuargain, f., smiting.

cumhain, now cuimhin.


cumdach, m., keeping safe.

m.,

gen.

connartha,

compact.
conntabhairt, f., danger.
Corghas, m.. Lent.
corn, m., drinking-horn.

k**-

curata, heroic.

dabhach,

f.,

vat.

dilim, I distribute.
daingean, m., fastness.
dla, pi. of dl, state, condition
as prep, with gen., as regards.
dalta, m. and f., foster-child.
daltachas,
m., fosterage, maintenance.
daoirse, f., bondage.
daosgar-shluagh, m., rabble.

dsacht,

f.,

madness, violence.

dealg, m., brooch.

help.

connradh,

f.,

cis,

gcl, abolish.

comhaillim, / fulfil.
comhall, m., fulfilling, fulfilment.
comhdhil, f., meeting, assembly.

congnamh,

cuil,

cumair,

tion, partiality, alliance.


f.,

cosgrach, triumphant.
cosmhail, like, likely.
cosnaim, / defend.
cosnamh, m., gen. cosanta, defence.
cribhtheach, pious.
crann-chor, m., casting of lots.
crann saingeal, chancel screen.
crann-tbhaill, ., sling.
cr, f., gen. criadh, clay.
cracht, f., wound.
creanaim, / spend, expend (re, on).
cn'onna, prudent, wise.
criothnughadh, m., trembling.
crdhaim, / milk.
cruinn-chliatha, round wattles.
cuaille, m., stake.
cuibhrighthe, bound, fettered.

coisgim, / hinder.
colbha, m., post, door-post.
colg, m., prickle.
colltar, m., coulter.
comaoin, f., favour.

comhagallamh,

f., heron.
corthair, f., fringe, border.
cosgar, m., triumph.

corr,

deallruightheach, brilliant.
deas-ghruaidh, f., right cheek.
dearbhadh, m., trial, test.

dearmadach, unmindful.
dearil, mean, miserable.

VOCABULARY
dearile,
ness.

.,

meanness,

eacht, m., condition, stipulation.


acht, m., exploit.
eachtra, f., expedition, adventure,

secret part, recess.


f., gen. dibeartha, banishment.
dibhfearg, f., rapine.
dibrim, I expel, banish.
dichreideamh, m., disbelief.
ji'- dchreitte, not to be believed.
'^ ^
didean, m., protection.

story.

dibirt,

eachtrann, m., foreigner.


adil,

spoil, gain.

eagar,
m.,
array.

pi. id.

eagna, f., wisdom.


eagnaidhe, wise.
aldh, m., departure,
ment.

avenging, vengeance.

diombuaidh, m. defeat.
diomdha, f., gen. -dh, displeasure,
indignation.

diorghadh, m., directing.

ealta,

dioth, f., loss.


disleacht, f., loyalty.
dithreabh, i., hermitage.
diltaim,
I refuse; d. do,
renounce.
dlighim, / ought, am bound,

ara, m., refusal.


earr, m., tail, end.

I
I

deserve.

dlightheach, lawful.
dlimh, f., mass, cloud.
dlith, close, compact.
docamhal, m., difficulty.
do-fhaisnise, indescribable.
doghraing, f., hardship.
digh, ., hope, trust, opinion.
doilgheas, m., sorrow.
doineann, f., bad weather.
doire, m., oakwood.
doirb, f., worm.
doirtim, I pour, spill.
dream, m., band.
droch-histine, f., prophecy of ill.
droicheadir, m., bridge-maker.
drong, f., multitude, people.
duadh, m., trouble.
dual, inherited right or duty.
dualgas, m., tribute, due, lawful
claim.
dil, f., element.

arrangement,

order,

agcaoinim, / complain.
agcruaidh, infirm.
eaglais, f., church; gen. eagailse;

f.,

f.,

adtarbhach, useless.
agaim, I die.

own, special loyal, faithful.


dimheas, m., contempt.
diochor,
m.,
removing, putting
away.
dioghal,

fortress.

dthaigh,f.,gen.dithche,coMM<r>'.
dthchas, m., hereditary right.

deigh-elach, wise, prudent, experienced.


deochain, m., deacon.
diamhair, dark, secret; as subst..

dileas,

109

dnadh, m.,

wretched-

i.,

flight, elope-

flock.

easaonta, f., disunion, enmity.


easaontach, hostile, violent.
easbadhach, needy, in want.
asga, m., moon.
easgainim, / curse.
easgar, m., fall.
easgara, m., enemy.
idir, in phr. budh idir, it would be
possible.
eidir
idir.

igean-dil, f., hard plight.


igse, ., poetry; (coll.) poets.

eineach

oineach.

imdhim, /

refuse.

f., gen. arca, fine, requital.


eolach, m., learned man.

iric,

faill, f., neglect.

iltighim r n-, 7 welcome.


f., relating, telling.
fith-liaigh, m., wizard-leech.

aisnis,

., gen. -dh, enmity.


faltanas, m., id.
iaoisidin, f., confession.

fala,

faomhaim, / consent
iaon, prostrate.

to.

VOCABULARY
sach, m., wilderness.
astdh, m., retaining, detaining,

ireastal, m., serving [of food, &-c.),

maintenance.
fsuighim, / lay waste.

iriochnamhach,

giving

ieacht, time, occasion.


ieadhmannach, m., steward.

iromhadh, m.,

fearann cloidhimh, sword-land.


ieas, in phr. ni feas dibh, they

test, trial.

iuireach, m., waiting, delaying.


iuireann, f., host, troop, people.
iurrthain, f., sufficiency, due num-

ile, f., hospitality.

fiach, m., gen. ich, raven.


f.,

careful, attentive,

fuadach, m., carrying off.


fuagra = gra.
fuasgladh, m., ransom.

do

not know.
ieidhm, m., gen. feadhma, operation, effort, use, function.
feil-bheart, f., treacherous act.

iian-bhoth,

{battle).

friothbhualadh, m., repercussion.


riothlamh (-adh), m., serving,
waiting upon.

ber.

hunting-booth.

furtacht,

f.,

help.

inn-sgal, m., romantic tale.

ga, m., gen. gaoi, pi. gaotha, spear.


(i) ga, int. adj., what?
c, where ? how ?
(2) ga
gabhltas, m., conquest.

ochdha, angry.
iiodhbhadh, f., wood.

iionghail, f., murder of a kinsman.


iionghalach, m., murderer, traitor.
fionnaim, / find out.
fioradh, m., verifying, fulfilling.
fior-uisge, m., fresh water.
fir-ionnraic, truly upright.
fithcheall, f., gen. fithchle, a
like chess.
flaitheas, m., sovranty, reign.

fleadh,

f.,

gir,

gairmim, /

game

'.

'.

making

siege.

gnth-ghuidhe,

gniomhuighim, /

pi.

gline;

(b)

constant prayer.
do. perform.

gob, m., beak.


f.,

goimh,
(i)

command.

f.,

(2)

valour.

pain.
wound; pi. gen. gon.^ /^jjtat
'^
gradh, m., love.
yj
gradh, m., grade, degree. * L-ijAa***S.

goin,

f., guard, watch.


iorbhais, f., siege.
fortacht, furtacht, f., help.
OS, m., halt, stay.
foslongphort,
encampment,
m.,

struggle.

f.,

gln, f., (a) knee,


generation.

goil,

for (archaic), on.


orilim, I order,
for-aire,

(i) giall, m., gen. gill, hostage.


(2) giall, m., submitting.
giallaim, / submit.
glas, m., bar, prohibition.

gleic,

known.

secret.

birih, offspring.

f.,

geis, pi. geasa, spell, taboo.

foirtill, strong.

chaste.

geinthdhe, magical.

tion, order.

foluightheach,
fonn, m., land.

geanmnaidh,
gein,

feast.

braim, / attempt, set about, mean.


f., gen. foghla, plundering.
ioghar, m., sound.
fgra, m., proclaiming, proclama-

foirceadal, m., instruction.


ioirdhingim, / press.
foirigneach, violent.
irim, I help, save, rescue.

call.

galln, m., pillar-stone.


gar, in phr. i ngar, near.
g, though.

gearnach, uttering complaints.

ioghail,

iogus, near; comp. foigse.


ioillsiughadh, m., showing,

cry.

f.,

grain,

f.,

f.,

f.,

horror.

greamughadh, m., grasping.


greasacht, f., instigation.
greasaim, I incite, instigate.
greim, m., hold.
grian, m., bottom [of sea, <S-c.).

VOCABULARY
grosaim, I stir up.
griosuighim, id.
grod, in phr. go g., soon.
groigh, f., stud of brood mares.
guais, f., danger.
guasachtach, dangerous.
guilim, I weep.

iubhar, m., yew.


idhlaidhe.(odhlaidhe), heathen.

iadhaim, /

presence.
leabaidh, f., bed;
pi. leapthacha.

close.

iairmhirghe,

f.,

matins.

iall-chrann, m., sandal.


iaramh, thereupon, then.
iarla, m., jarl, earl.
imchian, very long, far.
imeagla, f., great fear.
imeall, m., edge, border.
impidhe, f., intercession.
imreasan, m., strife.
imrim, / inflict, practise
deceit, eyc).

sacrifice.

ioTa?Lxh\i.\gh,., dispute, contention.

iomchineadh, m., reproaching.


iomritteach, famous.
iomruagadh, m., skirmishing.
ionar, m., tunic.
i n-ar.
re, able to fight against.

(2) ionar
ionbhuailte

ionchomhlainn, id.
ionchomhraig, id.
ionnarbaim, / expel.
ionnmhas, m., wealth.
ionnradh, m., invading, harrying.
ionnraic, upright.
ionnsaighe (-ghidh), f., approach;
in phr. d'i., towards, to.
iontaobhtha, to be trusted.
iontuigthe, to be understood.
f.,

fight.

itghe, m., petition.

f.,

legacy.

leattromach, partial.
[death,

iodhan, pure.

iorghail,

leaptha;

leamhnacht, m., new milk.


leasg, reluctant.
ZdZ

wealth.
OC, m., payment, retribution.
iodhal, m., idol.

(i)

gen.

flagstone.

laghaim, I read.

handmaid.

f.,

.,

leagid,

f.,

iodhbairt,

idol.

leadrn, m., importuning.

f.,

innmhe,

limh-dhia, m.,

Ian, full; a 1. (lit. its full), many.


lthair, f., gen. lithreach, place,

leac,

imshniomhach, anxious, distressed.


inchinn, f., brain.
indanta, to be done.
inghean, f., daughter, girl, woman.
arranging, fitting,
inneall,
m.,
arrangement, array.
setting up
innilt,

lacht, m., milk.


lachtna, grey.

lia,

m., stoyie;

pi. -ga.

liaigh, m., physician.

lingim, / leap.
lion, m.,full tiumber.

importunate, tedious.
lobhar, m., leper.
loighead, smallness, fewness.
Ion, m., provisions.
longphort, m., stronghold, camp.
lor, enough.
lorgaireacht, f., investigating.
los [tail), in phr. a los, owing to.
luachair, f., rushes.
luadh, m., mentioning.
luas, m., speed.
luchg, f., mouse.
lucht, m., gen. lochta and luchta,
people.
luingeas, m., fleet.
lthghir, f., joy.
lthghireach, joyful.
liosta,

macaomh,

m., youth.

machaire, m., plain.

magh,

m.

(originally n.), gen.


plain.
maic-clireach, m., young cleric.
maic-leabhar, m., copy, transcript

moighe,

pi. id.,

[of book).

maidhm,

f.,

rout.

maille re, along with.


mairg, f., woe, moan.
maithmheachas, m., forgiveness.

VOCABULARY
mart, m., beef.
marthain, f., remaining.
masla, m., insult.

igh-rir,

madughadh, m.,

oile

increasing, exalt-

ing.

mala, m., sorrow.


meall, m., lump.
(i) meas, m., thinking, estimation,
judgement.
(2) meas, m., fruit.
mi, f., gen. miosa, month.
miach, m., measure, sack.
mias, f., dish.
mchillidhe, mad, reckless.
mghnomh, m., evil deed.

mochdhas, m., dishonour.


mochirighim, / destroy.
miol, m., animal.
mionnuighim, / swear.
miosgais, f., spite.
mix, ., piece, bit.
mithidh, in phr. is m., it is time.
mocha, f., earliness, early part.
mogha, m., gen. -dh and -idh, thrall.

moghsaine,

f.,

servitude.

moich-irghe, f., early rising.


molt, m., wether.
mradh, m., magnifying.
muicidhe, m., swineherd.
muine, m., thicket.
muinighin, f., trust, reliance.
mr, m., wall.

nall, m., cloud, faint.

m.,

non-fulfil-

ment.

neamh-ghnthach, unusual.
neamh-urchideach, innocent.
ni,

m., thing

no go

gen. neith pi. neithe.


;

inmhid,

g, m., warrior.

glchas, m., service.


glaoch, m., warrior.

f.,

fool.

ir, for.

oirbheart, f., ability.


oirbheartach, accomplished.
oirbhire, f., reproach.
oircheas, right, fitting.
oirchill, f., lying in wait, readiness.
oirdhearcas, m., renown.
oireacht, m., court, assembly.
oireachtas, m., id.
oUamh, ready.
ollamh, m., gen. -an and ollaimh,
poet of highest rank.
ollmhuighim, I prepare, arrange.

onch, wolf ?).


ongadh, m., anointing.
ordughadh, m., arrangement, array,
manner.
orlmh, f., hand, keeping.
osadh, m., pause.
(

man.

peall (archaic), m., horse.


(i) port, bank {of river).
(2) port, m., fort.

pramh,

f.,

root.

prbhilid, f., privilege.


prinsioplta, principal, leading.

proinn, f., tneal.


puball, m., tent.

ridhim, I say.
rann, m., part,

report,

make

party;

pi.

-ta,

raobaim, I tear, break.


raon, m., way.
rath, m., grace, good fortune.
re,

(archaic), ear.
obadh, m., refusal.

eile.

partisans.

(gur), until.

nochtaim, / reveal,
known.
nuimhir, f., number.

oileamhain, f., nourishing, rearing.


oineach, m., honour, generosity.

oslaigthe, open.
othar, m., sick or wounded
othras, m., sickness.

nachar = nach ro before past tense,


as nr = n ro.

neamh-chomhall,

submission,

f.,

oighre, m., heir.


oighreacht, f., inheritance.

f.,

time,

life.

reabhradh, m., play, sport.


reachtaire, m., steward.
ramh-fhaigsin, f., foreseeing.
ramh-thosach, m., van, head [of

army)

VOCABULARY
reanna,
tion.
f., graveyard.
rim-dhreach, in a straight course.
reithe, m., ram.
ritteach, m., settlement, reconcilia-

reilig,

tion.

riaghalta, under rule

m.

and

bean

r.,

nun.

pleasure,
desire, act of regulating, satisfying, supporting.
riaraim, / serve.
ridire, m., knight.
righe, m., kingship.
righneas, m., stiffness.
rinn, f., point.
riocht, m., shape, disguise.
rioghaim, I make king.
rioghdhact, f., kingship.
riogh-phort, m., royal fortress.
rioghraidh, f., (coll.) kings.
rochtain, f., reaching.
roghain, f., choice.

riar,

f.,

will,

roichim, / reach, come

to.

ruagaim, I expel.
sdhaile, f., luxury.
saighdeir, m., archer.
sainnt, f., avarice.
salchar, m., uncleanness.
saltair,

psalter.

f.,

sanntuighim, /

sgolb, m. and f., splinter.


sgor, m., troop {of horses), stud.
sgoth, f., wisp.
sguibhir, m., squire.
siabhra, elf, fairy, phantom.
siadadh, m., swelling.
sidhe, blast.
sileadh, m., dropping.
silleadh, m., gazing.
sinim, I stretch, hold out, hand.
smmm, I play {music).
siodh, sioth, f., peace.
siodhach, peaceful.
si'oladh, m.,

sowing.

sirim, / seek,
sir,

f.,

demand.

gen. seathrach, dat. siair,

sister.

siabhra, m., chain.


slnadh, m., surety, guarantee.
slachtaim, / bow, kneel.
slachtain, f., kneeling, prostration.
sleimhne, f., slipperiness.
sliasaid,

f.,

thigh.

sliobadh, m., stroking, licking.


m., side; re si., beside; pi.

slios,

covet, desire.

saoi, m., learned

113

sgaoilim de, / let loose, set free.


sgth, m., shadow, protection.
sgidhim, / vomit, eject.
sgiamh, f., beauty.
sgiobaim, / snatch.
sgiorraim, / slip.

pi. of rinn, star, constella-

man,

scholar.

sleasa.

sluagh-bhuidhean,

f.,

army.

saor-chlanna, nobles.
saor-chlannda, noble, high-born.

snighe, m., trickling, flowing.


sochaidhe,
host,
multitude,
f.,

saor-dhil,

number.
sochma, cheerful.
soi-bhas, m., good custom; in
good manners, morals.

f.,

privilege.

srughadh, m., violating.


sthadh, m., thrusting.
sad, m., gen. seid, treasure; pi.
seide; gen. sad.
sad-chomhartha, m., monument,

f.,

memorial.
sanaim, / deny, refuse.

so-labhartha, affable.

seasgaireacht, f., comfort.


seicne, m., skull.
seirg-lighc, f., wasting, sickness.
seithe (seiche), f., hide.
seoch, beyond, rather than.
sel-chrann, m., mast.

spairn, f., struggle.


spridh, f., cattle, wealth.
srll, m., satin.
stoc, m., trumpet.
suaimhneas, m., ease.
sgradh, m,, play, banter.

sgile,

sgaoi,

f.,
f.,

shadow,

reflection.

herd, flock,

number, some.

pi.

willow.
soitheach, m., vessel.

soileach,

so-mhaoin,

suim,

f.,

f.,

riches.

sum, amount, summary,

substance, care, heed.

VOCABULARY

114
tabhach,

m.,

raising

levying,

[tribute).

tabhartas, m., gift.


tachtaim, / choke.
tafann, m., chasing.
tagraim, / plead.

trcht, m., trade.


trchtadh, m., treating

Tairngeartach.m., Prophesied One.


tairngire, f., prophesying.
taisgidh, f., keeping, store.
tith-liaigh,
gen.
m.,
-leagha,
surgeon.
taoiseach, m., chief, leader.
tar, over, beyond, past, in spite of.
tar, m., contempt.
tarcaisne, f., scorn.

tsgamhail, famous.
teachta, envoys.
tad, m. and f., rope.
teagmhil, f., encounter.
teampall, m., church.

tarn, m., recovery.


teasgaim, / cut.
teilgim, I fling, throw.
scarcity.

teithim (teichim), I flee,

fly.

timpireacht, f., serving.


tinneasnach, hasty, quick.
m.,
accompanying,
tiodhlacadh,
;

triocha(d), thirty.
tricha. cha.d, cantred; see 11, 26 n.

troightheach,

pi. -laicthe.

tiodhlaicim, I accompany, escort.


tiomna, m., will, testament.
tionilim, / gather.
tlith, weak, cowardly.

m.., foot-soldier.

trom-shluagh, m., mighty host.


trosgadh, m., fasting.
tuairgneach, m., striker, smiter.
tuaisgeart, m., the north.
tuar, m., omen, presage, foreboding.
tuarastal, m., wages, donation.
tuargain, f., smiting.
f.,

folk, district.

tubaist,

f.,

tuile,

flood.

t.,

misfortune, disaster.

tuilleamh, m., wages.


tuirlingim, / descend, dismount.

uaigh, f., grave.


uaill-mhianach, ambitious.

uaimh,

tillim, / tur7t, return.

gift

of),

trasgraim, / overthrow, throw down.


treimhse, f., period.
trin-hear, m., champion.
trin-mhleadh, m., id.
triallaim, I journey, march.

tuath,

teannaim, / tighten, contract.


tearmann, m., sanctuary.

f.,

(ar,

discussiftg.

tain, f., drove.


tairgsin, f., offer.

teirce,

tormach, m., increase, burden.


tr (thr), then, indeed, so, now.

cave.

f.,

uamhan,

m., dread.

uathfs (uathbhs), m., terror.


uch! alas!
udhacht, m., will, testament.
uinge,

f.,

ounce.

uiriseal, base, low-born.


uirisle,

f.,

umha, m.,

low condition.
copper.

raising, building.
tgbhaim, I raise, build.
toghaim, / choose.

umhal, humble, subject, obedient.


umhia, ., submission, act of sub-

toghairm, f., summoning.


togharmach, m., exorcist.
tograini, / desire, propose.

umhlacht,

tgbhil,

f.,

toidheacht,
tir,

f.,

toisg,

do

f.,

coming.

pursuit.
tuirlingim.
f.,
need, object, purpose;

toirlinghim
th.,

on account

tore, m., boar.

of.

mitting.
f., submission.
urchar, m., casting, hurling,
urdhubhadh, m., eclipse.
r-luachair, f., fresh rushes,
urnaightheach, prayerful.

urra,

f.,

surety.

urramach, respectful.
urramhanta, daring.
urusa, easy.

INDEX OF PERSONS
The numbers

refer to the pages.

Cearbhall

Ailbhe, 46.

Andreas, 60.

Anghus,

Aodh mhac Ainmireach,

36,

39,

Bacrach (Bachrach) Draoi,


Baodn mhac Ninneadha,

dh

39.

Comhghall, 38, 45, 46, 48.


Conaing mhac Duinn Chuan, 59.
7, 8,

23.

39.

50.

Brighid, 49.

Conall, 53.

Conall Cearnach, 5, 9, 10.


Conall Clogach, 39.
Conall Eachluath, 52.

Conchubhar Abhrad-ruadh, 69.


Conchubhar mhac Neasa, 2-8, 12,
23-

Conghalach, 51.
Conn, 44.
Connla Caoin-bhriathrach, 29.

Cinn Chait,

Cormac
Cormac
Cormac
Cormac
Cormac

Rioghflioda, 28.

Craiftine,

Buadhachn,

C.

Chroch, 25-7.

Beda, 37.
Blthnaid, 10-12.
Brandubh mhac Eochaidh, 27, 28.
Brian Braimhe, 54-63.

Cimn,
Cairbre
Cairbre
Cairbre

Colam CiUe, 35-43.


Colla Meann, C. Uais, and

Colmn mhac Diarmada,

Baoithin, 42.
Balch, 9, 10.

Be Bhionn,

Cinnide, 49-51. 54. 57-

Cogarn, 59.
28, 41.

65, 71.

Ardn, 3.
Art mhac Cuinn, 17.
Art mhac Diarmada, 68.

Buicead,

6, 7, 9, 10.

Clann Tuirgis, 52.


Clann Uisneach, 2-4.

40-2.

Aodh mhac Eachach, 50.


Aodh Nill, 55-7.
Aodhn mhac Gabhrin, 27,
f.,

Muireigin, 44, 46,

Cileachair, 47.
Ciarn, 38.

Ainle, 3.
47.

Aodh,

Aoife,

mhac

49-

Ceat mhac Mghach,

29.

49, 54.

18, 19.

31, 34, 35.


13.
Lifechair, 18.

Cambrens, 64.
Caoimhghin, 59.
Carolus Cnutus, 60.
Cas, 52
Cathal O Conchubhair, 55.
Cathaoir Mr, 31, 69.
Cathbhaidh Draoi, 2.
Ceallach mhac Cearbhaill, 46, 47.
Ceallachn Caisil, 49-54.
Ceann Bearraide, 8.
Ceann Gagin, 47.

Cas, 44, 50.

Con-Loingeas, 2-5.

mhac Airt, 14-23, 26, 27.


mhac Cuileannin, 43-8.
mhac IMothla, 46.

Cosgrach, 51.
i, 2.

= Colam CiUe),
C Chulainn, 5, 10-12.
C Raoi, 10-12.
Cuarnn mhac Aodha, 38.
Criomhthann

Cuimn Foda, 30, 31, 34, 35.


Cuimn mhac Colmin, 39.
Dirine,

f.,

13.

Deaghaidh, 51.
Dealbhaoth, 52.
DearbhorgaiU, 63.

42.

INDEX OF PERSONS

ii6
Deileann Drth,

Fiachaidh mhac Fearghusa, 4.


Fiachaidh Muilleathan, 20, 44, 50,

15.

Deirdre, 2-5.

Diarmaid mhac Aodha Rin, 46.


Diarmaid (mhac Aodha Sline),

60, 61.

Fiachaidh Sraibhtine, 25, 26.


Fiachna, 30 = Fiachraidh, 34.

30-3 .

Diarmaid mhac Cearbhaill, 49.


Diarmaid mhac Fearghusa Ceirr-

Fianghal, 53.

Finghin Fith-liaigh,
Fonnachta, 14.
Fionnchadh, 14.
Fionntan, 38.

bheoil, 38.

Diarmaid Mhac Murchadha, 64-9,


71-3-

Diarmaid Mr Mhg Carthaigh, 74.


Domhanghart, 41.
Domhnall mhac Aodha, 39.
Domhnall mhac Meic Earca, 38.
Domhnall Briain, 74.
Domhnall Faolin, 54.

Donn Cuan mhac

Fitheal, 21.
Fithir, f., 13.

Flaithbheartach

mhac lonmhai-

nin, 43-6, 49.


Flaithr, 21, 22.

Flann Sionna,

46, 48, 49.

Cinnide, 51, 52,

Gabhrn mhac Domhanghairt,

59-

Donnchadh mhac Briain, 61, 62.


Donnchadh mhac Caoimh, 51, 52.
Donnchadh
mhac
Domhnaill
Reamhair,

7.

Slibhn, 55.

Gormlaith inghean Bhuadhachin,

67.

Donnchadh mhac
Donnchadh mhac

27,

28, 41.

Giolla Comhghaill
54-

Gormlaith inghean Mhurchadha,

Floinn, 49, 50.


Giolla Phdraig,

61-3.

59-

Guaire

Dubh
Dubh

Comair, 25, 26.


Lachtna, 49.
Dubhthach Daol Uladh, 2-4.
Dimlaing mhac anna Niadh,

mhac Colmin,

Henri

ri

Hugo de
Hugo de

'

Humfrie
larla

18.

Gilbeirt.

sealaigh), 27, 28.

Labhraidh Loingseach, or Labh38.

Eghan mhac Durthachta,


Fachtna mhac Seancha,

Lac}', 74, 75.


Bolum, 75.

lollann mhac Sgannlin, 36.


osa Crost, 7, 8, 23.

Eochaidh mhac Ardghail, 55, 57.


Eochaidh (mhac anna Chinn-

raidh Lore, i, 2, 69.


Tuathail, 71.

Labhrs

4, 5.

Laogh mhac Rianghabhra,


29.

Laoghaire (mhac Nill), 29,


Laoghaire Buadhach, 5.
Laoghaire Lore, 69.

Filbhe Fionn, 51-3.

Fearghus Cais-ihiaclach, 14-16.


Fearghus Duibh-dhadach, 14-16.
Fearghus Fogha, 27.
Fearghus Foilt-leabhair, 14, 15.
Fearghus mhac Meic Earca, 38.
Fearghus mhac Righ, 2-5.
Feidhlimidh mhac Daill, 2.

11.

30.

Leabharcham, f., 3.
Longhargn, 51.
Lorcn mhac Lachtna, 44, 49.
Lughaidh Lgha, 14-16.
Lughaidh mhac Laoghaire, 29,

Feircheirtne, 12.
Fiachaidh Aicidh, 31.

66, 73.

Gundeuil, 75.

Stranguell, see Risteard

mhac

13.

Eochaidh Tiormcharna,

Sagsan, 64, 65.

Herimont Morti,
iS,

19-

achtach, f., 17.


Eithne Ollamhdha, f.,
Eochaidh Aincheann,

30-5.

Mac Duach, 35.


Mac Earca, 38.

30.

INDEX OF PERSONS
Mac GioUa

Phdraig, see Donn-

chadh.
Linn (Colmn), 46.

Oilill

Oilill
j

117

(mhac Rosa Ruaidh),


lom, 44, 52.

4.

Mac

Maghnus, 53.
Maine mhac Conchubhair, 4.
Maoilgheann Draoi, 23.
Maoil-Seachlainn (mhac Domhnaill), 54-8.
Maoil-Seachlainn
Ruanaidh), 46.
Maoil-Seachlainn

Maol

(mhac

Faolin,

70,

71-

Meic Uisneach,

Chuda,

35.

gros, 70. 71. 73mhac Gilbeirt,

Sitric

50.

Morann mhac Maoin,


mhac

13, 23, 29.

Arnalaigh,

52.

Muireadhach Tireach, 25-7.

mhac

49.

Conchubhair, 63, 64,

mhac

Gearailt, 65, 68-71,

Murchadh mhac Briain, 59, 60.


Murchadh mhac Floinn, ri Laighean, 53.

Tuirgis, 50-3.

Stanihurst, 70.
Stiabhna, 65.

Tadhg mhac

Cin, 14-17, 52.

Tasach, 29.

Tighearnn

75-

Murchadh mhac

71. 75-

Ruaidhri

Sitric

Muircheartach

f.,

Stranguell, 65, 66, 69, 70, 73.

Roibeard mhac Bearnaird, 75.


Roibeard mhac Stiabhna, 65-9,

Soda mhac Soda, 51.


Sineach Chr, f., 30.
mhac omhair, 54.

Mogh Nuadhat, 44.


Mogh Ruith, 20.

Muireann,

Dela-

iarla

Sibillae, 8.

Laise, 38.

Muiris

Raph Griffin, 65.


Ramann le Grs, Ramann

Saghdha, 53.
Sean mhac Aighe, 29.
Seancha mhac Cil Chlaoin, 29.
Sgannln Mr, 36, 40-2.

Laga, 38.

f.,

Pdraig, 23, 29, 30, 49.


Parthaln, St. Bartholomew, 70.
Philip de Brus, 75.
Phihp de Hastings, 75.

66-8, 72, 74.

3.

Meis-Geaghra, 5-7.
Mchal Archaingeal, 30.
Miles Gogan, 71, 72.
Mo Chua, 33-5.

Mr,

Risteard

Maol Guala, 49.


Maol IMrdha, 58-60.
Maon, 13, 23, 29.
MaonachmhacSiadhail, 44, 45, 48.
Meadhbh, f., 2, 4.

Mo
Mo
Mo

Ruairc, 63, 64, 72.

Tiobraide, 46.

Toirdhealbhach Conchubhair, 72.

Toms, San Thomas, 73-5.


Tor, 53.

Tuathal Teachtmhar,
Floinn,

ri

Midhe,

13, 14.

Tuirgis, 50, 52.

63. 74-

Ughaine Mr,
Naoise mhac Uisneach,

3, 4.

Uilliam
Uilliam

mhac
mhac

69.

Aldelmel, 74, 75.


Gearailt, 70.

INDEX OF PLACES, PEOPLES, AND


KINDREDS
Alba, Scotland,

3,

10, 26, &c.

Ard Macha, Armagh,

51, 52.

Ard-achadh Slibhe Fuaid, near


Newton-Hamilton, Armagh, 8.

Ath
Ath
Ath

Cinal Conaill, the descendants of


Conall Gulban and their territory in Co. Donegal, 42.
Cinal Eghain, the descendants

Eghan mhac

Ceit, 9.

of

Cliath, Dublin, 16, 50, 51, &c.


Fuaid, on the Boyne at

llaigh,

Rosnaree, 24.

Ath , Athy, Co. Kildare, 6r.


Ath Luain, Athlone, 57, 58.

Boirche,

Colmn son
mhac Fearghusa

Mourne

the

Mountains, Co. Down, 11.


Bearbha, the Barrow, 61.
Binn, the Boyne, 23, 24.
Braimhe, Bal Bramha, north
of Killaloe, 58.

Bthar na Mias,
Breatain,

gen.

34.

Breatan,

Wales,

now

counties of Leitrim
and Cavan, 9, 10, 41, &c.

Bristoe, Bristol, 65.

Diarmaid

of

Ceirrbheoil,

later the Ui Mhaoileachlainn,


&c., of Westmeath, 57.
Clann Chuilin, a branch of the
Dal gCais, later the Macna-

maras of Clare, 51.


Clanna Deadhaidh, a warrior clan
of

West Munster,

12.

Clanna Nill (an tuaisgirt), the


Northern Ui NiU, 38, 55.
Cluain Tarbh, Clontarf, 60.
Cluain

28, 65, 66.

Brine,

Nill Naoighiatheir territory in

of

Baganbon, Baginbun promontory,


Co. Wexford, 66.

Beanna

and

counties of Tyrone, Derry and


Donegal, 55-7.
Clann Cholmin, the descendants

Uama,

Cloyne, Co. Cork,

45. 46.

Cnoc

Luinge,
Limerick, 20.

Knocklong,

Co.

Brugh na

Cnoc Rathfann, Knockgraffon, Co.

Binne, near Stackallan Bridge,


Co. Meath, 15, 24.
Buireann, Burren, Co. Clare, 33.

Tipperary, 20.
Coin Lmhraidhe, 8.
Connachta, pi., the people and province of Connacht, 2, 4, 6, &c.

Caiseal, Cashel, 44, 49, 54, 74.


Canterburie, 73, 74.

Conntae Locha Garman, Co.


Wexford, 66.
Corca Luighdheach, a race and
territory = the diocese of Ross

Brugh Meic an ig

Carn Achaidh Leithdeirg.in Farney,


Co. Monaghan, 27.
Ceall Da Lua, Killaloe, 59.
Ceall Dara, Kildare, 49.

Ceanannas na Midhe, Kells,


Ceann Beara, 12.
Ceann Coradh, Kincora,

18.

near

Killaloe, Co. Clare, 58-60.


(An) Charraig, 68.

Ciarraighe, Kerry, 11.

CiarraigheLuachra,north Kerry, 20.

in Co. Cork, 57.


Corcach, Cork, 54, 60, 74.
Crioch Chondnach, in territory
of Fermoy, Co. Cork, 20.
Crioch Risteach, in territory of
Fermoy, Co. Cork, 20.
Crionna Chinn Chomair, near
Dowth on the Boyne, 15, 16.
Cuailnge, Cooley, Co. Louth, 4.

INDEX OF PLACES
Cuan an Bhainbh, Bannow Harbour, Co. Wexford, 66.
Cil Dreimhne,
in
barony of
Carbury, Co. Sligo, 38.
Cil Feadha, perhaps Longwood,
Clonard, Co. Meath, 38, 39.
Cil Rathan, Coleraine, 38.

Dal

the

gCais,

Thomond,

ruling

race

of E. Ulster, 38, 39.


Dal Riada, a race in N. Antrim
which colonized Argyll, and
their territory, D. R. Uladh, 36
D. R. i nAlbain, 28, 40, 41.
Danair, the Danes, 52, 58.
Dealbhna, descendants of Deal-

whom

Dealbhna,

Delvin, in Westmeath, and six


other districts in Leath Chuinn
are named, 52.

Deasmhumha, Desmond, 51, 61.


Deasmhumhain, pi., the men of
Desmond,
Dise,

pi.,

20.

Ineasglainn,

Dromiskin,

Co. Louth, 16.

Dubh

Comair, the confluence of


the Boyne and the Blackwater

Navan,

25.
Dubh-ghlaise, in Tir Chonaill, 42.
Duibh-eaglais, in Inis Eoghain, 41.
Dun Buicead, Dunboyke in par.
of Hollywood, Co. Wicklow, 18.

Dun
Dun

Dealgan, Dundalk, 52, 58.


Domhnaill, 70.
Durlas Guaire, Dungorey, near
Kinvara, Co. Galway, 33, 34.
Durmhagh, Durrow, in Queen's
Co., 42.

ghan, 4, 27.
Fine Ghall, Co. Dublin north of
the Liffey, 68.
Fiodh Gaibhle, Feegile in King's
Co., 58.

Fionn-ghlaise, the Finglas, flowing


into Tralee Bay, 11, 12.
Fir Flgha, 10.
Fir Mhoighe, Fermoy, Co. Cork,
20, 51.

Fir Rois, part of the counties of

Monaghan, Louth and Meath,


6, 8.

Diseart Diarmada, Castledermot,


Co. Kildare, 44, 46.
Doire dh Bhaoth, 7.
Droichead Lithghlinne, Leighlinbridge, Co. Carlow, 46.
Druim Ceat, near Newtownlimavady, Co. Derry, 36, 37, 39.
Druim Dmhaire
Cnoc Luinge,

at

Fearna Mhr Maodhg, Ferns, Co.


Wexford, 64, 66, 67, 73.
Fearnmhagh, Farney, Co. Mona-

61.

the Decies, Co. Water-

ford, 46, 54, 71.

Druim

Eatharlach, Glen of Aherlow, Co.


Tipperary, 15.
Eile, pi., a district in King's Co.
and Tipperary, 14, 15.
Eire, Ireland, 9, 12, &c.
ireannaigh, the Irish, 58.

of

44, 50, 51, &c.

Dal nAraidhe, a race and territory

bhaoth, from

119

Eamhain, Navan Fort near Armagh, 4-6, 8, &c.

Fraingc, France, 64, 74.


Fraingc, pi., gen. Frangc,

the

French, 75.
Gabhair, gen. Gabhra, 18.
Gaileanga(igh), a Munster
settled in

Mayo,

race

&c., 52.

Gain, the Anglo-Normans, 67, 68,


70, &c.
Gaoidhil, the Gaels, 53, 54, 57, &c.
Gasginn, Gascony, 73.
Glaise an Eara, 16.
Gleann da Loch, Glendalough, Co

Wicklow, 41, 59.


Gleann Mama, probably Glen of
Sagart, near Newcastle Lyons,
8 miles

WSW.

of Dublin, 59.
of the

Gleann Righe, the valley

Newry

river, 27.

Gleannamhain,

Glanworth,

Co.

Cork, 49.
f,

lona, 35-7.

Inis Cathaigh, Scattery Island, in

the Shannon, 43, 44, 49.

INDEX OF PLACES
Cealtrach, Holy Island, in
Loch Derg, Co. Galway, 31, 34.
Inis
Eghain,
Inishowen,
Co.
Inis

Donegal, 41.

Muaidh,

the

river

Moy

in

Co.

Sligo, 51.

Muimhnigh, Munstermen,

50, 51,

52, &c.

Inis (Inse) Fionn-ghall, 50.


iodhail, the Jews, 8.
lorras, Erris, Co. Mayo, 51.
ldaidhe (-dhigh), the Jews,

Mullach Maistean, Mullaghmast,


Co. Kildare, 60.

Mumha, Munster,
7,

11, 16, 20,

&c.

8.

Oileach,

Laighin, pi., the people and province of Leinster, 5, 7, 8, &c.


Leath Chuinn, the northern half
of Ireland, 55, 63.

Leath Mogha, the southern half of


Ireland, 43, 44, 54, 57.
Eich, 39.

Lim an

Lithghleann, Leighlin, Co. Car-

Greenan

Elly, Co.

Done-

gal, 55Oirghialla, a kindred which held


at one time all Ulster outside
the counties of Donegal, Cavan,
Antrim and Down; later confined to Armagh, Monaghan

and Fermanagh, and Louth.


As a place-name anglicized
Oriel, 14, 63, 64.

low, 46.

Loch Garman, Wexford,

57,

60,

65, &c.

Lochlainn, pi., Norsemen, 50, 51,


52, &c.
Lochlannaigh, pi., Norsemen, 43,
50, 52, &c.
Luighne, a Munster race settled in
N. Connacht, about the mod.
barony of Leyney, Co. Sligo, 52.
Luimneach, Limerick, 53, 60, 74.

Magh

Breagh, the plain of E.


Meath and N. Dublin, 14, 27.
Magh Cloinne Ceallaigh, a plain
W. of Athy, in Leix, 61.

Magh Da Chaomhg, 54.


Magh Luadhat, later Magh Nua-

Osraighe, sg. and


36, 40, &c.

pi.,

Ossory, 20,

Pict, gen. pi., Pictibh, dat. pi., 37.


Port Lirge, Waterford, 51, 54, 57,

&c.

Purgadir Phdraig,
Purgatory,
Loch
Donegal, 64.

St. Patrick's

Derg,

Co.

Rith Cheannaid, 41.


Raith Maistean, at Mullaghmast,
61.

= Cnoc Rathfann, 20.


Ros na Riogh, Rosnaree, on the
Raith Naoi

Boyne,

24.

dhad, Maynooth, Co. Kildare, 13.


Magh Mucraimhe, a plain near
Athenry, Co. Galway, 17.
Magh nAilbhe, a plain in Co.

Sagsain, pi., gen. Sagsan, dat.


Sagsaibh, Saxons, English, England, 28, 37, 64, 65, &c. dat. sg.
Sagsain, 74.

Carlow and Co. Kildare, 46, 47.


Magh Nairbh, a plain on the borders of Tipperary and Kilkenny,

Samhain

49-

Magh

nEalta,

Howth,

Magh

the

plain

E.

of

60.

Slacht, a plain in Co. Cavan,

41-

Manainn, the Isle of Man, 10.


Masraighe Mhoighe Slacht, 41.
Midhe, Meath, 55, 56, 57, &c.

Cnoc Samhna, Knock-

souna, Co. Limerick, 15.


St. David's, Pembrokeshire, 65.
Scuit, pi., gen. Scot, the Scots, 37.
S0I nEghain, the Eghanachta
of Cashel {see 29, 5 n.), 44, 50.
Sionainn, the Shannon, 30, 59, 74.
Sliabh an Bhogaigh, 58.
Sliabh gCrot, Mount Grud, Co.

San Dibhdh,

Tipperary, 14.

INDEX OF PLACES
Sliabh Fuaid, the highest of the
Fews Mountains, Co. Armagh, 8.
SUabh Mairge, Slieve Margy,
Queen's Co. and Kilkenny, 46.
Solloghed
(Limerick
Solchid,
Junction), Co. Tipperary, 11.
Srbh Broin, 11.
Tailltean, Telltown, Co. Meath, 25,
32.
Cleitigh, on the Boyne,

Teach
_23.

ieamhair, Tara, Co. Meath,

13, 16,

19, &c.
Tfr Chonaill, Tirconnell, County
Donegal, 52.
Tir Lughdhach, in Tirconnell, 42.

Tuath

Odhrin,
Meath, 19.

near

Tara

in

U Chinnsealaigh, a kindred of
South Leinster and their territory in Co. Wexford, &c., 57,

Offaly,

part

in

of

Kildare,

King's Co. and Queen's Co., 58.


Ui F'haolin, a ruling kindred in
N. Kildare, 58.
Ui Liathin, the barony of Barryrnore, Co. Cork, 29.

Ui Mhuireadhaigh, the ruling


kindred of S. Kildare, 58.
Ui NiU, the descendants of Niall
Naoighiallach, 14.
Ulaidh, pi., gen. Uladh, dat.
Ultaibh, the Ultonians or Ulidians and their territory of
Ulster, 2, 3, 4, &c. After the
conquests of the Oirghialla (cf.
p. 27) confined to Antrim, Down
and part of Louth, 55, 57, 58.
Ultaigh, pi.
Ulaidh, 6, 7, 38,

39-

Umhall, the baronies of Murrisk

67.

U Chogarin,

U Eachach Mumhan, a race in


SW. Cork and their territory,
the Ivahagh peninsula, &c., 57.
U Fhailghe, the ruling families of

60.

and Borrishoole, Co. Mayo,

51,

PRINTED IN GREAT BRITAIN AT THE UNIVERSITY PRESS OXFORD


BY JOHN JOHNSON, PRINTER TO THE UNIVERSITY

I-

i--^-'--^--^

t^X-v)

You might also like