Abdurrauf Sinno - Osmanlı'Nın Sancılı Yıllarında Araplar, Kürtler, Arnavutlar 1877-1881

OSMANLI'NIN SANCILI YILLARINOA
ARAPLAR
KRTLER
ARNAVUTLAR
Dr. Abdurrauf Sinno
S. SELENCE
Dr. A b d u rrau f Sinno
OSMANLI'NIN SANCILI YILLARINDA
ARAPLAR-KRTLER-ARNAVUTLAR
1877-1881
Dr. A b d u rrau f Sinno
OSMANLI'NIN SANCILI YILLARINDA
ARAPLAR-KRTLER-ARNAVUTLAR
1877-1881
Arapadan eviri
D. Ahsen BATUR
Selenge Yaynlar
stanbul 2011
Selenge Yaynlar No: 61

Tarih Serisi: 49
Kapak-Sayfa Dzeni
Ahmet Yanar
Tashih ve Redaksiyon
Mehmet Efendiolu
Bask-Cilt
Step Ajans Matbaaclk
Tel: 0212 446 88 46
ISBN 978-975-8839-86-5
Selenge Yaynlar
Ticarethane Sok. No: 41/24 Caalolu/STANBUL
Tel: 0212 514 45 73 Faks: 0212 511 09 35
www.selenge.com.tr
e-posta: selenge@selenge.com.tr
i in d e k il e r
EKLER .................................................................................... 9
KISALTMALAR......................................................................13
NSZ................................................................................. 15
GR..................................................................................... 25
BRNC BLM
BLD-I AM VE OSMANLI DEVLET
Dini ve Milli Kimlik Arasnda................................................ 35
1. Osmanl Birlii ile Suriye Arasndaki Bild- am
Mslmanlar (1839-1877).................................................... 35
a) Suriye Yurdu Akmnn Geliimi.........................................41
b) Bild- am Mslmanlar ve Osmanl Birlii................. 43
2) Mslman ynlar Hareketi (1877-1878) Bir Bamszlk
Projesi mi yoksa Kendini Koruma Hareketi mi?.................... 54
Gerekle Hayal Arasndaki yn Hareketi.............................. 55
yn Hareketine Katlanlar................................................... 63
3. Mslman ynlar ve Yusuf Kerem Projesi - Emir Abdullah
el-Cezirnin Bunlarla Olan likisi........................................67
KNC BLM
SURYEY OSMANLI DEVLETNDEN KOPARMA PROJELER
VE SLAM TEPKLER........................................................... 77
1. ngilterenin Yeni Akdeniz Stratejisinde
Suriye ve slm Tavrlar..................................................... 77
2. Suriye Hidivlii, Beyrut Gizli Cemiyetinin Suriye Yurdu
Projesi ve slami Tepkiler....................................................... 84
UUNCU BOLUM
NGLTERENN ARAPLARI OSMANLIDAN KOPARMA
PROJES-HCAZ ARAP HALFEL.....................................99
1. Mekke erifleri; din, siyas ve tima mevkileri............... 99
2. Mekke erifleri ve Osmanl Devleti ................................. 102
3. ngiltere ve slam Halifeliini ngiliz Himayesinde Bir Arap
Halifeliine Dntrme Projesi...........................................106
4. Bakonsolos Zohrab, Mekke Emirleri ve Hicazdaki Arap
Halifelii (Uygulama Teebbs).......................................... 112
DRDNC BLM
KRDSTAN VE OSMANLI DEVLET
syan ve taat Arasnda......................................................... 129
1. 93 Harbine Kadar Krdistanda Siyas, Sosyal ve
Ekonomik artlarn Geliimi.................................................129
2. 1877-1878 Harbi ve
Osmanl Krdistan zerindeki Etkileri............................... 134
3. eyh Ubeydullah ve Kuzey Anadoluda bir
Ermeni Devleti Projesi (1879 kyam)............................... 136
4. eyh Ubeydullah: Birleik ve Bamsz
Krdistan Projesinde Byk ntifada (1880)....................... 144
BENC BLM
93 HARB VE ARNAVUT MLLYETLNN
CANLANMASINDAK ROL...............................................153
1. Osmanl Ynetiminde Arnavutluk.................................... 153
Tepedelendi Ali Paa............................................................ 156
2. Arnavutlukta Sosyo-Ekonomik Deiimler ve Milli
Kprdanmalar.......................................................................158
3. Kltr Hareketi: Mslmanlar ve Arnavut Milliyetilii.. 162
4. Yeilky ve Berlin Anlamalar (1878), Bunlarn Arnavut

Milli Hareketinin Douuna Etkileri..................................... 173
5. Arnavutlarla Osmanllar Arasnda atma; Balkanlarda
Uluslar aras Dayanma...................................................... 181
SONU............................................................................... 191
EKLER................................................................................. 200
KAYNAKA..........................................................................244
DZN.................................................................................. 256
EKLER
Ek 1.
Paul Elaury, Expose simple et clair de la question dOrient,
1770-1915, 2. bask, Paris 1923. (Rus Nfuzunun Douda Ya
ylmas) ;
Ek 2.
BPP/69, Finn to Malmesbury, no. 29. Jerusalem 22.6.1858, inclosure. No. 2, Vice-Consul Rogers to Finn, Caiffa 18.6.1858.
Nasra kads Sultan Abdlmecidin Osmanl mparatorluunda
inan zgrlyle ilgili buyruunu ii bo bir sz olarak ni
teliyor.
Ek 3.
BPP/69, Skene to Malmesbury, no. 43, Aleppo 7.8.1858, inclosure in no, 43, Skene to Finn, Aleppo 31.7. 1858.
ngilterenin Haleb konsolosu Skenenin Kuzey Suriyeli Ms
lmanlarn Osmanl ynetiminden kp Mekke eriflerinin y
netiminde bamsz bir Arap devleti kurma istekleriyle ilgili ra
poru.
Ek 4.
F. O. 78/2848, Eldridge to Salisbury, political no. 57, Alieh
18.7.1878.
Eldridgenin Suriyeli Mslman ve Hristiyanlarn lkele
rinde ngiliz mandasn istedikleri konusunda Salisburyye yaz
d mektup.
Ek 5.
F.O. 78/2988, Zohrab to Salisbury, secret/cnof./separate. Jeddah
12.3.1879.
10
ARAPLAR - KURTLER - ARNAVUT'LAR
Konsolos Zohrabm erif Hseyinin Afganistan konusunda ve

baka hususlarda ngiltereye ve ngiliz karlarna hizmete hazr
olduu ve ngiliz ynetiminin Mslmanlara adaletli davranaca
na inand konusundaki mektubu.
Ek 6.
F.O 18/2988, Zohrab to Salisbury, conf./political, no. 1, Jeddah
6.8.1879.
Zohrabm Salisburyye Mekkede Osmanl-Rus savann sonu
larndan honut olmayan gizli bir cemiyetin slam dnyasndaki
liderlerle Osmanlnm slam halifeliinden uzaklatrlmas konu
sunda temaslarda bulunduunu belirten mektubu. Ayn belgede
bu cemiyetin bir Arap devleti projesi olduu, yakn bir gelecekte
Hicazda karklklarn balayacan umduunu belirtmektedir.
Ek 7.
F.O. 78/2988, Fetterfrom Grand Sherif to Zohrab, 23.12.1879.
erif Hseyinin Zohraba ngilterenin Afganistandaki kar
lar dorultusunda hareket etmeye hazr olduunu; bu konuda
elinden geleni gizli ve aikr olarak yapmaya hazr bulunduunu
bildiren mektubu.
Ek 8.
F.O. 78/2988 Zohrab to Salisbury, secret/conf./separate, Jeddah
22.12.1879.
Zohrab, Salisburyye erif Hseyinin kendisiyle gvenilir bir
arac vastasyla ifahi olarak anlamak istediini; Hicazda Os
manlI sultanna kar adavet duygularnn en st zirveye ktn,
dini mercilerin ngiltereden Osmanl mparatorluundaki slm
Vakflara el koymasn ve en nihayet Hicazl Araplarn ngiliz uy
ruuna gemek iin altklarn bildiren mektubu.
Ek 9.
F.O. 78/3131, Zohrab to Salisbury, secret, Cairo 9.1.1880.
11
erif Hseyin Zohrab vastasyla Salisburyye OsmanlIya kar

giriilecek bakaldrnn ngiltere tarafndan desteklenip himaye
edilmesi gerektiini, Hicaz sakinlerinin bu konuda kendisini des
tekleyeceklerini bildiriyor. Zohrab ise lkesinin Hicaz himayesi
altna almasnn ona tm slam dnyasnda gl bir nfuz ka
zandraca grn bildirmektedir.
Ek 10.
FO. 78/3131, Zohrab to Alston, Private/secret, Cairo
12.1.1880.
Zohrab, dostu Alstona ngilterenin Osmanl sultanna kar
sava amak istemesi halinde Hicaz himayesi altna almas ge
rektii teklifinde bulunuyor.
Ek 11.
F.O. 78/2988, Zohrab to Bumers, most secret/conf., Jeddah
6.12.1879.
Zohrab, Hint Okyanusundaki ngiliz donanmasndan, Mekkedeki
en yksek mercilere dayanarak tehlikeli olaylarn olaca dn
cesiyle baz birimlerini Hicaz sahiline kaydrmasn istiyor.
Ek 12.
F.O. 881/4341, Layard to Granville, no. 10, Therapia
25.5.1880.
Layard, Grandvillee Hindistan Mslmanlarm ngiltere aley
hine kkrtmay amalayan Sultan Abdlhamide kar slam ca
miasnn siyasetini, Hac mevsiminde Osmanlnm ngilterenin s
lam dman olduu ve onun Osmanl hilafetine son vermek iin
altyla ilgili propagandasnn bu yndeki dnceleri en st
noktaya karacan belirten mektubu.
Ek 13.
F.O. 424/97, Layard to Salisbury, no. 112, Constantinople
24.3.1880.
Layard, Salisburyye erif Hseyine dzenlenen suikast telin
eden slm tepkileri, erif Hseyinin sultann kendi yerine erif
12
Abdulmuttalibi tayinini ve keza Abdulmuttalibden sonraki b

yk erifin Avnur-Refik olaca vaadini memnuniyetle karla
masn bildiren mektubu.
Ek 14.
F.O. 424/97, Layard to Salisbury, secret, no. 113, Constantinople
26.3. 1880.
erif Hseyine dzenlenen suikastn ngilterenin Hindistandaki
karlarna indirecei darbeler. Sultan Abdulhamid, ngilterenin
Hicaz ve kutsal topraklar istilasyla ilgili planlarndan haberdard.
Yeni erif Abdulmuttalib ngilterenin en iddetli muhaliflerinden,
(sonraki erif aday) Avnur-Refikin ise Mekke emri olmas ha
linde ngilterenin can dostu olacan bildiren belge.
Ek 15.
F.O. 424/97, Fayard to Salisbury, inclosure no. 113, Constanti
nople 26.3.1880.
Layard, Salisburyye erif Hseyinin ngiliz hkmetiyle olan
pheli ilikilerinin kendisine kar dzenlenen suikasta zemin ha
zrladn, bu yzden Osmanl sultannn Abdulmuttalibi Mekke
emri olarak atadn bildiriyor.
Ek 16.
1900lerde Arnavutlukta Mslmanlarn yaadklar blgeler.
Kaynak: Peter Bartl, Die albanischen Muslime zur Zeit der nationalen Unabhangigkeitsbewegung (1878-1912), Wiesbaden 1968,
p. 87.
KISALTMALAR
BPP
El
El 2
E O.
IJMES
MES
PAAA
RDM
: British Parliamentary Papers

: Encyclopaedia of slam, st. Ed.
: Encyclopaedia of slam, 2nd. Ed.
: Public Record Office (London), Foreign Office
: International Journal of Middle East Studies
: Middle Eastern Studies
: Politisches Archiv des Auswartigen Amtes Bonn
: Revue des deux Mondes
NSZ
Elinizdeki bu eser, tarihi boyunca Osmanl mparatorluunun

akbetini ilk defa tartma konusu haline getiren 93 Harbinden
sonra imparatorluk bnyesindeki din kkenli atmalar ilemek
tedir. Fransann Msr igal giriimi (1798-1801), Yunan isyan
(1821-1829) ve Msrn Suriye topraklarn istilasndan (18311840) balayarak Krm Savayla (1853-1856) devam eden s
rete imparatorluun verdii savalar ve yaad krizlerde ark
Meselesinin1Avrupa dengesiyle olan balants, hukuki durumu
ilk defa Paris Anlamas ve eklerinde (1856) ak bir ekilde ifade
edilen Osmanl mparatorluu ve ona bal lkelerin gvenlii
nin temininde nemli bir rol oynamtr.2 Fakat son Osmanl-Rus
sava (1877-1878), Fransann 1870/71de Prusya karsnda al
d yenilgi neticesinde etkisini kaybedip, 1880de Liberallerin
iktidara geliiyle birlikte ngilterenin Osmanl mparatorluunu
himaye politikasndan vazgemesi sebebiyle, bu garantilerin hi
1
XVII. Yzyl sonlarnda Osmanl mparatorluunun yapsnda zayflklarn or

taya kp daha sonraki iki yzyl boyunca iyice belirgin hal almasndan itiba
ren ark Meselesi (Eastem Question) ifadesi tarihte ve siyas literatrde geni
lde kullanlmaya balanmtr. Bu ifade, ksaca, imparatorluun i kyle
ve tebaa halklarn bakaldrlaryla balantl tm meseleleri, ayrca Bat kar
larnn Osmanl Devleti dhilindeki atmalar, karlarn kesimesi ve byk
devletlerin OsmanlInn kertilmesi operasyonuna dahil olulann tanmlamak
iin kullanlmtr.
Paris Anlamasmn ek protokolnde yer alan Osmanl Devletinin bamszlk
ve gvenliini Teminat Szlemesinin (15.4.1856) birinci maddesinde Mteakit taraflar, 30 Mart 1856 tarihinde Pariste imzalanan anlamada belirlendii
zere Osmanl Devletinin btn halinde ve mnferit olarak bamszln ga
ranti ederler denilmektedir. Bkz. J. C. Huretewitz, The Middle East and North
Africa in World Politics. A Documentary Record, vol. I. European Expansion
1535-1914, New Elave/London 1975, s. 322.
16
bir kymet-i harbiyesinin olmadn ortaya koymutur. Bu savala

birlikte Osmanl Devleti, Rusyann Byk Bulgaristan Devletini
kurma konusundaki Pan-Slavizm politikas karsnda yalnz
kalm,3 Rus ordularnn bakent stanbul yaknlarna kadar ge
liiyle gvenlii tehdit altna girmi; bu asker felaketi mal kriz
(imparatorluun borlarn demekten ciz kal ve iflas) ve
siyas kriz (topu topu ay zarfnda iki sultann azli ve ncsnn tahta k) takip etmitir.4
mparatorluun maruz kald asker yenilgiler, ekonomik
k ve siyas istikrarn zayflamasnn yanklar, Balkanlar ve Kafkaslardan imparatorluk dhiline doru yaplan glerin yan sra,
civar blgelerde de karklklar eklinde kendini gstermitir. r
nein Krdistanda Krt lider Bedirhanm oullar Osman Paa ile
Hseyin Paa isyan bayra am, bedeviler Badat-Basra arasn
daki nehir yolunu kesmi, Hristiyanlar Zeytun danda kyama
kalkm, Necef ve Kerbela vergileri demeyi yahut asker ver
meyi kesmi ve zel bir mahalli ynetim kurmulardr.5
Dier yandan mparatorluk bnyesindeki Mslmanlar da
devletlerinin gelecei konusunda derin endie iindeydiler:
Acaba Osmanl halifeliinin merkezi stanbul Ruslarn eline d
p Hristiyanlarn m olacak; itilaf devletleri, saltanatn asker
ve siyas ynden kn ark Meselesini nihai olarak hallet
mek ve devletin topraklarna el koymak iin bir frsat olarak m
deerlendireceklerdi?6Bu yetmiyormu gibi, Osmanl Devletinin
k ve emperyalist devletlerin topraklarn ele geirmeye a
3
Bu konuda benim u almama bkz. Abdul-Raouf Sinno, Pan-Slawismus und

Pan-Orthodoxie als Instrumente der russischen Politik im Osmanischen Reich,
in: Die Welt des Islams, XXVII (1988), s. 536-558; ayrca bkz. ayn makalenin
CVlS!
<LLjJLsJI aJI
Lq_AjJ ^Lh^LudJI^
r-ija (ao-m) r- (o^)

4
5
6
Roderic Hl. Davision, Reform in the Ottoman Empire, New York 1973, s. 311357.
Gunter Behrendt, Nationalisms in Kurdistan, Hamburg 1993, s. 203.
Abdulaziz e-eav, Ed-Devletl Osmaniye Devletim slamiyyetm muftera aleyha,
2/1086, Kahire 1980.
O N SO Z
17
lmas halinde kendi geleceklerini belirlemek veya otonomi ya

hut imparatorluktan kopma projesini uygulamak amacyla uygun
frsattan yararlanmak iin bir takm tedbirler almaya alan din
kkenli milliyeti hareketler kendini gstermiti.
Ne var ki bu slm milliyeti hareketler, baarl olmas ha
linde devletinin yalnzca Anadoludaki Trk unsurla snrl ka
lacan gren Sultan II. Abdlhamidin (1876-1909) sert tepki
sine yol am; onu, Pan-slamizmi bir yandan ayrlk slm
hareketlerin douunu bastrmak, dier yandan hepsini halife
lik emsiyesi altnda birletirme unsuru olarak devreye sokmak
suretiyle, bu hareketleri ortadan kaldrmak iin acil tedbirler al
maya sevk etmitir.7
Bb- li, daha nce de merkezi otoritenin zayflad dnemde,
Arap Yanmadasndaki Vahhabi hareketi, Yemen imamnn lke
sinin i ksmlarndan Osmanllan kovmas (1635-1872) gibi din
kkenli otonomi veya tam bamszlk yahut ayrlk hareketlere
veyahut Mehmet Ali Paanm Msr ve Suriyeyi kendi ynetimi
altnda birletirme hareketi veya sitneyle [stanbul] olan ili
kilerin zayfl sebebiyle Mezopotamya ve Kuzey Afrikada ip
leri elinde tutan mahalli ailelerin harekete geileri gibi bireysel
klara ahit olmutu. Fakat son Osmanl-Rus sava srasnda
imparatorluk bnyesindeki tebaa halklarda kendini gsteren ba
mszlk hareketleri ve dorudan sava sonrasndan 188l e kadar
bu hareketlerin Suriye, Hicaz, Krdistan ve Arnavutluku iine
almas, saltanatn kmesinin yakn olduu inancnn yaygnla
mas sonucunda aa yukar Sultan Abdlhamidin tahta k
dnemine rastlamtr.
Elinizdeki eser, Osmanl mparatorluu snrlar dhilindeki
slm milliyeti hareketlerin devletin zayf anlarndaki veya
k ihtimallerinin ykseldii sralardaki durularn ele almakta;
7
Benim El- Minhc (l ;Jl) dergisinde, Beyrut, 4 (1996) s. 108-149, 5 (1977) s.

8S-141 Vip , . ^ jl U I ... L
X 1 j ; ^ ~ .-.I ^ U .: t tl
. iLiLg t t t
l
j-S ri,
.-.I *.1 -. jjLiJI
(Osmanl Devletindeki slm Hareketlerin Geliimi. Tanzimattan
Sultan II. Abdulhamid Ynetimi Sonuna Kadar balkl makaleme bkz.
18
ARAPLAR - KRTLER - ARNAVUT'LAR
onlarn saltanatla olan ilikilerinin detaylarn ve bunlarn perde

arkasn incelemektedir; ama bunu yaparken yabanc tehdit ve
mdahalesinin yan sra Mslmanlardaki milli duygularn geli
mesi srasnda devlete bamlln zorluunu gz nnde bulun
durmaktadr. Suriye, Hicaz, Krdistan ve Arnavutluk gibi devletin
dorudan kontrol altnda olan vilayetler zerinde younlald
dnemde, imparatorluk bnyesindeki (otonom)8 durumu sebe
biyle Msr konusunu zellikle inceleme alan dnda tuttum.
Bu kitap, slm milliyeti faaliyetlerin Osmanl-Rus sava
(1877-188) ve sonrasndaki tutumlarn drt ana husus ve baz
soru iaretleri dorultusunda ele almaktadr:
1. Birka asr boyunca Osmanl-Rus ilikilerinin seyri; asl amac
Osmanl Devletini ortadan kaldrmak, bakentini ve boazlar ele
geirmek olan Rusyann OsmanlIya kar gerekletirmeye al
t stratejik hedeflerin mahiyeti. Son Osmanl-Rus harbi ve so
nucu neden Osmanl Devletinin akbeti konusunda bir dnm
noktas olarak kabul edilmektedir? Bu son sava neden Osmanl
snrlar dhilindeki Mslmanlar iin tehlike anlarnn almas
anlamna gelmitir? Berlin Anlamas (1878) Krt ve Arnavut ba
kaldrlarn atelerken, neden Suriye blgesindeki Mslmanlar
lkelerinin gelecei konusunda endieye sevk etmemitir?
2. Son Osmanl-Rus sava ve sonular, imparatorluk bnyesinde
dini ve milli kimlik meselesinin gndeme gelmesine yol amtr.
Ortada zaten milli kprdanmalar fiilen mevcutken, OsmanlIya
ball sembolize eden din kimlikten ne kalmt? Mslmanla
rn bu iki kimlik arasndaki tutumlar neydi? Fik-kltrel-sosyal
gelimeler slam yurdu lehine siyasi-slami bir fikrin olumas
iin gerekli artlar hazrlam mdr?
Bild- am Mslmanlarnn kprdanlarmdaki dini ve milli
kimlik meselesi imparatorluktaki dier Mslman halklara da te
mil edilebilir mi? Hicaz Araplarmm Arap Halifelii, Krtlerin
8
Msr, 1841den itibaren Mehmet Ali Paa ynetiminde otonomiye kavu

mutu.
O N SO Z
19
bamsz bir devlet kurma almalar srasnda milli veya et

nik bir uurdan bahsedilebilir mi? Son Osmanl-Rus sava esna
snda Arnavutlarn faaliyetlerine Arnavut milli dirilii derken,
neden slm milli hareketlere ahit baka bir yerdeki faaliyet
iin ayn ifadeyi kullanamyoruz?
3. Tanzimat dnemine dnmeden son Osmanl-Rus sava es
nasndaki slm milli kprdanmalarn ne olduunu anlayamayz.
nk bu reformlar (1839-1876) ierii itibariyle Mslmanlarla
zimmet ehlini eit duruma getirirken, toplumun ve devletin laik
letirilerek Osmanl Devleti bnyesinde daha fazla sosyal ve etnik
blnmelere yol amtr. Sz edilen sava srasnda Mslman
larn kprdanmalarn bu Tanzimata balayabilir miyiz? Tan
zimat neden Bild- am Mslmanlarm Osmanl Birliine
sarlmaya sevk etmitir? Arnavutlar neden milliyeti bir tutum
sergilediler? Msrllarn 1840da merkezi ynetimden kmalarn
dan ve bu merkezi ynetim siyasetinin 1847de Krt beylikleri
nin zerkliini ortadan kaldrmasndan sonra, Mekke erifle
rinin ve Krt beylerinin, birincilerin Hicazdaki mahalli ynetim
haklarnn kaldrlp merkeze balanmas zerine, bamszlk
elde etme almalarnda TanzimatTn az veya ok bir suu yok
mudur?
4. Son Osmanl-Rus sava (93 Harbi) imparatorluk bnyesindeki
Mslmanlar Osmanl Devletinden koparma projelerin artma
sna yol amtr. Tm bu projeler mahalli patentli miydi? Bu
ite yabanclarn, zellikle de ngilizlerin parma yok muydu?
Sz edilen sava srasnda ve sonrasnda bunlarn Bild- amdaki
planlar ne idi ve niin her seferinde blgede ayrlk politika
lar retme konusunda onlar sulanmaktaydlar? ngilizler neden
stanbuldaki Mslman halifelie kar kp Hicazda baka bir
Arap halifelii istiyorlard? ngilizlerin ve Hicaz Araplarmm
karlar kutsal topraklarda bamsz bir Arap devletinin kurulma
sndaki karlar niin ve nasl ayn noktada buluuyordu?
Bu giri ve sorular, bizi aadaki tahminlere gtrmektedir:
20
Osmanl mparatorluu dhilindeki slm hiziplerin OsmanlRus sava (1877-1878) srasnda ve hemen sonrasnda harekete
gemeleri, merkezin zayflamas ve Bild- amda olduu gibi
blgenin yabanc igaline maruz kalaca endiesi ve ilerleyen
sayfalarda greceimiz gibi ngilterenin entrikalar sebebiyle ko
pularn balayaca dncesinden kaynaklanmtr. Bizim kana
atimize gre Krdistandaki otonomi hakk araylarnn sebebi de
bir yandan blgenin sosyo-ekonomik yapsndaki bozukluk ve Os
manlI Devletinin beyliklerin i bamszlklarna son vermesi,
dier yandan Dou Anadoluda Krtlerin karlarna zarar vere
cek bamsz bir Ermeni devletinin kurulaca tehdididir. Arna
vutlarn hareketi, Yeilky ve Berlin anlamalarndan sonra, bu iki
anlamann Balkanlarda yeni Hristiyan devletleri kurmak ama
cyla Arnavutlukun baz ksmlarn ekip almas zerine kendi
topraklarn birletirmek iin milli bir kprdantr ki, esasen bu
milli faaliyetlerin tohumlar henz 1830larda atlmt.
Bu aratrmada kullanlan bilimsel materyale gelince; eliniz
deki eser, arlkl olarak yaynlanmam ngiliz ariv belgelerine
(Public Record Office) dayanmaktadr; fakat bunun yannda Dr.
Adil smail tarafndan yaynlanan ngiltere Avam Kamaras bel
geleri (British Parliamentary Papers), Alman belgeleri ve Fransz
belgelerine de dayanmaktadr.
ngiliz belgeleri, Osmanl Devletinde ve ona bal eyaletlerde
alan ngiliz diplomat ve konsoloslarnn zamannda yaanan
yahut onlarn bizzat gzlemledikleri veya bir ekilde mdahil ol
duklar ve ynlendirdikleri olaylar ve gelimelerle ilgili yazdk
lar raporlara dayanmaktadr. Bu belgeler, nemli olaylarn gizli
ynleri ve bilinmeyen bilgileri iermeleri itibaryla tarih yn
den byk nemi haizdir. Bu belgeler, olaylarn yalnzca siyas
ynlerini ortaya koymakla kalmamaktadr, nk Osmanl m
paratorluu dhilinde grev yapan ngiliz temsilcilerin bir vazi
fesi de bulunduklar vilayetlerdeki durumu, sosyo-ekonomik ve
kltrel yapy da derinlemesine gzleyerek hkmetlerine bilgi
vermekti. ngiliz diplomatlar da dier Avrupal diplomatlar gibi
O N SO Z
21
Osmanl mparatorluunu bir mozaik olarak grdklerinden,

raporlarda devlet bnyesindeki dini gruplarn durumu zerinde
nemle durulmaktadr. Osmanl Devletindeki topluluklar ve ta
ifelerle ilgili bu resmi gzlemin, devletin politikas ve stratejisi
asndan yaplmas tabiidir. Dolaysyla baz hallerde genel de
erlendirmeler yaplp, incelikler gzden karlmsa da, bu ra
porlar, ark Meselesinin en zor aamasnda ve bu yksek si
yasete hizmet eden diplomatik faaliyetlerde Osmanl Devletine
kar sergilenen ngiliz siyasetinin ortaya karlmasnda ok
nemli belgelerdir.
Biyografi ve hatralardan oluan Arap ve yabanc kaynaklar
da diplomatik belgelere ilave edilen nemli bir kaynak saylr.
rnein Adil Sulhun babas Manahla ilgili naklettii ifahi bil
gileri ieren Sutrun min er-risale (Mektuptan Satrlar) adl
eseri, Bild- am tarihinin nemli bir dnemi iin temel kay
naktr. nk bu kitap, son Osmanl-Rus sava esnasnda ve
hemen sonrasnda Suriyeliler arasndaki fikr-siyas kutuplama
lara k tutmaktadr. Arapa kaynaklarn yan sra, msterik
lerin ve seyyahlarn hatra ve biyografileri de nemli birer kay
naktr. rnein Arap toplumunu yakndan inceleyen air Blunt
ve msterik Snouck-Hurgronje olduka nemlidir. Bunun se
bebi yalnzca onlarn Arapay, Arap rf ve detlerini ok iyi bil
meleri deil, aksine lkelerinin emperyalist politikasn ok iyi
kavram olmalardr. Keza Sax da XIX. Yzyln birinci yarmn
daki olaylar gnlk olarak gzlemi olsayd, Avrupa diplomasi
sinin inceliklerini ve OsmanlIya kar besledikleri gizli niyetleri
tespit edemezdi.
Gazetelere ve sreli yaynlara gelince, bunlarn gr ve yo
rumlar mahalli grleri, siyasi ve kltrel-fikri akmlar, mahalli
glerin merkezi ynetimin siyasi karar ve tavrlaryla olan iliki
lerini yanstmaktadr. rnein Semertul Fnn (Fenlerin Ya
rarlar) adl dergi, bazen OsmanlIy destekleyen fikir akmlarn,
bazen kendini gsteren Arap faaliyetlerine atfet besleyen gr
leri yanstt iin nemli bir kaynaktr. Bu dergiden baka ngiliz
22
Times dergisinde yaynlanan baz bilgilerden de istifade ettim. Yine

faydalandm baz sreli yaynlardan bazlar unlardr:
The Moslem World, The Contemporary Review, Die Welt des Islams, Middle Eastem Studies, International Journal of Middle East
Studies.
Bu kaynaklar aratrmamzn temel malzemesini temin ettiine
gre, baz olaylarn perde gerisini ve birbiriyle olan ilikilerinin
yorumunu ancak ikincil kaynaklardan temin edebilirdik. Bu ko
nuda yazlan kitaplar bir hayli fazladr ve bazlar kaynaklarn ele
ald veya ksmen inceledii yahut belli bir gr asndan de
erlendirdii olaylara yeni bir okuyu getirmektedir. Bunlardan
bazlar ariv bilgilerine dayal olmas bakmndan bir ehemmi
yet arz eder. nk o dnemde bu eserleri yazanlarn ounun
byle bir imkan yoktu. Bizim bu eseri hazrlarken faydaland
mz aratrmalardan bazlar Eb Muna, Emiret, Tibawi, El-Amr,
Antonius, Zeyn, Kevserni, Behrendt, elil, Gross, Saliba, Jwaideh, Houri, Langer, Davison, Ochsemvald, Shukla, Pollo/Puto
vb.leridir.
Szlerimi bitirirken burada Berlindeki Zentrum Modemer Orient
(Modern Dou Aratrmalar Merkezi) mdr Dr. Peter Heine,
1995 yl boyunca bu aratrma iin bilimsel malzeme toplamam
iin burs salayan ve projenin baaryla gtrlmesi iin her trl
yardm veren genel koordinatr Prof. Dr. Gerhard Hppe bilhassa
teekkr ederim. Keza hocam Dr. Fritz Steppata verdii destekten
ve kitabn zn tekil eden konularda grlerini bildirdiin
den dolay kranlarm sunarm. Beyruttaki Orient-Institut der
Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft (Dou Aratrmalar
Alman Enstits) mdr bayan Prof. Dr. Angelika Neuwirthe
de Almanyadaki almalarm srasnda verdii destekten dolay
teekkr ederim. Ayrca Bonn hastanesinde doktor olarak grev
yapan dostum Habib Mugarbil ve hanm Catrinaya baz metin
lerin Rusadan evirisi konusundaki yardmlar iin kranlarm
sunarm. Keza Almanyada ikamet eden dostum Prof. Ralf Gad-
O N SO Z
23
ban ve Dr. Axel Havemann baz bilimsel malzemeleri istifademe

sunma nezaketi gsterdikleri iin asla unutmayacam.
Benden yardmn esirgemeyen ve bu kitabn temel konular
zerinde benimle fikir tartmalar yapan dostlarmdan - ki bir
hayli fazladr,- bykeli Dr. Adil smail, Prof. Hasen Emin ve
Muhammed Semmk, Dr. Suad Selim Ebur-Revs, Dr. Mnzir Cabir, Dr. Vecih Kevserniye bilhassa teekkrlerimi sunuyorum.
Keza yardmlaryla bu kitabn baslmasna katkda bulunan ta
rihi dostum Dr. Mnir smaile samimi sevgi ve teekkrlerimi
iletiyorum..
Abdurrauf Sinno
Beyrut, 19 Mart 1997
GR
Rusyann 93 Harbine Kadar Osmanl Devletine Kar Sr

drd Politika
Birka yzyl boyunca, din, siyas, stratejik ve ekonomik fak
trlerin n plana kmas, bazen askeri yaylma usulyle, bazen
Fransa ve zellikle Avusturyayla anlamak suretiyle Rusyay s
rekli stanbulu ve tabii olarak boazlar ele geirmeye itekliyordu.
Rusya, Osmanl mparatorluunun taksim edilmesi ve Osmanl
bakentiyle boazlarn kendisine braklmas eklindeki programn
srekli aa vurmaktayd.1stanbulun Osmanllarm eline geme
sinden itibaren Rusya, kendisinin Bizans mparatorluunun varisi,
Ortodoks inancnn dnya apnda koruyucusu ve savunucusu
olduunu iddia etmi;2 dolaysyla kendini Ortodoks dnyasnn
dini ve siyasi lideri olarak grm, Kostantinoplesu kurtarp,
Osmanl ynetimi altndaki Ortodokslarn ve Filistindeki kutsal
yerlerin hamiliini stlenerek, Ortodoks dnyasnn kendi nderli
indeki zaferini sembolize etmek amacyla ha tekrar Ayasofyaya
dikmekten baka amacnn olmadn ilan etmiti.3
in din-siyas tarafn bir yana brakrsak, stanbulun strate
jik konumu, boazlar kontrol altnda tutuyor olmas, Rusyann
1
2
3
Rusya'nn Osmanl mparatorluunun paralanmasyla ilgili projesi konusunda

benim u almama bkz. El-AlkUr-Rsiyye-El-Osmaniyye 1687-1787; Rusya
ve Meriu taksmid-devletil-Osmaniyye - Tarihul Arab vel-lem, (Beyrut),
75/76 (1984), s. 34-47. (1687-1787 Osmanl-Rus likileri; Rusya ve Osmanl
Devletinin taksimi projeleri.
Sinno, Pan-Slawismus, age., s. 539; Arapa evirisi, s. 12.
Cari Ritter von Sax, Geschichte des Machtverfalls der Trkei bis Ende des 19.
Jahrhunderts und die Phasen der orientalischen Frage bis auf die Gegemvart,
Wien 1908, s. 114; kr. Eleinz Golhvitzer, Europe in the Age of Imperialism
1880-1914, London 1969, s. 47-48.
26
Akdenize inmesi veya en azndan Baltk Denizi donduunda bo

azlar zerinden Avrupa sularna gemesi nnde bir engel te
kil etmesi, onun bir Avrupa devleti hviyeti kazanmasn nle
mekteydi. Dolaysyla Rusya, Karadenizde srekli gneye doru
uzanmann ve oradan boazlar zerinden Akdenize inmenin ya
hut en azndan ticaret gemilerinin gerektiinde boazlardan ge
mesi ve her iki boazn Rusyann dmanlarnn gemilerine ka
patlmas hakkn teminat almann peindeydi.4
Dier yandan, ekonomik faktrler Rusyann Osmanl Devleti
aleyhine siyas gelimesini srdrmesinde en nemli rol oyna
mtr. rnein lkenin gney kesimindeki nfus art, blgede
ticaret ve tarmn grlmemi lde gelimesi, iktisadi arln
Karadenize kaymas ve emtiann boazlar zerinden Akdenize
ulatrlmas zorunluluunu beraberinde getirmiti.5
Rusya, XVIII. Yzyl sonlarna kadar Osmanl Devleti aleyhine
genileme, Osmanl bakentini ve boazlar kontrol altna alma
ynndeki programnn yarsn gerekletirmeyi baarmt. r
nein Deli Petro (1682-1725) lkesinin Karadenizin kuzey sahi
line doru genileme stratejisini ortaya koymu,6 II. Yekaterina
(1762-1796) Karadenizi bir Rus denizi haline getirmi, Rus ti
caret gemilerinin boazlar zerinden Akdenize geiini teminat
altna alm ve 1774de imzalanan Kk Kaynarca Anlamasna
dayanarak Osmanl sultannn tebaalar arasnda bulunan Orto
dokslarn himayesini stlendii iddiasn ileri srmtr.7
4
5
J.A. R. Marriot, The Eastem Question. A Historical Study in the European Diplomacy, Oxford 1917, s. 17.
E.E Mosely, Russian Diplomacy and the Opening of the Eastem Question in
1839, London 1934; M. Anderson, The Eastem Question, 1774-1923, London
1966, s. 39; "VVinfried Baumgart, Vom Eurapaischen Konzert zum Vlkerbund,
s 32.
Abdurrauf Sinno, El-Alktur-Rusiyye- el-Osmaniyye (1687-1787), siysetl
indifa nahvel-miyah ed-dfie, Tarihu Arab vel Alem, 73/74 (1984) s. 50-51.
((1687-1787) Osmal-Rus likileri, Scak Sulara Alma Politikas.
Age., s. 50-52.
GR
27
Rusya, daha sonraki yzylda yani on dokuzuncu asrda, Os

manlI Devletine kar nihai amac sitneyi ele geirmek olan
stratejik, dini ve siyas programnn geri kalan ksmn gerek
letirmek amacyla almalarn srdrmtr. Ayn yzylda
Osmanl ile Rusya arasnda drt byk sava daha (1806-1812,
1927-1829, 1853-1856, 1877-1878) olmu ve Hnkar skelesi an
lamasyla (1833) sava durumu sona ermitir. Msr valisi Meh
met Ali Paanm XIX. Yzyln otuzlu yllarnda Osmanl aleyhine
kendi gl devletini kurup stanbul Boazna kadar gelmesi,
Rusyaya zayf komusu Osmanlya isteklerini kolayca dikte etme
imkn salayacak, bylece 1833de donanmasn Boaza gnde
rerek sz edilen anlamay imzalamak zorunda brakacakt.8Rus
ordusu, ikinci ve drdnc sava srasnda Osmanl mparator
luu topraklarnn ilerine kadar sokulmu, birinci defa 1829de
Edirneye, ikinci seferde ise 1878de stanbula on km. kadar me
safede yer alan Yeilkye (Ayastefanos) kadar gelmiti.9 Birinci
ve ikinci sava Balkanlardaki Ortodoks-Slav (Srp)lar ve Yunan
Ortodokslarm koruma maksatl yapld iin,10 Rusya nc
sava Filistindeki kutsal yerlerin hamilik davasn pekitirmek
amacyla dzenlemitir.11 Drdncs olan 93 Harbi ise Orto
doks Dnyasyla ilgili programn bariz bir ekilde dndayd.
Pan-Ortodoksizm ideolojisi, Krm savama kadar Balkanlar
daki tm Ortodoks halklar etnik farkllklara bakmadan Rusyann
liderlii altnda toplanp OsmanlIya kar harekete geirmek iin
yeterli olmutu. Savatan sonra ise, Balkan halklarnn milli ei
limlere ilgisini sezmi ve Osmanl Devletinin iini bitirme prog
ramnda milli ve rk unsurlar ana koz olarak kullanmtr ki,
8
9
10
11
Sinno, Siyasetl-indifa nahvel-miyhid-dfie, age., s. 53-55.

Sinno, El-Alktr-Rusiyye el-Osmaniyye (1687-1878), meseletlbahril evsved vel ezmetil-balkniyye 1856-1878, Tarih Arab ve-lem, 79/80 (1985)
s. 19. Hnkar skelesi ve Yeilky anlamas, Rus Devletinin douda gcnn
zirvesine ulamas olarak kabul edilir. Kr. Ek I.
Sinno, Siyasetl-indifa, age. s. 53-55.
Sinno, El-Alktr-Rusiyye.. Harbul Krm 1853-1856, Tarih Arab velem, s. 25-44.
28
bylece OsmanlIya kar askeri, diplomatik ve politik hamlele

rinde daha rahat hareket etme imkanna kavumutur. nk Av
rupa kamuoyu Balkanlardaki Hristiyan halklarn otonomi veya
tam bamszlk taleplerine atfet beslemekteydi. Krm savandan
sonradr ki, Pan-Slavizm ideolojisi, Pan-Ortodoksizm ideolojisini
bastrm ve Rusyann Avrupann gney ve gneydou kesimine
ynelik politikasnda nemli bir ideolojik boyut kazanmtr.12
Pan-Slavizm ideolojisi, Rusyann d politikasnda 1878de B
yk Bulgaristan Devletini kurma projesiyle zirve yapmtr.13
1875deki Bosna-Hersek ayaklanmas, bir yl sonra Bulgaristana
sram, bir yandan Srplarn ve Karadan olaya askeri ynden
mdahalede bulunmas,14 dier yandan 93 Harbi arefesindeki
uluslar aras durumlar, Rusyaya Slav dnyasn kendi nderli
inde yeniden canlandrp Osmanl bakentine hkim olma siya
setini uygulamaya geirme yolunu amtr. Rusya, Bosna-Hersek
isyannn balamasndan sonra politikasn iki ynde srdrm
tr: a) Mstear ve dileri bakan Alexandre Gorakovun Dreikaiskerbund ( mparator Birlii)15 devletleri ve zellikle Avusturya/Macaristanla ittifaken ark Meselesine siyas bir zm
bulmak iin srdrd politika, Rusyaya savaa girmeden Bal
12
13
14
15
Benim yukardaki kaynakta yer alan Ortodoksluk ve Slavizm adl makaleme

bkz.
Charles Jelavich, Tsarist Russia and Balkan Nationalism. Russian Injluence in the
Intemal Affaires of Bulgaria and Serbia, 1879-1886, Berkeley/Los Angeles 1962,
s. 10.
Sinno, Meseletl Bahril-esved, age., s. 18-19.
mparator Birlii (Dreikaiserbund), 1873de Almanya, Rusya ve Avusturya/
Macaristan tarafndan Fransann Almanyaya kar sergiledii dmanln nn
kesmek ve Balkanlarda Rusya ile Avusturya/Macaristan arasndaki anlamazlk
lar bertaraf etmek amacyla kurulmutur. Bu ittifak 1875e kadar varln ko
rumu, bir defa 188 lde gizlice yllna, ikinci kez ise 1887de ayn artlarla
yenilenmitir. ttifakn bozulmasnn sebeplerinden biri, Balkanlar konusunda
Rusya ile Avusturya/Macaristan arasndaki anlamazlkt. 1887de Bismark Rusya
ile gizli bir anlama yapm, fakat mstearlktan azledilmesi sebebiyle anlama
yenilenmemitir. Bu konuda bkz.: YVilliam L. Langer, European Alliances and
Alignments 1871-1890, New York 1966, b. 23ff, 33f, 207, 210, 4181
GR
29
kanlardaki siyasi ve stratejik hedeflerini gerekletirme imkan

yaratmaya matuftu. Dieri, Rusyann stanbul bykelisi Nickolas Ignatiev nderliindeki Pan-Slavizm hareketidir. gnatiev, lkesinin nderliinde Trkiyenin Avrupa yakasnda Slav
dnyasn diriltmeye ve sitnenin igaline yol aacak genel
bir ayaklanma karmak iin ark Meselesinin istismar edil
mesi dncesindeydi.16
Srbistann 1876da Osmanl Devleti tarafndan malup edili
ine kadar Gorakov, uygulad politikayla lkesinin siyasetine
damgasn vurmay baardysa da, o tarihten itibaren Pan-Slavist
grubun gr n plana kt. Bu grup, Srbistan ve Karada
OsmanlIya kar bir savan iine ekmeyi baard gibi, Rusya
kayseri II. Aleksandr (1855-1881), konuyu bar yollardan
zme konusundaki uluslar aras gayretlerin17kmaz sokaa dal
d bir srada, Rusyann savaa girmesine yol aan Pan-Slavizm
siyasetini destekleyen radikal tutumlar sergilemeye ikna etti. Bu
arada Osmanl Devletinin 23 Aralk 1876da Kanun-i Essyi ya
ynlamas, ne Balkanlara huzur getirebildi, ne de Rusyann ark
Meselesine burnunu sokmasn engelleyebildi.
24 Nisan 1877de Rusya Osmanl Devletine sava ilan ede
rek, ordusunun bir ksmn Kafkaslarda Osmanl kuvvetleri ze
rine sevk ederken, dier bir ksmn Prut nehrinin tesine geirdi.
Bununla birlikte ilk balarda Rus ordularnn Avrupa ve Asyada
Osmanl topraklarndaki ilerleyii son derece yava seyretti. Av
rupa yakasnda Rus ordusu Tuna nehrini geiini Haziran ay
sonlarna kadar erteledi ve Kasm sonlarna doru Plevnede Os
manlI mukavemeti karsnda durmak zorunda kald. Ama daha
16
17
Geogr Webers, Lehr und Handbuch der Weltgeschichte. Neu berab. Von Alfred
Baldamus, Bd. IV Neueste Zeit, Leipzig 1911, s. 671.
Bu gayretler arasnda Avusturya/Macaristan dileri bakan Andreasinin 30 Ara
lk 1875de verdii Andreasi Memorandumu, 3 Mart 1876daki Berlin Me
morandumu, 11 Aralk 1876da balayp 18 Ocak 1877ye kadar devam eden
stanbul Konferans ve 31 Mart 1877de dzenlenen Londra Protokol sa
ylabilir. Bu konuda benim Meseletl-bahril esved, age., s. 9-11, 14, 16-17.
30
sonraki gnlerde sitneye giden yol nnde alacakt. Ocak

1878de Sofya ve Edirne dt. Ruslar Asyada Kars Kalesinde
ar bir darbe aldlarsa da, tekrar dnerek Osmanl ordusu kar
snda hzl ve kesin bir zafer kazandlar.18
Bb- li, Rusyann kendisine sava ilan ettii ayn gn, Paris
Bar ve Garanti (Treaty of Guarantee 1856) Anlamasna imza
atan Avrupa lkelerine Osmanl Devletinin bamszlk ve h
kmranlnn korunmas taahhdn hatrlatarak, bunu tm
Avrupann umumi kar olarak grmek gerektiini iletti.19Fakat
sava arefesindeki uluslar aras artlar, tpk Krm sava srasnda
olduu gibi, Osmanl Devletinin lehinde deildi. Avrupa devlet
lerinin de Rusyann karsna dikilecek halleri yoktu. Almanya
anslyesi Bismark ark Meselesiyle pek de ilgilenmiyor ve onu
Batl emperyalist lkeleri Avrupann orta yerindeki meselelerle
uramaktan alkoyan lezzetli bir yemee benzetiyordu. Rusyann
sitneye doru ilerlemesini Hindistan ve Orta Doudaki strate
jik karlar iin zararl bulan ngiltere, ark Meselesi konusun
daki gelimelerle ilgili tutumu dolaysyla kendi iinde ikiye b
lnd iin, balangta yalnzca Rusyay Osmanl bakentini
igal etmemesi ve boazlardan geii aksatmamas konusunda
uyarmakla yetindi. Avusturya/Macaristan ise, Balkanlardaki den
genin bozulmamas ve kendi stratejik karlarna halel gelmemesi,
zellikle Rusya gdmnde byk bir Slav devletinin kurulma
mas artyla, Rus-Osmanl savama kar deildi.20 Ayrca Rusya,
Avusturya/Macaristanla tarafszlk, Romanya ile savaa itirak ko
nusunda zaten ayr ayr anlamalar imzalamt.21
ngiltere, Osmanlnm Avrupa ve Asya cephelerinin 1878de
knden sonra, Rus kuvvetlerin 31 Ocakta yapt saldrmaz
18
19
20
21
Age., s. 17.
Felix Bamberg, Geschichte der orientalischen Angelenheit im Zeitraum des Pariser
und des Berliner Friedens, Berlin 1892, s. 489f.
Meseletl-bahril esved, age., s. 18-19.
Anderson, age., s. 1931; B. H. Summer, Russia and the Balkans 1870-1880, Oxford 1937, s. 299.
GR
31
lk anlamasnn arkasndan St. Ayastefonasa doru ilerledii s

rada, donanmasna boazlara doru ilerlemesi emrini verdi (21
ubat 1878).22 3 Mart 1878de Rusya ve Bb- li, Karadenizden
Egeye kadar uzanan, Dou Rumeli, Makedonya, Arnavutluk top
raklarn (Gostiva, Kaamik, Tetova ve Debre) iine alan Byk
Bulgaristan Devletini douran Erenky (Ayastefanos) anlamasn
imzaladlar.23 Anlamaya gre ayrca Bb- li Kars, Batum, Ar
dahan ve Bayeziti Rusyaya brakacak, Dobrucanm Romanyaya
verilmesine mukabil Gney Besarabya da Rusya snrlarna ilhak
edilecekti. Srbistan ve Karada ise Arnavutluk dhilinde baz
yerler kazandlar. Srplar Pritina sancan alrlarken, Karadal
lar Dolcigno, Plava, Gusinye ve Elotti blgesine kondular.24
Ne var ki Erenky anlamas Ortodoks Slav devletleriyle (Sr
bistan, Karada) Balkanlardaki Ortodokslarn (Yunanllar ve Ro
manya) mitlerini boa karmt. nk Rusya kendi milli
karlarn dier Balkan devletlerinin karlarna tercih ediyor,
kendisine gmete olacak bir Slav Ortodoks devleti kurmaya a
lyordu. Dier yandan bu anlama Balkanlardaki kuvvetler den
gesini deitirecei iin byk devletlerin, zellikle de ngiltere
ve Avusturya/Macaristanm karlarna zarar vermesi sebebiyle
uluslar aras bir muhalefete de yol amt.25
22
23
24
25
Age., s. 435f.
Georges Castellan, Histoire des Balkans (XIV-XX siecle), Paris 1991, s. 320; Stefan Polo/Arben Puto, Histoire de EAlbanie, Roanne (Paris), s. D. P 137.
Ayn yerde.
ngiltere, Rusyann kendi kontrolndeki Byk Bulgaristan Devletiin kurulma
syla Ege Denizine k yolu bulmu olmasn ve yine Rusyann Anadoludaki
Osmal topraklarn igal etmesini, Hindistan, boazlar ve sitnedeki kar
lar iin bir tehdit olarak gryordu. Bkz. G.D. Clayton, Britain and the Eastem
Question. Missolonghi to Gallipoli, London 1971, s. 143.
Avusturya/Macaristarim rahatszl yalnzca Byk Bulgaristan Devletinin de
nize km salayacak topraklar edinmesinden deil, ayrca bu devletin ba
tya doru genilemesinden kaynaklanyordu ve kendisine gre bu, 1876 Tem
muzunda ve 18 Mart 1877de Rusyaya yapt anlamann ihlali demekti. Bkz.
Barbara Jelavich, The Otoman Empire, the Great Powers and the Straits Question
1870-1887, Bloomingto/London 1973, s. 108; Webers, age., s. 674.
32
Avrupay bir savaa sokmamak iin 13 Haziran-13 Temmuz 1878

tarihleri arasnda Berlinde bir konferans dzenlendi ve Rusyann
Erenky anlamasna uygun olarak Balkanlarda uygulamaya koy
duu projelerin birou iptal edildi. Rusya, Berlin anlamas (13
Temmuz 1878) mucibince Byk Bulgaristan Devleti projesinden
vazgeti ve buna mukabil Bulgaristan ve Dou Rumeline otonomi
hakk verilerek, Makedonya Osmanl mparatorluuna iade edildi.
Ayrca Romanya, Srbistan ve Karadaa tam bamszlk hakk
verildi. Srplar, Erenky anlamasna istinaden Pritinaya muka
bil Arnavutlukun ounluu Slavlardan oluan topraklarn ald.
Berlin anlamas ayrca Gusinye ve Plavanm Karadaa balan
masn kabul ederken, Dolcignonun ona braklmas talebini red
detti. Yunanllar ise kendileriyle Osmanl Devleti arasndaki nihai
snrlarn iki tarafa oluturulacak komisyon tarafndan belirlen
mek artyla Epir ve Teselyay aldlar. te yandan Avusturya/Macaristan, Bosna-Hersekin yan sra Novibazara el koyma hakkn
elde etti. Anadolu tarafnda ise Batum, Kars ve Ardahan Rusyaya
braklrken, Beyazt Osmanl Devletine iade edildi.26
Ksacas, Osmanl-Rus savann sonular Bb- li iin tam
bir felaketti. nk Balkanlarda 212 000, Asyada 232 000 km2
toprak ve ayrca yaklak alt milyon tebaa kaybetmiti.27 Dahas,
Rusyann ve Balkan devletlerinin imha amal asker ve siyas ope
rasyonlar, igal edilen topraklardan yz binlerce Mslmann do
udaki Osmanl vilayetlerine g etmesine yol am, sitne ve
dier Asya ehirleri daha sonraki ksa sre zarfnda saylar bir
ka milyona varan Rumeli, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Krm ve
Kafkas mltecisine ev sahiplii yapmak zorunda kalmt.28 Sava
26
Tl
28
Berlin anlamann maddeleri iin bkz. W N. Medicott, The Cotgress of Berlin

and After, 2nd. Ed. Edinburgh 1963, s. 409-419.
Asrus-Sultan Abdlhamid ve Eseruhufil Aktaril Arabiyye 1876-1909, III/412.
(Sultan Abdlhamid Dnemi ve Arap lkelerindeki Etkisi); Engin D. Akarli,
Abdlhamid IIs Attempt to Integrate Arabs in the Otoman System, in: David
Kushner ed.,: Palestin in the Late Otoman Period, Jerusalem 1986, s. 74-75.
EO 424/85, Trotter to Salisbury, no. 15, Erzerum 19.6.1879; StanfordJ. Shaw/
Ezel Kural, History of the Otoman Empire and Modem Turkey, vol. II: Reform,
GR
33
sebebiyle Osmanl Devletinin mali ve ekonomik durumunun bo

zulmas yetmiyormu gibi, Mslman tebaann ilticas da insanlk
dramnn yan sra sosyo-ekonomik krizlere yol amt.29 Rusya
karsndaki asker hezimet, mal durumun bozulmas ve nemli
lde topran Osmanl mparatorluunun elinden kmas,
Bb- lide byk devletlerin ark Meselesini (Osmanl toprak
larnn taksimi) halletmek zere olduu inancn yaygnlatr
m, imparatorluk bnyesindeki milliyetler self-determinasyon
konusunda admlar atmaya ve birtakm faaliyetlerle bulunmaya
balamlard.
29
Revolution, and Republic: The Rise of Modem Turkey, 1808-1975, Camridge

ect. 1977, s. 115flf., 195; C. H. Becker, Islampolitik, in: Die Welt des Islams, I,
3(1915), s. 102.
EO. 424/69, Layard to Salisbury, no. 496, Constantinople 16.4.1878. Bykeli,
mltecilerin camilere, tekkelere ve kamu binalarna yerletiklerini, Ayasofyaya
yerleenlerin drt bin kiiden fazla olduunu bildirmektedir.
BRNC BLM
BLD-I AM VE OSMANLI DEVLET
Dini ve Milli Kimlik Arasnda
1. Osmanl Birlii ile Suriye Arasndaki Bild- am

Mslmanlar (1839-1877)
XIX. Yzyl balarndan itibaren kavmiyet fikri Osmanl
mparatorluunun Hristiyan vilayetlerinde kendini gstermeye
baladnda, Bild- am1 birka asrdr Osmanl hkimiyeti
1
Bild- am: Suriye, Lbnan ve Filistini iine corafi bir blgedir. Kuzeyde Toros dalarndan balayarak gneyde Sina Yanmadasna, douda Irak-Suriye s
nrndan batda Akdeniz sahiline kadar uzanr. Bild- am tabiri, sz konusu
blge iin XIX. Yzyl sonlarna kadar bu ekilde kullanlmtr. Osmanl vi
layet taksimat yeniden yapldktan sonra (1864 ve 1867), Suriye ifadesi yani
vilayet-i Suriye Suriye corafyasna iaret etmek iin kullanlmaya baland.
Msrn buralar igalinden sonra Bild- am, Haleb, Trablus, Dmak ve Sayda
olmak zere drt eyalete blnd. Msrllarn blgeyi boaltmalarndan sonra
Trablus eyaleti kaldrlarak merkezi Beyrut olan Sayda eyaletine katld. Bu olay
dan yl sonra Sayda vilayeti de o tarihten itibaren Suriye vilayeti denilen
Dmak vilayetine katld. 1888de ise Trablustan Akkaya kadar uzanan sahil
blgesi Vilayet-i Beyrut denilen yeni bir vilayete dahil edildi. XIX. Yzyl son
larnda blgede vilayet vard: Halep, Suriye, Beyrut ve bir de Cebel-i Lb
nan ve Kuds mutasarrfl.
Bild- amn idari taksimat konusunda u eserlere baklabilir:
Abdulkerim Garayibe, Suriye fi kam-tsii aer. 1840-1876, Kahire, 1961/62,
s. 71-107; Abdulaziz Avaz, El-daretl Osmaniyefi filay eti Suriye 1864-1914, Ka
hire, 1969, s. 61-79, 340-342.
A. L. Tibawi, A Modem History of Syria, London 1969, pp 23ff, 180ff, tamar
Dabinovich, Syria and the Syrian Land: The 19th Century Roots of 20th Cen-
36
altndayd. Bild- am eyaletlerinin stanbuldaki merkezi yne

timle olan ilikisi, saltanatn dier blgelerindeki ilikilerden ok
daha salamd. Halepin uluslar aras ticaret merkezi olduu d
nemde, Dmak,2 dahil ile sahil arasndaki ticari balantlarn ve
ayn zamanda Hac Emirliinin merkeziydi. Dier yandan Bild-
am, Osmanl mparatorluunun kltr seviyesi en yksek ke
simlerinden biriydi. Osmanl ynetimi, idare ve yarg mevkile
rini mahalli unsurlara terk edip, bilim adamlar ve Mslman
din limlerine olduka cmert davranarak bir eitim sistemi ve
din kurumlar oluturmutu.3
Osmanl ynetiminin bu uzun zaman diliminde, Bild- amda
esasen din ve kltrel adan muhafazakr olan Mslmanlar,4
halifeliin slm varisleri olduklar noktasndan hareketle ba
taki ynetimin merluunu seve seve kabullenmiler; slm
ereve iinde Osmanl Devletini hilafetin son halkas olarak
deerlendirmilerdi.5 Dolaysyla lkelerinin tarihinin Suriye Ta
rihi veya Arap Halklar Tarihi olarak yazlmas onlar nezdinde
bir ey ifade etmiyordu.6 Osmanlnm merluuyla ilgili bu ka
naat, Bild- am Mslmanlarm Osmanl ynetimini tm kt
yanlaryla birlikte kabul eder hale getirmi; kimse grd bir
zulm veya kayrma yahut askeri bir zorbalk, askerlik grevi,
vergi ve fiyatlarn artmas konusunda protestoda bulunmay ak
imdan bile geirmemitir.7 Dier yandan Bild- amn veya onu
3
4
5
6
7
tury Developments in: Thomas Philipp ed. The Syrian Tand in the 18th and 19th
Century, Stuttgart 1992, p 43.
Abdulkerim Rafik, el-Arab vel-Osmaniyyn 1516-1916, Dmak 1984, s. 243244; Albert Hourani, El-Fikr el-Arabi fi asrn-nahda 1798-1939, Kerim Azkul
ev., Beyrut 1968, s. 49; Tibawi, History of Syria, s. 25-26.
Mosche Maoz, Ottoman Reform in Syria and Palestine 1840-1861, Oxford 1968,
p 247.
C. Emest Dawn, From Ottomanism to Arabism, Urbana ect. 1973, 0 126.
Seyyar el-Cemil, El-Osmaniyyn ve Tekvnul Arab el-Hadis, Beyrut 1989, s. 73.
Sat el-Husr, Num fikretil kavmiyye, Kahire 1951, s. 162.
Bu konudaki rneklerle ilgili olarak Abdulkerim Rafikin eserinin 142, 193, 194,
196, 197, 237. sayfalarna baklabilir.
BLAD-I AM VE OSM ANLI DEVLET
37
etkileyen Ali Canbulad, II. Fahreddin el-Muni, Zahir el-mer,

Ali Bek el-Kebir, Mehmet Ali Paalarn bakaldr ve ayrlk ha
reketleri, sekin kiiler, nderler, ayanlar ve Osmanl memurlar
nezdinde yalnzca st dzey hareketler olarak kald, fakat asla
slm kkenlere nfuz edemedi.8
Osmanl ynetiminin mahalli idarede din unsuruna arlk
vermesinin, onlara blgede iktidarlarn yayp salamlatrma ko
nusunda er ve manev bir avantaj salad muhakkak.9 Hatta
XVIII. Yzyldan itibaren Osmanl mparatorluu bariz bir ekilde
zayflamaya baladnda dahi, bu insanlar, Mslman bir hali
fenin glgesi altnda yaam olmaktan memnuniyetlerini zel
likle dile getiriyorlard.10
Ne var ki, Bild- am XVIII. Yzyln son eyreinden ba
layarak bir sonraki yzyl boyunca i ve d faktrler sebebiyle
tehlikeli olaylara ahit oldu. Bu olaylar, hem Mslmanlarn ken
dilerine hem de Osmanl Hilafet devletine kar olan gvenle
rini etkiledi. Asker stnln yan sra, siyas, sosyal, ekono
mik, bilim ve teknoloji alanlarnda Hristiyan Batnm Mslman
Douya kar stnl belirgin bir ekilde ortaya km;11buna
mukabil (Mslman) Osmanl bu meydan okumaya karlk vere
bilecek kkl rasyonel deiimler sergilemekte btnyle baar
sz olmu,12bylece Hristiyanln slama galebe almas Mslmanlarda aalk kompleksine ve travmalara yol amtr.13
8
9
10
11
12
13
Mesud Dhir, Mkilatu binaid-devleti-hadisefil vatan el-arabi, Dmak 1994,

s. 54-115.
Sat el-I4usr, el-Biladu Arabiyye ved-devleti Osmaniye, 2. bask, Beyrut 1960,
s. 20-28.
Suleiman Mousa, The Rise of Arab Natioalism and the Emergence of Transjordan, in: "VVlliamW Haddad/VVilliam Ochsenwald eds, Nationalism in a NonNational State. The Dissolution of the Ottoman Empire, Columbus 19772, pp 241242.
Dawn, age., s. 128-129.
Hassan Saab, The Arab Federalists of the Ottoman Empire, Amsterdam 1958, s.
132-133.
Abdurrauf Sinno, Eser GarbiTAvrubiyf hareketi-slahtfid-devleti-Osmaniyye
1789-1839, mezuniyet tezi, Beyrut Arap niversitesi 1975, s. 73. (Osmanl
38
Devletin zayfl ve Hristiyan Batnm stnl, balan

gta Avrupa devletlerinin Osmanl ekonomisine mdahale etme
yolunu amakla kalmam, ayn zamanda ell-i zimmet karlar
dorultusunda giriimlerde bulunmalarna zemin hazrlam; ar
kasndan Osmanl Devletini paralama (Dou Meselesi) proje
leri hazrlanp, Arap vilayetlerinin igal edilmesine ve en nihayet
eyaletlerde bamszlk hareketlerinin ortaya kmasna yol a
mtr. Fransann 1798-1801 ve ngilterenin 1807de Msr i
gal iin dzenledikleri iki saldr, yine ngilterenin Omman sahi
lini hakimiyet altna alp (1820), arkasndan Adeni igali (1839)
ve Cezairin Fransz emperyalizminin eline dmesi (1830), yal
nzca Osmanl Devletinin kurum, ynetim ve toplum olarak za
afn ortaya karmam, ayn zamanda Osmanl Halifeliinin
emperyalizmin elinin ulaamayaca noktadaki Drul slam
korumaktan ciz kald konusunda fikr ve sosyal bir alkan
tya da yol amtr.14
Fransann Msra saldrmasndan nce, Msrdaki Memluk
kuvvetleri Filistinli mahalli lider Zahir el-merin daveti ze
rine Bild- ama doru harekete geerek Dmak igal ettiler
(1770).15 Ayrca Necitden (Arap Yanmadasndan) da doru
(Irak, Bild- am, Hicaz ve Arap Krfezinin sahil kesimi) yaylan
ve selef bir dini hareket olarak ortaya kan Vahhabilik, Osmanl
mparatorluunun merluunu sarst.16 Osmanl sultannn ko
ruduunu iddia ettii slamn gerek slam olmadn ileri s
ren bu hareket, asl slama (Kuran ve Snnete) dnmeye davet
ederek ortaya kt.17 Vahhabilerin Hicaz hakimiyet altnda tut
14
15
16
17
Devletinde 1789-1839 Yllarndaki Islahat Hareketinde Bat Avrupann Et

kisi).
Hourani, el-Fihrl Arabi, s. 78; Muhammed Adnan Murad, Biritanya vel-Arab,
Dmak 1989, blm 3, 4, s. 50-89; Kemal es-Salib, Tarihli Lbnan el-Hadis, 3.
bask, Beyrut 1972, s. 159-160.
Rafk, age., s. 297-302.
Cbran amiye, l Suud Madiyehum ve Mstakbeluhum, London 1986, s.
62-66.
Hourani, age., 55-56.
39
tuklar dnemde hutbelerde Osmanl sultannn ad okunmad.18

Bu hareket, ancak 1818de hareketin merkezi olan Deriyyeyi i
gal eden Msr valisi Mehmet Ali Paa tarafndan yava yava or
tadan kaldrld ve bylece Msr valisi Osmanl sultannn din
ve siyas hretini kurtarm oldu.19
Mehmet Ali Paa, Modem Msr'
kurunca, elindeki gcn farkna
vard ve bylece onu belli za
man aralarnda Msr ile Bild-
am birletirmek amacyla da
doru atlma arac olarak kul
land. Her ne kadar Vahhabi ha
reketi Osmanl iin dini ve siyasi
ynden bir meydan okuma ise
de, Msr ve Bild- amn mo
dern bir devlet olarak birleti
rilmesi (1831-1840) ve Msrn
nfuzunun Arap Yanmadasna
uzanmas,20 hem ieride Osmanl
Devletinin merluu, hem de darda imparatorluun zayf bir
g ve ak bir pazar olarak kalp, yerini yeni ve gl bir dev
letin (Mehmet Ali Paanm devletinin) almamas iin harekete
geen yabanc glerin stratejik ve politiko-ekonomik karlar
dorultusunda iki ynl bir tehdit oluturmaktayd.21Bu yzden
18
19
20
21
Muhammad al-Amar, The Hijaz under Ottoman Rule 1860-1914; The Ottoman
Vali, the Shariff of Mecca, and the Growth of British Influence, Ph. D. University of Leeds 1974, s. 47.
amiye, age., s. 67-69.
Age., s. 43-45, 70-72.
Msrn Bild- ama doru genilemesi srasnda, Rusya dileri bakan Nesselrode, Mehmet Ali Paanm Osmanl Devleti aleyhine genilemesini lkesinin
karlar iin bir tehdit olarak gryor ve olay zayf ve yenilmi bir komu
nun yerine gl ve muzaffer bir komunun gelmesi eklinde niteliyordu. Pierre Renovann, TarihTl-Alktid-devliyye (el-kamuut-tsi el-aer) 1857-1914den
naklen, ev, Celal Yahya, Kahire, 1980, s. 132. Kr. Ehiri/smail, es-Siyase et-
40
Osmanl ve Avrupann karlar, Mehmet Ali Paanm devletini

Msr snrlar iine hapsetmeyi gerektiriyordu.
Bild- ama gelince, Msr hakimiyeti, belli merkezlerden yn
lendirilen akmlar, ehl-i zimmetle Mslmanlar arasndaki seklarizm ve eitlik hareketleri,22 lkenin (Osmanl corafyasnn)
Bat karlar (ticar, diplomatik, kltrel, politik vs...) nnde
almas, slm nfuzun (din alimleri ve ayanlar)23ve slam eko
nomisin zayflamasna yol am24; slam toplumunun zmre
lere blnmesine ve sitnedeki slm hkmete kar kindar
bir yneliin zuhuruna zemin hazrlamtr.25 Osmanl ynetimi
nin Bild- amda tekrar glenmesine ve ulemann nceki dini
ve ekonomik gcne kavumasna ramen, bir yandan Mehmet
Alinin Osmanl ordularna indirdii darbeler, dier yandan Os
manlI brokratlarnn devlet ve toplumun seklarizasyonu y
nndeki faaliyetleri, Bild- am Mslmanlarmda Trkiyenin
devliyye, 2/94. Osmanl Devletinin ortak Avrupa mdahalesiyle Msr tehlike
22
23
24
25
sinden kurtulmasndan sonra, ngiltere dileri bakan Palmerston, lkesinin

Osmanl mparatorlunun yannda yer almasnn sebebini yle aklyordu:
Siyas ynden bamsz bir Trkiye bizim iin ne kadar nemliyse, ngiltere
iin ticar ynden de bir o kadar nemlidir. Clayton, s. 90dan naklen.
Mehmet Alinin olu brahim Paa 1248 Nisannda Lazkiye mtesellimine yaz
d mektupta yle diyordu: Mslmanlar ve Hristiyanlar, hepsi bizim reayamzdr; mezhep meselesinin siyasetle ilgisi yoktur. Herkes kendi yolunda git
meli; Mslman kendi dininin emirlerini uygulamal, Hristiyan da kendi dininin
emirlerini; kimse kimseye tasallut etmemelidir. Abdullatif et-Taybavinin Nuss
ve hakik lem tuner an asi en-nahdati arabiyye fi Suriye adl makalesinden
naklen. Mecelle Mecma el-lugati arabiyye bi dmak 4(1967), s. 777.
Moshe Maoz, Changes in the Position and Role of the Syrian Ulama in the 18th
and 19th Centuries, in: Thomas Philipp ed. Op. Cit., pp. 144-155.
lbawi, age., s. 84-86; Abdulaziz ed-Dr, Et-tekvinut-Tarih li-mmeti-Arabiyye,
3. bask, Beyrut 1986, s. 125-126; ecnebi ticaretinin Suriye ekonomisini vurmas
ve Avrupa sanayisinin yerli zanaatlara indirdii darbe yetmiyormu gibi, Mslmalann dedikleri ruus vergisiin Hristiyanlarn ruus vergisiyle eitlen
mesi, ncelikle slam ekonomisinin zayflamasnn, dier yandan Mslmanlar
arasnda Msr ynetimine kar fkenin artmasnn iki temel sebebi olmutur.
Bkz. Maoz, Reform, s. 14-17.
Tibawi, age., s. 73.
41
caydrc gcnn kaybolmasna yol am,26 OsmanlIya kar

bir bakaldrya deilse bile devletin slam eriat esaslarna dn
drlmesi ve slam mmetinin hkmran olmas gerektii d
ncesinin domasna zemin hazrlamtr.
Osmanllarm blgeyi tekrar hkimiyeti altna almalarndan 93
Harbinin kma kadar olan sre zarfnda, Bild- am bir takm
radikal deiikliklere ahit oldu. Bunlar arasnda din cemaatler
arasndaki gruplamalar, byk devletlerin onlarn ilerine burun
larn sokmalar, Avrupann blgenin ekonomisine el atmas, ya
banc misyoner heyetlerinin blge halk nezdinde eitim, kltr
ve batllatrma faaliyetlerine girimeleri ve bir de Tanzimatm
lkelerdeki halklar arasnda sosyal paralanmaya yol amas en
nemlilerindendir. Bu gelimeler iki nemli sonuca yol at: a) e
hirlerde Batnm etkisiyle Arap kimliini (Suriye yurdu) n plana
karmaya alan Hristiyan fikir akm; b) slam (Osmanlclk)
ve Bat aleyhtarl temelli kar akm.27
d) Suriye Yurdu Akmnn Geliimi
Msrn Bild- am igali srasnda ve sonrasnda, blge ei
tim alannda yabanc misyoner heyetlerinin youn faaliyetlerine
sahne oldu. Arap dilinin canlandrlmas eklinde balayan bu fa
aliyet, daha sonra edeb-fikri bir hareketin ortaya kmasna yol
atysa da, Beyrut ile Cebel-i Lbnanla snrl kald. Ksa srede
edebi bir faaliyetten siyas faaliyete dnen bu akm, daha sonra
lar milli uyanta nemli bir rol oynayacakt.28 1864 ve 1867de
karlan ve Tanzimatm salad atmosfer sayesinde vilayetlere
bir tr dar bamszlk veren ve zellikle Mslmanlarla ehl-i
zimmet arasnda eitlik salayan Vilyt kanunu ksa srede
Bat kltryle yetimi ehirli Hristiyan sekinler (Ortodoks26
27
28
Muhammed Cemil Beyhem, Al-Arab vet-Trk, 1957, s. 146.

Mahmud D. Sarma, Pan-Islamism and Arab Nationalism. (A Study of the Ideas
of Syrian Mslim Writers 1860-1918), in: Faculty of Arts Journal (Amman) 3/2
(1972), s. 26.
George Antonius, The Arab Avakening, Beirut 1969, s. 37.
42
lar ve Protestan aznlklar) arasnda Arap kiiliinin (Suriyelilik

fikrinin) olumasna zemin hazrlad.29 Bylece daha nce hi
rastlanlmayan bir ekilde toprak, dil ve kltr esasna dayal
bir Suriyeli kimliinden bahsedilmeye baland.30 Bu Suriye
yurdu dncesine gei, XIX. Yzyln atml yllarndan iti
baren, Tanzimatn gerekletirmeyi hedefledii amalarna ula
amamasndan sonra, Balkanlarda ehirli Hristiyan aydnlarda
aznlk durumundan kurtulma ve milli ufuklara alma ha
reketinin ortaya kp gelimesinin balad ayn yllarda, ayn
mill iaretlerle balad.31
Baz Hristiyanlar bu gelimelere dayanarak Suriyeyi tek
halkn yaad tek lke olarak takdim etmeye baladlar.32 Butros el-Bustn (1819-1883) Nefru Suriye dergisinde Osmanl
hkimiyetinden kurtulma ars yapmadan ve 1860daki i sava
n ibretlerinden ilhamla, Suriyelilerin ister Hristiyan, ister Ms29
30
31
32
Butros Eb Manna, Es-Sultan Abdulhamid es-Sni ve-eyh Ebu Hda esSayyd, El-lctihad, 5 (1989), s. 81-82.
XIX. Yzyln krkl yllarndan itibaren Suriye ad geni lde ve zellikle
Amerikan misyoner okullar mezunlan, cemiyetler ve bilimsel eserlerde kullanl
maya baland. 1847de Suriye Bilim ve Fen Demei yani Suriye Demei ku
ruldu. Ayn demek 1852de Amal el-Cemiyyetis-Suriyye (j,a ...II i ,g>IIJUb)
(Suriye Demei Faaliyetleri) dergisini yaynlad ve 1858de Hristiyanlar ve e
hirli Mslman aznlklar tarafndan El-Cemiyyetl lmiyyetus-Suriyye (Su
riye Bilim Demei) kuruldu. 1860da Butros el-Bustan Nefru Suriyye (Suriye
Toplumu) dergisini, bir sonraki yl ise ilk gazetecilerden Halil Houri Haraibu
Suriya (l, ^ J jj .) (Suriye Harabeleri) adl kitab yaynlad. XIX. Yzyln bi
timinden nce Matran Yosef Debes hacimli Suriye Tarihi (Ljjju j>b) adl ese
rini neretti. Bu konularla ilgili olarak Houraninin anlan eseriinin 329-330
sayfalama ve Muhammed Huveylinin Et-Tatavvurus-sakfiy limedineti Bey
rut minel feth el-Msr li-biladi-am ve hattel-harbil alemiyetil l (18311914), (jJVI L-oJI
J LJ
,n pjl CLflJI J-O
ri 1M j-SL-JI
)
doktora almas, Lbnan ni., 1990, s. 279281, 285-290, 410-414, 427. say
falarna baklabilir.
Vecih Kevserni, Es-Sulta vel-Mctema vel amel es-siyasi min tarihi vilayetilOsmaniyyefi biladi-am, Beyrut 1988, s. 132.
Abu-Manneh, The Christians Between Ottomanism and Syrian Nationalism:
The Ideas of Butras al-Bustani, in: I/MES, 11 (1980), 288.
43
lman olsunlar, tek vatann o

cuklar olduklarn yazyordu.33 ElBustnnin Suriye yurdu yla ilgili
grleri, Suriyelileri din gayreti
aarak birbirini btnlediine ve
glendirdiine inand yurtse
verlik ve Araplk gayretine ge
meye tevik etmeye balad d
nemde Araplk dncesiyle ayn
zamana rastlad.34 Suriye ulusunu
bir Arap halk olarak grdn,
dolaysyla Arapanm kural ve in
celiklerine gsterilecek ihtimamn
Araplk dncesinin glenmesiButros El-Bustn
nin teminat olduunu sylyordu.35
Buna karlk brahim Yazc (1847-1906), OsmanlIdan kurtulup,
Araplar anl gnlerine dndrmeden sz ediyor, bunun da yolu
nun asabiyye ve iine kapanmaya dayal Arap milliyetiliinden
getiini belirtiyordu.36
Suriye yurdu akm 1876da Suriye Protestan Koleji mezun
larndan oluan bir grup ehirli Hristiyan elitin Cemiyyet Bey
rut es-Srriyye (Beyrut Gizli rgt)n kurmasyla zirve yapt.
Bu rgt Cebel-i Lbnann Osmanl Devletinden fiilen bamsz
bir Suriye ile birlemesi gerektiini ileri sryordu.
b) Bild- am Mslmanlar ve Osmanl Birlii
Bild- am Mslmanlar, Osmanl ynetiminin bozulmasn
dan yaknmalarna ve reform talebinde bulunmalarna ramen,37
33
34
35
36
37
Age., s. 293.
Eb Manna, Es-Sultan Abdulhamid ve-eyh Ebu Hda, age., s. 83.
Can Daye, El-Muallim Butros el-Bustan, Beyrut 1981, s. 32, 35.
Dawn, s. 132.
Zeine N. Zeine, Arab-Turkish Relations and the Emergence of Arab Nationalism,
Beirut 1958, s. 54.
44
Suriye yurdu ve Araplk grlerinin mmet dncesini y

kan ve Osmanl Devletine kar ynlendirilen dnceler olduu,
yabanc glerin Hristiyanlar ieriden tahrik ettikleri noktasn
dan hareketle, Hristiyanlarn grlerini paylamyorlard.38Hatta
baz Mslmanlar, Arapanm Hristiyanlatrlmasm,39 Bild-
amda Hristiyanlarn Mslmanlardan daha stn olmasn, bu
dilin, onlarn slam yurdunda hkmranl elinde tutan bir
kitle olarak oynadklar nderlik rolyle dierlerinin zarar gr
mesine yol aacak siyas bir ayrlk dncesinin aleti haline ge
tirilmesini reddederek uyan hareketinin Hristiyan nclerine
saldrmaya baladlar.40 Yabanc imtiyazlarn yardm sayesinde
Hristiyanlarn edindikleri ekonomik ve kltrel birikimlerinin
yan sra, Tanzimatm salad sosyo-ekonomik artlar kar
snda, Bild- am Mslmanlarnn, bu kmelemede lkedeki
stnlklerini menfi ynde etkileyecek ekilde siyasi ve iktisadi
ynden aznlk durumuna decekleri gayr- slm bam
sz bir Suriye yurdunda kendilerini temsil etmeleri mmkn
deildi.41 Dolaysyla Hristiyanlarn kurduklar gizli veya aleni
milli derneklere katlmaya pek de tene deillerdi.42 Hristiyan
38
39
40
41
42
Muhammed Cemil Beyhem, El-Arab vel-Trk, age., s. 146.

Dawn, s. 132f.
Maoz, Ottoman Reform, s. 243.
Benim Tatavvurul ittichtil slamiyye fid-devletil Osmaniye, Minet Tanzi
mat hatta nihayet-i asns-Sultan Abdilhamid es-Sani fil Minhac 4(1996) s.
108-149 ve 5(1997) s. 85-131e bkz
Suriye Bilim ve Fen Demeine hibir Mslman ye olmamt, ama Su
riye Bilim Demeine ehirli Mslman aydmlann youn bir katlm olmutu
ki, bu da gizli propagandann etkisinin bir gstergesidir. nk bu kincisi Os
manlI ve slm evrelerin gayretiyle kurulmutu. Bkz. Huveyli, age., s. 286.
Beyrut Gizli Cemiyetine ise yalnzca Beyrutlu tacir Hac Hseyin Beyhem
ye olmutu. Bkz. Esed Rstem, Lbnan fi ahdil mutasamfiyye (Mutasarrflk
Dneminde Lbnan), Beyrut 1973, s. 248; Fritz Steppat, Eine Bewegung unter
den Notabeln Syriens, 1877-1878. Neues Licht auf die Entschung des arabischen Nationalismus, in: Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft. Supp:; 1.017. Deutecher Orientalistentag vom 21-27 Juli 1968 in Wrzburg, ed. Wolfgang Voigt, "VViesbaden 1969, s. 648.
45
aydnlar, Sultan Abdlhamid 1877de Dstr-u Essye ilga edip,

Meclis-i Mebsn lavetmesinden sonra, sultann ynlendirdii
mmetilik siyasetine43 karlk Suriye yurdu fikrine daha fazla
sarldlar.44
Bild- am Mslmanlarnn dini duyguya milli veya kavm
dncelerden daha fazla ncelik vermesi, onlar Tanzimatn ge
tirdii seklarizm ve batllama hareketiyle kar karya getirdi.
nk din dnceyi n planda tutanlar, Tanzimat sebebiyle s
lam toplumundaki yerlerinin azalacan, eriatm rolnn nem
siz hale geleceini;45bunun yerli azmlklarTa birlikte yabancla
rn slam Devleti ve Mslmanlarn karlarna kar daha fazla
stnlk elde etmek iin dzenledii bir komplo olduunu d
nyorlard. mtiyazlarTn Osmanl milleti sistemini kertip,
gayr- Mslimler iin ecnebi himayesindeki aznlk stats te
min ettii46srada, gayr- Mslimlere ecnebi himayesi altnda oto
nomi, kltr ve eitim zgrl ve bedeli demek artyla asker
likten muafiyet gibi imtiyazlar tanyan Osmanl Tanzimatnm
yrrll ilan edildi.47
Tanzimatla birlikte Bat ekonomisi Bild- ama girmi,
Hristiyan-Mslman ayrmasn ideolojik boyuttan sosyo
ekonomik boyuta tayarak48 iki taraf arasna gerginlik sokan
yerli Hristiyanlar, ticaret ve araclkta nemli rol oynamaya
43
44
45
46
47
48
Tibavi, Nuss ve hakaik, s. 780.

Bkz. Tatavvurul itticahat, Minhac.
Osman Okyar, A New Look at the Recent Political, Social and Economic Historiography of the Tanzimat, in: Jean-Louis-Bacque-Grammont/Qaul Dumont
eds. Economie et Sodetes dans lEmpire Ottoman (Fin du XVUl-debut du XX siede),
Paris 1983, s. 35.
Vecih Kusrani, El-Mesihiyyn, bin mizamil milel iled-devletil muhaddese, ElMesihiyyn el-Arab, 2. bask, Beyrut 1986, s. 65, 70-81.
1856da yaynlanan Elatt- Elmynda, mtiyazlarla Tanzimat arasndaki iliki
konusunda yle deniliyordu: Tm imtiyazlar ve dini serbestiler... tm Hristiyan cemaatlerine veya dier gayr- Mslim tebaa iin garanti edilecektir. Bkz.
Hurewitz, age., 17316; kr. Tibawi, Nuss ve hakik, s. 778.
Abu Manne, Christians, age., s. 288; Tibawi, Nuss ve hakik, s. 778-779.
46
balamlard.49 Mslmanlar Tanzimat Osmanl sultannn H

ristiyan Avrupann (ngiltere ve Fransa)50 toplar ile kaybettii
topraklar (1840) geri kazanmak ve Rus aysnn Krm sava
srasnda (1853-1856) yeni toprak koparmasn engellemek iin
dedii bir bedel olarak gryorlard.51 Kltrl kesim reform
larn mevcut sosyal dengeyi kendi lehlerine bozduunu d
nrken, sradan insanlar Hristiyanlarn elde ettikleri her tr
imtiyazn onlara Avrupadan geldiini var sayyorlard ve bu da
Bild- am Mslmanlar arasnda genel bir ktmserlie yol
amt.52 Dolaysyla Mslmanlar TanzimatT slama kar bir
ihanet, ferman karan I. Abdlhamidi hain olarak gryor
lar; bu yapt ile ballklarn kaybettiini, Hristiyanlar kar
snda gayr- mer tavizler verdii iin lkelerinin bundan byle
onun fiili nfuzu altnda olmayacan belirtiyorlard.53
Bu dnce, Bild- am ehirlerinde krkl yllarda Hatt-
Hmyna (1856) gei srasnda, nce 1840 ylnda Dmakta,54
arkasndan birbirini mteakiben 185055 ve 1856 ylnda Ha
lep ve Nablusta baz slm reaksiyonlara sebep oldu. Hatt-
Hmynun ilanndan iki ay kadar sonra Nablus Mslmanlar
hem yabanc devletlerin hem de Osmanl Devletinin bayraklarn
49
50
51
52
53
54
55
Gad G. Gilber, Changing Pattem of Economic Ties: The Syrian and Iraqi Provinces in the 18th and 19th Centuries, in: Thomas Philipp ed., op. Cit., s. 55-67.
Maoz, Ottoman Reform, s. 244f.
The Missionary Herald gazetesi 1855de Fransa ve ngilterenin Krm sava s
rasnda Osmanl saltanatm savunma konusunda yle diyordu: ngiltere ve
ezeli rakipleri (Fransa) gemiteki dmanlarm unutarak, Muhammedi Dev
letin (Osmanl Devletinin) Hristiyanlara (Ruslara) kar dzenledii seferleri
grmezden geldiler.. Gemite han hilale kar olduunu unuttular. (Bugnse)
ha hilali haa kar korumaktadr... Bkz. Tibawi, A modem History of Syria, s.
6-7.
Tibawi, Nuss ve hakik, s. 778.
Tibawi, Modem History of Syria, s. f2f; Maoz, Ottoman Reform, s. 244f.
Moshe Maoz, Mslim Ethnic Communities in Nineteenth Century Syria and
Paletsine: Trends of Conflict and Integration, in: Astar and African Studies,
9(985), s. 283.
Maoz, Ottoman Reform, s. 9L
47
ayn anda paraladlar.56 Nasrada bir lim, sultann yaynlad

Tanzimat hurafe sz olarak niteliyordu.57 Bundan ksa sre
sonra (1860) Suriyede i sava patlad. atmann sebebi do
rudan doruya etno-sosyo-politik gruplamalard.58 Olaylar sebe
biyle sultan Dmakta halk katliama tahrik ettikleri sulamasyla
baz ulemay tutuklatt. Ayrca eitim, yarg ve evkaf ilerinde din
heyetlerin yetkilerini azaltt59 ve Trk asll kadlar tayin etti.60
Dolaysyla Bild- am Mslmanlarnn Sultan Abdlmecidin
1861de vefat ettii haberini slam kurtuldu! sedalaryla kar
lamalar tabii idi.61
Tanzimat ve Osmanlnm Bat karsnda verdii tavizler,
Bild- amda Osmanl ynetimine kar hem lehte hem aleyhte
baz slm tavrlarn sergilenmesine yol amtr. Osmanl sultan
larnn Abdlaziz dneminden (1861-1876) itibaren kendilerini
halife olarak takdim etmeye balamalar,62 halifeliin Kureyin
56
57
58
59
60
61
62
Tibawi, Modem Syria, s. 119; Maoz, Ottoman Reform, s. 244f.

The Cadi answered, disdainfully the Sultan eats melons which is a vulgar expression, meaning that the Sultan talks impotently or talks nonsense, quoted from
BPP 1860/69, Despatchesfrom Her Majestys Consuls in the Levart, respecting Post
or Apprehended Distturbances in Syria 1858 to 1860. Finn to Malmesbury, no. 29,
Jerusalem, 22.6. 1858, inclosure no. 2, Vice-Concul Rogers to Consul Finn, a
lka, 18.6.1858. Bkz. Ek: 2.

Maoz, Ethnic, age., s. 283; Fritz Steppat, Some Arabic Manuscript Sources on
the Syrian Crisis of 1860 in: Les Arabes par leurs archives (XVI-XX siecles), Jacques Bergque et Dominiq Chevalier eds, Paris 183-191 (Colloques intemationaux
du Centre National de la Recherche Scientifique) No. 555, Paris 9-11 April 1974,
Paris 1976, s. 187-188.
Maoz, Ethnic, age., s. 117-118.
Butrus Abu Manneh, The Genesis of Midhat Paschas Govemorship in Syria
1878-1880 (Draft) Paper presented at the International Conference The Syrian
Land (Bilad al-Sham) in the 18th and 19th CenturyJuly 18-22, 1995, FriedrichAlexander-Universitt, Erlangen, s. 1-2.
Maoz, Ottoman Reform, s. 247.
Osmanl sultanlar II. Abdlhamidden nce halife unvan kullanmaya fazla
nem vermezlerdi. Sultan I. Selim, kullanlmas konusunda fazla gayret gs
termedii bu lakab alm olmasna ramen, II. Mehmet (Fatih) kendisini ha
lifeden daha stn bir noktada gryordu. XVIII. Yzyln ikinci yansnda bu
48
hakk olduu ve Osmanl sultanlarnn bu hakk kullanmaya la

yk bulunup bulunmadklar gibi yeni bir problemi gndeme ge
tirdi. Bu konu, Abdurrahman el-Kevkibnin slam halifeliinin
tekrar Araplatrlmas meselesini gndeme tamasyla zel
likle n plana kt.63
Araplarn hilafete daha layk olduklar tartmasnn giderek
sertlemesi, onlarla Osmanllar arasndaki etnik farkllk mese
lesini de beraberinde getiriyordu. sabel Burton, 1860l yllarn
sonlarnda Bild- amda yapt uzun seyahatten sonra Suriyeli
Mslmanlarn ... Osmanl ynetiminden nefret ettiklerini ve
onun zulmlerinden kurtulmay umduklarn kaydederek szlerini
yle srdryordu: Mslman Trkler, Mslman Araplar ha
kir gryor, Araplarsa onlara kin besliyorlar.64 1876da Londrada
yaynlanan Arapa gazeteler OsmanlIya saldrarak, onlar hilafeti
Araplardan gasp etmekle sulamakta ve hilafetin ona daha layk
olan sahiplerine tekrar iadesini istemekteydiler.65Birka yl sonra
(1880-1881) Beyrutta ve dier Suriye ehirlerinde Osmanl sul
tannn Araplarn hakk olan hilafeti gasp ettiini belirten yayn
lar karken,66 Londradaki bir gazetede nerolunan makalede,
Araplarn slam dini bir Arap dini ve Peygamber (sav) de Arap ol
duu iin Osmanl halifeliini reddettikleri vurgulanyordu. Ayn
63
64
65
66
terim zellikle OsmanlInn Rusya karsnda yenilip onunla 1774de Kk Kay

narca anlamasn imzalamak zorunda kalmasndan sonra tekrar kullanlmaya
balamtr. Bu anlamann nc maddesinde yle denilmektedir: Osmanl
Sultam Mslmanlarn en byk halifesidir. Sultan Abdlaziz, saltanat sresi
boyunca (1861-1876) saltanat ahsnda toplamak ve Asyann ortasnda slam
dnyasna almak amacyla hilafet meselesine younlamtr. Bu konuda bkz.
EO. 881/2621, Greer to Granville, no. 12 Bludau (sic), 17.9. 1873; Seyyar elCemil, age., s. 140.
Bkz. El-Amalul Kmile lil-Kevkib (Kevakibnin Tm Eserleri), Beyrut, 1995,
s. 80-81.
isabel Burdon, The Inner Life of Syria, Palestine, and the Holy Land, vol. I, London, 1875, s. 112.
Franois Georgeon, Le demier sursaut (1878-1908), in: Robert Mantran ed.,
Histoire de LEmpire Ottoman, Paris 1989, s. 534.
Bu yaynlarla ilgili olarak ileriki sayfalara bkz.
49
gazete Osmanllar hilafeti Araplardan gasp etmekle suluyor, bu

makamn tekrar Araplara iadesi gerektiini ileri sryor ve Arap
lar ilk frsatta Osmanllara kar bakaldrmaya tevik ediyordu.67
ngilterenin Halep konsolosu Skene de (1858) daha nce gnder
dii bir raporda Kuzey Suriyedeki Mslmanlarn Osmanl y
netiminden kurtulup Mekke eriflerinin bakanlnda bir Arap
devleti kurmay dndklerini belirtmekteydi.68
Acaba Bild- am Mslmanlar gerekten Osmanl Birliinden
uzaklaarak Avrupa veya Suriye yurdu ynne mi kayyor
lard? Bu erken dnemde zellikle Bild- am Mslmanlarmda
bir milli ruhtan sz edilebilir miydi?
Biz, baz tarihilerin 1858deki Kuzey Suriye Mslmanla
rnn balatt hareketin .. despot Trklerin ynetiminden kur
tulma konusundaki en erken hareket69 olduu ve Araplarda Osmanl saltanatndan kurtulma ynndeki ilk fikrin yaklak 1858de
Kuzey Suriyede ortaya kt70 eklindeki grlerine katlm
yoruz. Sz edilen ngiliz raporunda Suriyelilerin infiallerini an
latm konusunda sebepsiz bir abart gryoruz. Bu durum, XIX.
Yzyln yetmili yllar sonlarnda ve seksenli yllarn bala
rnda hazrlanan ngiliz ve Fransz raporlarnda genellikle dik
kat ekmektedir. Bir kere raporda Osmanl ynetiminden kurtul
mak amacyla genel bir bakaldr davetine iaret edilmemekte,
yalnzca Mslmanlarn Osmanl askerlerinden ve memurlarn
dan holanmadklarndan sz edilmekte ve slm bakaldr ih
timallerinden bahsedilerek, szde bakaldrnn boyutu, dn
cesi, ynetimi ve imknlarna deinilmeden, 1826 katliamndan
sonra Halep Yenierilerinden geriye kalan dank gruplardan71
67
68
69
70
71
Panislamism and the Caliphate, in: The Contemporary Review 43 (1883), s.

60.
BPP 1860/69, age., Skene to Malmesbury, no. 43, Aleppo 7.8.1858, inclosure
31.7.1858; kr. EKO.
Zeyn Nuruddin Zeyn, Nu el-kavmiyyetil Arabiyye, (Arap Milletiliinin Do
uu) 2. bask, 1972, s. 197, dn. 27.
Tibawi, Nuss ve hakik, s. 793.
... were a serious insurrection to takeplace... The insurgents ... might not be without the advantage of military organization ... the survivors of thejanissaries.
50
faydalanma imkanndan dem vurulmaktadr. Konsolos Skenein

amirlerine gnderdii daha sonraki raporlarnda tekrar bu bakal
drdan sz etmemesi, onun birinci raporunu bir takm dediko
dulara veya gayr- dakik bilgilere dayandrdn gstermektedir.72
Dier yandan sz konusu dnemde OsmanlIdan bamsz bir
devlet kavramnn teorik ve pratik erevesini oluturabilecek
sosyal glerin ve fikri-kltrel muharriklerin yeterli lde var
olduuna da inanmyoruz. Kanaatimiz odur ki, btn mesele, zu
lm, aalama ve suistimal gibi faktrlerin zemin hazrlad bir
takm sosyal patlamalarn ve Skenein raporunda da iaret edil
dii gibi, Tanzimat, Girit olaylar73 ve Cidde hadisesinin zemin
hazrlad,74 Osmanl ynetimine kar bir tr slm fkenin d
avurumundan ibaretti.
Kurulmas dnlen Arap devletinin bana neden Mekke
eriflerinin getirilmesinin dnld konusuna gelince, bir
Arap devleti projesiyle ilgili bilgilerin doruluu tartldnda,
bunun Mekke eriflerinin Hz. Peygamberin soyundan gelmeleri
hasebiyle Arap ve slam dnyasnda iyi bir hrete sahip olmala
rndan ve Hicazdaki kutsal yerlerin gzetimini ellerinde tutmala
rndan kaynakland grlecektir.75 Keza erif Abdulmuttalibin
OsmanlIya kar 1853, 1856 isyan ve reformlarn ve kleliin
kaldrlmasnn76 eriata uygun olmad gerekesiyle yapt ci
hat ilan, Bild- amda geni yank bulmutu. nk ayn erif
(erif Hseyin) bu blgede Emr Abdulkadir Cezir ve Muhammed Arslan gibi ayanlarla yazmalar yapmt.77
72
73
74
75
76
77
BPP 1860/69, age., Skene to Malmesbury, no. 43, Aleppo 7.8.1858, inc.no 43, Skene
to Alison, Aleppo 31.7.1858. Kr Ek: 3.
Yukardaki raporun devamna bkz.
BPP 1860/69, age. Doc. No. 43.
1858 Cidde olay ile ilgili olarak bkz: Ahmed b. Es-Seyyid Zeyni Dahlan, Umeraul
beledil Haram, Beyrut LAT, s. 366-370; ve ayrca III. Blmdeki 125 no.lu notla
kr.
Bkz. III. Blm.
EO. 424/97, Layard to Salisbury, inci. No. 113 Palace Reports respecting death
of Sheriff of Mecca, Contantinople 26.3.1880.
Muhammed Cemil Beyhem, Kavfilul Urube ve mevkibuha hill el-usr, 2/15,
Beyrut 1950.
51
Mslman veya Suriyeli Araplarn bu erken dnemde Osmanl

Devletinden ayrlmas meselesi, meydan okumay destekleyen
unsurlarn i kaynakl olduunu kabul ettiimizde, d destekli
bir Arap veya slm grubun meydan okuma imknnn bulunup
bulunmad konusunda baz istifhamlara yol amaktadr. nk
1840lardan itibaren Asya ve Afrika lkelerinde smr hareke
tinin atlm yapt dnemde, Mslmanlar, Hristiyan Batnm
nfuzuna kar direnmek iin slam unsurunu n plana kar
maya balamlard ve dolaysyla Bild- am Mslmanlarnn
OsmanlIdan ayrlmak veya ayakta kalan yegne slm g olan
Osmanlnm yaklmasna itirak etmekte bir karlar olamazd.78
Onlarn XIX. Yzyln ikinci yarmnda sergiledikleri uyan,
bir yandan ynetimin baz hakszlklarna ramen Osmanl ile
bir arada yaayp, - zayf dmekle birlikte - emperyalist saldr
lara kar koruyucu kalkan olarak grd devlete sadk kalr
ken, te yandan saltanatn ynetim organlarn ve ilikilerini d
zeltmeye alma gayretinden ibaretti.79
Albert Hourani, ngilterenin Kuds konsolosu Finnin, Arap
larn hilafetin Kureyin hakk olduu gr ile onlarn, sevme
mekle birlikte, slam halifelii olarak grd Osmanl yneti
mine ballklar arasndaki bocalamann yaand XIX. Yzyln
atml yllar sonuyla ilgili u satrlarn aktarmaktadr: Bu Araplar, Tatar yurdundan gelen yabanc Trklerin sultannn Kureyli Arap Peygamber Muhammedin nasl halifesi olduunu,
Mekke erifini atama ve azletme yetkisini nereden ald konu
sunu anlayamyorlard; Onlar - diye devam ediyor Finn, - Os
manlIlarn hilafet hakk taleplerini ho karlamadklarn dei
ik ekillerde izhar ediyorlard; rnein sultann tad han
lkabnn hne80* fiilinden tremi olduunu sylyorlard...
78
79
80
Zeine, The Emergetce of Arab nationalism, s. 58.

Muhammed Said Bessam, el-EIareketl Arabiyye fi Cebel Amil, El-Fikr elArab, Beyrut, 39/40(1985), s. 67.
* Elan u.) unvan, hne u.) ise Arapada ihanet etmek anlamndadr ki,
hain kelimesi de ayn kkten tretilir. Araplann bu kelime oyunu, Orta Asyada
52
Finn, gzlemlerini yle srdryor: Onlar (Araplar) Trklere

kin duyuyor ve OsmanlIlarn Arap lkelerini fethinden itibaren
onlardan nefret ediyorlar.. Bu dmanlk, rk farkllktan ve de
vam ede gelen fetih hatralarndan kaynaklanmaktadr. Fakat on
larn slama ballklar, kalplerinde baka bir dncenin yer et
mesini engelleyecek kadar gldr. Dolaysyla sultan, kltrl
Araplar nazarnda ylesine deil, mer halifedir; bu yzdendir
ki din bir vecibeyi yerine getirerek onu kabul ediyor ve (emir
lerine) itaat ediyorlar.81
Gerekten de o zamanlar baz kltrl Mslmanlar, halife
lik makamna ehil bir Kureylinin bulunmadn delil gstere
rek Osmanl hilafetini kabul etmenin gerekliliini savunuyorlard.
Yani onlara gre Osmanl sultanna daha fazla yetki verilmeliydi
ve Sultan I. Selim slam hilafetini Msrda bulunduu 1517 y
lnda son Abbas halifelerinden eran devralmt.82
Osmanl Birlii temaylleri konusunda ise eyh Muhammed elEsr, o sralar yle diyordu: Sultana itaat Rahmna itaatle ba
lantldr. Adil davranrsa kendisine sevap yazlr ve tebaann ona
teekkr etmesi gerekir; zulmettiinde de ona bir ecir yazlr, te
baann sabretmesi gerekir. Sultana dua etmek, ibadetlerin en b
ydr, nk umumun yararnadr. nk lke sultann ada
letiyle bereketlenir, kullar rahat yaar, iler yoluna girer; zulm
ve fitneler son bulur..83 II. Abdlhamidin tahta kt srada
81
82
83
bir zamanlar Kpak ham Barakn hakimiyeti dneminde bir sufi eyhin Barakhana hakaret iin Barak bir ittir szn harlatmaktadr. nk barak keli
mesi Trkede uzun tyl bir tr taz cinsidir.
Houraniden naklen, age., s. 317-319.
Sarma, Pan-Islamism, age., s. 7. Sz edilen tarihi l-i Osman hilafetim sa
vunanlardan birinin kazul ihvan lidesis el-ad (Dmanlarn Desiselerine
Kar Kardelere Uyan
Lil) (sitane 1331/1912) adl ese
rin yazan smail es-Safayih olduunu belirtmektedir. Bununla birlikte, gve
nilir tarih kaynaklar hilafetin Sultan I. Selime getiini teyit etmemektedir. Bu
konuda bkz. Seyyar el-Cemil, el-Osmaniyyn ve tekvnu Arab el-hads, s. 135142.
Semertul Fnn, say 8, 2775 ve 28/6/1875den naklen. eyh Muhammed elEsr, 1875de eyh Abdulkadir Kabbnnin kurduu Semertul Fnn dergi
53
ise Semertl Fnn dergisi yeni sultan iin unlar yazmt:

Yeryznde Allahn glgesi (zllullah). Onun yeryzndeki tm
demoullarmm bana (koyduu) halifesi. eriat hkmlerinin
ana membas. Milletlere konulan kanunlarn kayna. Her emrin
uygulanmasnda Onun szn syleyen dil. Her ada Onun e
riatnn resul. Ona itaatin farz- aym olduu phesiz. Snnet
lerin dna kmann tehlikeli oluu gibi, onun emirlerine kar
kmamak da tartmasz ve bilicma vaciptir. 84
93 Harbi srasnda Osmanl mparatorluu askeri ynden k
meye balaynca Bild- amda saltanatn ve blgenin akbeti ko
nusunda derin bir endie kendini gsterdi. Mslman ynlar ilk
defa otonomi projesi veya Osmanl Devletinden tam bamszlk
konusunda daha nceki slm hareketleri glgede brakan bir ey
lem planladlar. Ayn sralarda Hristiyanlar da tpk Almanlarda
olduu gibi Konfedere Suriye (Yusuf Kerem projesi), dieri Suriye
valisi Mithat Paa riyasetinde ngiltere tarafndan desteklenen bir
tr Suriye Hidivlii demek olan Cebel-i Lbnan mutasarrflyla
birlikte Otonom Suriye (Beyrut-Suriye Cemiyetinin projesi) ol
mak zere iki proje teklifi hazrladlar. yi de, Mslmanlar bu
projelerin neresinde yer alacaklard? ynlar Hareketinin teklif
leri Mslmanlara ne kadar uyacak veya Suriye yurdu, Kon
federe Suriye ve Suriye Hidivlii temaylleriyle ne lde ters
decekti? Bild- amdaki Mslman Araplarn tercih ve tema
yllerinin belirlenmesinde slamn rol ne olacakt? 93 Harbi es
nasnda ve sonrasnda Suriye yurdu ve Osmanl Birlii (slam
Birlii) arasndaki rekabetin sonucu ne olacakt? Aadaki say
falarda bu sorularn cevaplarn bulmaya alacaz.
84
sinin yazarlanndand. Dergi, kurucusu, fikri ve siyasi grleri konusunda bkz.

Hiam Neabe, E-eyh Abdulkadir Rabbani ve Ceridet Semertil Fnn,
El-Hayatu Fikriyefi Marikl Arabi 1890-1937, Beyrut 1983, s. 99-106; Snni
fkh tefsire gre Mslman-saltanat ilikisi ve her halkrda saltanata itaatin
gereklilii konusunda bkz. Fritz Steppat, Der Mslim und die Obrigkeit, in: Zeitschrift fiir Politik. N. S., 12(1965), s. 319-322.
Semertul Fnn, s. 60, 27/6/1876.
54
2) Mslman ynlar Hareketi (1877-1878)

Bir Bamszlk Projesi mi yoksa Kendini Koruma
Hareketi mi?
93 Harbinin kyla birlikte, Osmanl Devletinin Ruslar kar
snda maruz kaldklar yenilgiler, devletin k ve byk dev
letlerin Osmanl topraklarn igal etmeleri (=ark Meselesinin
halli) ihtimalleri sebebiyle Bild- am da kendi iinde alkalan
maya balad. ngiliz diplomatik raporlar, Londrann sz edilen
sava srasnda Suriyeye el koyup, onu blgedeki faaliyetleri ve
Yakn Doudaki karlarn korumak iin s olarak kullanma ni
yetinde olduunu gstermektedir. Ayrca ayn raporlar 1877 son
larnda ve sonraki yln balarnda OsmanlIya kar kesin zaferler
kazanan Rusyann da Anadoluyu igal edip karadan skenderun
Krfezine inmeyi planladna iaret etmektedir.85
Fransz diplomatik raporlarnda da Osmanl-Rus savann Suri
yelilerde bir tr otonomi emellerini canlandrd kaydedilmektedir.86
Adil Sulh, babas Manahm beyanatlarna dayandrarak, Osmanlnm
Rusya karsnda ald yenilgilerin Bild- am Mslmanlarmda
lkelerinin gelecei konusunda... derin bir endie yarattn,
Snni ve ii ayanlarn (Manah Sulh, eyh Ahmed Abbas el-Ezher,
El-Hac brahim el-Cevher, El-Hac Hseyin Beyhem, Seyyid Muhammed el-Emn, eyh Ali el-Hurr, el-Hac Ali Asirn, ebib Paa
el-Esad vs..) Ahmed Paa Sulh nderliinde lkelerini kt son
dan ve en kts ecnebi igalinden kurtarmak iin Suriyede
otonom veya tam bamsz bir devlet ilan konusunu grtk
lerini belirtmektedir.87 Sulh, ayrca Suriyede mill ruhun zo
runlu geliimiyle ayn zamana rastlayan yn Hareketinin, bu
85
86
87
Bkz. kinci Blm, s. 67-82 (sayfalan sonra ayarla)

Adel smail, Documents diplomatiques et consulaires relatifs lHistoire du Liban,
t. 14, Beyrouth 1978: Sienkiewicz Freydnet, no. 48, Beyrouth 2.6.1880, s. 191192.
Adil Sulh, Sutr min er-risle: Tarihi hareke istiklaliyye kamet fil markil Arabi
sene 1877, Beyrut 1966, s. 91-102.
55
ayanlarn Dmakta mteveffa mft Takyyudin Husnnin evinde

yaptklar toplantda o sralar amda bulunan Emir Abdulkadir
Ceziryi Suriye kral aday olarak semeleriyle zirve yaptn
kaydetmektedir.
Gerekle Hayal Arasndaki yn Hareketi
Adil Sulhun babasndan ifahen anlattklarn istisna tutarsak,
Mslman ynlar Hareketiyle ilgili bilgiler dorudan doruya
yalnzca iki yazarn eserinde yer almaktadr. Bu eserlerden biri
Seyyid Muhsin el-Emnin yazd ynu-ia (ia Ayanlar)
adl kitaptr.88 Dier bilgiler ise Muhammed Cabir l Safanm
Tarihu Cebel-i mil89 (Amil Da Tarihi) adl eserindedir. Bu
arada Fransz vesikalarnda da son Osmanl-Rus sava srasnda
Suriyede otonomi dncelerinin ortaya kmaya baladna
dair iaretler90 vardr ki, bunlardan sz konusu dncelerin ar
kasnda yn Hareketinin, bir ahs veya o sralar henz proje
nin sahibi olarak ortaya kmayan bir cemiyet (1877-1878) ol
duu anlalmaktadr.
Bununla birlikte Ali Zeyn, yn Hareketinin temeline zemin
hazrlayan Dmak Kongresi diye bir toplantnn yaplmadn
belirtmekle beraber, byle bir hareketin mevcut olmayn bir
ka sebebe dayandrmaktadr:91
88
89
90
91
Es-Seyyid Muhsin el-Emn, Aynu-ia, tahkik ve neir: yazarn olu olu EsSeyyid Hasen el-Emn, C. 43, Beyrut, 1957.
Muhammed Cabir l Safa, Tarih-u Cebeli Amil, Beyrut, 1981. Cebel-i Amilin
Cebel el-Celil, Cebel Hayl eklinde isimleri de vardr. Amil da adnn veril
mesinin sebebi, Lbnann en eski sakinlerinden olan Yemenli Amil kabilesine
mensup insanlarn burada yayor olmasdr. Bunlar Yemende Marib eddinin
yklmasndan sonra buraya g etmilerdir. Bazlannm soyu Kurey kabilesine
dayanr. Blge liderlerinden birinin adna istinaden Bilad- Beare de denilir. Tam
olarak Gney Lbnan denilen kesimdir.
smail, Documents, t. 14, Sienkiemcz Freycinet, no. 48, Beyrouth 2.6.1880, s.
191-192.
Ali ez-Zeyn, El-Bahs an tarihinaf Lbnan, Beyrut 1973, s. 25-30.
56
- O sralar kaleme alman eserlerde Dmak Kongresiyle ilgili

bir kaydn bulunmamas;
- Bild- am Mslmanlarnn, slam camiasnn Mslman
lar halifelie itaate tevik ettii bir srada, yabanc smrsne
kar direnebilecek kk prensliklerin kuruluunu ve bam
szl dnmelerini mmkn klabilecek milli temayller veya
milliyeti ekimelerin olmamas;
- yn Hareketi yeleri olarak isimleri geen Mslman lider
ler poplaritesi en zayf ayanlard ki, yn Hareketine katlanlarm ii olmalar da buna iaret etmektedir;
- Ayanlar bir araya getiren Dmak Kongresi diye bir top
lantnn yaplmam olmas; nk bylesi nemli bir kongrenin
Emir Abdulkadirin Dmaktaki evinde yaplmas veya en azndan
kendisinin yahut bir vekilinin bu toplantya katlmas gerekirdi.
- Osmanl ynetiminin hareketi deifre ettikten sonra sert bir
muamele sergilememesi, Seyyid Muhammed el-Emini srgne
gnderip, dierlerini idam dahi etmemesi.
Ali Zeynin o dneme ait kaynak ve bltenlerde Dmak
Kongresiyle ilgili bir kayda rastlanmadn belirtmesine ramen,
tarihi Vecih Kevsern, Abdlhamid istibdat dalgasnn istihba
rat ve casusluk tekilatlar vastasyla yaylmasnn, Osmanl-Rus
savann sonucu olarak fikir ve siyaset ordusu olarak kabul et
tii bu fikir-siyaset akmlarnn muasrlaryla ilgili biyografileri ve
tutanaklar nakletmeyi imkansz hale getirdiini dnmektedir.92
Tarihi Muhammed Said Bessam ise bu konuda yle diyor: Bu
olaydan (yn Hareketinden) bahseden rivayetleri bilimsel ara
trma yntemlerine tbi tuttuumuzda, byle bir hareketin varl
nn doruluunu kabul etmemiz gerekiyor... Osmanl Devletindeki
olaylarn ynetim bozukluundan devletin varln tehdit eder
hale gelmesi, reform hareketini Mslman reformcularn elindeki
kaliteli bir propagandadan siyasi reform ve hatta zerinde dur
duumuz hareket gibi bamszlk hareketlerine dntrmesi
92
Kevsern, age., s. 137.
57
muhtemeldi. Bu hareket, diye ilave ediyor Bessam, hi de za

mansz deildi.93 Fransann Beyrut bakonsolosu dorudan bu
harekete iaret etmese de, sz konusu uygun zemine iaret ede
rek Suriyelilerin bir tr otonomi arzusu, dorudan Msr valisi
(Muhammet Ali)nin geici hakimiyet dnemiyle balantldr.
Bu isteklerin ciddi bir kalba dklebilmesi iin diye ilave edi
yor bakonsolos, zel nemi haiz olaylarn vuk bulmas gereki
yordu. Osmanl-Rus sava ve Osmanl mparatorluunun sava
sonrasnda zlmesinin bu gizli arzularn daha belirgin ve gl
mitlere dnmesinde byk rol olmutur.94 Bakonsolosun
bu arzularn sahibi olarak yn Hareketiden ismen bahsetmemesinin sebebi, kendisinin Mslman yn hareketi ile Beyrut
Gizli Cemiyetini birbirine kartrm olmasdr ki, Kevsernnin
de Fransz arivini taradktan sonra ulat kanaat budur.95
te yandan, son OsmanlRus sava esnasnda ve sonra
snda imparatorluk bnyesinde
(Hicaz, Krdistan, Arnavutluk)
baka slm milli hareketlerin
varl, bizi, Mslman ynlar
Hareketinin mevcudiyetine inan
maya sevk etmektedir. br trl,
sz konusu sava imparatorluk s
nrlar dhilindeki dier Msl
man halklarda (Msr dhil) bir
takm etkiler yaparken, zellikle
kltr ve fikir seviyesi daha yk
Emr Abdulkadir el-Ceziri
sek, siyasi tecrbesi daha fazla
olan Bild- amda herhangi bir kprdana neden sebep olmamas
ve ehirli Mslman bir grubun Bild- am halkn bu savan
93
94
Bessam, el-Hareket Arabiyye, s. 64.

smail, Documents t. 14, Sienkiewicz Freydnet, no. 48, Beyrouth 2.6.1880, s.
95
Kevsern, s. 137-138.
191-192.
58
sonularna gre tavr taknma konusunda Hicaz ve Krdistandan

daha ehil hale getirmemesi dnlebilir mi?
Biz de Ali Zeynin u grne aynen katlyoruz: Bu zor gn
lerde, Mslman Arap liderleri arasnda Suriyenin bamszln
veya Osmanl Devletinden ayrlmay, lkeyi topraklarna gz dik
mi, onu para para ele geirmeyi dnen yabanc devletlere
kolay lokma olacak kk devletik veya prensliklere paralamay
dnen kimse olmamt.96 Fakat zellikle Ziya Paanm (u
bat 1877-Haziran 1878)97 ve Mir mer Fevzi Paa (vekaleten,
Haziran 1878 - Mart 1878)98valilik dneminden Cevdet Paanm
(Mart 1878 -Kasm 1878)99valilik dnemine kadar geen sre zar
fnda Bild- amdaki askeri ve siyas ordular, ynetimin des
potluu, idarenin bozukluu, reform talebi ve lkeye ok az sivil
ve siyasi zgrlk verilmesi sebebiyle Suriyeli Araplarla OsmanlI
lar arasnda pek ok anlamazl gn yzne kard.100 Fikir ve
siyaset ordular Devletin Ruslar karsndaki askeri hezimetinden
sonra yklma ihtimalleriyle gcnn zirvesine ulat.
Yukardan beri anlatlanlardan,
yn Hareketine Osmanl varln
Batnm arzular ve ayn zamanda
reform talepleri konusunda bir tr
garanti olarak gren Suriyedeki ge
nel siyas-slam hava iinde deer
lendirmek gerekir.101Adil Sulh yle
diyor: Osmanl Devleti, Rusyayla
girdii savata ezilmesinin ardndan
zlme ve kme tehlikesiyle buZiya Paa
96
97
Ez-Zeyn, s. 27.
M. L. Gross, Ottoman Rule in the Province of Damascus 1860-1909, Ph. D. Georgetown University 1979, vol. II, s. 559.
98 Ayn yerde.
99 Ayn yerde.
100 Zeine, The Emergence of Arab Nationalism, age., s. 58.
101 Abdlaziz ed-Dr, Et-Tekvinut-tarih lil-mmetil Arabiyye, s. 152.
59
run buruna gelince, bunlar (yani ayanlar) bu ama (otonomi)

iin faaliyete girimekten baka yol gremediler. Adil szlerini
yle srdryor: unu kaydetmek gerekir ki, bu kongreye (Dmak Kongresine) hkim olan ruh, hilafet merkezi stanbula
kar duyulan bir kin ve Arap lkelerinin Batl ecnebi kuvvetle
rin eline decei korkusuyla sus-pus olmuluk hali deildi. Ak
sine (Dmaktaki) toplantya katlanlarm en azndan byk o
unluu Osmanl Birliinin yok olup gitmesine olumlu bakan
kiilerdi.102 Ayn yazar grlerini u ekilde noktalyor: yn
Hareketinin muharriki, Osmanl Halifeliine kar duyulan kin
veya bir takm emel ve hedefleri olan yabanc bir el deildi. Ak
sine bu, tertemiz, asil bir halk hareketiydi...103 Bunun en gzel
delili, Osmanl Devletinin varlnn devamn garanti eden 1878
Berlin Anlamas metninin yaynlanmasnn hemen akabinde ha
reketin ortadan kalkm olmasdr.
Zeynin Osmanl mparatorluundan kopmak isteyen herhangi
bir Arap yurdunun olmad szne gelince, 3. blmde Mekke
emri Hseyinin mektubundan kendisinin 1879-80 yllarnda im
paratorluktan koparak ngilterenin desteiyle Hicazda bir Arap
halifelii kurmay planlad grlecek
tir. Gerekten de erif Hseyin, proje
sini gerekletirme konusunda en azn
dan Suriyeli ve Krt liderleriyle srekli
yazmt.
yn Hareketine katlanlarm kim
liine gelince, Zeynin iaret ettii gibi
onlarn halk arasnda poplaritesi en
dk kiiler olduuna dair bir kayt
gremiyoruz.104Aksine, Adil Sulhun ki
tabnn yaynlanmasndan bir yl sonra
erif Hseyin
yn Hareketiyle ilgili almasnda,
102 Sulh, age., s. 143-144.
103 Age., s. 145.
104 Metinde dn. numaras verilmi, fakat gsterilmemi.
60
Ayanlarn nfuzu ve aile kkenlerini ele alan Alman msterik E

Steppat105 bu konuda yle diyor: ... yn Hareketine katlanlarm ou, nfuzu eski ikt sahipliine, geleneksel ulema tabaka
sna, ticarete veya Osmanl Devletiyle olan ilikileri sebebiyle elde
edilmi servete dayal st dzey ailelere mensuptu.106Sanrm bi
raz sonra yn Hareketine katlan kiilerin hayat hikayeleri hak
knda vereceimiz ksa bilgiler, bu kiilerin toplum iindeki mev
kileri ve nfuzlar konusuna birazck aydnlk getirecektir.107
Zeynin toplantnn Emir Abdulkadirin evinde yaplmad
ve emrin mft Husninin evindeki oturumlara bizzat katlma
d veya bir temsilci gndermedii noktasndan hareketle yn
Kongresinin toplanmad eklindeki gr, byle bir kongre
nin hi yaplmad anlamna gelmedii gibi, sz konusunu kong
renin toplanmad konusunda bir delil olarak da kullanlamaz.
Kongrenin emrin evinde toplanmamas, kendisinin bizzat katl
mamas veya bir vekilini gndermemesi normaldir; nk kong
reye katlanlar Suriye krallnn bana geecek kii olarak onun
adayln tartacaklar, belki de emrin basksna maruz kalabile
cek baka isimler ortada dolaacakt. nk zellikle 1860lardan
itibaren Fransann Bild- am OsmanlIdan koparp bir Arap
devleti kurma projesinde hep onun ad gemekteydi.108Adil Sulh,
dedesi Ahmed Sulhun Dmak Kongresi srasnda Emr Abdulkadir Cezirnin lkenin kral aday olarak gsterilmesi ynnde
bir teklifte bulunduunu; orada bulunanlarn bu teklifi uygun
105 Fritz Steppat, Bidaytu Asri! Hadis fi-ark Edna, El-Ebhs (Beyrut), 20,
1(1967), s. 30-32.
106 Eine Bewegung, age., s. 637.
107 Marcell Emirett, El-Ezmets-Suriyye vet-tevessuul-iktisadi el-frans f sene 1860,
Arapaya eviren Halil Ebu Ruceyl, Dirast Arabiyye (Beyrut) 8 5(1972), s.
2-26. Bu almada Lbnanda Lion Franais fabrikalan iin ipek retiminin ge
litirilmesi ve Anadolu ile Msr (Bild- am) arasnda, Svey Kanalnm kazl
mas ii bittikten sonra Osmanlnm dorudan buraya mdahalesini nlemek
amacyla Fransann Suriyedeki kopma projelerinin arkasnda bulunduu kay
dedilmektedir. Kr. Houri/smail, age., 2/267-271.
108 Sulh, s. 98.
61
bulup kongrenin ald kararn emre gtrldn belirtmek

tedir. Cabir l Safa ise bu olay u ekilde aktarmaktadr: Kong
reye katlanlar Dmaka yerleen Emir Abdulkadir Ceziryi Su
riye emri olarak kabul ettiler. Karar emre merhum Ahmet Paa
Sulh iletti..109 Demek ki kongreye katlanlar, Ahmed Sulhun
Cezirnin aday gsterilmesi konusundaki teklifini grm
ler, o da kendisini ve katlmclar zor duruma sokmamak, onlara
kendisinin seilmesi konusunda telkinde bulunuyormu havas
vermemek iin kongreye katlmamtr. II. Ahmet Paanm Suriye
valilii srasnda (1880-1885) olduu gibi, emr, Osmanl hk
metinin phelerini zerine ekmemek veya onunla ters dme
mek iin, yaklak otuz kiinin katld bu kongrenin evinde d
zenlenmemesi yolunda zen gstermi olabilir.110Emrin, bir arac
vastasyla bir Suriye konfederasyonu kurma konusunda kendi
siyle temasta bulunan Yusuf Kerem karsnda kendisini zor du
rumda brakmak istememi olmas da muhtemeldir.111
Zeyn, Dmak Kongresinin ve yn Hareketinin Osmanl
sultan ve istihbaratnn gznden nasl kam olabileceini so
ruyor ve Hkmetin Ayanlar grmeyip yalnzca bir tanesini
(Seyyid Muhammed Emn112) Tripoliye srgn gndermesi man
tkl mdr? sorusunu yneltiyor.113Zeynin demek istedii, zel
likle Sultan Abdlhamid dneminde rgtn Osmanl ynetimi
nin tepkisini ekecek vasfta olmaddr. Gerekten de Osmanl
valisi Cevdet Paa Dmak Kongresinden sonra Ahmet Paa Sulh,
olu Manah ve dier ayanlar ev hapsiyle114 cezalandrarak Emr
109 l Safa, Tarihi Cebel-i Amil, s. 208.
110 Akarli, Abdlhamid IIs Attempt, age., s. 81-82. Sulhun iaret ettii gibi, Dmataki
Osmanl yneticileriyle emr arasndaki soukluk, emrin vefatna kadar devam
etmi ve hatta cenazesine Osmanl yneticileri katlmamtr. Nitekim Emiret de
(s. 6) .. amdaki Trk valisi emrin ilerine karmama konusunda zen gs
terirdi demektedir.
111 Daha ileriye bkz.
112 Seyyid Muhsin El-Emin, Aytu ia, c. 43, s. 299-300.
113 Ez-Zeyn, s. 26-27.
114 Sulh, s. 126.
62
Abdlkadirle Ahmet Sulhun haberlemelerini yasaklamtr.115Cev

det Paanm azlini mteakip yerine gnderilen Mithat Paa, lkede
hrriyet havas estirmek ve skunu salamak amacyla ayanlarn
Bb- liyle mnasebetlerini dzeltmeye gayret gstermitir. Mit
hat Paa, ev hapsi cezas verilen Ahmet Sulhu evinde ziyaret et
mi, ayanlarla Osmanl hkmetinin arasn dzeltmeye alm
tr. Ayn paa, Hac Hseyin Beyheme de kendisini evinde ziyaret
etmesi teklifinde bulunmutur.116 Onun adna paay Dmakda
ziyaret eden Manah Sulh, onunla siyasi konularda sohbette bu
lunmu, Osmanl-Rus savann hazrlad artlar sebebiyle yn
Hareketinin ortaya k nedenleri ve daha da nemlisi hareke
tin Bild- amn yabanc istilasna maruz kalmas endiesinden
kaynakland noktasna vurgu yapmtr.117Berlin Anlamasnm
bu tr endielerini dattn kaydeden Sulh, yeni valiye halkn
sultann iyi niyetli olduuna inandn, zellikle Suriyeye libe
ral grl bir devlet adamn vali olarak gndermesini memnu
niyetle karladn, dolaysyla artk yn Hareketini srdrme
nin anlamszlatm belirtmi; bylece Mithat Paa takibatlarn
durdurulmas konusunda ayanlarla Bb- li arasnda araclk yap
m, bu da blgede honut ve skunet salamtr.118
Her halkrda ynlarla ilgili takibatn durdurulmas, Sultan
Abdlhamidin Rusyaya kar verilen savan sonular sebebiyle
uygulamaya koyduu slamc politikayla rtmekteydi. Sultann
bu politikas, iktidarn hem ite, hem de da (Avrupaya) kar
daha muhkem hale getirmek amacyla ulema, din adamlar, eyh
ler, ynlar ve kitlelerden oluan slm gleri teshir etmeye ma
tuftu. Gerekten de Sultan Abdlhamid, Bild- amdaki sivil ve
din adamlarndan oluan ynlara yaknlaarak onlara mevkiler
ve imtiyazlar vermitir.119 ynlar hakkmdaki affn da bu siyase
tin bir paras olduu muhakkak.
115 Ayn yerde; Eliezer Tauber, The Emergence of theArab Movements, London, 1933,
s. 12.
116 Sulh, s. 131-132.
117 Age.,s. 132.
118 Steppat, Eie Bevegung, s. 640-641.
119 Sultan Abdlhamidin Suriye ayanlan konusundaki alm hakknda bkz. Phi
lip S. Khoury, Urban Notables and Arab Nationalism. The Politics of Damascus
63
yn Hareketine Katlanlar
1.
Ahmet Paa es-Sulh (takr. 1810-1893).120
Fas asll Snni Sulh ailesinin en nde gelen yelerinden
dir ve Mslman ynlar Hareketinin lideridir. Ailesi vaktiyle
Saydaya yerleip ticaret ve tarmla uramtr. Sulh ailesi, XIX.
Yzyl ortalarndan itibaren Beyrutta nfuzunu salamlatrm
tr. Ahmet Sulh, Bild- ama Mehmet Ali Paaya kar sava
mak iin gelen Osmanl ordusunda mstear olarak grev yapm,
daha sonra tercman olarak Beyruttaki airetler siyaseti mdr
lnde, Sayda vilayet merkezinde grev alm (1840); 1860da
yabanc konsolosluklar ve mahalli idare tarafndan Hristiyanlara
kar katliamlar dzenlemekle sulanarak Rodosa srgn edil
mitir. Bilhare Lazkiye ve Akkada birka kez mutasarrf olarak
atanmtr. Konsolosluklar vastasyla Bild- amn i ilerine
mdahale edilmesi sebebiyle blgedeki yabanc nfuzunu ince
lemek zere Dmakta toplanan be Osmanl devlet bynden
birisi de Ahmed Sulhtu. Ahmet Sulh, Dmak mfts ve nakibi
Hasen Takiyyuddin Husni ailesi gibi din hrete sahip ailele
riyle dostane ilikiler kurmu (daha sonra kendisi bu aileden bir
kzla evlenmitir), ayrca Cebel-i mil erafndan baz ailelerle
de dost olmutur. Cabir l Safa, Ahmet Sulhu karde Snni ve
ii topluluklar birbirine yaknlatran, din taassubu, mezhep
blnmelerini ortadan kaldrmak iin alan ilk kii olarak
gstermektedir.121 Ahmet Sulhun olu oldu. En by Ka
mil, Balkanlarda ve Libyann Trablus ehrinde kad olarak grev
yaptktan sonra Beyrut Reform Komitesine tayin edildi. kinci
1860-1920, Cambridge 1983; Filistin ayanlan iin ise bkz.: Elaim Gerber, Ottoman Rule injerusalem 1890-1914, Berlin 1985.
120 Muhammed Cabir l Safa, Mzekkert edebiyye ve siyasiyye... en-Nabtyya

1933, 5/52, 54-55. Bu elyazmasm kullanmam iin nme koyan Dr. Mnzir
Cabire (Lbnan niversitesi, Eitim Fak.) teekkrlerimi sunuyorum; Silaf elefkrfi mehdi atretil muhtar, 1891, haz., Muhammed Ali Ferhat, Beyrut 1989,
13-19; Esed Rstem, Lbnanfi ahdil mutasamfiyye, s. 253; Steppat, Eine Bewegung, s. 34-635.
121 Mahammed Cabir l Safa, Mzekkart... el yazmas, age., c. 5, s. 55.
64
olu Mahmud Manahtan aada sz edilecek. nc olu Rza

ise Bustnnin Milli Medresesinde okuduktan sonra Suriye Pro
testan Kolejinden mezun oldu. Bir sre adliye tekilatnda alt
ve 1909da Meclis-i Mebusnda Beyrut mebusu olarak bulundu.
Arkasndan Beyrutta istinaf mahkemesi reisi olarak tekrar adliye
tekilatndaki grevine dnd.122
2.
1920).123 Ahmet Sulhun olu.
Milli Medresede eitim grd.
Beyruta kad olarak tayin edildi.
Emir Abdulkadir el-Ceziryle
yakn dostluu vard ve ayet
Cezirnin kz beklenmedik bir
ekilde lmeseydi, onun damad
olacakt. Daha sonra Beyrutun
nde gelen ailelerinden Rama
zan ailesinden bir kzla evlendi
ve onlarn yardmyla siyas ko
numunu glendirdi. Beyrut vi
layet meclisi yeliine seildi.
Cabir l Safanm ifadesiyle Arap
lk dncesi ve bamszlk e
Mahmud Manah Sulh
kimelerinin muharrik gc ve
ynlendiricisi olarak pek ok siyasi konuda gr yrten bi
riydi. Ayn yazar onun iin yle der: Son derece akll ve zeki
idi; onu tanyanlar Suriyede ondan daha zeki, daha akl- selim sa
hibi, ufku geni ve siyasette kvrak bir kii gelmedii konusunda
hemfikirdirler... Cebel-i mil halkndan dknlerin sma idi.
Onlarn haklarn savunur, idare meclisi ve Beyrut mahkemele
rindeki yetkilerini kullanarak problemlerini zerdi.124 Beyrut
Mason locasnn yesiydi.
122 Age., s. 54-55.
123 Muhammed Cabir l Safa, l Sulh, s. 19; Steppat, Eine Bewegung, s. 634-35;
Michail Johnson, Class and Client in Beirut. The Suni Mslim Community and
The Lebanese State 1840-1985, London 1986, s. 57-58.
124 Mahammed Cabir l Safa, Mzekkart... c. 5, s. 55.
65
3. eyh Ahmed Abbas el-Ezher (1853-1927).125 1874 ylma

kadar Kahire Ezher niversitesinde ders verdi. Orada eyh Muhammed Abduh ve Cemaleddin Afgan ile tant. Daha sonra
Beyruttaki Milli Medresede, arkasndan da cemiyet medresele
rinde ders verdi. Ezher, 1895de gayr- Mslim rencilere kar
msamahasyla dikkat eken, mfredatna yabanc dil renimini
ve ticar bilimleri koymasyla tannan Osmanl Fakltesini (ElKlliyetl Osmaniye) kurdu. Ezhernin fakltesi Fransa ve Al
manya ile ok iyi ilikiler iindeydi. Fransz yksek enstitleri
bu okuldan mezun olanlara denklik salyor; Osmanl Fakltesi
rencileri Fransz hkmetinden burs alabiliyorlard. Almanya
da faklteye bir Almanca hocas gndermiti. eyh Abbasm fa
kltesi daha sonra Milli Medreseye dnt ve Abdulgani Aris,
mer Ahmet ve. gibi Trkletirme politikasna kar kan re
form nclerinden nemli isimleri bnyesine katan bamszlk
mcadelesi iin elemanlar yetitirdi.126 Ezher de Beyruttaki Ma
son locasna ye idi.
4. Seyyid Muhammed Emn Ali Hseyn (II) (1812-1880).127
akrl128* ii limlerdendir ve eriflere mensup bir aileden gel
mektedir. nce Bilad- Beare (Cebel-i mil)de babasndan boa
lan mevkie mft olarak atand. Yaplan zulme kar sessizliiyle
mehur oldu. Baz Osmanl valileri ve lke emirleriyle srekli ta
kt. yn Hareketine katld ve mahalli Osmanl yetkililerinin
phelendii Emr Abdulkadir el-Ceziryle temaslar sebebiyle
yllna Trablusa srgne gnderildi.129 Cabir l Safa ondan
akr-Cebel-i mil sakinlerinden Hseyni eriflere mensup de
erli bir alim130 diye sz ederken, Adil Sulh Bild- amn en
ileri grl kiisi131 olarak bahsetmektedir.
125 Abdurrauf Sinno, el-Masalih el-Almaniyye f Lbnan 1831-1918, Evrk
Cmiiyye (Beyrut), 2(1993), s. 205-206; Eluveyl, age., s. 181-186.
126 Eluveyl, s. 186; Vecih Kevsern, Biladuam, es-skkat, el-iktisad ves-siyase elfransiyyef matlaa el-kami-nn, Beyrut, s. 332.
127 Muhsin el-Emn, s. 43, s. 299-300.
128 * akr, Suudi Arabistanda bir ehir ad.
129 El-Emn, Aynu-ia, c. 43, s. 300.
130 Cabir l Safa, Tarihli Cebel-i mil, s. 208.
131 Sulh, Sutr mi er-risle, dn. s. 124.
66
5. eyh Ali b. Ahmed el-Hurr el-Cub (...- 1903).132 Cebel-i

milde (Gney Lbnan) kadlk makamn elinde tutan aileden
km ii bir alim. Cubada eyh Abdullah Nimenin rahle-i ted
risatndan geti. 1860de Cubadaki evindeki Hristiyanlar koru
masyla n yapt.
6. El-Hac Ali Asirn (takr. 1904).133I. Abdlmecid zamannda
rann Sayda konsolosu olarak grev yapan ve ehirdeki ranlIla
rn ehbenderi olan Vecih Hseyn Asirnm oludur ve bu se
beple yani babasnn hatr iin Osmanl yneticiler nezdinde im
tiyazlardan faydalanm; Saydada pek ok mlk edinmi, fakat
Osmanl hkmeti tarafndan bu mlkleri msadere edilmitir.
Onun olundan sonra olu Ali sitneye mracaat ederek, ba
basnn mlklerini geri alm; (ran ah) Nasruddinden de ba
basnn Saydadaki sabk iki mevkiini devralmtr. Cabir l Safa,
onun Asirn ailesinin ba olduunu belirtmektedir.134
7. ebib Paa el-Esad el-Vil (1852-1917).135Gney Lbnanda
nde gelen ikt sahibi ii bir ailesine mensuptur. Ali Bey el-Esadm
byk oludur. Edebiyat ve airdi. Kardeleri Nasif, Necip ve
akrabalar Halil el-Esad ve Kamil el-Esadla siyas konularda da
ima ters dmtr.
Bu slm kiiliklerin yan sra bir ka yl Sayda belediye ba
kanl yapm el-Hac brahim Aa el-Cevher gibi kiiler de vard.136
Ayrca Beyrutta yn Hareketi bnyesinde el-Hac Hseyin Beyhem
ismi de ne kmaktadr. Beyhemin yn Hareketine bizzat katlp
katlmadn veya sempatizan olup olmad konusunda bir bilgiye
sahip deiliz. Esed Rstem, Beyhemin Beyrut Gizli Cemiyetinin
tek Mslman ve Mason yesi olduunu belirtmektedir.137 Bun
132 Steppat, Eine Bevegung, s. 635-636; el-Emn, Aynu-ia, c. 8, Beyrut 1986.
133 Bu bilgiler iin Seyyid Muhsin Emnin olu Prof. Hasen el-Emne teekkr ede
rim.
134 Cabir l Safa, Tarihli Cebel-i mil, s. 208.
135 Age., s. 65, 169.
136 Steppat, Eine Bevegung, s. 646.
137 Esed Rstem, s. 248.
67
dan baka Hseyin Beyhem, Beyrutun nde gelen tacir bir aile
sine mensuptu. 1877de Meclis-i Mebusn yeliine seilmiti ve
ayn zamanda Suriye Gizli Cemiyetinin yesiydi.138
3. Mslman ynlar ve Yusuf Kerem Projesi - Emir
Abdullah el-Cezirnin Bunlarla Olan likisi
93 Harbinin Osmanl Devleti aleyhine gelimesi, Balkanlar
daki milliyeti hareketlerin yol at i alkantlar, Avrupa lke
lerinin Osmanl topraklarna gz dikmesiyle birlikte Bild- am
halknda imparatorluun kme noktasna geldii fikri yaygn
lam; tabiatyla bu durum baz ayanlarda bir takm gizli faali
yetlerin balamasna, zellikle lkelerinin yabanc igaline maruz
kalaca endiesiyle baz tedbirler almaya sevk etmitir. Dolay
syla biz, bu tr ihtimaller karsnda iki ynde gelien siyas ha
reketleri ele alacaz. Bunlardan birincisi, otonomi veya tam ba
mszlk amac gden yn Hareketi (slm proje), dieri Suriye
Konfederasyonu (Arap-slamc proje) amac gden Yusuf Kerem
(1823-1893)139 projesidir.140
138 Dominique Chevalier, Mctema cebel Lbnan f asr es-sevr es-smaiyye f Av
rupa (Avrupa Sanayi Devrimi anda Cebel-i Lbnan Toplumu), Muna Ab
dullah kr ev., Beyrut 1994, s. 369; Speppat, age., s. 648; Johnson, Class and
Client, age., s. 63-64.
139 Yusuf Kerem: Lbnann hden blgesinden km bir derebeyidir. 1855de z
kardei Ali Meiha hdene kar mcadelesiyle dikkat ekmi; 1860daki i sa
va srasnda Cebel-i Lbnan Hristiyanlarnn bana kaymakam olarak tayin
edilmi, fakat ksa sre sonra mutasarrf Davut Paa ile ters derek 1861, 1866
ylnda isyan karm; nce 1868de Cezaire, arkasndan Avrupaya srgn
edilmi, orada bir arac vastasyla eyh el-Cezir ile yazmalar yapmtr. Bkz.
Sulh, dn, s. 104-105; es-Salib, age., s. 150-151; Ahmed Tarbin, Lbnan mnz
ahdil-mutasarrifiyye ile bidayeti! intidab 1861-1920, Dmak 1968, s. 2-6.
140 Suriyedeki 1860 i savandan sonra Bilad- am III. Napolyonn Doulu Hristiyanlan koruma sloganyla balatt Lransz emperyalist projesinin hedef tah
tas olmutur. Projenin esas, Bilad- am ve Irak Osmanl mparatorluundan
kopararak, Prasanm sadk dostu ve nde gelen bir Arap olmas dolaysyla
Emir Abdulkadir Cezirnin emrine vermek, bu sayede Mstla Anadolu arasna
Lransz mdahalesine gerek kalmadan Svey Kanalnm gvenliini salayan
68
1877 yl sonlarnda Osmanl

mparatorluunun Rusya kar
sndaki yenilgisiyle ilgili bilgi
lerin gelmesinden sonra, Bey
rut ve Gney Lbnanda Ahmet
Paa Sulh nderliinde otonomi
sloganyla ortaya kan141 Snni
ve ii gruptan tacir, ikt sahibi,
ulema ve ayanlarn yan sra
Maron Yusuf Kerem, sava sonra
snda Osmanl mparatorluunun
kmesi halinde lkenin gele
cei konusunda ortaya atldlar.142
Sulh, otonom veya tam bam
sz Suriye projesinin ana hatla
Yusuf Kerem
rn tespit etmek iin yaklak
ay altktan sonra Saydaya geerek aralarnda El-Hac bra
him Cevhernin de bulunduu baz nemli slm ahsiyetlerle
grmelerde bulundu. Sonra Gney Lbnana geip orada Seyyid Muhammed Emn ve eyh Ali el-Hurr ile grt. Ad geen
ayanlarla yaplan bu grmeler, Dmaktaki bamszlk fikrini
iyi karlayan ve destekleyen baz fikir ve mevki sahibi kiilerle
devam ettirildi. Arkasndan ayanlarn bu bamszlk fikri Emr
Abdulkadir Cezirye Demmerdeki yazlnda aktarld ve
gn boyunca lkenin iinde bulunduu durum ve memleketi bu
ahvalden kurtaracak tedbirler zerinde tartmalar yapld. Bu g
rmelerden oluumun bana kimin geecei konusuna hi gi
bir erit koymak ve Fransann blgedeki ticaret alann geniletmek amacna
matuftu. Fakat Fransann Prusya ve Alman prenslikleri karsnda 1870/1871
yllarnda maruz kald yenilgi ve III. Fransa Cumhuriyetinin kurulmas, pro
jenin uygulanmasnn iptaline yol amtr. Bu konuyla ilgili olarak bkz. Houri/
smail, Es-Siyasetd-devliyye, c. 3, s. 267-271; Chevalier, s. 493-94, s. 9.
141 smail, Documents, T. 14, Sienkiemcz Freycinet, no. 48, Beyrouth 2. 6. 1880, s.
191-192: Sulh, s. 97-98.
142 Sulh, s. 91-123.
69
rilmeden yalnzca Suriyenin bamszlk meselesinin masaya ya

trld anlalmaktadr.143
Sulh, Demmere yapt ziyaretlerin hemen ardndan, berabe
rinde bulunan Ezheryle birlikte Suriyenin kuzey ve gney kesi
mindeki nderleri sz konusu projeye ekmek ve onlar Beyrutta
yaplacak bir toplantya davet etmek amacyla bir dizi temaslarda
bulundu. Ezheryle birlikte Halep, Humus ve Hamay, ayrca
Lazkiyedeki Alev airetleri de ziyaret eden Sulh, ayn amala Hav
ran ve Cebel-i Drzu da dolatktan sonra Beyruta dnd.144
Adil Sulh,145 Beyrut toplantlaryla ilgili olarak unlar anlat
maktadr: Beyrut toplantsnn yaplaca gn146 dedem (Ahmet
Sulh) orada hazr bulundu. Sonra babam (Manah) ve dier mi
safirlerle birlikte toplantlar yaptlar. Bunlarn hepsi gizli toplan
tlard. Toplantlarda bir takm planlar ortaya konuyor, n asker
durumlarn ortaya kmas (rnein Osmanlnm Rusya kar
snda asker bir yenilgi almas) halinde alnacak tedbirler duru
yor, duruma gre alnacak kararlar gryorlard. Orada yirmi
gn kaldktan sonra tekrar Dmaka geip konuyu enine boyuna
tartmaya karar verdiler. Fakat Dmaka ayr ayr hareket ettiler
ve orada gizli toplantlarn Seyyid Hasen Takiyuddin Husnnin
evinde yaptlar.147 (Husn 1830/31 ylnda vefat etmitir.)148
Dmak Kongresine Suriyeden yaklak otuz Mslman
katlmt.149 Ahmed Sulh bu kongrede Suriye krallnn bana
Abdulkadir Cezirnin getirilmesi teklifinde bulunmutur. Adil
Sulh, dedesini Ceziryi aday gstermesine iten sebepten bahse
143 Age., s. 92-93.
144 Age., s. 93-94.
145 Sulh, Beyrut toplants iin bir tarih vermiyor, ama muhtemelen 1877 yl son
larndadr.
146 Sulh, age., 94.
147 Ayn yerde.
148 El-Ehsn, 1830/31 ylnda vefatndan nce Dmak mfts ve nakibi idi. Steppat, Eine Bewegung, s. 636, no. 17. Ahmed Sulhun el-Ehsn ailesinin damad
olmas hasebiyle geniletilmi toplant onun evinde yaplmt.
149 Sulh, s. 104.
70
derken, onun asil nesebine de deinerek yle demektedir: nk

emrin sahip olduu zellikler ve yeterlilikler, bir nderde aranan
zelliklerle fazlasyla rtyordu.. Zira o, milli bir kahraman,
mstesna deerde bir siyaseti; ilim ve fazilet sahibi bir kiiydi.
Daha nce Orta Fasta gl bir Arap devleti kurmu ve emperya
lizme kar mcadele etmi., bylece Arap halklar nezdinde em
salsiz bir yer edinmiti.150Tercihin Cezirden yana yaplmasnn
bir dier sebebi de, yn Hareketine destek iin kullanabilecei
asker bir gcnn varlyd. Emirettin kaydna gre emrin eli
nin altnda Fransann Suriyedeki projeleri iin 1860 i sava
srasnda eittii 1000-1200 kiilik bir sava gc vard.151
Ahmed Sulhun kongrenin kararn ilettii152 Emr Cezir,
Osmanl halifeliiyle manev balarn muhafaza edilmesi153 ve
Bilad- am ahalisinin kendisine biat etmesi artyla bunu kabul
etti. Daha sonra ayanlarla emr arasnda hedeflenen bamszl
n ekli yani otonomi mi, yoksa tam bamszlk m olacann
imdilik belirlenmemesi ve Berlin Konferansnm sonucunun bek
lenmesi kararlatrld. Buna gre Ecnebi devletlerden birinin
lkelerini igal etmeyi hedeflediinin anlalmas halinde, tam
bamszlk talebinde bulunulacak, fakat ortada lkenin igali
ihtimali yoksa, tpk Msrda ve baz Balkan lkelerinde olduu
gibi otonomi ilan amalanacakt.154 Kongrede ayrca bamsz
lk konusunda desteklerini salamak amacyla Avrupa lkelerine
bir heyet gnderilmesi ve Suriyelilerin bu ii darda gizlice hal
lederek, dava iin propaganda yapmalar kararlatrld.155
150 Age., s. 98-99.
151 Emirett, s. 6-7; Houri/smail, Es-Siyasetd Devliye, 3/268.
152 Es-Sulh, ayanlar karanrm El-Cezirye tebli tarihini belirtmemektedir, fakat
156. sayfadaki notta Berlin Konferansndan kacak sonucu beklerken... de
nilmesinden, bu olayn 1878 ylnn Haziran aynn ikinci haftasnda olduu
sonucu karlabilir. Ayrca bkz. Richard Millman, Britain and the Eastem Question 1875-1878, Oxford 1979, s. 445-449; Bamberg, Geschichte der Orientalischen Angelegenheit, op. Cit., s. 601-605.
153 Kongreye katlanlann tamam bunu onaylamamlardr; Sulh, s. 100.
154 Age., s. 101.
155 Age., s. 101-102.
71
Dmak Kongresinin sonunda, Emr Cezir, Manal Sulh ve

dier ayanlarla birlikte Bilad- am blgelerine, Sayda, Cebel-i
mil, Akka, Yafa, Kuds, Nablus, Balebek vs. ye bir dizi geziler
tertipledi.156 El-Cezir, Bint Cbeylde Gney Lbnann nde
gelen din alimlerinden eyh Ms erreyi ziyaret etti. Ayrca
eyh Muhammed Hseyn Merveyi ziyaret ettii gibi, Bint Cbeyl
ayanlarndan El-Hac Sleyman Bezziye misafir oldu.157 Bu ziya
retlerin amac, Suriye halknn kendisinin Suriye tahtna adayl
n nasl karladn renmekti.
Cebel-i Lbnann Mslman evresiyle (Suriye ile) olan ba
n koparmann imknszln veya burasnn blge haritas
iinde bamsz olmasnn mmkn bulunmadn bilen ve
siyas hedefini ona gre izen Yusuf Kerem ise, Cezirye Bilad-
amda yine onun idaresinde Alman konfederasyonuna benze
yen, fakat Cebel-i Lbnandaki Hristiyanlarn karlarn ve din
serbestlerini garanti altna alan bamsz bir prenslik kurulmas
teklifinde bulunduktan158 baka, u mektubu yazd: Sonra zat-
ahaneleri, Arap blgelerine size belli oranda vergiler deyen,
herhangi bir yabanc devletin i ilerimize mdahale etmesin
den nce, her trl saldrya kar sancanz altnda toplanacak
olan bamsz emrler tayin edebilirler. Bu, Prusya hkmetinin
onaylad, Germanyanm da blgelerinin bamsz iklimlerden
oluan bir konfederasyon oluturmasn uygun bulduu politi
kadr. Mektubunu Bu bamsz blgelerden her biri karlarn
ve ynetimini merkezi hkmetle dankl olarak yrtmekte
dir diye srdren Kerem, Cezirden Herkese edeb haklarn,
mezhep serbestisini, din ve dnya ilerinin gereklerine... uygun
olarak etniksel reformlar teminat altna alan bir kanun koyma
sn talep etmektedir.159
156 Age., s. 103-104.
157 Es-Seyyid Muhsin el-Emnin olu Prof. Elasen el-Emnle yaplan ahsi g
rme.
158 Seman el-Hazin, Yusuf Bek Kerem fil Menfa, Trablus 1905, s. 303 vd.
159 Age., s. 346.
72
Fakat Cezir, bu teklifine olumlu bir cevap verme konusunda

ardan ald ve Yusuf Kereme bir arac vastasyla u cevab160 gn
derdi: Denizlerimize girmesi emri verilen Rus sava gemileriyle
birlikte hareket edecek Yunanllarn savaa girmelerini161 bekle
mek gerekiyor. Onlar, Trk deniz kuvvetlerini oyalayacak ve on
larn deniz yoluyla bize gelmelerini engelleyeceklerdir. Onlarn
savaa girmelerinden sonra.. Ve arkasndan Bu arada Avrupann
da siyasi tutumunu beklemek ve ona gre izleyeceimiz rotamz
belirlememiz gerekiyor diye ilave etti.
Grlyor ki, yn Hareketinin ve Keremin projesinin mih
verini oluturan Abdulkadir Cezir, projelerine kar kesin bir
tavr koymadan her iki kesimle de grmeleri srdrmtr.162
O, Mslman ayanlar konusunda Berlin Konferansnm sonu
cunu bekliyor, Kereme ise Yunanllarn Osmanl mparatorluuna
kar savaa girmesini, Osmanl donanmasnn Bilad- amdaki
bamszlk hareketine mdahalede bulunmasn engellemesini
beklemeyi tavsiye ediyordu. Kanaatimiz odur ki, Emr Cezir,
taraflardan herhangi biriyle birlikte harekete gemeden nce
Osmanlnm durumunun netlemesini beklemeyi tercih ediyor;
bir noktada hem OsmanlIya kar zor durumda kalmamak, hem
de bu zor dneminde ona kar komplo kuran bir kii durumuna
dmemek iin, Osmanl kart bir rgt iinde yer almadan nce
Bab- Alinin son nefeslerini vermesini bekliyordu. Bununla bir
likte meyli yn Hareketinden yanayd. nk bu hareket, hem
hilafet devletiyle ilikileri srdrme taraftaryd, hem de taban
zerinde etkili Mslman elitlerin nclk ettii bir hareketti.
Ayrca kendisi Dmak Kongresinden sonra blgedeki Cezairli
160 Stepan el-Begilan, Lbnan ve Yusuf Kerem, Beyrut 1925, s. 572.
161 Yunanllar Osmanlya kar 2 ubat 1878de savaa girmise de, ngiltere ve
Fransann basklaryla arpmalara son vermek zorunda kalmtr. Bu konuda
bkz. YVilliam Miller, The Ottoman Empire and Its Successors 1801-1927, New
Impressions, London 1966, s. 380-381; Millman, age., s. 375.
162 1879daki Halep, Suriye, Badat, Yemen vs. gibi vilayetleri kapsayan nc ba
mszlk projesinde Cezirnin ad bu ekilde geiyor. Bkz. smail, Documents,
t. 14, Delaporte YVaddington, Beyrouth 9.10.1879, s. 113-115.
73
vatandalarnn durumunu tefti etmek bahanesiyle, Bilad- am

ahalisinin ahsyla ilgili ne dndn grmek amacyla yn
Hareketi yeleriyle birlikte bir geziye kmt.
yn Hareketi ve Yusuf Kerem projesi tek bir kiinin (Cezir)
ahsiyetine odaklanm ise de, baz sebeplerden dolay iki grup
arasnda bir uyuum sz konusu deildi. Keremin Ceziryle
olan temaslar, ayanlarn emirle temasa gemesinden nce ba
lamt163ve ayrca iki projenin hedefleri ve ideolojileri arasnda
ayrlklar vard. Bir kere Yusuf Kerem, Suriyenin deil, yalnzca
ileride bana gemeyi planlad Cebel-i Lbnann bamszl
nn peindeydi.164 Mslman ayanlar ise ancak savan sonunda
Osmanl Devletinin kmesi halinde gerek anlamda ayrlmay
dnyorlard.165Hilafetin glgesinden ayrlmadan otonomi hak
kna kavumak istemelerinin birka sebebi vard:
a) Ekonominin zayfl, 1877 mahsulnn az oluu;
b) Gda fiyatlarnn ykselmesi;
c) Suriyelilerin geni lde sava hazrlklarna itirak edi
yor olmalar;166
d) Ziya Paa, Mir mer Fevzi ve Cevdet Paa zamann
daki kt ynetim;
163 Steppat, Eine Bevegung, s. 639-640.
164 Kevserani, Es-Sulta vel-Muctema, s. 142-143; Vecih Kevserani, El-lttichtul
timiyye-es-siyasiyye fi cebel-i Lbnan vel marikil arab 1860-1920, 3. bask,
Beyrut 1982, s. 143-144.
165 mparatorluk bnyesindeki dier slm milliyetilik akmlan iin kitabn 3, 4,
5. blmlerine bkz.
166 Gross, Osmanl Hkmetinin Suriyelileri askere almasnn lkede ekonomiyi
olumsuz ynde etkilediini; tarmn aksayp, ailelerin kendilerine bakacak kii
lerden mahrum kaldn, ticaretin durduunu ve mahkemelerin felce uradn
belirtmektedir. Bkz. Gross, Ottoman Rule, vo. I, s. 222, 223, 238-239, 241-254;
Najib Elias Saliba, "VVilyat Suriyya 1876-1909, Ph. D. Unuversitiy of Michigan
1971, s. 74-75. Necib Saliba, Osmanl Devletinin ahaliye ek vergiler saldn
ve Suriye vilayetinden 36 milyon Osmanl liras topladn; ayrca vilayetin 36
bin para giysi, 20 bin adet orap ve 6500 okka yn gnderdiini kaydetmek
tedir.
74
e) erkeslerin Bilad- ama iskan167 ve son ve belki de en

nemlisi olarak;
f) Osmanl Devletinin Rusya karsnda k ve lkenin
yabanc istilasna maruz kalaca korkusu.168
Bu tehlikenin ilk sinyalleri 1877/78 yllar boyunca Suriye sa
hilleri anda yabanc filolarn169 hareketleriydi ki, bunlar 1860
ylnda Fransann lkeye yapt kartmann yaratt korkuyu
yaratmt.170
1878 yaznda, mehul kiilerin Arapa ve Osmanlca ile ya
zlm Cevdet Paa ynetimini tenkit eden, Suriyelileri OsmanlI
lardan kurtulmaya ve lkelerinin kaderini kendi ellerine almaya
aran bildiriler datldnda, bu bildirilerde Bild- amda
Osmanl ynetimine slm adan bak deerlendiren herhangi
bir eye iaret edilmemiti. ngilterenin Beyrut Bakonsolosu,
stanbuldaki bykeli Layarda gnderdii mektupta Msl
man ahali arasnda Osmanl ynetimine kar herhangi bir kz
gnlk ve fkenin olmad belirtiliyordu.171Bu da, Mslmanla167 Rusyann igal ettii Asya lkelerinden yaplan gleri mteakiben Osmanl Dev
leti 30500 erkei Hama, Humus, Trablus (Lbnandaki), Havran, Kuaytaraya
iskan ettikten baka, onlara bir takm kolaylklar salayp, arazi verdi ve isyan
etmeleri halinde bedevilere ve Drzilere kar kullanmak zere onlar silah al
tna ald.
EO. 78/68, Jago to Derby, no.2, Damascus 4.3.1878; 424/210. (JConar to Grey, nro. 256,
Pera 16.4.1906, indosure. Memorandum on Immegration of Russian Refugees;
Tibawi, s. 173-174; Saliba, ss. 86-92.

168 EO. 78/2848, vol. 2, Eldridge to Layard, no. 113, Beirut 10.11.1878; Eldridge
to Salisbury, no. 92, Beirut 10.11.1878.
169 Abdurrauf Sinno, El-Masalih el-Almaniyye fi Suriya ve Filistin 1841-1910, Bey
rut 1987, s. 260-270; Semeratul Fnn say 104, 20.3.1877 ve say 4, 28.6.
1877.
170 Gross, V Vol. I, s. 220; Houri/tsmail, Es-siyase et-devliyye, 3/265-266.
171 Mektupta yle deniliyordu:
Do not fancy, Syrians, that you are left alone to reform these abuses. You have
friends who are willing and ready to assist you. Awake then from your lethargy... Personal interest must be set asirde when the prosperity and progress
of your country are in question.. The reins of govemment will soon pass into
75
rm ynetimin ktlnden szlansalar dahi Osmanl sultanna

kar sadakatlerini ve reform taleplerini gstermektedir. Ayrca
bu satrlar, Araplarda Mslmanln Araplktan nce yer ald
n, yabanclarn lkeleri iin besledikleri igal fikrine kar ken
dileriyle Osmanllar arasnda salam bir ban mevcut olduuna
iaret etmektedir.172 Dourinin dedii gibi .. Islami gzlkle Bat
tehlikesine bakmak, reform talebinin kamlaycsyd ve Osmanl
varlna tutunmaya sevk eden unsurlardand..173
Sava bitip de Berlin Anlamasnm Saltanatm devamn ga
ranti ettiinin anlalmas, sultann Bild- amda reformlar yap
may vaat etmesi ve bunun ilk iareti olarak da Cevdet Paay az
ledip yerine Mithat Paay atamas, slam camiasnn tm Ms
lmanlar hilafet emsiyesi altnda toplanmaya armas174 ze
rine, artk Mslman ynlar Hareketinin devam iin bir sebep
kalmamt.
your hands. Ali this is mysterious but it is for you who are intelligant to understand that the duty of a friend is to commence-it is for you to achieve! In
any case I will shortly retum to you.
Konsolos, Suriyelilerin Osmanlya kar besledikleri duygulara ise u szlerle ia
ret etmektedir:
... though there ara no signs of dissatisfaction against the Ottoman rule, EO.
78/2848, vol. 2, no. 74, Eldridge to Layard, Alieh 2.8. 1878.
172 EO. 424/83, Layard to Salisbury, secret, no. 418, Therapia 21,5.1879; Kevserani, El-tticaht, s. 133; Fritz Steppat, Kalifat, Dar al-slam und die Loyalitt
der Araber zum Osmanischen Reich bei hanafitischen Juristen des 19. Jahrhunderts, Actes du V' Congres International dArabisants et dIslamisants, Bnvcelles,
31 aout- 6 septembre 1970, s. 461.
173 Douri, Et-tekvini et-tarihi, s. 152.
174 Sinno, Fikretl Camiatl slamiyye benes-sultana el-Osmaniyye vel Maribil
Aksa, f El-tihad 26/27/1995, s. 320-321.
KNC BLM
SURYEY OSMANLI DEVLET NDEN KOPARMA

PROJELER VE SLAM TEPKLER
1. ngilterenin Yeni Akdeniz Stratejisinde Suriye ve

slm Tavrlar
Mslman Ayanlar Hareketinin 1878 sonbaharnda son bul
masna ramen, Bild- am iin otonomi veya tam bamszlk
projeleri durmad. Osmanl-Rus savann asker, siyas, ktisad
ve sosyal etkilerinin yan sra, Tanzimat faaliyetinin de durmas,
bir yandan uluslararas (ngilterenin Akdeniz stratejisini dei
tirip, Suriye zerinde odaklanmas), dier yandan dahil (Bey
rut Gizli Cemiyetinin otonomi, Mithat Paanm Suriye hidivlii
projesi) tutumlarn netletii Bild- am zerine bir glge gibi
kt. Peki ama neden ngiltere Akdeniz stratejisini deitirmiti,
amalar ne idi ve bunlarn Suriyeyle ne ilgisi vard? Suriye ze
rindeki projeler ve ona mdahale etme dncesini tetikleyen se
bepler nelerdi? Bild- am Mslmanlarn lkelerinin yabanc
(ngiliz) igali projesine kar tavrlar ne idi? lkelerinin Osmanl
Devletinden ayrlmas iin hazrlanan projelere gz m krpyor
lard yoksa nceden olduu gibi din-stratejik kanaatlerden kay
naklanan tutumlarn m muhafaza ediyorlard?
Mslman yn Hareketinden nce ve hareket srasnda n
giltere Akdeniz,1 Kk Asya ve Bild- amda bir takm p
1
Shimon Shamir, Mithat Pasha and the Anti-Turkish Agitation in Syria, in: MES
10, 2(1974), s. 130.
78
heli hareketlere girimiti. OsmanlInn 1877 sonunda ve sonraki

yln balarnda Balkanlarda Rusya karsnda ald yenilgiler,
Rusyann Anadolunun kuzeydou zaviyesini igali, Ayastefanos
Anlamas mucibince Batum, Ardahan, Kars ve Beyazt almas,
ngilterenin Rusyann Kk Asyadan skenderun Krfezine
doru uzanp, gmetesi olacak bir Ermeni devleti kurmas2
ve daha sonra kendi karlarna uymayan dengeleri altst ede
cek baka unsurlar oraya toplamas endiesine kaplmasna yol
at.3 Bu korkular ngilterenin Osmanl bakentindeki bykel
isi Layard East Indian Companyye u muhtray gndermeye
sevk etti: (Rusya)nm Ermenistan snrlar iine katmas halinde
Hindistandaki imparatorluumuzun nemli bir tehlikeye maruz
kalaca kanaatindeyim. Bunu Kuzey ran takip edecektir. Rusya
stanbul ve anakkale boazlarn filolarnn nnde amay ba
arrsa, bizim Hindistan gzerghmz, ister Svey Kanal, is
terse Mezopotamya veya Herat zerinden olsun, onun merha
metine kalacaktr.4
te bu sebepler ngiltereyi iki ynl hareket etmek zorunda
brakt: Rusyay Svey Kanal zerinden yaplan ulam engel
lemeyi dnmemesi yahut Msr geici olarak igal edip, boaz
larn gei statsnde bir deiik yapmaya gitmemesi konusunda
uyarmak. ngiltere ayrca Akdenizin dou havzasnda Hindis
tan ve Yakn arktaki karlarn - 1875de Hidiv smail Paanm
Sveyteki hisselerini ele geirerek elde ettii karlar,- korumak
amacyla Suriye veya Kbrstan herhangi biri olmak zere bir s
edinmeye giriti.5 East India Company, ngilterenin karlar ko
2
3
4
5
Osmanl a esnasnda erevesi izilmi bir Ermenistan tanm yoktu ve genel

olarak Osmanl vilayetlerine nazaran yle bir Ermenistan hududu iziliyordu:
Van, Bitlis, Erzurum, Diyarbakr, Harput ve Sivas [vilayt- sitte] Bununla bir
likte Ermeniler Trabzon ve Adana ehirleriyle, Karsn ve Erivann baz yerle
rinde yayorlard. Bkz. Armetia and Kurdistan, London 1920, s. 1.
Hurewitz, vol. I, s. 411.
Anderson, age., s. 208.
ngiltere, 1875de Msrn Svey Kanalndaki hisselerini 4 milyon Sterline sa
tn alm ve kanaln almasndan sonra ondan tm devletlerden daha fazla fay
SURYEY OSM ANLI D EV LETN D E N KOPARM A PRO JELER
79
nusunu u szlerle6 aklyordu: ngiltere iin ark Meselesi,

Hint-Rus meselesi gibidir yani sitnenin ve Svey Kanalnm
ne pahasna olursa olsun bamszlnn teminidir. nk bu
ikisi, hem Hindistan gzerghmz ve hem de Kk Asyada ve
Hindistanda tam karmzda komumuz haline gelen Rusyayla
olan ilikilerimizi etkilemektedir.
ngiltere bu tercihleri (Suriye veya Kbrs) incelerken, Berlin
Anlamas gereince Osmanl Devleti snrlar dhilindeki Hristi
yanlarn (esasen Ermenilerin)7karlar dorultusunda yaplacak
reformlar gzlemekte ve diplomatik kanallardan gelen raporlara
istinaden Suriyeyi igal imkan olup olmad konusunu aratr
maktayd. Suriyenin ngilterenin gelecekteki ss olarak seil
mesinde ngiliz hkmetine sunulan iki diplomatik rapor (MartNisan 1878) rol oynamtr. Mart-Nisan raporunda Suriyelilerin ve
zellikle Mslmanlarn Osmanl ynetiminden memnun olma
dklar, ngilterenin Svey Kanal hisselerinin ounluunu ele
geirmesinden sonra Msrn ngiliz igali altna gireceini dn
dkleri ve dolaysyla Msrla birleip tpk Hindistan Mslman
lar gibi ngiliz ynetiminin sunduu nimetlerden faydalanmay
istedikleri belirtiliyordu. Raporda ayrca Suriyelilerin lkelerine
sefer dzenleyecek ngiliz kuvvetlerine asla kar koymayacaklar,
aksine onlar kollarn aarak karlayacaklar kaydediliyordu.8
Bir de ngilterenin Beyrut bakonsolosu Eldridgein hariciye vekili
Salisburyye gnderdii 18 Temmuz 1878 tarihli nc bir rapor
6
7
8
dalanmaya bakmt. ngilterenin 1871 yl itibariyle kanal zerinden 54 603

ton mal geirmi, 1875de rakam neredeyse 1 404 295, 1877de ise 1 839 839
tona ulamtr. Yani bu %95, ngilterenin Svey Kanal zerinden gerekle
tirdii ticaretin %78ni oluturuyordu. Bkz. Paul Dehn, Deutschland und Orient
in ihren wirtschaftspolitischen Beziehungen, I, Nach dem Orient, , Mnche/
Leipzig 1884, s. 135-136; D. A. Famie, East and West of Suez. The Suez Canal
in Elistory 1856-1956, Oxford 1969, s. 751.
Elalford Lancaster Eloskins, British Rotes to India, N. Y. Ect. 1928, s. 437.
Gnter Behrendt, Nationalisms in Kurdistan, s. 297; Clayton, s. 157; Shamir, s.
124; Hurewitz, I, s. 414.
Tibawi, Modem History of Syria, s. 153.
80
vard. Berlin Anlamasnm kabul ve Sultan II. Abdlhamidin

imzalamasndan gn sonra gelen raporda Osmanl Hkmeti
ile Suriyeliler (Mslmanlar ve Hristiyanlar) arasndaki iliki
lerin iyice gerildiinden bahsedilmekte, ngilterenin yaknda
Kbrs igal edecei yolundaki haberlerin Beyrut, Dmak ve di
er Suriye vilayetlerinde genel bir memnuniyete yol at; ancak
onlarn (Hristiyanlarn) ngilterenin igal dairesi iine Suriyeyi
almamasndan znt duyduklar, yerli Mslmanlarn ou
nun da onlarn (Hristiyanlarn) bu dncesine katldklar...
bir gn ngiliz ynetiminin nimetlerinden faydalanacaklar ko
nusunda beliren mitlerini sndrecei iin ngilterenin kuvvet
lerini adadan (Kbrstan) ekmemesinin Suriyeyi byk zn
tye gark edecei.. dile getirilmekteydi.9
Grnd kadaryla bunlar ylesine yazlm mbalaal ra
porlard. Osmanl-Rus harbinin ve Osmanl ynetiminin (Cev
det Paanm valilii) Bild- amda Osmanlya kar olumsuz bir
hava estirdii ve Bild- amdaki baz Hristiyan glerin blge
deki gelimelerin durumlarn dzeltecei midine kapldklar
dorudur; ama biz yine de bu bilgilerin doru olduuna inanm
yoruz. rnein bu dnemde bir Suriye devleti projesini ger
ekletirmek iin faaliyetlerini younlatran Beyrut Gizli Cemi
yeti byle bir tavr sergilememitir ve onun ngilterenin Bild-
am igal etmesini zmnen desteklediini gsteren herhangi bir
veri de mevcut deildir. Bununla birlikte Tibawi, kk bir yerli
Protestan grubun ngilterenin yaknda Suriyeyi himaye altna
alacandan emin olduunu belirtmektedir.10 Fakat biz, Msl
manlarn aadaki sebeplere istinaden Bild- amn yabanc (n
giliz) igaline sempatik baktklar yolundaki bilginin doru ol
madn dnyoruz:
a.
Raporlarda Hristiyanlar, yerli Mslmanlar, Msl
manlarn ou gibi elastiki ifadelerin arlkl biimde yer al
mas, Suriyedeki ahval ve beklentilerin anlatmndaki mbalaa,
9
10
EO. 78/2848, EIdridge to Salisbury, political no. 57, Alieh 18.7.1878; kr. Ek 4.
Tibawi, age., s. 154.
81
o sralarda birok ngiliz raporunda ska kullanlan bir metottu.

Raporlarda ayrca yuvarlak tanmlamalar kullanlmakta, sz edi
len glerin hangi gruba ve sosyal tabakaya mensup olduuna de
inilmemektedir. Muhtemelen bu raporlar ngiliz diplomatlarn ve
onlarla ayn dnceyi paylaan yerli glerin, Drzi ve Protes
tanlarn, ngilterenin Akdenizdeki hkimiyet alannn Suriyeyi
de kapsamas temennilerini yanstmaktayd. Dier yandan bu ra
porlarda ngiliz igali altnda birletirilmi bir Msr-Suriye bir
liine scak bakan slm glerin kimler olduu belirtilmedii
gibi, Suriyelilerin ve zellikle de Mslmanlarn Osmanl yne
timinden yaka silkip ecnebi (ngiltere) ynetimini tercih ettikleri
ifadesi de ar bir tarih mugalatadr. nk Osmanl ynetimi
nin ktlnden yaknma, bu almann konusu olan dnemde
hibir zaman Osmanly devirip, Drul Hilafe yerine bir ec
nebi devleti koyma noktasna gelmemitir. Tanzimattan sonra
baz sosyo-politiko-ekonomik gstergeler slam dnyasnda Ba
tya ve Hristiyan dnyasna kar pek de iyi gzle bakmadn;11
bu dncelerin Bb- linin Avrupa devletlerine kar girdii sa
valarda zirve yaptn biliyoruz. rnein 1853 ve 1856 yllar
arasnda, Krm harbi srasnda Suriye Mslmanlar arasnda ci
hat dncesi yaygnlamt.12 93 Harbinin balad srada ise
Suriyede Mslman ayanlar Rusyaya kar cihat ilan edilmesini
istemi, fakat Osmanl makamlarnn bunun rk bir kalkmaya
yol amasndan ekinmesi zerine talepten vazgeilmiti.13Dola
ysyla Bild- am Mslmanlarnn yabanc bir gcn istilasn
ho karlayacak olmas hilafet devletinin (Osmanl Devletinin)
ecnebi ve Hristiyan glerden darbe ald dnemde dnl
mesi dinen ve stratejik ynden mmkn deildir.
b.
Mslman ayanlar hareketinin 1877 sonu ile 1878 Sonba
har arasndaki dnemde dardan ieriye kar desteklenen ve
11
12
13
Bu konuda benim Tatavvurl ittichtil slamiyye fid-devletil Osmaniye adl

makaleme bkz. El-Minhac 4(1996) s. 108-149 v 5(1997) s. 85-131.
Steppat, Kalifat, age., s. 461; Maoz, Ottoman Reform, s. 247, no. 2.
Gross, 1/218-219.
82
Bild- amn ecnebi igalini ho karlayan dier slm grup

larla ezamanl olmas mmkn deildir. O dneme ait kaynak
lar, 1877-78 yllar arasnda yalnzca ayanlar hareketinden sz
etmekte, ama ayn dnemde baka bir slm ayrlk projesinden
bahsetmemektedir. Sylediklerimden farkl olarak biraz sonra
greceimiz gibi, Muhtare ve Havran Drzileri blgedeki ngiliz
konsolosluklaryla srekli iliki iindeydiler ve ngilterenin ok
yaknda Suriyeyi himayesi altna alacana inanyorlard.
c.
Mslmanlarn ecnebi igalini hor karlayacaklar ifadesi,
Eldridgenin ngilterenin stanbul bykelisi Layarda 2 Aus
tos 1878de gnderdii raporda hem Dmakta Osmanl aleyhtar
brorlerin datld hem de ahali arasnda Osmanl ynetimine
kar duyulan fke belirtilerinin olmad14eklindeki kayd birbiriyle rtmemektedir ki, bu, ayn zamanda Suriye Mslman
larnn Osmanl ynetimini ngiliz ynetimiyle deitirmek iste
dikleri eklindeki bilgiye de ters dmektedir.
ngilterenin Fransa ve Rusyann antaj yapmasndan15 e
kinerek yalnzca Kbrsla yetinip emperyalist projeleri arasna
Suriyeyi katmayaca grne ramen, bu tercih onun blgeyle
ilgili projelerinden vazgetii anlamna gelmiyor, aksine bilhassa
Rusyann Akdeniz politikasna aykr olarak kendi blgesel
karlarn korumak iin Kbrs s olarak kullanp oray Suriye ve
Anadoluya hzl bir ekilde mdahale basama olarak dn
yordu. 16 Mart 1878de Salisbury, Layarda hkmetinin Kbrs
bir s olarak semesinin arkasndaki gizli sebepleri, Suriye ve K
k Asyann ngilterenin (Rusyaya kar) Yakn Dou strateji
sindeki nemini vurgulayarak yle diyordu: Kbrs, Suriye ve
Kk Asyaya komu olmas hasebiyle iki ynl bir zellie sa
hiptir ve Avrupadaki bar bozmakszn ve aleni bir dmanlk
sergilemeksizin, gerektiinde Suriye ve Kk Asyadaki operas
yonlar iin gerekli kuvvetlerin ve sava ekipmanlarn bir yerde
toplayabilme imkn sunacaktr... (Kbrs) karada bize kar
14
15
F/O. 78/2848, vol. 2, EIdridge to Layard, no. 74, Alieh 2.8.1878.

Tibawi, s. 154.
83
herhangi bir art niyet besleyen dier glerin saldrma arzusunu

da krklemeyecektir.16
ngiltere, Kbrsn igali konusunda Osmanl Devletiyle an
latktan sonra, Bb- linin gznn iine baka baka Akdeniz
ve Bild- amdaki pheli faaliyetlerini younlatrmaya balad.
1878 Kasm ve Aralk aylar arasnda ngilterenin stanbul by
keliliinde katip olarak grev yapan Edward Malet Suriye tarafla
rna geldi. Bir sonraki yln Eyll-Kasm aylar arasnda Layard, o
dnemdeki Fransz diplomatlarn ifadesiyle lkesinin Suriyedeki
nfuzu konusunda intiba oluturmak ve tpk Msrda olduu gibi
Suriye, Halep ve Badat vilayetlerini iine alan bir Suriye Hidivlii kurmak amacyla benzeri bir gezi tertipledi.17 Layard, Os
manlI ynetimin durumunu incelemek amacyla Suriye ehirle
rinde dolaarak, reformlarn uygulan konusundaki grlerini
ve Bb- li ynetiminin bozukluuyla ilgili ikyetlerini dinle
mek iin dini gruplarn bakanlaryla grmelerde bulundu. La
yard, bu yolculuu srasnda ayrca ngilterenin yaknda Suriyeyi
himayesi altna alacana inanan Muhtara ve Havran Drzlerini
de ziyaret etti.18 Bu ziyaretten gn sonra Havranda Drzler
isyan balattlar. Parmaklar sulu olarak ngiltereyi gsterdi; ngilizlerin bu isyann arkasnda olduklar,19Dmaktaki ngiliz kon
solosunun hkmetinin isteine binaen Havrandaki Drzi eyh
leriyle srekli temaslarda bulunduu bildirildi.20
Suriyenin ngilterenin stratejik, politik ve ekonomik planlar
iinde yer ald, yakn bir gelecekte Suriye, Irak ve Krdistanda
gerekleecek olan Bb- liden byk kopu hareketinin bir
Franszn ynetiminde bir anayasa devletinin kurulmasna yol
16
17
18
19
20
Hurewitz, 1/411.
smail, Documents T 14, Delaporte Waddingtot, no. 22, Beyrouth 9.10.1879, s.
113-115.
Tibawi, s. 154.
Shakeeb Salih, The British-Druze Connection and the Druze Rising of 1895 in
the Hawran, in: MES, 13, 2(1977), s. 252-253; Gross, 1/290-291, smail, Docu
ments T 14, Sienkievicz Freydnet, no. 55, Beyrouth 15.9.1880, s. 223f.
Adil smail, ayn belge, s. 228.
84
aacan bildiren Mart 1879 tarihli ngiliz diplomatik raporla

rndan anlalmaktadr. ngiliz diplomatik raporlar, demiryoluyla Dicleye balanan skenderun limanna el koymak ve Halepi
bamszlatrmak iin bu frsattan yararlanlmas gerektiini
bildirmekteydiler.21 Sosyo-kltrel farkllklarn, ortak karla
rn ve siyas amalarn deiik ynlerde seyretmesinin yan sra,
muhtelif etnilere, gruplara ve inanlara mensup bu beer halita
dan (12 milyon) bir devlet oluturulacandan ve stelik de ba
nda bir yabancnn bulunacandan sz eden bu hayali proje
nin gerekleme imknnn olmamasna ramen, yine de Suriye,
diplomatik abalar sonucunda kendi adam Mithat Paanm bu
raya vali olarak atanmasn salayan ngilterenin ilgi alan iinde
kalmaya devam etti.22
2. Suriye Hidivlii, Beyrut Gizli Cemiyetinin Suriye Yurdu
Projesi ve slani Tepkiler
Son Osmanl-Rus savann bitiminden sonra Sultan II. Abdlhamid, Suriyelilerin mahalli idarenin bozukluundan kaynaklanan
yaknmalarn ve slahat taleplerini yerine getirmek iin Suriyedeki
valisi Cevdet Paay azlederek, 1878 Kasmnda yani sadrazamlk
makamndan azledilmesinden iki yldan daha az bir sre sonra,
ngilterenin basksyla Mithat Paay (1822-1883) vali tayin etti.
21
22
EO. 424/81, J. Aberich Machay to Lyons, indosure no. 2, 20.2.1879; lyons to Salisbury, secret, no. 255, Paris 4.3.1879, indosure memorandum 1. Her iki belgede
kuruculacak devletin bana bir Franszn geecei belirtilmesine ramen, di
er Fransz belgelerinde Halep, Suriye, Badat, Yemen vb. vilayetlerden olua
cak devletin Cezirnin bakanlnda kurulaca kaydedilmektedir. Cezirnin
birinci devlet projesiyle nasl bir ilgisi olduunu bilmiyoruz. Bu konuda bkz.
smail, Documents T 14, Delaporte Waddington, no. 22, Beyrouth 9.10.1879,
s. 115.
Son rle (Mithat Pacha) est le servir dinstrument aux Anglais - Fransann
Beyrut konsolosu Mithat Paadan bu ekilde bahsetmektedir. Bkz. smail, Do
cuments T 14, Sienkiewicz Freydnet, no. 55, Beyrouth 2.6.1880, s. 193. amir
(s. 122) ngilterenin Mithat Paamn Suriyeye vali tayin edilmesi iin bask yap
tm ve Sultan Abdulhamidin de bir sre bu onu bu grevde tutmay kararla
trdn belirtmektedir.
85
Mithat Paa, Suriyeye ayak basarken kafasnda stanbuldaki eski

siyas itibarn yeniden kazanmay temel hedef olarak belirlemiti
ve bunun iin iki ynl bir plan hazrlamt: stanbulun nfu
zundan arndrlm, kendisine bal mahalli bir ynetim olutur
mak ve Tuna ve Badat valilikleri dneminde olduu gibi Suriye
ynetiminde de mutlak yetkiler koparmak.23
Mithat Paanm Suriye pa
aln teslim aldktan ksa bir
sre sonra Bb- liye onun Os
manlI ynetiminin Suriyeli mu
arzlarn yanma ekmeye al
t, Bb- liyi alenen tenkit
ettii, memuriyetleri avenesine
ve yakn adamlarna datt ve
Beyruttaki ngiliz konsolosuyla
srekli grt yolunda gizli
raporlar gelmeye balad.24Bu su
lamalar, Mithat Paanm ngiliz
lerle koordineli olarak Suriyeyi
Mithat Paa
OsmanlIdan koparp tpk M
sr gibi kendi ynetiminde bir hidivlie dntrme projesinden
bahseden raporla en st noktaya ulat.25 Gerekten Mithat Paa
Suriyeyi fiilen bamsz hale getirmek istiyor muydu, ngilizler
bu projede onun ibirlikileri miydi ve byle bir projenin ger
ekleme ans var myd?
Baz kaynaklarda Mithat Paanm bamszlk peinde kotu
unu gsteren sarih iaretler vardr. 1887de Dmakta bulunan
23
24
25
Shamir, s. 115, 116.

Age., s. 117-118, kr. Gross, 17312.
Quant Mithat Pacha, la voix publique, et cest dej l un signe du ternps, lui prete
lintention de vouloir se constituer, avec laide et sous la protection de lAngleterre,
une stituation independante, une sorde de vice-royaute ayant quelque analogie avec
celle de lEgypte smail, Documents, T 14, Sienkievvicz a Freycinet, no. 45, Beyrouth 12.5.1880, s. 180.
86
gazeteci Selim Serkis, Mithat Paanm Suriyeyi tpk Msr gibi

bamszla kavuturma konusunda Suriyelilerin isyan kabiliyetini
tecrbe etmek istiyordu ve bu amala baz zeki genleri evresine
toplayp Suriyelilerin meyillerini renmek maksadyla bir takm
duyurular yapacak gizli bir cemiyet kurmak iin Ahmet Mehdi
el-Eyyub ve Haan Faiz el-Cb gibi dostlarn devreye soktu.. .26
Cabir l Safa da Nefsi ona Suriyeyi tercih etmeyi, orada bana
geecei bir Arap emirlii kurmay ve Msrda Mehmet Ali Paanm
yaptn tekrarlamay fsldad. Arap dnrler ve kltrl kii
ler arasnda bamszlk fikrini ve OsmanlIdan kopma dnce
sini yaymaya balad. Cebel-i mil (Gney Lbnan) nderlerin
den Halil Bek Esad, Necib Bek Esad ve dier ayanlar evresine
alarak onlara nemli makamlar verdi. Cebel-i mil sakinleri ara
snda bamszlk fikrini yayp inklap vastalarn hazrlamaya gi
riti demektedir.27Adil Sulh, Mithat Paanm Suriyeli nderleri
birer birer kendine ekmeye baladn belirttikten baka, bun
lardan birinin de ynlar Hareketinin nderlerinden babas Ma
nal Sulh olduunu28 syleyerek, Mithat Paanm o sralar lke
deki hkim zgrlk ve intikamc eilimleri cesaretlendirmeye
giritiini kaydetmekte,29 fakat babasndan duyduu u szleri
de nakletmektedir: Mithat Paa Osmanl Devletine sadkt; ay
rlk meyilleri yoktu, Osmanl Devletinde yeni bir blnme ya
ratmak ve tpk Mehmet Ab Paanm Msrda yapt gibi ba
msz bir vilayet tesis etmek istemiyordu.30 Dier yandan Esed
Rstem, Mithat Paanm Suriye iin bamszlk niyetleri tad
n31 belirtirken, Shukla,32 ngiliz arivinde (PR.O) ngiltere ve
26
27
28
29
30
31
32
Tibawiden naklen, Nuss ve Hakik, s. 872-873.

Cabir l Safa, Tarih-i Cebel-i mil, s. 172, 209.
Najib E. Saliba, The Achievements of Mithat Pacha as Govemor of the Province
of Syria 1878-1880; in: IJMES 9(1978), s. 320-321.
Adil Sulh, s. 139.
Age., s. 140.
Esed Rstem, age., s. 253.
Ram Lakham Shukla, Britain, lndia and the Turkish Empire 1853-1882, New
Delhi ect. 1973, s. 245.
87
Mithat Paanm Suriyeyi Osmanl Devletinden koparma proje

sinin iinde olduklarn teyit eden Arapa ve Osmanlca belgeler
bulunduunu kaydetmektedir.
Buna mukabil, bu tr grleri reddeden ve Mithat Paanm
Suriyenin bamszl projesinin peinde komadn,33 bazen
orada ecnebi nfuzunun yaylmaya balad konusunda Bb-
liyi endielendirmek,34bazen yerli basn Osmanl Devleti aley
hine kkrtmak gibi eyalette bir kargaa varm havas veren p
heli davranlarnn ise, eyaletin ynetiminde mutlak yetkiler ko
parmak amacyla Bb- liye bask yapma taktikleri olduunu
ileri sren baka ada grler de mevcut. Vaka bu taktikleri
1880 Martmda Bb- liye sunduu ikinci istifa ile zirve yapm
ve bu istifa Suriyenin otonom ynetime kavumas konusunda
ar yapan ve Osmanl Devleti aleyhine isyan fikirleri yapan ya
ynlarn balamasyla ayn ana rastlamt.35
1880 ylnn Haziran balar ile Aralk ayann son gnleri ara
snda Beyrut, Dmak, Sayda, Trablusta ve dier Suriye ehirle
rinde Suriye ve Lbnan iine alan bir Suriye Devleti kurulmas
ynnde Mslman ve Hristiyan Suriyelilerin duygularn tahrik
eden isyan bildirileri yaylmaya balanmt. Ey Suriye evlad!,
Ey ehl-i vatan! diye balayan bildirilerde Arap asaletinden dem
vurularak Osmanl sultannn hilafet iddiasnn Araplarn hakkn
gasp etmek olduunu vurgulamakta ve Suriyelilerin OsmanlIdan
otonomi hakk elde etmek iin hamiyet gstermeleri istenmekte,
bir bildiride ise Trklerin ard hilafetin temelinin Arap dili
kurallar zerine kurulduu belirtilmekteydi.36
Son Osmanl-Rus savann ortaya kard sonular sebe
biyle urada burada kendini gsteren kargaa (fikr ve siyas),
sylenti ve haberler o sralar dahi mulk olduu gibi, Mithat
33
34
35
36
Saliba, Suriyya, age., s. 131

Avez, age., Ek: 8 Mitpat Paanm 1879daki Suriye vilayeti hakkndaki raporu
s. 352; Nedir el-Attar, Tarihli Suriyefil usr el-hadise, Dmak 1962, s. 323 vd.
Gross, 1/311-312.
Tibawi, Nuss ve Hakik, s. 787-789.
88
Paanm bu bildirilerle olan ilgisi konusunda herhangi yeni bir

belge bulunabilmi deil. ngiliz raporlar ise birbiriyle elikili.
Bu raporlar bazen o bildirileri Mithat Paaya balamakta, bazen
Saydadaki bir hayr kuruluuna atfetmekteyken,37 Fransz ra
porlar bunlar Beyrut Gizli Cemiyetiyle ve Mslman ynlar
Flareketinin rn olduunu ileri srmektedir.38 Ayrca ada
bir tarihi 1879da Bild- amdaki Mekke emrinin kendi bakan
lnda kurulacak bir Arap devleti projesi iin taraftar kazanma
faaliyetleriyle Suriye iin otonomi propagandas yapan Beyrut
Gizli Cemiyetinin projesi arasnda balant kurmaktadr.39Bizim
ulatmz sonuca gre, Osmanl-Rus savann sonucu olarak or
taya kan Mslman ynlar Flareketinin Osmanl Devletinin
yklma ihtimalinin ortadan kalkmasyla birlikte sahneden ekil
dii gz nnde bulundurulursa, her ne kadar Flseyin Beyhem
ad bir defa Beyrut Gizli Cemiyeti yesi, baka defa Beyrut Ma
son Locas yesi olarak eyh Abbas el-Ezher ve Manah Sulhla
birlikte geiyorsa da, Mslman ynlar Flareketinin bu bildiri
faaliyetiyle kesinlikle bir ilgisi olamaz.40 Bunun anlam, sz ko
nusu brorlerin Saydadaki Cemiyet-i Maksd- Flayriyenin ve
Beyrut Gizli Cemiyetinin ii olabileceidir.
Grnd kadaryla Mithat Paanm Manah Sulhla siyas
amal olarak defalarca grmesi, o ve benzerleriyle birlikte
Saydada Cemiyet-i Maksd- Flayriyeyi kurmas,41 ngilterenin
Beyrut bakonsolos yardmcs Beamanm sz konusu kurumu
Mithat Paanm kontrolndeki siyas bir organ olarak deer
lendirmesine42 ve bakonsolos Dicksonun grne binaen bu
ihtilal bildirilerinin arkasnda o kurumun olduu43 vehmine ka
plmasna yol amtr. Saydada baz ynlar Osmanl kayma
37
38
39
40
41
42
43
Zeyn Zeyn, Nuuul kavmiyyetil arabiyye, s. 64-65; Shamir, s. 132-133.

Kevsern, Es-Sulta vel Mctema, s. 137-138.
Tibawi, Nss ve Hakik, s. 876-877. Ayrca 3. blm.e bkz.
Spettap, Eine Bevvegung, s. 643, 648.
Sulh, s. 135-136.
... as a political instrument.., Shamir, s. 133.
Zeyn, Nuuul kavmiyyetil arabiyye, s. 65.
89
kam arasndaki yksek mahkeme yeliine kimin aday gsteri

lecei konusu ile Snni El-Meczub ve Cevheri ailesinin Osmanl
kaymakam aleyhine srekli dilekeler hazrlamalar sebebiyle
kendini gsteren ekimelere istinaden Fransz raporlar da bu
yndeydi.44 Cevheri ailesinin baz fertlerinin Saydadaki Cemiyet-i
Maksd- Hayriyeye yaknlklar45 ile Sayda olaynn bildirilerin
ortaya kma vaktiyle ayn ana rastlamas, Fransann Beyrut kon
solosuna sadece siyas amalar peinde kotuklarn dnd
bu cemiyet yelerinin Osmanl Devletine kar fke ve kini k
rklemek amacyla sz konusu bildirilerin datlmasnda rol
olduklar intiba vermitir.46
Bildirilerin datlmas meselesinin Saydadaki Cemiyet-i
Maksd- Hayriyeyle veya Mslmanlarla yahut baz Msl
manlarla ilikilendirilmesi yalnzca o gnk yabanc konsolos
luklarn raporlarna dayanlarak halledilemez. rnein tarihi Tibawi, nc isyan bildirisinin (31 Kanunu Evvel 1880 tarihli),
Mslmanlardaki hilafet meselesinin Hristiyanlar ilgilendirmesi
mantken mmkn olmadna gre, bildiride Osmanlnm hila
feti gasp ettii konusunun ilenmesi sebebiyle en azndan Ms
lmanlarla balantl olduunu dnmektedir.47 Bizim kanaati
mize gre, bildiride hilafet konusunun zikredilmesi Mslmanlar
Suriye yurdu projesine cezp etme amacna matuftu. nk ta
rihi Mahmut Semrenin de dedii gibi, Arap hilafeti dncesi
Suriye yurdu projesi konusunda Mslmanlar nezdinde on
larla Hristiyanlar arasnda bir yaknlamaya yol aacak olan Arap
lk ruhunun uyandrlmasma yardm edecekti.48 Suriye yurdu
projesinin her eyden nce Mslmanlarn desteiyle gerekle
tirilecei muhakkakt. Dolaysyla ortada zaten Suriye yurdu ve
44
45
46
47
48
smail, Documents T 14, Sienkievvicz Barthelemy-Saint-Hilaire, no. 63, Beyrouth 30.12.1880, s. 249-252.
Sulh, s. 136.
smail, Documents T 14, Sienhiewicz Barthelemy-Saint-Hilaire, no. 63, Beyrouth 30.12.1880, s. 252.
Tibawi, Nss ve Hakik, s. 790.
Sarma, Pan-slamism, age., s. 20; kr. Zeyn, Nuuu, s. 60-61.
90
slam mmeti kavramlar evresinde Mslmanlarla ayn safta

buluma konusunda bir Hristiyan faaliyeti vard. Yusuf Kerem
konfederasyonu ve daha sonraki Necip Azur projesi de bu amaca
matuftu.49 Bunlardan kincisi Hicazda bir Arap halifelii, Bild-
am ve Irakta bir Arap devleti projesi peinde koarken, birincisi
slm evrelerle edeb balar koparmadan Cebel-i Lbnandaki
Maron elitleriyle temasa nem veriyordu.50 Dolaysyla bildiride
Arap halifeliine vurgu yaplmas kesinlikle onu yazan kiinin
Mslman olduu anlamna gelmez. Oryantalist Steppatm da de
dii gibi, bildiride mehur air brahim Yazcya51 ait olduu ileri
srlen beyitlerin hibirinin ona ait olmad anlalmtr.52
Yukardan beri anlattklarmza ilave olarak, tarihi Kevsern,
bildirilerin slm prespektifli olduunu ve o zamanki siyas re
aliteyi yansttn dnmektedir. Ayn yazar, Saydadaki slm
Cemiyet-i Maksd- Hayriyenin veya Beyrutun bu bildirilerle bir
ilgilerinin bulunmadn belirterek, konsolosluklarn raporlar
nn mahalli muhbirlerden toplanan haber ve dedikodulara dayan
dn; Beyruttaki ngiliz bakonsolosunun Cemiyet-i Maksd-
Hayriyeyi bildirilerle ilikilendirmesinin53 Cevher ve Meczub ai
lesi meselesiyle bildirilerin datlmas olaynn ezamanl olma
sndan kaynaklandn dnmektedir.54Ayn tarihi, Saydadaki
Cemiyet-i Maksd- Hayriyenin tesisinin emperyalist yabancla
rn bu tr cemiyetler vastasyla sokulduklar dncesiyle kl
trel bir tehlikeye kar slm bir ihsasn rn olduu, do
laysyla sz konusu kurumun yabanclarn Osmanl Devletini
paralamak iin yaptklar arnn arkasnda duracak bir ku
rum olmad grndedir.55 Kevsern, Cemiyet-i Maksd-
49
50
51
52
53
54
55
Nagib Azoury, Le reveil de la natiot Arabe, Paris 1905.

Ali el-Muhafaza, El-lttichtu fikriyle indel Arab, Beyrut 1978, s. 134-135.
Steppat, Eite Bevegung, s. 642-643.
Selim Serkisin aralarnda bulunduu pek ok ada yazar, bu bildirinin bir
Mslmann kaleminden kt, fakat kimin yazdnn tespit edilemedii g
rndedirler. Bkz. Tibawi, Nuss ve Hakik, s. 786.
Kevsern, Es-Sulta vel Mctema, s. 140.
Age., s. 139.
91
Hayriyenin adnn ie kartrlmasnn (Saydal bir Hristiyann

vali Ahmet Hamdi Paaya ihbarda bulunmasnn) Hristiyanla
rn Osmanl aleyhtar faaliyetlerini gizlemek amacna matuf ol
duunu dnmektedir.56
1876 ylnda kurulan Beyrut Gizli Cemiyetinin bu bildirile
rin sorumlusu olmas akla en yatkn ihtimaldir. Cemiyet yele
rinden Faris Nemrin bu konudaki beyanat aktr.57 Suriye Pro
testan Kolejinde okuyan Hristiyan elitlerin kurduu cemiyet,58
ncelikle Lbnan Osmanl ynetiminden kurtarmay, daha sonra
OsmanlIya kar Mslman ve Hristiyanlar bir araya getirebile
cek vatan lks evresinde Mslmanlar da toplayabilecek
bir cephe oluturmay amalyordu. Ad geen cemiyetin Bey
rut Mason Locasm baz Mslmanlar bu hareketin iine ek
mek amacyla bir kapan olarak kullanmas, siyas ideolojisinde
ve Hristiyan yapsnda bir deiiklie yol amad. rnein daha
nce belirttiimiz gibi, Mason Ahmet Abbas el-Ezher ve Ma
nal Sulhun katldklarna dair herhangi bir belge olmamasna
karn, Hseyin Beyhem cemiyetin tek Mslman yesi idi. Ta
rihi Zeynin Faris Nemrden naklettii gibi, Mslman ve Hristiyanlar (yalnzca Hseyin Beyhem ve cemiyet yeleri arasnda)
hzl bir ekilde birbirlerinden uzaklatlar. Yine Zeynin dedii
gibi .. Mslmanlar ve Hristiyanlar Trk zulm ve istibdadna
kar mcadele konusunda sz birlii etmiler, fakat cemiyetin
en nde gelen hedefi yani Trklerin Suriye vilayetinden kovul
mas konusunda ihtilafa dmlerdi.59
Mithat Paanm bildiriler meselesiyle olan ilgisine gelince, bu
vali, her ne kadar ahsen sz konusu bildirilerin arkasnda yoksa
56
57
58
59
Kevsern, el-ltticaht, s. 142.

Beyrut Gizli Cemiyeti yeleri arasnda Faris Nemrin yan sra, brahim Elaurani, Yakup Saruf, brahim Yazc, ahin Makaryos, Zahir ez-Zahni, Emin Mugabgab, Murat Barudi, Emin Ebu Elatr.. ve Amerikal mareal Comelius van
Dyck de vard. Bkz. Zeyn, Nuuul kavmiyyetil arabiyye, s. 196, n. 16; Esed Rstem, s. 248.
92
da, Fransz belgelerine gre, Suriyelileri ve yerli basn Osmanl

ynetimine kar kkrtmaktayd.60 Mithat Paanm yaratt d
nce ve siyaset zgrl atmosferi, Beyrut Gizli Cemiyetinin
grlerini aklayp yaymasna yardmc olmutur. Tarihi amir, bu bildirilerin sorumlusunun Mithat Paa olabileceini d
nmektedir. Nitekim Mart 1880 sonlarnda Bb- liye ikinci
istifasn verdii srada ilk bildiriler ortaya km; daha sonraki
haftalarda ynetimde mutlak yetkiler verilmesi konusunda ken
disiyle hkmet arasndaki gerginlik had safhaya ktnda ise,
yeni bildiriler elden ele dolamaya balamt.61 Ayrca vali, bu
bildirilerin kaynan bulmak iin bir ey yapmad gibi, onlar
dan rahatsz dahi olmamt.62 28 Haziran ve 3 Temmuz 1880de
ngilterenin Beyrut bakonsolosu Dickson ve konsolosluk terc
man carius, bildirilerden dorudan Mithat Paay sorumlu tut
mulard. nk onlara gre bu bildiriler hem Bb- liyi ken
disine snrsz yetkiler vermeye zorlama, hem de bata ngiltere
olmak zere byk devletleri onun davasna sahip kmaya te
vik amacna hizmet ediyordu.63
Beyrut Gizli Cemiyeti ve Saydadaki Cemiyeti-i Maksd-
Hayriyenin bildirilerden sorumlu olabileceini gz nnde dahi
bulundurmayan Dicksonun dier bir raporu, (17 Ocak 1881)
Mithat Paanm her iki cemiyetle de ilikisi olduuna iaret et
mektedir. Nitekim bakonsolos, Mithat Paanm Suriye genel vali
liinden azledilip zmire tayininden sonra unlar yazmt: Ke
sin olarak anlald ki, ihtilal cemiyeti (Beyrut Gizli Cemiyeti)
bu Cemiyet-i Maksd- Hayriyenin kuruluuna n ayak olmu
tur; Mithat Paa bu cemiyetin gizli yesiydi; ihtilal cemiyetinin
faaliyetini destekleyip kollamak amacyla bu cemiyeti kuran ve
kol kanat geren de odur. Mithat Paa, u anda kendisi zmirde
60
61
62
63
smail, Documents T 14, Sienkiewicz Barthelemy-Saint-Hilaire, no. 58, Beyrouth 30.12.1880, s. 236.
Shamir, s. 131.
Gross, 1/312.
Age., s. 312-313.
93
olmakla birlikte, bu cemiyetle sk ilikisini srdrmektedir...

Suriyede gizli ajanlar vastasyla bu bildirilerin datlmasnda
da onun parma olduu syleniyor..64
Bildiriler Mithat Paanm siyas amalarm gerekletirmek iin
bavurduu bir taktikse, - o zamanki Fransz diplomatik kaynak
lar teyit etmemekle65birlikte, - gerekten ngilterenin desteiyle
bamsz bir Suriyenin planlarn m yapyordu? Bize kalrsa Mit
hat Paanm Suriye hidivlii projesinin baarl olabilmesi iin, a)
zellikle ngiltere olmak zere yabanc destei, b) yeterli miktarda
yerli asker ve sosyal g gibi iki nemli arta balyd, fakat her
ikisi de mevcut deildi. Daha nce belirttiimiz gibi, son OsmanlRus sava srasnda ngilterenin tek derdi Svey Kanal ve Hin
distan yolu zerindeki karlarn koruyabilmek iin Akdenizde
bir s edinebilmekti ve Kbrs igal ettikten sonra, oradaki varl
nn Rusyann Akdeniz ynne uzanmas halinde Suriye ve K
k Asyadaki karlarn korumaya yeterli olduunu dnd
iin, Suriye artk pek de nemli deildi. Aksine Kbrsa yerle
tikten sonra ngilterenin hedefi Suriye deil Msrd. ngilterede
Gladstoneun Nisan 1880de babakan olduktan sonra, hem Sul
tan II. Abdlhamide hem de Mithat Paaya kar ikili oynamay
sevmedii iin, yeni hkmet Suriyede Mithat Paaya verdii
tm destei ekti.66 Hatta ngiltere siyasetindeki bu deiiklik
stanbul bykelisi Layardm azline yol at ki, bu da Osmanl
valisine nemli lde destek kaybettirdi.67 Mevcut belgelere is
tinaden ngilterenin Kbrs igal ettikten sonra Suriyeyi Mithat
Paa riyasetinde bir hidivlik haline getirmek istemesi uzak bir
ihtimaldir. ngiltere, Kbrsa yerleip de Kuzey Suriye ve Kk
Asya tarafndan gelecek bir tehlikeye kar Sveyi emniyet al
tna ald kanaatine vardktan sonra, bu defa da ayn kanal K64
65
66
67

smail, Documents T 14, Sienkiewicz Barthelemy-Saint-Hilaire, no. 45, Beyrouth 12.5.1880, s. 180; T 14, 14.5.1880, s. 185f.
Shamir, s. 135.
Shamir, s. 115 f; Anderson, The Eastem Question, age., s. 224.
94
zildeniz ve Arap Yarmadasndan gelebilecek tehlikeye kar ko

rumann tedbirleri zerinde younlat. leride de greceimiz
gibi, ngiltere, Suriye hidivlii dedikodularnn ok yaygnlat
gnlerde Hicaz koruma emberi iine alp orada bir Arap hali
felii kurma projesinin peindeydi.
Yukarda belirttiklerimize ilaveten, Suriye hidivliinin d des
tek ve ieriden sosyal ve asker bir destek olmadan bir Osmanl
(Mithat Paa)nm riyasetinde kurulmas ok zayf bir ihtimaldi ve
hatta imkanszd. Bilindii gibi Osmanl Devletinin Suriyede bu
lunan beinci kolordunun kumandas valiye deil, stanbul tarafn
dan tayin edilen, srekli orasyla irtibat halinde olan ve karargh
Dmakta bulunan st dzey bir komutandayd.68 Dolaysyla
stanbula Mithat Paa ile beinci kolordu komutan Mareal Ah
met Eyp arasnda bamsz bir Suriye ilan konusunda bir i
birliine girdikleri yolundaki raporlar geldikten69ve ngilterenin
Berlin Konferansndan sonra Bild- amdaki phe uyandrc
davranlarndan, Mithat Paanm Layard Suriye ziyareti sra
snda scak bir ekilde karlamasndan iyice kukulanan Sultan
Abdlhamid, alelacele Mithat Paay ve onunla birlikte Mareal
Ahmet Eyp azledip, beinci kolordu komutanlna Hseyin
Fevziyi tayin ederek, onu Mithat Paanm zmire doru hareket
etmesine bizzat nezaret etmekle grevlendirdi.70
Mareal Hseyin Fevzi Suriyeye gelir gelmez, ilk nce Mit
hat Paa lehinde bir tepki gstermesinden ekindii asker bir
likleri uzak bir yere ekti; fakat ksa sre sonra buna gerek dahi
olmadn, nk valinin grevinden azledilmesinin yerli y
neticiler tarafndan hi de tepkiyle karlanmadn71 anlad ki,
bu da Suriyede kaderini bylesi bir ayrlk harekete balayan
veya sz konusu hareketi gerekletirebilecek bir gcn olmad
n ortaya koymaktadr. Mithat Paanm bamszlk niyetlerine
68
69
70
71
Shaw, 11/85.
Muhammed Cemil Beyhemn, Kavfilul-urbe, s. 14.
Gross, 1/290-291; Shamir, s. 119.
Gross, 1/313; Shamir, s. 136.
95
pheyle bakan ve byle bir sosyal gce sahip olan Suriye Ms

lmanlar, elbette herhangi bir ayrlk projenin baarl olup ol
madn takdir edebilirlerdi. Bild- am Mslmanlar, Osmanl
ynetimini tenkit ediyor olmakla birlikte, Devlet-i Aliyye ile irti
batta bulunmakta herhangi bir Hristiyan ecnebi istilas ve sm
rs teebbs karsnda geleceklerini temin altna alan siyas ve
din bir boyut gryorlar; hilafet devletinin slama g verdiini
dnyor ve bu gc yok etmenin slam tarihinin son halkasn
ortadan kaldrmak anlamna geldii kanaatini tayorlard.72
1876 ylnda ark meselesinde Devlet-i Aliyyeye destek ver
meleri, ngilterenin (Gladstoneun) Bulgar katliam hamlesine
kar kmalar ve 1877de Rusyaya kar cihat ilan edilmesini
istemeleri de Bild- am Mslmanlarnn kendileriyle Osman
lIlar arasndaki ba olan Mslmanl Arapla tercih ettiklerini
gstermektedir.73 Bu slm tavr, Mithat Paaya kar balattk
lar kar ataklarla daha hzl bir ekilde tebellr etmitir. rne
in laisizm siyaseti, cumhuriyet ve sosyalizm hakkmdaki gr
leri, Mslmanlarla Hristiyanlan e tutmas, makam ve mevkileri
yakn evresine ve taraftarlarna datarak Mslmanlarn yerine
Hristiyanlan atamak suretiyle Mslman ayanlar zayflatmas, bu
da yetmiyormu gibi hac emirliini kaldrmaya almas gibi faa
liyetler74sonucunda Mithat Paay dini devletten ayrmak, slam
ykmak ve bidatlar karmakla sulam, kfirlikle itham etmi ve
minberlere saldrmlardr.75 Mslmanlar, Mithat Paanm siya72
73
74
75
Eyyar Cemil, el-Osmaniyyun ve Tekvinu Aribil hadis, s. 73.

Gross, 1/218-220.
Abu-Manneh, The Genesis of Mithat Pashas, s. 14-16; Saab, age., s. 186. Mit
hat Paanm grevlerinden azlettii Dmakl ayanlardan Hama mutasarrf Muhammed Yusuf, Havran mutasarrf Merdm Bek, Nablus hakimi Hulu el-bid
ve hac emri Muhammed Said emdin saylabilir. Bu azledilen kiilerin yerine
ise Ahmet Sulh ve Ahmet Abaza Lazkiye ve Hama mutasarrf olarak atanm;
keza ilk defa Trablusa bir Hristiyan kaymakam tayin edilmi, Trablus ticaret
mahkemesi reisi azledilerek yerine bir Hristiyan getirilmi ve Dmak belediye
meclisine Hristiyanlar sokulmutur. Bkz. Abu-Manneh, age., 14-16.
Age., s. 307.
96
setinde mevcut dengenin aleyhlerine olacak ekilde bir bozulma

gryorlard.76 amir, o dnemin ngiliz konsolosluunun rapor
larna dayanarak, Mithat Paanm reform siyasetinin ve Suriye
ve Araplk duygularn krklemeye almasnn yerli halk ze
rinde hibir etkisinin olmadn belirtmektedir.77
Beyrut Gizli Cemiyeti 1880 Haziran-Aralk arasnda otonomi
ar yapan bildirisini, Cemiyyet Hfz Hukukl-milletil
Arabiyye
iU JI jjJL.
,?
(Arap Halknn Haklann Ko
ruma Cemiyeti) Mart 1881de Suriyelileri Osmanl ynetiminden
kurtulmaya, Osmanl hkimiyeti yerine Arap hkimiyetini kaim
etmeye78 tevik eden bildirisini dattnda, Bild- am Msl
manlar Osmanl Devletinin yannda yer alm ve kendilerini bir
araya getiren Araplk paydasna ramen bu iki ihtilalci harekete
tfet gstermemilerdir.79Zeyn, kk bir gayr- Mslim tamahkr
aydn aznlk, Osmanl hakimiyetini Arap ynetimiyle deitirmek
istedi., (fakat) bunlar, Trklere Mslman gzyle bakan Msl
man Araplarn kahir ekseriyetini temsil etmiyorlard. te bu Ms
lman ezici ounluk Arap dnyasn Trkiyenin hkimiyetinden
karmak iin hibir faaliyete itirak etmemitir demektedir.80 n
giltere konsolosluu da sz konusu bildirilerin Dmak ve Bey
rut halk zerinde ok az etki yaptn teyit etmektedir.81Beyrut
Gizli Cemiyetinin nc bildirisi 31 Aralkl880de datldk
tan sonra, Beyrutun aralarnda Beyhem ailesinin nderlerinin de
bulunduu deiik tifelere mensup Mslman ynlar, Suriye
valisi Ahmet Hamdi Paaya (1875-1876, 1880-1885) bir dileke
sunarak, bu tr ykc fikirler tayan bildirilere kar olduklarn
belirtip, bu iin faillerinin iddetli bir ekilde cezalandrlmasn
76
77
78
79
80
81
Gross, 1/307; Saliba, s. 122; Shamir s. 127-128; Tibawi, s. 157.

Shamir, s. 136.
Semertul Fnn, s. 330, 9/5/1881; Jacob M. Landau, An Arab Anti-Turk
Handbill, 1881, in: Turcica 9, 1(1977), s. 215-227.
Zeine, The Emergetce, s. 57; Steppat, Eine Bewegung, s. 646.
Zeine, The Emergetce, s. 45.
Bu konuda kr. Shamir, s. 136.
97
talep ettiler.82 Ayrca Beyrut Mslmanlar ve nde gelen aileleri

Osmanl sultanna bir mektup gndererek, sadakatlerini bildirip
kendilerini Osmanl Devletine balayan slam bana (Rbtatul
slam) bal olduklarn belirttiler.83 Sultan Abdlhamid de Bey
rut Mslmanlarnn tavrn memnuniyetle karlam ve Devlet-i
Aliyyeye sadakat ve ballklarna teekkr etmek iin adamla
rndan Ahmet Ratip Paay gndermitir.84
Sultan Abdlhamid, Suriyedeki ayrlk projeleri bertaraf et
tikten sonra, saltanat- seniyye Mslmanlann ve zellikle Bild-
amdakileri mill ve rk eilimlerden uzaklatrmak suretiyle
i gvenlii salamlatrma amacna ynelik mmetilik siya
setini alevlendirdi. Propaganda organlar Suriyeli Araplarla Os
manlIlar birbirine balayan slm ban glendirilmesi, i ve
d dmanlar defetmek iin Mslmanlarn halifesine itaatin
art olduunu yaymaya baladlar.85
Ruf tarikat eyhi ve sultann Arap mukarrebninden olan
Ebul Hda es-Sayyd, Di-rread li-sebilil ttihad vel-inkyad
jUtfl j -.1 jLjJI j-cb) adl eserinde Suriyelileri ve dev
let bnyesindeki Mslmanlar Batnm ve i dmanlarn sald
rlarna maruz kalan Osmanl halifeliine itaate tevik ediyor
ve yle diyordu: Halifeye itaat slamn temel farzlarmdandr.
zellikle devletin d dmanlarn saldrlarna, ierideki harici
lerin, sapklarn, ayrlklarn ve bidatlarm fitne-i fesatlarna
maruz kald u gnlerde. Dolaysyla mmetin ortak menfaati,
82
83
84
85
smail, Documents T 14, Sienkievicz Barthelemy-Saint-Hilaire, no 63, Beyrouth 30.12.1880, s. 252f.

Semertul Fnn, s. 330, 2/1/1882. Beyrut ahalisinin daha nce de Sultan
Abdlhamide gnderdii mektupta u ifadeler yer almaktayd: ... minnet bek
lemeyen velinimetimiz, dnya durduka rahatmzn smak noktas, byk
gazi sultanmza kar - Allah Teala onun mlkn daim klsn ve gvenlik ka
lesi mlkn dnya felaketlerinden korusun, glgesi ebediyen eksin olmasn,boynumuza bor olan tam ballk ve itaatle.. Semertul Fnn, say 330,
9/5/1881.
Semertul Fnn, say 330, 6/1/1882.
Georgeon, Le demier sursaut, s. 534-535.
98
birlii ve selameti iin Mslmanlara den Allah ve Resulnn

emrettii gibi halifelerine itaat etmektir.86
Trabluslu eyh Hseyn el-Cisr de er-Risaletl Hamidiyye
adl eserinde Osmanl sultann slam dininin hmisi, mminlerin
emri, eriatn yardmcs ve Allahn halifesi (halifetullah) olarak
niteliyordu. El-Cisr, ayrca slam Batl dmanlarna kar tem
sil eden Saltanat savunuyor, halifeye itaatin eriatn bir emri ve
dmanlara kar verilen mcadelede mmetin yannda yer al
mann siyas bir prensip olduunu belirtiyordu.87
86
87
Butros Ebu Mannehden naklen: Es-Sultan Abdulhamid es-Sani ve-eyh Ebu

Hda es-Sayyd, ctihad, 5(1985), s. 78-79.
Hseyn el-Cisr, Er-Risalet hamidiyye f hakikatid diyaneti! slamiyye ve
hakikat-eriatl Muhammediyye, 2. bask, tahkik ve takdim Halid Ziyade,
Trablus, s. 13; kr. Tibawi, s. 183.
NC BLM
NGLTERENN ARAPLARI OSMANLIDAN

KOPARMA PROJES-HCAZ ARAP HALFEL
1. Mekke erifleri; din, siyas ve tima mevkileri

Hicaz erifleri, slam tarihi boyunca daima din ve sosyal bir
konuma sahip olmulardr. Hz. Peygamberin soyuna mensup ol
malar eran onlara din bir kutsiyet ve yksek dzeyde sosyal
bir mevki salamtr.
Sosyal mevkilerine gelince, eriflerin by olan kii, (erifulekber
bu mevkiinin din, tima ve siyas tm imti
yazlarndan faydalanan Mekke emirlii makamn igal ediyordu.
erifler, her iki mevkii (din otorite+siyas otorite) ayn anda uh
delerinde tutmak suretiyle aristokrat bir bedevi tabakas olutur
may baarmlard. Bu aristokrat tabaka, din - sosyo-ekonomikve yresel siyas nfuza sahip rakip aileler arasnda babadan oula
intikal eden hkimiyet yetkisini ellerinde tutuyorlard. Bunun ya
nnda slamn kutsal yerleri onlarn hkimiyet alanlar dahilinde
bulunduu iin (hac eminlii ve yksek gelirler) slam dnya
snda stn bir mevkie sahiptiler. Deniz ulamnn gelimesi ve
slam lkelerinin kutsal yerlerle balantsnn kolaylamas (S
vey Kanal vastasyla) sonucunda, Mekke eriflerinin hreti
XIX. Yzyln ikinci yarsndan itibaren yaylp uluslar aras bir
stat kazanmalarn salad ve bu da Osmanl Devletinin ve Hin
distan politikasna uygun olarak ngilterenin dikkatlerinin onlar
zerine evrilmesine yol at.1
1
Seyyar Cemil, el-Osmaniyyn ve tekvnu Arabi hadis, s. 466-467, 482. Bun

dan sonra: Cemil, Butrus Abu-Manneh, Sultan Abdulhamid II and the Sharifs
100
Mekke emri (eriful-ekber), Kabenin bakm, hac ilerinin

organizasyonu, haclarn ve mallarnn gvenliinin salanmas,
mallarn ve atyyelerin (ihsan kabilinden olan hediyelerin), ma
halli maddi imkanlarn datm, nakibul erafn (seyyidlerin re
isi), muhtesiblerin, tarikat eyhlerinin, zanaat ve mahalle nakiblerinin, kendisinin ehir temsilcilerinin (kaymakamlarn), iki
kutsal ehrin yani Mekke ve Medinenin mftlerinin tayini gibi
yetkilere sahipti. Ayrca vergi salmak, bedevilerin mahkemelik
ilerini halletmek, hakemlik yapmak ve er hkmleri uygu
lamak gibi salahiyetleri de vard. Elbette mahkemeleri, hapisha
neleri ve ehir iinde kulland kendine bal bir koruma ekibi
de mevcuttu.2
Bu yetkiler, Mekke erifine vergilerin dnda, gmrk gelirle
rinden, haclarn deve kiralamalarndan byk meblada gelir sa
lama imkan vermiti. erif, Osmanl valileriyle blt ve u
runa valilerle ekitii bu gelirleri hassa muhafzlar iin harcyor
ve bedevi kabileler zerinde nfuz salamak iin kullanyordu.3
12004 (1205)5 ylndan Hicazn Prens Abdulaziz l Suudun
eline getii 1925 ylma kadar Alinin evladndan yalnzca son
erifler slalesinin kurucusu Katde (Hz. Peygamberin 19. ku
ak torunu) Hicazda sz sahibi olmutur.6 XVII. Yzyln birinci
yarmndan itibaren eriflik iin erif II. Eb Nema Berekatm
(1525-1566) sulbnden aile yani Zeyd, Abdullah ve Bere-
3
4
5
6
of Mecca (1880-1900), in: Asia andAfrican Studies 9,1(1973), s. 4-5.

Cemil, s. 467, 481; Al-Amr, The Hijaz, s. 129; Abu-Manneh, Sultan Abdulhamid, s. 3-4; "VVilliamOchnsenwald, Religion, Society and the State in Arabia. The
Hijaz under Ottoman Control, 1840-1908, Columbus 1984, s. 6-7.
Al-Amr, s. 130-131; C. Snouk Hurgronje, Verspride Geschriften, vol. III, The
Revolt in Arabia, 1916, s. 320.
Hurgronje, s. 315; Arabia. Handbook prepared under the direction of the historical section of the Foreign Office, no. 61, London 1920, s. 17.
Cemil, s. 471.
Arabia, s. 17; erifler drt aileye mensuptular: Musa oullan, Sleyman oullan
ve Haimler. Bu aile Katade kolu vastasyla drdnc slalenin kurulduu
1200/1205 ylma kadar Mekkede hkm srmtr. Bkz. Cemil, s. 471.
N G LT ER E N N ARAPLARI OSM AN LIDA N KOPARM A PROJES
101
kat ailesi birbiriyle ekiti.7 Berekat ailesinden son Mekke erifi

Abdullah b. Hseyndi ve Memluk Muhammed Ebuz-Zehebin
Hicazdaki hkmranlk dneminin balangcnda (1770) ksa
bir sreliine tayin edilmiti.8 O tarihten sonra ise eriflik iin
Zeyd ve Abdullah ailesi (el-Abdile=l Avn) birbiriyle ekimi;
Zeyd ailesi Zeydin hkmran olduu yzyldan (1631-1666) iti
baren, ksa faslalar olmakla birlikte, 1827 ylma kadar eriflii
elinde tutmay baarm,9 bu tarihte ise Msr valisi Mehmet Ali
Paa Mekke emri olarak Muhammed b. Avn atamtr.10Avn ai
lesinin byk eriflik yetkisi kesintisiz olarak (Zeyd ailesinden
Abdulmuttalibin 1851-56, 1880-82 yllar arasndaki eriflik d
nemi hari) devam etmi, Avn Refik (1882-1905) ve erif Hse
yin b. Ali (1908-1916) dneminde zirvesine kmtr. 1925te ise
Hicazn tamamna Suud ailesi hkim olmutur.11
eriflerin nfuzu Hicazda geni bir bedevi (gebe ve yar g
ebe) blgesini kapsyordu ve bu bedevi topluluun en byk ka
bilelerini Harb ve Anze kabileleri oluturuyordu. Hicaz blgesi
ahalisinin byk ksm afii, yalnzca Harb kabilesi Hanef idi.
ii olanlarn oran ise gerekten ok dkt.12
Hicaz, ktisad adan Osmanl Devleti iin hi de nemli de
ildi. Zaten kendi kendini zar zor geindiriyor ve hatta Osmanl
Devleti hzinesinden yardm alyordu.13 nk btn geliri
kaynaktan ibaretti. Bunlarn en banda hac gelirleri geliyordu.
Blge sakinleri, zellikle de Mekke ve Medinede yaayanlar,
hac mevsimi srasnda develerini, evlerini haclara kiralyor, on7
8
9
10
11
12
13
Fuad Hamza, Kalbul Ceziretil Arabiyye, 2. bask, Riyad 1968, s. 319.

G. Rentz, Barakt, in. El 2, vol. 1, 1032-1033: Ahmed es-Sib, Tarihli Mekke,
2/366.
Cemil, s. 478,482; A. J. Wenssinck, Mekka, in: Encylopedie de lIslam, T. III, Leide/Paris, 1936, s. 515-517.
Ahmed ibn Esseyyid Zeyni Dahlan, Umeru beledi Haram, age., s. 516-517;
Abu-Manneh, Sultan Abdlhamid II and the Sharifs, s. 6-7, no. 18.
amiye, l Suud, age., s. 134-135; Arabia, s. 28.
Al-Amr, s. 6-8.
Age., s. 89.
102
lan gezdirip, tavaf ettiriyorlard. Hem Osmanl ve hem de M

sr hkmetlerinden baka dier Arap lkelerinden gnderilen
yardmlar da Hicazn ikinci bir gelir kayna idi. Ayrca yalnzca
vahalarda ilkel bir tarm, hayvanclk, devecilik ve ticaret (b
yk ehirlerde, zellikle de Kzl Deniz sahili zerindeki Cidde,
Yanbu ve el-Vech) ve el sanatlar (kuyumculuk) ise nc ge
lir kayna idi.14
Bu bedevi toplumda klasik (dini) eitim yaplyordu ve o da
yalnzca Mekke ve Medine ehirlerindeydi. Osmanl Devleti XIX.
Yzyln ortalanndan itibaren Hicaza zel bir nem vermeye ba
lad. Yeni medreseler alp, hastaneler ina edildi; ynetim, poli
siye hizmetleri, maliye, gmrk ve ime suyu ihtiyacnn karlan
mas konusunda bir dizi yenilikler yapld. Ayrca posta ulam
ve telgraf hatt da kuruldu. Osmanllarm slam dini uruna mu
kaddes yerlere verdii ehemmiyet, Hicaz demiryolunu yaptrma
syla zirveye ulat.15
2. Mekke erifleri ve Osmanl Devleti
Hicazn 1517 ylnda Mekke erifi II. Muhammed b. Berekatm
(1497-1425) rzasyla Osmanl hkimiyetine gemesi, blge ta
rihinde nemli bir dnm noktas kabul edilir. Mekke erifinin
Kahiredeki Abbas halifeliine son veren I. Selimi (1512-1520) sul
tan olarak tanyp Haremeyn-i erifeynin (Mekke ve Medinenin)
anahtarn teslim edip onun adna hutbe okumas,16buna karlk
Osmanl sultanlarnn Hicazdaki kutsal yerleri yceltip Mekke
eriflerine zel bir ayrcalk tanmas (limlerin, Mekke ve Me
dine vatandalarnn desteklenmesi, kutsal yerlerin bakm, hac
14
15
16
Age., s. 8; Ochsenwald, Religion, Society, age.

Age., s. 41-42, Hicaz demiryolu iin bkz. "VVilliam Ochsenwald, The Hijaz Railroad, Virginia 1980.
Hamza, s. 317. Kanun Sultan Sleymann tahta kmas zerine Mekke emri
Berekat b. Muhammed Berekat gnderdii tebriknmede saltanatn en mehur
ve en ycesinin tahtndan ve anl hilafet krssnden sz etmitir. Bkz. Thomas W Amold, The Caliphate, London 1965, s. 157-158.
103
yollarnn korunmas, Kabenin onarlp yenilenmesi, eriflerin

Osmanl saraynda stn bir oruna sahip olmas (= esasen hkim
erifin devlete sadakatini veya dahilde bir rekabete maruz kalma
masn salamak iin eref rehineleri17), tm bunlar OsmanlI
lara ynetimde blgesel olarak din-siyas, uluslar aras sahada
ise slm boyutlu bir meruiyet kazandrmtr.18
Mekke erifleri Osmanl emsiyesi (= devlet sultas) altnda,
kendileri veya dier Araplarn Kureyli olmalarna dayanarak Os
manlI sultanlarna kar hilafet makam konusunda herhangi bir
rekabete girmeksizin, ehirlerde ve bedeviler zerindeki dini mev
kilerini, siyas, sosyal ve ktisad merkezlerini salamlatrdlar.19
Mekke erifinin grevlerinden biri de sultann dnya Mslman
lar ve zellikle kutsal yerleri haccedenler nazarnda halifelik h
retini korumak, haccn ve farizalarnn gvenlik iinde eda edil
mesi iin gerekli tedbirleri almakt.20
Her ne kadar fermanla tayin olunan Osmanl memurlar du
rumunda iseler de,21 Mekke emirleri balangta Hicazdaki Os
manlI valilerinin aksine, Bb- linin rzasn almadan veya ona
mracaat etmeden tasarrufta bulunuyorlard ve yetkilerini s
nrlayan balar mevcut deildi. Hatta Osmanl sultanlar da ba
zen Mekke erifinin isteini krmamak iin Hicazdaki valilerini
azledebiliyorlard.22
XVI-XVIII. Yzyllar boyunca Mekke erifleri Kzl Denizde
Msrdan sonra en gl yneticiler durumuna geldiler. Msr, Dmak ve Badat valileri, Mekkede yksek bir mevki kapabilmek
iin birbirleriyle rekabet ediyorlard.23 stanbul Mekkeye kendi
17
18
19
20
21
22
23
Georgeon, s. 531; Elurgronje, s. 319f.

Martin Kramer, slam Assembled: TheAdvent of the Mslim Congresses, New York
1986, s. 6.
Elurgronje, s. 318.
Ochsenwald, Religiot, Society s. 6.
Elanza, s. 317.
Al-Amr, s. 129.
Elurgronje, s. 318.
104
katndan bir mft gndermesine (1539dan itibaren), Medinede

bir Osmanl valisi, Ciddede ise bir naibi bulunmasna ramen,24
- ki erifler bunu nfuzlarnn daraltlmas olarak alglyorlard, Bb- li, erif aileleri arasndaki kanl iktidar, nfuz ve kar a
tmalarna mdahalede bulunmuyor, aksine onlarn onayladklar
birini tayin ediyor veya azlediyordu.25 Fakat XVIII. Yzyln son
eyreinden itibaren balayan dnemde, (erif Srr 1772-1788
ve kardei 1788-1813) birincisi kendini sultan ilan etme sinyalleri
vermi,26 kincisi ise Osmanl hzinesine vergi demeyi reddede
rek Hicazdaki Osmanl memurlarn kovmaya kalkmtr.27
Birinci hareket Bb- lide fkeyle karlanm ve Osmanllarm
Mekke eriflii makamna artk tazim nazaryla bakmamaya ba
lamalarna zemin hazrlamt.28 Zaten Osmanl sultan da kutsal
yerlerin halifesi, slam dnyasnn din ve siyas liderlii hre
tine halel getirecei iin byk erifin (eriful-ekber) bu tr ta
sarruflarna gz yumamazd; fakat Arap Yarmadasnda tehlikeli
olaylara yol amasndan29 veya Arap ve slam dnyasn fkelen
dirmesinden ekindii iin eriflik makamn ilga da edemezdi.30
Kald ki hac vazifesinin edas, yollarn gvenliinin temini iin
ordu bulundurmak ve etek dolusu para harcamak yerine,31 be
devi toplumunu ve erif ailelerini zapt- rapt altnda tutmak iin
Hicazda Mekke emri gibi gl bir ahs zorunlu ba belas
olarak tutmalyd.32 Yine de sultan erif Galibi saf d etmekten
alkoyan ey, Fransann Msr igali ve kendisine kar cihat
ilan edip, 1803 ve 1805 yllarnda Mekke ve Medineyi hkimiyet
altna alan Muvahhidn Hareketinin (Vahhabi hareketi) yaylma24
25
26
27
28
29
30
31
32
Al-Amr, s. 43, no. 3, s. 45.

Age., s. 42 vd.
Cemil, s. 480.
Al-Amr, s. 45.
Cemil, s. 479.
EO. 78/2988, Zohrab to Salisbury, secret/Conf./sqjarate, Jeddah 12.3.1879.
Al-Amr, s. 55.
Abu-Manneh, Sultan Abdlhamid II and the Sharifs, s. 2.
Hurgronje, s. 319-320.
105
siydi. Bu iki olay, Osmanl ynetiminin meruluuna din ve siyas

adan bir tr meydan okuma idi.33
erif Galibin Muvahhidn Hareketine kar Msrn giritii
tenkil seferine katlmamsa da, onlar defetmek iin hibir ey
yapmamas34ve Hicaz ele geirmek isteyen gleri (Muvahhidler,
Msrllar ve Osmanllar) oradan uzaklatrmay reddeden bir si
yaset takip etmesi, onun Mehmet Ali Paa tarafndan azledilip
1813de ailesiyle birlikte srgne gnderilmesi ve eriflik maka
mna Yahya b. Srrun (Zeyd ailesi) tayin edilmesi iin yeterli
bir sebepti. Fakat Mehmet Ali ok gemeden 1827de Zeyd ai
lesini eriflik makamndan uzaklatrp erif Yahya b. Srrun
yerine Muhammed b. Avn tayin edecekti ki, o tarihten itibaren
Mekke eriflii nceki itibar ve mevkiini kaybetti.
Tanzimat dneminden, Arap Yanmadasnm 1840da Msrl
larn elinden kp tekrar OsmanlIya balanmasndan ve 1869da
Svey Kanalnm aln mteakip gelen snrlamalardan sonra
OsmanlIlarla erifler arasndaki ilikiler de deiti. Artk OsmanlI
lar da ngilizler de Hicazn ve Kzl Denizin stratejik nemini an
lamlard. Osmanllar, ngilizlerin itirazna ramen Kzl Denizin
ve her iki sahilinin kendilerine ait olduunu iddia ediyorlard ve
Mithat Paanm Badat valilii srasnda, 1871de Ahsy ele ge
irerek, sancaklar Hufufa dikip, Asr ve Yemeni tekrar igal et
tiler. Cidde ve Yemendeki ordularn takviye edip, Taife doru
ilerlediler.35 Osmanl Devleti, Hicazda dorudan ynetim siya
seti uygulayp, eriflerin yetki ve nfuzlarn azaltmak,36 gmrk
ve zekat gelirlerinden haklarna den miktar drmek ve on
lar Hicaz valiliine tbi hale getirmek istiyordu. Bunun zerine
bedev kabilelerince desteklenen eriflerle Osmanllar ve Osmanl
33
34
35
36
Al-Amr, s. 45.
Elurgronje, s. 319.
Thomas E. Marston, Britains Imperial Role in the Red Sea Area 1800-1878, Cunnecticut 1961, s. 369; "VVilfrid Scawen Blunt, The Future of slam, London 1882,
s. 115-116.
Marston, s. 218-219.
106
ordusu arasnda iddetli bir ekime balad.37 G ve iktidar, bi

rinin gl dierinin zayf olmasna bal olarak Osmanl valisi
ile erif arasnda srekli yer deitiriyordu.38 Osmanllar, kabile
leri birbirine drme silahna bavuruyor ve onlar kendileriyle
uramak yerine birini dierine krdryorlard. Daha nceleri e
rif aileleri aralarndan birini Mekke emri setikten sonra Os
manlI sultannn onayna sunuyorlard, imdi ise birinin erif se
ilmesi sultana sadakatine balyd. Kabileler artk sultana kar
komplolar hazrlarken, imdi Sultanla veya Bb- liyle birlikte
birbirlerine kar tuzak kuruyorlard.39
Hseyn b. Avn, 1877de eriflik makamna gelince, Osmanl
makamlaryla ibirlii yapyormu gibi grnerek, eriflie eski
ihtiamn kazandrmann, Osmanl valisinin ve tabii ki Bb-
linin glgesinden kmann yollarn aramaya balad. 93 Har
bini ve sonularn frsat bilerek OsmanlIdan kopma ve Hicazn
dndaki topraklar da iine alan bir Arap devleti kurma proje
sini gerekletirmeye giriti. Daha da tehlikelisi, bu ayrlk pro
jesinin yalnzca Hicaz patentli olmamas, ngilterenin de iin
iinde bulunmasyd. te ngiltere henz erken bir dnemde
Osmanl Hilafetini ykmann planlarn yapmaktayd.
3. ngiltere ve slam Halifeliini ngiliz Himayesinde Bir
Arap Halifeliine Dntrme Projesi
ngilterenin Bild- amdaki projeleri takip edilirse, bunlar
bizi dorudan Hicaza gtrecektir. nk ngiliz diplomasisi
son Osmanl-Rus savandan itibaren Osmanl hanedann slam
halifeliinden uzaklatrp Araplatrma projesi zerinde al
yordu. ngilterenin OsmanlIy gzeten ve onun iin en sonu K
rm Sava (1853-1856) olmak zere birka savaa giren devlet
durumundan, Osmanl sultannn genel olarak tm Mslmanla
rn zel olarak ise Araplarn halifesi unvann ortadan kaldrmak
37
38
39
Al-Anr, s 1, 53, lOOf.

Ochsenwald, Religion, Society, s. 5-9.
Hurgronje, s. 319.
107
veya sz edilen savatan hemen sonra Araplar ona kar kkr

tan bir devlet durumuna gelmesi byle balad.
Bu sava esnasnda ve Berlin Konferans oturumlar srasnda
ngiltere, Osmanlnm Avrupadaki topraklar aleyhine olarak Bal
kanlarda Hristiyan topluluklarn yeniden ekillendirilmesiyle
veya Rusyann Osmanl mparatorluunun Asyadaki toprakla
rn igaliyle ilgilenmeyen bir devlet gibi davranmaya balad. Fa
kat nihayetinde Rusyaya kar harekete geme karar aldnda,
bu, Osmanlnm hatr iin deil, aksine Osmanl payitahtnn i
gali halinde tehlikeye girecek olan boazlardaki stratejik karla
rn koruma amacna matuftu. Bylece bu devlet yani ngiltere,
Asyadaki topraklarnn gvenliine karlk sultann rzasyla
Kbrsa el koydu. nk Rusyann Kars, Batum ve Ardahan
igal etmesine ses karlmamas kabul edilebilecek bir durum
deildi.40 Bu konu Osmanl-ngiliz ilikilerinde yeni bir bulank
la yol at. nk ngilterenin Kk Asyann Ermenilerin
karlar dorultusunda ve uluslar aras gzetim altnda yeniden
tanzimi ve reformlar konusunda Osmanl Devletinin i ilerine
mdahale etmesinden baka, Berlin Konferansndan sonra Bb-
liye riskli bor vermekten kanmas kadar, iki lke ilikileri
nin gerilmesinde rol oynayan baka faktrler de vard.41 1880 Ni
sannda Osmanllan hi sevmeyen, ayn zamanda Balkanlarn ve
Hristiyan halklarn Osmanl ynetiminden kurtulmasn destek
leyen, Kk Asyadaki Trkleri barbar olarak gren Gladstone
40
4 Elaziran 1878de ngiltere ile Osmanl mparatorluu arasnda yaplan ortak

savunma ve ibirlii anlamasnn birinci maddesinde yle deniliyordu: ngil
tere Rusyann Batum, Ardan ve Kars veya bunlardan herhangi birini igali sr
drmeye devam eder yahut gelecekte Sultan hazretlerinin Asyadaki mlknn her
hangi birini veya baka bir yeri igale yeltenirse, Sultan hazretlerine oray silahla
savunma konusunda katlmay taahht eder; ... buna karlk Sultan hazretleri de
Kbrsn ngiltere tarafndan igal ve ynetimine gemesini kabul eder. I4urewitz,
41
I/412den naklen.
Jean Elaslip, Der Sultan. Das LebenAbdul Hamids II, Mnchen 1968, s. 167; Wadie Jwaideh, The Kurdish Natioalist Movement: Its Origins and Development, unbubl. Ph. D. Syracuse University 1960, s. 285.
108
ngiltere babakan oldu.42 Hemen akabinde de ngiltere 1882de

Msr igal etmek suretiyle OsmanlIya kar adavet siyasetini
sergilemeye balad.
Msrllarn 1840da Arap Yarmadasndan ekilmesinden
sonra, ngiltere Osmanl sultanyla 1837de yapt anlamaya is
tinaden Hicazla ticar ilikilerini younlatrd. nk yaplan
bu anlamaya gre ngiltere, Krm savandaki yardm dolay
syla Osmanl mparatorluu snrlar dahilinde kapitlasyonlar
elde etmiti.43 Fakat ngiltere ok gemeden ve Svey Kanalnm
almasndan sonra44 Msrn Svey hisselerini de satn almak
suretiyle Hicaz ve Kzl Denizle ilikilerini sklatrm; stratejik
ve ekonomik ivme kesbetmi (ticaretinde Svey Kanalna ar
lk vermesi ve bu dirsein Hindistanla balant asndan Kzl
Denizle nemli bir balants olmas sebebiyle), siyas ynden ise
Mekke erifleriyle, zellikle de dostlar olarak grd Avn ai
lesiyle yaknlk tesis ederek merkezini glendirmiti.45
ngiltere, bu siyas, ktisad ve stratejik durumlar gz nnde
tutarak, Hindistan Mslmanlarnn da aralarnda bulunduu on
milyonlarca Mslmann kendi idaresinde bulunmasn, bunla
rn Hicaz ve kutsal topraklarla balarnn (ticaret ve hac) onu
(yani Hicaz) Osmanl Devletinden daha fazla slam devleti
haline getirecei iddiasmdayd.46 ngiliz hkmeti, Hicazda ve
Kzl Denizde durumunu salamlatrmak ve ayn zamanda Os
manlI sultanna bask yapmak veya ilikiler bozulursa savamak
amacyla eriflerin OsmanlIlardan kurtulma dncelerini istis
mar etmeyi kararlatrd ve bunu da Hicazda Osmanl hilafetini
42
43
44
45
46
Gladstone Bulgarim Horros and the Question of the East adl eserini 2 Eyll
1876da yaynlam ve orada Osmanllan barbar ve insanlk dmam olarak gs
termitir. Bkz. Langer, European Alliances, age., s. 94-95.
Marston, s. 263; Al-Amr, s. 234.
Mohamed Said Shafy, The Export Trade ofJuddah in the 19th Century, in: Revue dElistoire Maghrebine, 31-321982), s. 367-372.
Al-Amr, s. 25lf., 255.
Ochsemvald, Religion, Society, s. 88.
109
ilga edip yerine bir Arap halifelii kuraca vadiyle baarmak is

tiyordu. erif Hseyinin (Hseyin b. Abdullah b. Avn) 1877de
Mekke erifi tayin edilmesiyle birlikte ngiltere hemen bir Mekke
eriflii tesis ederek onu Osmanllarm hilafet iddialarna kar
kullanmaya giriti.
ngilterenin Osmanl Devletine kar sergiledii dmanca ta
vr ve zellikle 93 Harbi srasnda kendisinden yz evirmesi ve
arkasndan Rusyann Kk Asyada igal ettii ehirlerin ken
disine iadesi karlnda yaplan Kbrs anlamasnn gerektirdii
ykmllklerini yerine getirmemesi karsnda,47 Sultan II. Abdlhamid 1878den itibaren kendisini hem Arap hem de slam
dnyasnn halifesi ve slamn kutsal mekanlarnn hmisi olarak
ilan etti.48 Arkasndan Arap Yanmadasndaki muhafazakr slm
cemaatlerle iliki kurarak,49 ngiltereyi Hindistan Mslmanlar
nezdinde ktlemeye balad ve Osmanl tarafndan temsil edi
len slam dinini ortadan kaldrmaya almakla sulad.50 O dne
min ngiliz raporlar Osmanl sultannn Hindistan Mslmanlar
veya Hicazdaki kutsal yerleri ziyaret edenler arasnda ngiltere
aleyhine yrtt bir slam camias [slam mmeti] projesin
den bahsetmektedir.51 ngilterenin stanbul bykelisi Layard,
Salisbury ve halefi Granvillee gnderdii iki ayr mektupta Bu
rada (stanbulda) ngiltere kart belli bir mutaassp grupla
Hindistandaki nfuzlu Mslmanlar arasnda bir takm ilikile
rin olduundan phelendiini52 belirtiyor; Osmanl casuslar
nn Mekkede Hindistanl haclar arasnda dolaarak ngilterenin
slamn dman olduu, (Osmanl) hilafetini ykp, slam di
47
48
Bkz. dn. 40.

PAAA, Orientalia Generalia (=OG) 9 ,1, Bd. 7, Oppenhdm an Blow, Nr. 219, A
49
50
EO. 424/83, Layard to Salisbury, secret, no. 418, Therapia 21.5.1879.
51
52
Shukla, s. 163f.
EO. 881/4341, Layard to Salisbury, no. 3, Constantinople 6.4.1880.
10369, Kairo 10.6.1904.

England will be represented as ihe enemy of slam, and as aiming at ihe overthrov
of the Caliphate and the destmction of the Mahommedan religion, EO. 881/4341,
Layard to Granville, no. 10, Therapia 25.5.1880.
110
nini ortadan kaldrmaya alt eklinde propagandalar yap

tklarn bildiriyordu.53
slam halifeliinin Hindistan Mslmanlar nezdinde kendisine
kar dmanca tavrlar beslemeye sevk etmesinden korkan ngil
tere, Abdlhamidin bu endie verici siyasetini emperyal karlar
iin zararl buldu.54Bylece Arap Yarmadasnda OsmanlIya kar
genel bir dmanlk rzgar estirmeye, Osmanl ynetimine son
vermek, Osmanllar hilafetten uzaklatrmak ve onu Mekke erif
leri gibi bu ie ok istekli Arap taraftarlarn55 eline teslim etmek
amacyla 93 Harbinin sonularndan faydalanmaya giriti.56
ngilterenin Hindistan Mslmanlar arasndaki nfuzunu pe
kitirmek veya Osmanl Devletine kar Araplar onlardan ayrp
bir Arap halifelii kurma projesini gerekletirmek iin Msl
man ve Arap olarak Mekke eriflerinin nfuzuna nem verdii
ve bu nfuzdan faydalanmaya alt o dnemin dnrleri
nin fikirlerinden ve ngiliz raporlarndan anlalmaktadr. rne
in 25 Haziran 1877de, Hindistan ileri konusunda uzman ve
ayn zamanda grevli olan G. L. M. Birdwood, Hint Mslmanlarm Osmanllarm halifelii gasp ettii, Mekke erifinin bu ma
kama daha layk ve Mslmanlarn Osmanl sultanlarnn hila
fet iddialar karsnda suskunluunun yz kzartc bir durum
olduu konusunda uyarmaya almaktayd.57
Dier yandan ngiltere konsolosu da Hicazn siyasi ve stra
tejik nemi konusunda hkmetini uyaryor, ondan bir slam
devleti sfatyla Mekke erifinin tayininde sz sahibi olmasn
ve bu hakk Osmanl sultannn tekeline brakmamasn iste
yerek grlerini yle srdryordu: Osmanl sultannn bu
53
54
55
56
57
EO. 881/4341, Layard to Granville, no. 10, Therapia 24.5.1880.

Alman arivinde ngilterenin Arap Yanmadasndaki siyasi konusunda mste
rik Oppenheimin raporuna bkz. PAAA, OG, 9, 1, Bd. 5, Oppenheim an Blow
England and Arabien, Nr. 132, A 13809, Oberkassel (Siegkreis), 26.9. 1901.
Abu-Manneh, Sultan Abdlhamid II and the Sharifs, s. 4.
Kramer, slam Assembled, age., s. 13.
NGLTERENN ARAPLARI OSMANLIDAN KOPARMA PROJES
U l
makama (Mekke eriflii makamna) bize danmadan tek bana

tayin yapmamas gerekir. En az atm milyon Mslman yne
ten ngilterenin Mekkede en byk, sultandan daha byk olan
ve gelecekte erif seme hakknn kendilerinde olmasn belirten
on alt milyon Mslman yneten eriften mmkn olduunca
faydalanmas gerekir.58
Malet, lkesinin stanbul bykeliliinde sekreter olar ola
rak alt 1879 ylnda hkmetine sahip olduklar nfuzlar
sebebiyle Mekke eriflerini destekleyip onlara sevgiyle yaklama
sn ve onlar Osmanl sultannn nfuzunun zerinde bir gle
desteklemesini tavsiye ediyordu. Ayn kii ayrca lkesinin son
Osmanl-Rus sava srasnda Osmanl Devletine kar taknd
olumsuz tavrdan dolay Mslmanlar nezdinde kaybettii nfu
zunu onlar vastasyla tekrar elde edebileceini ve kendisini bir
slam devleti gibi gsterebileceini bildiriyordu.59 Layard da
lkesinin Arap Yarmadas ve Arap Krfezindeki karlarn pe
kitirmek iin bir Arap halifeliinin kurulmasn destekliyordu.60
Layardm yerine stanbul bykelisi olarak atanan Goschen ise
hkmetinden ngiltereye kar dmanca entrikalar eviren sul
tana kar Araplar onun aleyhine kkrtp, tecrit etmek sure
tiyle mukabelede bulunmasn istiyordu. Hatta Goschen, hk
metinden byk erifle dostluunu artrarak, onun nfuzundan
ve Hindistan, Orta Asya ve Afganistanla olan ilikilerinden kendi
karlar dorultusunda faydalanmasn istedikten baka, sultann
nfuzunu krmak iin Osmanl aleyhtar bir Arap halifelii ku
rulmasn desteklemesini talep etti.61
ngiliz kamuoyuna gelince, Times gazetesi Zayf ve korkak
Abdlhamidin tecrit edilmesiyle yetinilmeyip, fesat ve entrikac
tm slalesinin ebediyen uzaklatrlmasn talep ediyor, Osmanl
slalesinin azlinden sonra tahtn hac ilerini deruhte etmeleri
58
59
60
61
EO. 195/1375, Zohrab to Goschen, no 23,Jeddah, 23.4.1881.

EO. 424/83, Malet to Salisbury, no. 375, Therapia 4.5.1879.
Gabriel Charmes, La situation de la Turquie, I. La politique du Califat et ses
consequences, in: RDM, 47(1881), s. 74 lf.
Shukla, s. 170-171.
112
sebebiyle tm slam dnyasnda sz dinlenen ve dorudan Hz.

Peygamberin soyundan inen Mekke eriflerinden biriyle doldu
rulmasn tavsiye ediyordu.62 Ksa bir sre sonra ise The Contemporary Review yazar Trklerle birlikte olmann m yoksa Arap
larla birlikte olmann m ngilterenin karma olaca sorusunu
soruyor ve Osmanl sultannn Mslmanlar Avrupa ve ngiltere
aleyhine kkrtmakla dostlua son verdiine gre, lkesinin
karnn dierleriyle (Araplarla) dostane ilikiler gelitirmek ve bir
Arap halifelii kurmakta olduunu belirtiyordu.63
Blunt, 1881de Msr ve Suriyeye dzenledii geziden ve ora
larda Suriye airet reisleriyle yapt grmelerden sonra 1882de
yaynlad The Future of slam (slamn Gelecei) adl ese
rinde, Osmanl mparatorluunun yklacandan, bylece slamn
siyasetten uzak bir din haline geleceinden ve bu geiin Arap
halifeliinin Kurey kkenli olan Mekke eriflerinin eline veril
mesiyle salanacan vurguluyor; ayrca tasarlanan halifeliin
ngilterenin himayesinde olmasn, bu hilafetin dnyev deil
manev bir zellie sahip bulunmasn ve Mekkenin de bakent
yaplmasn teklif ediyordu.64
4. Bakonsolos Zohrab, Mekke Enrleri ve Hicazdaki
Arap Halifelii (Uygulama Teebbs)
Yukarda aktardmz resmi ve gayr- resm grler, ngilterede
kutsal yerleri Osmanllarm elinden yolup alma yani Osmanl sul
tannn genel olarak slam dnyasnn, zel olarak ise Hindistan
Mslmanlarnn halifesi sfatyla sahip olduu nfuzunu krma
fikrini destekleyen siyas bir kamuoyu olumasna yol anca,
ngilterenin 1879 ylnda Cidde bakonsolosu olan James Zohrab
bu dnceleri uygulama safhasna geirmek iin kollar svad.
62
63
64
Panislamism and the Caliphate in: The Times (London), 19.1.1882.

Panislamism and the Caliphate in: The Contemporary Review (London)
43(1883), s. 66-68.
Blunt, The Future of slam, s. 90-159, 179-213; I. L. Fadyeyeva, Ofitsalniye dokt
rini v e idyelogii I politikye Osmanskoy Impyerii (Osmanizm-Panislamizm),
XIX-XX Moscow 1985, s. 150-151.
113
Aada greceimiz gibi Araplar OsmanlIdan ayrma politika

snda ngiltere hkmetinin siyaset mhendisi Zohrab, I. Dnya
Sava srasnda bu projeyi tamamlayan ise Lawrence olmu
tur. Zohrabm Ciddeye ngiltere bakonsolosu olarak atanmas
Britanyann Hindistan yolu konusunda blgedeki hayati kar
lar iin nemli bir dnm noktas idi.
Zohrab, 1879 ve 1882 yllarnda amirlerine ve arkadalarna
gnderdii raporlarda, hac merkezi ve Hindistanla temas noktas
olmas hasebiyle Hicazn stratejik ve dini-siyasi nemini65vurgu
ladktan sonra, Fikirleri, dini irat, reti ve tefsirleri yayan slami dncenin mihveri olmas hasebiyle, Hicazn ngilterenin
karlar iin siyas neme sahip bir yer olduunu dnyorum
diyor; burasnn her yl buraya (Hicaza) gelen binlerce ngiliz
tebaas (Hindistan Mslmanlar) sebebiyle... Hindistan ze
rinde siyasi ynden etkisi olduuna dikkat ekiyordu. Zohrab,
bu neminden dolay hkmetini Hicazda gizli bir Mslman
casus vastasyla faaliyette bulunmaya ararak raporunu yle
tamamlyordu: Bugn bile oraya (Mekkeye) girip kanlar, ora
dan Hindistana gidenleri kontrol edemiyoruz. Keza srtmzda bir
bomba patlamadan nce renemeyeceimiz iin orada yaplan
toplantlar da bize kar olmu olabilir ... mmknse konsoloslu
un Mekkede gvenilir bir Mslman casusu olmal. Ben, birok
deerli istihbarat bilgileri toplayabileceimize inanyorum.66
Dier yandan Zohrab, amirlerinin dikkatini Arap Yanmadasndaki
Araplarn Osmanl ynetimine duyduu nefrete ve blge halknn
Osmanl mparatorluunun Rusya karsnda ald yenilgi sebe
biyle kapld fkeye ekiyor;67 1879da ise Salisburyye Mekkede
kurulan gizli bir cemiyetten sz ediyordu. Zohrab, bu cemiyete
ye olan ve OsmanlIya kin besleyen eraf ve ulemann bir isyan
balatmak ve Osmanl sultannn Hristiyan glerin kontrolne
65
66
EO. 78/3131, Zohrab to Salisbury, secret, Cairo 9.1.1880.

EO. 195/1375, ZohraH report on the necessity of a consular establishment in the
67
EO. 78/2988, Zohrab to Salisbury, confJpolitical, no. l,Jeddah 6.8.1879.
Red Sea,Jeddah 1.6.1881.
114
girdii, bu yzden onu bam

sz kabul etmenin mmkn ol
mad iddiasyla hilafeti ondan
alp bir Arap devleti ikame et
mek amacyla Araplarla ve dier
dnya Mslmanlaryla temas
lar kurduundan bahsediyor ve
Dmakm gvenlik ve stratejik
sebeplerle (sahile yakn olmas,
bir Osmanl veya Avrupa mda
halesinin kolayl) uygun olma
d iin kurulacak Arap devleti
nin bakenti olarak Medinenin
Lord Salisbury
seilmesinin Hicazllar ve Suri
yeliler arasnda yaplan mzakereler sonucunda kararlatrld
n bildiriyordu.68
Takriben ayn sralarda 1879 sonbaharnda Suriyeye yapt
ziyaret esnasnda Layard da halkn ileri gelenlerinin OsmanlIdan
kopma konusundaki faaliyete nclk ettiklerinden bahsediyordu.
Layard, Salisburyye gnderdii raporda Hicazda Mekke emrinin
riyasetinde OsmanlIdan bamsz bir Arap devleti kurma al
malar yapan gizli bir cemiyetin tesis edildiinden, bu konuda
propaganda faaliyetlerinde bulunacak elemanlarn slam lkele
rine daldklarndan sz ederek, bunlardan eyh Ali adl birinin
Bild- amda temaslarda bulunduunu, Suriyeli destekiler te
min ettiini, davetinin Osmanl ordusundaki (baz subaylar ta
rafndan) olumlu karland ve Suriyenin byk ehirlerinde
gizli komiteler kurulduunu bildiriyordu.69 Ochsemvald, bu s
rada erif Hseyinin Beyruttaki aydnlarla temas halinde oldu
unu ve onlarn fikirleri hakknda bilgi edindiini belirtmektedir.70
1879 Temmuzunda Beyrutta yaynlanan Semertul Fnn ga
68
69
70
Ayn belge ve ayrca kr. Ek 6.

Tibawi, Modem History of Syria, s. 162-163.
Ochsenwald, Religion, Society, s. 179.
115
zetesi, ngiliz gazetelerine dayanarak, Suriye ve Hicazn Osmanl

ynetiminden kopmak amacyla bir ibirlii anlamas yaptn
bildiriyor, fakat gizli komitelere yz bin kiinin ye olduu ek
lindeki bilgiyi uuk bir abart olarak deerlendiriyordu.71 Ayn
yln 9 Kasm tarihinde Fransann Beyrut bakonsolosu, Suriye
ve Hicaz iine alan bir Arap rgtnn varlyla ilgili haber
lerin doru olduunu, gizli cemiyetin Halep, Musul, Badat ve
Mekkede ubeleri bulunduunu belirtiyordu.72 amir, Badat
nakibul erafnn 1880 yl balarnda Suriyeyi ziyaret ettiin
den ve OsmanlIya kar bir Arap dayanmas arnda bulun
duundan sz etmektedir.73
Zohrab, Mekke emirlerinin nfuzu ve kurulmas dnlen
Arap devleti ynetimindeki meruluklar konusuna da deine
rek, Mekke erifliinin gcn kuaktan kuaa aktarlan yap
sndan aldn, bu makamn Hz. Peygamberin soyundan inen
iki rakip ailenin yani Zeyd ve Avn ailelerinden birinin tekelinde
olduunu, Osmanl sultannn bu kurumu ilga etmesinin Arap
Yarmadasnda tehlikeli olaylara ve bu davran kabul etmeyen
slm tepkilere yol aacan belirtmektedir.74 Konsolos ayrca
Osmanl sultannn temsil ettii siyasi ynn ar bast hali
feliin manevi ynn Mekke emrinin temsil etmesi cihetiyle,
Hicazn Osmanl mparatorluu hilafetinin zayf noktas oldu
una dikkat ekmekte75 ve raporunu u szlerle tamamlamakta
dr: (Mekke erifi) Peygamberin soyundan geliyor olmas hase
biyle, Roma kilisesi iin papa ne ise o da Mslman nazarnda
71
72
Say 236, 7 Temmuz 1879.

smail, Documents T 14, Delaporte Waddington, no. 22, Beyrouth 9.10.1879, s.
73
74
Shamir, s. 131.
F/O. 78/2988, Zohrab to Salisbury, secret/conf./ separate, Jeddah 12.3.1879-, AlAmr, s. 55.
75
The Sultan is acknowledged as the elected leader of the Mahomedan religion, the
Shariff is recognized as the direct descendant of the Prophet and head of thefaith
F/O. 78/2988, Zohrab to Salisbury, secret/conf./separate, Jeddah 12.3.1879.
114-115.
116
odur...;76 tm slam dnyasnda kendisinden seyyidna veya

mevln (efendimiz/sahibimiz) diye sz edildiinden ona b
yk bir sayg duyulmaktadr.77 Dolaysyla konsolosa gre o,
bamszd ve dinle ilgili icraatlar veya bedevilerin emri sfa
tyla yaptklarndan dolay sorgulanamazd78
Zohrab, konsoloslukta grevli tercmeni Yusuf Efendi el-Kuds
vastasyla,79 konsolosla dorudan deil, bir arac zerinden irti
batta bulunmay tercih eden Mekke emri erif Hseyinle iliki
lerini sklatrd. Zohrab, hkmetine gnderdii raporda erif
Hseyinin liberal grl, son derece zeki bir kii olduunu;80
ngiltereye kar dostane duygular beslediini ve onun karlarna
hizmet edebileceini,81 onun Fransa ve ngiltereyi Mslmanla
rn himaye ve yardm konusunda kendilerine itimat edebilecek
leri yegane iki dost82 olarak grdn belirtmektedir. Salisbury,
bunun zerine erif Hseyine alelacele hkmetinin onun duru
munu takdir ettiini ve lkesinden yardm alabilmek iin uygun
76
77
78
79
80
81
82
... being direct descendant of the Prophet he is (the Sherif) for Mussulman pretty
well what thePopefor the Roman Catholic Church, EO. 78/3131, Zohrab toAlston, private/secret, Cairo 12.1.1880.
...he is regarded and is held in the greatest veneration by the Mussulman world,
he is ahvays spoken of a our Master or Lord, EO. 78/3131, Zohrab to Salisbury,
secret, Cairo 9.1.1880.
F/O. 195/1375, Zokrabs report, op. cit., Jeddah 1.6.1881.
Mevcut kaynaklarda Yusuf Efendiin etnik mensubiyetiyle ilgili bilgi yok, ama
muhtemelen Ehristiyanlann ve ecnebilerin girmesinin yasak olduu kutsal yer
lerde rahatlkla dolaabilen, ngilizlerin gvenini kazanm bir Mslmand.
EO. 78/3131, Zohrab to Salisbury, secret, Cairo 9.1.1880.
Afganistan ve Orta Asyadaki Mslman liderlerin Rusyaya kar ngiltereyle
ibirlii yaplmas konusundaki tevikleri sebebiyle erif Elseyin Afganistan
meselesinde ngilterenin hizmetinde olduunu belirtmitir. Afganistan mese
lesi ve erif Elseyin konusunda bkz. Shukla, s. 188-189. Ayrca erif Elseyin
tarafndan bu konuyla ilgili olarak Zohraba gnderilen ve ngiliz arivinde mu
hafaza edilen Arapa bir mektubu bulunmaktadr. Bkz. F/O. 78/2988, Grand
Shariff to Zohrab, 22.12.1879; Zohrab to Salisbury, secret/conf./separate, Jeddah
12.3.1879.
EO. 78/2988, Zohrab to Salisbury, secret/conf./separate, Jeddah 8.12.1879.
117
bir frsat beklemesini bildirdi.83 Osmanl Devletine kar giri

tii rgtlenmenin glenmesi ynnde bir adm atan erif H
seyin bu cevaptan mutlu olmutu. ngilterenin kendi karlar
iin onun hizmette bulunabileceini belirtmesi Hicazn Osmanl
Devletinden koparlmas projesinde Bb- liye kar kendisiyle
ibirlii yapaca anlamna geliyordu. erif Hseyin de 1879 Ara
lk aynn birinci haftasnda Zohraba gnderdii ifahi mesajda
Osmanl Devletine kar tavr sergilenmesini uygun bulduunu
bildirdi. Ayrca Osmanl sultann Rusyaya gizlice ibirlii yap
mak ve ngiltere kart bir siyaset takip etmekle sulayarak bu
nun Hicazda kanl olaylara yol aacan belirtti. erif Hseyin,
ayrca ifahi mesajnda yle diyordu: Osmanl sultannn halife
olarak li mevkisi ve kutsal sfatnn gerektirdii bu itaat ve tebcili
hak etmiyor; insanlar, kendisinden daha aa mevkide bulunan ey
hlislamdan sadr olacak bir fetva ile azledilebilecekken neden onun
ahsna sayg gsterip itaat etmeleri gerektiini soruyorlar. eyhlis
lamn fetvasyla saltanattan ve kutsal sfatndan mahrum edilebile
cekken, insanlar neden Peygamberin halifesi olarak onu yceltmek
zorundadrlar? Halbuki o (yani sultan) tartmasz yetkili olamaz
ve onun Peygambere halifelik hakk gkten indirilmi bir emir de
ildir ve dolaysyla ona kar kmak gnah saylmaz-84
erif Hseyinin bu olumlu iaretini iyi okuyan Zohrab, onunla
olan gizli ilikilerini devam ettirdi. Bir ay kadar sonra ise hk
metine erif Hseyinin ngiliz ynetim ve kanunlarn beendi
ini ve kutsal merkezinin yapabilecei herhangi bir konuda ngi
liz hkmetine yardm vermeye hazr olduunu85., bunun yce bir
ama ve gayret olduunu... ngiltere hkmetinin yce karna uy
gun decek (her gayreti) gstereceini, gizli ve ak bir ekilde bu
uurda alacaklarn86bildirdiini ulatrd. Yine erif Hseyin,
83
84
85
86
EO. 195-1251, Salisbury to Zohrab, no. 1, secret, Foreign Office, 7.8.1879.

EO. 78/2988, Zohrab to Salisbuyr, secret/conf./separate,Jeddah 8.12.1879.
EO. 78/2988, Zohrab to Salisbuyr, secret/conf/separatejeddah 12.3.1879-, kr. Ek
5.
erif Elseyinin 3 Muharrem 1297 14. Tarihli Arapa mektubu. Kr. Ek 7. EO.
78/2988, 22.12.1879.
118
tercman Yusuf Efendi el-Kuds aracl ile ngiltere bakonsolo

suna ilettii mesajda slam dini, tm dinleri ayn seviyede gren
ve ayrm yapmadan herkesi koruyan ngiltereye yardm ve hima
yeyi gerekli grr87 diyerek szlerini yle srdrd: ngiltere
imkanlarm elverdii lde taleplerini yerine getireceim konu
sunda bana gvenebilir. Ne olursa olsun ondan asla ayrlmayaca
m. nk Ekselanslarnn hkmeti Mslmanlara kar adale
tini ve anlayl tavrn gstermitir.88
Zohrab, 21 Aralk 1880de Salisburyye gnderdii gizli raporda
Osmanl ynetimine kar isyan etmek isteyen Hicazl ve Suriyeli
kiilerce desteklenen erif Hseyinin ngilterenin destek ve hi
mayesini almas halinde isyana hazr olduunu bildirdi.89 Rapo
runa erif Hseyin, Osmanl hkmetinin yapt hatalara kar
ak bir ekilde kar durmaya yeterli gcnn olmadn d
nyor, fakat kutsal mevkiine ihanet saylaca cihetle kendisine
elem veren bu duruma seyirci kalmak da istemiyor90 diye devam
eden Zohrab, u ifadeyle bitiriyordu: Ekselanslarnn hkmeti
nin erif Hseyine himaye ve destek vermesi halinde, o, Osmanl
hkmetinin ngilterenin karlar aleyhine yapaca herhangi bir
eyleme karlk vermekte tereddt etmeyecektir.91
Zohrabm faaliyetleri yalnzca erif Hseyinle snrl deildi
ve aksine o, Hicazda Hseyinin ayrlk projesini destekleyebi
lecek glerle de temas halindeydi. Zohrab, Londraya gnder
dii mesajda Hicaz bedevilerinin erif Hseyinin isyann des
tekleyeceklerini, nk onlar Osmanl Devletine balayan eyin
yalnzca kendilerine verilen rvet ve hediyeler olduunu, e
hirlerde yaayanlarn %90nm saltanattan kopma hareketini des
87
88
89
90
91
EO.
EO.
EO.
EO.
78/3131, Zohrab to Salisbury, secret, Cairo 9.1.1880.

78/2988, Zohrab to Salisbury, secret/conf./separate, Jeddah 8.12.1879.
78/2988, Zohrab to Salisbury, Jeddah 8.12.1879.
78/2988, Zohrab to Salisbury, secret/conf./separate, Jeddah 12.3.1879.
If.. he (the Sharif) could be assured of the support and protection of Her Majestys
Government, Ifeel (Zohrab) certain he would not hesitate to denounce to the Turks
any act of their Government which miliated against the interests of England, EO.
78/3131, Zohrab to Salisbury, secret, Cairo 9.1.1880. Kr. Ek 9.
119
teklediini, halkn ileri gelenlerinin tpk Hindistanda olduu

gibi ngiltereyi Mslmanlarn gerek dostu olarak grdklerin
den kendisine ngiliz vatanda olmak iin mracaat ettiklerini
belirtiyor; baz Hicazl kiilerden naklen Mslmanlarn ngiliz
ynetimi altnda dini inanlarn yaama konusunda daha fazla serbestiye kavuacaklarn92 kaydettikten baka, olduka ileri gelen
bir aileye mensup Hicazl bir kadnn kendisinden ngilterenin
Osmanl Devletindeki vakflara nezaret etmesini istediini ve
nk bu vakflarn gelirlerinin gayr- mnasip yerlere harcand
n sylediini bildiriyordu.93
Zohrab, erif Hseyin ve Hicazl kiilerle yapt temaslar so
nucunda, OsmanlIya kar patlama noktasna gelmi bu duygu
lardan faydalanma vaktinin geldiini dndn belirterek,
hkmetinin dikkatini (Hicaz) vilayetindeki siyas durumun de
imesi iin yapaca yardm mukabilinde elde edecei karlara94
ekmekte, bylece ngilterenin tm Mslmanlar kontrol altnda
tutabileceini95 ve lkesine kar hibir zaman vefadar bir dost
olmayan Osmanl Devletine kar gl bir silaha kavuacan96
ifade ediyor, bu silahn Hicazda ngilterenin ve erif Hseyinin
elinde olduunu beyanla Hicaza herhangi bir himaye salayp
orada nfuzumuzu tesis ettiimizde tm slam dnyasnn rehberi
olabileceiz97 diyordu. Layard da Hicazllarm ngiltereye kar
92
93
94
EO. 78/2988, Zohrab to Alston, private/secret, Cairo 12.1. 1880.Kr. Ek 10.

EO. 78/2988, Zohrab to Salisbury, secret/conf. Political/separatejeddah 22.12.1879;
kr. Ek 8.
... what England might gai by aiding in altering the political position of the Province, EO. 78/3131, Zohrab to Alston, private/secret, Cairo 12.1.1880. Kr. Ek
10.
95
96
97
The question to be solved consequently in this, vhether it is advisable or politic to

take advantage of the feelings animating the Grand Sheriff and the disposition of
the people to establish British influence in the Hedjaz and by the excercise of such
influence to obtain a certain control ver ali Mussulmans EO. 78/3131, Zohrab
to Salisbury, secret, Cairo 9.1.1880. Kr. Ek 9.
EO. 78/3131, Zohrab to Alston, private/secret, Cairo 12.1.1880. kr. Ek 10.
... the Government of Turkey has consequently ceased to regard England as afriend, we must therefore get a strong veapon against her which will compel the Sul
120
sergiledikleri dostluk duygular konusunda Zohrabm kanaat

lerinin doru olduunu mstakil kaynaklara dayandrarak teyit
ediyordu.98
Zolrab, erif Hseyinle temas srdrd sralarda, Hint
Okyanusundaki ngiliz filosu komutanna bir mesaj gndere
rek, vilayetteki en yksek mercilere (erif Hseyine) istinaden
tehlikeli olaylarn olaca dncesiyle gemilerden birkan aci
len Hicaz sahiline gndermesini istedi.99Ayrca ngiltere Dileri
Bakanlna bal ajan Mslman kyafetlerine brnerek erif
Hseyini gizlice ziyaret ederken,100
dier ajanlar da projeye destek
lerini salamak amacyla Suriye
ve Iraktaki bedevi kabilelerle g
rmeler yapyorlard.101
Grnd kadaryla Henry
Layard, Zohrabm uygulad po
litikadan rahatszd ve ona kar
ekimser bir tavr sergilemeye
balamt. Layard, ngiliz hri
ciyesine Sultanm dini haklar
ve Mslmanlarn halifesi ola
rak saltanatn ilgilendiren konu
larda son derece usta ve gayretli
Henry Layard
tan to come bad to us or bring about his ruin. Such a veeapon, I believe we now
have to our hand in the Hedjaz or the Grand Sheriff. 1f we establish an influence
by a lind of Protectorate in the Hedjaz we shall be able to guide the whole Mussulman World, EO. 78/3131, Zohrab toAlston, private/secret, Cairo 12.1.1880.
98
99
Kr. Ek 10.
Al-Amr, s. 220.
EO. 78/2988, Zohrab to Bumers most secret/conf.,Jeddah 6.12.1879, EO. 78/2898,
Zohrab to Salisbury, conf/political. No.l,Jeddah 6.8.1879.
100 EjO, 424/97, Layard to Salisbury, secret, no. 113, Constantinople 26.3.1880, inci.
Palace reports respecting death of the Mecca. Belge, ajann ne iin geldiine
deinmemektedir. Kr. Ek 15.
101 Shukla, s. 220.
121
olduunu;102 evresindekilerin onun phelerini ngilterenin

kutsal topraklarda hkmranl ele geirmeye alt noktasna
ynlendirmekten geri durmayacaklarn103belirterek, (Osmanl
bakentindeki) Rus casuslarnn Osmanlnm gerek dmannn
ngiltere, tek dostununsa Rusya olduu konusunda Sultan ve ve
zirlerini ikna etmek iin hibir frsat karmayacaklarn104kay
dediyordu. Bykeli, ayrca ngiliz hariciye vekilini Sultanm
ngilterenin Hicaz ele geirip, Hindistandaki ynetimini koru
maya yardmc olmas amacyla Mekke ve Medineyi igal etme ko
nusundaki niyetlerini bildii iin son derece dikkatli olunmas105
tavsiyesinde bulunuyordu.
Bu byk projenin hazrlk aamasnda, yani erif Hseyinin
Rusyaya kar ngiltereyle dayanma iinde olmas gerektiini
Afganistan yneticilerine anlatmak iin yola kacak olan Hicaz
heyetini tefti amacyla Ciddeye geliiyle106 ayn zamana rastlayan
OsmanlIya kar isyann ilan107 arefesinde, erif, Hursan Fahreddin adl bir Afganl eyh tarafndan 14 Mart 1880da bakla vu
rularak ldrld. Katil itirafta bulunmad iin erifin neden
ldrld anlalamad.108
Sultan Abdlhamid, erif Hseyinin ldrlmesinden sonra,
eriful ekberlik makam konusunda Avn ailesinin rakibi olan Zeyd
ailesinden Abdulmuttalibi erif olarak atad.109 1853 ve 1856 yl102 EO. 424/97, Layard to Salisbury, secret, no. 113, Constantinople 26.3.1880. Kr.
Ek 14.
103 Ad geen belge.
104 EO. 881/4341, Layard to Granville, conf.no. 10, Therapia 25.5.1880. Kr. Ek 12.
105 EO. 424/98, Layard to Secretary of Foreign Affairs, secret, no. 461, Constantinople
27.4.1800.
106 erif Hseyin Afganistan yneticilerine ngiltereye kar savan slama kar
savam olur mesajn iletmek iin heyet gndermeye hazrlanmt. Aym e
rif Hindistana da bu mealde mesajlar iletmiti; EO. 78/3138, Malet to F.O., sec
ret, no. 5, Cairo 8.1.1880.
107 Paislamism and the Caliphate, in: The Contemporary Review, 43(1883), s. 60.
108 Semertul Fnn say 274 30 Mart 1880 ve say 275, 5 Nisan 1880; Ochsenwald, Religion, Sodety, op. cit. s. 180.
109 Shukla, s. 196.
122
larmda OsmanlIya kar isyan etmi olmasna ramen onun tek

rar bu makama getirilmesinin baz sebepleri vardr.110 Onun Zeyd
ailesinde sevilen birisi oluu111 ve bedevi toplumunu zapt-u rapt
altnda tutabilecek gce sahip olmas112 bu sebepler arasndadr.
Ayrca Osmanl sultan onun tayininin Hicazdaki erif aileleri,
zellikle de Avn ve Zeyd aileleri arasndaki rekabet ve gerginlii
artracan, dolaysyla saltanattan kopma projesi zerinde itti
fak etmelerini engelleyeceini dnm olmaldr.113 Dier yan
dan Abdulmuttalib, hem ngilizlere karyd hem de yabanclar
sevmezdi. Bu yzden stanbuldan Hicaza dndnde fevka
lade nemli yetkilerle donatlmt ve hem Hicazdaki Osmanl
makamlarndan hem de Arap Yanmadasndaki slm kesimden
sayg grmt.114
Peki erif Hseyinin ldrln (projenin kn),
Abdulmuttalibin Mekke erifi olarak atanmasn ngiltere na
sl karlam, nasl hareket etmiti ve Sultan Abdlhamidin bu
olayla ilikisi ne idi?
ngilterenin suikast haberine ilk tepkisi, Zohrabm Kahiredeki
ngiltere bakonsolosu Malete gnderdii mektuptu.115 Zohrab,
Salisburyye gnderdii dier bir mektupta ise suikast olaynn her
eyi durdurduunu (arrested everything) belirtmiti.116 Layarda
gelince, o da bu suikastn son derece ac verici bir his117yarat
tn, ngilterenin Hindistandaki karlar aleyhine tehlikeli so
nular douracan118 kaydetmiti. ngiliz resmi makamlar ise
110
111
112
113
114
115
116
117
Martson, 217.
Charmes, La situation de la Turquie, op.cit., s. 742-743.
Shukla, s. 199.
Abu-Manneh, Sultan Abdlhamid II and the Shariffs of Mecca, s. 7.
Al-Anr, s. 138-139.
Shukla, s. 194.
a very painful feeling, EO. 424/97, Layard to Salisbury, no. 112, Constantinople
25.3.1880. Kr. Ek 13.
118 The assassination of Sheikh Hussein, the late Grand Sheriff ofMecca, may havegrave
political consequences, and may seriously affect our interests in India, EO. 424/97,
123
suikast erif Hseyinin ngiltereye besledii atfete, Zohrabla

kurduu ilikilere ve ldrlmesinden birka hafta nce ngiliz
dileri bakanlna mensup casuslarla grmesine balyorlard.119
Bu kaynaklara gre, Osmanl saray ve Bb- li, Hicaza ge
lip giden ajanlardan ve stanbuldaki Fransz bykeliliinden
ngilterenin hilafeti Mekke erifinin eline teslim etme giriimle
rini ay ncesinden biliyorlard120ve Bb- li, sultann birinci
sekreterinden erif Hseyinin pheli hareketleri konusunda bir
rapor almt.121 Yine ayn kaynaklar, sultan ve evresindeki baz
kiilerin oullarndan biri komplo hazrl iin gizlice Hicaza
giden erif Abdulmuttalible koordineli olarak bu suikast hazr
ladklarn ve hazrln Abdulmuttalibin stanbulda bulunduu
srada yapldn ileri srmektedirler.122 Ve en son olarak erif
Hseyinden kurtulma kararnn 1879 yl iinde alnd iddia
edilmektedir.123
ngiltere, Abdulmuttalibin eriful ekber olarak tayininin kendi
karlar iin yarataca tehlikeleri grmt. nk bu kii
ngiltereyi ve zellikle tm Hristiyanlar sevmiyordu.124Zohrabm
raporlar da Hicazdaki ngiliz karlar iin duyduu endieyi ve
1857de yabanc Hristiyanlara kar gerekletirilen olayn tekra
rndan korktuunu yanstmaktadr.125 Layarda gre Abdulmutta119
120
121
122
123
124
125
Layard to Salisbury, secret, no. 113, Constantinople 26.3.1880. Kr. Ek 14.

Ayn belge, kr. Charmes, s. 741-742 ve Blunt, s. 124-126.
EO. 424/97, Layard to Salisbury, no. 113, Constantinople 26.3.1880. Kr. Ek 14.
Ochsenwald, Religion, Society, s. 184-185, no. 28.
Al-Amr, s. 254.
Charmes, s. 742-743; Ochsenwald, Religion, Society, s. 180.
15 Elaziran 1857de Ciddede vuku bulan olayn sebebi, bir geminin mlkiyeti
nin ngiliz tebaasndan birine ait olduu ynnde ngiliz konsolosluk mahkeme
sinin verdii karara istinaden Osmanl bayrann indirilip yerine ngiliz bayra
nn ekilmesi idi. ngiliz sava gemisi karan uygulamaya kalknca ehirdeki
Mslmanlar tepki gstererek yabanc diplomatlara ve Ehristiyan halka saldr
mlar; sonuta ngiliz konsolos yardmcs ile Fransz konsolosu ve 14 Hristi
yan ldrlm; buna karlk ngiliz sava gemisi Cyclopts Ciddeyi topa tut
mu; 5 Austos tarihinde aralannda ehir polis amirinin de bulunduu on drt
124
lib mutaassp fikirli biriydi ve kendisi Osmanl sultanna onun

Mekke emri olarak tayininin zellikle tehlikeli olaylara, kanl
atmalara yol aabileceini, bu adamn daha nce (1853-56 yl
larnda) Bb- liye dahi isyan ettiini iletmiti. Layard, ayrca
kendi hkmetine de ldrlen erifin kardei Avn er-Refikin e
rif tayin edilmesini desteklemesi tavsiyesinde bulunmu ve yle
demiti: nk o, ngiltereyle scak ilikileri muhafaza etmekte
dir ve ayet erif seilirse, ailesinin srekli kendi karna grd
siyasetini srdrmek niyetindedir.126 Bir sre sonra Avn er-Refik,
Granville tercman el-Kuds vastasyla ngilterenin Osmanlnm
blgedeki kuvvetlerine takviye gndermesini engellemeyi garanti
etmesi halinde, Hicaz Osmanl kuvvetlerinden kurtarmak iin
elli bin adam karabileceini iletti ve ayrca ngilterenin Arap
Yanmadasm himayesinin arzu edildiini, kendisinin de tm Ms
lmanlarn davasn gsleyebilecek istidatta olduunu iletti.127
Layard, Sultan Abdlhamidle temasa geerek Abdulmuttalibin
tayininden vazgemesi ve yerine Avn er-Refiki atamas teklifinde
bulunduysa da, sultan bu talebi reddedip, Abdulmuttalib ze
rinde srar etti; ama kendi ifadesiyle ilerlemi ya sebebiyle zaten
ok yaamayacak olan Abdulmuttalibin vefatndan sonra yerine
Avn er-Refikin Mekke emri olarak geecei vaadinde bulundu.128
Fakat sultan, ngiliz sefiri Layardm Mekke eriflii mesele
sini amasn, ngiltereyi Hicaz igal etmek istemekle sula
mak iin bir frsat olarak deerlendirdi ve yle dedi: Mekke ve
Medinede kutsal yerler zerinde hkimiyet kurmak ngilterenin
Hindistandaki kalabalk Mslman ahaliyi hkimiyet altnda tut
kii olayn faili olarak idam edilmiti. Bkz. Gerald de Gaury, Rulers of Mecca,
London 1951, s. 250-252; kr. Ochsenwald, age., s. 143-152.
126 He (Sherif Aun) has sent me (Layard) eamest assurance of his desire to entertain the most friendly relations with England, and to persevere in the policy of
his family, which has always been favourable to her interests, should be hereafter be named Grand Sheriff, EO. 424/97, Layard to Salisbury, no. 113, Constantinople 26.3.1880; kr. Ek 14.
127 Al-Amr, s. 209.
128 EO. 424/97, Layard to Salisbury, no. 112, Constantinople 25.3.1880;kr. Ek 13.
1 25
masn kolaylatracaktr.129Layard, sultann Abdulmuttalibi e

rif olarak atamasn engellemekten midini kesince, hkmetine
erif Abdulmuttalibin icraatlarn zel bir teyakkuzla takip et
mesini.. onun icraatlarnn u anda Hindistan Mslmanlarnn
nde gelenleriyle temas halinde bulunan sultan tarafndan tevik
edilebilecei.. sultann ngiltereye kar bir komplo dzenlemekle
megul olduu konusunda uyard.130 Ayrca ngiltere hkme
tinin mukaddes topraklara gidecek Hindistanl haclara Hicazda
refakat edecek ve faaliyetlerini gzleyecek gizli bir ajan grevlen
dirmesini, nk erif Abdulmuttalibin ajanlarnn Hindistanl
haclarla hac mevsiminde temas kurduunu belirtti.131
Ne var ki, ngilterenin Bb- liye kar hazrlad proje ve
komplolar, yal erif Abdulmuttalibin lmesini beklemeye ta
hamml edemezdi. zellikle de bu yal erifin Hicaza dn
n mteakip Hindistan Mslmanlar arasnda ngiltere aleyh
tar siyaset ve faaliyetlerini yrtt bir dnemde. Gerekten de
Abdulmuttalibin 1880 yaznda Hicaza dnnden sonra eyh
Fadl el-Hadramut ona refakat etmeye balam,132 erif de Arap
Yanmadasndaki kabile reisleriyle ngiltereyle olan ilikilerini kes
meleri konusunda temasa gemiti.133erif Abdulmuttalib, ayrca
Avn ailesi fertlerini makamlarndan uzaklatrp, yerlerine, bizzat
aile bireylerinin uyarlarna134 kulak asmadan, kendi adamlarn
atamt.135 Bu da yetmiyormu gibi Ciddedeki ngiliz konsolos
luunun tercman el-Kudsnin Mekkeye giriini yasaklamt.136
129 Abu-Manneh, Sultan Abdlhamid II and the Shariffs of Mecca, s. 6.
130 EO. 424/97, Layard to Salisbury, no. 113, Constantinople 26.3.1880.
131 EO. 881-4341, Layard to Secretary of Statefor Foreign Affairs, secret, no 7, Cons
tantinople 26.4.1880.
132 eyh Fadl daha nce Elindistanda ngiltere lehine casusluk yapm, sonra onunla
yollarn ayrm, Sultan II. Abdlhamidin safna gemi ve slam Camiasnm
yardmclar arasnda yer almt. Bkz. Fadyeyeva, s. 144.
133 Age., s. 144.
134 Blunt, s. 127f.
135 Abu-Manneh, Sultan Abdlhamid II and the Sharifs, s. 8.
136 EO. 78/3314, Zohrab to R. St.John Esquire, no. 13,Jeddah 17.2. 1881.
126
eyh Abdulmuttalib, 22 Ekim 1880 tarihinde Mekkede Hindistan

haclarnn erefine verdii bir akam yemeinde, Afganistan ve
Hindistan Mslmanlarma ngiltereye kar birlikte hareket etme
teklifinde bulunup, Zohrabm hesabna Hristiyanlarn katlini he
lal kld.137 Daha sonra da Hindistandaki Mslmanlar ngiltere
aleyhine kkrtmak iin oraya gizlice birini gnderdi.138
erif Abdulmuttalibin faaliyetlerinden adam akll rahatsz
olan Zohrab, 1880 Eyllnde Hicazdan ayrlp Londraya gitti ve
Granvillle yapt grmede ona erif Abdulmuttalibin Mekkeye
geldii andan itibaren oradaki (Hicazdaki) nfuzumuzu krmak
iin harekete getiini; ngiltereye atfetleriyle tannan kiileri g
revlerinden uzaklatrd yetmiyormu gibi, gelecekte karmza
habis meyveler olarak kacak tohumlar ektiini139 bildirdi.
Bu sebeplere binaen ngiltere Abdulmuttalhibin eceliyle lme
sini beklemeden onu makamndan azlettirmek ve yerine Sultan
Abdlhamidin vaadine uygun olarak Avn er-Refiki tayin ettirmek
iin alelacele bir takm komplo hazrlklarna giriti. Dolaysyla
Mekkede Abdulmuttalibin zorbal ve kt muamelesini pro
testo eden 400 kiinin imzasn tayan dilekenin hazrlanma
snda ngilterenin parmann olmas uzak bir ihtimal deildir.140
Dier yandan ngiliz diplomatlar Sultan Abdlhamidi erif Abdulmuttalib aleyhinde phelendirmek iin ona yaklamaya ba
ladlar. Nitekim erifin yardmclar vastasyla onun mhrn
tayan ve (gya) bni Reid, bni Suud ve ngilterenin Cidde
konsolosluuna sahte mektup gnderildi. Bu mektuplarda
erif Abdulmuttalibin Osmanl ynetiminden kurtulmak ve l
keyi ngiliz hkimiyeti altna vermek istedii belirtiliyordu. Sz
137 EO. 78/3314, Yusuf Kadzzi to Zohrab, Jedah 3.1.1881; Zohrab to R. St.Joh Es
kire, no. 1, Jeddah 4.1.1881.
138 EO. 78/3314, Zohrab to Granville, secret, Jeddah 27.3.1881; Zohrab to Granville,
secret, no.ll, Jeddah 28.3.1881.; kr Shukla, s. 198-205.
139 Shukla, s. 200.
140 EO. 78/3314, Zohrab to Granville, political, no. 4, Jeddah 13.1. 1881; Moncrieff
to Granville, political/Conf., no. 21, Jeddah 25.8.1881.
NGLTERENN ARAPLARI OSMANLIDAN KOPARMA PROJES
127
konusu mektuplarn plan gereince Hicaz valisinin eline gemesi

de ayarland.141 Mektup hilesi erif Abdulmuttalibin oradaki
isyan desteklemek amacyla Msrdaki Ezher ulemas ve Arabi
Paayla temasa getii yolunda sylentilerin kt bir dnemde
devreye sokulmutu.142 Sonunda Sultan Abdlhamidin sabr tat
ve 1882 yaznda Abdulmuttalibi azlederek yerine Avn er-Refiki
atad.143 Bu atama Osmanlya kar ngiliz-Hicaz komplolarnda
yeni bir sayfa am ve I. Dnya Sava srasnda erif Hseyin b.
Alinin OsmanlIya kar isyanyla zirveye ulamtr.
141 Abu-Manneh, Sultan Abdlhamid II and the Sharifs, s. 12. Shuklanm kaydna
gre adet olan mektuplarn saysnn be olduu belirtilmektedir.
142 Abu-Manneh, s. 12, no. 53; Al-Amr, s. 144.
143 Recep Elarraz (Ed-Devletl Osmaniye ve ibh Ceziretil Arab 1840-1909, Ka
hire 1980, s. 115) erif Abdulazizin azledilmesinin sebebini, onun Sultanin
Ehcazda zindandayken Mithat Paanm ldrlmesi yolundaki emrini yerine
getirmeyi reddetmesi olarak gstermektedir.
DRDNC BLM
KRDSTAN VE OSMANLI DEVLET

syan ve taat Arasnda
I. 93 Harbine Kadar Krdistanda Siyas, Sosyal ve

Ekonomik artlarn Geliimi
Krdistanm jeopolitik nemi, XVI. Yzyl balarnda kendini
gsteren Osmanl-Safev rekabetiyle birlikte ortaya kmtr. o
unluu Snni afii1olan Krtler, veraset yoluyla devam eden i
bamszlklarn muhafaza etmek artyla OsmanlIdan yana tavr
koymu ve Safevlere kar onu desteklemilerdir.2 Sultan I. Se
lim, o sralar Krtlerin bu davrann takdir ederek Krt tarihi
drisi fethedilen topraklarn tanzimiyle grevlendirmi; bylece
Krdistan blgesi her biri Krt reislerin idaresine braklan on
be sancaa taksim edilmiti.3 Osmanl Devleti, 1514den itibaren
Krtlerin sava gcnden faydalanmak istemi, bu yzden on
lar ranla Grcistan snrlar boyunca youn olarak Ermenistana
iskn etmi, snr korumak ve kendisine isyan etmemek artyla
onlar tm vergilerden muaf tutmutur. Dahas, Krt emirlere
iktlar vererek, onlar tmar sistemi dahilinde organize etmi ve
onlarn varlklarn tanmtr.4
1
2
Th. Bois, Kurds, Krdistan, in: A, X Leiden 1982, s. 475.

Bletch Chirguh, La questian Krde, ses origines et ses causes, Le Caire 1930, s.
3
4
Armenia and Krdistan, London, 1920, s. 24-25.

Laurent Chabry/Annie Chabry, Politique et minorites au Proche-Orient, Paris 1894,
s. 254; Hourani, el-Fikru Arabi f asnn-nahda, age., s. 49-50.
10.
130
Osmanl Krdistanmda nemli rol oynayan Krt beylikleri

arasnda en dikkat ekenleri Hizan sonra Harir, daha sonra da
Revanduzdaki Sorani Beylii, Sleymaniyedeki Baban, madiyedeki
Behdinan ve Cizredeki Botan beylikleridir. Bunun yannda ran
snr zerindeki Belbas, Caf, Hemavend ve Horaman airet
leri de nemlidir. Bu beylikler ve airetlerden herhangi biri tm
Krdistan tek bana hkimiyet altna alamam, ama srekli birbirleriyle savamlardr. XVIII. Yzyldan itibaren Baban Emirlii
en gl Krt beylii olarak n plana km, fakat kendi iin
deki aile kavgalar sebebiyle bir sonraki yzylda gcn kay
betmi, bu da Sorani Emrliinin glenip ykselmesine zemin
hazrlamtr. Behdinanler ise hem Baban hem de Soran beylik
leriyle srekli atma halindeydiler.5
Krt beylikleri ve airetlerinin byk ounluu Snni ol
makla birlikte, Osmanl basksnn artt dnemlerde Safevlerden
yardm istemekten ekinmemi, bu da Osmanl-Safev rekabeti
nin seyrini etkilemitir. Fakat ok srmeyecek ve OsmanlIlarla
Safevler 1639da Zohab Anlamasyla aralarndaki srtmeye
son vererek Krdistan paylaacaklard.6 Bylece ran, snrlar
dhilindeki Krtlerin ve zellikle ran ordusunun bakumandan
lna getirilen Aziz Han sayesinde Mukri kabilesinin sava g
cnden faydaland.7
Yar bamsz Krt beylikleri gelimesini srdrd ve nemli
beyliklerin says XIX. Yzyl balarnda on bee ulat. Bu bey
liklerin her birinin banda Osmanl Devletinin olurunu alan bir
aile vard. Bu aileler, hayvanclk ve tarma dayal feodal-kabile
dzeninde yaayan Krtler zerindeki hkimiyet konusunda ba
mszdlar. zellikle dnya ile balants olmayan dalk blge
lerde Krt topluluklarnn birbiriyle dayanmasnda kan bann
yan sra airetilik, kabile ve ky birlikleri nemli rol oynamtr.8
5
6
7
8
Abdulaziz Nevvar, Tarihul Irak el-hadis, Kahire 1968, s. 7-8, 99-100.

Jemal Nebez, Kurdistan und seine Revolution, Nuske 1972, s. 62-63.
Chabry, Politique et minorites, age., s. 254.
Yaklak 1908 ylnda Osmanl mparatorluu snrlan dhilinde 350 Krd ka
bilesi vard - A, V, s. 471-472; Hamid Mahmud sa, El-Mukiletl Kurdiyyefi-
KRDSTAN VE OSM ANLI DEVLET
131
XIX. Yzyl ortalarnda her Krdistan da gebe kabilelerden

olumaktayd. Dz ovada, da eteklerinde ve dalarda yaayan
Krtler arasnda aikr bir srtme mevcuttu. Dz ovada ya
ayanlar geimlerini buday, ttn, arpa, pirin retimiyle sa
lyordu ve bu geim, derebeyi ile ifti arasndaki dorudan ili
kilere dayalyd.*9 Derebeyi, mutlak hkimiyet sahibiydi. Verginin
miktarn, nasl deneceini ve toplanma eklini o tayin ederdi.10
iftiler, rnlerinin onda birini (r) vergi olarak dyorlard.
Ayrca kelle saysna dayal olarak hayvan vergisi de vard. Os
manlI Devleti gl olduu dnemde r vergisini bizzat kendisi
topluyor; aksi halde kylerde sz sahibi olan aalar, tek yetkili
merci olarak mltezimlik yapyorlard.11 Bitlis, Cizre ve Hakkari
gibi ehirlerde kltrl ve burjuva snfna mensup olan az sa
yda Krt mevcuttu.12
Osmanl snrlar dhilindeki Krt beyleri, XIX. Yzyl bala
rna kadar i bamszlklarn muhafaza ettiler;13 ama bu durum
zellikle Sultan II. Mahmut zamannda (1808-1839) saltanatn
ve merkezi yapnn glenmesiyle birlikte son buldu. rnein
Yanya (Albanya)da (Tepedelenli) Ali Paanm isyan 1822de bas
trlm, Trablus (Libya), Badat ve Musul 1831, 1835 yllar ara
snda istirdat edilmiti. Osmanl Devleti, bu yeni siyaset ere
vesi dhilinde Krt beyleri ve airetlerinin yar bamszlklarna
da son verip itaat altna almay kararlatrnca, Krtler haklarn
mdafaa etmek amacyla XIX. Yzyl boyunca devam eden bir ta
km isyan hareketlerine giritiler.
Kaydetmek gerekir ki, bu Krt isyanlar milli bir ahlan veya
bamsz bir vatan iddiasna dayanmyor, aksine yalnzca Osmanl
9
10
11
12
13
arkl avsat, Kahire 1992, s. 13.

David McDowall, The Kurds, London 1992, s. 19-20.
Celile elil ve dierleri, El-Hareket Kurdiyye fil asril hadis, Abdi Hac ev,
Beyrut 1992, s. 11.
C. J. Edmonds, Kurds, Turks andArabs, London 1957, s. 13-14.
McDowall, age., s. 20.
Gerard Chaliand, Introduction, in: Gerard Chaliand ed. Peophe VAthout a Country, trans! By Michael Pallis, London 1980, s. 12.
132
mparatorluunun girdii savalarda zayf kald anlarla ayn

zamana rastlyordu.14 rnein 1806-1812deki Osmanl-Rus sa
va srasnda Baban Abdurralman Paa isyan etmi,15 1826da
Yenieri ocaklarnn kaldrlmasndan16 sonra ise Revanduzdaki
Krtler isyan bayra amlardr.17 Bu isyanlarn en by,
Musuldan ran snrna kadar olan blgeyi hkimiyet altnda tu
tan Mir Muhammed ayaklanmasyd. Mir Muhammed, bir yne
tim ekli gelitirmi, ordu kurmu, iktisadi kurumlar ihdas et
mi, su kanallar ap kprler yaptrm; kanunlar koymas ve
tarih yazm iin bilim adamlarndan ve ulemadan oluan komi
teler oluturmu ve kendi adna sikke kestirmiti. Fakat 1836 y
lnda Osmanl tarafndan ortadan kaldrld.18
Mir Muhammedin isyan henz bitmiti ki, bu defa da Bb-
linin 1839da Nusaybinde Mehmet Ali Paa karsnda al
d yenilgiyi frsat bilerek Mir Bedirhan Botanda isyan bayra
at. Bedirhan, Bb- linin kkrtmasyla vergi demeyi redde
den Nesturler ve Keldanlerle arpt.19 OsmanlIdan bamsz
ln ilan eden Bedirhan, Vandan Musula kadar uzanan blgeyi
iine alan bamsz bir devlette tm Krtleri birletirmeyi ama
lyordu. Cizreyi kendine bakent yaparak Krt bayra ast. Yap
t en nemli ilerden biri de soygun ve ekyal bitirip, vergi
sistemini getirmesi, kyllere toprak datmas ve Krt gen
leri tahsil iin Avrupaya gndermesidir.20 Bedirhan, ayrca kendi
14
15
16
17
18
19
20
Age., s. 12.
Kendal, The Kurds under the Ottoman Empire, in: Gerard Chaliand ed., age., s.
26.
II. Mahmut zamannda Yenieri ocaklarnn kaldrlmas konusunda benim
Osmal Devletinde 1879-1839 Yllanndaki Islahatlarda Batinn Tesiri Bey
rut 1975, adl almamn 85-99, 116-124, 127-138. sayfalarna bkz.
sa, age., s. 14-15.
Cemile elil vd., El-E[areket Kurdiyye, s. 15-16.
Eb evki, Eemeht min tarihi intifadt ves-sevrtil kurdiyye, Beyrut 1978, s.
18-19; Philip FaraoYusuf Krba, El-Mesihiyyn vel Yahud fit-tarih el-islamiil
Arabi vet-trki, Beir es-Sibai ev., Kahire 1994, s. 146.
elil ve dierleri, el-HareketiYl Kurdiyye, s. 19.
133
adna hutbe okutarak, sikke de kestirdi.21 Fakat Bb- li, 1848de

Hakkariye vali tayin ettii Krt airet reisi ir Ali (Yezdan ir)in
yardmyla bu devletii ortadan kaldrd. Osmanl Hkmeti
daha sonra dier bamsz beylikleri tek tek itaat altna ald ve
Osmanl Krdistanmm ynetimini dorudan merkeze balad.22
Ayn sralarda ran da OsmanlIy taklit ederek Mukri ve Erdelan
beyliklerini dorudan ynetimine balad.23
Benzeri Krt isyanlar Krm harbi ve Rusyann Osmanl or
dusunu 1854de malup ederek Beyazt igali srasnda da vuk
buldu. ir Ali, Osmanl ordusunun yannda savaa girmeyi red
dederek Rusyayla temasa geip ondan OsmanlIya kar balatt
harekette kendisine destek vermesini istedi.24 Bitlis ve Musulu
igal eden ir Ali, Badat-Van-Diyarbakr hattn da ele geirdi.
nceki Krt isyanlar gibi ir Alinin isyan da i sebepler y
znden baarsz oldu. phesiz bu i sebeplerin banda, Krt
kabilelerinin sosyal yaps, birbirlerinden kopukluklar kadar,
Osmanl ve Pers ynetimlerinin altnda bulunuyor olmalar ge
liyordu. Dahas, birbirleriyle anlamalarn salayacak ortak bir
yaz ve konuma dilinin, ortak bir alfabenin olmamas da nemli
rol oynamaktayd.25 syann baarya ulamamasn etkileyen d
faktrlere gelince, burada hem Rusyann Krm sava sebebiyle
bamsz Krt devleti projesine destek verememesi, hem de Krm
harbinde mttefik olan ngiltere ve Fransann kurulacak bam
sz bir Krt devletinin daha sonra Rusyann nfuz dairesi iine
girecei endieleriydi.26
21
22
23
24
25
26
Ayn yerde.
Nevvar, Tarih Irak, s. 134-135.
Chabry, s. 254; Edmonds, s. 8.
elil ve dierleri, s. 24-25.
Gassan Selame, el-Muctema ved-devlefil marikil Arabi, Beyrut 1987, s. 76-77;
sa, age., s. 3-5.
sa, age., s. 31.
134
2. 1877-1878 Harbi ve Osmanl Krdistan zerindeki

Etkileri
Son Osmanl-Rus sava esnasnda ve hemen sonrasnda, or
taya kan baz sosyo-ekonomik ve politik sebepler, Krtleri Os
manlI Devletine kar isyana sevk etti. Genellikle Krtlerin youn
olarak yaadklar blgede geen bu sava, Dou Anadoluda eko
nomik hayat felce uratm; Krtler sava srasnda ar ayn ve
nakd vergiler demi; Osmanl kuvvetlerinin maietinin temini
ve askerlerin Krt ailelerinin evlerinde konaklamalar ciddi kl
fetler dourmutu.27Bu yetmiyormu gibi, Osmanl Devleti Krtlerden asker vermesini de istiyordu.
Osmanl Hkmetinin, Rusyaya kar girdii sava srdre
bilmek iin emlak ve arazi vergilerini birka kez artrmas, zaten
mahalli airet reislerinin zulm altnda inleyen Krt kylsn
perian etmi; daha nceki kanunlar (1854 arazi kanunu) onu
bu skntdan kurtaramam ve kyly dorudan devlete vergi
deyen mkellef haline getirememiti.28 Osmanl Hkmetinin
anam vergisini artrmas da gebe ve yar gebe Krtlerin
kuzey taraflarnda Rus topraklarna muhaceretine yol amtr.29
Bu sava srasnda Ermeni kyllerin yabanc yardmlaryla30
nispeten durumlarn dzeltmi olmas sebebiyle, Krt kyller
toprak aalarnn ve airet reislerinin arazilerinde maraba olarak
almak, bazen de i aramak iin ehirlere g etmek zorunda
kalmlardr. Bb- li 1880de kard bir kanunla Osmanl li
rasnn deerini drnce ekonomik zorluklar balad gibi, fi
yatlar da ykseldi.31 1878 ve 1879 yllarndaki kuraklk mahsul
27
28
29
30
31
elil ve dierleri, age., s. 31.

Vergiler sebebiyle kyller ahsi mlklerini airet reislerinin ve tarikat eyhle
rinin zerine geirmi; onlar da kylleri ve kk toprak sahiplerini maraba
durumuna drmlerdi. Bu konuda bkz. Abdulaziz ed-Duri, U-Tekvinut-tarihi
lil-mmetil arabiyye, age., s. 128; ShawII, s. 114-115.
elil ve dierleri, s. 32.
Behrendt, Nationalismus in Kurdistan, age., s. 213.
Celile elil, ntifadatul Efemi 1880, Beyrut 1979, s. 43-44.
135
vurunca, yalnzca ekonomik ve tima durum bozulmad, ayn

zamanda salk artlar da ktleti. Ktlk, alk ve veba kol gez
meye balad. Ktlk, zellikle Diyarbakr ve Musul civarn vurdu.
Yalnzca Hakkaride alktan lenlerin says 10 bin kiiye yk
seldi ve halk buday depolarna hcum etti.32
Bundan baka babozuklar (gayr- nizam Osmanl sava g
leri) savan bitiminden sonra maalar kesildii iin evre ky
lerde gasp ve soygun ilerine baladklar gibi, ahaliye de olduka
zulmettiler.33 Bu olaylar, tabii olarak geni ifti kesiminin fke
sini celp ettii gibi, yetkileri Tanzimat tarafndan kua evrilen
Krt airet reisleri34ve toprak aalarm galeyana getirdikten baka,
baz din tarikatlar da iktidara kar cephe almaya sevk etti.
Krtler, son Osmanl-Rus savann ilk gnlerinden itibaren,
hem kendi reislerine hem de Osmanl asker makamlarna ba kal
drmaya baladlar. lk frsatta tek tek veya toplu olarak kendile
rine verilen silah ve yiyeceklerle birlikte firar ediyorlard. Osmanl
yetkilileri, Osmanl Birliine balanma konusunda sarf edilen
abalar sonusuz kalnca, ellerinde kalan Krt svarilerinin atla
rn alarak birliklerden kamalarn nlemeye altlar.35
Rus ordularnn 1877 sonlarnda ve bir sonraki yln balarnda
Kars, Beyazt, Soanl ve Hnsta kesin zaferler kazanmasnn ar
dndan, Osmanl mparatorluunun zlp kmeye balad
dncesiyle Krtlerin devlete kar ballklar hzl bir ekilde
deiti.36Rusyann Erzurum konsolosu vanoff, amirlerine gnder
dii raporda yle diyordu. Ben, u anda Krdistanm isyan d
ncesiyle ve isyan hazrlklaryla megul olduunu sanyorum.37
Gerekten de Mardin, Hakkari, Behdinan ve Dersim Krtleri isyan
ettiler, ama Osmanl da onlar bir gzel tralad. Bedirhan Beyin
32
33
34
35
36
37
Celile ve dierleri, s. 32; Celile elil, age., s. 44.

Behrendt, s. 197-98.
Arshak Safrastian, Kurds and Kurdistan, London 1948, s. 56-57.
Celile ve dierleri, s. 30.
Agg., s. 31; Celile, Intifadatul Ekrad, s. 51.
Eb evkden naklen, age., s. 44.
136
oullan Osman Paa ve Hseyin Paa da isyan ederek Dicle yak

nndaki Ceziret ibni meri igal ettiler. Osman Paa ksa sreli
ine de olsa bamszln ilan ederek kendisini Krdistan emri
ilan etti ve adna hutbe okuttu. Vaka Krt savalar zerlerine
gnderilen Osmanl glerine kar baz baarlar elde ettilerse
de, geri dnen Osmanl ordusu, 1879 balarnda isyan bastra
rak Osman Paa ve kardeini tutuklad.38
Osmanl-Rus sava, yalnzca Krdistan deil, ayn zamanda
lkenin gney ve kuzeydou kesimini de etkilemiti. Badat-Basra
arasnda yaayan Arap kabileleri de isyan ederek, nehir ulamn
kestiler ve Dicle nehrinde seyreden teknelerdeki yklere el koy
dular. Kerbela ve Necef de vergi demeyi kesip, buralardaki Os
manlI kuvvetlerinin 1877 Aralk aynda Rus cephesine gitmek
zere ayrlmasndan sonra, zel bir ynetim kurdular. Kuzey
douda ehirli Hristiyanlar yani Ermeniler Rus igalcilerle da
yanma iine girdiler.39 Zeytin danda (Cebel-i Zeytunda) ve
zellikle Maraa yakn ehirlerde yaayan Ermeniler Osmanl
ynetimine kar bakaldrdlar. Onlar, 1878deki isyanlar sra
snda Osmanl kuvvetlerinin gazabndan ancak ngilterenin Ha
lep konsolosunun araya girmesiyle, devlete sadk kalacaklar ko
nusunda taahhtte bulunmalar kurtarabildi.40
3. eyh Ubeydullah ve Kuzey Anadoluda bir Ermeni
Devleti Projesi (1879 kyam)
Osmanl Devletinin Krt emirliklerini ortadan kaldrp, ai
retleri itaat altna almasndan sonra, imparatorluun Krtlerin
youn olarak yaadklar yerlerde sivil nderlikte doan boluu
hzl bir ekilde din adamlar, tarikat eyhleri, ou Kadiri ve
Nakibend tarikatna mensup aileler doldurdu.41 Gemite tari
38 Beleh C. irkuh, El-Kadiyyetl Kurdiyye, Msr 1930, s. 47-48.
39 Behrendt, s. 199.
40 Age., s. 202-204 ve 204de dn.
41 Jwaideh, The Kurdish Nationalist Movement, age., s. 212-214. Kadiri tarikat Krt
lerin youn olarak yaadktan blgelere XII. Yzyl, Nakibendlik ise XIV Yz
137
kat eyhleri aleni olarak siyasete bulamadan sivil yneticilerden

sayg gryorlard. Fakat bunlar, Krt emirliklerinin yklmasn
dan sonra ortaya kan kargaa dneminde birbiriyle ekimeli
kabileler, airetler ve aalar arasndaki ihtilaflarda hkim rol
oynamaya baladlar. Bylece tarikatlar ve din adamlar mahalli
kimliin temsilciliine soyunarak42siyasete bulap kabileler ze
rinde nfuz sahibi oldular.43
eyh Ubeydullah (Nehri) Hakkarinin Nehri blgesindeki
en byk Nak eyhi ve ayn zamanda toprak aas idi. ngi
liz konsolosunun yazd raporlarda onun Krdistanda en n
fuzlu kii olduu44ve halkn onu sultandan daha stn grd
kaydedilmektedir.45 Ubeydullah, ran Krtlerinin eyhin babas
nn 1836da ran ahndan ald imtiyaza istinaden, vergilerini
eyhe dediklerini ileri srerek ran hkmetine vergi vermeyi
reddetmeye baladklar 1870li yllarn balarnda n plana kt.
Bunun zerine ran hkmetinin dzenledii asker hamle sebe
biyle eyh Ubeydullah OsmanlIdan yardm istedi.46
1877 ve 1878 yllarnda Rusyayla yaplan savalar srasnda
eyh Ubeydullahm Ruslarn Osmanl sultanna kar kendile
riyle ibirlii yapmas yolundaki mteaddit tekliflerini reddede
rek Kuzey Krdistanda OsmanlIy desteklemesine ramen, sa
vatan sonra devletin kt ynetimi ve sava yznden blgenin
maruz kald ekonomik knt sebebiyle eyhle Bb- linin
ylda girmitir. Bois, age., s. 475. Osmanl Devleti balangta Sleymaniyedeki
Pers yanls Baban emirliinin nne set ekmek amacyla Nakibend tarika
tn desteklemi ve tarikat XIX. Yzyln ilk eyreinde hayli yaylm; fa
kat Osmallar daha sonra tarikat geleneklerinin toplum yapsna ters dt
dncesiyle bu desteini ekmilerdir. Bkz. McDowall, s. 29 ve s. 135de dn.;
kar. Nevvar, age., s. 113.
42 Rober Olson, The Emergence of Kurdish Nationalism and ihe Sheikh Said Rebellion 1880-1925, Austin 1989, s. 1-5.
43 McDowall, s. 29.
44 Kendal, s. 31.
45 Jwadeh, s. 218-219a atfen.
46 Kendal, s. 31.
138
aras ald. Krdistanda vaziyetin gerilmesi, onu iki ynl bir

plan uygulamaya sevk etti: Bir yandan Bb- linin hkmranl
altnda kendini Osmanl Krdistanmda hkim kii haline getirmek
(otonomi), dier yandan blgeyi Osmanl ve ran hkimiyetinden
btnyle kurtarmak. Bunun iin ilk nce 1879da ksa sreli bir
kyam balatt. Amac otonom bir ynetim hakk elde etmekti.
Arkasndan ikinci isyan (1880) balatt ki, tm Krdistan ba
mszla kavuturmak amacn gden bu isyanla nce Osmanl,
arkasndan da ran hkimiyetinden kurtulacakt. Fakat son anda
yaplan bir deiiklikle isyan nce rana kar balatld.
Krdistanm o gnk sosyo-ekonomik artlar ve Osmanlnm
Rusya karsnda ald yenilgi, nce sivil yneticilerin bastrlmas
veya oraya buraya datlmas sebebiyle, eyh Ubeydullahm ikti
dara giden yolunu am gibi grnyordu. Gzler kendisine ev
rilmiti. Bir feodal ve din adam olmasna ramen, Ubeydullaha
bir kurtarc ve siyas lider olarak baklyordu.47
Burada yle bir soru sormak gerekiyor: eyh Ubeydullahm
ilk kyam neden 1879da balad ve bunun Berlin Konferans
(1878) kararlar ve Ermeni meselesiyle ilgisi nedir?
Osmanl-Rus savann Krdistanda yol at bir yn sosyo
ekonomik problemin yan sra, Dou Anadoluda Krtlerle Ermeniler arasndaki jeopolitik boumann, eyh Ubeydullah
otonom veya tam bamsz bir Krdistan kurmaya matuf olmas
hasebiyle nceki Krt kyamlarndan farkl olan bir isyana ale
lacele girimeye iten dier bir sebep olduu muhakkak.48 Berlin
anlamasnn 61. maddesi Ermeniler konusunda kkl reform
lar yaplmasn, Osmanl Hkmetinin anlama gereince Ermenilerin Krt ve erke saldrlarna kar korumay taahht et
mesi ykmlln49 getirdii iin, ngiltere Hristiyan ahalinin
47
48
49
Ayn yerde.
Olson, s. 5-6; Jwaideh, s. 216-232.
The Sublime Porte undertakes to carry out, without further delay the improvements and reforms demanded by local requirements in the provinces inhabited by the Armenians, and to guarantee their security againts the Circassians
139
Osmanlnm ynetimiyle ilgili ikayetlerini, Krt airet reislerinin

yaptklarn dinleyip stanbuldaki ngiliz bykelisine rapor et
meleri amacyla Anadoluda Ermenilerin yaadklar blgelere be
askeri atae gnderdi.50Bu madde, Krtler tarafndan bu devletin
(ngilterenin) Anadolunun ark vilayetlerini himayesine aldn
aklamak zere olduu eklinde algland. 1879da ngiliz konso
losunun Vana gelmesiyle birlikte ngiltere himayesinde otonom
bir Ermeni devletinin yaknda kurulaca sylentileri dolamaya
balad. Ermeniler, 1878 ve 1881 ylnda biri Vanda Karaha Ko
mitesi (Armaneganlar Komitesi), dieri Erzurumda Vatan Mdafileri ad altnda iki gizli rgt kurdular.51 Krtler ise sz verilen
reformlarn ve Ermeni hazrlklarnn Dou Anadoluda bir Er
meni devleti kurulmasna yol aacandan endielenip, byle bir
devletin kurulmasnn kendilerinin blgedeki nfuzlarnn zayf
lamasna sebep olmasndan korktular.52
eyh Ubeydullah, Berlin Anlamasnm Dou Anadoludaki Er
meniler ve Osmanlnm Hristiyan tebaasyla ilgili maddelerini u
szlerle yorumlad: Neler duyuyorum? Ermeniler Vanda bamsz
bir devlete sahip olacak, Nesturler ngiliz bayra dikip kendile
rini ngiliz tebaas olarak ilan edecekler.. Kadnlar ellerine silah
almaya davet etme pahasna da olsa,53buna asla izin vermeyece
im! Nesturi gcnn artmas, bu dini aznln Tanzimattan
faydalanmas, ngilterenin salad himaye ve yabanc misyo
50
51
52
53
and Kurds. It will periodically make known the steps taken to this efect to the
Powers, who will superintended their application. Hurewitz I, s. 414den nak
len.
... to watch more closely the activities of Turkish Pashas and Kurdish Chiefs, to redress as far as possible the injustices which were brought to their attention and to report to the British Abbasador..; They travelled throughout
the region of Anatolia and Armenia, listened to petitions... and reported faithfully the misdeads of Pashas and the missery of the people. Behrendt, s. 207,
n. 12den naklen.
Behrendt, s. 207, 219-220, no. 23.
Olson, s. 5-6; Jwaideh, s. 231-233.
Olson, s. 5den naklen.
140
nerlerin destekleri sayesinde gereklemiti.54Bu yzden Krtler

Berlin Anlamasnm imzalanmasndan sonra Ermeniler lehine
reformlar yaplmasn engellemek iin harekete getiler. Berlin
Anlamasnm Ermeniler lehine reformlar yaplmasn ngren
maddelerin uygulanmasna kar olduunu aka beyan etme
yen Bb- li de Krtlerin bu hareketlerine scak bakyordu. eyh
Ubeydullah sz konusu reformlara kar kma konusunda Sultan
II. Abdlhamidin de desteini salad. Hatta sultan, eyh Ubey
dullah hareketini Ermeni milliyetiliini dengeleyebilecek bir va
sta olarak gryordu.55
eyh Ubeydullah, 1879da Bb- liye kar isyan iin hazrlanmaya,56
ayn zamanda Krdistan dahilinde ve haricinde eitli temaslarda
bulunmaya balad. Hristiyanlara Mslmanlarla eit stat vere
cei vaadiyle Anadoluda devlete kar bir bakaldr dzenlemek
iin Asurlerle temasa geti. Ayrca Musulu istila amacyla Badat
bedevi eyhi Ferhanla da bir anlama yapt.57 Dier yandan Msr
hidivi smail Paa ve Mekke erifi Hseyinin de desteini sala
mak iin temasa geti.58 Zaten bu arada erif Hseyin de Hicazda
bir Arap halifelii kurma projesiyle ilgili olarak ngilizlerle g
rmeler yapyor; Bilad- amda Hseyinin, Mithat Paanm ve
Beyrut Gizli Cemiyetinin casuslarnn pheli hareketleri gz
leniyordu. eyh Ubeydullahm Mekke erifine giriecei kyam
konusunda yardm salamak iin adam gndermesi, Osmanl
Devletine kar giriilecek isyan konusunda Hicazla Krdistan
arasnda ikili ilikilerin olduunu dnmeye sevk etmektedir.
Muhtemelen Hicazla Krdistan arasndaki temas halkasn Musul
oluturuyordu. Nitekim Fransz belgelerinden birinde, kurulmas
planlanan devletin bakenti olacak olan59 Musulun Hicaz rgt
54 Nevvar, Tarihu Irak, s. 112.
55 Jwaideh, s. 240-247; Behrendt, s. 225, n. 16; Armetia and Krdistan, s. 25.
56 elil, Intifadatul Ekrad, s. 51.
57 Age., s. 52, 55.
58 Kendal, s. 31.
59 elil, Intifadatul Ekrad, s. 52.
141
lenmesinin60 merkezlerinden olduu belirtilmektedir. Gerekten

de erif Hseyinin 1879 sonbaharnda Osmanl sultanna kar
kkrtmak amacyla Arap ve slam dnyasna heyetler gnderir
ken, bir Hicaz heyeti de gizlice Krdistan ziyaret etmiti.
eyh Ubeydullah, isyan hareketinin balad andan itiba
ren bamsz Krdistan projesinin Kk Asyadaki uluslar aras
dengeyle ilgili olduunu, zellikle Rusya ve ngiltere olmak
zere yabanc desteiyle gerekleebileceini anlamt. Bu yz
den Rusyann desteini kazanmak amacyla onun Van ve Erzu
rum konsoloslaryla temasa geti. eyh, Erzurum konsolosu va
stasyla Rusyadan bamsz Krdistanm kendi himayesi altnda
kurulmasn stlenmesini istiyordu.61 eyh, ayrca Van konsolo
suna da blgedeki tm ulam yollar Krtlerin kontrolnde ol
duu iin, Rusyayla ngiltere arasnda Kk Asyada kabilecek
bir savata Krdistanm stratejik nemini vurguluyordu.62
1879 Aralk aynda Rusyann Tebrizdeki konsolosu gnderdii
raporda yle diyecekti: Bugnlerde eyh Ubeydullah Trkiye
Krdistanmdan ayr bamsz bir devlet kurup bana gemeyi
planlyor. Musulu kendisine bakent olarak semi.63 Bundan
ksa sre nce ise stanbuldaki Rus bykelisi gnatiev, Kafkaslardaki Rus ordular komutanna ektii telgrafta Krtlerin dost
luunu kazanmak iin onlarla gizli ilikiler kurulmas gerektiini
bildiriyordu.64 Ne var ki Rusya bamsz bir Krt devletinin ku
rulmasndan yana deildi. Petersburg, Osmanl Devletiyle girdii
savatan bitkin vaziyette ekilip ran snrna yakn blgelerde
Teke Trkmenlerin isyann bastrmakla urat65 bir srada,
60
61
62
63
64
65
smail, Documents T 14, De la Porte Waddington, no. 22, Beyrouth 9.10.1879,

s. 114.
elil, Intifadatul Efemi, s. 51-52.
Ebu evki, age., s. 61-62.
Age., s. 61; elil, tntifadatul Ekrad, s. 52.
elil ve dierleri, El-Hareketl Kurdiyye, s. 30.
Kendal, s. 31; Richard A. Pierce, Russian Central Asia 1867-1917, Berkeley, 1960,
s. 38-42
142
siyas bir Krt oluumuna rza gstermenin Berlin Anlamas ge

reince kazanm olduu Krt topraklarn kaybetmek anlamna
gelecei grndeydi.66 Dier yandan Petersburg, eyh Ubeydullah gibi ateli bir dindar sofinin ynetiminde kurulacak bir
Krt devletinin kendisi iin tehlike tekil edecei kanaatindeydi.67
Zaten Nakibendlerin Dastan ve eenistanda eyh amil n
derliinde XIX. Yzyln krkl ellili yllarnda yaptklarn henz
unutmamt.68
ngiltereye gelince, o da Rusyann nfuz sahas iinde kala
cak ve onun oyunca olacak veya kurulacak devletin ran endi
elendirerek onu Rusyann kucana itecek bamsz bir Ermeni
devletinin kurulmasndan korkuyordu.69 ngiltere, gemite de
Bedirhan ve ir Alinin isyanlarna kar km ve Krtleri bir
birine drmt.70 Bu yzden eyh Ubeydullahm hareketle
rini kuku ile izlemi, onun Hakkari dndaki temaslarn gz
lemi, son Osmanl-Rus sava srasnda ve sonrasnda Bb-
liyi Krdistandaki nfuz sahibi liderleri uzaklatrmaya tevik
etmiti.71 Ayrca Asurlere de Krt isyanna destek vermeleri iin
bask yapyordu.72 Dahas, rvetler vererek ve vaatlerde buluna
rak da Krtleri kendi yanma ekmeye alyordu. Kaynaklarda
belirtildiine gre ngilterenin Van konsolos yardmcs Clayton, 1879da eyh Ubeydullah Bakaladaki karargahnda ziya
ret edip anlam,73 eyh de kendisine hkmetine ulatrmas
iin bir mektup vermitir. Ayn kaynaklar, bu grmenin ardn
dan Krdistan vuran ktlk sebebiyle ngilterenin insani yardm
ad altnda Krtlere gemilerle silah, gda maddesi, nemli mik
66
67
68
69
70
71
72
73
Olson, s. 6-7.
Age., s. 7.
Vincent Monteil, Les Musulmans sovietiques, Paris 1982, s. 21; Chantal Lemercier, et-Turuk es-sufiyye f imali! kafkaz, tihad, 6(1990), s. 263.
Olson, s. 7.
Ebu evki, s. 61-62.
elil, ntifadatu Ekrad, s. 56-57; elil ve dierleri, El-Elarekettil Kurdiyye, s. 33.
elil, Intifadatul Ekrad, s. 62-63.
Ebu evki, s. 62-63.
143
tarda mhimmat gnderdiini belirtmektedir.74 unu da kaydet

mek gerekir ki, yaplan bu yardmlar ngilterenin bamsz Krt
devletinin kurulmasna kar kmaktan vazgetii anlamna gel
miyordu. nk Krtlerin silahlandrlarak Rusyann Frat vadi
sinde ve oradan Hindistana doru ilerlemesini engelleyebilecek
bir g olarak kullanlmas ngilterenin karlar icabyd.75
eyh Ubeydullah, isyan balatmadan nce Bb- liyle anla
p Osmanl hkimiyeti altnda otonom bir Krdistan kurulmas
iin grmelerde bulundu. lnceye kadar kurulacak otonom
devletin banda kendisinin bulunmasn art kotu ve emrindeki
vilayetlerin cizye ve vergilerini det-i vehile Osmanl hzinesine
demeyi taahht etti.76
Ne var ki, Bb- li, eyh Ubeydullahm umduunun aksine
hareket ederek Krdistandaki uluslar aras dengenin aleyhine
olarak deimesini kabul etmedi ve projeyi reddetti.77 Dier yan
dan, Osmanl Devleti eyh Ubeydullahm isyan karmaktaki ni
yetini anlamt. Bb- linin icraatlar konusunda tarihi elil
yle diyor: syan hazrlklarndan haberdar olan Osmanl H
kmeti, onu nlemek iin bir dizi tedbirler ald. 1879 sonbaha
rnda 14. kolordu kumandan Mir Semih Paaya geni yetki
ler verdi. Paa, asker operasyonlara balamadan nce Erzurum,
Azerbaycan, Musul, Diyarbakr, Van ve Hakkari civarndaki di
er blgelere askeri ymaklar yapt gibi, halkn isyan balatan
eyhe katlmamas iin Hakkarinin civar Krt blgeleriyle ula
mn salayan yollar da tuttu.78
74
75
76
77
78
Age., s. 62; Kendal, 31; Erhard Franz, Krden und Krdistan, Hamburg 1986, s.
134.
elil, Intifadatul Ekrad, s. 30.
Ubeydullahn Bb- liye yapt teklifin ngilizce metni aadadr: .. that he
sould be recognized as a semi-independent prince. A condition of laying down
his arms, he proposed that the country should be formed into an autonomous
tributary province, ofwhichhe should be named govemor-general for life, The
Times, 28. 10. 1879.
Behrendt, s.221.
elil ve dierleri, age., s. 31.
144
eyh Ubeydullah korumakla grevli 900 Krt sava Osmanl

ordusunun hcumunu durduramad. eyhin bastrlmasndan79
sonra dier kabile reisleri daha ilk arpmada yenildiler.80 Bu fe
laketle birlikte projesinin suya dtn gren eyh Ubeydullah
Osmanl sultanna tekrar ballk yemini edip, durumun kark
lndan faydalanarak ekyalk ve yol kesmekle uraan Krt ka
bilelerini tedip etme sz verdi.81 Onun Krt nderliinde kalma
sn bamsz Ermeni devleti kurma abalarnn nnn alnmas
iin gerekli gren Sultan da eyhi affetti.
4. eyh Ubeydullah: Birleik ve Bamsz Krdistan
Projesinde Byk ntifada (1880)
eyh Ubeydullah, birinci intifadanm baarszlkla sonulan
masnn ardndan, Osmanl ve ran Krdistanm iine alan b
yk bir isyan iin yeni bir geziye hazrlanmaya balayarak, sa
va toplamaya giriti. ngiliz raporlarna gre kendisine her gn
500-1000 kadar sava iltihak ediyordu.82 Kendisine katlanlar,
mutasavvflardan ve kabile savalarndan oluuyordu ki, bun
lar arasnda en nemli airet, Hamza Aa ynetimindeki ranl
Mangur airetiydi.83 15 ubat 1880de st dzey bir Rus subay
Kafkasyadaki genelkurmayla gnderdii raporda yle diyordu:
eyh (Ubeydullah) Trkiyenin u anki zayf durumundan fay
dalanarak ve Osmanl Devletinin tam anlamyla kmeye bala
d varsaymyla Trkiyeden ayrlmak ve tam bamszlk elde
etmek niyetinde... 84
Fakat 1880da eyhin plan ve projelerinde birden kkl bir
deiiklik gryoruz. Krtler, bu isyandan nce Osmanl ve ran
79
80
81
82
83
84
Kaynaklar, eyhin 1979 kyamn 1880deki genel isyann provas olarak gr

mektedirler.
Behrendt, s. 215.
Age., s. 215.
Franz, Krden und Krdistan, age., s. 134.
elil, ntifadatul Efemi, s. 51.
145
Krtlerini kucaklayan bamsz bir devlet iin deil, soygun ve

ekyalk yapabilmek85 veya biraz daha fazla mahalli serbesti ve
yahut yaadklar topraklarda daha gl bir pozisyon elde etmek
iin isyan ediyorlard. Fakat 1880da eyh Ubeydullahm isyanyla
birlikte durum deimiti.86 XIX. Yzyldaki Krt hareketleri ta
rihinde, Krt airet ve derebeyi yapsndan gelen bir lider, mn
feriden de olsa, ilk defa mmet ve vatan kelimelerini kullan
mak, halknn kltrel ve rk zelliklerine odaklanmak suretiyle,
tm Krtleri bamsz bir oluumda birlemeye davet eden mil
liyeti bir konuma yapyordu.
eyh Ubeydullah, 1880 Eyll ve Ekim aynda isyan bayran
atnda, Krdistandaki Amerikan misyoner heyetinde doktor
olarak bulunan Joseph Cochrana ve ran Urmiyesinin hkimi
kbaluddevleye birer mektup gnderdi.87Birinci mektupta yle
denilmektedir: 500 bin aileden oluan Krt topluluu, bam
sz bir ulustur. Onun dini de (dier dinlerden farkldr); eriat
ve grenekleri kendilerine zgdr.. Biz bamsz bir halkz.. Biz
de dier halklarn sahip olduu ayrcalklara sahip olarak kendi
karlarmz gzetmek istiyoruz.88 Urmiye hkimine yazd
mektupta ise yle diyordu: .. ran Krtleri ve Osmanl Krtleri
birleip tek bir halk olmaya, kendilerine zg bir sistem yarat
maya karar verdiler.89
85
86
87
88
89
Ayn yerde; Semeratul Fenn, say 191, tarih 17.10.1878.

Hassan Arfa, The Kurds, London ect., 1968, s. 23-24.
Kaynaklar, Ubeydullahm ilk mektubu doktor Cochrana m yoksa ngiliz kon
solos yardmcs Clatyona m gnderdii konusunda farkl bilgiler veriyorlar.
Behrendt, eserinin 62-63. sayfasnda bu mektubun ieriini yaynlayan ilk kii
nin Safrastian olduu grnde. Bkz. Safrastian, Kurds and Kurdistan.
The Kurdish nation, consisting of more than 500.000 families, is a people
apart. Their religion is diffferent (to that of others), and ther laws and customs
ar distinct.. Audi wir sinde ine selbstndige Nation... so dass .. wir... Vorrechte geniessen, wie die anderen Nationen, Olson, s. 2 ve Behrendt, s. 217218den naklen. eyh Ubeydullah tarafndan vatan kelimesi 1880 Temmu
zunda emdinandaki kongre srasnda kullanlmtr. Ebu evki, s. 52.
Behrendt, age., s. 217, dn. 16.
146
eyh Ubeydullah, tm Krdistan iine alacak bir Krt devle

tinin kurulmasnn Dou Anadoludaki Hristiyanlarn tepkilerine
yol aacan, zellikle gemiten beri Mslman Krtlerle Hristiyanlar (Ermeniler, Nesturler, Keldanler ve Asurler) arasndaki
din ve etnik atmalarn olmu olmasnn bu iki tarafn bir araya
gelmesinin nnde bir engel tekil edeceini biliyordu. Yine de
eyh Ubeydullah ngilterenin ve dolaysyla Dou Anadoludaki
Hristiyanlarn birleik Mslman Krdistanla ilgili phelerini
izale etmek iin gayret gsterdi. nce ngilterenin Anadoludaki
bakonsolosu Abbotla temasa geerek, ona isyan niyeti hakknda
bilgi verdikten baka, amacnn yalnzca Krdistanda gvenlii
ve dzeni salamak olduunu bildirdi. Sonra blgedeki Hristiyanlara kar gelecekte takip edecei siyasette Hristiyanlara Ms
lmanlarla ayn haklar vereceini, kendi okullar ve kiliselerini
amaya msamaha gstereceini konsolosa bildirirken, ondan bu
konuda kendisine uluslar aras destek salamasn talep etti.90
eyh Ubeydullah, 1880 Temmuzu sonlarnda, Krdistandaki
Krt airet reislerine mektuplar gnderdikten sonra, o gne ka
dar Krt bamszlk hareketleri tahinin en byk kongresini
emdinanda toplad. Kongreye 220 airet reisi, din adam, top
rak aas ve yn katld.91 Kongreye Sleymaniye, madiye, Huraman, Botan, Sason, Siirt, Mu, Van ve ran Krdistanmdan he
yetler geldi.
eyh Ubeydullah, kongre boyunca hedefinin hem Osmanl
hem de ran hkmetlerine kar bir isyana girimek iin tm
Krt airetleri arasnda birlik salamak olduunu belirtti. Ayrca
bamsz Krdistanm kurulmas gerektiine de iaret ederek Bu
mrtedlerin ekyal, onlara kar katlandmz muhannet ve
tahamml artk yeter.. Bu iki devlet (Osmanl ve ran) bizim ge
limemizi engelleyen tkezletme ta gibidir dedi.92
90
91
92
elil, Intifadatul Efemi, s. 72.

Ebu evki, s. 65.
elil ve dierleri, el-Hareket Kurdiyye, s. 34.
147
Eb evki, eyh Ubeydullahm torunlarndan birine dayand

rarak, onun sz edilen kongredeki konumasnn u ekilde ol
duunu nakletmektedir: Osmanl mparatorluu 550 yl nce ku
ruldu. Osmanllar iktidara gayr- meru ekilde geldiler. Osmanl
Hkmeti 400-500 yl hkm srdkten sonra slam dininden
zlerek kfr yoluna sapt ve ondan sonra zayflayp kmeye ba
lad. Bu yzdendir ki ey deerli oullarmz, diye ilave etti eyh
Ubeydullah, baba ve dedelerimizin tavsiyesine uyarak bu azgn
Trklerin boyunduruk ve zulmne katlanmaya bir son verelim. Ken
dimizi kurtarmamz gerekir.. Yalnzca biz Osmanl Trkiyesindeki
Krtler deil, randaki Krtler de bu iki zalim ve prangac devlet
ten kurtulmalyz. Ecdadmz, din yolunda93 ve vatann bamsz
l iin kanmz feda etmemizi bize emretmitir.94
eyh Ubeydullahm mektubundan, bamsz Krdistanm ku
rulmas iin Osmanl ynetiminden kurtulmann, hedefleri ara
snda atlmas gerekli ilk admlardan biri olduu anlalyor. Do
laysyla kongrede alman Krt airetlerini Osmanl Devletinin
karsna dikme fikrini reddedip, onlar Bb- linin siyasetine
uygun olarak Anadolu Ermeni ve Ehristiyanlarmm zerine sevk
etmeyi tercih eden ve Devlet-i Aliyyeyi destekleyen Krt nder
lere ynelmeyi gerekli grd. eyh, Krtlerle Ermeniler arasnda
kacak atmann, Krtler zerinde olumsuz etki yarataca ve
Avrupann fkesini celp edecei konusunda uyardktan baka,
Krtlerin Ermenileri yok etmesi halinde artk Osmanlnm ken
dilerine ihtiya duymayacan ve btn satvetini Krtlere y
nelteceini belirtti.95
eyhin Dou Anadoludaki Ermenilere besledii atfete ra
men, Ermeniler yine de onun hareketlerinden kukulanmaya ba
ladlar. 20 Elaziran 1880de Ermeni patrii, ngilterenin stanbul
bykelisi Guschene gnderdii mektupta Osmanl Devletinin
93
94
95
eyh Ubeydullah din yolunda.. derken herhalde Osmanl ve hanllar kfir

olarak gryor olmalyd.
Ebu evki, age., s. 52.
Behrendt, s. 218-219.
148
Ermenileri kertmek amacyla Krtlere arka ktn bildirdi.

Mektupta yle deniliyordu:
Ermeni davasn kertip OsmanlInn karsna Krt mese
lesi gibi yeni bir dava olarak kmak isteyen bir Krt etesi, Osmanl Hkmetinin tevikiyle kurulmaya allyor. OsmanlInn ta
kip ettii siyaset bu etenin kurulmasna zemin hazrlamtr. eyh
Ubeydullah... bu etenin lideridir. Bu ete huzursuzluu krkl
yor. nk onun amac Trkiye dahilinde bir devlet kurmaktr. On
lar Ermenileri (Hakkari)... blgesinden kovmak iin pek ok vahi
yollara bavurmaktadrlar.
15 Eyllde yani isyann balamasndan iki hafta nce, eyh
Ubeydullah, Urmiye hkimine gnderdii mektupta ald isyan
kararnn hakl sebebi olarak ran ve Osmanl makamlarnn Krtleri nemsememelerini, randaki ve Hakkarideki ikak kabile
lerine kt muamele etmelerini gsteriyor ve bu yzden ran ve
Trkiye Krtlerinin ortak bir devlet kurma karar aldklarn
belirtiyordu.96
Fakat eyh Ubeydullah, dier Krt airet reislerinin Bb-
liye kar giriilecek bir Krt isyanna iddetle kar kmalar
yznden, ister istemez programnda deiiklik yapmak zorunda
kald ve ran Krtleri nezdindeki byk nfuzuna, onlar kendi
evresinde toplayan Snni zihniyetine ve bu Krtlerin Fars h
kmetine kar besledii kine gvenerek nce rana saldrmaya,
daha sonra da Osmanlya hcum etmeye karar verdi. Krtlerin
randa kazanaca zaferlerin Trkiye Krdistanmdaki muarz
larn Bb- liye kar silah dorultma konusunda cesaretlendi
recei dncesindeydi. eyh, planndaki deiiklii u szlerle
izah ediyordu: Krdistanm bir ksm rann hkimiyetinde ol
duu iin, daha zayf lkeye kar balatacamz sava, karde
lerimizin hrriyete kavumalarn salayacaktr. Azerbaycan gibi
zengin ve bereketli topraklarn efendileri olduumuzda, dier
dmanmza yani OsmanlIlara kar savaa girmek iin de ye
terli kaynaa sahip olacaz.97
96
97
elil, Intifadatl Efemi, s. 35.

149
eyh, Osmanl Devletine kar kt niyetlerini gizlemek iin

Bb- liye fethedecei ran topraklarnda sultann hkmranl
n tanyacan bildirdi.98 Bb- li, Krt tehlikesini ran ze
rine ynlendirmeyi onu bandan savma vesilesi olarak grd.99
Eb evki, Osmanl Hkmetinin balangta eyh Ubeydullah
ve yardmclarn cesaretlendirerek, onlar ran zerine srdn;
sultann Bahri Bey adl bir adamnn eyhi Hakkarideki kararga
hnda ziyaret ettiini, onun eyhle birlikte Mama, Mangur vb.
rakip Krt kabilelerini birletirerek rana kar yekcephe haline
getirdiini, sonra bu ikisinin ngiliz silahlaryla mcehhez nemli
miktarda askerle saflarn takviye ettiklerini belirtmektedir.100
1880 Tirin-i Evvelinde ran Krdistanm her noktasnda ani
den bir isyan balatld. Hazrlanan plana gre Krt isyanclar
nce Soukbulak (Mahabad) ele geirecek, arkasndan Tebrize
yryeceklerdi. randaki Merkrda oluturulan ikinci kolun va
zifesi, birinci kolun gvenliini salamak ve stratejik Urmiye eh
rini ele geirmekti. nc kol ise Bradostda toplanp Urmiyenin
bat kesimini, Salmas ve Hoyu ele geirecekti. Son iki kolu biz
zat eyh Ubeydullah kumanda edecekti.101
Saylar 20 bin, kimi kaynaklara gre 70-80 bin102 kadar olan
Krtler ilk balarda hzl baarlar elde ettiler. Baz Krt birlik
leri kendilerine kar direnen Urmiyeye kadar vardlar. Dier
birlikler ise ranl valinin kamas sebebiyle hibir direnile kar
lamadan Soukbulak ele geirdiler. Krtler Soukbulakta ge
ici bir hkmet kurdular;103Miyandevav, Milikan ve Maraganm
dmesinden sonra Azerbaycann bakenti Tebriz zerine yr
dler. Fethedilen ehirlerdeki ahali Ubeydullah bir kurtarc
olarak karlad.104
98
99
100
101
102
103
104
Chabry, Politique et Minorites, s. 225; Franz, s. 134.

Kendal, s. 32.
Ebu evki, s. 63-64.
elil ve dierleri, El-Hareket Kurdiyye, s. 35.
Ebu evki, s. 67; Franz, s. 134; Kendal, s. 32.
Age., s. 35.
150
Fakat ran hemen toparland ve kar saldrya geerek Krtlere

Urmiye ve Tebriz aklarnda ar darbeler indirdi. Krtler darma
dan olarak geri ekildikleri ehirleri yamalayarak sava meyda
nndan katlar.105 Osmanl sultan, 20 Kasmda Ubeydullaha bir
mektup gndererek ondan din adna silahn brakmasn istedi.106
Fakat mektup ge ulamt. nk ran ordusu ayn aym orta
larnda stnl ele geirmi, Trkiye Krdistanma doru ka
an Krt sava artklarn takibe balamt ve yolu zerine kan
Krt kylerini yerle bir etmekteydi.107 rann stanbuldaki b
ykelisi, Ubeydullahm silah brakmasn sultann arsna uy
duundan deil, lkesinin ordularnn zaferlerinden kaynaklan
dn aklad.108
Birok kaynak Rusyann Bb- liye Krt isyann durdur
mas iin bask yaptn, ngilterenin ise Osmanl kuvvetlerinin
Trkiye Krdistanma dnen Krtleri kuatma altna almasn,109
sitneye (stanbula) sultanla anlamaya gelen eyh Ubeydullahm
tutuklanmasn ranla Osmanl arasndaki anlamann sonucu
olduunu dnyordu; fakat Behrendt rivayeti iddetle reddet
mekte ve Bb- linin ran Krtlerinin isyana kalktklarm inkr
ederek,110 olayn eyhin oullarndan birinin ve baz Krt reisle
rinin, zellikle de randaki Mangur aireti reisi Fiamza Aann
bann altndan ktn ileri srmek suretiyle eyh Ubeydullah
ngiliz ve ran bykelileri karsnda gl bir ekilde savun
duunu belirtmektedir.111 Olson, Bb- linin kendi toprakla
rna dnen eyh Ubeydullahm ynetimi altnda olmayan Krt105 Arfa, The Kurds, age., s. 24.
106 PAAA, AsienG. Rdb 1. bd. l,HatzfeldtatBismarck,Nr374,A 7387, Pera 20.11.
1880.
107 Behrendt, s. 224.

108 PAAA, AsienG. Rdb 1. bd. l,HatzfeldtatBismarck,Nr374,A 7387, Pera20.11.
1880.
109 Bu konuda bkz. Safrastian, s. 63;Jwaideh, s. 265; Kendal, s. 32.

110 Behrendt, s. 224; dn. 15, s. 224-225.
111 stanbulda Bb- liden ran bykeliliine 25 Ekim 1880de gnderilen mek
tupta yle deniliyordu: ... Osmanl Krtleri bu isyana katlmamlardr.. eyh
151
leri de teshir edip isyana sevk etmesinden korkarak, ona kar

tavr aldn ileri srmektedir.112 Celile elil, Bb- linin Krt
isyann ran zerine tevcih edip, sk gzetim altnda tuttuunu
ileri srerken,113 Chabry, Ubeydullahm amacnn ran toprakla
rnda Bb- linin himayesinde milli bir Krt devleti kurmak
olduuna inanmaktadr.114
Krt isyannn sona ermesine ve Krtlerin gerek ran ve ge
rekse Osmanl topraklarnda hibir ey elde edememelerine ra
men, Osmanl sultan, Ermenilere ve onlarn ayrlk siyaset
lerine bir tepki olarak, Dou Anadoluda Ermenilerle Krtlerin
arasn bozmak amacyla bir Krt birlii115 oluturarak ondan
istifade etmek iin Krt liderine efkatle yaklap, diplomatik
davranmtr.116 Dolaysyla sultan, eyh Ubeydullah stanbula
davet etmi, ona hediyeler vermi, sarayna yakn bir konakta mi
safir etmi; sonra da Ermenilere kar hazrlad projesine uygun
olarak ran Krtlerinin Dou Anadoluya g etmeleri konusunda
onunla anlamtr.117Sultan, ayn sralarda eyh Ubeydullahm ta
lebi zerine Osmanl Krdistanmdaki Krtlerin durumunu aratr
112
113
114
115
Ubeydullah olunun randa giritii bir iten dolay isyann sorumlusu ola
rak grlemez.
Ayn Bb- li bir sonraki ayn 28nde ran bykelisine gnderdii bir baka
mektupta ise yle diyordu: eyh Ubeydullah isyandan sorumlu tutulamaz;
olaylar tafsilatl aratrldnda asl sorumlunun Elamza Aa ve Azerbaycan d
nda bask altna alman halkn bir kesimi olduu grlecektir. - Behrendt, s.
224, no. 15den naklen.
Olson, s. 6-7.
elil, Intifadatul Efemi, s. 74; Chabry, Politique et Minorites, s. 255.
Chabry, ayn yerde.
PAAA. OG 9, 1, bd. 4, Oppenheim an Honenlohe-Schillingsfrst, Nr. 104,
A10352, Oberkassel (Siegkreis), 28.7.1900: Die Hamidje-Regiementen in oberen Mesopotamien und an Abhnge der kurdischen Berge und ihre Bedeutung
fr die Bagdatbahn; PAAA, Asien G. Rdb 1. bd. 1, HatzfeMt an Bismarck, Nr.
374, A 7387, Pera 20.11. 1880.
116 Ayn belge; ve Safrastian, s. 63-66.

117 PAAA, Asien G. Rdb 1. bd. 1, Hatzfeldt an Bismarck, Nr 168, 14818, Bykdere
5.8.1881.
152
mak iin bir heyet gndermitir.118 Fakat eyh sitnedeki srgn

yerinde fazla kalmad ve kaarak Hakkariye ulap Urma kale
sine bekindi ve programsz bir ekilde OsmanlIya kar Rusyann
desteini salamaya alt.119 Ama Osmanl zaptiyeleri onu ya
kalayarak 1882 Kasmnda Mekkeye hacca gnderdiler. eyh bir
sonraki yl hayatn kaybetti.120
eyh Ubeydullahm vefatyla birlikte Sultan II. Abdulhamidin
1890da Krtleri Hamidiye Alaylarna dahil etmesinden121sonra
Trkiye Krdistanmda herhangi bir Krt ayaklanmas olmad.
Bylece Osmanl sultan, Hamidiye Alaylar programyla Krt
leri Osmanl sistemi ve slam Birlii ideolojisi erevesi dahi
line alarak, onlar Hristiyan Ermenilerin milli ayaklanmalarna
kar bir set olarak kullanmtr. Fakat kaydetmek gerekir ki, s
lam Birlii sayesinde Krtler devletsiz bir halk olarak hayatta kal
may baarmlardr.122
118 PAAA, AsienG. Rdb 1. bd. l,HatzfeldtatBismarck,Nr393,A 7705, Pera 20.12.

1880.
119 Ebu evki, s. 71.

120 Kendal, s. 32.
121 Bu konuda msterik Oppenheimm Alman arivindeki dosyasna bkz. ve ay
rca kr. Olson, s. 7-15.
122 Chabry, Politique et Minorites adl eserinde yle demektedir: .. La discorde,
la pispersion et les antagonismes tribaux, laction denationalisante dn slam.,
en revanche, Turcs et Arabes, surent beaucoup mieux utiliser leurs fis nationales, autant de facteurs qui contribuerent faire des Kurdes une nation sans
Etat.
BENC BLM
93 HARB VE ARNAVUT MLLYETLNN

CANLANMASINDAK ROL
1. Osmanl Ynetiminde Arnavutluk

Bamszln kazand 1912 ylma1kadar, Arnavutluun siyas
varlndan veya bamsz bir siyasi oluum olduundan sz et
mek mmkn deildir. Arnavutluk, corafya ve sekene itibariyle,
dou kesimi gneyde Karadadan balayarak Arta Krfezine ka
dar uzanan Adriyatik sahilindedir ve bu topraklarda eski llirlerin
soyundan gelen bir halk yaamaktadr. Bunlarn kuzeyde yaa
yanlarna Ghegs, gneyde yaayanlarna Tosks denilir. Ghegslerle Toskslar arasnda kumbi nehri akar. Arnavutluk, srasyla
Roma ve Bizans imparatorluklarnn hkimiyetinde yaam, Mi
ladi VI. Yzyldan itibaren komu Slavyan halklarn saldrla
rna, bunu mteakiben ise X-XV Yzyllar arasnda Yunanllarn
ve talyanlarn basklarna maruz kalmtr. Blgede gerekleen
din, rk ve mezhep kkenli kaynamalar neticesinde Alban (Ar
navut) halk birbirine rakip iki gruba blnm; bir grup Roma
Kilisesine balanrken, dieri stanbuldaki Yunan Ortodoks
Kilisesine balanmtr.2
1
Amavutlukn bamszl 28 Kasm 1912de Vlora ehrinde ilan edildi. Bir son
raki yln 29 Temmuzunda ise byk devletler Amavutluk kendi nezaretinde
balantsz bir prenslik sayarak, mesahasn 28 bin km2 ve 800 bin nfus olarak
belirledi. Bkz. Muhammed Mufako, Es-Sakfetl Albaiyye fil ebcediyyetil arabiyye, Aleml marife dizisi, 68 (1983), s. 33-34. Biz bu kitapta Arnavutluk te
rimini daha geni kapsaml olarak kullanacaz. Dolaysyla bizim Arnavutlukla
kastettiimiz blge kodra, Manastr, Kosova ve Yanya (Jaina) vilayetleridir
ki, 1912den itibaren Arnavut denilen tek bir halkn oturduu topraklardr.
Bu konuda bkz. Abdulaziz enavi, Ed-devlet Osmaniye, devletim islamiyyatn
mftera aleyha, c. 4, Kahire 1986, s. 1843; Ali Elasun, El-Osmaniyyunfi Balkan,
154
1375 ylndan itibaren Osmanllar Arnavutlukun gney ve orta

kesimini fethederek, yerli glerle ve OsmanlInn Arnavutluk sa
hilini ve limanlarn ele geirmeleri halinde ticari karlar zarar
grecek olan Venedikle iddetli atmalara girdiler.3 Osmanllar,
XV Yzyl boyunca en iddetlisi 1443 ve 1468 yllarnda sken
der Bek isyan olan bir dizi isyan bastrmak amacyla kuzeyde
dalk blgelerde ilerlemekte byk skntlarla karlatlar. s
kender Bek, Osmanllarm Macaristanda sava halinde olmasn
dan faydalanarak Papalk, Macaristan, Venedik ve Napoliden al
d yardmlar sayesinde isyan bayra aarak bir eyrek yzyl
boyunca Osmanl ilerlemesini engelledi. Osmanllar, 1449-1463
yllar arasnda onu itaat altna almak iin hcum zerine h
cumda bulundular ve nihayet onun lmnden sonra Venedike
kar (1463-1479) kesin zaferler kazanarak Arnavutlukun iga
lini tamamladlar.4 XVI. Yzyln balarndan itibaren Arnavutluk
artk serapa bir Osmanl eyaletiydi.
Osmanl sultanlar ilk balarda Arnavutlar kendi yanlarna
ekmek iin bir hayli gayret gsterdiler; iktlar verip baz vergi
lerden muaf tuttular, nemli bir kesimini hkim tabaka arasna
dahil ederek, aralarndan bazlarn sadrazam dahi yaptlar.5 Arnavutlar, gnll olarak Osmanl ordusuna katlarak, verdikleri
hizmetler karlnda tmarlar elde ettiler. Pek ou da devirme
sistemine uygun olarak kapkulu askerleri arasna katlmtr.6Ta
kip edilen bu siyaset, pek ok Arnavutun slam kabul etmesinde
2. bask, Beyrut/Dmak 1986, s. 29-30; Mustafa Mmin, Kasematu Alemil tslami el-muasr, Daral Feth 1974, s. 466; Halil nalck, Amawutluk, in: El 2, vol.
3
4
5
I, Liden-London 1960, s. 651.

enavi, 4/1846.
Age., s. 1849-1851; nalck, s. 651.
En nemli sadrazam ailelerinden biri Kprl ailesidir ki, XVII. Yzyl boyunca
ve bir sonraki yzyln ilk senelerinde bu aileden be kii sadrazam olmutur.
Bir aratrmacnn tespitine gre en az 30 sadrazam Arnavut asllyd. Aynca pek
ok Arnavut vali ve sancak beyi olarak grev yapmtr. Bkz. enavi, 4/1861;
nalck, s. 656.
nalck, s. 656.
9 3 HARB VE ARNAVUT M LLY ETL N N CANLANM ASI
155
etkili oldu ki, zaten Osmanlmm da Avrupada yaylmak iin ta

kip ettii siyaset bu idi.7 Peki Arnavutluk Mslman ounlu
un yaad bir blgeye nasl dnmt?
XVII-XVIII. Yzyllar boyunca Osmanl Devleti Arnavutlar
Mslmanlatrma iini8olduka sk tuttu ve devirme olanlar9
cizye ve vergiden kurtulmak, topraklarn muhafaza etmek veya
tmar sahibi olmak amacyla bu siyasete olumlu yant verdiler.10
Arnavut Katolik Kilisesi birbirine kart gibi, Osmanllar dahi
Katolik Arnavutlarn kilise mdavimlerinin hzl bir ekilde Ms
lman olmasndan duyduklar rahatszlk sebebiyle Papalkla, Ka
tolik devletlerle ve zellikle Avusturyayla temasa gemelerinden
endieye kapldlar. Yine de XVII. Yzylda Katoliklerin saysnda
hzl bir d yaand.11
lkenin gney kesimindeki Rum kiliselerine bal olan Arnavutlara gelince, slmlatrma siyaseti onlar arasnda pek et
kili olmad. nk onlar o zamana kadar yabanc bir devletin
(Rusyann) arac haline gelmemilerdi. Fakat XVIII. Yzyln ba
larndan, tam olarak Osmanl-Rus harbinden (1868-1974) itibaren
Rusya, Osmanl Devleti snrlar dahilindeki Ortodokslarn hima
yeciliine soyunup, bunu ve dini balar istismar ederek onlar
Bb- li aleyhine kkrtmaya balaynca durum birden deiti.
Tepedelenli Ali Paanm (1744-1822) lkenin gneyinde yer alan
Yanyadaki hkimiyet dneminde Bb- linin de desteklemesiyle
hzl bir slamlama hadisesi yaand.12
Mslman olmay kabul etmeyip Arnavutluktan talya, Sicilya,
Sardunya ve Yunanistana muhaceret eden Hristiyanlara karlk
7
8
9
10
11
12
Mufako, s. 16-18; nalck, s. 656.

Bu konuda bkz. Michel Balivet, Aux origins de lIslamisation des Balkas Ottomane, in: Revue du Monde Musulman et de la Mediterranee, 66, 4(1992), Les
Balkas a LEmpire Ottomane, s. 11-22..
PeterBartl, Die albanischenMuslimenzur Zat der nationaletn Unabhngigkeitsbevvegung
(1878-1912), YVesbaden 1968, s. 20, nalck, s. 656.
nalck, s. 652, 656.
Bartl, s. 8-24.
Ayn yerde, s. 24-26.
156
Anadoludan baz Trklerin bu

raya yerlemeleri13 ve Bektailiin
Arnavudukta yaylmas sayesinde
lkedeki Mslman nfus artt.14
Sonuta Arnavutluk ahalisinin ezici
ounluu Mslman olan bir l
keye dnt. Sclmidt-Neke, bir
Trk aratrmacya dayandrarak,
Arnavutluktaki Osmanl varl
ve Arnavutlarn Mslman oluu
nun, bu lke halknn komu SlavTepedelendi Ali Paa
yan akmlar karsnda rk ve mill
ynden direnmesini saladn kaydetmektedir.13145
XIX. Yzyln son eyreinde bu lkedeki Mslmanlar top
lam nfusun %70ni oluturuyor ve gney ve orta kesimleri igal
ediyorlard, %20yi oluturan Ortodokslar ise Yunanistan snrna
yakn yerlerde younlamlard. lkenin kuzeyindeki Katolikler,
dalk blgelerde ve yine dal Mslmanlarla yan yana yayor
lard, fakat blgenin genel nfusunun ancak %10nu oluturuyor
lard. 1875de Arnavutlarn toplam nfusu 1,4 milyona ulamt
ve bunun 600 bini kumi nehrinin kuzey sahiline salm bulu
nan Ghegslerdi ki, bunlann da 1/3 Mslman, dier 1/3 Katolikti.
Gneydeki Toskslarm oluturduu 800 bin kiinin ise 3/i Msl
man, kalanlar Yunan kilisesine bal Katoliklerdi.16
Osmanlnm gneyde dorudan Arnavutlar hkimiyet altna
ald dnemde, en mehurlar Hotti kabilesi olan on dokuz Ka
tolik airet Drin nehrinin kuzey sahilini, be Katolik aireti ise
ayn nehrin gney sahilini elinde tutuyorlard ki, bunlarn en me13
14
15
16
nalck, s. 652, 654.

Michael Schmidt-Neke, Geschichtliche Grundlage, in: Klaus-Detlev Grothusen
ed. Albanier, Gttinggen 1993, s. 29. Arnavutlukta slm yayl ve Mslman
larn yzdesi konusunda kr. Ek 19.
Age., dn. 10, s. 29.
Georges Castellan, Histoire des Balkans XIVme-XXeme siecles, Paris 1991, s. 358359.
157
huru da Mirdite kabilesiydi. Osmanl Devleti, Venediklilere kar

kendilerine destek veren Hotti kabilesini Drinanm kuzey sahilin
deki dier kabilelere tercih ediyordu. Mirdite kabilesi ise Rumeli
ordusunun gl nclerini oluturuyordu. 1881de Amavutlukun
kuzeyindeki kabilelerin toplam nfusu 68 bine ulamt.17Bb-
li, savalarda ve Arnavutluk ile Rumeli arasndaki geitleri ko
rumada devlete asker hizmet vermeleri (her haneden bir er18)
sebebiyle bu kabileleri cizyeden muaf tutmutu.19 Bu kabileler
bayraktar veya sancak denilen bir komutann idaresinde as
keri bir nizama sahiptiler. Bb- linin Tanzimat dneminde si
lahlarndan tecrit ederek ordu saflarna katmak istemesi zerine
bunlar devlete kar isyan bayra amtr.20
Osmanllar, tm Arnavutluk topraklarn devletin mlk (miri
arazileri) olarak gryorlar ve orada askeri iktlarm (sipahi ocak
larnn) tekiline yol aan tmar sistemi uyguluyorlard. XV Yz
ylda Hristiyanlar da Mslman olmasalar dahi devlete sadk
kalmak artyla tmar elde edebilirlerdi. 1431/32 ylma ait bir t
mar senedinde Arnavut sancandaki tmar sahiplerinin %16nm
Hristiyan olduu belirtilmektedir.21 Fakat tmar sahibi olmann
Mslmanl kabul etme artna balanmas zerine Hristiyan
tmar sahiplerinin saysnda hzl bir d yaanmtr.22 Aslen
Hristiyan olan eski ikt sahibi ailelerin ou Osmanl tmar sis
temiyle uyum salamt ve ikt arazilerini geniletmek iin Os
manlI vergi sistemindeki boluklardan yararlanan yn tabakas
nn ortaya kt XVIII. Yzylda ve sonraki yzyln balarnda
geni iktlar vard.
ynlar ve tmar sahipleri - tmar sisteminin 1831de ilgasna
kadar, - cizye hari tm vergileri toplayan devlet mltezimleriy
diler. Cizye ve r vergisi ise Osmanl Devletinin en nemli
17
18
19
20
21
22
nalck, s. 652.
Sssheim, Arnauts, in:EI 1, vol. 1/Leide/London 1913, s. 451.
nalck, s. 652.
enavi, 4/1856-1857.
Bartl, s. 18.
Ayn yerde; nalck, 652-654.
158
vergileriydi.23 Arnavutlukta geni nfuz sahibi ikt sahipleri ara

snda kuzeydeki Ghegs blgesinde Boad, geneyde ise Tepedelenli Ali Paa aileleriydi. Bu iki aile, Bb- li nezdinde yar
bamszdlar.24
1415 ve 1417 yllarnda Osmanl ynetimi Arnavutluku bir
eyalet haline getirdi ve bu idari sistem 1466ya kadar devam etti.
O tarihten sonra ise fetih hareketleri gereince Arnavutluk eya
leti on dokuz ehirli drt sancaa taksim edildi: skenderiye,25 Elbasan, Ohri ve Avlonya.26
1864 ve 1867 yllar arasnda eyalet tekil kanunlarna uygun
olarak Arnavutluk drt vilayete taksim edildi: kodra, Kosova,
Manastr ve Yanya. Birincisine kodra ve Dra (Durazzo) san
ca vard. Kosova vilayeti, Pritine, Pe (pek), Prizren, skp
(Skobje), Yeni Bazar ve Talca (Plevlje); Manastr vilayeti Debre
(Dibra), Elbasan, Manastr, Grice (Kora) ve Servia; Yanya vila
yeti ise Berat, Ergeri (Gjrokasta), Yanya ve Preveze sancaklarn
dan oluuyordu.27
2. Arnavutlukta Sosyo-Ekononik Deiimler ve Milli
Kprdanmalar
Dier Balkan devletleri gibi Arnavutluk pazar ekonomisi de
XIX. Yzylda bir gelime kaydederek, feodal toplumun temel
ekonomisi olan tabii ekonominin yerini ald. Doudan yeni za
naatlarn lkeye girii, lkenin geliimi,28 ehirlerde ve ticaret
merkezlerinde nfusun art, birinden dierine, kylerden e
hirlere doru nfus akm bu deiimde nemli rol oynad. Bylece nemli kesimi Yahudi gmenlerden oluan ehirli bir ta
cir snf tredi. Bu tacirler daryla olan balantlar sayesinde
23
24
25
26
27
28
nalck, s. 655-657.
Age., s. 657.
Daha sonra bu isim kodra eklini ald.
nalck, s. 656.
Bartl, s. 37-86.
Mufako, s. 92.
159
kendi merkezini glendirdii gibi, Batl liberalizme ve Yunan

kltrne adaptasyonu da saladlar.29
Tarm alannda uraanlarn nemli bir ksm sahil kesimin
deki kk arazi sahibi olan iftilerdi; dierleri ise beylerin ve
ikt sahiplerinin icarclarydlar. Kuzeyde kabilecilik ar basar
ken, iftilerin ahalinin %95ni oluturduu gneyde ikt sistemi
geerliydi.30 1831de tmar sistemi kaldrlnca Arnavut kyl
leri derebeylerin istibdadndan kurtuldular, ama bu defa da Os
manlI brokratlarnn eline dtler. Tabii olarak vergilerin art
masndan, fiyatlarn deimesinden, elde ettiklerinin azlndan
ve borlanmaktan ikayet etmeye baladlar, ama daha da nem
lisi askerlik hizmeti ykmllnden szlanyorlard. mpara
torluun srekli sava halinde olmas sebebiyle askerlik sresi
nin uzayp gitmesi durumlarn kt ynde etkilemekle kalmyor,
ayrca topraklarn da ileyemiyorlard. Bylece sosyo-ekonomik
durumlar bozuldu; birou topraklarn satp derebeylerin ya
nnda maraba olarak almak veya ehirlere yahut lke dnda
bir yerlere g etmek zorunda kald.31
Osmanl Devleti, 1822de Yanyada Ali Paanm iini bitirdik
ten32sonra onun ok geni ikt arazilerine el koyarak,33zaten bit
mi olan kyllerin aleyhine olacak ekilde sahip olduu toprak
miktarn artrd.34 Ayn sralarda yanlar, aalar ve bir noktaya
kadar tacirler, kendi sosyo-ekonomik merkezlerini salamlatr
mak iin Osmanl siyaset ve idaresiyle i ie olmalar ve mlk
lerini artrmalar sayesinde iftliklerin says artt. Bazlar birka
29
30
31
32
33
34
Stefanaq Polo/Arben Puto, Histoire le lAlbanie des origines nos jours, Roanne
Carole Rogel, Paris, s. d., s. 125; Schmidt-Neke, s. 23; YVandering Monk and
the Balkan National Awakening, in: YVilliam HaddadAVilliam Ochsenwald eds.
Nationalism in a Non-National State. The Dissolution of the Ottoman Empire,
Colombus 1977, s. 79-81. Kr nalck, s. 656.
L.S. Stavrianos, The Balkans Since 1453, New York ect. 1958, s. 498.
Polo/Puto, Histoire, s. 126.
Edward S. Creasy, History of the Ottoman Turks, repr. Beirut 1961, s. 499-501.
nalck, s. 655, 657.
Polo/Puto, s. 126.
160
bin dnm mesahaya sahip topraklarn sahipleri oldular. Bu ift

lik sahibi aileler yava yava pazarlar da ele geirdiler ve deiik
rnlere deiik vergiler saldlar.35
Fakat Osmanl Devletinin uygulad reformlar (Tanzimat)
umulann aksine Arnavutluktaki ahaliyi memnun etmedi. nk
ahsi karlar Osmanl brokratlarnn karlaryla rten ve k
k aznl oluturan derebeyleri, tacirler ve din adamlar hari,
Mslman ve Fhristiyanlarm arlkl kesimi bu reformlar red
detmiti. rnein Mslmanlar gemitekinden daha uzun s
reli olan askerlik kanununa (6 Eyll 1843) itiraz ederken,36 Hristiyanlar kendilerine salman cizye miktarnn artrlmasndan
ikayetiydiler.37 ehirlerde ise ahali Osmanl brokrasisine, ver
gilerin arlna ve lke servetlerinin Arnavutluk dna gtrl
mesine kar kyordu. Ayrca bamszlklarm snrlayan Osmanl
merkeziyetilii de dal Fhristiyanlarm houna gitmiyordu.38Arnavutlar, Tanzimata lkelerinin yeniden fethi gzyle bakyorlard.39
1840lardan itibaren kendini gsteren isyan hareketlerini bastr
mak amacyla yeni bir idari sistem gelitirmesi iin 1861de Bb-
linin gnderdii Cevdet Paa da bir ey yapamad.40
Osmanl ynetimi aleyhine gelien Arnavutluk muhalefeti iki
ynde seyretti. Birincisi lkenin eitli yerlerinde farkl iti is
yanlarnda kendini gsterdi ve esas olarak askere alma kanununa
35
iftliklerin geliimi konusunda bkz. Schmidt-Neke, s. 31. Bicakcia, Toptani,

Vrioni, Libohova ve Vloraya sahip olan derebeyi ailelerinden her biri 20254050 dnm arasnda deien arazilere sahipti. Bu aileler yava yava pazarlan
da ele geirerek, her trl mahsul iin kendi lehlerinde vergiler saldlar. Bkz.
Polo/Puto, s. 127.
36 Castellean, Histoire, s. 359; Schmidt-Neke, s. 31.
37 nalck, s. 656.
38 Polo/Puto, s. 126.
39 Johannes Faensen, Die albanische Notionalbevegung, Berlin 1980, Anm. 12,
s. 16.
40 Stanford J. Shaw/Ezel Kural Shaw, The Ottoman Empire and Modem Turkey,
vol. II, Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modem Turkey 18081975, Cambridge 1977, s. 65.
161
kar ekillendi (=slam hareketler) .41Bu hareketler, milli duyguyu

uyandrarak kyl komitelerinin kendi aralarnda koordinasyo
nuna yol at iin,42 XIX. Yzylda geleneksel sosyo-ekonomik
erevenin (asker toplama ve vergiler)43 dna tat. kincisi Arna
vut kltr hareketinde kendini gsterdi. Arnavutlarn Trk, Rum
veya Slav deil, kendine zg dili ve kltr (llir uygarl) olan
etnik bir topluluun yeleri olduklarn syleyen XIX. Yzylda
yaplm eitli aratrmalara istinaden belli bir kesim, Arnavutlar arasnda milli duygular uyandrmak iin harekete geti.44 Bu
kltrl kesim, Arnavut halknn deiik kesimlerini ortaa top
lumu olmaktan kurtulup, din ve etnik temelli deerler zerine
kurulmu, milli karlarn n planda tutan gelimi lkelerin yo
lunda yrme konusunda bilinlendirmeye balad.45
Osmanl ynetimi altnda aktif bir Arnavut muhalefeti yapma
imkan olmad iin, bu muhalefet milliyeti akmlarn fikri-siyas
damar olan srgnde46 (talya, Romanya, Yunanistan ve Msr)
Arnavutlar arasnda ortak kimlik konusunu gndeme tayarak
geliti. Oluan muhalefete gre lkeyi Osmanl ynetiminden
kurtarmak veya komu Balkan devletlerinin Arnavutluk toprak
lar zerindeki emellerinin nne set ekmek amacyla askeri bir
mcadeleye girmeden nce toplumun siyas ynden bilinlendi
rilmesi artt. nk askeri mcadele, eitimle ve milli kltrn
yaylmasyla srdrlebilirdi. te bu iki hareket (ifti hareketi ve
kltrel hareket) Arnavutlarn Osmanl hkimiyetine kar giri
tii mcadelenin alamet-i farikas ve Arnavut milliyetiliinin
diriliinin balangc oldu.47
41
42
43
44
45
46
47
Castellan, s. 359; Polo/Puto, s. 127. Kr. Cevad el-Azzavi, Ed-Devletl Osma

niye, Beyrut/Llorida 1994, s. 77.
Schmidt-Neke, Geschichtliche Gnndlagen, age., s. 29.
Anton Logoreci, The Albanians, London 1977, s. 45.
Castellan, s. 359; Polo/Puto, s. 134.

Edgar Hosch, Geschichte der Balkanlnder, Stuttgart usw. 1968, p. 118; Castel
lan, Histoire, s. 359. Castellan (s. 60) 1850 ylnda yalnzca stanbulda 60 bin
kadar Amavutun bulunduunu, Msr, Yunanistan, Romanya, talya, Gney
Rusya, Amerika ve Avustralyada da Arnavutlarn olduunu belirtmektedir.
Polo/Puto, s. 129f.
162
Osmanl Devleti, gelien Arnavut muhalefeti karsnda blynet politikasna sarld. Kuzeyle gney arasndaki rk ve din
blnmenin yan sra coraf ulam zorluu ve ok kltrllk,
Arnavutlar birbirinden koparrken, salam bir milli uurun olu
umunu da engellemitir ki,48bu durum Osmanllan din gruplar
birbirinden koparp onlarla din ve etnik bazda ibirlii yapmaya
tevik etmitir. Bylece Osmanl ynetimi meseleyi MslmanHristiyan eksenine kaydrm,49 Mslmanlara siz OsmanlIs
nz, Ortodokslara Siz Rumsunuz, Katoliklere ise Siz Roma
Kilisesine bal bir aznlksnz diyerek muamelede bulunmu;50
buna karlk ayanlar, toprak sahiplerini, tacirleri ve Mslman
din adamlarn kendine yaknlatrarak, devlet merkezinde st
dzey dar ve asker makamlarn kaplarn onlarn nnde so
nuna kadar amtr.51 Dahas, Osmanllar Helen, talyan ve Avus
turya kltryle yorulmu dier gruplarla ilikilerini nlemek
amacyla buradaki Mslmanlar Osmanl-slam kltryle ku
atmlardr.
Osmanllarm Arnavut dini gruplarnn farkl kltrlerine kar
uyguladklar siyaset, esasen milli bir direni hareketine yol a
mamas iin tek tip bir Arnavut kltrnn gelimesini engel
leme amacna matuftu. Peki, Osmanllar bu siyaseti blgede na
sl uygulam ve Arnavutlarn tepkileri ne olmutu?
3. Kltr Hareketi: Mslmanlar ve Arnavut Milliyetilii
Arnavut kltr hareketi, 1830lardan itibaren milli bir Arnavut
medresesi kurulmas, Arnavutanm retilmesi ve dilin yabanc
etkilerden arndrlmas teebbsleriyle temsil edilmitir.52Arnavut
48
Gotthold Rhode, Die Staaten Sdosteuropas vom Berliner Kongress biz zum
Ausgang des 1. Weltkriegs (1878-1918), in: Theoder Schieder ed. Europa im
Zeitalter der Nationalstaaten und europdische Weltpolitik bis zum Ersten Weltkrieg,
49
50
51
52
Bd. 6, Stuttgart 1973, s. 577f.

Schmidt-Neke, Geschichtliche Grundlagen, s. 31.
Logoreci, s. 37, 38.
nalck, s. 656; enavi, 4/1681.
Mufako, s. 45-46.
163
dili gemi yzyllarda km, temel kelimeler kaybolmu53 ve

onlarn yerini yabanc szckler ve deyimler almt. Geri evlerde
ve pazarlarda insanlar Arnavuta konuuyorlard ama yazya gei
rilmi bir edebiyatlar yoktu.54Buna karlk Arnavutlukta slamn
yaylmas Arapanm Yunanca ve talyancay bastrmasna zemin
hazrlamt. Arap-slam kltrnn etkileri, XVII. Yzylda zir
veye ulam; hatta Arnavuta birka yzyl boyunca Arap-slam
kltrnden etkilenmeyi srdrm ve nihayet slamn Arnavut
toplumunda kklemenin zirvesine ulat XIX. Yzyln bala
rna kadar byle devam etmiti.55
1880 yl balarna kadar Arnavutlukta eitim Mslmanlar
iin Osmanlca ve Arapa, Ortodoks ve Katolikler iinse Rumca
ve talyancayd.56 Her ne kadar 1845de tedrisat projesi Osmanl
Devletinde laik eitim veren medreseler kurulmasn ngr
yorsa da, etnik gruplarn dillerinin retilmesi nndeki kap
hl akt.57 Bb- li, milli bir medresenin kurulmasna ve ar
kasndan milli kltrn gelimesine yol aaca endiesiyle Ms
lman Arnavutlarn Arnavut diliyle eitim veren kendilerine ait
bir tlim kurumu oluturmalarn reddetti.58 Hlbuki Ortodoks
ve Katoliklerin Rumca ve talyanca eitim yapmalarna izin ver
miti. Bundan gdlen ama, her grubun kendi dini kltr daire
sinde kalmas, bu kltrn onlar kltrel ve etnik ynden kendi
potasnda eritip sonunda onlar Yunanllatrmas veya talya ve
Avusturya tebaas haline getirmesiydi.59
Bb- li bu ok kltrllk ve dillilik ortamnda kendi nfu
zunu muhafaza etmek amacyla, bir yandan Hristiyanlar kendi
iinde, dier yandan onlarla Mslmanlar arasnda fikri ve klt
53
54
55
56
57
58
59
enavi, 4/1872.
SatY el-Husr, Nuufikretil kavmiyye, s. 110-112.
Mufako, s. 45, 47-48.
El-Husr, age., s. 112.
Castellan, Histoire des Balkans, s. 360.
Stavro Skendi, TheAlbanian National Awakening 1878-1912, Princeton 1967, s.
471.
Mufako, s. 46-47; Rhode, Die Staaten Sdosteuropas, age., s. 577f.
164
rel bir kaynama olmasna engellemek iin iki taraf birbirinden

ayran din parapetini kulland. ok dilliliin ortadan kaldr
lp tek Arnavut diline dnlmesi, Osmanllara gre, Arnavutlarn
gemilerini kefetmeleri ve tabii olarak milli bir uyann ah
lanna yardmc olabilecek ortak bir edebiyatn douuna kat
kda bulunabilirdi.60
Osmanlnm ayrtrmac eitim zerine kurulu siyaseti, Tan
zimat dneminde aralarnda Arnavut diliyle eitim veren hibir
okulun yer almad birok yeni medresenin kurulmasna yol
at.61 slam dinini yaymak ve Arnavutluk Mslmanlarn fikren
ve siyaseten devletle btnlemesini glendirmek iin Osmanl
medreselerinin says artrld.62 1878de Flora, Berat ve Ergeri
sancaklarnda 80 Osmanl medresesi ve 163 Rum okulu varken,
bir tek Arnavut okulu yoktu.63
Fener Rum Patrikhanesi de Bb- linin ayrtrc eitim siya
setini destekliyordu. nk o da Arnavutlardaki milli kprdan
malarn kendi karlarna zarar vermesinden, Ortodoks Arnavutla
rn kendi nfuz dairesinden kmasnda birinci adm64 olan Latin
alfebeli Arnavutanm Rumcanm yerini almasndan korkuyordu.65
Bu yzdendir ki Rum Kilisesi Arnavutluktaki okullarnn say
sn artrp, Ortodoks Arnavutlar kltrel ve etnik ynden em
mek suretiyle, gya Arnavutlarn Rum asll olduklar eklindeki
baz grlere dayanarak onlar Rumlatrmak66 amacyla Epirde
60
61
62
63
64
65
66
Stavrianos, The Balkans, s. 501-505; Skendi, s. 132-133.

Arnavuta eitim yaplan ilk medrese 188 lde ald. 1885de kincisi, bir son
raki yl ncs ve 1891 ylnda ise drdncs onu takip etti. Bkz. Bartl, Die
albanischer Muslimet, s. 147; Logoreci, s. 38.
Logoreci, s. 37.
Castellan, Histoire, s. 360.
Polo/Puto, s. 135, 153-154.
Muhammed Mufakoya gre (s. 45-46, 63-64) Arap alfabesinin Latin alfabesiyle
yer deitirmesi, Amavutlann Douyla ilikisinin kesilerek Bat kltryle yo
rulmas demekti ve bu, Yzyl sonlarndaki Arnavut milli kalkmalar esna
snda aka grlmt.
Mufako, s. 46-47.
165
ve dier blgelerde grevi Rumcay yaygnlatrmak olan bir kl

tr cemiyeti kurdu.67
Osmanl yetkilileri, Arnavut milli kimliinin tebellr etmesi
nin temel eii olan dil ve kltrlerinin ihyas konusundaki s
rarl taleplerini grmezden geldiler.68 Ama buna karlk geli
mekte olan Arnavut milli kimlik aray hareketini gelitirmeye
altlar.69 1840lardan itibaren Osmanlnm lke snrlar dahi
lindeki sk kontrol karsnda, srgnde gelien Arnavut kl
tr ve milli uyan hareketi, bir yandan Arnavut kltr ve diliyle
ilgili almalar yapan yazarlar yetitirirken, bir yandan da milli
duygular dini inanlarn nnde tutan ve lkenin geleceini d
nen mtefekkirler yetitirdi.70
Srgndeki Hristiyan Arnavutlarn fikir ncleri arasnda en
bata Naum Veqiharxhi (1797- 1854) Konstantin Kristofortdhi
(1830-1895) gelir. Veqiharxhiye gre milli dilin ihmali ve ya
banc dillerin kullanm Arnavutlukun kltrel ve siyasi ehre
sini bulanklatrmtr.71 Veqiharxhi, lke insannn maruz kal
d problemi u szlerle zetliyordu: Bilgiden mahrum edilen bir
halk, kledir; bilgi ancak ana dille salanr.72 Ona gre bu k
mazdan kurtuluun yolu, lkenin klelik balarndan kurtu
luunun ve milliyet fikrinin alanmasnn73 tek yolu olarak gr
d Arnavutanm mutlak ihyasyd.74
kinci mtefekkir Kristofortdhi ise, Arnavut dilinin Arnavut
halknn varlnn ve haklarnn ifadesi iin son derece nemli
olduu grndeydi. Kristofortdhi yle diyordu: Eer Arna
67
68
69
70
71
72
73
74
Castellan, s. 360.
Schmidt-Neke, s. 31.
Castellan, s. 360.
Skendi, The Albanian National Awekening, age., s. 115.
Lraensen, Die albanische Nationalbewegung, age., s. 27.
Logoreci, s. 39.
... la langue nationale... voyait non seulement un ferment qui devait libere sa
partie des chaines de lesclavage bkz. Polo/Puto, s. 128.
Laensen, s. 27.
166
vut diliyle yazlmayacaksa, ksa sre sonra yeryznde Arnavut

luk diye bir ey olmayacak ve dnya haritasnda Arnavutluk ad
hi yer almayacak.75 Kristofortdhi, Arnavutay diriltmek ama
cyla Incile Arnavutaya tercme ettikten baka, bir de szlk
hazrlad.767Hem Veqiharkxhi hem de Kristofortdhi ayr ayr ba
sitletirilmi bir Arnavuta alfabe hazrladlarsa da, eyhlislam
ve stanbuldaki Rum Patrikhanesinin iddetli kar kmas zerine proje baarl olamad.77
Girolamo de Radanm (18141903) almalar sayesinde
Arnavutlukun dil ve siyasi yn
den bamszla kavuturulmas
davas bir ivme kazand. nk
bu air, Arnavut halknn kendi
dili ve milli gelenekleri olduu,
bunlarn kendisine zgrlk ve
bamszlk hakk salamas ge
rektii konusunda Bat lkeleri
nin dikkatini ekmeye alm.78
De Rada, Arnavut lider skender
Bekin XV Yzylda sergiledii bi
rinci OsmanlIdan kopma mca
delesini vmek amacyla SkanGirolamo de Rada
derbeg adn verdii ve 1866da
yaynlad iirleri ve halk arklaryla Arnavutlarn milli duygu
larn alevlendirdi.79
De Radanm ad geen eserini nerettii ayn yl, Prenses lina
Ceka, Batda Arnavut halknn davas konusunda geni yank
uyandran Milli arklarla Arnavut Halk adl eserini Fran
75
76
77
78
79
Skendi, s. 122-123.
enavi, 4/1833; nalck, s. 650.
Castellan, s. 360.
Skendi, s. 115-117.
Mufako, Es-Sakafetl Albaniyye, age., s. 89-90.
167
szca olarak yaynlad.80 Birka yl sonra ise (1871) Zef Jubane,

Triestede birka rapsodi yaynlayarak Arnavut halknn milli duy
gularn kamlad. Jubane, bu rapsodilerinde kan, dil, grenek
ve ortak amalarn Arnavutlar bir araya toplayan unsurlar oldu
unu vurguluyordu.81
1878 ylnda, Msrda ikamet eden Thimi Mitko, halk ark
lar, hikayeler ve ataszlerini ieren bir kitap yaynlad. Mitko,
EAbeille albanaise (Arnavut Ars) adn verdii eserinin giriinde,
amacnn Arnavut halknn kkenini, kimliini ve geleneklerini
ortaya karmak olduunu belirtiyor; vatandalarndan Arnavut
halkn diriltmek iin birinci ortak gda dedii ana dillerini
renmelerini istiyordu.82Bir yl sonra ise Pashko Vasa,83o dnemin
en nemli siyasi eserlerinden saylan La verite sur VAlbanie et les
Albanais84 adl eserini yaynlad. Bu eser baz Bat dillerine de
evrildi. Vasa, bu eserinde dnya kamuoyunun dikkatini lkesi
nin urad zulme ve kurban ediliine ekiyordu.85 Daha sonra
Arnavut halkna yapt mehur konumada yle feryat etti: ...
Uyann ey Amavutlar! Camilerin ve kiliselerin sizi ayrmasna izin
vermeyin! Arnavutlarn gerek dini kendi vatanlardr!86
Bu milli dnce yaylrken Mslman dnrler kar ta
vr sergilemedikleri gibi, slam dini de slm milli dnce
nin gelimesi nnde hibir engel tekil etmedi.87 Srgndeki80
81
82
83
84
85
86
87
La nationalite albanaise dapres les chants populaires, bkz. Polo/Puto, s. 136.

Skendi, s. 121. Bu kaside ve arklar u isimle yaynland: Recueil des chants
populaires et rhapsodies albanaises, Castellan, s. 361.
Skendi, s. 122.
Mirdite kabilesine mensup bir Katolik Arnavut. 1883-1892 yllan arasnda
Cebel-i Lbnan mutasamf olarak grev yapt.
Arnavutluk Gerei ve Amavutlar.
Polo/Puto. Histoire, s. 153.
Stavrianos, s. 501.
Antoinie San Giuliano, 1913de yaynlad Briefe ber Albanien adl ese
rinde yle demektedir: Milliyeti Arnavutluk dnceleri hzl bir ekilde ge
lien Mslmalar... lkenin niha kaderini etkileyecek bir karar almaya her
an kadirlerdi. Bartl, s. 75-76dan naklen.
168
ler Hristiyan Arnavutlarda milliyeti duygular alevlendirirken,

gurbet duygusu da air Mulammed Teamide, (1784-1844),
iirlerinde ve en mehuru Gurbetiler adn tayan rapsodi
lerinde ayn milli duygular ahlandryordu. Bu air, Msrdaki
gurbet hayatn, ektikleri zorluklar, yeni vatanna (yani Msra)
ayak uydurmakla eski vatan (Arnavutluka) duyduu zlem ve
hasret arasnda bocalayp kaln anlatyordu.88
Derebeyi Fraeri ailesi yani Abdil, Naim ve Sami89* olmadan
ne siyasi dnce, ne slami siyasi hareket, ne de Arnavut milli
yetilii geliebilirdi.90 Bu aile Dalib ve kardei ahin gibi baka
milliyeti airler de yetitirmitir. Bu ikisi ve Naim Fraeri91 sa
yesindedir ki Arnavut mill-slami edebiyat Kerbela ile ilgili
byk kahramanlk destanna sahip olmutur: Birisi Dalibin 56
bin beyitten oluan El-Hadkas, dieri 21 bin beyitten oluan
Muhtarnme (Hseyin iin
intikam sloganyla Kfede or
taya kan Muhtara nispetle)
ve ncs Naim Fraerinin
Kerbelasdr ki, her de Ar
navut milli uyan edebiyatna
Kerbelay sokmakla, olay bir
mcadelenin ilham kayna ve
dva uruna ehit olmann r
nei olarak gsterirler.92
Arnavut milliyetiliinin geli
iminde liderlik sdenen ve Mslmanlara Osmanl kltrnden
kp milli Arnavut kltrne yani
Abdil (Abdl) Fraeri
88
89
90
91
92
Mufako, s. 139-140.
*Burada sz edilen Sami, mehur Kmusl Alrnm yazan emseddin Samidir
(ev)
Stavrianos, s. 505.
Bu Naim Fraeriden daha ileride aynca bahsedilecektir.
Mufako, s. 50, 60-61, 107, 152, 153; Sssheim, Arnauts, s. 455.
169
milliyetilik eksenli Mslman-Hristiyan yaknlamas iin kpr

vazifesi gren Fraeri kardelerden (Abdil,93*Naim ve Sami) bah
setmeden Arnavut milli hareketini de slamn bu ite oynad
rol de anlamak mmkn deildir.94 Logoreci, Fraeri kardele
rin kltrn, Arnavut milli hareketindeki ve hatta Bekta ta
rikatndaki rollerini u szlerle anlatmaktadr: Fraeri karde
ler, XIX. Yzyl Arnavut milli hareketinde ok ynl ve emsalsiz
bir rol oynamlardr. nk onlar, kendilerini adalarnn pek
oundan daha stn klan bir zellie sahiptiler. Bir kere son de
rece kltrlydler ve Osmanlca ve Arapadan baka Amavutann yan sra birka Avrupa dilini de iyi derecede biliyorlard. Do
laysyla yalnzca OsmanlIdaki siyasi yapdan deil, ayn zamanda
Avrupadaki kltrel ve politik akmlardan da haberdardlar. Bu
karde, Fransz ihtilalinden ve kendi dnemlerinde Avrupadaki mil
liyetilik hareketlerinden ciddi ekilde etkilenmilerdi. Din meyil
lerini bir yana brakmlard. Doutan Mslman olmalarna ra
men, Osmanl Devleti yneticilerinin ve reayann byk kesiminin
intisap ettii Snnilie hi meyletmemilerdi. Aksine onlar Bektai
tarikatna mensuptular... 95
Abdil (1839-1894), Osmanl Devletine ve Arnavutluk toprak
larna gz koyan Balkan devletlerine kar milli Arnavut hareke
tinin gerek lideriydi. Siyas, diplomatik ve enformatik organi
zasyon beceresi sayesinde, aada zerinde duracamz Arnavut
cemiyetini aktif bir milli rgt haline getirmeyi baarmtr. Eer
o olmasayd, biraz sonra sz edeceimiz o baarlar gerekletiremezdi. 1877 ylnda Meclis-i Mebusnda ksa sreli Yanya me
busu olarak grev yapt srada, onun teebbsyle ayn ehirdeki
Arnavut elitler Bb- liye bir dileke sunarak, tek eyalet haline
getirildikten sonra Amavutluka otonomi verilmesini talep ettiler.
Fakat dilekeye hibir cevap verilmedi. Castellan, hkmete su
nulan bu dilekenin Arnavut cemiyetinin ilk siyasi faaliyeti ol
93
94
95
* Trke kaynaklarda genellikle Abdl eklinde gemektedir.

eavi, 4/1876.
Logoreci, s. 43.
170
duunu belirtmektedir.96 Abdil, Yeilky ve Berlin anlamalarnn

ardndan OsmanlIlarla yine Osmanl hkimiyeti altnda kalmak
artyla Arnavutluka zerklik verilmesini salayacak bir anlama
salamak iin gayret gsterdi. Bb- linin bu istee olumlu ce
vap vermemesi zerine de tek tarafl zerklik ilan etti. 1885 y
lnda ise Romanyada kardeleri Naim ve Samiyle birlikte Arna
vuta kitaplar yaynlayan bir edebiyat dernei kurdu.97
Abdilin kardei Naim Fraeriye (1846-1900) gelince, Stavrianos onu Arnavut milli hareketinin iir elisi98, Mufako ise Bektailiin milli peygamberi99 olarak gsterirler. Dolaysyla Naim
Fraeriyi Arnavut Bektailiinden ayramayz ve aksine bunlar bir
birinden ayrlmaz bir btndr. Ayrca her ikisinden de bahsetme
den Arnavut milli hareketinden sz etmek mmkn deildir.
Naim Fraeri, Arnavutlukta geni yank uyandran bir ok ta
rih kitabnda,100 Bektai tarikatna milli bir ehre kazandrarak,
halk lkenin bamszln kazanmas yolunda hizipilik snr
larn aarak srt srta vermeye ve vatan sevgisine davet etti.101 Ay
rca Arnavutay ve Bektailik kavramlarn yabanc szcklerden
temizledi. Bu tarikatn Anadoluyla olan tm balarn kopar
maya alt.102 Naim Fraeri, 1886da iki risale neretti. Bunlar
dan birincisi Arnavutlukun sahil kesimindeki yaanty anlat
yordu. kincisi risale ise, Arnavutlarda vatan sevgisini yeertmek
amacyla Mslman-Flristiyan diyalogu erevesinde Kuran ve
Incilde geen hikayelerin bir zetiydi.103 Bir yl sonra da Arna
vut milli destan saylan nl skender Beki (Lhistoire de Skanderbeg) yaynlad.104
96
97
98
99
100
101
102
103
104
Castellan, s. 361.
nalck, s. 650.
Stavrianos, s. 505.
Mufako, s. 61.
Logoreci, s. 42.
Polo/Puto, Histoire, s. 109; Bartl, Die albanischen Muslime, s. 134-135.
Bartl, s. 109.
enavi, 4/1874.
Castellan, Histoire, s. 362; kr. Sssheim, age., s. 455. Destann yayn tarihi
1897dir.
171
Bektailik, dini ve sosyal adan hogrl bir tarikat ol

mas hasebiyle, 1826da Sultan II. Mahmut tarafndan Osmanl
Devletindeki tekilat ortadan kaldrldktan, baz eyhlerin idam
edilip, yelerinin oraya buraya datlmasndan sonra Balkan
larda slamiyetin yaylmas konusunda byk rol oynamtr.105
Arnavutlukta Bektaliin ilk defa XV Yzylda Sultan II. Muratn
bu lkeye dzenledii sefere bir miktar Bektainin de katlmas
sayesinde ortaya kt dnlmektedir. Ali Paa ksa srede
Gney Arnavutluka hkim olunca, Bektailik Tiran ve onun mer
kezi durumundaki Akhisarda hzl bir ekilde yayld. Akhisar,
ayn zamanda Bektai velilerinden birinin [Sar Saltuk] trbesi
nin bulunduu ziyaret yerlerindendir.106Bektailik Arnavutlukun
kuzey kesiminde Elbasan ve Gricede de yayld.107
Naim Fraerinin gayretleriyle kardelik ve serbestlik108 odakl
Bektailik dncesi Mslman ve Hristiyanlarn bir arada ya
amas ve ayn potada erime konusunda aktif bir vesileye dnt
ki, modern Arnavutluk tarihinde ciddi bir dini atmann olma
masnn sebeplerinden biri de budur.109 Naim, Bektailiin ho
grs ve milli bakma iaret ederek yle diyor: Gerek Bektailer, hangi dine mensup olursa olsun insana sayg duyar ve
onu kendilerine yabanc biri gibi deil, muhterem bir kardeleri
gibi grrler.110 Naim Fraeri szlerini yle srdryor: Bektailer tm Mslmanlar ve Hristiyanlar kendileri gibi sever
ler; herkesle iyi geinirler, ama lkelerini ve kendi halklarn her
eyden daha ok severler ki, en yce fazilet de budur.111 Fraeri,
devamla yle diyor: Brakn onlar (Bektailer) gece gndz Ar
navutluk ve Arnavutlarn kurtuluu, halkn eitilmesi iin al105
106
107
108
109
110
111
Eb ami, Et-Tasavvuf, s. 206.

Bartl, s. 103-105.
Age., s. 105.
rene Melikoff, LOrdre des Bektais apres 1826, in: Turcica 15(1983), s. 159.
Logoreci, s. 44.
Ayn yerde.
Stavrianos, s. 505.
172
smlar.. Kendi lkeleri ve uygarlklar, kendi dilleri iin... iler

leme ve reform iin mcadele etsinler.112
nc karde Samiye113 (1805-1903) gelince, 93 Harbi s
rasnda ve sonrasnda Arnavutluk Milli Hareketinin beyni ve si
yasi programn hazrlayan kii odur. Sami Fraeri, lnceye ka
dar dnceleriyle bu hareketi ynlendirmitir. Trablusta (Libya)
grevli olduu 1874 ylnda Trablusgarb gazetesini kard.
stanbulda yaad gnlerde ise nce Osmanl hkmetinde
grev ald, daha sonra da gazetecilik sahasna geerek Muhar
rir, Tercman- ark ve Sabah gazetelerinin bayazarln
yapt. stanbulda ikameti srasnda Franszca ve Farsadan evi
riler yapt. 1874de Arnavutluktaki durumu anlatan bir tiyatro
kitab yaynlad. Ayrca Arnavutluktaki durumlarla ilgili makale
lerin yan sra Arnavuta iin Latin harfleriyle bir alfabe geliti
rip, gramer kitaplar ve szlkler yazd. Mehur eseri Kmsul
AlnTdan baka klasik Arnavut ve slam tarihiyle ilgili bir an
siklopedi kaleme ald.114
Edebi almalar Sami Fraerinin
lkesi Arnavutlukun davas iin
vakit ayrmasn engellemedi. Os
manlI bakentindeki Arnavut milli
yetileriyle sk temas halindeydi.115
Aralarnda kardei Naimin de bu
lunduu elit bir Arnavut grubuyla
birlikte 1879da Latin alfebesini
Arnavut dili iin esas kabul eden
Arnavut Alfabesi Cemiyeti (Societe des lettres albanaises) ve Ar
navuta Eserleri Neir Cemiyetini
emseddin Sami Fraeri
(Society for the printing of Alba112
113
114
115
Logoreci, s. 44.
sitnede emseddin adyla bilinir.
Skendi, s. 140; Shaw II, s. 253-254.
Saw II, s. 253-254.
173
nian writings) kurdu. Son cemiyet Arnavut milliyetiliinin kl

trel ynn tekil ediyordu ve yeleri arasnda 10 Mslman,
14 Ortodoks ve 4 Katolik bulundurmak suretiyle milliyeti bir
hareket olarak tannd.116 Cemiyetin tznde u satrlar yer al
yordu: Tm kltrl milletler kendine zg alfabesi sayesinde
uygarlamalardr... Ana diliyle yazmayan ve o dilde eserleri bu
lunmayan her halk, cahil ve barbar bir halktr.117
Sami Fraeri, etnik ve demografik sebeplerle De Radanm Ms
lman, Ortodoks ve Katolik olmak zere Arnavutluun din ba
znda federal blgeye taksim edilmesi arsn reddederek,
Arnavutlukun dine gre taksim edilemeyeceini, dini gru
bun birbirinden ayr deil, birbiriyle yan yana yaadn belirtti.
Sami, ayrca Arnavutlar dini cami ve kiliseleri brakmaya ara
rak, tm Arnavutlarn karde olduunu kaydetti.118Bir sre sonra
ise (1899) Arnavutluk Ne di, Nedir, Ne Olacak?baln tayan
bir kitapk yaynlayarak Arnavutlar Osmanl ynetiminin sona
ermesi halinde Bat modernizmini ve Arnavutluk greneklerini
bir araya toplayan parlamenter sisteme sahip bir cumhuriyet kur
mak iin kltrel ve siyasal hazrlk yapmaya davet etti.119
4. Yeilky ve Berlin Anlamalar (1878), Bunlarn
Arnavut Milli Hareketinin Douuna Etkileri
93 Harbi arefesinde Arnavutlukta bir yandan Bb- h ile
Arnavutlar arasnda Arnavutlukun siyas-kltrel kimlii iin
mcadele, dier yandansa Arnavutluk topraklarna gz koyan
komularla gerginlik hkimdi. Osmanl devletindeki i siyasi ve
ekonomik durumun bozulmasnn yan sra, ortaya kan Balkan
krizi (1875-1877 ark krizi) ve Osmanl-Rus savann (18771878) yol at gelimeler, lke iinde ve dndaki Arnavut ay
dnlarn din ve etnisizmden uzak milli bir program dahilinde
116
117
118
119
Laensen, s. 43-44; Castellan, s. 362.

Skendi, s. 120.
Skendi, s. 140.
Logoreci, s. 42-43.
174
Arnavutlarn devletini ve halk olarak varlklarn garanti eden120

zm araylarna itmiti ki, bunlarn banda Osmanllarm ve
yabanc devletlerin gayretlerini Mslmanlar ve dier din men
suplarn din esasl bir isyana sevk etmek suretiyle boa karma
dncesi vard.121
Halk hareketi olarak lkenin deiik yerlerinde birka isyan
patlak verdi. Bunlarn en nemlisi lkenin kuzeyinde 1877de
patlayan Katolik isyanyd ve Osmanllar tarafndan bastrlmt.122
Rusyann kodra konsolosu bu isyanlarla ilgili olarak hkme
tine gnderdii mektupta yle diyordu: syann sonulanr kes
tirmek zor., her ne olursa olsun Avrupa Arnavutluk meselesini yeni
bir dava olarak mutlaka byte altna almak zorundadr.123
Balkan krizinin devam ettii gnlerde Avrupal diplomatlar, me
seleye Osmanl karlar aleyhine bar bir zm yolu bulmaya
giritiler. 31 Mart 1877de Londrada toplanan byk devletle
rin temsilcileri, Osmanl Devletinden Karadala bar imzalaya
rak Balkanlardaki Hristiyan tebaasnn durumunu iyiletirme
sini, askere alma iine son vermesini,124 fakat daha da nemlisi
Debre, Tinova ve Gricenin Bat Bulgaristan vilayetine devretme
sini istediler.125 Osmanl Devleti, 9 Nisan tarihinde Londra Pro
tokol denilen belgeyi reddettiini aklaynca ayn aym 24nde
Rusya OsmanlIya sava at.
Londra Protokol ve Osmanl-Rus savann patlak vermesi
zerine Arnavutlar koyu bir Slav akmnn zerlerine gelmekte
olduunu dnmeye baladlar.126Bu iki olay, Arnavut milli d
ncesinin ve domakta olan Arnavut Milli Hareketinin yurt ko
120
121
122
123
124
Skendi, s. 55.
Skendi, s. 51.
Polo/Puto, s. 137.
Sinno, el-Alktur Rusisiyye-el-Osmaniyye, Meselet bahril esved vel-ezmetl
balkaniyye, s. 17.
125 Castellan, s. 361.
126 Pullo/Puto, s. 137.
175
nusundaki ilk imtihan idi. Bylece Arnavut Mslmanlar ve Hristiyanlar, Osmanl Devletinin kmesi halinde bunun lke ze
rindeki yanklar konusunda birlikte dnmeye baladlar.127
Rusyann Osmanl sava cephesini 1877 sonlarndan itibaren
Avrupa ve Asyada geniletmesinden, Srplarn ve Karadan 1877
Ocak aynda tekrar Osmanl Devletine kar savaa girmesinden
ve bir sonraki ay (ubat) Yunanllarn da lkenin gneyinde Ar
navut topraklarndan bir ey koparabilmek amacyla128onlara ka
tlmasndan sonra, olaylar dramatik bir ekilde Arnavutluk kar
larnn ve toprak btnlnn aleyhine hzla gelimeye balad.
1878 Martnda Osmanl Devleti Rusya ile Yeilky Anlamasm
imzalad ve bylece Arnavutlukun baz topraklar Srbistan, Ka
rada ve Rusyann bu anlamaya dayanarak kurduu Byk Bul
garistan Devletinin snrlarna ilhak edildi.129
Osmanl ordusunun zlmesi ve Yeilky Anlamasnm imza
lanmasndan sonra, Arnavutlukun kuzey ve gneyindeki Mslmanlar, Karadallarn ve Yunanllarn ynetimi altna girecekleri
endiesine kapldlar. Bu durum, lke iinde ve dnda Arnavut
Milli Hareketi karsna zm g bir problem kard: Komu
Balkan lkeleri arasnda paylalmadan lkeyi Osmanl yneti
minden nasl kurtaracaklard?130
lkenin gney ve kuzeyindeki Arnavut yurtseverlerin nder
leri, Yeilky Anlamasm boa karmann mcadelesini veri
yorlard. Bylece 1878 Nisannn sonlarnda, sz konusu anla
mann ortaya kard durumu grmek zere, eski Gusinye
kaymakam Ali Paanm teebbsyle Yakovada ayanlar ve bey
ler bir toplant dzenlediler.131
23 Temmuz 1878de ise lkenin her blgesini ve dini temsilen 300 Arnavutun katld geniletilmi bir toplant Prizrendeki
127
128
129
130
131
Bartl, s. 116.
Skendi, s. 39.
Giri ksmna bkz.
Logoreci, s. 40.
Bard, s. 117.
176
Baryak camisinde yapld. Toplant sonrasnda Arnavut Halknn

Haklarn Savunma Merkez Komitesi (Central committee fort he
defense of the rights of Albanian nationality)132 ad altnda bir
komite tekil edildi. Komite ayn aym 30nda bir bildiri yayn
layarak Slav denizinin ortasnda Arnavut milliyetiliine vurgu
yapt. Bildiride yle deniliyordu: Bizler, Karadal, Yunan, Srp
ve Bulgar komularmzla bar iinde yaamay arzuluyoruz Biz,
onlardan bir ey talep etmiyor ve istemiyoruz Ama kendimize ait
olan da korumaya kararlyz Arnavutluk topraklarn Arnavutlara braknl133
10 Haziran 1888de yani Yeilky Anlamas maddelerini tar
tmak iin dzenlenen Berlin Kongresinin balamasndan
gn nce, Prizrende baka bir toplant daha yapld.134 Drt Ar
navutluk vilayetinden seksen delegenin katld toplantda Abdil Fraeri, mevcut durumu deerlendiren bir konuma yaptktan
sonra, delegelerden lkenin paralanmasn engelleyecek ortak bir
cephe tekil etmelerini istedi. Toplant sonunda Lidhja Shqiptare
veya Lidhja e Prizrendit adnda ve toplant yerinin adna uygun
olarak etniksel deil milli bir rgt kurulmas kararlatrld. Ay
rca rgtn kuzeydeki merkezinin kodra, gneydeki merkezi
nin Gjirokaster olmas, Elbasanm ise ikisi arasnda irtibat nok
tas olarak kullanlmas karar alnd.135
kodra rgt, dier kuzey blgelerinden daha kkl olduu
ve nce kurulduu, ayrca dini, fikri ve siyas bir halita olu
turduu iin n plana kmt. yelerinin 12sinin Mslman,
12sinin Katolik olmas da onun nasl bir halita olduunu gs
termektedir. rgtn bana kuzey Katoliklerinden Mirdite ai
reti reisi Pren, Bib Doda gemiti.136 Gney rgtnn zellii ise
132 Tarihiler bu komitenin stanbulda m yoksa Prizrerfde mi kurulduu konusunda
gr birliinde deiller. Kr. Bartl, s. 116; Skendi, s. 36; Polo/Puto, s. 138.
133 Bartl, s. 117.
134 WN. Medicott, The Congress of Berlin and After 1878-1880, London 1938.
135 Bartl, s. 118.
136 Cari Ritter von Sax, Geschichte des Machtverfalls der Trkei, opt. Cit., p 464;
Bart, s. 118.
177
zellikle Epir Mslmanlar arasnda yaygn olan Bektailik men

suplarnn ounlukta olmasyd.137 Gney rgt, drt Arnavut
vilayetinin tek bir vilayet halinde birletirilmesini ve bakentinin
de Ohri olmasn istiyordu.138 Fakat kuzeyin dalk blgelerinde
yani Karadala atmalarn yaand blgenin merkezi olmas
sebebiyle Prezren rgt askeri ynden daha glyd.
Dier yandan Arnavut rgt lkenin deiik yerlerinde ko
miteler oluturdu. Bunlarn grevi, halk askeri ynden eitmek,
silahlandrmak ve vergi toplayp erzak stoku yapmakt. Bu komi
teler, byk devletlere Yeilky Anlamas gereince kendi top
raklarnn bir ksmnn komu Balkan devletlerine ilhakn pro
testo eden bireysel manifestolar gnderdiler.
rgt nasl kurulmutu, amalar ne idi ve nasl alyordu?
Gerekte Arnavut rgt, lkenin deiik blgelerine ve
dine mensup milli aznlk burjuva ile kabile ve ikt sahipleri
nin (emirler, beyler, din adamlar) ounluunun el ele verme
siyle ortaya kmtr.139Bu yzdendir ki tarihi Langer ona Ar
navut kabileler birlii adn vermektedir.140 Skendi ise, rgt
mill duygulara sahip slm kitle olarak nitelemektedir. Ona
gre bunun sebebi, oturumlara katlan heyetlerin ounluunun
Yeilky Anlamasnm topraklarnn bir ksmn komu Balkan
devletlerine peke ektii Mslmanlardan olmas, aznlk du
rumundaki Mslman ve Hristiyan burjuva kesiminin de milli
bir tutum izlemesidir.141
Demek ki rgte iki akm hkimdi. Birincisi, muhafazakr Ms
lman kesimdi ve politikas, Bb- liye Osmanl ynetiminden
kmadan zerk bir stat salayacak reformlar kabul ettirmekti.
kincisi ise, Hristiyan ve Mslmanlardan oluan milliyeti ke
137
138
139
140
Skendi, s. 69-71, 78-79.

Sax, s. 464.
Laensen, Die albanische Nationalbevegung, s. 4; Schmidt-Neke, s. 32.
YVilliam Langer, EuropeanAlliances and Alignments 1871-1890, New York 1966,
s. 203.
141 Skendi, s. 38, 88.
178
simdi; fakat Arnavutlukun lkeyi evrelemi olan Slav emberini

yarmak iin Osmanl Devletinin siyasi ve askeri yardmna muh
ta olduunun idrakindeydi. Bunlarn stratejisi, drt vilayeti tek
vilayet altnda birletirip Arnavut kimliini n plana kararak
Bb- liden nce otonomi hakk koparmak, daha sonra bunu
uygun bir zeminde tam bamszla evirmek zerine oturtul
mutu. Arnavut milli mcadelesinin ilk aamasnda, rgtn slami kanadnn gr ar basmt; fakat Arnavut-Osmanl e
kimelerinin iddetlenmesi, ne pahasna olursa olsun OsmanlIdan
ayrlmama prensibi zerine oturtulmu olan slm cenahn g
rlerinin bir yana braklmasna ve milli hareketin seyrine ile
rici unsurlarn oluturduu kanadn fikirlerinin ar basmasna
zemin hazrlad.142
rgtn kurulu beyannamesinde mill ynelilere daha fazla
yer verilmesine zen gsterilmi ve bu yzden dini ve mezhebine
bakmakszn tm Arnavutlarn rgte katlmalarna imkan hazr
lanmas; tm Arnavutlar kucaklayan bir vatan (Arnavutluk)
vurgusu yaplmas ve otonomi hakk elde etmek iin allmas
n plana karlmt.143Abdil Fraeri, Yeilky Anlamasnm ila
nndan hemen sonra Bb- liye sunduu bir memorandumda,
lkesinin gelecekte Osmanl Devletiyle ilikilerini u ekilde
sralyordu:144
- Arnavutlukun drt vilayetinin tek vilayet olarak birletiril
mesi;
- Arnavutluktaki Osmanl idaresinin iki Arnavut memurdan
olumas;
- Mahkemelerde ve okullarda Arnavutanm kullanlmas;
- Arnavut askerlerin vatani grevlerini kendi lkelerinde yap
malar;
- Arnavutluk milli gelirlerinin lke iinde sarf edilmesi.
142 Castellan, s. 361; Skendi, s. 38, 88; Stavrianos, s. 503.
143 Bartl, s. 120.
144 Polo/Puto, s. 137.
179
Stavrianosa gre rgt, ayrca Bb- liden Osmanl valisine

danmanlk yapacak seilmi bir Arnavut meclisi kurulmasn da
istemiti.145 Bu memorandum, rgtn bir yandan Arnavut milli
kimliini n plana karma, dier yandan Osmanl Devletinden
kopmama prensibinden hareket ettiini gstermektedir. Komu
lkelerdeki Hristiyan milli uyan hareketleri karsnda bu ta
lepler pek de radikal olmamasna ramen, Bb- li memoran
dumu ciddiye almad ve rgt Berlin Kongresinden kacak ka
rarlara kar mcadele arac haline getirmeye alt.146
Berlin Kongresinin 13 Haziran 1878deki ilk oturumunda, r
gt, kongreye orada temsil edilmemesini protesto eden bir me
morandum sunarak, Arnavutlarn kendilerine zg dilleri, g
renekleri ve bir milli Arnavut kimlikleri olduunu vurgulad.
Memorandumda ayrca Arnavutlarn deiik dinlere mensup ol
makla birlikte ortak vatanlarn asla unutmadklarn147 belirti
lerek u satrlarla sonlandrld: Biz Osmanl olmadmz ve ol
mak da istemediimiz gibi, bizi Slav veya AvusturyalI yahut Yunan
yapmak isteyenlere kar var gcmzle kar koyacaz Biz, Ar
navut olmak istiyoruz148
Dier yandan kodra komitesi, 1878 Hazirannda ngiltere
babakan Disraeliye gnderdii mektupta, Arnavut milliyetili
inin rklk ve blgecilikten uzak bir ruha sahip olduunu vur
gulad. Mektupta ayrca radikal noktalara da temas edilerek yle
deniliyordu: Arnavutlar, ister Katolik, ister Yunanl veya ister
Mslman olsunlar, baka herhangi bir hkimiyet gibi Osmanl
hkimiyetini de nefretle karlyorlar... Bu tutum Bavayana neh
rinin bir ucundan Yanya kapsna kadar ayndr ve tek toplum,
tek halk olma yolunda birbirine kenetlenen hcreler oluturan
insanlarn ortak dncesi budur. Arnavutluk, ister Bulgaristan
veya isterse Karadadan gelsin, kesinlikle bir Slav hkimiyetine
145
146
147
148
Stavrianos, s. 503-505.
Bartl, s. 118-119.
Bartl, s. 119.
Logoreci, s. 40.
180
tahamml etmeyecektir. Arnavutluk, asla Osmanl olmayacaktr

ve drt yz yldan fazla bir sredir kiiliinden, greneklerin
den ve vatan sevgisinden taviz vermeden Osmanllara kar ver
dii mcadele de bunun delilidir.149
Arnavutlar, Yeilky Anlamasnm sonularn beklemeden
harekete gemi, fakat bu defa tek bir Avrupa lkesinden medet
beklemektense, Berlindeki kongreye katlan devletlere mracaat
etmilerdi. Ne var ki, oradan beklediklerinin aksine ve hi de ho
larna gitmeyen bir karar km ve Arnavutluktan koparlacak
baz topraklarn komu Hristiyan Balkan lkelerinin olumasna
katk pay olarak verilmesi uygun grlmt. Burada karmza
yle bir soru kyor: Avrupa devletleri Balkan halklarnn milli
yeti faaliyetlerini desteklediini ve onlarn siyas varlklarn or
taya koymalar iin altn iddia etmesine ramen, neden Ar
navut halkna kar dmanca bir tavr sergileyerek Arnavutluk
topraklarnn paralanmas ynnde karar ald?
Kanaatimizce ark Meselesindeki din faktr Berlin Kongresinde
Arnavutluk konusunda bariz bir ekilde kendisini gstermitir.
Byk devletler oturumlar srasnda Arnavutluk meselesini an
latmak zere gelen Arnavut heyetiyle grmeyi reddetmi; Al
manya anslyesi Bismarck Arnavut halk diye bir halk yok!
diye kestirip atmtr.150 Anlalan, itilaf devletleri halknn %70i
Mslman olan drt Arnavut vilayetine Osmanl Devletinin bir
paras gzyle bakyor ve bu yzden Avrupann gneydou
sunda kendi karlar veya komu Hristiyan Balkan devletleri
karlar aleyhine olarak yeni bir slam devletinin ortaya kma
sn kendisinin blgedeki nfuzunu engelleyici bir unsur olarak
gryordu.151 Nitekim ngilterenin stanbul bykelisi Gosc149 Skendi, s. 44-45. Ayn yazar kodra komitesinin Bavayana nehrine iaretle
Amavutlukn kuzey snrnn bu nehre kadar uzandn vurgulamak istedi
ini belirtmektedir.
150 l ny a pas de nationalite albanaise, ite par Castellan, Histoire des Balkans, s.
361.
151 Skendi, s. 460; Bartl, s. 116.
181
hen, Dileri Bakan Lord Granvillee gnderdii mektupta, Av

rupa devletlerinin Dou Avrupada Mslman bir devletin ku
rulmasna kar tavr almalarna yol aan dini-stratejik faktrden
sz etmitir. Bykeli, 26 Temmuz 1880de yazd mektupta ise
birleik bir Arnavut devletinin kurulmasnn, Arnavutlukun ku
zey kapsn kendi ocuklarnn kontrol altna vereceini, ka
rklklarn kmas halinde Arnavutlar yenmenin zor olacan;
lke halknn byk ksmnn Mslman olduunu, dolaysyla
evrelerindeki Yunan ve Slav devletleri nnde byk engel te
kil edeceklerini.. yazm, szlerini u satrla tamamlamt: Bir
Arnavut devletinin kurulmasnn Avrupann Balkan yarmadasna
mdahale bulunma imkann azaltaca kanaatindeyim.152
u halde bamsz bir Mslman devletin kuruluu ile
Balkanlarda yeni bir Hristiyan siyasi yaplanmann gelecei
ve Avrupann oradaki stratejik karlar arasndaki alka, Ber
lin Kongresine katlan lkelerin Arnavut halknn varln red
detmesinin ve Arnavutlukun paralara ayrlmasnn arkasndaki
ana faktrdr. Nitekim Goschen de Granvillee yazd mmaileyh mektubunda Arnavut halk gelecekteki herhangi bir siyasi
terkibin iinde yer almamas gereken bir unsurdur., dolaysyla
bizim en azndan dikkatimizi gelecekte birletirilmi bir Arnavut
eyaletinin ortaya kma evirmemiz gerekir153 demiti.
5. Arnavutlarla Osnanllar Arasnda atma;
Balkanlarda Uluslar aras Dayanma
Berlin Anlamas, Arnavutlarda milliyetilik duygularnn dal
galanmasna ve Arnavut topraklarnn btnl paralayacak
blgesel taksimi reddetme konusunda yek vcut olmalarna yol
at. Osmanl sultan Abdlhamid, Arnavut rgtn kendi Bal
kan karlar iin kullanlabileceine inand iin balangta
onu desteklemi; fakat sz edilen anlamann yol at siyas
152 Bartl, s. 120.
153 Stavrianos, s. 504.
182
gelimeler onun karlarnn aksi istikametinde seyretmiti.154Bu

nun iki sebebi vard: Birincisi, Arnavutlarn lkeyi zerklie g
trme amac gden milliyeti tavrlar, kincisi ise Osmanl sul
tannn ynetimini glendirmek iin istifade etmeyi dnd
mmetilik siyasetiyle Arnavut milli uyannm birbiriyle rtmemesi. Bu yzden Abdlhamid, Arnavut milli hareketiyle iki
ynde temasta bulunmutur. Bir yandan rgtn gcn Berlin
Anlamas maddelerini reddederek durumu kendi lehine evirme
amacn gden ilan edilmemi Balkan siyasetiyle koordineli hale
getirip kullanmak,155 dier yandan Arnavut rgtnn isteine uy
gun olarak drt Arnavutluk vilayetini tek vilayet halinde birle
tirmeyi reddetmek suretiyle hareketi kendi iinde paralamak ve
uygun bir zamanda bir darbe indirerek ortadan kaldrmak ama
cyla Arnavut milliyetiliini zayflatmak.156
Berlin Anlamas yaynlandktan hemen sonra, Sultan Abdl
hamid, Arnavut rgtn lkenin paralara ayrlmasyla ilgili
maddelerinden dolay anlamay tanmama konusunda gizlice te
vik ederek Arnavutluktan bir kar toprak kaybetmektense tah
tn kaybetmeye hazr olduunu157 duyurdu. Arkasndan Ms
lman kabilelerden oluan etelere silah datlmasn emrettii
gibi, onlar tarafndan oluturan komitelere r toplama hakk da
tand.158 teki muhafazakr slm unsurlar sayesinde bu rgt
Bosna Mslmanlarm destekleyen slm bir hareket ekline d
ntrlmek istendi. Bir baka deyile Berlin Anlamas gereince
Hersekle birlikte Bosnann da uhdesine brakld Avusturya/
Macaristanla atmaya girildi. Fakat rgt iindeki Adil Fraeri
ve dier milliyeti liderler, rgt milli hedeflerinden uzaklat
ran ve yan atmalarn iine eken milli izgiden mmeti iz
154 enavi, 4/1878.
155 EO. 424/74, Layard to Salisbury, secret, no. 853, Constantinople 22.9.1978.
156 EO. 424/118, Green to Granville, no. 100, Scutari 27.8.1880; conf. no. 101, Sal
tan 30.8.1880.
157 ... he (the Sultan) would rather lose his throne than one indi of theAlbania, EO.
424/100, Reede to Granville, Corfu 6.7.1880.
158 Skendi, s. 56.
183
giye geii reddettiler. Bylece rgt, Bosna Mslmanlanna kar

yalnzca manevi atfet gstermekle yetindi.159
Berlin Anlamas gereince Arnavutlukun baz blgelerinin
Suplara teslimi srasnda Arnavutlarla Srplar arasnda atma
kmamasnn sebebi, blge halknn ounluunu Slavlarn
oluturmasyd.160 Fakat rgt Berlin Anlamasm hie sayarak
halknn ou Mslman olan blgeleri (Plava, Gusinye ve Epir)
Karada ve Yunanistana teslim etmeyi reddetti. tilaf devletleri
nin Sultan Abdlhamide Berlin Anlamasnm Arnavutlukla ilgili
hkmlerinin uygulanmas konusundaki basklar artnca, rgt
sultann emirlerine kulak asmaya ve blgedeki yeni staty ka
bul etmeye yanamad.161
rgtn irade-i seniyyeye itaat etmemesi onun sultanla olan
ilikilerinin bozulmasna yol at. Ayn sralarda sultann da
Arnavutluktaki hreti kfirlere kar savamayan, aksine on
larla anlaan halife durumuna dt.162 O tarihten sonra rg
tn mcadelesi ar milliyeti bir renge brnd. Hem sultana
hem Balkanl komularna ve hem de itilaf devletlerine kar hasmane bir tavr ortaya koyarak, Arnavutluk topraklarnn bln
mez bir btn olarak tannmasn ve halka Osmanl ynetimine
bal zerk bir stat verilmesini istedi.163 Pek ok yerde isyan
hareketleri patlad ve Mslman Epirin Yunanllara verilmesine
kar sergilenen mcadelede dini deil sosyal tekilatyla temel
rol stlenen164 gneydeki Bektailik tarikat da bu isyanlara fi
ilen itirak etti.165
159
160
161
162
Age.,s. 48.
Age., s. 56.
enavi, 4/1878.
Sax, opt. Cit., p. 465. kodradaki ngiliz konsolosu dileri vekiline yazd
mektupta yle diyordu: Her halkrda bana Sultarfm adndan sz edilirken
sayg ve iclal elden braklmyor. Ama paalardan ve Osmanl ynetiminden sz
aldnda kullanlan dil bariz bir ekilde sertleiyor.. Bkz. EO. 424/118, Greer
to Granville, conf, no. 101, Scutari 30.8.1881.
163 enavi, 4/1878.

164 Laensen, s. 7.
165 Emest Ramsaur, The Bektashi Dervishes and the Young Turks, in: The Moslem
World, 33(1943), s. 10-11; Bartl, s. 105.
184
Bu olaylarn cereyan ettii gnlerde, Osmanl sultannn tem

silcisi Mehmet Paa, 1878 Eyllnde Diyakova ehrinde rgt ko
mitelerini Plavay Karadaa teslime ikna etmeye alrken ld
rld. Sultann bir dier temsilcisi Muhtar Paa da Arnavutluktan
kovuldu.166
Plava ve Gusinyenin ahalisinin ounluu Mslman olduu
iin Arnavut etelerle Karada arasnda balayan atma bir cephe
savama dnt.167Arnavutlar, ad geen iki blgeyi teslime zor
lamak amacyla dzenlenen birka Osmanl saldrsn pskrt
tler. Karada mcadeleyi tek bana yrtmek isteyince, 1880
yl balarnda biri Pepic ve Velikada,168 dieri Nisan ay sonla
rnda Rzanitsa Kprsnde ar bir yenilgi ald. Katolik milis
ler de Dudanm komutasnda hareket eden ete kuvvetlerinin ya
nnda her iki muharebeye katldlar.169
Arnavut rgtnn etnik iaretleri din unsura tercih ettikleri,
Berlin Anlamasna imza atan devletlerin meseleyi halletmek ama
cyla Mslman Plava ve Gusinye yerine Karadaa Katolik Hoti
ve Gruda kabilelerinin Zem nehri ve kodra gl yaknnda ya
adklar yerleri vermelerine (Corti compromise)170 kar kma
larndan aka grlyor. Avrupal diplomatlar din faktrnn
etnik faktre baskn kacan; Mslmanlarla Hristiyanlar ara
sndaki ayrmann mihverini oluturacan ve Mslmanlarn
kendi blgelerinin Karadaa ilhakn engelleyen bu son zm
eklini ho karlayacaklarn dnmlerdi. Ayrca Katolikler
Mslman ynetiminden kurtulmaya kar kmayacaklar ve
Karada devletinin tebaas olacaklard.
Corti plan, Sultan Abdulhamidin mmetilik politikasyla
rtt ve Osmanlnm Mslman blgelerindeki hkimiyetini
olduu gibi brakp devleti Mslman ounlua sahip devlet
166 Sax, s. 451; Medicott, s. 352-354.
167 "VVilliamMiller, The Ottoman Empire and Its Successors 1801-1927, New Impression, London 1966, s. 403.
168 Polo/Puto, Histoire de lAlbanie, s. 143.
169 Sax, s. 467; Polo/Puto, s. 143.
170 talyann stanbul bykelisi Cortinin teklifi zerine zme bu ad verilmi
tir. Bkz. Sax, 466; Miller, s. 404; Medicott, s. 353-354.
185
durumuna getirdii cihetle sultan tarafndan uygun bulundu ve

bylece Bb- li iki Hristiyan blgesinin iki Mslman blgesiyle
deitirilmesi konusunda Karadala mzakereye balad. Esasen
Balkanlarda Osmanlnm elinde kalan tm vilayetlerin ynetimi
elden kt iin son iki blgenin muhafazaya allmas zaten
zararna bir pazarlk olarak grlyordu.171Bu yabanc diplomat
lar ve onlarla birlikte Osmanl hkmeti Katoliklerin Ortodoks
ynetimine (Karadaa) itaat etmeyi reddedeceklerini bir trl
dnmemilerdi.172 Bb- linin Karadala mzakereleri esna
snda, kuzeydeki Katolik kabilelerinin temsilcileri kodradaki
itilaf devletleri konsoloslaryla 5 Nisan 1880da bir araya gelerek
onlara Katoliklerin Slav olmaktansa lmeyi tercih edeceklerini
ve Yunan yin usullerine gre ibadet eden insanlarn ynetimine
boyun emeyi reddedeceklerini bildirdiler.173
Bir hafta kadar sonra yani 10 Nisan 1880de Kuzeyli Katolik
kabileler ve Mslmanlar, Osmanl sultanndan aadaki prog
rama muvafakat etmesi talebinde bulundularsa da, talepleri red
dedildi. Bu program u hususlar ieriyordu:
- Otonomi;
- Arnavutlarn kendi yneticilerini kendilerinin semeleri;
- Osmanl ordusunun Arnavutluktan gitmesi;
- ki lke arasndaki ilikileri dzenlemesi iin sitnede bir
Arnavut temsilcinin bulundurulmas;
- Arnavut olmayan (Osmanl) memurlarn yerli memurlarla
deitirilmesi;
- D savalarda Osmanl Devletinin ordu saflarn dolduran
Arnavut askerlerinin saysnn snrlandrlmas;
171 EO. 424/67, Billiotti to Derby, no. 19, Trebizond 22.1.1878. ngilterenin stanbul
bykelisi White, 1889da Sultan Abdlhamidin yle dediini nakletmekte
dir: Trkler bugn emperyalist karlara deil slm karlara bakyorlar ve
Balkan Yanmadasm kendileri iin kayp olarak gryorlar. EO. 78/4201, White
to Salisbury, political, no.4, Constantinople 4.1.1889.
172 Miller, s. 404.
173 Sax, s. 466.
186
- Arnavutlarn Osmanl hzinesine dedikleri yllk verginin

snrlandrlmas.174
Mslmanlar Plava ve Gusinyeyi ellerinde tutup, Katolikler
de kendi blgelerini Karadaa teslim etmeyi reddedince, Hazi
ran 1880da Berlinde bir araya gelen itilaf devletleri bykeli
leri, bu defa Karadaa Hoti ve Grudanm yerine Adriyatik sahi
lindeki Mslmanlara ait lgn vermek istediler.175 Arnavut
eteler, bu uluslar aras karar da reddederek lgni igal etti
ler. ehir ahalisi ise itilaf devletlerine sunduklar memorandumda
Karadan hkimiyetine girmek istemediklerini belirterek yle
dediler: Birka asrdr Osmanl Devletinin ynetimi altnda olan
biz lgnller, greneklerimizi, dilimizi ve dinimizi, bizim dini
mizden farkl ve hatta ona zt olan Karadadakilerin dinleriyle
deitirenleyiz.176Memorandumda u cmle de yer almt: eh
rimiz yerle bir edilse ve btn halkmz son ferdine kadar ldrlse dahi direnmeye kararlyz.177
Msrl milliyeti liderlerden Mustafa Kamil, bu memorandu
mun Osmanl Devletinin her yerinde geni bir yank ve heyecan
uyandrdn, Hristiyanlar yalnzca Osmanl Devletinin yne
timinden kurtarmakla yetinmeyen, aksine Mslmanlar da eri
devletlerinin emsiyesi altndan dar ekmeye alan Avrupa
devletlerinin tutumlar hakknda soru iaretlerine sebep oldu
unu belirtmektedir.178
Arnavut etelerin lgn igal etmeden daha nce Avrupa
devletlerinin filolar Eyll ay balarnda Ragusa (Dubrovnik) li
man nnde bir gvde gsterisi yaparken, bykeli Goschen de
Osmanl sultanna lgnn Karadaa teslim edilmemesi halinde
lkesine ait donanmann zmiri igal edecei eklinde ifahi bir
mesaj gnderdi.179 Bb- li bu uyary geitirmek amacyla iti
laf devletlerine lgnn Karadaa tesliminin Balkanlarda byk
174
175
176
177
178
179
Bartl, s. 126-127.
Pollo/Buto, s. 144.
Skendi, s. 66.
Mustafa Kamil, El-Meselet-arkyye, Msr 1898, s. 196.
Ayn yerde.
Bartl, s. 1251
187
karklk karacan bildirdi (15 Eyll 1880 mzekkiresi). Bu

nunla birlikte lgnde yaayan Hristiyanlarn ve Mslmanla
rn canlarna halel gelmemesinin garanti edilmesini, itilaf devlet
lerinin deniz gsterisini durdurmasn, Hoti ve Grudanm Bb-
linin ynetiminde kalmasn art koarak, gelecekte Karadaa
Osmanl Devleti mlknden bir kar bile toprak verilmemesinin
teminini istedi.180 Fakat itilaf devletleri lgnn kaytsz artsz
teslim edilmesi konusunda srar ettiler.
lkenin gneyinde de Arnavut eteleri Berlin Kongresinin Os
manlI Devleti ile Yunanistan arasndaki snrn belirlenmesiyle ilgili
kararlarna kar da direndiler. nk bu kararlara gre Teselya
ve Epir Yunanistana braklacakt. Bb- linin bu iki blgeyle il
gili kararlar uygulamakta ardan almas zerine, Berlindeki ya
banc lke elileri 10 Haziran 1880de yapt toplantda Teselya
ve Epirin nemli bir kesimini oluturan Yanya, Aidonat, Margariti, Luros, Preveze ve Ertay koparp Yunanistana verme karar
ald.181 Arnavut rgt, bu kararlar reddederek iki toplant yapt.
Bu toplantlardan birincisi 3 Temmuz 1880de Ergeride, kincisi
ise ayn aym sonlarnda Beratm gneyindeki Kuscrecide yapld.
Her iki toplantya Hristiyanlar ve Mslmanlar katldlar; ikinci
toplantya ise 72 Bektai itirak etti ve Yunanllarn Mslman
Epire girmesi halinde silahl mukavemet karar alnd.182 Epirin
ekonomik ynden nemi, Preveze, Erta, Gumence ve Praga gibi
limanlara sahip olmasyd.183Epir Mslmanlar, Yunanllarn Yu
nan vatandalaryla eitlik ve onlarla ayn hukuka sahip olma il
kesi zerine birleme yolundaki teklifini reddettiler. Yunanllar
bu teklifi yaparken her iki halkn da kken ve uygarlk olarak
ayn ortak atadan (Pelasglardan) geldiklerini184 ileri srmelerine
180
181
182
183
184
Mustafa Kamil, age., s. 195-196.

Bartl, s. 125f.
Skendi, s. 72-73, 78-79; Ramsaur, The Bektashi Dervishes, age., s. 10-11.
Skendi, s. 73-77.
Pelasglar, M. . XII. Yzylda yaayan eski Yunan halklarna verilen isimdir.
XIX. Yzylda Arnavutlarn gerek Pelasglar olduklar eklinde grler ortaya
atlmtr. Bunun sebebi de Yunanca, Latince ve llirce gibi eski Amavutayla
balants olan eski Hint-Avrupa dillerinin, Balkan Yanmadasnm ve Akdeniz
188
ramen, Epirlilerin bu birlik teklifini reddetmelerinde din balar

ve Osmanl Devletiyle kar birlii nemli rol oynamtr. Bun
lar, Yunanllarla birlemeleri halinde Mslman olarak Osmanl
Devletinin emsiyesi altnda sahip olduklar imtiyazlar kaybede
rek, dini bir aznlk durumuna dmekten korkuyorlard.185
rgtn Abdil Fraeri nderliinde Epire herhangi bir mda
hale yaplmamas konusundaki mukavemetine ramen, Osmanl
Devleti 1881 Martnda Avrupa devletlerinin basksyla Yunanistanla
bir anlama yapp, Teselyanm Salamvria nehrinin gney sahi
linde kalan ksm ile Epire bal Ertay Yunanllara brakt.186Bi
raz sonra greceimiz gibi bu anlama rgtn Osmanl Devleti
tarafndan tasfiyesiyle ayn zamana rastlamtr.
1880 Eyll aynn ortalarndan itibaren Arnavutluk toprak
lar rgtle Osmanl Devleti arasndaki askeri atmalarn tek
rar balamasna iaret eden siyas gerginliklere sahne oldu. Bu
gerginliin ortadan kaldrlp bir zm ekline ulamak mm
kn myd?
Gerekte szn ettiimiz tm gelimeler, iki taraf arasnda
bir atmann artk kanlmaz olduunu gstermekteydi. r
gt, otonomi ve lgn, Teselya ve Epirin teslim edilmemesi ko
nusundaki srarn, geri dn mmkn olmayan milli bir is
tek olarak deerlendiriyordu. Osmanl sultan ise kendi asndan
Arnavutlukun tabiliinin tartma kabul etmez bir hak olduunu
ve zellikle de itilaf devletlerinin bunu desteklediini dn
yordu. Dolaysyla geri kalan Mslman Arnavut topraklarn
elde tutabilmek iin lgn ve dier yerleri feda etmeye hazrd
ki, Arnavut milliyetiliiyle Osmanl meruluu arasndaki a
tmay kanlmaz noktaya getiren husus da bu idi. Fakat bu
durumda, rgtn merkez komitesinin Eyll aynda ilerici ve
muhafazakr unsurlar arasnda ayn aym sonlarnda kodra
havzasnn kadim sakinlerinin dillerinde izleri bulunduu iddiasyd. Bkz. The
New Ene. Britannica, 15th ed., vol. II, Chicago 1984, s. 838; Skendi, s. 114115. Amavutanm llyria dili olduu konusunda bkz. Logoreci, s. 45.
185 Skendi, s. 85.
186 Pollo/Puto, s. 145.
189
komitesinin Debredeki toplants srasnda iddete bavurulmas

arlar ortasnda, tek yanl otonomi ilan konusunda blnmeye
yol amas gecikmedi.187
rgtn lgnn Almanyann arabuluculuu ile Karadaa
teslim edilmesini kabul eden Bb- linin bu yndeki emirlerini
dinlemeyi reddetmesinden sonra,188 Osmanl kuvvetleriyle silahl
atma kt ve bu durum rgt iindeki ilerici kanad glen
direrek Osmanl yanls muhafazakrlar saf d brakmalarna
zemin hazrlad. 1880 kanunu evvelinde ilericiler Abdil Fraeri ve dierlerinin nderliinde geici Arnavut hkmetini ilan
ettiler.189Bir sonraki yln kanuni sani aynda bu geici hkmet
lkenin ynetim iini devralmaya balad. Bata Prizren mutasar
rf olmak zere Osmanl mutasarrflar ve memurlar makamla
rndan uzaklatrld. Mahalli komiteler de kendi blgelerindeki
idari ileri ellerine aldlar.190
Bu siyas ve askeri gelimeler, zellikle de tek yanl otonomi
ilan, imparatorluk bnyesinde otonomi veya tam bamszlk ka
zanma amacyla sarf edilen slm milliyeti akmlar silsilesin
deki bir halka olmas hasebiyle Sultan Abdlhamidi endielen
dirdi. 1877 ve 1880 yllar arasnda, Sultan Abdlhamid bilhassa
hkmetini salamlatrmak iin slm uyan siyasetini i
politika projesine dntrmek istedii bir dnemde gelien bu
hareketlerle yani Bilad- am, Hicaz, Krdistan hareketleriyle ilk
defa kar karya gelmek zorundayd. Arnavutlarn zerlerindeki
yabanc basklara kar mukavemetini grdkten sonra, halifelik
kisvesine tekrar brnerek Arnavut silahl direniini ortadan kal
drmak amacyla asker g kullanmaya karar verdi.191
Sami Fraeri, ubat 1881de De Radaya gnderdii mektupta,
Osmanl-Arnavut ilikilerini kopma noktasna getiren sebepleri
sraladktan sonra yle diyordu: Prizren komitesi son yl
187
188
189
190
191
Bartl, s. 127.
Kamil, El-Meselet-arkyye, s. 197-201.
Castellan, s. 362; Pollo/Puto, s. 149-150.
Pollo/Puto, 149-150; Bartl, 128.
Skendi, s. 96.
190
dr srekli olarak Arnavutlukun tek bir zerk vilayet halinde bir

letirilmesini istedi, ama imparatorluk (yani Osmanl devleti) onlar
vaatlerle aldatt. Amavudar, ark imparatorluun kendileri iin hi
bir yapmak istemediini anlam drmdalar. Bu durumda - diye
devam ediyor Fraeri, - Prizren komitesi Arnavutlukun otonom
veya tam bamsz olarak birletirilmesini uygun grmtr.. .192
1880 Eyll ile 1881 Nisan aylar arasnda, Mir Dervi Paa
komutansmda 21 blk askerle193 gelen Osmanllar ve Karada,
Arnavut rgt mevkilerine koordineli saldrlar balattlar. 1880
Eyllnden itibarense zaten lgn sahili uluslar aras bir filonun
kuatmas altndayd. 20 Ekim 1880de kodradan hareket eden
Osmanl kuvvetleri ayn aym 26smda lgn igal edip Karadaa
teslim ettiler. 24 Mart 1881de skp Osmanllann eline geti, bir
sonraki ayda Prizren Osmanl ordusunun kontrolne girdi.194Ar
kasndan rgtn lider kadrosundan nemli bir kesimi tutuklan
dktan baka kaanlarn.takibine, valiliklerin, mevkilerin ve he
diyelerin datmna baland.195 Bylece modern Arnavutlukun
tarihindeki ilk ulusal hareket sona ermi oldu.196 Bu hareket n
ceki haline ancak Sultan Abdlhamidin 1909da tahttan indiril
mesinden sonra gelebildi.
Sultan Abdlhamid, kumandan Dervi Paa vastasyla Arna
vutlar Arnavut milliyetilii yerine slam camias (mmet) san
ca altna girmeye davet etti ve herhangi bir silahl isyann s
lam eriatna ve Mslmanlarn halifesi olarak kendisine kar
giriilmi isyan saylaca uyarsn yaparken reformlarn uygu
lanaca szn verdi.197
192
193
194
195
196
Age., s. 99.
Bartl, s. 144.
Pollo/Puto, s. 149ff.
Miller, s. 406; Skendi, s. 105-107.
Tarihiler skender Beyin Osmanl ynetiminden kurtulmak iin giritii isyan
ilk Arnavut milli hareketi grme konusunda hemfikir deiller. Bu konuda bkz.
enavi, 4/1852-1856.
197 Fadyeyeva, OfitsaTniye doktrini i idyeologii v politike Osmanskoy imperii, op.
cit., s. 137.
SONU
Eer Osmanl-Rus sava (93 Harbi) olmam ve o sonu

lar ortaya kmam olsayd, Osmanl mparatorluu dahilinde
onun aleyhine olarak siyas ve asker yaplanma amac gden bu
milliyeti slm hareketlerle ilgili senaryolar da retilemeyecekti. XIX. Yzyln birinci yarm boyunca, merkezin (Osmanl
Devletinin) zayflamaya balamasyla birlikte, taraflar orada bu
rada ayaklanmalar tertiplemi, skntl gnler yaanm, fakat bu
olaylara katlan Mslmanlar bamsz devlet kurma projeleriyle
ciddi ekilde ilgilenmemilerdir. Hatta Msr valisi Mehmet Ali
Paanm Msr ve Bild- amdan oluan birleik bir devlet kurma
teebbs, laiklii reddetmesi, elit kesimin ve Mslman tabann
onun ayrlk projesini desteklememesi sebebiyle, bir Osmanl
valisinin ahsi hareketi olarak kalmtr ve dolaysyla slm bir
hareket olarak deerlendirilemez. Bild- amdan Arnavutluka
kadar slm milliyetilik hareketlerinin gerisinde ortak payda
lar vard: Osmanl ynetiminin bozukluunu protesto etmek ve
mahalli kimlikleri n plana karan reformlarn yaplmas iste
mek. Fakat ok gemeden yabanc parmann bu ie karmas
ile Osmanl Devletinin kp topraklarnn emperyalist lkeler
arasnda taksim edilmesi ihtimali ayn zamana rastlad.
Berlin Anlamas Suriyelilerin lkelerinin geleceiyle ilgili en
dielerini teskin etmi, bylece yn Hareketinin atei snp tek
rar Osmanl Birlii emsiyesi altna geri dnmelerine yol am
olduu halde, ayn anlama Krdistan ve Arnavutlukta bam
szlk araylarn krklemiti. nk bu anlama Arnavutluk
iin bir dnm noktasyd. Dou Anadoluda ngiliz destei al
tnda bamsz bir Ermeni devletinin kurulaca endiesi, Krt
lider Ubeydullah kendi ynetiminde bamsz bir devlet kur
mak amacyla kyama kalkmak suretiyle blgesel bir kimliin
192
ifadesi konusunda acele ettirmitir. Keza Berlin Anlamasnm

Balkanlarda komu Hristiyan devletlerinin yeniden kurulmas
iin Arnavutluk topraklarn paralamas, Arnavutlukta milli
yeti mcadele ruhunun diriliinin sebebiydi. Her halkrda, hi
caz hari, d tehlikeli, sosyo-ekonomik durumun bozukluu ve
slm milliyeti hareketlerin gayr- slami taifelerle (Bat devlet
leriyle) olan kar atmas, bu milliyeti hareketlerin dorudan
ana muharrikleriydi.
Arnavutluk hari, dier slm milliyeti hareketlerinde milli
uyan ruhunu gremiyoruz. Yine de slm tepkiler ve bunlarn
ayn zamana rastlam olmas, kanaatimizce, ieriden dar doru
yaylan bir uur oluturmutur. Peki, biz neden bu hareketlere
milli uyan damgas vurmak istemiyoruz?
Bild- amdaki Mslmanlar lkelerinin bana gelebilecek
tehlikeli ihtimaller karsnda bir Suriye devleti kurmay planla
dklarnda, hareket noktalar slm kltr ve slm tarih tec
rbesi dahilinde yine slm bir devlete meyletmek idi. nk
Bild- am Mslmanlar vatan kelimesinden Drul slam
yani Osmanl Devletini anlyorlard.1Dier yandan milli kimlik
(Suriye Devleti) henz aratrma safhasnda dini kimlik (=Osmanl Birlii)nin nne geecek olgunlua erimemiti.
Mekke erifleri, siyas ve stratejik sebeplerden dolay Osmanl
halifeliine son verip, onun yerine eriflerin idaresinde bir Arap
halifelii yani bir Arap devleti kurmay amalayan ngiliz proje
sinin iinde yer almlarsa da, oradaki kltrel geliim, mevcut
sosyal ilikiler ve deiiklik yapabilecek sosyal glerin olmad
ortamda Hicazl bedev toplum, teorik ve pratik anlamda bir dev
let kavramn anlayabilecek durumda deildi. Dolaysyla sahral
tabiat ve bedev ilikileri bir milliyet ve vatan fikrinden yok
sun olduu iin, Hicaz elitlerinin rk bir asabiyete (Kureylilik ru
huna) istinaden bir slam halifelii iddiasyla Arap devleti kurma
almalar, mill bir uurun olduu anlamna gelmez. Ben, erif
1
Sarma, Pan-Islamism, op. cit., p. 17.
SONU
193
Hseyinin dahi Osmanl ynetimini ngiliz hegemonyasyla de

itirebilecek apta biri olduuna ihtimal vermiyorum.
Hicazda olduu gibi, airet-derebeyi toplumunun yaad
Krdistanda da, Ermeni meselesi milliyeti bir ruhun oluma
sna yardmc olabilmesine ramen, milli uyan lehine ileyen
bir vatan duygusunun varln gsteren emareler bulamyoruz.
Geri eyh Ubeydullahm konumasnda millet ve vatan keli
meleri geiyorsa da, Krdistandaki airet-derebeyi yaps, airet
ler aras atmalar, Krtlerin Osmanl ile ran arasnda dank
halde bulunmalar, bu iki devletin hkimiyeti altnda yaamalar
veya her ikisinden de bask grmeleri sebebiyle, vadide yankla
nan bir haykr olarak kalmtr. Bu saylan faktrler, Krtlerin
devletsiz bir halk olmalarna yol amtr.2 Onlarn Ermenilere
kar giritikleri hareketlerin byk ounluu milli bir ama iin
deil, soyma ve yamalama iindi.3
Osmanl Devletine kar 1879da giritii ilk bakaldrdan
sonra her ey eyh Ubeydullahm tm Krdistan kendi nder
liinde birletirmek iin bir sonraki darbeyi OsmanlIya ve rana
indireceini gsteriyordu. Fakat Bab- Alinin bir ayak oyunu so
nucu olsun veya olmasn, bir son dakika deiiklii ile ran
zerine saldrmas, mezhep bann milli faktrden daha gl
olduunu ortaya koymutur. Krt airet reislerini, eyhleri, aa
lar ve din adamlarn bir araya toplayan 1880 emdinan kong
resinde mezhep balar milli dncelerin nne gemi ve eyh
Ubeydullah devlet projesini Osmanl Krdistanmm kurtarl
masndan nce rana hcumla balatmaya mecbur brakmtr.
Krtlerin Perslerden grdkleri kt muamele ve taraflar ara
sndaki mezhep temelli nefret, kanaatimize gre Krtlerin rana
kar harekete gemelerinin iki ana sebebiydi. ran Krdistanma
yaplan saldr srasnda mam Cuma (el-Kurdi) Muhabadta ii
rana kar cihat ilan etmi, Krtler de Meyan Zohabda bin
2
3
Chabry, Politique et minorites au Proche-Orient, op. cit., pp. 254-255.

Semeratul Fnn, say. 191, 17/10/1878; elil ve dierleri, El-Hareket Kurdiyye, age., s. 45.
194
kadar ii ldrmlerdi ki,4 bu olay Krtlerde milli bamszlk

meyillerinin daha zayf fakat mezhep ve airet taassubunun daha
gl olduunu gstermektedir. Son isyanlar srasnda, Krtler
randan ekilirken eyh Ubeydullahm ortaya att bamszlk
sloganlarn kulak ard ederek yama ve soyguna girimilerdir.5
eyh Ubeydullahm isyannda, milliyeti bir dncenin varl
na iaret olarak ynetim ve organlarn birletirilmesi ynnden
toplumsal bir hareket gremiyoruz. Keza milli duygular yans
tan (basn, cemiyet, rgt vs..) organlar gremediimiz gibi, de
rebeylik sistemindeki airet ynetimlerinde de milli bir uura a
hit olmuyoruz. Ayrca eyh Ubeydullahm isyannda rgtl bir
toplumsal taban da yoktu. syanclarn kyamdan sonra hemen
dalm olmalar da bunu gstermektedir.
Esiz milli hitabna ramen, eyh Ubeydullahm bizzat kendi
sinde de milli bir anlaya ahit olmadk. emdinan Kongresinde
doan Krt airetleri birlii milli veya kavmi bir temel zerine
kurulmad gibi, Krtler arasnda haset ve dmanln hkim
olduu dnemde milli bir kltr meselesi ortaya atlmam, bir
birlerini anlayamadklar iin anlamakta glk ekmilerdir.6
eyhin evresinde toplananlar da evlilik yoluyla, akrabalk, dost
luk ve ahsi arkadalklar sebebiyle yine airet baznda toplan
yorlard. Ubeydullah, evresine savalar toplamak istediinde,
onlara milli bir program dahilinde nutuk atmyor, aksine tevik,
tehdit ve sindirme yolunu tercih ediyordu.7
eyh Ubeydullah, 1879daki ilk isyan boyunca ahsi karlar
n plana karm ve bunlar milli amalarn zerinde tutmutur.
Ubeydullah, Osmanl sultanna vergi deyen kendi ynetiminde
bir beylii kabul edebilir yani 1847den nceki Krt emirlikleri
4
5
6
7
Martin van Bruinessen, Agha, Shaikh and State. The Social and Polical Structures of Kurdistan, London/New Jersey 1992, s. 250; elil, ntifadatul Ekrad, s.
70-71.
Gassan Selame, El-Mctemaa ved-devle fil mark el-arabi, age., s. 76-77.
Behrendt, s. 220.
SONU
195
dnemine geri dnebilirdi.8Bu yzden, emsalsiz siyasi hitabetine

ramen, eyh Ubeydullahm isyann, aratrmaclardan birinin
sylediklerine9 istinaden, modern anlamda milli bir isyan kabul
edemeyiz. Hatta milli olma ynnde bir deiim de sz ko
nusu deildi. Aslnda bu isyann amac, XIX. Yzyln birinci ya
rsndaki isyanlarn amacndan farkl deildi. Tek fark, Krtleri
yneten kiinin bir bey yerine bir eyh (din adam) olmas ve
bylece Krt toplumunda dini nderliklerin yolunu amasyd.
Krtlerin Hamidiye Alaylarna katlmalar da milli kimli
in din kimliine baskn kt anlamna gelmez. Sultan Abdlhamid, Krtlerin ve Ermenilerin belli artlarda birlikte hare
ket etmesinden ve bunun devletinin gerekten blnmesine yol
amasndan endie ettii iin, iki taraf arasna fesat sokmay uy
gun bulmutu. Hamidiye Alaylar vastasyla Krt airet reis
leri bir takm tevik usulleriyle memnun edilip,10Krt halkn ta
raf yapmak suretiyle onlar Ermeni milliyetiliinin zerine sevk
etmek mmkn olmutur. Dolaysyla bir Krt kavmiyetiliin
den ancak Sultan Abdlhamidin tahttan indirilmesinden sonra
sz edilebilir. Ama bu milli uyan faaliyetleri stanbulda srd
rld iin, onun rzgarlar Krdistana hi gelmemitir.11
Osmanl Tanzimat kltrleri, milli karlar ve geleneklerinin
seklarizm ve batllamadan zarar grecei endiesiyle Bild- am
Mslmanlarm slm yne iterken, ayn Tanzimat Krdistanda
Osmanl Devleti merkezi otoritesini yayp, Krt sivil nderle
rin hakimiyet sahasn daraltrken, dini liderlerin ortaya kma
imkan hazrlayan yolu geniletti. Hlbuki Tanzimat, Arnavutla
rn onu lkelerinin yeniden fethi olarak deerlendirmesi sebe
biyle Arnavutlukta milliyeti hareketlerin ne kmasna yol at.12
nk slahatlar burada, eitim plan 1845 ylnda yaplm olma
sna ramen, Osmanl Devletinin varln eitim alannda mu
8
9
10
11
12
Ayn yerde.
Hamid sa, el-Mkiletl Kurdiyye, s. 16.
elil ve dierleri, el-Hareket Kurdiyye, s. 43.
Bruinessen, age., s. 276-277.
Beinci blmdeki 41. nolu nota bkz.
196
hafaza etmek, milli dilin rolne yok etmek, Mslman askerlerin

askerlik srelerini eskisinden daha uzan tutmak ve Hristiyanlara
daha ar vergiler yklemek eklinde uygulanyordu.
Osmanl mparatorluu snrlar dahilindeki halklarda milli
eitim ve mahalli kimlii ifade edici yaynlar ancak slam tarih
uuru ve kltr (=Osmanlclk) erevesi iinde icraatta bulu
nurken, Arnavutluktaki kltrel, sosyal ve ekonomik gelimeler
XIX. Yzyln ortalarndan itibaren milli bir Arnavut kltr hare
ketinin ortaya kmasna zemin hazrladndan, onlarn OsmanlRus sava (1877-1878) srasnda ve sonrasnda halk olarak hare
kete gemeleri iin gereken uuru oluturmutu. Geri Arnavut
milliyetiliinin douu dorudan yabanc bir faktrle (OsmanlRus sava) balantl ise de, sosyo-ekonomik geliim ve kltrel
hareket, dardan kaynaklanan meselenin ieriyi ve Arnavutluk
toprak btnln tehdit etmesi zerine, bu faaliyetlerin ba
ar ansn artrmtr.
Arnavut milli hareketinin nemi, farkl dinlere, deiik co
rafi ve idari blgelere sahip olmalarna ramen, basit bir corafi
kavram olmay reddederek, byk kesiminin ilk defa tek az
dan konumalarnda gizlidir. Bu yzdendir ki komu Hristiyan
halklar bamszlklarna kavutuktan sonra Arnavutlar da do
rudan Osmanl hkimiyeti altnda kalmay reddetmilerdir. Bu
nunla birlikte, dman Hristiyan-Slavlarla evrili bir ortamda
slam emsiyesine ihtiyalar olduu iin, Arnavut Mslman
larnn Osmanl Devletinden tam olarak kopmalar zordu. Balan
gta Osmanl hkimiyeti altnda kalmay (otonomi) kabul etme
leri, Osmanl Birliine destek kyor olmaktan ziyade blgenin
zorunlu kld stratejik durumdan kaynaklanyordu.
tilaf devletlerine ve Bb- liye gnderilen Slavlamay veya
Trklemeyi reddeden mektuplarda ve memorandumlarda Arna
vut milliyetiliinin amac kendini gstermektedir. Arnavut r
gtne bal tm komiteler Arnavutlukun btnlnden, ba
mszlndan, milli kimliinden, ortak tarih ve ortak kaderden
sz etmilerdir.
SONU
197
Arnavut milli uyannda slamn pay bykt. Gerekten de

Arnavut milli hareketinin en n safnda fikir, kumanda ve top
luluk olarak Mslmanlar vard. Arnavut rgt iinde Osmanl
Devletine atfet besleyen muhafazakr Mslmanlarn oun
lukta olmasna ramen, yine de Mslman milliyeti kesim
onlarn prensiplerini reddedip geici hkmetlerini ilan edebil
miti. Peki, acaba Arnavutlarn slam neden Bild- am hal
knn slammdan farkl olmu ve neden birinciler otonomi iin
alp bu konuda srarc olurken, kinciler Osmanl Birliine sa
rlmlardr? Bize gre bunun sebebi, Arnavutluku tehdit eden
d tehlikenin Bild- am tehdit eden tehlikeden daha iddetli
olmas ve en nihayet Arnavutluk Mslmanlarnn kltrel ter
biyelerini slm olmaktan ok mahalli olan Bektalikten alm
olmalaryd. Belki de bunun en iyi delili, Arnavutlarn kendile
rine zg dillerini diriltip, Arap alfabesini brakma teebbsleri
dir. Tm Arnavutlar birletirici tek bir dine mensup olmadklar
halde, Latin alfabeli Arnavut dili, lkede Mslmanlarla deiik
dinlere mensup topluluklar arasnda birliin salanmasnda ve do
laysyla ortak bir milli kltr yaratmada emsalsiz bir vasta idi.
Acaba Avrupa bir Arnavut devletini neden reddetmiti?
Arnavutlukun arlkl nfusunun Mslman olmas, ona H
ristiyan mttefikler bulma yolunu kapatmt. Esasen bu, ark
Meselesinde din unsurunun ok nemli bir rol olduunun ak
bir delilidir. John Morely, 1903de ark Meselesini tanmlarken
yle diyordu: ... ark Meselesirir kkleri... Osmanl Trkleri
nin Avrupada bulunmalar ve Mslman olarak Hristiyan halklar
hkimiyet altna almalarnda yatar.13
ngilterenin Araplar Osmanl Devletinden koparma projesine
katlmas, onun kendi emperyal karlar iin Osmanl halifeli
ine son vermenin faydalarn erken bir dnemde kefetmi ol
duunu gsterir. Lawrencein I. Dnya Sava srasnda yaptklar
ise Zohrabm balatt projenin tamamlanmasyd. Zohrabm pro13
Zeyn, es-Srad-devlfi-ark el-avsat.., Beyrut 1971, s. 22.
198
j esine gre Suriye deil, Hicaz (=Svey Kanal - Kzl Deniz Hindistan) ngilterenin asl ilgi alanyd ve 1882de Msr igali
de bu stratejinin bir parasyd. Keza Zohrabm 1879 ve 1880de
hkmetini Hicazda bir Arap halifeliini himayesine alacan
ilan etmeye armas da ayn stratejinin gerei idi.
Eer erif Hseyinin ldrlmesinin sorumlusu Osmanl
sultan veya adamlar ise, asl sorumluluk, Osmanl Devletinin
Rusyayla ilikilerinin ok kt olduu bir dnemde, Afganistan
ve Orta Asyaya Rusyaya kar ngiltereye destek vermeye giden
ve aralarnda erif Hseyinin de bulunduu heyete dzenlenen
suikasta m aittir, yoksa Hseyini himayesi altnda Mekkede
Mslmanlarn halifesi olmaya itekleyen ngiltere mi? Her iki ih
timal de geerliliini korumaktadr. Afganistan yolculuu, erif
Hseyinin ngiltereye yakn olmak ve gzne girmek iin d
zenledii bireysel bir giriimdi. Hseyinin bu yolculuktan amac,
dini ve siyasi nfuzunu Hicaz dna tayarak slam dnyasnda
hretini artrmak ve ngiltere-Rusya mcadelesinde kendisinin
diplomatik-politik ve uluslar aras rolnn bu blgede Osmanl
sultan ve halifesinin rolnden daha nemli olduunu gster
mekti. Hicazda nfuzu Bild- am ve Iraka kadar uzanan bir
Arap devletinin kurulmas halinde Sultan, halifedir sznn
ne deeri kalrd? slamn mukaddes mekanlar, oralara giden
hac yollar kendi hakimiyeti altnda deilken, Sultan Abdlhamid Mslmanlarn halifesi olduunu nasl iddia edebilirdi? n
giliz belgelerinden birinde Sultan Abdlhamidin Hicazdaki kut
sal yerlerin kontroln kaybetmektense, baka herhangi bir eyi
[art] kabul etmeye hazr olduu belirtilmektedir.14
erif Hseyinin bir suikastla ldrlmesiyle Suriye vilayetinin
banda bulunan Mithat Paanm grevinden azledilmesinin he
men hemen ayn srada vuk bulmas, despot sultann Sultanhalife hukukunu savunma amal gayretlerinin gstergesidir. Sul
tan Abdlhamidi endielendiren ey, Bild- amdaki Mslman
14
EO. 424/203, Richards to Oconor, no. 98, Damascus 19.11.1902.
SONU
199
ayanlarn otonomi projesi ve Mithat Paa ynetiminde bir Suriye

hidivlii kurulmak istendii eklindeki sylentiler deil, aksine
elinde kalan memleketlerle ilgili yabanc projelerinin varl idi.
Zaten Mslman ayanlar da ecnebi kolonizasyonu konusunda
lkelerinin akbeti iin endieliydiler. rnein Yusuf Kerem,
Emir Abdulkadir Cezirye yazd bir mektupta Arap toprakla
rnn Fransa ile ngiltere arasnda paylalmasndan endie ettiini
belirtmekteydi.15 Hatta Mithat Paa, 1879da Bb- liye gnder
dii bir raporda ngiltere ve Fransann dini cemaatlar vastasyla
Suriyeye girmek istediklerini kaydetmekteydi.16
mparatorluk snrlar dahilindeki Mslmanlarn ecnebi te
sirlerden etkilenecekleri endiesi, Sultan Abdlhamidi slm
dnceyi milliyetilik bakterisine kar mmet antibiyotii
ile koruma amal almalara sevk etmitir. Dolaysyla slam,
Abdlhamidin saltanat boyunca milliyetiliin daha nnde yer
almtr; ama ondan sonra Trk milliyetilii ttihat ve Terakkinin
temel felsefesi olunca, mmetilik ruhu tarihe kart. Krtler
Krt milliyetiliini cemiyetler kurarak ve neriyatlar yaparak n
plana karrken, Arnavutlar 1912de bamszlklarn ilan ettiler.
Bu tarihten yl sonra Mekke erifi Hseyin b. Ali ngilizlerin
desteiyle isyan bayra aarak, Araplarla Osmanllar arasndaki
slm rabtanm sona erdiini ilan etmi oldu.
15
16
Seman el-Hazin, Yusuf Bek Kerem fil Menfa, s. 346.

Abdulaziz Avez, el-daretl Osmaniye f vilayeti Suriye, age., s. 352.
EKLER
Ek-1
Paul Haury, ark Meselesini basitletirilmi ema halinde izal

ediyor, 1770-1915, 2. em. Ed., Paris, 1923.
EKLER
201
Ek: 2
Nasra kads Sultan Abdlmecidin Osmanl mparatorluu

dahilinde inan zgrlyle ilgili duyurusunu ii bo bir sz
olarak nitelendiriyor. Kaynak:
BPP/69, Fin to Malmesbury, no. 29. Jerusalem 22.6.1858. no. 2,
Vice-Consul Rogers to Finn, Caiffa 18.6.1858.
Inclosure 2 in No. 29
Vice-Consul Rogers to Consul Finn
Caiffa, June 18, 1858
(Extract.,
Last week I went to Nazareth, and during my stay there I met
the Cadi, Sheikh Emeen, at the house of a friend; there were also
present some of the principal Christian inhabitans of Nazareth,
and one named Elias es-Saffori from Kefr Kenna, a Protestant, at
whose house occasional evening meetings are held for reading
the Scriptures, and amongst the attendants at the said meetings
is a Moslem of the village.
The Cadi, in my presence asked Elias es-Saffori with what authority he sought to pervert the Moslems, and why he allowed
a Moslem to attend his prayer-meetings. He answered that his
doors were pen for any that chose to come at their own discretion; that he could not force any to come, nor would he turn
any away.
The Cadi then used some strong threatening language in order to intimidate Elias es-Saffori, saying, that any Moslem who
should become a Christian would be murdered according to the
tenets of the holy law, and he who perverted him would bear the
responsibilitiy.
I then interposed, saying that I had no knowledge of the me
rits of this case, nor did I feel justified in instituting an inquiry at
202
present, but reminded the Cadi that His Majesty the Sultan had
issued a firman, granting full liberty of conscience to ali his subjects, by virtue of which firman any who from conviction wished
to change his religion might do so without constraint.
The Cadi answered, disdainfully, The Sultan eats melons,
which is a vulgar expression, meaning that the Sultan talks impotently or talks nonsence.
I remonstrated, at which the Cadi repeated his remark, adding
that His Majestys officers and subjects are only bound to obey
him so long as his orders are in conformity with the law.
I told the Cadi that I should report the circumtance, and have
done so for your information.
Ek- 3
ngilterenin Halep konsolosu Skenenin Suriyenin kuzeyin

deki Mslmanlarn Osmanl hkimiyetinden kurtulup Mekke
eriflerinin ynetiminde bamsz bir Arap devleti kurmak iste
dikleri konusundaki raporu.
BPP/69, Skene to Malmesbury, no. 43, Aleppo 7.8.1858, inclosure in no. 43, Skene to Finn, Aleppo 31.7.1858.
Inclosure in No. 43.
Consul Skene to Mr. Alison,
Aleppo, July 31, 1858.
Sir,
I HAVE the honour to report to you that some excitement has
existed in this town during the last ten days. Intelligence of the
outbreak in the Island of Crete and the massacre at Jedda, which
arrived here during the festivities of the Courban Bairam, and
EKLER
203
instigation on the part of one or two of the leading Mussulman

inhabitants, who considered themselves aggrieved in their private interests by the local government, raised a feeling of hostility between the Christian and Mahometan classes of the population, and a seditious spirit against the constituted authorities.
Fire-arms and ammunition were hurriedly purchased wherever they could be found. Young men of doubtful character were
seen assembling in the streets. One of these, a Greek Catholic,
by name Butros Tawil, appeared in the bazaar, fully armed, and
loudly called on the Christians to attack the Mussulmans. Some
of the latter secretly announced to respectable European families, with whom they were on friendly terms, that a general massacre was about to commence, and advised them to take refuge
in places of safety, if any such could be found. Great apprehensions were thus entertained. The civil and military Pashas, meanwhile, were taking ali possible means of securing the tranquility of
the town. Butros Tawil was arrested, and is now under sentence
of banishment. The sale of arms and ammunition was prohibited. The town was patrolled by 600 soldiers in 12 detachments
of 50 each, under the command of field officers. The principal
inhabitants of the different quarters were assembled and ordered
to do their utmost to keep the townspeople in their neighbourhood quiet. These measures proved perfectly successful, and ali
alarm has fort the present subsided.
It is worthy of remark that the hatred felt by the Arab population of this part of Syria for Turkish troops and officials in ge
neral, whom they regard as degenerate Mahometans, is little less
violent than their fanaticism against the Christians. The garrison of Aleppo is only 2,000 strong. Were a serious insurrection
to take place, this force would be altogether unable to quell it,
each Turkish soldier having about thirty Arabs arrayed against
him, ali more or less inured to the use of arms, and looking upon
him as a national enemy. The insurgents, moreover, might not
be without the advantage of military organization, as it is said
that the survivors of the Janissaries, who numbered no less than
204
25,000 affiliated in Aleppo when that Corporation was suppressed in 1826, have kept up some species of secret union amongst
themselves. The recent incidents, reported above, have given rise
to much talking on these subjects, from which it would also appear that the Mussulman population of northern Syria harbours hopes of a seperation from the Ottoman Empire and the information of a new Arabian State, under the Svereignty of the
Shereefs of Mecca. However this may be, it is certainly desirable
that the garrison of Aleppo should be augmented without loss
of time, more especially as the consequences of the massacre at
Jedda will in ali probability soon furnish a motive and opportunity for a dangerous ebullition of Mussulman fanaticism.
I have &c.
(Signed) J.H. SKENE.
Ek-4
Eldridgenin Suriyeli Mslman ve Hrristiyanlarm lkele
rinde ngiliz mandastnt istedikleri konusunda Salisburyye yazdrr mektup.
EO. 78/2848, Eldridge to Salisbury, political no. 57, Alieh
18.7.1878.
EKLER
*rt'->**</&?^-sj/ er
y
Ss
J&eT/e-sy~sf
,yye2~yeef?
205
'
-s
/y
---
es ~z?e ^j^4 y^y tsr t& ety
er y
//f*
T ^
Sreg / -y e-fer. e^yier./? s ee rf-- @^z/&.eyS ,

^yereLete
/e e
/yer / ' Le/ye* <'-C, *5sê^tj

>*/& /s*f.
*eet4ery/r
rezS
ye'&ezs'/s/es/
ynHtyt^&t-y
yr/fru
*+e*4J*t~t+f /jbt * * y * t
f*r* ^ . /
_
?y&r//f***+r
**# J&?**& *SGrf*m

rffi S*+sfy4*J&,.
e^ft-r
-r*
âs se
^ r f 1* V j -^
^ J f.^-.
V
n J^?5^ >M
Th^-
-^ r
-jn^
y-?
/rty^'l**-y -wu^
w
5^y^c*v ^ ê/U
^ Jt4/('<^1 yf'-fii* <vr^J^N ^y/
Ttfy ^^41^ yr^j/
r#'
^JS ^y4P
y&/
206
ARAPLAR - KRTLER - ARNAVUTLAR
Ek-5
Konsolos Zohrabm erif Hseyinin Afganistan konusunda ve
baka hususlarda ngiltereye ve ngiliz karlarna hizmete hazr
olduu ve ngiliz ynetiminin Mslmanlara adaletli davranaca
na inand konusundaki mektubu.
EO. 78/2988, Zohrab to Salisbury, secret/conf./separate. leddah
12.3.1879.
afat
Qc?(oC
C
bAa--rA
/>*
tf-etsi' ***>-
o. prS<L<at<r*.
***L
^rfrt^Len.
r<-v-t-tL
*'J
4 * ** i'*'* r* <*-'
S c .r & jL
yi^n-j-L
tf
S' *
i- itf- e * . *-A
t j t t t t.J ' J * p s - \'
a,
>
r' <'/lA r
EKLER
207
,<rdiAt--j - ^ t ^ tÔ*. O^ a~
d C~ t^-e tC <Xs~i eL. cyysz****}
&U-s oZf>L-C&*--**.-
cns**~~ ,
^)'>'/ ~'*r*j
S. c^_
<>T-*r, Z cl ^ sC*sts&jpt-e *C, />t-v /cti---ts>--r

-^t-/-'-- dXsw-tva
CcjC'v-v s Ct
C:
1-
c$~ '
%j e&^&s*
*?&-.<-
. o~*? e ?-Sr~ iZi^L-ra_a.
Zt-<X 0-- 0-*_ <

u-Ll*s- -O-i-t
.*.f.<A:sC->.tj
_-<3sO<C.-Sl<- iU 0{&^lsSrn^4*s-f
-e^JL.
rv
^ <*
ti>C
*?*d u
^v/ ^
fl(j
208
iryv^s}
o.
/ &t.< *&-
Cst- c*i-*Z Asa a-tst-s&- o- t?
yt t
^ T 't - '^ l U
a ^ n i t i -
<"r
jf- C s - c n s
^<1^.<,0(^c. A< i <
Osts_
dsTsi^CCs3s, *s$ l-c ^ct,-.s*^ ?**-*>,

rt vj
tLss-'tSJ (L
- ^
fiilse- Cb~y->^sZ*si-f '&/- Ctns^csc^s s& s^

cs-S!cXy-t -fs^r_<rs-&_s^ 0- 3 l* /j* ekjptJ'&p'
<Xs szi*$f-t
<0- s te s _ . ( n m ^
-C*sT*-t jS-tn-L
Z~ct.-y, ay'is<s-t-e-tnsx.
5 ^
^ L .n ^ r y
/s
*
/*
^^**~*~ K tSAz
ssS~
t.^ ,
S T * '. *',
site*- s ^ ^ ^
C-cnsz&t
Cts-is/ cC- ^<?,</-&/* {-*.
Ct-n-c_ 'e.js(,{Ac-/t ei_C^frc^_^j aJL
!/+ cnt4
r_.{.
EKLER
f^<<Vl>6^>-
209
rTMl *^-L t^~ ^tis6
^-j/'^t'T^ -ti fl>< ^-^1
-?-< <C
(y
<^r
/a.{>#.<.
-6 J
^ ti^ L rtL < ^
i 4^<i^
~-J'^C-^-'
^ ^
-^c ^ .e y p t^ ^
^
'1^-t#
JÛ ^ -O/ ^
C fl'L
-T ^ C /
s?rZ^trSs^<
n ^ 1jjr ^ t < ^ ^
s
& - + iy C .
s* ^r<rstt**rs~^
J .ts t ~ ,
SJ^t f r f -
^/f f>> r<^f
<^> n rt<j ^ <y

;/
s ? 'M
' J j*
<~ f -
. f &-_ F em -sJ ;> U -tW
s / s.A-
<Z~~t fil. O'l^J-C.'tsts^ t_ c'A> r ^
t-t c' ^ / y
^5
i-- * ^ ^K (>^
Cl'i^cSC
c<f^-^t ^>->t,i ^
/<V*
Cîj y (fVt-C^
i/
'
210
{Piresi.
rT-^yCr
A-H
&C
#fcC-*' e-rt'tj ^
rt (.- f O-it. //'V

O f/
^ 4,-T't-^--n
Oc-< &.
fio' ?-t
//^ C
s'/ "
-<7 ,
<*L r f- #*-
CX-cd-Ct t 'dt f C^St-c. ststst_~Aj 't c f t r*^ csj~*y,

s- jz , c4.
^^t. csT ri^-
jr p 'st-^.e-cj y/Zscxar*0
far-t- t
f- e C* J^fj r/tjf < f^r//

fXUUâ-^
^
/Ay/r/i.
C r = tZ ^ t_
<^-^-f-T-t.- 'AfM-->- r.
ry $ s l
O li
C rr^ t t + j- i, ^
^ ^ O ^ r 'i^ d O L
O i-
^r f &c.
/* /
. 'f'- c
C n s *-
* *>
, f,t oi fJn> r}~t,-tr~C~
<5o
e <-'
-CJ-d. ^'lSZ-^r-tX--^ gLst- **- d-'
'i^c-'y fC^y d^d<JL-
$ - 4 ^ r
< d -J f-C<.--1-<< <
^
^ 2
EKLER
<f
,9r }-1 - f j -j
t'C
sCv
<r?
Y ./6 s
f*-r> e*Y*^-<- <-W-S-*-*~ A<

^
(Y
r>j- t/
211
r <' <* >'' e*6 *-
*^
<Cj - c L - < t 4.
i^ c ~ i
,t/ t
C*}G_ ?et- C/J^vx_ V.o-î'
^''Ô-^-t^cr AT,
& Y s 't - r s f r e r & C
v^'-t- / ' t^
'
C^-d,
f^ .A/2 j
jfyn tst
< &
-J ,
rr^'i. t'j^/C /{2Y/.-(_ &

Q > *es^~ ./%t<
t . * r t f ' l - i . t_
s&tJ->
V t ^ - r * <
(a-
<&-*
,</(---<_.' ^-C .<./j
& ~t/C
Y*.
.Yer/e*- C
f t
J
-<
3-C*t.
a.
Sl/t-r fC
. ,-?)-&ir<. ^ -0
"Z^"W^V
t-K /ta .<

sdd-C j^ d *
C*^
"^C
(*/
sYf,a
'('-i O-t.-frt-t.f
^-' y-
'
crt^.
/{Zt.e,
{ c-e^^.
j f ^ CJ~ r / J't
0
Y'
>' / srt.</-r./x 'A <.
'^ L c {J~/2--/'L/>__ c/i /C. /^/f
t-
212
st'<s--L~c-^-
^ w. f-tJ f
tx^&t &C, strtjfn tr*~c, _
,Z7/. ov o -A
Ek-6
Zohrab, Salisburyye Mekkede Osmanl-Rus savann sonu

larndan memnun olmayan gizli bir rgtn, Osmanllan halife
likten uzaklatrmak amacyla slam dnyas liderleriyle yazma
lar yaptklarn belirten mektubu. Konsolos, mektubunda ayrca
bir Arap devleti kurulmas projesinden bahsetmekte ve yakn za
manda Hicazda karklklarn balamayacan umduunu bil
dirmektedir.
EO. 78/2988, Zohrab to Salisbury, conf/political, no. I, Jeddah
6.8.1879.
213
EKLER
%rM-C0CC0
tz& C&t*Pjte6?
jd?ac&z ;> (ylas^r ^
<??#&<?-*.,
& z2 z^ c * ^ c -
/y/sC'S ^ S i ^ E r
^^JKftdf Sy
&cm i& ts-
&SC4J CcsyrCJZ, /Zf- &e-C6a ZtsT-rZ^

-S-tyZ'Z ZyZ^r
&
fpfzzzfek'P /Z * $r?Z&Z-gZUJ^ tg f ^2 j<L*
^z& cz^C t- ^
<??
~V~?-?-? d , jP ^Z ST K ??Z *s*-1 2&&z>
/7CXzJ /ZC^^cCeotT
jyg c& zo t^ /^ ^ tz s z
/'f'd z J -
d& 'r- $*<?*&
A d c ^ c j/j
Zzj'/r tz tf t?~{z/ e.
&Zz?/, '^z&cz-z Zzs
/i?c<- fltsJ-s 7szzz -c.-f'
C*6C $? Z {Z^:<Ztzzzz SZ2&ZZZ''P?.'7Z>'Z '-r

&C-S&r??.^Zr-
drzf-Z.zz'j;
214
'7 ? 'l
/'-^ e ..
OZ-Z{y?tL.<?iS"
& C r& l-Z c l.r < a .W -^
/ 7 ^ -sr
~^ptCr&~&t C<-OL-f- Zy- tZ&2- Z ts tlz z
T^kp' sCvy.j/z??? &Z6C

^ Z z e ? z *z c
Z^r/?
Z - &c&Cr
z Z t*
<z& w
x?-*z<?zô<:
^
c&*. /5 c
&cs?zsz <rz
S2 /vd%r~{*crzs^<zC
< Z r 2 ? S ^ < z & * 0 ^
d & Z J S tt 4 s ~ C t4 , L.S^y?'/'? Z-Zccsz
& L
& ,
EKLER
^ /z e s c jfc , ^
<?&:
& ic & ^ c & - c < t^ e & c .
215
Z tr C '& c ,
^ je .
e&zzsz,
^& zksr
Z ^ tfO c ^ ^ ~
/g ^,< L
ez /O'/s s^ Z ^ > f
caz& g&
/s^CS. t
-Z^L-Cztz
-*~~
^J*er?S-tf7& z<sz
<50^
-zF^ZS- (F tt *C4
&? ^ crp z^ **?&zttn^cs&f
^ } &U e ^/z-zze t. /F/?zZ-Z^ irs#
^ / / 5 > / r S^> Zzy>7t*6zi- zF&Z, &SV*niX'
^
<&*.
/*/?%
& .&
/^rco '^r^. &*
C^ZZZ
j^ ^ ^ ^ Z Z /Z Z ^ Z o ZL
c r? -e & ? fc .& 7 -v !d z -s 'Z *? ~ z2s?-'?Z> Z/TJO-z J c jz Z
% > '> '/ C -
{? ,r ^ t r ^ Z . Z /C
d lz r? ^ . c o ^ * c z z .
Z ^ ^ z - i^ Z Z Z Z .
i$?ytzzz'*? &??.*&&&*
j^ z ^ z z .
zF Zz, jrfp&s&zd-
216
O-y'Z
(TZ*T
*?
y ,
A7Gcc Z?d
tfy j-z s,-(
'
' -O
zZ&'-t.
6C-S,~
& /
<5&-c*? &cj
'
^r>-c tzts? z& l

J e te c e f
<Jjz
Je< zt*
<J&Shs?
y t^ $?zz,c.<XX- e&d**-
<Z&CS*J 4$F - ^ z ^ , sd~ &&ntXs* ZZsZ&22>

i ^ ,.<LrC*?&4y fZJLOLA^
,.
Jsyz^!-&ecj's->^.e**-'
L
^ (Tta^ ^
^0??-Z~Z; * /Â .O /hcAZ&v*.
4& ?^f- & & $ j& c gû-drt-*
<x~~
<?s>zj~a*
,_
C
C^zzipfrt^t
,^C^^ZZZlZ-z^ ^ 2<r<3e*/^~
ccesz-tLcisizî,
EKLER
217
C?'i<7ty2
6Z4 -$?JL
^~ ^ L
^cc< *& L Z ^~ ^
a& 7^ <?c. r&>*r
j?Z-cC
& //? '7 /7 -i^-c * y
& xl<?C tj/'ztrr* .

^2o*-
<
-<&&Z ^ X ^ -t X?j fcr? 2 f 62s &S& ^~

d?tZ .it <?rn tr? T ^
-K tr2 tdtje^
j3 &?-r*'C&l~4. js>?.^&Z
0Z&0?-* Jks?-r*X-
<Zt^r& j b . t:& ?t*0 ^*z& z* <^d~ <p-
fr r z c^t^c.
J^&e/Z
&Z, 2s7.-?4?C 0-?*2{?Zs^
*? Ctf'SS'1'^
y^?2 &4auz*r
p-?T
218
^2
StZ-a/c
cTt.
&V-T-SL
/ty ? < ! ^ c d
<
s^ ~
tj^6C^{?cs>^. ^y^-z, /,:..zr'.<r<::^ dt-, .-..

h^Z-esZ-^ySty <yvcr^zt-r. -C'Pr.c^C
^ L t. &Z<3C&? s4&3&**' /'/?'-<. J s .s%^
^z ^ Z fX t J ?
2 } Zs-e 2*!r& *'- ,- r~ ^.
C&frt--PcC j&J$Trz jt& y ~&x.*eL j?c-&e.&p
^C S.
-d^.S'^'K &CJ~zZJZs^t_j&<
1^2s2CL- (?0-/72-SZTZfS?-X <zsO~s^. Z-CS^^rm

d c r- C 4
,/ 2 /z 2 X ^ ~
c ry ?
y /y & y /2 jt
< 2 2 /Z rZ C
(3lj?'Z C^-
^ C 'z y y z p ^ s
e< ^ c ~ z>
& ?-^S> ^Z
zz_
< 5 ^ & > '7
z Z & o >~&z j z
Z ^<
EKLER
219
<Et A c c.
^ L
/ ?~rzjt, A zo c ct r^-f
4yz*r & je.

-/'*>* i&J&zc&iTc?
&es-{zo*
*-7<yf rf^ a i.
&CS-'X*7 AAi*. &sZy?<?s&Zef,

^ ^ W ? ^ ^ y i^2^'^55^r^t<:<s^
- --^'
1&zr Ar..-C-^ -^#^
tfC&ZTisdC- t*.
6ca
$yz<r/4y S&?-yx /ftzy-
fa tf.'rf '* * *
/S& jSkctsC *
jp & * ****'
A*
&t/-oo CCC&~CZ#J- ^ S/tS- A*--"* ^ y j? -
& *;
^ ^ c~ e*C-C<S^CS-S
sZr,-ts>^^-
/zs. <2CJ1&(. A y Z&C# < 5c^z^

A # U ^ <Z.csz?Zô <
&
*t **Z,
J>7*- /s^Lr c^c^yz ^ /z y ^ ^ 'z-x' AAc* - A ^ ^ - sA ^ySy:
220
<~s-?-e.y
&k*~
/-? $?-z H-'Z tf-A Ct'sT i.r/s.

cts?z-o-
ez^c A^c^sr
& dy<
2ccAcA
js z
iU r/zcz-f , / /
iUszz^C,
y*
d*zrc&'
sy~7'i A jpo'z&zf*.
*#{>?'{Aczz-yEk-7
erif Hseyinin Zohraba ngilterenin Afganistandaki kar

lar iin hizmet etmeye hazr olduunu, bunun iin elinden ge
leni gizli ve aleni olarak yapacan belirten mektubu.
EO. 78/2988, Letterfrom Grand Sherif to Zohrab 23.12.1879/3
Muharrem 1297 H.
)S$n0(4&I2 Uj/iy (
EKLER
221
Ek-8
Zohrab, Salisburyye erif Hseyinin kendisiyle gvenilir bir
arac vastasyla ifahi olarak anlamak istediini; Hicazda Osmanl Sultamna kar adavet duygularnn en st zirveye kt
n, dini mercilerin ngiltereden Osmanl mparatorluundaki
slm Vakflara el koymasn ve en nihayet Hicazl Araplarn n
giliz uyruuna gemek iin altklarn bildiren mektubu.
F.O. 78/2988 Zohrab to Salisbury, secret/conf./separate, Jeddah
22.12.1879.
r 'V
,
(L
f r r *~L'
s ./-
***~~+y+7
222
jL.
iUIraJC
*.
<C
/ *V
f*L
AC ^
d-*-i /i
^ ,-Ar.y,
A*^+-y *-*&*-
^ < ^ _
i/^.
/>
zz-J
^
r A yiLv"
*yr
ûl^ ^fu Û J>-V

rf*-*-*^ {J~Lt^
^
? fC ^ H 4*
r&>*-Z3 ^
c^ /
kA ^c>
^ l ^ ^ V tL L w
d-^t-t.
...y
/.
Z ttA v , *
/L > C ^
J#*t_r
2 o - y
/l^m^dy
&r*C-m /1/f>y ^tf/C.Pv^
^ ^
_ ^ t^ r
A/*V uV^
"6 ^ t
^Lc-w .
^n-*py &*' ^
fl-^ '^ !
l/
Kf
* -T^jJ* I^Tjk ^ v>

[1
^ - t c 1^ . . ^
'5)
^ * 4* v * C
^
h0 A
-*L
*1. j*4-^ <7-^-l_.
hr&jC.t. ^ ^t ijl*/-tsi>**^z*jr.
c<j
EKLER
223
A-rf ^
^ T t^
^ ^
'^^<u
i2 ^ ) V i^ i
L/^ ^_it^-< -^<.
A*-^* **E
0'&-hjL*x-sf~
'lij j - ._
Ek-9
erif Hseyin, Zohrab vastasyla Salisburyye OsmanlIya kar
giriilecek bakaldrnn ngiltere tarafndan desteklenip himaye
edilmesi gerektiini, Hicaz sakinlerinin bu konuda kendisini des
tekleyeceklerini bildiriyor. Zohrab ise lkesinin Hicaz himayesi
altna almasnn ona tm slam dnyasnda gl bir nfuz ka
zandraca grn bildirmektedir.
F.O. 78/3131, Zohrab to Salisbury, secret, Cairo 9.1.1880.
224
JteCsCd (/ '-*<
js^r AtfarST-
dt^fT du. ^ w
/s^ZOZ* , a-t^C/Uu* G
/*t ^rtM. v/
>
$Lc4rHSL*
*-*
%*
-c
rV*. a-v*
|/ j ^ ^
/Sl-0
(4
^ -^J>CÔ Cv>y*Xid.
p*\+
a,
%_a~h
**l-t**^1
t-C.
(l/^
* J 2 ^ a L^ f'^
<
^*
V
/7
*2^
/PK.
jL ysn yy
7/baJt^ It/î:
^Ce^c/uy f%flcJ^L^Qz?
tf^cs^t-J&
U*^ <%*- ^ttCZZZcs

Jl<X^<M>Jyyy
EKLER
225
^Cv*jtua5 c~ <&*
^3 ^
T^Sk.
^w !tA ^ S"' - ^ Z t <*^
fÛ l'L />*^tÔr (Lvo^-fuJ, f*.

pr*AsMtf^^C<> durnM sf aJr**K*sv^ **
o&UesZ. ^
^ lc ^ p L
/O
< yy ^
L. A ^ f i ^ ^ -
t*. ^ V ^ ^
^t- te-*- s^%A*-p/l<t-H-V
<J1aS14-^ ^
_o ^ y/itL^<S^lO tL-r^
Â-<rtftx-tA. jbrTLS&.fl^dultv
^ L c
4tnr*
(,^Tuc/v<^*^t.*
il^
^ y> t*Al
ds*JZ$U~r V c
cry^
^vu>bv. a-xy ^5^*. ^ UCL-xaJD

^^*-
jfjJ,
226
l^"
&^{
^ er~-
^<_4.
^ <n- ^ '/
^0?!y
Aj
/\^f' -*
<!^?
ur'U w :
*o"
SU
<^r
^ j&-*Sb{Z-c_t*^
A^w) ÎttL^y/' ^
CL^-J. jfr^tsvr
c ^ ^
227
EKLER
nî /
<-aJ-ny C*su*n cArfu
&n^cjb ~
fiC u .
^ r
^ft. >-
^<^M
h-*j\_&-
LrCCi
$Ct- jLc^
^n'~-^ Q-*t
?
îtA ^ cw v ^C) /y ^ 5 ^ w
Y
Zj t/k / 'S^CU'f*- -^t
^ **. a^cj^/-e^f^ J/U^t*. <Ln*~y JLt-jL^C:

C'lt^v- yi*Lata-y jf^*P&*>-ts~
fo<^/h<~ &c.f
k-*
-*.
Ae. /t^ -^ ^ n /T z^ i. a*u3

^
* 4 -^
tv-rv-y-i- & <*fu~Xj ,.*.. ^,-'.i-w,(. ^

UjL
'^CA^^
&T*l^*L-<SL, 6nr7S~^J
( V V I ^ WJ ^
yrL ^'^ > -
228
-A tt!,
2/
A-< Cf/11 o<_Sl^
itU/ly
a^L^fsu&i ^
^-*-
^'<_
&ki- A ^f-f-< r','f:
^j- 9tl*r
t ^
Ce-K^S-c-^tl
A /f
^
^
SlLt a^C
/t^ tt
eJl'O
?Jfb &
Ek-10
Zohrab, dostu Alstona ngilterenin Osmanl Sultamna kar

sava amak istemesi halinde Hicaz himayesi altna almas ge
rektii teklifinde bulunuyor.
F.O. 78/3131, Zohrab to Alston, Private/secret, Cairo
12.1.1880.
EKLER
229
'T'A.-c-v'-I,
/$ f T&
k y d * . AA
7 U ,
h r. * * & * ..
/y~.
a.
\J
->K
- ^^Vy.
^
A/7^
^ ^
**
y ' /**-6y
A /I a
f ~T_ ->ry
_ (/
*
h< jC
^
4^<
^h ^r:
(/ A v ^
*^.
îk^) h/
*y
yo*\ /**y
*---*
&+~*y ^TLh^ ,
^ *T~
230
^kxC<
^2* /
^< ^Â *e.
(/ (K*-0 ôtA<. <2.
jt^-c ^Z -^* ^,
"**
* /y fc : &
* /_
t^y7!^y, l^1" Z#1
f-
4 m-
fi.
EKLER
/-
t a ^ r u , -^< <A-*<
<*o^-} ^
At-t <*-SL<
&/%*. dL ,s*t
<"
jA-a
A-r^f" S}<_
y -Z ^^d ^ jL c^
a û câ
c..7y
t*,
* U ^f
(3cU*-^^-^-->
-r ^
.***
(Si.-
Asstc
^ c
t .***~~
<& ^
A-o** /<-**->^.. >.i^
*
e*'
A ^vu Jr
*M-Of-jtis&. \P
{t4^&LX*u~t A***. '**'**> K ^->--< ^ 2^3*

#& A c ^ ^ r& L
a <*-C)
s~t
&-* û- Ax^t*A**.
/& ) ^
' T 2 ^ ^ l Air d t.
/(X jg14sl<~&- di<-
^5 l,
232
4A^-0 t / <L&C~.
jc ^
6s*^CZi
Z^. /~C-_C-CÊ' (bt~*

b2*J h ^ d t-v ^
b s(-<co*t^ <-
C U îÂ ^y. ^&<?6ZZZ ts?s& ^$L*Z

^M. v~^l-Â) ^ A * * ^ * * ^ -
^r'^Ct^ j&~~ ">*-*. A^*yy &<'1

X!e , A^-^- C -a-~yf^ ^ >^*
/? n
*-'4-*- -w*
4X~~-\ tfl
inscj^ /s 1* /U ir ^ * V 2 T i^)
2* ^yyisyr &t~. A-*C b .
^ ? * y /{
A ê^c
SZ* j\3
,^ W
AZ^Z^VL^T
^0l-t *-. *
^ 2^- /<2*--^..<_c-/-'i--w,3,- ,,,___'.
Ek-11
Zohrab, Hint Okyanusundaki ngiliz donanmasmdan, Mekkedeki
en yksek mercilere dayanarak tehlikeli olaylarn olaca dn
cesiyle baz birimlerini Hicaz sahiline kaydrmasn istiyor.
E O. 78/2988, Zohrab to Bumers, most secret/conf., Jeddah
6.12.1879.
EKLER
JKT^ j v - ^
233
ofc,, -V fa .
/ /
<yC
1*" "'
^"(,r
AH
t,- /,_.y ^ O t v / it
o<-<^7Ty dJvU^!
^T >y ---t*
^ ^2*
^ ^
j ^ 5^^w^ ^ rf
^~-~iy
l^r>V' Ay
Jrfi ?Tl
^T^t-j'n
" * t ^ .C *
4 < 4
^*^<U*^4m!> a^w|/^-^fJ^^/~'.^rt ^
/lv_-^ <
?
/ ^
^
.-*-,---- i l
^ ^ <3vtM. û. ^ *flW4. t
4^
z? -
<*^*t<~. fr /3
it *(
<z
^ z ,^ u _ ,< .
Ek-12
Layard, Grandvillee Hindistan Mslmanlarm ngiltereye
kar kkrtmay amalayan Sultan Abdlhamide kar slam ca
miasnn siyasetini, Hac mevsiminde Osmanlnm ngilterenin s
lam dman olduu ve onun Osmanl hilafetine son vermek iin
234
altyla ilgili propagandasnn bu yndeki dnceleri en st

noktaya karacan belirten mektubu.
F.O. 881/4341, Layard to Granville, no. 10, Therapia
25.5.1880.
Sir A. H. Layard to Earl. Granville - (Received June I.)
(No. 54. Confidential.)
Therapia, May 25, 1880.
My Lord,
BEFORE leaving this Embassy, I think it my duty to cali the
serious attention of Her Majestys Government to the intrigues
which are being carried on from Constantinople with Mahomedans in India. I have every reason to believe that they are directed by the anti-English party in the Palace, and that the Sultan
himself is not ignorant of them, if he does not actually encourage and connive at them.
I have been frequently warned that Ghazi Osman Pasha is in
secret communication with leading Mussulmans in India. I have
no actual proof that such is the case, but from his well-known
fanaticism and his undisguised oppisition to the policy of England, I think it very probable that it is. I have, on various occasions, brought to the notice of Her Majestys Government the suspicious proceedings of certain Indians in this city. Some of them
have access to the Palace, and appear to be treated with special
favour by the Sultan. His Majesty has been persuaded that, as Ca
lipli of slam, he has immense influence ver the Mussulmans
of India, and he appears to have been induced to establish and
subsidize the Peik slam, the newspaper of which I sent your
Lordship a copy in my despatch No. 531 of the 21st instant, in
order stili further to extend it.
EKLER
235
The danger which may arise from this State of things is that
if, in consequence of the course of events, England is compelled to enter upon a policy hostile to Turkey, or which, in the
Sultans opinion, may threaten his independence or his sovereign rights, or may deprive him of further territory, he may have
recourse to every means in his power to cause us trouble and
embarrassment.
With this object in view, he may endeavour to excite the Mussulmans of India against British rule, and to bring about another rebellion in that country. To effect this he will make use of
ali the power and influence he possesses as head of the Mahommedan faith. Turkish agents will work upon Indian Mussulman
pilgrims at Mecca, who, on their return, will spread disaffection,
and the Indians who are established here will be used to carry
on secret Communications with the Princes and Chiefs in India.
England will be represented as the enemy of slam, and as aiming at the over-throw of the Caliphate and the destruction of
the Mahommedan religion.
I cannot doubt that, in these intrigues, the Sultan and his advisers will receive every encouragement and support from Russia. There are very strong grounds for suspecting that Ghazi Os
man Pasha has been completely gained ver to her interests. I
have been informed, from an apparently trustworthy source, that
the new Russian Ambassador, M. de Novikoff, has been instructed to maintain hem in his present high and influential position
in the Palace, cote que cote. Russian agents will lose no opportunity of persuading His Majesty and his Ministers that Eng
land is the real enemy of the Turkish Empire, and that Russia
alone in its friend. The more hopeful the prospect of a good understanding between the Powers as the policy to be adopted with
regard to this country, the more determined will be the attempt
of Russia to increase the suspicions of the Sultan as to the motives and designs of England, and to bring about a quarrel between her and Turkey.
236
What Russia most dreads is a cordial understanding between

the Great Powers, which may have the effect of improving the
Administration of this Empire, of restoring to it something of its
former power, strength, and prosperity, and of frustrating her ambitions designs with regard to it.
It may, in may opinion, be concidered almost absolutely certain that she will secretly do ali in her power to prevent such an
understanding, whatever may be the assurances to the country
Her Majestys Government may receive from St. Petersburgh.
I have&c.
(Signed) A.H. LAYARD.
Ek-13
Layard, Salisburyye erif Hseyine dzenlenen suikast telin
eden slm tepkileri, erif Hseyinin Sultanm kendi yerine erif
Abdulmuttalibi tayinini ve keza Abdulmuttalibden sonraki b
yk erifin Avnur-Refik olaca vaadini memnuniyetle karla
masn bildiren mektubu.
F.O. 424/97, Layard to Salisbury, no. 112, Constantinople
24.3.1880.
Sir A. H. Layard to the Marquis of Salisbury. - (Received April 9.)
(No. 342.)
My Lord,
Constantinople, March 25, 1880.
THE assassination of Sheikh Hussein, the late Grand Sheriff
of Mecca, was first known at Canstantinople through a telegram
sent to me by Mr. Malet, who had received the information from
Consul Zohrab. It has caused a very painful feeling here amongst
the better class of Mussulmans, who appreciated the liberal and
EKLER
237
enlightened character of Sheikh Hussein. The Sultan told me yesterday that he had named Sheikh Abou Moutaleb his successor.
I told His Majesty that, from information which had reached me
from a trustworthy source, I had reason to fear that the return of
this individual to the Hedjaz might lead to serious disorders and
bloodshed. Sheikh Abou Moutaleb, I said, had on more than one
occasion, when formerly Sheriff of Mecca, been guilty of rebellion, and he was known to be at the head of a party which had
been the cause of serious disasters to Turkey already, and were
not unlikely to be so again.
The Sultan replied that, for various reasons, he could not to
otherwise than name Sheikh Abou Moutaleb, and he had done
so after consultation with his principal Ministers, and with Haireddin Pasha, and other persons in whose advice he had confidence. Sheikh Abdul Moutaleb was a very old man, above ninety
years of age, and could not in the course of things live long. On
his death Aoni el Refik Pasha, or Sheikh Aoun (the name he is
usually known by), the brother of Sheikh Hussein, who resides
at Constantinople, will be named his successor. Of this, His Ma
jesty said, he had written to inform Sheikh Aoun.
The Sultan added that he was well aware that Sheikh Abdul
Moutaleb had been disloyal, and had rebelled against his Sovereign. But he had now given assurances, in which His Majesty
had full confidence, that he would discharge the duties of his
high Office to his Majesty thought that, considering the disturbed State of that province, he was the best person to be entrusted with the duties of Grand Sheriff. His Majesty said that some
troops would be sent with him, and I understand that four battalions will be dispatched to Jeddah at nce.
I have,&c.
(Signed) A.H. LAYARD
238
Ek-14
erif Hseyine dzenlenen suikastn ngilterenin Hindistandaki

karlarna indirecei darbeler. Sultan Abdullamid, ngilterenin
Hicaz ve kutsal topraklar istilasyla ilgili planlarndan haberdard.
Yeni erif Abdulmuttalib ngilterenin en iddetli muhaliflerinden,
(sonraki erif aday) Avnur-Refikin ise Mekke emri olmas ha
linde ngilterenin can dostu olacan bildiren belge.
F.O. 424/97, Layard to Salisbury, secret, no. 113, Constantinople
26.3.1880.
Sir A.H. Layard to the Marquis of Salisbury. (Received April 9.)
(No. 344. Secret).
May Lord,
Constantinople, March 26, 1880.
The assassination of Sheikh Hussein, the late Grand Sheriff
of Mecca, may gave grave political consequences, and may seriously affect our interests in India. Suspicions are not wanting
that his murder was planned by persons here. He had long been
an object on suspicion to the Sultan and to the fanatical party,
which now, unhappily, excercise a pernicious infuluence ver His
Majestys mind on account of his liberal and enlightened oninions, and especiallly of his supposed leaning towards England. It
was not unknown at the Palace and the Porte that secret attempts
were being made to induce the Arab populations of the Empire
to transfer their allegiance from the house of Osman to the She
riff of Mecca as the head of the Mussulmans faith, and it is believed that a widespread....
Conspiracy exists the effect this object. I have reason to know
that information as the Communications that were passing between Consul Zohrab, the Governor-General of the Hedjaz, and that
even the French Embassy, which is now watching with extreme
EKLER
239
jealousy the proceedings of England in the East, is fully informed with regard to them.
Your Lordship will remember that I referred to these matters
in my secret despatches Nos. 182 and 302 of this year.
I learn, on very good authority, that about three months ago
one of Abou Moutalebs son left Constantinople for Jeddah, and
that Sheikh Aun, Sheikhs Husseinss brother, who resides here,
was warned that an attempt would probably be made to get rid
of the Grand Sheriff. That the relations which Mr. Zohrab has
entertained of late with the Sheriff have contributed, in any way,
to the determination which, I am assured, existed here, either
to depose His Heighness or to make away with him, I cannot
State with confidence, but I have been, for some time, very uneasy with regard to Mr. Zohrabs proceedings, knowing, as I do,
the extreme jealousy and susceptibility of the Sultan, espicially
with regard to this religious rights and authority as Caliph of s
lam, and being well aware that the fanatics who surround him
would lose the occasion to exite the suspicious against England,
whom they have even accused to him of wishing to possess herself of the holy places, and would not cruple to have recourse
to any measures which they thought calculated to defeat the designs attributed to her.
Sheriff Abou Moutaleb is generally believed to be a man of
fanatical opinions, although I have been assured by some who
know him, amongst them I may mention my Persian colleague,
in whose judgment in such matters I have confidence, that he is
not. He has occationally sent messages to me professing his friendship for England, and has expressed his wish to cali upon
me; but we have never met. The inclosed memorandum, which
has been sent to me by a person who frequently sends me In
formation of what is passing at the Palace, but is not very trustworthy, may not be strictly accurate in its details, but it tends to
confirm what I have learnt from other sources as the suspicious
existing there with regard to the relations between the late Sehriff
240
and England. It is true, as the Sultan told me, that Abou Moutaleb is an old man, not, howeer, of so great an age as His Majesti stated, but he may probably have time enough before him
to excite the fanaticism of the people of the Hedjaz to a dangerous extend, and to enable his party to make such arrangements
as may be necessary for accuring the succession to one of his
sons. He may also work mischief with Indian Mussulmans visiting the Holy Cities, or even commence intrigues in India with
the view of causing us trouble. It will therefore be necessary to
watch his proceedings with great vigilance, espicially as, in this
respect, he may be acting at the instigation of the Sultan, who, I
have reason to believe, is in communication with certain Indian
Mussulmans now here engaged, I m assured, in intrigues againts
England. Upon this subject I am endeavouring to obtain full and
trustworthy information.
Mr. Zohrab, in a despatch to me, the substance of which appears to have been communicated to your Lordship by telegraph by
Mr. Malet, describes the danger to the Christians and Indians in
the Hedjaz should Abou Moutaleb be named Grand Sheriff. Mr.
Fournier telis met hat he has received similar information from
the French Consul at Jeddah. I warned the Sultan very seriously
of this danger when I saw His Majesty the day before yesterday;
and I have repaeted the warning to Sawas Pasha, pointing out, at
the same time, to his Excellency the consequences which must
inavitably ensue if there were a second massacre at Jeddah, for
which, after the warning I had given to His Majesty and himself,
the Turkish Government would unquestionably be held responsible, if the appointment of Sheikh Abou Moutaleb were persisted in. Sawas Pasha did not conceal his regret and alarm at the
choice made by the Sultan of this personage for Grand Sheriff,
which he attributed to evil advisers...
EKLER
241
Ek-15
Layard, Salisburyye erif Hseyinin ngiliz hkmetiyle olan
pheli ilikilerinin kendisine kar dzenlenen suikasta zemin
hazrladn, bu yzden Osmanl Sultaninin Abdulmuttalibi
Mekke emri olarak atadn bildiriyor.
F.O. 424/97, Layard to Salisbury, inclosure no. 113, Constantinople 26.3.1880.
inclosure in No. 113.
Palace Reports respecting Death of Sherijf of Mecca.
LES nouvelles parvenues au Palais sur lassasinat de lEmir de
la Mecque, Cherif Hussein Pacha (fils du feu Sherif MahommedIbn-Naon) attribuent ce meurtre un Afghan, qui se erait fait
le vengeur des bons Musulmans, indignes cause de la sympathie de lEmir Cheriff Hussein Pacha envers les Anglais, sympathie quil avait dernierement manifestee par le cadeau la Reine
de quatre juments. Quelques semaines auparavant le Palais avait
reu la nouvelle que trois Agents du Foreign Office deguises en
Musulmans avaient ete reus par le Cherif la Mecque. Le vieux Abd-ul-Moutalib sera nomme aujourdhui Emir de la Mecque. Cest pour la troisieme fois que ce Cherif de 80 ans environ, portant parfaitement bien son ge, qui est appele au Siege
des Lieux-Saints de lIslam. 11 a ete Emir de la Mecque sous
Mahmoud II, auquel il resta fidele contre la revolte de Mohammed Aly dEgypte, qui avait nomme Mohamed-Ibn-Naon comme
Emir de la Mecque, tandis que Abd- ul-Moutalib etait oblige de
se sauver Bagdad do il vint Constantinople. Apres la soumission de Mohammed Aly, le Sultan Abdul-Medjid le nomma
lEmiriat de la Mecque, poste quil garda pour quatre ans et quelques mois. Abd-ul-Moutalib, rigide observateur du Cherif, sil
avait cru de son devoir de se prononcer contre le rebelle Moham
med Aly dEgypte, lors, sur la demande de Sir Strafford Canning
(Lord de Redeliffe) reut lordre par feu le Grand Vizir Rechid du
242
Hanzimat de publier la Mecque le fameux Hatti-Houmayoun,

Abd-ul-Moutalib sy refusa et prcha meme la guerre sainte contre
le Sultan Abd-ul-Medjid. Hadji Kiamil Pacha (renegat juif) alors
Vali de la Mecque et qui jouait un role ambigu, parce quil setait
entendu avec les marchands desclaves pour empecher la publication des Firmans du Sultan, parvint faire arreter Abd-ulMoutalib. Arrive Constantinople, sans metre pied terre, il
dut sur un bateau vapeur continuer son voyage pour Salonique, o se trouve le mausolee de son pere, lEmir Cherif Ghalib,
mort dans cette ville, residence de son exil, en 1816, de la pete
- du poison Turc, au dire de quelques Arabes.
Apres deux trois semaines dexil Salonique, Abd-ul-Moutalib,
la site dun songe du Sultan Abd-ul-Medjid, fut rappele Cons
tantinople. Ce souverain lui fit cadeau dun Grand conak et lui
accorda une pension convenable successivement augmentee par
le Sultan Abd-ul-Asiz et par le Sultan actuel. Le choix dAbd-ulMoutalib par lEmiriat de la Mecque se recommendait par cette
consideration, que le Cherif Hussein Pacha, deja tres-impopulaire,
comme tous les membres de sa famille, ayant ete assasine cause
de ses tendances Anglophiles vrais ou supposees, per cela seul
son frere le Cherif Avni El Refik Pacha (qui se trouve Constan
tinople) navait aucune chance pour lEmiriat. Abd-ul-Moutalib,
qui est le Doyen des Cherifs, excerce une grande influence parmi
les tribus de Hedjaz, et par lexperience acquise il envisage autrement aujourdhui la situation de lArabie; il semble convaincu,
sans cependant avouer cette pensee au Turcs, que les Arabes ne
dovient pas contrarier lAngleterre. Ce que dit Burckhardt dans ses
Voyages en Arabie sur les qualites et les defauts de linfortune
Emir, Cherif Ghalib, est parfaitement applicable son fils, le novuel Emir de la Mecque, Abd-ul-Moutalib.
EKLER
243
Ek 16
1900lerde Arnavutlukta Mslmanlarn yaadklar blgeler.

Kaynak: Peter Bartl, Die albanischen Muslime zur Zeit der nationalen Unabhangigkeitsbewegurg (1878-1912), Wiesbaden 1968,
p. 87.
KAYNAKA
Arapa ve Arapa eviriler
<LUjoJt
44>
jÛLl Jjc. *I
t l> Jl
,jA (CUJJ L.L.J -jJ oljSJm
t ,_yLUJI
o-lj ILjji! ll o LJlS
i
I wtp%
aJlj 0^b>JI (J-I =v
JIj OwUj laâJI oJl* alj^- al.j-O -A-*,j .0 ^ t n r r /\ro\ aJôl
. J*1
* JrT lA*
ao!l
O - -JU ^
jlS M l _sVL> * ia Jsusj

' *\A^ O j j * j a o U - j 3
1AA\ O j j J
1 AA o o
i 4T ^
jla Ja
. tJ.uJI J t
pv *
li^ o aj
u^>aa u J j j aIJlp^ a \ AA ^ jla^M
l TJ* ^pL#' J -> -
a y l> - J-aka^* t bbja cll
JL>* i_^_>j a lj^ l 1
~~*
aJL.1^11 JLtSll
< * * - aWJjl j L p l a^r-â l ^j-aVl

. UoA O j^
a^^liaJl jjlO a J l
u_j^<tl kl_/Af- a ^ U j j t
saAr juji iûj /.\jjS

^ AAY O ^ y j a O -U o -N I
' J s r * k Y ^
ai.latlll*j2^ ^Jajaa i ^ A i -U ->! a ^ j j b
J^ b i- 1 4 Ylj_kj ijj^ ja J I J j l j j
a|> 4 ^ i
. no.
. n a V f M a*JA j
UY
a------------------------------
KAYNAKA
A Jj-JI -3-J
l>U-J
iU jj! jL-
^ jL p
jJ_ajJI J L *jjl |-| j ,.. . ^ ^ t |
t SiL j -dl>- JLJi>vjj p-jJLl v ^ AAA
. \HVH
245
\AA
îs Cjj
1 Û-ijS'Vl iJ>Ux;l ^jLis- J4=r
* .j j ~>2I j_â-*JI ^
t jjj^ -T j
'
tJ - J L ^ -
^Sj?.
\ HAS 4^*4Jjy4 t a v ^ A t
t ^L.* 4 ^J ^ --il
_j_fcLL!l t \ S H -A A S * l_ ij j J I ^ j a - a- A j
-1j-n-Jl t .
i j l j3 . \ HV-
. \ S A l
/O j
t YJa 4 L>LijLJtj O ^ J K tu ii a
a *5j
- ^ H 0 \ ^ U j l C*a_y*il jS o -jA J 4 ^J?L t r j
. \ SS'
t> l
VJs 4JLaIaJI aJjjJIj 4-jjaI jÂJI 4

----
, \H 1 A
1 -ij5 Aa J9 " ^ 4 \ H Y A ~ W H A
aY-b a V / j d l j j j ^ J I -Jl 4 J J 4t_yOJ^ ^ e ^yj ^yjjjJl ^ 1
4. L^-f^y-J 4 1_ y jlj_ ^ -
, 1S TA
^b w jl
j*AxtJ1 ^ c il
*jXJ
S ^ U -I / J ^ J ^ J > a{\ S\ -
j j_ ,
j j p
J J 14TJI 4 4_y^P >Xa*>4A 4 4_#^
\AY \ ) u JjS /1 i l ^ J U J I 4_4^ 1
. US* JUJI
J
A4a*Jl ijli-J 4Jjlj lja4 aJJ A^JUff [ 4-Ah ^y kili JJ tjl'.-. i-ljj^*
. \ S1 jb 6^r-P
jâHj^yi
1 ---, ,/_)--*
1 . 3 _y-4 J j j J t L-^l..--..i| 4 Jatfi- 4 J s-Laa[ J ,4 ^ 1 4 ^ JJP W
jlil >H i U j j ^ i \ A t \ J A ^ J ! -La U a J - : r ^ 4 1 SOA ^ _
. sAm c.
A S S # aZ^JIJ*t 4
WAH
4
\Am
O lljt^ a A 4 LaJ i I-ajJ

. * HA\
c jjj*
4 ^ 1 : J l ^ j l j ^JL*al 4
v j Ij
^HAHcjj^-j aTi 44Ujja]1i>50 l_y>ajjldl ^^ll 4^jjaJI ^_p

. \HVJ
t M l A o U ^ L ia N
a^jSl Jup 4 J Ij
246
^ ^VY*
_L_I ^ *j
* Y^ ^ ^"~ \A \ o {jJs- aU jy J l) JjJil oliÛJt
^
. \^VY
1j ~ i U lijjj
* 5â15I t (_jc^*d J*^"
4(*lU
t iJ^t
. \ *WXOj^ 1Xjs t-jyi! 4-*_jiJl *j-Oj i^-J1!JJ>,jiJ *<jJ

^dJ>
jj I
jVl
(_y JjJ-Jl
1------- *
* \ AV \ o Jjri
.
y j l jJl yi tJu-Jl
^*^V<\/ \ Y^ H
. \ <UV
Aâ l Yj \ ^ i <il* ^ j l *Jufc^*1 l (jpLJl
k^yyjl J - r U I y <jjJlj
Jl-**Jl *3j j J l LJi
? y - y
^ ,u
Â Y ^ U _- 1*j Ljj
toLuP (li'>U-
ljPijjjS ft u -y lt jl i u ij j j jt J- p
. uv
t ^^ ^
-W>-
Jl- j
t ( u r * - \ va <\)
j L_S^ ?tJt.^.^Jl t ---- -------
. \ U V Jj t
. ^
t j Y ^ lL^_Lc-
<j-L i ^ $L~ ~*j
j y _ - J t 01y>- i <LLi
i-y>U4 Jj j U U jU I
t jj j j J l -L-* ^jU-JI
. \\A*\ / m * SjAiJl
Ij j j j Ly a-p-U-UI Sjjili j ~>op y
t >ll.-j^ *uJlij-i
. ^ ^ *
'Jjr! 1
\
i3^*XaJI
O-^Lj aU^L aiU
aJÎ Jy
y-
t jJjSOl a-Jl* w, aJL i jS ^Jt

?-j\S !
jj.la...^ bJ j Up ^LuaJl
H v T c I T ^ 4 >AVV ^j^Jl
' ^ vy o Jjri t ri>

\ ^ H j-L-oj t
^HY* \A 1^
o u p j i ju
<j ^JtUl aJjjJl *Lj
jJ-j
"^^-!-* t j y ._yU
j <n~/i 11 '^(rs' j* OUJ
t^v^j^Ja
. \ HÂ
KAYNAKA
j-fcLill ^\~\A*\
247
-U-p
m r ;y>uil .L-jSf JyJ ,y ^vjl

fcjjj+i i
&!y ',
JjjJl i
J^V>- 4
~~
lSj Lj*^
. UULujj
*^*-*Ji Lr}tjS Ar"=^* gTjl*
. \Wt yÛI vÛJl
---L-J1 - *pUj>-N1olUj'Vl 14->-j ^ly^S
. UAY
^rJa lUT-lAV
^ JJUI pll {jA i
-l i-----------
^.jyl
^yJl JjJUJIj ObJ J-^
ooJi :
.Vt o
aJLJL*JI
4j*blj t i
jj
\ U " ! t js
4alJ l t
vy^l
-.
. \ U A o jj*> i ^ L lll
\Y U
*-** ( ^ j. -A^ ^
JLL* Lj-S JJl
c j La L^vj^
'
T
S*IAA
. UV ^J_r?i
\ W
U L>-&JI
AV o i j r , < \ \ \ t
v o y J ij L jU ijj^ icilJLP- j l y
pJUl u*
jb tÛJl
t y^^-U* jJUI o U J *4_fk^*
J lp * iiy_*Jl pJU '* <LJL- -jyJ' jJ j^ v '/l ^ y *jU S /l iLSiJi
Tur
L^Jl ;. ^ y tj<a 11 o
UlP *L*J-y t
j\jj-A jljk-pJ t \
-L-p
^ U ^
1*T^^
iJ l ^ * * *L1 j
J A j j ^ a l l
\ AAr
. U 1 A y U ll
t ^ iL dJl ^-1-4-1' j-;f ^r j 't ^
tvi
*>
jJl -L-p-*?*
J f * jV ia lJ l
. AA-^ ^
v(\Â^)o
fc(
j-*l
o
JjjlI ^
d
COjy-j)
*
4
olAL^J^/t jj-Uj i -------------
4 jjSLlJl -X
fcJHJ -UPjUsii*
uj^
. \v\-ao^ (mâ j ha^T. a
jj-Jl J^jJLJl j-s*l c_*IjI.Aj t
iOIm
Tt-Y'jjTL(\*1V)1 *x>
^ry*-^ * ** f * ^
-VY
0 ^ j
*(\\"\V) a(,jdJLo)
t<.-4.is l!l JL*P t^ jL -ia J l
v *'
jlVJJI
<!>&- H
Tv^r
t*.sL^-NW cjLj JL *- ^
cJ' L;_rUJl L*rr
j UiLi
tvt-Toi ^ t(m')
Bat Dillerinde
[Yaynlanmam olanlar]
(Public Record Office)* -UJ c/>U^JI y ^

TlJkdl ^LiJ( /o U L J I
kz^
i t i ^ l k , ^ J t
jilijJ l
-jjeJj t (R ichm ond) Juj -Tj
F .O . 78 T u rkey.
F .O . 195 Embassy and Consular Archives.
F.O. 424 Confidential Prnts, Turkey.

F .O . 881 C onfidential Affaits, Turkey ect.
jijj ^ ^jrL-JI vui

4_)S/1*^
j- j -u :j
J1 ^JL*JS/
(Pnlitischcs Archives des Ausvrtigen Amtes - Bonn) o j *

^ J t l L^ b U I / l > U )l
P A A A , O rie n la lia G eneralia 9,1,

P A A A , Asien G , 1
KAYNAKA
249
Yaynlanm Olanlar Kitaplar

Published Primary Sources
-
British Parliamentary Papcrs 1860/69, Despatches ] rom Her Majesy's

Consuls in the Levan respecting Past or Apprehentkd Disturbances in
Syriat1858 w 1860, presented to the House of Commons, Jtly 20, J860.
Hurewiz, J.C., The Middle Eas atd North Africa in WorId Politics. A
Documentary Record, vol. I. Puronsan Exnansion 1535*1914, New
Haven/ London 1975.
smail. Adel, Documents diplomatiques et consulaires relatifs lhistoirc

du Liban, I. 14. Ccmultat General de France d Beyroulh (1878-1883) \
Beyrou 1978.
Books
-
Akarli, Engin D., Abdlhamid II's Attempt to Integrate Arabs into he

Ottoman System, in: David Kushner ed. Palestine in he Late Otoman
Period, Jerusalem 1986, pp 74*89.
Al-Amr, Saleh Muhammad, The Hijaz under Ottoman Rule 1860-1914:

The Ottoman Vali, the Sharif of Mccca, and the Growth of British
Influence, Ph.D, University of Leeds 1974.
Anderson, M., The Eastem Queslon 1774-1923, London 1966.
Antohs, George, The Arab Awakecing, Beirut 1969.
Arabia, Handbook prepared under he direetion of the historical seetion o f

he Foreign Office, no. 61, London 1920.
Arfa, Hassan, The Kurds, London ect. 1966.
Armenia and Kurdistan, London 1920.
Ajnold, Thomas, The Caliphate, London 1965,
Bamberg, Felix, Geschichte der orientalischen Angelegenheit im Zeitraume des Pariser und des Berlner Friedens, Berlin 1892,
* Barti, Peter, Die albanisehea Muslimen zur Zet der nationalen

UnaMangiglceitsbewegung (1878-1912), Wiesbaden 1968.
-
Banmgart, Wilfried, Vom Europtschen Konzert

Darmstadt 1974.
2 m
Vlkerbund,
Behrendt, Gnler, Nationalsmus m Kurdistan, Hamburg 1993.
Blunt, Winfrid Scawen, The Future of slam, London 1882.
250
Bruinessen, Martin van, Agha, Shaki and State. The Sociat and Political
Structures o f Kurdistan, London/New Jersey 1992.
Burton, sabet, The Inner Life of Syria, Palcstine , and the Holy Land,
vol.L, London 1875.
Castellan, Georges, Histore des Balkans (XIV*0 - XX*mo siecle), Paris

1991 .
Chaliand, Gerard, Introduction, n: Gerard Chaland cd. Pecple mlhoui

Country, transl. By Michael Pallis, London 1980, pp 8-18,
Chirgul, Bletch, La question Krde, ses origines et ses causes, la Caire

1930.
Clayton, G. D., Britain and the Eastcm Ouestion. Missolonghi to

Gallipoti, London 1971.
Creasy, Edward S., History of the Ottoman Turks, repr, Beiru 1961.
Davison, Roderic H., Reform tn the Ottoman Empire, New York 1973.
Dawn, Ernest, From Ottomanism to Arabism, Urbana ect. 1973.
Dehn, Paul, Dcutsebland und Orient in ibren 'vvirtscbaftspolitischen

Bezehungen: 1, Nach dem Orient, Mnchen/Leipg 1884.
Edmonds. C.J, Kurds, Turks and Arabs, London 1957.
Fadyeyeva. I. L Ofitsialniye doktrini I idyeologii v politikye Osmanskoy

Impyerii (Osmanizm - Panislamizm), XIX-XX, Moscow 1985.
Faensen, Johannes, Die albanisehe Nationalbewegung, Lcipzig 1990.
Famie, D.A., East and West o f Sucz. The Suez Caal in History 18561956, Oxford 1969.
Franz, Erhard, Krden und Kurdistan, Hamburg 1986.
Gaury, Gerald de, Rulers o f Mecca, London 1951.
Georgeon, Francois, Le dernier sursaut (1878-1908). in: Robert Mantran

ed. Histoire de t'Empire Ottoman, Paris 1989, pp 523-576.
Gerber, Haine, Ottoman Rule in Jcrusalem 1890-1914, Berlin 1985.
Gilber, Gad G.( Changing Paltom s o f Econotnic Ties: The Syrian and
Iraqi Provnces in the 18th and 19th Centunes, in: Thomas Philipp ed. The
Syrian L a n d in the 18th and I9th Century, Stuttgart 1992, pp 55-67.
Gollvritzer. Heinz. Europe in the Age of Imperialism 188CM914, London

1969.
Gross, M.L.. Ottoman Rule in the Province of Damascus 1860-1909,

Ph.D. Gerogetowt Univcrsity 1979.
KAYNAKA
251
Haslip, Jean, Der Sultan. Das Leben Abdul Hamids II, Miinchen usw.
1968
Hoskins, Halford Lancaster, Britisb Routes to India, N .Y . ect. 1928.
Jelavich, Barbara, The Ottoman Empire, the Great Porvcrs and the Strats
Question 1870-1887, Bloomington/London 1973.
Jelavich. Charles, Tsarist Russia and Balkan Nationalism. Russian
Lnfluence in the laterna] Affairs o f Bulgaria and Serbia (1879-1886),
Berkeley/ Los Angeles 1962.
Johnson, Michael, Class and Client in Berut. Mslim Community and
the Lebanese State (1840-1985), London ect. 1986.
Jtvaidch, Wadie, The Kurdish Nationalist Movement: Its Oriins and
Development, Ph.D. Syracuse University 1960.
Kendal, The Kurds und the Ottoman Empire, in: Gerard Chaiiand cd.
People wirhoul Country, transl. By Michael Palis, London 1980, pp 19-46.
Khoury, Philip S., Urban Notables and Arab Nationalism. The Politics o f
Damascus (1860-1920), Cambridge 1983.
Kramer, Martin, slam Assembled; The Advent o f the Mslim
Congresses, New York. 1986.
Lar ger, VVilliam, European Alliauces and Alignments 1871-1890, New
York 1966.
Logoreci, Anlon, The Albanians, Lordot 1977.
Maoz, Moshe, Ottoman Reform in Syria and Palestne (1840-1861),
Ostford 1968.
------------------ , Changes in the Position and Role o f the Syrian 'Ulama* in
the 18th and I9th Centuries, in: Thomas Phifipp ed. The Syrian Land in
the I8th and 191h Century, Stuttgart 1992, pp ] 09-122.
Marriott, J.A.R., The Eastem Question, A Historical Study in the
European Diplomacy, Oxford 1917.
Marston, Thomas E., Britains Imperial Role m the Red Sea Area 18001878, Connecticut 1961.
McDowall, David, The Kurdu, London 1992.
Medicott, W.N The Congress of Berlin and After 1878-1880, London
1938, 2nd. Ed. Edinburgh 1963.
Miller, William, The Ottoman EmpiTe and Its Successnrs 1801-1927, New
impression, London 1966.

Millman, Richard, Britain and the Eastcm Question 1875-1878, Oxford
1979.
Monteil, Vincent, Les Musulmans sovietiques, Paris 1982.
M o usa, Suleiman, The Risc of Arab Nationalism and the Emergence o f
Transjordan, in: William Haddad/William Ochsenwald eds. Nationalism
in a Non-National State. Tite Dissolution of the Otlaman Empire,
Columbus 1977, pp 239-263.
Mosely, E.P., Russian Diplomacy and the Opening of the Eastem
Question in 1838-1839, London 1934.
Nebez, Jamal, Kurdistan und seine Revolution, Nuske 1972.
Ochsenwald, WiUiam, The Hijaz Railroad, Virginia 1980.
----------------, ------------ , Religon, Society and the State in Arabia. The
Hijaz under Ottoman Control, 1840-1908, Columbus 1984.
Okyar, Osman, A New Look at the Recent Political, Socia] and Economic
Historiography of the Tanzimat, in: Jean-Louis Bacque-Grammont/ Paul
Dumont, eds. Economie et societes dans l'Empire Ottoman fFin du
X V I lf m' debin du XX* siecle, Paris 1983 , pp 33-45.
Olson, Robert, The Emergence of Kurdish Nationalism and the Sheikh
Said Rebellion 1880-1925, Austin 1989.
Pierce, Richard A., Russian Central Asia 1867-1917, Berkeley 1960.
Pollo, Stefanaq/ Puto, Arben, Histoire de 1Albanie, Roanne (Paris), s.d.
Rabinovich, Itamar, Syria and the Syrian Land: The 19th Century Roots
o f 20th Century Developments, in: Thomas Philipp ed. The Syria Land in
the 8th and 19lh Century, Stutgar 1992, pp 43-54.
Rogel, Carole, The Wandering Monk and the Balkan National
Awaketing, in: William Hddad/ William Ochsemvatd eds. Nationalism
in a Non-National State. The Dissolution o f the Ottoman Empire, Columbus
1977, pp 77-101.
Rhode. Gotthold, Die Staaten Sdosteuropas vom Berliner Kongress bis
zum Ausgang des 1. Weltknegs (1878-1918), n: Theoder Schieder ed,
Europa im Zeitalter der Nationalstaaten und europische weltpolittk bis
zum Ersten fVeltkrieg, Bd, 6, Stuttgart 1973, pp 547-609.
Saab, Hassan, The Federalists of the Ottoman Empire, Ansterdam 1958.
Safrastian, Arshak, Kurds and Kurdistan, London 1948.
alTb, Najib Eas, Wilyat Sriyy 1876-1909, Ph.D. University of
Michigan 1971.
KAYNAKA
253
Sax Cari Ritter von, Geschichte des Machtvcrfalls der Trkei bis Ende des
19. Jahhunderts und die Phasen der 'oriertalisclen Frage bis auf die
Gegenvvart, Wien 1908.
Schmid-Neke, Michael, Gcschichtliehe Grundlagen, in: Klaus-Deilev
Grothusen ed. A lb a n ie n , Gttingen 1993, pp 26-46.
Seton-Watson, R.AV., The Rise of Nationality in the Balkans, London
1917.
Shaw; Stanford J./ Shaw, Ezel Kural, The Ottoman Empire and Modern
Tnrkey, vol. II, Reform, Revolution and Republic: The Rise of Modem
Tnrkey, 1808-1975, Cambridge 1977.
Shukla, Ram Lakham, Britain, India and the Turkish Empire 1853-1882,
New Delhi ect. 1973.
Skendi, Stavro, The Albanian National Avvakenng 1878-1912. Princeton
1967.
Snouck - Hurgronje, C., Vcrspride Geschriften, vol. 111 ,
Arabia 1916, pp 313-325.
T h e R e v o lt in
Stavrianos, L.S., The Balkans Since 1453, New York ect. 1958.
Steppat, Fritz, Sotne Arabic Manuscript Sources on the Syrian Crisis of
1860, in: Jacques Berque et Dominique Chevallier eds.. Les Arabesparkur
archives (X V fme - XX*"' siecle). Colloques International du Centre
National de la Recherche Scientiflque, No. 555, Paris 9-11 avril 1974,
Paris 1976, pp 183-191.
------------ , Kalifat, Dr al-lslm und die Loyalitt der Araber zum
Osmanischen Reich bei hanafitischen Juristen des 19. Jahrhundcrts, A cles
du V*me Congres International d'Arabisants et d'hlamisants, Bnxelles, 31
aout - 6 septembre 1970, pp 443-462.
Sumner, B,H, Russia and the Balkans 1870-1880, Oxford 1937.
Tauber, Eliezer, The Emcrgence of the Arab Movements, London 1993.
Tbawi, A.L., A Modern History of Syria, London 1969.
Webers, Georg, Lehr-und Handbucl des Weltgeschichte. Neu bearbeitet
von Alfrcd Baldamus, Bd. IV, Neueste Zeit, Leipzig 1911.
Wensinck, A.J., Mckka, in:
1936, pp 512-518.
E n cyclo p e d ie
de
l'I s la m ,
T T., Leiden/Paris
Zeine, Zeine N., Arab-Tukish Rclatons and the Emergence o f Arab

Nationalism, Berrn 1958.
254
Sreli Yaynlar
- Abu-Manneh, Bulrus, Sultan Abdiilhamid II and the Sharifs o f Mecca

(1880-1900), in: Asian and African Studies 9, 1(1973), pp 1-21.
- -------------------, The Christians between Ottomanism and Syrian Nationalism: The Ideas o f Butns Al-Bustani, in: IJMES, II (1980), pp 287-304
-------------------, ------------------------ , The Genesis o f Midhat Pashas
Govemorship n Syria 1878-1880 (Draft) Paper presented at the
International Conference, The Syrian Land (Bilad al-Sham) in the 18th
and J9th Century, July 18-22, 1995, Friedrich-Alexander-Unversitt
Erlangen, pp 1-22,
-
Balivet, Michel, Arat origins de l'Islamsaton, in: Revue du Monde

Musulman et de la Mediterraee, 66(1992/4), pp J1-20.
Becker, C.H., Islampolitik, in; Die W eh des Islams, 1,3(1915), pp 101-120,
Bois, Th., Kurds, Kurdistan, in: El 2, vol. V, Leiden 1982, pp 438-486.
Charmes, Gabriel, La situation de la Turquic.I. La politique du Califat et

ses consequences, in: RDM 47(1881), pp 721-761,
Davison, Roderic H., Turkish Atttudes Conceming Christia-Muslim

Equality in the Nieteenth Century, in: American Historical Review 59,
4(1954), pp 884-864.
Inalcik, Halil, Arnavutluk, la: ET2, vol. 1, NE, Leiden/London 1960, pp

650-658.
Landau, Jacob M., An Arab Anti-Turk Handbill, 1881, in: Turcica 9,

1(1977), pp 215-227.
Ma'oz, Moshe, Mslim Ethnic Communitics in Nineteenth-Century Syria

and Palestine: Trends of Conflict and lntegration, in: Asian and African
Studies 19(1985), pp 283-307.
Melikoff, irene, LOrdredes Bektai apres 1826, in: Turcica. 15(1983), pp

155-178.
Panislamism and the Caliphate, in: The Contemporary Review, vol. 43,
Jan. - June 1883, pp 57-68.
Panislamism and Ihc Caliphate, in: The Times (London), Jan. 19, 1882,
p8
Ramsaur, Ernest, The Bektash Dervishes and the Young Turks, in: The
Modem World. 33(1943), pp 7-14.
Rentz, G., Barakt, in: E l 2, vol. 1, pp 1032-133.
KAYNAKA
255
Saliba, Najib E., The Achievements of Midhat Pasha as Governor of thc

Province o f Syria, 1878-1880, in: 1JMES, 9(1978), pp 307-323.
Salih, Sakecb, The Bntish-Drnze Connection and thc Druze Rising o f
1896 in the Havvran, in: MES 13, 2(1977), pp 251-257.
Samra, Mahmud D., Pan-Islamism and Arab Nationalism: A Study o f the
Ideas of Syrian Mslim Writcrs (1860-1918), in: Faculty o f Arts Journal
(Amman), 3/2 (1972), pp 5-32.
Shafy, Mohamed said, The Export Trade o f Juddah in the 19th Century,
in: Revue d'Histoire Maghrebme, 31/32(1982), pp 367-372.
Shamir, Shimon, Midhat Pasha and the Anti-Turkish Agi tation in Syria.
in: MES 10, 2(1974), pp 115-141.
Sinno, Abdul-Raouf, Pan-Slawismus and Pan-Orthodoxic a s Instrumente der nssischen Politik im Osmanischen Reich, in: Die Welt d es
Mama XXVII, 1938, pp 537-558.
Steppat, Fritz, Der Mslim und dic Obrigkeit, m: Zeitschrift f r Politik,
NS. 12(1965), pp 319-332.
---------, ---------, Eine Bewegung unter den N otabeln Synens 1877-78.
Neues Licht auf die Entstehung des arabischen Nationalismus, in:
Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, Suppl. I = 17.
Deutacher Orientalistentag vom 21-27 Juli 1968 in VVreburg, cd.
Wolfgang Voigt, Wiesbaden 1969.
Sssheim, K., Amauts, in: El, vol. 1, Leiden/London 1913, pp 449-460.
d iz in
A
Abbas-ler 52, 102
Abbot 146
Abdil Fraeri 168, 169, 170, 176,
178, 188, 189
Abdulaziz l Suud 100
Abdulgani Arist 65
Abdulkadir Cezir 50, 55, 60, 67,
68, 69, 72, 199
Abdullah b. Hseyn 101
Abdulmuttalib 50, 101, 121, 122,
123, 124, 125, 126, 210, 212, 215
Abdurrahman el-Kevkib 48
Abdurrahman Paa 132
Abdlaziz (Osmanl Sultan) 47,
48, 58
Abdlhamid (Osmanl Sultan) 17,
32, 44, 46, 47, 52, 56, 61, 62, 80,
84, 93, 94, 97, 101, 104, 109, 110,
111, 121, 122, 124, 125, 126, 127,
140, 181, 182, 183, 185, 189, 190,
195,198, 199, 207
Abdlmecid (Osmanl Sultan) 9,
47, 66, 201
Aden 38
Adil Sulh 21, 54, 55, 58, 59, 60,
65, 69, 86
Adriyatik Denizi 153,186
Afganistan 111, 116, 121, 126,
198, 204, 205
Ahmed Abbas el-Ezhert 54, 65
Ahmed Sulh 60, 63, 69, 70

Ahmet Eyp 94
Ahmet Hamdi Paa 91, 96
Ahmet Mehdi el-Eyyub 86
Ahmet Ratip Paa 97
Ahsa 105
Akhisar 171
Akka 35, 63, 71
Albert Hourani 36,51
Ali Canbulad 37,
Ali Asirn 66
Ali Bek el-Kebir 37
Ali Bey el-Esad 66
Ali Canbulad 37
Ali Zeyn 55, 56, 58
Anze 101
Arabi Paa 127
Arap Krfezi 38, 111
Arap Yarmadas 17, 38, 39, 94,
104, 105, 108, 109, 110, 111, 113,
115,122,124, 125
Ardahan 31, 32, 78, 107
Arnavutluk 1 7 ,1 8 ,2 0 ,3 1 ,3 2 ,5 7 ,
153, 154, 155, 157, 158, 160, 161,
163, 164, 165, 166, 167, 168, 169,
170, 171, 172, 173, 174, 175, 176,
178, 179, 180, 181, 182, 183, 184,
185, 188, 190, 191, 192, 195, 196,
197, 217, 218
Arta Krfezi 153
Astr 105
d iz in
sitne (stanbul) 17, 27, 29, 30,

31, 32, 40, 66, 79, 150, 152, 172,
185
Asurtler 146
Avlonya 158
Avn er-Refik 101, 124, 126
Avusturya/Macaristan 28, 29, 30,
31, 32, 182
ynlar Hareketi 53, 54, 55, 57,
63, 75, 77, 86, 88
Ayastefanos (Yeilky) Anlamas
27, 31, 78
Azerbaycan 143, 148, 149, 151
Aziz Han 130
B
Baban 130,132,137
Bb- li 17, 30, 31, 32, 62, 81,
83, 85, 87, 92, 103, 104, 106, 107,
117, 123, 124, 125, 132, 134, 137,
140, 142, 143, 147, 148, 149, 150,
151, 155, 157, 158, 160, 163, 164,
169, 173, 177, 178, 179, 185, 186,
187,189, 196
Balebek 71
Bahri Bey 149
Balkanlar 16, 28, 32, 181, 185
Baryak camisi 176
Basra 16, 136
Bakala 142
Batum 31,32, 78, 107
Bavayana nehri 179, 180
Bayezit 31
Beaman (ngiliz diplomat) 88
Bedirhan 16, 132, 135, 142
Behdinan 130, 135
Bektai-ler 169, 170, 171, 187
Bektailik 170, 171, 177, 183
257
Belbas 130
Berat 158, 164, 187
Berlin 18, 20, 22, 29, 30, 32, 59,
62, 63, 70, 72, 75, 79, 94, 107,
138, 139, 142, 160, 170, 173, 176,
179, 180, 181, 182, 183, 184, 186,
187, 191, 217
Berlin Anlamas 18, 59, 62, 75,
79, 139, 142, 181, 182, 183, 184,
191, 217
Berlin Konferans 70, 72, 94, 107,
138
Besarabya 31
Beyazt 32, 78, 133, 135
Beyrut 17, 22, 23, 25, 35, 36, 37,
38, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 48, 50,
51, 53, 54, 55, 57, 60, 63, 64, 65,
66, 67, 68, 69, 72, 73, 74, 77, 79,
80, 84, 85, 87, 88, 90, 91, 92, 96,
97, 114, 131, 132, 133, 134, 140,
154, 161, 197
Beyrut Gizli Cemiyeti 44, 57, 66,
77, 80, 84, 88, 91, 92, 96, 140
Bilad- Beare (Gney Lbnan,
Cebel-i Amil) 55, 65
Bild- am 18, 19, 20, 21, 35, 36,
37, 38, 39, 40, 41, 43, 45, 46, 47,
48, 49, 50, 51, 53, 54, 56, 57, 58,
60, 62, 63, 65, 67, 74, 75, 77, 80,
81, 82, 83, 88, 90, 94, 95, 96, 97,
106,114, 197, 198
Bismark 28, 30
Bitlis 78, 131, 133
Blunt (diplomat) 21, 105, 112,
123, 125
Bosna-Hersek 28, 32
Boad 158
Botan 130, 132, 146
Bradost 149
258
Bulgaristan 16, 28, 31, 32, 174,

175, 179
Butros el-Bustn 42
C
Cabir l Safa 55, 61, 63, 64, 65,

6 6 , 86
Caf 130
Cebel-imil (Gney Lbnan) 63,
64, 65, 66, 71, 86
Cebel-i Drz 69
Cebel-i Lbnan 3 5 ,4 1 ,4 3 ,5 3 ,6 7 ,
71, 73, 90, 167
Celile elil 131, 134, 135, 151
Cemaleddin Afgani 65
Cemiyet-i Maksd- Hayriye 88,
89, 90, 92
Cevdet Paa 58, 61, 73, 74, 75, 80,
84, 160
Cezair 38, 67
Ceziret ibni mer 136
Chabry L., 129, 130, 133, 149,
151,152,193
Cidde 50,102,104,105,112,121,
123, 125, 126
Cizre 130, 131, 132
Clayton 31,40, 79, 142
anakkale 78
eenistan 142
erkes-ler 74, 138
D
Dastan 142
Debre 31, 158, 174, 189
Deli Petro 26
Demmer 68, 69
Dersim 135
Dmak 35, 36, 37, 38, 46, 55, 56,
59, 60, 61, 63, 67, 68, 69, 71, 72,

80, 82, 83, 85, 87, 94, 95, 96, 103,
114, 154
Dmak Kongresi 55, 56, 59, 60,
61, 69, 71, 72
Dra 158
Dickson 88, 92
Dicle 84, 136
Disraeli 179
Diyarbakr 78, 133, 135, 143
Dobruca 31
Doksan Harbi 15, 19, 25, 27,
28, 41, 53, 54, 67, 81, 106, 109,
110,129,172,173,191
Dolcigno 3 1,32
Drin 156
Drzi 81
E
East Indian Company 78, 79
Eb Nema Berekat 100
Eb evki 147, 149
Edirne 27, 30
Edward Malet 83
Elbasan 158, 171, 176
el-Hac Ali Asirn 54
El-Hac Hseyin Beyhem 54
El-Hac brahim el-Cevher 54
Emir Abdlkadir 61
Epir 32, 164, 177, 183, 187, 188
Erdelan 133
Ergeri 158, 164, 187
Ermeni -1er 20, 78, 134, 136, 138,
139, 140, 142, 144, 147, 148, 191,
193, 195
Ermenistan 78, 129
Esed Rstem 44, 63, 66, 86, 91
Ezher niversitesi 65
D ZN
F
Fadl el-Hadramut 125
Fahreddin el-Muni 37
Faris Nemr 91
Filistin 2 5 ,2 7 ,3 5 ,6 3 ,7 4
Finn (diplomat) 47, 51, 201, 202
Fransa 25, 28, 38, 46, 57, 60, 65,
67, 70 , 72, 74, 82, 84, 89, 104,
115,116,133, 199
Fransz-lar 20, 38, 49, 54, 55, 57,
65, 67, 83, 84, 88, 89, 92, 93, 123,
140, 169
Fraeri kardeler 168, 169
G
G. L. M. Birdwood 110
Ghegs-ler 153, 158
Girolamo de Rada 166
Gjirokaster 176
Gladstone (devlet adam) 93, 95,
107, 108
Gorakov (Rus diplomat) 28, 29
Goschen (diplomat)
111, 147,
181,186
Gostiva 31
Grice 158, 171, 174
Granville (ngiliz devlet adam)
48, 109, 110, 121, 126, 181, 182,
183,207
Gruda 184, 186, 187
Gusinye 31, 32, 175, 183, 184,
186
Grcistan 129
H
Hac Emirlii 36
Hakkari 131, 133, 135, 137, 142,
143, 148, 149, 152
259
Halep 35, 36, 46, 49, 69, 72, 83,

84, 115, 136, 202
Halil Bek Esad 86
Hama 69, 74, 95
Hamidiye Alaylar 152,195
HamzaAa 144,150,151
Harir (yer ad) 130
Haan Faiz el-Cbt 86
Hasen Takiyyuddin Husni 63
Hatt- Hmyn 45, 46
Havran 6 9 ,7 4 ,8 2 ,8 3 ,9 5
Hemavend 130
Herat 78
Hns 135
Hicaz 17, 18, 19, 38, 50, 57, 59,
90, 94, 99, 100, 101, 102, 103,
104, 105, 106, 108, 109, 110, 112,
113, 114, 115, 117, 118, 119, 120,
121, 122, 123, 124, 125, 126, 127,
140, 189, 192, 193, 198, 205, 206,
212
Hindistan 30, 31, 78, 79, 93, 99,

108, 109, 110, 111, 112, 113, 119,
121, 122, 124, 125, 143, 198, 207,
212
Hizan 130
Horaman 130, 146
Hotti 31, 156
Hoy 149
Hufuf 105
Humus 69, 74
Hnkar skelesi 27
Hseyin b. Ali 199
Hseyin Beyhem 44, 62, 66, 88,
91
Hseyin Fevzi 94
Hseyin Paa 16, 136
Hseyn el-Cisr 98
260
I. Selim 47, 52, 102, 129

Ignatiev (Rus devlet adam) 29,
141
II. Aleksandr 29
II. Mahmut 131, 132, 171
II. Murat 171
brahim Aa el-Cevher 66
brahim Yazc 43, 90, 91
tlina Ceka 166
madiye 130, 146
ngiltere 1 5 ,2 0 ,3 0 ,3 1 ,3 8 ,4 0 ,4 6 ,
49, 51, 53, 59, 72, 74, 77, 78, 79,
80, 81, 82, 83, 84, 86, 88, 92, 93,
94, 95, 96, 99, 106, 107, 108, 109,
110, 111, 112, 113, 116, 117, 118,
119, 120, 121, 122, 123, 124, 125,
126, 133, 136, 138, 139, 141, 142,
146, 147, 150, 179, 180, 185, 197,
198, 199, 202, 204, 205, 206, 207,
212
ran 66, 78, 129, 130, 132, 133,

137, 138, 141, 142, 144, 145, 146,
147, 148, 149, 150, 151, 193
Isabel Burton 48
skender Bek 154,166,170
skenderiye 158
skenderun 54, 78, 84
skenderun Krfezi 54, 78
smail Paa 78, 140
kodra 153, 158, 174, 176, 179,
180,183, 184, 185, 188, 190
Ikumbi 153
vanoff (Rus diplomat ve devlet
adam) 135
zmir 92, 94, 186
J
John Morely 197
Joseph Cochran 145
K
Kaamik (yer ad) 31
Kafkasya 144
Kahire 16, 35, 36, 39, 65, 102,
122, 127, 130, 131, 132, 153
Kanun-i Esasi 29
Kapkulu askerleri 154
Karada 28, 29, 31, 32, 153, 174,
175, 177, 179, 183, 184, 185, 186,
189, 190
Karadallar 31
Karaha Komitesi 139
Kars 30, 31,32, 78, 107, 135
Kars Kalesi 30
Katde 100
Keldaniler 146
Kerbela 16, 136, 168
Kevserni, Vecih (tarihi) 56, 57,
65, 88, 90, 91
Krm harbi 15, 81, 106, 133
Kzl Deniz 102, 103, 105, 108,
198
Konstantin Kristofortdhi 165
Kosova 153,158
Kuds 35, 51, 71
Kurey 47, 51, 55, 112
Kk Kaynarca 26, 47
Krdistan 16, 17, 18, 20, 57, 83,
129, 130, 131, 133, 134, 135, 136,
137, 138, 140, 141, 142, 143, 144,
145, 146, 147, 148, 149, 150, 151,
152, 189, 191, 193, 195
Krt-ler 16, 18, 19, 59, 129, 130,
131, 132, 133, 134, 135, 136, 138,
d iz in
141, 142, 143, 144, 145, 146, 147,

148, 149, 150, 151, 152, 191, 193,
194, 195,199
L
Lawrence 113, 197
Layard (diplomat) 33, 50, 74, 75,
78, 82, 83, 93, 94, 109, 110, 111,
114, 119, 120, 121, 122, 123, 124,
125, 182, 207, 210, 212, 215
Lazkiye 40, 63, 69, 95
Libya 63, 131, 172
Lidhja e Prizrendit 176
Lidhja Shqiptare 176
Logoreci (yazar) 161, 162, 164,
165, 169, 170, 171, 172, 173, 175,
179, 188
Londra 29, 48, 54, 118, 126, 174
M
Macaristan 28, 30, 154
Mahmud Manah 64
Mahmut Semre 89
Makedonya 3 1 ,3 2
Malet (diplomat) 111, 121, 122,
210, 214
Mama 149
Manah (Sulh) 21, 54, 61, 69, 71,
86, 88, 91
Manastr 153, 158
Mangur (Krt aireti) 144, 149,
150
Maraga 149
Mara 136
Mardin, 135
Maroni-ler 68, 90
Mason 64, 65, 66, 88, 91
Mason Locas 88, 91
261
Meclis-i Mebsn 44
Meclis-i Mebusn 64, 67, 169
Medine 100, 101, 102, 104, 114,
121,124
Mehmet Ali Paa 17, 18, 27, 37,
39, 63, 86, 101, 105, 132, 191
Mekke 19, 49, 50, 51, 59, 88, 99,
100, 101, 102, 103, 104, 105, 106,
108, 109, 110, 111, 112, 113, 114,
115, 116, 121, 122, 123, 124, 125,
126, 140, 152, 192, 198, 199, 202,
205, 206, 212, 215
Mekke eriflii 104
Memluk-lar 38, 101
Merkr (yer ad) 149
Meyan Zohab 193
Mezopotamya 17, 78
Msr 15, 17, 18, 27, 35, 38, 39,
40, 41, 52, 57, 60, 67, 70, 78, 79,
81, 83, 85, 86, 93, 101, 102, 103,
104, 105, 108, 112, 127, 136, 140,
1 6 1 ,1 6 7,168,186,191, 198
Milikan 149
Mir Muhammed 132
Mirdite 157, 167, 176
Mithat Paa 53, 62, 75, 77, 84,
85, 87, 88, 91, 92, 93, 94, 95, 105,
127, 140, 198
Miyandevav 149
Muhammed Abduh 65
Muhammed Arslan 50
Muhammed b. Avn 101,105
Muhammed b. Berekat 102
Muhammed Ebuz-Zeheb 101
Muhammed el-Emn 54, 61, 65,
68
Muhammed el-Estr 52
Muhammed Hseyn Merve 71
262
Muhammed Said Bessam 51, 56

Muhammed Teami 168
Muhtara 82, 83
Mukri-ler 130, 133
Ms erare 71
Mustafa Kamil 186, 187
Musul 115, 131, 132, 133, 135,
140, 141, 143
Mu, 146
Muvahhidn 104, 105
Mir mer Fevzi 58, 73
N
Nablus 46, 71, 95
Nakibendi 136, 137
Napoli 154
Nasra 46, 201
Nasruddin 66
Naum Veqiharxhi 165
Necef 16, 136
Necib Bek Esad 86
Necip Azuri 90
Necit 38
Nehri bkz. eyh Ubeydullah
Nesturiler 132, 139, 146
Novibazar 32
O
Ochsenwald (yazar) 22, 37,
103, 106, 108, 114, 121, 123,
159
Ohri 158, 177
Olson (yazar) 137, 138, 139,
145, 150, 151, 152
Omman 38
Ortodoks 25, 27, 31, 153,
164,173, 185
Osman Paa 16, 136
102,
124,
142,
163,
Osmanl 1 5 ,1 6 ,1 7 ,1 8 ,1 9 , 20, 21,

25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 35,
36, 37, 38, 39, 40, 42, 43, 44, 45,
46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54,
55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 63, 65,
66, 67, 68, 69, 70, 72, 73, 74, 77,
78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86,
87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95,
96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103,
104, 105, 106, 107, 108, 109, 110,
111, 112, 113, 114, 115, 117, 118,
119, 121, 122, 123, 124, 126, 129,
130, 131, 132, 133, 134, 135, 136,
137, 138, 139, 140, 141, 142, 143,
144, 145, 146, 147, 148, 149, 150,
151, 152, 153, 154, 155, 156, 157,
158, 159, 160, 161, 162, 163, 164,
165, 166, 168, 169, 171, 172, 173,
174, 175, 177, 178, 179, 180, 181,
183, 184, 185, 186, 187, 188, 189,
190, 191, 192, 193, 194, 195, 196,
197, 198, 201, 202, 205, 206, 207,
215
Osmanl Birlii 1 9 ,3 5 ,4 3 ,4 9 ,5 2 ,
5 3 ,5 9 ,1 3 5 ,1 9 1 , 192,196, 197
Osmanl Fakltesi 65
mer Ahmet 65
P
Pan-Slavizm 16, 28, 29
Papalk 154
Paris Anlamas 15
Pashko Vasa 167
Pe 158
Petersburg 141
Plava, 31, 183
Plevne 29
Prens Bib Doda 176
D ZN
Preveze 158, 187

Pritine 31, 32, 158
Prizren 158, 175, 176, 189, 190
Protestan 42, 43, 64, 80, 91
Prusya 15, 68, 71
Prut 29
R
Ragusa 186
Rodos 63
Romanya 30, 31, 32, 161, 170
Ruft tarikat 97
Rumeli 31, 32, 157
S
Safeviler 130
Salisbury (Lord, ngiliz devlet
adam) 32, 33, 50, 74, 75, 79, 80,
82, 84, 104, 109, 111, 113, 114,
115, 116, 117, 118, 119, 120, 121,
122, 123, 124, 125, 182, 185, 204,
205, 206, 210, 212, 215
Salmas 149
Sardunya 155
Sason 146
Sayda 35, 63, 66, 68, 71, 87, 88,
89, 90, 92
Schmidt-Neke 156,159,160,161,
162,165, 177
Selim Serkis 86, 90
Semih Paa 143
Servia 158
Slukla (yazar) 22, 86, 109, 111,
116, 120, 121, 122, 126
Srbistan 2 9 ,3 1 ,3 2 ,1 7 5
Srplar 31, 32, 183
Sicilya 155
Skene 9, 49, 50, 202
263
Slav-lar 27, 28, 30, 31, 153, 156,

161,174,176, 178, 179, 181, 185
Sofya 30
Soanl 135
Soukbulak 149
Sorani Beylii 130
Stavrianos 159, 164, 167, 168,
170,171,178, 179, 181
Suriye Hidivlii 53, 83, 84
Sleyman Bezzi 71
Sleymaniye 130, 137, 146
Snni 53, 54, 63, 68, 89,129,130,
148
Svey Kanal 60, 67, 78, 79, 93,
99,105, 108, 198
ark Meselesi 15, 16, 21, 28, 29,
30,33, 54, 79, 180, 197, 200
ebib Paa el-Esad el-Vili 54, 66
erif Galib 104, 105
erif Hseyin 50, 59, 101, 109,
114, 116, 117, 118, 119, 120, 121,
122, 123, 127, 140, 193, 198, 204,
205, 206, 210, 212, 215
erif Srr 104
eyh Ali 54, 66, 68, 114
eyh amil 142
ii 54, 56, 63, 65, 66, 68, 101,
193
ikak (Krt aireti) 148
ir Ali 133,142
T
Taif 105
Tanzimat 17, 19, 41, 44, 45, 47,
50, 77, 81, 105, 135, 139, 157,
160,164, 195
Talca 158
Tebriz 141, 149, 150
264
Teke Trkm enleri 141

Tepedelenli Ali Paa 155,158
Teselya 32, 187, 188
Tetova 31
The Contemporary Review 22,49,
112,121
Thimi Mitko 167

Times 22, 111, 112, 143
Tosks 153, 156
Trablus 35, 63, 65, 71, 74, 87, 95,
98,131, 172
Tuna 29, 85
U
Ubeydullah
(Krt eyhi) 136,
137, 138, 139, 140, 141, 142, 143,
144, 145, 146, 147, 148, 149, 150,
151, 152, 191, 193, 194
Urma kalesi 152
Urmiye 145, 148, 149,150
lgn 186, 188, 189,190
skp 158,190
V
Vahhabi 17, 39, 104
Van 78, 132, 133, 139, 141, 142,
143, 146
Vatan Mdafileri (Ermeni rgt)
139
Vecih Hseyn Asirn 66
Venedik 154
Y
Yafa, 71
Yahya b. Srr 105
Yakova 175
Yanbu 102
Yanya 131, 153, 155, 158, 159,
169, 179, 187
Yekaterina 26
YeniBazar 158
Yenieri 132
Yeilky (Ayestafanos) 20, 27,
170.173.175, 176, 177, 178, 180
Yunan-llar 15, 27, 31, 72, 153,
156.159.176, 179, 181, 185, 187
Yunanistan 155, 156, 161, 183,
187, 188
Yusuf Kerem 5, 53, 61, 67, 68, 71,
72, 73, 90, 199
Z
Zahir el-mer 37, 38
Zefjubane 167
Zem nehri 184
Zeytin da 16, 136
Ziya Paa 58, 73
Zohab Anlamas 130
Zohrab (ngiliz diplomat) 104,
111, 112, 113, 115, 116, 117, 118,
119, 120, 122, 123, 125, 126, 197,
204, 205, 206, 210, 212, 213, 214
OSMANLI'NIN SANCILI YILLARINOA
ARAPLAR
KRTLER
ARNAVUTLAR
Dr. Abdurrauf Sinno
S. SELENCE

Abdurrauf Sinno - Osmanlı&#39;Nın Sancılı Yıllarında Araplar, Kürtler, Arnavutlar 1877-1881

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Abdurrauf Sinno - Osmanlı&#39;Nın Sancılı Yıllarında Araplar, Kürtler, Arnavutlar 1877-1881

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

OSMANLI'NIN SANCILI YILLARINOA

Dr. A b d u rrau f Sinno

OSMANLI'NIN SANCILI YILLARINDA

Dr. A b d u rrau f Sinno

OSMANLI'NIN SANCILI YILLARINDA

Selenge Yaynlar No: 61

4. Yeilky ve Berlin Anlamalar (1878), Bunlarn Arnavut

ARAPLAR - KURTLER - ARNAVUT'LAR

Konsolos Zohrabm erif Hseyinin Afganistan konusunda ve

erif Hseyin Zohrab vastasyla Salisburyye OsmanlIya kar

ARAPLAR - KURTLER - ARNAVUT'LAR

Abdulmuttalibi tayinini ve keza Abdulmuttalibden sonraki b

: British Parliamentary Papers

Elinizdeki bu eser, tarihi boyunca Osmanl mparatorluunun

XVII. Yzyl sonlarnda Osmanl mparatorluunun yapsnda zayflklarn or

ARAPLAR - KURTLER - ARNAVUT'LAR

bir kymet-i harbiyesinin olmadn ortaya koymutur. Bu savala

Bu konuda benim u almama bkz. Abdul-Raouf Sinno, Pan-Slawismus und

r-ija (ao-m) r- (o^)

lmas halinde kendi geleceklerini belirlemek veya otonomi ya

Benim El- Minhc (l ;Jl) dergisinde, Beyrut, 4 (1996) s. 108-149, 5 (1977) s.

ARAPLAR - KRTLER - ARNAVUT'LAR

onlarn saltanatla olan ilikilerinin detaylarn ve bunlarn perde

Msr, 1841den itibaren Mehmet Ali Paa ynetiminde otonomiye kavu

bamsz bir devlet kurma almalar srasnda milli veya et

ARAPLAR - KURTLER - ARNAVUT'LAR

Osmanl mparatorluunu bir mozaik olarak grdklerinden,

ARAPLAR - KURTLER - ARNAVUT'LAR

Times dergisinde yaynlanan baz bilgilerden de istifade ettim. Yine

ban ve Dr. Axel Havemann baz bilimsel malzemeleri istifademe

Rusyann 93 Harbine Kadar Osmanl Devletine Kar Sr

Rusya'nn Osmanl mparatorluunun paralanmasyla ilgili projesi konusunda

ARAPLAR - KURTLER - ARNAVUT'LAR

Akdenize inmesi veya en azndan Baltk Denizi donduunda bo

Rusya, daha sonraki yzylda yani on dokuzuncu asrda, Os

Sinno, Siyasetl-indifa nahvel-miyhid-dfie, age., s. 53-55.

ARAPLAR - KURTLER - ARNAVUT'LAR

bylece OsmanlIya kar askeri, diplomatik ve politik hamlele

Benim yukardaki kaynakta yer alan Ortodoksluk ve Slavizm adl makaleme

kanlardaki siyasi ve stratejik hedeflerini gerekletirme imkan

ARAPLAR - KURTLER - ARNAVUT'LAR

sonraki gnlerde sitneye giden yol nnde alacakt. Ocak

lk anlamasnn arkasndan St. Ayastefonasa doru ilerledii s

ARAPLAR - KURTLER - ARNAVUT'LAR

Avrupay bir savaa sokmamak iin 13 Haziran-13 Temmuz 1878

Berlin anlamann maddeleri iin bkz. W N. Medicott, The Cotgress of Berlin

sebebiyle Osmanl Devletinin mali ve ekonomik durumunun bo

Revolution, and Republic: The Rise of Modem Turkey, 1808-1975, Camridge

BLD-I AM VE OSMANLI DEVLET

Dini ve Milli Kimlik Arasnda

1. Osmanl Birlii ile Suriye Arasndaki Bild- am

ARAPLAR - KURTLER - ARNAVUT'LAR

altndayd. Bild- am eyaletlerinin stanbuldaki merkezi yne

BLAD-I AM VE OSM ANLI DEVLET

etkileyen Ali Canbulad, II. Fahreddin el-Muni, Zahir el-mer,

Mesud Dhir, Mkilatu binaid-devleti-hadisefil vatan el-arabi, Dmak 1994,

ARAPLAR - KURTLER - ARNAVUT'LAR

Devletin zayfl ve Hristiyan Batnm stnl, balan

Devletinde 1789-1839 Yllarndaki Islahat Hareketinde Bat Avrupann Et

BLAD-I AM VE OSM ANLI DEVLET

tuklar dnemde hutbelerde Osmanl sultannn ad okunmad.18

ARAPLAR - KURTLER - ARNAVUT'LAR

Osmanl ve Avrupann karlar, Mehmet Ali Paanm devletini

sinden kurtulmasndan sonra, ngiltere dileri bakan Palmerston, lkesinin

Abdurrauf Sinno - Osmanlı'Nın Sancılı Yıllarında Araplar, Kürtler, Arnavutlar 1877-1881

Abdurrauf Sinno - Osmanlı'Nın Sancılı Yıllarında Araplar, Kürtler, Arnavutlar 1877-1881