NEJAT BOZKURT

sarmal
sarmal]

YAYINEV

S A R M A L Y A Y IN E V
Babali Cad. Pak Han No: 16/4 Caalolu-stanbul
Tel: (0212) 522 45 78 - 512 70 20
Fax: (0212) 522 45 78

Y azar

: N ejat B ozkurt

B irin ci B ask

(A ra Y ay n c lk ) 1992

k in c i B a s k

E k im 1995

T e k n ik H a zrlk

M. Selim T alay

Kapak

nci B atuk

Di/.gi

Sevgi K ay ha n

Itsk

K ay h a n M atb aas

Cilt

Y aln M cellithancsi

NEJAT BOZKURT

SANAT ve ESTETK
KURAMLARI
G eniletilm i kinci Basm

Prof. Dr. N eja t B ozkurt, 1945 ylnda A n k a r a da d n y a y a geldi.

1964'de A n k a r a G azi L ise sini, 1970'de de A n k ara niversitesi Dil
ve T a rih -C o ra fy a F a k lte sinin F else fe B l m n bitirdi. Y k
sek L isans alm alarn H a c ettep e n iv ersitesinin F elsefe Bl m nde ta m am lad k tan so nra (1973), stanbul niversitesi E d e
biyat

F akltesi

F elsefe

B l m nde

H eg el

E ste ti in d e

iir

K u ra m k o n u sunda ki do k to ra tezini hazrlad (1980). 1983'de Y a r

dm c D oent, 1987'de D o e n t ve 1995 ylnda d a P ro fe s r olan
N eja t B ozkurt, ayn b l m d e uzun yllar S an at F elsefesi, ada
D n c e akmlar, T arih K uram lar gibi derslerin yansra M a r
m a ra niversitesi G zel S anatlar F ak lte sin de de M itoloji, S anat
S osyolojisi ve D n c e Tarihi derslerini lisans, y k se k lisans ve
d okto ra d ze y in d e yapt. u srada K ocaeli niv ersitesi FenE d eb iy at F a k lte sin d e alm alarn srdren Prof. Dr. N eja t B o z
kurt bu n iv e rsite de D n c e T arihi ve B ilim ler T arihi derslerini
verm ektedir. Felsefe, S anat ve B i lim le ilgili eitli k o n u la rd a e
viri ve zg n o lm a k zere kitap ve m akaleleri bulunan yazarn y a
ym lan m balca yaptlar unlardr: Kant, S eilm i Y az la r (ev.,
R em zi Kit., 1984), F. H egel, S eilm i P aralar (ev., R e m z i Kit.,
1986), N ietzsche, T arih st n e (ev., Say Yay., 1987), a d a F e l
sefelerden K esitler (Sosyal Yay., 1990), Eletiri ve A y d n la n m a
(Say Yay., 1994), 20. Y zyl D n c e A km lar (1995).

i in d e k il e r

kinci Basm a n s z ........................................................................................... 7

S u n u ...................................................................................................................... 9
I. SAN A T VE ESTETE T O PL U BR B A K I ....................................... 13
a- S anata likin G enel D n c e le r ......................................................... 15
b- Sanat Felsefesi, Estetik, Sanat Eletirisi ve Sanat T a r i h i

25

c- Bilimsel Bir Sanat retisi Olarak E ste tik ........................................ 37

d- 20. Yzyl Sanatlarna Genel Bir B a k ...........................................57
II. S A N A T V E E ST E T K K U R A M L A R I ................................................. 79
P la to n .................................................................................................................81
Aristoteles........................................................................................................ 97
P lo tinos........................................................................................................... 113
Immanuel K a n t ............................................................................................. 121
Georg Wilhelm Friedrich H e g e l.............................................................. 139
Friedrich Wilhelm N ietzsche....................................................................155
S igmund F r e u d ............................................................................................. 171
Henri B e rgson ............................................................................................... 189
Walter B e n j a m i n ......................................................................................... 197
George S a n t a y a n a ...................................................................................... 211
Benedetto C r o c e .......................................................................................... 219
Bertolt B r e c h t ...............................................................................................227
T heodor W isegrund A d o rn o .....................................................................239
R om an I n g a r d e n .......................................................................................... 255
Gyrgy L u k c s ............................................................................................ 265
Martin H eidegger.........................................................................................273
Jean-Paul S a r tre ........................................................................................... 283
Hans-Georg G a d a m e r ............................................................................... 293
Nelson Goodm an ........................................................................................303
Umberto E c o ................................................................................................ 309
Yararlanlan K ay naklar..................................................................................329
Adlar ve Kavramlar D izini............................................................................333

ik in ci Basm a nsz
lk basm ksa srede tk e n en S a n a t ve E ste tik K u ra m la rnn
ikinci basm n y apm ay S arm al Y aynevi yneticisi nerdiinde,
bu frsattan y ara rla n arak k itaba baz ekle m e le rd e bulu n m a m n
uyg un olacan d n d m . E linizdeki yaptn birinci b l m n n
son k sm n a a d a sanatlarn genel g r n m n e ilikin bir blm
e kledim . Filosoflarn sa n at y o rum la rnn b u lu n d u u ikinci bl m e
ise bu k e z aslnda sanat ve bilim adam sa yla bilec ek olanlarn
sanal g rlerine yer verm eyi uy g u n buldum . te bu n ed e n le de B.
B recht, S. Freud, W . B e n ja m in ve U. E co gibi a m zn nde
gelen adlarnn sanat zerindeki dncelerini kitaba aldm. Yllar
ge tik e yeni eklem e le rin yaplm as da doaldr. A m a yine de her
yaptn eksik k a lm ay a yargl o lduu k an sndaym , tpk M alla rm e 'n in dedii gibi: D n ya d a h e r e y b ir kita b a ulam ak, b ir k i
ta b n iin d e y e r a lm a k iin vardr; a m a kita p h i b ir za m a n bitm i
o lm a y a c a k tr. K o n u y a ilgi du yan o k u rla ra yaptn yararl olm asn
dilerken, bu frsattan y ara rla n arak y ay m y aam m b aaryla sr
d ren ve b a n a k itabm n ikinci basm n y a p m a olana tanyan
e d it r Itan G n d z e ve a lm a arkadalarna; ayrca dzeltileri
titizlik ve zv e riy le y apan d o k to ra rencileri E rdal Y ldz ile
M u s ta f a B a y k a y a b u r a d a teekk rlerim i sunarm .
N e ja t B o z k u rt
G zte p e, E k im 1995

Sunu

San at etkinlii en g e n i a n la m y la b en li in k iili e d

n t r lm e si e y le m i olup, d m z d ak i d n y a la r a d u y u la n ilgi ve
bilin m ey e n le rin ekicilii de bu eylem im iz i besley e n ana d a
m arlardr. V aro la n la v aro lm a y a n ara snd a bir y erle rde b u lu n a n sa
natsal sre, bu iki alan bir ara y a g e tirm e y e alr. A k b ir k a v
ram olan ve bu y z d e n de eitli ta n m la m a la rla t k e te m e d i im iz
sa n at k av ra m m z , b ir tr en ig m a , bir tr g ize m c e olarak kar
m z a kar. Y ine de o n u baz tu ta m a k la rd a n y o la k a r a k b e
tim lem ek te n bir trl vaz ge em eyiz . Bu a n la m d a Malrauxn un da
dedii gibi, "sanat, b ir k a r y a z g d r " ( L art est un anti-destin);
y a z g n n stnd edir, o nu aar. H e r trl d u y g u n u n d u y u m la n m a s n
ve iletilm esini a m a lay a n sanat, bu y z d e n n e g a tif k ao s a karlk p o
zitif b ir kaos olarak alglanr. B u p o z itif kaos iinde insann eli, y
rei ve kafas birlikte yol alr; yine bu yaratc etk inlik iin d e sezgi,
d u y g u , im g e le m ve d u y u o rganlar bir ara d a alr. T abii bu et
kin lik ler z g r bir o rta m d a g e r e k le m e k zoru n d a d rlar; sanat ala
n nda ki bu sonsu z z g rl n bedeli ise bir p a ra noy adr. P e k ok
k im s e n in rkt bu p a r a n o y a iinde, y a am n b y s n , n em in i
ve deerini y ansta bilen kii an c ak sanat olabilir. B u n u b a
a ra b ilm e k iin de sanat, g r n m e y e n i a n la y a b ilm e k iin g
r n e n e b a v u rm a k d u ru m u n d a d r.
Sanat, insann k e n d isin e karn yaratt ikinci b ir d o adr; her
e y d e n n c e in sa n n v a r o la n a b ir kar k, v a rl a b ir m e y d a n
o k u m a s d r . B a k a trl d e n d ik te sanat, insann g er ek li i am as
y a da k e n d in e z g b a k a b ir ger ek lik y aratm asdr. D le g e r
ek ara snd a kurulan bir k pr olarak sanatsal etkinlik, ussal ile usd, d le m ile g er ek, im g e le r ile n e s n e le r ara sn d a b ir ba

k u r m a ey lem idir. K sa ca sanal, insann kendisini tanm asnn, d

n t r m e sin in ve y a ra tm a s n n bir d a v u ru m u y a da bir s e
rvenidir. Bu servenin s o n u n d a insann, bakalar ara cl y la
k en d in i ta n d n , v arln k a n tla dn, k endini a m a a bas
iin de kendi bilincine vardn gzleriz. Y aratt bir im g eler
e k o lo jis iyle sanat, g ereklii ve kendisinin de iinde y e r ald
kendi d nyasn y en id en kurar. H e r ne k adar P a s c a l, Inge, y a
n lg n n e fe n d is id ir " ( L im agination est une m atresse d erreur)
dem i o lsa da sanat, y a n lm a y d a g z e alarak, b ir im g e le r e k o
lo jisi y aratr ve kendi d nyasn bu ekoloji stne kurar. Bu y z
den de g er ek sanatlarn iiiincii b ir gz'e, sahip olduklar s y
lenir; bu h em bir gnl g z d r, h em de dnsel bir gz. n k
sanat bu nc gzyle, B a u d e l a i r e in dedii gibi, A sln d a i
ren o la n b ir eyi, sa n a tsa l ifa d e g c y le g ze lli e d n t r r; bu
da sa n a tn -ya d a sa n a t n n - a la s a y rc a lk la r n d a n b ir id ir "
( C est un des privilges p ro digie ux de lA rt que lhorrible, artistem ent exprim , dev ien n e beaut).
B ilindii gibi g n m z d e etkin bir bak as se e re k sa n atla
ya a m uzlatrm ay a m a la y a n retiy e sanat felsefesi y a d a e s
tetik diyoruz. G ere k bir estetik, N ie t z s c h e nin deyiiy le, iki tem el
ilkeyi g z n n d e tutar: B u n la rd a n ilkine gre sanat, bir e lenc e
deil, y a a m a katlan m an n en y k se k ve tek doal biim idir.
n k varo lu ve d n y a anc ak estetik bir o la y m gibi al
glandklar lde, n ce siz sonrasz olarak do rulanabilirler. k in
ci ilkeye g re ise, olas tek estetiin yalnz izleyici (alm layc) b a
km n d a n deil, am a ayn z a m a n d a yaratc, yani sanat ve sanat
yaptn n birliktelii b a k m n d a n ele alnp k u ru lm a s gerekir. te
y a n d a n g n m z estetiine y n veren b y k eilim den d e sz
edilm ek tedir: B unlardan ilki, d o a d a ve sanatta biim lerin evrim ini
ortay a k o y ar ve klasik felsefelerin, gzelin z n ta n m la m a y a a
lan birletirici k a ygsn pay lar. kinci e ilim , iz le y ic in in b e
eni yargs, sanatsal yarat ve estetik hazzn b elirlen m ili i y a da
belirlen m e m ili i gibi sorunlarla, yani fe n o m e n o lo jik estetikle, y a
ratm an n estetiiyle, ek o n o m i ya da libidoya ilikin estetikle u
r a r . n c eilim ise, d en e y se l estetik, sanat bilimi, sanat psi
kanalizi, sanat sosyolojisi, yazn ya da resim gstergcbilim i,
endstri estetii gibi pek o k y ak lam kapsar. 20. yy estetikileri.

10

felsefi estetiin, P l a t o n , A ris to te le s , P lo tin o s , A u g u s t i n u s , T h o m a s iu s , B a u m g a r t e n , L e i b n iz , K a n t , H eg e l, C o m t e , T a i n e , F e c h n e r ve W u n d t gibi filoz ofla rc a ele alnp ilenen kuram sal so
runlarn bir yana brakarak, evre, piyasa, m lti m edia, sanatsal
biim ile yaratc y a da izleyici arasndaki ilikileri in c ele m e y e y
nelm ilerdir. eitli estetik akm lar g n m z d e g en e llik le O l
g u cu e s te tik " (Sanat Sosyolojisi, Y aplarn z m le n m e s i, D e
neysel Estetik, S anat B ilim i-K u n tsw issen sc h aft-) ile zn elci
e s te tik (S a nat Psikolojisi, F e n o m e n o lo jik E stetik, V arolu u E s
tetik) o lm a k zere iki ana dala a yrlm b u lu n m a k ta d r.
Elinizdeki kitabn 1. B l m 'n d e yu k ard a sz edilen sanat ve
estetiin balc a ko nu ve soru n lar ele alnm tr. B u r a d a verilen
bilgiler ve serim lenen sorunlar, sanat felsefesi, estetik, sanat ele
tirisi, sanat tarihi, sanat bilimi gibi k av ra m lar erev esinde, sanat
o lg u su n u ird elem e k ve b a la n g c n d a n g n m z e d ek o rtay a at
lan grleri zetleyici bir bak la g zden g e ire re k bu k o n u d a
k k bir daarc o lu tu ra b ilm e k a m a c y la ele alnp i
lenm itir. S istem li ve te m atik bir y ak lam sz k o n u s u d u r burada.
II. B l m de ise, bir nceki b l m d e y e r alan bilgilerin nda
felsefe tarihindeki balca filozo flarn sanat ve estetik hakkndaki
grleri serim len m itir. A y rn tla ra g irilm e d e n ele alnan fi
lozoflarn sanat felsefeleri, d a h a o k zetleyici bir bilgi e d in m e k
istey e n ler iin h azrlanm tr. n k baz filozoflarn sanat g
rleri bal b a n a b ir k ita p o lu tu ra c a k y o u n lu k ta d r . Bu k o
n udaki bilgilerini daha fazla d erin letirm ek isteye nler iin de y e
terince k a y n a k g sterilm itir. E d e b iy a t F a k lte s in d e uzun yllar
verd iim S an at Felsefesi derslerinin bir kesiti olan bu kitap, sanata
v e estetie a da bir g z le b akm ay am a la m a k ta d r. Bu k o
nu la ra ilgi d u yan her k e s im d e n k im senin y ararlanacan u m u
yorum .

N ejat B o z k u rt
G ztepe, 1992

SANATA VE ESTETE
TOPLU BR BAKI

a - Sanata likin Genel Dnceler

A rtist is t he b r ie f chro icle o fth e tim e (*)
S h a ke sp e a re, H a m let

Y a a m n i inden kan bir insan etkinlii olarak sanatn in

sa n lk la yat o ld u u n u s yle yebiliriz. Y a a m la sa n at arasn daki
bu sk e t k ile im e karn y in e de s a n atn yap ve ile y iin d e
" e n ig n a tik bir zelliin b u lu n d u u n u v u r g u la m a m z gerekiyor;
sanat bir e n ig m a , bir g ize m c e o la ra k k a r m z a k y o r. G en el
ola ra k h erhan gi bir etkin liin ya d a b ir iin y a p lm a sy la ilgili y n
tem lerin, bilgilerin ve kurallarn t m n e birden sanat diyoruz. S a
natsal etk inlii, baz d n c ele rin , am a larn , d u y g u la rn , d u
rum larn y a da olaylarn, d en e y im le rd e n yararlanarak , beceri ve
d g c k u lla n la ra k ifade e d ilm e s in e y a d a b a k a la rn a ile
tilm esine y n elik yaratc bir insan etkinlii d iye d e ta
n m layabiliriz. Eski a la rd a n g n m z e dein s a n a t (ars) s z
c n n art ard a ed indii anlam lar, in sa n o lu n u n gerekletirdii
rnlerin, doann r nlerin e o ran la belirlenm esini salayan te k
nik u sta lk (tek h n e ) ile d u y u la r a ra cl y la alg la d m z n es
neleri, b ir beeni y a rg sn a gre seip sra la m a y a y nelen zel
d u y g u ara sn daki a y rm la m a n n bir son u c u ola ra k o rta y a k
m lardr. S a n a t ve san at rnleri a d a n a a ve to p lu m d an top
lu m a o k farkl b i im le rd e d e e rlen d irilm i, a m a b u n a karn
b t n insa n lk tarihi b o y u n c a var olm u tur.
S anat rnlerinin doal nesnelerden fark, sanaln niteliini de
o rta y a koyar; doal sreler s o n u c u n d a ortay a kan n esn ele r (kris

* "Sanat zamannn olaylarn yanslan kim sedir.

15

taller, sarkt ve dikitler, ar petei y a d a r m c e k a, m e rc an la r

gibi o lu u m la r) ve d oa m an za ra lar bir a n la m d a gzel saylsalar
da, sanat yapt olarak kabul ed ilm e zle r. B u n la r a gzel olarak al
glanan canllar, h ay v a n ve bitkiler de girer. n k sanatn asl
zellii, belirli b ir nesne retm eyi a m a lay a n ve bir tasarm y a da
k u r m a c a so n u c u n d a o rtay a kan b ir etk in lik olm as, insann y a
ratc g c n e bal b ulu n m a sd r. te y a n d a n olaan ve sradan
n e s n e le r g e n e llik le sa n at y ap tn n kart say lm lard r; n k
sanat yaptn, d oal o lu u m la rd a n farkl olarak, belirleyen belli
bal z e llik le r d e n biri zg n l k (originalit), br de o n u n tek,
biricik (un iq u e) olm asdr. E e r bir S i n a n , bir M ic h a e l A n gello,
bir D e d e E f e n d i, bir S h a k e s p e a r e , b ir B e e t h o v e n y e ry z n e gel
m e m i o lsa yd, doal o la ra k y ap tlarn a lm la y am ay ac ak tk .
n k h e r sa n at yapt o n u n y ara tc sn a z g le n m itir ve o n d a n
b a k asn a b a lan a m az . B u n a gre, m e in seri o la ra k retilen o k
sayd a yaptn sanatsal deeri, tek bir rn e i olan bir yap ttan dah a
d k t r .
S an atn bu zellii, sa nat nn kiilii ile y a k n d a n ilikisi
olan b i e n i' (style) k a v ra m y la n em li b ir koutluk gsterir.
G enel an lam da , sanatnn z g n l n oluturan, o n u n k endisin e
zg biem idir. B ie m bu anlam d a, sanatnn btn rn lerinde
grlen b ir ze llik olarak, ayn z a m a n d a o sanatnn kendi daln a
getirdii yeniliktir. m e k s e , R e m b r a n d t n g lg e k-te k n ik le ri
y a d a v a n G o g h un fra vurular, h e m bu san atlarn biem lerini belirley en eler, hem de onlarn resim sanatna g e
tirdikleri yeniliklerdir. te b t n bu e le r g z n n d e tu
tu ld u u n d a sanatn ayrt edici ze lliklerin den en nem lisi
y a r a tc lk " (crativit) o rta y a kar. z g n l k ve b i e m
k av ra m larnn birletii bu ze llik ayn z a m a n d a , doal srelerin
o lu u m b i im le rin in h ep ayn o lm a s n a karlk, sanatsal y a
ratnn tek o ln a " niteliini de ierir. B u nitelii ortay a karan da
sanatnn yaratc kiiliidir. S an atla ilgili teki nem li e ise,
bilindii gibi, retilen nesn en in tem elini o lutu ran m a lze n cd h .
S an at yaptlar o k eitli m a lz e m e le r in o k farkl b i im le rd e i
lenm esiy le retilebilir. A yrca, her sanat dalnda, kullanlan m a l
zem enin farkl trleriyle ilgili tarihsel bir bilgi birikim i ve g e
le neklerin olu m as da sz. k o n u su d u r. B unlar, o sa n at dalnn

16

te k n ik y anlaryla ilgili, sanatnn etkinliini bir m e sle k olarak be

lirleyen elerdir. rn e k se, resim sa n atn d a kullan lan b oya tr
leri, h ey ke lc ilikte farkl talarn y o n tu lm a zellikleri, se ra m ik le f
rn la m a gibi eler, belirli ve dzenli bilgiler ieren teknolojileri
gerektirir. Sanatn bu yanlar en eski a la rd a n bu y a n a usta-rak
ilikisi i in d e a ktarlm , eitli d n e m le r d e de s a n a t o k u lla r n d a
ve ak a d e m ile rd e retilm itir. Bu zellik sa n a tn (ars), z a n a a t"
(le k h n e ) ile akrabaln gsterir.
Y u n a n c a te k im e " sz c , erei bir ey ortay a koy m a , y a
r a tm a olan ve do ru bir pla n a g re y n le n dirilm i b ir beceri an
la m n a gelir. A n c a k te k h n e sanatn yalnzca bir b l m n k a r
lar. B a la n g ta, bir h a m m a d d e n in elle ilen m esi ve bir y ara r
a m ac g ze tilerek o n a biim verilm esi anlam nda, sa n a t (ars) ile
z a n a a t (lekhne) b irbirin e yakn, b en z er etkinlikler olarak b e
nim s en m itir. S an at a n la m n a gelen lalince a rs ile y u n a n c a tekhne,
e tim o lo ji a sn d a n u ayn a n la m tar: p ra tik ku ra lla rla b e
lir le n m i b ir za n a a t u y g u la m a P l a t o n ve A r i s to te le s gibi antik
d n rler, sanat s z c n bu a n la m d a ve g en ile terek k u l
lan m lard r. Sanat bir te k nik ve bilgi-beceri o la ra k anlayan A r i s
to te le s, S a n a t -b u ra d a za n a a t- (tekhne), do ru b ir a klyiir tm eye
d a y a n a n ve in sa n n b ir y a r a t o rta y a ko y m a sn sa la y a b ile n b ir
y e te n e k tir der (E thika N ik o m a k h e ia , 6, 4). B u n d a n lr bu fi
lozoflar, sanat d n d k le rin d e , h e m d o k u m a c y , dlgeri ya da
o k atan v e y a balky, yani za naat; hem de r essa m , m im ar,
hey k e lc iy i ve airi, yani sanal gz n n d e b u lu n d u rm u la rd r.
D e m e k ki za n a a tk a r ile sa n a t ara snd a eski a la rd a bir ayrm
o lm a d gibi, toplum sal retim iinde, tekn ik n e s n e le r ile s a n a t
n e s n e le ri arasnda da bir ko p u k lu k yoktu. N e var ki. geleneksel
to p lu m la r d a o ld u u gibi, A n t i k a da y aay a n baz y ara tclar da
( P h e i d i a s , A p elles, S o p h o k l e s , E u r i p i d e s ) , sanat yeteneini bi
liyor ve san at y a ptla rnn gzelliini anlyorlard.
Sanat, bu ilk anlam nd a, zihinsel bir etkinlii, bir bilgiyi de b e
lirtir; sanatsal yarat, d oal y a ra tta n farkldr; ustalk esinin
k a rtd r ve kural, k u r a m (thco ria), sanat, a l k a n lk la ve el b e
c e r isiy le yaplan ilen k urtarr. S a n a t ile bilgi a ra sndaki bu ili
kiler, d n c e serbestliine d a y a n a n se rb e st s a n a tla r (artes li
brales) (trivium : gram e r, retorik, dialektik; q uadrivium : aritmetik,
17

g eom etri, astronom i, m z ik ) ile derin bilgiler gere k tirm ey e n m e

ka n ik s a n a tla rn " yani el sanatlarnn, O r t a a 'd a zellik le el em ei
y a d a m a k in a kullanm n g ere k tiren sanatlarn birb irin d en ayrt ed il
m esiyle, O rta a b o y u n c a d a s rm t r. Bu b a d a trm a Ren a is s a n c c d a d a b o z u l m a d ; L e o n a r d o d a V in c i v e D r e r sanat, e v
rene ilikin bir bilgi tr o la ra k grdler. stelik, 15. y y da,
y u n a n lla rn ve aristoteles ile rin d oay taklit a n lay nn (m im e sis)
o rta y a k m a s ve p e r s p e k tif tek niklerinin de gelim esi, y a r a tm a edim in in d n s e l y ann d a h a d a pek itirm i tir.
E s k i a la rn b ir o k d ilin d e karlalan bu sa n a t ile z a n a a t
zd e lii, d a h a so n ra g ze l s a n a tla r" (beaux arts) k a v ra m n n o r
tay a k m as y la, yani bir y a r a r am ac tayan n es n ele rin re
tilm esiyle, kullanlm ak iin deil d e ,hi b ir kar g ze tm e k siz in
y aln zc a h o la n m a k a m a c y la se y re d ilm e k iin n e s n e le r re
tilm esinin a y rlm asy la o rta d a n kalkm tr. 17. ve ze llik le de 18.
ve 19. y y larda sregelen sa n a y i d e v rim i d o a ld r ki bu bantlar;
de iik li e uratacakt. N ite k im K a n t , 1790'l y lla rd a yazd
K ritik d e r U r te ilsk ra ftdc (Y arggiiciiniin E le tirisi) bir yan d a n
s a n a t ile b ilg iy i, te y a n d a n da s a n a t ile te kn i i birbirinden ayr
m tr; o n a gre. B ir in sa n b ec erisi o la ra k sanat, bilim den , p ra tik
y e ti k u r a m s a l ye tid e n ne d e n li fa rk ly sa , o d e n li fa r k ld r ... Sanat,
za n a a tta n d a fa r k ld r ; n k sa n a tn zgr, za n a a tn p a ra y a
b a l o ld u u s y le n ir " H e g e l ise sanat, d n y a d a d laa n
T in "in ilk ura ( m o m e n t) ola ra k ele alm ve sanat bilgisinin,
d uyu sal bilgi ile tinsel bilgi a ra sn d a b u lu n d u u n u n e srm tr.
R esm i, heykeli, m im arl, m zii ve dans k ap say a n g z e l s a
n a tla r " (lin e arts) k avra m d a zaten bu d n e m d e o rta y a km tr.
N ietzsc h e, 1872de y az d D ie G eb u rt d e r T ra g d ie"d e (Trag c d y a nn D ou u) sanatn, do an n k e n d isin e z g estetik et
k inliine. b i im le r y ara tan y a a m a d ay a n d n n e s rm , s a
n a tn zii, b elli trden b ir y a la n d a d r dem itir. O n a gre, bu
yalan, y a a m a kara a lm a y a y nelen idealist bir y u ttu r m a c a deil,
y aam iyiye do ru d e itire re k y a a n r d u r u m a getiren bir y a
landr. N ie tz s c h e y le der: D o ru la r y z n d e n lm em e k iin e li
m izd e s a n a t va r..."; ...S a n a t n a sl m d o a r? B ilg iy e k a r b ir
deva, b ilim e ka r b ir p a n z e h ir o la ra k do a r. Yaam , a n c a k s a
n a tn ya n ltm a la r sa y e sin d e y a a n a b ilir h a le g e l ir

18

B y lc c e anlatm ve yarg arac o la ra k sanal, zihinsel bir yarat

haline gelm i, g enellikle to p lu m sal retim den ve zellikle de tek
nik n esn ele rd e n k o p m u tu r. B elirli h a m m a d d e le rin ilenip bi im le n d irilm e siy le sanatsal n e s n e le r retilen sanat dallarn (h e y
kel, seram ik, m im ari) n ite le m e k zere g rse l sa n a tla r" (ars
o c c u lo r u m ; visual arts) terim i k u llanlm , farkl sanat dallar da,
g en e l sanat k a v ra m n n a ltn d a g e n e llik le ikiye ayrlm tr: et
kinliin so n u n d a o rta y a k an n esnenin, yani sanat yaptnn, fi
ziksel a n la m d a bir cisim olm a s ile dilsel (anfam sal) b ir nesne,
yani bir m etin olm as d u ru m u . Bat gelen e in d e birinci tre giren
fiziksel sanat y aptlarna (resim , heykel, seram ik) g ze l s a n a tla r
d enirken, dilsel-anlam sal nitelikteki kincilere zg iir sa n a tla r"
(ars liberales) ad verilm itir. Bu terim , el ii ve b ed e n se l ura
g e re k tire n etk in lik lere karlk, z g iir \c n n urat ve d a h a
o k zihinsel bir etkinlik g ere ktiren sanat trlerini a n latm ak iin
ku lla n lm tr. Bu ikili a y rm i in d e m z ik ve iir, snr d u
rum lard r; b u n a gre, belirli fiziksel zellikleri olan m z ik alet
leriyle a lnnca bir sanat nesnesi haline gelen bir beste, tem elde,
.k o m p o z is y o n a a m a s n d a y a z lm b ir yapttr. te y a n d a n , dilsel
ve y az n sa l ze llik g ste re n b ir iir, iindeki ses ilikileriyle ve
belirli b ir o k u n u b i im iy le, fiziksel bir yapt o lm a y a yaklar. Bu
a da n, tarihteki ilk m z ik yazm saylan baz besteler, d o ru d an
bir iirin szckleri ze rin e yaz la n ve o k u n u biim ini belirten
notalardr.*0
Z ih in se l bir yarat o la ra k to p lu m sal retim den ve tek n ik n e s
nele rd e n k o p an sanat, artk to p lu m sal ilikilerin ve im alat d n
y a s n a ola n b a ntnn z a yfladn g steren bir belirti o lu p k
m tr. B y le c e sanat, d u y g u (d u y u m d a n da beceriden de farkl),
esin (bilim sel o lm a y a n bir bilgi tr), b e e n i y a r g s (alm layclar, n esn ele rle ilevsel ya d a k a r g z e tm e y e n b ir bant
k u r m a l a r n a g re snfla nd rr) ve a n la tm (san a t yap tnn, h em
e y a n n ne o ld u u n u , h e m de sa n at n n kiiliini o rta y a k aran
zel b ir alan olm asn salar) gibi yeni kav ra m lar ortay a k o y
m utur. K lt r n zel bir alan o la ra k sanat, sa n a t iin s a n a t
( l arl p o u r lart), a k a d e m ik ve kuralc gelenee, ro m an tik ruha, iz(1) Jean Lacoste, L ide de Beau, Bordas, Paris, 1986, s. 19 vd.

19

le nim c ile rde ki el d e m e m i bak in a n cn a k a y n a k lk ettii gibi;

19. y y n b a n d a sanat yap tn n zerkliini o rta y a k o y an biim sel
ar a tr m a la r a d a ze m in h azrlam tr. B ilindii gibi, s a n a t iin
sa n a t", B e n j a m i n C o n s t a n t tarafndan ilk kez J o u r n a l" inde
(1804) k ulla n lm , so n ra V i c t o r C o u s in bu a n la y b e
n im s e m itir (C ours d histoire de la philosophie, 1828). Y azn ta
rihileri tarafndan n p a rn a s " hareketi nite le n d irm ek iin kul
lanlan sa n a t iin s a n a t" d ey im i u d n c ey i ze tle r: Sanat,
s a n a t i in d ir ve h i b ir a m a c yo k tu r; h e r a m a sa n a t s o y
s u z la tr r " (B. C o n sta n t). n p a rn a s hareket, ideolojik ve
top lu m sal bir ro m an tizm e , do la y sy la tarihe ve y a z n m - y a z a n n
ba m ll n a , ay rc a d a bir zelli in a n la tlm a sn a ve kiinin
kendi ken d isin d e n sz e tm e s in e kar olan bir akm d. B u r a d a n h a
reket e d e rek sanatta, eriilm e z b ir m utlak olarak g r len biim in
v u r g u la n m a sn a nce lik tand ve ayn nede nle de estetik bir
m o del ve ken d in e hakim iy e t rnei o larak klasik A n tik a seti..
Bu a n la y a g re airin artk am ac esin ve h a y k rla r deildir;
d a d n k bir yaratc o la ra k o, tm ye tile rin i k u s u rsu z k u l
la n m a y b ile c e k " ve bu sayede de c re tli ve sa b rla ile n m i im
g e le r le " dlerini o rta y a k o y a c a k tr ( M a l l a r m , lArt, 1865).
n k yaz y a z m a k kendi d nda bir am ac o lm a y a n bir ed im dir;
iir de kapal bir nesne, bir biblo, e siz bir ustaln r n d r; d e
im e z biimli iirlerin (sone) ve b y k s y le n ce lerin en b a s
m ak alp b i im d e kullanlm as ( L e c o n t e d e Lisle) bu a n la y ta n
k a y n a k la n m tr.
S a n a t iin s a n a t anlaynn, n es n e ile istenci, ierik ile
formu ayran bu estetikletirici ve fig ra tif y o ru m u b u g n de g e
erli o lm a k la birlikte, iki b y k sa n at akm k a rs n d a g erilem e k
zo ru n d a kald. B un lardan birincisi, gzel ile yararl, sanat ile bilgi,
kltrl sekinler ile y nlar ara snda ilintiler y ara tarak sa n a t
n e s n e s i" ile sa n a y i n e s n e s i a ra sn d a k i k o p u a kar k an
akm dr. S anatlardan ve za naatlardan (Arts and C rafts) izim e, sa
nayi estetiinden B a u h a u s a kadar, m odern kentlerim izde olduu
gibi sanayinin rettii n e s n ele rd e de san at ile yaam b irle tirm ek
sz konusuydu artk. S an at bu y o ldan genel m b a d e le sistem inin
iine dorudan do ru y a girdi; estetik art-deer, nicelendirilcbilir
hale geldi. Artk sanat, p iy a sad a n ay rm ak o la nakszd. A lgsal ve

20

to p lu m sal m e k a n m z d a k i b i im se l ve resim sel k uru cu e, sa

natnn elin d en kat a m a za n a a tk a rn ve hatta iinin deil; bu
a y rc a lk artk, ta sarm c n n , yani rek la m cn n , ren k uzm an n n ,
i z im d a n m a n n n , ehirc in in e lin e geti. kinci akm ise, 19.
y y d a b e n im s e n m i b alca te m el ilkeleri ykt. S o y u t sa n atla fi
g r b o zd u , g e r e k st c s a n a tla k o n u y u b a k a la m a uratt,
p o p art'la n esnele ri p ar ala d , k in e tik sa n a lla ayrtrd, si
y asal sanatla d a top lum sal an lam lar eletiriden geirdi. B u n a
k o u t o la ra k a d a n c sanatlar, y e m m a d d ele r, yeni gereler,
yeni fralar arad; k av ra m , s a p tam a, je s t ve san atn n kendi b e
deni bile bu tr resim aralar oldu. Bu durum , sanat s zc n n
a n la m n d a b y k de iik lik lere yol at: d u y g u la n m (affection)
ve istek, d u y g u n u n ve anlatm n yerini ald, o lu m s u z la n a n y a da
te sin e geilen toplum sal hay a lg c rn, esini kaplad. D o ad a n
b a k a bir ey ola n sanat, g n m z d e o u n lu k la , klt r n karl,
tersi olarak, k a r k lt r " (A n tic u ltu re ) o la ra k k a r m z a k t.1!>
G ere k i bir y a k la m la sa n at dallarn ve yaptlarn, b ir u c u n
d a y a ln z c a bir yararn s a la n m a sn a y nelik rnler, teki u cu n d a
d a y a ln z c a estetik haz y a d a g ze llik u y a n d rm a y a y n elik rnler
b u lu n a n bir sreklilik izgisi iinde ele alm ak uyg u n grnyor.
H e m e n btn sanat dallar bu iki u arasnda, bu iki zellikten al
dklar p a y a gre b ir yere o turm a k tala r. B y lec e bu iki ynelim ,
ayn sanat y a p tn d a k a r m z a k ab ilm ek te. rn e k se , iinde
y e m e k y e n m e si iin yap lm bir m le k ya d a yere serilm ek
z e r e d o k u n m u b ir hal g zel bir sa n at yapt o lm a zelliini de
ierebilir. D o a d a k i gzel ko k u la rd a n esinlenerek y ap a y b iim de
retilen p a r f m le r ' de k oku sanayii ile estetiin ibirlii so n u c u
o lu tu ru labilirler. B u iki y n e lim in iie o lm a snn belki de en iyi
rnei m im arlktr. M im a r lk ta a m a olarak n ere d ey se tm yle
baz ge re k sin m e le ri k a rla m a k iin ortay a konan rn ayn z a
m a n d a , baz biim ler, oranlar, b i e m le r yoluyla bir sanat yapt h a
line gelebilir; bir kilisede, bir ca m id e , bir k o nutta ilevsel ve e s
tetik eler bir ara d a b ulunabilirler. B u ba lam d a za n a a t (tekhne).
s a n a tn y a ln z c a bir b l m n karlam a k ta d r. En gen i a n
la m y la sanat, belli bir k o n u d a belli bir yetk in li e eriilm i ol(1) O .Revault D A llonnes, La Cration Artistique et Les Prom esses de la Li
bert, Ed. K lincksieck, Paris, 1973, s. 261 vd.

21

may ierir; y e m e k piirm e, o e u k y etitirm e, dev let y n e tm e s a

natlar bu anlam la ilintilidir. B ir eyi kendi i y asala rn a gre z
g rce bi im le n d irm e yetisi olarak sanattan da btn gzel sanatlar
anlyoruz. A y rca insann, yaratt y ap tlarla kendisini y celten
ve l m s z le tire n yaratc yetenei de sanatla iiedir. Bu b a
la m da, sanal sorunu ve sanatnn yaratm alar zerine felsefe ta
rih in d e ok eitli a k la m a la r yap lm tr, b u n la r ara sn d a; s a
natn bir y k n m e , bir y a n s la m a (m im e sis) oldu u kuram n
( P l a t o n , A risto te le s ); sanatn bir fanteziden kaynakla n d n s a
vunan rom an tik filozoflarn kuram n ( V i c to r C o u s in , B e n j a m i n
C o n s t a n t ) ; sanatn oyun tr nden bir b i im le n d irm e atlm ol
d u u n u ne sren kuram (S c h ille r, H u iz in g a ) ; sanal, s im
geletirilm i bir y a r a tm a atlm o la ra k an layan fo rm a list alm an
idealizm in in kuram n ( K a n t , S c h e llin g , H egel); sanat insan,
to p lu m u ve doay yanstan bir etkin lik olarak gren m arksist (toplum c u -g ere k i) sanat kuram n ( L u k c s , B r e c h t , A d o r n o , P le k h a n o v ) ve b una ek olarak da eitli a d a sanat k u ram larn
(K lee , G o o d m a n , H e i d e g g e r , C a s s i r e r ) sayabiliriz.
S an atlar ve san at yaptlar o k farkl b i im le rd e s
n f la n d rm a la ra tabi tutu lm u la rd r; rn e in bir s n fla n d rm a bi
im i, sanat nesnelerini iinde b ulunduk lar ortam lara g re (zam ansal, m ekansal ve h em m e k ansa l hem zam ansal olarak)
ayrm aktadr. Bu ay rm a g re tem elde seyirlik ya da g z iin olan
g rse l sa n a tla r , resim , heykel, m im arlk gibi sanatlardr. Z a
m ansal y a da kulak iin iitse l sa n a tla r da iir, m z ik ve sz sa
natlarn kapsar. rnleri hem m e k an , hem de za m a n iinde yer
alan sanatlar da tiyatro, dans ve o peradr. B u n lar ara sn da sin e m a
sanat b t n sanatlar birletiren b ir sa n at o la ra k anlalr. S a
natlar snflan drm ann g eleneksel bir biimi de, gen e bir s
reklilik iinde, yazn sanatlar (iir, y k , rom an), grsel sanallar
(resim, heykel), sahne sanatlar (tiyatro, dans, bale, opera, pand o m im ), m zik ve m im arlk o lm a k zere yaplan sralam adr.
A m a byle bir sralam aya da tam ve eksiksiz g z y le baklm am aldr. B irok sanal tr, bu snflarn birden fazla olan
elerini ierebilir ya da bunlarn d n d a kalan bir zellik ta
yabilir. Bu b a k m d an sanatlar s n fla n d rm a n n p e k o k ve e
itli ta rz lary la k a r la m a k o lasdr. r n e k s e op era , h e m yazn,

22

h e m tzik, hem de tiyatro gibi farkl d allar ait eler ierebilir ya

d a rnein ciltilik, iekilik, ca m c lk (vitrail) y a da b eb e k vc
m a n k e n y apm gibi u rala r t r n d e o k zel san at biim leri o la
bilir. te yan d a n , a m z sim g e le y e n ve y z y lm z d a gelien si
n e m a sanat, nceki sanat d allarn d a n biro k e ierdii halde,
bal b a n a bir sa n at dal sa y lm a k ta d r. Y in e bu c m le d e r
o lm a k zere artistik b u z pateni ve laser n laryla yaplan ssle m c - b e z e m e le r de g elec e in b a m sz bir sanat dal o lm a y a aday
g r n m ek ted irle r. ze llikle bilg isay a r katlml sanatsal g rntler
g e r e k le g er ek st arasndak i k o p u k lu u g id e rm ek te , d
lem le rim izi g e r ek le tirm e k ted irle r. B ilg isa y a rla gerekletirilen
a n im a s y o n teknikleri ile n e re d ey se dlere g er eklik ka
zan d rlm a k ta d r. Bu ara d a holografiyi de 21. y y n bir sanat o la
rak d n e b iliriz .

23

b- Sanat Felsefesi, Estetik, Sanat

Eletirisi ve Sanat Tarihi
H e w ho d esp ises p a in tin g lo v es n e ith e r p h ilo so p h y
n o r n a tu re
L eo n a rd o da Vinci, N o teb o o k s

Sanat felsefesi, sanatn, sanatsal y ara tm alarn ve beenilerin

z ve anlam n konu o larak ele alan bir felsefe daldr. S anat fel
sefesinin e s te tik " ten ayrld n o k ta y a gelince; san at felsefesi, e s
tetik dndaki etkenleri ve ba lam lar (dinsel, ahlaksal, to p
lum sal) da g z n n d e b u lu n d u rd u u n d a n es tetikten daha geni,
a m a te yan d a n d o ada ki gzeli deil de, y a ln z c a sanat yaps g
zeli kon ola ra k aldndan o n d an d a h a dardr. D u y u m b ilim i y a da
d u y u lu r alglar retisi a n la m n a gelen estetik , K a n t da
tra n ssen d eta l estetik bal altn d a g e e r ve du y arl n
(Sinnlichkeit) a priori ilkelerinin bilimidir. B a u m g a r t e n n d u
y u s a ln y e tk in li i retisini gelitirdii A e sth e tic a (1750) adl
y ap ln d a n bu y a n a estetik, gzeli aratran bir bilim dal olarak,
G zelin b ilim i o la ra k an lalm tr. E ste tik y a ln z c a san attak i
gzeli, do la y sy la yalnz sanat felsefesini deil, doadak i gzeli
de kapsar; bu b a k m d an sanat felsefesi, estetiin ancak bir b
l m dr; estetiin teki blm leri ise, sanat sosyolojisi, sanat p si
kolojisi gibi disiplinlerdir. te yan d a n yalnz gzel nesneyi deil,
ayn z a m a n d a g z e lin zn e l ve tinsel y aan n ve y a ra tln d a
iine alr. G ere k ten de gzel ve sanal, P l a t o n dan beri felsefi d
n c en in kon u su olm u tur. A m a ilkin a y d n la n m a filozofu
B a u m g a r t e n dan bu yan a estetik, felsefenin ayr b ir dal olarak

* Resmi hor gren, ne felsefeyi ne de doay sever.

25

g e lim itir, s te li i g e li tire n le r ise K a n t , H e g e l ve ro m an tik fi

lo z o fla r o l m u t u r / 0
S analn y apsn, farkl k lt r alanlar iindeki yerini, insan
a sn d a n ilevini ve an lam n aratran ve felsefenin bir dal olan
sa n at felsefesi, bir bilgi dal o la ra k tarihsel geliim i iinde za m a n
z a m a n estetik ile eanlam l da tutulm utur. G ze lin ve gzel sa
n a tla rn d o a s n , y ap sn , ileyiini in c eley en estetik ten ayr tu
tulan san at felsefesi, belirli sanat yaptlarn z m le y e n ve ta
rihsel koullar iinde d e e rlen d ire n san t eletirisi"r\dcr\ de
farkldr. S a n a t y ap tlarnn an lam n n her trl psikolojik, so s
y o lo jik ya da tarihsel ed e n ba m sz olarak ele alnm as, sanat
felsefesinin snrlarn belirler. Sanatn, g er ek lik ve hakikat ile
ilikisini ve bu iliki iinde sanat yaptlarnn g ereklii ve h a
kikati ne l d e tem sil ellii ve yanstt, sanal yaptnn ierii
gibi so ru n lar sanat felsefesinin temel konularm oluturur. S anat
felsefesinin k a p s a m n a giren sorunlarn bir b l m etiin so
r u n lary la d a k o u tlu k gsterebilir, dahas rtebilir. S an at ile
ah la k ara snd aki ilikiler d a h a ok yaznsal y ap tla rd a ortay a
kar. Y aznsal bir yap tta ahlaksal so ru n lar ve d u ru m la r ele al
nabilir ve teki sanat d allarnda oldu u gibi bu yaptlarn ahlaksal
y a d a p sikolojik etkileri olabilir. Bu tr bir sanat yapt retm enin
ahlaksal o la ra k te m ellendirilm csi, etiin k a p s a m n a girer. O ysa,
sa n at felsefesi asnd an, bir sanat y a ptnn ahlaksal y a d a p si
k o lojik ieriinin sanatsal d e e rin e uygun o lu p o lm ad ta r
t la b ilir . V a l e r y nin de dedii gibi, A h la k a h izm e t k a y g s s a
n a ta za ra r verir"
S a n a t yap tla rn n ta n m la n m a s, y o r u m la n m a s
ve d e
erlendirilm esi gibi grevleri bulu n a n sa n a t e le tirisi yaptla rn
nceden
b e n im s e n m i estetik
d e e r l tlerine g re d e
e rle ndirilm e sini i erdiin den estetik k uram n n bir u y g u la m a
alan o la ra k grlebilir. S a n a t eletirisi etkinlikleri dah a o k g a
zete ve dergi yazlar ile kitap yaynlar b i im in d e ortay a kar,
am a b u nla rda n d a h a rtk biim leri de vardr. rn ekse, koru nacak
sa nat la rn se ilm esi, yap tla rn n zel ve k a m u y a ait k o l
e k s i y o n l a r d a to p la n m a s, h atta a l m ala rn n o n a rm ve k o
I - Doninique Jameux, Sanat ve Estetik, M G SFY, stanbul, 1990, s. 28 vd.

26

runm as, bazen de y o k edilm e si, dolayl y o ld a n sanat eletirisi

k a p s am n a girm ekledir. S a n a l e le tirisi (critique d arl), felsefi
temelli
estetik
ltlere
d a y a n an
kat
m antk
de
e r le n d irm elerd en . san at yaptn n e le tirm e n d e u yandrd d u y
gular alm laycya iletm eyi a m a la y a n znel y o ru m la ra dein e
itli y aklam lar dile getirebilir. Bu b a k m d a n san at eletirisinin
sanal felsefesiyle yakn, bir iliki iinde o ld u u n u biliyoruz. Y ine
biliyoruz ki uzun z a m a n sanatlarn y a a m y k le riy le snrl k a l
m o la n sa n a t ta rih i , y nte m se l tem elleri, 18. y y daki ar
keolojik kaz ve b u luntulard an so n ra ortaya k an yeni bir bilim
dal kimlii kaz an m tr. 19. y y da n e sr len ve eletirel d
ncenin e v rim iy le p ekien m z e ve k lt r kalt k avram lar,
sanat yaptn, kltrel, tarihsel ve dilsel d e e r d zeyine y k
seltmitir. B u n u n la birlikte, sa n a t e le tir is i , her za m a n ayn ni
telii ta m a y a n bir y az n ura o la ra k g r lm e k te d ir . Bu e l e
tiri, dar anlam da , bir d e e r y a rg sd r ve bu y arg n n , a n lay szlk
y a d a k ar g z e tm e y z n d e n ne l d e y o z la trlm o ld u u n u
d a u n u tm a m a k gerekir. S a lo n g a z e te c ili in d e n d e v ra ln m olan
bu d a r g r n karsn a, b u g n b t n se l bir eletiri fikrini
k arm a k d a h a doru olacaktr. talyan k ltr g ele n e in e yakn olan
bu anlayn grevi, felsefi, estetik y a da tarihsel zellik tayan
sanatsal bilginin eitli d nem lerini z m l e m e k t i r / 1
Y u n a n - R o m a A nlik a o la ra k adlan drlan d n e m d e sanat, in
sa n a z g d r ve bu adan da, y u n an felsefesi, sanat evrensel bir
k u ra m iine y e rle tirm e k iin eletirinin ilk ilkelerini n e s rm
ve bir te m e lle n d irm e a b a s n a girim itir. K s e n o k r a t e s in resim
ve heykel zerine inc ele m e lerind e ( 3. yy.) g r ld gibi bu
k o n u y a y a k la m , b a la n g ta te k n ik b ir ze llik ta m a k tay d .
S a n a t kiilii k o n u su n d a k i o k yeni bir a k la m a d a n b ak a yazar,
sanatlarn tarihini kendi a n d a elde edilen y etk inlie ynelen
uzun bir ilerlem e olarak grm ek tey d i. T em eli b ak m n d a n betim leyici olan bu eletirin in karsna, P l a t o n ve A ris to te le s , fel
sefi bir a k la m a kardlar. P l a t o n , ilk kez 19. y y a dein eg e m e n
o la c a k bir d n c ey e , yani b e n ze rlik (an a lo g o n ) d n c esin e

1- Tahsin Y cel, Eletirinin A B C si, Simavi Yay., stanbul, 1991, s. 41 vd.;

Jean C. Filloux, Eletiri Kuramlar, G eliim Yay., stanbul, 1975, s. 39 vd.

27

d a y a n a n b ir yarg fikrini o rta y a att. G ere k ten de P l a t o n , ide

a lle tir m e n i n ulat ta n rsall n , yce li in ifadesi ola n k e n
d in d e g ze llik " kav ra m n a k la m a k ta titizlik g ste rm e sin e k a r
n, s a n a t n n y a p t iin ta k litten ( m im e s is ) b a k a bir ey
o lm a d n n e srd. A r i s t o t e l e s e gelince, o da P o e t i k a snda,
san atsa l etkinlii, ussal adan inceledi ve dnyan n doal dzeni
ile sa n a t yap tn n, h e m oranlar h e m de birlii b a k m n d a n bir k u
rala u y m a s zoru n lu lu u ara snd aki bant zerinde d urd u. A r i s
t o te le s b y le c e , A n tik a s a n a t g r n n ar basan y an larn d an
biri o la n b ir k u ra lla r to p lu lu u n u dizg ele tirm i oldu.
Bat O r t a a nda sa n at eletirisi ise ideolojik bir ze llik ta
m a k ta y d . B y lec e, sa n at n n y o r u m u n d a k i nitelikten ok, d in
sel d o g m a bilgisine ve ik o n o g rafisin e gsterilen sayg ya n e m ve
riliy o rd u . E n ateli d n c e le rin n e s r lm e sin e yol a m a sn a
k a r n ik o n o g r a f i, sim g e s e l ilev in in dn d a, her e y d e n n c e betim ley ici bir bilim o la ra k kald. rn e k se, V i n c e n t d e B e a u v a r i s 'i n
13. y y 'd a o rta y a kard L e G ra n d M iro ir" adl y aptdr. R e
n a is s a n c e d n e m in d e ise, talyan "q u a ttro c e n to "su (14. yy.) s
r asn da , y e n ip la to n c u lu u n c a n la n m as, sanatlarn, A n tik a dan
d n aln an bir slu b u n u n a r a trlm a sn a d a y a n an yen i bir ta
n m l a n m a s n a yol a m tr. M i m a r L .B . A l b e r t i , A r c h ite ttu ra
adl in c e le m e sin d e (1537), S e r l i o ve d a h a sonra da R e g o la d elli
c in q u e o rd in i d a rc h ite ttu ra " ( M im a rl n B e D z e n in in K u
rallar) (1 5 6 2 ) adl y a p tn d a V ig n o la , m u tla k b ir b a v u ru k ayn a
o lm u la r ve y u n a n - r o m a d n c e s in i n son aam a s ola n V itr i v i u s u y o ru m la m la rd r. A m a bu a k la m a lar, bir retin in o r
ta y a k o n u lm a s n a k atk d a b u lu n m a k ta n o k bu yaz arla rn kiisel
te rcihlerini y an s tm a k ta y d . 1550 y ln d a Vite d e p i ecce lle n ti
a re h ite tti, scultori, p itto r i (En B y k M im ar, H eykelci ve R e s
s a m la rn Y a a m ) adl yapt y a y m la y a n re s s a m V a s a r i ile, sanat
y a p tla rn n in c e le n m e s in d e n ok , sa nat la rn y a a m y k le rin e
d a y a n a n tarihsel eletirinin bir ilk b i im i o rta y a k m oldu . V a
s a r i ayrca, ilkellerden a d a bi im in yetk in li in e dein, sanatsal
y ara tn e v r im in d e y e r alan te k n ik ve kltrel g elim e y i d e a k
l a m a y a a l m tr. 1593 y l n d a C e s a r e R i p a nn y a y m l a m o l
d u u Ic o n o lo g ia " sn d a rn e k le n d i i gibi, Kar R e fo rm , T re nto
K o n s ilin d e belirlenen ve ik o n o g ra fiy e y eniden verilen n em le

28

som ut hale gelen kat dinsel ideolojinin e tk isin d e kalan sanatsal

retim i k k le tirm i ve sa n a ta b ir iv m e k a z a n d rm tr; y in e de
O r t a a da sanat eletirisi eitlilik ten uzak k alm , tek ynl ve
kat o lm u tu r; her eye din se l d o g m a la r a sn d a n bakld iin
de konu ve ifade ze n g inliine pek rastlanm az. Sanatsal y aratda
o to n o m i deil, m o n o to n i ege m e ndir.
B y k yzyl olarak bilinen 17. y y . da K a r R e fo r m dan k a y
naklanan ve am ac her trl sa n at a l m a sn n u y m a s gere k en
yasalar sa p ta m a k olan k u ru m la r, yani a k a d e m ile r geliti. Bu
d n em iin A ntika ve R a f a e l l o iki tem el rnekti; eletirm enlerin
bir ou d a bu g r n snrlar iinde kald. B y k b e e n i diy e
ad landrlan bu anlayn nl tem silcileri talyan B e llo ri, Vite d e
p itto ri, sc u lto ri ed a rc h ite tti m o d e rn i (M o d ern R e ssa m , H eykelci
ve M im a r la r n Y aa m ) (1672) ve P o u s s i n e hay ra n lk d u y an ve
1676da P rin c ip es d e l a rch itectu re, de la sculp tu re, de la
p e in tu re e t d e s a rts q u i en d p e n d e n t" (M im a rl n , H eykelin,
R e sm in ve O n la ra Bal S an atlarn lkeleri) y a y m la y an fransz
F e l i b i e n dir. Sanatnn m u tlak devi, b en z erlik ve gzellie, yani
estetik yasalara ve yine e s k ile r "'m retisinde belirtildii gibi
oranlara, yani m a tem atik y as ala ra uym akt. A k a d e m inin d ik
tatrce gc, L e B r u n l n c e (1690) ortadan kalkt ve yerini, r e n
gin nem i zerinde duran, R u b e n s i savunan m o d e r n " le re b
rakt. R o g e r d e Piles, D ia lo g u e s u r le co lo risde (R en k Sanat
ze rin e K o n u m a ) (1672), d u y d u u h e l e c a n a ve d u y arl n a g re
deerlendirdii resme, yeni bir gzle bakt ve klasisizmi sa
v u n an larn d n se l k atl nn te sin e geti.
A y d n la n m a a m a gelince, bu g n kabul edildii haliyle sanat
eletirisinin kayna, 18. y y d a srekli S a lo n " \a n n o rta y a k
mas o la ra k gsterilmitir. A m a bu k o n u d a d a h a belirleyici olan,
hi k u kusuz , hem e k o n o m ik hem de toplum sal b a k m d a n evrim
gsteren b ir toplum un m e yvesi olan felsefi d n c en in c a n
la nmasdr. B u b a la m d a en yay g n olan ve hem edebiyat, hem tar
tm a, h em de ders v e rm e ze llikleri tayan e le tir i, bu dah a
o k zn e l e le tiri diye nitelenir-, 1747'den b a lay a ra k P a r is de
yllk o la ra k d ze n le n en 5 a / o larla ilikiliydi ve eletiri y a
zlarnn y a y m la n m a s y la k endini gsterdi. Bu yazlarn am ac,
okurlar a ydnlatm ak, se im le rin e yardm c o lm a k ve y arglarna
29

yol g ste rm e k ti. B u alan n en baarl k iilerind e n biri olan Did e r o t nun b e t im le m e le rin d e k i ve sanat eletirilerindeki ustalk, 19.
yy. sanat g az etec ili in i de etkilem itir. D i d e r o t ayrca, sanat
y a p tla rn d a a h lak sa l b ir d e e r de aram tr. B u n d a n tr de.
erd e m i sevim li, k t l iren gsterm eyi beceren ressam
G r e u z e g k le re k arm tr. B u n a p aralel olarak , P om pei ve
H e r c u l a n u m daki a rk e o lo jik k azlar so nucu o rta y a karlan b u
luntu lara hay ra n kalan alm an M e n g s ve V V in cke lm a nn, yunanr o m a s a n a tn a yeni bir y o r u m u n yla y a k la m a y denediler.
G e sc h ic h te d e r K u n s t d es A lt er t um f (A ntik Sanatn Tarihi)
(1764) adl y a p tn d a W i n c k e l m a n n . farkl tarihsel d n em lerin ta
nkln y a p a n estetik k a teg o rile re denk den slu p lar fikrini o r
ta y a atmtr. le y a n d a n A rkeoloji bilim i, kolle k siy o n larn ve ha
rabelerin
m erakllar
olan
sa natse verle rin
hoa
vakit
geirm elerini salay an tu rizm in " g e li m e s in e de k atk d a b u
lu n m u ve bu sa n a tse v e rle re bir y arg y a v a rm a la rn d a ve b e
e n ile r in d e y a rd m c o la ca k bir k lt r da a rc salam tr.
18.yyn felsefi d n c e si, gelen e k sel eletirinin tem eli olan a k a
d e m ik gzel ta n m n a son veren K ritik d e r U rteilskraft" (Yarg g c n n E le tirisi) (1790) adl y a p ty la K a n t n estetik d n
y a s n d a b en li in i b u lm u ve yeni bir alm k az an m tr. K a n t a
g re G zel, d o g m a tik b ir form l o lm ad gibi bir reele de de
ildir; am a saltk bir y argnn nesnesidir: K a v ra m a d a ya n m a d a n
e v re n se l o la ra k h o a g id e n e y g z e ld ir
Bilindii gibi 19. yy. n c e s in d e B a td a sa n at eletirisi o u .k ez
sanatn ahlaksal am a lar ve y ce idealleri (gereklik, gzellik)
zerine kab a g e n e lle m e le rle yetiniyor, her yap tn titizlikle y a
k ndan inc ele n m e sin i n g r m y o rd u . 19. y y da ise b y y en orta s
nfa seslenen ve o n u n la birlikle gelien sanat pazarn besleye ce k
ticari sanat galerileri o rta y a kt; b u n a paralel bir g elim e olan
y k se k tirajl g a z e te le r de sanat eletirisinin bu kitlelere u la
ab ilm e sin i salad. B y lc c e treye n alclar iin b ee n i o lu
tu r m a g revini stlenen sa n at eletirm enleri dikkatlerini belirli sa
natlar ve yaptlar z e rin d e y o u n la tra ra k bu nlarn greli
stnlk ve deerlerini b e lirle m e a b a s n a giritiler. te yan dan
sanat tarihileri ile sa n at eletirisi a ra sn d a g r le n b ir ayrlk da
ilk kez bu y z y ld a su y z n e kt. S anat tarihinin ilk bilim sel te
in

melleri, alm an C a r l F r i e d r i c h v o n R u m o h r ' u n Ita lien isch e

F o rsc h u n g en (ta ly a A ra trm a la r) (1827-31) ve yurtta J o h a n n
D a v id P a s s a v a n t in R a f a e l l o n un y a p tla rn n a k la m a l kata lo u nu y a y m la m a s y la (1839) atlm tr. Y a a m y k s e l a r a
trm alara, k a r la trm a la ra d a y a n a n d en e y se l y n te m le re , 20.
y y . da rnek olarak alm an d aly an la rd a n , G .B . C a v a l c a s e l l e nin
S to ria d ella p ittu ra itcliana" (talyan R e sim T arih i) (1864-71) ve
G . M o r e l l i nin S tu d i d i critica d 'a r te stlla p ittu ra italiara" (tal
yan R e sm i zerine S an at Eletirisi nce lem e le ri) (1890-93) adl
a l m a la r d a e k le n m itir.
a d a sanatsal retim k o n u s u n d a ise o k farkl fikirler b u
lunm a kla yd. T h o p h i l e G a u t i e r , 1855-56 y llarn d a y a z m o l
duu L es B e a u x A rts en E u ro p e ( A v r u p a da G zel S anatlar) adl
yaptndaki parlak slubuyla dikkatleri ekti; ne var ki yar
glarnd a o u n lu k la n g r yoktu. B u yzyl b o y u n ca art ard a gelen
sanat hareketleri, ken d ilerin e sa v u n u c u la r ya da y asak la y clar b u l
dular. Q u a t r i m e d e Q u i n c y nin ak adem ik yeniklasikciliine,
S t e n d h a l ve A u g u s t i n J a l i sa v u n d u u ro m a n tiz m kar kt.
C h a m p f l e u r y ve T h o p h i l e T h o r ise gerekilikten yan a ol
duklarn akladlar. A m a an n sanat zerine en derin a k
lam alarndan birini yapan kim se, rom antizm in keskin savunucusu
C h a r l e s B a u d e l a i r e di. Bu arada, C o rresp o n d a n c es ( Y a
zm a lar) ile s z d e sa n at k u ra lla rn a kar at s a v a ta b e
nim sedii estetik ilkelerini aklayan D e la c r o ix ve sem eciliini
L e s M a tre s d a u tr e fo is d a (Eski Z a m a n U stalar) (1876) ortay a
koy an F r o m e n t i n gibi sanatlarn yazlarn, k atklarn u n u t
m a m a k gerekir. Y in e bu b a la m d a 1835-38 yllar ara sn d a y a z m
o ldu u V o rlesu n g en b e r die A e sth e tik (Estetik ze rin e D ersler)
adl k ita bnda serim ledii estetik retisiyle H eg e l, s a n a t yap tn n
tarihsel yannn ve linin ura o la ra k bu yaptlardaki dilin ta
d z g n l n an lalm as ve k abul ed ilm e si k o n u la rn d a
b y k b ir k atk d a bulu n d u . 1882de y az m o lduu P h ilo so p h ie
d e F a rt (S a nat F else fe si) adl y apty la H i p p o l y t e T a i n e , sanatsal
yarat, tarihe ba m l olm as b a k m n d a n , hayli d a r bir
e v re-zam an
belirlenim inin
ifadesi
olarak
grd. J a c o b
B u r c k h a r d t d a 1860d a yazd K u ltu r d e r R en a issa n ce in Ita
lie n (ta ly ada R n e sa n s K ltr) adl yaptnd a sanatlar, k l
li

trel e t k e n le re b a la d ve a la rn bir a a m a sras o ld u u n u ne

sren g e le n e k se l g r b ir y a n a b ra k a ra k ilkel sanatlarn, O r
ta a ve B a r o k sa n atn n yen id en sa ygn lk k a z a n m a s n a zem in
h az rlad . H e i n r i c h W l f f lin ise R en a issa n ce u n d B a ro ck " (1888)
adl y aptnda , B a ro k sanat k o n u su n d a b ir stilistik g r a m e r k u rm ay a
alt. B u n d a n so n ra , sa n at y aptn, bi im se l adan inceleyen
g e n i b ir eletiri a k m o rta y a kt. C . F i e d le r , b er d en
U rsp ru n g d e r k n s tle risc h e n T tig keit" (Sanatsal Etkinliin K a y
na ze rin e) (1 8 9 6 ) adl kita b n d a ilk k ez salt grlebilirlik k u
ram n n te m e lle rin i att. Bu k u ram n sonular K a n d i n s k y nin
a r a tr m a l a r n d a b er d a s G eistig e in d e r K unst" (Sanatta T in
sellik st ne) (1912) ve d a h a so n ra B e r e n s o n 'u n d o k u n m a y a ili
kin k u r a m n d a k en d in i gsterdi.
a d a d n e m o la r a k a d l a n d r d m z 20. y y n b a n d a ise
talyan filo z o f B e n e d e t t o C r o c e nin etkisi by k olm u tu r; E s
t tic a co m e sc ie n za d e l l esp ressio n e e lin g istic a g en e ra le " (fade
B ilim i ve G en e l L e n g istik O larak Estetik) (1902)'de C r o c e , bi
im in , ierikten a y rla m a y a c a n ne s rerek eletiri ile sanat ta
rihini k a y n a tra n b ir sentezi ger ek le tirm i tir. 1924 yln d a D ie
K u n s tlite ra tu r" u ( S a n a t Y az n) y a y m la y a n J . v o n S c h o le s s e r , L .
V e n t u r i z e r in d e d erin bir etki yap m , ayn d u ru m P a n o f s k y 'n i n
a ra trm alar iin d e ge erli olm u tu r: Sttd ies in ic o n o l g y (konoloji n ce lem e le ri) (1939).
Y z y l m z d a s a n a t e le tirisi" sanat ile alm layc a ra sn d a
b a lan t k u r m a r o l n k o r u m a y a a l m , a n c a k a d a sanat,
b e n z e tle m e (Sim ulation) l l n d e n syrlarak halktan kopm u tur.
S a n a l a k m la rn n h z la art ard a o rta y a k m a s , halk k arsn d a
h er g u ru b u n s z c s roln o y n a y a n sanat ya da y a z a r araclarn
o rta y a k m a s n a n ed e n olm u tu r. N a b ile r iin M a u r i c e D enis,
k b iz m iin A p o l l i n a i r e ve gerekiistc ler iin de B r e t o n bu rol
stlen m ilerd ir. M a rk s d n c e ve fre udcu p sik o a n a liz de, yeni
b ir eletiri a b a s n a k a tk d a b u lu n m u la r d r . M a c a r asll ngiliz
A r n o l d H a u s e r in m a rk s l a d a y a n a n to p lu m b ilim s e l y aklam
T h e S o c ia l H isto r y o f A rt" , (Sanatn T o p lu m sa l T arihi) (1953) ve
deneysel r u h b ilim e d a y a n a n E .H . G o m b r i c h in a l m a la r A rt
a n d Illu sio n " ( S a n at ve Y an lsam a) (1959) bu nun rnekleridir.
San at sosyolojisinin k u ru cu la rn d an P i e r r e F r a n c a s t e l in ara32

tfm a la rm d a da sanat tarihi, sa n at eletirisi, to p lu m b ilim ve ruhbilim yol gsterici o lm u tur: l E sp a c e fig u r a tif de R en a issa n ce
a u C u b ism e" (R nesanstan K b i z n v e F ig u ra tif M e k a n ) (1951)
talyan C e s a r e B r a n d i ise, y ap salc z m le m e y i sanat y a
p tla rn a u y g u la m tr. E lie F a u r e ve A n d r M a l r a u x nun k u r
duklar ideolojik d n y an n yan sra, sanat tarihini ele alan d i
d a k tik yap tla r o rta y a k o y m a e ilim i de ar b a s m tr 2 0 . y y da.
Sanatsal anlatm ile top lu m ara sn d a balant k u r m a eilim in e
rnek olarak A n d r M ic h e l y n e tim in d e y a y m la n an k o le ksiyonu
( lH istire de lart , S anat T arihi) (1 905-29) ve R e n H u y g h e ' n
ynettii 1Art et lH o m m e u (S a nat ve nsan) (1957-61) g s
terebiliriz. A n d r C h a s te l'd e de ayn eilim g z e arpar. M o r e l l i nin z m le m e c i yn te m i ve aklam al kataloglarn d
z enlenm esi, eski sanat zerine yeni b ir d n m e n in k ayn a
o lm u tu r. M . J . F r i e d l n d e r D ie A ltn ie d e rl n d isc h e M a le r e i,
(Eski H o lla n d a R e sm i) (1 924-27), R o b e r t o L o n g h i ve J o h n
P o p e - H e n n e s s y gibi y a z a r ve sanatlarn yaptlar bun u n r
nekleridirler*1.
20. y y d a grsel sanatlarn a n la m n a ilikin yerle ik k a v
ram larn z lm e si ve ok eitli b i em lerin h zla yay lm a s baz
yetenekli eletirm enlerin yeni sa n a t akm la rn n s z c l n st
le n m e s i n e yo l am tr. n giliz e le tirm e n R o g e r F r y adn k en di
k o ydu u izle n im c ilik S o n ra s" (Post Im p re ssio n ism )'e halkn d u y
du u y ab a ncl giderirken, C l e m e n t G r e e n b e r g ve H a r o l d R o
s e n b e r g gibi am erik al m e sle k ta la r d a ayn eyi S o y u t D
a v u ru m c u lu k " (A bstract E x p re ssio n ism ) iin yaptlar. 20. y y n
s o n la rn d a sanat eletirisi, halkn grsel san atlara kar g ittike
artan ilgisini ynlendiren, bir l d e de belirleyen alabildiine
geni, a m a o l d e de k u r u m s a lla m b ir alan o lm u tu r. N e var
ki eski san al tarihileri ile a d a sanat eletirm enleri ya da k u
ram clar ara snda bir u u r u m u n ald da b ir gerektir. n
celedikleri k o n u la r kadar, y n te m le ri, emalar ve ltleri de,
im dilik, bir sentezin ge r e k le e m e y e c e in i gsteriyor. Bu b a
lam da avang ard sanat tem silcilerinin o unu n k iiltiir k a r t y a

(1) Dom inique Jameux; Art, Esthtique et Critique d Art, Encyclopoche La

rousse, Librairie Larousse, Paris, 1977, s. 70 vd.

33

d a s a n a t k a r t" tutu m larn d a g z n n d e b u lu n d u r m a m z g e

r e k m e k te d i r (D adaclk). O y s a sanat tarihileri ile sanat k u
r a m c la r a r a s n d a g e r ek le tirile b ile ce k byle bir sentezin, hem
y a a y a n sa nat la ra , h e m d e g ittik e g e n ile y e n m erakl seyirci
k itle sin e yarar o la bile ce i a ktr.(1)
B u g e n e l a k la m a la r d a n d a anlalaca ze re inhann belli
t rd en e tk inliinin rnleri olan sanat yaptlarn, yine belli bir d
n e m d e e g e m e n olan g r b a k m n d a n , bu y aptlarn b i e m ve
teki z e llik lerin d e n hare k et e d e rek onlar trlerine, d n em lerin e
ay ra ra k in c eleyen ve ta sn if ede n s a n a t ta rih i , nasl hare ket e d e r
se etsin, sanat denilen varlk alann b tnse lli in d en u z a k
la tra ra k p a r a la m a k ta d r . S a n a l y a ptla rnn form , slup, i ve
d ze llikleri y a n n d a b az en o n lardak i ifadenin bir fikir tarihi e r
evesi iinde ele aln arak psikolojik, sosy olojik ya da pozitivist
a d a n z m le m e le r in i y a p a n san at tarihi, bu n ed e n le eitli sanat
dallar ara sn d ak i ilintileri g z d e n karr. S anata ilikin tem el so
ru la r b ir y a n a braklr; baz d e e r ve yarg larn nda, ilke ve
y n te m le rin dikte ettii k ronolojik kataloglar ya da kategoriler
o lu t u r u l m a y a allr. O y s a s a n a t felsefesi ya d a s a n a t e le
tirisinin grevi, g n m z d e sa n a t y a ya da sanata ilkeler, y n
te m le r d ik te e tm e k deil; sa n at d en e n varlk alann b t nl
i in d e a n l a m a y a a l m a k , bu alann in sa nn v arlk y a p s n d a k i
yerini g ste rm ek tir. a m z d a artk bir sanat m etodolo jisi deil,
insa n b a arla rn d a n biri ola n sanat ve rnlerini d o ru d a n ve bir
b t n l k iin d e in c ele m e k sz k o n u su d u r. te bunu sanat felsefesi
y a d a s a n a t eletirisi g e r e k le tir e b ile c e k tir; b a k a dey ile , fen o m e n o lo jik -o n to lo jik bir estetik b ize sanat k o n u su n d a d o y u ru cu
bir bilgi s a lay a b ile ce k ; sanatlarn , b ilim lerin y a r d m y la
z m le n m e s i
g e r ekle tirile ce k tir.
Bu
a m a
d o ru ltu su n d a
2 0 . y y d a o r ta y a kan S a n a t B ilim le ri" (Kuntsvvissenschaften), sa
natlar bilim sel y n te m le rle in c ele m e y i dener. S a n a t b ilim i" te
rim i, te k n ik bir estetik te rim ola ra k , y zyln b alarnda , som ut
sa n at nesn esi incelem esini g z e l felsefesinden a y rm ak isteyen
a lm a n s a n a t k u ra m c la rn n y a p tla r n d a o rta y a a tlm tr (M.

( I ) I.A. Richards, Principles o f Literary Criticism , Routledge and Kegan Paul,

London, 1976, s. 12 vd.

D e ss o ir, E . U titz). a d a e s te tik a ra trm a la rn n by k b

lm nn bu dey im erev e sin e girdiini syleyebiliriz. te yandan
sa n a t b ilim le ri adlandrm as b ilim sel p sikolojiden kaynaklanan
ve 1870-1880'e doru F e c h n e r ve W u n d t tarafndan kurulan d e
n ey se l e ste tik a d la n d r m a s n n y erini a lm a y a b alam tr. F e c h
n e r ve W u n d t ilk a r a trm a la rn d a en uy g u n oranlar ve d e n
geleri, izgilerin, biim lerin ve renklerin duygusal deerini
deneysel olarak inc ele m e y e yneldiler. B y lec e F e c h n e r , istatistik
test v e in c ele m e lerd en balay arak, altn say gibi evrensel olarak
y e le n e n estetik b iim lerin var o ld uk la rn g ste rm e y e alt.
B ug n deneysel estetik, algy inceleyen ruhbilim cilerin olduu
kadar, fizyologlarn, toplu m b ilim cilerin , biliim cilerin de g
r lerin e b a v u rm a k ta d r. G n m z d e sanat bilim leri balca iki
alan kapsyor. B u n la rd a n biri estetik yargnn oc u k lu k ta n e r
ginlie kadarki evrim ini inceliyor ve estetik tercihlerim izin kiisel
ve toplum sal b e lirlenim lerini ara try o r ( R o b e r t F r a n c s ) ; b
ryse, bir sanal y a p ly la k arlaa n z n e n in aratrc etk inliini
inc eliy or ve estetik d u y g u la n m u y an d ra n algsal eleri ara
try o r (D .E . B e r l y n e , F a r k a s M o l n r ) . ' 1

(1) Raymond Bayer, Histoire de L Esthlique, Armand Colin, Paris, 1961,

s. 350 vd.

35

c- Bilimsel Bir Sanat retisi

Olarak Estetik
M a n w e ic h t d e r W elt n ich t sic h e re r a u s a ls d u rch die
K unst, u n d m a n v e rk n p ft sic h n ic h t sic h e re r m it ih r a ls durch
d ie Kunst.
G oethe, M a xim e n u n d R eflexio n en

Y u n a n c a cisthetikos , a isth a n e sth a i , d u y m a k , a lg la m a k

s z c k le rin d en k a y n a k la n a n , gzel d uy g u su y la , gzelin al
g la n m a s y la ilgili ey a n la m n a g e le n a isth e tik e (d u y u m ) ya da
E stetik, gze lin ve gze l sanatlarn yapsn in celeyen b ir felsefe
daldr. T erim i b u g n k a n la m y la ilk k u llanan ve estetiin ayr
bir felsefe dal o la ra k y e rle m e sini sa lay a n A l e x a n d e r
B a u m g a r t e n dir. B a u m g a r t e n , M e d ita tio n e s P h ilo so p h ica e de
N o n n u llis a d P o em a P ertin en tib u s" (Kalc B irka iir zerine
F elsefi D n c e le r) (1735) adl yap tn da, an lam ieriklerinin d u
yusal bir biim i in d e iletildii s o m u t bir bilgi alann belirtm ek
iin e s te tik s z c n e b a v u rm u ve g z e lli e ilikin y arglarda
d u y u la rn b elirleyici b ir rol o y n a d k la rn sy lem itir. K a n t da
e s te tik y a r g , ey lerin biim lerini, onlardan bir haz d u y g u su elde
e d e c e k ta rz d a ele alan yarg olup; estetik y argn n eletirisi ise,
gze l ve y c e ze rine kant kuram dr. E stetik, K a n t a gre, g e
nellikle in sa n d a b ir eyin gzel old u u d u y g u su n u neyin u y a n
drdn b e lir le m e y e a lan felsefi bir teoridir. B u b a la m d a
T ra rssen d en ta l e s te tik , K a n t da, tiim a p r io r i d u y a rllk ilk eleri
b ili m r m o lu tu ra n tran ss en d e n tal felsefenin ilk b l m n o lu
tu ru r (K iritik d e r reinen V ernunft, 1, 1). 19. y y da H e g e l in et(* ) Dnyadan kamann en gvenilir yolu sanattan geer, dnyaya skca
balanmak da sanatla gerekleir.

37

kiiyle, estetik d ah a o k sanatsal gzellii ve sanatn anlam n

aratran bir disiplin halin e gelm itir. E ste tik reti, N ie t z s c h e 'y e
gre, etkin bir bak as se e re k s a n a tla y aam u z la trm a y a
alan bir retidir; on a gre, g er ek bir estetik iki tem el ilkeyi
g z n n d e tutm aldr: 1) S a n a t bir e le n c e deil, y a a m a k at
lan m an n en yksek ve tek doal biimidir: V a ro lu ve diin ya
a n ca k estetik b ir o la y o ld u k la r l d e n c e siz-so n ra sz o la ra k
d o r u la n a b ilir le r ' 2) O las tek estetiin, alm layc b ak m n d a n
deil, yaratc b ak m n d a n kurulm as g e re k ir {D ie P h ilo so p h ie in
tra g iseh en z.eitalter d e r G riech en ) (Y u n a nllarn T ra g e d y a a
n d a Felsefe).
V a l r y b ir k o n u m a s n d a , E stetik, filo zo fu n b e e n isin in ve
d ik ka tin in e k ild i i gn d o d u ( L E sth tique naquit un jo u r d une
rem a rq u e et d un apptit de P hilosophe) der. D e m e k filozofun bir
e y d en h ola n d , b ir e y e ilgi d u y d u u y a da b ir eyi b e e n d i i
gn estetik d om utur. N o rm a tiv yani kural ko yucu b ilim le r o la
rak k a r m z a k a n E tik (ey le m ve d av ra n la rla ilgili ahlak),
M a n tk -(doruluk ve akly r tm ey le ilgili) ve E stetik (G zellikle
ilgili d u y u m sa m a ) gibi disiplinden Estetik, kendi iinde b
lm lere ayrlr: 1) sanatn kurallar, 2) g ze lin yasalar, 3) b e
eninin ilkeleri ya da kurucu eleri o larak konularna g re b
lm lenen bilim sel estetikten (18. yy.) ilk ada h e n z sz
ed ilm e m ek tey d i. E stetiin k on u su ve yn te m i d o aldr ki sanatn
ta n m la n m a bi im in e bal kalacaktr. S anatn tanm ise lk a d an bu y a n a eitli sanat felsefelerinin d o m a s n a n ed e n o l
m u tu r. H e g e l e gre, S a n a t fe lse fe si, fe ls e fe n in b t n l iin d e
zo ru n lu b ir halka o lu tu ru r" , ve bu n u n y a n n d a E ste tik , s a n a t
zerin e ya p la n h e r trlii fe ls e fi refleks iy o n d u r V a l r y ise a
da b ir ta n m la m a y d e n e y e r e k yle der: E stetik, E s te z ik d ir *
B a k a dey ile du y arllk la estetik ayn eydir. O y s a sa n at fel
sefesi, estetiin zerinde d u rd u u duyarllk (aisthesis), alg (p er
ception), duygu la n m (affectivit) ve d u y u m (sensation) gibi k a v
ram larla pek ilgilenm ez. S an at felsefesinden d a h a k apsam l olm a
sa vnda bulu n a n estetik, g n m z d e sanatlar ve teknikleri, ili
* (L esthtique, c est L ESTH SIQ UE), Esthsie, eylem e kart olan tutku,
duyarlk; aisthesis ile ayn kkten olup, duyum, duyarlk anlamndadr.
Eslhsique, duyarlkla ilgili olan demektir.

38

kileri iinde ele alr; uyg u la m al estetik, endstriel estetik, reklam

estetii gibi d allara ayrlr. B u b a la m d a en dstriel estetik ya da
sanayi estetii, bir irketin hazrlad rnleri, kulla n m u y
g u n lu u , g zellik , retim kolayl ve m a liy e t fiyatlarnn d
rlm esi l tle rin e g re inc ele m e y i am a la y a n bir te knik olarak
k a r m z a kar. 1930'lu y lla r d a J a c q u e s V ie n o t, bir uluslararas
sanayi estetii birlii ku rm u tu r; g n m z d e sanayi estetii yerine
T a s a rm (D e sig n ) k a v ra m ku lla n lm ak ta d r.
a m z d a sanatlar b elirle y e n y a ln z g ze llik kategorisi d e
ild ir aftk; bu k a te g o riy e ko n ik, tra jik , y c e , irkin , g r o
t e s k , i n e le y ic i (piqu ant), d e h e t v e r ic i, h o o lm a y a n p i t
to r e s k " vb. gibi kategorileri de katyoruz. n k , artk gzel kada r
irk in de, ho olan k a d a r ho o lm a y a n da, a rm o n ik ola n k ad a r disa rm o n ik ola n da b ir estetik kategorisi olm u, deyi y erin d e y se, n e
g a t if ve p o z itif estetik d e e r le r btnletirilm itir. E stetiin tarihine
b a k t m z d a on un ilkin sp e k la tif ve d o g m a tik bir d n e m e sahip o l
d u u n u g r y o ru z ; bu d n e m S o k r a t e s 'd e n B a u m g a r t e n a dein
s rm t r. D a h a so n ra eletirel y a da bilim sel d iy e b ile c e im iz
K a n t ve sonras filozoflarn o lu tu rd u u b ir d n e m e tank lk e d i
y o r u z (1750-1850 yllar aras). T e k n o lo jin in d e v re y e girdii pozitiv ist d n e m d e ise g ittik e artan bir krizle karlay o ru z ; bu
d n e m , sanatlarn deerleri ze rine d n se l p la n d a yaplan ta r
tm alarn, p ra g m a tik h e s a p la rla p iy a sa e k o n o m isin in elin d e o y u n
ca k old u u bir d n em d ir. S a n a t felsefesinin ve estetiin b ir bi
re im i o la n fe ls e fi e ste tik ise gen e ld e , estetik g er eklik alann
k o n u edinir. B ir varlk alan olarak estetik f e n o m e n le r alan da, 1)
E ste tik haz d u y an sje (estetik tav rn ve estetik algla m ann sz
k o n u su o lduu, sbjek tivisl estetik), 2) Estetik obje (sanat y a
p tn d a n y o la k la n o b je k tiv is t estetik), 3) E stetik d e e rle r alan
(gzel, deer, idea, eidos, orant, sim etri, dzen vb. gibi deerlerin
incelendii a k s iy olojist estetik), ve n ih a y et 4) Estetik beeni ve
yarg o lm a k zere d rt alan a ayrlr ve bu drt b l m le m e e r
e v e s in d e incelenir. A y rc a fe ls e fi e s te tik , estetik d u y g u la r p si
kolojisi, sanat felsefesi, g ze llik felsefesi ve estetik yarglar m a n
tn d a i erir.(1)

(1) A. Giannars,

sthetik heute, Francke Verlag, M nchen, 1974, s. 9 vd., 29 vd.

39

 a m z d a estetie yn veren b y k e ilim d e n sz e d e

biliriz: lk eilim , d o a d a ve sanatta biim lerin evrim in i ortaya
k o y a r ve klasik felsefelerin, gze lin z n ta n m la m a y a alan,
birletirici kaygsn paylar; ikinci e ilim , iz ley icin in ze v k , b e
eni yargs, sanatsal yarat ve estetik hazzn b e lirlen m ilii y a da
be lirlen m e m ilii gibi sorunlarla, yani estetik fen o m e n o lo jiy le, y a
ratm an n estetiiyle, ekon om i y a d a libido ya ilikin estetikle u
rar; n c eilim ise, d eney sel estetik, sanat p sik oa nalizi, sanat
toplum bilim i, yazn ya da resim gstergebilim i, end stri estetii
gibi p ek ok y ak lam kapsar.
Bilindii gibi E s te tik terimi ilk kez, hem d uyusal h e m de d
nsel bir d n y a g r n a d la n d r m a k zere, 18. y y . daki a n
la m n d a n farkl olarak, klasik y u n an y az arla rnn y a p tla rn d a o r
ta y a km tr. Bu y az arla ra gre, estetik alg d z e y in e erienler,
seyrettikleri n esnelerin u y u m lu lu u ve l l l n d e n (altn say)
k ay n a k la n an zel bir haz d u y g u s u n a varyorlard. rn e in P l a
t o n da, estetiin konu su olan g ze l nesne, felsefi bilginin k o
nusu olan d o ru ve ahlaksal bilginin konusu o la n Vy/ ile birlikte
incelen ecek; sanatsal nesne, d u y u lu r d n y a ile kavra n ab ilir dny a
a ra snda araclk ede ce ktir ( K a lo k a g a th ia retisi). P l a t o n ve
A r i s t o t e l e s in n e m verdii k o nularn b a n d a gelen ste tik er
evesi iinde her iki filo z o f da m zik, iir, heykel, m im a r lk ve ti
y atroy u top lu m u n tem el k u r u m la n o la ra k g rm le rd ir. P l a t o n
airlerin ve ressam larn ideal dev letin e girm elerini y asaklarken ,
taklit etm en in (m im e sis) hem ah lak kurallarn, h e m de d n y a ile
ilgili ussal bilgiyi zedelediini sa v u n m u tu r. A r i s t o t e l e s e g reyse
taklit ( y k n m e), ahlaksal e itim in te m eli, a r n d rm a n n (katharsis) kay n a ve m zik, dan s ve iir aracl y la kiilik b i
im le n m e sin in gerekli aracdr. P l a t o n un daha m istik ierikli di
y a lo g la rn d a p y th a g o ra s k o s m o s k u ra m n n iz lerini tayan ve
yen ip lato n cu la r e tkile yen farkl b ir estetik yaklam grlr. A ristotelesi y k n m e kuram ise ancak 17. y y dan so n ra etkili ola
bilm itir. 13. y y da A q u i n o lu T o m a s s o , S u m m a T h e o lo g ic a nn
(1265-73) (lahiyat in T o p lu Y apt) baz blm lerini gzelliin
i n c e le n m e s in e ayrm tr. T o m a s s o y a gre gzel, A r i s t o t e l e s de
olduu gibi, seyri (co n te m p la tio ) ho a giden e y d ir ve n
k o u la sahiptir: K u su rsu zlu k (perfectio), o r a n llk (proportio),

40

a k lk (purgatio). A q u i n o lu T o m a s s o n u n grleri, skolastik

d n c e n in e s te ti e y a k l a m n a b ir r n e k o lu tu rm u tu r. A m a
y e n ip la to n c u k u ra m c la r, O rta a d n rleri ara sn d a d a h a ok
y a n d a b u lm u tu r. G z e li, m a te m a tik y a s a la ra u y u m lu kutsal bir
d z e n ola ra k g ren yen ip lato n cu k uram , S a n c t u s (aziz) A u
g u s t i n u s ve B o e t h i u s un y a z la r n d a g e litirilm i, D a n t e nin de
/ / c o n v iv io (Z iy afet, 3 0 4 -0 7 1 ) adl y a p tn a y an sm tr. S a
ylar ve u y u m u v u rg u la y a n bu k u ra m la r erke n R e n a issa n c e ta da
b elirley ici olm u lard r. 16. y y n so n la rn d a g ze llik ve b iim sizlik
z e rin e d e n e m e le r y a z a n B a c o n , y aln zc a insan figr zerinde
d u r m u tu r . R e n D c s c a r t e s n m z ik y azlar d a a d a a n la m d a
e s te tik ile ilgili g r le m e z . a d a estetiin te m el k a y g la n anc ak
17. y y n s o n la rn a d o ru o rta y a k m tr. n g ilte re de S h a f
t e s b u r y ile o n u n y e titirdii F r a n c i s H u t c h e s o n ve J o s e p h A d
d i s o n estetik k o n u s u n d a k i en etkili ve n e m li kiiler o la ra k ta
n n m l a r d r . H u t c h e s o n ilk kez, estetik yarg so runu nu bilgi
k u r a m n n tem el sorular ara sn d a ele alarak bir nesn en in gzel o l
d u u n u n nasl b ilin e b ile c e in i so rg u lam tr. H u t c h e s o n ' n bu so
r u y a verdi i yant ise d e n e y c i-d u y u m c u b ir e ilim tam a k tay d ve
o n a g re estetik y a rg la rm z , zihinsel ya d a d n se l herhangi bir
e i e rm e y e n , a n c a k alg ile ilikili ola n yarglard. H u t c
h e s o n n a d a o la n B a u m g a r t e n bu tr b ir sav y ad s y arak
a d a e s te ti in n c l n yap m tr.
A .G . B a u m g a r t e n , 1750 ylnda, insann m an tk sa l usdan fark
l b ir yetisini b e lir g in le tir m e k zere, y u n a n c a a isth e tik o s k av
r a m n d a n trettii A e s th e tic a s z c n ortay a att ve ki
ta p la r n d a n birin e de b u ad verdi. 17. y y da estetik belli bal drt
in c e le m e alann k ap s y o rd u : 1) D u y u la r iin de, zihin iin de e
kici ola n a, iyi d z e n le n m i bir n esnenin, yani gzel nesnenin in
ce le n m e s i; 2) G z e l n es n e le r retim inin, yani sanatn ve gzel sa
n atlarn in c ele n m e si; 3) E stetik duyu, eitim ve kltrn; yani
ze vk, sabeeni y a da s a d u y u n u n in celen m esi; 4) G z e l ' n e s
n e le r in u y a n d rd y a r a r g z e tm e z h o lu u n incelenm esi.
Bununla
birlikte, sa n at
k o n u su n d a k i
m o d e rn
d n c en in
B a u m g a r t e n d an o k n c e baladn sy le y eb iliriz. 15.yy'dan
b a la y a r a k sa n a t la r, P l a t o n a zg ve sanat b ir y k n m e olarak
b e lirg in le tire n r n e k k ayglarn da, O r t a a n dinsel sim

41

geciliini dc b ir y a n a braktlar. L e o n a r d o d a V in ci, L e o n B a t

tis ta A l b e r t i , A l b r e c h t D r e r , doal ve y ap a y perspektif
k onu sund aki ve insan bedeninin anatom isi ze rin d ek i ara
trm alaryla b ir 'sa n a t b ilim i k u r m a y o lu n d a ilk adm lar attlar.
Bir biim sel e le r m a trisinde n b alayarak d o a d a var olan gzel
ve irkinin nasl y en id e n y ara tla ca n aratrdlar. L e o n a r d o ,
n o tla rn d a y le der: F elsefe yi ve d o a y ta n m a k i in resm i b il
m ek g erekir; re sm i se vm ey en ne d o a y sever, ne d e insan. ( ...)
R essam , n es n ele rin u za k lk la rn ler; m zik i ise se sle rin m e
safelerin i. ( ...) H eykel, resim den d a h a a z zih in se ld ir ve d o a n n
p e k o k ze llik lerin d en y o k s u n d u r ' R e sim iin de yle der: "La
p ittu ra e co sa m en ta le" (R esim zihinden kaynaklanr). 17. ve 19.
y y lar arasnda, fe ls e fi estetik", nce znellii, so n ra da tarihi
k e fe tti; L e i b n i z , B a u m g a r t e n ve ngiliz d en eycilerine gre e s
tetik, bir duyarllk, bir d u y u m s a m a bilimiydi. K a n t ' d a ise e s
tetiki, sanat eletirm en in d e n ve bilgind en ayrlyordu; on un g
revi gzel y a d a irkin olan veya kurallara g re do ru olan
g ste rm e k deil, y a ln z c a bir h o la n m a yargsn olanakl klan
ku ram sa l koullar o rta y a k o y m a k t. H e g e l de ise estetik, sa
natnn yaratt d u y u lu r biim ile bu biimi ca n la n d ra n tin ara
sndaki ilikilerin tarihi d u r u m u n a gelm itir. Bu y n e lim le re k a r
t olarak 19. y y n ikinci yarsn d a ortay a kan o lg uc u-e ste tikle r,
sanat yap tlarnn y ara tlm a snda ki ruhbilim sel ( F e c h n e r ) ve to p
lum bilim sel ( T a in e , C o m t e ) b elirlen im cilik le ri ara trm lard r.
18.yyda K a n t , 19. y y da H e g e l in ve 20. y y n b a la rn d a
C r o c e 'n in katk la ry la gelien estetik kuram , y in e ayn an b a
nda m a rk s iz m d e de ifadesini b ulm u tu r. B u b a lam d a , m arksizm in tarih ve to p lu m anlayn b u rju v a id e o lo jisinin eletirisiyle
birletirm eye, tarihi ve evreni z m le m e ve d e e rle n d irm e il
kelerini saptayarak, devrim in teori ve pratii iinde sanatn yerini
g ste rm ey e y nelik k u ram lar ne srlm tr. n g ilte re de W illia m
M o r i s ve R u s y a d a G e o r g y V. P le k h a n o v , m a rk sist to p lu m e le
tirisini sanatsal e m e k kav ra m y la birlikte y rtm e yi dene yen ler
arasndadrlar. D ah a sonraki d n e m le rd e W a l t e r B e n j a m i n ve
G y r g y L u k c s , m a rk sist sanat k u ra m n n tem el k avram larn
oluturdular. M a rk sist h m a n ist a nlay n bu iki n c s ile b ir
likte B. B r e c h t ve T h e o d o r A d o r n o , a l m a k o u ll a r n n -

42

z iim le nm e sini ve kap italizm in insan b ilin cinde yol at y a

b a n c la m a n n eletirisini m a rk s is t k u r a m n esteti e katks o l a
rak grdler.
te y a n d a n 20. yy. estetikileri, felsefi estetiin b y k so
runlarn b ir y a n a b rak a ra k , e v r e , sa n a tsa l biim
ve y a
ra tc y a d a a ln la y m z n e ara sn d ak i ilikileri in c e le m e y e y
n e lm ile rd i. eitli estetik ak m la r bu d n e m d e g e n e llik le
o lg u c u e s te tik (sanat to p lu m b ilim i, yaplarn z m le n m e si, d e
neysel estetik vb.) ile zn e lc i e ste tik (sanat psikolojisi fen o m e n o fo jik estetik y a d a sanat fenom e nolojisi) olm a k ze re ikiye
ayrlm tr. G e r e k te bu y n e lim le rin her biri, z m le m e n in
b a k a b o y u tla r a verdii n e m e g re b iro k e itle n m e (variation)
i e rm e k te y d i; rn ek se , sa n at y ap tn n tem el elerini, yaplarn
y a d a p s ik o lo jik y a r a tm a koullarn bir y a n a brak arak, m arks
bir estetik yaplabildii gibi, bir sanat toplum bilim i de k u
ru la b ilm e k te y d i. A y rc a L u c i e n G o l d m a n n ' n y az n ve P i e r r e
F r a n c a s t e l in plastik sa natlar k o n u s u n d a yapt gibi, b iim sel
z m le m e y le to p lu m b ilim se l z m le m e y i birletirm ek, y a da
J e a n D u v i g n a u d nun tiyatro y a d a enlik k o n u s u n d a y apt gibi,
estetik d e n e y i top lu m sal d se lli e b a la m a k olanakly d. B u n la r a
k o u t o la r a k O l i v i e r R e v a u l t d 'A l lo n n e s , ya ra tm a psikolojisini
d a h a to p lu m sal bir tab an a o tu r tm a y a y n elm ek tey d i; o n a g re e s
tetik, m a d d i s a n a t r n le rin in in c e le n m e si d e ild ir y a ln zc a ; bu
m a d d i r n le r a ra sn d a ve bu m a d d i r n le r konusunda, z n e l
d e n ile n g e r e k lik le r in a r a tr lm a s d r ".(l)
Y a r a tm a n n ve sanatsal y arg n n estetii, g n m z d e d u
y a rll n tarihi y n n d e g e li m e k te . O y s a bu an lay y z y ln
b a la rn d a , estetik iletiim in z z e rin e a r a trm a la rla y e n id e n
sanat y ap tn n kendisini in c e le m e y e y n e lm e k gerektiini sa
v unan g r le r ara snda b l n m e k te y d i. G ere k ten de bir y a n d a n
ta ly a da B e n e d e t t o C r o c e , s e z g i" k avra m yla , A lm a n y a 'd a J . I .
V o lk e l t ve T . L i p p s E in fiih lm g ( d u y u lu r sezgi, z d e le y im )
k a v ra m y la , te y a n d a n F r a n s a da M e r l e a u - P o n t y y a r g n c e si
b ilg i k a v ra m y la , farkl yo lla rd an estetik den e y im in znesi ile

(1) O. Revault D A llonnes, La Cration Artistique et Les Prom esses de la L i

bert, Ed. K lincksieck, Paris, 1973, s. 100 vd.

43

nesn esi a ra sn d a ayrcalkl b i r ' iletiim o rtam b e lirle m e y e a

lm lardr. O y sa d i e r taraftan da, b i im le r tarihi ve b i im le r
psikolojisi, F o c i l l o n dan M a l r a u x ya, R . H u y g h e den R u d o l p h
A r n h e i m a dein, b ireyselliklerde taklp k alm ay arak, kltrel bir
b e e zg slup zelliklerini ve alg la m a glk lerini aan bir
b i im le r evreni ve biim yasalar h az rlam akta ydla r; son o la ra k da
T . W . A d o r n o ile P . B o u r d i e u , kltrel tketim in sorunlar ze
rinde durdular.
20. y y d a estetik ile g s te rg e b ilim in (sm io logie ) y akn i
birliine de tan k o lm a kta yz. Bu d n e m d e sanat yaptlarnn b i
im sel a dan incelenm esi giriim i, bir mim ari b tn l , bir
m z ik parasn, bir ta bloy u o lutura n elerin yapsal
z m le m e s in e de ynelm itir. A . R ie g l ve H . W l f f l i n in ya d a
d a h a y akn d n e m le rd e E . P a n o f s k y ve P. F r a n c a s t e l in yaptlar
b u n a rnek gsterilebilir. B u n u n la birlikte, nasl sa n a t to p
lu m b ilim i", s a n a t y aptn n d n d a kalan b irtakm z m le m e le r e
dalarak (iktidasi, ideolojik, tek nik) yapttan u za k la m a tehlikesiyle
kar k a r y a k a ly o rsa ; nasl p sik o lo ji, y a p tla r a ra sn d a d b e n
zerlikler b u ld u u n d a bir lakm s o y o lu sa l, g e n e tik y as ala r sa p
ta m a k isteine kaplyorsa, yapsalc z m le m e de sanat y a
ptnn anlam bo y u tu n u g lg e d e brakm ak tadr. Bu y z d e n grsel
sanatlar estetii, yazn g ste rge bilim inin etkisiyle ( V l a d im ir
P r o p p , C l a u d e B r e m o n d , T z v e t a n T o d o r o v ) , sanat rnlerinin
ya p la ry la anlam lar ara sn daki ilikileri a y d n la tm a y a y
nelm itir. G rsel sanatlar g ste rg e b ilim i, bir sa n at yaptnn y a l
n z c a g er ek lik iinde d o ru d a n d o r u y a belirttii eyle, z a n
la m la y a d a bu gsterilenin, y a n a n la m n o rta y a ka d
g er ek y a d a dsel nitelikteki uza k ilikilerle deil, ay rc a f e n d i
d u y u lu r ve biim sel yap sy la d a anlam l o ld u u n u g sterm itir.
y ley s e bir ta blonun konusu, bir filmin yks, tek bir a n l a r d
zeyi o lu tu rm a k ta n km tr. B iz bir tabloda, bir antta, y .rarl
bir nesnede, izgilerin y ataylk ya da dikeylik oranna, biim sel
elerin y o u n lu u n a , b iim lerin aklk y a d a kapallna, d o
rularn y a da erilerin d a lm n a ve b u n a b en z er ay rn tlara kar
da d u y a rly z d r ( J e a n - L u i s S c h e f e r ) . A yn ekilde, b ir f ilm d e e
kim lerin ve e rev e le m ele rin (ca d ra g e) biim sel sralan da e s
tetik b ilginin ta y c sd rla r ( C h r i s t i a n M e tz ). Y apsal y a d a sz44

diz im se l (sentaktik) z m le m e de b y lece resim y a da m z i e y

nelik estetik bir a n la m b ilim le (sem a n tik ) derin lik k az a n m ol
m a k ta d r ( M ic h e l I m b e r t y ) . (l)
E ste tik g en e llik le, in sa nn d d n y a y a ilikin, g iize l ve ir
k in s z c k le riy le dile getirdii tepkileriyle ilgilidir. A ncak
g z e l ve irk in te rim lerinin kapsam lar belirsiz, anlam lar da
znel ve grelidir. stelik, etkileyici b ir d o a g r n m y le ilgili
g z le m le r d e y a da sa n at e letirilerin de ku llanlan n ite le m e le r y a l
n z c a g iiz e l ve irk in \q snrl d a deildir; a n la m l, d e n
g e li, u y u m lu , rp e rtic i", y c e vb. gibi bir dizi b a k a k a v
ra m la r y a da k ategorile r de bu d e e rle n d irm e y e girerler. Estetik
k u ra m , bir y an d a n gze lin y a ln z c a znel o lm a y a n , nesnel bir ie
rik de ta ya n bir ta n m n y a p m a y a , te y a n d a n d a bu d e iik te
r im le r a ra sn d a k i b an tla r b e lir le m e y e alr. T e m e l sorunlar
ise esteti in znesin e, esteti in nesnesine, estetik yaantya, e s
te tik d le m le m e y e , estetik haz za ve a n la m a ilikindir. im di e s
te tie ilikin bu ilkeleri, tem el sorunlar ya da ku ru cu eleri s
ra sy la grelim :
E s t e t i k a l m l a y c ( z n e ) : E ste tik alm layc sa n at yap tn d a n
y a d a bir d o a g r n m n d e n haz d uyan, estetik tat alan varlktr.
E ste tik tat alm ak , sanat yapt retm ek ve d e e rle n d irm e k , gzel
ve irkin gibi y a rg la rd a b u lu n m a k a n c ak belirli varlk lara zg bir
yetidir. a d a es tetiin ilk sistemli yapt ola n I m m a n u e l
K a n t ' n K ritik d e r U rte ilsk ra ft\ (1790) estetik a lm la y c n n ve
e s te tik tat a lm a yetisinin in c e le n m e s in e ayrlm tr.
K a n t a g re, estetik y a a n tn n tem el esi b e e n i yarg lard r
v e yarg yetisi a n c ak ussal, d n e n v arlklarda bulunabilir. s
telik, e s te tik yarg iin k u lla n lm a m b ir ussallk d a eksiktir. V a r
lklar b ir ara o la ra k g r m e k y e rin e b a lb a n a bir d e e r diye
kab u l e t m e k K a n t a gre, u sun nem li yetilerinden biridir. Bu yeti
y a l n z c a in sa n la r arasndaki p ra tik ilikilerde yan i ahlak alan n d a
deil, insan n d o a y a kar tu tu m u n d a da k en dini gsterir. n
sa n la r h i b ir pratik a m a g z e tm e d e n , y aln zc a h ayra nlk d u y
g u s u y la d o ay seyrederler; p ratik k arlarla birlikte ahlaki y a r
glar ve k u ra m sa l z m le m e y i de d a rd a b rak a n bu uza k ta n
(1) D eni Huismann, L Esthetique, PUF, Paris, 1971, s. 46 vd.

45

s e y re tm e ilikisi, K a n t a gre, estetik y a an tn n ziin olu turur.

Estetik yarg, ahlaki yargdan da, k u ram sa l ya da bilim sel d
n c e d e n de farkldr; a m a usun k u ram sa l, pratik (ahlaki), estetik
biim leri arasnd a bir yaknlk da vardr; bu da nesneleri birer ara
ola ra k deil, am a olarak g rm ektir. E stetik yaant, pratik ahlaki
yarg ile kuram sal us ara snd a bir balant kurar ve y aln zc a ussal
varlklara zgd r. Estetik yeti o lm a d a n insann teki yetileri
g d k kalr.

E s t e t i k n e s n e ( s a n a t y a p t) : Baz ku ram c la r estetik y a

antnn znesi yerin e nesn esin in in c e le n m e sin e ncelik tanr. B u
rada nesne terim ine iki farkl anlam verilebilir: M ad di nesne ve
ereksel nesne. E reksel nesne, nesneye insann ykledii anlam dr;
zihnin iindedir. O y sa maddi nesne znenin zihnind en b a
m s zd r. Bu ay rm estetik k u r a m n d a tartna yara tm tr. E s
tetik nesne, ereksel anlam y la tanm lanrsa, o za m a n estetik k u
ra m n n asl konu su da estetik yaant olur. O y s a K a n t
felsefesinin zn e lli in e kar k anla rn am ac, estetii, d u y g u la r
ve znel y a an tlar alanndan kararak, estetik n e s n e n in kendi
zellikleri zerinde tem ellendirm eklir. B u n u n la birlikte, K a n t tan
so n ra Bat felsefesinin genel ynelii, H e g e l in nesnelci m
d a h a le sin e karn, z n e lle m e d o r u ltu s u n d a o lm u tu r. Bi, e s
tetik ve sanat felsefesinde de etkisini gsterm i, fen om e no loji ve
dil felsefesi gibi akm lar, ara trm a alann t m y le insan zihninin
iine, zne llik p la n n a kay d rm la rd r. R o m a n I n g a r d e n n "D a s
litera risch e K u n stw erk" (1931) ve M ik e l D u f r e n n e in "La
P h n o m n o lo g ie de l exp rien c e esth tiq u e " (1953) adl yaptlar
bu y ak la m n sistem li rnekleridir.
K o n u y akndan incelendi inde, bu iki y ak lam d an birinin k o
ulsuz olarak b e n im s e n m e s i d u r u m u n d a ala m a y a c a k g er ek bir
e likinin ortay a kt grlr. znel y a k la m estetik n esnenin
ta n m la n m a sn a , a y rlrlm a sn a elverili deildir. O y s a k a p
saml bir estetik k uram , her eyd en nce kendi nesn esini ta
nm lam al, d o a ile sanat yapt arasndaki b en z erlik ve fark
llklar ortaya ko y m a l, bu n u n da tesind e, farkl sanat trlerinin
farkllklarnn hakkn verebilm elidir. Belirli bir n o k ta d an b a
kld nda hem en her ey gzel grneb ilir. A m a gzellii y a
40

 a y a b ilm e k iin, gzelliin g r ld n esn en in ne o ld u u n u bil

m e k gerekir. K a n t , K ritik d e r U rteilskra ft" ta, G iize! olan, b ir
k a v r a m n y a r d m o lm a d a n b ize h a z veren e y d ir derken, znelci
e s teti in z a y f tarafn d a o rta y a koyar. G z e llik yargs her z a m a n
belirli b ir k avra m sal b o y u t ierir; bir nesneyi gzel olarak ta
n m la y a b ilm e k iin hangi snfa girdiini b ilm e k gerekir. rnein,
bir atn v c u t y a p sn d a g ze l bulu n a n zellikler, bir insanda ir
kin kaar. R o m a n d a iirsellik, g enellik le bir z a a f olarak grlr.
B ir m im a rlk yapt, h ey k e ld e k i ifade g c n k a z a n m a y a a
l t n d a ar ssl ve b a y a b u lu n a b ilir. A n c a k n esn el b ir e s
te tik " , farkl trlerin b iim yasalarn ve tek tek rneklerin bu y a
sa la ra u y u p uym a d n o rta y a koyabilir. B ir yap tn genel kurallar
d n d a kalan kendi zel b i im y asas da a n c ak n esn elc i b ir e s
te tik le " ara trla b ilir.
B u n a karlk, estetik n e s n e b t n y le m addi, insan zihninden
b a m s z d a deildir; ya sa n at y a p tla rn d a o ld u u gibi b tn yle
insan r n d r y a da d o a d a old u u gibi insan ta rafndan anla m la n d rlm a k ta d r. B a k a bir dey ile, estetik o lg u n u n her z a m a n
z n e l bir boy utu vardr. te yan d a n , tek tek sanat yaptlarndan
ayr, genel bir sanat k a v r a m n d a n da b sbtn v az ge ile m ez ; sanat
r n s a n a l d r n le rd e n a n c ak b y le gen e l bir kav ra m n y a r
d m y la ayrlabilir. G en e l bir sanat y a da genel bir gzellik k a v
ram ise g e n e balan g nok ta sn a , in sa nn gzeli g rm e, b e e n m e
ve e s te tik tat alm a yetisin e d n m olur.

E s t e t i k y a a n t : K a n t a gre, estetik y a an tn n ayrt edici

zellii k a r s z o lu u d u r . a d a e s te ti in k noktas olan
bu n e rm e , estetii ah lakta n da b ilim den de ayrr. A hlaki d a v
r a n la r d a (iyi-ktfi) bir " k a r " esi vardr; ev rensel saylan bir
d a v r a n l s b tn in sa n la ra b e n im s e tilm e k istenir. Bilim de
( d o r u - y a n l ) n e s n e le rin i y aplarn , ileyilerini ve ncd e n son ilikilerini aratrr; nesn ele ri d e n e tim altn a alm ak, insann
h iz m e tin e so k m a k ister. O y s a estetik yaan tn n znesi, estetik
n e s n e y le bir m erakn g id e rm e k iin ilg ilenm ez; estetik nesneyi bir
b a k a a m a c a h iz m e t e d e n bir ara o la ra k d a g rm ez . Estetik y a
a n td a in san, k ars n d ak i estetik n esneyi hep belli bir u zaklktan
se yre der: E ste tik ya a n t, ku lla n m a , s a h ip olm a, tiiketne ve a h
47

la k i a d a n y a r g la m a g ib i d a v r a n la r d a rd a b ra k r" K a n t
iz leyen A r t h u r S c h o p e n h a u e r de, D ie W elt a ls W ille u n d V or
ste llu n g " (sten ve T asa rm O lara k D n y a ) (1819) adl yaptnda,
insann iradesin den ba m sz olarak ilgilendii, herhangi bir a m a
cna hiz m et e d e c e k bir ara o la ra k g rm ed i i her eyin estetik y a
antya konu olab ileceini syler. E stetik bir nesn ey e b y le y a k
laan in san o n e s n en in y anstt id e a 'y grebilir. Estetik
y aan tn n z de, insann her trl m a d d i ve pratik ilikisinin
tesinde, /fealarla y z y ze gelm esid ir, sanat yaptndaki k a v
ram sal, ideal yapy d u y u m sa m a sd r. S anat bir "oyun" olarak
gren F r i e d r i c h S c h ill e r de b u n a y ak n bir d n c ey i sa
v unm u tur. O y u n d a , insann y a r a tm a ve b e e n m e yetilerinin y a
am n g n l k b ask sn d a n k u rtu ld u u n u ileri sren S ch iller,
B riefe b e r d ie a esth etisch e E rzie h u n g d e s M en sc h en " d e (nsann
Estetik E itim i st n e M e k tu p la r) (1795), "iyi olan, k u su rsu z
o la n in sa n ya ln zc a cid d iye alr; o ysa g iizel o la n la o yn a r" der.
E stetik y aant,
birbirini ta m a m la y a n iki n e rm e y le ta
nm lanabilir: 1) E stetik n esne d u yusaldr; g rlr, iitilir ya d a d u
yusal b iim iyle zihin de canlandrlr; insana bu duyusal zellikleri
n e d e n iy le h az verir; 2) E stetik nesne ayn z a m a n d a d nlen,
seyrine dalnan bir nesnedir; y aln zc a d u y u la ra ho geldii iin
deil, bir an lam ierdii, bir d e e r tad iin de insan il
gilendirir.
Bu n e rm e lerd e n ilki, estetik s z c n n k ay n a n a (duyu m )
iaret eder; ikinci n e r m e ise, beeni y a rglarnn tem elini o lu
turur. S ey re tm e y e de e r bulun an nesnelerin deersiz b u
lunanlardan ussal olarak ayrt edildiini gsterir. K a n t sonras ide
alist estetik, bu iki n erm e y i te m ele alm ve estetik y aantnn
(ya da estetik yargnn), duyusal ve zihinsel elerin birliinden
o lu tu u n u sa v u n m u tu r . H e g e l in sanat, G e is ti y a da
I d e e in d u y u sa l biinF olarak tanm lam as da bu sentez d
n c esin e d ay a n r: "Sanat, tin selli in d u yu m a la n n d a g
rnm esidir.
Bu y a k la m n b a rndrd a y k rlk la rd a n en n e m lis in e
K a n t "b e en i a n tin o n isi adn verir. K a n t a g re estetik yaant,
duyusal bir deneyd ir; am a bir yan d a n da, usun bir yetisi olarak,
mantkl bir seim , bir beeni yargs b i im in d e dile getirilm e k z o
48

rundadr. B e e n in in ayn an d a h e m estetik (duyusal), hem de bir

yarg ( d n se l) o lm a s b ir an tin o m id ir. K a n t a gre, insanlar bir
.nesneden, hem h erh a n g i bir k av ra m n d o la y m s z h y la balant
k u r m a y a n , yani k a v r a m a b a v u rm a y a n , n esn en in i yapsn,
n ed e n ve so nu larn h esab a k a tm a y a n bir tat alr; hem de bunu bir
yarg b i im in d e dile getirirler. G zellik sanki nesnenin bir ze l
li iy m i gibi k o n u u r la r ve aldklar tadn herkes iin geerli o l
d u u n u d n r le r : G iizel, k a v ra m sz o la ra k h erke sin h o u n a
g id e n e y d i r S e s s c o m n n m is aesth eticu s.
E ste tik y a a n td a d u y u sa l ile zih insel arasndaki bu gerilim y a l
n z c a K a n t n felse fesin e z g deildir. D e i ik b i im le rd e b tn
estetik ve sanat k u r a m la r n d a o rta y a kar. H egel. V orlesngen
iib e r d ie sth e tik (E stetik z e rin e D ersle r) (1832) adl yap tn d a
ayn e li k in in b ir b a k a y n n e iaret eder. H e g e l e gre sanatta
insan e k e n , g riin ii ya da du yusal h i n 'd n . H e r sanat y a
p tn a zelli ini k az an d ra n , o nu te k ile rd e n ayran da budur.
S a n a t yapt, in sa nn d u y u la rn a seslendii iin som uttur; akl y
r tm e ( m a n tk ) y o lu y la deil, du y u sa l alg y o lu y la kavranr. A m a
sa n a t y a p ln n k a v r a n n d a zih in se l bir b o y u t da vardr; insan
ayn z a m a n d a yap tta ka v ra m sa l, tinsel bir i erik arar. Eletiri ve
y o r u m u n bir am ac da bu ierii o rta y a k a rm a k , sanaln ieriini,
sanatsal ve du y u sa l o lm a y a n m antkl bir dille anlatm aktr. A m a
eletiri bu a m a c n a hi b ir za m a n la m o la ra k u la am az; n k y a
ptn ierii (z ), d u y u sa l b i im d e n ayrld an d a yapln z
g n l , b ireysellii de y o k olur; eletirinin su ndu u ierik, o
sa n a t y a p tn n ierii o lm a k ta n kar. G en e l bir k a v r a m a b a
la narak bireyselliini yitiren ierik, estetik gerekliini de yitirir.
H e g e l'in k u ra m n n n em i, bu a m az en kesin b i im iyle ifade et
m e s in d e n k ay n a k la n r. erik ile biim birbirinden hem ayrt e d il
m eli, h e m de ayrt e d ilm e m e lid ir. B a k a d e y ile du y u sa l ve tin
selin birlikte ele alnm as gerekir. n k sanat yapt du yusal bir
tinsellik tir y a da tinsel b ir duyusallktr.
A y n e lik i b a k a bir b i im d e d e a n latlabilir. o u e l e
tirm e n bir sa n at y aptnn, rn e in bir iirin z e tle n e m e y e c e in i,
b a k a s z c k le re e v rile m e y e c e in i savu nur. B e n e d e t t o C r o c e 'y e
g re, b ir iirin an lam , b a k a bir dile e v rilm e si o la n a k sz z e l
lik lerin d e gizlidir. A n la m , se ilm i ve belli b ir d z e n e g re s
49

rala n m s z c k le rd e , iirin ritm in de, k sa c a du y u sa l z e l

liklerinde yatm ak tad r. B u n la r z e tle n m e y e k alk ld n d a ise iir
u u p gider. te y a n d a n bir e letirm en de o k u r la r a iir h ak k n d a
bir e y ler s y le y e b ilm e k , o iirin n e d e n .g z e l ve ilgiye d e e r o l
d u u n u , b a k a iirlerle farkll n n nere d en k a y n a k la n d n anlatabilm elidir. B u ise hem z m le yic i, hem de bireim ci bir y n
tem in k u llanm gerektirir.

H a y a l g c i i ( D l e m l e m e ) : B irok yaz ar estetik nesnenin ta

n m la n m a s n d a z ih in se l e ile d u y u sa l e arasndaki k a r
tl a p a k i in h a y a lg c ii (Im a gin a tion) kav ra m n d an y a
r arlan m ay den e m i tir. D a v id H u m e a gre hayalgc, duyusal ve
d u y g u sa l y a a n tla rla d n c e le ri birletirici b ir rol oynar. K a n t
ve H e g e l iinse, hayal g c n n yalnzc a birletirici deil, o lu
tu rucu bir ilevi de vardr. H a y a lg c , ban dan beri du y u sa l y a
antnn iinde y e r alr ve o nu belirler; estetik yaant gibi k a v
ram lardan b a m sz bir alana, k av ra m larn d zenleyici gc n
getirerek duyusal nesneyi tanm la n ab ilir klar.
H a y a lg c n n rol k o n u su n d a bug ne dein yeterli bir felsefi
te m e lle n d irm e y a p lm a m s a da on un, insanlarn g e r e k te var o l
m a y an bir eyi zih in le rin d e ca n la n d rm ala rn sa lay a n bir y a
ratm a yetisi ya da bir d le m le m e edim i o lduu kesindir.nsann
resim de bir insan yz grm esin i salayan da b udur; n k orad a
bir insan yz deil, boyal b ir tuval du rm ak tad r. J e a n - P a u l
S a r t r e , L im a g in a ire : P syc h o lo g ie p h n o m n o lo g iq u e de l'im a
g in a tio n " (D le m s e k D le m lc m e n in F e n o m e n o lo jik Psikolojisi)
(1940) adl y ap tn d a h ay a lg c n , o lm a y a n d a olan g r m e k b i
im d e tanm lar. B ir m z ik yaptnn belirli d u y g u la rn anlatm
o larak a lg la n m a sn d a da h a y a lg c n n pay vardr. ze llik le iir
ve m zikte d le m le m e ya d a im gelerle k u r m a edim i do ru a
kar, y o u n lu k kazanr.
D u y g u l a r ve e s te t ik h a z : E ste tik k u r a m n n ta rtm a l k o
n ularnd an biri de d u y g u la rn estetik y a an td a ve beeni y a r
glarnd a oynad roldr. A n tik a d n rle rin e g re san at
yap tla rn n en nem li zellii, insan etkilem eleri, d u y
g u la n d rm ala rd r. A r i s t o t e l e s e gre tragedya, rktc ve zc

50

k o n u su y la seyircide korku ve a c m a d u y g u la n uyandrr. A m a s e

yirci sah nedeki olaylar belirli b ir uzak lktan izledii, k a r
s n d a k in in g er ek deil o y u n o ld u u n u bildii iin, o y u n u n so
n u n d a bu d u y g u la rd a n arnm o lu r (katharsis). T ra g e d y a n n
biim sel zellikleri ve d ram a tik yaps ile seyircinin sah neden
uzakl, seyircide uy an a n d u y g u la rn da uzaklk kaz a n m a sn a , in
c e lm e sin e , ksaca e s te tik le n e sin e yol aar. A m a b u rad a bir e
liki vardr: nsan d o ru o lm a d n bildii, in a n m ad bir o la y
dan nasl duyg u la n ab ilir ve etkileneb ilir?
R o m a n tik iirin n c le r in d e n C o l e r i d g e bir oy un seyreden in
sann, k e n d in i in a n m a ya zo rla d n , i in d e k i in a n szl ira d i
o la ra k b a s tr d m ne srer. A m a sorun gen e ortadadr, nk
inan irad e y e bal deildir; insan isterse bir eyi h aya linde c a n
landrabilir, am a kendini bu n u n ger ek li in e inan dram az. Bu
soru n e s te tik yaant ile g n l k yaant a ra sn d ak i iliki so
ru n u n u n b ir parasdr. B ir g r e gre, sanat ve d o a g
r n m le ri gibi, estetik n esn ele r nce likle insanlarn d u y g u la rn a
seslenir; insanlarda, sevgi, z d e le m e (E in f hlung), e v re n le b
t n le m e gibi d u y g u la ra yol aarlar. Bu d u y g u la r insana hem haz
verir, hem de ruhsal y n d e n gelim esin i salar. S h a f t e s b u r y ,
H u m e ve E d m u n d B u r k e gibi d e n e y c i-d u y u m c u g e len e e bal
ngiliz d n r le r bu g r sa v u n m u la rd r. S anatn bir d u y
gusal eitim yolu o ld u u n a inanan M a t t h e w A r n o l d ve F .R .
L e a v i s gibi ngiliz air ve e letirm en le ri de ayn znelci y a k
la m p a y l a r la r .
C r o c e ve R . G . C o l lin g w o o d gibi H egelci d n rle re greyse,
estetik k u ra m n n asl ilgi alan, o k u ru n y a d a izleyicinin duygular
deil, estetik nesn en in kendi zellikleridir. S an at yaptn insanda
belirli d u y g u la r uyan d ra n bir o lgu olarak g rm ek, o nu bir ara
o la ra k g r m e k d em ektir; bu da estetik bir yak lam deildir.
C r o c e ye g re estetik yaan t, g n d e lik d u y g u la rn dnd a, z e rk
b ir alandr. S an at yapt d a g n d e lik y a a m n d nd a, k e n d in e
z g nitelikleri olan ve a n c ak k atksz d n c e y a d a katksz
sezgi y o lu y la kav ra n ab ilc n bir gerekliktir. A yn m zik yapt,
farkl in sa n la rd a farkl d u y g u la r uyandrabilir. E stetikinin grevi
bu farkl d u ygular in c e le m e k deil, o m z ik yaptnn kendisini,
biim sel zelliklerini ve dile getirdii nesnel anlam incelem ektir.
51

E s t e t i k D e e r O l a r a k A n l a m : E stetiin ilgi alannn d oad a n

sanata k a y m a s, sanal y a p tla rn n anlalm as, y o r u m la n m a s ve
de e rle n d irilm e sin e ilikin sorunlar da g n d e m e getirir. nsan,
T o l s t o y un A n n a K arerinasini (1875-77), B e c k e t t in E n a t
te n d a n t G o d o t" sunu ( G o d o yu B e k le rke n) (1952) y a d a S t r a v i n s k y nin B a h a r A y in ini (1913) anlayabilir ya da anlam ayabilir.
O y s a E rc iye s D a n y a da N o rv e fiyortlarn an la m a k y a d a a n
lam am ak s z k o n u su olam az. Bu d o a g r nm le ri irkin y a d a
gzel bulunabilir, am a bir sa n at yapt gibi anlalp y o
r u m la n m a la r d n le m e z .
nsan g n e in batna y a d a m e h ta b a bir a n la m y k le y e b ilir
ve b u n d a n d u y g u la n a b ilir ( E in f h lu n g ); a m a bu yak trlm
an lam h e r z a m a n g n e in ve ayn k en d isin in d n d a kalacaktr.
O y sa sanat yaptndak i anlam , yalnzc a o k u ru n ya da seyircinin
o n a ykledii bir an lam deildir. S an at yaptnn kendisi a n
lam ldr; bir insan rn old u u iin, belirli bir am a llk tad
iin anlam ldr. B ir da g r n t s n d e n farkl olarak, bir d a resm i
iin her za m a n bu resim u n u ifa d e e d iy o r denebilir; resm in d
zenlenii, renk le rin ve p e rspe k tifin seilii, ksa ca insan m
dahalesi ve katks resm e belirli bir anlam k a z a n d rm a k ta d r.A m a
resim , u n u ifa d e e d iy o r ' den d i in d e onu n g e n e de dile g e
tirilem e yen, d a rd a kalan, y o r u m la n a m a y a n bir yani vardr. S a
natn doay andran, sze gelm ey e n , dilsiz yandr bu. S anatta y o
ru m lanabilir o la n la y o ru m la n a m a y a n arasndaki bu ayrm , d a h a
n ce deinilen k a v ra n sa l-d u y u sa l ayrm n bir trevidir. B u
n u n la birlikte, eletiride sanatn an lalab ilir yan zo ru n lu o la ra k
ne kar. S anat hem bir gerei temsil eder, canlan drr, h e m de
insan d uy gularn dile getirir, davurur. B u n la rd a n han gisinin
d a h a n em li o ld u u ise ta rtm a konu sud ur.
S anatn asl ilevinin tem sil (re pr sentation) o ld u u n u s a
vunan lar, sanatn tpk dil gibi, belirli b ir eyi anlattna, bir ey
h a k k n d a o ld u u n a dikkati ekerler. Bu. ede biya t iin dorudur,
resim iin de geerli olabilir; rnein, bir portre, m odelini temsil
eder. A m a m z ik ve m im arlk , so ru n u karm a k la trr. B ir se n
foni, bir ev, bir okul binas neyi tem sil etm ek ted ir?
K ar g r s a v u n a n C r o c e gibi estetikilere gre sanatn asl
ilevi d a v u ru m y a d a an latm dr. T e m s il k av ra m , m o d e lle sa n at

s->

yapt ara sn d a kesin bir ayrm b u lu n d u u n u , m odelin (ya da ko

n u n u n ) yapttan b a m s z o ld u u n u varsayar. O y sa bir mzik y a
p tn d a b y le bir ayrm y oktur, m im a rlk la da yoktur. H er ikisinde
d e anlatlan ile anlatan, m o d e lle yapt, i iedir. B ir m zik yapt
(szleri bir y a n a brak lrsa) y a ln z c a kendini anlatr, kendini dile
getirir. S o y u t resim ve m o d e rn e d e b iy a tta da genellikle d g e r
e k li e g n d e r m e yap lm a z; anlatlan, daha ok, resim y a p m a ya
d a yaz y a z m a se rve ninin kendisidir. Bu y zden estetikle ger
e k i k u ram d a k i bi im iy le temsil y a da resim lem e k a v ra m n a yer
yoktur.
B u n u n la birlikle, d a v u r u m (expression) k av ra m n n da so
runlar, z a y f nokta lar vardr. B ir yapt neyi ifade etm ek ted ir, sa
n a t n n d u y g u la rn m, e v re n sel b ir i d e a y m, y o k s a yalnzca
k endini m i? K a n t tan ve ro m antiklerd e n C r o c e ye dein uzanan
gelen e k sel estetik k u r a m n a gre, sanat evrensel bir i d e a y ifade
e t m e k te , a m a b u n u sa n at nn zn e l duyarl aracl y la g e r
e k le tir m e k te d ir . G n m z d e ise Y ap salclktan e tkile n en R ol a n t B a r t h e s , J a c q u e s D e r r i d a ve J u l i a K r i s t e v a gibi e l e
tir m e n le r yaptn, sa nat nn d u y g u la rn d a n ok, genel bir anlam
retm e sistem ini ifade etliini s a v u n m a k ta d rla r1!).
T e m sil ve d a v u r u m g ib i ierik ele rin d e n b aka sa
n atn an la lm a y , y o r u m la n m a y b ek ley e n bir de biim i vardr.
B ir sanat yaptn, tek ile rd e n ayrt edileb ilecek bir duyusal y a
ant nesnesi haline getiren, o n a zg n l n , bireyselliini, i
b t n l n k az an dra n btn e le r biim seldir. S anatta k av
ra n m a s g olan da ou za m a n biim dir. rn e in bir m z ik y a
ptn a n la m a d n sy le y en insan, yaptn ifade ettii duygusal
ierikten sz etm iy o rd u r; o yaptn kendisi iin tutarl bir btnlk
o lu t u rm a d n , par ala r ile b t n arasn daki ilikiyi som ut
o la ra k k a v ra y a m a d n ve so n u la onu d uyusal olarak al
g la y a m a d n , iz ley e m e d i in i s y le m e k istiyordur.
B ir yapt a n la m a ve o n d an tat alm a, yaptta belirli birimlerin
y a d a b t n l k le rin a lg la n m a sn a ve bu nlarn birbirini izleme
(1) Jacques Dcrrida, D e La G ram niatologie, Les Editions de Minuit, Paris.
1967; s. 379 vd.; Roland Barlhes, G stergebiliin llkeleri, Sz.ce Yay., Is
tanbul, 1986, s. 4 4 vd.

53

srasnn so m u l olarak k a v r a n m a s n a baldr. rn e in m zikte,

yapt ortay a karan birim ler notalar, bunlarn b irle m esiy le o lu
an te m alar ve bu nota larla te m alarn yin e len m esi ve d e
itirilm esidir. S anal y a ptnn estetik olarak k av ra m asn s a
layan etken, biim dir. Y aptta her birim tekilerle ve yaptn
b t n y le belirli bir iliki iindedir. Y aptn estetik ilgi u y a n
d r m a s n a da bu ilikiler yol aar.
Y a y g n bir d n c e y e gre b i im in alglanm asn salay an,
belli b ir yapln te m elinde yatan g izli y a p dr. A vusturyalI m
zik o lo g H e i n r i c h S c h e n k e r , m ziksel b iim in m ziksel h c
re le rd e n d o d u unu, bu hcrelerin ya da b irim lerin genilem esi,
yin e len m esi ve birle m esiy le m z i in d u y u lu r y zeyini o luturan
bir anlam l ilikiler d o k u su n u n o rta y a ktn syler. E d eb iy at
e le tirisin d e de V l a d i m i r P r o p p , R o m a n J a k o b s o n ve T z v e t a n
T o dorov
gibi rus biim cileri ile onlar izleyen f'ransz y a
psalclar, edebi m etnin baz tem el birim lerden, kodlardan ya da
te m alard an trediini savu n m u la rd r. Bu temel anlam ve biim
birim lerinin e itlen dirilm esi, d n t r lm e si ve yerlerinin d e
itirilm esiyle yeni ve anlaml b t n l k le r ortay a kar. H er
metin, bu trden temel birim lerin ilikisine indirgenebilir. Bu y a k
lam , estetik y a an tn n b t n l n ve d o la y m s z l m g z
ard ettii iin eletirilm itir. E stetik y a antda, z n e ile n esnenin ,
a lm la yc ile yapln d o la y m z ilikisi te m eldir; yaptn
z m len m esi ikinci planda gelir.1"
G ere klen de " Y a p sa lc lk " estetik haz ve beeni etkenlerini
sanat kuram n n d nda b ra k m a k la d r. Y apsalc yaz arla r, belirli
bir yapt neden ilgiye de e r bulduklarn belirten bir lt n e r
m ezler. B ir sp o r yazsn, eski bir masal ya da 19. y zy ld an bir
ro m an ayn y a k la m la in c eleyebilirler. O y sa estetik y aant,
isler sanatla ilgili olsun, isler d o a gzelliiyle, bir beeni yargs
ierir. nsan esetik y aan tsn a konu o la ca k nesneyi bilerek ve is
te y erek seer, onu b a k a la rn d a n ayrr. Bu nedenle, a d a e s
tetik. b e e n id e n ok. eletiri k o n u s u n a e ilm i tir.O y sa eletirinin
bir yan b etim le m e k ve z m le m e k s e b r yan da d e
erle n d irm ek ve yarglam aktr.
1 1) Vladimir Propp, Masaln Biim bilini. B/F/S. stanbul. 1985 s. 88 vd.

D e e rle n d ir m e n in ltleri ve k av ra m lar eletirinin teki alan

lar k a d a r g e lim e m itir. B u n u n l a birlik te, E d m u n d B u r k e n
gzel ve y c e a ra sn d a yapt a yrm , es tetik te uzun sre etkili o l
m u t u r . B u r k e e gre, g z e llik yarg sn n k ay n a n d a insann
to p lu m s a l d u y g u la r, ze llik le de kar c in se d u y d u u ak ve arzu
vardr. B u n l a r y u m u a k , u z la m a c d u y g u la rd r. Y ce lik yargs
ise in sa n n d o a ile ilikisind en k a y n a k la n r. nsan b o m b o bir
ak d e n iz k a rs n d a , hem d o a n n b y k l n n , h em de kendi
k k l n n , ve zayflnn f a r k n a varr; korkuyla, k ed e rle
dolu bir h a y ra n lk d uy ar, rperir. Y c e lik yargsn g ze llik y a r
g sn d a n ayra n da bu rknt ve ked erdir. Y celik d u y g u su g
z e llik d u y g u s u n u ieren, am a o n u aan bir duygudur.
K a n t n te rim le riy le b u n la r iki ayr estetik yaant trdr.
n san b az en, d o a ile kendi yetileri arasndaki u y u m u n farkna v a r
d a n lard a, e v re sin d e k i h er eyin am alln ve a n
la labilirliini sezer; bu, g ze llik duyg u su d u r. B azen de ev re n in
ba ve so n u o lm a y a n b y k l y le y z y ze gelir ve o n u anlam a,
d e n e tim altna alm a a b a s n d a n vaz g e er; bu da y c elik'' d u y
g u s u d u r . Y c e o la n la kar k a r y a kalan insan d n c e si, d n
yay usla k a v r a m a abasn bir y a n a brakr ve d u y u la r tesi bir
d z e n in v a r o ld u u n u ve insanlarn da bu d zenin bir paras o l
d u u n u kab u l eder. G zellik , d u y u lu r ve anlalr olanla; y ce lik
ise, y a ln z c a inan y o lu y la kav ra n ab ile n le rle ilgilidir. K a n t n e s
tetik yarg z m le m e le r in d e n k a n ve a n la m la n d r m a y a ilikin
so n u la r bunlardr.
R o m a n tiz m in etkisini yitirm esiy le birlikte, g ze l-y ce ayrm
da estetik ve eletiri ku ram larn d ak i yerini d a h a teknik, d a h a b e
tim sel k a v r a m la r a b rakm tr. a d a e s i tik bir y a n d a n tarih,
sosyoloji, psikoloji gibi so m u t ve d eney sel disiplinlerin; te y a n
dan da M a r k s i z m . Y apsalclk ve F e n o m e n o lo ji gibi farkl d
n c e a k m la rn n etkisi altnd a, fe lse fe y e olan b a m ll n d a n
k u r tu lm u g r n m e k te d ir .
G e n i b ir zetini verm eyi d e n e d i im san at ve es tetie ilikin
a ra trm a ve y o r u m la r son b u lm u deil. B ilin m e y e n in ekicilii
ve d m z d a k i d n y a y a d u y u la n ilgi, o n u bilm e zlem i, insan e t
kinliinin te m e lin d e yatan drtlerdir. G r n m e y e n i an lay a b ilm e k
iin g r n e n e b a v u r m a k z o ru n d a kalan sanat da bu drtlerin
55

etkisi altndadr. K endi d o a s n a kar yaratt ikinci bir d o a

o la ra k sanat, her eyden n ce in sa nn varo la n a bir kar k,
varl a bir m e y d a n o k u m a sd r. G ere k li i a m a ya da b a k a bir
g er eklik y a r a tm a d e m e k olan sanat, dle g er ek arasn da k u
rulan bir k prdr; ussal ile usd, d le m ile ger ek , im g e le r ile
n e s n e le r a ra sn d a bir b a k u r m a etkinliidir. B a k a bir deyile
sanal, insann kendini ta n m a sn n ser venid ir; sanat da y a a m n
ve insann gizini, bysn, n e m ve deerini y anstabilen k im
sedir. A m a bu y aratm a z g rl n n bedeli de sonsuz bir p a
r a n o y a o la ra k k arm za kar. nsann kendini ta n m a g ereksinim i
s rd ke sanat da srecektir.

56

d- 20. Yzyl Sanatlarna

Genel Bir Bak

a n ilk y a r s n d a iki b y k sa v a g ren d n y a m z insanlar,

sanallarla d a ilg ilen m ey e za m a n ayrabildi. O ld u k a hareketli ve
y o u n sa n at o la y larn a tank o ld u u m u z 20. yy., resim , mzik,
iir, tiyatro, heykel ve dans gibi alt tem el sa n ata ek o la ra k yedinci
b ir sa n a t olm a k ze re sin e m a n n d o u u n u grd. Bu sa n al dal
g e n e ld e teki sanat trlerinin, gelen e k sel sanallarn, dilin ve hatta
d n c e n in te m e l y aplarn sarst. Y in e bu a, eitli lkelerin
yazn, resim , m zik , heykel gibi sa n at dallar zerindeki felsefenin
etk ilerini d e yaad ; bu sanatlarn m e tafiz ik le a ra larnda b alar
k uran filozoflar k ( B e r g s o n , S a r t r e , H e id e g g e r , H a r t m a n n ) .
B u filozoflarn e tk isin d e kalan ve s a f iir, sa f rom an, s a f resim
gibi z aratran ve derin li e y n e le n sanatlar, O r t a a n H
ris tiy a n lk a n la y n d a n R n e s a n s n H m a n iz m in e , D e s c a r t e s n
U s u l u u n d a n a d a Bat u y g arl n n insan tehdit ve tedirgin
e d e n d n e m in e , a to m a n d a n b ilgilerim izin sonsuz eitlilikler
g ste rdii b ilg isa y a r a n a dein insanln tm d eerlerini ye
niden sorguladlar. D o a ld r ki top lum sal, siyasal ve e k o n o m ik y a
a m d a k i bu hzl ve y o u n te m p o d a k i de iim ler, insanlar r
k tt gibi, sa n a tla rd a da srekli bir dev rim in y aanm a sn
salad. A sln d a her alandaki hzl d e iim insanlara ko rku sa l
m a k ta ve g v e n s iz lik de v erm e k ley d i. o u n lu k bu hzn azal
tlm a s n d a n y anayd am a, artan n fu sla bilikte g ere k sin im le r de
a rtm a k la y d ; retim ile tketim deki d eng esizlik sorun olm ay sr
d rm e k te y d i. B u n a bir tepki o lm a k zere an ikinci yarsnda
y e r y e r p a tla k veren te rriz m hare k etle rin e karn; g elenek ile d e v
rim, eski ile yeni, birey ile toplum , ulus ile uluslar topluluu bir
ara d a varo lm ay ve y ara tm ay r e n m e y i srdrdler.
I. D n y a S ava (1914) sralarnda F ra n sa 'd a Kilise ile Dcvlcl'i

57

g rev ve so ru m lu lu k alanlar ayrlnca, top lu m d ak i an la m a z lk la r

ve a l m a la r gide re k a z alm , tinsel ve d n se l so ru n la r ile
y a a m ve d n y a sorunlar kendi y ata k la rn d a ak y n le rin i aray p
b u lm a y a a l rk e n bu d n m le r in sa n a tla ra d a y a n sdkla r
g z le n m itir. I. D n y a S ava ideolojik yan ar basan bir sava
o lm u tu r; bu sava, u lu slarn d o u u n u , bir tr k u r tu lu ve b a
m s z lk savan , k sa c a im p a rato rlu k la rn p a r a la n m a s n sim
ge le m e k te y d i. D inden g alan im pa rato rlu k la rn dal, pek ok
ulusun e k o n o m ik ve siyasal bam szln k a z a n m a s n a n eden
oldu. A y d n la n m a a n d a g kten y ere indirilerek T a n r nn te m
silcileri olan im paratorlara, arlara, p ad iah lara verilen yn etim
erki, bu d n e m d e d o rudan, p arla m e n to la r araclyla, halk a d e v
rediliyordu. Bu ideolojik sava sonuc un da, 1917'de R u s y a 'd a arlk
im paratorluu yerine m arksist-leninisl S ovy et Y n etim i geti. T a
rihle ilk kez planl ve sistemli bir d evrim g er ek le m e k ley d i;
kendi ek o n o m i politikas ve rejim ilkeleri olan ilk loplum cudevleti u y g u la m a y d bu. E itlik ve zg rl k sylem leri geni
y a n k la r bulm a k la y d . II. D n y a Sava so n u n d a ise atom b o m
basnn g c ortay a kt (1944); totaliter ve liberal rejim ler Bat
d n y a s n d a yerlerini aldlar. U zu n bir za m a n alacak olan souk
sa v a d n em i srerken (1945-1989), blgesel scak a t m a la r da
son bulm ad (Kore, V ietnam , C ezayir, K uds, M acaristan, e
ko slov akya, B osna). 1989 ylndan sonra S o v y etle r Birlii u zun za
m a n d r y aad rejim b u n a lm n atlatam ad ve kt; d n y a si
yasal dengesi yeniden bozu ldu. S o uk sava bitti, a m a yerine
neyin geecei belirsizlik iinde. T errizm trm anm akla, m ikro
milliyeti ak m la r boy g ste rm ekle , ve y erel-blgesel sav alar
artm a e ilim ine girm ekte; etnik huzu rsu z lu k la ra dayal bo zulan
dengelerin yeniden kurulm as za m a n alaca a benzem ekted ir.

20.
y y 'd a k i bilim sel g e li m e le r sanatlar da etkilem ilerdir
E v re n e ve z a m a n a ilikin g r le rim iz in d n m e urad G
relilik K uram , A l b e r t E i n s t e i n (1879-1955) tarafndan teiticIlendiriImilir. M a k r o k o s m o s dan M ik r o k o s m o s a g e erek bi
linaltm z P sik a n a liz K ra m 'y \a g n na k aran bilim
adam S i g m u n d F r e u d lur (1856-1939). Bu k u ram geleneksel psi
kolojiyi altst etm ek le k alm ad ; yazn dallarn etkiledii gibi
ahlak alan nda da yeni sorularn g n d e m e g elm es in e ned en oldu.
SK

F e lse fe ala n n d a F c n o m e n o lo jr nin k u ru cu su H u s s e r l, O n to lo jiy i

i l e y e n H e i d e g g e r . V a r o lu u felsefeyi geni kitlelere yayan
J e a n - P a u l S a r t r e gibi filozoflar san atlar zerinde de nem li izler
brak tlar. Y in e a n ilk y a r s n d a baz sa nat la r yeni a n
la y la rla o r ta y a k tla r; A b s r d e (sam a) sanata rnek olarak
F r a n z K a f k a (1883-1924) ile i m o n o lo g y n te m ini gelitiren
J a m e s J o y c e (1882-1941) 20. yy. ro m a n sanatn d erinden e tk ile yen
n c lerd en d ir. A b sr d e ro m an sa n atn a katklarda bulu n a n Alb e r t C a m u s den b a k a bu trn tiy a tro d a k i ustalar da unlardr:
E . I o n e s c o , A d a m o v , B e c k e tt. V a ro la n n (insann) birliinin li
r izm ini y a z a r a k a d a iirin felsefesini S a i n t - J o h n P e r s e y a p
m tr. V e r g i l - R o m a n ile de H e r m a n n B r o c h un ayr b ir yeri
vardr. 20. yy. tiy a tro su n u n g e len e k sel anlayn sarsarak epik ti
y a tro k u ram n u y g u la m a y a sokan B e r t o l t B r e c h t ve onun k u r
d u u o y u n c u toplulu u B e rliner E n se m b le , to plum cu-gerc ki
s a n a t a n lay n o y u n la r n d a se rg ilem ilerd ir. S o y u t resim ise n
ce lik le K a n d i n s k y ye ve P a u l K l e e ye, so nra da salt gerekilik
k u ra m n sa v u n a n M o n d r i a n a ve m obil h eyke lle r a lan n d a da
C a l d e r c o k ey b o r lu d u r . a d a m z i in en arpc r
neklerini I g o r S t r a v i n s k y , S c h o e n b e r g . A l b a n B e r g ve H in d e m i t h verm ilerd ir. Bat sa n a tn d a zenci m zii ile resim ve
h eyke l sa natnn etkilerini de gzard e d e m e y iz. zellik le p rim itif
sa n a t la rn in sa n ln ilk a larn a d e k uza n an bilinaltnn r n
leri
k e n d ile rin e
uzun
g e m i in
an m sa m ala r
o la ra k g
r n m le r d i r .
1900'lerdcn bu y a n a bilim sel b u lu la r gide re k artm , b il
g ile r im iz d e k i bu artc o a lm a ayn z a m a n d a e k o n o m ik bir
z e ng inlii d e d o u r m u tu r . A n c a k bu bolluk, yan n d a bir y o k
s u llu u da g elirm i; bu a c m a sz k artlk bir y a n d a z e n g in bir k e
sim i o lu tu ru rk en , te y a n d a da d n y a n fu su n u n byk bir ks
m n n g e li m e sanclar e k m e s in e ve yetersiz b e s le n m e sin e
n e d e n o lm u tu r. A y rc a naillemi o ac em i b y c k a r m z a tr a
jik bir m a n z a ra da d ik m itir. A tom e k ird e in in p a r ala n m as y la
insan, m a d d e n in en k k yaps ze rindek i g c n n st nln
k a n tla m ve d oay istedii b i im e d n t re b ile c e in i g s
term itir. A m a ayn z a m a n d a ayn insan kendi y o k o lu u n u n k o
u llarn h a z r la m a riskini de stle n m i b u lu n m a k ta d r. B ylec e

v;

tam bir k arm a k l n vc a m a z n o rta sn d a kendini bulan insan,

bu tr kaotik bir ortam d a kendi psikolojik, moral ve m etafizik kav
ram larn ve eilim lerini srekli so rgulaya n ve d u rm ad a n sarsan
bilim ve tek n i e yeniden e g e m e n o lm a yollarn a r a m ay a k o
y ulm utur. A c a b a onlar tekrar ele ge irip istedii bi im d e y n
lendirebilecek mi? Bilimleri etik adan tem ellendirebilecek mi?
D en genin yitirildii bir o rtam d a bilg e ce bir d zen nasl k u
rulabilecek ve uygarlk nasl s rd rlebilecektir? Srekli ve yo un
d e iim lerin o ld u u bir yerd e v erim li bir d n m e de g e r
e k le tirile m ez . Y aratt uygarl h em b y te n hem de ykan bir
insanlk iin g elecek pek de m it verici olam az; P a u l V a l r y bu
k o n u d a yle bir u yarda b u lu n m a k ta : B iz te ki uyga rlkla r,
im d i b iliy o ru z k i a rtk b izle r de liin liiy z (N ou s autres ci
vilisations, n ous savons m aintenant qu e nous so m m e s m o rte lle s).
Bilinli y a d a deil artk h ep im iz byle bir tedirginliin (angoisse)
iine d m b u lu n u y o ru z . a m z n dehet vere n gr n t le ri;
kitlesel k y m lar, zorunlu gler, ikenceler, soy krm lar, ksaca
tm insan haklar ihlalleri, hi az alm ad a n sren bir olu m su zlu k lar
dizisi olarak, g zler nndeki uygarln iinde filizlenen bir bar
barl sim g ele m ektedir. A to m a ac a b a yeni bir m a ara a m a
balan g m o la ca ktr? V ahi k a p ita liz m in tm insan deerlerini
ykn a ne z a m a n son verileb ile ce k tir? A tm osferde ki o zon d e
liinin g enile m esi s o n u c u n d a d n y a a p n d a do ab ilec ek y
k m larn yan n d a, A I D S in g id e re k y a y g n la m a s (2 0 0 0 ylnda
yak lak 5 0 .0 0 0 .0 0 0 k iinin A ID S virs tayaca ta h m in e d i
liyor), nfu su n aritm etik bir b i im d e hzla artm asn a karlk y e r
yz kay n a k la rn n snrl oluu hi de y z g ldrc sa p lam ala r
deiller ve g elecee olan g venim izi sarsm aktalar. Sanki bir A pokalipsi, d n y an n sonunu y ayoruz; bu ifadeyi iki a n la m d a kul
la nyorum : zorlu gr n en gizem li ilerin ortay a ko n u lm a s ve z a
m ann so n u n u n geldiini ilan etm e. A m a her trl a tm ad a n
uzak d u rm a k ve y km lardan k a n m a k bilinliliini g ste rm ek su
retiyle beklen en bu sonu hep birlikte geciktirebiliriz. D oay a n
la m ay a alrken ayn z a m a n d a sanatlar d a d e e rlen d irm e k ; o n
larn yaplarn, dinam ik lerini tanm ak bizler iin bir grev
olm aktadr. V arlk ile yo k lu k a ra sn d a yapt y o ru m la rla bizleri
biim lendiren sanatlar, insan varlnn tem el belirleyiiidirler.

M)

1914ten nceki yllar A v ru p a , zellikle de F ra n sa iin, yazn ve

teki san al dallar a sn d a n o ld u k a verim li y llar olm utur.
B e lle p o q u e (G z el d n e m ) d iy e adlandrlan bu d n em g e r
e k le n de tm sa n atlar iin g rk em li bir d nem saylr. 1919-1939
yllar ara snda, P r o u s t un l m n d e n sonra (1922) Y itirilm i Z a
m a n n A r a y a y m la n m ; bu y aptla y e n id e n b u lu n a n z a
m a n n gizi k e fe d ilm i ve y k n le m e y e n b e n z e r siz cm lelerin
s r a l a n y la e siz ta b lo la r se rg ile n m i tir . K o s m ik bir y a p t d
ley en P a u l C l a u d e l, d r a m ve lirizmi ca n la n d rm tr. S rekli k e n
disini sorgulayan A . G i d e , Y eryz N im e tle ri ve V atikan M a h z.enleri'n d e n gl b ir so lu u b iz lere u staca d u y u m sa tm tr. P.
V a l r y p e k o k k o n u y a ilikin ara trm alar s o n u n d a iire d
n e r e k b a a rsn k u tla m , sa n a tn sn rla r n a u la m a y a m a
lam tr. zleyenlerin i z a m a n gibi d rd n c bir b o y u tla z e n
g in le m i bir p sik o lo jiy e d o ru s r k le y e n P r o u s t , y azn sal
y aratcl sa y e sin d e o r ta y a k o y d u u o b e k le n m e d ik d e
n e y im le riy le , z a m a n d n d a, n esn ele rin zT n e varm ay d e
n e m i ti r. G i d e ile V a l r y ye gelince, birbirlerinden o k farkl
s a n a t anlay larn a sa h ip olan bu iki sanat d a y a ra tm a e d im in in o
o k du yarl z m le n m e s in e k e n dilerini adam lardr. B y le c e y a
r a tm a sorunu, kendi ze rin d e bir refleksiyon konu su o lm akta; k e n
d in e z g k o ullarn y a s a la rn n ve rastlantlarnn bilin cin e
v a r m a o la ra k iki adan ird elen m e k tey d i. Y a r a tm a so ru n u n a bu iki
a d a n y a k l a m a M a l l a r m nin katksn d a e k l e m e m iz gerekir.
n k o k u k u su z m o d e rn sa natlarn ve yazn n en b y k k u
r a m c la rn d a n biridir.
Bu a r a d a yeni k u a k b a k a ld r m a y a h a z rla n m a k ta y d ; o n la ra
g r e a rd n d a n sava ve o n u n h e r alan da ki y k m larn getiren o
lg n y l l a r 'm (a n n e s folles) e ilim lerin in n ce lik le alm as
y a d a sa rslm as g e re k m e k te y d i: A ry a k a an fantezi, kolayc
k o z m o p o litlik , tu h a f ve hi g r lm e m i bir beeni. A n c a k k sa bir
z a m a n iinde, p e k de ho o l m a y a n k k rtm a la r ara sn d a D ad a c
ve G e r e k st c hare k etle r derin bir hu zu rsu z lu k ile gl bir tu t
k u y u g z l e r n n e serdi. A l lm a m n ve tu h a f o la n n a r a
trlm as b ir oyu n deil, a m a bir y n te m , belki de bir m etafizik
o la ra k b e n i m s e n m e k te y d i; dilin ve d n c e n in yaplar, baz uzla m la r ve m e k a n iz m a la r altnda, otan tik bir ger ek li e v arm a k

61

a m a c y la bir tr p a r ala n m ay a (dsintgration) tabi tutulm aktayd.

D ad a clk ve G ere k st c l k (S urr alism e ) g r lm e y e d e e r ve
g e r e k te n de tipik sanal anlay laryd. I. D n y a Sava ve so n
rasnn aclarn e ken gen kuak ve onlar iz ley e n le r yeni a ra
y la r i in deydi. Philippe Soupault, Paul E luard, Benjam in
Pret gibi gen airler, 19. y y 'n R o m a n tiz m , Realizm , S e m b o liz m
gibi k u ru m la m akm la rn n sanatsal etkilerini silm ek, k a
lp lam tu tuc u d n c e yapsn y k m a k , to p lu m c a kabul ed ilen
ahlaksal, sosyal ve estetik de e rlere kar k m ak istiyorlard. Bu,
kiisel bilincin bir isyanyd adeta. G eri A rthur Rim baud,
G uillaum e A pollinaire gibi d n c e n in iirselliini ve im genin
g c n s a v u n an airlere sayg d u y u yo rlard; am a kurulu d zen
adna, sanatsal biim ve slup adna herhangi bir bask altna g ir
meyi de k abul etm iyorlard. te bu g r ler sistem li bir bi im d e
D a d a c lk a k m n d a dile getirilm i, Tristian T z a r a nn b a n
ektii bu akm 1916'da Z r i h te doarak, ksa bir sre son ra
A ndr B reton ve ark a d a la rn n , Eluard. A ragon, S oupaultun
d e s te iy le P aris yaz n e v rele rin d e y a n d a bulm utu: We ressam
ta n y o ru z n e edebiyat, ne m iiziki, ne yontucu, ne din, n e d in
sizlik, n e cu m h u riye ti, ne kralc, ne anarist, ne so sya list, n e d e
m o k ra t... hi, h i b ir e y tanm yoruz." diyen D ad a clarn bu kat
tutu m u y an n d a Andr B reton ve G e r e k sl c akm d a h a yapc
g r lere sahipli. G eri d in d e n ya d a to p lu m d an u m d u k la r bir ey
y o k tu am a, kiisel bilinlerini st d ze y de yan sta ra k z
g rle m e n in yollarn aryorlard. B ir sandt ya d a ed e b iy a t yapt
y a r a tm a k o n la r iin ikinci d ere ce bir urat; y a a m a kar bir
tav r a lm a k d a h a ar basm ak tay d . iirsel eylem i ise yitirilm i z
grl y en id en k az an m an n yollarndan biri o larak g r
m ekteydiler.
T a h ta d a n y aplm o y u n c a k d e n e k at a n la m n a gelen ve bir
s a n a l a n l a y n a y a k tr la n " D a d a clk hareketi, sa natlarda ide
olojik ve estetik sn rla m a n n y a d s n m a s olarak o ld u k a kark
ve zor anlatlan bir d n e m in rnlerini kapsar. A n la d m z an
lam da sanatsal bir akm o la m a y a n D adaclk, n e re d e y se b ir sa v a
tiibi lken in ze rin e ken b ir fr tn a y d ; 1915-1920 ara sn da ayn
anda Ziirih ve N e w Y o r k ta ortaya kan ve dah a so n ra Paris, B e r
lin, H annover. Kln gibi kentlerin iz lem i olduklar D a d a hareketi,

.1

 a i r H ugo B a lln Z r i h te nl C a b a ret V o lta ire adl hem en

t m sa n a tla rn s e rg ile n d i i g e c e k u l b n k u r m a s y la balam tr.
D a d a c l n srekli o la ra k in s a n la ra sataan, sanatn yitirilm esini
n e r e n , b u r ju v a to p lu m u n u n st n e k k rtclk y ap a ra k e
k in m e d e n g ide n bir tu tu m u v ard; bir y a n d a n allm sanatsal
d e e r le r e ina tla ve n efretle saldrrken, b r y a n d a n da sanatta
a n s n v arl n a r a y a n ve b u la n , s k a n d a lla r p e in d e k o a n ve s
rekli y a y n la r k aran ; kendi i lerin d e bile a n la a m a y p k av ga et
m eyi ilkelerine aykr g r m e y e n b ir topluluk g r n m n d e y d i D a
d a c la r ; H ans R ichter, D a d a : A r t a n d A n ti A r t adl yaptnda,
T p k b a k te rile rle a n tib iy o tik le r a ra sn d a k i ilikid e o ld u u gibi,
to p lu m ve rd i im iz b ir m e sa ja y a d a y a p t m z b ir p ro v o k a sy o n a
a l t za m a n , o nu h e m e n te rk e d ip y e n is in i a r y o r d u k der. Zaten
D a d a h a r e k e tin in k endi m a n if e s to s u n a ve ilkelerine kar km as.
en iistiin D a d a c lk o la ra k an la lm a k ta y d . N e w Y o r k d a D ad a
h a r e k e tin in n c le rin d e n say lan M arcel D ucham p, M an R ay ve
F rancis P icabia bu s a n a t a k m n a d a m g a la rn v u r m u k im
se le rd ir; s a n a ta kar giritii en sert s a v a m d n e m le rin d e bile
P icabia, a k n lk v erici sa n atsa l y a p tla r retm itir. R e s s a m , y a
yn c ve y a p tr c (colagiste) olan H a n n o v e r li K urt Schw it
ters y a p tla rn d a i g d s n ; K l n l D a d a ist M ax Ernst ise
bilgi ve ze kasn k u lla n m a k ta y d . M arcel D u ch am p a gre, H er e y i h e s a b a k a ta ra k y a r a tc ed im tek b a n a s a n a t ta ra fn d a n
y r t le m e z; izleyici, y a p tn i se l n ite lik le rin i z e re k ve y o
ru m la y a ra k o n u d d n y a ile ilik iy e g e ir ir .
D z e n li b ir y a p tla r birlii o lm a y a n D ad a clk , b ir tavr alla,
bir b a k a ld ry la p arla y a n ve sa n ata b en z e y e n ile b e n z e m e y e n , bir
a n l a m ta y a n ile ta m a y a n , b ir y n kat, m a lz e m e ve afii o r
ta y a d k v e r e n bir hareketti. H ans A r p a gre D ada, cen n etle c e
h e n n e m a ra sn d a b ir d e n g e a ra m a k ta y d ve a n la m sz l deil,
a n la m sz s a n a t sim g e le m e k te y d i. D a d a nn g e tirm i old u u z
g r l k a n la y , y a a m n k e n d i li in d e n li i y le z d e le e n b ir d n
y ad a n , bizi 2x2'nin 5 ettii yeni bir d n y a y a g t rm e k tey d i. nk
y a a m n o ld u u gibi s a n atn d a bir m an t, yani h e r za m a n g e
erli k u rallar, yoktu. B u d n y a n n tek bilinen p ro g ra m , hibir
p r o g r a m n n o la m a y a c a y d . S im lta n e iir o k u m a seanslar d
z e n le y e n , a n la m s z s z c k le rle S o y u t iir 1er y az an grltl ma-

kinalar icai ede n bu akm n yelerinden J o h a n n e s B a a d e r , k e n

disini n c e A l m a n y a nn, so n ra da d n y an n C u m h u rb a k a n ilan
etm iti. A n c a k b y le sin e bir o rta m d a , sa v ala rn ve z a m a n n a n
d rm a sn a ve y k m n a u ra m a d a n aya k ta kalan yaptlar da b u
lunm aktadr. D adaclk, o ana dein sregelen d u v a r re sim lerini
bir yan a brakarak, kendisini bir y a p tr m a (C olage) ve b ir
le tir m e (A s se m b la g e ) d n y asn d a;
kutular, nesneler, eitli
m a lz e m e le r o rtasnd a, g n l k y a am n sanatla birletii n o k ta d a
b u lm u tu r.
S a n a t n n zih in se l etkin li i, y a n i d n se l a n la tm giicii, y a
ra tla n n e sn ed e n d a h a n e m lid ir diyen M a r c e l D u c h a m p bu k o
n u d a unu da ekler: B ilim in belirliliini, k e sin li in i su n m a kla il
g ile n iy o rd u m am a bu, b ilim ak iin deil, tam tersine, onu
k ib a rc a g zd e n d rm e k iindi. Y akla m m iro n ik ti. R e sm in fi
ziksel y a n n a y n e ltilm i ar b ir kar k, m e ta f iz ik b ir y a k
lam olan D adacl n bu nl tem silcisi asln d a g rsellie bir
ba k a ld rm a tu lu m u n u be n im se m itir. G rs e llik le anlksall n
b irletirilm esini g e r e k le tir m e uras iinde b u lu n a n o n a gre,
d n le n , g r se lle tirm e d e n d a h a nem lidir. D u c h a m p ' n n a
lm asnn te m eli k a v ra m la rn s u n u lm a sn a d a ya nr; ve sanatn
duy usal yann y ap tlarndan uzak tutar. S an atn elle y a p m a k
d e m e k o ld u u n a inanan D u c h a m p nn y a p tla rn d a us snrlarn
zorlayan ta n m la r bulu ruz. Y ce ltilm i olann deerini d o r u la m a
l tle rin in irdelenm esi anlay D u c h a m p nn s a n atn d a her
za m a n varolm utur. O ayn z a m a n d a sanat diri tutan toplum d i
n a m iz m in e d nc eyi bir tepki oku olarak veren bir d a v ra n la r
iin de b u lu n m u tu r hep. M a r c e l D u c h a m p nn sanat seenei
K a rtezia izm S o n r a s tu n K a ltm sa l E vrenF ne uy gundur. A.
D r e r in p e rs p e k tif m e k a n iz m a s y la b irbirinden ayrlm sanat
ve model im gesi kartezyen bilgi kuram iin rn ek kabul ediliyorsa
e e r D u c h a m p nnki K a rteziya n izm so n ra stdr. Verileri bilinli
b i im d e belirsizlik tay an D u c h a m p nn P ost K a r le z ia n iz m inin
ze ilikin i grs ise A n lam b ilim ci A lf r e d K o r z y b s k i'n in H a
rita a ra zi d e ild ir sz yle en iyi bi im d e aklanabilir. S anal y a
p tyla kar k a ry a g e lm e k , bu k a tlm a gere k lili i D u c h a m p nn
stratejisinde ak ve tem el o la ra k grlr. S a n a t yapt ve sanatsal
etkinlik hibir zam an ayn o lm ayacaktr. Yer, za m a n ve h atta ana
gre deiebilen, y o ru m la n a b ile n bir ev re n d ir sanat.
M

A n tic ste lik, an arist ve n ih ilist bir sanal an lay la ortay a kan
D a d a c l n ku lland ra stla n ty a d aya nan te k n ik le r d a h a sonra
G e r e k s l c le r ve S o y u l D a v u r u m c u la r ta ra fn d a n k u lla nlm ;
K a v r a m s a l S a n a t da kklerini D a d a c l k la bu lm u tu r. 20. yy'n ilk
yarsn n hi k u k u su z en zeki ve ou insan iin de en skc ki
isi o la n Ducham p, tu tu m u ve sanat kart d a v ra n la ry la
n em li b ir e tk ile m e d e b u lu n m u ; ve bu etk ile m e g erekten de D a
dac lk ve G e r e k s t c l n tesind e, a d a yeniliki sanal h a
rek e tin in nem li ak m la rn a , H ap p e n n ig , P op Art, O p Art. M i
n im a l' S a n a t ve A n ti-fo r m ile K av ram sal S a n a ta dein
u z a n m tr. O n u P o s t m o d e m i z m in n c lerin d en biri olarak ra
h atlkla anabiliriz. Bu ara d a D ucham p, im geyi, bilinen resim sel
z e llik le rin d e n a r n d rm a k d n c esin i so n u n a d ein zorlay an tual
d bir tu tu m la, n e s n e n in kendisini se rg ile y e re k ilk 'h a z rn e s n e le r 'i (R e a d y - m a d e ) ge r e k le tirm i tir. T m D adac sa
na t la ra gre, sava, m a d d e c i d e e r le r iistiine te m e lle n d irilm i
B a t to p la m la r n n l m sa n c la rn n b ir b elirtisid ir, yo k o lla rn n b ir s e m p to m u d u r ' S anat, to p lu m d a y e r le m i d e
e r le re g r e y ap t rettii s re c e , bu y o z la m ve k o k u m u d
z e n e p a r a karl h iz m e t v e re n b asit bir ara ta n b a k a b ir ey
d e ild ir. rn e in airler b y le bir k o n u m d a g e r e k birer air deil,
a n c a k srada n birer u ya k b a n k a s T d rh r. Bu n eden le top lum sal
d e e r le r e ters den ve g e l e n e k s e l sanat k a v ra m d n d a kalan
he r trl e y le m y a da ilem , yeni bir sanat ve toplu m biim inin y a
r a tlm a s n d a tem el bir rol o y n a y a c a k tr. D ad acl bu g
r le r in d e n tr e ste tik b ir h iste ri'' ya da k a r s a n a t olarak
d e e r le n d ir e n e v r e le r de o lm u tu r.
D a d a c lk h areketinin bir d e v a m saylan G ere k st c l k ,
a m a la d st d ze y d e k i id eallerin uluslararas y a y gnl, y arm
yzyl k a d a r sren etkinlikleri ve kendini izleyen sanat hareketleri
st n d e k i etkileri n e d e n iy le 20. y y n en b y k sanat ak m la rn d a n
biri o la ra k anlalm tr. te k i sa n at h a re k e tle rin d e n , iinde b a
rnd rd y etk in sa n a t la rn sa y c a o k lu u ve sanatlarn ilgi
a la n la rn n eitlilii d o la y s y la d a ay rlan G e r e k s t c l k ; K
biz m . E k p re sy o izm , F l riz m gibi sanat a km la rnn y aln zc a e s
tetik b ir b o y u tla snrl bi im se l dev rim cilik lerin in tesinde, lam
a n la m y la yeni bir d n y a ve y a a m biimi y a r a tm a y a y nelik bir

65

a nlay n r n o lm u tu r. Bu n e d e n le de salt sanatsal alan la s

nrl k a lm a m ; R o m a n tiz m gibi felsefesini ve eylem in i g n l k y a
am b elirle y e c e k b ir b i im d e u y g u la m a a lan n a k o y a n G e r
e k st c l k , I. D n y a S a v a n b u rju v a ahlak ve d e e rlerin in
iflas ola ra k alglayan ve bu d ee rlerin sanatsal alandaki u z a n
tlarn a bir tepki o la ra k d o a n D a d a c ak m n o lu m s u z ve ykc
b a k asn o lu m lu b ir e y l e m b i im in e d n t r m t r. A n c a k
D ad a clk 'n isyanc ruh u n u s rd re n G e r e k st c l k , a d a
d n y a y a , zellikle de bu d n y a n n u y u m ve ahlak l tle rin e kar
a m a n s z bir sava am tr. G e r e k s t c l k e g re akl ve m a n
tk y o lu y la bilinebilirlik kaz an a n salt ger ek lik (h a k ik at) kav ra m ,
y a ln z c a b asil bir y a n ls a m a ve k an d rm aca d r. G e le n e k s e l m a n tk
ve d n c e b i im in in kar se e n e i ise g e r e k lik d b ir id e
alizm y a d a belirsiz bir k arm a a, sto k a stik f e n o m e n le r d e n o lua n
bir k ao s deildir. T a m tersine d a h a stn ve so m u t bir gereklik
a n laydr bu. B y le bir G e r e k s t c l k d o a y a deil, o nu y o
ru m la y a n insann d g c n e d a y a n m a k ta y d . Bu t r bir d g c
o c u k o y u n la rn d a, delilerin a m a s z d a v ra n la rnd a , ilksel k a
bilelerin t ren lerinde ve u y g ar insann d le rin d e b e lirm ekte yd i.
te b u rad a n h are ketle G e r e k s t c l n k u ram c s saylan
A ndr Breton sanatlar, i g d y e alabildiine serbestlik tanyan
bir d n y a k u r m a y a a r m a k ta ve yle bir ta n m la m a y a p
m ak tayd: G e r ek st c l k; szle, ya zy la y a da b a k a b ir b i
im d e, d n c e n in g e r e k ile y iin i o rta y a k o y m a k iin k u lla n la n
ka tksz ru h sa l b ir o to m a tizm d ir (A u to m a stism e p sy c h iq u e p u re );
ve u su n h i b ir den etlem esi, h i b ir etik ve estetik tasa o lm a d a n d
n c e n in k e n d in i o rta y a k o y m a s d r .
eitli m a n ifesto lard a genel izgileri b y le c e dile getirilen
G e r e k s t c l k n hareket noktas F r e u d un psikoanalitik ku
ram o lm utu r. S rr e a liz m in d o d u u y llard a F r e u d ve p si
kanalistlerin d n c ele ri yeteri k a d a r geerlilik k az a n m deildi.
A n c a k I. D n y a S a v a nn ard n d a n gelen m oral k n t o r
tam n yaay a n G ere kstiicle r, F r e u d un 19. yy burjuvazisinin
ah lak ve g er e k lik anlayn sa rsa n d nc ele rini yeni g e r
ekiliin temeli olarak benim sediler. F r e u d dan n c e d n c e ,
yalnzca bilin d ze y in d e bir olgu olarak b ilinm ekley di; oysa p si
k analistler bask altn da tutulan b ir bilinalt d n y a s n n varln

66

kefettiler. B u bilinalt d n y a s n su y z n e k a r m a k ise Ger c k s t c l k n n e re d e y se resm i p rog ra m haline geldi. Bu sanat

a k m n n t a n m n d a m a n tk d e n e tim in d e n b a m s z bir yn te m
ola ra k n e rile n o to m a tiz m ve o to m a tik y az , h erhangi bir m a n
tk zinciri iz le n m e k s iz in a k la g e le n her eyin kat stne d
k lm e si a n l a m n a g e lm e k te y d i. R e s im d e ise ayn ey izgi ve
ren k le s a la n m a k ta y d . B y le c e G er e k st c l k hareketi, bu
a n la m ve te m el d n c e le ri i e re n M a n ife ste d u S u rr a lism e "
adl b ild irin in 1924 y ln d a A n d r B r e t o n tarafndan y a
y m l a n m a s ile b a la m o ld u . B u ilk M a n i f e s t o d a A. B r e t o n
y le d iy o r d u : M a n t n e g e m e n li in d e n k u r tu la m a d k henz.
S z b u ra y a g e tirm e k istiyo rd u m . A m a g n m zd e m a n tk y n
te m le ri ik in c i d e r e c e d e n e m li so ru n la rd a n b a k a sn a u y
g u la n m y o r artk. M o d a o la ra k s r p g id e n sa lt usu lu k, d e
n e y im ize s k s k y a b a l o la y la rd a n b a k a sn ele a lm a y a izin
verm iyo r. te y a n d a n m a n t n a m a la rn g zd e n ka ryo ru z.
D e n e y in k e n d is in e s n rla r izd i in i h ep im iz biliyo ru z. D e n e y b ir
k a fe sin i in d e d n p d u ru y o r. O n u k a fe ste n k a rm a k g ittik e g
le iy o r. D e n e y b ile d o la y s z y a r a r ll g ze tiy o r; o n a d a ya n yo r.
S a d u y u o n u n b ek ili in i y a p y o r. U ygarlk ve ile rle m e uruna,
k u ru n tu ve b a tl d e n e b ile c e k n e varsa, hakl ya d a h aksz, h ep si z i
h in d e n d a r a tld . K u lla n m a u y g u n o lm a ya n h e r a ra trn a b i
im i a fo ro z ed ild i. G r n e b a k la c a k o lu rsa d n se l d n ya n n
en n e m li p a r a la r n d a n b ir i so n y lla rd a ra stg e le a y d n l a
ka rld . K im s e n in ilg ile n iy o rm u g ib i g r n m e d i i bu p a r a b en c e
o k n e m lid ir. B u lu la r iin F r e u d a te e k k r etm eliyiz. B u b u
lu la ra b a la n a n b ir d n c e a k m b e lirm e y e ba la d . n sa n a
ilik in a r a tr m a la r y a p a n biri, bu a k m n ya ra rn a , a r a
tr m a la rn g ittik e ile rle teb ilir. Y alnz k sa c k g e r e k le ri g z
n n d e tu tm a k zo ru n d a d e ild ir artk, im g e le m h a kla rn ye n id e n
ele g e ir m e k ze re d ir belki. R u h u m u zu n d erin lik lerin d e, y z n d e k i
g le r i a r tr a c a k y a d a o n la rla b a a rl b ir e k ild e sa v a a c a k
g le r varsa, b u g le ri n ce ya k a la m a m z, so n ra d a g erek irse
a k lm zn d e n e tim in e so k m a m z o k y a ra rl olur. z m leyicilerin
k e n d ile ri d e k a z a n l k a rla r b u n d a n . A m a bu iin y r t lm e sin i
s a la y a c a k a ra la rd a n b ir te kin in b ile d e n e y - n c e si b elirle n m em i
o ld u u n u u n u tm a m a ly z.

67

 nceleri dah a ok iirle ilgili olan hu ilk m a n ifesto n u n dile g e

tirdii p ro g ra m eitli sanal alanlarn da ayn an d a kap say a cak
denli genili. G ere k st c l k bir akm olarak ortay a ktktan
sonra eitli sanat dallarn d a n nd e gelen sanatlar kendilerini bu
adla tanm ladlar. Bu sanatlar arasnda.- bazlarn y u k a rd a a n
d m z gibi, L o u is A r a g o n , P h ilip p e S o u p a u l t , B e n j a m i n P r e t,
R o b e r t D esn o s . R e n C r e v e l. J a c q u e s P r v e r t . R e n C h a r . P i
e r r e N av ille ve R a y m o n d Q u e n a u gibi air ve y azarlar; A n to n i n
A r t a u d gibi tiyatrocular; M a x E r n s t , J e a n A r p , S a l v a d o r Dali.
J o a n M ir o . Y v es T a n g u y , A l b e r t o G i a c o m e t t i ve R e n M a g r i t t e
gibi ressam ve yontucular: M a n R a y gibi fo to ra f sanatlar ve
L o u is B u n u e l gibi sinem a y netm enleri b ulunm aktayd. K u
ram cs o lduu akm n biiLn ilkelerini so n u n a k ad a r byk bir ti
tizlikle savunan B r e t o n , bu kat tutum u y z n d e n so nunda yalnz
k a lm a s n a karn, sanatsal y aratcl hibir siyasal ak m n ya da
partinin hizm etine so k m a m a y a ve G e r e k s t e l k ' n z
g r l n yaam b o y u n c a k o r u m a y a a l m tr. U z la m a z ki
ilii n e d e n iy le a r k a d a la rn n B r e t o n u yalnz, brakm as ve II.
Dnya
S ava
sonrasna
V a ro lu u lu u n
etk isiy le
G er
ek st c l k giderek eski etkinliini yitirmitir. G e r e k le n de k en
dine zg bir sanal anlay olan G e r e k s t e l k n y aln zc a iki
sa v a aras d n e m in bir zellii o ld u u n u s a n m a k yanltr.
1920den 1940a dein zellikle tiyatro sanatnda, tra g e d ya n n rn e s a n s ya da g elen e kle rin ko m e d y a s" diye adlan d rab ilec e im iz
trde ve ierikte baarl r n e k le r verilm itir. B u a k m a ok sk
bal o lm a m a k la birlikle G i r a u d o u x . S a l a c r o u , A n o u ilh gibi
o y u n yazarlar kom ik ve trajik eleri insanlk d u ru m u iinde
zg n rn eklerle serim lem ilerdir. A n d r M a l r a u x , zengin ve
farkl bir ro m an anlay yla, M a u r i a c ve B e r n a n o s ise H ristiyan
deerlerini kullanarak kurtuluun ya da c e h e n n e m azab nn gi
zem li yollarna kendilerini vuran yaratklar resm elm ilerdir.
N eh ir roman tryle R . M a r t i n D u G a r d ile D u h a m e l m odern
hm anizm i anlatm ay denediler. J u l e s R o m a i n s , ortak d u
y u m c u lu k " (U n a n im ism e) adn verdii bir anlatm teknii ile ok
say d a izleyici buldu; G io n o . d oa tem asn y en id en ele alp g e
litirdi; M o n t h e r l a n t , S a i n t - E x u p r y
ve M a l r a u x aydn latc
by k rom an trne rnekle r verdiler.

OK

1 9 4 0 'l y llard an s o n r a II. D n y a S a v a nn yol al insanlk

d u r u m u n u n acil prob lem lerin in z m n e dnlm esi zorunluluu
kendini hissettirdi. Bu arada bir y a n d a n "sa m a (absurdc)'nm fel
sefesi y ay lm a k ta y k e n , b r yan dan da 'sorum lu, yiikiim lii
( e n g a g ) yaz n g n d e m e g ir m e y e b alam t. A r a g o n ve E l u a r d
gibi g e m i te G c r c k sl c ii, sava sralarn d a direnii ve daha
so n r a d a lirizm in usta la rn n y o lu n a den o/.anlar kalc yaptlar
verdiler. 1940l y llar ayn z a m a n d a V arolu u (Existentialiste)
te zlerin de gen i bir k e s im e y a y lm o ld u u yllardr. zellikle
J e a n - P a u l S a r t r e n rom anlar, oyunlar ve d e n e m e leriy le bu
g e n i y a y lm g e r e k l e m i old u . A .C a m u s , sa m a y \ b a
k a ld r (r v o lte ) ile am ay d e n e y e re k , insan kiiliini yk m a
u ra ta b ile c e k her trl tehdide kar onu savundu . G e r
e k s t c l k bu srad a b iraz d u ru lm u o lm a k la birlikle pek ok
sa y d ak i air ve r o m a n c y e tk ile m ey i s rd rm t r. G e r
e k st c l n verim lilii ve o k y n l l yeni akm larn d o
m a s n a n ed e n o lm u tu r. T iy a tro d a B e c k e tt ve Io n esc o . "Y en i
R o m a a n l a y n d a ise R o b b e - G r ill e t. B u t o r , C l a u d e S im o n ,
N a t a l i e S a r r a u t e z g n y ap tla r verm ilerd ir. T em el eilim leri,
tm y a p la rn eletirisini en u n o k ta y a dein g t rm e k olan bu
s a n a t la r; air, r o m an c ya d a d r a m a tu rg olarak, yaratcnn y a
r atm a s ra s n d a kendisin i g z le m le m e sin in bile yeterli o lm ad n
d n e re k , kendi yap tla r a ra cl y la yaratc e d im in o l a
n ak larn ve anlam n s o rg u la m la rd r. S a n a lla y a ra tm a n n b o
yutlar ve snrlar z e r in d e d uran bu sanatlar b ylece i i r d
( a p o m e s), k a r tiy a tr o (antilhlre). k a r r o m a n (antirom an)
gibi k a v ra m la r o rta y a a tm la rd r ki bu k a v r a m la r da varln hi
lii y a d a yoklu u g ere k sin d i i gibi felsefi bir d ncenin yazn
z e r in d e y a n s m a s n a n e d e n olm u tur.
20. yy sanat tarihinin en belirgin zelliklerinden birisi de. ge
neld e resim alanndaki so y u l sanaln do u u d u r. "A rt a b str a it
g er ek nesneleri ya d a varlklar; onlar farkl b iim lerde y o
ru m la y a r a k da o lsa y e n id e n retm eyi bir y a n a brakr*ve kendi
'o/7/c' lerini y a r a tm a y o lu n u seer. B yle anlalan ve kavranan
sanat artk bir "y e n id e n ta s a r m (reprsenlatilon) olm a y ac ak , ama
bir "stu m (prsentation ), y a da bu terimin tam an lam n d a "y a
ra tm a (cration) o lacaktr. mdi ressa m la r ve yontu ustalar billi

on

dan byle figratif gelen e k ile no n -fig ra tif serv enden birini b e
n im s e m e k z o r u n d a k a lm la rd r artk. K u k u s u z m im a r id e b u n a
b enz er bir k o p u ta n s z ed e m ey iz ; n k bu sanat alan zaten d o
as, ken d in e zg yaps gerei n o n - f ig r a tif tir; yani i
levselliinin ncelii n edeniyle k u ru lu u n d a figrlerin yeri yoktur.
A m a hl da rne in bir stun, sanki bir aa k t n n kzk a r d e iy m i gibi d n l r. A n c a k L e C o r b u s i e r nin tekniiyle
k a r m z a k a n bir i le v se lc ilik ' (fonctionalism e) yine de gz pek atlganl ned e n iy le soyut sanalla ilikisiz s a y am a y az ;
onun rnlerinin so yut bi im le n d irm e ile gizli bir akrabal var
dr. M im a r L o u i s H . S u l l i v a n n yaptlar ile W a l t h e r G r o p i u s un
d oa ile teknii uzlatrm aya alan Bahaus E k ol, bu k o n u n u n
daha y u m u a k , dengeli ve scak rneklerini verm ilerdir. T e k
noloji ile d o a arasnda uy um lu bir dengen in kurulabilm esi bugn
de yaygn bir zlem o lm a kta n te y e g idem em itir.
20. yy m zikte klasik arm oninin temeli olan tm geleneksel
lonal ilevleri y adsy an atonal bir y az m sistem inin ortaya kt;
bylece k ro m atik gam oniki sesin z g rc e k u llanm yla bir tr
oniki seslilik (d o d c a p h o n ism e ) dze n e in in oluturuldu u bir a
o lm u tu r. V a l r y ye gre. D o yu m olmaz, ik e n c e le r (gnes e x
quises) sunan bu d ze nek o lm akszn g er ek ve btnsel bir sa
nattan s zed e m ey iz ; ile bu n ed enle oniki seslilik, dizisel (srielle)
bir m zik o la ra k kurulm utur. N e var ki 1948'den bu y a n a ok
daha kktenci baka bir d e v rim sesler dnyasn altst etm itir.
"S o m u t m iizik (M u siqu e conc rte ) olarak adlandrlan bu sanat
tr, ad n a karn so y u l resim ve heykel sanatlarnn sanki kz
kardei gibidir. Bu som u t sanal dah a n c e hi d u y u lm a m ses
ve ritmleri la boratu varda elde etm ekte, ve sesli kayt bantlarnn
m a n ip la sy o n u y la birbirlerine e k l e m le n e re k olutu ru lm akladr.
G erekli in ressam olarak niteley eb ilece im iz C zanne n
1906'da l m n d e n bir yl nce, 1905 S o n b a h a r Sergisi ile Yeni
Y zyl F o p v is te leri tand. D u y u lar co tu ra n F a u v e "\zr (irenkiler), hem iz lenim cilerin stste koyduklar renk lekelerine
kar, hem de ak a d em isy en lerin ze nle ssleyip psledikleri d e
senlere kar bir tepki o lm a k zere kulam s, p asa alan rengi k u l
landlar; ayrnty ihmal e d e rek k on turla r zerin de durdular. A r a
klm dan bazlar a m zn en byk ressa m la r o la ra k anlrlar;
70

b u n la r a ra sn d a h a y ra n lk u y a n d ra n bir re n k ustas olan M a tis s e

(1869-1954); b ilg e lik ve atlg a n lk ru h u n u u zlatran D u fy (18771953)'nin yan sra V l a m i n c k (1876-1958), M a rq u e t( 1 8 7 5 -I 9 4 7 ) ve
D e r a i n (1880-1954) sayabiliriz. H e m e n ayn z a m a n la rd a g m
r k ta k m a adl R o u s s e a u n un artan n y le birlikte sahneye
n a if sanatn ve p r im itiv is m e \x\ d a l g a la n y a y lm a y a balar. G e r
e k len d e n a i f ' bir ressam olan Rousseau(1844-1910). tek
n iindeki b o lu klar im g e le m g c ve i tenliiy le giderm eyi b a
a r m t r . U t r i l l o ya(1883-1955) g elin ce o, sanatn gizlerini bilen
birinin g r le rin in tazeli iy le y a ln z c a prim itiv bir sanat olarak
k alm tr. D a v u r u m c u (E x p r e s s io n is te ) R ouault (1871-1958)ya
gre, s a n a t b ir itir a ftr Dinsel y a da gereki k o n u la n trajiin
derin a n lam i in d e ilem i olan bu sa nat n n slu bu, eski bir
c a m u sta sn n d o a ll n d a b u lu n a n vitray sanatn a n m
sa tm a k ta d r. D a v u r u m c u lu k (E x p r e s s io n is m e ) akm iinde ve
P a ris E k o l n den olan iki sanat d a h a vardr, bunlar: S o u tin c
(1893-1943) ve M o d i g l i a n i dir(1884-1920).
1907'den itibaren
F a u v ism e ile E x p r e s s io n is m e 'e kar k an yeni bir eilim g
ryoruz; bu yeni ve ilgi e k e c e k ola n sanat akm , objeleri, zihinsel
e rev e le rin k alp la rn a y a da ger ek li in e u y g u la y arak geom etrik
o y lu m la r iinde ele alan C u b ism e d\x. Pablo P icasso(I88I1973)'nun, B r a q u e ( l8 8 2 - I 9 6 3 ) 'n , Lger(I881-1955)'nin, sonra da
L a F r e s n a y e ( 1 8 8 5 - I 9 2 5 ) 'n in a r a trm a c a l m a la r bu akm b e s
lem itir. A y n d n e m d e iir de b ir a ra kiib ist o lm a y a ze n m i ,
G uillaum e A p ollin aire bu e ilim d e k i o z a n la rn ban e km itir.
A n c a k oza n V lam inck, sanatn so y u t s p e k la sy o n la rc a igal e d il
m e s in e kar k n c a , d n e m in s a n a t e le tirm e n le ri de onu hakl
b u la ra k k a y g la r n a k atlm lard r. S re iindeki a rd a rd a gelen im
gelerin y a n y a n a k o n u lm a s y la d e v in im y a n lsa m a sn (illusion) ve
olu u r e s im le m e k istey e n G e le c e k ile r ' (Fu turistes), geom etrik
f o rm la rd a n k o m p o z is y o n la r o lu tu rm a y a m a la y a n k bisl sanat
a n lay ta tm in e tm e d i. P icassonun yeni y o ru m la rn d a n da et
k ile nen e z a m a n llk ( s im u lta n ism e ) akm ile kuram c
F .T .M arin ettinin k a l e m e alm o ld u u G e le c e k i M a n ife sto "
(M a n ife ste futuriste) (1909)'nun sa v u n d u u G e le c c k ilik i bir
b irinde n a y rm a k o ld u k a gtr. G . A p ollin aire in o rfik " kb istler a ra sn d a sa yd R o b e r t D elaunay (1885-1941)'nin de s y

71

ledii gibi bu farkl eilim leri birbirlerinden yaltla m a k o la

nakszdr. uras d a bir gerektir ki G ele ce k ilik (F u tu rism e), her
adan soyul sanata g ide n yollardan biri olm utur. 1914'ten sonra
resim de K la sisizm " a k m n a da y n e li le r o lm u ( D e r a i n ) , ancak
bu tulu m fazla y an d a b u la m a m tr. M a tis s e . D u f y ve P ic a s s o
gibi ressa m la r kendi kiisel dehalarnn gsterdii y old a y
r m le r ve g e liim lerin i srdrerek z g n yap tlarn v e r
m ilerdir. A n c a k yeni bir ressam kua, iirde o ld u u gibi re
sim d e de. G e r e k s t c l k b enim se m ile rdir. B u g e n kuak
P i c a s s o y u . P i c a b i a y. C h a g a l l i olduu gibi, C h i r i c o nun M e
ta fizik r e s in f'm bile kendilerine rnek alm lardr. M e tafizik
ola n a resim le y n elen le r arasnda F r a n z M a r c ile P a u l K l e e yi de
a n m ak gerekir. te y a n d a n y u karda da d e in d i im iz gibi T a n g u y ,
kendi yolunu zellikle hal desenleri alannda bulacak olan L u r a t ,
fo to ra f sanats M a n R a y , deyim yerin d e y se /rra sy o n a list S a l
v a d o r Dali. J o a n M i r o ve M a x E r n s t gibi sanatlar G e re kslc
A n d r B r e t o n un d n c e le rin i p a y la m la r ve d se l ev re n in
kefine u za n an yola hep birlikte km lardr. Bu y o ld a b az en d o
ast tu h a f nesn ele rin kurald b antlarnn garip b i im d e bir
a r a y a to p la n m a s n d a n o lu a n allm a m iz lenim le ri v e r ilm e y e
alld gibi, ayn z a m a n d a bir k ara b asa n n dile g e tirile m e y e n
atm osferinin resm e y an stlm asy la tim bir tedirginliin y a
ratld da olm utur. s tb e n in (S u p e re g o ) d e n e tim in d e n k u r
tularak biliallm zn k ara n lk dehlizlerin d e k a rm z a k a n o
gerekliin sk y a s a la rn a u y m a y a n g r n le r san atsal y a
ratclk ara clyla san ki ussa lla trlm gibi b ilin c im iz e (E go )
tanm tr. Bilinalt y a da b ilind (Id), b ilincin beslen d i i bir
kaynaktr; tpk aacn kklerinin topraktan ek ip ald besleyici
ve gelitirici nitelikteki su gibi. te y a n d a n G e r e k st c sa
natlar d n le m e y e n biim ler, lual zerine k o n d u r u lm u c a
navarlar, us ve g e r e k d e le r aracl yla, sa m a (absurde)
bir ev re n d e k i insann a k n l n da y a n s tm la r d r . B y le c e ta
m a k la zorland g e r e k li in y k , in sa nn, k u rallarn d ndak i
gereklik tesine u za n m a sy la biraz olsun hafiflem ektedir. nsan
hep b u lun duu yerin tesini m erak etm i, elin d e o la n lard an b a
kasn istemitir. Bu a n la m d a y aam a k da elin d e b u lu n m a y a n , in
sann sahip o lm adn istem esi dem ektir; b ilinm eye nin , zlem lerin

ek ic ili i bu b a l a m d a n e m tar. te bu g e r e k s in im im iz e yanl

v e r m e y e a lan soy u t s a n a t ne v ar ki h e r za m a n akn bir ifadeye
ve a n la m a sahip o lm a y a n bir ren k kontrastlar ve g e om etrik izgiler
s u n m u ; in sa n n d u y g u ve d n c e le rin i t m y le y a n s la m a m m
A n c a k so y u t sanatn, yeni bir d e k o r a tif sanat an laynn b a
la ngcnn habercisi o ld u u n u d a s y le m e m iz gerekir. Bu arada
so y u t d e n e y im l e r in k k rtm o ld u u fig ra tif resim de bu ak m a
kar bir sa ld ry a g e m i ; ve bu k e s im in en yetkin tem silcilerinin
yaptlar so y u t u rakip lcrin in k ilerd en daha az otantik ol
m am lard r.
20. y y n m o d e rn plastik sanatlarn d an biri olan heykel sa
natnn k e n d in e z g bir felsefesinin old u u n u syleyebiliriz.
1917'dc len R o d i n in e tk isin d e n ksa srede kurtulan B o u r d e l le
(1861-1929) ile M a i l l o t (1861-1944) g ve y ce lik asndan bu y e t
kinlik u sta sn n d z e y in e u la m lard r. Y o n tu n u n yen ilen m esi
k o n u s u n d a M a i l l o t ve m eslekta, bu iki g neyli sanat, A k d e n iz
p la stiinin ve dolu form larn k lt r n birlikte o luturdular. B o
u r d e l l e in, setii antik konular ve bstleriyle belki ok farkl bir
e itlilik s e rim lc m i o ld u u s y le n eb ilir; M a i l l o t nun yaptlar ise
k ad n b e d e n in e z g le n m i g rk em li ve cokulu bir vg gibidir.
Y o n tu sa n a ln d a k i bu K la s is iz m e kar bir du ru u ise 20. yy h e y
k elind e s o y u t k u r m a la r (con stru c tio n s abstraites) ile A n t o i n e
P e v s n e r g e r e k le tir m i tir . K a r d e i N a u m G a b o ile birlikle 1920
y ln d a K u r m a c l n M a n ife s to
(M an ife ste conslructiviste)
k a le m e a lm la r ve h ey k e l sanaln soyut form lara in d irge m eyi
a m a la m la rd r . D ad a c ve G e r e k s t c a k m la rd a n esin le n en
y o n tu s a n a t la rn d a n R i c h i e r , C o u t u r i e r ve G i a c o m e t t i (19011966), b a z e n do al fo rm la rn artc, n e r e d e y s e sanr1 1 a r
p tlm a lar y o lu n a g itm iler; b az en de d e v in im ile d e v in im sizlik ,
do lu ile b o a ra sn d a k i b a n tla rn salt iirini dile getiren z e rk
o y lu m l a r n g elitirilm esin i g e r e k le tirm i le rd ir. S ra d an soy u t
bir heykel, m e rm e r ya da b ronz gibi "so ylu bir m a lz e m e y e her
trl b a m ll y a d s r ve kendi o la n a k la rn n alann b ylecc
y a y g n la tr m a y a ynelir. Bu b a la m d a y o n tu d a spiritalizm in
tem silcisi ola ra k L e l m b r u c k ile m e tafiz ik bir y a k la m la " d n
y a n n b a la n k il i n y o n tu y la ara tran B r a n c u s i yi a n m a m z g e
rekir. 20. y y n ikinci yarsnda, b a k a sa natlarda olduu gibi h e y

kelde de K b iz m , K u rm ac lk ya d a Y ap m clk (C o n stru ctiv ism e ),

D ad aclk , G er e k st c l k gibi a va n t-g a rd e a k m la r ortaya
k m ; P i c a s s o y la birlikte heykelci artk, geleneksel heykel y n
tem lerini ve g rm e y a da d o k u n m a duyularn deil, gl bir kavr a m s a lla tr m a y te m el a l m a y a b a la m tr. P i c a s s o nun yan sra
A l e x a n d e r A r c h i p e n k o , E r n s t N e iz v e s tn y , R a y m o n d D u c h a m p V illo n , J a c q u e s L i p s c h itz ve W i l h e l m L e h m b r u c k gibi h e y
k elciler h eyk e l sanatna yeni bir y n veren y aptlar ortay a k o y
m ulardr. lk rneklerini R us sanat V l a d i m i r T a t l i n in verdii
K u rm a c lk y a d a Y a pm clk ; o y m a , hac im len d irm e , d k m e y e
rine b k m e , kesm e, kayn a k la b irle tirm e gibi y n te m le re y
nelm itir. a d a m a lz e m e olarak m e r m e r ve tuncun yerini p la s
tik, cam , d e m ir ve elik gibi sanayi rnleri ald. T a n n m
kon str k liv isl hey kelciler arasn da G e o r g e s V a n t o n g e r l o o ile y u
k a r d a da a n d m z N a u m G a b o y e r alr. 1920lerde top lum un
teki alanlarn da olduu gibi m o de rn sanatta da bir tepki dnem i
b a la m , II. D n y a S ava s o n r a s n n d ze n ve g v e n l ik aray,
birok a va n t-g a rd e heyk elcinin s lu b u n d a nem li d eiikliklere
yol am tr. Bu sanat la rd a n rn e in A l b e r t o G i a c o m e t t i , J e a n
A r p , L ip s c h itz , H e n r y M o o r e , B a r b a r a H e p w o r t , P ic a s s o , J u l i o
G o n z a l e s ve A l e x a n d e r C a l d e r fantezinin ar bast bir a n
latm gelitirm ilerd ir. Bu y llard a metal, y a y g n lk la kullan lan
m a lz e m e le rd e n biri haline gelm itir. K e n d ili inde nli e ve rast
la ntya n e m veren P e t e r A g o s tin i, G e o r g e S p a v e n t a , P e t e r
G r i p p e gibi yontu sanatlar ise b a lm u m u ve kili y elem ilerdir.
20. yy heykel sanat, hem teknik ve m alzem e, hem de konu ve
slu p a sn d a n o k b y k b ir eitlilik ka z a n m tr. a d a
ak m la rn en belli ballar a ra sn d a A B D T i h ey k e lc i G e o r g e
S e g a l in rneklerini verdii evresel Sanat ile G a b o , D u c h a m p
ve A. C a l d e r in nc l k ettikleri K inetik Sanat saylabilir.
20.yy b a la rn d a m z i in tanm la y c zelliinin titre im le rd e k i
dzenlilik o lduu, bu zelliin m z i e kesin bir ses perdesi k a
za n d rarak g r lt den ayrt ed ilm esini salad genel kabul
gren bir grl. A nca k g elen eksel m z i in bu tr bir n ite le m ey e
u y m a s n a k arlk , g r lt nn bile k o m p o z isy o n d a bir m zik
esi o la ra k kullanld 20. y y n ikinci yarsnd a, bu d n c e
geerliliini yitirm itir. A y rc a ton, m z iin ritm, tnfses rengi,

14

sound), dok u ve o rk e s tr a d ze n le m esi gibi temel elerinden y al

nz ca biridir. E le k tro n ik aygtlar da baz bestecilere, y o ru m cu n u n
g elen e k sel roln o rta d a n kaldran yap tlar y aratm a, insann iiretem edii sesleri d o ru d a n b a n d a k a y d e tm e gibi ola n ak la r sa
lam tr. M z i e a h la k n b ir par as o la ra k bakan klasik anlaya
k arlk, 19. yy filo z o fla rn d a n H eg e l, N ie tz s c h e ve S ch o p e n h a u c r e gre m z ik , b r sanatlarn tersine u za y d a b am sz
bir y e r k a p la m a y a n , d o la y s y la d a nesnel o lm a y a n bir sanattr.
S a n a t srec in in i d in a m iz m in e d a h a yakn olan m zik, dolaysz
an latm k o n u s u n d a d a h a az sa y d a teknik engel ierir. 20. yy, m
zi in y a y g n la m a s a s n d a n tarihle g r lm e m i bir atlm a
tank o lm u tu r. B u n u n en n em li nedeni kitle iletiim ara
larndaki ba d n d r c g elim e d ir. R adyo, pikap, teyp, te
le vizyon. video, k o m p a k t disk gibi aralarn gelitirilm esi, bir
y a n d a n m zii o la a n s t l d e y ay g n la trrk e n , belli bal
m z ik trlerini de e v r e n se lle tirm itir. A y rca c a z ve p o p l e r
m z i k gibi yeni m z ik trleri b tn d n y a d a geliip y a y
g n la m tr. E le k tro n i in m z ik a la n n a u y g u la n m a s , bu sanal
d a ln d a akustik seslerin yan sra, o k deiik yeni e lektronik ses
lerin de k u lla n lm a sn sa lam tr. ze llik le son 15 y lda g z
lenen g e lim e le r s o n u c u n d a pek o k yeni ses retebilen yci elekt
ro n ik m z ik aletleri o r ta y a km tr. Bu d u ru m m z i in yalnzca
d in le m e deil, y a r a tm a ve y o r u m la m a alann da da y a y
g n la m a s n sa la m tr . te y a n d a n b tn bu g e li m e le r m zii
b u g n sa n at d allarnn en yaygn ve evrenseli d u r u m u n a g e
tirm itir.
a d a m z i in tem silcileri a ra sn d a d ion iz os u m zii ile
G u s t a v M a h l e r in g rk e m li yaptlarn a n m ad a n g e em ey iz . D in
sel o la n n m ziin i y ap a n , m istik e sinle nm eyi ve g n l c o
ku n lu u n u y o r u m la y a n ve bizlere J . S . B a c h a n m sa tan O liv ie r
M e s s i a e n ; m zii ile z a m a n pro b lem in i ileyen S t r a v i n s k y ; ay
rc a o s t a k o v i ile P r o k o f i e v m o d e rn m z i in r aan bestecileridir.l9 l8'de D e b u s s y nin, 1924'te de G . F a u r nin l m
lerinden so n ra M a u r i c e Ravel(1875-1937) izlenimci m ziin nde
g e le n tem silcisi s a y lm tr. J u l e s R e n a r d n D oa T a rih i (H is
toires N aturelles)(1906 ) adl yaptn m zikal dehasnn tinsel b a
a rla ry la ve ze ng in se slerle resim ley e n sanat, 1925'te de Co-

75

l e tte in bir kitap zerine ocuk ve B y le r ' adl fantezisini

b e s te le m i tir. O n u n k u a n d a n P a u l D u k a s (1865-1935), A l b e r t
Roussel(1869-1937), E r i k S atie (l8 6 6 -I9 2 5 ) gibi bestecilerin sssz
ve arbal bir slu p la in ce b ir alaycl k a y n a trd k lar y a
ptlar gen A ltla r G ru b u sa n atlarn balan k a r m a y a y e t
m itir. G e o r g e s A uric(1899- ). D a r i u s M ilh au d (1 8 9 2 - ), A r t h u r
H on eg g e r(l8 9 9 -1 9 5 5 ), F r a n c i s P o u len c ( 1899-1963) gibi n
llerden m e y d a n a gelen bu gen A ltla r bazen ortak olarak b es
teler y a p m la r, b az en de z g n yaptlar dnda, A p o llin a ir e ,
C o c te a u , M a x J a c o b , E l u a r d . A r a g o n gibi o za n la rn iirleri z e
rine b e s te le r y ap m lardr. 20. y y a d am g ala rn vuran teki b es
te ciler ise unlardr: A n d r Jo liv e t. J e a n F r a n a i s , P i e r r e B o u
lez, E. V a r s e , J o h n C a g e .
1995 y l b o y u n c a k u ru lu u n u n 100. yl k u llanan s in e m a s a
nal. L o u i s L u m i r e in ku lla n m old u u tekniin (1895), G e
o r g e s M li s tarafndan gelitirilm esiyle 1897den itibaren ilk filim lerin
e k ilm e sin e
b alanm tr.
1914 ten
itibaren
teki
y a p m c la r a ra sn d a M a x L i n d e r . A bel G a n c e , L o n c e P e r r e t ,
R e n C l a i r gibi adlar g ryoruz . S onra C h a r l i e C h a p lin 'in b a
arlar b t n d n y a y sa rm , Y e n i Z a m a n l a r onun g zyle
y a n s tl m t r . B u n u e l, D a li ve C o c t e a u gibi sanatlarn da k a
tlm lary la sin e m a sanat G e r c k st c ak m a y nelm itir. T i
yatro yaptlarn film e e k m e alm alar, se sle n d irm e s o ru n u n u n
ortay a k m as ned e n iy le birara d u r a k la m s a da bu sorun a
lnca, im g e le r ile m z ik a ra sn d a canl bir alveri d o m u tu r.
Sessiz s in e m a d an sesli sin e m a y a gei aslnda bu sanat iin g er ek
bir d e v rim o lm u ve o lan aklar birden o a lm tr. S essiz sin e m a
yerini k o n u m a la rn ve m z i in y e r ald d a h a zengin bir ierie
b rak m , g r n t art ses s in e m a sa nalnn g c n artrm tr.
1930'lardan so n ra yazn yaptlar film e a ln m a y a b a la n m . M a r
cel P a g n o l. J a c q u e P r v e r t , M a r c e l C a r n , A n d r M a l r a u x gibi
sanatlarn yaptlar sin e m a sanal araclyla y en id en r e
tilmitir. 7 S anat b ylece d a h a zengin bir ierik ve geni m a lze m e
o la n a k la ry la d o n a n a ra k geliim ini s r d rm ve y a a m n her k a
resini b a a ry la yan sitm lr. Y az n alann n n em li bir ta
m am laycs olan ve b y k rom anlar a rp tm a d an , old u u gibi
h e y a / p erdeye aktaran; b y lece de izleyiciyi bu yaptlar o k u

malar iin ileklen diren sin e m a sanal rom an tr zerinde eikili

o lm u tu r. S in e m a to g r a f ik o la n a k la ry la yazn sanaln h a / e n
o lu m lu , a m a ou kez de o lu m s u z b iim de etkileyen sin e m a sa
natnn 20. y y da kendi zerk ve zg n iirini y ara tarak teki sa
natlarn n n e getiini g ryoruz . Y k se k teknolojinin de kat
kla ry la teki sanal dallarn d a n (m zik, resim , dans, spor, yk ve
r o m a n ) islediiyle ibirlii y ap a b ilm esi sine m a nn g n m z d e
ba e k m e s in in n em li n e d e n le rin d e n bazlardr. te y a n d a n si
n e m a sanal adeta resim le de bir reka bete girm itir; renkleri k u l
la n m a d a k i baarsna , b y k re ssa m R e n o i r i n olu J e a n R e
n o i r ' e k m i o ld u u L e F le u ve" (N ehir) adl filmi rnek olarak
g sterebiliriz. T arih in d n m n ok ta larn a tanklk e tm es in e bir
r n e k de A y z e n t a y n m P o te n kin Z r h ls " adl filmidir. a
m z n nl film y n e tm e n le r i a ra sn d a u adlar g ry oruz :
L o u i s M a lle , C l a u d e C h a b r o l . F r a n o i s T r u f f a u t , J e a n - L u c
G o d d a r d , C l a u d e L e l o u c h e , E r i c R o h m e r , A la in R e s n a is , I n g
m a r B e r g m a n , P a s o li n i, V isc o n ti. F ellini, A n to n io n i. A lf r e d
H i c h k o c k , O r s o n W elles, R . R o sselin i, B. B e r to lu c c i, S ta n le y
K u b r i c k . R o b e r t A l t m a n , M . S c o r s e s e , S te v e n S p ie lb e r g , A k i r a
K u r o s a v a . T a v i a n i K a r d e l e r , R o m a n P o la n s k i , K r z y s z t o f K i
e s lo w sk i.

77

II
SANAT VE ESTETK
KURAMLARI

PLATON
(Atina, .. 427 - Atina, .. 347)
G iizel e y le r zo rd u r"
P laton, Biiyiik H lp p ia s

P l a t o n felsefesi, felsefe tarihinde ilk sistemli felsefi d

ncenin kayna ola ra k kabul edileg e lm itir. O n un, hocas S o k r a t e s den, P ylhagoras filozoflar e vresin de n ve O rfeu s in a n
larndan etkilendiini biliyoruz. M a tem atik , iir, g kbilim , tarih,
mitoloji, politika k o n u la rn d a da salam bilgileri o lduu h ak k n d a
elim iz d e gl kantlar var. F e lse fe tarihileri onun g e li m e e v
relerini y ap tla rn a d a y a n a ra k drt d n e m e ayrm lardr: Birinci
d n em d e genlik diyaloglar y a d a S okratik diyaloglar, ikinci d
nem d e geit yaptlar, n c d n e m d e o lg u n lu k yaptlar ve d r
d n c d n e m d e de yallk yaptlar bulunur.
P l a t o n un felsefesi hocas S o k r a t e s in b a k asn d a h a ile
riye gtren, gelitiren ve g en e ld e sofistlere kar olan b ir fel
sefedir. V arln tem elini o luturan eleri bulm ay a m a la y a n bir
bilgi kuram olarak onun "Id ea " retisi, felsefi sistem inin m e r
kezind e y e r alr. O n a gre "Id ea " btn genel g e erlik tayan y a
salarn, kurallarn, varlk trlerini o lutura n ilkelerin d e im e z,
l m s z ve hakiki karldr. V arlk trlerinin ve bireylerin s a
y sn c a " Id e a vardr. Y ine on a gre "Id ea ", "B ilg i" "yi" "G iizel
ve "D o ru " ayn eydirler, b irbirleriyle zdetirler. G r n t le r ya
da d u y u lu r varlklara kar olan tem el ilke ya da evren sel rn ek a n
lam ndaki " Id e a " lara (eidola) p a ra d ig m a la r" gz y le bakabiliriz.
nsan anl, bir y a n d a n aldatc, geici ve yanltc olan d u y u lu r
nesnelerle, le yandan da bu nesnelerin " Id e a " \ar ile iliki i in
dedir; nesnelerin " Id e a " lan d a en alttan en ste, yi Id e a " sna
dein sral bir d zen gsterirler. P l a t o n 'a gre H a kik a t (D oruluk
ve G ereklik), sevgi (Eros) ve u sa v u rm a (N oesis) ile bilinebilir.
81

S evg i (A k), n ce siz -s o rasz yani l m s z e v re n d en d u y u lu r e v

rene yani d u y u la r e v r e n in e gelen ruhun k ay n a n a d n m e k iin d u y
d u u derin istektir. Bilgi de, n ce d en bilinen, g r n en bir nesnenin
y e n i d e n a n m s a n m a s d r. B u a n m sa m a (ana m n esis) R u h d a olur
ve b iz b u n a Bilgi deriz. D u y u lu r st ya d a d uyularn stnde yerala evre n. Id c a T a r evreni olu p o nun bilgisi (epistem e) kesin bir
bilg id ir ve salam b ir ilkeye (logos) dayanr. D u y u lu r evren ise
d o a ve n es n e le r alann k ap s ar ve bu alann bilgisi d o ru s a n
(ortle d o x a) n iteli in de olup, sreksizdir.
P l a t o n a gre, d u y u la rla alglanan nesnelerin b ulu n d u u d n
y a y a karlk, n esn el o lm a y a n Id ea "\a r d nyas ( a so m a ta eide)
vardr; uza y ya d a n es n e le r d n y a s n d a b u lu n m a y a n bu I d e a lar,
b a m s z v a rlk la r o lu p , y a ln z d n c e y le kav ra n ab ilirler (topos
noelos). te felse feye z g e r d e m in k oulu niteliindeki bilginin
kay n a d a bu I d e a lar dn y asd r. B ilg inin R u h da o rta y a k
tn s a v u n a n Platon, R u h u d a b l m e ayrr; R u h un birinci
b l m "Iclea"lara y n e lik olup, g d c , usla ilintili (logistikon)
ve yneticidir. R u h un ikinci b l m isteyen, dileyen, zley e n ve
usa u y g u n d a v ra n a n bir etk inlie sahiptir. R u h un nc b l m
ise, istenli e y le m e ve us ilk elerine kar d iren e n ; tutkuya, geici
nesn ele re y n elen b l m d r.
P l a t o n a gre, R e t o r i k de b a lc a e re k e li k id e n , y an lla n ve
k u k u d a n kurtu lm a k tr. B u d a o n u n tem el y n te m i olan dialeklikle
sa lan a b ilir. D ia le k tik ise k a v r a m la r n an lam larn , d e iik ve a
rtc y o r u m la r d a n d o a n , b u la n k lk ta n k u rtarr; d n c e n in
ak seik b ir b i im d e s e rim le n m e sin e yarar. P oliteia ve N o m oi
adl e s e rle rin d e d e v le t k u ram n ele alan P laton a gre devletin
erei bireysel deil, top lu m sal m utlu lu u sa lam ak tr; devletin
te m el g rev i vardr: e itim , sa v u n m a ve y n etim . T o p lu m u o lu
turan k e s im le r de ta b a k a d a n m e y d a n a gelir: en st tab ak a d a y
neticiler vardr; bunlar, rete n , bilen, d z e n le y e n bilge kiilerdir.
O rta ta b a k a d a k o r u y u c u la r bu lu n u r; b u n la r da bar, gv en lik ve
k o r u m a ile grevli olu p , sava yiit k im s e le rd e n oluurlar. En
altta b ulu n a n ta b a k a d a ise b esley icile r vardr ve bunlar da genel
kurallara uyan ve retim d en so ru m lu olan kim selerdir. B t n bu
snflarn yeleri l l l k ve adalete g re d a v r a n m a k z o
rundadrlar.

nsan, P latona gre, bilgelii, n ve varlkll seven bir y a

ratktr; b unlar da eitim le dengeli bir b iim de salanabilir. G e n
ler, bilgelikten kayna k la n an e rd e m le re gre yetitirilmelidirler.
Onlar ruhsal ve bedensel b a k m d a n e itm e k gerekir. Genleri ru h
sal b a k m d a n gelitirm e k iin o n la ra m z ik ve iir retm eli ve
bylece o n la rd a gzel sevgisini ycellm elidir; kafaca gelim elerini
ise, m atem atik ve m antk salar. G enlerin b eden ce g e
litirilm eleri eitli sp or etk in lik leriy le sa lan m aldr. Platon m a
tem atik re tim in e n e m verm itir; on a gre m a tem atik , kalc
o lann bilgisidir, o luun ( g en e sis) bilgisi niteliini tayan sandan
(doxa) ayrlr. z n bilgisi (o usia) ise d n c e d ir (nocsis). D u
yusal v arlklara kart olan 'T d e a 'lar, m a tem atiin eleridirler.
Platon'da en stn g olarak D em iurgos, tanrsal erki temsil
eder; bu erk, yaratc deil, dzenleyici ve uy u m salaycdr; d o
ay />/ Id e a sn a g re b i im le n d irip d zen lem itir. O n a g re y a
r atm a (poiesis) bir yoktan vare tm e (creation) deil, elde bulunan
b i im lendirm ed ir. yi Id ea sna gre dze n le n en d o a d a y e t
k inliin en son aam asdr.

P latonun sanat felsefesine g e m e d en nce lka sanat a n

lay n a gen el o la ra k bir b ak a lm . Platon ve hocas S ok ratesden
nceki d n em d dnyaya, d o a y a (Physis) d n k bir d nem d ir;
I o n y a yani Bat A n ad o lu b lg e sin d e y a am olan bu filozoflara
fizikiler de denir. zellikle doa, ksm en insan (anthropos) ko
nularnn ele alnd Ionyal filozoflar d nem i, m e tafizik ve kosm olojik bir zellik gsterir. Bu d n em in (.. V I ve V. yy) sanat
y n te m i de m ito lojik-poetik bir nitelik tar. rn e in H esiodosa
gre bir kadn, g iizel olan b ir k t l kt r (kalon kakon ).K adn,
deniz, su, gzellik, gzel olan k t l k olarak ayn eylerdir. Y ine
Hesiodos'a gre, g zelli in kayna kadndr; H om eros'a gre ise
g ze lliin k ayna doadr. H esiodosda bilgiye arlk verilir,
g n o m ik bir zellik vardr; H om eros ise tam bir ep ik zellik tar;
o n d a yaln b ir y k le m e , bir fiksiyonun sylem i, kutsal bir ark
buluruz. Sofokles, A n tig o n e sind e sanat anlaym serim ler: o n a
gre, d ev i iin lm ekten d a h a g iizel hi b ir e y y o k t u r ;
A ishylos da E le k tra 'sn d a yle der: T ek te selli y a p lm a s g e
reken iin lm e k tir P ythagoraslara gelince onlara gre varolan
her eyi kuran say la rd r ve bu saylar arasn daki ilikiler g
tn

zellii yanstrlar: U yum , uyum suz, e y d e k i d e im e n in ve u y

g u n lu u n b ir li id ir Bu estetik kavrayta, m atem atik ve m ziin
b irbirine b a lan d bir tr bilim sel mistik bir y ak lam gzleriz.
S o k r a t e s ise bize anli-fo m alist bir gzelliin n c s gibi g
r n m e k le d ir. O, ieriin tutkunu, yararc bir estetikidir; yapt
te stlerle ve istatistikle, onun n ere d ey se sosyolojik bir yn te m k u l
landn s y le yebiliriz.
lka estetii genel olarak gzellik felsefesi ile sanat yapt ve
genellik le sanal ieren sanat felsefesinden m e y d a n a gelir. P l a t o n
ncesi d n e m d o a (physis) ve insan (anthropos) kon u la rn a n
celik v erm e k tey d i. P l a t o n d n e m in d e varlk (ontos) ne kar.
P l a t o n felsefesinin ilk evresi olan Sokratik d n em d e ld e a " n n
lojik bir k a v ra m o la ra k alndn ve k av ra m b elirlem elerin in ar
lk k a z an d n biliyoruz; erdem , cesaret, g zellik gibi k avra m lar
m a n tk sa l b a k m la rd a n ele aln m lard r. rn e in . g iizel ka vra m
o la ra k n a sl b e lirle n e b ilir" ! sorusu ele alnm , kend ili in d e n
g ze l ola n ile tek tek gzel o la n e y ler b irbirlerind e n ayrlm ve
gze l ile iyi ayn ey o la ra k a lg la n m tr ( B y k H ip p ia s). P la t o n un o lg u n lu k d n e m in d e ise on lo lo jik alan n e km , d o
lay sy la d a Id e a , ontolojik, sbslansiel bir varlk, b ir tz olarak
belirlen m itir. B u d n e m d e Id ea " olu d n y a s n d a k i nesnelerin
tzsel p ro to tip i o la ra k k a v r a n m lr.7<r/efl k o s m o s -n o e to s" yani
zih insel-tzsel d n y a y a aittir; fe n o m e n le r ya da tek tek eyler ise
k o s m o s -a is th e to s yani olusal ve d u y u lu r d n y a y a ait olan ni
teliklerdir. P l a t o n un y allk d n e m i ise P y lh a g o ra s la rn say
m is tifik as y o n larn n etkin old u u bir d nem dir. Bu d n em d e
Id e a ", Id ea lar m etafiz i in d e k i tzsel niteliini, yitirm i, dah a o k
say ve l o lm u tu r. P l a t o n d a sral bir b i im d e d z e n le n m i
tip g ze llik " b u lu yoruz, bunlar: A a d ze y d ek i gzellie
bal bed e n le rin gzellii (salk, g ll k, zenginlik); bu duyulu r
alan a ilikin g ze llik tir (K k H ip p ia s 371 ef; 374 eff). kinci g
zellik tr ise ruhlarn g z e lli idir (erd em , hakiki gzellik). n
c g ze llik tipi de b ilgelere zg olan kend in d e gzelliktir: G
ze llik e s a s o la ra k ru h la ra y e rle m itir." (len). G zellik
h a k k n d a P l a t o n u n la r s yler: G e r e k te n h e r e yin g ze l o l
m a sn sa la y a n b ir g ze llik v a rd r (B y k H ippias); H e r e yd e
l ve oran, e rd e m g ib i g ze lli i d e o lu tu r u r (Filebos; 50e-

84

5 d); K e n d in d e gzel, ne b ir o b je ne de h e rh a n g i baka b ir e y

dir, ana k e n d in e zgii n ite li in i ileten b ir eydir'-, e y le re , g
rnen ya d a g r n m eyen , g e r e k g ze lli i veren ne ise ite o n u ta
n m la m a m z g erek ir" (B y k H ippias); F ilo z o f giiz.el e y le ri
h i b ir za m a n g zelin k e n d isi o la ra k a lm a z (Devlet, V). P l a t o n a
gre gzellik, k aynan iitm e ve g r m e d e bulan ho o la nn bir
k sm d r.
A ntik sanat felsefesinde gzel sanatlar ile zanaatlar (lekhne)
henz, b irbirlerinde n ay rlm am la rd . G zel sanatlar ana b e k
te deerlen dirilm ekteydi: grsel sanallar (resim , heykel, mim arlk);
yaznsal sa natlar (epik, lirik, d r a m a tik iir); ve kark m z ik sa
natlar (dans, ark). Z a n a a t (craft) a n la m n d a k u lla n d m z
"T ek lin e " ise ikiye ayrlyordu: K a z a n lm Z a n a a t ( d o a d a kul
lanm a m a c y la elde ettik lerim iz ya da hazr b u lduk la rm z ) ve
retim sel Z an a at (eitli b iim lerde bizim rettiklerim iz). Prod k tif te khne ise g n l k nesnelerin retimi ve im g elerin retimi
(Idola) olm a k zere iki e v r e d e g erek lem ektedir. nsansal ya da
tanrsal aktel objeler de iki b i im d e retilir: birincisi T anr ta
rafndan retilen bitkiler ve temel elem entlerdir; kincisi de in
sanlar tarafndan retilen evler, b altalar gibi aralardr. Y ine in
sansal ya da tanrsal im g elerin retimi ise Tanr ta rafndan
ryalar ve d n c e le r biim inde, bir de insanlar tarafndan retilen
resim ler biim in d e olm aktadr. m gelerin (eidolon) ayr a n
lam da k ullanldklarn gryoruz: birincisi zel bir nitelikteki gibi
o lm a (a gen u in e likeness): tpsal ilalar; kincisi, grnteki gibi
o lm a (an apparent likeness): k ozm etikler; iincs de benzerliktir
(sem blance): fantasm alar. (G rn olarak sanat k o n u su n d a bkz.:
P la to n : D evlet. X. Kitap; 5 9 5a-608b)
P l a t o n a gre sanat bir yk n m e , bir taklittir; her im itasyon da,
hakikat ile hakik at olm a y an n , d oru ile yanln, varlk ile varlk
o lm a y a n n bir bireim idir. P l a t o n trl yk n m e (m im esis)
ayrm yap m ak ta :
1) Payalna. katlm a (m ethexis) (participation)
2) A yn, G ibi, zd e o lm a (h om o iosis) (likeness)
3) B e n z e m e (paraplesia) (resembJance)
Bu b a l a m d a da b t n y a r a t l m e y l e r , n e s n e l e r k e n d i e z e l i
a r k e t ip le r in in y a da yb/7;; larnn t ak litle r id ir ler . m g e l e r d e bu
85

ezeli, n c c siz -s o n ra sz arketiplerin ya d a f o r m " \ m n resim lerde,

d r a m a tik iirle rd e ve a r k la r d a y a n s tl m a la r n d a n b a k a bir ey
deildirler. P l a t o n u so ru y u sorar: A c a b a sanatlar bilgi ierirler
y a da ta r la r m ? O n a g r e bu o la n a k ddr; n k v arola n iki
trl b ilg id en (kesin bilgi: E p iste m e ile y aln zc a kan: D o x a) sa
n atlar kan trnd eki D o x a ya dayanrlar. le bu y z d e n de sa
n atlar taklitlerin taklididirler, sa nat la r da d p e d z kandrk ve
b irer sahtekardrlar.
P l a t o n un bilgi k u r a m n d a b ilm e edim in in drt dzeyi vardr:
ilk s ra d a gelen ze k a (nous), Id e a la n , b u n la rd a n da y i I d e a 'sim
bilir; ikinci srad a gelen gidim li bilgi ise, m a te m a tik ekilleri k a v
rar. B u ilk iki sradaki bilgi E p iste m e t t n d e n d ir ve k a v
ranabilirdir. n c srad a y e r alan S n m (D o x a ) ise nesneleri
bilir; d rd n c ve son sradaki im g e le m (eikasia; h aya lg c yetisi)
ise y a n s m a la r, im geleri bilir ve b u n la r san atlara ilikindirler. Bu
d rt bilgi tr de R u h un b irer ilemi o la ra k k a rm z a kar; ilk
ikisin d e R u h kavrar, son ikisin d e ise gr ler, bir b a k a deyile al
gla r y a d a sezer. R u h u n im g e le m e ilem iyle im g e le r g rlem esi
d e b y le c e sanatlar o lutu ru r. S a n a tla r P l a t o n a g re usd (ir
ra sy o n e l) drlar, yani d o ru y a d a y anlla ilgili d eild irler ve bir
m a n ia (m a d n e ss), bir tr co k u sal esriklik ile ilintilidirlfer. Bu b a
la m d a d a sa n a tla r aktel n es n e ile doru b i im in, b a k a deyile
h a k ik a t ile aklalitenin (u an d a varo la n n ) b u lu tu u bir alandr.
Y u k a r d a sralan a n drt t r b ilm e n in d n d a P l a t o n a y r c a u
bilgi trn de sz k o n u su eder: 1) z g n ve kkl olann y a
psn n bilgisi; 2) taklidin d o r u y a u y g u n lu u n u n y a psn n b il
gisi; 3) k e n d isiy le taklidin g e r ekle tirild i i y e tkinliin yap snn
bilgisi. B t n bu b ilgiler a ra sn d a b a lan tlar b u lu n m a k ta d r fi
lozofa gre.
S an atlarn insanlar z e rin d e ne gibi etkileri v ardr? P l a t o n a
g re sa natn n ce elendirici bir yan b u lu n m a k ta d r; sanat her
e y d en n c e k endine z g b ir e le n c e trdr. te yan d a n sa
natlarn verdii hazlar, z e v k le r katksz, salt o lu p insanlar in
citm e z. o n la ra z a rar v erm e z. S an atn verdii ho la n m a , bir yaray
k a rk e n d u y u m s a n a n h a z z a benzer.
A ntik sanal felsefesinde genel o la ra k b e n im se n e n bir ilke v a r
dr; bu ilk e y e gre y ilik , H a k ik a t , E rd e m , G ze llik , bir ve
S6

ayn eydir; b u n la r zde d e e r le r d ir ( K a lo k a g atia ). te bu n e

denle ilka sanat an lay n a g re sanat, top lu m sal so ru m lu lu u
o la n ve bu bilinci a lm la y c lary la pay laa n kim sedir. S anatla
y ak n ilikisi olan "Iyi", kendi iin, k e n d in d e ve karsz olan bir
deerdir; bir de b a k a bir ey iin, y a r a r g z e te n iyi vardr. Bu b a
k m d a n iyi eyler, d d n y alara, b e d e n e ve ru h a ait o lm a k zere
e itle n m i le rd ir . P l a t o n birbiriyle ilintili grlerini en nem li
yapt olan P oliteia (D ev let)'da m a a ra p a ra b o l " ile serim lem itir. Bu ere tile m e y e g re insa nla r g r n r d n yada ki k a
ranlk bir m a a r a d a bir d u v a ra kar yzleri d n k zin c irle n m i
ola ra k otururlar. Y a p a y bir kla d u v a r a vuran y ap a y nesnelerin
glgelerini g er ek sanrlar.O ysa, dialektik eitim y n te m ini k u l
lanan biri, bu insanlardan birini zincirlerinden kurtarp m a aran n
k n a g t r n ce , o kii n c e y a p a y nesneleri, so n ra bu n e s
nelerin k o p y a edildikleri g er ek nesneleri ( I d e a lar), en so n ra da
b tn bu nesnelerin g r n m esin i salayan gnei (yi I d e a 'sn)
grr. P l a t o n 'u n bu eretilem esi g r n r d n y ad a n I d e a lar d n
yasna, en son da "yi Id ea " s n a u la m a y sim g ele r. te sa natn
zellik le de iirin (dram atik iir, A ris to te le s de trag e d y a) nitelii
ve deeri ile ilgili ilk felsefi g r le rd e n biri olan ve P l a t o n c u
eletiri ola ra k bilinen bu g r y u k a r d a anlatlan istiareye d a
yanr. n k P l a t o n a gre m a d d e dnyas g er ek deil, bir g
r n le r d n y as d r; d u y u la rm z la a lg la d m z v a rlk la r da.
idea'larn y aln zc a kopyalardr. S a n a t doay taklit ettiine g re
sa n at la r (airler), ge r e k le r (hakiki zler) y e rin e g r n le rle
urarlar, yani k o p y a n n kop yasn y a p a r ve insanlar hakiki g e r
e k lik le rd e n uzaklatrrlar. te bu n e d e n le de P l a t o n ideal d e v
letinde airlere y e r v erm e z. P l a t o n a gre ilerleme, gerilem e ve
k ( d c ad en c e) ile e an lam ldr, sinonim dir. P o litik a d a o ld u u
gibi S anatta da P l a t o n un tu tu m u n u n m uh afazakar, tutucu o l
d u u n u gryoruz. P latonizm denilen felsefe sistemi do g m a tik bir
d n em i sim geler. O n u n P haidon d ia lo g u n d a syledii gibi B ed e n
b ir m eza rd vr'X Bu k onu larda bkz. P l a t o n , P haidros; 2 4 3-245 a; 2 6 6
c; 2 70 b; 270 e; 2 72 d/e; 273 d/e)
P l a t o n b ir insann b e d e n in e d u y u la n ak y o lu y la gzellii ta
n m a n n evrelerini len, P haidros, P haidon ve D evle t dia lo g larn d a serim lem itir. O n a g re G zel I d e a sn b ilm e n c e

87

b ir insan b e d e n in e d u y u la n ak ile balar. B u ak b ed e n se l ve form c l o lm a k z e re ik iy e ayrlr; form el a k da fiziksel ve esteliksel

o lm a k ze re iki t rld r. Estetik ak, duyusal ve zihinsel (intelle k l el) o la ra k iki y anldr; intellektel ak ise greli (re lati0 ve
saltk (ab so lu ) o lm a k ze re ikiye ayrlr. te b izler e e r ula
a b ilir se k bu saltk a k ile g z e lli e ulaabiliriz, g zellii tanrz.
M u tl a k A k. k e n d i n d e ve kendi iindir, ev re n sel ve akndr; o bir
t r m o d e lle rin m o d e li, Idea'larn I d e a sdr. Platon P h a id o n da ve
B y k H i p p i a s d a y le der: "H e r g ze lli in ka y n a n d a , bizim
g iiz e l d e d i im iz n e sn e le ri, va rl n n ile tim iy le g ere kte n giizel
klar b ir ilk g ze lli in b u lu n m a s g e r e k ir ; G iizel b in b ir n esn eye
zg b ir n ite lik d e ild ir; k u k u su z insanlar, atlar, giysiler, b ir kz
o c u u y a d a b ir lir g z e l e yle rd ir; a m a b t n b u n la rn st n d e
g ze lli in k e n d isi v a r d r " (B y k H ippias; 286 a).

Platon'a g re g ze llik drt ayr a a m a d a kendisini gsterir: B i

rincisi b edensel g z e llik tir ki d u y u lu r form larn sevgisiyle elde
edilir. kincisi m o ral gzellik olup ruhlarn sevgisiyle o n a ula
labilir. n c g z e llik tr ise intellektel g zellik tir ki bu da
b ilim in eld e e d ilm e ak ile ilgilidir; d rd n c ve son gzellik sal
tk g z e llik o lu p I d e a y a ulalm as, v arlm as ile eld e edilir. Platon'da yi Idea's, D o ru I d e a s ve G ze l I d e a s zd e tirle r ve
b u n la r e v re n sel I d e a lardr. K en d in d e giizel. saltk bir I d e a dr; en
st n G ze l de en stn yi ile ayn eydir: G iizel, g iizel ta
ra fn d a n g iize l k ln r (P h a id o n ). S a n a lla r d a (iir, m z ik , resim ,
tiyatro, h eyke l, m im a rlk ), bilim lerde, e y le m ve d av ra n la rm z d a
a m a la n a n G zel, D o ru ve yi, P laton'a gre, ayn eydirler:
D o ru y a r g d a b u lu n m a k g ze ld ir"; y i d a v ra n a n g ze l ve iy i
d i r ; D o ru ya rg , b ilim ve on d a n ka n b t n y a r g la r g iizel ve
iy id ir le r
G r ld gibi Platon'da sanat felsefesi bir ak nlk d
n c esi o la ra k k a r m z a k m a k ta d r. G z e llik alan n d a o, arkaik
(ilksel) biri olarak h e r za m a n otantik o lm u , b u n u n la birlikte y e
niliki biri o la ra k da hep yanltc o lm u tu r. O n a gre, "B ilim , ne
A stro n o m i, n e G e o m e tri n e de A ritm e tik tir; b u k sm i b ilg ilerd en
d a h a fa z la ve d a h a iyi b ir eydir"', "G iizel ya ln b ir o b je ye ind ir g e n e m e d i i g ib i y ir m i so m u t va rl a d a in d ir g e n e m e z ' (Teaitetos 150 c; 150 bf; 151 C). Platon, k e n d in d e G zel I d e a 's n d a
88

b e n i (bireyi) ve dn y ay aan bir ilkeyi g rm t r. O n a gre k en

dinde G zel I d e a s n ce siz -s o n ra sz bir arketip, kendisini k a v
rayan akln d n d a k a t k s z b ir f o rm d u r. P l a t o n a gre sanal,
I d e a lara katlm ak, on la rd a n pay alm ak suretiyle d a h a nce d en k a
zanlm olan bilgilerin a n m s a n m a s y o lu y la y a p la n bir keiftir:
F ilo z o f g iizel e y le ri a sla g ze lin k e n d isiy m i g ib i a lm a z" ( D e v
let, V).
F ilozofla r ara snda en b y k yazn ustalarndan biri saylan
P lato n ,-fe lsefi estetiin kurucular ara snda y e r alr. D ialog larn d a
sanat ve gzellik felsefesinin tem el p ro blem lerini ele alm, tar
tm ve k e n d in e z g b i im d e z m t r. Bat d n c e si z e
rinde derin etkileri olan P l a t o n un yazlarnn sanat felsefesi a
sndan sistemli o lm a m a la r n a karn, y er y e r bu y a z la rd a iten ve
d erin le m e sin e k avra yla rn, k kl g r lerin b u lu n d u u n a tank
oluyoruz; o nun bu yazlar b t n le tirildiinde ise bir gzellik ve
sanat felsefesi kuram nn ortay a konabileceini syleyebiliriz. Bu
b akm dan yap tla rn d a drt ana te m a sa p lam ak olasdr:
1) G enel olarak ilkesi l olan sanat ve g ze llik I d e a s ya da
tekhne;
G enellikle tekhne olarak kavranan sanat, b ilm e ve y apm ay ie
rir; varlmas a m a la n a n sonu ve bu so n a u la m a k iin en iyi a r a
lar bilm edir. yi bir y apc-yara tc sanatn g e r e k le tirm e k is
terse, kendi i k av ra y n a uy arak l ve oran iinde rn nn en
iyisini o rtay a k o y m a y a k ara r verebilir. H e r eyden n ce sanat,
e e r iyi a l m a k ve baarl o lm a k isliyorsa, l n n yapsn iyi
bilm elidir (M etron; Philebos, 50e-5d; 64e). n k P l a t o n a gre
herhangi bir sanatn temeli, o nsuz hibir sanatn o la m ayaca l
sanatdr. B ir k o n u m a n n en uy g u n u zu n lu k ta o lm asn, bir r e s
min en uy g u n oranly ta m a sn , bir to p lu m d a ib l m n n en
uygun b i im d e yaplm a sn ve grevlerin dengeli datlm asn,
bir iirde dilin en uygun b i im d e kullanlm asn b ilm ek iin l m e
sa natna b a v u rm a k gerekir. P l a t o n a gre l, iyi ve gzelin il
kelerini kapsad gibi b e eninin ilkelerini de i erir (Sanatlar ve
l kon u su n d a bkz: D evle t A dam . 283b-285b).
2) K end in e zg taklit sanat kavram (m im esis), erei ve e k
siklikleri; sa n atlar a ra sn d a en stn, I d e a larn ya da d e im e z

89

F o r m larn bir taklidi olarak evreni kuran, bir ara y a getiren o yce
y a p c n n ( D e m iu r g o s ) sanaldr. O nu n gibi devlet adam da, in
sanlar e ite re k o lu tu ra n la rn en bata geleni ve en stn olarak,
insanlk to p lu lu u n u , adalet, iyilik, cesaret, d e n g e (lm llk) ve
g ze llik I d e a la rna g re biim lendirir. D evle tte yer alan eitli sa
natlar, varln b ir d d z e n in in ta k litleriym i gibi u y g ulan rlar;
fakat y a z n sanats ya d a plastik sanat, D e m iu rg o s ya da D evlet
a d a m n n tersine, en son ve en st n g ereklii b ilm e k le baarsz
ola b ilir ve bun u n yerin e alglanabilir, d u y u m sa n a b ilir doann
te m e l bir g r n koyabilir. le bu y z d e n o n u n sanat, tm
gzel sanatlarn retim ini ve k u llanm n d e n e tim in d e bu lu n d u ran
y a a m a sanat gibi asli bir sanal y r teg e len ynetici d ev let a d a
m n n eletirel g r n n y a d a sa natnn altn d a y e r alr. Bu b a
la m d a P l a t o n d r a m a tik iir (tra g ed y a ) y a z a rla rn a gvensizliini
dile getirirken ve o n la ra k o ro y u (halk ve sa d u y u y u temsil eder)
teslim etm ez ken, teki yazn sanallarna, filozofun sa v u n d u u e i
tim g r y le d ene tle n eb ild ik le ri iin, nem li bir g rev verir. Bu
ne d e n le de s z k o n u su sanatlarda, P l a t o n a gre, hakiki taklit (eikastik e) olm al, a m a sahte taklit (phan ta stik e ) o lm a m a ld r (S o p
histes). U y g u n ve uy g u n o lm a y a n y k n m e n in hangisi oldu u n u n
belirlenim i ise polisin (k entd e vleti) m oral am a la rn a baldr
(T akliti Sanat, ta n m ve eletiri k o n u s u n d a bkz: D evlet; III kit.
3 7 6 d -4 0 2 d ; X. Kit. 59 5 a-6 0 8 b ; S ophistes: 246 d -2 6 7 d ; Y asalar; II.
Kit. 6 52-660a; 6 6 7 b -6 6 9 a ; 816e-817d).

3)
iirsel y ara tclk iin zo runlu koul o la ra k e s in le m e, k e
din d e n g e m e y a d a cou v e y a m a n ia k avra m (en th o u siasm e);
T ak lit sanatnda te k h n e den farkl olan ve o n a in d irg e n e m e y e n
b ir y an vardr. O z a n , es in le n m i, co u (ex ta se) iinde, kanatl,
kutsal bir kiidir; y c e bir g le d o n a n m tr ve bu y z d e n de s
radan bilgi ve b ilincin st n d e soylu bir b i im d e esriktir, coku
iindedir, m e c z u p d u r (m ad n e ss; tanrsal delilik). te bu k e n
d in d e n gem e zellii sa y esin d e ozan, te k h n e den d a h a fazla sa
natsal bir inandrcla, artistik bir o ta n tik li e u la m a g c n e s a
hiptir. Bilin, ussal zeka, bu d u ru m u ne bir kurala in dirg eyebilir ve
bir ilkede toplayabilir, ne de te k h n e ye sahip biri o kutsal, tanrsal
y a rd m o lm a ksz n poetik b ir d e h a y a ula ab ilir (Sanatsal e s in
lenm e k o nusu nda bkz.: Ion: 5 3 2 b -5 3 6 b ; P haid ro s: 246a-256d).
00

4) E rotik m a n ia k av ra m ve g ze llik g r y le balants;

B iirsel co u , ta knlk hali (ka k lk , u u k lu k ), P l a t o n a
gre, aslnda drt tip esriklikten biridir: p ey g a m b e rle re zg
m ania, bir tarikata ilk giri m anisi, iirsel mani ve ero tik mani;
tm bu k im selerd e genel bir mani depresiv hal sz kon u su d u r
(Phaidros: 2 44 ve 265). Bu tr bir esriklik. P l a t o n a gre, insanlar
tanrlara ve onlarn y a a m srd n ce siz -s o n ra sz gzellik ala
n n a balar. S y m p o s iu m da (201c-2l2a) b etim len en gzellik g
r, g ze lli in d e i m e z fo rm u n u te m a a e t m e k iin ruhun ih
tiyalar
tarafndan
ynle n d irilen sevgilinin
erotik
istei
ara cl y la olanakl k lnabilir ancak. Poetik cou (esrik lik ) ozan
kendi esin perisine (m z n e ; m usa); erotik cou ise bireyi g
zelliin zel fo rm undak i kendi zel kutsallna balar. Felsefi
co u (esriklik) o lm a d a n filozo f asla kendi zel trdeki taklidini,
yani k endine z g g r d ny asn g e r e k le tire m e z (D evlet, v.).
K saca her y a p m a eylem i bir tr takliddir; tanrlarn ve insanlarn
yaratabildii, yapab ildii h e r ey de maddi bir o rta m d a bir g
rn y en id e n o rta y a k o n m a s ya da sun ulm asdr. Y a ln z c a l
n n temel ilkesini anlayan insan deersiz grlen y k n m e n in
deerleri old u u y arg sn a v arr.Y azn ve resim sanatlar bu y z
den d o rudan sz kon usu y argnn tem el ilkesine b alanrla r ve
insan to plu lu unun gereksinim leri de sanatn y ce es in
lendirm elerini denetler. (G z ellik sevgisi ya da ak k o n u su n d a
bkz.: S y m p o siu m : 201c-2l2a).
P l a t o n un gzellik so runun a ne denli kkl bir bi im d e y a k
latn g s te re n B y k H i p p i a s (286 a) d iy a lo u n d a filozof,
S o k r a te s 'in gzel h a kkndak i d n c esin in iki yann , yani h a z
c l ve y a r a r c l birletirm e eilim inded ir. B y le bir z m
yolu, G o r g i a s adl d iy a lo u n d a da belirm i ve g zellik, iyi ile ho
o la nn bir b irleim i o la ra k ta n m la n m tr (454ef; 4 5 6 c -4 6 0 a -c ;
457c; 475a). G o r g i a s ve sonraki diyaloglarda, S o k r a t e s in bu y a
rarl ve hou b irletiren tanm ahlak sal b a k m d a n d a h a bir b e
lirginlik tayan iyi ve h o un b irle tirilm e sin e yerini b
rakacaktr. G zel k av ra m n , iyi kav ra m n d an a y rlm a z bir ey
o la ra k d n e n P l a t o n , T i m a i o s d iy a lo u n d a yle der: yi olan
h e r e y g z e ld ir ' (87 c). D e v le tin 5. kitabnda ise, S o k r a t e s in
yararllk d n c esi kendini gsterir: Yararl ola n giizel, za ra rl
91

o la n irk in d ir" A yrca, u y g u n lu k d ncesini de S olistlerd en d e v

ralan P l a t o n , S y m p o s i u m da yle der: H e r e y tek b a n a ne
g iizel, n e ir k in ...; g e r e k le tirilm e b i im in e g re (u yg u n zam an
s e m e y e g re ) g iize l veya irkin olur"\ am a buradaki ahlaksal bir
uyg u n lu k tu r: B ir d a v r a n iy i ve d o ru o la ra k y a p lm sa g ze l
o lur, y o k sa irkin o lu r (Devlet, 5). P l a t o n , B y k H ip p ia s 'd a
iitm e d u y u s u n d a n gelen h azla (iir, m zik), g rm e d u y u su n d a n
g elen hazz (fig ra tif sanatlar) tek bir g iizel kategorisi altnda
to p la m a k isler; ne tek bir iitme d u y u su n d a n , ne de tek bir grm e
d u y u s u n d a n elde edilebilen, am a her iki d u y u n u n birliinde b u
luna n ey n e d ir? S anat, anlatm aralarnn tesinde, tek bir sanat
k a v ra m , a priori b ir biim altnda to playan ro m an tik anlaytan
o k n c e b y le b ir p ro b le m in o rtay a kon u u o ld u k a nem lidir.
G e r e k te n de ev y a p a n m im arla, iir y a z a n air ve resim yapan
re s s a m arasnd a, h e p s in d e de ortak olan ve hepsinin de yaptn
o rta k " bir sanat kategorisi altnda to p la m a m z a o la n ak veren
o rta k ey nedir? Bu ortak ey b tn sa n a lla rd a bir ve ortak olan
k a v r a m s a l y a p d r(1).
P l a t o n a g re k e n d in e z g bir yaratk olan air, ak ln a kar
d a v r a n r; zaten iir de akld bir etkinliktir. airin esin gc, bir
m k n a ts a benzer. B u y le bir m k n a tstr ki, y a ln z c a d e m ir h al
kalar ken d in e e k m e k le k alm az, h alkalara da ayn g c geirir.
M k n a ts n e k m e g c n kaz an a n halkalar, d ah a b a k a halkalar
d a e k m e y e balarlar. B y le c c b irbirine bal ve her birin den ayn
g c n dald h alk a la rd a n m e y d a n a gelen uzun bir dizi oluur.
iir perisi ( m z y a da m o u sa ), airleri k en d in d en geirerek, deliye
d n d r r. B y le s in e e s in le n e n airler ara clyla, bakalar da
deli gibi o lu r ve hepsi bir dizi oluturur. m g e le m (h aya lg c) vc
d le m (r y a g c ) dny as ty gibi h afif olan air, ken d in d en
g e m e d e n , akl o nu te rk e tm e d en y az a m a z ; o. tanrsal bir g sa
y e s in d e yazar. O n u n a z n d a n T anr ko n u u r; bu n edenle de tm
g z e l iirler T an r eseridir. airlerse es in le d ik le rin d e T anr'nn ha
bercileri olurlar; T a n r 'n n ilerinde u yand rd esinin a ra
clardrlar. D in le y ic ile r ve seyirciler de bu m knatsl, b yl di
zinin en son halk ala rd r (Ion, 532 c- 534e).
( I ) smail Tunal, Grek Estetiki, Remzi K ilabevi, stanbul, 1983,; s. 69 vd.

92

iirin insann lulkusal y n n n bir rn o ld u u n u kabul eden

P la t o n , iirin bu akIdlk n ite liini iki a a m a d a d e e r l e n d i r i r
lkin, akldl, u ss u z lu u ( m a n ia ) iir iin g ere k li b ir koul
ola ra k grr; ard n d a n da, bu akld etkinliin, st n bir aklsallk do ru ltu su n a (Idea'lar d n y a s n a ) nasl yn eltilecein i b e
lirtir. Akld etkinlii y k se k bir aklsal etkinlik iin b ir hazrlk
m e rdiveni sayan ve bu ilk aam ay Ion d iy a lo u n d a ele alan P l a
to n , ikinci aam ay da P h aid ro s d iy a lo u n d a inceler ve burada,
co m a, kendind en g e m e yetisini, Idea'larn aklsal se y rin e g
tren bir ncl sayar. P l a t o n , P h a id r o s da yle der: > b y k
iyilikleri, com a ye tisin e, ke n d in d e n g e m e y e tis in e b o r lu yu z. B u
yeti, b ir T anr vergisidir. E sk ile r k e n d in d e n g e m e ye tisin in , b il
g elikten d a h a g iizel b ir e y o ld u u n u s y le m ile rd ir (D e m o krito s,
P yth a g o ra s ve Sofistler)', iinkii bu y e tin in ka y n a T a n r'd r. K e n
din d en g em e y e tis i d rt b i im d e g e re kle ir; b u n la rd a n iincsii, iir p e r isin d e n g e le n co m a d r. B u coku, te m iz b ir g n l
h a re k e te g eirip, e itli iir b i im le riy le a lp g t r n c e, g e le c e k
ku a kla r eitir. iir p e r isin in e sin in d e n yo k su n o la ra k iire y a k
laa n kii, y a ln z b e c e r ik lili in e g v e n ip iy i b ir a ir o lm a k isterse
y a y a kalr. l l kiin in iirin i, c o k u i in d e k e n d in d e n g e e r e k
y a r a ta n kiin in iiri g lg e le y e c e k tir" (Phaidros, 2 44a-245a).
P l a t o n a gre san at bir taklittir; rnein ressam , bir m asay res
mettii zam an, btn m asalarn asl olan o tek ve z gerekliin,
m a sa /i/<?fl snn benzerini deil, m a ra n g o z u n elin d en k an m a
salarn benzerini yapt iin nc dere ce uzaktan bir takliti ya
da ben z etm ec i olm a k ta d r. Bu b a k m d an resim sanal, bir eyi o l
duu gibi deil, g r n d gibi y a p m a sanatdr. n k bir m a
sa y a yan d a n , kardan y a da b a k a bir tarafnd an b ak nca, m a sa
d e i m e z am a d e iik bir g r n kazanr. R e sim ise nesneleri
olduklar gibi deil, grndkleri gibi verdiinden, gerekliin
deil, grnenin b enzetm esidir. mdi b en z etm e sanat gereklikten
yani I d e a lar d n y a s n d a n uzak kalr. Bu b a la m d a airler iin de
ayn ey sylenebilir. H o m e r o s da dahil olm a k zere btn o z a n
lar, en yksek deerleri anlatrken olsun, herhangi b ir eyi u y
dururken olsun, birer b enzetm eci, b irer taklitidirler, dolaysyla
da g erekliin k e n d isin e u laam azlar. le bu b en z e tm e , bu taklit
iir ya da resim d e, b ilg e li e kar k o y a n y an m z la, a k lm z n i-

93

 y c d a y a n m a y a n y n y le , ksacas in sa nl m zn tulkusal, d u
y u sa l y an y la diis|> kalkar. P latona gre, iirdeki, trag e d y a ve
k o m e d y a d a k i b e n z e tm e le r, tutkularm z k uru tac ak yerde, onlar
besler, b ylece de iyi ve m utlu o lm a m z a deil, kt ve m u tsu z o l
m a m z a yol aarlar. O halde iim izin iyi yan m , akla ve y asaya
u y a n y an n b ra k p d a d a h a az deerli y a n n a yan l verdii, akln
k u r d u u den g e y i b o z m a y a yneldii iin airi, D e v le t'e so k
m a m a k en iyi i o lacaktr. B e n ze tm e ci. insann duy gu ve tut
k u la rn a y k n e n air, her insann iinde kt bir dzenin k u
ru lm a sn a , ak ln n y p r a n m a s n a yol al iin to p lu m dzenini
ve yasay sarsar; a n c a k ne za m a n ki iir y a ln z ho o lm a k la k al
m a z , a m a ayn z a m a n d a d ev letin iine, in sa nla rn y a a m n a bir
y a r a r salar, ite o z a m a n o devletin iine so k ula b ilir (Devlet, X,
595 b - 6 0 8 b). iirin Platon ta ra fn d an su la n m a s, h e r eyden
n c e , A tin a da e g e m e n olan toplum sal ve kltrel ortam a bir sal
dr nitelii ta m a k ta d r. n k g e n e llik le a irler ve zellik le de
H om eros, b tn r e tim in ve y n e tim in kayna saylm aktan
b a k a , Y u n a n t o p lu m u n d a k u ru m haline getirilm i bir d o
k u n u lm a z l k k a z a n m la rd . 5. yy A t i n a sn d a D evle t, bu k u
ru m sal d o k u n u lm a z l o ld u u gibi k o r u y o r ve airlere d aya nan
b ir gelen e k , ayn z a m a n d a siyasal ve toplum sal d ze n in verim li bir
b i im d e ilem esini s a la y a n e itim in de tem elini o lu turuyordu.
t e Platon her e y d e n n c e bu d u r u m a kar k a r ve d n e m in
s o s y o - k lt r e l y ap sn sular. Bu y a p n n b a lc a zelli i, i
irlerin sesli o la ra k o k u n m a s g elen eiydi. re n c in in ya d a halkn
iirle ola n ilikisi, b ir o k u r ilikisi deil, d in le yic i ilikisiydi. a
irin d inleyici ile olan ilikisi ise, bir y a z a r ilikisi deil, y a bir iir
o k u y u c u s u y a d a b ir o y u n c u ilikisiydi. B u b a k m d a n Platon,
Y u n a n iirine kar k m a k la , belirli b ir k lt r ve b elirli b ir kitle
ile ti im t r n e d e kar k m o lu y o r d u ; d o r u d a n ile ti im d en
(s z l g e le n e k ) d olayl iletiim e g e ilm esin i (yazl g e le n e k ) sa
v u n u y o rd u . Z a m a n n k lt r yapsn, h e m b ilim se l kes in lik ler y e
rine sa n la ra d a y a n d iin, h e m de iirin kitle iindek i iletiim
biim ini (ezberden ve szl), kesinlikten yok su n b u lu n d u u ve bel
lee daya n d iin y e te r siz g r y o rd u . Bu b a k m d a n iiri su
la m ak , iire kar kesin o lu m s u z bir tavr alm ak, yeni bir kltrel,
to p lu m sa l ve eitsel yap u r u n a sava a m a k a n la m n a geliyordu.

04

 yle bir yap ki, gelen e k sel sanlarn (D o x a ) yerini bilimin e v

rensellii (E p iste m e; I d c a nn bilgisi), bellein yerini ikna o lm a
(belgelem e), tutucu kurallarn yetkisinin yerini bilimsel n e r
m elerin dorulanabilirlii (kan tlam a ) alsn. P l a t o n sanattan o y a
layc ve y k n c bir o y u n o lm a k ta n te kim i eyler islem ekle,
sanatn, k en d in e yeten y a p a y d n y a la r yara tan bir ey olm a d n
belirtm i ve by le bir sanal su la m a k la , sanatn d a h a som ut, d a h a
gerek i b ir d e e r le n d ir ilm e sin e yol a m t r / 0 .
G z e llik anlay Y u n a n d n c e s in d e u yu m (harm o nia)
k a v r a m y la o r ta y a k m tr. H e r a k l e i t o s ile P y t h a g o r a s d a bu
u yum u saylar arasndaki ilgiye ba lar ve b u n a gzel derler: ''C o s
m os, s a y la r a ra sn d a b ir ym dr" Y u n an sanal a n lay n d a o l
duu gibi R e n a issa n c e san at a n lay n d a da u y u m tem elde y e r alr.
P l a t o n 'd a n nce P o ly k le ito s , ideal bir norm olarak "K a n o n " k a v
ramn n e srm tr. K ural, sim etri, orant, l ve u y u m u iine
alan "K a n o n " kavram , paralarn, elerin b t n e g re ortaya
kn dile getirir. Bu filozof, insan b e d e n in d e k i o rg anla rn dengeli
ve u y u m lu b ir b i im d e a l m asn da bu "K a n o n " ilkesine d a
y a n d r m tr . P l a t o n a g re gzel, saltk bir varlk, bir I d e a Tdr;
daha sonra bu kavra m lo jik-m ate m atik b ir oranl olarak a n
la lacaktr. B ilindii gibi P la to n , genlik d n e m in d e I d e a dan
k avram anlam , o lg u n lu k d n e m in d e I d e a dan ontolojik bir v a r
l kastetm i ve son o la ra k d a yallk d n e m in d e bu k a v r a m d a n
s a y y an lam tr. te bu n e d e n le rd e n do lay P l a t o n da form g
zellii ile n es n e gzellii birbirine karttr (P rotagoras, 313cff;
319a, 323c-32 4c; 329c/e) A . N . W h i t e h e a d in de iaret ettii gibi
P l a t o n ve P y t h a g o r a s , yeni bilim e ve sanata d a h a yakndlar, tkisi
de l y e ve sayya, nitelik ve sn fla ndrm alardan dah a ok n e m
vererek g n m z d e e g e m e n olan k a v r a m s a llk a n la y n n c e le d ile r /21

( 1) Bedrettin Cmert, Estetik. M EBY, Ankara, 1975, s. 15 vd.

(2) A .N .Whitehead, Science and lle Modern World, Fontana Books Cam
bridge University Press, London, 1975, s. 40 vd.

95

ARSTOTELES
(Stageiros, t. . 384 - Khalkis, .. 322)
n s a n la r , b ilim ve s a n a ta d e n e y a ra c l y la u la rla r...
D e n e y sa n a t, d e n e y s iz lik ise ra stla n ty y a r a tm tr .
A ristoteles, M eta fizik, 981 a 5

A ristotelesin sa n al felsefesi k u k u s u z o n u n bu k o n u d a tek ve

en etkili yapt ola n Poetika ile g n n a k m t r . P latonun
sa n at felsefesini idealist bir sanat felsefesi o larak kabul edersek,
de ra sy ona list bir sanat felsefesi olarak benim s e n e b ilir. B ir b a k a d e y ile A ristote lesi estetik, P lato n c u e s
tetiin sistem li bir h ale g e tirilm e s in d e n baka b ir ey deildir. P o
etika, Aristoteles"in sa n a t d n c e s in in ta m a m la n m a m bir
r e sm in i v e rm i o lm a s n a k arn , filo z o fu n , sanatn ta n m , sa n at ve
d oa, gzellik, sanatsal iyilik gibi k o n u la rd a teki yap tla rn d a s y
ledii p e k o k eyi ierir. B u n la rn hepsini d ik k a te aldm z
z a m a n o n u n sa n at felsefesinin n e o ld u u n u anlayabiliriz ancak. Poe tik a nn ge n e l g r n m biz d e A ristoteles felsefesinin p ek ok
p ro b le m le r in d e n y aln zc a tem el tek tr bir te k h n e ye. (yk n m ec i
t re) y e r verdii izlenim ini brakr. te bu n ed e n le Aristoteles'in
sa n at felsefesi, o n u n eitli k ita p la rn d a n d erlenen o k saydaki p a
sajlardan ve b unla rn tem el p ro b le m le rle u y g u n lu k iinde d
z e n le n m e s i n d e n oluturulabilir. rn e in , sa n a t n ed ir? so ru su n a
ve rile c e k yant, sanat d o a d a n ve y a p p etm e d e n ( ey le m d en ) ayr
m a m z salar. Sanat, akl ta ra fn d a n belirlenen am a larn , e r e k
lerin g e r e k le m e sin i, varla g elm es in i sa layan bir y ap m ay a r a tm a yetisidir. S anatsal y a p m a d a ise, d oa ve sa n at araclyla,
z ih in d e c a n la n d rm a , im g e le m gibi e d im le r ze rin d e du ru lu r ve
b u n la rn g e r e k lik a la n n a so k u lm a s yollar aratrlr ve g s
terilir. (S a n a t n e d ir ! k o n u su n d a bkz. M etafizik, K itap IX, 1046a51046b28; K ita p XII. 1070a4-1070a30; N ik om ak h osa E tik, Kitap

A ristotelesinki

97

VII, I140a'1140b24. A yrca varla geli ve sanatsal retim (D o a ve

S anat) k o nula rnda da A r i s t o t e l e s in u y a p tla rn a bkz.: H a y
v a n l a r n K s m l a r ; Kitap I, 639b12-640a29; F iz ik ; K itap II,
198b10-200b9; M e ta f iz ik ; K itap VII, 1032a12;-1032a30; 1034a81034b7).
S an atsal iyiliin lt de, A r i s t o t e l e s e gre, te k h n e deki y e t
kinliin b e lirle n m e sin e baldr. yi y a p lm bir san at eseri, form
y etk inli in e ve kullanlan y n te m in g venilirliine sahiptir; b u n
lardan kincisi san at yaptnn k en d in d e bir b t n l o lm asn ve
y aptn kendi iinde bir etkinliinin bulu n m a sn salar. B y lec e
g ze l sa n at y aptnn o lu m asn sa la y a n tem el e le r a ra sn d a
sim etri, arm oni ve orantnn b u lu n d u u n u grrz. T ekh n e (za
naat) ile ilgili tm bu koullar P o e t i k a da yer alan y k n m e ci sa
n atla ilikili o la ra k tartlm tr; bu y a p tta y a ln z bir tr taklit
sanat ola n iir, o n u n d a bir dal olan trajik iir (tra g ed y a ) ele aln
m tr. T ra jik d r a m a ile ilgili p ek o k baka yaz A r i s t o t e l e s in
teki y ap tla rn d a bu lu n m a k ta d r. rn e in R e t o r i k a da a c m a ve
korku b e tim le n m i (1354al-6;1356b37-1357a7;l355b25-34; I355b27; 1355bl0-14), P o l i t i k a d a ise K a t h a r s i s ele aln m tr (Kit. VIII,
5-7). N i k o m a k h o s a A h l a k adl y aptla (K itap III) ise, e y le m ve
trajik k u su r ya da eksiklik (ham arlia) kon u su n d a nem li m a l
z e m e le r b u lm a k m m k n d r. Bilindii gibi A r i s t o t e l e s sanat d e
erle n d irm ed e P l a t o n dan ayrlr. P l a t o n a gre sanatsal taklit
(m im esis), zellikle de trag edya sanat, tutkular besler, hatta k
r k ler ve hakikati arayan yanltt gibi o nu yanl y n le re de s
rkler. A r i s t o t e l e s e gre ise, sanatlar g enelde deerlidirler; nk
on la r doad a k i eksiklikleri giderirler, to plum daki kusurlar o n a
rrlar; bu yzd e n de zellikle trajik d r a m a hakl ve doru g s
terilebilir, n k ahlaksal bir katks sz k o n u su d u r tragedyann.
A r i s t o t e l e s e gre traged ya sanat, felsefi hakikatleri sunarken
bilgi elde etm enin bir arac da olur ve btn insa nla rda ortak olan
co k u sal duy gu la n m la r y in e le m e n in de bir yoludur. A ri s to te le s
de P l a t o n gibi sanatdaki, esriklik, uu k lu k (m an ia) ya d a delic o lu k ile ilg ile n m i o lm a s n a karn (P o e tik a , B lm 17; R
y a l a r z e rin e , I, 1, ve II, 2; P r o b l e m l e r , X X X , 1), P l a t o n da sa
n atlar stn e ta rtm a d a m erkezi bir y ere sahip olan 'g ze llik ' ve
'e ro tik se v g i' (ak), A r i s t o t e l e s de n e m in d e n o k ey yitirm itir.

98

P l a t o n un m e tafiz ik idealizm ini yadsyan A r i s to te le s , gzellii,

s a n a t yap ln n y a da d o a n es n esin in bir zellii olarak ele alr ve
P l a t o n d a sanatn biricik ve k endine zg tek erei olarak grlen
ve e s in le n m i bir a r a tr m a y la o rta y a k arld sa v u n u la n g
z e lli k a n la y m eletirir. A r i s t o t e l e s e gre tragedya, moral bir
y a r a r s a la m a s n d a n d o la y n e m tar.
P l a t o n u sanat felsSfcsinin pek ok no kta sn d a izleyen A r i s
t o te le s y in e de o n d a n bu te m el konularda ayrlr. A r i s t o t e l e s e gre
de sanat bir tr te klin e bir tr 'z a n a a t'dr; bu te k h n e 'm n yerine
g e tirilm e si, ilenm esi, y ap lm a s iin de u y g u n bir l ve ara sz
k o n u su d u r . M z ik , resim , heyk el, yazn gibi en nem li sanatlar in
sanlarn ruhlarnn, b e d e n le rin in ve ey lem lerin in taklididirler. A r i s
t o te le s P o e t i k a snda, P l a t o n ' u n taklit sanatlarn eletirisine ks
m e n y a n t verirken, o n u n bu su lam ala rn haksz bulm u,
y k n m e c i sanatlarn, in sa n la ra zg re n m e aralar olduklarn
ve a lm la y c la rn o k y a r a rn a etkileri b u lu n d u u n u sa v u n m u tu r.
B u s o r u n a ilikin d n c e le rin i A r i s t o t e l e s in btn y az la rnda
b u lm a k m m k n s e de, P o e t i k a da bu sav u n u su n u en iyi b iim de serim le y e r e k yaratc y a n m g ste rm itir. B u n a ek o la ra k A ris to te le s ,
in sa n l n d a h a sonraki do al g elim e sin in bir r n saylan dinsel
etk in li in in k k en in d e b u lu n a n yk n m e ci bir sanat olarak tra
g e d y a y hakl g ste rm e k ve o n u n d o ru lu u n u s a v u n m a k iin ken
d isin e y n veren tarihsel ve an tro p o lo jik ilgilere de sphip kmtr.
B y le c c tr a g e d y a b u n d a n so n ra k endine zg form unu elde elmi,
y a p s n - v e ieriin i g e litirm itir . ( A r is t o te l e s de S a n a tsa l iyi
li in l iitu k o n u su n d a bkz. N i k o m a k h o s a E t i k , K itap II, 1106a14I106b17; K ita p I, I094al-1094b10; G zellik" k o n u su n d a bkz: M e
t a f i z ik , K itap XIII, 1078a31-1078b6; R e t o r i k . K itap 1 . 1361 h2-136Ib15:
y k n m e c i s a n a t o la ra k iir k o n u su n d a bkz. R e t o r i k , K itap II
(K o rk u ), 1382,,I9-1383bll; R e t o r i k , K itap II (A c m a ). 1385bll-1386b9;
M iizik K ra n k o n u s u n d a bkz: P o litik a . K itap VIII. 1339a 111342234).
A r i s t o t e l e s d e 's a n a t , tak lit (m im e sis) ile balar, arnm a (katharsis) ile son bulur; m im e s i s de sanat ve nesne, K a th a r s is 'de ise
a l m la y c ve sa n at yapt a r a s n d a bir iletiim ve etk ile im sz k o
n u su d u r. B u b a la m d a da fo rm g zellii, nesne gze lli in d en baka
b ir eydir. D i e r b ir d e y i le d o a ve sanal yasalar farkllk gso<)

lerirler; nesnedeki ve sanattaki gzel farkldr. S an at tinsel alandan

(nous) duyusal alana uzanr. A ristotelese gre felsefe, n o e s is 'e d a
yanrken . sanat d a estetie vey a a is th e s is 'c dayanr. B u bak m d an
e stetik haz, h olanm a, bilgi, zihin ile ilgilidir. Aristoteles'in sanat
anlay zihinle ba k u r m a a sndan rasyonalisttir. M im esis, g e r
e k lik ve tinsellik alannda sz k o nusudur; realite alannda, tekil
olan ve duyusal olarak kavranabilen varken, idalit alan nda olm as
beklenebilen, m m k n olan sz konusudur; h ay a lg c y le k a v
ranabilen bu alan, o la n a k kategorisi ile ilgilidir. Z o ru n lu lu u n eg e
m en o lduu realite kategorisi ile olasln eg e m e n old u u o la n ak
kategorisi M im esis'de, birleirler. Bu b a k m d a n sanal, gereklikten
d a h a fazla bir eydir, o nu n alm asdr; realitenin ve idealitenin se n
tezidir. Sanattaki ze llik kategorisi, b ire y se llik (tek sanal yapt)
ve g e n e llik (so y u tla n m yan ) kateg o rile rin in bir birleim idir.
D a h a sonra L u k c s da d a rastla y a c a m z sanat y ap tndaki bu b i
re y se llik ve g en e llik" kategorilerinden A ristoteles u nu anlar:
S a n a t hibir z a m a n y aln zc a g erekliin yansd bir ekran d e
ildir; sanat yapt k a b a bir taklit rn de deildir, n k m im esis
kavram gereklii de ieren geni bir k a p s a m a sahiptir. D o a d a ve
sa n atta karm za kan g ze llik lerd en sanat gzellii, g ereklikten
b a k a b ir e y d ir. A ristotelesde g e en sanal kategorileri unlardr:
1- G ereklik, 2- O la n a k (olm as g ereken ), 3- K am u anlay (bir kez
s y le n m i olu p b y le kabul e d ilm i oland r; b ir d e f a d a o lm u bit
mii iktir), 4- O lan a k sz lk (in an labilir ola n ak sz, inanlam ayan
olanaktan dah a kapsam ldr), 5- S a m a .11;

Aristoteles' de sanal varl snrldr a m a b ir d z e n e sahiptir;

o, bir btndr, paralarn u y um lu k o m p o silu m u d u r. S anat y a
ptnda zorunlu bir birlik vardr: U nitas in m u ltitu d u n o " Birlik,
uyum , paralarn zorunlu balants ve d zen (ordo) gzeli o lu
turur. S anat ile yapt ara sn d a m im e tik bir iliki, yapt ile alm layc ara snda da katartik bir iliki b u lu n m a k ta d r. A ristotelese
gre, tragedya sanat 'e p o s 'dan (destan) stndr; tragedy ann
devi, ruhu tutkulardan arndrm aktr, bun u da iz ley icide korku ve
ac m a duy gusu uyandrarak yapar. B u ra d a psikolojik belirlem eler
sz konusudur. nsandaki psiko lo jik duygular, ereksel d u y g ula r
( 1) Raymond Bayer, Histoire de L Esthtique, Ed.Armand Colin, Paris, 1961,
s. 36 vd.

100

deil, aac d u ygulardr. T ra g e d y a , 'e th o s 'a d a y a n an bir sanatt:

in sa n d a ahlaksa l bir etki brakr. le t r a g e d y a nn z. de ahlaksal
bir sanat o lu u n d a d r, ve bu b a k m d a n y iic e ile ilgilidir; 'g
z e llik ' kategorisi bu b a la m d a y etersiz k alm aktadr, oy sa 'yiice' d e
erinde, estetik-psik olojik deerin te sin de etik bir dee r de sz
kon usud ur. nsan ey lem leriyle ilgili olan trag e d y a d a yer alan bu
e y le m le r soylu, ciddi, ar bal, m oral nitelikli eylem lerdir. D a v
ran ve e y l e m e sk sk y a bal ola n tra g e d y a d a , o r talam a n n s
tn d e olan e y le m le r sz konusudur.
A r i s t o t e l e s 'd e 'g iizel' d ze n ve l (ordo-taxis) dem ektir; bu
d a canl bir varlk dzeni gibi anlalabilir. D z e n , iine ald
par ala rn bir b t n d r. B y k l k te de bir snr vardr, k
k l k te de. G z e ld e ise norm al b y k l k ve k k l k sz k o
nusudur. G ze l nesne, ne o k b yk, ne de o k k k olm aldr.
D o a ld r ki bu d u ru m insann p sikolojik alg la m a g c y le ilgilidir,
o n u n k a v r a m a g c y le bantldr. n k k a v ra n a m a y a n b
y k l k le r k a rs n d a ezik lik d u y a n insa n o lu , b ir baka yetisi ile,
zihin g c y le bu b y k l k le re, zihninin yaratt bir k avra m la
kar kar. B u da so n su z lu k ya d a y c e kav ra m d r. Y ce d u y
gusu, biri ac d u y m a d a n , teki d e z a fer ve m u tlu lu k d uyg u su n d a n
k a y n a kla nr.
D ze n ve l d e n k ay n a k la n a n Y u n a n sanat anlay so n u n d a
u ym a ( h a rm o n a ) varr. R e n a issa n c e sanat d a tem ele 'u y u m 'u
alm t. S a n a t yaptn e e r bir se n te z olarak k a b u l ed e ce k olursak
b u ra d a th e s is , ierik, m ateryel olan ey, A n tith e sis ' de form ya
d a zih in se l o la n ey o la ra k an lalm ald r. M im e sis kav ra m ile
E in f h lu n g ( z d e le y im ) kav ra m a ra sn d a d a bir benzerlik ten sz
edebiliriz. T h e o d o r L i p p s ve V o l k e l t de g e en z d e le y im k a v
ram , a l m la y c n n estetik o b je k ars n d ak i b ir k av ra y b i
im idir; 'e in fiih lu n g edim i b ir e tkinli in b a langcdr, o n u n la bir
etk in lik b alar ve so n u n d a da estetik d o y g u n lu k gelir. M im esis ise
b ir n e s n e n in k av ra n d r, b u n u n so n u n d a d a ka th a rsis g er
ekleir. B u b a l a m d a sanal tarihi, sanat nesnelerini k av ra m a ta
rihi o lu p b ir b a k m a d a felsefe tarihine kouttur, o n u n la ayn e y
dir. A r i s t o t e l e s in de dedii gibi iir, tarihten daha genitir:
trag e d y a e p o s d a n dah a s t n d r . (l)
(1) Aristoteles, Poetika, Renzi Kil, 1st. 1983. s. 30 vd. (1451 b-1452a)

A r i s to te le s estetiinde temel sorun, gzelin, iyi ya d a yararl

ile olan ilikilerinin aratrlm asd r. n k o n a g re ahlak sal
gzel, iyinin bir estetiidir. yi, k o zm ik (ereksel ned e n ce b e
lirlenm i. ayalt ve ayslti d n y a s n d a geerli), p r a tik " (insan e y
lemi. istenci, abas ve etkinlii ile belirlenir) ve y w a r a dayal
o lm a k zere trdr. M e tafiz i inde de dedii gibi, d o a d a ve sa
natta retilen her eyin tek erei 7 y f d ir . n k 'iy i', btn d e
v inim lerin sa y esin d e gerekletii son nedendir. D o a d a sanaln
ta kendisi olan kendi ereini izler, tle bu k en din de iyi, ko zm ik iyi
kavram ilk h a lk a olu p evrenin kurucu paralarnn hepsi o n a b a
la nm lardr; e v re n de bu n e d e n le iyi ile n m i b ir d ra m , bir
uy u m ve bir k o sm o s olarak kavranabilir. A r i s t o y a gre, e y lem d e
kendi g er ekle niin i b ula n ey pratik i y i dir: A r z u la n m olan,
b a k a e y iin deil, k e n d i i in d ir. Bir egoist, iyi ve gzel iin
deil, y a ln z c a yarar iin dav ra n an kim sedir; nk y a ra r kii iin
iyidir, o y sa gze), kendinde iyidir ( R e to rik ). M oral e y le m ger
e k ten an la m a yetisini k ara rna ba ld r ve bizim m oral e t
kinliim iz y a ra r alan iinde y ka n r durur. G r lec e i gibi bi
reysellik ve haz, A r i s t o t e l e s in eliinde estetii yeniden kurarlar.
karsz bir e y le m ola ra k 'e rd em ' iyi ve gzeldir; e rd e m ' bi
reylerde kendini kiiletirir; bu b a la m d a da b irey ler ahlakldrlar,
kendinde eylem leri de gzeldirler. yi. estetik olabilir; o za m a n da
n / ' n i n ve g z e l'in ierii z d e olur; fakat form lar, bak a
lar farkldr. Bu b a la m d a gzel te m aa edilendir, seyredilir; iyi,
davranlr. n k iyi, tem el olarak, kkl bir erektir, g zel ise
sonu o lm a yan bir erekliliktir.
A r i s to te le s , M e ta f iz i in d e fo r m e ! g iizel iin unlar syler:
" G zelin en stn fo r m la r ya sa la ra uygunluk, sim e tri ve b e
lirlen im d ir; m a tem a tikle rd e de b u lu n a n bu fo r m la r p e k o k n e s
nenin n ed e n i g ib i g r n d k le ri iin, m a te m a tik le r de g ze lli in
ken tlisi olan b ir ned en i b ir l d e izlerler. A r i s to te le s d e v a m la
"ken d in d e b y kl n ''
"g ze lli in " u m a te m a tik k a
tegorisiyle ortaya ktn syler: 1) Y asalara u y g u n lu k (taxis);
burada bir yasallk sz konu sud ur: gzellik, keyfe bal, ihtiyari
(arbitraire), zornsuz (co ntingent) ve usd (irralionel) deildir,
(iti/.ellik. yasalardaki usdr. Estetik duygu ise. A r i s t o t e l e s 'e gre.
sonlu, mantksal, ussal ve m a tem atiksel yasalara uyg unluk olup.

 n c e d e n g r le m e y e n (im p r v is ib le ), m a n tk d (alogique), gizil

( m y s t rie u x ) ve usd (irrationel) o la m az . 2) Sim etri, l " ( m e t
ron) ve u y g u n lu u n bile im id ir; yetkin ola n n sim gesidir. A r i s
t o te le s , F i z i i n d e y le der: E rkek, k a d n d a n d a h a gzeldir,
n k o d a h a fa z la b ir b y k l e sa h ip tir... S im e trik o lm a ya n
k a d n v e fa s z d r ( F iz ik ,
III-808-26-6-813). 3) D z e n ( B e
lirlenim ): M a te m a tik gzel, te m e ld e n sonlu bir gzeldir, po zitif bir
g ze ldir. yi, ereklerle, g ze l, ere k sel o lm a y a n la ilgilidir. P lat o n da gzel, u y u m ve l n n ; A r i s t o t e l e s de gzel ise. dzen ve
b y k l n bir b ileim id ir. G z e l, en yetkin, en iyi g r n m
iin de ta sarla nan b ir d n y a n n yapsal dze n le m esid ir. Bu d
z e n le m e d e de belirlenim , sim etri ve birlik n d e gelir: F a rkl k
sm la r d a n b ir a ra y a g e le n b ir e y in y a da b ir varln, bu fa r k l
k s m la r b e lli b ir d ze n d e b u lu n m a d k a ve k e y fi o lm a ya n b ir b o
y u ta s a h ip o lm a d ka , g ze lli in d e n s z ed ilem ez; n k giizel,
d ze n ve b y k l k i in d e b u lu n u r ( P o e tik a , VII); T raged ya , o r
ta la m a , sra d a n o la n d a n d a h a b y k ya da d a h a iyi varl n ta k
lid id ir'' ( P o e tik a , X V ).
A r i s t o t e l e s e g re sanat her za m a n doann altnda ya da s
t n d e d ir; tam d a d o an n iinde sanat hibir za m a n g rem ey iz.
S an aln k e n d in e zg nitelii, d o a n n yapsn b o z m a k , doay
d o a llk ta n k a r m a k tr (d n a tu re r); insan ala ltm a k y a d a y
ce ltm ek tir: bu ise dzeltici bir taklit (une im itation correctrice),
b a k a b ir b a la m y a da n iteli e o tu rtm a , ta m a (tra n sp o sitio n ) d e
m ektir: K o m e d ya ile tra g e d y a a ra sn d a k i ayrm , ilk in in en iyi in
sa n la r, kin c isin in d e b izim g rd m zd e n a h la k a d a h a d k
k im s e le r i re sm etm esid ir. ' (P o e tik a , I I ) (I)
G r le c e i gibi A r i s t o t e l e s de P l a t o n gibi ev re n sel ve zorunlu,
saltk v e ideal G z e l i in d e sa natn bir m odelini aram tr. A r i s to te te le s , k en d in d e G ze l I d c si iinde, objesinin yani k onusu n u n
k en d i d m z d a a r a n m a d , insan zih n in d e ikin bir tipini g r
m t r. O n a g re in sa nn d n d a y a da d n y a n n te s in d e ideal
o la n bir e y yoktur; h e r ey b iz im iim izd edir. deal olan, I d e a t
r n d e n o la n ey in sa n d a vardr: Y ararly ve zo ru n lu yu , g iizel
a m a c y la a r a r z . ( P o e tik a , VII, 12, 8) F ak at bu gzel, insan usuy( 1) smail Tunal, Grek Estetiki, Rem zi Kitabevi, stanbul, 1983, s. 97 vd.

UH

la bir olur: Sanct, h a k ik i a k l ta ra fn d a n y n len d irilen , b ir t r

re tm e y e tis id ir (N ikom akhosa Etik, VI, 3). A ristotelesde
sanal, yeni form larn yaratc bir bi im d e retim idir; yle ki d a h a
n c e hi kim se bu yeni form u ve y aratann ta n m a m ve bilm e m itir. te bu d n c e R n e s a n s n, ze llik le de B acon n h
m a n izm in in A ristotelesci d n c e d e n c e d e n g r lm e sin d e n
b a k a b ir ey d e ild ir.
P eki b ir sanat modelini nerede a r a m a m z gere k iy o r? A ris
t o t e l e s e gre bunu aktel gereklik iinde ya da nce siz - sonrasz
im di ve b u r a d a nn zo ru n su z lu u iinde b ula m ayz. n k gzel,
ger ek lik ten stndr; bu y z d e n de iir, tarihten d a h a hakikidir.
airin d o ru d a n ve sezgisel d erin le m e sin e anlay, dizenin doru
d zg n , kurala u ygun, dzenli, dolu gzellii iiri, bilgilerin ilk s
rada geleni, birincisi yaparlar; iir sanatnn tek b irlik te d o u
(co-naissance) sanat o ld u u n u A ristotelesin P o e t i k a sndan tam
24 yy. sonra Paul C laudel, iir S a a ti'n d a (lArt potique) yi
neleyecektir. te bu b a la m d a d ram a tik sanat, korku ve a c m a
d uyg ular u yand ra ra k iim izdeki tutk u lard an arn m am z (katharsis) salar, bize bir i dzeni, isel bir d zen kazandrr. Y ine
iir insan larn u ssa lla m a la rn a d a y a rd m c olur. F else fe de, y e t
kin bir dzenliliin e g e m e n olm asn salayan kendi d
n c e le rim iz d e n b a la y a ra k her eyi d zene geri g t rm e k z o
rundadr M zik a l uyu m u seviyoruz, n k o b elli baz ilin ti ve
o ra n la ra (ra p p o rts) g re a ra la rn d a ile tiim ve u y a rllk ku ra n
k a r t elerin b ir k a r m d r ; b a k a d ey ile, ilin ti ve o ra n la r
d ze n d e n k a y n a k la n rla r ve d zen d e g er e k te n b izim so m u t o la
ra k h o u m u za gid er. mdi dzen, ritm, arm oni, l ve sim etrinin
bir to p la m d r A ristotelese gre.

P latonun sanat eletirisinin te m eld e d in a m ik b ir g r n m su n

duunu, A ristotelesin d nc esinin ise bu k o n u d a statik k a
tego riler k urm u o ld u u n u syleyebiliriz. Platon y n te m siz bir b i
im d e nere d ey se G z e l in so n s u z lu u n a doru u za kla m ,
A ristoteles ise bo ve formel kalplar iin de bilgece o tu ru p k al
m tr . A ristoteles'in estetii, bir g zellik metafizii y n n d e
deil, b ir estetik obje, b ir sanat yapl aratrm as, bir sa n at fel
sefesi y n n d e gelim itir. G zel, o n a gre, m atem atik o la ra k b e
lirlenebilen bir k av ra m dr, bir orantdr. G z e lin tem el formlar

d a " d z e n ' ve s in ir i lk (lt. Bu ba lam d a , y c e"

G iize l" orta, Z a r if' alt-orta olarak sra la n m la r d r .

sl-orla.

A r isto te le s in iir ve T r a g e d y a K u ram :

A r i s to te le s , M e t a f i z i i nde, insan d n c e sin d e tr temel
etk in li in b u lu n d u u n u syler, bunlar: 1) Bilm e (thcoretiketheoria); b u n u prote p h ilo s o p h ia (ilk felsefe) ya da M e tap h y sik a
ele alr. 2) E y le m e - y a p p e tm e k (praktike-praxis), bu k o nuyu da
eti in d e iler. 3) m al etm e, bir eyi y a p p o rta y a k a r m a (poe tik e - p o ie s is ) , bu k o n u y u da P o e tik a adl y a p tn d a ilem itir;
b a lc a ta klit (m im e sis), n es n ele rin ve o lay larn tasarm lan m a s
b u r a d a e le aln m tr. A ris to te le s , taklit ( y k n m e, imitation) sa
natn ikiye ayrr: 1) R e n k ve izim aracly la grsel g
r n le rin taklidi sanat; 2) iir, ark ve d an s aracl y la insan
e y l e m i n in (praxis) taklidi; iir sanat. T ra g e d y a (ya da iir) sa
n a tn n yaps, doas n e d ir? Bu s o ru n u n yant, A r i s t o t e l e s e
gre, trag e d y an n drt tem el n ed e n e (ieriksek biim sel, etkin,
e r e k se l ned e n le re ) g re a k la n m a sy la olanakldr. A r i s to te le s ,
u soru ze rin d e de durur: sanatsal yetkinlik y a da y etkin o l
m a y n nedenleri nelerd ir? Sanat, belli trd e elenceli bir d e
n e y im d ir ; ve ken d in e z g bir haz verir. Bu hazzn yaps ak bir
b i im d e belirlenebilirse, ite o za m a n , bir kim senin herhangi bir
tr a g e d y a n n b r n d e n d a h a iyi o ld u u n u s y le yeb ilm esin in l
tlerin i te m e lle n d ire re k hakl k a r m a k m m k n olacaktr.
B u n u n y a n n d a tra g e d y a sanat, in sa n d a u y andrd, o n a yen id en
y a a tt k o rk u ve a c m a d u y g u la ry la o nu tu tk u larn d an arndrr,
isel bir te m iz le n m e y i salar. B y le c e iir sanat, insanlarn ussal
v a r lk la r o lm a la rn a y a r d m eder.
A r i s t o t e l e s in m im e sis" ku ram , sanatlarn taklit iin k u l
lan dklar ara y n n d e n , taklit tarzlar b ak m n d a n ve taklidin y
neld i i o b je b a k m n d a n o lm a k zere n o k ta d a ele alnm tr.
T a k lit arac b a k m n d a n ^matlar, figratif sanatlar (renk, izgi ve
fig r sanatlar), m z ik (arm oni, ritm, sz sanatlar), ve dans (rit
m ik h are k et sanat) o lm a k zere e ayrlr. T aklit tarz ba
k m n d a n sanatlar, y k le m e biimi ile hareket halinde ve eylem
iin de g ste rm e (tiyatro sanatlar: traged ya, dram a, k o m e d y a)
o lm a k zere iki trldr. T aklidin yneldii obje, yani mim etik
105

obje b ak m n d a n da sanatlar, etik adan o lm ak zere, y a iyiye, ya

g eree u y g u n lu a (ortalama), ya d a k t y e ynelir ve bu deerleri
i le r le r 11*.
A r i s t o t e l e s in T ra g ed ya K u ra m , hak ik ate benzerlik (d o
ruluu a n d n d k ) (la v raisem blan ce), birlik kural ile k ork u
(p h o b es) ve arn m a (katharsis) k u ra m n d a n m e y d a n a gelm itir.
O n u n trage d yas, hayvan m asallarn (fable), d n c ey i, k a
rakterleri, iyi k o n u m a y , arky ve izleyiciyi kendi iinde loplar,
bir araya getirir. O n a gre sanal, doan n ta m a m la m a y a ne zam an
ne de b ee nisi olm ad eyi ta m am lar, s o n u n a erdirir. B u b a
k m da n sanat, d o a y la yarr, o n u n la r ek a b et halindedir.* A m a
btn sa n atlar taklitten k aynaklanrlar, birer taklit sanatdrlar:
T ra g ed ya sa n a t, sn rl b ir b y k l o la n ta m ve so n a e rm i
b ir eylem in taklididir"', o, b alangc, ortas ve sonu o la n bir b
tndr. H akiki bir bt n d e ise, ksm la r deitirildiinde, b tn de
ortadan kalkar; ve bu zellikle trag e d y a iin geerlidir. T r a
gedy a n n en son ve hakiki am ac k a th a rsis olup, seyirci izledii
o y u n d a y e n id e n korku ve a c m a duygular yaay a ra k , kendini saf
latrm , te m iz le m i yani isel b a k m d a n a rn m a sn g e r
e k le tirm i olur. D o ru n u n , hakikatin disiplini olan T a rih in
tersine, " T ra g e d y a " , hakikatim si, d o ru m su (vraisem blab le) olann
y a n lsa m a sd r (illusion). Bilindii gibi A ris to te le s , Tarih ile iir
a ra sn d a n e m li bir ayrm y ap m tr. O la n a k (po ssibililas), iirin
tek nesnesidir, am a bunu zo ru n lu lu a (ncessitas) y a d a doru m su lu a (v ra ise m b la n c e ) g r e k u lla n m a k gerekir; iire b a l
olarak, iirle b a n tl o la ra k o la n a k sz d o ru m su lu k , o la n a k l
d o ru m su o lm a m a d a n d a h a iyid ir" (R e la tiv e m e n t la p o sie, e
vra isem b la b le im p o ssib le vaut m ie u x q u e l'in vra isem b la b le p o s
sib le"). uras da kuku g t r m e z ki baz e y ler d o r u m s u lu a
kar o rta y a k arlar. ( " // est vra isem b la b le que c e rta in es ch o ses
a rriven t c o n tre la vra isem b la n c e). iirin, tarihteki gereklikle hi
bir ilgisi yoktur, ondan hi b ir ey tale]j etm ez ; iirin alan, do (I) Alexandre N icev, L nigme de la Catharsis Tragique dans Aristote, A BS,
Sofia, 1970, s. 30 vd.
G oelhe de ayn grtedir: Der Maler streitet und eifert mit der Natur um
die W etle. (Ressam doayla yarnda onunla savar ve onu ele g e
irmek ister); M aximen und Reflexionen.

100

r u m su n u n , g er eksili in alandr. T ra g e d y a d a bu g er e e b en
zerliin. o la n ak ll n getii bir yap olarak, za m a n, yer ve konu
b irliinin getii birlik kuraln uygular. A r i s t o t e l e s e gre,
T r a g e d y a da, esiz, a la c a k o la n , g e r e k s t n ve h ayranlk
uy an d ra n g ste re b ilm elid ir, T r a g e d y a ya bu e le r s o k u l m a l d r / 11
P l a t o n a gre trag e d y a ve m zik , tutkularn tehlikeli bir bi
im d e u y g u la m a y a k o n u lm a sd r; bu b a k m d an sanatlarn site
d e v le tin in d n a k a rlm a la r g e re k ir. A r i s t o t e l e s e gre ise tra
g e d y a olsu n , teki sanatlar olsun b ir tr ilatrlar, h as talklarm za
are, d e v a y a da d erm a n o la ra k d nle bilirle r. S an atlar d a tam
o rta y o lu n iileridirler. B t n sanat trlerinin m im e s i s
o l
d u kla rn n e sren A r i s to te le s , bu sanatlar y n d e n bir
b ir le rin d e n ay rm tr: 1) D e i ik ara la rla taklit etm eleri y
n n d e n , (re sim , iir, m z ik , d an s), 2) D e i ik eyleri taklit
e tm eleri y n n d e n , yani k o n u y a g re taklit etm eleri b ak m n d a n
(tra g ed y a , k o m e d y a ), 3) D e i ik b i im d e taklit etm eleri y n n d en
(destan, trag e dya). H e r sanat tr ayr bir arala taklit edilir, bu
aralar, dil, uy u m ve rilmdir. A ra la r hibir za m a n taklidin k e n
d isiy le k a r tr lm a m a ld r la r . r n e in H o m e r o s ile E m p e d o k l e s
ve P a r m e n i d e s dizeyi k u lla n m lard r, am a ilki bir oza n, son ikisi
de birer d o a bilginidirler. ( P o e t i k a , 1447 a 20-25, bl5) S anatlar
insanlar ey le m le riy le taklit e d e r k e n soylu ya da kt d a v
ran larn g z n n d e b u lu n d u ru rla r. T ra g e d y a , o rta la m a d a n d aha
iyi kiileri tak lit ed e rk en , k o m e d y a d a h a kt, d a h a aa kiileri
tak lit eder. S an atlar a ra sn d a k o n u n u n taklit edili bi im in e gre
de a y r m l a n m a vardr: anlat y a da o y u n la tr m a ( d ra m atiza sy o n ).
nsan taklit ede n bir varlktr; taklit y o luyla r e n m e insa n a
ze vk verir. n sa n d a taklide yatkn lk gibi doal bir e ilim de n
baka, dille, u y u m la ve rilm le taklit e tm e eilim i de vardr; b u n
larla ta k lid e b ak a la rn d a n d a h a y a tk n o la n la r g id e re k y etk in le ip
iirin d o m a s n sa lam la rd r. D o a n n sa n a lla b e s le n m e si g e
reklilii de b y le c e o rta y a k m tr; doa, dze n siz lik ve k a
rklktr; o y s a sanat, y n te m , k u r a m ve kurallar to p lu lu u d u r;
dzenli bir kaostur.
T r a g e d y a , balc a konu (m y lh o s), k arakter, dil, d n c e , sa h

( 1) A ristoteles, Poetika; Raymond Bayer, Histoire de L'Esihtiquc, s. 30

107

ned e temsil ve m /ik s e l d /e n le m e o lm a k zere all eden o lu

ur; b u n la rd a n en nem lisi de konud ur. K iilerin deil, y a p p et
m elerin ve yaam n taklidi olan tragedya, ey lem ve harek et h a
lindeki insanlar taklit eder. T a m bir bt n l e sahip bir hareketin
taklidi olan tragedya, ba, ortas ve sonu olan bir b t n l y a n
str ( P o e tik a ; 1450a 9-16; b 4-33). G zel de isler bl m lerd en o lu
an bir nesne, ister bir canl varlk olsun, ksm lar iinde belirli
bir d ze n e sahip olm as gerektii gibi, k endin e zg bir b y k l e
de sahip o lm a k zorundadr. n k gzellik, b y k l k ve dze nden
m e y d a n a gelmiLir. ok k k ve o k byk n esn ele r alg la nam adklar gibi k a v ra n a m a z la r da; kendi btnlkleri iinde
seilem ezler. Belirli bir b y k l k canllar iin old u u gibi tra
g e d y a iin de sz konusudur. T ra g ed y a n n k o n u su n u n da belirli bir
u zu n lu k ta olm as ve bu u zunluun b tnl iinde akl ta
rafndan k o la y ca kavranm as gereklidir. T ra g ed y a n n konusu n u n
gzel ola b ilm e si iin de ban d an s o n u n a dek bir bak ta k u
c a k la n ab ilece k snrda olm as, u z u n lu u n u n da bir dizi olayn g e r
e e u y gu nluk ve zo runluluk yasalarna gre birbirini izleyerek g e
liebilecek b i im d e olm as gerekir ( P o e tik a ; 1450 b 34-40; 1451 a
1-15).
A r i s t o t e l e s e gre airin grevi, y u k a rd a da d e in d i im iz
gibi, g e r e k te n o lm u b itm i eyleri deil, belirli k o u lla rd a o la
bilecekleri, yani g eree u y g unlu k ve z o ru nluluk y asala rna gre
olm as beklenenleri, olanaklar b etim lem ektir. air ile tarihi ara
sndaki fark da, birinin dizelerle b r n n d zy a zy la y a z
m asndan ileri gelm ez. rn e in H o m e r o s tarihi iirle tirm itir;
H e r o d o t o s tarihi de p eka la dizelerle ve ll-uyakl olarak y a
zlabilir. A m a l ve uyak ile yazlsa yine de tarihtir. Tarihi
o lm u olan olaylar, air ise o lm a s m m k n olan o laylar, o la
bilirlikleri betim ler. Bu b a k m d an iir, tarihe gre d a h a geni bir
aya, dah a kavram sal ve daha stn bir nitelie sahiptir. Bu b a
lam da iir, tmeli, tarih ise tikeli v erm e y e ynelir. mdi herhangi
bir kimse, geree u y gun luk ya da z o run lulu k yasala rna u yacak
biim de, u ya da bu nitelikte ey ler s y l y o r ya da yapyorsa, bu
t m e lliklen b aka bir ey d e ildir ve k iilerine zel adlar verse de
iirin am ac budur. O y sa rnein A l k i b i a d e s ya da S o k r a t e s in ne
yaptn ya da bana neler geldiini s y le d i im iz d e tikeli elde

108

ederiz. N e v a r ki air, ger ek le n o lm u olaylar da taklit edebilir,

iink g e r e k te n o lm u o la y la r a ra snd a, olm as g er e e uygun ve
m m k n la ra k d n le b ile n le r d e vardr. te olaylar o la
bilirlikleri, d o r u y a benzerlikleri ve g er e e uygunluklar a
sn d a n ele alp ileye n k im s e, o la y la rn tarihisi deil, a m a a
iridir (Poetika. 1451 a 37-40; 1451 b 1-12, 27-33).

A ristoteles'e g re airlik, do al o la ra k c o k u n b ir y ara d la

sa hip b u lu n a n kiilere zg d r. D e s ta n da tpk tr a g e d y a gibi,
ba, ortas ve sonu bu lu n a n , kendi iin de b tn l e sahip, tutarl
b ir yap d an o lu a n tek bir h areketten m e y d a n a gelm elidir. R e ssa m
gibi air d e taklitidir. Bu taklit b i im d e gerekleir: 1) eyle r
nasl o lm u la r s a y a d a n aslsalar, 2) N asl o lduk la r y a da o lm u
o ld ukla r s y le n iy o r sa veya san lyorsa, 3) Nasl olm alar g e
rekirse. K e n d in e z g kurallar b u lu n a n iir sanat iin siyaset sa
n atn d a o ld u u gibi tek bir do ru lu k kural geerli o la m a z . iir sa
natn a ilikin m m k n iki tr y a n lg d a n biri, d o r u d a n iir
s a natnn z y le , teki dolayl o la ra k iir san aty la ilgilidir. l
k in d e air, c a n la n d rm a y a m a la d nesneyi c a n la n d rm a y e
te n e in d e n y o k s u n s a , yanlg o z a m a n do ru d an iir sa n aln a ait
tir; ikinci t r y a n lg d a ise, air, bir at iki sa ayan birden ne
atarken r e s m e d e n k im s e gibi, c a n la n d rm a y am alad nesne
h a k k n d a y a n l bir b ilg iy e sa h ipse, o z a m a n yanlg, iir sanatn
d o ru d a n ilg ilendirm e z; n k kim i zel bilgilerin eksikliinden
ileri g e l m e k le d ir (Poetika; 1460 b 7-11; 14-21).
A ristotelesde iir, resim , trag e d y a, k o m e d y a, destan gibi
b tn sa n atlar 'm im e s is den kaynaklanrlar, a m a birbirlerinden
araca, k o n u y a ve 'm im e s is 'in taklit b i im in e g re ayrm larlar.
iir, s z c k le rd e n ve ritndcn; resim , izim ve renklerden; tragedya
ve destan st n kiileri taklitlen, k o m e d y a ise ortann altndaki ki
ileri taklitten y ararlanr; a m a b u ra d a g erekli in taklidini te m ele
alabiliriz:
D o a d a k i
g r n le riy le
tik sin m e d en
ba
k a m a y a c a m z e yle rd en , o n la r s a n a ts a l ko p y a la rn d a g r
d m z za m a n , h ele m m k n o ld u u n c a g er e k i b ir b i im d e be-

(*) Baka d e y ile iir sanat ok deerli" bir mantksal yapya sahiptir. Bu
ok saydaki doruluk deerlerinin bilinm esi, deneyim i ve birikimi g e
rektirir.

109

tin le n m i le s e , h o la n r z ' (P o e tik a , IV, I); rnein, resinin,

h e y k e l ve iir sa n a tn n y a p t g ib i ta k lit e tm e k ve iyi ta k lit ed ilen
h e r ey, ta k lit edilen n esn en in k e n d isi h o d e ilse bile, b ize h a z
verir. iinkii hazz11 n ed e n i n esn e deildir. T aklidin, bu n esn ey i
tan o la ra k y a n s tt diiiiniildiiii iin haz. d u y u lu r ( R e t o r i k a ,
K ilap I, B l m II, 1371 b). D e m e k ki taklit zevkini do u ran ey,
taklitle taklit ed ilen ey a ra sn d a tam bir a k m a o ld u u n u n a y
rm na varlm asdr. N e var ki b urada A r i s to te le s , gerekliin
a lm a sn , m o d e lin st n e k lm a sn , e y lerin o ld uk la r gibi
deil de olm alar gerektii gibi taklit edilm eleri gereini de g zden
u zak tu tm a m tr .
A r i s to te le s iin ideal iir biimi d r a m a tik iirdir, salt h are k et
o la la k g e r e k le e n iirdir. O h ald e m inesis, airin, bir y a a m s
recini b tn dirilii ve s o m u tlu u y la g rebilm esi ve bu sreci
ifade ed eb ilm esidir. M im e s is 'in konusu, g e r e e u y gunluk ve z o
r u nluluk y a s a sn a gre g erekliktir, yani g e r e k le m e halindeki
gerekliktir. O lm u bir olay, o lm u old u u iin, g eree u y g u n lu k
ve z o r u n lu lu k y a s a sn n d n a k m tr artk, yani tarihin a la
n n a girm itir. B ir olay, a n c ak g e r e k le m e an n da, olu a n n d a
bu y a s a d a y e r alr. A m a bu. ger ek te n o lm u b ir olayn, iire konu
ola m a y a c a a n la m n a g elm ez. N e var ki. g erekten o lm u bir
olay, ger ek te n o lm u gibi deil de, g er e e u y g u n lu k ve z o
run lu lu k y a s a sn a gre olm as m m k n o la ra k d n ld
za m a n iire girer. mdi nem li olan g er ek olan deil, g eree
uy g u n olan dr; o lm u olan deil, olabilen, o la b ile ce k olandr.
B unun iin de ninesis, sanatnn yaratc etkinlii, yani hem tak
lit hem y aratm adr. M im esis, yaratlan e y e uyan, o n u n la z
d e le e n , y a a m n ak iin d e o n u n la tek b ir ey ola n y a r a tm a
ey lem in in kendisidir. G ere e uy g u n lu k ve zorun luluk yasas da,
sanatsal yaraty oluturan elerin kendi a ra larn da isel bir ba a
sahip o lm a la rn d a n baka, kendi d larn d a h erhang i nesnel bir
m o d e le bal k alm am ala r a n la m n a g e lm e k te d ir.(l)
A r is to te le s 'd e m im esis, gerekliin o ldu u gibi taklidi deildir.
S anatnn znelliini, kiiselliini de d ik k a te alan bir ilem o l

(I) Nejat Bozkurt, H egel Estetiki ve iir Kuram, yaym lanm am Doktora
Tezi, 1982, s.100 vd.

I 10

m as b a k m n d a n bu k a v ra m basit bir a n la m d a taklitten kur

tulm ak ta d r. n k tarihi de taklit ediyor; hatta lam an lam y k
taklit e d i y o r tarihi, ola n eyleri old u u gibi k a y d e d iy o r. O y sa a
irin taklit edii b y le sin e edilgin deildir; o, g er e e u y g u n lu k vc
z o ru n lu lu k y a s a sn a g re retir, yaratr: 'T r a g e d y a a ir i k o
n u la rn d ze n le rk e n ve ze llik le h e r ka h ra m a n a , o na u ygu n dilsel
ifa d e sin i verirken, olay, elin d en g eld i in c e g zle rin in n n d e c a n
la n d r m a l ve y a a m a ld r " airin gereklii taklit edii, kopya
deil, yarattr. T a k litte n em li olan d a taklit e d e b ilm e y e
te n e id ir ( c a n la n d rm a ). air, tarihi gibi, o lm u b itm i bir olayla
s n rla n m a m tr; iir, o lm a s m m k n o la nn g e n e lli in e sahiptir.
K s a c a o l m u o la n d a n s y rlm a k , o lm u olan, o lm a s m m
k n m gibi y a a m a k , g e r e k li in s o m u t verilerini hayal g c n d e
b o y u tla n d r m a k , iire herke s iin geerli o lm a niteliini y klyor.
E n zo r yaratlar, h a y a lg c n g er ek d n y a n n o lg ularndan, y a
a m n s o m u t s r e c in d e n a y rm a m a k k o u lu y la o rta y a k onabilen
y ara tla rd r.

111

PLOTINOS
(Lykopolis, Msr, .S. 205 - Minturnae, Campania, .S. 270)
L a rc h ite c tu re , c 'e s t ce q u i reste d e l difice, la p ie rre
te." P lotinos, E n n a d e s

Platon ve A ristoteles d en so n ra u zu n c a bir za m a n sanat k o

n u la rn a ilginin g id e re k az aldm g r r z . S an atla ilgilen m e d a h a
o k pratik b ir kay g g d le re k o lm u , y a hazc ya da m oral a n
la m d a y o r u m la m a la r y a plm tr. S to a filozoflar eitici-relici,
etik elere a rlk verirken, E p ik u r o s u la r da h o la n m a ve hazz
n p la n a k a r m l a r d r . Plotinos estetii ze rin d e bata S toa fel
sefesinin (sim etri, u y u m , o r a n a ilikin) o lm a k zere, A ris
to telesin s a n a t felsefesinin (ierik ve biim), Sokrates ve Platon
g ele n e in in , a y rc a G izb ilim ( M y sta g o g ie), gksel varlklarn a r a
cl y la y a p ld n a ina nla n bir tr B y c l n (T h e u rg ie) ve
O r p h e u s g e le n e in in de n e m li e tkile ri o lm u ve izleri kalm tr.
rn e in Stoa (.. 3 5 0 - .S. 180) estetii etik ko n u la rla paralel bir
b i im d e ele alnm tr. B u o k u la g re iyi, k e n d im iz le ve d o a y la
u y g u n lu k iin deki y a a m d r: V ivere co n g rte n te r n a tu ra e conve rte rq u e -C ic e ro ( D o a y a b e n z e y e re k uy u m iinde y aam a k).
P h ilo n a g re de, erd em , t m y le y a a m a s a n a td r; y a a m n b
t n k e n d i i in d e h e r tiirlii e tk in li i b a rn d rr" Stoa etiine gre,
y a ln z d r stl k (rio n e te te ) k i bu ay za m a n d a gzelliktir, iy i
d i r bu n u n iin de nl n o tto nun dedii gibi, d o a y izle m e k
g e r e k ir " (N a tu r a m sequi). Stoa felsefesini ya d a etiini dah a sonra
gelitird i in i s y le y e b ile c e im iz S pinoza ise y le dem ek te d ir:
B ir d u y g u la n m a ta m u yg u n olan ide, a c o lm a kta n kar"-, nk

* M imari, kurulu yapdan ta kardm zda geriye ne kalm sa odur

113

tutku, akldan yoksun ruhun h ir devin im id ir E rd e m , b ir y a a m a

sanatdr; ("arkl e rd e m le r yoktur, e e r b ir e r d e m e sahipsek, h e p
sine sahibiz dem ektir. S e n e k a nn d a dedii gibi, iyi, doruluktan
kar; a m a doru lu k ken disinden baka b ir y e rd e de ild ir, im di
ken disinden k a r
S t o a eti in in ve esteti in in zd e le tiini s y le m itik , d a h a
d o ru su bu es tetize e d ilm i bir etiktir. E p i k t e t o s a gre, iyi ve
g ze l ayn eydir; D o a sn d a yetk in lik lere sah ip olan h er varlk
g zeld ir K r i s i p p o s da y le dem ek te d ir: Saduyudan yoksun
kim seler, iyinin kt olm adan da va ro la b ile ce im dnen kim
se le r d ir. F ilo z o f S e n e k a nn verdii u rn ek de ilgintir: yi b ir
gem i, p a r la k renklerle y a d a yon tu la rla s slen m i b ir g em i d e
ild ir; a m a g erek li a ra la rla ok iyi d o n a tlm ve y ksek hza
sa h ip b ir g em iye iyi d e r i z
lk a dan O rta a felsefesine gei filozoflarndan sa
yabilec e im iz E p i k u r o s (.. 341-270)un estetiinin te m elinde de
du y u la ra d a y a n an bir ask etizm vardr; b u n a bir tr d u y u m c u lu k da
diyebiliriz (S cnsualism e). Bu filozofa gre de moral esastr; o nun
ao m istik bir m oral anlayn s a v u n d u u n u g r y o ru z O n a gre,
yi zevktir, b a zd r; kt ise a c d r E pikurosular ussal bir d o
y u m u n ifadesi olarak sanaln nesnel deerine inanm azlar. Epikurosu bir filozof olan G a d a r a l P h i l o d e m o s a gre: U s d
b ir sa n a t olan miizik, ruhu ya da du ygu lanm lar (em otion), h e
ye ca n la r etkilem ez, ve mutfak san atn dan d a dah a an lam l ve
canl b ir sa n a t d e ild ir E p i k u r o s ' a gre evre nin tem el yap ta
lar olan 7Wo/ulardaki rastlantsal sa p m alar (K linanen) tm e v
reni hem kurar, hem de deitirir. O nu n h az k u ra m n a gre, bir
acnn im gesi d a h a n ce d en bir acdr; yani im geler, iz lenim le r
kaynaklarn d u y u m la rd a bulurlar; ne olu rsa olsun bir im genin
kendisi de aslyla ayndr. En m utlu y aam d a o rtalam a, vasat olan
b ir yaam dr. K en d is in e ve d eh a sn a dah a uygun g e leb ilec ek bir
tanm y a p m a m a s n a karn, bir d o a sanatn s a v u n a n L u c r e t i u s
ise y le der: M utluluk, a ra trm a d a ve h akikate sa h ip o lm a d a
bulunur; ve ne d o a e d e e rd em ler ve e refle r b ize m utluluu ve
reb ilirler; onu an cak b ize in celem e ve irdelem e g e tire b ilir
Yeni P latoncu P l o t i n o s un sanal metafizii, P l a t o n ' u n dialek lik a n l a y n a kar, m is tik bir a n la y la k a r m tr; o n d a

estetik ile teoloji ayn eydir: G iizel, Ivi'nin ve D o n mm g r

kem li p a r la k l d r; g zellik, g z k a m a trc birk, sa h form re
d zen dir. G zellik, varlk la rd a onlarn sim etrisi ve ls olarak
k a rm za kar; nk ya a m fo rm d u r, fo n d a gzelliktir" (linneadlar, I, VI, I). P l a t o n un g id im li (d iscu rsilj bilgisine karlk
P l o t i n o s d a k a rm z a kan g r m e bilgisi, bir tr zel g rm ey e
(visio n) d a y a n a n bilgidir. Gizli eyleri gniil g zyle grm e, bir
tr m istik g r olan bu g r m e b iim in d e hilen ile bilinen ay
eydir. O n a g re y inin gzellii, estetiin hakiki karakterini
verir. te y a n d a n yi. Bir. F o rm ve her eyin kayna olan Tanr
zdetir, bir ve ayn eydir. T n - k a y n a k olan T anrT da Z e k a (Intellcklus. N o u s). Z e k a dan R uh (Psykle). R u h 'ta n da M adde
(H y lc), k a le v d e n , k v lc m atelen , sou k k ard an nasl f
k rrsa y le fkrr ( E m an a tio ). M a d d e , biim siz (am orf) ve
u z a m sz d r: T an r ve E v re n zd e tir. P l o tin o s 'd a bir tiir pan
te iz m le k a r la t m z s y l e y e b i l i r i z . "
P l o t i n o s a gre G ze llik, l l l k ya da oanllk deildir
( A r i s t o t e l e s 'e kar); G ze llik , m a d d e y e giren ve on a kendi bir
liini veren form dur. G zel, R u l'u n B cde'de, Z e k a 'n n R u h ta,
B ir'in Z ek.'d a g rnm esidir; Form . G7e/ liin ilkesidir. G zel,
B iim ( F o r m ) ve M a d d c nin, i ve d yapnn bir b ireim idir
( F o r m a m alerialis). O na gre, doal varlklar zlerin im
geleridirler. S a n a l gzellii, d nesnelere, o bjelere geen g
zellikten d a h a b y k ve dah a hakikidir. H er yaratc ilke, yaratlan
eye st n d r. mdi G zellik" g r len eylerin taklidi ile ideal
n e d e n le rin ya da ilkelerin bir toplam dr: "G iizel, zellik le g r
m ed e bulunur; ayn zam an da o, h e r t r m ziin ve szlerin b ir
a ra y a g elm esin d e, iitm ede d e vardr, nk m e lo d ile r ve ritn g
ze ld irle r; a yn zam anda, du yu m lardan daha st b ir alana doru
k ld n d a , g iize l olan eylem ler, u ra la r ve varolm a b i im le ri
d e va rd r; erdem lerin ve bilim lerin g zelliin den d e s z e d e
b ilir iz
I d c lcr ara sn d a bir b a olan G zellik ayn z a m a n d a yi,
F orm T iim -B ir ve de ile ay eydir. G iizel ayn zam an da zd iir
(essen tia ).'' B t n l k ua tan bir form lde, ilk ilkenin 'G ii( I) smail Tnal, G ck E sctiki, Remzi Kitahevi, stanbul, 1983. s. 124 vd.

-t7//Aold sylenecektir; am a ussal, anlalabilir olanlar b l

m eye k alktm z zam an, d e ler ara snd a b ir ba olan G ze f'i,
" (iizcrin tesin de bulunan ve onun iin de kaynak ve ilke olan
Ivi'de a yrm ak g erek ir P lotinosa gre, G zel ola n varlktr,
g er ek olan ise ben. te o n u n bu estetik anlay, biraz m etafizik,
biraz m is tisiz m , biraz d a zn e lc ilik le (su b jec tiv ism e) karm d u
rum dadr: D em ek ki d o a d a , b eden de bulunan g zelliin m o d eli
olan b ir a k l vardr; an cak Ruh 'da ok dah a g zel b ir a kl va rd r
ve bu o ra y a d o a d a k i akldan gelir. R uh-da ken disini o k fa rk l
b ir b i im d e g steren akl, bu b ilg e ruh d a g zellik iin de g eliir;
ruhu s sler, onu a y d n la tr ve n d a ilk g zelli in stn
n d a n a lr (E nneadlar, V, 8, 3).

P lotin osda duyusal gzellik ile tinsel gzellik birbirinden a y

r lm a kla
birlikte
birbirlerini
ta m a m la y a n la r
o la ra k
an
lalm lardr. G ze lli in b u ra d a m e ta fiz ik ve k o z m ik bir a n
lamyla k a rla y o ru z . G z e l, o n a gre, y inin ve T a n r nn
e vren deki izidir. yi, ey leyen G zelliktir; G zel, seyredilen y idir.
Bu b a la m d a m oral ide, d ve i form u, sim etriyi, duyusal, b i
imseli ve ussal kapsam aktadr. E vrenin gzellii, P iotinosa
gre, T a n r nn b y k l n haykrr: yi, G ze le- gereksin m e
duym azken, G iizel, yi'ye gereksin m e duyar, iyi, b izle r iin ku r
tarc, iyilik i ve ya rd m c d r; onu ne zam an istesek ya n m zd a b u
luruz. G iizel ise b izi a r p a r ve a rtr; o, a c y la kark b ir haz
retir, iyi, zam an bakm ndan deil, am a gereklik bakm ndan en
eski olandr, nk o, n cel b ir g ce sa h ip tir (une p u issa n ce
a n trieu re)
P lotin osa gre G iizel yararl deildir; G iizel , e y in g
zellii k e ndinded ir. G e r e k bizim le, g e re k s e b a k a e y lerle ilikili
o lm a y a r a k h o a g id e n, bizi e k en ey G ze/dir. G zellik ancak
baz du y u la rla alglanabilir. G zel bir eyin seyri ile o n u n hayali
ara snda etki b a km n da n h ibir fark yoktur; ikisi de bize estetik
zevk verir. Y ararlnn ise k endisine gere k sin im duyarz. Btn
d oa yetkin o lm a y a n bir g r m e d e n (vision) b a k a bir ey deildir;
G ze lli in de yetkin o lm a y a n ve ta m a m la n m a m bir g r n o l
duu a priori olarak aktr. H akiki bir seyir (C onte m p la tio n )in y a
ratm aya gereksinm esi y o k tu r ve o kendi g c y le k en d in e yetcrlidir. H e r trl dla trm a b ir k m e d ir ; en b y k sanat
I 16

y a ra tm a z , n k estetik du y g u bir seyir ve th e o ria dr. T h eo ria ise

k e n d in d e n geiren, esrik bir g rm e d ir (la vision extatique). Seyir
i in d e ve sey ir ile T an r y aratr ve bu o n u n tek y a ra tm a yoludur.

P la to n un sanat s u la m a s n d a n k a y n a k la n a n snrlln aan

P lotinos, y ery z d n y a s y la te d n y a arasndaki ikilii k al
d rm , gze l ve s a n a t k a v ra m la rn k a y n a tra ra k bir btnl e,
b ir li e u l a m a y a a l m tr. B i im le n m i ey g z e l, b i
i m le n m e m i ey irk in d ir; G ze llik , B i r in, T a n n nn, I d e nin
p arla m as d r. K e n d ili in d e n gzel o lm a y a n M a d d e , id e ya da Bir
ta ra fn d an ay d n la tln c a gzel olur. G ze l, id e o ld u u n a , sanat da
I d e nin g r n m e si o ld u u n a gre, sanatnn her trl pratik ilgi
ve e n d i e y i bir y a n a b ra k a ra k , katk sz s e y re tm e y eteneini k a
z a n m a s gerekir. B u b a k m d a n sanat, bu te m el ilevi nedeniyle,
g e r e k bir yaratc deildir. O n u n yapt, ne bireysel bir heves, ne
de z n e l ve keyfi b ir h ay a lg c rndr; d e nin nesnel sezgisi ve
grndr.

P lo tin o sa g re san at ve d o a gzellii varln birliinin bir

g ste rge si, bir belirtisidir. M etafiz i in d e o, bireysel ruhlardan
gen e l y a d a d n y a ru h u n u n birliine d oru y k se lir ve buradan da
z ihinsel d n m e n in k e n d isin e varr. Bilen ve bilinenin, zn e ve
n e s n e n in en son nokta d ak i tm ikililikleri, k en d in d e refleksiyonlu
d n c e n in y in e k e n d i n d e z d e li in c e alr. B u b t n l e v a r
m a y tm y a r a tm a d ze n le ri a m a la r ve bu b t n l k ten de her ey
yaratlr. Z ih n in (Intellectus) yaln y i liinden t r m (em anatio)
y o lu y la b t n d z e n fk rrc a sn a o rta y a kar: 'B ir den z ih in ,
Z ih in den R u h trer, ve R u h dan bedenler; dah a dorusu R u h
b e d e n le re biim verir. Belli bir dzeni ve u y u m u serim leyen beden
v e d o a d n y as da B ir d en k a y n a k la n m la r d r. R u h duyusal
g z e lli k le k a r la n c a hazz tanr; n k o ra d a /rin en st, en
son u y u m u n u n o la n a k ll n a kendisini geri g tren ortak yapy
alglar. N e sn e le rin bu gzellii, 'G iizel liin kendisinin bir t
rem e sid ir; bu G iize llik d e Z ih in in iyiliinden trem itir. Bu y z
den bireysel g ze llik sanki k o z m ik u y u m u n ve en stn g e r
e k li in bir s im g e s id ir ve bu sim g ele re de b tn gzel eyler
b a la n m olup, g z e lli in t m bireysel d e n e y im le ri de onlara d a
y an r. te sa n at la rn rnleri de bu y z d e n sim g e le r olarak
d e e r kaz an rla r. S a n a tn bu sim g esel yaps P lotin osda ilk kez
117

an lalabilir bir bi im d e l'orm llendirilmilir. Ona g re gzel bir

nesne yalnz k o zm ik uyu m u n bir sim gesi deildir, am a ayn za
m anda kozm ik dzen de, poctik bir do ann kendi m e taforlaryla
en iyi b i im d e serim leyebildii bir yapdr. 8 / r den tr m le n m e le r k ay n a n ta m a s n a (E n n e a d V, 2, 1,) ve bir n
' 8 / r deki k ay n a n d a n szarak Biitiin'e nfuz etm esine b e n
zetilm itir ( E n n e ad , V, 1, 6). Sanal m etafizik bir ilkenin im gesi
olarak anlayan P l o t i n o s un yaayan bir btn diye g rd d o
ann u y u m u n u aklam ak iin dans rnek gsterm esi ilgintir
(E n n e ad IV. 4.33). "Iyi' gzellii k e n disind e n bir n gibi y a y a r
ve gzelliin k aynad r; 'G iiz e l'lik de l r m le n m elerd e ikinci s
rada yer alr. B u y zd e n insann yapt bir nesnenin gzellii, r
nein bir heykel, 'G zel'\i\n bir taklididir ve en son olarak da
/ y f l i i n bir y k n m e sidir. Y aratlan gzelliklerin en altnda, sa
natlarn y elkinle lircb ild ik le ri doal eylerin ta m a m la n m a m g
zellikleri bulunur. Bu yzd e n sanal yaptlar, yetkin ve soylu o l
m ayan. ayn z a m a n d a da ta m a m la n m a y bekleyen yaptlardr;
n k on la r a y d n latlm a m herhangi bir d o a gzellii ile
Z ih in m gzel bir nesnenin stne y kselerek tanyabildii hakiki
G c e n i i n kendisi arasndaki orta yoldadr. S anat ift anlaml bir
sim gedir; kendi y etkinletirdii daha aa d z e y d e k i, gereklik
an lam nda ve bir ayna gibi yanstt en st g er eklik anlam nda.
P l o t i n o s da Ruh' B iim ve 'G iizel' zd e tir; b u n a k art ola n
'erik' 'M adde' ve irkin dc zd etirler. P l a t o n un saltk g
zellii o n d a tanrsal olanla birletirilm itir. Sanat, d oad a k i d e
im e y e kar, d e im e y e n i d ile getirir; ak d u r d u ru p , srekli
klar. Sanat, belli bir an. g r n , l m s z k lm a y a alr. P lot i n o s 'd a Estetik (gzel-irkin) ile M o ral(iyi-kt) arasnda bir p a
ralellik kuru lm utur.
P l o t i n o s 'd a estetikle ilgili d nc ele rin kayna tinsel v a r
lktr. O na gre, bir nesnenin ''giizel' yetk in olm as tinsel varlk
alanyla olan y a k n l n a baldr. Bu yaknlk, nesneye, tinsel e v
renden gelen m ayla, parltyla salanr. G ere k te, bir nesne
kendi z gerei gzel ya da irkin deildir; gzel olan irkin, ir
kin olan da gzel olabilir. n k nesneyi gzel klan, onun z e
rindeki nn yan sm a sd r. M a d d e y e giren tinsel varlk, ona
biim kaz and ra n tasarm (Idea), bu y c e n bir G7ze/liktir.

N e sn e , kendi tasarm n n z n e uy g u n geldii, o n u n la birlik sa

lad o r a n d a gzel olabilir. n s a n d a gzel d u y g u s u n u oluturan
ba lc a n eden, tinin gzeli g r n c e , o n u n la kendisi arasnd a bir
y a k n lk , b ir u y u m b u lu n d u u n u d n m e si, b u n u y aam a sd r.
M a d d e y e eilim d u y an , d u y u la rn e tkisinde k alarak tanrsal o la n
d a n u zaklaan , bir tik s in m e ve y a d rg a m a y a yol aan tin irkindir.
n k tini gze l ve y e tk in klan, s o m u t n es n ele rd e n syrlarak usa
(n ous), tinsel varl a y n elm es id ir, bu y n e lm e y i salayan da e r
dem lerd ir. y le y s e a n c a k z n arndran, n es n eld e n tinsele d n
m e y i b aaran b ir tin gze l olabilir. P lotinosun sanat metafizii,
o n u n E n n e a d (d o k u z lu k ) la rn d a ele alnm tr; G z e llik konu su
( E n n e ad , I, 6.), Z ihinsel G z e llik konu su ( E n n e ad V, 8), deal
F o rm la r n o k lu u k o n u su (E n n e a d VI, 7.), ve doa, dnsel
seyir, T e m a a ( c o n te m p la lio n ) ve B ir konular d a E n n e a d III, 8 de
i l e n m i t i r .
lk kez P lotin osda sa n al ve g ze llik k av ra m larn n tek bir k a v
r a m d a b irletirilm i o ld u u n u g r y o ru z . S an atn d oay taklit e t
m e d i i, o n d a n stn, o n u aan b ir ey o ld u u d n c e s i de, b tn
O r t a a s a n a t a n la y n n te m e lin i o lu tu rm u tu r. Platonda yakn
o lm a s n a karn, bu klasik n c s n n d iz g e s in d e n y a ln z c a bir g
z e llik m e ta fiz i i k a r m , a m a bir sa n at felsefesi g e litire m e m i
o la n Plotinos, b u n u n la b irlik te inceden inceye ele alm old u u
g ze llik m e tafiz i iy le sa natlar, filozoflar ve e le tirm e n le r k u
a n d a derin izler b ra k m tr. G z e llik re tile rin e p o e tik bir
b t n l k ve lirik bir y e tk in lik k a z a n d rm a y b a a r m olan Plo
tinos, b y le c e antik ve h ellen istik d n y ay b y le m e y i de b il
m itir. G z e lli e ilikin o n u n bu d n l le m e le r in d e n (s p e
k la sy o n ) e rk e n H ristiy a n felsefesi ile talyan R n e san s
H m a n i z m i kendi g z e lli k a n la y la rn d e v irm ile rd ir. rn e in
A u gu stin u sda (.S. T ag a st, N u m id ia 3 5 4 -H ip p o R egius, K artaca
4 3 0 ) Plotinos felsefesi H r is tiy a n lk a sn d a n ele aln p ilenm i.
M arsiglio Ficino'da (.S. F igline, V a ld o rn o 1433 - C areggi, F lo
r a n s a 1499) ise o n u n akn g ze llik le ilintili san at retileri bir R
n e s a n s S y m p o s i u m u iinde d e e rlendirilm i, filoz ofun nderlii
y e rin i sa n a t n n d e h a s n a b ra k m tr. A sl ilgin ola n P lo
tin o sun g r le rin in m o d e r n estetik teorinin o rta y a k m a s y la
b irlikte y en id e n ele a ln m a sd r; 17.yy C a m b r id g e o k u lu n u n Pla-

119

lonizmi ile ll). yy alm an ro m an tik dealizm i tm y le bu filozofa

day a n m lard r. rn e k v ere cek o lursak , R alph Cudvvorth, Earl
o f Shtflcsbury, Schelling ve H egel gibi filozoflar sa y esin d e Plotinos bir kez dah a bu filozoflarn gzellik felsefeleri zerinde
kendi p o etik g c n etkin bir b i im d e gsterm itir. Bu d n rle r
P lotinosun sa n at an laynd aki iki nem li noktay v u r
g u la m la rd r: B u n la rd a n birincisi, b tn sonlu, snrl eylerin
s o n su z , snrsz g ze lli e katlm alarn salayan bir tanrsal u y u m
m istisizm inin varl ve ev re nin en st d z e y d e ve en son kertede
anlalabilirlii o lg u s u d u r (C ud w orth de); kincisi de, btn insan
yarat ve retilerinin sim gesel bir y a p y a sahip o ld u u d u r (19. yy
a lm an dealizm i). G zellik ve S im g e terimleri P lotin osda en iyi
b i im d e ilenm i olan k av ra m lard r.

120

IMMANUEL KANT
(K nigsberg, 22.4.1724 - K nigsberg, 12.2.1804)
L art, ce n e st p a s la reprsen tation d une b elle chose, m ais
la b elle reprsen tation d une ch o se.i' )
E. Kant, C ritiqu e du Jugem ent

18. y y n felsefi d n c e si, Y arggcnn E le tirisi (Kritik

d e r U rteilskraft, 1790) adl y a p ty la g elene k sel eletirinin temeli
olan a kadem ik g iizel ta n m n a son veren K a n tn estetik d n
y a s n d a k im liini b u lm u tu r. A rtk g iizel d o gm a tik bir forml
o lm a d gibi bir reete d e deildir; am a, saltk bir yargnn n es
nesidir: K a vra m a d a ya n m a d a n ev re n se l olarak hoa giden ey
g z e ld ir 18. ve 19. y y . la n n sanay i devrim in in , sanatta anlatm ve
y a rg ba n tla rn d e iik li e u rata ca d o ald . K ant, Yargg c n iin E le tirisinde, b ir y a n d a n sanat ile bilgiyi, te yandan
d a sa n a t ile teknii b irb irin d en ay rm tr: ...in sa n n b e c e risi o la
rak san at, bilim den, p ra tik y e ti ku ram sal yetid en ne den li fa rk lysa ,
o d e n li fa r k ld r ...S a n a t, zan aattan (T eknik) d a fa rk ld r ; san atn
zg r, zan aatn ise p a ra y a b a l olduu s y le n ir.(V)
F else fe bilgisi e r e v e sin d e estetie asl yerini edinm esini sa
layan K ant, o n a ayn z a m a n d a ze rk b ir disiplin o lm a zelliini de
k a z a n d rm tr. E ste ti in ze rk li i, o n u n m a n tk ta n ve teki yakn
bilgi a lan la rn d an b a m sz l n sa lay a ra k , estetik deerin, yani
g iiz e lin kesin sn rla rn n iz ilm e s iy le o lanakldr. te bunu g e r
e k le tir e n K a n ta g re d o a yasala r o la ra k k a r m z a k an b i
re im se l a p r io r i y a r g la r n eden se lli in , do la y sy la da z o
ru n lu lu u n son ucu olu p kuram sal us ile belirlenirler. D o a
* Sanat, gzel bir eyin tasarmlanmas deil, ama bir eyin gzel ta
sarm lanm asdr.
(1) Immanuel Kant, Critique o f Judgement, The Hafner Publishing Company,
N ew York, 1951, s. 7 vd.
121

d n y asn n k arsnda y e r alan ahlak dnyas ise z g r b ir d n y a d r

ve patk u s a dayanr. B irbirlerine ilkece kar olan bu iki alandan
o lu a n d a liz m i am ak iin K ant, bir y an d a n zorunluluu, te y a n
dan d a z g r l ieren bir varlk alan d n m t r. te bu n
c alanda d o al-d uyusa l olan ile ussal olan, zorunlu olanla zg r
olan birleir; b aka deyile, z o ru n lu lu k a lan n d a n z g r l k alan n a
u zanan varlk dzeni "duygitda (G efhl) ortay a kar. K an tda
D u yg u , znel bir "duyumdur: H er zam an zn el olarak kalm ak
zoru nda olan ve h ib ir b i im d e b ir nesnenin tasarm n olutu ram ayan e y i herkesin kullan d d u y g u (G efhl) sz.ciiiiyle
b elirte ce iz. a yrlarn y e il rengi, du yu larn b ir n esn eyi a l
gla m a s o la rak b ir n esn el duyum "dur; am a hoa gitm e n itelii,
h ib ir nesnenin tasarm n verm eyen b ir zn el duyum d u r.(l)

K ant, K riti inde ele ald konular, a n a temalar y le b e

lirlemitir: Birinci K ritik de ruh yetisi b ilm e (bilgi yetisi)dir, id e H a
kikat (doruluk), Y a sa nedensellik y a d a zorunluluk, a priori ilke y a
saldk, bilgi tr d o a bilgisi, bilgi yetisi zihin (anlk, V crstand),
u y g u la m a alan da d o a dr. kinci K riik'in ruh yetisi istem e (haz
ve ac d u y gu su), I d c si iyi , yasas gereklilik, a priori ilkesi e re k
lilik, bilgi tr ahlak bilgisi, bilgi yetisi us ( V e m u n ft), u y g u la m a
alan da z g rl k alandr. n c K irilik in ruh yetisi d u y u m la m a
(duyg u, h olanm a), I d e si gzel, yasas teleoloji, a priori ilkesi son
erek, bilgi tr sanal bilgisi, bilgi yetisi yargg c ve u y g u la m a alan
da sanat alandr. D o a zorunluluk, ahlak zgrlk, d u y g u da e r e k
lilik gibi a priori k avram la bilinebilir. D uygu, bilgi ile istem e yetisi
arasnda, yarg g c , anlk ile us arasnda, ereklilik ise, zo ru n lu lu k
(yasallk )la son erek (zg rl k) ara snda y e r alrlar. Y arg g c ,
yani duy g u ve ereklilik, bilgi ile h o la n m a yetileri a ra sn d a bir
kp r kurar. B u araclk iini y a p a n ereklilik , g r n alan yani
zo ru n lu lu a ait bir nesne ya da nesne tasarm ile ilgilidir. A m a e r e k
lilik ayn za m a nda, nesneleri zoru nluluktan k u rta rm a y a a
lm asyla d a z g rl k alan ile ilgilidir. Z o ru n lu lu k ta n zg rl e
gei anc ak bu ereklilik ile o lu r .(2)
(1) Ay. y., s. 37-50; Ayrca Yarggcnn Eletirisinin G iriine bkz.; 1.
Kani: Seilm i Yazlar, Remzi K ilabevi, stanbul, 1984, s. 111
(2) I. Kani, Critique o f Judgement, The Hafner Publishing Com pany, New
York, 1972, s. 34
122

K an ta g re y a r g g iic ii zeli gen el altn a koym ak ve zeli

g e n e l a ltn d a d n m ektir ; bu genel tanm iinde Kant, y a r
g g iic u 'n ikiye ayrr: E ste tik yarg ve E re k se l yarg. Y alnz b e
e n in in e g e m e n o ld u u , y a ra r ve a m a c a u y g u n lu k dncesinin
y e r alm ad estetik y a d a beeni yargs, y a ln z ze l olan ve
rild i in d e ya rg g iic ii zeli, gen elin altn a koym ak am acn d a ise, o
zam an ya rg g iic ii reji e k siy on ludu r ve estetik b ir y a rg g iic iid r
R e lle k siy o n lu y arg g c , nesn elerin, o r g an iz m alarn nedensel b a
llnn d n d a b a k a bir e re in in o lu p o lm a d s o r u su n d a n h a
rek e t eder. K a rsn d a h a y ra n lk ve haz d u y d u u m u z d o a n es
neleri sanki ze rim iz d e estetik bir etki y a p m a k ereini g d y o r
gibi g r n r. D o a d a b y le bir genel ereklilik yasas var m dr?
B u ereklilii bilgi g c m z le k a v r a y a m a s a k da d u y um layabilir, se
zebiliriz. D o a d a en y a k n k ristallerd en b a lay a ra k bitkilere ve
d a h a y k se k c a n llara dein yk se len n es n e d n y a la rn d a bir
takm dzenli, orantl b i im le r g r r z ve b u n la ra bakarak, doa
ala n n d a bir erekliliin k endini gsterdiini se ze r ve duyum larz.
te bu y a s a ld k ve ere k lilik , onlar a l g la y a n d a estetik bir h o
la n m a ve haz u yandrr. n k bu ereklilik, bu d zen ve fo rm
laryla o n u se y re d en kiinin b ilm e yetisi a ra sn d a b ir uy u m y a
r a tm a y a ynelir. B u u y u m ise estetik h o la n m a n n d ayand
tem eldir. te bu n e d e n le s z k o n u su y a rg g c n e znel (sbjektif)
y a d a estetik y arg g c d iyen K a n ta gre, estetik y a rg gc nes
neleri, ere klilik yasas altn d a dnr. B y le c e de bu alan z e r k
lii olan, y a ln z c a kendi y a s a s n a bal b u lu n a n b a m s z bir bilgi
alan o la r a k o r ta y a k m olur.
T e m e lin d e y a ra r ve a m a c a u y g u n lu k d n c esi bulun an, y a
a m a y a y ara y an la , k a r a u y g u n o la n la balantl olan ereksel
y a r g ise K an tda k u r a m s a l o la ra k y le ta n m la n m tr : E er
g e n e l olan b ir kural, ilke y a da ya sa verilm ise, o zam an zeli
g e n e l a ltn d a kavrayan ya rg g iic ii b e lirle y ic id ir Belirleyici y ar
g g c , salt m a n t a k a rlk tr; bilg im iz in g e n ile m e si, b ir k a v
ram n d a h a geni bir k a v r a m altna nasl k o n a b ile c e in i, salt al
g la rd a n gelen b ir e yin kateg ori iine nasl so k ulabilece ini
aratrr; bu b a l a m d a S alt A kln E letirisi, belirleyici yarg g c d r.
lk a d an beri G iize l k av ra m , iyi ve doru kav ra m lar ile ay123

n la lrlm ir: ilk k ez K ant, estetik d eeri, skca b a la n m o l

duu iyi vc d o ru k a v r a m la r n d a n ayrm , G iiz e r \ salt bir es
tetik kavra m olarak belirlem itir. O n a gre Gz.el'm ne o ld uunu
ara trm ak, estetik y argnn z m le n m e s iy le o lasdr; n k
estetik ycrg, G iiz e lden cluyla hazdan n ce g e lir ve estetik
s rec in ta y c s d r Estetik yarg ya da beeni yargs
( G e sch m ac k su rleil), anln bir yargs deildir; kuram sal ve p ra
tik usun d n d a y er alan ve estetik y arg lar veren beeni yargs,
G iizel ze rin e verilm i bir yargdr. G iizel k a v ra m n n b e
lirlenm esi de anc ak beeni y a rgsnn m a n tk yarglarnn bal o l
duu k ateg orile r iinde z m le n m e siy le olanakldr. B u n lar ise
nitelik, nicelik, ban t ve m od a lite kategorileridir.
B eeni yargsn n, yani u g ze ld ir b i im ind e ki bir yargnn
nitelik b a k m n d a n ilk zellii, on un estetik bir yarg olm asdr.
B ir eyin g iizel olu p olm a d n b elirlem ek iin, onun tasa rm n
anlk a ra c l y la b ilg i n esn esi ile ilg i iin e koym ayz, tersin e hayalgiicu in a ra c l y la zn e ve znenin holanm a ya da h o
lanm am a d u ygu lar ile ilg i iine k o ya rz Estetik yarg kaynan
z n e de bulur: B een i ya rg s, b ir b ilg i y a rg s d e ild ir, b ir e s
tetik ya rg d r. E stetik ya rg d ey in ce de, b e en i ya rg sn belirleyen
nedenin y a ln z zn el o la b ile c e i a n la lr Bilgi y a da, m antk
yargs nesnel iken, beeni yargs zneldir. Estetik bir yarg olan
beeni yarg sn belirleyen h o la n m a ya da h o la n m a m a d u y
gulardr.
E stetik yargy n itelik y n n d en belirleyici ikinci ilke ise, bu
b eg ei ya rg sn b elirleyen holanm ann ya ra rd a n , kardan uzak
olm as (in tere sselo s) ilkesidir. Y arar, her zam an bir nesneye
kar d uyu la n ilgiyi, istei gsterir. E ste tik h o la n m a ise, gzel
d en ilen n esn ed e n hibir karlk b e k le m e d e n , o n u n k a rs n d a d u
yulan salt bir hazdr ( W oh lgefallen). Y arar sa lam a, estetik h o
lanm a ve haz ile deil, d u y u lu r h ola nm a ile ilgilidir. Estetik o la n
dan
d u y u la n
haz.
d u y u la rm z n
salad
h o la n m a d a n
(A n gen eh m ) z c e farkldr. n k ho bir eyde, nesn en in v a r
lna kar du yu la n istek belirleyicidir. B u b a la m d a gzel d e
eri, d oru, ho ve iyi d e e rlerin d e n ayrlr. E stetik ho la n m a ,
m den du yu la n h o la n m a d a n da farkldr. n k , iyi, us ve sa lt
kavram a ra c l y la h oa giden e y d ir yi, isler gn d elik a n

la m n d a yararl olan ey, islerse y k s e k bir ahlaksal d e e r olarak

an lalsn d aim a, bir k av ra m ile ilgilidir. Yararl bir eye iyi d e r
ken. o eyin hangi ere k iin bir ara o ld u u n u d n r z ve bir
ere k k a v r a m n a dayanrz. S al ahlaksa l iy ide ise. ahlak yasas sz
k o n u s u d u r (kategorik im perativ; kesin buyruk). B u n d a n tr,
"genel o la ra k i y i den duyulan h olan m a da ilg ilere ve k a rla ra
b a ld r m di, g iize l , doru dan ve h o 'la n farkl o ld u u gibi,
n r d e n d e farkldr. G z e l in, iy iden farklln K ant y le b e
lirler: B ir e y e iyi denek iin, h e r zam an o eyin ne olduunu b il
m em iz, y a n i o e y hakknda b ir k a vra m a sah ip o lm am z gerekir.
A m a b ir e y e g iizel dem ek iin, b y le b ir gereksin m e yoktur. i
ekler, g e liig ze l izilm i iz g ile r b ize h ib ir ey ifade etm ezler,
h i b ir b e lli kavram a b a l d e ild irle r, ama, yin e d e hoa g i
d e r le r G ze li salt estetik bir k av ra m olarak belirleyen K ant, onu
b y le ce d o r u dan iy i'd e n ve h o tan ayrm , so n u ta d a e s
tetiin tem el k av ra m olan gzel, ken d i ban a bir d e e r olarak o r
ta y a k m tr. B a m sz , z e r k bir d e e r o larak gzel, nitelik y
n n d e n y le b elirlen m itir: B eeni, b ir nesne y a d a b ir ta sa n n
zerine, on dan h i b ir karlk beklem ed en h olan m a y a d a h o
lan m am a ile y a rg verm e y e tisid ir; b y le b ir holanm ann n e s
n esin e d e g zel d en ir (1'
D e m e k ki gzel olan ey bize, y a ra r ve k ar s a la m a y a n bir
haz verm e k ted ir; bu b a k m d a n d a y a d s n m a z bir gerektir. Beeni
yargs zneldir, am a salt d u y u m la r d a n da ibaret deildir; bu yarg n n n k o n u su olan gzellik, h o (A n g e n e h m ) ile kartrla m a z . B ir eye gzel d e d i im iz d e bu y a r g m z a ahlak y a
sas d a k ara m a z . n k estetik haz, ahlaksal h az d an farkldr ve
k o n u s u n u n g ereklii ile ilg ilenm ez. Z e v k y argsn da hibir zor
layc k a v r a m d a b u lu n m a z ; n k yaln z i d n y a y a b ir daltr
zevk. K ant bu b a la m d a k i s z n yle balar: H er tiirlii
k a rd a n ve ya ra rd a n sy rlm b y le b ir h azzm konusuna giizel'
d e r iz
N icelik b a k m n d a n beeni y a r g s n a gelince, b u ra d a K ant, b e
eni y a rg sn n zn e l b ir yarg o lm a s n a karn, o n u n genel bir
yarg o lm a s g ere k ti i ze rin d e d u r m u ve p ro b lem i yle k o y
(1) smail T u n al, Estetik B eeni, Say Y ay., stanbul, 1983, s. 69 vd.

125

m u tu r: G zelden du ydu u holanm a h akknda b ir kim se y le

b ir y a r g d a bu lun abilir: Bu holanm ann n eden i h erkeste bu
lu n m aldr; nk, bu holanm a, znenin h erh angi b ir eilim ine,
h a tta dnlen baka b ir ilgiye, dayan n ayp, y a rg d a bulunan
kim se n esn eye duyduu bu h olanm a karsn d a tm yle zg r o l
duundan, ken di zn esinin ba l olduu ze l kou llar, bu h o
lanm ann n eden leri olarak kabu l edem eyecektir. Bunun iin de
ayt h a la n m a y b a k a la rn a d a a r t k o a ra k tem ellen d irm e si g e
rekir; bunun sonucu ola ra k d a h erkesten byle b ir h olanm ay
beklem ek iin b ir nedenin bulunduuna inanm as gerekir. Bundan
d o la y giiz.elde, san ki g zellik nesnenin b ir ze lli i im i ve estetik
y a r g d a n d a san ki b ir m an tksal ya rg im i gibi, ya n i nesne k a v
ra m la ryla nesne hakknda b ir b ilg i m eydan a getiriyo rn gibi,
s z a a ca k tr; h er ne k a d a r bu yarg, ya ln z b ir estetik ya rg ise de
ve y a ln z nesnenin tasarm ile zne a ra sn d a b ir ilg iyi iine a l
y o rsa da bu b yle o la ca k tr K ant beeni yargsnn znel bir te
m ele, yani h o la n m a ya d a h o la n m a m a d u y g u su n a d a y a n m a sn a
karn, bu y a r g y a b ir g e n e llik y k le m itir. B aka dey ile , beeni
yargsn genel bir yarg o la ra k te m e lle n d irm e k istemitir. B u rada,
beeni yargsnn genellii nesnel bir g ene llik deil, znel bir g e
nelliktir. A m a genelliin temel zellii nesnelliktir. D o a ve ahlak
ala n n d a n priorf'Y i arayan, estetik alannda da yani diygu ala
n n d a d a "a prioTV i ara m ay a koyulan K ant, znellikle genellii
birletirerek, paradoksal da olsa. a p r io r iyi duygu d n y a s n d a
b u lm a k istemitir. A m ac ise csetik y arg y a ya da beeni y a r
g sna bir genel geerlik k az an d rm a k istem esidir. K an t a gre
k av ra m n salad genellik nesnel bir genelliktir; gzellikte b u
lunm as gereken genellik ise. k a v ra m a d a y a n an nesnel bir genellik
olm a y p , znel bir genelliktir. mdi n icelik y n n d en K a n tn b e
eni y a rg sn d a buld u u tem el zellik udur: "Gzel, kavram a
n esn el g en elli i olan eye- dayan m adan g en el olarak hoa giden
e y d ir (l)
G iiz e lin verdii hazzn zellii belli bir k av ra m a d a y a n m a d an
ev re n sel o luudur; yani g z e ld e genel bir h o la n m a sz k o
nusudur. G zel b u ld u u m b ir eyin bakalar tarafndan d a pay(1) Ay. y., s. 83

120

la lm a sm b e k le rim ; bu y z d e n g ze l, b encil ve kiisel olan

h o d an ayrlr; ve g ze lin verdii haz, evrenselliini d e n e y le rd e n
n c e alr. G z e llik hazz evre nsel o lm a k la birlikte, bu hazz veren
e yin belli bir k a v r a m n a d a y a n m a z . n k y u k a r d a d a b e
lirtildii gibi, bir eyin gzel o ld u u y arg sn a v ard m za m a n,
bu eyin n e y e y a ra dn b ilm e m hi de gerekli d eildir; yaln z
o n u n b e n d e estetik bir h az uy an d rm as yeterlidir. A hlak sal bir
yarg da e v re n sel o lm a k la birlikte, bu yargy g re v (Pflicht)
k a v r a m n d a n a y rm a y a o la n a k yoktur. Peki gzelin verdii hazzn
ev re n selli in i v u rg u lay a n Kant, bu ev rensellikle hazzn ki
iselli ini nasl b a d a t r m a k ta d r ? B ir yarg ayn z a m a n d a hem
ev re n se l, h e m de kiisel ola b ilir m i? K anta g re bir e y e gzel
d e m e m iz i gerektiren "haz'' (W o hlg efallen ), h aya lg iicii (Im a
g in a tion) ile "anlk (V e rstand) arasndaki u y u m u n bilincidir. D u
y a r lk (S in n lic h k e it), k iid en k iiy e d e ise de, bilgi yetile rim izin
gen e l y a s a la ra uym as gerekir; bu yasala rn evrensellii de beeni
y arg sn n evre n selli in i gerekli klar.
B a n t a sn d a n b e e n i y a rg sn K ant, ereklilik b a
k m n d a n e le alm tr. O n a g re , B ir kavram n n esn esi k a r
s n d a sa h ip olduu n ed en sellik erek lilik tir K a v r a m a d aya nan
bu ereklilik, nesnel bir erekliliktir. E tik n e rm e le r de nesnel bir
ereklilii gsterirler; yani iyi d en e n eylem in erei ahlak y asasna
u y m a k tr; bu b a k m d an , n esn el ereklilik, ya ln z okluun b elli b ir
erek le ilg isiyle, y a n i b ir kavram a ra c l y la b ilin e b ilir Beeni
yargs k a v r a m a d a y a n m a d ve bu y z d e n de o n d a belli bir erek
k a v ra m b u lu n m a d iin g z e lde sz konusu olan ereklilik,
zn e l bir erekliliktir. B eeni yargsn daki ereklilik, erek ta
sa rm n d a n yok su n , znel y a da biim sel bir erekliliktir. H a k k n d a
y a r g d a b u lu n u lm as salt b iim sel bir ereklilie d a y a n an gzel, iyi
ta s a r m n d a n t m y le b a m sz d r; n k iyi, nesnel bir ereklilii,
yani n e s n e n in belli ere k le ilgisini art koar. znel ereklilik, erek
ta s a r m n d a n y o k su n , erei o lm a y a n bir erekliliktir. te bu ere k siz
ereklilik, K a n ta gre, d o ru d a n d o r u y a zn e d e tem ellenir, am a
z n e n in herh a n g i bir kav ra m l halinde deil. rn e in estetik n es
n enin erei o la ra k h o la n m a g ste rilem ez ; o z a m a n bu ereklilik
ierikli o lu r ve beeni yarg sn n genellii ortadan kalkar. Bu e r e k
siz ereklilik, belirli b ir ere e d ay a n m a z , bilgi yetilerim izin zgr

127

bir o y u n u n a dayanr. Bu z g r oyun, belli bir ad ve k av ra m altnda

ifade ed ilem edii iin, bu ereklilik, belli bir erek tarafndan belirlcnem ez; bunu n iin de o, biim sel bir erekliliktir, ve yalnz bilgi
y etile rim izin k av ra m sz bir o y u n u n a ynelir. K antl gre, G
zellik, b ir erek tasa rm olm akszn, n esn ede alg la n m a s b a
km ndan b ir nesnenin ere e uygn olm asnn b iim id ir G zel
bir nesneyi seyrettiim iz za m a n yle bir ruh haline gireriz ki, bu
ruh hali o nesneyi se y re tm e k ten b a k a bir ilginin ereksel o lm ad
bir hal o la ra k grnr. B ir sanat yaptn alm larken, o ndak i am a
y a d a e re in ne old u u n u d n m e d e n , o n d an yalnzc a estetik haz
a l m a y a a l rz; s a n a t y a p ln n k a rs n d a d u y d u u m ey, y a l
nz o n u n b e n d e bilgi yetilerim i k av ra m sz bir o y u n a so k u p s o k
m ad, yani b en d e b ir estetik haz y a r a tm a y a elverili o lu p o l
m addr. B uradaki ereklilik, gzel nesneyi se y re tm e k iin
seyretm ektir. Bu ise hayalgc ile anlk arasndaki z g r oyu nu
k a v r a m a k ve bu o y u n u n srm esini istem e k ten b aka bir ey d e
ildir. G iizellik, b ir nesnenin ereklilik biim id ir ta n m n n dile
g e tirm e k istedii ey de budur. E reksiz b ir yum , erek siz b ir
erek lilik y a da a m a sz b ir a m a llk olarak gzellik, beeni
y arg sn n ilem esi so n u c u n d a belirlenir. B eeni y a rg sn a ne ho
ile ne de iyi ile ilgili yarg lar kartn la b ilir. B eeni yarg sn n il
kesi
znel
bir
am allktr.
Estetik
yargnn
erek
lili i,Y a rg g c n n E le tirisinin tem el tadr. Y u k a r d a d a d e
in d i im iz gibi III. K ritik in u la m a k istedii asl hedef, estetik a
p rio r iy\ saptam aktr. K ant'a gre beeni yargs, a priori te
m e lle re dayan r; b a k a deyile, estetik yarg, k a v r a m a d a y a n m a z
am a ereklilikle temellendirilir. Ereklilik (Zw e ck m ssig k e it) ise,
nesnenin kendisin de deil, onu alm layan znede, bu a lm la m a s
reci iinde, zn e n in anl ve duyarl arasnda m e y d a n a gelen
zg r o y u n d a kaynan bulur. Bu z g r oyun, bir u y u m u dile g e
tirir; bu uy u m ve zg r oyun, ereksel, am al o ld u u n a gre, rast
lantsal b i im d e ve herhangi bir k im s ed e m e y d a n a g elm i olam az.
B yle z g r bir o yun, anlk ve duyarlk arasnda m e y d a n a gelen
bu sre, bireyst olm ak, genel bir akla ve bilince ait o lm a k ve
insan tr iin tm el olm ak zorundadr. Bu u y u m u n b eraberinde
getirdii estetik haz d a yine zorunlu ve genel ge er bir du y g u o l
maldr. B y le bir duygu ise a priori olacaktr; estetik yargnn

I2K

genel geerlii, bu duy g u n u n , asln d a d a bilgi yetilerinin ve huy a lg c n n bu a priori o y u n u n d a tem ellenir. B > lece estetik yarg,
znel o lm a s n a karn, bir genel ge erlik , bi a priorilik ve z o
ru n lu lu k elde eder; bant y n n d e n de gzellik, yeni bir b e
lirle m e k a z a n m olur. S o n u o la ra k K a n t a gre, bant y
n n d e n G zellik, b ir erek ta sa rm olm akszn, b ir nesnenin eree
uygunluunun n esn ede alglan m a b iim id ir. '(]>
K a n t a g re g e n e ld e bir eyde a n c a k am a la r olursa, ereklilik
(finalitat) sz k o n u su d u r; bu a m a la r h e m ken dim izde, h em de
k en di d m z d a olabilece i iin zn e l ve nesnel o lm a k zere iki
tr am a llk vardr. P ratik y a a m d a e e r m a n t a u y g u n bir dzen
varsa, b ir a m a d a vardr. rn e in m a ra n g o z bir m a san n trl
elerin i, k sm la rn d zenledii z a m a n b u n u bir am ala, b ir e re k
lilik iin yapar. B u uy u m u n , bu e re kselliin bir erei, bir am ac
vardr. O y s a g ze llik te u y u m ve ere k lilik y a da am a llk varsa da
a m a yoktur, e re k yoktur. A m a , yetkin lik olabilirdi, a m a b u n a da
o la n a k yoktur. n k bir eyin y etkinli i h a k k n d a y a rg d a b u
lu n a b ilm e k iin n c e o eyin ne olm a s gerektii k o n u s u n d a bir
f ik rim iz o lm a ld r. O y s a beeni yarg s, b ir e y e gze l dedii
z a m a n o ey h a k k n d a k i d n c e m iz in gere k tird i i u ya da bu
k o ullar y e rin e getirm ey i d n m e z . S zg elim i, bitkilerle u
raan b ir bilgin ie in re m e o r g a n n n am acn bilir; n k o
b itk in in d lle n m e organdr. A m a ie in g ze lliind en tat ald
z a m a n , ie in bu am ac n hi d n m e z . B ir eyi b e e n e re k
g ze l d e d i im iz za m a n, o eyin b i im in in eleri arasndaki
u y u m u , d o la y siy le d e im e ve okluk iin deki b ir li i' ifade
e tm i oluruz. F a k a t bu u y u m ve birlik, b e e ni kon u su o la ra k o ey
h a k k n d a k i a priori hib ir fikirle belirlen m e m i tir. O n u n g
zelliini m e y d a n a getiren, bu seyir sayesind e, h ay a lgc ile anlk
a r a s n d a o a n d a kurulan z g r u y u m d u r ya da o y u ndur. rne in
m z ik te , a priori h erhangi bir k a v r a m a ba vu rm ad a n , bir sonata,
k o n e rto y a , s e n fo n iy e ya da bir saz eserin e gzel diyebiliriz; am a
ite d in se l b ir miizik'' dersek, v e rd i im iz yarg artk tm y le e s
tetik bir yarg deildir. n k bu yarg ile sz kon u su m z ik y a
p tn n a m a c n a , e re in e o k iyi u y d u u n u s y le m i oluruz. B u
(1) Ay. y., s. 86 vd.

120

rada, "Giizel" baz belirli koullara u y duu iin artk z g r d e

ildir. te bu n edenle de beeni yarg snn kon u su olan gzellik,
znel ve nesnel b t n ereklerden uzaktr; yani gzellik, bir sanat
yaplndaki biim in, h aya lg c ile anlk arasndaki z g r bir
o y u n a uy m a sn d a n ileri g elm ektedir. A n c a k bu "uyum" ve uy
gunluk" b ir b a k m a bir ereklilik saylabilir. G ere k ten de beeni,
bir eyin g ze lli in e e g e m e n olduu za m a n , sanki bu ey h o
u m u z a g itm e k iin belli bir erekle y aplm , sanki d o a o n u n p a r
a la rn a zel bir m a k satla bu biimi verm i gibi bir inan bizde
uyanr. G e r e k te ise bu ey k a rs n d a h a y a lg c ile a n l k n
u yum u , g e re k znel g ere kse nesnel herhangi bir erek ve am a fik
rinden uzak, b a m sz ve zg r oldu u iin, b u rad a erekselliin
yaln z b i im i vardr. te bu ned e nle estetik hazz u y an d ra n ey,
bir nesn en in m a d d e ve k on u su olm ayp, y aln zc a biim idir. Sonu
o la ra k y u k a rd a sy lediim izi yinelersek K a n ta gre b a n t a
sn dan "gzellik, b e lirli b ir erek dnm eksizin, b ir eyd ek i a m a
ll n (erekliliin) ve uyumun ya ln z b iim in i a lg la m a k tr ",ll)
M o d a lite ya da ta rz v ey a kiplik y n n d e n beeni y arg sn a g e
lince, K an ta g re bu, zorunlu bir y argd r; kart d n le m e y c n y arg lar zo ru n lu yarglardr. M a n tk y arg larn d a z o
run lu lu u n daya n d tem el kavram o lm a s n a karlk, beeni
yarglar k a v r a m a d a y a n m a d halde, o n la rd a zo ru n lu lu k nasl
olabilir? K an ta gre estetik alan nda " B een iler ta rtlm a z (De
g ustibus non est d isp u ta n d u m ) yargs geersizdir. H e rhangi bir
sanat yapt h ak k n d a herkesin zorunlu o la ra k ayn beeni y a r
g sn a v arm asn, ayn estetik hazz du y m a sn b e k ley e b ilir m iyiz?
K anta gre, "Ho d ed i im b ir e y h akknda onun b en d e g e r
ekten b ir zevk u yan drdn sylerim . A m a g iizel deyin ce, g zel
d ed i im eyin estetik laz (W o hlgefallen) ile zorunlu b ir ilgisinin
olduunu dnrn *. Aa bu zorunluluk, ze l eitten b ir z o
runluluktur; ku ram sal n esn el b ir zorunluluk deildir. K u ram sal
nesn el zorunlulukta, g iizel bulduum nesnede, herkesin bu hazz
du ya ca a p rio r i olarak b ilin ebilir; bu zorunluluk, p ra tik b ir z o
runluluk d a de ild ir; p ra tik zorunlulukta, zg r olarak hareket
eden insana kural h izm eti gren sa lt isten kavram larn a dayan an
1 1) Sum Kemal Yetkin, Estetik Doktrinler, Bilgi Yay., Ankara, 1972, s. 99 vd.

I t()

hu haz, n esn el b ir yasann zorunlu sonucudur. Bu zorunluluk, b ir

estetik y a r g d a dnlen zoru nlulu k olarak y a ln z b ir rnek"
d iy e a d la n d rla b ilir; ya n i bu, ifade edilem eyen b ir g en el kuraln
rn e i o la ra k gr len b ir y a r g y herkesin kabu l etm esinin z o
runluluudur-.(l) K a n t a gre, estetik yargdaki zorunluluk , k u
ram sa l ve pratik yarglarn z o ru n lu lu u n d a n farkldr. A yrca, e s
te tik y a rg n n zo ru n lu lu u rnek" bir zorunluluktur. Estetik bir
yarg ola n b ee ni yargs z n e ld ir ve o n u n zoru n lu lu u m antksal
y a r g d a n farkldr. Bilgi yargs ise k a v r a m la r a d a y a n d n d a n ,
nesnel zo ru n lu bir yarg d r ve b y le bir y arg d a anlk kategorileri a
priori b ir ilke o la ra k belirleyici rol oynarlar. Pratik yarglar da,
ah lak y a s a s n a sahip olan bir k a v r a m a d aya n rlar ve nesnel olarak
zo ru n lu d u rla r. B u nedenle K a n t n. ahlakn a priori te m ellerini
k u rm ay den e d i in i syl y o ru z. A n c a k estetik yarglarn z o
runlu lu u , k u ram sa l ve pralik y a rglarn z o r u n lu lu u n d an farkl
olup, zn e l bir tem ele dayanr. B e en i yargs bu zelliiyle, salt
d u y u lu r bir h o la n m a y a d a y a n a r a k verilen yarg lard an da ayrlr.
K a n t a g re, beeni yarg larn n , bilgi yarglar gibi belli n e s
nel bir ilkesi olsayd, o za m a n bu belli nesnel ilkeye daya narak
y a r g d a b u lu n a n bir kim se, bu y arg n n saltk ve k o u ls u z bir z o
ru n lu lu a sa h ip olm asn istey ecekti. E e r beeni yarglar, salt
d u y u sa l h o la n m a n n (yem e, i m e) yarglar gibi herhangi bir il
keden y o k su n olsalard, o z a m a n o n la rla ilgili h ibir zo run luluk
d n le m e y e c e k ti. D e m e k ki b ee n i yarglar, ku ram sa l, pratik
ve d u y u la ra d a y a n a n h o la n m a y a rg la rn d a n ay rlm akladr. N e b i
rinciler gibi nesnel, saltk ve zorun lu d u rla r; ne de kinciler gibi z o
ru n lu lu k ta n yo k su n d u rlar. T e rsin e beeni yarglar belli bir ilkeye
sahiptirler; bu ilke, znel olup, beeni yarglarnn sah ip b u
lu n d u u z o r u n lu lu u n , genel g e e rli in taycsdr. Y ine K a n t ' a
g re, b e e n i yarg larn n znel bir ilkesi olm a ld r; bu ilke, hoa
g id e n y a d a g itm e y e n bir eyi d u y g u y a d ay anarak, k a v ra m la ra d a
y a n m a d halde, yine de genel g e e r o la ra k belirler. B y le bir ilke
ise y a ln z bir ortak duygu" ( G e m c in sin n ) olarak kabul edilebilir.
B u ise her z a m a n k a v ra m la ra d a y a n a ra k yargda bulu n a n ortak zi
h in d e n farkldr. m di beeni y a rg larn n d ayan d ilke ortak
(1) smail Tunai, Estetik, Cem Yay., stanbul, 1984, s. 435 vd.

131

esirlik d u yu 'd u r (Sensus c o m m u n is aestheticus). Y u k a rd a da d e

indi im iz gibi Kant, estetik yarglar, grelilikten, kesinlik y o k
sunlu undan k u rta rm a k iin onlar sa lam bir ilkeye b a la m a k is
te m itir; am a bu k uram sa l tu tu m a karn g e r e k te b y le bir ilke
diiiin tiisel - kurgusal" (spekla tif - fiktif) bir ilke o lm a kta n teye
g id e m e m e k te d ir. te b u rad a estetiin b ir bilgi kuram n n yaplp
y ap lam ay a ca sorusu g n d e m e gelm ektedir. H l pek o k e s
tetiki by le bir m id e bel ba lam a k ta d rlar ve estetiin bilim sel bir
bilgi k u ra m n n o lu tu ru lm as abas iindedirler.

K ant a gre bu ortak estetik du yu " b tn insa nla rd a vardr; b e

eni yarglarnn genel geerlii herkesin ortak old uu bu d u y u y a
dayanr. O n a gre, B ir eyin g zel olduunu b ild ird i im iz btn
y a r g la rd a biz, h i kim seye o e y h akknda bizden baka tiirl b ir
kan da olm asn a izin verm eyiz; h er ne k a d a r bulunduum uz ya rg
k a vra m la ra d e il de, du yu m larm za d a ya n y o rsa da. A m a bu
duyum, benim ze l b ir duyum um olm ayp, btn in san lar iin ortak
b ir duyum dur. m di bu ortak duyum, bundan tr den eye d a
ya n d rla m a z, h erkesin bizim y a rg la rm zla u yu a b ilece in i d e il
de, uyum as g erek ti in i ne siirer."{]) A priori bir ilke olan bu
sensu s com m unis aestheticus", beeni y arglarn n genel g e
erliini ve z o ru nluluu nu salar; K an ta gre, u ta b lo g ze ld ir'
ded i im zam an, bu been i yargs, sa n a t y a p t ded i im "tablo"
ka rsn d a , y a ln z ben im ze l ola ra k d u yu m sadm b ir holam ay d ile getirm ez, am a ay zam an da o, h erkes iin geerli, z o
runlu b ir y a r g d r da. Bunun iin giizel" ded i im o tabloyu. Her
kesin gzel" bu lm asn isterim ve bunu d a h erkesten beklerim ;
nkii bu ta blo g zeld ir yargsn a, bu ortak d u y u y a da ya n a ra k
varrm ... B een i y a rg s h erkesin on ayn b ekler; b ir e y i g iizel
bulduunu syleyen b ir kimse, g iizel d e d i i o eyi, herkesin b e
en m esin i ve onu g iizel bulm asn b ir g ereklilik ola ra k ister. E stetik
yarg n n sah ip olduu bu g ereklilik (Sollen ), dem ek o lu yo r ki, y a r
gd a bulunm ak iin istenen biitiin v e rile r bakm ndan koullu o la
rak ifa d e edilm itir. Bu b a la m d a b ir bakasn n on ay beklen ir;
iinkii bu beklem e iin herkeste ortak b ir neden v a r d r .(2)
( 1) 1. Kant, Critique o f Judgement; The Hafner Publishing Company, N ew
York, 1951, s.75 vd.
(2) Ay. y. s.77 vd.

IO

D e m e k o lu y o r ki o rtak du yu , y a ln z c a ideal bir norm dur; bu

o rta k duyu"n un vard yarg iin b e n im b ee ni yarg m bir rnck
o lutu ru r. B u n d a n t r de ortak du yu ya bir rnek geerlik k at
m o lu r u m . B e n im bir n e s n e d e n h o la n a ra k o lu tu rd u u m beeni
yarg m , ideal bir no rm ola ra k o rtak duyu" ile u y u m a k suretiyle
herke s iin g eerli bir k u r a la d ntrleb ilir. K a n ta gre, sensu s com m un is aestheticus" , bireyst bir ilke, ideal bir norm,
tm el bir beenid ir. T e k tek beeni yarglarnn biricik lt de
odur. H e r tekil beeni yargs, bu tm el b ee n in in nes
n e lle m e s in d e n , o n u n b ir r n e in d e n b a k a b ir ey deildir.
O rtak estetik du yu vun bir rnei olan her beeni yargs bir zo
run lu lu k isteiyle doar. A m a bu z o ru n lu k znel, fakat tm el bir il
ke y e d a y a n d n a gre, saltk ve nesnel bir zo ru n lu lu k deil de,
y a ln z r n e k b ir zo ru n lu lu k o lacaktr. B eeni yargsn n mod alite sinden, ta rz ndan k an n erm e , gzelliin yeni bir zelliini
orta y a k o y a r ve b ylece G iizel, zorunlu b ir h azzn n esn esi olarak,
k a vra m sz (znel zo runlu) o la ra k bilin en b ir e y ' olur. Gzellik
yarg s, ev re n sel o ld u u n a g re zo runlu da o lacaktr. B eeni y ar
g la rn a katlan bilgi yetileri b tn insa nla rda ayn b i im d e y a da
ayn zn e l ilk e le re g re ilem e k ted ir. Bilgi yetile rim izin i
le m elerini olan ak l klan znel k o u llarn bu e v re n se lli in e ortak
duyu" adn v e re n K ant, b u n u herk este bulu nan bir gereklilik o la
rak grr. B y le c e beeni yarg larn d an ay rlm ay a n znel g e
reklilik, n esn el bir g e re k lili e d n m olur. S o n u o la ra k b e
eni y a r g s n d a evre nsel o lu m la m a n n gereklilii, ortak duyu"
k u r a m y la birlikte nesnel ola ra k ta sarm lan a n znel gerekliliktir.
D o la y s y la d a gzel, k a v r a m s z o la ra k zo ru n lu b ir h o la n m a n n
k o n u su d iy e b ilin en eydir.
G z e llik h a k k n d a b e e n i y a rg m z o lu tu ru rk en , nitelik, n i
celik, bant ve m o d a lite o lm a k ze re drt kategorim izi k u l
lanrz. N ite lik b a k m n d a n gzel, y a ra r g z e tm e k siz in karsz
o la ra k h o a g id e n eydir. N ic e lik b a k m n d a n gzel ise herkesin
h o u n a g id e n eydir. B a n t b a k m n d a n gzel, e r e k siz bir e r e k
lilik o la ra k , k e n d i d n d a hi b ir erei b u lu n m a k s z n ho a giden
eydir. M o d a lite y a d a kip lik b a k m n d a n gzel ise, zo runlu olarak
h o a g id e n e y d ir. K an ta g re g ze llik , b ir eyin b i im in e ili
kin b ir n iteliktir. D o a d a k a r la t m z g z e llik ve ycelik,

133

bizim i im /d eki u y u m u harekele geiren biim sel bir zellik

t a i Hu, erei o lm a y a n bir erekliliktir; bir d o a p ar asnn y a da
sanal yaplnn gzelliini ya da irkinliini, elde bu lunan ve lek
lek d u ru m la ra u y g u la n ab ilec ek olan d e im e z ltlere gre l
m eye, burada so m u l olan, genel bir yasann altna so k m a y a o la
nak yoklur. Y ani estetik alannd a belirleyici deil, refleksiyonlu
y arg g c vardr; eslelik beeni bizden belli hibir erek gtm e d en
(bu isler m oral, ister teknik, isterse d u yulara day a n an bir erek
olsu n ) verilen s o m u t eyin gzelliini kendi tinsel v arl m z d a
canl bir uy u m haline getirm em izi ister. D o ann in sa n d a u y a n
drd estetik d u y g u la r, refleksiyonlu y a rg g c n n geni a
lm a alan iindedir. Bu b a k m d a n K ant Schiller, g zellik , g
rn d n yasn da o rta y a kan zg rl kt 1 derken, Kant,
zg rl k dnyas ile n edensel yasalara d a y a n an d o a dnyas ara
sndaki birlik h a k k n d a kesin hibir ey s y le n e m e y e c e in i s a
vunur.

K ant esteti inde Yce (das E rhabene) kavram da, herhangi

bir kavra m ara y a g irm e k sizin kendiliinden haz u y and rm as ve
her zam an evrensel bir d eer verdiim iz ze l y a r g la r a yol a
mas b a k m n d a n giizel"e benzer. G zel, snrl bir nesneyi g e
rektirdii halde, y c e , snrszlktan, so n su z lu k ta n k a y na k la nr.
''G iizelden aldm z haz, h a y a lg c m z ile a n la m a g c m z
(anlk) arasndaki u y u m d a n geldii halde, y iic e de bu iki yeli ara
sn d a bir uy u m y o k tu r ve y ce bit u y u m su z lu u n bir sonucudur.
''G iizelde iki yeti ara sn da u y u m u h az rlayan snrllk, y c e de
u yum u bozan sonsuzluktur; G iizelin verdii haz dola y m szd r;
aracszdr; yiice ise ilkin canl glerin durak la m asn g e
rektirir, an c ak s o n rad a n bu glerin taknl balar. G ze lli in
uyandrd d u y g u h e m e n algyla b alark en , y ce li in u y a n
drd d u y g u algd an so n ra gelir; b u ra d a haz, bir acy izler. G
zellik d u y g u su sa f old u u halde, ycelik d u y g u su kark, b u
lanktr. Yiice karsn d a k endim izi hem e k en , h em d e iten
k arm a k bir d u y g u ortam iinde buluruz. te n y a n d a n g zel bir
ey, hayalgciiniiiz iin n ceden h a zrla n m g r n d halde,
yce, hay a lg c m z zorlar. K a n ta gre, d m z d a y c e olan
bir ey yoktur, y a ln z o ey, k e n d im iz d e varolan bir yceliin
d o m a sn a neden olur. G z e llik ilkesi b iz im d m z d a ise de, y134

elik ilkesi k en d im iz d e , D oan n ta sa rm n a yiice b ir k a ra k ter

veren ruhun b ir e ilim in d e aranmaldr"-, y c e , h eyecan u y a n
drr, "giizel" b y le r; y c e lik h eyecan ile d o lm u ola n kii c id
didir, kim i z a m a n h are k etsizd ir, biraz d a akndr. G z e llik d u y
g u su ise, ken disini g zlerd ek i bir g l m s e m e ile, kiideki bir
g e v e m e ile belli eder. Yce"nin, giizel" deki ekicilii yoktur,
a m a sayg u y an d rd bir gerektir. Yiice", d in a m ik ve m a
te m atik yce o lm a k zere iki tre ayrlr; m a tem atik yce, b
y k l n , d in a m ik y c e g c n sim gesidir. G k le re do ru ykselen
dalar, u s u z b u c a k s z o k y an u s lar, ller, y ld zlarla dolu g k yz
m a te m a tik y ce y i; a ltst olan bir deniz, h e r eyi birbirine katan
g k g r lt l bir frtna d in a m ik yceyi tem sil ederler. M a te m a tik
y c e ile d in a m ik y c e d e , d u y u la r ve h aya lgc , akln o rta y a k o y
d u u bu b y k l k ve g so n su z lu u n u k a v r a m a y a b o u n a a
lrlar; b y le c e r u h u m u z k o r k u n ac ile kark bir haz duyar.
n san n g v e n ve ra h a tlk a ra y an d u y u la ra bal d varl iin
h i b ir d e e r ifade e tm e y e n d o an n bu g rk em lilii, insann i var
lndaki u y u m ve tinsel y e te n e k le r b a k m n d a n y k se k bir e re k
lilik tar; belli b ir erei o lm a y a n b ir ere k lilik .(l>
S an at y ap tn d a k i k e n d in e z g kural ve dzen, yaratc et
kinlikten kayna k la n r; y o k s a bu, bilen ve len bir an la m a y e
tisinin ii deildir. S a n a t yaptn d a k i d z e n lilik belli bir ere e y
n e lm e m itir; a n c a k ken d i i u y u m u b a k m n d a n san at yapl
y k s e k b ir ere k lilik tar. B p ereklilik, b iz im i v arlm z n zg r
b ir devinim i, sanki bir oy u n u d u r. K an ta gre, G zel sa n a t y a
p tla r d eh a" n (G e n ie) r n leridir; insann i varl n n b ir
y e tis i olan bu d e h a sayesin d e, d o a san ata ku ra lla r koyar1
B a k a d e y i l e deha" y le bir y etidir ki, kendisin d e kesin olarak
g s te rile m e y e c e k k u ra lla r b u lu n a n yap tla r retir. Y aratc insan
d a o k derin lerd e b u lu n a n ve y aptlara kurallar koy an ve dzen
vren gizli bir g c n tam o rtasndad r. Bu derin g doadr; fakat
bu doa, za m a n ve m e k a n a bal, n eden sel yasalarn geerlikte ol
d u u d o a d eildir; z g r y a r a tm a n n tinsel ilkelerini tayan bir
i varldr. B u varlk, d u y u la r m z l a a lg la y a m a y a c a m z , kesin
b ir b i im d e a n lay p k a v r a y a m a y a c a m z bir varlktr. Bu h a
i l ) Ay. y., s. 82 vd.
135

k m d a n estetik ya rg la r" m z deha" ile sa n a t y a p t arasndaki

ilikide o rta y a k a n y a rg la rd r.(l)

Kant, ilk kez ve yalnz estetik iin k u lla n m o ld u u T in

(G e ist) k a v r a m n d a n , alglarn verdii eitli g r n leri, hayalgiiciiniin a p r io r i rn e k le ri' biim in d e bir birlik haline sokan,
onlar birbirine balayan usun yaratc bir yetisini a nlam a kta d r.
T in, estetik yarglar y a da ide"leri b e tim le m e g c n d e n b aka
bir ey olm a y p , bu estetik i d e ler, usun id e lerinden ayrlrlar.
Tanr," Ruh", Evren" ya da K esin B uyruk, Tam an la m yla
a d il b ir devlet" gibi usun kuram sal ve pratik id e leri, estetik ide ya
da y arglardan t m y le farkldrlar. Estetik i d e Ierden K ant, d u
y u la ra ve alglara dayanan h a y a lg c n n tasarm larn anlar. E s
tetik id e ler y a d a yarglar, hibir dilin tam olarak ifade ede m e dii
y arg lar olup, k esin k av ra m la rla b e tim le n e m e y e n d n c ele rd ir.
O n la r usun bir kav ra m deil, h a y a lg c n n tasarm lardr. A n cak
yeni d n c e le re yol aan d n y a n n , ev re n in ve y a a m n z e n
gin lik leriyle y kl olan ta sarm lard r bunlar. Estetik id e ler y a da
yarg lar b itm ez t k e n m e z anlam katlaryla dolu o)an, alg ve d u
y u m a d a y a n an so m u t tasarm lardr; bu b a k m d a n d a tketilem ezler. S eyrettiim iz bir tablo, d inlediim iz bir m zik, o k u
d u u m u z bir iir, b iz e pek o k ey syler; a n c ak b iz b u n u kesin
yarglar, ak k a v ra m la rla ifade ed e m e y iz. E stetik id e lerle akln
i d e leri arasndaki benzerlik, ikisinde de bizim hibir z a m a n so
n u n a dein ger e k le tire m e y e c e im iz bir beklentinin, bir y
nelim in (intention) b u lunm a sdr. n k akln id e lerine uygun bir
algnn v arolm as olanak szdr; estetik id e lere, h a y a lg c n n bu
idelerine uygun gelebilecek k av ra m la r ve k av ra m birlikleri bulm a k
d a olan ak szd r. K ant E stetik l d e ler, hayalgcnn, den ey a la
nnn sn rla rn ap, a k l k a vra m la rn a ya k la m a k isteyen ta
sa rm la rd r; am a bu i a lg la ra h i b ir kavram tam uygun g elm ez
der. l m e , sevgiye, h uzur y a da ktlklere, dinsel id e lere ili
kin i d e lere iirlerden rn e k le r vere n Kant, sanatn b u i d e leri, d o
a d a karlalab ilec ek rn e k le rd e n d a h a ta m b ir s o m u tlu k la ta
dn g ste rm i tir. O n a g re , san atn e itli b etim lem elerin d e,
ken disini baka h i b ir kesin kavram la ifade ed e m eyece im iz k a d a r

( I ) Ay. y., s. 150 vd.

no

o k d n m e olan a b ize v e rilir. B u olanak, alann, estetik bir

y ap iinde, l m ve l m s z l k k a v ra m la rn a d e k uzatr. Hay a lg c n n (Im a g in a tio n ) yara tcl y la harekete g e e n i d e ler,
k a v r a n a m a z b ir d n y a n n ta sa rm la rn a d n rler. B u ra d a
D eh a" ( G e n ie ) ya z g olan da udur: V erilm i b ir e yin k a v
ra m n d a l d e le ri bu lm ak ve buna -som u t biim de d ille ya da g r
se l- iitse l o lara k - ifade kazan drm ak." te b u r a d a K a n ta gre,
a yn za m a n da ye n i b ir kral getiren , ye n i b ir biim orta ya koyan
ve zg n olan ey T in (G c ist) d ir . n san d n m e sin in , g
zellik" ve ycelik" a la n n d a b iim lendirdii sa n at yaptlar,
K a n ta gre, d u y u la ra v erilm i eyleri, deneyi aar. S anat, bu b a
k m d a n d o an n taklit e d ilm e sin d e n ibaret deildir. Sanat,
v a r o la n d a n v a ro lm a y a n k a r m a k , verilm i eyleri y e n id e n b i
im le n d ire r e k onlar akla d a y a n an tin"sel varla ba lam a k , y k
s e ltm e k tir. T in se l varl a bu b alan biz a n c ak a lg la d m z ve
k a v r a d m z sa n at y a p tla rn d a bulabiliriz. S an at yapt bu b a
k m d a n , e m p ir ik o la n , snrl algy aan bir eydir; ideal bir
z e llik tar, yani d u y u la ra bal bu d n y a d a o n a tam o la ra k denk
g e le b il e c e k b ir ey b u lm a k o la n ak szd r. Sanal sa n at y ap a n da,
o n a, d en e y d n y a s n d a b u lu n m a y a n k avra m sal bir zelliin, in
s a n n d u y u la rn aan s a n a t y a ra tc l n n k atlm a sd r. B u g
r te n de id e alist b ir e s te tik d o m u olur.

K ant e s teti in e eletirel b ir gzle b akt m zd a , o n u n , III. Krit i k de izlenen ve a priori verilere d a y a n a n y nte m in in, d a h a p si
k o lo jik ve d a h a d e n e y se l bir estetik olm asn isteye nler iin ol
d u k a ak n (tra n sse n d e n ta l) bir estetik d z e y in d e kaldn
s yleyebiliriz. K ant, in sa n d a n in s a n a d eien b ee ni y a rg snn
z n e lliin i, b e e nilm esi g ere k en g ze lin evrensellii ile denkle tirm i tir. A lm a n p s ik o l o g L otze, h a z zerinde g r le n u y u
m a z l n , g z e l z e r in d e k i u y u m a z lk ta n d a h a o k o lm a d n
n e s r e r e k bu g r kab u l e tm e z . H o olan ey, d u y arl n n o r
m a l o la ra k g r e v y a p m a s n a u y g u n d m e k te d ir; d eiik k im
selerin d u y a rlk yaps d a b irbirine o k b enzem ez. T ersine, estetik
b e e n i k i id e n k i iy e d e i e n k a r m a k d n c e v e rile rin d e n
k a y n a k la n m a k ta d r . E ste tik yarglarn evrenselliine ve g e
reklili in e gelince, b y le olm alar belki de tem enni edilir, a m a y a l
n z bu k ad a r; n k b e e ni y arglarn ve bu yarglarn kon usu
137

olan gzellii yaln/, yetilerim izin bir oyu n u ya d a bir u y u m u imi

gibi sa y m ak la bilm ez. B iz bir eyi se y re d erk en , nasl o lu y o r da
hayalgiieii ile an lam a g c (anlk) arasnda b ir uy u m kurulabiliyor?
A ca b a bizim d m z d a bu u y u m u n k u ru lm a sn salayan , bu
ymu g ere ktiren g er ek bir ey, yani o e y d e olan baz nitelikler
yok m udur? V arsa nelerdir bunlar? Kant, sorunun bu y n n d ik
kate a lm a m g r n y o r. G ze llik ala n n d a d e iik derecelerin
b u lu n d u u bir g erektir; bir eyi b a k a bir eye y e tu ttu u m u z
ve dah a gzel b u ld u u m u z olaan eylerdendir. K antin estetik
retisi bu olg u y u ak layam yor. E e r estetik hazz ve beeniyi
m e y d a n a getiren h aya lgc ile an lam a g c n n u y um u ise, bu u y u
m u n h e r k u ru lu u n d a , bu u y u m u k uran ey gzel ve d a im a ayn
de re c e d e gzel saylacaktr. O y sa g e r e k te byle bir ey o l
m a m a k ta d r . E e r baz eyleri b a k a baz e y lerd en d a h a gzel
b u lu y o rsak , onlarn h e r za m a n belli o lm a y a n baz d ncelere,
baz d u y g u la ra d a h a uy g u n d tkleri, baz y k se k dnceleri
ifade ettikleri iindir. Bu k o n u d a K ant, gerek lie g ere ince n e m
v e r m e m i gibi g r n m e k te d ir. G z e llik y a rgsnn ev re n sel oluu
da g er e e ygut g r n m y o r. nsanlard a ayn yetilerin b u
lunm as, K ant m bu k onudaki g r n n d o r u lu u n u k a
n tlam az. H e r insann ken d in e zg bir a l m a tarz, bir a lm la m a
gc, bir bilgi birikimi, bir beeni ve y o r u m la m a dzeyi vardr;
ger e k lik ya da g ze llik k arsn d a b a k a la rn d a n farkl o la ra k
davranrlar. K antn szn ellii u yum u kuran ve bunun sonucu
olarak gzel g r n en ey, bir b ak asn d a o u y u m u k u rm ay a b ilir
ve o n a de ersiz ve irkin grnebilir. Estetik y arglar bu bak m d an
evrensel ve zorunlu grnm eyeb ilirler. Y ce k o n u su n d a da
K antn b tn rneklerini d o a d a n alm o ld u u ve insan la ili
kili y ce yi ihmal ellii y o lu n d a eletiriler y aplagelm itir. G
rld gibi bu n o ktada da estetiin bilim sel bir bilgi kuram nn
k u r u lu p k u r u la m a y a c a sorunsal ile y e n id e n k a rla m o lu
yoruz.

I ts

GEORG WILHELM
FRIEDRICH HEGEL
(Stuttgart, 27.8.1770-Berlin, 14.11.1831)
"Giizel, hakikatin bulank b ir am lan m asn da n baka
b ir e y de ild ir."
H egel, A esth etik

H e g e l e V arl n O d i s s e u s u d e m e k bilm em yerinde o lu r m u?

n k bu filozofa g re her ey V a r lk an d o a r ve y in e ona
dner. O n u n nl G e ist (Tin) kav ra m da aslnda b ir tr kltr
varln, d e y i y erin d e y se , insanl y a da uy garl s i m
g e le m e k te d ir bence; b un la r da V arln en nem li kesim leridirler.
O n a gre, V a rlk ve Y o k lu k (H ilik) ara snd a o ld u k a uzun bir
O lu y o lu u za r gider. le bu y o ld a G eist, k en din de ve kendi iin,
bir ideel o b je le r V arldr; a m a b u ra d a k alm az, zg rl n bir
s re iin te rk e d e re k , y a b a n c la m a n n , d e i m e ve b a
k a la m a n n o lu p bittii, z o ru n lu lu u n eg e m e n o lduu D o a ala
n n a uzanr; d a h a do rusu D o a o la ra k nesnelleir. B u rad a n d a z
ledii z g r l e k a v u m a k iin tinsel d e e rler d n y a s n a y a da
k lt r a la n n a g e e r ve bu d n y a d a eitli b i im le n ile r kazanr;
rnein bu tinsel kltr d n y a s n d a n ce bireyle, znel tin olan in
sanla; so n ra nesnel tin olan top lu m la, devletle, tarihle zdeleir;
da h a so n r a d a saltk tin olan, kltr alannn o b je ktiva syonlaryla,
sanat, din ve f e lse fe y le k arlarz . te asl bu a lan d a ta m bir
birlik ve b ilin vardr; so n su z bir g e li m e sz k onusudur. iz m e y e
a l t m bu k k ta b lo d a n d a a n lalac a gibi g e r e k te n de
H eg e l, V a r l n iinde, tpk O d i s s e u s gibi, snrsz bir zg rl k le
d o la m a k ta d r y a da d n c e s iy le v arl resim lem ek le , o n a so
m u tlu k k a z a n d r m a y a a l m a k ta d r.

139

N itekim H egel de kendisini, m o d e rn felse fece balatlan ve

g ereklii tinsel ya da zihinsel bir varlk olarak anlayan hareketin
ta m am laycs olarak grr. Bu ak m n son tem silcisi olan Schelling, akn id e alizm in d e akln en son nesnesi olan sanat zihinsel
s e zginin bir fo rm u o la ra k y o r u m la m tr. B u n a karlk H egel sa
nal, zihnin en son form u o la ra k deil, a m a en son form larnd an
biri olarak ele ald. D a h a dorusu , o n a gre, zihnin bu serveninin
en son aam as felsefedir, sanat ise h ak ik ate giden d a h a nceki bir
basam a k tr/0
T in in F e n o m e n o lo jisine ( P h n o m e n o lo g ie des G eistes, 1807)

H egel, H a k i k a t in canl ve ken d in i g elitiren bir zd e lik olarak,

y aln z bir z deil ayn z a m a n d a zn e de o ld u u n u ve bu H a
k ik a tin bir b t n l k olu p z n n de g elim esi srasnda kend isini
ta m am lad n syler. Bu yzd e n H akikat, temel zellii k endininbilgisi ya da kendinin-bilinci olan ve kendisini belirleyen tinsel bir
btn olarak edim seldir. T i n in ( R u h un y a da Z ih in in) e v
r im in d e k i e n st aam ay H egel S a ltk (A bsolut) olarak a d
landrr. H egelin N e sn e l T in ' o la ra k ad la n d rd d a h a aa b a
sa m ak ta - H u k u k , A hlak, D evlet, D n y a Tarihi b a s am a n d a- ise
T in, kendisini e d im se llik iinde g e r ekle tirir ve S altk T in b a
sa m a n d a d a hedefi kendisini kendi z iinde b ilm e olur. Bu
k en d in in bilg isiy le de kendi iin k e n d in d e V a r lk d r artk. K e n
disini eski d u r u m u n a getiren zde liin bu en tepe noktas ilgin
b ir b i im d e tarihsel e dim se llikle birleir; Saltk T in b y le ce D in
olur. F a k a t D in kapsayc bi im d e form u ierir: Sanat, Asl D in
ve Felsefe. T in, k endisinin bilgisinin bu en son b asa m a k la rn d a
kendini ger ek le tirerek tarihsel ed im se lli in st n d e ykselirken,
kendini g e r e k le tirm e n in bu gidiin in tarihsel o ld u u n u g r r z ;
b a k a deyile , T i n in S anat, D in ve F e ls e fe a l a n n d a dla a ra k
(o b jektivasyo n) kendini g er ek le tirm e si za m a n iind e olu p biter.
B y lec e T i n in en st basam a k lar ya d a a am alar nce siz sonrasz ve ta rihsel olan birle tirm i olur. S altk T in (A b s o lu te r
Geist), H egele gre, iin d e T i n in k a rtla ry la uzlat kendinin -bilincinde z g rl n bir b a s am a d r; bu d a H a k ik a ttr.
H egel, S a ltk T i n i H a k ik a t ile n asl k a r la trd n y le a k
lar:
(1) Karl Lwith, V on Hegel Bis N ietzsche, Europa Verlag, Zrich, 1941, s. 47 vd.

140

H akikat ilkin b ir e yin n a sl olduunu bilm em an lam nda

aln m tr. Bu ya ln zc a bilin ce d a ya l b ir H a k ik a ttir; fo r m e t b ir
H akikat, p la k doruluktur. D erin an lam n da H akikat, kavram ile
n esn ellik a ra sn d a k i zd e lik d e ya ta r. Bu derin an lam n da b iz H a
k ik a tden h akiki b ir durum u ya d a h akiki b ir sa n a t ya p tn a n
larz. Bu n esn ele r e e r o lm alar g erek ti i g ib iyseler, ya n i e e r
g erek lik leri kavra m la rn a te k a b l ed iyo rsa hakikidirler. B yle
gr ld n d e d e H akikat olm ayan ey, ktii o lan la ayn a n
la m dadr. K t b ir adam , doru olm ayan, ken di kavram n a ya da
on dan beklen en e g re d avra n m ayan kim sedir. A m a kavram ve g e r
ek lik a ra sn d a k i zd elik ten t m yle kanan h i b ir e y bu d u
rumu s rdrem ez. K tii ve doru olm ayan e y le r va rl a sah ip o l
sa la r bile,
g ere k lik le ri s rd m ddete,
b ir biim de
k a vra m la rn a uyarlar. K a vra m a b t n yle kar ya d a kt olan
ne varsa p ek ok n ed en le ykm a, z lm eye m ahkum dur. Yalnz
ka vra m sa y esin d e d n yadaki e y le r zle rin e sah ip o lu rla r ve va r
lk la rn s rd r rler; d in se l kavra yn d ilin d e ifade e d ild i i gibi,
ya ln zc a ta n rsa l erdem in, d o la y sy la d a y a ra tc d n cenin i
lerin e y e rle m i oldu u e y le r n a slsa la r yled irler" (E n z yklop die
der p h ilo s o p h isch e n W i s s e n s c h a fte n dan L ogik , 1817).
H a k ik a te id e " d e diyen H egel bu k av ra m y le belirler:
id e, ken din de ve ken d isi iin b ir H a k ik a td ir -kavram n ve n es
n elliin sa ltk b irli id ir... ide, H a kikat'tr; H akikat d a nesnelliin
k a vra m la uygu nlu udu r: -kukusuz d n esn elerin benim k a v
ra m la rm la b ire b ir uygunluu deil, -benim kavram larm ya ln zca
d o ru (y a n l o lm ayan ) k a v ra m la rd r ve b ire y se l b ir kii ola ra k
b en d e sa k la n rla r (a y .y.). S altk ide, y a d a kendi saltk for
m u n d a k i ide, y u k a rd a d e in d i im iz gibi, Tin y a da Z ihin veya
R u h o la ra k vardr, ve Z ih in ya da R u h un kendi saltk biim i iin
d e sanat b asam a balar. S a n a t a s ln d a iinde H a k ik a tin ifade
edili y olla rn d an biri ola n gzellii am a lar; bu y z d e n de Hegel
g zellii, I d e nin d u y u sa l a la n d a k i gr n o la ra k tanm lar,
ide, H egele gre, id e ola ra k k en d in d e H a k ik a ttir, a m a duy u d n
y a s n d a , ken d i d la m v a rl n d a ta m H a k ik a t de ild ir. A n c a k
ayn z a m a n d a H a k i k a t ola n ide, d la m f o r m u y l a bilin ce
h e m e n verilebilir o ld u u n d a da gzeldir. B y lec e k av ra m ya da
id e , dsal g r n y l e birle tirilm i olur. Bu a n l a m d a d a g-

141

/.ellik, Idc'ni ya da 'lin in (Geist) duyusal alan d a grnm esidir;

b a k a deyile Sallk K a v r a m n b ir gslerisidir. K a v r a m n k e n
disini kendi iin gsterm esi sanattr; yani ide, T in ya da K avram n
kendini kendisi iin du y u la r alann da gsterm esi d u r u m u n d a sanal
olay ortay a kar.
H egel F elsefesinin temeli ide ya da G eist an lay n a dayanr;
on a gre her sanat tr Id e nin c isim lem e sin d e n , so m u tlu k k a
z a n m a sn d a n b a k a bir ey d eildir; I d e nin y a ln z ideal bir am acr
y o ktur, o ayn z a m a n d a v ard r ve o n d a n b a k a d a bir ey g e r
e k te n var deildir. O n u n dndaki her ey, bu I d e nin ta
m a m la n m a m , y e tk in o lm a y a n g r n m n d e n b a k a b ir ey d e
ildir; id e m antk yasala rna b o y u n eer; o, K a n t m k avra d
znel ide gibi bir ey olup, o n d a n fark, k endini ger ek le tirm e k
iin k a n lm az yo lu n u izlerken, kendisiyle birlikte ayn z a m a n d a
nesnel gereklii de g e r ekle tirm e sid ir. Bu ger ek le tirm e y i
z a m a n d a yapar: n c e id e kendini k oyar (tez), so n ra k endine kar
bir d u ru m d a kendini k oy ar (D o a olarak) (antitez), d a h a sonra da
bir sentez olutu ru r: Varlk a s l olu iinde bulunur; bu d ialektik
b ir s re tir ."'1
Kanl d alizm in nndeki, Kant'n haya lgc (duyarlk) ile
anlk arasnda a m olduu u u r u m u k a p a ta b ilm e k iin .Hegel,
sanaln b ikisi a ra sn d a kesinlikle bir arac, bir o rtam o lu
turabileceini d n d , ve unlar syledi estetik yarg hakknda:
Bu bliinne g iizel iinde giderilm itir; bu rada gen el ile tikel,
sonlu ile sonsuz, kavram ile nesne b irb irleri iine yetkin b ir b i
im de g ire rle r ve b t n leirler" (Esl.s: 55, Inlr.). n k , "s a
n a ttaki giizel, sonlu b ir e yd e tasarm lan an b ir so n su zlu k tu k
(ay.y.).

H egel in E stetik zerine D e r s l e r \ 1832) adl yapt notlarnn

l m n d e n sonra rencileri ta rafndan bir araya getirilip d
ze n le n m esiy le o lu m u Bal felsefe g elen e in in en zengin r n
lerinden biridir. N e var ki geni o y lu m lu olm as ve derin sis
te m atik scrim lcm elcrin bu lunm as nedeniyle ihmal edilen bu
yaptn ierdii s o m u t tarihsel m a lz e m e n in kuatc zenginliini
(I) Hegel. Esthtique, Vol. I, Ire partie. Chap.ler: "De l Ide du beau en
gnral"

112

ta n m a k ta n v e rn ek a lm a k ta n p e k o k k im se y o k su n kalmtr.
G e r e k te n d e sa n at k o n u s u n d a tarihsel ve bi em sel aratrm a y a p
m a k isteyen k im s e le r iin bu y aptta hl p a h a b iilm ez pek ok
r n e k b u lm a k m m k n d r . a d a estetik aratrm alar d a d n p
d o la p y a o n a d a y a n m a k ta ya d a o n d a n izler tam aktadrlar.
H egelin k o n u s u n u k e n d in e zg form cl, e m a tik ve a priori bir
b i im d e iley ip y a p la n d rm a s her ne k a d a r san al tarihini inc itm i s e de, y o r u m la m a la r n d a k i ince duyarl ve bir ''sanct bilimi"m g e r e k le tir m e k iin giritii b y k aba, onu bir "gzellik
ta rih i ve m e ta fizi i' y a z m a y a g t rm t r. te E s te tik deki bu
y k I d c nin y a am a , kendini g s te rm e srecind en biri olup, ide
b y le c e sanatsal g ze lliin zel b iim leri iinde ortaya kar; bu
b i im le n m e leri de H egel, S em bolik , "Klasik" ve "R om an tik
o lm a k ze re snflandrr. te y a n d a n h e m her bir d n e m in iinde,
hem de hepsi birlikle a ln d n d a tek tek bireysel sanatlarn bir
dizgesi o lu tu ru lu r: m im arlk , heykel, resim , m z ik ve iir gibi.
S an atn bu tek tek fo rm larn d an her biri anlam n g ze llik o l
g u s u n d a n devirir; n k h e r bir sanat dal. S altk I d e nin du y u la r
d n y a s n d a k i g r n d r; do la y sy la d a b tn sanatlar ideal ie
rik ile d u y u sa l y a d a im gesel (im a g in ativ ) biim leni ara snda bir
u y g u n lu k s a la m a k zorun dadrlar. Bu y z d e n sanatlarn deeri ve
an lam , her birinin I d e yi eksiksiz, tam bir b i im d e k endinin bi
lincine d o ru g t rm e sin i s a la m a sn a ilikin grevini an la m a sn a
baldr. I d e yi k e n d in in bilincine tam o la ra k g t rm e aralarndan
biri olan sa natlarn h e r biri zgl bir b i im d e sanat aam a larn d a n ,
d n e m le r in d e n birinin ifade ta rzna uyar; bylece, Sem bolik, K la
sik, R om antik o lm a k zere her b a s a m a n ifade edilii de k u
ram sal o la ra k m m k n olur. S em bolik sanatta ideal ierik, duyusalim gesel m a lz e m e n in ifade edebild i in d en daha azdr; Id c 'n in bi
reysel d u y u sa l form ara clyla kendisini belirlem esi ok soyut ve
d o la y m sz d r. S e m b o lik sanatn tipik rnei m im aridir; zellikle
de ideal i eriin k endi dsal f o rm u n d a se m b o lik olarak g s
terildii m im arid ir. H egel rnek o larak M s r m im arisini gsterir
ve y le der: " P iram idler ilerin de Ide'nin o derinliin i, i
se lli in i sa k la ya n koskocam an k rista lle rd ir; doan n kklii ed im
selli in d en a yrla n bu derin isellik b ize o ra d a olduunu d u
yu m sa tr ve b ir sa n a t rn ola ra k d s a l b ir fo rm a brnr;

143

onlarn tihn anlam ila ni ilikiye, i sel derin lik ile doan n edinselliin in ilikisin e dayanr"
Klasik sanalla ideal ierik, du yusal-im gesel m a lze m e n in som ut
bi im d e iladc edildii en st d z e y in e u lam tr. B u yzd e n ide
yalnzca klasik sanat form undak i duyusal aland a kendisini ev inde
gibi grr. B u a n la m d a klasik sanat, sanatsal gzelliin yetkin bi
imini sunar. B u r a d a ide, duyusal alandaki en uygun s u n u m d
zeyine, s o m u t b e tim le m e y e eriin cey e dein ta m olarak geliir.
K lasik sa n ala tpatp uyan rn ek heykel olup, H eg ele gre, antik
yu nanlla rn y aptk lar hey k e lle r insan fo rm u n u b a ary la ifade e t
meleri b ak m n d a n yetkindirler. n k yalnz insan formu duyusal
yolla ve b i im le n d irm e y le bize T i n i, I d e yi verebilir. Bu yarg,
gzelliin ideal f o rm u n u n insan o lduu hakkn daki K a n tn ve
grek h eyke lin d e gzelliin yetkin b iim leniin i grd n s y
leyen W inckelm annn y a rg sy la ayndr. H egel bu arada yunan
dininin elik ve doal olan uyuturan , b u n la r a ra sn d a u y um lu bir
birlik kuran y ce bir kavram d a gerekletirdiini syler; bu y z
den grek tanrlar, y u n an heykelinin konu su olarak, sanat dininin
yetkin ifad e aralar o lm ulardr.
Son a a m a d a y e r alan Rom antik sanatta ise ideal ierik y
le sine g elim itir ki herhangi du y u sa l-im g esel bir m ad d en in ifade
e d e b ildiinden d a h a fazla bir eyi ierir. B u ra d a da, se m bolik sa
natn tersine ide, du y u sa l ola n a uzak kalm tr a m a imdi d a h a bir
st dzeydedir. Rom antik sa n at znelliin sanat olup, ierii de,
kendi so n su z tinselliinde kendisini bilen S a ltk dr. B u n u da
Hegel, H r istiy a n l n T a n n sy la zd e le tirir. R om antik sanatn,
her biri derece derece daha fazla tinsellik kaz an a n form u vardr:
boyutlu m ekan iki bo yutta ta sarm lam a o lg u su y la ok n ce den
id eallem i bir f o rm u n arac o la ra k resim sanat; isel n en
yk se k d z e y d e ifadesinin ve sabit bir akn, k esiksizliin arac
olarak m iizik sanat; son o la ra k da sanatn btnselliini k e n
disinde barndran, btn sanatlarn en tinseli ve evrenseli olan ve
dil aracn k u llanan iir sanat.

H egelin k n o k ta s, S ch ellin gin vard noktadr; yani z

nenin ve n esnenin, doann ve tinin, ksacas d u yum lanabilirin
iindeki anlalabilirle zd e li id ir bu. Sanat, H egele gre, bir
kltr dizgesi iindeki en nem li ve temel kesim dir. S anat kenI a/i

diini kendisi iin id e araclyla, o n u n ta ra ln d a n belirler; hu da

I d e nin d u y u lu r alandaki belirii y a d a kendini g ste rm esid ir; b i
lindii gibi bu P lato n c u I d e a nn tikel bir n e s n e d e cisim letii m o
deldir. Bu b a la m d a E stetik de dialektik ve m etafizik bir sre
i in d e b t n le m i o la n sanatn bilim i o lm a k ta d r. H e g e l, gzeli
d o a d a n atar, yani o nu d o a n n d n d a ele alr. n k S altk Tin
a a m a s n n altndaki d n y a d a g ze l b u lu n m a z ; buras y aln zc a
T i n in k e n d isin e y ab a n c, k art o ld u u bir alandr: Sanattaki
g zel, Tin den d om u ve ye n id en do m u olan g zellik tir nsan
tininin, z ihnin in bir yanl, y a n lm a s bile her trl do al y a
r a tm a n n st n d e y e r alr; n k o tinsellii temsil eder. rn e in
g n e gibi bir varlk bile ne z g r ne de bilinlidir; imdi biz onu
k e n d in d e ve kendi iin sey re d em e y iz . G zel, T i n in tem el zellii
o la n zg rl zo ru n lu klar; d o a gzellii, C orotnun p e y
z a jla rn d a bile, tin d e b u lu n a n y a n s tm a k ta n b a k a bir ey y a p
m a z. D o a y a g zellii koyan, y erle tiren bizden bakas deildir.
D o a n n rnleri, zo ru n su z d u r, o lu m s a ld r (eontingent), yani dah a
aa d ze y d ed irle r. D o a, tinin bir rn olm as n eden iyle, ne
o n u n la ayn d e e re ne de ayn s a y g n l a sahip olabilir. H e g e l in
bu k o n u d a k i anlay L e i b n i z in bireysellik zerindeki g
r le r iy le b ir le m e k te d ir ; L e i b n i z ' e g re de estetiin deeri, say
gnl onun, g en e lin , yani soyutu n bilimi o lm a sn d a n deil, fakat
b irey in bilimi o lm a s n d a n k ay n a k la n m ak tad r.
P eki nasl o lu y o r da saltk, so n su z olan eyler tini duy usal bir
ey o la ra k g r n e k artab iliy o rlar, g r n r k la biliy orla r?
B a k a d e y ile s o n s u z lu k , snrszlk, sa ltklk nasl o lu y o r da
tinde duyusal bir g r n m kaz an a b iliy o r? Bu soruda K an t m da
d a h a n c e hakl ola ra k iaret ettii bir u u ru m b u lu n m a k ta d r;
n k bilindii gib i o n a g re g e r e k lik k az an m , g e r e k le m i
S a ltk bir elik id ir. H eg e l, S a ltn g e r e k le m e ta rz n d an biri
o la ra k sanat g ste rir ve bu k o n u d ak i p a ra d o k su yle zm ler:
A n a lo jik balarn ve telkinlerin o lu tu rd u u bir sim gesel olan iin
de
b iz d uy usal
alglarz.
I d c yi
d o ru d an
d o ru y a tas a r m la y a m a y z ve s e rim le y e m e y iz ; nk; G zel, ken disini
Ide'n in d u yu m la n r ya n sm a s y a d a gr n o la ra k belirler1'
Ideel yani id e t r n d en olan, H a k i k a l in dsal g r n m le r iinde
s o m u t lu k k a z a n m a s , c i s im le m e s id ir ; yani ide, d la m a d a n

145

b a k a b i im d e v am la m a z . H a k ik a tin beden k az an m as d e m e k olan

id e al d u r u m anc ak d d n y ad a , d u y u la r alan n d a olanakldr. Bu
b a k m d a n H egelci I d e nin, y kiinm ec i do ac lk ile idealletirici
klasisi/.m arasndaki bir orta y o ld a b u lu n d u u n u syleyebiliriz.
D o ac, n atralist sanat yaln z tikele b alan m tr, k lasik s a
nat ise genele. G ere k ten de ideel olan, bir yandan canl b i
reyselliin sim g esel bir tasarm o lm a k zorun dadr, dola y sy la da
ana izgileri bireyseldir; te y a n d a n bu y a am n ve ac larnn k a r
sn d a g ze lin sessiz glg e lerin in e g e m e nlii bulunur. H egel b u
rada S ch illerin id e a l ve Y a a m adl iirini anar. H eg elci id e
alde, bireylerin sadk tasarm ile bu bireysel idelerin yerin e
o n la r n k a t k s z la tr l m , a r la trlm , sa lt id e le r in in g e
irildiini gryoruz. N e var ki H egel bu ifte g r tarzn pek de
do ru g r n m e y e n , an o m alilere b e n z e r baz rnekle rle hakl
k a r m a y a ve s a v u n m a y a a lm tr, ro m a n tiz m ve ac r n e in d e
o ldu u gibi. O n a gre R o m a n tik san at salt bir aclar, kede rler alan
deildir; bu alan tinin iinde ve tin tarafndan gerekletirilen bir
u z la m a alandr, bir tr g z y a la r ara sn d an d o a n bir g
lm sem edir. Bu b a la m d a H egel, bir b a k a rn ek o lm a k zere,
E stetiinde, sp anyo l gereki resm ini ele almtr. O n a gre, k u r
tulm aya, iinden k m a y a alt sefil bir niteliin ve zelliin
stnde, bu resim de, bir tr aldrm az lk , tasaszlk, y a a m g e
reksinim leri st nde kazanlan parlak bir utku, d n y a m a lla rn a al
d r m a m a y atm aktadr; bu e ilim ler ise her z a m a n tinin zaferi sa
ylr.
D e m e k ki ideali k a v ra y n asl nitelii, id e alletirilm i yapt
o rta y a k arm ak tr, I d e nin iinde g r n d yapt belirgin k l
m aktr. H egel b u n a o bjenin e n e rjisi der; bu d a y aptta g erekten
anlaml olan zn ortay a k m as dem ektir. Peki bilim sel bir e s
tetik nasl o la n ak ld r? K a n t n d a h a n ce de n e srd gibi sa
natn, tinin a r a trlm a sn a k en d in i ad a m a s o ld u k a bo b ir a
badr. n k sanat, b ir v ak it g e irm e, h e r eye karn b ir
e le n c e d e n b a k a bir ey deildir; insanlk d u r u m u m u z u n o rtay a
k oym a s g ere k e n o k d a h a tem elli b a k a soru lar vardr. A y rc a
gzeli, o n d a n bir bilim k a r m a k s z n d a tartabiliriz. O y sa
H e g e l 'e g re sanat, zg rl n e d e n iy le o k b a k a b ir ey olup,
din ve felsefe ile birlikte ta m a n la m y la ayn m is y o n u paylar. Bu

I 16

m is y o n d a S altk T i n i d u y u s a la d n t r m e k ve tanrsal olan

d ile getirm ektir. T i n in ve insa nn en derin karlarn, ilgilerini
s a n a t tar; H e g e l e gre: zg r g eliim i iin deki T in in ilkesi,
y a s a s yin e ken disin e dn m ektir; bu a m aca y n elm i devin im iin
d ek i Tin, d o a n n d iin iim len m i bilin cin i eld e etm ek iste r ve
bunu sa k la r
Yce, ku tsal ilke g en ellikle tin sel e ile d o a l
en in b irli i o la ra k k a vr n lm a ld r: bu iki e sa lt o lu
tururlar, k u ra rla r ve bu uyumun ta sa rm la n p sunulduu fa rk l
ta r z la r da sa n atn ve din lerin fo rm la rn n biricik gelien, ilerleyen
a d m n b ize a k la rla r (Estetik, s: 257).
S altk T i n in zel b ir b i im d e g e r ek le m e si, onun sanat ta
ra fn d a n d u y u m la n a b ilir o la n a d n t r lm e si ile olanakldr.
San at, aracsz d u y u m u n karsn d ak i idelerin d u y u lu r st d n
y a s n d a k o y a r kend isini; o, uzlatra n ilk arac o lup, tinsel d n
y a n n so n su z lu u n u n fo rm larn s o n lu lu u n d a c isim lem e sid ir, so
m u tl u k k a z a n m a s d r. K u k u s u z s a n a t bir g r n te n b a k a bir
ey deildir; a m a o n u n g r n o lm a d a n g er e in bilin cin e h i
bir z a m a n v a r a m a y z ve bu a n l a m d a d a btn g er ek yantcyd
ve y a n t l a d r . G e r e k te n de sanat tinin bir etkinliini sergiler,
e y lerin e n s t n n ta s a r m l a m a k ta n b a k a bir ey y a p m a z ;
n k her san atta tinsel a n la m d a sanatnn b ir artm as, elem esi
ve ara y a girm esi sz ko n u su d u r. Sanat, do an n basit bir y a n
sm a s n d a n b a k a bir ey d e ild ir, fak a t d o ay bize hakiki ve
derin ger ek lik o la ra k e m p o z e eder. S an at kendisini y aln zc a bir
g r n o la ra k verir; a m a bu tinle y kl, yani idelerin hakiki g er
eklii ile do lu bir g r nt r. D e m e k ki sanat d o a d a n stndr,
n k bu d u yu sa l griin ii a ra sn d a n d u yu lu r st olan klanr,
p a r la r ; id e hi bir kesintiy e, d e iim e u ra m a d a n g r n r. Sanat,
tinin k e n d in e d n n e katlr; ve bu srele ilgilidir, en stn o l
m a y a n b ir s o m u tla m a d r , c is im le m e d ir . H e g e l e gre es kiden
sa n a t, din ve fe lse fe ile k a r trlm t: G nm zde, d n ce (fe l
se fe ) ve din, G zel S an atlar (B eau x A rts) a m tr (Estetik, I. c.,
I. ks., III. bl.). te y a n d a n d a Y u n an y a da G o tik sanatnn
b y k d n e m le r i tm y a a m l a k a r m d u ru m d a d r. S a n a t d a fel
se fe disiplini gibi olaslkl bir b ilim d ir; sanatla u r a m a k felsefe
iin srada n bir g r e v d eildir; n k sanat y aln zc a d nc e
deil, am a ayn z a m a n d a b t n y le tindir de: F elsefi a ra trm a y a

147

yu k a rd a n luka, felsefi a ratrm an n ya ra rszl n a inanan bu

sanat, do a d an ok daha f a z la tine ya k n d r... Tin, sa n a tsa l re
tim de ya ln zca ken disiyle ilg ilid ir..." nkii du yu sa l ta
sa rm la m a d a tinin ya b a n cla m a s s z kon u su du r.
G rld gibi H e g e l de, d uyusaln bilimi her ne kada r o la
n ak s zsa da sanat, tinsel ve d nsel yan ned e n iy le b ir bilim o l
m a y a yatkndr. Bu yzden sanatn ierii, sanatn b t n ilgileri ve
balar snrl sa ydak i belli b y k te m a la ra in d irgenm itir. A yn
nede nle sanatsal form da snrl saydaki form lar ierm ektedir.
Y in e an lalac a gibi
H e g e l de som u t problem i, sanat b i
lim inin varl p r o b le m in e balan m tr; tinselliin ve so m u tlu u n
birlii p r o b lem in d ek i paradoksu z m e k iin zellikle sanat ie s
r lm ve o bu z m , bir dnce, bir k av ra m birlii olan sa l
t, tikel, zel ve snrl herhangi bir eyin iine k a p a ta ra k g e r
e k le tir m e y e a l m tr. T ik e lin ve d u y u s a ln k a r s n d a ola n
her eyi sanat, s im g e araclyla bu n la rn iine yerletirir; ve b u
rada n da sanatn hl bir olaslk bilimi old u u ortay a kar. imdi
H e g e l in g zeli kav rayn sa vd a zetle y elim : 1- S a n a l yapt
do an n bir rn deildir, am a insan abasnn bir rn, yani bir
insan y a ra tm asd r; 2- S an at yapt insann duy u m la r iin y a
ratlm tr; 3- H e r sa n at yaptnn k e n d in d e bir erei, am ac v a r
dr.

1)
H e r eyden n ce sanal yapl insan etkinliinin bir rnd
N e var ki insan etkinlii saltk olarak bilinli bir etkinlik deildir.
B y le o lm a y n c a da kurallara sahip o lm a k gerekir, b ylece sanat
kendi kendini eitebilir; imdi sanatta zg rl k ve kendiliindenlik
tem eldir. G e r e k te iki nokta n e m tar: Y erin e b a k a bir ey kon ulam ayan, yeri d oldu ru la m ay a n ye ten ek ile kafadan u y
d urulm ayan, am a kabul gren teknik"; y eten e k , d n m le m c y e
ve te knie katlr. te bu iki n iteliin b irle m esiy le de sanat, h a
kiki ve gzel yaptlar yaratm a gcne sahip olur. S anat ilk kez tin
s e li g e r e k le tirir ve ya ln z bu tinin zne g re kendini b i
im len d irm i olan ta sa rm la r. S a n a t y a p ln d a c is im le m i olan
tin, ona sreyi verir: H eykel, kentten (cife) dah a uzun y a a r S a
natn bir insan yapt ve do an n da bir T anr yapt oldu u s y
lenir; oy sa bu H e g e l e gre bir sofizm dir; n k insan, tini a ra
clyla kendini g ste re n T a n n dan bakas d e ild ir ve bu en
MS

stn ifadenin ta kendisidir: Tin, T a n n nm en iistiin biim im /ck

gr n m d r S an attaki bu insansal etkinlik genel olarak insann
etk in li in e dner, balanr. Sanat, nesnelerin iindeki o bir trl
g itm e k b ilm ey e n , kafa tu tan y a b a n c l , (rtive tranget)
karp a tm a k iin onlarn iine girer. Sanal, iin de (insann) kendi
b en n i ta n d b ir n esn ed ek i i sel ve d s a l dnyann zih in sel b i
lin cin i eld e etm ek isteyen herkesin sah ip olduu u ssal gereksinim in
iin e d e s z a r . B u "tr bir etkinliin yaps farkl b i im d e duy u m la n m tr . rn e in sanat iin, y k n m e (taklit) igds
k ar k o n u lm a z d r . H eg ele gre, bun u n ta m tersine, bilinci ta
n m a s, k e n d in in bilin cin e varm as iin insann zelliinin by k
b ir k sm s a n a tta y a n s tlm tr: bu bir ay n a n n y a n s m a s gib id ir
( v elu t in sp e cu lo ); yani insann eylerdeki kendi benini ta nm as
sa n atla o la n a k ld r; b u r a d a H egel, z d e le y im den (E in f h lu n g )
b a k a d e y i l e de n esn el d u ygu lardan sz e tm i olm a k ta d r.
H eg elde d u yg u ile du yu m a ra sn d a b ir y ak n lk vardr; o n a
g re duygu, b ire y e h i b ir b ilg i sa la m a z ve onu h ayva n sa ll a in
d ir g e r ... O rtakdy d a du ygu ya d a y a n r... K en di gr n de o l
m a ya n h erk e sle ilik isin i kesen duygu, b ylece, ayn doru luu
b en li in d e bu lm ayan ve du yu m sam ayan kim seye s y ley ec ek baka
s z o lm a d n a k la m a k zoru n da k a lr... n sanln kkn
a y a k la r a ltn a alr; nk in san ln d o a s, k a rlk l a n la m a ya
y n elm ek tir; varl da, b ilin lerin kurduu toplu lu ktadr.n sana
k a rt olan ve ya ln zca h a yva n sa l olan, ken din i duygu iine ka
p a m a k ve an cak du ygu yo lu y la iletiim k u ra b ilm ek tir. (T in in Fen o m e n o lo jis i, n s z). D o a d a insan tanrz; in sa n la r a ra sn d a ve
insanlk i in d e de k en din d e in san tanrz. B a z a n la rd a b aka
b ir in sa n n k a rs n d a b u lu n a n insan bird en bu insa n d an h e
p im izin d eh a sn n fk rd n g r r; b a k a la r n d a b iz k endi d e
h a m z g r r z , e e r b iz le r dahi o lm a sa k , b a k a la rn n dehasn
da g re m e y iz . mdi H eg ele gre, sanat yapt o k zel b ir b iim de
d o a r n n d e n fark ld r0 .

2)
H egel ta ra fn d an g elitirilm i ola n ikinci sav ise gzeli
in sa n d u y u m u ve insan iin y a p lm ola n sa n at es e riy le bantl

(1) Nejat Bozkurt, H egel E stetiki ve iir Kuram, Yaym lanm am Doktora
T ezi, 1982, s. 80 vd.

149

o ld u u n a ilikindir. D u y u sa l e sa n atta ta rtlm az sekin b ir rol

oynar, tng ilizler bu duyusal ey i h o la n m a n n b ir alan o la ra k d e
erlendirirler. K a n t n yapt gibi H e g e l d e h o la n m a esini
eler. n k H e g e l, du y u lu r alan d a bir bilimi olanakl grm ez.
K u k u s u z bilind alan b y k b ir rol o ynar, a m a Huytn la d m z e y ok tek il b ir biim d ek i zn elliin fo rm la r iine
k a p a tlm o la ra k k a lr. K sa ca bu duyusal ola n in d irg e n em e z ve
bireyseldir.B u yzd e n de H e g e l e gre bir d u y u m la m a ve duy gu
estetii k u rm a k kesinlikle ola n ak sz g r nm ek tedir. B ir sanat y a
ptnn n n d ek i en b y k te h lik e her eyden n c e o n u n dile g e
tirdii b ir n a n s n aratrlm as ve z m le m e s in e taklp k a l
maktr; n k ilgilenilm esi gere k en tek ey san at nesnesidir.
K orku, zevk, beeni, h o la n m a gibi insan tininin teki d u y
g ula rna gelin ce b u n la r m e in , dine, gzel k o n u m a y a , tarihe yol
aabilirler. P siko log estetikiler bu k o n u d a bizim bir gzel d u y
gusu form una, bir b eeniye sahip o ld u u m u z u syleyeceklerdir;
beeni b u ra d a d n m le m e y e (reflexion) e k le n e n bir d u ygu dur.
H e g e le gre, san at y ap tn d a hakiki ve derin olan ey, gzelin
tikel d u y g u s u n d a ve b e e n id e (ho lan m ad a ) o lduu gibi, genel
d u y g u d a d a vardr: S anat y a p tn d a d e rin li i olan e y ya ln z
so yu t d iin iim lem eye ve du yu m lara bavu rm akla kalm az, am a
ayn za m a n d a usa ve tine de btnyle d a ya n r
m di sa n at yapln n H e g e l c gre, ilkin bir obje olarak, sonra
da sanatnn ve d eh asnn zellii a sndan ele alnm as gerekir:
S anat y a p t ya ln z du yu sal nesne olarak du yu sa l se zg i iin va r
de ildir, a m a ayn zam an da o tin iin de va rd r... B izde ya ln z d u
yu sa l d e il am a tin sel ola ra k d a bulunan ey, sa n a t ya p tn
grm e ya da iitm e yo lu yla etkilen ir ve on da b ir doyum bulm ak z o
runluluu va rd r. nk duyusal sezgi arzunun tem elin d e b u
lunur. Seyirin (C o n te m pla tio n) ilk zellii objesini tke tm e k
deil,ayn z a m a n d a onun (seyirin) bizde ya a m a sn salam aktr:
S anat tin d e ya ln zca teorik ola ra k bulunan h erh an gi b ir e y i
k a r du ym adan se y re tti i g ib i sa n a t ya p tn d a arzu du ym adan
se yre d er
E er duyusal sezgi yalnz deilse, o za m a n salt bir b i im d e enlellcklel b ir sre iinde de k e sin likle b u lu n m a y z . B a k a d ey ile
ick bana duyusal sezgi a n c ak entellektel srele bir ara d a buI so

Ilnabilir. Yati ide 'ye s ra m a k (a tlam ak) gerekir, am a buu d

nce, k en d isin e sunulan a ra c sz n esn ellikten u zaklam adan y a p
m a l d r n k , E stetik ala n n d a du yu sal, b ize ya ln zc a grn
o la ra k ve y a p a y biim d e g r n m e lid ir D e m e k ki E stetik, aracsz
d u y a rl n ve salt d n c e n in ta m o rta sn d a b u lu n m a k ta ve m a d
d esel d u y a rl d a rd a b ra k m a k ta d r ; yani m a d d e se l d u y arlk,
k o k la m a , ta tm a ve hatta d o k u n m a o lm a k z e re aa d u y u m la r
olu p , g e riy e y a ln z c a insan v arlnn teorik ve entellek te l iki d u
y u m u kalr, b u n la r d a g r m e ve iitm edir. H e g e l Estetiinin byk
f o rm l udur: E stetik s re ierisin de, du yu sal olan tin
s e lle tir ilm i ve tin se l o la n d a d u y u sa lla trlm o la ra k g r n e
k a r . S anatsal y a r a tm a d e m e k o lu y o r ki, ne y aln zc a teknik el b e
ce rileriy le kotarlan m e k a n ik b ir itir, ne de sa dec e k a v ra m la rla
y ap lan bilim sel bir etkinlik: S a n a tsa l etkinlik b ilin d b ir e t
k in lik tir ve b ir ucu insana te k i ucu d a d o a y a b a ld r; in sandaki
bu b ilin d etkinlik ayn za m a n d a d o a y a d a a ittir; bu, d o a d a n
kayn aklan an b ir yetenek, doa n n v e rd i i b ir arm aan, b ir b a
tr; a m a tin tarafn dan y n le n d irile n ve y e tk in le tirilen b ir a r
m a a n ve ye te n e k
3)
H e g e l in g ze lin k a v r a n n a ilikin n e s rd sa v a
gelitird i i d n c e y e g re h e r sa n at y ap tn n k e n d in d e bir erei
vardr. B u , re tm e y e ilikin yaln doal bir i g d o lu p tasarm
b a a r ld n d a d a d o y u m salar. N e d ir ki d a h a n c e d e n varolan
bir eyi r e tm e k g e r e k te n d e b o b ir a b ad r. A yn e k ild e d o a
ile y a r m a k d a o la n a k s z d r ve o n u n la re k a b e te g ir m e k m m k n
deildir. D o a n n taklidiyle u lalan h e m e n h e m e n en y etkin ta
s a rm la m a la r bile sanatn hakiki am ac o la m az la r; en hakiki p o rt
re le r b ile asllarna en zo rlam al b i im d e dahi b en z e m e z le r; en
g ze l, asln a en o k b e n z e y e n p o rtre le r bile atlarn aratrlar,
birer b e n z e r d e n b a k a b ir ey o lm a d k la r iin. G z e l sanatlarn
am ac ta klit deildir, o n la rn ere i eitli g r n m le r ara cl y la
tutkular ve d u yg ular u y a n d rm a k , d o an n o k b iim li g
r n t le riy le insansal o la y la ra can llk k atm aktr.
im d i y u k a r d a d a k s a c a ele a ld m z H e g e l in sanatlar sis
te m ini, b a k a dey ile E ste ti in b l m le n m e s in i grelim : B ilindii
gibi H e g e l E stetii k s m d a n o lu m ak ta d r: G enel E stetik, s a
natsal g ze lin genel o la ra k inceledii, dealin d o a y la ve zel sa-

nalsl igdlerle ilikisinin ele alnd b l m d r. kinci srada,

byk y aplarda ve form lard aki k ristallem eye g re tem el fark
llklar ve ay rm lar y e r alr, bunlar: S e m b o lik sanat, K las ik sanat
ve R o m an tik sanattr. S on o la ra k da sistemin ynlendirici
d e 'sin d e n b alay an sa n atlar sistem i gelir. S anatlarn e v rim in in
asl kateg o rid e b l m len m e si, d uyusal b ir giysi altndaki duyusal
s e z g id e g r n e k a n bir d e nin m u c iz e sin e karlk o l
m a k tad r. I d e nin bir form iinde g r n bi im in e g re H egel,
sa n at iin d ialek tik a a m a ( m o m e n t) ve a ayrr. S em b o lik
sanatta, ide, belirsiz, b u la nk, kesin o lm a y a n ve sn rla n m a m d u
ru m d ad r. H e n z so m u t bir de deildir, a m a da rd a b ekley e n
soyut bir d e dir. F o rm la lam u y g u n lu k iinde deildir, ve I d e nin
fo rm a bu tam u y g u n o lm a y , sa natn so m u t g z e lli in e karn,
onu se m b o lik klar. rnein, Nil N elrinin verim liliini, b e
reketini temsil eden A pis k z gibi. B urada n I d e nin yceltilm esi,
grk em li k ln m asn a d o ru bir a b a vardr; ide, form iinde d e
ildir, yaln z o n u n la bir o lm a m a k la kalm az, ayn z a m a n d a dardadr. B y le c e ide, gzel kateg o risin in bir ksm o lm a z, am a
y c e (sublim e) kategorisinin bir ksm olur; o z a m a n da sanatn
artistik bir P a n te izm inden sz edilir.
K la sik sanatta, I d e nin tam u y g u n cisim lem e si, bu I d e ye ta m
uy gun bir form iinde yaplr. Bu p ara d o k s g erekleebilir, n k
bu u y u m u n g erekletii ayrcalkl b ir varlk v ard r d o a d a , bu
da insandr. nsann yz ifadesinin izgileri ve insan b eden in in ha
rek etleri heykel sa n a tn d a ta sarm lan m , gsterilm itir. nsan
heyke lin d e , duyusal c i sim le m e y e tinsel olann k en d isin d e n dn
b ir e y le r k a tlm tr . R o m a n tik sanatla ise, sonlu ve duyusal her
nesn ey e tam olarak u y m a y an ve stn l n gsteren I d e nin et
kinlii y eniden ortay a kar. A m a bu srada yeni bir u y u m su z lu k
(d isharm onie) da tem ellenir; T in kendisinin I d e nin sonsuz z
nellii o lduunu anm sar. Hakiki y ce ve tanrsal olan, her trl
san atsa l cis im le m e y i, s o m u tla m a y aan eydir; bu b ir soluk,
bir esin, by k bir zlem d ir; b y le ce sanat, so n su z u n kris
ta lletirilm esinin o la n ak szl n n b ilin cine varr. A m a b u ra d a
yeni bir zellik ara y a girer; bu artk I d e nin d salla m a s d e
ildir, bu onun tinsel iselliidir, ta ierden dengesizlii yaratan bir
d lam a d r. A rtk id e k e n d is in in b ilin cin d e d ir; b e lir le n m e m i ve

\52

a y r m la m a m deildir. K en d i e m b e rin i krar, k a b u u n u p a r

alar. B u r a d a d a id e bir e sin le n m e, bir so luktur artk; m z ik de bu
sa natn hakiki sim gesidir. H egele g re m zik, felsefeyle baml
o lm a ld r. D u y g u la rd a k i bir o k ince ayrm (n u an c e) iletebilm e
g c v a rd r m ziin. zn e l ve b elirsiz o ld u u iin s z s z m ziin
bir d ee ri y o ktur; insan sesiyle y ap lan m z ik (ses m zii ya da
vokal m z ik ), alg m z i in d e n stnd r. M z i in z n ritm
o lu t u r u r ve in sa n b e n li in d e b u n u n bir karl v ard r.M z ik ,
teki sa n atlarn tersine, u z a y d a b a m s z bir y e r kaplam a d iin
n esn el" deildir, zneldir.

H eg elin sa natlar sistem inin kendi yasalar varr: ideal, saltk

T in ay n ritm e g re m a lze m e ler, m addi olan e y ler iinde k e n
dilerini g er ekletirirler. S altk T in ( A b s o lu te r Geist), d o a d a y a
a y a n ve g elie n T a n r dr. S a n a t a la n n a g e ild i in d e ise o nu dile
g e t ir m e k iin b a v u ru la n g iriim le r o ld u k a b ec eriksizc edir, yani
b a a r sz d r . S alt T in s e llik ta b lo k la r n iindedir. B u b a la m d a
m im a r i en stn se m b o lik sanattr: en kaba, en silik bir sanat o la
rak m im a r i, bu ara d a b a k a sa natlara giden yolu da aar. M im ari
s a n a t n d a d s a llk , k u tsa lln, ta n rsa ll n g r n y le uyg u n
b ir b i i m d e uzlatrlm tr. n k ta p m a k . T a n r nn evidir.
D a h a so n ra K lasik sa n a tta d u y u sa l b i im e d n m T a n r nn
varl g r n e kar; bu d a h ey k e ld ir. H eykelin sunduu Tin,
k en d isin e dayan an , k en disi iisrnde ykselen, tutkularn ve zoru n su zlu klarn , olu m sa llk la rn oyunu iin de p a r a la n m a m olan
T in d ir ." - D u r m a d a n d e ie n d u y g u la r y an stm a k , k alaba l
bask a ltn d a tutan, kalab a l a d ay a ta n her trl tutku, insanln
tinsellii v e duy g u la r, ite tm b u n la r rom an tik so lu u n rn
leridirler. R o m a n tik sanatn en ince tellere ayrlm m a lze m e leri
a r a s n d a renk, ses d a h a so n ra da sim g e le m i ses b ulun ur. R esim ,
m z ik ve iir r o m a n tik sanatlardr. M a d d e zerinde etkiy en tin
se llik o n u ele ge irir ve p e in d en srkler. En tinsel olan iir, d u y
g u la r a l a n n d a b u lu n m a k la birlikle, duy g u la rd a n da d a h a fazla, ide
a la n n d a y kse lir. te bu n o k ta d a da S altk T in sanat, felsefeye
u la m a k iin te rk e d ec ek lir.
B ilin dii gibi H egel, E stetik zerine D ersler"inde sanatn,
artk, in sa n ru h u n u n en stn g e re k sin m e le rin e yant v erecek gte
o lm a d n , I d e nin y a d a T i n in g z e l sanallar gerid e braktn
153

sylet

O n a g re sanat, g e m i a la rd a old u u gibi, o eski d o

y u m la r insa n a tattrm aktan uzaktr. A rtk Y u n an sanatnn gzel

gnleri bitm i, O r t a a n altn d n em i son b u lm utur. G e n e l d u

rum u b a k m n d a n 19. yy. da sa n ata elverili bir a d e ildir.T in ya
da id e (g ene l a n la m d a d n c e ) y le sin e hzla g e liiyor v e d
n m e u r u y o r ki, sanat bile bu d e i m i d n c e n in e g e
m e n li in d e n ve ar b ask sn d a n kendisini k u rtaram y or. S an at bu
b a k m d a n artk g e m i bir eydir. B u g n sanat y a p m a k ta n ok,
sanat z e r in d e d n y o ru z . S an at-b ilim , sanatn g e m i z a
m a n la rd a salad haz ve d o y u m d a n d a h a stn bir g e re k sin m e
haline g elm itir. S an at artk d n c ey e , I d e ye yani f else fey e y
n e ltiyor bizi; a m a bu yneli, sanat y a p m a k iin deil, sanatn ne
o ld u u n u n bilim sel olarak bilinm esi iindir. te bu d a E stetiin
a ra trm a k o n u su d u r. H egelin o nl san atn lm iine ilikin
ola ra k syledikleri bunlard r; o n a gre sanatn artk bir ilevi ve
grev i k a lm a m , o n u n yerini felsefe almtr. A m a y in e de
H egel, H oratiusun E t p ro d e sse volunt e t d elec ta re p o e ta e
(O z a n la r h em e le n d irm e k hem de yararl olm a k isterler) d em esin e
katla ra k sa n a ta ilikin son s z o la ra k unlar s y le m e k te n de k e n
dini alk o y am az : Sanat, h akikatte h alklarn ilk e itic isid ir.

FRIEDRICH WILHELM NIETZSCHE

(Rcken, Ltzen 15.10.1844 - W eim ar 25.8.1900)
K e n d i soru n la r stne d n m eye b a la ya n ve bu
so ru n la ra ilikin b ir b ilin sa h ib i olan to p lu m la r ancak fe lse fe
y a p a b ilir le r ... nk felse fe, k lt r soru n larn zm
topiu m larn iid ir
F. N ietzsche, D a s P h ilosoph en - Btch

lk kitab ola n M ziin Ruhundan T ragedyan n Doi'y\zL

(D ie G e b u r t der T ra g d ie aus dem G eiste d e r M usik, 1872), fel
sefeyi ve k la sik a ra trm alar d e rin d e n etk ile m i ve bu y ap tn d a
y u n a n d r a m a ku ram ile birlikte g n m z d e tekrar tekrar ele al
nan san atn te m e lle rin i a y dnlatm tr. O n a g re d e rin liin e ele
aln m a s g e r e k e n ilk k o n u y u n a n u sd c l d r (irra sy o n a liz m );
n k s a n atn ve t m insan y a ra tc l n n k k en leri d ve ark
ola ra k a d la n d rla n insan d o as n n bu iki g r n n d e te
m e lle rini bulur. G e r e k li i y o r u m la y m z sras n d a anlam k a t
larn y re k lic e a ra la d m z d a g r r z ki varlk a n c ak estetik te
rim le rle a n la la b ilir ve hakl klnabilir. Bu g r ise bilim sel
a ra trm a y yeni b ir k altna tu tm ak d e m e k tir; n k bilim, ya
yan l s o n u c a g t r e n bir baarsz lk ya da sa n a ta bir rakip o l a
rak o rta y a kar. S a n a ta rak ip o lm a s n d a ise bilim , tpk sanatn bir
y a n ls a m a o lm a s n d a k in e benzer, bir tr y an lsa m ad r. N ie tz s c h e
de S c h o p e n h a u e r le birlikte, sanatn, bilim in ve felsefenin, y a
n ls a m a n n b i im le ri o ld u u n u syler. S an at ara cl yla yen id en
y o r u m la n a r a k yeni batan k u ru lan ve bir ilev k a z a n d rla n
y a a m , v a r l n a n l a m s z bir a k n d a n , s r k le n i in d e n an lam l
bir b t n l e ve d ze n li bir d n y a y a d n r. te insan zihninin
tm bu yan lsa tc tak tik le rin in en ilginci ve uyarcs da antik y u
n an d a k i A tin a ln m d n y a s n d a bir g r n p bir k a y b o lm u bir

155

sanal formu olan tragedyadr. T ra g ed y a , d o a k o rk usunun ve her

insann soylu d av ra n n n a r k a sn d a yatan doal o lm a y a n b ir e y
lemin g r n e k m as y la, yani bize su ndu u bir g ste rim le ayrdedilir. T ra g e d y a bizlere, E rd e m in d o a y a ka r ile n m i b ir c i
n a y e t o ld u u n u " gsterir. N ietzsche unu sorar: B y le bir
g r n varla nasl gelebildi? Bu ok zor so ru y a yant v e
rebilm ek iin N ietzsche, A p ollo c u ve D ionisoscu olan arasndaki o
nl ayrm n yapar; ilki dlerin fantazyasdr, kincisi ise y a
banl, igdsel, b arb a r bir k e n d in d e n g e m e ve sarholuktur.
kisi de insan iin doaldr, am a uygarlklar insan doasnn bu
yanlarn d an birine y a da ikisine birden arlk v erm e lerin e gre
birbirlerinden ayrlrlar. 5. ve 4. y y d a Atinal o za n la r A p ollo c u
d ile D io n iso s c u c o u y u (esrim e y i) k a y n a tra ra k yeni b ir sanat
fo rm u gelitirebilm ilerdir. B y le c e trajik b ir d r a m a d a dans eden
satirler korosu sah nede, tanr D io n iso s u n bir dizi d benzeri im
geleri gibi k e n d ilerin d e n geerler. D sel y a am n bi im se l bireyselletiricilii ile sa rh o lu u n , esrikliin biricikliindeki k e n
dinin k rl a ra sn d a v aro la n a t m a bir an iin de o lsa A ttika
tra g e d y a sn d a z m e ulayordu. N e var ki z m anlk o l
maldr: o bir y a n d a n m z i in yaln krln de, te y a n d a n d a formel plastik sanatn D o rik sertliin de krlr. A pollo b o a lm a , Dionisos d a k r le m e te h lik e siy le kar karyadr. F a k a t tra g e d y a
kendi b t n l n d e in sa n o lu n u n en byk baarla rn d a n biri
o larak kalr. B u r a d a A ristotelesin tr a g e d y a anlay ile
N ietzschenin tra g e d y a k u ram a ra sndaki ilgi ara trlm a y a d eer
bir konu ola ra k k a r m z a ky or.
T rag ed y a n n ortay a k oy duu z m (ya da z lm e ) ondaki
k t m s e r y a a m sa ll n pek o k k im s e c e ho g r lm e m e s in d e n
k a y n a k la n m a k la y d . B iz im b astrlm , sind irilm i, k o rk u tu lm u
b ak m za trag e d y a n n su n d u u varln gizi (irra sy o n alizm ),
iy im ser an la rm z d a insan zihni iin ne s r d m z her eyin
(ra sy o n alizm ) bir y a d s n m a s n d a n b a k a bir ey deildir. B u m e y
d an o k u m a y a y an t o la ra k yeni bir insan tipi g elitirilm i ve
N ietzsche bu g elitirilm i yeni insan tipini Sokratesin ki
iliin de sim g e le tir e r e k o n a ku ra m sa l insan (theoretiker
M e n sc h ) dem itir. K sa ca tragedya, felsefe tarafndan ld r ld; o
felsefe ki, en st d z e y d e anlalabilir ve k av ra n ab ilir olan, ussal
156

a r a tr m a n n o b je sin e u yan ve dialektik sanat ile uygu^n hiim de

z m le n e n d o a g r n , trajik g r n y e rin e k o y m a k is
te m i tir. N i e t z s c h e y e g re teorik insan bir d ialektikidir ve arlk
l m d e n k o rk m a y a n , d o ay en st d z e y d e ussal o la ra k tanyan
a h la k a erdem li bir aktrdr. Bu n ed e n le N ie tz s c h e , sanat a r a
tr m a n n y e r in e k o y m u tu r. B y le c e T ragedyan n D o u u ' adl
d e n e m e s in in b a lan g n o k ta s n a d n e n N ietzsc h e, Yaam iin
a ra trm a n n a n lam n e d ir? s o r u s u n u im di y le yantlar:
A ra trm a yeni, da h a b ir te se lli e d ic i b ir ya n lsa m a ya ra tm a y o
lu ndan b a k a b ir e y d e ild ir. A ra trm a n n e re i d e estetik sokr a tiz m b iim in d e b ir d o a gr n e varm aktr S o k r a t e s den
bu y a n a Bat insan bu g r e sk ca sarld iindir ki kendi v a r
lnn en deerli ve y a a m s a l D io n is o s c u elerini de yitirm itir.
m di N ie tz s c h e , a n n insann tr a g e d y a d n e m in e ve tra
g e d y a y a bal S o k r a t e s nce si felsefey e (Io nya d oa felsefesine)
d n m e y e arr. A c a b a bu ar g e k a lm bir ar m d r? G
n m z n d n y a ve to p lu m sorunlar g z n n d e b u lu n d u ru lu rsa
(y a b a n c la m a , te k n o lo jin in e g e m e n li i, evre sorunlar (ekop ro b le m le r), siyasi rejim lerd e k i d algalanm alar, vb.) bu sorunun
n e m i d a h a iyi anlalabilir. a d a filoz o fla rd a n H e i d e g g e r ,
N i e t z s c h e nin felsefesini y e n id e n d e e rlen d ire re k Bat d n y asn n
o n a n e le r b orlu o ld u u n u g s te r m e y e a l m tr.(l)
B a tn n ve H ristiy a n l n g e len e k sel din, ahlak ve felsefe an
la y la rn te m e l d e n e le tire n ( to ta l kritik ), k endine zg bir bi e m le o rta y a k o y d u u y o u n ve arpc d n c e le riy le en etkili
m o d e rn d n rle rd e n biri o la n N ie tz s c h e , kendini yetitird ii s
ra la rd a hocas filoloji bilgini F r i e d r i c h W i l h e l m R i ts c h l , besteci
R o b e r t S c h u m a n n ve R i c h a r d W a g n e r , filo zof A r t h u r S c h o
p e n h a u e r gibi a n n nl k iilerin d e n e tkile n m itir. B a s e l de
d o st o ld u u kltr tarihisi J a c o b B u r c k h a r d t n g r le r i de
o n u n z e r in d e izler brak m tr. lk sanat felsefesi yapt di
y e b ile c e im iz M ziin Ruhundan T ragedyan n D ouu" adl d e
n e m e s in i k lasik filoloji bilg ilerin d e n y ara rla n arak yazm tr. B u
r a d a eski y u n a n ta n rla rn d a n A p o llo ve D io n is o s un sim gesel
(1) M. H eidegger, N ietzsche, G esam tausgabe, Frankfurt a.M.; Klostermann,
1975.

157

ilevlerini kIl.aruk tragedyann tem elin d e bulu n a n sanat a n

lay ii/ dc d u rm u ; c o k u lu tu tkular s im g e le y e n D io n iso s
ile on etkilerini dengeleyen l ve dzen sim gesi A p o l l o nun
b aaya gelm esiy le eski y u n an tragedyasnn d o d u u n u ; ve
bunun da klasik y u n a n k ltrnn , d n y a n n an la m s z l n a kar
bir d e v a o la ra k g elitirdii trajik d n y a g r n e dayand n ne
srm tr. Bu, l m ve hilii y a da yok lu u k ab ullene re k y a
am bir o y u n gibi k av ra y an ve m z ik le besley e n bir d n y a g
r y d . N ie tz s c h e , kitabnn son b l m le r in d e iirsel bir dille bu
g r n a d a d n y a iin ta y a b ile c e i a n la m z e rin d e d u rm u
ve W a g n e r m z i in i de r n e k o la ra k ele alm tr. Bu yaptyla
N ie tz sc h e , sanat felsefesi ile m z ik - tiyatro kuram lar arasndaki
sk ba v u r g u la y a ra k k la sik le m i b ir y a p t rnei v erm i o lu
yordu. M z ik k o n u su n d a A r t h u r S c h o p e n h a u e r (D anzig, 1788 F ra n k fu rt a m M ain , 1860) gibi d n e n N ie t z s c h e ye gre de
m zik, b r sanatlardan farkl olarak, uzay iin de b ir y e r k a p
lam a ya n , dola y sy la nesnel o lm a y a n bir sanat daldr. M z ik, sa
natsal srecin i d in a m iz m in e d a h a yak n dr; d o la y m sz anlatm
k o n u su n d a d a h a az say d a teknik engel ierir. S o m u t bir engel ise
hi tam az, n k d eneysel bo y u tu yoktur. S c h o p e n h a u e r e gre
ise m zik, teki sanatlar gibi id e a lan deil, d o ru d an d o ru y a
iste n ' yanstr. S an at k u ra m n a A p o llo c u -D io n iso sc u bir ik i
le m le b a lay a n N ie t z s c h e ye gre bu ikilem , b iim ve us ile k e n
din d e n g e i a ra sndadr. N i e t z s c h e ye gre m z ik , kusursuz bi
im d e D io n is o s c u bir sanattr; ar c o k u n lu k la k e n d in d e n g e en
sanatnn bu sonsu z zg rl n n bedeli de p a ra n o y a (k u k u
ve korku) olarak belirir. H e r sanat y a r a tm a z g rl n n b e
delini de bir bi im d e d e m e k z o r u n d a kalr. M z i in m atem atiksel
zelliklerine pek n e m verm e y en N ie tz s c h e , S c h o p e n h a u e r gibi,
d o a seslerinin taklidine d a y a n a n m z i i a k a knam tr. M zik d e d o a y a y k n m e n in hi d e baarl so n u la r v erm eyeceini
dah a n ce G o e t h e de sylem itir; o n a gre, M zikte gkgriiltiisiinii taklit etm ek sa n a t d e ild ir; f a k a t bende, g k giiriiltiisiinii diplerken du yduum du ygu yu uyan drm ay a m a
layan ve bunu b aaran m zisyen ok y ksek b ir d e e r k a za m
nsanlarn ve toplum larn eitilm esinde, h atta te davisinde m ziin
katk la rn a dou to p lu m la rn d a da b a v u ru lm u tu r. in, H in t ve

158

slam u y g a rlk la rn d a m z i in nem li bir yeri vardr. Bu cm led e n

o lm a k zere, rne in K o n f y s e g re de dzenli bir ahlak e v
r e n in d e m z i in n em li b ir ilevi b u lu n m a k ta d r. A y rc a m zikle
d e v le t birbirinin y a nk sdr; n k devleti y n e tm e becerisi ancak
m z i i kav ra y ab ile n stn in sa n la rda bulunur.
iir, m z ik ve felse fenin kesitii n o k ta d a y e r alan N ie tz sc h e ,
din ve ulus kaynakl gelen e k sel d e e rlerd en u zak d u rm u , z e l
likle de tragedy a k o n u su n d a , antik y u n a n d a k i sanatla dinin ve sa
n atla sitenin birliini ve u y u m u n u k a v ra m a k gerektiini ne sr
m t r. .Y u n a n lla r n D io n iso s c u yann ilk kez o rta y a koyan
T ra g e d y a n n D o u u , z g r karakteri ve zellik le de yazarn, a
d a k lt re ilikin s o r u n la r z e rin d ek i kiisel g r le r iy le sarsc
b ir n itelik tar. O n a gre, Bat uygarl, m z ik s a n a ty la bilim ve
din
a ra sn d a
b o c a la y p
duracak
m dr?
T ra g e d y a n n
ve
m y th o s " u n yen id en do m a sn arz u lay a n filozof, bu arzu sun u g e r
e k le tir e c e k k i in in W a g n e r o ld u u n u d n m e k te y d i. A m a,
ayn z a m a n d a D r e r in l m le e y ta n n Y olda v a ly e adl
ta b lo s u n u n o lu tu rd u u s im g ey e b a k a r a k S c h o p e n h a u r i d
n m e k te n de geri k a lm y o rd u ; n k bu filozo fu n, h i b ir u m u d u
yo k tu , a m a y in e d e h a k ik a ti b ilm e k istiyo rd u
N i e t z s c h e nin felsefesi bir va rlk felsefesi deil, a m a bir va rolabilm e" felsefesidir; ve insan h a k k n d a alan bu s o r u tu r m a y a
b a ve sonu o lm a y a n d n (ew ig e W iederkehr: n cesiz so n ra sz
y in e le n i ) d n c e s i de, b a la n g s z ve so n s u z o lu u n saltk d
n c esi o la ra k katlr. G le rin d ny as, n le n m e s i o la n a k s z bir
b y m e eilim i tar; gii istem i (W ille zur M a c h t) k av ra m n n
k a y n a d a b udur. Bu g ler d nyas, hib ir a z a lm a ta
n m a d n d a n , asla b ir d e n g e n o k ta sn a u lam az. F ilo z o f a gre,
B u d nyann u la a b ile ce i durum h e r neyse, o buna m utlaka u la
a c a k tr ve bunu y a ln z b ir kez deil, sa y sz k ez y a p a c a k tr ".(l>
N i e t z s c h e nin felsefi tavrlarnn kktencilii, h e r trl y o ru m u n
greli o ld u u v a r sa y m n a day a n r ve d o ru d a n d o r u y a g is
te n c in e bal olan insann y a ra tm a yeteneini d e v r e y e sokar. O n a

(1) F. N ietzsche, Der W ille zur Macht, IIINr, 802; 808; 820 f; 821; G e
samtausgabe, Frankfurt a. M.: Klostermann, 1975.

159

gre K ktencilik (R adikalizm , F u n d a m e n ta liz m ), satrlar ka

rala nm ve satr aralar birbirini iz leye n y o r u m la rla d o ld u r u lm u
zgn metni y eniden bulm aktr: K kten ci b ir h ak ik a t' g e
r e k sin im in d e n d o an s o y k t a l m as ite budur.
"Kuku den izinin stnde ya ln zca b ir tah ta p a r a s, u zanp
uyum aya an cak ye te ce k g e n ilik te !; P a r m e n i d e s e m alettii bu
szlerle N ie tz sc h e , m e tafizik soru n u n en can alc n o k ta sn a p a r
m a k basar; deim e z, sabit bir n o k tann, sa lam bir d a y a n a n g e
reklilii; o y s a kendi eletirisi, tersine, bilinecek n e s n e y e o la
b ild i in c e o k a d an y a k l a m a k gere k ti in i g s te rm e y e alr.
P a r m e n i d e s in yapt gibi d n c e n in v a rlk la z d e le tir ilm e y e
a l lm a s , N i e t z s c h e ye gre, felsefenin lanetlenm iliinin, yani
ruh ve b ed e n ayrm nn, ifadesidir. N ie tz s c h e , bu balam da , H e r a k le ito s , A n a k s a g o r a s ve E m p e d o k l e s de ortak olan inanca, y a
a d m z d n y a n n , g r n " d n y a s n n gerek old u u inan
cn a katlr. D e s c a r t e s in co g ito erg o sw/n unu eletirerek,
"benim, dndm dnen varlk oldu um kesin d e ild ir1'
der. 1882-1886 arasndaki "Z erdt d n e m i'n d e kendisini "labiren t
insan" o larak gren N ie t z s c h e iin hakikat "A riadne"\x. O n a
gre, h e r eyi fo rm llere in d irg e m e k yeterli deildir, ay rc a bu te
m eller zerinde " yaayabilm ek" gerekir; a c a b a bu olanakl m dr?
"G erek dnya", b aka herhangi bir d n y a gibi bir k u rg u d u r ve
hatta "y a a m a kar g iriti im iz en te h lik eli su ikasttr"
N ie t z s c h e ye gre felsefe, yara tm an n anlam n k a v r a m a y a a
lan bir d n c e etkinliidir; belli ilkelere d ay a n a ra k kendini s
nrlayan bir dizge deil. Bu etkinliin k ayn a da, erei de in
sandr. nsan ev rendedir, evre n in zdr. O n u konu ed in en felsefe
de e v re n e y nelm eli, onu a n la m a y a ve a k la m a y a alm aldr.
B yle b ir anlaytan y o la k an felsefe, N i e t z s c h e ye gre, A ntik
Y unann T ra gedya a"n d a d o m u tu r. B ir us varl o la ra k in
san snrlandrm ay an, o nu evre nin b t n l iinde zgr, y a
ratc b ir atlm oda n ite li in de g ren filozoflar d a T h a l e s ,
A n a k s i m a n d r o s , A n a k s i m e n e s , H e r a k l e i t o s ve E m p e d o k l e s gibi
doac bilgelerdir. O nlard a n son ra felsefede gerilem e, k a y
n a n d a n u z a k la m a ve g id e re k s o y u tl a m a b a la m tr. U y
garlk, insann yaratc e y le m le rin d e y o u n lu k k azanr, ve bir n e t
lie ular. N ie t z s c h e ye g re nem li olan eskiyi, g n gem ii
160

a k ta r m a k y a da y in e le m e k deil, yeni olan ortay a k o y m a k , yoklan

v a r etm ek tir. n k u y garlk, yaratc atlm larn bir b irikim idir.
B u d a A pollo ve D ionisos gibi tanrlarn varl n d a bi im le n en
z n a n la m n k a v r a m a y a ba ld r. B u yaratc atlm , kiinin a
n a m a s n , b t n e v re n i k u a ta n g e n i b ir b a k as k a
z a n m a sn salar. Y a r a tm a n n g e r e k le m e d i i y e rd e ise insann
k e n d in i am as ve o n u n la balan tl ola n u y garln d o m a s sz
k o n u su deildir. N ietzsche, A h la k n S o y k t T\de y le der:
B ir to p lu lu u n , b ir u lu su n evrim ind e b ilim a d a m n n n p la n a
g e ti i d n e m le r g r rs n z ; ite b u d n e m le r yo rg u n lu k, ze l
lik le d e g n b a tm y a d a k d n e m le rid ir.
T ra g e d y a n n D o u u nda, sanatn do ann k e n d isin e zg e s
te tik e tkinliine, b i im le r y a ra ta n y a a m a dayan d n n e sren
N ietzsch eye gre, sanatn z, belli trden bir yaland adr. Bu, y a
a m a k a r a a lm a y a y n e le n id ealist bir y u ttu r m a c a deil, yaam
iy iy e d o ru d e i tir e r e k y a a n r d u r u m a getiren bir yalandr:
D o r u la r y z n d e n lm e m e k i in elim izd e s a n a t vat1 diyen
N ietzsche y le d e v a m eder: S a n a t n a sl m d o a r? B ilg iy e b ir
d e v a o la ra k do a r. Y aam , a n c a k sa n a tn ya n ltm a la r (illu sio n ),
a ld a tm a la r sa y e sin d e y a a n a b ilir h a le g e lir H eid eggere gre,
N ietzsch ede sanat, g istem inin y a d a gllk istencinin (D e r
W i lle z u r M a c h t) b ir y a n s m a sd r; g l l istem e, e g e m e n ol
m a y a rz u la m a deildir; o, ne ele ge irm e, e ld e etm e, ne de gz
d ik m e d em ek tir; g l l istem e, verm e ve y a ra tm ad a k i gc
d ile getirir. N ietzsche, F reu d dan nce , sanatn bilin a lty la olan
ilintisin i g ste rm i, y a a m n m e rc e i a ra cl y la d a r y a ve sar
h o lu k i in d ek i in s a n d a k a rla la n iki yana, A p o llo c u ve D io n is o s c u e ilim e dikk ati e km itir. D io n iso s cu sanatn ifade bi
i m in e m e k o lm a k ze re N ietzsche, Schopenhauer ve
W a g n ere de katlarak, m z i i gsterir; A p o lloc u sanat ise, sim
gesel d n y a n n g z e lli in i sunar; g r n n z l n estetik
a r a c l y la k u r ta r m a y a alr. D io n iso s c u sa n at y a l n z c a in sa n n
n c e s iz - s o n r a s z h az zn g r n le r iin d e a ra tr m a k la ka lm a z ,
a m a ay n z a m a n d a , g r n le r in ark a sn d ak i e y le rin ta i in d e k i
g iz li e k ir d e e g id e n yolu a ar ve insann yceliini y k s e k sesle
h a y k r a r a k y a a m n z e n g in le tirilm e sin i, b t n le n m e s in i ve y e t
k in le tirilm esin i b ir y a n a b rak p o n u y a ln z c a s r d rm e y e k o

161

yulur; b ir tr uyarc (S tim ula ns) rol stlenir ve N ietzschenin

S chopenhauere kar v u rg u la d gibi, y a a m n b o b ir d in
ginlik (Q uictiv) olm a d n sa vunur. A p o llo c u sa n ata gelin ce o,
g rsel d n y a n n gzellii iindeki g r n lerin z llerini,
gelip geilerini estetik bir b i im d e ta sarm lar. B a tnn A p o llo c u
klt rn n ifadesi olan sanatsal gzellik, S a lt n b ir g r n
(S c h ein des A b so lu te n ) o la ra k aydnlatc, dn le y ici ilevi ( k o m
p e n s ato risc h e F u n ktion) ola n bir dnyay yanstr: Sanat, y a
a m n g r n n , ya a m n b ize su n d u u m a n za ra y e k ilir ve
k a tla n lr k lm a k la kalm az, a yn za m a n d a ze rin d e u za n a n ve s a f
o lm a ya n d n c e n in de i e k le n m e sin i s a la r Y a a m iin s a
natn ilev in e ilikin k k te n ci so ru la ry la N ietzsche, sanat zerine
estetik s p e k lasy o n lard an v a z g e ilm e sin e n ed e n olm u, b ylece
m o d e rn sanat ve y az n ala n n d a n em li bir y e r edinm itir.
K las ik filo lojiden felsefe a l m a la rn a g e en N ietzsch enin bu
a l m a la rn n o d a k noktas sa n at rnleri o lm u tu r. O n a g re
sanat, in sa n n y aratc g c n n y o u n la t b ir baar alandr;
her trl d n c e b u r a d a y e e r ir ve geliir. B u n ed e n le felsefe, s a
nattan ayrlam az; nitekim H om eros bir o zan o lm a s n a karlk fel
se fe n in ierd ii k o n u la r ilem i, insan bir baar varl o la ra k
sergilem itir. lka felsefesinin filozoflarn dan P arm enides de
d n c e le rin i iir a r a c l y la d ile getirm itir. H om erosu iirin
n c s sayan N ietzscheye g re sanaln A p olloc u ve D io n iso scu
iki yaratc ve k o ru y u c u tanrs vardr; b u n la rd a n A pollo, lnn,
n, d e n g e n in ; D ionisos ise c o k u n u n , iten d a d o ru y aratc
taknln, m z i in tanrsdr. B t n insan y a r a tm a la rn n k a y
na d a bu iki tanrdr. N ietzsche, bu iki k a y n a a d ayanarak , d
ncelerini tarih, insan, sanat, felsefe ve uy g arlk gibi k o n u la rla il
gili a k la m a la r n d a se rim ledi; insan bu baar alanlarnn
b t nl iind e bir us ve isten varl o la ra k grd. B u g
r n d e Schopenhauer ve H in t felsefesinin, zellikle de N irv a n a
kavram e rev e sin d e toplanan inan rnlerinin etkisi b y k ol
m utur. B ir y a n d a n Shakespeare, B yron, H lderlin gibi ozanlar,
te y a n d a n d a Schum ann, C hopin, Bizet, W agner gibi b es
tecilerle ilgilenen N ietzsche, y u n a n ozan T heognis ze rin de a
l m , o n u n iyi-soy/u , k t -so y su z k a v r a m la r n a d ayal yeni
y o r u m la rd a b u lu n m u tu r.

162

N ie t z s c h e felsefesinin o d a k sorunlar arasnda dil, kltr, tarih,

insan, ahlak, bilim, uygarlk, to p lu m ve zellikle de sanat bulunur.
S a n a t k o n u su n d a ilk d n e m le rin d e S c h o p e n h a u e r ' i n k ara m sar a n
lay n d a n e tk ile n erek , insan ev re n se l istencin b u y r u u altnda, b a
m l ve m u ts u z b ir varlk o la ra k g ren filozof, b u n d a n k u rtulm a nn
yo lu n u bireyin kendini b u lu u n d a ve bilinciyle y n le n d irm e sin d e
arad. O n a g re in sa n a kiilik ve z g r l k k az a n d ra n tek ilke y a
ratm adr. Y a r a t m a sanatsal b ir e y le m o ld u u n d a n , kiinin kendini
a m asn a, e v re n i bir b t n l k i in d e k a v r a m a s n a baldr. B unu
b a a r m a k ,-iin de biri u y u m , teki b i im ycelii olan iki yaratc
oda y a k a la m a k gerekir. U y u m u n rn ei D io n iso s , biim inki de
A p o l l o dur; bu iki sanat tanrs, insandaki yaratc gc b i
im le n d ire n , y n le n d ire n birer y c e varlktr. U y u m u sim geleyen
D io n iso s m z i in , biim i rn ek le n d iren A p o llo ise yo n tu n u n o d a
dr: M z ik le insan ken dini aar,v a rl n z n d e sakl derin a n
lam d u y u m sa r, sezer. Y on tu ise insan biim in en yce rneiyle
y z y z e getirerek , o n a varln z n , da v u ran bir olay n i
teliin de g sterir. G e r e k uy u m , g e re k se biim , gzellii oluturan
iki tem el ed ir; birincisi sezgiyle, kincisi g rm e k le kavranr. N i
telikleri d o la y s y la b irbirine kart o la n bu iki yaratc g o d a
n n b ir le m e s in d e n , b t n in san b a a rla rn n en ycesi olan,
b t n sanat trlerinin k ay na d u r u m u n d a b u lu n a n tra g e d y a d o
m u tu r. T r a g e d y a d a tak n lk la d en g e , u y u m la b i im , d erinlikle g e
n ilik i iedir, b irbirlerini z m le m i d u ru m d a d rla r. N ie tz s c h e bu
olay D io n iso s a olm a" diye niteler. D io n iso s a olm ann bys
a ltn d a .k ii y a ln z c a baka k iiyle y e n id en b a la r kurm akla kalm az,
d o a n n cokun luu iin de se vin ce k a p la ra k b irb irin e d i bile y e n le r... s a rm a d o la olu rlar, k ii k iiy le k a y n a l B u k a y
n a m a d a kii k en d in i aar, ev re n le, e v r e n d e b u lu n a n b tn v ar
lklarla b ir u y u m iine girer; kendini belli bir' top lu m u n deil,
ev re n in yesi o la ra k gr r. A nca k, bu co k u lu ey lem i yaratcla
d n t r e r e k , b ir b aar rn o r ta y a k o y m a k "pek o k la rm deil,
stinsan"\n iidir. n k g e r e k sa n at atlm "st insann"
( b e r m e n s c h ) e y le m id ir; ite byk b iim le n d irici d e (san at)
stin sa n la rn ku su rsu z beden y a p la rn r ya la rn d a seyred er,
gr r" .m
(1) F. N ietzsche, M enschliches-A llzum enschliches, Nr. 151 vd. Gesamtaus
gabe; Frankfurt a. M.: Klostermann, 1975.

163

 zg n ve y ce y a r a tm a eylem i o la ra k sanat, ancak

C/jriji/i larn b u lu n d u u yerde g er eklik kazanabilir. F elsefenin
varl d a y in e bu stinsan"larn v a rl n a baldr. T o p lu m u
o luturan bireyler, g e r e k yaratc ve d o u ru c u olan stin san \n
ortay a k m a s n a y ara y a n b irer ara niteliindedirler. B ir y o ntunu n
o rta y a k o n m a sn d a , m e rm eri yontan, y ere b ir o k paralar, k
rntlar d ken y o n tu c u n u n en b y k yaptn b i im le n d ir m e k iin
yapt neyse, d o a da stinsan" y a r a tm a k iin bireyleri bir
g ere ola ra k kullanr. Bireyler, bu y c e insann o rta y a km as
iin, doan n y e r e d k t b irer krntdr. Bu nedenle,
stin san \n e v resin d e , ayaklarnn d ib in d e to plan an b ireyler bir
y n d r, p ek o k la r dr. D o a n n erei b u p ek o k la rm iin
den stin san o rta y a koym aktr: nsan k irli b ir rm aktr. Bu
kirli rm a iine alabilm esi, bozu lm adan k a la b ilm esi iin engin
b ir d en iz olm as gerekir. Bu d en iz evrenin z, ve an lam niteliin i
taya n stin sa n " d r... B ir bakn, size stin sa n tan tyoru m ,
o ite bu d en izd ir stinsan", btn ktlklerin, eksikliklerin,
u yum suzluklarn o rta sn d a b ir k g ib i bozu lm adan kalan, ken di
ken d isiyle btnleen, y a ln z ken di kendine yeten b ir varlktr.
B ylece o, so n su z sevin ce d e sah iptir; nk, h er sevin ve n ee
sonsuzluu ister, hem de derin sonsuzluu .(1)
N ie tz s c h e ile birlikte sanatlarn ku ram sa l d z e y d e
z m le n m e le rin d e n yeni bir anlay dodu. K ltr tarihine u y
g u la n a n yeni b ir tip lem e bilim inin, tipolojinin balatcs olan
N ie tz s c h e , y u n a n sevgi tanrs A p o l l o n un ad n d an esin le n erek
A p o llo cu san at ile g e n e y u n an arap ve b ere k et tanrs
D io n is o s dan e s in le n erek D ion isoscu san a t a y rm y a p m tr.
A p ollo c u sanat ll, u y um lu, arbal, dengeli b ir sanat iken,
D io n is o s c u sanat, b u n u n k artn o lu tu ru r; g ste rili, c o k u lu ,
y a a m a d n k bir sanattr bu. N i e t z s c h e nin kltr tarihini ak
layan g elim e ve b i im ile tipoloji, ilkece ayr bu iki sa n at eilimi
a ra snda v aro ld u u n u d n d soyut, m e tafiz i e k a d a r u zanan
bir u z lam azl a d aya nr. F ilozof, sanat z m le m e s in d e i
g d sel ola n a belirleyici bir y e r vermitir. O g n d e n b u g n e bir
ok literatrde sanatlarn tiplenm esi y ap lrken o rta y a yeni yeni bir
(1) F. Nietzsche, A lso sprach Zarathustra I-IV, Gesamtausgabe; Frankfurt
a.M.: Klostermann, 1975.

ta k m k a r tlk la rn atld g r lm t r . rn e in , F. Strich, ak

ve k a p a l b i im k a r tl n d a n s z e tm i, F, G un dolf ise, y e tim e
v e e itim y a a n ts ile ilk y a a n t a ra sn d a k i k a rtl a d a y a n a n
bir sa n at tip le m e si y a p m tr. W olflin, izgisel olanla resim sel g
z e llikteki s a n a t tipleri ara sndaki kartlktan s z ed e rk en , Spengle r de A p o llo c a ve F a u s t a sa n at tipleri kartln buluruz. Snow
ise, plastik, m z ik se l, b ilinli-bilinsiz, bilim sel ve gze le y nelik
s a n a t ayrm yapar. T m bu so y u t e m a la r d a tarihsel b o y u tu n g z
den kat ortad adr. H e r sa n at y azar, tarihsel k o ullardan b a
m s z ola ra k , e m asn tarihin t m a la rn a y le c e u y g u la m a y a
k a lk m a k ta d r. D erin lik psiko lo jisin in sanat a k la m a deneyleri
iin de ayn olg u g e erlid ir (Freud, Jung, Adler). J u n g un g e
li tird i i ilk rn e k (archetip) k u r a m n a gre, bu toplum sal ve ta
rihsel verilerd en b t n y le b a m s z ilk rn e kle r, old u m o las bi
lin a ltn d a b u lu n m a k ta d r l a r ve d e i e n k lk la rd a ve b a k a b a k a
b i im le rd e bilinaltndan y z e y e srekli y kselm ektedirler.
J u n g da sa n atsa l ta sarm larn d o u u d erin lik psikolojisinin psikoan a liz in b en im se d i i bu ilk rn e in v a r l n a b a la n m tr . A r
nold G eh len de k a r la t m z s a n a tsa l- e ste tik etkinlii, h a y
vansal i g d le r e d a y a n a ra k b u n la rd a n t retm e giriim leri de
d erin lik p sik o lo jisin in b u lg u la r n a y akn der. te y an d a n
N ietzsche, Spengler, Freud, A dler i g d se l olan sanatn olas
k a y n a s a y m a k l a ayn te m e l an la y n d e iik b i im le rin i b e
n im s e m i o lm a k ta d r l a r .(l)
Y a p tla rn n te m e lin d e b t n ald atm ac ala r a a v u r m a k ve
t m n y arg lar y k m a k istei yatan N i e t z s c h e nin z g n yan,
Bat u y g a r l n n tem el felsefi so runlarn k ktenci bir k u k u y la
ele alm asdr. B y le c e filozof, bilginin (Bilim ), varln (B atya
z g a p a k hakikatler) ve e y lem in (A h la k ve Siyaset) y eniden
s o r u n h a lin e g e tir ilm e s in e o la n a k salam tr. K ant eletirinin
so n u c u n u d a h a ilerilere v ardran N ietzsc h ec i eletiri, giderek
K an t e letirin in k e n d isin e y n e lm i, akln s z d e n sel k a
tegorilerini kab u l etm ey e re k , bunlarn, bedensel ve sosyo e k o
n o m ik k kenli, salt y a a m s a l z o ru n lu lu k la r d a n b a k a bir ey o l
m a d k la rn n e s rm t r. B ilim se l h a k ik a t da dahil o lm a k zere,

(1) G illes D eleu ze, N ietzsche et la Philosophic, PUF, Paris, 1988

165

her trlii hakikatin iyzn ortay a k arm ay d ene y en N ietzsche,

insann ayteclici zellii olan icat g c n (invention) ve ayn z a
m a n d a ila y e n ili e kar diren iin i g s te r m e y e almt^. N e var
ki yab a n cs o ld u u eyi "b a rb a rc a , kendi akln a u y d u ram a d
eyi de "a k ld diye niteleyen yine kendisi deil m idir? Btn
Iclscl'e sistem lerin e ve m e tafiz i e kar olan, h o r b akan
N ie t z s c h e nin yin e o n a zg bir m etafizie y a d a bir stfelsefeye
s n d n r g r y o ru z . O n a gre, bilgi ilevleri h iy e ra r isin e d ip
ten d o r u a e g e m e n olan ey, " h a k ik a f'te n b t n y le b a k a bir
eydir; b u n la r e g e m e n lik gibi etkin tutkular y a da tem b ellik gibi
ed ilg in
tu tk u lard r.
K u ru m s a ll a m
a lk a n lk la rm z ,
ku
r u m la n n z , d illerim iz, to p lu m u n g e m i te n kard dersler,
b a k a h e r trl y a a m tarzn d la y a ra k ken d i y a a m m z o la ra k
b e n im se d i im iz "a kla u yg u n bir d n y a b i erler bize ve sava d u
rum u da burad a n kaynaklanr. B ilginin ve genel olarak k u ra m la rn
ifte eletirisi, N ietzsch enin g e r e k le tir m e y e alt k k e n le r e
ilikin z m le m e y e dayanr. B u n u n iin de o n u n y a ptla rnda , bir
b ilim k u ram sa l in c ele m e ile b ir p o le m ik tu tum ayrm yaplabilir.
F elsefesinin bu iki karakteri (bilgi ve kavga), N ietzschenin ne
srd s o y k t n T r a g e d y a n n d o u u y la b alay a n yep y e n i
bir insan b ilim in e d nt rr. B u y a p tn d a N ietzsche, D io n is o s u
k e f e d e r e k F reu d dan nce, insann, her z a m a n varolan iki bi
im li ( y a a m ve l m ) ve f a r k lla m a m k k e n in i g n n a
k arm tr. B u l s z l e , b ir e y le m e ilkesi ola n A p o l l o yla
birlikte l biim i kendini kabul ettirir. H e s a b a katlmas zorunlu
olan bu antropolojik temel zerinde, Bat tarihi, " S o k ra te s o la y na
ta n k o lm u tu r. " S o k ra te s o la y d em ek , so y u tla m a ve k av ra m d e
m ekti, yani a d a bilim in ve a hlakn d a y a n d te m eldi.

N ietzsche felsefesi h a k k n d a son sz s y le m e k her ne k a d a r

o la n a k d y s a d a b iz y in e s a p ta d m z u n e m li n o k ta lar s
ralayalm : N ietzsche felsefesinin ilk hed eflerinden biri "b t n d e
erlerin d n t r lm esi, y e rle ik d e e rle rin te sin e g e ilm e si ve
a lm a s "
(transm utation;
transv a lu a tio n )
o lm utur;
antisistem ciliin ateli sav u n u su cu d a ola n N ietzsche, gelec e in fel
sefesini k u r m a y dler. M o d e r n d n c e v e an lay n to p ta n bir
e letirisine girie n filo z o f y in e m o d e rn b ilim le re de kar kar.
Bu b a la m d a N ietzscheyi, m o d e rn iz m in k ap sad sanatn ve p o
166

litik a n n da k ars n d a b u lu y o r u z . M o d e r n sanat ve politikann y a

n n d a N ietzsche, n e s n e lli e (o b jec tiv it) de kardr. A c eken
h e r k e s e ac m a y a, ta rih e y k le n e n an lam a , b a k a la rn n b e
e n i le r in e b a la n m a y a , k le ruh lu lu a , a a l a ve bay a l a
tiksinti d u y ara k b a k a r ve b tn bunlar yadsr. B u bak m d an
N ietzsch e felsefesi bir k ar-felsefedir; tutucu (co n se rv a tiv ), gerici
( r a c tio n n a ire ) bir y n e deil, bir kar a k m a (c on tre-courant)
d o r u yol alr. N ie tz sc h e c i eletiri ki total bir eletiridir, akln k a
te g o rilerin i dlar, ve t m sn fla n d rm alar eler. O n a g re felsefi
d n c e y e , a n la m ve d e e r 'e ilikin sorular s o k m a k ve b ylece
d e m e tafiz ii altst e d e c e k b tnsel b ir eletiriyi (critique totale)
g e r e k le tir m e k g e r e k i r / 1

A ristotelesin b e n im i in a n la la b ilir o lm a y a n b ir e y bu
y z d e n a n la lm a z d e ild ir dedii gibi, N ietzsche felsefesi de a n
l a lm a z p e k o k y a n n a karn y in e d e a n la la b ilir baz tem el
e l e r ierm ek tedir. z e llik le sanat i g d le rim iz e ve bilinaltna
in d irg e m e si, nem li bir pro b lem i irdelem esi ve sorg ulam as b a
k m n d a n ilgintir. S o k ra tese g re iy i o lm a k iin h e r e y in b i
lin m e s i g e r e k ir , P la to n a g re ise g z e l o lm a k iin h e r e y in b i
lin m e si, a n la la b ilir o lm a s gerekir*', A ristoteles de sanat iin
y l e der: a rk (m zik ) l m l le r iin h e r e yd e n o k d a h a ta t
l d r . S ch iller in s a n a t k a v r a y ise u du r: B e n im i in a lg ilkin
a k ve b e lirli b ir n e s n e y e sa h ip d e ild ir; bu d a h a so n ra b i
im le n ir . Z ih n in b e lli b ir m zik a l d u ru m u n ce o rta y a kar, ve
a n c a k b u n d a n so n ra p o e tik ide y a n i k a v ra y b e lirir K o la y c a g
rleb ilec e i gibi N ietzsch enin sa n at anlay bu tu tu m la r d a n fark
ld r.
N ietzsche, L u cretiu sun n sa n la rn ru h la rn a y c e k u tsa l f i
g r le r ilk k e z r y a la rd a g r n d ler*' d e m e sin e k atlarak T ra
g e d y a n n
D o u u nun
hem en
b a la r n d a H ans Sachs n
M e is te r s i n g e r s inden u a l n ty a y e r v e rm itir:
M e in F reund, d a s g r a d ist D ic h te rs W erk,
d a s s e r se in T r u m e n d e u t u n d m e r k .
G la u b t m ir, d e s M e n sc h e n w a h rste r W ahn

(1) Gilles Deleuze, Nietzsche et la Philosophie, PUF, Paris, 1988.

167

w in l ihm im Traum e aufgethan:

a l l D ichtkunst u n d P o e te r e i
ist n ich ts a ls W ahrtraum -deuterei. (*)
Y a z n n b a n d a d a d e in m i o ld u u m gibi c o k u lu b ir ni
hilizmi tem sil ede n N i e t z s c h e nin d n c e ser veni g r ld
gibi n c e r o m a n tik bir n ih iliz m ile b alam , so n ra da h a k ik a t z e
rin d e te m e lle n e n k u k u c u b ir p o z itiv iz m e varm tr. S on y llard a
ise b t n bu grlerini y a a m a d a y a n a n b ir felse fede to p
lamtr. B ilin d i i gibi N ietzsc h e i ahlakn o k zel biim i aforizm ala rd a ortay a kar. B u afo rizm ala rd a o, bilgiye, ahlaka h atta
d in e ilikin y a n ls a m a n n (illusion) felsefesini y ap m tr. O n u n
d n c e sin d e p e s im ist ve k u k u c u bir p a n te iz m in izlerini de b u l
m a k olasdr. A m a y in e de N ie tz s c h e felsefesinin, toptanc bir b a
kla, tm d e e rle rin te sin e g e ilm e s in e ve a lm a sn a dayal o p
tim ist bir g r serim ledii de sylenebilir. A y n z a m a n d a o yeni
b ir tutkunun, z g n bir itenlik tu tkusunun (P assio N uovo) ilk
a m lay c la rn d an , n c le rin d e n biri de o lm u tu r. B u n e d e n le
k end isine a n ti-p esim istlerin en en erjii sfa t y a k tr lm tr .
O n a g re y a a m a k , icat e tm ek tir; y aam , b ir bulutur. S a n a t da
gc istem e ( W ille zu r M acht) ile ilg ilidir ve v aro lu u n , y a a m a
d u y g u s u n u n o lu m la n m a sd r. G zel ise y a a m oaltan, z e n
g in le tire n b ir ey dir. N i e t z s c h e ye g re sanatn k o n u su da, tpk
a hlakn ve bilim in k i gibi, y a a m d a h a y o u n bir b i im d e y a a n r
hale getirm ektir; sanat, bir o y u n olu p bu o y u n srasnda si
n irle rim iz e n duy arl titre im lerin e ular; b u titre im ler a ra
c lyla d u y a r l m z ken d isin i ifade etm i olur. S a n a tta belli bir
tr yalann, y an lsa m an n verdii b y l bir ze vk de bulunur.
S anat, m z i in b ir d z e n le m e si olup, en derin b i im d e yaam a y
istem enin b ir ifadesidir. A m a bu yle bir d z e n le m e d ir ki im
g elerle y aplr ve sanat im gelerin bu i tutarll iinde bizleri,

t*) Dostum, ozann tek amcc, dlerin i seebilm ek ve onlara an lam lar v e r
mektir. nan bana, insann en kkl yanlsam alar ona dlerden gelir; ve
tm d ize le tirm eler ve iirletirm e le r dlerin yorum undan baka b ir e y
d eildirler. N ie tzsc h e ye gre bata iir olm ak zere tm sanatlar, d
lerin yorulmas ya da yorumlanmasndan baka bir ey deildir.

168

h i b ir arzu d u y m a k sz n ve y a ra r b ek lem e k siz in , nesnele re y

neltir, o n la ra b ir g z attrr. B y le c e y aam se v m e noktasnda,
y a n ls a m a aracl yla, kurtarlrz; n k sa n at y a n lsa m a la rla in
s a n la r n k u r tu lu u n u salar. A s ln d a h e r ey bir y a n ls a m a d r (illu sio n ), a m a y a ln z sa n at b ir y a n ls a m a d a n b a k a bir ey o l
m a d n bilir. te bu n o k ta d a N ietzsch enin sanat felsefesinin ya
d a es teti in in ift bir y an lg y a d a y a n an , o p tim ist ve p e s im ist iki
k k o r ta y a kar: d ve sa rh o lu k , d tanrs A pollo ve iki
ta n rs D ionisos. lki im g e ile arndrr ve im g e le r d ny asn d ak i
n es n ele rin im g e sin e A p o llo c u y a n lsa m a n fu z eder; D ionisoscu
y a n ls a m a ise k e n d in d e n g e m e ile, sa rh o lu k la b ireyse llik il
kes in in o rtada n k alkm asn salar; b y le c e evrenseli isteme, b
t n le m e arzusu o rta y a k ar ve bireysel isten kaybolur.
N ietzsch eye g re tra g e d y a , b t n sa natlarn k e n d is in d e n f
krd bir kay n a k tr; n k o, m z i in , iirin ve plastiin bir e im s e l sanatdr. A y n z a m a n d a tra g e d y a , ll zihinsellik
ve tutkulu istek a ra sn d a k alan b tn sanatlar ifade eder. O n a gre
g z e l, u y u y a n isteim izi b ird e n b ire u yan d rp ca n la n d ra ra k ortay a
k a r a n b ir dtr. Y c e d e bencil isteim izin y o k old u u ve bt n s n r l a n a m a z e v k in i tatt y e r d e o r ta y a k a n bir t r co u ve
k e n d i n d e n g e m e d ir. B u n e d e n le d e iki ruh d u r u m u n a karlk
o l m a k z e re iki tr sa n at vardr: e p ik iire k arlk ola n p lastik s a
n a tla r ki b u n la r A p o llo c u sanatlardr; m z i e karlk olan lirik
iir ki bu d a D in o is o s c u sanattr. S anatn klt rel ilevine gelince
N ietzsche iki tr sa n at i g d s ayrm yapar; b u n la r,y a ln z c a r
y a d a etk in o la n m e ta f o r ik ve im g e se lle m i i g d ile soyutlaym
v e s zel i g d le rd ir. P ra tik n e d e n le rle y a a m m z n ak iin d e
y a ln z ikinci i g d kalr; im g e le re zg i g d snrlanr. S anat
k u rta ra n tek ey, m ito lo jik ruh d u r u m u n u kuran bu iki i gdn n
b ile im id ir y aln zc a: S an at an cak eski m itolojilerin yerin e g e
e b ilir . N ietzscheye g re sanat, slin sanln ve ezeli d n m e
tafizi in in sim g ese llc m es id ir; n k sanatn grevi, g elecein in
san l n y ara tm ak tr. O n a gre, D eh ann dou rulm as, bu
d n ya ya g e tirilm e si insan trnn tek e re id ir} V)

(1) F. N ietzsche, Le Gai Savoir, Mercure de France, Paris, 1950.

169

N i e t z s c h e y e g re sanat, n c e siz sonraszln im g e le n m e sid ir

ve o, ken d in e zg b ir b i im d e d n y an n dzenini taklit eder; bylece d e d e ie n d n y a n n g r n t le rin i sa b itle tirm i olur; d e
i e n d e d e im e y e n i, o k lu k ta birlii, g e ic id e kalc olan bize
sunar. Sanat, o lu u a m a istenci, bir eb e d ile tirm e , bir sonsu z latrm a ed im idir. F ilo z o fa gre, u y g a r l k la r 'k e n d ile r i n i sa
n atlary la am larlar; n k saiat, istekleri disipline e tm e y e y a
rayan ve telkin edici bir dildir. G r ld gibi p esim ist ve optim ist
eleri esteti in d e barn dran N i e t z s c h e de filo z o f ve sanat
N i e t z s c h e yi birbirinden a y rm ak o ld u k a g tr.B u y z d e n de
o n u n sistem in d e filozofu san at d an ay ram yoruz.

170

SIGMUND FREUD
(6.5.1856, Freiberg, M oravia-Pribor,
ekoslovakya - 23.9.1939, Londra, ngiltere)
P ek ok y o lla r a tm ve g e le c e k te baz e y le re vara b ilecek
a tlm la r a ca n llk k azan drdm . A m a bu baz e y le rin kiik m
y o k s a byk m o la c a k la r konusunda ben d e b ir ey
bilem iyoru m .
S.Freud, M a Vie e t La P sych a n a lise

Y a ln z c a psik o lo jiy i deil eitim , antropoloji ve sanatlar da

d e r in d e n e tk ile y e n ve geni ta rt m a la r yaratan p sik a n a liz k u
r a m y la 20. y y a d a m g a s n v u ra n d n rle r ara sn d a y e r alan
S i g m u n d F r e u d , k a p s a m l bir y a a m y k s n y a z a n ngiliz p si
kan a list E r n e s t J o n e s a g re (T h e L ife an d W o r k s o f S ig m u n d
F re u d , 1953-57, 3 cilt), m izah duygusunu, ku rnazln , ahlak
d e r s i verm ek iste d i in d e Yahudi a n ek d o tla r a n latm a alk a n l n
ve zg rl k d n celerini" b a b a sn d a n , d u y g u sa ll n an
n e s in d e n alm t; a k l ise t m y le kendisinindi. K lt r ve fel
se fe ala n la rn a derin bir ilgisi ola n F r e u d , D a r w i n den ve onun
d o a l s e m e k u r a m n d a n o k etk ile n m itir. G o e t h e nin doay,
g zd e o c u k la rn a g izle rin i a ra trm a olan a tan yan c m e rt b ir
an n e o la ra k n ite le y e n d e n e m e s in in etkisiyle tbb m e sle k olarak
s e m i; bu s e im d e k i te m e l g d ise insanlarn aclarn d in d irm e
istei deil, in sa n d o a s n ta n m a k a rz u su o lm utur. 1905te y a
y m l a d C in siy e t K u ram zerin e D enem e" (Drei A bh a n d lu n g e n z u r S e x u a lth e o rie ) adl y a p tn d a cin sellik ile re
m e n in ayr k a v r a m la r o ld u u n u ele alarak insanlardaki cinsel
d r t le rin b e b e k lik te n b a la y a n g e liim evrelerini o rta y a koydu.
B u n a g r e in s a n d a cin sel ve ru h sa l g e liim azcl (oral), d k l
(an a l), cin sel o rg a n sa l (fallik ), gizil ve rey im sel (libidinal) o lm a k
171

zere he's d n e m e ayrlr. H e r d n e m in ken d in e z g g eliim b i

imi; zellikleri ve sorunlar varr. F reu d un kiilik k u ra m ise
k alm an d a n o luan bir sistem e d ay a n m a k ta d r; bu k a tm a n ilkel
ben lik (id), b en lik (ego) ve iistben likT (sper ego). F reu d un
h az ilk esi (libido) k a v ra m y la ilintili olan ilkel ben lik, k a
ltm la aktarlan biyo lojik eleri ierir; toplum sal n orm lar y a n
stan ve gereklik ilkesini temsil eden stben liin g e li im in d e
n e m li rol oynar. F re u d bu k o n u d ak i grlerini 1923 ylnda
B enlik ve lkel B enlik (D as Ich und das E s) adl y ap tn d a sis
tem li bir b i im d e aktarm tr.
B ilindii

gibi

d u ru m

kuram lar

ya

da

analitik

kuram lar

F reu d un psik a n aliz k u ra m n d a n t rem i olup bu k u r a m a g re ki

ilik, stbenlik, benlik ve ilkel benlik d enen ruhsal k a tm a n la ra a y
r lm a k ta ve b unla r arasndaki etk ile im in sonucu o la ra k g e
lim ektedir. o u n lu k la cinsel i erik tayan, biy o lo jik kkenli
d rt le r d e bu e tk ile im d e belirleyici b ir rol o y n am ak ta d r. K iilik
g e liim ini t m y le bilind s re lerle aklad, tarihsel ve to p
lum sal koullar gz ard ettii g e re k e s iy le eletirilm e sin e ve e
itli d e i ik lik le r e u r a m a s n a karn b u y a k la m , a m z n en
etkili ve p o p le r kiilik k u ra m la rn d a n biri sa ylm aktad r. te
y a n d a n p sik o lo jid e kiinin kendi v arln y a d a d d n y a y g e r
e k d e ilm i gibi algla m as o la ra k b ilin e n kiilik y a b a n c la m a s
o lgusu F reud ta ra fn d a n ilen m itir. O n u n g elitirm i o ld u u p s i
kan a liz k u r a m n d a benlik, gerekliin tem silcisi o ldu u iin, ki
ilik y a b a n c la m a s d a b e n li in ar l d e z a y f la m a s n n so
n u cu d u r. B u n a g re kiilik y a b a n c la m a s, d a y a n lm a z y a da
tehd it edici bir g erek likten k a m a k a m a c y la gelitirilm i b i
lind bir s a v u n m a tepkisi y a d a m e k a n iz m a s d r . K iilik y a
b an c la m a s terimi kimi zam an, to p lu m d a ve retim s rec in d e k i
inin
bireyselliini
yitirm esini
ifade
e tm e k
iin
de
kulla n lm ak ta d r.

Freud, O tto Rank, Ernest Jones, Sandor Fercnczi, M ax Kahane, W ilhelm Stekel, Carl G ustav Jung, Alfred A dler ve K arl
A braham gibi izleyicileriyle 1902d e n b alay a ra k h e r a r a m b a
gn a l m a o d a s n d a toplant y a p m a k ta y d . Bu nl a ra m b a
T o p la n tla r s o n u c u n d a V iy an a P sik an a liz D ernei d odu ; ksa
bir sre sonra da uluslararas n kaz an a n psikanaliz hareketi r
172

g tl b ir y a p y a kavutu. D a h a sonraki yllard a cinsel etkenlere

a rlk ve rm e si ve libido kavram n e d e n iy le to p lu lu k iind e baz
a n l a m a z l k l a r k t; A dler ve J u n g un birbirini izleyen to p
lu lu k ta n a y rlm a la rn a karn h are ketin nd erli in i ve g e
li tirilm e sin i s rd re n Freud, 1913 yln d a p sikanalizi a n
tr o p o lo ji y e u y g u la d g e n i k a p s a m l bir a l m a o la n T o tem ve
T a b u yu y ay m la d . Bu a l m a d a , ilksel to p lu lu k la r d a O idipus
k o m p le k s iy l e ilintili su lu lu k d u y g u s u n u n b a strlm a snn, tm
insa n k lt r n n , dinlerin ve sanatn kayna o ld u u n u n e srd.
P s ik a n a liz k u ra m n a gre, o c u k g e liim in d e kzlarn b ab alarna,
e r k e k o c u k la rn a n n e le rin e cinsel arlkl ar ilgi ve s a
h ip le n m e istei d u y m a s ve bu n e d e n le de kzlarn anneyi, er
k ek lerin babay rakip o la ra k g rm e s iy le ortay a k a n bu sreci b e
tim le m e k iin Freud, Y u n a n m ito lo jis in d e b ilm e d e n babasn
ld r e r e k an nesiyle ev len e n T h e b a i li O id ip u sun ad n d a n es in
le n erek bu kavram ilk k ez R y a la r ve Y o ru m la r (D ie T ra u m d e u tu n g , 1900) adl k ita b n d a kulla n m tr. G e n e Y u n a n m i
to lo jisin d e ann e sin in ld r lm e s in e y ardm c olan E lek trann
ad, ayn srecin kz o c u k la rn d a k i y an s m a s ola n Elektra
k o m p le k s i te rim in e k a y n a k o lm u tu r. O idipus k o m p le k sin in 3 ile
5 y a a r a s n d a o r ta y a k t n b e lir le y e n Freud, e r k e k oc u un
b a b a s y l a z d e le ip cin sel d rt le rin i b a s tr m a s y la bu srecin
s o n a e rd iini n e s rm t r. o c u u n an n e b a b a sy la k u rd u u ilk
ili k ile r sevgi do lu ve sa lk ly s a ve a n n e b a b a ar y a s ak la y c
y a d a ar u y a rc d a v r a n la r d a n u z a k d u r m u s a b u e v r e u y u m
i in d e y a an r. B u n a k a rlk o c u u n ruh sa l n n z e d elen d i i
d u r u m l a r d a g elie n o c u k lu k nev ro z u , erik inlik d n e m in d e de
b e n z e r tepkilere yol aabilir. E rikinin bilinli zihinsel e t
kin lik lerini belirleyen ahlaksal etken olarak stbenlik, O idipus
k o m p le k s in i y a a y p - s o n a e r d ir m e sreci iinde o rta y a kar.
F reud, O idipu s k o m p le k s in e kar o lu a n tepkileri in sa n zih ninin
e n n e m li to p lu m sa l b aarlar o la ra k d e e r le n d ir m i tir A n c a k
o n u n k i ilik g e li im i a s n d a n a lm a s g e r e k e n b ir en g e l ve n e v
r o z la rn o l u m a s n d a o k n e m li bir etk en ola ra k g rd O idipus
k o m p le k s i k a v r a m n n Y e n i F re u d c u la r ta ra fn dan eletirildiin e
ta n k o lu y o ru z . T o p lu m s a l ve kltrel e tkenle rin kiilik g e
li im in d e n e m ta d n v u r g u la y a n bu g r e g r e O id ip u s

173

k om p le ksi evre nsel ve m u tla k deildir; o c u u n yetitii o rta m a

ve k lt re g re deiir. B a k a bir deyile, bu k o m p le k s b iy o lo jik
ve igd sel o lm a k ta n o k k o u lla n m a y la ilgilidir; u y u m s u z ve
g v en s iz an n e ile babann, oc u u , en gelle n en sevgilerinin nesnesi
d u r u m u n a getirm esiy le o rta y a kar. B y le c e a n n e ve babann
ar b a m l, k o ru y u c u , giriim cili i e n g e lle y e n ve cinsel k
krtclk ta y a n dav ra n la r o c u k ta b u k o m p le k s e yol aabilir.
Y ine bu b a la m d a Sigm und F reu d un, ilk d n e m in d e ele ald
cinsel d rtlerin, dah a sonraki yaz la rn d a ise yapc insan et
kinliklerinin t m y le ilikili ola n fizyolojik y a da psiik igdsel
enerjiyi b e lirtm e k iin kulland lib id o k a v r a m n n n em li bir
yeri vardr. B u ikinci a n la m n d a e ro s y a d a y a a m d rt s ni
telii kaz an a n lib id o , ykc d u y g u la rn k a y n a , l m d rts
th a n a to snn k a rs n d a y e r alr. ki g ara sn d ak i etk ile im , in
s a nn d av ra n ve e t k in lik le rin d e k i eitlilii o lu tu rm a k ta d r.
F reud ruhsal bozukluklarn , lib id o n un yanl y n le n d irilm e si
y a d a ye te rsiz b o a lm n s o n u c u o ld u u n u n e s rm t r.
te yand an ruh z m le m e olarak bilinen psikanaliz, zihinsel
b o z uk lu klar, bilind zihin srelerini in c ele m e ve z m le m e
y o lu y la iy iletirm eyi a m a e d in en b ir tedavi y nte m i o larak da
k a rm z a k m ak tad r. B u terim i ilk k ez k u lla n a n Freud,
1890larda J o sef B reuer ile birlikte n ev rozlu hastalar h ipnozla
u y u ta ra k in c ele m e y i d e n e m i ; bu a l m a la r s o n u c u n d a, h ip n o z
srasnda hastalarn d n c e ve d rt le rinin k ayna kla r bilin d
z e y in e k arlrsa h as tad a iy ile m e g r ld n b u lm u tu r. H a s
talarnn o u n u n h ipno z a ltn d a o lm a d a n d a r ah a ta k o n u tu u n u
gren F reud d n c e le rin se rb e st a rm te k n i in i g e
litirmiti; b u n a g re de, h a s ta akln a g elen h erh a n g i bir eyi, k o
nuy la ilgili olu p o lm a d n a b a k m a k sz n y a da n e z a k e t kaygs
d u y m a d a n s y le m e y e tev ik edilm iti. H astala rn z a m a n za m a n
serbest a rm y a p m a k ta g l k ektiini g ren Freud, ac
veren anlar ve d e n e y im le rin bastrldn y a da bilin d ze y in e
k m a s n a izin v e r ilm ed i in i ileri s rm ; a l m a la rn n ilk d
n e m le rin d e hastalarnn o u n u n en fazla bastrd k o nularn ,
k en d ilerine rahatszlk veren cinsel d e n e y im lerle ilgili o ld u u n u
g r m t r .
B y lec e libido nun b a strlm a s so n u c u n d a bunalt (anksiyete)

174

o lu t u u n a k a ra r verdi. B a strlan enerji psik o lo jik sa v u n m a m e

k a n iz m a la r o la ra k ilev g ren eitli b e lirtile rle d a v u
r u lm a k ta y d . F reud ve o n u iz le y e n le r b u n altnn k a p s a m n g e
nilettiler; k iin in b a m l o ld u u b ir in d e n a y r lm a s n n n eden
o ld u u y aln zlk k o rk u su ve b u n a bal sa ld rganlk ve fk e fa n
tezileriyle ilintili k o rk ular, su lu lu k ve utan d uygular d a bunalt
y a r a tm a k ta y d . S e r b e s t a r m teknii d le rin , dil s r
m e le r in in , u n u tk a n lk la r n v e g n l k y a a m d a k a r la la n b a k a
h a ta la r ve y a n lla rn a n la m n n ir d elen eb ilec e i b ir ara olm u;
Freud bu a r a tr m a l a r n d a n y o la k a ra k yeni b ir k iilik yaps
k a v ra m gelitirm itir. B u n a g re kiilik ilkel b e n lik (id ), b enlik
(e g o ) ve stb e n lik ( s p e r e g o ) ten o lu m ak ta y d . lkel b enlik k a
ltsal g e m i te n t re y e n ve y a a m n k o r u n m a s ve s r
d r lm e s iy le ilgili ola n d r t le r ve gd le rin b ilindnd aki d e
p o su d u r. B e n lik ise, fark n d alk d u r u m u n u n bilinlilik ve
b ilin n c e si b l m le r in d e ilev grr. K iiliin bu b l m n d e
alg, ta n m a ve etkinlik s ra s n d a g er e k lik ilkesi geerlidir. stb e n li e gelince, bireyin e v red en k ay n a k la n an ideallerini, d e
erlerini, aile v e to p lu m la ilgili ltlerini ierir; ben lik ilevleri
ze rin d e sa n s r etkisi gsterir. F reu d un nerdii bu y a p y a gre,
k iili in b l m le ri a ra sn d a k i elik ilerin bastrlm a s b u n a ltn n
o r ta y a k m a s n a n ed e n olur. Kii sa v u n m a m e k a n iz m a la rn g e
litirerek bunalty d o r u d a n h iss e tm e k te n kanr. o c u k sa
v u n m a m e k a n iz m a la r n , b y r k e n karlat ve aile ile k l
t rd e n k a y n a k la n a n e t k ile r ara cl yla renir. Bu m e k a n iz m a la r
to p lu m s a l y a a m n s a la y a c a d o y u m la r aram ay e n g e lle rs e h a s
talkl sa v u n m a la r d a n sz edilir. A n c a k d a h a sonralar k iiliin o
c u k lu k ta b e lirle n m e d i in e ve cinsel ig d y le ilgili k u ram n as
ln d a anne, b a b a ve o c u k ara sndaki k a r ve k u lla n m a ilikisine
d a y a n d n ileri s ren b az g r le r o r ta y a k m t r (Erich
F rom m , K aren H orney, O tto R ank). B u g r le r e g re kiilik,
sakl k a la n p o ta n s iy e lle r in y a a m n h e r d n e m in d e o rta y a
k a rlab ile ce i bir yapdr. n sa n a d a h a iy im se r y a k la a n bu k u
r a m l a p s ik o terap i te k n ik le ri de gelim i; h a s ta e d ilg e n d u ru m d a n
k a r a k kendi s o r u m lu lu u n u y k le n eb ilec e i g rec e etkin b ir k o
n u m a g e m i tir.

F reu d a g r e in sa n d a v r a n n e d e n siz deildir. E n n e m s iz

175

s zden, hare k ette n en y c e a tlm lara dek h e r dav ra n n bir n e

deni vardr. F reu d un ru h sa l g e r e k irc ilik o la ra k a d land rd bu
sav p sik a n a litik k u ram n te m el varsa y m d r. Baz d av ra n la rn
n ede nle ri k o la ylkla a k la nab ilirken, bazlarnn n ed e n le rin i a n
la m ak y a o k g, y a da olanakszdr. Bu d u ru m insan d a v
ra nnn b a z e n bilinli, b az en bilin alt b az en de b ilind n e
denleri o lm a sn d a n kaynaklanr. Psikanalitik k u r a m d a ruhsal
d n y a n n bilin, bilinalt, ve bilind o lm a k ze re ta b ak a d an
o l u m a s n a to p o g ra fik g r denir. Bu g r e gre, bilin o
a n d a y aan a n lard r. Bilinalt, b ilin le n m e olasl olan, a m a o
a n d a b ilin le n m e m i d n c ele ri, anlar ierir. B ilinalt bi
lin le n m e o la n a n a sahip anlarn d ep o su d u r. B ilind ise, ne
denli zorla nsa, bilin le n m e si y a s a k la n m y aantlarn t m n
kapsar. B ilin, bilinalt ve bilind a ra sn d a baz snrlar, p s i
kan a liz diliyle kontr-kateksizler, yani sansrler vardr. B u enerji
d a lm lar in sa n n d n c e ve d a v ra n la rn n g e r e k s iz y e re b i
linalt v e y a bilind srelerle e tkile n m esin i en geller, yani in
sann ruhsal sal iin gereklidir.

Freu d un gelitirdii p sik a n a litik gr, 20. y y n en o k ta r

tlan k o n u la rn d a n biri o lm u tu r. n erd i i k a v r a m ve m e
k a n iz m a la r bilim sel d z e y d e y o u n ara trm a k o n u su o lm u , b a
zlarn d es tekley ic i n ite likte b u lg u la r o rta y a karlm , anc ak
h em en
h em en
hibirinin
geerlilii
kesin
o la ra k
kan tla n a m a m tr. Bu y z d e n F reu d un arlatan o ld u u n u n e s
ren le r bile km tr. A n c a k bu k o n u d a ze llik le o rg a n ik g r
sa vunanla rn eletirileri sonucu o rg a n o - d in a m ik re tile r d o
m utur. E letirileri psik a n alitik e r e v e iin de k a r la m a y a a
lan F re u d sonras (P ostfreu die n) p sik a n a liz kuram lar ise, bir l
d e F reu d un g rlerinin z a m a n iinde d e iim e u ram a lar
n e d e n iy le birbirleriy le e li m ek te d irler. N e var ki b tn y aam n
insan r u h u n u n yapsn k a v r a m a y a a d a m a k la ge irm i olan bu
bilim ad a m n n ; W ilhelm R eich, K aren H orney, E rich From m ,
M elanie K lein ve R .D . Laing gibi rencisi olan y a da o n d an
nem li l d e etkilen en biro k bilim adam tarafndan kuram lar
gelitirilm i y a d a eitli b i im le r d e d e itirilm itir. S o n ra k i d
n em lerd e gelitirilen k u r a m la r d a F reu d un arlk verdii bi
yolojik etkenler yerini top lu m sal ve e k o n o m ik e tk en le re b-

I h

Takmtr. B u ara d a p sik a n a liz in te m e ld e b ilim d o ld u u v a r

s a y m la rn n k a n tla n a m a y a c a d a sa v u n u lm u tu r. B u n u n l a b ir
likte b t n bu eletiriler, F reu d un 20. yy k ltrne yn veren
n e m li b ir d n r o lm a s n n y a n n d a , a d a bilgi b irik im in e
y en i b o y u tla r kaz an dra n b ir bilim adam olarak da k o n u m u n u d e
itirm e z . G elitirdii k u ram lar, tedavi yn te m le ri, insan ru h unun
k a r a n lk ta k a lm y a n la r n a n l a m a y a y n e lik ara trm alar ve
s a l n a k a v u tu rd u u p e k o k h as ta la ry la psik o lo jid e yeni bir
a lan a m tr. O n u n k u r m u o ld u u d erin lik p sikolojisi, insann i
d n y a s n a m la m a k iin p sik oterapi, p sik o d ram a, resim ve m
z ik le ted avi gibi p e k o k alann k u ru lm a sn a d a h iz m et etm itir
( S a n a t P sikoterapisi). F reu d un, insan d o a s n a ilikin e g e m e n
an la y la r k k te n d e itiren bir d n r o ld u u n u r a h a tlk la s y
le yebiliriz.
O n u n p sik a n a liz k u ra m n te m el alarak yazn eletirisi y ap a n
y en i b ir eletiri a n layn b u r a d a a n m a m z gerekir. B ir yap t bu
F r e u d c u eletire l y a k la m la y o r u m la n rk e n , y az arn n bilinen p s i
k o lo jik a t m ala r h a re k e t n okta s o la ra k alnr y a d a sa n at n n
y a p tn d a o rta y a kan bilinalt e le rd e n y a ra rla n a ra k yazarn
ru h s a l y a a m o r ta y a k a r lm a y a allr. G en i a n l a m d a S a n a t
P sikolo jisi iind e y er alan F re u d c u e le tirm e n le r bir sa nat nn y a
p tlarn te m e l alarak o n u n ruhsal y a a m n ve i d n y a s n o rta y a
k a r m a y a m a la r k e n g e le n e k s e l eletiri a n la y n d a n u z a k
la m l a r d r . r n e in e l e t ir m e n E dm und W ilson Yara ve B o
y u n d u r u k ( T h e W o u n d and the B o w , 1941) adl y ap tn d a yazarn
ru h s a l y a a m n a r a tr m ; y in e e l e t ir m e n V an W yck Brooks
ise b u y a k l a m M a rk T w a in '\n ile si (T he O rdeal o f M a rk
T w a in , 1933) gibi y a a m y k s tr ndek i y a p tla rn d a k u l
la n m tr. P s ik a n a lis tle r ayn teknii e d e b iy a ta d a u y g u la m la r ve
ilg in y o r u m la r a varm lard r. H a m l e t in nl k ara rszlk s o
r u n u n u S h ak esp ea rein kendi O idipus k o m p le k sin e balay a n E r
n est J o n e sun H a m le t ve O id ip u s" ( H a m le t and O edipus, 1949)
adl yapt b u n u n d ik k a te d e e r bir rneidir. P sikolo jik yaz n t
r n n n e m li bir rn ei olan bu yap t ze rin d e p e k o k ta rtm a lar
y a p lm tr . K iilerin d u y g u la r n a , d n c e le rin e ve onlar y n
le n d ire n ru hsal e tk e n le re arlk veren b ir b aka yaz n tr de p s i
k o lo jik r o m a n olup, p sik o lo jin in geliim i ve F reu d un bul-

177

g u la n y la ayn d n e m e r a stla m a sn a karn, bu ro m a n t r n n bu

bulgularn do ru d an bir sonucu old uu sy le n em ez. Bu tr p si
kolojik ro m a n la r d a kiilerin i d nyalar ve d u y g u sa l te pkileri d
sal o laylard an etk ile n m ek le kalm az, ayn z a m a n d a bu o laylara yn
verir. K iilerin i dny alarn n e karan bu y ak lam , biro k
e d e b iy a t y a p tn n tem el esi saylm tr. Y u k a r d a a n d m z
S hakespeare in H a m l e ti bunun tiyatrodaki en nem li ve ilk r
nei o la ra k grlebilir. A n c a k ro m an kiilerinin ruhsal s
relerinin arlk kazand ruhbilim sel r o m a n la r tam a n lam y la
20. y y d a g elim itir. D ostoyevski ve T olsto y un rom an kah
ra m a n la rn n k a r m a k ruhsal so run lar ve b ilind g d le riy le
ilgili derin z m le m e leri, H enry J am es in dsal o la y larn b i
reyin bilinci zerin deki etkilerini ay rn tlary la ele al,
P roustun a r m a dayal anlar, Jam es Joyce ile W illiam
F aulknern bilin ak teknii ve V irginia W o o lfu n d e
neyim leri k esintisiz bir ak o larak yan stm a s, b e n z e r bir sre
iinde b irb irin d en b a m sz g e lim i tekniklerdir. B u tr p s i
kolojik ro m a n la rd a olay rg s kiinin ruhsal srelerinin d e
rinliine incele n m e sin e baldr. O lay lar g enellikle k rono lojik bir
s ra la m a y la deil, kiinin a rm la rn a , fante zilerin e, h a
yallerine, d n c e ve d le rin e bal o la ra k anlatlr. rn e in ,
J oy ceun U lysses(l922) adl r o m a n n d a olay D u b lin de 24 saat
iind e geer, a m a olaylarn uyan d rd a r m la r oku.ru, ro m a n
kiisinin g e m i ve b u g n k y a a m n d a bir ileri, b ir geri gtrr.
K afkann k a r m a k ve o k katl an lam y k l y a p tla rn d a d a bir
k iin in z n e l d n y a s d s a lla trlm tr. G e r e k te o lu y o r m u
gibi anlatlan o la y lara yn veren, asln d a dlerin zn el m a n
tdr.
G zel sanatlarn tarihi, tinin evrim in i dile getiren uygarln bir
olgusudur. F reu d un d erinlikler psikolojisi bu o lg u y a y aban c say lm a d gibi; algnn z m le n m e s i ile sanat ta ra fn d an o lu
turulan p lastik yap lar ara sndak i bant, t m sa n at ku ram larn n
gze l sa n a tla r alan n d a k arlkla rn b u ld u k la rn g ste rm ek te d ir.
B iz"i anlata n b ilim e karlk, B e n i dile getiren sanat, b ir in
sa n d a n te kin e g id e n en ksa y o ld u r. 20. y y d a h l doalc k
kenlerine, ahlaksal ve m e tafiz ik n y arg lara bal olan psikolojiyi
altst ede n Freud, y a y lm a y a d a y a a m i g d s (eros) ile y i

178

n e le n m e y a da l m i g d s (th ana to s) o la ra k adlandrd i

g d le r k u r a m y la insan v a rlnn biyolojik m ito su n u n y a n
k la n m a s n d ile getirm itir. F r e u d c u z m le m e n edensel bir d
n m z in cirle n m es i i in d e g ste rg e le re d ein uzanr; evrim
tarihe, d o a ise kltrel o r ta m a b y le e e y e r am olur. G s
tergelere (sig nification ) nesnel bir stat kazandrarak , sim g e le r ala
nn y o r u m a aan Freud, birey in tarihine g er ek bir ierik de k a
z a n d r m o lm a k ta y d . O y in e b ir e y in y a a n m d e n e y im le r i ile
o n a kar k a n to p lu m sal sreleri; zn el ile nesnelin, birey ile
t o p lu m u n k a rtl n g s te rg e le rin nesn el in c e le n m e s iy le am ay
b a a r d ;, ve birey se l d a v ra n la rn nesnel g ste rg e le rin in to p
lum sal g ste rg e le rin n e s n elli in d en k ay n a k la n d n o rta y a koydu.
B a k a d e y i l e S u p e r e g o ile d a ra sn d a k i a t m a y , d e n g e
esi g o n u n n asl u z l a t r m a y a alt n b e t im le m e y e g i
riti. B ire y se l ve to p lu m sa l n esn ellik ara sndaki bu b a n
z m le n m e s i, d avrann kltrel bir n o rm a, te m a y a ve y n e d a
y a n d n d a ortay a k o y m u tu r. B u n l a r da sosyal p sik olojinin
te m e l e s in i o lu tu rm a k ta d r. K op ern ik in a s tro n o m id e y a p m
o ld u u dev rim i, F reu d un in sa n b ilim le rin d e yaptn s y
ley ebiliriz. D n y a nasl g n e sistem in in m e rk e z in d e deil de
o n u n e v r e sin d e dola n an bir g e z e g e n ise; insan d a kendi d
n c e le rin in
efendisi
o lm a y p ,
o n la r
ta ra fndan
yn
le n d irilm e k ted ir. n k ken d i bilin cin e sahip bir birey anlay,
h e r z a m a n kendi snrlar d n d a b u lu n a n b ir varl n y a
n ls a m a s d r . B i lin d n n kefi b ir e y in m e rk e z d e k i y e rin in sa r
s l m a s n a n e d e n olm utur. nsan d a artk bu d n y a n n srad a n c a n
lla rn d a n biridir. B ilin , b ilin d n d a n k a y n a k la n d iin, J . P .S a rtren dedii gibi, B ilin d > b ilin te n n c e g e lir .

F r eu d a g re p sik a n alitik a dan yaratclk, so ru n lara yeni ve

g eerli z m le r b u la b ilm e y etenei olup, ayn z a m a n d a ekici,
ik n a ed ici ve anlam l z e llik le r tay an im g e se l r n ler y a ra tm a
b ecerisid ir. m g e le m (Im a g in a tio n ) ise ger ek te varo lm ay an nesne
ve o la y la r n ta sarm larn k a v r a m a srecidir. G ere k d , u y
d u r m a , k u r m a c a y a d a yapnt tr n d ek i tasarm lar reten bu
s re y a ra tc bir e d im o lu p , d a h a n c e h i d n lm e m i s o
ru n la ra ve g e re k sin im le re yan t verir. S an at ala n n d a im g e le m in
yeri o l d u k a n em lidir; d en e y im i o a lta n y a d a zenginletiren
179

e y ler y a r a tlm a s n d a arlkl pay vardr. G e n e ld e im g e le m ya

d a hayalg c, fantezi bal altnda ele a ln m a k ta y s a da, f a n
tezinin yaratcl a, ben i sa v u n m a y a ya da " ben ' in u y u m u n a y
nelik o ld u u n u ve san atlar ile ayn temeli p aylatn s y
leyebiliriz. Y aratc im g e l e m in bilind szsel o lm a y an
fanteziyi de ierdii bilinm ekledir. B tn d n c e ve duygu larn
altnda yalan yaratc etkinlie iaret ede n fantezinin, bu bilinli
ruhsal etkinliin, o c u k lu k ta balayan ve te m eld e b iy olojik s
reler ve etk ile im le rle ilikili olan ve sim gesel d n m e u
rayan bilind fantezi ile bir ara d a o ld u u n u ; bilinli ruhsal et
kinliin fantezi ta rafndan desteklendiini ve s rd r ldn ,
c a n la ndrldn ve etkilendiini b tn p sik a n aliz o kullar genel
o la ra k kabul ederler. Psikanalitik sim g e kuram , bir im ge, d nc e
y a da ruhsal etkin li in bir b a k a s y la bilind y erd e itirm e si
d u r u m u y la ilgilenir. S im g eletirm e szc, en genel an lam nda,
uygarln b t n geliim ini kapsar. n k uygarlk, Ernest
J o n esa gre, so n su z bir evrensel ve evrim sel y erd e itirm e ler s
recinden; b ir d n c e, ilgi, y ete n e k veya e ilim in b ir b a k asy la
srekli yerd e itirm e si s rec in d en b a k a bir ey deildir. te
yan d a n g er ek sim gele tirm e , basklayc e ilim le r ile b a s
kla n a n la r ara sndaki intrapisiik (ruhii) bir a t m a n e d e n iy le
doar. B u ra d a y a ln z c a b asklanan sim geletirilir, ve y alnzc a b as
kla n m o la n n sim g elc lirilm esi g erekir. S im g e le tirm e n in iki
zellii ise unlardr: s im g e le tirm e sreci b t n y le bilin ddr; ve sim g e le tir ilm i d n c e y e y k le y e n d u y g u la n m
da y ce le tirm e terim inin belirttii niteliksel deiim o la n a n d a n
yoksundur. Bu b a la m d a dler, m itoslar ve fo lk lo rik e le r e v
rensel sim g e le r o la ra k k arm za karlar. S im g e le tirm e , g e n e ld e
d le rd e ve b e lirti(se n d ro m ) o lu u m u n d a rn e k le n e n , bilind
d n m e y i y n le ndiren birincil srelerden biri olarak grlr. Bu
k o n u d a Freud, y le der: D le r, a n la m la r dii g ren iin k s
men b elirsiz olan lengistik sim g ele ri son su z sklkta kullanr.
A m a d en eyim im iz b ize onlarn an lam larn o rta y a karm a o la
nan verir. Bu d le r byk b ir o la slk la konum ann g e
liim in deki erken dn em lerden kayn aklan m aktadrlar.' F reudcu
sa n at eletirm en le ri bu ie b a la d k la r n d a n beri p s ik a n alizin baz
cvrotik srelerle yaratc etk in lik a ra sn d a her za m a n p a

I KO

rale llikler g ste rdi ini ve yaratc etkinliini aklayc neri ve

y o r u m la r getird i in i sa v u n m u la rd r. B u n u n en yaln biim i ro
m a n larn ve resim lerin i eriklerinin dipal bir fantezi olarak y o
ru m la n a b ile c e in i gsterip; b u rad a n hareketle, yaratc etkinliin
bir tr nev ro tik hayal k u rm a o ld u u n u n e srm ektir. Bu var
sa y m n g l , btn hayal kurm alarn n eden yaratc o l
m a d k la rn a k la y a m a m a s d r ; d o la y sy la da n e v r o tik yar a tm "larn to p lu m c a kabul ed ile b ilir ve an lalabilir sanat
y ap tlar h alin e d n m e si k o n u s u n d a ikincil v a rsa y m la ra ge
re k s in im d u y m a s d r . Z aten y a a m n n so n u n d a Freud, psi
k an a liz in es te ti e h erhan gi bir k atk sn n olabilecei g r n
y a d s m tr . A n c a k b u n a k art b ir g r o lm a k ze re son z a
m a n la r d a ve o u n lu k la da M elan ie K leinc fikirlerin etkisi al
tnda, y a ra tc l n d e p r e s if ya d a izoid bir yap sal o r ta m d a o r
ta y a k t ileri s r lm t r; b a k a deyile , y a ra tc l n ya
y k c lk v e y a fan tezilerle bir o n a r m y a p m a a b a s y la olduun u,
y a d a baz iz o fre n le rd e g r le n sanrsal sistem o l u u m u n a b e n
z e d i in i k a n tla m a d e n e m e le ri y a p lm tr (Van G ogh, Gauguin,
D ali, B audelaire, R im baud). Y aratc etk in li in sonular tanm
gerei zg n, b e k le n m e y e n ve do la y sy la d a n ce d en kestirilem ez
o ld u u n d a n , yaratclk n ed c n se l-d e te rm in ist bir e r e v e y e otu r
tulm as o k z o r bir kavram dr. te y a n d a n yaratcln genel bir
y ete n e k mi y o k s a zel bir y eten e k mi olduu sorusu da tar
t m ald r. E n g e l le m e le r kaldrld z a m a n herk e sin yaratc olu p
o la m a y a c a , v e y a yaratcln zel bir y ete n e k olm as d u
r u m u n d a p s ik a n alizin ne srd kategorilerin istisnalarnn olup
o lm a d gibi so r u la r a birbirinden farkl yan tla r verilm ekledir.
A n c a k F reu d un p sika naliz k u ra m y la ruhbilim c, estetie, dine
ve to p lu m a farkl b ir y a k la m la y o r u m getirdiini ve bu alanlara
a k lk k a z a n d rd n syleyebiliri/.. nsan bask altnda tutan
te m el iki g , d o a ve toplum , srekli a l m a halindedirler. Bu
a t m a la r b ilin c e k a m a d n d a insa na nevrozlar d ou ru r; doal
y a n m z d a n k a y n a k la n a n cinsel temelli itkiler (pulsion) bilince
a n c a k s u b lim a tio n ' (yce ltm e ) y o lu y la kabilirler. Sanat, ahlak
ve d i n in y a p s n d a bu 'y c e ltm e ''n in e itlilik k a z a n m bi
im le rin i grrz. F reu d a gre, k ltr ve uygarln btn a
bas, lib id o m u z u top lu m sal k u ru m ve kurallarn h izm etine v e

rerek b u n u n k a rl n d a in sa n a tinsel z d e haz la r salam ak tr.

Sanat, b ilim , felsefe ve d i n in t m baarlar ite bu lib id o nun
toplu m sal bir nitelik k az a n m o lm a s n a dayan r. P sik o so sy a l ve
b iy o se k so lo jik bir varlk olan insan n y ap sn d a n k ay n a k la n a n k i
limleri, F reu d a gre, a m z n k lt r ve u y garl d o y u m a ulatra m a m a k ta d r; iddetin k ay na da b u r a d a yatm ak tad r. D o a
a lan n d a n k lt r alanna, b a k a dey ile, bilin a ltn n b as k sz
d n y a s n d a n stbilincin sansrl d n y a s n a g e erk en insann tut
kular bask altna alnm ak ta, za rara u ratlm akta, bu d u r u m da
iddete n e d e n o lm a k ta d r.
Sanat ite bilinaltndaki bu b as k la rd a n k u rtu lm a k iin y a
ratr. S anatn en ilkel biim i de m itolojidir; top lu m sal b ir d olan
m itoloji, k o lle k tif b ir b ilind dr. D kiin in p re h isto ry a s iken,
m itosla r d a bir top lu m u n prehistoryas olm a k ta d r. A sl kayn ak
olan b ilin d n n rettii sanat yaptlar b iro k b a k m d a n k a
ranlk iin de kalrlar; b u n u n nedeni her insan n farkl b ilina ltna
sahip olm a sd r. S anatn n bilina lty la a lm la y c n n bilinalt
birbirine yakn olu rsa o yapttan alm an z e v k ve heyecan d a o denli
b y k olur. S a n a t yapt ile d a ra s n d a b ir k o u tlu k vardr;
d te b ir g rlen , bir de g r len eyin asl vardr. T pk bu n u n
gibi sanat y ap tn d a da bilincine v ard m z ierik ile g e r e k ierik
b ulun ur. Bu b a k m d a n h e r sanat y ap tn n bir d gibi y o
rum lanm as sz konusu dur. Estetik b ilince varm ak, te knik a
balarn d n d a ve stn dedir; bu, yaptn ierik ve f o rm u n u alm l a m a y a baldr. S a n a t yapt k a rs n d a in sa n n psiik, fiz yolojik
ve zihin sel d e iim le re u rad sa p tan m tr; sanat y ara ta ra k
bilinaltndaki y k n d e n k u rtuld uu gibi, alm layc d a b u n u sanat
y a p tn a k atla ra k gerekletirir.

F reu d a gre insanlk doallk, yani ilk e llik (prim itiv deil,
arkaik) ile uygarlk, yani k ltrn a tm as s rec in d e yol alr;
a n c ak bu a t m a s ra s n d a kiin in b ili n d n a a tlm a la r y a da
bilinaltna itilm eler sz konusudu r. U y g a rlk ilerledii o r a n d a bilin d n a itilm e ler de artar ve b ilina lt g id e re k ik inleir. Bu
d u r u m d a kiide y a p sik opa tolo jik bir d u ru m olan n e v ro z la r y a da
y ce ltm ele r d evreye girer. Cinsellik de iinde o lm a k zere her
liirl b a s k d an k ve ku rtu lu u dile g e tire n y c e ltm e (sublim alion) ya d b i im in d e ya d a sa n at yapt vey a herh a n g i bir

baar (dinsel, b ilim se l, sportif, askeri vb.) b i im in d e so m utluk k a

zanr. F reu d a g r e in sa n n y a a m n d a d o y u m a ula tram ad
cin sel a rz u la rn n ve b a k a itilim lerinin ta tm in yolu olan dler,
b ilin a ltn d a k i r t k y a an tlarn k lk d e itire re k b ilin c e k
m a lar olaydr. te y a n d a n sanat n e k ard , o rta y a att,
iini y an stt (p ro je c tio n ) sanat yapt ile b ilin a ltnd a ki ykten
k u r tu lm u o lu r. B u arl dar a ta r a k o lu t u r d u u s a n a t yapt
sa n a t n n b ilin a ltn n bir glgesi d u r u m u n d a d r. F reu d un b u z
d a n n su y u n altndaki k sm n a benzetti i bilinalt, insan, s a
nat, b ilim a d a m , din b y , filo z o f yapt gibi hasta da y a
pabilir. S a n a t y apt k o n u su n u ve y ap sn n c e lik le sanatnn
b ilin a ltn d a n ald iin o n u n d e rin lik le rd e k i dnyasn yanstr.
B u n e d e n le deli ile dahi ara snd a d a o k in c e bir ay rm vardr.
n s a n n y a a m n a ve d a v r a n la r n a e g e m e n ola n duyg u la n m la rd r( e m o tio n ) ; o n u n p siik d n y as d a bu d u y
g u la n m la r d a n o lu u r . lk se l (prim itiv) to p lu m la rd a d a e g e m e n
o la n b u d u y g u la n m la r, insa n lk u y g a r la tk a eitli k u rallarla s
n r la m a la r a urarlar. C in sel ve ruhsal g lerin bask altna aln
m a la r, b ili n d m a atlm alar s o n u c u n d a n e v ro tik h as talk lar o r
ta y a kar. D u y g u la n m la r d a n k a y n a k la n a n d le rd e ve sanat
y a p tla rn d a a k ierik!' (h e m e n a n la la n ) ve ka p a l i erik" (xtl, h e m e n a n la lm a y a n ) o lm a k z e r e iki tr ierikle k a r
larz . B u y z d e n d le rin y o r u m u n d a n s a n a t y a p tla rn n y o
ru m u n a g e e r k e n F reud, s a n a t n n b ilin d n ak ta rd n ,
b ilin a ltn n b ir r n o ld u u n u , bask a ltn a aln m i d ny asn
y a n s tt n g z n n d e tu tm a m z g ere k ti in i v u rg u lam tr. S an at
y a p tla r n d a b ir d e i m e y e n e v a rd r ki bu sa n at y aptn n k e n
disidir; bir de d e i e n e vardr ki o d a sa n at y a p tn a yneltilen
y o r u m d u r. Y a p t ayn o lm a s n a karn a lm la y c y a g re anlam
d e i tir ir . F r e p d a g e len e dein zn e l-id ca lis t olan sanat ele
tirileri, o n d a n so n r a n es n el-b ilim scl o lm a yollarn aram lardr.
A n c a k o n a g r e b t n e le tirm e n le r b ilinaltlarn n tu tsa drla r
ve zn e l o lm a la r ka n lm az d r. P sik an a lilik y ntem i k ulla n arak
o, L eonardo da V inci, M ichelangello, Shakespeare, D os
toyevsky gibi s a n a t la r n k iilik le rin e ve y a p tla r n a k tu tm u
v e bu y n d e k i s a n a t e letiriciliin e n c l k etm itir. D a h a son ra
bu y o ld a E rn est Jones, Carl G ustav Jung, A lfred A dler, Char-

183

les lleloin gibi adlar y r m le rd ir. S a n a t yaptn y o

r u m la m a d a kullanlan p sikanalitik y n te m in biricik am ac yaptn
k ah ra m an la r a ra cl y la sa n at n n bilinaltnn tem ellerin e
dein u z a n arak o nu deifre ed ebilm ektir. Tabii bu n o k ta d a y o
ru m la m a d a tarihsel ve toplum sal b o y utun ihm al edildii gibi bir
eletiri de b a k a la r ta ra fn d a n y a p lm tr. O tto Rank, sanat e s e
rinin y a r a tm n d a O idipus kom p le k sin in nem li bir yeri olduun u
vurgularken, yaln z bilinaltnn deil bilincin ve u sun d a bu e d i m
de pay old u u n u n e srer. S an at P sikolojisi, kendisini S anat S o s
yolojisi ile ta m a m la d n d a anc ak yaptn doru y o r u m u n a v a
rlabilir. T e m e lin d e insand an in sa n a bir iletiim in yatt sanat
olg usu , sosyo-psikolojik bir ta b a n a yaslanr. Yetileri (anlam a, d u
y u m sa m a , d u y g u la n m a ) konu ed inen klasik psikoloji, sanat y a
ptnn a m la n m a s n d a z ve bi im i ayr ayr ele alrken, sosyop sik a n a liz b u ayrm y a p m a k ta n kanr. n k bir i d u y u ta n
k ay n a k la n an sanat y ap tn d a ierik b i im de n, biim de ierikden
y o k su n o la m az . B ilind (In c o n scien t) isteklerin bilinli olarak
dile getirilm esi s recinde o rta y a k an sanat yapt, sesle, szle,
grn t y le bir iletinin aktarlm as grevini stlenir. B u b a la m d a
bir szck bile b ir sa n at yapt nitelii tayabilir; n k bir i
duy u ta n d o a n bu s z c n ieriini, iitsel ve bi im se l y a
nnd an a y rm a k olan akszdr. H e r sz cn, h e r sesin, her g
rntn n de bu n ed e n le bir estetii vardr; bu k o n u d a 20. y y n
n d e gelen yazn rn ek le rin d en biri olan Jam es J o ceun U lysj e s i gzel b ir rnektir. Farkl sanat y aptlarnn y o r u m la n m a s n d a
p e k o k etm en in yeri o ld u u n u s y le m e m iz gerekir; b unla r ara
sn d a din, e k o n o m i, c o ra fy a ve iklim , sosyal ve siyasal k oullar
ve son olarak d a psikoloji gibi etm e n le r sz konusudur. P si
kanalitik y n te m bu n u n bir uzants o la ra k d nlebilir. Y alnz
b u rad a sanal y o rum lar m e todolojisinin o k farkl k ay n a k la ra d a
y andn d a belirtm eliy iz.
S onu o la ra k g zlen e n ve g zley e n in farkl olm alar n eden iyle
psikanalitik y n te m bilim sel bir y n te m dir. B unun y an n d a p si
kanalitik ara trm a verilerinin g e li m e sreci ile p sika n alizin
kendi yapsal k u ru lu u n u n diy alek tik bir yol izlediini s y
leyebiliriz: B ilin d (Incon scient) v e y a B ilin a lt'n d a n m e y d a n a
gelen d, antitezdir; toplum , kltr ve u y garlk deerlerini ve k u

1X4

rallarn tem sil e d e n S u p ereg o , tezdir. Bu iki alann a lm asn

e n g e le y e n E g o ise sentezdir. B ilin a ltn dan (S ubc o nscie nt) daha
ge n i ola n m a d d i y a da fizyolojik B ilin d (Incon scient p h y si
o lo g iq u e ou m a trie l) hi b ir za m a n bilin alanna y k se lem ez; B i
l i n a l t n a k a rlk ola n p sik o lo jik B ilin d , bilin a la n n a
kabilir. te bu n e d e n le p sika naliz, B ilin a ltn n z m le n m e sid ir.
Y u k a r d a d a d e i n d i im iz gibi sanaty ve sa n at yaptn b e
lirleyen ilkeler ara sn d a psiko-so syal, sosy o-k ltrel ve s o sy o
e k o n o m ik etm en leri g z n n d e b u lu n d u r m a m z gerekir. A d lere
g re, sa n atsa l y a ra t y r n g e s in in , y a a m s a v a m n n iinden
getiini u n u tm a m a ly z . B u b a k m d a n to p lu m u n n orm al istekleri
k a r s n d a kald z a m a n , h e r sa n at n n , geri d n e c e in i, d u
r ak sa y ac a n ve geri e kile ce ini n e srebiliriz. P sikolojiyi, p s i
ik sre lerin in c ele n m e si bilimi o la ra k an lay a n Cari G ustav
J u n g a gre, e d e b iy a tn y a d a genel o la ra k sanatn incelenm esi k o
n u s u n a el atabilir bu bilim. n k insan ru h u (p sy c h e) btn b i
lim lerin ve sa natlarn kay n a d r. S a n a t a la n n a y n elik psik olojik
ara trm a , b ir y a n d a n belli b ir sa n at y a p tn n o lu u m u n u , b r
y a n d a n b ir k im s e y i sa n at b a k m n d a n yaratc klan etm enleri o r
ta y a k a r m a y am a la r. H e m e n unu b elirtelim ki yaratc sanat
so ru n u k a r s n d a p sik a n a liz in s ila h la rm b ir y a n a b raktn g
r yoruz. Y aratc insan sorun u ile sanat ve r n pro b lem i g
n m z d e de e s te ti in bir z m e k a v u tu ra m a d sorunlardr.
F reu d un bu s o r u n a y a k la m , s a n a t y a p tn , sa n a t n n kiisel
y a a n ts n d a n ( b ilin a ltn dan) y o la k arak y o r u m la m a k g e
rektiini ileri s r m e k o lm u tu r. te y a n d a n k a r m a k ve y k se k
dzeydeki
p si ik
yaam a
n e d e n se llik
ilkesini
de
uyg u la y a m a m a k ta y z ; y a a m n yaratc yan en b e lirg in dile geliini
sa n a tta b u lm a k ta , ve ussal fo rm lle tirm e a b alarn n hepsini
b o a k a r m a k ta d r . Bu n edenle b ir p sik o lo g tan , h erhangi bir sanat
y ap tn n ve sanatsal yarai srec inin iin d ek i d in a m ik nedensel
ilintileri o r ta y a k arm as b e k len m e m e lid ir. n k yaratc et
kin lik in sa n n a n la y g c n her z a m a n aacaktr. N e var ki p si
k o lo g ile e le tirm e n in bir san al yaptn inc ele m e si a ra sn d a k e n
d in e z g b ir e le al farkllklar vardr. P sik o lo jik arlkl san at
y ap t, m a lz e m e s in i, insa n y a a n tsn n o o k katl g en i a la
n n d a n , yani y a a m n n p la n d a d u ran canl g e r e in d e n alr. P si

185

kolojik san at yaptn n ierii, insann bilinli yaam ile zel o la

rak d u y g u sa l y a a m n k u ran her eydir. H a y a lg c ile G r m e
(vision) d a y a n a n ilk y a d a te m el yaan t, b a k a d e y ile a n a y a
ant, sanat y a ra tn n te m e lin d e b u lu n a n p sik o lo jik d u r u m la b ir
likte n e m tarlar. G r m se lc i (v isio n n a ire) yaant, z e n g in bir
h ay a lg c n n y a d a iirsel bir d u y g u la n m n s o n u c u d u r. G rm n (v isio n ) insan tu tkusundan o k dah a derin ve etkileyici bir
yaant o ld u u n u kab u l e t m e m iz gerek ir. S a n a t n n y a ra tnn
kay n a ilk yaan td r; derinlii l le m e z ve b u n d an t r de bi
im le n d irilm e si iin m itolojinin im g e d n y asn n kullan lm asn
gerektirir. te bu ilk yaant, dile g e l m e y e y n e lm i derin bir nd uyg udur. J u n g a g re g r m d e kendini o rta y a k aran ey, kolle k tif b ilinddr. B y k sa n at yapt g c n in sa nl n g
c n d e n alr; bir sanat r n n kiisel elerd en k a r s a m a y a
kalk arsak , onun anlam n b t n y le g z d e n k a rm oluruz. K olle k tif bilind , h e r ne za m a n , canl bir yaant h alin e g ir e r ve b ir
a n bilinli g r m ze rin d e etki yaparsa, bu olay, ayn a d a
y a ay a n herkes iin nem li olan yaratc bir e y le m olur. B ir sanat
y ap t, insan k u a k la r n a su n u lm u g e r e k bir bildiri di
y e b i le c e i m iz eyi i in d e tar.
G n m z d e psikanalitik y n te m in sosy al alan d a tem el rol
b u lu n m a k ta . B ir yan d a n o, bireyin g id e re k artan ruh sal g e
reksinim ini k arlarken, b r y a n d a n insan d a h a iyi an la m a d a
ile rlem e k a y d e d e b ilm e k iin gerekli deneysel gelenei, oluturan
klinik grevi baar ile yerin e getirm itir. te y a n d a n psikanaliz,
ilk g n d en itibaren etnoloji ve m itolojiden etk ile n erek t m beeri
bilim lere, felsefeye, psikolojiye, antropolojiye, sosy olojiye ve e s
te tie katk la r y a p a n kltrel b ir ileve sa h ip o lm u tu r. O n u n
ara trm ac yan k u r a m s a l bir e r e v e i in d e k e m ik le m e m e k ve
k u r u m a m a k iin srekli o la ra k teki b ilim lerle ibirliini gerekli
klm tr. B ire y d e n b a k a hi b ir k o n u p sik a n alizin k a p s a m n a g ir
m e d i in d e n , z g r l k ilkesi y n te m a sndan b y k n e m tar.
te yan d a n birey de tem elde toplum sal bir varlk old u u iin, e
likili de bulunsa, to p lu m s a lla trm a srec inin k kleri farklla
d a y a n m a ve farkllkla u y u m sa la y a b ilm e d e y atm ak tad r. Btn
bu g r le r in n d a F r e u d un tem ellerini atm o ld u u P si
kanaliz, sanatn felsefesiyle, gzelliin z ve b iim iyle d o rudan

IHt

ilg ile n m e m i d e olsa, dolayl b i im d e s a n a t k u ra m la rn e tkile m i

v e o n la ra k a tk d a b u lu n m u tu r. nsan belli bir a d a n k endisin e
k o n u alan h er d isiplin, b a k a a d an in c ele y en d isip lin le etk ileim
i indedir. Bu n e d e n le de P sikanalizin o rta y a k o y d u u bilgiler sa
n a tla r a da m a l z e m e o lm u ; dah a s sanat y a p tla rn n a n
la lm a s n d a b ir y e r e k a d a r k o la y lk d a sa la m la rd r. Psik a n a litik y n te m in d le re , fan te zilere, yaratc d n c e y e ve
sa n a t y a p tla rn a bilinalt a sn d a n y a k la m a s, hepsi kab u l e d i
lebilir o lm a s a da, ilgin y o ru m la rn o rta y a k m a s n a ve yeni bir
b a k as b o y u tu n u n k a z a n lm a s n a n e d e n o lm u tu r. S a n a tla te
d a v in in u z u n b ir tarihsel g e m i e de u zand d n l rse , P si
k a n a liz k u r a m n n bu alan a yeni b ir b o y u t k az an d rd n kab u l et
m e m iz gerekir.

187

HENR BERGSON
(Paris, 18.10.1859 - Paris, 4.1.1941)
L 'a rt est une in ven tion ... L 'o eu vre d a rt est une
con stru ction im aginative.
H. Bergson, Le R ire

B ergsoncu bir estetikten sz e tm e k old u k a g gelse de, onun

sanat anlayn, sezgi m e tafiz ii ile b a k a bir fo rm altn d a su
nulan nitelik metafizii e r e v e sin d e ele alabiliriz. te bu snrl
ereve nedeniyledir ki B e r g s o n , b a m sz bir estetik y a z
m am tr. O n u n sanat k a vra y , m e ta fiz i in d e o ld u u gibi,
s e z g i k avram ze rin d e te m e lle n d irilm itir; b a k a d e y ile sanat
o n a gre, zihnin ya da tinin, eylerin niceliksel g r n n d e n asl
tem eldeki kaynana, onlarn niteliksel srelerine d n m e k iin
yapt bir sapm adr. Bu b a la m d a B e r g s o n , sanat yaptn n n i
teliksel kaynan bulup g ste rm ey i k endine a m a edinir. O n a
gre sanat, rol, h erh angi b ir eyin n iteliin i se zg ise l b iim d e
sezm ek, alg lam ak olan b ir ile k e tir S anatnn t m etkinlii de
bu n edenle seyre (co n te m p la tio n ) indirgenm i olup, B ergson ,
sanat yaptn her trl imal edici, zanaat rn etkinliin (fabricatrice) d n d a tu tm utu r. O n a g re y ara tm a , z g r yap (poiesis) o lm a d an sanat yapt varolam az.
D e m e k o lu y o r ki B e r g s o n un estetii katk sz bir alg la m a
estetiidir; salt bir sezgi estetiidir. Sezgi ise, varlklar dardan
tan m a m z salayan d isc u r sif (gidimli) ve an alitik (
zm ley ici) bilgiye kart olarak, bize varlklar kendi k endilerine
olduklar bi im d e tantan, i g dy ve sanat d u y g u su n u andran
k endine zg bir bilgi olup, sa y esin d e ken dim izi b ir varln

(*) Sanat bir icattr (bu lu )... Sanat yapt da im gelerle kurulan bir yapdr.

189

iin e y e rle tire re k , b y le c e o varln tek ve d ile g e lm e z ya n yla

d o ru d a n k a rla t m z ete lle k t e l b ir se m p a ti t r d r H angi
a n l a m d a a ln rsa alnsn, h e r sezgi d a im a bir bulu, bir k e if z e l
lii ta r ve bu b a k m d a n d a s e z g inin, keh an ete , n g r ye
y a k n d t s y le n eb ilir. m di k atk sz bir a lg la m a ya da
sezgi estetii olan B e r g s o n un estetii, bu b a la m d a felsefesi, dik
katli ve ze n li bir y a a m felse fesin d e n k a y n a k la n m ak tad r. S alt al
g n n teknii de, B e r g s o n a gre, dikkatin bir tr y n d e
itirm e s id ir. O n u n y a a m a felse fesinin tem el ilkesi ise yle
f o rm le edilebilir: B ir e y e girim eden , b ir ykm llk a lm a d a n
n ce en g ellerd en ve b a la rd a n kurtulm ak gerek il1 (il faut se
d g a g e r av a n t de s en g a g er). B u d a sanat g z y le gerekleir,
m etafiz ik i g z y le deil. A lg la m a k iin algla m ak (percevoir)
s z k o n u s u d u r b urad a ; f a k a t bu am a, aknlk ile deil, i egirm e,
ik in lik ile m m k n d r . N e v ar ki B e rg s o n c u bu sezgisel alglam a,
s a n a t y a p tn n a m a c y la d a u y u m a z lk iindedir. G e r e k te n de
s e y r e tm e k te n (c o n te m p le r) b a k a birey y ap m a y a n , y a r a tm a y a n
y a d a imal etm e y e n (fabriquer) bir k im se hakiki sanat olabilir
m i? B e r g s o n un dedii gibi, e e r sanat bir ileke (ascte) ise, o
y a l n z c a b a a r s z b ir ile c id e n b a k a biri o la m a y a c a k tr ; hakiki
i le r in in sa n a ta gere k sin im i y o k tu r ve o, sanat yadsr. S eyretm e
ve ed ilg en lik kav ra m lar, B e r g s o n estetiine zg k av ra m la r
olu p , n e g a tif b ir estetii k u r a r la r ve sa n a ta d a karttrlar. Z aten
o n a g re, a n lam ak, yen id en ya p m a y b ilm ekten b a k a b ir ey de
d e ild ir (C o m p re n d re , c est savoir refaire).
B e r g s o n un b tn yap tlar, her ey in en derin g er ek liini
o l u t u r a n s re ye ( d u r e ) ilikin s e z g f nin k k l anlam ve so
nular z e rin e bir a ra trm a o la ra k grlebilir. T erim leri i ie
g e e n b ir art ard a geli ve niteliksel b ir ile rlem e olan s re , bi
reysel y a d a to p lu m sal y a a m k o r u m a zo ru n lu lu k la rn n g z d e n
k a y b e ttird i i ve d n c e d e y e n id e n ele geirilen salt dola y m s z lk tr . Sre, ben in ken din i y a a m a y a b ra k t n d a b ilin
d u ru m la rm zn a rt a rd a g elile rin in o lu tu rdu u form du r" (L a
dure, c est la form e q u e p r e n d la su c ce ssio n de n o s tats de c o n s
cie n c e q u a n d le moi se laisse vivre). G r ld gibi ruhb ilim sel
nitelikli ola n B e rg s o n c u sezgi", g erekliin ek le m le n m e le ri ve
fark lla m a lar ze rin d e n e m le d u r u r v e s ra m a la rla ilerler. Bu

190

gereklik, elerin birbirine e k le n m e sin in sonucu o lm a y an ve g e

litike birey lere b l n e re k o rta y a k an bir gerekliktir. O ysa,
B ergson a, g re eya, bu tr b ir e k le m le n m e n in sonu c udur. B t n
d e i m e le r ve g e li m e le r b ir s re iin de g er ekle ir; s re
i in d e g e r e k le e n g e lim e , y ara tc b ir atlm dr. B ergson, bu y a
ratc atlm a lan vita l ( y a a m a a b as, atlm ) der; y ara tc bir
n ite lik ta y a n y a a m a tlm ile srekli bir g eliim i, kesintisiz
bir evrim i salayan o lu , birbirini g ere k sey e n iki sretir. B i
rinin bulu n m a d yerde, teki d e yoktur. te y a n d a n y a a m a t
lm da, evreni g er ek le tiren o lu da siirey e baldr. Sre,
ayn z a m a n d a b e lle k tir de; d o la y sy la , g e m i i im d iy e tar;
b a k a d e y i le g e m i i im d iy e u za tr. G e m i , im d in in k e n
d in d e y a a m n srdrr, im d i o la ra k k e n d isiy le b irlik te yaar.
im d i ise, g e m i in e n y o u n la tr lm , s k tr lm d e
recesidir. G e m i ve im di, birb irin in a d a d r, biri tek ini n
celer, biri te k in in z a m a n d a d r. Y a a m a atlm ise, ken d i k e n
d iyle bir farkllk olarak s r e dir; k end ini edim se lletirm esi o la ra k
srekli bir e d im e gei o la ra k s r e dir. H akiki sre ise, dev a m l
bir y aratm adr. Y aa m d a bilin gibi bir s r e dir, bir h a
reketliliktir, srekli bir yara tm ad r, zgrlktr. B ergson, bu k o
n u d a y le der: Y aam b ize zam an da b ir evrim , m ekanda b ir k a
rklk g ib i grnr. Z am a n d a gr len yaam , du rm adan
ya la n a n b ir varln s rek li b ir ilerlem esidir. Bu u d em ek tir ki
ya a m a sla g e riy e dn m ez ve a sla yinelenm ez. M ekanda gr len
yaam , g zlerim izin nne b irb irle rin e yle sk sk ya ba l, yle
b irb irle ri iin yaplm , b irlik te varolan e le r s e r e r ki bu nlardan
h ib iri ayn zam an da iki fa rk l o rgan izm ada bu lunam azlar. nk
can l h er va rlk k apal ve tek i sistem lerle ka ra m a z b ir o la y la r
d izg esid ir. Bu varl b a sit m ekanikten a yran d ze llik le r (h a
kiki y a d a g r n te olsun n em i yoktu r) u n lardr: S rekli b ir d e
im e, o la y la rn g erisin g e r iy e dn em em esi, ken din de ka pan m
b ir serinin, dizin in yetk in bireyli i. Bu zellik lerin kartla rn
alrsak; serilerin yinelen m esi, gerisin g eriye dn m e ve birb irlerin e
gem ed en ib a re t biim buluruz. D ikkat ed ilirse bu ta rzla r hep
v o d v il (kom iin b ir tr) ta rzla rd r. Ve v o d v ilin bak a b ir ta rz
o lm a d n g rm ek d e k o la y d r .(1)
(1) Henri Bergson, Le Rire, PUF, Paris, 1970, s: 109 vd.

191

B ergson ' d a G zel" (le halo), bilginin bir uzantsdr (la frange
de la c o n n a issa n ce ). O n a gre m e k a n iz m znde, b izim retm e,
im a l e t m e m e k a n iz m le r i m iz e k k te n karttr; ayn e k ild e sa
natsal g r n m le m e y a da g r m e (vision) ile k ullan m sal bilgi de
t e m e l d e a y rlrlar. B u ilem i in d e y a a m atlm (lan vita l) hl
bu lu n u r, a m a o sezgilerin st bir ynlendiricisidir. S an at olgusu,
su i generis"\ ola n b ir m e k a n iz m d ir; ayn ekilde, S reyi iinde
b u lu n d u r a n ve y a a m a sm sk tu tuna n bir igd, sa lt a atlayan
k k l bir o lu m s a llk y a d a z o ru n su z lu k olan (contin g en ce radicale)
lan vita l ile b irlikte alr. Y aratc E vrim de m e tafizik p la n
d a e le aln an ve h e m dn y ay , h em de yaratc d n c e y i y n
len diren y a a m a t lm " \ retisi y a d a ilkesi, m etafizik bir vita liz m o la ra k sanat da k ap sam a k tad r.
B ergson 1940d a y azd , L e Rire: E ssa i su r la sign ification
du co m iq u e" ( G lm e , K o m i in anlam stne bir d en e m e ) adl y a
p tn d a sa n a ta ilikin g r lerin i se rim lem ilir. O n a g re sanat,
b ir yarat alandr, d o la y sy la da, geliim le, ile rle m e y le b a
ntldr. S an atn insan iin yararl o lm a s gerekir; n k , y a r a r
g ze tm e yen sanat, y a r a r g ze tm e yen diiiince g ib i b ir siista k s d r H e r e y d e n n c e de bir bulu (in vention ) ola n sanat,
y e n ilik g etiren , g e liim e katks o la n bir nesneyi o rta y a koyutur.
A n c a k b u r a d a sz edilen b u lu , bilgi verilerine day a n an , b i
linen n e s n e le rd e n y o la k an b ir e y le m anlam n dadr. B ergson, en
yeni b u lularn b ile bilinen nesneleri yeni b ir d z e n e k o y m a k o l
d u u g r n sa v u n m u tu r . B ilinen n esnele r, b ilin cin ak i in
d e o la n , y a a m a tlm y la b an ts b u lu n a n , srekli b ir geliim in
ak iin d e y e r alan v a rlklardr, b ir ta k m gelii gzel t re tm e le r
deildir. B ilim sel sezginin y a n n d a y e r alan se zg i de sanatnn
v e rim lerin d e n em li bir role sahiptir.
B ergson g lm e ze rin e y a p m o ld u u s p e k la tif (d n t se l)
z m le m e le r in d e y le der: ...n sa n lk d n d a h i b ir e y g
ln d e ild ir ...B ir k r resm i gzel, zarif, yce, an la m sz y a d a ir
kin o la b ilir; f a k a t h i b ir zam an gln olam az. H erh an gi b ir h a y
vana g leb ilirsin iz, f a k a t onda b ir insan tavr, b ir insan ifa d esiyle
k a rla t n z iin g lersin iz. B ir a p k a y a d a g lersin iz; f a k a t
bu ra d a g ln olan ey, k ee y a d a sam an p a r a s deil, b izim
ona ve rd i im iz biim , insan kaprisin in ve rd i i k a lp tr
nsandan
1 92

b a k a b ir h a yv a n n ya da c a n sz b ir e y in g l n o lm a s m u tla k a
b ize b e n z e r b ir tara f o lm a sn d a n , b izim on a v e r d i in iz bir klkta n
ya
da
b izim
o nu
k u lla n m a
b i im im izd e n
kay
n a k la n m a k ta d r ... Y aam a u y a ra k d a im a d u y g u la n a n la rla ru h la r
h e r e y i d u yg u h a lin d e y a n s ta n la r g lm e y i b ilm e d ik le ri g ib i a n
la m a zla r da. E e r s y len e n h e r eye, b t n o lu p b ite n le re k u la k
verir, h a re ke t ed en lerle h a ya len h a re ke t eder, d u ya n la rla b irlikle
du ya r, n ih a y e t se m p a tin izi h e r e y e a a rsa n z, en h a fif e y le rin
b y le n m i g ib i b ird e n b ire a rla t n , h e r e y in st n e b ir c id
d ilik h a va sn n k t n g r rs n z. A n c a k b u n la rd a n h i b irin e
k u la k a sm a y a ra k y a a m a ta sa sz b ir se y irc i g ib i ba ka rsa n z, b ir
o k d ra m la rn k o m e d iye d n d k le rin i g r r s n z "...K o m ik , z e
kaya, y a ln zc a ze ka y a h ita b e d e r ... a n ca k g lm e y i a n la m a k iin
onu d o a l e vresi ola n to p lu m u n iin e koym ak, ze llik le to p lu m sa l
n ite lik te o la n ya ra rl ilev in i b e lirtm e k g e re k ir... yle g r n y o r
k i kom ik, in sa n la rn gru p h a lin d e to p la n a ra k b tn d ikka tlerin i,
d u y g u la rn su stu ru p y a ln zc a ze k a la rn ile tm e k su retiyle, a r a
la rn d a n b irisi ze rin d e to p la m a la rn d a n d o u y o r ...K o m ik b ir
sonu, ko m ik b ir ned en d en g e ld i i zam an, bu n e d e n i n e d e n li
d o a l b u lu rsa k so n u d a o d e n li ko m ik o lu r.<]>
B e r g s o n a gre gereklii (ralit) ve hakikati (vrit) b ilm e
yetisi olan se zg i , doru bilgiye gtren tek yoldur. n k g e r
eklik ve hakikat, maddi d o a deil, ruhsal d o a y a da ruhsal y a
a m d r. Y a a m ise e v r e n in k u r u lu u y la b a la m tr ve m a d d e n in
tm en g e lle rin e karn yo lu n u a arak ve onu k m ld a ta ra k akp
gider. te y a a m n bu k esintisiz, b l n t s z ve srekli a k n a
s r e (dure) diyen B e r g s o n a gre, bu i/-e nin bilgisini, k a v
ra m a k iin bu srey le birlikte y aam a k , o n u n iinde o lm a k ve
o n u n la birlikte a k m ak gerekir ki bunu, ne us ne de bilim g e r
ekletirebilir. n k bilim ve us, sin e m a to g ra fik olarak a
lrlar; yani b ir film, art arda d iz ilm i du rg u n ve b lm sel r e
sim lerd en (s c a n c e ) oluur. U s ve bilim, filmin akn d u rd u ra ra k
bu resim leri tek tek incelerler ve bir takm bilgiler saptarlar. N e var
ki akn b iz z a t k en d isin i, e d ey ile, y a a m h i b ir z a m a n k a v

i l ) Henri Bergson, Oeuvres, Edition du centenaire, PUF, Paris, 1963, s.450 vd.

19.3

r a y a m a z la r. D e m e k ki us ve bilim, y aln zc a durgun ve bl nebilir

o la n m a d d e stn e bilgi edinebilirler, y a a m stne bilgi e d i
n e m e z le r . M a d d e n in k a r s n a yaam k o y a n ve o n u d a b l m s z
olan s r e ta sarm y la ta n tla y an B e rg s o , b tn yap tla rn d a n i
c e li e k ar nitelii, o k l u a kar y ein li i, u z a y a kar za m a n
sa v u n m u tu r . O n a g r e e v r e n d e k i ler deim e , saysal bir o
a l m a d e il, bir y e in lik artdr. S a n a t o layn da bu b a la m d a
d e e rle n d ire n B e rg s o n , sa n a ta ilikin olarak unlar syler: S a
n a tn k o n u s u n e d ir? E e r d u y g u la rm zn , b ilin c im izin ka p la r
d o ru d a n d o ru y a g e r e k li in k e n d i e liy le a ln sa yd , e e r eya
ve k e n d i k e n d im izle d o ru d a n d o ru y a a n la a b ilse y d k sa n a ta
g e r e k k a lm a y a ca k , d a h a d o ru su h ep im iz sa n a tk a r o la ca ktk;
iin kii o za m a n ru h u m u zla d o a d a im a h ep b irlikte arp a ca kt.
G zle rim iz, b elle in y a rd m y la , m ek a n d a n ta k lit ed ilem e z ta b lo la r
k a ra c a k ve za m a n d a te sb it edecekti. nsa n b ed e n in in ca n l m e r
m e rin d e e s k i y u n a n h e y k e lle ri k a d a r gz.el y o n tu lm u h ey ke l p a r
a la rn y o lla r d a g re ce ktik . y a a m m zn s re k li m e lo d isin d e n
a ra s ra n eeli, d a h a o k h z n l , a m a d a im a zgn b ir m zi in
s e s le r i ru h la rm zn d e r in lik le r in d e n gelecekti. Biitiin b u n la r e t
ra fm zd a ve b izd e o ld u k la r h a ld e h i b irin i a k a d u ym u yo ru z.
D o a y la b izim ara m za , k e n d im izle k e n d i b ilin c im iz arasna, in
s a n la r n o u iin kaln, sa n a t ve a ir le r iin ise ince, a d eta
e ffa f b ir p e r d e g e r ilm i g ib id ir ." ...A lg h e r y n d u yu d e
d i im iz e y e ku rlk o ld u u n d a n sa n a t d a sa n a ta bu y z d e n
d u y g u la rn d a n a n ca k b iriy le ve yalnz, o n u n la b a ld r. S a n a tla rn
d o h n b a ta n e itli o lm a la r d a b u n d a n ileri g e ld i i gibi, o n la ra
o la n y a tk n lk la r n a y rl d a b u ra d a n ka y n a k la n r. ll)
B e r g s o n da sanat, g e r e k li e atlan bir a, h ak ik ate uzatlan bir
m erd iv en d ir; bylece san at g e r ek lik le yz y z e gelm em izi salar;
...B y le c e iste r resim , iste r heykel, iste r iir y a d a m zik te o lsu n
sa n a tn te k e re i p ra tik iin y a r a rl ola n sim g eleri, itibari, to p
lu m sa l o la r a k k a b u l ed ilm i g e n e llik le ri ve n ih a y e t g e r e k li i m a s
k e le y e n e y le r i b ir y a n a b ra k a ra k b izi g e r e k li in k e n d isiy le y z
y iize g etirm ek tir. S a n a tta g e r e k lik le id ea lizm a ra sn d a k i g r le n
ka v g a ite b u n o kta ze rin d e b e lire n y a n l b ir a n la m a d a n d o (1) H .Bergson, Glme, M EB Y ay., stanbul 1989, s. 99-102.

194

nntur. S a n a t, h i ku ku y o k ki g e r e k li i d a h a ak ve do ru d a n ,
b a k a d ey ile, d o la y m z g r te n ib a re ttir. Y alnz bu g r n
a ra l y a r a r ve ka rd a n ko p m a sn , d u y u y a d a b ilin cin a n a d a n
d o m a b ir k e n d in e zg l k ve ze lli in i g erek tirir; ve son o larak
d a id ea lizm d e n ile n m a d d i o lm a ya n b ir ya a m a y zo ru n lu klar.
S zc n a n la m y la hi o y n a m a d a n d e n e b ilir ki ruhta id ea lizm
olunca, y a p tta rea lizm va rd r ve y a ln z id e a lizm in g c y le d ir ki
g ere klik le ye n id e n b a kuru la b ilir. (l)
S a n a t ve rnlerine gelince b u n la r B e r g s o n a gre, b iric ik
ve
e v r e n s e r d ir ,
bilinli
ve
sezgisel
yaratm alardr,
i
g d le rim iz in krista lle m i b i im le ri, y a da g e m i in im d id e
srdrlm eleridirler: ...B t n b u n la rd a n sa n a tn da im a b i
r e y s e li g ze tti i so n u c u o rta y a kar. R essa m n ta b lo la rn d a s a p
ta d ey, b e lirli b ir yerde, b e lirli b ir g n ve sa a tte g r l p d e b ir
d a h a g r le m e y e c e k olan renklerdir. a irin e le a ld k o n u la r da
ken d in in , a m a y a ln zc a ken d in in olan ve h i b ir za m a n ke n d in d en
b a k a sn n o lm a ya n b ir ruh d u ru m u d u r. O yun ya za rn n g z
lerim izin n n e se rd i i d e b ir ru hun al, d u yg u ve o la y la rn
ca n l b ir a k ve n ih a y e t b ir kez o lu p d a b ir d a h a asla o lm a ya c a k
o la n b ir eydir. B u d u yg u la ra iste d i im iz k a d a r g e n e l a d la r ve
relim ; b a ka b ir ruhta h i b ir za m a n ay h a ld e o lm a ya ca kla rd r.
nk, h ep si tek b ir kiin in d u yg u la rd r. zellik le b u n d a n d o
lay da sa n a ta a ittirler; n k g e n e llik le sim geler, hatta tip le r hcrgiin grdm z, e y l e r d i r ...S a n a t r n lerin in h i b iri g e n e l
deildir. F a ka t e e r b ir deh a n n e seriy se ler n ih a y et b tn d n ya
ta ra fn d a n ka b d edileceklerd ir. N iin k a b u l e d iliy o r ve e e r ken d i
t rlerin d e h a kika te n b iric ik se le r g ere k o ld u k la rn h a n g i g s
te rg ey le b iliyo ru z.'! yle sa n yo ru m ki o n la r y a r a ta n la r g ib i s a
m im i o la ra k g rm ek ko n u su n d a b izi a b a la n u n a s r k led ikle ri
iin. nkii sa m im ilik salgndr. S a n a t n n g rd n ku ku su z
te k ra r g rem eyiz, h i o lm a zsa b t n y le grem eyiz. F akat e e r o
g ere kte n g rdiiyse, ru h u m u zla d o a a ra sn a g e rilm i olan p e r
d e y i a m a k iin s a fe tti i aba b ize k e n d in i ta k lit ettirecektir.
n k o n u n y a p t b ize d e rs o la c a k b ir rnektir. Yaptn h a kika ti
d e bize verd ii d ersin etkisin in g c y le llecektir. O halde, g e r
i l ) H. Bergson, Ayn yapl, s. 103.

 e k te b ir ikna h a tta b ir d o ru lu a eritirm e giicii va rd r sa n a t y a

p tla rn n . O n la r k e n d ile rin i d e ite bu g le ta n trla r. S a n a t y a
p t n e d e n li biiyiik, se zile n h a k ik a t ne d e n li derin ise, etkisi d e o
o r a n d a olur, o o ra n d a e v re n se l olm a ya d o ru gider. D em e k k i b u
ra d a k i e v re n se llik so n u ta o lu p n ed e n d e d e ild ir.',{i)
S a n a t trleri arasnda kom edi en nde gelir B ergson a gre;
n k k o m e d i tr, sa n a tla yaam birletirir; in sa n a g r n en in
a r k a sn d a k i g r n m e y e n i tantr.
K oinedi sa n a t h em g e
n e llik le r i g ze tm ek , h em d e d zeltm ek, re tm ek g ib i h ilin d
o la n e ilim iy le te k i biitiin sa n a tla rd a n ayrlr. In d i ko m e d in in
sa n a tla h a y a t a ra sn d a sa lla n a n b ir s a n a t tiirii o ld u u n u h a kl o la
ra k s y leriz. n k bu sanat, h a lis s a n a t gibi, hi d e ya r a ra srt
e v ir m i d e ild ir. G lm e y i d ze n le m e k le de to p lu m y a a m m
d o a l b ir evre, ta b ii b ir o rta m g ib i ka b u l ediyor; h a tta buy a a m n i te p ile rin i ko llu yo r. te bu n o k ta d a d r k i to p lu m la b ir
b o zu m a ve y a ln z d o a y a b ir d n o lan h a lis sa n a ta a rka sn
d n m b u lu n u y o r ; ...K o m ik te k i sa m a lk, r y a la rd a k i s a
m a l n a y n d r " {2). B tn in sa n la rd a ortak bir zellik olan glm e,
sa natlarn d a ortak p aydas d u ru m u n d a d r; nk R a b e l a i s nin de
syled ii gibi, y a ln z g lm e in sa n a zg d r (Le rire est le propre
de l h o m m e ).

(1) H. Bergson, Ayn yapt, s. 105-106

(2) H. Bergson, Ayn yapt, s. 111-120. Ayrca bkz. H. Bergson, Oeuvres, Edilion d Centenaire, PUF, Paris, 1963, s. 483 vd.

196

WALTER BENJAMIN
(B er lin , 15.7.1892 -P o rt- B ou y a k n la r , F ra n sa , 26.9.1940)

H e r a b ir so n rakin i ya ln zca d lem ekle kalm az, am a d

lerken a yn zam an da onu u yan m aya da h a zrla r .
W a lte r B e n ja m in

20. y y n ikinci y a r s n d a A l m a n y a nn yetitirm i o ld u u en

n e m li yaz n eletirm en i ve estetik ku ram c s olarak ta nnan W al
ter B enjam in, varlkl b ir m usev i ailesinden geliyordu. Berlin,
F re ib u rg im B reisgau, M n ih ve B ern kentlerinde felsefe renim i
g r d k te n so n ra I9 2 0 de B e r l in e y e rle e re k yazn eletirm en i ve
e v ir m e n o la ra k a l m a y a balad. D a h a n c e B e rn niv e r site sinde D e r B e g rijf d e r K u nstkritik in d e r deu tschen R o
m an tik" ( A lm an R o m a n t i z m inde S an al Eletirisi K a v r a m ) adl
bir d o k to ra tezi vermiti. n iv ersited e k alm ak ta p ek istekli g
r n m e m e k le birlikte, 1928 y ln d a haz rlam o ld u u U rsprung
d e s deu tsch en T rau ersp iels ( A lm a n T ra g e d y a sn n K k en i) adl
y e tk in , a m a allm l tle rin d n d ak i d o e n tlik tezi F ra n k fu r t
n iv e r s ite s ince geri e vrildiinde , bu isteinden t m y le v az
g e ti. Y a z n eletirileri, St.-John Perse, Proust ve Baudel a i r e den ev irile r y aym lad . Y ahudi m istisizm ini inceleyen
G ershom Scholem ile ta n m a s d n s e l g e liim in i n e m li l
d e e tk ile d i;- K a b a la ya, Y ahudi m istisiz m in e ve y a ay a n Y ahudi
d n c e g e le n e in e m r b o y u ilgi d u y m a sn a yol at. 1924'te ta
nt S o v y e t film d ire k t r A sya L acis nu M arx ve E n gelsi
o k u m a y a yneltti. 19 30larda artk M a rk siz m i bilen bir kii o la
rak, F ra n k fu rt O k u l u nun ku ru cu la rn d an E rnst Bloch ve Theodor
A d orn o ile ep ik tiyatronun k u rucusu B ertolt B rech t in d
n c ele rin i ta n m a y a k endini verdi: W . B enjam in 1933 yln d a A l
m a n y a y terk e d e r e k P a r i s e yerleti; e d e b iy a t d erg ilerin d e eleI >7

liriler ve d e n e m e le r yazm ay da srdrd. I934te A dorno ve

H orkheim er y n e tim in d e N e w Y o r k da a lm ala rn s rd re n ve
F rankfurt O k u l u nun kurduu S o sya l A ratrn a Enstits''nn
(Institut fr S ozia lfo rsc h u n g ) yesi oldu ve hu k uru lu u n yayn o r
gan olan S o sy a l A ra trm a la r D e r g is i'nde (Zeitschrift fr S o
z ialfo rsch u n g ) y a z m a y a balad. I9 39d a A lm a n y u rtta ln da n
k arla n Benjam in. F r a n s a y A l m a n y a nn igal etm esi ve
P a risteki evinin G estap o tarafndan baslm as zerine, spanyaF ra n sa snrndan g e e re k A B D ye k a m a y ta sarla m ; a n c ak
Po rt-B o u snr k entinde polis tarafndan G e s t a p o ya teslim e d i
leceini r e n in c e y a a m n a son v erm ey i sem itir.
l m n d e n so n ra arkad a G ershom Scholem in y a rd m y la
A d orn onun Schriften" d c (Y a zlar) toplad y a z la ry la Benja m in in estetik alanndaki n em i 20. y y n ikinci y arsn d a g i
d erek artm ve an n d e gelen estetikilerinden biri sa
ylm tr. Belli bal y a p tla rn n tem el s o ru n saln , g e le n e in
z lm e siy le b irlikte sanatn yeni biim ve ilevler kazand k o
nusu o lu tu rm a k ta d r. Alm an T ragedyasn n K k e n i' adl y a
ptnda, top lum daki ortak d eerlerin z lm e siy le m o d e rn sanatta
aleg o rin in geliim i ara sndaki ilikiyi incelem i; 1936 y ln d a y a z
d nl yapt Tekniin O lan aklaryla o a ltla b ild i i a d a
S a n a t Yapt" (K u n stw erk im Z eitalter seiner T ec h n isc h e n R e p
r o d u zie rb a rk e it)nda ise, teknolojin in g elim esinin sanatla y a
ratt
olan aklar v urgulam tr. F o to ra f ve s in e m a gibi s a
natlarn gelim e leriy le, kitlelerin katlm n a ak b ir sanatn
olanakl klndn ileri s ren Benjam in, b ir o k yazsnda,
B rechtin m ontaj ve y a b a n c la trm a etm en lerin e d a y a n a n ep ik ti
yatro anlayn da, seyirciyi d a h a etkin ve eletirel bir k o n u m a
yerletirdii iin sa v u n m u tu r. G ele n e in ve g e m i k lt r n z
grletirici ynleri zerinde n e m le duran bu sanat filozofu, yin e
m e h u r olan Tarih F elsefesi T e zle ri' (G eschich tsp h ilo so p h isch e
T h ese n ) adl y az sn d a k ap italizm le birlikle y o k olan ge m iin
kurtarlm asn am a lay a n bir tarihsel m add ec ilik ten y a n a o l
mutur. M o d e rn yazn ak m la rn n e m s e y e n ; Baudelaire,
K afka, Proust ve G ere k st c l k zerine inc ele m e ler yazan, bu
y n y le de d n e m in biro k M a rk sist yazn k u ra m c sn d a n farkl
ve zgn bir y ere sahip olan Benjam in, top lu m eletirisiyle dil -

/(im le m e sin i i ie r d felsefi yaz n d e n e m e le rin d e gl bir

iirse llik ta y a n z l ve y o u n bir slu p k u lla n m tr
G o e th e nin G n l A krabalklar" (G oethes W a h lv e rw a n d t
schaften, 1924-25), Tek Ynl Yal" (E in bahnslra sse, 1928), ve l
m n d e n so n ra y a y m la n a n 1900le rd e B erlin ocukluu" ( B e r
liner K in d h eit um N eu n z e h n h u n d e rl, 1950) ile A y d n la n rla r
(Illu m in a tio n e n , 1961) gibi y a p tla rn d a to p la n m ola n d e
n e m e le r i n d e o n u n bu z g n y a k la m n buluruz.
a d a e s te tik konular o n u n yaptlar e r e v e sin d e ta r
t lm ve y e n i b ir e s te t ik a n l a y n n o l u m a s n a Benjam in n
c l k etm itir. A lm a n barok trage dyas ze rine bir in c ele m e olan
A lm a n T ra g ed y a sn n K k e n i'nde, top lu m d ak i ortak deerlerin
z lm e s iy le y a z n alanndak i aleg o rin in geliim i a ra sn d a b ir b a
k u ra n B enjam in, B a ro k tragedyasn, R o m a n tiz m i ve m o d e rn sa
natn g e liim in i s a n atn a le g o riy e y n e l m e s iy le a kla m tr.
O n u n gelitird i i alegori kav ra m L ukcs, A dorno ve H aberm as
gibi sanat filo z o fla rn c a m o d e rn sanatn d e e rlen d irilm esin d e
an a h ta r k a v r a m o la ra k nitelendirilm itir. G e le n e in z lm e siy le
birlik te sa natn yeni biim ve ilevler k a z a n m a s Benjam in'in
d a h a so n rak i y a p tla r n n d a ba lc a k o n u s u n u o lu tu rm u ; Tek
niin O la n a k la ry la Yeniden re tile b ild i i a d a S an at Yapt"
adl d e n e m e s in d e , s in e m a ve fo to ra f sa n atlarn a ilikin olarak
te k n o lo jin in yara tt ola n ak la rn sa natn ilev in d e yol at d e
iik lik ird e le n m i tir. S a n a t y ap tn n te knik o la ra k yen id en re
tilebilir o lm a s (R ep ro d u c tib le ; R e p ro d u z ie rb a rk e it), sanatn bi
ricikliini ( u n iq u e ) o rtad a n kaldran bir k ouldur. B enjam in sanat
y ap tn n te k n o lo jin in ilerlem esiyle birlikte yitip giden bu z e l
liini a u ra te r i m iy le k a v r a m s a l la t r m t ^ O n a g re a u ra ,
m o d e r n s a n a tn a l e g o r ik y ap sn n yanstt p a r a la n m l n
k a rtd r v e g e m i te yatan g iz em li b t nse lliktir. z g n ve ilk
o la n n ifadesi o la n "aura"nn yok o lm a s, klt rel m ira sn g e
len eksel d e e rin in silinm esi ve gelen e k le beslen e n d en eyim in
(E rfa h ru n g ) z lm e sid ir. B u n a bal o la ra k d a sanatn by ve
a y in d e n k a y n a k la n a n ilevi y o k o lm u tu r. A n c a k B enjam in,
au ra"nm yitip g itm e sin i sanat y ap tn n yen i ve p o litik b ir ilev
k a z a n m a s n n b ir k o u lu o la ra k d e e rlendirir. Y k s e k teknoloji
o la n a k la rn n artt a m z d a s a n a tla rd a d a b ir z e n g in le m e g e r

199

 e k le m ek le. b ylece g e le n e in z l n , k o le k tif ve politik bir

sanatn n k o u lu o la ra k u m u tla k a rla m a k g ere k m ek te d ir.
A tra nm ve g eleneksel biim lerin gizem li ve b iricik yaplarnn,
a lm la y c d a y o u n la m a ve z d e le m e e ilim in i d o u r d u u n u ;
te k n ik o la n a k la rn y ara tt y a b a n c la t r n ilevin ise seyirciyi
eletirel, etkin ve katlm c bir k o n u m a s r k led i in i d n e n
B enjam ine gre, bu an lam da, te k ve a s l a ynelik ta
sarlanm bir san at yapl ile (resim , mzik, heykel gibi) te k
nolojinin gerei o a ltm a y a y n elik tasarlanm bir sanat yapt
(fotoraf, sinem a, tv gibi) arasnda, kitlelerin sanatla ilikisi a
n da n n em li a y rm la r vardr. B u g r le r in d e B ertolt
B rech tin tiyatro ve sa n at a n la y n n e tk ile rini tayan Benjam in, onu n epik tiyatro k u ra m n d a n hareket e d e rek 1937de y a z
d retici O larak Y azar (D e r A utor als P ro d u z en t) adl d e
n e m e sin d e
y a z a r-sa n a t y a p t- a lm la y c ilikisi
ze rin d e
d u r m u tu r . B rech tin tiyatrod a o la y larn akn ve eylem i k e
sintiye uratan epik yntem ini, film de kullanlan m ontaj tekniinin
bir u ygulam as olarak d ee rlendire n Benjam in, bu y a z sn d a da,
A lm laycnn sanat yapt k a rs n d a k i eletirel tu tu m u n u n te k
noloji a nn yaratt yeni o la n ak la rla gelitirilebileceini v u r
g u la m tr.
N e var ki B en jam in in silinen g e m i ile y o k o la n g elenek k a r
sndaki nostaljik tu tu m u o ld u k a b u la n k ve k arm a k tr. A l
m a n y a da faizm d n e m in d e g e len e k sel k lt r m irasnn baskc
bir nitelik kazanm as, B en jam in in teknoloji, bilg ilen m e ve m o
d e rn le m e y i sa v u n m a s n a yol a m o la b ile ce in i d n e b iliriz .
te yan d a n Rus y k c s N ikolai Leskov zerine bir in
ce le m esin d e ise g elene in baskc o lm a y a n eleri zerinde d u r
m u, ortak szl k ltrn iletiim k u rm a, d e n e y im ak ta rm a ve
alm la y c y la d o la y sz iliki k u r m a gibi y o k o la n y nle rini g e m i
zlem iyle dolu bir k ltr nostaljisi iinde h z n l bir dille a n
latm tr. S zl k ltrn p aras olan y k anlatm , o n u n iin,
k ay bolan bir toplum sal varolu biim ini sim geler. A n ca k h ibir
za m a n k a y b o la n g elenei m o d e rn b i im le re kar s a v u n m a m ,
yeniliki ve nc (av a n t-g a rd e ) yazn, ilgilendii balca k o
nulardan biri olm utur. G e m i in s rd r lm e sin i a m a lay a n h i
bir gelenee u m u t b a la m a m a k gerektiini s y le y en filozof; y a

_(K)

 a n an g e r eklii a n la m a k iin, m e to d o lo jik olarak, btn g e

le nekle rin e tk isin d e n s y rlm a k gere k ti in i sa v u n m u tu r. V aro la n
d n y a n n s rm esin i a m a ed inen g ele n e k le rd e n u z a k la m a k ve z
g r le m e k , o n a gre, a y d n iin b ir g revdi. 1935 y ln d a P a r is ten
y a z d bir m e k tu b u n d a y le der: Bu g ezeg en d e n ice u yg a rlk la r
kan ve korku iin de b a tm la rd r. D o a ld r ki gezegen im izin kan
da n ve korku dan uzak b ir u yg a rl a kavu m asn istiyoru z.
B e n c e... d n yam z bunun zlem in i ekiyor.F akat d n yam za yiiz
m ilyonuncu, y a d a d r t y iiz m ilyon un cu yagn n de b ile b yle b ir
a rm a a n su n a b ilecek m iy iz ? Bu, korku verecek d en li kukulu
ben ce. E e r bunu verem ezsek, gezegen im iz, biz bu dala iyi n iyet
ku m kum alarn b ir gn c e za la n d ra c a k ve b ize K ya m e t gnn
y a a ta c a k tr ..." (B riefe II, 698). te bu S on Y arg G n y le k a r
l a m a m a k iin B enjam in z e rin e d eni y a p m a k ta n hibir
z a m a n geri k a lm a m tr . G e m i l e ilg ilen m esi, g e m i te n k u r
tu lm a k ve o n u n la sk bir h e s a p la m a k ; b y le ce , tarihin akn,
a l l m v e artk d e i m e z s a n la n y o lu n d n d a b ir y n e e
v ir m e k am ac y la d r. O n u n n e m verdi i a ln tla m a (K o tasy on)
y n te m i, ge m ii en y aln g r n m y le y a k a la m a k ve o n u n mistifie e d ilm i yanlarn g z le r n n e se re re k , y a a n a n -g n n i y
z n o r ta y a s e rm e k iindir. G e le n e k karsn d a g e len e in o la
n aklarn
k u lla n m a n n
y n te m id ir
bu. B en jam in e
gre
K o ta s y o n la r , y o l ken arn da pu su kurm u h a yd u tla r g ib i aniden
n m ze k a ra k b izle ri bu y a n l in an la rm z fa rk e tm e k d u
ru m un da b ra k a c a k ; bizi, bu kabu llen m en in ve in an la rm zn
su lta sn d a n k u rta ra c a k tr (Schriften I, 571).

W alter B en jam in e gre, bir san at rnnd eki ru h ile onun

d u y u la rd a k i g r n birbirleriyle y le sin e iten ba lan tld r ki
B au d elairein k a r lk llk (C o rre sp o n d a n c e ) szc ile ifade
ettii gibi, b u n la r arasndak i iliki gerektii kad a ry la o rta y a kon u la b ild i in d e, e k bir y o r u m a g ere k k alm ad a n , birbirlerini a k
la y a b ile c e k d u ru m d a d rla r: B ir sokan grnm , b o rsa d a h isse
s e n e d i sa tla r, b ir iir, b ir d n ce... btn bu n la r a ra sn d a b a
n tla r vardr. B ir tarihi, b ir f ilo lo g g ib i bu b a la r o rta y a
k a ra b ilirsen iz, btn bu o lg u la r a ra sn d a ayn dn em e a it olm ann
o lu tu rd u u iz g iy i y a k a la y a b ilirsin iz. te bu a m a la B enjam in,
ak t el v arlklarn grm esin i bilen birinin g zle riy le be201

Limlemesini y a p m a y a y n elm i; bir sanat r n n n eletirisinde,

alt-yapdaki ve st-yapdaki btn eleri birbirlerini aklayacak
b ir b i im d e birlikte d e e rlendirm itir. O n u n g e m i e du y d u u
ilgi, /e llik l e B rech tin y o u n etk isinde olm ad ilk dnem in d e,
tarihsel kou llarn tehdit ettii bir b t n l gelec e e y nelik o la
rak y en id e n y a k a la y a b ilm e isteini yanstr. Eletirisinin amac
g e m i in d a lan paralarn to p a rlam a k , o n u n d o la y sz o la ra k k o
nu a b ilm e sin i ve k end ini y a an a n g n e aktarab ilm esin i s a
lam aktr. B enjam in, g em ii yaln g r n t s ve b t n l iinde
y a k a la y a b ilm e k ve adeta g e m i in belleini o lu tu rm a k a m a c y la
b t n y le " aln tlam alar" dan (C o tation) o lua n bir d e n e m e y a
z lab ilec e in i ta sarla m ; b ir o k a l m a s n d a a ln tla m a la r to
p a r la m a k y o lu y la bir eletirel b t n l e v a r m a y a alm tr.
1925lerden itibaren A lm a n B a ro k T ra gedy a s ve R o m a n tiz m ile
G oethe, K afka, Proust, G ide, B audelaire gibi yaz arla r zerine
y az d d e n e m e ve eletirileri bu t r yeni bir eletiri an layn
yan s tm a k tad r.

W alter Benjam in, B au delairein P a ris T a b lo la r (Tableaux

p a r is ie n s ) n ve Franz H essel ile birlikte P rou stun Yitik Z am an
A r a y " ( la rec h erch e du te m p s p erdu) adl yaptn alm a n c a y a
e v irm itir. P a ris T a b lo la r e v irisin e y a z m old u u n s z
B enjam in in eviri k o n u su n d a k i zg n y aklam n i e r m e k te ve
dil a l a n n d a I 9 6 0 I y lla rd a g elitirilen baz yeni y a k la m la r n
ce den h ab e r verm ektedir. B audelaire ve P rou sta olan b y k il
gisi o n u n za m a n, gem i, a n m s a m a ve bellek o lg u la rn a d u y d u u
ilginin bir parasdr. l m n d e n so n ra y ay m la n an 1900lerd e
B erlin ocukluu" (B erliner K indh eit u m N eu n z e h n h u n d e rt) ise
B en jam in in kendi g e m i in e d n d bir yapl olu p eski z a
m a n la rla ilgilendiini, a n c ak g e le n e k kart b ir tutu m u b e
nim sediini gsterir. Bu k o n u d a Illu m in a tio n e ri'd i d a y le der:
Szc n g erek a n lam yla ya a m den eyim in in olan akl kln d
yerde, b ireyin gem iin deki b a z b e lirli i erik ler k o lle k tif gem iin
m a te ry a liyle birliktelik kazan rlar. T renleriyle, fe s tiv a lle riy le ritiieller b ellein bu iki alan n daki elerin h arm anlanm as ve
bunun te k ra r ve tekrar retilm esin i srdrr. R it eller bu yo lla birik im len d irilm i yaam den eyim lerin i gereken za m a n la rd a y e
niden can lan drm akta, ya a m boyu n ca b elle in tu tam aklar o la
.02

ra k v a rlk la rn s rd r m e k te d ir le r ..." Y ah u d i m istik rnleri iin

d e en esk ile rin d e n olan K a b b a la y a b a la n g ta derin bir ilgi d u y
m u o la n B enjam in, d a h a sonralar d a M a rk s iz m e y n e lm i o l
m a k la b irlikte teo lo jik bak asn n e m s e m e y i s rd rm , ve
s a n a t yaptn n anlam n y o r u m la rk e n de m e tni kutsal sa yan bir
a n l a y a y a k n o lm u tu r . Yazg ve K a r a k te r'' (Schicksal und
C h a ra k te r) ve Z o ru n E le tirisi zerin e (Z u r K ritik der G ew alt)
adl ilk d n e m y a z la rn d a n b a la y a ra k g e litirm i o ld u u bu teolojik -fclsefi anlay, tarih k o n u su n d a k i g rlerini zetledii
" l e z le r in de de tarihsel m a te ry a list g r le riy le b irle m i olarak
ifadesini b u lm u tu r. G e litirm e y e frsat b u la m ad bu tarih te z
lerinin a m ac , g e m i in ve tarihin, a n yaad k k l d e
iim in k a v r a n m a s y la z m s e n e re k ge le c e e aktarlm asdr.
A dorno ve L w enthal ile birlikte F ra n k fu rt O k u lu ya d a Eletirel
K u r a m a d y la tan nan felsefe a k m n n estetik k u ra m c la rn d a n
biri o la ra k tan n an W alter B enjam in, g er ekte g ere k d
n c e s in in g e liim i g e re k s e d e sa n al anlay a sn d an O k u l un
tek i y e le rin d e n ayrlr. 1935 y ln d a H ork h eim erin A B D deki
S o s y a l A ra tr m a la r E n s tit s ne k atlm a s iin yapt a ry a
A v r u p a d a k a lm a y se e re k o lu m s u z yan t veren B e njam in , Paris
k o lu n u n ara trm a yesi o la ra k E n s tit yle dzenli ilikilerini s r
d r m e k le birlikte, A dorno ile H orkheim er gibi hareketin n d e g e
le n le riy le a ra sn d a k i g r farkllklarn g id e re m e m itir. leri
tek noloji a n n sa n atlar zerindeki etkileri ve sonular k o
n u su n d a k i g r leri ile B ertolt B rech te ola n y ak nl, A dorno
ile a ra sn d a k i a n la m a z l n ve ta rtm a la r n te m elin i o lu
tu r m u tu r . A dorno, o n u n teknolojik g e liim so n u c u n d a sanatlarn
p o litik le m e s in e ve k o lle k tifle m e sin e d o ru bir y neli g ren
iy im s e r y a k l a m n e le tirm i ; k lt r n k itle y e y a y g n la m a s n
o lu m l u b u l m a s n a kar k m tr. A d o rn o ya gre, teknoloji a
n n r n ola n kitle sanatlarnn v e p o p le r kltrn, iletiim
te k n o lo jile rin in ( m a s s m e d ia ) y a y g n la m a s s o n u c u n d a, sanat m eta la trd ve a lm la y c la r n v aro la n d z e n e u y m a sn salad
o lg u su bir gerektir. T V . S inem a, alt-kltrlerin sanatlar b ylece
kitleyi k o u lla n d r m a k ta ve y n le n d irm e k te d ir; sanatta ve to p
lu m d a toplu retim ve t k e tim sreci eg e m e n d ir. Bu da g er ek sa
natn ve k lt r n y o z la m a s ve g id e re k o rtada n k alk m as d e

201

m ektir.
F ra n k fu rt O k u lu nun
teki
yeleri
sanattaki
kitle sellem en in baskc s o n u larn a d ikka t e k erek B e n j a m i n den
nem li l d e ayrlm ak la birlikte, a lle g o ri k u ra m ' b a lam n d a
o n u n k u r a m s a l y ak la m n te m el alm lardr. B t n y a p tla rnn
a n c a k 1972 y lndan b a la y a ra k y a y m la n m a s y la y aygn b i im d e
ta r t lm a y a b a la n a n B e n j a m i n , yine de F rankfurt O k u lu nun ve
M a rk sist K u r a m n sanal ve estetik anlaynn g e li m e s in e n e m
li k a tk la rd a b u lu n m u b ir d n rd r.
Y az n eletirm en i

ve estetik k uram cs o lm a sn n y a n n d a

W alter Benjam in gerek bir k lt r tarihisidir de. O n a gre, H er

a ya ln z b ir son rakin i d lem ekle kalm az, am a d iileyerek u ya
na d o ru ilerler. K en di sonunu k en di iin de tar." n k H er
an d lere dnk b ir yant, ocuksu b ir yan vardr." Benjam in
nl yapt P a sa jla r" m d e r in le m e s in e anlalabilm esi iin, d
lerin en dipteki kesitlerine ulalabilm esi gerektiini syler. O n a
gre, H er g erek sa n a t y a p tn d a bu yaptn , ken din i o rta ya k o
yan n y z ne yaklam akta olan b ir sabah rzgarnn se rin li iyle
esti i b ir y e r vardr. Bundan kan sonu, ou kez ilerlem eye ili
kin h e r t rl b a n ty k ra rca sn a k rd va rsa yla n s a
natn, ilerlem en in gerek ilev in e h izm et ed e b ilece id ir. ler
lem enin a s l yu vas, zam an n aknn s rek lili in d e deil, am a bu
akn k esin tilerin d ed ir." (Pasajlar, 32). Y u karda d e indiim iz
gibi E n stil nn kltr z m le m e le rin d e hep sz geen aura"
(hale) k av ra m n M ekanik Yeniden retim an da S an at Yapt"
adl a l m a s n d a g e litirm itir . A u ra , zg n sanat rnn
ev rele y en ken d in e zg aydnlk ya da prlt olup; sanat r n n e
biricikliini ve z g n l n b u ra d a ve im d i' (hic et nunc) k a
zandran d u ygudur. Bu zellik, B en jam in e gre, D o a da d a var
dr; anc ak D o a da bu zellik, ne den li yakn olu rsa olsun, h er
h angi b ir m esafenin kendine zgii b ir gr ng o lu tu rm a sl
biim in d e o rta y a km aktadr. S an atta ise bu eriilm e zlik nitelii
sanat r n n n a r a snn tem el elerin d en biridir ve sanatn en
balan gta ken d isin d e n o rta y a k an ritel ve b y se l ba lam ile
yakndan ilintilidir. G erek sanat r n n e zg bu aura", sanat
rnnn y en id en retilmesi y a d a oaltlm as ile ortadan k a lk
maktadr. O n a gre, B ir sa n a t rnnn biriciklii, onun g e
lenein dokusu iin de kou m lan ndan k o p a rlp a yrla m a ya n
2 (M

 z e lli id ir B u nede n le d ir ki kitlesel yeniden retim a n d a sanal

r n n n a u ra"d an y o k s u n kal, /i//e sizlem esi y a ln z c a sa
natsal k a r lk ll n " ( C o rre sp o n d a n c e ) yitirilm esi a n lam n a g e l
m e m e k te , d e n e y im 'm de o rtad a n kalktn gste rm ek te d ir. M o
d ern to p lu m d ak i kltrel b u n a lm n bu yan zerinde duran
B en jam in e gre, S an a tsa l retim de zgnlk, h alislik lt
a ra n m a z o lu r olm az, san atn btn ile v i de tersin e dn verm itir.
Sanat, ken d isin e tem el olarak ritiieli alrken, bu deiik lik ten
son ra , b ir b ak a p r a ti i ken din e te m e l alm tr, siyaseti" M e
k a n ik y e n id e n retim (re p ro d u c tio n ) ile birlikte sanat a lm asnn
tren se l (klt) deeri yerine, se rg ile m e (tehir) deeri gem itir.
B u n u n en iyi rneini B en jam in e g re, s in e m a sanat oluturur.
Bu b a l a m d a sanatn her zam ar belirli bir l d e siyasal ilevi o l
m a y a b ilir de. A d ornonun bu k o n ud aki ko rku su ise, kitle topl u m u n d a k i kitle sanatnn, g eleneksel o la ra k sanatn hep n eg a tif'
ola n ilev in e d iy a m e trik bir b i im d e d e ters d e ce k y n d e yeni
bir siyasal ilev y k le n m i o la b ile ce i; m e k a n ik yen id en retim
a n d a bu yeni sanatn k itlele tirilm i seyircisini, o k u y u c u s u n u ,
d in le y ic isin i yani alm la y c sn sta tu s quo"ya uy u m salam ay
i e d in e b ile c e i idi. Bu n o k ta d a O k u l dan farkl d n e n B en
ja m in , au ra"nm y itirilm i o lu u n a at y a k m a k la birlikte, p a
ra d o k s a l b ir b i im d e , p o litik le m i, k o lle k tif le m i o la c a n u m
d u u bu yeni kitlesel sanatn ilerici potan siy e lin d en o k m itliydi.
B u k o n u d a , kiisel o la ra k sin e m a e n d strisi ile ilikileri o k u m u t
krc o ld u u halde, sin e m a n n d e v rim c i ilevi k o n u s u n d a hl
iyim serliini srdren B rech t in k in e y a k n bir an lay i indeydi
ve y le d iy o rd u : Sanatn m ekanik yen id en retim i k itlelerin s a
n a ta k a r te p k ile rin i d e itirm i bulun uyor. P ica sso 'n resm ine
k a r ta k n la n g e r ic i tutum, a r lo nu film in d e ilerici b ir tepkiye
d n m ek ted ir. le ric i tepki, b ir uzm ann a n la y ve b a k ta rz
iinde, kitlen in g rse l ve du ygu sal ilgilen im inin b irb iriyle k a y
n a m a s b i im in d e o rta y a k m a k ta d r... S inem a p e rd e sin d e ise,
bu durum , kam unun e le tire l ve a lm la y c tu tum larnn b irb irin e
den k d m esi e k lin d e k en disin i gsterm ek ted ir." (Illum inationen,
2 36)

H ans M agn u s E nzensberger, B ir K itle letiim A ra la r K u

ram n n O lu tu ru cu e le r i' adl y a z s n d a y le der: D e i e n
205

a a u yg u n b ir esteti i te m e lle n d irirke n , y e n i iletiim a ra la rn n

k u rta rc ve zg rle tiric i p o ta n siy e lin i fa r k e d e b ilm i tek M a rk sist
k u r a m c W a lte r B e n ja m in d ir. G erek ten de teknolojik alandaki
yeni g e lim e le rin gelen e k sel estetik yak lam lar g e ersiz kl
d nn a y r m n a varan B e n j a m i n , bu gelim e lerin tem el estetik
k a teg orile ri y k t n ve allm sta n d artla r alt st ettiini g r
m ; kla sik estetik k u r a m n k n ed e n in i ise yle dile g e
tirm itir: K la sik estetik k u ra m n ke n d isin e te m e l a ld b ilg i k u
ra m n n d a g n g e m itir. E le k tro n ik ile tiim a ra la rn n
eg e m en o ld u k la r a m zd a , n esn e ile zn e a ra sn d a esk i
z m le y ic i ve e le tire l d n c e le rin ilg ile n m e d ik le ri y e n i ve k k l
b ir ilik in lik d o m u b u lu n m a kta d r. K e n d in e y e te rli b ir sa n a t
'id e a s u zu n z a m a n d r k m t r. B e n j a m i n in an yeni te k
nolo jisin e bam l o la ra k d o m u sa n atlard a ortay a k a n yeni z
ve bi im in o lu tu rd u u ilikileri irdelem esi, kitle kltr tar
t m a la r n a yeni b o y u tla r kaz an d rm tr. Y e n id e n retim te k
ni inin g id e re k gelitii ve e itlend ii a m zd a , kitle k lt r n
z m le m e , bir yandan retim in yeni koullar, bir yan d a n t
ketim ve le y a n d a n da m esaj ta yan aracn k end isi ze rin d en
balay a n o k y n l bir y ak lam g e re k tirm ek ted ir. G n m z d e ,
bir kaset, bir C D , bir T V y a d a bir video, fotoraf ve sin e m a y a
veya yazl m e d i a y a g re ok dah a vurucu zelliklere sahiptir.
A u ra sonras sanatn en n em li biim elem a n (F o rm e le m e n t)
o la ra k k a r m z d a teknii bulu y o ru z. B e n j a m i n in sanat k uram
b y le c e bir d e n e y im (E rfa h ru n g ) k u ram o la ra k k a r m z a k y o r(Y a an t-E rle b n is-d e il). 1920lerde S a n a tn p o litiz e edilm e si ne k a rlk o, P o litika n n e ste tik le tirilm e s ini n erm itir.
A s l n e m li o la n n a sl p la k d n m e k g e re k ti in i re n m e k tir
diyen M a r x a, B e n j a m i n
u d n c e y i ekler: p la k d
n c e le r d iy a le k tik d n m e n in te m e l e le ri o lm a ld rla r; n kii
o n la r k u ra m n b a v u rd u u p r a ti e ilikin b ilg ile rd e n b a k a b ir
e y d e ille rd ir.
Belli bir b ireim e v a rm a d a n 20.yy M a rk s iz m in in kefettirici
v urg u lam ala rn g z n n e alarak n e k an retilerin eitli g
rlerini h a r m a n la m ola n B e n j a m i n , felsefi eletiriciliin z g n
bir biim ini o rta y a ko y m u tu r. Farkl d n c ele rin birbiri iine
ge m e lerin i salayan, sanat eletirisi a sn d an san atn y a p sy la

2 Of)

ileyiini, te k tek s a n a t y a p tla rn n ilevlerini so rg u la y a n d

n r , M arx ile E n g clsi, B recht ile L u kcs, Freud ile
V alcryyi. G e r e k s t c l k ile D a d a A km n, B audelaire ile
F o u rieryi, B ergson ile P ro u st bir arada d e e rlen d irm e y e a
lm , e s te ti e b ir o lu u m s rec i o la ra k b a k m a m a o n u h ibir
z a m a n bir s o n a var o la r a k g r m e m i tir . Y aratc bir d n r
ola ra k k im s e y i iz le m e y e n ; ancak verim li a l m a la ry la h e m bir
yaz n e letirm en i h em b ir filozof; hem bir sanat tarihisi hem de
bir sa n at so sy o lo g u sa y lm a y a h ak k az an a n B enjam in, sanat y a
ptn a lle g o rik y a da m e ta fo rik b ir g e s ta lf'e e virerek y o
ru m la m , o n d a k i a u ra y b u lu p o r ta y a k a r m a y a a l m tr.
O n a gre, B eklen tilerin nc y a r a tc s olan h er kklii yen ilik h e
definin tesin e gem ek du ru m u n dadr" ve san atn grevi, ancak
da h a so n ra k i h ir g elec ek te tam o la ra k doyu m sa la y a b ile ce k b ir
istem i, b ir b ek len tiyi ya ra tm a k tr. n k yine o n a g re sanat,
hem d ev rim ci h em de lo pyac, to p lu m u n gerisinden gelm ekten
o k o n u n n n d e g ide n ve to p lu m u n g ereksinim lerinin daha iyi bir
d z e n le n m e s in e doru on u y re k le n d ire n bir y ap y a sahiptir. S a
n atlar to p lu m la r a trl eitli r g tle n m e m odelleri sunarlar;
n k h e r sa n at yapt kendi iinde b ir tr org an iz asy o n d u r, bir tr
yeni y a p la n m a rne idir. te y a n d a n sanat ve topya, yaam n
t m y a p a y o lg u la rn d a (artifacis) b enz erlik gsterirler. N e var ki
a u n 'n m yitirilm esi so n u c u n d a, uzay ve /.aman iindeki sanat y a
ptn n biric ik v aroluu , y en id e n retim (re p ro d u e tio n ) te k
n o lo jis in in g elim e siy le ,y e rin i n e s n e n in o to rite sin e brakm tr.
S a n a l y a p tn d a n y a y la n o ruh y a d a h a v a (k), yani au ra
solar; n k b iricik ve y in e le n e m e z ola n san at yapt, k o p y alarnn
o k l u u y la y er de itirm itir. Y en id e n retileb ilirli in tehlikeli
o la n yan n e s n e n in o to rite sin in o rta y a kd r. te bu d u r u m g e
le nein sa rslm a sn, kltrel m ira sn gelen e k sel d eerinin yokolm a s n d a b era b erin d e getirir.

B en ja m in e g re bu d u ru m d iy a le k tik olarak sanat yaptnn

h e m b a m s z la m a s n h e m dc g e rile m e s in i d o u r m u tu r . Yin e l e n e m e y e n sanat y ap tn n a u ra s, o n u b a k a la rn d a n ayrted e n h a v a s, k o k u s u y a d a , u z a y ve z a m a n algsnn k a
te gorileri iin d ek i sa n at y a p tn n k lt d ee ri ile o ld u k a k a rm a k
bir b i im d e balantldr. D u ru m bu o lu n c a a u ra n n silinii.
207

o n d a n d o an sanaln ritel te m e lin in ykl a n la m n a g elm ek te

ve sanaln olanaklar d a g ide re k politikann bir arac ya da silah
o lu p km aktadr. Bu b a la m d a sanatn politikletirilm esi ise,
B enjam ine gre, kltr o b je sinin y a b a n c l a t r m a s n n e n
g e l le n m e s in e ve rksal m itos ile sav an faist bir a n lay la e s
te tikle tirilm esin e kar zo run lu bir s a v u n m a o lu p km ak tad r.
T icari eyala rn fetiistik z e lliklerine , r e k la m la r aracl y la serim lenen m a rk a lara Benjam in b y k n e m verir. D e m e k ki sanat
y aptnn tinsel bir sferi saylan a u rann y e r in e m e ta fetiizm i
g e m e k te ; insanlararas ilikilerde bir anlam olan au rann s
tndeki m istik rt n n yerini in san larla e y ala r arasndaki kar
ilikileri alm a k ta ve b y le ce d evrim ci bilincin m o to ru n u olu turan
y a b a n c la m a d a n k u r tu lm a da b ir y a n a b ra k lm o lm a k ta d r. B ir
m e ta f e tiiz m in e d n t r le n a u ra ayn z a m a n d a insanlarla
e y a la r
arasn daki
ilikilere
yerini
b r a k m a k ta
ve
ya
b an c la m a d a n k u rtu lm a grevini yerin e g etirem e m ek ted ir. A y d a lla n la r ( Illum inationen, 190) adl y ap tn d a B enjam in y le
der: B ir algn n n esn esi e v re sin d e to p la n m a rm la r y u
m a olan 'a u ra nn deneyim i, insan ilik ilerin d ek i ortak yan tn
ca n sz ya d a d o a l n esne ve insan ara sn d a k i ilikiyle y e r d e
itirm e sin e dayan r. B izim b a k t m z k ii y a d a ken disine b a
kldn du yu m sayan kii b ize de bakar. B ir n esn edeki a u r a y
a lg la m a k iin onu kuatm ak a m a c yla e v r e y e bak t m z g ib i
ken dim ize d e b a k a rz.
S anat yaptnd aki ritel g olan a u r a , insan belli bir u z a k
la gtrr, m istifie eder, stndeki rt y ritel ierikle kuatr.
B enjam ine gre sanatn am ac, aw ra nn sanattan u z a k
latrlarak insansal alana y n eltilm esidir; b y le ce in sa n d a estetik
du y g u y aratlm olur. Sanat, insan im ge sinin on arlm as yolunu
aar; insanln d evrim ci enerjisi, sanatsal feti iinde d e
p ola n m tr. K apitalist retim ve p a y la m s re c in d e o rta y a kan
sosy al ilikilerin in sa n sallk ta n sa p m o lm a la rn algla m as B en
ja m in i eylerin a n tro p o m o rf iz m in e y a da m e tan n fetiizm ine
g trm tr. Ticari m etann fetiizm i ( C o m m o d i ty fethishism ),
insan nitelikleri ile d o n a n m ve d u y g u la n m la rn (e m o tio n ) re
zervuar d u r u m u n a gelm itir. te b ir d u y g u reservuar olarak
sanat, iinde insanln tm in sa n ca a rm larn saklar. nsan li

208

ninin en st n b aarla r s a y la n insanln kltrel kaz a n m la r n n sn f a t m a la r n n pislik leri iin d e (intra feces el
urinas) d o d u u n u n e sren B enjam in y le der: U yg a rl n
tek b ir b e lg e si y o k tu r ki ayn zam an da b a rb a rl n d a b ir b e lg e si
olm a sn .' 19.yyd an 2 0 . y y a g e iin sanclarn o k iyi d u
y u m s a y a n , te k n o lo jin in hzl g e liim in i h e y e c a n la iz lem i olan
B enjam in, b y k k entlerin b a r n d a (m etropolis) bir nceki a
d an bir s o n ra k in e atlan sosyal, e k o n o m ik ve kltrel k p r lerin
nasl etkin b ir y n le n d iric ili e sa h ip old uklarn g sterm itir.
a n h e m e n b a n d a (La B elle E poqu e) dem ir, elik ve ca m r e
tilm e y e b a la n m , tic a re t y ollar o a la n da tm m e k a n iz m a s n a
k o u t bir r e tim p a tla m a s g r lm , ilk k ez m o d a kav ra m b u r
j u v a z i n i n y a a m n a g e n i b o y u tla r y la girm itir. A z n lk h e
g e m o n y a s g id e re k g c n yitirirken kitle kltr h zla serpilm i
ve b u ara d a d a yeni bir b u lu m a , s a n at/zen a at kilisinin, teknik y e
n ide n
r e ti m /e k o n o m ik
d a lm
kilisiyle b u lu m as
ger
e k le tirm itir. 1930la rd a te k n o lo jin in o la n a k la rn a gen i l d e
y e r veren s in e m a ve fo to ra f gibi iki yeni sanatn, g elenekselk la s ik s a n a tla r a g re n e m li f a r k llk la r tadn g r e n B en
jam in , biricikli i sarslan, yen iden retileb ilirli i kar k o n u lm a z
b i im d e d e v r e y e giren s a n a t yap tla rn n artk d eiik bir a dan
d e e r le n d ir ilm e si g e re k tiini sa v u n m u tu r. O n a g re sanat yapt
artk g iz em li b ir sis halesi i inde, y a d a ho b ir ko ku vey a h ava da,
b ir a u ra e li in d e g r le m e y e c e k tir. E y a n n m etaya, k u lla n m
d e e rin in d e i im d e e rin e , d e n e y im in ( E rfah ru n g ) y a a n ty a (Erle b n is) d n t r ld m o d e r n l e m e sreci, ayn k stla ycl
ve ayn g e l i m e v e z g r le m e k a rtl ile, y a a m n h e r a la n n a
yay d id e o lo jik tra n sfig ra s y o n la r ( d n t r m le ri) ara cl y la
e r o su b ile m e ta n n diliyle ilerliini srdrebilen bir seks a lite y e in dirge m itir. B y le c e sa n atta ger ek st c le rin , m e ta
f e tiiz m in in e g e m e n li i altndaki m o d e rn y a a m d a m e ta n
c e sin d e k i ta rihsel ola n n e s n e ile d le r a ra cl y la iliki k u
ra b ilm e a b a la r n n g e r e k le m e s i a n c a k y a a m n y e n id e n k e n
dini d e i tir e r e k re te b ilm e s in e bal k ln m a k ta d r artk. n k
B en jam in e gre, Y itirilen h e r e yin ye n id en kazan lm as, h er
e yin y itir ild i i y e r d e g e r e k le tirile c e k o la n la rla m m kndr
a n ca k . O n u n B a u d ela iree ilgisi de bu nedenledir. S anatn y a sis

209

te m le b t n le m e k , ya da to plum d k a lm a k gibi ikisi d e o lu m

su z b ir yo l a y rm n d a b u lu n d u u ve o k a g irm i y a a m n n bir
d n e m in d e , san atta iletiim sizlie bo y u n e m e y e n bir sanat ol
d uu iin B a u d e l a i r e e b y k n e m verm itir. K ala b alk la ra
bo y u n e m e y e n , am a kalab alklardan k a m a y d a doru g r
m e y en ; k alab a lk la rn i in d e y aad iin, m o d e rn y a a m b irgn
onlarn da anlayabilecei m etaforlarla, allegorilerle dile getirm ey e
y nelen; bun u n iin de, k en disind e n k o p u lm u eski geleneklerin
deil de, m o d e rn y a a m n d e n e y im le r in d e n o lu tu ru lm u m ela forla rla ze n g in le tirilm i b ir dil k u lla n m a y a y n e le n air o ldu u
iin B e n j a m i n in ilgisini e k m i tir B a u d e l a i r e .

>10

GEORGE SANTAYANA
(M adrid, 16.12.1863 - Rom a, 26.9.1952)
Sanat, e k sik siz b i im d e b etim len e m ey en b ir eyd ir."
G. Sa n ta ya n a , The S en se o f B eauty

spanyol asll am erikal filo z o f S a n tayan ann estetik ve

y a z n e le tirisin e n em li katk lar o lm u tu r. O n a gre, g er ek lik
o la ra k ,d u y u la r m z la a lg la d m z eyi, yani m a d d ey i kabul e t
m e m iz g ere k ir. Bilin, y a a m a y a rd m eder, a m a hibir eyin n e
deni ola m az . W illiam J a m esn y a n n d a doktora tezini ta
m a m la y a n Santayana, Jam es Ve Josiah R oyce ile birlikte bir
felsefe g ru b u o lu tu rm u , 1896da H a r v a r d da iken yazd The
S e n s e o f B e a u ty " (G z ellik D u y u su ) ile estetie yeni bir alm ka
z a n d rm tr. nsann estetik d u y g u la rn n yapsn ve elerini
ele ald bu d e n e m e d e , herh a n g i bir eyi gzel b u lm a nn, g e r
e k te b ir id e a l sa p ta m a k o ld u u n u ve bir eyin n eden gzel s a
yldn a n la m a n n , geici idealler, d a h a temel d u y g u la rd a n kay
n ak lan a n g re c e s re k li ve e v re n se l ideallerden a y rm ay a olanak
verdiini n e srm tr. Bu tr estetik yetiler ile insann ahlaksal
yetileri a ra sn d ak i ilikiyi de Santayana, In terp rta tio n s o f Poetry a n d R e lig io n da (iir ve D in Y o ru m la r, 1900) ele almtr.
S a n t a y a n a y a gre u s 'u n y aam , y a ln z zihinsel etkinliklerle
snrl d e ild ir; b tn d a v u ru m la r n d a us, ilki ve k avra m n bir
birliini o luturur. B u n a g re us, k endi ze rine d n m ve a y
d n la n m bir i g ddr. Bu k u ra m n pratik rneklerini, T hree
P lilo so p h ic a l P oets: L u cre tiu s, D a n te a n d G oethe" (U Felsefi
air: L ucretiu s, D ante ve G oethe, 1910) adl y a p tn d a verm itir.
K en d i d e y i iy le a k a d e m ik y a a m n d e li g m le in d e n h o
la n m ay a n ve b u n ed enle H arv ard n iv e r s ite s inden ayrlarak l
m n e d ein kalaca R o m a y a y erle en S a n t a y a n a nn d-

nc esin d c Latin k ltrnn zengin verim leriy le A n g lo sa k so n

dn yas a ra sn d ak i anlay kartlklar derin g e r ilim le r y a
ratm tr. T in d n y as n b t n y le d n c e d e n ib a re t sayan bir
felsefi m a ddec ilie y nelen S a n t a y a n a , katolik ve klasik g e
leneklere her za m a n sayg du y m u tu r. S on y llarn d a d a h a nceki
felsefi g r lerin d e n uza k la an filozof, d o la y sz k a v ra n a n zler
kuram n a k la m ve i g d sel in a n cn d e i ik bilgi b i
im le rin d e k i ilevini b etim lem itir. O n a g re z a la n , zihnin
kesin ve k u k u d u y u lm a z bilgilerinin dny asd r. zler, bir varl
y a da g ereklii o la n ,a m a kendi b a n a v a r o lm a y a n tm ellerdir.
R enkler, tatlar ve kok u la rn yan sra d n c e im g e le m in d
nsel nesneleri de b u n la r arasndadr. M a d d e a la n ise doal
n esnele r d n y asd r; bu d n y a n n v a r o ld u u sav, v aro lu la ilgili
btn savlar gibi igdsel inanca (anim al faith) dayanr. S a n t a y a n a nn b tn felsefesinde ar basan D o alc lk , m a dd enin,
teki alanlardan n c e geldiini v u rg u la m a sn d a kendini gsterir.(l)
G er e k le rin yaan a n o la y larla snrl o ld u u g r n sav u n an
S a n t a y a n a ya gre, bu gerekleri k a v r a m a k iin eletirel bir y n
te m e u y m a k ve geleneki felsefelerin her trl k u ra m n d a n sy
rlm ak gerekir. n k y a a m gerekleri in sa n a du y u la r a ra
clyla verilir; b u n la r d a biim , renk, tat, katlk, y u m u a k lk ,
akclk gibi d e iik niteliklerdir. G ere in z n kuran, bu d u y
g u la rla sa lan m verilerdir. B u verilerin k ayna d a do adr; bu
nedenle felsefenin kon u su d o a olm aldr. G erekleri k a v ra m a d a
k u k u n u n d a yarar u n u tu lm a m a ld r; n k ku ku , bilginin k e
sinliini salar. S a n t a y a n a y a g re insann g v en m esi g ereken tek
yol gsterici ilke u s tur; alg verileri, e y le m le balantl d
nceler, i g d ve itepinin u s un b i im le n i in d e nem li rolleri
vardr. Us, insandaki tanrsal bir y k n m e d ir; o, btn deerleri
kapsar ve b ilim e dayanr. Bu n ed e n le din de u s un denetim i altnda
olm aldr. F else fe n in balc a grevi, to p lu m d a, doa st v a r
lklardan d o a n korkular o rtada n k aldrm ak, insan ko rk u n u n
deil, e rde m in geerliliin e inan drm aktr. n sa n la r sava iin
deil, erdem li, mutlu y a a m a k iin retici d u r u m a getirilmelidir.

( I) George Santayana. The Sense o f Beauty, The M odem Library, N ew York,

1955, s. 19 vd.

212

T e k n i k b u lu la r d a u luslarn birbirlerini ld rm eleri iin deil, o n

lar d a h a y k s e k b ir y a a m a a a m a s n a k a r m a k iin k u l
lan lm ald r.^
H e r e y d e n n c e bir h m a n is t ve m o ralist olan S a n t a y a n a nn
felsefesi, u s un v e rim le rin e y n e le r e k iire bilim d en d a h a yakn
o lm u b ir felsefedir. The R eason in A r t (Sanattaki U s ) d a sanat
felsefesini The S en se o f B eau ty (G z ellik D u y u s u ) de de g
zellik b u ra m n se rim le y e n filozofa g re estetik terimi, son za
m a n la r d a nive rsite e v re le rin d e sanat yaptlar y a da gzel d u y
g u s u y la ilintisi b u lu n a n h e r eye verilen sradan bir ad olm utur.
O y s a sa n at felse fesin d e n fazla bir ey o lm a y a n estetik, o n d an fark
l b ir disip lin d e deildir. S a n a t yap tla rn n eletirisi e e r yalnz
es te tik le ilikili ise, bu d u r u m d a o salt form el bir p la n d a kalr;
y o k s a b y le bir eletiri bu salt form e l plan aar ve m oral b ir a n
la m a o ld u u gibi, y a a m n d n c e ve e y le m le rin e de t m y le yer
v e r m e k z o ru n d a bulunur. S a n t a y a n a y a g re sanat eletirisinin
am ac, y a rg d a b u lu n d u u n e s n en in estetik deerlerini, iinde b
t n y le bir ara y a getirebildi i toplayc bir idealde k a v r a m a k o l
m a ld r. O n a g re g ze l, k e n d in d e bir de e rd ir; b a k a h i b ir eye
bal o lm a y a n p o z itif bir d e e r o la ra k kendi b tnl ne , y
c e li in e k en d i b a n a sa h ip tir ve estetik bir ideale c e v a p verir.
G z e l ayn z a m a n d a y a p tn ilev in e u y g u n lu u d u r; imdi, n e g a tif
h e r trl deer, g ze lli in yaps iine g irem ez. D a h a sonralar bu
s a v n n darl n g r e n S a n t a y a n a , b a k a de e rlere de, m e in
es te tik ile rin d a h a n c e d e n y a adk lar tarihsel d en e y im le re de yer
v e r m i ve o n la r a m a y a y n e lm i tir. S a n t a y a n a nn gzel k a v
ram ilk a n K a lo k a g a th ia id e sin e y ak lar; n k h e r iki a n
la y a g re de y a a m n ideali h e r z a m a n , insann tem el b ir esin
k a y n a o la ra k k a la c a k ola n g z e lli e u la m a y a a lm aktr. O n a
g re g z e llik yetkinliktir; m o ral d e e rlerd en n ce gelen ve ar
b a s a n estetik deerler, am ac ah la k sa l iyinin estetik g erek lili in e
u la m a k ola n in sa n y a a m n n b t n ey le m le ri iine d a lm a k ve
y a y lm a k z o r u n d a d r (2). S a n t a y a n a nn gzeli, bir zev k ve haz
(1) G eorge Santayana, Reason in Art, D over Publications, N ew York, 1982, s.
18 vd.
(2) G eorge Santayana. The Sense o f Beauty, The Modern Library, N ew York,
1955, s. 31.

a lm a arac b i im in d e kavrayan h ed o n ist anlay, o n u n sanat a h

lak bir te m ele d ay a n d rm a s n a ve Sten d h alde k a r l a t m z
sanatn ahlak bir ilevi old u u gibi b ir k a v r a y a v a rm a sn a
engel olm u tur. n k sanatn etk isin d e n d o ru d an d o ru y a a h
laka g eile m e z; ve V alerynin de dedii gibi moral kayg, sanata
zarar verir. Santayanaya gre gzellik, yarg o lm a d a n n c e al
gdr; bu da on un her eyden n c e bir haz, bir zevk (pleasure) ol
d u u n u aklar; am a bu haz, gzelliin kurucu elerin den y a l
n z ca biridir; o n a bunun y an n d a deeri de e k le m e k gerekir.
Sanatn kkenini o y u n d a gren S an tayan ann bu h edonist san at
a n l a y S ch illerin ve G rant A llen n k u r a m la r y la birleir. Bu
b a la m d a b ir d e e r ola ra k diiiin ce d e n eden sel (cau sa l) d e il
id e a ld ir; ya n i d n cel deer, m a dde d nyasnn b ir a ra c d eil,
insann olu m akta olan den eyim inin sah n elen dii b ir sa h n ed ir"
M e k a n iz m in ve id ealizm in b irle im in d e n o lua n b ir d n y a g
r n e sa hip b u lu n a n Santayana, gzel a lan n d a l b ir ay rm a
gitm itir, b un la r: du yu sal g zel , fo r m e l g iiz e r ve an la tm
g zeldir. Bu kon u d a Santayana y le der: D u yu sal gzellik, s o
nucun, ya n i etkinin en n em li esi d e ild ir; am a o, en ilksel ve en
tem el olandr, ayn zam an da d a en e v re n se ld ir^ . Bu duyusal e
o lm a d an , gzel algs ve d u y g u su da olm az. F orm el g zellik
k a v r a y n d a Santayana, o klukta birlik ilkesine b alanr ve d u
yum la rn tep kisiy le psikolojik tem elini aratrp inceler. S on o la
rak da ifade g zelli i gelir ki o n a g re bu, ifade edilen e y e
yklenen d e erlerin ken din de zgn ve kkl b ir olgu sallnda,
g erek li in d en baka b ir e y d e ild ir(2). Buradaki ifade k a v
r a m n d a d en eyim idesi s z k o nusudur, y o k sa B. C r o c e deki
se z g i deil. A nlatm (ifade) zihin ta rafndan ve olgu n u n k e n
disine ek len e n estetik idelerin arm lar ta ra fnd an b i
imlendirilir. S an tayanaya gre sanat, her zam an o tom atik bir y a
ratm a olu p bu n u n beliri biim leri de dil sanatlar, hare k et
sanatlar, m zik, dans olarak ortay a kar. S a n a tta hibir ey te
sad fe b raklm am tr; n k o, iyi bir d z e n le m e (org a n iza tio n )
ile y a p lm tr . Santayanann bu savn, sa n atta g e lim e ve s a
(1) Ayn yapt, s. 78.
(2) George Santayana, Interpretations o f poetry and religion, Dover Pub
lications. N ew York,I960, s. 264 vd.

714

n a t a tinin k a tlm a s a n la y la r y la u z la trm a k o ld u k a gtr.

S antayana b u r a d a zih n e ve h a f z a y a b a v u ra ra k sorunu zm ey i
dener. B ilin d i i gibi B ergson da ken d i sanat k u ram n d ak i "sezgi''
p ro b le m in i h a fz a -a lk a n lk " (la m m o ire -h a b itu d e ) ve hafzah a tr a (la m m o ire-so u ven ir) k a v r a m iftine d ay a n a ra k z
m t r . Santayana, sa nat nn m o ral ve teknik bir disipline sahip
olm a s z o ru n lu lu u st n d e te m ellen dirilen bir klasisizm in ta
n m n a v arr so n u n d a . O n a g re sa n a tta beeni, e rd e m in bir yz,
b ir g r n d r ; b a k a d ey ile , a h la k sa l y a a m n e y le m le r iy le
sa n at a r a s n d a b y k ve sk bir b a vardr; b u n la r birbirlerine
k u k u s u z d a y a n m a z la r, b a m sz d rla r; am a birinin tek iy le gizli
b ir alv e rii, birini b r n e b a la y a n gizli bir b a vardr; b ir
birleri iine n fu z etm ilerd ir. Y a a m g z e lli e d o ru y
n elm itir, g z e llik de h m a n iz m e doru. Bu b a la m d a d in in de
sa n a tla g r n m e z ilikileri vardr; n k din, top lu m sal d a v
r a n l a r n iirid ir.
E stetik K u ram nn A n a la tla r ola ra k G zellik D uyusu da

S antayana, gze lli i y le betim le r: teki d e e rle r g ib i gzellik

d e y a a m itep isin in d o la y m sz ve a klan am ayan tepkisin den ve
d o a l y a p m zn u sd k sm n dan do a r." Estetik hazzn ayrnu.
o n u n b ir k a r a bal o lm a m a s n d a ve ev re n selli in d e deil, n e s
n e l le m e s i n d e y a da d l a m a s n d a ( o b je c tific a tio n ) bulunur. !3u
n e d e n le g z e l, p ozitif, asli(itrin sic) ve d lam , n c s n c le n i
( o b je c tif ie d ) o la n d r; b a k a dey ile , G zellik, b ir eyin n i
te li in d en d u yu la n h a la n m a d r ya da B ir eyin n iteliin in
b iz d e y a r a tt h olan m adr" Estetiin temel kurucu esi var
dr: m a lze m e , form ve ifade. te y a n d a n estetik, sanal tarihini ve
sa n at felsefesini de ierir; ve b iz im sanat k u r a m m z a daha e le
tirel ve d a h a betim leyici b ir b i im d e katkd a bulunabilir. Bu b a
la m d a g z e llik felsefesi bir d e e rle r kuram dr; b u rad a etik ve e s
tetik d e e rle r sz k o n u su d u r. M o ral de e rlerd e rasyonel bir tercih
sz k o n u su o lm a k la birlikte, estetik d eerlerde irrasyonel, hem de
en son sn rd a irrasyonel bir tercih sz ko n u su d u r. E tik deerlerd e
ey lem , e s te tik d e e rlerd e ise o y u n idesi eg e m e n d ir. Etik ve estetik
d e e r le r a r a s n d a bir kartlk b u l u n m a s n a karn, S an tayan aya
g re, b t n d e e rle r a s ln d a estetik tek bir d u y u y a in
dirgeneb ilirler. E e r bir n esne k im s e y e haz verm iyorsa, o nun g

215

zelliinden sz ed ilem ez. n k h erke sin so n su z a dein kaytsz

kald b ir gzellik, te rim ler aras bir elikidir. M o ra l d ee rler
g en ellikle n e g a tif ve d a im a uzaktrlar; ahlaksallk k tl kten bir
ka ve iyilii izlem eyi gerektirir; o y s a estetik, h o la n m a y la il
gilidir. n k u ben im h oum a g id iy o r ded i im zam an, u g
ze ld ir d e m e k isterim ayn za m a n d a. D e m e k ki gzellik, h o
la n m a n n , h a z z n d la trlm a s y la , n e s n e lle tirilm e s iy le ku ru lan
b ir eydir. G z e llik , n e s n e lle m i haz d r, h o la n m a d r (Thus beau ty is co n stitu ted by the o bjectifcation o f plea su re. It is p le a su re
o b je c tife d f V).

Santayan aya g re in sann b tn ilevleri, g ze llik d u y u su n a

k a tk d a bulunabilirler. A k denilen tu tk u n u n da bu k a tk d a etkisi
vardr. T o p lu m sa l igdler, dah a aa d u y u m la r, sesler, renkler,
elle ilenen m a lz e m e le r vb. hepsinin estetik e tkile rind e n sz ed i
lebilir. E er bir form gzelliinden sz ed e c e k olursak, o zam an,
form algsnn fizyolojisini, g eo m etrik figrlerin deerlerini, si
m etriyi, ve bir ok lu un birlik, tek biim lilik olarak biim lendiriliini g z n n d e b u lu n d u r m a m z gerekir. Estetik d e
erin ana tem as tekbiim lilik iindeki o k biimliliktir.
Santayana b u n a rn ek o la ra k yldzlar gsterir, salt o k lu u n sa
kn c ala rn a deinir; D em o k ra sin in estetiinden de sz ede n fi
lozof, estetik b ir dem o k ra sin in kurulabilm esi iin tip deerleri ve
r n e k dee rler ayrm n yapar. B u b a la m d a so n su z yetkin lik y a
n ls a m a sn a de in en Santayana, d o a d a rg tle n m i, d
ze n le n m i b ir ilkenin varln k a b u l n yararn v u rgular; n k
o n a g re rg tle n m i bir d o a, alglayc f o rm la rn k ayna dr.
B u n a en gzel rnek de heykeldir. D o ad a k i rgtllk rnei sa
natlardaki rg tn ilkesini oluturur. S anat k uran tem el e,
ierik (m alzem e), form ve ifade, en so m u t g r n n dil ala
nn d a bulur. mdi g ze llik d u y u m u z u n o lu u m u , duyusal m a
teryalin, soyut form un ve trl gr n m le riy le ifade, anlatm d e
erlerinin alm la n m a sy la o la n ak kazanr. A m a g ze llik her
h a l k a rd a b e tim le n e m e y e n bir e y d ir.(2)

(1) George Santayana, The Sense o f Beauty, The M odem Library, N ew York,
1955, s. 60 vd.
(2) George Santayana, Aym Yapit, s. 260 vd.

216

E le tir e l g e r e k lik (Critical realism ) retisinin n d e gelen

tem silcilerinden ola n Santayana, bilim, ahlak, sanat ve dinde
u y u m lu b ir b t n l k g rm , b u n u n d a bilin ve d o a arasndaki
e tk ile im in y a n s m a la r o ld u u n u n e s rm t r. 19. ve 20.
y y larda s z c n ta m a n lam y la A m e r ik a da estetiki b u lm a k n e
re d e y se o la n ak szd r. A m a E dgar A llan Poe, W alt W hitm ann
gibi o za n la r ile E m erson, Santayana gibi d en e m e ci, rom anc ve
psik o lo g filozoflar, y a z la rn d a retilerinin se rim len m esi s
ra sn d a k endi g z e llik a n lay larn d a n ve estetik k u ra m la rn d a n
sz etm ilerd ir.

217

BENEDETTO CROCE
(Laquila, A bruzzi, 28.2.1866 - Napoli, 20.11.1952)
yiyi, g zeli ve sevin ci olduu g ib i h akikati d e uzak ve
kopuk b ir e y olarak deil, ya p m a k ta olduunuz ya da
y a p a c a n z e y le rd e arayn."
B. C roce, B rvia ire d E sthtique

Croce, estetii genel bir dilbilim o la ra k kavrar; n k byle bir

dilbilimin iine, o n a gre, her trl ifade g c olan m edia, insann
k u rduu sem bollerin tm formlar ve genellikle dil d ed i im iz p a
ra d ig m a girer. G zellik k a v ra m n n y e rin e ifade" k a v ra m n
geiren ya d a g zellik" ile ifadeyi z d e le tir e n C roce b ylece
20.yy. sanat felsefelerinin o u n u n genel bir g r n m n serim lem i oluyordu. Sanat, o n a gre, insan rn inin (Spirito) belli
bal fo rm la r n d a n biridir; b a k a d e y ile sanat, tin"in a b asn n ,
a l m a ve ileyiinin, r n lerin in estetik bir g r n m d e o r ta y a
k m a s d r. Tin" kendisini m antksal old u u gibi, pratik b ir bi
reim iinde de gsterir; bu ikinci trdeki se rim lem e de insann
e k o n o m ik ve m oral etk in lik trleriyle gerekleir. Croce, T iti'in
bu eitli g r n m le rin i tin sel etkinlik em beri" olarak betimler.
O n a g re her trl bilginin te m elinde sanal bulunur; sanatn iini
dold uran ana m a d d e le r olarak sezgiler de k av ram lardan n c e g e
lirler.
Croce se zg i z m le m e sin d e, onu ifade" ile z d e l e t i r m i
ve .vezg/ nin d s a lla trlm a sn n ( o b je k tiv a sy o n ). sa n a t n n b i
lincinde ortay a kp g r n m e sin e oranla, ikincil bir d u ru m ol
d u u n u n e s rm ve bu no k ta d a da, yani sezgi nin sanat y a
ptn d a so m u tlu k k a z a n m a sn d a n y a da o n d a y a n s m a sn d a n ayr
bir anlam old u u n o k ta sn d a da k end isine ciddi eletiriler y
neltilm itir. fade"nin ierii, o n a gre, zihnin, pratik y a a m n
219

d rt le rin d e n , arz u larn d a n y a da du y u sa l isteklerinden derledii

iz le n im le rd e n d o ar; sanatnn bilincini- y nle ndiren sezgiler, bir
y a n d a n d u y g u n u n te y a n d a n d a im gelerin rndrler. B u n lar bir
a r a d a o rta y a k a r la r ve lirik ifadenin birlii iinde erirler. Lirik
ifade n in sanatsal b t n l , d u y g u n u n onun iindeki y aylm na
b a ld r; n k a n c a k du y g u s a y esin d e b ir im ge, bir sezgi olabilir.
te bu a da n d a sanat, d u y g u n u n b ir sim gesi olu p kar; Croce
y le der: S e zg iy e tu tarllk ve birlik kazan dran du ygu dur; sezg i
g ere k ten y le b ir e y d ir ki b ir du ygu yu tem sil e d e r ve ancak o
d u yg u d a n k a ra k y a d a onun stnde gr n e u laabilir. Bu
y zd e n d e sim gen in p a rla k n sa n a tn stne I d e a deil,
f a k a t ya ln z c a du ygu tu tabilir; nk duygu, b ir tasarm lam a em
b eri, y a n i s a n a t y a p t iin d e sn rla n d rlm b ir soluktur; ve
onun iin d e solu k tek b an a ta sa rm iin, ve tasa rm da ya ln z
solu k iin b u lun ur (1).

C rocenin bu sa n at retisi d a h a sonra Susanne L anger ta

ra fn d a n g elitirilecektir; o n a g re de sanat, d u y g u n u n bir sim
g esidir. a d a talyan estetiinin n d e gelen ad larndan biri sa
y la n C roce, y ap tla r ve adyla, felsefi bir idealizm o la ra k bilinen
talyan estetik d n e m in in de son tem silcisidir. Bu filozofun l
m n d e n so n ra lk e sin d e k im se o n u n y ntem ini te rke tm e y e y a
n a m a m , a n c a k fa rk llk g ste re n eitli yeni e ilim le r de o r
ta y a k m a k t a n g eri k a lm a m tr . V ico ve H egel
gibi
d n r le r in
e tk ile rin i
ta y a n C roce, V ico yu izleyerek
im g enin j d a n , i i r in d e bilim den n ce geldiini sa
v u n m u t u r . iir a lan y la us alann, sa n a t a lan y la fe ls e fe
alann b irb irin d en a y rrke n sa natn z e rk li in e nce lik ta
n m t r . C roce estetiinin tem el so run u sanatn zgll so
r u nudur. O n a g re insan tininde varolan iki tr bilgiden, sezgisel
bilgi, im geler; m a n tk sa l bilgi ise k a v r a m la r retir. Sezgisel bilgi,
m an tk sa l b ilgiden b a m sz olu p b u n u n tersi bir d u ru m doru d e
ildir; n k bir k avra m , o nu n c e le y e n bir sezgi o lm a d a n varo lam az. S an at bilgisi sezgisel nitelikte old u u iin sanat o to
n o m d u r; n k sanat, tikelin, bireyselin sezgisidir. E stetica adl

(1) B. Croce, fade Bilim i ve G enel D ilbilim Olarak Estetik, Remzi Kitabevi,
stanbul, 1983, s. 2 vd.

220

y ap tn n h e m e n b a n d a y e r alan C r o c e nin bu sav, teki y a

ptlarn d a d a h a bir d erin letirilm ek ze re srekli y e n id e n ele aln
m tr; b u r a d a C r o c e y le der: B ilginin iki t riivardr: se zg ise l
b ilg i ile m an tksal b ilgi; fa n ta zi" n in b ilg isi ve zihnin" bilg isi;
bireyselin b ilg isi ya d a evren selin bilgisi, tek tek e yle rin ya d a on
larn ilikilerin in bilgisi; son u o la ra k bilgi, ya im gelerin re
tic isid ir ya da kavram larn
C r o c e ye g re sezgi, d u y u m d a ve algdan farkl o lm a k la b ir
likte, ifadeyle, a m a t m y le tinsel b ir ifad e y le kartrlr. fad enin
s o m u tlu k k a z a n m a s , m a d d e s e lle m e s i, y an i ds a lla m a s is
tencin araya girm esini gerektirir; bu d a sanattaki fo rm ile ierik
ayrm p r o b le m i o la ra k k a r m z a kar. C r o c e y e gre form ,
sanat yaptnn tem el esidir; anc ak tinsel o la ra k kalan ve m a d
desellem e y en , so m u tlu k k a z a n m a y a n b ir fo rm u k a v ra m a k d a g e r
e kten olanakszdr. C r o c e nin bu sanatsal sezgi k uram o ld u k a
saltk bir znelcilii se rim lem ektedir; o n a gre, sanat, lirik bir
sezgi olu p kiiliin ifadesidir. Sezgi ayn z a m a n d a bir duy g u o l
d u u n d a n , sanat da g ereklik ten o k ve n c e h ay a lg c n , d
lemi dile getirir. Estetik haz da, seyirci ya d a dinleyicinin, d a h a
genel b ir dey ile a lm la y c n n sanat y ap ln n y a ra tc sn n s e z
gisini y e n id e n b u lm a s n a baldr. te bu da sa n at eletirisinin
(critique d art) grevini, ilevini ve roln belirler; nk sanat
eletirm eni, her z a m a n kendisini yazarn li ine ya da zihnine
y e rle tirm e k ve sa n at yaptn sezgi a ra cl y la a n la m a k z o
ru n luluun da dr. Bu d a C r o c e nin n o rm ativ eletiriyi m a h k u m e t
tii a n la m n a gelir; o, sanat eletirisi ve sa n at tarihi ara snda o k
kesin bir a y rm y a p m tr. S an at tarih i zo ru n lu o la ra k eletiriyi
ierir; n k on un grevi herhangi b ir rnn san ata ait olup o l
m adn belirlem e k y a d a hangi rn n sanatsal, hangi r n n
sa n at d o ld u u n u sa p tam ak tr. E le tiri ise sanat yapt o la ra k
ta nn an ve bilinen bir e y d en b a k a s y la ilgilenm ez.
C r o c e nin sanat b ilg isine katks o ld u k a n em lidir; sanatn
oton om isi k u ra m n a ve f o rm a verdii geni yer, s e zg iy e ve sanat
yaptnn liriz m in e tand n ce lik b u ra d a saylabilir. C r o c e nin
20. y y d a estetii layk oldu u d ze y e kard d a sylenir.
(1) Ayn yapt, s. 3 vd.

221

ifa d e B ilim i ve G en el D ilbilim O larak E stetik (Esttica c o m e scie n z a deH e s p rc cssio n e e lingistica g e n e r a lc ) in y e r ald T in in
F elsefesi" (F ilo sofa dello spirito, 1902)nin yannda, E stetik
zeti" (B re v ia rio d E sttica, 1913) bu k o n u d ak i verim lerinin balc a la r d r . O n a g r e v a rlk , d b ir ey, d s a lla m b ir ey d e
ildir; varlk, tindir, ruhtur; bilin etkinliinin kendisidir. D
n c e n in g eliim i e v rim se ld ir; zihnin k u ra m sa l etkinlii (sezgisel
h ay a lg c , k a v r a m a d a y a n an zeka), so n u n d a pratik bir etkinlie
varr; bu nce, e k o n o m ik , son ra ahlaksal bir etkinliktir, ve pratik
e t k in lik de zihni y e n id e n , a m a bu kez z e n g in le m i , y e n ile m i
ola ra k , k u ram sa l etk in li e yneltir. B y lec c, tinsel bir g elim e or
ta y a k m olur; y le ki. b u ra d a her aam a , bir n ce k in i h em
i in d e tar, h e m de on a gre bir ile rlem e dir. A m a B alangta,
tinsel e tkinli in ilk biim ini sanat olutu ru r. B u n u n iin de Croce,
in c e le m e le rin in en b y k ksm m , b i im le ieriin srekli ve kar
lk l b a ll o la ra k g r d s a n a ta ay rm tr.
S is te m a tik b i im d e se rim le m e y e giritii Tin F elsefesi"nde

C roce, d n c e s in in farkl am a birb iriy le ilikili iki y n n b e

lirler. lkin, klasik rom an tik felsefenin u s u lu u n u rn ek alan bir
felsefi dizge ku rm ay am alar. B u r a d a tem el ilke, linin, sistemin
yap s ve tarihsel z a m a n iindeki d a ire selli i" dir. T ek gerek tin
d ir ve tin, k en dini iki kuram sal, iki de pratik b a s a m a k iinde di
y a l e k ti k b i im d e gelitirir. Bu b a s a m a k la r y le sralanm tr: a)
S ezg i (estetik b asam a k ), b) B t n n tek olanla, bireyselle sentezi
( m an tk sal b as a m a k ), c) B ireyin istemi, talebi (e k o n o m ik b a
sa m ak ), d) B t n n istemi (etik basam a k). lk iki kuram sal b a
sa m a k , iki t r ku ram sa l bilginin o rta y a k m as n salar: sezgisel
bilgi ile m a n tk sa l bilgi. S ezginin ilevi, n e s n e n in teklii ile kar
k a r y a g e lm e n in yo lu n u a m aktr; k a v r a m ise n e s n e le ri s
n f la n d rm a aracdr. Y u k a r d a d a d e in d i im iz gibi, kav ra m lara
d a y a n m a y a n se zg iler olabilir, am a sezgilere d a y a n m a y a n k av
r a m la r ola m a z ; d o la y sy la a n c ak sezgi, yani estetik bilgi, m a n
tksal bilginin te m elini o luturabilir. C roce estetiinin temelini
k uran ta sa rm la m a " ile ifade" ( d a v u r u m , a n la tm ) a yrm da
k a vra m " ile sezgi" a r a sn d a k i a y r m la a k r. C roceye gre,
k a v ra m sa l olan ta sarm lam a , bu n e d e n le ta n m la y c d r ve n e s
neleri ortak z e llik le rin e g re sn fla n d r m a ilevini gr r; d o
222

laysyla d a es teti in ve se z g in in d n d ad r. B u n a k arn ifa d e

sezgiseldir; am ac d a belirli b ir k o n uyu, yani bir s e z g iy i som u t
gereklii iinde sunm aktr. fadenin ierdii a yrm n d a o lm a
d u rum u, zne y i estetik d e n e y im in ek ird eini oluturan som ut b i
lim e gtrr. C r o c e ye gre, tin in g elim e sin in e y le m e y nelik
son iki b asam a iki tr etkinliin o rta y a k m asn salar; bunlar,
bireysel olan ekonom ik etkinlik ile evrensel olan etik etkinlik t. Birincisi y a r a r ilkesin den y o la karken, kincisini
iy i ilkesi belirler. G enel b ir iyi"yi isteyen birey, ayn z a m a n d a
kendisi iin yararl o la n n p ein dedir. Tin, her se fe rinde d a h a yeni
ve dah a y k se k ev re lerd en g e e re k bu basam a klar aar. G
r ld gibi bu a n layn , H e g e l deki T in in feto m en o lo jik g e
lim e s iire c i ile yakn bir b enzerlii bulun m a k ta d r.
C r o c e nin Tin felsefesinde y e r verdii iki tr k avram sal bil
giden birinin, im g e le r reten d g c aracly la elde edilen se z
gisel bilgi, tekinin de k a v ra m la r reten us aracl yla salanan
m antksal bilgi o ld u u n u sylem itik . C r o c e nin zellikle v u r
gulad sezgisel estetik bilgi, d o ru d a n d o ru y a m antktan elkile n m e k sizin , mant k o u llay a b ilm e k tey d i: b u n u n nedeni de,
da h a nce sz n ettiim iz gibi, k av ra m sz sezginin o labilm esine
karn, sezgisiz k a v ra m n o la m a y a c a y d . n k sezgisel bilgi,
duy g u la ra dayanr, nesnesi de bireydir; bu b alam da, estetik sezgi,
a n la tm d a n a y rla m a z ; b a k a dey ile , ifade ile estetik sezgi rt rle r. C r o c e , E stetik zetindc (Breviario d E stetica) sanat,
d e n e y nce si ikili bir b ir e im o la ra k ta n m la m tr; bu b ire im in
eleri ise, sezgiyle im g e le m in bireim i ile im g e y le d u y u m u n bi
reim idir. Fiziksel bir olgu deil am a g er eklik olan sanat, lirik
b ir se zg id n . Bu y z d e n de sanat, ne klgsal ne d e ussaldr; o y a l
nzca sezgisel bir ifadedir. Sanat, felsefe ve bilim gibi, kav ra m ve
n e rm e le r sun m az; sanat yaptnn bilgisi insan, bilm edii y a
a ntlar, yeni d u y u la r ve derin d u y g u la rla b u lu turur. n k
sanat, bir btn, deney ncesi bir ierik-biim , sezgi-anlatm , anla tm -gzellik bireim idir. S a n a l e tkinli ine d e n k d en d e e r
g zellik tir. Sanatn z, y a r a tm a e y le m in d e bulunur; yara tm a da
du y g u la rn anlatm dr. A n c a k bu ifade, y aln zc a d u y g u n u n adn
verm e kle g er ek le m e z; n k ad lan d rm a k , g e n e lle m e ve s
n fla n d rm ad a n te bir an lam tam az. O y sa sanal, bireyseli ta

22 t

n m la r; sanalc, yapln o lu tu rm a d a n n ce , kendisini y n le n d iren

d u y g u n u n ne o ld u u n u bilem ez, bu d u y g u y u adland ram az. Y al
n z c a yara ln a etkinlii srasnda, d a h a n c e o n d a belirsiz olarak
b u lu n a n d u y g u s a l izler, b t n le n m i , b elirlen m i d u y g u la r b i
im in d e o rta y a kar. B y le c e d u y g usa lln dile g e tirm e y e a
lan sanat, b irey se lliin i yakalar, g en e llik ve evren sellik te n sy
rlr. C roceye g r e sa n at yapt o lu tu ru lu rk e n duygu, nce
d u y u lu p so n r a d ile g etirilem ez ; u ya d a bu b i im d e aktarlam az.
nsanlar e le n d ir m e k , o n la rd a bir du y g u uyan d rp belli b ir d a v
ra n a y n e l tm e k , belli k a v ra m la r r e tm e k a m a c y la y aplan sa
natsal etk in lik le r y a ln z c a s zd e sa n a tUrlar. Y in e de bunlar, g e
ne ld e u y g a r lk iin, yararl etkinliklerdir. T a sa rm la r ve sezgiler,
m a n tk sa l etk in li in n c l d rler; hi b ir ey ta sarla m ay a n insan,
h i b i r ey d n e m e z .

A ristoteles n as l iir ile tarihi b irb irin e y a k la try o rsa , Croce

d e felsefe ile tarihi h e m e n h e m e n zdeletirir; bu y z d e n de
H e g eld en y o la k a ra k o n u n tarih felsefesinin izlerini s rm ve
b u k o n u d a k e n d i z g n d n c ele rin i retm itir. S a n a t felsefesi
ve y a z n eletirisi a l a n n d a asl baary g ste re n f ilo z o fa gre, s a
nat, politik ad a n , p ro p a g a n d a d a n ve felsefe retilerinden b a
m s z b ir y a r a tc d r ; b u n a k arlk, sa n a t n n kiili in in k a y
na, k a m u bilincidir. N ite k im C roce, b t n u sd , g e r e k lik d
a n l a y la r a k a r a m a n s z c a s a v a m , r n e in sa n a t iin sa n a t
a n la y y la m c a d e l e etm itir. O n a g re, y az n eletirisin in k o
n usu, d o la y m s z izlenim leri aklc y a rg la r h alin e getirm ektir;
s a n a t y ap tn n bi im i ile z, y ara tc d n c e n in birlii iinde
k k l b ir b a l a b irb irin e b a ld r ve ite b u n u n iindir ki, eletiri
y n te m i, b i im le z b irbirinden ayrarak in c ele yem ez. yiyi, g
z e li ve se vin ci oldu u g ib i h akikati d e uzak ve kopuk b ir e y o la ra k
d e il, y a p m a k ta oldu u m u z y a d a y a p a c a m z e y le rd e a ra
m a ly z d iyen C ro cede sezgi, y a ln z c a varlklar deil, varlklar
a r a s n d a k i b a n tla r d a ku a tr; h a t ta b ir b a k ta ve akl y
r tm e y e b a v u r m a k s z n k a v r a n d k la r l d e, sa y la r ve g e
o m e tr ik bi im le rin zelliklerini a n la m a iin de sezgi geerlidir.
G e n e bu a n l a m d a sezgi, e n y etkin fo rm u n u , sa n at y aptlarnn
s e y re d a l n m a s n d a bulur. te bu b a l a m d a sezgi, varlklar d
a rd a n ta n m a m z sa lay a n g id im li (d iscu rsif) ve z m s e l (ana224

lilik) bilgiye kart olarak, b ize varlklar kendi ken dilerinde o l

duklar b i im d e tantan, igd y ve sanal d u y g u su n u andn: k e n
dine zg b ir bilm e trdr.
C r o c e ye gre felsefe her eyden nce. h isto rio g ra fin in y n te m b ilin sel dratd\T (m o m e n t m th o d o lo g iq u e de l ' his
toriographie); b aka deyile de tarih bilinci st n e bir refleksiyondur, bir d iiiin m le m e d\r. Tarihin rol de, z grln
tarihi o lm a k ta n b a k a b ir ey deildir. K endi k u ram larn n hepsini
birden sa ltk h isto risizm " olarak adlandrlan C r o c e . bu ba lam d a
dn em inin olgucu ve varoluu felsefeleriyle de m c ade le e t
m i tir.O n a gre, filo z o f, y lla rc a m a sa sn n b a n d a oturup, y a z
ka lem in in m re k k e b in e akln ta kp da a ca b a bu m rek ke p b en im
d n c e m d e mi, y o k sa b en im d m d a m d iy e so ra c a yerd e,
d a r fe ls e fe sistem le rin d e n va zg e ere k kritik b ir ta v r alm a ld r"
Bu b akm dan felsefi reflcksiy ondan y ararlan an yaznsal eletirinin
nem li bir ilevi vardr. te yan d a n tarih bilinci de, sanatlarda, y a
znda, po litikada ve tm insan etk inliklerinde tin in yapla ya da
r n e d n e n y ara tcl g sterir. A m a bu y ara tclk , usdn n
tm glerini, kendi g r nm leri iinde o rta y a karan saltk bir
kendiliin denlik deildir; bu yaratclk tersine, sosyal ve kltrel
ortam n ve ayn z a m a n d a da bilincin verilerinde b ulunan akln bir
ifadesidir, d a v u ru m u d u r. Bu b a k m d an C r o c e , k end isine akldan
sapm gibi g r n e n btn sanal form lary la m c a d e le elm i ve
sanalla klasisizm i savunm utur. O n a gre, g ere klik ta rih ten
ba ka b ir e y deildir"', bilin, tarihe b ir an lam verir ve bu a n
lam la n d rm a da z g rl n yollarn gsterir. zg rl k , gelecekle
alaca bi im le r nce d en kestirilem eyen ve snu o lm a y an bir se
rvendir. K endi kendini yarglay an tarih, sa ltk b ir i kin !ik " olup,
d oa deil a m a bir " o lq r"tur.r )

(*) Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. smail Tual, Croce E sieiik o
Giri, Ed. Fak. Y ay., stanbul, 1973; Bedrettin Cmert, Crocc'm lis
tetii, Kltr Bakanl Yay., Ankara. 1979.

BERTOLT BRECHT
(A ugsburg, 10 ubat 1898 - Berlin, 14 Austos 1956)
A s l so ru n k a th a rsis y o lu y la se y irc iy i a rn d rm a k deil, am a
o n u d e im i b ir in sa n o lm a y a d o ru y n le n d irm e k tir; d a h a d o
ru su , tiy a tro n u n d n d a d a k e n d is in i ta m a m la m a sn g e rek tire n
d e iim le rin to h u m la rn o n u n i in e ek m ektir.
B r e c h tten T r e ty a k o v a M ektu p

Oyun

y a z a r,

air, tiyatro

y n etm en i

ve k uram cs olarak

B recht, baarl o y u n la r n d a n b a k a k u ra m sa l y azlar ve u y

g u l a m a d a getirdii yenilik le rle 20. yy tiy a tro su n a y n vermi, g e
litirdii A ristotelcsi o lm a y a n ep ik -d iy a le k tik tiy atro a nlay yla
tiy a tr o s a n a tn d a d e v r im y a ra tm a d a siyasal ve m a d d e c i ti
y a t ro n u n n c le rin d e n biridir. Y aln z iirde deil, o y u n la rn d a ve
d z y a z la r n d a da k u lla nd tem el y n te m , u y u m s u z iki d u ru m u
y a d a im g e y i kar k a ry a g e tire re k iz ley e n d e yad rg a tc bir etki
u y a n d r m a k , o nu d n d r e r e k belli bir d u ru m d ak i elikiyi b e
lir g in le tirm e k tir. A lm a n y a d n d a geirdii 1933-47 arasndaki
d n e m B recht iin y a ra tc lk b a k m n d a n o k verim li olm u tu r.
S r g n yllarnn so n larnda, yeni te m ellere oturttu u tiyatrosunu
k u r a m s a l a d a n g e litirm e k a m a c y la bir dizi a l m a yapan
B recht, d a h a 1930larda M a rx i o k u d u k ta n sonra siyasal bir ti
y a t r o n u n te m ellerin i ta sa rla m ve u y g u la m a y a g e m itir. T i
y a tr o zerin e Y a zla r" (S c hrifte n z u m T hea ter) at) altnda to p
lan an y az la rnda, ze llik le de T iya tro in K k A ra " (Kleines
O r g a n o n fr d as T h e a t e r ) da, i in d e y a a d m z bilim ann
k e n d i n e z g tiyatro biim i nasl o lm a ld r s o ru su n d an yola
k ara k , yeni tiyatro k u ram n gelitirm itir. O g n e d e in tiyatroda
g e e rli ola n ve izleyiciye, sa h n e d e gsterilen olaylarn gerek o l
d u u izlenim ini verm eyi a m a lay a n , y a n ls a m a ya (illusio) ve

" y kiin m e"y c (m im e sis) dayal A rislolclesi tiyatro an layna

kars y km tr. T iy a tronun ilevinin a rn d rm a " (katharsis) ol
duunu savunan hu "Y a n lsa m a T iy a to s u 'n u n (Illusionslheater)
k a r s n a , "y a b a n c la trm a e tm e n i ( V e rfrem d u n g s effe k t y a da
ksa adyla V -E ffekl) zerine kurduu ep ik tiyatro kuram n k o y
muun- A nca k yaam n n sonu na do ru e p i k s z c n n to p
lumsal adan gerekeni verm ediini, hu szc n kendi diyalektik
kavram iin ksr kaldn g rm ve epik tiyatro y e rin e d i
y a le k tik tiya tro " k av ra m n k ulla nm a y yelem itir.
G en lik yllarndaki ilk yazlar iir, dzyaz ve tiyatro
m eydi: yazar Cari Zuckm eycr. dram a tu rg M ax R einhart, ti
yatro o yuncusu H elena W eigel, y n etm en Erwin Piscator gibi
d n e m in in nl sa n at la ry la tanp i hirlii y a p m a y a b a
ladktan sonra: 1926-27 yllarnda diyalektik m a tery alizm le y a
kndan ilgilenm i ve bir yandan tem ellend irecei yeni tiyatro k u
ram zerinde alrken, br yan d a n da n iv e rsitede Kari
K orsch u n d ersle rine katlm tr. lk oyunlar an latm c, d
a v u ru m c u (e x pressionisle ) bir nihilizm izleri tar; buradan
B ch n er' in etkisi altnda ve tarihle sk skya bal b ir bakaldr
anlayna geer. Seyirciyi d o rudan ekilcm e yerine tiyatronun
kendi yapsn d e i tir m e y e alan Brccht epik tiyatro a n
layyla. gerei k av ra n ab ilir klm ay a m a la m ve a n c ak s r
g n d e iken uy gulayabildii bir sa h n ele m e yntem i gelitirm itir.
Bu y nte m le , sahne karsnda bir sokak o la y T n seyre d iy o rm u a sn a oturan seyircinin d n se l etkinliini harekete
g e irm ey i am a lam tr: "d u y g u la n d rm a d e il d n d rm e , .z
d e le m e d e il b ilin le n m e, d u yg u d e il a k T Bunlar, sahnede
" u z a k la trm a " ya da "y a b a n c la tr m a " etkisi y a r a tm a y a alan
oyu ncu kadar salondaki seyirciyi de ynlendiren ilkelerdir. N i
tekim o y u n c u la r kendi duygularyla, canlandrdklar tiplerin d u y
gularn birbirlerine k artrm adklarn oyun b o y u n c a g ste rm e k
/.orundadrlar. n k a m a b ak ala m a k deil, gsterm ektir.
Bilindii gibi sanasal bir ifade liir olan ep ik kkeni y u
nanca "s z" anlam na gelen "epos" s z c n d e n trem i ve ta
rihle nceleri iir sanatnn g elim e sreci ile ilgili o la ra k k u l
lan lm bir k av ra m d r. lkse l (prim itif) to p la m la rn yerleik
v aam a dii/eine g em eleri ve to p lu m d a sava bir snfn e g e
2N

m en oldu u d n e m le rd e , o toplum u n benim sedii kahram anlk,

k o rk u s u z lu k , cesaret, yiitlik, byiik y k m la ra kar dayankllk
gibi erd e m leri v m e k a m a c y la o lu turulan d esian lar epik iir liirnn ilk rn ek le rid ir vc u zun gem ii olan her toplulukla gril
B a la n g ta szl ed e b iy a t trn n vc g elene inin rn olan hu
d estanlar, yazl e d e b iy a tn balam asy la hu g elenek iinde de z a
m a n n k o u lla rn a u y a ra k varln s rd rm t r. D a h a sonra o l u
a n lir ik iir ile d ra m a tik iir" trlerinden ayrlan bu tiirn
n e m li bir zellii, ele alnan yaantnn bireysel duygu y o
u n lu u n u y an stm a , y a da o yaanty o la y larla ca n la n d rm a y e
rine, anlatm a yntem ini sem esidir. H o n e o s T livad a ve diss e ia s, a n o n im bir destan olan D ed e K o rk u t D estan vc insanlk
k lt r n n en eski d estan saylan G lg a m bu y n te m e rnek
verilebilir. 20. y y da iki d n y a sava arasnda Bertolt B recht'in
k u r a m s a l y a z la ry la g e erlik k az an a n epik tiyatro anlay ite bu
anlat zelliini b e n im se y e re k A ristoteles'den heri (25 yzyl)
sren vc B u rju v a tiy a tro su n a e g e m e n olan trag e d y a anlayna
kar k m tr. A r is lo le le s i tiy a tro a n la y n n k a r s n d a yer
alan epik tiyatro bu n ed e n le B rech tin tiy a tro a n la y y la zde
saylm tr. O y sa ep ik tiy a tro n u n baz zellikleri d a h a nce O r
taa tiyatrosunda. Shakespeare ve a d a la r n n o y u n la rn d a.
D o u tiy a tro su n d a da g r lm t r. M o d e rn E pik T iy a tr o yu ha
z rla y a n la r a ra sn d a da B rech t le birlikte B chner. W edekind ve
P iscatoru a n m a k gerekir. B unun yan n d a B recht'in oyu n kurma
y n te m in d e epik tiy a tro yu da iine alan o k d a h a geni bir bak
a sn d a n y ara rla n d a k a ortadadr. Bu n ed enle Brccht y a
ra tm a k istedii tiya trodan balan g ta epik tiy a tro diye sz et
m ise de, d a h a sonrak i y llarda d iy a lek tik tiya tro
s/ciin
k u lla n m tr . A n c a k k end isi bu k o n u d a d n m e y e b ala d n d a n
son szn s y lc y in c ev c dein tiyatroyu her zam an bir elence,
h e y e c a n vc y a a m n tadn k a r m a arac olarak g rm t r. O ysa
tiyatro k u ra m la ry la , d n y a n n d e im e siy le , sn f a t m a sy la
ve so syalist to p lu m la ayn z a m a n d a ilgilenen birok kim se, ou
z a m a n bu ko n u la rla e le n c e arasnda bir ba b u lu n d u u n u grm ek
iste m e m i tir. B recht ise d n y a d a hibir eyin srekli renm ek
o la y larn hangi y as ala ra gre belirlendiini ara trm ak kadar
lenccli o la m a y a c a n a in a n m ak tay d . K endi epik tiyatro kuram m

gelitirirken de asl am ac yaz ac a o y u n la ra k u ram sa l bir tem el

haz rlam ak deil, bu do ru ltu d a k i g r lerin e ters den n
y arglar o rtad a n kald rm ak , kar s a v la n r tm ek ti. D e m e k o lu
y or ki B r e c h t in epik tiyatro kuram , Aristolelesi dram atik-trajik
tiyatroy a bir tepki olarak o rta y a k m tr. A r i s t o t e l e s in tragedya
ku ram n a gre, sahnedeki eylem i izleyen bir seyirci, oyuncularn
c a n la n d rd k la r y aanty p a y la y o r, bu y a a n tn n dile g etird ii
ac m a ve korku d u ygularyla z d e le y im (Einfhlu ng) kurarak
bu d u y g u la rd a n arnyordu (K atharsis). B abasn ld rerek a n
nesiyle evlenen O i d i p u s un b ilm ed ii ge r e k le r o rta y a k nca
gzlerini kr e d e rek kendini l m e terk etm esi k o n u su n u ileyen
o y u n la z d e le e n seyirci, bu olay y a a y a ra k tam b ir a r n m a y a
urar; tutku larn d an , h ey e ca n la rn d a n , ar isteklerin den kurtulur.
D a h a d a tesi tragedyalar insan, A r i s t o t e l e s e gre, erdem li bir
insan o lm a y a yneltirler. G e n e ld e trajik yazglar olan oy un k a h
ram a n lary la zd e le y im kuran izleyiciler, o y u n d a yaan a n o la y
lar y in e le m e k te n de, ders k ard k la r iin, k a n m olu y o rla rd .
D insel ayinlere zg bir ken d in d en ge m e y i andran bu ola y-o ytn
k a h r a m a n trizle yici" z d e le m e s i B r e c h t e gre, seyirciyi e d il
genlie iten bir du ru m d u ve 2 5 0 0 yldr sregelen kaderci bir
d n y a g r n n so nucu ydu. O y s a akl ve bilim a n d a yaay a n
m o d e rn insan d nyay deitireb ilec e in in b ilin cindeydi artk;
g rm e k istem edii sonularn p ek o u n u nedenleri deitirerek
ortadan kaldrabilirdi. le b y le bir a n sanat, d o la y sy la ti
yatrosu, bu bilinlenm eyi hzlandrabilir, bu n u n son ucu olarak da
sanatlarn en ycesi olan y a a m a sa natn a k a tk d a bulunabilirdi.
B r e c h t bu g r lerin i M o d ern T iya tro E p ik T iya tro d u r" b a lk l
bir y a z sn d a d ra m a tik -tra jik tiy a tro " ile epik tiy a tro nun b e
lirgin zelliklerini karlatra ra k bir iz e lg e y le ze tle m itir.
D ah a sonra bu izelgedeki ta nm la ryla y e tin m e y ip d iy a le k tik ti
y a tro " k u ram n g elitiren B r e c h t in genel o y u n k u ra m m , dram a tik -ep ik kartl yerine, tiyatroyu, to p lu m u n b ir aynas o la ra k
gren y anlsam ac (Illusioniste) ve bireyci estetikle, to p lu m u n iler
lemiini h z lan dran bir d in a m o o la ra k g ren eletirel ve di
yalektik estetik kartl b i im in d e ele alm ak d a h a u yg undur.
H e r eyd en n ce y an lsa m am ve bireyci estetik d e gereklik,
g r n r ve hesap lanabilir bir ticaret nesnesi olarak alglanr; insan

230

alk a n lk la rn d a ieren d o a, ev re n se l, so n su z ve d e i m e z bir

d e e rd e d ir; y ze y d ek i ayrlk lar ise yresel renkle r o larak b e
n im s en ir. B u a n la y a g re ykiin e (m im esis), tek gereklik
ola ra k d o ay taklil eder; s a n a l y a d a tiyatro, artlm doa, d e
i m e y e n b ir d o a o la ra k d e ie n y a r- d o a ile yanstlr. B y le c e
s a n a t y ap t, bilin en n e s n e le rin v arln a la m olur. S a n a t ya
d a tiyatro, e s in le n m e y i znel bir yolda, yanstlan nesnel g e r
e k le rle iletir. n c e d e n d o n d u r u lm u d e e rler (saltk, hakikat,
ak, ruh vb.) v a rd r ve b u n la r alm la y c y k o u llan d rrlar. Y a
nlsam am ve bireyci estetik, g e n e ld e felsefi bir idealizm in stnd e
yk selir; d e a lar ile ideoloji, estetik varoluun temelidir. Bu
b a k a s n a g re ev re n , tckilci ve gerekirci adan ele a ln m a k ta
ve tek y n l bir g r n e g e m e n li i o rta y a k m ak tad r; y in e e v
re n d e h ere y n e d e n - s o n u ilkesi ile d e n e tim altn d a d r dncesi
eg e m e n d ir. Bu g r n en b y k ideali ise so nsuz luk (N irv a n a) ile
soylu bir b i im d e lc bilm e ktir. A taerkil otorite g c n e d ay a n an b i
reyci estetik, insann s o n su z lu a u z a n a n y a an tsn a in e b ilm e k
iin ssleyici bir estetik g r n m se rgileyerek y anlsa m ay d u
y u m s a l m olur. Y in e bu s a n a t a n la y n d a , 137 k u r u lm u b ir
o y u n , kapal biim i iinde gere k irc i n ede nle rle gelie re k d o ru k
n o k ta y a ayn d z e y d e varan z in c irle m e d u ru m la rd a n ortay a kar.
Z o ru n lu yarg ba o y u n k iisiyle e ld e edilir. K iiler p sik o lo jik tir
ve e v r e le riy le a t m a d u r u m u n d a d rla r; byle kiilerin b
t n l m e ta fiz ik belirtilerle o rta y a kar. O y u n u n ideal bak
n o k ta s da, o y u n k a h r a m a n la r n n bak d r; o la y la rn a k n a
b a r o ld e k i kiilerin g z le r iy le b aklr. B y le c e z d e le tir m e y o
luyla o y u n u n d e m e k isledii se yirc iye kabul ettirilm i olur. B u ti
y a t r o k u r a m n a g re ideal seyirci, y a k n d a n tanm a d eylere ta
n d k m gibi b a k a n seyircid ir; n k byle bir kim se, so n su z lu k
k a v ra m n y z e y d e k i g r n le r iy le kabul eder.
B e r t o l t B r e c h t in eletirel ve d iy a le k tik estetik a n la y n a d a
yal tiyatro k u r a m n a g e lin c e b urad a, gereklik, ac dolu bir in
s a n la tr m a e y l e m in in elikili ilem iy le gsterilir. D o a , insanla
b irlikte, ta rihsel g e li im le ilik ilid ir ve d e ik e n d ir; eitli d a v
ran b i im le ri in s a n la tr m a o la s l y la belli to p lu m sal y a
b a n c la tr m a n n ara sn d ak i g e r ilim le o rta y a kar. S a n a t y a da ti
y a tro d o a y a k o u t olan, d e ie n b ir d o a o ld u u iin, do ay a

2M

 y k n m e (m m c s is ) de gerekliin anc ak bir ksmn ortay a koyar.

te yan d a n sanat yapl, kendi varln yaratc bir im ge ve nesne
olarak kantlar. Y ine sanat (tiyatro) e sinle nm eyi olasl gereklerin
/.el-nesncl ilikileri ile var eder; d e e rler incelenir ve y a r
g la m a la rd a bu lunulur. Bu g rn b enim sedi i felsefi m a d
decilie gre tarihsel-toplum sal gerekilik, estetik varoluun te
melidir. Y ine bu k u ram a gre, evren o u lcu adan ve olaslklar
g/. n n d e bulundurularak ele alnr; evre nin temeli birbiri ara
sn d a etkileim i olan eitli n eden lere dayanr. lerdeki o la slk lar
g em iteki dene yle rle anlalabilir. D iy alek tik estetiin en y k se k
ideali, snfsz toplum , zgrlk, yararl ve retken bir bi im d e y a
am aktr. B u n a bal olarak d o u rg an l ve zg rle tire n e s
neklii ieren anaerkil y ap lanm ay benim ser. Bu sanat a n
lay n d a insan y a a n tsn n o la s lk la r m ve to p lu m sa l k s t
lam alarn a n lam a k iin eletirel bir estetik d evreye sokulur. iy i
k u ru lm u b ir o y u n " ise. ak biimi i inde, eitli d ze y le re d a
tlm ve doruk noktas se yirc in in u s u n d a o rta y a kan bir i
lemin sa p lan m noktalar ile o lu turulur. Z o ru n lu yarg zellik
tayan oyun kiilerinin ilikileriyle eld e edilir. B u n u n y a n n d a
insan eitli olaslklarn ve n iceliklerin iinde birb irlerin e kar
d a v r a n la rn d a elikili olarak verilir. B y lec e k iilerin b
tnl eylem in verileriyle belirlenir. E le tire l ve D iy a le k tik E s
tetik k u r a m n a kout o y u n u n ideal bak asn a gelince, b u ra d a
b tn o y u n kiilerine d a rdan baklr; o y u n d a s y le n m e k is
tenen sanki snanr; by lece y a b a n c la tr m a etm eni ger
ek le tirilm i olur. Bu o y u n k arsnd aki ideal seyirci ise. btn
tandk eylere, tandk d e ilm i gibi bakan seyircidir; n k
insan g eliim inin her ev resind eki f a rk e d ilm c m i gleri a n lam a k
ister.

Bertolt B r e c h t i Diyalektik T iy a tro k u ra m n d a nem li bir yer

tutan y a b a n c la tr m a ya da " y a d rg a tm a '' etm eni, seyircinin
sahnedeki eylem i nesnel bir uzaklktan izleyip o kon u d a salkl
bir y argy a varm asn salar. Epik o y u n cu lu k tak i "toplum sal
ta v r" (gestus) k avra m y la da o y u n c u n u n c a n la n d ra ca kiinin
tipik tavrn dikkatle saptam as, bu nu y ap a rk en de snfsal k o
num u n u g z d e n ka rm am as, bu tavrn anlam n seyirciye ile
tecek b i im d e abartm as gereklidir. S a h n e m zii, k, dekor.

k o st m ve sahne d onatm gibi b tn yard m c elerin birb irle riyle ve sey irciyle diy a lek tik bir iliki iinde kullanlm alar ve
y a d rg a tm a etkisin in y aratlm as d a E p ik tiyatronun iki tem el il
kesidir.
B r e c h t in oy u n la rn n an g lo -a m e rik a n seyircisine fazla ilgin
g e lm e m e s in in nedeni, h e m bu oy un la rn k ara m sar ve tedirgin edici
nitelii, h e m de B r e c h t in tiyatro anlay n n H o lly w o o d filmleri
ve B r o a d w a y o y u n la r y la k o u lla n m bu in sa n la ra ters g e l
m esiydi. B r e c h t in g e de olsa Bat A v ru p a lkelerinde deerinin
anlalm as ve ze llik le aydn e v re le rd e b y k bir h ay ranlk y a
ra tm a sn a karn, S S C B ve teki sosyalist lk e lerd e yeterin ce ta
n n m a m a s ve ekici b u lu n m a m a s , sanal konu la ry la ilgili parti
y n eticilerin in o n u bir eit biim c ilik le su lam ala rn d an k a y
n a k la n m a k ta y d . B u n u n y a n n d a ii snf o n u n m esajn y e
terince ala m a m , y in e bu k o n u d a sosy alist y n etim le rin ve b
ro k ra sin in eng e lle y ic i etkileri, d avra n la r o lm u tu r. B r e c h t
bu g n d n y a d a tiyatroyla ilgilenen hem en herkes tarafndan y al
n z c a 20. y y n en baarl b irk a o y u n u n u y a z m b ir sanat
deil, ayn z a m a n d a ku ram sa l yazlar ve u y g u la m a d a getirdii y e
n iliklerle de a n tiy a tro su n u de itirm i n e m li bir nc saylr.
Y a z d krk o yun, saysz d e n e m e ve k u ram sa l y a z y la a d a ti
yatroya- yeni bir y n verirken belli bir n o k ta d an yo la km , g e r
e k le tir m e k istedii sanat y aptla rn a son biim lerini v erm e den
g e r e k e n d n se l hazrl d a y ap m tr. T iy a tro tarih ile rin ce g e
liim i a a m a d a ele a lm a n B r e c h t , 1920-1930 yllar arasnda
ka la n d n e m d e k i birinci a a m a s n d a , b ir y a n d a n k a lp la m b u r
j u v a d e e rle rin i te k ra rla y a n k h n e le m i b ir tiyatro an lay n a
kar k a r k e n , b r y a n d a n da ayn a n la y a k en d isin d e n n c e
b a k a l d r m B c h n e r , W e d e k i n d , K a i s e r , T o l l e r gibi y a
za rla rd a n es in le n m itir. Bu d n e m d e k i o y un la r sert eletiriler i e
ren, z a m a n za m a n siyasal nitelikte, her za m a n b u rju v a deerlere
saldran o y u n la r o lu p bunlarn gerisin d e tutarl bir tiyatro kuram
ya da belirgin bir siyasal felsefe y o k tu r (B a a l, T ro m m eln in d e r
N a ch t, m D ic k ic h t d e r Stcidte). 1930-40 arasndaki ikinci d
n e m in d e B r e c h t . M a r x i o k u d u k ta n so n ra ak a siyasal bir ti
yatro n u n k uram sa l temellerini tasarlar ve u y g u la m a y a koyar. Bu
ikinci a a m a d a k en d in i d n se l b ir disiplin altna alarak B ilim

11

 a " na y a ra r bir tiyatro y a r a tm a y a giriir. B r e c h t in ortaya at

t kuram sal k a v r a m la r ara sn da ze rinde en o k du ru lan lar ise
E pik tiya tro " ile Y a b a n c la trm a ya da Y a d rg a tm a et
m enidir. Y u k a rd a da belirttiim iz gibi E p ik tiya tro , B r e c h t in Pisc a t o r dan rendi i teknik yenilikleri ieren retici (didaktik) bir
tiyatro trdr. T iyatro tarihinde bir d evrim saylan bu E p ik ti
y a t r o nnn belki de hzla ve gen i bir kitley e u la a m a m a s n n bir
nedeni de bu arya k a an retici ve e n g a g sa n at anlay o la
bilir. n k bu an laya d a y a n an tiyatronu n o y u n ala n n d a o la y
lar, d ram atik ve doal b ir b i im d e c a nla ndrlm a z; anlatlr ve olup
bitenle ilgili bilgiler seyirciye aktarlr. O y sa y zy lla rd r yk le m e y e d a y a n an , olaylarn akn a izleyicinin kend isini b
rakt, p asif bir y o ru m c u o lm a kta n teye g id e m ed i i geleneksel
tiy a tr o y a k a rlk E p ik tiyatro, izleyiciden a k tif katlm b e k
lem ekte; y o r u m deil d n t rm e y ap m asn istem ektedir. nk
insan bu an lay a gre bir ara trm a k o n u s u d u r ve o lu u m u iinde
ele alnr. D o u nun (in, Ja p o n ) tiyatro gelene k lerin d e n de y a
rarlanan E p ik tiy a tro da seyirci, sahnede olup bitenleri bir g z
lemci olarak izler; am a grdk leri k arsnd a bir y a r g y a varm as,
bir ey lem e ge m e si de beklenir. A yrca seyirci d n y an n y o
rum lan ab ile ce in i deil, deitirilebileceini anlar. B u so n u c a var
m ak iin epik o y u n yazar olaylarn izgisel g eliim ini y a da bir
biri ard sra akn bir yan a brakr, kendi iinde b t n l olan
sahneleri yan y a n a getirir. D n c e n in varoluu deil, toplum sal
gerek liin d nc ey i belirledii vurgulanr. H erh an g i bir o lu
u m u n sty a p c a deil de altyapca belirlenm esi M a rk sist tarih ve
top lu m g r n n tem el ilkesidir. Bu ilkeyi k ay tsz k o u ls u z b e
nim seyen B r e c h t , bir a n la m d a kapal, skca b elirlen m i bir ti
yatro k uram o r ta y a k o y m u olur. B y lec e bu kat y apnn d
n m ve g eliim i de e n g e lle n m i olur. E p ik tiy a tr o da seyirci
d u y g u la rn z d e le li iy le b y le n m e z ; d n c e n in ve akln y
netici g cyle h are kete getirilir. te byle bir tiyatro b iim inin b a
arsn d a en n em li e de "ya drgatm a" ya da "ya
b a n c la tr m a " etm enidir. B u n u n iin E p ik tiy a tro p l a k k
kullanr; giysiler, d ekorla r ve m z ik bir y an lsa m a y a ra tm a a m a
cyla deil, sahn ed e k i olaylar tarihselletirm e, onlar a k la m a
am ac y la kullanr. Bu k o n u d a unu tu lm am a s g ere k e n nokta,

234

B rec h tin b t n

bu k u r a m s a l a ra trm a la rn n am ac n n , ti
y a tro y u , d e im e si g e r e k e n b ir d n y a y d e i tir m e d e etkili bir
ara d u r u m u n a s o k m a k old u u d u r. nsann ve toplu m un d
n t r lm e s in d e tiyatro nun o n a g re nem li bir yeri vardr. B u n e
d e n le M a rk sist retiyi ben im se d i i ilk yllarda Brecht, ar bir
y a r a rc lk ve i le v se lc ilik k a y g s y la retici o y u n la r y a z m ; bu
o y u n la r d a tiy a tro n u n ilevini, b ir sorun u, b ir am az ortay a alp
se y irc in in b u n a bir z m b u lm a sn sa la m a k o la ra k g rm t r.
D o a ld r ki bu denli g d m l ( e n g a g ) bir sa n at anlay almlayc k e s im e baz y k m l l k le r ve g rev le r v erm e ktey di. A nca k
kapal b ir y a p t zelliini de tayan bu o y u n la r seyircinin yo ru m
retm esin i de e n g e lle m e k teydi.
1940 11 y llarn b a la r n d a A v r u p a nn iine d t b u n alm

B rech tin bir sre ku ram sal incelikleri ve ayrntlar bir y a n a b

raka ra k, d a h a so m u t bir b i im d e yazd o y u n la rla N azi b a r
b a r l n a kar d n y a y u y a r m a k ve h are k ete g e ir m e k z o
ru n lu lu u n u d u y u m s a m a s n a n e d e n olm u tu r. O d n e m in gelien
to p lu m sa l ve siyasal olaylar B rech tin o y u n la rn d a d a siyasal k a y
g n n a r b a s m a s n a yol a m tr. Y u v a r la k K a f a lla r ve K eli
K a fa lla r (" D ie R u n d k p fe u n d d ie S p itz k p fe " ), n c R e ic h n
K o rk u ve S efaleti (F u rc h t u n d E le n d d es D ritten R e ic h e s " ), Arturo U i nin D ik k a te D e e r Y kselii ("D er a u fh a ltsa m e A u fstie g
d e s A r tu r o U i"), B a y a n C a r r a r n Silahlar ("D ie G ew eh re d e r
F ra u C a r r a r ) gibi o y u n la r o n u n s a v a a kar ivedi bir z m
a ra d d e n e m e le r i saylr. A yn d n e m d e y a z m o ld u u sava
k art o y u n l a r n d a n "M u tte r C o u ra g e u nd ihre K in d er (C esaret
A n a ve o c u k la r ) de Brecht, O tu z Yl S a v a la r m ko nu e d i n
m e k te, sa v a a lan la rn d a g e z e r e k ticaret yapa n, e k m e in i
k a r m a y a alt s a v a a k a z a n g e tir e c e k bir i " gz y le bakan
C e s a r e t A n a nn bu u u rd a iki o lu n u yitirm esi an latlm ak ta ve sa
v a la r d a n
krl
k a n la rn
kk
in sa n la r o lm a d
se r
g ile n m e k te y d i. G e n e 1938de D a n im a r k a da yazd G alileo Galiei adl o y u n u n d a B recht, G alileiyi rn ek alarak bilim adam nn,
k e n d is in e
u y g u la n a n
b a s k la r
k arsndak i
tu tu m u n u
ir
d e le m e k te y d i. O y u n u , H itle r A l m a n y a sndan katktan sonra D a
n i m a r k a d a ilk k ez k a le m e al, u r a n y u m a to m u n u n A lm a n li
z ik ile r c e p a r a la n d haberi ile ayn g n le re rastlam i. Bilini

a d a m n n tek a m ac n n btn e n g e lle re karn bilim e hiz m et

etm ek o ld uun u savunan B r e c h t , o y u n u n bu ilk b i im m d e G a Iileiyi bir k a h ra m an o la ra k gsterm iti. A m ac , ayn y llarda A l
m a n y a da u y g u la n a n bask k ars n d a y lm a y a ra k yurt iinde ya
da d n d a, z o r k o u lla r a ltn d a a l m a la r n s rd re n sanatlar
desteklem ekti. A B D de sa h n e le m e k zere yapt bir kez d a h a ele
alan B r e c h t , D a s L eb en d e s G a lile i' adl o y un un bu ikinci bi
im in d e , o ara d a a to m b o m b a s n n H ir o im a d a k u lla nlm asnn
d o u r d u u k o rk u n sonular y a a m olan kendisi iin artk
nem li olann, ne olursa olsun bilim e h iz m et deil, bilim adam n n
in s a n lk k a r s n d a tad so r u m lu lu k tu . B u lu la rn n e g e m e n
glerin (Kilise) eline g e m e sin d e bir s a k n ca g rm ey e n , onlarn
in sa n l n y a r a rn a k u lla n lp k u lla n lm a d n d n m e y e n G a lileiyi B r e c h t , bu kez kendi zevkleri ve korkular u runa insanl
satan bir bilim adam o la ra k yarg lam a k tay d . B ilim in u y g u la m a y a
ve k u lla n m a ilikin etik sorunlar b u g n iin de gncelliini sr
d rm ek tedir; bir bilim ahlakn te m e lle n d irm e zo run luluu apak
ortad a b ulunm a kta dr.
B r e c h t in srgn y llarn d a o rta y a kan b ir b a k a nem li
o y u n u da, gen e bir p ara bol(m ese l) bi im in d e olan D e r g u te
M en sc h von Sezuart ( S e z u a n n yi nsan) idi. D n y a n n y e
terince iyi o lu p olm ad n ara trm ak iin y e ry z n e gelen
T anr o y u n u n so nunda , dny ay d e itirm e k z o ru n d a k a lm a m a k
iin, bu sefalet ve y oksu llu u n o rtasn d a insanolu nun iyi o la
m a y ac a n g r m e z d e n geliyorlard. B r e c h t , iinde y a an a n d
zende, h e m iyi insan o lm a n n , h em de insan o n u r u n a yarar bir
b i im d e y a a m a n n olanak szl n se rg ilem e k te y d i. E p ik tiyatro
k uram d o rultusundaki nem li o y u n la rn d a n biri olan D e r K auk a siseh e K reid ekreis"\ (K a fk a s T e b e ir D airesi) A B D de b u
lund u u y llard a yazd. O y u n d a o rta y a atlan sorun, topran ta
p ulu sahibine mi, y o k sa onu en iyi bi im d e kulla n an a m ait
o lduu ydu. B r e c h t b u n a rnek o la ra k bir ocuun, kendisini zor
z a m a n la rd a terk eden g er ek anne sine mi, y o k sa onu alp her trl
g l e gs gererek b yten k ad n a m ait olm as gerektiini ir
deliy o r ve nl te b e ir d a ir e s i' d eneyi ile h e r eyin o nu en iyi
d eerlend irene verilmesi gerektiini savunuy ordu. O y u n d a bu d e
neyi g er ek le tiren y o k su lla rn y a r g c " A z d a k , B r e c h t in l m

236

s z o y u n k a h r a m a n la r n d a n biri oldu. B irer b a y ap t saylan tm

bu o y u n la rn d a B recht, ge m i tek i d o g m a tik retici tiyatro a n
layn terk e d e rek , b u n u n yerini artk o y u n u n s o n u n u ak b
ra k m a k suretiyle iz leyiciye belirli soru lar y nelten ve z m ara
y p b u lm a a m a c y la o n u belirli d n c e le r y n n d e harekete
g e ir e n yen i bir tiy a tro a n la y n a b ra k m t. K iili in ikiy e b
l n m e si m otifini sk sk k u lla n a r a k iki ayr kiilikteki o y u n c u tip
le m esini, insann ok y n l l n g ste rm e k isteyen bir diyalektik
a n l a y a d a y a n d r m a k t a y d : B a y P u n tilla ve U a M a t t f (H err
P u n tilla nd sein K n e c h t M atti); Yedi B y k G n a h ( D ie Sieben
T o d s n d e n ) . Bu oyu n la rn h e m e n h e p s in d e B r e c h tin za m a n ve y er
o la ra k g e m i e ve d e iik bir e v r e v e y n e lm e s in in k en d isin e her
b a k m d a n yaratc bir z g r l k kazan d rd g rlr. Bu zgrlk,
o n u ivedi s o ru n la rn sn rlayc z m k a y g s n d a n kurtarm ,
in sa n sorun larn y e n id e n aklc bir y a k la m la e v re n sel boyutlar
i in d e ele alm asn sa lam tr.
B az tiyatro k u r a m c la r ve eletirm en le r, B rech tin ti
y a t r o s u n d a sey ircinin o y u n k iileriyle z d e le y im k u rm a m a la r
iin b a v u ru la n y a b a n c la tr m a e tm e n inin, zellikle so m u t y a
antn n b y k bir z e n g in lik le kendini gsterdii bu o lg u n lu k d
n em i o y u n la rn d a , belli l d e bir z d e le m e y i ve d u y g u la n m a y
n le y e m e d i in i ileri s rm le r; bunu B rechtin k uram ile u y
g u la m a s ara sn d a o r ta y a kan bir tutarszlk olarak d e
erle n d irm ile rd ir. G e r e k te n de bu o y u n la rd a rastlanan sevgi g
r n t le ri,
in sann i in d e
y aad k o r k u n
g erekliin
e n g e lle m e s in e karn ortak b ir b ilinle ve akln g d m y le g e
le ce k te y ara tla b ile cek
m utlu
bir d n y a n n grntleridir.
B rec h tin b y k b aars, o n u n d n y a g r n n z n d e yatan ve
y a a n a n z a m a n la g e le c e k za m a n , olgu la rla beklentiler, gereklikle
d ara sndaki gerilim i ve ilikiyi g rm esi, bu d iy a le k tik devinim i
o y u n la rn n itici g c o la ra k k u lla nm a sdr. K endisi de bu yzden,
in a n d ve g er ek le tird i i tiyatro b i im in e E p ik tiyatro yerine
D iy a le k tik tiyatro d e m e n in do ru olaca n belirtm itir. O n a gre,
B ilim a n n tiy a tro su , d iy a le k ti i ta t a ln r b ir d u ru m a g e
tire c e k tir; n k b t n sa n a tla r, en st n s a n a t o la n y a a m a s a
n a tn a h iz m e t e d e rle r. 20. y y tiyatro a n la y n d a g e r e k bir d e v
rim yaratan B rech tin ei H elene W eigel .ile b irlikte ku rm u
.M/

o ld u u B erlier E n se m b le , a d a tiyatro nun en nem li eitim

k u ru m la rn d a n biri saylr. O, tiyatro sa n alna ilikin k u ram sa l y a
zlarn d a , b a la n g ta e len d irici tiy a tro dan y a n a oldu; daha
so n ra kalem e ald L e h rst c k \e td c ise, salt retici am al ti
y atro d a n u za k la arak , ta t alna y o lu yla re tm e a m a c n a y
neldi. n k o n a gre, K e n d isi g ld re m ey en b ir tiyatro, h a lin e
g l n e ce k b ir tiy a tro d u r. B r e c h t yle der: yle za m a n la r o lu r
ki in sa n o lm a ile d n ya n im etlerin d en y a ra rla n m a a ra sn d a seim
y a p m a k zo ru n d a k a lrsn z; ite bu se im i k iin in d n y a g r
b e l i r l e r T o p lu m la ve onda o lu p b ite n le rle b a la n tsz h i b ir e y
y o k tu r', T iya tro d a y a ln zc a o la yla r izley ip tip le ri g r
m y o rsu n u z; a yn za m a n d a b ir d e n e y im i de p a y la y o r s u n u z ;
Y aam n d a h a iyi klm a zg rl , in sa n n te m e l zg rl d r.
K lt r n g elie b ilm esi, bu zg rl e b a ld r ve y a a m n d a h a
iyi klm a zg rl ze rin e ko n u u lm a zsa , zg rl k le k lt r ze
rin e s z etm en in an la m y o k tu r. Son olarak R o l a n d B a r t h e s n
Tel Q uel (O c ak 1993) adl d ergide dile g etirm i o ld u u B r e c h t ti
y a tro s u n a ilikin g r le rin e b akalm : Bu a n la m la m a tiy a tro su n u
p o litik b ir d n c e y e b a la d a n d a B rec h t, e e r d e y i y e
rin d eyse, a n la m olu n la m a kta a m a onun i in i d o ld u rm a m a kta yd .
G erekten d e o n u n tiya tro su te k i p e k o k la rn d a n d a h a a k b i
im d e id e o lo jik tir: d oa, i, rklk, fa iz m , tarih , sa va , y a
b a n cla m a g ib i k o n u la r ze rin d ek i tu tu m u n u k e sin b i im d e b e
lirlem itir; b u n u n la b irlikte bu b ir b ilin tiy a tro su olu p eylem
tiya tro su de ildir, b ir p ro b le m tiya tro su o lup y a n t tiy a tro su h i
de ild ir; tm y a zn d ilin d e old u u gibi, bu tiy a tro tiirii d e f o r
m le e tm e k iindir, y a p m a k iin deil; B r e c h t in b t n o y u n
lar, g ste rim le rin d e k i ca n l so m u tlu u n y n le n d irm e k zo ru n d a
ka ld bu d e ifre e tm e a d n a izle y ic iy e y n e ltilm i iistiika p a l b ir
k yo lu n u a ra y n z!" ifa d e siy le so n b u lu rla r... D izg e n in ro l
b u ra d a p o z itif b ir iletiyi a kta rm a k d e il ( n k bu g ste rile n le rin
b ir tiy a tro su de ild ir), a m a d n ya n n d e ifre e d ilm e si g erek en b ir
n esn e o ld u u n u a n la tm a k tr ( n k b u g ste ren lerin b ir ti
y a tro su d u r).

238

THEODOR WISEGRUND ADORNO

(Frankfurt am M ain, 11.9.1903 - svire, 6.8.1969)
K iiltiir e le tirisi k e n d isin i kiiltiir ile b a rb a rizm d iy a lek ti in in
en s o n .a a m a s y la ka r k a r y a b u lm a k ta d r ... A u s c h w itz d en
so n ra iir y a z m a k b a rb a r c a d r.
T. A d o rn o , P risnen

E d e b iy a tn a n la m , y a a m n a n la m d e m e k tir diyen A d o r n o ,
1923de k u ru la n S osyal A ra trm a la r E n stits e v resin d e bir araya
gelen k u ra m c la rn o lu tu rd u u F ra n k fu r t O k u l u n un n d e gelen
tem silcile rin d en biridir. H i t l e r in 1933te iktidar ele geirm esi so
nucu A l m a n y a y terk eden ve dah a so n ra 1950de y eniden lkesine
d n e n A d o r n o , 6 A ustos 1969daki l m n e dein F ra n k fu rt niv e rsite sinde retim yelii yapt. H e r b e r t M a r c u s e , E r i c h
F r o m m , F r i e d r i c h P o llo c k ve A d o r n o nun ek ird e in i o lu
tu r d u u F ra n k fu r t O k u l u nun ilk b ak an M a x H o r k h e i m e r di.
O k u lu n te m el g r , top lu m ve k lt r k u r a m la r n a eletirel bir bak a s y la y a k la m a k t. II. D n y a S a v a n d a n so n ra bu o k u lu n
b a n a g e tir ile n T h e o d o r A d o r n o , zellik le felsefe ve eletirel
sanat sosyolojisi alanla rnd a n em li y ap tla r verdi; b unlar arasnda
u k ita p la rn sa yab iliriz: D iy a le k tik d e r A u fk l ru n g ( A y
d n la n m a n n D iy a le k ti i) ( H o r k h e j m e r ile, 1947); P h ilo s o p h ie d e r
N e u en M u s ik (Yeni M z i in F elsefesi, 1949); The A th o rita ria n
P e rs o n a lity ( O to rite r Kiilik, 1950); V ersuch ber W a g n er
( W a g n e r z e r i n e A ra trm a , 1952); Z u r M eta k ritik d e r E r
k e n n tn is th e o r ie (Bilgi K u ra m n n M etakritii, 956); N e g a tive
D ia le k tik ( N e g a t if D iyalek tik 1960); A e sth e tisc h e T h eo rie (E s
tetik K u ra m , 1973); P rism e n (P rizm ala r, 1975).(l)
(1) David H eld, Introduction to Critical Theory, Hutchinson Uni. Lih.. I.dm
don, 1980, s. 77.

!J

F else fe n in eletirel bir grevi ve ilevi o ld u u n u savunan

A d o r n o , eletirel k u r a m n (kritisc h e th eo rie), e y le m e y nelik o l
d u u n u n e srer. O n a gre, k uram n kendisi, k u ra m olm a n n s
nrlarn aar; k u ra m n yn eld i i ey lem , yani P ra x is , felsefenin
eletirel i eriini ortaya karr ve anc ak bu d z e y d e felsefe t
m y le a lm olur. A d o r n o , kuram sal d z e y d e de olsa, felsefenin
alm as iin srekli ve bilinli bir a b a h arc an m a s gerektiini b e
lirtm itir. O n a gre, varolan felsefenin, to p lu m u n b t nl iinde
b i im le n m i b ir yap olm a s y z n d e n , alm as d a a n c a k to p
lu m u n d ev rim ci, btnsel d n m ve g nce l politik olaylarn
g d m y le m m k n d r . 20. y y a k a r a m s a r bir bak asyla y a k
laan ve k e ndisini hep K r a l L e a r gibi u m u tsu z hisseden T h e o d o r
A d o r n o nun en ok stnd e d u rd uu k o n u la rd a n biri, tekelci k a
p italizm in, sanat ve bunun bir paras o la ra k m zii bir m e ta h a
line g etirm i o lm asdr. Bu k o n u d a y le der: H e r sa n a tsa l ile r
lem e a n ca k zg r o lm a s h a lin d e y a a m d a k a lc b ir n ite lik
ka za n r. te ya n d a n , g n d elik k lt r re tim in in n ite li i b eyliktir.
B u t rd e n kltrler, k lt r e n d strisin in te k e li ta ra fn d a n tevik
edilir, g e li tir ilir ve y a y g n la trlr. G n d e lik k lt rd e h e r e y
k r b ir b e lirle n m ilik le g e n i k itle le re u la a ra k o n la r kska c
iin e a / r . (1)
o c u k lu u n d a annesind en piyano dersleri alan ve dah a so n
ralar V i y a n a d a geirdii y llarda A r n o l d S c h n b e r g in y a n n d a
m z ik ala n n d a kendisini yetitiren A d o r n o , O to rite r K iilik "
adl yaptnda, a da to p lu m la rd a bireylerin a n tid em o k ra tik , fa
ist p r o p a g a n d a y a yatkn olm a la rn n s o sy o -p sik o lo jik nedenleri
ze rin e yap t a lm ala r dile g etirm i ve bu a ra tr m a s y la d ik
katleri ze rin e ekm itir. O n a gre: O to r ite r kiilik, a m zn
to p lu m lu m u n en b elirg in ze llik lerin d en biridir. E ko n o m in in
sa h te h e d e fle rin in so n u c u n d a d o a n k o u lla r o rta ya tutucu, ko yu
b ir m illiy e t ilik le h a re k e t eden ve d em o k ra siy e ka r k r y e n i k a
r a k te r le r k a r m tr
1924 y ln d a H u s s e r l in F e n o m c nolojisi zerine bir do k to ra h a
zrlay an ve a l m asn 1928 y ln d a "K ie rk e g a a rd 'in E ste ti i
(1) T.W . Adorno, Philosophie der Neunen M usik, Suhrkamp Verlag, Frank
furt, 1978, s. 50.

240

 ze rin e yap t doentlik teziyle srdren A d o r n o , dah a b a

lan g la kendi felsefesi iin baz tem el ilkeler b enim se m iti. Bu il
keleri y le sralay abiliriz: F e lse fe n in e le tire l b ir ile rin in o l
d u u ilk e s i , E le tire l k u ra m n ey le m e y n e lik o ld u u ilk e s i
K u r a m sa l d ze y d e d e o lsa fe ls e fe n in a lm a s iin u ra verm e
ey le m in in s re k li ve b ilin li b ir a b a h a lin e d n t r lm e si il
k e s i , B t n y a n l tr ilk e s i T o p lu m sa l e le tire l b ilin cin o lu
tu r u lm a s n n e sa s o lm a s ilk e si
A d o r n o nun estetik k u ra m n n ilk sav, sanat d in a m ik gerilimi
iin d e to p lu m sal-ta rih sel b t n l y le ele alm ak o lm utur. O na
gre, T eori, sa n a tta n a sla u za k de ild ir. H e r ik isi d e d o ru d a n
ili k i i in d ed ir. T eo ri d e sa n a t g ib i p ra ti e y n e ld i i za m a n
re tic i s o n u la r d o u ru r A d o r n o , B ir sa n a t ya p t, iin d e d o
d u u to p lu m u n tiim y a p s a l ze llik le riy le d ile g etirilm ise, cid d i ve
tu ta r ld r d e m e k le birlikte, sanal yalnzca sn f bilincinin g e
litirilm e sin e h iz m e t eden b a m l bir alan o lm a k ta n k a r m a y a
a l m t r . 20. yy s a n a t n a k a r a m s a r bir bak a sy la y a k la a n
A d o r n o n un zellikle m zik iin syledikleri, genel estetik gr
iin de geerli saylabilir. O n a gre, bir sanat yapt, iinde d o
duu, to p lu m u , bildirisi ve yapsal zellikleriyle dile getiriyorsa, tu
tarl s a y lm a ld r. a d a m z ik de. teki a d a s a n atlar gibi,
k lt r reticisi ve tketicisi a r a s n d a bir den ge olutu rm a ld r. K a
tlm a n n tek y n l o ld u u b ir s a n a l anlay ad d r. a
m z n s a n a t yapt, kendisini yara lan (san at) ile alglayan
(a lm la y a n ) a ra s n d a ortak bir b o yut kurm al, sanatsal iletiim de
bu b o y u t i in d e gelim e lid ir. a d a estetik ak m la rn d a n biri
olan A ln la m a E s te ti i"den (R cz ep io n sasth ctik ) farkl bir a n
laytr bu. B ir sanat y aptn n e tk in li in e ve onu n a ln n la n m a s n a
d u y d u u ilgi ile a ln la m a e s te tik \, retim estetik\n\n (Produ k lio n s a sth e lik ) ve bu rn be tim le m e y e d aya nan estetikin g e
leneksel biim lerini ierir. A d o r n o ise. sanat ve top lu m a olan il
gisini, ana k o n u ola ra k ele ald E ste tik K u r a m u i'd a . sanat ile
tketici a ra sn d a k i ilikiyi, a ln la m a alann da deil de " re tim "
a l a n n d a a r a tr m tr. n k A ln la m a E ste ti i" psikolojisi bir
estetiktir. A y n tutu m u W a l t e r B e n j a m i n ' d e de grrz. O n a gc
de b ir iir o k u y u c u iin, bir resim seyirci iin, bir senfoni dinleyici
iin m e y d a n a getirilm ez. B u ra d a sanat yapt, onu kavrayan, onu

a lm la y an siije ile ilgi d nda lutu lm ak istenir. Bu da klasik esletikin temel bir tulum u olup, gzelin a u to n o m i si a n l a y n d a n
k ay n a k la n r ve objektivist bir estetii dile getirir.
A d o r n o ya gre tekelci kapitalizm d n e m in d e sanat ve bunun
bir paras o larak m zik, m eta haline gelm itir. rn e in ca z m
zii sanattaki m e la la m a o lg u su n u n bir g stergesidir. O y sa sanat
belirli siyasal ve did aktik etk ile r y a ra tm a y a alt taktirde d e
erini yitirir. Sanat, b a m sz old u u ve k aynak la n d g
rnrdeki gereklii yadsd l d e eletireldir. Sanat, bilincin
o lu u m u n a etkin bir b i im d e k atlm al, tketicinin edilgin ve tek
yanl bilincine teslim olm a m a ld r. Sanat, kendi estetik yaps iin
de to plum sal elikileri dile getirm eli ve g elen eksel anlam r
glerini yeniden biim lendirm elidir. Bu b a la m d a A r n o l d S c h n b e r g in mzii olum lu bir rnek olarak d eerlendirilebilir ona
g re."
A d o r n o , y e n i s a n a t o lg u su n a m ark sist te m ellerden yola
k a n bir yak lam dener. S a n a t yapt bir m e n te e g ibidir. B ir
y a n n d a dile getirdii gereklik dilimi (z, ierik), teki yan n d a
bu gereklik dilim inin dile geli biimi (form ) vardr, Bu iki y ak a
birbiriylc uy u m ku ram az, tutarl bir iliki o rta y a k o y a m a z sa , kap
g c rd a y a c a k tr. D a h a da k ts, a d a bir ierik a d bir bi
im le v erilm ek istenirse, kap ne alacak ne de kap anacak tr. a
d a biim i b u la m a m bir sanat yapt zaten a d a bir ierik de
tayam az. M a rk sist bir toplu m ve sanat k u ra m n a yeni a lm la r
g e tirm i, bu k u ra m g e litirm i ola n A d o r n o nun n em li katks,
sanat yaptlarn top lu m b ilim sel (so syo lojik) d n c ele rin y a n
sm as olm a k ta n karm as, bunlar, toplum sal yaplar ilerinde
tayan n es n e le r o la ra k ele alm asdr. A d o r n o . sanatsal faaliyetin
ve eletirel felsefenin g e litirilm esinin varolan d ar bir siyasal p r a
tie ba m l k ln m a s n a d a kar k m , kiisel y a a m n d a g n
cel so sy a list prati in d n d a kalm tr. A d o r n o , to p lu m u n yaps
ile kltrel retim (styapsal retim ) arasnda do ru d an bir y a n
stm a ilikisi k u rm u , b y le c e k a p ita liz m in y a a d m z d
n em d eki ev re sin d e (faizmi de reten bir evre) o rta y a kan kltr
rnlerind e, top lu m sal y apnn ykc izlerini d u r m a d a n sap tam

( ] ) T. W. Adorno, Ayn yapl, s. 70 vd.

242

ve b u n la r e le tirm itir. K itle k lt r alan n d a k i a l m a la rn d a

vard s o n u la r bir hayli kt m serd ir. Bu y zd e n de W alter Benj a m i n in iy im s e r m o d e rn iz m iy le atr; baz b a k m la rd a n Benj a m i n e kar g e len e k sel san atn deerlerin i sav unur; o n u n , g n n
birta k m s ra d a n g e li m e le r in d e g e le c e k iin biiyiik u m u tla r
o k u m a s n a kar kar. Baz b a k m la r d a n ise B en jam in den bile
d a h a radikal b ir m o d e rn isttr.

A d orn onun felsefesi, to p lu m u n e le tire l k u r a m diye bilinen

F ra n k fu rt O k u lu p ro g ra m n n s rdrlm esidir. A m a bu kuram
A d orn oda, k k l bir y a d s m a n n getirdii k t m s e r bir hava
ta r . A dorno, p sik a n a liz i, eletire l b ir bak as iin d e b
t nle tirm i, ac e k m e y i, felsefi b ir kategori d z e y in e y k
se ltm i, ve b ir b a r k lk d u r u m u n u n zlem ini d e d u y m u tu r.
A risto k ra t bir nitelik tayan es tetii,k ltrel tketim sanayiine
( K u ltu rin d u s tr ie ) kar k a r ve sanatn , k u rulu d z e n le ilikisini
t m y l e k e s e r e k , eletiri, b a k a ld r m a ve kar k m a grevini
yerin e g etirm esi g erektiini savunu r. A dorno, d a h a ilk yaz la rn d a
tarihsel e v rim in ve d o ru n un ara trlm a s a sn d an , estetik g e
li m e n in n e m in i v u rg u la m tr (1924). S on za m a n la rd a k i felsefe
a l m a la r n ise, e n te lle k t e l a k m la rn f re u d cu -m ark s k u ra m a
dayanan
to plum sal-e letirel
z m le m e s i
zerind e
yo
u n la tr m tr . B u a l m a la r n d a b ir e y i n e k a r m ve o to
r ite r y a k l a m a kar k m tr. A d o rn o nun E stetik T e o ri adl
yapt o n u n sa n at ve to p lu m a ola n ilgisini a n a te m a olarak ele
alm ve bu ilgiyi retim a la n n d a a r a tr m a k istem itir. B urada,
sa n at y apt
alm lay c, tketici a sn d an deil, retilm e a
sn dan d e e rlendirilir; bu b a k m d a n bu kuram objektivist bir e s
tetik tavra sahiptir. rne in W alter B en jam in e gre de, B ir iir
o ku y u cu iin, b ir resim se y irc i iin, b ir se n fo n i de d in le yici iin
m e y d a n a g e tirilm e z S a n a t yapt, o n u kav ra y an estetik sje a
sndan deil, estetik obje ve retim sreci asndan de e rle n d irilm e lid ir.(1)
II. D n y a S a v a n d a n sonraki y llar iinde A v r u p a da k a r
la t m z e n etkili ve g l f e lse fe ve e s te tik a n la y la rn d a n
(1) David H eld, Introduction to Critical Theory, Hutchinson Uni. Lib. Lon
don, 1980, s. 9 0 vd..

M I

biri l k u k u s u / . A d o ro . M a r c u s e ve H a b e r m a s n n c l k e t
likleri. Frank furl niversitesi'clc kurulduu iin Frank fu rt
O k u lu " ad verilen eletirel felsefe ve estetik anlaydr. U zun
sre d n y a genliinin d evrim heyecanlarn karlay a n m arksist
kkenli hu anlay, asl etkinlik alann sanat felse fesinde b u l
m u tu r z.g bir sanat anlay gelitiren F ra n k fu r t O k u lu m u n
en etkili d nceleri A d o r n o ta rafndan temsil e d ilir.B u nun iin
de F rankfurt O k u lu m u n o bjektivist sanat an layn a deinirken,
d o rudan d o ru y a A d o r n o nun d n c ele rin e e ilm e k ve bu d
nceleri kendi sistematii iinde ana izgileriyle o rta y a koy m ak
gerekir.
A c a b a Frankfurt O ku lu neden sanat felsefesine ilgi d u y m u tu r?
F rankfurt O k u l u nun estetik teoriye ilgi d u ym a s, bu o kulun k en
disini ayn za m a n d a politik ilgiler zerin e d n m e k o la ra k a n
lamas y z n d e n , y o ru m la n m a s ada felsefede baz g l k ler
gsteren tipik bir rnek o lu tu rm a sn a n eden o lm u tu r. B u, hi o l
m azsa A lm a n y a iin byledir. Bu anlaya gre sanat, kentsoylu
bireyin sna olarak y o ru m la nr. S analn bir s n ak olarak a n
lalm asnn anlam , san aln iinde d o m u o ld u u to p lu m u n b e
lirlenmesini gerektirir. Sz konusu to plum un ana nitelii onun bir
kentsoylu toplu m u olm asdr. K entsoy lu to plum u ise, M a r x tan
beri bilindii gibi, b o zu k bir dzen, yan l k u r u lm u ve kt i
leyen bir to plum dur. O halde sanal, iinde d o m u old u u bu
yanl toplum asndan d e e rle n d irm e k gerekir. K e n ts o y lu to p
lumu. dorulard an yoksu n, kt ve yanl bir to p lu m o ld u u n a
gre, sanatn byle bir toplum iindeki yeri ne o la ca ktr? A d o r n o 'y a gre bu yer, bir s m a k olacaktr. A m a bu snak, burjuva
to p lum unu n kt '' im d i"si iinde doruluk (hakikat) o la ra k var
kalan en son y er diy e anlalr. Sanat byle bir belirlem e , sanatn
felsefe iin politik bir teori o lm a ilevini oluturur. K en tso y lu to p
lumu salkszdr, do ru lu k ta n yo k su n ve y anl bir to plum dur.
K entsoylu top lu m u n u n bu nitelii, onun bir gr n zellii deil,
am a bir yap zelliidir. B yle bir yap iinde y e r alan her e ve
her feno m en bu yapsal a rp k l a ve y an ll a d a katlr. A n ca k
burad a u sorulabilir: K e ntso ylu to p lu m u n d a tm bu yanllk lar
ve b o zuk lu klar iinde ac ab a diizen ve d oru lu k a snd an bir d a
yanak noktas b u lu n a m a z m ? Btn yanl o ld u u n a gre, -bu

214

y an l iin de batp k a lm a m a k iin-, bu yanl iinde yle bir yer

a r a n m a ld r ki, bu y e r y a n la ilkece bam l o lm a sn ve e v
resinin yan l o lm a s n a karn, d o ru lu k sa v n d a bulunabilsin.
Y a n l la r d n y a s n d a y e r a lm a s n a k arn , y a n l l a k atlm a y an ,
ilkece o n a kar d u ran ve d o ru lu k savy la o rta y a kan bir dayanak
noktas arayan F rankfurt O kulu, burjuva toplum u iinde bu yen
bulur. te bu yer. sa n a tn a la n d r. Sanatta. A d o r n o ve M a r c u s e
ara nan yeri bulurlar. Bu yer. ilkin ''y a n l i in d e d o r u lu k "u kendi
iin d e saklar; ikinci olarak, bu yanl am ak o la n a n a sahiptir:
b y le ce sanal, d a h a iyi bir gelece in modeli o lu r .11
A c a b a iinde y a a n a n to p lu m n ed en yanln ve b
l n m l n e g e m e n o ld u u bir to p lu m d u r? Bu soru. A d o r n o ' y a
gre, a n c ak m a rk sist bir adan yantlanabilir. A d o r n o ' y a gre,
to p lu m u n b l n m l , m a rksist an la m n d a kentsoylu bireyin
kendi retim in e ters d m e sin d e n ileri g elir ve bu bir uz
la m a zl ifade eder. Bu u z la m a z lk s rd k e , to p lu m d a y a n
llk ve b l n m l k de srecektir. N e var ki insan, bu b
l n m l de o rta d a n k ald rm ak gere k sin im i d uy m a k tad r.
B l n m l n ve yan ll n o rta d a n kaldrld bir top lum , b
t n se lle m i , d o r u lu a k a v u m u bir to p lu m olur. imdi burad a
k e n d ili in d e n bir soru d o m a k tad r: B y le bir hiitnsellem enin.
b y le bir d o ru lu u n rnei var m dr ve varsa nerede bulunur?
A d o r n o nun b una verecei yanl ok ksa ve kesindir: Bu rnek
v ard r ve bu rn ek s a n a t t a bulunur. B undan tr sanat, y a n
l lkla r ve b l n m l k le r o r ta s n d a bir s n m a yeridir, b
tnselliin ve d o ru lu u n lkesidir. K entsoy lu top lu m u n kurtuluu
da. yin e bu sanal lkesinin rnek aln m a sy la olanak kazanabilir
S an al, m m k n , g e r e k barn y a da b t n le m e n in rnek ve a ra
cdr. Bar (B t n le m e ), m arksist a n la m n d a ken tsoylu bireyin,
kendini em e in in iinde ortay a koyabilm esi ve bu tirelim d n
y a s n d a retim ini ken d in e mal ed eb ilm esi o la ra k anlalm aldr.
D o al o la ra k byle bir anlay, to p lu m la san at arasndaki ilgiyi
yeni b ir adan g r m e y e gtrecektir. B u n u n iin P l a t o n ve A r i s
t o t e l e s ten beri gelen " y a n stm a " (m in esis) kuram ve buna d a

(1) T.W . Adorno, Thorie Esthtique, Ed. Klicksieck, Paris, 1989: s. 2 .rr K
mail Tunah, Esteik. Cem Yaynevi, Istanbul, 1984, s. 187

yal n atralisl anlay lar yeni bir adan d e e rlen dirilm elidir. T m
bu teori ve anlaylarn ortak noktas, sanatn to plum sal gereklii
y a n s tm a s olay dr. O y sa, im di A d o r n o nun anlay ile b irlikte
bu g r te m eld en sarslyor. n k , top lu m sal gereklik, y e t
kinlikten yo k su n , yanl ve a rpk bir gerekliktir. B u d u ru m d a ,
top lu m sal ger ek li in sanat iin bir rn ek o lu tu ra m ay a ca a k
tr. rn e k o lm a deeri, to p lu m d a deil, sanatta bulunur.S anat,
arlk, toplum sal gereklii a n latm ay a cak , onu y a n s tm a y a a
lm aya ca k, tersine top lu m gerei iin rn ek olu tu ra ca k , o n a yol
gsterecektir. te buradan y a n s tm a retisinin tersine evrilm esi
olay doar. P l a t o n d a san atn g er ek li i y a n s tm a s n a karlk,
A d o r n o da, bu gereklik yanl o ld u u n a ve top lu m sal do ru lu u
i erm ediine gre, ancak sanattan m m k n gereklik iin ufuk a
mas istenir. Sanat, toplum sal gereklii y anstm a yac ak , am a, to p
lum g erekli in in yetkin bir g er ek lik olm a s, yani y anllktan ve
arpklktan kurtulm as iin k lavuzluk edecektir. n k sanat,
k entsoylu sanalnn sahip o lm ad bir d zeni ve do ru lu u ierir.
Bu d ze n ve d oru lu k y n n d e sanat, top lu m a dzen ve biim ve
recektir. A nca k bu nasl olacaktr? B urada n , Yanl o la ra k b e
lirle n m i b ir toplum dan, a ca b a n a sl o lu y o r da d o ru lu k
ka b iliy o r? " sorusu doar. T o p lu m d a k i ger ek li in yanll,
toplu m sal gereklik te onu oluturan elerin bir d u r u m u n u ifade
eder. T o p lu m , elerin yanl bir d z e n le n m e sin in son ucudu r.
B u n a karlk, sanat yapln n to p ik b ak al, o n u n d o r u lu u ,
elerin in doru d ze n le n m i o ld u u n u ifade eder. B u n a gre,
toplu m sal g er eklik ve sanal yapt on to lo jik b ir kartlk iinde
bulunurlar. T o p lu m sa l gereklik, zellikle b urada b u rju v a toplum u
d n lm e k le , elerin yan l ve a r p k b ir y a p la m a s n g s
terdii halde, sanat yapt, elerin doru ve dzenli bir y a
pla m a sn gsterir. Bu adan b aknca, sanal yapt, top lu m sal
ger ek li in bir kart o la ra k o rta y a kar. S an at yapt, bu rju v a
y a a m n n 'n e g a tio 'u d u r, y ad sn m a sd r. B y lec e sanat, iinde
d o m u old u u to plu m sal g e r e k li e kar bir p ro testo da b u
lunabilir. B u rju v a toplum u, artk kendi e g a tio n unu proletarya
b i im in d e retm ez, fakat sanat olarak retir; kendi k u ca n d a bir
1k a r -k iiltiir ' m e y d an a getirir. S an at byle bir k a r -k iilt r o la
rak iinde do d u u b u rjuva to p lu m u n d a belli niteliklerle be

246

lir le n m i v e sn rla n m bir alan, b ir g e tto oluturur. S analn bu

sn rla n m l , o n u n y an l ve a r p k bir b u rju v a to p lu m g e r
eklii i in d e k ay b o lu p g itm em e sini salar. nk sanat, doru ve
d ze n li bir toplum gerekli in in g v e n c e s id ir . S anatn bu sn r la n m l , b u r ju v a g e r e k li i i in d e batm , k a y b o lm u olan
d o r u lu u kurtarr. Sanat, iinde d o m u oldu u to p lu m a ynelir
ve yan l g e r e k li e kar d o r u lu u i ade eder. Sanat, kltrn
g e tto " ala n n d a d ev in ir ve ilkece to plum sal ey lem d e n uza k kalr;
o, to p lu m sa l gereklii deitiren bir eylem deildir. Sanat, to p
lum gereklii iind e snrl bir b lg e d e gerek deerlere sahip bir
'rnek alandr. B u a lan d a belli bir g e r ek li in ortay a ktn g
r y o ru z . T o p lu m bir y a n d a n yanl bir gerekliktir, am a b r y a n
d an bu y a n l ger ek lik iinde sanat, d o ru lu u g ste re n snrl bir
alandr, b ir g e tto "dur. im di sanatn to p lu m la ve do ru lu u n y a n
lla ilgisi ne o la c a k tr ? im d i b u r ju v a to plum u yanl ise, o
z a m a n to p lu m d a k i Bu yanll a a b ilm e k iin, ilkece b u n u n d
n d a b u lu n a n bir etk e n ara n m ald r. Bu etkenin de sanatla v e
rilm i o lm a s gerekir. Bu, sa n atn to p lu m sa l yan la boyu n e
m e m e s i a n la m n a da gelir. A n c a k tartm asz, sanat, to p lu m iinde
d oar. N e var ki, akl, top lu m sal basky srdrd halde, sanat
yapt, b a s k y a d a y a n m a y a n bir to p lu m sa l d zen ufkunu a m a k ve
o n u ak tu tm a k g ere in d ed ir. A n c a k , sanatn yanl to p lu m g e r
e in e yeni ufuk am as, d o ru d an d o ru y a bir ey lem ile toplum a
m d a h a le a n la m n a gelm ez . n k . A d o r n o ' y a gre, sanatn var
lk alan to p lu m sa l g e r e k li in t m y le dndadr. A d o r n o . sanat
y a p ln , to p lu m s a l g e r e k li in d n d a b u lu n a n b a k a b ir ey o la
rak belirler. B u n u n la da. sanatn toplum gereine do ru d an m
d ah a le si e n g e lle n m i olur. Bu a n lay . A d o r n o ' y a modeld n c e s in i sanatta r n e k le m e o la n a n verir. S an al yapt, m m
kn uzlam alarn m odelidir.
S anatn top lu m sal g er ek li in st n d e bu lu n m a sn n nedeni,
s a n a tn g e r e k lik d, yani bir g r n o lm a sn d a te m ellenir.
T o p lu m bir g e r e k lik olarak, a rp k l , yanll ierir. n k ,
o n d a e m e k ile rn a ra sn d a bir e li m e , bir kartlk, bir u z
la m a z lk sz k o n u su d u r. O y sa, sanat bir g riin ii" olarak bu k a r
tlktan. bu ikilikten uzaktr. B u n a gre, sanat ve to plum bir iki
lii (d alizm i) gsterir. T o p lu m sa l gereklik ve sanatn bi

I i

"g riiii" olm a s kilii. A d o r n o da sanal yaptnn temel b e

lirlenimi olur. S an al yapt. g riin ii o la ra k m e y d a n a geli k o
u llarm a m a ld r ve to p lu m sal y an lta n k a a b ilm e lid ir. B ylecc de sanal yapl, u z l a m a / toplu m sal g er eklik iin bir
u / l a m ufku olur. A d o r n o da sanat yapt, estetik obje, gereklik
k o u lla rn n ve k ate g o rile rin d n d a bir rn e k ( m o d el) g r n
varldr. A m a bu g riin ii' bir eliki gibi g r n se bile, d o
rulua sahiptir, gerekliin sahip o lm ad bir d o ru lu a .(n
L u k c s felsefesinin F rankfurt O k u lu yelerini iki farkl y n d e
etkilediini biliyoruz: M o d e rn sanata y a k la m ve estetik /k lt r
balam n d ak i oulluu kavram a. H egel ve L u k c s izgisini iz
leyen bu okul u ana tem ay b e n im se m i g r n m e k le d ir: n sanla r
d oan n b ask sin d a n k u rtulm a k iin, en az birincisi kada r baskc
olan bir "ikin c i d o a y yara tm lard r. T o p lu m s a l k u ru m la rd a n
ve d e n e tle n e m e y e n teknolojiden o lua n bu ikinci doa, insann
kendi iindeki "d o a "y yok e tm es in in bedelidir. te bu d u ru m d a
H e g e l in B e lirle n m i o lm szla m a d edii koul g e r e k le m i,
ve b e lli b ir diiiince, ya d sd , o lm szla d , a t d n c e le r
ta ra fn d a n b e lirle n m itir. A d o r n o nun, "D ia lek tik d e r A u fk l ru n g "
(A y d n la n m a n n D iy a le k li i)da dile g e tirm ek istedii de budur.
O n a gre. A y d n la n m a, bilim sel d n c e ve te k nolojik g elim e,
insann z g r le m e s in in n k o u lla rn y a ra tm , a m a bu nu y a
parken yeni bir tutsakla da yol am tr. n k to plum sal
z g rl e giden y olda aralarn m utlak la trlm as, am alarn u n u
tulm asn a ve tersine d n m e sin e neden olabilir. te bu b a k m d an
"o lu m su z d ia le k tik bir tavr alm al, krlk ve tutsakla kar bu
tavr sayesinde d n c ey e bir d iren m e giicii sa lam aldr. O y sa g
n m zde. y u k a rd a da deinildii gibi, liberal dem o k ra tik rejimler,
A d o r n o ya gre, totaliter rejim lere ve faizm e zem in h a
z rlam lardr. n k totaliterlik, her eyin k a v r a m s a lla m a s n d a ,
btn evreni aklayan ve ieren kavram sal sistem lerin k u
ru lm a sn d a ifadesini bulm aktadr. "O lu m su z d iy a le k ti in grevi,
felsefeyi ken d in e kar kullanm ak, nesnel gereklii kilitleyen k a v
ramsal kabu u g en e k avram larn y ard m y la a tla tm a k tr.'21
( 1) smail Tnal. Esetik, Cem Yay., stanbul, 1984, s. 202 vd.
(2) T.W. A dom o and M. Horkheimer, Dialectic o f Enlightenment. Verso,
Norfolk. 1986, s. 120 vd.

248

te bu a m a c a bir y a k la m o lm a k z e re A d o r n o , sanat e l e
tirel bir g z le z m le m e y e girim i, kendi sanat k u ra m n d a , k la
sik y a z n d a n a d a y a z m a g e i te su y z n e k a n d e i im y a
salarn ele alm , g id e re k b u n alm l bir k im li e sa hip m u h a lif
k e n tso y lu kesitinin o rta y a kard sanatsal b iim lerin ve iinde
y a p p ettii, olutuu k a r a m sa r i d n y a n n hangi to p lu m sal d
n m s r e le r in in karl o l d u u n u a r a trm tr. B y le c e
A d o r n o , kentli snfn barnda, 20. y y la birlikte, sa n at y la to p
lum a ra sn d a k i iletiim s z le m e sin in b o z u ld u u n u , bu yararl bi
lincin u z l a m a y a y a n a m a d n , n k te m e ld e ne denli o l u m
su z lay m , h atta nihilist b ir k y a p a r s a y apsn, sa n a t n n hl
e g e m e n g le rc e k endisinden isten m e y en bir sz, bir p ro m e sse
d e b o n h e u r ' (t) (m u tlu lu k vaadi) y e r in e getirdiini n e srm tr.
te bu n e d e n le o n a g re te k n ik u ssa ll n " (technische R a
tionalitt) yerini este tik u ssa llk (sthetische R ationalitt) al
m a ld r ve b u n u da a n c ak sa n at baarr.
F ra n k fu rt O k u l u nun kltr/estetik odakl retim ini g erekten
de L u k c s nk in d e n tem el b ir n o k ta d a ayran zellii, bu a n
la y n a m z n k a r m a k e v r im iz g is in i bir k o n u eitlilii
z e r in d e sn a m a y a y n e lm i o lm a s n d a n k ayn aklanr. G ere k ten
de L u k c s n ro m a n s a n a t e v r e s in d e o d a k la a n d n se l k o
n u m u n u n karsnda, F ra n k fu rt O k u lu yeleri, r a d y o - tv den kitle
klt r n e , siyasal dilden cinsellik ve rek la m a dein btn sanat
t rle rin e el atm lar, b y le c e pek o k a d a k lt r o lg u su n u ku
a tm l a r d r . r n e in , A d o r n o , m z ik , iir, s in e m a gibi sanat d al
larnn p e k o u ile ilgilenm i, 20. yy sa nallarna o lu m s u z bir ta
v r la y a k l a m t r . T p k H e g e l d c k a r l a t m z sa n a tn
liim ii" gibi bir a n la y a A d o r n o d a sahiptir; o n a gre 20. yy sa
nat l d o m a y a yargl, z n d e ykc bir sanattr. K u ru m la ra
dayal bir to p lu m sa l y ap d an sanatsal yaratcl k a r m a y a a
larak, a s ln d a ta m o la ra k kra n sa lla trla m a y a n b ir sa n a t k u
ra m " , d izg e le tirile m e y e n b ir s a n a t d izg e si" o lu tu rm a y d e
n e m i tir ( A n li-s a n a t y a d a A nli-kltr).
O n a g re bir sanat yaptn ele alan to p lu m b ilim sel bir y nte m ,

(*) Stendhalin sanat tanmlad bir sz: L art est une prom esse de bon
heur (Sanat bir mutluluk vaadidir).

249

yaptn iin den kt to p lu m u eer, bildirisi ve yapsal z e l

likleriyle ele veriyorsa tutarldr. rn e k le B e e t h o v e n in, v e
rim lerinde, dev rim ci b u rjuvaz inin toplum sal velayetten syrlp
z e rk le m i bir rnei yansr; bu n ed e n le d e o n u n ilkel g e r
ekilii to p lu m la m z ik ara sn d a patlam tr. B e e t h o v e n m
ziindeki m im ari, kategoriler d nem in in toplum sal kategorilerinin
bir k arldr; s z g elim i, o n u n m z ik se l s y le m in d e ikin olan
d in a m iz m ile liberal b u rjuva hareketi arasndaki akrab alk be
lirgindir. A yn z a m a n d a B e e t h o v e n in m z i in d e k i e itle m e
esi ig c n n k arl d r da. te y a n d a n B e e t h o v e n daki n a
karatl b i e m , her bak ald rn n bask ta ra ln d a n ezileceini b e
lirten bir y n le n m e olur. En soylu m z ik giriim i bile am a lad
zg rl e gid e rk e n yolu tkanacaktr. G r lec e i gibi A d o r n o nun m z i e y aklam o ld u k a u ssaldr; sanatla top lu m a r a
sndaki diy a lek tik iliki, m z iin konu edinildii bir estetikte ilk
kez v u rg u lan m , nem li l tle r ortay a k o n u lm u , k u ra m sa l bir
d i z g e l e t i r m a s a la n m a y a a l lm tr. A d o r n o d a b aat olan
ara trm a y n te m i, a lg la m a /y a ra tm a toplu m b ilim in in tem el y n
te m leriyle, retim /d a tm /l k etim to p lu m bilim inin tem el y n
te m lerinin b ir ve ayn p o ta d a d e erlen dirilm esid ir; d o ald r ki bu
du ru m d a doruluklar d e n e tle n e m e y e n ve sn a n a m a y a n toptanc
ltleri n e k a rm a k ta d r.1n
A d o r n o nun m z ik k u r a m n a b a k t m z d a o n u n , katksz,
ar bir m z i in varln d n m e d i in i g r y o ru z . 20. yy m
zi inde o, tekelci kapitalizm in y ed e in d e gelien iki kutuplu bir
g e lim e g r m , y o ru m la rn bu k a y n a k ta n k a rm tr. O n a
gre, a d a m zik , u z la m a c ve o ltm stzla y c tem siller ara
clyla b i im le n m itir; bir y a n d a A r n o l d S c h o e n b e r g (18741951) ve onun Atonal m zii, te y a n d a R . S t r a u s s (1864-1949), L
S t r a v i n s k i (1882-1971) ve y a r a r l m zik bulunm aktad r. A d o r n o ya gre S t r a v i n s k i nin tm verim leri gericidir; nk o, a
da to p lu m u n elikilerini ve g id e re k b y y e n y a b a n c la m a y
gzard etm i, burjuvazi-ncesi (yeni klasiki) sanatsal bi im le re
ba v u ra ra k diy a lek tik geliim e b t n y le ters den bir iz g id e

(1) T.W . Atlorno, Einleilung in dic M usiksoziologie, Rowolth, M nchen,

1969, s. 12 vd.

250

f a iz m in istek le rin e h iz m e t etm itir: S tra v in sk i, fa is tle r ta

r a fn d a n y k c lk la s u la n m o la b ilir; ana is te r b ilsin le r, ister
b ilm e sin le r, o n u n m iizi i k e n d i id e o lo jile rin i ifa d e e tm itir Strav in sk iye kar hrn, a c m a s z ola n A dorno, R ichard Strau ssu
ele tirirk e n d a h a s o u k k a n ld r. E rnst Bloch (1885-1977)dan da
ald d e s te k le A dorno, S tra u ssda tm y le o lu m s u z la m a y a ters
d e n b ir m z ik dili bulur. O n a g re Strauss, b urjuvazinin son a n
lam l b estec isid ir belki de, a m a eletirel g c n t m d e n yitirm i
b ir dil kurm utur.*1'

Stravinski ve H in d em ith i (1895-1963) z m le rk e n , m zik

e s te ti in in ve a d a m z ik soru n larn n b a ta g e le n zelliklerini
se rim le y e n A dorno, n c e lik le S travin skinin bestelerinin zerinde
y o r u m tekeli k u rm a sn a , kendi beenisini bu y u rg an bir biim de
b estesin i se sle n d ire n le re ve d in le y e n le re k oullandrc bir lt
i in d e d a y a tm a s n a kar kar. A dorn oya g re a d a m zik,
tpk teki a d a sa n a tla r gibi, 20. y y a g e lin c e y e d e k sanatya
m a le d i lm i p r a x is artk a l m la y c y la sanat a ra sn d a p a y
l a tr a n bir d e n g e o lu t u r m a ld r . B a k a d e y i le k a tlm a " m n tek
y a n l g e r e k le ti i, tek z n e y e d a y a n d bir s a n a t anlayn a
d b u l u r A dorno. a m z n sanat yapt, on u y a r a ta n la almlay an a ra sn d a ortak b ir u z a m kurm al ve sanatsal iletiim de bu
u z a m n iin d e ya da ze rin d e g er ek le m e lid ir. A dorno, E stetik
K u r a m 'nda, Yeni S a n a t" o lg u su n a belli m arks tem ellerd en
y o la k a n b ir y ak lam b e n im se m itir. S a n a t o lg u su n u , m a t
l a m a ve e y le m e k a te g o r ile riy le y o r u m la rk e n , giiniim iizde y a l
n z c a esk i b i im le r deil, esk i ko n u la r d a lm t r" ilkesinden
y o la kar. T p k W alter B enjam in gibi A dorno da, a d a bi
im in i b u la m a m bir sa n at yaptn n a d a bir ierik de g e
tir e m e y e c e in i sa v u n m u tu r. K a f k a yla ilgili o la ra k unlar s y
ler: K a fk a m n y a p tn n g l l g e r e in bu o lu m su zla n m
d u yg tsu n d a n d r. B u sa m a lk ta im gesel, d iile m se l o la ra k g
r n en , h e r e y in n a sl o ld u u dur. A lg la n a n d n y a y a yra ca a la
r a k y e n i sa n a t diilem sel, im g e s e l o lm a kta n k a r B aud elaire in
iir d n y a s n y o r u m la r k e n de unlar sy ler: Yeni ola n m o d elin i
iz le y ip fe ti le iy o r s a , o nu d ta n ve fe ti le ti i iin deil, b izza t
(1) Ayn y., s. 127 vd.

251

e y in i in d e e le tirm e k g e r e k ir ( ...) B a u d ela ire, e y le m e y e id

d e tle ka r km a z geri, a m a o na y k n m e z d e T e k boyutlu
eletiriden u zak d uran A d o r n o , a n la m n ve a n la m s z l n sor
g u la n m as n y ap a n S a m u e l B e c k e t t iin de unlar syler: O yu n
la r a n la m d a n y o k su n - yle o lsa yd h i b ir n em le ri ka lm a zd - o l
d u kla r iin sa m a d e ild irler, te rsin e an la m so rg u la d kla r,
ird eled ikleri, a n la m n y k s n g e litird ik le ri iin nem lid irler.
T p k o lu m lu b ir h i lik sa p la n tsn n e g e m en o ld u u ya p tn d a ,
ay za m a n d a , b ir b a k m a h a k e d ilm i b ir sa m a lk sa p la n tsn n
d a b u lu n d u u gibi. D o a ld r ki, b u n d a n o lu m lu b ir a n la m o la ra k
s z e d ile m e z
A d o r n o y a gre, S a n a t, z e d e le n m i b ir m u tlu lu u n ta d
v a a ttir" ; nk, T insel, k lt re l o lg u la r ve s a n a t ya p tla r b
t n y le m a d d i g e re kli e indirg en em ez, o n la rn g re li b ir ze rk
lik le ri vardr. S a n a t y a p t - zellikle- i in d en kt to p lu m u n
b t n e li k ile rin i ta r; bu e li k ile r i a a m a z, a m a a m a y a da
d e itirm e, d n t rm e p o ta n siy e lin in b e k ili i y a p a r . A d o r n o ,
sanatsal verim in ve sanat tarihinin yasalarn toplum sal verilerden
r e tm e y e alm tr. B u n u n iin d e b a ta sosyoloji, psik o lo ji, si
y aset bilimi, felsefe o lm a k zere an nem li toplum sal ve siyasal
soru nlarn a n la m a k a m a c y la disiplinleraras bir y ak lam b e
n im s e m i ve u y g u la m tr. O n a g re sa n a t, a n d u y a rll
iin b ir m ey d a n o ku m a d r A n lim e ta fiz ik tu tu m u y la A d o r n o ,
M u tla k H a k ik a tin varln a in anm az. D o ru , v arola nn o lu m
su z lanm as ile ortay a kar; n k doru lu k , varlk ile d n c e
arasnd aki sa v am s re c in d e oluur. Bu b a la m d a diy a lek tik de
n e g a tif bir sre iinde yolalr. O n a gre felsefenin grevi, nesneyi
zn e y e, insan top lu m a, d o ay insa n a kar ko ru m ak tr. n k
insann d o a y a eg e m e n olm as, ilerlem e deildir; teknolojin in mistifik a sy o n u ile g elim e, g e rile m e y e d n m t r. n san la rn b i
linleri real toplu m sistem lerinin mant ile belirlendii iin, e g e
m e n klt r endstrisi tek tek bireyleri k u a tm d u ru m d ad r.
S istem anc ak top lum sal enerjinin aa k m as iin izin verir. B i
reylerin tm bilin alan d z e n le n m i ve d e ne tle nm itir. eyle r
zerindeki ege m e n lik giderek insanlar zerinde e g e m e n li e d
nr; m e k an ik bir d n y a d a n k a m a k isteyen insan, y in e m ekanik
bir d n y ay a saplanp kalr. B tn bu o lu m s u z lu k la ra a n c ak sanatla

252

kar klabilir. N e v a r ki bir s n a k o la ra k sa natn a m z d a

b a a r an s d a k u k u l u d u r A d o r n o y a g re(l).

(I ) T .W. Adorno, Thorie Esthtique, E. K lincksieck, 1989, s.15-33 vd.

251

ROMAN INGARDEN
(Krakow, 5.2.1893 - Krakow, 29.6.1970)
S a n a t yap t, te p e n o k ta sn a m eta fizik n ite lik le rin g n
n a k m a s y la u la r
R. h g a rd e n , D a s L itera risc h e K u n stw e rk

Edm und H usseT in (1859-1938) y an n d a H en ri B e r g s o n 'd a

S ezg i ve A n lk adl a l m a s y la d o k to rasn y ap a n Ingarden, l
kesi P o lo n y a ya d nd kten so n ra L v o v n iv ersitesindeki a
lm alar sras n d a K a n tn y ap tlarn e v irm es i ve idealist bir
felsefe g r n e yaknl n e d e n iy le g r e v in d e n aln m (1950),
daha so n ra y eniden bu g re v in e d n m t r (1956). H usserlin fen o m e n o lo jik y n te m in d e n y ara rla n a ra k yazn ve sanal yaptlarn
a k la m a y a alm , varlk b ilim ve bilgi k u ra m n d a y in e buy n te m y a r d m y la ele alm tr. H u sserlin fenom enolojisini d a h a
dizgesel, d a h a dzenli ve k av ra n ab ilir d u r u m a g etirm ey e alan
filozof, F en o m e n o lo ji ile V a r o lu u lu k akm la rn n birbirleriyle
ola n ilik ile rin i a r a trm , H usserl, H eidegger ve Sartredaki
kimi p ro b le m le rin z m bi im le rin in birbirlerine y aklatn
n e s rm t r. O n a gre v arlkbilim (O nto loji), varolu o la n a
bu lunan deiik nesneleri a k la m a k iin k av ra m sal aralar ta
nm lar ve belirler. S anat k o n u s u n d a gelitirdii ayrntl g
rleriyle Polon yal ve A vrupal san atlar zerinde etkili olan R .
Ingarden, estetikle varlkbilim arasndaki balanty kuran eleri
ele alm , belli sanat kateg o rile rin d ek i varlk katlarnn yapsn,
yazn ve m z ik le ilgili y aptlarn niteliksel dzenini, birletirici
bir b t n l k iinde a k la m a y a almtr.*0
(1) Danuta Gierulanka, Roman Ingardenn Felsefi Yapt zerine Sistemalik
Bir Taslak, Felsefe Arkivi. Say 21, stanbul, 1978, s. 23 vd.

25*1

In gard en a g re san at yaptlar, H u sserln ku lland a n

la m d a y n e l in m i n esn ele rdir; sa n at n n kulland h a m m a l
z e m e y e verdii biim , o n u n sa f bir bilin e d im in d e n kar. Bu n e s
n eler, b a k a trd en g e r e k e y lerd en fakl o la ra k y aln zc a
iz ley icin in e s te tik y a a n ts n d a so m u tlan r. Bu g r n ze llik le
y az n, m z ik ve s in e m a sa n atlarn a u y g u la m olan Ingarden, bu
ala n d a k i sa n at yap tla rn n ta b a k a la r o lu tu ra n varlk yaplar z e
rin d e d u r m u tu r . B u e r e v e d e de ze llik le sin e m a yaptlarnn
k a r m a k y a p la r n a y a k la m d ik k a ti e k e r. O n u n d n c e d iz
g e s in d e b t n san at rnleri, belli ve salt bir am a c a dayal so m u t
v arlklardr. B u rnler, kendi zel b iim leri iinde, b a ary la d
z e n le n m i, r n e k le n d irilm i g e r e k bir n e s n e y a da sretir. O n
larn varlk n ede ni, onlar yaratan sa n at n n bilin e y le m in d e b u
lu n u r v e a lm la y c n n es te tik le ilgili y a a n ts n d a so m u tla r ve
b y le c e estetik b ak m n d a n deerli n e s n e le r olarak kavranr. Bu
s a n a t rnleri, kendi olu b i im le rin e, varlk yap larn a g re b r
s o m u t n e s n e le rd e n ayrlrlar.
G e n e l felse fe g r iinde, H u sserlin T ra n ssa n d an ta l id e
a l i z m iyle h e s a p la a n Ingarden, h em g e r e k nesnelerin, h e m de
y n e lm i li in k o n u su olan n esnele rin b a m s z varlklar olarak
e it k o n u m d a o ld u k la rn sa v u n m u tu r. F e n o m e n o lo jik k aynakl
b ir estetik bilim ini te m e lle n d irm c y e y n elirk en de, zellikle yazn
ala n n d a , bir y a p tn estetik b a k m n d a n d e e rin in an lalm as,
a k la n m a s iin drt varlk te m elin e (stratum ) d aya nan bir y n te m
n e s rm t r. B u nlar g r m e ve iitm e ile ilgili (1); sz ckle rin
ve t m c e le rin a nlam larnn b u lu n d u u (2); betim le n en varlklarn
o lu tu rd u u (3); ve varlk larn belirtilerin in, yani g r n alanna
k b i im le rin in (4) y e r ald varlk tem elleri o la ra k b e
lirtm itir. B a lc a y aptla r a r a s n d a sa y a b ile c e im iz , D a s L i
te ra risc h e K u n s tw e rk (Y a zn sal S a n a t Y apt, 1931), S tu d ie n zu r
A e s th e tik " (E stetik ncelem eleri, 1957, 2 c.), U n tersu ch u n g en zu r
O n to lo g ie d e r K u s f ( S a n at V a rlk b ilim i z e rin e A ratrm alar,
1961), V om E rk e n n e n d e s litera risch e n K u n s tw e rk ' (Y azn sal
S a n a t Y a p tn n B ilin m e si, 1968) gibi k ita p la rn d a Ingarden, fe
n o m e n o lo jik y n te m b ilim in i sa n ata ve sanat y ap tlarna u y
gulam tr.
P s ik o lo ji z m e kar e le tirile r y n e ltir k e n E . H usserl, bir sanat
256

y aptnn z n n o n u n salt bU tnselliinde ara n m as gerektiini

ve sanattaki ieriksel a p r io rinin o n to lojik bir alan o la ra k ele aln
m as z o r u n lu lu u n u sa v u n m u tu r. Bu k n o k ta s n a o ld u k a
sadk kalan Ingarden, yaz nsa l y a d a p la stik sa n al y a p tla rn a ili
kin belirli rn e k le re bu ilkeleri uygu la m tr. O n a g re yaznsal
sanat yapt o k tabakal p o lif o n ik bir y a p d a n oluur; h e r y az n sa l
y ap tta old u u gibi yaznsal sanat y ap tn d a da n c e s z c k le rd e n
o lu a n m e tin le r, a n la m b irlikleri, so n ra e m a la trlm g r le r ve
en so n ra d a d a v u ru lm u n es n e lle tirm e le r (G e g e n st n d lic h k e ite n )
bulu nur. Bu a d a n b a k ld n d a yaz n sa l bir yap tn sanat yapt
olabilm esi iin o n d a b elirli m e ta fizik n ite lik le rin y e r alm as g e
rekir. S an at yaptn kuran her ta bakada, o ta b a k a y a zg ka
rakteristik estetik d ee r nitelikleri bulunur; rnein sz ckle rd e n
oluan m etin ta bakasndaki bu deer, u y u m d u r. H e r tabakadaki
polifoni, sanat yaptnn bt n se lli in in d e e r birliine d n r.
Ingardena gre, S a n a t y a p tn d a k i p o lifo n ik uyum , y a z n sa l y a
p tn da te m e l b ir e s id ir ve b ir y a p tn s a n a t y a p t o lm a s iin
bu p o lifo n ik u yu m u n sa n a t y a p t i in d e o n u n m e ta fizik n i
te lik le rin i a m la m a s g e r e k ir ,(l).
S an at yap ln n on tolojik d u r u m u n a g e lin ce unu grrz:
S an at yaptnda, kay n a a y n e lin m i lik a nlam n da, ideal y a da
real bir n e s n e lle m e sz ko n u su deildir; n k o kendi b a n a bir
nesne (G e gensland)dir, ve bu nesne, kendi aracsz varlk d a
y ana kla rn ynelrhilik (In te n tio n a litt) iind e sralan m olan
s z c k an la m n d a bulur. S z c k anlam lar ara cly la inten siyo nal n e s n e lle m e y e do ru gidilir. S z c k a nlam larnn te
m elind e bulu n a n fiziksel y n e lim le r (kat, m rekkep, basm ara
lar) zde ve a n lam c a n tr b ir isk elet o lu tururla r; o k u m a
srasnda ortaya kan im g e le m ve b u n u n la birlikte m etindeki bir
deere sahip nitelikler " y a a m ''la balant iinde so m u tlu k k a
za n arak n e s n e lle m e y e ynelirler. te t k e tim e sunu lan sradan
bir n esne ile estetik b a k m d an so m u t bir bi im d e k u ru lm u sanat
y aptnn ayrm buradan k a y n a k la n r ve san al yapt ile estetik
o bje" ayrm o r ta y a k m o lu r .<2)

(1) R. Ingarden, Untersuchungen zur O ntologie der Kunst, s. 313 vd.

(2) R. Ingarden, V om Erkennen des Literarisches Kuntswerk, 1968, s. 178 vd.

257

S a n a t y ap t ve estetik n es n e ayrm n R. Ingarden, sanatsal ve

estetik d e e r le r a y r m n a day andrr. O n a gre, sa nat nn yaratc
erkinliinin z , b ir sanat bilincinin z g n e d im le rin d e n oluur;
a n c ak bu e d i m le r belirli b ir fizik m a lz e m e y i d n t ren y a d a v a r
la getiren s a n a t n n yaratc istenci ile y n le n d irilere k baz fi
ziksel ile m le r le k en dilerini kalc b ir b i im d e gsterirler. B y lec e
z e r in d e f o r m u n y e r ald fiziksel obje, sanat yaptnn varo lusa l te m e lin i o lu tu ru r. A n c a k yap s ve zellikleri a sn d an
b ir sa n at yapt, d a i m a m addi te m elin d en , kendisini ontolojik o la
r a k ta y a n r e a l e/den te y e uzanr; her n e kada r bu tem elin
zellikleri k e n d is in e d a y a n an sanat yaptnn zellikleriyle belli bir
b a lan t i in d e o ls a da. S a n a t yapt, sa n at n n yaratc e d i m
le rinin y n eltild ii b i im le n d irm e n in asl objesidir; ve bu yaptn
varo lusal te m e lin in etkileyicilii, sa n at n n o rta y a k o y d u u
sa n at y a p tn n k e n d is in e y ard m c ola n ikinci d e re c e d e bir i
le m dir. H e r s a n a t yapt farkl b ir y a p y a nitelikleri b a k m n d a n
gcl bir d u r u m a (po tansiyaliteye) sahiptir; bu n edenle de so
m u tlu k k a z a n m a s iin kendi d n d a b ir alm lay c gerektirir.
A lm la y c s a n a t y ap tn y e n id e n y o r u m la m a k , b a k a deyile,
onu etk in nitelikleri iinde yeniden k u r m a k d u ru m u n d ad r. B u n u
y a p a r k e n de alm la y c , sanat yaptn d a k i b elirsizlik alanlarnn bir
k sm n t a m a m la y a r a k h e n z g c l (p o tansiyel) d u ru m d a bulunan
d e i ik e le r i e d im s e l (aktel) hale g etirir ve y aptn e m atik
k u r g u s u n u do ld u ru r. B y le c e san al y a ptnn s o m u tla m a s
d e n e n ey o r ta y a k m olur. D e m e k s a n a t yapt, b ir sa n at n n
y n elim se l e tk inliklerinin bir rn dr. In ga rd en a gre, yaptn
so m u tla m a s, y a p tta etkin o la ra k v aro la n larn g z le m le n e re k
o n u n y e n id e n k u r u lm a s n n yan n d a, yap tn ta m a m la n m a s ve p o
tansiyel a n la rn n g e r e k le tir ilm e s iy le olanak ld r. S a n a t yapt
bu y z d e n sanat ile alm la y c n n o rta k bir rnd r. B ir sanat
yapt e m p ir ik o la ra k g z le m c iy e d a i m a bir s o m u tla m a iinde ve
rilir; ancak, bu, g z le m c in in yapt k endi salt e m atik k u rg u su ile
birlikle b t n g c l niteliklerini k a v ra m a y dene m e sini e n
g e llem ez . F a k a t b ir sa n at yaptn bu ta rz d a k av ra m a, almla y cd an zel b ir d a v r a n ve a b a ister; b u n la r d a alm la y c n n ,
yaptn nitelik sel b elirsizlik le rin in t m keyfi ta n m la n m a la rn d a n
k a n m a s v e y a p tn g c l o la n a k la rn n h e r a n n n k e n d in e zg

258

niteliine d ik k a t etm esidir. S an at yaptn b y le k a v r a m a olduka

e n d e r d ir ve bu, tketici tavr ile ger ek le tirile m ez .
N e var ki I n g a r d e n a gre, sanat ile alm la y c n n o rtak laa
rn olarak so m u tla tr m a , bir y aptta n te k in e az y a d a ok
farkllklar g ste re ce ktir. Y alnz bu eitliliklerin yaps ve k a p
sam h em yaptn niteliine, zellikle d e ait o ld u u sanat trne,
ve alm la y c n n niteliine, h em de a lm la n an estetik o b je n in em pirik y a p sn a ve i in d e o rta y a kt birta k m zel k o u llara
baldr. B ir sanat yaptnn a lm la n a b ilm e s in in iki olanakl yolu
vardr; a lg la m a edim i, estetik d e n e y im p eindek i estetik tavr
b a la m n d a o rta y a k ab ilir ya d a bilim sel ara trm a v e y a b asit bir
tketici ilgisi t r n d e n b irta k m estetik uralarn y a rd m y la y e
rine getirilebilir. Bu da ,ya yapl ile ilikiden en y k se k hazzn elde
e dilm esi a m a c n a y a d a alm la y c n n sanat yapln n te m e lin e d a
y a n a r a k bilgi e ld e ed e b ile c e i b a k a b ir yazn -d o lg u y a ilikin
herhangi birisine bilgi aktarm as a m a c n a y nelik olabilir. H e r iki
tavr b a la m n d a iki alm layc a m a ta n biri b askn olabilir; ya
g zlem c i en o tan tik s o m u tlam ay g e r e k le tir m e k iin yap tla
iliki k u r m a y a a laca k tr v e y a bu zel b ir ilgi k o n u su o l
m a y a c a k tr, y a d a g z le m c i fantaziyi b ab o b r a k m a v e kendi
kiisel se im in e g re yapt s o m u tla tr m a n o k ta s n d a olacaktr.
E e r so m u tla tr m a estetik bir tavr iin de o rta y a k a r s a ite o
za m a n estetik o bje denilen ey kendini gsterir. E stetik obje, y a
pt o lu tu ru r k e n sa n at n n an l n d a b u lu n a n eye b e n z e y e c e k
y a d a o n u n la ortak k k te n olacaktr. H e r san at y a p tn a snrl bir
sa y d a olas estetik o b je le r karlk o lu r .(1)
B ir sa n at y a ptnn 'o la s' s o m u tla m a la r s o n u c u n d a ortay a
k m as, y a ln z yaptn ken d isin e bal deildir, ayn z a m a n d a o,
alm la y c larn v arl n a ve o n la r ta ra fn d an yaptn tek bir b i
i m d e k a v r a n lm o lm a s n a da baldr. B u b a l a m d a k a r m z a
sanat yapt ile estetik obje, sanatsal olarak, deerli olan nitelikler
ile estetik o la ra k deerli olan nitelikler arasndaki ayrm k
m ak tadr. R o m a n I n g a r d e n a gre, b ir sanat yap tnn "sa n a tsa l
d e e ri ni o rta y a k a r m a k iin o n u n u n o k ta lara u y u p u y
m a d n n den e tle n m e si gerekir: 1) S a n a t yapt, b izim sanat y a
(1) Roman Ingarden, Artistic and Aesthetic Values, The British Journal ol
A esthetics, 4, 3 (July 1964), s. 198-213.

iS')

ptlary la ilikim i/, sresince herhangi em p irik d en e y im le rim iz

vey a anlksa! d u ru m la rm z n ne bir paras ne de bir g
r n m d r; b u n d a n dolay da haz veya h o la n m a k atego risine ait
deildir; 2) H e rh a n g i bir hazz ortaya k aran bir ara diye grlen
sanat y ap tn a y k le n e n ey sanatsal bir d e e r deildir; 3) Sanatsal
d e e r k e n d isin i y a p ln spesifik bir zellii o la ra k o r ta y a koyar;
4 ) S a n a t y a p tn n v a r o lm a s n n z o ru n lu k o u llar a n c a k yap ln
k e n d i n ite lik le r i i in d e b u lu n u r s a , s a n a tsa l d e e r o r t a y a kar;
5) S anatsal d e e r y le bir eydir ki. teki kltr r nlerin de n t
m y le farkl, k e n d in e zg bir biim i sanat yapl araclyla o r
taya koyar. Y ani sanatsal deerd en y o k su n bir sanat yaptnn var
ln d n e m e y iz . Bu ara d a sanatsal, estetik ve m oral deerleri
de a y rm a k g erekir; aslnda d e e r deerli olan niteliklerin spe
sifik bir toplam te m e lin d e ortay a k a r ve ild e e r , b unla r ara
sn d a hem kendi d e e rin in derecesi, hem de cinsi asnd an bu to p
lum a baldr. D e e rle r birbirlerinden kendine zg belirleyicilere
ve niteleyici ze llik lere sahip o lm a la rn d a n dolay ay rlrla r.'11
I n g a r d e n a g re genel dee r teorisi iinde yer alan sanatsal
deer, sa n at y ap tn n k en d isin d e o rta y a kan ve k endi varolusal
te m elin e onun iine kavuan bir deerdir. Estetik d e e r ise k e n
disini y a ln z c a estetik objede gsteren ve btnn niteliini b e
lirleyen zel bir "a n " o larak ortaya k an eydir. Estetik deerin
temeli, estetik olarak deerli olan niteliklerin belirli bir to p
la m nd a n olu ur; estetik deerler, kendilerinin bir o b je de ortaya
k m alarn o lanakl klan niteliklerin belirli bir b t n l n n te
meli ze rin de ykselirler. Sanatsal ve estetik, her iki tr dee r de
ta m a m la n m bir sa n at yaptnn ya da estetik ob je n in varln
varsayarlar. B ir estetik o bjenin o lu tu ru lm asn d ak i tem el olgu, bir
alm la y c n n ortak -y aratc e tk in liinin zorun lu olm a sd r; byIcce birka estetik o b je bir ve ayn sanat yapt tem elin d e ortaya
k ab ilir ve b u n la r kendi estetik deerleri asndan aralarnda
farkl olabilirler. Estetik obje, alm layc ve o n u n deney im lerin in
b a la n tsn d a o rta y a k an bir eydir. E stetik o b je ayn za m a n d a
tpk bir sanat yapl ya da kendi hakiki z n o rta y a k aran v a
rolusal a d a n b a m s z d oal bir o b je k a d a r a k n d r ve k en d in e

(I) Ay. y., s. 200 vd.

260

d a y a n an ayr bir b t n l k t r. B u aknlk y a ln z c a sa n at yaptnn

ya da dee rce ntr olan estetik o b je nin zelliklerine deil, ayn z a
m a n d a onlarn tem eli ze rin d e o lu tu ru la n vc d e e r tayan ni
teliklerine ve de e rlerine dein yaylr.
Sanal yaptnda, d e e rce ntr olan g r n m le r ve aksiyolojik
bak m d an gl olan g r n m le r o lm a k zere iki yan bu lu r I n
g a r d e n . kinci terim, h em d e e r tayan nitelikleri ve deerlerin
kendilerini, hem de onlarn zel b elirlenim lerini ku a tm a k iin
kullanlm tr. lk k a teg o riy e ise bizim k e n d ilerin e d e e r y k
lem em izle sanat tr o lup olm a d belirlenen m zik, resim yu da
yazn yapt gibi trler girer. Bu b a la m d a bir yazn yapl ok ta
bakal bir ku rm a -dr; ve ken d i k sm la rn n z a m a n s a l ardklk
iinde birbirlerini iz lem ele rinden dolay sanki za m a nsal bir y apya
sahip gibidir ve bu du ru m da o n u n aktard d n y an n za m a n s
recinde geen olaylar tantm asn salar. V e bu a n la m d a bir
resim , sanki zam ansal deildir, yani onun ksm lar birbirlerini ar
dklk iinde iz lem ez ler; d o la y sy la da e e r bir resim ykn m eci ise, o y aln zc a zel bir olu an nd a tek bir o la y rs u n a b ilir.
te yan d a n bir resim , yazn y aptndan farkl o larak grsel m e
k an da iki ya da boyutlu bir yaylm ile karakterize edilir. O ysa
bir yazn yapl her e y d en n c e dilsel bir k u r m a " dr; onun temel
yaps, iki katl dilsel bir ta b ak a d an oluur: bir y a n d a fonem ler
(sesbirim ler) ve dilsel ses fenom enleri tabakas, te y an d a da daha
yk sek dzeyd eki an lam birim lerinin olu tu rd u u yaptn temsili
ierii ve iinde k onu nun su nu lduu g r n m le rin ortay a kt
szcklerin ve tm celerin a n la m la n tabakas bulunur. Bir resim
byle ikili bir dil tab ak a sn d an yo k su n o lm a sn a karn, objelerin
g rn m lerini su n m a y a uy g u n aralara sahiptir; sunulan o bjeler ve
onlarn su nulu biim leri aracly la dah a yMiksek bir d ze yde
"d u ru m " ya da y k le m e " trnden e le r oluturulabilir. A k
siyolojik adan n t r olan baka birok ze llik ler vardr vc yapt
onlarsz herhangi bir biriciklii olan sanal yapt olarak var o la
m az; a m a sanat yaptnn t m n kurm ad da aktr. Sanal y a
p tnda sanatsal d e e r tayan niteliklerin b elirlen im i, bu ni
teliklerin yapsnn d oru bir kavram n elde e t m e y e b a ld r ." '

(I) Ay. y.. s. 207 vd.

E ste tik b a k m d a n deerli niteliklerin b y k bir o u n lu u , ku

rulan estetik o b je le rd e serim lenir. O nlarn hepsi algya d o rud an
verilen bir ey ola ra k n itelendirilirler y a d a bu nitelikler do ru d an
d o r u y a fe n o m e n le r o la ra k sunulurlar. E ste tik deer, b a k a bir ve
rid en do la y l o la ra k k arla n ya d a v aro luu y a ln z c a tm yaptn
k a v r a n m a s te m e lin e dav a l o la ra k d ev irilebilen b ir d e e r d e
ildir. O n la r s o m u t o la ra k d e n e y im e sunulurlar. Estetik d e e r ta
y a n n iteliklerin o lu tu ru la b ilm e si iin, estetik b ir d e n e y im in b a
a rlm o lm a s gere k ir; n k bu n ite lik ler a n c a k bu tr bir
d e n e y im iinde ger ek le ec ek le rd ir. E stetik deerleri, sanatsal
d e e r tay an n ite liklerden ay rm ad ak i g lk , sanatsal d e e r ta
ya n n ite lik le r o la ra k ele a ld m z kim i zelliklerin, verilen bir
estetik o b je b a la m iindeki d e n e y im e de k atlab ilm esinin o la
n a k s z g r n m e m e s i g e r e in d e yatar. Bu gibi d u ru m la rd a sanatsal
a d a n deerli nitelik lerle mi, y o k sa .estetik adan deerli n i
te likle rle m i i g r le c e k tir? I n g a r d e n a g re nitelikleri iki adan
e le a lm a k m m k n d r : 1) H e m kendi kendilerine bir estetik objede
o r ta y a ktk la r za m a n , h e m de bu g ru p tan olan b a k a nitelikler
ile ilikili old u k la rn d a, o lu m lu y a d a o lu m s u z a n lam d a , b ir estetik
d e e r tay a n lar; 2) K en d i b a la rn a e s te tik d e e r c e n tr olan,
a n c a k e s te tik d e e r tay a n b a k a n ite likler ile balan t iinde serim le d ik le rin d e bir estetik d e e re sahip olan nitelikler. I n g a r d e n ,
birinci tr ze llik lere k o u ls u z o la ra k d e e r ta ya n zellikler,
k in cilere de k o u llu o la ra k d e e r tayan (este tik a dan) z e l
likler adn verir. Birinci t r d e n zellikler, iinde o r ta y a ktklar
b a l a m d a n t m y le b a m s z de ild irler; koullu estetik d ee rler
ise, en az n d a n baz d u y g u s a l niteliklere baldrlar. E e r bir
k im s e , ciddi bir n e d e n d e n d o la y g n l k y a a n ts n d a h z n l ise,
k e nd isini o k im senin srada n d e n e y im in e katan h erh angi biri iin
bu h z n estetik adan n t r dr; a n c ak szgelim i C h o p i n in
"E t d e, op. 25, no. 7 ba lk l m z i in d e n d o a n bir h iiz n " n
nitelii, yani m z ik al aralarla k e n d in e z g b iricik b ir bi im d e
retilen h zn, estetik bir s o m u t la m a iinde verilen b ir yaptta,
k u k u s u z estetik d e e rle ilgili b ir zellik ; verilen, iletilen yaptn
b elirley ici niteliklerin in ta m a m la n m b tn i in d e bir edir.
A y n e k ild e g n l k in sa n u r a la r n n d r a m a tik g erilim i estetik
d e e rd e n t m y le y o k su n olabilir, o y s a y in e C h o p i n in D e v rim

262

E t d (op. 10, no. 12)n d e b y le d ra m a tik gerilim , estetik adan

deerli bir zelliktir. H e m e n h em en ayn d u y g u sa l niteliin kim i
za m a n estetik d ee re sahip, kim i z a m a n d a sahip o lm a m a sn n n e
deni udur: B u nitelik bir y a n d a estetik objeyi o rta y a k aran e s
tetik d e n e y im in biricik ilevi ile, te y a n d a ise b ir estetik o bje nin
ieri inin v arolu tarzn b e lirle y e n zel b ir d e i im ile balantl
ola ra k kendi k e n d isin d e geni bir te m a olu turur.
I n g a r d e n a gre sanatta, u zun bir sredir estetik adan deerli
nite likler arasndaki olas y a d a zorunlu ba lan tlarn pratik in
ce le m e sin in sz k o n u su o ld u u k u k u g t rm e z. G er e k te n d e y a
ratc olan her sanat, m z isy e n , air, ressam , h eyke lc i, m im a r
yeni yaptlar yara trk en belirli d en e y im lerin i bu a la n a tar; sa
nat, yaptn o lu tu ru rk en , sanki estetik a d a n deerli ni
teliklerin olas bile k e lerin i ve onlarn bir b t n o la ra k y aptta
batan so n a estetik b ir d ee ri nasl o lu tu ra c a k la rn y ara tc bir
sezgi ile k av ra m gibidir. Sanat ayn z a m a n d a yap tn iskeletini
o lu tu ra ra k zn e l ko u llarn g e r e k le m e si iin zo ru n lu ola n n e s
nel koullar yani sa n a t y a p tn a ilikin koullar y ara tan e s te tik e
ntr nitelikleri, renkleri, sesleri, b iim leri sem e siy le belirli b ir bi
leimi o lu tu rm a k iin te k n ik ara la r d a b u lm a y a alr; yani
u y g u n bir g z le m c in in , alm la y c n n varl ve estetik b ir d e
n ey im in ta m am lan m as gerekir: n k b u nla r o lm a d a n ne bu ntr
nitelikler sergilenebilirler, ne de birlikte zel k a rm a k niteliklerin,
girift yap larn o rta y a k m a s n a n eden olan estetik a dan deerli
nitelikler serim lenebilir; ay rc a tm bu karm a k , girift d a y a n a n
b elirled ii estetik d e e rin k arl n n k u ru lm a s d a b a k a bir g e
rekliliktir. V erile n bir sanat yapt te m elin d e s o m u tlaa n estetik
dee r, iyi d o n a tlm bir alm la y c ta ra fn d an o lu tu ru la n sa n at
yaptnn n tr bir tasla te m e lin d e kendilerini g ste re n, estetik
a d a n deerli nite lik lerin karlkl e tk ile im le rin d e n b ir se m e
s o n u c u n d a ia re tle nm i k e n d in e z g bir nitelik b e lirle n im in d e n
b a k a b ir ey d e ild ir .(1)
R o m a n I n g a r d e n a gre, sanat yapt bir o b je k tiv a sy o n o la
rak, idealitenin (tinselliin), ya d a irrealitenin (g ere k olm a y an n )
g er ek lik tek i g r n d r; sanat, b a k a deyile, g e r e k lik te g(1) A y. y., s. 213 vd.
263

r n c k a n g e r e k lik o lm a y a n d r, yani id a lit "dir: G r n e

u la a n id a lit ile estetik o b je o rta ya kar, re a l d n ya d a n k o p a r
ve id e a l b ir d n y a y a ykselir"-, bu b a la m d a B ir y a z n y a p t da
b ir o k h e te ro je n ta b a k a la rd a n m e y d a n a g e lm i b ir btndr"-, "bu
o k ta b a k a l p o lifo n ik y a p n n b elirle n m esi, y a zn y a p tn n zii ile
ilg ili te m e l y a p y a k o la ra k v e r i r " R o m a n I n g a r d e n da alm la m a e s te t ik i iin k a rla t m z iki tem el k a v ra m olan "so
m u tla tr m a k (k onkretisation )
ile y e n id e n
ku rm a k (re
o r g a n is a tio n ) k a v ra m la r, sa n at y ap tn n varln kav ra y ile ilgi
iin de b elirlenir ve o bun u ontik ta baka lar teorisi ile te
m e lle n d irm e k ister.(2)

( 1) smail Tunal. Esletik, Cem Yay, 1984, s. 114 vd.

(2) smail Tunal, Sanat O ntolojisi, Ed. Fak. Y ay., 1971, s. 100 vd.

264

GYRGY LUKCS
(Budapete, 13.4.1885 - B udapete, 4.6.1971)
B iiyiik sa n a t la r h e r za m a n in sa n so y u n u n ile rle m esin d e
n cii ro l n stlen m ile rd ir. Y a ratc y a p tla ry la en n ce
o nlar, n e sn e le r a ra sn d a k i b ilin m e y e n b a la n tla rn g izin i
a a ka rrla r; b ilim ve fe ls e fe , bu b a la n tla r a n ca k o k
so n ra la r tam o la ra k b i im le n d ire b ilirle r''
G. L ukcs, S tu d ie s in E u ro p e a n R ea lism

H e r trl d o g m a tik tu tu m d an k a m a n L u k c s n d n c e s in in
k n o k ta s n d a , I. D n y a S ava sra s n d a kar k o y d u u , a m a
y n te m in e de sk ca sarld H e g e l felsefesi bulunur. O n a gre
K a r l M a r x , H e g e l d iy a lektiini tersine e v irm i, b u n a karn
y n te m ayn k alm ve u y g u la m a alan so yuttan s o m u ta g e
m i tir. L u k c s n ara trm alarn n te m e lin d e iki kategori b u
lunm a k ta y d : b t n s e llik kategorisi ile y a b a n c la m a " k a
tegorisi. O n a gre, b t n se llik kateg o risi", yani b t n n p a r a la r
ze rin d ek i b elirle yic i ve b tn a la n la rd a g e e rli ola n egem en li i,
M a r x m H e g e lden d e v ra ld y n te m in z n ii o lu t u r u l
H e g e l de, en geni k a p s a m n d a ve kendini kuran elerin i d e n
g e s in d e g e lim i bir k a v ra m o la ra k alnan B t n se llik ", G r a m s c i
ve zellikle de A l t h u s s e r gibi m arkslard a, altyapnn, st
y ap n n , e likinin ve stb e lirle n im in o lu tu rd u u bir btn dr.
H e g e l y le der: S a lt n bilim i, k k b a k m n d a n sistem d ir;
n k so m t o la ra k d o ru olan, a n ca k b t n se llik " (to ta lit t)
o la ra k d o r u d u r" ; dolaysyla, fe ls e fe n in h e r p a r a s, b ir fe ls e fi
Biitiin diir; ve bu p a r a la rn d izg e o la ra k zin c irle n ii de b u n d a n
t r d r: T ek b ir em ber, ke n d i b a n a b ir b t n se llik o ld u u
iin, k e n d i o rta m n n sn rla rn a a r ve so n ra g e le n b ir k iir v i
kurar. B u y zd en , B tn , em b erlerd e n o lu a n b ir e m b e r olu
. (S

ra k o rta y a kar. B u e m b e rle rd e n h e r b iri zo ru n lu b ir u ra k tr

(M o m e n t); y le ki, e m b e rle rin k e n d i o rta m la rn n sistem i, tm
i d e y i m e y d a n a g e tird i i gibi, id e de, ze l (tikel) o rta m la rn h e r b i
rin d e k e n d in i b t n y le g ste rilr
(E nzy klopd ie, 14, 15).
L u k csda b t n se l b ir z m le m e y e b a v u rm a n n gereklilii,
in sa n b ilin c in in tad n e m i g za rd ed e n e k o n o m iz m in ele
tirilm e sin e yol am tr. Bu bilincin tem silcisi, k a p italizm e v
resin de , s m r le n sn f olan p roletaryadr; bu y an y la da
L u k csn felsefesi b ir h m a n iz m o lm aktadr.
G e n M a r x in y a p tla rn d a n y a b a n c la m a k av ra m n alan
k a p ita liz m y z n d e n bir nesn ey e , bir m a la d n e n in
sann, a n c a k so sy a list d e v rim le z n e y e d n e b ile c e in i d n r.
N e v a r ki f a iz m in g elim e si ve g le n m e si, e s k isin e e k le n e n yeni
b ir y a b a n c la m a esi o lu tu ru r; n k bu d a b ir b a r b a rlk te h
likesidir. B u n u n iin, u s u lu k ve h m a n iz m tem eli zerinde, ilerici
b u r ju v a z iy le d e m o k ra tik bir birlik stratejisi gelitirm e k gerekir.
L u k cs n S ta lin c ili e kar k m a s n n n ede ni, o n u n bu birlii
e n g e lle m i o lm a sd r. M a rk s b ir estetik k u r m a k isteyen Lukcs,
y a ln k a t o ld u u n u ve g erekliin a k a d e m ik bir betim le m e siy le y e
tin d i in i d n d S talin ci e s te ti e kar k m tr. A m a n c
d en ilen bi im c i ve ruhbilim ci y o z la m b u r ju v a y a z n n e l e
tir m e k te n d e geri k a lm a m tr. Lukcs, Sh akep searein, B al
za c n y a d a T hom as M a n n n rn ek le rin i verdikleri, insan m e
kan sal (to p lu m sa l e vre) ve z a m a n sal bir tarihsel btnsellik iine
y e r le tir e n e le tire l g e r e k ilik \ y a d a b y k g e r e k ilik \ sa
vunm utur.

L ukcs,

T utarl ve b t n l olan b ir s a n a t k u ram g elitirm e yi a m a

la yan L ukcs, H egel, G oethe ve S chiller gibi sanat filozoflarn
b e n i m s e m e y e r e k kar k tk la r y k n m e (m im e sis) kuram n
y e n i d e n ele alm , P a v lo v un b e lir tk e (signal) dizgelerinin ve bu
d iz g e le rin n ro d in a m i in in fizy o lo jisin e ilikin retisine d a
y a n a r a k b u k u r a m a y en i b ir g r n m k a z a n d r m a y a alm tr.
O n a g r e san atn ilevi, k e n d isin in b e lirtk e d izg e si 7 diye ta
n m la d v e d u y u sa l alglar ile dil a ra sn d a bir y e rd e b u
lu n d u u n u v arsayd b ir m e k a n iz m a a ra cl y la g e r eklii taklit
etm ektir. Lukcs b u r a d a taklit s z c n , yaln a n la m n d a ( m i
m e sis) kulla n r. S a n a tn g rev i, b ilinci usd e le r d e n a rn

266

d ra ra k kurtarp, o n u n eletirel bir tu tu m ta k n m a sn salam aktr.

O n a g re g er ek lik d e o k y aln b ir b i im d e anlalm aldr.
L u k a c s , A r i s t o t e l e s de, L e s s i n g te ve b a k a sa n at k u ra m c la rn d a
nem li y er tutan ve tem el belirleyici olan o la n a k kategorisini d a r d a b r a k m tr . L u k c s d a B a u m g a r t e n gibi sanatn duyusal
bir im ge, duyusal bir g rnt o ld u u n u vurg u lar ve sanat fel
se fe den ayran biricik yann, o n u n d e iik bir bilgi tr o lm a s n d a
b u lu n d u u n u syler. Bylece, L u k c s d a sanatn k e n d in e zg e s
tetik arl bir y a n a brak lm , sa n at y aptla r, felsefi d
n c ele rin y anstld b ire r r n e k d u r u m u n a getirilm itir.
L u k c s n bu san at anlay, o n u n , z n e (b irey) k av ra m n , do al
b elirley ic ile rin d en idealist b ir anlay la k o p a r m a s n n s o n u c u d u r / 1'
L u k a c s , m a rk sist b ir d n r ve y a z n e letirm en i sfaty la sa
n atlarn siyasal d e n e tim altna a l n m a s n a kar k a ra k h
m a n iz m e dayal bir m a rk sist e s te tik ku ram g elitirm i ve
M a r x in sanayi to p lu m u n d a k i y a b a n c la m a y la ilgili k u r a m n a
yeni b o y u tla r k az an d rm tr. 1910a y a y m la d D ie S ee le u n d
d ie F o rm en (R uh ve B iim ler) ile 1916da H e g e l in felsefi d iz
g e sinin etkisini tayan, ro m a n trn d es ta n d a n farkll te
m e lin d e in celeyen D ie T h eo rie d e s R o m a n s ( R o m a n K u ra m )
adl y a p tla rn d a n sonra, 1923 y ln d a y a y m la d G esc h ih te u n d
K la ssen b ew u sstsein " (T arih ve S n f Bilinci) adl nl kitabnda,
m a rk sist tarih felsefesi alan n d a k i z g n g rlerini gelitirm i,
sanatta bi im in geliim ini sn f m c ad e lesi tarihine b a la y a ra k
ya z n k u r a m n n d a tem ellerin i atm tr. S o n ra k i y a z n e l e
tirilerinde 19.yyn n d e gelen gereki b u rju v a r o m an c la rn a d u y
du u y ak n lk n edeniyle resm i sovyet retisi T o p lu m c u G e r
e kilii s a v u n a n la rc a eletirilm i olan L u k a c s , bu y zd e n
g r le rin i y a d s m a k z o r u n d a b ra k lm s a da, y in e d e g
n m z d e m a rksist felsefe ve estetik kuram n n en nem li a d
la rndan biri saylr. M a rk s is t yaz n a n lay n n te m e l y a
ptlarndan saylan kitaplar d a h a o k ro m a n tr, zellikle de 19.
y y n g er ek i rom anlar zerinedir; bu b a la m d a u yaptlarn
sayabiliriz: E ssa y s b e r R ea lism u s, 1 9 4 8 (G erekilik stne

(1) Maynard Solom on, Marxism and Art, Alfred A. K nopf ed.. N ew York,
1973, s. 383 vd.

267

D e n e m e le r ), D e r ru ssisch e R ea lism u s in d e r W eltliteratur, 1952"

( D n y a Y a z n n d a R us G erekilii), 'D eu tsch e R ea liste n d es 19.
Ja h rh u n d e rst, 1952" (19. yy. A lm a n G erekileri), D e r H is
to risc h e R o m an, 1955 (Tarihsel R om an ), B eitra g e z u r G esch ih te
d e r A esh e tik , 1954 (E s te lik Tarihi st n e K o n u m a lar), P ro b
le m e d e r R ea lism u s, 1955 (G erekiliin Sorunlar), D ie E i
g e n a r t d e s A esth etisch e n , 962 (Estetiin zgll).
M a rk s is t eilimli estetik iler ara snda y e r alan L u k c s n
h e m e n b t n yaptlar, m o d e rn estetik tarihinin snrlarn ve e s
tetik disiplininin tem el ilkelerini ve kategorilerini m arksist bir y o
r u m la b i im le n d ir i in izlerini tarlar. O n a gre, u sd cl n
(irra tio n alism e ) i i n d e k e n diliinde n z lm e y e urayan idealist
es tetik, b u r ju v a to p lu m u n u n k a n lm a z k n y anstr. T arih
ve S n f B ilin c in d c k \ baz grlerini, zellik le d e e y le tir m e
(re if ic a ito n ) k u ram n so n r a d a n eletirm ise de, bu yapt onu n
d a h a sonraki k ita pla rnn ve estetik k u ra m n n daya n d k a v
ram sa l yap y haz rlay a n tem el bir kay n a k o lm a niteliini k o
r u m u tu r . L u k a c s bu y a p tn d a , sn f bilin cin in , snfn toplum
iindeki k o n u m u n u n m e k a n ik bir b iim de yen id en retilmesini
tem sil etm ed i in i, belirli bir d u r u m d a snfn iinde b u lundu u
o la n a k la rn etkin bir r n, baka bir deyile, o n u n iistiine a tl
m y a d a y k le n m i " bir bilin o ld u u n u n e srm tr.
S a n a t form larnn, k ategorile rinin to p lu m tarafndan b e
lirle n d i in i, san atn g r e v in in de istisnai, srad ve olaan d
kii ve olay tiplerini b u lu p o rta y a k a r m a k o ld u u n u syleyen
L u k a c s , estetiini ro m an k u ra m y la tem ellen d irm ilir. Ya
b a n c la m a k a v ra m n en son g r n m le ri iinde irdeleyen ve
b u n u g e r e k i b ir e s te tik k u ra m y la b a d a t rm a y a alan
L u k a c s , T h o m a s M a n n n d a dedii gibi. 20. y y d a m a rksist d
n c e y e a d e ta b ir g e n lik a s y a p a n filo z o ftu r E stetiinin odak
no kta s ro m a n kuram o la n L u k c s n rom an d e e r le n d ir m e l
t ise yazar n e s n e lli i o la ra k adlan drd k a te g o riy e dayanr.
B u, y a z a rn ele ald to p lu m sa l btn, n e s n e l bir tavrla a n
la tm a s d r ki, a n c a k m a rk s is t b ir bak a sy la ve g r le g e r
e k le tirile b ilir. Y a ln z bu ta v r d a y az arn i in d e y aad d nem
ve to p lu m tarafnd an belirlenir. L u k a c s , tarihselci (historisist) e i
lim ini y a n s ta n bir b a k a y apt T a rih se l R o m a n " d i, nesnellik l
268

ln, yazarn nesnelliinin tesinde, d n e m in ya da toplu m un

nesnellii o la ra k ele alm tr. Bu sonu lar, yaz n yap tn n d e
e rle ndirilm e sini, yaz n d ala n la ra e k m i ve tek l t olarak
tarihi n p la n a k arm tr. L u k csn h e m e n h e m e n k atksz H egelci d e n e b ile c e k tarih a n laynn bir uzants d a o n u n tip k u
r am n d a o rta y a k m ak tad r. O n a gre, top lu m d ak i d e iik d
zeyler ve y aplar birer a y n a gibi birbirlerini ve d n em in to p lu m sa l
zilnii" yansttklar iin, y az n n y a p m a s g ere k e n ey de, btn
bu yansm alar y eniden k en d isin d e y an sta b ilec ek "tip\ b u l
maktr. B u rad a yaplan, "tip kategorisi y o lu yla tarihi, bireyde
ikin klm aktr. Buna, kara kterle r ve d uru m la rd a k i tm el ile tikeli
organik bir b i im d e birbirine balay a n bir bireim d e denebilir.
B yk yazn da ancak tem silcilii ya da resim lem esi en geni b o
yutlara varan //p lerle o lan akldr. Lukcs, bu g r le rin d e n y o la
k arak Z olay ve D o a lc l (N a t r a liz m ) eletirm itir; on a
gre, sanat bir y a n s tm a old u u iin, D oalclk da G ere kilik
gibi toplum sal gereklii y a n s tm a y a alr. A n ca k D oalclk,
gerekliin belirleyicisi ile belirleyicisi o lm ayan ayrt edem edii
iin, ayrntlar iinde kaybolur. G ere k i y az n a rn ek o lm a k
zere ise Likcs b a lc a , Shakespeare, G oethe, Balzac, Stend
hal, Flaubert, Ibsen. D ostoyevski ve Tolstoy gibi yazarlarn y a
ptlarn g ste rm itir.
Bir yazn eletirm eni ve k lt r politikacs ola ra k Lukcs,
hem en btn de erlen d irm e lerin i gerekilik zerine oturtm utur.
O n a gre sanat, " n e sn e l g e r e k li in y a n s tlrn n ze l b ir f o r
m u d u r ' H egel estetiinin bilinli bir izleyicisi olan filozof, d
ncelerinin m e rk e z in e bilgi p ro b lem ini k o ym utur. Sanat g e r
eklii, "d o la y m z b ir g r n " m (u nm ittelb a r ersc heint) gibi
deil, " o lg u sa l b ir m e y d a n a g e lim \ (tatschlich b es ch a ffen ist)
gibi yeniden ortaya koyar. L ukcs, gn lk alg ve den e y im in pra
tik " d o la y m s z h n n (U nm ittelb arkeit) yanna, her birinin h a
kikat ta ra lnda n garanti altna alnd, sanatta z ve biim in (E rs
c h e in u n g ) karlkl b a m llk la rn n z o r u n lu lu u n u k o y m u tu r
(N o tw e n d ig k e it der " V e rm ittlu n g e n ). S anatnn y a r a tm a sreci
k an lm az bir bi im d e ve zorunlu olarak ift b ir a h n a " m
(dop pelte A rbeit) k ay n a k la n r; yani o nce, bu karlkl b a
m ll n d n se l p la n d a a a karln ve im g e le rin s a

269

n atsal b i im d e y a p lan d rlm as n salar, ve so n ra b u n a bal o la

r a k da, e l e r a r a sn d a k i karlkl b a m ll n soy u t g
r n m n n stn sanatsal b ir b i im d e rter; b a k a dey ile soy u tla n m l o rta d a n kald rr. L u k c s bu tr bir sanatsal
y a r a tm a y a m e k o lm a k zere 19. yy bu rju v a gerekilerini ve o n
lar iz leye n T h o m a s M a n n , H e n r i B a r b u s s e , A . M . G o r k i gibi y a
zarlar gsterir. S a n a t a la n n d a av a ngardiz m i temsil eden bu y a
zarlar, to p lu m sal b t n l y ak a la m ay am a larla r ve bunu da
tarihsel d en e y im le rin ve d iya lektik m a tery alizm in yol g s
te riciliinden
y ara rla n arak bilimsel
a n la m d a yeni bir tem e lle n d irm e y e giderler. O n a gre, B ir to p lu m u n ya a m , s
re k lili i o la n n e s n e l b ir e y d ir; d e v rim le rd e y a ln zc a ka ta stro fla r
g re n ve g e m ite k i h e r e y i y a d s y a n a v a n g a r d is tle r " in k i g ib i
b ir reti, M a r x ve L e n in in deil, a n c a k C u v ie r n in b ir retisi
o la b ilir S a n a ta ilikin d n c e le rin e sis te m a tik b ir yap k a
z a n d r d E ste tik adl y a p tn d a L u k c s , sanat insan p r a
x i s inin o to n o m bir b oyutu o la ra k grr; zerk bir b o y u t olarak bu
in sa n p r a x is i, bilim ile iliki iindeki b ilin ve g n l k y a a m la
ilikili k e n d in in bilinci o la ra k v a rlk ara snda bir gidip gelm edir,
b ir devin im d ir. S a n a t e e r in sa n l n g e lim e sin in b ir k e n d in d e
b ilin c i o la ra k betim lersek, s re k lilik ev re sin i (M o m e n t d e r K o n
tin u it t) d e ram m e rk e ze g e tirip k o y m u o lu ru z B y le c e y an s m a
s o r u n s a ln n birlii iinde, b ilim in in s a n b i im c ili in dn a
k a r l m b ilgisi, s a n a tn i n s a n b i im i le tir m e s i n e d n m
o lu r.(1)
L u k c s a g re h e r sa n a ts a l ey le m in a rd n d a u so ru g izlid ir:
B u d n y a n e l d e g e r e k te n in sa n n o la n b ir d n ya d r, ve in
s a n o lu b u d n y a y n e l d e in sa n l n a y a r a a n b ir d n y a o la
ra k o n a y la y a b ilir? S an at d a bilim gibi y e ry z n e d nktr, y a n
stt g er eklik, b ilim se l y a n s tm a n n k o n u su olan gerekliktir.
B ilim se l y a n s tm a d a in s a n b i im c ilik te n u zaklald gibi estetik
a la n n d a d a in s a n b i im c ilik d e n k a n m a k gerekir. B a k a deyile,
in s a n b i im le tire n (a n th r o p o m o r p h is ie re n d ) estetik y anstm a, e e r
estetik o la ra k k alac ak sa , d n y a n n d o la y m sz ta m algs ile dola y m s z ilikisini d o a l o la ra k hibir z a m a n y itirm em e lidir. Bu

(1) G yrgy Lukcs, Estetik, Payel Y ay., stanbul, 1978 s. 87 vd.

270

y a n s tm a n n genelle tirm e leri in sa n duyarl i e risin d e g e r

ekletir. te y a n d a sanat n em li olan tutm ak, n em siz i atm aktr.
H er
trl
sanatn
bu
dnyaya
d n k l
diye
ni
te le n d ire b ile c e im iz yn, in sa n b i im c ili in d a m g a sn tar. T m
b antlarn o d a k noktas o la ra k insan, bu d n y a y a d n k l e g e r
e k b ir ierik kazandrr. n k g e r ek li in sa n at a sndan asla
bal kopyas, gereklii y a n s tm a a sn d an derine g id e n bir k a v
ray, a n c a k b u n d an so n ra g erekletirilebilir. A n c a k b u n d a n so n
radr ki, y a n s tm a ayn za m a n d a , b ilim se l y a n s tm a d a o ld u u gibi,
ierik asndan sonsuz, estetik a sn d an d a kesin snrla r ie
risinde k a lm a k zere b ir sanat y a p tn a dn ebilir. nsann zbilinci ( S e lb stb e w u s stse in ), san atn g e r e k ve tayc zn e si olup
ayn z a m a n d a bu tr bir zbilincin varl, anc ak insan iin g rec e
s a y d a m la m b ir d n y a tem el alnd ta k d ird e s z k o n u s u d u r, ve
bu zbilin, d ve i d n y a n n , insann, in sa n o lu n u n s regelen
g elim e sin in eg e m e n li in e g irm e sini sa lay a n o lg u la ra d a y a n m a s
gerekir. nsann bu zbilinci, ayn z a m a n d a estetiin derin hm a n iz m a sn d a ierir(l).
L u k c s , estetik k uram n g elitirirken srekli o la ra k g n l k
y a a m d a n ve g nlk y a a m iindek i g n l k in sa n d an y o la k
m, e s te tik d av ra n n k o n u m u n u b e lir le r k e n de, bu d a v r a n n
kkenlerin i srekli olarak in sann e ylem lerinin btnsellii ie
risin de aram tr. O n a g re sa n at ve b i im , z ve g r n (S chein)
y a d a g r n g (E rsc heinung ), to p lu m iindeki elikileri ve ak
saklklar a m a y a y ara y a c a k n e m li bir aratr. D o ru bir m a rk sist
estetik kuram n n ortay a ko nula b ilm e si ancak, gerekli i n
y arg lard an arnm bir tu tu m la g z le m le m e k ve so n ra d a bu g e r
e k li e M a r x in gelitirdii y n te m le ri u y g u la m a k la m m k n d r .
B u b a k m d a n in sa n n g n l k y a a m i indeki d a v ra n la r
L u k c s da n e m kazanr. n k o n a gre, her trl insan e y
le m in in balan g ve so nu noktas, in s a n o lu n u n g n l k y a a m
i erisinde ki d av ra n la rn d a y a ta r.(2)

(1) G yrgy Lukcs, A y., y., s. 37 vd.

(2) G yrgy Lukcs, ada G erekliin Anlam , Payel Yay., stanbul, 1969, s.
107 vd.; Gydrgy Lukcs, Avrupa G erekilii, Payel Yay., stanbul, 1977, s.
7-32 vd.

271

MARTIN HEIDEGGER
(M esskirch-Baden, 26.9.1889 - Freiburg, 26.5.1976)
D ie K u n s t ist d ie s c h a ffe n d e B e w a h ru n g d e r
W a h rh eit im W erk."*
M . H eidegger, D ie H o lzw eg e

M artin H eidegger, f e n o m e n o lo jik -o n to lo jik yntem i k u l

la n a r a k v a r o lu u lu a f e n o m e n o lo jik z m le m e y i u y g u la m
o la n a n n c filo z o fla rn d an biridir. O n a g re v a ro lu u lu k ile
o n to lo ji a k m a k ta , fe n o m e n o lo ji ise varo lu u n b etim le y ic i ve s
n rla n d rc b ir varlk b ilim i o lm a k ta d r. V a ro lu srecini insan,
k ay g , k o rk u , sknt i in d e y a a y a ra k g e r e k le tirm e k te d ir.
B t n bu psiik d u r u m la r d a g elim e y i ieren z a m a n i in d e o lu r
lar. Z a m a n ise g e m i, im di ve g e le c e k d ilim le rin d e n oluu r. F e l
sefi sistem ini k u r m a k iin y a k la k ikiy z e y ak n te rim reten
H eid egger i z m le m e k ve a n lam a k , b ir b a k m a y o r u m la m a k d e
m e k tir. B a lc a z g n k a v r a m la r a r a s n d a unlar sayabiliriz:
S e ie n d e (V a ro la n h e r ey, eyler), d a s S e in (V arlk), D a
s e in (B u r a d a olan, insan), N ic h te n ( H ile tirm e k , h i len m ek ,
d e ille m ek ), In d e r W elt S e in ( D n y a d a o lm a k ) vb. A y rca o
H e r m e n e u t i k i (Y o r u m retisi), insan v a rlnn yapsn a n
la m a k o la ra k te m ellen d irm itir.
H eid eggere gre, Bat felse fesin d e b o z u lm a ve y o z la m a ,
eski g rekle rin m e tafiz ik d o r u lu k (H akikat; A letheia ) k avra m n n
la tin c ey e m an tk sa l d o ru lu k (V eritas) sz c ile e vrilm esi so
n u c u n d a b a lam tr. M e ta f iz ik ve o n to lo jik a n la m n d a k i d o
ru lu k (H a k ik a t), m antksal b ir d o ru lu k haline gelin ce felsefe, o n a
g re, d erin li in i ve k a y n a n y itirm i olur. B u n e d e n le de d o
(*) Sanat, sanat yaptnda yaratlm Hakikatin saklanmasdr."

273

ruluk kavram m e la fiz jk-onlolojik a nlam nda, yani H a k ik a t y a

d a a l c lh e ia
a n la m n d a an lalm ald r. S a n a t k uram n serim led ii yapt H o lzw e g e "de y le der: H a k ik a t, va ro la n n g iz
lilikten ku rtu lm a sd r. H a kika t, va rl n h a kika tid ir. G zellik, b
H a k ik a tin y a n n d a o rta ya km az, o n u n la iiedir. E e r H a
k i k a t b ir sa n a t ya p t iine girerse, o za m a n g ze llik o la ra k g
rnr. G r n en e y (Schein), H a k ik a tin y a p t i in d e k i bu va rl
o la ra k g iizelliktir.a) T p k H eg elde, T. V isch erde olduu gibi,
H eideggerde de G ze llik ile H a k ik a t ayn eydir; o n a gre,
G zellik, H a k ik a t'e k a t lr . B y lec e G iize l H a k ik a tin ortay a
k n d a n p a y a lm olur. G iizel, g re li o la ra k h o la n m a d a n ve
bu h o la n m a n n n e sn e sin d e n sa y la m a z. G zel, b i im e d a ya n r;
g ze lli in b i im e d a y a n m a s u n d a n t r d r: n k biim , b ir
z a m a n v a r o la n n va rlk l o la ra k v a r lk ta n k la n m tr (2\ Bu
d n c e le rin i H eidegger, k endine zg kav ra m larla dah a d a s o
m u tla trm a k ister. A y d n la n m a m v a r lk , H eid eggere gre,
y e ry z dr, 'to p r a k 'ta (Erde). A y d n la n m , b i im k a z a n m ve
g ze lli e sa h ip va rlk ise 'd iin y a a , evren dir (Welt). Bu iki
yeni k a v r a m la ayn sreci dile g e tirm e k istersek yle deriz: V a r
ln a y d n la n m a s , to p ra n , y e ry z n n , d iin y a , e v re n
h a lin e d n m e s i d em ektir. B u d n m , yan i to p r a k ya da
y e r y z n n , d n y a ya da e v re n h a lin e g e l m e s i,b a k a d e y ile
a y d n lan m as ise sanat ara cly la olur; sanat, b u a y d n la n m a d a n
pay alr. Bu d a aslnda sanatn H a k ik a ti dile getirm esi dem ektir.
Gizli ola n varlk, bu y o lla aydnlan r. Bu b i im d e ay d n lan a n ey,
sa n at y a p tn d a g r n e kar. mdi sa n at y a p tn d a ay d n lan a n ,
kendini g ste re n ey de 'g z e l'dir. H eid eggerde G zellik, H a
k i k a tin siire sel b ir b i im id ir', ve tpk P laton da oldu u gibi,
varl n z n e ait b ir nitelik, varln z n n ( E id o s) dlam a s,
yani H a k ik a t olarak a n lalm aktadr. B y le m e ta fiz ik bir g
z e llik a n la y n H eideggerden so n ra gelen ve o n d a n etk ile n m i
ola n b a k a d n rle rd e de g rm e k te y iz . B u n la r arasnda, K.
Riezler, E. L andm ann, Th. H aecker ve H ans-G eorg G adam er
gibi a d a filozoflar sayabiliriz.

(1) Martin H eidegger, H olzw ege, Ed. Suhrkamp, Frankfurt, 1950, s. 150 vd.
(2) Ayn y., s. 160 vd.

274

H e i d e g g e r in sanat felsefesi, v arolu felsefesi a sndan sanal

y ap tn n ele alnm asn ng rr. Y e n i a felsefesinde, b ir y an d a
H a k ik a tin bilgisi, te y a n d a sanattaki g ze l g r n n b t nl
b irb irin d en ayr o la ra k ele alnrken, H e i d e g g e r , H a k ik a tin , z
nelliin (S u b je k tiv itt),yani sjen in bir a b a so n u c u n d a kavrad
b ir b a a rs o lm a d n ve s a n a tn da b o bir g r n (b lo sse n
S c h e in ) o la r a k a n fa la m a y a c a n n e s rm t r. n l yapt
H o lzw e g e de y e r alan D e r U rsp ru n g d es K u n stw e rk e s (Sanat
Y a p tn n . K a y n a ) adl 1936 tarihli y a z s n d a H e id e g g e r , 's a
n a t ', 'y a p t' ve 's a n a t' k a v r a m la r n karlkl b a llk lar i in
de ele a lm ve sa natn z n n "sa n a t y a p t ara c l y la b e
lirle n eb ilec e in i v urgulam tr. B u b a l a m d a o, "ham , m a d d e se l
e y (D in g h aften ), "le v i olan, a r a s a l e y ' (Z e u g h afte n ) ve
Y a p t, i le n m i e y ( W e rk h a fte n ) k av ra m lar ara snda b ir ayrm
y a p m tr. T m bun lar, varln (S e in) farkl b i im le rd e o rta y a
k an v aro la n (Seiendes) halidir ve e y le rin tiim z n iin b ir
y a n s m a s o la r a k sanal y ap tn d a o r ta y a kp, kendilerini g s
terirler*n .
S a n a t Y a p tn n K a y n a adl y a z d a g e en v a n G o g h un
" A y a k k a b la r tablosu bize, H e i d e g g e r e gre, ile n m i b ir a y a k
kab n n
(Schuhzeug)
h akikatte
ne
old u u n u
gsterdii
g i b i, m a lz e m e y a d a e y a n n (Z e u g ) y ara rll n ve d ay a n k ll n
y a d a g v enilirliini de aka gsterir: "Y a p tn i in d e ... H a
k i k a tin o lu u m u y a p ta a k ta rlr ( B a k a d ey ile , sa n at y a p tn d a
'H a k ik a t'in o lu u m u , s rec i i b a n d a d r) ; S a n a tn z, V a rl n
H a k ik a tin in k e n d ili in d e n g elip y a p ta o tu rm a sd r^ . B u d a H e id e g g e r i "H a k ik a tin z u ne y ak latrr; y le ki H a k ik a tin z " ile
S a n a tn zii birbirlerini ak klarlar*3'. 'H a k ik a t, sa n at y ap tn d a
kendisini g ste rir; sanat y ap tn d a kendisini gsterirken de, iine
gird i i s a n a t y a p tn d a b ir d n y a klanr, a y d n l a kar: S a n a t
y a p t d n y a n n a k l n a k k la r .w A y n z a m a n d a da sa n at y a

(1) M. H eidegger, Der Ursprung des Kunstwerkes; H olzw egede; s. 7-26.

(2) Ayn yapt: Im Werk ist... ein G eschechen der Wahrheit am W erk; das
W esen der Kunst ist dieses: das sich-ins-W erk-Setzen der Wahrheit des
Seienden; ayn yer, s 22-25.
(3) M. H eidegger, Sein und Zeit 32-34; Dudk, s.34.
(4) M. H eidegger, Sein und Zeit s. 3 2 -v l; Dudk, s. 34.

275

p tnda doal ve tarihsel ger ek li e bir k a p a n m a o lu r ve b y lece

a k k ln m ola n d n y a sn rla n m o lu r H eidegger bu durum u,
ye ry z n im a l e tm e (das H erstellen der E rde) o la ra k adlandrr.
Bu "D n y a (E vren) ve Y e r n b irb irin e k art olu u , B i im ve
eri in (F o r m un d Stoff) ilikisi o la ra k a n la lm ve bu sa v am
so n u c u n d a H a k i k a t in o rta y a kt b en im se n m itir. B y lec e
kendi gizlisiz-saklszl, akl ( U n v e rb o rg e n h e it) iinde v a
rolan h e r ey o rta y a k m a k ta ve b u n d a n d a h a fazlas o lm aktadr.
B t n d e v a r o la n e y ' bu aklktan kendi k en d in d e ay
d n la n m a y a g itm ek te , v a rlk la k arlam asn sa la m a k ta d r:
B y le c e k e n d im sa k la y a n varlk, a k m o lu r.
H a k ik a tin z n n sanat y ap tn d a g r n m esi, sanatn z n n
de aratrlm as so ru n u n u b e ra b e rin d e getirir. n k H akikat,
z n n te m e lin d e sa n a t y a p tn a g id e n b ir y o la sa h ip tir Y ani H a
kikat, z n d e san at y aptn a bir e ilim gsterir. S a n a t y a p tn d a k i
H a k ik a tin m alzem esi, yle b ir varolan y a r a tp m e y d a n a g e tirir
ki, bu va ro la n ne d a h a n ce y a ra tlm tr, ne d e d a h a so n ra va
ro la c a k tr te bu m e y d a n a getirm e, sanat y a r a tm a s n d a atlan
ilk adm dr. H eidegger, H egelin, sa n atn g e m i te k a lm bir
zellie sahip old uu h a kkndaki tezini, sanatn en stn b e
lirleyici ilkesi o la ra k g rr(1). B ylece o n a gre sanat, H a k ik a tin
varln v a ro la n d a b t n y le a a karr.
D e m e k , sanatn z san at y ap tn d a o rta y a k m ak tad r; sa
nattan s z ed ild i in d e ise, varln g izlisiz-sak lsz y an n n sanat
y a p tn a gelip yerletii, d o la y sy la H a k ik a tin sa n at y a p tn d a
gr leb ilec e i anlalr. B y le c e , San a t, y a r a tlm H a k ik a tin
s a n a t y a p tn d a s a k la n m a sd r Sanat, S a n a t Yapt ve H a k ik a t
arasndaki bu ortak lk d il ile salanr; n k en genel anlam da,
dil, v a rl n e v id ir Y aln z dil ara clyla v arola n varlk la b a
lantya girilebilir. B u n ed enle H eideggere g re iir, dilsel bir
yapt olarak, t m sanatlar ara snda gzd o ld u ra n bir yere sahiptir.
nk , iirin z ... H a k ik a tin ku ru lu u d u r(2). B u yzd e n de
H eidegger, iir z e rin d ek i d n c e le rin i H ld erlin e d aya narak

(1) H egel, Aesthetik, Werke, hg. Glckner, 12, 32.

(2) Das W esen der D ichtun g... Ist die Stiftung der Wahrheit; Dudk, 62;
SuZ, 60.

276

 z m le m i tir . O n a g re, ya zn , y a p tn d il a la n n d a ve d il a ra c
ile ya ra tr. S a n a tn z y a z n d r; y a z n n z ise. H a k ik a tin lem e lle n d ir iliid ir. m d i sa n a tn z y a z n ise, o za m a n y a p sanat,
re sim sa n a t, m z ik s a n a t ve te k i s a n a tla r iir a la n n a g e ri g
t r lm elid ir. (n O y s a b iz e g re h e r sanatn b a a ry la uygulad
k e n d in e z g b ir dili vardr. A n c a k bu diller genel anlatm ve d u
y u m s a tm a d ilinin b ir e r p arasdrlar. R e sim grsel, m z ik iitsel,
iir iitsel-yaznsal b ir d ile sa h ip o lm a k la birlikte hepsinin ortak
te m eli im g e s e l-d n s e l b ir dile sa h ip o lm a la rd r. N asl k o n u m a
ed im im iz i eitli d ille rle g er e k le tiriy o rsa k , im g e se l iletiim e d i
m im iz i de eitli s a n a tla r a ra cl y la ger ek le tiririz; b u n la r da
eitli sa natlarn d ille r id ir le r ve ayrcalklar ola m az .

M artin H eid eg g ere g re s a n a t y apt y a ra tc s n a baldr,

a m a ayn z a m a n d a d a yara tc kii sa n at y a p tn a dayanr. Sanat
ile s a n a t yapt a r a s n d a karlkl bir b a m llk s z k o n u su d u r.
H e r ikisi de sa natn k en d isin d e n karlar. Bu n e d e n le san at y a
p tn n k ay n a s a n atn k e ndisid ir. S a n a t k a v ra m , sa n at yapt
iin d e H a k ik a tin y aratc bir b i im d e s a k la n m a sn d a n y a d a k o
r u n m a s n d a n b a k a b ir ey deildir. K o r u m a y a d a s a k la m a Heid eg g erde y a p tn h a l k a u la p u la m a m a s ile v iy le , b a k a d e
yile, alm lay c k itle d e yaratt iz le n im le ilgilidir. B u n a g re de
sanat, iin de H a k i k a t n o r ta y a kt yo lla rd an biridir. S an at ol
g u s u n d a H a k ik a t, s a n a t yapt iinde i b a n d ad r; H a k ik a t aktif
b ir b i im d e k e n disini y a p tta tem ellendirir. H eideggere gre H a
kikat, v arlklar alannn iinde, bireylii b u lu n a n k e n d in d e varlk
ola ra k , k en d isin i sa n at y a p tnn iinde g e r e k le tirm e k iin itici
b ir g c se rim ler. te s a n a t d e d i im iz ey de bu varlk alannd a
H a k i k a t in kendisini k u rd u u , tem ellendirdi i p e k ok y oldan bi
ridir. H eidegger b u n a b e n z e r birk a yo ld a n sz etm itir, rnekle:
p o litik y ara tm a , din, a d a k trenleri, d n m e gibi. H eidegger de
k e n d in d e n nce ki H egel ve teki filozoflar gibi insan deney im in d e
sa n a ta en st rol verm itir. G er e k te n de sanat, on a gre, H a
k i k a t in te m e lle n d iriliin in ve k u ru lu u n u n b ir k ay na olduu
gibi, h erhangi b ir halkn tarihinin de kaynadr. H alk n , kendisini

(1) M. Heidegger, Hlderlin und des W esen der Dichtung, Ed. Suhrkamp,
M nchen, 1937, s. 5 vd.

277

k o r u m a k la grevli olduu varln hakikati, on la ra k endini a m

larken, ayn z a m a n d a halk a tarihsel grevini, gizlerini ve te
m ellerini de an latm olur.
H e g e l gibi H e i d e g g e r de H ak ik a t k a v ra m y la bir n e rm e n in
d o r u lu u n u kastetm ez; n k b u rad a do rulu k, m antksal a n
lam n d a d r. H a k ik a t o n a g re zlerin varlnn a a k m a s , bir
gizliliin y a da saklln o rtada n k alk m asd r; bu d a varlkb ilim se l-m e ta fiz ik bir y o r u m la m a o lm a k ta d r. B u anlayn H e i
d e g g e r , S a n a t Y a p tn n K a y n a " adl eserinde, v a n G o g h un
B ir ift K y l A y a k k a b s adl ta b lo su y la rn e k le y e re k a k
la m ay d e n e m i tir. Bu a m a la y ak lat v a n G o g h un resm in e
d a y a n a r a k filozof, topra, y e ry z n , k y l kad nn y a a m d n
yasn, y a p tta b u lu n m a y a n bir g r tarzn b a a r y la serim lem itir. rn e in , ay a k k a b la r naslsa lar yledirler, olduklar
gibi g rnrler; kullanldklar b i im d e ve ilevleri ne ise y le g
rnrler; g iy e n in , k u lla n a n n y a am n ve d n y as n kuatrlar.
D ah a s, bu y a p tta o rta y a k a r lm a y a a llan H a k ik a t, bir ift
ay akkab gibi zellikle belli b ir am a la kullanlan b ir eyin H a
k ik a ti deildir; y ery z n n b t n n n ve kyl kadnn d n
yasnn evrim ini am larken, resm in H a k ik a ti, varolan, b urada
a m lan a n her eyin H a k ik a tidir. Bu n e d e n le H e i d e g g e r in zih
n inde ki H ak ik a t, yani bu a m lam a , varolan h e r eyin varlnn
H a k ik a tidir; y le ki bu y zd e n sanat, H e i d e g g e r in o n a verdii
nem li bir ileve sahip o labilm ektedir.
H a k ik a tin k e n diliin de n gelip iinde o d a k la n m a sn a hiz m et
ed e n sanal yapt, b t n n ze rin e n saan varln tam o r
tasna g e lir y erle ir. V a rlk ta n ald bu k ve g lg e a ra c l y la
da sanat yapt bize kendisini gsterir. B ir ay d n la tm a m erkezi g
r n m n d e olan sanat y ap tn n k k ay na h er z a m a n aktr ve
bu y z d e n de sanat yapt, H e i d e g g e r e gre, iindeki her eyin
ak oldu u b ir yapttr. N esn eleri a y d n latarak a m la rk e n ayn
z a m a n d a onlar net bir bi im d e grm em izi salay an kavratc bir
y o la doru da g trr bizleri sanat yapt. te yan d a n H e id e g g e r ,
y e ry z kav ra y n gen e lle tirm i, b y le c e , y e r y z , sanat y a
ptnn m a lz e m e siy le den k lem itir. S anat m a lz e m e si o la ra k aa,
ta, renk, ses ve szck gibi nesneler, rten, gizleyen, saklay an
e y ler o la ra k en n c e ilem e tabi tu tu lm u la r -d a h a nce ki san at
278

f else fesin d e bu, g c ll n, p o tansiyalitenin ilkesiydi- ve bylccc

o n la rn te m eli z e rin d e d n y a n n a m la n m a s m m k n olm u tu r;
b a k a d ey ile , v a rln b t n n n an lam l d o k u su bu elerle o r
ta y a k o n m u t u r Y e r y z n n ve ev re n in birlii y a d a d a h a g e
le n ek i b ir d e y ile fo rm ve ieriin birlii anc ak ikisi arasndaki
a t b a y o lu y la o rta y a kar. E v re n ve d nya, kolay bir u yu m
i in d e bir ara y a g elm ez le r, birb irleriy le u y u m a z la r ve birbirlerine
u y m a z la r; b irb irlerin e ters bir k o n u m iindedirler. E v re n ya da
an lam k endisini yceltebilir; y ery z y a d a form d a kendisini di
n a m ik b ir d e v i n im v e y a a t m a b i im i iinde y a ln z c a m a lze m e ,
m a d d e o la ra k a m laya bilir; onlarn birlii zerinde y k se len sanat
y ap t ise ken d i i in d e b ir b t n d r. te bu a t m a y a H e i d e g g e r
R is s der; e v rilm e si o ld u k a g olan bu R iss kav ra m , hem
yark , u u r u m h e m d e tasarm a n la m n d a gelir. R is s , ierik ve
b i im , z v e m a d d e ara sndaki kartlktr; o ayn z a m a n d a da ta
sa rm ara c l y la ierik, form i in d e de ger ek lik k az an a n bir e y
dir. z ve b i im a t m a s o la ra k o r ta y a kan R iss bu yzden,
sanatsal bir figr ya d a ortay a kon an bir b i im le ndirm e, bir G esta lt 'tn . B u n ed e n le f ig rde o rta y a k an vc H a k ik a tin a m
la n m a s n n te k i ta rz larn n bir karl olan sanat y ap tn n ayrdedici bir yeri ve nitelii vardr; n k Hakikat kendisini sanatta
a a k arr.
P l a t o n , A r i s t o t e l e s ve P l o t i n o s 't a old u u gibi g n m z sanat
felse fesind e ve e stetik inde de G z e l l i k (auto to kalon) ile H a
k i k a t a r a s n d a sk bir bant vardr. H e i d e g g e r e gre G zellik,
v a rl n b ir tr klan, a y d n la n m a s d r ; bu d a H a k ik a tte n
b a k a b ir e y d e ild ir ."G zellik, H a k ik a tin s a n a t y a p t i in d ek i
v a r l o la r a k g r n e k d r . Bu a n lam d a G zellik, H a
k i k a t in v aro lu trle rin de n bilidir. G ze llik , H a kik a tin va ro lu
e itle r in d e n b ir id ir " diyen H e i d e g g e r , P l a t o n dan beri gelen Hak ik a t- G z e ll ik zde li i anlay n m e ta fiz ik te m e ld e g n m z d e
de srdrr. A m a b u rad a s z ko nusu olan H akikat, bilgiselm a n tk sa l a n la m n d a bir H a k ik a t deildir; yani sanatsal nesnenin
(estetik o b je n in ) ger ek li e uyg u n olm as a n lam n d a bir Hakikat
deildir. B u ra d a k i H akikat, y a m e tafiz ik an la m n d a d r ( P la to n ve
H e i d e g g e r in a le th e ia k a v ra m n d a old u u gibi), ya da sanat y a
p tnn o r g a n ik b t n l , yani kendi iinde tutarll a n

279

lam n dadr. B u son anlam da , gzel olan b ir sa n at yaptnn H a

kikati de sz konu su olabilir, am a bu gzellik hibir y old a bilgiselm antksal bir H ak ik a t, yani d o ru lu k o la ra k anlalam a z. te bu
b a la m d a H e i d e g g e r e g re gzellik, varln ay d n lan m asd r,
H a k ik a tten p ay alm adr, H a k ik a te katlm adr. B u d a ontolojikm e ta fiz ik b ir g z e llik anlaydr.
Bilindii gibi dealist estetik, d o a g ze lli i ile s a n a t gzellii
seenek leri karsnda, d o an n y etk in lik ten ve g ze llikten y o k su n
o ld u u v arsa y m n d a n kalkar. S a n a t gzellii, do adaki bu b i
im d en , g ze llikten ve yetk in lik ten y o k s u n lu u n bir alm as o la
rak doar. B u n d a n tr, gzellik d en d i in d e d o a gzellii deil,
sa n at g ze lli i a n lalr ve bu k a v r a y P l a t o n dan a m z d
n r H e i d e g g e r e dein uzanr. G er e k te n d e P l a t o n ve P lot i n o s tan S c h e llin g ve H e g e l e, hatta g n m z d e H e i d e g g e r ve
L u k c s a d ein pek o k sanat k uram cs ve b tn byk ieriki
estetik iler gzelliin bir ierik ile ilgili o ld u u n u g rm le r ve
bun u savu n m u la rd r. N e var ki bu ieriin b e lirle n m e sin d e ou
d n r k en d i anlayn dile getirm itir. A m a bu ierik o k
luunu belli k av ra m la r altnda to p la m a olana d a im a vardr. r
nein bu belli genel kavram lar A vusturyalI estetiki F r i e d r i c h
K a i n z tem el k a v r a m a in d irg e y erek ele alm tr,bu nlar: 1) ide,
tr ya da tipe uyg unluk, 2) Algsal yetkinlik, 3) C anllk ve A n
la tm 11*.
H e i d e g g e r in E stetii, ilk bakta o n u n d e e rle n d irm e le rin e
d a ya nla ra k sanld gibi t m y le bir ierik estetii deildir. Y e r
yz ve E vrenin birlii o la ra k bu figr k a v r a m n d a bizler, som ut
sanat y a p tn a yeni ve esin le n d irici bir y a k la m la y ak lay o ru z .
K e n d in e z g o o k zel ta sa r m la n y la sa n at yapt, yara tlm
k en d in d e bir varlk olarak k a rm z a kar. H ak ik a t, kendisini ta
sarm iinde kurduu na, te m ellendirdiin e gre, tek bir b iim de
yine o ra d a bulunur. K endi biriciklii iindeki sanat yapl o la
anst d r; o, yeni ve o la an st bir n es n ele rin stne saar
ve allm , b ild ik h ere y i a l l m a m b ir e y e e v irir; b iz le r e
yeni bir evre n ve b a k a d n y a la r aar. te bu n ed e n le H e i
d e g g e r e gre sanat, bireysel, zsel k en d in d e varlklar olarak y a l
(1) smail Tunal, Estetik, Cem Y aynlan, stanbul, 1984.

280

n z c a sa n at yap tla rn n k a y n a deil, a m a ayn z a m a n d a insann

tarihsel v a ro lu u n u n da k ayn adr. B ire y ve to p lu m ola ra k kendi
insa n sal y a z g sn ta m b ir b i im d e k a v r a m a y a a lrk e n insa n a
e m a n e t ed ile n varl y in e o n a a m la m a n n kkl tarihsel grevi
s a n a ta d e r.

281

JEAN-PAUL SARTRE
(Paris, 21.6.1905 - Paris, 15.4.1980)
L im a g e e st un a cte e t n o n u n e c h o se .(*)
J. - P. S artre, L im a g in a tio n

Edm und H u s s e r l den iz le r ta ya n S a r t r e d n c e s in in ilk

yaptlar a ra sn d a yer alan, L im a g in a tio n (m g e le m ), E sq u isse
d une th o rie d e s m o tio n s ( C o k u la r st n e B ir K u r a m T asla)
ve L im a g inaire, P syc h o lo g ie p h n o m n o lo g iq u e de l im a
g in a tio n (m g e le m se k m g elem in F e n o m e n o lo jik Psikolojisi), ol
duk a zel felsefe incelem eleri olup, bu kitap d a salt psikolojik
eilim lerin ar bast d en e m e lerd ir. S artren te m ellen d irip g e
li tir m e y e a l t V a ro lu u lu k retisi, belli bir felsefe d iz
gesinin g elenek i snrlar iin de k alm ad a n , d a h a geni bir alana
y a y lm a abas gder. Bu alan d a tiyatro, yk, d en e m e , rom an
gibi yazn trlerini kapsar. O n u n yazla rn d an e s in le n en b a k a y a
zarlar, airler, ressam lar, h ey k e ltra lar ve o y u n c u la r o rta y a k o y
duklar verim leriyle, tpk o n u n gibi, e y le m le d n c e birliinin
gerekliliini savu n m u la rd r. R o m a n trnn p sik o lo jik bilgi arac
olarak eskidiini ve birtak m felsefe yollaryla y a da psikoanaliz
gibi te k n ik le rle de ald n d n e n S a r t r e , tiyatro ile yakndan
ilgilenm i, d n c ele rin i bu sa n at dal a ra cl y la iletm eyi d e
nem itir.
O n a gre doatesi (m etafizik) sezgi, sanat yaptnn evrenini
kendi d o k u su y la besler. Bu doast m etafizik sezginin fe
nom en o lo jik psikoloji ile y ak n d an ilgisi vardr. Sartre, klasik fel
sefenin yanllar st n e ku ru lan tm g e r e k i im g elem (ima-

(*) mge bir edimdir, bir ey d eil

283

g in a tio n ) k u r a m l a r n a kar k m , im g e "y i(im ag e) biriciklii,

teklii ve k e n d ili inde nli i olan b ir ey diye b e n im se m e y i y a d
s m ve d a h a s im g e " nin, d n c e n in d n d a b a k a b ir k e n
d ili in d e n v a rl a sadk b ir y ant olu p o lm a m a s n a da ilgisiz k a l
m tr. O n a g re , b ir im g elem ku ra m , h em ruhun k e n d i im g eleri
ve a lg la r a ra sn d a s p o n ta n e o la ra k y a p t fa r k lla tr m a la r
g z tiin d e b u lu n d u rm a l, h e m d e d n c e n in ile m le rin d e im
g e n in o y n a d ro l a k la m a ld r . O y s a hibir klasik kuram , m o
d ern psikoloji d e dahil (T a in e , R i b o t ) , bu l t g ze tm e m itir.
H u s s e r l bile b u b a la m d a , alglanan im g e le n e n d e n ak bir b i
i m d e a yrt e tm e m i tir .
te bu n e d e n le S a r t r e , bu a lan d a sfr d a n b a la m a n n g e
reini vu rg u lar; b y le c e bu sorun, nem li bir te m ay ileyen
l lm a g in a ir e"v a k o n u su ola ca k tr. B a k a deyile, bu te m a N e s
n e y i g z le y e n B ilin 'm o n a nasl bir an lam v e rm e yetisi ile d o
n a n d so ru n sal ile ilgili o lacaktr. O n a gre, varolular bilin
a r a c l y la o r ta y a k a n e y lerd en farkl b ir g e r e k li e ve a n la m a
sa h ip ola n im g e le m se ! (d le m se l) n e s n e , nasl isterse ite yle
k e y fin c e ken d in i g r n e sunar.
S a r t r e , ayn a n la y iin d e c o ku ( m o tio n ) k a v ra m n ele alr
ve o n u bir n e s n en in bysel (m a g iq u e ) bir tarzda intentional o larak
g r lm e si y a d a kendini g ste rm esi b i im in d e betim ler. C o k u n u n
m otifi ola n nesne, etkileyici g c n yanlsatc b i im d e yitirecek
ek ild e , b ilin ta ra fn d a n g zlenir. S a r t r e a gre, sanatn z n d e
B ilm e deil, fakat K a r tlk vardr; n k , s a n a t y a p t g ere k o l
m a y a n b ir e y d ir H erh an g i bir biim le n d irm ey i nesnel-bilim sel
a d a n ele a ld m z s rec e estetik o b je d enilen ey sz kon u su
o la m az . rnekle, m o d e rn bir resim de, resm in real objesini onun
tuali, b oyalar ve k u lla n la n teki m a lz e m e le r olu tu ru r ve b u d u
r u m d a o h e n z estetik b ir o b je " deildir. B ir yapt sanatsal klan
y a d a o n d a g ze l b u lu n a n ey, S a r t r e a gre, o y aptn evren d en
s o y u tla n m (isole de l u nive rs) o lm a s n a baldr. K a n t n sa
natn z n e ilikin k a r s z h o l a n m a ta n m , S a r t r e da b a k a
b ir a n l a y a u lar. O n a g re , e ste tik b e e n i ile irrea l o b je
y a k n b ir k o u tlu k iinde o lu p im g e le m se l ya d a d le m se l
n e s n e n in k u ru lm a s ve k a v r a n m a s bu elerin etk ile im y o
u n lu u n a ba ld r. S a n a t ve g e r e k lik , tpk d ve u y a n k lk
284

gibi birbiri k a rs n d a y e r alr. S a r t r e a gre, E ste tik se y ir (c o n

te m p la tio n ) u y a rlm b ir d d iir ve g e r e k li e g e i o ta n tik (a s
ln a u y g u n ) b ir u y a n tr B ilin ken d i zg rl n sanat ala
n n d a m g e le m e ile g e r e k l e t i r i r / 0
m g e l e m e nin rol k o n u su n d a b u g n e dein yeterli bir felsefi
te m e lle n d irm e y a p lm a m s a da, insanlarn g e r e k te var o lm a y a n
bir eyi zih in le rin d e c a n la n d rm ala rn sa lay a n bir y a r a tm a yetisi
o ldu u kesindir. nsann resim d e bir insan y z grm esini sa
layan da bpdur; n k o ra d a bir insan y z deil, boyal bir tual
d u rm aktadr. J e a n - P a u l S a r t r e , L Im a g in a ire: P syc h o lo g ie
p h n o m n o lo g iq u e de l im a g in a tio n (1940) adl y ap tn d a im
gelem i (hayal g c n ) o lm a ya n d a o la n g r m e k b i im in d e ta
nm lar. B ir m z ik yaptn n belirli d u y g u la rn anlatm o la ra k al
g la n m a sn d a da ayn im g e le m in pay vardr. n k m ziksel
biim, m ziksel h c re le rd e n doar; bu h c r e le rin y a da b i
rim lerin im g e le m sel k u r m a c a y o lu y la g en ile m esi, y ine lenm esi ve
birlem esi so n u c u n d a m z i in d u y u lu r y z e y in i olu tu ra n anlaml
bir ilikiler d o k u su o rta y a kar.
m g e l e m e den k ay n a k la n a n sanat yapt g e r e k o lm ad iin,
yani ir r e e l old u u iin, im g e le m in n es n ellem e si o la ra k ele a ln
m aldr. n k im geselliin ger ek le tirilm esi d iy e bir ey y o k
tur, S a r t r e a gre; olsa olsa o n u n n e s n elletirilm es in d en sz e d e
biliriz. B u b a la m d a da b e n im gzel o la ra k n ite le nd ird i im ey,
ger ek o lm a y an , irreel olan nesnelerin bir b irlikteliin den baka
bir ey deildir. S an at yapt y a da estetik obje, d n y an n hile nm esine d a y a n an im g e le y en (im a g ean te) b ir bilin ile o lu
turulur ve kavranlr. rnekle, herhangi bir tab lonun g ereklii
taklit etm esi y a da tasarm lam as g ere k m ez ; tablo n u n bir nesneyi
k e n d isi o la ra k o lu tu rm a s gerekir. B t n sa n at y ap tlarnn im g e le m se l k av ra m ile o la n bu sk ilikisi son u c u im g elem ,
sanki bu sa n at y a p tla rn d a p a rld a y a n bir k kay n a gibi d
n lm t r. B a k a d e y ile im g e le m , s a n a t y a p tla r a ra c l y la
d la m a k ta , n e s n e llik k a z a n m a k ta d r.
m g e le m
(Im a gina tio n),
genel
a n lam d a ,
g em i
ya
a n tla rm z d a n b irle tirm eler y a p a r a k sa lan a n anlksal bir rn(1) J.-P. Sartre, L imaginaire, PUF, Paris, 1965, s. 230 vd.

285

t o la r a k a n la lm tr. B a k a dey ile , insann bir d e n e y im le , bir

a lg la m a y la bildii baz n esnele ri y a d a olaylar, im diki z a m a n d a
z ih n in d e c a n la n d rm a s n sa la y a n ruhsal bir ilev dir im gelem .
F else fi d n c e n in b a la n g c n d a n bu y a n a h ep bir yan lg k a y
na o la ra k g r lm t r imgelem*1. Y anlgn n n ede ni, im
g e le m in , o ld u u n d a n b a k a bireyin, yani algnn yerini alm ak is
tem esidir. P l a t o n , im g e le m i g er eklik k a z a n d rm a k istedii
g e r e k d bir im gey i z ih in d e c a n la n d rm a y salayan yeti olarak
a n l a m ve y le d e m i tir: B y le c e b iliyo ru z ki, b ir te k sanatla,
h e r e y i m e y d a n a g e tire b ild i in i s y ley en b ir adam , ( ...) elin d ek i
re s sa m lk s a n a tn d a n g ii a la ra k ( ...) o rta y a ka rm a k iste d i i h e r
e y in a s l g e r e in i y a r a ta b ile c e i h a y a lin i v e r ir ' (Sofistes, 234
b). m g e l e m d e c a n la n d rd m z varlk lara herhangi nesnel bir g e r
e k lik y k le y e m e y e c e im iz iin, A r i s to te le s de ayn g r p a y
lar, a m a y in e de im g e le m in , ruhsal b ir sre olarak, d u y u m d a n
tred i ini, ed im h a lin d e k i d u yu m u n d o u rd u u b ir h a re k e t ol
d u u n u n e s rer (Peri P sy k h e, 3, 4).
D e s c a r t e s la birlikte im g e le m , du y u la rla b ile bildiim iz nes
n e le r e ilikin bir bilgi halini alr. D e s c a r te s , iki trl im gelem
k ab ul eder: R u h u n bir yetisi olan ruhsal im gelem ile b edensel im
g e le m . B e d e n s e l im g e le m de retk e n im g e le m , yani ekillerin iz
lerini s a k la y a n im g e le m ve yaratc im g e le m , yani yeni ekiller y a
ratan im g e le m o la ra k ikiye ayrlr. D e s c a r t e s y le der: B en d e bu
lu n a n ve m a d d e se l e y le r i in c ele m ey e k o y u ld u u m za m a n y a
ra rla n d m d e n e y im le rim le f a r k etti im im g elem e yetisi, b en i o n
la rn v a r l n a
in a n d ra b iln e k te d ir; nk, im g e le m in n e o l
d u u n u d ik k a tle in c ele d i im d e , o n u n k e n d i iinde b u lu n a n ve h er
y e r d e k e n d isiy le v a r ola n c ism e b ir u yg u la n m a sn d a n b a k a b ir
e y o lm a d n a n ly o r u m ( . . . ) yle ki, bu t r d n m e n in s a f d
n m e d e n fa r k , s a f d n m e s r a sn d a zih n in a d eta k e n d i ze rin e
d n m e sin e ve k e n d isin d e b u lu n a n fik ir le r d e n b irin i ele a lm a sn a
k a r lk , im g e le m e sr a sn d a c ism e d n m e sin d e n ve b u n u ke n d i
o lu tu rd u u y a da d u y u la r a r a c l y la a ld fik r e u y g u n b ir ey
o la ra k d n m e s in d e n ib a re ttir ( M e ta f iz ik D n ce le r, 6).

(*) Pascal yle der: L im agination est une matresse d erreur (mgelem,
hatann yol gstericisidir, ustasdr (P enses)

286

F else fe T a r ih inde, im g e le m ze rin d ek i ilgin d n le m e leri

(reflexion)
iz lem eyi
srdrrsek,
rn ek le S p i n o z a d a im
g e l e m e nin, insann doal b ir tavr o ld u u n u grrz. G ere kten
de, D o a n n sra d a n d ze n in e g r e y a a y a n b ir in sa n n ilk ii,
ey lem g c n imgesel bi im d e n e srm ektir: Ruh, elin d en g e l
d i i k a d a r b ed e n in g c n a rtra n y a d a ta m a m la y a n e y i im
g e le m e y e a l r (Ethika, 3, 12). S p i n o z a ya gre, im gelem , ikin
ci sradan bir yanlg k ayna o lm a k la birlikle, zihinsel y a da
du y u sa l im g e , kendi b a n a yan l d e ild ir; im g e le m in yanlg
k ayna o lm a sn n nedeni, bu yanlgy g id e re b ile ce k bir bilginin
biz d e b u lu n m a m a sd r: B ize e y le rin e k ille rin i a y n e n v e rm e se le r
b ile sa n k i h a z r b lu n u y o rla rm g ib i g ste re n bed en d u y
g u la n m la rn a , e yle rin im g e le ri d iy ec e iz. Ve R u h da c isim le ri bu
d u ru m d a se yre tti in d e, o n u n im g e le d i in i s y ley ec e iz. te b u
rada, y a n lg n n ne o ld u u n u g ste rm e k iin, n ce R u h un im
g elem elerin in , k e n d i b a la rn a ele a ln d k la r zam an, h i b ir y a
n lg i erm e d ik le rin i b e lirtm e k isterim . B a ka b ir d eyile, R uh,
im g eled i i i in y a n lg y a d m ez; fa k a t, ke n d isin d e va r o la ra k im
g e le d i i b u e y le rin g e r e k te n v a r o lm a d n k a b u l eden b ir f i
k ird en y o k su n old u u iin y a n lg y a d er. G er ek ten d e R uh, k e n
d isin d e v a r o lm a ya n e y le ri v a rm g ib i im g elerken , a yn
za m a n d a b u e y le rin g e r e k te va r o lm a d k la rn b ilseydi, h i k u
ku su z bu im g elem e giiciiniin k e n d i d o a sn n b ir erd em in d e n g e l
d i in i d n e ce k, y o k sa b ir k u su ru n d a n g e ld i in i d n m ey ec ek ti,
ite bu im g e le m e yetisi, R u h 'un y a ln zc a k e n d i d o a sn a b a m l
olsayd, y a n i R u h un sa h ip o ld u u bu im g elem e y e tis i zg r b ir
y e ti o lsa yd , b u s y le d ik le rim iz d a h a d a d o ru o la c a k t (Ethika,
2,17, Notlar).
G r ld
gibi S p i n o z a da
y en id e n
sa y g n l n a
ka
v u tu r u lm u ola n m g e le m , K a n t ta duyu ile ta m alg nn yan sra b ilg in in ii zn e l k a y n a n dan birini oluturur. K a n t a
gre, m g elem , b ir nesneyi, b u lu n m a d za m a n bile, sezg id e cala n d r a b ilm e g ctid r(' \ K a n t , im g e le m " de, d en e y d e n ba m sz
ola ra k etkinlik gsteren retici yetiyi, d eneye bal olan kopyac
y e tid en ay rr ve yle der: m gelem , k e n d ili in d en b ir etkin lik

(1) Immanuel Kant, Kritik der Reinen Vernunft, Insel Verlag; 1,1, 3.

287

o ld u u l d e, o n a b a ze n re tic i im g elem ad n v e riy o ru m ve bylece, ont k o p y a c im g e le m d e n a yry o ru m . K o p y a c im g elem in

o lu tu rd u u se n te z, y a ln zc a e m p irik ya sa la ra , a r m y a
sa la r n a b a ld r ve b u n u n iin d e a p r io r i b ilg in in o la b ilirli in i
a k la m a y a h i b ir ka tks olm az. B u y zd en , bu t r im gelem , transen d erta l fe ls e fe y e deil, a n c a k ru h b ilim e a ittir .(I)
S a r t r e ise, im g e le m k on usun da, h e m k e n disinde n nceki fel
sefi a k la m a la rd a n , h em de B e r g s o n u n k in e b en z er ruhbilim sel
a k la m a la r d a n s y r lm a y a a l m tr. O n a g re, B e rg so n , h er
k o n u y u k a p s a y a n b u a r m c lk re tisin d e n tek k u r tu lu y o
lunun, im g en in ke n d isin e d n m ek ve b u n u n b ir n esn ed e n k k l f a r
k n k a n tla m a k o ld u u n u g r e m e d i. S a r t r e , L lm a gin a tio n 'd a .
(1936) ( m g e le m ) ve L 'lm a g in a ir e de (1940) ( m g e le m dny as ya
d a im g e le m se l ola n ey), im g e le m in n esn esiz bir alg o ld u u n u yi
n e l e y ip d u r m a n n h i b ir ie y a r a m a d n g s te r m e y e a lm tr.
n k o n a g re b u anlay, im ge, b ir eyin b ir g r n t s olsa
bile, n ed e n d o la y o n u n h ibir z a m a n bu g r n t y le k arm ad n
a k la y a m a z . S a r t r e a gre im g e le m , bir bilintir, var o lm a y an
e y e y n e lm e n in bilincidir. Bilincin stats de zaten b ud ur, n k
o b ir y n elm ilik tir, bir intensiyonalitedir, yani v a r o lm a m a ki
p in d e y er alm ad r. B u b a la m d a S a r t r e , d u yg u ile im g elem ara
s n d a bir para lellik de k u ra r ve d u yg u iin unlar syler: H e r
d u yg u , b ir e y in d u yg u su d u r, y a n i n e s n e sin e b e lli b ir b i im d e y
n e lir ve o n a b e lli b ir n ite li i y a n s tr ... B u d u ygu, k a tk sz b ir
z n e l i e r ik o lm a d gibi, h e r t rl b ilin y a s a sn n d n d a da
d e ild ir;k e n d in i a a r ve z m le n e c e k olursa, o k ze l tip ten y
n e lile rin h a re k e te g e ird i i b ir ilk i e ri i b u lu n d u u g r le b ilir;
ksa c a s b u e lle rin d u y g u la n m sa l b ir b ilin c id ir (2)
m g e le m se l b ir n e s n e n in f e n o m e n o lo jik p sik olojisin in yapld
L lm a g in a ir e adl k ita b n n s a n a t y a p t adl b l m n d e S a r t r e n d n c e le rin i se rim ley iin i iz ley e lim . B u r a d a S a r t r e n
n e s rd ilk ilke, sa n at y aptn n g e r e k lik d bir rn o l
du u d u r. rn e in bir ta bloyu ele a l d m z d a o n u n renkleri, tuali,
izgileri b u lu n m a s d o la y sy la g e r e k b ir n es n e o ld u u n u teslim
(1) A y n yapt 1,1,1
(2) J.-P. Sartre, L imaginaire, 1, 2

288

ederi/., am a btn bu nlarn biraradal o resni bir obje d en baka

klar. ereveyi ve tuali g z n n d e b u lu n d u r d u u m u z d a estetik
bir o bjeden sz edemeyiz.. Bu durum , S a r t r e a gre, tablo ta
rafndan gizlendii iin deil, ger ek le tiren b ir bilince v e
rilmedii iindir. mgesel olarak kendi kendini olutu ra ca k olan,
d n y an n lilenm esine d a y a n an ve kkl bir deiim i m e y d a n a
getirecek koullu bir bilincin old u u yerde, tab lo a n n d a ortay a
kacaktr. R e sim d e k i tem el elem anlar kav ra y an /n te n siy o n a l a k t
(ynelimsl. ed im ) kendi ken d in e y eerlidir ve onlarn dndaki
elem a nla r k av ra y an akln d a d n d a kalr. B y le c e ta b lo d a b i
im le n m i olan im g e le m dnyas k a v r a n m a y a alr; resim d e k a v
ranlan irrcel bir objedir; estetik bee n im izin bir objesi olarak lual
zerinde bulduumuz, heyecan verici, zihinsel bir a b ay la ku
rulm u im g e le m dnyas da yine irrccl bir dnyadr.
(t
Sanatnn n ce d en bir im ge biim in d e bir id e ye sahip olduu
ve so nradan bu i d e yi mal zerinde g erek letirdii gibi sk sk y i
nelen e n bir yan l anlay v ard r S a r t r e a gre. R e ssa m n , dile
g etirilem eyen zihinsel bir im geden , h ayalden y o la kt ve a
lm asnn so n u n d a da herkesin alnmayabilecei estetik bir objeyi
on la ra am lad, b y le ce de dse llik ten g e r e e bir gei o l
duu sanlr. O y sa bu anlay hi de do ru deildir; n k re
sim de g er ek olan, fra darbelerinin izleri, tualdeki boya tabakas,
lualin ptr ve renk ler zerine geirilen ciladr; a m a btn b unla r
estetik d e e rle n d irm e le rim iz in objesini olu tu rm a zlar; b aka d e
yile b u n la r ta b lo n u n d y a p sy la ilgili e y lerd ir. Bu d y ap n n
tersine asl g ze / olan, algya kendisini verm e y en ve hatta kendi
doas iinde bile ev re n d e n s o y u tlan m olan varlktr. B urad a,
kl bir fra darbesi bile hibir b i im d e a k la n a m a z ; aklanan
yalnzc a lualdir ve o n d an b ak a bir ey deildir. S o n u ta ressam ,
kendi zihinsel im ajn g er ek le tirm e z; o y a ln z c a b en z er bir imge
yaratr, ierik kurar. yle ki her bir kii bu im geyi anc ak onun
benzeri olarak kavrayabilir; dsal bir b e n z e r o la ra k g rlen im ge,
yine bir im g e o la ra k kalr. le bu b a la m d a im geselin g e r
ekletirilm esi diye bir ey sz konusu deildir, olsa olsa onun
n e s e lle tir ilm e s r n d e n (O bjectivation) sz edilebilir. H er fra
darbesi, im ge n in kendisi o la ra k verilm i o lm ad gibi, birbirleriyle g e r e k balantl olarak bir b t n l k olu tu rm a k zere

289

de v erilm i deildir. B u r a d a im ge, gerek o lm a y an y ap a y bir b

t n l k le balan tl o la ra k verilm itir ve sanatnn am ac da, bu
ir r e e l"in kendisini g ste rm e sin e izin veren g er ek tonlarn bir b
t n l n o lu tu rm a k tr. B y le c e tab lo n u n , b o y a n m bir n e s
n en in g e r e k o lm a y a n (irreel) tarafndan za m a n za m a n yokla n an
m a d d i b ir ey gibi kav ra n lm a s gerekir. n k her seferind e se
yirci im g e le y e n bir tu tu m alr. T ualin g er ek renklerinin verdii
d u y u sa l ve g e r e k haz b u ra d a aldatc bir faktrdr. D e m e k ki r e
sim d e, i r r e e llik iind e b iim lerin ve renklerin bala*llar kendi
salt g e r e k a n lam larn (idealite) k a z an m ak ta d r. te bu n ed e n le
k b is t ta b lo la rd a bile fig ra tif o b je le r kendi allagelen an
la m la rn d a n en az d zeye, m in u m u m a in d irge ndik lerinde bile a n
la m d a n y o k s u n o lm a m a k lad rla r. K b ist tablolarda o ld u u gibi
b iz im k a v r a d m z form lar, k u k u su z , d n y a d a k a v r a d m z h i
b ir eye, ne bir m a saya , ne de b ir h alya ind irg e n em e z. O y sa bir
d erinlie, bir m a d d ey e , bir y o u n lu a sahip olm a k la birlikte, on la r
b irb irleriy le olan p e rs p e k tif ilikilerine dayanrlar. B u n la r e y
le rd ir ve e y le r olduklar l d e de g er ek o lm ayanlardr.
S a n a t yapt ger ek li in bir taklidi ya da tasarm lan m a s deil,
s a n a t y ap t ar a c l y la g e r e k li in kendi ban a o lu tu ru lm a sd r.
le S a r t r e n bu retisi estetik bir izlek olarak b tn teki sanat
d a lla rn a d a u y g ulan abilir. O rta y a k o n u la n bir sanat yapt g erekten
de artk d o a y a geri d n m e z . H erh an g i b ir tab lo d a d n y an n hibir
y erinde , h i b ir b i im d e v a r o l m a y a n ve hi g r m e d i im objelerin ir
reel bir b t n l kendini g ste rm e k te ve bu irreel b t n l k de tuald e k e n d in i a a v u rm ak tad r. te b izim gzel o la ra k ni
te le n d ird i im iz ey de bu irreel o b je n in b tn l d r. E ste tik haz za
gelince , o d a g er ek tir a m a rn e in resim d e g er ek bir renk ta
r a f n d a n re tilm i o la ra k kendi b a n a k a v ra n m a z ; estetik haz,
a n c ak g e r e k o lm a y a n nesneyi, irreel objeyi k a v r a m a y a yara y an bir
aratr. E ste tik haz, g e r e k tuvalin aracl ile im g e se l o b je o lu
t u r m a y a h iz m e t eder. te estetik g r n nl k a r g z e tm e m e il
kesi b u r a d a n kayn a k la n r. S o n u o la ra k estetik obje, sanat yapt,
g e r e k lik d o la ra k o nu o rta y a k o y a n ve im g e le y e n bir bilin ile
o lu t u r u lm a k ta ve k a v ra n lm a k ta d r.
S a r t r e a g re bilin, z g r l n im g e d e sanat o la ra k g e r
e k le tirir. S a n a t y a p tn n b ir irreel o lu u b t n s a n a t yaptlar
290

iin geerlidir. Tiyatro, m zik, heykel ve m im ari, hepsi kendine

zg bir bi im d e konular irre e le k ayan, dolaysyla da k e n
dilerin den b a k a hibir eye geri d n m e y e n sanallardr. rnekle.
S a r t r e a g re bir m zik yapt da sa nat sn n zihninde herhangi
bir z a m a n d a filizlenm i, t m y le reelin d n d a olan b ir yapttr.
H er birinin k en dine zg isel bir za m a n vardr; gereklikten t
m y le syrlm tr. B ir m z ik p a r a sn n icras, ancak nota lard an
o luan o y a p n n bir benzerini o rta y a k o y m a k d em ektir; eitli ic
ralar eitli b enz erle r (an a lo g a) ola ra k d n d m z d e de, o n
lar k a v ra m a k iin im g eley en in d ir g e m e 'yi (im agean te rduction)
d ev reye sokm ak, yani b en zerler olarak gerek sesleri belirgin bir
bi im d e k a v ra m a k gerekir. B y lec e o m zik yapt, kendisini s
rekli bir b aka yerde ve za m a n d a, srekli bir yo k lu k olarak v er
m ek ledir. O yapt yaln z uzay ve z a m a n n d n da deil, g e r
ekliin ve varo lu u n d a d ndadr. Ben onu g er ek ola ra k
iitm em , im g e le m iinde dinlerim . A sln d a bir d n y ad a n tek in e
gei y o k tur, y alnz im gesel tavrd an (im a g ean te), gerek letirici
(ralisante) tavra gei vardr. Estetik seyir (conte m pla tion), u y a
rlm bir dtr, ca n la n d rla n bir im g e d ir, ve g e r e e g e i de
doal bir u y an m ad r. m g e se llik le sa rlm ve b y le n m i bir b i
lincin anszn yaptn so n a e r m e siy le se rb e st kalm as ve v arolula
balantsn y eniden kurarak gerekletirici bilinci niteleyen bir
bulanty d u y m a s doaldr.
So n u o la ra k gereklik, S a r t r e a gre, gzel deildir; G zellik,
im g e se llik te n b a k a hi b ir y erd e k a r m z a k m a y a n ve kendi
tem el y a p s n d a d n y a n n h iletirilm esini tayan bir deerdir.
Bu n ed e n le ahlak ile estetii birbirine kartrm ak sam alktr.
nk iyinin deerleri, d n y a -i in d e -v a ro la n " gerekli klar;
on la r g e r e k lik alanndaki davranlar g ze tirle r ve n c e v a
ro lu u n te m e l s a m a l n a b a m ld rla r . Y a a m k a rs n d a e s
tetik bir tavr alm aktan sz etm ek, gereklik ile imgesellii bir
birine kartrm ak dem ektir. Reel objelerin estetik seyri;
ankarkl (p a ra m n sie ) ile ayn y a p y a sahiptir; ilkinde h i
letirm e, k in cisin d e g e m i e g t r m e vardr. A n k a rk l , e s
tetik ta v rdan ayrlr, tpk bellein im g e le m d e n ayrld gibi.11

( 1) J. - P. Sartre, LImaginaire, loeuvre d art, PUF, Paris, 1965, s. 259-246.

291

HANS-GEORG GADAMER
(M arburg, 1.2.1900 - )
W e su h la te th e d isc o n tin u o u s p u n ctu a lity o f exp erien c e in
th e co n tin u ity o f o u r existen ce.
H cuis-G eorg G adainer, The T ruth a n d M e th o d

V a r o lu z e rin e H e id c g g c rc i b ir gr asn b e n im s e y e n Gadam er. W ah rh eit u n d M e to d e (H a k ik a t ve Y n tem ) adl y a

p tn d a 'y o r u m s a lfe ls e fe ' an la y n g e litirm itir. O n a g re g e r
e e u la m a n n tem el koulu k lt r tarihi g elen e in in ortaya
k o y d u k la rn b e n im s e m e k le d ir H erm eneutik ya da Y orum bilgisi
v e y a Y o ru m re lisi sz c balangta, bilimscl-felsefi m e
tinlerin y o r u m u ( Aritotelcs), tinsel-tarihsel bilim lerin yntem i ve
a n l a m a y n te m i (D ilthey), son o la ra k da insan varlnn anlamn
k a v r a m a (H e id e g g e r) gibi a n la m la r a gelm itir. Bu b a k m d an H er
m eneutik, bir m etin kuram n bir tarih ve kltr felsefesini ierir.
A m a t m bu farkl d n alanlarn H erm eneutik'te birletiren
ve o n la ra b ir birlik salayan ise anla n k a v r a m dr.

G adam er tmel bir felsefe o larak kavrad H erm eneutik in

y a p ta la r n n y a ln z a n la m a 'dan (bir su h tilis in te llig e n d D
deil, o n u n yan sra R o m a n ti z m d n e m in d e o rta y a atlm b aka
bir e olan 'y o ru m la m a ' (bir su h tilis ex p lic a n d i ) ve sonra Pie l i z m den bir nc e olarak katlan 'u y g u la m a (bir su h tilis
a p p lic a n d i" )d a n o lu tu u n u n e srer. Bu e, a n la m a n n g e r
e k le m e tarzlarn o lu tu ru r la r ve kullanlan bir y n te m o l
m a k ta n o k . ruhu n zel ve icc yapsn ileyen farkl bir yeti o la
rak belirlenir. H erm eneutik bir sorunu n o lduu yerde, bu
e n in sis te m a tik bir b tn o lu tu rm a s gerekir; n k bu eler
(*) D eneyim in sreksiz kesikliini, varoluumuzun sreklilii iinde onudan
kaldrrz.

29?

H erm eneutik so ru n u n d a birbirlerini tam am larlar. G adam er bu

k o n u d a yle der: Y o ru m la m a , a n la m a ya so n ra d a n katlan, ya da
ara sra ona ka tla n b ir eylem deildir. T ersine, a n la m a k d a im a
yo ru m la m a k d e m e k tir ve yo ru m la m a da b u n d a n t r a n la m a n n
a k b ir b i im in i gsterir. B u grii e r e v e sin d e yo ru m la y a n d il
r ka v ra m sa llk, ayn e kild e a n la m a n n b ir i-ya p esi o la ra k
b ilin ir ve b ylec e g en e ld e d il p ro b lem i, ra stla n tsa l b ir ikin ci d e
reced e g elen so ru n o lm a kta n ka ra k fe lse fe n in m erk ezin e y e r
le i r ' mdi G ad am ere gre, anlam a, bera b erin d e yoru m la m ay
getirir. B u n d a n tr, tarihi, insan ve insan tininin d lam alar
(O bjectivatio n) olarak varlk kazanan t m sanat yaptlarn a n
lamak, zorunlu olarak ayn z a m a n d a onlar y o ru m la m a k dem ektir.
Bir a n la m b ilim i" ( S e m a n tik ) olarak an lalan H erm eneutik,
bun dan tr ayn za m a n d a bir yo r u m la m a ku ra m " ya d a y o
ru m lam a b ilim i olur. A n c a k H erm eneutikin bir yo ru m la m a te
o r is i olm as, onun dar a n la m d a bir y n te m olarak kavra nm as ile
ayn a n la m a gelm ez. n k yn tem , bir zn kendisi ile deil,
am a o n a y ak lam b iim iyle ilgilidir. O y s a H erm eneutikte sz
ko nusu olan, bu zn kav ranm as, yani o n u n bir anlam varl o la
rak k av ra n m asdr. Sz ko n u su olan z, bir insann z olabilecei
gibi, bu z n dlat bir k ltr varl, bir sa n at yapt d a o l a
bilir. te b u n d a n tr, her kltr varl, rnein h e r sanat yapt
bir anlam ierir; n k bu kltr varl b ir a n la m la ayn ey
d e m e k olan bir zn dlam a sd r. Bu n e d e n le de, H erm eneutik
iin her k ltr varl, en basit bir m etin b ile (text) bir an lam v ar
lna sahiptir. H erm eneutik, d e v o la ra k ald sz gelii bu
m etin y o ru m la rn d a , d a im a o n u n an lam varln a n la m a ya a
l r.

G adam ere gre, T a n rsa l ira d en in k e h a n e t d ilin i b ilen e

virm en bu yo ld a ilk rn e ktir B u n a gre, bir m etnin an lalm as
ve y o ru m la n m as, yaln bir filolojik etkinlik olm a y p , o n u n i d n
y asn d a saklad derin zn, yani anlam n k a v ra n m as dem ektir.
te bu etkin liin, G adam ere gre, p e y g a m b e rc e bir etkin lik ol
duu grlyor. G adam er, felsefi H erm eneutik iin bir y a n d a n
teolojiyi, te yan dan da h u kuku m e k gsterir. O n a gre, H u
k u k sa l ve te o lo jik H erm e n eu tik h a k ik i rn e k olutu ru rla r. Yasaira d esin in yo ru m la n m a s, T a n rsa l b ild irile rin y o ru m la n m a s
294

g ib i n k h e r ikisind e de b ir iradenin, bir zn a n la lm a s si)/

k o n u su d u r. mdi H e r m e n e u t i k , m etin y o r u m u n a d aya n an filolojik
b ir a l m a y n te m i deil, b ir m e tn in i in d e saklad z n, ira
d e n in anlalm as a n la m n d a felsefi bir etkinliktir. Felsefi etkinlik
a n la m n d a k i b u a n la m a n m objesi z dr. A n la m a n n p a r
a d a n b t n e ve b t n d e n p a r a y a d o ru g id ii m e to d o lo jik bir
h a r e k e t d e ild ir; te rsin e o a n la m a n n o n to lo jik b ir ya p esin i
d ile g etirir. iin k anla m a , a n la lm a s isten e n varla, ze y a
b a n c b ir e tk in lik d e ild ir. A n la lm a s iste n e n varlk, n a sl tiselta r ih se l b ir va rlksa, ou k a v ra m a k istey en a n la m a etk in li i de
a y n b i im d e ta rih se l-tin se l b ir varl g ste rir. iink, o d a tins e l-ta r ih s e l b ir va rl a a it ola n b ir e tk in lik tir01.
G a d a m e r iin a n la m a n n tarihsellii bilim ta rihiyle ilgili d e
ildir; tersine varlk tarihi ile ilgilidir ve bu ilgi bizi d o ru d an d o
r u y a H e r m e n e u t i k in tem el p ro b le m in e gtrr. A n la m a n n y
n eld ii varlk ile a n lam a n n kendisi ayn zd e n d ir; yani h e r ikisi
d e tarihsel ve tinseldir. B u n d a n t r tarihsel-tinsel bir varla y
n e le n an lam a , b y le bir y n e lm e iinde, ayn z a m a n d a kendini de
kavrar. G a d a m e r in a n la m a n n ta rih se lli i ile ilgili forml,
im d iy e d e in ifad e edildii gibi, y a ln z tinsel-bilim sel ara
trm a la rn o b je a la n n a y n e lm e z , fak a t h e r e y d en n c e de an
la y an n ken d isin e , on un ta rihselliine ynelir.
Bu a n la m d a a n la m a ise, bir n e s n e d e k e n d in i a n la m a k
d e m e k o lacaktr. B u n u n anlam ise G a d a m e r e gre, bir ortaka n l a m a katlm a k tr. te y a n d a n b a n la m , bu e se s z g e lii
b ilim s e l b ir z m le m e n in o b je si o la m a z; nkii btn iin b ir
y n te m e , b ir teoriye, b ir b ilim se l m e ta -d ile g ere k sin m e vardr. O
h a ld e g e r iy e te k b ir k y o lu k a lyo r: b d a n esed e-ken d iia n la m a n n s iste m n e risin i ta rih e a kta rm a k, b u n a g re de, b ir
a k la y c ta rih fe ls e fe s in e a rd a b u lu n m a k tr B urada sz ko
n u su ola n tarih felsefesi, d a h a ak bir anlam da , kltr felsefesidir.
S z gelii, bir y a z n m e tnini a n la m a k d e m e k , bu yazn m etnind e
kendi tarihselliini an la m a k ve bu n u n so n u c u olarak da tarihi an
la m a k d e m e k olur. Bu tarihi a n la m a k iin de insann iinde y a
a d d u r u m un ne o ld u u n u s o rm ak gerekir. nsan, im d i' d e (1) smail Tnal, Estetik, Cem Y aynevi, stanbul, 1984, s. 200 vd

eliimi/., ukel bir yaant zam an olan ve z a m a n n belli bir d u

n u n u iinde y a a y a n varlktr. im d i sonlu olan, snrlar olan
bir d u ru m u gsterir. A n c a k snrlar olan bir d u r u m , nedir? Gadam er'in bu s o r u y a yant yle: B iz d u r u m ka vra m n , o n u n
g rm e o la n a k la rn sn rla ya n b ir d u ru -y e rin i- b e tim le m e k le b e
lirliyo ru z. D u r u m ka v ra m n a b u ndan trii u fu k ka vra m da k a
tl r
U fu k k a v r a m n n d u r u m k a v r a m n a katlm asyla,
d u r u m kavram d a h a bir so m u tlu k kazanr. B u n a g re d u r u m
za m a n c a b elirlenm i bir g rm e ve k a v ra m a etkinlii ya da ufku
dernektir. U fuk, belirli bir n oktadan gr n eb ilir olan her eyi e v
releyen ve k av ra yan bir g rm e - e v r e n i (m ental vision)dir. D
nen bilince u y g u la n d n d a biz, ufuk darl n d an , olas ufuk g e
niliinden, y a d a yeni ufuklarn elde ed ile m e y ile rin d e n sz
ederiz. U fk u n genilem esi ve yeni u fu k lar elde edilm esi,
f i m d i ' nin bir bilin gen ili in e kav u m as d e m e k tir; ya da bilincift kendini tarihsel bir bilin olarak k avra m as dem ektir. B i
lincin tarihsel bir bilin olm as, bilincin tarihsel bir ufuk k a
zanm as ile ayn an lam a gelir. B unun iin u fu k tan sz aarken
y le deriz: U fku o lm a ya n kim se, y e te rin c e g en i g re m e ye n ve
b u n d a n t r o na ya kn b u lu n a n e y le ri b y ten b ir kim sed ir.
G en i ufku o lan insan ise, y a k n n d a b u lu n a n e y le ri a b a rtm a y a n ,
te rsin e o n la rn te sin i g re b ile n in sa n d r" Ufku olan kimse, y a
knlna ya da uzaklna, b y k l n e ya da k k l n e gre,
bu ufuk iin de bu lunan eylerin anlam n d o ru olarak d e
erlendirm esini bilir: U fkun gen ilem esi, ta rih se l b ilin cin g e
lim esi,
in sa n n
i in d e b u lu n d u u
i m d iy i g en ile tm esi,
im d ini ta rih se l za m a n a ya y lm a s, im d i He ta rih sel za m a n
a ra sn d a b ir rriim e a n la m n a gelir. Y ani y a a n a n ' im d ini
ufku, ya a n m b ir ta rih se l ufuk ile b t n le ir. B yle b ir sre,
a n la m a k d e d i im iz s re c i o lu tu ru r A n la m a k, bu anlam d a , in
sa n n iin d e y a a d im d i b ilin c in i ta rih e a kta rm a s, ta rih in
iine yerle tirm e sid ir. B urada, b irb irin d en fa r k l ik i u fu k v a r
m g ib i g r n r: B u n la rd a n biri, a n la y a n in sa n n iin d e y a
a d ufuk, b r de, 'an la ya n 'in k e n d in i i in e y e rle tir d i i ta
rih sel u fu k n) T eo rik adan soruna b ak ldn da, by le bir
(1) Hans-Gcora Gad^ner, Truth and Method. Sheed and Ward, London, 1975,
s. 116 vd.

296

d u r u m d a n sz alabilir; ancak, y a a m iinde im di bilincini ta

rih sellik bilincin den ay ram ay z: N a s l b ire y b r b ire ylerle tin
se l b ir b e ra b e rlik iin d e b u lu n d u u iin, h i b ir za m a n b ir b irey d e
ilse, b u n u n gibi, b ir k lt r i in e a lm a s g erek en ka p a l b ir ufuk
d a b ir so y u tla m a d r. H i b ir za m a n b e lli b ir y e re b a l olm a m a ve
b u n u n iin d e h i b ir za m a n ka p a l b ir ufka sa h ip olm am a , insan
v a r l n n ta r ih s e l h a re k e tlili in i o lu tu ru r.^ Bu n ed enle de,
i m d i yi tm z a m a n n a k n d a n k a r p bir u fuk o la ra k so
y u tla y an lay z . ' in d i'h r srekli olarak birbirine eklendii gibi,
im di ufku da srekli olarak b r ufu k lara eklenir; buradan da,
u fuklarn hareketlilii son u c u doar: 'U fuk, d a h a o k iin d e h a
r e k e t etti im iz ve b izim le b irlikte h a re k e t eden b ir eydir. U fuklar,
h a r e k e t ed e n e g re d e iirle r Bu, y a ln z im d i ufku iin g e
erli deildir, ayn z a m a n d a g e m i u fu k lar iin de geerlidir.
B y le c c ken d isin d e n tm insan y a a m n n d o d u u ve g elen ek bi
im in d e var olan g e m i ufku d a srekli o larak hareket iindedir.
B u r a d a n , ufuk larn b l n m l n n bir u fuklar b t n l n e
u la t s o n u c u do ar. Y ani ufuk, g e r e k im di, g e re k s e g e m i
u f u k o la ra k birb irin d en belirli snrlarla ayrlm deildir. im di
ufk u , o hald e g e m i o lm a k sz n o lu a m a z d . B u n a gre,
i m d i yi tarih iine y erle tirm e k , ya d a im d in m tarihsel ufuk
i in d e eritilm esi d e m e k olacaktr. B y le bir eritilm e de ancak g e
le n e k le o la n ak kazanr. A n lam ak , sz de kendi bana varolan
u fuklarn eritilm esi olgu su d u r. Bu eritilm eler, gelen e in e g e
m e n li in d e m e y d a n a gelir. B yle bir e rim e iinde eski ve yeni bir
birini o rtad a n k ald rm a k sz n , d a im a y en id e n canl bir geerlilik
i in d e geliirler. Bu canl geerlik, g e len e k te so m u tlu k kazanr.
G e le n e k , tarihsellik bilincinin bir sreklilik biim idir. Bu adan
b a k n c a , im d i, g e m i i deil, g e m i tarih bilinci im d iyi b e
lirler. E e r tarih bilin ci, ta rih se l u fu k i in e k e n d in i ye rle firirse , o
za m a n bu, b izim k e n d i d n y a m zla h i b ir ilg isi o lm a ya n y a b a n a
b ir d n y a y a k a m a k a n la m n a gelm ez, te rsin e o, yeni, byk, i in
d e n h a r e k e tli b ir u fu k o lu tu ru r; b u ufuk, im d i nin sn rla rn n
d n a k a ra k k e n d i b ilin c im izin ta rih se l d e r in li in i kavra r. G e r
e k te ise u fu k b iric ik tir ve bu d a ta rih se l b ilin cin iin e a ld h er

(1) H ans-G eorg Gadamer, Ayn yapt, s. 200 vd.

297

e y i i in e a lr. B u d a b ir b a km a y a a d m z g e m itir, y a
a d m z ta r ih tir ,(l)
inde b u lu n d u u m u z im d iyi g e m i e ak tarm ak , bilincim izi
g e m i iine ye rle tirm e k ve o ra d a eritm ek, psik o lo jik bir k a v
ram la s y le m e k gerekirse, bir zd e le y im (einf hlung) m idir? zd e le y i m e d a y a n a n by le b ir sre, tarihin p sik o lo jik olarak k a v
ranm as a n la m n a g e lm e z m i? G adam ere gre hayr; o bu
k o n u d a yle der: B yle b ir g e m ie k e n d in i yerle tirm e , b ir b i
reyin b ir b a k a b ire y i n e zd e ley im id ir, n e d e b ir b a k a b ire yin
l tle rin e b a m l o lm a d r; te rsin e k e n d in i b y le c e g e m ie y e r
letirm e, d a h a y k se k b ir tm liie y k se lm e y i ifa d e eder. B u t m
lk, y a ln z k e n d i p a r a la n m l m z d e il, b a k a sn n p a r
a la n m l n d a aar. U fuk, b u ra d a k e n d in i gsterir'; iink, o
a n la y a n n s a h ip o lm a s g erek en st n b ir d n ya g r iin e ( W el
ta n sc h a u u n g ) ifa d e ka za n d rr. B y le b ir d iin y a g r n e u la m a
erkinlii ise b ir p sik o lo jik s re ci deil, b ir fe ls e fi s re c i g sterir.
B u fe ls e fi s re de, h e r e yd e n n ce ta rih fe ls e fe s i iin d e y e r
a lr } 2)
T arih felsefesi, g e len e k ler iinde som utlaa n bir tarih bilincini
a n la m a y a alr. B u n a g re bir gelene i a n lam a k , bir tarih u fk u
ister. B u ra d a sz ko nusu olan, kendim izi bir tarihsel d u ru m a y e r
letirm ekle bu ufku elde etm ek deildir. B y le bir d u r u m a k e n
dim izi y e rle tirm e k iin d a h a n ce bir ufka sahip o lm a m z gerekir.
Bu ufuk, tm ufuklar k u ca k la y an b ir ta rih sel b ilin ya d a bir diiny a g r d iir.
im di bu d n y a g r a sndan b a k ld n d a , tm insan
y app -etm elerinin, in sann ortay a k o y d u u rnlerin ve insan b a
arlarnn bir tinsel-tarihsel ufuk ve tinsel-tarihsel b ir bilin iin
de yeraldklar grlr. K ltrn o lu u m u , bu a n la m d a tarihsel b i
lincin o lu u m u ile rtr. T arihse l bilin, b izim tarihi a n la m a m z
d em ek o ld u u n a gre, tm tek tek kltr fen om e nleri ve yine bir
tarihsel olgu ve bir k lt r fenom eni olan sanat yaptlar da anc ak
b yle bir 'a n la m a nn ob je si o ld u k la r n d a tarih b ilin cin in karl
(1) Hans- Georg Gadamer, Ayn yapt, s. 220 vd.
(2) Hans-Georg Gadamer, The Relevance o f the Beautiful and other Essays,
Ed. by Robert Bem asconi, Cambridge University Press, Cambridge, 1987, s.
105.

298

( k orrelat) o lurlar. S an at y aptlarnn da tarihsel bir varl o l

d u u n a gre, biz on la ra ancak a n la m a k ile yak laa b iliriz . O nlar
an lam a k la , tarihsel bilincin b t n l iinde onlar k avrayabiliriz.
S a n a t y aptla r, onlar a n c ak a n la y a n bir bilin iin bir varla
sahiptirler. O nlar, bir a n la m a o b je s i olan varl, bir tarihsel v a r
l ifade ed erler. Bir sanat yaptn, r n e k le bir yazn m etnini, bir
resm i a n la m a k iin, iinde b u lu n d u u m u z tarihsel d u ru m u , metnin
y a d a resm in tarihsel d u ru m u iine ye rle tirm e k ve o n d a eritm ek
gerekir. Bu a n la m d a anc ak onlarn a n la m ve estetik d e e r ini so
m u tlu a k av u tu ra b iliriz . B ir m e tn in so m u tlu a k av u tu ru lm as
d e m e k , o n u n y o r u m la n m a s dem ek tir. B u n d a n tr, a d a H e r m e n e u t i k , R o m a n ti k a d a n ald a n la m a ' ve y o r u m la m a k a v
ram larn, P i e t z i m in u y g u la m a k a v ra m ile birle tirerek yazn
y a p tla rn a u y g u la m a k ister. Bu a n lam d a , yazn m etnini inceleyen
a ratrc, ilkin o n u tarihsel bilinci iin de a n la y a c a k tr (su b tilita s
in te llig e n d i); a m a o n u a n lam a k , m e tn i im di i in d e y a a n a n d u
r u m a u y g u la m a k (su b tilita s a p p lic a n d i), yani on u tarihsel bilincin
i in d e k a v r a m a k a n la m n a gelir. A n c a k o zam an: Y orum cu ile
m e tn in i in d e y e r a ld f a r k l z a m a n la r b ir le tirile b ilir ve a n la m
y a b a n c la m a s a lm o lu r B y le b ir b e tim le m e iinde bir
y a z n m e tn in e y a k la m a k , artk yeni bir szck le, yo ru m la m a k
(su b tilita s e x p lic a n d i) ile dile getirilebilir. B y le bir ilevi u y
g u la y a n d a yen i b ir ad alr: y o ru m c u . B ir yazn m etni a n c ak bu
ilev le k av ra n ab ilir. Bu ilevler, d o r u d a n yaz n m e tn in e y a k
l a a n 's iije 'y e ait etkinliklerdir. B u ilevlerin yerin e getirilm edii
y erd e , sanat yaptlar, yaz n m etin leri g e r e k a n la m la rn a k a
v u a m a z la r .
G r lec e i gibi a n la m a nn ta rihsel b o y u tu , k uatc ve a n
l a l r k a v r a n , G a d a m e r in felsefi H e r m e n e u t i k inin m e rk e z
so ru n u o la n e n tele k t e l g e le n e e baldr. K lt r bilim le rin e ili
kin yeni b ir ep iste m o lo ji o la ra k b e n im se n e n bu tu tu m u y la G a d a m e r , yeni b ir a n la m a k u ra m y a ra ta ra k anl m z kapasitesinin
g e le n e k le zen gin le tirileb ile ce in i, b y le c e de insan klt r n d e
o r ta y a k a n b o lu u n yeni b ir e p iste m o lo jiy le giderilebileceini
g ste rm itir. O n a g re bu, ayn z a m a n d a teolojinin l m y le y a
ratlan b o lu u d a d o ld u r a c a k ola n b ir b ilim olacaktr. G a d a m e r e
g r e A l m a n y a d a 'd il a n a liz i u z u n za m a n m a n tk sa l p o z itiv iz m
299

ile
z d c le lir lm i li r.
B a la n g t a
H erm e n eu tik ,
teolog
F r i e d r i c h S c h l e i e r m a c h e r ' in ellerinde, 19. y y . m ilk yllarnda,
yanl m etin y o r u m la m a la rn n riskini en aza ind irm e a m a c y la
yaplan bir kutsal kitaplar y o r u m la m a y ntem i oldu. W i lh e l m
D iltle y d a ise H e r m e n e u t i k , d o a bilim lerine deil de. insan bi
lim lerine y nelerek, insan varlnn yaratt rnleri isel bir a n
lama ile lem ellendirm eyi denedi. G a d a m e r ise H e i d e g g e r e d a
y anarak H c r m e n e u t i k i. d en e y le ilgili tm y o ru m la rm z a
u y g u la m a k iin geniletm itir. B y lec e de o, d a im a bir y o
r u m la m a gelenei iinde yer alan 'd u ru m u m u z'u n rnlerini tar
t m a y a a m olu y o rd u . deal hald e bizim anlam u fk u m u z", m e t
nin a n la m uflut" ile birlikte erir; bu y le bir erim edir ki, iindeki
farkllkla hl "m etin ve im d i a ra sn d a k i g erilim " o la ra k sakl
tutulur, korunur. G ele n e e o k fazla b am l o lm a k la birlikte G a d a m e r in baz dnceleri F ra n k fu rt O k u l u nun 1d e o lo ji'
z m le m e le rin d e g z rtnde b u lu n d u r u lm u ve deerlendirilm itir.
le y a n d a n A n g lo -A m e rik a n d n y a s n d a bilimin otoritesi so r
g u la n m a y a b a la y n c a . H e r m e n e u t i k e daha fazla bir sempati d u
yuldu. F a k a t onlarn bu y ak lam , D ilth e y ve G a d a m e r in total
bir felsefe olarak algladklar H e r m e n e u t i k den farkl olan ve
y aln zc a bir m etin y o r u m la m a s o larak anlalan bir H e r
m e n e u t i k e n d o m a sn a yol at; n k analitikilere gre her
deney bir o k u m a idi.
G a d a m e r ' e gre H e r m e n e u t i k in grevi ruhlar arasndaki insansal ve tarihsel ayrm g id e rm e k , tinsel ayrlklar bir
letirm ektir. A n c a k sanat, d o a ve tarih iinde karlatk larm z
bizlere en do la y m sz bi im d e aktaran; bir sanat y aply la k a r
l a t m z d a sanki kendi k e n d i m iz le k a r l a y o r m u u z gibi o l
d u u m u z bir etkinliktir. H e r m e n e u t i k , o la b ild i in c e k uatc l
n ed eniyle kanlm az olarak gzelin doadaki ve sanattaki d e
neyim ini de kavrar. E e r insan varlnn larihselliinin temel y a
ps ve yasas kendini anlay arak ifade e tm e k ise, bu zorunlu o la
rak kendi evrensel d eneyim in in b tnl ile olur. Bu yalnzca
yazn m etinlerini deil, tersine k u r u m la n ve y aam biim lerini de
kapsar. A m a her eyden n c e sanat ile k arlam a, a k ta r m la r d a
ve ile tim de anlatlan yaam ta m a m la m a srecin de olur. S anal y a
pl, b tn tarihsel snrlar aar, z a m a n n tesine geer. A m a bu

300

d e m e k de ild ir ki sanal yapl bir an la m a grevi v erm e z ve iimle

tarihsel kayna b u lu n m a z . mdi san al yaplnn bu o k b o
y u tlu lu u ya da k adl H e r m e n e u t i k in y a rd m y la a m
lanabilir.
B y le c e b t n yeni an la y la ra ak ola n b ir sanat yapt, k
k e n in d e dinsel ya d a to p lu m sa l o r ta m d a n em li y a am sa l i
le v lerin ta yc s o la ra k k a r m z a k ar. G e m i t e n ve y ab a n c
k lt r d n y alarn d an k ay n a k la n a n ve bizim tarihsel o la ra k k u
ru lm u d n y a m z a sokulan bir sanat yapl, yaln z estetik-larihsel
bir b e e n in in yaln objesi o lm a k la kalm az , ayn z a m a n d a o, kken
itibariyle ifade ettii e ylerd en fazlasn d a dile getirir. E s t e t i k ile
H e r m e n e u t i k arasndaki ilikiyi b e lirle y e b ilm e k iin, sa n at y a
p tndan y o la k m a k gerek ir. Bize bir e y ler ifade ede n sanat y a
pl, estetik bir obje ola ra k , a n la m a m z g e re k e n her eyi iinde
lar. B y l e c e H e r m e n e u t i k in k o n u su o rta y a k m olur. H e r
m e n e u t i k . bakalar ta ra fn d an sy le n en ve bizim ak tarm alard a
k a r la t m z , d o r u d a n a n la lm a d z a m a n la r d a kendi a
b a m z ile g e r e k le tird i im iz y o r u m la m a ve iletim sanatdr. Ne
var ki artk uyanan tarihsel bilin, b tn aktarm larn y a n
llk la rn n ve olas a n l a y a m a m a la r n b ilin c in e varm g
r n m e k te . A lm a n r o m an tik lerin c e g revi, y anl a n lam a y e n
g e lle m e k o la ra k belirlenen H e r m e n e u t i k in alan, an lam n ifade
g c n n ulat yere d e in uzanr. A n la m n ifadesi de h e r e y
d en n c e dilsel dla trm a d r. A n la m n b ir d ild e n te k in e d
n t r lm e si ise, dilin kendi o rta m n d a yen id en kurulab ilm esin e
baldr. Dilsel o lm a y a n sanat yaptlar da, H e r m e n e u t i k in grev
alan iine g ircr(l).
G e n i a n l a m d a H e r m e n e u t i k , estetii de ierir; bylece H e r
m e n e u t i k iki ruh ara sn d ak i b o lu u n ze rin e bir k pr k u rm u
olur. N e var ki an la m a g rev in d e , aslnda bir ve ayn olan ikili bir
y a b a n c lk " vardr. T pk her s y le m d e o ld u u gibi, s y le m y a l
nz b ir ey s y le m e z , h er biri bir b a k a s n a bir eyler syler.
B t n s y le m le r iin geerli olan, sanat deneyim i iin de gcerlidir. G a d a m e r e gre, her sanat deney im i tarihsel H e r (1) H ans-Georg Gadamer. K leine Schriften, Vol. I-Il. F.d. Mohr, Tbingen,
1967, s. 120 vd.

301

m eneutik iinde ve m etinlerle u ra m a s n d a old u u gibi, y aln zc a

bilin eb ilir o la n n anlam n ta m a z. B ir ey dile getiren san at y a
pt, bizi kendi k e n d im iz le kar k a ry a getirir. S a n a l yapt tpk
g iz le n e n bir eyin o rta y a k a rlm a s, s a k la n m bir eyin b u
lunm as gibi bir keif, bir b u lu olayd r. S a n a t yaptn n n e d e
diini a n la m a k k u k u su z in sa nn k endi k e n d isiy le k a rlam as,
kendisini so rgu lam asdr; bu d a sanat deneyim i ile m m k n d r.
S an at d en e y im i ise, kiinin d n y a y a y nelim ini, kendini an la m a
ile bt n le tirm e k tir. B u n u b aaran da sanatn dilidir; n k bu
dil, h erke sin kendi an lam a sn n iine n fu z eder, an lay n a szar
ve o n a bir e y le r fsldar.
S o n u o la ra k G adam ere g re estetik, genel H erm eneutikin
nem li b ir esidir; te y a n d a n da H erm eneutik b a k a s n n
ev re n selli i k u a tla m az d r. V a rl n dili anlalab ilir ola n d r; bu
dil anlam n iin den h are ketle snrsz bir g r alann betim ler.
G o e t h e nin de dedii gibi h e r ey sim ged ir. H e r ey b a k a bir
eyi an la m la n d rr. H e r ey, h e r varo la n n ne old u u h a k k n d a bir
ifade deil, te rsin e insan n k endini an lam a s ile nasl karlat
h akk n d a bir ifadedir. H erm eneutik dnce, o denli e v re n seld ir
ki, zel bir a n la m d a y aln zc a sanat d e ne y im i ile doldurulabilir.
n k sanat yaptnn dili, her sanat yaptnn sim g e zelliine,
btn varo la nlara H erm eneutik a sndan b a k ld n d a uyan, onu
iinde topla yan ve dile getiren bir etik etlem eye sahiptir. teki
b tn dilsel ve dilsel o lm a y a n a k ta rm la rla k a rla trld n d a
H erm eneutik iin, her im d i saltk im didir. A m a ayn z a
m a n d a o g elec ek iin de szn, syleyecein i sakl tutar. Bu b a
la m d a sanat y ap tn n bize ulatrd ikinlik, ayn z a m a n d a bilm e c e m si
( e n ig m a tik )
b i im d e
anlalm n
sa rslm a s
ve
y k lm as d r. B y le c e H erm eneutik ar a c l y la a m la d m z
ok anlam l sanal yapt, k en d im iz i ta n m a m z d a b iz e sen b u s u n "
d iye re k y ardm c o lm a k la kalm az , ayn z a m a n d a da y a a m n d e
itirm e k zo ru n d a sn der(l). n k o n a gre bizler, d en e yim in
s re k siz k e sik li in i va rl m zn s re k lili i iin d e o rta d a n ka ld r m a k ta y z d r .

(1) Hans-Georg Gadamer, Ayn yapt, s. 140 vd.

302

NELSON GOODMAN
(Som erville, M assachussets, 7.8.1906 - )
T h e a rts ca n b e ta ken very se rio u sly as m o d es o f disco very,
crea tio n , a n d e n la rg e m e n t o f kn o w le d g e in th e b ro a d se n se o f
th e a d v a n c e m e n t o f the u n d ersta n d in g
N. G o o d m a n , T he L a n g u a g e s o f A r t

M a n tk g e r e k ili e kar, b t n to p lu m bilim le rin d e u y

g u la n a b ile n yap c b ir k av ra m sal s is te m e dayal adc (nom ina list)
bir bilgi k u ra m n sa v u n m u , dil f e lse fe sin d e ise ned e n se l ilikiler
ile t m e v a r m s a l k a r m la m a ara sn d ak i ortak yanlar
z m le m i , ve ontolo ji alan n d a k i G re lilii adc bir y a k la m la
b a d a t r m a y d e n e m i o la n G o o d m a n , L a n g u a g e s o f A rt
(1968) adl yap tn d a , sanatsal o lg u la rn sn flanm as ve b e
tim le n m e si so ru n u n a, sa n a tla rd a b a v u ru la n anlatm aralarnn
dilsel im g e le m e sistem leri o ld u u g r y le y a k la m ve bu b a
la m d a sistem lerin dilsel zelliklerini incelem itir. Sanatlardaki a n
latm aralarn o, (1) t m y le yazsal (notational), (2) bir b l m
ya z sa l ve (3) b t n y le yaz d o lm a k zere e ayrr. T
m y le yazsal ola n m zik, edebiy at, tiyatro gibi alanlardaki sanat
y a p tn n kim li i, onun belli bir p artisy o n a, bir y o r u m la m a k a
lb n a u y g u n o lu u n a baldr. rn e in , ayn p a rtisy o n u n h e r y o
rum u, bir o y u n u n h e r o y n an , ayn o y u n u n bir rn e i saylr. Bu
tr sa n a t d a lla rn a G o o d m a n a llo g r a p h ic s a n a tla r adn verir.
B u n l a r d a ilk y o r u m l a m a kalbn sa n at yapt s a y m ak olana y o k
tur, n k ayn o y u n u n birok y o r u m u olabilir; b unlar ak sanal
y a p tla rd r ve s o n s u z c a yoru m la n ab ilirler. Bu n edenle bu tr sanal
(*) Anlam a yetisinin ilerlem esi geni anlamnda sanatlar, kelin, ya
ratmann, ve bilginin geniletilm esinin nem li tarzlar olarak an
lalab ilirler.

303

yaptlarn, kalb a uy g u n y o ru m la rn snf ola ra k ta sarla m ak g e

rekir. G o o d m a n , tikel b ireyler d nda varlk ta n m a y a n N om in a liz m inin bu ba lam d a dou rd u u glklerin giderilebilir
o ld u u in ancnd adr. "A llo g ra p lic sa n a tla r \n d n d a kalan y a
ptlarn tek bir so m u t cisim d e gerekletii resim ve yontu gibi sa
natlara G o o d m a n a u to g ra p h ic sa n a tla r" adn verir. B unlarn
zellii, ayrlabilir ve birleebilir tik e l.sem b o l sistem leriyle deil,
som ut elerin bantlaryla o rta y a k o n m a lard r.11
G o o d m a n n, deneysel verilere d ay a n arak bilimsel kuram lar
o lu tu rm a srec in de, sanal rnlerindek i srece benzer, yaratclk
ve karar v erm e gerektiren aam a lar b ulu n d u u yolundaki gzlem i.
1970'lerden sonraki d n cesini derinden etkilem itir. O na gre,
bilimsel kuram lar dile getirm ed e kullanlan szlerin anlam larn,
dil ii k u ra m n i y apsna ilikin ko n u la r e tk ile m ek tedir. Bu olgu,
kuram sal y apn n da yalnlk gibi i so ru n larla balantl oldu u
g z le m iy le birleincc, bilim sel k uram larn nasl olu p d a d d n
y a y a ilikin bilgi verebildii, aklanm as gide re k g lee n bir
konu d u r u m u n a d n m e k te d ir. Bilim sel v arsaym larn d eneyle
o lu m la n a b ile c e i (confirmat.ion) g r b y le ce inanlrln y i
tirirse, ku ram larn da br insan yaps g e re le r gibi ie yarad
l d e kabul g ren yaratlar olduu dncesi arlk k a
zanacaktr. B y le bir ba lam d a salt do ruy u, hatta daha doruyu
a ra m ak an lam szlaacaklr. S onuta, evre nin b etim le n m e sin e y
nelik birok k uram n, b aka b aka alardan ayn de re c e d e b a
arl o la bile ce ini o n a y la m a k g erekecektir. G o o d m a n , kktenci
bir b ilim sel-deneyci tutum la yola kp y u k a rd a aklanan y o l
lardan ulalan sonular VVdys o f W orU lm aking" (1978) adl y a
p tn d a y le ze tle r: yic e sn rla n m k k te n c i b ir g relilik,
en in d e so n u n d a g ere kli in y a d sn m a sn a y a k la a n b ir g riie
va rp d a y a n y o r
G o o d m a n n v arlkbilim sel grelilik (onlolojik rlativite) d o
rultusund aki grleri gide re k G e r e k ilik 'le n u z a k la m a s n a
neden o lm u, bu d a sanat yaplnn kayna k o n u s u n d a A v r u p a l
m e sle k ta la rn n
g r le rin e
bir
y a k n la m a
o la ra k
yo

( I) Nelson Goodman, The Languages o f Art, Camridce University Press, Lon

don, 1968, s. 90 vd.

304

r u m la n m t r . O n u n o lu m la m a (confrm ation) ve d o ru la m a ''

( v erifica tio n ) ara sn d a y a p m old u u zenli ayrm s o n u c u n d a,
sa n at y a p tla rnn o lu m la m a y a , bilim n erm e lerin in ise d o
r u la m a y a y a k n old u k la r gibi bir varg o rta y a k m tr. n k
h e rh a n g i bir eyi, rn e in b ir n erm e y i d o ru la m a k (verify), onun
do ru o ld u u n u g ste rm e k , yani tantlam aktadr. B u durum lard a,
bu n e r m e n in deneysel verilerce, y a da g z le m c e d o
ru la n d n d a n s z edilir. O y sa bir n e rm e , k u r a m y a da a k
la m a n n olu m lcm m asi (confirm ), o n u n doru o lm a s olanan n
g l o ld u u n u n , b a k a d eyile, d o r u lu k o la sl n n y k se k o l
d u u n u n sa ptanm asd r. B u adan, o lu m la m a k , d o r u la m a y a
gre, pekinlii d a h a d k olan bir b ilim sel destek s a la m a k d e
m e k tir. S a n a t yaptlar d a ite a n c ak bu o lu m la m a a la n " nda d e
erlendirilebilirler. N e v a r ki, temeli t m e v a r m a d a y a n a n y asa ve
g e n e lle m e le rin , ve bu yasalarn iinde y e r ald bilim sel a k
la m a la rn b ile o u n u n tam a n lam y la do ru lan m ala r deneysel
a d a n o u k ez o la nak szdr. Bu b a la m la rd a bilim sel alanlarda
d a u la la b ile c e k p e k in lik dzeyi o lu m l a m a ile snrl kalr. O l u m
la m an n , ola slk ve t m e v a r m l a a r a s n d a yakn bir iliki vardr.
rn e k le , belirli bir v a rsa y m a bir olaslk b a la m a k o nu olum la m ak tr; tpk sa n at y a p tla rn d a o ld u u gibi. n k her sanal y a
pt b ir v a r sa y m d r ; g e r e k lik te karl b u lu n a b ilir de b u
lu n m a y a b ilir de. O l u m la m a y a ilikin sorunlar, bir v arsaym daha
olas klan y n te m le re d egindir. B ir bilim sel varsa y m o lu m
la m a k ise, bir. y n te m olarak, onu d a h a olas klm aktr. Bu da t
m e v a r m n d a y a n d tem eli z e n g in le tirm e k le ilgilidir. Bu b a
la m d a san at y a p tla rnn -ken d ilerin in - o lu m la n m a s, bilimsel
n e rm e le r d e k i gibi bir z o ru n lu lu k da g ste rm e z ; b a k a deyile,
o n la rn v a ro lu u n u n ve n e rm e le rin in o lu m la n m a s v a r h k stii
bir alann k o n u s u n u olu tururlar. Y ine bu b a la m d a sanat y a
p tlarn n , o l u m l a m a n n kart bir y n te m olan o lu n s u zla m a
( d isc o n firm a tio n ) ile de ilgili klnabileceini s y le yeb iliriz10
B a l a n g t a Q u i n e ile birlikte K u ru c u A d c lk " (Constructivo
N o m in a lis m ) a n la y n a bal kalan G o o d m a n , d a h a sonra plr a list b ir y a k la m b e n im se m itir. O n a g re b ire y se l o lm a ya n
(1) N elson Goodm an, The Languages o f Art, Cambridge Universily Press,
London, 1968y, s. 100 vd.

305

a n la lm a z d r " (N o n individu a l is unintelligible). B tn olas d n

yalar. aktel bir d n y a iinde yer alrlar. B izim p r o je c tio n la rm z
k a r o lg u sa l" ( c o u n te rfa c lu a l) koullar o lu tu ru rla r. Bu ba
km dan salt bir g er ekilikten (re a liz m den) sz ed e m e y iz; ayn
/.amanda bir a n ti- r e a liv r idc , bir k a r-g e r ek lik de sz k o
nusudur. Bu ned enle G oodm an'in kktenci bir grelie (radikal
bir r e la tiv is m e), g id e re k de g er ek -d c l a (irr e a lis m e) vard
sylenm itir. O n a g re insano lu n u n fantazileri, o nun s
n r la n m a m z g r l n olu tu ru r: S o k ra le s n c e si filo z o fla r n
ce sa re tli a tlanlar, fe ls e fe ta rih in d e k i en n e m li ilerle m ele rin ve
y a n lla rn y a p lm a la rn a n e d e n olm u tu r. iinkii o n la r zg rc e
se ilm i h a re k e t n o k ta la rn a d a y a n a ra k sis te m le r ku rd u la r Bu
b ak m dan bilim, sanal ve felsefe iin se m b o lle r sistem inin nem i
byktr; ve btn sanat dallarnn tem elin d e ta sa rm la m a (re p
resentation) b u lu n u r (resim , m zik, k oreografik notasyonlar);
ta sa rm la m a la r
da
ay rc a
k u ram larm z n ,
ve
d i e r
be
tim lem elerim izin te m elin d e y e r alrlar; o n a gre, S a n a tla r, a n
l n ile rle m e si a n la m n d a , buluun, y a r a tm a n n ve b ilg in in g e
n iletilm esin in n em li b i im le r id irle r Bu g r olas d n y a la r
(possible w orlds) y a d a farkl evirm eler, d n d r m e le r (versions)
dzenini de etkiler. A ra la rn d a birbirlerine ev rilem ey e n , dn til r lem eyen ve herbiri ken d in e g re bir an lam tayan, bir
doruluk deeri olan, alternatif bilimsel teoriler kurabiliriz. A m a
orlak d u y u dnyasn kuranlara, -R em randtn, hatta soyut r e s
sa m la rn d n y a s n a - ayn bi im d e y a k la a m a y z ; n k by le
bir y ak lam s a m a lk la so nulanr. K im se C onstablen ya da
J o ycen d n y a g r n , fizik yasala ra y a d a fizikaliz m e ind irg e y e m e z (l).

G oodm an e gre san at alannda farkl e v irm e le r ve d n

d r m e le r (versions) a k a elikilidirler; n k her bir yapln
kend in ce uygu n bir kural vardr: D n y a h a kk n d a
re n eb ilece im iz h e r ey, o n u n d o ru e v irm e le rin d e b u lu n u r; y a n i
o n u n h a k k n d a k i deiik, e itli a m a u ygun y o r u m la rd a g izlid ir
E er d n y an n u ya d a bu zellii d oru o la ra k dile getirilm ise.

<I ) Nelson Goodman: Fact, Fiction and Forecast, Cambridge, Mass, 1955. s.
bO vd.

"06

o n a ilikin e v ir m e de d o ru olacaktr. S anat, filozof, bilim

ad a m o la ra k d n y ay nasl kurarz? G ood m an c gre, e e r ortada
b ir ey y o k sa d n y a la r d a kuram a yz. Bizim y a p t m z (do) tek
ey, y a p m a k ta n ok, k u rm a k , o lu tu rm a k , imal etm ek , y eniden
y a p m a k t r (m a k e ); alm olduum uz, d n y a y y en id e n kur
m aktr. Biz, paralara blerek, ayrarak ( d ec o m p o sin g ), bozarak,
e k ley e re k , y eniden l p bierek, yeniden tartarak ve d
z e n le y e r e k yeni balan yap arz. B u b a k m d an dile getirilebilen bi
lim sel bir ku ram n da, dile g etirilem eyen bir resm in de d o
ruluundan. (true; truth) ok
u y g u n lu u n d a n ,
tam lndan
(rig htness) sz edebiliriz ancak. M z ik ve soy ut sanal bu adan
b irer y o r u m lu e v irm e (versio n) ola ra k dikkate alnm aldr. nk
sa n a t a l a n n d a fantazilcrim izi lg n c a ko tu ru rk en , bilim alan nda
sn rla y c ve z o rla y c e le r le k arlarz ; bilim i an lar ve a k
larz, sanal d u y u m s a r ve yoru m la rz .
Bu b a k m d a n G o od m an e gre tam uygun o lm a (uyg unlukta
ta m lk ) (R ig htne ss to fit), zgr, b a m sz o la ra k varolan bir
d n y a ile (sanat) ilgili deildir. E er bir resm in tam uygun olarak
izilip izilm ediini ya d a bir ifadenin (statem ent) doru aklanp
a k la n m a d n bilm ek istersek, onlarn kendi iindeki uyg u n lu u n u 'a r a tr rz . B u n u y a p a rk e n de d a im a bir s is te m iinde
kalrz. R ap h aelin d n y a s n d a doru ya da tam uygun olan bir
resim , Seurat'nkinde yan l olabilir. S iste m le r a ra sndaki se
m e d e ise pek o k l tle r vardr; bu l tle r d ed k tiv do ru luk, ind k tiv do ru lu k , yanstlabilirlik (projcctibiIity), basitlik, hedef, ilk
g v en ileb ilirlik , b alan g ta k i inanlabilirlik (initial credibilily),
a m a (scope) gibi ltlerdir. E.H . G om brich, G ood m an in sanat
g r n e tk ile m i ve o n d a n d a John P assm ore etk ile n m itir.

N elson G oodm an, b t n g le rin ve n erm e le rin , ka r o l

gu la rn , a litelerin ve d e n e y im le rin m iim kiin f a k a t e d im se l o l
m a d k la r " yolund aki bir ifadenin kabul e d ilem ez o ldu unu sa
v unu r; n k ona gre, b tn m m k n d n y a la r e d im sel olan
b iriy le b irlikte b u lu n u r B u da bir p r o je e tio n k av ra m n g e
rektirir. S a n a tn D ille ri" adl y a p ty la G oodm an iki n oktay vur
g u l a m a k istemitir: ilki, K a n tn zihnin y ap sn a verdii n e m e
b e n z e r bir bi im d e kend isin in sim geler dizgesine d u y d u u byk
ilgi; kincisi, sanallarn, an l n ilerlem esi gibi geni anlam da.
307

hic kesif, y a r a tm a ve bilg in in g e n ile m esin in tarzlar o l

duklardr. Tpk bilim kuram larn n farkl alternatiflerinin k u
rulabilecei gibi, sanatlarn ve yaptlarnn da farkl kuram lar
oluturulabilir. 13u kuram larn her biri eit d z e y d e bir d ee re
sahip olabilir ve kendi aralarnda birbirlerine d n t r le m ez le r,
in d irgenem ezler ve evrilem ezler. K klen bir relalivism ile y a k
lat sa n a tla ra G oodm an farkl y o ru m , an lay ve d
n trm e lerle (versions) y n elin cb ilec e in i v urgulam tr. Bir
nesnenin ya da 'd iin y a 'm n nitelii, zellii bizim onlar do ru be
tim le m e m iz e baldr: D n ya h a kk n d a re n e b ile c e im iz h e r
ey, o n u n la ilg ili d o ru e v irm e le re (ve rsio n s) b a ldr" Plraliztnin ve k o n str k lif bir n o m in a liz m in yanda olan Goodm an,
koullarn kar o lg u la r g z n n d e tutu larak d e e rlen d irilm esi
gereini vu rgu lam , sanatlarn ok ynllkleri olan bir "p ro
je k siy o n "
old u u n u
sa v u n m u tu r.
Dnya
h a k k n d a

ren e b ilec e im iz her ey, o n u n doru V m 7 y //'la rnda bulunur.

S im geler, d n c ele rim iz in ( id e lerin) o lu m a s n d a n c rol st
lenirler. Nelson G oodm an sonu olarak btn sanatlarn, anlam a
yetisinin gelim esi an lam n d a, buluun, y a ra tm a n n ve bilginin
geniletilm esinin tarzlar olarak n em sen m ele ri gerektiini v u r
g u la m tr.

308

UMBERTO ECO
(5.1.1932, A lessandria, talya - )
B ir y a p t n e b a la r ne d e biter; olsa olsa o yle g ib i
g rnr.
U m berto Eco, O pera A p erta

Y a z n e le tirisi, rom an, sanat k uram ve g stcrgebilim alan

larnd a r n le r veren bu talyan d n r, T o rin o n iv c rsilc sinde
d okto rasn ta m a m la d k ta n so n ra (1954), R a d io te lev isio n e Italia n a 'd a ( R A ) k lt r p ro g ra m la rn n yayn y n etm en li ini y a p
m a y a b a la m , b u n u n y an sra 1956-64 ara snda yine T o rin o
n iv e r s ite s inde, dah a sonra da F lo ra n sa ve M il a n o 'd a dersler ver
mitir. 1971d en bu y a n a B o lo g n a n iv e r s ite s inde g stergebilim
(seniolik) p ro fe s rl yapan U m berto E co nun ilk ara trm a ve
inc ele m e leri e s te tik alanndadr. A yrca U lu sla ra ra s G s
te rg eb ilim n c e le m e le ri D e r n e i'nin (International A ssociation for
S e m io tic S tu d ies ) de genel sekreterliini yapan Eco, felsefe, tarih
ve estetik a lan n d a k i a l m ala ry la, yazd ro m a n la rla Bat k l
tr d n y a s n d a b y k bir ne k av u m u tu r. E stetik alanndaki
b a lc a y a p t s a y la n O pera a p e r ta da (Ak Yapl. 1962) ak
y a p t p o c tik a s k o n u su n d a k i z g n dncelerini serim lem ilir.
B u k ita b n d a Eco. o u m ode rn m z ik yaptnd a (Ravel. Stock
hausen. B oulez), sim geci iirde (M allarm . Baudelaire, R im
baud) ve F ran z K afka ya da Jam es Joyceun ro m anlarnda o l
du u gibi anlat d zen inin bilinli biim de b o zu ld uu edebiyat
y a p tla rn d a m e sajlarn tem elde b elirsiz o lduunu, o k u r ya da d in
leyicinin, y o r u m ve yara tm a srec in e daha etkin biim de k a
tlm a y a a rld n n e s rm t r. O rta a estetik d n cesi s
tne de in c e le m e le r y apan E co nun ara trm a la rn d a ele ald
konu, sa n atsa l y a ra tm ile kitle iletiim aralar arasndaki ili

309

kilerdir. a d alarn n bir engel deil de b ir d e e r olarak g r

dk leri, sanat y aptnn an lalm az l sorunu st n d e .d u r a n E co,
bu d n c e le rle tek b ir r o m an n d a, G iiln /W /nd a (II N o m e
della R osa, 1982), tm yazn kurallarn ve dinsel incele m e d en p o
lisiye r o m an a dein tm ed eb iyat trlerini, birini tekiyle y k m a k
zere k u lla n m ve b irle tirm itir. Bu fantastik ro m a n g r n te,
14. y y da bir talyan m anastrndaki cinayet y k s n anlatm akla,
am a ro m an zn de, teoloji, felsefe, bilim ve tarih alarndan hakik a t in sorg u lan m as o la ra k k arm za k m ak tad r. O r t a a da
geen srkleyici bir d e d e k tif rom an g r n m n d e k i bu yaptta,
z n d k la rd a n A r i s t o t e l e s in 'P o e tik a sna, ifal o tla rd a n yalanc
sa k o n u s u n a d ek pek ok ey b u lm a k olasdr. E c o nun d ile e g e
m en oluu ve O rta a d n y a s n n sorunlarn sergilem esi n e
deniy le uluslararas gen i b ir e v re d e baar k a z an a n ve en ok
satan kitaplar arasna giren bu rom an, J e a n - J a c q u e s A n n a u d nun
I986'da ektii ayn adl film e k ayn a k lk etmitir.
A k yapt poetikas k u ra m n n k nok tas ve d ay a n a ,
y n le m b ilim asndan, biri kuram sal fizik ve teki san at alan
olm a k zere, iki dnsel etkinlik alan n d a ortay a kan g e
lim eler ve o la y la r a ra sn d a bir b e n z e im in g z le m le n m e si ve
b una dayal bir rn ek se m e y o lu yla yaplan u s la m la m a ya da k u
ra m sa lla trm a
biim idir.
Eco
ak
yap t
k u ram n
te
m e lle n d ire b ilm ek iin, m antk alanndaki g elim e lerd e n , o k d e
erli ve diyalektik m antk trlerinden, a d a felsefenin ana
arterlerinden saylan f e n o m e n o lo jid e n ; a d a resim , m z ik , iir
ve m im arlk alanlarnd an ve bu alanlardaki g elim e lerd e n o lduk a
y ararlanm tr. te y a n d a n ak yapt poetikas k u r a m n a bir alt
yap olu tu ra b ilm e k iin kltr ve sanat tarihine de giren E c o , lk
adan O rla a a, P l a t o n dan D a n t e ye dek u z a n m ; a k y a
ptn belirlilerini aratrm tr. D a h a so n ra B a ro k sa n at a n
laynda ak yapl p o e tik a s n n ilk izini g r m , a n c ak bu
k a v ra m n b ilinle o rta y a atln P a u l V e r l a i n e in nl A rt
P o e tiq u e inde ve dah a genel olarak da sim geci sanat anlay n d a
b u lm u tu r. J a m e s J o y c e un U ly s se s'ini ve K a f k a nn yap tla rn
"a k y a p t"m en byk rnekleri olarak sunan E c o , bu kon u d a
pek o k deerli y azlar k a le m e almtr. O n a gre, a k y a p t" ,
her trl y o r u m a ak olan; o k u y u cu , izleyici ya da dinleyicinin de

110

y a p tn d u y u m s a n m a s n a ve a n la lm a s n a k atldk lar ve k e n
d ile r in d e n de bir ey kattklar y ap t dem ek tir. B y le b ir anlay
ise tek y nl, gelen e k sel ku rg u ve y o r u m biim lerini yadsr; ancak
f o rm u n y ok sa y lm a s n a d a yan a m a z . F o rm stne d a h a e s n e k bir
k a v r a m o lu tu rm a y , f o rm u bir o la n a k la r a la n o la ra k grm eyi
a m a la r ; h e r k e s im d e n alm la y c y , sa n at n n y a ra tsy la i
b ir li in e arr. Eco, Bat u y g a rl n d a M i t o s dan I d e ye, i d e sel
o la n d a n G ere k li e , G e r e k lik ten S o y u la, S o y u ttan O la n a k lya
d o ru yol alan bir g e liim izgisi o ld u u n u ve b u n u n d a A k
Y a p t p o e tik a la rn n ta rihsel o lu u m u n u g ste rd i in i dnr.
O n a g re her yaptn bir bildirisi ve her bildirinin de z lm e si g e
re k e n bir kodu vardr. B u k od b ilin m ed e n yo ru m ya p la m a z , d o
la y s y l a d a y a p t a n la la m a z : S a n a t ya p t, k k l b ir b i im d e
ik irc ik li b ir b ildiri, b ir tek g ste re n d e b irlikte varo la n b ir g s
te r ile n le r o k lu u d u r; b u d u ru m h e r s a n a t y a p tn n b ir z
g l n n o lm a s d em e ktir. k irc ik li i d e e r o la ra k g e r
e k le tir e b ilm e k iin a d a sa n a t la r o u n lu kla fo rm su zlu a ,
d ze n sizli e ,
ra stla n ty a ,
so n u la rn
b e lirsizli in e
b a
vu rm u la rd r. B u y o lla b ir y a p tn h a n g i sn rla rd a ik irc ik li in i kesk in le tire b ile c e in i ve y a p tn n ite li in i y itirm e sin e y o l a
m a k szn ,
a lm la y c n n etkin m iid a h e le sin e b a la n a b ile c e in i
b e lirle y e c e k , b i im ile a l a ra sn d a k i d iy a le k ti i sa p ta m a k is
te m ile rd ir. B u ra d a y a p t s zc n d e n u a n la lm a ld r: Yo
ru m la r n a rd k l n a , b a k a la r n n e v rim in e o la n a k veren,
a m a a yn za m a n d a d a b u n la r d ze n le y e n y a p sa l ze llik lerle d o
n a n m b ir n esne. (1J

U m berto E c o ya g re retimi y ap an sanat, n esnesiyle bir bil

diri y a p la n d rd n bilir; bir a lm la yc iin a l m a k ta o ld u u n u
b ilm e z lik te n g e lem e z. B u alm laycnn nesne-bildiriyi, tm ikir
cik lik le rin d e n y a ra rla n a ra k y o ru m la y a c a n bilir; a m a bu yzden
o, iletiim z in cirin d e n y in e d a h a az so ru m lu s a y m az kendim .
B u n u n son u c u o la ra k d a h e r poetika, d a h a batan, ilem sel bir ta
sar ola ra k , iletiim ta sarsn a k a o rta y a koyar; o, bir nesne
z e r in e ve o n u n etkileri ze rin e tasardr. E co yu yalnzca sanal
y a p tn n tasars ilg ilendirir; n k o n u n am ac k ltr tarihinin

(1) U. Eco, L O euvre ouverte, Edition du Seuil, Paris. 1965.

bir rn n, bir p o etik alar feno m e n o lo jisiy le a y dnla k a

vutu rm aktr. T ekil y o r u m yerin e oul y o r u m g e m e k te, b ylece
tek an lam llk tan o k a n lam ll a do ru yol alnm aktadr. G e r
ekten le P a u l V a l r y nin dedii gibi, B ir ya zn m etn in in g ere k
a n la m y o k tu r . te bu n ed e n le b ir sanal y a ptnd a , birebir bir b e
lirlenim cilik ile fen o m e n ler birbirlerine b alanm a dkla r iin, bitip
t k e n m e k b ilm ey e n b antlarn k u rm u o ld u u bir a o rta sn d a
g n l n c e y e r d e itirm e k ; kendi y ak lam b o y u tla rn, kendi tu
ta m a k noktalarn, kendi g n d e r m e leini bir b a k m a kendi b a
na se m e k ; o la bilir en o k sayda lei ve b oyutu s o n u n a dek
h are k ete g e irm ek , o a ltm a k , a m a k yaptn alm la y c larn a
d e n b ir g revdir. S anat yapt, bir bi im d ir; s o n u n a varm s
nrsz bir dev in im d ir. S an ki sonlu iine k o n m u bir snrszlktr;
tpk E i n s t e i n n evreni gibi sanat yapt d a sonlu a m a snrsz bir
varlktr. B t n l , so n lu lu u n d a n k a y n a k la n r ve do la y sy la d u
raa n ve d ev in im siz bir g erekliin kapan gibi deil, bir form
iin d e to p la n m olan bir s o n su z lu u n al gibi g r lm e lid ir.
B u yzd e n , yaptn snrsz say d a g r n m olur, b u n la r p a r
a la r ya d a b t n le r deildir; n k her biri yapt t m y le ierir
ve belli bir b ak a sn d an o r ta y a karr. E c o ya g re felsefi bir
disiplin olan estetiin k uram sa l dzlem i ile yarat prog ram olarak
poetik an n pratik dzlem i ara sn da bir ayrm d a sz kon usu dur.
Y z y lm z n b a n d an bu yana pek o k yapt, iinde o u l bir
rg tle n m ey i ya da yaplanm ay sergilem ekte; oulcu(p lralist)
bir o rg a n iz a sy o n la r to pluluu olan bu yaptlarn y o ru m la n m as tek
boy u tlu lu u am akta. rn e in m zikal k o m p o z isy o n la rd a k i farkl
k sm lar y o ru m c u n u n z g r seim ine
gre
birbirine e k
lem lenm ek te, giderek yen id en ve her seslendiriliinde bir kez d ah a
yara tlm a k ta d r. Y ine ayn ekilde hareketli heykeller, fo rm su z
tablolar, F in negans W a k e \r\ bir m odel o lu tu rd u u gibi ro
m a nlard aki sem an tik dil oy unlar bizlere sanat yaptn y eniden
y o ru m la m a , d u y u m s a m a ve b e e n m e o la n an salam aktadrlar.
te bu yeni tip yap tla r U m b e r t o E c o ' y a gre, ak yapt k u
ram n a rnek olan yaptlardr. C a l d e r in m obil heykelleri, P i e r r e
B o u l e z in besteleri, J o y c e un rom anlar, M a l l a r m nin iirleri bu
tr y a p tla r arasnd adr. a m z n bu yaptlar, a d a k ltrn
btnl iinde rastlantsal da olsa bilim lerle bir ortak k ke sa

312

hiptir. E n fo r m a s y o n k u r a m n a d a d aya narak E co , bir sanat y a

ptn n hangi n o k ta y a k ad a r hi d u rm ak szn ve k esin tisiz k e n
d isin i bir iletiim arac o la ra k atn g s te r m e y e alm tr.
S o n ra k i a l m a la r n d a teki iletiim ve g ste rg e b ilim alanlarn
a r a tr m a y a y n e le n E c o , h e r ikisini de ngilizce yazd A Theo ry o f S e m io tic s (B ir G ste rg e b ilim K u ra m , 1976) ile S em io tics
a n d T he P h ilo so p h y o f L a n g ta g e (G stergebilim ve Dil Felsefesi,
1984) adl y a p tla rn d a sa n al trleri, eletiri, tarih, iletiim ve e n
f o r m a s y o n k o n u la rn d a k i o k eitli d n c ele rin i serim lem ilir.
Bilindii gibi gste rg e b ilim alan iinde say labilecek a
lm alarn k ken i o ld u k a gerilere gider. Y z y lla r bo yu dilsel
z m le m e le r d e y a da dille ilgili d nc ele rd e , g stergelerle ilgili
g r le r e r a s tla n m tr . M a n tk a l m a la r y a p m o la n S t o
a c la r ile O r t a a n sko la stik filozoflarnn ilgi alanlar iinde
a n la m ve a n l a m la m a sorunu nem li bir yer tutm aktadr. Bu a
l m a la rd a g ste rg e b ilim se l nitelikli g z le m le r b u lm a k olasdr.
A n c a k O r t a a daki a n la m la m a b i im leri' (D e M o d is Sign if ic a n d i) adn tayan o k saydaki yapttan, 1690'da John
L o c k e un 'A n E ssa y C o n c ern in g H m an U n d ersta n d in g ' (nsan
A n lay z e rin e B ir D e n e m e ) ve 1764'te J . H . L a m b e r t in N ees
O rg a n o ' (Y eni O r g a n o n ) adl y ap tla rn a gei, g ste rg e b ilim
a sn d an nem lidir. Bu iki felsefeci de gstergebilim i ilk kez n e s
nelerin an la lm a s n ve b ilg ilerin iletiim ini g er ek le tiren g s
te rg e ler retisi olarak se io tik e te rim iy le ta n m la m la rd r
G e n e de m antk C .H . P e i r c e ve a d a dilbilim in kurucu F . d e
S a u s s u r e e g e lin c e y e d ein dil felsefesinin snrlar a
la m am tr. G sle rg c b ilim in b a m sz bir bilim d a ln a d
n m e s in i sa la y a n P e i r c e e gre m antk, g sle rg c b ilim in baka
bir addr. P e i r c e m a n tk la zd e le tird i i, tm olgular kapsaya n
bu k u ra m a 'se m io tic s' adn v erm itir. S a u s s u r e ngrd
g ste rg e b ilim ise toplum sal ve dilbilim sel bir zellie sahiptir. r
ne k le P e ir c e , dil-d g s te rg e diz g ele rin d en hareket ederek dilin
bu d iz g e le r iindeki yerini s a p ta m a y a alrken. S a u s s u r c dilden
y o la k a ra k b a k a g ste rg e le rin ileyiini in c ele y eb ilec ek bir
bilim dalnn kuru lm a sn nerir. Bu iki n c d e n sonra g s
te rg e b ilim a lm ala r o n la rn nerileri te m elinde, deiik d o
r u ltu la r d a g e lim itir.

313

Y u n a n c a s m io n s z c n d e n tretilen sem iyoloji kavram ,

g ste rg e le r bilimi a n lam n a gelir. B ir tany (diagn ostik) te
m e lle n d ire b ilm e k iin g stergelerin in c elen m esine d aya n an tpsal
b ir s e m iy o lo ji'd e n , den iz u la m n a ilikin b ir s e m iy o lo jiden; d e
m iry o lu , k a ra y o lu , h av a y o lu a l a n la rn d a u la m ve do la m s a
layan k o d la n ve g stergeler dizgesini (signalisation) inceleyen bir
se m iy o lo jiden s z ede b ildiim iz gibi; to plum , politika ve ek o n o m i
a la n la rn d a d a kanlarn, de iim aralarnn, p ara nn, retim in,
e n fla sy o n u n , an la m a z lk la rn ve b y m e n in e v rim in e ilikin g s
te rgelerin
incelendii; ltlerin, d alg alanm alarn
ve d u r
gun lu k la rn o lu u m u n u n izlendii top lu m sal, siyasal ve e k o n o m ik
bir g s te rg e b ilim den de szedebiliriz. H atta tm k o k u la r (par
fu m s) da birer g ste rge olarak g s te rg e b ilim in ala m n a girerler.
D ilin (biim , yap, vb.) g sterg elerinin incelendii lingistik bir
sem iyo lojiden szed e b ilec e im iz gibi, anlam lar ve g ste rilm e k is
le nenlerle, yani anlam verilenlerle (signification) de ilgilenen sem a n tik ten szedebiliriz. ze tle bilim lerin ou kon u la rn a uyg un
gstergelerin g zlen m e sin e day a n an ve her bilimin bir gsterenler
(signifiants) dizgesi tipi olarak d n ld bir g ste rg e b ilim ze
rine k u r u lm u la r d r. Ferdinand de S aussu ree g re g stergebilim
T o p lu m sa l y a a m d a y e r alan g ste rg e le rin y a a m m ' incelerler.
A n ca k g ste rge b ilim (Sem iyoloji), gstergelerin genel bilimi o la
rak a n la la n se m io tik " ten de ayrlr. John Locke(1632-1704) ta
rafndan o rta y a atlan bu szck a m z d a E. B uyssens, Ch.
M orris ve R. B arthes gibi n clerin a lm ala r s a y esin d e yeni
b ir z e n g in lik kaz an m tr. S on yllard ak i y n e lim le r n d a se
miyoloji, d o rudan gsterilen nesneyi (signifi), yani den o ta tu m u (rn. aa); o k d ah a gen i ve zengin bir a n la m tayan
ve bu n u n y an n d a d a dah a az kesin ve belirgin olan g ste rilm e k is
tenenden, yani an lam y k le nende n (signification) ayrr ( m . a a
cn sim geledi i her ey: D ingil, stn, seks, baba, d n gse l evrim ,
l m s z l k , y a a m vb.).
G ste rilm ek istenen y a da anlam y kle nene a n la m la m a (sig
nification) d enm ekte dir; bir nesneyi, bir varl, bir kav ra m , bir
olay, a n l m zd a , ca n la n d ra b ile ce k bir g ste rg e y e ba lay a n
o lutur bu; g ste re nle (signifiant) g ste rilenin(sign ifie) birle m e
sreci olan anlam lam a, anlam ak tarm a ve anlam v e rm e eylem idir.
314

A n la m n e k le m le n i i, retili ve kav ra n d a bu e y le m in iinde

y er alr. te bu anlam verilm ek y a d a g ste rilm e k istenen (sig
n if i c a r o n ) yaln z dili deil, fakat b tn insan etkinliini derinden
etkiler; je stle ri, savalar, d ev rim lcri, h erhan gi bir krizi belirler. Bu
n e d e n le g ste rilm e k iste n e n , b tn insan b ilim leri tarafndan
d ikka te alnm a s g e re k e n bir bo y u tu oluturur. n k o, d ilbilim in
ve b tn teki tek tek b ilim le rin e rev e le rin in geni l d e d
n a taar. S e m i o t i k in ilevi ayn b i im d e p sik o lo jid e ve z e l
likle de Jen P iagetnin g en e tik p s ik o lo jisin d e ele alnp k u l
la n lm tr .
G n m z g stergebilim cileri a ra sn d a sekin bir yere sahip
olan U. E c o , b u d aln alann o ld u k a g en ile tm itir. O n a gre,
h a y v a n la rn
b ild iriim se l
d av ra n la rn
in c e le m e k te n
(zoo se m io tic s), in sa n la rn b e d e n s e l b i l d i r i i m i gibi b a k a a n la m la m a
sistem lerinin z m le n m e s in e (kinetics ve p ro xem ics), koku alm a
g ste rg e le rin d e n bir estetik k u r a m n a ve retorie d ek akla g e
leb ilecek h er trl kltrel olgu gste rg e b ilim in alan iindedir.
E c o n u n bu denli g e n i b ir alan k a p s a m a y a a l a n ilk yapt
1967 y ln d a y az d A p p u n ti p e r u na se m io lo g a d elle com u n ic a z io n i m V e dir (B ir G rsel B ildiriim S em iolojisi zerine
N otlar). B ir yl so n ra y a y m la n a n La stru ttu ra A sse n te " ( V a
ro lm a y a n Y a p ) adl y a p tn d a d a h a n c e yaz d k la rn kuram sal
b ir te m e le o t u r t m a y a a l m tr. B u k ita p ta y a p sa lc l n episte m o lo jik a d an uzun bir incelem esi ve E c o nun genel olarak gst e rg e b ilim e y a k la m y e r alr. E c o ku ram sa l bir g ste rg e bilim ki
tabn d o ru d a n d o r u y a ngilizce o la ra k y a z m a k istem i ve bu
d o r u ltu d a k i a l m a la r n a rk a d a D. O sm ond-Sm ith ile bir
likte s rd rm t r. 1975'te A T h eo ry o f S en io tic s (Bir G s
te rg e b ilim K u ra m ) adl kitabn y a y m la m , 1976'da d a bu kitaba
d a y a n a r a k y az d T ra tta to d i se m i tic a g e n e ra le (Genel G s
te rg e b ilim n c e le m e s i) y a y m la n m tr. B ir b a y a p t sa yla n bu ki
ta b n d a E c o , h e r a n la m la m a ve/ya d a b ild iriim o lg u su n u k a p
s a y a c a k b ir le ik b ir in c e le m e n in k u r a m s a l o la n a k la rn ve
to p lu m sa l i le v le r in i ara trm ay a m a la m a k ta y d . Bu e reve
i in d e d rt a n a b a lk a ltn d a a) K lt r O lg u s u n u n M a n t , b) A n
l a m la m a ve B ild iriim , c) B ir K o d la r K u ra m , d) B ir G sterg e
re tm e K u ra m a d m v erd i i alanlar incelem itir. E c o nun bu ki

315

tapla ele ald en nem li sorun, g stergebilim in zgl bir bilim

dal m. y o k sa h en z b ir e r e v e y e o tu rtu lm a m y a d a bir e rev e
i in d e b ir le tirile m e m i b ir a l m a alan m o ld u u d u r. B u so
ru y a o lu m lu y an t v e re b ilm e k zere yazd kitab, bataki d
n c esin e u y g u n olarak gste rg e b ilim in bir bilim dal o lduu so
n u c u n a vararak bitirm ektedir.
B ir sanat yaplnn tek bir y o r u m a d a y a n d rla m a y a c a g e r
e in d e n y o la kan E c o nun am ac, yaratlan eserlerin estetik d e
eri ze rine bir y arg d a b u lu n m a k deil; eitli poetikalar hem
yan sm a lar, hem de konular olduklar kltrel d u r u m a u y
g u n lu k la r iinde k a rlatrm aktr. D oay e e r bir s z l e b e n
zetirsek, sanat yapt da bu szlk ten seilerek a lnm s z
c k le r d e n o luan c m le le rle k u ru lm u bir kitaptr. V okab le rin
s z c k an lam lar d n d a tad y a da aktard bir a n la m d a n
s z ed e m ey iz ; tpk d o a d a g rn en n esn ele r gibi. B unlarn da
kendi balarna bir anlam lar yoktur. A n c a k bu szc k le rin bir
araya getirilm esi so n u c u n d a anlaml bir c m le o rta y a kar; ite
sanatsal ifade d e d i im iz ey de budur. N e var ki E c o y a gre, B ir
kita p ne b a la r e de biter, olsa olsa yle g ib i griiniir." H e r sanal
yaptnn k endine zg bir sentaks, sem antii ve prag m a ti i var
dr; szckleri, kavram lar, sesleri, imgeleri kendi g ram atiine
gre biim lendirir. Bu b a k m d an her yapt, " a k " ve d evingen bir
yap sergiler. E retilem e ya da sanatsal simge, sessel g e r e k lik ya
da plastik biim, gerekliin mantksal yollardan d aha iyi kav
ranlm asn sa layan b ilgilenm e aralar olarak g rlrse eer, her
za m a n hatr sa ylr y a n lm a la r la karlalabilir. n k sanatn
ilevi,
d nyay
tanm ak.
b ilm ek
deil;
d n y a n n
ta
m a m layclarn ortay a koym aktr. Sanat, varolan bi im le re e k
lenen z e rk bi im le r yaratr, am a bunlarn da bir y aam ve k e n
dilerine zg yasalar vardr. N e var ki sanatsal bir biim, bilimsel
bir b ilgilenm enin yerini tutacak bir ey sa la y a m a s a da, b una kar
lk o n d a biigibilim sel bir e retilem e grlebilir; her d n e m d e e
itli sanal biim lerin in y a p la n m a tarz -geni a n la m d a benzerlik,
e re tile m e, k av ra m n bir figre dnm esi tarz- bilim in ya da en
az n d a n a d a k ltrn g e r e e bak tarzn o rta y a koyar. Bir
o la n a k la r a la n " o la ra k sanat yaplnn, a da klt r n en b e
lirgin kav ra m larn d a n ikisini; fizikten alnan "alan" kavram ile

316

felsefed en alnan o la n a k llk k av ra m n k u lla nm a s d a bir rast

lantya b a lan a m az . B u n lard an birincisi klasik n ed e n -so n u ili
kilerinin, tek y n l ve te rsin m e z ilikilerin, y e n ile n m i bir g
r n d e m e k ti r ve b u r a d a b u ilikilerin yerini, bir karlkl
g le r dizgesi, bir ola y lar topluluu, bir yap lar d in a m iz m i al
m tr; kincisi ise a d a k lt r n d u ra a n ve ta sm a dayal bir
d z e n a n layn te rk ettiini ve ta rih te u y g u la n m olan kiisel
k ara r ve de erlerin sahip oldu u esn eklie zenle eilm eyi y a n
str. ki deerli m antk, doru b ilg ilen m en in olas tek arac d e
ildir artk; o rta y a kan o k deerli m an tk la ra gre, b elirlen im siz
ola n da b u n d a n b y le b ir b ilg ilen m e kategorisi olm u tu r. te bu
n e d e n le kltrel b a la m d a yeni bir san al poetikas do m u tu r;
sa n at yapt artk zo run lu ve n c e d e n kestirilebilen bir ere k le d o
nat m am akta, y o ru m c u n u n zg rl , m ode rn fizikle g r
d m z kesinsizliin bir biimi o lm akla, bu kesinsizlik ise, a
d a fizik iin, bir baarsz lk , z m s z l k uran deil;
tersine, k a n lm a z ve kkl bir d u r u m u y a nstm a ktadr.
U. E c o y a gre, sanat asln d a alm la y c y a t k e tilm ek zere
deil, am a ta m a m la n m a k zere bir yap t sunar. A k ve dev in gen
yap tlardan hibiri, herhangi bir biim k a z a n m a k zere kaotik bir
y a p d a n k m a y a h az r b u lu n a n rastlantsal elerin bir y m
gibi g r n m e z bize; burada sz kon u su olan hep gerek bir y a
pttr. N ite k im bir s z l k te de binlerce s zc k bulunur; isteyen
herk e s b u n la rla iirler, r o m a n la r y a da fizik kitab yazabilir. Bu a n
lam da, szlk de s u n m u old u u gere cin tm olas b i im le rin e
a k bu lu n m a k ta d r; a m a szlk kesinlikle bir y a p t deildir.
G e r e k bir y a p tn al v e d in a m iz m i o ld u k a farkl b ir eydir.
K en d i o r g a n ik ca n ll n n o y u n u iine sok arak, deiik ta
m a m la y c la r b t n se lle tirm e yetenei vardr onun ve bu c a n
llk, t a m a m la n m a deil, d eiik b i im le rd e srp g itm e anlam na
gelir. H e r sa n at yapt, ak y a da rtl olarak , bir zorunluluk poetik a s n n rn de olsa, olas alm la m a la rn giiciil (potentiel) o la
ra k so n su z bir d izisine aktr. Bu alm la m a larn ya da y o
r u m la m a la r n h e r biri y en i b ir bak asna, bir be e n iy e , kiisel
b ir y o r u m ta rz n a g r e yapt y en id e n yaatr. D ev in g e n yapt
poetii y a d a a k y ap t p oetii, sanat ile sanat alm laycs a r a
s n d a yeni bir ilik iler tipini, estetik alg la m an n yeni bir i.-

317

leyiini balatr; sanal r n n e to p lu m iin de yeni bir yer aar.

S on olarak da sanat yapl z e rin d e d n m e ile kullanm ara
s n d a u m u lm a d k bir iliki kurar.

U m berto E co sanat dilinin zellii nedeniyle hibir sanal y a

plnn g e r e k te k a p a l o la m a y a c a n ; her yaptn, belli bir g
rn te sin d e , saysz olas o k u m a ya d a y o r u m la m a 'y a yat
knlk gsterdiini syler. R e sim d e n iire, m zikten y az n a dek
her sanat yapt, saysz o k lu k la ta d m a ak bir nesnedir; kendi
ban a bitip t k e n m e bilm ey e n bir d en e y kaynadr. Sanat, b u
lank bir fikri, bir co k u y u belirli bir d o la y m a d n t rm e g
cdr. E e r b ir sanat yapt, alm la y c n n g z n d e anlaml olabiliyorsa, bu da ayn biim de, o n u n d a h a nceki deneylerin den
gelen ve s a n a t yaptnn su n m u o ld u u niteliklerle eriyip kayn aabilen d ee rlerin ve anlam larn varl sayesindedir. S an at y a
pt, C h a o s-m o s" bir yap sergiler; bir k a rg a a -e v re n r(c a o sm \\L )
zellii gsterir. E coya gre bu zellik ncelikle Dante, Kafka,
Jam es Joyce gibi yaz arla rn y a p tla rn d a k arm za kar. B ir
o k -a n la m llk sz k o n u s u d u r bu y aptla rda . a d a poetikalar
k a v ra y a b ilm e d e , estetik b ildiriim k u ra m n n nem li bir yeri var
dr. Bu k u ram , bir bildiride b u lu n a n bildiriim niceliini d e
e rle n d ir m e y e alr. B ild iriim (in fo rm a tio n ) ek lem eli bir ni
celiktir; d a h a n ce d en bild ik lerim e katlan ve ben im karm a
z g n bir k a z a n m gibi kan bir ey. B ild iriim nicelii m a
tem atiksel y n te m le rle hesap ed ileb ilir ve saylarla anlatlabilir.
B ildiriim k u ra m n n rol de budur; hesaplar da her trl bil
diriye uyarlanabilir, say ya da dilbilim sel sim geler, ses dizileri vb.
gibi. G n l k iletiim de, d ilbilim sel y a d a szdizim sel al
k an lk la ra kar kan ve srf bu y z d e n yen i bir e y ler ileten a n
latm larla d oludur, anlam n genel o la ra k k en dilerine gre iletilmi
o ld u u kurallara uym adklar halde. Dil bir kez olaslklar dizgesi
o larak k o n d uund a, kim i dzensizlik eleri, sylenen bildirinin
bildiriim ini oaltr. te sanal bu f e n o m e n le r in ortay a kt en
yetkin alandr; rnekle, bir iirsel sylem , ses ile k avram , seslerle
szleri k e sinlik le yeni b ir iliki iin de y erletiren ve tm celeri al
lm adk bir ta rz d a birletiren, b y le c e ayn z a m a n d a h em belirli
bir a n la m la m a , hem de artc bir c o k u ileten bir sy le m d ir;
y le ki an lam h e m e n k a v r a n lm a m o lsa bile, coku doabilir.
318

iirsel
s y le m in
g c n
yapan
y a ln z c a
'm cedcnk e stirile m e y e t" m art d eildir. D ilin a llm ad k bir ta rz d a k u l
lan m s o n u n d a iir olabilir; b u n a karlk, dilsel d iz g e n in en olas
k u lla n m b ir ey v e rm e z . E c o y a gre, estetik, s y lenilen eye
deil, d a h a o k s y le m e tarzna ilgi duyar. K lasik sanat, o n a gre,
iyice b e lir le n m i sn rla r iin d e k u r m a c a (fic tio n ) d z e n e aykr
d a v r a n m a k ta y d ; a d a sa n at ise, b a lan g ta k i d z e n in yerin e
son d e r e c e o la slk d bir dzeni srekli olarak k o y m a zelliini
tar. B a k a d e y i le k la sik sanat, te m e l k u rallarn o u n a sayg
gsterdi i b i r dilsel d izg enin iine z g n d e v in im le r ve co k u lar
s o k a rk e n ; a d a sanat, kendi y asala rn k e n d in d e b u la n yeni bir
dilsel d iz g e o rta y a koyar. B u n d a n t r a d a sanat, geleneksel
dilsel d iz g e n in k o ru n m as ile y a d s n m a s a ra sn d a d u r m a d a n sa
lnr durur; t m y le yeni b ir d iz g e n in b e n im se n m esi, tm bil
d iriim in y iti m iy le so n u la n a c a k tr. A k yap tn z n o lutu ra n,
b iim ile eitli a n la m a la r o la na (a n la m ta bak a lar) arasndaki
d iya lektik, ite bu sarkasal d e v in im iinde gerekleir. D e m e k
air y le b ir dilsel d iz g e yara tr ki, bu artk o n u n iinde kendisini
dile getirdii dilin dizgesi deildir; a m a v aro lm a y a n bir dil dizgesi
de deildir. B i ld iriim o la n an o a ltm a k zere, o bir d iz g e iine
r g e n le n m i d z e n s iz lik m o d llerin i sokar. B ir ak yaptn y a
ratcs iin z m , sa rka sa l b ir d iy a le k tik te d ir yalnzca. a d a
sanat, estetik b e e n in in ve yap larn tesini a m a la r ve d a h a geni
b ir s y le m i in d e yerini alr; m o d e m insan iin b ir kurtulu o la
nan, alg ile d n c e n in ikili d ze y in d e , z g r l n y en id en
k a z a n m n a g id e n yolu tem sil eder. S an atta kesinsizlik ne denli
b y k ise, bild iriim de o denli b y k olur; ve belli bir o lasla
uyan sim g e le rin b ir dizisini olu tu ra n b ir dizge, rastlant y a
sa larn a u y g u n (s to k a stik ) bir sretir.
E c o y a g re, bi im se l o lm a y a n sa n at yapt aktr; biim lerin
ev rim i b ilim se l k a v r a m la r n e v r im iy le k o u t gider. S an at alan n d a
nasl tm k la s ik d e e r le r in k y le k a r la y o rs a k , b u n a k o u t
bir dev rim d e b ilim le r alan nda o lm u tu r; b ilim deki uzay, zam an,
m a d d e, ed e e rlilik , genel e k im le ilgili kav ra m larn son d
n e m le rd e k i iflas ve b elirlenim siz lik, olaslk, eliki, grelilik,
en tro pi k a v r a m la r n n y en id e n o rta y a k, her y n d e n bir g i
z e m c ilik u y a n n ve yeni b ir a k n lk o la n a n o rta y a

319

k arm akladr. B a ro k poelika, K o p e r n i k ' i n g etirm i old u u heliosanlrik d ev rim in in yeni evren g r n d e n y o la k arak g e
litirilm itir; B a r o k y a p ta bak a la rn n eitlilii, art so n
suzluk b o y u tla rn c a genilem i, ne y e r m erkezli (geosanlrik).
d o la ysyla ne de insanm erkezli (antroposantrik) bir evren g
r n d e n e tkile nm itir. A y rca B a ro k poetika, g ez eg e n y
rngelerinin
eliptik
karakterinin
K ep le r
tarafn dan
bulg u la n m a s n d a d a ayn bi im d e yer alm b u lu n m a k ta d r; nk bu
bulgu da kozm ik yetkinliin sim gesi olarak dairenin stn ko
n u m u n u k u k u y a d rm ek ley d i. Y ine bu c m le d e n o la ra k Eukleidesi o lm a y a n g e o m etrile rin o rta y a k ile F a u v is ller ya da
K u b is llerde klasik g e om etrik b iim lerin terkedilii arasnda,
so y u l resm in o rta y a k arasnda, yeni p lastisizm ya da y a
psalcln ilk giriim leri ile H ilb e r tde g e o m etrin in aks iy o m a tiz a s y o n giriim leri a ra sn d a bir k ou tlu k kurulabilir. V o n
N e u m a n n ile M o r g e n s t e r n in o y u n la r k u r a m , bu y zyln en
nem li bilimsel olaylarnd an biri olan bu kuram ; T o n i d e l R e n z i o nun actio n p a in tin g " k o n u su n d a verm i o ld uu rneklerle,
g n m z sanalna u y g u la n m a s n d a o k verim li old u u n u g s
term itir. B u n d a n b yle o la n a k l'd a n (possibilit) o la s l'ya(probabilil) giden bu geni alanda, cansz, canl ya d a tinsel m a d
denin yasalarn yn elen belirlenim sizliin (in d term in ism e) bu
yeni se rveninde, y z yl nce C h e v a l i e r d e la M r e in P asc a l a s o r m u o ld u u p r o b le m le r alm tr. S a l v a d o r D a linin
n e s n e l-r a s tla n ti ya da M a r c e l D u c h a m p nn iro n i- te si gibi
k a v ra m la rn n alm o ld u u gibi. R a sla n tn n n e d e n s e llik le yeni
ilikileri, o lu m lu ve o lu m s u z r a stla n l-k a rlm n ( a n ti- h a sa rd ) ie
kartrlm as, k a rte zy e n us u lu k ile b u g n k u y g a rl m z n k o
p u k lu u n u n fazladan bir pekitirilm esidir. te y an d a n bir gn rast
lantnn yasas b u lunursa, d o aldr ki insann ussal dze n in in d e
im esi zoru n lu lu u ortay a kacaktr. N ite k im y z y ldr hi
kprd a m ad p e k a la bilindii halde, g n e in d o d u u n u ve b a t
tn d n m e e ilim in d e deil m iy iz ? (l)
B tn bunlar, E c o ya gre, yeni bir sanatn ilevinin nasl epistem olojik bir eretilem e o lduu nu aklar. O laylardaki kesiklik,
( I ) U. Eco, L Oeuvre ouverte, Edition du Seuil, Paris, 1965.

320

b ir le ik ve k e s in b ir e v re n im ge si o la n a n k u k u y a d r m e k te ;
yeni sanat, bu ayn dn y ay , i in d e y a a d m z bu d n y a y ta
s a r m la m a m z v e b u n u y a p a rk e n de o n u kabul e tm e m iz ve d u
y a r l m z la b t n le ti rm e m iz iin b ir yol n e rm e k te . A k yapt
ta m b ir zihin a klyla k esik lik (k o p u k lu k ) st n e bir im ge ver
m eyi d n m e k te d ir; on u anlatm y o r, n k o bu kesikliktir. B i
lim in so y u t k a teg orile ri ile d u y a rl m z n canl m addesi arasnda,
b ir arac o la ra k kendini ko yuyor; o, d n y a n n yeni g r n m le rin i
k a v r a y a b ilm e m i z i sa la y a n bir e it akn e m a gibi d u ru y o r. te
y a n d a n o la slk yasas, m z ik te tonal g ra m e rin yasas olup, O r
ta a so n ras batl d in le y ic in in d u yarl b u n a alktr. O y s a a to
nal g ra m e rin y asas rastlan tsall a d aya nr. K lt r m z n btn
eleri ise d n y a y o la n ak llk k a te g o risin e g re d n m e y e , d u
y u m s a m a y a ve son o la ra k g r m e y e b ir ar saylm aldr. G a b o
ile P e v s n e r in k o n s tr k tiv i z m inde o rta k la a olan g er ek li in zel
g r n e , m e k a n ik u y garln y z e y se l g r n m le rin d e n , ne de
g rsel verilerin k b ik p la n la r " n da n y a d a p la stik o y
lu m la r" n da n t rem ez. T e rsin e m o d e rn bilim in b izlere gsterdii
b i im iyle, fizik evre nin yapsal s rec in d en ileri gelir. E c o y a gre,
k o n s tr k tif sa n a ta en iyi giri W h i t e h e a d in y a da S c h r o e d i n g e r in in c e le m e s id ir . S a n a t - b a lc a ilevi de bu d u r- b ilim in ara
trp o rta y a k ard evre nsel o k lu u kabul eder, am a o nu plastik
b ir sim g en in s o m u t n iteliine balar.
S an at ken d i yarat ed im ini g er e k le tire n tek kii deildir;
alm la y c d a y a p t ile d d n y a a r a s n d a te m a s k u ra r ve bu a m a
la yaptn d e rin niteliklerini z er, y o r u m la r ve bu y o lla yaralc
s rec e k a tk d a bu lu n u r. E c o ' y a g re bir ak yapt p o etik as n n b i
r icik a d a p o e t ik a o ld u u n u s a n m a k yanltr. a d a sanatn
bi im se l y a p la rn n dilim iz gibi b r g e len e k sel d iz g ele re de niin
d u r m a d a n m e y d a n o k u d u u artk an la lm b u lu n m a k ta d r. i
irde o ld u u gibi resim d e de, s in e m a d a olduu gibi tiyatroda da
a k y a p tn o r ta y a k n d a n s z e tm e k , b u n d a n b y le olanak l
ise, b u n u n n e d e n i, kim i sanatlarn, a d a bilim in n erm i o l
d u u h em fiziksel ve h e m de tinsel d n y a stne yeni g r b e
n im s e m e le ri ve es k id en dzenli bir d n y a d a n sz edilirken k u l
la n lm o la n ayn b iim sel te rim le rle im di bu d n y a d a n sz
e d i le m e y e c e in i an la m o lm a la rd r. Bu b a k m d a n biim , bir dii-

321

 n c e ta yc s o lm a m a ld r , b ir d n m e tarz o lm a ld r; bu
b a la m d a da bir m z isy e n a n c ak yeni bir d n y a g r n yeni bir
m zikal b i im d e dile getirm eyi baarabildii l d e ilerici olur.
S c h n b e r g , W arsaw S u rv iv o r adl y a p tn d a , N az i v a h e tin e
tam bir kltrel hakareti dile getirebilm itir; b i im le r zerinde
u zu n bir sre altktan sonra, m z ik a snd an d n y a y a yeni bir
ta rz d a b a k m a yo lu n u bulabilm iti. A m a S c h n b e r g tonal diziyi
k u lla n m o ls a y d , W a rsa w S u rv iv o r\ deil, en koy u tonalite y a
salarna u y g u n o la ra k ayn k o n u y u a m la y a n W arsa w Conc e rto yu m e y d a n a getirirdi. H e r baarl b i im , ekilsiz bir m a d
denin bilinli bir y olla insani bir b oy uta e v rilm e sin d e temellenir.
Y azn d a -m zik, resim , s in e m a gibi- kendi yaplar iinde, bilim in
n g rd ev re n g r nts n, yani kav ram sal bir dzeyde, estetik
b ir b iim iinde, o n u n yerini d o ld u ra c a k eyi gelitirip k o ta rm a y a
a lan m e ta f iz ik i sk n tsn n son snr izgisini g e r
e k letirebilir. F in n e g a n s W ake, b y le y az n sa l b ir y neliin r
nei saylabilir pekala. D e m e k sanatsal sre, d zensizlie, e
kilsizlie b ir b iim v e r m e y e alr ve z lm e de, nesnele re
gidim li bir aklk v erm e k isteyen bir usun a b a s n d a n b a k a b ir
ey deildir.
E c o y a g re a d a k lt r bir a v a n t-g a r d e 'la r k lt r dr.
H e r av ant-gard e hareket bir nceki av a n t-g ard e hareketin y a d
snm asdr. S anat, p iy a s a k e n d isin d e n y le o lm a sn istedii
iin, bir b a kaldrandr. S a n a t tarihind e h er z a m a n v aro la n bulu
ile tarz arasnda doal bir diy alek tik vardr. B ir sanat, d n y a g
r n d e k kl b ir d e im e ieren yeni bir b i im b uld u u her
zam an , sanatnn bi im in in i erdiklerini hi an la m a d a n b e
n im s e y e n bir yn szde sanat ta ra fndan h e m e n taklit e d il
mitir. B y le b ir olayn ka n lm az l ve biz im k i gibi bir u y
g arlk ta -ki b u ra d a n esn ele r o denli hzla tketilirler ve deiiklik
o denli anidir ki, hibir yenilik hi de uzun bir sre yeni deildirb u n a sk sk rastlan lm asn d an dolay kesinlikle, h e r avan t-g ard e
e y lem in bir dah a yeni b ulula h em en y ad s n m a s ve b y le c e bir
tarz o lu tu rm a sn n e n g e lle n m e si zellikle n e m li bir noktadr.
B u iki diyalektiin birlem esi, g rn tek i y en ilik ler, izlek z e
rinde salt m aniyerci e itlem e le r ve g er ek yenilikler, bu e
itlem ele rin y ad s n m a s a r a s n d a srekli b ir a lm a k (a lte m a tio n )

322

m e y d a n a getiriy o r. B y le c e b ir o k ardk a v a n t- g a r d e n y a d
sm o ld u u b i im le r, o u n lu k la y en ile rin in sa h ip o lm a d bir
g c k oruyo rlar.

U m berto E c o y a g re her sa n at yapt z g r ve yaratc bir

y o r u m c u y a g e re k sin im duyar; e e r y o r u m c u , yaratc sanatnn
z e lli in e u y g u n bir tu tu m la yapt y e n id e n y ara tm az sa , o nu g e r
e k a n l a m d a a n la y a m a z da. N e var ki bu g z le m , a d a e s
teti in, y a ln z y o r u m sa l iliki k o n u s u n d a vard o lg u n eletirel
bilin te n s o n r a kabul ettii bir nitelii o lu tu rm a k ta d r. E lbette
b irk a y z y l n c e y a a m b ir y a z a rn b y le bir g er e k lik te n
eletirel b a k m d a n p e k haberi yoktu. O y s a b y le b ir bilin her
e y d e n n c e sa n at n n k e n d is in d e b u lu n m a k ta d r. S an at, a k
lk ! n n e g e ilm e z bir g er ek ola ra k kabul edecei yerde, onu
b ir retim p ro g ra m o la ra k se m e k te ve hatta yaptn, o labilir en
y k se k akl sa lay a ca k b i im d e su n m a k ta d r. B iliy o ru z ki re
s im d e p e r s p e k tif b ilim inin ve u y g u la m a s n n geliim i, y o
r u m la y c z n e lli in y a p t k ars n d ak i ilevsel b ilin cin in o l
g u n l a m a s n a ta n k lk etm itir. V itrivius, simetri ve ritmi
a r a s n d a a y rm y apa rak, ritm iyi nesnel llerin, g r n t n n
z n e l iste rle rin e uy m a s b i im in d e anlam tr. Platon d a Sofistes
adl y a p tn d a , ressam larn, lleri nesnel b ir u y g u n lu a g re
iz m e d ik le rin i, betim le n en nesnelerin gzlem c i tarafnd an grl a s n a g re re sim y a p tk la rn s y le m itir.
Y u k a r d a d a d e in d i im iz gibi E c o y a g re a k y a p t" a en
b e lirgin r n e k B a ro k sanat rnleridir; n k B a ro k s a n a tta R
n esan s k la sik b i im in e zg, m erkezi bir e k s en e v resin d e gelien
ve s im e tr ik iz g ile r ve d a r a la rla sn rla n m m e k a n n statik ve
a m a z b e lirlili i y oktur. B a r o k biim ise d in a m ik olup, bodolu, a k - k o y u o y u n u y la , erileriyle, o k d eiik dereceli a
la ryla etki belirsizli in e y nelir; snrlar kaldrd iin de m e
k a n n g ittik e g e nile dii d u y g u s u n u uy andrr. D e v in g e n ve al
datc o la n n ara n m as, b aro k p lastik k tlelerinin hibir za m a n
ay rc alk l, c e p h e d e n , b e lirle n m i b ir g r n m a lm alarn a o la nak
v erm e z . Y apt, hep yeni alardan g rlebilm esi iin ve sanki s
rekli o la ra k d e iim h a lin d e y m i gibi, g z le m c iy i hi d u rm a d a n
y e r d e i tir m e y e zorlar. B a ro k ruhun , yeni k lt r ve duyarln
ilk b elirg in gsterisi o la ra k g r lm e sin d ek i n eden udur: nsan ilk
323

k ez barokla, yasal o la nn alk a n l n d a n k u r tu lm u ve k e n

d isin den yaratc d a v ra n la r isteyen d e v in g e n bir d n y a ile kar
k a ry a gelm itir. A n c a k b t n g rler, e le tirin in a m z d a
vard ve estetiin b u g n yasalatrd so n u lard r.
E c o ya g re iirde ak yap l anlayn bilinli o la ra k ilk kez
19. y y n ikinci y arsn d a sim g e c ilik a k m n d a bulu y o ru z. V e r
l a i n e in "A r/ P o tiq u e i bu k onudaki en gzel rnektir; M a ll a r m e nin szleri ise d ah a da ileri gider: N o m m e r un objet, c est
su p p rim e r les tro is q u a rts de la jo u is sa n c e d u p o m e, q u i est fa ite
du b o n h e u r de d e v in e r p e u p eu : su g g re r... voil le r v e ...
(B ir eye ad k o y m a k , o eyi azar azar b u lu p o rta y a k o y m a m u t
luluunu veren iirin salad sevincin drtte n silip atmak
d em ektir: e s in le n m e k . .. ite d b u d u r ...) . mdi tek bir anlam n
kendini d aya tm a sn n le m e k gerekir. S zc n evresindeki o
snrsz boluk, a n la m o y u n la r ve k atm anlar vb., sz c b e
lirsizlikle evreler; onu birbirinden deiik bin bir e s in le n m ey le
d olu klar. E sin le n m e arac o la ra k anlalan yapt, alm la y an k i
inin z g r te pkisine a m a o la ra k aktr. E sin le y en y ap t her se
ferinde y o ru m c u n u n duygusal ve im gesel katklaryla dolu olarak
gerekleir. S an at y a p tla rn d a akla arnn, y a ln z belirsiz
bir es in le n m e ya da duygu sal bir k krtm a d ze y in d e m e y d a n a
geldiini sa n m a m a k gerekir. E c o 'y a gre rnein, B e r t o l t
B r e c h t in o y unla rnda, belirli gerilim d u ru m la rn n sorunsal serim lenm esi biim in d e kendini gsteren bir d ram atik dev in im an
lay ile karlarz. z le y ic iy e telkin e d ilm e k isten en g z
le m le n e c e k olaylar nesnel, y a b a n c la m bir y n te m le sunan
nl epik anlatm tekniine gre bu d u ru m la r serim lendikten
sonra, B r e c h t in tiyatro sanat, en yetkin rneklerin de, artk o n
lar ilem ez. G rd k le r in d e n eletirel so n u la r k a r a c a k olan se
yircinin kendisidir. te bu a n la m d a B r e c h t in oyu nlar da bir
o k a n la n ld k g r n m sergilerler: rn., Galilei, S e z u a n n yi
nsan, C e sare t A nan n Silahlar, K u ru lu k O pera, K a fk a s T e
beir D airesi, A rtu ro U i nin Y k selii gibi yaptlarndaki
o k a n la m llk , z lm e m i am a z lm e si gere k en so runlarn a
tm as
b i im in d e
beliren
top lu m sal
v aro lu u n
so m u t
o k a n la m ll d r. B ir ta rtm a nasl a k sa, yapt d a burad a o
e k ild e a k tr; z m b e k le n m e k te ve isten m ektedir. A n c a k bu

324

 z m izleyicilerin o y u n a bilinli olarak k atlm a la rn da n d o

acak tr.
A k yapt, d ev in g en y ap t ta b a n n a y aslanr; O rta a sa
n a t s n n ta m a m la n m ve tek b o y u tlu yapt, n c e d e n b e
lirle n m i v e ta sa rla n m statik d z e n le r sras b i im in d e k i bir
e v r e n a n layn y a n s tm a k ta y d ; B a r o k aklk ve d in a m ik lik a n
lay ise, yeni b ir b ilim se l b ilincin d o u u n u n belirtisi o la ra k al
g la n m a k ta y d . B a ro k d n e m d e artk dikkatin, varlk alanndan
m im ari ve resim sel n esnelerin g r n m n e , m z ik yaptlarnn da
sessel z e lliklerine kay dn ve znel yann n esn el y a n a stn
geldiini g r y o ru z . A k y ap t p o etik as n n ilk rneklerini g r
d m z B a ro k d n e m d e , g ere k yeni bilim sel e v r e n anlaynda,
g e re k se sa n at d a lla rn d a b t n elerin artk ayn d e e r ve y e t
k e y e sa h ip o ld ukla rn izliyoruz. A k yapt, d e v in g e n b ir yapt
olarak, b ir kiisel m d a h a le le r o k lu u ola n a d r; a m a ayrntsz
m d a h a le y e b i im d e n y o k su n (in fo rm e l) bir ar deildir.
U m b e r t o E c o n u n a k y ap t k u r a m n a g re sanat, alml y c s n a ta m a m la n a c a k b ir y a p t s u n m a k ta d r. S anat, y a
p tnn nasl ta m a m la n a c a n y a d a so n u la n a c a n kesinlikle
b ilm e m e k le birlikte, ta m a m la n m yaptn y in e h e p k e n d i y a
pt o ld u u n u , b a k a bir y ap t o lm a d n , ve y o r u m s a l bir d i
y a lo g s o n u c u n d a, k en d isin in t m d e n n g re m e y e c e i bir biim de
b a k a birisi ta ra fn d an rg tle n se de, k e n d i biim inin so
m u tla a c a n b ilm e k te d ir. n k sanat, g e r e k te ussal o la ra k
r g tle n m i , y n le n d ir ilm i ve estetik g eliim g e r e k sin im le riy le
d o h a tlm o la n a k la r n erm e k te d ir. n m z e bin le rce szck
seren b ir szlk, bizlere su n d u u gerecin herhangi b ir b i im d e bir
le tirilm e sin e o k a k tn , a m a bir a k y a p t deildir; bir y a
ptn akl ve d e v in g e n li i, o yap tn eitli ta m a m la n m a la ra
h az r o lm a s n d a n k a y n a k la n m a k ta d r . S z l k b ir sanat yapt o l
m ad gibi, o n u n iin d ek i s zc k le rin snrsz say d a e
itle m e le riy le o lu t u ru la n (c o n fig u ra tio n ) c m le le r in k u rdu u bir
ro m a n d a sz l k deildir.
S o n u o la ra k s a n a t yaptn a n la m a n n ve doru y o
r u m la m a n n hi de k o la y o lm a d n s y le m e m iz gerekiyor. G e r
e k te n d e h i b ir sa n at yapt y a d a sanat k o la y ca kendini ele v e r
m e z. B ir s a n a t y ap t k a r s n d a d u y g u la n a b ilir, c o k u y a
325

kaplabilir, dahas alar y a da k a h k a h a la rla glebiliriz; anc ak

b tn b unla r bizim bir sanat yaptn, bir sanaty an lad m z
tam olarak gste rm ez . Sanatnn ne d e m e k istedii ve bizim de
yapttan ne an lad m z sorusu o u n lu k la y an tsz k a la c a k olan
bir sorudur; d o la ysyla tk e tile m e yen ak bir soru o la ra k da k a
lacaktr. H om erosun, M evlanann, S hak espearein, B e
eth oven in, M ah lerin, P icassonun, yontu sanats Neizvestnynin ve tm sanatlarn hi d u rm a d a n y o ru m la n m a s
on la ra bir trl u la a m a d m z ve n e yaz k ki ta m o la ra k u la
a m a y a c a m z g s te rm e z m i? T k e tile m e y e n bir ey a k k a l
m a y a yazgldr; bu n ed e n le de tm sanat yaptlar ak y a
ptlardr. V ivaldi, M ozart, D ede E fendi, Itri gibi besteciler
saysz k ez seslendirildiler. A c a b a hangi y o ru m c u n u n bu b e s
tecileri d a h a iyi y o ru m la d k la rn , b a k a deyile, hangi y o ru m la r
bestecilerin k end ilerin e d a h a yakn b u lduk larn syley ebiliriz?
K u k u s u z hepsi y a p ta greli bir var serim lerler. B u b a k m d a n
sanatlarn ne d e m e k istediklerini tam olarak an la m a k old u k a
gtr; zaten b u n a gere k de yoktur. B akn Picasso ne diyor: B ir
se y irc i b en im d u y d u u m g ib i ta b lo m u d u y a b ilir m i h i? B ir ta b lo
b a n a u za kla rd a n gelir. N e k a d a r u za k ta n g eld i in i kim b ile b ilir?
B e n b u n u se zm iim d ir, grm iiU m dr, y a p m m d r; g e n e d e e r
te si g n k e n d im b ile ne y a p t m a n la m a m m d r. B e n im d
lerim e, ig d lerim e, isteklerim e, d n c e le rim e n a sl g irile b ilir?
B t n b u n la r uzu n s re d e n so n ra h a z r la n m tr ye g iin n a
km tr. zellik le b e lk i de ira d e m e k a r n b u n la r y a
k a la y a b ilm e k iin h a rc a d m a b a d a n so n ra kim g ire b ilir
i in e ? " B ir b a k a y e rd e d e P ica sso y le d iyor: H e rk e s resm i
a n la m a k istiyor. N e d e n ku la rn t n a n la m a y a a
lm y o rla r? G ece, iek, kiiy i e v r e le y e n h e r e y n e d e n a n
la lm a ya a llm a d a n se v ilir? A m a resm e g e lin c e a n la m a k is
tiyo rla r. S a n a t n n g e r e k ti i iin a lt n a n la sn la r ze llik le.
A k la m a k g e r e in i d u y m a d m z a m a b izi b y le y e n d o a d a k i
b ir o k e ye verilen n em d e n o k n em ve rilm e m esi g e r e k ir s a
n a tya ; n k o d a d n y a n n te ki k k ye le rin d en biridir. B ir
ta b lo y u a k la m a y a a la n la r o k za m a n y a n l y o la sa p a rla r.
B ir s re n ce G ertru d e S tein n ee i in d e ta b lo m u n n e y i g s
te rm e k isted i in i a n la d n s y lem iti. S te in a g re ta b lo d a
m zik i varm . O ysa b ir n a ttir m o rt id i! ".

326

D e m e k ki sa n at yapt anlalm ay g e r e k tir m e y e c e k bi im d e

d e e rle n d irilm e lid ir. D o a y a b e n z e y e n sa n at yaptlar anlalm ak
iin d e ildirler; tpk b ir k u u n t , b ir karn, y a m u ru n y a
, b ir g n e in d o u u y a d a bat gibi. D o a o l a y la r n d a bir
a n la m a r a m a k b o u n a d r. D o ay a n la m a d a n seven bizler, san at
y ap tla rn n e d e n ille a n la m a y a a l y o ru z ? o u n lu k la y a
ratcs da b ilm e z y ap tn n n e a n la m a geldiin i. H i b ir sanat y a
ptn a k la m a y a k a lk m a m a ld r; n k o n u n ak la m a s k e n
d isidir; yaptn k en d isi d u y u m s a n m a y a , s e z ilm e y e allm aldr.
O n u a k la m a y a k a lk t m z d a yaptn eksikliini g ste rm e k te n
b a k a b ir ey y a p m a y z . Y in e de s a n a t yap tn a n la m a y a g i
r i m e k biz a lm la y c la r iin v a z g e ilm e z bir tutku olu p k
m tr.

327

Y A R A RLA N ILA N KAYNAKLAR:

-T.W . Adorno, Thorie Esthtique, Ed. K lincksieck, Paris, 1989.
-T.W. Adorno, Einleitung in die M usiksoziologie, Row ohlt, Mnchen, 1969.
-G. Santayana, Reason in Art, D over Publications, N ew York, 1982.
-H. Osborne, A esthetics, Oxford University Press, London, 1972.
-Umberto Eco, L oeuvre ouverte, Edition du Seuil, Paris, 1965.
-Susanne K. Langer, P roblem s o f A rt, The Scribners Library, N ew York,
1957.
-Herbert Read, The P hilosophy o f M o d em Art, Meridian Book, N ew York,
1961.
-Jean Lacoste, L Ide de Beau, Bordas, Paris, 1986.
-Hubert Dam isch, Thorie du nuage: p o u r une histoire de la peinture,
Editions du Seuil, Paris, 1972.
-Tony Richardson and N ikos Stangos, C oncepts o f M o d em A rt, Icon editions,
N ew York, 1974..
-Hans-Georg Gadamer, The Relevance o f the Beautiful an d O ther Essays,
Cambridge University Press, London, 1987.
-Denis Huisman, L'Esthtique, PUF, Paris, 1961.
-W assily Kandinsky, Concerning the Spiritual in A rt, Dover Publicaitons,
N ew York, 1977.
-W assily Kandinsky, E ssays ber Kunst und Knstler, Verlag Gerd Hatje,
Stuttgart, 1955.
-Jorn K. Bramann, W ittgensteins Tractatus an d the M odern Arts, Adler
Publishing Company, New York, 1985.
-Suut Kemal Yetkin, E stetik D oktrinler, B ilgi Yaynevi, Ankara, 1972.
-N icos Hadjinicolaou, Sanat Tarihi ve S n f M cadelesi, Kaynak Yay.,
stanbul, 1987.
-M ehmet Suat Bergil, D oada, Bilim de, Sanatta Altn Oran, Arkeoloji ve
Sanat Yaynlar, stanbul, 1988.
-M ustafa Asler, Varolm ayana Biim Vermek, IDTGSYY, stanbul, 1980.
-Paul Valry, Introduction la P otique, Gallimard, Paris 1938.
-Etienne Souriau, La C orrespondance des Arts, Flammarion, Paris, 1969.
-A. Lunacharsky, On Literature a n d Art, Progress Publishers, M oscow, 1973.
-Jean Duvignaud, S ociologie de l'a rt, PUF, Paris, 1972.
-M ichel Ange, Sonnets, Editions des Portes de France. Porrentruy, 1944.

329

-E lic Faure, Rnesans Sanat, Kltr Bakanl Yay., stanbul, 1979.

-Enis Batur, Estetik topya, B/F/S Yay., stanbul, 1987.
-Pam ela Taylor, The N otebooks o f L eonardo D a Vinci, N ew American
Library, N ew York, 1960.
-F. Kerst and H. Krehbiel, M ozart, D over Publications, N ew Yok, 1965.
-A. Giannaris,

sthetik H eute, Francke Verlag, Mnchen, 1974.

-W Charlton, Aesthetics, Hutchinson University Library, London, 1970.

-Andr Breton, M anifestes du Surralism e, Gallimard, Paris, 1972.
-A . G en ve A. Sipahiolu, G rse l Alglam a: Sanatta Y aratc Sre, Sergi
Yay., zmir, 1990.
-C live Bell, A rt, O xford University Pres, London, 1987.
-Morris W eitz, P roblem s in A esthetics, The M acmillan Company, N ew York,
1960.
-E liseo V ivas and Murray Krieger, The P roblem s o f A esthetics, Rinehart and
Com pany, N ew York, 1958.
-Maynard Solom on, M arxism a n d A rt, Alfred A. Knopf, N ew York, 1973.
-Albert Hofstadter and Richard Kuhns, P hilosophies
M odem Library, N ew York, 1964.

o f A rt an d Beuatuy,

-Raym ond Bayer, H istoire de L'Esthtique, Armand Colin, Paris, 1961.

-sm ail Tunal, G rek E ste tik i, Rem zi Kilabevi, stanbul, 1983.
-sm ail Tunal, Sanat O n tolojisi, Ed. Fak. Yay., stanbul, 1971.
-sm ail Tunal, Estetik, Cem Y aynevi, stanbul, 1984.
-E lly

Jaff-Freem , A lain R obbe-G rillet et la pein tu re

M eulenhoff, Amsterdam, 1970.

cubiste,

J.

M.

-A vner Zis, F oundations o f M arxist A esthetics, Progress Publishers, M oscow ,

1977.
-Yuri Barabash, A esth etics a n d P oetics, Progress Publishers, M oscow , 1973.
-M ikel Dufrenne, P hnom nologie de l exprience esthtique, PUF, Paris,
1980.
-M ikel Dufrenne, Esthtique e t P hilosophie, Ed. K liencksieck, Paris, 1985.
-Paul Klee, ada San at Kuram , D ost Yaynlar, Ankara, 1989;
-Roland Barthes, ada Sylenler, Hrriyet Vakf Y ay., stanbul, 1990.
-O. Revault D Allonnes, L a C ration A rtistiqu e e t Les P rom esses de la
Libert, Editions K lincksieck, Paris, 1973.
-Arnold Hauser, The P hilosophy o f A rt H istory, Ed. Routledge and Kegan
Paul, London, 1959.

330

-Arnold Hauser, The Social H istory o f Art, Ed. Routledge and Kegan Paul,
London, 1968.
-Franz Boas, P rim itive A rt, D over Publications, N ew York, 1955.
-V ladislav Zimenko, The Humanism o f Art, Progress
Publishers, M oscow , 1976.
-Alexandre N icev, L nigme de la C atharsis Tragique dans A ristote, Ed. de
L Acadm ie Bulgare des Sciences, Sofia, 1970.
-Charles Lalo, N otions d Esthtique, Librairie F lix Alcan, Paris, 1925.
-Rodin, Art, Entretiens runis par Paul G sell, Grasset, Paris, 1911.
-Hans Richter, Dada: A rt and Anti-Art, Tham es and Hudson, London 1970.
-Theodore L. Schaw, A rt R econstructed, A N ew Theory o f Aesthetics,
Marshall Jones Com pany, Boston, 1937.
-Juliette M onnin-Homung, P roust e t la Peinture, Librairie E. Droz, G enve,
1951.
-Robert M otherwell, The D ada P einters a n d P oets: An Anthology,' Georg
W ittenbom, Inc., N ew York, 1967.
-M oissey Kagan, E stetik ve Sanat, Altin Kitaplar Yay., Istanbul, 1982.
-Jacques Bouveresse, Le M ythe de l Intriorit, Les Editons de M inuit, Paris,
1987.
-Andreas Hyssen und Klaus R. Scherpe, P ostm odem e, Row ohlts, Hamburg,
1986.
-J. Passmore, A H undred Years o f Philosophy, Duckworth, London, 1980.
-Gernot Bhm e, Fr eine kologische Natursthetik, Suhrkamp, Mnchen,
1989.
-Alain, Systm e des Beaux-Arts, Gallimard, Paris, 1926.
-Alain, P rlim in aires L 'Esthtique, Galimard, Paris, 1939.
-A. M oles, Thorie de inform ation et perception esthtique, Edition du
Seuil, Paris, 1958.
-The E ncylopedia o f Philosophy, Edited by Paul Edwards, Mac Millan
Publishing Co., and Free Press N ew York, 1967.
-E ncyclopdie d e l art, Le Livre de Poche, Paris, 1991.

331

A D L A R V E K A V R A M L A R D Z N
AD O R NO , Theodor Wisegrund; 21, 43, 198, 203, 239-253.
ARSTOTELES; 11, 17, 22, 28, 40, 9 7 -1 1 0 ,1 6 7 , 224, 230, 245, 267, 279,
310.
AR S (bkz. Sanat)
A U G U STIN U S; 11,41.
BA U H A U S EKOL; 20.
BA U M G A R TEN , Alexander; 1 1, 25, 3 7 ,4 1 , 225.
BEA U DELAIRE, Charles; 10, 31, 181, 198, 2 0 1 ,2 0 2 , 2 0 9 ,2 1 0 , 309.
Beeni Yargs; 18, 50, 124, 126, 130, 132.
BENJAM IN, Walter; 42, 197-210, 241, 243.
BERG, Alban; 59, 175.
BERG SON, Henri; 57, 189-196, 246.
BRECHT, Bertold; 43, 59, 197, 200, 205, 207, 227-238, 324.
BRETO N, Andr; 62, 67, 68, 72.
CROCE, Benedetto; 3 2 ,4 2 , 43, 50, 51, 53, 55, 183, 219-225.
Dada, Dadaclk (Dadaisme); 33, 62, 63, 65, 207.
D A N T E , Allighieri; 41, 179.
DESCAR TES, Ren; 39, 57, 156, 244, 245, 286.
D U CH AM P, Marcel; 63-65, 74, 320.
ECO, Umberto; 309-327.
Estetik (Beeni, Deer, Hayalgc, Haz, N esne, Duyu); 9, 25, 31, 37, 38, 39,
43-45, 52, 133, 143, 243, 249, 250, 260, 284.
FR A N CASTEL, Pierre;32, 43, 44.
FREUD , Sigmund; 58, 66, 161, 165, 171-187, 207.
G A D A M ER , Hans-Georg; 274, 293-302.
Gerekstclk (Surralisme); 66, 67, 86.
GOETHE, Johann W olfgang von; 37, 158, 171, 179, 202, 211, 266, 269, 302.
G O O D M A N , Nelson; 22, 303-308.
G zel, Gzellik; 55, 81, 91, 104, 1 19, 120, 124, 126, 130, 133, 134, 1 45,215.
H A R TM A N N , Nikolai; 57, 137.
HEGEL, Georg W ilhelm Friedrich; 11, 18, 22, 37, 49, 50, 139-154, 191, 193,
205, 224, 234, 236, 277.
HEIDEGGER, Martin; 22, 57, 59, 161, 255, 273-280.
IN G A RDEN , Roman; 46, 255-264.

333

mge, m gelem sel (Image, Imaginaire); 8, 50, 127, 144, 284, 288.
JOYCEi James; 59, 1 7 8 ,1 8 4 , 306, 309, 310, 312, 318.
KANT, Immanuel; 11, 1 8 ,2 1 ,2 3 ,2 5 , 30, 3 7 ,4 5 -5 0 ,5 5 , 1 2 1 -1 3 8 ,2 4 5 ,2 8 7 ,
307.
Kar Kltr; 21, 33, 246, 249, 251.
Kar Sanat; 33, 65, 69, 249.
Katharsis (Arnma); 1 0 1,228.
LEIBNIZ, Gottfried W ilhelm; 1 1 ,4 2 , 140, 145.
LUK AC S, Gyrgy; 2 1 ,4 1 , 100, 199, 205, 207, 248, 249, 265-271.
M ARX , Karl; 197, 206, 207, 227, 233, 244, 265, 267, 271.
NIETZSCHE, Friedrich; 10, 18, 3 8 ,7 5 , 155-170.
zdeleyim (Einfhlung); 43, 230, 298.
PA SC A L, Biaise; 10, 244.
PICASSO , Pablo; 71, 72, 74, 326.
PLATON; I I , 17, 22, 25, 27, 28, 40, 65, 81-95, 113, 114, 202, 238, 244, 246,
279, 2 8 0 ,3 1 0 ,3 2 3 .
PLOTINOS; 11, 113-120, 238, 279.
PROUST, Marcel; 61, 78, 136.
SH AK ESPEARE, William; 15, 16, 177, 178, 183, 266, 269, 326.
Sanat (Grsel S.; Gzel S.; itsel S.; Optik S.; Pop S.; nc S.; Soyut
S.;Sanal Eletirisi;Sanal Tarihi;Sanat Psikolojisi; Sanat
Sosyolojisi; Sanal Felsefesi; Sanat Bilimleri); 9, 13, 15,
17-19, 21, 22, 26, 31, 32, 34, 35, 50, 65, 69, 74, 182.
SA N TA Y A N A , George; 211-217.
SARTRE, Jean-Paul; 50, 57, 69, 179, 241, 255, 283-291.
SA U SSU R E , Ferdinand de; 313, 314.
SCHILLER, Friedrich; 48, 59, 134, 146, 167, 214, 322.
SC H NBERG , Arnold; 59, 240, 242, 250, 322.
STR AVINSK I, Igor; 52, 75, 250, 251.
Taklit (M im esis); 75, 86, 89, 105, 107, 109, 110.
Tekhne (Zanaat); 15, 20, 85, 97.
VA LERY, Paul; 26, 36, 38, 60, 61, 70, 182, 312.
V A N GOGH, Vincent; 16, 181, 275, 278.
VINCI, Leonardo da; 18, 25, 40, 42, 183.
VINCK ELM ANN , Johann Joachim; 30, 138.
Yapsalclk (Structuralisme); 54.

334

J n eja t b o zk u r t

G n m z d e " p o z itif bir kaos" o la ra k anlalan ve insann

ken disin i tan m as abasnda belirgin b a arlarnd an biri
sa yla n sa n a tla ra ve so run la rn a deinen bu kitap, felsefe ve
bilim asndan sanat ve estetik s t n e y a p la n y o r u m la r
zetleyici bir biim de ele a lm a y ve bu y o r u m l a r filo z o fla r n
dn ce le riy le rn e k le n d irm e y i d eneyen bir almadr.
K ita p ta ada sanat fe lsefelerin e ve estetik k u r a m la r n a arlk
verildii gibi y e te r in c e k a y n a k da y e r a lm a k ta d r . Bu b a k m d a n
"Sanat ve E stetik K u r a m la r " , san a tla ra ve fe lsefelerin e ilgi
d u y a n la r n y a r a r la n a c a k la r n u m d u u m u z z g n bir k ita p la

I S B N: 9 7 5 - 7 3 8 0 - 5 3 - 9