Professional Documents
Culture Documents
Yayn No
15
Kitabn Ad
Orjinal Ad
Yazar
eviren
Mizanpaj
Kapak
ISBN
2.Bask
Yaync Sertifika No
Bask ve Mcellit
Aliya zzetbegovi
Salih aban
Mehmet Kartal
Yunus Karaaslan
978-605-4195-85-5
Kasm 2011
12628
stanbul Matbaaclk
Gmsy Cad. Ik Sanayi Sitesi B Blok
No: 21 Topkap-Zeynbumu/stanbul
Tel:(0212) 482 5166
Yaync Adresi
Genel Datm
Tel & Faks
Sipari Tel & Web
Adm Datm
(0212) 524 7 524 www.kidap.com.tr
Eserin her Hakk YARIN YAYINLARIna aittir.
Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
zinsiz oal tlamaz, baslamaz.
SLAM
Aliya ZZETBEGOV
SUNU.............................................................................................................................9
GR............................................................................................................................ 11
Zddiyetler Cetveli.................................................................................................. 25
BRNC KISIM
BATI DNCESNN TEMELLER
Birinci Blm TEKML ve YARATMA................................................................. 31
Darvvin ve Michelangelo....................................................................................... 31
Asl dealizm............................................................................................................ 38
Canl Dnyann Dualizmi...................................................................................... 55
Hmanizmin Mns...............................................................................................71
kinci Blm KLTR ve UYGARLIK..................................................................... 83
Alet ve Klt..............................................................................................................83
Hayat Dualizminin Refleksi................................................................................... 84
Eitim ve Meditasyon............................................................................................. 88
Teknolojik ve Klasik Eitim................................................................................... 91
Kitle Kltr Denilen ey................................................................................... 95
Ky ve ehir............................................................................................................ 99
i Snf................................................................................................................101
Din ve htill.........................................................................................................103
nsana Kar lerleme............................................................................................105
Tiyatronun Ktmserlii..................................................................................... 115
Nihilizm................................................................................................................ 119
nc Blm SANAT FENOMEN........................................................................123
Sanat ve ilim......................................................................................................... 123
Sanat ve Din..........................................................................................................130
Sanat ve Ateizm....................................................................................................138
Sanatn Somut Dnyas........................................................................................ 142
Figr ve ahsiyet...................................................................................................147
Sanatkr ve Eseri.................................................................................................. 150
slup ve Fonksiyon..............................................................................................155
Sanat ve Tenkit.....................................................................................................156
Drdnc Blm AHLK.........................................................................................159
Vazife ve Menfaat.................................................................................................159
SUNU
10 Aliya zzetbegovi
GR
12 j Aliya zzetbegovi
14 | Aliya zzetbegovi
16 Aliya zzetbegovi
18 Aliya zzetbegovi
20 | Aliya zzetbegovi
slmn prensip olarak tarif edilmesi, onun gelecekteki gelimesi iin fev
kalade nemlidir. slm ve slm aleminin katlamas ve ie kapanmas
saysz defa -ve doru olarak- mahede edilmitir. Bu durum elbette,
slmn tamamlanm ve btn zamanlar iin geerli bir doktrin olarak
tarif edilmesiyle alkal idi.
22 Aliya zzetbegovi
24 | Aliya zzetbegovi
V. dd ye I i a? Cet ve h
Nof
Bu cetvelde yer alan stun; din (R), slm () ve Ma
teryalist (M) dnya grlerini temsil etmektedir. Birincisinin
hareket noktas ruh, kincisinde insan, ncsnde maddedir. Bir
stun iindeki btn mefhumlar, fikirler ve tezahrler arasnda bir
nevi karlkl mnasebet veya i tetabuk vardr (dikey hat). Ayrca
her hususun, kar stunda, karl bulunmaktadr (yatay hat).
Dnya grleri bir btn olarak ortaya kmaktadr. Mesel
dnyann esasm maddenin tekil ettii gr (materyalist deni
len dny gr) nn refakatinde daima ona uygun bir takm fi
kir, inan ve kanaader bulunmaktadr. Bu itibarla bir materyalist, ka
ide olarak, toplumun fertten stnln savunacak, Darvvine, ailev
terbiye ve hmanizmin yerine ilerlemeye hayran olup, tarih olaylar
-ferd nsan davranlarda olduu gibi- insann irade ve amalannn
tesiri dnda bulunan mcbir kanunlara tbi grecek ve insan haklan
ve hniyetin yerine sosyal haklar ve gvenliin mdafi olacaktr, vs
vs. Bu tahlili uzattmz takdirde tekml nazariyeleri ile insan hak
larnn reddi, veya ateizm ile Etalin in tasfiye hareketleri arasnda bir
i mnasebet kefederiz. Benzeri i balar din dnya grne ait
stunda, grnte birbirinden uzak ve birbirine benzemeyen olay
lar arasnda da bulunmaktadr.
"R" Stunu
( "" Stunu )
zne
(Letre en soi) 'Kendinde ey' (Kant)
Ding an sich
Organik
Poiesis (Aristoteles)
Mahhas-Nevi ahsna mnhasr
Cinsler-Semboller
Nitelik
DN-SANAT
badet
badet----------------------Sadaka ----------------------
NAMAZ
ZEKAT -
Deer Yarglar-Ahlk
"Pratik Akln Tenkidi"
Vicdan-deal-Dnce-Gnah
Meditasyon-lham-Sezgi
Kutsal Sr
Dram-Ahlk Meseleler-Metafzik
Manastr - Mabed - Sanat Galerisi
CAM-OKUL
( "M"Stunu )
MADDE
Varlk
Vcut
Nesne
Olay (Tezahr)
Kendi iin varlk (Leetre pour soi)
Mekanik
Mimesis (Aristoteles)
Mcerret-Umum
Kategoriler-Saylar
Nicelik
LM-TEKNK
retim
Hfzsshha
Vergi (Bakasnn Maln Alann
Malnn Alnmas)
Mantk Hkmler - Metamatik
"Salt Akln Tenkidi"
htiya - Menfaat - Gerek - Zarar
Gzlem - Akl - Tecrbe
Problem
Siyas Ekonomi - Sosyal Sorunlar Fizik
Okul-Laboratuvar-Fabrika
MUHAMMED
SLM------
"Seks Devrimi"
Evlilik (Anlama Olarak)
Biopotency
ocuk yuvas - Mrebbi - Sosyal
Terbiye - Huzur Evi
MUSA
MATERYALZM
>
st
d
<ti
d*
n
w
2
H
m
w
f
t-*
w
Birinci Blm
TEKML ve YARATMA
32 | Aliya zzetbegovi
ct olan insann yaratl ile ilgili vizyon, insann maddenin iine atl
m olmasndan, dnyaya dnden, insan ile tabiat arasndaki
zddiyetten, insana yabanc ve dmanca bir muhitten sz etmekte
dir. nsann; bir gelime neticesi mi, yoksa yaratlla m ortaya k
t meselesi, bylece insann kim olduu; dnyann bir paras m,
yoksa ondan ayr m olduu meselesine dnr.
Materyalistlere gre insan, mkemmel hayvandr. Homme
machine, biyolojik makina... nsan ile hayvan arasnda kalite de
il, sadece derece fark vardr. Srf insana ait bir z yoktur.1 Ancak ve
ancak mahhas, tarih ve tima insan mefhumu vardr. Yegne
mahhas ve bilfiil var olan, ekonomik ve sosyal tarihtir (Macar/
materyalist yazarlarndan Gyrgy Lukacsn Egzistansiyalizm ile
Marksizm adl eseri). Tm dier sistemler gibi insan da tabiat iinde
ve tm tabiatn kanlmaz ve umum kanunlarna tbi bir sistemdir
(van Pavlov, Psychologie Experimentale). nsann tekmlnde
haric, objektif bir faktr vardr ki, o da almadr. nsan d evre
nin ve kendi almasnn bir rndr (F. Engels). nsann oluu,
madd faktrlerin tayin ettii haric, biyolojik bir sre olarak gste
rilmektedir. El, ruhi hayat, tahrik edip gelimesini hzlandryor. Elin
kefi, konumann kefi gibi zoolojik tarihin sonunu ve insan ta
rihinin balangcn tekil ediyor. (H. Berr, Morgan n LHumanite
Prehistorique adl eserinin nsz).
Ak ve inandrc grnen bu grlerin tesiri aikrdr. Aikr
olmayan ise, bu grlerin bir bakmdan insan inkr etmesidir.
Materyalist bilim ve felsefede insan cz mtemmimlere ayrl
yor ve srecin sonunda, yle grnyor ki tamamen yok oluyor. Sos
yal insan ilk defa Engels tahlil ediyor ve onu sosyal ilikilerin, veya
daha sarh bir ifadeyle retim ilikilerinin bir rn olarak gsteri
1
No dividing line between man - and brte (John Watson, Philological Review, No. 20, 1913, Sayfa 158)
yor. Burada insan tek bana bir hitir ve hibir ey yaratmaz. Bilakis
o var olan bu gereklerin bir neticesidir. Bu sretle kendi gereinden
soyutlanm ve sadece biyolojik bir gerek olarak gsterilen insan,
Darwin ele alyor. Darvvin, konuan, dik yryen ve alet yapan bu
mahlukun, tabi ayklanma ve hayatta kalma mcadelesinin neticesi
olarak, yakn hayvan atalarndan gelitiini gayet mantk bir tarzda
gsterecektir... Bu srecin tasvirini, biyoloji canl dnyann tm e
killerinin ilk ekillere; bunlarn ise, niha izgide, fizik-kimyaya, di
er tabirle molekler glerin oyununa irca edildiini gstermek
sretiyle tamamlayacaktr. Hayat, uur ve insan ruhu gerek olarak
mevcut deildir. Bunlar sadece bu niteliksiz glerin karlkl eyle
minin bilhassa kark grnmdr. Orijinal ve ayrtlanamayan
bir nsan cevher aslnda yoktur.
imdi biraz icmal ve fakat ak ve anlalr olan bu emadan
sonra, istine kilisesinin Michelangelo tarafndan yaplan tavan tas
virlerini, Cennetten Kovulmadan, Ademin yaratlmasndan Kor
kun Mahkemeye kadar bir sreci gzlerimizin nne seren bu
tasvirleri gzden geirirsek, ister istemez dnya tarihinin belki en
heyecanlandrc sanat eserleri olan bu resimlerin manasn kendi
kendimize sorarz. Bunlar mevzubahis ettii o byk olaylar hak
knda acaba herhangi bir gerei ihtiva ediyor mu? Ediyorsa bu ger
ek nedir? Veya daha ak bir ifade ile, bu resimler gerei ne bakm
dan yanstmaktadr?
Yunan trajedileri, Dantenin Cennet ve Cehennem vizyonlar,
zencilerin ruhan arklar, Shakespearein dramlar, Faustun Cen
nette Prologu, Melanezya maskleri, eski Japon freskleri, yahut baz
ada ressamlarn eserlerinin -bu rnekleri bir sraya riayet etmeden
ortaya koyuyorum, nk btn sanat bu bakmdan ayn tarzda ta
nklk yapmaktadr- Darvvinci insanla hibir alakas yoktur ve bun
lar insann kendisi veya evresi hakknda edindii bir intiba olarak
34 | Aliya zzetbegovi
36 Aliya zzetbegovi
r
38 Aliya zzetbegovi
40 Aliya zzetbegovi
42 | Aliya zzetbegovi
44 Aliya zzetbegovi
Ayn yerde, S. 60
Bundan sonraki fark da ayn veya benzer nevidendir: Hayvan ancak a
olduu veya bir tehdide kar karya bulunduu zaman; insan ise, tok
ve gl olduu zaman tehlikelidir. Mahrumiyet yznden ilenmi ci
46 I Aliya zzetbegovi
48 I Aliya zzetbegovi
ber din ve sanat da zuhur etmitir. lim ise nispeten yeni ve gen bir
fenomendir. nsan, din ve sanat her zaman beraber bulunmutur. n
san varlnn baz nemli meselelerine cevap ihtiva etmesi mmkn
olan bu fenomene yeter derecede dikkat gsterilmemitir.8
Materyalizm asndan insanlk tarihinin, ilerici bir seklarizasyon sreci olarak grnmesi icap eder. (Reinach, Kltler, Mitler ve
Dinler adl eserinde byle diyor). Fakat iptida insann hayatnn ne
den her zaman ve her yerde klt, sr, yasak ve inanlarla dolu oldu
unu hi kimse hibir zaman tatminkr bir tarzda izah etmemitir.
nsan acaba neden yldza, taa, nehire ve her eye hayat ve ahsiyet
vermek istemitir.9 Dnyay neden baka trl deil, byle grm
tr? Ve tersine, meden insan neden hereyi nesne olarak grmek
ister ve hereyi anorganik ve mekanik sebeplere irca eder? Binlerce
senedir insanlar iptidalerin bu kbuslarndan kurtulmaya alrlar,
hem de bunlarn karakter ve meneini bilmeden...
hayata ait bir drtyle baklar hayranlkla olsun, korkuyla ol
sun, gklere evirme fenomeni -ki insana mahsus olduu nispette,
hayvana yabancdr- mantk izahtan mahrum kalmakta ve harfyyen gkten gelmi grnmektedir. Bu durum gelimenin bir mah
sul olmadndan esas itibaryla tekmln tesirinin dnda kalyor.
Neandertal insannn Fransa maaralarnda izmi olduu resimleri
tetkik ederken Fransz ilim adam Henri Simle, maara insanlarnn
8
11
50 I Aliya zzetbegovi
Hayvanlarda, mukaddes veya yasak mefhumlar olmad gibi, -insann anlad mnda- gzellik mefhumu ve estetik heyecan da yoktur.
Maymunlarn baz resimlerine dayanarak ileri srlen, bu hayvanlarda
resim yapma kabiliyetinin mevcut olduu gr tamamen aslszdr.
Tespit edildiine gre maymunlar resim yapan bir kiiyi hayli baarl
olarak taklid edebilirler. Bir zamanlar baz kiiler szde maymun sa
nat ile sansasyon yaptlar. Fakat byle bir sanat asla yoktur.12 Buna
kar ilk hakik insanlar olan Cromagnon insanlarnn resim ve oyma
ileri yaptklar hemen hemen kat olarak anlalmaktadr. Resimleri
maara duvarlarnda, kemik ve boynuz zerinde bulunmutur. Sahr,
spanya (Altamira), Fransa (Lescaut) maaralarnda ve Polonya'da yeni
kefedilmi olan Maicka maarasnda iptida insann estetik heyeca
nnn bir neticesi olarak resimler bulunmutur. Bazlarnn otuz bin se
nelik olduu zannedilmektedir. Sovyet arkeologlarndan bir grup bir
sre nce, Ukraynada, emigev ehri yaknlarnda mamut kemikle
rinden yaplm, aa yukar yirmi bin senelik bir mzik aletleri ta
km buldular. Sslenmek, giyinmekten daha eskidir. Gzele olan te
mayl ihtiyatan, srf fonksiyondan daha kuvvetlidir. Bu gerek, tarih
ncesi zamanndan t bugne kadar giyinmede hissedilmektedir. Kos
tm ve elbise ayn deildir. Kostm ayn zamanda bir devrin, bir tutu
mun ifadesini tar. Milletlerin olaanst eitlilik arzeden kyafetleri
srf gnn ihtiyalarna veya evrenin artlarna cevap vermez; kyafet
bir anda resim, hemen hemen iir oluverir. Hayvann krk veya ty
12
Johan Huisinga bir fenomen daha kefediyor: Oyun (Huisinga, Homo Ludens). Hayvan da oynar, elenir; fakat yalnz insan
manev bir fonksiyonu bir i ihtiyac tatmin edebilmek iin oyun
oynar. Hayvanlarda oyunun -ak oyunu olsun, yavrularn gelime
52 | Aliya zzetbegovi
54 Aliya zzetbegovi
56 I Aliya zzetbegovi
58 | Aliya zzetbegovi
60 Aliya zzetbegovi
64 | Aliya zzetbegovi
reaksiyon kabiliyeti vardr. B ok hassas enfra kzl nlar dedektrnn ylann ba zerinde bulunduunu ve zerine den a
gre deien spesifik hcrelere sahip olduunu, Amerika nn Colo
rado niversitesi ilim adamlar tespit etmitir. Ylann refleksyonunun n gelmesinden 35 milisaniye sonra vukubulduu tespit edil
mitir. Ki, biyolojik bir sistem iin reaksiyon hz bakmndan rekor
tekil etmektedir.
Buna benzer bir ekilde kpek balklarnn burnunda gayet has
sas bir elektrik anten bulunmaktadr. Bu sayede deniz dibinde kum
iinde gizlenmi av bile bulabilirler. nk btn deniz organizma
lar zaif elektrik dalgalar yayar ve kpek balklan antenleriyle bu dal
galar alrlar.
Sovyet Bilimler Akademisi nin yesi olan Aleksander Gorbovski,
madde ve kinatn yapsnda akla atfettiimiz baz esrarengiz husu
siyetlerin mevcut bulunduu fikrine dnyor. Bu fikir haddizatinde
eskidir ve Einstein dahil olmak zere baz dier ilim adamlan da onu
mdafaa ediyorlard. Burada Gorbovskinin yazlarndan baz pasaj
lar veriyoruz:
Termit evlerinin yaplmasna binlerce termit itirak eder. So
nunda ok karmak, sath yz metrekareden byk ve ila drt
metre yksek bir yap, titizlikle gerekletirilen geit sistemi, hava
landrma kanallan, gda depolan, srfeler iin yerler gibi blmle
riyle meydana gelir.
yle bir deneme yaplmtr: nas balanan termit evi ikiye
ayrld ve termitler birlemesin diye ayr ayr tutuldular. Fakat buna
ramen evin inasna baar ile devam edildi; yleki btn yollar,
kanallar, depolar ve dier yerler her iki tarafta ayn ekilde mterek
balantlarla beraber yapld.
Dnlebilir ki her termit kar taraftaki arkadann ii hak
knda tam bilgi sahibi idi ve dolaysyla ayn ekilde, ayn ii yapt!
66 | Aliya zzetbegovi
2.
68 Aliya zzetbegovi
70 I Aliya zzetbegovi
72 I Aliya zzetbegovi
74 | Aliya zzetbegovi
76 | Aliya zzetbegovi
21
1974 senesinde inde Su snn adl 14. yzylda kaleme alnm bir
roman hakknda cereyan eden bir tartma bu hususta karakteristiktir.
Bu romann Pearl Buck tarafndan yaplan tercmesi (Btn insanlar
kardetirler) ad ile tm dnyada daha ok tannmaktadr. Klasik in
edebiyatnn en kymetli eserlerinden olan bu romanda, 12. asrn banda
kyllerin imparatorluk idaresine kar bir isyan anlatlmaktadr. nsan
larn cihanmul kardelii hakkmdaki mesaj itibanyla bu roman snf
d yaklamn ibret verici menfi bir rnei olarak nitelendiriliyordu.
nk, tartmalarda belirtildii gibi, tm insanlar karde deildir...
Macaristahda ise, 1976da eitim bakanlnn bir talimat mucibince okula
giden btn ocuklarn, kaytlarn tutulu tarz sayesinde, hangi sosyal s
nftan geldii okulvesikalanndan hemen belli oluyordu (adan fye
kadar alt kategori). Kamuoyunun bu tasnife kar reaksiyonu, onun bir
ayrm olarak telakki edileceini gstermitir.
Evrimcilik, mesel, eitlik dncesiyle ve keza insanlann tabi (vazge
ilmez) haklanyla asla telif edilemez. Fransz htilalinin Egalite sinin
de din kayna vardr. (Bunun hakknda daha fazla bilgi iin kitabn XI.
blmne mracaat edilebilir).
78 | Aliya zzetbegovi
Virginia Woolfun bir metni buna tahsis edilmitir: Rus sanat nesrinde
ana karakter ruhtur. ehovda hassas ve zarif, Dostoyevskide daha de
rin ve byk, iddetli ve azgn sarsntlara ve rpntlara mtemayil, fa
kat her zaman hakim durumda... Dostoyevski nin romanlar orkanlar,
kum frtnalar, kpren ve lkrdayan su fikrtlanna sebep olur, bizi de
iine ekerler. Onlar batan baa ruhtan ibarettir. (VW., The Russians
and their views).
80 j Aliya zzetbegovi
kurtarmak zere bedenini yaktklarn iddia ediyorlard. Modem enkizitrler ise tam tersine, beden iin ruhu yakyorlar. nsan retici
ve tketici fonksiyonuna indirgemek, her insana retim ve tketimde
bir yer temin edilse bile, hmanizmi deil, dehmanizasyonu tekil
eder. nsanlar zorla terbiye etmek, bu sayede iyi ve disiplinli yurt
talar haline gelseler bile gayr nsan bir tutumdur.
Eitim de gayr nsan olabilir: Eer tek tarafl, ynlendirilmi,
endoktrine olursa; gayesi, eer, dndrmek deil de hazr zm
ler sunmak sretiyle insanlarn ufuklarm ve dolaysyla insan hrri
yetini daraltp, kiileri srf fonksiyon iin hazrlamaksa...
nsanlar herhangi bir muameleye tabi tutmak, menfaatlerine
olsa da, gayr nsandir. nsan iin dnmek ve onu mkellefiyetle
rinden muaf tutmak da byledir. nk insanlk muafiyet deil, m
kellefiyet demektir. Dolaysyla Allah insana iki yoldan birini setir
mek ve onu ar cezalarla tehdit etmekle insan en ak ekilde teyit
etmitir.23 Biz de, Allahn bu rneine uyarak, yani Yaratan taklid
etmek suretiyle, insan tekd edebiliriz: Kendisi iin mcadele etmek
suretiyle, insan taklid etmek suretiyle, insan tekid edebiliriz: Ken
disi iin mcadele etmek ve semek yerine, ona mcadele ve seme
hrriyetini brakmamz daha dorudur.
Din ve onun Semadaki prolog olmadan, insann en byk
deer olduuna dair salam bir inan yoktur. Din olmadan insann
gerekten mmkn olabileceine, gerekten varolacana da inan
mak zordur. Ateist hmanizm bir tezat tekil ediyor. nk eer
23
Biz insan muhakkak bir meakkat iinde yarattk... Biz ona iki gz, bir
dil, iki dudak vermedik mi? Ve ona iki yol da gsterdik. Fakat o, o sarp
yokua aldrmad. Sarp yoku nedir, bilmiyor musun? O kle azad et
mektir; yahut bir alk gnnde yemek yedirmektir, yaknl olan bir
yetime yahut bir toprakta srnen bir yoksula; ve sonra da iman eden
lerden, birbirlerine sabr tavsiye; birbirlerine merhameti tavsiye edenler
den olmaktr. (Kur an, Sre 90)
kinci Blm
KLTR ve UYGARLIK
Alet ve Klt
nsann ortaya kmasyla birbirine ters iki gerek karlkl iliki
iindedir: lk alet ve ilk klt. lk alet aa veya kabaca ilenmi ta
tr. Aletin imalat ile kullanl haric ve nicelikli biyolojik tekmln
devamm tekil eder. Bu tekml hayatn en basit ekillerinden t en
mkemmel hayvan olarak insana kadar takip edilebilir. Dimdik y
rmek; elin mkemmeliyeti; dnme; konuma, zek; mahiyeti iti
baryla zoolojik olan bu tekmln basamak ve merhaleleridir. nsan
sert bir rn krmak veya bir hayvana atmak zere ilk defa ta kullan
d zaman; ok nemli bir ey yapm oluyordu. Fakat bu yeni bir
ey deildi; onun hayvan atalar da bunu yaparlard. Fakat bu ta
nne koyarak bir ruhun sembol olarak grd zaman; bu tutu
muyla sadece bundan sonra yeryznde her yerde insan olgusunun
bir refakatisi olan bir ey deil; ayn zamanda o ana kadarki sre
iinde misli grlmemi bir ey yapm oluyordu. Ayn ekilde ilk
defa kendi glgesi etrafnda kum zerinde bir izgi izdii ve bylece ilk resmi yapt zavn (Leonardo da Vinci); insan srf ona
mahsus olan ve herhar r hayvanda -ne kadar gelimi olursa ol
sun- yapmaa a priori k iyet bulunmayan imkansz bir faaliyete
balam oluyordu.
84 Aliya zzetbegovi
86 Aliya zzetbegovi
88 j Alya zzetbegovi
Uygarlk eitir, kltr aydnlatr. Biri renmeyi, dieri meditasyonu, dnmeyi ister.
Tefekkr, meditasyon, insann kendi kendini ve dnyadaki ye
rini tanmak zere sarfettii i aba; renmek, tahsil etmek ise, ger
ekler ve gerekler arasndaki mnasebetler hakknda bilgi topla
maktan ibaret apayr bir faaliyettir. Meditasyon hikmete, uysalla,
huzura, bir nevi Yunan katharsise gtrr. Srlara dnklk, her
hangi bir din, ahlk veya sanatla ilgili gerei idrak etmek maksa
dyla kendi iine dalmak demektir, bu... Buna kar renme, tabiate
dnklk demektir. Gayesi varoluun artlarm renmek ve dei
tirmektir. lim; mahede, tahlil, terih, tecrbe, tetkik, tatbik eder;
tefekkrn mns ise srf marifettir. Fikren mahede istek ve ar
6
zudan arnmtr (Schopenhauer), yani fonksiyonsuz ve menfaatsizdir. ilim ise, hibir zaman byle deildir. Tefekkr dnrlerin,
airlerin, sanatkrlarn, ermilerin tutumudur, ilim adamlarnn de
il... ilim adam da tefekkr anlarm tanr, ancak ilim adam sfatyla
deil, insan olarak, sanatkr olarak (nk her insan bir dereceye ka
dar sanatkrdr). Tefekkr kiiye kendi zerinde hakimiyet imknn
verir; ilim de tabiat zerinde... Eitimimiz sadece uygarlmz inki
af ettirir ve tek bana kltrmze hibir katks yoktur.
Bugn nasl ok reniliyor, tekrarlanyor ve ilim dallarndaki
gelime takip ediliyorsa, bir zamanlar da ok tefekkr ediliyordu.
Laputa l bilgeler tefekkre dalarak kendilerim sorularla rahatsz
edenleri farketmiyor, duymuyorlard bile. (j. Payot: nsan olmak
hneri). Buddha hakkndaki menkbelerde anlatlr ki, aydnlanma
sndan nce nehir kenarnda gn geceyi tefekkr iinde geir
mi ve bunun farkna bile varmam. Ksenofon da Sokratesle ilgili
buna benzer bir ey anlatyor: Bir sabah bir trl zemedii bir
mesele zerinde derin derin dnyordu. Dnmeye geceyarsma kadar, durduu yerde mhlanm gibi devam etmiti. Gece ya
nsnda oradan geenler onu grmler ve Sokrates, sabahtan beri
aym yerde durup dnyor diye fslt kulaktan kulaa dolamt.
Nihayet, akam yemeinden sonra baz onlular hasrlarm karp,
onun btn gece ayakta durup durmayacam anlamak zere me
rakla yattlar. Sokrates ise sabaha kadar durdu, sabah olunca du et
tikten sonra yoluna devam etti. (Ksenofon, len, 220). Avrupa uy
garlnn ncs olan Galile yi hayat boyunca cisimlerin dmesi
meselesi uratryordu; Tolstoy ise hayatnda hep inam ve onun
kaderini dnyordu. Nasl ki, uak veya vapur imalatlar daha
evvel birok eyi renmek ve deneyler yapmak zorunda kaldlar
ise, Buddha, Sokrates, Seneka, Gazali, Rum, Firdevs, Shakespeare,
Dostoyevski, Hugo da ylece derin derin dnmek ve alemlerini
iten temaa etmek ve tanmak mecburiyetini duydular. Tefekkr et
90 | Aliya zzetbegovi
92 | Aliya zzetbegovi
94 | Aliya zzetbegovi
iddia etmek yalan ve ikiyzllktr. Ve endoktrine eitim Sovyetler Birlii nde bugne kadar ana prensip olarak kalmtr.
Tannm Amerikan ekonomi nazariyecisi ve dnyadaki endstri
sistemini muhtemelen en iyi tanyan kii olan John Galbraith yaz
yor: "... Tabi, ada yksek renim sanayi sisteminin ihtiyalarna
esasl bir ekilde uydurulmu bulunmaktadr. Salt ve tatbik ilim ve
matematiin son zamanda kazand itibar srf tekno-strktre olan
ihtiyacn bir ifadesidir... br tarafta sanat ve hmanist ilimlerin daha
az itibarda bulunmas ve daha az destee mazhar olmas, rollerinin
tli olmasnn bir ifadesidir... ve teknik okullarna rabet, onlarn
faydaya ynelmi olmasndandr... Sanayi sistemi renimin muaz
zam bir ekilde yaylmasn tahrik etmitir. Bunu memnuniyetle karlamalyz. Fakat bu temayllerin ak olarak farkna varlmazsa ve
onlara kar mukavemet olmazsa, o zaman sistem, srf kendi ihtiya
larna en fazla hizmet eden ve gayeleri hakknda en az tereddt gs
teren renim ekillerini destekleyecektir (j. K. G. The New Industrial State Boston 1967, S. 339-341).
imdi, okul sisteminin her tarafta mterek zellikleri nedir,
acaba? Hereyden evvel sk bir ayklanma ve tahripkr bir rekabet
vardr. Bylece uzmanlara mahsus sun bir lisan ortaya kmaktadr.
ncs, srf yararllk ve hfszshha llerine uygun an derecede
fonksiyonalist okul mimarsidir. Btn bunlar, okulun, brokrasi ile
yksek rekabeti gze alan sanayi sisteminin hizmetinde olmasndan
dr. Okulun, bu mekanizmalar iletip gelitirecek uzmanlar sistem
iin yetitirmesi icap ediyor. nsan okul isteyen ve arasra duyulan
arlar imdilik sadece gzel bir dilek olarak kalyor.
Okul reniminin kltrel muhtevasna kymet biecek olur
sak, yle diyebiliriz: Okul uygarln bir parasdr. Ancak zorla ta
lim olmad, tenkiti dnce tarzm gelitirdii ve insann manev
hniyetine yer verdii lde kltre de katks olur. Hazr ahlk
ve siyas zmler takdim eden veya zorla kabul ettiren okul, kltr
asndan barbarcadr. Byle bir okul serbest ahsiyetler deil, tebaa
yetitirir. Bu vasfiyle belki medeniyete katks olur, fakat kltr ge
riye gtrr.
96 | Aliya zzetbegovi
lar, arklar, kyn veya kabilenin mterek maldr. Bir tarafta icra
clarn, br tarafta dinleyici veya seyircilerin bulunmas diye bir
ey yoktur. Tren balaynca herkes itirak eder. Kitle kltr ise,
bize buna tamamen zt bir rnek veriyor. nsanlar kltr rnleri
nin reticileri ve tketicileri diye iki ayr gruba ayrlm bulunu
yorlar... Televizyon programnn muhteviyatna tesir edebileceini
sanan herhangi bir kimse var m acaba, eer bu program hazrla
yan o kk gruba mensup deilse? Kitle iletiim vastalar denilen
basn, radyo ve televizyon gerekten kitle maniplasyonunun vas
talardr. Bir tarafta program meydana getiren ve sadece birka kii
den ibaret olan programclar ve br tarafta milyonlarca kiilik bir
dinleyici-seyirci topluluu.
1971 senesinde dzenlenen bir anket gstermitir ki, alelde
bir ngiliz haftada 16-18 saatini televizyon ekran nnde geiriyor
(bu malumat ngiliz hkmetinin istatistik yllndan alnmtr).
Bilhassa fark edilmitir ki, televizyon, her yerde devaml olarak ede
biyat, yani kltr sahasndaki muadilini, yerinden atyor. Franszdan biri hi kitap okumamakta; Fransz toplumu ise, tmyle b
tn serbest vaktini televizyonun banda geirmektedir (Bunlar Le
Point dergisinin hesabma 1975te gerekletirilen bir anketin neti
celeridir). Bu neticelerden anlalyor ki, nfusunun % 87 sinin ba
lca kltr elencesi televizyon programlarna bakmaktan ibaret
tir. Listenin en altnda opera ve bale bulunmaktadr.
1976da Kitap Haftas vesilesiyle Japonyada dzenlenen bir
aratrmada ayn sonuca varlmtr. Japonlardan aa yukar % 30 u
hi kitap ve hatta gazete bile okumamakta fakat her Japon televiz
yon ekran nnde gnde ortalama iki buuk saat geirmektedir.
San Francisco niversitesi nden Prof. Horikava, renimini bitir
mekte olan kuan seviyesinin niversite kstaslarndan dk ol
duunu iddia ediyor ve bu hususu gayet basit olarak yle aklyor:
98 | Aliya zzetbegovi
11
Tannm marksist yazar Georgy Lukacz 1965te talyan l Contemporaneo dergisinin muhabirine verdii bir mlakatta unlar syle
miti: Marksm lmnden soma, Lenin hari, hi kimse kapitalist
gelimenin problemlerine nazar olarak katkda bulunmamtr. Sovyetler Birliindeki Stalinist devreye deinerek devamla yle diyor:
Her trl hr dnce bouluyor, ahs tutumlar teorik kanun ola
rak ilan ediliyordu. Bu suretle bir nesil teoriye olan istidadn dejenere
olma havasnda yetimitir. Ve gerekten Markstan sonra -kendisi
ii snfna deil, orta smfa mensuptu- ii snfndan gelen hemen
hemen hibir kuvvetli ve orijinal fikir yoktur. Yugoslavyada iilerin
kendi kendilerini ynetme fikri bir istisna tekil etmektedir.
Kapitalist ekonomiyi yer yer sarsan grevlerin hemen hemen hepsi
nin istisnasz bir ekonomik mahiyeti vardr. Byle grevler cretlerin arttnlmasm ngren anlamalarla sona erer. Ekonomik gelimenin sreci
ii snfnn madd bakmdan yoksullatrlmasna doru seyretmediin
den, bu snf her yerde snf kavgas yerine toplumdaki muarz gruplarla
snf bar iin gereken artlarla ilgili uzlama yolunu aramtr.12
i snfnn klasik ekli, yani ezilen fabrika proleterlerinin snf
-Marksm grd ve kendi kendini bertaraf edinceye kadar baki
kalacam telakk ettii gibi- ancak muvakkat idi. Fizik i peyderpey
byk otomatize sistemlerin kontrol ve idaresine doru kayyor.13
12
13
14
tketimi iki misline kmtr: 1965 e kadar art 2,5; 1970 e kadar
4,3 ve 1973 e kadar 5,5 misli olmutur. Alkoln kadn ve genler ara
snda yaylmas da burada zel bir fenomen olarak ortaya kyor. n
giliz The Offered Help adl iyilikseverler tekiltnn verdii bilgi
lere gre ngiltere'de 400.000den fazla alkolik vardr. Bunun seksen
bini kadndr. (1973) Bunlardan her ikisinden biri psikiyatri hasta
nesine gitmektedir. Her nden biri ise intihara adaydr. Adam ba
na alkol tketimi bakmndan birinci sray Fransa almaktadr. Onu
talya ve Sovyeder Birlii takip ediyorlar. Alkoln sebep olduu lm
vakalar bakmndan dnya listesinde Bat Berlin (100.000 kiiye 44,3
lm vakas) nde geliyor. Bunun ardnda Fransa (35) ve Avusturya
(30) yer alyor. (Bu bilgiler 1971e aittir).
amzda alkolizm, bilhassa zengin ve tahsilli evrelerin prob
lemidir. Eer alkol (veya narkotik) bir ilticagh veya mdafaa meka
nizmalarndan biri ise, o zaman zenginler ve tahsilliler, acaba, hangi
eylerden snak aryor ve hangi eylerden kayorlar? Eskiden al
kol dknl yoklukla geri kalmla balanyordu ve mitli idik.
imdi ise mklmz byktr: Tespiti ve adlandrlmas g olan
sebeplerden dolay bu sosyal bellarn alametleri svete herhangi
baka bir lkeden daha bariz bir ekilde ortaya kmakta, diye yaz
yor bir sveli uzman. Her onuncu svelinin (erkek veya kadn) mz
min alkolik olmas gereiyle karlaan sve hkmeti, alkoll i
kilere nemli miktarda vergi artlar yaparak kurtulu aram, fakat
bu nlemin tesiri byk olmamtr.
Son zamanlardaki pornografinin vah istilasnn da kk her
halde ayndr. Fransa, Danimarka ve Federal Almanya gibi en uygar
lkeler bu hususta ncdrler. 1975te Fransada btn sinema repertuvarlannn yansndan fazlasn pomo filmler tekil ediyordu. Yal
nz Pariste, 250 sinema kendilerini srf byle filmlere hasretmilerdir.
lgililer arm bulunuyorlar. Tannm psikiyatri mtehassslarn
Hi phe yok ki, televizyonun burada da ackl katks olmutur. William Belson, televizyondaki zorbaln hayattaki zorbal tevik edip et
16
vaya 114 bin ton kkrt gaz ile 82 milyon tondan fazla kl vermiti.
27 bin ton sanayi tozu yayor. zerlerinde sis teekkl eden Ame
rikan ehirlerinde, akcier kanserinden lm vakalar son 20 senede
elli misli, Ingiltere ve svirede son elli sene iinde krk misli artmtr.
Tokyoda byk bir trafik kava olan Yanagada yaplan bir tetkik s
rasnda muayeneye tabi tutulan 49 kiiden krknn kannda normal
den iki ila yedi misli daha fazla kurun tespit edilmitir. Balca kay
na: Motorlu vastalarn egzoz gazlan... cadndan beri otomobil bu
asrda cereyan eden btn harplerde hayatm kaybedenlerden daha
fazla kiiyi ldrmtr, vs. vs. (Bu bilgileri 1976 senesinde Pariste
toplanan yollarda emniyete dair uluslararas konferansta Ameri
kan otoyolu uzman Norbert Timan vermitir). Bu ilerlemeden
kurtulu var m?
Uygarln kendi iinde btn bu problemlere set ekebilecek
herhangi bir kuvvet grnmemektedir. Dahas var: Uygarln tan
d deerler arasnda kymetsiz ve baya neriyat, pornografi ve al
kole kar ne srlebilecek hibir delil yoktur. te bu, Amerikan
kriminologlarnn gelen cinayet dalgas karsndaki tutumunda his
sedilen ayn aciz ve teslimiyet hissidir. Haddizatnda ise bu, ilmin sos
yal boyutundan baka apak ahlk bir boyutu da bulunan bellar
karsndaki aresizliidir. Uygarla itirazlar kendi iinden deil, an
cak dardan, kltrn iinden gelebilir. Din-ahlk terbiye ve aile
aikr olarak bir kar yol tekil ederler. Ne var ki imdiye kadar ne
ilim dine snabilmi, ne de uygarlk klasik aileye dnebilmitir. Uy
garlk asndan daire kapanm bulunmaktadr.
h irt'iin
.l lya
ICus?a>.erlimi
eder. Her din de dnyaya kar ayn tarzda radikal bir tutumla bala
mt. Sartren beyhudelii veya Camusun absurdu iin maksad
ve mn aramak arttr; bu aray ise -dininkinden farkl olarak- ba
arszlkla sonulamyor. Bu aray esas itibaryla dindir, nk in
san hayatnn dnyev gayesinin, fonksiyonunun reddi mnsndadr.
Allah aramak, her ne olursa olsun, din demektir. Fakat her aray
mutlaka bulmak demek deildir. Nihilizmde skutu hayaldir, fakat
dnya ve dzen yznden deil, kinatta Allah yoktur diyen anla
y yznden. Eer insan bir daha yaamamak zere lyorsa, o za
man herey beyhude ve mnszdr. (Kl: Kuran, 23/115). Apsurd
felsefesi gerekte sarih olarak dinden bahsetmez, fakat insan ile dn
yann aym lye gre biilmi olmadklar kanaatini aka izhar et
mektedir. Netice olarak vard hkm mstesna, btn merhalele
rinde din mahiyette olan bir sknty dile getirmektedir. Nihilizme
gre olduu gibi dine gre de insan bu dnyada bir yabancdr. Nihi
lizme gre, mitsizce kaybolmu; dine gre ise, kurtuluu iin midi
var olan bir yabanc...
Albert Camusnun aadaki dncelerini ancak sukutu hayale
uram inanan bir kiinin fikirleri olarak anlamak mmkndr: Ha
yallerle aydrd birden yok olan bir dnyada insan kendini yabanc
hissediyor. k yolu bulunmayan bir srgndr bu. nk ne kaybe
dilen yurda ilgili hatralar var, ne de eninde sonunda bir Arz- Mev ud a
varlaca midi... Veya: Aalar arasnda bir aa olsaydm, o zaman
hayatn bir mns olurdu, yahut baka bir ifadeyle, bu problem or
taya kmayacakt. nk ben, imdi btn uurumla kar koymakta
olduum bu dnyann bir paras, daha dorusu bu dnyann ken
disi olacaktm... Tanrmn varolmad ve insann lmekte olduu
hasebiyle hereye msaade vardr. Son zikredilen fikrin aklc d
nrlerin s ateizmi ile hibir alkas yoktur. Bilakis, bu ifade Tanry
ararken yorulmu olan ve Onu bulmay beceremeyen bir ruhun bas
trlm bedduasdr. mitsizlik sebebiyle ateizmdir bu.
Ahlk hrriyet meselesinde egzistansyalizmin tutumu dininkinin aynsdr. Fransz kadn yazan Simone de Bouvoire yle yazyor:
"nsan balangta hibir ey deildir. yi veya kt olmas, kendine,
yani hrriyeti kabul veya reddetmesine baldr... Gayelerini hrriyet
ile mutlak surette ortaya koyar ve hibir yabanc kuvvet, lm de olsa,
hniyetin tesis ettii eyi yok edemez... Eer oyun peinen kaybedi
lip kazanlmamsa, o zaman dakikadan dakikaya mcadele etmek ve
tehlikeyi gze almak icap eder. (Lexistenlialime etla Sagesse des
Nations adl eserinde). Hatta Sartren varlk ikilii de (etre en soi
ve etre pour soi) materyalizmin aka bir inkndr.18
s genlik (yahut hippiler), bir bakmdan egzistansyalizmin
devam, onun pratik ifadesi, tatbikatdrlar. Onlarn ilerlemeye kar
protestosu -ar ve apsurd ekline ramen- bu hareketin yapt en
byk hizmettir ve bu hizmet onu amzn otantik kltr feno
meni klmtr. lerlemeyi reddetmenin kayna ise, hi olmazsa te
mel nermelerinde din olan bir felsefe olabilir.
Uygarln bu tenkidi onun reddedilmesini talep etmek demek
deildir. Uygarlk -istesek de- reddedilmez. Mmkn ve mutlaka
lzm olan ise, hakkndaki efsaneyi ykmaktr. Ki, dnyann hmanizasyonunun devam iin bu arttr ve kltrn en byk vazifesini
de bu tekil etmektedir.
18
nc Blm
SANAT FENOMEN
ratl fiili ile zuhur eden ayn ecerenin dallardr. Bu itibarla yarat
ln Darvvinistlerce inkr -bu fiili grmemezlikten geldii iin- din,
ahlk ve sanatn ve hatta hukukun en radikal bir ekilde inkr ma
hiyetindedir. Farzedelim ki insan hakikaten Darvvine gre biilmi
tir, o zaman sanatn yapaca bir i yoktur; airlerle trajedi yazarlar
bizi ancak aldatyorlar ve yazdklar samadr.
gelen devaml bir haldir. Hakik sanatta -alelde olandan sarf nazar edi
lirse- herey tamamen byledir. Yani aklst ve kutsaldr.8
8
olan, ya fanatik bir ekilde desteklenen yahut fanatik bir ekilde redde
hrriyeti olduu zamanlarda bile sanat boar. Din ise, otoritatif oldu
lere muadil bir tek sanatkn bile karmaa hemen hemen hi kabi
bir ahsiyet ksa bile, umumiyetle sisteme kar muhalefet iinde olur.
istikameti olarak ilan edildi. Angaje olan bu sanatn bir ifadesi olarak
yazarlar, ada retim konularm ele alyorlar diye resm eletiri tara
fndan methedilmilerdir. Bunlar eserlerinde byk sanayi yaptlarnn
inasn anlatip, ii snf ile ky emekilerinin hayatn yanstyorlar.
Bu eserler soczakaz denilen sosyal siparie uygun olanlardr.12 Aka
demik Korzhev sergilerimizde maalesef ou defa sadece daha nce
yaratlm biimlerin deiik bir ifadesi ortaya kyor diye itiraf edi
yor. air Boris Oleynik ise hayatn siyah-beyaz olarak tasvir edilmesin
12
13
Bu Almanah bir Amerikan yazar grubu (Albee, Miller, Updike vb.) ile
Moskova Yazarlar Birlii arasnda Almanahm baslmasnn yasaklanmas
ve yazarlarna kar alnm idar tedbirler yznden cereyan eden id
detli polemik dolaysyla pek fazla tannmaktadr.
etmitir. Dnyann her yerinde mimarlk sahasnda uygarlk, fonksiyonalizmin istikametinde gitmektedir, fakat sosyalist memleketlerde
suni ehirler veya ehirlerin yeni semtleri herhangi bir zamanda ku
rulmu olan btn yerleme yerlerinin en ahsiyetsiz ve en canskc olanlardr. Renksizlik ve monotonluk onlarn balca zelliidir.
Byle olmalarna sebep olarak da byk ihtiya, vastalarnn ye
tersizlii, inaat malzemesinin sanayiden gelmesi gibi eitli gerek
eler ileri srlmektedir. Hlbuki, bu sebepler umumiyetle nemli
deildir. Gzel olan btn eserler byk lde daha fakir olduu
muz zamanlara aittir. Prefabrike unsurlardan bile pekl gzel bina
lar yaplabilir.
Burada, bilinli veya bilinsiz esas bir tutum veya insanlarda
ruh diye bir ey olmadndan, ehirlerin ruhu nasl osun? diye ka
pal bir soru mevzubahistir.
Sanattan bahsedildii zaman, Rus milleti ile Sovyet rejimi ara
snda tefrik yapmak icap eder. Biri din ve sanatla tamamen arj edil
mi, br ise dine kar ve dolaysyla sanata da kardr. Halkn
hakiki edebiyata olan alkas yazar Vassiliy Aksyonn dedii gibi;
fevkalde canl, hemen hemen histeriktir. Bu fenomen aratrl
maldr. Burada belki Rus insannn bastrlm dindarlm ifade etme
ekli; yani din vastasyla mmkn olmayan bir eyin, edebiyat ve iir
kullanlarak yaanmasnn szkonusu olduu gerei kefedilebilir.
Mecbur ateizmde sanat, bastrlm dinin yerine geer.14
14
Baeskiya, Vakayinamesinde
den bahsediyor.16 Kimse orta bir Fransz orta bir vatanda olmak
istemez. Sosyolojiye kar direni, behemehal air ve sanatkrlardan
ok kuvvetlidir.17
yolu kvrlyordu. Yol, bu anfyi keserek tepe bandan 500 adm uzak
ve daha aada bulunan beyaz kiliseli bir kyden geiyordu (bu Borodino idi). Kyn nnde karayolu, bir kpr zerinden getikten
soma kh inerek kh ykselerek, aa yukar alt verst uzaklndan
grlen, Valuyevo kyne kadar gittike kvrlyordu. Valuyevoyu
getikten sonra ufuklarda grlen ve sararmaa yz tutan orman
da kayboluyordu. Hu ve am aalarndan meydana gelen bu or
manda, yolun samda uzakta Kaloa manastrnn ha ve an kulesi
gnete parldyordu. Btn bu vadide karayolunun sa ve solunda
urada burada yaklan atelerin duman, bizim ve dman askerleri
nin belirsiz kitleleri grnyordu. Sa tarafta Kaloa ve Moskova ne
hirlerinin ak istikametinde araz, dalk ve kayalkt. Kayalklar ara
snda uzakta Bezbovo ve Zaharino kyleri grnyordu. Sol tarafta
araz epey dzd. Ekilen topraklar burada bulunuyordu. Uzaklarda
yaklm bir kyden -Semyonovsko- dumanlar ykselmekteydi. (L.
Tolstoy, Sava ve Ban).
Ve son olarak: Pierre stunlarla blnm kubbeli ve Acem
hallaryla deli, o byk oday ok iyi tanyordu. Stunlarn arka
sndaki blm krmzms ve parlak bir ekilde aydnlanmt, akam
zeri kiliselerin aydnlanmas gibi. Bir tarafnda ipek perdeler arka
snda mahagoniden yaplm yksek bir yatak; br tarafnda ise b
yk bir ikonolar sand duruyordu. Sandk stndeki klandrlm
sslemelerin altnda, uzun Voltairyen koltuk ve tepesinde buruma
m, apak biraz evvel deitirilmi bembeyaz yastklar bulunan kol
tukta, kuaa kadar parlak bir yeil rtyle rtlm Pierrein babas
olan Kont Bezuhovun muazzam figr, geni aln arkasnda arslan
yelesini andran o beyaz salaryla ve krmz-san yzndeki o tipik
asl kaln buruukluklarla yatyordu... (Tolstoy, Sava ve Bar).
Elimizde bulunan kitaplardan geliigzel alnan bu rnekler asla
yalnz Tolstoy, Sartre, Bromfeld, veya Llewellynnin eserlerinin zel-
Fi gr ve a! i s iy et
(nsan figrnn dram)
S a na ik A t ve E* eri
Sanatn metafizik meneinden ileri gelen bu garip, akld, gayn
tabi (veya tabiatst) tarafim dnrsek, biz bir anda anlarz ki sa
nat eseri, obje olarak, d dnyadan bir gerek olarak, sanatn asl ga
yesi deildir. Gaye, yaratmann kendisidir; eser ise, onun kanlmaz
yan rndr. Sanatn z meyildir, yani d dnyada deil; dahilde,
ruhun iinde bir eydir. Sanat, sanat eseri olmasa da zelliini korur.
Bu yaratc meyil yoksa, sanat da yoktur. Pollck, tuval zerinde yr
mekle veya tuval zerine boya tpleri sallamakla resim yapard. Rauschenberg, bir sergisini muhtelif byklkte bir sr bombo ve
bembeyaz tuvalle amt. Yves Klein, 1954te Madridde, tek renkte
on yapraktan meydana gelen bir albm yaynlamt. Amerikal piya
nist John Cage Drt dakika ve 33 saniye adl bir kompozisyonda,
olduka uzun bir mddet, almadan, piyano banda oturmutu.
Hamletin hareket dolu hareketsizlii veya Aleksander ehovun,
dramlarnn tannm aksiyon azl da ayn trdendir. ehovun
baz eserlerinde sahneler, sessizlikten ibarettir. Sahnede hibir ey
olmuyor, nk aksiyon ite cereyan ediyor. mit (pimanlk, fke,
zillet, utan, mitsizlik, hadiseler deil; i tecrbelerdir. Japon Nodramnda yle sahneler vardr ki, oyuncu yirmi dakika hibir hare
kette bulunmaz; fakat kendi iinde cereyan eden frtnalar ifade eder,
vs. Kk sanatn znde bulunan bir gr -yani dahili ve enfs ola
nn vurgulanmas, haric ve objektif olann inkr- bylece apsurd ne
ticelere gtrlyor...
Informal resim sanatnda tek renk tuval, ancak d dnyann
mutlak surette inkr olarak anlalabilir. Bu inkr daha ak ve daha
esasl bir ekilde ifade etmek mmkn deildir. Resim yapma, fa
aliyetin kendisi, -resmin kendisi deil- sanatn asl mns ve gaye
sidir. Bir sanat eseri tahakkuk dnda, istek safhasnda da kalabilir;
fakat retime, seriye dntrlemez. Sanat eserinin esizlik vas
fn haiz olmas esas arttf. Esizlik vasfnn yokluu bile eserin
mevcudiyetini pheli klmaz; fakat onun ikinci nshas veya o
altlmas daima inkrn tekil eder. te bylece paradoksa var
yoruz: Sanat eseri oaltlnca yok olur. Bu itibarla sanatkrn is
tei veya niyeti -ki zahiren imza ile teyit edilir- sanat eserini tasdik
eden son ey olarak kalyor. Schwitters Sanatkrn ortaya koyduu
Sanatkr ile eser, znel ile nesnel prensipler arasndaki tezat, bir
baka yerde, bu sefer eserin kendisinde ve uslbun veya fonksiyo
nun stnl hakknda asrlarca devam edegelen ihtilafn nda
incelenebilir. slp ile fonksiyon arasndaki mnasebet, insan ile
ey arasndaki mnasebet gibidir. slp ahs, ferd; fonksiyon ise,
gayr ahs, objektiftir. slp yaratlr; fonksiyon ise tahlil edilir, in
celenir, kurulur. slp vakar dolu, antsal, ssl, samim ve tecrbe
edilmi olabilir; fonksiyon ise, olsa olsa teknik bakmdan mkem
mel olabilir. slba ulalamaz ve izah edilemez; fonksiyon ise izah
edilebilir. slp insan (Buffon), fonksiyon ise olup biten ey, ob
jektif hakikattr.
Birbirinden ayr, bamsz, iki faaliyet vardr: Estetik biim verme
ile teknik tekemmml. Birisi insann aklanmas mmkn olmayan
gzellik ve ekle ynelik isteinin tatminini; br ise insann ihti
yacnn bir ifadesi olan fonksiyonu gznnde tutmaktadr. Biri e
itlilie, ferdilemeye; br yeknesaklk ve tesviyeye meylediyor.
Burada her iki temayln, uzatlm ve birbirinden ayrlm ola
rak, hayattan yoksun bir neticeye gtrdn kaydetmek bilhassa
anlamak iin insann ruhu yeter derecede komplike deildir (Thornas Manna yazd bir mektuptan). Fakat eletiriciler Kafkann ken
disine bile stn kmay baardlar. Alfred Casin de, Kafkay oku
mak, baz yorumcularm okumaktan daha kolaydr, diyor. Onlarn
kitaplarm, Kalka, insanlktan uzak olmalarm ispat eden bir baka
rnek olarak gsterirdi. Dostoyevski, eletirmenlerinin ve okumu
yorumcularnn makalelerine alelde okurlarnn kanaati ile cevap ve
riyordu. Hatra defterindeki bir notta (1876) yle bir kayt bulunu
yor: Ben her zaman eletiricilerden deil okuyuculardan destek gr
dm. Sanat, eletirici olmayan bir seyirci kitlesi ister. Fazla eletirici
bir seyirci iin eser bir sr bilgi veya derslere ayrlr, asl maksad
ise ona mehul kalr. Bu itibarla, ortalama seyircilerden bazlarnn,
sanat eserinin hakik mesajma eletirmenlerden daha yakn olduu
pekl tasavvur edilebilir. nk bunlar eseri anlamaa teebbs
etmeden, onu tecrbe edeceklerdir. Bir piyes veya iirin deerlendi
rilmesi hakknda seyircilerle eletirmenler arasnda olan tam ihtilaf
birbirinden apayr bu iki yaklamdan ileri gelebilir.
Sanatta tenkit nasl mmkn deilse, aym sebeplerden dolay
dinde de teoloji gayr mmkndr. (Faulkner eletiricileri papazlarla
mukayese ediyordu). Din ilmi olamaz. Hakik din ve ahlk mesele
leri uygun bir ekilde dram, tiyatro ve roman ifade edebilir. ncille
Kuran teoloji kitablan deillerdir. Bu husus din ile sanat arasnda
bir baka temas ve hatta bamllk noktasdr. Hristiyanlk, hakik
mnda teoloji olarak deil; olsa olsa s hakknda tarih olarak varo
labilir. sa ile ncil bir yanda, Paul ile kilise br yandadr.
Din ile sanat arasmdaki temas noktalan hakkndaki bu mtalaay
sona erdirirken kaydedelim ki, sanat, insan ararken, bu bir bakma
Allah aray oluyor. Baz sanatkrlann dinsiz olmas bu gerei de
itirmez. Zira sanat bir hareket tarzdr, bir dnme tarz deildir.
(Alain). Din olmayan resim, heykel, iir varsa da, din olmayan sanat
Drdnc Blm
AHLK
Vazife ve Menfaat
Btn hakikatin kendilerinden ibaret olduu iki ayr dzenin
d hatlar tamamen aydnlanm deildir. Bir tarafta hrriyeti, gayr
ihtiyarlii, uuru ve ahsliiyle yaratma; br tarafta illiyet, entropi,
atalet ve anonimlik (homojenlik)le tekml vardr. Bu zincirlerin iki
halkas daha vardr: Vazife ile menfaat. Birincisi ahlkn, kincisi ise,
siyasetin merkez mefhumudur.
Birbirinin zdd olan vazife ile menfaat her nsan hareket tarz
nn iki deiik hareket ettirici gcn tekil etmektedir. Aralarnda,
kaide olarak hibir karlatrma yaplamaz. Vazife hibir zaman menfaati deildir, menfaatin ise ahlkla alkas yoktur.
Ahlk ne fonksiyonel ne de rasyoneldir. Eer hayatm tehlikeye
atmak sretiyle, komumun ocuunu kurtarmak zere yanan eve
girip, kucamda lm ocukla dnsem, neticesiz kalan hareketi
min kymetsiz olduu sylenebilir mi? Faydasz bu fedakrla, ne
ticesiz bu teebbse kymet veren ey ite ahlktr, tpk harabeleri
gzel klan eyrn mimar oluu gibi (A. Perret).
Yenilgiye uram adaletin manzaras -ki bu durumda bile kalp
lerimizi fethediyor- bu dnyaya ait olmayan bir gerek halinde ken
dini gsterir.
nan
iin onun iine bakmamz icap eder. Fakat bunu dorudan doruya ya
gibi, ahlken iyi bir eyi de btn dier mahedelerden bil vasta
tefrik ederiz..2
Ona gre, ahlk tefrik kabiliyeti iin zeka ve eitim art deildir. Ne olursa olsun, ahlk yarglar, akim aracl ile deil, aracsz
olur.
ilim ile ahlk arasndaki tezat, tatbikatta tamamen mahhas me
selelerde de kendini gstermektedir, ilim, mesel, sun tohumlama
tp ocuklar ve lmn kolaylatrlmasn kabul ediyor. Bunlar
ilimsiz dnlemez. Onlan meydana getiren ilimdir. Her ahlk, dinle
olan zahir ve itibar mnasebetleri ne olursa olsun, bu uslleri insan
hayatnn dayand prensibin t kendisine tezat tekil eden bir ey
olarak reddetmektedir. Bu noktada, ahlk, din ve sanatla, izahlar de
iik olduu halde beraberdir. Sun hayat ve sun lm (zor kulla
nlarak) din tarafndan tasvip edilemez, nk hayatla lm insann
deil, Allah'n selahiyetindedir. Ahlk iin sun tohumlama ve l
mn kolaylatrlmas, hmanizmin ihllini tekil etmektedir. nk
bunlarla, insan, objeye indirgenmekte, bu ise maniplasyona ve suistimallere gtrmektedir. Bir sanatkr iin insann doumu ve lm
birer srdr v ylece kalmaldr.3 Hamletin en tannm monologu,
lme ithaf edilmitir, ilim asndan lm, gnlk fizik bir gerek,
l tamdr ve herhangi bir karlatrmaya yer yoktur. Eugenic (insan
rkm gelitirmeye ynelik) ksrlatrmalar, insan zerinde deneyler
ve sz geen sun tohumlama ile lmn kolaylatrlmas tamamen
akl ve mantkdir ve onlara kar ileri srlecek herhangi bir akl veya
2
..,V
tr. Yasak ise dinidir, hem mahiyeti hem de menei itibaryla. Allahn
on emrinden sekizi yasaklardr. Ahlk denilen ey daima insan ta
biatnn hayvani igdlerine kar, snrlandrc ve menedici pren
siptir. Burada Hristiyan ahlk, tek deilse de, en nl ve en ak r
nek olarak gsterilebilir.
Eski dinlerin tarihi, bize bazan mnsz grnen, eitli yasaklara
ilikin rneklerle doludur. Mamafih, ahlk bakmndan, mnsz ya
sak yoktur. Tabi, bir yasan akla uygun bir mns da olabilir, ama
faydal olmak hibir zaman esas gayesi deildir.
Binaenaleyh, ahlk stoaclarn sk sk tarif ettikleri gibi tabiatla ahenk
iinde hayat deildir. Eer tabiat hakik mnda alrsak, ahlkn ta
biata kar bir hayat olduunu sylemek daha uygun olur. Ahlk da,
insan gibi akld, gayr tabi, tabiatstdr. Tabi insan ve tabi ahlk
mevcut deildir. Tabiatn snrlan iinde olan insan insan deildir; olsa
olsa aklla mcehhez hayvandr. Tabiatn snrlan iindeki ahlk da ahlk
deil; hodbinliktir, hodbinliin akl ve aydn bir eklidir.5
Darvvinci yaam kavgasinda ahlk bakmndan en iyi olanlar
deil; en kuvvetli, evreye en iyi intibak edenler galip gelirler. Biyo
lojik ilerleme, nsan haysiyete ve (insan haysiyeti eer ahlkn kaynaklarndansa) ahlka gtrmez. Darvvinci, insan biyolojik gelime
nin en yksek derecesine ulaabilir, insanst olabilir, fakat insan
vasfndan ve hatta insan haysiyetinden mahrm kalr. nk bunu
ona ancak Allah verebilmektedir.
tima ilerleme de, biyolojik ilerlemenin uzants olarak, ahlkla
ayn mnasebet iindedir. ngiliz ahlk bilimcisi Mandeville, toplu
mun ilerlemesi ve uygarln gelimesi iin ahlkn ne mns olabilir
5
diye soruyor ve buna hi, veya hatta zararldr diye cevap veriyor.
Mandevillee gre, umumiyetle gnah olarak vasflandrlan vastalar
toplumun ilerlemesini en kuvvetli bir ekilde tevik eder. Zira insa
nn gelimesini en fazla tevik eden hususlar ihtiyalarn arttranlar
dr. Veya daha ak olarak; dnyann ahlk ve fizik bellar denilen
ey, bizi sosyal varlk klan balca ynlendirici gtr.6
Evvel biyolojik ve sonra teknik alanda gerekletirilen btn
ilerleme faaliyederi, varlm tabi ayklaimada, gszlerin gller
tarafndan kenara itilmesinde ve hatta imha edilmesinde buluyorsa,
o zaman ahlkn, ilerleme salayc bu esas noktaya muhalefette bu
lunmas zarurdir. Ahlk, her zaman gszlerin himaye edilmesini,
merhameti, saygy, baka bir ifadeyle gszlerin ve kabiliyeti az
olanlarn yaatlmasn istemitir. Bu noktada ahlk ve tabiat birbiri
nin karsnda yer alm bulunmaktadr ve gerekten de bu her za
man byle idi. Vicdandan, merhametten, balamadan, insanlarn
bu dahil zalimlerinden kurtulunuz; gszleri bask altna alnz, ce
setleri zerinden yukarya trmannz... (Nietzsche). Ahlktan ayr
l apaikrdr burada. Gszleri yok edin ve Gszleri koru
yun birbirine zt iki talepfir. Biyolojikle manev, zoolojikle nsan,
tabiaa kltr, ilimle din ite burada birbirinden ayrlmaktadr. Bi
yolojik kanunlarn insan toplumuna tatbikini tutarl bir ekilde ve
sonuna kadar mdafaa eden yegne dnr Nietzsche olmutur.7
Netice: Sevgi ve balamann reddedilmesi, zulm ve nefretin hakl
6
zehirlerin en mthiidir.
ise Aziz Paulle mektuplat bilinmektedir (Aziz Yeronim De Viris llutribus adl yazsmda Senekay, kiliseye bal yazarlar liste
sine sokmutur).
Hristiyanlk, yksek din (religion) ile yksek ahlk arasnda m
kemmel bir ahenk, karlkl kuvvetli balar ve hemen hemen tam bir
birliin bulunduunu gsteren byk bir rnek tekil etmektedir. Ta
mamen Hristiyan mevzulardan ilham alm olan Rnesans sanat,
yksek sanatm da bunlara katldna dair rnek olabilir.
Tarih asndan bakldnda, ahlk dncesi, en eski srf nsan
dncelerden biri olarak ortaya kmaktadr. Ondan nce var olan
sadece ilah varlk hakkndaki dncedir ki, o da insan kadar eski
dir. Bu iki fikir tarih boyunca da gnmze kadar birbirine en sk
ekilde bal kalmtr. Ahlk tarihinde hemen hemen hibir cidd
ahlk bilimcisi yoktur ki dinle ilgili tutumunu, ya ahlk prensibinin
tesisinde dinin vazgeilmez olduunu ikna edici bir ekilde ispat et
mekle, yahut aym gayretle bunun tam tersini gstermekle ortaya koy
mu olmasm. Ahlk tarihi, tmyle din ve ahlk dncelerin sk
bir ekilde iie geiinin hikyesidir. Mevzubahis olan meselede is
tatistii bir delil olarak telakk etmediimiz halde, dindar ahlk bi
limcilerinin apak ar bastklar, dinsizlerin ise hemen hemen ta
mamen bir istisna tekil ettikleri kolayca tesbit edilebilir.
Fransa, ngiltere, Amerika, Almanya ve talyada 19. ve 20. yz
yllarda laik denilen ve ahlkn dinden bamsz olduu fikrini vur
gulayan ahlk hareketler (anglo-sakson dnyasnda, societies for
Ethical Culture, Settlements, Ethical Societies gibi adlar altnda bi
linmektedir) ahlk sahasnda her tefekkr veya faaliyetin tabi ola
rak dine dnmeye veya dine yaklamaya meylettiini gstermitir.
ncelemekte olduumuz konu iin, pratik ahlk tarihinde bu devre
son derece byk ehemmiyeti haizdir. Fransada din dersleri yerine,
szde ahlk dersleri konulan devlet okullarnda ders kitaplar, Hristi-
yasama prensipleri).
185
sonra unlar ilave ediyor: "... ahlkl bir kii dostlar ve vatan uruna
birok ey yapacaktr. Para ve mal feda edecek, sras gelmiken ite
kaka ilerlemeyecek, mevkii ve erefi seve seve bakalarna brakp, icap
ederse bakalar ve vatan iin hayatn da feda edecektir. Bu tutumlar
apaikr insicaml delidir ve ayn kaynaktan gelmez. elikiyi birok
lar farketmilerdir. Schleiermacher, Aristotelesin fazilet ymn
tenkit ediyor. F. Jodl ise, Aristotelesin akla istinad eden ahlk hod
binlik prensibinden kahramanlk bile istidlal etmekle apak tutarsz
olduunu kaydediyor. nk byle hkmler bu prensipten kati
yetle karlamaz. diyor. Biz kahramanca davranmada da hodbinlik
sahas dna kmyoruz, zira bakalar uruna lenler bile byk ve
gzel olan sadece kendileri iin seerler, Aristotelesin bu szlerinde
hodbinlik mefhumunun, caiz olmayan bir ekilde normal insanlarn
uurundaki mnsnn dna, daha dorusu bu mefhumun bir inknn
tekil eden bir eye, yani hodbin olmamaa, fedakrla kadar geniletildii aikrdr. ocuk kurtarmak zere yanan eve giren kimsenin
hodbinlik saikiyle veya kendi menfaatine hareket ediyor olduu sy
lenebilir mi? Evet, husus bir mnda denilebilir, tabi, eer vazife an
lay icab, iyilik adna hareket etmek herkesin ve hatta kendini feda
edenin de en yksek menfaati ise. Byle husus bir halde fedakrlk ve
menfaat birbiriyle arpmaz. Fakat bu durumda da alelde menfaat
deil, mutlak mnda, ahlk menfaat mevzubahistir. AJelde men
faat ile -tabir caizse- ahlk menfaat arasnda tefrik yapmak iin, s
nrlanm olan bu dnya ile br ebed dnya arasnda tefrik yap
mak arttr. Ancak br dnyann mevcudiyeti artyla fedakrlktan,
kendi menfaatine bir hareket olarak bahsedilebilir. Bu olmadan al
mas mmkn olmayan bir snr vardr, o da hayattr.
Hakik ahlk, ahs menfaate aykr hareket etmek, behemehal
ahs menfaatten bamsz hareket etmek olarak tarif ediyoruz. Ne
var ki, burada grnteki byk benzerlie ramen, znde bam
baka bir fenomen bulunan bir durum vardr: Szm ona sosyal dav
ran. Burada insan harekete geiren dorudan doruya ahs men
faat deil; toplum menfaatidir. Fakat hemen greceimiz gibi toplum
menfaati yine de ahs menfaattir, ancak vastal bir ahs menfaat
tir. Sosyal davran, ihtiyalarn teminine ynelik belli faaliyettir, fa
kat daha geni ve toplum esas zerinde. Toplum btn ahs men
faatlerin bir ifadesi veya toplam oluyor. ahs ihtiyalar artk daha
etkili bir ekilde temin edilebilir. Bu yeni durumda toplum men
suplarna vazifeler dmektedir ve bu tabir bize ahlk vazifeleri ha
trlatmaktadr. ahs menfaati tahakkuk ettirmee matuf fiiller imdi
toplum vastasyla, vazife ve tima mkellefiyetler olarak ifade edil
mektedir. Bunlarn bazan ahs menfaatle bir nispetsizlik iinde ol
duu (mtenasip olmayan fedakrlklarn istenilmesi gibi) ve hatta
toplum yelerinin ahs arzu ve isteklerinin tersine olabildii, ferdin
o anda menfaat iin uramayp yce bir ey, yksek bir prensib u
runa aba gsterdii eklinde hayaller yaratlmaktadr. Esasen top
lum (kollektif) ahs menfaatlerin zel bir tatmin eklidir. Bu ekil
iinde muhteva ayn kalr; deien sadece, esas gaye olan ahs men
faati daha messir olarak temin etmek maksadyla, d artlarn te
sir altna alnmasdr. Umum menfaat denilen ey eninde sonunda
ahs menfaatten baka bir ey deildir. br gibi ayn ekilde hod
bin ve gayr ahlkdir. Uzun vadeli olarak hesaplanan, byk saylarn
hesabyla teminat altna alman, tahmin hesaplarda grlen hatalarn
risklerine kar sigorta edilen, ayn gruba mensup baka ok sayda
insanlarn ahs menfaatle ilgili abalaryla desteklenen, lzumsuz ka
yplara ve glerin karlkl atmalarna maruz kalmayan bir men
faattir bu. Zek vastasyla (gnl veya ruh vastasyla deil) burada
yeni bir faaliyet (kollektif faaliyet) ekli ortaya kmaktadr. Bu kol
lektif faaliyetin, hesap yanl deilse, (yani muhtemel hesap hatalar
veya sosyal faaliyeti tarif eden kimselerin suistimalleri olmazsa) kol
lektif toplum yelerinin byk ekseriyetinin en byk ahs men
faatinin tahakkukuna vesile tekil etmesi icap eder (Greatest happiness principle).11
insan hayatnda, zek vastasyla ancak noksan olarak temin edi
len ey, hayvanat aleminde, insiyak sayesinde mkemmelen temin
edilmektedir. Karnca ile anlarn veya sr halinde hareket eden hay
vanlarn sosyal davran buna rnektir. Hayvanlarda sosyal davran
n rnekleri -ki ok gz alcdr- burada hakik mnda ahlk dav
rann szkonusu olmadm gstermektedir. Fark, esasla ilgilidir.
Sosyal davran menfaat iin bir davrantr; ahlk davran ise men
faate kardr; zellikle menfaatle ilgisi yoktur. Biri hodbinlik adma,
teki vazife adma yaplan davrantr. lk zikredilen faydaya, hesaba,
hikmete, disipline, akla dayanyor; br ise, ancak ve ancak Allah'n
adna gerekletiriliyor.
Bu tefriki kolaylatran baka bir gerek daha vardr. Ahlk dav
ran daima ahs olgunlua dayanr ve iyilik, hakikat ve adalet ide
alleriyle ahenk iindedir. Kollektif davran, disiplin esas zerinde
dir ve cinayet mahiyetli de olabilir. ou defa ise gayn ahlk veya
ahlkddr.12 Umum menfaat hibir zaman tm insanln menfaati
olmayp, mahdut, iine kapanm, siyas, mill bir snfa veya bu gruba
ait olan bir topluluun menfaatidir. Tolstoy devletin rezaletinden,
veya umum menfaat rezaletinden szediyor.13
Bir grubun veya milletin umum menfaati baka bir grubun veya
milletin mensuplarnn smrlmesi, kleletirilmesi ve hatta imha
edilmesini icap ettirebilir. Yenian mill devletler tarihi ve bilhassa
11
12
13
Ahlkl ateist olabilir, ama, ahlkl ateizm'olamaz. Dind insaahlkl olmasnn kayna da dindir. Ancak gemiteki eski bir
dindir bu. Ve insann ondan haberi bile yoktur. Bu din muhit, aile,
edebiyat, film ve mimarnin iinden saysz ekilde tesir icra etmeye
ve maya devam etmektedir. Gnein oktan batt yerde de ge
cenin btn scakl yine gnetendir. Ocakta atein snm olma
sna ramen oda scak olmaa devam eder. Kmrn bodrumda
gne olmas gibi ahlk da, zeval bulmu din, dine borlu olduu
muz dnya vizyonundan ileri gelen davran tarzdr. Ancak ve an
cak gemi asrlarn manev mirasnn tamamen imha veya bertaraf
edilmesi suretiyle bir neslin ateist olarak eitilmesi iin, psikolojik
artlar tahakkuk ettirilebilir. nsanlk, yirmibin sene aralksz dinin
tesiri altnda yaamtr ve dolaysyla din; ahlk, kanunlar, anlay
ve hatta lisan dahil olmak zere, hayatn btn tezahrlerine girmi
bulunmaktadr. Bu itibarla burada u soruyu sormak yerinde olur:
Btn bu gemie ramen yeryznde bugnk artlar altnda ta
mamen ateist bir nesil yetitirmek mmkn m acaba? Byle bir te
ebbsn tam bir psikolojik tecrit iinde yaplmas icap ederdi. Ki
tab Mukaddesi veya Kuran- Kerim bir tarafa brakalm, byle bir
nesli herhangi bir sanat eseri grmek, herhangi bir senfoni dinlemek,
Sofoklesten balayarak Beckette kadar herhangi bir dram seyretmek
imknndan mahrum brakmak lzm olacakt; insanln imdiye
kadar meydana getirdii, ehemmiyeti haiz btn mimar yaplan ve
hemen hemen btn byk edeb eserleri bu nesilden uzak tutmak
gerekecekti ve bu insanlar kltrn meyveleri veya ifadesi olarak
vasflandrdmz hemen hemen herey hakknda tam bir bilgisiz
lik iinde olacaklard. Shakespearein Hamletinden lm zerine
bir monologu dinlemek yahut Michelangelonun fresklerinden bi
rine bakmak veyahut kanunsuz su olmaz nullum erimen... prensi
bini renmek bile, insann dine doru sapmak istidad yznden,
szkonusu neslin manev gzleri nnde ateist kinattan bambaka
17
Bilindii gibi bu ihtilalin yasaklad eserler arasnda Tolstoy, Shakespeare ve Beethovenin eserleri de bulunmaktadr ve bu tamamen mantk
bir eydir.
Marksn kendisi Aeschylos, Shakespeare ve Goethenin en sevdii a
irler olduklarn sylyordu. Aeschylosu her sene Yunanca olarak, Homer ve Ovidi de ezberden okumu. Marksizmin Rousseaucu kaynak
lar (mesel, sosyal eitsizlik ve mlkiyetin menei hakkndaki fikirler)
bu retide keza kefedilebilir.
Kendi uur ve vicdannn iine bakmak esasna dayanan bir ahlk hak
knda Engels de daha iyi dnmyor: Esasen her snf ve hatta her
meslein kendi ahlk vardr, ve o da, mmkn olunca, cezalandrlma
dan ihlal edilir; btn insanlan birletirmesi icap eden sevgi ise harp, a
tma, aile ihtilaflar, boanmalar ve bazlarnn bakalar tarafndan mm
kn olduu kadar fazla istismar edilmesinde tecelli etmektedir. (Engels,
Lutvvig Feuerbach ve Alman klasik felsefesinin sonu).
Beinci Blm
KLTR ve TARH
r
Dou Bat Arasnda slm | 209
Buna benzer bir eyi Marks da ne srerek diyor ki: Antika sanat eser
leri eriilmez standart ve rnekler tekil etmektedir. Marks heyecana
kaplarak aklamasnn gerek deerini kavramam olsa gerek. Kltr,
uygarln yansmas veya onun styaps deil mi? Cevap evet ise, o
zaman daha klelik dzeninde eriilmez rnekler nereden geliyor?
Tarihiler 10. asr umumiyetle hemen hemen 7. asr gibi kara ve bar
bar telakki ediyorlar. Bunun sebebi 10. asr siyas tarih ve yazl sz a
sndan mtalaa etmeleridir. Ruskinin sanat kitab diye adlandrd
eyi okursak bambaka bir intiba edineceiz. Zira 10. asr beklenilenin
tam tersine herhangi baka bir asr gibi ayn ekilde parlak ve teknik ba
kmndan baarl ve hatta ayn ekilde gzel eserler ortaya karmt...
Sanat eserlerinin says hayret vericidir. (Kenneth Clark, Civilizacija,
Zagreb, 1911 s. 34).
r
Dou Bat Arasnda slm | 211
.Ahlk ve Tari
Kltr, niin yayorum? sorusu ile ilgili statik bir konudur; uy
garlk ise ihtiyalarmzn tatmin edilmesi tarznn devaml ilerlemesi
dir. Birisi hayatn mns, teki ise hayatn tarz meselesidir. Uygarlk
trmanan bir hat zerinde seyrediyor; atein kefinden balayarak, su
deirmeni ve demir ve bunun arkasnda yaz ve makina, atom enerjisi
ve uzay uularna kadar... Kltr ise hep aratrr, geri dner ve yeni
Burada birka misal verelim: Hakikati syle, nefreti bastr; sade ve mtavaz ol; baka insanlan kendine eit gr; beraberlii gzet; hrriyet u
runda aba gster; kendi hakkn ve bakalanmn hakkm mdafaa et;
ekmeini kendin kazan; bakalanmn emeini takdir et; anne, babaya ve
byklere hrmet et; sz ve taahhtlerini yerine getir; gszleri koru;
insanlarla iyi mnasebetleri devam ettir; baka kiilerin bel ve baarsz lna sevinme, saadet ve muvaffakiyetleri yznden onlan kskanma; ki
birli olma ve marurane dolama; acya kar sabrl ol; kuvvetli olanlara
dalkavukluk etme; gszleri ezme; insanlan renk, zenginlik ve menelerine gre tefrik etme; mstakil grl ol; zevklerde ll ol, egoist
olma, vs.
imdi bu tutumlann nisb olduu ve hallere veya iktisadi yapya gre de
itii ileri srlebilir mi?
r
Dou Bat Arasnda slm | 215
Altnc Blm
DRAM ve TOPYA
Dram, insann ruhunda cereyan eder. topya ise, insan toplumuyla ilgilidir. Dram, kinatta mmkn olan varoluun en yk
sek ekli; topya ise, dnyada cennet ryas veya hayalidir. Dramda
topya yoktur, topyada da dram yoktur. nsan ile dnya ahsiyetle
toplum arasndaki zddiyettir bu.2
Platon un Cumhuriyet adl diyalogunda, yani bu neviden en
eski eserde, unlar okuyoruz: imdi, devletin temellerini tasavvur
edelim. Bu temeller ihtiyalarmz olacak... Fakat devlet, btn bu
ihtiyalar nasl karlayacak? Birisi renber, birisi inaat, birisi do
kumac. Onlardan herbiri, bakalar iin ancak kendisinin bildii bir
ii yapmaldr. Savalar dmanlara kar sert, dostlara ise yumuak
davranmaldrlar. Bu iki hususiyete sahip olmalar iin onlarn filo
zof olmalar icap eder. nk dost ile dman arasm tefrik edebil
meleri gerekir. Bylece savalar, aym zamanda devletin iyi bekileri
olabilmek zere eitilmelidir. Eitimde en nemli olan balangtr.
Eitim masallarn anlatlmasyla balar; dolaysyla, devlet, masal ya
zanlar sansre tabi tutmaldr. dareciler devletin menfaatine yalan
syleyebilirler; bakalar ise yalan sylememelidirler... Halk, amirle
rine itaat etmee mecbur olduundan, kitaplarda tersinden bahse
den btn pasajlar silinmelidir. Tanrlarla kahramanlar birer asalet
numnesi olarak gsterilmeli... Hznl, yumuak ve ar melodi
ler yasaklanmal, mertlik ve sava melodileri ise tevik edilmeli... Al
kol yasak olmal... Vatanda, hayatm hastalk ve tedavide geirme
meli, zira bununla devlet zarar grr. Ya iini yapmal ya da lmelidir.
Uzun zaman hasta olacak veya hasta nesil douracak bir kii intihar
2
221
lay elde ediyoruz veya varlmz daha iyi temin ediyoruz. ocuk,
laryla beraber insann ahsiyet kazand bir noktada, dier bir ifa
deyle, bir kalabaln, grubun veya toplumun insanlat anda, yok
olur ve topluluk ortaya kar.
Mamafih bahsetmekte olduumuz kanun, durumun ancak, te
orik grnn ifade etmektedir. Saf toplum ve saf topluluk an
cak prensip olarak mevcuttur. Pratik hayatta her toplum, insanlar
dan meydana geldiinden, topluluk zelliklerine sahip olur ve bu,
ne kadar ok hakik insan bulunursa, o kadar da abuk olur. Byle
bir toplum saf toplum, topya olarak kalmaz, bilakis nsan bir bo
yut gstermeye balar ve bir lde topluluk olur. Bunun tersi de
dnlebilir. lk Hristiyan topluluklar, manev topluluklarn belki
en iyi rneidir, fakat daha soma verilmeye balanan ve agape de
nilen mterek yemekler, onlara sosyal bir zellik verdi. Bu ve buna
benzer hususlar, baz kiileri Hristiyanl sosyal bir hareket ve Hristiyanlann eitliini de bir nevi komnizm olarak grmee sevketmitir. Tabi, bu yanltr ve tezahrn esas itibaryla yanl anlalm ol
masna iaret etmektedir.
Arz (ve insan) kinatn merkezi olarak tanyan astronomiyi btn din
ler kabul etmilerdir. Kilisenin Kopemik e kar o iddetli direnii bu yz
dendi.
13
F. Engels, The Origin of the Family, Private Property and the State,
New York, 1942, s. 41.
topyalar ak reddediyorlar, nk o insanlar arasnda sosyal olmayp
ahs bir mnasebet imi. topyay gerekletirmek yolunda en ileri te
ebbsn sahibi olan in Kltr htilalinin hedefleri arasnda, akn,
burjuvann bir temayl olarak reddedilmesi ynnde genlerin yeni
den eitilmesi de vard. Ak ancak vatan, sosyalizm veya bakan Maoya
ynelik olabilir; tabi mnda ise eski toplumdan kalm olan ve temiz
lenmesi icap eden zehirli yaramaz ottur. Edebiyatta erkek ile kadn
arasnda ak uzun zaman tabu bir konu idi. Dolaysyla aktan bahseden
kitaplar sadece piyasadan deil, ktphanelerden bile kaybolmutu. Mao
Tsetung un lmnden sonra Tolstoyun Anna Karenina adl eseri
piyasada zuhur edince mteriler uzun kuyruklar meydana getirdiler.
F. Engels, aym yerde, 1884 basksnda nsz.
"1
240 | Aliya zzetbegovi
maktadr burada!
mecburuz. Bunu yle bir hzla yapmalyz ki, 15 ila 20 sene iinde
beikten olgunlua kadar btn vatandalar bundan istifade etsin
KNC KISIM
SLM - K KUTUPLU BRLK
Yedinci Blm
MUSA - SA - MUHAMMED
Burada ve imdi
slm tarihi iki ksma ayrlr: Muhammed (a.s) den evvel ve sonra.
Birincisini ve onun, bilhassa Yahudilikle Hristiyanl iine alan son
ksmn dikkate almadan kincisini (asl slm tarihini) tamamen an
lamak mmkn deildir.
Bu byk dinin tarih rol pek byktr. nsan, onlar saye
sinde tarihin merkezi olmu ve dnyay veya insanl bir btn ola
rak grmee almtr. Onlarn sayesinde insan d ve i hayatn, d
ve i ilerlemenin bykln, onlarn karlkl mnasebetini ve s
nrlarm renmitir. Yahudilikle Hristiyanln tarihteki baar ve ba
arszl insanln slm tecrbesini tekil etmektedir. Musa, sa
ve Muhammed aslnda nsan olan hereyin teekkl ettii ezel
meyli tecessm ettirmektedirler.
Dinler arasnda Yahudilik dnyev, sol temaylu tekil ediyor.
Dnyev cennet perspektifini vadeden ve sonradan ortaya atlan b
tn yahud teorileri bu temaylden ileri gelmitir. Eyp Kitab daha
bu dnyada tahakkuk etmesi icap eden adaletin rysdr. Yani br
dnyada deil, bu dnyada ve imdi.
ve adaleti icra eden kii olarak methsena edilmektedir. Mesihi yahudiler ztrap eken bir peygamber olarak deil, sekin milletin ik
tidarn kuracak mill kahraman ve dnyev kral olarak bekliyorlard.
Dorularn mutsuz olduklar bir dnya mnszdr. Yahudi adaleti
nin ve her sosyal adaletin esas tutumu ite budur. Burada, yani bu
dnyadaki cennet fikri znde yahuddir ve sadece mahiyeti itiba
ryla olmayp, menei itibaryla da yledir. Gemi ve gelecek tarih
iin yahud ve sadece mahiyeti itibaryla olmayp, menei itibaryla
da yledir. Gemi ve gelecek tarih iin yahud kalb, btn devir
lerde ezilenlere ve mutsuzlara kuvvetli bir ardan ibarettir. Bu ka
lb Aziz Augustin Hristiyanla, Marks ise sosyalizme uydurmutur.
(B. Russell, The History ofWestern Philosophy). Yeryznde cen
net isteyen btn ihtilaller, topyalar, sosyalizmler ve dier cereyan
lar znde Ahdi Kadimden ileri gelmektedir, yahud kkenlidir.
nsanln ilm esas zerinde rnesansm vadeden farmason
dncesi de pozitivist ve yahuddir. Pozitivizm, farmasonluk ve
Yahudilik arasndaki dahili ve haric balan aratrmak ilgin olurdu.
Byle bir aratrma sadece fikr deil, gayet mahhas ba ve tesir
leri de ortaya karacaktr.
Yahudilik tarihi dnyann iktisadi (ticar) gelime tarihidir. Bu
meseleye Sombart ehemmiyeti haiz bir kitap ithaf etmitir.3 Atom ilmi
balangta Yahud ilmi olarak adlandrlyordu. Siyas ekonomi de
ayn ekilde, byle adlandnlabilir. Behemehal atom fiziinin, siyas
ekonominin ve sosyalist fikirlerin en byk isimlerinin hemen he
men istisnasz yahud olmas gerei hi de tesadf deildir.
Yahudiler hibir zaman kltre itirak etmezler; uygarla ise,
her zaman itirak ederler. Onlarn sahneye kmas zeval bulan bir
uygarlktan yeni doan baka bir uygarla geme olarak takip edi
lebilir. Bu tezahr Bat tarihinde de tekrarlanmaktadr. Btn Or
3
Saf Dk
Yahud materyalizmi, (veya pozitivizmi) insann uurunu dn
yaya doru yneltmi ve btn tarih boyunca haric gereklere olan
alkasn tahrik etmitir. Hristiyanlk ise, insan ruhunu kendi ken
dine doru yneltmitir. Ahdi Kadmin an gerekiliinin hakkn
dan Ahdi Cedidin ayn ekilde ar idealizmi ile gelinebilmitir. Bu
iki eyin birletirilmesini slm Hz. Muhammed (s.a) ile gerekle
tirecek, fakat bunun iin biraz zaman gemesi gerekecektir.
Hristiyanla, gre insann meyil ve enerjisi birbirine ters iki is
tikamette, yani Semaya ve Arza doru blnmemelidir. Hi kimse
iki efendiye hizmet edemez. Ya birisinden nefret edip tekini se
4
6
7
Bu arnn mucizev kuvveti bir sre nce randa slm inklap srasnda
teyidini bulmutur. Burada silahsz halk tepeden trnaa kadar silahl ah
rejimini ykmtr. Halkn yegne silah Allahu Ekber parolasyd.
Emest Bloch, hemen hemen btn Arap din adamlarnn ayn zamanda
hekim olduklann ilave ediyor (E.B. Prirodno pravo, i ljudsko dostojanstvo, Belgrad, 1977, S. 58). Felsefe-ilahyat-hukuk-tp izgisi seziliyor.
12
Kur'an, 49/13.
Kuran, 4/1 ve 33/6,
Kendi entegral hukukunu meydana getiren tek din slmdr.
17
18
19
Ahdi Kdim ile Kur an arasndaki temas noktalan, en fazla, lyk olmayan
iktidar sahipleri ile kibirli zenginlere kar kullanlan ifadelerde buluna
bilir. Kuran marur byklere (7/71), gnahkr asilzadelere (6/123),
yksek mevki sahiplerine (7/59), msrif zenginlere (34/34) vs.lere at
maktadr. Bu husus Yahudilik ve slmn tima yndeki angajmanlanmn birer ifadesidir.
Kuran, 29/46, 3/64.
Sekizinci Blm
SLM ve DN
269
6
7
ticar fiar, siyas toplant m? Yoksa hepsi beraber mi? Hac aka din
bir merasimdir, fakat slm tarzda, yani hem bu hem dieridir.
11
Kenneth Clark onu bir yerde insanlara daha dolu bir hayat yaamak
iin imkan veren sanat ve hatta sosyal sanat olarak adlandrmakta
dr. (K. Clark, Civilisation, S. 242).
kilik isminde bile yansmaktadr: Archi-tecture pratik ihtiyalara cevap
veren alelde binalar ifade eden tectureden daha fazla bir ey ifade et-
279
slmda madde birok gzel ve ulv gaye iin vasta olarak grl
mektedir (mesel, namaz iin beden, zekt iin mal). Madd dnya
eytann mlk, beden de gnahn yuvas deildir. nsann en byk
mitlerinin baland Ahireti bile Kuran, dnyev renklerle tasvir et
mekten ekinmiyor. Bu yzden Hristiyanlar tarafndan bir dine lyk
olmayan ehvaniyetle sulanmtr. Ne var ki bu husus ancak madd
dnyann slma yabanc olmadn ve dnyay reddeden Hristiyan
zihniyetinin slmda bulunmadm aklamaktadr.
Kurann baz ayetlerinde fikr merak uyandrlp, aratrma ruhu
tevik edilmektedir. (Kuran, 21/30 veya 5/4).
Bu son zikredilen ayet, zihni bilhassa tahrik ediyor. Tm kim
yann esasnda yatan problemi ortaya koyuyor. Netice: Hristiyanl
daim surette uratran esasla ilgili meseleler zerinde bitmez tken
mez tartmalara son veren ve dikkati dnyaya eviren mslmanlardan bakas deildir. Mistik felsefeden akl ilme geiti bu.
Yukarda kaydedilen btn ayetlerde mterek unsur, gzlem
talebidir. Gzlem ise, insann tabiat zerindeki hakimiyetinin ba
langcn tekil etmektedir.
Batnn kuvvetinin sebeplerini aratrrken bu gcn istinat ettii
faktrlerin esas itibaryla ordular veya ekonomi olmadm gryo
ruz. Bunlar sadece d manzaradr. Bu kuvvetin esasnda gzlem ve
tecrb dnme metodu vardr ki, Bat uygarlna Bacondan mi
ras kalmt. 12Jean Fourastie yle yazyor: Tabiat, toplum ve insan
lar mahede etmek, Bat dnyasnda btn ocuklarn tbi tutul
duu temel eitimin ilk merhalesidir... D dnyaya gsterilen alka
Brahman veya Budist filozoflarnn alkasna terstir; zira onlar dik
katlerini d dnyadan i dnyaya eviriyorlar... Bir milletin, Galile,
12
15
zellik idi. Bunun herkes iin tabi bir ey olmas veya kendiliinden
yle anlalmas, hakim dnya gr olan slmn ruhundan ileri
geliyordu. Bu anlay bugn de vardr; baka trl nerede olursa ol
sun, yabanc tesirlerin bir neticesi olarak ortaya kar. Orijinal du
rum daima dinle ilmin beraberlii hakkndaki temel slm gre
uygun dyor. En eski slm eitim messeselerinden biri saylan
ve bunlarn en by olan Kahiredeki El - Ezher bazen cami, bazen
da niversite olarak adlandrlmaktadr. T balangtan beri umum
bir tedris messesesidir. Ve ancak en byk gerileme zamanlarndadr ki, srf ilahiyatla uramtr. 1961 senesinde yaplan bir reformla
tp ve teknik fakltelerinin de almasyla asl olan entegral hviye
tine tekrar kavumu oldu. Pakistanda ise cami imamlar devlet ta
rafndan umum okuma yazma kampanyasn srdrmekle grev
lendirilmilerdir. Bu, esasnda tamamen doru bir harekettir. Ancak
tutarsz bir ekilde ve yeter derecede enerjik olmayan bir tarzda y
rtlmektedir. Buna benzer bir durum randa da vardr. Burada e
itli okullardan mezun genler askerlik hizmetini kylerde halka
okuma yazmay retmek suretiyle ifa ederler. Okul olarak ise, ca
miler kullanlmaktadr.
Eer slm bu ise, o zaman biz hepimiz slm iinde yayoruz demek
tir. (j. W. Goethe).
dir. Buna gre sekler prensip (sacral) kutsal prensibe destek olabi
lir, beden temizlii ruh saflna hizmet edebilir, namaz ise ibadetin
en yksek eldi olur.
Bu perspektif iinde birka fenomen daha inceleyelim:
Tabi denilen terbiyenin gayesi nedir? Bu soruya Rousseau karak
teristik bir cevap veriyor: Birletirilemez olarak telakki edilen, fakat
btn byk insanlarn becerdii birey, yani beden ile manev kuv
veti, bir bilgenin akl ile bir adetin gcn biraraya getirmek. Gaye
ite budur (J.J. Rousseau, Emile).
ocuun terbiyesinden bahsederek Montaigne yle yazyor:
Ruhunu kuvvetlendirmek iin adalelerini kuvvetlendirmeniz gere
kir. Rousseau ise, Locke, Fleury, de Crusann, aralarndaki farklara
ramen, bu noktada hemfikir olduklarn tespit ediyor. Kendisi de
Emile de u gre tekrar tekrar dnyor: Bedenin kuvvetli olmas
lzm, eer ruha itaat edecekse. yi hizmeti mutlaka gl olmaldr.
tidalsizliin, ihtirastlar uyandrdn bilirim; zamanla bedeni de za
yflatr. br tarafta riyazet ve oru ok defa ayn neticeye gtrr.
Beden ne kadar zayf olursa istekleri de o kadar artar, ne kadar kuv
vetlenirse o kadar itaatkr olur. Btn nefsan tutkular zayf beden
lerdedir. Onlar ne kadar az tatmin edebiliyorlarsa o kadar da onla
rn tesiri altnda kalyorlar (Rousseau, Emile).
Kuvvetin prensip olarak ahlkla hibir alkas yoktur. Ne var ki
fiil hayatta kuvvetsiz adalet olamaz. Adalet, hakkaniyet fikri ile kuv
vetin birliidir. Kilise ve dinin asrlarca tahamml ettikleri o kadar
ok adaletsiz tatbikat siyas hareketler gidermemiler mi? Eitlik,
zgrlk, kardelik parolalar fikir olarak din mahiyetlidir; hakikat
olarak ise (eer hakikatse) bunlar ihtillin, yani siyaset ve zulmn bir
neticesidir. Dinin, mdafaa ettii byk fikirlerden herhangi bir eyi
pratik hayatta tahakkuk ettirmekten aciz kalmas ezilmilerin, tahkir
edilmilerin gznde taleplerini itibardan drmtr. br taraf
tan, dinlerin ortaya atp ilham ettii ve fakat sadece bahis ve hayal
dzleminde brakt fikirlerin tahakkuku iin vasta olan zulm ve
siyaset, bu bakmdan mazur grlecektir.
Veya, almay ele alalm. almann da ilk bakta iki yn belli
oluyor: Biri faaliyetin kendisi, nsan olan ve faydaya dayanmayan fa
aliyet, br ise, almann neticesi, yararllk ve ihtiyala izah edilen
rn.. Birincisini din, kincisini ise uygarlk gznnde tutar.
nsann bu dnyadaki kaderini, din, Yznn teri iinde ek
meini yiyeceksin szyle izmi bulunuyor, ilimle materyalizm
mekanik almann giderek insann yerini alacam ve alma g
nnn durmadan ksalacam ne srp, sonunda almasz bir
dzen vad ediyorlar. Bu byledir, nk din almay srf alma
olsun diye, gnaha kar ahlk bir vasta olarak ister. Zira isiz kii
nin beyni eytann sevdii bir ikamet yeridir ve ayrca madd ha
yatn prodksiyonu ve reprodksiyonu dinin gayesi deildir. Uy
garlk, tam tersine, srf almann neticesini veya hatta srf retimi
gznnde tutar. Tannm marksist yazar olan Henri Lefebvre bu
konuya temas ederken, marksist grte almann ahlk olarak
deil, retim faktr olarak szkonusu olduunu aklamaya ihti
ya duyuyor (Cenevrede yaplan uluslararas bir toplantda verilen
bir teblide). Avrupada alma klt aslen protestant kaynakldr,
umumiyetle sanld gibi sosyalist kaynakl deildir. Din, nisandan
neticenin nasl olacam dnmeden almasn ister. Uygarlk ise
sadece neticeyi gz nnde tutarak, mmkn olduu kadar baka
larm, eski alarda kleleri, yeni ada makinalar kullanmak sure
tiyle almann kendisini dlamak ister.
Bu mtalaada alma tahlil edilerek paralara ayrlm bulunu
yor. Bir btn, faydal bir faaliyet, birlik olarak ele alndndaysa, a
lmann ekonomik fonksiyonu kadar ahlk fonksiyonunun da bu
lunduu grlecektir. Yoksullua kar bir mcadele faktr olduu
Dokuzuncu Blm
HUKUKUN SLM MAHYET
r
Dou Bat Arasnda slm j 301
r
Dou Bat Arasnda slm | 303
Mesel, mehur mam Ebu Yusuf maliye hakknda bir eser yazmtr
(Kitabul-Harac); baka bir byk din mellif olan E-eyban ise harp
hukuku zerinde bir eser (Kitab us-Siyer) telif etmitir.
13
3 1 0 j Aliya zzetbegovi
18
E. Bloch dramn meneinin iki trl, yani adli ve gizemsel olduunu (E.
Bloch, aym yerde, S. 238); Benjamin ise dramn nl birimi, yani mekan,
zaman ve aksiyonun da trajedinin adl meneinden ileri geldiim gstermi
tir (Benjamin, Ursprung des Deutschen Trauerspiels, 1928, S. li).
Kuran, 75/36, 23/116 vb.
tif yasamada klasik olan su-ksas ile sosyal koruma doktrinleri ara
snda bir orta yol (media via) gr nihayet galip geldi.20 Ve devam
ediyor: Fakat, bundan sosyal koruma fikrinin zarur olarak herhangi
bir cebr muamelenin ve eninde sonunda cezamn tmyle reddini
ierdii neticesi kyor mu? Burada, nihayet, ceza hukuku mu, yoksa
koruma m tercih edilmeli? Sosyal korumann mdaflerinin ou,
bilakis, ceza hukuku ile sosyal korumay yeni bir perspektif iinde
birletirmek icap ettii kanaatindedirler.21 Sentezin zaruretine Ulus
lararas Ceza Hukuku Birlii (LUnion intemationale de droit penal)
nin kaydettii gelime de aka iaret etmektedir. Birlik 1889da ku
rulduktan sonra sosyal koruma fikirlerinin ncsyd. Daha sonraki
gelime srasnda manev mesuliyet fikrini peyderpey kabul eden bu
messese, 1914 senesinde yirmibeinci kurulu yldnm vesilesiyle
yaynlad resm vesikada her iki doktrini birden temsil ettiini
ifade etmitir. Hukuk teorisindeki netice, nisb ceza teorisi olmu
tur. Pratik yasamada ise korumal ceza (koruma art ceza) forml,
yani adalet sahasnda iki kutuplu birlikin bir ekli ortaya kmtr.
Ksaca, hayatta nc yol stnlk kazanmtr.
slma gelince, din olarak ksas prensibinden hareket eder. Fa
kat, slm din olmakla beraber sosyal korumann unsurlarn da kabul
etmektedir. Esas itibar ile bu husus, duay namaza, sadakay zekta,
srf manev topluluu m anev - siyas bir cemaat olan mmete dn
tren aym gelimedir. slm ceza hukuku erginlik ama henz gel
memi olanlarn yeniden eitimiyle ilgili ve bugnk anlaya gayet
yakn bir sistemi ve keza delillerin mahkemece serbeste deerlen
dirilmesi prensibini de tanyordu. Ayrca, bir lde su ve sulu ko
nularnda sosyolojik bir anlay vard. Sz geen Marc Ancel yle
yazyor: Yedi yandan kk ocuklar mesul tutmayan, yedi yan
20
21
dan erginlik ana kadar olanlar iin ceza mahiyeti olmayan yeniden
eitme tedbirlerini ngren 14. yzyl slm ceza hukuku, reid olan
sulular iin bir nevi sosyal koruma sistemi olarak telakki edilebile
cek bir sistem gelitirmiti: Kuranda ngrlen be byk suun is
tisnasyla sularn bir ksm mahkemenin serbest deerlendirmesine
terkedilmiti. Mahkeme de ayn zamanda ilenen fiili, fiilin ilendii
artlar ve failin ahsiyetini hesaba katmaa mecburdu.22
22
Onuncu Blm
SAF DNN ve SAF MATERYALZMN
MKNSIZLII
Marks ve Marksim
I
Hakik hayatta ise, -inananlarn Allahn mdahalesine pek gvenmeyileri gibi- ateistler de olaylarn tabu gelimesine pek fazla
inanmazlar. Objektif faktrlere hemen hemen hibir eyi terketmez;
bilakis insanlan ve hadiselerin seyrini bilinli abalarla idare etmek is
terler. deoloji kendiliinden ve retimin madd artlannn bir neti
cesi olarak ortaya ksn diye beklemezler. Kendiliinden ortaya
kan byle bir ideolojinin yeterli grlmedii yerlerde onlar devrimini
ithal ederler ve bu yolla da ii snfnn bulunmad yerlerde bile ko
mnist ideolojisini yayar ve hatta iktidar yaparlar. Tarihin ahsiyetler
tarafndan oluturulmadn iddia etmelerine karlk ou defa se
fih bir hayat srdren, alelde kiileri hatadan masun, dier insanlar
dan ok stn ve hereyi bilen lider-put yaparlar. Marksist emaya
gre sra yledir: Gelimi sanayi - ii snf - siyas parti. Gerekten
ise, sra umumiyetle bunun tam tersinedir... Ve dolaysyla gelimemi
ve yan gelimi memleketlerde komnist hkmetlerin kararlan ara
snda, sanayinin kurulmas ve onunla beraber ii snfnn oluturul
masna dair olanlar da bulunur. Bu suretle gerekler tersine dnd
rlyor: Varlk uur tarafhdan, yaratlyor. Yani Marksm emasndan
sadece komnist partisinin siyas iktidar kalm bulunuyor. Parti ise
byle durumlarda ekseriy iilerden deil, sosyal bakmdan uyumlu
olmayan, fakat iktidara mti unsurlardan ibarettir.s
5
Evlilik
insanlk kadar eski olan bu messeseyi bilhassa setik. nk
salt fikirlerle hayat gereklii veya salt fikirlerle slm arasndaki a
tma, evlilik misalinde fevkalde bir ekilde takip edilebilir.
Saf din iffet ister, materyalizm ise cins mnasebetler bakmn
dan prensip olarak tam serbestlie msaade verir. Fakat her ikisi de
teorinin yksekliklerinden inip de tatbikattaki birok glkle kar
latnda ortak zm olarak evlilik messesesine doru inkiaf
gstermek zorunda kalmlardr.
Gerek Hristiyan retisinde evlilik messesesi iin herhangi bir
dayanak noktas yoktur. Mesih tam iffet istemiti. Sizlere zina yap
maynz diye emredilmitir, ben ise sizlere unu diyorum: Her kim
ki bir kadna ehvetle bakarsa gnlnde zina yapm olur. (Matta, V,
27-28). Bu sz, insann -Mesihin retisine gre- tam iffete mey
letmesi icap ettiinden baka mnya gelmez. Bunu Tolstoy diyor
ve buradan yle bir neticeye varyor: Evlilik treninin, daha yk
sek bir iffet derecesine ulamak iin, kendilerini, cins mnasebet
ten saknma mkellefiyetinden ibra ettiini zannedenler, yanlyor
lar. Aziz Paul bir mektubunda yle diyor: Bekr, Tanny ve Onu
nasl memnun edeceini, evli ise dnyay ve karm nasl memnun
edeceini dnyor (Korintlilere Mektup, VTI, 38). Ve genel
olarak evlilie zarur bir er, kemalin kanlmaz bir alalmas ola
rak baklmaktadr: Erkein kadndan uzak durmas iyidir; fakat, zi
nadan kanmak iin her erkein kadm, her kadnn kocas olsun
(Korintlilere I. Mektup, 1-2). Paulun son mektubunda Hristiyan-
ln bu esas prensibi bakmndan bir geveme, bir taviz, ilk Hristiyanln, hayat ve tatbikatm gerekliine doru bir sapmas hisse
dilmee balyor. Hristiyanlk asndan evlilik prensip itibar ile bir
zm olmayp, tatbikatm gerektirdii bir zmdr (... zinadan ka
nmak iin - Aziz Paul).
teki kutupta da evlilik reddedilmektedir. Fakat sebepleri bam
bakadr. Ferd evlihk bir cinsiyetin br cinsiyet tarafndan bask al
tna alnmas olarak tezahr ediyor..., lk snf atmas ferd evlilikte
kan ile koca arasndaki fikir ayrlyla ortaya kar... retim vastala
rnn kollektif mlkiyete geiiyle beraber ortaya kar... retim vas
talarnn kollektif mlkiyete geiiyle beraber ferd aile de toplumun
bir ekonomik birlii olmaktan kar. zel ev idaresi sosyal endstriye
dnr... Toplum tm ocuklara, ister evlilik iinde, ister evlilikd
domu olsunlar, aym ekilde bakar. Bu surede neticelerle ilgili en
dieler ortadan kalkar. Bu neticeler bugn bir kzn hibir eye bak
madan sevdii erkee kendini vermesine mani olan en nemli sosyal,
ahlk ve ekonomik faktr tekil etmektedir. Serbest bir cins ha
yat tahakkuk ettirmek ve bununla beraber kzlk erefi ve kadn ayb
ile ilgili olarak daha msamahakr bir kamuoyu oluturmak iin bu
yeterli sebep olmayacak m? (Btn iktibaslar F. Engels, Aile, zel
mlkiyet ve devletin menei adl eserden alnmtr).
Hristiyan dnya gryle cins mnasebetten saknma talebi
arasnda bir ban bulunduu aikrdr.7 Batda materyalist zihni
yeti baz yazarlar bu ilikiyi cinsiyetin bastrlmas ile geri sosyal sis
7
ki I arla .*ii3*3c
Mtalalarmz doru ise, o zaman iki trl hurafe vardr: Birisi
ilmin, insann i dnyasn; br dinin tabi olaylar izah etmeye te
ebbs etmesidir. Manev alemi izah ederken, ilim, onu nesne olarak
ele alyor; din ise, tabiat aklarken onu hep teahhus ettiriyor, yani
ona tabiat d bambaka bir hviyet veriyor. ptida dinler, sihirbaz
laryla, tabularyla, baz fiil ve eylerin harikulde gcne inanlaryla
hurafelere yakndr ve onlardan glkle ayrdedilebilirler. Gerek
ten bu dinlerin herbiri kendi tarznda insamn i ahenksizliini, onun
ikiciliini ifade etmektedir. Onlar, en eski insanln iki temel megu
liyetinden ortaya kmlard. Biri manev mahiyetlidir ve onun sa
yesinde insan, iine atld tabiattan apayr bir varlk olduu uu
runa varr; br ise fizikdir, tehlike dolu, dmanca bir dnyada
ayakta kalmay gden davrantr. ptida dinler, ikisi de card ve kuv
vetli, fakat birbirine zt olan bu iki meylin bir neticesidir. Dini uur,
ihtiyalarn (ayakta kalma igdsnn) basks altnda dnyaya y
nelmi olur. Dolaysyla gaye tabidir, dnyevdir (avda muvaffaki
yet, iyi hasat, tabiat glerinden, hastalklardan korunma vs.); me
tot ise baka trldr, din mahiyetini korumaktadr: By, ayinler,
oyunlar, ruhan arklar, semboller, resimler... ptida din, yanl yn
lendirilmi din uurdur: e doru, insana doru yneleceine da
tclkla nevroz arasnda tetabuk var eklindeki paradoksal bir istidalle sona erecektir.
Yaklam eer srf akli ise, o zaman sun ehirlere kar hibir
ey denilemez. Ayn ekilde klalara kar ve hakik mimarnin le
hine herhangi bir delil ileri srlemez. naat doru drst yapar
sak, bir katedral ile bir fabrika arasnda fark olamaz. Tutarl olduu
kadar apsurd olan bu hkm, fonksiyonalizmin ideologu olan Mies
van der Roheye aittir.
Biyoloji sahasnda ilim, insann insan olmayp hayvan olduu;
hayatn da sonuta mekanik, yani cansz olduu hkmne varm
bulunmaktadr. Ahlk biliminde de buna benzer ters bir gidi vardr.
Akl, ahlkn, sadece ince, aydnlanm bir egoizm ekli olduuna
karar vermitir. Baka bir deyile ahlk, ahlkn inkrdr. Psikanaliz
yaratclk ile hastalk arasnda eitlik iareti koymutur, vs. vs... By
lece, nsan (tabiatd) sahada ilmin faaliyeti bir sr inkrla netice
lenmitir. Evvel zihin Allah inkr ettikten sonra, aaya doru bir
derecelendirme sistemine uygun olarak insan ve ondan sonra ha
yat da reddetmi ve nihayet hereyin mekanizm, oyun ve molekler
glerin karlkl harekederi olduu neticesine varm... Zihin dn
yada kendinden (yani mekanizm ve sebep-netice mnasebetinden)
baka hibir ey kefedememitir.
Onbirinci Blm
SLMIN DIINDA "NC YOL
Bunun hakknda bkz B. Russell, History of Westem Philosophy, S. 452453. En byk mantk tarihi mellifi olan Kari Prantl da aym gr sa
vunuyor: Roger Bacon tabi ilimler sahasnda ona atfedilen btn neti
celeri Araplardan devralmtr. (K.P. Geschichte der Logik, III, S. 121,
Leipzig, 1972).
Bu fenomeni izah ederken Russelin izah da ilgintir: Ona gre ngilizlerin, genelleme teorilerine kar duyduklar isteksizlik i harpteki menf
tecrbelerinden ileri geliyor: harb srasnda kral ile parlamento ara
sndaki atma, ngilizlerde ebed olarak taviz ve itidal sevgisini ve her
hangi bir teoriyi mantk istidlallerine kadar zorlamaktan korkuyu yerle
tirmiti ve bu korku hl onlara hakimdir (B.R., aym yerde, S. 578).
Essay on Human Understanding, Blm 28, madde 10 ve devam.
16
17
bildii en yce tasvirdir. talya komnistlerinin lideri Palmiro Togliatti de lmnden az nce yaynlad bir vesikada (Promemoria)
marksizmin dine kar tutumunun deitirilmesinin lzumunu be
lirterek, marksistlerden bu zarureti bir an evvel idrak etmelerini iste
miti. Papann Pacem in Terris ve Populorum progressio balkl
tamimlerinde Katolik Kilisesi iin yepyeni anlaylara rastlanmaktadr. Topluma ait mallarn husus mlkiyetten stnlnn tann
mas, resm organlarn ktisad sahada mdahale hakk, zira slahat
ve kamu yararna millletirmenin meruiyeti, iletmelerin idaresinde
iilerin itiraki vs.18
Katolik Kilisesinin XXI. konslnde (II. Vatikan konsl) mark
sizmin telin edilmesini talep eden ve muhafazakrlar tarafndan su
nulan bir teklif reddedilmitir. Yetkililerin ifadelerine gre bu kon
sl, Hristiyanln ar ruhu tutumunu baaryla mdafaa etmenin
imknszlnn idrak edildii bir hava iinde gemiti. Kardinal de
Chardin unlar aklamt: Eer Hristiyanlk Arzn mitlerine in
tibak ederse, dnya da Hristiyanln mitlerine ancak o zaman in
tibak edecek; bunlara ancak bu yolla uluhiyet vermek mmkn ola
caktr.
Bu sz, Hristiyanln slmizasyonu demek deil midir?
Fransada baz tezahrlerin gsterdii gibi temayller ok defa
birbirine karm ve i ie bulunmaktadr. Bir sre nce (1977) Fran
sz piskoposlar meclisi Marksizm, insan ve Hristiyan inanc bal
altnda bir bildiri yaynlamt. Burada piskoposlar liberalizmin sos
yal politikasnn baarszln tespit ederek sonunda marksizm,
18
Papa II. Pol bir sre nce ABDye yapt ziyaretinde (1979) insan
haklarnn sistemli bir ekilde tehdit edilmesinin madd deerlerin da
lm ile alkal olduunu aklamt. Bu aklamann ne kadar esasl
bir dn olduunu ancak Hristiyanln hakik mahiyetini bilen birisi
idrak edebilir.
21
23
Maurice Duvergerin, durdurulmas mmkn olmayan, Douda liberalizasyon, Batda sosyalizasyon sreci olarak adlandrd ite budur
(M.D.) Introduction a la Politique, Galimard, Paris 1970, S. 367).
Gerek odur ki Batnn hayat tarz yeter derecede sosyal, Doununki
ise yeter derecede hr deildir.
360
Aliya zzetbegovi
Allaha ve takdirine inan bize yle bir emniyet hissi verir ki, baka
hibir ey onun yerine geemez. Emerson btn kahraman rklar ka
dere inanmlardr diye iddia ediyor. Zira teslimiyet biroklarnn ta
mamen yanl olarak zannettii gibi asla pasiflik demek deildir. Bizim
kadere fiilen teslim olmamz mevzubahis deildir. nk kaderle
olan mnasebetlerimizin ancak ahlk bir mns vardr. Teslimiyet
insann bir btn olarak dnyaya ve kendi faaliyetinin neticelerine
kar i tutumudur. Allah'n iradesine teslimiyet, insanlarn iradelerine
kar bamszlk demektir. Allaha itaat insana itaati meneder. Bu, in
san ile Allah arasnda ve dolaysyla insan ile insan arasnda yeni bir
mnasebet tekil etmektedir. Onun iin kaderi kabul etmek kendini
en byk lde hr hissetmektir. Bu yle bir hrriyettir ki, kaderi
yerine getirmekle, onunla ahenk iinde olmakla kazanlr. Mcade
lemizi insan ve makul klan, ona skn ve huzur damgasn vuran,
hereyin akbetinin elimizde olmad kanaatidir. Bize ait olan, gay
ret etmek, uramaktr; netice ise Allahn elindedir.
Binaenaleyh, bu dnyadaki haytmz hakik mnda anlamak;
hereyi ihata etmek ve hereye hkim olmak hevesine kaplmadan
abalamak ve doduumuz yer ve zaman, yani kaderimiz ve Allah'n
iradesi olan yer ve zaman kabul etmee hazr olmak demektir. Tesli
miyet, hayatn zlemezlik ve mnszlndan nsan ve vakarl tek
k yoludur; isyansz, yeissiz, nihilizmsiz, intiharsz tek are... Tesli
miyet, hayatm kanlmaz olarak getirdii skntlarda alelde bir in
sann kendini kahraman gibi hissetmesi veya vazifesini yapm ve ka
derine raz olmu bir ehidin zihniyetidir.
slm, kanunlarna, emir ve yasaklarna, beden ve ruhtan talep et
tii gayrete gre deil; bunun hepsini kapsayan ve aan bireye gre,
marifetin bir anma, ruhun zamanla yarma kuvvetine, varoluun
getirebilecei hereye tahamml etmee, rzaya, yani tek kelimeyle
Allaha teslimiyetin hakikatine gre yle adlandrlmtr.
Ey! teslimiyet, senin adm slmdr.