You are on page 1of 349

^yarn

Yayn No

15

Kitabn Ad

Dou Bat Arasnda slm

Orjinal Ad

slm Izmedju Istoka, Zapada Ireca Altemativa

Yazar
eviren
Mizanpaj
Kapak
ISBN
2.Bask
Yaync Sertifika No
Bask ve Mcellit

Aliya zzetbegovi
Salih aban
Mehmet Kartal
Yunus Karaaslan
978-605-4195-85-5
Kasm 2011
12628
stanbul Matbaaclk
Gmsy Cad. Ik Sanayi Sitesi B Blok
No: 21 Topkap-Zeynbumu/stanbul
Tel:(0212) 482 5166

Yaync Adresi

Topkap Mh. Kahlba Sk.


No :49/A Topkap / stanbul
(0212) 521 91 13 - 23 fax (0212) 521 90 86

Genel Datm
Tel & Faks
Sipari Tel & Web

Adm Datm
(0212) 524 7 524 www.kidap.com.tr
Eserin her Hakk YARIN YAYINLARIna aittir.
Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
zinsiz oal tlamaz, baslamaz.

DOU BATI ARASINDA

SLAM
Aliya ZZETBEGOV

ALYA ZZETBEGOV, 1925 ylnda Bosnada dnyaya geldi.


lkretimini Sarajevoda bitirdikten sonra 1944 ylnda liseden me
zun oldu. Hukuk, sanat ve bilim konularnda eitim grd. Konfe
ranslar vererek, yazlar yazarak, hayat boyunca slm harekette ak
tif bir rol ald. Kendisi gibi gen arkadalaryla birlikte konusu tm
slm dnyas olan tartmalara, sohbedere katld. slm etkinlik
lerde bulunan El-Hidaye Tekilatmn genlik kollan olan Gen
Mslmanlar rgt iinde gsterdii faaliyetler dolaysyla 1949
ylnda totaliter Yugoslav rejimi tarafndan be yl ar hapis ceza
sna arptrld.
Hapisten ktktan sonra tekrar Sarajevo niversitesindeki a
lmalarna dnen zzetbegovi, ziraat konulu kariyer almasn ta
mamlad. Daha sonra hukuk zerine almalar yapt ve 1956da master derecesini kazand. 1963 ylnda da avukatlk snavm verdi.
Yirmibe yl hukuk danmam olarak altktan sonra emekli
oldu. Bylece btn zamanm ve enerjisini felsefe ve slm konularda
aratrmalar yapmaya adad. Yugoslavyada yaynlanan eitli gazete
lere ve slm lkelerindeki eitli yaynlara srekli yazlar yazd. Maka
lelerinden bazlan Sarajevodaki baz slm okullarda ders kitab ola
rak okutulacak ekilde derlendi. 1970 ylnda nl slm Bildirisini
kaleme ald. Bildiri, yaadklan lkelerde ounluu tekil eden mslmanlara bir an niteliindeydi. Tm dnya mslmanlanna, uya
nn ve yeniden diriliin ncleri olma noktasnda kendilerine d
en tarihi rol tamamlamalar ansmda bulunuyordu.
zzetbegovi, btn dnyada byk yanklar uyandran nemli
eseri Dou ve Bat Arasnda slm 1980 ylnda tamamlad. Ese
rin yaymlamm mteakip 1983 Austosunda 12 mslman aydnla
birlikte tutukland. Sarajevo blge mahkemesinde yargland ve 14
yla hkm giydi.

1989 ylnda Uluslararas basklar nedeniyle ynetim tarafndan


affedilerek hapisten kt.
Ayn yln sonbaharnda arkadalar Muhammed engi, Cemaluddin Lati, mer Behmen le birlikte Stranka Demokratske Akcije SDA (Demokratik Hareket Partisi)ni kurdu.
Bata mslmanlar olmak zere cumhuriyetteki tm etnik
gruplan kucaklayacak tarzda kurulan SDA ksa srede 700 bin ka
ytl yeye ulat.
1990 yl Haziran aynda yaplan ilk ok partili seimlerde SDA
birinci parti durumuna geldi. Hrvat ve Srplann da katlmyla bir
koalisyon hkmeti oluturuldu.
Ali zzetbegovi Devlet Bakanlna getirildiinde tam bir halk
kahraman haline gelmiti. Osmanl Devletinin blgeden ekilme
sinden sonra balayan ve gnmze kadar sren katliam, tehcir,
bask ve eziyet dneminden sonra mslmanlarm haklanm cesa
retle savunmas, halkn onu Aliya, Aliya lklanyla barna bas
masna yetmiti.
Halkn sevgilisi lider, aydnlar tarafndan da Bilge Kral adyla
anlyor.
29 ubat - 1 Mart 1992de yaplan Yugoslavyadan bamsz
lk referandumunda halkn byk ounluu aynlma ynnde oy
larn kullannca Nisan bandan itibaren Bosna-Herseke barbar Srp
saldns balad.

SUNU.............................................................................................................................9
GR............................................................................................................................ 11
Zddiyetler Cetveli.................................................................................................. 25
BRNC KISIM
BATI DNCESNN TEMELLER
Birinci Blm TEKML ve YARATMA................................................................. 31
Darvvin ve Michelangelo....................................................................................... 31
Asl dealizm............................................................................................................ 38
Canl Dnyann Dualizmi...................................................................................... 55
Hmanizmin Mns...............................................................................................71
kinci Blm KLTR ve UYGARLIK..................................................................... 83
Alet ve Klt..............................................................................................................83
Hayat Dualizminin Refleksi................................................................................... 84
Eitim ve Meditasyon............................................................................................. 88
Teknolojik ve Klasik Eitim................................................................................... 91
Kitle Kltr Denilen ey................................................................................... 95
Ky ve ehir............................................................................................................ 99
i Snf................................................................................................................101
Din ve htill.........................................................................................................103
nsana Kar lerleme............................................................................................105
Tiyatronun Ktmserlii..................................................................................... 115
Nihilizm................................................................................................................ 119
nc Blm SANAT FENOMEN........................................................................123
Sanat ve ilim......................................................................................................... 123
Sanat ve Din..........................................................................................................130
Sanat ve Ateizm....................................................................................................138
Sanatn Somut Dnyas........................................................................................ 142
Figr ve ahsiyet...................................................................................................147
Sanatkr ve Eseri.................................................................................................. 150
slup ve Fonksiyon..............................................................................................155
Sanat ve Tenkit.....................................................................................................156
Drdnc Blm AHLK.........................................................................................159
Vazife ve Menfaat.................................................................................................159

Niyet ve Fiil.......................................................................................................... 162


Zorla Altrma ve Terbiye.................................................................................. 165
Ahlk ve nsan Akl..............................................................................................168
ilim ve ilim Adam veya Kantm ki Tenkidi..................................................... 174
Ahlk ve Din......................................................................................................... 176
Szm Ona Kamu Yaran ve Ahlk.................................................................. 182
Tanrsz Ahlk...................................................................................................... 191
Beinci Blm KLTR ve TARH......................................................................... 201
iptidai Hmanizm................................................................................................ 201
Sanat ve Tarih.......................................................................................................207
Ahlk ve Tarih...................................................................................................... 212
Sanatkr ve Tecrbe.............................................................................................215
Altnc Blm DRAM ve TOPYA-........................................................................ 219
deal Toplum.........................................................................................................219
topya ve Ahlk...................................................................................................225
Tebaa ve tizalciler............................................................................................... 229
Toplum ve Topluluk.............................................................................................230
ahsiyet ve Sosyal Fert......................................................................................233
topya ve Aile...................................................................................................... 237
KNC KISIM
SLM - K KUTUPLU BRLK
Yedinci Blm MUSA - SA - MUHAMMED.........................................................249
Burada ve imdi....................................................................................................249
Saf Din...................................................................................................................252
Hz. samn Kabul ve Reddi................................................................................ 256
Sekizinci Blm SLM ve DN...............................................................................265
slmn Be artnn Dualizmi............................................................................265
Tabiata Dnk Din...............................................................................................278
slm ve Hayat...................................................................................................... 289
Dokuzuncu Blm HUKUKUN SLM MAHYET............................................ 297
Hukukun Dualizmi..................................................... .........................................297
Ceza ve Toplumsal Himaye................................................................................. 308
Onuncu Blm SAF DNN ve SAF MATERYALZMN MKNSIZLII..........317
Fikirler ve Hakikat............................................................................................... 317
Hz. sa ve Hristiyanlk......................................................................................... 319
Marks ve Marksizm..............................................................................................323
Evlilik.................................................................................................................... 331
ki Trl Hurafe................................................................................................... 335
Onbirinci Blm SLMIN DIINDA NC YOL......................................339
Anglo - Sakson Dnyas.......................................................................................339
Tarih Uzlama ve Sosyal Demokrasi...............................................................350
Teslimiyet............................................................................................................. 357

SUNU

Aliya zzetbegovi yzylmzn yetitirdii ender dnrlerden


biri. Onun Dou ve Batnn kltrel kodlar arasnda yapt muka
yesede gsterdii yetenein uluslararas diplomasi alannda da kr
ihtiraslarn ve bencil karlarn krelttii zihinlere yeni ve aydnlk
ufuklar aacak dzeyde olduunu anlamamz iin Bosna - Hersekte
hepimizin mahede ettii trajedinin yaanmas gerekirdi.
Bu savata dnya bir kere daha derin ahlk ve manev kkler
den beslenen entellektelizmin, btn nsan ve yce deerlerin
inkrna kar verdii mcadeleye tank oldu. Bu mcadele hibir
safhasnda estetik ve ahlk duyarlln kaybetmedi. Savunmasz
ocuklar ve yallar doranr, gencecik kzlar ve kadnlar tecavze
urarken, fizik varlklar, tarihsel ve kltrel kimlikleriyle soykrm
dan geirilen Mslman Bosnallarm liderleri olarak Aliya zzet
begovi, henz daha tmden hayvanlatna inanmak istemedii
dnyann vicdanm, ahlk duyarlln harekete geirme yolunu
seti. O her defasnda bir yz Hristiyan teki yz Sekler ve Laik
Kta Avrupasnn gbeinde kendilerine yaama hakk tannmayan
Mslman Bonaklarn incinmi gururlarnn, yaralanm vicdan
larnn acl sesini dile getirdi. Ne var ki 15. yzyln son eyreinde
Endlste milyon mslman soykrmdan geiren Avrupa, 20.

10 Aliya zzetbegovi

yzyln son eyreinde Bosnay ikinci bir Endls yapma konu


sunda oktan karar vermiti.
Dou ve Bat Arasnda slm kitabnn nsz iin bir eyler
yazarken bu deerli eserin dnya kltr ve dnce hayatna katt
yeni ve anlaml perspektiflerden bahsetmek gerekirdi. J3en bunun ta
mamen farkndaym. Ne varki tarihte tek rnek olduu paranoya
sna kaplm modem uygarln yanbanda -hayr tam ortasndainsanlk ve tarih boyunca yceltilen btn deerler kurban edilirken
baka eyler yazlamazd.
Otoriteye zorunlu olarak itaat etmi fakat inanmad yasalar
hibir zaman benimsememi Aliya zzetbegovi, yaklak yarm yz
yl ateist ve materyalist bir politik hegemonyann oraklatrd top
raklarda lmnden sonra Allahn yeryzn diriltmesi gibi d
nceleriyle evresini diriltmi, onu izleyen ve okuyan insanlarn acl
ruhlarna Mesihin kutlu nefesi gibi esmitir.
Bu yzyln balarnda Hind yarm ktasnda nasl Muhammed
kbal, Dou slmnin derin ve iirsel bir soluu oldu ise, onun gibi
ayn yzyln sonlannda Aliya zzetbegovi de Bat slmnin soluu
olmaya aday bilge bir kiiliktir.
AliBULA

GR

ada dnya, uzun zamandr sregelen ve sonu kestirileme


yen kesif bir ideolojik atma iinde bulunmaktadr. Hepimiz, ak
tif veya pasif olarak bu atmann iine itilmi bulunuyoruz. Bu dev
karlamada acaba slm m yeri nerededir? Bugnk dnyay ekil
lendirmede slmn herhangi bir rol var mdr? Bu kitap ite bu so
ruyu cevaplandrmaya alacaktr.
Dnya grlerini kmede toplayabiliriz: Din (Maneviyat)1
materyalist ve slm. Bunlar uur, tabiat ve insan olarak adlandrmaa
alm olduumuz mahut esas mmknata tekabl ediyor veya
bunlarn projeksiyonlardr. En eski zamanlardan bugne kadar or
taya atlm btn ideoloji, felsefe ve dnce sistemleri bu temel
dnya grnden birine dayanmaktadr. Bunlardan birincisine gre,
yegne veya esas varlk ruhtur; kincisine gre ise maddedir. ncsne gelince, o ruh ve maddenin bir arada varoluundan yola k
1

Din kelimesi bu kitapta Avrupadaki mnsnda, yani Religion anla


mnda kullanlmaktadr. Bu itibarla din ile slm ayr ayn anlamlan ierdi
inden ikisi arasnda, bu kitabn bak as dikkate alndnda herhangi
bir eitlik iareti konulamaz. Zira slmn dinden daha geni kapsaml
bir mns vardr. Biz, eserde geen din = Religion kavramn kimi yer
lerde din, kimi yerlerde de Maneviyat olarak tercme etmeyi uygun
grdk. nk din kavram burada Materyalizm kart olarak kulla
nlmaktadr.

12 j Aliya zzetbegovi

maktadr. nk yalnzca madde olsayd, materyalizm tek tutarl fel


sefe; maneviyat ise, tamamen manasz bir tutum olurdu. Dier yandan
eer ruh varsa, o zaman insan da vardr ve maneviyat ve ahlk olma
dan insan hayat mnszdr. En yksek ekli insanda sergilenen ruhmadde birlii prensibinin ad ise, slmdr. nsan anlayn gerekleiminde varoluun btn zoolojik hususiyetlerini teyidi durumunda,
insan hayat insicamldr. nsann btn kusurlar da, esas itibaryla,
ya biyolojik hayatn dince reddedilmesine ya da insann, materyalist
zihniyet tarafndan inkr edilmesine irca olunabilir.
Bazlar, tabiat dnerek mahede ettikleri i dzen ve emni
yetin bysne kaplm olarak tabiat tek hakikat ilan ederler. Ba
kalar da hareket noktas olarak insan alrlar. Yldzlarla ssl gk
leri temaa ederek insann ruhunda yaamaya deer veren yeni bir
mn bulurlar. nc grubu oluturan biz ise, insann dnyadaki
esiz varln gryoruz. Ruh ebeddir; insan ise, zamanla snrlan
mtr. Ve, bu zaman iinde ihml edilemeyecek bir vazifesi vardr
(Kuran, 28/77).
Eskiler iki cevherden, ruh ve maddeden bahsederlerdi. Bu mef
humlarla iki muhtelif meneli, muhtelif mahiyetli, birbirinden neet
etmeyen ve birbirine irca edilemeyen iki temel prensip, bambaka
iki alem, iki dzen ifade ediliyordu. Dnyann en aydn ve akll ahsiyederi bile, bu meseleye deiik yaklamlarn sz konusu olabil
mesine ramen, byle tefrik yapmaktan kurtulamamlardr. Bu iki
lemi zaman bakmndan ayr, fakat birbirinin devam olarak veya
mahiyetleri ve manalar itibaryla deiik, fakat ayn anda bir arada
mevcut olarak telakki etmemiz mmkndr.
Dualizm insann en kkl hissiyat olmakla birlikte en yksek
felsefesi deildir. Gerekten de btn byk felsefe ekolleri monistik idiler. nsanlarn yaay, duyu ve dnyay dualistik olarak idrak
edilerine ramen, her felsefe ve dnn tabiatnda gerekte mo

Dou Bat Arasnda slm | 13

nizm yatmaktadr. Felsefenin ikicilie tahamml yoktur. Buna ra


men bu gerek fazla bir ey ifade etmemektedir; nk dnce ha
yata hakim olamaz, hayat ondan daha yksektir. Haddizatnda insan
olmamz itibaryla biz iki gerek iinde bulunmaktayz. Bu varl biz
inkr edebiliriz, ama onlarn dna kmamz mmkn deildir. Ha
yat, onu ne kadar anladmza bal deildir.
imdi, ayn zamanda iki hayat yaayp yaamayacamz bu
rada meselemiz deildir (baka trl yaamamz zaten olamaz). Me
sele, isteyerek ve niha manay anlayarak yaayp yaamayacamzdr. slmn en derin manas ite buradadr. Her hayat ikilidir. Tekli
hayat insan iin bir bakma teknik bakmdan gayr-i mmkndr.
Kal beladan, (Kuran) insann dnyann iine veya sosyal haki
katin iine itildii andan beri bu byledir. nsan bir tek hayata ina
nabilir, fakat yaad mddete iki hayat yaar. Vak d hayattan
ayr bir hayatn mevcudiyeti hakknda akl delillerimiz yoktur; fa
kat, insan hayatnn sadece imalat ve istihlakten ibaret olmadm
aka hissetmekteyiz. Hakikati kefetmekle uraan bir ilim adam
veya bir filozof, sadece dnmekle daha yksek olan br hayat
kefedemez. Fakat gerei arayarak ve madd ynn ihmal ederek
geirdikleri hayat, beer varoluun bu daha yce eklinden baka
birey deildir. Bakalar urunda veya hakikat iin, adalet ve iyilik
iin yaplan mcadele, her zaman, hayatn snrl ve niha olduunun
inkrdr. Ahlk prensiplerine riayet ederek hayat, hrriyet ve raha
tm feda eden kimselerin feraat, bu prensipler ne olursa olsun, in
san hayatnn ebedliini ve onun daha yksek olan br manasm
en iyi ekilde aklar.
Ayrca, nereye bal olduumuz sorusuna kendimizin verecei
cevap bile, gerek tutumumuzun ifadesi deildir. Herkesin kendi ken
dine uydurduu bir dnya modeli vardr. Bu model umumiyetle ta
mamen insicamszdr ve ancak tabiatmz icab tenkiti olmaymz

14 | Aliya zzetbegovi

sayesinde ayakta kalabilmektedir. Biz ona maneviyat veya ateizm ad


vermisek de, gerekte ve umumiyetle onun bu adlarla pek alakas
yoktur. Dinlerini ilimle ispat etmee alan inananlar ile yksek ga
yeler urunda fedakrlkta bulunanlar veya Michelangelonun resim
lerine, yahut Rodinin heykellerine hayranlk duyan ateistler hep bu
raya dahildirler. Nice kiiler kendi tutarl dnyalaryla kar karya
gelebilselerdi kimbilir ne byk tereddtler iine deceklerdi. Ma
teryalizm gibi saf din de, grnte kidelerin tevecchne mazhar
olmalarm, hereyden nce, insanlarn ounun, bunlarn gerek ma
nalarn anlamamalarna borludur.

nsanlk tarihinde devaml varolan bu iki dnce izgisi kolayca


tasavvur edilebilir. Birbirlerine muvazidirler, simltandrlar ve zde
herhangi bir gelime gstermemektedirler. Taa Eski Yunanistanda,
Epikr (veya Aristoteles) ve Platonun dncelerinde ak ve ekil
lendirilmi bir sistemin btn siletlerini sergiliyorlard. Aristotelesin
zevkle acnn insan hayatnn byk muharrikleri olduu yolundaki
tannm gr (onu yirmi asr sonra hemen hemen hi deime
mi bir ekilde Holbachta da buluyoruz), Platonun hemen hemen
ayn zamanda bunun tam tersine ortaya att, drst olmayan kii
nin behemehal mutsuz olduu ve cezalandrlmad takdirde mut
suzluunun artt dncesinde -yani her hakik ahlkn esasnda
yatan bir fikirde- cevabm bulmutur.
Karlkl iddetli muhalefet ve redde ramen bu iki dnce
tarz zamanmza kadar devam edegelmitir. Tipik Epikrist fikirlere
Lukrez, Bacon, Hobbes, Gassendi, Helvetius ve Holbachta ve daha
sonra Spencer ve Marks zerinden intikalle amzda Russelde rast
lamaktayz. Ayn ekilde Platonun fikirleri btn Hristiyan dnr
ler tarafndan bir btn halinde ve ayrca Gazal, Malebranche, Le-

Dou Bat Arasnda Islm | 15

ibniz, Fichte, Cudworth, Schelling, Hegel, Kant ve nihayet Bergson


ve Whitehead tarafndan dolayl biimde devam ettirilmitir. Bu sis
temleri yeniden kuracak olursak, belki de varacamz sonular ko
nusunda hayrete dmekten kendimizi alamyacaz; zira biroklan
iin, ortaya beklenmedik bir manzara kacaktr.
Pratik nsan gayeler sahasnda, insan dncesinin bu iki kutbu
tarafndan iki ey temsil edilebilir: lerleme ve hmanizm. Ne varki,
din (Religion); ilerlemeye, ilim ise hmanizme gtrmez. Bunlar
olsa olsa onlarn yan rnleri olabilir. nk gerek hayatta ne saf
din, ne de saf ilim vardr. Dier bir ifadeyle hibir din yoktur ki bir
bakma bilimden mtessir olmasn ve tersine, hibir ilim yoktur ki
dinin muayyen mitlerini muhafaza etmesm. Bu husus bir kanmn
ortaya kmasna imkn veriyor; bir kanm ki, tezahrn veya te
mayln hakik menei belli deildir. Aslnda hereyi ayn torbaya
koyanlar ve ayrm konusunda doru ly bilemedikleri iin, bu
konularda kendi zevk ve tercihlerine arlk verenler, en byk o
unluu olutururlar.
Birbirine zt bu iki gr tarzm tetkik ederken, gayemiz, onlar
saf ekillerinde tahlil etmektir. Bunu yaparken onlarn niha, man
tk bakmndan tutarl, fakat tatbikatta ok defa abes olan istidlalle
rine kadar ineceiz. Bylece bu iki dzenin dahilen mantk birer
btn tekil ettiini ve bir yerde birbirlerine destek olmaya ba
ladklarn greceiz. Bu, bazan harfiyyen oluyor ve olu srasnda
bo kalan yerler kar deliller sayesinde doldurulabiliyor. Mesel,
materyalizmin objektif kuvvetlerin insandan bamsz olarak tarih
olaylarn hakik muharriki olduu iddias karsnda, antitez olarak
buna tamamen zt bir iddiann yer aldn grrz. Ve gerekten
tarihin kahramanlklarla izah olarak adlandnlan bir doktrini bul
makta fazla glk ekmeyiz (mesel; Cariyle). Bu gr tarihin
seyrini harikulde ahsiyetlerin -kahramanlarn- tesir ve enerjisi ile

16 Aliya zzetbegovi

izah etmektedir. Bazlarna gre tarih kafa ile yrmez (Marks);


bakalarna gre ise, tam tersine, tarihi yapan dhilerdir (Cariyle).
Bu misalde olduu gibi, tarih materyalizmin karsnda Hristiyan
kiilikilii nasl ki zarur olarak duruyorsa; ayn manta gre, te
kamln karsnda yaratclk, menfaatin karsnda ideal, monar
inin karsnda hrriyet, toplumun karsnda ahsiyet durmak
tadr, vs. vs... Arzular yok edin diyen din talebinin, durmadan
yeni yeni arzular tahrik edin! diyen medeniyet buyruunda kar
ln bulmas kanlmazd. Bu giri blmnn sonunda, fikirle
rin bu rnee gre kapsaml bir tasnifi bulunmaktadr. Noksan ve
mcmel olmasna ramen bu tasnif, maneviyatlkla materyaliz
min terihi mmkn olmayan ve birbirine irca edilemeyen iki te
mel dnya gr, birbirine galip gelemeyen iki deniz... (Kur an,
55/19-20) olduunu gsteriyor. Olabilir ki hlihazrdaki karld
kendilerine uygun grenler bu kk fikirler anatomisini been
meyeceklerdir. Fakat bunun gibi her inceleme iin doru bir tef
rik, hareket noktas olarak alnmaldr.
Bu iki dnya grnden unu veya bunu doru olarak gs
termek zere akl deliller aramak kadar faydasz hibir ey yoktur.
Her ikisi kendi iinde mantk bir sistemdir. Ancak hayat prensip
ve tatbikat olarak onlardan stndr. Zira yaamak, daha dorusu,
doru ve tam manasyla yaamak, her tr sosyalizmi aar. Hristiyanlk kurtulu vad ediyor, ama sadece dahil kurtulu; sosyalizmin
vad ettii kurtulu ise haricdir. Mantk olarak zlemeyen bu a
tma iindeki insan birbirine muvaz bu iki alem karsnda, ikisini
birden kabul etmee mecbur bulunuyor ve onlarn tabi arlk ve
merkezini kefediyor. Bunlar, hayat ve insann kaderi ile ilgili ha
kikati; aralarnda paylayorlar.

Dou Bat Arasnda slm | 17

Bir ok gereklik vardr ki; herkes, kendi resm feslefesine bak


madan, onlar hesaba katmak zorunda kalmaktadr. Bunlar ya akl
selimle kavranyor ya da insan yenilgilerinden ders alarak onlar
kabul ediyor. Bu gereklikleri - aile, madd gvenlik, mutlulua
erme abas, adalet ve hakikate beslenen sevgi, salk, terbiye, a
lma, hrriyet urunda mcadele, menfaat, kuvvet, meguliyet gibibirbiriyle karlatrdmz takdirde mterek bir mihver etrafnda
eitli mesafelerde gruplatklarn ve belki insicamsz ve heterojen,
fakat gayet gereki ve slmn esas umdelerini andran bir sistem
meydana getirdiklerini grrz.
Karlatrlmakta olan retiler arasndaki farklar esasla ilgi
lidir ve almas imknsz grnmektedir. Fakat bu ancak teoride
byledir. Hayatta ise, iddetli husumete ramen karlkl fikir tea
tisi cereyan etmektedir. Daha dn teln edilen birok hususlar iin
telnde bulunan dnce sistemlerinde birdenbire bir yer bulunur
ve hatta bunlar makul grlrken, br taraftan, birok sevilen id
dia ve ifadeler teorinin sadece ss olarak kalr.
Mesel, Marksizm aile ve devlete hcum ediyordu; tatbikatta
ise bu messeseleri muhafaza etmektedir. Her tutarl din eilim,
dnya ile ilgilenmeyi takbih etmitir, ama gereki insanlarn pra
tik ideolojisi sosyal adalet parolalarn kabul ederek daha iyi hayat
artlar iin bir mcadele faktr olmutur. Marksizm bir dereceye
kadar hrriyeti kabul etmeye, din ise, felsefesine ters olarak kuvve
tin faydasn tanmaya mecburdu, vs. vs. nk tecrbe edilmitir
ki, akl selimin snrlar iinde davranmak ve ayn zamanda tutarl
bir felsefeye sadk kalmak mmkn deildir.
Bir yanda Hristiyanln, dier yandan Materyalizmin, hayat iin
l olmadklarndan veya insan tabiatna uygun dmediklerinden

18 Aliya zzetbegovi

tr, iine dtkleri glkten k yolu bulup bulamayacaklar


sz konusu deildir; sz konusu olan karakterlerini kaybetmeden ve
kendi erevelerinin dna kmadan bir k yolu bulup bulama
yacaklardr. Ekseriyetle bu areyi haddizatnda caiz olmayan bir tu
tumla kar taraftan dn olarak bulmaa abalamaktadrlar. Nite
kim messese, yani kilise olmu olan Hristiyanlk, alma, mlkiyet,
hiyerari, tahsil, ilim, evlilik, kanunlar, sosyal adalet gibi hususlardan
bahsetmee; br tarafta tatbikat, yani sosyalizm, siyas dzen olmu
olan materyalizm, onunla hibir alakas olmayan terbiye, hmanizm,
ahlk, sanat, yaratclk, adalet, mesuliyet ve manev dzenin dier ka
tegorilerinden szetmee balyor. Saf doktrinlerin yerine bunlarn
yorumlan ve materyalizm kitleler iin bir nevi din olarak, umum
istifadeye sunulmaktadr. Bu yorumlar asl doktrinlerin tutarl birer
rneinden baka herey olabilir. Saf dinin ve materyalizmin bylece deforme olmas, bir bakma yasal bir izgide cereyan etmekte
dir. Zira her ikisinde de aym ey szkonusudur: Hayatn ancak bir
ynnn ifadesi olan bir hususu, bir btn tekil eden gerek hayata
tatbik etme ihtiyac. Teori bakmndan ne olursa olsun, ister mater
yalist veya Hristiyan, ister ar veya lml, insan, tatbikatta doktri
ninden birok eyi kap dnda brakyor. Gerek hayatta ne tutarl
materyalist ne de tutarl Hristiyan olabiliyor.
in, Kore ve Vietnamda kendini materyalist doktrinin en tutarl
rnei telakki eden ada topyalar, gerekten taviz ve tutarszln
bariz birer rneidirler. Yeni bir ahlkn teekklnde zemin olarak
kullanacaklan yerde, Tabanda yeni mnasebetlerin yansmas diye
toplumlannn ananevi manev deerlerini ve bilhassa kanaatkrlk ve
byklere sayg tutumunu devralp, kendi hizmederine koydular.2
B ylece bu sistemlerin temelinde de, radikal marksizmin prensipleri
yannda, mevcut dinlerin en tannm iki normas da yer alm olu
2

Kanaatkrlk dk hayat standard bakmndan onlara uygun geliyor;


byklere sayg ise kolayca dokunulmaz bir husus olan iktidara saygya
dntrlm bulunuyor.

Dou Bat Arasnda slm 19

yor. Sistemin kurucular bu gerei grmezlikten geliyorlar, fakat bu


bir hakikattir; hakikatler ise onlar tanyp tanmamanza bal deil
dir. Vardrlar ve caridirler.

Baz sosyalist devletlerin tatbikatnda, almann mkfatlandrlmasn


da, madd yerine manev tevik vastalarna bavurulmaktadr. Bu ger
ein izah edilmesi gerekir. Acaba bu tezahr materyalizmin iinden
mi geliyor, yoksa ona yabanc, yani bakasndan dn alnm bir
ey mi diye aratrlmaya deer bir durumdur. Bir husus daha im
diden bellidir: Manev mnebbihler tutarl bir materyalist felsefe ile
asla izah edilemez. Hmanizm ve hmanist parolalara, adalet, eitlik,
hrriyet, insan ve vatanda haklar ile ilgili olarak sylenenlere de ba
karsak durum yine buna benziyor. Bunlarn hakik kayna ancak din
olabilir. Vaka kabul ettii rnee tutarl bir ekilde uymamak hakk
da dahil olmak zere en iyi telakk ettiine gre yaamak herkesin
hakkdr. Fakat dnyay doru anlamak iin dnyay hareket ettiren
ve idare eden fikirlerin mene ve manasm bilmek de elzemdir. e
itli aikrlklar ve szde umum olarak kabul edilen anlaylar bu
husustaki aratrmalar iin en byk tehlikedir. Gne, Arz etrafnda
dnmyor, bunun tam tersi apak grnyor olduu halde. Balina
ekseri insanlarn zannettii gibi, balk deildir. Materyalizmle hrri
yet srarl tekrarlanmalara ramen, beraber yrmez. Dnce ile ey
lem arasndaki tutarszln artmasna ramen, eyler naslsa yle
kalr, ama fikirler lemde, zahir ve geici anlamlarna gre deil, fa
kat orijinal anlam ve mahiyederine gre tesir icra ederler.

Bylece, bizim anladmz manada slmn tarifine yaklam


bulunuyoruz. zn gznnde tutarak diyebiliriz ki, slm dnya
nn esas zellii olan bu dualizmi evvel anlamak ve kabul etmek;
ondan sonra da onu yenmek yoludur.
slm tabiri burada umumiyetle slm, olarak adlandrlan mev

20 | Aliya zzetbegovi

zuat ve messeseler ve bunun da ilerisinde bunlarn temelinde ya


tan prensip veya ana fikir iin kullanlmaktadr. Burada znde, ana
fikirde, prensipte dahil tetabuka gre daha derin bir kyas mevzu
bahistir. "slm terimiyle hazr zmden ok metot kastedilmekte
ve bu terim birbirine zt umdelerin sentez prensibini dile getirmek
tedir. slm'n esas prensibi, tabiattaki hayat ve hayat ekillerinin ge
lime tarzndaki rneini andryor. yle grnyor ki, temizlik ile
ibadeti birletiren ve namaz ile insanlar birlik haline sokan faktrn
esasnda, hayattaki ruh hrriyeti ile tabiatn determinizmini birleti
ren ayn ilham vardr. Kuvvetli bir sezi kabiliyeti, yalnz namaza ba
karak btn slm, slmdan yola karak da dnyann umum dualizmini yeniden kurabilir.3
Avrupann orta yolu bulma kabiliyeti hibir zaman yoktu. Bu
hususta ngilterenin bir istisna tekil ettiini ileride greceiz. Bu
itibarla slm Avrupann stlahatyla ifade etmek hemen hemen
imknszdr. Namaz, zekt, halife, cemaat, abdest gibi slm terim
ler; dua, vergi, hkmdar, toplum, ykanma ile ayn manada deildir.
slmn din ile materyalizmin bir sentezi olduunu ve Hristiyanlk
ile sosyalizm arasnda merkez noktasnda bulunduunu ifade eden
tarif ok kabadr ve ancak artl olarak kabul edilebilir. Bu tarif, ger
ein bir tarafna, o da ancak takriben uymaktadr. slm, ne dier
iki doktrin arasnda basit aritmetik merkez noktas, ne de onlarn bir
ortalamas deildir. Zira; namaz, zekt, abdest -bunlar paralanamayan mefhumlardr- nk en mahrem ve dolaysyla basit ve para
lanma kabul etmez bir duygu; ifade edilmesi iin tek bir kelime, tek
bir tasvir yeten fakat byle olmakla beraber mantk olarak ikili bir
3

slmn prensip olarak tarif edilmesi, onun gelecekteki gelimesi iin fev
kalade nemlidir. slm ve slm aleminin katlamas ve ie kapanmas
saysz defa -ve doru olarak- mahede edilmitir. Bu durum elbette,
slmn tamamlanm ve btn zamanlar iin geerli bir doktrin olarak
tarif edilmesiyle alkal idi.

Dou Bat Arasnda slm | 21

durum yanstan bir katiyet ifade etmektedirler. Bunun insanla olan


paralellii aikrdr.
nsan bunlarn ls ve izahdr.
Kurann alelde bir okuyucu veya bir tahlilciye sistemsiz g
rnd ve birbirine zt unsurlar biraraya getirdii intiban uyandr
d malmdur. Ne var ki Kur an, edebiyat deil, hayattr. Dolaysyla
ona bir dnce tarz deil, bir yaama tarz olarak bakmaya balamr
balanmaz glk ortadan kalkar ve bu yanl intibalar da deerini
kaybeder. Kurann yegne hakik tefsiri hayat olabilir ve bildiimiz
gibi, Hz. Muhammedin hayat tam olarak buydu. slmn retisi
Kurann yazl eklinden anlalmaz ve mtenakz grnebilir. Fakat
Hz. Muhammedin hayatnda tam mnsyla tabi bir ahenk iinde,
sevgi ile kuvvet, ulv ile tabi, lah ile nsan hususlarn pek messir
birlii olarak ortaya kar. Dinle siyasetin meydana getirdii bu pat
layc karm milletin hayatnda muazzam bir enerji aa karm
tr. Bu noktada slmn formlnn hayatn formlyle tam muta
bakat iinde olduu bir anda gze arpar.
slmn orta mevkii, slmn iki ters istikametten gelen hcum
lara kar kendini mdafaa etmek mecburiyetinde de kendini gster
mektedir: Saf din tarafndan fazla tabi, madd, dnyev olmakla; bilim
tarafndan ise din, bilimd, mistik unsurlar ihtiva etmekle sulan
maktadr. Ne var ki slm ancak tektir, fakat onun da insan gibi hem
ruh hem de bedeni vardr. Mahitlerin intibana gre onun tama
men deiik grntleri, alarn eitliliinden ileri gelmektedir. Materyalistier slm her zaman sadece din ve mistik olarak (sa te
mayl); Hristiyanlar ise sosyal ve siyas bir hareket (sol temayl)
olarak greceklerdir.

22 Aliya zzetbegovi

Ayn dualizm izlenimi iten bakld zaman da gzlenir: Temel


slm messeselerden hibiri ne saf din ne de ilme (siyaset, iktisat, d
dnya) ait de deildir. Mutasavvflar daima slm'n manev, aklclar
ise dnyev tarafm vurgulamlardr. Her iki grubun slmla glk
leri vardr. Bu da, srf slm yaptklar tasniflere muvaffakiyetle yer
letirmelerinin mmkn olmamasndan ileri gelmektedir. Titizlikle
baktmzda, ne mistikler, ne de aklclar esas itibaryla mslmanl kuatc bir biimde kavram deillerdir. Abdesti ele alalm: Mu
tasavvf onu sembolik mn tayan bir temizlenme olarak tarif ede
cek, aklc ise onu srf bir hfzsshha tedbiri olarak grecektir. Her
ikisi de ksmen hakldr. Sufinin gr noksandr, zira abdesti sadece
forma, sembolik hareketlere, baka bir ifadeyle, ayn manta uya
rak, dier meselelerde de slm, iindeki btn fizik, fikr ve sosyal
unsurlar grmezlikten gelerek, peyderpey saf dine irca etmektedir.
Aklc ise, buna tamamen ters bir istikamet takip edip dini yerinden
atmak suretiyle, slm insanlar bir araya getirmee matuf siyas bir
parolaya, din-ahlk muhtevadan yoksun ve bu hususta btn dier
milliyetiliklere benzer yeni bir milliyetiliin meydana getirilme se
viyesine indirmektedir. Bu durumda mslman olmak herhangi bir
vazife veya mkellefiyet, ahlk veya din bir abalama, evrensel ha
kikatle herhangi bir mnasebet ifade etmeyip, sadece dier topluluk
lardan ayr bir toplulua mensubiyet olmaktadr. Hlbuki slm asla
srf millet olmak istememi (Kuran, 3/190, 22/41 vs.), manev bir
vazife ifa eden bir mmet olmak istemitir. Birinde siyas yn ih
mal ederek ve kendimizi din mistisizme vererek stnde durduu
muz zemini kaybediyor ve zmnen bask altnda yaamaa ve kle
olmaa evet diyoruz. br taraftaysa, slmn manev ynn ih
mal etmekle biz, evrensel kltr sahasnda manev bakmdan her
hangi bir kuvvet olmaktan kyoruz.

Dou Bat Arasnda slm 23

stikbal ve pratik nsan abalar bakmndan slm, bedenen ve


ruhen ahenk iinde bulunan insanlar yetitirmek ve kanunlar ile
sosyo-politik messeseleri bu ahengi muhafaza edecek ekilde ku
rulmu olan bir toplumu meydana getirmek iin yaplan bir ar
dr. slm durmadan i ve d muvazenenin tahakkukunu arar veya
aramas icap eder. Bundan daha tabi ve fakat imknlar daha az ara
trlm ve tecrbe edilmi hibir talep yoktur. Bu hedef bugn de
slmn nnde duruyor. Onun tarih grevi ite budur.

ncelemekte olduu ve cevaplandrmak istedii problemlere gre


bu kitap, imdiki tarih durumun en bariz zelliiyle ilgilenmektedir.
Bu zellik, dnyann birbirine zt iki bloka ayrlm bulunmasdr. Bu
durumun esasnda ideolojik atma vardr. Fikirlerin atmas ge
mite herhangi bir devirde olduundan daha ak bir ekilde yans
makta ve tamamen pratik ve muayyen ekiller alm bulunmaktadr.
Manzara gnden gne yeni yeni teferruat ve tezahratla tamamlan
makta; kutuplama ac veren, hemen hemen elle tutulur bir aklkla
hzla devam etmektedir. Bugn fikr, hiss ve siyas bakmlardan bir
birinden tamamen ayr iki dnya vardr. nsan dnyasnn esas ikilii
ile ilgili tarih devs tecrbe gzlerimizin nnde cereyan etmek
tedir. Byle olmakla beraber dnyann bir ksm bu kutuplamadan
uzak kalyor ve bunun byk blmn slm memleketleri tekil
ediyor. Bu gerek hi de tesadfi deildir. Mslman milletler his
sediyorlar ki, cereyan eden ideolojik atmada onlar alakadar eden
hibir ey yoktur. Dolaysyla aktif bir tutum ifade edemiyorlarsa da,
ilgisizlik iine girerek bunu ifade ediyorlar. Mslman lkelerin bu
bamszlama sreci fikren ve siyaseten devam edecektir.
slm sosyalizmle Hristiyanln hakikat paylarn sadece tan
makla kalmyor, bilakis zerinde srarla duruyor. nk, eer sos
yalizm yalansa, o zaman slm da tam hakikat deildir. slmn do

24 | Aliya zzetbegovi

ruluunu ispat etmek sosyalizm ve Hristiyanln doruluunu ve


aym zamanda hakikatlerinin noksanln da ispat etmek demektir.
u tarih anda slmn zel durumu ite budur. Bu iki dnyadan bi
rinin red veya imha edilmesinde slmn mutlaka ansm grmesi
icap etmez. Onun stnl onlarn hakikat paylarm tammasndadr. Dnyadaki zddiyetler -ki tarihi ifadesi mevcut bloklardr- ancak
ve ancak bu iki dnyann adalet paylarm da teslim edecek nc
bir dnyann kurulmasyla yenilebilir. Birbiriyle atan ideolojile. rin ardklaryla insanla empoze eddemeyeceinin ve bir senteze,
orta pozisyona doru gidilme mecburiyetinin aikar olduu bu za
manda biz gstermek istiyoruz ki, slm, bu tabi fikir seyrine ahenkli
bir tarzda balanyor, bu fikirleri kabul ve tevik ediyor ve peyderpey
onlarn en tutarl ifadesi oluyor.
Dou de Bat arasnda gemite birok defa bir kpr vazife
sini grm olan slm, kendi z vazifesini mdrik olmaldr. Ge
mite eski medeniyetler ile Avrupa arasnda tavassutta bulunmu
olan slm, bugn, bu dramatik kmaz ve alternatifler zamannda,
paralanm dnyada, araclk roln tekrar devralmaldr. nc,
yani slm yolun mns ite buradadr.

Son olarak bu eser hakknda baz eyler syleyeceim. Kitap iki


blmden ibarettir. Birinci blmde; din, en geni mnsnda, konu
ediniliyor. kinci blmse; slma, daha dorusu slmn bir ynn
ifade eden iki kutuplulua tahsis edilmitir.
Bu kitap teoloji deildir; yazar da teolog deildir. Bu bakmdan
kitap, dorusu aranrsa, slm bugnk neslin konutuu ve anla
d dde tercme teebbsdr. Bu husus baz hata ve noksanlk
larm izah edebilir; nk kusursuz tercme yoktur.
Aliya Ali zzetbegovi

Dou Bat Arasnda slm 2S

V. dd ye I i a? Cet ve h

Nof
Bu cetvelde yer alan stun; din (R), slm () ve Ma
teryalist (M) dnya grlerini temsil etmektedir. Birincisinin
hareket noktas ruh, kincisinde insan, ncsnde maddedir. Bir
stun iindeki btn mefhumlar, fikirler ve tezahrler arasnda bir
nevi karlkl mnasebet veya i tetabuk vardr (dikey hat). Ayrca
her hususun, kar stunda, karl bulunmaktadr (yatay hat).
Dnya grleri bir btn olarak ortaya kmaktadr. Mesel
dnyann esasm maddenin tekil ettii gr (materyalist deni
len dny gr) nn refakatinde daima ona uygun bir takm fi
kir, inan ve kanaader bulunmaktadr. Bu itibarla bir materyalist, ka
ide olarak, toplumun fertten stnln savunacak, Darvvine, ailev
terbiye ve hmanizmin yerine ilerlemeye hayran olup, tarih olaylar
-ferd nsan davranlarda olduu gibi- insann irade ve amalannn
tesiri dnda bulunan mcbir kanunlara tbi grecek ve insan haklan
ve hniyetin yerine sosyal haklar ve gvenliin mdafi olacaktr, vs
vs. Bu tahlili uzattmz takdirde tekml nazariyeleri ile insan hak
larnn reddi, veya ateizm ile Etalin in tasfiye hareketleri arasnda bir
i mnasebet kefederiz. Benzeri i balar din dnya grne ait
stunda, grnte birbirinden uzak ve birbirine benzemeyen olay
lar arasnda da bulunmaktadr.

Bu cetvel apak mcmel ve hayli katdr, fakat bu kanlmazd

"R" Stunu

( "" Stunu )

zne
(Letre en soi) 'Kendinde ey' (Kant)
Ding an sich
Organik
Poiesis (Aristoteles)
Mahhas-Nevi ahsna mnhasr
Cinsler-Semboller
Nitelik
DN-SANAT
badet
badet----------------------Sadaka ----------------------

NAMAZ
ZEKAT -

Deer Yarglar-Ahlk
"Pratik Akln Tenkidi"
Vicdan-deal-Dnce-Gnah
Meditasyon-lham-Sezgi
Kutsal Sr
Dram-Ahlk Meseleler-Metafzik
Manastr - Mabed - Sanat Galerisi

CAM-OKUL

Ahlak --------------------------------Ak KtleTahamml-----------------Aziz - Rahip---------------------------slp


Estetik ekil Verme
YARATMA
nsan Allah Yaratmtr
"Semada Prolog" - nsann nsanlatrlmas
Michelangelo
Ahlk Dram - Kurtulu in Mcadele
Animizm - Personalizm
Hristiyan Personalizmi
Tarihin Kahramanlklarla zah Tarih Dahiler Yaparlar
Mutlak Ruhun Peyderpey Gelimesi Hrriyet Fikrinin Zaferi
Dehetli Mahkeme (Ahiret)
nsanlar Harekete Geiren Fikirler
(dealler )dir.
Zht - Terbiye
Klasik renim
Kendine Hakim Olma
'Arzular Yok Edin."

( "M"Stunu )
MADDE
Varlk
Vcut
Nesne
Olay (Tezahr)
Kendi iin varlk (Leetre pour soi)
Mekanik
Mimesis (Aristoteles)
Mcerret-Umum
Kategoriler-Saylar
Nicelik
LM-TEKNK
retim
Hfzsshha
Vergi (Bakasnn Maln Alann
Malnn Alnmas)
Mantk Hkmler - Metamatik
"Salt Akln Tenkidi"
htiya - Menfaat - Gerek - Zarar
Gzlem - Akl - Tecrbe
Problem
Siyas Ekonomi - Sosyal Sorunlar Fizik
Okul-Laboratuvar-Fabrika

HUKUK - ERAT ---- Kuvvet


ADALET - CHAD--- Snf kavgas (Menfaat Temini in
G Kullanma)
EHT------------ valye - Siyas sava - Kahraman
Fonksiyon
Teknii Gelitirme
TEKAML
insanTabiatn rndr
Canl Madde-Hayvan-nsan nsanst
Darvvin
Yaama Kavgas - Tabi Ayklama Madd Hayatn Reprodksiyonu
Reizm - Chosizm
Tarih Materyalizm
Materyalist Tarih Anlay "Tarih Kafua ile Yrmez" (Marx)
retim Vastalarnda Gelime Snfsz Toplum
Entropi
nsanlar Harekete Geiren
htiyalar (Menfaatler)dir.
Talim - Eitim
Gerek eitim
Tabiata Hakim Olma
Yaratn!

Ameller Niyete Gre Deerlendirilir.


Sululuk Prensibi - Ceza -------KLTR
Hmanizm
Kltr - cm - Ferdiletirme
DRAM
AHSYET--------------Manev Topluluk--------------"Civitas Dei" (Allah'n Sitesi)-----Hrriyet-Eitlik-Kardelik
nsan Haysiyeti - nsan Haklar
Amerikan "Bili Of Rights"
(Haklar Beyannamesi) (1776)
"Boyun Edirilen ve Tahkir Edilenler"
Dostoyevski
Asl su" - ffet - Bekarlk------Evlilik (Mukaddes Sr Olarak)
Yallk Din Kltr - Bilgelik
Aile oca - Anne - Ailev terbiye Kuak Aile
SA -----------------------HRSTYANLIK

Ameller Neticeye Gre Deerlendirilir.


KORUYUCU CEZA Toplumsal Koruma Prensibi Tedbir-Tasfiye
UYGARLIK
Gelime
Kitle Kltr - Maniplasyon Yeknesaklk
TOPYA
NSAN
SOSYAL FUERT
CEMAAT
Sosyal Snf
MMET-HLAFET
"Civitas Solis" (Yalnzlarn Sitesi)
SnfTesand
Sosyal Gvenlik - Sosyal Haklar
Sovyet "Emekilerin ve Smrlen Halkn
Haklar Deklarasyonu (1918)
Smrlenler (Marx)
EVLLK

MUHAMMED
SLM------

"Seks Devrimi"
Evlilik (Anlama Olarak)
Biopotency
ocuk yuvas - Mrebbi - Sosyal
Terbiye - Huzur Evi
MUSA
MATERYALZM

>
st
d

<ti
d*

n
w
2

H
m
w
f
t-*
w

Birinci Blm
TEKML ve YARATMA

nsann meneine dair dnceler, her dnya grnn temel


tam oluturur. nsann nasl yaamas icap ettiine dair inceleme
lerin hepsi bizi, insann nereden geldii sorusuna gtrr, ilimle di
nin cevaplan burada da birbirine zttr.
lim, insann ortaya km; zoolojik ve nsan hususiyetler ara
snda kesin snnn bulunmad ve insann uzun bir gei safhas ge
irdii, basit hayat ekillerinden balayarak bir tekaml srecinden
getii yolundaki yorumlarla izah eder. Dik yry, alet yapma veya
kullanma, ak ve dzgn konuma gibi hususlardan hangisi bu ayrl
iin tayin edici bir faktr olarak alnrsa alnsn; bu hususlar, ister in
sann fizik yapsnn gelimesi isterse onun etrafndaki tabiattan fay
dalanmas bahsinde szkonusu olsun, ilim iin daima haric, madd
bir gerek olarak grlmtr. Bu anlaya gre, insan, tabiatn kuca
nda byyen, ondan aynlamayan ve ona ait olan bir varlktr.
Buna kar din ve sanat, insann yaratlmlndan; Tannnn bir
fiili olan, gelimeye dayanmayan an, sancl, facial bir olaydan bah
setmektedirler. Hemen hemen btn dinlerde farkl tasvirlerle mev-

32 | Aliya zzetbegovi

ct olan insann yaratl ile ilgili vizyon, insann maddenin iine atl
m olmasndan, dnyaya dnden, insan ile tabiat arasndaki
zddiyetten, insana yabanc ve dmanca bir muhitten sz etmekte
dir. nsann; bir gelime neticesi mi, yoksa yaratlla m ortaya k
t meselesi, bylece insann kim olduu; dnyann bir paras m,
yoksa ondan ayr m olduu meselesine dnr.
Materyalistlere gre insan, mkemmel hayvandr. Homme
machine, biyolojik makina... nsan ile hayvan arasnda kalite de
il, sadece derece fark vardr. Srf insana ait bir z yoktur.1 Ancak ve
ancak mahhas, tarih ve tima insan mefhumu vardr. Yegne
mahhas ve bilfiil var olan, ekonomik ve sosyal tarihtir (Macar/
materyalist yazarlarndan Gyrgy Lukacsn Egzistansiyalizm ile
Marksizm adl eseri). Tm dier sistemler gibi insan da tabiat iinde
ve tm tabiatn kanlmaz ve umum kanunlarna tbi bir sistemdir
(van Pavlov, Psychologie Experimentale). nsann tekmlnde
haric, objektif bir faktr vardr ki, o da almadr. nsan d evre
nin ve kendi almasnn bir rndr (F. Engels). nsann oluu,
madd faktrlerin tayin ettii haric, biyolojik bir sre olarak gste
rilmektedir. El, ruhi hayat, tahrik edip gelimesini hzlandryor. Elin
kefi, konumann kefi gibi zoolojik tarihin sonunu ve insan ta
rihinin balangcn tekil ediyor. (H. Berr, Morgan n LHumanite
Prehistorique adl eserinin nsz).
Ak ve inandrc grnen bu grlerin tesiri aikrdr. Aikr
olmayan ise, bu grlerin bir bakmdan insan inkr etmesidir.
Materyalist bilim ve felsefede insan cz mtemmimlere ayrl
yor ve srecin sonunda, yle grnyor ki tamamen yok oluyor. Sos
yal insan ilk defa Engels tahlil ediyor ve onu sosyal ilikilerin, veya
daha sarh bir ifadeyle retim ilikilerinin bir rn olarak gsteri
1

No dividing line between man - and brte (John Watson, Philological Review, No. 20, 1913, Sayfa 158)

Dou Bat Arasnda slm 33

yor. Burada insan tek bana bir hitir ve hibir ey yaratmaz. Bilakis
o var olan bu gereklerin bir neticesidir. Bu sretle kendi gereinden
soyutlanm ve sadece biyolojik bir gerek olarak gsterilen insan,
Darwin ele alyor. Darvvin, konuan, dik yryen ve alet yapan bu
mahlukun, tabi ayklanma ve hayatta kalma mcadelesinin neticesi
olarak, yakn hayvan atalarndan gelitiini gayet mantk bir tarzda
gsterecektir... Bu srecin tasvirini, biyoloji canl dnyann tm e
killerinin ilk ekillere; bunlarn ise, niha izgide, fizik-kimyaya, di
er tabirle molekler glerin oyununa irca edildiini gstermek
sretiyle tamamlayacaktr. Hayat, uur ve insan ruhu gerek olarak
mevcut deildir. Bunlar sadece bu niteliksiz glerin karlkl eyle
minin bilhassa kark grnmdr. Orijinal ve ayrtlanamayan
bir nsan cevher aslnda yoktur.
imdi biraz icmal ve fakat ak ve anlalr olan bu emadan
sonra, istine kilisesinin Michelangelo tarafndan yaplan tavan tas
virlerini, Cennetten Kovulmadan, Ademin yaratlmasndan Kor
kun Mahkemeye kadar bir sreci gzlerimizin nne seren bu
tasvirleri gzden geirirsek, ister istemez dnya tarihinin belki en
heyecanlandrc sanat eserleri olan bu resimlerin manasn kendi
kendimize sorarz. Bunlar mevzubahis ettii o byk olaylar hak
knda acaba herhangi bir gerei ihtiva ediyor mu? Ediyorsa bu ger
ek nedir? Veya daha ak bir ifade ile, bu resimler gerei ne bakm
dan yanstmaktadr?
Yunan trajedileri, Dantenin Cennet ve Cehennem vizyonlar,
zencilerin ruhan arklar, Shakespearein dramlar, Faustun Cen
nette Prologu, Melanezya maskleri, eski Japon freskleri, yahut baz
ada ressamlarn eserlerinin -bu rnekleri bir sraya riayet etmeden
ortaya koyuyorum, nk btn sanat bu bakmdan ayn tarzda ta
nklk yapmaktadr- Darvvinci insanla hibir alakas yoktur ve bun
lar insann kendisi veya evresi hakknda edindii bir intiba olarak

34 | Aliya zzetbegovi

da tasavvur edilemez. Kurtulu dini mefhumunun arkasmda ne


trde bir dnya telakkisi gizlenmektedir? Dramatik mahiyetli olan
bu isim ne mn tayor?
Canl varlk ile tabiat arasndaki bir madde deiimine irca
edilen mevcudiyet iin dramn ne mns olabilir? Dantenin Ce
hennem konular zerinde Ernest Neizwestninin yapt resim
lerin esasnda ne tr tasavvur ve tahminler yatmaktadr? Tm
canllardaki mterek evrensel korku hissi nereden geliyor, eer
hayat ve insan tabiat anann kucanda olmularsa? Bu sorular
bize ilmin izdii dnya resminin tamamlanmam ve yetersiz ol
duunu gsteriyor. lim zaten dnyann hakik resmini deil, ha
kikate ok uyan fotosunu veriyor. Fakat bu fotoda hakikatin bir
boyutu eksiktir.
Bu nc i boyutun yokluundan ilmin hayat ve bilhassa insan
hakknda herhangi niha ve tam bir gerei ifade etme imknszl
veya kabiliyetsizlii ortaya kyor. Bu ilmin her eseri iin vrid olan
bir hususiyettir. Onun sk mantk tahlillerinde hayat cansz olup, in
san da insanlktan syrlm bulunmaktadr.
ilim tarafndan d dnyann bir paras ve mahsul gibi grlen
insan, sanat, tabiattan farkl ve onun iinde yabanc olarak alglar.
En otantik ksmyla sanat, bu yabancln tarihini tekil etmek
tedir.
Bylece ilim ve sanat, insann kkeni ve tabiat hakknda, tam
ve dn imknsz bir atma iinde bulunmaktadr, ilim, saysz
vaka ve verilere; bilhassa insann hayvan dnyadan peyderpey ge
litii kanaatine vardran dikkatle toplanm ve aratrlm fosil ar
tklara iaret etmektedir. Sanat ise, insann gaipten gelmesi ile ilgili
ve hibir insan kalbinin tamamen reddedemedii heyecan verici ta
nklklara parmak basyor, ilim, Darwin ve onun mehur sentezine;

Dou Bat Arasnda slm | 35

sanatsa, Michelangelo ve onun istine kilisesinin tavanndaki muaz


zam eserine istinad etmektedir.2
Bu suretle Darvvin le Michelangelo insan hakknda iki apayr
anlay; onun menei ile ilgili olarak birbirine tamamen zt ve bir
birini hibir zaman yenemeyecek iki gerei temsil ediyorlar. Bun
lardan biri inkr edilemeyecek saysz geree dayanmakta, teki ise
btn insanlarn kalbinde yazlm bulunmaktadr.
1

Hakknda ayn zamanda birbirine zt iki hakikat bulunan yegne


konu insandr. Ayrca, insan hakkndaki kart iddia, umumiyetle, ha
kikate en yakn iddia olarak grnr.
nsan vcudunun (yani biyolojik bir gerek olarak insan) hayvani bir
mahiyeti ve hatta hayvan menei ile ilgili fikir, Darvvin ve Lamarcktan
ok nce dinden gelmiti. Herhangi bir bilimden daha evvel insann
iinde hayvann yer aldn din aka ortaya koymutur. Farkl olan
sadece bu iddiann tesir alandr, ilme gre insan sadece zeki bir hay
vandr; dine gre ise insan ahsiyeti haiz bir hayvandr.
nsan, mtehassslarn onu tandklar gibi, mahhas, hakik
insan olmaktan uzaktr. Onlar, her ayr ilim dalnn tekniinin ret
tii ematik resimlerden mteekkil bir emay gsterirler. nsan
ayn zamanda anatomi uzmannn terih ettii l, psikologun
aratrd uur ve byk manev retmendir; ayrca her insann
kendi z varln derinliklerinde -bu derinlikleri temaa ettii za
man- hissettii ve bildii ahsiyettir. O, bedenin doku ve ahltn
tekil eden kimyev madde ve organik kanunlar fizyologlar tara2

Tekml fikri her zaman ateizmle balantl idi. Trlerin ortaya k


mas ve yok olmas hakknda ilk dnceleri Roma yazar ve airi Lukrez (De Reun Naturaete buluyoruz. Lukrez ateist ve hedonist fi
kirleriyle tannmtr.

36 Aliya zzetbegovi

fmdan aratrlan hayret verici ortaklk; hfz-sshha uzmanlar ile


mrebblerin tespit edilen zaman iinde gelimenin en yksek de
recesine karmak istedikleri doku ile uurdan ibaret bir eydir.
O, klesi olduu eylerin ileyebilmesi iin tketim maddelerini
durmadan tketmee mecbur olan homo economicustur. Fakat
o ayn zamanda air, kahraman, evliyidir. O sadece lm teknikle
rin tahlillerine tbi tutulan ve bir ok bakmdan hayret verici e
kilde kark bir varlktan ibaret olmayp, btn insanln irade,
dnme ve abalarnn mcessem bir rneidir' (Alexis Carrel,
Manthe-Unknown).
nsan mefhumunun insann aklnda, birbirine hemen hemen
zt iki mn tedai ettirdiine iaret edelim. Biz insanz demek;
biz gnah ileriz, zaifz, cismanyiz, demektir. nsan olalm ise,
bizim daha yksek bir varlk olduumuzu, daha yce baz mkel
lefiyetlerimizin bulunduunu; bencil olmamamz, insanca hareket
etmemiz gerektiini hatrlatan bir ardr. Hz. sa Sen nsan olan
taraf dnyorsun diye, Petrusu azarlarken, nsan olan husus
larn karsna ilah olanlar koyuyordu. Hmanizm, insan kelime
sinden tretilmitir ve daha yce olan, ahlk hususlar ifade eder.
nsan ad ile ayn ekilde bal bulunan mefhumlarn bu iki trl
mns, insan tabiatnn ikiciliinin bir neticesidir. Bu ikiciliin bir
taraf dnyev, teki ise uhrevdir.
Materyalistler dikkatleri her zaman eyamn d manzarasna
celbedip, ilmin noktai nazarlarn insan ruhunu inkr etmee uy
gun bir ekilde vazedeceklerdir.
Binaenaleyh el srf alma iin bir organ olmayp, ayn za
manda onun rndr. Yalnz almakla, yeni yeni ilere al
makla, kaslarla liflerin ve daha uzun safhalarda kemiklerin de bu e
kilde fevkalde eitilmesi sonucu rs duruma gelen bu kabiliyetin,
yeni yeni ve giderek daha kark olan ilerdeki durmadan tekrar

Dou Bat Arasnda slm 37

lanan tatbikatlar ile insan eli, Rafaelin resimleri, Thorwaldsenin


heykelleri ve Paganininin mziini becerebildii o mkemmeli
yet derecesine ulamtr. (Engels, nsann Gelimesinde al
mann Rol).
Engelsin bahsettii ey nsan (manev) gelimenin deil, bi
yolojik gelimenin devamdr; resim yapma ise, teknik bir sre ol
mayp, manev bir fiildir. Rafaelin resimlerini eli deil, ruhu yarat
mtr. Beethoven en kymetli eserlerini tamamen sar olduu bir
zamanda vermitir. Biyolojik gelime ilelebed srse bile, nc
bir faktr olmadan, el tek bana deil Rafaelin resimlerine, tarih
ncesi ressamnn, Sahra maaralarnda bize brakt resimlerin
en iptidalerine bile ulaamazd. Burada apayr ve tamamen dei
ik iki istikamet veya insan varlnn iki ayr yn mevzubahistir.
nsan biyolojiye irca edilemez. Tpk sanat eseri bir resmin, yap
lnda kullanlm muayyen miktarda boyaya veya bir ark met
ninin sze irca edilemeyii gibi... Bir cami muayyen biim ve di
zelerde u kadar ta bloku, u kadar har, u kadar kereste vs. ile
yaplmtr. Bu dorudur, fakat cami hakkndaki gerek bu deil
dir. Cam mefhumu caminin yapl ile ilgili malumatla tamam
lanm olmaz. Aksi takdirde bir cam ile bir kla arasnda ne fark
olacakt? Goethenin bir iiri hakknda biz gramer, dil veya iml ba
kmndan fevkalde ilm ve doru bir tahlili iirin mahiyetine do
kunmadan bile pekl yapabiliriz. Bir lisann lgati ile bu lisanda
olan bir iir arasndaki fark gibidir bu... iirin mns ve eriilemeyen mahiyeti vardr. Ayn ekilde, fosiller, antropoloji, morfoloji,
fizyoloji insandan bahsetmezler. Meer ki onun haric, tesadfi,
mekanik ve mndan yoksun taraf dikkate alnm olsun... Bu mi
salde resim, mabed, iir ne ise, insan da odur; bunlarn yapld
malzeme deildir. nsan tm ilimlerin onun hakknda syleyebil
diklerinden daha fazladr.

r
38 Aliya zzetbegovi

Tekml mantna gre iptida, en az gelimi insan tipine, hay


vann en geUmiinin tekaddm etmi olmas icab ediyor. Gelimenin
bu iki komu halkasn birbiriyle karlatrdmzda burada almas
imknsz cevher bir farkn bulunduunu dnmekten kendimizi
alamayz. Bir tarafta gda arayan, hayat mcadelesini srdren veya
birbirine kyan hayvan srlerini; br tarafta ise ve belki ayn or
manda, acaip yasak ve inanlar karsnda aran yahut garip ve an
lalmayan oyunu, sr ve sembolleriyle uraan ilkel insan grrz.
Bu manzarada birbirinden tamamen ayr iki yaratk yer almaktadr.
Aralarndaki farkn, sadece canl dnyann tekml yolundaki ufak
veya byk bir mesafesinden ibaret olduu tasavvur edilemez.
Hayvan varln prensibi messiriyet ve yararllktr. nsan var
lnn prensibi ise, bu deildir. Hayvan tabidir, insan ise tabiatst,
gayr- akl, anlalmaz, inanlmaz, hatta aklen gayr mmkndr.
Byle deilse, o zaman mevcut da deildir; hi olmazsa, insan ola
rak mevcut deildir. nsan ancak dnyann umum seyrine, asl ma
hiyeti hilik ve gayri mevcudiyet olan mekanizmaya kar koyduu
lde mevcut oluyor.
Biz yle deriz: nsan tekml etmitir; fakat bu ancak onun haric,
fan tarihidir. nsan, keza, yaratlmtr. Muayyen bir anda, kabili izah
olmayan bir tarzda hayvan olmadn idrak etmi ve ayrca iindeki
hayvan unsuru inkar etmede de hayatn mnsn bulmutur.
Eer insan tabiatn ocuu ise, o zaman onun bir anda tabiatn
karsnda ve ona kar tavr almas nasl mmkn olmutur? Hayvan
L

Dou Bat Arasnda slm | 39

atalarndan miras ald zeksn en yksek dereceye karrsak, gr


rz ki sadece ihtiyalar, say ve hacim itibaryla, daha fazla olacaktr.
Bunlardan hibirisi ne azalacak ne de yok olacak. Bu ihtiyalarn tat
mini daha akll, daha emin ve daha iyi organize edilmi olarak ger
ekletirilecek. lkel safhada tesadfe bal olan bu tatmin meden
toplumda ok gelimi bir planl ekonomiye dnecektir. Lkin ha
yatn zevklerine srt evirmek, arzulara set ekmek, bakalarnn se
lameti uruna fedakrlk yapmak veya umum olarak fizik hayatn
younluunu azaltmak fikri hibir zaman akla gelmeyecektir.
Hayvann igdleri vardr. Bunlar messiriyet ve maksada uy
gunluk prensibinin harikulde rneidir. nsann ise ahlk zellik
leri ve umum olarak faydaya dayanmayan ahlk vardr.
Hayvanlarda ok gelimi zaman hissi vardr. Hayvanlar birok
hususta insanlardan daha titizdir. Onlarn biyolojik saati hemen he
men hatasz iliyor. Srcklar mesel, gnein batmasndan bir saat
evvel yemeye son verirler; yengeler med gelmeden bir ka dakika
nce ukurlarna ekilir ve girileri amurla kapatrlar; arlar ise hayret
verici titkizlikle ilerini organize ederler. ieklerin ou anlara lazm
olan nektar devaml olarak deil, gnn belirli saatlerinde sunarlar
ve arlar onu en uygun zamanda toplarlar. En iyi yerlere ynelirken
yer zerindeki eitli iaretlerden faydalanp gnein durumuna gre
cihet tayin ederler. Bulutlu havalarda bunu polarlm k sayesinde
yaparlar, vs. vs... Btn bu kabiliyetler bu dnyadan clr ve trlerin
varolma mcadelesine imkan verip, ona destek olmaktadr.
Ahlk prensipler, bilakis -hem iptida hem de meden toplumlarda- yaratklarn birbirine empoze ettikleri umum rekabette insann
messiriyetini azaltr. Ahlk snrlamalarla baml olan insan, onunla
dorudan doruya rekabette bulunan trlere nazaran kabili kyas olma
yan bir lde yksek zeks sayesinde varln koruyabilmitir. imdi,
ayn zek seviyesinde, fakat ahlk pein hkmler le hayvan trn

40 Aliya zzetbegovi

tasavvur edelim: Byle bir tr en ksa zamanda yok olacakt. Ahlkna


borlu olduu bu kuvvet kusurunu insan, zeksnn kyas kabul et
mez stnl ve ona mvaz dier kabiliyetlerle telafi etmitir.
Mamafih zek, nsan deil, zoolojik kkenlidir.
Hayvan zeks ile ilgili olan ykler manzumesini aalm. Bu
rada taklid veya manzaralarn birbirine otomatik olarak balanmas
yoluyla aklanabilen birok fiillerin yannda zek olarak vasflandr
makta bir an bile tereddt etmeyeceklerimizi de greceiz. lk srada
bir nevi imalat fikrini yanstanlar bulunmaktadr: Ya hayvanlar kaba
bir alet yapar ya da insann yapt bir eyden faydalanrlar. Zek ba
kmndan insandan hemen sonra gelen maymun ve fil gibi hayvanlar
muayyen durumlarda baz tertibat kullanmay bilenlerdir. Bunlarn
aasnda bulunan tilki ise, mesel, tuzan tuzak olduunu pekl
bilir... (H. Bergson, Yaratc Tekaml).
empanze muz indirme iin sopa kullanr, ay ise icabnda tatan
istifade eder. An, kaz ve maymunlarda konuma veya pantomim yo
luyla yaplan bilgi al verii hakknda ok malzeme toplanmtr (Al
man zoologu Frish, Prof. Lorenz ve Moskova l profesr I.N. Zinkirim
almalar). Hayvanlarn zek ve intibak kabiliyeti ile evrelerindeki
eylerden istifade etmesi hakknda ilgin mahedeleri uzun yllar
Newyork hayvanat bahesi mdr olan Dr. Bler toplamtr.
Vard umum hkm: Btn hayvanlar dnyor!
Lisan bile insann manev tarafna deil, tabi ve zoolojik tarafna
aittir. Kkn hayvanlarn dnyasnda buluyoruz. Mzik ve umum
olarak sanatn aksine lisan ilmi sk bilimsel aratrmalara sistematizasyon ve hatta matematik metotlarnn tatbikine ak bulunmakta
dr. Son zikredilen, ona, ilim zelliini verir; ilmin mevzuu ise ancak
haric bir ey olabilir.3
Bir taraftan tabiat ile zek, dier taraftan zek ile lisan arasnda
3

Baz dinlerde konumaktan ekinmenin, bir nevi oru saylmas buna


menfi delil olarak gsterilebilir. Baz Hristiyan tarikatlarda rastlanlan
konumama ada da byledir. Yemek imek gibi fiziki bir fiilden e
kinmek de burada mevzubahistir.

Dou Bat Arasnda slm 41

ak bir analoji mevcuttur. Madde ile zek nasl birbirini yarat


yordu ise, zek ile lisan da birbirini yaratyordu. Ve hl da, karlkl
bir mnasebet iinde yaratyor. Lisan, beynin elidir beynin fonk
siyonu ise manev hayatmz tatbikatta faydal olan eylere hasret
mekten ibarettir (Bergson).
Genel olarak insanda hibir ey yok ki, bu veya u ekil ve de
recede yksek seviyeli hayvan trlerinde, omurgallar ve bceklerde
de bulunmasn.4 Burada da hareketlilik, uur, birleme, zek, haber
leme, ihtiyalarn tatmini, bir nevi ekonomi vs. vardr. Bu yn ile
insan apak hayvan dnyaya bal bulunmaktadr.
Fakat byle olmakla beraber tarih ncesi insann hayatnda ol
duu kadar meden insann hayatnda da mevcut olan din, by,
oyunlar, kurban sunmak, tabular, ahlk yasaklar gibi eylerin btn
hayvanat aleminde hibir srette izi bile yoktur.
Hayvanlarn hayat, -ta insann ortaya kmasna kadar- garip
tabularn hareket serbestisini snrlad ve anlalmaz inan ve tat
bikatn hayat zorlatrd iptida insan ile karlatrld zaman,
bize tamamen pratik, makul ve yasalara uygun grnyor. Hayvan
avland zaman tamamen mantk ve rasyonel hareket eder. May
mun, kunduz veya kedinin hayatn mahede etmekle meydana ge
len geni edebiyatta, hayvann gayesine ulamak zere, gayet uygun
bir tarzda hareket ettiini gsteren birok rnek bulunmaktadr. Hi
biri, hayvann istifadesinde bulunan kabiliyetten vazgemi olmasna
veya insana mahsus herhangi bir pein hkmn mevcudiyetine ia
ret etmiyor. En gelimi iftkanatgiller olan anlarn hayret verici bir
ekilde tekilatlanm kollektifinde zayf kalm ii arya veya ya
lanm kralieye kar ok acmasz bir hareket tarzn buluruz: Bun
lar kovandan dar atlrlar. ayan hayret intizam ve kollektif hayat
4

Kur an- Kerim de baka trl dnmyor (6/38). Yerde yryen


hibir hayvan ve iki kanadyla uan hibir ku yoktur ki, sizin gibi m
metler olmasn.

42 | Aliya zzetbegovi

iin istidat ile gszleri koruma, yaama hakk, takdir, kran, ba


kalarn dnme gibi hmanizm dediimiz eylerin artc yoklu
unun yanyana bulunmasna ar misalinde olduu kadar baka hi
bir yerde rastlanmamtr. Bu yaratklarn hayatn dnerek baz
kiiler, heyecanla, bazlan dehetle (nokta- nazarlarna gre) onla
rn mmeyyiz vasfnn vazgeilmez disiplin, fertlerin sosyal fonksi
yonlara uymas, deimeyen dzen ve krkrne, merhametsizce
tatbik edilen titizlik... olduunu tespit edeceklerdir.

gd de hareket eden ve ak bir gayeye (trn srdrlmesine)


ynlendirilen hayvan mantk ve anlalrdr. Bakalm imdi iptida
insan ne yapar: Daha ava kmadan nce avclann ve ok defa adelerinin de bir sr tabu, oru ve yinlere tbi tutulmalan, muayyen
danslar icra etmeleri, belirli rya ve baz alametleri grmeleri icap
ediyordu. Av hayvanlar yaklanca kltn dier icaplarna da bak
lyordu. Evde kalan kadnlar da birok yasaklara tbi tutuluyorlard.
Bu yasaklarn bir ihlali avn baansn ve hatta kocalann hayatn bile
tehlikeye drrd. (Lucien Henri, Dinin Menei).
Hayvan iin eyler olduu gibidir. Hlbuki insan kendi hayal
dnyasn hemen kurmu ve ona hakik denden dnyadan daha fazla
itimad etmitir. Hayvan umumiyetle fevkalde bir avcdr; vah in
san da byle idi ve bu hususta aralarnda esas itibanyla fark yoktur.
ptida insan yorulmak bilmez bir yaratc ve mit, hurafe, oyun ve
putlar imalat* s idi. nsan hakik veya hayal olsun daima bir dnya
daha istemitir. ptida insanlar ava kmadan evvel avlanmak istedik
leri hayvanlarn resmini yaparlard ve bunun avn baanl olmasna
tesir edeceine inanrlard (av sihri). nsann bylece avn baard ol
mas iin du etmesine veya resim yapmasna kar, hayvan blgeyi
dolarken kulak kesilir ve ses karmadan kurbannn peinde gi
derdi. Genlerin, yani mstakbel avcdann, bykler tarafndan ka
bul -Hubert ve Mauss e gre- bir sr karma kank trenlerle ya

Dou Bat Arasnda slm | 43

plyordu. Bu husustaki yinler trl idi: Temizlenme, takdir ve


kabul yinleri. lk bakta aikr oluyor ki, bu yinlerin avc ile pek
alkas yoktur ve onlar yaplmadan da insan -hayvanda da olduu
gibi- pekl fevkalde bir avc olabilirdi. Ne var ki, burada baka bir
ey mevzu bahistir ve daha byk ehemmiyeti haizdir. Behemehal
bu yinlerin fonksiyonel olmayan tarafn gznnde tutmak lzm.
Onlar bu ve benzer fenomenler iin herhangi bir ekonomik izah
lzumsuz klar.
J. Frazer Altn Dal adl byk eserinde, gayri kbili izah olan
insanlar kurban etme fikrinin iptida insanlarn uurunda ekin
fikriyle ayrlmaz bir ekilde birletii gereine iaret ediyor. H.G.
Wells de bunun hakknda yle yazyor: Bu hibir mantk tefekk
rn izah edemeyecei, ocuka, hayale, masallara mtemayil iptida
beynin bir mahsuldr. On bin sene evvel ekin zaman gelince kur
ban olarak insanlar sunuluyordu. Bunlar kt ve tardedilen kiiler
deildi. Umumiyetle itibar gren, gzde bir olan veya kz kurban
ediliyordu. nsanlarn kurban edilmesi insann ayak bast ve zira
atn ilk basamaklarndan getii her yerde tatbik edilmitir. Biraz
sonra da yle diyor: Sob avcs (mellif burada palaeolitik a in
sann kastediyor) phesiz acmasz bir avc, cengver ve ateli bir
yaratkt; fakat ldrmeyi daha anlayabileceimiz sebeplerden yap
yordu. Cilal ta devri insan ise konuma ve karmak dnce sey
rinin tesiri altnda, teoriye uygun olarak imdi garip ve inanlmaz
grnen dnceler yznden, sevdiklerini ldryordu; o da kor
kudan ve talimata gre.5
G. Flaubert Salamboda Kartacallann kurban sunma sahnele
rini tasvir ediyor ve bunlarn yamur yinleri srasnda, Moloh adl
putun kzgn boaz iine kendi ocuklarn bile attklarn yazyor.
Byle manzaralarn tesiri altnda, insanlarn hayvan olduklar kanaati
5

H.G. Wells, Dnya Tarihi, Sayfa 59.

44 Aliya zzetbegovi

hasl olmutur, ki ok yanltr. nk hayvanlar byle bir eyi asla


yapmaz. Hayvanlarn dnyasnda hibir fenomen yoktur ki byle an
lalmaz bir kurbanla mukayese edilebilsin. Paradoks grnebilir, fa
kat szn ettiimiz hadiseler tipik birer nsan hadisedir. Burada,
millet ve fertlerin hayvan insiyaklar sebebiyle deil, fakat sonu ol
mayan yanlmalarn neticesi olarak lgnlk yaptklar bir dramda in
sanlarn bu veya u ekilde zamanmza kadar devam edegelen sapma
ve zdraplar mevzubahistir.
Kurban btn dinlerde vard. Kurbann mahiyeti ise izah edile
mez ve hatta abes olarak kalmtr. Kurban teki dzen, teki dn
yaya ait bir gerektir. ptida dinlerde bazan korkun bir ekil alyordu.
Byle bir kurban, zoolojik ile nsan alar arasnda gl, somut ve
ac bir ekilde aka grlen snr izgisini ve menfaat, ihtiya ve ya
rar prensibine tamamen zt bir prensibin ortaya km gsteriyor.
Kurban, tekml yolunda insan dnyasnn balangcm gsteren
hudut tadr. Zira menfaatin mahiyeti zoolojiktir, kurban ise nsandir.
Menfaat, siyaset ve siyas ekonominin temel mefhumlarndan; kur
ban ise, din ve ahlkn temel mefhumlarndan olacaktr.
ptidalerin aklszl bazan inanlmaz bir ekil alyordu. Ge palaeolitik ada ve cilal ta devrinde gelien garip adetlerden biri de v
cudu sakatlamakt. nsanlar burun, kulak, parmaklar, diler vs. kesmek
sretiyle kendi kendini sakatlamaa ve bu fiillere trl trl hurafeler
atfetmee baladlar. Byle bir eyi hibir hayvan yapmaz diye, H.G.
Wells tespit ediyor.6 Burada mukayese iin tilkinin tuzaktan kurtul
mak zere ayam srarak koparmas fiiline iaret edelim. Bu hareket
tamamen akldir. ptida insann mnsz olarak vcudunu sakatlamak
fiili ise hayvanlara tamamen yabancdr ve hi bilinmiyor.7
6
7

Ayn yerde, S. 60
Bundan sonraki fark da ayn veya benzer nevidendir: Hayvan ancak a
olduu veya bir tehdide kar karya bulunduu zaman; insan ise, tok
ve gl olduu zaman tehlikelidir. Mahrumiyet yznden ilenmi ci

Dou Bat Arasnda slm | 45

Netice olarak diyebiliriz ki, burada, tekmln bir anomalisini


veya gelimenin beklenmeyen bir anda inkta uramasn gsteren
bir fenomenle kar karya bulunuyoruz. yle grnyor ki tekml
birden dn yapyor ve idealist pein hkml hayvann ortaya
kmas ilerlemenin devamn dorudan doruya tehdit ediyor.
Tekmln t zirvesinde bir bakma teredddn bir ifadesi olan
ve zoolojik hususlarn, bir anda, nsan hususlardan stn grnd
bu fenomeni ben vahnin kompleksi olarak adlandryorum. Ne
kadar garip grnrse grnsn bu kompleks nsan olan ve ile
ride ortaya kacak btn din, iir, felsefe ve sanatn kaynan tekil
eden yeni mahiyetin bir ifadesidir. Bu fenomen ehemmiyeti haizdir.
nk, kendine mahsus bir tarzda insan fenomeninin orijinalliini
ve onunla ilgili olan garip paradokslar vurgulamaktadr.
Ortaya konulan gerekler bizi kolayca, madd gelime iin hayva
nn imknlarnn daha fazla bulunduu; oysa, baklar gklere doru
ynelmi ve ahlk vecibelerle eli kolu bal bulunan insann ezilmesi
iin btn artlarn mevcut olduu hkmne gtrebilir. nsan a
nn fecrinde zoolojik hususlarn nsan hususlardan stn olduu
intiba, daha sonraki tarihte idealizmin ilerleme adna yok edilmesi
iin yaplacak arda kendini gsterecektir.

nsann hayvanat aleminden ayr bir hviyet kazanmasnn bu


uzak dneminde haric farklar (dik yrmek, elin gelimi durumu,
konuma ve zek) ok uzun zaman gayet nemsizdi ve gze arpmazd. Ayn zamanda hem maymuna hem de insana benzeyen bir
yaratk bir aacn meyvesini koparmak maksadyla bir sopa saye
sinde kolunu uzatt veya benzerlerine bir yenilii bildirmek zere
nayetlere nispeten tokluk ve taknlk yznden ilenmi olanlar kabil:
kyas olmayan bir lde daha oktur.

46 I Aliya zzetbegovi

baz sesler kard zaman, onun insan m, hayvan m, kim olduu


belli deildi. Hlbuki, bir kltn veya bir yasan mevcudiyeti bu
hususta her zaman herhangi bir pheyi bertaraf edecektir. nsan ile
hayvan arasndaki kesin fark, buna gre fizik ve zeka deil, hereyden evvel manevdir ve az ok ak olan din, ahlk ve estetik uu
run varlnda kendini gsterir. Bu adan bakarak insann ortaya
kmasnda, kat tarihler ilmin ngrd gibi, dik yrmek, elin
gelimi olmas, ses karlmas sayesinde konumak deil; ilk kl
tn, resmin, yasan zuhur etmesidir. Onbe bin sene evvel ieklere
veya hayvan profillerine zevkle bakan ve sonra maarann duvarla
rna resimlerini izen vahi insan hakik insana, kendi fizik ihtiya
larnn temini iin yaayan ve her gn yeni yeni ihtiyalar icad eden
ada epikrist insandan veya acaip beton yaplarda bakalarndan
tecrid edilmi vaziyette ve temel estetik hadiselerden ve hissiyattan
yoksun olarak oturan modem byk ehrin alelde sakininden daha
yakn (hayvandan daha uzak) d.
lk Kanun adl eserinde Atkinson, eitli iptida yasaklarn
dnyann her tarafndaki vahler arasnda bulunduunu gsteri
yor. Ktlklerden temizlenmeye devaml ihtiyala beraber yasak
olan hususlara, dokunulmayacak ve hatta baklamayacak eylerle il
gili dnceye, iptida insann hayat hakknda herhangi bir bilgi top
lamaa firsat bulduumuz her yerde rastlanmaktadr. lkel insanlarn
aklm uratran bir baka evrensel husus da pis, lanetli eylerin mev
cut olduu dncesidir. Bylece iptida hayatn ayr ayr blmle
riyle ilgili olarak bir sr yasaklar meydana kmtr. Konumann
da gelimesiyle bunlara mterek bir ad verilerek tabu, yani harfiyyen yaramaz, ho grlmez yasak denilmitir. Erken insanlk
nezdinde tabu ahlk mahiyetdi bir yasan mefhumu idi. Demek
ki insan, tabiatn bir ocuu gibi hareket etmeyip tabiatn iinde bir
yabanc gibi hareket etmitir. Onun temel hissi korkudur, ama btn

Dou Bat Arasnda slm j 47

hayvanlarn hissettii biyolojik korku deil. Bu korku manev, koz


mik ve ezeldir ve varln sr ve muammalar ile ilgilidir. Alman egzistansyalist A. Heidegger onu insan varlnn ezel ve zaman d
kaderi olarak telakk ediyor. inde merak, hayret, hayranlk, mem
nuniyetsizlik -belki tm sanat ve kltrmzn esasnda yatan his
siyat- meczedilmi bulunan bir korkudur bu...
Yasaklarn ortaya kmas ve pis ile yce, lnetli ile mukad
des mefhumlarnn asl mns, ancak iptida insann dnya ile olan
bu mnasebeti ve benzeri tutumlarla izah edilebilir. nk eer biz
bu dnyann ocuklar isek; o zaman onun iinde bizim iin hibir
ey ne mukaddes, ne de pis olamaz. Byle mefhumlar dnyann ta
biatna aykrdr. Onlar, bilakis, hakknda herhangi bir hatrlamann
mmkn olmad bir baka meneimize tanklk etmektedir. Sanat ve
din sayesinde ifade etmekte olduumuz haric dnyaya uygun olma
yan reaksiyonumuz, ilmin insan vizyonunun inkr mahiyetindedir.
ptida insan dnya ile karlamasna niin her yerde ve her zaman
dinle cevap vermitir? Niin her yerde onun vastasyla korkusunu,
skntsn, skutu hayalini ifade etmitir? Niin kurtulu aramtr
ve bu arayla acaba hangi eylerden kurtulmak istemitir? insann
sz konusu olan bu taraf, iyi ve kt arasnda bu gerilme, kaybolu
hissi, menfaat ile vicdan, iyi ile kt, varln mns ile mnszl
hakknda daim mkller, insann tedav edilemez srette bulatnld ahlk buyruu, btn bunlar akl izahtan uzaktr. Darvvinin,
insann bir paras bulunduu dnyaya, Darvvinci gre gre, reak
siyon gstermedii aikrdr.
En gelimi hayvan tipinde bile buna benzer bir mefhuma veya
herhangi baka trl bir mkle veya snrlanmaya iaret eden hi
bir ey yoktur. Bu iptida idealizm, yasak, lnetli, tabu ve sr mef
humlaryla, istisnasz her yerde iptida insan uurunun ayrlmaz bir
paras olarak artaya kar. nsan nerede zuhur ettiyse, onunla bera

48 I Aliya zzetbegovi

ber din ve sanat da zuhur etmitir. lim ise nispeten yeni ve gen bir
fenomendir. nsan, din ve sanat her zaman beraber bulunmutur. n
san varlnn baz nemli meselelerine cevap ihtiva etmesi mmkn
olan bu fenomene yeter derecede dikkat gsterilmemitir.8
Materyalizm asndan insanlk tarihinin, ilerici bir seklarizasyon sreci olarak grnmesi icap eder. (Reinach, Kltler, Mitler ve
Dinler adl eserinde byle diyor). Fakat iptida insann hayatnn ne
den her zaman ve her yerde klt, sr, yasak ve inanlarla dolu oldu
unu hi kimse hibir zaman tatminkr bir tarzda izah etmemitir.
nsan acaba neden yldza, taa, nehire ve her eye hayat ve ahsiyet
vermek istemitir.9 Dnyay neden baka trl deil, byle grm
tr? Ve tersine, meden insan neden hereyi nesne olarak grmek
ister ve hereyi anorganik ve mekanik sebeplere irca eder? Binlerce
senedir insanlar iptidalerin bu kbuslarndan kurtulmaya alrlar,
hem de bunlarn karakter ve meneini bilmeden...
hayata ait bir drtyle baklar hayranlkla olsun, korkuyla ol
sun, gklere evirme fenomeni -ki insana mahsus olduu nispette,
hayvana yabancdr- mantk izahtan mahrum kalmakta ve harfyyen gkten gelmi grnmektedir. Bu durum gelimenin bir mah
sul olmadndan esas itibaryla tekmln tesirinin dnda kalyor.
Neandertal insannn Fransa maaralarnda izmi olduu resimleri
tetkik ederken Fransz ilim adam Henri Simle, maara insanlarnn
8

Srlar, hkmdar, medeniyeti, edebiyat ve tiyatrosu bulunmayan bir


ehir bulabiliriz. Fakat mabetsiz ve halk ibadetle uramayan bir ehir
asla grlmemitir (Yunan tarihisi Plutarch); lim, sanat ve felsefe
den yoksun insan topluluklan bulunmutur ve hl da vardr. Fakat dinsiz
bir insan topluluu imdiye kadar bulunmamtr diye yirmi asr sonra
H. Bergson da hemen hemen ayn eyi tespit ediyor.9. Primitive man
does not know a world without life (H. A. Frankfurth, From Myth to
Philosophy).
Primitive man does not know a world without life (H. A. Frankfurth,
From Myth to Philosophy).

Dou Bat Arasnda slm | 49

ruh hayatnn bugnki insann ruh hayatndan pek farkl olmad


kanaatine varmtr. Zamanmzdan yetmi bin sene evvel maara
insanlar da ada insann hastal olan metafizik ba dnmesine
mptel idiler diye Simle 1976 senesinde Nite aktedilen arkeoloji
kongresinde sylemitir. Bu durum biyolojik tekmln devam ol
mayp, semadaki prologla balam olan dramn sadece baka bir
sahnesidir.
nsann zuhuruna tekaddm eden zoolojik tarihin seyrinde,
kltn ve bu ilkel ahlkn varlndan herhangi bir ekilde haber ve
ren veya onu tahmin ettiren hibir ey yoktu. Ve hatta bu gelimeyi
fikren ileriye doru istenilen noktaya kadar gtrsek de, tabu veya
klt mefhumuyla karlamamz mmkn olmayacaktr. Hayvan ve
ondan meydana gelebilecek gelime asla akld ve tabiatst bir
istikamette deildir. Bilakis, bu seyir, fizik mkemmelletirme ve
zeknn istikametinde; zekst, hayvanst, Nietzsche nin haddi
zatnda sadece mkemmel hayvan olan insanstsnn istikame
tinde geliiyor.10 Nietzschenin vizyonu Darvvinden mlhemdir. Esas
itibariyle haric ve zoolojik olan tekml insann tesine uzatlm
tr. Fakat bu gelime basit, mantk ve aklanabilirdir. Zira tabiatn
hudutlar ierisinde kalyor. Hayvanst varlk, srein neticesidir
ve dolaysyla i hayat olmayan bir yaratktr. Dramsz, ahsiyetsiz;
homo olmayp homunkulustur. Doktor Faust un kendi laboratuvarnda tp iinde, tabiatn ise kendi laboratuvarnda benzer fakat bi
raz uzam bir sre iinde ortaya kard bir yaratktr.11
Sovyet airi A. Voznesenski, zannediyorum, ayn gerekleri veya
10

11

Nietzschenin insansts ahlk pein hkmlerden kurtulmutur:


Merhamete, vicdana ve balamaya kar, yani insanlarn dahili zalim
lerine kar mcadele edin; zayflar sktrn, cesetlerine basarak yuka
rya doru trmann. nk siz yksek bir trn ouldansnz, nk
idealiniz insanstdr (Nietzsche, Zerdt byle diyordu).
Edebiyat, byle birka ucube ortaya karmtr. Onlann mterek vasf
ahlk duygusunun yokluu yannda harikulde bir zekadr.

50 I Aliya zzetbegovi

an dnce seyrini gz nnde tutmu olacak ki, u hkme varm


tr: Nazar olarak, mstakbel bilgisayarlar insann yapt hereyi ya
pabilecektir. Sadece iki istisna vardr; dindar olamayacak ve iir ya
zamayacaklar.

Hayvanlarda, mukaddes veya yasak mefhumlar olmad gibi, -insann anlad mnda- gzellik mefhumu ve estetik heyecan da yoktur.
Maymunlarn baz resimlerine dayanarak ileri srlen, bu hayvanlarda
resim yapma kabiliyetinin mevcut olduu gr tamamen aslszdr.
Tespit edildiine gre maymunlar resim yapan bir kiiyi hayli baarl
olarak taklid edebilirler. Bir zamanlar baz kiiler szde maymun sa
nat ile sansasyon yaptlar. Fakat byle bir sanat asla yoktur.12 Buna
kar ilk hakik insanlar olan Cromagnon insanlarnn resim ve oyma
ileri yaptklar hemen hemen kat olarak anlalmaktadr. Resimleri
maara duvarlarnda, kemik ve boynuz zerinde bulunmutur. Sahr,
spanya (Altamira), Fransa (Lescaut) maaralarnda ve Polonya'da yeni
kefedilmi olan Maicka maarasnda iptida insann estetik heyeca
nnn bir neticesi olarak resimler bulunmutur. Bazlarnn otuz bin se
nelik olduu zannedilmektedir. Sovyet arkeologlarndan bir grup bir
sre nce, Ukraynada, emigev ehri yaknlarnda mamut kemikle
rinden yaplm, aa yukar yirmi bin senelik bir mzik aletleri ta
km buldular. Sslenmek, giyinmekten daha eskidir. Gzele olan te
mayl ihtiyatan, srf fonksiyondan daha kuvvetlidir. Bu gerek, tarih
ncesi zamanndan t bugne kadar giyinmede hissedilmektedir. Kos
tm ve elbise ayn deildir. Kostm ayn zamanda bir devrin, bir tutu
mun ifadesini tar. Milletlerin olaanst eitlilik arzeden kyafetleri
srf gnn ihtiyalarna veya evrenin artlarna cevap vermez; kyafet
bir anda resim, hemen hemen iir oluverir. Hayvann krk veya ty
12

Sovyet bilim adam V. Bukn, bu hususta nemli almalar yapmtr.

Dou Bat Arasnda slm 51

leri ok gzel olabilir, fakat bu hayvann herhangi bir katks olmadan


byledir; yani hibir ey bildirmez. Bu gzelliin, parlakln ve ren
gin temelinde her zaman bir fonksiyon vardr. Ayrca, gerek bir gsteri
tekil eden ruhan arklar ve oyunlarda klt ile sanat birbirinden ayr
mak hemen hemen imknszdr. Tatan yaplan ilk heykel, bir puttu.
Yanl ynlendirilen din ilham, Okyanusyann adalarnda, Fildii sa
hillerinde ve Meksikada bulunmu gzel ta heykelleri ve maskeleri
yaratmtr. Bu eserler, bugn saf ve vastasz empresyonist sanatn r
nekleri olarak telakki edilmektedir. Heykelcilik sanat tm ile ve k
keni itibaryla putperestlie aittir. Ve slmn ve baz daha az personalist dinlerin bu sanata kar msamahaszlna bu adan bakmaktayz.
yle grnyor ki, sanatn din iinden ortaya ktm veya belki her
ikisinin iptida ahlkla beraber ayn kaynaktan, yani, insann kaybol
mu bir dnyay arayndan ileri geldiini ak seik grmek zere ta
rih ncesine dnmek icap eder.
nsann hayvandan bu farkll -A. Camusun ortaya koyduu
isyanda da- kendini gsterebilir. Hayvan, kaderine kar isyan etmez;
o itidallidir, insan ise si bir hayvandr; hayvan olmak istemeyen ye
gane hayvan (A. Camus, LHomme revolte). Bu isyan tipik nsan bir
tutumdur ve kkeni itibaryla zoolojik olan uygarln, varoluun bir
takm gayri nsan standartlarm (intizam, kiiliksizletirme, umum
nivelasyon (kitleleri zorla altrma), toplumun fert zerinde haki
miyeti gibi) empoze etmee alt, ileri, gelimi refah toplumlarnda ona rastlamaktayz.

Johan Huisinga bir fenomen daha kefediyor: Oyun (Huisinga, Homo Ludens). Hayvan da oynar, elenir; fakat yalnz insan
manev bir fonksiyonu bir i ihtiyac tatmin edebilmek iin oyun
oynar. Hayvanlarda oyunun -ak oyunu olsun, yavrularn gelime

52 | Aliya zzetbegovi

ihtiyac bakmndan yaplan oyun olsun- esasnda her zaman biyo


lojik bir fonksiyonu vardr. Hayvanlarn oyunu insiyak ve fonksiyo
neldir; insanlarnki ise, serbesttir ve pratik bir gaye ile alakas yok
tur. uurla oynamay tazammun eder ve ciddiyet, merasim havas,
hedefsiz maksada uygunluk gibi baz zellikler ihtiva ederki; ona
manev bir anlam verir.
Baka bir oyun eidi daha var ki; zellii bir yarara dayanma
mas ve antizoolojik mahiyetli olmasdr. Ad; potlatr ve haddiza
tnda iptida kltrn evrensel bir fenomenini tekil etmektedir. Sz
geen kitabnda Huisinga, buna geni yer ayryor. Karakterine gre
tam mnsyla akld olan ve ekonomik olmayan potla iptida sa
natn veya yasaklarn, tabularn ve iyi ile kt mefhumlaryla iptida
ahlkn da mensup olduu ayn dzene aittir. Huisinga nn kitabn
dan ilgin baz pasajlar burada nakletmeyi mnasip gryorum:
ok eski toplumlardaki kltr hayatnn esasn, ngiliz Kolumbiya snda yaayan Kzlderili kabilelerin potla denilen bir deti ka
dar, baka hibir ey tasvir ve izah edemez. En tipik ekli ile Kvaikutla
kabilesinde grld gibi, potla byk bir enliktir. ki topluluktan
biri byk tantana ve her trl merasimle, srf kendi stnln is
pat etmek zere tekine bol bol hediyeler sunar. Yegne ve ayn za
manda lzumlu kar hizmet, br tarafn da bir mddet sonra t
reni tekrarlayp katlanlara mmkn olan en byk lde ikram
etmesinden ibarettir. Bu trenler onlara riayet eden kabilelerin b
tn sosyal hayatna, klt, rf, det, hukuk ve sanatna nfuz etmekte
dir. Doum, evlenme, snnet, dvme, mezar antnn yaplmas, b
tn bunlar potla iin bir vesiledir. Kar taraf da daha gsterili bir
potla tertip etmee mecburdur. Eer yaplmasn geciktirirse, na
mn, armasn, totemini, erefini, sivil ve din haklarn kaybeder...
Potla srasnda stnlk srf hediyeler vermekle kazanlmayp, kendi
maln imha etmekle de ispat edilir. nk, kiinin malsz da yaa

Dou Bat Arasnda slm 53

yabileceini ispat etmesi icap ediyor... Bu mesele her zaman bir ya


r mahiyetini alr. Kabile reisi eer bir bakr kazan krar, bir rt vs.
yakarsa, kar taraf da daha kymetli veya hi olmazsa ayn kymette
bir ey imha etmelidir. Sahibinin kendi maln gnl rahatyla imha
etmesinin zirvesini tekil eden byle lsz cmertlik yarlarnn
izlerine btn dnyada rastlanmaktadr. Malezyallarn benzeri adet
lerini Marcel Mauss anlatyor. Bu adetler tamamen potlaa uymak
tadr. Essai sur le Don adl kitabnda benzer adetlerin eski Yunan,
Roma ve Cermen kltrlerinde de bulunduunu gsteriyor. Kar
lkl balama ve kendi eyasn imha etme yarmalarm Granet, in
ananesinde de bulmutur.
slmiyetten evvel Arabistanda bu adete baka bir isim altnda
rastlamaktayz: Muaqara... Bu isim, adetin hemen hemen rnek bir
mahiyet aldm gsteriyor... Heldin az ya da ok titiz olarak aratr
d konuya daha nce Mauss u ifade ile iaret etmiti: Mahabharata devasa bir potian tarihesidir... Bu trenlerin cereyan ettii
manevi saha eref, gsteri, vnme ve meydan okuma sahasdr.
Mertlik ve gurur dnyas, nam ve silahlara ok byk deer veril
dii ve atalarn anld bir dnya burada szkonusudur. Gnlk ha
yat iin endieye, menfaat ve fayda getiren eylerin elde edilmesine
yer vermeyen bir dnya... Bildiim kadar, etnoloji, potlan ortaya
kmasnn izahm umumiyede by ve mitlerle ilgili tasavvurlarda
aramaktadr. Buna dair ok iyi bir misali, G.W. Locher, The serpent
in Kwaikutl religion (Leiden, 1932) adl eserinde veriyor... Potla
detlerinin phesiz onlar srdren kabilede din tasavvurlarla ok
sk likileri vardr. Byle bir toplum byk lde toplumun erefi,
zenginlik ve msamahaya kar hayranlk, dostluk ve itimadn tahrik
edici bir ekilde vurgulanmas, rekabet, meydan okuma, serven gibi
mefhumlarn tesiri altndadr. Ayrca daima vnme vardr ve bu ya
plrken btn madd varla kar ilgisizlik bilhassa vurgulanr. De

54 Aliya zzetbegovi

itirilen veya hediye edilen eylerin ekseriyetle pratik hibir kymeti


yoktur. Kutlu saylan veya by gcne sahip bulunduu sanlan baz
ssler ve dier eya balanr. Buna gre madd bir fayda szkonusu
deildir. (j. Huizinga, Homo Ludens, S. 83-87).
Mal imha etmek, fayda ve madd eylere kar lkayt olmak, eya
yerine prensibe ehemmiyet atfetmek -btn bunlar, gayr samim
olsa bile- mnhasran insanlara ait zelliklerdir ve hayvanlarn dn
yasnda buna benzer bir eyin izine bile rastlamyoruz.

Bir zamanlar Darvvinin sayesinde, insan konusuna niha bir


zmn getirildii sanlyordu, tipk kinat hakknda Newtonun niha
bir doktrin ortaya koyduuna inanld gibi. Fakat Newton un me
kaniki kinat tasavvuru baz gerekleri izah edemediinden dolay
nasl tutunamad ise, yle grnyor ki, Darvvinin teorisi de ayn
sebepten izaf saylmaa mahkumdur. Tekml teorisi insann ilk
din safhasn tatminkr bir tarzda izah edemiyor ve hatta uygar
lkla ilgili baz olgular bile aklamaktan aciz kalyor. Madd bakm
dan hah dzelince insan neden daha az memnun olur? Madd stan
dart ykselince, psikolojik standart neden der? ntihar olaylar ve
ruh bunalm vakalar neden mill gelirin art ve eitim derecesiyle
dorudan doruya bir mnasebet arzediyor? Veya, evrimin balan
gcnda, sonuna kyasen, neden daha fazla insaniyet vard? lerleme
neden ayn zamanda hmanizasyon deildir? Nasl oluyor da, dn
yann gayr meden blgelerinin, mesel (Okyanusya ve Afrika) sa
nat, szde kltr blgelerininkinden daha kuvvetlidir ve bu sanatn
bu blgelere gl, hemen hemen yn deitirici bir tesiri vardr, vs.
vs. Darwin le Newtonu bir defa tandktan sonra, insann ald, onlarn
ak ve ayam kabul grlerini kolay kolay terkedemez. Newtonun
dnyas srekli, mantkl, istikrarl olduu gibi, Darwinin inam da

Dou Bat Arasnda Islm 55

tabi, basit ve ngrlr mahiyettedir: Varolmas iin mcadele, ih


tiyalar tatmin, yeknasak ve fonksiyonel bir dnya istihdaf ediyor.
Fakat Newtonn hayalini Einstein ykmtr; burada ise, imdi, ka
ramsar felsefe ve uygarln baarszl ayn eyi yapyor. nsan n
grlemez, aklanamaz ve tatmin edilemez, phe ve korkudan
mteessir, Einsteinin ifadesine gre eritilmi bir varlktr. nam
konu alan feslefe uzun mddet, doru izgili Darwin vizyonunun
tesiri altnda kaldktan sonra, imdi kendi inklabm, Einstein in g
rne uygun bir dn bekliyor. nsan hakknda bu yeni anla
yn Darwinci anlaya olan nisbeti, Einsteinin kinat anlaynn
Newtonunkine olan nisbeti gibi olacaktr. Eer ztrap yolunda yk
selmemiz, zevk yolunda ise krelmemiz doru ise, o zaman bir ruha
sahip oluumuzun hayvan atalarmzla bizi farkllatrmasndan do
lay bu byledir. Ne insan Darvvine gre, ne de kinat Newtona gre
biimlendirilmitir.

Acaba hayat vcuda getirmek iin kabiliyetimiz var m ve bunu


herhangi bir dnemde yapabilecek miyiz? Bu istek, prensip itibaryla,
acaba insan imknlarnn snrlar ierisinde midir? Cevap: Eer ha
yat anlayabilirsek, yaparz. Fakat hayat anlayabilir miyiz?
Biyoloji hayatn zn konu alan bir bilim deildir. O srf ha
yat olgusuyla; bize nesne olarak verildii ve rn olduu lde ha
yada uramaktadr.
Biraz evvel tespit ettiimiz hayvan-insan ikiliine burda da rastlanmaktadr. Fakat bir daire veya bir derece daha aada, maddehayat izgisinde... Burada da bir tarafta mutabakat, nicelik, tekrar
lanma, sebebiyet, mekanizm; br tarafta ise, orijinalite, nitelik,
byme, kendiliindenlik, organizm gryoruz. Hayat ne madde
nin mekanik ve diyalektik devam, ne de onun bilhassa karmak ve

56 I Aliya zzetbegovi

yksek derecede tekilatlanm bir ekli olarak tezahr etmektedir.


Baz vasflarna gre hayat, madde anlaymza daha kaziyyelerde
zttr; hayat, maddeye ters bir mahiyet arzetmektedir.
Biyologlarn en son anlayna gre, entropi, hayatn tarifinde
temel kavramdr. Maddeye hakim btn kanunlar netice itibaryla
entropiye irca edilmektedir. Bu ise, evrensel kargaadr, sistemin,
dzen ve enerjinin en alt derecesine inmesi demektir. Ve tersine,
canl sistemlerin esas zellii -ki btn dier zellikleri ona irca
etmek mmkndr- entropiye kar koymak, antientropi hali
dir. Dier ifadeyle basit olandan karmak olan, hercmerten d
zenliyi ortaya karmak ve sistemi (geici de olsa) enerjinin yk
sek bir derecesinde muhafaza etme kabiliyeti... Her madd sistem
entropinin daha yksek derecesine doru seyr ediyor; her canl sis
tem ise buna ters bir istikamet takip ediyor. kisi birbirine srt e
virmi durumdadr. nk hayat mekanik yasalln rzgrna
kar hareket demektir (sibernetik sahasnda alan Sovyet ilim
adam Kuznetsov).
Bu satrlarn yazar biyolog deildir ve dolaysyla szkonusu
olan meselelerde bu sahadaki otoritelerden iktibaslarla iktifa ede
cektir. Aratrmakta olduklar konunun mahiyeti hakknda -yani
hayat ve ruh hakknda- biyoloji ve psikolojinin tatminkr bir ey
diyebilecek bir noktada olmadklar ihmal edilemeyecek bir ger
ektir. Bunu tespit etmekle, mellif sadece bunun beklenmeyen
bir ey olmadn belirtmek ister.
Andre George 1950de, Nouvelles Litteraires dergisinde ter
tip ettii bir anket srasnda, hayat nedir? sorusuna biyolog, he
kim, operatr ve fizikilerden alm olduu cevaplardaki zelliin
hemen hemen istisnasz tereddt ve ihtiyat olduunu sylyor. Pierre Lepinein cevab yledir: Sr, olduu gibi kalyor. Bilgisizlii
mizin bir neticesi olarak hayat hakknda verebileceimiz her izah,
hayat hakknda insiyaken sahip olduumuz idrakten daha az ak

Dou Bat Arasnda slm 57

olacaktr. Bugn belki en byk biyolog olan13 Jean Rostand ayn


soruya yle cevap veriyor: u anda biz hayatn ne olduunu bilmi
yoruz. Hatta hayat olgusunun tam tarifini bile yapmaktan aciziz.
Dengenin atalet durumuna doru, hzl ayrmadan kama
syla organizma bsbtn esrarl grnyor; o kadar ki, insan d
ncesinin en eski zamanlarndan beri organizmada fiziki olmayan,
tabiatst, zel bir kuvvetin (vis viva, entelehia) faaliyette olduuna
inanlmaktayd. Canl organizma kendi gerilemesini acaba nasl ya
valatyor?.. Her sre veya hadise veya gelime, veya baka bir ifa
deyle tabiatta olup biten herey, cereyan ettii blgede entropinin
bir art demektir... Organizma bu sreci durdurabilir, yani hayatta
kalabilir. Fakat ancak ve ancak d evreden durmadan menfi entropi almak sretiyle... Demek ki organizma menfi entropi ile beslen
mektedir. (Erwin Schrdinger, Hayat nedir? adl kitabnda).
Ayn ekilde Fransz palaeontologu Teillarde de Chardin yaz
yor: Gerekten birok engele ramen byk molekllerden ok
hcreli varlklara giden eri, aralksz devam ediyor, zerinde hayat
tesirler, nceden belirlenmemi gelimeler, kendi kendine dzen
ve uurlarn tezahr ettii eridir bu... Bu esastan u soru ortaya
kyor: Dnyann daha karmak ve daha derinde olan durumlara
doru esrarengiz bu seyri ile dnyay giderek basit ve haric durum
lara eken (daha ok fazla aratrlm ve daha iyi tannan) br ha
reketi arasnda herhangi bir ba var m? Yarnn ilmi iin kinatn
asl srr belki bu soruya sdrlm bulunmaktadr.
Hcrelerin, organlar gelitirmeye insiyaki temayl ile baz
bceklerin toplumsal tutumu, mahede ile sabit temel gerekler
den biridir. Bunlarn izahn imdiye kadarki anlaymzn nda
bulamayz. (Alex Carrel, nsan bilinmeyen varlk).
Tannm biyolog Kurt Goldstein: Hlbuki bu zm bulmak
13 1977de lmtr.

58 | Aliya zzetbegovi

iin tabiatn cansz eyleri mevzubahis olduunda hareket etmee


altmz gibi burada hareket edebilir miyiz? Muayyen bir eyi par
alayp en ufak paralan bile inceledikten soma ve onlardan hareket
ederek o eyi -bizim misalimizde organizmay- dier tabi ilimlerde
yaptmz gibi, yeniden meydana getirmeye teebbs etmemize m
saade var m? Bu metot uzun zaman biyolojik aratrmalann ideali
grnyordu. Fakat gerek udur ki, o, tatminkr olmayan neticeler
vermitir. Bu durumda nasl hareket etmeliyiz? Burada, izahmzn
balangcnda ancak menf bir tespit yapabiliriz. Bu metot, u ekilde
olsun, bu ekilde olsun, tatminkr deildir. Aratrma konusu olan
ey ile metot arasnda karlkl bir mnasebetin bulunduuna iaret
ettikten sonra mellif u neticeye varyor: Daha aa olandan daha
vksek olana, daha basit olandan daha karmak olana doru diyen
ananevi aratrma kaidesinin yerine, organizma fenomeni karsnda,
ters yolu takip etmek gerekir. Bu yzden hareket noktas olarak in
am almak sretiyle biz hayat ve dier canl varlklar anlamaa a
lacaz. (K.G., Organizmann yaps).
Canlnn tersine dnm bu tabiat hakknda Kari Jaspers, Ge
nel Psikopatoloji adl eserinde (1934) yle diyor:
Lkin mahiyeti baka trl olan objektif, ill (causal) izah kar
snda psikolojik izah olarak da adlandrlan u genetik anlay,
bilhassa psikopatolojide, ok abuk kendi snrlarna ular. Ruh
gerekler anlalmayan bir tarzda tamamen yeni grnyor. Onlar
birbirinden ileri gelmez, birbirini takip eder. Normal bir hayatn ruhi
tekamlnn merhaleleri ile anormal bir hayatn devre ve safhalar
zaman iinde bylesine anlalmaz sralamalar gsteriyorlar. Bu du
rumlarda ruh tarafn uzunlamasna kesiti, olu bakmndan takriben
bile anlalamaz. Tabi ilimlerin konulan iin yapld gibi buna ak
layc bir sebep bulmak gerekir. nk bunlar iten incelenemedii
gibi, psikolojik gerekler de dtan incelenemez. Jaspers devamla,

Dou Bat Arasnda slm 59

psikolojik nfuz etmekle ulalan anlamak ile tabi ilimlerin me


todu sayesinde kefini tekil eden aklamak arasndaki farka ia
ret ediyor ve u hkme vanyor: Burada szkonusu olan, esas itiba
ryla birbirinden farkl anlaylarn asl kaynaklandr.
Louis de Broglie (1929 Nobel fizik dln kazanmt): De
mek ki, bugnk fiziko-kimyev bilgilerimizin sayesinde hayat ta
mamen izah etmek herhalde mmkn deildir.
svireli biyolog E. Guyenot, hayat ile fiziko-kimyev fenomen
ler arasnda esasl bir farkn bulunduu kanaatindedir ve yle der:
Fizikiler, hayat fiziko-kimyev formllerle ifade etmek iin o kadar
ok aba sarfetmi olan biz biyologlarn zmlenemeyen bir eye,
yani hayata rastladmz idrak etmelidirler. Hayat tekilatlanm, e
kil bulmutur; fakat, sadece bir defa deil, milyarlarca sene zarfinda
milyon defa. Burada yapc bir istidat mevcuttur ve o her trl fizikokimyev izahtan kayor.
Fransz biyologu Andre Lwoff, (virs ve bakterilerin kaltm me
kanizmalarn aratrmakla hret kazanarak 1965te Nobel tp d
ln almtr):
Hayat organizmann sfat, tezahr veya durumu olarak tarif
edilebilir. Organizma birbirine bal yap ve fonksiyonlarn bam
sz ve kendi reprodksiyonunu yapabilen bir sistemdir... Virsle
rin, organik maddeler ile canl madde arasnda bir ba tekil ettii
ok defa ifade olunmutur. Hlbuki canl madde diye bir ey yok
tur. Bir hcrenin, albmin, enzim veya nkleik asit gibi bir unsuru,
canl bir cevher deildir. Tek canl, organizmadr. Ve organizma bu
paralarn tmnden daha fazla bireydir. Geri virs proteinleri
nin ve virs nkleik asit sentezlerinin in vitro elde edilmesi baa
rlmtr. Fakat buna dayanarak hayatn sentezinden bahsedilemez,
nk btn bu aratrmalarda virse mutlaka dn olarak verilen
bir cevher vardr. Bu cevher gerekten nukleotidlere mahsus gene

60 Aliya zzetbegovi

tik bir maddedir... Proteinlerin veya nukleik asitlerinin baz parala


rm sentetik olarak elde etmek kolaydr, fakat bir organizma meydana
getirmek imdiye kadar mmkn olmamtr. Bir bakteriyi terkip et
mek imdilik imknlarmzn dndadr. (Le Monde dergisine ver
dii mlakat).
nl psikolog - eksperimentalist van Pavlov da ayn pheyi
dile getiriyor: Beeriyet binlerce senedir psikolojik tezahrleri; ruh
hayatn, insan ruhunun tezahrlerini aratrmaktadr. Bununla sa
dece psikologlar, uzmanlar deil, btn sanatla edebiyat ve insanln
ruh hayat mekanizmasnn tm ifade ekilleri ilgilenmektedir. Bin
lerce sayfa insann i dnyasm tasvir etmekle doldurulduu halde,
biz, imdiye kadar bu abalarda herhangi bir muvaffakiyet elde et
mi, insann ruh hayatm idare eden bir kanun tespit etmi deiliz.
Psiychologie experimentale ad eserinde).
Organlarn, teekkllerinde istifade ettii metot, insann ruhuna
yabancdr... Btn bu malzeme tek bir hcreden ileri gelmi. Tpk
bir binann, btn dier tulalar meydana getiren sihirli bir tek tu
lann iinden ortaya kmas ve bu tulalarn mimarn planm ve du
varclar beklemeden kendi kendine birleerek duvarlar ve ihtiyaca
gre pencereleri, at iin kiremitleri, stma iin kmr ve mutfak
ile banyo iin suyu meydana getirmesi gibi...
Organlar, eski zamanlarda ocuklara anlatlan masallardaki pe
rilerin yapt bir tarzda ve perilerin kulland vastalar sayesinde
geliiyor... Aklmz, i organlar dnyasnda kendi kendini bir trl
bulamyor... Yapm kendisi yapmtr, ama canllarn karmak i me
kanizmasn deil, kozmik evreni rnek alarak.. (Carrel, ayn yerde,
S. 127,128). Ve devamla: Vcudumuzun, onun beslenme, sinirsel
ve ruh enerjisinin tekilat neye dayanyor? Hl kavram deiliz...
Fizik ve kimya kanunlar ancak cansz maddeye tamamen, insana ise
ksmen tatbik edilebilir. Ondokuzuncu asrn hayallerinden, Jacques

Dou Bat Arasnda slm 61

Loebin dogmalarndan ve maalesef birok filozof ve hekimin hl


inand insan z hakkndaki o ocuka fiziko-kimyev mefhumlar
dan kurtulmamz gerek (Carrel, ayn yerde).
Hayat fenomen deil, mucizedir.
nsann gz, ya dolu gzukuru iinde oturtulmu gz yuvar
landan ibarettir. Gzn koruyucu mekanizmas da st ve alt ka
pak, kirpik, ka, smksel zar ve liflerden meydana geliyor. Gzn
her tarafa doru hareketleri drt doru ve iki eri kastan ibaret olan
bir mekanizma sayesinde mmkn oluyor. almasn da ya me
kanizmas (ya bezi, ya torbas ve ya kanal) kolaylatrr. Bu me
kanizma gz ukurunda rutubeti temin eder ve gz enfeksiyonlar
dan korur. Gz yuvarla paradan ibarettir: D tarafnda, nde,
efaf retinaya dnen aslnda effaf olmayan gz ak; onun altnda,
gz besleyen kan damarlarnn getii ksm bulunmaktadr. G
zn almas iin en nemli olan ise, iinde grme duyusunun alc
mekanizmas bulunan retinadr. Bu mekanizmay mini ubuk ve me
kik eklinde ok hassas duyu hcreleri tekil eder. Bunlarn iinden
grme sinirinin hassas ince lifleri kar. Gz yuvarlann ii esnek
ve effaf, suya benzer bir madde ile doludur. Onun n tarafinda gzbebeine yaslanm, liflerle siliar (cihar) maddeye bal ibkey bir
mercek bulunmaktadr. Ik retinadan gze girer, mercekte krlr ve
gzn arka tarafinda grlen eylerin resmini ters olarak aksettirir.
Bu resimler grme siniri tarafndan beyinin optik merkezlerine nak
ledilir. ki gzden her biri grlen eylerin resmini deiik alardan
alr. Sinirler subkortinal grme merkezlerine ve buradan byk be
yinin arka yarnn kabuuna gider. Buras grme merkezinin yeri
dir. Her iki gzn beyine aktard resimler burada birleerek bo
yutlu tekbir resim olur. Gzn almas iin son derece nemli olan
ey gzya bezlerinin ifraz ettii yatr. Ya, gzn kornea tabakas
nn rutubetli kalmasn temin eder ve ihtiva ettii likozim sayesinde

64 | Aliya zzetbegovi

reaksiyon kabiliyeti vardr. B ok hassas enfra kzl nlar dedektrnn ylann ba zerinde bulunduunu ve zerine den a
gre deien spesifik hcrelere sahip olduunu, Amerika nn Colo
rado niversitesi ilim adamlar tespit etmitir. Ylann refleksyonunun n gelmesinden 35 milisaniye sonra vukubulduu tespit edil
mitir. Ki, biyolojik bir sistem iin reaksiyon hz bakmndan rekor
tekil etmektedir.
Buna benzer bir ekilde kpek balklarnn burnunda gayet has
sas bir elektrik anten bulunmaktadr. Bu sayede deniz dibinde kum
iinde gizlenmi av bile bulabilirler. nk btn deniz organizma
lar zaif elektrik dalgalar yayar ve kpek balklan antenleriyle bu dal
galar alrlar.
Sovyet Bilimler Akademisi nin yesi olan Aleksander Gorbovski,
madde ve kinatn yapsnda akla atfettiimiz baz esrarengiz husu
siyetlerin mevcut bulunduu fikrine dnyor. Bu fikir haddizatinde
eskidir ve Einstein dahil olmak zere baz dier ilim adamlan da onu
mdafaa ediyorlard. Burada Gorbovskinin yazlarndan baz pasaj
lar veriyoruz:
Termit evlerinin yaplmasna binlerce termit itirak eder. So
nunda ok karmak, sath yz metrekareden byk ve ila drt
metre yksek bir yap, titizlikle gerekletirilen geit sistemi, hava
landrma kanallan, gda depolan, srfeler iin yerler gibi blmle
riyle meydana gelir.
yle bir deneme yaplmtr: nas balanan termit evi ikiye
ayrld ve termitler birlemesin diye ayr ayr tutuldular. Fakat buna
ramen evin inasna baar ile devam edildi; yleki btn yollar,
kanallar, depolar ve dier yerler her iki tarafta ayn ekilde mterek
balantlarla beraber yapld.
Dnlebilir ki her termit kar taraftaki arkadann ii hak
knda tam bilgi sahibi idi ve dolaysyla ayn ekilde, ayn ii yapt!

Dou Bat Arasnda slm | 65

Buna ramen komu termitin kardeinin kaderi hakknda hibir ma


lumat yoktu ve onunla herhangi bir ekilde irtibatl deildi. imdi
bu fenomeni izah etmeye alalm:
Termit evinin ayr ayr, btn olarak inas hakknda lzm olan
bilginin btn termitlerde mevcut olmad aikrdr. Fert olarak bir
termit dahil edildii srecin ancak bir ksmm bilebilir. Bu itibarla
tm bilgilerin muhafaza edildii yerin termitler topluluu olduu
hkmne varabiliriz. Bu durumda biz bilgiden, daha dorusu b
yk bilgiden bahsedebiliriz. Byle bir bilgi ancak ayn tre mensup
fertler topluluunun szkonusu edilmesi halinde hasl olur. Kald ki,
bu rnek mnferit deildir. ekirgeler, mesel, topluca utuklar za
man umumiyetle titizlikle tayin edilmi bir istikamette uarlar. imdi
bu topluluktan bir ekirgeyi ayrp kapal bir kutuya koysak, hareket
ynn o anda kaybeder ve panik iinde her tarafa umaa teebbs
eder. Eer bu kutuyu uan oulun ortasna koysak kutu iindeki e
kirge birdenbire doru olan istikameti bulur ve imdi ancak bir isti
kamette, yani oulun utuu istikamette sratle umaa balar!
Baka bir ifade ile bamz organizmalarda byk bilgi (kollektif bilgi) ancak topluluk seviyesinde ortaya kar. Fertlerde ayr
ayr mevcut deildir.
Her sene daha scak blgelere g eden kularn gnn uzun
yal ve tecrbeli bir ku tarafndan idare edildii uzun zaman sanl
maktayd. Fakat gerekler bu gr rtmtr. Japon ornitologu
Prof. Yamamoto Hirosuke, kularn topluca utuklarnda rehbersiz
utuunu kefetmitir! Uan kularn banda bir ku bulunduunu
farzedelim. Bu, o kuun bakalarna yol gsterdii anlamna gelmez.
Kularn banda bazan gsz, ty daha tam olmam bir yavru ku
bulunur. Hirosukenin iddiasna gre on uuun altsnda g eden
kularn banda o yaz domu bir yavru bulunur! Gayet tabi byle
gen bir ku ananevi g istikametini bilemez; dolaysyla yollarm

66 | Aliya zzetbegovi

ok iyi bilen yal ve tecrbeli kulara rehberlik edemez.


Gorbovski, yle devam ediyor: Biliniyor ki erkek ve dii fertle
rin doum nisbeti biyolojik bakmdan hemen hemen dengelidir. Fa
kat bu nisbet bozulur da bir cins brnden daha fazla olursa cinsi
yet yapsnn dengelenme sreci kendiliinden hasl olur. Herhangi
bir sebepten diiler aznlkta kalrsa, dnyaya yeni gelenler arasnda
diiler daha fazla olur ve tersine, eer erkekler azalrsa, saylan o nisbette artar. Ve bu sre cinsler tamamen dengeli duruma gelinceye
kadar devam eder.
Bir ferdin, yani bamsz bir organizmann, fruunun cinsiyeti
zerine kendine gre tesir icra etmesi mmkn olmad apaktr.
Baka bir ifade ile yine muayyen bir yasallk gsteren bir fenomen or
tadadr. Burada yeniden kayna bamsz her organizmann dnda
bulunan bir nevi ynlendirilen bir faaliyetle, haric bir tesirle kar karyayz. Bu fenomen insanlk tarafndan iyi bilinmektedir. Domograflar ona harp senelerinin fenomeni derler. Harp zamannda ve harp
somas senelerde erkeklerin saysnda byk azalma olur.
Biraz evvel serdeden birka rnek, bir biyoloji ders kitabn
dan alnmtr. Tabiatn bu hakik mucizelerini din en yksek akla
-Tann ile- izah etmektedir, ilmin verdii btn izahlar ise, niha iz
gide hep ayn eye irca edilir. Yani bunlarn kendiliinden oluma
sna. nsann ruhuna bundan daha byk bir hurafe empoze etmek
mmkn deildir! imdi, insann gz veya beyni gibi mkemmel
ve karmak bir eyin bir tesadf eseri olarak veya kendiliinden
olutuunu kabul etmemizi istemek Yunan mitolojisini hakikat ola
rak kabuln istemekle ayn ey olacaktr. Burada byk slm m
tefekkiri Gazalinin bir szn kaydetmek dahayerindedir: Btn
mucizeler tabn ve btn tabiat mucizevdir.

Dou Bat Arasnda slm 67

2.

Canl dnyann dolu olduu fevkalde karmak mekanizmala


rn kendiliinden olumas ve maddenin kendi kendini organize
etmesi ile ilgili grn bu durum karsnda hkm nedir?
Yeryznde bilinen her trl hayat eklinin madd esas olan pro
teinin bir moleklnn kendiliinden (tesadf eseri olarak) teekk
ln rnek gstermek suretiyle bunu anlatmaa alalm.
svireli fiziki Charles Eugene Guye, bir protein moleklnn
tesadfen teekkl ihtimalini hesap yolu ile tespit etmeye teebbs
etmitir. Bilindii gibi protein molekl en az drt elementten iba
rettir. Hesab sadeletirmek iin Guye, molekln sadece iki element
ten ibaret olduunu ve iki bin atomun bulunduunu (atom arl
10, molekl asimetrisi 0.9) farzetmi. Sadeletirilmi bu artlar al
tnda proteinin tesadfen teekkl ihtimali 2.02x10 321 dir. Bu ne
ticeyi eer zaman ile Arzn bykl hudutlar ierisinde ele alr
sak, o zaman Guye nin bir tek moleklnn teekkl iin saniyede
500 trilyon (5x10 14 ) frekans olmas artyla, 10 243 - trilyon sene
lzm olur. Buna gre hayatn bir tesadf eseri olarak, dnyamzn
ya kabul edilen sadece 4.6 milyar sene iinde, olumu olmas ta
mamen ihtimal dndadr.
Bu hesap Federal Almanya'nn Gttingen ehrindeki Max Planck
Biyofizik Kimya Enstits ilim adamlarndan olan ve 1968 Nobel
Kimya dln alan Manfred Eigen tarafndan tekrar yaplmtr.
Eigen debilerle gstermitir ki, bir tek protein moleklnn tesadfi
olarak meydana gelmesi iin gezegenimizin btn suyu bile yetersiz
dir. Hatta btn kinat kimyev maddelerle dolu olsa ve bunlar dur
madan birlese, kinatn varoluundan bu yana geen milyarlarca sene

68 Aliya zzetbegovi

bile muayyen bir protein tipinin teekkl iin yine yetmeyecekti.


Bu gerekle karlaan Eigen, hayattan evvel tekml faraziyesini
ortaya att. Nkleik asite fiilen baz hayat kabiliyetleri tandndan
dolay da faraziyeye hayattan evvel hayat faraziyesi ad takld. Fa
kat ne olursa olsun, maddede, karmakarklk ve entropi karsnda
birdenbire bir dzen, ayklanma, intibak prensibi mevcuttur. Ki, bu
da maddenin tarifine asla smamaktadr.
ngiliz ilim adamlar, eski Kraliyet Astronomi Demei Bakam
Frederic Hoyle ile Cardiff niversitesi profesrlerinden Chandra Vkrama, ayn meseleyi gz nnde tutarak, hayatn ilk defa yeryznde
zuhur etmedii, fakat kinatn derinliklerinden kozmik toz bulutlar sa
yesinde ithal edildii faraziyesini ortaya attlar. Onlara gre kinatta
biyolojik faaliyet Arzm olumasndan bir hayli nce balamt.
Sovyet ilim adam R. Balandin yazyor: Farzedelim ki, yery
znde kimyevi terkipleri sentetik olarak yapabilen bir milyon laboratuvar birka milyon senedir alyor olsun. Bu durumda bile tpten
hayat iin ihtimal veya ans yine ok kk olacakt. J. Holden in he
saplarna gre byle bir ans tm imknlarda ancak 1.310 30 dur.
Proteinin sadece bir moleklnn kendiliinden olumas
ile ilgili durum ite byledir. Bu molekln canl organizmaya gre
nisbeti olsa olsa bir tularm tamamlanm bir binaya olan nisbeti
gibidir. Hal byle iken insan gznn mkemmeliyeti, maddenin
kendi kendini gelitirme prensibi ile -en yksek seviyede olsa bilenasl izah edilebilir?
3.
ilim ve bilhassa molekler biyoloji, cansz ile canl madde ara
sndaki muazzam uurumu hemen hemen yok denilebilecek kadar
ufak bir mesafeye indirgemeye muvaffak oldu. Fakat bu ufak mesafe,
bu meseleye vkf olanlarn gznde ayn zamanda o kadar byk

Dou Bat Arasnda slm | 69

ve almas o kadar da mitsiz bir mesafedir. Bu mesafeyi kmse


mek veya ihmal etmek, ilmen gayri cidd bir tutum olmakla birlikte,
resm materyalizmin temayllerinden biridir.
u paradoks nasl izah edilebilir: Kazlar srasnda karlkl bir
mnasebet iinde bulunan veya muayyen bir gayeye uygun bir ekilde
dzenlenmi iki taa rastlandnda, bunlarn ok eski bir zamanda
yaam insanlarn bir eseri olduu kanaatine varrz. Fakat bu tala
rn yannda bir insan kafatas bulunursa -ki tatan yaplan bir aletten
namtenahi daha mkemmeldir- o zaman kafatasnn uur sahibi bir
varln eseri olduu tasavvuruna yanamak bile istemeyiz. O kadar
mkemmel bir ekilde yaplan kafatas veya iskelet, aldn yahut u
urun tavassutu olmadan kendiliinden veya tesadfen olumu (!)
Allah inkr etmekte insan ne kadar inatdr, deil mi?
Modem insann darkafalh en fazla hereyin anlalabilir ol
duu kanaatinde kendini gsteriyor. Aklll, bilgisi ve bilgi olarak
telakki ettii bilgisizliinin bir toplamdr. En byk sr karsnda
bile kendini beenmi ve marur davranyor. O, muammay gr
mez. Oysa, asl burada bilgisizliinin ve pein hkmlerinin ne de
rece mthi olduu belli olur. Krlanglar sonbaharda Avrupadan
Afrikann uzak blgelerine g ederler ve ilkbaharda dndklerinde
brakm olduklar yuvalan tekrar bulurlar. G etmelerinin lzm ol
duunu ve hareket zamann nasl biliyorlar? Dndkleri zaman mil
yonluk bir ehirde binlerce bina arasnda bir at altnda terkedilmi
yuvalarm bulmay nasl beceriyorlar? Bu sorulara kendini beenmi,
marur cahilin hi dnmeden verdii cevap basittir: gd saye
sinde! Veya tabi ayklanma mevzu bahis olunca: K iin daha s
cak blgelere g etmesinin gerekli olduunu anlam olan krlan
g tr trn srdrebilmi, bunu anlamayan trler yok olmular.
Bu ku tr, altnda gt tii tabi artlara kar mcadele srasnda
trn srdrebilmek iin g etmek icap edeceini peyderpey an

70 I Aliya zzetbegovi

lam ve bu g igds binlerce kuaklarn biriktirdii hikmetin


bir neticesi imi, vs.
Kabahat bu bo cevapta deildir. Kabahat, karmzdaki ada
mn hi olmazsa bir cevap verdiini zannetmesinde, baka bir ifade
ile, aratrmalarn ve hakikati bulmann birinci art olan muam
may reddetmesindedir. Genel grelilik teorisini, bakalarna hereyin ak olduu bir sahada Einsteinin muamma grm olmas ger
eine borluyuz.
Sanat, felsefe ve dinin asl manas, insann dikkatini muamma
lara, srlara ve sorulara ekmelerinde yatmaktadr. Bu ise uurumu
zun uyanmas demektir. O da ok defa bilmek ve tanmak dorul
tusunda deil, fakat farknda olmadmz bilgisizliimizin mdrik
olduumuz bilgisizlie dntrlmesi eklinde bir uyantr. Cahil
ile bilge arasndaki o sonsuz fark ite buradadr. Her ikisinin de bazan
nemli bir mesele hakknda ancak az malumat olabilir. Ne var ki ca
hil bilgisizliini bilgi telakki eder ve herey ona aikr imi gibi dav
ranr. Velhasl, o, problemi, mevzumuz itibaryla mucizeyi, grmez
(bu durum pratik hayatta ok defa ackl neticeler inta eder, cahil
lerin kendilerinden ok emin olmalar karsnda bilgeler hamletvar
hareket ederler ve bu husus cahillere bazan bariz bir stnlk sa
lar). Bu hal meditasyonun manevi durumuna tamamen ters d
yor. nk derin derin dnmek ancak dnya manzarasnn soru,
muamma, srlarla dolu olduu yerde vardr. Herey ak olan yerde
meditasyon yoktur. Platon felsefenin kayna hayrettir diye syl
yordu; Jaspers ise, hayret etmek renmeye ynelmek demektir
diyor. Srla, meditasyon beraber gider ve bu noktada, dinle meditas
yon birbirine baldr. Srrn varln grmemezlikten gelmek pratik
ateizmin bariz zelliklerindendir. Kitle insannn hayatnn bir zellii
de meditasyon yokluudur. Bu tip insan hibir yerde muamma, sr
grmez; hayret etmez, hayranlk duymaz, bilinmeyenden korkmaz,

Dou Bat Arasnda slm 71

yani ruhla yaamaz. Bir problem buna ramen ortaya kt zaman,


ona ad verir ve problem bununla zmlendi diye kendi kendini al
datmaa devam eder. Byle isimlendirmeler, mesel, igd, mad
denin yksek seviyede kendi kendini organize etmesi, yksek dere
cede tekilatlanm maddenin karmak grntleri gibi ifadelerdir.
Yalnzca ilim adamlar sayesinde hayat anlamak mmkn de
ildir. nk hayat fenomen olduu kadar mucizedir de. Aa beni
o kadar hayrete dryor ki ona hayran oluyorum. Ressam Jean
Dubuffet byle diyor. Hayat kavramak ve anlamak iin tek yol hay
ret ve hayranlk olsa gerek.

Zevke meyletmek ve acdan kamak!.. Bu veciz szle, materya


list dncenin iki byk temsilcisi, Antik ada Epikr ve Batda
Holbach, cmle hayatn temellerini ve dolaysyla sadece nsan dav
rann deil fakat ayn zamanda hayvan olann da esaslarn tanml
yorlar. Materyalizm, insan ile hayvanda birbirine benzeyen hususlar,
din ise aralarndaki farklar belirlemektedir. Baz durumlarda mater
yalizmde de, insann hayvan tabiatn ispat etme hususunda, ayn il
ginin gsterildiini grrz. Fakat bu ilgi hakikate gsterilen all
m ilgiden fazla birey deildir.16
Darwin insan hayvan yapmamtr; sadece hayvan mene
16 Materyalistlerin insan toplumunun en eski zamanlarnda cins mnase
betlerin tahdid edilmemi olmasnda, yani her kadnn her erkee ve ter
sine her erkein her kadna ait olmasnda srar etmeleri buna iyi bir mi
saldir. Byle bir halin bulunmu olmas iin dorudan doruya bir delilin
yokluunu Engels aka itiraf ediyor; fakat buna ramen, bu grte s
rardan vazgemiyor. (F. Engels, Aile, zel mlkiyet ve devletin men
ei, S. 28)

72 I Aliya zzetbegovi

hakknda ona uurunu geri vermitir. Bunu, bu uurdan yola k


larak yaplan uygun istidlaller -ahlk ve siyas- izlemitir: nsan
toplumu, medenilemi bir sr (kme, ar kovan) dr; uygarlk
ise, nsan aylma, tabiat fethetme, biyolojik hayat iin, ruh yerine,
duyularla yaama hissinin stnlk kazanmasdr.
Tekml, hayvan ile insan arasnda birlii (veya devamll)
tespit etmekle, tabiat ile kltr arasndaki mbayeneti yok etmi
tir. Bu mbayeneti din, tamamen zt bir kaziyyeden hareket etmek
suretiyle, kurmutu. Binenaleyh yaratma fiilinden beri insan ve
onunla beraber tm kltr insan tarihinin seyri ile iddetli bir a
tma iinde bulunmaktadr. Kltr ile uygarhk arasndaki ayrlk
ite buradan balamaktadr.
nsan hayvan olmak istemeyen hayvandr (A. Camus). Din
tutumun z de bu menf cmlede, bu byk red (A. N. Whitead) de ifadesini buluyor. Din sanki, hayvanlarn yaptklarna ba
kn ve tersini yapn; onlar yemekten zevk alrlar, siz ise oru tutun;
onlar iftleir, siz ise bundan ekinin; onlar sr halinde toplanr
lar, siz ise inzivaya ekilin; onlar zevk arayp acdan kaarlar, siz ise
skntlara tahamml edin; ksaca, onlar bedenle yaarken siz ruhla
yaaynz, dermi gibi.
Zoolojik konumun bu reddi, yani bu menf meyil -ki aklca
ve Darwincilerce asla izah edilemez- yeryzndeki insan hayat
nn balca gereidir. Bu gerek, ne olursa olsun, ister lnet ister
imtiyaz olsun, insann varl hakknda yegne hakikattir. nsann
bu isyan bertaraf edildii takdirde, nsan hayat da o anda yok
olur. O zaman din, sanat, iir, feragat ve dram kaybolur; kalan ey
ise, srf varolmak, srf fonksiyondur.
nsan ile hayvan arasnda gerekten hem tam muvazilik hem de
mutlak zddiyet mevcuttur. Benzerlik biyolojiktir; bedenin teek

Dou Bat Arasnda slm j 73

kl ile ilgili hususlarda, yani mekanik grnte vardr. Hlbuki


mutlak zddiyet zle ilgili manev ynde mevcuttur. Hayvan ma
sum, gnahsz; ahlken de ey gibi tarafszdr. nsan ise, hibir
zaman byle deildi ve t hayvann insan olmasndan, semada o
dramatik prologdan veya Arza dnden beri insann hayvan
masumiyete dnmesi artk mmkn olmaktan kmtr. nsan bir
daha dnmemek zere serbest braklmtr ve dolaysyla Freudu her zm imkn dndadr. O andan beri o ya insan ya hay
van olamyor, ancak insan ya da gayr insan olabiliyor.
Eer insan sadece daha mkemmel hayvan olsayd, hayat da
basit ve muammasz olurdu. Fakat hal byle olmadndan ve in
san hem Arzn kurdu hem de semann ocuu olduundan, yani
yaratlm olduundan, ahenksiz bir varlktr ve onun dzleminde
Euklid ahengi mmkn deildir. Yaratl hakikatine insan haya
tnn yalnz btn derin hakikatleri deil, btn korkun dalalet
leri de istinad etmektedir. Dier bir ifade ile, insann bykl,
ahlk, gayreti ve trajedisi yannda btn mklleri de, memnu
niyetsizlii de, lnetlilii de, gaddarl ve ktl de bu geree
dayanmaktadr.17 Hayvan ise, ne unu ne de bunu bilmemektedir.
Yeni bir r am olan bu ann, bu balangcn mns ite bu
radadr.
Yaratlma meselesi, esas itibaryla insan hrriyeti meselesidir. n
sann serbest olmadn, yani btn fiillerinin herhangi bir ey tara
fndan -kendisi iinde veya dnda olsun- tayin edildiini farzetseniz,
dnyay -hi olmazsa sizin grdnz gibi- aklamak ve anlamak
iin Tanry lzumsuz telakki edebilirsiniz. Hlbuki szkonusu ya
rata hrriyet tanmak sretiyle onu fiilleri iin mesul tutsanz, o za
man Tanr mn varln zmmen veya sarih olarak kabul etmi olur
17 Kur an- Kerim, 91/7-8.

74 | Aliya zzetbegovi

sunuz. nk serbest olan bir varl ancak Tanr yaratabilmi ve


hrriyet ancak yaratma fiili ile meydana gelebilmitir.18 Bir tekml
neticesi veya rn olarak olumu olmas mmkn deildir. Hr
riyet ve rn birbiriyle kabili telif olmayan, birbirine zt mefhumlar
dr. rn -birden olumu olsun, tekml neticesi olarak olumu ol
sun- hr olmaz. Tanr da ahsiyeti vcuda getirdii zaman, onu ina
etmeyip, onu yaratmtr. Sanatkrlar da yledir. na eden, ahsiyeti
deil, emay, afi insann elde eder. ahsiyet ina edilemez. Bir port
renin, Tanrsz, ne mns olabilir bilmem. Byle bir ey mevcut da
deildir. nsan belki bu asrn sonuna kadar veya uygarln milyon
senelik ilerlemesi srasnda kendi taklidini, kendine ok benzeyen bir
robot yahut bir ucube retecek. Ne var ki, daha imdiden belli olan
bir ey vardr: Bu makina serbest olmayp, ancak insann iine sok
tuunu yapabilecektir. Burada Tanrnn yaratma fiilinin bykl,
tekrar edilemezlii ve kinatta bundan evvel ve sonra meydana ge
len herhangi bir eyle kyas kabul etmezlii ortaya kyor. Ezeliyetin bir annda serbest yaratk vcuda gelmiti. Tanrnn bu fiili ol
masayd, imdi, tekml neticesi olarak insan deil, sadece hayvann
daha yksek bir derecesi, hayvanst bir varlk, bir hilkat garibesi,
insan vcudu ve zeks ile mcehhez, fakat acmasz, ahsiyetsiz bir
varlk olacakt. Ahlki deerlerden syrlm olarak zeks daha m
essir ve ayn lde daha gaddar olacakt. Byle mahluklarn uzak
bir gezegenden geldii de baz kimselerce tahayyl edilmitir; ba
kalar ise, bunlar uygarln muayyen bir seviyede bir rn olarak
grmlerdir. Goethenin Faustnda byle bir yaratk ortaya
kyor, ancak insan olarak deil, o srf grnte insandr, gerekte
18

Jaspers, Felsefeye Giri: radesini, hrriyetini mdrik insan ayn anda


Tannnm varlndan emin olur. Hrriyet ile Tanr birbirinden ayrla
maz. Ve daha sonra: Eer hrriyetin kesinlii Tanrnn da kesinliini
tazammun ediyorsa, o zaman hrriyetin inkar ile Tanny inkar arasnda
bir ba mevcuttur.

Dou Bat Arasnda slm 75

homunkulustur. Byle bir varln ahlkla ilgisinin olmay ve ruh


suz oluu ile soysuzlam bir insann ahlkszl arasnda herhangi
bir kyas yersizdir. nsan, ahlk yasalara aykr davranabilir, fakat
ahlk sahas dnda, iyi ile ktnn tesinde bulunamaz. Baka bir
ifadeyle o kendi kendini dar atamaz.
Tatbikatta, ahlk tecrbesinde, insann gnah ileme temayl
nn doru drst olmak isteinden daha fazla olduu gze arpar.
Onun gnahn derinliklerine inme istidad, faziletin yksekliklerine
trmanma istidadndan daha byk grnmektedir.19 Menf rnek
ler her zaman msbet olanlardan daha messirdir ve menf bir ka
rakteri tasvir eden bir air, bir kahraman tasvir etmek isteyene nisbetle her zaman daha avantajl bir durumdadr. nsan behemehal ya
iyi ya da ktdr; fakat hibir zaman masum deildir. Geri insan
lk gnah ykl deildir, fakat masum da deildir. nsan Cennetten
karldndan beri kendisine verilen hrriyetten kurtulamyor, iyi
lik ve ktlk dramnn iinden dar kamyor, hayvan veya me
lek gibi masum olamyor. Kendi hrriyetini semee ve kullanmaa,
iyi veya kt olmaa, tekbir kelime ile, insan olmaa mecburdur. Bu
seme kabiliyeti, neticesi ne olursa olsun, kinatta mmkn olan va
roluun en yksek eklidir.
nsann ruhu vardr, ama psikoloji ruh bilimi deildir. Asl ruh
bilimi mmkn de deildir. Psikoloji grnte olan i manzarann
muayyen bir sahasn, insann i aleminde d dnyadan gelme ge
ici ve yok olabilen gayr ahs ve ayn olan eyleri tetkik eder. Bu
itibarla psikofzyoloji psikometri, psikohijyen, ruhun (psyche) fizi
inden bahsedilebilir. Nicelik psikolojisinin mmkn oluu ise, d
nce ve hissiyatn haric, mekanik, nicelikli, yani gayr manev ma
hiyeti hakkndaki sav teyit etmektedir. Hayvan psikolojisi ile insan
psikolojisi bir btn tekil edebiliyor, nk psikolojinin ruhla de
19

Kuran- Kerim, 12/53.

76 | Aliya zzetbegovi

il, canllarn srf psiik ynnn tezahrleriyle ilgisi vardr. Tannm


psikolog John Watson yazyor: nsan psikolojisi -behavioristin onu
anlad yanyla- objektif ve tecrb hayvan psikolojisinin rneine
gre ve aratrma konusunu, metodunu, gayesini ondan dn almak
sretiyle teekkl etmelidir. Bylece birbirinden demir perde ile ay
rlm bulunan, birbirini tanmayan, konu, metot ve gayeleri esas iti
baryla ayr olan nsan ve hayvan iki psikoloji, tabu ilimler arasnda
yer alacak tek bir psikoloji olsun. Bu szler izaha muhta deildir.
arkta, psikolojinin ruh ilmi olmayp, sadece nefs ilmi olduu sy
lenecektir. Psikoloji, ahs hususlarn deil, biyolojik olanlarn sevi
yesindedir. nk daire vardr: Mekanik, biyolojik, kiiliki... Ve
bunlar hakikatin derecesine -madde, hayat, ahsiyet- tekabl eder.
Gerekten, dnce maneviyat sahasnda da daima ilm metodu em
poze edecek; ilm metot da eninde sonunda mutlak ilhyeti teyit ede
cektir. Mudak illiyet ise ruhun z olan hrriyetin inkr anlamna
gelir. Ruhu aratrmak zere yapacamz bir teebbs bizi her za
man aratrma konusunun inkrna gtrecektir. Bu fasit daireden
dar klamaz. te bu, psikoanalizin, metodu itibaryla bile, neden
ateist istidlalleriyle balantl olduunu izah ediyor.

nsanlarn eitlii ve kardelii, ancak ve ancak insan Tannnn


yaratmas durumunda mmkndr. nsanlarn eitlii manevi bir
gerektir; tabu (fizik veya entellektel) bir gerek deil. Bu eit
lik insann ahlk deeri olarak, insan haysiyeti olarak, insan ahsi
yetinin vazgeilmez deeri olarak mevcuttur. Dier taraftan insan
lar fizik, tima ve akl sahibi varlklar olarak, topluluk, millet, snf
veya siyas bir sistemin yeleri olarak daima ok eitsizdirler ve bu
geree gz yummak beyhudedir. nsann ruh tarafn tanmazsanz,
insanlarn eitliinin dayand yegne esas kaybedersiniz. O zaman

Dou Bat Arasnda slm 77

eitlik dayanaksz bir bo laf olarak kalr ve bu durumda insan eit


sizliin gze arpan gerekleri karsnda veya daha fazla, insanlarn
tabi meyli olan hkmetme ve boyun eme temayl, yani eitsiz
olma istei karsnda gerileyip gider. Din yaklam braklr brakl
maz rk, mill, snfsal, siyas mahiyette olan eitli eitsizlikler he
men boluu doldurur.20
nsann haysiyeti ne biyoloji ne de psikoloji yoluyla ve ne de
genel olarak ilim sayesinde kefedilememitir. Zira onun mahiyeti
manevidir. Objektif mahede ile ilim, insanlarn eitliini deil
de, ancak ve ancak eitsizliini tespit eder. Bu itibarla ilm rklk
gayet mmkn ve mantkdir.21
Bir Sokrates, bir Pitagoras veya bir Seneka nn ahlk, en iyi k
smlar gznnde tutulduunda, dinlerin (Yahudilik, Hristiyanlk ve
slm) ahlkndan geri kalmyor, fakat fark apaktr: Ancak semavi
dinlerin ahlk, Allahn yarattklar diye btn insanlarn eitliini
20

21

1974 senesinde inde Su snn adl 14. yzylda kaleme alnm bir
roman hakknda cereyan eden bir tartma bu hususta karakteristiktir.
Bu romann Pearl Buck tarafndan yaplan tercmesi (Btn insanlar
kardetirler) ad ile tm dnyada daha ok tannmaktadr. Klasik in
edebiyatnn en kymetli eserlerinden olan bu romanda, 12. asrn banda
kyllerin imparatorluk idaresine kar bir isyan anlatlmaktadr. nsan
larn cihanmul kardelii hakkmdaki mesaj itibanyla bu roman snf
d yaklamn ibret verici menfi bir rnei olarak nitelendiriliyordu.
nk, tartmalarda belirtildii gibi, tm insanlar karde deildir...
Macaristahda ise, 1976da eitim bakanlnn bir talimat mucibince okula
giden btn ocuklarn, kaytlarn tutulu tarz sayesinde, hangi sosyal s
nftan geldii okulvesikalanndan hemen belli oluyordu (adan fye
kadar alt kategori). Kamuoyunun bu tasnife kar reaksiyonu, onun bir
ayrm olarak telakki edileceini gstermitir.
Evrimcilik, mesel, eitlik dncesiyle ve keza insanlann tabi (vazge
ilmez) haklanyla asla telif edilemez. Fransz htilalinin Egalite sinin
de din kayna vardr. (Bunun hakknda daha fazla bilgi iin kitabn XI.
blmne mracaat edilebilir).

78 | Aliya zzetbegovi

ak seik bir ekilde ortaya koymutur. Antika insan mensup ol


duu topluluk, devlet, millet veya snfa smsk bal bulunuyordu.
Platon gibi bir ahsiyet bile insanlarn zarur eitsizlii tasavvurlarn
dan kurtulamamt. br tarafta semav dinler, kendi dnya gr
nn kilit ta olarak, insanlarn mterek meneini ve dolaysyla
mudak eitlik ve hak eitliini koymulardr. Bu fikrin insanln
umumi, manev ve ahlk ve hatta sosyal gelimesi iin pek byk
nemi vardr. Bu mnasebet iyi aratrlm deilse de, ahlk tarihi,
insanlarn eitsizlii fikrinin her zaman lmszlk fikri ile beraber
olduu hkmne gtrr. lmszlk fikrini tanmayan veya bu fi
kir hakkndaki mefhumlar vazh olmayan dinlerle ahlk sistemleri,
eitlik fikrini de tanmazlar. Eer Tanr yoksa, insanlar aikrca ve
mitsizce eitsizdirler.
Nietzsche, dinin, gl olanlar aldatmak zere gszlerce uy
durulduunu; Marks ise, bunun tersini iddia etmitir. Dinin uydurul
mu olduu farzedildii takdirde Nietzschenin gr Marksnkinden
daha ikna edici grnyor. nk gszler, ezilmiler, kabiliyetleri
daha az olanlar eitlik, hrriyet ve ayn deerde olma isteklerini ancak
ve ancak din esaslara istinad ettirebilmilerdir. Dinden baka her ey
ve hatta ilim, insanlarn, eitsizliini srarla teyit ediyordu.
Ve hakikaten, btn insanlarda hep ayn insan ve ayn kymette
bir nsan nitelik gren yegne yaklam dinlerdedir. Yoksa, nasl olu
yor da en fazla fakir, sakat, hasta ve gsz, mabetlerin etrafinda bulu
nuyor? Bu dnyann btn lenlerinden; isim, soy, zenginlik, mene,
shhat, kabiliyet, bilgi sorulan her yerden kovulanlara, gsterilecek ve
ispat edilecek hibir eye sahip olmayanlara yalnz mabet, onlarn b
tn dier insanlara eit ve ayn deerde olduklarn ilan ederek, kap
lann amtr. Bir fabrikann kapsndan shhatli ve bilgi sahibi olan
lar ieri girer; hasta ve cahil olanlar ise darda kalrlar. Mabette ise
yoksul bir m bile bir kral veya baka bir byn yanbanda du-

Dou Bat Arasnda slm | 79

rabilir ve hatta onlardan daha iyi olabilir (Kuran, Sre: Abese). Ma


betlerin en byk kltrel ve nsan ehemmiyeti ite burada, eitlik
hakknda bu devaml tankl yapmasnda bulunmaktadr.
Sanatn en byk ve heyecan verici anlam ise, insan, hayatn
ezdii kiilerde grmesi veya nsan bykl, unutulmu, kk
insanlarda aramas; dier bir ifadeyle, ulv ve ayn deerde olan in
san ruhunu her beerde kefetmesinde yatmaktadr. Kahramann
fizik ve sosyal mevkii ne kadar dkse bu keif de o kadar byk
ve messirdir. Klasik Rus edebiyatnn kymeti tam anlamyla bura
dan neet etmektedir.22

Onun iin hmanizm, hereyden evvel bir merhamet, balama,


msamaha deildir; bunlarn umumiyetle onun bir neticesi olmasna
ramen. Hmanizm, insann ve hrriyetinin afirmasyonudur. nsa
nn insan olarak deerini teyiddir. O kadar...
nsann ahsiyetini alaltan, onu eyayla bir tutan herey gayr
nsandir. Bu itibarla, insann yaptklarndan mesul olduunu tespit
etmek ve onu bu yzden cezalandrmak insanidir; ondan pimanlk
duymasn, tutumunu deitirmesini, uslanmasn istemek ve onu
balamak da gayr nsandir. nsanlar kanaatleri yznden taki
bata uratmak, kanaatlerinden vazgemelerini talep etmekten daha
nsandir. Binaenaleyh nsan olan cezalar bulunduu gibi, son derece
gayr nsan balamalar da vardr. Engizisyoncular insann ruhunu
22

Virginia Woolfun bir metni buna tahsis edilmitir: Rus sanat nesrinde
ana karakter ruhtur. ehovda hassas ve zarif, Dostoyevskide daha de
rin ve byk, iddetli ve azgn sarsntlara ve rpntlara mtemayil, fa
kat her zaman hakim durumda... Dostoyevski nin romanlar orkanlar,
kum frtnalar, kpren ve lkrdayan su fikrtlanna sebep olur, bizi de
iine ekerler. Onlar batan baa ruhtan ibarettir. (VW., The Russians
and their views).

80 j Aliya zzetbegovi

kurtarmak zere bedenini yaktklarn iddia ediyorlard. Modem enkizitrler ise tam tersine, beden iin ruhu yakyorlar. nsan retici
ve tketici fonksiyonuna indirgemek, her insana retim ve tketimde
bir yer temin edilse bile, hmanizmi deil, dehmanizasyonu tekil
eder. nsanlar zorla terbiye etmek, bu sayede iyi ve disiplinli yurt
talar haline gelseler bile gayr nsan bir tutumdur.
Eitim de gayr nsan olabilir: Eer tek tarafl, ynlendirilmi,
endoktrine olursa; gayesi, eer, dndrmek deil de hazr zm
ler sunmak sretiyle insanlarn ufuklarm ve dolaysyla insan hrri
yetini daraltp, kiileri srf fonksiyon iin hazrlamaksa...
nsanlar herhangi bir muameleye tabi tutmak, menfaatlerine
olsa da, gayr nsandir. nsan iin dnmek ve onu mkellefiyetle
rinden muaf tutmak da byledir. nk insanlk muafiyet deil, m
kellefiyet demektir. Dolaysyla Allah insana iki yoldan birini setir
mek ve onu ar cezalarla tehdit etmekle insan en ak ekilde teyit
etmitir.23 Biz de, Allahn bu rneine uyarak, yani Yaratan taklid
etmek suretiyle, insan tekd edebiliriz: Kendisi iin mcadele etmek
suretiyle, insan taklid etmek suretiyle, insan tekid edebiliriz: Ken
disi iin mcadele etmek ve semek yerine, ona mcadele ve seme
hrriyetini brakmamz daha dorudur.
Din ve onun Semadaki prolog olmadan, insann en byk
deer olduuna dair salam bir inan yoktur. Din olmadan insann
gerekten mmkn olabileceine, gerekten varolacana da inan
mak zordur. Ateist hmanizm bir tezat tekil ediyor. nk eer
23

Biz insan muhakkak bir meakkat iinde yarattk... Biz ona iki gz, bir
dil, iki dudak vermedik mi? Ve ona iki yol da gsterdik. Fakat o, o sarp
yokua aldrmad. Sarp yoku nedir, bilmiyor musun? O kle azad et
mektir; yahut bir alk gnnde yemek yedirmektir, yaknl olan bir
yetime yahut bir toprakta srnen bir yoksula; ve sonra da iman eden
lerden, birbirlerine sabr tavsiye; birbirlerine merhameti tavsiye edenler
den olmaktr. (Kur an, Sre 90)

Dou Bat Arasnda slm 81

Tanr yoksa, insan da yoktur (Bercayev). nsan yoksa, o zaman h


manizm bo laftr. nsann yaratln, ilk muammann ortaya atln
tanmayan kimse, hmanizmin asl manasn kavrayamaz. Bu pusu
lay kaybettiinden, o, hmanizmi her zaman retime ve rnlerin
ihtiyaca gre datlmasna irca edecektir. Btn insanlarn tok ol
masn temin etmek phesiz byk bir eydir. Fakat bolluk iinde
yaayan toplumlar hakkndaki bilgilerimize gre, srf bu sayede dn
yann daha iyi ve daha nsan olaca sylenemez. Baz kimselerin
umum tesviye, yeknasaklk ve kiiliksizletirme hakkndaki fikirleri
tam mnsyla tatbik edildii takdirde, bu ihtimal daha da kle
cektir. Byle bir dnyada (Aldous Huxley onu Brave New World
de anlatyor) alk olmayacak, her hususta eitlik, ayniyet ve istik
rar olacakm. Buna ramen hepimiz byle bir vizyonu, umum dehmanizasyonun bir rnei olarak, uurlu veya insyak bir ekilde
reddediyoruz.
nsan evresinin rndr. Tarih boyunca gayr nsan btn
hukuk ve sosyoloji nazariyeleri ile asrmzda nazizm ve stalinizmin
tatbikatnda dehet veren eklini bulan, insanlar alet olarak kullanma
alkanlklar materyalizmin bu temel grne istinad ediyor. Top
lumun insandan ncelii, yani insann topluma hizmet etmesi hakkndaki grnte gzel ve kabule ayan btn dier nazariyeler de
buraya dahildir. nsan hibir eye hizmet edemez (alet olamaz). Ter
sine, herey insana, insan ise ancak ve ancak Allaha hizmet etmeli
dir. Hmanizmin ilk ve son mns ite bu olmaldr.

kinci Blm
KLTR ve UYGARLIK
Alet ve Klt
nsann ortaya kmasyla birbirine ters iki gerek karlkl iliki
iindedir: lk alet ve ilk klt. lk alet aa veya kabaca ilenmi ta
tr. Aletin imalat ile kullanl haric ve nicelikli biyolojik tekmln
devamm tekil eder. Bu tekml hayatn en basit ekillerinden t en
mkemmel hayvan olarak insana kadar takip edilebilir. Dimdik y
rmek; elin mkemmeliyeti; dnme; konuma, zek; mahiyeti iti
baryla zoolojik olan bu tekmln basamak ve merhaleleridir. nsan
sert bir rn krmak veya bir hayvana atmak zere ilk defa ta kullan
d zaman; ok nemli bir ey yapm oluyordu. Fakat bu yeni bir
ey deildi; onun hayvan atalar da bunu yaparlard. Fakat bu ta
nne koyarak bir ruhun sembol olarak grd zaman; bu tutu
muyla sadece bundan sonra yeryznde her yerde insan olgusunun
bir refakatisi olan bir ey deil; ayn zamanda o ana kadarki sre
iinde misli grlmemi bir ey yapm oluyordu. Ayn ekilde ilk
defa kendi glgesi etrafnda kum zerinde bir izgi izdii ve bylece ilk resmi yapt zavn (Leonardo da Vinci); insan srf ona
mahsus olan ve herhar r hayvanda -ne kadar gelimi olursa ol
sun- yapmaa a priori k iyet bulunmayan imkansz bir faaliyete
balam oluyordu.

84 Aliya zzetbegovi

Biyolojik bakmdan insann zuhuru ona tekaddm eden zoolo


jik tarihle izah edilebilir. Fakat manev bakmdan insann ortaya k
masn insandan nce herhangi bir eyle izah etmek mmkn de
ildir. Bu insan baka bir alemden, dinin tasvir olarak dedii gibi,
gkten gelmitir. Kltle alet insann iki trl tabiatm ve iki trl
tarihini temsil etmektedir. Tarihin birisi semadaki prologla (ncil,
Faust) balayan, hrriyet fikrinin zaferi sayesinde gelien (Hegel) ve
dehet veren mahkeme ile sona erecek olan nsan dramdr. teki
ise aletlerin, yani eyalarn tarihidir. Snfsz topluma, entropiye giril
mekle bitecektir, btn dier madd dnya gibi...1 Bu iki tarihin birbiriyle olan mnasebeti klt ile alet, veya kltr ile uygarlk arasn
daki mnasebet gibidir.2

Hayat Dualizminit Refleksi


nsanlar hemen hemen hibir hususta, kltr ve uygarlk husu
sunda olduu kadar, byk bir karmaklk meydana getirmediler ve
mefhumlar birbiriyle bu kadar kartrmadlar.
Kltr; semadaki prologla balamtr ve dolaysyla semadan
gelen insann sema ile olan mnasebetiyle daima uraacaktr. Din,
sanat, ahlk ve felsefe vastasyla... Kltrde herey insann semav
meneini ya teyit ya inkar etmek; ya phe ile karlamak ya da onu
hatrlamak demektir. Tm kltr bu muammann damgasn tar ve
muammann zmlenmesi veya akla kavuturulmasna doru
devaml seyreder.
1

Kl . : nsanln deiimleri aletlerin deimesini takip eder (Pierre


Lecombe: ilim olarak telakki edilen tarih) veya tersine, Btn ta
rih Mesihe doru akar ve ondan gider (Hegel: Tarih Felsefesi.) Le
combe ile Hegel burada apak ayn tarihi gznnde tutmuyorlar.
Kltrn etimolojik olarak da klt (Latince: cultus ve culture)le alkas
vardr. Her ikisi mterek bir Hind-Avrupa kelimesi olan kwelden
olumutur. Uygarln mns olan civilizasyonun ise cives = va
tandala balants vardr.

Dou Bat Arasnda slm | 85

br taraftan uygarlk; zoolojik, tek boyutlu yaamn devam,


insan ile tabiat arasnda madde teatisidir. Eer bu hayat dier her hay
vann hayatndan farkl ise, bu ancak seviyede, derecede, tekilatta
farktr. ncil, Hamlet veya Karamazov problemleriyle uraan insan
yoktur burada. Burada toplumun (srnn devam) adsz yesi ancak
tabiatn verdii eyleri kendine mal ederek ve alarak, ihtiyalarna
gre, evresini deitirmek sretiyle ilevini yerine getirmektedir.
Tm kltr, dinin insan zerindeki veya insann kendi zerin
deki tesirinden ibarettir; btn uygarlk, zeknn tabiat ve d dnya
zerindeki tesiri demektir. Kltr insan olmak hneri, uygarlk ise
ilemek, retmek, ynetmek, eyleri daha mkemmel yapmak ma
haretidir. Kltr durmadan kendi kendini yaratmak, uygarlk ise
dnyay durmadan deitirmektir. Burada insan-nesne, hmanizmozizm (chosism) zddiyeti szkonusudur.3
Din inanlar, dram, iir, oyunlar, folklor, halk bilgelii, mitoloji,
toplumun ahlk ve estetik kanunlar, ahsiyetin deer ve hrriyetini
teyit eden siyas ve hukuk hayatn unsurlar, hogr, felsefe, tiyatro,
galeriler, mzeler ktphaneler -ilk sahnesi semada Allah ile insan
arasnda geen insan kltrnn aralksz devam eden trevleridir.
Bu, zirvesi gittike uzaklaan mukaddes daa trmanmak; karanlk
iinde, insann tad ve alev alev yanan mealenin nda yr
mek (A. Malreaux, Antimemoires)tir.
Uygarlk manev deil, teknik gelimenin devamdr, tpk Darwinci tekmln nsan olmayp, sadece biyolojik oluunda olduu
gibi. Uygarlk hayvani atalarmzda imkn olarak bulunmu olan kuv
vetlerin gelimesini, daha dorusu varlmzn tabi, mekanik, yani
uurd, mnsz unsurlarnn devamm tekil etmektedir. Haddiza
tnda o ne iyi ne de ktdr. nsan teneffs etmee ve gda almaa
3

osizm, chose = ey kelimesinden geliyor. fade ekli Drkheimindir.


Muayyen bir fenomenin objektif, dtan, ey olarak tetkikini benim
seyen metot mevzu bahistir.

86 Aliya zzetbegovi

nasl mecbur ise, uygarlk yaratmaa da mecburdur. O zaruretimi


zin, hrriyetsizliimizin bir ifadesidir. Tpk kltrn, seimi devaml
hissetmek ve nsan hrriyeti izhar etmek oluu gibi.
nsann maddeye bamll uygarlkta durmadan artyor. Bir
aratrmaya gre Amerikada senede adam bana kullanlan mal
zemenin miktar 18 tondur. Durmadan yeni yeni ihtiyalar yarat
mak ve hatta lzumsuz, fuzl eylere ihtiya duyurtmak sretiyle.
Uygarlk insan ile tabiat arasndaki madde alveriini younla
trmaya, zahiri yaay dahil olann zararna tevik etmee al
maktadr. Elde etmek iin retmek, israf etmek iin elde etmek
prensibi uygarln karakterinde mevcuttur. br - tarafta her kl
tr nsan ihtiyalarn saysn veya hi olmazsa onlarn tatmin de
recesini indirmek ve bu sretle insann i hrriyetini artrmak ister.
Onun dini mahiyeti bunda ortaya kyor. Her kltrn tamd
kirlilik adanda -keilerin veya hippilerin- mantk d bir ekil
alan zhdn ve eitli feragatlerin asl mns, ite burada yatmak
tadr. Budizmin ana prensiplerinden olan arzular yok edin istei
karsnda uygarlk -sanki ters bir mantn icab imi gibi- buna zt
bir parola ortaya atmaya mecburdu: Durmadan yeni yeni arzula
rmz olsun! diye.4
Birbirine zt bu isteklerin hakik manasn ancak onlarn tesadfi
olmadn kavrayan kimse anlayabilir. Bu isteklerde insan ahenksiz
bir varlk olarak ortaya kyor; daha dorusu, insan tabiatnn ikilii
veya kltr ile uygarln zddiyeti yansyor.
Kltrn hamili insandr; uygarln hamili ise toplumdur. Klt
rn gayesi terbiye sayesinde kendi kendine hakim olmak; uygarln
gayesi ise ilim sayesinde tabiate hakim olmaktr, insan, felsefe, sanat,
iir, ahlk, inan kltre aittir. Devlet, ilim, ehirler, teknik, uygarln
4

New York Times gazetesi geenlerde bir makalede bu parolay yeni


an birinci emri olarak vasflandrd.

Dou Bat Arasnda slm 87

hususiyetleridir. Kulland cihazlar dnce, konuma, yazdr.5


Kltrle uygarlk arasndaki mnasebet, uhrevi ile dnyev saa
det, Tanr devleti ile Gne devleti arasndaki mnasebet gibidir. Bi
risi dram, teki ise topya...
Tacit e gre barbarlar klelere Romallardan daha iyi muamele
ediyorlard. Eski Roma haddizatnda kltr ile uygarlk arasndaki
tefriki vuzuha kavuturmak iin pek uygun bir vasattr. Talan iin
yaplan harpler, Panem et Circenses hkmeden tabakalarn gad
darl, halk ynlarnn kiiliksizlii, sefalet proletaryas, sahte de
mokrasi, siyas entrikalar, Hristiyanlara yaplan zulm, Neron ve Caligula, Sezarizm ve diktatr, gladyatr oyunlar -Roma medeniyetini
inkr etmek iin bunlar elbette bir sebep deildir, fakat burada kl
tr namna kalan bir ey var m diye pekl sorabiliriz. Elen ruhu ve
Roma zihni - kltr ile uygarlk arasndaki fark ite budur (Oswald
Spengler, Untergang des Abendlandes). Romallar medenilemi
barbarlar olduklar intibam uyandryorlar. Roma kltrsz yksek
bir uygarln rneidir. Mayalarn kltr, belki bunun tam tersini
temsil ediyor. Eski Cermen ve eski Slavlarn hayat hakkmdaki bilgi
lerimize gre onlarn kltr bakmndan Romallardan daha yksek
bir seviyede olduklar sylenebilir. Tpk kzlderililerin beyaz istila
clardan daha kltrl olular gibi...
Bu tefrik iin Avrupa rnesans da gzel bir rnektir. nsan
lk tarihinin belki en canl bu kltr devresi, medeniyet bakmn
dan bir gerileme olarak kendim gstermitir. Rnesansa tekaddm
eden asrda Avrupada hakik ekonomik ihtilal meydana gelmiti.
Neticede retimle tketim geliti, yeni pazarlar fethedildi ve nfus
5

Marshall McLuan, yaznn, dnce tarznda ve hayat tasavvurlarndaki


farklara nasl tesir ettiini gstermitir: Alfabenin tatbiki, insann evre
sinde bulunan hereyi vizel ve mekanla ilgili olan stlahlarla durmadan
ve devaml olarak ihata etme alkanl yaratyor ve tevik ediyor.

88 j Alya zzetbegovi

artt. Bunu takip eden ve tarihte Rnesans devri olarak adlandrlan


iki asrda (1350-1550) bu inklabn getirdii yenilikler ekseriyetle
bertaraf edilmitir. Tamamiyle dnya yerine insana dnk ve insan
ahsiyetiyle megul olan rnesansn hakikatte olup bitenlerle pek
az ilgilendii grlyor. Bat Avrupa'nn en byk sanat eserleri
nin meydana geldii zaman, birok Avrupa memleketinde nfusun
azalmasyla beraber umum bir duraklama ve hatta apak gerileme
kaydediliyordu. Ondrdnc asrn ortalarnda ngiltere'nin nfusu
aa yukar drt milyondu. Yz sene sonra ise iki milyon yz bine
inmitir. Floransann 14. yzylda nfusu yz bin iken yetmi binin
altna gerilemitir. Prensip itibaryla aralarnda bir ba bulunmayan
iki gelime ortadadr.6

Uygarlk eitir, kltr aydnlatr. Biri renmeyi, dieri meditasyonu, dnmeyi ister.
Tefekkr, meditasyon, insann kendi kendini ve dnyadaki ye
rini tanmak zere sarfettii i aba; renmek, tahsil etmek ise, ger
ekler ve gerekler arasndaki mnasebetler hakknda bilgi topla
maktan ibaret apayr bir faaliyettir. Meditasyon hikmete, uysalla,
huzura, bir nevi Yunan katharsise gtrr. Srlara dnklk, her
hangi bir din, ahlk veya sanatla ilgili gerei idrak etmek maksa
dyla kendi iine dalmak demektir, bu... Buna kar renme, tabiate
dnklk demektir. Gayesi varoluun artlarm renmek ve dei
tirmektir. lim; mahede, tahlil, terih, tecrbe, tetkik, tatbik eder;
tefekkrn mns ise srf marifettir. Fikren mahede istek ve ar
6

Rnesans zamannda ruhun bu gayr ilm durumunu, hurafelerin yal


nz alelde insanlar arasnda deil, sanatkr ve hmanisder arasnda da ya
ylm olmas gerei tasvir edebilir. Astrolojiye en fazla serbest mtefek
kirler kymet veriyorlard ve Antik adan beri hibir zaman bu devirde
olduu kadar moda da deildi (B. Russel, Bat Felsefesi Tarihi, S. 485).

Dou Bat Arasnda slm | 89

zudan arnmtr (Schopenhauer), yani fonksiyonsuz ve menfaatsizdir. ilim ise, hibir zaman byle deildir. Tefekkr dnrlerin,
airlerin, sanatkrlarn, ermilerin tutumudur, ilim adamlarnn de
il... ilim adam da tefekkr anlarm tanr, ancak ilim adam sfatyla
deil, insan olarak, sanatkr olarak (nk her insan bir dereceye ka
dar sanatkrdr). Tefekkr kiiye kendi zerinde hakimiyet imknn
verir; ilim de tabiat zerinde... Eitimimiz sadece uygarlmz inki
af ettirir ve tek bana kltrmze hibir katks yoktur.
Bugn nasl ok reniliyor, tekrarlanyor ve ilim dallarndaki
gelime takip ediliyorsa, bir zamanlar da ok tefekkr ediliyordu.
Laputa l bilgeler tefekkre dalarak kendilerim sorularla rahatsz
edenleri farketmiyor, duymuyorlard bile. (j. Payot: nsan olmak
hneri). Buddha hakkndaki menkbelerde anlatlr ki, aydnlanma
sndan nce nehir kenarnda gn geceyi tefekkr iinde geir
mi ve bunun farkna bile varmam. Ksenofon da Sokratesle ilgili
buna benzer bir ey anlatyor: Bir sabah bir trl zemedii bir
mesele zerinde derin derin dnyordu. Dnmeye geceyarsma kadar, durduu yerde mhlanm gibi devam etmiti. Gece ya
nsnda oradan geenler onu grmler ve Sokrates, sabahtan beri
aym yerde durup dnyor diye fslt kulaktan kulaa dolamt.
Nihayet, akam yemeinden sonra baz onlular hasrlarm karp,
onun btn gece ayakta durup durmayacam anlamak zere me
rakla yattlar. Sokrates ise sabaha kadar durdu, sabah olunca du et
tikten sonra yoluna devam etti. (Ksenofon, len, 220). Avrupa uy
garlnn ncs olan Galile yi hayat boyunca cisimlerin dmesi
meselesi uratryordu; Tolstoy ise hayatnda hep inam ve onun
kaderini dnyordu. Nasl ki, uak veya vapur imalatlar daha
evvel birok eyi renmek ve deneyler yapmak zorunda kaldlar
ise, Buddha, Sokrates, Seneka, Gazali, Rum, Firdevs, Shakespeare,
Dostoyevski, Hugo da ylece derin derin dnmek ve alemlerini
iten temaa etmek ve tanmak mecburiyetini duydular. Tefekkr et

90 | Aliya zzetbegovi

mek ve renmek birbirinden ayr iki deiik faaliyettir. Bunlardan


ilki, mesel, Beethoveni Dokuzuncu Senfoniyi yazmaa; teki ise,
Nevvtonu yerekimi kanununu kefetmee sevketmiti. Tefekkrle
eitim arasndaki zddiyette, insan ile dnya, ruh ile zihin veya kltr
ile uygarlk arasndaki zddiyet bir daha tekrarlanmaktadr.
Tabiat iinde biz, eninde sonunda, dnyay da, insanlar da, ken
dimizden, kendi benliimizden, ahsiyetimizden baka hereyi bu
luyoruz. Fakat benliimiz vastasyla edebiyata bal bulunmaktayz.
Benliimizle ve yalnz onunla hrriyeti hissediyoruz ve ayn zamanda
mensubu olduumuz teki alemi mahede edebiliyoruz. Ruh ve
hrriyet aleminin mevcudiyeti hakknda ben ancak kendi kendime
ahitlik yapabilirim. Benliksiz olarak ben tabiat dnyasndan ayr bir
alemin varl hakknda tanklk eden tek ve son ahidimi kaybet
mi oluyorum. nk ben olmadan baka herey haric ve arazdir.
Meditasyon, kendi iimde, kendi zm sayesinde, kendi hayatm ve
umum olarak varolu hakknda hakikate giden yolu bulmaa teeb
bs etmem demektir. Meditasyon, toplumun veya insanln prob
lemlerine cevap bulmakla uramaz. Burada insann kendi kendine
sorduu somlar mevzubahistir.
Dikkatle baklrsa meditasyon zeknn bir fonksiyonu deildir.
Yeni bir uak tipini dizayn eden veya bir kpr veya baka bir yap
tn projesini kafasndan geiren bir ilim adam bunu yaparken me
ditasyon yapmaz. O dnr, aratrr, gzden geirir, karlatrr;
bunlar ise ne tek tek, ne de hepsi beraber, meditasyon deildir. Me
ditasyon yapan inzivaya ekilmi kii, air, filozof, sanatkrdr. Son
zikredilenler byk bir hakikati kavramak, byk bir srr zmekle
urarlar. Bu hakikat herey ve hibir ey demektir. Bir tek ruh iin
herey, ondan baka btn dnya iin hibir ey...
Bu itibarla meditasyon haddizatnda din bir faaliyettir. Aristo
teles iin akl ile dnce arasndaki fark, nsan ve lah arasndaki
farktr. Budizmde din yin tefekkrden ibarettir, o kadar. Hristiyan-

Dou Bat Arasnda slm | 91

lkta ise kontamplatif tarikatler vardr, ki gayet normaldir. Spinoza


kontamplasyondan ahlkn en yksek ekli ve ayn zamanda en yce
gayesi olarak bahsediyor.
Eitim kendi bana insanlar terbiye etmez; onlar daha ser
best, daha iyi, daha nsan klmaz, fakat daha kabiliyetli, daha verimli,
topluma daha faydal yapar. Tarihin gsterdii gibi tahsilli insanlar
ve milletler ktye alet olarak kullanlabilirler ve bu ilerde geri kal
m olanlardan daha messir olurlar. Emperyalizmin tarihi, meden
milletlerin, hrriyetlerini mdafaa eden geri kalm milletlere kar
haksz ezme ve imha harpleri ile ilgili malumatla doludur. stilacla
rn uygar olmas gaye ve metotlar bakmndan herhangi bir ekilde
msbet bir tesir icra etmemitir. Sadece onlarn messiriyetini artr
m ve kurbanlarnn yenilgisini hzlandrmtr.

Mamafih eitim tek mnl bir fenomen deildir. Dikkatle ara


trld zaman, birbirinden bamsz iki temayl farkedilir.
Meden dnyada okul eitimi fazlasyla entellektel, ilmi.; br
taraftan da pek az manev, egzakt hmanistiktir. Mtad tabirler kul
lanarak onu fazlasyla egzakt ve pek az klasik diye vasflandrabiliriz.
Bugn ocuk yuvasndan niversiteye kadar eitimin btn merha
lelerinden gemi bir kiinin tahsili srasnda, insan doru drst ol
maldr diye bir defa olsun bile duymu olmadn tasavvur edebi
liriz. Evvela okuma yazmay ve hasab renmi, bundan sonra fizik,
kimya, etnoloji, corafya, siyas nazariyeler, sosyoloji vs. okumutur.
Bir sr gerekleri ve bu arada dnmeyi de renmi, fakat asl ol
mamtr. Tarih, sanat, edebiyat, ahlk, hukuk gittike az okunan dal
lar durumuna dmtr.
Medeniyete olan nisbeti bakmndan teknolojik eitim, onun
hem sebebi hem de neticesi olarak ortaya kar. Bu eitim ekli tup-

92 | Aliya zzetbegovi

lum yesini (toplumun ferdini) bu lye gre hazrlar. Gayesi ga


yet aktr; tabiata, yani d dnyaya hkmetmek.. Klasik terbiye ise,
tam tersine, insanla balar ve insanla biter. Hedefsiz olarak gayeye
uygundur.
Egzakt tahsil mi, yoksa klasik tahsil mi mnakaas teknik de
il, manev bir meseledir. Arkasnda bir tutum veya bir felsefe m
nakaas vardr. Bu iki eitim sisteminde kltr ile uygarlk arasn
daki zddiyet btn neticeleriyle beraber yansmaktadr. Hristiyan
bir toplum her zaman klasik, sosyalist bir toplum ise teknik eitim
ekline mtemayil olacaktr. Tatbikatta, tabi, bu prensipten pek ok
sapmalar oluyor. Bununla beraber esas temayl kalyor ve btn ka
nlmaz dzeltmelere ramen gerekleiyor. Sovyetler Birlii, Fransa,
in veya Japonyann okul programlarnn bir karlatrlmas (bil
hassa sanat, tarih, hukuk, ahlk ilmi, edebiyat, Latince ve Yunanca
dilleri gibi derslerde) bu gr teyit eder.
Teknik eitimin kendine mahsus bir ekli de ihtisastr. Hereyden evvel tespit edelim ki zek, ilim ve endstri ayn izgide sebep ve
netice olarak karlkl mnasebet iinde bulunmaktadr. Endstri il
min tatbik edilen ekli olduu gibi, ilim zeknn neticesidir. Her
de insann tabiat iinde, d dnyada yol bulmasnn art ve ekille
ridir. htisas bir temayldr. Hedefi, ferdin giderek esasl bir ekilde
toplum emasna, toplum mekanizmasna intibak ettirilmesidir. Bu
temayl ahsiyetin derecesini indirir, toplumu ise kuvvetlendirir ve
daha verimli klar. Toplum btnn roln zerine alr; insan ise,
toplumsal mekanizmann bir paras, giderek ufalan bir paras olur.
almann faili olan insann kiiliksizletirilmesi, gelime seyrinde
topyann ideal durumuna doru meyleder.
Tahsilin yaylmas badndrcdr. Mesel ABDde 1900 se
nesinde btn kolej ve niversitelerde 24.000 retim yesi vard.
1920de say 49.000e ykseldi ve bu asrn sonunda 480.000i bu

Dou Bat Arasnda slm | 93

laca tahmin edilmektedir. 1900 senesinde btn kolej ve niver


sitelere 238.000 talebe kaydm yaptrmt. 1959da talebe says
3.337.000 e, on sene sonra da 14.000.000 a frlamtr. Eitim mas
raflar 1900 senesinde sembolik bir rakam olan 270 milyon dolar
iken 1970 senesinde 42.5 milyar dolara ykselmitir. Sosyalist lke
lerde art, tabi, daha dk hareket noktalarndan balam ise de,
hi de daha az deildir.
lim bakmndan dnyada en byk iki g olan ABD ile SSCB,
asker sahada en kuvvetli devletlerdir, fakat en kltrl lkeler deiller
dir. Aratrmalara ve eitime en byk paralan ayran onlar dr (Mill
gelirin % 4,2 SSCB, % 2,8 ABD). Yirmi be yam dolduran alelde
bir Amerikal on buuk senesini okullarda geirmektedir. Onu, do
kuz buuk sene ile bir ngiliz takip ediyor. SSCB iin rakam 5 sene
dir (bu malmat 1960 senesi iindir).
Fakat bu eitim nasldr, acaba? Kaide olarak, medeniyetin re
etesine uygun bir tipiktir.
Komnist memleketlerde, eitim sk bir ekilde endoktrine ve
gdml olup, hakim ideoloji ve siyas iktidann menfaatlerine tabi
dir. Kapitalist memleketlerde ise eitim, ekonominin icaplanna b
yk lde uydurulmu olarak endstri sisteminin hizmetindedir.
Her iki tarafta da eitim srasnda fonksiyon ve hizmet gznnde
tutulmaktadr. Bu temayl, insan ahsiyetinin her hususta gelitiril
mesi, tahsilin hmanizmaya uygun bir ekilde ynlendirilmesi ve
benzer gzel bildirilere ramen hakimdir. Bu iddiamz yeter dere
cede selahiyetli iki kaynakla teyit edelim.
Eitimin tarafsz, objektif ve gayn siyas olamayaca Lenin
tarafndan her frsatta vurgulanyordu. 25 Austos 1918de dzen
lenen Sovyet reniminin birinci kongresinde u prensibi ilan et
mitir: Okul sahasnda almalarmzn asl gayesi burjuvaziyi yok
etmektir. Biz aka ilan ediyoruz ki siyaset d okul yoktur. Aksini

94 | Aliya zzetbegovi

iddia etmek yalan ve ikiyzllktr. Ve endoktrine eitim Sovyetler Birlii nde bugne kadar ana prensip olarak kalmtr.
Tannm Amerikan ekonomi nazariyecisi ve dnyadaki endstri
sistemini muhtemelen en iyi tanyan kii olan John Galbraith yaz
yor: "... Tabi, ada yksek renim sanayi sisteminin ihtiyalarna
esasl bir ekilde uydurulmu bulunmaktadr. Salt ve tatbik ilim ve
matematiin son zamanda kazand itibar srf tekno-strktre olan
ihtiyacn bir ifadesidir... br tarafta sanat ve hmanist ilimlerin daha
az itibarda bulunmas ve daha az destee mazhar olmas, rollerinin
tli olmasnn bir ifadesidir... ve teknik okullarna rabet, onlarn
faydaya ynelmi olmasndandr... Sanayi sistemi renimin muaz
zam bir ekilde yaylmasn tahrik etmitir. Bunu memnuniyetle karlamalyz. Fakat bu temayllerin ak olarak farkna varlmazsa ve
onlara kar mukavemet olmazsa, o zaman sistem, srf kendi ihtiya
larna en fazla hizmet eden ve gayeleri hakknda en az tereddt gs
teren renim ekillerini destekleyecektir (j. K. G. The New Industrial State Boston 1967, S. 339-341).
imdi, okul sisteminin her tarafta mterek zellikleri nedir,
acaba? Hereyden evvel sk bir ayklanma ve tahripkr bir rekabet
vardr. Bylece uzmanlara mahsus sun bir lisan ortaya kmaktadr.
ncs, srf yararllk ve hfszshha llerine uygun an derecede
fonksiyonalist okul mimarsidir. Btn bunlar, okulun, brokrasi ile
yksek rekabeti gze alan sanayi sisteminin hizmetinde olmasndan
dr. Okulun, bu mekanizmalar iletip gelitirecek uzmanlar sistem
iin yetitirmesi icap ediyor. nsan okul isteyen ve arasra duyulan
arlar imdilik sadece gzel bir dilek olarak kalyor.
Okul reniminin kltrel muhtevasna kymet biecek olur
sak, yle diyebiliriz: Okul uygarln bir parasdr. Ancak zorla ta
lim olmad, tenkiti dnce tarzm gelitirdii ve insann manev
hniyetine yer verdii lde kltre de katks olur. Hazr ahlk

Dou Bat Arasnda slm 95

ve siyas zmler takdim eden veya zorla kabul ettiren okul, kltr
asndan barbarcadr. Byle bir okul serbest ahsiyetler deil, tebaa
yetitirir. Bu vasfiyle belki medeniyete katks olur, fakat kltr ge
riye gtrr.

Kitle Kltr Demlen ey


Bu mlhazalarn nda okur kitle kltr denilen olgunun
asl yerini kolayca bulabilir. Fakat burada, acaba, kltr m yoksa sa
dece uygarln bir tezahr m szkonusudur?
Her kltrn faili, fert, ahsiyet, bir daha ei bulunmayan ferdi
yet olarak, insandr. Kide kltrnn znesi (veya nesnesi) topluluk,
kitle veya insan kitledir. nsann ruhu, kitlenin ise sadece ihtiyalar
vardr. Onun iin her kltr insann ycelmesi, mkemmellemesi;
kitle kltr ise ihtiyalarn tatmini demektir.
Kltr, ferdilemeyi hedef alyor. Kide kltr ise, ters istika
mete, manev yeknesakla ekiyor. Bu noktada kide kltr ahlktan
ve hatta kltrden ayrlyor. Kide kltr retir, eitmez. Manev
kymederin seri halinde imalatyla, kopyalarla, zevk ve deerden
yoksun rnlerle ve ferdiyete kar ilgisizlii ile, o, kiiliksizlemeye
gtrr. Asl kltrden farkl olarak kitie kltr yeknasakla te
maylyle insan hrriyetini daraltr. nk hrriyet yeknasakla
kar koymak demektir (Horkheimer).
Yaygn yanllklardan biri de kide kltr ile mill kltrn
birbiriyle kartrlmasdr, ki bu mill kltr iin bir hakszlktr. Kide
kltrnden farkl olarak mill kltr orijinal, faal ve bilvastadr.
Zevksiz, kymetsiz rnleri yoktur. Bunlar ancak ehir hayatnn
mahsulleridir.
Mill kltr icmaa, dahil muvafakata, itirake dayanmaktadr;
kide kltrnn hakim prensibi ise maniplasyondur. Ayinler, oyun

96 | Aliya zzetbegovi

lar, arklar, kyn veya kabilenin mterek maldr. Bir tarafta icra
clarn, br tarafta dinleyici veya seyircilerin bulunmas diye bir
ey yoktur. Tren balaynca herkes itirak eder. Kitle kltr ise,
bize buna tamamen zt bir rnek veriyor. nsanlar kltr rnleri
nin reticileri ve tketicileri diye iki ayr gruba ayrlm bulunu
yorlar... Televizyon programnn muhteviyatna tesir edebileceini
sanan herhangi bir kimse var m acaba, eer bu program hazrla
yan o kk gruba mensup deilse? Kitle iletiim vastalar denilen
basn, radyo ve televizyon gerekten kitle maniplasyonunun vas
talardr. Bir tarafta program meydana getiren ve sadece birka kii
den ibaret olan programclar ve br tarafta milyonlarca kiilik bir
dinleyici-seyirci topluluu.
1971 senesinde dzenlenen bir anket gstermitir ki, alelde
bir ngiliz haftada 16-18 saatini televizyon ekran nnde geiriyor
(bu malumat ngiliz hkmetinin istatistik yllndan alnmtr).
Bilhassa fark edilmitir ki, televizyon, her yerde devaml olarak ede
biyat, yani kltr sahasndaki muadilini, yerinden atyor. Franszdan biri hi kitap okumamakta; Fransz toplumu ise, tmyle b
tn serbest vaktini televizyonun banda geirmektedir (Bunlar Le
Point dergisinin hesabma 1975te gerekletirilen bir anketin neti
celeridir). Bu neticelerden anlalyor ki, nfusunun % 87 sinin ba
lca kltr elencesi televizyon programlarna bakmaktan ibaret
tir. Listenin en altnda opera ve bale bulunmaktadr.
1976da Kitap Haftas vesilesiyle Japonyada dzenlenen bir
aratrmada ayn sonuca varlmtr. Japonlardan aa yukar % 30 u
hi kitap ve hatta gazete bile okumamakta fakat her Japon televiz
yon ekran nnde gnde ortalama iki buuk saat geirmektedir.
San Francisco niversitesi nden Prof. Horikava, renimini bitir
mekte olan kuan seviyesinin niversite kstaslarndan dk ol
duunu iddia ediyor ve bu hususu gayet basit olarak yle aklyor:

Dou Bat Arasnda slm I 97

Televizyon, edebiyat ve tefekkrn yerine geerek, i faaliyeti azal


tyor ve genel olarak zihnin inkiafna mani oluyor. Televizyon her
mesele iin hazr cevap sunar.
Kitle kltrnn vastalar olan radyo, film ve televizyonun ikti
dar tekelinde bulunduu lkelerde putlarn ortaya karlmas ve kit
lelerin en kt bir tarzda aldatlmas yolunda bunlarn vasta olarak
kullanlmasnn mmkn olduunu amzda rneklerle grmek
teyiz. Halk zerinde hkmetmek iin artk kaba kuvvete lzum yok
tur. imdi, halkn iradesini dumura uratmak, yorgun halk kitlelerine
hazr hakikatler sunmak suretiyle bu hedefe yasal yolla ulalabiliyor. Kiilerle olaylar hakknda kendisinin hkm vermesi iin lzm
olan serbest zaman alma, toplantlar, ucuz ve baya elencelerle
dolduruluyor. Israrla tekrarlamak suretiyle insanlar hakikatle hi il
gisi olmayan efsaneler hakknda ikna etmenin mmkn olduunu
kitleler psikolojisi retiyor, tatbikat da teyit ediyor.7
Kide iletiim vastalar ve bilhassa televizyon psikolojisi yle he
saplanmaktadr ki, insann yalnz uuru deil, insiyaki ve hiss taraf
7

1945e kadar Japonlara Mikadonun gne tanrasnn olu olduu ve


Japonyann dnyann dier ksmlarndan nce yaratld retiliyordu.
Bu efsaneyi kuaktan kuaa niversite profesrleri bile talebelerine an
latyorlard. imdi ise bu tatbikat tarihe karm bulunuyor. Yeni efsane
leri kii kltleri eklinde Rusya, in ve Kuzey Korede buluruz. (Stalin,
Mao Tse Tung, Kim l Sung vs. kltleri). Hepsinin modeli umumiyetle
ayndr. Bir rnek verelim: Sayn ve sevgili nderimiz yolda Kim l
Sungun her sz kalplerimizin derinliklerine inmitir, tpk susam top
ran iine suyun szmas gibi... Sayn ve sevgili yolda Kim l Sungun
komnizmin gelitirilmesi iin hazrlad muazzam plan kararllkla gereklitirmee devam edeceiz, vs. vs. (Kim Yong Huinin Halkn sev
dii herey iyidir bal altnda yaynlad bir makaleden alnmtr).
Sayn ve sevgili nder yolda Kim l Sungun bir konumas srasnda
stne oturduu bir ta, bir fabrikann avlusunda, camdan bir mahfaza
iinde tehir edilmektedir.

98 | Aliya zzetbegovi

da tbi klnm olsun ve bu ekilde zorla yaptrlan seimin kendi se


imi olduu hissi veya alkanl da meydana gelsin.8
Totaliter toplumlar her yerde anslarm televizyonda grm
ler ve bundan faydalanmakta acele etmilerdir. B ylece televizyon,
hrriyeti tehdit eden bir unsur olmutur; polis, jandarma, hapis ve
temerkz kamplarndan daha cidd bir tehdit... yle zannediyorum
ki -eer hr dnme kabiliyetleri tamamen yok edilmezse- gelecek
kuaklar, kontrolsz bu gcn sonsuz tesirine maruz kalan bugnk
neslin dertlerini dnrken rpereceklerdir. Gemite hkmdar
larn veya hkmetierin mudak iktidarn dizginlemek ihtiyacndan
nasl ki anayasa domusa, en kt trden bir manev klelik kur
makla tehdit eden bu yeni tehlikenin gcn azaltmak iin de ayn
ekilde yeni anayasalara ihtiya duyulacaktr.
Johan Huizinga nn puerilizm olarak adlandrd bir haleti ru
hiye kitle kltrnn bariz vasfdr. Huizinga, ada insann daha
olgunlamam, ocuka, yani erginlik ann ruh derecesine uyan
bir tarzda davrandm kaydediyor ve buna misal olarak da, baya
elenceleri, byk sansasyonlara ihtiyac, kitlesel resm geitleri ve
sloganlara olan temayl, gerek esprinin yokluunu, kymetsiz, d
neriyatn yaylm, lsz nefret ve sevgi veya tenkit ve vme pa
rolalar gibi tezahrleri gsteriyor.
Ve nihayet makina ve teknie kar deiik tutum da ortadadr.
Kltrde makinadan korku ve tekniin insiyak olarak reddi ile kar
layoruz. (Teknik kltrn ilk gnahdr Berdjayev).9
8

Bununla ilgili olarak Djuro unyiin Ribari Ljudskih Dua (nsan


ruhlarnn balklar) bal altnda yaynlad fevkalde kitab (Belgrad, 1977) tavsiye ederiz.
Sanayilemenin asl mnsn daha ilk gnlerde anlam olanlar ancak
airlerdir. Blake, fabrikalarn eytann ii olduu grnde idi... Normal
insanlarn ne trden bir canavarn doduunu anlamalar iin yirmi se
neden fazla bir zamann gemesi lazmd. (Kenneth Clark, Civilisation S. 314).

Dou Bat Arasnda slm 99

Bu tutum, kanlmaz olarak, makinann, eyalar kullanmaktan


insanlar kullanmaa geecei tasavvurundan ileri geliyordu. Burada
Tagore, Tolstoy, Heidegger, Neizvestni, Faulkner ve bakalarnn ih
tarlarm hatrlatalm. br tarafta marksist olan Henri Lefebvre ta
mamen baka trl dnyor: Hrriyetin en yksek derecesine,
insan, tekniin btn imknlarm gelitirecei bir toplumda, yani ko
mnist toplumda ulaacaktr. Gerekten de yakn veya uzak rnei
topya olan bir toplum, mttefikini makina ve teknikte buluyor. Tek
nik, insanlarla eyalar maniplasyonunu destekler; eitim ve kitle va
stalar (basn, radyo, televizyon) sayesinde konformizm ve yeknasakla katkda bulunur; umumiyetle merkezden idare edilen, ayn
trden veya benzer bir mekanizma (kollektif) iinde tekilatlan
m ok sayda insanlarn ibirlii yapmalarm temin eder. Ve nihayet,
teknik, ilerisi iin ferdin ne yapt, ne syledii ve ne dndnn
dorudan doruya veya dolayl yollardan farknda olmas sayesinde
toplumun (daha dorusu iktidarn) insanlar zerinde tam kontro
ln vaad edebilir. Binaenaleyh, eer teknik bir eyi tehdit ediyorsa,
bu tehdit edilen ey ancak hr ahsiyettir. Fonksiyonu sadece ret
mek ve tketmek, dier bir ifade ile retim ve tketimi gelitirmek
olan sistemin isimsiz yesi ise tehdit altnda deildir.
Ky ve S e h ir.

airler byk ehirlerin cehenneminden, marksistler ise kyde


yaamak deliliinden (Manifesto) bahsederler. ehrin reddedilmesi
-her ne kadar gayr fonksiyonel ise de- srf nsan bir reaksiyondur.
Her insan bir lde air olarak kabul edilebilir. Eskiden olduu gibi
bugn de ehir ve ehir medeniyetini protesto, din, kltr ve sanat
tan geliyor. lk Hristiyanlara Roma eytann devleti olarak grn
yordu ve arkasndan dnyann sonunun ve korkun mahkemenin
geleceine inanlmaktayd.

100 | Aliya zzetbegovi

Dindarlk, ehrin bymesiyle azalr; daha dorusu, bu azalma


insana yadrgatc bir tarzda tesir eden ehircilik unsurlarnn birik
mesiyle beraber meydana gelir. nk ehir ne kadar byrse, ze
rindeki gk de o kadar ufalr. Tabiat, iek ve aydnlk o kadar az; du
man, beton, teknik ise o kadar ok olur. Biz de o kadar az ahsiyet, o
kadar da ok kitle oluruz. ehir ne kadar byrse, cinayetler de o nis
pette artar. Dindarlk ehrin byklne ters, cinayetler ise doru
bir nispette bulunur. Bu iki fenomenin sebebi ayndr.
Kyde insan yldzlarla ssl gk, ieklerle dolu krlar, akar su,
bitki ve hayvanlar mahede etmeye frsat bulur. Hergn tabiat ve
onun tezahrleriyle dorudan doruya temastadr. Zengin folklor,
dn detleri, trk ve oyunlarda, kyl, sadece seyirci olmayp,
umumiyetle ayn zamanda itiraki da oluyor. Bunlar sayesinde o,
bir lde kltrel ve estetik yaantya kavuuyor. ehir inam ise,
bundan hemen hemen tamamen yoksundur. Byk ehrin normal
sakini gzel ve orijinal olan hereyin kaybna maruz kalmaktadr.
Ekseriyetle o ayn biimdeki klalara benzeyen evlerde byr, seri
imalatn irkin mamulleriyle evrilidir ve ii de kide iletiim vastala
rnca aktarlan pasif bilgilerle doldurulur. Btn primitif milletlerde
grlen ritim hissi modem insanlarda hemen hemen kaybolmu
dummdadr. ehirlilerin sanat ve umum olarak estetik yaant iin
daha fazla frsat bulduklar kanaati, amzdaki en acaip yanlma
lardan biridir. ehir nfusunun ancak ok cz bir ksmnn ziya
ret ettii konser, mze ve sergiler, kyllerin her gn muazzam g
ne douu veya ilkbaharda tabiatn uyam manzaras karsnda,
belki gayr ihtiyar, yaadklar pek kuvvetli estetik heyecamn ye
rini takriben bile dolduramaz. ehir nfusunun en byk ksm en
kuvvetli heyecann futbol ve boks karlamalarnda bulur. Kyl
lerin etrafnda herey canl ve orijinal, iilerin etrafnda ise herey
l ve mekaniktir.

Dou Bat Arasnda slm 101

Kyllerin dindarl ile iilerin ateizminin izahm deiik ha


yat ardannda veya tahsil derecelerinde deil, deiik manev havada
ve d dnyay deiik tarzda grmelerinde aramalyz.10 Din hayata,
sanata, kltre; ateizm ise teknie, uygarla aittir.

ehrin bir rn olarak ii snf salt uygarln, yani muhtevasnda


en az kltr bulunan uygarln menf etkisinden en byk lde m
teessir olmutur. Fabrika, ahsiyeti duygusuzlatnr ve bask altna alr.
Bir sosyolog yle yazyor: Sk bir disiplin ve retim srecine tabi tu
tulan iiler, fabrikadaki alkanlklarn tekiladanna da aktarrlar. N
fuzlarm, kendiliinden yarattklar ve ancak az kontrol ettikleri ve kapi
talist dnyasnda olduu gibi sosyalist dnyasnda da muhafazakr bir
rol oynayan brokrasiye devretmeye mtemayildirler11 Herbert Marcuse gelimi kapitalist sistemde (yani teknoloji ve fabrikann en m
essir olduu yerlerde) iilerin devrimci bir g olma niteliini kaybet
tiini tespit ediyor. i snf alet olarak kollanlan bir grubun rneidir.
O pohpohlanr, delil olarak gsterilir ve adna konuulur, fakat bir ey
yapmak istenildiinde ona sorulmaz. Dnyada sayca en byk ii s
nf ABD ve SSCBde olduu halde bunlarn memleketin siyas yaps ve
verilen kararlar zerinde fiilen hemen hemen hibir tesiri yoktur.
Bu durumun din ve sanattan uzaklama dnda kalan bir baka
tezahr de ii hareketi iindeki dnce fakirlii, daha dorusu teori
ksrldr. Bunu komnist yazarlar da (A. Gorz, R. Garaudy, (daha
soma mslman olmutur). L. Basso S. Maile gibi) itiraf ediyorlar.
10

11

Ekonomik gvensizlik de deildir bu. Geim bakmndan ii kylden


hi de daha emin deildir. Pazarlar hava gibi dalgalanmaya maruzdur ve
gvenilemez. Marks, iinin, pazan, zerinde hibir tesiri olmayan bir fe
ti gc gibi hissettiini gstermitir.
Baz Amerikan sendika tekilatlarnn ynetiminde cinayet evreleri ve
mafyann byk nfuzu ile ilgili kuvvetli belirtiler bile mevcuttur.

102 Aliya zzetbegovi

Tannm marksist yazar Georgy Lukacz 1965te talyan l Contemporaneo dergisinin muhabirine verdii bir mlakatta unlar syle
miti: Marksm lmnden soma, Lenin hari, hi kimse kapitalist
gelimenin problemlerine nazar olarak katkda bulunmamtr. Sovyetler Birliindeki Stalinist devreye deinerek devamla yle diyor:
Her trl hr dnce bouluyor, ahs tutumlar teorik kanun ola
rak ilan ediliyordu. Bu suretle bir nesil teoriye olan istidadn dejenere
olma havasnda yetimitir. Ve gerekten Markstan sonra -kendisi
ii snfna deil, orta smfa mensuptu- ii snfndan gelen hemen
hemen hibir kuvvetli ve orijinal fikir yoktur. Yugoslavyada iilerin
kendi kendilerini ynetme fikri bir istisna tekil etmektedir.
Kapitalist ekonomiyi yer yer sarsan grevlerin hemen hemen hepsi
nin istisnasz bir ekonomik mahiyeti vardr. Byle grevler cretlerin arttnlmasm ngren anlamalarla sona erer. Ekonomik gelimenin sreci
ii snfnn madd bakmdan yoksullatrlmasna doru seyretmediin
den, bu snf her yerde snf kavgas yerine toplumdaki muarz gruplarla
snf bar iin gereken artlarla ilgili uzlama yolunu aramtr.12
i snfnn klasik ekli, yani ezilen fabrika proleterlerinin snf
-Marksm grd ve kendi kendini bertaraf edinceye kadar baki
kalacam telakk ettii gibi- ancak muvakkat idi. Fizik i peyderpey
byk otomatize sistemlerin kontrol ve idaresine doru kayyor.13
12

13

Bir sve messesesinin 1978de yaynlad bilgilere gre en byk ka


pitalist lkeler saylan ABD, Byk Britanya, talya ve Kanadada grev
ler, son be sene iinde (1973-1977) i saatlerinin ylk % Tinden de az
oluyordu. svete ii bana ve senede alt dakikadr, svirede ise mik
tar zikre ayan bile deildir.
Bir aratrmann sonularna gre, tam otomatik bir makinada alan
bir ii haftada krk saatten ancak bir saat fiilen almakta, br 39 sa
ati umumiyetle makinay kontrol etmekle geirmektedir. Bu yndeki
gelime pek hzldr ve otomatik sistem yaps giderek artan ekonomik
branlarda olaan alma tarz olmaktadr. Byk diyalektik ustas olan
Marks, bu gelimeyi ya grmemi ya da grm ve fakat ondan gereken

Dou Bat Arasnda slm | 103

Bu itibarla ilim ve tekniin gelimesi, retim vastalarnn ge


litirilmesi ii snfnn hakimiyetine deil, aksine snf olarak pey
derpey bertaraf edilmesine yol amtr. Bu gelime iktidar el ii
sine devretmitir. Gelime, sadece, retimin arlk merkezini ve hatta
onun sosyal etkisini yava yava teknik uzmanlara aktarmtr. Bylece idealizm ve inklap romantizmin son izleri de kaybolmu olu
yor. Aklc ve ruhsuz bir iktidar olan teknokrasi, tutarl bir uygarln
son ifadesi olarak sahneye kyor.

htill srf uygarlk, toplum, ekonomi ve siyaseti ilgilendiren bir


olay deildir. Her hakik ihtilal muayyen bir anda din bir mahiyet
kazanr; heyecan, adalet, gayret, feragat ve lme gibi hususlarn teza
hr ettii bir hal alr. Yani menfaat ve varoluun tesinde bir zihniyet
mevzubahistir. Gaye itibaryla dine kar olduu zaman bile ihtill,
insanlarn itirakine nazaran, nsan bir dram olarak dinin bir tezahr
eklidir. Bir ihtille katlm olanlar veya onun cereyanm yakndan ta
kip etme imknn bulanlar bu ahlk unsurlarn mevcudiyetini mut
laka mahede etmilerdir. Bunlar ihtilli, sadece mekanik bir inklp,
sadece iktidar mekanizmasnn bir deiimi olarak, bir destan olarak
grmlerdir. Bu husus, Marcuseun bahsettii bugnk kapitalist
devletin iilerinin ihtill kabiliyetsizliini; veya tersine, bildirilere
gre pekl ateist saylabilecek bir ihtill iin airlerin, sanatkrlarn
ve umum olarak dindar insanlarn duyduu heyecam izah edebilir.14

14

neticeyi karmamtr. Nasl olursa olsun, o ii snf fenomenine diya


lektik deil, statik bir tarzda bakyordu.
Aleksandr Blokun Onikiler adl manzumesinde, kzlordulann ba
nda Hz. sa bulunuyor. air ite byle gryor. Manzume ihtilalden az
sonra yazlm. Din bir mahiyeti var diye de resmlerin tenkidine maruz
kalmtr. Zamann kltr bakan Lunaarski, manzumeyi sadece trajik
ve incilvri heyecan zerinde kurulan bir hayal olarak vasflandrmt.
airin mdafaasnn ne derece baarl olduunu bilmiyoruz.

104 Aliya zzetbegovi

tarafndan, yani sre olarak deil de hayatn bir paras olarak


bakldnda, ihtill, yalnz dinlerin tand bir eyle insanlar celbe
den bir dram olarak grnmektedir. Siyas, yani gereki adan ise
ihtillin, gayet tabi, bambaka mn ve hedefleri olabilir.
inde normalden yksek bir ate, bir heyecan, bir tesant, be
raberlik ve kader birlii hissi hakim olur olmaz her topluluk din
durumu nda bulunur. Tehlike armda veya enliklerde, insanlarn
birbirlerini karde veya arkada telakki ettikleri vesilelerde tand
mz feragat zihniyetidir, bu.
Arthur Rubintayn anlatyor: Viktorya zamannda, yani bolluk
ve snobizmin bulunduu bir devrede, konserlere kimse gitmezdi. Bir
zamanlar Franszlar sadece Pazar gnleri konserlere giderlerdi. br
gnlerde ise konser salonlar bo duruyordu. Hlbuki tannm bir
ngiliz piyanisti, kinci Dnya Harbinin arefesinde mzenin holle
rinde cretsiz olarak her zaman byk bir dinleyici kitlesi nnde
alyordu. Meksika htilli srasnda, trenlerin havaya uurulduu,
insanlarn ve hatta ocuklarn acmaszca ldrld bir zamanda,
ben, muhtelif yerlerde elliden fazla konser verdim. Salonlardaki yer
ler nceden satlyor ve biletler altnla alnyordu. Ayn Meksikada
sulh zamannda birka kiiyi bile konser salonunda biraraya getir
mek bir problemdi.
Din iin istidad olmayan bir toplumun, ihtill iin de istidad
yoktur. Kuvvetli ihtillci kaynamalara sahne olan blgeler hl canl
din hissiyatn mevcut olduu blgelerdir. Kardelik, tesant, ada
let hissi -mahiyeti esas itibaryla dindir- ihtillde dnyev adaleti,
dnyev cenneti gerekletirmee yneliktir.
Din de, ihtill de aclar ve ztraplar iinde doar. kisi de refah
ve konfor iinde yok olup gider. Gerekten devam eden, srf onla
rn gerekleme abasdr. Onlarn gereklemesi ise, ayn zamanda
lmleri demektir. Din de, ihtill de gerekleirken, kendini boacak

Dou Bat Arasnda slm | 105

messeselerini, strktrlerini dourur. Resm strktrler ne ihtillci,


ne de dindir. htille kar olanlar dinde bulunmularsa, o zaman an
cak resm dinde, yani kilise, manastr ve hiyeraride, dier bir ifadeyle
messelemi sahte dinde bulunmulardr. Ve tersine, sahte ihtill,
strktr, brokrasi olarak ihtill her yerde mttefikini keza strktr
ve brokrasi eklini alan dinde bulmutur. htill yalan sylemee ve
kendi kendine hiyanet etmee baladktan soma sahte dinle mte
rek bir dil bulabilmi demektir.

Amerikan ilim adam ve hidrojen bombasnn yapmcs R.


Oppenheimerin grne gre insanln son 40 sene ierisinde ger
ekletirdii teknik ve madd ilerleme, bundan nce geen 40 asrda
kaydetmi olduu ilerlemeden daha byktr. 1900den 1960 a kadar
insan tarafndan ulalan mesafeler, 10 26dan 10 40 a; s, 10 5ten 10
11 e ve basnlar 10 10dan 10 16 ya kadar ykselmitir... Gelecek otuz
ksur sene zarfnda pilli elektromotorlar pistonlu motorlarn, atomla
alan gemiler de vapurlarn yerini alacaktr. Elektrikli arabalarn yeralti
yelektrik kablolar vastasyla ileyecei gn uzak deildir. Jean Rostand biyoloji sahasnda byleyici imknlar mjdeliyor. Harikulde
kabiliyetli insanlardan alman genler sayesinde insanlk kendi kendini
deitirebilecek, ilim adamlar eer dezoksiribonuklein asidini (ka
ltnm kromozomlarda kefedilen kimyev esas) sun olarak ret
mee muvaffak olurlarsa, snrsz imknlar alacaktr. Herkes hemen
hemen isteine uygun gelecek ocuklara sahip olabilecektir. On mil
yar hcresi bulunan insan beynine dardan sokularak veya zel usul
lerle retilerek birka milyar hcre daha ilave edilebilecek. Organ ve
uzuv nakli, llerden istifade etmek suretiyle, normal bir ey olacak.
Beyin yorgunluunun esasmda yatan tezahrlerin kimyevi sebepleri
kefedilmekle, hayatm uzatlmasyla ilgili insanln ezel arzusu uy
kunun ksaltlmas yoluyla, imkn dahiline girebilecektir.

106 | Aliya zzetbegovi

Gelimi memleketlerin ekonomik imknlar daha imdiden


alma haftasnn dikkate deer bir lde ksaltlmasna msaade
veriyor ve haftalk alma sresi yaknda 30 saate, alma sanesi
de 9 aya indirilebilecektir. 1965 senesinde ABDde 69 milyon oto
mobil, 60 milyon televizyon cihaz ve 7.7 milyon motorbot ve yat
vard. Ayn senede Amerikallar sadece yaz tatili ve dinlenme iin 30
milyar dolar, ki bu Hindistann mill geliri kadardr, sarfetmilerdir.
Amerikada btn ahs gelirlerin bete biri lks iin sarfedilmektedir. Bir hesaba gre zengin lkeler kozmetik iin senede 15 milyar
dolar sarfediyorlar. Bu memleketlerde hayat standard bugn, 1800
senesine nispetle, be misli daha yksektir ve 60 sene soma bugn
knden be misli daha yksek olacakm vs. vs.
Byle optimistik bir tablodan sonra sorabiliriz: Btn bunlar
hayatn - be misli daha dolgun, daha mutlu ve daha nsan olaca
manasm tayor mu? Cevap, kesin olarak, menfdir.
Dnyann en zengin memleketi olan ABDde senede takriben 5
milyon ar su ileniyor. 1960 ila 1970 arasnda ar sularn art
nfus artnn on drt misli idi (% 178 ve % 13). 1964te bu mem
lekette her 25 dakikada bir rza tecavz, her be dakikada bir gasp ve
her dakikada bir otomobil hrszl oluyordu (bu malumat FBIn
senelik raporundan alnmtr).
Bilhassa endie verici husus, umum temayldr: 1951 senesinde
ABDde yzbin kiiye 3,1 ldrme olay dyordu. Bu oran, 1960ta
5,1967de ise 9 olmutur. Buna gre 16 sene iinde ldrme olaylar
misli artmtr. Federal Almanyada 1966ta iki milyon su kayde
dilmiti. 1970te ise rakam 2.413.000e ulat. ngilterede son on sene
iinde kasten ldrme olaylarnn says % 35likbir art gstermi
tir. skoyada zorbalk sularnda art % 100dr. Kanadada 1962 ile
1970 arasnda ldrme olaylar says iki misline kmtr (tam ola
rak % 98.2 -buna phesiz 1962 senesinde kararlatrlan lm ce

zamn kaldrlmas da muayyen bir lde tesir etmitir-). Son bir

Dou Bat Arasnda slm 107

ka kamuoyu aratrmasnda, Franszlarn, hergnk problemlerine


dair listelerin bana zorbalktan korkuyu koyduklar belirlenmi
tir. Fransada sadece hrszlk vakalar on sene iinde (1966-1976)

% 177likbir art gstermiti (Fransz hkmetinin resm raporu).


Belikada 1969-1978 arasnda su says iki misli olmutur, vs. vs.
Eyll 1973te, Belgratta dzenlenen Uluslararas Kriminoloji
Kongresinde sularn dnyann her tarafnda badndrc bir
hzla artmas imdiki devrenin karakteristik bir zellii olarak oybir
lii ile tespit edilmitir. Bu durumun sebeplerini izah ederken, Ame
rikan kriminologlar, dnyamzn bir cinayet okyanusu olduu, b
tn insanlarn az ok su ilemekte olduklar ve herhangi bir arenin
de grlemediini yeis iinde tespit etmilerdir.
1970de dnyadaki durum hakknda bal altnda, Birlemi
Milletler tarafndan yaynlanan bir raporda, ad zikredilmeyen geli
mi bir memleketteki polisi uratran 20 yandan kk kimselerin
saysnn 1955te bir milyon iken 1965 senesinde 2.4 milyona yk
seldii kaydediliyordu.
Birlemi Milletler Genel Sekreteri bir raporunda yle diyor:
En gelimi memleketlerden bazlar cinayet dalgasndan en
cidd ekilde etkilenmi bulunmaktadrlar... Madd ilerlemeye ra
men insan hayat hibir zaman, bugn olduu kadar, emniyetsiz ol
mamtr. Cinayetin yayl -ahsa veya umuma kar ynelen eitli
ekilleriyle- hrszlk, dolandrclk, suistimal ve rgtlenmi ekya
lk, modem yaay tarz ve ilerleme iin denen yksek fiyat te
kil etmektedir. (B.M. Genel Sekreterinin Cinayetlerin nlenmesi
ve onlara kar yaplan mcadele hakknda 1972 sonlarnda yayn
lanan raporundan).
Sovyet psikiyatri uzman N. Hodakovun aratrmalar, kinci
Dnya Harbinden soma bilhassa uygar memleketlerde alkoln kor
kun yaylm gstermektedir. 1940tan 1960a kadar dnyada alkol

108 | Aliya zzetbegovi

tketimi iki misline kmtr: 1965 e kadar art 2,5; 1970 e kadar
4,3 ve 1973 e kadar 5,5 misli olmutur. Alkoln kadn ve genler ara
snda yaylmas da burada zel bir fenomen olarak ortaya kyor. n
giliz The Offered Help adl iyilikseverler tekiltnn verdii bilgi
lere gre ngiltere'de 400.000den fazla alkolik vardr. Bunun seksen
bini kadndr. (1973) Bunlardan her ikisinden biri psikiyatri hasta
nesine gitmektedir. Her nden biri ise intihara adaydr. Adam ba
na alkol tketimi bakmndan birinci sray Fransa almaktadr. Onu
talya ve Sovyeder Birlii takip ediyorlar. Alkoln sebep olduu lm
vakalar bakmndan dnya listesinde Bat Berlin (100.000 kiiye 44,3
lm vakas) nde geliyor. Bunun ardnda Fransa (35) ve Avusturya
(30) yer alyor. (Bu bilgiler 1971e aittir).
amzda alkolizm, bilhassa zengin ve tahsilli evrelerin prob
lemidir. Eer alkol (veya narkotik) bir ilticagh veya mdafaa meka
nizmalarndan biri ise, o zaman zenginler ve tahsilliler, acaba, hangi
eylerden snak aryor ve hangi eylerden kayorlar? Eskiden al
kol dknl yoklukla geri kalmla balanyordu ve mitli idik.
imdi ise mklmz byktr: Tespiti ve adlandrlmas g olan
sebeplerden dolay bu sosyal bellarn alametleri svete herhangi
baka bir lkeden daha bariz bir ekilde ortaya kmakta, diye yaz
yor bir sveli uzman. Her onuncu svelinin (erkek veya kadn) mz
min alkolik olmas gereiyle karlaan sve hkmeti, alkoll i
kilere nemli miktarda vergi artlar yaparak kurtulu aram, fakat
bu nlemin tesiri byk olmamtr.
Son zamanlardaki pornografinin vah istilasnn da kk her
halde ayndr. Fransa, Danimarka ve Federal Almanya gibi en uygar
lkeler bu hususta ncdrler. 1975te Fransada btn sinema repertuvarlannn yansndan fazlasn pomo filmler tekil ediyordu. Yal
nz Pariste, 250 sinema kendilerini srf byle filmlere hasretmilerdir.
lgililer arm bulunuyorlar. Tannm psikiyatri mtehassslarn

Dou Bat Arasnda slm 109

dan Prof. Blanchard bu fenomeni yle izah etmee alyor: Ha


kim ideoloji giderek ahsiyeti bir tarafa itiyor ve inam otomatik bir
yaama tarzna, uyumak - metro - alma formlne gre ynlendi
riyor. Geri bu forml muayyen bir standart temin ediyor, ama te
yandan da inam hakik hayat tecrbe ve heyecanlarndan mahrum
brakyor. Herey nceden hazrlanyor ve hatta senelik tatiller bile
nceden organize ediliyor ve herey itiraklarn hibir eyi dei
tiremedii bir plna uygun bir ekilde geiyor... Bu yzden ou kii
kendi kendinden kamak ve bambaka bir eyi ucuz bir yolla tecrbe
etmek ihtiyacm duyuyor. Bu ihtiya ite porno filmler vastasyla is
tismar edilmektedir.
Uygarlkta kumar da ayn ekilde ilerliyor ve alkolizm, por
nografi, sahte sanat ve kymetsiz ad neriyat gibi bellalarla beraber
umum sefahatin seyrini takip ediyor. Dnyann en byk kumarha
neleri en uygar blgelerde bulunmaktadrlar: Doville, Monte Carlo,
Macao, Las Vegas, vs. Atlantic Cityde 6000 kumarcy bir tek sa
lona alabilecek dev bir kumarhane yaplmaktadr. Bildirildiine gre
Franszlar 1965 senesinde kumarda 115 milyar frank, Amerikallar
ise 1977de 15 milyar dolar (Amerikan hkmetinin verdii bilgiye
gre) sarfetmilerdi. Her Macardan biri lotto oynamaktadr.
Adam bana sarfedilen paralara gre hesap edilecek olursa, ku
mara en byk ilgi svete gsterilmektedir. srail ve Danimarka da
onu takip etmekte. Bir eri ki uygarlk seviyesi erisinden, ancak, ok
ufak farklarla ayrlmakta...
New York polisinin raporlarna gre, 1963te New Yorkta eroin
ve dier kuvvetli narkotik maddeleri kullanan 23 binden fazla gen
resmen kaydedilmi bulunuyordu. Tahminlere gre ise, bu rakam
yzbini amaktadr. New Yorktaki Hanter kolejinde talebelerin ya
nsnn marihuana kulland tespit edilmitir. Marihuana daha kuv
vetli narkotiklere gei yolunda umumiyetle ilk adm saylr.

110 | Aliya zzetbegovi

Parolalara ve haric tezahrlere bakp da, Amerika veya Fran


sz (1968) genlerinin isyanm siyas veya ideolojik bir mahiyette
grmek tamamen yanltr. syann ahlk bir mahiyeti vardr ve
Amerikada rgtlenmi Amerika denilen eye, establishmente;
Fransada ise onun strktrlerine; yani her iki memlekette uygarl
n muayyen tezahrlerine kar ynelmitir. (Ugo La Malta: Bu is
yan endstri toplumunun tketiciliki ahlkna bir direniti). Refah
iindeki bu isyana bir izah bulunamaynca, sebepsiz ayaklanma ad
verildi. (Genliin akld isyan A. Malreaux). Meselenin ahlk
yn gzden uzak tutulursa, bu dorudur.
I

ada Amerikay en iyi tanyanlardan biri olan Arthur Miller,


bunalm a ocuklarnn sua temayl zerinde dururken, yle
diyor: Sulularn mterek bir vasf vardr: Boulurcasma can s
knts iinde bulunuyorlar... Etrafta maksatsz dolamak ve hibir
ey beklememek, lmeye ok yakndr... Genlerin su ileme te
mayl yalnz byk ehirlerin problemi deildir; krsal blgeleri
de ilgilendirir. Srf kapitalizmin deil, ayn zamanda sosyalizmin de
problemidir; yalnz yoksullua ait olmayp, bollua da aittir. Sadece
bir rk veya yeni gmenlik meselesi ya da sadece Amerikann bir
problemi de deildir. Ben inanyorum ki, imdiki ekliyle bu, insann
kendi bana bir deer olduu anlaym yok eden teknolojinin bir
mahsuldr... Ksacas, ruh yok olmutur. Belki iki harbin vahlii
onu dnyamzdan dar atmtr. Veya teknolojik srecin kendisi
onu insann iinden emmitir... Birok kii ancak nadiren bakala
ryla iliki iindedir. Meerki mteri ile satc, ii ile ef, zengin ile
fakir ksaca haddizatnda kymet ifade eden ahsiyetler aras ilikiler
den farkl, fakat bir bakma alet olarak kullanlan faktrler arasnda
karlkl mnasebetler olsun..15
15

Hi phe yok ki, televizyonun burada da ackl katks olmutur. William Belson, televizyondaki zorbaln hayattaki zorbal tevik edip et

Dou Bat Arasnda slm | 111

ntihar vakalar ile ruh hastalklarn saysnn uygarlk seviye


siyle orantl olmas gerei nasl izah edilebilir? Psikolojik bakm
dan bilhassa ilgintir ki, durumlar ne kadar iyi olursa, insanlar o
kadar ok skntl olurlar diyor, bir Amerikan psikologu. Bilhassa
klasik sosyal problemleri olmayan gelimi memleketlerde ortaya
kan bu fenomen, ilerlemeye olan inancn istinad ettii temelleri
sarsmaktadr. ABDde her bin kiiden drd psikiyatri kliniklerinde
tedavi grmektedir. (New York eyaletinde binde 5tir). Amerikada
btn hastanelerde yataklarn yarsndan fazlas ruhen hasta olan
lar tarafndan igal edilmektedir. Dnyada psikiyatrist says en fazla
olan ehir Hollywooddur. Amerikan Salk Tekilatnn bir rapo
runa gre (1968) her be Amerikaldan biri sinir buhran geirmi
veya buna yakn bir duruma dmtr. Bu netice phe gtrmez
bilgilere dayanmaktadr. Aratrmalar srasnda soru sorulan kiiler,
19 ila 79 yandaki 111 milyon Amerikaly temsil edecek ekilde
seilmilerdi.16
ntihar vakalar, alkolikler ve ruh hastalar bakmndan ackl
bir rekor kran sve, ayn zamanda ise mill gelir, okur yazarlk, is

16

medii konusunda alt sene sren bir aratrmann neticelerini ngiliz ka


muoyuna aklayarak (aratrma 1977de bitmiti) cevabn tereddtsz
- mspet olduunu belirtmitir. Bir baka aratrmaya gre de bir Ame
rikan ocuu ortaokulu bitirinceye kadar televizyonda 18 bin ldrme
olayna ahit olmaktadr.
Bundan on sene sonra ABD bakannn talimat zerine kurulan zel
bir ruh sal komisyonu, raporunda (Eyll 1977), bu tr problemle
rin Amerikallar arasnda sanldndan daha vahim olup, nfusun en
az drtte birinin cidd duygusal streslerin neticelerinden muztarip ol
duunu belirtmitir. Milli Ruh Enstitsnn yaynlad bir inceleme
(1977) sadece 1976da 31,9 milyondan fazla Amerikalnn u veya bu tr
ruh skntlar yznden tedavi grdn, 54 milyon ocuktan 8 milyo
nunun psikolojik bozukluklar sebebiyle yardma muhta olduunu; en
az 10 milyon kiinin alkolizmle ilgili problemleri bulunduunu ve eroin
kullanan kiilerin saysnn 500 bini atn ortaya koymutur.

112 Aliya zzetbegovi

tihdam ve sosyal sigortalar bakmndan dnya listesinde ilk sray


almaktadr. 1967 senesinde 1702 intihar olay kaydedilmitir. Bu
da 1966 senesine nispeten % 9 ve hatta 1960a gre % 30 bir ar
t demektir. Dnya Salk Tekilat 1968 senesinde intihar vaka
larna gre bir liste yaynlamtr. lk sekiz srada u memleketler
bulunmaktadr: Federal Almanya, Avusturya, Kanada, Danimarka,
Finlandiya, Macaristan, sve ve svire. Bu memleketlerde 15 ila
45 yanda olanlar iin intihar (kalp ve kanserden sonra) nc
lm sebebidir. Dnya Salk Tekilatnn 1970 raporunda ise,
aka, bu fenomenin sanayileme, ehirleme sreci ve ailele
rin klmesine mvazi olduu belirtilmitir. Raporda u tespit
de bulunmaktadr: Finlandiyada intihar olaylarnn byk bir b
lm deprasyon, alkolizm ve zorbalkla denge halindedir. Bu fe
nomeni muayyen bir memleketin veya evrenin snrlar dahi
linde incelersek grrz ki, vakalar, gelime veya tahsil derecesine
gre artmaktadr. Yugoslavyada, mesel, alkolik ve intihar olaylar
tamamen gelimiliin derecesi nispetindedir. Slovenyada (okur
yazarlk % 98dir) yz bin kiiye 25,58; Kosova ve Metohyada ise
(okur yazarlk nisbeti % 56dr), ancak 3,4 intihar olay kaydedil
mitir (1967). Yani nispet 7:1 dir. ngiltere niversitelerindeki in
tihar vakalar says, memleket ortalamasndan alt misli daha yk
sektir; Cambridge niversitesinde ise intihar says, ngilteredeki
ayn ya genlerin arasndaki saynn on mislidir. Esex niversitesi
Salk Servisi Mdr Dr. Antony Railin bu husustaki aratrma
lar gstermitir ki, bu olaylarda madd problemler mevzubahis de
ildir, nk ngiliz talebeleri ya zengin ailelerin ocuklardr ya da
devletten burslar vardr.
Bu gelimenin yalnz Bat uygarlna mahsus olduu hkmne
varmak da tamamen yanl olurdu. Burada sz konusu olan, uygar
ln karakterinin bir ifadesi olan tezahrler ve yasallklardr. ABD,

Dou Bat Arasnda slm 113

Federal Almanya, ngiltere ve sve iin sylenmi olan, ayn ekilde


dnyann br tarafnda ve bambaka bir kltr evresi iinde bu
lunan Japonya iin de cridir (Bk: Anasaki, Japon kltrnn buh
ran). artlara gre baz deiikliklere urayabilecek bir fenomendir
bu. Fakat temayl ayndr. Japonya ile ilgili baz farklar, lkenin kl
tr ananelerinin mukavemet gcnden ve Japon ailesinin salaml
ndan kaynaklanmaktadr.
Mevzubahis olan fenomenlerin btn sebeplerini kesin olarak
tespit etmek gtr. Byle olmakla beraber genler arasnda narko
tiklerin yaylmas, aratrmaclara, hep aileye doru giden yolu gster
mektedir. Yugoslav Psikiyatri uzman Vladeta Jeroti yazyor: Bozulan
aile muhiti veya tamamen yklan aile, ailenin gen fertlerini narko
tik gelimeye ve bununla beraber bu nevrozdan kendilerini kurtar
mak zere yanl mekanizm alan aramaa itiyor... Ananevi topluluun
ve ailev ocan dalmas, ki bugn dnyada umum bir tezahrdr,
dahil memnuniyetsizlik havasna katkda bulunuyor. Bu memnuni
yetsizliin d dnyaya iki k vardr: Ya kin ve nefret veya uyutu
rucu maddeler kullanma neticesi olarak pasif, vazgeici ve zamanla
alakaszlk ve hissizlik ifade eden bir hal. (NIN, 9 ubat 1969).
Harward Sosyolojik Aratrmalar Merkezi Mdr Roger Rewel teknolojinin insana ve topluma olan tesirlerini aratracak bir
komitenin Amerikan senatosu erevesinde kurulmasn teklif et
mitir. Yeni imknlar sayesinde insann hayat hemen hemen otuz
sene daha uzatlabilecek, ama bu, canskc ve bo bir hayat olacak
tr. (Rewel).
Materyalist grn tersine, uygarlk ve konfor insann tabiatna
uygun bir ey deildir. Sosyal uurum umumiyetle protestan memle
ketlerine nispeten katolik memleketlerinde daha derindir. Gelir farklar
Fransada, ngiltere ve Bat Almanyaya nispeten iki misli, Hollandaya
nispeten ise misli daha byktr. Fakat ruh hastalklar ve intihar

114 j Aliya zzetbegovi

vakalar says tam tersinedir. nsann yapld malzeme 19 uncu

yzyln ilim ve tekml biyolojisinin tasavvur ettii gibi deildir. En


azndan srf bu deildir. nsan sadece duyular sayesinde yaamyor
ki... Tahakkuk edemeyen arzu acy, tahakkuk eden ise tokluu in
ta ediyor. (Schopenhauer). Konfor ve ona bal tketici zihniyet
her yerde, yalnz dine olan ball deil, herhangi bir deerler sis
temine olan ball da zayflatyor (ve hatta yok ediyor)..17 Hayat
mzn mns olmaktan ok uzak olan uygarlk, daha ziyade varolu
umuzun mnszlmn bir paras durumuna geliyor.
Uygarln uursuz bir zellii olan seme imknszl, kitle
imha vastalarnn retimine son vermek veya insanln uygar ks

mnn kendi erevesindeki tabi hayat artlarn yok etmekte gerek

letirdii dehet verici hz durdurmak kabiliyetsizliinde olduu ka


dar hibir yerde aikr deildir. Burada insan hayatndaki mekanik
ile organik, sun ile tabi prensipler birbiriyle atmaktadr.

Brezilyada uygarln ilerlemesi karsnda ormanlarn snr, he


sene 10 ila 15 km geriye ekilmekte ve yeil zenginliin geni saha

lar - l olmaktadr. ABDde tatl sularn % 80i sanayi artklaryla k


lenmi bulunmaktadr. Tenneseenin Ductown ehrinde bakr izabe
tesislerinden kan duman evrenin bir zamanlar verimli toprakla
rndan 20 bin hektarlk bir blgeyi le evirmitir. Londrada ba
kr asitlerinin ve isin ehrin sisinde younlamas, 1952 senesinde,
bir gnde drt bin kiinin lmne sebep olmutu. ABDde fabri
kalarn bacalar ve arabalar her sene havaya 230 milyon ton zehirli

madde sayorlar. Fransada 1960ta sadece termonkleer tesisleri ha

vaya 114 bin ton kkrt gaz ile 82 milyon tondan fazla kl vermiti.

1968de rakamlar, baz koruma tedbirlerine ramen, iki misline kt


Almanyann Ruhr blgesinde bir ehir stne senede aa yukar
17 ... Sen onlara ve atalarna bol nzk verdin de onlar mesaj unuttular...
(Kuran, 25/18)

Dou Bat Arasnda slm 115

27 bin ton sanayi tozu yayor. zerlerinde sis teekkl eden Ame
rikan ehirlerinde, akcier kanserinden lm vakalar son 20 senede
elli misli, Ingiltere ve svirede son elli sene iinde krk misli artmtr.
Tokyoda byk bir trafik kava olan Yanagada yaplan bir tetkik s
rasnda muayeneye tabi tutulan 49 kiiden krknn kannda normal
den iki ila yedi misli daha fazla kurun tespit edilmitir. Balca kay
na: Motorlu vastalarn egzoz gazlan... cadndan beri otomobil bu
asrda cereyan eden btn harplerde hayatm kaybedenlerden daha
fazla kiiyi ldrmtr, vs. vs. (Bu bilgileri 1976 senesinde Pariste
toplanan yollarda emniyete dair uluslararas konferansta Ameri
kan otoyolu uzman Norbert Timan vermitir). Bu ilerlemeden
kurtulu var m?
Uygarln kendi iinde btn bu problemlere set ekebilecek
herhangi bir kuvvet grnmemektedir. Dahas var: Uygarln tan
d deerler arasnda kymetsiz ve baya neriyat, pornografi ve al
kole kar ne srlebilecek hibir delil yoktur. te bu, Amerikan
kriminologlarnn gelen cinayet dalgas karsndaki tutumunda his
sedilen ayn aciz ve teslimiyet hissidir. Haddizatnda ise bu, ilmin sos
yal boyutundan baka apak ahlk bir boyutu da bulunan bellar
karsndaki aresizliidir. Uygarla itirazlar kendi iinden deil, an
cak dardan, kltrn iinden gelebilir. Din-ahlk terbiye ve aile
aikr olarak bir kar yol tekil ederler. Ne var ki imdiye kadar ne
ilim dine snabilmi, ne de uygarlk klasik aileye dnebilmitir. Uy
garlk asndan daire kapanm bulunmaktadr.
h irt'iin

.l lya

ICus?a>.erlimi

Ktmser felsefenin bize dnyann zengin ve gelimi blgele


rinden gelmi olmas bilhassa mnidardr. (bsen, Heidegger, Mailer, Pinter, Beckett, O Neil, Bergman, A. Camus, Antonioni vs.),
iyimserlik umumiyetle eylerin d grnmne gre hareket eden

116 I Aliya zzetbegovi

ilim adamlarnda var. Fakat filozoflarla sanatkrlar tedirgindirler. Bil


hassa sanatkrlar...
Sath olarak bakarsak yle grnyor ki, ktmserlik, sosyal si
gorta ve adam bana mill gelirin bin dolara ulamasyla balar. Ondokuzuncu yzyln sonlarnda ve yirminci yzyln balarnda skan
dinav felsefesi apak ktmserdi. Ona gre insann kaderi mitsizce
trajiktir ve bir kar yol bulmak zere yaplan nsan abalarn niha
neticesi karanlk ve sszlktr. Bu felsefe, okuma yazma bilmeyenlerin
bulunmad memleketlerde ortaya kmtr. Avrupann Gneyi o
zamanlarda henz mutlu cehalet iinde rahat rahat yayordu (1906
senesinde Bulgaristanla Srbistanda okuma yazma bilmeyenler n
fusun % 70ini, talyada % 48, spanyada % 63, Macaristanda % 43,
Avusturyada % 39unu tekil ediyorlard.). imdi, dnyada en ileri
sosyal sigortalar ile mitsizlik hissi arasnda acaba bir iliki var m
diye kendi kendimize sormak aklmza geliyor. Madd emniyet hissi
acaba ruhen yolu arm olma hissini dourur mu?
Grnen zahir dinamizmin karsnda -esas itibaryla, bu, sosyal
ve siyas hayatn dinamizmidir- yaamann yavalatlan dahil ritim
leri uygarln bariz vasfdr. Mnsz ve mantksz dramlar en geli
mi ada toplumlarda insan hayatnn hakikate en uygun tasviridir.
Uygar hayatn d grnts konfor, i grnts ise mnszlktr.
Bu da ne kadar fazla konfor varsa, o kadar da fazla mnszlk ve gayesizlik hissedilir diyalektiine uygundur. br tarafta iptida top
lumlar yoksul ve kuvvetli sosyal farklarla paralanm olabilirler, fa
kat elimizde bulunan btn deliller, onlarn hayatlarna renk veren
kuvvetli ve derin kkl hissiyat teyit etmektedir. Bilhassa iptida top
lumun edebiyat olan folklor bize ilkel insann fevkalde yaama g
cn ve zengin hissiyatn gsteriyor. Yoksul bir toplum aresizlik ve
mnszlk hissini tanmaz.
Uygar milletler kendi nsan trajedilerini ancak tiyatro sah
nesinde kefederler. yimserlie ucuz komediler ve modas gemi

D ou Bat Arasnda slm 117

mzikallerde daha okrasdamr. Cidd piyeslerde ktmserlik havas


vardr, ilmin uygarla tekrar tekrar takt mkemmeliyet hlesini,
tiyatro, durmadan alaa ediyor, ilim, mahsullerin bolluu ile kitle
sel retim, enerji ve insan gcne dair indeksler hakkndaki bilgi
leri devaml olarak ve acmaszca empoze ediyor; sanat ise, ayn za
manda, nsan sszlk, entellektel ve ahlk fakirlik, zulm, vahet
ve abes olan eylere parmak basyor. Zengin bir dnyada, bolluk ve
kudret iinde bulunan bir muhitte tiyatro, hemen hemen istisnasz
saldrgan, sefih ve gsz bir inam kefediyor.
airler insanln hassas antenleridirler. Onlarn kayg ve kukula
rna gre hkm verecek olursak, dnya hmanizme doru deil, insaniyetsizlemee ve kendi kendine yabanc olmaa doru seyrediyor.
1968 Nobel Edebiyat dl kazanm olan Yasunarey Kavabata, 1971 senesinde intihar etmitir. Ondan evvel, 1969da keza
byk Japon yazarlarndan olan Yukiy Miima da aym ekilde ha
yatna son vermiti. 1895ten itibaren 13 Japon roman yazar inti
har etmitir. Aralarnda Raomonun mehur mellifi Ryunosuku
Agutava da bulunuyor (1927'de lm). Japon kltrnn yetmi
sene devam eden bu trajedisi, Bat uygarl ve materyalist zihniye
tin Japonya mn ananev kltrne szmas zamanna tesadf ediyor.
Ne olursa olsun, uygarlk, air ve trajedi yazarlarna gre her zaman
gayr nsan mahiyetli olacak ve insaniyet iin bir tehdit tekil ede
cektir. lmnden bir sene evvel Kavabata yle yazyordu: n
sanlar birbirinden beton duvarlarla ayrlm bulunuyorlar ve bu du
varlar herhangi bir sevgi cereyamna mani oluyor. Tabiat bouluyor,
kalknma adna... Karl lke adl romannda (1937de yaynlanm
tr) Kavabata ada dnya insannn yalnzlk ve garipliine eserle
rinde merkezi bir yer veriyordu.
nsann uygarlk iinde gerekleen bu baarszlk ve yenilgisini
kltrn btn byk temsilcileri aym ekilde grmektedirler. Andre
Malreaux 19. asrn mit ve iyimserliinin niha neticesi nedir? diye

118 ] Aliya zzetbegovi

soruyor ve bu soruya kendisi yle cevap veriyor: Netice, harabeye


evrilmi ve kana bulam bir Avrupa; ne var ki yaratmay mid et
tii insan ondan da ok harap olmu ve kana bulanmtr. (1946
UNESCO konferansnda). Buna benzer bir tabloyu Paul Valery de
Birinci Dnya Harbinden hemen sonra tasvir etmiti. 1919 sene
sinde yle yazyordu: Arda kalan eyler: Kaybolmu bir Avrupa
kltr hayali ve herhangi bir eyin kurtarlmas hakknda idrak ka
biliyetsizliine dair delil; ahlk ihtiraslarnda tam isabet alm ve tat
bikatnn gaddarl ile kutsiyeti ihlal edilmi ilim; ar yaral olarak
zafer kazanm ve hayalleri iin mesuliyet tayan idealizm; sktu
hayale uram, yenilmi, su ve hatalarn yk altnda ezilmi rea
lizm; ayn ekilde alay mevzuu olmu hrs ve feragat; zaman iinde
birbirine girmi inanlar, haa kar ha, hille kar hill; yldrm h
zyla birbirini izleyen iddetli, sarsc hadiseler yznden arm va
ziyette bulunan ve kedi fare ile oynar gibi dncelerimizle oynayan
pheciler: phelerini kaybeder, yeniden bulur ve tekrar kaybeder
ve kendi zihinlerinin mekanizmalarm kullanmay unuturlar...
Nihilizm ve absrd felsefesi dnyann en zengin ve en uygar
ksmnn rnleridir. Bu felsefe, perspektifsiz dnya, ruhen para
lanm fert sar-dilsiz skt dnyas vs.den bahseder. Fakat zehir
saan bir felsefe deildir. Haddizatnda ok derin ve ibret vericidir.
majna ters bir tarzda byyen ve gelien bir dnyaya kar insann
mukavemet ve itiraznn bir ifadesidir. O, tek boyutlu uygarlk dn
yasna kar insann isyandr (A. Camus, 'As insan ve Herbert Marcuse, Tekboyutlu insan). Bu mnda modem nihilizm, baz kimse
lerce dinin bir ekli olarak vasflandrlmtr ve greceimiz gibi bu
iddia hi de aslsz deildir. Her ikisi de materyalizmin inkrm te
kil ediyor ve bu dnyay ayn dnce ile kucaklyor. O ezel skm
olma hali, mezarn te tarafndan bak, insann yabanc bulunduu
bir dnyann iinden mitsizce bir kar yol aramas her ikisinde de

Dou Bat Arasnda slm | 119

mterektir (A. Camus, Yabanc). Aralarndaki fark, nihilizmin bu


areyi bulumamas, dinin ise bulduunu telakki etmesindedir.
Uygarln ilmi, gc ve zenginlii ile insann mutluluu mese
lesini halletmek hususunda baarsz kal anlalp kabul edilecei
zaman, bu tesbit insanlk zerinde muazzam psikolojik tesir icra ede
cektir. Bu; aylmann ve genel olarak kabul edilmi baz temel gr
leri yeniden gzden geirmenin balangc olacaktr. Buna maruz ka
lacak ilk yanlmalar insanla ilgili ilmi yanllklara dair olacaktr. Zira
eer ilim insann mutluluu meselesini zemiyorsa, o zaman in
sann kkeni hakkmdaki din vizyon hakikat, ilm olan ise yalandr.
nc bir ihtimal ise yoktur.

Nihilizm ile din arasndaki temas noktalarna tekrar dnelim.


ada nihilizmi, uygarlk iinde bir din ekli olarak gsteren ger
ek, urada mevzubahistir: Nihilizm, Allah inkr etmek deildir. O,
ada insanlarn hayatnda Tam yokluuna veya -Beckette greinsan yokluuna, insann mmkn olmayna, varln artlan al
tnda gereklemesinin mmkn olmayna kar protestodur. Bu
tutum ise, insan ve dnya hakknda ilm deil, din bir anlay ihtiva
ediyor, ilmin anlad insan mmkndr ve tahakkuk etmitir. An
cak sonu olan herey gayr nsandir. nsan beyhude bir abadr
diyen Sartrein mehur sz, sedasna gre olduu kadar mnsna
gre de dindir. nk materyalizmde ne itiyak ne de beyhudelik
yoktur; beyhudelik yoktur, nk itiyak yoktur. Maksad, yksek
mnsyla reddetmekle, materyalizm, mnsz ve beyhude olmak
riskinden kurtulmutur.
Materyalizmde, dnya ve insann pratik bir gayesi ve zoolojik
olsa da fonksiyonu vardr. nsann beyhude bir ihtiras olduu iddi
as, insan ile dnyann tetabuk iinde olmadklan uurunu tazammun

120 | Aliya zzetbegovi

eder. Her din de dnyaya kar ayn tarzda radikal bir tutumla bala
mt. Sartren beyhudelii veya Camusun absurdu iin maksad
ve mn aramak arttr; bu aray ise -dininkinden farkl olarak- ba
arszlkla sonulamyor. Bu aray esas itibaryla dindir, nk in
san hayatnn dnyev gayesinin, fonksiyonunun reddi mnsndadr.
Allah aramak, her ne olursa olsun, din demektir. Fakat her aray
mutlaka bulmak demek deildir. Nihilizmde skutu hayaldir, fakat
dnya ve dzen yznden deil, kinatta Allah yoktur diyen anla
y yznden. Eer insan bir daha yaamamak zere lyorsa, o za
man herey beyhude ve mnszdr. (Kl: Kuran, 23/115). Apsurd
felsefesi gerekte sarih olarak dinden bahsetmez, fakat insan ile dn
yann aym lye gre biilmi olmadklar kanaatini aka izhar et
mektedir. Netice olarak vard hkm mstesna, btn merhalele
rinde din mahiyette olan bir sknty dile getirmektedir. Nihilizme
gre olduu gibi dine gre de insan bu dnyada bir yabancdr. Nihi
lizme gre, mitsizce kaybolmu; dine gre ise, kurtuluu iin midi
var olan bir yabanc...
Albert Camusnun aadaki dncelerini ancak sukutu hayale
uram inanan bir kiinin fikirleri olarak anlamak mmkndr: Ha
yallerle aydrd birden yok olan bir dnyada insan kendini yabanc
hissediyor. k yolu bulunmayan bir srgndr bu. nk ne kaybe

dilen yurda ilgili hatralar var, ne de eninde sonunda bir Arz- Mev ud a
varlaca midi... Veya: Aalar arasnda bir aa olsaydm, o zaman
hayatn bir mns olurdu, yahut baka bir ifadeyle, bu problem or
taya kmayacakt. nk ben, imdi btn uurumla kar koymakta
olduum bu dnyann bir paras, daha dorusu bu dnyann ken
disi olacaktm... Tanrmn varolmad ve insann lmekte olduu
hasebiyle hereye msaade vardr. Son zikredilen fikrin aklc d
nrlerin s ateizmi ile hibir alkas yoktur. Bilakis, bu ifade Tanry
ararken yorulmu olan ve Onu bulmay beceremeyen bir ruhun bas
trlm bedduasdr. mitsizlik sebebiyle ateizmdir bu.

Doa Bat Arasnda slm | 121

Ahlk hrriyet meselesinde egzistansyalizmin tutumu dininkinin aynsdr. Fransz kadn yazan Simone de Bouvoire yle yazyor:
"nsan balangta hibir ey deildir. yi veya kt olmas, kendine,
yani hrriyeti kabul veya reddetmesine baldr... Gayelerini hrriyet
ile mutlak surette ortaya koyar ve hibir yabanc kuvvet, lm de olsa,
hniyetin tesis ettii eyi yok edemez... Eer oyun peinen kaybedi
lip kazanlmamsa, o zaman dakikadan dakikaya mcadele etmek ve
tehlikeyi gze almak icap eder. (Lexistenlialime etla Sagesse des
Nations adl eserinde). Hatta Sartren varlk ikilii de (etre en soi
ve etre pour soi) materyalizmin aka bir inkndr.18
s genlik (yahut hippiler), bir bakmdan egzistansyalizmin
devam, onun pratik ifadesi, tatbikatdrlar. Onlarn ilerlemeye kar
protestosu -ar ve apsurd ekline ramen- bu hareketin yapt en
byk hizmettir ve bu hizmet onu amzn otantik kltr feno
meni klmtr. lerlemeyi reddetmenin kayna ise, hi olmazsa te
mel nermelerinde din olan bir felsefe olabilir.
Uygarln bu tenkidi onun reddedilmesini talep etmek demek
deildir. Uygarlk -istesek de- reddedilmez. Mmkn ve mutlaka
lzm olan ise, hakkndaki efsaneyi ykmaktr. Ki, dnyann hmanizasyonunun devam iin bu arttr ve kltrn en byk vazifesini
de bu tekil etmektedir.

18

Veya onun tarafndan uurun tannmas: uur iinde vukubulan bir


ey uurun dnda bulunan hibir eyle izah edilemez. (J.P. Sartre,
Esquissed une theorie des emotions). Btn bunlardan sonra, gerek
ten var olan hereyin sadece insan ile insan arasnda bir mnasebet ola
rak var olduunu bize bildiren Huis Clos dram hakknda ne diye
lim? Yeni olan ancak isimlerdir, z ise eskidir ve mahiyeti kolayca tespit
edilebilir.

nc Blm
SANAT FENOMEN

Makinada bir dzen, melodide de bir dzen vardr; ama onlar


hibir zaman birbirine irca edilemez. Birincisinde tabiat, mantk ve
matematikle uyum halinde bulunan paralarn ve balantlarn me
kan ve nicelik itibaryla muayyen bir kombinazyonu muayyen bir
sralama iinde bulunur. kincisinde ise bir melodi yahut bir iirde
kelimeler veya ton lar bir uyum halinde bulunur. Bu iki dzen bir
birinden apayr iki sahaya aittir. Bunlar ilimle dindir veya ilim ve sa
nattr. Bu adan bakldnda her iki durum da ayndr.
Tabiat aleminden bambaka bir alemin (eylerin bambaka bir
dzeninin) mevcudiyeti her dinin, her sanatn esas kaziyyesidir. Yal
nz tekbir lem olsa sanat imknsz olurdu. Gerekten her sanat eseri,
ona ait olmadmz, iinden ne et etmediimiz, iine atldmz
bir dnya hakknda bir haber, bir intiba mahiyetindedir. Sanat, va
tan hasreti veya hatrlamadr.
Sanat, birisi tarafndan inam yaratmaa ar olarak vasflan
drlmtr. Her ilmin varaca hkm mutlaka udur: nsan diye bir
ey yoktur. Dolaysyla sanat dnyaya kar tabi bir muhalefet iin
dedir ve hatta psikolojisi, biyolojisi ve Darwin i ile tm ilme kardr.
Bu, esas itibaryla, din bir muhalefettir. Din, ahlk ve sanat daha ya

124 | Aliya zzetbegovi

ratl fiili ile zuhur eden ayn ecerenin dallardr. Bu itibarla yarat
ln Darvvinistlerce inkr -bu fiili grmemezlikten geldii iin- din,
ahlk ve sanatn ve hatta hukukun en radikal bir ekilde inkr ma
hiyetindedir. Farzedelim ki insan hakikaten Darvvine gre biilmi
tir, o zaman sanatn yapaca bir i yoktur; airlerle trajedi yazarlar
bizi ancak aldatyorlar ve yazdklar samadr.

Sanatla din arasnda ilk ve muhtemelen en kat mutabakat ve ayn


zamanda ilimle sanat arasnda mutiak ihtilaf ite bu noktadadr.
Kinatta mmkn olan ve bilinen hakikat derecesini tekil
eden madde, hayat ve ahsiyetten ilim ancak birincisi, sanat ise ncs ile uramaktadr. Bundan baka herey sadece grn veya
yanl anlamadr. Zira ilim hayata ve insana dnk olduu zaman bile,
bunlarda ancak cansz ve gayr ahs ne varsa onu bulur.
ilimle sanat arasndaki mnasebet, nicelikle nitelik arasndaki gi
bidir. ilimlerin kral olan matematik August Comte tarafndan kemi
yetlerin vastal olarak llmesi diye tarif edilmitir. Giecometti ise
sanat iin mmkn olmayan aratrma ve hayatn zn kavramak
iin mitsiz teebbs demitir. Bu tarafta nicelikler arasnda, teki
tarafta deerler arasnda mnasebet mevzubahistir. Madde dnya
snda yalnz nicelik vardr; btn nicelikler ise mukayese edilebilir.
Burada nitelik sadece niceliin bir eklidir. Tabiat diyalektiinde
Engels, madde veya hareket ilave edilmeden veya alnmadan, yani
onun nicelii deimeden bir cismin nitelii deitirilemez... diyor.
Tabiatte bu nicelik prensibini Pitagoras yle ifade ediyor: Say b
tn nesneselerin zdr; kinatn tekilat ise saylarn ve aralarndaki
mnasebederin ahenkli bir sistemidir. Veya Mendeleyew: Element
lerin kimyev vasflar atom arlklarnn periyodik fonksiyonlardr.
Tabiat dnyasnda sadece bu nicelikli, yani grnr nitelik vardr.
ki farkl ta nasl yoksa iki ayn insan da yoktur. ki su molekl
ne ile birbirinden farkl olur? Mekandaki durumlaryla. Fakat meka

Dou Bat Arasnda slm | 125

nn sonsuz olduunu farzetsek, bu farklln herhangi bir kesinlii


ortadan kalkar. lliyet, diyalektik ve madde birbiriyle mutabakat iin
dedir. Madd dnyada diyalektii ispat etmek fuzuldir. te tam bu
sebepten, yani tabiatta niteliin bulunmadndan dolay tabiatla il
gili ilim mmkndr. Nitelik hakknda ise hibir ilim ve hibir gr
mmkn deildir. Tabiat ancak bir faile, insana nispetle gzel veya
korkun, maksada uygun veya karmakark, mnl veya mnsz,
yani nitelikli olabilir. Yoksa, objektif olarak bakldnda, byle vasf
lan yoktur; tabiat tamamen homojen ve lkayttr.
iir, name ve resimde biz kelimenin metafizik mnsnda nite
lik denen srla kar karya bulunmaktayz. Mesel, bir resmin ori
jinali ile kopyas arasndaki fark nicelikle nasl izah edilebilir? Oriji
nal gzellik vasfna sahiptir; buna kar her kopya irkindir. Fark,
apak, kopyada kelimenin nicelik mnsnda bir eyin ilve edilmi
veya eksiltilmi olmasnda deildir. Fark, eser ile sanatkr arasndaki
ahs temasn bir hususiyetindedir. Nitelik ancak ve ancak ahsiyetle
olan temas iinde bulunabilir.
limle sanat arasndaki mnasebet, mekanik uzayn peygamberi
Newton ile insan hakknda hereyi bilen air Shakespeare arasn
daki mnasebet gibidir. Newton la Shakespeare veya Einstein le Dostoyevski birbirine ters istikametlerde olan iki gr veya birbirini ta
mamlayan, birbirinden ayn ve mstakil iki bilgidir. nsanolunun
kaderi, yalnzl, fanilii ve lm meseleleri, varoluun mn veya
mnszl meselesi ve bu mkllerden k yolu btn bunlar hi
bir zaman ilmin tetkik mevzuu olamaz; sanat ise, bu mevzulardan,
istese de kaamaz. nk iir insan hakknda bilgidir, ilmin tabiat
hakknda bilgi olduu gibi... Bu iki bilgi birbirine muvaz, her zaman
ve birbirinden bamszdr, tipk taalluk ettikleri iki dnyann muvaz,
her zaman ve birbirinden bamsz olduu gibi. Birisi zek, tahlil, m
ahede, deney ve tecrbe sayesinde "birbirine illiyet munasebetlen

126 | Aliya zzetbegovi

ile bal olan ey ve srelerin mecmuu olan madd dnyaya yakla


m; br ise insann i tarafna, gizli kelerine, srlarn iine dal
tr. Anlyoruz veya belki sadece heyecan, sevgi ve ztrap yoluyla sezi
yoruz, fakat burada rasyonal, ilm bilgiden hibir ey yoktur.1
Sanatn bu dahil, organik mahiyeti baka bir karakteristik ger
ek iinde de, sanatta kme almalarnn imknszlnda kendini
gstermektedir. Bir sanat eseri daima sanatkrn ahsiyetine baldr.
Yaratma olarak, insann yapt (Michelangelo) olarak bir sanat eseri
bir ruhun rndr ve bu vasf ile blnemez bir fiildir, ilimde ise,
ilim adamlarnn mterek bir alma, bir ibirlii, bir kme al
mas yapmalar mmkndr. nk ilmin konusu teferruattan m
teekkildir ve tahlile, ayrmaya, blmeye tabi tutulmaktadr. Btn
ilim, balangcndan bugne kadar srf ilavelerden -hemen hemen
mekanik mnda- ibarettir. Hlbuki sanatta byle bir ey mmkn
deildir. Sistin kilisesi tavanndaki tasvirleri iki ressam yapamazd. i
irde veya mzikte de buna benzer bir durum vardr. nk burada
emsalsiz, sade ve blnmez bir ey, yani blnd takdirde yaa
1

Bu adan bakarak felsefeyi sanata deil, ilme katyoruz. Konu itibanyla


ayr olmakla beraber ilimle felsefenin metodu birdir. Her dnme, ilm
olsun, ayn veya benzer istidlallere gtrr. 18. asrn filozoflan - aklclan felsefe teorilerinin geometrik denilen (aksiomatik de denilmi
tir) izah metodunu da gelitirmilerdi. Baruh Spinoza bu metodun mucidi saylmaktadr. Balca eseri olan Etiki, geometrik metoduyla
-Oklidin geometrisi gibi- yani tariflerle aksiyonlarla ve onlardan kan
teoremlere ifade eklini vermek suretiyle izah etmitir. Ayn sistem Nicolas Malebranche tarafndan da tatbik edilmitir. Dnya hakkndaki re
tisini tmyle az sayda bedih ve umumiyetle kabul edilen grlerden
geUtirmitir. Christian Wolf ise kozmoloji, ontoloji, teoloji, psikoloji, hu
kuk, mantk ihtiva eden sistemini rasyonalist dedksiyon metoduyla or
taya koymutur. Felsefe insanla ahlk konu olarak ele ald zaman da,
yine tabiat zemini zerinde kalr ve dolaysyla matematik, geometri ve
rasyonalist dedksiyon metodlann da tatbik edebilir. Fakat, ite bu yz
dendir ki, felsefe, hayat hakikati hakknda ekseriya bilgisiz kalr.

Dou Bat Arasnda slm | 127

mas mmkn olmayan bir ey mevzubahistir. Mimarde kme a


lmalarnn (Bauhaus, Amerikada S.O.M. irketi vb.) bugn gze
arpar baarlar kaydettii iddias esas itibaryla yanlmadr. naat,
teknik ve yararlln rn olarak bina kme almasna konu ola
bilir; ama slp, fikir, mimarnin sanat taraf her zaman bir tek kii
nin, sanatkrn eseri olmutur.
lim nerede olursa olsun, hep aym, mutabk, hareketsiz ve sabit
olan eyleri kefeder; sanat ise durmadan yeniden vcuda gelmek
(Jean Cassou) demektir. Sanayiye (ki tatbik edilen ilim demektir)
mahsus olan seridir; halbuki sanata mahsus olan orijinaldir. Ky
seramikisi dzine dzine basit kap, Yunan seramikisi ise Canossa
amforasn ister. (Etienne Socrian). ilim kefeder, sanat yaratr, ilmin
kefettii uzak bir yldzn , bundan evvel de vard. Sanatn bizi
aniden aydnlatan ise, sanatn kendisi tarafndan o anda yaratl
m oluyor. Sanat olmadan o k asla meydana gelemez, ilim mev
cut olanla uramaktadr; sanat vcuda gelmenin kendisidir.
ilim doruyu ifade eder, sanat ise hakikate uygun olan. Bir port
reye veya ressamn yapt bir peysaj resmine baknz. Ne lde do
rudur? Fakat ne kadar doru olursa olsun, bunlar daha hakikdir, ilim
ruhu Psik, Tanny da ilk sebep yapar, tpk renilmi, gayr samim
akademik sanatn, canl, hr ahsiyetten poster sura, adsz bir fert yap gibi. Bu, haddizatnda hrriyetin dahil boyutunun bertaraf edilme
siyle ortaya kan aym dtr. Btn biyolojik ve psikolojik analizler,
aa yukar dorudur ve yeterli lde vakit ve vasta verilirse tama
men de doru olur. Fakat byle olmakla beraber bunlar hakik deildir,
zira her ikisinde umum manzaradan esas fenomenler; biyolojik tahlil
lerde hayat, psikolojik olanlarda ruh kaybolmutur. Bu adan baklnca
doru olan bu ilimler sahte olarak ortaya kar. Sanat bir ey hakknda
hakikati isterken gerekleri (hatta kasten) ihmal ediyor. Bu hususu so
yut denilen sanat kendine mahsus bir tarzda teyit etmektedir. Bu sa

128 Aliya zzetbegovi

nat d dnyayla her trl benzerlii bertaraf etmek suretiyle ekil ve


renge srf manev bir mn vermek ister. Whistler m resmin her trl
d alkadan tecrid edilmesi ile demek istedii de ite budur.
1im; kanunlar kefedip onlardan yararlanmak ister, sanat eseri
ise, tam tersine, kinattaki dzeni, onu aratrmadan, yanstmakta
dr. Avrupa ilminin babas saylan Francis Bacon ilmin fonksiyonel
veya yararlk mahiyetini aka ortaya koyuyor: Hakik ilim ancak
dnyada insann gcn artran ilimdir. Kant ise, gzelin gayesiz
olarak maksada uygunluundan bahsediyor.2

iir ne fonksiyonel ne de menfatle alkaldr. Ve ne de Mayakovskm


iddia ettii gibi sosyal bir mesaj vardr. Fransz ressam Dubuffet
sevilen bu yanl anlay, tabirlerini semede pek de titiz davranmakszm yle ykyor: znde sanat naho, faydasz, anti-sosyal, tehli
kelidir. Byle deilse yalandr, mankendir.
Ne kadar derin ve kompleks olursa olsun ilim, lisann yetersizli
ini hibir zaman hissetmemitir. Sanat ise bilakis dahil, manev bu
temayl yznden daima baka trl, lisanst vastalar aram
tr. Lisann kendisi beynin elidir, beyin ise beden varlmzn, fa
niliimizin bir parasdr. nsan tecrbenin devamnn vastas olan
yaz ile birleen sz, ilmin en gl cihaz olmutur. nk yaz li
sana, Usan ise dnceye uygundur. Her de zek kalbna gre
yaratlm ve ayn zamanda ruhun bir hareketini ifade iin tamamen
elverisiz, bunu yapmaktan hemen hemen cizdir.3 Beethoven in Do
2

lm ilerlemenin balca motor kuvvetinin, harp olduu anlalmtr. Yo


un ilm icatlar ve teknik ilerleme devreleri harp veya iddetli karlama
lar zamandr. Son byk harp ve onu takip eden ac sulh (souk harp)
bu iddiay ikna edici ekilde teyid etmektedir.

Bryen: Resim sanatnn konumaya hi ihtiyac yoktur. Resim kendi


kendine hizmet ettii kendine mahsus vizuel bir dnyadr. Kendi ken
dine bir lemdir. Tenkidin, lisanla boy lmee mecbur olduundan
dolay izah edemedii metafizik bir safha.

Dou Bat Arasnda slm j 29

kuzuncu Senfonisini baka trl ifade etmek mmkn olmad gibi


Hamletin ilim diline tercme edilmesi veya psikoloji yahut ahlk il
minin baz sorunlarna dntrlmesi de imkn damdadr. Ana
litik bir yaklamn muvaffakiyetsizlii bize bir eyler retmelidir,
nihayet. Kral Lear trajedisi zerinde alrken Peter Bruckbu pi
yesten zirvesi hibir zaman ulalamayacak ve fethedilemeyecek
bir da olarak bahsediyordu. Manevliin zne ulamak iin mef
hum ve lisan engelini yenmek icap eder. Joyce un eserlerinde bir^'
lisandan garip bir kelime oyunu ortaya kyor (UlyssPc ,,an).
Kuranda da baz srelerin banda buna ben- .ercme edile
mez baz tabirler bulunmaktadr. Ahlk, metafizik, inanlar rivayet
lerde, dramlarda ifadesini bulmakta veya dans ve oyunlarn sessiz li
san vastasyla kuaktan kuaa aktarlmaktadr. Menkbelere gre,
daha dnyann yaratl srasnda teekkl etmi olan eski Japon Kibuki balesi yahut ananevi Hint oyunlarndaki mure ad verilen he
yecan verici parmak oyunu, ifade gc bakmndan herhangi bir ko
numadan stndr.
Seyirciye bildirilen eyi anlatmak iin lisan uygun deildir, cizdir.
Dansn lisandan daha eski olduuna dair iaretler vardr. Esasen, ok
eski danslarn mkemmeliyeti lisann son derece kusurlu olmas ve
gelimemiliiyle paralel gidiyordu.
Sanatn seviyesine akl ve mantk vastasyla ulamak imknszl
sanatn sadece baz dallar veya istikametlerine mnhasr deildir.
Realizmin, empresyonizm veya srrealizmden daha yakn olduu
ve daha iyi anlald kanaati eer sanat eserinin sath intibalar de
il, hakik z mevzubahis ise umumiyetle yanltr. Mona Lisa nn
hakik sim, Avrupa'nn resim sanatnda kubistik devrimin balangc
olan Picasso nun Avignonlu Kzlarnn srrndan hi de az deildir.
Sanat eserinin z, dindarlk mefhumu veya i hrriyetin mns
gibi, aym ekilde eriilmesi mmkn olmayan bir eydir. Onu akl

130 | Aliya zzetbegovi

yoluyla tespit etmee matuf btn teebbsler, hayatn tarifine dair


abalarda olduu gibi, neticesiz kalmtr.4
6.<t ve Din
Fakat btn bu teebbsler -kamlmaz olarak noksan ve hatta
baarsz olmakla beraber- sanat ve din arasnda esas itibaryla bir ba
n bulunduunu sezdirmektedir.
r, ruhun, haddizatnda ifade edilemeyen hakikatle ve onun
kayna olan Tanr ile olan temasnn meyvesidir (Maritain).
Her iir, kendi saf iirsel mahiyetini saf iir anat dediimiz
esrarengiz bir hakikatin mevcudiyetine, radyasyonuna ve birletirici
tesirine borludur (Abbot Bremond, Saf iir sanat).
iir sanat, kozmik muammay iinde tayan hayatmzn
kendi kendine sormakta olduu o mthi srdan vastasz haber
dar olma olarak kendini gstermektedir. (Roland ve Peneville,
Poetic experience).
air, gayb gren ve eski zaman trenlerinin anahtarlarm ke
feden kiidir. (Rembaud).
Yaratclk olarak sanat ve bilhassa varolma tarz olarak iir sa
nat, mukaddesin yerine geecek bir ekil olma abas iindedir... Ha
yatn idraki olarak olsun, yaama tarz olarak olsun (veya ikisi ayn
zamanda olsun), iir sanat, insan her bakmdan kendi nsan artla
rnn stne ykseltmekte ve bylece mukaddes bir faaliyet olmak
tadr. (Gaetan Picon).
4

Mesel, Hauserin u tarifine bir gz atalm. Mns, sanki sanat eseri


nin herhangi bir tarifinin baansz olacam gstermekmi gibi: Bir sa
nat eseri aym anda ekil ve muhteva, gnah karma ve aldanma, oyun
ve mesajdr; tabiata yakn ve tabiattan uzaktr; maksada uygun ve uygun
deildir, tarihi olan ve olmayan bir ey, ahs ve ahsstdr. (Amold
Hauser, Filozofija povjesti umjetnosti, Zagreb, 1977).

Dou Bat Arasnda slm | 131

ou insan eer sonsuzluun karanl, muayyen bir doum,


muayyen bir lm ve hatta bir ahs karsnda her dinin esas olan
aknl, mphem bir ekilde de olsa, sezmeseydiler resim sanat,
heykeltralk ve edebiyat hakknda, mimar hakknda sahip olduk
lar kanaatten daha esasl bir kanaate sahip olmayacaklard. (Andre
Malreaux, Sknetin Sesleri).
ou kii, Kafkamn romanlarn ancak din metinler olarak an
lamann mmkn olaca kanaatindedirler. Hlbuki Kafkamn ken
disi, kendi sorularna bir nevi dua imi gibi baktn belirtmekteydi.
(Kinat anlamadmz iaretlerle doludur Fransz Kafka). Tannm
srrealistlerden olan Michel Leiris yle diyor: Bundan sonra hibir
eye ve hereyden evvel Tanrya ve hatta br hayata- inanmyordum,
fakat yine o mutlak, o Bak olandan seve seve bahsediyordum. Mp
hem olarak mit ediyordum ki iir mucizesi hereyin deimesine ta
vassut edecektir ve ben de diri olarak ebediyete geeceim ve bylece
sz sayesinde insan olarak mukadderatm yeneceim. (nsann a
adl eserinde). Byle veya yle olsun, insann ayn meyli szkonusudur. Aralarndaki fark, bunlardan hangisinin muayyen artlarda ortaya
konuluyor oluundadr. Din, edebiyet muakiyeti merkez noktas yap
mtr; ahlk, iyilik ve hrriyeti, sanat ise, insan ve yaratmay. Bunlarn
hepsi eninde sonunda belki yetersiz, fakat istifade edebildiimiz tek li
sanla sezilen ve ifade edilen ayn hakikatin deiik tezahrleridir.5
Din ve sanatn esaslarnda aslen birlik vardr. Dram, konu ve ta
rih bakmndan din menelidir; tapmaklar ise oyuncular, kyafetler
ve seyircilerle beraber ilk tiyatrolard. lk dramlar Milattan evvel 3000
ila 2000 yllan arasnda Msrda ritel oyunlar olarak ortaya kmt.
nl Antika dram ise, tann Dionisosun erefine sylenilen koro
arksndan gelimiti. Tiyatro binalan Dionisos tapnana yakn
5

Bununla ilgili daha fazla malumat iin: Jules Munerot, La poesie mo


derne et le Sacre.

132 Aliya zzetbegovi

yerlerde ina edilip, temsiller Dionis trenleri srasnda dzenlene


rek din yinlerin bir paras eklinde telakki ediliyorlard. (Bloch).
Tiyatronun ve hatta tm kltrn ritel menei phe gtrmez bir
husustur ve bununla ilgili tarih deliller vardr.6
Dram -teoloji deil- insamn ve insanln hakik din ve ahlk
problemlerini ifade tarzdr. Maskta onun ikili karakteri aka hisse
dilmektedir, Bu karakter aym zamanda hem dini, hem de dram tel
kin ediyor, ilk resim, heykel, iir ve oyun yinin birer paras idiler ve
ancak ok soma kltten ayrlarak mstakil oldular. Vah insan avla
mak istedii hayvann resmini yapt zaman, bu resim kendisi iin
kltn, tapman bir ekli idi. Kzlderililer din trenler srasnda kum
zerinde ve trenin bir paras olarak renkli resimler izerler. Mehur
Japon Gigaku balesinin kkleri uzak maziye, Japonlarn inancna
gre, dnyann yaratl zamanna kadar gider. Bu ok eski oyun
lar aslen ark, dans ve mimiin bir karm idi ve llerin ruhlarnn
getii metafizik hadiseleri sembolik bir tarzda temsil ediyordu. Ta
rih ve konu bakmndan bu oyunlarn dinle mterek bir taraf vardr.
Eski Arap (slm ncesi) ananesinde airi, imtiyazl, nfuzunu by
gleriyle temasa borlu bir ahsiyet olarak gryoruz. airin dehet
dolu ve yce szlerinin, hayat korumak veya yok etmee muktedir
tabiatst gce sahip olduuna inanlyordu. Geenlerde Meksika kzlderililerin iirlerinden fevkalde gzel bir semeler kitab yaynla
m olan Gabriel Zaida, kitabnn nsznde Meksika kzlderililerinin, iirinde umum ve mterek zellik ebed hayatn sembolize
edilmesidir. Totem -bitki, hayvan, tabiat olay- ile mnasebet ise, he
men hemen her zaman byl, din bir tren eklini alr diyor.7
ilim, astronominin ocuu (Bergson) olduu gibi, sanat da di
nin ocuudur. Eer yaamak istiyorsa, sanat, tekrar tekrar bu kayna
na dnmee mecburdur ve grdmz gibi bunu yapyor da.
6

Bk.: Zvonko Lei, Teorija drame kroz stoljeca, Sarajevo, 1977.

Gabriel Zaida: Omnibus de poesia mexicana

Dou Bat Arasnda slm 133

Mimar, istisnasz her kltrde en yksek dereceye mabetlerde


ulamtr. Bu, Hindistan ve Kampuyadaki iki bin senelik tapmak
lar, slm dnyas camileri, Kolumb ncesi Amerikann mabetleri
iin olduu kadar 20. asrda Avrupa ve Amerikada ina edilen kilise
ler iin de caridir. amzda byk mimarlardan hibirisi bu arya
mukavemet edememitir. Frank Lloyd Wright mesel Elkins Park,
PensilvanyadaBeth Shalom Sinagogunu, Le Corbusier Ronchapta
Ntre Dame du Haut Kilisesini (1955te tamamlanm) ve Evrede
Dominikan Manastrn; Mies van der Rohe Illinoiste Teknoloji
Enstitsnn kk kilisesini (1952); Alvar Aalto Finlandiyann Vuokesniski ehrinde Luteran Kilisesini (1959); Philip Johnson New
Yorkta Kneseth Tifereth srael Mabedim (1954); Rudolph Landy
Sarasota, Floridada Aziz PolLuteran Kilisesini (1959); Oscar Niemeyer Pampulhi, Brezilyada Francis Assisi Kilisesini (1942); Felix
Candela Meksikoda La Virgen Milagrosa Kilisesini (1953) vs. yap
tlar. Tam liste ok uzun olurdu. Yorulmak bilmeyen mabet inaatyla
mimar sanat -btn sanat dallarndan daha fazla fonksiyonel ve en
az manev olmasna ramen- din karakterini teyit etmektedir.
Dine olan borcunu sanat daha ak bir tarzda resim, plastik eserler
ve mzik sayesinde dyordu. Rnesansn en byk sanat eserlerinde
hemen hemen istisnasz din konular ilenmitir. Dolaysyla bu eser
ler Avrupa apnda btn kiliselerde anababa evinde gibi hsn kabul
grmlerdir. talya veya Hollandada herhangi bir kilise var m ki, aym
zamanda sanat galerisi olmasn? Michelangelonun resim ve heykelleri
nevine mnhasr bir ekilde Hristiyanln devamm tekil etmektedir
ler (Renk ve tata ncil). Handelin oratoryumlan -bir nev manev
operalar- gerekten byk bir din mziktir (mesel Saul, Samson,
Messias vb.). 20. asrn en byk iki mzisyeni olan Debussy ve Strawinski dorudan doruya din muhteval eserler meydana getirdiler.
(Debussy, Aziz Sebastiyann lm, Strawinski: Mezamir Senfonisi,
yn Canticum Sacrum). br tarafta Chagall onbe byk tuva

134 | Aliya zzetbegovi

linde ncil konularn ilemitir. Yzylmzn ellili senelerinde mzik


nclerinden olan byk piyano bestecisi Olivier Messiaen dini meditasyonlardan esinlenen bir sr eser veriyor (mesel, sann ocuk
luk zamanna yirmi bak). En byk ada bale ustas olan Maurice
Bejartn baleleri (Yirminci Asr Balesi)nin en tesirli olanlar Wagnerin

mitolojisi ve Uzak Dou mistiinden esinlenmitir (mesel Baudelaire


Bakti, Galipler vb.). Soyut resim sanat nclerinden olan Mondrian Hollanda Teozoflar Demei yesi idi) zht ve takdisi en yksek
hakikate ulamak iin vasta olarak gryor. Keza onun nl hemerisi olan Jan Torop da sembolizm ve mistisizmi sayesinde resim sana
tnn din ve ahlk anlaym gelitiriyor. Rembrandt hakknda Kenneth Clark yle yazyor: Zihnine ncil yle ilemiti ki her hikayeyi
ve en ufak teferruat biliyordu. izdii resimlerde ou defa hergnk
hayattan bir manzara m, yoksa Kitab Mukaddesten bir tasvir mi ver
diini fark edemiyoruz, nk bu iki tecrbe, ruhunda birbiriyle kay
namt (K.C., Uygarlk, S. 200). Yves Klein Zen, Budizmden ilham
alyor ve madd olmayan kozmik enerji hakknda meditasyon yapyor,
ki bu, Bergsonun sezgi felsefesinin bir bakma resimde devam mahi
yetindedir. Ona gre sanat, dern meylin saf bir tecellisi, bir nevi lah
vahiydir (en cretkr kompozisyonu olan Kozmogoniyi yamur ve

rzgrn yardmyla yapmtr.) Szm ona :Dnya tiyatrosu fikri bile


kendi sembollerinin kutsal mahiyetini aka gstermektedir. Bir yazar
yle yazyor: Yaratcln her sahasnda din dnce ve hissiyat ih
tiva eden semboliin ortaya kmas, amzn bariz bir hususiyeti ol
mutur. Fakat grdmz gibi burada ne yeni ne de muvakkat bir te
mayl mevzubahis deildir. Mevzubahis olan, sanatn tabiatndan ileri

gelen devaml bir haldir. Hakik sanatta -alelde olandan sarf nazar edi
lirse- herey tamamen byledir. Yani aklst ve kutsaldr.8
8

18. Asr rnei, bu hususta yegne rnek deildir, fakat ortaya km te


zatlar yznden apak ortadadr ki; dnce din d, hayat tarz dnyev
olmakla beraber, sanat sarih olarak dindir (Bachn a).

Dou Bat Arasnda slm | 135

Bize anlatt eylerle ve anlatm tarzyla sanat, dinin insanlara


mesaj gibi, inanlmazdr. Eski bir (Hol Japon freski, El Hamrda arslanl avlunun kapsndaki arabesk, Melanezya adalarndan bir mask,
Ugandadan bir kabilenin dini dans, Michelangelonun Korkun
Mahkemesi, Picassonun Guernicas... Bunlara bir gz atn. Veya
Debussynin Aziz Sebastiyan misterini veya zencilerin rhn bir
arksm dinleyin. Bylece siz, ibadette olduu gibi, ulalamaz, man
tk ve duyularst olan bir ey tecrbe etmi olursunuz. Soyut sa
natn herhangi bir eseri, din bir yin gibi akld ve gayr ilm bir
tarzda tesir etmez mi? Bir bakmdan resim tuvalde, senfoni ise ses
lerde byle bir yini tekil etmektedir.
Sanat hereyden evvel gzeli yaratmak demek deildir, nk
gzelin tersi irkin deil, yalandr... Aztek veya Fildii Sahili mask
lar, yahut Albert Giacomettinin gzsz heykelciklerinin gzel ol
duu sylenemez. Fakat bunlar hakikati arayan otantik bir istein
ifadesidir. nk bu veya u ekilde bir sezi, bir his, veya insann
kaderiyle ilgisi olan kozmik bir hadise ile bir arm veya sadece
akn dnya hissini tekil etmektedir.
Din ile sanat arasndaki bu i ba baka bir gerekte de; sanatkrlarda
rastlanlan meslek bir bakmszlk hali ve baz tarikatlarda (bil
hassa Hinduizm ve Hristiyanlkta) mukaddes kirlilik denilen zahir
ihmalclkta kendini gstermektedir. Alelde insanlarn gznde
sanatkrlarla rahipler birbirine benzeyen kiilerdir. Rahiplik ve bohemiyenliin esasnda, ilk bakta garip grnyorsa da, aym felsefe yat
maktadr. Bu felsefe; rahiplerde adak, sanatkrlarda ise yaama tarz
olarak ortaya kar. Her ikisinin de mns ayndr, hayatm manev
tarafn vurgulama; madd, haric, mtad olan eylerden nefret. Bu
rada otantik bir dinle karlayoruz. Dervi, -mslmanlarda kei
karl- dilenci mnsndadr. Krlarda zambaklar gibi, veya da
larda kular gibi yaaynz. (ncil) Dinin bu inanlmaz talebinin en
kuvvetli aksisedas sanatkrlar arasnda yer bulmutur.

136 I Aliya zzetbegovi


Din ile sanatn tarih boyunca ayn veya benzer kaderi yaam
olmas, bize imdi gayet tabi grnmelidir. Deiik durumlarda onla
rn hrriyet ve hrriyetsizlik ls hemen hemen aym idi. Sovyetler

Birliinde ilmin ve eitimin alabildiine gelimesi ve aym zamanda he

men hemen her sahada sanat faaliyetinin gerilemesi; Ortaada ise, ki

lisenin hakimiyeti altnda, durumun tam tersine olmas gereinde, bir

bakma bu kaideye uygunluk vardr. Bunun gibi durumlarla karlat


mz her yerde hakim sistemin esasnda dine kkl bir ekilde angaje

olan, ya fanatik bir ekilde desteklenen yahut fanatik bir ekilde redde

dilen bir felsefe buluruz. Ortaadaki btn snrlamalara ramen dn


atmosfer baskn idi ve sanat, iinde bulunduu artlan kendine tama
men uygun buluyordu. br taraftan ateist ve materyalist felsefe, di

nin ve yaratcln hr olduu aklamalarna ramen, sanat hamle ve


hrriyetinden mahrum klyor. Sanat bomak ateizmin karakterindedir, tpk sanat tevik etmenin dinin karakterinde oluu gibi. Ateizm

hrriyeti olduu zamanlarda bile sanat boar. Din ise, otoritatif oldu

unda da onu serbest klar. Papa ikinci Yulius, Michelangeloyu Sikstin

Kilisesindeki freskleri yapmakta iken takibata uratt zaman, onu s

mukadder olan eyi yerine getirmee mecbur ediyordu. Sanatkrlar


devlet tarafndan takibata uratlmasnn daima ters bir gayesi vardr.
O da sanatkr vazifesini yapmaktan vazgeirmektir.
Sanatkrlar Ortaada, kilisenin mutlakiyeti zihniyeti altnda,

ilim adamlarndan farkl olarak, hi ztrap ekmiyord. Bugn ise Sov


yetler Birlii nde yle grnyor ki, hakim iktidarn mutlakiyeti zih
niyeti altnda en az ztrap ekenler ilim adamlandr. Ortaan sonlanna doru ilim adam ve filozoflarn takibata urad engizisyonun
en iddetli zamanlarnda nl talyan ekol en byk eserlerini ver
miti. Stalin ve Zhdanov9 zamannda Sovyet bilimi, atom enerjisi ve
uzay sahalarnda byk hamleler yapmt. Btn bask Sovyet sa
9

A.A. Zhdanov, Stalinin yakn alma arkada ve KP Merkez Komitesi


Sekreteri idi. 2. Dnya Harbinden sonra ressam, filozof, yazar, mzisyen

Dou Bat Arasnda slm | 137

nat zerinde idi, nk sanat bambaka bir dnyaya bambaka bir


dzene aittir. Kilise bazan ilmi teolojiye hizmetkr yapmak istemiti;
Sovyetler Birliinde ise sanatn siyasete hizmetkr olmas istenmek
tedir. ktidar mevkiinde bir forum, Sovyet sanatnda sosyalist realiz
min yegne doru istikamet olduu gerei ni (tabir Staliri'indir)
ilan ederse, o zaman bu bir diktadr, tpk kilisenin konsil vastasyla,
Arzn kinatn merkezi olduunu tespit etmesi gibi. Aralarndaki
fark, birinci diktann sanata, kincisinin ise ilme kar olmasndadr.
Fakat burada daha ziyade anlamamak ve hatta tabi olarak anlama
mak sz konusudur. Ateizm, sanat z itibaryla hibir zaman kavranlayacaktr; din ise, hibir zaman ilmi kavramayacaktr. Picasso
Sovyetier Birliine pekl gidebilir, fakat eserleri gidemez. Sovyetier
Birlii onun siyas tutumunu kabul ediyor, fakat onun sanatm etmi
yor, edemiyor. nk sanat, sanatlarn uurlu istek ve kanaatleri ne
olursa olsun ne ise o olarak kalr: Kutsal bir mesaj, insann mtenah
ve nisb olduu grne kar tanklk, kozmik bir dzen hakknda
haber, tanrsz materyalist bir kinatn vizyonuna btn olarak ve her
noktasnda kar koyan kozmik bir perspektiftir.
Sovyetier Birliinde Feodor Dostoyevskinin Hristiyan roman
larn ve hemerisi olan Marc ChagalTn resimlerini yasaklar listesine
koyduran esas itibaryla ayn sebeplerdir. Pastemakve Soljenitsinin
straplarnda Bruno ve Galile nin trajedilerinden, fakat ters bir man
tkla, bir eyler mevcuttur. Zhdanovizm ve engizisyon birbirine muvaz
ayn neviden tezahrlerdir. Zhdanovizm, sanatkrlarla dnrlere
devlet ateizmi adna yaplan engizisyondur; engizisyon ise rgtlen
mi din olarak kilise adma ilim adamlarna kar tatbik edilen Zhdanovizmdir. Zhdanovizm ters evrilmi engizisyondur.

ve dier entellektellerin takibata uratlmasnn destekleyicisi olarak


tannyordu.

138 Aliya zzetbegovi

Dou Bat Arasnda slm j 139

Lenin btn sanat dallarndan bizim iin en nemlisi filmdir


San ar ve Ateizm
Devlet Ateizminin kaideye uygunluklarndan biri de, Rusya nn
topraklarnda uygarlk adna renimin olaanst yayl yannda
sanatn umum olarak gerilemesidir. Komnist memleketlerde kayde
dilen renim hz bu sahada daha evvel kaydedileni amaktadr. Veri

demitir, fakat sanat adn tayan btn fenomenler iinde filmin


daha az sanat olduu bir gerektir. Sanatn eer bir kimseye veya bir
eye, bir ideolojiye veya iktidara hizmet etmesi icap ediyorsa, o za
man paral asker durumuna getirilmee en uygun olan filmdir.
Sovyet film eletiricisi R.N. Yuryenyev, Sovyet film komedisi

len bilgilere gre Sovyetier Birlii nde 1965 senesinde 60 milyondan

hakkndaki bir monografisinde, Stalin m, aktel konularla ilgili film

fazla kii okullarda renim yapyordu.10 Fakat grdmz gibi bu

lerde atma, glk ve noksanlklarn gsterilmesini istemediini

rada salt renimden bahsedilebilir. Onun uygar karakteri, tenkid

tespit ediyor. Bunun yerine len, dn, toplant, halk oyunlar ve

kabul etmeyen siyas ve ideolojik endoktrinasyonla daha da kuvvet-

beraber arklara yer veren sahnelerin filme sokulmasn istiyordu.

lendirilmektedir. Bu tipik uygarlk memleketinde kltrle sanat apa

Her filmi, kamuya gsterilmesinden evvel grm olan Stalin, son

k gerilemektedir. Bu husus bilhassa iktidar ile vatanda arasndaki

radan kanun olan bu talimat bizzat veriyordu. Bunun neticesi ola

mnasebetlerle veya, daha mahhas olarak, kltrn esas meselesi

rak film prodksiyonu azald ve hicivden korku ad altnda tan


nan hastalk ortaya kt.

olan insan hrriyeti meselesi ile ilgilidir.


Resm anlaya gre (orada btn anlaylar resmdir) Sovyetier

19. asrda, daha yoksul, yan cahil ve rgtlenmemi bir durum

Birlii nde edebiyat kitlelere yneltilen hergnk siyas-propagandistik

dayken dnyaya Pukin, Gogol, ehov, Tolstoy, Dostoyevski, ay-

tesir vastas olmaldr. 1932 senesinde Komnist Partisi Merkez

kovski ve Rimski-Korsakov u vermi olan bu memleketin bugn, 20.

Komitesinin bir karan gereince deiik edebiyat gruplar tasfiye

asrn son eyreinde, sanat ve edebiyatta Rus kltrnn tarih sahne

edilip Sovyet Yazarlar Birlii tek tekilt olarak kurulmutur. Bu tasfiye

sine kmaa balad zamanlarda yetitirmi olduu byk ahsiyet

hakik mnda olmutur. 1934 senesinde Sovyet Yazarlar Kongresine

lere muadil bir tek sanatkn bile karmaa hemen hemen hi kabi

katlm olan 700 yazardan, sonraki kongrenin dzenlendii 1954 se

liyeti yoktur. iir ve edebiyat sahasnda, farzedelim, ehemmiyeti haiz

nesinde sadece elli kii hayatta idiler. ou Stalin in temizleme hare

bir ahsiyet ksa bile, umumiyetle sisteme kar muhalefet iinde olur.

kat srasnda lmtr (Leksikograf Enstits Ansiklopedisi, Zag

Pastemak, Soljenitsin, Voznesenski gibi. Esas itibanyla Rus topra ve

reb, Cilt 5, S. 641). Sovyet realizmi, Sovyet sanatnn yegane doru

rimlidir, fakat havas air ve dier sanatkrlar iin bunaltcdr.

istikameti olarak ilan edildi. Angaje olan bu sanatn bir ifadesi olarak

ihtillden soma Rus ilmi ykselmeye, sanat ise gerilemee ba

Sovyetier Birliinde sanayileme ve kolhozlardanbahseden retim

lamtr. Sovyet Rusya dnyaya fiziki, atomist, devlet adam, tekilt

roman denilen edebiyat tr ortaya kt. 1965 senesinde yaplan

uzmanlan yetitirmi; fakat air, ressam, mzisyenler verememitir.

Sovyet Yazarlar Kongresinde Sovyet edebiyatndaki antiheroizm teo


risi telin edilerek derin vatanseverlikle kahramanlk eserlerinin Sov
yet edebiyatnn zellii olduuna karar verildi.
10

Roger Bal, renim Tarihi

Gerikalmlk bilhassa felsefe sahasnda gze arpar. Bu sahada


tam bir boluk mevcuttur, tabi eer felsefe profesrleri ve felsefe
enstitlerinin memurlarm saymazsak. Sovyetier Birlii nde bugn
Heidegger, Marcuse ve Sartre ile aym sraya oturabilecek bir tek fi-

140 Aliya zzetbegovi

lozof yoktur. Sovyet filozoflar entellektel kabiliyetlerini ilim, tek


nik veya siyasete adam olan hemerileri ile hi de mukayese edile
bilecek bir durumda deildirler.
Sosyalist realizm denen eyin formlyle doyma hali her tarafta
hissedilmektedir. Giderek azalan halkn ilgisini Sosyalist realizminin

bayrann ekildii platform yksek ve gzeldir gibi sloganlarla arttr


maa alyorlar.11 Grigurko, Boyko, Malycev, Tarasovve uinski gibi,
Avrupa da ve hatta Sovyetier Birliinde hemen hemen hi tannmayan

yazarlar, ada retim konularm ele alyorlar diye resm eletiri tara
fndan methedilmilerdir. Bunlar eserlerinde byk sanayi yaptlarnn
inasn anlatip, ii snf ile ky emekilerinin hayatn yanstyorlar.
Bu eserler soczakaz denilen sosyal siparie uygun olanlardr.12 Aka
demik Korzhev sergilerimizde maalesef ou defa sadece daha nce
yaratlm biimlerin deiik bir ifadesi ortaya kyor diye itiraf edi
yor. air Boris Oleynik ise hayatn siyah-beyaz olarak tasvir edilmesin

den, eserlerin sath ve vasati olmasndan ikayet ediyor: Sovyet iirinin


semasnda parlakl zayf olan ve hep ayn kalan yldzlar grnyor,
hakik iir sanat yoktur, sadece beyitler ve iir taklidi vardr.
tibarl Sovyet yazarlarndan bir grup (A. Voznesenski, Bela Ahmadulina, Vasiliy Aksyonov, Fazl skender vb.), geenlerde, Sovyet
edeb hayatndaki durumu, sessiz yldrlmlk haline sebep olan ve
mzmin ztrap olarak tehir edilebilen edebiyattan korku ve karanlk
bir uyuukluk olarak vasflandrdlar (Almanah, 1979).13
Sanata kar alnan bu menf tutum mimardeki duruma da tesir
11

Bu slogan, Sovyet akademiklerinin 1974 senesinin balannda Manyete


dzenledikleri retrospektif sergide ortaya atlmtr

12

Soczakaz, Sovyetier Birliinde sipari edilen sanat eserlerine denir.


Basma kalp olup hakik ilhamdan yoksunluu, balca zellikleridir.

13

Bu Almanah bir Amerikan yazar grubu (Albee, Miller, Updike vb.) ile
Moskova Yazarlar Birlii arasnda Almanahm baslmasnn yasaklanmas
ve yazarlarna kar alnm idar tedbirler yznden cereyan eden id
detli polemik dolaysyla pek fazla tannmaktadr.

Dou Bat Arasnda slm | 141

etmitir. Dnyann her yerinde mimarlk sahasnda uygarlk, fonksiyonalizmin istikametinde gitmektedir, fakat sosyalist memleketlerde
suni ehirler veya ehirlerin yeni semtleri herhangi bir zamanda ku
rulmu olan btn yerleme yerlerinin en ahsiyetsiz ve en canskc olanlardr. Renksizlik ve monotonluk onlarn balca zelliidir.
Byle olmalarna sebep olarak da byk ihtiya, vastalarnn ye
tersizlii, inaat malzemesinin sanayiden gelmesi gibi eitli gerek
eler ileri srlmektedir. Hlbuki, bu sebepler umumiyetle nemli
deildir. Gzel olan btn eserler byk lde daha fakir olduu
muz zamanlara aittir. Prefabrike unsurlardan bile pekl gzel bina
lar yaplabilir.
Burada, bilinli veya bilinsiz esas bir tutum veya insanlarda
ruh diye bir ey olmadndan, ehirlerin ruhu nasl osun? diye ka
pal bir soru mevzubahistir.
Sanattan bahsedildii zaman, Rus milleti ile Sovyet rejimi ara
snda tefrik yapmak icap eder. Biri din ve sanatla tamamen arj edil
mi, br ise dine kar ve dolaysyla sanata da kardr. Halkn
hakiki edebiyata olan alkas yazar Vassiliy Aksyonn dedii gibi;
fevkalde canl, hemen hemen histeriktir. Bu fenomen aratrl
maldr. Burada belki Rus insannn bastrlm dindarlm ifade etme
ekli; yani din vastasyla mmkn olmayan bir eyin, edebiyat ve iir
kullanlarak yaanmasnn szkonusu olduu gerei kefedilebilir.
Mecbur ateizmde sanat, bastrlm dinin yerine geer.14

14

Bu baka sebeplerden de olabilir, fakat her zaman tabi ve insiyakidir.


Kenneth Clark katolik memleketlerde bir bakma demode oluundan
sonra kiliselerin yerine operalarn getiini kaydediyor. Ve yalnz bu de
il: Opera binas, imdi, -bir zamanlarn katedrali gibi- ehrin en gze]
ve en antsal binasdr (K. Clark, Uygarlk, S. 236).

142 | Aliya zzetbegovi

Sanatn Somut Dnyas


(Sanat ve Sosyoloji asndan yaklam)

Kltr sanata, uygarlk ise ilme veya, daha dorusu, sosyolojiye


sahiptir. Sosyoloji, uygarlk ruhunun veya ruhsuzluunun aynasdr.
Sanat ve sosyoloji asndan baklnca yaklamlar arasndaki farkta,
dnyann o ezel blnmlk hali ve aym zamanda birbirine ters istikametlere ynelmi olan o aray aka kendim gsterir. lk zikredi
len yaklama uygun olarak gerekletirilecek aray srasnda insanda
ahsiyet kefedilecek; brne gre ise, insan eninde sonunda sadece
toplumun bir yesi veya kitlenin bir paras olarak grlecektir.

aire gre ortalama insan mevcut deildir. Byle bir ey yalandr,


uydurmadr. air iin ancak mahhas insan, muayyen ahsiyet vardr.
Hlbuki sosyoloji, insanda ve gerek hayatta sadece umum ve nice
likli hususlar bulur; hakik ve tek mevcut olan, tekrarlanmayan ve herhangi birisi e karlatnlamayan canl ahsiyeti gremez. Sanat iin ne
insanlar ne de insanlk alemi mevcut deildir. Ancak ve ancak insann
yannda baka bir insan, sonu olmayan bir dizide, muayyen, mahhas
ahsiyeder, ressamn tabiriyle portreler vardr. Bunlar cemedilemez ve
onlardan vasat bir fert, bir ortalama karlamaz. Bir adam ld, bir
adam daha ld ve birisi daha ld... diye air haber veriyor.15 Portre
yapmann ne mns olur, eer tespit edilen birka zellie gre yap
lan tasvir, resimlendirilen kiinin en fazla kendisi, herkesten ayr, tek
ve emsalsiz bir ahs olarak kendisi deilse? Sosyoloji umum, mte
rek olan; sanat ise husus, ferd eyleri bulmakla urar.
nsan sistemletirilmeye kar direnir. Elisabeth Noelle kamuo
yunun, nicelik metotlarna dayanan aratrmalara, rakamlara, umum
zelliklere, basmakalp almalara, standartlara kar doal nefretin
15

Baeskiya, Vakayinamesinde

Dou Bat Arasnda slm 143

den bahsediyor.16 Kimse orta bir Fransz orta bir vatanda olmak
istemez. Sosyolojiye kar direni, behemehal air ve sanatkrlardan
ok kuvvetlidir.17

Rainer Maria Rilke yle yazyor: Dedelerimiz iin evin, e


menin, herkese tannan kulenin ve hatta kendi elbiselerinin, kendi
paltolarnn asl kymetlerinden baka fevkalde bir ehemmiyeti
vard. Hemen hemen hereyde muayyen bir ahsiyetten bir nebze
vard, hereyde nsan olan bir ey muhafaza edilmekteydi. Bugn
ise Amerikadan bize mndan yoksun, kymetsiz, hayatm illzyo
nunu yaratan eyler gelmekte ve ylmaktadr... Amerikan tarznda
bir ev, Amerikan elmas veya zmyle, atalarmzn mit ve d
ncelerini tayan ev, meyve, zm salkm arasnda mterek hi
bir ey yoktur... (R.M.R., Muzotdan Mektuplar). Ve baka bir
air de yle diyor:
stifham iaretlerine cevap vermeyeceksin

Dnya ileriyle ilgili bilmecelere de,


Utfat gstermeyeceksin

Hibir teste katlmayacaksn.


statistikilerle toplantlar yapmayacaksn.
Ve herhangi bir sosyal bilime girimeyeceksin.

(W. H. Auden, Nones adl iirinde).


limle felsefe d dnya veya insandan bahsederler; fakat daima
umum olarak, fikir olarak, prensip olarak. Sanat iin eyler umum
16
17

Elisabeth Noelle: Deerlendirilemeyen nsan, Nmberg, 1961


airlerin istatistik ve sosyolojik aratrmalardan nefreti iin marksistler
diyalektik bir izah buldular. Buna gre burjuvann menfaatine hiz
metleri hakknda zmm mutabakat halkn gzleri nnde aikar olacak
diye sanatkrlarn korkusu mevzubahis imi! Bk.: Rene Barbier: Antisocioloki stav knjizevnika i umjetnika, Kultura, Beograd, Say 19/72.

144 | Aliya zzetbegovi

olarak deil, mahhas olarak mevcuttur. Sanat insandan umum ola


rak bahsetmez; fakat her zaman muayyen kiilerden, mesel Oliver
Tvvist, Yefgeniy Ohegin, Fcodor Karamazovdan bahseder. airin
bahse ttii hlamur aac, asla botanikinin tand umum hlamur
aac deildir; fakat evinin bahesinde bulunan mis kokulu ve glge
sinde ocukluk ryalarn grd muayyen bir aatr. Sanat daha
hakik bir tarzda tasvir ediyor; nk mevcut olan herey ferddir.
imdi bunu tasvir eden birka rnek gsterelim:
Sava ve Barta birok kii ortaya kyorlar. Hepsi teker te
ker muayyen ahsiyetlerdir. Bunlardan birini (diplomat Bilyibin i)
Tolstoy yle tarif ediyor: almay seven ve bilen diplomatlar
dand. Tembelliine ramen baz geceleri sabaha kadar alma ma
sasnda geirirdi. Bilyibin almay olduu kadar sohbeti de severdi,
fakat ancak nezaket iinde ve espri dolu geecekse. Bakalarnn hu
zurunda nemli bir ey sylemek zere hep frsat kollard ve ancak
bu ekilde sohbete itirak ederdi. Bilyibinin konumalar her zaman
orijinal bir tarzda umumu ilgilendiren, ferasetli, mkemmel ifadeler
ihtiva ederdi. Clz ve solgun yz, kaim buruukluklarla kapl idi.
Bunlar her zaman banyodan sonra parmak mafsallar gibi esasl y
kanm grnyordu. Bu buruukluklarn hareketleri yznn ba
lca oyunuydu... (L. Tolstoy, Sava ve Bar).
Veya Olivia Pentlandn Erken Sonbahardaki portresi: Eski
evde seslerini ykselten ok kiili o topluluk iinde ancak bir kii o
kadnn rakibi olabiliyordu: Sbilin annesi olan Olivia Pentland. Mi
safirleriyle ilgilenerek odalar, umumiyetle tek bana geziyordu ve
bunu yaparken elencenin, olmas gerekenden ok uzak olduunu
hissediyordu. Sabin Kalenderin parldayan, gze arpan eyleri, balo
elbiselerinin gzleri kamatran yeil rengi, elmaslar ve parlayan kr
mz salar onda yoktu; o bambaka idi. Yumuak huylu, ho, vakur
gzellikte bir kadn tipi idi ve insanlar ok daha kolay ve nazik bir

Dou Bat Arasnda slm 145

ekilde fethediyordu. Misafirler arasnda o hemen gze arpyordu.


Onun hazr bulunmasnn farkna insan ancak yava yava varyordu,
tannmayan gzel bir kokuyu azar azar alr gibi...
Eer ey mevzubahis ise, o zaman o, umum olarak ey deil;
fakat tamamen muayyen bir eydir. Bu bir kalem kutusu da olabilir,
Llevellyn in Benim vdim ne kadar yeildi balkl romannda ol
duu gibi. Bu pasaj yledir: Ne kadar gzel bir kutu idi! Boyu onsekiz, eni in. ekilir bir kapa vard, kapan yivlerde daha ko
lay kaymas iin parmak baslacak ufak bir ukur...
st gzde ok gzel krmz kalem bulunuyordu, yepyeni,
ular yeni alm. ki yeil kalem ucu sap, kalem ulan iin pirin
ten yaplm kck bir kutu ve bir de silgi iin ufak bir ukur. st
katta kolayca dndrlrd. Geriye itildii zaman baka bir gz g
rnyordu. inde daha gzel be kalem vard: sar, biri krmz
ve biri mavi...
Eer herhangi bir ey deil, bir durum mevzubahis ise, yine mu
ayyen, bir daha tekrarlanmayan bir durumdur bu: Mesel, Cumar
tesi gnleri, leden sonra, saat drt sularnda, istasyondaki inaat
yerinin kaldnmnda, gk mavisi giyinmi kk bir kadm mendil
salhyarak gerileye gerileye kouyordu. Ayn zamanda, krem rengi bir
yamurluk, san ayakkab ve yeil apkal bir zenci slk alarak cad
denin kesini dnyordu. Geriye giden kadn ona arpt, ite as
lan ve akamlan yaklan bir fenerin tam altnda. Demek ki slak ke
reste gibi kokan o it, o fener, ateli gk kubbesi altnda bir zencinin
kucanda, o mavi kadncazla ayn anda orada bulunuyorlard...
(j.P. Sartre, La Nausee)
Veya peysaj: leden evvel saat onbirdi. Gne biraz sola doru
ve Pienein arkasnda duruyordu ve gzler nnde ykselen arazide
bir anfi gibi alan koskocaman bir panoramay, bu temiz ve oksijeni
az havada aydnlatyordu. En stte ve sol tarafta byk Smolensk kara

146 j Aliya zzetbegovi

yolu kvrlyordu. Yol, bu anfyi keserek tepe bandan 500 adm uzak
ve daha aada bulunan beyaz kiliseli bir kyden geiyordu (bu Borodino idi). Kyn nnde karayolu, bir kpr zerinden getikten
soma kh inerek kh ykselerek, aa yukar alt verst uzaklndan
grlen, Valuyevo kyne kadar gittike kvrlyordu. Valuyevoyu
getikten sonra ufuklarda grlen ve sararmaa yz tutan orman
da kayboluyordu. Hu ve am aalarndan meydana gelen bu or
manda, yolun samda uzakta Kaloa manastrnn ha ve an kulesi
gnete parldyordu. Btn bu vadide karayolunun sa ve solunda
urada burada yaklan atelerin duman, bizim ve dman askerleri
nin belirsiz kitleleri grnyordu. Sa tarafta Kaloa ve Moskova ne
hirlerinin ak istikametinde araz, dalk ve kayalkt. Kayalklar ara
snda uzakta Bezbovo ve Zaharino kyleri grnyordu. Sol tarafta
araz epey dzd. Ekilen topraklar burada bulunuyordu. Uzaklarda
yaklm bir kyden -Semyonovsko- dumanlar ykselmekteydi. (L.
Tolstoy, Sava ve Ban).
Ve son olarak: Pierre stunlarla blnm kubbeli ve Acem
hallaryla deli, o byk oday ok iyi tanyordu. Stunlarn arka
sndaki blm krmzms ve parlak bir ekilde aydnlanmt, akam
zeri kiliselerin aydnlanmas gibi. Bir tarafnda ipek perdeler arka
snda mahagoniden yaplm yksek bir yatak; br tarafnda ise b
yk bir ikonolar sand duruyordu. Sandk stndeki klandrlm
sslemelerin altnda, uzun Voltairyen koltuk ve tepesinde buruma
m, apak biraz evvel deitirilmi bembeyaz yastklar bulunan kol
tukta, kuaa kadar parlak bir yeil rtyle rtlm Pierrein babas
olan Kont Bezuhovun muazzam figr, geni aln arkasnda arslan
yelesini andran o beyaz salaryla ve krmz-san yzndeki o tipik
asl kaln buruukluklarla yatyordu... (Tolstoy, Sava ve Bar).
Elimizde bulunan kitaplardan geliigzel alnan bu rnekler asla
yalnz Tolstoy, Sartre, Bromfeld, veya Llewellynnin eserlerinin zel-

Dou Bat Arasnda slm j 147

i deildir. Burada sanatkr deil, sanatn znn t kendisini ilgi


lendiren bir fenomenle kar karyayz. Bir sanatkr, her sanatn bu i
kanuna, yani hereyi mahhas, ferd, ahs, tekrarlanmayan, orijinal,
tek olarak grmesi hususuna ne kadar ok riayet ederse, bykl
de o kadar ok olur. Zira zek ile ilim, mevcut olan ne varsa, iinde
hep aym eyin bulunduunu tespit etmek zere, hereyi ayn olarak
karakterize eden kutba doru meyletmektedir. Sanat ise tam tersine,
mevcut olan ne varsa bunlardan ancak bir tek rnek; ancak orijina
lin varolduu, hi bir eyin, kii olsun, durum olsun, peysaj olsun, te
kerrr etmedii ve ebediyyen herhangi bir eyin baka bir eyle ayn
ve mutabk olmad bir rnek telakki etmektedir. Bu telakki sana
tn tabiatndandr; tpk ayn, tekrarlanabilen ve mutabk olann her
ilmin esas faraziyesi ve hatta art oluu gibi. Bir kutbunda kanunla
ryla l maddenin, brnde ise en byk ifadesi ahsiyet olan ha
yatn bulunduu bu mekanik - ahs dzlemde mekanik olandan
ne kadar fazla uzaklarsak, o kadar fazla hrriyet ve yaratclk olur
ve sonunda ahsiyeti karakterize eden br kutupta sadece orijinali
buluruz. Ve tersine, ahsiyetten uzaklk ne kadar byk olursa, arta
ballk, yasalhk ve homojenlik de o kadar artar ve nihayet, br ku
tupta srf soyut, ayn ve mekanik olan kalr.

Fi gr ve a! i s iy et
(nsan figrnn dram)

ahsiyet problemi sanatn saplants olagelmitir. Sava ve Banta


529 kii meydana kyor. lah Komedi ise tamamen bir ahsiyet
ler dnyasn tekil etmektedir. Bunlardan hibirisi unutulmu veya
kalabalkta kaybolmu deildir. Her biri kendi kendine bir ruh
tur ve mesuliyeti ve gnah ile o kadar hakik olarak varoluyorlar ki,
Korkun Mahkemenin manzaras, gelip gemi milyarlarca insanla
beraber bize tamamen mmkn ve gerek grnyor. Sikstin kilise

148 I Aliya zzetbegovi

sinin tavannda Yaratl Kitabndan manzaralar tasvir eden fresk


ler, bir simalar galerisidir. Simay karakter yapan, ferdiletirme, i ha
yat, hrriyettir. nk karakter, insann yzne mutabk deildir;
karakter, yzn iinde yansyan gayrettir. Karakterle tabiat arasn
daki mnasebet, ruhla madde, nitelikle nicelik, uurla atalet, dramla
topya arasndaki mnasebet gibidir. Karakter hr, tekrarlanmayan
ve bir bakmdan lmsz olmakla tabiata kar koyuyor. Tabiat ay
nlk, homojenlik, tetabuk, illiyettir; karakter ise ferdiyet, doallk,
hrriyet ve mucizedir.
Din ruhtan, sanat ise karakterden bahseder. Fakat bunlar ayn
fikri ifade etmek iin sadece iki tarzdr. Din ruha hitap ediyor, sa
nat ise ona ulamaa, onu gzlerimizin nne getirmee alyor.
Daha iptida sanatta kompozisyonun en nemli ksmnn ba olduu
fark edilmektedir. Vcuda sadece bir tama rol verilmitir. Vcut
sadece ematik olarak tasvir edilmi veya tamamen ihmal edilmi
tir. Yerihoda bulunmu ve Milattan 6000 sene evvelki bir zamandan
kalma heykelcilik eseri balar, cilal ta devri insannn, ruhun yerinin
ba olduuna inandm gstermektedir. Paskalya Adalarnda kefe
dilen devs ta figrlerde,dikkat yzlere hasredilmi bulunmakta
dr; bedenle enselerden sarfnazar edilmitir. nk ncil e gre Tanr,
ilk insann yzne nefes flemekle ona kendi ruhundan bir kvlcm
ihsan etmiti. Btn byk sanatkrlar, Phidias ve Paraksitelesten
bahyarak, Raphael, Michelangelo ve da Vinci zerinden Rodin,
Metrovi ve Picasso ya kadar, esasen bir tek mevzu ile, yani insa
nn karakteri ve i dnyas ile uramlardr. Mona Lisa nn hreti,
i hayatn srrn tasvir etme teebbslerinin, belki en baarlsn te
kil etmesine dayanmaktadr. Son on senede Amerikan sanatmda ve
bilhassa resim sanatmda olup bitenler, baz kimselerce insan karak
terinin dramna dn olarak gsterilmitir. Fakat sanat iin bu da
ima yeniden dntr.

Dou Bat Arasnda slm | 149

Bu itibarla her sanat eserinin mevzuu - bazlarnn ona isnad et


tiklerine ve onu ne iin istismar etmek istediklerine bakmadan - her
zaman ancak ruh ve ahs olup, hibir zaman sosyal ve siyas deil
dir. Plan ve dekor pekl sosyal olabilir; fakat sanat her zaman teza
hrn manev yn ile ilgilidir. Sanat, bedenle ilgilendii zaman bile
manevdir. Bazlan, eylerin grnne aldanarak, mesel Rubensi
vcut ressam, Rembrandt da ruh ressam olarak vasflandrm lardr. Ama gerekte her ressam, ahsiyeti, yani ayn zamanda ruhu
tasvir eder. Her dramn esas muhtevas - niha hkm verecek
olursak, - insann i hrriyetiyle, insann, iine atld d dnyann
determinizmi arasndaki mnasebettir ve bu, dramn, din meneine atfedilebilir. Shakespearein oyunlarnda aksiyon bizi nispeten
az alkadar eder. Buna kar, sebepler, gizlenmi ruh, yozlam b
yklyle, o kadar hakik grnyor ki, dikkat ancak ona hasredi
lir ve onun yannda su ehemmiyetsiz kalr. (Charles Lamb). Ak
siyondan bana ne, karakterler yeter diyen Eugene ONeill, apak
aym eyi gznnde tutarak konumutur.
Bu karakter hibir zaman obje deildir. Sanatta o, sadece Benle
Sen olarak mevcuttur. (Martin Buber: Ben ve Sen). Sanatkr ile se
yirci arasndaki farkn silinmesi, eserin meydana getirilmesinde (re
sim sanatnda bile - Amerikan ressam Rauschenberg) seyircinin de
ieri alnmasna dair devaml temayl, bundan ileri geliyor. Bir zenci
dans grubu, bir Afrika kyne geldii zaman; etrafnda toplanan se
yirciler peyderpey oyuna itirak ederler ve bylece sonunda icrac
ve seyirci fark ortadan kalkar. Oyunun dnda kimse kalmaz, her
kes itiraki olur. Eser, sanat ve seyirci birlii prensibidir. Bu, sana
tn metafizik mahiyetinden ileri gelir.
Bu prensibin mahiyeti nedir acaba? Hereyden evvel bu, umumiyetle objektif gerek olarak adlandrdmz eye kar, sanatn zel
tutumudur. Materyalist ilim ve felsefenin ondan bir nevi mudak var

150 Aliya zzetbegovi

lk oluturduu objektif denilen bu gerek, sanat iin -din iin ol


duu gibi- sadece sanatn bir grnts, bir dekor veya sahte bir ilah
tr. nsan ve onun objektif gerek iinde tasdik edilmek, kurtulmak,
kaybolmamak zere ebed abas, sanatn tand tek hakikattir. Bi
raz evvel grdk ki her resim, karakter dediimiz mucizeyi tasvir et
mek iin baarsz bir teebbs tekil eder. Cansz tabiat iinde veya
yabanc, gayr ahs bir dnya iinde, ahsiyet ve bu esas mnasebet
ten ileri gelen atma her resmin temelinde yatan hususiyettir. Bu
muhteva yoksa sanat da yoktur; sadece teknik vardr. Rembrandtn
mehur portreleri ile panayrlarda ucuz satlan ve fakat zanaat bak
mndan baarl olan taklidler arasndaki fark ite budur. Sz geen
o atma husus olarak belirtilmi olmad takdirde bile, ite mev
cuttur. Zira her portre uur, ferdiyet ve hrriyet demek olan ve ta
biat ve dnya ile esas itibaryla muhalefet iinde bulunan hakik in
am tasvir etmee matuf bir abadr.
Binaenaleyh bu, ruh bilim adamlarnn bahsettikleri psik de
ildir. Bu, insan haysiyet ve mesuliyetinin hamili olan hakik ruh
(Kur an, 32/9), tek kelime ile, btn dinlerin, peygamberlerle air
lerin sz ettikleri ruhtur. Bu, Jung ile Dostoyevski arasndaki fark gi
bidir. Bir tarafta Jung un konu ald psikolojik tipler br tarafta
ise Su ve Cezadaki karakterler; bir tarafta hilkat garibeleri, suni,
iki boyutlu varlklar; br tarafta gnah ile hrriyet arasnda kvra
nan insanlar, Allahn mahluklar, karakterler.

S a na ik A t ve E* eri
Sanatn metafizik meneinden ileri gelen bu garip, akld, gayn
tabi (veya tabiatst) tarafim dnrsek, biz bir anda anlarz ki sa
nat eseri, obje olarak, d dnyadan bir gerek olarak, sanatn asl ga
yesi deildir. Gaye, yaratmann kendisidir; eser ise, onun kanlmaz
yan rndr. Sanatn z meyildir, yani d dnyada deil; dahilde,

Dou Bat Arasnda slm 151

ruhun iinde bir eydir. Sanat, sanat eseri olmasa da zelliini korur.
Bu yaratc meyil yoksa, sanat da yoktur. Pollck, tuval zerinde yr
mekle veya tuval zerine boya tpleri sallamakla resim yapard. Rauschenberg, bir sergisini muhtelif byklkte bir sr bombo ve
bembeyaz tuvalle amt. Yves Klein, 1954te Madridde, tek renkte
on yapraktan meydana gelen bir albm yaynlamt. Amerikal piya
nist John Cage Drt dakika ve 33 saniye adl bir kompozisyonda,
olduka uzun bir mddet, almadan, piyano banda oturmutu.
Hamletin hareket dolu hareketsizlii veya Aleksander ehovun,
dramlarnn tannm aksiyon azl da ayn trdendir. ehovun
baz eserlerinde sahneler, sessizlikten ibarettir. Sahnede hibir ey
olmuyor, nk aksiyon ite cereyan ediyor. mit (pimanlk, fke,
zillet, utan, mitsizlik, hadiseler deil; i tecrbelerdir. Japon Nodramnda yle sahneler vardr ki, oyuncu yirmi dakika hibir hare
kette bulunmaz; fakat kendi iinde cereyan eden frtnalar ifade eder,
vs. Kk sanatn znde bulunan bir gr -yani dahili ve enfs ola
nn vurgulanmas, haric ve objektif olann inkr- bylece apsurd ne
ticelere gtrlyor...
Informal resim sanatnda tek renk tuval, ancak d dnyann
mutlak surette inkr olarak anlalabilir. Bu inkr daha ak ve daha
esasl bir ekilde ifade etmek mmkn deildir. Resim yapma, fa
aliyetin kendisi, -resmin kendisi deil- sanatn asl mns ve gaye
sidir. Bir sanat eseri tahakkuk dnda, istek safhasnda da kalabilir;
fakat retime, seriye dntrlemez. Sanat eserinin esizlik vas
fn haiz olmas esas arttf. Esizlik vasfnn yokluu bile eserin
mevcudiyetini pheli klmaz; fakat onun ikinci nshas veya o
altlmas daima inkrn tekil eder. te bylece paradoksa var
yoruz: Sanat eseri oaltlnca yok olur. Bu itibarla sanatkrn is
tei veya niyeti -ki zahiren imza ile teyit edilir- sanat eserini tasdik
eden son ey olarak kalyor. Schwitters Sanatkrn ortaya koyduu

152 Aliya zzetbegovi

herey sanattr diye ilan ediyor. Onun iin, Picassonun yanyana


koyduu ve imzas ile tasdik ettii bisiklet paralar, bir sanat eseri
dir. (Boann ba Pariste Luise Leiris galerisinde bulunmakta
dr). Ahlk, sanat ve din bir daha, bu noktada, birleiyorlar. Takv
yzlerinizi arka ve garba doru dndrmeniz deildir... (Kuran).
Niyet (veya meyil), insan hareketlerinin d dnyada mn ve ne
ticelerini deitirmese de sabit bir deer olarak kalr. Sanat, icad et
medir. Faaliyetin kendisidir. Tpk baarsz bir teebbse veya bo
una bir fedakrla her insann gznde deer veren eyin, ahlk
oluu gibi. Eer sanat, ahlk ve dinin iinden, tali ve tesadfi olan
hereyi karsak; yani onlar zlerine kadar soyutlasak, orada istek,
arzu (veya niyet), tek kelimeyle onlarn niha ve hakik muhtevas
olarak hrriyeti buluruz. Binenaleyh, din, ahlk ve sanatn znn
z ayndr: Saf insaniyet.
Mahiyetinin icab olarak tekrarlanan eserler bile sanatkrn ah
siyeti sayesinde yenilenir. Arthur Rubinstein bir vesileyle, saysz defa
icra ettii Beethovenin Drdnc Piyano Konertosunun, her ic
rasnda bambaka bir eser olduunu sylemitir. Meyerhold ise hep
aym piyesin -Hemletin- oynanaca bir tiyatro tavsiye ediyordu. Bu
piyes ayr ayr yneticiler tarafndan sahneye konacak ve her defa
snda yepyeni bir eser olacakt. Bu ancak, sanatn eserde olmayp,
sanatkrn i hayatnda ve ahsiyetinde oluuyla, ahsiyetin ise salt
hrriyet demek oluundan dolay mmkndr. Ksaca, sanat eseri
nin tecrbe edilmesi hem sanatkr iin, hem de seyirciler iin her
zaman baka trl ve bir bakmdan hep yenidir.
Eserden bahsettiimiz zaman bir sanatkrdan, eseri yapan
dan bahsederiz. Picasso, Czezannen resimlerine her baktnda,
Czezannen bu resimleri yaparken iinde bulunduu heyecanla il
gilenmek istediini sylerdi. Ressamn ne yapt mhim deildir;
ressamn kendisi mhimdir. Ona gre sanat eseri, srf sanatkrn

Dou Bat Arasnda slm | 153

ahsiyetini peyderpey gstermesi bakmndan ehemmiyeti haiz


dir. Hatta eserde, onun ahlk ahsiyeti de yansmaktadr. Kt bir
kii byk air olamaz. (Boris Paternak). nk eseri kendisi de
rnektir. Bu ayniyete normal konumada da rastlamaktayz. Mesel
eserin adm vereceimiz yerde, bu Czezanne, Drer, Rubenstir
deriz. Gece Nbeti yerine Rembrandt dediimizde, o zaman o
resim hakknda sylenecek herey sylenmi olur. z budur, bun
dan baka herey ilintidir.
Sanat, i dnyamzn hakikatlerine aittir, gereklerin d dnya
sna deil... Onun iin samim ve gayr samim sanat arasnda, ilhama
dayanan bir iirle smarlama bir iir arasnda tefrik yapabiliyoruz. Ne
den her kopya irkindir? (Allain). Orijinal ile kopya arasnda, an
cak meydana getirme asndan bakld zaman, fakar vardr. Objek
tif adan bakldnda fark mevcut deildir veya olduka nemsiz
derecede mevcuttur.
Ki (Kitsch)le ilgili durum buna benzer. Yerini objektif olarak
tespit etmek zere yapan btn teebbsler ksr kalmtr. Onun
iin Abraham Moles ki obje deil, insan ile obje arasnda bir m
nasebettir; isim deil, sfattr diye kefetmekle bu hususta muhte
melen en byk gedii am bulunuyor.
ster resmin kendisi ister yapl tarz olsun, herhangi bir sanat
ne sahte ne de hakikdir. Ancak sanatkrn dnyaya ve kendi eserine
kar tutumu onu sahte yapabilir. Tekrarlama, tekemml veya akademizm, eserin ismen ait olduu slp veya tarz ne olursa olsun, sah
tedir; nk hakik ilham ve hrriyetten mahrumdur. Hrriyet ise
sanatta i hayatm artdr ve yerine hibir ey geemez. Her akademizm lmek demektir. (jean Cassou). Gayri samim bir sanatkr,
l doan bir sanat eseri meydana getirir. Bu namaz gibidir. Heye
can veya huu iinde klnmayan namaz hangi dnyada ve hangi bi
linte olursa olsun mnszlktr. Dinde riyakrlk veya biimcilik ne

154 I Aliya zzetbegovi

ise, sanatta da akademicilik odur.18


Ruhun bir hareketi olan yaratmann kendisinin asl ehemmiyeti
ve d dnyada bir gerek olan eserin tli ehemmiyeti, anlalmayan
sanat eserlerinin meydana getirilmesinde de kendini gstermekte
dir. Burada hereyden evvel tespit edelim ki tamamen anlalan eser
ler asl yoktur. Zira sanat eseri hereyden nce bir i mesele, bir sr,
bir inan meselesidir, (Fransz heykeltra Adam) ve byle olmakla
baka insanlarca ancak ksmen ve artl olarak anlalr. Resimlerimi
dnyada ancak bir tek kii anlar, o da benim, talyann bata gelen
ressamlarndan, metafizik resim sanatmn kurucusu De Chirico
diyor, bunu. Her eserin bir bakmdan otobiyografik mahiyeti vardr.
Trajedi yazarlarnca yazlan dramlar -eer gerekse- sadece yazarla
rnn hayat dramndan birer paradr. Kendi hayatm hibir yerde
tasvir etmediim halde romanlarmda btn ahsiyetler benim ha
yatmdan bahsederler. Bunu da gnazio Silone diyor. iir sanat, bir
monologdur, ok defa sessiz bir monolog. Ancak airle dnyas iin
tam hakikattir. Gzsz heykelcikleriyle Alberto Giacometti bize acaba
ne anlatmak istiyor? Sanat absrd bir faaliyet ile imkn d olann

aratrlmas ve atei yakalamaya, psiki hayatn zn kavramaa bey


hude yere teebbs olarak tarif etmekle Giacometti bu soruya ks
men cevap veriyor. Bu aramada, bu imknsz faaliyette herkes yalnz
banadr ve kendi yolundan gider. Bu sebepten seyirci veya dinleyi
cilerin, anlalmaz bir r, resim veya figre kar protestosu umu
miyetle sanatn zn kavramamalarnn bir neticesidir.
Bu suretle, yaratmann kendisi sanatn balca gayesi olarak or
18

Uygarlkta eylerin ters durduuna iaret edelim. Burada eylerin objektif


deeri vardr. Amerikada bat sahiline giden demir ve karayollarn mace
raclar, agzl bankaclarla mteahhitler ina etmilerdir, fakat onlarn
gaye ve vastalar, Amerikann hayatn deitirmi olan ve milyonlarca
insann menfaatine hizmet eden bu eserlerin ehemmiyetine herhangi bir
ekilde tesir etmemitir.

Dou Bat Arasnda slm 155

taya kyor; eser ise, onun tamamlanmam semboldr. Yarat


mada sanat tam, sevin eksiksizdir; eserde ise bundan sadece bir
para mevcuttur. Ve bu husus ok defa sanatkr iin bir ztrap kay
nadr. Bazan bir portre veya heykelin hakik mnsm anlamak g
tr; nk eser sanatkr ve onun fiilinden ayrlm bulunuyor. Ga
lerilere yaptmz ziyaretler bizi lkayt klabilir, zira burada ebed
alev yanmaz. Bunlar bir zamanlar resimlerdi imdi ise bu deildir,
diyor, Jean Dubuffet. Bir sanat eseri, bir ruh iinde yanan atein bir
neticesidir; eserin kendisi bu ate deildir. Daha dorusu eser, onun
varlna tanklktr, atein brakt izdir.

Sanatkr ile eser, znel ile nesnel prensipler arasndaki tezat, bir
baka yerde, bu sefer eserin kendisinde ve uslbun veya fonksiyo
nun stnl hakknda asrlarca devam edegelen ihtilafn nda
incelenebilir. slp ile fonksiyon arasndaki mnasebet, insan ile
ey arasndaki mnasebet gibidir. slp ahs, ferd; fonksiyon ise,
gayr ahs, objektiftir. slp yaratlr; fonksiyon ise tahlil edilir, in
celenir, kurulur. slp vakar dolu, antsal, ssl, samim ve tecrbe
edilmi olabilir; fonksiyon ise, olsa olsa teknik bakmdan mkem
mel olabilir. slba ulalamaz ve izah edilemez; fonksiyon ise izah
edilebilir. slp insan (Buffon), fonksiyon ise olup biten ey, ob
jektif hakikattr.
Birbirinden ayr, bamsz, iki faaliyet vardr: Estetik biim verme
ile teknik tekemmml. Birisi insann aklanmas mmkn olmayan
gzellik ve ekle ynelik isteinin tatminini; br ise insann ihti
yacnn bir ifadesi olan fonksiyonu gznnde tutmaktadr. Biri e
itlilie, ferdilemeye; br yeknesaklk ve tesviyeye meylediyor.
Burada her iki temayln, uzatlm ve birbirinden ayrlm ola
rak, hayattan yoksun bir neticeye gtrdn kaydetmek bilhassa

156 I Aliya zzetbegovi

bu kitabn ikinci ksmnn sunduu fikirler asndan ilgintir. On


lar en ak ekilde takip etmek, tabi, kark mahiyeti dolaysyla
mimarde mmkndr. Srf estetik biimlendirme, fonksiyonla il
gisi olmadan ekil gelitirme, pek abuk dejenere bir dekor olur ve
sun ve bo olduu tesirini brakan bir bina vcuda getirir. br ta
rafta srf fonksiyonu gznnde tutan teknik tekemmln neticesi,
tesviye ve yeknasakla temayl bulunan souk ve karaktersiz obje
lerdir. Fonksiyonalizm taraftarlarndan biri olan Mies van der Rohe
Eer doru drst ina etmek istiyorsak kilise, fabrikadan farkl ol
mamaldr diyor.
Dnyann ezel ikili bylece bir daha, slp ile fonksiyon ara
sndaki tezatta, tekrarlanmaktadr.

Ortaya konan gerekler, tenkidin baarszln ve hududunu


izah edebilir. Tenkit sanat eserini izah etmee alyor. Fakat, aklc
metodu sebebiyle buna apriori kabiliyeti yoktur. Onun iin derler ki
tenkit eseri ldrr. Tenkit, haddizatnda dnce meyvesi olmayan
bir eye mn vermek ister.19 Tenkiti iin eser, obje veya psikolo
jik fenomendir. Sanatkr iin ise, eser, ztrap ve bandan geenlerin
tesiriyle harekete geirilen tamamen dahil bir vizyondur. Tahlil ve
mantk dnmenin neticesi olmayp, znt ve acnn ocuudur
(Picasso). Onun iin eletiriciler, yaklamlaryla eseri aydnlatacaklan
yerde daha ziyade karartyorlar. Einstein, Franz Kafkamn bir eserini
okuduktan sonra yle ikayette bulundu: Onu okuyumadm. Onu
19

Andre Marchand: Ressam aydnlardan deildir. Resim sanatmda zeknn


hi bir faydas yoktur. Ruh iinde aydnlk lazm. Rissier: Resim sa
nat nsan hissiyata hitap eden bir eydir. Daima kaynaklara dnmek icap
eder. En saf ve en gerek onlardr. Uyargarlmz entellektalistiktir. Bir
aydn ise plastik sanat asl anlamaz.

Dou Bat Arasnda slm 157

anlamak iin insann ruhu yeter derecede komplike deildir (Thornas Manna yazd bir mektuptan). Fakat eletiriciler Kafkann ken
disine bile stn kmay baardlar. Alfred Casin de, Kafkay oku
mak, baz yorumcularm okumaktan daha kolaydr, diyor. Onlarn
kitaplarm, Kalka, insanlktan uzak olmalarm ispat eden bir baka
rnek olarak gsterirdi. Dostoyevski, eletirmenlerinin ve okumu
yorumcularnn makalelerine alelde okurlarnn kanaati ile cevap ve
riyordu. Hatra defterindeki bir notta (1876) yle bir kayt bulunu
yor: Ben her zaman eletiricilerden deil okuyuculardan destek gr
dm. Sanat, eletirici olmayan bir seyirci kitlesi ister. Fazla eletirici
bir seyirci iin eser bir sr bilgi veya derslere ayrlr, asl maksad
ise ona mehul kalr. Bu itibarla, ortalama seyircilerden bazlarnn,
sanat eserinin hakik mesajma eletirmenlerden daha yakn olduu
pekl tasavvur edilebilir. nk bunlar eseri anlamaa teebbs
etmeden, onu tecrbe edeceklerdir. Bir piyes veya iirin deerlendi
rilmesi hakknda seyircilerle eletirmenler arasnda olan tam ihtilaf
birbirinden apayr bu iki yaklamdan ileri gelebilir.
Sanatta tenkit nasl mmkn deilse, aym sebeplerden dolay
dinde de teoloji gayr mmkndr. (Faulkner eletiricileri papazlarla
mukayese ediyordu). Din ilmi olamaz. Hakik din ve ahlk mesele
leri uygun bir ekilde dram, tiyatro ve roman ifade edebilir. ncille
Kuran teoloji kitablan deillerdir. Bu husus din ile sanat arasnda
bir baka temas ve hatta bamllk noktasdr. Hristiyanlk, hakik
mnda teoloji olarak deil; olsa olsa s hakknda tarih olarak varo
labilir. sa ile ncil bir yanda, Paul ile kilise br yandadr.
Din ile sanat arasmdaki temas noktalan hakkndaki bu mtalaay
sona erdirirken kaydedelim ki, sanat, insan ararken, bu bir bakma
Allah aray oluyor. Baz sanatkrlann dinsiz olmas bu gerei de
itirmez. Zira sanat bir hareket tarzdr, bir dnme tarz deildir.
(Alain). Din olmayan resim, heykel, iir varsa da, din olmayan sanat

158 Aliya zzetbegovi

yoktur. Ateist sanatkr fenomeni -ki gerekten ok nadirdir- insann


kanlmaz tenakuzlarna ve insann uurlu mantnn gayr ihtiyar
ve fakat o kadar da otantik olan umum temaylden nisb bamsz
lk peinde komasna atfedilebilir. Bu gayr ihtiyar, umum temayl
Sema ile Arzn topyekn tazyikine insann cevabn tekil etmek
tedir. Din gerek yoksa, sanat gerei de yoktur!..

Drdnc Blm
AHLK
Vazife ve Menfaat
Btn hakikatin kendilerinden ibaret olduu iki ayr dzenin
d hatlar tamamen aydnlanm deildir. Bir tarafta hrriyeti, gayr
ihtiyarlii, uuru ve ahsliiyle yaratma; br tarafta illiyet, entropi,
atalet ve anonimlik (homojenlik)le tekml vardr. Bu zincirlerin iki
halkas daha vardr: Vazife ile menfaat. Birincisi ahlkn, kincisi ise,
siyasetin merkez mefhumudur.
Birbirinin zdd olan vazife ile menfaat her nsan hareket tarz
nn iki deiik hareket ettirici gcn tekil etmektedir. Aralarnda,
kaide olarak hibir karlatrma yaplamaz. Vazife hibir zaman menfaati deildir, menfaatin ise ahlkla alkas yoktur.
Ahlk ne fonksiyonel ne de rasyoneldir. Eer hayatm tehlikeye
atmak sretiyle, komumun ocuunu kurtarmak zere yanan eve
girip, kucamda lm ocukla dnsem, neticesiz kalan hareketi
min kymetsiz olduu sylenebilir mi? Faydasz bu fedakrla, ne
ticesiz bu teebbse kymet veren ey ite ahlktr, tpk harabeleri
gzel klan eyrn mimar oluu gibi (A. Perret).
Yenilgiye uram adaletin manzaras -ki bu durumda bile kalp
lerimizi fethediyor- bu dnyaya ait olmayan bir gerek halinde ken
dini gsterir.

160 | Aliya zzetbegovi

Adalet ve fazilet urunda hayatn veren bir kahramann hare


ket tarz; hangi dnyev, tabi, mantk, ilm ve umum olarak akl se
beplerle doru gsterilebilir? Eer sadece mekan ve zaman iine ka
panm bulunan bu dnya ile, hak ve hakszlk karsnda ilgisiz kalan
tabiat varsa, o zaman adaletin tarafn tuttuu iin bu dnyada kaybe
den kahramann fedakrl, mnsz olur. Ve tersine, onun bilhassa
bu hareketi, -mnsz olduunu kabul etmeyi reddettiimizden- ka
nun ve menfaatleriyle, bu tabiat dnyasnn karsnda mns ve ka
nunlar bambaka bir dnyadan, Allahn vahyi gibi, bir haber olarak
durmaktadr. zahn bilmeden ve buna ihtiya da duymadan biz bu
mnsz hareketi tasvip ederek, btn varlmzla onun tarafn tu
tuyoruz. Bu yle bir eydir ki; ya hi anlalmyor yahut kendiliin
den anlalyor. Kahramanca bir hareketin bykl, onun ne faydal
olmasnda, -nk ok defa faydaszdr- ne de makul olmasndadr.
nk o, ok defa makul deildir. nsann bandan geen ve geiri
len dram, bu dnyada ilah olann en parlak iaretidir ve onun btn
insanlar iin kalc ve evrensel olan kymet ve mns buradadr.
Bu dnyada, mcadele vererek ztrap eken byk trajik ahsi
yetleri, malup deil, galip sayabildiimiz iin bir baka dnyann ha
kikati daha aikr grnmez mi? Galip mi? Evet, fakat nerede, hangi
dnyada galip geldiler? Rahatn, hrriyetini ve hatta hayatn kaybe
den bir kimse nasl galip olabilir? Bu dnyada olmasa gerek... Do
laysyla bu ancak bu dnyadan her hususta bambaka bir dnyada
olabilir. Btn peygamber ve vaizlerden daha fazla bunlardr br
dnynn habercileri. Onlarn hayat ve zellikle fedakrlklar bizi
tekrar tekrar, u mkl ile karlatrr: Ya insan varlnn zamanla
mukayyet, nisb ve mahdut mnsndan apayr bir mns vardr, ya
hut da devaml olarak hayran bulunduumuz bu byk ahsiyeder
birer beceriksizlik rneidirler. Fakat bu ikinci faraziye ile btn bir
dnya kmee balyor.

Dou Bat Arasnda slm 161

Ahlk fenomeninin, insan hayatnn bir gerei olduu halde, akl


ynden izah edilemeyiinde, din iin birinci ve belki de tek pratik
delil bulunmaktadr. nk ahlka uygun davran ya mnszlktr;
yahut, Allah varolduundan, mns vardr. nc k yoktur. Ya
ahlk bir pein hkmler yn olarak atmamz ya da ebediyetin
iareti olarak vasflandrabileceimiz bir sembol denkleme sokma
mz gerekiyor. Ancak ve ancak hayatn ebedlii ve insann lmezlii,
yani Allah'n ve bu tabiat dnyasndan ayr bir dnyamn varolmas
artyla insamn ahlk davrannn -ister ufak bir menfaatten feragat
olsun, ister hayattan feragat olsun- bir mns vardr.
Fazilet kanununa gre hareket eden insanlar ok deildir el
bet. Fakat bu son derece kk aznlk, insanln ve her insann gu
rur kaynan tekil etmektedir. Kendi hayatmzda srf fazilet kanu
nuna gre hareket ettiimiz anlar azdr, fakat buna ramen menfaat
ve faydamza bakmadan kendi kendimizin stne ykseldiimiz bu
anlar, ne kadar az olursa olsun, hayatmzn yegne zeval bulmaz de
erleridir.
insan hibir zaman ahlken tarafsz deildir. Dolaysyla o da
ima ya hakikaten yahut sahte olarak ahlkldr. Veya, en ok grlen,
her ikisidir. Muhtelif zamanlarda, deiik ekilde hareket edilmi ve
davranlmtr, fakat her zaman adalet, hakikat, eitlik, hrriyet gze
arpar bir tarzda szkonusu edilmitir: Bilgelerle kahramanlar tara
fndan samimiyede ve hakikat adna, sayaslerle demagoglar tarafn
dan riyakrlkla ve menfaat adna... Mamafih, demagoglarla ikiyz
llerin, bu sahte ahlk da, incelediimiz mesele bakmndan, hi de
daha az ibret verici deildir. Bu sahte ahlk, bu ahlk maskesi, ada
let, eitlik, hmanizm kelimeleri kullanlarak yaplan ve asrlarca de
vam edegelen bu yar, ahlk hakikatim kahramanlarla evliylann
strap dolu yce hayat tarz kadar aka teyit etmektedir. Siyas ta
rih ve bilhassa en yeni olaylar, hrriyet dmanlarnn da, bask ve

162 Alya zzetbegovi

casusluk mekanizmas yannda, mtemadiyen hrriyet ve adaletten


yksek sesle szetme mekanizmasn altrdklarn; iktidarn snrl
bir grubun menfaatine ele geirilmesi ile ilgili plnlarn hrriyet, de
mokrasi ve adalet urunda mcadele olarak gsterdiklerini ortaya
koyucu rneklerle doludur. Korkun cinayetleri yznden ar tah
tnda cellat olarak adlandrlan Mthi van bile, kendisi tarafndan
haksz yere hiyanede itham iddiasyla lme mahkm edilen 400
asilzadeyi idam ettirmeden nce bu kararnn hakl bir hareket ola
rak teyidine ihtiya duymutu. Korkun fiilinin adil bir hareket ol
duu hayali ona ahsen mi lzm idi, yoksa (demagojik sebeplerden)
halk dnerek mi buna lzum grd, nemli deildir; ahlk mah
kemesinden kamak imknszl, ahlken tasvibe ihtiya her iki du
rumda da mevcuttur. Sahte ahlk olarak ikiyzllk, hakik ahlkn
kymetinden bahseder; tpk sahte parann, muvakkat da olsa, dee
rini hakik parann mevcudiyetine borlu olduu gibi, ikiyzllk,
herkesin herkesten, ahlka uygun davranmasn beklediine veya ta
lep ettiine bir delildir.

Tabiat dnyasnda eyler objektif olarak varoluyor. Arz, gne


etrafnda dnyor (tersine deil); biz bunu istesek de istemesek de,
beensek de beenmesek de bu byledir. Biz hatta bu gerekten nef
ret de edebiliriz; fakat onu grmezlikten gelemeyiz ve deitirenle
yiz. Ahlk asndan gerekler mnszdr. Onlarn ahlk iareti yok
tur ve bylece onlar ahlken mevcut deildir. br tarafta, nsan i
dnyamzda eyler; objektif olarak mevcut deildir. Kelimenin tabi
mnsnda onlar hi yoktur. Burada biz vastasz itirakiyiz ve bu
dnyann grn, dorudan doruya bize baldr. Buras insan
hrriyetinin sahasdr.
Mecbur olduumuz eyleri yaptmz, zengin ile fakir, akll ile
aklsz, bilgili ile cahil, zayf ile kuvvetli ahslardan mteekkil bulu

Dou Bat Arasnda slm | 163

nan

d dnyadan farkl olarak, i dnyada tam hrriyet ve ans eit

lii vardr. Saydmz btn bu gerekler, irademize bal deildir ve


hakik benliimizi ifade etmez. Madd snrlamalarn bulunmad,
ifls ettii niyet ve isteklerde ise, bu hrriyet tamdr. stisnasz her in
san bir takm ahlk kanunlarna riayet etmek sretiyle kendi vicda
nyla ahenk iinde yaamak isteyebilir ve buna meyledebilir. Bunla
rn hangi ve ne trden kanunlar olduu nemli deildir. Herkes iyilik
yapamaz, fakat herkes iyilik isteyebilir ve onu sevebilir. Birok kii
hakszlklarn dzeltilmesine katkda bulunamazlar; fakat her insan
kendine veya bakasna yaplan hakszl takbih veya ondan nefret
edebilir. (Burada pimanln mns yatmaktadr). Ahlk, fiilin ken
disinde olmayp, hereyden evvel insann doru drst yaamak iste
mesinde, iradesinde, iradesinin abasnda, kendi kurtuluu iin mcadelesindedir. Kmil, gnahsz olmak nsan deildir. Bilakis, gnah
ilemek ve tevbe etmek insana daha yakndr, daha nsandir.
Arzu etmediimiz halde yaptmz ne kadar ok hareketimiz
vardr, deil mi? br tarafta istediimiz halde hibir zaman tahak
kuk ettiremeyeceimiz ne kadar ok ey... te iki ayr dnya: Kalple
tabiat. Bir niyet hibir zaman tahakkuk etmezse bile kalp dnyasnda
vuku bulmutur ve o tam hakikattir. Ayn ekilde kastsz bir fiilimiz
tamamyla tabiat dnyasnda cereyan etse bile, denilebilir ki, i dn
yamzla hibir alakas yoktur.
stek ve fiil arasndaki bu tezat, insan ile dnya arasndaki ezel
tezadn bir yansmasdr. Bu tezat ayn ekilde ahlk, sanat ve din sa
halarnda da vardr. Niyet, sanat saikas ve dindarlk mahiyet itibanyla birbirine aittir ve kendi madd, dnyev projeksiyonlar olan
davran, sanat eseri ve din trenlerle ayn mnasebet iinde bulun
maktadrlar. lk zikredilenler ruh tecrbeler, brleri ise d dnya
daki hadiselerdir. Birincisinde fiiller niyetlere gre deerlendirilir;
kincisinde ise fiiller neticelere gre deerlendirilir. Birincisi her di
nin mesajdr; kincisi her siyaset veya ihtilalin parolasdr. Burada

164 Aliya zzetbegovi

birbirine zt iki mantk vardr. Birinde dnyann inkr, brnde


insann inkr ifade edilmektedir.
ilimle materyalizm, insann davrannda niyetin gerekliini ka
nlmaz bir tarzda pheli grmlerdir. Niyetin, ne asl ne de ori
jinal; fakat hereyden evvel aklanmaya muhta, sebep deil de ne
tice olan bir ey olduunu iddia etmilerdir. Buna gre, insan fiilinin
sebebi niyette deil, uurun dmda bulunan bir eyde, umum de
terminizmin bir blgesindedir.
Dine gre ise, tam tersine, her insann iinde dahil bir merkez
vardr. Bu, esas itibaryla, dier btn dnyadan farkldr. Bu her in
sann dibi, ruhudur. Niyet insann kendi derinliklerine, o dibe doru
dahil bir adm demektir. Bununla fiilini kendine maleder, tasdik eder
ve dahilen teyit etmi olur. Bundan sonra fiil ya tahakkuk eder veya
etmez. Fakat i dnyada dnlmesi imknsz olarak yaplm olur.
Bu kendi kendine danma olmadan insann fiili haric ve geici bir
dnyada mekanik bir hareket veya bir tesadf eseri olarak kalr.
nsan, yapt deil, hereyden nce istedii, meylettii eydir.
Bir yazar dikkatini sadece fiillere hasretmez; kahramannn ruhunun
derinliklerine gizlenmi saiklere iner. Bunu yapmazsa, edeb bir eser
deil, sadece bir vakayiname meydana getirir.
Hollandal ahlk bilimcisi Amold Geulincx, ahlk iinde niyetin
ehemmiyetini fevkalde ak bir ekilde belirtmitir. Ona gre hakik
zmz sadece idrak ve iradeden ibarettir. uurumuzun dnda faa
liyete, kabiliyetimiz yoktur. Hareket etmemiz hemen hemen hi eli
mizde deildir; tamamen Allahn elindedir. Bu itibarla ahlka uygun
luk doru harekette deil, ancak ve ancak doru niyettedir.
Buna benzer bir fikri; Hume de gelitiriyor: Bir hareketin yalnz
bama ahlk deeli yoktur. Bir kiinin ahlk hal ve deerini anlamak

iin onun iine bakmamz icap eder. Fakat bunu dorudan doruya ya

Dou Bat Arasnda slm 165

pamadmzdan, dikkatimizi yaptklarna yneltiriz. Bunlar da yalnz


dahil istekle ve dolaysyla ahlk deerlendirmeyle ilgili iaretlerdir
ve byle de kalrlar. (David Hume, Treatise on Human Nature).
Bir ey yapmay kastettiimiz zaman, ebed hayatmz bakmn
dan onu, srf bu kastmzla yapm oluruz. Onun haric olarak mey
dana getirilmesi yalnzca dnyev, yani artl, otantik olmayan, tesadfi
ve mnsz, unsurunun bir parasdr. stek ve niyet hrdr; tahak
kuk ise tahdit, kanun ve artlara baldr. Niyet tamamen bize ait bir
eydir; tahakkukta ise, yabanc ve tesadfi bir ey vardr.
Ahlk istektir; hareket tarz deil. Yoksa bir hadmn afif, mide
hastasnn da itidal rnei saylmas gerekirdi ki, byle deildir.
nsan iyidir, eer kendi anlad gibi bile olsa iyiyi isterse, bu,
bakasnn asndan kt olabilir. nsan ktdr, eer kendi anla
d gibi bile olsa kty isterse. Ve bu kt baka insanlar iin ya
da onlarn asndan iyi olsa bile... Her zaman mevzubahis olan ey
insann kendisi ve onun anlaydr; bakasna ait dnya deil, ken
disine ait dnyadr. Bu srf dahil, srf ruh mnasebette herkes tek
bana durmakta olup mutlak surette ve ayn ekilde hrdr. Her in
sann mutlaka mesul olduu ve Sartre m Cehennemde ne masum
madurlar ne de masum mahkmlar vardr eklindeki ifadesinin
mns da budur (J.P. Sartre, Huis Clos).

Eski kitaplardaki en tesirli ve en fazla hayret uyandran ey


ler, hidayete ermek ve insanlarn ahlken yeniden douuyla ilgili
hikyelerdir. zah kabil olmayan, serbest, dahil bir kmldamayla,
byk gnahkr ve zalimler, beklenmedik bir anda yumuak huylu
mnzeviler ve adalet ncleri olmulardr. Bunlar her zaman an ha
diseler olmutur. Herhangi bir yeniden terbiye, bir sre, bir etki
lenme meselesi yok burada. Ruhun derinliklerinde bir hadise; g

166 | Aliya zzetbegovi

cyle insan znde deitiren, tamamen dahil bir enerji; bununla


beraber varolan bir tecrbe szkonusudur... Meydana gelen deime
insana aittir ve dolaysyla burada sre, illiyet, arta ballk, sebep
ve neticeler ve hatta akl izah da yoktur. z hrriyet ve yaratclk
olan bir dramdr bu...
yilik gibi ktlk de insann iindedir. Ve insan herhangi bir
d tesirle, artlarn deimesiyle, zorla altrmayla, kanunlarla, kaba
kuvvetle slah edilemez. Sadece davran deiebilir. Gnahla fa
zilet, Hypolite Taine ve Zolann dndkleri gibi, vitriol ve eker
gibi rnler deildir.
Tolstoy Dirilite mahkumlarn yeniden terbiye edilmesinin
nasl insanlarn suistimaline dntn ve bunun insanlar nasl
bozduunu gstermektedir. Yeniden dou, ihtida ise, ruhun bir ha
reketinin neticesidir ve ruh iinde kendiliinden meydana gelir. Din
asndan errin bertaraf edilmesine matuf, her d tesir neticesizdir.
Hristiyanhk ve Budizmdeki erre kar mukavemetsizlikin hakik
mns ite budur.
Onun iin, srarla olan terbiye aciz kalr, eer szkonusu edilen
insann hakik ahlk anlay ise... Askerlerde sk talimlerle dayanma,
maharet, kuvvet hususiyetleri gelitirilebilir; fakat eref, haysiyet, he
yecan ve kahramanlk hissi gelitirilemez, nk bunlar ruhun zel
likleridir. ok defa grlmtr ki, bir inanc veya davran kanun
lar, terr, bask ve zulm sayesinde empoze etmek mmkn deildir.
Her pedagog size rneklerle anlatacaktr ki, muayyen bir istikamete
srarla yneltmeyi istemek ocuklarda direnie sebep olur ve bundan
sonra tamamen ters istikamete temayl veya arzu ortaya kar. Bu
husus insann nsan karakterinden ileri geliyor. Zorla altrma in
sana kar cizdir, nk insann ruhu vardr. Bu aresizlik ve terbiye
nin nasl olacann belli olmaynda, insann ruhla, yani hrriyetle
mcehhez olduuna dair mahhas bir delil bulunmaktadr.

Dou Bat Arasnda slm 167

Bu sebepten her hakik terbiye haddizatnda kendinden bir ter


biyedir ve dolaysyla zorla terbiye metodunun inkrdr. Hakik
terbiyenin gayesi inam dorudan doruya deitirmek deil (nk
byle bir ey kelimenin tam mnsyla mmkn de deildir), rnek,
nasihat veya baka herhangi bir ey sayesinde dahil hadiselerin cere
yanm harekete geirmek, iyinin lehine tamamen dahil bir karar al
drmaktr. Bu olmadan, insann hakik mnda deimesi mmkn
deildir. Evet; davranta bir deime olur, fakat bu da olsa olsa sahte
veya tamamen muvakkat olabilir. En derin arzularmz harekete ge
irmeyen sath bir davran terbiye deil, srf altrmadr; zira, ter
biye ahs itirakimizi, ahs gayretimizi ister. Onun iin terbiyenin
neticesi eit eittir ve ngrlemez.
Ferdiyetiler, insamn yrd yoldan geri dnmesine, dahil
diriliine; pozitivistler ise yeniden terbiyesine, davrannn deime
sine inanrlar. Bu kanaatlerin arkasndaki felsefe aktr: Eer su, ser
best seimin, kt iradenin bir neticesi ise o zaman haric tedbirlerle
terbiyeyi deitirme abasnn muvaffak olaca ihtimali azdr. br
tarafta, eer su, yaama artlan ve kt alkanlklarn bir neticesi
ise, o zaman sulunun slah o artlar deitirmek veya onu yeni al
kanlklara altrmak suretiyle mmkn olur. Hakiki geriye dn ve
zorla altrma arasndaki fark ite budur. Memurlarla iktidar ve bil
hassa ordu ile polis tarafndan yaplan, her yeniden terbiye abas da
ima altrma olur, asla terbiye olamaz. Terbiye insann ruhu zerine,
sevgi, rnek, balamak ve hatta cezalar sayesinde icra edilen, dahili
bir faaliyeti harekete geiren ve inam deitiren ok ince bir tesirdir.
Zorla altrma ise, haddizatnda hayvani olduundan, insamn, mu
ayyen bir ekilde davranmaya, szde, doru davranmaya sevk veya
mecbur edilmesine matuf bir tedbirler ve hareket tarzlan sistemidir.
Terbiye, insan; zorla altrma ise, hayvan iindir.
Zorla altrma ile ancak korkudan veya alkanlktan dolay -say
gdan deil- kanunlara riayet eden vatandalar yetitirilebilir. Onlarn

168 Aliya zzetbegovi

i hayat lm, hissiyat kayna tamamen kurumu olabilir ve fakat


buna ramen kanunlar ihlal etmezler, nk yle altrlmlardr.
Szm ona doru drst, ahlken ise bombo vatandalar ile znde
iyi ve asl, fakat su ilemi olanlar hakkndaki hikyeler edebiyatn
bitmez tkenmez mevzuudur. Durum byle olduundan adalet de
iki trldr: Beer ve ilah.
nsann dahil enginlii, hemen hemen sonsuzdur. En iren cinayedere olduu gibi en ulv fedakrlklara da istidad vardr. Bykl
hereyden evvel iyiyi istemekte deil, seim yapmak imknndadr.
Bu seimi herhangi bir ekilde tahdit eden herkes gerekten insan
alaltr. steimin dnda, iyi mevcut deildir ve zorla oluturulamaz.
yinin art hrriyettir; kaba kuvvede hrriyet ise birarada olamaz.
Dinde zor kullanmak yoktur (Kuran). Ayn kanun ahlkta da ca
ridir. Zorla altrma, doru davranmay empoze ettiinde bile had
dizatnda gayri ahlk ve gayri nsandir.

nsan hrriyeti mefhumu ahlk fikrinden ayrlamaz. Ahlk ta


rihinde, bu dncenin geirdii deimelere ramen, hrriyet b
tn dnme ve gelimelerde, sabit deer olarak kalmtr. Hrriye
tin reddiyle fikir olarak ahlk da reddedilmektedir. Fizik iin mekan
veya miktar ne ise, ahlk iin de hrriyet odur.1 Akl mekn ve mik
tar idrak eder, ama hrriyeti edemez. Akl ile her hakik ahlk ara
sndaki ayrl burada balar.
Hrriyet, akld bir kategoridir. Akln fonksiyonu ise her eyde
tabiat, mekanizmay, hesab kefetmekten ibarettir ki, eninde so
nunda hereyin iinde kendini kefetmesi demektir, bu... Onun iin
akl durmadan bir daire iinde dner. nk tabiat iinde kendin
1

Maddenin z arlk olduu gibi ruhun z de hrriyettir (Hegele


gre).

Dou Bat Arasnda slm j 169

den yani mekanizmadan daha byk bir ey bulamaz. Birok ahlk


teorilerinin paradoksu bununla izah edilebilir. Bu teoriler karmaka
rk hesaplarnn altn izmek suretiyle dncelerini sona erdire
rek u neticeye varyorlar: Fedakrlk = hodbinlik, zevkin inkr =
zevk. Bu netice Voltairei nl reductio ad absrdm (samaya in
dirgeme) metodunu ortaya koymaa sevketmiti.
Buna gre; ahlk fenomeninin akli (mantk) tahlili, ahlk, belki
tahlil yapann kendisini bile hayret iinde brakarak tabiata, menfa
atperestlie, hodbinlie irca edecektir. Tabiat iinde akl salt tabiat,
yani umum ve her yerde varolan illiyeti; insanda ise yine tabiat, i
gdlerin iki miri olan ac ve zevkin hakimiyetini kefederki bun
lar, insann kleliini, hr olmaym gsterir. Allah, sadece ilk sebep
(hareketsiz muharrik); ruhu psik, sanat eser ve teknik olarak gs
teren ayn dnme mekanizmasdr.. Ahlk, akl esasa dayandrma
teebbs bizi hibir zaman tima ahlk denilen eyden, daha do
rusu, bir grubun bekas iin zarur olan davran kaidelerinden, yani
bir nevi tima disiplinden daha ileri gtrmez.
Ahlk, aldn mahsul deildir; prensip olarak da, tatbikat olarak
da... Akl, yalnz eyler arasndaki mnasebetleri tetkik ve tespit ede
bilir; ahlken tasvip veya red mevzubahis olunca, akl hakik mnda
hkm veremez. Binaenaleyh; mesel, insanlar manev bakmdan
yeknasak klmann caiz olmad prensibi ahlken herkese gayet tabi
gelmekle beraber, aklen ispat edilemez. Bir eyin (ahlk bakmndan)
iyi olmay ilmen ispat edilemez. Gzel ile gzel olmayan arasn
daki mnasebeti, ilm olarak tespit etmenin mmkn olmad gibi,
sanat ad altnda icra edilen kymetsiz neriyat ile sanat arasnda ilm
bakmdan tefrik yapmak da imknszdr. Tabiat (veya akl ki, ayndr)
hakl ile haksz, iyi ile kt arasnda bir fark grmez. Bu keyfiyetler,
tabiat iinde mevcut deildir. Veya, tekrarlanamayan bir ferdiyet ola
rak insan, ilim iin neyi ifade ediyor? ilim adam bu faraziyeyi anla

170 | Aliya zzetbegovi

mak isterse, bundan daha yksek olmas -insan olmas- gerekir. yi


bir insan daima mutlu, kt olan da daima mutsuzdur diye mehur
ahlk gr, aklen anlalr deildir. Hristiyan ahlk da ilmin iste
dii gibi bir reti deildir. steklerinin tmn tek bir ahsiyette,
Hz. samn ideal ahsiyetinde; yani renilen deil, hayatn iinden
gelen bir ahlk rneiyle gstermitir. Fransz htillinin nl
parolas olan eitlik-hrriyet-kardelikin ilimden itikak mmkn
olmad gibi, bunlar ilimce de ispat edilemez, ilimle hi alakas ol
mayan bir ey, katlmakszn deerlendirme yapldnda, ilim, daha
ziyade bunlara zt prensip, yani, mkemmel bir ekilde tekilat
lanm cemaat iinde fertlerin eitsizlii, mutlak tima disiplini ve
anonimlii olarak ortaya kacakt.
Jean Valjean (V. Hugo: Les Miserables), kar karya bu
lunduu ahlk muammay zmek iin ilmi yardma arabiliyor
muydu? Srf, basit fakat masum bir kiinin kurtarlmas urunda bu
kadar kiinin menfaatim feda etmeli miydi? Ne biim bir zm ola
cakt bu? Bu meselede ilim szm ona, umum menfaatin tarafn
tutmayacak myd? Ne mevzubahis olan mesele ilmin konusu ola
bilir, ne de ilmin cevab -mmkn olsa bile- her insamn ruhunun is
tediiyle ahenk iinde olurdu. Hugo nun Bir kafatasnn altndaki
firtmada canl ve heyecan dolu bir tarzda bize anlatt ey, bir insa
nn aklnn bir i atmas olmayp, insann akl ile ruhu arasndaki
bir atma, insan ahsiyetinin deiik ynlerine ait delillerin yokedici arpmasdr. Haddizatnda bu, akl ile vicdan arasnda diya
logdur. Mahiyet itibaryla birbirine zt iki mantn emsalsiz delil
leri, burada birbirini takip etmektedir. Fakat bu tartma znde hi
de mantk, hi de matematik deildir ve niha bir istidlale gtr
mez. nk delillerin keyfiyeti iki trldr; onlar iki ayr tre aittir
ve dolaysyla birbiriyle karlatrlamaz, biribiriyle toplanamaz ve
birbirinden karlamaz. Onlar iki ayr aleme, Semaya ve Arza aittir.

Dou Bat Arasnda slm | 171

3u dramatik kmazda insann yalnz kendisi, kendisi iin ve kendisi


iinde seme yapabilir. Jean Valjean m verdii karar, akln malubiyetini, fakat insamn zaferini tekil etmektedir. Bu zafer, aklen izah edi
lemez veya hakl gsterilemez, ama btn insanlar, sessiz tasviple
riyle, onun tarafm tutarlar.
Hrriyetimiz hakknda hi phemiz yoktur. Emin olduumuz
ve fakat tam tarifini yapamadmz bu hissi, imdi ilmi yoldan ispat
ve izah etmeye teebbs edelim. Hepimiz tamamen makul ve adilane
olarak kabul ederiz ki, kastsz bir faili mesuliyetten vareste tutmak ge
rekir. Buna ramen byle ak ve mantk bir tutum ilmen hakl gs
terilemez. Her insann kalbinin, fazlaca arayp sormadan kabul ettii
bir eyin, ilmen ispat ve izah edilmesi lzm olunca, ite o zaman al
mas imknsz engellerle kar karya kalyoruz. Bu durumda, akl,
manev sesimizi hakl bulmuyor veya destekleyemiyor diye vazife
mizi ifa etmekten vaz m geeceiz? Vazgemeyeceksek o zaman, se
bebini bilmeden, nevine mnhasr bir katiyete istinaden, yani inana
rak, aklmza kar bir tutum taknmak zorunda kalrz.
Akln ahlkla ilikisi nedir? Bu soruya Hume, pek ak ve tu
tarl bir ekilde cevap veriyor: Bir su, akl iin, muayyen bir ah
siyet ve o durumla ilgili bir sr motif, dnce ve fiillerden baka
bir ey deildir. Bu ba biz tetkik edip, fiilin olumas ve tahakkuk
ettirilmesini izah edebiliriz; fakat, fiili ahlk bakmndan bir ktlk
olarak vasflandran o ktleme tavrysa, sz hakkm ancak hissiya
tmza tamrsak meydana gelir. Baka bir yerde de yle diyor: Akl
tmyle eyler arasndaki mnasebetleri kefetmekten baka bir ey
yapmaa muktedir deildir; deer yargsna, bilakis, yepyeni bir un
sur iltihak ettiinde, fiiliyatta mevcut olmayan bu unsur ancak hissi
yatn retim gc ile aklanabilir.
Hutcheson yle diyor: Yemek zevkine nazaran sanat veya
ilimden zevk duymann yksek kymeti bize tamamen ak olduu

172 j Aliya zzetbegovi

gibi, ahlken iyi bir eyi de btn dier mahedelerden bil vasta
tefrik ederiz..2
Ona gre, ahlk tefrik kabiliyeti iin zeka ve eitim art deildir. Ne olursa olsun, ahlk yarglar, akim aracl ile deil, aracsz
olur.
ilim ile ahlk arasndaki tezat, tatbikatta tamamen mahhas me
selelerde de kendini gstermektedir, ilim, mesel, sun tohumlama
tp ocuklar ve lmn kolaylatrlmasn kabul ediyor. Bunlar
ilimsiz dnlemez. Onlan meydana getiren ilimdir. Her ahlk, dinle
olan zahir ve itibar mnasebetleri ne olursa olsun, bu uslleri insan
hayatnn dayand prensibin t kendisine tezat tekil eden bir ey
olarak reddetmektedir. Bu noktada, ahlk, din ve sanatla, izahlar de
iik olduu halde beraberdir. Sun hayat ve sun lm (zor kulla
nlarak) din tarafndan tasvip edilemez, nk hayatla lm insann
deil, Allah'n selahiyetindedir. Ahlk iin sun tohumlama ve l
mn kolaylatrlmas, hmanizmin ihllini tekil etmektedir. nk
bunlarla, insan, objeye indirgenmekte, bu ise maniplasyona ve suistimallere gtrmektedir. Bir sanatkr iin insann doumu ve lm
birer srdr v ylece kalmaldr.3 Hamletin en tannm monologu,
lme ithaf edilmitir, ilim asndan lm, gnlk fizik bir gerek,
l tamdr ve herhangi bir karlatrmaya yer yoktur. Eugenic (insan
rkm gelitirmeye ynelik) ksrlatrmalar, insan zerinde deneyler
ve sz geen sun tohumlama ile lmn kolaylatrlmas tamamen
akl ve mantkdir ve onlara kar ileri srlecek herhangi bir akl veya
2

Hutcheson, System of Moral Philosophy, cilt 1, blm VI.

Btn kltrlerde yas ekilleri vardr. Mesel, zencilerin cenaze trenleri,


Yunanllardaki klama (ritel alama) ve Yahudilerin lmle ilgili eitli adet
leri. Yahudiler yakn bir akrabann lmnden sonra yedi gn evlerinden
kmazlar ve lenin oullan tam on bir ay babalan iin du ederler vs.

Dou Bat Arasnda slm 173

ilm delil de yoktur. Durum byleyken, ilim kendi suistimalini nasl


nleyebilir? Fransz Ahlk ve Siyas ilimler Akademisi sun tohum
lamaya kar km ve ... sun tohumlama evlilik, aile ve toplumun
istinad ettii esaslarn ihllini tekil ediyor demekle tamamen gayr
ilm ve gayr muayyen bir delil ileri srmtr. Buna benzer bir e
kilde Cuenot da gayr tabi lmle ilgili olarak yle diyor: Hayat
ve anala kar saygnn mantkla bir alkas yoktur ve ben inanyo
rum ki, baz hallerde kendini hemen hemen empoze eden lmn
kolaylatrlmas, hibir zaman kanun olmayacaktr. (Lucien Cuenot,
LEugenique, Revue dAnthropologie, 1935-36).
Tabi olmayan lm, sun tohumlama, ksrlatrma, organ nakli,
krtaj ve benzer meseleler sadece teknik bakmdan ilm meselelerdir.
Bunlarn tatbiki ise, ahlk bir meseledir ve dolaysyla ilim onu ze
mez. nsanlar hayvan muamelesine tabi tutmaa matuf pln, bize
hem iren hem de gln grnmektedir ve haysiyetimize ar bir
ekilde dokunmaktadr..4 Sun tohumlama veteriner tbbmdan dev
ralnmtr. Burada hmanizmle biyolojizm, ferdiyetilikle materya
lizm arasnda bir nevi atma mevzubahistir. nsan yine o ezel k
maz iinde bulunmaktadr. Menfaat m, manev buyruk mu? Biyoloji
insana ilerleme iin vastalar veriyor; fakat ruhunu ve haysiyetini
satmas artyla. Eli yetiecek kadar yakn olan bu ilerlemeyi insan,
ona iren vastalarla ulamaktansa, reddetmeyi tercih ediyor. Fakat
yarn ve her zaman reddedecek mi? (j. Rostand, ayn yerde).
Gayet tabi, Hristiyanlar, air ve sanatkrlarla beraber ilmin bu viz
yonundan rkyorlar. Hristiyanlar iin bu, iblise bir natralizmdir
(mesel, Remy Collin, Pladoyers pour la vie humaine); airler iin
ise programl vahet (A. Vovnesenski, Oza iirinde) tekil etmek
tedir. Materyalistlere gelince, onlar, keza mantk olarak, ilmin at
perspektifler karsnda heyecan iindedirler.
4

Jean Rostand, La Biologie et lAvenir humain.

174 | Aliya zzetbegovi

ilmin ilerlemesi ne kadar byk ve gze arpar olursa olsun,


ahlk ve dini fuzul ve lzumsuz klamaz. Zira ilim insanlara yaama
larnn ne ekilde olmas icap ettiini retmez ve herhangi bir de
er ls gstermez. Din olmasayd, biyolojik hayat nsan hayatn
seviyesine karan bu deerler, mehul ve anlalmaz kalrd. nk,
din, daha ulv bir baka alemin mahiyeti hakknda bilgi, ahlk ise
mns hakknda bilgidir.

..,V

Hem salt, hem de pratik akl vardr.


Dnce, Allah inkr ediyor; insan ve hayat ise, Onun varl
n teyit ediyor, ilim adamnn ah kanaati ile metot veya netice
lerin toplam olan ilim arasnda sk sk rastlanlan farklln izah
buradadr.
ilim adamnn dedii, dnd, inand hereyin mutlaka
ilim olmas art deildir, ilim adamnn dnya hakkndaki umum
intibann ancak bir ksm ilimdir. Bu ksm aklmzn tenkiti, karlatnc ve dzenleyici fonksiyonunun bir neticesidir. Bu ileri ya
parken aklmz tabiatst izahlar gerektiren hereyi reddediyor ve
sadece tabi sebep ve neticeler zincirine ve mmknse tecrbe ve
tetkike dayanan kabul ediyor. ok titizce gerekletirilen bu ayk
lamadan sonra ne kalrsa, ite ilim odur. Fakat bu metot yznden,
ilim, her zaman elinde sadece tabiat bulur; baka herey kaar veya
szarak kaybolur, ilmin hududan ite buradadr.
ilim, umumiyetle bu hududarda durur, ilim adam ise, insan
olduundan yoluna devam eder. Oppenheimerin atom bombas
nn yapl srasnda Hint felsefesine ihtiyac yoktu. Belki bomba
nn kullanlnn ortaya kard problemlerle ilgili olarak bu felse
feye ihtiya duyabilirdi, fakat hayatnn sonuna doru atom ilmini
brakarak kendini tamamen Hint felsefesine adamt.. Einstein ise

Dou Bat Arasnda slm | 175

postoyevskinin eserleriyle ve bilhassa KaramazovKardelerle canl


bir ekilde ve devaml olarak ilgileniyordu. Bu byk Rusun eserinin
kde ile enerji arasndaki mnasebet, k hz vb. konularla apaikr
hibir ilgisi yoktu. Einstein, van Karamazovun ahlk problemleri ile
ilim adam sfatyla deil; dnr olarak, insan olarak veya sanatkr
olarak (bir lde herkes sanatkrdr) ilgileniyordu.
ilim aramak ve ilim sahibi olmak arasnda fark vardr. Birisinin
maksad dnyay kavramak, brnnkiyse dnyadan istifade etmek
tir. Bu itibarla ilim, bir ilim adam iin baka, btn dier insanlar iin
baka bir eydir. Halk iin ilim, ancak elde edilen, umumiyetle nicel
ve mekanik neticelerin tmdr, ilmin faili olan ilim adam iin ise
izleme, tecrbe, gayret, istek, feragat, yani komple bir hayattr. Ve da
has: ilim adam iin ilim, kefetme sevinci, yani ahlken en byk
deerde yce bir duygudur. Bu sevinle insan, ilim adamlm aar;
dnr ve air olur, ilim adamnn kendi kendine kefettii eyde,
btn dnya iin kefettii hususlar arasnda bylece istenmiyerek
bir fark meydana gelir.
Ancak, ilim, hayattan koptuu, souduu, gayr ahs ve objektif
bilgi ve neticelerin mecmuu olduu zaman lkayt ve sonunda dind
bir fonksiyon olur. Metafizii tabi olarak reddetmekle ve niha me
seleler hakknda kanlmaz sktu benimsemekle ilim, ilim adam
lar nezdinde deilse de halk arasnda, ateist fikirlerin ortaya kma
sna sebep olmaktadr.
Bu ikiliin, yani dnce ile hayat veya tabiat ile hrriyet ara
sndaki atmann klasik rnei Kantn iki tenkididir. Bilindii gibi
ikinci tenkitte Kant, Allah, lmszlk ve hrriyetle ilgili bulunan ve
ilk tenkidinde ykm olduu din fikirleri yeniden ortaya koyuyor.
Fakat Salt Akln Tenkidinde konuan mantk ilim adam Kant,
Pratik Akim Tenkidinde konuan ise insan ve filozof Kanttr. Bi
rinci tenkid her akim ve her mantn kanlmaz istidlallerini; ikin-

176 I Aliya zzetbegovi

cisi ise, hayatn hissiyatn, tecrbelerini ve mitlerini gstermekte


dir. Birincisi hakikatin tahlil, nesnelletirme ve atomizasyonunun
(atomlara ayrmann) neticesi; br ise, bir btn olarak, ma
hede edilen ve yaanan dnyann tm problemlerine cevap olarak
ruhun iinde teekkl eden idrak ve katiyetin meyvesidir.
Bu iki tenkit birbirini nakzetmez. Bilakis onlar, btn azame
tiyle yanyana durmakta ve kendi kendilerine mahsus bir tarzda in
san dnyasnn umum ikiliini teyit etmektedir.

Demek ki ahlk, devaml olarak, ancak dine istinad edebilir. Ne


var ki, ahlk ve din ayn ey deildir. Prensip olarak ahlk, din olma
dan var olamaz. Tatbikat olarak, ferd davran olarak ise, ahlk, do
rudan doruya dindarla bal deildir. Onlar birbirine balayan ey
u mterek delildir: Daha stn baka bir dnya... Baka olmasna
gre bu dnya dindir; daha stn olmasna gre ahlkdir. Bu m
nasebet din ile ahlk arasnda hem karlkl bamllk hem de ba
mszlk sebebidir. Otomatik, matematik, mantk olmayan, pratik,
bir nevi dahil tutarllk mevcuttur, burada. Baz sapmalar mmkn
dr, fakat bu tutarllk er-ge tekrar meydana gelir. Ateizm, eninde
sonunda ahlk inkr eder. br tarafta ise her gerek ahlk dirili,
din bir yenilenme ile balar. Ahlk, isteklere ve davran kaidelerine
dntrlm dindir, veya baka bir ifadeyle, insamn istekli davra
n veya Allah'n varl gereine uygun bir ekilde dier insanlara
kar tavrdr. nk vazifemi btn glk ve tehlikelere ramen
yapmam cabediyorsa (ki buna menfaat gzeten davrantan farkl
olarak ahlk deriz) byle bir istek, ancak, bu dnyay ve bu hayat tek
dnya ve tek hayat grmemek halinde hakl gsterilebilir. te bu hu
sus ahlk ve dinin mterek hareket noktasm tekil etmektedir.
Ahlk, yasaktan domutur ve bugne kadar yasak olarak kalm

Dou Bat Arasnda slm | 177

tr. Yasak ise dinidir, hem mahiyeti hem de menei itibaryla. Allahn
on emrinden sekizi yasaklardr. Ahlk denilen ey daima insan ta
biatnn hayvani igdlerine kar, snrlandrc ve menedici pren
siptir. Burada Hristiyan ahlk, tek deilse de, en nl ve en ak r
nek olarak gsterilebilir.
Eski dinlerin tarihi, bize bazan mnsz grnen, eitli yasaklara
ilikin rneklerle doludur. Mamafih, ahlk bakmndan, mnsz ya
sak yoktur. Tabi, bir yasan akla uygun bir mns da olabilir, ama
faydal olmak hibir zaman esas gayesi deildir.
Binaenaleyh, ahlk stoaclarn sk sk tarif ettikleri gibi tabiatla ahenk
iinde hayat deildir. Eer tabiat hakik mnda alrsak, ahlkn ta
biata kar bir hayat olduunu sylemek daha uygun olur. Ahlk da,
insan gibi akld, gayr tabi, tabiatstdr. Tabi insan ve tabi ahlk
mevcut deildir. Tabiatn snrlan iinde olan insan insan deildir; olsa
olsa aklla mcehhez hayvandr. Tabiatn snrlan iindeki ahlk da ahlk
deil; hodbinliktir, hodbinliin akl ve aydn bir eklidir.5
Darvvinci yaam kavgasinda ahlk bakmndan en iyi olanlar
deil; en kuvvetli, evreye en iyi intibak edenler galip gelirler. Biyo
lojik ilerleme, nsan haysiyete ve (insan haysiyeti eer ahlkn kaynaklarndansa) ahlka gtrmez. Darvvinci, insan biyolojik gelime
nin en yksek derecesine ulaabilir, insanst olabilir, fakat insan
vasfndan ve hatta insan haysiyetinden mahrm kalr. nk bunu
ona ancak Allah verebilmektedir.
tima ilerleme de, biyolojik ilerlemenin uzants olarak, ahlkla
ayn mnasebet iindedir. ngiliz ahlk bilimcisi Mandeville, toplu
mun ilerlemesi ve uygarln gelimesi iin ahlkn ne mns olabilir
5

Tabiat kelimesinin 52 mnda kullanld iddia edilmitir. Bu ara


trmamzda tabiat insann znn dnda cmle hakikati, dolay
syla insan da, dnyaya ait tarafyla, yani bedenini, arzularn, igdelerini, zeksn ifade etmektedir.

178 | Aliya zzetbegovi

diye soruyor ve buna hi, veya hatta zararldr diye cevap veriyor.
Mandevillee gre, umumiyetle gnah olarak vasflandrlan vastalar
toplumun ilerlemesini en kuvvetli bir ekilde tevik eder. Zira insa
nn gelimesini en fazla tevik eden hususlar ihtiyalarn arttranlar
dr. Veya daha ak olarak; dnyann ahlk ve fizik bellar denilen
ey, bizi sosyal varlk klan balca ynlendirici gtr.6
Evvel biyolojik ve sonra teknik alanda gerekletirilen btn
ilerleme faaliyederi, varlm tabi ayklaimada, gszlerin gller
tarafndan kenara itilmesinde ve hatta imha edilmesinde buluyorsa,
o zaman ahlkn, ilerleme salayc bu esas noktaya muhalefette bu
lunmas zarurdir. Ahlk, her zaman gszlerin himaye edilmesini,
merhameti, saygy, baka bir ifadeyle gszlerin ve kabiliyeti az
olanlarn yaatlmasn istemitir. Bu noktada ahlk ve tabiat birbiri
nin karsnda yer alm bulunmaktadr ve gerekten de bu her za
man byle idi. Vicdandan, merhametten, balamadan, insanlarn
bu dahil zalimlerinden kurtulunuz; gszleri bask altna alnz, ce
setleri zerinden yukarya trmannz... (Nietzsche). Ahlktan ayr
l apaikrdr burada. Gszleri yok edin ve Gszleri koru
yun birbirine zt iki talepfir. Biyolojikle manev, zoolojikle nsan,
tabiaa kltr, ilimle din ite burada birbirinden ayrlmaktadr. Bi
yolojik kanunlarn insan toplumuna tatbikini tutarl bir ekilde ve
sonuna kadar mdafaa eden yegne dnr Nietzsche olmutur.7
Netice: Sevgi ve balamann reddedilmesi, zulm ve nefretin hakl
6

. Mandeville, Research on The Essence of Societhy. ngiliz dnr T.


Buckle, ahlk kaidelerinin statik olmasndan hareket ederek, ahlkn be
eriyetin ilerlemesini yavalattn iddia etmitir. lerleme; hareket ve de
iimdir; ahlk ise, statiktir (Henry Thomas Buckle, History of Civilisation in England). Bununla er, dnyann gelimesini hareket ettiren
kuvvetin tecelli ettii ekildir diye Hegelin fikrini kl.

. Eer Nietzsche Darwinizmin felsef devam ise, o zaman Hitler ve onun


nasyonalizmi her iki doktrinin siyasi trevleridirler.

Dou Bat Arasnda slm 179

klnmas... Nietzsche iin Hristiyanlk ve bilhassa Hristiyan ahlk


rede zerkedilen

zehirlerin en mthiidir.

Platon Phaedoda otantik bir ahlk anlayn tutarl bir ekilde


izah etmitir. Alelde kahramanlk, bir nevi korkaklktan baka bir
ey deildir. Alelde itidal ancak zevk iinde yaamak iin gizli arzu
dur. Bu tr fazilet sadece ticar bir i, faziletin bir glgesi, klelerin fa
ziletidir, Hakikaten ahlkl bir kiinin ancak bir tek istei vardr, be
denden uzak, srf manevlie yakn olmak. Beden, ruhun mezardr.
Ruh dnyada asl gayesine ulamaz; hakik marifet ancak lmden
sonra olur. Onun iin ahlkl bir kii lmden korkmaz. Felsefe ile
uramak ve hakik mnda yaamak lme hazrlanmak demektir.
er dnyaya hkim kuvvettir, ahlk ise insann tabi imkn deildir
ve akl zerine kurulamaz.
Byle olan ahlk, doruluunu ispat edecek akl delile kavuma
mtr ve tabi buna imkn da yoktur. Platon antropolojik delilleri kullanmaktansa, metafizik delillere snmaa mecburdu ve bu sretle de
teolojik esasa dayanan ahlkn ncs olmutur. Bu gelime kanl
mazdr. Bilindii gibi Platon varolmadan nceki varlktan bahseder.
Buna gre, her bilgi sadece hatrlamadr. Bu ve buna benzer reti
nin tamamlayc ksm veya zarur art lmszle inantr.8
Platon un ahlk zerindeki tefekkr onu dorudan doruya
din bir tutuma gtryordu.9 Bu istikametteki tefekkr Antikan dier iki byk ahlk bilimcisi olan Epiktet ve Seneka y muay
yen bir dine, Hristiyanha doru yneltmiti. Epiktetin gizli Hris
tiyan olduuna dair hayli ikna edici debiler mevcuttur. Senekann
8

Byk slm dnr bn Rd (Averroes) bu mesele ile dorudan do


ruya ilgilenmitir. Evre .el dinin esas muhtevasnn ahlk olduu kana
ati bilinmektedir.

Pierre Abelard (XI,-XII. asr) Platonu Hristiyan saymtr.

180 | Aliya zzetbegovi

ise Aziz Paulle mektuplat bilinmektedir (Aziz Yeronim De Viris llutribus adl yazsmda Senekay, kiliseye bal yazarlar liste
sine sokmutur).
Hristiyanlk, yksek din (religion) ile yksek ahlk arasnda m
kemmel bir ahenk, karlkl kuvvetli balar ve hemen hemen tam bir
birliin bulunduunu gsteren byk bir rnek tekil etmektedir. Ta
mamen Hristiyan mevzulardan ilham alm olan Rnesans sanat,
yksek sanatm da bunlara katldna dair rnek olabilir.
Tarih asndan bakldnda, ahlk dncesi, en eski srf nsan
dncelerden biri olarak ortaya kmaktadr. Ondan nce var olan
sadece ilah varlk hakkndaki dncedir ki, o da insan kadar eski
dir. Bu iki fikir tarih boyunca da gnmze kadar birbirine en sk
ekilde bal kalmtr. Ahlk tarihinde hemen hemen hibir cidd
ahlk bilimcisi yoktur ki dinle ilgili tutumunu, ya ahlk prensibinin
tesisinde dinin vazgeilmez olduunu ikna edici bir ekilde ispat et
mekle, yahut aym gayretle bunun tam tersini gstermekle ortaya koy
mu olmasm. Ahlk tarihi, tmyle din ve ahlk dncelerin sk
bir ekilde iie geiinin hikyesidir. Mevzubahis olan meselede is
tatistii bir delil olarak telakk etmediimiz halde, dindar ahlk bi
limcilerinin apak ar bastklar, dinsizlerin ise hemen hemen ta
mamen bir istisna tekil ettikleri kolayca tesbit edilebilir.
Fransa, ngiltere, Amerika, Almanya ve talyada 19. ve 20. yz
yllarda laik denilen ve ahlkn dinden bamsz olduu fikrini vur
gulayan ahlk hareketler (anglo-sakson dnyasnda, societies for
Ethical Culture, Settlements, Ethical Societies gibi adlar altnda bi
linmektedir) ahlk sahasnda her tefekkr veya faaliyetin tabi ola
rak dine dnmeye veya dine yaklamaya meylettiini gstermitir.
ncelemekte olduumuz konu iin, pratik ahlk tarihinde bu devre
son derece byk ehemmiyeti haizdir. Fransada din dersleri yerine,
szde ahlk dersleri konulan devlet okullarnda ders kitaplar, Hristi-

Dou Bat Arasnda slm 181

yan okullarnda kullanlan ilmihallerin emasma gre dzenlenmiti.


Bu fikirlerin gelimesini, tezatlar dolu seyrini, din ile ilim arasnda de
vaml olan teredddn burada maalesef anlatma imkn yoktur. Fa
kat byle olmakla beraber, dine kar bamsz pozisyonu muhafaza
etmek zere devaml uramalar ve aym zamanda bunun farkna var
madan keza devaml bir ekilde dine yaklamalar tespit edilebilir. Bu
iki tezahr, incelediimiz konu iin son derece mnldr.
Buna gre samim bir dindar, fakat ahlksz bir kiiyi; ve ter
sine, samim bir ahlk sahibi, fakat dinsiz birisini dnmek mm
kndr. Din, bilgi ve tasdik; ahlk ise bu bilgi ile ahenk iinde bulu
nan tatbikat, hayat demektir. Her yerde olduu gibi bilgi ve tatbikat
arasnda ayrlk ve tutarszlk olabilir. Din, nasl dnmeli ve inan
malyz; ahlk ise neye meyletmeli, nasl yaamak, nasl hareket et
meliyiz sorusuna cevap tekil etmektedir. br dnya hakkmdaki
haber her zaman geni, sonsuz olan bu vizyonla ahenk iinde ya
ama talebini de ihtiva eder fakat bu talep, vizyonun kendisi deil
dir. Hz. sa nn ahlk gibi yce bir ahlk aym ekilde kuvvetli ve
ak din bir uurun dorudan doruya bir neticesidir. Fakat engizisyoncunun da dini, paradoksal grnmesine ramen, samim idi.
man edin ve iyi amellerde bulunun Kuran- Kerimin sk sk tek
rarlanan (en az elli defa) bu talebi, insanlarn tatbikatta birbirinden
ayrmak istedikleri eylerin beraber olmas lzumunu belirtiyor. Bu
ayet, din (iman edin) ile ahlk (iyi amellerde bulunun) arasnda tef
rik yapmakta ve aym zamanda bunlar m beraber olmasn istemek
tedir. Fakat Kuran- Kerim ters taraftan da bir ba kurarak, dinin
ahlkta kuvvetli tevik bulabileceine iaret ediyor: Sevdiiniz ey
lerden infak etmeden iman etmi olmazsnz. Yani imana gel ki iyi
insan olasm denmiyor. Tam tersine; iyi insan ol ki iman etmi ola
sn. Nasl imana geleyim, imanm nasl kuvvedendireyim sorusuna
cevap udur: yilik yap; Allah, tefekkr ederek bulmaktansa, iyilik
yapmakla bulmak daha kolaydr.

182 Aliya zzetbegovi

Ahlk inkr etmenin bir ekli daha vardr. Bu da akl denilen


inkrdr. Bu inkr, vazife-menfaat ikiliinin kaldrlmasyla, ahlkn,
yararl (veya ho) eylerin yaplmasna indirgenmesiyle, tek kelime
ile ahlkn bamsz pozisyonunun bertaraf edilmesiyle olur.
Aristotelesten Russelle kadar btn ahlk tarihi boyunca takip
edebileceimiz bu temayl, Batnn ilk byk materyalist yazarla
rndan olan Dietrich von Holbach en ak bir ekilde izah etmitir.
nsan hareketlerinin tek muharriki menfaattir eklindeki mehur
parolay ortaya attktan sonra bize yle bir ema sunuyor: nsann
nesneler hakknda hasl olan hissiyat ve intihalarndan bazlar ho
tur, bazlar ise ona ac getirir; bazlarn tasvip edip devam etmelerini
veya tekrarlanmalarn arzu eder, dierlerini tasvip etmeyip mmkn
olduu kadar onlardan kanr. Baka bir ifade ile hissiyat ve intiha
lardan bazlarn ve onlara sebep olan objeleri sever, bazlarndan ve
onlara sebep olan objelerden nefret eder, insan toplum iinde yaa
dndan, kendisine benzer ve kendi gibi hassas kiilerle sarlm bu
lunmaktadr. Onlarn hepsi memnun olmak ve acdan kamak isterler.
Memnuniyetlerini mucip hereye iyi, acya sebep olan hereye ise
kt derler. Devaml olarak fayda temin eden hereyi fazilet, dier
insanlarn karekterinde bulunan ve kendilerine zarar veren hereyi
kusur olarak vasflandrmaktadrlar... Holbacha gre vicdan, hare
ketlerimizin hemcinslerimiz ve dolaysyla kendimiz zerinde tesir
yapabilecei uurudur... Vicdan azab ise hareketlerimizin, muhi
timizin kin ve nefretini zerimize ekebileceini dnerek hissetti
imiz korkudur. (Holbach, Systeme de la Nature).
Yararclk ahlknn ideolou olan Jeremy Bentham da bu hu
susta ayn ekilde ak ve mantkdir: nsanlk, tabiat tarafndan iki

Dou Bat Arasnda slm | 183

hkmdarn hakimiyeti altna sokulmutur: Ac ve zevk. Bizim ne


yapacamz ancak onlar gstermektedir. (Jeremy Bentham, Ahlk
ve

yasama prensipleri).

Helvetius a gre insan eer muayyen bir ekilde hareket etmekle


memnun olacana veya acsn azaltacana inanmazsa, davrannda
daima asgar mukavemet yolunu takip eder ve hi kimse hibir ey
yapmaz. Su yukarya akamad gibi, insan da tabiatmn bu kanu
nuna kar hareket edemez.
Bu adan bakld zaman ahlk, tmyle sadece ince bir ego
izmden, ferdin iyi anlalan menfaatinden baka bir ey deildir. Tabi
zevk isteinin ahlk istee dntrlmesi yolunda akln tavassutuna
bavuruluyor. nsann idrak kabiliyeti ve hafzas, ona yalnz imdiki
hali deil, mazi ve istikbali de grmek ve hareketlerinde yalnz im
diki menfaati deil, umum saadet neticesini de gz nnde tutmak
imknn veriyor. Bu sayede insan, ac ve zevk hislerini -yani biyolo
jik, zoolojik, Darvvinci gerekleri- iyi ve ktlk mefhumlar ola
rak gelitiriyor. Bylece iyi ile kt, bir akl, bir dnce ve bir hesap
iin, artan zevk ve acdan baka birey deildir. Binaenaleyh, yarar
clk ahlk tamamen tabiat ve dnyev ereve iinde kalmakta ve
hibir zaman hakik mnda ahlk olmak zere, menfaatin snrla
rndan dar tamam aktadr.
Yukarda zikredilen materyalist grler, insanlarn ahlk hak
knda hemen hemen tm tecrbesine zttr. nsanlar bilakis en ok,
zht, bekrlk, madd fedakrlklar, oru, feragat ve disiplinin her tr
ls, prensip ve bakalarnn menfaati uruna yaplan fedakrlklar
gibi haddizatnda ho olmayan eyleri ahlk olarak vasflandrmlardr. Yararclk ahlk meden insann ahlk anlayna olduu gibi
iptida insann anlayna da daha ak bir ekilde kardr. Bilhassa
iptida insan, bir sr yasak, tabu, mahrumiyet, mkellefiyet icad et
mitir. Bunlarn yararl olmama zellikleri ne kadar aksa, faydal ve
akla uygun herhangi bir mns da o kadar kapaldr.

184 | Aliya zzetbegovi

Ahlk, allm mnda yararl deildir. nce kadnlar ve o


cuklar! veya: nce yarallar ve yallar kaidesi sosyal adan fay
daldr denilebilir mi? Hakszlk veya yalann faydal olduu birok
durumu pekl tasavvur edebiliriz. Mesel, din, siyas, rk ve mill
msamaha, kelimenin normal mnsnda, li de faydal deildir.
Muhtemel muarzlara gsterilen msamaha hibir zaman menfaat
icab olarak gsterilmeyip, ancak prensip olarak, insaniyet namna,
yani gayesiz maksada uygun bir sebepten olur. Yallarla gszle
rin himayesi veya arzas olanlarla tedavisi mmkn olmayan has
talarn bakm yararl deildir. Ahlk, yararllk llerine tabi tutu
lamaz. Ahlkl davran bazan faydal da olur, fakat bir hareket veya
davrann ahlka uygun olarak gsterilmesi, insan tatbikatnn her
hangi bir devresinde faydal grlm olmasyla asla aklanamaz.
Aralarnda ancak nadiren ve tesadfen uyum olur.10
Drstik ve menfaatin birarada bulunduuna, drstln en
iyi siyaset olduuna dair optimist inancn safdil ve hatta zararl olduu
meydana kmtr. nsanlar durmadan bunun tam tersine kanaat ge
tirdiklerinden bu inan mahzurlu grlmektedir. nsanlar bu yararl
lk fikrinin tahakkmnden kurtarmak gerekir. Hakik mnda doru
drst insan, ancak fedakrla gereki bir gzle bakan ve icabnda
menfaatine bakmadan prensibe sadk kalandr. Fazilet eer madd fayda
salayc olsayd, zek hilekrlar birer fazilet rnei olmakta acele ede
ceklerdi. Fakat bildiimiz gibi byle bir ey olmuyor.
Kriminologlarn tecrbeleri ibret verici ve acdr. ikago poli
sinin yaynlad bir raporda 1951 senesinde ikago'da kaydedilen
hrszlk ve ev soygunu faillerinin % 90dan fazlas yakalanamam10

Bu durum halkn dilinde herkese bilinen u ibarede ifadesini bulmu


tur: Drst ve deli iki kardetir. Ahlk yararllk d bir ey olarak
telakki ettii halde, halkn hikmeti dnyann hibir yerinde erefsizlik ve
namussuzluu telkin etmez. Bu gerek ok mnldr.

Dou Bat Arasnda slm j

185

lardr. Kifover anketi de gstermitir ki, Amerikada caniler yzmil-

yonlarca dolar gasbedip, gasbettiklerini ok defa rahat rahat kulla


nrlar. Su, ilemee deer diye su uzmanlar hkme varyor ve
unlar ilave ediyorlar: Bilhassa suu ahsen ilemeyenlere (burada
sular organize eden mafya, gangster ebekeleri gibi tekilatlar
kastedilmektedir). Bir Amerikan kriminologu, yle grnyor
ki bir ldrme olay ne kadar fazla fayda temin ederse, failin yaka
lanp cezalandrlmas iin de o kadar az ihtimal vardr diye tesbitte bulunuyor. imdi kanunlarn himayesi altnda ilenen, porno
edebiyat, porno filmleri, cinayet romanlar gibi sularn getirdii
krlarla ilgili olarak ne diyelim? Bir porno filminin prodksiyonu
normal bir film prodksyonundan on misli daha ucuz, ondan elde
edilen krlar ise brnden on misli daha fazladr (1976da Pariste
yaplan bir ankete gre). nsanlar elendirmek yolunda sular
dan istifade etmek byk ve ok krl bir itir (kumarhaneler, ge
nelevler gibi). br tarafta ise, umumiyetle kanunlar bakmndan
herhangi bir riski yoktur. Tecavz harpler, istillar, aznlklarn ta
kibata uratlmas gibi toplu cinayetler ayr bir blm tekil etmek
tedir. Meksika kzlderililerinin imhasnn, spanyallara veya Ku
zey Amerikada yerli halkn sistematik bir ekilde yok edilmesinin
oralarda yerleen beyazlara yahut da ezilen milletlerin smrlp
talan edilmesinin, btn kolonici devledere kr getirmedii sy
lenebilir mi? Szn ksas, suun kr getirdiine hkm verilebi
lir, tabi, Allah, h, yok ise.
Yararclk ahlkm srf akl zerine kurmak mmkndr; fakat
feragat, fedakrlk ahlkm, yani hakik ahlk srf akla istinad ettir
mek imknszdr.
Nikomakhos Ahlknda Aristotelesin tutarszl bilinmekte
dir. Burada Aristoteles diergml hodbinlie dayandryor (nk
diergmlk kendi ahsiyetimizden balar Aristoteles) ve bundan

186 | Aliya zzetbegovi

sonra unlar ilave ediyor: "... ahlkl bir kii dostlar ve vatan uruna
birok ey yapacaktr. Para ve mal feda edecek, sras gelmiken ite
kaka ilerlemeyecek, mevkii ve erefi seve seve bakalarna brakp, icap
ederse bakalar ve vatan iin hayatn da feda edecektir. Bu tutumlar
apaikr insicaml delidir ve ayn kaynaktan gelmez. elikiyi birok
lar farketmilerdir. Schleiermacher, Aristotelesin fazilet ymn
tenkit ediyor. F. Jodl ise, Aristotelesin akla istinad eden ahlk hod
binlik prensibinden kahramanlk bile istidlal etmekle apak tutarsz
olduunu kaydediyor. nk byle hkmler bu prensipten kati
yetle karlamaz. diyor. Biz kahramanca davranmada da hodbinlik
sahas dna kmyoruz, zira bakalar uruna lenler bile byk ve
gzel olan sadece kendileri iin seerler, Aristotelesin bu szlerinde
hodbinlik mefhumunun, caiz olmayan bir ekilde normal insanlarn
uurundaki mnsnn dna, daha dorusu bu mefhumun bir inknn
tekil eden bir eye, yani hodbin olmamaa, fedakrla kadar geniletildii aikrdr. ocuk kurtarmak zere yanan eve giren kimsenin
hodbinlik saikiyle veya kendi menfaatine hareket ediyor olduu sy
lenebilir mi? Evet, husus bir mnda denilebilir, tabi, eer vazife an
lay icab, iyilik adna hareket etmek herkesin ve hatta kendini feda
edenin de en yksek menfaati ise. Byle husus bir halde fedakrlk ve
menfaat birbiriyle arpmaz. Fakat bu durumda da alelde menfaat
deil, mutlak mnda, ahlk menfaat mevzubahistir. AJelde men
faat ile -tabir caizse- ahlk menfaat arasnda tefrik yapmak iin, s
nrlanm olan bu dnya ile br ebed dnya arasnda tefrik yap
mak arttr. Ancak br dnyann mevcudiyeti artyla fedakrlktan,
kendi menfaatine bir hareket olarak bahsedilebilir. Bu olmadan al
mas mmkn olmayan bir snr vardr, o da hayattr.
Hakik ahlk, ahs menfaate aykr hareket etmek, behemehal
ahs menfaatten bamsz hareket etmek olarak tarif ediyoruz. Ne
var ki, burada grnteki byk benzerlie ramen, znde bam

Dou Bat Arasnda slm | 187

baka bir fenomen bulunan bir durum vardr: Szm ona sosyal dav
ran. Burada insan harekete geiren dorudan doruya ahs men
faat deil; toplum menfaatidir. Fakat hemen greceimiz gibi toplum
menfaati yine de ahs menfaattir, ancak vastal bir ahs menfaat
tir. Sosyal davran, ihtiyalarn teminine ynelik belli faaliyettir, fa
kat daha geni ve toplum esas zerinde. Toplum btn ahs men
faatlerin bir ifadesi veya toplam oluyor. ahs ihtiyalar artk daha
etkili bir ekilde temin edilebilir. Bu yeni durumda toplum men
suplarna vazifeler dmektedir ve bu tabir bize ahlk vazifeleri ha
trlatmaktadr. ahs menfaati tahakkuk ettirmee matuf fiiller imdi
toplum vastasyla, vazife ve tima mkellefiyetler olarak ifade edil
mektedir. Bunlarn bazan ahs menfaatle bir nispetsizlik iinde ol
duu (mtenasip olmayan fedakrlklarn istenilmesi gibi) ve hatta
toplum yelerinin ahs arzu ve isteklerinin tersine olabildii, ferdin
o anda menfaat iin uramayp yce bir ey, yksek bir prensib u
runa aba gsterdii eklinde hayaller yaratlmaktadr. Esasen top
lum (kollektif) ahs menfaatlerin zel bir tatmin eklidir. Bu ekil
iinde muhteva ayn kalr; deien sadece, esas gaye olan ahs men
faati daha messir olarak temin etmek maksadyla, d artlarn te
sir altna alnmasdr. Umum menfaat denilen ey eninde sonunda
ahs menfaatten baka bir ey deildir. br gibi ayn ekilde hod
bin ve gayr ahlkdir. Uzun vadeli olarak hesaplanan, byk saylarn
hesabyla teminat altna alman, tahmin hesaplarda grlen hatalarn
risklerine kar sigorta edilen, ayn gruba mensup baka ok sayda
insanlarn ahs menfaatle ilgili abalaryla desteklenen, lzumsuz ka
yplara ve glerin karlkl atmalarna maruz kalmayan bir men
faattir bu. Zek vastasyla (gnl veya ruh vastasyla deil) burada
yeni bir faaliyet (kollektif faaliyet) ekli ortaya kmaktadr. Bu kol
lektif faaliyetin, hesap yanl deilse, (yani muhtemel hesap hatalar
veya sosyal faaliyeti tarif eden kimselerin suistimalleri olmazsa) kol
lektif toplum yelerinin byk ekseriyetinin en byk ahs men

188 | Aliya zzetbegovi

faatinin tahakkukuna vesile tekil etmesi icap eder (Greatest happiness principle).11
insan hayatnda, zek vastasyla ancak noksan olarak temin edi
len ey, hayvanat aleminde, insiyak sayesinde mkemmelen temin
edilmektedir. Karnca ile anlarn veya sr halinde hareket eden hay
vanlarn sosyal davran buna rnektir. Hayvanlarda sosyal davran
n rnekleri -ki ok gz alcdr- burada hakik mnda ahlk dav
rann szkonusu olmadm gstermektedir. Fark, esasla ilgilidir.
Sosyal davran menfaat iin bir davrantr; ahlk davran ise men
faate kardr; zellikle menfaatle ilgisi yoktur. Biri hodbinlik adma,
teki vazife adma yaplan davrantr. lk zikredilen faydaya, hesaba,
hikmete, disipline, akla dayanyor; br ise, ancak ve ancak Allah'n
adna gerekletiriliyor.
Bu tefriki kolaylatran baka bir gerek daha vardr. Ahlk dav
ran daima ahs olgunlua dayanr ve iyilik, hakikat ve adalet ide
alleriyle ahenk iindedir. Kollektif davran, disiplin esas zerinde
dir ve cinayet mahiyetli de olabilir. ou defa ise gayn ahlk veya
ahlkddr.12 Umum menfaat hibir zaman tm insanln menfaati
olmayp, mahdut, iine kapanm, siyas, mill bir snfa veya bu gruba
ait olan bir topluluun menfaatidir. Tolstoy devletin rezaletinden,
veya umum menfaat rezaletinden szediyor.13
Bir grubun veya milletin umum menfaati baka bir grubun veya
milletin mensuplarnn smrlmesi, kleletirilmesi ve hatta imha
edilmesini icap ettirebilir. Yenian mill devletler tarihi ve bilhassa
11
12

13

Bu mehur forml ngiliz materyalist yazar J. Bentham a aittir.


Ahlk zerinde her incelemede Leibnizin nl forml vazgeilmez bir
unsurdur: nsann tekmlne ynelen bir faaliyet ahlken iyidir. Te
kamle doru bir abann yararllkla bir alkas yoktur, insan ruhunun
zne istinad etmektedir.
Tolstoy, Hristiyan retisi, S. 61.

Dou Bat Arasnda slm 189

emperyalizm tarihi, umum demlen menfaatin apak bir cinayet ma


hiyetini alabildiine dair rneklerle doludur.
Umum menfaat veya gaye mantnn, insanlar trajedik so
nulara ve genel bir karklk ve aldatmacaya gtrebildiini gste
ren ak bir rnei de yalan tarih veriyor. Komnist manifestosu ilk
nce proleterlerin, burjuva aldatmacas diye ahlk reddettiklerini
ilan etmiti. kinci Enternasyonal ise, hakkaniyet prensibini kabul
gaye vastay takdis eder parolasn ise reddettiini belirtmek su
retiyle, bu tutumu biraz deitirdi. Fakat Lenin ancak proletaryann
zaferine katkda bulunan ey ahlkdir diye tekrar manifestonun po
zisyonuna dnd ve bununla ahlk kknden inkr edip yeniden
gayeyi kstas olarak ortaya koydu. Leninin bu kaidesini tatbik eden
Stalin, proletaryann zaferi iin unlar yapmann lzumlu ve dolay
syla da ahlk olduu kanaatine vard: Temerkz kamplar kurmak,
devlet ve polis mekanizmalarm o zamana kadar grlmemi lde
kuvvetlendirmek, en yksek idarecilerden balayarak mahall idare
cilere kadar iktidarn herhangi bir ekilde tenkit edilmesini nlemek
ve idarecilerin yanlmazl hakkmdaki kanaati devam ettirmek, lider
kltn kurmak ve lidere yanlmazlk ve mstesna basiret zelliklerini
atfetmek, herhangi bir direnii nlemek zere devaml korku hava
sm muhafaza etmek, istenmeyen kii, grup veya milletlerin topluca
tasfiyesini sk sk gerekletirmek, yksek maa ve dier imtiyazlarla
orduyu, polisi, siyas mekanizmay ve aydnlardan mut olanlar elde
etmek, hakim smfin iaesi iin husus depolar kurmak, halk kitlele
rinin tam mnsyla istismarn temin etmek, btn enformasyon
vastalar, basn, radyo ve televizyon, demokrasi, hrriyetler, hma
nizm, refah, parlak istikbal, lider ve yneticilerin faziletlerinden dur
madan bahsetsinler diye, tekel altna almak, baka milletleri serbest
ifade edilen iradelerine uygun olarak istil altnda tutmak vs. vs. B
tn bunlarn proletaryann zaferi m yapldm syemek ve bunu

190 | Aliya zzetbegovi

durmadan tekrarlamak gerekiyordu ki, sadece caiz olmayp, ahlka


da uygun dsn.14
Din ahlk, erre kar koymak prensibini ortaya atarken (bu pren
sip ak olarak veya zmnen din esasa dayanan btn ahlklarda var
dr), yararclk ahlk buna ters bir prensip ilan ediyor. O da karlk
prensibidir. Yararclar aka ahlkn buyruklarna kimsenin uyma
d bir zamanda buna uyacak herhangi bir kimse akla ters hareket
etmi olur demektedirler. Yararc asndan gayet tutarl bir istid
laldir bu. Fakat bu gerek, yararclk ahlknn hakik ahlk olmad
n, daha ziyade siyasetin gerelerinden biri olduunu gstermek
tedir. Zira ahlk davranta cari prensip olarak karlkl koymak,
ahlka ancak nisb bir deer vermektir ve ahlkn artsz olarak ba
layc kuvvetinin dayand prensipten onu ayrmak demektir.
Yararclk ahlk ngiliz edebiyatnda moral of consequences
(sonular ahlk) olarak da adlandrlmt. Bu itibarla kaide olarak
(hadiselerin normal seyrine gre) neticeleri iyi veya kt olan ey
ler ahlk veya gayr ahlkdir. Fakat grdmz gibi hakik ahlk,
neticelerle hi ilgilenmez ve bu tutum ok defa davrann haric
bir ifadesi olan fiilin kendisinin inkrna kadar gider. Flakik ahlk,
eninde sonunda yalnz niyetleri, maksadlan sorar. nsandan istenen
14

Sovyet vatandatan iin yazlan bir elkitabnda ii snfna sadakatin en


yksek vazife olduunu okuyoruz. Bu en yksek vazife buna gre
ahlken deil, siyaseten tayin edilmi bulunuyor. Fakat bir iktidar kendi
kendini ii snfnn menfatlerinin temsilcisi veya ifadesi ilan ederse, o
zaman bu iktidara sadakatin her vatandan en yksek vazifesi olduu ko
layca anlalr. Stalin in suistimalleri ite byle balam ve byle devam
etmiti. Veya, yakn zamanlardan buna benzer bir misal: Macaristanda
ortaokullar iin marksist ahlk diye bir ders kitabnda (1978 iin), o
cuk herhangi bir bahaneyle annesini ldremez, meer ki annesi snf
haini olsun denilmekteydi. Ders kitabnn ortaya kmas iddetli tar
tmalara yol am ve neticede resm makamlar kitabn geri ekileceini
aklamaa mecbur olmulardr.

Dou Bat Arasnda slm j 191

sadece gayret ve abadr ve olayn ahlk yn burada biter. Netice


ise Allahn elindedir.

Byle olmakla beraber tatbikatta ok defa din retilere ilgi


siz kiilerde ve hatta ateist insanlarda ahlka uygun hal ve hareket
ler grlr. Zahir, szl tercihlerle, fiil davran arasnda ou defa
esasl bir ahenksizlik bulunur... te yandan da o kadar ok kii var
dr ki, kendilerini tam mnsyla dindar telakki ettikleri ve hatta dini
rettikleri halde, davranlarna baklrsa, ahlk bkmmdan katla
m birer materyalisttirler. Ve tersine, doktrin baklmadan materya
list baz kiiler de tatbikatta her trl fedakrla katlmaa ve baka
insanlar urunda almaa hazrdrlar. En aydm ve en drst d
nrlerin bile akim kartran garip insani komedi, ite bu karklk
ve tutarszlktan doar ve geliir.
nanlarmzla davranlarmz arasnda otomatizm yoktur. Davra
nmz, ahlkmz, uurlu bir tercihin veya hayat felsefesinin bir fonk
siyonu deildir; felsef veya siyas tercihlerin bir eseri olmaktan ok,
ocukluktaki terbiyenin ve kabul edilmi anlaylarn bir neticesidir.
Bir kimse eer daha ocukken, aile iinde, byklerini saymaya, sz
tutmaya, insanlar arasnda fark gzetmemeye, hemcinslerini sevmeye
ve onlara yardm etmeye, yalan sylememee, ikiyzllkten nefret
etmeye, sade ve gururlu olmaya almsa, o zaman bunlar, sonraki
siyas tercihi ve zahiren kabul edilen felsefesi ne olursa olsun, esas iti
baryla ahsiyetinin zellikleri olarak kalacaktr. Onun bu ahlk din
dir; kendi dini deilse bile ona aktarlm olan dindir. Terbiye, esa
sen din baz anlaylar iletmeyi becermi, fakat bu ahlkn esas olan
dini aktarmaa veya yeter derecede kuvvetlendirmee muvaffak ola
mamtr. Dinin terkedilmesinden, ahlkn terkedilmesine gei iin
ancak bir tek adma ihtiya vardr. Baz kiiler bu adm hibir zaman

192 | Aliya zzetbegovi

atmazlar. Hayatlarndaki tenakuz bundadr. te bu gerektir ki, in_


celemeyi gletiren iki eyin ortaya kmasna imkn verir: Ahlka
ateistlerle, ahlksz dindarlar.
Tanrsz ahlk meselesi, byk ihtimalle ebediyyen tatbikatta tet
kiki mmkn olmayan veya herhangi bir tarih tecrbeye dayanmayan
nazar bir tartma mevzuu olarak kalacaktr. nk tarih boyunca ta
mamen dind bir tek toplum bilinmedii gibi, benzer durumla ilgili
tecrbemiz de yoktur. Kuaklan, resmen kabul edilmi ateist ideolojiye
istinaden, dine kar tamamen ilgisiz ve hatta nefret iinde eitilen top
lumlar bile, dind ahlk var m veya srf ateist kltr ve ateist toplum
mmkn m sorusuna itimada ayan bir cevap olamazlar. Byle top
lumlar da, btn abalara ve kendi etrafnda rdkleri duvarlara ra
men, mekan ve zamann dnda kalamazlar. Saysz ekilde yansyan

mazi, tmyle ve keza isteyerek veya kendiliinden tesir icra eden dn


yann br ksm, burada da varln srdrmee devam etmektedir.
Aka iddia ediyorum ki, mensuplan din bakmndan tam bir bilgisiz
lik iinde bym olan bir toplumun davran kaideleri, hukuku, insanlararas mnasebetleri ve sosyal dzeni, tandmz ve kendini dine
bal telakk eden memleketlerde ve keza kendini umumiyetle ateist
anlaynn kuvvetli tesiri altnda bilen br blgelerde rastlamakta ol
duumuz hereyden, gze arpacak kadar, farkl olacakt.15
Birok dinsiz, gerek mnda ateist bir toplumun ideallerini veya
hukukunu renseydi, yahut tutarl bir ateist dnyasnn manzara
syla aniden kar karya gelseydi, herhalde ok aracakt.
15

Lisan bile, insanlararas mnasebetlerin sadece fonksiyona indirgenme


siyle imdiki lugtn yzde birine indirgenebilirdi. Lisann byle fakir
letirilmesine daha imdiden teknik ve sosyal ilimler sahalannda kulla
nlmakta olan szde ihtisaslam (veya fonksiyonel) dilde mahede
edilmektedir. Lisann fakirlemesi ehirleme ile veya lisann devaml ye
nilenme ve zenginleme kayna olan kyn yok edilmesiyle de ilgilidir.
Ne var ki bunlarn hepsi karlkl olarak birbirine bal tezahrlerdir.

Dou Bat Arasnda slm 193

Ahlkl ateist olabilir, ama, ahlkl ateizm'olamaz. Dind insaahlkl olmasnn kayna da dindir. Ancak gemiteki eski bir
dindir bu. Ve insann ondan haberi bile yoktur. Bu din muhit, aile,
edebiyat, film ve mimarnin iinden saysz ekilde tesir icra etmeye
ve maya devam etmektedir. Gnein oktan batt yerde de ge
cenin btn scakl yine gnetendir. Ocakta atein snm olma
sna ramen oda scak olmaa devam eder. Kmrn bodrumda

gne olmas gibi ahlk da, zeval bulmu din, dine borlu olduu
muz dnya vizyonundan ileri gelen davran tarzdr. Ancak ve an
cak gemi asrlarn manev mirasnn tamamen imha veya bertaraf
edilmesi suretiyle bir neslin ateist olarak eitilmesi iin, psikolojik
artlar tahakkuk ettirilebilir. nsanlk, yirmibin sene aralksz dinin
tesiri altnda yaamtr ve dolaysyla din; ahlk, kanunlar, anlay
ve hatta lisan dahil olmak zere, hayatn btn tezahrlerine girmi
bulunmaktadr. Bu itibarla burada u soruyu sormak yerinde olur:
Btn bu gemie ramen yeryznde bugnk artlar altnda ta
mamen ateist bir nesil yetitirmek mmkn m acaba? Byle bir te
ebbsn tam bir psikolojik tecrit iinde yaplmas icap ederdi. Ki
tab Mukaddesi veya Kuran- Kerim bir tarafa brakalm, byle bir
nesli herhangi bir sanat eseri grmek, herhangi bir senfoni dinlemek,
Sofoklesten balayarak Beckette kadar herhangi bir dram seyretmek
imknndan mahrum brakmak lzm olacakt; insanln imdiye
kadar meydana getirdii, ehemmiyeti haiz btn mimar yaplan ve
hemen hemen btn byk edeb eserleri bu nesilden uzak tutmak
gerekecekti ve bu insanlar kltrn meyveleri veya ifadesi olarak
vasflandrdmz hemen hemen herey hakknda tam bir bilgisiz
lik iinde olacaklard. Shakespearein Hamletinden lm zerine
bir monologu dinlemek yahut Michelangelonun fresklerinden bi
rine bakmak veyahut kanunsuz su olmaz nullum erimen... prensi
bini renmek bile, insann dine doru sapmak istidad yznden,
szkonusu neslin manev gzleri nnde ateist kinattan bambaka

194 I Aliya zzetbegovi

bir kinatn teekkl etmesine yol aabilirdi (halbuki ilimle ilgili du


rum byle deildir. Mstakbel ateistlerin, matematik ve teknik bilgi,
leri edinmelerinden ve belki de dzeltilmi ve ksaltlm bir sosyo
loji ve siyas ekonomiyi renmelerinden doabilecek herhangi bir
tehlike bagstermeycekti).
in Kltr htilalinin gaye ve neticeleri hakknda hkm ver
mek iin, zaman erken olmakla beraber, hi phe yok ki, resm fel
sefe ve ideolojiye o kadar zt olan gemiin manev mirasm yok et
mek, ihtilali yapanlarn gayelerinden biri idi.16 Kltr htilali fikri
bile, siyas veya sosyal ihtilalden farkl olarak asl problemin anlal
dm gstermektedir. Bu problem, ateizmin lafta, sathta kalmasdr.
Halkn hikmetinin, kanunlarnn, sanatnn, edebiyatmm ve sairesinin ihtiva ettii kltr ananesi sessiz ve gze batmaz bir din vasta
syla ualar neretmeye devam ettii mddete, tutarl bir ateist sis
temi gerekletirmek mmkn deildir. Marksr hangi manev ve
entellektel kaynaklardan ilham ald da kati olarak bilinmemek
tedir, ancak hmanist terbiye ve edebiyatm tesirleri ilk eserlerinde
kuvvetli bir ekilde hissedilmektedir.17 Onun yabanclama (alienation) teorisi hemen hemen tamamen ahlka uygun, hmanist bir
teoridir ve materyalist bir dnrden beklenemezdi. Ve yle gr
nyor ki Marksn kendisi, zamanla genliindeki sapmalarn gi
derek farkediyordu. Tenkitiler tarafndan adlandrld gibi, gen
Marks ile olgun Marks arasndaki fark, apak gze arpar. Bu ol
16

17

Bilindii gibi bu ihtilalin yasaklad eserler arasnda Tolstoy, Shakespeare ve Beethovenin eserleri de bulunmaktadr ve bu tamamen mantk
bir eydir.
Marksn kendisi Aeschylos, Shakespeare ve Goethenin en sevdii a
irler olduklarn sylyordu. Aeschylosu her sene Yunanca olarak, Homer ve Ovidi de ezberden okumu. Marksizmin Rousseaucu kaynak
lar (mesel, sosyal eitsizlik ve mlkiyetin menei hakkndaki fikirler)
bu retide keza kefedilebilir.

Dou Bat Arasnda slm 195

gunlama gerekten idealizm (esas itibaryla din-ahlk) yknden


jurtulma sreci ve materyalist dnya grnn, giderek daha tu
tarl bir ekilde tatbik edilmesi mahiyetinde olmutur.
Bugnk nesil, resmen dind ve hatta ateist ise de, din baknndan bilgisizlik iinde deil, dine kar polemik havas iinde b
ymtr. Hz. sann sevgi, kardelik ve eitlik retisini kabul etme
dii halde, onu tamamen red de edememitir. Bilakis, bu prensipleri
garip bir aldanma iinde ilim adma muhafaza etmitir. Bu itibarla
ateist kltr mmkn gstermek iin, bugnk nesli delil olarak
ileri srmek doru deildir. Haddizatnda bu kltr de onun ha
mili olan kuakta olduu gibi, din ve byk ahlk prensiplerin de
vaml ve fakat farkna varlmayan, ama daha az hakik olmayan tesiri
altnda gelimektedir. Dorusu, yeni kuan sadece ideolojisi yeni
dir; terbiyesi ise ahlk anlaylardr. Yeni olan sadece plndr. Tatbi
katta her sistem, istinat ettii fikir ve bildirilere benzemekten daha
ziyade, onun tatbikats olan kiilere benzer. nsann znn (ide
olojisi veya siyas tercihi deil) kendi ahlk olduunu kabul eder
sek, o zaman diyebiliriz ki, bugnk dnyaya ekil veren yeni fikir
lerle, eski insanlardr. Bunlar, idealizm ve fedakrl kat surette
inkr eden fikirlerin tatbikatna idealizm ve fedakrl sokuyorlar.
Onun iin, bugn in ve Rusyada manev mnebbihler denilen
ve madd olanlarn yerine geen ve almay tevik eden tedbirleri,
halk kitlelerinde kk salm din hissiyatn bilinli veya bilinsiz bir
istismar olarak grenler hakldrlar. Yoksa, madd tevik tedbirleri
nin terkedilmesinin ve manev olanlarn kabulnn ateizm asn
dan ne mns olabilir? Gayet tabi, din gayeleri idealizmle, madd
olanlar ise hesaba, menfaate uygun olarak tahakkuk ettiririz. Baka
her trl tutum tutarszlk demektir.
Dind ahlk meselesi, dinin, Allah adma insandan istedii e
yin, insan adma talep edilip edilemedii eklinde de ortaya konulabi

196 I Aliya zzetbegovi

lir. Materyalistler ahlk tesis etmee altklar zaman, isteyerek bu


formle bavururlar. Fakat bunu yapmakla esas itibaryla tutarszl^
veya unutkanln apak bir rneini gstermektedirler. Doru dav
rann saiklerinden bahsettiklerinde onlar, Allah korkusu ve Allaha
kar mesuliyetin yerine vicdan, insann iyiye kar sevgisini - uur
iinde ve korkusuz- teklif ediyorlar. Bununla ilgili ateist bir ahlk bi
limcisi yle diyor: Ben hatta iddia edebiliyorum ki, insann ve insan
ahlknn ycelmesi ateizmdir. Eer ben, kendi iimde hr bir var
lk olarak ve hi kimsenin emrine tabi olmadan, dahil bir ses duyu
yorsam ve bu ses bana, hrszlk etme veya ldrme diyorsa ve ben
sosyal olsun, lah olsun herhangi bir mutlaka dayanmadan buna
riayet ediyorsam, o zaman ben bunu insann bir alalmas olarak gr
mem... (Ateistlerle teologlarn Mays 1971de Belgradda dzenle
nen bir diyalou srasmda Prof. Vuk Pavieviin szleri).
imdi durumu bile bile mefhumlar kartran acaba kimdir?
diye sorabiliriz. uur ve vicdan ne zaman gzle grnen dnyann
bir paras olmutur? Allah yerine insann ikame edilmek istenmesi,
bir nevi lzumsuz fuzuli ifade deil mi? nsanla inan, dinin daha
alak bir ekli deildir de nedir? Materyalistlerin, Allahn yerine in
san adna ahlk davrana mracaat etmeleri, Marks tarafndan in
sann soyut insanlyla ilgili midin salt din hayalden daha kk
bir hayal olmad iddiasnn ne srlm olmas karsnda daha
da garip olmuyor mu? Ve eer bu iki fenomen arasnda karlkl
bamllk ve irtibatn tannmas szkonusu ise, o zaman Marks ta
mamen hakl idi (Allah yoksa, insan da yoktur, diyen nl formle
gre). lm sosyalizmin, ahlkla hibir ilgisi yoktur diyen Leninin
iddias ile iiler ahlk reddediyorlar diyen Manifesto nun tutumu
bilinmektedir. Komnizm, tarih gelimenin zarureti iinden ortaya
kar; ahlk veya nsan sebeplerden deil. Marksizmin klasik eser
lerinde, marksist tatbikatlarn bugn, hergnk tketim iin yaz-

Dou Bat Arasnda slm 197

Jjldanndan farkl olarak, smrmenin toplumda insanlararas mna


sebetlerdeki tabu kanunun gcyle cari olduu ve her insamn imkn
bulduu mddete, yani nleninceye kadar, smrecei sarahatle be
lirtildiine gre, demek ki, vicdan, bakasn dnme, sayg, itibar,
fitr hmanizm gibi eylere burada yer yoktur. Yeri olsayd marksizjnin baz esas grlerinden pheye dlrd. Smr, objektif
ilikiler deitirilinceye kadar var olur. Bu, insanlarn ne iradesine
ne de ahlk veya benzer enfs deerlerine (terbiye, karakter, fel
sefe gibi) ve ne de onlarn karlkl mnasebetlerine (ailev, mill
vs.) bal deildir.
Marksm KapitaTda (alma gn blmnde) verdii e
itli rnekler arasnda ocuklarn a anneleri tarafndan istismar
edilmesinden bahsetmesi ve bunu nlemek zere toplumun mda
halesini istemesi, yani tipik olmayan bu rnei ileri srmesi kasten
olsa gerek. Bu samalkla Marks, insan toplumunda smr kanu
nunun mutlak suretteki messiriyetine dikkati ekmek istemektedir.
Bu durumda baz marksistlerin, gzlerimizin nnde, insana ve so
yut insanla iaret ederek szde laik ahlk tesis etmee almalar
gariptir.18 Marks; insan, hmanizm, vicdan gibi eylere bavurma
nn dinle baa ba giden bir idealizm tekil ettiini devaml vurgu
lamtr. Bu noktada Marks a itirak edebiliriz. Fakat, yle grn
yor ki, bugnk marksistler, pratik sebeplerden dolay, bu hususta
Marksla hemfikir deillerdir. nk bunlar, ondan farkl olarak, ha
yatn ortaya kard ve tamamen tatbikatla ilgili baz problemlere
18

Kendi uur ve vicdannn iine bakmak esasna dayanan bir ahlk hak
knda Engels de daha iyi dnmyor: Esasen her snf ve hatta her
meslein kendi ahlk vardr, ve o da, mmkn olunca, cezalandrlma
dan ihlal edilir; btn insanlan birletirmesi icap eden sevgi ise harp, a
tma, aile ihtilaflar, boanmalar ve bazlarnn bakalar tarafndan mm
kn olduu kadar fazla istismar edilmesinde tecelli etmektedir. (Engels,
Lutvvig Feuerbach ve Alman klasik felsefesinin sonu).

198 | Aliya zzetbegovi

cevap vermeye mecbur oluyorlar. alma masasndan veya Ingiliz


Ktphanesinden ahlk diye bir ey yoktur demek, Marks iin ko
layd. Ama Marksm fikirlerini tatbik etmee ve buna uygun bir top
lum meydana getirmeye teebbs edenler, asl materyalist anlaya
gre tutarl olan bu fikri ayn kolaylkla aklayamyorlar. Byle bir
toplum meydana getirmek ve daha ziyade onu muhafaza etmek zere
onlar ok defa insanlardan, herhangi bir peygamberin, din adma iste
diinden ok daha byk bir idealizm ve fedakrlk istemektedirler.
Bu yzden bazan yle bir duruma dyorlar ki, gayet sarh marksist talepleri bile adeta unutuyorlar. Yani, bir ateist (materyalist)in
ahlk ve insanlk istemesi, bunu mdafaaya kalkmas ve bu gr
n gelitirmesinin mmkn olup olmamas mesele deildir. Me
sele, onun, btn bunlar materyalizmin snrlan ierisinde kalmak
suretiyle yapp yapamamasdr.
Epikrn felsefesi ile ilgili nl ihtilaf, materyalizm ile ahlk
arasndaki uyumun uzun mrl olmadm ve olamayacam gs
teriyor. Bu mehur Yunan filozofu (Milattan evvel 341-270) dnyay
aklamaya dair grlerinde materyalist olmasna ramen, ahlk ba
kmndan kararszd. Mutluluun zevkte olduunu retirken zevkin
atarakside, bir nevi ruh huzurda aranmasn tavsiye ediyor; kendisi
de manev zevklere hiss zevklerden daha fazla kymet veriyordu. Hal
byleyken ok gemeden talebeleri, bu tutarszl bertaraf edip ahlk
anlaym eudaemonistik (saadet felsefesi) raylara oturttular ve dola
ysyla Epikrizm, bugn gayet mantk bir ekilde, hayat ideali olarak
duyusal zevkin mteradifi olmutur. Kinat ve dnyadaki tezahrle
rin tm eitlilii, srf madde paracklarnn bo uzaydaki mekanik
hareketinin bir rndr diyen Epikrn materyalist retisi ile eudaemonizm arasnda mantk bir ba veya i uyum mevcuttur. br
taraftan onun materyalist retisi ile huzur veya manev deerlerin
stnl arasnda byle bir uyum yoktur. Binaenaleyh, Epikrn

Dou Bat Arasnda slm j 199

talebeleri stdlannn retisini tahrif ettiler eklindeki iddiann asl


esas yoktur. Gerekten onlar, sadece, bunlar birbirine uydurdular.
Materyalizmin, ahlk inkr etmesi, kanlmazd.
ncelememizin sonunda iki neticeye varlabilir: Birincisi; din ol
madan, prensip ve fikir olarak ahlk olamaz; tatbikatta ise, ahlkllk
mmkndr. Ne var ki, bu pratik ahlkllk atalet gibidir ve hareket
gcn veren kaynaktan ne kadar uzaklarsa kendisi de o kadar g
sz kalr. kincisi; ateizm esas zerine herhangi bir ahlk dzeni ku
rulamaz; fakat ateizm, ahlkll ve bilhassa onun daha basit bir ekli
olan sosyal disiplini dorudan doruya bertaraf etmez. Bilakis, tat
bikata konulup da, toplum tekil etme teebbsne getii zaman,
mevcut sosyal ahlk biimlerini mmkn olduu kadar muhafaza
etmeyi faydal grr. Zamanmzn sosyalist devletlerindeki tatbikat
bu gerei teyit etmektedir. Mamafih, bir gn ahlkllk prensibin
den phe edilmeye balanrsa, onu korumak zere ateizmin elinde
hibir vastamn bulunmad gerei de ortadadr. Srf yararc, ego
ist, gayr ahlk veya ahlkd taleplerin hcumu karsnda ateizm
tamamen gszdr. Byle isteklere ancak kuvvetle kar koyabilir,
fikirle deil. ldrc kuvvete sahip bir manta kar ne yaplabi
lir? Eer sadece bugn yayorsam ve yarn lp de unutulmu ola
caksam ve imkn da varsa, niye kendi istediim gibi ve mkellefiyetsiz yaamyaym? Pornografi, yeni ahlk denilen cins hrriyet veya
cins mesuliyetsizlik dalgas, sosyalist lkelerin snrlarnda zorla, san
srle, yani sun olarak durdurulmaktadr. Herhangi bir ahlk dzeni
bu dalgaya kar koymuyor. Eer buna kar fikirle mcadele olursa,
bu fikirler birer tutarszlk rnei olur ve bu, ancak ak ve serbest
tenkidin bulunmasyla srdrlebilir. Bunlar esas itibaryla insanla
rn uurunda hl mevcut olan ve iktidar tarafndan vazgeilmez diye
devam ettirilen eski ahlk lleridir. Haddizatnda miras olarak kal
m bu ahlk dzeni veya ahlk dnme tarz, resm felsefeyle te-

200 I Aliya zzetbegovi

nakuz iinde bulunmaktadr ve mantk asndan da sistemin iinde


yeri olmamak gerekir.
Netice olarak, diyebiliriz ki; ahlk, dinin br halidir.

Beinci Blm
KLTR ve TARH

Aklclarla materyalistler; tarihi, bir bakma, doru bir izgi ze


rinde seyreden gelime olarak telakki ederler. Bu onlarn balca zel
liidir. Onlara gre, dnyann gelimesi sfrdan balamtr. Tarih de,
zik-zakl hareket etmesine ve arasra geriye doru gitmesine ramen,
devaml bir ilerleme saylmaktadr. imdiki zaman daima gemie nispetie daha ileri, gelecee nispetle ise daha geridir. Materyalistlerin,
tarih tabiri ile insan hayatmn madd reprodksiyonunun gelime
sini, yani eya tarihini -onlar yapan insamn tarihini deil- kastettik
lerini hatrlarsak, bu tutumu daha iyi kavrayabiliriz. Fakat bu, insan
ln kltr tarihi deil, uygarlk tarihidir.
nsan ve kltr tarihi ise, sfrdan balamaz ve doru bir izgi
zerinde de seyretmez. nsanlk tarihi semdaki prolog ile balar.
ptida insan toplumu, tabiattan azad oluunun balangcnda, hayvani
atasnn srsnden ancak biraz daha iyi durumda olmakla beraber,
insanlara mahsus baz zellikleri ve ahlk deerleri de tamaktayd.
Bu hayret edilecek bir husustur. nsan, tarih sahnesine kt zaman,
balang iin muazzam bir ahlk sermayesine malikti. Bu sermayeyi
ne kendisi meydana getirmi, ne de atalarndan miras olarak devral
mt. ilim, nsan ile hayvani zelliklerin birbiriyle hemhudut bu

202 I Aliya zzetbegovi

lunduu, o ok eski zamanlardaki insan topluluklarnn, basit insan


lm tespit ve kabul etmi; fakat onun mahiyet ve meneini hibir
zaman izah edememitir. lmin din tasavvurlar, a priori olarak red
detmesi, bu fenomenin anlalmasna giden yolun kapanmas sonu
cunu vermitir.1
Dnyann her tarafndaki tarih ncesi toplumlarm, muhtemel
temel hcreleri olan kabileleri tasvir eden Lewis Morgan (Ancient
Society) bu toplumlarm sosyal ve manev hayatma dair aadaki
hususiyetleri kaydetmektedir.2
- Kabile, reisini seer ve icabmda azleder. Azledilen tekrar alelde
sava olur.
- Evlilik balan ve cins mnasebetler, kabile erevesi iinde
yasaktr. Bu yasaa bilinli olarak ve hemen hemen hi ihlal edilme
den riayet edilir.
- Kabile yeleri arasnda, karlkl himaye ve yardmlama ve
gerektiinde hayatlarm feda etmek bile vardr.
- Savalann kahramanl ve esirlere iyi muamele (harp esir
leri ldrlemez) gze arpan bir hususiyettir.
- Kabilenin btn yeleri hr insanlardr. Eit haklara sahip ve
birbirlerine kardelik balanyla bal hr insanlar.
- Kabileye yeni yelerin alnmas din bir merasimle olur. Din
yinler umumiyetle dans ve oyun eklindedir. Putlar tannmaz.
1

btida insanln bu devresi ile ilgili mphem hatrlamalar ile altn za


man denilen devreye veya (Kitab Mukaddeste szedilen) patriyarklar
zamanna ait klasik efsane, hemen hemen btn milletlerin efsane ve ma
sallarnda yansmaktadr. Gemiin kt olduuna dair umumi kanaat
tekml teorisi ile beraber yerlemitir diyor Bertrand Russell.
Morgann izah, iptida kabenin klasik ekli telakk edilen Kuzey
Amerikadaki rokezler kabilesi ile ilgilidir.

Dou Bat Arasnda slm | 203

- Kabile meclisi, temsilcilerinden tekil edilir.


Meclis, mterek iler hakkndaki kararlan ak oturumda ve ka
bile mensuplarnn huzurunda alr. Kararlar oybirliiyle alnr.
Bu tasvire hayran olan Flriedrich Engels yle diyor: Bu ka
bile dzeni btn masumiyet ve sadeliiyle ne kadar gzel! As
kersiz, jandarmasz, polissiz; asilzadeler, krallar, valiler ve hakimler
yok; hapishaneler, davalar yok; herey kendi tabi yolunda seyre
diyor. Her kavga veya ihtilf onunla ilgili olanlarn topluluu hal
letmektedir, ama kabile tarafndan ve kendi aralarnda... Yoksulluk
ve mahrumiyet iinde yaayanlar orada yoktur. Komnist toplum
ve kabile yallara, hastalara ve savata sakat kalanlara kar vazife
lerini bilmektedir. Kadnlar dahil olmak zere herkes eit haklara
sahip ve hrdr. Kleler henz yok, yabanc kabilelerin bask al
tna alnmas da yok. Byle bir toplumun ne trden erkek ve ka
dnlar yetitirdiini, bozulmam kzlderililerle iliki kuran her be
yazn, bu barbarlarn izzeti nefsi, samimiyeti, karakter salabeti ve
kahramanlna duyduu hayranlk gstermektedir. (F. Engels,
"The Origin of the family, private property and the state, New
York, 1948, s. 86).
Morgan n, kitabnda anlatt durum hemehrisi olan J. Fenimor Cooper tarafndan, romanlarnda, canl ve tesirli bir ekilde
tasvir edilmitir ve phesiz R. W. Emerson da nsan tabiatm her
trl ekilde grdm, her yerde ayndr: Ne kadar vah ise, o ka
dar da faziletlidir derken, Amerikan kzlderililerini gznnde
tutuyordu.
Tolstoy da eserlerinde primitif Rus mjiklerinin henz bozul
mam hayat tarznda rastlanabilen durumu, toplumsal ideal olarak
telakki etmitir. Bu ahlk ve nsan deerler burada da, her yerde ol
duu gibi, madd ve umum olarak sosyal gelimenin ok dk se
viyesi ile paralel ekilde seyretmekteydi.

204 Aliya zzetbegovi

UNESCOnun hazrlamakta olduu Genel Afrika Tarihi (sekiz


ciltten imdiye kadar iki cilt kmtr) adl eserde, ilkel Afrika mil
letlerinin kltr ile ilgili ok ilgin hususlar bulunmaktadr. Mesel,
zenci krallklarnda yabanclara, beyaz olsun zenci olsun, misafirper
verlik gsterilmekteydi ve yabanclar, yerli halk gibi aym haklara sa
hip bulunuyorlard. Aym alarda Romada veya Yunanistanda ise,
yabanclar, kle durumundayd. Bu ve buna benzer gerekler, b
yk ihtimalle mehur Alman etnologu ve Afrika zerinde byk
uzman olan Leo Frobeniusu Uygarlk zencilerin iliklerine ilemi
tir; onlarn barbar olduu dncesi Avrupa'nn icaddr3 eklinde
bir tesbit yapmaa sevketmiti.. imdi, Amerikan kzlderililerinde,
Afrikann yerli kabilelerinde, Tahitide, iptida Rus mjklerinde ve
hatta Hindistan'n en alt sosyal tabakalarnda rastladmz bu deer
lerin mahiyeti nedir diye, kendi kendimize sorabiliriz. Bunlarn men
ei nedir, tarihin balangcnda nereden gelmiti ve tarih gelimenin
ilerlemesiyle miktar bakmndan niin azalyor? Bir kzlderili kabi
lesi olan rokezlerde, yallarla malllerin himayesi fikri nereden ge
liyor? Hayvan meneli mi, acaba? Baz hayvanlarda bulduumuz e
itli ihtimam ekilleri herzaman yararlla dayanr. Yani fikir veya
prensip adna insanlk yoktur. nl kitabm Morgan, u szlerle
bitiriyor: darede demokrasi, toplumda kardelik, eitlik ve genel
eitim, toplumu, tecrbenin, akim ve ilmin durmadan ynelmekte
olduu kadar yksek bir seviyeye ulatracaktr. Bu ise, eski kabile
lerin hrriyet, eitlik ve kardelik prensiplerinin daha yksek bir e
kilde yeniden canlandrlmas olacaktr.
Mstakil uygar toplumlann hrriyet, eitlik ve kardelik tutu
munu Morgan, kuvvetten beklemektedir. Bunlar, tecrbe, akl ve
ilimdir. u anda hi olmazsa iki ey katdir: Birincisi, eski toplumla3

Gayet tabii Frobenius burada uygarlk tabiri altnda kltr kastedi


yor.

Dou Bat Arasnda slm | 205

nn hrriyet, eitlik ve kardeliinin tecrbe, akl ve ilimden ileri gel


medii... kincisi ise, Morgann kitabnn yaynlanmasndan soma
(Ancient Society 1877) geen zaman, tecrbe, akl ve ilim a ke
hanetlerini hi teyit etmemitir. Yalnz sosyal ve teknik gelimenin
birbirine ters kutuplan deil, ayn zamanda iyi ile kt arasndaki te
zad da barbarlk ve uygarlkta grmemizdeki yaygn pein hkm,
belki, tarihin barbarlar tarafndan deil de uygarlar tarafndan yazl
d gereine atfedebiliriz. Eer birisi kltr eserlerini imha eder
veya bir katliam yaparsa, biz buna barbarlk deriz ve bunu byle ad
landrmakla da uygun bir ifade kullandmz dnrz. Ve tersine,
msamaha ve insanlk istediimiz ilgili taraftan uygar bir millet
gibi hareket etmesini isteriz. Ne gariptir ki, bunca gerein tam ak
sini gstermesine ramen, byle tasavvurlar inatla tutunuyor. Ame
rikan ktasnn tarihi, tek bama bizi, ters bir hkme sevkedebilmitir. Uygar spanyollar (conquistadors) en alak ve hi duyulmam
bir tarzda yalnz Maya ve Azteklerin kltrn deil, bu muhitin
milletlerini de yok etmediler mi? Amerika'ya yeni yerleen beyazlar
(uygar memleketlerden gelen beyazlar demek lzm m?) yerli kzlderilileri ve Morganm anlatt fevkalde kabileleri yakn tarihte siste
matik ve hemen hemen misli grlmemi bir ekilde imha etmediler
mi? Daha 19. yzyln ortalarnda (!) Amerikan hkmeti kzlderililerin her kafaderisi iin prim dyordu. Avro-Amerikan uygarl
nn gelimesiyle beraber ve onun bir paras olarak Atlantik zerin
den yaplan ve ancak 1865 senesinde son verilen utan verici siyah
kle ticareti 300 seneden fazla srmt. Bu zaman iinde 13 ila 15
milyon hr kii (tam say hibir zaman bilinemeyecektir) bu insan
avnda yakalanarak kle olmulardr. Burada da uygar vahet, hr ve
uysal iptida insanla yz yze gelmitir.
Burada ada emperyalizmden szetmee lzum var m? O her
yerde Avrupa uygarlnn geri kalm denilen, uygar olmayan veya

206 | Aliya zzetbegovi

daha az uygar olan milletlerle bir karlamas olarak grlyor; ha


kikatte ise her yerde zulm, aldatma, ikiyzllk, boyun edirme ve
gsz iptida milletlerin madd, kltrel ve manev deerlerini yoketme eklinde kendini gstermitir.
Ortaa hakkndaki pein hkmmz hemen hemen hep ayn
dr. Acaba, Ortaa hakikaten bir karanlk ve umum felaket devri mi
idi? Bu bir bakas meselesidir. Uygarlk llerine gre herhalde
evet denilebilir. Avrupann ilk materyalist filozoflarndan biri olan
Helvetius a gre Ortaa, insanlarn hayvan olduklar bir devre; ka
nunlar ise samalk aheseri idi. Bir Hristiyan olan Berdjayev veya
ressam J. Arp ayn devre hakknda kanlmaz olarak bambaka h
km veriyorlar.4 Ortaa hakknda umumiyetle hayli sadeletirilmi
ve tek tarafl bir imajmz vardr. Yoksulluun, konforsuzluun ve hfzsshha eksikliinin hkm srmesine ramen, Ortaa toplumlarnda i ballk daha kuvvetli idi. Bu devre, youn dahil fikir hayat
dnemiydi. O olmadan, Bat insannn enerji ve abalarm anlamak
mmkn deildir. Sanat sahasnda Ortaa muazzam eserler mey
dana getirmi ve byk bir felsefe -Yunan felsefesi- ve byk bir din
olan Hristiyanln bir sentezini gerekletirmitir. nsann en nemli
baarlarndan biri olan (Clark) Gotik, Ortaan eseridir. lm ve
teknik ilerleme daha yokken, A.N. Whiteheadin nitelikli ilerleme
diye vasflandrd ey bir nebze gerekletirilmiti. (A.N.W., The
Future of Religion) Bat insannda eer gerekten faustu bir ey
varsa, bu o zaman Ortaada byk manev ve siyas atmalarda
hazrlanm ve ekillenmiti. Ortaa olmadan Yenia da, hi ol
mazsa onu bildiimiz ekilde, olmazd.5
4
5

J. Arp: Ben mekanik olarak yaplan eylere ve kimya formllerine kar


ym. Ortaa, duvar kaplamalarm ve heykellerini severim.
Burada Avrupa'daki Ortaa kastediyoruz. Hindistandan spanyaya
kadar uzanan ve slm medeniyetinin gelitii geni blgelerde Ortaa
byle olmamt.

Dou Bat Arasnda slm 207

Kltr, bir bakma, zamand, tarihddr. Onun ykseli ve d


leri vardr; ama, allm mnda ne gelimesi ne de tarihi yoktur.
Sanatta, ilimde olduu gibi bilgi veya tecrbe birikmesi yoktur. An
latm gcnn, bir gelime neticesi olarak artmasn mahede etmi
yoruz. Uygarln ta devri ve atom devri vardr, kltrde ise byle bir
gelime yoktur. Cill ta, uygarlk asndan bir ilerlemedir, sanat asn
dan ise bir dtr. Eski ta devri sanat cill ta devri sanatndan bin
lerce sene daha eski olduu halde ondan daha gl ve daha hakikdir.
iir sanat, her yerde nesre takaddm etmitir. nsanlar hikaye anlat
maktan nce ark sylemilerdi. iirin ne tecrbeye ne de rnee ihti
yac yoktu. Biraz sonra greceiz ki, zamandan bamszlk ahlk pren
siplerinde ve hatta din retilerde de mevcuttur. Her din balangta
saf ve sade olup sonra tatbikat srasnda deforme olmutur. Buna dair
deliller vardr (Tektanncln en eski din olduu nazariyesi). Bu istid
laller Andrew Lang, W. Schmidt, Conrad Preuss gibi ilim adamlarnn
aratrmalarndan karlmtr. Bylece, bir kltr tarihinin kavram
olarak, eliki tekil edecei neticesine varyoruz. Ancak ve ancak kl
tr tezahrlerinin bir kronolojisi mevzubahis olabilir.
Jacques Risler yle diyor: Nil vadisinde bir mddet evvel bu
lunmu ve 4-5000 senelik olan eski Msr kabartma ve heykellerinin
hakik deeri, eserler kefedilir edilmez kabul edilmitir. Birok a
da sanatkr, mezarlarn duvarlarna izilmi kabartmalardan, top
rak, mermer ve altndan yaplm zarif figrlerden ilham alyorlar.
Bu sanat eserleri bazan narin ve zarif (II. Tutmozis, III. Tutmozis),
bazan antsal ve gl (Cheops), bazan da gereki ve daha az sem
boliktir (Echnaton).6
6

Jacques Risler, La Civilisation Arabe).

208 I Aliya zzetbegovi

Kefi zamannda Amerika uygarlk bakmndan Eski Dnyadan


5-6000 sene geri idi; kendi demir ama daha ulamamt (H.G.
Wels). Fakat bu zaman ls, Amerikan sanat iin apak bir bi
imde geerli deildir. Amerikan ktasnn en eski sanat olan re
sim eserlerinin bulunduu Bonampakta harikulde gzel freskler
mevcuttur. 1966da Pariste dzenlenen Maya heykelcilik sanat
sergisi uygarlk olmay becerememi yksek bir kltrn feno
menini parlak bir ekilde tasvir etmiti. Cidd ve ince olan bu sa
nat, bugne kadar bir sr olarak kalm bulunuyor. Anlatm cetveli
heyecan verici sadelikten balayarak en yksek barok sslemelere
kadar dereceler gstermektedir. Bu sanatn hayret uyandran mi
marisiyle, din merkezleri, piramit zerindeki tapmaklar, sslemeli
heykelcilik eserleri, hiyeroglif yazs ve bu yazmn aklad, rakam
larla ilgili artc ilmiyle Peten ve Chiapas ormanlarnda 4. asrda
tamamen kemale ermi olarak nasl ortaya ktn kimse anlata
mamtr. Paris Maya Heykelcilik sanat sergisi birka gzel rnek
gsteriyor: Kabartmalar, sertta heykelcikler ve sun mermerden
yaplm, beyaz grnl ve ok eski zamanlardan bir mesaj ilet
mek ister gibi olan masklar... Maya heykelcilik sanatnda, birbirine
hemen hemen ters iki. yn tespit edilebilir. Birisi kabartmalarla me
zar talarna, teki ise balara ait slplardr. Birincisinde bir sr
konvansiyonlara istinat eden merasim sanat mevzubahistir... Bu
sanat tr son derece basit yaplm balarla ve bilhassa sun mer
merden yaplanlarla tam tezat tekil etmektedir. Ayn anda hem ac
hem de sknet ifade eden byle bir maskrealizmi byk lde
ayor ve byle olduu halde bir portre gibi grnyor. Daha fazla
ekspreyonist olan ve grotesquelerin barok uslbunda yaplm bu
lunan dier iki ba, bu emsalsiz gzellik kolleksiyonuna canllk ge
tirmektedir. (Nouvel Observateurde sergi ile ilgili olarak yayn
lanm bir rapordan).

r
Dou Bat Arasnda slm | 209

Nietzscheye gre (Trajedinin Douu) Yunan dram - traje


disi sanatn hakik zirvesini tekil ediyor. nsan kltr en yksek
ekliyle ancak Elen kltr olarak vasflandrlan eyde mahede
edilebilir.7 ada airlerden hi birisi, bir Homerin veya Yunan
trajedi yazarlarnn byklne eriemez (Andre Maurois). Tam
bir muamm: nsan uygarlnn afanda sanat zirveye ulayor.
Hegel Antika Yunanistann felsefenin altn devri olarak telakk
ediyor. Roger Cailloit ise yle yazyor: Felsefeye gelince ok defa
-biroklar gibi- o hkme varyorum ki, felsefede Platondan sonra
herhangi bir ilerleme olmamtr. Olabilir ki ilerlememek sanatn
tabiatnda olduundan bu byledir: Her zaman yle grnyor ki,
sanat hep yeni batan balar. iero nun ahlk zerindeki yazlan
(mesel, De finibus bononun et malonm veya De Amititia) bu
gn bile ayn ekilde aktel olduu halde, almann tekilatland
rlmas veya devlet dzenine dair fikirleri (tipik uygarlk konular)
tam mnsyla addr. Anonim bir Roma yazarnn eseri olan
ve dier hususlann yannda, sava aletleri ile ilgili resimler de ih
tiva eden De rebus bellicis adl kitabn ancak tarih kymeti vardr.
Senecann Saadet hakknda adl kitab ve ayn zamandan kalma
Virgilin iirleri iin ise, bu sylenemez. Harp veya dorudan do
ruya ondan gelimi olan saz Milattan nce nc binyldandr.
7. ve 8. asrlarda oluan ve 4000den fazla umumiyetle lirik iir ih
tiva eden Japon antolojisi Manyoshy bugn bile dnya nr sanat
aheserlerinden saylmaktadr. Daha 10. asrda (Avrupa uygarl
nn balang veya en alak noktas - Russell) Avrupa mimarsi bir
den kemale ererek emsalsiz gzellikte ve ahenkte eserler meydana
7

Buna benzer bir eyi Marks da ne srerek diyor ki: Antika sanat eser
leri eriilmez standart ve rnekler tekil etmektedir. Marks heyecana
kaplarak aklamasnn gerek deerini kavramam olsa gerek. Kltr,
uygarln yansmas veya onun styaps deil mi? Cevap evet ise, o
zaman daha klelik dzeninde eriilmez rnekler nereden geliyor?

210 Aliya zzetbegovi

getirmitir.8 Bu muazzam ta tepeler, ahap evlerin ufak yn iin


den ykselmitir (Clark). Sofokles ve Aeschylosun trajedileri her
aa yaktrlabilir; sadece kyafetlerin deimesi icap eder. Euripid Truva Kadnlarn yazmt. J.P. Sartre de aym balk altnda
bir piyes yazmtr. Bylece sanatta birbirinden yirmi asrdan fazla
uzak iki sanatkr ayn eserin yazarlar olabiliyorlar. (Ona EuripidSartren Truva Kadnlan derler.) ilimde ise byle birey olamaz.
Aristotelesin fizii, Ptolemenin astronomisi ve Galenin tbbndan
ne kalm bulunuyor? Aristotelesin ilim sahasnda iki kitab (Fizik
ve Gk hakknda) ile ilgili olarak Russell diyor ki, bu iki eserden
bir tek cmle bile ada ilmin nda zor kabul edilebilir. (Gk
hakknda balkl kitabnda Aristoteles, mesel, Aym altnda bulu
nan eylerin doua ve sonunda yokolmaya maruz kaldm, Ayn s
tnde bulunan hereyin ise domam ve imha edilemez olduunu
ortaya atyor. Veya, yerekimini, her cismin tabi bir yeri ile dn
alnm yeri vardr. Ta derken haddizatmda tabi yerini, yani Ar
zn sathn igal etmee meyleder. cmleleriyle izah ederken bu te
orisinin Newtonunkiyle ne alkas var?
Sanat, gelimemi blgelerden gelimi olanlara doru seyreder.
Yani Doudan Batya veya Gneyden Kuzeye doru, ilim ise ter
sine. eylerin daha yksek gerilim istikametinden daha dk ge
rilim istikametine doru hareket edii gibi. ark melosu, Hint halk
mzii, zencilerin ark ve oyunlan, Okyanusya'nn sanat Batya sz
8

Tarihiler 10. asr umumiyetle hemen hemen 7. asr gibi kara ve bar
bar telakki ediyorlar. Bunun sebebi 10. asr siyas tarih ve yazl sz a
sndan mtalaa etmeleridir. Ruskinin sanat kitab diye adlandrd
eyi okursak bambaka bir intiba edineceiz. Zira 10. asr beklenilenin
tam tersine herhangi baka bir asr gibi ayn ekilde parlak ve teknik ba
kmndan baarl ve hatta ayn ekilde gzel eserler ortaya karmt...
Sanat eserlerinin says hayret vericidir. (Kenneth Clark, Civilizacija,
Zagreb, 1911 s. 34).

r
Dou Bat Arasnda slm | 211

maktadr. Sanatkrlar, Tanzanya mn Makonde kabilesine mensup


cahil kyller olan aatan egzotik heykeller dnyay fethediyor.9
Dnyann en geri kalm blgelerinden biri olan Okyanusya'nn sa
nat, Avrupa ve Amerika mn galerilerinde kltrl denilen blgele
rin benzer eserleri yannda yer almaktadr. Bat uygarlnn, bu ori
jinal sanatn hcumuna kar mukavemet gc yok gibi grnyor.
Zencilerin sanatnn kefi, ada Avro-Amerikan sanatnn gelime
istikametine tesir ediyor ve bir bakmdan Batnm sanatmda dev
rimci hareketin kaynam tekil ediyor. (Ayn zamanda Avrupa ile,
mesel, Afrika arasnda ilim, ekonomi bilimi ve sosyal tekilt bak
mndan cidd bir mukayese hemen hemen hi mmkn deildir).
Ellie Faure diyor ki: Fildii Sahili nden bir zenci maskesi ile Sikstin
kilisesinin tavanndaki fresk ayn heyecan uyandryor. (E.F., e
killerin Ruhu). 1966da Dakar'da dzenlenen Uluslararas zenci
sanat festivali (39 memleket katlmt) birinci snf bir kltr hadisesiydi. Oysa, siyah ktann bir sanayi veya ticaret fuar belki hibir
alka uyandrmayacakt. Zenci dnyas, ilim ve teknik bakmndan
gelimemi ise de sanat bakanmdan gelimemi deildir. nk sa
nat, gelimi ve gelimemi mefhumlarm tanmaz. Folklor, m
zik, ark ve danslar ve bilhassa danslar bakmndan siyah Afrika ger
ek mnda bir sper gtr.
9

Dnyann en tannm sanat galerileri, son zamanlarda Mekonde kabi


lesine mensup insanlarn Daresselam blgesmde yollar boyunca bulunan
kck basit evlerinin hasr ats altnda otururlarken ilerinden gele
rek, abonozu oymak suretiyle meydana getirdikleri fantastik kompozisyonlan husus alka uyandran eserler arasnda saymaktadrlar. nanlmaz
bir yaratma kabiliyetiyle bu sanatkrlar abonozdan yaptklar figrlerde
iyi ile kt, doumla lm, sevinle hzn, atmayla ahenk arasndaki
mnasebetleri tasvir ederler... Dier Tanzanyallar onlara hayret verici
sanatlar dolaysyla olduu kadar, Mekonde kabilesine mensup kiile
rin eski sihirbazlarn mthi hner ve kuvvetine sahip olduklarna dair
yerlemi kanaat sebebiyle de sayg gsteriyorlar.

212 Aliya zzetbegovi

riyanm (Endonezyallann Yeni Gineye verdikleri ad) orman


lk i blgeleri insan kltrnn tarih ncesi devresine ait ve belki
en iyi korunmu tabi bir mze tekil etmektedir. Burada uygarlk,
ta devrinden daha ileri gitmemitir. Kltr ise ne durumda? Bu
rada yirmi seneden fazla kalm olan misyoner Dipera, bu soruya
yle cevap veriyor:
Bu iptida insanlarda gzellik hissi pek gelimi bulunuyor. Sa
nat eserleri hayret uyandran trdendir. Bunun hakknda bir edebi
yat mevcuttur; fakat bu, sanat btn teferruatyla, fikir ve ekil zen
ginliiyle kapsamaktan ok uzaktr. Harikulde ta ve aa heykelleri
ile ok gzel resim, oyma eserleri ve heykelcikler vardr. Karmak
korografik danslar, adet bale, fantastik kostmlerle yaplan inanl
maz temsillerdir.
ilim adamlar sadece kendi devrelerine, airlerse btn zaman
lara aittirler.

.Ahlk ve Tari
Kltr, niin yayorum? sorusu ile ilgili statik bir konudur; uy
garlk ise ihtiyalarmzn tatmin edilmesi tarznn devaml ilerlemesi
dir. Birisi hayatn mns, teki ise hayatn tarz meselesidir. Uygarlk
trmanan bir hat zerinde seyrediyor; atein kefinden balayarak, su
deirmeni ve demir ve bunun arkasnda yaz ve makina, atom enerjisi
ve uzay uularna kadar... Kltr ise hep aratrr, geri dner ve yeni

den balar. Kltrn hamili olarak insan, tipik kusurlar ve faziletleriyle,


pheleri ve yanllaryla, yani zn tekil eden hereyle harikulde
bir devamllk ve hemen hemen deimezlik arzetmektedir.
Ahlk, bugnk btn mklt ve meseleleri iki bin seneden
fazla bir zamandan beri tanmaktadr. Konfys, Sokrates, Hz. sa,
Hz. Muhammed, Kant, Tolstoy, Gandhi, Martn Buber; Millattan

Dou Bat Arasnda slm j 213

nce VI. asrdan bugne kadar (Martin Buber 1965te lmtr)


gelen insanln bu byk simalar, esas itibaryla hep ayn ahlk
retmilerdir. Ahlk hakikatleri, toplum dzeni kaidelerinden
veya istihsal tarzlarndan farkl olarak, ebeddir.10 Bunun sebebi
muammann daha ilk yaratl srasnda, Semadaki prologta, yani
insanlk tarihine mukaddem olan, o fiilde vazedilmi olmasnda
dr. Zek, renim, tecrbe tek bana bunlara yaklamamza veya
onlar daha iyi anlamamza yardm etmez. Hz. sa, hakikatleri yeni
doan ocuk olarak bile sylyordu ve hkm giydiinde otuz ya
ndan biraz fazla idi. Allah ve insan hakkndaki byk hakikatleri
anlatmas iin ona ne bilgi ne de tecrbe lzmd. nk bu hakikaderi bilgi ve tecrbe sayesinde anlamak zaten mmkn deil
dir. Onlar akll olanlara ve bilginlere gizli, kklere ise ak de
il mi? (ncil, Luka 10/21).
Ahlkn asl istekleri zaman, mekn ve sosyal artlarn tesiri al
tnda deildir. Sosyal ve siyas dzenlerin, gelime derecelerinin ve
hatta inanlarla din sembollerin byk eitlilii karsnda ahlk
prensipler dnya apnda hayret verici bir benzerlik arzetmektedir. 11
Epiktet ve Mark Aurel, biri kle, biri kral, aym ahlk hatta hemen
hemen aym ifadelerle retiyorlard. Mesele biraz daha dikkatle in
celenirse iyi ile kt, helal ile haram anlamaktaki farklarn srf m
him olmayan hususlarda olduu tespit edilebilir. Ahlk llerinin
tarih ve dier hallere bamlln gstermek zere ortaya konulan
rnekler ahlkn ana prensipleriyle deil, sadece ekil veya davran
tarzyla alkaldr.. En nemli hususlarda ise, bilakis, fevkalde bir
10
11

Gerek dnyada herey ters duruyor: Deiim ktisad hayatn ka


nunudur (J.K. Galbraith).
nsanlar Tanr dan bazan farkl bahsederlerse de Tanrnn onlardan ne
istediini daima ayn ekilde anlarlar (Tolstoya gre).

214 | Aliya zzetbegovi

uyum ve deimezlik gze arpar.12 Bu mtalay Kant a ait mehur


kat buyrukla karlatrmak sretiyle bir tetkik edelim. Bu pren
sibi Kant ilk defa Ahlk Metafiziinin Tesisi adl eserinde yle
ifade ediyor: Ayn zamanda umum kanun olmasn isteyebilecein
dstura gre hareket et. Veya daha soma PratikAkim Tenkidinde:
yle hareket et ki, senin iradenin dsturu her zaman umum ka
nun karma yetkisinin prensibi olabilsin. Bu prensip en eski d
nrlerde de bulunabilir. Yedi bilgeden birisi olan Thales, (M 624
senesinde domu), en adaletli yaama tarz nedir sorusuna, dier
insanlarda takbih ettiimiz eyleri yapmamak diye cevap vermi
tir (Diogenes Laertius, I. 36). Mitilenli Pittakos (keza yedi bilge
den biri), ayn fikri yle ifade etmitir: Hemcinsinde takbih ettiin
eyi kendin yapma. Marcus Tullius Ciceron ise yle diyor: Baka
larnda tenkit ettiin eyden sen de ok kanmalsn. Takriben Hz.
sann zamannda Filistinde yaam olan Yahudi dnr Hillel,
dinin zn ksaca aklamasn isteyen bir putpereste yle cevap
vermitir: Kendine yaplmasn istemediin bir eyi kendin de ba
kasna yapma. te Tevrat; bunun dmda herey sadece aklamadr.
(Babil Talmudu, Sabbat blm). inde Buda ve Pitagoranm mu12

Burada birka misal verelim: Hakikati syle, nefreti bastr; sade ve mtavaz ol; baka insanlan kendine eit gr; beraberlii gzet; hrriyet u
runda aba gster; kendi hakkn ve bakalanmn hakkm mdafaa et;
ekmeini kendin kazan; bakalanmn emeini takdir et; anne, babaya ve
byklere hrmet et; sz ve taahhtlerini yerine getir; gszleri koru;
insanlarla iyi mnasebetleri devam ettir; baka kiilerin bel ve baarsz lna sevinme, saadet ve muvaffakiyetleri yznden onlan kskanma; ki
birli olma ve marurane dolama; acya kar sabrl ol; kuvvetli olanlara
dalkavukluk etme; gszleri ezme; insanlan renk, zenginlik ve menelerine gre tefrik etme; mstakil grl ol; zevklerde ll ol, egoist
olma, vs.
imdi bu tutumlann nisb olduu ve hallere veya iktisadi yapya gre de
itii ileri srlebilir mi?

r
Dou Bat Arasnda slm | 215

asn olan Konfys de ayn eyi diyor: Kendime yaplmasn iste


mediim bir eyi ben de bakasna yapmam. (Lun-yu, Konfys un
dnce ve konumalar). Bu prensibi en ak bir ekilde ifade eden
Hz. sa olmutur: nsanlarn sizlere yapmalarn istediiniz her eyi
sizler de onlara yapnz. (Matt, 7/2, Luka, 6/31).
Kat buyruun bu ksa tarihesi gsteriyor ki, ahlkn bu esas
prensibinin haddizatnda bir tarihi yoktur. Deien sadece ifade ek
lidir, esas ise hep ayn kalr.
Kltr yksek, uygarl ise iptidai bir memleket olan Hindistann
zamand, tarihd yaam olduu aka grnmektedir. Her adm
banda grlen eserler youn bir hayata; fakat dahil, yani statik ve
tarihsiz bir hayata delalet etmektedir. Meditasyon vastasyla srlara
vkf olunur, tabiat zerinde kuvvet ise elde edilemez ve dnya de
itirilemez. Hinduizm zaten sosyal bir sistem olmayp, ahlk bir sis
temdir; srf ahs, dahil, ahlk ykselme tamr. Hindistan t Upaniadlar zamanndan beri ancak bir tek problemle, insamn kinattaki
mevkii ile uramtr (Mirce Eliade). Acaip bykl ve dayank
ll iinde piramit eklinde bir tapnak gibi adet ta kesilmi duran
Hint kastiar sistemi, zamann, toplumun, tecaniisn, tarihin inkrn
ihtiva etmektedir. Her tarih ve sosyal aba bu garip strktr abuk
ykabilirdi. Bu strktr, ancak ve ancak, ie veya semaya dnk bir
alemde dtaki gerek (burada hayal mnsnda) dnyada olup
bitenlerle hi ilgilenmeyerek, ayakta kalabilmitir.

Sanatn hayatmda tekml nasl yoksa, sanatkrn hayatnda da


yoktur. Her sanatkr yeniden balar ve ondan evvel sanki hibir kimse
bir eser meydana getirmemi gibi alr. Yani bakasnn tecrbe
sinden deil, ancak kendi tecrbesinden faydalanr. Baka kimsele
rin tecrbesinden istifade, tecrbenin devamll ve birikmesi ilmin

216 j Aliya zzetbegovi

artlarndandr. Sanatta ise yabanc tecrbeden istifade etmek taklid,


tekrarlama, akademizmdir; yani sanatn lm demektir.
Picasso yetmi sene ressamlk yapmtr ve bu zaman iinde kubistik, yeni kubistik, empresiyonistik, srrealistik ve yeni srrealistik devrelerini yaamtr. Fakat bu, bir tekml, daha ktden daha
iyiye, daha az mkemmelden daha ok mkemmele doru bir ge
lime deildir. Tm kltr iin olduu gibi bunda da devaml aray
n dram szkonusudur.
Sanatn bu yaratc, tecrbed (veya tarihd), srf beer ka
rakteri ile ilgili hayli ilgin baz gerekler mevcuttur. Mesel byk
ler iin ilim ve ocuklar iin ilim vardr, ilmi anlamak ve sonra onun
yorumunu yapmak, ondan istifade etmek ve tatbikat iin istidlller
karmak hereyden evvel tahsil, ya ve tecrbeye baldr. br ta
raftan bykler ve ocuklar iin ayr ayr mzik yoktur. Bach, Mozart,
Beethoven, Debussy ve Chopinin eserleri ile yaplan testler gster
mitir ki, ocuklar tpk bykler gibi cidd mzikten ya anlarlar ya
da anlamazlar. Beethovenin 32 sonat mecmuas aym zamanda hem
renciler iin pedagojik konser literatr, hem de en olgun piyanist
ler iin bir eserdir. Picasso henz iki yandayken, yani daha konu
mad bir yata, resim yapmaya balamt. Ovid, baka ocuklann
konumaya baladklar bir yata heksametre veznine gre konuu
yordu. Mozart alt yamdayken konserler veriyordu. Sanat bilgi deil,
idrktir. Ama akl ve tahsil vastasyla deil, gnl, sevgi ve ruh sade
lii ile. Baz kyller ileri bittiinde bir aa parasn ellerine alp
heykel yaparlar. Bunu yapmak iin akademiye on sene devam etmek
gerekmez. Bununla demek istiyorum ki, sanatn kaps herkese aktr.
Husus bir istidat veya okula lzum yoktur. Herkes sanatdr. (Fran
sz ressam Jean Dubuffet). Bu husus bize Tolstoyu ve onun Yasnaya
Polyanadaki okulunu hatrlatmaktadr. Burada Tolstoy13 derin din ve
13

Lev Nikolayevi Tolstoy, ocuk gruplanyla insan hayatnn en nemli


meselelerini tartyordu. Bundan sonra bu hususlar herkeste fevkalde

Dou Bat Arasnda slm | 217

ahlk hakikatleri ocuklarla tatyordu. Sanat, dini ve ahlk zek


ve mantkla ilgili deildir; dahildir. Burada aklla akl deil, gnlle
ruh, onlar gibi baka bir gnl ve ruhla kar karyadr.
Ortaya atlan gerekler, kltrn gelimesi hakkndaki yerle
mi grlerimizi inkr etmektedir. Kltrde tarih yoktur; insan ise,
dnyann gelimesinin sabitesidir.

aklk kazanyordu... Her fikir beraberce incelenir, gelitirilir, aklanr ve


basit bir ekilde ifade edilirdi. Bundan sonra Lev Nikolayevi onu kay
dederdi ve fikirler bu ekilde herkesin akl iin eriilir duruma gelirdi.
(Petrov, Tolstoy).

Altnc Blm
DRAM ve TOPYA

er iten, insan ruhunun karanlk derinliklerinden mi, yoksa in


san hayatnn objektif artlarndan m ileri geliyor? Bu hususta insanlan iki byk bloka, inananlarla materyalistlere ayrmak mmkndr.
nananlarn grne gre, kt ve iyi tamamen insann iindedir.
Zor kullanmann reddedilmesi de bu yzdendir. nk da
kar zor kullanmak, hayal, mevcut olmayan bir erre kar mca
dele etmek demektir. Zor kullanmann, ancak tevbe ve zht eklinde
kendi kendimize, ie doru ynelme durumunda yeri vardr. Kt
ln darda bulunduu; bu artlarn deimesiyle insann da de
iecei; tek kelimeyle insann, evrenin bir rn olduu iddias,
din asndan herhangi bir zamanda insann akima gelmi dn
celerin en inkrcs ve ayn zamanda en gayr nsan olandr. Bu d
nce insan ey seviyesine; d, mekanik, uursuz glerin icracs
durumuna indirmektedir. Ktlk insann iindedir, ktlk toplu
mun iindedir. Bunlar birbirine zt, birbirini mantk olarak dlayan
iki hakikttir. Onlara tekabl eden ve keza birbirine zt ve birbiriyle
uzlaamaz iki fenomen vardr: Dram ve topya.1
1 topya mefhumu burada esas mnsnda, yani insan toplumunu an ko
vam, an o gulu, karnca yuvas gibi mkemmel hayvan topluluklar rne
ine gre, ideal bir dzene kavuturma hayali mnsnda kullanlmtr.

220 | Aliya zzetbegovi

Dram, insann ruhunda cereyan eder. topya ise, insan toplumuyla ilgilidir. Dram, kinatta mmkn olan varoluun en yk
sek ekli; topya ise, dnyada cennet ryas veya hayalidir. Dramda
topya yoktur, topyada da dram yoktur. nsan ile dnya ahsiyetle
toplum arasndaki zddiyettir bu.2
Platon un Cumhuriyet adl diyalogunda, yani bu neviden en
eski eserde, unlar okuyoruz: imdi, devletin temellerini tasavvur
edelim. Bu temeller ihtiyalarmz olacak... Fakat devlet, btn bu
ihtiyalar nasl karlayacak? Birisi renber, birisi inaat, birisi do
kumac. Onlardan herbiri, bakalar iin ancak kendisinin bildii bir
ii yapmaldr. Savalar dmanlara kar sert, dostlara ise yumuak
davranmaldrlar. Bu iki hususiyete sahip olmalar iin onlarn filo
zof olmalar icap eder. nk dost ile dman arasm tefrik edebil
meleri gerekir. Bylece savalar, aym zamanda devletin iyi bekileri
olabilmek zere eitilmelidir. Eitimde en nemli olan balangtr.
Eitim masallarn anlatlmasyla balar; dolaysyla, devlet, masal ya
zanlar sansre tabi tutmaldr. dareciler devletin menfaatine yalan
syleyebilirler; bakalar ise yalan sylememelidirler... Halk, amirle
rine itaat etmee mecbur olduundan, kitaplarda tersinden bahse
den btn pasajlar silinmelidir. Tanrlarla kahramanlar birer asalet
numnesi olarak gsterilmeli... Hznl, yumuak ve ar melodi
ler yasaklanmal, mertlik ve sava melodileri ise tevik edilmeli... Al
kol yasak olmal... Vatanda, hayatm hastalk ve tedavide geirme
meli, zira bununla devlet zarar grr. Ya iini yapmal ya da lmelidir.
Uzun zaman hasta olacak veya hasta nesil douracak bir kii intihar
2

Dram ile topya arasnda karlkl olan bu red in Kltr htilali s


rasnda tatbikatta da ortaya kmt. Tiyatro sanat hemen hemen tama
men lmt, oynanan eserler de dram deildi. nsanlarn ahs ve ailev
hayatm ele alan piyesler yasakt. Kahramanlar, kemale ermi kusursuz
kiiler olarak tasvir ediliyor; siyah-beyaz olan bu tasvir i atmay ve
dram dar brakyordu.

Dou Bat Arasnda slm j

221

etmelidir... dareciler ve savalar terbiye vastasyla seilmeli; oul


lan ise, eer aym istidad gstermezlerse retici snfna dnmelidir...
Byle bir terbiye sistemini muhafaza etmekle, bitki ve hayvan trle
rinin yetitirilmesinde olduu gibi, her gelecek nesil ondan bir n
cekinden daha iyi olacaktr.
topyann mekanizmas, gayr nsan olmakla beraber mkem
meldir. Dramn zn hrriyet; topyann zn ise buna zt iki ger
ek, yani dzen ve yeknasaklk tekil ediyor.
16. asrm balannda Thomas More, topya adasmda ideal bir
devlet kurulmas hakknda kk fakat r ac bir kitap neredi
yor. Bizim iin kitabn ikinci ksm daha ilgin olduundan, onu bu
raya ok ksaltm olarak aktarmak istiyoruz:
topya adas hill biimindedir ve 54 byk ehri vardr. Bun
lar grn ve hayat tarzna gre birbirine son derece benzerler. e
hirlerin etrafnda ziraate elverili topraklar, iftlik evleri ve zira alet
ler bulunmaktadr. Krsal blgelerde halk krkar yeli kooperatiflerde
tekiltlandnlmtr. Her kooperatifin banda bir ev sahibi ve sahi
besi vardr. Her otuz kooperatifin banda bir bakan bulunuyor. Ko
operatiflere ikier kle verilmitir. Her kooperatiften yirmi kii kyde
iki sene geirdikten soma ehre dner ve ehirden gelen yirmi yeni
ye kooperatifteki yerlerini alrlar. Bunlar da kyde iki sene geirir
ler. Yani devaml renber yoktur. Civcivler bir nevi kuluka maki
nesi vastasyla yetitirilmektedir. htiyatan fazlas retmee all
makta, fazlas br ehirlere datlmaktadr. Hasat zamannda iler
bir an nce yaplsn diye byk sayda ehirli kylere gider. Bakent
Amaurot denize yakn bir yerde nehir kenarndadr. Mstahkem
dir ve su tesisat vardr. Evler fevkalde temizdir ve aym genilikte
olan caddelerin her iki tarafina sralanm bulunmaktadr. Kaplan
kapanmaz, nk zel mlkiyet yoktur. Evler de her on senede bir
kur a ile tahsis edilir. ehirliler bahelere itina ile bakarlar ve bloklar

222 Aliya zzetbegovi

bu hususta birbiriyle yar halindedir. Herkes, erkekler olduu ka


dar kadnlar da bir zanaat renirler. Balcalar unlardr: Duvarc,
demirci, marangoz, ync ve ketenci. Her aile, btn adada ayn bi
imde olan ve sadece boy, ya, cinsiyet ve evlilie gre deien elbise
lerini kendi yapar. topyann her sakini, babasmn mesleini devam
ettirir. Mesa, gnde alt saattir: leden evvel saat, le yemei
ve istirahat iki saat ve bundan soma saat. Akam saat sekizde ya
tlr ve sekiz saat sonra kalklr.
alma srasmda deriden bir elbise giyilir. Bu elbiseler 7 sene
liktir. Her ehirde 600 aile vardr ve her aile 10-16 kiiliktir. Ailenin
banda umumiyetle en yal ye bulunur. Ailelerin lsz by
memesine veya klmemesine bizzat aileler dikkat ederler. Art
lar ye says az olan ailelere datlr. Her otuz ailenin mterek bir
evi vardr. Burada bakan oturur ve herkes trampet sesini duyunca
yemek iin buraya gelir. Yemekler evlerde de yenebilir, fakat bu e
refsizlik saylr. stelik yemekleri ilk nceden hazrlamak gerektiin
den byle bir ey vakit kayb saylmaktadr. topyann vatandalar
ancak resm makamlarn msaadesiyle memleket dahilinde seyahat
yapabilirler, vs. vs.
Bugnk baz toplumlarda mevcut olan haller kendiliinden
aklmza geliyor. Toplum menfaatine hrriyetin snrlandrlmas, li
der klt, sosyal disiplin, aile ve ebeveynle olan mnasebederin yok
edilmesi, sanatn devletin hizmetinde bulunmas, Darvvinci ayk
lanma, lmn kolaylatrlmas, ailev terbiyenin yerine sosyal ter
biye, devletin fertten stnl, teknik ilerlemeye temayl, toplum
iinde i blm ile ilgili olarak erkek-kadn eitlii, mlkiyet bak
mndan, eitlik, alma hamleleri, yarmalar, kollektivizm, yeknasaklk, sansr vs...
Dram, insanla; topya ise, dnyayla urar. nsann muazzam
i dnyas topyada hayal bir yardmc mevkiine indirilmitir, insa
nn ruhu olmadndan bu gr topyann artlanndandr, top

Dou Bat Arasnda slm | 223

yada beer problemler yoktur. Bu ise, ahlk problemlerin de yok


luu demektir. topyada insanlar yaamazlar, sadece fonksiyon icra
ederler. Yaamazlar, zira hrriyet yoktur. Burada insann ahsiyeti
yoktur. Onun yerine psikolojisi vardr. Bu ise, sosyal i blmn
deki fonksiyonuna, hayatmn reprodksiyonuna baldr. yi veya
kt tabirleri burada bir mn tamaz. lm denilen sosyalizm de
dahil olmak zere hibir topyada deer yarglar bulunmaz. Herey
emadr. Her topya prensip olarak iyi ile ktnn tesindedir.
Marks a gre, tarihin niha neticesi olan komnizm, herkes iin
rn bolluu, tamamen madd tatmindir. Hegele gre ise, tarihin
mns hrriyet fikrinin zaferidir, yani dramdr. Sosyalizm, madd
dnyann kanunlarnn insan ve toplum hayat zerine bir projeksi
yonudur. Ebed bar (veya snfsz toplum)la ilgili komnizm tasav
vurlarnda, gelimenin sonunda, madd dnyann zlme (entropy)
halindeki uzak istikblinin tasviri tekrarlanmaktadr. Snfsz toplum,
Clausiusun entropi kanununun sosyal hayat zerine projeksiyonu
dur. Entropi (veya ebed ban)n yerine din sonunda ancak korkun
mahkemeyi; genel eitlii ve denge yerine de dram grmeye mec
burdu. Onun iin dram hem prensip olarak, hem de tarih bakmn
dan dinin devam demektir. Her topyann bir nevi ilim oluu gibi.
Quetelet sosyoloji hakknda yazd eserine, gayet mantk olarak,
sosyal fizik diye balk koymutur. Toplum hakknda her reti fi
zik veya zoolojinin bir uzantsdr.
Siyas topyalar mevcuttur. Dizisi Platondan balayarak Thomas Morus, Campanella, Fourier, Saint-Simon, Robert Owen ze
rinden Marks a kadar uzanyor. Buraya Bacoriun Nova Atlantis
adl eseriyle balayan teknik ve bilim-kurgu niteliinde olanlar da
ilave etmek gerekiyor.
Teknik ve ilerleme denilen ey, devs ilm - teknik mekaniz
may gnden gne gelitirmektedir. Bu mekanizmann iinde insan
kanlmaz olarak ahsiyetini kaybediyor ve onun bir paras oluyor.

224 I Aliya zzetbegovi

A. Huxley, gelecekteki insan sun bir varlk, kendisinin meydana


getirdii tekniin bir mahsul olarak gryor. Devasa laboratuvarlarda insan cenini, genetik mhendislii sahasndaki ilerlemeler sa
yesinde muayyen plnlara uygun olarak muamele grecekmi, ilim
sayesinde burada birbirine tamamen eit insani varlklar, card kop
yalar retilebilecekmi. ahsiyet yerine en iyi zelliklere sahip ola
caklarm. Cenevre niversitesi genetik tp enstits bakam olan
Dr. David Klein, kurbaann yumurta hcresinden zn karmak
ve onun yerine baka kurbaann hcre zn koymak suretiyle de
neyler yapmaktadr ve bu ekilde arzu edilen genetik zelliklerle m
cehhez fertler meydana getirmektedir. Bu sre gelitirildii zaman
-ki bunun iin 40-50 sene lzm olacakm- Dr. Kleinin kanaatine
gre, nceden plnlanan nitelikte hayvanlar ve dolaysyla insanlar
retmek mmkn olacaktr. Bu ideal numneler birbirine, yumurta
yumurtaya nasl benziyorsa, yle benzeyebilecektir. Aldous Hudey
teknik topyann bu perspektifini mnszla kadar geniletiyor: ki
bin be yz senesinde yeryznde -Huxley alayl alayl kaydediyoryeni cesur bir dnya ortaya kacak ve prensipleri eitlik, ayniyet
ve istikrar olacaktr. Sayesinde kuluka makinesinden standart in
sanlar, binlerce ikiz kacak, aym makinalarda alacak, aym fonk
siyonlar icra edecektir... vs. vs.
Byle fevkalde bir dnyada gnah ileyen kiiler olmayacak,
sadece kusurlu olanlar bulunacak; fakat onlar mesul olmayp ceza
almayacaklar. Byle bir dnyada iyiyle kt ve hatta abalama, k
maz, phe ve isyan olmayacak; dram bertaraf edilerek, topya ger
eklemi olacak...

Dou Bat Arasnda slm 225

Hemen hemen umum olan kanaate ters olarak, insan fonksiyo


nel bir dnyaya doru deil, fonksiyonel olmayan bir dnyaya doru
meyletmektedir. nsann sosyal hayvan olduunu ne sren tarifin
deeri pek phelidir. Hemcinslerle beraber olmak ihtiyac -eer bu
ifadeden sr, oul, kme, ar kovan iinde yaama istidadn anl
yorsak- nsan olmaktan daha ziyade hayvan, zoolojik ve biyolojik
bir zelliktir. Ar ve karncalarn sosyal hayatyla, yahut vcutta hem
kendisi hem de ayn zamanda bakas iin tam ahenk iinde yaa
yan bir hcrenin sosyallyla hangi ey mukayese edilebilir? n
san, tabiatnn icab olarak anti sosyaldir. diyerek materyalist Hobbes bu gerei ac ac tespit ediyor. Gerekten, insan bir bakmdan
tam mnsyla bir ferdiyetidir ve sr iinde yaamaktan irenir;
hatta buna kabiliyeti bile yoktur. nsanlar arasnda ancak daha az in
san olanlar fonksiyonu, tertibi, intizam, yeknasakl, toplumun ferde
kar nceliini savunurlar. Bu tr insanlar ite bu yzden daha fazla
messir olduklar iin grlerini bakalarna empoze edebiliyorlar.
Onbalar her zaman airden daha tesirlidirler. Ve bu trajik bir ger
ektir ki, beer ve nsan olan hereyin gll ve gszlne
delalete yetiyor. Klada askerin btn temel ihtiyalar; mesken, ye
mek, elbise ve i temin edilmitir. Dzen, emniyet, disiplin, hfzsshha ve hatta bir nevi eitlik veya yeknesaklk da vardr. Fakat ekser
insanlar, klann, btn bu avantajlara ramen toplumun dniilebilen en kt prototipini tekil ettii kanaatinde birleebilecekler
dir. Bugn meydana getirilen baz toplumlar byk klalardan baka
bir ey deildirler (veya bu yoldadrlar). Ss olarak kullanlan gzel
parolalar zdeki hibir eyi deitiremez.
Hmanizm ve ahlk insamn ahsiyetine, insann vazife uuruna
bal bulunmaktadr. Toplum yesi veya topyann sakini ise, keli

226 I Aliya zzetbegovi

menin asl mnsnda insan deildir. Sadece sosyal hayvan veya


aklla mcehhez hayvaridr. nsann ahlk (veya ahlkszl); top
lum yesinin ise srf fonksiyonu vardr.
Ahlk, her zaman ldr. Faaliyetimiz eer uurlu, yani irade
mizle deilse; eer, topyada olduu gibi, mecburen alyorsak, o
zaman her l ve dolaysyla ahlk da mnszdr. Komnizmde in
sann en nsan davran bile ahlk deildir. Komnizmde ahlk
diye birey yoktur veya mmkn deildir diyen marksistlerin iddi
asnn mns budur. Komnizmde ahlk ortadan kalkar, nk in
sanlar arasndaki mnasebetler lnn tavassutu olmadan, dorudan
doruya olur. Karnca yuvasnda her karncann grevini mkemmel
bir tarzda yerine getirmesinin ahlkla alakas yoktur. Karnca baka
trl hareket edemez. Veya, arlarn hasta yahut kuvvetsiz kalan ii
ary kovandan dar atmas ahlkszlk saylmad gibi, arnn oul
iin kendini feda etmesi de ahlk deildir. Burada sosyal mekaniz
mann ilemesinden sz edilebilir. Bilimsel sosyalizmde zerre kadar
ahlk yoktur diyen Leninin bu sznn mns ite budur. Lenin m
bu aklamas, birok yanl anlamalara ve artmalara sebep olmu
tur; fakat, bu sz aym zamanda komnizm ile topya arasndaki ba
n mevcudiyetinin apak itirafm tekil etmektedir.3
Marksizm, bilhassa bilimsel olan ksmnda topyadr. Her top
yann sebebi ise, insan hayatnn sadece bir d tezahr (veya bir
retim-tketim-datm meselesi) saylmasnda; ilim sayesinde ve
ilim metotlarnn tatbikiyle, yani emalar, mnasebetler, dengeler, bas
klar, direniler, faktrler, ortalamalar, messeseler, kanunlar, hapis
3

Bunu tannm Sovyet hukuk nazariyecisi olan Y. Paukanisin u szle


riyle karlatralm: Eer fert ile snf arasndaki ba benin snrlan
yok olurcasna canl ve kuvvetli ise ve snfn menfaati ahs menfaatle
hakikaten bir ise, o zaman ahlk vazifelerin yerine getirilmesinden szetmek tamamen mnszdr; o zaman ahlk fenomeni diye bir ey asla
yoktur (Yevgeniy Paukanis, Allgemeine Rechtslehre und Marxismus,
1929, s. 141).

Dou Bat Arasnda slm | 227

haneler ve tedbirler vastasyla dzene sokulabildiinin telakki edil


mesinde ve meselenin burada bittiine inanlmasnda yatmaktadr.4
Topluma tatbik edilen materyalist istidlaller, bir nevi sosyalizme
veya komnizme gtrr. Aym istidlaller eer ferdin hayatnda tu
tarl bir ekilde tatbik edilirse umumiyetle Epikrclk dediimiz
bir zihniyete gtrr. Her epikrc pratik materyalisttir. nk in
san ancak artl ve nazar olarak toplum yesidir. Hakik hayatnda
ise, o, bamsz bir fert, ferd bir varlktr ve sosyal hayata mtemayil
olmaktan daha ziyade ahs hayata meyleder. Bineanelayh, epikrclk, materyalist felsefenin ferd; sosyalizm ise, toplumsal neticesi
dir. Eer bir tek hayatm varsa, o zaman o tamamen bana aittir. Bu
tutum imdiki veya gelecek nesiller iin yaplan fedakrlktan daha
mantkdir. Toplum iinde insan daima syrlm bir fert olarak ya
amak, dnmek ve hareket etmek ister. stelik sosyal standart ve
kanunlar ihlal istikametinde devaml bir temayl tar. nsamn fer
diyetini dikkate almayan, insan bu gereklere ramen srf toplum
yesi grmek isteyen her sistem, yanl tasavvurlardan hareket et
mektedir. insana ar ve karnca misalini gstermek mnszdr. Bir
an dnebilseydi ve igdnn hakimiyeti altnda olmasayd, a
lmaktan kanr ve arkadalarnn biriktirdii bal yemek isterdi. Bir
termit, topluluunun yaamasn temin etmek zere kendini gnll
olarak feda etmezdi. Eer seme imkn olsa, herhalde yaamay l
meye tercih ederdi. nsana gelince ou hallerde toplumun menfa
ati iin konuur, propaganda yapar; gerekten ise, kendi ahs men
faati iin urar. Sosyalist sistemlerin birok glkleri bu probleme
dayanyor (mesuliyet veya mesuliyetsizlik meselesi tm bu sistem
lerde bilinen bir eydir).
4

Hem sosyalizmin hem de komnizmin temeli, retim ve tketim fonksi


yonunda belirmi bulunuyor: Kabiliyetlere gre retmek, almaya gre
(ihtiyalara gre) sarfetmek. Veya Leninin nl forml: Komnizm
= Marks + elektrifikasyon.

228 I Aliya zzetbegovi

Bu uyumsuzluk tandmz hayvan topluluklarnda mmkn


deildir. Zira, hayvan, kritik bir anda kendi menfaatini gznne
alp da topluluun menfaatinden sarfnazar edemez, insan ise, byle
bir seim yapabilir ve bu gerek asla ihmal edilemez. Onun iin ya
seme imknna sahip insanlara uygun bir sosyal sistem bulunur
veya zorla (yahut talimle) bu imkn ortadan kaldrlr. Onlar daima
bu iki ynden birisini izlerler. Sosyalist dnrler, fert psikolojisi
nin, szm ona ferdiyeti psikolojinin, haddizatnda insann ferdi
yet ve hrriyete olan ftr meylinin, sosyal ve kollektif cennet hakkndaki tasavvurlarn gerekletirilmesi yolunda, en byk engeli tekil
ettiini her zaman hissetmilerdir. Bu itibarla onlar daima toplum,
retim, datm, halk kitleleri, snf gibi eylerden bahsederler ve in
sann, ahsiyet olarak, problemlerini grmezlikten gelirler. Kiinin
haklarna kar onlar halkn haklanm, insan haklarna kar sosyal
haklar vurgularlar.
nsana az veya ok uygun olmayan alternatifler iin yaplan her
tercih, ahs menfaatin toplumun menfaatine tabi klnmas, her za
man i mcadelenin bir neticesidir ve dolaysyla ahlk bir mahi
yeti vardr. Bu gerekle karlaan materyalistler, giderek, uurdan
bahsediyorlar. Bu tabir altnda, sosyal uur, yani, ferdin bir toplulua
mensup olduunu ve btn hayatm bu topluluun yesi olarak ger
ekletirdiini hissetmesini anladklarn aklyorlar. Hlbuki uur,
ahlkn baka bir addr. Bylece materyalistler, oyunun sonunda ma
teryalizmin envanterinde katiyyen bulunmayan ve ona tamamen ya
banc olan bir unsuru ieri sokuyorlar. nsan gerekten srf toplum
yesi olsa veya olabilse, o zaman sosyalizm de mmkn olurdu. Fa
kat bu tek tarafl bir eydir ve dolaysyla insann bu ekilde yaplan
resmi de hakik deildir. Ve tersine, insan, bamsz bir fert, seme
imknna sahip bir varlk, hem iyiyi hem de kty isteyebilen ahlk
bir varlk, tek kelimeyle, insan olduu iin sosyalizm tutarl bir e
kilde mmkn deildir.

Dou Bat Arasnda slm 229

(taat edenler ve kar kanlar)

nsanlar var ki gl iktidarlara hayrandrlar; disiplini ve ordu


larda grlen, amiri ve memuru belli olan dzeni severler. Yeni ku
rulan ehir semtleri, sralar dosdoru ve cepheleri hep ayn olan
evleriyle onlarn zevklerine uygundur. Mzik bandolar, formalar,
gsterileri, resmi geitleri ve bunlar gibi hayat gzelletiren ve ko
laylatran eyleri beenirler. Bilhassa herey kanuna uygun olsun
isterler. Bunlar tebaa zihniyetli insanlardr ve tabi olmay; emniyeti,
intizam, tekilat, amirlerince methedilmeyi, onlann gzne girmeyi
severler. Onlar erefli, sakin, sadk ve hatta drst vatandalardrlar.
Tebaa iktidar, iktidar da tebaay sever. Onlar beraberdir, bir bt
nn paralar gibi. Otorite yoksa bile tebaa onu icad eder.
br tarafta mutsuz, lnetlenmi veya lnetli ve daima gayr
memnun bir insan grubu vardr. Bunlar hep yeni birey isterler; ek
mek yerine daha ziyade hrriyetten, intizam ve bar yerine daha
ziyade insann ahsiyetinden bahsederler. Geimlerini hkmdara
borlu olduklarn kabul etmeyip, bilkis, hkmdar da kendileri
nin beslediklerini iddia ederler. Bu daim itizalciler umumiyetle ikti
dar sevmezler, iktidar da onlar sevmez. Tebaa, insanlara, otoritelere,
putiara; hrriyetiler ve isyanclar ise tek bir tanrya taparlar. Putpe
restlik klelie ve boyun emeye nasl engel tekil etmiyorsa, hakik
din de hrriyete man deildir.
Bu iki gruptan hangisine mensup olduunuza kendiniz karar
verin.

Dou Bat Arasnda slm | 231

230 | Aliya zzetbegovi

snda sevgiden bahsediyor, hakl olarak. Hobbes herkesin herkese


kar savandan (veya Marks daimi smrden) szediyor ve hakl
dr. Ne var ki Hz. sa insanlar topluluunu, Hobbesle Marks ise top
Fertler tarafndan meydana getirilen ve menfaat esasma dayanan
toplum ile kiilerin beraberlik hissi ile birbirine bal olduu toplu
luk arasnda ayrm yapmak gerekir. Toplum madd ihtiyaca, menfa
ate, topluluk ise manev ihtiyaca, meyle istinad eder. Toplum iinde
insanlar, menfaat vastasyla birbirine bal yahut birbirinden ayrl

lumu gznnde tutuyorlar. Adam Smith sempatinin ve misilleme


eiliminin insanlar arasndaki mnasebetleri dzenleyen iki kuvvet
olduunu kefetmitir. Fakat sempati ve misilleme eilimi toplumda
deil, toplulukta hakim olan kuvvetlerdir.
Uygarlk, toplumu olutururken, insanlar arasnda dahil, ahs,

m adsz yelerdir. Toplulukta ise, insanlar mterek fikir, karlkl

vastasz mnasebetleri koparr ve yerine hrici, anonim, vastal m

itimat veya bir olduklar hissiyle birbirine bal kardelerdir. Toplum

nasebetler kurar. lk zikredilen mnasebetler, aile ve akrabalk ba

varoluyor, nk iinde yaamakla bize lzm olan eyleri daha ko

larnda, doum, dn ve lmle ilgili trenlerde veya dorudan

lay elde ediyoruz veya varlmz daha iyi temin ediyoruz. ocuk,

doruya karlkl yardmlama ve ilgilenmede ifadesini buluyor. n

bakasnn yardm olmadan hayatta kalamaz; bykler ise, bakala

san en ak bir ekilde insan yapan bu balarn yerine, uygarlk, ba

ryla birlik kurmadan iyi yaayamazlar. D mnda toplumun kay


na ite buradadr. nsann bakalaryla birlikte yaama meyli, buna
gre, onun hakik varlndan deil, zaruretten ileri geliyor. Beraber
yaamann kendisi gaye deildir; aranan, onun getirdii faydalardr
diyen Hobbes un tespiti yerindedir. Toplumda gl olann kanun
lar, boyun edirme, istismar vs.nin kanunlar veya en hafif tabirle
menfaatler arasnda denge kanunlar hakimdir. Adalet, yardmlama
ve kardelik ancak toplulukta tannr. Birok anlamazlk bu iki hu
susun birbiriyle kartrlmasndan ileri geliyor.5 Hz. sa, insanlar ara
5

Burada bahsettiim toplum - topluluk arasndaki tezadn tasviri iin okur


larn dikkatini, ABDde yakn tarihlerde ortaya ktndan, yeter derecede
bilinmeyen ve incelenmeyen ilgin bir fenomen zerine ekmek istiyo
rum. Modem Amerikay saran etnik mensubiyet ve kltrel pluralizm
dalgas mevzubahistir. Bu dalgay meydana getiren en derin saik - Victor
Tumerin grne gre - topluluu aray ve beraberlie - communitasa
ihtiyatr. Communitas - Tumere gre - kendilinden oluan topluluk
tur. O anti - strktrdr ve mahiyeti itibaryla sosyal bnyeye zttr,
faraz anti maddenin maddeye zt olmas gibi. Beraberlik din, ede
biyat, dram ve gzel sanatlarn merkezindedir; derin izlerine ise kanun-

km messeseleri kurar ve bakmla memurlar grevlendirir. Burada,


yelerinin objektif menfaatlerinin ifadesi olan retim topluluklar ve
devlet veya onun messeseleri, aile ve manev topluluun karsnda
bulunmaktadrlar. Kollektif denilen ruhtan bahsedilir, halbuki kollektif ruh diye birey yoktur. Uygarlk sahip olmad bireyi kolleklarda, ahlkta ve hatta ekonomide rastlanabilir (Turner). Smithonian
Instituteun sekreteri olan Dillon Riply ise yle diyor: Kitle kltrnn
standardizasyonuna kar tesirli bir panzehir yoktur, fakat halk hayatmn
festivalleri kltr pluralizmi ve parlak eitlilik strktrnn muhafaza
edilmesine yardm etmektedir. Festivaller topluluklan canlandrmaktadr,
bunlar ise ferdi mega -devlete ve mega- tekilatlar dnyasna kar koru
yan gl birer kaledir. yle grnyor ki toplumun Amerika seviye
sine ulamas gerekiyordu ki insanlar toplumla topluluk arasndaki baz
esasl farklan ve bilhassa toplum gelimesinin toplulua gtrmeyip tam
tersine ondan uzaklatrdm anlayabilsinler. Amerika'da 60l senelerde
tamamen kendiliinden ortaya kan ve kklerin aratrlmasna (Haley,
Kkler) ve ananelerin canlandrlmasna ynelik bu kitle hareketi, sa
vunucularnn karmaya baardklar etnik gruplamay tevik eden ka
nunda (Ethnic Encouragement Act) kuvvetli bir saik bulmutur.

232 Aliya zzetbegovi

tife veremez. Kollektif, esasen yelerinin toplamndan baka birey


deildir. yeleri umumiyede birbirini tanmazlar ve birbirine da
ima yabanc kalrlar. Onlar birbirine balayan sadece retim sreci,
fabrika binas veya zerinde altklar zira topraklardan bir par
sel, yani haric bir faktrdr. Benle sen yoktur burada, hepimiz sa
dece onlar z. Byk ehirlerde insanlarn kendilerini yalnz hisset
meleri paradoksunu bu gerek izah edebilir. nsann insana yaknl
manevdir, meknla hi alkas yoktur. Bunu modern bir gkdelen
aka gstermektedir. Byle bir binada insanlar ayn at altnda otur
duklar halde kendilerini lde imi gibi yalnz hissederler. Kollektif
var, fakat topluluk, communitas yoktur. Din bayramlar din tren ve
oyunlarla insanlar nasl ki, birbirine yaklatryor idiyse siyas ve re
timle ilgili olan ve kollektifn birleimleri denilen toplantlar -yle
grnyor ki- insanlar birbirinden daha fazla ayrmaktadr. Byk
bir ehirde (Belgrad - 1972) adl istatistiklere gre hakaret ve itham
yznden mahkemelerde alan davalarn te birine byle toplan
tlar sebep olmaktadr.
nsanlar arasnda hakik topluluk ancak sempati, sevgi, fedakrlk
gibi yalnz dinin tand baz hissiyata istinad edebilir. Dorusunu
sylemek icap ederse, toplumun varolmas iin adalet asla lzm de
ildir; fakat topluluun varolmas iin muaka lzmdr, arttr. Tam
eitsizlik, tam adaletsizlik zerine kurulmu gl ve dzenli bir top
lum pekl tasavvur edilebilir (Platonun Cumhuriyetini dnelim).
Toplumun, ahlk fikrinden bamszl, btn toplumlarm, davra
nlarnda gayr ahlk olduu gereinde de kendini gstermektedir.
Toplum bir strktrdr ve hereyden evvel istikrarn -ahlk artlara
deil- fizik artlarna dayanmaktadr. Bu kanunun mudak bir de
eri vardr, ancak eer insan hayvan ve hatta en mkemmel hayvan
ise. insan ne kadar az hayvan ve ne kadar daha fazla insan ise bu ka
nunun deeri de o kadar az olur. Ve nihayet, toplum, btn kanun

Dou Bat Arasnda slm | 233

laryla beraber insann ahsiyet kazand bir noktada, dier bir ifa
deyle, bir kalabaln, grubun veya toplumun insanlat anda, yok
olur ve topluluk ortaya kar.
Mamafih bahsetmekte olduumuz kanun, durumun ancak, te
orik grnn ifade etmektedir. Saf toplum ve saf topluluk an
cak prensip olarak mevcuttur. Pratik hayatta her toplum, insanlar
dan meydana geldiinden, topluluk zelliklerine sahip olur ve bu,
ne kadar ok hakik insan bulunursa, o kadar da abuk olur. Byle
bir toplum saf toplum, topya olarak kalmaz, bilakis nsan bir bo
yut gstermeye balar ve bir lde topluluk olur. Bunun tersi de
dnlebilir. lk Hristiyan topluluklar, manev topluluklarn belki
en iyi rneidir, fakat daha soma verilmeye balanan ve agape de
nilen mterek yemekler, onlara sosyal bir zellik verdi. Bu ve buna
benzer hususlar, baz kiileri Hristiyanl sosyal bir hareket ve Hristiyanlann eitliini de bir nevi komnizm olarak grmee sevketmitir. Tabi, bu yanltr ve tezahrn esas itibaryla yanl anlalm ol
masna iaret etmektedir.

Hristiyanln tarih bir tezahr olarak trajedisi iki gerekte ifa


desini bulmaktadr. Bunlar engizisyon ve Avrupada ilk topyann
Hristiyan kaynakl olmasdr.6
Rahip Campanellamn Gne Devleti Hristiyanlk kart ti
pik bir hayaldir. nk Tanr, melektnn yerine dnyevi hakimi
yeti gznnde tutmakta ve tutarl olarak insandan deil, toplum
dan bahsetmektedir. Gne Devleti Hristiyanln asl gayelerinden
vazgemek demektir ve Avrupada ve dnyada sosyo-ekonomik teo
riler ann balangc saylmaktadr.
6

Rahip Tommaso Campanella, Cvitas Solis (Gne Devleti).

234 | Aliya zzetbegovi

Dinin (religion) gayesi, d dnyaya dzen vermek deildir.


Din ak ve ykmllktr; konfor veya daha iyi ve daha rahat ya
ama ekli deildir. Hz. sa sosyal reformcu deildi. Fransz htilli
ve ilm ilerleme de, Emest Renann safdilane inandnn ve yazd
nn tersine, Hristiyanln sevgi ve bar ideallerinin tahakkuku iin
bir yol deildir. Hz. sa, insan ruhunun kaderi ve kurtuluu ile ilgi
leniyordu; topya ise, ebed ahenk ve barn hkm srecei ideal
bir toplumla ilgili safdilne bir hayaldir. nsanlarn byk ztraplannn tarihi olarak din ile topyalarn aldatc muvaffakiyeti arasnda
mterek hibir ey yoktur. Biri Tanr melekt, br dnyev ha
kimiyet Civitas Dei ve Civitas Solis yani mahiyet itibaryla bir
birinden apayr iki dzen...
Dram, sosyal gvenlik mefhumunu tanmaz; tpk topyann
insan haysiyeti mefhumunu tammay gibi. Onun iin Marks sm
rlenlerden; Dostoyevski ise, boyun edirilen ve tahkir edilenlerden
szediyor. Sosyal topya, insanlarn ztraplannn ve ezilmilik hali
nin sona erecei ilikileri tasvir ediyor; tabi hukuk ise, hor grlen
lerle tahkir edilenlerin artk olmayaca ilikileri iziyordu 7
Campanella, ideal toplum hayalini izerken phesiz yaknlara
kar Hristiyan sevgisinden ilham alm bulunuyordu. Ne var ki za
vall rahip bu hissiyatnda farketmemi ki hayal devletinde ne yakn
komular ne de uzak arkadalar vardr. Bunlar retim, tketim ve i
blm mnasebetlerinde kaybolmulardr. Onun yakn ne sever,
ne de kin besler; ne iyi ne de ktdr; ruhu yoktur, anonim fakat
kusursuz bir ferttir; Gne Devletinin emasnda muayyen bir yeri
vardr ve doumundan lmne kadar vazifesini hatasz yapar.
Bu adan bakldnda topya hakikatin yalnz bir tarafnn tas
viri olarak kendini gsteriyor; tpk dramn, teki tarafn hikyesi oluu
7

Emst Bloch, Porirodno Pravo i ljudske dostojanstvo, Belgrad, 1977,


S.7.

Dou Bat Arasnda slm | 235

gibi. Dnyayla ilgili bu ikinci anlayn, yani dnyaya dram olarak ba


kn tasviri iin Shakespeare veya Dostoyevski mek olarak gste
rilebilir. Dostoyevski'nin romanlarnda, insan ruhu, dehetli bir b
yklkle gzlerimizin nne kmaktadr. problemi, yani ruhun
iinde olup bitenler o kadar byktr ki, onlarn karsnda btn
d dnya, zenginlii ve yoksulluuyla, devletleri ve mahkemeleriyle,
baarlan ve baanszlklanyla bize sahte ve nemsiz grnmektedir.
Dram ve topyann perspektifleri iinde grlen dnya resimlerinde
esas itibaryla mterek hibir ey yoktur. Dram ve topya birbirine
tamamen ters kutuplarda bulunmaktadrlar; aralarndaki mnasebet
keyfiyet ve kemmiyet, insan ve toplum, hrriyet ve zaruret arasnda
olduu gibidir. topyada dnyay gryorsunuz; insan ise, sadece
bir noktadr ve pln, emay grmenize yardm etmektedir. Dramda,
insan, byklyle btn dnyay glgede brakyor ve dnya sa
dece grn, dekor, hemen hemen hayl oluyor.8
nsann aklla mcehhez hayvan olduu ne kadar hakiktse,
topya da o kadar hakikttir. topya ikisi de bu dnyadan olan u
iki eyin mahsuldr: nsann ihtiyalan ve zeks veya insann, ihti
yalarm (bunlar her zaman tabi ihtiyalardr) akl sahibi bir varlk
olarak tatmin etme hevesi. htiyalan yznden insan, toplum iinde
yaamaya mecburdur, fakat akll bir varlk olarak o en iyi bir ekilde
tekilatlanm, yani iinde herkesin herkese kar sava sona ermi
bir topluma doru meyledecektir. deal toplumun ana prensibi ise
hrriyet ve ferdiyet deil, dzen ve yeknasaklktr.
Bu izahlarmz topya ve insann menei ile ilgili tekml nazariyeleri arasnda dorudan doruya bir ban bulunmadm gsteriyor.
(Bu geree nl tabiat bilgini Rudolf Wirchof da sarahaten iaret et
8

Arz (ve insan) kinatn merkezi olarak tanyan astronomiyi btn din
ler kabul etmilerdir. Kilisenin Kopemik e kar o iddetli direnii bu yz
dendi.

236 | Aliya zzetbegovi

mitir.) Darvvin bir bakma sosyalist hareketlere yol amt. Sosyalist


deneylere msait veya bir topyann iyi bir vatanda olabilmek iin in
samn Danvine uygun bir tarzda biilmi olmas lzm. Hakik insan
ise fazlasyla ferd ve slah kabul etmez bir romantiktir ve dolaysyla
topyann fonksiyonuna uyamaz veya toplumun iyi bir yesi olamaz.
Bu itibarla insana mahsus hereyin ve bilhassa ferdiyet ve hrriyetinin
bertaraf edilmesi bylece topya iin esas art olarak ortaya kar.
Bu yzden topya, ateistlerin inancdr, inananlarn deil. Eer
insan mkemmel hayvan olmayp, ahsiyet ise byle bir inan ha
yaldir. Denilebilir ki, ideal denilen toplum alternatifi t yaratltan,
insamn insan olmasndan beri imkn ddr. Bu andan itibaren in
san daim atma, huzursuzluk memnuniyetsizlik ve dramla kar
karyadr (inin buradan, birbirinize dman olarak... Bir vakte ka
dar. Kuran, 2/36). deal toplum, kiiliinden syrlm kuaklarn
monoton ve sonsuz bir ekilde birbirini takip etmesi demektir. Bun
lar dourur, retir, tketir ve lrler, t kt sonsuza kadar. Yarat
l gerei ve insamn varoluuna Allah'n mdahalesi bu mekanii
imknd bir hayal klmtr. Btn topyalarn Allaha ve dine fana
tik muhalefeti bu yzdendir. Toplumun ideal bir ekilde dzenlen
mesi khinlerinin toplumu ve menfaatlerini en yksek kanun olarak
ilan etmelerine kar, Allah, en yksek kanunun insan olmasn is
tiyor. Dnyann bir imtihan yeri olabilmesi, insamn en yksek de
er olarak liyakatini gsterebilmesi iin ona hrriyet vermitir. Bu
durumda topyann mmkn olduuna inanmak, insan ruhunun
inkr esasna dayanan bir nevi safdil iyimserlik demektir. Ancak in
san ruhunun, ahsiyetinin varlna inanmayan kimse inam teskin
etmenin, uslandrmann, mekanizmann bir paras olmay kabulle
necek bir toplum yesi yapmann mmkn olduuna inanabilir.9 Ve
9

Tektannclk okulundan gememi toplumlann topya iin daha msait


olduu tatbikatta gsterilmitir. taat, yeknesaklk, maniplasyon, lider
klt ve zorla talimin llerini empoze etmek byle toplumlarda daha
kolaydr.

Dou Bat Arasnda slm | 237

tersine; insan ruhunun varlna inanmak, itaatsizlik, phe, korku, is


yan deryasnn almazlna; insann slah kabul etmez bir ferd oldu
una; insann yeknesaklk, boyun eme, teskin ve benzeri durum
lara evet demeyi istemediine; konfor ve refahnn temin edildiinde
bile birgn bunlar hor grerek itip hrriyetini, insan hakkn geri is
teyeceine inanmak demektir. nk, insan, hayvan olmay redde
den hayvandr. Burada ateizm ile insan toplumunun ideal bir ekilde
tekilatlandrlmasyla ilgili btn dnceler arasnda dorudan do
ruya bir ba vardr. Byle bir toplumun tutarl bir ekilde mmkn
olduu inancnn n art ateizmdir.

Aile, baz eski anayasalarda yazldnn tersine, toplumun temel


hcresi deildir.10 Aile ile toplum birbirine ters mefhumlardr.
Aile fertlerini birbirine balayan ey sempati veya hissiyattr;
toplumda ise, menfaat veya zek, yahut da ikisi beraber bir ba olu
tururlar.
Toplumun gelimesindeki her adm, ayn lde ailenin berta
raf edilmesi demektir. Sonuna kadar, yani topyaya kadar tatbik edi
len sosyal prensip, aileyi artk hi tanmaz. Dahil, romantik, ahs
ba ve ilikiler oca olarak aile topyayla ilgili btn tasavvurlarla
atr. Bu gerei Engels kendi tarznda ve bambaka hedefleri gznnde tutarak itiraf ediyor: Tarihte ailenin gelimesi, buna gre,
ilk zamanlarda btn kabileyi iine alan ve dahilinde her iki cinsiyet
arasnda evlilik birlii bulunan erevenin giderek daralmasndan iba
rettir. Balangta yakn akrabalarn ve sonra uzak olanlarn ve niha
yet shriyet balaryla birbirlerine bal kiilerin de dar atlmas ile
grup evliliinin her trls imkn d oluyor. Sonunda evvela daha
10

Sovyetier Birliinin yeni anayasasnda (1977) bu alan


kollektiftir.

238 | Aliya zzetbegovi

geveke balanm ift, molekl, kalyor ve onun ayrlmasyla evli


lik de tamamen ortadan kalkyor11
topyada ocuk dourmak duygusal olan hereyden syrlm
bulunmaktadr. ocuk dourmak da bir nevi fonksiyon veya bir re
tim eklidir. Platonun Cumhuriyetinde u satrlar okuyoruz: 20
ila 40 yanda olan kadnlar 25 ila 55 yamda olan erkeklerle bera
ber husus odalara hapsetmeli. Bundan doacak ocuklar anne ve
babalarndan haberleri olmadan devlet messeselerinde eitilmeli.
Yirmi yandan kk kadnlara ve 55 yandan byk erkeklere cins
mnasebeder yasak deildir; fakat, byle bir akn semeresi olan o
cuklar, bertaraf edilmeli ya da doduktan hemen soma alktan le
cekleri muayyen bir yere terkedilmeli. Aile hayat ve sevgi mevzu
bahis deildir.12
Bu hususta Engels daha aktr. Materyalist anlaya gre eninde
sonunda tayin edici faktr retim ve dorudan doruya hayatn rep
rodksiyonudur. retim ise iki trldr: Bir taraftan hayat iin gere
ken vastalar, gda, giyim, mesken levazmatm tedarik etmek; br
taraftan insanlarn kendilerini retmek, nesillerini devam ettirmek.13
Ve daha soma: Grlecek ki kadnn kurtuluu iin ilk art, kadn11
12

13

F. Engels, The Origin of the Family, Private Property and the State,
New York, 1942, s. 41.
topyalar ak reddediyorlar, nk o insanlar arasnda sosyal olmayp
ahs bir mnasebet imi. topyay gerekletirmek yolunda en ileri te
ebbsn sahibi olan in Kltr htilalinin hedefleri arasnda, akn,
burjuvann bir temayl olarak reddedilmesi ynnde genlerin yeni
den eitilmesi de vard. Ak ancak vatan, sosyalizm veya bakan Maoya
ynelik olabilir; tabi mnda ise eski toplumdan kalm olan ve temiz
lenmesi icap eden zehirli yaramaz ottur. Edebiyatta erkek ile kadn
arasnda ak uzun zaman tabu bir konu idi. Dolaysyla aktan bahseden
kitaplar sadece piyasadan deil, ktphanelerden bile kaybolmutu. Mao
Tsetung un lmnden sonra Tolstoyun Anna Karenina adl eseri
piyasada zuhur edince mteriler uzun kuyruklar meydana getirdiler.
F. Engels, aym yerde, 1884 basksnda nsz.

Dou Bat Arasnda slm | 239

lann tmyle tekrar kamu i hayatna sokulmasdr; bu ise sosyo


ekonomik bir birim olarak mnferit ailenin ortadan kaldrlmasn
gerektirecektir. retim vastalarnn mterek mlkiyete gemesi ile
mnferit aile toplumun ekonomik birlii oluncaya kadar erir. zel
ev idaresi bu surede toplumun ekonomik birlii olarak son bulur ve
sosyal endstri mahiyetini alr. ocuklarn bakm ve eitimi kamuya
ait bir i olur ve toplum btn ocuklara, meru olsun, gayr meru
olsun, ayn ekilde ihtimam gsterir.14
Marksa gre ailenin peyderpey ortadan kalkmas insamn top
lumlamasn, tam mnsyla sosyal bir varlk hviyetini kazanma
sn temin etmektedir. Varoluunun btn esaslar -sosyal, madd ve
ahlk- aileden topluma geecektir.
Fransadaki ve dnyadaki feminist hareketin liderlerinden olan
Fransz yazan Simon de Bovoire, bu hususta ok katdir. Aile efsa
nesi, analk ve analk igds efsanesi yok oluncaya kadar kadnlar
bask altnda kalmaa devam edeceklerdir.15
Uygarlk, aileyi sadece nazar olarak deil, tatbikatta da ortadan
kaldrmaktadr. Aile iinden evvela erkek dan kmtr; sonra ka
dn ve en son ocuklar. Ailenin tahrip edilmesi birka tezahrde
aka ortaya kyor: Evliliklerin gittike azalmas, boanmalarn ve
alan kadnlann fazlalamas, tek kiilik ev idarelerinin artmas...16
Bunlara uygarln baz tezahrleriyle keza yakn ilikisi bulunan ve
sk sk vuku bulan trafik kazalan ile kalp hastalklan ve kanserin yol
at lmlerdeki byk art yznden nispeten daha gen yata
dul kalm olanlarn ev idarelerini de ilave etmeliyiz.
1960 senesinde Califomiada her evlilie karlk bir boanma
14
15
16

F. Engels, a.y., s. 67.


New Yorkta yaynlanan Saturday Review dergisine Eyll 1975te ve
rilen bir mlkatta.
Aktedilen evlenmelerin saysna gre (bin kiiye takriben be evlenme)
svire ve sve dnya listesinde en altta bulunmaktadrlar.

"1
240 | Aliya zzetbegovi

dyordu. Bu Kaliforniya nispetine dnyann en uygar merkezleri


hzla yaklamaktadrlar. Boanmalar evlenmelere nazaran her yerde
devaml ve hzl bir art gstermektedir. ABDde 1960ta 100 evlen
meye kar 26 boanma vard. 1975te say 48di. Sovyetier Birliinde
1960 senesinde boanmalar evlenmelerin % 10 , 1973te ise %
27 sini tekil ediyordu. svirede son on sene zarfnda boanmalar
iki misline/7 Polonyada ise son yirmi senede drt misline kmtr.
ekoslavakyada 1945-1975 arasnda boanmalar misli olmutur.
Pragda son zamanlarda her evlilie kar bir boanma olmutur.
Fransz ortaokul kz talebeleri arasnda yaplan bir aratrmada ba
msz olma ve rahat bir hayat yaamak hevesi ilk, aile kurma arzusu
ise son sray almt (Bu bilgiler 1960ta Bonnda dzenlenen ulusla
raras bir kongrede B. Jazzonun tebliinden alnmtr). Stockholm
Sosyolojik Aratrmalar Enstits tarafndan 1972de yaynlanan bir
anketin sonularna gre, fuhu meslek edinen kadnlar ekseriy hali
vakti yerinde olanlardr ve tatl bir hayat yaamak istediklerinden
bu yola sapmlardr.
Birlemi Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi (ECOSOC)
nin verdii malumata gre, kadnlarn fal ekonomik hayata girmesi
son 25 sene iinde tahmin edildiinden iki misli daha hzl olmu
tur. Bugn (1975) dnyada tm igcnn % 35ini kadnlar tekil
etmektedirler. alan kadnlarn nispeten en yksek says Sovyetler Birliinde bulunmaktadr (100 alabilen kadndan 82). Onu
takip eden lkeler srasyla unlardr: Dou Almanya (% 80), Bul
garistan (% 74), Macaristan (% 73), Romanya (% 73) ve Polonya
(% 63). Bunlardan sonra Finlandiya, sve, ekoslavakya, Dani
marka ve Japonya geliyor. ngiltere, svire, Avusturya, ABD ve Fe17

On bin kiiye 14,1 boanmayla svire Avrupann boanmalar listesinin


hemen hemen banda bulunuyor (Devlet statistik Brosu tarafndan
1976da yaynlanan bilgiler).

Dou Bat Arasnda slm | 241

deral Almanya mn bulunduu grupta, toplam kadn saysnn aa


yukar yans almaktadr. (% 49 ile % 52 arasnda). Saylan memlekeder arasnda en gelimi olmayan sosyalist memleketlerin nde
gitmesi ideolojik faktrn tesirini gstermektedir. Burada aile ve
kadnlarn almas ile ilgili ideolojik tutum mevzubahistir. Sadece
teknik gelimeyle izah edilmesi mmkn olmayan, benzer baka bir
gerek de udur: Sovyetier Birlii ve ABDde gayr meru ocuklarn
yzdesi ayn (ve en yksek)tir. Sovyetier Birlii bu hususta dnya
daki en gelimi lkeye ulam bulunuyor, nk umum uygar
lk seyri burada evlilik ve aileye kar olan ideolojik tutumla da des
teklenmektedir.
in ve Korede ve imdi de Kampuyada da ailelerin paralan
mas olgusunun sebepleri esas itibaryla ayndr. inde milyonlarca
aile paralanm durumdadr. Baba bir yerde, anne ocuklarla bera
ber baka bir yerde ve senede ancak bir defa biraraya geliyorlar. Se
bep olarak devlet ekonomisinin ihtiyalar, yani kamu yarar ileri s
rlmektedir. Aile birimi ise bu menfaate hizmet etmiyor.
Bir ankete gre Amerikada evden kaan ocuklarn says son
be sene iinde iki misli olmu ve 1976da iki milyona ulamt.
Byle bir gelimede en kt durumda olanlar yallardr. Dnya
aslnda hem genlerin hem de yallarndr, fakat ahlk - din l
lerden mahrm olan ve srf akl saikleri tanyan uygarlk, dnyay
giderek daha fazla genliin llerine ve zevklerine uygun olarak
biimlendirmektedir. Hedonizm sahnesinde en geni yer en faal
olanlara, yani gen ve gl kimselere ayrlmtr. Bunlar bir Yugos
lav psikiyatrist sylyor. Zaten seksi, deerlerin zirvesine karan bir
zihniyet btn komplimanlar genlie ayrmak ve ihtiyarlkla alay
etmekten, ihtiyarla kar saygy pein hkmlerin en by ola
rak ilan etmekten baka ne yapacakt? Dnyann her tarafnda din
(ve kltr) bunun tam tersini retiyordu. Eer insan ruhu diye bir

242 I Aliya zzetbegovi

Dou Bat Arasnda slm | 243

ey yoksa, o zaman yal kii ok lzumsuz bir eydir. Ne dinin ne


de uygarln tutumu baka trl olamaz. Deerler cetveli sorgulan

buradan ocuk bahelerine veya ocuk yurtlarna, ordan da yatl

maktadr burada!

okullara ve soma bamsz hayata; retime veya yksek okullara ge

Btn dinler, aileyi; insann yuvas, anneyi de ilk ve yerine kim


senin geemeyecei bir mrebbi olarak telakki edip yceltmee de

ecektir. Burada hibir yerde anne ve aileyi grmyoruz, greme

vam edeceklerdir. br tarafta btn topyalar sosyal eitim, gndz


bakm evleri, kreler ve ocuk bahelerinden heyecanla sz edecek
lerdir. Btn bu messeselerin, adlar ne olursa olsun, mterek bir
taraf vardr: Annenin yokluu ve ocuklarn cretlilere terkedilmesi.
topyay ilk olarak izah eden Platon, (Cumhuriyet) sosyal eitimi
de ilk defa sistematik bir ekilde anlatmtr. Bu dnce 19. ve 20.
yzyllardaki sosyalist yazlarda gayet tabi en yksek dereceye ula
acakt. Bu fenomen tamamen merdur, nk, eer insan sosyal
hayvan ise (ki varlnn bir ksmyla yledir), o zaman zorla talim,
sosyal eitim, gndz bakm evleri ve ideal denilen toplum doru
bir zmdr; ebeveyn sevgisi, aile, sanat ve din vastasyla terbiye,
ferdiyet ve hrriyet ise insan ile ilgili herhangi bir doru fikre istinad
etmeyen fuzul romantizm olur. deal toplumda herkes fonksiyonunu
hatasz ve mkemmel bir ekilde ifa eder. Anne ve aile mkemmel
olan bu dzeni ve tam bir eitlie dayanan bu ho manzaray sa
dece rahatsz edebilirler.
Anne, insan dourur ve yetitirir; ocuk bakm evleri ise, top
lum yesini, topyann mstakbel mensubunu eitir. ocuk bakm
evi, fabrikadr, eitim makinesidir. Sovyet hkmetinin uzun zaman

yle tasvir ediyor: Her Sovyet vatanda doum evinden krelere,

yiz de. nk, yokturlar. nsann terbiye edilmesi ve yceltilmesi


yerine, burada, sanki tavuk yetitiriliyormu gibi, teknolojik srele
kar karyayz. Uygarln aileye kar olan bu zihniyeti Marksm
KapitaTindeki u cmlede ok ak bir ifadesini bulmutur: Her
iki cinsiyetten ocuklar, anne babalarndan olduu kadar, hi kim
seden korumak icap etmez.
Sovyetler Birliinde aileye kar bu tutumun gzden geiril
mekte olduuna dair birok iaret vardr, fakat bu demek oluyor ki
yoldan sapma vardr. Prensip asndan meselenin z, Engelsin
(veya Strumilin in) aileyi lnetlemesinin doru olup olmamasnda
deil, hereyden evvel Engelsin aileye kar baka trl bir tavr ta
knmasnn mmkn olup olmamasndadr. Engels tutarl bir uy
garln (veya topyann, ki ayndr) niha istidlallerini karyordu.
Uygarlk ise, ahsiyet olarak insan yok etmeden tam mnsyla ger
ekleemez. Zira byle bir insan uygarln mekanizmalarna,
strktrlere, topluluklara, umum denilen menfaatlere, devlet ada
letine, disiplin ve saireye intibak edemiyor. nsan ile bu program
lanan vahet (A. Woznesenski) arasnda daima gizli veya ak ola
rak sava olacaktr.

yksek mevkilerinde bulunmu olan akademi yesi Stanislav Gus-

Evlilik, aile, terbiye, anne-baba ve yallarla ilgili tutumumuz in

tavovi Strumilin, (1887-1974) 60l senelerde yle yazyor: Sos


yal eitim ekillerine btn dier ekillere nazaran mudak bir nce

am nasl grdmze, insanla ilgili felsefemize baldr. Evlilik, bir


kutupta anlama olarak (svete); brnde ise mukaddes sr (ka-

lik vermek sretiyle bu ekilleri en yakn zamanda srarla yaymaa

toliklerde) olarak bulunmaktadr. Bunlardan hangisi dorudur so

mecburuz. Bunu yle bir hzla yapmalyz ki, 15 ila 20 sene iinde
beikten olgunlua kadar btn vatandalar bundan istifade etsin

rusunu bir tarafa brakarak, biz, aklc felsefenin evlenmeyi anlama

ler. Bundan sonra Strumilin, iftiharla dehet veren hayal manzaray

grmee mecbur olduunda srar ediyoruz.

olarak; Hristiyan felsefesinin ise mukaddes sr (sacrament) olarak

244 | Aliya zzetbegovi

Yani, Engels, ailenin yava yava ortadan kalkacan sylemekle


yanlmtr. Yanlan eski iyi aileyi -resm felsefe asndan- yeniden
canlandrmak isteyen Sovyet sosyologlardr (Dr. Urlanis gibi). Zira,
eer insan sadece mkemmel hayvan ise, o zaman akademi yesi
Stnmilin in reetesi tek doru zmdr.
Nevi ahsna mnhasr bu sanayide retilen insan ferderinin i
deerini bilmiyoruz. Fakat kat olarak biliniyor ki, miktarlarnda de
vaml azalma vardr ve endie verici ldedir. Kadn hemen kaybe
decei bir ocuu dourmak istemiyor. Btn uygar memleketlerde,
doumlarda bir duraklama veya gerileme kaydedilmektedir. Sebebi
ksmen annelerin durumu, ksmen de rahat, klfetsiz bir hayat sr
mek arzusudur (bu da din ve kltrel deerlerin yklmasnn do
rudan doruya bir neticesidir).
Sorbonne profesrlerinden olan Pierre Soni, beyaz rkn yok olma
tehlikesiyle kar karya bulunduunu iddia etmitir. Ona gre Al
man milleti doumlarn azalmas neticesi gelecek asrda hemen he
men yok olabilir. Demografik tahminlere gre Fransa 21. yzyln
ortalarnda imdiki 52 milyondan 17 milyona inecektir. Bu tahmin
ler mbalaal grnyorsa da, veriler bu ve buna benzer hkmlere
sevkediyor. Bir sr Avrupa memleketinde birka senedir demog
rafik art hznda bir azalma tespit edilmektedir. F. Almanyada n
fus artnda 1976 senesinde 1975 e nazaran % 0.33; 1975 senesinde
ise 1974e nazaran % 0.56 bir gerileme kaydedilmitir. Bat Berlinde
nispet % 1.7 idi (bu bilgiler Wiesbadendeki Federal statistik Ensti
ts tarafndan yaynlanmtr).
sve parlamentosu ruhen hasta olanlarn saysnn hzla artmas
meselesini gndeme almaa mecbur olmutur. Burada kaydedelim
ki, sve, ocuklarda lm nispeti en dk, ortalama hayat sresi en
uzun, eitim her kademede cretsiz, 150 seneden fazla bir zaman
dan beri bar iinde bulunan, nfus fazlal problemi bulunmayan,

Dou Bat Arasnda slm | 245

dnyada en byk alma verimlilii kaydedilmi olan ve mill ge


liri en yksek olan bir memlekettir. sve parlamentosu tarafndan
bu fenomenin sebeplerini aratrmakla grevlendirilen nl psikiyatrist Dr. Hans Loman imdilik unlar tespit etmekle yetinmi bulu
nuyor: sve'te evli kadnlarn ou almakta ve bu gerek, aile gibi
hayat nemi haiz bir sahaya cidden menf bir tarzda tesir etmekte
dir (svete ocuklar yana kadar olan annelerin % 50si ve o
cuklar 17 yana kadar olanlarn % 70i almaktadr). Loman, ra
porunda, ocuklarmz iin fevkalde souk, ocua dman bir
toplum meydana getirmeyi becermiiz demektedir.
statistik yllnda (1976 iin) svete hemen hemen her iki o
cuktan biri tek ocuktur. (Buna benzer bir durum ekoslavakyada
da vardr). Bu memlekette evli iftler ve daha fazla ocuklu aile
leri lks ve akld telakk etmektedirler. Bu durum karsnda
demograflar svein 1990dan itibaren nfusun basit reprodksi
yonunu bile yapamayacan ileri srmektedirler.
Uygarlk, kadn hayranlk veya kullanm objesi yapm; fakat
takdir ve saygya lyk tek ey olan ahsiyeti ondan almtr. Bu du
rumla hergn biraz daha fazla karlayoruz. Fakat, bilhassa eitli
Misslerin seimlerinde ve manken veya fotomodel gibi kadnlara
mahsus mesleklerde bu keyfiyet apak ortaya kyor. Burada kadn
artk insan denilen ahsiyet deildir. Olsa olsa gzel hayvandan bi
raz daha fazladr.
Uygarlk bilhassa anal kk drmtr. Sat, mankenlik,
mrebbiyelik, sekreterlik, temizlik ileri gibi meslekleri analk vazi
fesine tercih etmitir. Uygarlk anal klelik ilan ederek kadna on
dan kurtulmay vad etmitir. Ne kadar kadn ailesinden ve ocuk
larndan ayrarak (o kurtararak diyor) memur veya ii yaptn
iftiharla belirtiyor. br tarafta kltr ezelden beri anneyi yceltmi;
onu bir sembol, bir sr yapm, mukaddes klm, en gzel iirler, en

246 I Aliya zzetbegovi

messir sesler, en gzel resim ve heykeller ona ithaf edilmitir. Uy


garlk dnyasnda annenin ac ekii devam ederken Picasso, Ana
lk adl muazzam resmi yapyor ve bu harikulde methiyeyle anne
nin kltr iin hl yaadm ilan ediyor.
Huzur evleri de gndz bakm evleriyle beraberdir. Onlar da
ayn dzenin tezahrleridir ve aslen aym zmn iki merhalesini
tekil etmektedir. Gndz bakm evleriyle huzur evleri bize sun do
urmayla sun lm hatrlatmaktadr. Konforun varl ile sevgi ve
scakln yokluu her ikisinin ortak zelliklerindendir. Her ikisi de
aileye kar olan muhalefetin bir ifadesi ve insan hayatmda kadn ro
lnn deimesinin bir neticesidir. Anne-babayla olan mnasebetle
rin peyderpey bertaraf edilmesi onlarda ortak bir zelliktir: ocuk
bakm evlerinde anne-babasz ocuklar, huzur evlerinde ise ocuk
suz anne-babalar. Her ikisi de uygarln harikulde rn ve her
topyann idealidir.
Anne ile aile din dnya anlayna aittir, tpk bakclar ve gn
dz bakm evlerinin teki anlaya ait oluu gibi...

KNC KISIM
SLM - K KUTUPLU BRLK

Yedinci Blm
MUSA - SA - MUHAMMED

Burada ve imdi
slm tarihi iki ksma ayrlr: Muhammed (a.s) den evvel ve sonra.
Birincisini ve onun, bilhassa Yahudilikle Hristiyanl iine alan son
ksmn dikkate almadan kincisini (asl slm tarihini) tamamen an
lamak mmkn deildir.
Bu byk dinin tarih rol pek byktr. nsan, onlar saye
sinde tarihin merkezi olmu ve dnyay veya insanl bir btn ola
rak grmee almtr. Onlarn sayesinde insan d ve i hayatn, d
ve i ilerlemenin bykln, onlarn karlkl mnasebetini ve s
nrlarm renmitir. Yahudilikle Hristiyanln tarihteki baar ve ba
arszl insanln slm tecrbesini tekil etmektedir. Musa, sa
ve Muhammed aslnda nsan olan hereyin teekkl ettii ezel
meyli tecessm ettirmektedirler.
Dinler arasnda Yahudilik dnyev, sol temaylu tekil ediyor.
Dnyev cennet perspektifini vadeden ve sonradan ortaya atlan b
tn yahud teorileri bu temaylden ileri gelmitir. Eyp Kitab daha
bu dnyada tahakkuk etmesi icap eden adaletin rysdr. Yani br
dnyada deil, bu dnyada ve imdi.

250 j Aliya zzetbegovi

lmszlkle ilgili reti Yahudilerce hibir zaman tamamen ka


bul edilmi deildir. Sadukiler1 onu Hz. sann zamannda bile red
dediyorlard. Ortaan en byk yahud mtefekkiri olan Maimonides, lmszln gayr ahs olduunu iddia etmitir (bu gr
hemen hemen lmszlk dncesinin kendisini inkr etmek de
mektir). Bir baka byk yahud olan Baruch Spinoza daha da ileri
giderek, Ahdi Atkin lmszlkten hi bahsetmediini iddia edi
yor. Renan ve ondan soma Berdjayev isabetli olarak, Yahudlerin
lmszlk fikrini kabul edemediklerini, nk bu fikrin dnya g
rleriyle (ki her zaman bu dnyaya mnhasrdr) kabili telif olma
dm ne srmlerdir. Hasday Kreskas, maddenin Tanrmn cismi
olduu grndeydi. Yahudi milleti ferd hrriyet ve ferd gnah
fikrini tanmyordu. Berdjayev yazyor. Spinozanm misalinde, yeni
materyalist felsefenin Yahudiliin barnda veya yahud ananesinin
kaynaklarnda douu gayet iyi takip edilebilir. Bu ananede din z,
mill, siyas ve dnyev muhtevaya nispeten ok ince ve s kalyor,
yani Hristiyanla tamamen ters bir durum.
Spinozamn yazlarnda her yere Tanr yerine tabiat keli
mesi konulabilir. Bu konuda kendisi bile sarih olarak yol gsteriyor.
Tanr mefhumundan ahs, irade ve hatta uurla ilgili hereyi kar
mak sretiyle, Spinoza, bu iki mefhumu birbirine yaklatrr. Aforoz
edilmesine ramen Spinoza hakik bir yahuddir.2
Hz. sann zuhurundan evvel yahudiler, geleceini haber ver
dikleri Tanr melektunu Hristiyanlar gibi ahirette deil, bu dn
yada bekliyorlard. Yahudi apocalyptic edebiyatnda Mesih, alan
1

Yahudi devleti bamszlnn son devresinde (M. 2. ve 1. yy.) sadece


Musann retisine dayanan din - siyas bir partiydi ve hahamlarn yk
sek tabakasnn ekirdeini tekil ediyordu.
Amsterdam belediyesi Spinozay, retisinin Hristiyanla aykn ol
duu gerekesiyle, kovmutur. Bu lnetleme anlalabilir; hahamlarn
onu lnetlemesi ise onu yanl anlamalarndan kaynaklanyordu.

Dou Bat Arasnda slm | 251

ve adaleti icra eden kii olarak methsena edilmektedir. Mesihi yahudiler ztrap eken bir peygamber olarak deil, sekin milletin ik
tidarn kuracak mill kahraman ve dnyev kral olarak bekliyorlard.
Dorularn mutsuz olduklar bir dnya mnszdr. Yahudi adaleti
nin ve her sosyal adaletin esas tutumu ite budur. Burada, yani bu
dnyadaki cennet fikri znde yahuddir ve sadece mahiyeti itiba
ryla olmayp, menei itibaryla da yledir. Gemi ve gelecek tarih
iin yahud ve sadece mahiyeti itibaryla olmayp, menei itibaryla
da yledir. Gemi ve gelecek tarih iin yahud kalb, btn devir
lerde ezilenlere ve mutsuzlara kuvvetli bir ardan ibarettir. Bu ka
lb Aziz Augustin Hristiyanla, Marks ise sosyalizme uydurmutur.
(B. Russell, The History ofWestern Philosophy). Yeryznde cen
net isteyen btn ihtilaller, topyalar, sosyalizmler ve dier cereyan
lar znde Ahdi Kadimden ileri gelmektedir, yahud kkenlidir.
nsanln ilm esas zerinde rnesansm vadeden farmason
dncesi de pozitivist ve yahuddir. Pozitivizm, farmasonluk ve
Yahudilik arasndaki dahili ve haric balan aratrmak ilgin olurdu.
Byle bir aratrma sadece fikr deil, gayet mahhas ba ve tesir
leri de ortaya karacaktr.
Yahudilik tarihi dnyann iktisadi (ticar) gelime tarihidir. Bu
meseleye Sombart ehemmiyeti haiz bir kitap ithaf etmitir.3 Atom ilmi
balangta Yahud ilmi olarak adlandrlyordu. Siyas ekonomi de
ayn ekilde, byle adlandnlabilir. Behemehal atom fiziinin, siyas
ekonominin ve sosyalist fikirlerin en byk isimlerinin hemen he
men istisnasz yahud olmas gerei hi de tesadf deildir.
Yahudiler hibir zaman kltre itirak etmezler; uygarla ise,
her zaman itirak ederler. Onlarn sahneye kmas zeval bulan bir
uygarlktan yeni doan baka bir uygarla geme olarak takip edi
lebilir. Bu tezahr Bat tarihinde de tekrarlanmaktadr. Btn Or
3

V. Sombart, Les Juifs dans la vie economique.

252 | Aliya zzetbegovi

taa boyunca yahudiler Hristiyan memleketlerin kltr zerinde


herhangi bir tesir icra etmediler diye Russell tespit ediyor.4 ehir,
bir kltr iinde ky zerinde hakimiyetini kurar kurmaz yahudiler
ortaya karlar. Onlar ancak ehir mefhumlar erevesi iinde yaa
yp dnebilirler. Her nemli ehrin yahud kolonileri vardr. Eski
ada Sr, Sayda, Antakya, Kuds, skenderiye, Kartaca ve Roma;
mslman spanyada Kurtuba, Grnata, Toledo ve Sevilla; Yenia
n balarnda Amsterdam, Venedik ve Marsilya; bugn ise dnya
nn ve bilhassa Amerikann btn byk merkezleri, ite yahudilik
tarihi... Kolombun teebbsnn yahudilerce finanse edilmi olma
snda ve balangcndan itibaren uygarl tecrbe etmeye balayan
Yeni Dnyann kefedilmesine yahudilerin -hatta dorudan doruyakatlmasnda biraz sembolizm vardr (Kolombun kendisinin yahudi
olduuna dair kuvvetli iddialar bile vardr). Ve en yeni an, atom
anm babas saylan kii de yahudi olan Einsteindir. Yahudiler her
zaman madd ilerlemenin tayclar olmulardr, tpk Hristiyanlarn manev ilerlemenin tayclar olmalar gibi.

Saf Dk
Yahud materyalizmi, (veya pozitivizmi) insann uurunu dn
yaya doru yneltmi ve btn tarih boyunca haric gereklere olan
alkasn tahrik etmitir. Hristiyanlk ise, insan ruhunu kendi ken
dine doru yneltmitir. Ahdi Kadmin an gerekiliinin hakkn
dan Ahdi Cedidin ayn ekilde ar idealizmi ile gelinebilmitir. Bu
iki eyin birletirilmesini slm Hz. Muhammed (s.a) ile gerekle
tirecek, fakat bunun iin biraz zaman gemesi gerekecektir.
Hristiyanla, gre insann meyil ve enerjisi birbirine ters iki is
tikamette, yani Semaya ve Arza doru blnmemelidir. Hi kimse
iki efendiye hizmet edemez. Ya birisinden nefret edip tekini se
4

Russel, History ofWestem Philosophy (New York, 1945), S. 363-364.

Dou Bat Arasnda slm | 253

vecek, ya da birisine balanarak brn ihmal edecek. Siz hem


Tanr ya hem Mammona (para ve servet) hizmet edemezsiniz.
(Matta, 6/24). Bu dnceyi Tolstoy yle ifade etmektedir: n
san aym zamanda hem kendi ruhuyla hem de dnyevi ilerle ura
amaz. Eer dnyev menfaat istiyorsan, ruhunla uramaktan vaz
ge; fakat eer ruhunu korumak istiyorsan, o zaman dnya ilerini
brak. Yoksa kendini mahvederek ne buna ne de una sahip olacak
sn. Ve devam eder: nsanlar bedeni kstekleyen ve her istediini
yapmaktan meneden hereyden kendilerini ve bedenlerini korumak
suretiyle hrriyete kavumak isterler. Bedenin himayesi iin kullan
lan eyler -zenginlik, yksek mevki, nam gibi- arzu edilen hrriyeti
temin etmez; bilakis daha fazla kstekler. Daha geni hrriyete ka
vumak isterken, insanlar, gnah, rezalet ve hurafelerinden bir zin
dan yapar ve kendilerini iine hapsederler...
Kilisenin btn byk otoriteleri Ahdi Kadm'in ruhu ile Ahdi
Ceddin ruhu arasndaki esasl fark grm ve belirtmilerdir.
Baz yazarlara gre Marcion ncilinde, ki Markos onu rnek ola
rak kullanmtr, Hz. sann, Hz. Musamn eriatini ilga ettii ve ada
let tanrs ve zahir alemin kurtarcs olan Yehovann karsna alemi
gayb yaratan sevgi tanrsn koyduu kanaati hakimdi. Couchoudun
grne gre bu ncil tekilere nazaran daha ak bir ekilde zht,
zulme ba vurmama ve ktle tahamml etme prensiplerini ih
tiva ediyordu.
Buna gre din, d dnyay dzenlemek veya mekemmelletirmek isteinden peinen vazgeiyor. D dzenle ve dnyay de
itirmekle hakik iyiliin yaylmasna yardm edelibelicei kanaa
tine din tarafndan, gayet tabi, bir nevi aldanma olarak baklyor.
nk din, dnyada ve insanlarn karsnda nasl yaayacam
deil, kendi iimde ve kendimin karsnda nasl yayaym soru
suna cevaptr. Din dan doruunda bir mabettir, bir snaktr.

254 | Aliya zzetbegovi

Ona ulamak iin trmanmak lzm; blisin hkm srd, s


lah kabil olmayan bir dnyann btn boluunu arkada braka
rak, yukarya trmanmak gerekir. Saf din ite budur.
Bedeninizi, ne yiyeceinizi, ne ieceinizi dnmeyin. G
zn eer seni aldatyorsa, onu skp at; sa elin seni gnaha sevkediyorsa, onu kes. Hayat kazanmak isteyen, onu kaybetsin... Ben
ise sizlere derim ki her kim ki bir kadna ehvetle bakarsa, kendi
kalbinde zina etmi olur. (Bu iktibaslar ncirden alnmtr).
Kalabalk ona sordu: Ne yapmalyz? O da yle cevap
verdi: Kimin iki elbisesi varsa, elbisesi olmayana versin; kimin
de yemei varsa, o da yle yapsn! (Luka, 3/10-11). Baz sosya
list prensiplerle benzerlik ancak grntedir, nk burada top
lum ve onun iindeki mnasebetler mevzubahis deildir; mev
zubahis olan insan ve onun ruhudur. Din vermek iin, ihtill ise
almak iin arda bulunuyor. Haric netice ayn olabilir, dahil
netice ise bambakadr.
Fakat bu yol fazlasyla etindir, ancak kendilerini ona vakfe
denler iindir. Kuran- Kerim Allah kimseye takatinden fazla
sn yklemez (2/286) demekle apak Hristiyanl kastediyor.
Btn saf dinler iki istikamet, iki program tanyorlar. Budizmde
sekinler iin bir Mahayana (byk yol), sert ve etin yol; bir
de Hinayana (kk yol), vardr. Daha kolay, halk iin... Fakat
bunlar sosyal deil, ahlk dzenin mefhumlardr. Zira imtiyaz
lar deil, mkellefiyetler szkonusudur. Buna benzer bir ayrm
Hristiyanlkta da vardr: Ruhbanlk, tarikatler. Mesel, rahipler
iin bekrlk, halk iin evlilik. Asl zm bekrlktr, evlilik ise
apak tavizdir.
Grlmemi bir feragatle birlikte bulunan bu kuvvetli dahil
dinamizm tamamen ahsdir ve bir sosyal faaliyetle asla ilikisi
yoktur. Kuvvete bavurmaya a priori kar olduundan, Hristi-

Dou Bat Arasnda slm I 255

yanlk ve umum olarak din, insanlarn sosyal durumunu dei


tirmek zere dorudan doruya herhangi bir ey yapmaktan aciz
grnyor. Sosyal deimeler du ve ahlkla deil, fikir veya men
faatin hizmetinde kuvvete bavurmakla olur. Mevcut sosyal du
rumun muhafaza edilmesine din katkda bulunuyor diye ne s
rlen, objektif bakmdan hakl, ahlk bakmndan ise haksz itham
-"psikolojik muhalefete ramen iktidar sahiplerinin lehinde bu
lunan bir keyfiyet- bundan ileri geliyor.
Hristiyanlk, kelimenin asl mnsnda, tatbikat deildir ve do
laysyla bu adan da deerlendirilmemelidir. nsan hayatnn en
derin hakikatleri hakknda haberdir. Nitekim Kuran- Kerim ele
de byle adlandrlyor. Kendi kendini sevdiin kadar yaknn da
sev Dmann sev ve sana kin besleyene iyilik et. Bellara ta
hamml et gibi vecizeler insan hayatnn pratik mantna o ka
dar aykrdr ki, insan hayatn hakik mnsn aramaa sevkediyor. Bu vecizeler gerekten baka bir dnyadan haber vermektedir
(Benim devletim bu dnyada deildir. Hz. sa).
ncirin kristal gibi berrak ve kkl tutumlarnn ilan tarihte
bir dnm noktas idi. Onlarn sayesinde insanlk ilk defa insan de
erinin uuruna varm ve bununla hereyden evvel nitelik bak
mndan -tarih bakmndan deil- bir ilerleme meydana getirmiti.
Onun iin Hz. sann zuhuru dnya tarihinin snr tan tekil et
mektedir. Onun vizyon ve mitleri insanlarn sonraki btn aba
larna girmitir. Bat uygarl tmyle, sapmalara, aldanmalara ve
phelere ramen Hz. sa retisinin damgasn tamaktadr.
Toplum veya insan, ekmek veya hrriyet, uygarlk veya kl
tr gibi karlatrmalarda ifadesini bulan umum ve ezel at
mada Bat, Hristiyan ananesine bal olarak ikinci kkn tara
fnda kalmtr.

256 I Aliya zzetbegovi

Hz. sanm Kabul ve Reddi


Fakat, dinin dnya zerinde tesir icra etmesi ancak kendisi de
dnyev, yani en geni mnda siyas olursa mmkn olur. slm,
yzn dnyaya evirmi olan bir dindir. slm ile Hristiyanlk ara
sndaki benzerlik ve farkllk ite buradadr. Bazlarna gre slmn
tamamen yahud unsurlar vardr, fakat keza Yahudilikle hi alkas
olmayan unsurlar da mevcuttur. Dinleri snflandrrken Hegel, slm
Yahudiliin dorudan doruya bir devam olarak grmtr. Hegelin
bu gr Hristiyanln tesirine atfedilebilir. Buna benzer olarak
Spengler Eyp Kitabm slm olarak vasflandrmtr.
nanlar ve Din Fikirler Trihi adl eserinde Mirce Eliada, Hz.
Muhammedi insanln manevi gelimesinin ikinci ve nc (son)
devreleri arasna yerletiriyor. Bugne kadar devam eden nc
devre Hz. Muhammedle balamt. Eliadaya gre insan ruhunun
tarihi, umum bir sekularizasyon srecidir. Bu vizyonda Hz. Muhammed dinin (Hristiyanlm) zaferi ile yeni sekuler a arasnda hudut
noktasnda, yani tarih muvazene noktasnda bulunuyor.
Bizim amzdan kabul edilemez olan Eliadann bu tarih vizyo
nunun bir bakmdan tek boyutlu olmasn bir tarafa brakrsak, bu
vizyonda slm ve Hz. Muhammedin orta pozisyonu karakteris
tiktir. Yaklam ve izahlarn deiik olmasna ramen bu intiba tek
rarlanmaktadr.
Hz. sa Kudsten ekiniyordu, nk her ehir gibi Kuds de
farizalar, bilginler, mukaddes kitaplarla uraanlar, inanmayanlar veya
mnafklar ehriydi. Sosyalizm, kylere deil, byk ehirlere hitap
eder. Hz. Muhammed Hir maarasma ekiliyor, fakat her defasnda
vazifesine devam etmek zere putperest Mekkeye dnyordu.

Dou Bat Arasnda slm 257

Fakat Mekkede olup bitenler henz slmdan deildi. slm


Medinede balamtr. Hir maarasnda Fz. Muhammed zahid bir
hanifti; Mekkede o; din dncenin habercisidir. Mesaj Medinede
tamamlanm ve insanlarn uurunda yer almtr.5 slmn sos
yal ve hukuk dzeninin balang ve kayna buradadr, Mekkede
deil.6
Hz. Muhammed maaradan dnmeye mecburdu. Bu dn ol
masayd hanif olarak kalacakt. Fakat dnd iin slmn rasl ol
mutur. Bu, dahil ile haric dnyann, mistik ile akln, meditasyon ile
eylemin karlamasyd. slm mistik olarak balamt, siyas ve devlet
fikri olarak devam etti. Din, gerekler dnyasna girerek slm oldu.
insan ve ruhu, Hz. Muhammed ile Hz. sa arasndaki mnase
bet ite budur. Kitab Mukaddes ile ruh arasnda mutabakat mev
cuttur. kisi de zlerinde ayn srr muhafaza etmektedir. Karlkl
olarak ve sembolik bir ekilde birbirini temsil eden ruh ve Kitab
Mukaddes bylece birbirini aydnlatmaktadrlar...7 slma gelince o
insann tekrardr. slmn, insan gibi, ilah kvlcm vardr; fakat
slm, hayatn glge tarafi ve alelde eyleri hakknda da bir retidir.
airler ve romantik kiilerce beenilmemesi mmkn olan baz te
zahrler vardr. Kuran realist, hemen hemen anti-heroik bir kitaptr.
Onu tatbik edecek insan olmadan, slm anlalmaz, hatta kelimenin
hakik mnsnda mevcut da olmaz. Platonun dealar, Leibnizin
Monadlar ve Hristiyanlkta melekler esasen ayn hususa; zamand, mkemmel, mutlak ve hareketsiz bir aleme delalet etmektedir.
Bu alemi slm idealize etmez.
5

6
7

Bugn dininizi kemale erdirdim ve size olan ltfumu tamamladm. Di


niniz olarak slma raz oldum Medinede nazil olmu bir ayette byle
denilmektedir (K., 5/4).
Stefano Bianco, Polyvalence and flexibility in the structure of the islamic
city, WERK, svire, No. 9/1976.
Henry de Lubac: Intriduction a Ongene.

258 | Aliya zzetbegovi

Meleklerin, Allahn, btn eylerin isimlerini rettii insana


secde etmesinde (Kuran 2/30-34) hayatn, insann ve dramn hare
ketsiz ve ebed olarak dzenlenmi ve mkemmeliyetten stnl
nn teyidi vardr. Hristiyanlkta tek tanrnn uuruna hl ulalmamtr. Dorusu Hristiyanlkta sadece uluhiyet hakknda gayet canl
bir tasavvur mevcuttur; Tanr hakknda ise ak bir fikir yoktur. Hz.
Muhammedin risaleti, Tam hakknda ncilde mevcut olan uuru
insann aklna ve dncesine daha ak klmak ve yaklatrmakt.
Incilde, Allahtan baba olarak sz edilmektedir. Kuranda ise Allah
Rabbdr. Incilde Allah sevilir, Kuranda ise Allaha hereyden evvel
tapnlr, Ondan korkulur. Hristiyan Tanr anlayndaki bu hususi
yet, somadan eski tektanncla halel getiren tasavvurlara dnmtr
(teslis, tanr anas klt, azizler klt vs.). Byle bir gelime slmda
mmkn deildir. Geirdii tarih buhranlara ramen slm bugne
kadar en ak tektanrl din (Le Bon) olarak kalmtr.
Hristiyanlk Tanny ancak ferd alemin (insanlarla ruhlarn) rabb
olarak telakki ediyordu. Madd dnya zerinde ise eytan hkm sr
mektedir (baz Hristiyan efsanelerinde eytann mutlak kudretinden
szediliyor). Onun iin Hristiyanlkta Tanrya inan i hrriyetin
artdr. slmn Allaha inanc ise d hrriyet talebini de iine alyor.
slmn iki temel akidesi olan Allahu Ekber ve L lhe llallah aym
zamanda slmn en inklap birer parolasdr. Seyyid Kutub bunla
rn, uluhiyete ait hususlan kendine mal eden dnyev iktidara kar bir
ihtilal tekil ettiine ve ruhanler, kabile reisleri, prensler ve yksek
mevkilerde bulunanlardan btn iktidan alp, onun yalnz Allaha ait
olduunu ilan etmek demek olduuna hakl olarak iaret etmektedir.
Bu yzden Seyyid Kutub diyor ki; L lhe llallah akidesi her dev
rin iktidar sahiplerinin en fazla nefret ettikleri bir ardr.8
8

Bu arnn mucizev kuvveti bir sre nce randa slm inklap srasnda
teyidini bulmutur. Burada silahsz halk tepeden trnaa kadar silahl ah
rejimini ykmtr. Halkn yegne silah Allahu Ekber parolasyd.

Dou Bat Arasnda slm | 259

Hristiyanlk insan olma zelliini muhafaza eden bir insan kmil


fikrini kabul edememitir Hz. sa nn retisinin ruhundan tanr
msan, Hz. sa mn Tanr olu olduu neticesini zarur olarak kar
mlardr. br tarafta Hz. Muhammed insan olarak kalmtr. Hz.
Muhammedin merte ve sava olarak, hareket etmesine kar Hz.
sa melek intiban brakmtr. Kadnlarla ilgili durum da yledir.
Kuran- Kerimde onlar - ncildeki Marta ve Meryem'in tam tersine
- sadece zevce ve anneler olarak, yani tabu fonksiyonlarnda ortaya
kmaktadrlar. Onun iin Hristiyanlarm Hz. Muhammedin fazla
syla nsan tabiatna hcumu haddizatnda onu yanl anlamalarn
dan ileri geliyor. Hz. Muhammedin ancak insan olduunu Kuran-
Kerimin kendisi belirtiyor (Kuran; 17/93, 18/111, 40/6) ve gele
cek hcumlar yle dile getiriyor: Bu Peygambere ne oluyor ki ye
mek yiyor ve pazarlarda dolayor? (Kuran; 25/7).
ncil ve Kuranda kullanlan kelimelerin karlatunlmas bile ok
faydal istidlallere imkn veriyor. ncilde yle kelimeler sk sk gei
yor: Cennetlik, mukaddes, melek, ebed hayat, cennet, gnah, sevgi,
yaknlar, tevbe, af, sr, vcut, ruh, kurtulu vs. Ayn tabirlere Kuranda
da rastlanlmaktadr ve bunlar bir dnya tasvirinde zemin tekil et
mektedir. Bu tasvirde n plnda tam bir aydnlk iinde akl, shhat,
temizlik, kuvvet, satmalm, szleme, rehin, mektup, silah, sava du
rumu, mcadele, ticaret, meyve, kararllk, ihtiyat, ceza, adalet, men
faat, misilleme, av, ila, faiz gibi gayet muayyen, gerek mefhumlar
resmedilmi bulunmaktadr.
Avrupadaki kilise edebiyat gibi bir edebiyat tr slmda yok
tur, srf dnyev olann da mevcut olmad gibi. Her mslman d
nr ayn zamanda teologtur,9 her hakik slm hareketin siyas
bir hareket oluu gibi.
9

Emest Bloch, hemen hemen btn Arap din adamlarnn ayn zamanda
hekim olduklann ilave ediyor (E.B. Prirodno pravo, i ljudsko dostojanstvo, Belgrad, 1977, S. 58). Felsefe-ilahyat-hukuk-tp izgisi seziliyor.

260 I Aliya zzetbegovi

Cami ile kilise arasnda bir karlatrma da buna benzer istidlallere


gtrr. Cami, insanlar iin bir yerdir; kilise ise, Tanr tapnaadr.
Camide maksada uygunluk havas vardr; kilisede ise mistik bir hava.
Cami daima hadiselerin cereyan ettii merkez bir yerde, ar iinde
ve mahallenin ortasndadr.10 Kilise ise ykseke yerler ister. Kilise
mimarsi tekellfl sessizlik, karanlk, ykseklik, uhrevlik vurgula
maa mtemayildir. nsanlarn bir gotik katedrale girerken sanki
bambaka bir aleme girermi gibi btn dnyev dertlerini darda
braktklar dorudur (Kenneth Clark). Camide ise, tam tersine, in
sanlar namazdan sonra baz dnyev meseleleri tartrlar. Aralarn
daki fark ite budur.
Papann yanlmazl prensibi ile slmda cmn yanlmaz
l prensibini birbiriyle karlatrn (Benim mmetim dalalet ze
rinde birlemez Hz. Muhammed). ncil insana, Kur an ise insanlara
hitap ediyor; mmet, btnlk, cemaat prensibi ortaya kyor. Bu
rada tesadfi hibir ey yok. lk zikredilen (insana hitap) tamamen
Hristiyan elitizm ruhuna; hiyerari, azizler, keiler prensibine uy
gundur (Budizmde de buna benzer bir durum var). nsanlara hi
tapta ise, bir bakma dnyev bir mahiyet vardr ve mmet daha yk
sek, mterek bir akim ifadesi olarak nitelendirilmektedir. Bu da hr
dnmenin, eitliin temelidir. slm kei ve azizlerden ibaret bir
sekinler topluluunu ve biri sekinler, br ise halk iin dzen
lenmi iki ayr program tanmamaktadr ve bu husus eitlik prensi
binin ilm gibidir.11
ncil ve Kuran, Ahdi Kadimin tersine (Yahudilik milliyetiliktir)
manevi cemaat prensibini iln ediyorlar.12 Fakat ncilin bu hususta
10
11

12

Aziz Bemard, kilise ve manastrlann ehirlerden mmkn olduu kadar


uzak yerlerde ina edilmesini istemiti (K.Clark, Uygarlk).
Katolik kilisesinde papalk messesesinin yerine idare sisteminin kurul
mas hakknda II. Vatikan konsilinde ne srlen teklifin reddedildii
bilinmektedir. Bu fikir Hristiyanlm tabiatma tamamen aykrdr.
Kuran, 9/10 ve Matt, 12/47, 48, 49.

Dou Bat Arasnda slm 261

kat olmasna karlk, slm, milliyetleri tanmakta ve fakat kendisi


onlarn stnde yeni bir boyut -mslmanlarm milliyederst bir
cemaati (mmet)- olarak ortaya kmaktadr.13 stelik Kur an, Hz.
sann tamamen reddettii akrabalk ve kan balarm teyit ediyor.14
slm din ve siyaset birlii olarak daha kolay anlamamz iin,
zuhur ettii artlar bize yardmc olur. Bu zamanlarda Araplar yp
ranmam, gl, ticar -sava ve din- metafizik ananeleri canl bir
millet idiler. Kbe asrlar boyunca sadece din deil, aym zamanda
ticar bir merkez de idi. inde yaadklar tabiat artlar hayat mca
delesinde ekonomi faktrn ihmal etmelerine msaade etmiyordu.
Hristiyanln beii olan ve insann az almakla da geinebildii
Galilea gibi zengin deildi buras. Arabistanda geim ancak son de
rece byk abalar (uzun ticar yolculuklar, her kar mnbit toprak
veya her damla su iin mcadele sayesinde temin edilmekteydi. Aym
zamanda l kuvvetli ve derin bir dindarla da bir tevik unsuruydu.
Devaml bu tesirler altndaki Arap milletinin ruh ve insiyaknn te
ekkl ekli, birbirine zt bu iki gerek, bu milleti Dnya ve Ahiret
retisi olan slm iin adeta hazrlam bulunuyordu. ncil krlarda
zambaklar gibi yaaynz diyebilmiti; fakat, Kuran iin, Allah na
fakanz ve Onun nimetlerini aramak zere dalmanz iin sizlere
gndz verdi diye insanlara hitap etmek zarureti vard.
Kurana gre, Allah inam yeryznde hkmetsin diye yaratmtr
(Kuran, 2/30). ncile gre ise byle deildir. nsan tabiat ve dnya
zerindeki hakimiyetini ancak bilgi ve almakla, yani ilim ve amelle
kurabilmitir. Bununla ve hukuka ve kanunlara dikkat ekmekle, slm,
yalnz kltr deil, medeniyeti de istediim gstermitir.15
slmn medeniyetle olan mnasebeti medeniyetin en gl
manivellarmdan biri saylan yazyla olan mnasebetinde de ifade
13
14
15

Kur'an, 49/13.
Kuran, 4/1 ve 33/6,
Kendi entegral hukukunu meydana getiren tek din slmdr.

262 I Aliya zzetbegovi

sini bulmaktadr. Tarihen ilk inen ayetler yazdan bahsetmektedir.


(Kuran, 96/1). Prensip itibaryla yaz dine yabancdr. ncil uzun za
man ifahen rivayet ediliyordu ve bildiimiz kadaryla Hz. sa dan bir
asr kadar sonra yazlmtr. Hz. Muhammed ise adetine uygun ola
rak ayetleri, vahyedilmesini mteakip, katibine iml ettiriyordu, yani
Hz. sa ya tamamen yabanc ve dahas, knanm olan Yazclarn
hareket tarzna uygun bir tatbikat.16
Kurann erre kar mcadele arsnn ve zulme direni em
rinin de (Kur an; 42/39) aslen batl anlamda din bir mahiyeti yok
tur. Din bakmdan kuvvet kullanmaktan kanmak ve zulme mu
kavemet etmemek daha mantkdir. Bu prensip ayn ekilde hem Hz.
sann retisinde hem de Hint din dnce tarznda ortaya k
maktadr. Mahatma Gandinin satyagraha prensibi, yani kaba kuv
vete bavurmadan, meden itaatsizlik yoluyla mcadele metodu bu
dnce tarznn dorudan doruya bir devamdr. Tahamml etme
ve boyun emenin yerine savaa izin veren ve hatta sava emreden
(Kuran, 2/16,22/39,60/2,60/8-9,61/10-11 vs.) Kuran, bu alanda
din - ahlk deil, sosyo - politik bir kanun mecmuas olarak ortaya
kmaktadr. Hz. Muhammed sava bir peygamberdi. Titiz bir siyercinin tespitine gre onun 9 kl, 3 mzrak, 3 yay, 7 cebe ve 3 kal
kan vard. Ayrca bu hususta Hz. Muhammed keza sava bir pey
gamber olan Hz. Musaya ok benziyor.17
slmda, alkol yasa aslen tima bir yasaktr, nk alkol her
eyden evvel itimai bir beladr. Prensip itibaryla hibir din alkole
16

17

Hz. Musa da yazyordu ve bu husus, onun tarih iindeki yer ve vazifesine


tamamen uygundur (Ahdi Kadim, Musa IV, 33/2, Romallara Mektup
10/5).
Hz. Musa ile Hz. Muhammed ve Yahudilik ile slm arasnda pek ok
paralellik vardr. Yahudilikle Hristiyanlk arasnda ise bunlar yoktur. Ara
larndaki mnasebet tez ile antitez arasnda olduu gibidir ve bu husus
antisemitizm fenomenini de izah edebilir. Antisemitizm tamamyla Hris
tiyan bir tezahrdr ve mslman milletlerde hi bilinmemektedir.

Dou Bat Arasnda slm 263

kar olamaz. (Baz dinler vecde katkda bulunan sun mnebbihler


bile kullanyorlar. Katedrallerin karanl ve buhur kokusunun da byle
bir mns vardr. slm zannedilen baz tarikatlerin de alkol reddet
medii bilinmektedir). Fakat dervilik (dnyadan el etek ekme an
lamnda kullanld zaman) mslmann alalmas demektir. slm,
Hz. sadan Hz. Muhammede doru ilerleme demektir. Dervi ise
tam tersine Hz. Muhamrnedden Hz. saya dn ifade eder. Hristiyanhkta olduu gibi baz tarikaderin dnya grlerinde de alkol ve
narkotik yasann zel bir mns yoktur. arap sann kandr iddi
asn Hristiyanlar hi garip bulmadlar. Burada mstakbel slmn a
rap yasana delalet eden hibir ey yoktur. Alkol yasaklarken slm
din (religion) olarak deil, ilim olarak hareket etmitir.
Fakat slm olarak adlandrlan bu terkip, istikrarl bir birleme
deildir. Sadece slmn iindeki din unsurunun vurgulanmasnda ite
bir paralanma tehlikesi yatmaktadr: uur ve faaliyet azalr azalmaz,
Kurann emrine aykr olarak dnyadan nasibini unutup, bu emre
gre hareket etmeyi brakr brakmaz slm devlet, herhangi baka
bir devlet gibi olur; din unsuru ise, herhangi baka bir din gibi ile
meye balar. Devlet kendi kendine hizmet eden iktidar halini alr; din
ise, toplumu hareketsizlik ve gerikalmla doru eker. Tevars yo
luyla hilafet, sultanlar, emirler, dinsiz imansz ilim adamlar, ruhanilik,
sarho airler; btn bunlar dahil paralanmann bir ifadesidir. Bu
durum Tanrya ait olanTannya, hkmdara ait olan hkmdara
ver diyen Hristiyan parolasna tamamen uygundur. Kimi tarikatler
ve onlarn esasnda yatan tasavvuf felsefesi, slmn bir nevi Firstiyanlamas, Hz. Muhammedden Hz. saya doru gerilemesi olarak
vasflandrabileceimiz bu sapmamn en karakteristik eklidir.
Buna ters baka bir tehlike daha vardr. Fakat, umum intiba odur
ki, slmn materyalizmi denilen iindeki tabi ve sosyal unsurlar,
slm dnyasn durmadan Avrupadan gelen ar materyalist fikir
lere kar dayankl klmaktadr. htilal ncesi Rusyada, donkiotvri

264 I Aliya zzetbegovi

Hristiyanlk, sol cereyanlarn realizmine herhangi bir engel tekil et


miyordu. Mslman memleketlerde marksist ihtilallerin yokluu
veya baarszl hi tesadf deildir. slm'n marksizme ihtiyac
yoktur. Ahdi Kadmm sert realizminden biraz Kur anda da vardr.
Avrupada marksizm ise katolik ve ortodoks Hristiyanln tamamen
dar att Ahdi Kadmdeki yahud unsurunun bir yedei veya telafisi
mahiyetindedir. 18 Aklc protestantizm ihtilalci tahriklere kar daha
ok dayankl grnmektedir ve bu adan bakldnda Protestanlk
slma Katoliklikten daha yakndr.
Tarih sebeplerden dolay ve siyas mcadeleler yznden Hristiyanlk ile slm arasndaki benzerlik ve hatta yaknlktan sarfnazar
edilmektedir. slmn ncili mukaddes kitap ve Hz. say peygam
ber olarak tanmakta olduu gerei grmezlikten geliniyor. Bundan
gereken btn neticeler karld takdirde bu gerek, bu iki byk
din arasndaki mnasebetlere bambaka bir istikamet verebilir. 19

18

19

Ahdi Kdim ile Kur an arasndaki temas noktalan, en fazla, lyk olmayan
iktidar sahipleri ile kibirli zenginlere kar kullanlan ifadelerde buluna
bilir. Kuran marur byklere (7/71), gnahkr asilzadelere (6/123),
yksek mevki sahiplerine (7/59), msrif zenginlere (34/34) vs.lere at
maktadr. Bu husus Yahudilik ve slmn tima yndeki angajmanlanmn birer ifadesidir.
Kuran, 29/46, 3/64.

Sekizinci Blm
SLM ve DN

Namaz slm dnya grnn bir ifadesi olduu kadar, slmn


dnyay nasl dzenlemek istediini de gstermektedir. Namaz iki
ey iln etmektedir: l) Bir deil, iki ezel nsan meyil vardr; ve 2)
bunlar mantka birbirinden ayr olmakla beraber insann hayatnda
birleebilir. Ne temizlik olmadan namaz var, ne de fizik ve sosyal
abalar olmadan manev abalar. Namaz slmn iki kutuplu bir
lii olarak adlandrdmz eyin en mkemmel ifadesidir. Sadelii
ile namaz bu mnasebeti belirleyici bir forml, hemen hemen bir
sembol oluyor.
Namaz abdestsiz, taharetsiz olmaz. Gayr mslimlerde ibadet ise,
baz Hristiyan ve hindu tarikatlerinde grld gibi kirlilik ada
ile beraber olabilir. Bu tarikatlerin duygularna gre, -ki hepsi dini mahiyetlidirler- bedeni ihmal etmek, ibadette manev unsuru gelitirir,
vurgular. badetin, esasndaki prensip itibaryla, fizik aibelerden
ne kadar temizlenirse o kadar hakik olaca telakki edilmekteydi.

266 I Aliya zzetbegovi

Bedene kar olan tutum ne kadar ok vurgulanrsa, manev tutum


da o kadar ok vurgulanm olur.1
Ab dest ve hareketlerde namazn akl unsurlar bulunmaktadr.
Bunlar gz nnde tutulduu zaman namaz sadece ibadet olarak de
il, aym zamanda disiplin (veya hfzsshha); sadece tasavvuf deil,
ayn zamanda gereklik olarak da ortaya kmaktadr. Sabah sabah
souk suyla serinlemek ve imamn arkasnda sk saflarda namaz kl
makta gerekten asker hayat tarzndan bir ey vardr. Kdisiye mu
harebesinin arefesinde Perslerin asker gzcs uzaktan mslman
askerlerini cemaatle sabah namazm eda ederken grnce msl
man ordusu talim yapyor diye amirine rapor etmiti.2 Namazdaki
hareketler basit ve yavatr ve jimnastie benzer. Namaz gnde be
defa, bedenin kirlenmeye en fazla maruz olan ksmlarnn ykanmas
(veya boy abdesti) ile beraber rahatlk ve geveklie kar hemen he
men sert bir tedbir olmaktadr.
imdi namazn bu akl ynn tetkik edersek, onun da tek ta
rafl olmadn grrz. kicilik burada da tekrarlanyor: Abdest hfzsshhadr, fakat hfzsshha sadece bilgi deil, aym zamanda fazi
lettir (Rousseau, Emile). Hfzsshhay slm, kendi kendine ait,
yani metodolojik bakmdan slm olan bir ey olarak grmtr.
Bunun neticesi: slm hfzsshhay fikir seviyesine ykseltiyor ve
organik olarak namaza balyor; Kur an ise bir din asndan bek
lenmedik bir ekilde iln ediyor: Allahn en sevdii kiiler ruhen
ve bedenen temizlenenlerdir (Kuran, 2/222). Temizlik imandan1

badetin bu ynn bilhassa belirten kilise otoriteleri arasnda en ileri gi


den havari Yakuptur. Bedeni ihmal hususunda ne kadar ileri gidildii u
satrlardan anlalmaktadr: Temizlie nefret ve tiksinti ile baklyordu...
Azizler -erkekler olduu kadar kadnlar da ayaklan hibir zaman -su yo
lundan gemeleri hari- suya temas etmemitir diye iftihar ederlerdi.
(B. Russel, The History ofWestem Philosophy, S. 370).
J. Risler, La Civilisation Arabe, S. 35.

Dou Bat Arasnda slm | 267

dr; bu sz ancak slm'da sylenebilmitir. Dier dinlerde bedenin


itibar yoktur.3
Ramazan orucuyla ilgili Teravih namaz apak shh, tbb bir
gaye gtmektedir; ki, byle bir ey ancak slm'da mmkndr.
Gnn muayyen saatlerine ve muayyen coraf istikamete
(Kbe'ye) bal olmakla namaz -din manta ters olarak- tabiatla ve
hareketleriyle bir mnasebet iine sokulmutur. Namaz vakitleri oru
ve hacta olduu gibi baz astronomik gereklere gre tespit edilmi
bulunmaktadr. Bylece namaz bu mekan - zaman dnyasnn teza
hrlerinden biri olmutur. Mekan ve zaman iinde bu cihet tayininin
yeter derecede doru yaplmas zarureti slmn ilk asrlarnda astro
nominin hzla inkiafm kuvvetli bir ekilde tevik etmitir. Gayesinin
de bu olduunu kabul etmemiz iin birok sebep mevcuttur.
Namazn bu mns; -buna dnyev, pratik, tabi mns diye
biliriz- namazn cemaatle klnmasyla -ki hararetle tavsiye edilen bir
husustur- baka bir boyut, sosyal bir boyut da kazanyor. Cemaatle
klnan namazn gayesi, insanlar ibadet maksadyla ve ayn zamanda
ahs balarn aracsz olarak kurulmas iin de biraraya getirmektir.
Bu suretle cemaatle klman namaz menf ferdiyet ve ayrla aka
kardr. Hayat insanlan birbirinden aynyor, cami ise onlan tekrar
tekrar biraraya getirip kaynatnyor. Cami birlik, beraberlik, eitlik
ve iyi niyet okuludur. Namazn bu tima eilimini, bu toplumsal
latrma srecini Cuma namaz tamamlamaktadr. Cuma ehre mah
sus, siyas bir namazdr. Haftann tatil gnnde, merkez camiinde
ve bir devlet memurunun idaresinde yaplmaktadr. Onun esas ks
mm umumiyetle siyas bir mesaj mahiyetinde olan hutbe tekil et
mektedir. Hristiyanlar diyebilirler ki bununla ibadet adet bertaraf
3

Kaydedelim ki Roma uygarlnn umuma ak hamam ve kaplcalar


Hristiyanln kuvvet kazanmasyla kaybolmutur. stelik kilise, hamam
lar kapatp manastrlar kuruyordu. Btn bunlar asla tesadf deildi.

268 | Aliya zzetbegovi

edilmi olur. Bu ifade Hristiyanlk asndan makuldr, fakat slm


asndan doru olmayan bir istidlaldir.

Dinin slma dnmesi zekt rneinde de takip edilebilir.


lk zamanlarda, Hz. Muhammedin daha Mekkede bulunduu se
nelerde, zekt fakirlere gnll olarak verilen bir yardm, yani sa
daka eklindeydi.
Medine cemaatinin teekkl etmesiyle o zamana kadar sadece
manev olan cemaatin devlet olmas yolundaki tarih an gelince, Hz.
Muhammed, zekt kanun bir mkellefiyet olarak, fakirler iin zen
ginlerden alnan bir vergi -bildiimiz kadaryla tarihte yoksullarn
lehinde ilk vergi- telakki etmee balad. Hristiyan sadaka messesesinin nne mecburiyet iaretini koymakla, slm, J. Rislerin La
Civilisation Arabe adl eserinde mecbur sadaka diye isabetli olarak
adlandrd zekt ihdas etmitir. badeti namaz yapan aym mantk,
imdi, sadakay zekt veya niha neticede dini, slm yapmtr.
Zektm ilanyla slm sosyal bir hareket olarak ortaya kmtr.
Zekt hakik mnsn ancak Medinede cemaatn teekklyle ka
zanmtr. Mekkede nazil olan ayetlerde zekttan sadece sekiz yerde
sz edilmesine karlk Medinede vahyedilen ayetlerde 22 defa zik
redilmi olmas gerei, zekt messesesinin bu mahiyetine bir ba
kma kuvvede iaret etmektedir.
Zekt, keza tek ynl olmayan bir fenomene cevaptr. Bu feno
men yoksulluktur, yoksulluk ise sadece sosyal bir problem deildir.
Sebebi yalnz mahrumiyet deildir, ktlk de vardr. Mahrumiyet
onun d grndr; i taraf ise gnahtr. Yoksa, refah lkele
rinde grlen fakirlik nasl izah edilebilir? Yirminci asrn ikinci ya
rsnda insanln te biri devaml olarak yetersiz beslenmektedir.
Acaba sebebi nedir? imknlarn ktl m, yoksa merhametin yok

Dou Bat Arasnda slm J

269

luu mu? Yoksulluk probleminin her zm kabahatin itirafn da


kapsamak; yani haddizatnda, pimanlk duyulmasn da gerektirmelidir. Her sosyal zm nsan zm de kapsamaldr. Binenaleyh
yalnz toplum iindeki mnasebetleri deil, insanlar arasndaki m
nasebetleri de deitirmelidir. Bu zarurdir. Byle bir zm insan
larn eitilmesi meselesi olduu kadar mill servetin dil bir ekilde
datlmas; terbiye, sevgi, yaknlk olduu kadar, sosyo-politik ted
bir de olmaldr.
Sefalet problemdir, ayn zamanda da gnahtr. Mlkiyetin de
imesiyle zlr, fakat ahs aba, meyil ve iyi niyet de gereklidir.
nk mal sahipleri deiip de bask arzusu ile kin ve nefret insan
larn ruhlarnda kalrsa, kelimenin tam anlamyla hibir ey yaplm
olmaz. Hristiyan din inklaplar ile sosyalist ihtilallerin baarszlk
larnn sebebi burada yatmaktadr. ki bin senedir dnyada ktl
n miktar hi azalmamtr. Ne ilah ne de inklap hibir devlet
gayesine ulamamtr. (A. Camus). Din inklaplar fazlasyla din,
sosyal olanlar ise fazlasyla sosyal idiler. Siyaset ve kaba kuvvetten
ne kadar fazla vazgeerse, dinin, o kadar daha fazla din olaca kana
ati hakimdi. Sosyalizm ise insanlar kaba kuvvetin tek yol, merhame
tin ise aldatmaca olduuna ikna etmeyi en byk vazife olarak g
ryordu. Fakat sosyalizmin ayn zamanda din olmas da icap ediyor.
nsann siyaset olan dine ve keza ahlk olan siyasete veya sosyal m
kellefiyet, vergi olabilecek sadakaya ihtiyac vardr. Bylece zektn
tarifine varm bulunuyoruz.
Zektta insanlar yansmaktadr. Zektn daha ziyade vergi mi,
yoksa kiiler arasnda gnll bir amel mi olaca onlara baldr.
nk zekt, kasalarla beraber gnller de alsn ister. Zekt st
seviyelerden akan muazzam bir kymetler nehri ve ayn zamanda
kalpten kalbe, insandan insana irtibat kuran efkat ve yardmlama
ruhudur. Zekt yoksullarn sefaletini ve zenginlerin kaytszln ber-

270 | Aliya zzetbegovi

taraf eder; insanlar arasnda madd farklar azaltr ve insanlar birbi


rine yaklatrr.4 slmn gayesi zenginlii kaldrmak deil, fakirlii
bertaraf etmektir.
Fakat fakirlik nedir? Normal hayat iin lzm olan eylerin yok
luu veya mutlaka lzm olan asgar miktardan daha az kymetlere
sahip olmaktr. Hayat iin asgar miktar ise tabi (ve tarih) kategori
dir ve kiiye ve ailesine, toplumun gelime seviyesine ve madd im
kanlarna uygun olarak madd ve kltrel ihtiyalarn temini iin ye
tecek kymetler toplamn tekil etmektedir. Binaenaleyh, toplumun
vazifesi bir eitlik gerekletirmek olmayp, hereyden evvel herkese
mutlaka lzm olan bu asgar miktar temin etmektir. slmn sosyal
tedbirleri yoksulluun bertaraf edilmesine mnhasr olup mlkiyet
eitlii talebinde bulunmamaktadr. nk bunu ahlk ve ekonomik
bakmdan hakl gsteren teebbslerin kymeti phelidir.
Dzenli her toplum, ahlk ve nsan buyruklardan baka, ayakta
kalma buyruunun da tesiri altnda bulunmaktadr. slm toplumun
bu yzden ayn zamanda azam derecede hem nsan hem de mes
sir olmas icap eder. nsanlk mlahazalar bir toplumun bekasn teh
dit ediyorsa ve keza, messiriyet ve kuvvet mlazahalanna an dere
cede ihtimam gsterilmesi hrriyet, hukuk ve insanlk prensiplerinin
ihlal edilmesine sebep oluyorsa, o toplum slm deildir. slm toplumunun ideolojisi, tabii olarak birbirine zt bu iki temayl ve talep
lerin kesime noktasyla belirlenmi bulunmaktadr.
Zektla ilgili tartmalar umumiyetle hangi maldan ne kadar ver
mek icap ediyor meselesine hasredilmi bulunuyor. Fakat zekt m4

Gayet tabi, dorudan doruya bir sosyal mdahale (yaniinsandan in


sana deil, veya devletin araclyla) sosyal adalete giden daha messir
bir yol olarak grnebilir. Fakat sosyal messeseler gayn ahs hviyet
leri ve yaydklan kaytszlkla salam bir toplumun dayand temelleri
bile sarsar.

Dou Bat Arasnda slm 271

essesesi iin oranlardan ve saylardan daha nemli olan husus, yar


dmlama prensibidir. Asl mhim olan, toplumun zengin tabakasnn
yoksul tabakasna kar mkellefiyetinin bulunduu prensibidir. Hi
phe yok ki birgn gerek slm dzen kurulduunda bu prensibi
tahakkuk ettirmee alacaktr ve bunu yaparken, din alimlerimizin
titizlikle tarttklar zekt oranlarnn alp alamayaca mesele
sine de pek ehemmiyet vermeyecektir. Bu gayeye ancak zenginlerin
zekdann yoksullarn ihtiyalarna uygun olarak verdikleri takdirde
ulalacaktr. Fakirlerin hakk olan zekt (Kuran, 70/24, 25), dier
haklar gibi, gerekirse zorla alnacaktr.5
slm'n tatbikat sahasna konulan ve alkanlk haline gelen bu
emri (baz otoritelere gre Kur anda 82 defa sz geiyor) sayesinde
mslman toplumunda vakf messesesinin yayl suretiyle, sessiz
bir inklap gereklemitir. Bu messesenin, mns ve yayl iti
bar ile dier medeniyetlerde ei yoktur. Hemen hemen hibir ms
lman lke yok ki umumun istifadesi iin muazzam mallar vakfedil
mi olmasn. Kuranda vakf sarahaten zikredilmi olmamakla birlikte
bu yaygnlk tesadfi deildir. Vakf yardmlama ruhunun bir mey
vesi ve zektn terbiyev tesirinin bir neticesi olarak ortaya kmtr.
Bu nsan messese baz nemli sosyal gayelerin zor kullanlmadan
gerekleecei midini vermektedir. Ahlk maksatlarn hizmetinde
madd bir kymet olarak vakf, ekonomi sahasnda ehemmiyeti haiz
deiikliklerin, madd menfaat sz konusu olmadan da, meydana
5

Ekonomik bilimler sahasndaki almalaryla 1976 Nobel mkfatm


alan Milton Friedmann menf vergi hakkndaki ilgin fikrini muka
yese iin kaydedelim. Bu dnceye gre maliye daireleri kazanc yeter
siz onlanlara menf vergi deyeceklerdi. Sosyal paralar verimsiz ve
mthi pahal sosyal hizmetlere sarfedilmek yerine, gerekten muhta
olanlara datlsayd Amerikada yoksulluk oktan yok olacakt. Friedman byle diyor. Friedmann bu fikri kuvvetli bir ekilde zekt hatr
latyor.

272 | Aliya zzetbegovi

gelebileceini gstermektedir. Bu hususta vakf messesesi tabi ik


tisat kanunlar denilen eye zttr ve siyas iktisat asndan bakld
nda bir anomali tekil etmektedir. Fakat iki ynll (insafl bir
ekonomik kategori) nazar itibara alndnda, vakf, tipik bir slm
messese olarak meydana kar.
nsanlarn, kendi durumlarm ahs abalarla dzeltme arzusunu
-baz kiilerce iddia edildii gibi- acaba zekt, olumsuz ynde etkiler
mi? Bir defa, herhangi bir ahs gayretle bertaraf edilmesi imknsz
birok dert (doutan noksanlklar, sakatlk, afetler vs.) vardr. Bun
dan baka, zekt bu hususta btn uygar ve bir bakma uygar olma
yan toplumlarn da tand dier yardmlardan farkszdr. ABDde
mesel 1965 btesinde fakir Amerikallara yardm iin bir milyar
dolarlk tahsisat ngrlmt.6 Bu nemli meblan dnyann en
mteebbis lkesinde insanlarn alma isteklilii zerine menf te
sir edeceinden kimse korkmuyordu.7

6
7

Senelik geliri 2000 dolardan az olan tabaka. O senelerde 35 milyon


Amerikalnn bu kategoriye dahil olduu sanlmaktayd.
Massachusetts Teknoloji Enstits profesrlerinden olan Lester Turow
bilakis bunun tam tersini ispat ediyor. Bu nl iktisat sosyal vergilerle
ekonomik verimlilik arasnda bir atmann bulunmadn ve sosyal
programlarn sosyal balamdan adaletli olduu kadar ekonomik bakmdan
da verimli olabileceini iddia ediyor. Sosyal demelerin, bol bol olursa,
insanlar tembel ve mark yapp lkenin ekonomik gelimesine ha
lel getirecei grn reddederek diyor ki: En zengin ile en yoksul ta
bakalar arasndaki fark azaltmak maksadyla sosyal zellii kuvvetli olan
programlar tatbik eden sve, svire, Danimarka, Norve ve hatta Fede
ral Almanya gibi memleketler teker teker Amerikay gemektedir. Bu
rada da nc yol insana en yakn ve dolaysyla en messir yol ola
rak ortaya kyor.

Dou Bat Arasnda slm 273

Namaz ve zektn bir tahlili bunlarn dahil dualizmini gsterir.


Dardan bakld zaman ise bunlarn slmn yapsnda deiik yer
ler igal etmekte olduu grlr. Namaz manev, zekt ise sosyal mahiyetlidir. Namaz insana, zekt ise insanlara ynelmi bulunmaktadr.
Namazn karakteri ferd, zekatnki sosyaldir. Gayeleri de ayrdr: Birininki znel, brnnki ise nesneldir. Namaz terbiye vastasdr; zekt
ise, dzenin bir parasdr, vs. ahs bir ibadet olan namaz ile onunla
ahenk iinde bulunan ve sosyal bir davran tekil eden zekt arasnda
bir nevi birliin bulunmas hakknda hemen hemen btn slm oto
riteleri hemfikirdirler. Bu hususta alimlerin ou zekt olmadan na
mazn da kymetsiz olduu iddiasna kadar ileri gitmilerdir.
Namaz ile zekt arasndaki birlik Kurann aralarndaki ba sk
sk belirtmesiyle tespit edilmitir. Abdullah bn Mes udun rivayetine
gre Hz. Muhammed yle demitir: Namaz klmak ve zekt vermek
size emrolunmutur. Zekt vermeyen namazdan da nasibini alamaz.
Bu gr ancak din ile amel, insan ile insanlk arasnda tefrik yapma
yasa olarak anlalabilir. Yani haddizatnda burada sarahaten slm
bir yasak sz konusudur. Hz. Ebu Bekir de zekt vermeyi reddeden bir
kabileye kar zor kullanmaya karar verirken ayn mlahazalarla hare
ket etmiti. Rivayet edildiine gre yle demiti: Vallahi, namaz ile
zekt arasnda tefrik yapan herkese kar cihad edeceim.
Namaz kln ve zekt verin forml iman edin ve iyi amel
lerde bulunun diyen daha esasl ve daha umum, iki kutuplu baka
bir formln zel eklidir. Bu forml ise Kuran m din, ahlk ve sos
yal emrinin temel ifade eklidir.8 Ve slm'n tmyle dayand ve
8

Kurann bir ayetinde bu husus belirtilmektedir: man edip iyi iler ya


pan ve namaz klp zekt veren kimselerin, Rableri indinde ecirleri vardr;
onlar iin korku yoktur, mahzun da olmayacaklar. (Kur'an, 2/277).

274 I Aliya zzetbegovi

baka hibir eyin yerine geemeyecei o iki stunu dile getirmekte


dir. Buna slmn birinci ve en yksek kanunu denilebilir.
Tm slm iki kutuplu bir birliin iaretini taunaktadr.

slma giri iln mnsnda olan ehadet, ahitler huzurunda ya

plr ki, bu da fiilin iki mnl olmasnn neticesidir. Bu ilnla manev

toplulua intisap gerekleir. Bunda ahitlere lzum yoktur. Ne var k


bu hareket ayn zamanda sosyo-politik bir cemaate de giri olmak
tadr. Bunun sadece manevi olmayp, hukuki bir mns da vardr.

Yoksa, bir dine girmek iin ahitlere lzum yoktur, nk bu insan il


Allah arasnda olan bir husustur. Dahas da vardr: Bu hususta niyet

yeter. Baka kiilerin huzurunda yaplan ikrar bir aleniyet unsurudur


ve dolaysyla btn saf dinler bu durumu fuzul kabul eder.
Buna benzer durum phesiz slm oruta da vardr. Oru mslmanlar tarafndan her zaman beraberliin bir tezahr olarak te
lakki edilmitir. Alenen ihlali halinde halkn gsterdii sert tepkiye
bu adan bakmaldr. Orucun ihlali toplumun i tesandnn bir
zedelenmesi olarak grlyordu (daha dorusu hissediliyordu). Bi
naenaleyh, slmda oru tutmak sadece din bir husus ve dolaysyla
herkesin ahs bir meselesi olmayp, ayn zamanda sosyal bir mkel
lefiyettir. Din bir kaidenin byle bir muamele grmesi baka her
hangi bir dinde dnlemez.
Zhtle sevinci ve baz hallerde zevki de biraraya getiren slm
oru dnyada herhangi bir zamanda tatbik edilen terbiyev tedbirle

rin en tabi ve esasl olandr. Ona kral saraynda olduu gibi ky ku


lbesinde, bir filozofun evinde olduu gibi bir iinin meskeninde
de rastlanr.

slmn beinci art olan hac ca gelince: O nedir? Dm merasim

ticar fiar, siyas toplant m? Yoksa hepsi beraber mi? Hac aka din
bir merasimdir, fakat slm tarzda, yani hem bu hem dieridir.

Dou Bat Arasnda slm 275

slmn dualizmi saysz yerlerde kendini gsteriyor. Kurann


u ayetine bir gz atalm: Allah sizi yeminlerinizdeki lvden do
lay sorumlu tutmaz. Fakat kalplerinizin azmettii yeminler yzn
den muahaze eder. Bunun da keffareti, ailenize yedirmekte olduu
nuzun orta (derece) sinden on yoksulu doyurmak veya giydirmek
yahut bir kle azad etmektir. Fakat bunlara kim g yetiremezse
gn oru (tutmas lzmdr). (Kuran, 5/89).9 D dnyada faydal
olan sosyal ameller tercih edilmektedir; ancak bu mmkn olmad
takdirde srf manevi bir fiil onun yerine geer (burada oru byle bir
te vb e, keffaret ve ibadet eklidir).
Veya: Ahdi Kadm misillemeyi, Ahdi Cedd balamay tavsiye
ediyor. imdi bakn, Kur an bu atomlardan nasl bir terkip, bir mo
lekl meydana getiriyor: Ktln karl ona denk bir ktlk
(bir ceza) tr. Fakat kim affederse, bar salarsa, mkafat Allaha ait
tir. (Kuran, 42/40)
Baka bir yerde sentez hemen harfiyyen mekaniktir: Biz onda
(Tevratta) onlarn zerine (unu da) yazdk: Cana can, gze gz,
buruna burun, kulaa kulak, die di (karlktr. Hulsa btn) ya
ralar birbirine ksastr. Fakat kim bu hakkn sadaka olarak balarsa
ite o, kendisinin (gnahna) keffaret (onun yarglanmasna vesile)
olur. (Kuran, 5/48)
Veya: Ey iman edenler, Allahn size helal ettii o en temiz ve
gzel eyleri (nefsinize) haram klmayn. Haddi amayn. nk Al
lah haddi aanlar sevmez. (Kuran, 5/87) Bu itibarla slm insan
lara toprak mahsullerini yasaklayan bir din deildir. slm topra te
lin etmiyor, bilakis, su yoksa toprakla temizlenebilinir. Teyemmm
semboliinin mns ancak bu olabilir.
9

Hz. Muhammedin bir hadisi erifinde yle denilmektedir: Sizden her


kim bir mnker grrse onu eliyle deitirsin. Eer buna gc yetmezse,
diliyle; bunu da yapamazsa, kalbiyle ona kar ksn. Fakat bu durumda
iman en zayftr. Bu hadisin bu ayetle uygunluu apaikrdr.

276 | Aliya zzetbegovi

slmn baz messeseleri ancak ismen, eklen veya kken iti


baryla dindir. Bunlar aslen kelimenin tam mnsyla slm ola
rak kendini gstermektedir.
Mesel, temizlik emri veya alkol yasa bunlardandr. Byle emir
lerin kayna din deildir. nk haric, fizik veya sosyal hayata gs
terilen ehemmiyetten ileri gelmektedirler. Onlar kltrn bir par
as da deildir; onlarn ehemmiyeti ancak medeniyette meydana
kar. Bugnk ok nfuslu byk ehirler, ahs olsun kamu adna
olsun hfzsshha olmadan dnlemez; alkolizm ise bilhassa tek
nik ve ehirleme anda en byk problem olarak kendini gster
mektedir.
Bu mtalaalar bizi, slm tabi olarak sanat ve tekniin btn
lemesine meylediyor tarznda salam temelli bir hkme gtryor.
Bu sentez en tutarl bir tarzda mimarde gereklemektedir.
Ve hakikaten slm byk sanatlar arasnda en fazla mimarye te
vecch etmitir. Bu da mimarnin en az salt sanat veya umum sa
nat (Kenneth Clark)10 olmasndandr. Sanat insanda ferd, manev,
uhrev olan unsurlar fazlasyla vurgulamaktadr. Bu ise, slmn s
rar etmekte olduu denge anlayna ters dmektedir. Mimar, an
gaje bir sanattr, fonksiyonu vardr ve insanlarn ihtiyalarna cevap
vermektedir. (Kar kutupta mzik, tm sanatlarn en manev olan
-Schopenhauer- bulunmaktadr.)
Mimarnin bu ift karakteri onu tipik slm sanat olarak n
ceden tayin etmitir. Onun da, slmn olduu gibi, ruhu ve bedeni
vardr.11
10

11

Kenneth Clark onu bir yerde insanlara daha dolu bir hayat yaamak
iin imkan veren sanat ve hatta sosyal sanat olarak adlandrmakta
dr. (K. Clark, Civilisation, S. 242).
kilik isminde bile yansmaktadr: Archi-tecture pratik ihtiyalara cevap
veren alelde binalar ifade eden tectureden daha fazla bir ey ifade et-

Dou Bat Arasnda slm | 277

Bu sebeple de slmn bilhassa mimar sahasndaki fevkalde b


yk baarlan hi tesadf deildir; bilakis bunlar bir bilincin rn
olarak ortaya kmtr.
Bu kanlmaz iki ynllk slmn kaynaklarnda da tezahr
etmektedir. Hereyden evvel Kur an ve Hadiste. Her biri kendi ba
na ilham ile tecrbe, ebediyet ile zaman, dnce ile tatbikat veya
fikir ile hayat temsil etmektedir. slm bir dn tarz olmaktan
ziyade bir yaay tarzdr. Kurann btn tefsirleri, onun, Hadise,
yani hayata bavurulmadan anlalmaz olduunu gstermektedir.
Sadece bir tek hayatn, yani Hz. Muhammedin hayatnn izahnda
slm pratik bir felsefe, umll bir hayat tarz olarak ortaya km
tr. slmn nc kayna olan cm da mtalaaya dahil ettii
miz zaman gene ayn pozisyonda kalrz. cm, bilindii gibi, din
bir meselede alimlerin (mam afiye gre tm alimlerin, Taber
ve Razye gre ise ekser alimlerin) ittifak demektir. Elitist prensibe
say (quantification) sokmazsa, slm, slm olmaz. cmda ayn za
manda hem (aristokratik, elitistik) hem de kantitatif (demokratik)
bir prensip bulunmaktadr.
Bu ikilikler dzeninde Mekke ehri ile Hir maaras da vardr.
slmm douunda bunlar zahir ile dahil hayat, eylem ile tefekkr
inektedir. ster boyutlar, ister slp, ister gayenin ycelii bakmndan
olsun... Onun iin mimar mutlak surette fonksiyonel olamaz. Tarifte bir
tenakuz olurdu bu. Zira mimar srf fonksiyona irca edilemez. br ta
raftaysa salt mimar>> diye fonksiyonsuz mimar mevcut deildir.
Rnesansn hemen hemen btn byk mimarlan sanatkr (ressam veya
heykeltra) idiler. Dier tarafta byk ngiliz miman Ch. Wren evela ma
tematiki ve astronomdu. Bu gerekler bu hususta mnldr. Wrenin
binalan matematik, lm ve mahedenin, yani ilmi ilim yapan hereyin, mimarye kar olmadm gstermektedir. (Kennetch Clark, aym
yerde, S.212).

278 I Aliya zzetbegovi

arasndaki tezad temsil ediyorlar. slmn ikinci gelime safhasnda


Mekke ile Medine bu olacaktr. Bunlar deiik ruh ve mnlarn her
slm tarihinin kaydettii iki devredir. Ayn mbayenet (ve birlik),
imdi, din ve siyaset, din cemaat ve siyas topluluk eklinde mev
zubahistir.
Ve nihayet slmn en yce trajik figr olan ehit... ehit 'Allahn
yolunda sava, evliya ve mcahittir. Ruh ve kan birlii, yani aslen
deiik iki dzene ait olan iki prensip burada birarada ve ortadadr.

ki ynlle dayanan talebini, Kuran, ona yeni yeni ekiller ver


mek sretiyle, tekrarlamaya devam ediyor. imdi ise tefekkre ma
hedenin katlmasn istiyor. Biri din, br ilim veya daha dorusu,
ilmin balangc veya vad edilmesi.
Kar an, hazr ilm hakikatler ihtiva etmiyor, etmesi gerekli de de
ildir. Bunun yerine esasl ilm bir tavr ve d dnyayla bir mnase
bet kuruluyor ki, bu bir din iin allmam bir eydir. Tabiattaki pekokgeree iaret eden Kuran, insandan onlarla ilgili cevap istiyor.
limle (okumakla - Kuran) ilgili talep imdi Allaha kar olmayp,
bilakis, Allahn admadr (Rabbnn adyla oku... - Kuran, 96/1).
nsan burada yaratc tabiat deil, Allahn bir aheseri olan tabiat
mahede eder ve aratrr. Onun iin bu mahede objektif, bigne,
istekten mahrum deildir; ilm merak ve din hayranln bir kar
mdr. Kurann sk sk kulland tabiat tasvirleri bu temayl en iyi
bir ekilde gsteriyor. (Kuran, 50/6-11, 16/65-69, 6/95-99, 26/7,
21/33, 2/164, 22/45-46, 30/9, 88/17-20, 56/63, 68, 71).
Tamamen tabiata ynelmi bu ayetlerde dnyann kabul, tabi
atla herhangi bir atmamn bulunmay aka hissedilmektedir.

Dou Bat Arasnda slm |

279

slmda madde birok gzel ve ulv gaye iin vasta olarak grl
mektedir (mesel, namaz iin beden, zekt iin mal). Madd dnya
eytann mlk, beden de gnahn yuvas deildir. nsann en byk
mitlerinin baland Ahireti bile Kuran, dnyev renklerle tasvir et
mekten ekinmiyor. Bu yzden Hristiyanlar tarafndan bir dine lyk
olmayan ehvaniyetle sulanmtr. Ne var ki bu husus ancak madd
dnyann slma yabanc olmadn ve dnyay reddeden Hristiyan
zihniyetinin slmda bulunmadm aklamaktadr.
Kurann baz ayetlerinde fikr merak uyandrlp, aratrma ruhu
tevik edilmektedir. (Kuran, 21/30 veya 5/4).
Bu son zikredilen ayet, zihni bilhassa tahrik ediyor. Tm kim
yann esasnda yatan problemi ortaya koyuyor. Netice: Hristiyanl
daim surette uratran esasla ilgili meseleler zerinde bitmez tken
mez tartmalara son veren ve dikkati dnyaya eviren mslmanlardan bakas deildir. Mistik felsefeden akl ilme geiti bu.
Yukarda kaydedilen btn ayetlerde mterek unsur, gzlem
talebidir. Gzlem ise, insann tabiat zerindeki hakimiyetinin ba
langcn tekil etmektedir.
Batnn kuvvetinin sebeplerini aratrrken bu gcn istinat ettii
faktrlerin esas itibaryla ordular veya ekonomi olmadm gryo
ruz. Bunlar sadece d manzaradr. Bu kuvvetin esasnda gzlem ve
tecrb dnme metodu vardr ki, Bat uygarlna Bacondan mi
ras kalmt. 12Jean Fourastie yle yazyor: Tabiat, toplum ve insan
lar mahede etmek, Bat dnyasnda btn ocuklarn tbi tutul
duu temel eitimin ilk merhalesidir... D dnyaya gsterilen alka
Brahman veya Budist filozoflarnn alkasna terstir; zira onlar dik
katlerini d dnyadan i dnyaya eviriyorlar... Bir milletin, Galile,
12

Ve Bacona da Araplardan miras kalmtr. Bu kitabn XI. blmne


mr.

280 | Aliya zzetbegovi

Pascal, Newton ve Claude Bernardm tecrb (experimantal) d


nme prensiplerini edinmeden, izilen ilerleme yolunu bulabile
ceini sanmak abestir. Ekonomik ve sosyal sahada her ilerleme iin
fikr tutumun deimesi, mcerretten mahhasa, akl olandan de
neysel olana, durgunluktan hareketlilie gei arttr.13 lkel bir bilin
dzeyinde slm uygulamaya koymak imknszdr. Namaz doru
drst eda etmek iin zaman ve mekan bakmndan doru bir ci
het tayini gerekiyor. Namazda insanlar Mekkeye doru ynelirler,
yani mekan bakmndan cihet tayini yaplr. Namaz baz astronomik
gereklerle belirlenen muayyen bir vakit iinde klnr. Oru ay y
lnn muayyen bir aynda tutulur. Zekt iin istatistik, saym ve he
sap lzm olur. Hacca gelince o yolculukla alkaldr ve ancak uzun
bir yolculuun ykledii o kadar ok zellii bilmek gereklidir. Yani,
mslman cemaatinin, btn dier hususlar bir tarafa brakarak,
slmn drt temel artn yerine getirebilmek iin medeniyetin hi
olmazsa asgar derecesine ulamas icap eder. Mslmanlarn ayn
zamanda hem mslman olmalar, hem de cahiliyet halinde bulun
malar mmkn deildir.
Bu temayl ne tesadfidir ne de kastsz. Bir slm ilim tarihi in
celemesi, birinci asrda, hemen hemen btn dallarnda gelimenin
hareket noktasnn slm ahkmn mmkn olduu kadar titizce ve
tutarl bir ekilde tatbik etme abasndan doduunu gsterecektir.
Bu gelime kendini muhakkak en kuvvetli ekilde astronomi sa
hasnda gstermiti. Gntherin Tabi ilimler Tarihi adl eserinde,
slm kltr sahasnn pek canl astronomi uurunu teyit eden hu
suslar buluyoruz. Bu uur Yunanllarda hi yoktu.
Frat ovasnda slm, gelimi, hemen hemen 3000 senelik bir
astrolojiyi bulmutu. Gklerdeki olaylar hakknda nemli bilgiler
13 Jean Fourastie, Civilisacija Sutranjice, Zagreb, S. 47-48.

Dou Bat Arasnda slm 281

toplanm bulunuyordu. Ne var ki yldzlarla insanlarn mukadde


rat arasnda bir mnasebetin bulunduu inanc slma yabancyd.
Onun tektanrcl ve aklcl, bu astrolojiyi astronomiye dn
trd. Mehur Badat rasathanesi etrafnda teekkl etmi olan Badat
astronomi ekolnden bahseden Sedillot yle diyor: Daha balan
gtan beri Badat astronomi ekolnn zellii onun ilm zihniye
tiydi; bilinenden bilinmiyene doru gitmek ve dorudan doruya
gzlemle dorulanmayan iddialar asla kabul etmemek zihniyeti...
Aym nc safhasn Tycho Braheden 600 sene evvel Ebul Vef
hesap etmiti. Hayyamm takvimi bugn kullanlmakta olan Gregoryen takviminden daha dorudur. Mellifi muhtemelen brahim El Zarkal olan ve gezegenlerin hareketleriyle ilgili bulunan Toledo cet
velleri Avrupada uzun zaman astronomiye esas olarak kullanlyordu.
El - Brun gn deil, Arzn kendi ekseni etrafnda dnd hipo
tezini ortaya atmt. bn Bcce, gezegenlerin yrngelerinin dairev
olmayp eliptik olduu ihtimaline bile iaret ediyordu vs. vs.
Astronomi daha sonra dier ilim dallarm kuvvetli bir ekilde ar
kasndan ekti (tm ilim astronominin kzdr-Bergson). te bu,
Kurann dorudan doruya bir neticesidir. Tabiate dnk din, ta
rihin en parlak safhalarndan biri olan ilm gelimede yeni ve byk
merhaleye yol amt.

Kelimenin tam anlamyla slm olan din ve ilmin bu btnleme


eilimi pratik hayatta camilerle okullarn beraber inasnda ifadesini
bulmutur. Byk camilerin yannda okullarn da ina edilmesini ilk
emreden Hz. merdi. Bu emri Harun El - Reid (786-808) tekrar
lad. Cami ile okulun birbirinden ayrlmas Nizamiyye tipi okulla
rn ortaya kmasyla olmutur. Okullarn ders programlan ise bun
dan soma da iki kutuplu birlik'' esasna dayanyordu.

282 Aliya zzetbegovi

Cami btn gelime sresi boyunca hibir zaman srf mabet ol


mamtr. J. Rislerin iddiasna gre slmn ilk asrlarnda, yani yk
seli zamannda, insanlarn iyi maksatla biraraya geldikleri okul, ku
lp ve hatta pazar gibi mahallere de cami deniliyordu. (J. Risler, La
Civilisation Arabe, S. 128).14 Bu temayl, ancak slm kltr saha
snn tand bir fenomende, yani Avrupa dillerinde tam karl
bulunmayan (Franszcada ona, mekanik bir terkip olan mosqueeecole denilmitir),15 ift fonksiyonlu, cami-okul denilen emsalsiz
bir messesede ifadesini bulmutu. Karakteristik olan bu messese
Rabbnn adyla oku... (Kuran, 96/1) diye Kurann ilk ayetiyle ta
lep edilen dinle ilmin btnlemesinin teknik bakmdan da tahak
kukunu tekil etmitir.
Ayn anlay btn seviyelerdeki okullarn programlarna da
yansmaktayd. Mehur Badat Nizamiyye medresesi, bu hususta
uzun mddet slm okullarn taklit ettii bir rnekti. Avrupallara
gre Nizamiyye din bir yksek okuldu. Hlbuki bu okulda bugn
ilahiyat dediimiz Tefsir, Hadis, Ahlk ve Akidle beraber entegral
ve ayrlmaz programn bir blm olarak Hukuk, Felsefe, Edebiyat,
Matematik, Astronomi, Mzik ve Tp temel bilgisi de paralel ve eit
bir ekilde okutuluyordu (bk: J. Risler, ayne yerde). Birok yksek
okullara rnek olan Nizamiyye, slm dnyasnn btn byk e
hirlerindeki yaygn yksek eitim messesesi tipiydi.
Mslman dnyasnda okullarn Avrupann lsne gre
dnyev ve din olarak tasnif edilmemesi hemen hemen genel bir
14

15

Ayn konuyu Stefano Bianco da svirede yaynlanan Werk dergi


sinde (No. 9, 1976) ele alyor. Szkonusu olan fenomen iin mellif
slm mekanlarn polivalans diye bir tabir kullanyor (Makalenin
bal: slm ehrin strktrnde polivalans ve fleksibilite).
Hz. Peygamberin kendisinin yaptrd ilk cami olan Mescid-i
Nebevinin ayn zamanda okul (ad suffa idi) da olduuna dair tarih
vesikalar mevcuttur.

Dou Bat Arasnda slm | 283

zellik idi. Bunun herkes iin tabi bir ey olmas veya kendiliinden
yle anlalmas, hakim dnya gr olan slmn ruhundan ileri
geliyordu. Bu anlay bugn de vardr; baka trl nerede olursa ol
sun, yabanc tesirlerin bir neticesi olarak ortaya kar. Orijinal du
rum daima dinle ilmin beraberlii hakkndaki temel slm gre
uygun dyor. En eski slm eitim messeselerinden biri saylan
ve bunlarn en by olan Kahiredeki El - Ezher bazen cami, bazen
da niversite olarak adlandrlmaktadr. T balangtan beri umum
bir tedris messesesidir. Ve ancak en byk gerileme zamanlarndadr ki, srf ilahiyatla uramtr. 1961 senesinde yaplan bir reformla
tp ve teknik fakltelerinin de almasyla asl olan entegral hviye
tine tekrar kavumu oldu. Pakistanda ise cami imamlar devlet ta
rafndan umum okuma yazma kampanyasn srdrmekle grev
lendirilmilerdir. Bu, esasnda tamamen doru bir harekettir. Ancak
tutarsz bir ekilde ve yeter derecede enerjik olmayan bir tarzda y
rtlmektedir. Buna benzer bir durum randa da vardr. Burada e
itli okullardan mezun genler askerlik hizmetini kylerde halka
okuma yazmay retmek suretiyle ifa ederler. Okul olarak ise, ca
miler kullanlmaktadr.

slmn d dnyaya yneliinin bir neticesi de, onun insan an


layndaki zel gerekiliidir. Tabiatn prensip olarak kabul, insan
tabiatnn da kabul demekti.
Dnyamn (ve dolaysyla bedenin) reddedilmesi kendini her
dine empoze eder. Dnyay kabul etmek din iin kendine hakim ol
mak, kendini amak demektir. slm, dnya hakikatini tansn diye
Hristiyanl ikna etmek maksadyla imknsz grnen bir hamlenin
tahakkukunu tekil etmektedir. Kurann baz ayetleri adeta inanl
maz grnyor (mesel zevk, cins sevgi, mcadele, hfzsshha gibi

284 I Aliya zzetbegovi

hususlar kabul ile ilgili olanlar). Bu gerek, dinler tarihinde ve hatta


umum olarak insan uuru tarihinde en messir faktr tekil eder
ve iki dnya dininin, insan hayatnn her ynn kapsayan bir sis
temin ortaya km; insamn, ne ilim adna dini, ne de din adna
daha iyi bir hayat iin mcadeleyi terk etmeye mecbur olmad an
laym vurgular. nsan tarihinin muhtevasn tekil eden ilk acy ve
acya kar mcadeleyi slm asla grmezlikten gelmemitir ve do
laysyla onun r aan nemi de buradadr.
Umum olarak insamn byklk ve haysiyetini tespit eden
slm, mahhas insan mevzubahis olunca pek gereki, hemen he
men antiheroic tir.
slm, insanda tabiatm aan vasflar gelitirme gayreti iinde de
ildir. nsanlar aziz veya melek yapmak istemez; zira byle bir istek
hayaldir. Biz aslnda ne isek, slm da bizi yle, yani insan yapmak
ister. slm, bir nevi zhd tanmakla beraber, hayat, shhat, zihin,
sosyal davran, mutluluk ve zevke olan meyli yok etmek isteme
mektedir. Kabul ettii zhd, kan ile ruh, hayvan ile ahlk arzu ve
istekler arasnda bir muvazene unsuru telakk etmektedir. Abdest, na
maz, oru, cemaat, faaliyet, mcadele, gzlem ve meditasyon vasta
syla slm, tabiatm inam ekillendirme iini srdrmektedir. Hi
bir hususta tabiata kar deildir. Gayeler aym olmasa bile heryerde
devamllk muhafaza edilmektedir.
slm dininin tutumunun byle olmas, gnmze kadar devam
edegelen baz itirazlara sebep olmutur.
slm, szde, ehvaniyetle sulanyor; delil olarak da Kur andan
ve Hz. Muhammed m hayatndan rnekler gsteriliyor. Bununla ilgili
olarak biz diyebiliriz ki; slm, tabu bir hayat tarznn lehinde ve ke
iliin aleyhinde,16 zenginliin lehinde ve fakirliin aleyhinde olup
16

slmda ruhbanlk yoktur Hz. Muhammed.

Dou Bat Arasnda slm 285

insann tabiata ve hatta sadece yeryznde deil, mmknse yldz


lar arasnda da hakim olmasn ister. Ne var ki slm hakik mnda
anlamak; tabiat, zenginlik, siyaset, ilim, kudret, bilgi, sevin gibi mef
humlar Bat uygarl insanlarnn anladklarndan baka trl kav
ramak demektir.
slm gerekten insandan btn mesuliyeti zerine almam is
temitir. Fakirlik ve ztrap dolu terki dnya zihniyetini ise ideal ola
rak ortaya koymamtr. Topran tuzunu ve byk tuzlu denizin
tuzunu (Andre Gide) tatmasn insana yasak etmemitir. O insan
iin tam ve dolu bir hayat talep etmitir. Bu hayat ise iki koordinat
zerinde durmaktadr. Birisi mutlulua ve kudrete olan meyil; br
ahlken ykselmek, kendi kendini durmadan yaratmaktr. Bu te
mayller ancak mantkta birbirine zttr; hakik hayatta ise birleir ve
karlkl olarak birbirine nfuz eder. Bu, kendi hayatmzda veya gz
lerimizin nnde hergn saysz defa cereyan etmektedir. te byle
imknlar ancak insana verilmi bulunuyor ve tezat dolu bu mahlk
ancak bununla tarif edilebiliyor.
ncil, tabi drtleri lnetleyerek srf ruhtan sz etmektedir.
Kuran ise onlar tekrar ortaya karyor. nk onlar o kadar asl ol
mamakla beraber doru ve gerektir. Kurar bunlardan, kmamakszn anlayla bahsetmektedir. Meleklerin insana secde etmesi (Kur an,
2/34), insann melekten stnln tazammun eder. Bir iirin p
heli ycelii karsnda dramn daha derin ve hakik olmas gibi. n
sanlar yumuak huylu, zarif, sadece iyilik iin programlanm varlk
lar deillerdir. Onlar madd, kaba, tenakuzlar iindedirler. Meyilleri
ile imtihanlar arasnda gerilmi vaziyette... Bu insanlardan gnah ve
hatadan masun varlklar oluturmay gayr tabi bir tutumla isterken,
birden farkna varyoruz ki kansz, hissiz, ktlk yapamadklar gibi
iyilik de yapamayan sahte tipler elde edilmitir. Onlar toprak ana
dan ayrmakla hayattan da ayryoruz. Hayat ve kuvvetin olmad
yerde ise, fazilet de yoktur.

286 Aliya zzetbegovi

Freud, cinsiyeti yok etmenin deil de, sadece bastrmann mm


kn olacan; bastrlan cins drtnn ise, daha byk dertlere sebep
olduunu ispat etmekle urayordu. Hristiyan iffet ve nefse hakim
olma talebi her ne kadar daha yce gibi grnyorsa da, kontroll
ve itidalli cins hayatla ilgili slm anlay insana daha uygundur ve
meselenin hakik, dnyev ynn de nazar itibara almaktadr. Bu
meselede slm din olarak deil, tam mnsyla hayatn hakikati ola
rak hareket etmektedir. Cins hayatn lehine olan btn sebepler akl,
dnyev ve pratik mahiyettedir; nefse hakim olma gibi din ve ahlk
mahiyette deildir.
ncelemekte olduumuz konu insann kendi kendisiyle, daha
dorusu ideallerinin, onun tabi-fizik, sosyal ve fikr abalaryla
ahenk iinde bulunmasyla ilgilidir. Bu temel ilikideki atma nev
rozlarn ilk nemli kaynadr. Bir baka kaynak da insan ile evresi
arasndaki atmadr.
Kur an insana nadiren, insanlara ise sk sk, ara sra da sadece
vatanda olarak hitap eder. Toplum yesi olarak insan bu dnyann
ocuudur, yalnz, ahsiyet olarak o semann da sakinidir, insan an
cak dier insanlarla mtereken sahip olduu bir eye gre sosyal bir
varlktr; yani mnferiden ve ahsen sahip olduu eye gre deil.
Eer bir taraftan fert ve br taraftan toplum, deiik, bamz r
nek ve ideallere gre ekillendirilirlerse, o zaman fert ile muhit ara
snda atma btn neticeleriyle kanlmaz olur. ncirdeki sevginin
yerine adaleti en yksek emir olarak belirtmekle (Kur an, 4/135,5/9,
5/45, 6/152, 7/28, 7/84 vs.), slm, apak mslmann insan ola
rak ve vatanda olarak terbiyesinin ayn olmasn istemektedir. Zira
adalet aym zamanda hem ahs hem de sosyal bir fazilettir (Aristo
teles bunu siyas fazilet olarak vasflandryor).17
17

Akinolu Tomas ise adaleti en yksek dnyev, sevgiyi ise en yk


sek uhrevi fazilet telakki ediyor (Summa Theologia, II, 191).

Dou Bat Arasnda slm 287

Binaenaleyh, fizik ve ahlk taleplerin dengesinin mstakbel ifa


desi olan mslmann, herhangi baka bir ideal insandan daha fazla,
muhitiyle, kendi bekasnn icaplaryla ahenk iinde olmasn bekle
mek en gereki yaklamdr. Hristiyan ve umum olarak idealist
retiler, teoriyle tatbikat arasndaki tezat yznden sktu hayale ve
gvensizlie yol ayorlar.18 Bat dnyasnn tamd nevrozlarla deformasyonlar ksmen Hristiyan insan ideali ile Hristiyan ideallerin
den bamsz olarak teekkl eden toplumun siyas modelleri arasnda
sregelen dahil gerginliin bir neticesi olarak ortaya kar, bu Kilise
nin, ruhlar terbiye ettii, devletin ise bedene hakim olduu vaziyettir.
Tanrya ait olan Tanrya, hkmdara ait olam ise hkmdara ver
diyen parolaya gre Batl insana zel hayatnda Hristiyan, resm a
hs veya i adam olarak ise makyavelist olabilecei retilmitir. Bu
atmay zemeyen veya ona tahamml edemeyen kimse nevrozun
kurban olur. Mslman dnyasn tanyanlar fertle muhit arasndaki
fevkalde ahengin zerlerine yapt tesir hakknda; ferdin toplumla
btnlemesi hakknda, sun, haric, siyas ve hukuk olmayan, ak
sine dahil, organik bir balln varl hakknda hemfikirdirler. Bu
gerek, yoksulluk ve geri kalmla ramen bile mevcuttur.
Hz. Muhammedin birok hadisi erifinde arlklar reddedil
mektedir. ki eyden nefret ediyorum; Dindar cahil ve imansz alim.
(Bu hadisi R.W. Emerson Conduct of Life adl kitabnda kayde
diyor). Hazreti Muhammed phesiz baka birok eyden de nef
ret ediyordu. Mesel, gsz mminler ve imansz gller; ruhen
temiz, fakat bedenen kirli olanlar; kudretsiz adalet ve adaletsiz ikti
dar... Zenginlik ve refaha kar deildi, fakat fazilet zenginliini kesin
olarak talep ediyordu. Ne var ki gsz, himayesiz, yaln fazilete pek
ehemmiyet atfetmiyordu. Daha iyi hayat artlan iin cehalet, hasta
18 Bk., mesel: Karen Homey, Les Voines Nouvelles de la Psychoanalyse,
Paris, 1951.

288 | Aliya zzetbegovi

lk, sefalet ve pislie kar mcadeleyi ahlk deerlerle beraber ayn


sraya koyuyordu. nk mslmanlarn, namaz kldklar ve oru
tuttuklar zaman mutlaka evliya olmalar art deildir. Onlar bilakis
alelde, hayatn zevklerine mtemayil insanlardr. Namaz ve oru
onlan yukarya doru ekerse de onlar yine iliklerine kadar insan
drlar. Yani fiil hayata itirak edip tekrar tekrar ona dnerler. nsan
lardan uzak ssz yerlere ekilmez ve kendilerini ihmal etmezler ve
Allahn helal kld gzel ve iyi eylerden (Kur an, 5/90) vazge
mezler. Sadece ite hr olmak onlara kfi deildir (zira Allaha ina
nan herkes ite hrdr); onlar fizik bakmdan da hr olmak isterler
ve kle olmay kabul etmezler. Yeryzndeki hayatmzn yegne ha
yat olmadna inanrlar, fakat ondan sarfnazar etmek suretiyle onu
kaybetmek de istemezler. Kuran Arzn hakik ocuklarna hitap et
mektedir. Onlar ki, yeryznde huzur ve nee iinde dolap, zul
metmeden Allahn nimetlerini ararlar. (Kuran).
slm, bylece, hem fizik hem manev hayat srdrmek veya
Kurann dedii gibi bu dnyadan nasibini unutmadan ebed hayat
iin yaamak eklinde tanmlarken diyebiliriz ki, btn insanlar bi
linli veya bilinsiz olarak olas birer mslmandrlar.19
Her ocuun mslman olarak dnyaya geldiini, fakat annebabasnn veya iinde yaad artlarn onu baka bir ey yaptn
belirten Hz. Muhammedin sznn mns da muhtemelen budur.
nsan doutan Hristiyan olamaz, nk 'Allah kimseye tayama
yaca bir yk yklemez (Kuran, 2/286). nsan Hz. saya gre yayamaz, fakat tamamen ona kar da yayamaz. Yani onu bir taraf
tan kabul bir taraftan reddetmek icap eder. Bildiimiz gibi slm ite
tam bunu yapyor. Yeryznde insann mukadderat olarak adlandr
dmz herey birbirine ters bu iki gerek arasnda cereyan etmekte
19

Eer slm bu ise, o zaman biz hepimiz slm iinde yayoruz demek
tir. (j. W. Goethe).

Dou Bat Arasnda slm 289

dir. slm insana uygundur, nk onun imajna gre tekil edilmi


tir. (Kur an, 30/30); daha dorusu insan tabiatndaki iki ynlle
gre. Baka her cevap insann varoluunun ancak bir tarafna nce
lik verir ve dolaysyla nsan kuvvetlerin tam inkiafn engeller veya
onlarn birbiriyle atmasna sebep olur. Bylece insan, slm iin
en ak bir delil mahiyetindedir.

Dualizm en yksek felsefe deildir; fakat hayatn en yksek ek


lidir. iir prensip olarak kalbin bir zelliidir; fakat, en byk air
ler - Homer, Firdevs, Dante, Shakespeare, Goethe - aklla duyguyu,
ilimle gzellii iirde birletirmilerdir. iirler toplumla deil, insanla
ilgilenmektedir. Ne var ki Homerin iirleri Yunan milletinin oluma
sna, J.G. Whittierin fkeli iirleri Amerikada kleliin kaldrlma
sna katkda bulunmutur. Matematik akln bir yeteneidir; fakat iyi
bir matematiki bir bakma air de olmaldr. (Weierstrass). Btn
byk fiziki ve astronomlar ayn zamanda birer mistik idiler. Kopernik, Newton, Kepler, Einstein, Oppenheimer. Ceza -bask vas
tas olmakla beraber- gl ahlk faktr de olabilir. Adaletli olursa,
hem su hem de dier insanlar zerine terbiyev tesiri olur. Korku
insan iin ahlkn balangcdr; tpk Allah korkusunun, Allah sev
gisinin balangc olduu gibi. Sporun srf fizik bir faaliyet olmasna
ramen, apak kuvvetli bir terbiyev fonksiyonu da vardr.
Tarihin en byk simalarndan olan Eflatun, adn, omuzlar
nn geniliine borludur. Gl omuzlar arasnda en asl ruh ye
titiriliyordu vs. vs... Hayatn zirvesini tekil eden noktada bedenle
ruh, aklla gnl, ilimle din, fizikle Hint felsefesi birleiyor. Srf zi
hin veya srf ilham her zaman yozlama ve gerilemenin bir iareti

290 | Aliya zzetbegovi

dir. Buna gre sekler prensip (sacral) kutsal prensibe destek olabi
lir, beden temizlii ruh saflna hizmet edebilir, namaz ise ibadetin
en yksek eldi olur.
Bu perspektif iinde birka fenomen daha inceleyelim:
Tabi denilen terbiyenin gayesi nedir? Bu soruya Rousseau karak
teristik bir cevap veriyor: Birletirilemez olarak telakki edilen, fakat
btn byk insanlarn becerdii birey, yani beden ile manev kuv
veti, bir bilgenin akl ile bir adetin gcn biraraya getirmek. Gaye
ite budur (J.J. Rousseau, Emile).
ocuun terbiyesinden bahsederek Montaigne yle yazyor:
Ruhunu kuvvetlendirmek iin adalelerini kuvvetlendirmeniz gere
kir. Rousseau ise, Locke, Fleury, de Crusann, aralarndaki farklara
ramen, bu noktada hemfikir olduklarn tespit ediyor. Kendisi de
Emile de u gre tekrar tekrar dnyor: Bedenin kuvvetli olmas
lzm, eer ruha itaat edecekse. yi hizmeti mutlaka gl olmaldr.
tidalsizliin, ihtirastlar uyandrdn bilirim; zamanla bedeni de za
yflatr. br tarafta riyazet ve oru ok defa ayn neticeye gtrr.
Beden ne kadar zayf olursa istekleri de o kadar artar, ne kadar kuv
vetlenirse o kadar itaatkr olur. Btn nefsan tutkular zayf beden
lerdedir. Onlar ne kadar az tatmin edebiliyorlarsa o kadar da onla
rn tesiri altnda kalyorlar (Rousseau, Emile).
Kuvvetin prensip olarak ahlkla hibir alkas yoktur. Ne var ki
fiil hayatta kuvvetsiz adalet olamaz. Adalet, hakkaniyet fikri ile kuv
vetin birliidir. Kilise ve dinin asrlarca tahamml ettikleri o kadar
ok adaletsiz tatbikat siyas hareketler gidermemiler mi? Eitlik,
zgrlk, kardelik parolalar fikir olarak din mahiyetlidir; hakikat
olarak ise (eer hakikatse) bunlar ihtillin, yani siyaset ve zulmn bir
neticesidir. Dinin, mdafaa ettii byk fikirlerden herhangi bir eyi
pratik hayatta tahakkuk ettirmekten aciz kalmas ezilmilerin, tahkir
edilmilerin gznde taleplerini itibardan drmtr. br taraf

Dou Bat Arasnda slm | 291

tan, dinlerin ortaya atp ilham ettii ve fakat sadece bahis ve hayal
dzleminde brakt fikirlerin tahakkuku iin vasta olan zulm ve
siyaset, bu bakmdan mazur grlecektir.
Veya, almay ele alalm. almann da ilk bakta iki yn belli
oluyor: Biri faaliyetin kendisi, nsan olan ve faydaya dayanmayan fa
aliyet, br ise, almann neticesi, yararllk ve ihtiyala izah edilen
rn.. Birincisini din, kincisini ise uygarlk gznnde tutar.
nsann bu dnyadaki kaderini, din, Yznn teri iinde ek
meini yiyeceksin szyle izmi bulunuyor, ilimle materyalizm
mekanik almann giderek insann yerini alacam ve alma g
nnn durmadan ksalacam ne srp, sonunda almasz bir
dzen vad ediyorlar. Bu byledir, nk din almay srf alma
olsun diye, gnaha kar ahlk bir vasta olarak ister. Zira isiz kii
nin beyni eytann sevdii bir ikamet yeridir ve ayrca madd ha
yatn prodksiyonu ve reprodksiyonu dinin gayesi deildir. Uy
garlk, tam tersine, srf almann neticesini veya hatta srf retimi
gznnde tutar. Tannm marksist yazar olan Henri Lefebvre bu
konuya temas ederken, marksist grte almann ahlk olarak
deil, retim faktr olarak szkonusu olduunu aklamaya ihti
ya duyuyor (Cenevrede yaplan uluslararas bir toplantda verilen
bir teblide). Avrupada alma klt aslen protestant kaynakldr,
umumiyetle sanld gibi sosyalist kaynakl deildir. Din, nisandan
neticenin nasl olacam dnmeden almasn ister. Uygarlk ise
sadece neticeyi gz nnde tutarak, mmkn olduu kadar baka
larm, eski alarda kleleri, yeni ada makinalar kullanmak sure
tiyle almann kendisini dlamak ister.
Bu mtalaada alma tahlil edilerek paralara ayrlm bulunu
yor. Bir btn, faydal bir faaliyet, birlik olarak ele alndndaysa, a
lmann ekonomik fonksiyonu kadar ahlk fonksiyonunun da bu
lunduu grlecektir. Yoksullua kar bir mcadele faktr olduu

292 Aliya zzetbegovi

gibi, kt dnce ve tutkulara kar da bir mcadele faktrdr. Bu


hususta alma, tipik slm mahiyetli bir fenomendir.
Yararl ve ahlk hususlarn bu paralellii, insann hem tabi hem
sosyal hayatna ait bir olayda pek ak bir ekilde takip edilebilir. Bu
olay, yakn akrabalar arasnda cins mnasebetin engellenmesi veya
insan ailesinin tekml boyunca, bunun giderek daraltlmasdr.
Burada ayn zamanda hem tbben hem de ahlken kabul edilen bir
talep mevzubahistir. limle ahlk bu hususta harikulde bir ekilde
mutabakat iindedir.
Yakn akrabalar arasnda cins mnasebet yasa, dnyann her ta
rafnda ve btn devirlerde rastlandndan cihanmul bir fenomen
dir. Bu, tabi slm diye vasflandnlabileceimiz bir hususun rne
idir. Hayatn kendisi burada kendi slm yolunu bulmu gibidir.20
Yakn akrabalar arasnda cins mnasebet yasa acaba srf ahlk
mi, yoksa biyolojik sebeplere mi dayanyor? Bu sebeplerden herhangi
birisi hari tutulursa tatmin edici bir cevap verilemez. Biyolojik se
bepler her phenin fevkindedir. Tannm Rus biyologu Timiryazew yle yazyor: Yakn akraba evliliinin ocuklarn salna kt
tesir ettiini ispat eden birok ey vardr. Byle delillere bugn ihti
yacmz yoktur. nk deney bunun genel bir kanun olduunu ve
yalnz insanlar ile hayvanlar dnyasnda deil; bitki dnyasnda da
geerli olduunu gstermektedir. Ve hatta bu btn organik dnyada
car bir kanundur. Bu, bitkilerde olduu kadar baka hibir yerde o
kadar aikr deildir, (Timiryazew, Bitkilerin hayat S. 134). br
20

ptida milletlerin bu yasan istenmeyerek ihlaline kar basit fakat pek m


essir tedbir almalar ilgintir. Mesel, Afrikada ccelerde ve Avustralyada
asl yerlilerde her aile birka aileyi iine alan muayyen bir totem grubuna
mensuptur. Birbirine yakn birka totem grubu, sembol bir bitki veya
bir hayvan olan muayyen bir evlilik snfm tekil etmektedirler. Bir de
likanl evlenmek istediinde ancak baka bir evlilik snfndan bir kzla
evlenebilir.

Dou Bat Arasnda slm | 293

tarafta bu yasan ok eski olmas bizi daha ziyade ahlk mlaha


zalardan kaynaklanan bir yasakla kar karya bulunduumuz hk
mne sevkediyor. Bu yasan ok eski zamanlarda byle anlalm
olmas bir gerektir, tpk gnmzde de onun umumiyetle herey
den evvel ahlk veya sadece ahlk bir yasak olarak telakki edilmesi
gibi. hlli kamuoyunda ahlk bir ayplamaya sebep olur. Her ne
olursa olsun burada ahlk ile ilim arasnda mkemmel bir mutaba
kat, yani slm yaklam diye adlandrdmz hususun zn tekil
eden bir prensip mevcuttur.
Tarih gelime srasnda ortaya kan tpla ilgili baz ilgin te
zahrleri incelediimiz zaman gryoruz ki, bunlar, tbbn da ift
mahiyetli olduuna iaret etmektedir. Tp hibir zaman, bugn ol
duu gibi, gemite de, srf ilim deildi. Bilakis, hem hikmet, hem
ahlk ilmi, hem de ruhla ilgilenen bir disiplindi. Tp byle olmad
zamanlarda sadece beden tedavi ediyordu.
Son zamanlarda baz hastalklar ortaya kmtr ki hastalanan
organlarn yapsnda, ok esasl aratrmalara ramen herhangi bir
organik deime tespit edilememitir. Hastann ikayetlerinin do
rudan doruya onun ruh hayatyla ilikili olduu grlmektedir. Be
denle ruhun karlkl tesirleriyle uraan psikosomatik tp, mesel,
mide lseri, astm, imanlk, diyabetmigren, baz romatizma hasta
lklar ve alerji trlerinin hereyden evvel ruh arzalar olduu gr
n savunmaktadr. Bu ve buna benzer hastalklarn temelinde baz
ruh atma veya sarsntlarn yattm, organik deimelerin ise an
cak ikinci plnda bulunduunu aratrmalar gstermitir. Hatta bu
deimeler hi bulunmayabilir.
insanlarn hakik tedavisi sadece fiziko-kimyev tedaviye veya
cerrahye, yani srf mekanik mdahale ve ameliyata uca edilemez.
Sanayilemi tababet t: anonim tedavinin son derece yetersiz ol
duu kanaati tp evrelerinde yava yava yaygnlamaktadr. nk

294 | Aliya zzetbegovi

hastalklar deil, sadece hastalar vardr. Tbbn urat ey feno


menler deil, insanlardr. Hatta bir bakma ahsiyetlerdir. Ayn sebep
her zaman ayn neticeyi vermez. Keza ayn hastalk ve hatta tedavi
iki kiide ayn deildir. Onun iin mukaddes emanetler, du, kur
ban, oru ve telkin vastasyla insanlarn tedavi edilmesine dair eski
hikyelerde hakikat pay vardr. Bu temayl gnmze kadar devam
edegelmitir. Pariste baz hastanelerde mzikle de tedavi yaplyor.21
nk hastalk sadece fizik bir hal, fiziko-kimyev veya fizyolojik bir
arza deildir. Gelimesi srasmda kimya ve astronomiye dnecek,
yani ilim olacak olan simya ve astrolojiden farkl olarak tp, en iyi te
maylleri mevzubahis olunca daima bu iki kutup arasnda tereddt
edecektir. Zira kimya ile astronomi madde ile urarlerken, tbbn
konusu hayat veya daha dorusu insan hayatdr. nsana ait hereyin olduu gibi tbbn da bu yzden ilimle dinin entegrasyonunun
iaretini tamas icap eder.
Bu adan incelemeye devam ettiimizde her sanatn ayn za
manda zanaat olduunu farkederiz. Zanaatla sanat arasndaki fark
kimse inkr edemeyecei gibi, aralarndaki aka mterek olan hu
suslar da kimse inkr edemez. Birok byk sanatkr kendilerini sa
dece zanaatn byk ustalarndan saymlardr. Paris ressam ve heykeltra loncasnn bir nizamnamesinden (1391 senesinden kalma)
anlalyor ki, onunla, o zamanki zanaat loncalar nizamnameleri
arasnda hibir fark yoktu. Burada zanaatn renilmesi, yardmc
larn staj, iyeri ama gibi hususlar hakknda mevzuat bulunmak
tadr. Her zaman birbirine ters iki tezahr gze arpar: Biri sanatla
zanaatn zarur olarak birbirinden ayrlmas; kincisi, bu ayrln
hibir zaman tam olmay. Sanatla zanaat baz mterek zellikleri
muhafaza ediyorlar. nsann yapt bir ey, hibir zaman tamamen
21

Merkezi Pariste bulunan Mzikle Tedavi Komitesinin fahr bakan


nl viyolinist Yehud Menuhindir.

Dou Bat Arasnda slm | 295

mekanik bir fiil deildir. Tersine, insann yapt ey tamamen yara


tc bir fiil de deildir. Hibir zanaat yok ki ayn zamanda yaratma
da olmasn ve keza hibir sanat yok ki ayn zamanda teknik de ol
masn. Birbirine zt iki kutup baka bir sahada da grlebilir. Bir ta
rafta ressamlar, br tarafta resim tccarlar, resmin ayn zamanda
rn, fiyat bulunan ekonomik bir deer olduuna dair devaml bir
delil tekil etmektedir. Ayn ekilde yazann karsnda yaync, mi
marn karsnda yatrmc, film ynetmeninin karsnda prodktr
bulunmaktadr, vs. vs.
Mzik tarihi de teknik ile dnce arasndaki karlkl bam
ll aka gstermektedir. Mzik teknii ve orkestrann organizas
yonu ile Beethoven, Bach, Mozart gibi mzik bykleri uram
lard. Bat mziinin zirvesini tekil eden Beethoven in senfonilerinin
onlardan nce gelitirilmi bulunan mzik teknii olmakszn mey
dana geldii dnlemez. Saz says adamakll arttrlarak orkestra
erevesi iinde gruplar tekil edilmitir ki bugn 150 kiilik orkest
ralar bile vardr. D, teknik temeli tekil eden orkestra olmadan sen
foni dnlemezdi.

Demek ki hakik hayat her yerde birbirinden bamsz iki fakt


rn iie ilemesinin bir neticesidir. Biyolojide fiziko-kimyev esasla
entelehik (entelechial) olarak adlandrabileceimiz bir prensibin
birliidir bu. Tarihte ise madd esasla nsan, bilinli yaratc fakt
rn (gl ahsiyetler, hakim fikirler, idealler) beraber ilemesi di
yebiliriz buna. Tarih durum her annda esas itibaryla bamsz bu
iki kuvvetin bilekesidir.
nsann, tarihin seyri zerindeki tesiri deiiktir ve iradeyle u
urun derecesine baldr. Tarih hadiselere itirak edenlerin manev
kuvveti ne kadar bykse, d dnyann kanunlarndan bamszlk-

296 | Aliya zzetbegovi

lan da o kadar byktr. Ballk burada kiinin uur ve faaliyetiyle


ters orantldr. Prensip olarak insan tamamen serbesttir ve d ka
nunlarn onun zerinde hibir tesiri yoktur, irade gcyle insanlar
hastalk ve tehlikelere baaryla kar koyuyorlard. Birisi birka arslan arasna girse, yok olmu saylr. Ne var ki, tamamen makul olan
bu kanun arslan terbiyecisi mevzubahis olunca car deildir. Tarih
batan aa, kk fakat kararl, cesur ve akll insan topluluklarnn,
hadiselerin seyrini deitirdiklerini anlatan bir hikyedir.
Enfs faktr ne kadar daha az enfs ve daha fazla tl ise, baka
bir deyimle fail ne kadar az insansa ve ne kadar fazla eyler arasnda
bir eyse, objektif denilen ardarn tesiri de o kadar byktr. Ta
biat zerinde ve hatta tarih zerinde hakimiyetimiz vardr, eer kendi
kendimize hakim isek. slmn tarih meselesindeki tutumu aa yu
kar budur.
Tarihin seyrine byle -znde slm- bir bak, sadece hadise
lerin cereyann izah etmeyip, insanlarn tarih olaylara fiilen tesirini
de tayin edebilir. Bu ifadeyle biz, insanlarn gcn ve aczini; olay
lara hakimiyederini ve bu hakimiyetin snrlarm; insann yapmak
istedii ve yapmaya muktedir olduu hususlar ile tarih olaylarn
aktr olarak yapmaya mecbur olduu eylerin arasnda ayrm ya
plmasn vurguluyoruz. Byle bir anlay, fikirlerin tarih gereki
lik iinde yaratclk imknm ve insanlarn irade ve enerjileriyle bu
gereklii deitirme imknn izah etmektedir. br taraftan byle
bir anlay, objektif faktrlerin roln, gereklere dayanma kanl
mazln da aklamakta ve tarih determinizmi olduu gibi gerek
likle alkas olmayan bo idealizmi de aym ekilde reddetmektedir.
Gereklerle fikirlerin, gereklikle insann byle bir mtalaada sabit
bir yeri vardr.

Dokuzuncu Blm
HUKUKUN SLM MAHYET

Hukuk, umumiyetle tarif edildii zere, hak gibi, korunan menfa


atler sistemi ise, o zaman hem din hem de sosyalizm hukuk iin gayr
msaittir. nk din menfaati, sosyalizm ise hakk anlamaz.
Srf menfaat zerine hibir hukuk kurulamaz. Keza kamu yarar
veya kt hretli devlet gerekesi zerine de kurulamaz. nk
kamu yararnn gerekesi ve fertlerin vazgeilmez haklar tabi olarak
birbiriyle badamaz. Eer insan ahsiyet deilse (sosyalizmde ol
duu gibi sadece toplum yesi ise) o zaman herhangi bir mutlak, a
priori, tabi hakk da yoktur. O ancak devletin ona tand bir hakka
sahip olabilir. Toplum yesinin baka herhangi bir hakk yoktur.
Haklar ancak doutansa; hkmdar, parlamento veya snfn
iradesi deilse, tabiatn veya Allahn vergisiyse, yani insanla bera
ber domusa vazgeilmezdir. Onlar insan haysiyetinin bir yndr
ve bu zellikleriyle de zaman, artlan ve tarihi ap, yaratla kadar
uzanmaktadr. Burada tabi haklarla din arasnda ilgi, tabi haklarla
materyalizm arasnda ise, ayrl vardr.

298 I Aliya zzetbegovi

Yahudi Meselesi balkl yazsnda (1844) Marks yle diyor:


Szde insan haklan, droits de Ihomme, droits du citoyen (va
tanda haklan) den farkl olarak burjuva toplum yesinin, yani insan
dan ve toplumdan ayrlm kiinin, egoist kiinin haklarndan baka
bir ey deildir.
Dier bir materyalist yazar -Jeremy Bentham-' insan haklarn
dan nefretle bahsediyor: nsan haklan samalktr; vazgeilmez tabi
haklar ise samaln karesidir. Bir yazsnda Bentham Fransz n
san Haklar Deklarasyonunu metafizik bir eser olarak vasflandnyor ki, bu bir bakma dorudur. Jellinek, nsan Haklan Deklaras
yonu iin ihtilalin deil, reformasyonun eseridir diyor.1 Avrupada
Hrriyet-Eitlik-Kardelik lsnn meneinin aratrlmas J.J.
Rousseauya ve 1776 senesi Amerikan Bamszlk Deklarasyonuna
delalet ediyor. Marksizm ile tabi haklar arasnda bir uzlama meydana
getirmee teebbs eden Emst Bloch mecburen u hkme vanyor:
nsann doutan hr ve eit olduu mdafaa edilemez. Doutan
herhangi bir hak yoktur; btn haklar mkteseptir veya mcadele
yoluyla elde edilmelidir.2
Binaenaleyh, bu adan bakld zaman tarihin mns haklarn
atmas deil, menfaatlerin atmasdr. Snfkavgasnn muhte
vas da budur. Bu kavgada galip gelen, menfaatini ve iradesini hak
olarak ilan eder. Dolaysyla marksistler yle derler: Hukuk hakim
snfn kanuna dntrlm iradesidir. Yani burada hak ve hak
szlk, adalet ve adaletsizlik, ahlk ve gayn ahlk diye bir ey yok
tur. Glerin bu boy lmesinden daha gl kann menfaati
szkonusudur.3
1
2
3

Jellinek: Die Erklrung der Menschenrecte, 1904.


Emst Bloch, Prirodno Pravo i ljudsko dostojanstvo, Belgrad 1977, S. 178.
te hukukun byle bir tarifi: Hukuk, hakim snfn iradesini ifade
eden davran kaidelerinin toplamdr... Bu kaideleri devlet, hakim sim-

Dou Bat Arasnda slm | 299

Ne var ki imdi szkonusu olan ey daha kuvvetli olann hakk


dr. Fakat asl hak bunun tam tersidir. Gszn hakk. Gl olana
herhangi bir hak lzm deildir. Dnce ve inan hrriyeti, herey
den evvel baka trl dnmek ve inanmak hakk olduu gibi, hak
da her zaman gsz olann glye kar direni tarzdr. Hakim
zmreyi daima alklamak ve vmek iin vatandalara hak verecek
bir kanun, hak deil, alay olacaktr. Her sosyal dzenin hukukliinin
mihenk ta, muarzlarna ve aznlklara kar taknd tutumdur.
Glnn iktidar bir gerektir, hak deildir. ktidann herhangi bir
snrlamasnn balad zamanda ve yerde hukuk balar. Tabi, bu s
nrlamann gszlerin lehine olmas gerekir. Her diktatrlk hu
kukun askya alnmas demektir. (Bloch). Bu husus proletaryann
diktatrl iin de varittir. Proletaryann diktatrl kanunla
smrlanamayan ve kuvvete dayanan hakimiyet (Lenin) deil mi?
Tatbikat gsteriyor ki, proletaryann diktatrl her yerde sekreteryamn diktatrlne dnmtr.4 Hukukun hakim snfn ira

fin irade ve menfaatine uygun olarak, sosyal iliki ve hallerin emniyeti,


glendirilmesi ve gelitirilmesi uruna cebren tatbik eder. (A. Viinski,
Glavni Zadaci nauke u sovjetskom socijalistikom pravu, 1938). Bu
tarifi yapan ve 1936-1939 arasnda Sovyetier Birliinde yaplan temiz
lemeler srasnda basavc makamnda bulunan bu adam; tarifin tatbi
katta nereye gtrdn gstermek frsatm buldu.
4.1920 senesinde yaynlanm olan Sovyet iktidannn bundan sonraki
vazifeleri hakknda alt tez balkl yazsnda Lenin yle diyor: Sov
yet kurumlan taralndan seilmi veya tayin edilmi idarecilerin, diktatr
lerin ahs emirlerine alma srasnda itirazsz bir ekilde boyun eme
hususu hl ok yetersiz bir lde temin edilmi bulunmaktadr. (Le
nin, Soinenya, 4. bask, Moskova 1955, cilt 29, S. 162).
Haziran 1979da ise inin en byk gnlk gazetesi Zhenmin Zhibao
beklenmedik olduu kadar cesurane bir itirafta bulunuyor: Son on ve
daha fazla sene proletarya diktatrl ad altnda anlalan ey, gerek
ten feodal faist bir diktadr. Eer Mao Tse Tung lmeseydi bu hl
alan halkn hakik iktidan olacakt.

300 I Aliya zzetbegovi

desi olduu iddias, bu yzden, hukukun kendisinin inkrdr. Hu


kuk siyasetin tedbiridir (Lenin) tarifi ile Her hukuk bilin siyas
bilincin bir parasdr sz (Viinski) ayn eyi ifade ediyor. Huku
kun bu inkrnn phesiz dinin inkryla bir ilikisi vardr. Yani ma
teryalist felsefenin dorudan doruya bir istidlalidir bu. nk daha
gl olann herhangi bir ekilde snrlandrlmas, din tasavvurlar
dan baka neye istinad edebilir? Yoksa bir millet, kolayca imha edip
maln mlkn alabildii bir aznla ne sebeple ve neyin adna ta
hamml etsin?
Amerikada beyaz gmenler yerli halk blgelerinden dar ata
rak imha ederken acaba hangi prensipleri inemilerdi? Eer hukuk
hakim snfn iradesi ise o zaman onlar bunu hakl olarak yapmlar
dr, nk hem daha gl hem daha ilerlemi, baka bir deyile ha
kim snf idiler. Marksn, sermayenin ilk defa biriktii devre olarak
tarif ettii zamannda kapitalistler hangi prensipleri iniyorlard?
Eer hukuk hakim snfn iradesi ise, o zaman kapitalistler -hakim
snf olduklarndan ve i gcnn istismar onlarn iradesi olduun
dan- zulm yapmayp, hukukun icaplarna bakyorlard. Ve dolay
syla istismara kar direnen iiler hakszdlar, nk hakim snfn
iradesine kar hareket ediyorlard. Bu reduetio ad absrdm (sa
mala indirgeme) aka gsteriyor ki hukuk -mevcut olduu yerdehakim snfn iradesi olmayp, bu iradeyi snrlandran bir prensip,
yani mstakil bir prensiptir.5
Bu prensibin mahiyetinin incelenmesi bizi, hayat, sanat veya
hrriyetin mahiyetini aratrmamzda olduu gibi ayn glklerle
5

Kle sahiplerinin hukuku olan Roma hukukunun bile insan hrriyeti


prensibini (ad initio ommnes homines liberi nascebantur - balang
tan beri btn insanlar hr olarak douyorlard) diye iln etmee mec
bur olmu olmas gerei buna kuvvetli bir delildir. Bu olmadan, Roma
hukuku sadece siyasetin bir tedbiri olurdu.

r
Dou Bat Arasnda slm j 301

karlatryor. nsan toplumundaki hakik kanunlar cezalandrma


tehdidinden baka vatandalarn vicdanlarn da bask altnda tutan
kanunlardr. Her hukuk dzeni ya byledir ya da byle olduunu
iddia eder. ktidar veya hukuk teoride btn ahlk unsurlardan sy
rlm bulunduu yerlerde bile tatbikatta ahlk ve nsan vasflara
brnmek istemektedir. Proletaryann diktatrl kendini demok
rasi olarak gstermek abas iindedir. Hakim snfn kanunlam
iradesi srf irade olmaktan karak kendini adalet ve hakkaniyet,
yani hukuk olarak gsteriyor. Bu gelime kanlmazdr ve haddi
zatnda her hukukun tabi, orijinal ikiciliinin bir ifadesi veya tak
lidi mahiyetindedir.6 Bu ikiciliin yok edilmesiyle hukuk, hukuk ol
maktan kar. Bir taraftan mevzuuna, yani menfaat, iktidar, siyaset,
Roma tabiriyle utilitas seviyesine iner, br taraftan soyut hakka
niyet fikri veya ahlk ar niteliini alr. Her iki durumda da hu
kuk olmaktan kar.

te bu yzdendir ki ne Hristiyanlk ne de materyalizm hukuk


meydana getiremezler. nk hukuk bir tek prensibe dayanmaz.
Hristiyanlk, hukuku dnyay dzeltmek iin ancak hayal bir aba,
mudaka baarszlkla sonulanan bir teebbs olarak grmeye mec
burdur. Zira onlara gre Hz. sa Ahdi Kadmin adaleti yerine sev
6

Her hukuk rf ve det hukuku olarak balamt ve bu, lisanda da iz b


rakm bulunmaktadr (mesel, Franszcada: les moeurs-detler). Hakim,
rf ve dete gre hkm verdii zamanlarda, aslen mer' ahlk anlay lan tatbik ediyordu. Bu husus daha sonra bitmez tkenmez polemiklere
yol amt, gayesi de hukukun ahlktan aynlmasm ispat etmekti. imdi
ise -grdmz gibi buna tamamen ters bir tezi, hukuk ile menfaat ara
sndaki fark ispat edici bir tez gerekiyor. Hukukla ilgili bu ihtilaf, huku
ken aym zamanda hem ahlk hem menfaat; siyasetin tedbir (Lenin)
olduu kadar, ahlkbiliminin matematii (Hermann Cohen) olma
sndandr.

302 | Aliya zzetbegovi

giyi tahakkuk ettirmee gelmiti. Sevgi ise dnyev deil, en yk


sek uhrev fazilettir (Akinolu Tomas, Summa Theologia, II, 1, 91).
Hz. sa hakimlii reddediyor (Luka, 12, 13-15); Hugo Grotius ise
tabi hukukun Dadaki Vaaz ile olan bam hutbenin -aklama
sna gre- ulv kutsiyeti yznden koparyor. br tarafta materya
lizm, hukukta idealistik, statik ve hatta gerici bir ey grmektedir.
Hukuk bir yandan gaye gdcdr, sosyaldir, siyasdir, objektiftir ve
tamamen dnyaya dnktr; br taraftan ise normatiftir, ahlkdir.
Dnya iindeki mnasebedere hakkaniyet prensibini, ahlk dze
nin prensibini, yani bu dnyaya ait olmayan bir eyi sokmaa al
maktadr. Byle bakld zaman hukuk iki kutuplu bir birliktir, tpk
insan ve slm'n yle olular gibi.
Bu itibarla hukuk; saf din veya materyalizm sayesinde kurula
maz, fakat onlara kar da kurulamaz.
insan ahsiyeti, niyet, hakkaniyet, vazgeilmez insan haklar gibi
eylerin kymetinin tespiti olmadan, Hristiyanln tespitleri ve kur
duu eyler hesaba katlmadan hukuk olamaz. Dier taraftan bu d
dnyann kymet ve ehemmiyetini tanmadan, menfaat ve kuvvet ol
madan, yani Yahudiliin tespit ve teyit ettii eyler olmadan hukuk
mnsz kalr. Hristiyan yaklam olmasa, hukuk gayr mmkn ola
cak yahud yaklam olmadan da lzumsuz kalacakt. Bu iki ner
meden anlalyor ki, her hukuk tabiatyla slmdir. Dolaysyla ne
Hristiyanlk ne de Yahudilik kendi otantik hukukunu kuramamtr.
Byle bir hukuku, ancak slm meydana getirmitir.
Tarih asndan bakldnda hukuk, kltrn hayatnda olgun
luk a fenomenidir. nsanlarn uurunda din ve sosyo-politik emel
lerin dengede bulunduu zamanda olumutur. Bu, din tasavvurla
rn hl kuvvetli ve insanlarn gr ve davranlarna messir olup
da gelmekte olan uygar an akl ve yararc dnceleriyle byk
lde snrlanm bulunduu andr. Kymetini dinin teyit ettii in

r
Dou Bat Arasnda slm | 303

sann yannda, bamsz bir deer olarak, toplum ortaya kyor. O


srada bunlar birbirine eit iki deerdir ve aralarndaki denge saye
sinde (slm denge) hukukun olumas ve tam mnsyla geli
mesi mmkn oluyor.
Bu deiim tarihteki en tannm hukuk sisteminin ortaya
knda mahede edilebilir. Bunlar, Roma, slm ve Avrupa hu
kuk sistemleridir.
Tarihte meden hukuk merhalesi olarak bilinen Roma hukuku
nun ilk safhas (krallk devresiyle cumhuriyetin ilk asr) hukuk ile
din, ius (hukuk) ile fasn (ahlk) tam bir birliiyle temayz etmiti.
Hukuk kaide olan iusun mahiyeti din norm olan fasn mahiye
tidir ve tersidir... Daha sonra bu iki prensip tabi olarak birbirinden
ayrlmtr. Fakat Roma uygarl ve Roma siyas (devlet) fikrinin,
stoac ahlk - din felsefenin tesir altna girmesi hukukun gelimesi
iin elzemdi. Roma ampirik prensibi olan utilitas, stoac idealistik
mefhum olan lex universalisle birlemitir.7 Ne Roma uygarl ne
de sto felsefesinin tek bana Roma hukukunu meydana getirme
sine imkn yoktu.8
slmda ise, hukuk ve teoloji mevzubahis olunca bir nevi kii
sel birlik mevcuttur. Hemen hemen btn byk din otoriteler

Roma hukukunun gerek ykseklie ulat o yce blmleri muhak


kak Stoamn tesirine borluyuz. Mesel, Luris praecepta sunt haec:
honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere (Hukukun
kaideleri unlardr: doru drst yaamak, bakasna hakaret etmemek,
herkese paym vermek).
Roma hukukulan M.. aa yukan 150 senesinde zamann en byk
stoaclarndan olan Panetiusun Romada bulunmas srasnda stoac tabi
hukukla temas kurmulard. Bu sentezin en verimli neticesini muhakkak
Ciceronun eserleri tekil etmektedir. Stoacln Roma hukuku zerin
deki tesiri hakknda bak: P. Barth, Die Stoa, 1909, S. 120 ve devam).

304 I Aliya zzetbegovi

hukuk eserler telif etmilerdir.9 Bu eserlerdeki hukuk ile teolojiyi bir


birinden ayrmak bir Avrupal iin mmkn deildir (byle bir tef
riki slm zaten tanmaz). Hukuk bir bakmdan slmn tabi eseridir.
Alfred von Kremer yle yazyor: Ortaan ilk asrlarnda hukuk
fikrinin gelimesinde ve ilm olarak ele alnmasnda nemli baarlar
kaydeden tek millet Araplardr. Vardklar muazzam neti celer evren
sel kanun vzlan olan Romallarn eseriyle yanyana durmaktadr.
Avrupa tarihinde hukukun gelimesi, Kilisenin hakimiyetinden
kurtulmasyla balar ve sosyalist retilerle sosyalizmin sahneye k
masna kadar devam eder. Birka asr sren ve iinde hem Avrupa
kltrnn, hem Avrupa uygarlnn unsurlar bulunan bu devre,
Avrupann byk beyanname ve kanunnameler devridir. Bu ikilik,
-haddizatnda slm iki ynllk- Avrupa hukuk fikrinin merkez si
mas olan Hugo Grotiusun Opusunda gayet ak bir ekilde ifade
sini bulmaktadr. Reformasyon devresinin sonlarna doru Grotius,
katolik ve protestan hukuk yazarlarnn grlerini biraraya getirip
hukukun ahlk ve dine kar bamllk derecesini ve aym zamanda
onlardan ne kadar bamsz olduunu gstermitir. Bu dualizmi gz
nnde tutarak daha soma bir ksm yazarlar (mesel K. Werner ve
Ahrens) hukuk ile ahlkn birbirinden ayrlmasn Grotiusun b
yk hizmeti olarak gstermeye laacak, bakalar ise tam tersini id
dia edeceklerdir (mesel Kr elim an n). Fakat hukukun asl kayna
nn Allah olduu gryle, (De Iure Belli, Kit. I, bl. I. Md. 10,2)
Grotius, bir daha pheye mahal brakmayacak ekilde her hukukun
dine balln teyit edecektir.

Mesel, mehur mam Ebu Yusuf maliye hakknda bir eser yazmtr
(Kitabul-Harac); baka bir byk din mellif olan E-eyban ise harp
hukuku zerinde bir eser (Kitab us-Siyer) telif etmitir.

Dou Bat Arasnda slm 305

Hukukun bamszln yok etmek en an marksist devlet ek


linde bile mmkn deildir. Tatbikatta, en ak teorik tutumlarda dahi,
iktidarn iradesiyle hukuk tamamen ayn klnamaz. Aralannda al
mas mmkn olmayan byk veya kk bir uurum daima mev
cuttur. Sosyalizm ile gelimi, bamsz ve hr bir hukuk sistemi birbiriyle uyumazlar.10 Her hukuk mesafe ve standart ister. Sosyalizme
ise aracsz harekete, objektiviteye, action directe (dorudan ey
leme) uyar. Fiziin (veya biyolojinin) alkanlk ve anlaylarn sosyal
hayata aktaran sosyalizmin iinde hukukun yeri yoktur, zira hukuk
fizie zttr. Fizik olmal diye bir tabir tanmaz, her hususta kesin
lik ister ve bu byledir der.11 Szde halk demokrasilerinde mah
kemelerin itibar dkl hukukla olan ideolojik mnasebetin bir
neticesidir. Burada hukuk btn basklara ramen hakim snfn ira
desi deil, bir lde tabi hukuk olarak kalyor. Hukukun vastasz
icracs ve gerekletiricisi olarak mahkeme de hukuk gibi, ayn mu
ameleye diiar oluyor ve dolaysyla gzden dm vaziyette bu
10

in Halk Cumhuriyeti 1978 senesinde, yani kuruluundan 30 sene sonra


dahi ne meden kanuna ne de ceza kanununa sahipti. Kanunlarn ka
rlmas ile ilgili almalar uzun zaman yasak blge telakki edilmiti
(nl in hukukusu Han Yi Tung un 1978de yaplan bir toplantdaki
aklamasna gre).
11 iki dnya harbi arasndaki devrede en tannm Sovyet^hukuk nazariyecisi
olan Yevgeniy Pasukanis (Stalinin temizleme hareketleri srasnda kaybol
mutur) gayet tutarl olarak yle diyordu: Proletarya hukuku diye bir
ey yoktur, dolaysyla bir sosyalist hukukunun da varolmas gerekmez.
(Y. Pasukanis, Allgemeine Rechtslehre und Mantismus, 1929, S. 33). Bu
tutum Rudolf Sohmun buna ters, fakat ayn neviden olan Hristiyan
hukukunu inkanylakarlatrlmaldr: Kilise hukuku Kilisenin znn
kendisiyle tezat halindedir. (Rudolf Sohm, Kilise Hukuku).

306 | Aliya zzetbegovi

lunuyor. Kolayca mahede edilebilecei gibi avukatlk mesleinin


durumu da toplumdaki itibar bakmndan ayndr. Bu trden her
iktidar, hukuku siyaset mertebesine, mahkemeyi de sekreterlik sevi
yesine indirmeye almaktadr. Fakat bu hususta hibir zaman ta
mamen muvaffak olamadndan, iktidarlar, mahkemelerden kan
makta ve gerektiinde polis, idari messeseler ve temerkz kamplan
sayesinde, yani mahkeme d, hukuk d vastalar kullanarak doru
dan doruya takibata bavurmaktadr. Devlet ile iktidar fizik, mah
keme ile hukuk ise ahlk kuvvetin ifadesidir. Mahkemenin (huku
kun) manev kuvvetinin devletin fizik kuvvetine denk olabileceini
kabul etmek, fikrin maddeden, ruhun da eydan stnln ka
bul etmek demektir. Eer bununla eitlik veya daha ziyade iktidarn
fizik gcnden stnlk kastediliyorsa mahkemelerin bamszl
mantk d bir prensiptir. Her kltr ve gayet tabi her dinde mevcut
olan bu prensip ateist bir devlet sisteminde bulunmaktadr; nk
bu sistemin dayand ana prensibin kendisine terstir.12
Salt biimcilik, kendi kanunlarna riayetsizlik ve snrsz bir ekilde
mevzuat karma, yani mevzuat enflasyonu da ayn izgidedir.13
Bu gelime; action directe yani siyas eylem veya idarecilerin
siyas karar, mektup, mesai ve hatta konumalarm kanunlarn ye
rine geirme abasnn neticesidir. Bunlar anayasa ve kanunlardan
12

13

Kaydedelim ki bu memleketlerde her yerde hakimlerin devamll pren


sibi -ki bu hakimlerin bamszl ve vatanda haklarnn bir garantisi
dir- bir kar prensiple, yani yeniden seilme prensibiyle deitirilmitir.
Yemden seilme sistemi hakimleri iktidara kar dorudan doruya bir
bamllk mnasebeti iine sokmaktadr. Hakimlerin, yeniden seilme
lerine karar verenlerin tevecchn temin etmek zere durmadan aba
gstermeleri gerekir. Bu durumun hakimlik mesleinin itibanm ne ka
dar drd kendiliinden anlalmaktadr.
Sovyetier Birliinde mesel 1937-74 devresinde takriben 370 kanun
karlmken aym zamanda icra organ (bakanlar kurulu, bakanlklar ve
dier yrtme messeseleri) 700.000 (!) kararname karmtr.

Dou Bat Arasnda slm 307

daha nemli olur (Mao Tse Tungdan iktibaslar hatrlayalm). Bu


tip devletlerin hepsinde halk temsil eden organlarn otoritesinin ye
tersiz, daha ziyade yalnzca ekl olmas karsnda, yrtme organlar
ile takibat organlarnn, mahkemelerin ve avukatln aleyhine pek
byk selahiyetle donanmas gze arpar. Bu devletlerden her biri
mahkemeyi itaatli bir messese derecesine indirmek abas iinde
dirler. Fakat bunda tam mnsyla muvaffak olamazlar. Bu iki husus
tan herbiri tek bama hukukun asl mahiyetine ve din-hukuk-ateizm
arasnda olan mnasebete iaret etmektedir.

Adaleti ilgilendiren bir fiil mevzuubahis olunca, insanlar hemen


hemen istisnasz zmnen ruha inanrlar ve buna gre hareket eder
ler. Bir kimse cinayet ilediini itiraf edip de bunu istemeyerek yap
tm iddia ederse, o zaman davadaki dier taraftar -davac, mdafaa,
ahitler, ehlivukuf ve mahkeme- acaba ne ile megul olurlar? Cina
yetin ilenmi olmas itirafla tespit edilmise, neticeleri d dnyada
biliniyorsa ve haklarnda ihtilaf yoksa, o zaman bunlar ne ile ura
rlar, ne hakknda bilgili bilgili nutuklar ekerler, en titiz tahliller ya
parlar? Btn bu abalanmn haric, objektif gereklerle hibir alkas
yoktur; srf dahil bir problemin etrafnda dner. Bu problem kast
tr; o ise harite deil, insamn iinde cereyan etmi bir olaydr. Eer
ispatlanacak eyler gereklerse, o zaman bile bunlar ancak kast is
pat etmeye yardm ettii takdirde isabetlidir. Ayrca, bu adl mese
lede aktrlerden herbiri kast, istek, irade ile ilgisi bulunan eyleri bu
anda asl fiilden ve onun neticelerinden, mukayese edilemeyecek ka
dar daha nemli sayar. Bu itibarla onlarn hepsi, bunun farkna var
madan bile, gerekliin yerine ruha ncelik verirler. Vazifesini ihmal
ederek bir faciaya ve y? kadar iinin lmne sebep olan bir ma
den oca iisinin ceza, , zaten bir aya mezarda olan ihtiyar bir ka-

308 | Aliya zzetbegovi

dini menfaat temini maksadiyle ldrenden daha hafif olur. Gayri


mantk ve bize her zaman gayet mkl grnen byle bir hkm,
ruhun varlm kabul ve haddizatnda madd dnyada cereyan eden
bir hadise hakknda deil de failin ruhunda olan bir ey hakknda ka
rar verdiimizi gstermez mi?...
nsanlarn hkm ve adaleti, Allahn hkm ve adaletini taklid etmeye teebbs ediyor. nsanlarn adaleti niyet, eilim, saik gibi
eyleri ne kadar daha fazla nazar itibara alrsa, ilahi adalete de o ka
dar daha yakn olur. Hata ile yaptklarnzda size bir vebal yoktur,
fakat kasden yaptklarnzda vebal vardr. (Kur an, 33/5). Niyeti na
zar itibara almak, asgarden bile olsa, Allahn varlm kabul ve do
laysyla materyalizmi reddetmeyi tazammun eder. Ayn mantn,
ters bir istidlalle, materyalist felsefeyi, zarur olarak mesuliyet mef
humunu, yani adalet ve kabahat mefhumlarm inkr etmeye ve mu
kabil, objektif bir prensibi, yani toplumsal himaye prensibini ortaya
koymaya nasl sevkettiini hemen greceiz. Bu gelime tamamen
kaideye uygundur.
Ceza ve Toplumsal Himaye

Szkonusu olan problem, suluya kar meyyidenin hakl bir


tedbir olup olmamas meselesi ile alkaldr. Bu ise fiilin serbeste
mi, yoksa baz artlar altnda m ilenmi olduu meselesiyle ba
lantldr (bu artlar; ya sulunun bnyesi, ya iinde yaad ahval,
ya da ikisi). Bir tarafta meyyidenin tatbik edilmesini her insann sa
hip olduu seme hrriyetiyle hakl gsterenler, br tarafta ise fai
lin, davran tarznda artlanm ve dolaysyla yapt gibi hareket
etmeye mecbur kalm olduundan, cezann bir mns olmadn
savunanlar bulunuyorlar. Bu ikinci durumda ceza tesirsiz (ve haksz)

Dou Bat Arasnda slm 309

dir, tpk bir hastaya ceza verilmesi gibi. Bu gr savunanlara gre


ceza yersizdir, fakat toplumsal koruma (defense sociale) yani top
lumun kendini kabahatsiz faile kar korumak maksadyla ald ted
birlerin yeri vardr. lk zikridilenler hrriyet veya ahsiyetten, teki
lerse gerekircilik veya toplumdan hareket etmektedirler.
Ceza - toplumsal koruma ikilemi ceza kanunlar kadar eskidir.
Bunun incelenmesi ise, bu kitabn ele ald baz meselelere bam
baka bir adan baklmasna imkn veriyor.
Su ve ceza mefhumlarm bilinen en eski hukuk kitab olan Hamurabi kanunnamesinde buluyoruz; sosyal himaye fikri ise, R. van
der Made ye gre, eski Yunanllarda da vard.14
Ferdiyetilere gre su ilemenin kabahati insandadr. Pozitivistler ise kabahatin toplumun, artlarn, tek kelimeyle insann dnda
bulunan bir eyin olduu grndedirler. Fakat ne birinci kanaat,
insann a priori kt! Ne de ikinci kanaat, insann a priori iyi olmas
demek deildir. Denilebilir ki, birinci kanaate gre insan faildir, hr
ve mesul bir ahsiyettir; kincisine gre ise, eyler arasnda bir ey, ka
nlmaz tabiat kanunlarna tbi ve hrriyetini kazanmaya gc yet
meyen biyolojik bir gerektir. Birinci gr, insana hem iyi hem kt
olmaya imkn verildii, iki ktan birinin kanlmaz olduu inancna
dayanmaktadr, ikinci gr ise, insann kendisinin ne iyi ne de kt
olduu, davrannn iinde yaad artlarca tayin edildii grn
ifade etmektedir. Onun davrann biz ahlk bir kodekse (kurala)
uygun olarak iyi veya kt olarak vasflandrrz. Pozitivistler bam
sz seme imknna sahip hr ahsiyetin ve dolaysyla bamsz bir
mesuliyet taycsnn da varlna inanmazlar.
Uygalamann da ortaya koyduu zere, bu iki ekolden herhangi
14

R. van der Made: Contribution a lEtude de lhistoire de la defence so


ciale et de droit penal, 1949-50, S. 944.

3 1 0 j Aliya zzetbegovi

birinin dierinden daha hogrl ya da daha sert olduunu dn


mek yanltr. Greceimiz gibi bu birok hususlara baldr.
Toplumsal himaye prensibinden hareket ederek faile kar al
nacak tedbirler bakmndan deiik ve hatta birbirine zt hkmlere
varmak mmkndr.
Nitekim eer su, hayat artlarnn bir neticesi ise sertlik hakl
olamaz, dolaysyla herhangi bir ceza mnsz olur. br taraftan,
objektif tehlike veya onu nlemenin mlahazalar esas olarak aln
d takdirde, gayet sert ve tamamen haksz tedbir ve cezalara da ba
vurulabilir.
Ayn ekilde ceza hukuku tarihi, ferd kabahat fikrinin neticede
pek ar cezalara (mesel engizisyon) gtrd gibi, gayet nsan
anlaylara da yol atn gsteriyor. Ve hatta lm cezasnn hakl
olup olmamas ile ilgili tartmalarda mahede ediyoruz ki en ar
cezann mdafileri her iki tarafta da bulunmaktadrlar.s lm cezas
her iki taraf asmdan hem mdafaa hem tenkid edilebilir. u farkla
ki, ferdiyetilerin grne gre hr ahsiyete kar bir meyyidedir;
sosyal himaye savunucular nezdinde ise sosyal mekanizmann bo
zulmu bir parasnn sklmesi mnsndadr. Birinci rnekte daha
nsan; kincisinde ise gayr nsan, mekaniki bir izahla kar karyayz. Bu izahlarda felsef veya metafizik esaslar aka gzlenmektedir.
Bunlar, birinci rnekte semadaki prologu, kincisinde ise Darvvin
ve tekml teorisini hatrlatyor. Ancak bir husus katidir: Ferdiyet
ilik daima ceza messesesini misilleme olarak kabul edecek; mater
yalist tutum ise, her zaman baz tedbirleri ve belki pek sert ve ar
olanlar da, prensip olarak ceza d mahiyette grecektir. Bu tedbir
lerin gayesi - M. Ancelln dedii gibi - suluyu ya bertaraf etmek ya
15

Mesel, svireli hukuku ve sosyal himaye hareketinin faal bir temsilcisi


olan M. Graven svirede lm cezasmn yeniden konulmasn savun
maktadr.

Dou Bat Arasnda slm 311

hut ayrmak yahut da onun tedav veya yeniden eitilmesine matuf


tedbirleri tatbik suretiyle ntralize (fizikten dn alman tabire
dikkat!) etmektir.16
Ceza ile korunma tedbiri arasndaki fark, cezann, adaleti ve ah
siyeti, tedbirin ise menfaati ve toplumu gz nnde tutmasmdadr.
Cezann arl su nisbetindedir; koruma tedbirinin nevi ise,
failin tekil ettii objektif (sosyal) tehlikeye baldr. Hem ceza hem
de koruma tedbiri, failin haklarnn kaldrlmas veya tahdid edil
mesinden ibaret olduundan, koruma tedbirinde ortada bir su ol
madan da bir ahsn haklarnn snrlandrlmas tasavvur edilebilir.
Emniyet veya umum nleme mlahazalaryla alnan tedbirlerde ve
bilhassa muhtemel sulular caydrmak istenildiinde bu, tamamen
haksz ve sert bir mahiyet kazanabilir. Byle tedbirler ok defa ol
mu, daha dorusu bu imkn hep suistimal edilmitir. Dehet dolu
bir rnek, mesel Stalinin temizleme hareketleridir. Bu hareket
srasnda, baz bilgilere gre, aa yukar on milyon kii toplumun
iinden tasfiye edilmilerdi. Burada bilhassa dikkat edilecek husus,
bu hareketlerin bir cezalandrma olmayp, sadece toplumun, bir kim
seye veya bir eye engel tekil eden unsurlardan temizlenmesi ola
rak grlmesidir. Ntralizasyon da, tasfiye' gibi mekanik bir ha
reket, mekanik bir stlahdr. br tarafta ceza ahlk bir mefhumdur
ve ilk defa Allahn cezalarndan bahseden din kitaplarda gemitir.
Bu husus din ile ceza nazariyesi arasndaki terminolojik olduu ka
dar tarih ilikiye de iaret etmektedir. Daha fazla ceza prensibini vur
gulayan kanunlar arkasnda idealist felsefe, toplumsal koruma pren
sibinin arkasndaysa pozitivizm yatmaktadr.
16

Bu hususta teoride hemen hemen hi istisna yoktur. dealist Kant (ve


Hegel) hemen hemen harfiyyen Die di... prensibini mdafaa eder
ken, materyalist Holbach ceza hukukunda ksas prensibini tamamen red
dediyor (Holbach, Systeme de la Nature).

312 | Aliya zzetbegovi

Ceza hukuki sre ile toplumsal koruma tedbirleri ise, suluya


nasl muamele edilecei hususu ile ilgilidir. Muhakeme; hrriyet,
mesuliyet, adalet gibi heyecanlandrc ve yce mefhumlarn ere
vesi iinde cereyan eden dramdr. Muhakeme her zaman bize dram
veya yini hatrlatan muayyen bir merasime balyd. 17 br tarafta
koruma tedbiri yararllk meselesidir. Onu hekim, psikolog, sosyo
log veya iktidar tayin eder; hakim deil. Prensip olarak koruma ted
birleri topyada insan fertleriyle yaplan umum suistimalin bir par
asdr. topyada mahkeme ve muhakeme diye bir ey yoktur. Zira
ahlk ve hukuk olmad gibi hrriyet ve mesuliyet de yoktur.
Onun iin diyoruz ki, hr inam mesl ilan edip mahkm ede
riz; toplum yesinden ise kendimizi koruruz. Toplum yesinin ne
suu, ne de mesuliyeti yoktur. O sadece zararl veya yararl olabilir;
bu ise, seme meselesi deildir. Hmanizmin efkat gibi bir ey ol
mas icap etmez. Sen topal ve krlere efkatlisin; kt olanlara ne
den byle deilsin? Onlar, istemeden byledirler.
Epiktetin bu sznde efkat vardr, fakat din olmad gibi h
manizm de yoktur. Hmanizm, insann hr, yani mesuliyet hissi olan
bir varlk olarak teyidi demektir. Mesuliyetsizliinin ilan kadar hi
bir ey insann deerini drmez. nsan, mesuldr; hayvan ve ey
ise deildir. Stoa ile din arasndaki fark ite buradadr. Stoaclk ilk
plna merhamet ve balamay; din ise, mesuliyeti koyuyor.18 Din,
insann mesuliyetinin ve dolaysyla nsan deerin en tutarl ilndr.
Defence sociale aslen ve hatta inam kurtard veya yumuak ted
birler tatbik ettii zaman bile gayr nsan bir teoridir. nk kiinin,
yaptndan mesul olmadn iln etmitir. br tarafta su teorisi
17

18

E. Bloch dramn meneinin iki trl, yani adli ve gizemsel olduunu (E.
Bloch, aym yerde, S. 238); Benjamin ise dramn nl birimi, yani mekan,
zaman ve aksiyonun da trajedinin adl meneinden ileri geldiim gstermi
tir (Benjamin, Ursprung des Deutschen Trauerspiels, 1928, S. li).
Kuran, 75/36, 23/116 vb.

Dou Bat Arasnda slm | 313

nsandir, sert cezalar verildii zaman bile. Ceza, sulunun nsan


hakkdr; inkr ise, dier insan haklarnn inkr ile irtibatldr. He
gel, cezann ancak ksas olma durumunda sulunun insan haysiye
tiyle ahenk iinde olduunu ve baka herhangi pratik bir gayesinin
(korkutma veya yeniden eitme) olmamas icap ettiini gayet tutarl
olarak iddia ediyor. Mesuliyet, nsan deer ve haysiyetin en yksek
tezahr eklidir ve ahlk, yan uhrev mns vardr. nsann yery
znde dier insanlarn nndeki mesuliyeti ancak mutlak mnda,
ebediyette, Allaha kar mesuliyeti bulunduundandr. Haddizatnda
hr ahsiyetin, yaptklarndan veya daha dorusu seme fiili konu
sundaki bu ebed mesuliyeti, yeryznde insanlar nezdinde mesul
saylmas iin arttr. Btn yarglamalar lah mahkemenin snk
bir taklidi mahiyetindedir.
Materyalizmin neden her zaman failin mesuliyeti yerine sosyal
bakmdan faydal veya zararl olmak gibi baka gerekelere tevessl
ettii konusunda bu argmantasyonun iinde izah vardr. Mesuliyet
kategorisi ve hatta muhakeme ve ceza, materyalizmin mfredat defretinde bulunmamaktadr.

Cezann gayesi ne nleme, ne koruma ve ne de tazmindir. Yani,


failin slah da dahil olmak zere herhangi pratik, dnyev bir he
defi yoktur. Gayesi, yasak bir fiilin icrasyla ahlk dzende bozul
mu olan dengenin yeniden kurulmasdr. Ceza, hukukun nefyi ma
hiyetinde olan suun nefyi, yani nefyin nefyi (Hegel), remedium
peccatidir. Bu tarif, ekl ve cansz grnmekle beraber ihmal de edi
lemez. Zira cezalandrmay dier birok gerekle ve bilhassa koru
mayla ilgili olanlarla birletiren sonraki gelimeye ramen, ceza, da
ima bu esas mnsn muhafaza edecektir. Baka bir ifadeyle, ksas,
gayr ahlk bir fiile ahlk bir cevaptr, ok defa yararsz ve hatta tat

314 | Aliya zzetbegovi

bikat bkmndan zararl zannedilse de... br taraftaysa yararllk,


daha kk olann feda edilmesiyle daha byk menfaatin korun
mas, ferdin menfaatlerinin toplum menfaatlerine tbi tutulmas, ko
ruma tedbiri iin daima gereke olarak gsterilmektedir.
Ksas, ceza fikri; suun, ilah gazab gerektirdii eklindeki din
anlaylardan kaynaklanmaktadr. Bu fikir, sonradan gelen tm snr
lamalara ve dzeltmelere ramen, ceza adalet anlaylarndan hibir
zaman tamamen atlamamtr. Baz yerlerde gereke olarak Tann ile
ilah gazabm yerine bozulan ahlk dzen gsterilecektir; fakat bu, esas
itibaryla, bir deiiklik deil, sadece terminolojik bir farktr. nk
ahlk dzenin kurucusu ve koruyucusu Tanrdr.
Anlatlan herey, tabiatyla, meselenin ancak teorik grn
dr. Bu kitabn incelemekte olduu konu iin u iki gerek karakte
ristiktir: Birincisi, ahlkn su prensibine kar, tam tersine bir bedel
olarak sosyal koruma teorisinin ortaya km olmas; kincisi ise, tat
bikatta kanun karlmas srasnda pozitif yasama mercilerinin, istinad ettikleri felsefeye bakmadan, hibir zaman salt kanunlar
karmamalardr. Her pozitif kanunda nazar olarak reddedilen teki
prensibin mevcudiyeti hissedilmektedir. Bu itibarla, bildiimiz kadar,
tatbikatta tamamyla sululuk prensibine dayanan bir ceza yasama
bulunmad gibi; sosyal koruma fikirlerinin de tamamen tutarl bir
ekilde tatbik edildii bir yasama da yoktur. Burada ancak iki pren
sipten birinin az ok stnlnden bahsedilebilir.19
19. yzylda ortaya kan ve balangta ar grleri savunan
T) efense sociale hareketinin kendisi de kanlmaz olarak bir tekml
kaydetmi bulunmaktadr. Bu hareketin ileri gelen mdaflerinden
olan Marc Ancel yle diyor: ki byk dnya harbi arasnda pozi
19

Sululuk prensibinin hakim olmasna rnek olarak talyan ceza kanunu


gsterilebilir. Buna zt olarak skandinav memleketlerinin ceza kanunlan
ile zlanda'nn ceza kanununa iaret edelim.

Dou Bat Arasnda slm 315

tif yasamada klasik olan su-ksas ile sosyal koruma doktrinleri ara
snda bir orta yol (media via) gr nihayet galip geldi.20 Ve devam
ediyor: Fakat, bundan sosyal koruma fikrinin zarur olarak herhangi
bir cebr muamelenin ve eninde sonunda cezamn tmyle reddini
ierdii neticesi kyor mu? Burada, nihayet, ceza hukuku mu, yoksa
koruma m tercih edilmeli? Sosyal korumann mdaflerinin ou,
bilakis, ceza hukuku ile sosyal korumay yeni bir perspektif iinde
birletirmek icap ettii kanaatindedirler.21 Sentezin zaruretine Ulus
lararas Ceza Hukuku Birlii (LUnion intemationale de droit penal)
nin kaydettii gelime de aka iaret etmektedir. Birlik 1889da ku
rulduktan sonra sosyal koruma fikirlerinin ncsyd. Daha sonraki
gelime srasnda manev mesuliyet fikrini peyderpey kabul eden bu
messese, 1914 senesinde yirmibeinci kurulu yldnm vesilesiyle
yaynlad resm vesikada her iki doktrini birden temsil ettiini
ifade etmitir. Hukuk teorisindeki netice, nisb ceza teorisi olmu
tur. Pratik yasamada ise korumal ceza (koruma art ceza) forml,
yani adalet sahasnda iki kutuplu birlikin bir ekli ortaya kmtr.
Ksaca, hayatta nc yol stnlk kazanmtr.
slma gelince, din olarak ksas prensibinden hareket eder. Fa
kat, slm din olmakla beraber sosyal korumann unsurlarn da kabul
etmektedir. Esas itibar ile bu husus, duay namaza, sadakay zekta,
srf manev topluluu m anev - siyas bir cemaat olan mmete dn
tren aym gelimedir. slm ceza hukuku erginlik ama henz gel
memi olanlarn yeniden eitimiyle ilgili ve bugnk anlaya gayet
yakn bir sistemi ve keza delillerin mahkemece serbeste deerlen
dirilmesi prensibini de tanyordu. Ayrca, bir lde su ve sulu ko
nularnda sosyolojik bir anlay vard. Sz geen Marc Ancel yle
yazyor: Yedi yandan kk ocuklar mesul tutmayan, yedi yan
20
21

M. Ancel, La Defense Sociale, Paris 1954.


M. Ancel, aym yerde.

316 | Aliya zzetbegovi

dan erginlik ana kadar olanlar iin ceza mahiyeti olmayan yeniden
eitme tedbirlerini ngren 14. yzyl slm ceza hukuku, reid olan
sulular iin bir nevi sosyal koruma sistemi olarak telakki edilebile
cek bir sistem gelitirmiti: Kuranda ngrlen be byk suun is
tisnasyla sularn bir ksm mahkemenin serbest deerlendirmesine
terkedilmiti. Mahkeme de ayn zamanda ilenen fiili, fiilin ilendii
artlar ve failin ahsiyetini hesaba katmaa mecburdu.22

22

Bunun hk. bk.: Said Mustapha El Said Bey: La notion de responsibilite


perale, Travaux de la semaine Internationale de droit musulman, Pa
ris 1951, ve L. Milliot : Introduction a letude du droit musulman,
Paris 1953.

Onuncu Blm
SAF DNN ve SAF MATERYALZMN
MKNSIZLII

Din de, topya da hayata girdikleri, tatbikat olduklar zaman de


forme olurlar. Sf ve tutarl bir ekilde ancak kitaplarda mevcuttur
lar. Tatbikatta din natralize olur, yani insamn hayvani tabiatndan
bir eyler alr; topya ise hmanize olur, yani baz ahlk zellikler
kazanr. Hristiyanln da materyalizmin de deformasyonu her za
man insana, yani onun hem hayvan hem de nsan olan asl mahi
yetine bir yaklamadr. Birincisinde lah tarafndan bir d, b
rndeyse hayvan tarafndan bir ykseli vardr. Her ikisi de insanla
doru bir harekettir.
Hristiyanlk tarihinden baz tezahrler, bu dinin hayatla arp
mas neticesinde kanlmaz olarak meydana gelen deformasyonun
sadece deiik grnmleridir. Burada hereyden evvel dinin mes
seselemesi (kilisenin teekkl etmesi); almann tannmas (Aziz
Augustin); mlkiyet, iktidar, tahsil ve ilimle (lim bakmndan fa
kir olanlara ne mutlu diyen ncil'in szne aykr olarak) ilgili tutu
mun deimesi, zor ve zulmn (engizisyon) kabul vs. misl olarak
zikredilebilir. Son zamanlarda marksizmle uzlama arayc bir tutum
daha vardr ki, bundan ileride bahsedeceiz. Buna benzer sapmalara,
tabu buna ters bir istikamette, marksizmin, yani materyalizmin tatbi

318 I Aliya zzetbegovi

katnda da ahit oluyoruz. Mesel, Fransz ihtilalinin ilan ettii baz


hmanistik prensiplerin (szde de olsa) ve keza bundan nceki de
virlerin kltr miras olan baz pein hkmlerin kabul (ahsiyet
hrriyeti, dnce hrriyeti, mektup ve mesken mahremiyeti gibi);
emein mkafaat olarak manev denilen tevik vastalar (insann
yalnz menfaat mlahazasyla hareket ettii grne ters); sbjek
tif ve bilinli bir faktr olarak siyas partinin hkim rol; lider klt;
muhakeme, yasamann objektif, adil ve umumun menfaatini g
zetici (hukuk hakim snfn iradesidir diyen tarife aykr) olarak
gsterilmesi; evlilik, aile, mlkiyet ve devletin (marksizmin klasik
lerinin grne aykr olarak) kabul edilmesi; hukukta su pren
sibinin muhafaza edilmesi, kahramanlarn ilan; kardelik ve vatan
sevgisi mefhumlarna nem verilmesi (kardee yardm karde
partiler, vatan urunda sava - kardelikle vatan burjuva aldatma
cas deil mi?); tatbikatta kamu ahlknn baz standartlarnda srar
edilmesi (pornografi, ak sak giyinme ve cins sefahetin tenkidi);
sosyalist vatann ykselmesi iin yaamak ve almak zere yap
lan arlar; kahramanlk edebiyatnn teviki, ideolojik ve nazar
dogmatizm, vs. vs...
Dinin esas itibaryla srf br dnya iin yaamaya ar olma
sna ramen, insanlar her zaman hergnk kendi mit ve mellerini de dine balarlar. Baka bir ifadeyle slm isterler. Tarih gste
riyor ki, Hristiyanln yaylmasnda ilk zamanlarda agape denilen
mterek yemekler nemli bir rol oynamt. Gnahlarn balan
mas iin yaplan dualarn ok defa borlarn balanmas iin
taleplere dntrlm olmasna ve kilisenin byklerinden olan
Tertullianm gnahlarn balanmasnn lehine mdahale etmee
kendini mecbur grmesine dair deliller vardr. Ortaada birok haraketin hem din, hem de sosyal mahiyeti vard. Bu yzden onlarn
karakterini tek yanl olarak izah etmek gtr. Bugn ise baz sos

Dou Bat Arasnda slm 319

yalist hareketler Kitab Mukaddes e dayanyorlar. Bu gerekler, saf


din ve saf siyasetin ancak dncede varolduunu, hayatta ise bun
larn ancak karm bulunduunu syleyen slmn umum noktai
nazarn teyit etmektedir. Bu karmn unsurlarn birbirinden ayr
mak baz hallerde hemen hemen imknszdr.

Dnyada saf dinin tahakkuk etmesinin mmkn olmayyla il


gili olarak, ok nemli bir rnek gstermek istiyoruz; o da Hristiyanln tarih baarszldr.
Tarihin seyrini doru anlamak iin, Hristiyanlk fenomeninde, Hz.
sann hayat ile Hristiyanlk tarihi arasnda tefrik yapmak icap eder.
Bir tarafta Hz. sa, br tarafta Hristiyanlk duruyor. Bu fark insann
uurunda zamanla ilah ile nsan arasnda olan farka dnmtr
ve bu bir bakma gerekten de yledir. Bu fark, Hz. sann Allahn
olu olduu dogmasnn ortaya kmasna ve onda srar edilmesine
sebep olmutur. Tanr-insan hakkndaki Hristiyan efsanesi saf Hristiyanln fiil hayatta mmkn olmad itirafn tazammun etmek
tedir. Son Hristiyan armhta lmtr (Nietzsche).
Baz yazarlarn grne gre Hristiyanln tahakkuk edemeyii,
Cervantesin nl eserinin ana fikrini tekil etmektedir. Don Kiot
Hz. sann bir karikatr imi. Bu kitap baz kimselerce Kara ncil
olarak adlandrlmtr. Hz. sa, daha ilk halefi olan Petrusu, ilah olan
deil, nsan olan dnyor diye tenkit etmiti. Petrus ise zerinde
Kilisenin kurulduu temel tatr. Bu szyle Hz. sa herkesten daha
evvel btn sonraki Hristiyanln, Kilise olarak Hristiyanln tarihi
nin mnsna, yani kendinden uzaklaacana iaret ediyordu.
Hristiyanln, Hz. sann retisinden, saf dinden, ideolojiye,
Kiliseye, tekilata dnt sre, insanlk tarihindeki en dramatik
ve en nemli hadiselerdendir. Tarihte din ile dinsizlik arasnda en id

320 | Aliya zzetbegovi

detli mcadeleyi tekil eden ve asr kadar sren bask ve zulmn


den soma, Yunan-Roma devleti, yeni gereklere intibak etmee ba
lad. Bu gelime ise devletin yok olmas mnsma geliyordu ve yle
grnyordu ki sadece Dioklesyan bunu gayet ak farkediyordu.
Roma imparatorluu ve siyas iktidar muzaffer dinin trmand aym
yokutan iniyordu. 311 senesinde Hristiyanla kar msamaha hakkndaki kararname iln ediliyor (mparator Galerius) ve bunun he
men ardndan, 313 senesinde, imparator Konstantin Hristiyanln
tannmasyla ilgili olarak bir edikt (kararname) karyordu. Manev
bir cemaatten kuvvetli bir tekilat, Kiliseden siyas bir g meydana
getirmekle, Konstantin, Hristiyanln tarih deformasyonunda kat
bir adm atyordu. Drdnc asrda Hristiyanln retisi konsillerde tespit ediliyor, litrji (ibadet) de ksmen putperestlikten devra
lman tren ve kltlerle zenginletiriliyordu. Azizler ve bakire kltleri
ortaya kyor, Beinci asrn banda imparator II. Theodosius Hristiyanl devlet dini olarak iln ediyor ve 435te putperestlere kar
edikt karlyordu. Ruhban snf teekkl etmeye balyor ve met
ropolit unvan ihdas ediliyordu. Hristiyanlk Antika toplumunda
bilinen iki byk rahip tipinin sentezini yapmt: Elen ve ark rahip
tipleri. Birisi seilen magistrat ve tanrlarn hadimi, br din srlara
vkf olan arac (Lucien Henri, Dinin Menei). Ahdi Ceddin b
yk ksm 2. yzyln sonlarna doru tanzim edilmiti. Ha ise 325
senesinde, znikte dinin sembol olarak kabul edildi. Dinin ve din
metinlerin serbeste ve ahs yorumlanmasnn yerine sk bir usul
ihdas edildi. Piskopos manev fonksiyonlar devrald ve din mese
lelerde mutlak otorite oldu. Maa Kilisenin kasasndan deniyor.
Kiliseye giri, vaftiz ve Eucharist (arap-ekmek ayini) trenleriyle
oluyor, dogmalarla retinin esaslar piskoposlarn blgesel toplan
tlarnda tespit ediliyordu.
Bu toplantlar, bugnk parlamento mzakerelerine benzer.
Kilisenin teekkl sreci umumiyet itibaryla bununla tamamlan
m oluyordu.

Dou Bat Arasnda slm 321

Btn byk ve hakik Hristiyanlar her zaman Hz. sann


retisinin gerek mnda ilim olamayacan hissetmilerdi, tpk
bir dramn veya bir resmin ilim olamay gibi.1 Zira ahs inan,
vecdden; teoloji ise, matematikten ileri gelir... (Russell). Kilise de
Hristiyanlktan matematik veya biyoloji gibi sistemletirilmi bir
reti yapmatr.2 ada katolik teologlarndan olan Barth (Dogma
tik adl eserinde) yle yazyor: Dogmatik, Kilisenin, sahip olduu
bilgi seviyesinde ve sayesinde retisinin muhteviyatn kendi ken
dine izah ettii ilimdir. Eletirici bir ilim daldr... Sanki sevgi veya ev
rensel kardelik fikri, mahiyetini kaybetmeden, ilm tahlile konu ola
bilirmi gibi. Hristiyanln manev bakmdan yolunu armas, ite
byle balamt. Bunu mteakip dogmalarla mukaddes srlar hakkmdaki bitmez tkenmez tartmalar, arlk merkezini, Hz. sann
retisinin ahlk ekirdeinden skolastik tarafna kaydrdlar. Kili
seye ait tekilatlar ilim olarak teolojinin esas zerinde byk vukuf
laryla, trl ekilleriyle, hiyerari ve zenginlikleriyle ve btn o tra
jik yanlma ve hatalaryla meydana ktlar. br taraftaysa, hakik
din ilhamn bir ifadesi olarak keilik hareketi, heryerde Kilise te
kilatnn dnda olumutur.3
1

Roman Gardininin bir eserinde, bu hususta gayet sarih ifadeler bu


lunmaktadr: Christin ahsiyetinden ayr tutulabilecek ve Hristiyanlk ite budur denilebilecek ne bir ahlk deerler sistemi, ne de
din bir tutum veya bir hayat program vardr. Hristiyanlk Oiun ken
disi demektir. Doktriner bir muhteva ancak Onun azndan kt
lde Hristiyandr... Hz. sann Hristiyanln z, faaliyet ve reti
sini tayin eden kategoridir. (R.G. Hristiyanln z).
B. Russell, teolojinin matematikten rnek aldm ve bunun hem
eski Yunanistanda hem de Ortaada ve Avrupada, t Kanta kadar
byle olduunu iddia ediyor (B.R., The History of Western Philosophy, S. 56).
Assisli Franciscus mesal laikti ve herhangi bir teoloji tahsili yoktu.
Balca ada -yani fakirlik ada- Kilise tarafndan soma resmen red
dedilmitir.

322 | Aliya zzetbegovi

Szkonusu olan tezat, vizyon ile hakikat arasndaki farktan


daha byktr. Deiik grnleri mahiyetle ilgilidir. Hristiyanln ba Hz. Isadr; Kilisenin ba ise Paul (veya Augustin)dur.
Hristiyan etiki, birine; Hristiyan teolojisi ise brne aittir. Kili
senin Platon ile Aristoteles arasnda tereddt etmesi de -bu tered
dt Ortaada Kilisenin dncesinin bir zellii idi- ayn tezadn
bir neticesidir. Gene Hz. sann retisi din olarak Platona, Hris
tiyan teolojisi ise, Aristotelese daha yakndr.4 Jod Ahlk bilimi
tarihi adl eserinde yle yazyor: Orijinal Hristiyanln re
tisi ncillerde ifadesini bulduu gibi, pratik hayatla ilgili zihniyet
bakmndan da hem sonraki Kilise retisinden (daha Paulusun
teolojisinden itibaren) hem de yahud olsun, putperest olsun, ev
resindeki retilerden, farkl idi (S. 80). Ve devamla yle diyor:
Hristiyanlk btn alarda ahlk bir din olarak ncillerde; sr
olarak, kurtulu dini olarak ise havarilerin yazlarnda aranp bu
lunuyordu. Kilise daima Paul ve mektuplarn; din ve ahlk ise
daima Hz. sa ve ncilleri merci olarak gsteriyorlard. Mesihle
ilgili yce ve sade tarih Paulla son bulmakta; rahiplik dini, Ki
lisenin tarihi ise, onunla balamaktadr. ncillerden farkl olarak
Paul mlkiyet, alma, iktisap, snflar, evlilik, iktidara itaat, eit
sizlik ve hatta klelii teyit etmektedir. Bylece bir tarafta ncil
lerle Mesih, br tarafta teolojiyle Kilise; bir tarafta fikir, br
tarafta hakikat durmaktadr.

B. Russell, Platon un yerine Aristotelesin geirilmesini hata olarak vasf


landryor (B. Russell, aym yerde, S. 464) ve bunu biz de behemehal ka
bul edebiliriz.

Dou Bat Arasnda slm | 323

Marks ve Marksim
I

Marksizm, teoride umumiyetle tutarl; tatbikatta ise, zarur ola


rak, tutarszdr. O unlar iddia etmektedir: nsan hem biyolojik, hem
de sosyal varlk olarak evresinin mahsuldr. uur, varlk tarafndan
tayin edilmektedir; varlk, uur tarafndan deil... Grlerimiz, inan
larmz ve psikolojimiz sosyal durumumuzun bir yansmasdr. Tarih
olaylar, fikirlerin ve insanlarn bilinli abalarnn neticesi olmayp,
objektif, insan iradesinden bamsz faktrlerin eseridir. Tarih olay
lar amansz bir determinizme tbidir. Klelik nihayet kaldrlmtr.
Fakat, herhangi bir kimsenin ahlk anlayna ve herhangi bir ahlk
kodeksine yani uurun bir ifadesine uymadndan deil; ancak ve
ancak ekonomik ihtiya ve menfaatlere daha fazla cevap vermediin
den kaldnlnutr. Derebeylik yktrlmtr, lkin birisinin onu artk
istemediinden deil; insamn gc ve iradesinin dnda bulunan
retim glerinin, yani maddi, uur d, objektif faktrlerin dei
mesi (gelimesi)nin bir neticesi olarak yok olup gitmitir. Kapitaliz
min sosyal sistem olarak gelimesi, kendilerinden emin filozof, eko
nomist, hukuku ve ahlk bilimcilerinin ona dair yazdklar teorilerin
tesirlerinin tamamen dndadr. Bu gelime ekonomik tabann, re
tim glerinin fonksiyonundan baka bir ey deildir, vs. vs.
imdi buna gre; sosyalist dzenin kurulmas, yani sosyalist in
klabn tahakkuku herhangi bir ekilde siyas partilerin, edebiyatm,
polisin, devlete alman tedbirlerin etkisine dayanmayp, hereyden
evvel ve daha dorusu sadece retim glerinin gelimesine bal ola
rak tasavvur edilecektir. nk sosyalist inklap, tekniin gelimesi
ve sanayideki ii ordusunun mevcut retim ilikilerinde stnlk
kazanmas neticesinde dengenin bozularak ykln kanlmaz ol
duu bir zamanda meydana gelir. Btn marksist ders kitaplarnda,
yani teoride bu byle iddia edilmektedir.

324 | Aliya zzetbegovi

Hakik hayatta ise, -inananlarn Allahn mdahalesine pek gvenmeyileri gibi- ateistler de olaylarn tabu gelimesine pek fazla
inanmazlar. Objektif faktrlere hemen hemen hibir eyi terketmez;
bilakis insanlan ve hadiselerin seyrini bilinli abalarla idare etmek is
terler. deoloji kendiliinden ve retimin madd artlannn bir neti
cesi olarak ortaya ksn diye beklemezler. Kendiliinden ortaya
kan byle bir ideolojinin yeterli grlmedii yerlerde onlar devrimini
ithal ederler ve bu yolla da ii snfnn bulunmad yerlerde bile ko
mnist ideolojisini yayar ve hatta iktidar yaparlar. Tarihin ahsiyetler
tarafndan oluturulmadn iddia etmelerine karlk ou defa se
fih bir hayat srdren, alelde kiileri hatadan masun, dier insanlar
dan ok stn ve hereyi bilen lider-put yaparlar. Marksist emaya
gre sra yledir: Gelimi sanayi - ii snf - siyas parti. Gerekten
ise, sra umumiyetle bunun tam tersinedir... Ve dolaysyla gelimemi
ve yan gelimi memleketlerde komnist hkmetlerin kararlan ara
snda, sanayinin kurulmas ve onunla beraber ii snfnn oluturul
masna dair olanlar da bulunur. Bu suretle gerekler tersine dnd
rlyor: Varlk uur tarafhdan, yaratlyor. Yani Marksm emasndan
sadece komnist partisinin siyas iktidar kalm bulunuyor. Parti ise
byle durumlarda ekseriy iilerden deil, sosyal bakmdan uyumlu
olmayan, fakat iktidara mti unsurlardan ibarettir.s
5

Taban ve styap arasndaki mnasebetle ilgili Marksm tannm


sz yledir: Hayatlarnn sosyal retiminde insanlar kendi madd
retim glerinin gelime seviyesine uygun, muayyen, iradelerinden
bamsz, zarur retim mnasebetlerine girerler. Bu retim mnase
betlerinin tm toplumun ekonomik yapm, stnde hukuk ve siyas
styapnn ykseldii ve toplumsal bilincin muayyen ekillerinin uy
duu gerek esas tekil etmektedir. Madd hayatn retim tarz sos
yal, siyas ve umum olarak manev hayatn sreci iin arttr, insanla
rn bilinci onlarn z varln tayin etmez; tam tersine, onlarn sosyal
z varl insanlarn bilincini tayin eder. (Kari Marx, Zur Kritik der
Politischen konomie, nsz).

Dou Bat Arasnda slm 325

Marksa gre gelime tedric ve zarurdir, ne engellenebilir ne de


zorlanabilir. Buna ramen marksistler dnyada heryerde mevcut eko
nomik ve sosyal gelimenin tamamen deiik seviyelerde bulunmasna
hi bakmadan sosyal ve ekonomik dzen iin hep ayn reeteyi em
poze etmektedirler. ABDdeki komnist partisinin program Costarica
veya Endonezyadaki KPlerin programlarndan pek farkl deildir. Bu
gn dnyada 80den fazla komnist partisi vardr. Bunlar pek deiik
sosyal ve ekonomik artlar altnda bir Afrika memleketindeki kabilev
dzenden balyarak Avrupadaki kapitalizmin en gelimi ekillerine
sahip lkelere kadar her yanda faaliyet gstermektedirler; fakat, onla
rn hepsi hemen hemen ayn ekonomik ve sosyo-politik modeli savu
nuyorlar. Taban ve styap ile ilgili reti doru ise, o zaman, ko
mnist styap, yani retim vastalar zerinde toplumun mlkiyeti,
ziraatte kollektivizasyon, tek partili iktidar sistemi, fikr ve siyas in
hisar vs., her zaman ve heryerde deiik tabarilara nasl uyar? Her
hangi bir sosyo-ekonomik yapya sosyalizm nasl alanabilir? Tabi,
tarih materyalizmin nermeleri eer doruysa!
Tarih olaylarn materyalist izahnn yetersizlii, herhangi bir ta
rih devresini aratrma konusu yapmakla tespit edilebilir. Nitekim as
rmzn ilk yarsnda komnist hareket ve devletlerin tarih sahnesine
kmasyla alkal fenomenlerin, tarih materyalizmin tezlerinin apak
bir tekzibi mahiyetinde olmas gereinde tarihin adet bir istihzas
yatmaktadr. Komnist devrimleri ve onlarla beraber komnist ikti
darlar, tarih materyalizmin teorilerine gre beklenmesi gereken yer
lerde hi ortaya kmamtr; bilakis, herey tersine olmutur. Kom
nist devrimlerinin tarihi, tarih materyalizm asndan izah mmkn
olmayan bir sr tezat ve usulszlkler ihtiva etmektedir. Komnist
hareketleri, sosyalist devriminin objektif denilen madd artlarnn
tahakkuk ettii yerlerde deil, hereyden evvel kuvvetli siyas parti
veya haric, yani bilin bir mdahale gibi gerekli sbjektif artlarn
olutuu memleketlerde baarl olmulardr.

326 Aliya zzetbegovi

Marksizmin, "teori olarak tarih determinizm fikrini kabul et


meye, tatbikatta ise bu fikri reddetmeye mecbur olmas szkonusudur. Kabul gibi, bu red de incelediimiz mevzu iin ayn ekilde
manldr. Bu fenomeni ancak onun kanlmaz olduunu anlayan
bir kii kavrayabilir.
Engels, fikirlerin hayatn ekonomik tarafiyla artlanm olduu
hakkndaki marksist teorinin fazlasyla titiz bir ekilde tatbiki y
znden bazan hayret verici samalklar hasl oluyor diye itirafta
bulunuyor. (Conrad Smithe gnderdii 5. VIII. 1890 tarihli mek
tup). Paul Barthn Marks ve Hartmanna kadar Hegel ve Hegelciler tarih felsefesi adl eserine kar Engelsin yapt polemik ente
resandr. Eserin yazan, uurun ekonomi zerinde herhangi bir tesir
icra etmesinin marksizm tarafndan reddedildiini iddia ederken; En
gels, artlanma teorisinin fazla titiz olmayan bir tarzda tatbikini tav
siye ediyor ve fikirlerin taban zerine, szm ona, kar tesirinden
bahsediyor. Fakat hemen arkasndan, ancak onlarn ekonomik art
lara olan umum bamllnn snrlan ierisinde szlerini ilave et
mekle, bunu da iptal ediyor. Bylece, uurun z varla szde tesirin
den hibir ey kalmyor; kalan sadece, hayatn gerekleri karsnda
materyalizmin karakteristik tereddd ve yoldan sapmalandr. Bu
gereklerden birounu, marksizm, kendi dahil tutarll pahasna
kabul etmeye mecbur oldu. Pozitivist dnrler, birok fikr, siyas,
ahlk ve hatta efsanev unsurlar ihtiva ediyor diye marksizmin bilim
selliini inkr ettiler. Ne var ki, pozitivizm edebiyatta kalm; mark
sizm ise dnyay fethetmek iin yola kmtr. O bunu yapabiliyor,
nk hibir zaman saf bilim deildir.

Dou Bat Arasnda slm 327

Kari Marksm, ilk almalarna ait olan yabanclama re


tisi esas itibaryla idealistiktir. Onun kaynan, Hegelci felsefenin
Marksm ruhundaki gayet kuvvetli tesirinde aramak lzmdr. En b
yk ihtimalle hem Marks, hem de taraftarlar yabanclama teorisi
nin bu mphem karakterini farketmilerdi. Onun iin ondan pek
sz etmezler. Bu konuyu inceleyen ve 1844te kaleme alnm olan
Marksm Ekonomik - felsef el yazmalarnn ancak bu asrn 30lu
senelerinde (Manifestodan 80 sene ve Kapitaln birinci cildinden
60 ksr sene sonra) yaynlanmasnn sebebi, ok muhtemeldir ki,
ite budur. inde buna benzer bir zihniyet hissedilen baka bir eser
olan Feuerbachla ilgili tezler, elyazmalan ile ayn zamandan kalma
dr. Kuvetli hmanistik zelliin hissedildii her iki eser -Marksn tu
tarsz materyalizmi devresi- gen Marks a aittir. Hlbuki marksizm
tabiri ile, Marksm olgunluk safhasna ait eserleri anlalmaktadr. Bun
lar arasnda hereyden evvel Kapital ile Zur Kritik der Politischen
konomie (Siyas Ekonominin Tenkidi zerine) adl eserlerini ve
bilhassa bu ikinci eserin nszn zikretmek gerekir. nszde Marks
materyalist tarih anlayn muhtasar olarak izah etmitir.
Materyalizme yabanc unsurlan marksizmin iine sokma sreci,
bilhassa marksizmin teoriden tatbikata dntrlmesiyle kanl
maz olarak devam ettirilmitir. Marks, bugn adn kullanan sosyal
sistemlerde kendi retisini tanmakta glk ekecekti. Bu hususla
ilgili mnl bir gerek vardr: Reformasyon sayesinde katolik romantisizm ve mistisizmden kurtulmu olan protestan lkeler, marksizme
kar baklk kazandlar. Ve tersine: Romen milletleri arasnda -ki
onlar her zaman akl yerine kalbe ncelik veriyorlard- gelimemi
memleketlerde olduu gibi, komnist fikirler ok byk bir ekilde

328 | Aliya zzetbegovi

muvaffak oldular. Protestan millederi katoliklii reddettikleri gibi,


ayn sebeplerden komnizmi de reddetmektedirler. Bylece dinle
mistiin g ald aym kaynaklardan komnizmin de gcn al
d eklinde paradoksal bir hkme varyoruz. Din iin artlar mev
cut deilse, komnizm iin de mevcut deildir.

Tarih materyalizm asndan adil ve adil olmayan sosyal ilikiler


den, dorusu, hi bahsedilemez. Adil ve adil olmayan mnasebetler
yoktur da, ancak, dayanabilen, tarih bakmndan hakl olan ile daya
namayan, tarih bakmndan haksz olan vardr (burada dikkat edelim
ki hakl olmak ahlk, dayankl olmak ise fizik, mekanik bir mefhum
dur). Kapitalist mnasebetler, teknik taban (marksist lgatnda, re
tim gleri) ile ahenk iinde bulunduu mddete varln srdrr.
Bu itibarla onlarn adil olduu hkmne de varlabilir. Mnasebet
ler, retim glerinin lsne gre olma vasflarn kaybettikleri
zaman, yani herhangi ahlk mlahazayla deil de, ahlkla hi alkas
olmayan muayyen objektif llere aykn olduklarnda adaletsiz olur.
Buradan anlalyor ki, szkonusu mnasebetlerindeki zulm bu ka
demeye gelinmeden evvel zarurdir, yani adaletsiz deildir. nk,
Marksn sarih olarak dedii gibi, mevcut retim sistemi zarur ise,
insann insan tarafndan smrlmesi de zarur olur.
Parlak fakat cansz olan bu tarife marksistlerin kendileri pek iti
bar etmezler. Zira herhangi bir nsan hareketi mnsz klar. Parlak
ve mantk tariflerin yeri kitaplardadr; tatbikatta ise, daha az tutarl
fakat insana ve hayata daha yakn olan anlaylar kullanlmaktadr.
Marksizmin klasikleri ve onlardan da fazla siyaslerle devlet adam
lar sahneye ktklarnda smr tabirini srf ahlk, nsan mnda
kullanrlar. Smr; sadece bakasnn iini gasp etmek, retim s
recinde ekonomik-teknik bir ameliye olmaktan kar. Marksm ken
disinin eserlerinde (mesel Kapital alma Gn balkl b

Dou Bat Arasnda slm 329

lme bkz.) smrnn apak bir insani boyutu vardr. Bu sadece


teknik (srf ekonomik mnasebet) olmayp, iyilikle ktlk arasnda
bir mnasebettir. Smrenler mcessem ktlk, kurbanlar ise m
cessem iyilik ve adalettirler. (Marksm Komnistler Birliine tekaddm eden Drstler Birliim dnelim, isminde bile iz kalmtr).
ilerin smrlmesini rneklerle gsteren Marks, ak ak bunu
telin eder, tpk Ahdi Kadm peygamberlerinin er ve hakszla h
cum ettikleri gibi. Ne var ki din slahatlarla ahlk yenilenme iin
alanlarn byle bir tutum almalar makldr. Zira din asmdan
ktlk kanlmaz deildir. Onun telin edilmesi iin errin, insamn
bir tercih meselesi olduunun kabul arttr. Yoksa, bir zelzele veya
bir salgnn telin edilmesi trnden bir tutum abes olurdu. Zarur
bir smry telin etmek ise kendi iinde tezattr. Fakat smry
telin etmemiz, dahas Marksm bile onu telin etmesi gsteriyor ki, in
sanlar arasndaki bir mnasebet, marksizmin iddia ettii gibi srf eko
nomik balara irca edilemez ve bu mnasebetin ahlk yn kendi
kendine bir realitedir.6 Marksm smry telin etmesi, retisinin
tezatlarndandr. Aslnda bu telinde isabetlidir, fakat kendi dnce
yaps bakmndan tutarl deildir.
Grlyor ki bu en nl materyalist dnr tutarl bir ma
teryalist deildi, olamazd da. Meselenin arlk noktas ite budur.
6

Kapitali g anladndan ikayet eden arkada Kugelmann kansna


Marks, eserinin ilk nce alma Gn balkl sekizinci blmn
okumasn tavsiye etti. Bu blm birok memlekette aynbasm olarak ba
slmtr. nk tarih veya genel olarak objektif deil, ahlk bir yakla
m ihtiva ediyor. Smrnn ahlk ynden telini insanlara, smry
tarih zaruretle izah, veya retimin ekonomik - teknik bir zelliine icra
eden felsefeden her zaman daha yalandr. Hadiselere ahlk ynden bak
mamak insan iin mmkn deildir. Prensip olarak her dram herhangi
bir matematik soyutlamadan kyas kabul etmez bir tarzda daha karma
ktr. Fakat buna ramen herkes bir fizik veya kimya kanunundan daha
kolay anlar. alma Gn ile ilgili durum da byledir.

330 | Aliya zzetbegovi

Lenin in materyalizminin veya ateizminin de ne derece saf olduunu


kendi kendimize sorabiliriz. nk Leninin en sevdii yazar -kendi
itirafna gre- Tolstoydu. yle grnyor ki marksizmin yaama
gc byk lde byle tutarszlklardan, daha dorusu Marksn
aynlamad ahlk ve idealistik unsurlarn var oluundan ileri geli
yor. nk marksizm ilim olmak istemi, fakat daha fazla mesihlik
(Ahdi Kadime uygun); ar, mit, tarih adalet ve bir bakma in
sanlk ifade edici bir izgi belirtmitir. Marksa gre kapitalist ve ii
-istek ve niyetlere ters olarak- sadece birer fonksiyon olmayp, ahlk
karakterler, ktlk ile iyilik arasndaki tezad ifade etmektedirler. Bi
risi ezen, br ezilendir. Byle bir snflandrma insanlan ahlken
angaje eder. i ile kapitalist arasnda olan bu zddiyet iinde, Avrupal insan, hakl ile haksz arasnda olan eski yahud zddiyetini ye
niden tecrbe ediyor.
Ekonomiyi menfaatin kanunlar zerine oturtmak isteyen ekonomizmin sosyalizmde reddedilmesi ilgintir. Sosyalizmde ekonomizmin tam tersine, gelecek kuaklarn menfaati iin imdiki kuak
tan fedakrlklar istenmektedir. Marksizmin tatbikatnda muayyen
ahlk prensiplerinin tannmas (marksizmin klasiklerinin bu me
selede aldklar tutuma ters olarak), gerekten materyalizmi pratik
hayatta tutarl bir ekilde tahakkuk ettirmenin mmkn olmad
nn itiraf mahiyetindedir. Bilindii gibi daha ikinci Enternasyonal,
ahlkn -marksist doktrinine uygun olarak- iln edilen inkrndan
inhiraf edip, hakkaniyet prensibini, gaye vastay takdis eder paro
lasna kar yeniden tasdik etmiti. Daha sonra kollektif olarak par
tinin lehine ahs menfaatlerden fedakrlk yaplmas iin arlarda
bulunulmutur. inde Kltr htilli srasnda herkes hereyden
evvel kendi kendine nemlidir diyen Liu ao inin tutumuna h
cum ediliyordu. Sovyetier Birliinde ve inde siyas ve sosyal tat
bikatta emein mkfat olarak madd tevik vastalarnn yerine

Dou Bat Arasnda slm | 331

manev olanlara da rastlamlmaktadr ki, materyalist felsefe zerine


kurulan komnist bir devlet iin bu izah edilemez bir paradokstur.
Demek ki, cam gnlden istenilse de tutarl bir ateist ve materyalist
olmak mmkn deildir.

Evlilik
insanlk kadar eski olan bu messeseyi bilhassa setik. nk
salt fikirlerle hayat gereklii veya salt fikirlerle slm arasndaki a
tma, evlilik misalinde fevkalde bir ekilde takip edilebilir.
Saf din iffet ister, materyalizm ise cins mnasebetler bakmn
dan prensip olarak tam serbestlie msaade verir. Fakat her ikisi de
teorinin yksekliklerinden inip de tatbikattaki birok glkle kar
latnda ortak zm olarak evlilik messesesine doru inkiaf
gstermek zorunda kalmlardr.
Gerek Hristiyan retisinde evlilik messesesi iin herhangi bir
dayanak noktas yoktur. Mesih tam iffet istemiti. Sizlere zina yap
maynz diye emredilmitir, ben ise sizlere unu diyorum: Her kim
ki bir kadna ehvetle bakarsa gnlnde zina yapm olur. (Matta, V,
27-28). Bu sz, insann -Mesihin retisine gre- tam iffete mey
letmesi icap ettiinden baka mnya gelmez. Bunu Tolstoy diyor
ve buradan yle bir neticeye varyor: Evlilik treninin, daha yk
sek bir iffet derecesine ulamak iin, kendilerini, cins mnasebet
ten saknma mkellefiyetinden ibra ettiini zannedenler, yanlyor
lar. Aziz Paul bir mektubunda yle diyor: Bekr, Tanny ve Onu
nasl memnun edeceini, evli ise dnyay ve karm nasl memnun
edeceini dnyor (Korintlilere Mektup, VTI, 38). Ve genel
olarak evlilie zarur bir er, kemalin kanlmaz bir alalmas ola
rak baklmaktadr: Erkein kadndan uzak durmas iyidir; fakat, zi
nadan kanmak iin her erkein kadm, her kadnn kocas olsun
(Korintlilere I. Mektup, 1-2). Paulun son mektubunda Hristiyan-

332 j Aliya zzetbegovi

ln bu esas prensibi bakmndan bir geveme, bir taviz, ilk Hristiyanln, hayat ve tatbikatm gerekliine doru bir sapmas hisse
dilmee balyor. Hristiyanlk asndan evlilik prensip itibar ile bir
zm olmayp, tatbikatm gerektirdii bir zmdr (... zinadan ka
nmak iin - Aziz Paul).
teki kutupta da evlilik reddedilmektedir. Fakat sebepleri bam
bakadr. Ferd evlihk bir cinsiyetin br cinsiyet tarafndan bask al
tna alnmas olarak tezahr ediyor..., lk snf atmas ferd evlilikte
kan ile koca arasndaki fikir ayrlyla ortaya kar... retim vastala
rnn kollektif mlkiyete geiiyle beraber ortaya kar... retim vas
talarnn kollektif mlkiyete geiiyle beraber ferd aile de toplumun
bir ekonomik birlii olmaktan kar. zel ev idaresi sosyal endstriye
dnr... Toplum tm ocuklara, ister evlilik iinde, ister evlilikd
domu olsunlar, aym ekilde bakar. Bu surede neticelerle ilgili en
dieler ortadan kalkar. Bu neticeler bugn bir kzn hibir eye bak
madan sevdii erkee kendini vermesine mani olan en nemli sosyal,
ahlk ve ekonomik faktr tekil etmektedir. Serbest bir cins ha
yat tahakkuk ettirmek ve bununla beraber kzlk erefi ve kadn ayb
ile ilgili olarak daha msamahakr bir kamuoyu oluturmak iin bu
yeterli sebep olmayacak m? (Btn iktibaslar F. Engels, Aile, zel
mlkiyet ve devletin menei adl eserden alnmtr).
Hristiyan dnya gryle cins mnasebetten saknma talebi
arasnda bir ban bulunduu aikrdr.7 Batda materyalist zihni
yeti baz yazarlar bu ilikiyi cinsiyetin bastrlmas ile geri sosyal sis
7

Bu talep, baz hallerde daha an bir mahiyet alyordu. Hristiyanlkta ha


dmlatrmaa olan temayl daima canl ve kuvvetli idi. Origen bedeni
tasfiye etmek iin kendi kendini hadmlatrmtr. Arabistanda Hristi
yan Valeryanlar mezhebinin mensuplan hadmlatrmay tatbik ediyorlar
ve hatta memleketlerinden geen yolculara da zorla yaptryorlard. Ha
dmlatrma dier baz lkelerde de yaplyordu. Nihayet 19. asrn son
larna doru Kilise tarafndan yasak edilmitir.

Dou Bat Arasnda slm 333

temler arasnda bir bamllk olarak grmektedirler. Wilhem Reich,


Trotzky ve Frankfurt Ekol olarak bilinen grubun teorileri buraya
dahildir. Herbert Marcuse, kapitalizmin, sexin enerjisini baka sa
halarda kullanmak zere, cins hrriyeti boduu fikrini ortaya ko
yuyor, vs.
Bekrlk ada dorudan doruya ne ilah bir emre ne de Kili
senin en eski annesine dayanmamaktadr (l 139 senesinde Konsilin kararyla ihdas edilmitir). Ne var ki, bu adak Hristiyan dininin
mantk bir parasdr, tpk cins mnasebet hrriyetinin materya
lizmin tabi bir talebi oluu gibi. Son Vatikan konslnde bekrlk
adann kaldrlmas maksadyla yaplan teebbsler neticesiz kal
mtr. Tatbikatta bu prensiplerden hibirinin tutarl bir ekilde ger
ekletirilmemesi ve tekinin yerini alamamas ayr bir meseledir.
Bekrlk ada ancak kk sayda sekinlerin tatbikat olarak kal
mtr. Sovyetier Birlii nde ise htill in ardndan ve tam hrri
yet iinde yaplan olumsuz tecrbelerden sonra evlilik messesesine tekrar dnlmtr.
Evlilik messesesinin buna gre ne sk din ne de sk materya
list grte mesnedi vardr, Evlilik ne Hristiyanla ne de komnizme
uygundur. Fakat edebiyat iken tatbikat olmaa heveslenen ve ger
ek insanla karlaan her iki reti de evlilik messesesine doru
hareket etmee balyor, ama tamamen deiik noktalardan: Hristiyanlk cins mnasebetten tamamen kanma talebinden, komnizm
ise kar kutuptan, yani hudutsuz cins hrriyetten... Bu arada Hristiyanlk o noktaya varyor ki, evlilie ibadet mnsn veriyor; mater
yalizm ise evlilii anlama ve hatta tekellfl bir anlama olarak gr
meye balyor. Bu bakmdan Sovyet evlilik hukukunun elimesi ok
ilgintir. Katolik ile meden evlilik arasndaki uurumu kapatmak, bo
anma meselesinin halledilemez olmas yznden mmkn deil
dir. Mukaddes evlilik ba kopanlamaz; yoksa, alelde bir anlama

334 | Aliya zzetbegovi

olur. Ve tersine, hibir surette zlemeyen bir evlilik, anlama ma


hiyetini kaybederek feti olur. Byle bir ey ise herhangi bir poziti
vizm tarafndan reddedilecektir.
Bu iki evlilik tipi slmda birletirilmi bulunuyor. Avrupa asn
dan bakldnda slm evlilik, hem din, hem de medendir. Onun
bir anlama olduunu iddia edenlerin olduu kadar, tekellfl din bir
fiil olduunu, delil ne rmek suretiyle, gsterenlerin de mesnedi
vardr. Bir mslman din adam ile bir devlet temsilcisinin huzu
runda akdedilir. Ne var ki bu bir tek kiidir. Nikah akdi hem tescil
hem de din merasimdir. Fakat ikisi birden, bir tek fiil olarak yaplr.
slm evlilik feshedilebilir, nk anlamadr; fakat byle bir hare
ket hell olan eylerin en ktsdr (Hz. Muhammed). Bu ise, dinahlk yaklamn bir ifadesidir. Haddizatnda evlilik tipik bir slm
messesedir. slmn tm messeseleri gibi evlilik de yle bir zm
ki, manev emellerle beden ihtiyalar arasnda uyum salama ama
lamakta, sevgiyi reddetmeden iffeti muhafaza etmeyi salamakta,
bylece, insan olabilen ve fakat melek olmayan insann cins haya
tm kurmaktadr. te bu gaye esas itibaryla slmdir.
Evlilik messesesi adaletle beraber aym srada yer alr. Bunlar
terkibi pek zarif olmayan eylerdir, fakat bu dnyada Hristiyan kar
lklar olan iffet ve evrensel sevgiden daha fazla doru drstle
ve iyilie hizmet ederler. Bunun byle olmasnn sebebi, insan varo
luunun muammalanndandr.
yle grnyor ki Tolstoy, bu gerei gryor, fakat bundan
doru netice karamyor: Evlilik messesesinin asl Hristiyan re
tisinde hibir dayana olmadndan bunu hisseden ve fakat hkim
reti tarafndan gizli tutulmas sebebiyle Mesihin idealini -yani cins
saffeti- grmeyen insanlar, evlilik hakknda nasl hareket edeceklerini
bilmiyorlar. Fristiyanlktan daha aa olan din retileri tanyan,
fakat cins tasavvurlar daha ak olan milletlerde aile ile ilgili pren

Dou Bat Arasnda slm | 335

siplerin ve kar koca arasndaki vefann, szde Hristiyanlarda oldu


undan daha kuvvetli olmas fenomeni -ki ilk bakta garip grn
yor- ite bundan ileri geliyor. retileri Hristiyan retisinden daha
aa olan milletlerde bir sr tahditlerle snrlanm bulunan zina,
poligami ve poliandri mevcuttur. Lkin buna ramen Hristiyan dn
yasnn insanlar arasndaki tekkanlhk grnml zina olay ve cins
sefahat, okkanlhk ve okkocalhkta yaayan bu milletlerde yoktur.
(Lev Tolstoy, Put u Zivot).

ki I arla .*ii3*3c
Mtalalarmz doru ise, o zaman iki trl hurafe vardr: Birisi
ilmin, insann i dnyasn; br dinin tabi olaylar izah etmeye te
ebbs etmesidir. Manev alemi izah ederken, ilim, onu nesne olarak
ele alyor; din ise, tabiat aklarken onu hep teahhus ettiriyor, yani
ona tabiat d bambaka bir hviyet veriyor. ptida dinler, sihirbaz
laryla, tabularyla, baz fiil ve eylerin harikulde gcne inanlaryla
hurafelere yakndr ve onlardan glkle ayrdedilebilirler. Gerek
ten bu dinlerin herbiri kendi tarznda insamn i ahenksizliini, onun
ikiciliini ifade etmektedir. Onlar, en eski insanln iki temel megu
liyetinden ortaya kmlard. Biri manev mahiyetlidir ve onun sa
yesinde insan, iine atld tabiattan apayr bir varlk olduu uu
runa varr; br ise fizikdir, tehlike dolu, dmanca bir dnyada
ayakta kalmay gden davrantr. ptida dinler, ikisi de card ve kuv
vetli, fakat birbirine zt olan bu iki meylin bir neticesidir. Dini uur,
ihtiyalarn (ayakta kalma igdsnn) basks altnda dnyaya y
nelmi olur. Dolaysyla gaye tabidir, dnyevdir (avda muvaffaki
yet, iyi hasat, tabiat glerinden, hastalklardan korunma vs.); me
tot ise baka trldr, din mahiyetini korumaktadr: By, ayinler,
oyunlar, ruhan arklar, semboller, resimler... ptida din, yanl yn
lendirilmi din uurdur: e doru, insana doru yneleceine da

336 | Aliya zzetbegovi

doru, d dnyaya, tabiata doru ynelmitir. Fakat bu fiil (tabi)


sahada hibir ey elde edemediinden iptida din, tenkiti akl nezdinde insann ciz veya dalalet iinde olduu intiban uyandrmak
tadr; ki, hakikaten de byledir.
Akln, ilmin ve faaliyetin yerini almak isteyen din, gerekten
aklla tabi bir atma iindedir. Bu atma kanlmaz olur. Eer
din, dogmalaryla ilm hakikatleri, mistisizmiyle serbest dnceyi,
yinleriyle ahs ve sosyal faaliyeti bertaraf edip onlarn yerine ge
mek isterse. Dier taraftan hakik din ilimle beraber yryebilir -birok nl astronom, matematiki ve fiziki de rastlanan dindarln
veya teizmin bir ekli- stelik ilim insanlarn ufuklarn geniletmek
veya dinin etrafnda tabi olarak rlen hurafeleri bertaraf etmek
sretiyle dine destek olabilir. Birbirinden ayrld takdirde, din, in
sanlar gerikafalla; ilim ise, ateizme srkler.
lmin de buna benzer hurafeleri vardr. lmin meru olarak ken
disine ait olan tabiat sahasnn dna kmas halinde ilm hurafeler
oluur; ilim onlar meydana getirir. Anorganik dnyada, (fizik, meka
nik, astronomide) yanlmaz olan ilim, hayat sahasnda (mesel biyo
loji ve psikolojide) tereddtl ve beceriksiz davranyor; hayat felsefesi
denilen eyi tarif hususunda ise kendini tamamen kabiliyetsiz gste
riyor. ilim insanla alkal hususlarda kendi tahlil ve nicelendirme me
totlarn kullanarak o noktaya varmtr ki hayatn baz nemli manev
fenomenlerini inkr ve haric tezahr ekillerine irca etmektedir. Din
sosyolojisi; dinin zn, biyoloji hayat, psikoloji ruhu, tarih ise kendi
dahil ile nsan mnsn karmakta gzard etmektedir.8 Dnyay
8

Psikolojinin gelimesi bu hususta pek mnldr. Bu gelimenin son halka


sn tekil eden behaviorizm ruhun biyolojiden almasm, yani ruh
suz psikolojiyi iln ediyor. nsann hrriyet ve haysiyetin tesinde g
rlmesi bunun mantk bir neticesidir. Tam bu balk altnda bu cereyann
bir psikologu tarafndan kaleme alnan bir kitap bir mddet evvel yaynlan
mtr. (B.F. Skinner, Beyond Freedom and Dignity. New York, 1971).

Dou Bat Arasnda slm | 337

ve iinde olup bitenleri izah etmee arld takdirde, ilim, her za


man tamamen mekaniki bir gr ileri srecektir.
Diyalektik ve tarih denilen materyalizmin her iki tr de ha
yat ve tarih sahalarnda ilm metodun baarszlyla ilgili bariz r
nekler vermektedirler. Mesel, Din halk iin afyondur; Hukuk
hkim snfn iradesidir; kleliin kaldrlmas gelimekte olan ka
pitalizmin ekonomik menfaatfdir. Kant ve Goethe kapitalist sistemin
mdafleriydiler; apsurd felsefesi kapitalist dzenin dahili buhran
ve aresizliinin ifadesfdir. Bir marksist yazar, Sartrem felsefesinin,
korku ve lm konularyla, gerekten sadece kapitalizmin buhrann,
bir retim tarznn buhranm aksettirdiini sylyor.9 Resmen tes
pit edilmitir ki, sosyalist gerekilik sanatta yegane doru metot
tur. Tpk bir zamanlar bir Kilise konsilinde Arzm kinatn merkezi
olduunun tespit edilmesi gibi, vs.
Byk Fransz yazar Balzac, mehur romanlar iin kaleme al
d nszde insann ahsiyetiyle alkal meselelerde ilm ve pozitivist metotlar tatbik etmee teebbs etmekle, bu husustaki hatalara
byk katkda bulunmutur. nsz, bu hususta nsan sahada ilm
metodun baarszlnn apak bir rneidir. nsan Komedinin
yazarnn, romanlarnda insanlarla ilgili o kadar canl ve doru an
latt hakikatin, nszdeki kaderleriyle ilgili entellektel izahlarla
pek az ilikisi vardr.
ilim bir sanat eserini izah ettii zaman onu psikolojik fenomene
irca eder. Sanatkr ilim iin psikozun bir kurbandr. Psikanalizci
Stekal iddia ediyor ki aratrmalar, air ile nrotik arasmda hibir
farkn bulunmad yolunda sarslmaz bir kanaat edinmesine yol
amtr. lim asndan sanat fenomenini gene bir ilim dal- psika
naliz- en iyi bir ekilde inceleyebilir. Bu incelemenin neticesi, yara9

Lucien Goldman, Art dergisinin egzistiyansyalizm konusunda d


zenledii bir ankette.

338 | Aliya zzetbegovi

tclkla nevroz arasnda tetabuk var eklindeki paradoksal bir istidalle sona erecektir.
Yaklam eer srf akli ise, o zaman sun ehirlere kar hibir
ey denilemez. Ayn ekilde klalara kar ve hakik mimarnin le
hine herhangi bir delil ileri srlemez. naat doru drst yapar
sak, bir katedral ile bir fabrika arasnda fark olamaz. Tutarl olduu
kadar apsurd olan bu hkm, fonksiyonalizmin ideologu olan Mies
van der Roheye aittir.
Biyoloji sahasnda ilim, insann insan olmayp hayvan olduu;
hayatn da sonuta mekanik, yani cansz olduu hkmne varm
bulunmaktadr. Ahlk biliminde de buna benzer ters bir gidi vardr.
Akl, ahlkn, sadece ince, aydnlanm bir egoizm ekli olduuna
karar vermitir. Baka bir deyile ahlk, ahlkn inkrdr. Psikanaliz
yaratclk ile hastalk arasnda eitlik iareti koymutur, vs. vs... By
lece, nsan (tabiatd) sahada ilmin faaliyeti bir sr inkrla netice
lenmitir. Evvel zihin Allah inkr ettikten sonra, aaya doru bir
derecelendirme sistemine uygun olarak insan ve ondan sonra ha
yat da reddetmi ve nihayet hereyin mekanizm, oyun ve molekler
glerin karlkl harekederi olduu neticesine varm... Zihin dn
yada kendinden (yani mekanizm ve sebep-netice mnasebetinden)
baka hibir ey kefedememitir.

Onbirinci Blm
SLMIN DIINDA "NC YOL

A / $aksoa Ij- vyas:


Avrupa, temel tasavvurlarm Ortaam kaba okulunda ekillen
dirmiti. ocukluk zaman tecrbesi olarak bunlar, Avrupa'nn zih
ninden silinemeyerek onun dnme tarzm oluturdular. Dolaysyla
dindar olsun veya olmasn Avrupa daima Hristiyanln kategori
leri erevesi iinde dnecektir. Ruh veya dnya, Tanr melektu
veya dnyev hakimiyet. Avrupa, ya iddetli ve uzlamaz bir tarzda
ilmi, yada aym ekilde iddetli ve uzlamaz bir tarzda dini reddede
cektir. Avrupa da hibir din harekete hibir sosyal programa sahip
olamayacaktr. Avrupallarn dininin de ateizminin de radikal ve te
kelci bir mahiyeti vardr.
Byle olmakla beraber Bat dnyasnn bir blgesi, corafya
sna ve tarihine borlu olarak, Ortaa Hristiyanlnn dorudan
doruya tesirinin ve hatta bu gl devrin komplekslerinin dnda
kalmtr. Dnyann bu ksm, sathtan bakldnda, slm, nc
yolu ok andran bir orta yol bulmutur. Burada, ngiltere ve bir l
de umum olarak anglo-sakson dnyas mevzubahistir.1
1

Bu fenomenin yumuatlm biimlerine reform edilmi. Hristiyanln


bulunduu memleketlerde de rastlanldn biraz sonra greceiz.

340 I Aliya zzetbegovi

ngiltere Avrupa tarihinin ayr bir safhasn tekil etmektedir ve


dolaysyla ayr olarak incelenmesi icap eder. ngiltere nazar itibara
alnmadan Avrupann ancak iki devri vardr: Kilise devri ile dev
let devri. Avrupa tirihinde orta yolu izleyen devir, ancak Ingiltere
devri olarak mevcuttur. Sekler ve metafizik prensiplerin bir kar
m olan demokrasi, Avrupada, ngiliz icaddr. Bu sebeple Ingiltere
tarihi ayn zamanda Avrupada demokrasinin tarihidir. Nietzche -ki
onun kadar Avrupal birisi ancak nadiren bulunur- ngiliz ile Avrupa
zihniyetleri arasnda mevcut olan bu fark fevkalde bir ekilde his
sediyordu. Avrupay ngiltereden ve ngiltereyi demokrasiden kim
kurtaracak! sz buna delildir. Tarih felsefesi asndan Batmn ta
rihinde ngilterenin ve umum olarak anglo-amerikan zihniyetinin
sahneye kmas, ark tarihinde slmn zuhuruna tekabl etmek
tedir. Spenglerin ifade ettii Muhammed - Cromvvell paralelinin
mns da budur (Garbn Ykl). Bu iki ahsiyet onun evrensel
tarih grnde muasrdr. Cromwellle beraber birleik Ingiliz Ki
lise ve devletinin tarihi ve ngiliz imparatorluu; Hz. Muhammedle
ise birleik slm dini ile devleti ve slmn dnya hakimiyeti bala
mtr. slmi ve anglo-sakson zihniyetleri iin bu tabi bir eydir; kta
Avrupa zihniyeti iin ise byle bir ey mmkn deildir.
Dindar Ludwig, Frenk devletini ykmtr; slmda ise her
siyas ve sosyal ilerleme din ilerleme ile balamtr. Avrupa devleti
kuvvet kazanr kazanmaz, aynen kilisenin birka asr nce yapt
gibi, kendisi iin stnlk talebinde bulundu. Avrupada bu ikinci
Canossayd (birinci Canossa 1077 senesinde IV. Henrikin papa
VI. Gregorun nnde boyun emesiydi). Avrupada acmaszca h
km sren engizisyon ngiltereye hibir zaman girememitir. Ingil
tere ne Canossa tanr ne de engizisyon. slm da yle. ngiliz reformasyonuyla - dahil bir mantn icabna gre - iki arlk bertaraf

Dou Bat Arasnda Islm | 341

edilmiti. Papann stnl ve hkmdarn stnl. 15. ve 16.


asr Avrupas iin ngiltere inklpyd; bugnk Avrupa iin ngil
tere muhafazakrdr. ngilterede muhafazakrln, Avrupadan farkl
olarak, mspet bir tal mns da vardr. Burada bu tabir hakik ngi
liz zihniyetini muhafaza (conserve) etme talebidir. Bu zihniyet ise,
kelimenin en geni mnsnda orta pozisyon demektir. Daha Kitab
Mukaddesin ilk resm ngiliz tercmesinde nsz yle balyor:
Anglikan Kilisesinin hikmeti, resm ayin trenlerinde daha balan
gcndan beri iki arlk arasnda orta yolu tutmasdr. Ve yle g
rnyor ki bu husus ngilizlerin ikinci tabiat olmutur.
Ingilterede btn sonraki fikr ilerlemenin ncsnn Roger
Bacon olduunu hatrlarsak, ngiliz dnme tarznn bu ikiciliini
daha iyi anlarz. Sonradan sadece ilaveleri yaplm olan ngiliz d
nce yapsn Bacon, iki ayr temel zerinde kurmutu: Birincisi mis
tik aydnlanmaya veya dine gtren i tecrbe, kincisi hakik ilme
(scientia experimentalis) vardran gzlemdir. Din unsuru, slmda
olduu gibi, vurgulam olmakla beraber Bacon tutarl bir dualist ola
rak kalyor ve hibir zaman ilm ve din mahede tarzn birbirine
irca etmee teebbs etmiyor; fakat onlar muvazene iinde brak
yor. Bu ve byle bir Bacon, ngilizlerin ou tarafndan ngiliz zih
niyeti ve hissiyatnn en iyi ve en hakik ifadesi telakki edilmektedir.
Birou da btn sonraki ngiliz felsefesini Baconun dnme pren
siplerinin sadece bir geniletilmesi olarak grmektedirler. ngiliz fel
sefe ve ilminin gelime yollar zerine Baconun muazzam tesiri, an
cak byle, ilk bakta tartmak bir yaklamla izah edilebilir.
Ne var ki Baconla alkal fakat az bilinen nemli bir gerek daha
vardr. O da, ngiliz felsefe ve ilminin babasnn Araplarn bir tale
besi olduudur. slm dnrleri ve bilhassa bn Sina, Bacon ze
rine muazzam tesir icra etmitir. Bacon onu Aristotelesten sonra en

342 | Aliya zzetbegovi

byk filozof olarak telakki ediyor.2 Bu gerek sadece Bacon un d


nme tarzn deil, fakat bu yolda umum olarak ngiliz dnce tar
znn bir zellii olan ikiliin meneini de belki izah edebilir.3 Bu
hususta ancak pek az bir eyin deitiine ve ngilterenin kendi zih
niyetine sadk kaldna delil olarak muasrmz olan baka bir byk
ngilizin, Bemard Shawun ahsiyeti ileri srlebilir. Shaw air ve si
yaset adam idi ve aym zamanda sosyalist ve anarik - ferdiyeti fikir
ler savunuyordu. Birisi onu tekrarlanamayan tezatlar birlii olarak
vasflandrmtr. Bununla, herhalde, Shawun aym zamanda hicivci
ve mistik, toplumun sert tenkitisi ve slah kabul etmez bir idealist
olduu hususunu belirtmek istemitir.
Veya, Kta Avrupasnda herhangi bir ampirist hemen hemen istis
nasz ateist olacaktr. ngilterede ise, ampirizmin ideologu olan John
Locke, Tanr mefhumunu kendi ahlk nazariyesinin merkez noktas
yapm ve ahlk prensibinin tesisi iin uhrev meyyidenin -mkfat
ve cezann- ehemmiyetini bir ruhannin gayretiyle mdafaa etmi
tir. nsann midi eer yalnz bu hayata balanyorsa, eer hayat an
cak bu dnyada varsa, o zaman mutluluu burada naho olan hereyden kamak ve sevindiren hereyi istemekte aramak hi de garip
ve anlalmaz deildir. Eer mezarn tesinde hibir ey yoksa, o za
man yiyip ielim, houmuza giden eylerin tadm karalm, nk
yarn lyz gr mkuldr.4
2

Bunun hakknda bkz B. Russell, History of Westem Philosophy, S. 452453. En byk mantk tarihi mellifi olan Kari Prantl da aym gr sa
vunuyor: Roger Bacon tabi ilimler sahasnda ona atfedilen btn neti
celeri Araplardan devralmtr. (K.P. Geschichte der Logik, III, S. 121,
Leipzig, 1972).
Bu fenomeni izah ederken Russelin izah da ilgintir: Ona gre ngilizlerin, genelleme teorilerine kar duyduklar isteksizlik i harpteki menf
tecrbelerinden ileri geliyor: harb srasnda kral ile parlamento ara
sndaki atma, ngilizlerde ebed olarak taviz ve itidal sevgisini ve her
hangi bir teoriyi mantk istidlallerine kadar zorlamaktan korkuyu yerle
tirmiti ve bu korku hl onlara hakimdir (B.R., aym yerde, S. 578).
Essay on Human Understanding, Blm 28, madde 10 ve devam.

Dou Bat Arasnda slm | 343

Bu nl ampirist Allahn varlnn ispat iin delillerini tefer


ruatyla ortaya koymutur.5 Tannm pozitvist ve materyalist olan
Hobbes ise tabi hukuk mefhumunun Kitab Mukaddesle uyum
iinde bulunduunu ispat etmee teebbs etmitir (Qud lex naturalis est lex divina).6 te bu, ngiliz dnme tarz iin tipiktir. Daha
soma Avrupa dnrleri ittifakla ve gayet mantkl olarak Lockeun
noktainazar mdafaa edilemez diye kanaat getirdiler. Fakat gerek
odur ki yalnz onun deil, Bacon ve Hobbesin da mnazaal felse
fesi Ingilterede srf fikr gelime bakmndan deil, tm sosyal ge
lime iin hareket noktas idi.
Tabi ve ahlk hususlar arasnda kesin tefrik yaplmas keyfiyeti
-ki Hristiyan anlaynn bir zelliidir- birok ngiliz dnr nezdinde yerini yaknlamaya, hatta Shaftesbury nezdinde bir dengeye b
rakmtr. Shaftesburyye gre ahlkl olmak, hodkmlkla dierkmlk
hisleri arasnda denge demektir. Bu denge sadece hodkmln s
tnlk kazanmasyla deil, dierkmlk hislerinin ar bir ekilde
aa vurmasyla da bozulabilir (bu dnce Aristotelesin mkul
ahlki hodbinlikiyle, Kurann baz ayetlerini hatrlatyor). ngilizlerin common sense felsefesi olarak adlandrdklar aklselim fel
sefesiyle J.S. Millin fert ve toplum arasnda uzlama forml de bu
raya dahildir.
Mehur Cambridge ekolnn gayesi, teolojinin akla uydurul
mas olarak tarif edilebilir. Bu ekoln nemli bir temsilcisi olan R.
Cudworthdan sz ederken F. Jodl yle yazyor: Felsefe ile din, spe
klasyon ile inan arasndaki sk balant Cambridge ekolnn tm
iin karakteristiktir. Bir kiinin, filozof olarak, kendi kendine istinad
eden ahlkn tamamen akl mahiyetini kesin bir ekilde vurgulam
ken, vaiz olarak din ycelmenin mutlak zaruretine ayn ekilde ia
ret etmesi, bu srede anlalm olur. Yani bir tarafta din ihtiyacm
tatmini iin yetecek kadar vasta teinin eden felsefe, te tarafta aklla
5
6

Aym yerde, blm X, Our Knowledge of the Gods Existence.


De Cive, Blm IV.

344 Aliya zzetbegovi

ahenk iinde bulunan ve marifeti canlandran hissiyatn scaklyla


nfuz eden din vardr. Bu hususta Cambridgeliler mutabakat iin
deydiler. (F.J. Ahlk Tarihi S. 145)
Yararclk ahlk denilen ve 18. asrda byk ehemmiyeti haiz
olan okulun teorisini ileri srmekle, ngiliz ruhu, kendi kendini a
yordu. Bu olaylar drtl dzeyde deerlendirme yaklam (circle
quadrature) ngiliz eklektik ruhunun tipik bir eseridir.
Edebiyatta ona ngiliz yararclk ahlk da denir. Bu teorinin
ngilterede daha sonraki gelime srasnda teolojiden baz renkler
tayarak ortaya kmas bilhassa dikkate ayandr. Bu temayl teo
lojik yararclk ad altnda tannmaktadr. Vicdan ve hodkmln,
mutluluumuzu eer doru anlarsak, ayn yoldan gtrdn id
dia eden Butler, materyalist psikoloji ile Tanr mefhumunu ve lm
szle olan inanc bar iinde birarada bulunduran (Jodl) Hartley,
ayrca Worbarton, Pali ve nihayet bir bakmdan Richard Price da
burada zikredebiliriz.
Palinin, tabiat mahede esasna dayanan ve Tanrnn irade
sinin mahlklarn menfaatine ynelik olduu gr, tamamen
slmdir ve Kurandan baz ayetleri hatrlatmaktadr (bkz.: Pali, Natural Theology).
Orta izgi dnrleri arasnda bilhassa mmtaz bir sima Adam
Smithtir. Bahsetmekte olduumuz bu temayl, Smithin, muhtevalar
grnte birbirine zt fakat esas itibaryla gayet yakn olan iki kitap
yazm olmasnda hemen hemen harfyyen kendini gsteriyor. Bu ki
taplarn balklar yle: The Theory of Moral Sentiments ve An
nquiry Into The Nature and Causes Of The Wealth of Nations. Son
zikredilen, 18. asrn en etkili eserlerindendir. Ahlk biliminin esaslarn
vazeden birinci eser sempati prensibinden hareket ediyor. Sosyal eko
nomiyi aratran kincisinin ise ana dncesi hodkmlk prensibidir.
Bu iki eser birbirine ztm gibi grnyor. Ne var ki, Smith, Glasgow

Dou Bat Arasnda slm 345

niversitesinde ahlk ilmi, ekonomi ve siyaset ilimlerini pratik felsefe


krssnn blmleri olarak okutuyordu. Ayrca Smith, sz geen
kitaplarda olduu gibi, dier eserlerinde de sarih olarak ahlk ilmi ile
milletlerin refah arasnda bir ban mevcudiyetinden bahsetmekte
dir. The Theory of Moral Sentiments adl eserinde unlar okuyo
ruz: Egoizm nasl bir gerekse ahlk duygular da yledir. lah plnn
evrensel ekonomisinde onlar da hesaba katlm bulunuyor. nsan bir
liktir. O ne ise, ekonomik hayatta da farkl bir ey olmaz. Totamianc,
Smithin eserlerindeki tezatlarla ilgili gayet mantkl intibalann bize
aktaryor. Avrupallann da Kur an ve slm hakknda daima byle in
tibalar vardr. Smithin ruhbancha, papazlar dinine ve Kilise tekila
tna kar nefreti - Humeunki gib- kanlmaz olarak slm'daki ben
zer tezahrlerle ilgili armlar uyandrmaktadr.
Spencer m Terbiyesini pekl bir mslman yazabilirdi. Ahlkn
esas itibaryla fert ile cemiyet arasnda ahenk demek olduu (Principles
of Ethics); gelimenin de, ferdlemenin giderek mkemmellemesi,
karlkl bamlln giderek kuvvetlenmesi suretiyle gereklemesi
gerektii gr -doru olsun olmasn- gene ngilizlere mahsustur.
Katolik Fransa da spiritalist ekol ile pozitivist ekol arasnda uz
lamaz zddiyet devam ederken, ngiliz ahlk biliminde refah prensi
biyle vicdan prensibinin denge iinde olmas fikri stnlk kazan
yordu. J. S. Millin iktisat zerindeki dncelerinde, ferd ve sosyal
prensipler arasndaki uzlamada srar etmesinde ve zenginlie bir ba
kma ahlk ehemmiyet vermesinde zekt ve Kur an a mahsus bir ey
sezilmektedir. Kuvvetli ampirizm devresinden sonra, 19. asrn ikinci
yansnda ortaya kan ve ngiliz neo-idealizmi ad altnda tannan ce
reyan da -tabi ki o da sz geen ngiliz modeline gre idi- burada
zikretmeliyiz, (j. Martin, F. F. Bradley, P.H. Green vb.)7
7

Orta zmlerin orta neticeler getirmediine ngiltere delil


olarak gsterilebilir. Bu memleket, insan hakknda hereyi bilen
Shakespearei ve Kinatta cari temel kanunun tarifini yapan Newtonu
dnyaya vermitir.

346 Aliya zzetbegovi

Buraya gelmiken ada ngiliz yazarlarndan sosyalist grl


R.H.S. Crossmann bir yazsndan, ngiliz siyas hayat hakknda
uzunca bir pasaj kaydetmekten kendimi alamyorum. ngiliz siyas
hayat hakknda her basit iddiann hemen hemen muhakkak yanl
ve yanltc olduunu belirttikten sonra Crossman, yle devam edi
yor: Kralie Viktoryann devrinde iveren kendi siyasetini utilitarist
nazariyesinin tersine din esaslara istinad ettiriyordu. Oligariden nef
ret ediyordu. Ancak, yalnz byk toprak sahiplerini mdafaa etmesi
yznden deil, ahlk prensiplerini apak ihlal etmesi sebebiyle de...
Yani endstriyalizmi toplumun menfaatine byk bir vasta olarak
gren iveren, iinin gelitirilmesini ilah bir grev telakki ediyordu...
Kapitalist ekonominin byle teolojik bir tarzda sahneye konulmas
ona ngiliz hayatnda kar konulamaz bir g vermiti... Viktorya
devrinin entellektel enerjisi faydac (utilitarist) ekonominin tenki
dine deil, teolojik speklasyona muhta bulunuyordu. Gladstone
samim olarak hissediyordu ki, siyaset adam olmak ruhan olmak ka
dar iyi idi... 19. asrda ngilterenin ahlken byk sebat gstermesini
ve kendine gvenini anlamak, ancak bu din kanaati nazar itibara al
makla mmkn olur... ncile dayanan gayretin btn gc bylece
iyi amellerin tevikine doru ynelmi bulunuyordu. Kat yrekli ka
pitalist ekonomi, Hristiyan sevgi ve msamahakrlnn tek bana,
kapitalizmi, Tam melektne dntrebileceine inanan yeni, filantropik (insansever, hayrsever) felsefeyle yumuatlmt. Kleli
in kaldrlmas, misyonerlik faaliyetinin canlandrlmas, ocuk ahtnlmasmn telin, umuma ak eitimin geniletilmesi ile beraber
dier birok hareket siyas kanaatten deil, Hristiyan beraberlik uu
rundan ileri gelmitir. 19. asrn slahat hareketlerinden ou bu kay
naktan ilham almt, fakat ancak milletlerin muhayyilesini harekete
geirdikten sonra siyaset adamlarnn programlarna alndlar. ki ta
raftan hangisinin onlar tatbik edeci o zamanlarda ekseriy bir tesa
df ve frsat meselesiydi... Ancak bu din kanaatin perspektifi iinde

Dou Bat Arasnda slm 347

ngiliz siyas fikirleri doru bir ekilde tasavvur edilebilir. Ve daha


sonra: ngiliz demokrasisi din hrriyet iin yaplan mcadele ile sk
bir mnasebet iindeydi... Bu suretle dini motif de, iptida Hristiyan
ekliyle, demokrasinin hizmetinde kullanlabiliyordu. Liberalizmin
zaferi ise, Vktorya devri ngilteresinde din yenilenmeye sebep ol
mutu. Byle bir ey Amerikadan baka hibir yerde mmkn olma
mtr... Fakat Alman ve talyan liberalleri iin ilerleme, millet ve de
mokrasi, dnyev kltn konusuydu... Samim katolik, Mesihe inan
ile ilerlemeye inan arasnda; samim liberal kii ise, ruh zerindeki
ruhban snfnn hakimiyetiyle demokrasi ve hrriyet arasnda telif
kabul etmez bir uurumun bulunduunu hissediyordu.8
ngiliz sosyalizminin de zellii bulunmaktadr. Avrupa ktasnda
sosyalizmin materyalist veya ateist felsefeyle sk ilikisine karlk,
ngilterede ncilden iktibaslar kilise minberlerinden olduu kadar
sendika krslerinden de duyulmaktadr. Bunlar ise Fransz gaze
tesinin hayretini gizleyemeyen bir muhabiri yazyor.
Ayn ekilde mesel Bertrand Russell, devaml olarak tatmin
edecek, bir sosyal dzen problemi, ancak Roma mparatorluunun
salaml ile Augustinin tasavvur ettii Tanr devletinin idealizmini
birletirmekle zlebilir,9 veya Bana kalrsa, hakikat bu iki anlrn arasndadr. Fikirlerle prak hayat arasnda heryerde olduu gibi
karlkl tesirler mevcuttur szleriyle phesiz ki hakik ngiliz ka
naatini dile getirmektedir.10
Bu ve buna benzer anlaylarda Amerikan pragmatizminin
manev kaynaklarn bulmak da g deildir. kiciliiyle, yani hem
dinin hem de ilmin -pratik hayatta mnlarm ispat ederlerse- kabu
lyle ve hayat tecrbesinin hakikat ls olarak alnmas talebiyle,
8
9
10

R.H.S. Crossman, The Government and Govemed.


R. Russell, The History of the Westem Philosophy, S. 473.
B. Russell, ayn yerde, S. 574.

348 | Aliya zzetbegovi

pragmatizm, tipik Anglosakson ve aym zamanda tamamen Avrupa


d bir felsefedir Bu cereyann esaslarm William James balca eseri
olan Pragmatisrnde izah etmitir. Bu fevkalde eserden hi olmazsa
karakteristik pasaj burada kaydetmeyi gerekli gryoruz: o
umuz izginin her iki tarafndan iyi eyler arzu ediyoruz. Gerek
ler iyidir elbet, dolaysyla bize ok ok gerek verin; prensipler iyi
dir, dolaysyla bize bunlardan da bolca verin. Dnya muayyen bir
adan bakldnda, phesiz birdir; fakat, baka bir adan bakld
zaman okluktur. Yani dnya hem birlik hem de okluktur, dolay
syla bir nevi oulcu tekilik olarak kabul edilebilir. Elbet herey,
zarur olarak, mukadderdir; fakat, byle olmakla beraber irademiz,
tabi olarak gene hrdr. Yani hr iradenin bir nevi determinizmi en
doru felsefe olmaktadr. Paralarn ktl inkr edilemez, fakat
btn kt olamaz. Bu suretle pratik ktmserlik metafiziksel iyim
serlikle ahenkleebilir.11
James burada insanlarn iki ynlle, yani ftr slmn bir ek
line olan temayln ak bir ekilde ortaya koyuyor. Kendi felsef
yolunu, Pragmatisrn adl kitabnda Baz eski dn tarzlar iin
yeni isim (The New Name For Some Old Ways Of Thinking)
olarak vasflandrmaktadr. James yle devam ediyor: Soma, s
kntlarnz iin ne tr felsefeler size sunuluyor? Sayesinde elde et
mek istediiniz eyler iin yeter derecede din olmayan ampirik fel
sefeyi ve yeter derece grgl olmayan din felsefeyi buluyorsunuz. 12
Ve daha soma: Buna gre teredddnz buradadr: Arzu etmekte
olduunuz iki sistemi birbirinden mitsiz olarak ayrlm buluyor
sunuz. Ampirizmi buluyorsunuz, fakat insaniyetsiz ve dinsiz; veya
kendini din olarak bile adlandrabilen aklc felsefeyi buluyorsu
nuz, fakat o da fiil gereklerle ve sevin ve dertlerle herhangi muay
yen bir temastan uzak.13
11
12
13

William James, Pragmatisrn, S. 16.


W. James, Pragmatisrn, S. 17.
Ayn yerde, S. 19.

Dou Bat Arasnda slm 349

Pragmatizmi anlamak iin Bertrand Russell, kurucusunun iki te


mel felsef ikilemine iaret ederek pek ayan kabul bir forml vermi
tir: William Jamesin felsef alkas iki trlyd: lm ve din. lm ta
rafta, yapt tp tahsili dncelerine bir bakma materyalist bir yn
vermiti; fakat, bu gelime din hissiyatyla frenleniyordu.14 imdi
hatrlayalm ki, ngiliz (burada bu tabir ayn zamanda Amerikan de
mektir) dncesi yedi asr nce Roger Bacon m ayn iki nerme
siyle balamt. Bu zaman ikide Avrupa Akinolu Tomastan Lenin e
kadar btn merhalelerden gemi bulunuyor.
Pragmatizmin, Avrupallann ruhu zerinde ne gibi tesir brakt
m bilmiyoruz; fakat, bir nevi nefret uyandrdndan eminiz. Avrupallar iin pragmatizm mantksz, gayr mtecanis, tutarszdr - yani
hep slma isnad edilen sfatlar-. Ama pragmatizm Amerikann or
taya att ilk byk felsefe sistemidir. Bu sistemle Avrupann a priori
istidad yoktur. Pragmatik felsefenin, Amerikan insannn harikulde
hayat kabiliyeti ve faaliyeti iin ya tevik faktr, ya ifadesi ya da her
ikisi olduu muhakkaktr.
ngiliz ve slm zihniyetler arasnda bu paralelizm daha bir
sr gereklerde mahede edilebilir, fakat bunlar ayr bir inceleme
ister. ngiliz ihtilli (1688) fazla radikal deildi (htilallerin en iti
dalli ve en baarls - Russell) ve ngiliz siyas tarihinde birok hu
suslarda sonuna kadar gidilmeyip yolun ortasmda durulmutur.
Monariye kar isyan ngilterede monarinin kaldrlmasna sebep
olmam; aristokrasi ise demokratik messeseleriyle birarada bulun
mak zere kalmtr. ngilterede minister kelimesi ruhan mnsn
da ihtiva ediyor. Buna benzer mefhumlar dualizmine slm stlah
larda da rastlanmaktadr. Birok Avrupa devletlerinden farkl olarak
Ingilterede yoksullarn menfaatine zekta benzer bir vergi de vard.
Birbirine benzeyen zihniyetler tatbikatta birbirine benzeyen zm
ler meydana getirirdi.
14

B. Russell, gsterilen yerde, S. 774.

350 | Aliya zzetbegovi

Gelecekte de Avrupa'dan, son derece gayr nsan tezahrler da


hil olmak zere ilmin btn icaplarn kabul etmesi beklenebilir. n
giltere ve Amerika ise, bu hususta da pek muhtemel orta pragmatik
davranlarda durup kalacaklardr. nk Avrupada din dindir, ilim
ilimdir (bu da Hristiyan yaklamna uygundur); ngilterede ise, bu
hususta da en yksek hakem tatbikat veya hayat olacaktr.

"Tarih Uzlama ve Sosyal Demokrasi


Orta yol temayllerine dnyamn dier blgelerinde de rast
lamaktayz. Ama Avrupada, ngiltereden farkl olarak, bunlar sa
dece tatbikat sahasnda ve kanaat meselesi olmayp, zaruret olarak
ortaya kar. ngilterede ise teoride de, yani hissiyat ve dncede
de mevcuttur. Bu hususta katolik ile protestan memleketler arasnda
bile fark vardr. Gemite katolik tesiri kuvvetli olan memlekederde
ideolojik kutuplama daha bariz bir ekil alyor; orta zmler isti
kametindeki abalar zahmetli, dramatik ve netice itibaryla pheli
oluyordu. Bu memleketlerin bir bakmdan orta yol iin kabiliyeti
yoktur. talya, Fransa, spanya ve Portekiz tam mnsyla kutupla
m toplumlann rnekleriydiler, yahut hl da byledirler. Kamu
oyu, Fristiyan (sac) ile marksist (solcu) parti ve hareketlere ay
rlm bulunmaktadr. Merkez ya gayet snrl ya da tamamen yok
edilmi vaziyettedir. Tarihin en nl iki dogmatizmi -katolik ve ko
mnist- burada birbiriyle karlam durumdadr ve tabiatyla ga
libi olmayan ypratc bir konfrontasyondan (karlamadan) yorul
mu vaziyette durmaktadrlar. spanya da i harpten nce byle bir
durum iinde bulunuyordu. 1936 seimlerinde spanyada sol par
tiler oylarn % 51,9unu, saclar % 43,24 un, merkez ise sadece %
4,86srn almlard.15 Bugnk talya % 50 olan tam kutuplamann
15

Bunlar yazarken (1977) spanya ilk hr seimlere hazrlanyor. Baz tah


minlere gre spanyollar bu sefer oylarm -tarihte ilk defa- merkez par

Dou Bat Arasnda slm 351

spanyol nispetine hemen hemen ulam bulunuyor. Fransadaki


durum da buna benzer.
Bu iki dogmatizm iinde de bir i zlme meydana gelmek
tedir. Birok husus buna iaret etmektedir. Marksistlerle katolikler
arasnda altml senelerin ortalarnda ihtiyatla balam olan diya
log bunlardan biridir.16
Bu diyaloglar Avrupadaki haleti ruhiye asndan ve keza mark
sizm ile din arasnda bir asrdan fazla karlkl taviz verilmeden s
regelen ideolojik sava cephesindeki mnasebetler asndan karak
teristiktir. Bu, yorgunlua ve insan hayatmn ancak tek bir prensibe
gre dzenlenmesi yolunda yaplan abalarn baarszlna iaret
tir. Materyalistler, dinin halk iin afyon olduunu ne sren kla
sik formllerinden vazgemee mecbur oldular. Katoliklerse, sosyal
mnasebetlerin gelitirilmesinde gayelerinin daha adil bir sosyal d
zen olduu dorultusunda marksistleri tasdik ettiler.
Paulus Gesellschaft dernei tarafndan marksistlerle katolik
ler arasnda tertiplenen bir diyalog srasnda Hristiyan insan sevgisi
ve marksist hmanizmi balkl bir tebli sunulmutu; Salzburgda
yaplan bir toplantda ise, tannm marksist yazar Roger Graudy17
yle diyordu: Hristiyanln ortaya kmasyla tarihimizde ilk defa
btn totaliteleri iine alacak bir totalite (btnlk), hudutsuz bir
toplum iin bir ar yaplyor... Bunun iinde sevgi fikrinin ycel
tilmesi vardr. Bu fikre gre insan ancak ve ancak bakasmn saye
sinde ve onun iinde kendi kendini tahakkuk ettirir ve idrak eder.
Bu fikir insamn kendisi hakknda ve hayatn mns hakknda yapa

16
17

tilerine vereceklerdir. Bu olursa, bu neticeden hem sa hem de sol dog


matiklerinin ders almalar gerekecektir.
Bildiim kadaryla, bu diyaloglardan ilki 1965te Federal Almanyal li
beral katolik teologlann teebbs zerine Salzburgta olmutur.
Roger Garaudy daha sonra mslman olmutur. (Mtercim).

352 | Aliya zzetbegovi

bildii en yce tasvirdir. talya komnistlerinin lideri Palmiro Togliatti de lmnden az nce yaynlad bir vesikada (Promemoria)
marksizmin dine kar tutumunun deitirilmesinin lzumunu be
lirterek, marksistlerden bu zarureti bir an evvel idrak etmelerini iste
miti. Papann Pacem in Terris ve Populorum progressio balkl
tamimlerinde Katolik Kilisesi iin yepyeni anlaylara rastlanmaktadr. Topluma ait mallarn husus mlkiyetten stnlnn tann
mas, resm organlarn ktisad sahada mdahale hakk, zira slahat
ve kamu yararna millletirmenin meruiyeti, iletmelerin idaresinde
iilerin itiraki vs.18
Katolik Kilisesinin XXI. konslnde (II. Vatikan konsl) mark
sizmin telin edilmesini talep eden ve muhafazakrlar tarafndan su
nulan bir teklif reddedilmitir. Yetkililerin ifadelerine gre bu kon
sl, Hristiyanln ar ruhu tutumunu baaryla mdafaa etmenin
imknszlnn idrak edildii bir hava iinde gemiti. Kardinal de
Chardin unlar aklamt: Eer Hristiyanlk Arzn mitlerine in
tibak ederse, dnya da Hristiyanln mitlerine ancak o zaman in
tibak edecek; bunlara ancak bu yolla uluhiyet vermek mmkn ola
caktr.
Bu sz, Hristiyanln slmizasyonu demek deil midir?
Fransada baz tezahrlerin gsterdii gibi temayller ok defa
birbirine karm ve i ie bulunmaktadr. Bir sre nce (1977) Fran
sz piskoposlar meclisi Marksizm, insan ve Hristiyan inanc bal
altnda bir bildiri yaynlamt. Burada piskoposlar liberalizmin sos
yal politikasnn baarszln tespit ederek sonunda marksizm,
18

Papa II. Pol bir sre nce ABDye yapt ziyaretinde (1979) insan
haklarnn sistemli bir ekilde tehdit edilmesinin madd deerlerin da
lm ile alkal olduunu aklamt. Bu aklamann ne kadar esasl
bir dn olduunu ancak Hristiyanln hakik mahiyetini bilen birisi
idrak edebilir.

Dou Bat Arasnda slm | 353

gerein bir ksmn ihtiva ediyor ve biz bunu grmezlikten gelmi


yoruz diye hkme varyorlard.
Bundan bir sene evvel Fransz komnistlerinin lideri Georges
Marchais, mehur Lyon arsnda yle diyordu: Komnisderle
FLristiyanlarn birbirlerini tanmalar ve birbirlerinin orijinalitesine
saygi gstererek daha nsan bir toplumun meydana getirilmesi iin
yaplan abalarda omuz omuza hareket etmeleri gayemizdir.
Szkonusu olan tezahr, talya misalinde dramatik bir aklkla
takip edilebilmektedir. Senelerce sren uzlamaz karlamadan sonra
talya komnist partisi, belki hi beklenmeyen fakat tek mantkl a
reye bavurmaya karar veriyor ve tarih uzlama denilen bir anla
maya davet ediyordu. Kanaatimizce bu davet asla geici gayeler gden
taktik bir hareket deildi. Bilakis, baka bir arenin bulunmadnn
anlalm olmasndan kaynaklanan samim bir teklifti. Bu teklif baka
bir kimseye deil, Hristiyanlara yaplmt. Btn hesaplar karldk
tan ve deliller boa gittikten soma hepsi peyderpey yok oluyor veya
geriye ekiliyor, hadiselerle dolu sahnede ise yalnz iki kuvvet -yok
edilemez iki kuvvet- kar karya kalyor: Sathta, Hristiyan demok
rasisi ile komnizm; ite ise, dinle materyalizm. Dnyann bir bl
mnn gelecei bakmndan talya rnek tekil etmektedir.19
Avro-komnizm denilen cereyan da kutuplam toplumlann
veya Avrupa katolik memleketleri olan talya, Fransa ve spanyann
bir zellii olan aym temayln ifadesidir. Bu tezahr henz yepye
nidir. Fakat daha imdiden belli oluyor ki, bu cereyan komnizm
19

talya komnist partisinin ynetmeliinde, Partinin programm kabul


eden herkes, din ve felsef kanaati ne olursa olsun, partiye ye olabilir
denilmektedir (Madde 2). Byle bir ey eskiden dnlemezdi bile.
Dine kar deien tutum bakmndan talya KP si yalnz olmamakla be
raber, mutaassp ve sava ateizmi savunan partiler hl ekseriyettedir.
Bilhassa geri kalm toplumlarda bu byledir. Fakat buna ramen sap
malar aikrdr ve devam edecektir.

354 Aliya zzetbegovi

(eksi) proletarya diktatrl (art) demokrasi olarak ifadesini bula


caktr. Bu ise, dogmalarla evrilmi ve korunmu sol arlk iinden
merkeze doru k hareketidir.20 Gerekliin basks altnda kom
nizm, dogmatik pozisyonunu terkediyor ve hrriyet ve oulculuk
fikirlerini -ki esas itibaryla idealistik fikirlerdir- kabule balyor. Bu
gerek, Avro-komnizme uzlama damgasn vurmaktadr.
Avro-komnizm ile tarih uzlama arasndaki fark, birincisinin
tashih ve tadil edilmi bir komnizm olmasna karlk brnde ise, ko
mnizmle Hristiyanln iki eit g olarak kabul edilmesindedir.21
Ekseriyetle protestan (katolik olmayan) memleketlerde orta
yolun aranmas, merkez partilerinin veya merkeze yakn olanlarn
bu memleketlerin siyas hayatnda giderek artan nfuzundan belli
olmaktadr. Avrupann bir ksm srf Hristiyan ve srf komnist re
jimler istemeyerek devaml surette u veya bu ekilde orta zm
lere temayl gstermektedir. Tatbikatta bu hal sosyal demokrasi
nin tercih edilmesinde ortaya kyor. Ananevi katolik toplumlann
tarihi uzlama iinde bulmaa altklar areyi, protestan lkeler
sosyal demokraside buldular. Avrupadaki mns, hrriyet ile sosyal
mdahale, Hristiyan inanc ile marksizm arasnda bir uzlama olan
bu hareket, harp sonras bu devrede devaml bir ilerleme iinde bu
lunmaktadr. Yani, burada, daha derin bir mns bulunan ve b
tn dnyadaki umum cereyann bir zellii olan bir tezahrden
20

21

inde Mao Tse Tungun lmnden sonra Kltr htillinden sap


mann da mns ayndr. topyay gerekletirmek zere yaplan teeb
bslerin imdiye kadar en srarl ve en ileri gideni apaikr baarszlkla
sona ermitir. Tek ayakta durmak tatbikatna, aslen an sol davrana,
in, on sene glkle dayanabilmitir. Daha tabi bir duruma dn ka
nlmazd. Mutad sa-sol terminolojisini kullanacak olursak, inde sol
dan merkeze doru bir hareket olmaktadr.
Avrupada birka komnist parti proletarya diktatrl tabirini do
kmanlarndan silmilerdir.

Dou Bat Arasnda slm | 355

bahsedebiliriz.22 Harpten hemen sonra yaplan seimlerin netice


leri, 25 veya 30 sene sonrakilerle karlatrldnda hr seimle
rin yapld hemen btn memleketlerde, sosyal demokrat oylarda
bir art gze arpar. Bu art yledir: sve % 22, Danimarka % 36,
Hollanda % 54, Norve % 27, Federal Almanya % 100den fazla ve
Maltada % 348. ngilterede ise art yalnz % 5tir. Fakat ngilterede
bu srecin daha erken balam olduunu; bu lkenin dier btn
Avrupa lkelerinden daha evvel denge noktasna varm bulundu
unu gz nnde tutmak gerekir. Sosyal demokrasi, Avrupada is
tikrarl uzlama, sosyal ve siyas bir dengedir.
Umumiyetle istikrarsz olan Latin ve Gney Amerika blgelerinin
en istikrarl memleketleri Meksika ile Venezueladr. Yani sosyal demok
rasiye en yakn olan iki devlet. Japonyada da gelime kutuplamaya
doru deil, merkezin kuvvetlenmesi istikametinde seyretmektedir.23
Meksika ve Japonyada da siyas tartmalarda nc yol tabiri git
tike daha fazla duyulmaktadr. 1976da Karakasta yaplan sosyal de
mokratlar toplants, alnan kararlarn nemi bakmndan olduu ka
dar ve hatta daha fazla, yeni bir doktrinin tespiti yolunda ilk adm
tekil edebilecei kanaati bakmndan tarih olarak vasflandrlmt.
Bu yeni doktrinin nasl olmas icap ettii Meksika temsilcisi Gonzales Sosun szlerinden anlalabilir: Kapitalizm, komnizm ve sosyal
22

23

Dnyann ideolojik balamdan daha fanatik olan ksm tabi ki olup bi


tenleri byle grmyor. Moskovada yaynlanmakta olan Komnist
dergisi (Temmuz 1978) mesel nc ynde bir gelimenin ob
jektif olarak mmkn olmadn iddia ediyor. Dergiye gre nc
dnya diye bir alternatif bulunmamaktadr. Gerek olarak sadece bir
birine dman iki sosyo-politik sistem vardr. Kutuplama sreci zayflamamakta, bilakis kuvvetlenmektedir. Dolaysyla btn lkeler er-ge
ya kapitalist ya da sosyalist sisteme katlacaklardr.
Aralk 1976da yaplan seimlerin neticeleri ve Japonya Sosyalist Partisinden
ayrlmalar (Saburo Ede ve taraftarlarndan birou partiden istifa etmi
lerdir) aka merkezin lehine bir gelimedir.

356 | Aliya zzetbegovi

demokrasi imdi dnyada byk siyas tercihtir ve Meksikann


bu imknlardan birisini semesi icap ediyor.
Sosyalist lkelerde meydana gelen i gerginlikler, ekonomik sis
tem olarak sosyalizmi ilgilendirmez. Dolaysyla, husus kapitalist i
letmenin restorasyonu iin bir talep tekil etmez. Btn cidd dire
niler insan haklan problemiyle alkaldr. nsanlar heryerde sanki
sosyal programl bir nevi Hristiyanlk veya ateizm ve diktatrsz bir
sosyalizm (nsan bir sosyalizm) ister gibi hayknyorlar.24 inde,
mesel, Mao Tse Tungun lmnden soma peyderpey ve ihtiyatl
bir ekilde Beethoven ve Shakespearele ilgili yasak kaldrlyor; tpk,
Sovyetier Birliinde bundan evvel Dostoyevski, agal ve Kafka ile
ilgili yasan, istenmeyerek de olsa, kaldrlmas gibi. Hrriyet talebi
Avrupann Dousunda gittike daha iyi duyulacaktr. Gelime ne ka
dar yava olursa olsun yine de bu yndedir. Temayl apaktr.
br tarafta, kapitalist memleketlerdeki bunalm, toplumun
daha fazla mdahale etmesini hedef tutan istekleri inta etmekte
dir. Bu ise bir bakmdan hrriyetlerin kstlanmas mnsna geliyor.
Pratik hayat Amerikan irketlerini sosyalizasyona, Sovyet ekonomik
iletmelerini ise kat merkeziyetilikten muhtariyet istikametine it
mektedir. Prof. M.L. Weidenbaum bugnk Amerikan kurumlann
devlete olan mull bamllklarm gz nnde tutarak yan dev
letletirilmi olarak nitelendiriyor. 1975 senesinde Kyotoda yaplan
ve ABD, Avrupa ve Japonyann temsilcilerinin katld bir toplantda
( tarafl komisyon) gelimi kapitalist lkelerde ar demokrasi
konusu incelenmiti. Toplant hakknda Demokrasi buhran ba
24

Maurice Duvergerin, durdurulmas mmkn olmayan, Douda liberalizasyon, Batda sosyalizasyon sreci olarak adlandrd ite budur
(M.D.) Introduction a la Politique, Galimard, Paris 1970, S. 367).
Gerek odur ki Batnn hayat tarz yeter derecede sosyal, Doununki
ise yeter derecede hr deildir.

Dou Bat Arasnda slm 357

l altnda yaynlanan raporda demokraside itidal ve hatta an ve


hibir eyle kontrol edilmeyen basn hrriyeti ile ilgili baz dzelt
melerin yaplmas ihtiyacndan bahsediliyordu. Ayn vesikada ekono
mik plnlama desteklenmekteydi. tiban yksek bir Amerikan gaze
tesi bu raporu, burada kamu politikas iin hazr bir ereve plnnn
deil, yeni bir ideolojik atmosferin mevzubahis olduunu tespit zm
nnda yorumlamt.
Demek ki ada toplumlann gelime eilimleri ayn ynde ol
mamakla beraber ayn noktaya doru seyretmektedir. Hedef slm'n
pozisyonuna ok benzeyen orta bir pozisyondur.
Bu eilimler ne kadar karakteristik olursa olsun yine de slm
deildir ve slm a gtrmez. nk onlar zorla meydana gelmi, tu
tarsz ve kusurludur; slm ise, yalnz din veya yalnz sosyal talebin
bilinli bir tarzda reddi, iki kutuplu prensibin de bilinli bir tarzda
kabul demektir. Buna ramen sz edilen tereddtler, sapmalar ve
kanlmaz tavizler, hayat ve nsan gerekliin tek tarafl ve tekelci
ideolojilere kar galibiyetini ve bu suretle dolayl olarak slm anla
yn zaferim temsil etmektedirler.
Teslimiyet
Tabiatm determinizmi, insann ise kaderi vardr. Kaderin kabul,
slm'n en byk ve en son ansdr.
Kader dediimiz ey acaba var m. Nasl var oluyor? Kendi haya
tmza bir gz atalm ve en sevdiimiz plnlarmzdan, genliimizin
hayallerinden ne kaldm inceleyelim. Bu dnyaya geliimiz irade
mizin dnda olmam m? ahsiyetimizle, yksek veya dk sevi
yeli zihnimizle, cce yada atletik boyumuzla, kraln saraynda veya
fakirin kulbesinde, grltl patrdl veya sakin zamanlarda, bir za
limin veya Kadirinas bir byn hkm altnda ve umum olarak
ve zerinde hibir tesirimizin olmad siyas, coraf ve sosyal art

358 | Aliya zzetbegovi

lar iinde dnyaya gelmedik mi? rademizle oluan eyler ne kadar


snrl, kaderimiz olanlar ise ne kadar hadsiz hesapsz.
nsan dnyann iine atlmtr ve hayat, kendilerine hibir te
sirde bulunamayaca birok geree baldr. Bu gerekler ona tesir
etmektedir, ister en uzak ister en yakn olsunlar. 1944 senesinde mt
tefiklerin Avrupaya kar istila harekt srasnda, radyo irtibat birden
kesilerek harektn seyri tehlikeye dyordu. Daha sonra bizden bir
ka milyon k yl uzaktaki Andromeda galaksisinde vaki olan muaz
zam bir patlamann buna sebep olduu tespit edilmitir. Yeryznde
felaketlere yol aan baz zelzeleler gnein yzeyinde olup bitenle
rin bir neticesidir. Dnya hakkndaki bilgilerimizin artmasyla, kade
rimize hibir zaman tamamen hakim olamayacamza dair bilinci
miz de artyor, ilmin mmkn olan en byk ilerlemesini farzetsek
bile, kontrolmz altnda bulunan hususlar, henz kontrolmzn
altnda olmayan ve hibir zaman olmayacak olanlar karsnda ehem
miyetsiz kalmaktadr. nsanla dnya birbirine kar muayyen bir nis
pet iinde bulunmamaktadrlar. nsan ve onun hayat sreci, olup bi
tenler iin bir l birimi deildir. nsann daim gvensizlii bundan
ileri geliyor. Bu his psikolojik olarak ktmserlik, isyan, yeis, lkaytlk
veya kadere, Allahn iradesine teslimiyette yansyabilir.
Terbiye ve kanunlar sayesinde dnyay dzenleme abas olarak
slm ve Allaha teslimiyet, ok geni bir zm plndr.
Ferd adalet, varln artlan ierisinde, hibir zaman tamamen
tatmin edilemez. Dnya ve Ahirette saadetimizi salayacak biimde
slmn btn emirlerini yerine getirebiliriz ve ayrca btn dier
tbb, sosyal ve ahlk kaidelere riayet edebiliriz ve fakat buna ramen,
irademizin dnda cereyan eden olaylarla mukadderatn mthi bir
ekilde birbirlerine geirilmi olmas sebebiyle, ruhen ve bedenen ztrap ekmemiz mmkndr. Yegane ocuunu kaybetmi bir anne
hangi eyde teselli bulabilir? Beklenmeyen bir hadisede ktrm ka

Dou Bat Arasnda slm | 359

lan bir kiiyi ne teselli edebilir? Beer durumumuzu bir dnelim.


Biz her zaman muayyen hallerde bulunmaktayz. inde bulundu
um halin deimesi iin uraabilirim, fakat yle haller var ki esas
itibaryla deitirilmesi mmkn deildir, onlar baka trl grnse
ve onlarn kahir kuvveti perdeler arkasnda gizlense bile; lmee, ztrap ekmee, mcadele etmee mecburum; tesadfe tbiyim, ka
nlmaz olarak su ileyebilirim.
Varoluumuzun bu esas hallerine snr halleri deriz (K. Jaspers,
Felsefeye Giri). nsan dnyada slah edilebilen hereyi slah et
melidir. Fakat bundan soma da ocuklar haksz yere lmeye de
vam edecekler. Mkemmel bir toplumda bile... nsan, en byk gay
reti iinde, ancak dnyann acsn aritmetik olarak dindirmek zere
kendi kendine bir vazife verebilir. Adaletsizlik ve ztrap ne kadar ok
snrlandrlm olursa olsun, gene rezalet olmaa devam edecektir
(Albert Camus, LHomme Revolte). Allaha teslimiyet ve isyan;
aym ikileme birbirine zt iki cevabdr!
Teslimiyet iinde her insan hikmetten biraz bireyler vardr,
bir tek istisna ile. O da s iyimserliktir. Teslimiyet insann kaderi
nin hikyesidir, dolaysyla kanlmaz olarak ktmserlik havasm
estirmektedir. nk her kader trajik ve dramatiktir, eer t dibine
kadar inilirse (Gasset).
Kadere teslimiyet, kanlmaz olan byk nsan ztraba doku
nakl bir cevaptr. O, hayat olduu gibi idrak etmek ve hereye sa
br ve tahamml etmee bilinli bir ekilde karar vermek demektir.
Bu noktada slm, Avrupa felsefesinin s iyimserliinden ve dn
yay mmkn olan btn dnyalarn en iyisi olarak gsteren safdilane hikyesinden esasl bir ekilde farkldr. Teslimiyet ktmser
liin tesinden gelen bir nurdur.
Gszlk ve gvensizlik hislerinin neticesi olarak hasl olan tes
limiyetin kendisi, yeni bir kuvvet ve yeni bir emniyet kayna olur.

360

Aliya zzetbegovi

Allaha ve takdirine inan bize yle bir emniyet hissi verir ki, baka
hibir ey onun yerine geemez. Emerson btn kahraman rklar ka
dere inanmlardr diye iddia ediyor. Zira teslimiyet biroklarnn ta
mamen yanl olarak zannettii gibi asla pasiflik demek deildir. Bizim
kadere fiilen teslim olmamz mevzubahis deildir. nk kaderle
olan mnasebetlerimizin ancak ahlk bir mns vardr. Teslimiyet
insann bir btn olarak dnyaya ve kendi faaliyetinin neticelerine
kar i tutumudur. Allah'n iradesine teslimiyet, insanlarn iradelerine
kar bamszlk demektir. Allaha itaat insana itaati meneder. Bu, in
san ile Allah arasnda ve dolaysyla insan ile insan arasnda yeni bir
mnasebet tekil etmektedir. Onun iin kaderi kabul etmek kendini
en byk lde hr hissetmektir. Bu yle bir hrriyettir ki, kaderi
yerine getirmekle, onunla ahenk iinde olmakla kazanlr. Mcade
lemizi insan ve makul klan, ona skn ve huzur damgasn vuran,
hereyin akbetinin elimizde olmad kanaatidir. Bize ait olan, gay
ret etmek, uramaktr; netice ise Allahn elindedir.
Binaenaleyh, bu dnyadaki haytmz hakik mnda anlamak;
hereyi ihata etmek ve hereye hkim olmak hevesine kaplmadan
abalamak ve doduumuz yer ve zaman, yani kaderimiz ve Allah'n
iradesi olan yer ve zaman kabul etmee hazr olmak demektir. Tesli
miyet, hayatn zlemezlik ve mnszlndan nsan ve vakarl tek
k yoludur; isyansz, yeissiz, nihilizmsiz, intiharsz tek are... Tesli
miyet, hayatm kanlmaz olarak getirdii skntlarda alelde bir in
sann kendini kahraman gibi hissetmesi veya vazifesini yapm ve ka
derine raz olmu bir ehidin zihniyetidir.
slm, kanunlarna, emir ve yasaklarna, beden ve ruhtan talep et
tii gayrete gre deil; bunun hepsini kapsayan ve aan bireye gre,
marifetin bir anma, ruhun zamanla yarma kuvvetine, varoluun
getirebilecei hereye tahamml etmee, rzaya, yani tek kelimeyle
Allaha teslimiyetin hakikatine gre yle adlandrlmtr.
Ey! teslimiyet, senin adm slmdr.

You might also like