David Harvey

Marx'In Kapital'i
i in Kilavuz

metis

L----"-

David Harvey

Marx'n Kapitari Iin Klavuz

Harvey, 1935, Ingiltere doumlu. 1961'deCambridge ni
versitesi'nde corafya alannda doktorasn tamamlad. Bris
tol niversitesi'ndeki almalarnn ardndan 1969'da ABD,
Baltimore'daki Johns Hopkins niversitesi'ne geti. eitli
niversitelerde dersler

ve

konferanslar verdii akademik a

lmalar iinde saysz makaleye

ve

ok ses getiren, birok di

le evrilen kitaplara imzaatt. 2001 'deCityUniversityof New

York'ta almaya balad. Harvey'in al malarnn en nem
li zellii. Marksist kurama uzamsallk fikrini dahil etmesi, ek
lemlemesi olmutur. Harvey'in Trkeye evrilen ilk kitab

(1989; Metis, 1997). Dier yapt

larndan balcalar unlar: Sosyal Adalet ve ehir (1973; Me
tis. 2003), The Limits to Capital (Sermayeye Snrlar, 1982),

Postmodernligin Durumu

The Urban Experience (Kentsel Deneyim, 1989), Yeni Em

peryalizm (2003; Everest, 2004), A Brief History of Neolibe
ralism (Neoliberalizmin Ksa Tarihi, 2005) ve Umut Mekan
Iart (2002; Metis, 2008).

Metis Yaynlar
Ipek Sokak 5, 34433 Beyoglu, Istanbul
Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519
e-posta: info@metiskitap.com
www .metiskitap.com

Yaynevi Sertifika No: 10726

Marx'n Kapital'i Iin Klavuz
David Harvey
Ingilizce Basm:

A Companian to Marx's Capital

Verso, 2010
David Harvey, 2010
Metis Yaynlar. 2010
eviri EserBlent O. Dogan, 2010
Birinci Basm: Mart 2012
Yayma Hazrlayanlar:
Sungur Savran, S emih Skmen
Kapak Grafik Uygulama: Emine Bora
Dizgi ve Bask Oneesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.
Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaalk Ltd.
Fatih Sanayi Sitesi No.12/197- 203
Topkap, Istanbul Tel: 212 5678003
Matbaa Sertifika No: 11931

ISBN-13: 978-975-342-832-3

David Harvey

Marxn Kapitati
iin K1lavuz
eviren:
Blent O. Doan

metis

indekiler

NSZ.

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . .

. . . . . . . . . . . .

GR

13

Kapital,/. Ksm
1 . METALAR VE MBADELE
2.

. 29

PARA

. . . . . . . . .

70

Kapital, Il. Ksm

3.

SERMAYEDEN EMEKGCNE .

... 1 00

Kapital, lll. Ksm

4. EMEK SRECi VE ARTIK DEGER RETM
5. GN.

. .

. . . . . . . . .

. . .. . . . . ..

1 24
151

Kapital, IV. Ksm

6.

GRELi ARTIK DEGER .

. . 1 80

7. TEKNOL OJiNN AIGA lKARDIKLARI

8.

MAKiNELER VE B YK SANA Y................

Kapital,
9.

V-VIII.

.205
.

. 230

Ksmlar

MUTLAK VE GRELi ARTIK DEGERDEN

SERMAYE BRKMNE ..

.253

1 0. KAPiTALST BRKM

... . ... 280

LK BRKMiN SlRRI.

....... 305

ll.

DNCELER VE NGRLER .
DZN

.. . ... 3 3 1
.. 3 6 1

n sz

Marx'n Kapital 'inin 1 . Cih'i zerine her yl verdiim derslerin vi

deo kayd olarak internete koyulaca renilince, Verso Yaynlar
bana ulat ve yazl bir versiyon hazrlamakla ilgilenip ilgilenmeye
ceimi sordu. Aada sayacam sebeplerle olumlu yant verdim.
lk olarak, ekonominin ktye gitmesi ve ciddi bir kresel kriz,
hatta buhran tehlikesinin belirmesi, Marx'n analizine ilgiyi tekrar
su yzne kartmt. Birok insan gnmzdeki kmazlarn k
kenlerini anlamamzda bu analizin faydal olup olmayacan anla
mak istiyordu. Fakat getiimiz otuz ylda, zell ikle de Berlin Du
var'nn ykl masndan ve souk savan bitmesinden sonra Mark
sis dnce pek avantajl ya da bereketli bir dnem geirmemiti;
Marksist devrimci siyaset iin durum daha da ktyd. Dolaysyla
koca bir gen kuak Marksis siyasal iktisat eitimi almak yle
dursun, bu anlaya ainalkan bile yoksun kalmt. Bu kuan
Marx'n ne yapmaya altna dair aratrmalar yapmasna kap
aacak bir Kapital klavuzu retmek iin elverili bir ortam vard.
Marx'n eserini yapc bir ekilde yeniden deerlendirmenin za
manlamas baka bir anlamda da uygun. 1 970'1erde Marksis hare
kete musallat olan, sadece siyasal pratikleri deil teorik ynelimle
ri de etkileyen iddetli kartlklar ve saysz hiziplemeler bir l
de hafflemiti. Bir yandan zor zamanlarda Marx'a ilgiyi canl tu
tan, ama dier yandan bunu esrarl ve ou zaman son derece soyut
argmanlar ve dnceler pahasna yapan saf akademizm itah da
azalmt. imdi Marx' okumak isteyenlerin pratik meselelere ok
daha fazla ilgi gsterdiini dnyorum, fakat bu durum soyutla
mal ardan korktuklar anlamna deil, akademizmi skc ve gerek
siz bulduklar anlamna geliyor. Her eyin her eyle nasl il ikilen
diini daha iyi anlamak ve bylece kendi tikel karlarn ve pratik

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

lO

siyasal almalarn daha iyi konumlandrp balama oturtmak iin

s arlacak salam bir teorik zemin arayan pek ok renci ve aktivist
var. Marksist teorinin temellerine dair bu sunumun onlara yardmc
olacan mit ediyorum.
Bu metni hazrlarken, 2007 baharnda verilen derslerin ses ka
ytlarnn (kendisine minnettar olduum) Katharina Bodirsky tara
fndan kada geirilmi versiyonu zerinden altm. Chris Caruso'
nun dzenledii ve New York'taki Yoksullar niversitesi'nin Med
ya Yksekokulu ile Philadelphia'daki Medya Seferberlii Projesi
nin filme ektii video dersleri (bkz. davidharvey.org - web site
sini Caruso hazrlamtr) 2007 gznde gerekletirildi. Projedeki
gnll al malar iin Chris'e ve dier herkese teekkr etmek is
terim.
Gelgelelim ses kayd ile video versiyonu arasnda nemli fark
lar vardr. Bu farklarn byk ounluu dersleri daima bir bakma
hazrlksz vernemden kaynaklanyor. Siyasal ve ekonomik olayla
ra ya da o dnemki ilgi alanlarma (hatta anlk heveslerime) bal
olarak her seferinde metnin farkl ynlerine younlayorum. Snf
taki tartmalar ou kez dikkatleri ngrlemez ekillerde yeniden
ynlendiriyor. Ne yazk k i bu tartmalar koyacak kadar ok yer
yok, ama baz balklarn uygun grnen yerlerde metnin ana gv
desine yedirdim. Esas olarak ses kaydndan alnama ramen, vi
deo ekimlerinden de baz ekler yaptm. Ksmen yer darlndan,
ama ayn zamanda da szl dilden yazl d ile tercme daima nem
li ve baz noktalarda ok esasl deiiklikler gerektirdiinden, tas
laklarn yayma hazrlanmas hayli meakkatli oldu. Derslerde ge
meyen baz konular akla kavuturma ve uraya buraya birka
yeni dnce ekleme frsatn da karmadm. Derslerde kulland
m metin ilk nce 1 976'da Pelican Books ve New Left Review'da
yaymlanan, 1 977'de V intage'n tekrar yaymlad ve l 992'de Pen
guin Classics'ten kan Ben Fowkes'un ngilizce evirisidir. Refe
rans verdiim sayfa numaralar bu basklara aittir:
Bu "Klavuz"un -gerekten de'bir tantm ya da yorumdan ziya
de bir yolculuk klavuzu olduunu dnyorum- yola kmak iseviride verdiimiz sayfa numaralan 1993'e Sol Yaynlar'ndan kan 4.
baskya aiir. -.n.

N SZ

ll

teyen herkese rehberlik etmesini, Marx'n siyasal iktisadna faydal

bir giri salamasn umuyorum. Sunumumu, umarm basite kama
mmdr, giri dzeyinde tutmaya altm. Ayrca Marx'n metni
nin farkl yorumlar etrafnda dnen pek ok ihtilaf da dikkate alma
dm. Okur burada sunulan yorumun da tarafsz olmadn aklnda
tutmal dr. Bu okumaya, krk y l boyunca her trden formasyona sa
hip farkl farkl insanlara bu metni reterek (hepsine ok ey bor
lu yum, nk bana bir sr ey rettiler), ayn zamanda kendi aka
demik aratrmamda Marx'n dncesini siyasal eylemle ilikisi
bakmndan yapc bir biimde kullanmaya alarak ulatm. nsan
lar benim kendime zg bak a m benimserneleri iin ikna etme
araynda deilim. Bak amla, hayatlarnn zgl koullar ere
vesinde azami lde anlaml ve faydal yorumlar gelitirme kayg
s tayan insanlara bir kap amann peindeyim. Bu konuda biraz
ck bile baar kaydetmisem bu bana byk bir mutluluk verir.

Giri

Amacm size Karl Marx'n yazd Kapital adl k itabn 1. C i lt'ini

okutmak, stelik M arx'n izdii ereve i inde, onun artl aryla
okutmak.1 Bu biraz gln grnebilir, nk kitab hen z okuma
dysanz Marx'n art larn bilmeniz imkanszdr; ama sizi temin
ederim ki bu artlardan birisi ok um anz, stelik dikkatle okumanz
d r: Gerek renme daima bil inmeyeni anlamak iin aba gster
neyi gerektirir. Bu k itapta topladm Kapital okumalarm, ilgil i
blmleri nceden okursanz o k daha aydnlatc olacaktr. Dile
im, sizi, bu kitapla kiisel dzeyde bir iliki kurmaya tevik ede
bilmek. Marx'n metniyle dorudan bouarak onun dncelerine
dair kendi anlaynz biimlendirmeye balayabilirsiniz.
Bu durum hemen bir glk douruyor. Karl Marx 'n adn,
" Marksizm" ve "Marksist" gibi terimleri herkes duymutur ve bu
szckler beraberinde trl trl armlar getirmektedir. B u yz
den, lehte ya da aleyhte nyarglar ve pein hkmlerle balayacak
snz ister istemez; ama daha ilk admda sizden Marx hakknda bil
diinizi sandnz her eyi bir kenara brakmak iin elinizden gele
ni yapmanz ve onun gerekte syledikleriyle uramaya alna
nz isteyeceim.
Byle bir dorudan i l iki kurmay baarmann nnde baka en
geller de vardr. rnein bu trden bir metne kendimize has entelek
tel fonnasyonumuz ve tecrbelerimiz nda yaklamamz kanl
mazdr. ou renci iin bu entelektel formasyon akademik kay . Karl Mar:, Capital: A Critique of Political Economy, 1. Cil , ev. Ben Fow
kes, Londra: Penguin Classics, 990 [Trkesi: Karl Mar:, Kapital, 1. Cilt. ev.
Alaain Bilgi, Ankara: Sol, 1993. K itap boyunca yaplan b n gndermeler bu
baskya yaplmtr ve sadece sayfa numaralar veri lmitir. Ancak alnulanan b
tn eviriler ou durumda, dil ve ifade, slup, imla gibi nedenlerle lamamen ya
da ksmen deiirilerek kullanlmr. Okur ayrca Kapital'in 20 ylnda ya
ymlanan yeni bir evirisine de bavurabilir: 1. cil, ev. Mehmet Selik ve Nail
Salgan, stanbul: Yordam K itap. ""i .n.]

14

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

g ve niyetierin denetimi ya da en azndan etkisi altndadr; Marx'

tek bir disiplinin zgl bak asna hapsederek okuma ynnde do
al bir eilim vardr. Marx'a niversitede herhangi bir disiplinde
kadro verilmezdi; bugn bile niversite blmlerinin idari aygtlar
nn ou onu kendi alanlarna dahil ederek sahiplenmeye istekli de
ildirler. Bu yzden, li sansst rencisiyseniz ve Marx' doru
okumak istiyorsanz, kendi alannzda size neyin kadro salayaca
n unutsanz iyi olur - uzun vadede deil elbette, ama en azndan
Marx' okurkenki amalarnz bakmndan. Ksacas, ait olduunuz
disiplin, enielektel formasyonunuz ve daha da nemlisi (ister ii
snf iinde, ister mahallede rgtsel alma yapyor olun, ister ka
pitalist giriimci olun) tecrbeleriniz sayesinde kolayca anladklar
nzn tesinde Marx'n ne sylediini saptamak iin btn gcnz
le mcadele etmelisiniz.
Bu okumada byle ak bir duru alma gereinin en nemli se
beplerinden biri Kapital'in hayret verecek lde zengin bir kitap ol
masdr. Sayfalarnda saysz siyasal iktisatnn, filozofun, antropo
loun, gazetecinin ve siyaset teorisyeninin yan sra Shakespeare,
antik Yu nanllar, Faust, Balzac, Shelley, peri masallar, kurtadamlar,
vampirler ve iirler cirit atar. Marx muazzam bir kaynak eitliliin
den faydalanmtr ve bu n lan bulmak retici -ve elenceli- ola
bilir. Baz gndermeler kolayca gzden k aabilir, nk bir sr du
rumda dorudan isimleri vermemitir Marx; Kapital dersleri verdi
im yllar boyunca ben de srekli bu tr yeni balantlar kefettim.
rnein ilk baladmda pek fazla Balzac okumamtm. Daha son
ra Balzac'n romanlarn okurken sk sk "H ah! Marx'n alnt yapt
yer burasym!" derken buldum kendimi. Marx anlald kadary
l a B alzac' derinlemesine okumutu ve Kapital'i tamamladktan son
ra insanlk Komedyas zerine btnsel bir alma yapmak istiyor
du. Kapital'i ve Balzac' birlikte okumak bunun sebebini aklyor.
Yani Kapital zengin ve okboyutlu bir metindir. Farkl yer ve za
manlarda birok dilde yazlm ok eitli metinlerde kavramsalia
m muazzam bir dnya tecrbesinden beslenir. Hemen eklemeli
yim ki tm bu gndermeleri bulmadan Marx' anlayamayacanz
sylemiyorum. Ama bana esin veren ve size de esin vereceini mit
ettiim ey, hayatmz niin byle yaadmza k tutabilecek
muazzam eitlilikte kaynaklarn bizi bekledii fikridir. Bunlar na-

G R

sl Marx'n kavrayna temel olduysa, biz de onlar kendi kavray

mz iin ku llanabiliriz.
Kapital'in srf bir kitap olarak bile artc lde iyi olduunu
greceksiniz. Bir btn olarak okunduunda son derece tatmin edi
ci bir edebi yapdr. Ama burada yine anlamann nnde potansiyel
engeller vardr, nk pek ounuz eitiminiz srasnda Marx'la kar
lam ve metinlerinden paralar okumusunuzdur. Belki lisedey
ken Komnist Manifesto'yu okudunuz. B elki sosyal teori derslerine
girdiniz ve iki hafta Marx, birka hafta Weber, biraz da Durkheim,
Foucault ve daha pek ok nemli kiiyi ii ediniz. Belki Kapital'den
alntlar ya da Marx 'n siyasal grlerine dair teorik aklamalar
okudunuz. Ama alntlar ya da soyut aklamalar okumak, btnsel
bir metin olarak Kapital'i okumak tan ok farkl bir eydir. Tam bir
okuma yaptnzda, metnin paralarn kkl bir ekilde farkl tarz
da, ok daha byk bir anlau balamnda grmeye balarsnz. B
yk anlatya ok dikkat etmek ve daha nce karlatn z parala
ra ya da soyut anlatrnlara dayal anlaymz deitirmeye hazr ol
mak hayati nemdedir. Marx kesinlikle eserinin btnsellii iinde
okunmasn isterdi. N e kadar stratejik biimde se ilmi olursa ol
sun, alnt l ar zerinden yeterince anlalabilecei fikrine iddetle
kar kard. Sosyal teoriye giri dersinde iki hafta gzden geiril
meyi, kendisi Adam Smith okumasna sadece iki hafta ayrmay na
sl reddedecekse yle kesin bir tavrla reddederdi. Kapi ra/'i btn
olarak okuduunuzda Marx'n d ncesine dair ok far kl bir anla
ya ulaacanz neredeyse kesindir. Ama bunun iin b tn kitab
okumanz gerekir - ben de ite size bunu yapmanzda yardm e t
mek istiyorum.

Entelektel formasyonun ve tekil disiplinin bak asnn sorun ol

maktan kp Kapira/'e faydal perspektifler sunmasnn bir yolu var.
rencilerin hemen hemen her zaman kavrayiarna temel yaptk
lar tek bir disiplin asndan yrtlen okuma ekline karym el
bette; ama yllar iinde tek tek disipliniere yaslanan perspektifierin
retici olabileceini grdm. 1 97 1 'den beri hemen her yl Kapital
dersi veriyorum. Kimi zaman ylda iki, hatta ders atm ve her
trden grupla ders yaptm. Bir keresinde Baltimore'da, o zamanki

16

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

adyla Morgan State College'n btn felsefe blmyle -biraz

Hegelciydier- ders yaptm; baka bir sefer Johns Hopkins'in Dil
ve Edebiyat programndaki btn ihtisas rencilerine ders verdim;
bir keresinde de genellikle iktisatlar girdi dersime. B eni en ok b
yleyen ey, her grubun Kapital'de farkl eyler grmesiydi. Farkl
disiplinlerden insanlarla ders yaptmda metin hakknda hep daha
fazla ey rendiimi fark ettim.
Ama bu renme deneyimini zaman zaman rahatsz edici, hatta
ac verici bu luyordum, nk belli bir grup benim bak am be
nimsemiyor ya da benim nemsiz bulduum konulara ynelmekle
srar ediyordu. Bir keresinde Johns Hopkins'teki Latince kkenli dil
ler programndan bir grupla Kapital'i iledim. Btn dnemi . B
lm'e harcamamz bende derin bir hayal krkl yaratmt. Ben s
rekli "B akn, ilerlememiz ve en azndan ign konusundaki politik
meselelere kadar gelmemiz gerek," diyordum, onlar da "Hayr, ha
yr, bunu doru anlamalyz. Deer nedir? Meta olarak para derken
neyi kastediyor? Feti neyle ilgili?" vb. diye cevap veriyordu. Hatta
srf evirileri karlatrmak iin kitabn Almanca basksn getirdi
ler. Meer hepsi de daha nce hi duymadm birinin geleneinden
geliyormu. Byle bir yaklama yol at iin bu kiinin entelekt
el adan deilse de siyasal adan budalann teki olduunu dn
mtm Bahsettiim kii 1 960'arn sonunda ve 970'1erin banda
Hopkins'te bir sre al m olan Jacques Derrida'yd. Bu deneyim
zerine sonradan dndmde, bu grubun sadece . Blm'n ze
rinden ince dili bir tarakla geerek bana Marx 'n diline zen gster
menin -ne diyordu, nasl diyordu ve neyi varsayyordu- hayati
nemini rettiini fark ettim.
Ama merak etmeyin: Bu okumalarda o meselelere girecek dei
lim, nk hem Marx'n ign tartmasn ele almak istiyorum,
hem de sizi cildin sonuna ulatrmaya kararlym. Sadece unu sy
lemek istiyorum: Farkl disiplinlerin bak alar Marx'n dnce
sinin eitli boyutlarn faydal bir ekilde ortaya karabilir, nk
Marx bu metni inanlmaz derecede eitli ve zengin bir eletirel d
nce geleneine dayanarak yazmtr. Yl lar boyunca ki tab birlik
te okuduum pek ok kii ve gruba, tam da bana Marx'n eserinde
kendi bama asla gremeyeceim ynleri rettikleri iin ok ey
borluyu m. Bana gre bu eitim asla sona ermez.

G R

17

Kapital'de ortaya koyulan analize esin veren byk dnsel

ve siyasal gelenek v ardr. Bunlarn hepsi de Marx'n eletirel teori
ye, eletirel analize derinden ba l olmas sayesinde etkili olmutur.
Marx nispeten gen olduu bir dneminde gazeteci meslektalarn
dan birine "Mevcut Her eyin Amanszca Eletirisi iin" balkl k
sa bir yaz gndermiti. Bu yazda tevazuunu aka gsteriyordu
- gerekten bu yazy okumanz nerir im, nk hayranlk verici
dir. Marx, " Herkes aptaldr ve ben, byk Marx, mevcut herkesi
eletirip mahvedeceim," demez. Aksine, dnya zerine ciddi kafa
yormu pek ok nemli insan olduunu ve dnya hakknda grdk
leri eyler ne kadar tek yanl ya da arpk olursa olsun sayg duyul
mas gerekti ini ne srmtr. Eletirel yntem bakalarnn sy
lediklerini ve grdklerini alp ileyerek dnceyi -ve tarif ettii
dnyay- yeni bir eye dntrr. Marx'a gre,kkten farkl kav
ramsal bloklar alp birbirine srterek devrimci atei yaktmzda
domaktadr yeni bilgi. Kapital'de de fiilen bunu yapar: Farkl d
nsel gelenekleri bir araya getirerek tamamen yeni ve devrimci bir
bilgi erevesi yaratr.
Kapital'de bir araya gelen byk kavramsal ereve unlar
dr: birincisi, klasik siyasal iktisat - 1 7. ve 1 8. yzyl siyasal ikti
sad. Bu siyasal iktisat yalnzca deilse bile esas olarak Britanya'nn
rndr; William Petty, Locke, Hobbes, Hume'dan balayp b
yk Adam Smith, Malthus, Ricardo lsne ve James Steuart gibi
daha bir sr d nre uzanr. Ayn zamanda Marx'a ek eletirel
malzeme salayan bir Fransz siyasal iktisat gelenei (Quesnay ve
Turgot gibi fizyokratlar ve daha sonra Sismondi ve Say), bir de tek
tek halyanlar ve Amerikallar (Carey gibi) v ardr. Marx imdi Artk
DeRer Teorileri diye bilinen ciltlik notlarnda tm bu ki ileri de
rinlemesine eletirmitir. Fotokopi makinesi ya da intemeti olmad
ndan byk aba harcayarak Smith'ten uzun pasajlar kopyalayp
zerine yorumlar yazmtr, ayn ekilde Steuart'tan kopyaladklar
zerine yorumlar yazmtr, vb. Marx fiilen bugn yapbozum dedi
imiz eyi yapmtr. Argmanlar nasl byle yapbozuma urata
cam Marx'tan rendim. rnein Adam Smith'ten faydalanrken
onun sylediklerinin ounu kabul eder, ama sonra boluklar ve
elikileri aratrarak, bunlar dzeltip argman kkten dntrr.
Bu argman tarz Kapital'in btnne yaylr, nk altbalnn

18

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

da gsterdii gibi bu eser "siyasal iktisadn bir eletirisi" etrafnda

ekillendirilmitir.
Marx'n teorisindeki ikinci kavramsal yapta. ona gre Antik
Yunanllada balayan fel sefi dnm ve soruturmadr. Marx tezi
ni E pik r zerine vermiti ve Yunan dncesine ainayd. Grece
iniz gibi, pek ok yerde argmanlarnn dayana Aristoteles'tir.
Marx ayn zamanda Yunan dncesinin esas olarak Alman rn
olan felsefi eletiri geleneine -Spinoza, Leibniz ve elbette He gel,
Kant ve daha nicesi- nasl girdii konusunda da etrafl bir eitim
almt. Marx esas olarak Alman rn olan bu eletirel felsefe ge
leneini Britanya ve Fransz kkenli siyasal iktisat geleneiyle ili
kilendirmektedir; geri bu gelenekleri sadece ulusal geleneklerola
rak okumak yanl olacaktr (ne de olsa Hum e siyasal iktisat oldu
u kadar -her ne kadar arnpirisi olsa da- filozoftu; ayrca Desear
tes ve Rousseau'nun Marx zerinde ciddi etkisi olmutu). Ama Marx'
en ok etkileyen esas olarak Alman rn olan eletirel felsefe ge
leneiydi nk niversite eitimini bu gelenekten almt. Daha
sonra "gen Hegelciler" diye adlandrlan grubun 1 830'lu ve 1 840'l
yllarda yaratt eletirel iklim de onu derinden etkilemiti.
Marx'n dayand nc gelenek ise topik sosyalizmdir. Marx'
n dneminde topik sosyalizm ncelikle Franszdr. Modem gele
nei balatma payesi genellikle ng iliz Thomas More'a verilir (hal
buki bu gelenek Antik Yunan'a kadar gider). ayrca saysz topik
metin yazmann yan sra Marx'n yaad dnemde pek ok fikri
ni hayata geirmeye alan Robert Owen da ngilizdir. Fakat Fran
sa'da byk lde Saint-Simon, Fourier ve Babeufun daha nce
ki metinlerinden esinlenen topik dnce 1 830'larda ve 1 840'larda
mthi bir patlama yaamt. rnein karyenler diye bir grup ku
rarak 1 848'den sonra ABD'ye yerleen Etienne Cabet; Proudhon ve
Proudhoncular; Auguste B l anqui ("proletarya diktatrl " terimi
ni ilk kullanan kii) ve onun gibi Jakoben gelenee bal pek ok ki
i; Saint-Simoncu hareket; Victor Considerant gibi Fourierciler ve
Flora Tristan gibi sosyalist fem inistler. Pek ok radikal ilk kez 1 840'
larda Fransa'da, ne anlama geldiini ok iyi bilmemekle beraber
kendilerine komnist demilerdi. Marx bu gelenein barnda ol
masa bile bu gelenee ok ainayd. zellikle 1 844'te snr d edil
meden nce Paris'teyken onlar iyi tanyordu ve bana kalrsa bizzat

G iR i

19

kabul edeceinden daha ok ey almt bu gelenekten. Paris'teki

1 848 devriminin baarszllarnn pek ok adan sorumluluunu
ykledii 1 830'Iarn ve 1 840'Iarn topyaclna mesafeli durmak
istemesi de bu yzden anlalr bir eydir. topyaclarn buradan
oraya ulama konusunda hibir fikre sahip olmadan ideal toplum ta
sarlamalarndan holanmyordu ve bu grn Komnist M anifes
to'da aka belirtmiti. Bu yzden onlarn fikirlerine, zellikle de
Fourier ve Proudhon'un fikirlerine genellikle olumsuzlama bii
minde yaklamtr.
Marx 'n Kapital'inde bir araya gelen ana kavramsal hat bun
lardr. Marx'n amac sol siyasal projenin ynn nispeten s bul
duu topyac sosyalizmden bilimsel komnizme evirmekti. Ama
bunun iin sadece topyaclar ile siyasal iktisatlar kar karya
getirmesi yeterli olmayacakt. Sosyal bilimlerin ynteminin her y
nn yeniden yaratmas ve dzenlemesi gerekiyordu. Kabaca ifade
edersek, bu yeni bilimsel yntem, esas olarak Alman rn olan
eletirel fel sefe geleneinin aralarn kullanarak ncelikle Britanya
rn olan klasik siyasal iktisat geleneini sorgulamak ve bu ikisini
esas olarak Fransz rn olan topyac gdy aydnlatmakta kul
lanarak u sorulara cevap vermek zerine kuruluydu: Komnizm
nedir ve komnistler nasl dnmelidir? Komnist devrime giden
yolu daha etkin bir ekilde saptamak iin kapitalizmi nasl bilimsel
olarak aniayabilir ve eletirebiliriz? Greceimiz gibi, Kapital'in
kapitalizmi bilimsel temelde anlamaya dair syleyecek ok eyi
v ardr, ama komnist devrimin nasl ina edilecei konusunda pek
bir ey demez. Bu kitapta komnist toplumun neye benzeyeceine
dair de pek bir ey bulamayz.
of<

of<

of<

Kapital'i Marx'n kendi artlaryla okumann nndeki engellerden

bazlarndan daha nce bahsetm itim. Marx'n kendisi de glkte
rin gayet iyi farkndayd ve ilgin bir ekilde, eitli nszlerde bu
konuda yorumlar yapmt. rnein Franszca baskya yazd n
szde, Kapital'i tefrika halinde yaymlama nerisine yle tepki ve
rir. "Kapital'in evirisini tefrika halinde yaymlama fikrinizi se
vinle karlyorum," der I872 'de.

20

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

Bylece kitap ii snfna daha kolay ulaacaktr; bu benim iin her

eyden nemlidir. nerinizin gzel yan bu; ama madalyonun bir de teki
yz var: Benim kullandm ve ekonomik konulara daha nce uygulanma
m olan analiz yntemi, balangtaki blmlerin okunmasn epeyce g
letirrnekte ve bu yntemin, sonuca varmakta daima sabrsz davranan, ge
nel ilkeler ile tutkularn harekete geiren acil sorunlar arasndaki ilikiyi
hemen anlamaya merakl Fransz halkn, bu arzusuna hemen ulanayaca
iin hayal krklna uratmasndan korkulmaldr. Gerek ardnda ko
an giriken okurlar nceden uyarmak ve hazrlkl olmalarna dikkatlerini
ekmek dnda, bu gln yenilmesi iin elimden bir ey gelmez. Bi li
me giden dz yol bir yoktur; ancak onun dik patikalarnda yorucu trman
malar gze alanlar aydnlk doruklara ulaabil irier. (30-3 1 )

B u yzden ben de balarken tm Marx okurlarn uyarmak, gere

in peinde ne kadar gayretle koariarsa kosunlar, Kapital'in ilk
birka blmnn gerekten zellikle etin olduunu belirtmek is
tiyorum. B unun iki sebebi vardr. B irincisi Marx'n yntemiyle ilgi
l i d i r; bunu az sonra daha ayrntl ol arak inceleyeceiz. Dier sebep
ise onun bu projeyi zel bir ekilde kurmu olmasyla ilgilidir.
Marx'n Kapital'deki amac siyasal iktisad eletirerek kapitaliz
min nasl ilediini anlamak tr. Bunun muazzam bir yk getirecei
ni bilmektedir. Projeyi gerekletirmek iin kapitalizmin tm kar
makilkiarn anlamasna yardmc olacak bir kavramsal aygt ge
litinnesi gereklidir ve yazd girilerden birinde bu aygt nasl ge
li tireceini aklar. ikinci basknn sonsznde, "sunu ynteminin,
biim ynnden, aratrma ynteminden farkl olmas gerekir," der:
Aratrma yntemi , ilenecek malzemeyi ayrntlaryla ele almal, ge
limesinin farkl biimlerini analiz etmeli, i bantlarn esasn bulmal
dr. Ancak bu yapldktan sonra, gerek hareket yeterince anlatlabilir. Eer
bu baaryla yap lrsa, eer ele alnan konunun yaam tpk bir aynada ol
duu gibi ideal bir biimde yanstlrsa, karmzda sal a pri01i bir yap var
m gibi gelebil ir. (28)

Marx'n aratrma yntemi mevcut olan her eyle, yani yaanan ha

liyle gereklikle, siyasal iktisatlarn, filozoflarn, romanclarn,
vb. bu yaantya dair tm tasvir ve tanmlamalaryla bal ar. Gerek
liin nasl ilediine dair baz basit ama gl kavramlar kefetmek
iin btn bu malzemeyi amanszca eletirir. Bu ynteme ini yn
temi adn verir - evremizdeki dolaysz gereklikten yola karz

G i Ri

21

v e bu gereklik iin temel nitelik tayan kavramlar bulmak iin da

ha derine bakarz. Bu temel kavramlarla donandktan sonra tekrar
yzeye doru ilerleriz -k yntemi- ve grnler dnyasnn
ne kadar aldatc olabileceini kefederiz. Bu ulalan noktadan, o
dnyay kkten farkl terimlerle yorumlama konumunda oluruz.
Marx genelde yzeydeki grntyle balayarak derindeki kav
ramlar bulmaya alr. Fakat Kapital'de nce kurucu kavramlar,
yani aratnna yntemini kullanarak daha nce erimi olduu var
g tar sunar. lk blmlerde kavramlarn dorudan ve art arda sra
layverir. Nitekim bu kavramlar a priori, hatta keyfi yaplar gibi g
rnr. Bu yzden ilk okumada unu dnmek olaand saylmaz:
Tm bu fikirler ve kavramlar nereden geliyor? Niin onlar bu e
kilde kul lanyor? Pek ok yerde neden bahsettiini anlayamazsnz.
Ama kitap ilerledike bu kavramlarn dnyamz aslnda nasl ay
dnlatt akla kavuur. B i r sre sonra deer ve fetiizm gibi
kavramlar anlam kazanr.
Yine de bu kavramlarn nasl ilediini ancak kitabn sonunda
tam ol arak anlayabi liriz! Bu aina olmadmz, hatta garip bir stra
tejid ir. Argmanlar tek tek ina eden, ta stne ta koyan bir yak
lama ainayzdr daha ok. Marx'ta ise argman soan gibidir. Ger
i bu metafor biraz talihsiz olabilir, nk vaktiyle birini n dikkat
ektii gibi, soan kestiinizde gzyalar iinde kalrsnz. Marx
soann dndan balar, dsal gerekliin katmanlarn aarak mer
keze, kavramsal ekirdee ular. Sonra argman da doru geli
tirir ve birok teori katmann aarak yzeye kar. Argmann ger
ek gc ancak deneyim dnyasna dndmzde, bu deneyimi
anlamak ve yorumlamak iin tmyle yeni bir bilgi erevesiyle do
nandmz zaman kendini gsterir. Marx kapitalizmin niin yle
deil de byle iledii konusunda pek ok eyi zaten ortaya kann
tr artk. Bylece ilk bata soyut ve ci priori grnen kavramlar ok
daha zengin ve anlaml hale gelir; Marx ilerlerken kavramlarnn
kapsamn geniletir.
Bu yaklam ta stne ta koyma yaklamndan farkl dr ve bu
na uyum gstennek kolay deildir. O yzden, bilhassa ilk blm
de metne lgnca tutunmanz gerekir, metinde ilerledike mevzuyu
daha iyi anlamak iin bata sabretmelisiniz. Ancak ondan sonra bu
kavramlarn nasl ilediini gnneye balayabilirsiniz.

22

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

Marx'n kalk noktas meta kavramdr. lk bakta meta kavram tu

haf deilse bile keyfi bir balang kavram gibi grnr. Marx' d
ndmzde,Manifesto'daki "B tn tarih snf mcadelesi tarihi
dir" gibi szler aklmza gelir. Peki o halde Kapital niin snf mca
delesiyle balamyor? Aslnda yaklak yz sayfa boyunca snf
mcadelesini ima bile etmez; bu da hazr bir eylem rehberi arayanla
r hsrana uratabilir. Peki ya niin para ile balamaz? Aslnda hazr
l k aratrmalar srasnda paradan balamak istemitir, ama al
malar ilerledike parann varsaylnaktan ziyade aklanmas ge
rektii sonucuna varmtr. Niin ok derinden bal olduu baka
bir kavram olan ernekle balamaz? Marx'n hazrlk notlar nereden
balama sorusuyla ok uzun sre, yaklak yirmi otuz yl uraln
gstermektedir ilgin bir ekilde. ini yntemi Marx' meta kavram
na gtrmtr, ama bu tercihini izah etmeye kalkmad gibi me
ruluunu savunmak iin de aba harcamaz. Meta ile balar, hepsi bu.
Marx'n argmann daha nce zaten belirlenmi bir sonu teme
linde ina ediyor olduunu anlamak nemlidir. Bu yzden tm arg
man esrarl bir ekilde balar; okur bu keyfilik karsnda akna
dnerek ya da sinidenerek 3. Blm'de okumay brakma arzusu
duyar. Demek ki Marx, Kapital'i n zellikle balangta etin oldu
unu bel irtmekte ok hakldr. Bu yzden ncelikli grevim size en
azndan ilk blmde rehberlik etmektir. Ondan sonra biraz daha
sakin sularda yelken aabiliriz.
Gelgelelim, Marx'n burada ina ettii kavramsal aygtn sadece Ka
pital'in I. Cih'ine deil , analizinin btnne ynelik olduunu belirt
mitim. stelik Kapital'in okumamz gereken cildi vardr elbet
te; bu yzden kapitalist retim tarzn gerekten anlamak istiyorsa
nz ne yazk ki cildin hepsini o kumanz gerekir. 1. Cilt sadece iin
bir yndr. Daha da kts, Kapital'in cildi Marx'n aklndaki
lerin sadece (en fazla) sekizde biridir. Kapital hakknda eitli tasa
nlarn yazd Grundrisse adl hazrlk metninde bu durum grle
bilir. Niyetim, der Marx bir noktada, unlarla ilgi lenmektir:
( 1 ) u ya da bu lde her toplum biiminde... rastlanan genel, soyut
karakteristikler. (2) Burjuva toplumun i yapsn oluturan ve temel snf-

GR

23

lar tanmlayan kategoriler. Sermaye, cretli emek, toprak mlkiyei. Bun

larn karlkl ilikileri. Kent ve kr. byk toplum snf. Bunlar arasn
daki mbadele, dolam. Kredi dzeni (zel). (3) Burjuva toplumun bir
devlet eklinde btnlemesi. Kendi kendiyle ilikisi bakmndan ele aln
mas. "retken olmayan" snflar. Vergiler. Devlet borlar. Kamu kredile
ri. Nfus. Smrgeler. D g. (4) Uluslararas retim ilikileri. Uluslara
ras iblm. hracat ve ihala. Kambiyo rayici. (5) Dnya piyasas ve
krizler. ( 1 8t-2)

Marx bu projeyi bitirmeye yaklaamamtr bile. Aslnda bu konu

lardan pek azn sistematik bir tarzda ya da ayrntsyla ele almtr.
stelik bunlarn ou -mesela kredi dzeni ve finans, smrgeler,
devlet, uluslararas ilikiler, dnya piyasas ve krizler- kapitalizmi
anlamamz iin kesinlikle hayati nemdedir. Cilt cilt eserlerinde bu
konularn ounun nasl ele alnacana, devlet, sivil toplum, g,
kambiyo gibi konular en iyi nasl anlayabileceimize dair ipular
vardr. The Limits to Capital'de2 (Sermayeye Snrlar) gstermeye
altm gibi, bu konular zerine brakt fragmanlardan bazla
rn anlaml ekillerde birletirmek mmkndr. Ama Kapital'in ba
langcnda sunulan kavramsal aygtn bu mhim ama eksik projenin
temellerini attn bilmek nemlidir.
Greceiniz zere, I . Cilt kapitalist retim tarzn piyasa ya da
kresel ticaret deil retim ekseninde, sadece retim ekseninde ele
al r. II. Cilt (tamamlanamamtr) mbadele ilikileri eksenine yo
unlarken, III. Ci lt (bu da tamamlanamamtr) nce kapitalizmin
temel elikilerinin rn olarak krizin oluumuna younlar, son
ra yine artk deerin faiz, mali sermaye getirisi, toprak rant , tccar
sermayesi kar, vergi, vb. biimlerinde bllmesini ele alr. De
mek ki l. Cilt'teki analizde eksik ok ey vardr, fakat kapitalist re
tim tarznn fiilen nasl altn anlamanz iin bu cilt kesinlikle
yeterlidir.
Bu da bizi tekrar Marx'n yntemine getiriyor. I. Cilt'i dikkatle ince
leyerek anlalacak en nemli ey Marx'n ynteminin nasl iledi
idir. Bana kalrsa bu yntem en az kapital izmin nasl iledii hak
kndaki nermeleri kadar nemli dir, nk yntemi bir kez anlar,
Karl Marx, Grundrisse, ev. Sevan Nianyan, s.: B irikim, 2008. .n.
2. David Harvey, The Limits to Capital, Londra: Verso, 2006.

24

MARX'IN KAPiT AL' N KILAVUZ

uygulamasnda deneyim kazanp gcne gvenirseniz, hemen her

eyi anlamak iin k u llanabilirsiniz. Bu yntem diyalektikten tretil
mitir elbette. Marx' n nszde zaten sylemi olduu ibi diyalek
tik, "ekonomik konulara daha nce uygulanmayan bir analiz ynte
mi"dir (30). Bu diyalektik yntemi ikinci baskya yazd sonszde
tekrar tartr. Fikirleri Hegel'e dayanmakla beraber, Marx'n "diya
lektik yntemi, Hegelci yntemden yalnzca farkl deil, onun tam
kartdr" (28). Marx'n Hegel diyalektiini baaa evirip ayak
lar stne oturttuu ynndeki mehur iddia da buradan gelir.
Bunun baz alardan tam anlamyla doru olmadn grece
iz. Marx diyalektik yntemde devrim yapt; bu yntemi sadece ters
evirmedi. Hegel'in Hukuk Felsefesi konusunda yapm olduu ele
tiriye gnderme yaparak, " He gel diyalektiinin mistik ynn, otuz
yl kadar nce . . . eletirmitim," der. Bu eletirinin, Marx'n Hegel
diyalektiiyle ilikisini yeniden tanmlad kurucu bir an olduu
aktr. He gel'in mistikletirdii biimiyle diyalektiin 1 830'1arda
ve 1 840'1arda moda haline gelmesine kar karak ''tarihsel olarak
gelimi olan her toplumsal biimi akkan bir hareket iinde" gr
mek iin diyalektii slah etmeye giriir. Bu yzden Marx bir toplu
mun "geici niteli ini" de anlamak iin diyalektii yeniden dzen
lemek zorunda kalmtr. Ksacas diyalektik, hareket, deiim ve
dnm srelerini anlamak ve tasadamak zorundadr. Byle bir
diyalektik yntem "hibir eyin kendisine zorla kabul ettirilmesine
izin vermez, znde eletirici ve devrimcidir" (29), nk gerek ya
da potansiyel toplumsal dnmlerin zne ular.
Marx burada. diyalektik yntemi yeniden ica ederek kapitalist
sistem iindeki unsurlarn birbirleriyle alp gelimekte olan dina
mik ilikilerini hesabakatmak istediini anlatmaktadr. stelik bu
nu akkanl ve hareketi kavrayacak ekilde yapmak istemektedir,
nk ileride greceimiz gibi. kapitalizmin deikenlii ve dina
mikleri karsnda inanlmaz lde etkilenmitir. Marx' bir nevi
dar grl ve sabit fikir! i bir yapsalc dn r ol arak tasvir eden
anlay buraya gelince tkanr. Kapital'e baktmzda Marx' n s
rekli hareketten. devinimden, srelerden. mesela sermaye dolam
srelerinden bahsettiini grrz. Bu yzden Marx' kendi artlar
zerinden okumanz iin "diyalektik" derken ne kastettiini kavra
manz gereklidir.

GiRi

25

Ama buradaki sorun udur: Marx diyalektik zerine bir incele

me yazmam, diyalektik yntemini enine boyuna aklamamtr
(fakat, ileride greceimiz gibi, uraya buraya bol bol ipucu serpi
tirmitir). Demek ki ilk bakta bir paradoks var. Marx'n diyalektik
yntemini anlamak iin Kapila/'i okumalsnz, nk diyalektiin
fiilen uygulannn kayna bu eserdir; ama Kapit al'i anlamak iin
Marx'n diyalektik yntemini anlamalsnz. Kapit al'i dikkatle oku
duunuzda yntemin nasl ilediini tedricen kavrayacaksnz ve
ne kadar ok okursanz Kapil a/'i bir kitap olarak o kadar iyi anlaya
caksnz.
Eitim sistemimizin tuhaf ynlerinden biri, bir disiplinde ne ka
dar sk eitim grrseniz, diyalektik ynteme almanzn o kadar
glemesidir. Aslnda kk ocuklar son derece diyalektik d
nr; her eyi hareket halinde, elikileri ve dnmleriyle grrler.
ocuklar iyi diyalektikiler olmaktan karmak iin muazzam bir
eitimsel aba harcarz. Marx diyalektik yntemin sezgisel gcn
tekrar kazanmak ve her eyi sreleri iinde, hareket halinde anla
mak iin bu gc kullanmak ister. Sadeceemekten bahsetmez; emek
srelerinden bahseder. Sermaye bir ey deildir; sadece hareket
halinde olduunda var olan bir sretir. Dolam durduunda deer
de yok olur ve btn sistem atrdamaya balar. New York'ta 1 1 Ey
ll 2001 'den sonraki sreci dnel im: Her ey durmutu. Uaklar
kalkmyordu, kprler ve yollar kapanm t. Yaklak gn sonra,
her ey hareket etmeye balamazsa kapitalizmin keceini herkes
fark etmiti. Belediye Bakan Giuliani ve Bakan Bush aniden halk
tan kredi kartlarn karp alverie gitmelerini. B roadway'de do
lamalar n, lokantalar doldurmalarn istemeye balad. Hatta Bush
havayollar sektrnn bir televizyon reklamna karak Amerikal
lar tekrar umaya balamalar iin cesaretlendirmeye alt.
Kapitalizm hareket etmezse biter. Marx bunu olaanst dzey
de iakdir eder ve sermayenin dntrc dinamizmine atfta bulu
nur. Marx'n, kapitalizmi yapsal bir dzenlenie indirgeyen statik
bir dneeye sahipmi gibi ele al nmas bu yzden ok tuhaftr. Ak
sine, Marx'n Kapit al'de arad ey, hareketin kapitalist retim tar
znda fiilen nasl somutlatn aklayacak kavramsal bir aygnr,
derinlerdeki yapdr. Dolaysyla, kavramlarnn ou kendi bana
duran ilkeler olmaktan ziyade ilikiler etrafnda formle edilmitir.

26

MA RX'IN KAPiTAL'

Demek ki Marx' kendi artlaryla anlamak iin Kapi tal'in diya

lektik yntemini bilmek ve deerini anlamak esastr. Pek ok kii.
hatta baz Marksistler bu gre kar kar. Analitik denen Mark
sistler -G. A. Cohen, John Roemer ve Robert B renner gibi d
nrler- diyalektii kabul etmezler. Bu dnrler kendilerine "zr
valamayan Marksistler" (Eyll grubu) derler. Marx'n argmann bir
dizi analitik nermeye evirmeyi tercih ederler. Kimileri de Marx'
n argmann dnya zerine nedensel bir modele evirir. Marx'n
teorisini ampirik veri ler karsnda snama y tercih eden pozitivist
bir Marx anlay bile vardr. Prensipte, analitik Marksistlerin hatal
olduunu, Marx' pozitivist bir model kurucuya evirenlerin yanl
dn ne srmyorum. Belki de hakldrlar; fakat Marx'n kendi
erevesinin diyalektik olduunda srarlym ve bu yzden ilk etap
ta Kapital'in diyalektik bir okumasna girirnek le ykml olduu
muzu dnyorum.
Son bir nokta: Amacmz Marx' kendi artlaryla okumak, ama bu
yaklama ben rehberlik ettiim i i n, bu artlar ister istemez benim
ilgi duyduum konulardan ve deneyimlerden etkilenecek. Akade
mik hayatnn byk bir ksmn kapitalizmde kentleme, eitsiz
corafi geliim ve emperyal izm incelemesinde Marksistteoriyi kul
lanmaya harcadm ve u anki Kapital okumamda bu deneyimin ba
riz etkileri var. ncelikle, bunlar felsefi ya da soyut teorik olmaktan
ziyade pratik kayglar; benim yaklamm kapitalizmin rettii b
yk ehirlerde gndelik hayatn nasl getii konusunda Kapital'in
neleri aa kartabileceini sormak oldu daima. Bu metinle ura
tm otuz ksur ylda her trden corafi, tarihsel ve toplumsal de
iiklik meydana geldi. Hatta Kapital'i her yl retmek istememin
sebeplerinden biri de her seferinde nasl farkl okunabileceini, da
hance grmediim hangi noktann farkna varacam kendime sor
mak zorunda olmam. Marx'a tekrar tekrar dnmem rehberlik aray
ndan ziyade corafya, tarih ve insanlar d iirken potansiyel te
orik igrler aramarndan kaynaklanyord u. Bu srete metne dair
anlaym da deitirdim ve gelitirdim elbette. Tarihsel ve dn
sel iklim karmza grnte daha nce grlmemi sorunlar ve
tehlikeler kard iindir ki, Kapital okumamz da deirnek ve
uyarlanmak zorundadr.

G R

27

Marx bu zorunlu yeniden formle etme ve yeniden yorumlama

srecinden bahsetmitir. I 8. yzylda burjuva teorisi dnyay belli
bir ekilde anlyordu, der M arx, tarih ilerleyince de bu teori ve onun
formlasyonlan anlamszlat (21 -24). Koullar deitike fikirler
de deirnek ya da yeniden dzenlenmek zorundadr. Marx I 850'Ier
deki ve I 860'Iardaki kapitalist dnyay gayet net anlyor ve sunu
yordu, ama dnya deiti, o halde sorulmas gereken soru daima u
dur: Bu metin gnmze ne ekilde uygulanabilir? Ne yazk ki, ba
na kalrsa, son otuz ylda kresel kapitalizme hakim olan neolibe
ral kardevrim, Marx'n I 850'Ierde ve I 860'1arda parlak bir ekilde
yapbozuma uratt artlan kresel apta yeniden oluturmak y
nnde ok aama kaydetmitir. Dolaysyla bu okumalara gerek Ka
pital'in g nmz dnyas iin ne.kadar isabetli olduuna dair baz
yorumlarm gerekse dnemin ruhuna en uygun grnen Kapital
okumalarn da ekleyeceim.
Fakat esas olarak sizin kendi Kapital okumanz yapmanz isti
yorum. Yani kendi znel deneyimleriniz --d nsel, toplumsal, si
yasal- nda metinle ilgileneceinizi ve ondan kendi tarznzda
bir eyler reneceinizi umuyorum. Metinle adeta konuurken ve
onun da sizinle konumasna izin verirken iyi ve aydnlatc bir za
man geirmenizi dilerim. Metinle bu tr bir diyalog kurmak , anlal
mas neredeyse imkansz grnen eyleri anlamak iin mkemmel
bir egzersizdir. Kapital'i kendi hayatnda anlaml olacak ekilde ter
cme etmek her okurun kendi grevidir. Nihai ve kesin bir okuma
yoktur ve olamaz, nk dnya srekli deimektedir. Marx'n da
muhtemelen diyecei gibi, HicRhodus, hic sa/ta! - ite hendek, i
te deve!

BRNC BLM

Metalar ve Mbadele

1. BLM: META

1: K esi m:

Kullanm Deeri ve Deer

ncelikle 1 . Blm'n 1 . Kesim'ine ayrntl olarak bakmak istiyo

rum. B unun sebebi ksmen Marx'n bu kesimde temel kategorilerini
apriori ve bir bakma esrarl bir tarzda, "iinize gelirse" edasyla ay
rntya girmeden sunmu olmasdr. Ama dier yandan Kapira/'i an
lamak iin gerekli olan yakn okumaya mmkn mertebe hzl aina
olmanz da hedefliyorum. Merak etmeyin, kitabn kalannda bu yo
unluk dzeyinde gitmeyecei z!
Marx'n a priori balang noktas metadr. yle der: "Kapitalist
retim tarznn egemen olduu toplumlarn zenginlii, 'muazzam
bir meta birikimi' olarak grnr, bunun birimi tek bir meta gibi g
rnmektedir. Aratrmalarmzn, bu nedenle, metann analizi ile
balamas gerekir" (49). Ama burada kullanlan dile dikkat edin.
"Grnmek" pasajda iki kez geer ve "grnmek" ile "-dr"n ayn
ey olmad ortadadr. Szck seimi yzeydeki grnmn altn
da baka bireylerindndn gsteri r - bunadikkat etmelisiniz,
nk Marx Kapital'in tamamnda ayn eyi s k sk yapacaktr. Daha
en batan bunun ne olabileceini dnmeye davet ediliriz. Ayrca
Marx'n mnhasran kapitalist retim tarzyla ilgilendiine de dik
katinizi ekeri m. Antik retim tarzlaryla, sosyalist retim tarzlary
la, hatta melez retim tarzlaryla deil, basbaya safbiimiyle kapi
talist retim tarzyla ilgi lenmektedir. Sonraki satrlar okurken bunu
srekli aklda tutmak nemlidir.
Metalarla balamann son derece faydal olduu zamanla anla
lr, nk herkes gndelik hayatnda metalarla temas kurar ve on
lar deneyimler. Ne yana dnsek metalarla sarl olduumuzu gr
rz; zamanmz u ya da bu metay satn alarak, u ya da bu meta-

30

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

ya bakarak, u ya da bu metay isteyerek ya da geri ev irerek gei

ririz. Meta biimi kapitalist retim tarznda evrensel bir yere sahip
tir. Marx ortak payday semitir. Snf. rk, cinsiyet, din, milliyet,
cinsel tercihten, vb. bamsz olarak hepimizin aina olduu ve he
pi mizde ortak bir eydir meta. Gndelik hayatmzda metalar hak
knda bilgi sahibiyizdir. hatta metalar varlmzn esasdr: Yaamak
iin onlar satn almak zorundayzdr.
Metalar piyasada alnp satlr, ki bu da hemen u soruyu dou
rur: Ne tr bir ekonomik ilemden bahsediyoruz? Meta insanlarn
isteklerini, ihtiyalarn ya da arzularn karlayan bir eydir. Ml
kiyetimize aldmz ve kendimizin kldmz dsal bir eydir.
Ama Marx hi vakit kaybetmeden, ''bu ihtiyalarn doasyla, rne
in mideden mi, yoksa hayalden mi ktklaryla'' ilgilenmediini
beyan eder. Onun tek ilgilendii ey insanlarn metalar satn alma
s ve bu eylemin insanlarn nasl yaad konusunda belirleyici ol
masdr. Yeryznde milyonlarca meta vardr elbette; hepsi de mad
di nitelikleri ve niceliksel olarak nasl tanmlandklar (bir kilo un,
bir ift orap, bir kilovat elektrik, bir metre kuma. vb.) bakmndan
fark ldr. Fakat Marx bu muazzam eitliliin tmn bir tarafa ite
rek yle der: "eylerin eitli kullanmlarn bulup karmak tari
hin iidir" ve "yararl nesnelerin niceliini lmek iin toplumca
benimsenen lleri saptamak da byledir". Ama genel olarak me
tadan bahsetmek iin bir yol bu lmaldr. "Bir eyin yararll" en iyi
ekilde ''kullanm deeri'' olarak kavramsallatrlabilir (50). Kulla
nm deeri kavram buradan itibaren hayati nemde olacaktr.
nsan istekleri, ihtiyalar ve arzularnn olaanst eitliliin
den, ayrca metalarn muazzam eitlil iinden ve arlklarndan ya
da llerinden ne kadar abuk soyutlama yapp kullanm deeri
adnda tek bir kavrama odaklandana dikkat edin. nszlerinden
birinde ne srd savn, yani sosyal bilim lerin sorununun bir la
boratuvarda yaltlm ve kontroll deneyler yapamamas olduu
nu, bu yzden de benzer bilimsel anlama biimlerine ulamak iin
soyutlama gcn kul lanmamz gerektii savnn iyi bir rne ini ve
rir burada ( 1 6). Bu al pasajnda soyutlama srecini ilk defa g
rrz, ama kesinl ikle son defa deil.
Fakat "incelemek zere olduumuz toplum biiminde" (yani ka
pitalizmde), metalar "ayrca, mbadele deerinin maddi taycla-

METALAR VE MBADELE

31

rdr". 'Tayc" kelimesine dikkat edelim, nk bir ey tamak ile

olmak ayn ey deildir. Metalar henz tanmlanmam baka bir e
yin tayclardr. O halde metann neyi tadn nasl bulacaz?
Piyasadaki, pratik olarak gerekleen mbadele srelerine bakt
mzda, rnein gmlek, ayakkab, elma ve portakal arasnda mu
azzam bir mbadele oran eitliliine tank oluyoruz ve mbadele
oranlar zamana ve yere gre ayn rnler arasnda bile ok farkl
olabiliyor. Bu yzden mbadele oranlar ilk bakta "rastlantya ba
l, tamamen greli" gibi grnebilir (fakat "greli" szcne dik
kat edin). "Metadan ayrlmayan ve onun znde bulunan bir mba
dele deeri ise, terimierde bir eliki gibi grnr" (5 1 ). te yan
dan, prensipte her ey her eyle mbadele edilebilmektedir. Metalar
srekli el deitirebilmekte ve bir mbadele sistemi iinde hareket
etmektedir. Tm metalar mbadele de mukayese edilebilir klan bir
ey vardr. Bu radan da u kar: "Belli bir metann geerli mbade
le deerleri eit bir eyi ifade eder; ikincisi: mbadele deeri, genel
likle yalnzca bir anlatm biimi, metada bulunan, ama ondan ayrt
edilebilen bir ieriin 'grnteki biimidir'." Bir metay keserek,
onun iinde onu mbadele edilebilir klan unsuru bulamam. yley
se metay mbadele edilebilir k lan baka bir ey olmaldr ve bu
baka ey ancak meta mbadele edildiinde bulunup karlabile
cektir (ite burada hareket ve sre fikri hayatilemeye balar). De
mek ki meta el deitirirken sadece kendi niteliklerine dair deil,
tm metalarn niteliklerine dair bir eyi ifade eder, yani mukayese
edilebilir olduklarn gsterir. Peki niin mukayese edilebilirdirler
ve bu mukayese edilebilirlik nereden gelir? "Bunlarn" (metalarn)
"her birinin, mbadele deeri olarak, bu nc eye indirgeriebilir
olmas gerekir" (51 ).
"Bu ortak 'ey'", d iye devam eder Marx, "metalarn geometrik,
kimyasal ya da baka bir doal zellii olamaz" (52). Burada arg
manda nemli bir dn gereklemektedir. Marx ounlukla inat
, hatta kktenci bir materyalist olarak tasvir edilir. Her eyin ger
ek saylmas iin maddi olmas gereklidir; ne var ki o burada me
tann maddiliinin onu mukayese edilebilir klan herhangi bir eyi
aklayabileceini reddetmektedir. "Kullanm deeri olarak meta
lar, her eyden nce birbirinden farkl niteliklerdir; ama mbadele
deerleri ol arak yalnzca farkl miktarlardr ve dolaysyla zerre ka-

32

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

dar kul lanm deeri iermezler. " Metalarn mukayese edilebilirlii

kullanm deerlerinden kaynaklanmaz. "Demek ki, metalarn kul
lanm deerini bir yana brakrsak, geriye ortak tek bir zellikleri"
-burada sadece iddia temelinde o a priori sramalardan birini da
ha yaparz- "emek rnleri olmalar zellii kalr." O halde tm
metalar insan emeinin rnleridir. Metalarn ortak noktas, hepsi
nin retimlerinde cisimlemi olan insan emeinin tayclar ol
malardr.
Ama Marx hemen ardndan, metalarda ne tr bir insan erne inin
cisimletiini soracaktr. Metann gerek reti li zaman -onun de
yiiyle somut emek- olamaz, nk yle olsayd bir metay ret
mek ne kadar uzun sryorsa meta o kadar deerli olurdu. Yar za
manda reten ve yar fiyata satan biri yerine uzun zamanda reten
birinden niye mal alaym ki? Bu yzden, der Marx. tm metalar "tek
ve ayn tr emee. soyut insan emeine indirgenmitir".
Peki bu soyut insan emei neye benzer? Metalar,
emein rnlerinin kalntlardr. Her birinde, ayn hayalet benzeri bir nes
nellikten baka bir ey kalmamtr; sadece trde insan emeinin salt bil
lurlamalarndan ibarettirler. .. Hepsinde ortak olan toplumsal zn kristal
leri olarak, bunlar deerdirler - meta deerleri. (52-53)

Ne kadar zl bir pasaj. yine de ne kadar inanlmaz younlukta an

lamlar ieriyor! Soyut insan emei "hayalet benzeri bir nesnellik
se", onu nasl grebi liri z ya da lebiliriz? Bu nasl bir materyalist
liktir?
Grdnz gibi sadece drt sayfada esrarl ifadelerle temel kav
ramlar sunuldu, kullanm deerinden mbadele deerine. oradan da
soyut insan emeine geildi ve en nihayetinde trde insan emei
nin c isimlemi nicelikleri olarak deere ulatk. Tm metalar mu
kayese edilebilir klan deerdir ve bu deer hem "hayalet benzeri
bir nesnellik" ol arak gizlenmi, hem de meta mbadelesi sreleri
ne gemitir. Bylece u soru doar: Deer gerekten de "hayalet
benzeri bir nesnellik" midir, yoksa sadece yle mi grnr?
Bylece mbadele deerini yeniden yorumlayarak "deerin tek
ifade tarz ya da grn bi imi" olduunu syleyebiliriz (53). Bu
rada "grn" szcne yine d ikkat edin, ama bu kez il ikiye
br taraftan bakabiliriz, nk tm metalar neyin mbadele edile-

METALAR VE M BADELE

33

bilir kldnn gizemi bu kez deer denen "hayalet benzeri nesnel

liin" grnlerinin dnyasnda anlalmaktadr. Mbadele deeri
metalarda cisimlemi insan emeinin zorunlu bir temsilidir. S
permarkete gitliinizde mbadele deerleri grrsnz, ama meta
larda dorudan cisimlemi insan emeini gremez ve lemezsi
niz. Spermarket raflarnda hayalet benzeri bir varla sahip olan
ey insan emeinin cisimlemesidir. Bir dahaki sefere spermarket
te bu hayaletlerle evril iyken sylediklerimi tekrar dnn!
Ondan sonra Marx deer retiminde ne tr bir emek ku llanld
sorusuna dner. Deer, metada nesneleen ya da roaddileen so
yut insan emeidir. Bu deer nasl llebilir? Bunun emek zama
nyla ilgisi olduu ilk bakta anlalmaktadr. Ama somut ernekle
soyut emek arasndaki fark ortaya koyarken de belirttiim gibi,
pratikte harcanan emek zaman olamaz, nk yle olsayd ii ne
kadar beceriksiz ve tembelse meta da o kadar deerli olacaktr. Hal
buki "deerin zn oluturan emek, trde insan emeidir, tekbi
imli emekgc harcamasdr". "Trde insan emei . . . harcamas"
nn ne manaya geldiini anlayabilmek i in, "bir toplumun rettii
tm metalarn toplam deerinde cisimleen toplam emekgc"ne
bakmak gereklidir.
Bu a priori ifadenin muazzam ierimleri vardr. Fakat Marx bu
rada ayrntya girmez. Bu yzden deer teorisini yanl yorumlama
nzn nne gemek iin ben ayrntya gireyim. "Bir toplumun ...
toplam emekgc"nden bahsetmek, kapitalist retim tarznda varlk
kazanan bir dnya piyasasna bavurmaktr rtk olarak. Bu "top
lum" kapitalist meta mbadelesi dnyas nerede balayp nere
de biter? u anda i n'dedir, Meksika'dadr, Japonya'da, Rusya' da,
Gney Afrika'dadr kresel bir i likiler kmesidir. Deer ls
tm bu insan emei dnyasndan kar. Fakat bu durum, hi phe
siz daha dk bir dzeyde, Marx 'n dneminde de geerli ydi. K o
mnist Manfesto'da bugn "kreselleme" dediimiz durumun par
lak bir tasvirini buluruz.
Burjuvazi, dnya pazarn smrsyle, her lkedeki retime ve tke
time kozmopolit bir nitelik verdi. . . sanayinin ayaklar altndan, zerinde
durmakta olduu ulusal temeli ekip ald. Eskiden kurulmu btn ulusal
sanayiler ykldlar ve hala da her gn yklyorlar. Bunlar, kurulmalar b
tn uygar uluslar iin bir lm-kalm sorunu haline gelen yeni sanayiler ta-

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

.H

rafda, ark yerli hammaddeleri deil, dnyann en cra blgelerinden

l!c iri lc hammaddeleri ileyen ve rnleri yalnzca lke iinde deil yer

yii:iiii her kesiminde tketilen sanayiler tarafndan yerlerinden ediliyor

lar. C lkein retimiyle karlanan eski ihtiyalarn yerini, karlanmalar
u1.:k lkelerin ve iklimierin rnlerini gerektiren yeni ihtiyalar alyor. Es
ki yerel ve ulusal yallmln, kapalln ve kendine yeterliliin yerini,
uluslarn ok ynl karlkl ilikileri, evrensel karlkl bamll al
yor. ( 1 4- 1 5")

Deer bu dinamik kresel mbadele ilikileri arazisinde belirle

niyor ve srekli tekrar belirleniyor. Marx, dnyann buharl gemi
ler, demiryollar ve telgraf sayesinde hzla kresel ticarete ald
bir tarihsel balamda yazyordu. Deerin arka bahemizde, hatta
kendi ulusal ekonomimizde belirlenmediini, btn bir meta mba
delesi dnyasndan doduunu gayet iyi anlam t. Fakat yine bura
da da trde emek birimleri fikrine ulamak iin soyutlamann g
cn kullanmaktadr. Bu birimlerin her biri "toplumsal ortalama
emekgc niteliini tadklar ve bu nitelikleri ile etkili olduklar
srece, birbirinin ayndr". Deer-biimine indirgenme sahiden dn
ya ticareti yoluyla gereklemektedir adeta.
Bylece ok nemli bir "deer" tanm yapmas mmkn olur:
"Toplumsal ol arak gerekli emek zaman, bir kullanm deerini, nor
mal retim koullar altnda, o sradaki ortalama hner derecesi ve
younluu ile elde edebilmek iin gerek li emek zamandr." B u ra
dan da u sonuca varr: "Herhangi bir maln deerinin bykl
n, toplumsal olarak gerekli emek miktar ya da onun elde edilme
si iin toplumsal bakmdan gerekli emek zaman belirler" (54 ) . te
size tanm. Fakat bunun art l bir tanm olduu aktr, nk "top
l um" kavramna iseldir - peki ya toplum nerede balar nerede bi
ter? Kapal mdr, ak mdr? Toplum dediimiz dnya piyasasy
sa, ki kukusuz yle olmaldr, o halde . . . ?
Marx'n kullanm deeri, mdabede deeri ve deerle ilgili bu
anlalmas g sunumu yapabilmesinin sebeplerinden biri, Ricar
do okumu herkesin, evet. bunlar Ricardo'dan diyecek olmasdr.
stelik tek bir istisnai ilaveyle bu tamamen Ricardo'dur gerekten
de. Ricardo deer olarak emek zaman kavramna bavurur. Marx

K. Mar)(, F. Engels, Komnist Manifeso, A n kara: Sol, 1 998. -.n.

METALAR VE MBADELE

3S

ise toplumsal olarak gerekli emek zaman kavramn kullanr. Marx

burada Ricardo'nun kavramsal aygtn kopyalam ve grnte
masum bir deiiklik ilave etmitir. Fakat bu ilavenin muazzam bir
fark yarattn greceiz. Hemen sorma ihtiyac duyarz: Toplum
sal olarak gerekli ne demektir? Nasl ve kim tarafndan saptanr?
Marx dorudan cevap vermez, ama bu soru Kapital boyunca devam
eden bir temadr. Kapitalist retim tarznn ayrlmaz toplumsal zo
runluluklar nelerdir?
Bunun bizim iin hala byk bir mesele olduunu kabul ediyo
rum. Margaret Thatcher'n mehur szndeki gibi "alternatif yok"
mudur. yani bizi evreleyen toplumsal zorunlul uklar onlara uymak
tan baka are brakmayacak kadar salam ve deitirilemez midir?
Bu meselenin temelinde "deerleri" kimin ve nasl kurduu sorusu
vardr. Hepimiz kendi "deerlerimiz" olduunu dnmek isteriz
elbette. Her seim dneminde ABD'de adaylarn "deerleri" zerine
bitmek bilmez tartmalar yapl r. Fakat Marx, anlamadmz bir
srecin belirlemekte olduu belli bir deer tipi ve ls olduunu
ne srer; bu deerler illa ki bilinli tercihimize bal deildir ve bi
ze dayatlma tarzlarn aa kartmak gerek ir. Kim olduunuzu ve
bu cokun deerler girdabnda nerede durduunuzu bilmek istiyor
sanz, ilk nce metalarn nasl yaratldn ve retil diini, ne gibi
-toplumsal, evresel , siyasal, vb.- sonular ortaya kardn an
lamanz gerekir. Kresel snma gibi ciddi bir evre sorununu, top
lumumuzun kurucu deer yapsn kimlerin nasl belirledii sorusu
na hakikaten girmeden zebileceinizi sanyorsanz, kendinizi
kandryorsunuz demektir. Bu yzden Marx metalarn deerlerinin
ve bu deerleri belirleyen toplumsal zorunluluklarn ne olduunu
anlamamz gerektiinde srarcdr.
Metalarn deerleri sabit byklkler deildir. rnein retken
likteki deiikliklerden etkilenirler:
ngilere'de buhar h dokuma tezgahlarnn kullanlmaya balamasndan
sonra, belirli bir miktar iplii kuma haline getirmek iin gerekli emek za
man muhtemelen yarya inmiti. Oysa el tezgahnda alan dokumaclar,
ayn ii, eskiden olduu kadar zamanda yapmaya devam etmilerdir; ne var
ki bu deiiklikten sonra, emeklerinin bir saatlik rn yalnzca yarm sa
atlik toplumsal emei temsil eder hale gelmi ve bunun sonucu olarak da
eski deerinin yarsna dmtr. (53-54)

36

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

Bu da bize deerin teknolojideki ve retkenlikteki devrimiere du

yarl olduunu gsterir. 1. Cilt'in byk bir ksm retken! ik teki dev
rimierin kkenierini ve etkilerini, ayrca deer ilikilerinde bunlara
bal ol arak ortaya kan devrimleri tartmakla geer. Fakat sadece
teknolojideki devrimler nemli deildir, nk deer "ok eitli
koul lar tarafndan belirlenir; teki eyler yannda, iilerin ortala
ma beceri dzeyi, bilimin durumu ve ... pratikte uygulanma derece
si" -Marx teknoloji ve bilimin kapitalizm iin anlamn ok nem
ser- "retim srecinin toplumsal organizasyonu, retim aralar
nn boyutlar ve etkililii ve fiziksel koullar" (54 ). ok eitli g
ler deerleri etkileyebilir. Fiziksel koul lardaki dnmler ya da fi
ziksel koullarn daha iyi olduu (kaynaklarn ucuz olduu) yerlere
g, deerleri kkten deitirir. Ksacas, meta deerleri etkili bir
gler yelpazesine tabidir. Marx hepsini kesin olarak kategorilere
ayrmaya kalkmaz; sadece "deer" dediimiz eyin sabit olmad
n, daima devrimci dnmlere tabi olduunu bize hatrlatmaktr.
Fakat ondan sonra argmannda tuhaf bir dn yaanr. Bu ks
mn son paragrafnda aniden kullanm deeri meselesini tekrar or
taya atar. " B i r ey, deere sahip olmadan da bir kullanm deerine
sahip olabilir" (55). Havay soluruz ve u ana kadar havay iele
yip meta olarak satmay beceremedik; geri birilerinin bunu nasl
yapacaklarn dnmekte olduundan eminim. Ayrca, "bir ey,
meta olmadan, yararl ve insan emei rn olabi lir". Arka bahem
de domates yetitiriyor ve bu domatesleri yiyorum. Kapitalizmde
pek ok kii aslnda kendileri iin bir sr ey yapar (zellikle de
kendin-yap tipi maazalarn yardmyla). Meta retiminin dnda
(zellikle ev ekonomisinde) epeyce emek harcanmaktadr. Metala
rn retimi sadece kullanm deeri retimini deil. ayn zamanda
"bakalar iin kul lanm deeri" retimini gerektirir. Sadece serfle
rin rettii gibi feodal bey iin kullanm deerleri deil, piyasa yo
l uyla bakalarna giden kull anm deerleri retilir. Fakat bunun an
lam udur: "Hibir nesne, yararl bir ey deilse, deere sahip ola
maz. Eer o ey yararsz ise, onda bulunan emek de yararszdr; bu
emek, emek saylmaz ve bu yzden deer yaratmaz." Marx daha
nce, mbadele deerine ulamak iin kullanm deerlerini devre
d brakyor ve soyutlama yapyordu. Deer kavramna byle
ulamt. Fakat imdi insan isteini, ihtiyacn ya da arzu sunu kar-

METALAR VE MBADELE

37

lamayan metann deerinin olmadn sylyor! Ksacas , meta

y bir yerde birine satabiirnek gerek.
imdi durup bu argmann yapsJ zerine biraz dnelim. Te
kil meta kavramyla balyor ve ikili karakterini saptyoruz. Kulla
nm deeri ve mbadele deeri vardr. Mbadele deerleri bir eyin
temsilidir. Neyin temsilidir? Deerin temsilidir, der Marx. Deer
de toplumsal olarak gereken emek zamandr. Kullanm deeri de
er iin toplumsal olarak gereklidir. B uradaki model yle gsteri
lebilir:
KULLANIM DEGERi
(Maddi Nitelikler ve Nicelik ler.
Trde Deil)

MBADELE DEGERi

DEGER

( Niceliksel ve Trde)

(Maddi Deil ve ilikisel,

'Toplumsal Olarak Gerekli
Emek Zaman")

O halde durup bu argmann ierimlerini bir dnelim. Ev denen

bir metaya sahipsiniz. Kullanm deeriyle mi daha ok ilgilenirsi
niz, yoksa mbadele deeriyle mi? Byk ihtimalle ikisiyle de ilgi
lenirsiniz. Ama burada potansiyel bir kartlk vardr. Mbadele de
erini tam anlamyla gerekletirmek istiyorsanz, kullanm deeri
ni bakasna teslim etmeniz gerekir. Kullanm deerini istiyorsanz,
ters ipotek ya da ev teminatl kredi borcu almadnz mddete m
badele deerinden faydalanamazsnz. Kiinin evine kendisi iin
k ullanm deeri eklemesi potansiyel mbadele deerini artrr m?
(Yeni ve modem bir mutfak byk ihtimalle artrr; bir hobiye yne
lik zel bir yap , byk ihtimalle artrmaz.) Peki ya b ir zamanlar yu
vamz olarak temelde k u llanm deeriyle kavramsallatrlan evi
miz , yeniden kavramsallatrlarak ii snf ailesinin uzun vadeli
tasarruf (sabit sermaye) arac haline gelir, hatta ksa vadeli spekla
tif kazan imkanna sahip olan herkesin "keyfince kullanabilecei"

38

MARX'IN KAPiTAL' N K ILAVUZ

bir ara olursa? Bu kullanm deeri 1 mbadele deeri ikili kartl

belli ki faydaldr!
Argman daha ayrntl olarak deerlendirelim. Tek bir kavram
olan metann iki vehesi vardr. Ama metay yardan blp u m
badele deeridir, u da kullanm deeridir diyemeyiz. Hayr, meta
blnmez bir btndr. Fakat bu birliin iinde iki vehe vardr ve
bu ikili vehe de deer -baka bir blnmez kavram- denen eyi
toplumsal olarak gerekli emek zaman olarak tanmlamamz sa
lar. Metann kullanm deerinin tad ey de budur. Fakat meta
nn deeri olmas iin faydal olmas gerekir. Deer ile kullanm de
eri arasndaki bu balant konusunda arz ve taleple ilgili trl tr
l meseleyle karlaacaz. Arz ok fazlaysa mbadele deeri aza
lacaktr; arz ok azsa, mbadele deeri artacaktr - demek ki m
badele deerinin " tesadfi ve greli" vehelerinde arz ve talep de
nen bir unsur vardr. Fakat bu dalgalanmalarn ardnda, deer sabit
kalabilir (yani deeri belirleyen retkenlik gibi dier gler sabit
kald srece). Marx arz ve talep ilikisiyle ok fazla ilgilenmez.
Onun bilmek istedii ey, arz ve talep dengede olduu anda rnein
gmlek ile ayakkab arasndaki meta mbadele oranlarn nasl yo
ruml ayaca mzdr. O halde, toplumsal olarak gerekli emek zaman
denen toplumsal maddenin bu donmu unsurlar ol: ak deere ia
ret eden farkl bir analiz trne ihtiyacmz var. Me deerlerinden
(arz ile talebi dengede sayarak) toplumsal olarak !rekli emek za
man diye bahsedebilmek iin, piyasadaki arz ve t ;lep artlarndan
farkna bile varmadan soyutlama yapm olduk.
Marx'n diyalektik yntemi burada nasl iliyor? Mbadele de
erlerinin deere neden olduunu syleyebi lir miyiz? Mbadele
deerlerinin kul lanm deerine neden olduunu, ya Ja kullanm de
erinin .? Bu analiz nedensel deildir. likilerle, di yalektik iliki
lerle il ilidir. Kullanm deerinden bahsetmeden mbadele dee
rinde. sz edebilir miyiz? Hayr edemeyiz. Kullanm deerinden
bahsdmeden deerden sz edebilir miyiz? Hayr. Bir baka deyi
le, bu kavramlarn hibiri hakknda, dier kavramlard<n bahset
mel;sizin konuamayz. Kavramlar birbirine baldr, bir nevi b
tnse llik iinde ilikilidirler.
"B tnsel lik" (totality) szcn kullanmann baz dnce
evrelerinde koca bir kzl bayrak saHamak olduunu kabul ediyo-

METALAR VE MBADELE

39

rum. Marx'n yapsalclk hakknda hibir fikri yoktu, hana post-ya

psalclk konusunda daha da bilgisizdi. Onun dncelerini bu ka
tegorilere sktrmaktan kanmalyz (bana kalrsa zaten bu kate
gorilerden hibirine smaz). Fakat uras kesindir ki Marx kapita
list retim tarzn bir btnsellik olarak anlamak istiyordu; o halde
buradaki tek soru, Marx'n kafasnda tam olarak nasl bir btnsel
lik kavram olduudur. B irinci kesimde grdmz kadaryla bu
btnsellie yaktamann en iyi yolu metann evresinde yaplan
m l kullanm deeri, mbadele deeri ve deer kavramlarn
kull anmaktr. Fakat Marx kullanm deerlerinin olaanst eitli
olduunu, mbadele deerlerinin tesadfi ve greli olduunu, de
erin ise "hayalet benzeri bir nesnellie" sahip olduunu (ya da y
le grndn), her halkarda toplumsal ve doal ilikilerdeki
teknolojik deiimler yznden daima devrim iere tabi olduunu
kabul etmiti. Buradaki btnse llik duraan ve kapal deil, ak
kan ve aktr, bu yzden de srekli dnm halindedir. Bunun
Hegelci bir btnsellik olmad kesindir, ama daha fazla ayrnts
na girmeden nce metinde biraz daha ilerleyelim.
* *

u ana kadarki hikaye kabaca yle: Marx kapitalist retim tarznn

ileyi kurallarn aa karlmay amaladn beyan ediyor. Me
ta kavramyla ie balyor ve derhal ikili karakterini ortaya koyu
yor: kullanm deeri ve mbadele deeri. Kullanm deerleri ezel
den beri mevcut olduundan, kapitalizmin zgllne dair ok az
bilgi verir bize. Bu yzden Marx da mbadele deerlerini incele
mek zere bunlar bir kenara koyuyor. Metalar arasndaki mbade
le oranlar ilk bata rastlantsal grnyor, ama mbadele ediminin
ta kendisi tm metalar kyaslanabilir ve kar lkl olarak llebilir
klan bir ortak yan olmasn gerektiriyor. Marx'n esrarl bir biim
de belirttii gibi, bu ortak yn hepsinin insan emeinin rnleri ol
malardr. Bu metalar ilk bata, emek retkenliinin verili koullar
altnda onlar retmek iin lazm gelen toplumsal olarak gerekli (or
talama) emek zaman diye tanmlanan "deer"i cisimletiriyorlar.
Fakat emein toplumsal olarak gerekli olabilmesi iin, birilerinin
bir yerlerde metay istemesi, ihtiya duymas ya da arzulamas zo-

40

MARX'IN KAPiTAL' I iiN KILAVUZ

runlu, ki bu da k u ll anm deerlerinin tekrar argmana eklenmesi

anlamna geliyor.
Analizin devamnda kullanm deeri, mbadele deeri ve deer
kavramlar birbirleriyle daimi ve yer yer gergin i l ikiler iinde tu
tulur. Marx bu kavramlardan herhangi birini nadiren tecrit eder,
nemli olan aralarndaki ilikilerdir. Ama sk sk sadece iki kav
ram arasndaki ilikiyi incelerken ncy zmnen darda bra
kr. ikinci kesimde metada cisimleen emein ikili karakterinin ay
rntsna girerken, emek harcamann kullanm deeri ile bu yararl
emein cisimletirdii deer arasndaki ilikiye odaklanr (mba
dele deerini ise sabit tutar). Sonraki kesimde parann kkenini ve
roln aklamak iin kullanm deerini paranteze alarak mbade
le deeri ile deer arasndaki i l ikiyi inceler. Argmantasyon iler
lerken bu odak deiimine dikkat etmek nemlidir, nk herhangi
bir kesimdeki ifadeler daima hangi kavramlarn darda brakld
na ba ldr.
Daha ileri gidebilmerniz iin aydnlatmamz gereken baka bir
argman tarz daha var burada. Marx kullanm deeri ve mbadele
deeri -bir ikili kartlk- ile balayarak , ''toplumsal olarak ge
rekli emek zaman" (1 29) olarak anlalan insan emeiyle ilgili b
lnmez bir kavrama. yani deer kavramna ulamaktadr. Peki ama
hangi tr insan emei toplumsal olarak gereklidir? Cevap arayn
da baka bir ikilik aa kar: Somut (fiili) ve soyut (toplumsal ola
rak anlaml) emek arasndaki ikilik. Bu iki emek biimi blnmez
bir meta mbadelesi ediminde tekrar birlemektedir. Yine bu mba
dele annn incelenmesi greli ve edeer deer-biimleri arasnda
ki baka bir ikilii aa karr. Deerin bu iki ifade tarz, tm d i
er metatarla ilikisinde evrensel bir edeeri ilik ilevi gren b i r
metann -para-meta- ortaya kyla tekrar birleir. Buradaki ar
gman tarz belli bir rnty izler. Argman tedricen ilerler, kar
tlklar biriikiere (para-biimi gibi birlikler) ulatrlr ve bu birlik
lerin iindeki eliki yeni bir i kilik yaratr (sreler ile eyler ara
sndaki i liki, insanlar arasndaki maddi i lik iler ve eyler arasnda
ki toplumsal ilik iler). Bu rnt Marx'n diyalektik sunum ynte
midir ve ileride greceimiz gibi Kapital boyunca devam eder.
Argmantasyonun ileyi modeli yle basit bir emayla gste
rilebilir:

METALAR VE MBADELE

KULLANIM DEGERLER[
( Ayrklkl

MBADELE DEGERLERi
(Tirdelik)

\ "\
/ )

OMUT EME

DEGERLER
(Toplumsal olarak zorunlu
ekzama

META

41

SOYUTEMEK

GRELi

PARA-META

MUBADELE

EDEGER

Argman byle gstermek ormann iinde aalar grmeyi byk

lde kolaylatrr. Herhangi bir kesimin ieriini genel argman
hattna oturtmak daha kolaydr. Bu tam anlamyla Hegel mant
deildir, nk nihai bir sentez ura yoktur, sadece yeni bir eli
kiyi -ikilii- ieren geici bir birlik ura vardr ki onun da an
lalmas iin argmann daha fazla geniletilmesi gerekir. Marx'n
Kapital deki sunum sreci de byle ilerler - nitekim burada bir
mantksal tretmeden ziyade bir ilerleyi, bir alma sz konusudur.
Argmann iskelet i ortaya karl arak her trl kavramsal malzeme
onun evresinde dzenlenir; bylece ilerlerken, kapitalizmi daimi
bir elikili birlik halinde tutan, dolaysyla da hareket halinde tutan
isel ilikileri giderek daha iyi anlarz.
'

2. Kesim : Metalarda Cisimlemi EmeRin iki Ynl NiteliRi

Marx bu kesime mtevaz bir iddiayla balar: " Metalarda bulunan
emein bu ikili niteliine ilk nce iaret eden ve eletirici bir yakla
mla inceleyen ben oldum. Bu nokta, siyasal iktisadn berrak bir
ekilde anlalmasnda eksen olduu iin, daha fazla ayrntlara in
mek zorundayz" (56). Yine birinci kesimde olduu gibi kullanm
deerlerinden konuya g irer. Bu nlar yararl , "somut" emein retti
i fiziksel rnlerdir. Somut emek sreci biimlerinin mu azzam e
itlilii -terzilik, ayakkabclk, iplikilik, dokumaclk , iftilik,
vb.- ok nemlidir, nk bu eitlilik olmadan hibir mbadele
ediminin (haliyle hi kimse benzer rnleri mbadele etmek iste
meyecektir) ya da toplumsal iblmnn de temeli olmayacaktr.

42

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

lerinde cisimleen yararl emek, her birinde farkl nitelikte olmad

srece, kullanm deerleri, birbirlerinin karsnda meta olarak duramazlar.
rnleri genel olarak meta biimini alan bir toplulukta . . . her biri kendi he
sabna alan tek tek reticilerin bamsz olarak yrtlkleri yararl emek
ler arasndaki bu nitelik fark, karmak bir sistem, bir toplumsal iblm
meydana getirecek biimde geliir. (57)

Marx, btn bu blmler boyunca yanklanan bir metodolajik tema

ya deinmektedir: Basitlikten karmakla doru hareket, mbade
le ekonomisinin basit molekler vehelerinden daha sistemik bir an
laya doru hareket. Sonra, yararl emein baz evrensel zellikleri
ni incelemek zere ilikileri inceleme kuralndan sapar. B unu yap
masnn nedeni udur: "Kullanm deerinin yaratcs olarak emek,
yararl emektir, btn toplum biimlerinden bamsz olarak, insa
nolunun varl iin zorunlu bir kouldur". Yararl emek denen "eze
Ii ve ebedi doal zorunluluk olmakszn insan ile doa arasnda me
tabolizma ve dolaysyla da yaam olamazd".
Emein insan ile doa arasnda arac rol oynad bu "madde
alverii" (metabolizma) fikri Marx'n tarihsel-materyalist akl y
rtmesinde merkezi bir rol oynar. Marx bu fikri pek gelitirmemi
olsa da Kapital'in eitli yerlerinde eitli noktalarda dile getirir.
Yine bu da Marx'n yaklam bakmndan tipiktir. Fiilen yle der:
"Bakn, burada zerinde dnmeniz gereken nemli bir ey var
[bu rnekte, doayla iliki] . Ayrntlarna girmeyeceim, ama daha
acil meselelere girmeden nce bunu nemli bir ey olarak masaya
koymak istiyorum." "Kullanm deerleri," diye yazar. "iki enin
birlemesinden meydana gelir: madde ve emek." Bundan dolay,
"insan, ancak tpk doann yapt gibi i grr". Bu da yine nem
li bir temel noktadr: yaptmz her ey doa yasasyla uyumlu ol
maldr.
[Biz] sadece maddenin biimini deitirebiliriz. Ne var ki, bu biim de
itirme iinde doal gler [bize] durmadan yardm eder. yleyse gr
yoruz ki emek, maddi servetin, rettii kullanm deerlerinin tek kayna
deildir. William Petty'nin dedii gibi, maddi servetin babas emek, anas
da topraktr. (58)

Marx bu cinsiyete dayal metaforun yardmyla (bu metafor en

azndan Francis Bacon'a kadar geri gider), zenginlik -kiinin em-

METALAR VE MBADELE

43

rindeki toplam kullanm deerleri- ile deer-bu kul lanm deer

lerinin temsil ettii toplumsal olarak gerekli emek zaman- arasn
da nemli bir aynna g ider.
Ardndan deer meselesine geri dnerek deerlerin trdelii
(hepsi insan emei rndr) ile kullanm deerlerinin ve somut
emek biimlerinin eitlilii arasnda bir kartlk kurar. yle ya
zar:
Terzilik ve dokumac lk nilelik bakmndan farkl reici faaliyeller ol
makla birlike, her ikisi de insan beyninin, sinirlerinin ve kaslarnn reici
harcamasdr ve bu anlamda bunlar insan emei olarak ayndr. Bunlar, in
sim emekgcnn farkl iki harcanma biiminden baka bir ey deildir.
Kukusuz, bn deiiklikler iinde ayn kalan bu emekgcnn, biim
lerin eililii iinde harcanamadan nce, belli bir gelime dzeyine ula
mas gerekir. Ama bir meann deeri, soyu insan emeini, genel olarak in
san emeinin harcanmasn temsil eder. (58-59)

Bu emek, bizatihi Marx'n "soyut" emek dedii eydir (59-61 ). Eme

in bu genellii fiili kullanm deerleri reten saysz somut ernekle
kartlk i indedir. Marx bu soyut emek kavramn yaratrken, sade
ce geni apl meta m badelerinin rettii bir soyutlamay yanstt
n savunur.
Demek ki Marx, deeri. yaln soyut emek birimleri erevesin
de kavramlatrmaktadr; bu lm standardnn "eitli lkelerde
ve deiik zamanlarda niteliinin deitii dorudur, ama belli bir
toplumda o da bel irlidir". Burada yine Kapital'de ska kullanlan
bir stratej iyle karlayoruz. Bu lm standard zamana ve meka
na bald r, ama analiz yapabilmek iin bilindiini varsayarz. s
telik bu rnekte Marx devam ederek yle der: "karmak emek",
yani vasfl emek, ''yalnzca yo, unlatrlm yaln emek, ya da da
ha dorusu, oa/tlm yaln emek demektir; belli bir miktarda va
sfl emek, daha ok miktarda yal . e rnee eit olarak kabul edilir " :
Deneyim b u indirgemenin srekli olarak yapldn gsermekedir.
Bir mea, en vasfl bir emein rn olabilir, ama deeri, vasfsz yaln
emein rn ile eilenirse, bu, yalnzca yaln emein belirli bir miklarn
emsil eder... imizi basileirmek iin, bundan byle emein her rn,
vasfsz emek, yaln emek olarak kabul edeceiz: bylece, devaml indir
geme yapma zahmeinden kurulmu olacaz. (59)

44

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

Dikkat ekici bir ekilde, Marx aklnda ne tr bir "deneyim" oldu

unu asla belirtmediinden, bu pasaj son derece tartmaldr. B u
problem l iteratrde "indirgeme problemi" olarak bilinir. nk re
tilen metann deerinden bamsz olarak vasfl emein yaln eme
e nasl indirgenebilecei ve indirgendii ak deildir. Deerin top
lu msal olarak gerekl i emek zaman olduu nermesine benzer e
kilde, Marx'n formlasyonu kolayc deilse bile anlalmas g g
rnr. ndirgemenin nasl yapldn aklamamtr. Sadece analiz
gerei durumun byle olduunu kabul eder ve bu temelde ilerler.
Demek ki somut emek, yararl emek ve bu emein ayrklnda
deneyimiediimiz niteliksel farklar burada salt niceliksel ve trde
bir eye indirgenmitir.
Marx'n sylemek istedii ey, emein bu soyut (homojen, tr
de) ve somut (heterojen, ayrk) vehelerinin blnmez bir emek
harcama ediminde birletiidir elbette. Soyut emek fabrikann bir
blmnde, somut emek baka bir yerinde harcanmaz. kilik tek bir
emek srecinde yatar: deeri cisimletiren gmlei yapmak. Bunun
anlam da, gmlek yapmaya harcanan somut emek olmadan dee
rin cisimleemeyecei. stelik gmlek ayakkabyla, elmayla, porta
kalla, vb. mbadele edilmiyorsa deerin ne olduunu bilemeyece
imizdir. Bu yzden somut emek ile soyut emek arasnda bir iliki
vardr. Somut emeklerin okluu sayesindedir ki soyut emek denen
temel l ortaya kar.
Bir yandan her trl emek, fizyolojik anlamda, insan emekgcnn
harcanmasdr; ve bu, zde soyut insan emei zelliinde oluuyla meta
larn deerini yaratr ve ona biim verir. te yandan her trl emek, insan
emekgcnn zel bir biimde ve belirli bir amaca dnk olarak harcan
masdr; bu somut yararl emek zelliiyle de kullanm deerlerini retir.
(6 1 )

B u argmann birinci kesimdeki argman birebir yansttna dik

kat edelim. Tekil meta, kullanm deerini, mbadele deerini ve de
eri iselletirir. Tikel bir emek sreci, yararl somut emek ile soyut
emek ya da deeri (toplumsal olarak gerekli emek zamann) pazar
da mbadele deerinin taycs olacak bir metada cisimletirir. Va
sfl ya da "karmak" emein nasl yaln emee indirgenebilecei
probleminin cevab ksmen bir sonraki kesimde bulunacaktr. B u ra-

METALAR VE MBADELE

4S

da Marx meta y pazara kadar takip eder ve deer ile mbadele de

eri arasndaki i likiyi ele alr. O yzden, imdi nc kesime ge
el i m.

3. Kesim : DeRerin Biimi ya da Mbadele-DeReri

Bana gre bu kesim, ileri srlen argmann nemini kolayca mas
keleyebilecek bol miktarda skc malzeme ieriyor. Daha nce de
belirttiim gibi, Marx bazen muhasebeci apkasn takar ve ortaya
son derece bktrc bir serimierne biimi kar: Bu una eitse, o
buna eitse, u peni bu on be peni ediyorsa, sonuta baka bir
ey u kadar eder... diye uzadka uzar ve stelik buna bir de her tr
den saysal gsterim el ik eder. Marx'n almalarnda sk sk gn
deme gelen, aalardan orman grememe sorunu burada doruuna
ular; tam da bu yzden soruna nasl yaklaacamz bulmak iin
iyi bir rnektir. Konuyu iki dzeyde ele alacam: ou basit, tek
nik argmana ksaca deinecei m, ama sonra derindeki anlam ze
rine yorumlar yapacam.
Marx'n hedefi para-biiminin kkenini aklamaktr. "B urjuva
iktisadnn bugne kadar elini bile srmedii bir grev ... bize d
yor," der Marx (yine ayn tevazuyla!).
Para-biiminin douunun kaynan gstemeliyiz; metalarn deer
ilikisi iinde bulunan deer i fadesinin gelimesinin izini, en yaln ve he
men hemen fark edilmeyecek biiminden, gz kamatrc para-biimine
gelinceye kadar takip edebilmeliyiz. Bunu yaptmda parann gizemi ani
den kaybolacaktr. ( 62-63)

Bu grevi basit bir takas durumundan balayarak hantal birtakm

admlarla tamamlar. Benim bir metam var, senin bir metan var. Be
nim metann greli deeri senin metann deeriyle (emek girdisiy
le) ifade edilecek. Demek ki senin metan benim metann deerinin
ls olacak. ilik iyi tersine ev irirsek, benim metam da senin
metann deer bakmndan edeeridir. Bu tr basit takas durumla
rnda herkesin greli deere sahip ve baka bir metada edeerini
arayan bir me tas vardr. nsan ve mbadele says kadar ok sayda
meta olduuna gre, meta ve mbadele says kadar da edeerler
vardr. Aslnda burada Marx'n btn gstermek istedii ey mba-

46

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

dele ediminin daima ikili bir nitelii -gre li biim ve edeer bi

im kutuplar- olduudur. B u rada edeer meta "soyut insan eme
inin maddelemi grn" olarak belirir (73). Metada iselleen
kullanm deeri/deer ztl da "yzeyde" kullanm deeri olan bir
meta ile mbadelede deerini temsil eden baka bir meta arasnda
ki "dsal ztlkla temsil edilir" (76).
Piyasa gibi karmak bir mbadeleler alannda benim melamn
birden fazla potansiyel edeeri olacaktr; tam lersinden dnr
sek de, oradaki herkesle benim tekil edeeri m le potansiyel ilikiye
sahip greli deerler bulunacaktr. Mbadele il ikilerinde karma
kln artmas "deerin genel biimi"ne dnen bir "genilemi
deer-biimi" retir (78-80 ve 80-85). Bu biim en nihayetinde "ev
rensel edeer"de kristalleecektir: mnhasran "para-meta" rol
oynayan bir meta (85-6). Para-meta alveri sisteminden doar ve
onun ncesinde yoktur. Bu yzden para-metann kristallemesi iin
mbadele ilikilerinin oalmas ve genellemesi hayati ve gerekli
bir arttr.
Marx'n zaman nda bu hayali rol ahn ve gm gibi metalar
oynuyordu , ama prensipte tabcei kabuu, ton bal konservesi
ya da -ykc sava koullarnda zaman zaman grld gibi- si
gara, i kolata filan da ayn rol oynayabilir. Piyasa sistemi herhangi
bir trden para-metann etkin bir ilev grmesini gerektirir, ama pa
ra-meta ancak piyasa mbadelesinin ykselii sayesinde ortaya
kabilir. Para dardan zorla dayatlmam ya da para-biimine sahip
olmann iyi fikir olduunu dnen biri tarafndan icat edilmemitir.
Marx'a gre sembolik biimler bile bu balamda anlalmaldr.
Bu noktada, Kapital'de yer yer kendini gsteren ilgin bir yo
rum sorunu ortaya kar: Marx tarihsel bir argman m ne sryor,
yoksa manlksal bir argman m? Para-metann douuna dair ak
lamasn destekleyen tarihsel kantlarn artk grece zayf saylaca
n dnyorum. Yar parasal sistemler ve metalar, dinsel pullar
ve sembolik paralar, vb. ok eskilere gider; bunlar her ne kadar bir
tr toplumsal ilikiyi ifade etseler, ve meta mbadeleleriyle tedri
cen i ie gemi olsalar da, balangta bunlarla zorunlu bir iliki
leri yoktur. Gnmzdeki arkeolojik ve tarihsel kaytlara bakt
mzda, pek ok insana gre para-biiminin Marx'n ileri srd e
kilde ortaya kmad sylenebilir. Bu argman k abul edebilirim,

METALAR VE MBADELE

47

ama ayrca unu da eklemek isterim (ve bu da zaten bizi tekrar Marx'
n asl sorununun kapitalist retim tarzn anlamak olduu fikrine
geri gtrr): Kapitalizmde para-biimi Marx'n tanmlad man
tksal konuma girmesi iin disipline edi lir ve hizaya getirilir. Para
biimi sistemin mbadele i likilerini oaltna ihtiyacn yanstr.
Fakat ayn sebepten, para-biimini neeleyen tm sembolik biim
leri, meta-piyasa mbadelesini kolaylatrmak iin gerekli olan pa
ra-biimi altnda disip line eden de meta-mbadele i l i kilerinin o
almasdr. Parayla ilgili arkeolaj ik ve tarihsel kaytlarda gerekten
de bulunabilecek olan para-biimi ncelleri, kapitalizmde masse
dildikleri ve para ilevi grdkleri lde bu manta uymak zorun
dadr. Ayn zamanda, bu disiplin gereklemeden piyasann gelie
meyecei de ak olmaldr. Tarihsel argman zayf olsa da, mantk
sal argman gldr.
O halde bir btn olarak bu kesim meta mbadelesi ile para-me
ta arasndaki zorunlu ilikiyi kurar ve her birinin dierinin gelii
minde oynad karlkl belirleyici rol gsterir. Ama bu kesimde
daha yakndan bakmamz gereken baka eyler de vardr. Kesimin
en banda Marx yle bir tarif yapar:
. . . mealarn deeri olarak nesnellii, insann .. onu nerede ele geireceini
bilmemesi" nedeniyle Gnll Yosma"dan ayrlr. Metalarn deeri, fizik
sel nesneler olarak metalarn kaba duyomsal nesnell iinin tam kardr.
maddenin tek bir aomu bile deer olarak meta nesnelliinin bileimine
girmez. Bir metay kendi bana elimize alp isediimiz kadar evirip evi
relim, onu deere sahip bir ey olarak kavramak imkanszdr. Ama metala
rn deer sfatyla nesnel bir nielie sahip olduunu haurlar ve bu nitelik
lerini, yalnzca zde bir toplumsal z, yani insan emeini ifade ettikleri
srece kazandklarn gz nnde bulundurursak, deerin ancak, metann
meta ile toplumsal ilikisi iersinde kendini gserebilecei sonucuna ken
dil iinden ulam oluruz. (62)

Son derece hayati olan bu noktay ne kadar vurgulasak azdr: Deer

maddi deildir. ama nesne/dir. Marx'n kat bir materyalist olduu
iddialar k arsnda artc bir argmandr bu. Ne anlama geldiiy
le biraz daha uramamz gerek. Deer toplumsal bir ilikidir ve
toplumsal i liki leri gerekten dorudan gremez, hissedemez, onla
ra dokunamazsnz; ama yine de nesnel olarak mevcutturlar. O hal
de bu toplumsal ilik iyi ve ifade ed iliini zenle incelememiz gerek.

48

MARX'IN KAPfrAL' N KILAVUZ

Marx u fikri ileri srer: Deerler maddi olmadndan, temsil

arac olmadan var olmalar mmkn deildir. Demek ki deeri (top
lumsal olarak gerekli emek zaman olarak) mbadele ilikilerinin
dzenleyicisi haline getiren, tam da para sisteminin douudur, ya
ni elle tutulur bir ifade arac olarak para-biiminin douudur. Ama
para-biiminin deeri ifade etmeye -mantksal argman hatrla
nrsa yava yava- yaklamas ancak meta mbadelesi ilikilerinin
salanmasyla gerekleir. Bu yzden, uzun yllar boyu srm m
cadeleler neticesinde nihayet para mbadelesi diye ifade edilmi ve
evrensel olarak da adna "deer" denilmi bir ey deildir sz konu
su olan. Onun yerine para-biimi ile deer-biiminin ykselii ara
snda isel ve birbirini evrime uratan bir iliki sz konusudur. Pa
ra m badesinin ykselii, toplumsal olarak gerekli emek zamann ,
kapitalist retim tarznda ynlendirici bir g haline getirmitir. Bu
yzden de toplumsal olarak gerekli emek zaman olarak deer, ta
rihsel ol arak kapitalist retim tarzna zgdr. Ancak piyasa mba
delesinin gerekli koulu gerekletirdii yerde doar.
Marx'n analizinden iki sonu ve bir de byk soru kar. Birin
ci sonu mbadele ilikilerinin derindeki deer yapsn i fade eden
bir yan etki olmak yle dursun, deerlerle diyalektik bir ilikide
olduu, hatta mbadele il ikilerinin deerlere bal olduu kadar
deerlerin de mbadele ilikilerine bal olduudur. i kinci sonu
ise deer kavramnn maddi olmayan (hayalet benzeri) ama nesnel
statsn dorulamaktadr. Deeri dolaysz biimde lme ynn
deki tm giriimler baarsz olacaktr. Byk soru iareti ise dee
rin parayla temsilinin ne kadar gvenilir ve geerli olduuyla, bir
baka deyile, maddi olmayan (deer) ile nesnel (deerin parayla
temsilinde cisimleen haliyle) arasndaki ilikinin fiilen nasl yr
dyle ilgilidir.
Marx bu problemi birka admda inceler. yle der:
Deer yaratan emein zgl niteliini ancak farkl trden metalarn
arasndaki edeeriilik ifadesi ortayak oyar; bunu da, farkl trden metalar
da cisimleen eitli emekleri, fiilen, ortak nitelikleri olan soyut insan eme
i ne indirgemek suretiyle yapar. (65)

Burada vasfl ve karmak insan emeinden yaln insan emeine in

dirgemenin nasl yapld sorusuna ksmi bir yant la karlayoruz.

METALAR VE MBADELE

49

Ama sonra Marx yle d iyecektir: "Akkan haldeki insan emekg

c" -Marx 'n Kapital'de akkanlk kavramna ne kadar sk ba
vurduunu grmek arpcdr- "ya da insan eme i deer yaratr,
ama kendisi deer deil dir. Ancak bir nesne biiminde c isimletii
zaman, donmu durumda iken deer halini alr" (66). Bu yzden
emek sreci ile retilen ey arasnda bir ayrm yapmak gerekir. S
reler ile eyler arasndak i i l iki fi kri ve akkanlk fikri Marx'n
analizinde nemlid ir. B unlara ne 'kadar bavurursa, formel mantk
olarak diyalektikten o kadar uzaklar ve tarihsel sre felsefesi ola
rak diyalektie o kadar yaklar. nsan emei elle tutulur bir sre
tir, fakat bu srecin sonunda deer i "donduran" ya da "katlatran"
b ir ey, yan i bir meta elde ederiz. Asl nemli olan fiili sretir, ama
eyin deeri vardr ve nesnel n itelikler eye aittir. Dolaysyla:
Keten bezinin deerini, bir donmu insan emei ktlesi olarak ifade el
mek iin, bu deer nesnel bir varla sahipmi gibi, hem keten bezinden
maddi olarak farkl bir varlk, hem de keten bezine de baka her trl me
aya da ortak bir eymi gibi ifade edilmelidir. (66)

Problem udur: Deer, yani "keten bezinden farkl maddi bir var
lk" nasl temsil edilecek? Cevap para-meta biiminde yatar. Ama
Marx'n da d ikkat ektii g ib i, deer ile para-biim inde ifadesi ara
sndaki il ikide baz kendine zg n itelikler vardr. "Gzmze ilk
arpan ey," der Marx, tikel bir kullanm deerinin "kartnn, yani
deerin, kendini belli edi biimi, grnrdeki bi imi" haline gel
mesidir; bu da "toplumsal bir ilikiy i saklar" (7 1 -72).
Bunun iin, edeer biiminin bu gizemlilii, bu biim tamamen geli
ip de para-biiminde kartarna kana kadar, siyasal iktisatlarn kaba
burjuva baklarndan kaabilmiir. Bundan sonra da, aln ve gmn
gizemli niteliini, bunlarn yerine daha az gz kamaran metalar koyarak
ve u ya da bu zamanda edeer rol oynam her trl meay am bir g
nl rahalyla sayp dkerek aklamaya alyorlar. (72-73)

"Edeer devini gren metann maddesi," diye devam eder Marx,

"soyut insan emeinin maddelem i grndr ve ayn zamanda
zgl olarak yararl somut emein rndr" (73). Bunun anlam
nedir? rnein altn belli bir kullanm deeri, bell i bir metadr ve
bell i retim artlarnda retilmit ir; oysa onu her yerdeki tm insan
emeinin ifade arac olarak kullanyoruz - belli bir kullanm dee-

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

50

rini alyoruz, tm toplumsal emein dublr haline getiriyoruz. Bu

durum karmak meseleler dourmaktadr ki 2 . Blm'de para teo
risinin derinlerine indiimizde bunlar greceiz.
Edeer biimin ikinci zellii, "somut emein, kendi kart
nn, yani soyut insan emeinin ortaya k biimi halini almasdr;"
nc zellii ise udur: "bireylerin zel emekleri, kartlarnn
biimini, yani dorudan doruya toplumsal emein biimini al
yor" (73-7 4 ) B u da demektir ki evrensel edeer, yani para-meta
herhangi bir k ullanm deerinin retimini kuatan niteliksel ve ni
celiksel problemlere tabi olmakla kalmaz, ayn zamanda para-me
tann retimi ve pazarlanmasnn yan sra (nihayetinde sermaye
olarak) birikimi de evrenselletirici toplumsal ilevler grrken da
hi zel ellerde kalr. rnein 1 960'larn sonunda altn hala kresel
parann temelinde yatan balca meta durumundayken, dnyann en
n sradaki altn reticileri Gney Afrika ve Rusya'yd ki bunlarn
i kisi de uluslararas kapitalizmle dostane ilikilere sahip deildi.
1 970'lerin banda btn finansal sistemin kaydiletirilmesi ve altn
standardndan bamsz dalgal kura geilmesi (bu deiimin nce
likli sebebi bu olmamasna ramen) altn reticilerinin gszle
mesiyle sonulanacaktr.
Marx'n anal izinin bizi d nmeye ittii trden elikiler bun
lardr; daha sonra bu zelliklerin ve elikilerin finans krizi imkan
larnn yaratlmasnda nasl rol oynamaya baladklarn da grece
iz (zellikle l l l . Cilt'te, ayrca bu cildin 3. Blm'nde de). Her ha
lkarda, temeldeki karm u olmaldr: Deerler ve bu deerle
rin para-biiminde temsili arasndaki iliki elikilerle doludur, bu
yzden de asla kusursuz bir temsil biimi varsayamayz. Deerler
ile bunlarn temsili arasndaki, tabiri caizse, bu uyumazln son
derece problemli olmasna ramen avantajlar sunduunu ileride g
receiz.
Bu da bizi Aristoteles zerine nemli bir pasaja gtryor.
" Eitlik olmadan mbadele, karlatrlabilirlik olmadan da eitlik
olamaz," diyor Aristoteles. Deerin greli ve edeer biimleri ara
sndaki iliki, mbadeleyi yapanlar arasnda bir eitlik varsayar. Pi.

I . Kapital. 74. Marx:'n Aristoteles'ten yapt alnt Nikomakhos' a Etik, V. Ki

tap, 5. Blm'dendir.

METALAR VE MBADELE

yasa sistemindeki bu eitlik ze ll ii olaanst nemlidir; Marx

kapitalizmin teoride ileyiinin temeline bu eitlii koyar. Aristote
les de mbadele ilikilerinde karlatrlabilirlik ve eitlik ihtiyac
n anlam. ama arkasnda yatann ne olduunu grememiti. N iin?
Marx'n cevab udur: "Bunun doal temel i, Yu nan toplumu klelik
zerine kurulduu iin, insanlarn ve onlarn emekglerinin eit
sizliiydi" (75). Kapitalizm artlarnda grdmz deer teorisi
kle toplumlarnda ortaya kamaz. Yine burada da deer teorisinin
tarihsel olarak kapitalizme zglne dikkat ede lim.
Bundan sonra Marx, ortaya kmakta olan bir ztl tehis et
mek iin para-biiminin zelliini daha geni bir ekilde ele alr:
Her meta iersinde var olan kullanm deeri ile deer arasndaki kart
lk ya da zlk, iki metann birbirleriyle byle bir iliki iine ginnesiyle,
yani deeri ifade edilecek meta nn, dorudan doruya yalnz kullanm de
eri, bu deerin kendisi ile ifade edilecei meta ise, dorudandoruya yal
nz mbadele deeri olarak yer ald zaman aa km olur. (76)

Deerin ifadesi ile metalar dnyas arasndaki bu zthk. metalar ile

para arasnda bir "atk" yaratr ve metaya isel bir eyin dsal
Iamas olarak yorumlanmaldr. Ztlk. dsallat anda aa
kar. Metalar ile para arasndaki il iki, daha en batan metaya isel
olduunu tespit ettiimiz kullanm deeri ile mbadele deeri iki li
inin bir rndr.
O halde buradan ne anlamahyz? Bir kere, toplumsal olarak ge
rekli emek zaman yaanan eylerin dolaysz bir dzenleyicisi ola
maz, nk toplumsal bir il ikidir. Bunu dolayl olarak, para-biimi
aracl yla yapmaldr. Ayrca, kapitalist ekonominin nasl aha
can ynlendiren ilke ol arak deerin kristallemeye balamasn
salayan ey para-biiminin ykseliidir. Ayrca unu da hi unut
mayalm ki deer maddi deildir ama nesneld ir. imdi bu durum,
saduyumuzun deerin aslnda llebileceini varsayan mant
asndan bakldda bir sr problem yaratr; baz Marksist iktisat
lar bile bu llebilirliin nasl mmkn olabileceini aklamak
iin ok zaman harcam tr. Benim argmanm udur: lemezsi
niz. Maddi deilse dorudan llmesi mmkn deildir. Sadece
metaya bakarak onun deerini bulmaya almak, taa bakarak yer
ekimini bulmaya almaya benzer. Deer sadece metalar arasnda-

S2

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

ki ilikilerde var olur ve ancak elikili ve problematik para-meta bi

iminde maddi olarak i fade edilebilir.
imdi Marx'n ortaya koyduu temel kavramn, yani kul lan m
deeri, mbadele deeri ve deerin statlerini biraz daha derinle
mesine dnelim. Bu noktada kendi zel ilgi alaniarmdan gelen
baz dncelerimi ortaya sreceim. B un lar ister kabul edin ister
reddedi n. Bu farkl kavram, esastan farkl mekan-zamansal refe
ranslar iselletirmektedir. Kullanm deerleri Newtoncu ve Kar
tezyen mutlak mekan ve zaman terimleriyle tanmlanabilecek fizik
sel maddi eyler dnyasnda var olur. Mbadele deerleri hareketin
ve meta mbadelesinin greli mekan-zamannda yatar; deerler ise
ancak dnya piyasasnn ilikisel mekan-zaman erevesinde anla
labilir. (Toplumsal olarak gerekli emein maddi olmayan ilikisel
deeri kapitalist kresel geliimin evrilen mekan-zamannda varlk
kazanr). Fakat Marx'n da zaten ikna edici ekilde gsterdii gibi,
deerler mbadele deerleri olmadan var olamaz ve mbadele de
kullanm deerleri olmadan var olamaz. Bu kavram diyalektik
olarak birbiriyle btnlemitir.
Ayn ekilde mekan-zamann mutlak, greli ve ilikisel biimle
ri de kapitalist gelii min tarihsel-corafi dinamikleriyle diyalektik
bir ilikiye sahiptir. Bir corafyac olarak benim akl yr tmem by
ledir. Bunun ana sonularndan biri udur: Kapitalizmin mekan-za
man sabit deil deikendir (ulatrma ve iletiimdeki ard arkas
kesi lmeyen devrimierin yaratt hzlanmada, ya da Marx'n baka
bir yerdeki syleyiiyle "mekann zaman arac lyla yok edilme
si"nde2 olduu gibi). Bunu dikkatinize sunmakla yetiniyor ve tart
may amyorum ! Kapitalizmin mekan-zamansal dinamikleri me
selesinde derinleebilmek iin baka bir yere baknanz gerekecek.3

2. Karl Marx, Grundrisse, ng., s. 524. [Trke baskda bu blm zelenmi

tir --.n.]
3. David Harvey. Spaces ofG/obal Capitalism: Towards a Theory of Uneven
Geographica/ Dee/opment, Londra: Verso, 2006.

METALAR VE MBADELE

53

4 . Kesim : Meta Fetiizmi ve Bunun Srr

Bu kesim tmyle farkl, ni speten edebi bir slupla yazlmtr armlara dayal ve metafortarla doludur; yaratc ve oyuncudur;
duygusaldr; sihir. gizem ve bycle antrmalar ve referans
tarla doludur. B i r nceki kesimin renksiz muhasebeci slubuyla
tam bir ztlk i indedir. Marx'n Kapital boyunca kulland tipik
taktiklerden biridir bu: ou durumda, ele ald konuya gre d ilsel
slubunu deitirir. Bu radaki deiim Marx'n genel argmannda
fetiizm kavramnn ne arad konusunda biraz kafa karkl ya
ratabi lir (bu kesimin Kapital'in birinci basksnda -nc kesim
le birlikte- bir ek te yer alrken ancak ikinci, nihai baskda mevcut
yerine gelmesi de bu kafa karkln artrmaktan baka ie yara
maz). rnein Marx'tan kat bir siyasal-ekonomik teori kartmak
la ilgilenenlerin, fetiizm kavramn d sal, ok ciddiye alnmamas
gereken bir kavram saydklar da olur. te yandan, daha felsefi ya
da edebi ynlerle ilgilenenler bu kesime altn madeni muamelesi
yapar ve Marx'n dnyay kavraynda temel bir urak olarak g
rrler. Demek ki sormamz gereken sorulardan biri udur: Bu kesim
Marx'n genel argmanyla nasl bir ilikiye sahip?
Siyasal-ekonomik sistemin nemli zelliklerinin, mesela bir ta
rafta para-metann nitelikleri, dier tarafta deerlerin hayaletvari
evrensellii arasndaki "atklar" ve "elikiler" yoluyla "saklan
ma" ya da karmaklatrtma tarzlarnn tartlmas srasnda feti
izm kavramnn iaretleri zaten verilmitir. Metinde daha nce a
a karlm bulunan btn gerilimler, zttlklar ve elikiler " Meta
Fetiizmi ve Bunun Srr" (86) bal altnda ayrnt l olarak ince
lenmektedir. Greceimiz gibi Kapital'in geri kalannda da fetiizm
kavram tekrar tekrar ortaya karak (aka deil, ounlukla rtk
olarak) kapitalist siyasal iktisadn srlarn aklamakta temel bir
ara vazifesi grecektir. Bu yzden, fetiizm kavramnn hem Marx'
n daha geni anlamdaki argman hem de siyasal iktisat bakmn
dan temel nitelikte olduunu dnyorum. Aslnda bu kavram iki
sini birbirine ayrlmaz balarla balamaktadr.
A naliz iki admda gerekletirilir. Birinci admda, fetiizmin na
sl ortaya kt ve kapitalizmde siyasal-ekonomik hayatn temel ve

54

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

kanlmaz bir vehesi olarak nasl i grd aklanr. kinci adm

da ise, bu fetiizmin genel olarak burjuva dncesinde ve zelde
klasik siyasal iktisatta nasl yanl bir ekilde tasartand zerinde
durulur.
Marx yle balar: " Metal ar, metafizik incelikler ve teoloji k ss
lerle dolu" dur.
Mea-bi iminin gizemli bir ey olmas... basite metalarn insann ken
di emeinin toplumsal niteliini ona, emeinin rnnn nesnel bir niteli
i olarak, bu eylerin sosyo-doal zellikleri olarak yanstmas olgusuna
dayanmaktadr. (87)

Problem udur: "Metalarn varl ve bunlara meta damgasn vuran

emek rnleri arasndaki deer-ilikisi ile bunlarn fiziksel zellik
leri ve bu zell iklerden doan maddi ilikiler arasnda kesinlikle
ba yoktur." Kullanm deeri olarak meta y duyusal deneyimtey ii
mizin metann deeriyle hibir ilikisi yoktur. Bu yzden metalar
"ayn zamanda duyu-st ya da toplumsal olan duyusal eylerdir" .
Sonuta " nsanlar arasndaki belirli bir toplumsal iliki, onlar iin,
eyler arasndaki dsel bir iliki biimine brnmektedir." "Emek
rnlerine, meta olarak retildikleri anda yapveren fetiizmi" ta
nmlayan durum da budur. Buradaki fetiizmin "meta retiminden
ayrlmas olanaksz"dr (87-88).
Marx'a gre bunun sebebi udur: " ret iciler rnlerini mbade
le edinceye kadar, birbirleriyle toplumsal temas" kurmazlar. Bu
yzden "her reticinin emeinin zgl toplumsal nitelii, kendisini
ancak piyasa mbadelesinde ortaya koyar". Bir baka deyile, piya
saya karp baaryla mbadele etmeden ell erindeki metann dee
rini bilmezler. " B u nun iin, bir bireyin emeini teki reticilerin
emeklerine balayan ilikiler, reticilere, aslnda olduu gibi al
an bireyler arasnda dorudan toplumsal bir il iki olarak deil, ter
sine, kiiler arasnda maddi ilikiler ve eyler arasnda toplumsal
ilikiler olarak grnr." (88) - burada aslnda olduu gibi . . . g
rnr ifadesine zellikle dikkat!
O halde, burada neler oluyor? Marul almak iin spermarkete
gidiyorsunuz. Marulu almanz iin belli bir miktarda para vermeniz
gerekir. Para ile marul arasndaki rr tddi iliki toplumsal bir ilikiyi
ifade eder, nk fiyat -"ka lira"- toplumsal olarak belirlenir ve

METALAR VE MBADELE

55

fiyat deerin parayla temsilidir. Tketici olarak siz ve dorudan re

ticiler -marulu retmek iin emek verenler- arasndaki iliki bu
piyasa mbadelesinin iinde sakldr. Marulu satn almak iin bu
emei ya da marulda emei donmu olan emekileri tanmamzn
gerekmemesinin yan sra, ileri derecede k armak mbadele sis
temlerinde bu emek ya da emekiler hakknda bir ey bilmek im
kanszdr ve bu yzden de dnya piyasasnda fetiizm kanlmaz
dr. Neticede, bakalarnn emek faaliyetiyle toplumsal il ikimiz
eyler arasndaki ilik ilerce gizlenmektedir. rnein spermarkete
gittiinizde marulu mutlu emekilerin m i , perian emekilerin mi,
kle emekilerin mi, cretli emekilerin mi. yoksa kendi topran
da alan bir kylnn m rettiini bilemezsiniz. Marullar nasl
ve kimlerce retildikleri konusunda, tabiri caizse. dils izdir ler.
Peki bu niin nemli? Johns Hopkins'te corafyaya giri dersle
ri verirken daima rencilere kahvaltlarnn nereden geldiini so
rarak balyordum. Onlar da, "ey. hepsini s permarketten aldm,"
diyorlard. Ama onlardan bunun daha tesini dnmelerini istedi
imde, son derece fark l corafi evrelerde ve son derece farkl top
lumsal koullarda inanlmaz derecede byk bir emek dnyasn
dnrken buluyorlard kend ilerini. Elbette ki kahvaltdaki yiye
ceklere bakarak ya da spermarkete giderek bunlar bilmelerine im
kan yoktu. Ekmek, eker, kahve, st; fincan, atal bak, tost maki
nesi ve plastik tabak -tm bunlar retmek iin gereken makinele
re ve tehizata girmiyorum bile- onlar dnyann drt bir yannda
emek harcayan milyonlarca insana balyordu. Corafya eitimi
nin grevlerinden biri de sosyo-evresel koullarn, mekansal ba
lantlarn ve her gn masaya kahvaltlklar koymaya kadar gnde
lik hayatn her vehesine sinmi emek pratiklerinin eitlilii konu
sunda insanlar aydnlatmaktr.
renc iler bazen Dominik Cumhuriyeti'nde karn tokluuna a
lan yoksul ekerkam iilerini dnmedikleri iin kend ilerini
sulu hissettirmeye altn dn r. i o aamaya gelince kimi
leri yle der: "Bu sabah k ahvalt etmedim, efend i m ! " Ben de onla
ra hep ayn cevab verir, bir hafta kadar le ve akam yemeklerini
de yemeyip, yaamak iin yemek zorunda olduumuz yolundaki te
mel Marksist dsturun doruluunu renmelerini neririm.
Bu tr meseleler gerekten de beraberinde ahlaki sorular getir-

56

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

mektedir. eitli sebeplerle baz insanlar kiileraras ilik ilerde her

tr ahlaki kurala uymay nerir, fakat i bu ahlak kurallar n dnya
piyasasndaki meta mbadelesi alemine kadar geniletmeye gelince
iki leme derler. nsann "iyi" yz yze ilikiler istemesi ve komu
suna yardm etmesi iyi eylerdir; peki tanmadmiz ve asla tanya
mayacamz ama gndelik ekmeimizi temin etmekte hayati rol
oynayan bakalarna kar tmden kaytsz kalyorsak bu ne ie ya
rayacak k i? Byle meseleler zaman zaman dikkatimize sunulur: r
nein "adil ticaret" hareketi meta mbadelesi aleminde ahlaki bir
standart oluturmaya, yoksulluk kart hareket uzaktaki tekiler
iin hayr ileri rgtlerneye almaktadr. Ama bunlar bile kresel
eitsizlik artlarn reten ve srdren toplumsal ilikiler le baa k
makta genelde baarsz olurlar: Hayrsever balara zenginlik,
geri kalan herkese yoksulluk.
Ne var ki Marx'n iaret etmeye alt ey ahlaki sonular de
ildir. Onun amac. piyasa sisteminin ve para-biimlerinin eylerin
mbadelesi yoluyla gerek toplumsal ilikileri nasl gizlediini
gstermektir. "Fetiizm" (88) diye adlandrd bu grnn (ayr
ca Marx'n fetiizm terimini teknik anlamda ve sradan kullanmdan
ok farkl ekilde kullandm unutmayn l tfen) bir yanlsamadan
ibaret olduunu ve istersek bu uydurma yapy databileceimizi
de sylyor deildir. Hayr, aslnda maru l u grrsnz, paranz
grrsnz, ka para ettiini grrsnz ve bu bilgiler temelinde
somut kararlar verirsiniz. " Aslnda olduu gibi . . . grnr" ifadesi
nin nemi buradadr: Spermarkette gerekten de bunlar olur ve
toplumsal ilikileri maskeliyor olmasna ramen, byle olduunu
gzleyebiliriz.
Kapitalist retim tarznda bu fetiizm kanlmaz bir durumdur
ve bunun pek ok sonucu vardr. rnein "emek rnlerini deer
olarak birbirleriyle i liki iersine sokmamzn nedeni, bu mallarda
trde insan emeinin maddi halde birikmesini grmemiz deildir.
Tam tersine: farkl rnlerimizi mbadeleyle deer olarak eitledi
imiz zaman. bu davranmzla, ayn zamanda, biz, bunlara harca
nan farkl trden emekleri de, insan emei olarak eitlemi o luyo
ruz" (89). Mbadele i likileri, deeri toplumsal olarak gerekl i emek
zaman olarak ifade etmek zere giderek daha ok birbirine yakla
rken, deerlerin mbadele srelerinden doduunu bu rada bir

METALAR VE MBADELE

57

kez daha gryoruz. Fakat reticiler olarak,

bunun farknda olmayz, ama gene de yapanz. Bu nedenle deer, gsn
de ne olduunu anlatan bir yaftayla dolamaz ortalkta. Aslnda her rn
toplumsal bir hiyerog lif yazsna eviren eydir deer. Kendi toplumsal
rnlerimizin ardnda yatan sm aydnlatmak iin daha sonra biz bu hiye
roglifi zmeye alacazdr; nk yararl bir nesneyi deer olarak nie
lemek, ayn dil gibi, toplumsal bir rndr. (89)

Deer oluumu ve mbadele ile toplumsal il iki olarak deerin

maddi olmayan, "hayaletvari" nitelikleri arasndaki diyalektik ili
ki daha arpc bir ekilde tarif edilemezdi.
Peki ama bu diyalektik, dncede nasl yeniden retilecektir?
Marx'a gre, siyasal iktisatlarn ou bunu yanl anlamtr, (ha
la da yanl anlamaktadrlar) nk spermarketlerdeki fiyatlara
bakarlar ve her eyin bundan ibaret olduunu dnr. teorilerini
ina etmek iin gereken tek maddi kantn orada bulunduunu sanr
lar. Sadece arz ve talep arasndaki ilikiyi, bir de bununla ilgili fiyat
deiimlerini incelerler. Daha akl banda olan kimi leri ise "emek
rnlerinin. deer olduklar lde, bunlarn retimi iin harcanan
insan emeinin maddi ifadeleri olduunu ortaya koyan son bilimsel
bulua" u larlar. Bu da "insan soyunun gelime tarihinde bir a
belirlemitir". Klasik siyasal iktisat piyasa dalgalanmalarnn ardn
da yatan (ounlukla "doal fiyat" olarak adlandrlan) bir deer
fikri etrafnda toplanm ve bunun insan emeiyle ilikili olduunu
kabul etmitir.
Ama klasik siyasal iktisat deerlerin "donmu" toplumsal ola
rak gerekl i emek zaman olarak gayrimaddi oluu ile para olarak
temsil edilmeleri arasndaki boluu kavrayamam, bu yzden de
mbadelelerin oalmasnn deer-biiminin tarihsel olarak kapita
lizme zg bir ey olarak pekimesinde oynad rol anlayama
mtr. Deerlerin apak ve evrensel bir hakikat olduunu varsay
m ve unu grememitir:
... rnlerin zerine etiket gibi yapan deer olma zellii, birbirlerinin kar
sna tekrar tekrar deer nicelikleri olarak kmalaryla kararllk kazanr.
Bu nicel byklkler, reticilerin iradelerinden, ngr ve davranlarn
dan bamsz bir ekilde, durmakszn deiecektir. reticiler iin kendi
toplumsal faaliyetleri, nesnelerin faaliyeleri biimini alr ve onlar nesnele
ri yneeceine, nesneler onlar ynelir. (90)

58

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

Bylece Marx liberal zgrlk kavramna saldrmaya balar. Piya

sann zgrl kesinlikle zgrlk filan deildir. Fetilemi bir
yanlsamadr. Kapitalizmde bireyler, il ikilerini ve tercihlerini fii
len yneten soyut kuvvetlerin (mesela Adam Smith'in dilinden d
rmedii piyasann gizli elinin) disiplinine teslim olurlar. ok g
zel bir ey yapp piyasaya srebilirim, ama onu mbadele edemez
sem hibir deeri yok demektir. stelik hayana kalmak iin gere
ken metalar alacak yeterli param da olmayacaktr. Hibirimizin bi
reysel olarak kontrol edemedii piyasa kuvvetleri bizi ynelir.
Marx'n Kapital'de yapmak istedii ey ksmen de "rnler arasn
daki her trl rastlantsal ve durmadan dalgalanan mbadele il iki
leri ortasnda" bile ortaya kan bu dzenleyici gten bahsetmek tir.
Arz ve talep dalgalanmalar baz normlar evresinde fiyat dalgalan
malar yaratr, ama bir ift ayakkabnn nasl olup da ortalama drt
gmlek ettiini aklayamaz. Pazar yerinin tm karmaklklar
iinde "retim iin toplumsal olarak gerekli emek zaman, kendisi
ni nne geilmez bir doa yasas gibi zorla kabul ettirir. Bu tpk
yerekimi yasasnn evin bamza kmesiyle kendini gstermesi
ve kabul ettirmesi gibidir". Yerekimi ile deer arasnda kuru lan bu
paralellik ilgintir: ikisi de nesne deil ilikidir ve ikisi de maddi ol
mayan ama nesnel bir ekilde kavramsallatrlmak zorundadr.
Bu durum Marx' dorudan doruya, burjuva dnce tarzlar
nn mbadele ilikilerinin oalmas ve para-biiminin ykselme
siyle ilikili olarak evrilme tarzn eletirmeye gtrr:
nsann toplumsal yaam biimleri zerindeki dnme ve incelemele
ri ve dolaysyla bu biimler hakkndaki bilimsel analiz, bunlarn fiili arih
sel gelimelerine amamen ers den bir yol izler. .. ie bunun iin, deer
byklnn belirlenmesine ancak mea fiyalarnn analiziyle varlm,
ve ancak m metalarn para-biiminde orak ifadesidir ki onlarn deer
olarak zelliklerinin ortaya konmasna yol amtr. Ne var ki, mealar ale
minin ie bu nihai para-biimi, aslnda, zel emein toplumsal niteliini
ve ek ek reticiler arasndaki toplumsal ilikiyi aydnlatmak ve akla
kavuturmak yerine gizleyen e olmuur. (9 1 )

Klasik siyasal iktisatlarn gr eksiklii, pek ounun Daniel De

foe'nun Robinson Crusoe'suna doa durumunun iinden kan ku
sursuz bir piyasa ekonomisine model olarak sarlmalaryla rnekle
nir: Robinson tek bana, ssz bir adada, doa durumunda barnma-

METALAR VE MBADELE

59

ya uygun bir hayat tarz oluturur ve piyasa ekonomisi mantn

yeniden adm adm tesis eder. Fakat Marx'n aka yollu iaret ettii
gibi, Robinson, gya deneyimlerinden edindii bilgilerin yan sra.
duruma gayet uygun bir ekilde " batan gemiden bir saat, kasa def
teri, mrekkep ve kalem kurtarm" , sonra da "halis bir ingiliz ola
rak derhal muhasebe tutmaya k oyulmutur" (92). Bir baka deyile,
Robinson piyasa ekonomisine uygun bir dnyann zihinsel anlay
n beraberinde adaya gtrm ve sonra da doayla ilikisini bu
imge ye gre ina etmitir. Siyasal iktisatlar yeni ortaya kan bur
juvazinin pratiklerini doallatrmak iin bu hikayeyi saptrc bi
imde kullanmlardr.
Uzun zamandr siyasal iktisatlarn yanl Defoe hikayesini se
tiini dnyorum. Mo/1 Flanders meta retimi ve dolamnn i
leyii iin ok daha iyi bir modeldir. M oll sata karlm metann
mkemmel bir rnei gibi davranr. Srekli bakalarnn arzu lar
zerinden speklasyon yapar ve bakalar da srekli onun arzular
zerinden speklasyon yapar (neredeyse be kurusuz kaldnda.
son parasn muhteem bir elbise, bir atl araba ve mcevherlere ya
trarak baloya gider. orada gen bir soylu yu kendine ak edip gece
onunla kaar, ama sabahleyin onun da be kurusuz olduunu re
nir. ikisi de durumun komikliini grr ve dosta yollarn ayrr
lar). Moll dnyay dolar (koloni dnemi Virginia'sna bile gider),
borlu lar hapishanesinde kalr; talihi srekli dalgalanr. Tpk meta
mbadelesi denizinde parasal bir nesne gibi dolama girmitir. Ka
pital izmin, zellikle de speklatif Wall Street tr kapitalizmin ger
ekte nasl ilediine M ol/ Planders ok daha iyi bir rnektir.
Klasik siyasal iktisatlarn Robinson Crusoe mitini semesinin
kapitalizmi doanatrma arzusundan kaynakland ortadadr. Ama
Marx'n srarla belirttii gibi kapitalizm doal bir nesne deil. tarih
sel bir yapdr. " B u rjuva iktisadnn kategorileri" sadece "tarihsel
olarak belirlenmi belirli bir retim tarz nn, koullarn ve ilikile
rini. yani meta retimini, toplumsal geerlik ve dolaysyla nesnel
lik ile ifade eden dnce biimleridir" (9 I ). Bu tarihe yle bir bak
tmzda, burjuva teorisinin gya evrensel dorularnn snrlarn
grebiliriz. "imdi Robinson'un aydnlk adasndan, karanlklara
gmlm ortaa Avrupas'na geelim" (92). "Karanlklara gml
m" olabi lir, ama toplumsal ilikiler barizdir. Marx'n iaret ettii

60

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

gibi, angarya sisteminde. "her serf. senyrnn hizmetinde harcad

eyin, kendi kiisel emekgcnn belirli bir nicelii olduunu bi
lir"; feodal teba unu gayet iyi bilir ki "emek harcarken, bireyler
arasndaki toplumsal ilikiler, her durum ve koulda, her zaman
kendi karl kl kiisel ilikileri olarak grnr, emek rnleri ara
snda toplumsal ilikiler klna brnmezler" (92-93). Ayn ey
kyl ailesinin ataerkil krsal sanayii iin de geerlidir: Toplumsal
ilikiler effaftr, kimin neyi kimin i in yaptn grebilirsiniz.
Bu tip tarihsel kyaslamalar ve fetiizm analizi burjuva siyasal
iktisadnn altnda yatan hakikatierin evrensel deil koullara bal
olan doasn da grmemizi salar. "Metalarn btn gizemi ve
emek rnlerinin metalar biimini ald anda evresini saran by
ve sihir, teki retim biimlerine geer gemez. bu yzden yok
olur" (9 I ). Nihayet, toplumsal ilikilerin "zgr insanlardan kurul
mu bir top luluk", yani sosyalist bir dnya olarak kurulduu bir du
rum hayal edebiliriz. Bu dnyada "tek tek reticilerin, hem kendi
emekleri ve hem de emek rnleri ynnden, toplumsal ilikileri ...
yalnz retim bakmndan deil, blm bakmndan da ok basit
ve kolay anlalr durumdadr" (93-94 ). Marx topluluk fikrine ba
vurduunda 1 830'1ardaki ve I 840'1ardaki Fransz topyac sosyalist
dncesini yanstmaktadr (Marx kabul etmekten kansa da, zel
likle Proudhon'u). Marx'n umut ettii ey meta fetiizminin tesi
ne gememiz ve topluluk biim leri yoluyla farkl bir il ikilenme
tarz kurmaya almamzdr. Bunun pratik olup olmad, Marx'
okuyan herkesin dnmesi gereken bir konudur; ama ite burada
Marx'n sosyalist bir gelecek hayal inin Kapital'de gze arpt na
dir anlardan birini buluyoruz.
Piyasa fetiizmi, evresinde bol miktarda ideolojik yk yaratr.
rnein Marx Protestanl n niin kapitalizme en uygun din oldu
una dair yorumlar yapar. Dnce biimlerimizin -sadece siya
sal iktisatlarn dnce biimlerinin deil- kendi dnemlerinde
ki fetii yansttklarn savunur; fakat bu genel bir eilimdir. Din ve
dinin siyasal iktisadi hayatla ilikisine dair szleri manidardr:
Siyasal ikisa ne denli eksik olursa olsun, deeri ve deerin bykl
n gerekten de zmlemi ve bu biimlerin alnda yaan ierii aa
karmur. Ama bir kez olsun bu ieriin neden bu zel biimi ald soru
sunu, yani emein niin rn deeriyle ifade edildii ve emein sresi ii-

METALAR VE MBADELE

61

bariyle llmesinin neden rn deerinin byklyle ifade edildii so

rusunu sormamr. retim srecinin insan tarafndan denetimi yerine in
sana egemen olduu bir toplum durumuna ait olduklarnn silinmez mh
rn tayan bu fonnller, siyasal iktisatlarn burjuva bilincine kendin
den menkul ve ayn retken emein kendisi gibi doann getirdii aikar
bir zorunluluk olarak grnr. (95 -96)

Marx bu pasaja uzun ve nemli bir dipnot koymutur:

Emein rnnn deer-biimi, burjuva retim tarznda rnn ald
en soyut biim olmakla kalmaz, ayn zamanda en evrensel biimdir; burju
va retim tarzna tarihsel ve geici nitelikteki belli tr bir toplumsal reti
min damgasn vurur. Bu durumda eer biz bu retim tarzna, toplumsal
retimin doa tarafndan saptanm tek ve ebedi biimi gzyle bakarsak
. deer-biiminin. meta-biiminin, onun daha sonraki gelimeleri olan para
biiminin, sermaye-biiminin, vb. zglln kanlmaz olarak ihmal et
mi oluruz. (96, n. 33)

Yani demektedir ki, kapitalizmde deer-biimini doallatrrsanz

yanlrsnz, nk o zaman alternatifleri tasavvur etmek ok zor,
hana imkansz olacaktr.
Burjuva siyasal iktisatlarnn yapt budur: deeri belli bir
retim tarzndan doan toplumsal bir yap deil, doal bir olgu say
mlardr. Marx'n ilgilendii ey ise toplumun devrimci dnm
dr ve bunun anlam da kapitalist deer-biiminin yklmas, onun
yerine kapitalizmde ulalandan farkl zgl nitelikte alternatif bir
deer yapsnn. alternatif bir deer sisteminin ina edilmesidir. Bu
noktay ne kadar vurgulasam az gelir. nk Marx'taki deer teorisi
sk sk uymamz gereken evrensel bir norm olarak yorumlanmakta
dr. Marx'n probleminin tek geerli deer mefhumunun emek girdi
sinden tretilebileceine inanmas olduundan yaknan o kadarok
kii duydum ki artk saylarn unuttum. Deer kesinlikle byle de
ildir, tarihsel toplumsal bir rndr. Bu yzden sosyalist, kom
nist, devrimci, anarist, vb. iin sorun toplumun farkl bir imgeyle
toplumsal yeniden retimi erevesinde iieyecek alternatif bir de
er-biimi bulmaktr. Marx fetiizm kavram n getirerek. klasik si
yasal iktisadn doallatrlm deeri nin nasl bir norm dikte ettii
ni gsterir; bu normu krlemesine takip eder ve meta fetiizmini
kopyalarsak devrimci olanaklar batan kapatm oluruz. Bizim ii
miz bu normu sorgulamaktr.

62

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

Hesaplarna, ikin, "doal" deerleri kaydelmenin bir yoluna sa

hip deildir kapitalizm. "Mbadele deeri, bir nesne zerinde har
canan emek miktarnn belirli bir toplumsal ifade ekli olduuna g
re, doann bununla ilikisi, kambiyo kurlarnn saptanmasyla olan
i l ikisinden fazla deildir"; rnein " rantn toplumdan deil toprak
tan doduunu sylemek" bir yanlsamadr (97).
Burjuva siyasal iktisad yzeydeki grne bakar. Bir emek
deer teorisi gelitirildiinde de asla anlamna derinlemesine bak
mam, ortaya k nn tarihsel koullarn grmemitir. Bu da bize
fetiizmi bir yanlsama sayarak deil, nesnel bir gerekl i k gibi g
rerek fetiizmin tesine geme grevi vermektedir (87-8, 97-8). B u
na verilecek tepkilerden biri "adil ticaret" yolundan yrmektir. Di
eri ise bilimsel bir yol, eletirel bir teori bulmaktr: kapitalizmin
derindeki yapsn ortaya karabilecek ve kkten farkl toplumsal
ve maddi ilikilere dayanan alternatif deer sistemleri nerebilecek
bir aratrma ve soruturma tarz.
Bu iki seenek birbirini dlamaz. Kresel temelde ii snfnn
koullaryla uraan bir siyaset, merdivenalt atlyeler kart bir
harekete dnerek kolayca Marx'n Kapital'de haritasn kard
ok daha derin teorik mntkaya girebilir, nk yzeydeki grn
fetiiste olmakla birlikte daima nesnel bir gereklii iaret eder. r
nein Johns Hopkins'teki rencilerin dzenledii bir moda derile
sini hatrlyorum. Liz Claiborne ve GAP rnlerinin gsterildii bu
defilede hem giysilere hem de bunlarn retiminde kullanlan eme
in koullarna dair yorumlar da bulunuyordu. Bu defle fetiizm
den bahsetmek ve kresel koullar konusunda bilinci artrmak , s
telik bu konuda bir eyler yapmann nemini gstermek iin etkili
bir yoldu.
Ancak Marx'n Kapital'deki misyonu dolaysz fetiizmin ger
ekliini inkar etmeden onun tesine geecek bir bilim tanmlamak
tr. B u rju va siyasal iktisadnn eletirisinde bunun temelini epeyce
atmtr zaten. Ayrca eylemlerimizde nasl piyasann soyut kuvvet
leri taraf ndan ynetildiimizi ve gerekte olup bitene kar bizi kr
letiren fetiist yaplarn idaresine girme tehlikesinin hi bilmedii
ni de aa kartmtr. Bunun gerek bireysel zgrle dayanan
zgr bir toplum olduu ne lde sylenebilir? Liberal topyac
dzenin yanlsamalarnn, Marx'a gre, gerek yz ortaya kar)-

METALAR VE MBADELE

63

mahyd: Bunlar insanlar arasndaki toplumsal i likileri insanlar ara

s maddi ilikilere ve nesneler aras toplumsal ilikilere eviren feti
izmin kopyalardr.
2. BL M: M B A DELE S RECi

ikinci Blm hem daha ksadr hem de takip edilmesi daha kolay
dr. Marx'n amac kapitalist meta mbadelesinin toplumsal olarak
gerekl i artlarn tanmlamak ve 3. Blm'de zerinde duraca pa
ra-biimi iin daha salam bir zemin yaratmaktr.
Metalar pazara kendi kendine gitmediinden, ncelikle metalar
ile onlar piyasaya getirenler arasndaki ilemsel ilikiyi tanmlama
mz gerek. Marx'n tahayylndeki toplumda metalarn "koruyucu
larnn ... birbirlerinin zel sahiplik haklarn karlkl olarak tan
malar gerekir. Bylece, bir szlemed e ifadesini bulan bu hukuksal
iliki. bu szleme, gelimi bir yasal sistemin bir paras olsun ya
da olmasn, iki irade arasndaki bir il ikidir... Burada kiiler birbir
leri iin"" insanlar olarak deil, "yalnzca metalarn temsilcileri ve
dolaysyla sahipleri olarak vardr" - burada fetiizm argmannn
yansmasma dikkat edin. Bu da Marx' daha kapsaml bir konuyu
ele almaya gtrr. Kapital'in tamam boyunca "ekonomi sahnesin
de grlen kimselerin, genellikle aralarnda bulunan ekonomik ili
kilerin bir kiilie brnmesinden baka bir ey olmadklarn gre
ceiz" ve "ancak bu ekonomik i likilerin 'tayclar' -bu terimin
tekrarland na dikkatinizi ekerim- olarak birbirleriyle il ikiye gi
rerler" (99- 1 00). Marx ekonomik rolleri oynayan bireylerden ziya
de insanlarn oynad ekonomik roller le ilgilenmektedir. Bu yzden
alclar ve satclar, borlular ve alacakl lar, kapitalistler ve emeki
ler arasndaki ilikileri inceleyecektir. Aslnda Kapital boyunca ki
i lerden ziyade rol lere odaklanarak, bireylerin ou durumda birka
farkl rol oynayabildii, hatta son derece elikili konumlarda bulu
nabilecei kabul edilir (mesela gnmzde bir iini n emeklilik fo
nu, hisse senedi piyasasna yatr lm olabilir). Bireylerden ziyade
rollere odaklanmak, tam anlamyla, en az Manhattan sokaklarnda
ki srcler ile yayalar arasndaki ilikilerin analizinde olduu ka
dar merudur: oumuz her iki rol de stlenmi ve davranlarm
z buna gre deitirmiizdir.

64

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

Kapitalist retim tarznda roller kat bir biimde tanmlanmtr.

Bireyler ellerinde tuttuklar metann zel mlkiyetine sahip hukuk
sal znelerd ir ve zorlayc olmayan, szlemeye bal koullarda ti
caret yaparlar. Bakalarnn hukuksal haklarna iki tarafl bir sayg
vardr; Aristoteles'in bahsettii piyasa mbadelesinde ilkeli ede
eriilik hrmet gren bir erdemdir. Marx: burada liberal teoride n
grld ekliyle dzgn ileyen piyasalarn geleneksel siyasal ve
hukuksal erevesini tarif eder. Bu dnyada herhangi bir meta "do
utan eitliki ve sinik"tir, nk "her eitten meta ile, yalnz ru
hunu deil, vcudunu da deitirmeye daima hazrdr." Sahibi on
dan kurtulmaya gnlldr, alc da onu almak istemektedir: "B
tn metalar sahipleri iin kullanm deeri olmayan eylerdir, ama on
lara sahip olmayanlar iin kullanm deeridirler. Bunun iin, hepsi
de, el deitirmek zorundadr," ama "emein bakalar iin yararl
olup olmad ve dolaysyla emein rnnn bakalarnn ihtiya
cn karlayabilmesi, ancak deiim ile kantlanabilir" ( 1 00- 1 ).
Kapitalizmin ilemesi iin art olan toplumsal olarak gerekli ku
rumsal ve hukuksal yap argman tarihsel bakmdan zgldr. Bur
j uva hak ve dev anlaynn tarihsel zglln grernernek b
yk hatalara yol aar. Marx: bu yzden uzun bir dipnotta anarist
Proudhon'a sert ithamlar yneltir:
Proudhon, kafasndaki adalet idealini, "ebedi adaleti", meta retimine
karlk gelen hukuk iliki lerinden karmakla ie balar: Bylece de, he
men belirteli m, meta retimi biiminin adalet kadar ebedi olduunu btn
iyi yurttaiara huzur verecek ekilde kantlam olur. Ardndan geri dner
ve yrrlkteki meta retim biimini ve buna tekabl eden hukuk sistemi
ni bu ideale uygun olarak yeniden dzenlemenin yollarn aratrr. ( 1 00,
n. 39)

Proudhon burjuva hukuksal ve ekonomik ilikilerinin zgllkleri

n i alm ve onlara alternatif, toplumsal olarak adil bir ekonomik sis
temin geliim inde evrensel ve temel ilikiler muamelesi yapmtr.
Marx'n bak asndan bu kesinlikle alternatif deildir, nk g
ya yeni bir toplum biiminde burjuva deer anlayn yeniden ret
mektedir sadece. Gerek gnmz anaristlerinin Proudhon'un fikir
lerine yeniden ilgi duymaya balamas, gerekse ada kapitaliz
min toplumsal ve siyasal hastalkianna are saylan daha geni ta-

METALAR VE MBADELE

65

banl bir liberal insan haklar siyasetinin ykselii yznden bu prob

lem hala varl n srdryor. Marx'n Proudhon eletirisi bu a
da siyasal anlaya dorudan uygulanabilir. B irlemi Milletler'in
1 948 tarihli Evrensel nsan Haklar Beyannamesi burjuva, piyasa
temelli bireyciliin kurucu belgesidir ve bu yzden de liberal ya da
neoliberal kapitalizmin tam bir eletirisine temel oluturamaz. Ka
pitalist siyasal dzenin kendi kurucu ilkelerine uymasn isternek si
yaseten faydal olsa da olmasa da, byle bir siyasetin kapitalist re
tim tarzn kkten deitireceini hayal etmek, Marx'a gre ciddi bir
hatadr.
Bundan sonras bu trden bir kurumsal ortamda parann "mba
dele srecinde kristallemesi"nin tekrardr - Marx nceki arg
manlarn sk sk farkl ekillerde tekrar eder. Bu temay tekrarlaya
rak parayla ilgili yle bir tanm yapar: "mbadele olgusunun tarih
sel genilemesi ve derinlemesi metalarn doasnda sakl bulunan
kullanm deeri ile deer arasndaki kartl gelitirir":
Ticari ilikiler amacyla bu kariila dsal b i r ifade verilmesi ihiyac,
bamsz bir deer biiminin saplanmas ynnde bir dr oluturur, ve
bu durum, mealarn mealar ve para olarak farkllamasyla bamsz nihai
biimine kavuana kadar yamaz, devam eder. O halde, emek rnlerinin
mealara dnmyle ayn oranda, ikel bir mea da paraya dnecektir.
( 1 02 )

Burada daha nceki kesimlerde zaten grmediimiz bir ey yoktur,

ama artk Marx eyler arasndaki bu ekonomik ilikinin insanlar
arasndaki ilikilere nasl iaret ettiini aklamaktadr. Bu piyasa
mbadelesi ekonomisi, der Marx, "elden karlabilir nesnelerin"
"zel sahipleriyle" uratmza iaret eder ki bu da "birbirinden
bamsz bireyler" olmalar anlamna gelir. "Elden karlabilir" te
rimi "aslnda nesnelerin insana dsal" olduunu, yani zgrce m
badele edilebileceini gsterir. Bu demektir ki mbadelede bulu
nanlarn sahi bi olduklar nesnelerle hibir kiisel ya da baka trden
herhangi bir ba yoktur. Ayrca, kapitalizme zg ve metalarn hu
kuksal sahipliiyle beraber gelen toplumsal "karlkl yaltlmlk
ve yabanclk" ilikilerine iaret eder ( 1 03).
Byle koullar "ister ataerkil bir aile biimini alsn. ister eski bir
yerli topluluu ya da nka Devleti olsun", byle toplumlarda grl-

66

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

mez; mbadele sreleri bu nceki toplumsal yaplar krmak zorun

dadr. Marx'a gre bu sre tedricen gerekleir; topl uluklar arasn
da zaman zaman yaplan ticaret evri l i r ve "deiimin durmadan yi
nelenmesi, bunu, olaan bir toplumsal fil haline getirir" ( 1 03):
Mbadelenin yerel balarn kopard [corafi genileme imasna dik
katinizi eker im -D .H.] ve metalarn deeri buna bal olarak gitgide soyut
insan emeinin maddelemesine doru geniledii lde, para-biiminin
nitelii de, ayn oranda, evrensel edeer toplumsal ilevini yerine getir
meye doas itibariyle en uygun olan metalara balanr. Bu metalar deer
li metallerdir. ( 1 04)

Daha nce de iaret ettiim zere. mbadele il iki lerinin oalma

s ve para-bi imlerinin ykselii karsnda nceki toplumsal bi
imlerin zl hakknda biraz pheli bir tarihsel argmandr
bu. Fakat mantksal ierii nemlidir, nk toplumsal olarak ge
rekli olann "deerin grnnn yeterli bir bi imi" olduunu ve
bu artn, doal nitelikleri sebebiyle altn ve gm gibi deerli me
tallerce en iyi ekilde yerine getiri ldiini gstermektedir. Fakat da
ha nce de syledii gibi, bunun anlam para-metann bir ikilii i
selletirdiidir, nk hem emek rn olmak bakmndan sradan
anlamda bir metadr, hem de "zgl toplumsal ilevinden doan
resmi bir kul lanm deeri nitelii kazanr". Bu resmi toplumsal i
leviyle " para-biimi, teki btn metalar arasndaki deer-il ikile
rinin tek bir meta zerinde toplanm yansmasndan baka bir ey"
deildir ( 1 05).
stelik bu rolde para-metann yerine "yalnzca simgelerinin"
kullanlmas kesinlikle mmkndr. Ne var ki, birinin yerini teki
nin almas artc deildir, nk "her meta bir deer olduuna g
re, bir simgedir. ancak kendisi iin harcanan insan emeinin mad
di bir zarfdr" ( 1 06). Marx burada, gnmzde ounlukla "simge
sel ekonomi" olarak adlandrlan ekonominin pek ok vehesinin
dorudan kendi analizine eklenmesine kap am olur. Bunu yap
maya bizzat girimez ve kukusuz sunum tarznda deiiklikler yap
mak gerekecektir, ama kapitalizmin ileyii nin simgesel veheleri
nin Marx'n argmanna dsal olmadn belirtmek bence nemli
dir. Simgesel sermaye ve simgesel ekonom inin ne kma derecesi
nedeniyle kapitalizmin artk farkl olduunu ve dolaysyla kapita-

METALAR VE MBADELE

67

lizmin odak noktalarnn deitiini iddia edenler, durumun illa ki

byle olmadn iyi grmelidirler.
Son derece nemli olan bu simgesel nitelikleri salt imgesel ya
da "insan dncesinin keyfi rn" olarak grmek tehlikelidir.
Marx'n burada sylemeye alt ey, para-metann bile tm di
er metalarla edeer olarak mbadele edilmedii mddete, tm
dier metalar iin evrensel edeer olmasna ramen, zgl deeri
ni gerekletiremeyeceidir. "Glk, parann bir meta olduunu an
lamak deil. bir metann nasl, niin ve hangi yollardan para halini
aldn ortaya karmaktr" ( I 06-7):
Grnrde ortaya kan ey, belli bir metann tm teki metalarn de
erlerini onda ifade etmeleri sonucunda para haline gelmesi deil, lam ler
sine . . . tm teki metalarn deerlerini evrensel olarak belli bir meada, bu
meta para olduu iin onda ifade etmeler id ir. ( 1 08, vurgu bana ait)
Bir baka deyile, bir kez para var olduktan sonra, metal ar, sanki
"topran barndan" kan altn "insan emeinin dorudan cisim
lemi" ekliymi gibi, deerlerini lmenin kolay bir yolunu bulur
lar. Paran n zlmesi gereken "gizemi" buradadr, der Marx. "Pa
radaki bilmece meta fetiizmindeki bilmeceden baka bir ey deil
dir; ne var ki, imdi en gzalc biimiyle gzlerimizi kamatryor"
( 1 08).
Ancak bu blmde baka bir hayati nokta daha vardr. Parann
"sihri" ve " feti" nitelii yerli yerine oturtulunca,
insanlar artk toplumsal retim sreci iinde birbirleriyle lamamen ayr par
acklar gibi iliki kurarlar. Bylece, insanlarn retim srecinde birbire:
riyle il ikileri, kendi denetimlerinden ve bilinli bireysel hareketlerinden
bamsz maddi bir nitelik alr. ( 1 08)

Bu szler Adam Smith' in, g izli eliyle bireysel kararlar ynlendiren

ve kusursuz ileyen bir piyasa grne rtl bir bavuru kukusu
douruyor. i pler hibir bireyin elinde deildir ve herkes Marx'n da
ha sonra " rekabetin zorlayc yasalar" (330) dedii yasalara gre
ilev grmek zorundadr.
Smith'in ideal dnyasnda devlet kusursuz ileyen piyasalar ve
zel mlkiyet iin kurumsal bir ereve yaratacaktr. Sonra da piya
sann gizli elinin koordine ettii bireysel inisiyatif ve giriimcilik
herkesin yararna bir sonu relirken devletin ve yurttalarn refah-

68

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

nn hzla arna tank olunacaktr. Smi th' e gre byle bir dnyada
bireylerin (agzllkten toplumsal sorumlulua kadar deien) ni
yetlerinin ve saiklerinin bir anlam yoktur, nk piyasann gizli eli
i bandadr.
Bu blmde bir muammayla kar karya kalyoruz. Marx bir
yandan Proudhon'un burjuva hak ve hukuk mefhumlarn kabul et
mesini devrimci bir altematifn inas iin kesinlikle koz vermedii
iin mahkum etmeye bir dipnot ayrmaktadr. Fakat dier yandan
blmn ana metninde l i beral mlk sahiplii teorisini, hukuksal bi
reyler arasndaki zorlayc olmayan piyasa mbadelesinin karlk
l l n ve edeerl il iini, hatta Adam Smith'in oraya koyduu pi
yasann gizli elini kabul ediyormu gibi grnmektedir. Bu gr
nteki elikiyi nasl gidereceiz? Bana kalrsa cevap gayet basit
tir, ama bu cevabn Kapital'in devamn nasl okuyacamz konu
sunda nemli sonular olacaktr.
Marx klasik liberal siyasal iktisadn eletirisini yapmaktadr. B u
yzden klasik siyasal iktisatlarn kendi erevelerinde dahi byk
bir hata yaptklarn gstermek iin liberalizmin (gnmze kadar
genilettiimizde neoliberal izmin) tezlerini kabul etmeyi gerekli
grmtr. Bunun iin, kusursuz ileyen piyasalarn ve g izli elin as
la ina edilemeyeceini ve piyasann daima siyasal g tarafndan
arp tlm olduunu sylemek yerine, l i beral topyac kusursuz pi
yasa ve g izli el v i zyonunu kabul ederek bunlarn herkese yararl bir
sonu dourmayacan, aksine kapitalist snf inanlmaz lde
zenginleiirirken ii leri ve dier herkesi grece yoksullatraca
n gstermitir.
Bu da reel olarak var olan kapitalizme il ikin bir hipoteze terc
me edilebilir: Kapitalizm ne kadar bu topyac liberal ya da neolibe
ral vizyona gre yaplandrlr ve organize edilirse, snr eitsizlikle
ri o kadar artacaktr. Tabii sylemeye bile gerek yok, pek ok kan
tn gsterdii gibi, serbest piyasa ile serbest ticaret ve szmona,
bu ni arn evrensel yarariarna dair retoriin son otuz ylda tepemizde
kalm olmas tam da Marx'n bekledii sonucu dourmutur: Top
lumsal terazinin bir ucunda muazzam zenginlik ve g birikmesi,
dier taraha ise herkesin daha da yoksullamas. Ama Marx bu nok
tay kantlamak iin liberal topyacln kurumsal temellerini ka
bul etmek zorundadr ve bu blmdetam da byle yapar.

METALAR VE MBADELE

69

B u rada Kapital'i nasl okuyacamz konusunda nemli bir uya

r vardr. Marx'n kusursuz haldeki l iberal topyac vizyondan bah
settii ve bunu eletirdii yerlerle, tm piyasa aksaklklar, iktidar
dengesizlikleri ve kurumsal eksikleriyle reel ol arak var olan kapita
lizme neter an yerleri birbirinden ayrmaya dikkat etmeliyiz.
i leride greceimiz gibi, bu iki grev zaman zaman birbirine kar
r. Baz yorum sakatlklar bu karklktan kaynaklanr. Dolaysy
la bundan sonra onun neyi ne zaman yapln gstermeye ve belli
bir hedefe -klasik siyasal iktisadn eletirisine- ulama arzusu
kapitalist retim tarznn gerek dinamiklerini anlama ek grevinin
nne getiinde ortaya kan karmaa aniarna iaret etmeye al
acam - bunlara Marx'n kendi analizindekiler de dahil.
Geri Marx: ou yerde liberal topyac ln eitli siyasal-eko
nomik grnlerinin teorik eletirisini kendi dnemindeki reel ola
rak var olan kapitalizme ykc bir eletirel k tutmakta kul lanma
dehasn konuturur. Neoliberalizmin tezlerinin liberalizmin tezle
rini yansn ve baz alardan derinletirdii bir dnyada yaayan
bizler iin talihli bir durumdur bu; nk Marx'n serbest piyasa ve
serbest ticaret eletirisi, onun kendi yeri ve zamanndaki kapitalizm
kadar bizim reel olarak var olan kapitalizmimize de son derece kah
redici bir k tutabilir.

KNC BLM

Para

3. BL M: PAR A YA DA META DOLAIMI

Marx'n meta mbadelesi anlatsnda belli bir para nosyonunun kris

talletii artk netlemi olmal. Bu nosyon, deerin greli ve ede
er biimleri arasndaki ztlkta rtk ol arak bulunuyordu. Mbade
lenin oalarak genel bir sosyal edirne dnmesi de buna eklenin
ce, deerin toplumsal olarak gerekli emek zamanndaki kkenierini
gizlediinde bile deeri temsil eden elle tutulur bir para-meta bii
mini alan evrensel bir edeer ortaya kt. imdi bu para-biimini
daha yakndan inceleyeceiz.
nc Blm uzun ve epeyce apraktr. Ama artk aina olun
mas gereken basit bir hikaye anlatr aslnda. Para blnmez bir kav
ramdr. ama mbadele iindeki kul lanm deeri 1 mbadele deeri
ikiliini yanstan iki ilevi iselletirmitir. Bir tarafta. para bir de
er ls, adeta toplumsal olarak gerekli emek zamannn altndan
yaplm temsilcisi olarak i grr. Bu roldeyken deerin geerli ve
etkili bir standardn salamak iin mmkn olduunca ayrt edici
niteliklere sahip olmaldr. te yandan. para ayn zamanda mbade
lenin oalmasn kolaylatrmal. stelik bunu asgari patrtyla ve
glkle yapmaldr. Bylece, giderek salt daha ok meta eidini
harekete geirmenin yalnzca aracs ve vesilesi olarak ilev grr.
Bu iki ilev arasnda bir gerilim, bir eliki vardr. rnein altn,
deer ls olarak ok iyi grnmektedir. Kalcdr ve sonsuza
dek depolanabilir, kalitesi ayarlanabil ir, retim ve dolamnn so
mut koullar bilinebilir ve denetle ne bilir. Bu yzden altn deer l
s olarak harikadr. Ama her kahve imeye gittiinizde yannzda
bir para altn bulundurmak zorunda olduunuzu dnn. Saysz
kk nicelikte metann dolam asndan ok verimsiz bir para
biimidir. Herkesin altn tanecikleriyle dolu minik bir keseyle do-

PARA

71

tatn dnn - y a birisi tanecikleri sayarke n haprrsa? A ltn

mkemmel bir deer ls olmasna ramen verimsiz bir dolam
aracdr.
Bu yzden Marx deer ls olarak para ( I . Kesim) i le dola
m arac olarak paray (2. Kesim) karlatrr. Ama son tahtilde tek
bir tr para vardr (3. Kesim). iyi ileyen bir deer ls olarak pa
ra ile iyi ileyen bir dolam arac olarak para arasndaki gerilimin
zm baka bir dolam biiminin olanakll ya da -buras tar
tmaldr- zorunlulu uyla, yani kredi parasnn varlyla k smen
verilir. Borlular ile alacakllar arasndaki mteakip i liki baka bir
dolam biiminin, yani sermayenin dolamnn sadece olanakll
na deil ayn zamanda zorunluluuna d a y o l amaktadr. Bir ba
ka deyile, bu blmde ortaya kan ey sermaye kavram nn ve ol
gusunun olanaklldr. Mbadele srecinde parann olanak l l
nn kristallemesinde olduu gibi, deer ls olarak para ile do
lam arac olarak para arasndaki elikide sermayenin olanakll
kristalleir. Bu uzun blmdeki ana hikaye bundan ibarettir. Ana hi
kayeyi srekli aklnzda tutarsanz, pek ok aprak ve yer yer ka
fa kartrc ayrnt daha kolay yerine oturur.

/ . Kesim: Deerlerin ls
" Para" ile "para-meta" arasnda bir ayrm vardr. Marx daha nceki
argmann -yani deerin kendi bana maddi olarak llebilir
olmad. mbadeleleri dzenlemek iin bir temsile ihtiyac olduu
argmann- pekitirrnek iin altn tek para-meta sayarak ie ba
lar. B u , "metalarda ikin deerin lsne, emek zamanna bir zo
runluluk sonucu verilmi dsal bir biimdir" ( l l 0). Deerin ifade
edildii (belki de "barnd" demeliyiz) yer, deerin "dsal bir bi
imi" olarak para-meta ile onunla mbadele edilen tm metalar ara
sndaki ilikid ir. Metalarn deeri dsal biimi olmadan tannamaz
ve bilinemez.
Gelgelelim, bu durum daha yakndan incelenmesi gereken baz
sorunlar yaratr - ve baz elikileri aa kartr. Marx nce me
talarn nasl fiyatlandna odaklanr. Fiyatlar hayali ya da idealdir,
der (burada "gerek" ya da ampirik olarak tretilmi vargtara kar
t olarak dncenin ya da mantksal ilkenin rnn kastetmekte-

72

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

dir) ( I I 0- I ). Marx'n burada anlatmak istedii ey udur: B ir meta

rettiimde, onu piyasaya karmadan deerini bilemem. Metann
deerine dair hayali, ideal bir nosyonla onu pazara gtrrm. ze
rine bir fiyat etiketi koyarm. Bu etiket potansiyel alcya metann
deerine dair benim dncemi gsterir. Fakat o fiyata satp sata
mayacam bilemem, nk "piyasadaki" deeri hakknda nce
den fikir sahibi olamam:
Para, deer ls olarak i grmesi srasnda, yalnzca hayali ya da
ideal bir kapasile olarak kullanlm olur. B u durum, en vahi teorilerin
domasna yol amtr. Ne var ki deer ls olma ilevini yerine getiren
para hayali olmasna ramen fiyat tamamyla fiili bir varla, paraya ba
lanmtr. ( l l l )

Hayali, ideal fiyatlar ile piyasada fiilen verilen fiyat arasnda bir
iliki doar. Verilen fiyat "ideal durumda" gerek deeri gsterme
lid ir, ama deerin sadece d grn, bir temsili -hem de kusur
lu bir temsili- olacaktr.
Hi kuku yok ki deerin niceliksel temsilinin sabit bir l
standard olmasn tercih ederiz. Fakat altn tikel bir metadr; dee
rini belirleyen ey, iinde cisimlemi olan toplumsal olarak gerek
li emek zamandr ve daha nce grdmz gibi bu da sabit deil
dir. Somut retim koullarndaki dalgalanmalar altnn (ya da baka
bir para-metann) deerini etkiler. Ama byle deiiklikler "ayn
anda tm metalar" etkiledii iindir ki, "deerleri imdi daha yk
sek ya da daha dk altn fiyatlar ile ifade edilseler de, bu yzden
her eyin ayn kalmas kaydyla bunlarn ... deerleri arasndaki kar
lkl ilikiler ayn kalr" ( I I 2-4, vurgu bana ait).
Marx ayrca gm de potansiyel alternatif para-meta olarak
devreye sokarak gayet basit bir ey gsterecektir: Altn tm dier
metalarn greli deerlerini kyaslamak iin salam bir deer stan
dard olarak grnmesine ramen, mutlak deeri belirleme konu
sunda altna gvenilemez ( I 1 3 - 5 ). ayet 1 848'deki altna hcumda
olduu gibi, piyasaya ciddi miktarda altn girii olursa, altnn dee
ri -ve toplumsal olarak gerekli emek zamannn temsili ls
aniden d ecek ve tm meta fiyatlarnn ykselmesi gerekecektir
(is panyollar Latin Amerika'dan altn getirince 1 6. yzylda yaanan
byk enflasyon byle meydana gelmitir). Para-melay daima so-

PARA

73

mut kullanm deerine sahip bir ey olarak ele alrz; bu metann

kendi retiminin koullan deerin temsil edilme tarzn etkiler. Son
yl larda altn fyatlar srekli inip kmaktadr (bunun sebeplerine
az sonra geleceiz). Marx'n burada vurgulamak istedii ey, her
para-meta deer iin hareketli bir l oluturmasna ramen, bu
tutarszln piyasada mbadele edilen metalarn greli deerlerin
de bir deiiklik yaratmaddr ( 1 1 4-5, ayrca bkz. 1 46).
Marx yle devam eder: "Deerin ls ve fiyatn lt ola
rak parann birbirinden tamamen fark l iki ilevi vardr." Bu rada pa
ra teorisinde bir alt ikilik ortaya kar; bunun deer ls olarak
para ile dolam arac olarak para arasndaki byk ayrmla kart
rlmamas gerekir. Para-meta "insan emeinin cisimlemesinin top
lumsal olarak kabul edilmesi ynnden ele alnrsa deerin ls
dr" - bu "ideal" temsildir; ama ayn zamanda "belirlenmi bir ma
deni arlk olmas ynnden fiyatn lsdr". u metann gerek
te u kadar gram altn "tuttuunu" sylememizi salayan bu ikinci
vehedir. Bu nicelik, yani altnn arl , meta mbadelesinden n
ce aklmzdadr ve umalm ki sonrasnda da elimizde olan nicelik
olsun. Fakat "eitli sebeplerle" -ve bu sebepler tarihsel sebepler
dir- "deerli madenierin eitli arlklarnn yrrlkteki para
adlar ile bu adlarn balangta temsil ettikleri fi ili arlklar arasn
da ya va yava bir tutarszlk ortaya kar" ( 3-4 ).
Kapital de aktan aa bir devlet teorisi yoktur, ama metin bo
yunca devletin gze arpt pek ok yere bakarsak, kapitalist re
tim sisteminde devletin temel ilevler yerine getirdii aka ortaya
kar (2. Blm'de zel m lkiyet kurumlar ve eksiksiz ileyen pi
yasay dnrken buna rtl olarak bavurmuluk zaten). Devle
tin en nemli ilevlerinden biri, ileride greceimiz gibi , parasal
sistemi organize etmek, para adlarn dzenlemek, parasal sistemi
iyi iler durumda ve istikrarl tutmaktr.
'

Bu arihsel sreler, para-adn, arlk-adndan ayrarak yerleik bir

adee dnnnr. Para sandard, bir yandan lamamen uzlamsal ol
duu, eyandan da evrensel bir geerlilik amas gerekii iin, sonunda
yasayla dzenlenmeye balamur. ( 1 1 5)

Fakat para-ad bir feti-yapdr. "Bir eyin ad, onun niteliklerinden

farkl olan bir eydir. Bir insann adnn Yakup olduunu bilmekle,

74

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

o adam hakknda hibir ey renmi olmam. Bunun gibi , parada

da sterlin, dolar, frank, dka vb. adlarnda deer-i likisinin btn iz
leri kaybolur. " Yani toplumsal olarak gerekl i emek zamanyla iliki
bu para-adlar tarafndan daha da derinlere gizlenir. "Fiyat", der
Marx, "metada gerekleen emein para-addr" ( 1 1 6). Para ad (ster
lin, dka) para-meta (altn) ile ayn ey deildir ve toplumsal olarak
gerekli emek zaman olarak deerle il ikisi giderek daha da anlal
maz olur; ama metada cisimleen emein para-ad olarak fiyat tan
mn hatrlamak nemlid ir.
Marx bundan sonra daha nemli i k i gzlem yapar. yle bir ola
slk vardr, diye yazar: "Fiyatla deer bykl arasndaki nicel
uyumsuzluk olasl ya da fiyatn deer byklnden sapma ola
sl." Bu olaslk bizatihi fiyat-bii minin bnyesine aittir. "Bu bir
kusur deil. ama tersine, fiyat-biiminin, i yasalar birbirini gide
ren ak yasasz dzensizlikterin bir ortalamas olarak kend isini
gsteren bir retim biimine ok iyi bir biimde uyumlanmasdr"
( 1 1 7). Burada demek istedii udur: Metam pazara gtrp stne
bir fiyat (bir para-ad ya da nerilen deer temsili) asarsam, sen pa
zara benzer bir meta getirip zerine kendi fiyatn asarsan, bakas
da baka bir tane getirip stne farkl bir fiyat asarsa, pazarda ayn
meta iin bir sr farkl fiyat olacaktr. B elli bir gnde fiilen ula
lacak ortalama fiyat ka kiinin metay istediine ve satmak iin
ka kiinin pazara geldiine bal olacaktr. O halde gerekleen or
talama fiyat, arz ve talep koullarndaki dalgalanmalara bal olarak
inip kacaktr.
Denge fiyat bu mekanizma sayesinde ortaya kar. Bu denge fi
yat ya da klasik siyasal iktisatlarn deyiiyle "doal" fiyat, arz ve
talep dengeye ulat zaman gelinen fiyattr. Marx daha sonra. bu
denge noktasnda arz ve talebin hibir ey ifade etmediini ne s
recektir. Bir gmlein ortalamada bir ift ayakkabdan daha ucuz
olmasn ve gmlek ile ayakkab arasndaki ortalama fiyat farkn
arz ve taleple aklayamayz. Marx'a gre bu ortalama fiyat fark
deeri yanstr, yani farkl metalarda donmu toplumsal olarak ge
rekli emek zamann yanstr. Geri belli bir gndeki fiyat dalgalan
malar o gnk arz ve talebin durumunu ve dne gre aada ya da
yukarda olmasn aklayabi tir. O halde, metalara para-adlar koy
mamz ve deerin lsn ideal biimine, yani fiyat-biimine dn-

PARA

75

drmemiz, fiyat dalgalanmalarnn pazar dengelemesini salar ki

bu da bizi deerin denge ya da doal fiyat olarak doru bir temsili
ni tanmlamaya yaklatrr. Fiyat dalgalanmalar, bir metay retmek
iin gereken ortalama toplumsal emek zerinde bulumay salar.
Niceliksel uyuma olmadan pazar yerindeki arz ve talep farklla
malarn gidermenin ve deeri temsil eden toplumsal ortalama fi
yatta bulumann hibir yolu kalmaz.
kinci gzlemi hazmetmek daha da zordur.
Fiyat-biimi. .. yalnzca deer bykl ile fiyat, yani deer bykl
yle onun para olarak i fadesi arasnda nicel bir uyumazlk olasln ge
tirmekle kalmaz, ayn zamanda nitel bir tutarszl da gizleyebilir, ve bu
yle bir sonu verebilir ki, para, metalarn deer-biiminden baka bir ey
olmad halde, fiyat deeri ifade etmekten tamamen kar. Kendileri meta
olmayan v icdan, onur, vb. eyler, sahipleri tarafndan sata karlr hale
gelirler ve bylece bir fiyatlar olduu iin meta biimini alrlar. Demek ki,
bir eyin deeri olmad halde, bir fiyat olabil ir. Bu durumda fiyat, mate
matikteki baz nicelikler gibi hayalidir, sanaldr. Dier yandan bu sanal fi
yat-biimi, bazen dolaysz ya da dolayl bir gerek deer-ilikisini gizleye
bilir; rnein, insan emei katlmad iin deeri olmayan ilennemi top
ran fiyatnda olduu gibi. ( 1 1 7)

Herhangi bir eyin zerine fiyat etiketi asabiliyorsanz, ilke olarak

her eyin, hatta vicdan ve onur yle dursun, beden paralar ve o
cuklarn zerine bile fiyat etiketi asabilirsiniz. Doal bir kaynan
zerine, rnein bir alayan manzarasnn zerine de asabilirsin iz.
uras kesin ki topran zerine fiyat levhas asp toprak fiyatlarn
daki deiiklikler zerinden speklasyon yapyoruz. Fiyat sistemi
gerek niteliksel gerekse niceliksel uyumazlklar yaratmak zere
bu baka boyutlarda da i grebilir. O halde u soru gndeme gel
mektedir: Deerden bamsz olarak her eye fiyat biilebil iyorsa,
bu fiyatlar deerlerinden bamsz olarak her halkarda niceliksel
bakmdan dalgalanabiliyorsa, o halde Marx niin emek-deer teori
sine kilitlenip kalmaktadr? Geleneksel siyasal iktisatlar -bug
ne kadar- gzlemlenebilecek ve gerekten anlam olan her eyin
fiyat kavramnda ierildiini, bu yzden emek deer teorisinin ge
ersiz olduunu sylerken hakl deiller mi?
Marx burada kendi tercihini savunmaz; zaten emek deer teori
si Ricardocu adalar tarafndan genel olarak kabul edildiinden

76

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

savunmas da gerekmiyordu. Ama emek teorisinin baz Marksist ik

tisatlar tarafndan bile geni apta sorguland ya da terk edildii
gnmzde. bir yant retme grevi bize dyor. Bana kalrsa, Marx
maddi temel kavramna bavururdu: Eer herkes alayan manza
ras seyrettirerek ya da vicdan ve onur alm satmyla geinmeye
kalksayd kimse hayatta kalamazd. Gerek retim, doann emek
sreleriyle gerekten dntrlmesi varl mz asndan hayati
dir ve btn insan hayatnn retiminin ve yeniden retiminin teme
lini bu maddi emek olu turur. Vicdan ve onuru stmze giyemeyiz
(imparatorun yeni giysileri masaln hatrlayn). elale manzarasn
stmze giyemeyiz; giysiler bize bu ekilde ulamaz, insan emei
sreleri ve meta mbadelesi sayesinde ularlar. Vicdan ve onur al
veriinin muazzam dzeyde olduu Washington D.C. gibi bir ehir
de bile herkesin, kahvaltsnn nereden gelecei. gndelik hayat de
vam ettirecek elektronik cihazlarn, kadn, arabalarn. evlerin ve
otoyollarn nereden bulunaca sorunu vardr daima. Tm bunlar pi
yasaya sihirle ul ayormu. yine bir sihirle ceplerimize doluveren
paralarla bize geliyormu gibi yapmak. tmden meta fetiizmine
batmak demektir. Fetiizmden kurtulmak iin, toplumsal olarak ge
rek li emek zaman olarak deer kavramna ihtiyacmz var.
Marx'n byle bir konum benimsemekte hakl olup olmadna
siz karar vereceksiniz. Fakat Kapital'i Marx'n kendi artlaryla an
lamak iin, en azndan kitabn sonuna varncaya kadar bu izgiye
yakn bir argman kabul etmeye hazrlkl almalsnz. Gelgelelim,
Marx'n burada son derece nemli bir eyi kabullendiini de gr
mek gerek. Fiyat sistemi kendi nesnel gereklii (gerekten "g
rnd gibidir") ve hayati ilevi -arz ve talep dalgalanmalarn
dzenleyerek denge fiyatna yaklalmasn salamak- olan y
zeydeki bir grnmdr gerekten de. Ayrca bu sistemin kendi er
evesi iinde kontrolden kmas iten bile deildir. Bu blmn
sonraki sayfalarnda bile greceimiz gibi, niceliksel ve niteliksel
uyumsuzluklarn piyasa sistemlerinin ve para-biimlerinin ileyii
bakmndan ciddi sonular vardr. ( Hatta mali ve parasal krizler do
urmalar sadece mmkn deil, ayn zamanda kanlmazdr.)
Ama Marx her eyin merkezinde toplumsal olarak gerekli emek
zaman ol arak deerin bulunduunu varsayar - eer onu anlamak
istiyorsanz bu noktada sabr gstermelisiniz. Deerlerin sabit ol-

PARA

77

duunu kabul edersek (geri teknolojideki, toplumsal ve doal il i

kilerdeki daimi deiimler bunun tam tersinin doru olduunu hi
durmadan hatrlatmaktadr bize), o zaman fiyatlarn "doal" fiyat
lar etrafnda, yani arz ve talep arasndaki denge durumunun etrafn
da dalgaland n grrz. Bu denge fiyat sadece bir grntr,
parada kristalleen deeri yaratan toplumsal olarak gerekli emek
zamannn bir temsi l idir. Piyasa fiyatlarnn fiilen etrafnda dalga
land deer de budur ( I 1 6-7). Piyasa fiyatlar srekli ve zorun lu
olarak deerlerden sapar; ayet sapmasalard, piyasaya denge getir
menin hibir yolu olmazd. Niteliksel uyumazhklara gelince, bun
lardan bazlar (rnein arazi fiyatlar ve arazi kiralarndaki spek
lasyonlar) kentleme ve mekan retimi srelerinde nemli bir mad
di rol oynarlar (bu konu III. Cilt'e kadar ele alnmayacaktr). Fakat
bunu burada gz nne almamz mmkn deil.

2. Kesim: Dolam Arac

Marx'n giri paragrafiarn dikkatle incelemek faydahdr, nk bu
paragrafiarda ounlukla aklda tutulmas gereken genel bir arg
man ya da tema gsterilir. Burada bize unu hatrlatr: "B undan n
ceki blmde, metalarn mbadelesinin birbirlerini kar lkl dta
layan koullar ierdiini grm bulunuyoruz" ( 1 1 9). Nereyi kas
tediyor? Greli ve edeer deer-biimleriyle ilgili kesime tekrar
bakalm. Orada para-metann zelliini tanmlamt. Birincisi,
"kull anm deeri, kartnn, yani deerin, kendini belli edi biimi,
grnrdeki biimidir"; ikincisi, "somut emein, kendi kartnn,
yani soyut insan emeinin ortaya k biimi halini almasdr; n
cs, "bireylerin zel emekleri, kartlarnn biimini, yani doru
dan doruya toplumsal emein biimini alyor" ( 7 1 , 73, 74 ).
Altn, zel kiilerin retebilecei ve mlk edinebilecei, ku lla
nm deeri olan tikel bir metadr, fakat tm bu zellikler para-meta
nn evrensel edeeri olma zelliinin iinde gmldr. "Metala
rn bylece meta ve para olarak farkllamas, bu tutarszlklar or
tadan kaldrmaz," der Marx, "ama iinde bunlarn yan yana var ola
bilecekleri daha geni bir biim" yaratr. B urada Marx'n diyalektik
ynteminin doasna dair baz ipular vardr - "iinde bunlarn
yan yana var olabilecekleri bir biim" ifadesine zellikle dikkat

78

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

edin. B u , genelde "gerek elikilerin uzlat yoldur. rnein bir

cismin srekli olarak bir baka cisme doru dtn, ama ayn
zamanda da durmadan ondan uzaklat n sylemek bir eliki dir.
Elips, hem bir elikinin srp gitmesini, hem de zlmesini sap
tayan bir devinim bi imidir" ( 1 I 9, vurgu bana ait).
Daha nce diyalektii genilemeci bir mantk biimi olarak ta
nmlamtm. Baz insanlar diyalektii kat bir biimde tez, antizez
ve sentezden ibaret grrler, ama burada Marx ortada sentez filan
olmadn sylemektedir. Sadece elikinin iselletirilmesi ve e
likiye daha geni bir hareket alan salanmas sz konusudur. e
likiler asla en nihayetinde zlmezler; ancak srekli bir hareket
sisteminde (elips gibi) ya da daha byk bir lekte tekrarlanabi lir
ler. Yine de grnte baz zm anlar vardr: Mesela mbadele
de para-biimi kristalleir ve tm bu metalar etkili biimde dola
ma sokma problemini zer. Bu yzden derin bir nefes alarak, ney
se ki paramz var, ho bir sentez, artk zerinde dnmemiz gerek
miyor d iyebiliriz. Hayr. hayr, der Marx, imdi de para-biimleri
nin iselletirdii elikileri ok daha byk lekte sorunsalla
an eliki leri- analiz etmemiz gerek. Adeta elikilerin hi bitme
yen bir genilemesi sz konusudur.
Bu yzden Marx'n diyalektiini kapal bir analiz yntemi ola
rak tanmlayanlar karsnda sk sk sabrm tayor. Bu sonlu bir yn
tem deildir; bilakis, daimi genilemedir; tam olarak nasl genile
diini de Marx burada anlatmaktadr. Tek yapmamz gereken Kapital
okurken zaten deneyimiediimiz eyi gzden geirmek tir; argma
nn hareket tarz srekli olarak elikiler alannn yeniden biimlen
mesi, yeniden i fade edilmesi ve genilemesidir. Bu da niin bu ka
dar ok tekrar olduunu aklar. Marx ileri doru att her admda,
nceki bir eliki ye dnerek bir sonrakinin nereden ktn akla
mak zorundadr. Bunun gibi giri pasajlar zerinde dnmek Marx'
n sylemek istediklerini netletirir; argmann ilerieti rken her ke
simde ne yapmaya altn daha iyi anlamamz salar.
Para zerine olan blmn 2 Kesim'inde bu srecin ileyiini g
ryoruz: Marx "toplumsal metabolizma" ve "metalarn bakala
m" dedii eyleri mbadele zerinden inceler. Grdmz gibi,
mbadele "sreci metay, meta ve para diye farkll atrr". Bunlar

PARA

79

harekete geirdiimizde metalar ile parann her el deilinnede zt

ynlere gittiini grrz. B irinin (para mbadelesinin) hareketinin
dierininkini (metalarn hareketini) kolaylatrd varsaylsa da,
ters ynde bir ak vardr ki bu da "kart biimlerin" domas ola
sln yaratr ( 1 1 9-20). Bu da metalarn bakalamn analiz et
mek iin gereken ortam hazrlar.
Mbadele, deerin biim deitirdii bir i lemdir. Marx bu ha
reket zincirini -metadan paraya, paradan metaya- "M-P-M" ili
kisi olarak adlandrr. (Metay metayla dei-toku etmekteki "M-M",
yani meta-meta hareketinden farkl bir harekettir bu; artk tm m
badelelerin aracs paradr.) B u sre, deerin M' den P'ye ve P'den
M' ye iki ynl bir bakalam geirdii bir sretir ( 1 2 1 ).
Yzeye bakldnda bunlarn birbirinin yansmas olduu ve
prensipte edeer olduu sanlabilir, ama gerekte asimetriktirler.
Mbadelenin M-P taraf, yani sat, tikel bir meta biiminden evren
sel edeere, yani para-metaya dnm ierir. Bu rada tikelden ev
rensele doru bir hareket vardr. Tikel metanz satmak iin piyasa
da onu isteyen birini bulmanz gerekir. Piyasaya girdiinizde kimse
metanz istemezse ne olacak? Bu da ihtiyacn -ve rnein reklam
yoluyla ihtiya retiminin- mbadele srecini nasl etkilediine
i l ikin bir dizi soruyu gndeme getirir:
Belki de meta, yeni tr bir emein rndr ve yeni ortaya kan ihti
yalara cevap vennektedir, ya da hatta kendi hesabna, ortaya yeni bir ihti
ya karmaya almaktadr. rn bugn toplumsal bir ihtiyac karla
maktadr. Yarn, belki de ksmen ya da tamamen baka bir rn tarafndan
yerinden edilecektir. ( 1 2 1 -2)

Demek ki M'den P'ye dnm belli bir anda piyasadaki arz ve ta

lep koullar tarafndan byk lde karmaklatrlmaktadr.
Gryoruz ki metalar paraya aktr, ama "gerek akn yolu hibir za
man dikensiz deildir". Toplumun retici organizmasnn dank unsurla
rn iblm sistemi iinde btnletiren nice( blnmesi de tpk nitel b
lnmesi gibi kendiliinden ve rastlansaldr. (202)

Yani piyasann gizli eli -piyasa mbadelesinin kaosu, tmden kro

nik belirsizlii- metann evrensel edeere dorudan evrilmesi
nin nne trl trl engel koyar.
M-P-M, iki "kutbunun" herhangi birinden baklabilecek tek bir

80

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

sretir - mbadeledir ( 1 24 ). Mbadelenin P-M taraf, yani alm.

paradan metaya geitir; evrenselden tikele gitmeyi gerektirir. Fa
kat bu basite M-P'nin tersi de deildir. Paradan metaya gei pren
sipte ok daha kolaydr: Paranz cebinize koyup piyasaya girer ve
ne istiyorsanz alrsnz. Hi kuku yok ki potansiyel alclar arzula
dklar eyi bulamayp skutu hayale urayabilir ler; ama bu durum
da da, para-metann evrensel edeerlilii sayesinde baka bir ey
alma anslar her zaman vardr.
O halde mbadele srecinde deer fiilen bir halden (meta halin
den) baka bir hale (para haline) geip tekrar geri dner. B tnne
bakldnda bu srecin,
her eyden nce iki kar ve birbirini tamamlayan harekeen, M-P ve P-M,
meydana geldii grlr. Metann bu iki kart dnm, mal sahibinin
iinde yer ald iki kart oplumsal sre iinde meydana gelir ve bu iki
srecin kart ekonomik zelliklerini ortaya karr... Ayn mea, ard ard
na bu iki dnmden geerken. . . mea sahibi de srasyla satc rolnden
alc rolne gemi olur. ( 1 26)

Marx'n antiteze ( "kartlk") vurgu yapmas potansiyel bir e likiyi

gsteriyor ama alclar ile satclar arasndaki bir elikiyi deil;
nk bunlar "daimi roller deildir, ama meta dolamnda srasyla
farkl kalplara girerler". eliki bir btn olarak metalarn bakala
mnda, yani genel olarak metalarn dolamnda yatyor olmaldr;
nk hem sahibi iin bir kullanm deeri olmad iin, hem de sa
tn alnan mal olarak alc iin kullanm deeri olduu iin, "metann
kendisi burada kart belirlenimiere tabidir" ( 1 26-7).
Bu sre -metalarn dolam- giderek daha byk lde
parann araclyla gerekleir. Yine burada da mbadele ilikileri
nin oalmasnn Marx'n argman iin ne kadar nemli olduuna
dikkatinizi ekerim:
Burada bir yandan meta deiiminin, rnlerin dorudan akas edildi
i bn o yerel ve kiisel balar nasl kopardn ve insan emeinin me
tabolik srecini gelitirdiini gryoruz; dier yandan da, insan failierin
!amamen kontrolleri dnda, doal kkenli bn bir toplumsal ilikiler
ann nasl geliiini. ( 1 27-8)

O halde metalarn dolam srecinin neresinde eliki vardr? Tke

ticisi iin kullanm deeri tayan satn alnm bir meta "dolam-

PARA

81

dan dyor" olsa da, para dar dp yok olmaz. Hareket etmeye
devam eder ve "dolam paray su gibi terletir" ( 1 28). Marx burada
Say yasas denen yasaya sonu alc ve iddetli bir saldr balatr.
Say yasas klasik siyasal iktisana gl bir fikirdi ve bugn de mo
netarist iktisatlar arasnda yaygn bir akm olmay srdryor. 1
Fransz iktisat J. B. Say, kapitalizmde genel an retim krizi diye
bir ey olamayacan savunuyordu, nk her sat bir almd ve
her alm bir satt. Bu manta gre piyasadaki toplam almlar ile
satlar arasnda daima bir tr toplu denge vardr: gmlee greli
olarak ayakkabda bir ar retim olsa da ya da elmaya greli olarak
portakal ar retilse de, toplumda genel bir ar retim mmkn
deildir. nk al mlar ile satlar arasnda genel bir denge vardr.
Marx buna yle kar kar:
Her sat bir satn alma, her satn alma da bir saltr diyerek, meta do
lamnn sonuta satlar ile almlar arasnda zorunlu birdengeyi gsterdi
ini dnmek kadar apalca bir dogmao lamaz. Eer bu, fiili sa says
nn san alma saysna eit olduu anlamnda syleniyorsa, kaba bir totolo
jidir. . . Ortada alc olmadan, kimse saamaz. Ama sadece biri bir ey satyor
diye de, karsndakiler almak zorunda deildir. .. Bu iki bamsz ve kart
fiilin [yani MP ve P-M] bir i birlik olduunu sylemek, aslnda, bu i bir
liin bir d antitezle ilerlediini sylemekle ayn eydir. Bu iki sre isel
bamszla sahip deild ir, nk birbirlerini tamamlamaktadrlar. Dsal
bamszlklar belli bir kriik noktaya ulatnda ... aralarndaki birlik ken
disini bir krizle hissedilir hale getirir. Meta ya ikin bir antitez vardr: Kul
lanm deeri ile deer arasnda; kendini ezamanl bir biimde dorudan
toplumsal emek olarak ifade etmek isteyen bireysel emek ile, ezamanl bir
biimde salt soyut evrensel emek yerine geen tikel somut emek arasnda;
eylerin kiilemesi ile kiilerin eylemesi arasndaki bir antitezdir bu.
Metann bakalamnn kart evreleri, bu ikin elikinin hareketinin ge
limi biimleridir. Bu yzdendir ki bu biimler bir kriz olasln berabe
rinde getirirler - her ne kadar bu sadece bir olaslk da olsa. ( 1 28-9)

Bu kriz olaslnn tam geliimini grmek iin, zl erek sylyo

rum ki, Il. ve III. Ci l tierin yan sra A rtk Deer Teorileri'nin cil
d i ni okumanz gerekecek, nk Marx'n da i aret ettii gibi, bu
krizierin nereden doduunu ayrntsyla aklamak iin bilmemiz
I . Bu yasann yelkin bir savunusu iin muhafazakar ikiisa Thomas So
well'in Say's Law: An Histarical A nalysis, Princeon, NJ: Princeon Universiy
Press, I 972 adl eserine baknz.

lil

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

gereken ok ey var. Fakat buradaki amalarmz asndan ''nesne

lerin kiiletirilmesi ve kiilerin eyler tarafndan temsil edilmesi"
ifadesinin 1 . Blm'deki fetiizm argmann hatrlattna dikkat
etmek gerek.
Say yasasna Marx 'n itiraznn merkezinde u argman vardr:
M ile bahyorum, P'ye gidiyorum, ama paray derhal baka bir me
taya harcamaya beni zorlayan bir g yoktur. Eer istersem param
cebimde kalr. rnein ekonominin gvenilmez olduunu hisse
dersem byle bir ey yapabilirim, gelecee dair kayglarm varsa ve
tasarrufta bulunmak istiyorsam da yapabilirim. (Zor zamanlarda
elinizde hangisinin olmasn istersiniz: Tikel bir metann m yoksa
evrensel edeerin mi?) Peki ama herkes param cebimde kalsn der
se genel meta dolamna ne olur? Meta alm sona erer, dolam du
rur, bylece ortaya genel bir kriz kar. Dnyada herkes gnl
ne kredi kart kullanmay braksa, koca dnya ekonomisi ok b
yk bir sorunla karlaacaktr. ( l l Eyll'den sonrakredi kartlarm
z kartp alveri yapmaya nasl tevik edildiimizi hatrlayn.)
ite bu yzden paramz cebimizden kartmaya ve dolamda tut
maya ynelik bunca aba sarf edilmektedir.
Marx'n zamannda Ricardo dahil pek ok iktisat Say yasasn
kabul ediyordu ( 1 29, n. 74). Ksmen Ricardocularn etkisiyle, bu
yasa 1 9 . yzylda ve genel bir krizin yaand I 930'Iara kadar ikti
sadi dncede hakimiyetini srdrd. Ardndan iktisatlar koro
sunun yle eyler syledii duyuldu (bugn iin de tipiktir): ''Eko
nomi benim ders kitabma gre ilerse asla kriz olmayacaktr!" B
yk Bulran'n gerekleri genel kriz ihtimalini reddeden hakim eko
nomik teoriyi savunulamaz hale getirmiti.
Sonra, 1 936'da John Maynard Keynes, Say yasasn tamamen terk
eden istihdam, Faiz ve Parann Genel Te orisi'ni yaymlad. Keynes
Essays in Biog rap hy'de ( 1 933) Say yasasnn tarihini yeniden gz
den geirmi ve ekonomik teori i in iler acs sonular olduu tes
pitini yapmtr. Keynes likidite tuza adn verdii bir srete pi
yasada bir kargaa yaandn ve paras olanlarn moralleri bozul
duu iin yatrm ya da harcama yapmak yerine paralarn saklaya
rak meta talebini drdn iddia eder. Aniden insanlar metalar
n satamamaya balarlar. B elirsizlik piyasaya giderek daha ok za
rar verir ve daha ok insan emniyet kayna olan parasn saklama-

PARA

83

ya balar. Ardndan, btn ekonomi bir d sarmalna girer. Key

nes'e gre byle durumlarda devlet devreye girmeli ve eitli mali
canlandrma nlemleri alarak sreci tersine evirmelidir. Bylece
zel ellerde toplanan para tekrar piyasaya girmeye itilecektir.
Grm olduumuz gibi Marx da Say yasasn benzer ekilde bu
dalaca bir samalk olarak grp reddetmitir. 1 930'1ardan beri Mark
sist ve Keynesi ekonomi teorileri arasndaki i likiye dair bir diya
log srp gitmektedir. Marx'n genel krizin olaslk dahilinde oldu
unu ne sren siyasal iktisatlarn tarafn tuttuu aktr - dne
min literatrnde bu iktisatlara "genel arz fazlas" teorisyenleri
deniyordu; bunlarn says grece azd. Fransz Sismondi bunlardan
biriydi, Thomas Malthus (nfus teorisiyle ne kavumutur) ise bir
bakas. B iraz talihsiz bir durumdu bu, nk Marx, daha sonra g
receiz, Malthus'a hi katlanamyordu.
te yandan Keynes Essays in Biography'de Malthus'u gklere
karmasna ramen -muhtemelen siyasal sebeplerle- Marx'tan
nadiren bahseder. Asl nda Keynes hayatnda hi Marx okumadn
iddia etmitir. Buras biraz pheli, ama okumadysa bile evresin
de Marx' okumu olan ve kesinlikle Say yasasn Marx'n reddetti
ini Keynes'e syleyen Joan Robinson gibi iktisatlar vard . Key
nesi teori sava sonras dnemde iktisadi dneeye hakim oldu;
ondan sonra 1 970'1erdeki Keynes-kart devrim yaand. Bu gn
egemen olan monetarist ve neoliberal teori Say yasasn kabul et
meye ok daha yakndr. Demek ki Say yasasnn doru stats so
runu daha fazla incelenmeye deer ilgin bir sorundur. Bu rada bi
zim amalarmz bakmndan nemli olan Marx'n bu yasay gl
bir ekilde reddetmi olmasdr.
Marx argmannn bir sonraki admnda para dolamnn analizine
dalar. Bu konu zerinde ayrntl olarak durmaya zaman ayrmaya
cam, nk Marx temelde dnemin monetarist literatrn gz
den geirir sadece. Burada ortaya koyduu soru udur: Belli bir me
ta niceliinin dolam iin ne kadar paraya ihtiya vardr? "Parann
niceliksel teorisi"nin, Ricardo'nunkine benzer bir versiyonunu ka
bul eder. Birka sayfa sren ayrntl tartmalardan sonra da u var
saymsal yasaya ular: Dolam aracnn miktar "dolamdaki me
talarn fiyatlarnn toplam ile ortalama dolam hz tarafndan belir-

84

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

lenir" ( 1 38). (Para dolamnn hz sadece parann dolam orannn

lsdr - rnein bir dolar gnde ka kez el deitiriyor). Fakat
daha nce unu belirtmiti: " B u etmen de, fiyatlarn durumu, do
lamdaki meta miktar ve parann devinme hz farkl koullarda
farkl ynlere doru deiebilir" ( 1 37). Bu yzden gereken para mik
tar bu deikene bal olarak ok byk farkllklar gsterebilir.
Dolam hzlandrmann bir yolunu bulabilirseniz, parann hz ar
tar; tpk kredi kart kullanmnda ve elektronik bankaclk ta olduu
gibi: Parann hz ne kadar yksekse, o kadar az paraya ihtiya du
yarsnz ki bu ters ynde de dorudur. uras ak ki parann hz ka v
ram neml idir ve Federal Reserve (ABD Merkez Bankas) bugne
kadar doru hz lmleri yapmak iin byk bir ura vermitir.
Parann niceliksel teorisi zerine dnceler Man( bu blm n
banda akladm argmana getirmitir: Meta dolam iin mi
nik altn tanecikleri i gremez. Sikke, kat ya da gnmzde ol
duu gibi bilgisayar ekranndaki rakamlar ok daha verimlidir. Fa
kat "fiyat ltnn saptanmas gibi sikke basmak da devletin ii
dir" , der Marx ( 1 40). Bu yzden devlet kymetli metallerden para
metalar yerine sikkeleri. simgesel biimleri geirmekte hayati bir
rol oynar. Marx bunu ok parlak bir betimlemeyle gsterir:
Altn ile gmn, sikke olarak belli bir lke iinde giydikleri farkl
ulusal nifonnalar dnya pazarnda soyunup almalar , i ya da ulusal me
ta dolam alanlaryla evrensel alan -dnya pazar- arasndaki ayrh gs
termektedir. ( 1 40)

Dnya piyasasnn ve dnya parasnn nemi bu blmn sonunda

tekrar kar mza kar.
Yerel dzeyde, etkin para-biimleri aray dorua kar. "G
m ve bakr ufaklklar, en kk altn sikkelerin kesirierini de
mek iin altn ile kol kola girer". Ondan sonra da "devlet tarafndan
baslan ve zorunlu dolama sahip, karlksz kat para" devreye
girer ( 1 4 1 ). Para simgeleri ortaya kar kmaz pek ok baka ihti
mal ve problem doar:
Kat para, alnn simgesidir, parann simgesidir. Kat para ile meta
larn deerleri arasndaki iliki, mealarn, kat para tarafndan simge ola
rak ve fiziksel olarak temsil edilen belli bir altn miktaryla hayali olarak
ifade edilmelerinden ibareir. ( 143)

PARA

85

Marx una d a dikkat eker: "N asl asl kat para. parann dolam
arac olmas ilevinden douyorsa, kredi paras da kaynan, para
nn deme arac olma ilev inden kendiliinden alr" ( 1 42). Para-me
ta olan altnn yeri n i , sikke, kat para ve kredi paras gibi trl tr
l baka deme aralar alr. nk altnn belirli arlklarnn do
lam arac olarak kullanlmas pratik deildir. Altn geride brakp
bu dier simgesel para-biimleriyle i yapmak "toplumsal ol arak
gerekl i" hale gelir.
Bu argman mantksal mdr, tarihsel midir, yoksa ikisi birden
midir? Farkl parasal biimlerin tarihi ile devlet iktidarnn tarihi
ayrlmaz b i r biimde i ie gemitir gerekten de. Peki ama bu zo
runlu mudur ve bu i liki lerde kanlmaz bir i liki mi sz konusu
dur? " I 970'Ierin bana kadar ou kat paran n altna evrilebilir
olduu varsaylyordu. Kat paralarn varsaylan istikrarn, ya da
Marx'n deyiiyle, deerle i likiselliini salayan da buydu. Fakat
I 920'1erden itibaren pek ok lkede zel kii lere paralarn altna
evirme hakk verilmemeye balad; bu hak esas olarak dviz hesap
larn dengelemek iin lkeler aras mbadelelere tannd. I 960'Ia
rn sonu ve 1 970'1erin banda bu sistem tamamyla kt ve u an
da hibir maddi temeli olmayan salt simgesel bir sistemimiz var
evrensel para-meta.
O halde eitli kat paralar (rnein dolar, euro, peso, yen) i le
metalarn deeri arasndaki bu gnk i liki nedir? Altn hala ilgin
bir rol oynuyor olsa da, deer temsilinin temeli olarak ilev grm:
yor artk. Altn bazlyken bile problematik olan para ile toplumsal
ol arak gerekli emek zaman i l ik isi, bylece daha da uzak ve anlal
maz bir hal ald. Ne var ki gizli, uzak ve anlalmaz olduunu syle
mekle, var olmadn sylemek ayn ey deildir. Uluslararas d
viz piyasalarndaki alkanlnn farkl ulusal ekonomilerdeki maddi
retkenl i k farklaryla ilgisi var. Mevcut para-biimleri ile meta-bi
imleri arasndak i , ana hatlarn Marx'n izdii sorunlu i liki hala
devam ediyor ve gnmzdeki grnr biimi ok farkl olmasna
ramen, M arx'n nclk ettii analiz hattna gayet ak durumda.

86

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

3. Kesim : Para
Marx paray bir deer ls olarak incelemi, elikilerinden baz
larn aa kartm, zellikle de fiyat olarak " ideal" ilevlerini ve
dolay syla fiyatlarla deerler arasndaki ilikide meydana gelen
"uyumazhklar" ele almt. Paraya dolam asndan bakp baka
bir eliki kmesini de aydnla kavuurmutu (genel krizierin
olanak l l da dahi l). imdi tekrarbize dnp -tipik Marx tavrdr
bu !- evet, eninde sonunda tek bir para vardr, deyiverir. Bunun an
lam udur: Deer ls olarak para i le dolam arac olarak para
arasndaki elikilere "hareket alan almal ", haa bu elikiler
belki de zlmelidir.
Bu yzden "deer ls ilevini yerine getiren ve ister kendi
kiiliinde ister bir temsilci ile dolam arac olarak hizmet eden me
ta" ( 1 44) olarak temel para fikrini tekrarlamakla ie balar. Demek
ki blnmez kavrama geri dndk; ama daha nce tanmlanan e
likilerin bu kavram iinde nasl ilediini incelememiz gerek. De
er ile deerin ifadesi arasndaki balannn gevemesi manevra
alan salar, ama bu gerek ve salam bir parasal tabanla temas pa
hasna salanr. Marx bu noktadan ilerleyerek evrimlemi para sis
lemini niteleyen elikilerin daha deri nine iner. ncelikle gmle
me (para yma) olgusunu ele alr:
Metalarn ilk dolamyla birlikte, hemen metann ilk bakalamnn
rnne duyulan tutkulu arzu ve onu elde tutma gereklilii de ortaya k
mtr. Bu rn, metann dnm ekli ya da al n krizalitidir. Artk meta
lar baka metalar satn almak iin deil, meta-biimini para-biimiyle de
itirmek iin satlmaktadr. Yalnzca metabolik srece arac olmak yerine,
imdi bu biim deiiklii kendi bana bir ama halini almtr. . . Yani pa
ra bir yn halinde talayor, satc da bir para gmleyici oluyor. ( 1 45 )

(Bu pasaj baka b i r dolam sreci trnn habercisidir. Bu srete

M-P-M, parann elde edilmesinin bal bana bir ama haline geldi
i P-M-P olarak dnlr.)
Peki ama insanlar niin yapar bunu? Marx ilgin bir i k i ynl
cevap verir. B ir arafan, para gc iin ukulu bir arzu vardr, ama
e taraftan toplumsal bir zorunluluk vardr. Mea mbadelesi iin
gmleme niin toplumsal olarak zorunludur? Marx burada, re-

PARA

87

timleri ve piyasaya sunulmalar farkl sreler alan farkl metalarn

sat ve almlarn koordine etme gibi zamansal bir problemi gnde
me getirir. ifti yllk bazda retim yapar ama ayn zamanda gn
lk bazda satn alr; bu yzden de bir hasattan dierine kadar gm
lenmi para rezervine sahip olmaya ihtiya duyar. B yk bir ey (ev
ya da araba gibi) almak isteyenler -ortada bir kredi sistemi yok
sa- nce para gmlemek mecburiyetindedir. "Bylece, mbadele
ilikisinin her noktasnda eitli miktarlarda altn ve gm kme
leri birikir" ( 1 46).
Fakat mbadele aracn elde tutma yetenei de (Say yasasnn
hilafna) bir tutkuyu. "altn arzu sunu" uyandrr. " Para yna hrs,"
der Marx, "doas gerei doymak bilmez." KristofKolomb'u tank
la arr: "Altn harika bir eydir! Ona sahip olan arzulad her
eyi elde eder. Allnla bir kimse ruhlar cennetinin kaplarn bile
aar" ( 1 46-8). Burada Kolomb'dan alnt yapan Marx, bir eye fiyat
levhas asabiliyorsanz, her eye asabileceiniz fikrine geri dner
- Katolik Kilisesi'nin ortaadaki ad km af sal uygulamas
na (yani papaln datt cennete giri belgelerine) yapt do
kundurmann gsterdii zere kiinin ruhuna bile fyat biile bilir:
Dolam, her eyin iine atlabilecei ve para krisali olarak tekrar
.
kaca byk bir toplumsal imbik haline gelir. Bu simya ilmine azizierin
kemikleri bile dayanamayacaktr. ( 146)

Papalk aff sat kimi zaman ilk byk kapitalist metalatrma dal
gas olarak grlr. Gerekten de Vatikan'da gmlenen tm zen
ginliin temeli bu sati ardr. te size vicdan ve onurun metalama
s !
O halde parayla ellebilir olmayan hibir ey yoktur; meta
larn dolamnda "radikal eitiler gibi btn farkllklar yok eder"
( 1 46). Bu radikal eiti olarak para fikri ok nemlidir. Bu fikir bel
li bir para demokrasisine, para iindeki bir eitlikil ie iaret eder:
Benim cebimdeki bir dolarn deeri senin cebindekiyle ayndr. Ye
terince paran varsa, ne kadar gnah ilersen ile, cennete gidi bile
li ala bilirsin!
Fakat "parann kendisi de bir meta, dsal bir nesne, herkesin
zel mal olabilecek bir eydir. Bylece toplumsal g, zel kiile
rin zel gleri halini alr" ( 1 46). B u rada Marx argmannda haya-

MARX'IN K APiTAL' N KILAVUZ

88

ti bir adm atar. B unun, nasl greli ve edeer deerler zerine olan
kesimde aa kartlan nc para-biimi zelliini -yani para
nn zel emei toplumsal emein ifadesi haline getirme eilimini
artrdna dikkat edin. Geri Marx bu admla para ile emek
arasndaki ilk mantksal iliki formln tersine evirir. imdi de
zel kiilerin kendi zel amalar iin evrensel edeere nasl el
koyduklarn tasvir etmektedir - biz de bylece zel ve en nihaye
tinde snfsal gcn parasal biimde younlamasnn nasl mm
kn olduunu grmeye balarz.
Bu sre daima kolay kabul grmez. "Eskiler, bu yzden para
y, ekonominin ve eylerin ahlaki dzeninin ykcs olarak Ianetle
milerdir" ( 1 46). Marx Grundrisse'de bu temay uzunca bir pasajda
iler ve parann cemaat haline gelerek, yani para cemaati haline ge
lerek eski cemaati nasl yok ettiini anlatr.2 Bugn bizim yaad
mz dnya da byle bir yerdir. u ya da bu kltrel cemaate ait ol
ma fantazileri kurabiliriz; ancak pratikte, der Marx, ncelikli cema
a tirniz istesek de istemesek de para cemaatinin verdiidir - masa
mza kahvalty koyan evrensel dolam sistemi:
Modem toplum, daha henz yeni domu haldeyken, Pluus'u salarn
dan tutup topran karnndan karm ve altn, Kutsal Ka se olarak, kendi ya
amnn en derin ilkesinin k saan canlan olarak selamlamr. ( 1 46-7)

Parann beraberindeki toplumsal gcn snr yoktur. Ama gmle

me gds snrsz da olsa, istifi iin niceliksel bir limit vardr:
Herhangi bir anda sahip olduu para miktar. " Parann nice/ smrl
l ile nit el smrszl arasndaki bu kartlk ... istif iyi Sisifos ben
zeri bir greve itip durur: birikim yapmak" ( 1 48, v urgu bana ait).
Kap ital de birikim szc ilk kez burada geer, ayrca Marx'n g
mleme eylemine ikin elikiyi aa kartarak birikime ulamas
da nemlid ir.
Para birikiminin snrsz potansiyelleri zerine dnnce insan
hayran kalabilir. Kullanm deerlerinin birikiminde fiziksel bir s
nr vardr. lmelda Marcos'un iki bin ift ayakkabs olduu sylenir,
fakat bu mu azzam miktar da neticede snrld r. Ka tane Ferrari'niz
ya da sonradan grme viiianz olabilir ki? Para gcnde ise snr
'

2. Karl Marx, Grundrisse, rev. Sevan Nianyan, sanbul: Birikim, 2008,

260.

s.

PARA

89

gkyzdr. Tm CEO'Iar ve milyarderler, ne kadar kazanrlarsa

kazansnlar daha fazlasn ister ve alabilirler. 2005'te A BD'deki n
de gelen hedge fonu idarecilerinin bireysel gelirleri yaklak 250
milyon dolar tutuyordu, fakat 2008'de George Soros'un da dahil ol
duu birka yaklak 3 milyar dolar kazand . Snrsz toplumsal
g olarak para birikimi kapitalist retim tarznn esaslarndan biri
dir. i nsanlar bu toplumsal gc biriktirme arayna girince ok
farkl davranlar sergilerneye balarlar. Evrensel edeer tm top
lumsal olarak gerekli emek zamann temsil etmeye balaynca, da
ha fazla birikim potansiyelleri snrsz olu r.
Bunun muazzam sonular vardr. Kapitalist retim tarz esasen
sonsuz birikime ve snrsz bymeye dayanr. Dier toplumsal olu
umlar tarihsel ya da corafi bir snr noktasna ulam. oraya ula
nca da kmlerdi. Oysa kapitalizm deneyimi, baz bariz kesinti
evreleri olsa da. srekli ve grnte snrsz byme zelliine sa
hiptir. Kapitalizmin tarihini toplam hasla. toplam zenginlik ve dola
mdaki toplam para bakmndan (getirdikleri radikal sosyal. siyasal
ve evresel sonularla beraber) gsteren matematiksel byme eri
lerine bakmak insan hayrete drr. Deer temsilinin zel ellerde
birikmesinin grnteki snrszii olmadan bu byme sendromu
da mmkn olmazd. Bunlarn hibiri Kapital'de aka ifade edil
mez, ama kitap nemli bir balant kurmamza yardmc olur. Marx.
para gc birikiminin snrsz potansiyelleri ile kullanm deeri biri
kin:inin snrl imkanlar arasndaki kar tlkla ilgili argmann kur
maktadr. Greceimiz gibi bu argman. gnmzde "kreselleen"
kapitalizm dediimiz sistemin, byme dinamiklerine ve genileyi
ci yapsna dair aklamalarnn habercisidir.
Ne var ki Marx bu noktada, toplumsal gc para-biiminde s
nrszca biriktirmeyi nemli bir saik olarak gren istifinin bak
asn benimsemektedir (gzel gm ve altn nesnelere bal este
tik deerin yaratt ek saikleri bir yana brakr). Marx. deer l
s olarak para ile dolam arac olarak para arasndaki kartlkla
ilikili olarak gmlemenin potansiyel olarak yararl bir iieve sa
hip olduunu gsterir. Gmlenen para. meta retiminde art oldu
unda dolama sokulabilecek, dolam iin gereken para mikta
r azaldnda ise (rnein hz art ndan dolay) dolamdan ekile
bilecek bir rezerv oluturur. Bylece gmleme, dolamdaki para-

90

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

nn "ykselme ve alalmalarn" ( 1 48) hafifletmekte kritik bir rol

oynar.
Gmlemenin bu rol ne lde oynayabilecei. doru kulla
nlmasna baldr. Gmlenen para ihtiya duyulduunda dola
ma nasl tekrar sokulabilir? rnein altn ve gmn greli fiyat
n ykseltmek insanlar nispeten ucuzlayan metalar almaya tevik
edebilir. Bunun altndaki fikir udur: "Bu rezervler, dolama para
karmak ya da dolamdan para ekmek iin kanal hizmeti grr
ler ve bylece kanallarndan dolup tamalar nlenmi olur" ( 1 49 ).
B undan sonra Marx . deme arac olarak kullanlan paray ele
alr. Yine burada da temel problem farkl trden meta retimlerinin
zamansallklarnn kesimesinden kaynaklanmaktadr. ifti eyll
aynda piyasaya srlebilecek tahl retir. Peki iftiler yln geri
kalannda nasl yaar? Srekli paraya ihtiyalar vardr, ama tm
paray ylda bir kerede alrlar. B unun istifilik dndaki zmle
rinden biri deme arac olarak para kullanmaktr. Bu da meta mba
delesi ile para mbadeleleri arasnda bir zaman boluu yaratr; ge
lecekte bir hesap kapatma tarihi belirlemek gerekir. (ingiltere'de ta
rmsal dngy yanstan Michael Yortusu geleneksel hesap kapat
ma tarihidir.) Metalar "veresiye" ile dolamda kalr. Para ise hesap
parasna dnr. deme gnne kadar dolama gerek para gir
mediinden. mbadelelerin dolamda kalmas iin toplamda daha
az para gerekir ve bu da deer ls olarak para ile dolam arac
olarak para arasndaki gerilimlerin zlmesine yardmc olur
( 1 49-5 1 ).
Sonuta yeni bir toplumsal iliki tr ortaya kar - borlular
ile alacak llar arasndaki iliki. B u iliki farkl ekonomik ilem tr
leri ve farkl bir toplumsal dinamik dourur:
Sac alacakl , san alan borlu olur. Metalarn bakalam ya da de
er biimlerinin gelimesi burada bir deiiklie urad iin, para da ye
ni bir ilev yklenir, deme arac haline gelir. ( 1 50)

Ama dikkat edin: "Alacakl y a da borlu olma nitelii. burada basit

dolamdan gelmektedir," ama geici ve birbiri ardna gelen biim
lerken, artk "kristal lemeye daha yatkn" olmalar mmkndr ki
Marx burada daha kesin bir snf ilikisini kastetmektedir. (Bu dina
mii antik dnyadaki snf mcadelesiyle ve "ekonomik temeli ile

PARA

91

birlikte onun zerine kurulan siyasal glerini de yitiren borlu fe

odallerin mahvolmasyla sonulanan" ortaadaki atmayla k
yaslar ( 1 50).) Demek ki borlu-alacakl i l i kisinde bir g ilikisi
vardr, ama doas henz belirlenmi deildir.
O halde metalarn genel dolamnda borcun rol nedir? Diye
lim ki ben bir alacaklym. Sizin paraya ihtiyacnz vard ve daha
sonra almak zere size bor verdim. Buradaki dolam P-M-P'dir ki
M-P-M'den ok farkldr. Daha sonra ayn miktarda paray geri ala
caksam neden param dolama sokaym? Balangtaki paradan da
ha fazla para elde etmedikten sonra bu dolam biiminin bana hi
bir faydas yoktur. (Bu analizin nereye kaca daha imdiden an
lalmtr herhalde.)
Bunun ardndan .gelen kritik pasajn nemini gzden karmak
iten bile deildir. Bunun sebebi ksmen Marx'n syleyeceklerini
karmak bir d ilin iine gmm olmasdr. Pasaj neredeyse tama
men alntlyorum:
imdi tekrar metalarn dolamna dnelim. ki edeeri n, mea ile pa
rann, sa srecinin iki kulbunda ezamanh olarak yer allar ark sona
enniir. imdi ark para, ilk olarak, sallan metann fiyann belirlenme
sinde deerin ls olarak i gnnekedir... kinci olarak ise, nominal bir
saln alma arac olarak hizmet eder; yalnzca alcnn deyeceine dair ver
dii szde var olmakla birlikte, metann el deiinnesini salar. deme
iin sapanan gnden nce deme arac dolama adm amaz, alcnn elin
den kp salcnn eline gemez. Dolam aracnn, byle yn haline d
nm olmasnn nedeni, ilk evreden hemen sonra srecin kesilmesi, me
ann dnm eklinin, yani parann dolamdan ekilmesiydi. deme
arac, dolama, ancak mea onu erk eiken sonra girer. Para ar k dolam
srecini meydana getiren ara olmak an k m r. Para, dolam srecini,
mbadele deerinin mulak varlk biimi olarak, dier bir deyile evrensel
mea olarak, bamsz bir ekilde oraya kmak suretiyle sona erdirir. Sa
c metasn baz ihtiyalarn karlamak iin paraya evinniir; oysa pa
ra yc, ayn eyi, metasn parasal biimiyle elde umak iin yapm,
borlu ise borcunu demek amacyla ayn yola bavunnuur. Borcunu
demese mallar icra dairesi tarafndan salacaklr. Meralarn deer-bii
mi, para, imdi arrk sarn kendi bana amac halini almrr, ve bizzar
dolam srecinin arrlar iinden roplumsal bir zorunluluk olarak orraya
kmakradr.

( 1 50-1 , vurgu bana ai -D.H.)

ifresini zersek, bunun anlam para elde etmek iin parann m

badele edildii bir dolam biiminin zorunlu olduudur: P-M-P. Bu

92

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

perspektif deiimi dnyalar kadar fark yaratr. Hedef meta retimi

ve meta mbadelesiyle baka ku llanm deerleri edinmek ama bu
nu para aracl yla yapmaksa, o halde karmzda M-P-M var de
mektir. P-M-P ise tam tersine hedefin metalar deil para olduu bir
dolam biimidir. Bunun bir mant olmas iin de balangtaki
paradan daha fazlasn geri almam gerekir. Sermaye dolamnn, pa
ra-biimlerinin elikileri dolaymyla metalarn dolamnda kris
tallemesini Kapital'de il k kez burada gryoruz. Meta mbadelesi
aracs olarak para dolam ile sermaye olarak kul lanlan para ara
snda byk bir fark vardr. Her para sermaye deildir. Para kulla
nan bir toplum illa ki kapitalist dei ldir. Dolam srecinde her ey
M-P-M dolam srecinin evresinde dnyor olmu olsayd, para
da bir aracdan ibaret kalrd. Para daha fazla para elde etmek iin
dolama sokulduu zaman sermaye ortaya kar.
Marx'n u ana kadarki argman zerinde biraz dnmek iin dur
mak istiyorum. Bu noktada unu syleyebiliriz: Meta mbadelesi
nin oalmas zorunlu olarak para-biimlerinin ykseliine yol aar;
bu para-biimleri arasndaki isel elikiler de zorunlu olarak kapi
talist dolam biiminin ykselmesine yol aar; bu dotamda para
daha fazla para kazanmak iin kullanlr. Kapital 'in buraya kadarki
argmannn zeti kabaca by ledir.
ilk nce bunun tarihsel bir argman m, yoksa mantksal bir ar
gman m olduuna karar vermemiz gerek. ayet tarihselse, genel
olarak tarihte ve zel ol arak kapitalist tarihte bir teleoloji var de
mektir; kapitalizmin ykselii insanlk tarihinde kanlmaz bir
admdr ve meta mbadelesinin tedrici oalmasyla ortaya km
tr. Marx'ta byle bir teleolojik gr destekleyecek ifadeler bul
mak mmkndr, ayrca "zoru nlu" kelimesini sk sk kullanmas
gerekten de byle bir yorumu oluml amaktadr. Ben ahsen buna
ikna olmu deilim ve Marx gerekten de byle dnmse yanl
m olduu kanaatindeyim.
Bu da bizi ok daha ikna edici bulduum mantksal iz aha gt
ryor. Mantksal izah, argmantasyon ilerken kullahlan metodo
lojiye odaklanr: Metada cisimleen kullanm deeri ile m badele
deeri arasndaki diyalektik ve ilikisel kar tlk; deeri temsil et
menin ve meta mbctdelesini kolaylatrmann bir yolu olarak para-

PARA

93

biiminde bu kartln dsallamas; hem dolam arac hem de

er ls olarak para-biiminde bu elikinin isellemesi; deme
arac olarak para kullanmnda borlular ile alacak llar arasndaki
ilikilerin belirmesiyle bu elikinin zlmesi. imdi de paray.
sermaye olarak adlandrlacak ayr bir dolam srecinin balang
ve sonu noktas olarak aniayabilecek konumdayz. Marx'n arg
mannn mant (bir btn olarak kavrandnda) btnyle geli
mi kapitalist retim tarznn -yani bilhassa (olumsal tarihsel se
beplerle) ngiltere'de I 6. yzyldan sonra evrimleen retim tarz
nn- zell ii olan isel diyalektik ilikileri aa kartmaktadr.
Dili "zoru nluluk" tan "olanaa", hatta "olasla" ya da "olabilir
lie" eviriverip tarihsel saiklere taviz verilebilirdi elbette. O za
man para-biimindeki kartlklarn kapitalist dolam biiminin
ykseliine olanak yarattn. hatta bu kartlklardan kaynaklanan
basnlarn kapitalizme dorudan atlm yaptrtacak kadar glen
dii zgl tarihsel koullara bile iaret edebilirdik. Marx'n "top
lumsal zorunlulua" atfettii niteliklerin ou kesinlikle bunu gs
teriyor gibidir. Benzer ekilde, "geleneksel" toplumlarda kapitalist
dolam biiminin arlk kazanmasn nlemek iin oluturulmas
gereken engel lere ve bu toplumlarn meta alverii ya da altn veya
gm tedarikinde dnemsel ziyafetlere ve zafiyetlere maruz kaldk
larnda yaadklar toplumsal istikrarsziara da iaret edebilirdik.
Farkl toplum dzenleri (rnein in). farkl zamanlarda bu kart
lklar sermayenin ana dmeden kendi tarzlarnda savuturmu
tur. Fakat gnmzdeki in'in halihazrda kapitalist sanara m ka
tld. yoksa kapitalist kaplann srtnda yolculuuna devam m
edecei ok neml i ve ok tartlacak bir konudur. Ama imdi ze
rinde dnlmesi gereken bir dizi soruya gemeliyim.
Marx. Kapital'de daha tikel meselelere girer. "Parann deme
arac ilevi, snrsz bir elikinin varlna iaret eder," der Marx:
demeler birbirlerini dengelerlikleri srece, deer ls olarak para,
yalnzca bir hesaplama paras eklinde nominal bir ilev yerine getirir. Fa
kat fiili demelerin yaplmas gerektii zaman, para artk toplumsal meta
bolizma iinde araclktan ibaret geici biimiyle bir dolam arac olmak
tan kar, toplumsal emein bireysel cisimlemesi, mbadele deerinin ba
msz varlk biimi, evrensel meta olarak sahneye kar. ( 1 52 )

94

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

Yani para bu dengesizlii zmek zere dolama girdiinde, elin

de para olanlar ilerindeki iyilik duygusuyla bakalarnn ihtiyala
rn karlamak iin ya da piyasa daha fazla para tedarikine gerek
duyduu iin paralarn dolama sokmazlar. Daha ziyade, evrensel
edeere sahip olanlar bu edeeri maksatl olarak, bir sebeple pi
yasaya srerler ve bizim de bu se bebin ne olabileceini anlamamz
gerek. Evrensel metann "bamszl"nn ve gndelik meta dola
m ndan ayrlnn derin sonular vardr.
Buradan sonra Marx'n argmannda artc bir dnemece ge
liriz:
Bu eliki, iktisadi ve ticari krizierin parasal kriz diye bilinen vehesin
de ak bir ekilde grnr hale gelir. Byle bir kriz ancak uzayp gitmi
bir demeler zincirinin ve byle bir zincirinmmkn olabilmesi iin yapay
bir sistemin iyice gelitirilmi olduu yerlerde grlr. Bu mekanizmada
genel bir bozukluk ortaya kt zaman, nedeni ne olursa olsun, para bir
denbire ve dorudan, hesaplama parasnn nominal biiminden kar ve
nakit para halini alr. Srada mallarn ark onun yerine gemesi mmkn
deildir. ( 1 52)

Bir baka deyile, hesaplarnz bor senetleriyle kapatamazsnz;

bunun iin evrensel edeer olan nakit paraya ihtiyacnz vardr. De
mek ki bu da genel olarak toplumsal meseleyi nmze koyuyor:
Nakit para nereden gelecek? Marx devam eder:
Metalarn kullanm deeri deersiz hale gelir; deerleri kendi deer bi
imleri iinde yok ol ur. Krizin hemen ncesinde burjuvazi bolluun verdi
i sarholukla, kendine gven iersinde, paray bo bir hayal ilan etmitir.
"Sadece mallar paradr," demitir. Ama imdi dnyann btn pazarlarnda
am tersi bir haykr ykselir: Yalnzca para bir meadr. Karacann su pe
inde komas gibi, burjuvann ruhu da parann, imdi artk tek zenginlik
olan parann peinde nefes nefesedir. Kriz srasnda, metalar ile onlarn de
er-biimi olan para arasndaki ztlk mutlak eliki dzeyine ykselir. Bu
gibi durumlarda artk parann hangi biimde grndnn de bir nemi
kalmaz. demeler ister alnla ister banknot gibi bir kredi parasyla yapl
sn, para ktl devam eder. ( 1 53)

2005'te dnya piyasalarnda mu azzam bir likidite art bulunduu

konusunda mutabakat vard. Bankaclarn artk kaynaklar vard ve
herkese bor veriyorlard . hatta daha sonra anlald zere bor
alamayacak durumda olanlara bile. Geliriniz olmadan ev almak m?

PARA

95

Tabii k i , neden olmasn? Para nemli deil, nk konut gibi meta

lar emniyetlidir. Fakat sonra evlerin fiyatlar ykselmemeye bala
d. Borlarn vadesi geldiinde, giderek daha fazla insan borcunu
deyemez hale geldi. O noktada likidite kaynaklan kuruyuverdi.
Para neredeydi? Aniden Federal Reserve bankaclk sistemine mu
azzam miktarlarda kaynak aktarmak zorunda kald, nk artk
"tek meta parayd".
Marx'n baka yerlerde elendirici bir ekilde belirttii gibi, b
yyen ekonomilerde herkes Protestan gibi davranr, yani salt iman
la hareket eder. Ama k baladnda herkes parasal tabann, ya
ni altnn "Katoliklii"ne snma ya alr. Fakat tam da bu zaman
larda gerek deerlerve gvenilir para-biimleriyle ilgili sorular or
taya kar. New York City'deki btn u bor ieleme tesislerinde
olup bitenlerle gerek retim arasndaki i liki nedir? Yoksa tama
men hayali deerlerle mi ilem yapyorlar? Marx'n bizim iin orta
ya att sorular bunlardr. yi gnlerde bu sorular unutulur, fakat
kriz anlarnda bize musallat olmak zere geri dnerler. Parasal sis
tem altn standard dnemindekinden bile daha fazla deer sistemin
den uzaklarsa, toplumsal ve doal ilikiler iin potansiyel olarak
ykc sonular olan en iddetli olaslklar gndeme gelir.
B elli bir tarihsel anda ani bir dolam arac sknts da benzer
ekilde kriz yaratabi l i r. Piyasadan ksa vadeli krediyi ekmek meta
retimini kertebi l i r. 1 997 ve 1 998'de bunun iyi bir rnei Dou
ve G neydou Asya'da yaanm tr. Meta reten son derece yeterli
irketler ar bor altndayd, ama hepsi de aniden ksa vadeli l iki
dite ekilmese borlarn kolayca deyebilecek durumdaydl ar. Ban
kaclar I ikiditeyi ekti, ekonomi kt ve yaayabilir durumdaki
irketler iflas ettiler, deme arac bulamadkl ar iin satldlar. Bat
sermayesi ve bankalar gelip onlar yok pahasna satn ald. L ikidi
te toparland, ekonomi caniand ve iflas etmi irketler aniden tek
rar yaayabilir hale geldiler. Fakat artk sahipleri onlar muazzam
kartarla satabilecek olan bankalar ve Wall Street zenginleriydi. I 9.
yzylda bu trden birka likidite krizi yaanmt ve Marx bunlarn
hepsini yakndan takip etmiti. 1 848'de derin bir l ikidite krizine gi
rildi. O yln sonunda fazlasyla zenginlemi ve glenmi olanlar
ise -tahmin edin ki mlerdi?- altn kontrol edenler, yani Rothsc
hild'lerdi. Srf belli bir anda altn kontrol ettikleri iin hkmetleri

96

MARX'IN KAPiTAL' iiN KILAVUZ

devirmilerdi. Marx Kapital'de bu tip krizierin olaslnn kapita

lizm koullarnda parasal sistemin elikilerinin hareket tarznda
ikin olduunu gstermektedir ( 1 52).
Bu da Marx', parann niceliksel teorisini deitirmeye, deme
ler ne kadar birbirini dengelerse ve para ne kadar salt deme arac
haline gelirse o kadar az paraya ihtiya olduunu sylemeye gt
rr. "Edeeri para olan dolamdaki metalar ilerideki bir tarihe dek
sahnede grnmezler." Bylece "Kredi-para, deme arac ol arak
parann ilevinden dorudan ortaya kar. Satn alnm metalar iin
dzenlenen bor belgeleri," -Wall Street'te artk bu teminatl bor
ykmllkleri (CDO) olarak kurumsallamtr- "bu borlarn
bakasna devredilmesi amacyla .d olar" ( 1 53-4).
te yandan, kredi sisteminin gelimesiyle oranl bir ekilde, parann
deme arac ilevinde de bir genileme ortaya kar. . . Meta retimi belli bir
dzeye ulanda parann deme arac ilevi, metalarn dolam alannn
dna taarak yayl r. Btn szlemelerin evrensel malzemesi halini alr.
Kiralar, vergiler ve benzeri btn demeler, ayni demeler halinden kp
nakdi demelere dnrler. ( 1 54)

Bylece Marx her eyin parasaliamasn ve kredi ile finansn hem

ekonomik hem de sosyal ilikileri kkten dntrecek ekillerde
yaylmasn ngrm olmaktadr.
Sonu udur: "Parann deme arac olarak gelimesi, borlanl
m miktarlarn denme tarihi iin para biriktirilmesini gerektirir"
( 1 56). Birikim ile gmleme yine yan yana gelmitir, fakat farkl i
levleri vardr:
Zenginlie sahip olmann bamsz bir yolu olarak grlen para gm
leme burjuva toplumunun ilerlemesiyle ortadan kalkark en, deme arac ola
rak rezerv fOrlarnn birikmesi biiminde bir yandan da artar. ( 1 56)

Bu da Marx' daha nce ortaya att parann niceliksel teorisini de

itirmeye gtrr: Dolam iin gereken toplam para miktar me
talarn toplamnn fiyatlaryla arpmna ve deme aralarnn hz
na ve geliimine dayal tadilata baldr. imdi buna deiim za
manlarnda esneklik salayacak yedek kaynak (gmleme) eklen
melidir ( 1 56). (Gnmz koullarnda bu yedek kaynak zel eller
de toplanmyor elbette. ABD'de Merkez Bankas iin Federal Re-

PARA

97

serve [ Yedek] Bankas denilerek gayet iyi bir ekilde adlandrlm

bir kamu ku rumunun elinde . )
Bu blmn son alt kesimi dnya parasyla ilgil idir. Grdmz
gibi, her parasal sistemin etkin bir ekilde ileyebilmesi iin dev
letin derinden katlm gstererek madeni paralan ve simgeleri d
zenlemek zere rol almas, parann niteliini ve niceliini denetle
rnesi (ayrca gnmzde yedek kayna da idare etmesi) arttr. Te
kil devletler umumiyetle kendi parasal sistemlerini belli bir ekilde
ynetirler ve ynetirken de kapsaml bir takdir hakk sergilerler. Fa
kat hala bir dnya piyasas vardr ve ulusal para politikalar devlet
leri dnya piyasasndaki meta mbadelesi aknn disipline edici
etkilerinden muaf tutamaz. Bu yzden, devlet parasal sistemin je
opolitik snrlar iinde istikrannda kritik bir rol oynasa da, eninde
sonunda dnya piyasasna baldr, bu piyasann dinamiklerine ta
bidir. Marx deerli metallerin oynad role dikkat eker; altn ve
gm neredeyse dnya finans sisteminin lingua franca's olmu
tur. Bu metal taban hem i hem d (uluslararas) ilikilerde hayati
nem tar ( 56-7).
O halde bu metal taban ve metalden tretilen para-biimleri
(zellikle madeni paralar) kresel kapitalizm iin kritik bir anlam
kazand. John Lock e' un dinsel hogry tevik ettii ve sapknlar
yakarak ldrme uygulamasn knad bir dnemde, yakn mes
lekta Isaac Newton'un da Darphane yneticisi olarak parann ka
litesini savunmaya arldm grmek nemlidir: Newton, g m
paralardaki gm n birazn kazyarak yeni paralar yapma yoluy
la ( dnnce kolay bir para kazanma yoludur bu ) parann deeri
nin drlmesi sorunuyla kar karya kalmt. Mahkum edilen
para-tralar Tybum'de alenen as lyordu - Tanr'ya kar sular
affedilecekti, ama sermayeye ve servete kar sular lm cezasn
hak ediyordu !
Bu d a bizi fnans sisteminin para-meta y a da metal taban olma
dan iledii, 97 sonras dnyada Marx'n argmanlarnn ne ka
dar geerli oldu u sorusuna getiriyor. Altnn hala nemli olduunu
gryor ve uluslararas para piyasalarnn bu sorunlu dneminde al
tn, dolar, euro ya da yen biriktirme seenekleri arasnda kalyorsu
nuz. Demek ki altn tamamen sahneden ekilmi deil. U l uslarara-

98

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

s finansal ilemlerin bana sk sk bela kesilen istikrarsziki ara ve

kaotik speklasyona kar bir nevi altn standardn geri getirmeyi
savunanlar da var. Marx'n altn basite deerin, yani toplumsal
olarak gerekli emek zamannn temsi li olarak tanmladn hatrla
yn. 1 973'ten bu yana olan bitenlerin hepsi temsil tarznn deitii
ni gsteriyor. Fakat Marx ayn zamanda temsili biimlerin deie
rek madeni para, kat para, kredi, vb. de olabileceine dikkat ek
mitir. O halde mevcut durumda Marx'n analiz tarzn rten hi
bir ey yoktur. Fiilen yle olmutur: Belli bir para biriminin tm di
er para birimleri karsndaki deeri, bir ulusal ekonomide retilen
toplam metalarn deeri tarafndan belirlenmektedir (ya da belirlen
melidir). B tn bir ekonominin genel retkenliinin burada nemli
bir deiken olduu aktr. Bu yzden kamu politikalarnda ret
kenlie ve verimlilie vurgu yaplmaktadr.
imdi, Marx'n mantna bal kalrsak, bu durumdan treyen
elikileri derhal gzlemlernemiz gerekir. Bir kere, ul usal paralarn
"ulusal nifonnalarna" tekabl eden bir ulusal ekonomi kurgusu var
dr. Byle bir ekonomi "ideal"dir; retim, tketim, mbadele, refah,
vb. zerine muazzam miktarda istatistik toplayarak geree evril
mi bir kurgudur. Bu istatistikler ulusun durumunu deerlendinne
noktasnda kritik nem tar ve para birimleri arasndaki dviz kur
larn etkilemekte nemli bir rol oynar. Tketici gveni ve istihdam
konusundaki istatistikler iyi grnyorsa, para biriminin deeri yk
selir. Bu veriler fiilen "ulusal ekonomi" kurgusunu ina eder ama
gerekte byle bir ey yoktur; Marx'n deyimiyle, bu fet i bir yapn
tdr. Fakat speklatrler devreye girip (byk bir ksm hayli rk
bir zeminde dzenlenmi olan) verileri bozabilir, baz gstergeleri
di erlerinden daha nemli gsterebilir. Kendi grlerini hakim k
labilirlerse para birimleri zerinden speklasyon yaparak servet ka
zanabilirler. rnein George Soros Britanya sterlinine kar Avrupa
Dviz Kuru Mekanizmas'na oynayarak ve ulusal ekonomiyi kendi
sinin daha iyi yorumladna piyasay inandrarak birka gn iinde
bir milyar dolar kazana bitmitir.
Deer (metalarda cisimleen toplumsal olarak gerekli emek za
man) ile parasal sistemin bu deeri temsil etme yollar arasndaki
zorlu ve sorunlu ba anlamak iin Marx'n analizi ikna edici bir yn
tem sunmaktadr. Bu temsillerde neyin kurmaca ve hayali olduu-

PARA

99

nu. sonuta ne gibi elikiler belirdiini gzler nne sererken, ka

pitalist retim tarznn yine de bu ideal unsurlar olmadan ileyeme
yeceini de gsterir. Daha nce iaret ettii gibi, fetiizmden kurtu
lamayz ve insanlar arasndaki maddi iliki lerin ve nesneler arasn
daki toplu msal ilikilerin tersine dnm dnyasnda yaamaya
mahkOmuz. leri giden tek yol, isel elikilerin analizini gelitir
mek, hareket etme ekillerini anlamaktr. Ayn zamanda ne gibi ge
liim olanaklar (rnein kredi sistemi) ya da kriz potansiyelleri ya
rattklarn da anlamak zorundayz. Bana yle grnyor ki. Marx'n
aratrma yntemi mevcut tehlikeli durumumuzu anlamak iin,
uyarlamamz gerekse bile. rnek niteliindedir.
Son bir nokta. Para zerine olan bu blm zengin, karmak ve
ilk okumada hazmedilmesi zor bir blmdr. Bu yzden, bata da
sylediim gibi, pek ok kii Kapital'i okumay 3. Blm'de bra
kr. Umarm devam edecek kadar meraknz uyanmtr. Ama dier
yandan devam etmek iin bu blmlerdeki her eyi anlamanz ge
rekmed iini bilmek de sizi memnun edecektir. B u rada sylenenle
rin byk bir ksm 1. Ci lt' in devamndan ziyade sonraki ciltlerle il
gilidir. Bu blmde baz basit, ama temel nitelikte nermelerle si
lahlandktan sonra kitabn geri kalann ok zorlanmadan anlamak
mmkndr. B u radan sonra argman ok daha kolay gelecek.

NC BLM

Sermaye' den Emekgcne

imdi sermaye ve emekgc kavramlannn ele alnd blme

geiyoruz. Bu blmleri ncekilerden ok daha dolambasz ve sa
rih bulacanz dnyorum. Kimi yerlerde neredeyse her ey ai
kardr; nceki blmlerde ok zor fikirler neredeyse aklanmaks
zn sunulmuken, bu gayet basit fikirlerin niin byle ayrntl tart
ldn insan bazen merak ediyor. Bu durum bir lde Marx'n ka
lem oynatt dnemin zelliinden kaynaklanyor. O zamanlar si
yasal iktisatla i lgilenen herkes (Ricardocu biimi altnda da olsa)
emek deerteorisine ainayd. oysa biz bu teoriye aina olmak y
le dursun, pek ok iktisatnn, hatta baz Marksistlerin bu teoriyi
savunulamaz bulduu bir zamanda yayoruz. Marx bugn Kapi
ta/'i yazyor olsayd, bu teoriyi elde var bir saymak yerine uzun
uzun savunmak zorunda kalrd. te yandan bu blmlerde ele ah
nan meseleler de Marx'n dneminde geleneksel dnceden kk
ten kopular temsil ediyordu, ama bize bugn gayet tandk geliyor.
Gelgelelim. bu blmde argmann yerleiminde byk ap
h bir gei yapyoruz ve bunu daha batan grmemiz faydal ola
cak. Kapital metalarn takasma dayanan bir mbadele modeliyle
balar. Bu modelde (gereki olmayan bir biimde) edeer top
lumsal olarak gerekl i emek zamanlarnn mbadele edildii varsa
ylmtr. Marx bu M-M i l ikisinden hareketle para-biiminin yk
selii sayesinde mbadelelerin nasl dolaymlandn ve genelle
tiini inceler. M-P-M mbadele sisteminin dikkatli bir analizi bizi
parayla i l g i l i blmn sonunda. parann mbadele amac ve hedefi
haline geldii P-M-P dolam biimini tanmlamaya gtrr. M-P-M
dngsnde edeer deerlerin mbadelesi akla uygundur, nk
buradaki ama kullanm deerleri edinmektir. Gmlek ve ayakkab
istemekteyim, ama kendi rettiim elmalara ya da armutlara ne ih
tiyacm var ne de onlar istemekteyim. Oysa i P-M-P'ye gelince e-

SERMAYEDEN EMEKGCNE

101

deerlerin mbadele edilmesi sama grnr. Neticede ayn mik

tarda para-deeri elde edeceksem niin bu srecin derdine ve riski
ne katlanaym? P-M-P ancak deerde bir artla sonulanyorsa, ya
ni artk deer olarak tanmlanacak olan eyi yaratyorsa (P-M-P +
P) akla uygun olacaktr.
Bylece u soru gndeme gelir: ayet P-M ve sonra M-P eklin
deki mbadeleninyasalar klasik siyasal iktisatta varsayld ede
erierin mbadelesini art kouyorsa, bu artk deer nereden ka
bilir? Mbadele yasalarna teoride belirtildii ekliyle uyulacaksa,
kendi deerinden daha fazlasn retebilecek bir metaya ihtiya var
demektir. Marx 6. Blm'de bu metann emekgc olduunu sy
ler. incelediimiz blmde anlatlan gei hikayesi bununla ilgi
lidir. Odak, meta mbadelesinden sermaye dolamna doru kay
maya balar.
Ne var ki bu blmlerde nceden incelenmesi gereken nemli
bir zellik vardr. Marx'n (klasik l iberal siyasal iktisadn topyac
nermelerinin eletirisine dayanan) mantksal bir argman m, yok
sa reel olarak var olan kapitalizmin evrimi hakknda tarihsel bir ar
gman m sunduunu daha nce birka kez sormutum. Kapitalist
retim tarznn ykseliini kolaylatrmak iin zorunlu koull ar
(rnein farkl para-biimleriyle balantl olarak devletin ileyi i
ni) deerlendirirken neml i tarihsel igrler edinmek mmkn ol
sa da, genellikle tarihsel okumann yerine mantksal okumay tercih
ettim. Bu yaklam tarz Marx'n baka yerlerdeki yntemsel arg
manyla tutarldr: Ancak bugn bulunduumuz yerden geriye ba
karak tarihi doru anlayabiliriz. Grundrisse'deki kilit nemdeki id
dialarndan biri de budur:
Burjuva oplumu arihin en gelimi ve en okynl retim organizas
yonu dur. Bu toplumun yapsnn kavranmas, onun ilik ilerini ifade eden
kategoriler, bu yzdendir ki ykntlarndan ve elerinden burj uva toplu
munun kendini ina ettii, bir ksm haUi feshedilmemi kalntlarn bera
berinde tad, balangta sadece kk farklardan ibaret olan zellikle
rini giderek ak bir anlatma kavuturduu, vb. ortadan kaybolmu nceki
btn toplumsal oluumlarn retim yaplarn ve ilikilerini kavramamza
da olanak salar. nsan anatomisi de maymun anatomisi iin bir anahtardr. 1
. Karl Mar:. , Grundri.ue, ev. Sevan Nianyan, stanbul: Birikim, 2008, s.
1 76.

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

1 02

Fakat "daha ileri gelime ynndeki imalarn anlalmas ancak

daha ileri geliim aamas bir kez bilindikten sonra mmkn" olsa
da, bu durum bizi "tm toplum biimlerinde burjuva ilikileri" pro
totipierini grme yanlgsna ya da "burjuva ekonomik kategorile
rinin baka btn toplum biimleri iin de bir geerlie sahip ol
duklarn"2 dnmeye gtrmemelidir. Marx, Whig tarz bir tarih
yorumunu ya da basit teleoloj iyi kabul etmez. Burjuva devrimi n
ceden var olan unsurlar temelden yeni biimler halinde yeniden
dzenlemi, ayn zamanda da bu unsurlara yeni bir k tutmamz
mmkn klmtr.
4 . B L M: SERMAYEN N GENEL FORM L

Bu blmde tarih okumas teori yapmada nemli bir bamsz

rol oynuyormu gibi grnmektedir. rnein 4. Blm'etarihsel bir
ifadeyle balar: " 1 6. yzylda dnyay saran ticaret ile yeryzne ya
ylan pazar, sermayenin modem tarihinin balangc olmutur." Man
tksal kalk noktas da u paralel ifadede verilmitir: "Meta dola
m. .. sermayenin grnd ilk biimdir" ( 1 60). Demek ki mantk
sal ve tarihsel argmanlar derhal bititiritmi tir. Dolaysyla, Grun
drisse'de ortaya konan metodotojik ynergelerin Kapital'de nasl
uygulamaya konduunu anlamak iin sz konusu blmde bu ar
gmanlarn nas l birli kte ilediine dikkatle bakmamz gerek.
Marx ncelikle feodalizmden kapitalizme geite sermayenin
toprak mlkiyetinin gcyle tarihsel olarak nasl hesapiatn in
celer. Bu geite tccar sermayesi ve tefeci sermayesi -zgl ser
maye bii mleri- nemli bir tarihsel rol oynamtr. Fakat bu ser
maye biimleri, Marx'n tam gelimi bir kapitalist retim tarznda
merkeze koyduu "modem" sanayi sermayesi biiminden farkldr
( 1 6 1 ) . Feodal dzenin zl, toprak mlkiyetinin ve feodal top
rak kontrolnn zl byk lde tccar sermayesi ve tefeci
liin gleri sayesinde mmkn olmutur. Komnist Manifesto'da
da bu temann gl bir biimde dile getirildiini gryoruz. Bu ta
rihin Kapital'de mantksal bir yeri doldurmas i l gi ntir, nk bil
hassa tefeci sermayesinde parann (ve paray elinde tutanlarn) ba. A . .o

SERMAYEDEN EMEKGCNE

1 03

msz toplumsal gcn grrz. Marx parayla ilgili blmde bu

bamsz gcn kapitalist retim tarznda toplumsal olarak gerekli
olduunu gsterir. Tefecilerin ve tefec iliin feodalizme diz ktr
mesinde bu bamsz gcn kullanm etkili olmutur.
Bu da Marx' (metaya kart olarak) parann dolam srecinde
ki roln anlama konusunda tekrar baa dndrr. Para, metalar
dolamda tutmak iin kullanlabil ir, deeri lmek iin kullanla
bilir, vb. Fakat sermaye belli bir ekilde kullanlan paradr. P-M-P
sreci sadece M-P-M srecinin tersi deildir; Marx'n nceki b
lmde belirttii gibi, "para, artk bir dolam arac, rnlerin mba
delesinde geici bir etken olarak hizmet etmez, toplumsal emein
bireysel cisimlemesi, mbadele deerinin bamsz varlk biimi,
evrensel meta olarak i grr" ( 1 52). Bir baka deyile, deerin
temsi li, yani para, dolamn amac ve hedefi haline gelir. Fakat bu
dolam biiminde "birbirine eit iki miktar para, 100 sterlin ile 1 00
sterl in, birbiriyle deiiirnek istense, aktr ki, P-M-P devresi, sa
ma ve anlamsz bir ey olurdu" ( 1 6 1 ). Eit deerlerin mbadelesi
kullanm deerleri asndan gayet anlamldr, nk nemli olan
nitel iklerdir. Ama 3. Blm'de grdmz gibi , P-M-P dolamna
girmenin tek mantkl sebebi sonuta elde edilen deerin balang
takinden fazla olmasdr. Marx u bariz sonuca varmak iin epeyce
urar:
PMP sreci kapsamn, iki u noktas arasndaki herhangi bir nilelik
sel farka borlu deildir, nk iki u da paradr. Sz konusu olan nicelik
sel farkr. Dolamdan, sonuta, balangta konulduundan daha fazla e
kilmektedir. .. Bu srecin doru biimi, bu nedenle, PMP' olmaldr, ki bu
rada P' P + tP yani ilk toplam, art, bir fazlalk. te bu ilk orijinal deeri
nin stndeki arta ya da fazlala ben "artk deer" diyorum. ( 1 64)
=

Bylece ilk kez artk deer kavramna, yani Marx'n tm analizinin

temelindeki kavrama ularz.
Mesele udur: "Balangta srlen deer... dolamda ilk haliy
le kalmak yle dursun, kendisine bir artk deer katar ya da kendi
sini oaltr. te onu sermayeye eviren ey, bu harekettir" ( 1 64 ).
B urada nihayet "sermaye" tanmn gryoruz. Marx'a gre serma
ye bir ey deil, bir sretir - zgl olarak deerlerin dolam s
recidir. Bu deerler srecin eitli noktalarnda farkl eylerde ci-

1 04

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

simlemitir: ilk ol arak parada, sonra da para-biimine geri dnme

den nce metada.
imdi, sermayenin sre tanm son derece nemlidir. Sermaye
nin geleneksel olarak bir varlk stou (makineler, para, vb.) olarak
anlald klasik siyasal iktisana grlen tanmdan radikal bir ko
puu ifade ettii gibi, sermayenin bir ey gibi, bir "retim faktr"
olarak grld geleneksel iktisattaki egemen tanmdan da kopu
tur. Geleneksel iktisat pratikte retim faktr olarak sermayeyi l
mekle (deer bimekte) byk zorluklar yaar. Sadece sermayeyi S
olarak adlandrp denkleme ekler. Ama fiilen "S nedir ve nasl l
lr?" diye sorduunuzda, verdikleri cevap sadelikten ok uzaktr.
i ktisatlar trl trl lmler ortaya koyarlar, ama kapitalin fiilen
"ne olduu" konusunda anlaamazlar. Sermayenin para-biiminde
mevcut olduu aktr, ama ayn zamanda makineler, fabrikalar ve
retim aralar olarak da mevcuttur; retimine yardmc olduklar
metalarn deerinden bamsz olarak retim aralarnn bamsz
parasal deerini nasl belirlersiniz? 1 970'1erdeki sermaye tartma
s denen tartmann gsterdii gibi, ada iktisat teorisinin tama
m neredeyse bir totolojinin stne kuruludur: S'nin fiziksel varlk
biimindeki parasal deerini, onu aklamas gereken bir unsur, ya
ni retilen metalarn deeri belirlemektedirJ ( 1 28).
Marx burada da sermayeyi bir sre olarak grmektedir. Param
hemen imdi cebimden karp daha fazla para kazanmak iin dola
ma sokarak sermaye haline gelirebiliri m. Ya da salt paray cebime
koymay seerek sermayeyi dolamdan ekebilirim. Demek ki her
para sermaye deildir. Sermaye belli bir tarzda kullanlan paradr.
Sermayenin tanm para gcn dolam tarzna sokma ynndeki
bu insan tercihinden ayrlamaz. Fakat bu durum koca bir problem
ler kmesi dourur. ncelikle, sermayenin ne kadar gelir getirebi
lecei problemi vardr. Parayla ilgili blmdeki bulgulardan birinin
para gcn biriktirme potansiyelinin snrszii olduunu hatrla
yn; Marx burada da ayn eyi tekrarlar ( 1 28 , 1 68-9). Fakat bunun
nemi ancak ok sonra tam olarak ele alnacaktr (zellikle 23. ve
24. Blmler'de).
3. M an., J. B. Say'in dolam leorisinde ayn loolojik sennaye lanmnn bu
lunduuna dikkal eker.

SERMAYEDEN EMEKGCNE

1 05

"Bu hareketin bilinli taycs olarak para sahibi," der Marx,

"kapitalist haline gelir. ahs, ya da daha dorusu czdan, parann
yola kt ve dnp dolap geldii noktadr." Dolaysyla da "kul
lanm deerine, bunun iin, kapitalistin dolaysz amac gzyle ba
klmamas gerekir". Yani kapitalist kullanm deerlerini srf mba
dele deeri elde etmek iin retir. Kapitalist aslnda hangi kullanm
deerlerinin retildiini umursamaz; kapitalistin artk deer elde
etmesini salad srece her kullanm deeri retilebilir. Pek de a
rtc olmayan bir biimde, kapitalistin amac "kar etmenin, durup
dinlenme yen, bitip tkenmeyen srecidir" ( 1 66 ). Bu da insana Bal
zac'n Eugenie Grandet' sindeki olaylar hatrlatyor!
B u snrsz zenginlik hrs, bu deer peindeki tutkulu srek av, kapi
talis ile cimride ortak bir yandr; ne var ki d mr i sadece ldrm bir kapi
talis olduu halde, kapitalis aklc bir cimridir. Cimrinin, parasn dola
mdan ekmek suretiyle sonu gelmez bir ekilde deer birikinne amac
n, ondan daha akll ve kurnaz olan kapitalist, paray tekrar tekrar dola
ma sokmak suretiyle gerekletirmektedir. ( 1 66-7)

Demek ki sermaye, hareket halindeki deerdir. Ama kendini farkl

biimlerde gsteren bir hareket halindeki deerdir. "Eer imdi de,
biz, kendi kendine byyen deerin yaama seyrinde, grnte",
-yine bu ifadeye dikkat edin- "art arda girdii iki farkl biimin
her birini srasyla ele alrsak, u iki nermeye varrz: sermaye pa
radr: sermaye metadr" ( 1 67). M arx imdi de sermayenin sre
olarak tanmn aa kartmaktadr:
Ama gerekte deer, burada bir srecin failidir; bir yandan dunnadan
srasyla para ve meta biimlerine girerken, ayn zamanda kendi bykl
n deitirir, artk deeri zerinden atarak orijinal deer olarak grlr,
bylece kendini bamsz bir ekilde bymektedir. nk artk deeri
iine kat hareket, kendi hareketi olduu iindir ki bymesi de bu yz
den bir kendi kendine byme olmaktadr. Tam da deer olmas nedeniyle,
kendisine deer katabilecek gizli bir yeenee sahip. Canl dller salyor,
ya da hi deilse altn yumurtalar yumurluyor. ( 1 67-8)

Marx burada son derece ironik bir dil kullanmaktadr elbette. Bunu
syleme ihtiyac hissediyorum, nk bir keresinde sermayeye at
fedilen kendi kendine genilemenin sihirli niteliklerini ciddiye alan
bir tez okumutum. Bu youn metinde ironi yi gzden karmak ok

! 06

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

kolaydr. Bu pasajda da sennayenin "doast" nitelikleri ve gr

nte sihirl i "altn yumurta" yumurtlama kapasilesi sadece gr
nler aleminde mmknd r. Fakat bu feti yapsnn nasl gerek
zanned ildiini grmek zor deil - kapitalist retim sistemi, 1 . B
lm' de grdmz gibi, lam da bu kurguya dayanr. Paranz tasar
ruf hesabna yatrrsnz ve senenin sonunda oaldn grrs
nz. Bu oalan ksmn nereden geldiini hi sordunuz mu kendi
nize? Genelde bu oalmann salt parann doasna ait bir ey oldu
unu varsayarz. Tasarruf faiz oranlarnn negatif olduunu, yani
enflasyon ok ykselip faiz oranlar dnce yatrmcnn gelirinin
eksiye i nd iini (2008'de olduu gibi) grd mz dnemler de ol
du elbette. Ama gerekten de bankadaki paranz bnyesi gerei fa
iz oran hznda artyonnu gibi grnr. Marx fetiin ardnda neyin
sakl olduunu bilmek ister. zlmesi gereken giz budur.
Bu dolam srecinde yle bir urak vardr ki, der Marx, srek
li o uraa dneriz ve bu yzden de dier uraklardan daha nemli
olduunu dnrz. Bu urak para uradr: P-P. Neden? nk
para deerin evrensel temsili ve nihai lsdr. Bu yzden sadece
para ura nda -kapitalist evrensellik uranda- deer ve artk
deere gre nerede olduumuzu S)!Ieyebi liriz. Sadece metalarn ti
kel l i klerine bakarak nerede olduumuzu sylemek ok gtr. "De
er, her kend iliinden douuna para-biimi altnda balar, sona erer
ve yeniden balar" ( 1 68). Marx'n verdii rnekle, kapitalistin ba
langtaki paras 1 00 slerlin iken mbadele neticesinde 1 1 0 sterl i n
elde edecektir:
Kapialis, bn mealarn, ne denli irkin grnseler de, ne denli pis
koksalar da, inana olsun gerekle olsun para demek olduklarn, doalar
gerei snneli Yahudiler olduklarn ok iyi bilir; selik bu, paradan daha
da fazla para yapan harika bir arar. ( 1 68)

Bu trden ifadeler Marx'n farazi Yahudi-kartl hakkndaki an

laml tartma iin faydaldr. Gerekten de bu tip ifadelerin dnem
dnem ortaya kt kesi nlikle dorudur. Dnemin baiarn yaygn
bir Yahudi-kartlyla malld (rnein Dickens'n Oliver Twist'
inde ki Fagin). B u yzden, belirli bir ite alabi irnek i i n din dei
tirmi Yahudi bir aileden gelen Marx'n bilinsizce kendi gemii
aleyhine altn, dnemi nin nyarglarn fark etmeden yansn-

SERMAYEDEN EMEKGCNE

1 07

n dnebi l irsiniz, ya da hi deilse bu rnekte, genellikle Yahu

dilere ynelen aalama tarznn aslnda kapitalist sfatyla kapita
l iste atfedilmesi gerektiini sylemek istedii sonucuna varabilirsi
niz. Bunu sizin kendi kararmza brakyorum.
Metne geri dndmzde Marx' hala yzeydeki fetiist gr
nme izikler atarken buluyoruz.
Oysa ayn deer imdi PM-P dolamnda ya da sermaye dolamnda,
birdenbire kendi kendine hareket eden, kendine ait bir sreten geen bir
ey gibi ortaya kar; bu srete para da meta da sadece biimden ibarettir.
Dahas var: Deer artk sadece metalarn ilikilerini temsil etmek yerine,
deyim yerindeyse, kendi kendisiyle zel ilikiye girmektedir. Baba Tan
r'nn kendisini, Tanrnn Olu olarak kendinden ayrmas gibi, ilk, orijinal
deer olarak kendisini, artk deer olarak kendisinden ayrr. Deer imdi
artk sreteki deer haline gelmitir, sreteki para, ve bylece sermaye
haline. ( 1 68)

Temel sermaye tanmnn sonraki adm budur: sre halindeki de

er, sre halindeki para. stelik bu tanm sabit bir varlk stoku ya
da retim faktr olarak sermaye tanmndan ok farkldtr. (Gene
de gya statik "yaptsal" formller gelitirdii iin eletirilen iktisat
lar deil Marx olmutu r ! ) Sermaye "dolamdan ktyor, tekrar
giriyor. s re boyunca kendisini koruyor ve oaltyor, daha geni
lemi olarak dolamdan ktyor ve ayn devre yeniden balyor"
( 1 68). Ak hissi neredeyse elle tutulacak kadar gldr. Sermaye
sretir, ite bu kadar.
Marx ksaca tccar sermayesine ve tefeci sermayesine (mantk
sal ol maktan ziyade tarihsel balangt noktasna) dner. Aslen sa
nayi sermayesiyle ilgilenmekle birlikte, deerin kendi kendine b
ymesini grnte mmkn ktlan dier dolatm biimlerini de ka
bul etmek zorundadr - tccar sermayesi (pahal satmak iin ucu
za satn almak) ve faiz getiren sermaye. Demek ki farkl olanaklar
la kar karyayz: her biri P-M-P+ 6P biiminde dolam gerek
letiren sanayi sermayesi, tccar sermayesi ve faiz getiren sermaye.
Bu dolatm biimi "dolam alannda ilk bakta grld bii
miyle, gerekte sermayenin genel formldr" ( 1 69). " Doast"
niteliklerini gizeminden arndtrmak iin mikroskobun altna konu
lup incelenmesi gereken ite bu dolam bii midir. O halde: serma
ye kendi altn yumurtalarn kendisi mi yumurtlar?

108

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

5. B L M: GENEL FORMLDEK i ELiKiLER

Marx ncelikle, P-M-P + .6.P dolam biiminin elikilerini inceleye

rek cevap aramaya giriir. Bu radaki temel soru basite udur: Fazla
l k, artk dee r nereden geliyor? Mbadelenin (topyac 1 iberalizm
de varsayld haliyle) saf biimindeki kurallar ve yasalar, P'den
M'ye ve M' den P'ye geilerde bir edeeriilik kural olmas gerekti
ini syler. Bu yzden, artk deer saf haldeki mbadeleden tretile
mez. "Eitlii n var olduu yerde kazan olamaz." Elbette ki pratikte
" Metalarn. deerlerinden sapm fiyatlarla satlabilecei dorudur.
ama bu sapmalarn. mbadele yasalarnn bir ihlali gibi grlmesi
gerekir". Bu yasalar klasik siyasal iktisadn kusursuz ileyen piyasa
lar modelinde varsaylan yasalardr. "Saf haliyle, edeerierin dei
imidir ve bu nedenle de deer artmasnn bir yolu deildir" ( 1 73).
Kapitalistler ve onlarn Condillac gibi iktisatlar bu bilmece kar
snda art kul lanm deerleri alanna atfetmeye almlardr. Fa
kat Marx bunu reddeder. Mbadele deerlerinin edeeriiliinden
treyen bir problemi gidermek iin pat diye kullanm deerlerine ba
vu ramazsnz.
Metal ar, ya da metalar ve para eit deiim deerinde olsalard, ve bu
na bal olarak edeerler mbadele ediliyor olsayd, aktr ki, hi kimse
dolamdan oraya koyduundan daha fazla deer ekemeyecekti. Burada
bir ark deer sz konusu deildir. Meta dolam , saf biimi altnda, ede
erierin mbadelesini gerektirir. ( 1 75)

Marx "gereklikle srelerin saf hallerinde olmadklarn" gayet iyi

bilmektedir, bu yzden de "edeer olmayan eylerin deiii diini"
varsayar. Bu durum bir dizi olanak yaratmaktadr. Bir kere, satcya
"aklanmas mmkn ol mayan bir ayrcalkla, metalann, deeri
nin zerinde bir deerle... satma olanann verilmi olduunu d
nebiliriz". Fakat genel olarak piyasada satctarla alclar arasndaki
i l ikiyi d nrsek bu ie yaramayacaktr; keza alcnn metalar de
erinin altnda satn alma ayrcalna sahip olduunu sylemenin
de bir anlam yoktur. "Artk deerin yaratlmas ve dolaysyla para
nn sermayeye dnmesi, ne metalarn deerlerinin zerinde satl
masn, ne de bunlarn deerlerinin altnda satn alnmasn varsay-

SERMAYEDEN EMEKGCNE

1 09

makla aklanamaz" ( 1 75-6).

Ondan sonra bugn bizim e fektif talep dediimiz meseleyi ele
alr ksaca. Bu mesele o dnemde esasen Malthus tarafndan dile
getiriliyordu (geri Marx'n burada Malthus'un konu hakkndaki
ana metni olan Principles of Political Economy'ye gnderme yap
mamas artcdr) ( 1 76-7). Malthus'a gre kapitalistlerin artk de
er elde etmek iin rettii artk metalar iin piyasada belirgin bir
toplam talep eksiklii eilimi vard. Metalar satn alacak alm g
cne kim sahiptir? Kapitalistler yeniden yatrm yapmaktadr, o hal
de istedikleri kadar tketemezler. i iler rnn tamamn tkete
mezler, nk smrlmektedirler. Bu yzden Malthus toprak sa
hipleri snfnn -ya da Marx'n tabiriyle her tr burjuva parazi
tin- nemli bir rol olduu sonucuna varmt. Bunlar ekonominin
istikrarn salamak iin bol miktarda tketim yapan hayrseverlerdi.
Malthus bylece retken olmayan tketici snfn devamn (yine
onlar retken olmayan parazitler olarak niteleyip reddeden Ricar
docu eletiri karsnda) merulatryordu.
Malthus bu tketiciler snfnn lke dnda da olabileceini be
lirterek argmann tadil eder: d ticaret, hatta d hara da (rnein
bir emperyal gce gmle yaplan demeler de) meselenin z
mne yardmc oluyordu. Bu sonuncusu Rosa Luxemburg'un ana
argmanlarndan biridir: Kapitalist sistemdeki zorunlu efektif talep
(ki Luxemburg Marx'n bunu Kapital'de yeterince ele almadn d
nyordu) eninde sonunda ancak darsyla iliki kurarak -ksa
cas emperyalist hara toplama yntemiyle- gvenceye alnabilir.
Afyon Savalar'na yol aan ingiliz emperyalist mant bunu yan
styordu: in'de ok fazla gm vard. O yzden H int afyonunu
iniilere satacak, karl sattarla btn gm alacak ve bylece
Manchester'da retilip Hindistan'a gnderilen tm mallarn paras
n deyeceklerd i. inliler afyon ticaretine kaplar amaya direnin
ce, ingilizierin tepkisi onlar askeri gle yenilgiye uratmak oldu.
Marx, tanr bilir nereden deer edinen ve kapitalist toplumsal
ilikiler sisteminin iinde ya da dnda bir ekilde artk deer yara
tabilen bir tketiciler snf olduu fikrine sert bir reddiye yneltir.
Kapitalizmde herkes (parazit snflarn yeleri bile), der Marx, de
eri bir yerlerden elde etmek zorundadr. ayet deeri sistemin iin
de ediniyorlarsa, deeri retmekten sorumlu olanlarn (kapitalistle-

1 10

MARX'IN KAPiTAL' N K ILAVUZ

rin ya da iilerin) elinden alyorlar demektir. Artk deer retimi

problemi, piyasaya bavurarak zlemez; bu yzden de retken
olmayan tketiciler snfnn devamn kesinlikle meru gremeyiz.
Keza uzun vadede d ticaret de ie yaramayacaktr; bir noktada e
deerlilik ilkesi stn gelecektir ( 1 77).
Efektif taleple ilgili bu pasajlar baz alardan sorunludur ve ka
pitalist olmayan toplumsal formasyonlara ynelik emperyalist poli
tikalann e fektif talep problemine ksmi bir yant oluturduunu ne
sren Rosa Luxemburg bu noktada Marx'a ciddi bir itiraz gelitirir.4
O gnden bu yana bu meseleler tart lmaktadr. Fakat Marx bu pa
sajlarda artk deerin karlnn nasl dendii ya da tketilme yo
luyla nasl gerekletiiyle deil, sadece retimiyle ilgi lenmektedir.
Artk deer tketilmeden nce retilmelidir ve retim srecini an
lamak iin tketim srelerine bavuramayz.
Demek ki efektif talep le ilgili fikirler artk deerin nasl retildi
ini aklayamaz; zellikle de "satcnn ayn zamanda alc, alc
nn da satc old uu mbadele snrlar iinde kalrsak ". imdi, daha
nce Say yasasn reddettiini dnnce, ilk bakta tuhaf bir ifa
deye benziyor bu. Keza unu eklemesinin de bir faydas olmaz: "Kar
latmz glk, belki de . . . insanlar bireyler olarak deil kiile
mi kategoriler olarak tasavvur etmemizden kaynaklanyor" ( 1 77).
Geri neden bu yola bavurduunu ksa sre sonra greceiz. Bana
kalrsa burada klasik siyasal iktisadn topyac eilimlerinin eleti
risine dayanmas ile reel olarak var olan kapitalizmin doasn anla
ma ve aydnlatma arzusu arasnda Marx 'n metninde doan gerek
bir gerilimle karlayoruz. Marx fiilen yle demektedir: Artk de
erin kkeni meselesini corafi olarak kapal ve kusursuz bir kapi
talist retim tarzndazmek zorundayz. Bu ideal durumda parazil
snflara, tketim toplumuna ya da d ticarete bavurma yollar ka
patlmaldr. Kapital'de daha sonra bu kabuller konusunda daha be
lirtik davranacaktr; burada tm dsal zmleri reddederek rtk
olarak bu kabu Ilere bavurur. Analizin bu noktasnda efektif talep
meselelerini genel olarak anlamsz sayarak reddeder, nk I. Cilt'
te sadece retimle ilgilenmektedir. Ancak Il. Cil t'te deerlerin piya4. Ro sa Luxemburg, TheAccumularion ofCapira/, New York: Routledge, 2003,
s. 104-5; Trkesi: Sermaye Birikimi, ev. Tayfun Ertan, stanbul: Belge, 2004.

SERMAYEDEN EMEKGCNE

lll

sada gereklemesi ve tketim dnyasyla ilgili problemleri ele ala

caktr.
Tm bunlar analizin gelinen noktasnda, kapitalizmin srmesi
iin toplumsal olarak gerekli olan corafi genileme, mekansal
zmler, emperyalizm ve smrgecilii darda brakr. M kemmel
ve kapal bir kapitalist sistem olduunu varsaymaktadr ve sadece
bu artlarda artk deerin kkenini aklayacaktr. Bu varsaym te
orik kapasitesinin ufkunu snrlasa da (zellikle kapital izmin ger
ek tarihsel ve corafi dinamiklerini anlama konusunda), analizini
derinletirmekle ve keskinletirmektedir. Baka yerlerde --zellik
le The Limits to Capital ve Spaces ofCapital'de5- gsterdiim gi
bi Marx bu daha kapsaml meselelerle devlet, d ticaret, smrge
cilik ve dnya piyasasnn inasn anlamak gibi daha byk bir
projeyi ele almaya yneldiinde ilgilenecekti . Fakat Kapital'in bu
noktasnda artk deer retiminin, hangi tarihsel ya da jeopolitik
artlar egemen olursa olsun, piyasa mbadelesinden doamayaca
n gstermekle ilgilidir sadece. Edeerierin mbadelesinden e
deerlilik-yokluu (yani artk deer) retmenin elikilerini zmek
iin baka bir yol bulmak gerekecektir.
Bu kadar dar bir oda benimsernesi Marx'n niin geici olarak
toplumsal rollerden ziyade bireylere getiini de aklyor. Gerek
ten de bireyler mallar deerinin zerinde satarak bakalarn kand
rabilir, hatta bu her zaman olabilir ve olmaktadr. Ama toplumsal
koullara sistematik olarak ve toptan baktmzda, bunun sonucu
Peter'i soyup Paul' e deme yapmaktan ibarettir. Belli bir kapitalist
dierini aldatp paay kurtarabilir, ama birinin kazanc brnn
kaybdr ve toplamda bir artk deerortaya kmaz. Bu yzden tm
kapitalistlerin artk deer kazanmas iin bir yol bulunmak zorun
dadr. Salkl ya da dzgn ileyen bir ekonomi. tm kapitalistle
rin sabit ve iyi bir kar oran elde ettii bir ekonomidir.
i sediimiz kadar eip bkelim, sonu ayn olacaktr. Eer edeerler
mbadele edilirse, bundan artk deer kmaz; eer edeer olmayanlar m
badele edilirse gene artk deer yoktur. . . Sennayenin temel biimini, mo
dem opl um un ekonomik yapsn belirleyen bu biimi analiz ederken, ser5. D avid Harvey, SpacesofCapital: Towards a CriticaiGeography, New York:
Routledge, 200 1 .

 12

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

mayenin herkesin bildii ve deyim yerindeyse Nuh ufanndan kalma bi

imleri olan ccar sermayesi ile tefeci sermayesini lamamen inceleme d
nda brakm olmamzn nedeni de imdi daha iyi anlalm olmal. ( 1 78)

Benjamin Franklin'in syledii "sava soygunculuktur, ticaret . . . do

landrclkttr" sz tarihsel olarak doru olabilir ( 1 79). Kapitaliz
min kkeninde bolca yamactlk, sahtekarlk, soygunculuk ve dn
yanndrt bir yanndan artk deerlerin alnmasnn bulunduu ak
tr. Marx zaten bunun tarihsel nemini reddetmez. Ayn ey uzun za
man devam eden ve bazen son derece kat olan faiz kart tabulara
ramen tefeci sermayesi iin de geerlidir. rnein slam eriatma
gre faiz almak yasaktr. Byk ihtimalle pek o kadar bilinmez, ama
1 9. yzyln ortalarna kadar Katolik Kilisesi de faiz almay yasakl
yordu ve bunun muazzam bir nemi vard. rnein o sralarda Fran
sa'da, muhafazakar Katolikler genellikle yatrm irketlerini gene
levlere benzetiyor ve finansal ilemleri bir tr fahielik olarak gr
yorlard. O dnemden bunu hicveden harika siyasal karikatrler
kalmt r. Paris. Modernilenin Bake nti nde k ullandm bir karika
trde gen bir kadn yal ve ok korkmu grnen bir adam yatrm
irketinin binasna sokmaya alrken yle der: "Yatrm miktar
nz ne olursa olsun verdiim getiri oran iyid ir. Size yumuak mua
mele edeceim."6
Demek ki tccar sermayesi ve tefeci sermayesi (ya da faiz geti
ren sermaye) nemli tarihsel rollere sahiptir. Fakat Marx yle der:
'

ncelememiz srasnda, ccar sermayesi ile faiz geliren sermayenin,

revsel biimler olduunu greceiz ve ayn zamanda, bu iki biimin a
rihsel olarak, niin modem, emel sermaye biiminden nce or aya klk
lar akla kavumu olacak. ( 1 79)

Sermaye dolamnn bu biimleri, der Marx, sanayi sermayesi sah

neye kmadan nce tarihsel varla sahipti. Fakat greceimiz gi
bi, saf haldeki kapitalist retim tarzn tanmlayan sermaye biimi
sanayi sermayesi olacaktr. Sanayi sermayesi arlk kazandktan
sonra, rnn satmak iin tccara, uzun vadeli sabit sermaye yat
nm sorunlarn, vb. zmek iin :yatrmlar bir alandan dierine
6. David Harvey, Paris: Capital of Moderniry, New York: Rouledge, 2003,
s. 1 1 9; Trkesi: Paris, Modernilenin Bakenti, ev. Berna Klner, sanbul: Sel,
201 2.

SERMAYEDEN EMEKGCNE

I LI

kaydnrken de faiz getiren sermayeye ihtiya duyacaktr. B unun

gereklemesi iin sermaye dolamnn ncelikli biimi, hem fi
nans sermayesini hem de tccar sermayesini tikel ihtiyalarna bo
yun edirmek zorundadr. Marx, Kapital'in l l l . Cilt'inde bunun na
sl olduunu ve ne gibi sonular dourduunu ele al r.
u andaki bak amzdan nemli olan genelde kapitalizmde
tccar sermayesinin ve faiz getiren sermayenin konumsalln de
erlendirmektir. Bunlarn 1 6. ve 1 7. yzyllardaki hegemonik ve bas
kn durumlarndan ktklar, 1 9 . yzylda sanayi sermayesine bo
yun edikleri gibi akla yakn bir iddia ortaya atlabilir elbette. Fakat
bugn pek ok kii -ben de onlar arasndaym- finans sermayesi
nin zellikle 1 970'1erden sonra yeniden arlk kazandn iddia
edecektir. ayet durum byleyse, bunun ne anlama geldiini ve ne
yin iareti olduunu deerlendirmek bize dyor.
Gelgelelim, bu meseleyi burada ele alamayacaz. Buradaki ama
larmz asndan nemli olan, Marx' n sanayi biiminde sermaye
dolamnn hegemonyasn kurduunu varsaymasdr (stelik o d
nem iin byk ihtimalle doru bir saplama yapmtr). Bu yzden
de artk deer retimi meselesinin bu erevede zlmesi gereki
yordu. Dolaysyla Marx u sonuca varr:
Sermaye o halde dolamdan doamaz; dolamdan ayr domu olma
s da ayn lde olanakszdr. Sermayenin kkeni ayn zamanda hem dola
mn iinde, hem de dnda olmaldr. . . Bylece ifte sonuca ulam olu
yoruz. .. Parann sennayeye dnmesi,mea mbadelesinin ikin yasalar
na dayanlarak ve k noktas, edeerierin mbadelesi olacak biimde
aklanmahdr. Parababasnn, bu henz larva halindeki kapitalistin, meta
lar deerlerine saln almas ve tekrar deerlerine sal mas, ama yine de bu
srecin sonunda, bata dolama koymuolduundan daha fazla deeri ora
dan ekebitmesi gerekl idir. Kapitalistin bir kelebek olarak douu, hem do
lamn iinde, hem de dnda olacakr. Sorunun koullar ite bunlardr.
Hic Rhodus, hi c sa/ta! ( 1 80- 1 )

B u Latince deyiin en yakn evirisi de herhalde u olurdu: "

te hendek, ite deve ! "

1 14

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

6. B L M: EMEKG C N N ALIM VE S ATIMI

elikinin zm ok da zor deildir. Blm n bal zaten bunu

gsteriyor. Marx argmann yle ortaya koyar:
Bir metann tketiminden deer szdrabilmek iin dostumuz Paraba
basnn dolam alannda, piyasada, kullanm deerinin, deer kayna ol
mak gibi zel bir nitelie sahip olduu ve bunun iin de fiilen ketimi biz
zat emein maddelemi ekli, dolaysyla da deer yaratm demek olan
bir metay bulacak kadar ansl olmas gereklidir. Gerekten de para sahibi
byle zel bir meta bulur piyasada: emek kapasitesi ... dier bir deyile,
emekgc. ( 1 83)

Emekgc emei metada cisimletirecek fiziksel, zihinsel ve insa

ni yeteneklerden oluur. Fakat emekgcnn bal bana bir meta
olmas iin baz nitelikleri olmaldr. ncelikle, "bunu yapabi lmesi
iin bu kimsenin, kendi emekgc zerinde tasarrufta buluna bilme
si, emek kapasitesinin, yani kendi kiiliinin kaytsz artsz sahi
bi olmas gerekir". O halde zgr emeki fikri hayati nem tar
- klelik ya da serf1ik buna uygun deildir. Emeki kendini tm
den teslim edemez; yapabilecei tek ey deer yaratmak iin fizik
sel, zihinsel ve insani yeteneklerini satmaktr. "Ancak bu yolla hem
emekgcn devretmi" -yani baka birinin kullanmna vermi
" hem de emekgc zerindeki mlkiyet hakkndan feragat etmemi
olur" ( 1 83).
Demek ki kapitalist emekiye sahip olamaz; kapitalist sadece
belli bir sre boyunca alma ve deer retme kapasitesine sahip
olabilir.
Para sahibinin pazarda emekgcn meta olarak bulabilmesi iin ikin
ci temel koul udur: Emeki, kendi emeinin gerekletirdii metalar sa
tacak durumda olmayp, kendi canl bedeninde var olan emekgcn bir
meta olarak sata sunmak zorunda kalm olmaldr. ( 1 84)

Bir baka deyile, emekiler kendi hesabna alacak durumda de

ildir.
Parann sermayeye dnebilmesi iin, demek ki, para sahibinin meta
pazarnda zgr emeki bulabilmesi gerekir: emekinin iki anlamda zgr
olmas demektir bu: hem kendi emekgcn kendi sahip olduu bir meta

SERMAYEDEN EMEKGCNE

1 15

gibi satabilecek durumda olan zgr bir birey olmas gerekir, hem de sat
mak iin elinde baka bir meta olmamas, emekgcn gerekletirebil
mek iin gerekli her eyden yoksun bulunmas gerekir. ( 1 84)

Ksacas emeki retim aralarma eriimden yoksun braklm ol

maldr.
Marx' m zgrlk yorumu gerekten de gnmz asmdan ok
isabetlidir. rnein George W. Bush dnyaya zgrlk getirmekten
uzun uzadya bahsederken neyi kastediyordu? i kinci kez seildiin
de grevi devrabrken yaptt kabul konumasmda "zgrlk" ve
"hrriyet" szcklerini yaklak elli kez kullanmt. Marx'm eleti
rel yorumuna gre bunun anlam Bush'un dnyada mmkn olduu
kadar ok sayda insan zgrletirerek retim aralannn dorudan
denetimine ya da eriimine kavuturmak istediidir. Evet, gerekten
de tekil iiler kendi bedenleri zerinde hak sahibi olacak, igc pi
yasasmda bireysel hukuksal haklara kavuacakttr. Prensipte, emek
glerini kime isterlerse satmaya ve aldtkiart cretlerle piyasadan
ne isterlerse almaya haklan vardr. Kapitalist biime sahip emperyal
politikalar getiimiz iki yzytldr byle bir dnya yaratmaya y
nelm itir. Yeryznn her yamnda, yerli ve kyl halklar retim
aralanna eriimden yoksun btraklarak toptan proleterletirilmitir.
Ayn srecin son zamanlardaki neoliberal versiyonlarmda, gelimi
kapitalist lkeler de dahil olmak zere dnya apmda halklarn git
tike daha ok toplumsal katmam mlkszletirilmi, retim arala
r ma bamsz eriimden ya da baka hayatta kalma aralanndan (r
nein yal iiler iin emekli ayl ya da devletin sosyal gvenlik
denekleri) yoksun brak lmr.
Bu "iki u lu" burjuva zgrlnn pazarlanmasnda ortaya
kan ideolojik v e siyasal ironiler Marx'n gznden kamamtr. G
nmzde zgrln olumlu veheleriyle kandrl yor ve olumsuz
vehelerini kanlmaz, hatta doal saymaya zorlanyoruz. Locke'
tan Hayek'e kadar tm liberalizm ve neoliberalizm ideologlar bu bi
reysel hak ve zgrlkleri savunmann en iyi yolunun zel mlkiye
te dayal bir piyasa sistemi ve Marx'm 2. Blm'de tanmladt (ve
incelemesinin mantt gerei kabul ettii) burjuva bamszlk, kar
lkllk ve hukuksal bireycilik kurallan olduunu ne srmlerdir.
Evrensel zgrlk ideallerine itiraz etmek g olduundan (pi
yasada tercihte bulunmak gibi) iyi zgrlklerin (kapitalistlerin ba-

1 16

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

kalannn emeini smnne zgrl gibi) kt zgrlklere ak

ara ar bast uydurmasn kabullenmeye kolayca ikna oluyoruz.
nsanlar retim aralarna eriimden yoksun brakmak ve piyasa
zgrlklerini devam eHirrnek iin biraz bask gerekiyorsa, o da
merudur. Bylece ok gemeden kendimizi hibir muhalefet aya
olmadan McCarthyciliin ya da Guantanamo Krfezi'nin ortasnda
buluveriyoruz. M illetler Cemiyeti'ni kurmaya alan byk 1 iberal
ABD bakan Woodrow Wilson, bu meseleyi 1 907'de Columbia ni
versitesi'nde verdii bir derste yle ifade etmiti:
Ticaret ulusal snrlar tanmadndan ve sanayici btn dnyay bir
pazar yapmak istediinden, lkesinin bayra da sanayiciyi takip etmeli,
ona kapsn kapatan lkelerin kaplar kr lmaldr. Finansrlerin elde etti
i imtiyazlar, zorluk karan lkelerin egemenlii ayaklar altna alnsa bile,
devletlerin bakanlar tarafndan korunmaldr. Dnyann ie yarar tek bir
kesi bile ihmal edilmesin ve kullanlmadan kalmasn diye kolonHer edi
nilmeli ya da oluturulmaldr.

Marx'n temel ide ol ojik amac burjuva zgrlk anlaynn barn

da yatan ikiyzll saptamaktr (tpk Proudhon'un burjuva ada
let kavramiarna bavurmasn sorgulad gibi). George Bush'un
hrriyet ve zgrlk retorii ile Guantanamo Krfezi gereklii ara
sndaki ztlk tam da beklememiz gereken bir ztlktr.
Peki ama emeki nasl bu ikili anlamda "zgrleir"? zgr i
inin piyasada emeiyle niin kapitaliste yaklat sorusu "para sa
hibini hi ilgi lendirmez. Aslnda u anda bizi de pek az ilgilendirir"
( 1 84 ). Marx burada proleterlemenin zaten gerekletiini ve orta
da ileyen bir igc piyasas bulunduunu varsaymaktadr. Ama
yine de "bir nokta"y akla kavuturmak ister:
Doa, bir yanda para ya da meta sahibi, te yanda emekgcnden ba
ka bir eyi olmayan insanlar retmiyor. Bu ilikinin doal tarihte bir teme
li yoktur; insanlk tarihinin btn dnemleri iin ortak toplumsal bir yan
da yoktur. Bunun gemi tarihsel gelimelerin sonucu ve eitli ekonomik
devrimler ile bir dizi eski toplumsal retim biiminin yok olup gitmi ol
masnn rn olduu ak bir eydir. ( 1 84-5)

cretli emek sisteminin zgl tarihsel kkenieri olduu dile getiril

melidir; en azndan cretli emein de, aynen kapitalistin ve deerin
kendisi gibi "doal" olmad gereinin vurgulanmas amacyla.

SERMAYEDEN EMEKGCNE

17

Proleterlemenin tarihi daha sonra 8. Ksm'da ayrntl olarak ele

alnacak. Marx, imdilik btnyle gelimi bir igc piyasasnn
var olduunu varsayar. Gelgelelim unu kabul eder:
Daha nce incelediimiz ekonomik kategoriler de ayn biimde tarihin
damgasn tar. Bir rnn meta olarak. var olabilmesi iin belirli tarihsel
koullar gereklidir. . . Daha da ileri gider, btn rnlerin ounun hangi ko
ullar altnda meta biimini aldn aratrrsak, bunun ancak belli bir re
tim biimi temelinde, kapitalist olan temelinde mmkn olabileceini g
rrz. ( 1 85)

Marx'n herhangi bir retim tarzna deil kapitalist retim tarzna

odakland burada bize tekrar hatrlatlm ol ur.
Gemite eitli bii mlerde var olan meta retiminin ve yine ta
rihsel olarak pek ok biimde var olan para dolamnn Marx'n
zihninde cretli emek biimlerinin ykseliiyle i likili olduu ak
tr. Bu evrimlemelerin hibiri kapitalist retim tarznn egemenli
inin douunda birbirinden bamsz deildir. Yine burada da ta
rihsel ve mantksal argmanlarn i ie getiini gryoruz. Meta
retimini parasaliamaya ve her ikisini de cretli emein metala
masna balayan toplumsal olarak gerekli i l ikinin belirgin tarihsel
kkenieri vardr. B ize sradan ve mantkl grnen cret sistemi ve
igc piyasas Avrupa feodalizminin sonuna doru emin olabili riz
ki byle grnmyordu.
Yalnz bana para ve meta dolam, sermayenin varoluunun tarihsel
koullarnn domasna yetmiyor. Onun doabilmesi iin, retim aralar
nn ve geimlik mallarn sahibinin pazarda emekglerini salan tgr
emekileri bulabilmesi gerekiyor. Bu tek tarihsel nkoul btn bir dnya
tarihini belirlemekedir. Bu yzdendir ki sermaye ilk ortaya kyla bir
likle toplumsal retim srecinde yeni bir an baladn ilan ediyor.
( 1 85)

Ancak emek.gc, baka hibir metaya benzemeyen kendine has,

zel bir metadr. ilk nce ve en nemlisi, de,:er yaratma kapasitesi
ne sahip tek metadr. Toplumsal olarak gerekli emek zamanlar me
talarda cisimleenler emekilerdir, emekgcn kapitaliste satan
emekilerdir. Kapitalist de artk deerin retimini organize etmek
iin bu emekgcn kullanr. Ama una dikkat etmeliyiz: Emekg
cnn dolamdaki biimi M-P-M'dir (emeki emekgcn piyasa-

1 18

MARX'IN KAPiTAL'i iiN K ILAVUZ

ya sunar ve para karlnda satar, ardndan hayatta kalmas iin ge

rekli metalar satn alr). Demek ki, emeki her zaman M-P-M devre
sindeyken, kapitalistin P-M-P' devresinde altn unutmamak ge
rek. Bu yzden kendi durumlarn dnrken farkl kurallara uya
caklardr. Emeki edeerierin mbadelesinden memnun olabilir,
nk nemli olan kul lanm deerleridir. Kapitalist ise edeerierin
mbadelesinden artk deer kazanma sorununu zmek zorundadr.
O halde meta olarak emekgcnn deerini belirleyen nedir?
Cevap karmak tr, nk emekgc alldk anlamda bir meta de
ildir. Sadece deer yaratan tek meta olmakla kalmaz, ayn zaman
da deerini belirleyen unsurlar gmlein ve ayakkabnn deerini
belirleyen unsurlardan hem ilkesel olarak hem de ayrnt lar bak
mndan farkldr. Marx bu farklar neredeyse hi detaya girmeden
belirtir:
Emekgcnn deeri, dier btn metalarda olduu gibi, bu zel nes
nenin retimi ve dolaysyla yeniden retimi iin gerekli emek zamanyla
belirlenir. Emekgc bir deere sahip olduuna gre, kendisinde madde
lemi ortalama toplumsal emein belirli bir niceliinden daha fazlasn
temsil etmez... Belli bir bireyin emekgcnn ret imi, onun kendisini ye
niden retmesinden ya da varlndevam ellirmesinden oluur. Bireyin var
ln srdrebilmesi iin, belli miktarda geim aracna ihtiyac vardr. Bu
nedenle, emekgcnn retimi iin gerekli emek zaman, kendini bu geim
aralarnn retimi iin gerekli zamana indirger; baka bir deyile, emekg
cnn deeri, emekinin varln srdrebilmesi iin gerekli olan geim
aralarnn deeridir. ( 1 86)

Bu yzden emekgcnn deeri, emekinin verili bir yaam dze

yinde yeniden retimi iin gereken tm metalarn deeriyle belirle
nir. Ekmein deerini, gmlein ve ayakkabnn deerini, emekile
ri hayatta tutan ve yeniden reten tm dier eylerin deerini topla
dmzda elde ettiimiz rakam, emekgcnn deerini belirler.
Bu gayet basit bir hesap gibi grnr ve ilk bakta ilkesel ola
rak herhangi bir metadan fark yoktur. Peki ama bu "ihtiyalar" na
sl belirlenir? htiyalar emei tm dier metalardan ayrr. B ir ke
re emek harcanrken "belirli miktarda insan adalesi, siniri, beyni,
vb. harcanm olur ve bunlarn yerine konmas gerekir". Emekile
rin belli bir emek tr harcamalar gerektiinde (rnein kmr ma
deninde), emek vermeyi srdrebilmek iin rnein daha fazla et

SERMAYEDEN EMEKGCNE

1 19

ve patates yemeleri gerekebilir. stelik "geim aralar, onun, al

an bir insan olarak normal durumunu srdrmesine yeterli olmal
dr". Yine burada da "normal" nedir? Emekinin "yaad lkenin
iklimi ile dier fiziksel koullarna gre" deien "yiyecek, giye
cek, yakt, barnak gibi doal ihtiyalar" vardr ( 1 86). iilerin ih
tiyac lman blgelerde farkl, kutuplarda farkldr. Ama ardndan
gerekten nemli deiiklik gelir:
teyan dan, zorunlu denilen ihtiyalarn saysnn ve byklnn, ve
ayn zamanda bu ihtiyalarn karianma tarznn, bizzat kendileri tarihsel
bir gelimenin rndr, ve bu yzden geni lde o lkenin uygarlk d
zeyine ve zellikle de zgr emekiler snfnn olutuu koullara ve buna
bal olarak alkaniki ara ve beklentilere baldr. Bu nedenle, dier meta
larn durumunun tersine, emekgc deerinin belirlenmesinde, iin iine
tarihsel ve manevi bir e de girmektedir. ( 1 86-7)

Bunun anlam emekgcnn deerinin snf mcadeleleri tarihin

den bamsz olmaddr. stelik bir lkedeki "uygarlk dzeyi",
rnein burjuva reform hareketlerinin gcne gre deiir. Saygn
ve erdemli burjuvalar zaman zaman kitlelerin yoksulluu karsn
da afallar, kendilerini sulu hisseder, saygdeer bir toplumda in
sanlarn ounluunun bu ekilde yaamasn kabul edilemez bulur
lar. Yeterli barnma, yeterli kamu sal. yeterli eitim, yeterli u
nun ya da bunun salanmasnda srar c olurlar. Bu yndeki nlem
lerden bazlar zkara dayal grlebilir (rnein kolera salgn s
nf snrlarnda durmaz). ama bir nebze de olsa uygarlk deeri an
layna sahip olmayan bir burjuva toplumu olamaz ve emekgc
nn deerini belirlemekte bu anlayn nemli bir rol vardr.
Marx burada belirli bir zamanda belirli bir toplumda makul sa
ylan cretin koullarn belirleyen bir metalar toplam olduu ilke
sine bavurmaktadr. Bu durumlarn ayrntlarn tartmaz. Onun
yerine, emekgcnn deeri sabitmi ve biliniyormu gibi teorik
soruturmamz srdrrz. Halbuki bu veri srekli deiir; her ha
lkarda esnek olmal. emekinin yeniden retim maliyetlerini, ei
tim ve vasflarn yeniden retme maliyetlerini, bir aile kurup ii
snfn (niceliksel ve niteliksel olarak) yeniden retme maliyetleri
ni, vb. yanstmaidr ( 1 87-8).
Meta olarak emekgcnn dikkate deer baka bir zellii daha
vardr. Kapitalist piyasaya girer ve btn metalarn (hammaddeler,

1 20

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

makineler, vb.) parasn kullanmadan nce der, ama emekgcn

kiralar ve bu gc kul landktan sonra parasn der, Fiiliyatta, emek
i emekgc metasn kapitaliste verir ve gnn sonunda da paras
nn denmesini umar. Fakat paras her zaman denmez; iflas eden
firmalar cretierin zerine konabilir ( 1 89-90). rnein bugnk
in'de (i naat gibi) baz sektrlerdeki igcnn byk bir ksmna
ve belli blgelerdeki, zellikle Kuzey'deki emekilere cretleri ve
rilmemekte, bu yzden yaygn direniler yaanmaktadr.
Marx'n sylemek istedii, emeki iin kabul edilebilir yaam
standard mefhumunun doal, toplumsal, siyasal ve tarihsel koul
lara gre deitiidir. Bir toplumda kabul edilebilir olan standartla
rn (rnein bugnk sve'te) baka bir toplumda (bugnk in'
de) kabul edilir olmayaca, A BD'de I 850'de kabul edilebilir olann
bugn kabul grmeyecei aktr. Demek ki emekgcnn deeri
ok deikendir ve sadece fiziksel ihtiyalara deil. ayn zamanda
snf mcadelesinin artlarna, l kedeki uygarlk dzeyine ve top
lumsal hareketlerin tarihine (bu hareketlerden bazlar iilerin ken
di balarna dorudan yrttkleri mcadelelerin ok daha tesine
gider) baml dr. Sosyal demokrat partiler herkese eit salk, ei
tim. yeterli barnma. kamusal altyap -park, su. toplu tama, ka
nalizasyon- gibi taleplerin yan sra asgari cretle tam istihdam
frsat gibi uygulamalar savunuyor olabilir. Tm bunlar toplumsal
ve siyasal duruma bal olarak uygar l kelerin temel ykmllk
leri gibi grlebilir.
Sonuta emekgc baka hibir metaya benzemez. Benzeri ol
mayan deer yarat cs olur; ayrca deerinin belirlenmesinde de ta
rihsel ve manevi unsurlar devreye girer. Bu tarihsel ve manevi un
surlar son derece geni bir siyasal, dinsel, vb. gler yelpazesinden
etkilenmektedir. Vatikan bile emein koullar hakknda etk ili ge
nelgeler yaymlamtr; Latin Amerika'da revata olduu dnemde
kurtulu teolojisi yoksu ll arn yaam standartlarna odaklanarak I 960'
lardaki ve 1 970'1erdeki devrimci hareketlerin glenmesinde ki lit
rol oynamtr. Demek ki emekgcnn deeri sabit deildir. Sade
ce geimi ik metalarn maliyetleri deitii iin deil, ayn zamanda
emekiyi yeniden retmek iin gereken meta kmesi ok geni bir
gler yelpazesinden etkilendii iin bu deer dalgalanr. uras
ak ki emekgc kendi devamn salayan metalarn deerindeki

SERMAYEDEN EMEKGCNE

121

deiikliklere kar duyarldr. Ucuz ithal mallar bu deeri drr;

o yzden ABD'de Wai-Mart olay emekgcnn deerinde nemli
bir elki yaratmtr. in'de emekgcnn ar dzeyde smrlme
si, ucuz ithal mallar sayesinde ABD'deki emekgcnn deerini d
k tutmaktadr. Bu durum kapitalist snfn pek ok kesiminin in
maliarna kar gmrk duvarlarnn ykseltilmesine direniini de
aklyor; nk duvarlar yksehildii takdirde ABD'de geim ma
liyetleri ykselecek ve iiler daha yksek cretler istemeye bala
yacaktr.
Marx bu trden meseleleri ksaca ele ald klan sonra bir kenara
ayrr ve "bununla birlikte belli bir lkede, belli bir dnemde, emek
i iin gerekli olan geim aralarnn ortalama miklar pratik olarak
bi linen bir dzeydir" ( 1 87) der. Marx akkan ve srekli deiim ha
l indeki bir eyi belli bir lkede belli bir zaman iin "bilinen bir veri"
diye niteleyerek sabitler. Peki bu hamlesi makul mdr? Teorik ba
kmdan artk deerin nasl retilebileceini aklamasn mmkn
klar, ama bunun da bir bedel i vardr.
Gerekten de ulusal ekonomilerin ounda bu dzeyi saptamak
iin yollar bulunmutur. rnein asgari cretle ilgili yasalarda veri
li bir yer ve zaman iin sabit bir rakamn nemi kabul edilir, fakat
bu rakamn yksehi l i p ykseltilmeyecei konusundaki politikalar,
emekgcnn deerinin saplanmasnda siyasal mcadelenin oyna
d roln mkemmel bir rneini vermektedir. Gemi yllardaki
"geimlik cret" mcadeleleri de hem genel dzey fikrini hem de
bu dzeyin ne olaca konusundaki toplumsal mcadeleyi gster
mektedir.
Yoksulluk dzeyi olarak bilinen eiin saptanmasnda Marx'n
formlasyonuyla daha da ilgin bir parale l l ik vardr. 1 960'Iarn or
tasnda Moll ie Orshansky yoksulluk snrn tanmlamak iin geli
tirdii yntemde rnein drt kiilik bir ailenin kabul edilebil i r as
gari bir dzeyde yeniden retimi i in zorunlu olan metalar kmesi
ni almak iin gereken paray saptamtr. Marx'n bahsettii trden
bir dzeydir bu. Fakat kamu politikalarnn (rnein Sosyal Yardm
ve Sosyal Sigorta demeleri) temeli haline gelen bu tanmla ilgili
tartmalar I 960'1ardan beri srmektedir. Piyasadaki meta sepetinin
tam olarak neleri iermesi gerektii -ulama ne kadar, giyinmeye
ne kadar, gdaya ne kadar, kiraya ne kadar gerekir (ayrca gnmz-

1 22

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

de bir cep telefonuna mutlaka ihtiya var m?)-- tartma konusu

dur. Bugn drt kiilik bir aile iin rakam ylda 20.000 dolarn s
tndedir. Sa kanat hep meta sepetini yanl setiimizi ve bu yz
den yoksulluu abarttmz syler; oysa New York gibi pahal
yerlerde yaplan almalar yoksulluk snrnn en az 26.000 dolar
civarnda olmas gerektiini gsteriyor. Tarihsel, siyasal ve manevi
argmanlarn burada etken olduu aktr.
imdi M-P-M devresi sayesinde emekgc dolam fikrine ve
bu devre ile kapitalistin P-M-P + tiP devresiyle almas arasndaki
farka geri dnelim. Marx'n yorumu yledir:
Saln alann, kapital isin mbadeleyle elde ettii kullanm deeri, ken
disini ancak fiilen kullanlmak la, emekgcnn tketimiyle ortaya koyar. . .
Emekgcnn tketimi, metalarn ve artk deerin birlikte ve ayn zaman
da retimidir. Emekgcnn tketimi, dier her trl metada olduu gibi,
piyasann ya da dolam alannn snrlar dnda tamamlanr. ( 1 90- 1 )

Bu ndan sonra da byk bir perspektif deiimi gndeme gelir:

Bay Parababasn ve emekgc sahibini yanmza alarak birlikte bir s
re iin, her eyin ortada ve herkesin gz nnde getii bu grltl alan
brakyoruz ve hep birlikte kapsnda "i i Olmayan Giremez! " levhasyla
bizi karlayan, gizli kapakl retim alanna geiyoruz. Burada yalnz ser
mayenin nasl rettiini deil, bizzat sermayenin nasl retildiini de gre
ceiz. Ve sonunda kar yapmann s larn da aa kartacaz. ( 1 9 1 )

;r

Marx son olarak burjuva anayasacln v e hukukunu arpc bir bi

imde eletirir. Dolam ve mbadele alann terk etmek, anayasal
adan " i nsann doutan var olan haklarnn tam bir cenneti" olarak
kurulan alan terk etmektir. Piyasada egemen olan "yalnzca zgr
lk, Eitlik, Mlkiyet ve Bentham'dr".
zgrlktr, nk metann, diyelim emekgcnn hem alcs hem
satcs yalnzca kendi serbest iradelerinin hkm altndadrlar... Eitliktir,
nk birbirleriyle basit meta sahipleri olarak iliki iine girerler ve ede
eri edeerle mbadele ederler. Mlkiyettir, nk taraflar kendi mallar
olan eyler zerinde asarrufta bulunurlar. Ve Bentham'dr, nk her iki
taraf da yalnz kendisini dnr. Bunlar bir araya getiren ve iliki iersi
ne sokan tek g bencillik, kazan ve zel kiisel k ardr. Herkes yalnz
kendini dnr, kimse geri kalana kulak asmaz ve byleyaptklar iin de,
eylerin nceden dzenlenmi uyumu gerei ya da kadiri mutlak ve akdi-

SERMAYEDEN EMEKGCNE

1 23

ri ilahi ile hepsi de herkesin mutluluu ve yarar adna, kendi karl kl

karlar adna elbirliiyle alrlar. ( 9 1 )

Marx' n, liberal burjuva anayasacl v e piyasa kanununun standart

biimine dair son derece ironik tanmlamas bizi argmanndaki
son gei aamasna getiriyor:
" Vlger serbest icarei"lerin grlerini, fikirlerini ve sermaye ile c
ree dayanan oplum hakkndaki yarglarnn lsn aldklar bu basit do
lam ve meta mbadelesi alanndan karken, dramatis personae'mizin
[oyundaki kiiler] yzlerinde bir deiiklik olduunu gryoruz. Eski para
sahibi imdi kapitalis olarak nde almla yryor; emekgc sahibi onun
emekisi olarak pei sra onu izliyor. Biri nemli insan pozunda, srkan,
ibilir; teki sklgan, ekingen,.kendi derisini pazara gtren ve yzlmek
en baka umudu olmayan biri gibi. ( 1 9 1 -2)

B u rjuva haklar zerine, emekinin szde zgrlnn ikiliini

yanstan bu dnceler, retimin tipik olarak fabrikada gerekleen
ve ok daha az gze arpan uran ele almaya yumuak bir gei
le gememizi salyor. imdi de Marx' bu diyarda takip edeceiz.

DRDNC BLM

Emek Sreci ve Artk Deer

retim Sreci

KAPiTAL'iNiN 1. CiLDiNDE MARX'IN ARGOMANTAS YONUNUN GZERGAHI

KULLANIM DEERLERI

(/

\
"'------

META

SOMUT EMEK

"D

EERLER
(Toplumsal
olarak gerekli
___...-/ emek zaman)

"-----

EYLER ARASINDAKI
TOPLUMSAL ILiKILER

SAHiPLER
(SATlCI LAR)

PARABIIMi

-.....__

/
-----

GRELi BiiM

DEER LS

PIYASA
MBADELESi

___../'

SOYUT EMEK

MBADELE
DEERi
/ BIiMI '-._

MBADELE DEERLERi

PAR
BIIMi

EDEER BiiM

PARAMETA

""\

PARA

"'--- / "'---- / "'---- /

SRE HALiNDE DEER

(Mbdele J:,;deAerlilitil

BORLULAR

"--

PARA

DOLAlM ARACI

SAHiP OLMAYANLAR
(ALICILARl

INSANLAR ARASINDAKi
MADDi ILIKiLER

_/

"--

KacoC

SERMAYE

ALACAKLlLAR
(Artk

SERMAYE

/
KAR

ALIMI VE
SATIMI

Deter ve Edeterlilik Yok l utul

;/

INIF
ADELESi

"-EMEK

Marx'n argmannn buraya kadarki ynelimine yle bir dnp

bakmak istiyorum. Bunu onun diyalektik argmantasyon zincirinin
ematik temsilinin yardmyla yapacam (bkz. yukardaki ekil).
Marx'n argmann bu biime indirgemek, kanlmaz olarak d
ncesinin zenginliine hakszlk oluyor, ama aprazakmlarn tr
blanslan arasnda daha rahat yolculuk etmek iin akl yrtmesi-

EMEK SRECi YE ARTIK DE ER RETM SRECi

1 25

nin bir nevi bilisel haritasn karmann faydal olduunu dn

yorum.
Marx, kul lanm ve mbadele deerlerinin ikiliini cisi mletiren
btnsel meta kavramyla balar. Mbadele deerinin altnda, top
lumsal olarak gerekli emek zaman olarak btnsel deer kavram
yatmaktadr ("toplumsal olarak gerek li " , birilerinin kullanm dee
rini istedii ya da gereksindii anlamna gelir). Deer somut ve so
yut emein ikiliini iselletirir; bunlar da deerin greli ve edeer
deer-biimlerinde ifade edildii bir mbadele ediminde birlemi
lerdir. B uradan deerin evrenselliinin temsilcisi olarak para-meta
su yzne k ar, ama bu durum kiiler arasnda maddi ilikiler ve
eyler arasnda toplumsal ilikiler olarak anlalan meta fetiizmini
reten toplumsal iliki olarak deerin isel anlamn gizler. Piyasa
da insanlar birbirleriyle insanlar olarak deil, eylerin alc lar ve sa
tclar olarak ilikilenirler. B u rada Marx, liberal teoride olduu gi
bi, zel mlkiyet haklarn, hukuksal bireyleri ve kusursuz ileyen
piyasalar varsaymaktadr. Bu dnyada deerin temsili olan para iki
farkl ve potansiyel olarak uzlamaz rol stlenir: Deerin ls ve
dolam arac olu r. Fakat nihayetinde tek bir para vardr ve iki rol
arasndaki gerilim grnte yeni bir para il ikisiyle, yani borlular
ile alacak l lar arasndaki ilikiyle zlmektedir. Bylece odamz
dolamn M-P-M biiminden P-M-P dolamna kayar. Bu dolam
da bir ey olarak deil, artk deer (kar), yani P-M-P + P reten bir
deer dolam biimi olarak tanmlanan sermaye kavram nn proto
tipi niteliindedir elbette. Bu durum da, kusursuz piyasa mbadele
sinde varsaylan edeeriilik ile ark deer retiminin gerektirdii
edeerl ilik-yokluu arasnda bir eliki dourur. Sz konusu eli
ki piyasada alnp satlabile n, sonra da deer ve dolaysyla artk de
er retmekte kullanlabilen emekgcnn varl sayesinde z
lr. Bylece en nihayetinde sermaye ile emek arasnda bir snf ili
kisi olduu eklindeki byk fikre ularz.
Bunun nedensel bir argman zinciri olmadna dikkat edin lt
fen. Argman meta i indeki basit bir kartlktan ibaretken genile
dii ve kapitalist retim tarz nn ileyiinin farkl ynlerine dair gi
derek daha ok igr salayan tedrici bir ilerleme kaydettii iin
dir ki farkl karm aklk dzeylerine ulamay gerektirir. Bu diya
lektik genileme kitap boyunca devam eder; rnein snf il ikisi-

1 26

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

nin ve snf mcadelesinin ortaya knda, ayrca i k i l i mutlak ve

greli artk deer kavramlarnda bu genilemeyi grebiliriz. Bu ge
ni leme artk deer retimi dnyasna younlaan I. Cilt'in tamam
ile ncelikle artk deerin dolamna ve gereklemesine odakla
nan II. Cilt arasnda eik atlayarak bir makro ikilie dnr. re
tim ile gerekleme arasndaki gerilimler (elikiler) III. Ci lt'teki
kriz teorisine dayanak oluturur. Ama bunlar zerinde durursak faz
la hzl ilerlemi oluruz.
Bu bilisel harita Marx 'n argmann organik olarak ve hangi
diyalektik sraylarla "gelitirdiini" daha iyi tasavvur etmemize
yardmc olu r. Fakat bu emann sadece bir iskelet olduunu ve
Marx'n bu iskeletin zerine etiyle kemii yle, dinamik. evrimleen
ve elik ili bir kapitalist retim tarznn gerek analizini koyduu
nu ltfen unutmayalm.
7. B L M: EMEK S R ECi VE " DE ERLENME S RECi"

imdi "grltl" piyasa alann. zgrlk, eitlik. mlkiyet ve Bent

ham alann terk ediyor ve " i Olmayan Giremez" levhas asl kap
dan emek srecinin iine giriyoruz. Ne var ki bu blm belli bir a
dan olaanddr. Marx ou yerde, sadece kapitalist retim tarzna
has ve bu tarz iinde formle edilmi kavramsal kategorilerle ilgi
lendiini srarla belirtmitir. rnein deer evrensel bir kategori de
il, burjuva anda ortaya kan kapitalizmin kendine zg bir
zelliidir (grdmz gibi, klelik artlarnda Aristoteles'in by
le bir kavram ortaya atmas mmkn deildi). Ama bu blmn
yaklak ilk on sayfasnda Marx evrensel, mmkn olan her retim
tarzna uygulanabilir bir tartmaya girer. " B i z ilk nce, emek sre
cini," der Marx. "belli toplumsal koullar altnda ald zel biim
lerden bamsz olarak incelemek durumundayz" ( 1 93). Bylece
daha nce benimsemi olduu bir tavr teyit eder: emek ''btn top
lum biimlerinden bamsz olarak, insanolunun varl iin zorun
lu bir kouldur; bu ezeli ve ebe di doal zorunluluk olmakszn insan
ile doa arasnda madde alverii (metabolizma) ve dolaysyla da
yaam olamazd" (57).
Fakat bu ifadeleri. " insan ile doa", kltr ile doa, doal ile ya
pay, zihinsel ile fiziksel arasnda ak bir ayrm olduunu varsayan

EMEK SRECi VE ARTIK DE ER RETM SRECi

1 27

ve tarihi iki ba msz kuvvet olan insanlk ile doa arasnda devasa
bir mcadele olarak gren tandk burjuva ereve iinde yorumla
yamayz. Marx'a gre emek srecinde byle bir ak aynn yoktur.
Emek sreci ayn anda hem tmyle doal hem de tmyle insani
dir. Doal olan insani olandan ayrmann imkansz olduu bir "me
tabolizma" ura olarak diyalektik bir ekilde incelenmektedir bu
sre.
Ama aynen metada olduu gibi, btnsel emek sreci kavramn
da derhal bir ikilik tespit ediyoruz. Marx'a gre, "hem insann hem
doann katld ve insann kendisi ile doa arasndaki maddi tep
kimeleri diledii ekilde balatt, dzenledii ve denetiedii bir
sre" sz konusudur. nsanlar evrelerindeki dnyayla i likileri a
sndan aktif znelerdir. O halde insan,
doann rnlerini kendi ihtiyalarna uygun bir biimde ele geirebilmek
iin kollarn, bacaklarn, kafasn, ellerini ve vcudunun doal glerini
ele geirerek, doa glerinden birisi olarak onun karsna geer. D dn
ya zerinde bu ekilde etki yaparak onu deiinnekle, ayn zamanda ken
di doasn da deitirir. ( 1 94)

Marx'n doayla iliki konusundaki diyalektik formlasyonuyla en

ak ekilde karlatmz yer burasdr. Kendimizi dntrme
den evremizde olup bitenleri dntremeyiz. Tersten sylersek,
evremizde olup biten her eyi dntrmeden kendimizi dnt
remeyiz. Bu diyalektik ilikinin btnsel nitelii, doann "dsal
latrlmasn" ve toplumun "iselletirilmesini" gerektirse bile asla
deitirilemez. Dnyay deitirerek srekli kendini deitirmek ve
tersine, kendini deitirmeden srekli dnyay deitirmek eklin
deki bu diyalektik, gerek insan toplumlarnn evrimini gerekse do
ann kendisinin evrimini anlamakta temel niteliktedir. Ama bu s
re insanlara zg deildir - karncalar da bunu yapar, kunduzlar
da bunu yapar, her trl organizma bunu yapar. Dnya zerindeki
hayatn btn tarihi bu trden diyalektik etkileimler le dolup taar.
rnein James Lovelock, Gaia hipotezinde bugn bizi hayatta tu
tan atmosferin hep var olmadn, bir zamanlar metanla beslenip
oksijen reten organizmalar sayesinde olutuunu i ddia eder. Orga
nik yaamn diyalektii ve doal dnyann evrimi teden beri mer
kezi nemde olmutur.

128

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

Marx nceki eserlerinde (muhtemelen Feuerbach'n antropolo

jik formlasyonlannn yan sra Kant'n daha nceki antropolojisi
ne de dayanarak) insann, ayrt edici zellikleri olan bir "tr varl"
olduu fikrine byk nem verir. Bu fikir Kapital'de arkaplana d
er, ama burada olduu gibi zaman zaman metne glgesini drr.
O halde em eimizi mnhasran insani yapan nedir? "rmcek," der
Marx,
iini dokumacya benzer ekilde yapar; ar da peteini yapmakta pek ok
mimar utandracakr. Ne var ki en kt mimar en iyi ardan ayran ey,
mimarn yapy gerek hayatta kurmadan nce, onu muhayyilesinde kura
bilmesidir. Her emek srecinin sonunda, daha nceden iinin zihninde
balang halinde fikir olarak var olan bir sonu elde ederiz. ( 1 94)

Bu nemli bir nermed ir. nce kafamzda bir fikir vardr, der Marx,
ardndan bu fikri gerekletiririz. Bu yzden insann retken faali
yetinde daima "ideal" (zihinsel) bir urak, topyac bir urak vardr.
stelik bu urak geliigzel deildir: " i, zerinde alt mal
zernede yalnzca bir biim deiiklii yapmakla kalmaz, ayn za
manda... kendi amacn da gerekletirir." Faaliyet amaca ynelik
tir. " stelik bu bilinli bir amatr, faaliyet tarzn yasa katlyla
belirler ve kendi iradesi ni de bu amaca tabi klmak zorundadr. Bu
tabi olu, geici bir ey de deildir." ini n dikkatli olmas gerekir
- bizim de yle:
iin nitelii ve yaplma biimi ii iin ne kadar az ekiciyse ve bu neden
le ii bedenini ya da zihnini kullanma ynnden ne kadar az zevk alyor
sa o derece dikkatli olmak zorundadr. ( 1 94)

Bu kritik nem tayan pasajlar hakknda sylenecek baz eyler

vardr - ve bunlar gerekten nemlidir. B i r kere, Marx'n burada
Fourier'in emek srecine dair fikirlerine itiraz ettiine phe yok.
Fourier almann nee li, tutkulu ve erotik bir faaliyet olmas, hat
ta salt oyun olmas gerektiini dnyordu. Marx bunun hi de
byle olmadn syler. Hayal edilen eyin gereklemesi, bilinli bir
amaca u lalmas gayretle almay ve zdisiplini gerektirir. kinci
si, Marx burada zihinsel kavramlara, bilinli ve maksatl eyleme ha
yati bir rol tanr ve bu da sk sk ona atfedilen, maddi koullar bilin
ci belirler, dnce tarzmz hayatmzdaki maddi koullarn hkm
altndadr, eklindeki argmanla eliir. Marx, burada aka. ha-

EMEK SRECi VE ARTIK DEGER RETM SRECi

1 29

yr, der, ideal'in (zihinsel'in) fiilen yaptklarmza arac lk ettii bir

urak vardr. Mimarn dnyay dnme ve bu dneeye gre dn
yay yeniden yapma kapasitesi vardr - ay nca burada mimar bir
meslekten ziyade metafor olarak kullandm hatrlamak nemlidir.
Baz analizciler Marx'n bu pasajda ya kendi dsturlarn unuttuu
nu ya da aslnda izofren olduunu ve iki Marksizm yarattn ne
srmektedirler: B irinde bu pasajn yazar olan, fikirterin ve zihinsel
faal iyetlerin serbest hareketine izin veren Marx, dierinde ise deter
minist, bilincimizi ve yapp ettiimiz her eyi maddi koullarn be
lirlediini savunan Marx. ki grn de ikna edici olmad kana
atindeyim. Kapital'de, yani yaymlanmak zere dikkatle gzden ge
irilmi (daha sonra eletiriler nda deitirilmi) olan bir eserin
nemli bir blmnde Marx'n kendi dnya anlayyla pek tutarl
olmayan bir konum almas olacak i deildir. Bu pasajlar defterle
rinden birinde, hatta Grundrisse'de olsa anlamak mmknd. Fakat
Kapital'in argmanndaki merkezi gei uraklarndan birindeyiz.
Bu yzden de ciddi bir okuma ve dikkatli yorumlamay hak ediyor.
Marx'n metabolik bir urak olarak emek srecine dair diyalek
tik anlay derhal, fikirterin yoktan var olamayacan akla getiri
yor. Fikirler bir bakma tmyle doaldr (burada Hegelci idealizm
le temelden atan bir konum alr). O halde fikirterin maddi doay
la metabolik ilikiden doduunu ve daima bu kkenin izini tad
n sylemenin tuhaf bir yan yoktur. Dnyaya dair zihinsel kavra
yiarm z maddi deneyimlerimizden ve dnyadaki merkezi bala
nmlarmzdan kopuk deildir; bu yzden de sz konusu batanm
lardan bamsz olamazlar. Ama isel iliki kanlmaz olarak d
sallar (para ile meta rneiyle paralellik burada reticidir). Tp
k para d nyasnn (zellikle simgesel biimler aldnda) metalar
ve metalarn kullanm deerleri dnyasyla ztlk iinde grnmesi
ve "gerekten" ztlk iinde olmas (bkz. fetiizm argman) gibi , zi
hinsel kavramiarm z biim vermek istediimiz maddi dnya ile d
sal bir ilikiye girer. Bu yzden im gelemimiz serbest kaldnda, u
nu deil de bunu ina edeceim diyebildiinde ve dediinde, doa
glerini (insan kas dahil) kullanarak maddi unsurlar biimlendir
dii ve bylece yeni ve farkl bir ey rettiinde (rnein ark ban
daki mleki) diyalektik bir hareket gerekleir. Marx'n buradaki
formlasyonunda fikirlere ve zihinsel kavrayiara belli bir aklk

1 30

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

sz konusudur. Tpk parasal sistemin kontrolden kp finansal kriz

ler yaratmasnda olduu gibi, zihinsel kavraylarmz (ideolojik sap
lantlarmz) da kontrolden kp krizler yaratabilir. Nitekim Marx'n
genel ol arak burjuva dnya gr, Robinson Crusoe fantazileri,
mlkiyet dkn uydurma bir bireyciliin ve kusursuz ileyen pi
yasalarn kulsanmas karsndaki konumu genel olarak budur. Pa
rasal sistem toplumsal olarak gerekli emein maddi dnyasyla ili
kisinde nasl bir noktada akln bana toplamaya zorlanyorsa, hala
fena halde iimizde olan burjuva dnya kavray da, adakapita
lizmin sarmal halinde artan toplumsal ve evresel problemleri kar
snda daha doru bir zihinsel kavray konfigrasyonuna yer ver
mek zorunda kalmaktadr. Doru zihinsel kavraylar (genelde
"salt" styapyla ilikilendirilirler, fakat Marx'n bu alan meselele
rin "bilincine vardmz" ve onlar zerinde "sava yrttmz"
alan olarak tehis ettiini unutmayalm) zerine yryen mcadele
nin burada nemli bir rol vardr. Aksi takdirde Marx Kapital'i yaz
makla niye o kadar bousun ki? Dolaysyla, Marx'n zihinsel kav
ram lar, bilinci, maksatll ve balanma y konumlandrd bu u
rak, toplumsal evrimin dinamikleri ve emek yoluyla doann ve in
san doasnn dntrlmesiyle ilikisinde kesinlikle bir sapma
deildir. Aksine temel niteliktedir.
Marx ayn zamanda projeleri (rnein ev inaatn) tamamlama
nn ok alma gerektirdiini ve bir projeye baladmz zaman
genellikle onun snrlar iine hapsolduumuzu sylemektedir. Pro
jemizi tamamlamak istiyorsak taleplerine boyun emel i, benliimi
zi ve tutkularmz onun amaca ynelik younluuna tabi klmal
yz. rnein bir kitap yazmaya her baladmda, kulaa ok parlak
ve heyecan verici gelen bir fikirle balarm, ama bitirdiim srada
kendimi hapisten km gibi hissederim! Fakat burada ok daha
kapsaml bir anlam vardr. Marx'n eletirel duyarl l nn barnda.
insanlarn (dnyaya dair yanl zihinsel kavramlar yle dursun)
kendi rnlerine ve projelerine kolayca tutsak olabilecei fikri yat
maktadr. Bu eletirel duyarl lk, Marx'n byk bir g ve ikna edi
cil ikle yapt gibi kapitalizme yneltilebilecei kadar amanszca
komnizme, sosyalizme ve antik Roma'ya da yneltilebilir.
B u pasajlar ilgin klan bir nokta daha vardr. Marx burada emek
srecine sadece yaratclk deil, soyluluk da aifediyormu gibi g-

EMEK SRECi VE ARTIK DE ER RETM SRECi

rnyor bana. B u radaki argman son derece Romantik buluyorum.

Marx'n 1 9 . yzyl ba Romantizminden etkilendiine hi phe yok
tur. l k yazlar Romantik duygular ve anlamlarla y kldr. Bu du
yarl lk sonraki yazlarnda (yabanclama kavramlar 1844 Elyaz
malar nd aki son derece kavgac halinden Kapital'deki daha teknik
anlamlara gemi olmasna ramen) arkaplanda kalm olsa da bu
nun varln sezmek zor deildir. Fakat burada dorudan doruya,
insann imgelemine uygun olarak ve bir amala dnyay radikal e
killerde dntrebileceini, stelik bu srada ne yaptnn da bilin
cinde olacan sylemektedir. Bylece insanlar kendilerini de d
ntrme gcne sahip olacaktr. Bu yzden amalarmz zerinde
dnmeli, dnyaya nasl ve ne zaman mdahale ettiimizde kendi
mizi dntrdmzn bilincinde olmalyz. Bu diyalektik ola
na yaratc biimde kullanabiliriz ve kullanmalyz. Bu yzden bi
zimle ilikisinde dsal bir doann tarafsz olarak dntrlmesi
sz konusu deildir. " Darda" yaptmz her ey " ieride" bizim
le ilg ilidir. Marx bu diyalektiin bizim iin ve paralarndan sadece
biri olduumuz doa iin ne anlama geldiini dnmemizi salar:
Bylece emek srecini anlama noktasnda ev renselci yaklam orta
ya kar. Demek ki insan doas verili bir ey deil, srekli evrilen
bir eydir.
Marx'n buradaki konumlan tartmaldr (herhalde benim onu
okuyuum da). Bu konumlana kar kmak iin ok sayda frsat
vardr. Mesela Fourier'in konumunu savunabilirsiniz ya da Tony
Negri, John Holloway ve Harry Cleaver'n (Kapital'i Politik Olarak
Okumak balkl eseri 1 burada karmza kan meseleler konusun
da youn bir aratrma sunmaktadr) otonomist Marksist konumuna
yakn durabilirsiniz. Ama burada Marx'n ne syledii konusunda
bir tr anlaya ulam olduk; bunun onu nasl konumlandrdn
grmel isiniz: Yaratc emein potansiyelleri ve dnyay deitirme
konusundaki grs esas olarak buna baldr.
'

O halde, insann varoluunun olanakllnn evrensel bir koulu ola

rak emek sreci nasl tanmlanacak? Marx ayrt edici unsur bel ir . Harry Cleaver, Kapira/'i Politik Olarak Okumak, ev. M nevver elik, is
tanbul: Oto no m, 2008.

MARX'IN KAPi TAL' i iN KILAVUZ

132

ler: " nsann kiisel faaliyeti. yani iin kendisi, iin konusu ve iin
aralar" ( 1 94 ) lk bata zerinde allan nesne toprak, ham doa
kavramnda verilir. Ama sonra hemen buradan uzaklaarak ham do
ay hammaddelerden aynr. Hammaddeler dnyann, insan emei
araclyla zaten ksmen dntrlm. yaratlm ya da yeraltn
dan kartlm veheleridir. B enzer bir ayrm emek aralarnda da
yaplr. Bunlar dorudan kullanmmza sunulmu olabilir - sopa,
ta. vb. Ama dier yandan bak ve balta gibi bilinli olarak yaplm
emek aralar da vardr. Demek ki yeryz insann "ilk kileri" ve
"ilk alet deposu" olabilir, ama insanlar uzun zaman nce hem topra
hem de emek aralarn bilinli tasarmiarna gre dntrmeyi
baarm) ardr. Marx, ksmen Benjamin Franklin'den bir miktar onay
layarak yapt alntyla. "insan" n "alet yapan hayvan" diye tanm
lanabileceini belirtir. " Baz hayvan trleri arasnda reym halinde
var olmakla birlikte, emek ara larnn kullanm ve yapm, insann
emek srecinin zgl niteliidir" ( 1 95 -6). Bu noktada Marx, daha
sonra ayrntl olarak ele alaca bir gzlemini geerken belirtir:
.

Birbirinden farkl ekonomik alarn ayrt edilmesinde ie yarayan ey,

bu dnemlerde yaplan eyalar deil, bunlarn nasl ve hangi aralarla ya
pldklardr. Emek aralar, yalnz insan emeinin ulat gelime dzeyi
nin bir lsn vermekle kalmyor, ayn zamanda iin yapld toplumsal
koullarn gstergeleri de oluyorlar. ( 1 96)

Bunun anlam emek aralarmzdaki dnmlerin toplumsal iliki

lerimizi etkiledii. toplumsal ilikilerimizin de bu aralarn dn
mlerini etkilediidir; toplumsal ilikilerimiz deitiinde tekno
lojimiz de deiir, teknolojimiz deitiinde de toplumsal ilikileri
miz deiir. Marx'n burada teknolojiler ile toplumsal ilikiler ara
snda kurduu diyalektik fikri daha sonra nem kazanacaktr. Daha
nce de grdmz gibi Marx'n tirik stratejisidir bu: Daha sonra
yazacaklarnn iareti olarak bylf" bir yorumu nden metne ekleyi
verir.
Ancak burada sadece geleneksel anlamda aralarla ilgi lenmiyo
ruz. Fiziksel altyap koullar da insan emeiyle retilir ve emek s
recine dorudan dahil olmasa da bu srecin gereklemesi iin zo
runludur. " Daha nceki bir iin sonucu olan ve ayn zamanda bu s
nfa dahil olan aralar arasnda iiiki eri. kanallar, yollar ve benzer-

EMEK SRECi VE ARTIK DEGER RETM SRECi

1H

lerini buluyoruz" ( 1 96). Emek sreci sadece ham doadan karlan

maddelere deil, ayn zamanda tarlalardan, yollardan ve kentsel alt
yapdan oluan (kimi zaman "ikinci doa" olarak nitelenen) ina edil
mi evreye de dayanr.
Peki ya fiili emek srecinin kendisi? Marx bu noktada sre
nesne il ikilerini deerlendirmeye geri dner. Emek bir sretir; bir
eyi baka bir eye dntrmektedir. Bu dnm mevcut bir kul
lanm deerini ortadan kaldrarak alternatifini yaratr. st elik "i
de hareket olarak ortaya kan ey, imdi rnde hareketsiz, sabit bir
nitelik olarak grlr. Demirci dver ve rn dvlm demirdir"
( 1 97). Sre ile nesne arasndaki bu fark hi kaybolmaz.
Marx'n formlasyonunda daima takdir ettiim bir eydir bu.
Bir eilirnci olarak sre/nesne ilikisiyle srekli kar karya ka
l yorum. rencinin renme sreci en sonunda performansna y
nelik yazl devler gibi eylerle deerlendiril iyor. Fakat kimi za
man retilen nesneye bakarak sreci deerlendirmek ok zor, hatta
imkansz olabiliyor. renciler sreci hayret verecek kadar aydn
latc bulabiliyor ve ok ey renebiliyor, ama kt bir kat verir
lerse geer not alamyorlar. O zaman diyorlar ki: "yi ama ben bu
derste ok ey rendim ! " Ben de u cevab veriyorum: "Nasl olu
yor da o kadar ok ey rendiini sylerken byle bir dev yaia
biliyorsun?" Fakat bu problem sk sk hepimizin karsna kyor.
Nesneyi retme konusunda tmden uvallayabiliriz, ama srete
ok fazla ey reniriz.
Marx'a gre emein barnda sre yatar. N asl sermaye dola
m sreci olarak incelenebiliyorsa, emek de yapma sreci olarak
incelenebilir. Ama emek kullanm deeri yapma srecidir ve kapita
lizmde bunun anlam baka birisi iin meta biiminde kullanm de
eri yapmak demektir. Bu kullanm deerinin derhal kullan labilir
olmas gerekir mi? H ayr gerekmez, nk gemi emek depolana
rak gelecekte kul lanlabilir (ilkel toplumlar bile ounlukla daha
sonra kullanmak zere artk rn bulundururlar:). Dnyamzn tarla
larnda, ehirlerinde ve fiziksel altyapsnda muazzam miktarda ge
mi emek depolanm bul unmaktadr ve bunlardan bazlar ok
uzun zaman ncesinden kalmadr. Gndelik emek faaliyeti baka
bir eydir, ama emein rnlerde ve nesnelerde depolanmas da kri
tik bir rol oynar. stelik emek sreci ounlukla ayn anda farkJ

134

MARX'IN KAPTAL'i iiN KILAVUZ

eyler retir. " B al rn" meselesi olarak bilinen ey budur. nek

beslemek st, et ve deri retirken, eti iin beslenen koyunlar istese
niz de istemeseniz de yn retirler. Bu durum kapitalizmde prob
lemlere yol aar: rnein bu ok sayda bal rn tek tek nasl de
erlendirilecektir? Ayrca, gemi emek rnlerinin imdiki emek
faaliyetleriyle i likisinin ne olduunu belirlemek gibi bir problemi
miz de var. Bu problem makinelerin deerinin belirlenmesinde zel
likle nemlidir: "Emein amalarna hizmet etmeyen bir makine ya
rarszdr." Bunun anlam udur:
canl emein bunlara el atmas, lm uykusundan uyandrmas, onlar yal
nzca bir olanakllk olmaktan kartp gerek ve etken kullanm deerleri
haline getirmesi gerekir. Bunlar emein ateinde ykanarak [Marx burada
yine sre olarak emein nemine deinnektedir -D.H. ] . meydana getir
dikleri organizmann paras olarak, sreteki kavramsal yerlerini, kendile
rine zg ilere uygun ilevleri uygulamak zere canlanrlar; makineler
gerekte tketilirler, ama bir ama iin; bireysel tketim iin geim arac ol
maya hazr bir yeni rnn, ya da retim arac olarak yeni bir emek sreci
ne girmeye hazr bir yeni rnn, yeni kullanm deerlerinin olumasnda
tketilirler. ( 1 99)

Demek ki gemiten gelen rnlerde cisimlemi l emein dee

rini dirilten, canl ernekle temasdr. Bu da retken tketim ile bi
reysel tketim arasndaki hayati ayrma iaret eder. retken tke
tim, tamamen yeni bir kullanm deeri yaratmak zere imdiki emek
srecinde gemi emein tketilmesidir; bireysel tketim insanla
rn kendilerini yeniden retmek iin tkettikleridir.
Marx sonraki bir pasajda unu ekler: "Emek sreci ... kullanm
deeri retimi ve doal maddelerin insan ihtiyalarn karlar hale
getirilmesi amacyla giriilen bir eylemdir; insanla doa arasndaki
metabolik etkileimi salamann zoru nlu kouludur" (Marx'n ana
lizinde metabolik etkileim fikrinin ne kadar nemli olduuna dik
kat edin) "insan varlnn :Joa tarafndan zorlanan ebedi koulu
dur," (sayfa 57'deki ifadenin aynsdr bu),
insanlarn yaad btn top lu m biimlerinde ortaktr. Bu nedenle, ii mi
zi teki iilerle ilikisi iinde gstermek gereksizdi; bir yanda insan ile
emeini, teyandadoa ile onun malzemelerini sunmak yeterliydi. Nasl ki
orbay tadarak yulaf kimin yetitirdiini bilemezsek, sunduumuz bu s
rele de onun hangi toplumsal koullar altnda yeraldn kestiremeyiz. (200)

EMEK SRECi VE ARTIK DE ER RETM SRECi

135

Marx buradaki birka sayfada herhangi bir toplumsal formasyondan

bamsz, tm tikel toplumsal anlamlardan soyutlanm emek sre
cinin evrensel fiziksel anatamisini ve tasvirini sunmaktadr. Birinin
ukur kazdn tm fiziksel ayrntlaryla betimleyebilir, hatta k
rekte cisimleen gemi ernekle ilikisini de deerlendirebilirim;
ama bu betimleme krei elinde tutann egzersiz yapmakta olan ka
k bir aristokrat m, kyl m, kle mi, cretli emeki mi yoksa
mahkum mu olduunu anlamamza yetmeyecektir. Demek ki emek
srecine salt fiziksel bir sre olarak bakmann bir yolu vardr. B u
n u yaparken emek srecine ba l toplumsal ilikil er hakknda fiilen
hibir ey bilmememiz, kapitalist retim tarznda doan ideolojik
ve zihinsel anlayiara hi gnderme yapmamamz da mmkndr.
imdi de kapitalizmin bu evrensel yetenekleri ve gleri nasl fark
l bir ekilde kulland m ele almamz gerekiyor.

Emek Srecinin Kapitalist Biimi

"imdi biz, gene, bizim filizlenmekte olan kapitalistimize dnelim,"
der Marx. "Onu, ak pazarda emek sreci iin gerekli btn ele
ri, srecin nesnel eleri ni" -yani retim aralarn- "ve znel
eyi, emekgcn satn aldktan sonra terk etmitik." Fakat emek
gcnn meta olarak alm satmnda sermaye ile emek arasnda ya
plan szlemenin iki art vardr. B irincisi , "ii. emeinin ait bu
lunduu kapitalistin denetimi altnda alr" (20 1 ). Yani bir kapita
Iistle szleme yaptmda, kapitalistin iimi ynlendirme ve g
revlerimi belirleme hakk vardr. nsann fiziksel varl tehlikeye
giriyorsa bu konuda ekime yaanacaktr, ama yine de, genel ilke
ye gre emeki hayatta kalmak iin para kazanmaktadr; buna kar
lk kapitalist emekiyi unu ya da bunu yapmaya ynlendirebilir.
Emekgc szleme sresince kapitaliste ait olan bir metadr. kin
ci arta gre szleme sresince emekinin rettii her ey emeki
ye deil kapitaliste aittir. Meta y yapan ve ona somut emek ve deer
ykleyen ben olmama ramen, meta bana ait deildir. Emeini top
rakla kartrarak deer retenterin o deerin zel mlkiyet hakkn
hak ettii ynndeki Locke'u grn ilgin bir ihlalidir bu. Gene
le baktmzda, bu iki art n, emekinin hem emee hem de rne
bal olan yaratc potansiyelden tmyle yabanctamas (Marx'n

1 36

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

bu terimi burada kullanmamasna ramen) anlamna geldiini g

ryoruz. "iyerine admn att anda, emekgcnn kullanm de
eri, dolaysyla onun kullanm, yani emek imdi artk kapitaliste
aittir. Emekgcn satn almakla kapitalist, emei, bu canl maya
y," -yine burada da Grundrisse'deki emek faaliyetinin "biimlen
dirici ate"iyle karlayoruz- "rnn yine kapitaliste ait olan
cansz eleri ile birletirir (20 1 ).
Ama bu iki art kapitalistin emei yle organize etmesini sa
lar:
retiminde kullanlan metalarn toplam deerlerinden daha fazla deeri
olan bir meta retmek ister, yani reii eyin deeri, serbest piyasadan sa
tn ald retim aralar ve emekgcnden fazla olmaldr. Amac, yalnz
kullanm deeri deil, onunla birlikte meta retmektir; yalnz kullanm de
eri deil, deer retmektir; yalnz deer deil, ayn zamanda artk deer
retmektir. (202)

O halde kapitalis yeni bir birlik yaratmak iin "emek sreci ile de
er yaratma srecini" bir araya getirir (202). Kapitalis bunu yap
mak zorundadr, kapitalistin bilinli hedefi budur, nk karn k
keni artk deerdedir ve kapitalistin rol kar etmeye almak tr.
"Metalann mbadelesini dzenleyen yasalar hibir ekilde i
nenmeden . " der Marx,
sorunun btn koullar yerine getirilmitir. Edeer, edeerle deitiril
mitir. Kapitalist, alc olarak her meann, pamuun, iin ve emekgcnn
am deerini demitir. Ardndan, meta satn alan herkesin yapt gibi, bun
larn kullanm deerini tketmitir. (2 1 0)

Bylece kapitalist, bata satn ald metal ardan daha deerli meta
lar retir ve artk deer retimi gereklemi olur. "Tm bu olay
lar," der Marx. "hem dolam alannn iinde, hem de dnda" ola
cak ekilde "parann sermayeye dnm"n ierir (2 1 0). Malze
meler ve emekgc pazarda kendi deerine satn alnm. fakat pa
zarn gr alannn dnda, retim srecinde retilen metalarda
daha fazla emei cisimletirmek zere ku llanlmtr. "Yerine geti
rilen" koullar 5. Blm'n sonunda saptanan koullardr: para sa
hibinin "metalar deerlerine satn almas ve tekrar deerlerine sat
mas, ama gene de srecin sonunda, dolama koyduundan daha
fazla deeri oradan ekmesi gerekmektedir" ( 1 8 1 ) Elde edilen so.

EMEK SRECi VE ARTIK DEG ER RETM SRECi

1 37

nuta bir sihir var gibidir, nk sermaye sadece altn yumuna yu

murllamakla kalmaz,
canl emei l nesnelerle birletirmekle ... kapitalist, ezamant olarak on
lar deere dntrr, yani gemi, maddelemi ve l emei sermayeye,
kendi kendini bytebilen bir deere, "bedeni ak tarafndan ele geiril
miesine" [Marx burada Faust'u alntlar] canlandrlm bir canavara -d
ntrr. (2 l l )

Dolamn biimi yle bir eydir:

EG
P-M

. . . . . S . . ... . M-P + M'

.

...

imdi bu srecin farkl aarnalarna daha yakndan bakalm. Kapi

lalist retim aralar saln almak zorundadr (A): hammadde, ma
kine, yar ilenmi maddeler, hepsi gemi emein rnleri (cisim
lemi deerler). Mbadele kurallar gereince kapitalist bu meta
larn lam deerlerini demek zorundadr. e ihtiya varsa, ilerde
cisimleen toplumsal olarak gerekli emek zaman iin deerini be
l irler. Birileri tutup da altn i kullanrsa, bu toplumsal olarak ge
rekli deildir. Emek srecinin ilemesi iin kapitalistin piyasadaki
retim aralarna yeterli dzeyde erimesi gereklidir. Emekgc
nn (EG) saln alnmas emek sreci (S) sayesinde bu " l" retim
aralarnn canlandrlmasn salar.
Emek srecinde iinin emei devaml bir dnm iindedir: Bir ha
reketten dierine ... sonunda hareket olmaktan kar... nesnellik haline ge
lir. Bir saatin sonunda eirme hareketi belirli miktarda iplikle temsil edilir;
baka bir deyile, belirli m iktardaki emek, yani bir saatlik emek, pamukta
cisimlemi olur. Emek diyoruz; yani eiricinin sahip olduu canl kuvve
ti harcamas diyoruz. Eirme emei demiyoruz; nk eirme ii burada
eiriciye zg bir i olarak deil, genel emekgcnn harcanmas anla
mnda hesaba katlmakadr. (205)

B i r baka deyile, bu eirme eylemine kallan ey soyut emektir ve

iplikle cisimleen toplumsal olarak gerekli emek zaman olarak ek
lenen ey deerdir. Sonu olarak,

1 IK

MARX'IN K APiTAL'i iiN KILAVUZ

hcliri i il:cl iklerde rn, deneyimle sapanm belli nicelikler, imdi, belir
li kclikteki emei, kristallemi emek zamannn belirli bir ktlesini tem
sil eder, baka bir eyi deil. Bu rnler, u kadar saatlik ya da u kadar
gnlk toplumsal emein maddi biim alm halinden baka bir ey deil
dirler. (205)

st elik "imdi incelemekte olduumuz srete, pamuun iplie d

ntrlmesi iinde, belli toplumsal koullar altnda gerekli olan
dan fazla zaman harcanmamas ok nemlidir" (205).
Her ey yolunda giderse ignnn sonunda kapitalistler kendi
lerini sihirli bir ekilde artk deere sahip bulurlar. "Kapitalistimiz
aknlktan gzleri alm bakyor," der Marx son derece ironik bir
biimde. rnn deeri "konan sermayenin deerine", yani tm gir
dilerin deerlerinin basit toplamna eit olmak zorunda deil miydi
(206)? Edeerierin mbadelesi yasasna ramen artk deer nere
den geldi? "Cehenneme giden yol, iyi niyet talaryla denmitir,"
der Marx yine ayn ironiyle.
Bu durumda kapitalistler artk deeri aklamak iin erdemli se
bepler ararlar. Bunlardan birincisi kanmadr. Kapitalistler hemen
tketmekten kamarak tasarruf ettikleri paray yatrrlar. Bu feda
karlklar iin dl hak etmiyorlar m? Kapitalizmin ykseliinde
Protestan etiinin rol hakkndaki uzun tartmada geni yanklar
bulan bir temadr bu. kincisi, kapitalistler insanlara istihdam sala
maktadr. Kapitalistler para yatrmazsa istihdam da olmaz. Zavall
iiler! Kapitalistler paralarn yatrarak onlara iyilik ediyorlar. Ka
pitalistler bunun iin belli bir oranda karlk almay hak etmiyor
mu? Bu gr hayli yaygndr ve ilk bakta ikna edici de grnr
- yatrm i yaratmaz m? Bu meseleyi annemle ok tartrdm.
"Ama kapitalistlere tabii ki ihtiyacmz var ! " derdi. "Neden?" diye
sorard m. "Kapitalistler olmasa iiler nerede alacakt?" diye ce
vap verirdi. nsanlarn baka ekillerde de alabileceini hayal
edemiyordu. "Kapitalistler ok nemlidir," derd i. "onlarn varl
nem li; iyi davranmamz gerek onlara; aksi takdirde emekitere i
vermezler ve dnya korkun bir yer haline gel i r - 1 930'Iarda neler
olduunu dnsen e ! " nc argman ise udur: Kapitalistler ok
altklarn sylerler. retim srecini kurar, ileri idare eder, ken
di emek zamanlarn da koyar ve btn riski zerlerine alrlar. Evet,
gerekten de pek ok kapitalist alr ve bazlar sk al r. ama

EMEK SRECi VE ARTIK DE ER RETM SRECi

1 39

altklar zaman genellikle iki kat kazanrlar, yani yatrdklar ser

mayenin getirisini elde ettikleri g ibi, idareci maa da alrlar. Ken
dilerine genel mdr olarak deme yapar, ayrca hisse senedi opsi
yonundan faydalanrlar.
Marx tm bu aklamalarn sapirma ve dalavereden ibaret ol
duunu dnr:
Kapitalistin tekrarlad bu ament, bizim gzlerimizi balamaktan ba
ka bir ie yaramaz. Kendisi bunlar zerre kadar nemsemez. Bu tr uydu
ruk bahaneleri ve laf cambazlklarn, bu iten para kazanan siyasal iktisat
profesrlerine brakr. Pratik bir adamdr o; her ne kadar ii dnda syle
diklerini her zaman dnerek sylemese de, ite ne yaptn ok iyi bilir.
(208-9)

Gerekten de kapitalistler kanaatkar ve tutumlu olabilir, hatta kimi

zaman iilerine kar iyiliksever davranlar gsterebilirler (rne
in iler kt giderken iilerini karmamak iin umutsuzca aba
Iayabilirler). Marx'n demek istedii udur: Kapitalistler salt erdem,
ahlak ya da iyil ikseverlikle btn sistemi srdremezler; kapitalist
lerin iyilikseverlikten amansz h r sa kadar deiebilen bireysel dav
ranlar onlarn kapitalist olabilmek iin yapmalar gereken i ba
kmndan, yani gayet basit bir ekilde artk deer elde etme bak
mndan anlam tamaz. stelik, Marx'n daha sonra iaret edecei
gibi, yapabilecekleri her ey "zorlayc rekabet yasalar" tarafndan
belirlenmitir. O yzden tm kapitalistler benzer ekilde davranma
ya itilirler; iyi insanlar olmalar ya da kapitalist domuzlar olmalar
bir eyi deitirmez.
Bunu, artk deeri aklama meselesine eksiksiz bir yant izler.
Hatrlanaca gibi, belli bir yaam standardnda emekiyi yeniden
retmek iin gereken metalarn deeriyle saptanan emekgc dee
ri denir. Emeki emekgc metasn satar, parasn alr, sonra da
yaamas iin gereken metalar alr. Ama emekinin emekgcnn
deerine edeer yeniden retim yapmas iin her gn birka saat
almas yeterlidir. Bu yzden, "emekgcnn gnlk bakm gi
derleri" ile emekgcnn her gn yaratt deer tmyle farki ey
lerdir. " B unlardan ilki, emekgcnn mbadele deerini belirler,
ikincisi ise onun kullanm deeridir." Unutmayalm ki emek M-P-M
devresini tamamlarken, sermaye P-M- P + P devresini tamamlar.

1 40

MARX'IN KAPiTAL'i i i N KILAVUZ

iiyi 24 saat sreyle yaar halde tutmak iin yanm gnlk emeinin
yetmesi, onun btn gn almasna engel oluturmaz. Bu nedenle, emek
gc deeri ile bu emekgcnn emek sreci iinde yaratt deer, birbirin
den tamamen farkl byklklerdir; kapitalistin, emekgcn satn alrken
gz nnde bulundurduu ey, ite iki deer arasndaki bu farktr ... Onun
iin gerekten belirleyici olan ey, bir meta olarak emekgcnn zgl bir
kullanm deerine sahip olmasdr: sadece bir deerkayna olmasndan de
il, halihazrda olduundan daha fazla deerin kayna olmasna dayanan
bir ullanm deeridir bu. Kapitalistin emekgcnden bekledii zel hizmet
budur ve bu alveri iinde tamamen meta deiimi konusundaki "ebedi
yasalar" uyarnca hareket eder. Emekgc salcs [ii) da, baka metala
rn satclarnn yapt gibi metann mbadele deerini gerekletirmi ve
onun kullanm deerinden ayrlm olur. ( 209)

i inin eline geen ile yarattt arasmda kilit niteliinde bir fark
vardr. Artk deer bir ignnde emein metalarda cisimletirdii
deer ile emekinin emekgcn bir meta olarak kapitaliste satt
mda ald deer arasmdaki farktan kaynaklanr. K sacas , emek
ilere emekgc4nn deeri denir, hepsi bu kadar. Sonra kapita
list onlar yle bir ekilde altrr ki, kendi emekglerinin dee
rini yeniden retmekle kalmaz, ayn zamanda artk deer retirler.
Emekgcnn kapitalist asndan kullanm deeri, emekgcnn
deer reten, dolaysyla artk deer reten bir meta olmasmdan ile
ri gelir.
Elbette gz nne alnmas gereken ok sayda ince nokta var
dr. rnein nceki blmde emekgcnn deerinin sabit bir b
yklk olmadn, fiziksel ihtiyalara, lkedeki uygarl k dzeyine,
snf mcadelesinin durumuna ve daha birok eye bal olarak de
itiini grdk. Demek ki isve'teki emekgcnn deeri Taytand
ya da in'deki emekgcnn deerinden ok farkldr. Ama Marx
analizi sadeleiirmek iin burada emekgcnn deerinin sabit bir
rakam olduunu varsayar. Verili bir toplumda verili bir zamanda
emekgcnn deerinin ne olduunu kabaca sylememiz mmkn
dr. Marx bylece kapitalistlerin emekgcnn tam deerini de
yeceini varsayabii ir (geri pratikte iilere daha az deme yapmak
iin muazzam bir mcadele verirler), ama bu tam deeri demeleri
ne ramen yine de iinin ald ile yaratt deer arasmdaki fark
smrerek bir artk deer elde ederler. Bu farkn yaratlmas mm
kn olur nk kapitalist (a) emekinin fabrikada ne yaptn ve

EMEK S REC VE ARTIK DEER RETM SRECi

14I

(b) rn kontrol eder. Ama bu argmann iinde Marx'n henz

aktan analiz etmedii baka bir deiken daha vardr: Emeki gn
boyunca ka saat almak zere szleme yapmtr? Emekiler al
t saatte emekgcnn deeri kadar retim yapyorsa, kapitalistin
ancak onlar daha uzun sre altrarak artk deer elde edebilece
i aktr. i gn on saalse, kapilalist drt saatlik artk deer kaza
nyor demektir. Mbadele kurallarn hibir ekilde ihlal etmeyecek
ekilde artk deer edinmeyi mmkn klan budur.
Bu noktada Marx'n projesindeki ikilii hatrlamamz gerek.
Marx burada bize mbadele kurallarna eksiksiz uyulan kusursuz
bir liberal toplumda bile kapitalistlerin emekilerden artk deer e
kip almasnn bir yolu olduunu gstermek i stemektedir. Liberal
topya emekiler asndan pek de topyaya benzememekte, aksi
ne her eyin kt olduu bir dnya g ibi grnmektedir. Marx cret
Ierin fiilen bu ekilde belirleniyor olduunu sylemez, klasik libe
ral siyasal iktisadn tezlerinin ciddi ekilde sermaye lehine arptl
m olduunu syler (bu arptma gnmzdeki neoliberal dnem
iin de geerl idir). zgrlk, eitlik, mlk iyel ve Bentham dnya
s, mbadele kurallarn ihlal etmeden emekilerden artk deer el
de etmeyi mmkn klan bir maskeden, bir hileden ibarettir.
Marx temel teoremini -artk deer, meta olarak emekgc kar
l nda emekinin ald ile sermayenin ynetimindeki emek s
recinde emek inin rettii arasndaki farklan kaynaklanr- ortaya
koyduktan sonra hemen bir sr ikazda bulunur. rnein u gzle
mi yapar: "herhangi bir maln retimi iin harcanan emein mikta
r, belli toplumsal koullar allnda gerekli olduu kadaryla hesaba
katlr" ve bu da emekgcnn "normal koullarda" ilev grmesi
ne baldr. Bu da u soruyu dourur: Normal nedir? stelik, emek
gcnn "normal yeterlilikte" olmasnn gerekmesi de yine norma
lin ne olduu sorusunu gndeme getirir. nk bunun bir ikolun
dan dierine deiecei ve " kullanld ikolunda yaygn ortalama
hner derecesine, yatknla ve eviklie" sahip olmak anlamna
geldii sylenmektedir. Emein ayn zamanda,
ortalama bir aba ve allm bir younlukta keilmesi gerekir; kapitalis
de, zaen bunun byle olmasna, iinin bir an bile bo k almamasna dikkal
kesilir. (2 1 2)

142

MARX'IN K APiTAL' N KILAVUZ

B u rada "yaygn younluk" meselesinin ylesine gndeme gelmesi

nemlidir, nk daha sonra emein kontrolnde hayati bir vehe
olarak karmza kacaktr; ne de olsa "anlar karn eleridirler"
(257). Tm bu srete kapital ist, mbadele kurallarna gre, "hak
kn kullanmada kararldr", satn ald meta y eksiksiz kullanmak
ister ve arzul arna kar kanlar cezalandrma hakkn savunur. Bu
haklar emein israf edilmemesini de ierir;
hammaddenin ya da retim alelerinin israf edilmesi kesinlikle yasaklan
mr, nk bylece israf edilen ey, bouna harcanan nesnel emek de
mektir; bu emek rnde yer almayacak ya da rnn deerine dahil olma
yacaktr. (2 1 2)

Burada emek sreci zerinde kapitalist denetimin nizamnamesini

gryoruz. Emek srecinde neyin toplumsal olarak gerekli olduu
sorusu da bu denetimin uygulanmasnda aka ortaya kar. Sonu
bir ikiliktir: Srpriz!
retim sreci, emek srecinin birlii ve deer yarama sreci olarak d
nldnde, meta retim srecidir; emek srecinin birlii ve byme s
reci olarak dnldnde ise kapitalis retim sreci, ya da kapitalis me
ta retim biimidir. (2 1 3)

Marx burada da genel olarak meta retimi ile meta retimini artk
deer kazanmak iin kul lanan zgl kapitalist biim arasnda ayrm
yaparak farkl trden bir birlik kurar.
Son olarak emek srecindeki vasf fark l lklarnn etkisini izah
etmek gibi g bir probleme geri dner. Vasfl emek, "adeta zgl
arl daha fazla olan" bir vasfsz emektir. "Daha pahal trden
bir emekgc harcanmasdr, retimi daha fazla zamana ve emee
mal olan emekgc, bu yzden de, vasfsz ya da basit emekgcne
gre daha yksek deerdedir," dolaysyla "vas fsz emein eit za
manda yaratm olduundan daha yksek deerler yaratr" (2 1 3).
Fakat dipnotta bu vasf fark larndan ounun yanltc ya da keyfi
olduuna, bunlarn da toplumsal ve tarihsel olarak belirlendiine
dikkat eker. Bu farklarn, Marx'n geerken ksaca deindii uzun
tarihini biraz daha gelitirmek faydal olurdu. rnein kinci impa
ratorluk Paris'i zerine yaptm almada "vasf" tanmnn son
derece cinsiyet temelli olduunu bulmutum. Kadnlarn yapabile-

EMEK SRECi VE ARTIK DEER RETM SRECi

143

ce i tm iler vasfsz olarak grlyordu ve b u y zden de kadnla

rn bir ikolunda almaya balamas emein vasfszlamas etkisi
yaratyordu. Baz zanaat gruplarnn kadn istihdamna dmanlk
beslemelerini ve Proudhon'un kadnlar ilie ait grmeyip evde
oturmalar gerektiini sylemesini ksmen bununla aklayabiliriz.
Daha sonra 1 860'1arda kadnlarn istihdam meselesi B irinci Enter
nasyonal'deki balca gerilim noktalarndan biri olmutu. Fakat ok
eitimli olan, bu yzden de retilmesi ve srdrlmesi maliyetli
olan emei aklamakta bunun bir faydas yoktur. Marx "her deer
yarama srecinde, yksek emek tip inin ortalama basit emee indir
genebileceini " varsayar ve bu yzden de "kapitalistin kulland
ii emeinin, ortalama basit emek" (2 1 4) olduunu kabul ederek
bu belal meselenin de evresinden dolam olur. Aslnda bu arg
man, vasfl emekten basit emee indirgeme problemi diye bilinen
ciddi glkler barndrm aktadr. Ama daha sonra geri dnlecek
bir soru iareti koyarak imdilik ben de bu glkleri alayacam.
Klelik ile cretli emek arasndaki ilikiyle ilgili uzun dipnot (2 1 2 )
biraz yorumlannay hak ediyor. ki emek sistemi altnda ve
birbiriyle rekabet etmeye baladnda son derece zararl sonular
ortaya kabilir. Piyasann kapitalizmle btnlemesinde ortaya
kan rekabetin k rbac altnda klelik koullar sertleebilecei gibi,
tersinden klelik de hem cretler hem de alma koul lar zerin
de gl bir negatif basn oluturur. Efendi ile kle arasnda daha
nce var olan her trl insani i liki byk ihtimalle yok olup gide
cektir. Klelik ierik bakmndan byk deiiklikler gsterebilir
elbette, fakat Marx'n kastettii anlamda deer retimiyle ilgili de
ildir. Farkl trden bir emek sreci gerektirir. Saf klelik sis.temin
de soyut emek diye bir ey yoktur. Aristoteles bu yzden emek de
eri teorisini geliirememiti - bu teori sadece zgr emek koul
larnda ie yarar. Marx'a gre deerin evrensel olmadn, kapita
lis retim tarznda cretli emee zg olduunu unutmayalm.

1 44

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

8. VE 9. B L MLER:
DEG MEZ SER M AYE V E DE G KEN SERMAYE,
A RTlK DE G ER ORANI

Bu iki blmde Marx artk deer teorisini netletirmeye ve pekitir

meye alr. Engels'in Kapital'in l l . Cilt'ine yazd nszde belirt
tii gibi "bulutsuz gkyznden yldrm gibi hedefi on ikiden vu
ran" bir teoridir burada sz konusu olan. B u blmler ok karmak
olmadndan, n ispeten k saca deineceim.
Marx nce deimez sermaye ile deiken sermaye arasnda bir
ayrm yapar. Deimez sermaye metalarda zaten cisimlemi olan
ve imd iki emek srecinde retim arac olarak kullanlan gemi
emektir. retim aralarnn deeri zaten verilidir, bu yzden de me
sele bu deerin yeni emek srecine katlmasyla neler olup bittii
dir. Marx deerin basite yeni metaya aktarldn ne s rer. Bu
deer hammaddeleri, makineleri, vb. reten sektrlerin retkenlii
ne gre deiir; dolaysyla bu sermayeyi "deimez" diye adlan
drmak onu sabit grmek anlamna gelmez. Marx sadece retim
aralarnn deerinin emek srecinin iinden akarak yeni metada
cisimletiini gstermek ister. Bu ak s rasnda deer sabit kalr.
Fiili deer ak tarm sreci eitli zel koullar yznden karma
klar. Pamuk gmlee girdi olarak girer; bu rnekte, pamuk fi
ziksel olarak gmlein tz haline gelir; bu yzden pamuun dee
rinin gmlein deerine katldn syleyebil iriz. Ama gmlei
relirken kullanlan enerj i gmlee katlmaz. Ayrca makine para
larnn gmlee katlmas da hi houmuza gitmezdi herhalde. De
mek ki fiziksel aktarm ile deerlerin dolam arasnda bir fark var
dr. Bu iki dolam sreci birbirinden farkldr, nk pamuk fizik
sel, maddi bir kullanm deeridir, ama deer maddi deil toplum
saldr (gelgelelim, daha nce ne srld gibi, nesneldir). Maki
neler ve dier emek aralar gibi hamnaddeler de belli bir miktarda
gemi emek ierir. Tm bu gemi deerler yeni retim srecine
canl emein dirilttii l emek biiminde katl rlar. O halde emek
i hammaddelerde, k smen mamul mallarda, makinelerde, vb. za
ten cisimlemi olan deeri fiilen korumak zere bunlar (retken
tketimde) kullanr. Marx emekinin bunu kapitalistin yararna be-

EMEK SRECi VE ARTIK DEER RETiM SRECi

145

delsiz yapmas zerinde ok duracaktr.

Bu gemi kullanm deerleri ve onlarda cisimlemi deerler
yeni bir ey yaratmaz, yaratamaz. Bunlar sadece kul lanlr ve koru
nur. rnein makineler deer yaratamaz. Bu nemli bir noktadr,
r
nk makinelerin deer kayna olduu ynndeki fetiist grle sk sk karlayoruz. Ama Marx'n hesap emasna gre kesin
likle deer kayna deildir bunlar. Sadece emek srecinde makine
nin deeri metaya aktarlr. Fakat makineler konusunda bir sorun
vardr, nk bir makine yirmi yl dayanabilir ve makineyle ok sa
yda gmlek retebilirsiniz, o halde bir tirte makine deerini n ne
kadar eklenmektedir? Makineden gmlee akan deeri hesapla
mann en kolay yolu, rnein yirmi yl dayanan makinenin deeri
nin yirmide birinin bir ylda retilen gmleklere akacan syle
mektir. Emek sreci tm bu deerleri piyasada satlacak metaya ak
tararak korur. Ama dikkat edin: Bunun mmkn olmasnn tek ne
deni deerin maddi olmamas ama nesnel olmas, bu yzden de top
lumsal olarak bu ekilde hesaplanmaya ak olmasdr.
Bir de deiken sermaye. yani emekileri kiralamak iin ayrlan
deer vardr. Bu sermaye dotamda nasl bir yol izler ve ne gibi so
nular yaratr? Canl emek l emei d iriltir ve yeni metann dee
rine aktarr. Marx'a gre bu nem l i bir fikirdir ve siyasal anlamn
hemen grmek mmkndr. Emekiler salt almay reddederek
deimez sermayeyi (rnein makineler) yok etme gcne sahiptir.
Emek geri ekilirse (ve " retken tketim" sona ererse) makineden
son rne sermaye aklarm durur ve deimez sermayenin deeri ya
azal r ya da tmden ortadan kalkar. Bunun emekiye potansiyel bir
g verdii aktr ve emekiler bu ilevi yerine getirdikleri md
dete bir tr dl beklemekte kesinlikle hakldrlar. Neticede kapi
talistler emekileri istihdam ettikleri iddiasna dayanarak artk de
erde hak iddia edebiliyorsa, emekiler kendi abalar olmakszn
kapitalistin elindeki deimez sermayen in tamamnn deersiz hale
geleceini syleyerek artk deeri hak ettiklerini niin ne sreme
sini er?
Emekiler rnlerde toplumsal olarak gerekli emek zamann
cisimletirerek de deer eklerler. Ama yarattklar deerin iki esi
vardr. Birincisi, emekiler altrlmalarnn maliyetini karacak
kadar deer retmelidir. Bu deer para-biimini alnca verili bir yer

1 46

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

ve zamanda verili bir yaam standard temelinde emekgcnn ye

niden retimini salar. Emekiler hayatta kalmak iin istedikleri,
ihtiya duyduklar ya da arzu ladklar metalar alarak paralarn
harcari ar. Bylece bireysel tketim ve toplumsal yeniden retim sa
yesinde canl emekiyi yeniden reten M-P-M dolam srecinde
deiken sermaye tam anlamyla emekinin bedeninden geerek
dolama girer. Deiken sermayenin ikinci vehesi artk deerin
retimiyle, yani emekilerin belli bir yaam standardnda yeniden
retimi iin gereken deerin stnde bir deer retimiyle ilgilidir.
Bu artk deer kapitalisti retir ve yeniden retir. Marx fiilen artk
deer retimine dair bir katma deer teorisi nermektedir.
Metann toplam deeri deimez sermaye ve deiken sermaye
nin deeriyle artk deerin toplanmasndan oluur (s + d + a). Kapi
talistin artk deer kazanabilmesi iin deiir ksmn kontrol edil
mesi gerekir. Neticede makineler g rev yapmaz, makineler aksi dav
ranlar sergilemez (geri bazen kaprisli grnebilirler). Emek s
recinin etken unsuru deiken sermayedir. Bu sermaye canl eme
in retime uygulanan "biimlendirici atei "dir. Yine bu argman
da da siyasal bir ierik vardr. " B akn, sevgili iiler," diyor Marx,
"aslnda buradaki iin hepsini siz yapyorsunuz. Gemiten gelen
deerleri koruyanlar sizsiniz. Emek harcayarak kendinizi yeniden
reten sizsiniz. Kapitalist yaasn, hatta ounlukla lks iinde ya
asn diye sermayenin mlk edindii artk deeri reten sizsiniz. Bu
asli rolnz ve byk kudretinizi bilmemenizi salamak elbette ki
kapitalistlerin karnadr. Onlar sizin sadece onurlu yaanabilecek
bir crete i sahibi olduunuzu dnmenizi isterler; bylece eve
gittiinizde kendinizi ve ailenizi yeniden retir ve mmknse erte
si gn ie gelecek kadar salkl olursunuz. Siz M-P-M dolam s
recindesiniz ve onlar sizin isteklerinizin bu srele snrl kalmas
gerekti ini dnyor." Marx ii snfnn artk deer retimi ve
sermaye birikimi bakmndan gerek konumu konusunda bu snf
uyararak kastl fetiletirmenin karsna kar.
Bylece sermayenin btnsel dolam sreci aklanm ve de
imez sermaye ile deiken sermayenin tanmlar sergilenmitir.
" B u durumda," diye zetler Marx,

EMEK SRECi VE ARTIK DEGER RETM SRECi

147

scnnayenin retim aralar, hammadde, yardmc malzemeler ve i aletle

rince temsil edilen ksm, retim sreci srasnda nice! bakmdan bir deer
deiimine uramaz. Bu nedenle bu ksma ben, sennayenin deimez ks
m, ya da ksaca deimez sermaye adn veriyorum ... te yandan serma
yenin, emekgcne dnen ksm, retim srecinde bir deer deiimine
urar. Bu, kendi deerinin edeerini yeniden rettii gibi, bir fazlal da,
deien koullara gre az ya da ok olabilen bir artk deeri de retir... Bu
nedenle buna, sennayenin deien ksm, ya da ksaca deiken sennaye
diyorum. (224-5)

Bylece 9. Blm'e geiyoruz. Bu blmde Marx biraz nce tanm

lam olduu kategorileri kullanr ve aralarndaki ili kileri daha ya
psal bir ekilde inceler. Muhasebeci apkasn yeniden takar. Gr
nte emekgc smrsnn derecesini "kesin olarak ifade etme"
nin peindedir. Ama yapt baz oran hesaplar ilgintir. rnein
deimez sermayenin deiken sermayeye orann ele alalm: s/d.
Bu oran emek retkenliinin, yani tek bir emekgc biriminin d
ntrebilecei retim aralar deerinin ltdr. Oran ne kadar
yksekse emein retkenlii o kadar fazladr. Sonra artk deerin
deiken sermayeye oranna bakalm: a/d. Bu oran da emekgc
nn smrlme orandr. Tek bir emekgc biriminin retebilecei
artk deer miktarn gsterir. Oran ne kadar yksekse, emekgc
smrs o kadar yksektir. Son olarak da kar orann gryoruz,
yani artk deerin toplam deere (deimez sermaye art deiken
sermaye) oran: a/ (s + d). Kar oran ile smr oran birbirinden
farkldr. Smr oran emekilerin belli bir yaam standardnda
kendilerini yeniden retmek iin kapitalistten aldklar deer kar
lnda ne kadar fazladan emek harcadklar n gsterir. Kar orannn
smr oranndan daima daha dk olaca hemen grlebilir el
bette. Yksek smr oranndan bahsederseniz, o zaman kapitalist
ler size hesap defterlerini karp kar oran nn dkln gstere
bilirler. Bu durumda kapitalist iin zlmeniz ve yksek smr
oran n unutmanz beklenir! Ne kadar ok deimez sermaye kulla
nlrsa, kar oran o kadar dk olacaktr (dier her eyi eit sayd
mzda). Kar oran dk olsa da smr oran yksek olabilir. Ka
pital'in lll. Cilt'inin nemli argmanlarndan biri olacaktr bu. Ka
pitalistler kar oran temelinde alrlar ve sermayelerini kar oran
nn en yksek olduu alanlara yatrma ei limi gsterirler. Sonuta

148

MARX'IN KAPTAL' N KILAVUZ

(rekabetin etkisiyle) Ur oranlarnn eitlenmesi ynnde bir eilim

oluur. Daha yksek kar elde edebileeeim bir frsat grdmde
sermayemi oraya tarm. Fakat smr orann azamiletirme ba
k mndan bu en doru karar olmayabi lir ki kapitalistin asl ilgilen
mesi gereken nokta budur. Aslnda sistemdeki fetiizmin kapitalisli
etkisi altna ald bir noktadr buras . Kapitalistler bunu bilseler bi
le yapabilecekleri bir ey yoktur. Rekabet onlar smr oranndan
ziyade kar oran temelinde kararlar vermeye iter. Kredi almak iin
bankaya gittiklerinde, banka smr oranna gre deil, kar oran
na gre karar verecektir.
Kukusuz artk deer oran, yalnzca, sermayenin dorudan doruya ken
disinden kt ve deerindeki deimeyi temsil ettii ksmyla ilikili de
ildir; yatrlm toplam sermaye de ekonomik bakmdan byk nem tar.
Bu nedenle, nc kitapta bu oranla ok urayor olacaz. (230)

Marx I I I . Cilt'te bunun kapitalizmi dnem dnem kar oranlarnda

dme krizine sokan mekanizmalardan biri olduunu gsterecektir.
Konuyu bu noktada, aynen Marx gibi, bizim de incelememiz mm
kn deil, o yzden yalnzca kar oran (a/(s + d)) ile smr oran
(ald) arasndaki farka dikkat etmeniz gerektiini vurgulamakla ye
tineceim.
Marx iin, ve iiler iin de, gerekten nemli olan smr ora
ndr. stelik kapitalizmin dinamiklerini anlamak iin kar orann
deil, smr orann analiz etmek gerekir. O yzden Marx 9. B
lm'de bu konuya younlar. Smr oranna fark l ekillerde ba
klabilir, der Marx. Bu oran artk emek (kapitalist tarafndan mlk
edinilen emek) ile gerekli emek (emekgcnn deerini yeniden
retmek iin gereken emek) arasndaki bir iliki olarak dne bilir
siniz; artk emek zaman ile gerekli emek zaman arasndaki iliki
olarak dne bilirsiniz; emekgcn sat n almak iin ortaya konan
deerin, emekgc iin denen parann retilen toplam deerden
kartlmasyla elde edilen deere oran olarak da dnebilirsiniz.
Fakat sorun u ki tm bu oranlar akla uygun grnse de, pratikte
hibirini gzlemleyemeyiz. gnnde emekiler d'yi yeniden ret
tiinde (ya da d'yi retmek iin gereken zaman harcadnda) bir
zil alp da ondan sonra kapitalist iin artk deer rettiklerini (ya
da artk zamanlarn bedavaya verdiklerini) anlamalar sz konusu

EMEK SRECi VE ARTIK DEER RETiM SRECi

1 49

deildir. Emek sreci, deeri s + d + a olan bir metayla sonulanan

kesintisiz bir sretir.
Metada cisimleen deerin farkl unsurlar plak gzle grle
mese de, Marx bu analiz tarz nn tam da piyasa fetiizminin tesine
getii iin gerekte ok daha iyi bir siyasal iktisat bi limi rettiini
iddia edecektir ki bundan pek holanmayabilirsiniz. Burjuvazi pi
yasa asndan gayet iyi bir bilim retmitir. ama emek sreci a
sndan sistemin nasl ilediini anlamamakta. anlad zaman da
hemen rtbas etmeye almaktadr. Emein piyasaya sunulan re
tim faktrlerinden sadece biri olduunu sylemekte, bunun sizin
katknz olduunu ve karlnda da cari oranda cretle dlnz
alacanz iddia etmekte kar vardr. Emei n doann dntrl
mesinde biimlendirici, akkan, yaratc ate olduunu ve kapita
l izm dahil her retim tarznn barnda yattn kesinlikle kabul
edemez. Ayrca kapitalistlerin, kapitalist karn dayand artk de
er de dahil olmak zere yarattklar tm deerler iin ii leri ve
ceini hayal etmek de mmkn deildir.
Bu blmn sonunda burjuvazinin emek dnyasn tipik temsil
ediini eletiren harika bir pasaj vardr. Bu temsil yle ortaya k
mtr:
1 8:16 ylnn gzel bir sabah. .. ekonomi "'bilimi" ve gzel slubuyla n
salm Nassau W. Senior, Oxford'a rettii siyasal ikisad retsin diye
Mancheser'a arld. (239)

1 83 3'teki yzeysel ve etkisi zayf Fabrika Yasas'nn devlet aygt

nn en azndan ilkesel olarak yasal alma sresini belirlemeye ha
zr olduun, gstermesinin ardndan, Manchester sanayicileri i g
nnn "uygarca" on saate indirilmesi ynndeki siyasal aj itasyon
dan rahatsz olmulard. Senior ayrnt l bir kitapk yaymlayarak,
iinin gnn ilk sekiz saatinde verdii emein, kul lanlan tm re
tim aralarnn deerine ( Marx'n terimiyle, deimez sermaye) eit
bir deer rettiini ileri srd. O halde Senior'un kafasnda iinin
zaten metalarda donmu bulunan deerleri aktard anlay yoktu;
bunun yerine iinin aktif olarak bu deerleri yeniden rettii gibi
gln bir gr savunuyordu. Sonraki saat, istihdam edilen
emekgcnn (deiken sermaye) deerini yeniden retmeye yar
yordu ve ancak son saatte kapitalistin kar (artk deer) retiliyor-

 so

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

du. Bu yzden, kar elde edilebilmesi iin muhakkak gnde on iki

saatlik emek gerekliydi. i gnnn u zu nl uu on iki saatten on bir
saate drlrse tm kar uup gidecek ve sanayi durma noktasna
gelecekti. Marx'n cevab aalaycdr: "ite profesrn 'analiz' de
dii ey bu ! " der (240). "Senior'un son saati" srf imalatlarn
karlarn korumak iin tasarlanm baya bir iktisat argmandr.
Aslnda Senior komik bir ekilde Marx'n teorisini teyit etmek
tedir. Kapital ist iin hayati lde deerli olan ey emekilerin za
mandr ve bu yzden umutsuzca on iki saatlik ignn korumaya
almaktad rlar. Kann kkeninde iilerin zamanna hkmetme
mcadelesi yatar ki Marx'n artk deer teorisi de tam bunu ortaya
koymaktad r. Bu durum Marx' n deer'i toplumsal olarak gerekli
emek zaman diye tanmlamasnn ne kadar anlaml olduunu gs
teriyor.
O halde emein zamansan konusundaki toplumsal gereklilik
nedir? Kapitalistler emek srecine, rne ve emekinin zamanna hk
metmekle kalmaz, ayn zamanda zamansalln toplumsal yapsna
da hkmetneye alrlar. Senior bu temel gerei kabul eder; Marx
da eletirel aralarn kullanarak iilerin safndan bakar, Senior'
un argmanndaki crufu aydnlatc bir uraa evirir. Bu yzden
"Senior'un son saati" eletirisinin ikili bir nemi vardr. Marx'n bir
yandan kapitalist snf savunan argmanlar retmeye alan ikti
satlarn ne kadar aalk hale gelebildiini gstermesini salar;
dier yandan Marx' Senior'un polemiinde aa kan temel gere
i kullanacak bir konuma getirir: Kapitalist retim tarznda zama
na hkmetmek merkezi bir mcadele vektrdr. Bu yzden Senior'
un son saatinin incelenmesi, tmyle kapitalist zamanla ilg ili olan
bir sonraki blme ustaca bir geii mmkn klmtr.

BENCi BLM

gn

10. BLM: iGN

Onuncu Blm nceki blmlerden farkb bir ekilde dzenlenmi

ve farkl bir slupla yazlm tr. Teori bakmndan hafiftir ve tarih
sel ayrntlarla ykldr. Yine de henz karlamad mz baz so
yut kategorileri gndeme getirir. Bunun sebebi Marx'n ign sre
si zerinde verilen snf mcadelesinin tarihine odaklanmasdr.
Kapital'de mantksal argmantasyonla tarihsel argmantasyonun
karmak bir biimde i ie getiinden daha nce bahsetmi ve
mantksal argmann byk lde daha salam bir zemin olduu
nu ne srmtm. Ama bu blmde nemli olan tarihsel anlatdr
- geri blm teorik nemden de yoksun deildir. Blm boyun
ca, kapitalizmde zamann doas ve zamansallk zerine derin bir
teoriletirmeyle karlayor, ayn zamanda kapitalist retim tarz
nn niin zorunlu olarak snf mcadelesi araclyla ve dolaymy
la kurulduunu daha net olarak gryoruz.
Marx ncelikle emek deer teorisi ile emekgcnn deeri ara
snda dnya kadar fark olduunu hatrlatr. Esnek deer teorisi top
lumsal ol arak gerekli emek zamannn emeki tarafndan metalarda
nasl cisimletirildii ile ilgilidir. Para-metann ve genel olarak pa
rann temsil ettii standart deer budur. Emekgcnn deeri ise
sadece pazarda emekgc olarak satlan metann deeridir. Bu me
ta baz al ardan dier metalara benzese de, birtakm tarihsel ve ma
nevi unsurlar devreye girdiinden baz zel niteliklere sahiptir.
Emekgcnn deeri ile emek deer teorisi arasndaki fark gre
memek ok nemli yanl anlarnalara yol aabilir.
"Emekgcnn deerine alnp salld varsaymyla hareket
etmitik," diye balar Marx. "Onun deeri de dier btn metalar g i-

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

bi, retimi iin gerekli emek zaman ile belirlenir" (445) . Bu deer
emekiyi belli bir yaam standardnda yeniden retmek iin gere
ken metalar retmeye harcanan emek zamanna eittir. Marx bu de
eri sabit kabul eder, ama biz (onunla birlikte) metalarn maliyetle
rine, uygarlk durumuna ve snf mcadelesinin durumuna bal
olarak bu deerin srekli deitiini biliriz.
iler emek srecinde metalara deer katarken, gn i inde bel
li bir anda iilerin yaratt deerin kendi emekglerinin deerine
tam olarak eitlendii bir noktaya gelinir. Varsayalm ki bu eitlik
alt saat emek harcandnda oluuyor olsun, der Marx. Artk dee
rin ortaya kmasnn sebebi, iilerin emekgcne eit bir deeri
yeniden retmelerinin ardndan yine de al maya devam etmeleri
dir. Fazladan ka saat alrlar peki? Bu da ign sresine bal
dr. gn sresi, edeerierin mbadele edildii bir meta mbade
lesi eklinde piyasada mzakere edilebilen bir ey deildir (halbuki
cretler yledir). Sabit deil deiken bir niceliktir. Alt saatten on
saate, on iki saate, on drt saate kadar deiebi l i r ve en st snr yir
mi drt saattir - fakat bu snra gelmek imkanszdr elbette, nk
"emekgcnn fiziksel snrlar" vardr ve " iinin, entelektel ve
toplumsal ihtiyalarn karlamak iin zamana ihtiyac vardr... De
mek oluyor ki, ign sresindeki deimeler, fiziksel ve toplumsal
snrlar iersinde dalgalanmalar gsterir" (246-7).
Marx bundan sonra bir kapitalist i l e emeki arasnda hayali b i r
tartma balatr. Emekgcn satn alan kapitalist, maln kullana
bildii kadar uzun sre kullanmaya hakk olduunu syler. Ne de
olsa bir kapitalist "sermayenin kiilemi halinden ibarettir" (Marx'
n kiilerle deil rollerle ilgilendiini hatrlayalm). "Onun ruhu,
sermayenin ru hudur" ve "sermayenin bir tek yaam drts vardr,
deer ve artk deer yaratmak." Sermaye, der Marx, "l emektir ve
ancak vampir gibi canl emei emmekle yaayabilir ve ne kadar ok
emek emerse, o kadar ok yaar" - vampirler ile kurtadamlarn ci
rit att bu blm, allm siyasal iktisat teorisi tarzndan nemli
bir koputur. Emeki bu sreyi kendine ayrmak, bo vakit olarak
kullanmak isterse, "kapitalisti soymu olur ... yleyse, kapitalist, me
talarn deiimi yasasna dayanmaktadr. O da, btn alclar gibi,
metasnn kullanm deerinden mmkn olduu kadar byk yarar
salama peindedir" (247-8).

GN

153

Ama makinelerin v e dier deimez sermaye biimlerinin aksi

ne, iiler cevap verir. Emekgc denen bu maln sahibi olduklar
n ve gelecekte kullanmak iin deerini korumalar gerektiini sy
lerler. Kapitalistin her gn onlarn cann kartarak alma hayat
larn ksalmaya hakk yoktur. Bu durum, der ii,
hem aramzdaki szlemeye, hem de meta mbadelesi yasasna aykr. Bu
nedenle nonnal uzunlukta bir ign istiyorum ve bunu da kalbimi ie ka
rrmadan yapyorum, nk para konularnda duygularn yeri yoktur. . .
normal bir i;;,n istiyorum, nk ben d e dier btn satcilar gibi mal
mn deerini talep ediyorum. (248-9)

Hem iilerin hem de kapitalistlerin mbadele yasalarna gre ko

numlandklarna dikkal edin. Marx, devrimci bir dnrden bekle
nebilecei gibi cret sisteminin kaldrlmasn savunmuyor, hem i
ilerin hem de kapitalistlerin edeerin edeerle mbadele edildii
piyasa mbadelesi yasalarna uymaya raz olduklarn varsayyor.
B uradaki tek mesele emekinin kapitaliste ne kadar kullanm dee
ri (metalarda deer cisimletirme kapasitesi) vereceidir. Marx'n
bu hamleyi yapmasnn sebebi, daha nce de vurguladm gibi, Ka
pital'deki ana hedeflerden birinin klasik li beral siyasal iktisad ken
di erevesi iindeki topyac nermeleri yoluyla yapbozuma u
ratmaklr. "Kapitalist, alc kiilii iinde ignn mmkn olduu
kadar uzatma ... hakkn kendinde grmektedir" ve,
ii, ignnn belirli normal bir sreye indirilmesini isterken, satc ol
maktan gelen hakkn kull anmaktadr. yleyse burada bir kartlk, her iki
si de deiim yasasnn damgasn tayan iki hak arasnda bir atma var
dr. Eit haklar arasnda son sz kuvvet syler. Ve bunun iin de, kapita
lis retim tarihinde, bir ignnn belirlenmesi, srp giden bir mcade
lenin kolektif sermaye, yani kapitalis snf ile kolektif emek, yani ii sn
f arasndaki mcadelenin bir sonucu olarak kendisini gsterir. (249)

Demek 250 sayfa sonra nihayet snf mcadelesine gelebildik. N i

hayet!
Burada akla kavuturulmas gereken baz noktalar var. Her
iki tarafn da bir "haklar" methumunu kabul etmi olmas burjuva
hak methumlarnn kurduu hegemonyann bir ifadesi dir. Ama Marx
derhal ign sresi probleminin hakl ara, yasalara ve mbadele hu-

 54

MARX'IN KAPiTAL' iN KILAVUZ

kukuna bavurarak zlemeyeceini belirtir (bu ifadesi daha nce

Proudhon'un ebedi adalet kavramna ynelttii saldryla paralellik
tar). Byle meseleler "eit haklar" arasnda son sz "kuvvet"in
syledii snf mcadelesiyle zlebilir ancak. Bu bu lgunun a
da kapitalizmin siyasetinin anlalmas bakmndan baz sonular
vardr. Son zamanlarda "haklar sylemi"nde arpc bir ykseli ya
and ve bireysel insan haklar araynn daha insani bir kapitalist
sistem kurmann (tek yolu deilse bile) yollarndan biri olduu fikri
ne epeyce siyasal enerji harcand . Marx burada, haklar erevesinde
ortaya konan nemli sorunlardan pek ounun snf mcadelesi er
evesinde yeniden formle edilmeden zlmesinin hibir yolu ol
madn gsteriyor. rnein U l uslararas Af rgt siyasal ve me
deni haklar konusunda ok iler baarmasna ramen, kapsamn
ekonomik haklara geniletmekte byk glkler yayor, nk ya
sermayenin ya emein tarafn tutmadan bunlarn zlmesine im
kan yok. O halde Marx'n ne demek istediini anlyoruz. Her ikisi de
mbadele yasas nn damgasn tayan eit haklar arasnda "adil" bir
hkme varmann yolu yoktur. Tek yapabi leceiniz safnz seip
kendi argmannz iin mcadele etmektir. Onun iin bu blm "'in
sann vazgeilmez haklarn' sayp dken cafcafl liste"nin karsna
snf mcadelesiyle elde edilebilecekleri yerletiren son derece p
he ci bir ifadeyle sona erer (3 1 4-5).
Buradaki balamda "kuvvet" illa ki fiziksel kuvvet deildir (ama
fiziksel kuvvetin aka hayati nem tad durumlar da olmu
tur). Bu blmde esasen siyasal kuvvetten, "normal" ignn ya
sayla belirleme gcne sahip devlet aygtn etkilemek zere siya
sal ittifaklar ve kurumlar (sendikalar gibi) harekete geirme ve in
a etme kapasitesinden bahsedilmektedir. Marx'n izahna gre, si
yasal durumun anlk deiimlerine ve hareket halindeki kuvvetlerin
ilikilerine bal olarak yakalanabilecek ya da kaybedilebilecek im
kan anlar domaktadr. Buradaki teknik, Marx'n Paris'teki 1 848
devriminin yenilgisi sonrasnda Louis Bonaparte'n Fransa'da nasl
iktidara geldiini anlatt On Sekiz Brumaire'de harika bir slupla
sunulan teknie benzemektedir. Bu blmdeki malzemeler Marx'n
ikili amacna zel bir k drmektedir: Bir taraftan kapitalist re
tim tarznn bir teorisini yapmaya alyor, dier yandan reel ola
rak var olan kapitalist toplum biimlerinin tarihsel dnm sre-

iGN

ss

lerini daha derinlemesine anlatmaya al yor. Snf mcadelesinin

sonular nceden belirlenmi deildir.
Snf savann devreye girmesi hem klasik hem de ada ikti
sat teorisinden radikal bir kopuu temsil eder. Ekonomiyi tasvir et
menin d ilini kkten deitirdii gibi ilgi odak larn da deitirir. k
tisada giri derslerinde ign sresi hemen hibir zaman ciddi bir
mesele olarak ele alnmaz. Klasik siyasal i ktisatta da tartlan bir
mevzu deildir. Oysa tarihsel olarak, i gnnn, i haftasnn, i y
lnn (cretli izin ler) ve i hayatnn (emeklilik ya) uzunluu konu
sunda devasa ve sregiden bir mcadele vardr - stelik bu mca
dele bugn de gncell iini korumaktadr. ign meselesi kapitalist
tarihin temel vehelerinden biri, kapitalist retim tarznn nemli bir
meselesidir. Bunu grmezden gelen iktisat teorileri ne iimize yara
yabi lir k i?
Marx'n deer teorisi ise tam tersine bizi dorudan bu merkezi
soruna getirir. Bunun sebebi deerin toplumsal olarak gerek li emek
zamanr olmasdr, yani zaman kapitalizmin zne aittir. Eskilerin
dedii gibi, vakit n ak ittir! Zaman kontrol etmek, zellikle de baka
larnn zamann kontrol etmek, kolektif mcadelelerin konusudur.
Satlmas mmkn deildir. Bu yzden de snf mcadelesi hem si
yasal iktisat teorisinin, hem de kapitalizmin tarihsel ve corafi evri
mini anlama ynndeki her giriimin merkezine konmaldr. Kapi
tal'in bu noktasnda Marx 'n emek deer ve artk deer teorisinin
"kullanm deerini" takdir etmeye balarz. Bunu teorik aygtn bir
tr ampirik kant olarak grmek yanltr elbette; ama teoriyle do
nanm ampirik aratrmann uygulamadaki yararll n kesin bir
ekilde gstermektedir.
O halde Marx bizi ign sresi mcadelesinin tarihinde nasl
bir yolculua karyor? ncelikle artk emee ve artk rne yne
ten snflarn el koyduu tek toplum biiminin kapitalizm olmad
na dikkat ekmektedir:
Toplumun bir kesiminin retim aralar zerinde tekele sahip olduu
her yerde, ii, zgr olsun olmasn, kendi varln srdrmek iin gerek
li emek zamanna, retim aralarna sahip olanlarn yaamalar iin gerek
li tketim maddelerini retmek iin de fazladan bir emek zaman eklemek
zorunda kalmtr. (249)

1 56

MARX'IN KAPTAL'i iiN KILAVUZ

Ama kapitalizm koul larnda artk emek artk deere dnmtr.

Bylece artk rn retimi kapitalistin artk deer elde etmesinin
bir yolu haline gelmitir. Kapitalist smrnn baz kendine has ni
telikleri vardr, nk para-biiminde deer birikiminin, daha nce
grdmz gibi, bir snr yoktur.
nlerin mbadele deerinin deil, kullanm deerinin baskn olduu
toplumun herhangi bir ekonomik oluumunda, artk emek, az ok belirli
bir ihtiyalar grubuyla snrldr ve retimin kendi niteliinden snrsz bir
artk emek al domaz. (250)

stelik bu mlk edinme cretli emein damgasn vurduu bir top

lumda gerekletii iindir ki emekiler artk deer relimini serf
ler ve klelerin artk emei deneyimiedii gibi deneyimlerneyecek
tir (piyasa mbadelesi fetiizmi bunu gizleyecektir). Marx orta Av
rupa'daki angarya sistemini rnek verir. Bu sistemde emeki bel li
bir sayda emek gnn toprak sahibine ayrdndan artk emee e l
konulmas tamamen gz nnde gerekleir. 1 861 'de Ru slarn
kard Kararname sayesinde serflerin zgrlemesiyle birlikte or
taya kan angarya sistemi Reglement orr:anique tarafndan dzen
leniyordu. Bu sistemde gnlk iin lanm akkan ve yoruma ak
bir hale getirilmiti. Toprak sahipleri (boyarlar) bir gnlk emein
gerek gnle deil, tamamlanmas gereken ile llmesi gerektii
ni ne sryordu. Bu iin de bir gnde bitmesi imkansz olduun
dan resmi gnlk ii yapmak iin giderek daha fazla gerek gn ge
rekiyord u ; en sonunda "Reglement organique'teki 1 2 angarya gn,
ylda 365 gn" etmeye balamt.
Kapital'de yer yer karlaacamz ok nemli bir fikri burada
reym halinde gryoruz. Zamann ls esnektir ve toplumsal
amalarla uzatlabilir veya maniple edilebilir. Zamann ve zaman
salln toplumsal maniplasyonu ayn zamanda kapitalizmin temel
zelliklerinden biridir. Snf ilikilerinin yinelenmesi iin artk emek
zamanna el koyulmas temel hale geldikten sonra, zamann ne ol
duu, zaman kimin ll ve zamansalln nasl anlalaca ana
lizde nplana geecektir. Zaman basite verili bir ey deildir; top
lumsal olarak ina edilir ve srekli yeniden inaya tabidir (rnein
son yllarda finans sektrnde karar almann zamansal ufkunda ya
anan deiimleri dnn). Re glement organique rneinde zaman

iGN

1 57

bariz bir ekilde uzatlmt. Emekiler toprak sahibine ne kadar ar

tk emek verdiklerini ve ynetici snfm zaman uzatmasnn bu du
ruma nasl yol atn ok iyi biliyorlard. Ama I 9. yzyl ingiltere
si'ndeki Fabrika Yasalar bu adan ok farklyd - ve bu blmn
byk bir ksm bu dnemi merkeze alr: "Bu yasalar, sermayenin
emekgcn snrsz bir ekilde sourma tutkusunu , kapitalistler ile
toprak sahiplerinin ynettii bir devlet tarafndan yaplan dzenle
melerle ignne zorunlu snrlamalar koyarak nlyordu" (253).
M arx'n forml asyonu nemli bir soruyu gndeme getirir: Ka
pitalistlerin ve toprak sahiplerinin ynettii bir devlet ignnn
sresini snrlamaya nasl raz olur, hatta byle bir eyi nasl aklna
getirir? Marx'n burada gerek bir tarihsel durumu analiz etmek is
tedii aktr. O yzden mevcut snf konfigrasyonuna ve iiler
devlet iktidarna dorudan eriemediinde snf ittifaklarnn nasl
ileyebileceine bakmak zorundadr. 1 9. yzyln ilk yarsndaki in
giliz devleti esasen kapitalistler ile toprak sahiplerinin iktidar iliki
si zerinden dzenlenmiti ve toprak sahibi aristokras inin roln
dikkate almadan dnemin siyasetini analiz etmek imkanszd . ii
snf hareketinin gc arkaplanda kalmt. "Her gn daha tehlike
Ii bir hal alan ii snf hareketinden ayr olarak," der Marx,
fabrikada almann snrlandrlmas. ngiltere'de tarlalarn kuvvetli bir
biimde gbrelenmesini kanlmaz hale geliren ayn zorunlulukla ortaya
kmr. Kara duyulan ayn kr hrs, birinde topra tketiyor, dierinde
ulusun yaayan canl gcn kknden skyordu. Devresel salgn hasta
lklar, Almanya ile Fransa'da askerlerin boy standanlarnn drlmesinin
de gserdii gibi, bu noktay aka sergiliyordu. (253)

U lusun zenginliinin yaratlmasnda eer toprak gibi emek de ana

kaynaksa. ar smrldnde ve kntye yol aldnda artk
deer retimine devam etme kapasitesinin baltaianm olaca ak
tr. Ama ayn zamanda etkili askeri kuvvet haline gelebilen emeki
lere sahip olmak da devletin karnadr. Bu yzden ii snfnn
sal ve zindelii siyasal ve askeri adan nemlidir (25 3 . sayfa
daki uzun dipnotta bu konuya deinilir). rnein 1 870-7 1 tarihli
Fransa-Prusya Sava'nda A lmanlar karsnda Franszlarn hzla
yenilmesi, ksmen, Alman kylsnn yoksunam Fransz ii ve
kyllerine nazaran daha salkl ve grbz olmasna at fedilmiti.

1 58

MARX'IN KAPTAL' N KILAVUZ

Bunun siyasal anlam ii snfnn kntsnn a:keri adan teh

likeli olduudur. Bu mesele II. Dnya Sava srasnda, zellikle de
yoksul, hatta kimi durumlarda rksal bakmdan farkl kitleleri sefer
ber etmek gerekince nem kazanmt.
Marx'n odakland ngiliz Fabrika Yasalar devlet tarafndan
konmu ve canl emein smrlmesini kstlayp ar kntnn
nne gemek iin hem ekonomik hem de siyasal ve askeri sebep
lerle dzenlenmiti. Hukuk baka eydir, uygulanmas baka ey.
Bu da bizi fabrika denetmenleri denen nemli ahsiyetlere getiri
yor: Bunlar kirndi ve nereden kmlard? Radikal Marksistler ol
madklar kesind i ! Meslek sahibi burjuvalar arasndan geliyorlard.
Kamu grevl ileriydi bunl ar. Ama bilgi toplamak ta ok baarl ol
mu. devletin gereklerine gre sanayinin karlarn disipline et
mekte etkili olmulard. Onlarn salad bol miktarda bilgi olma
sa Marx bu blm yazamayabilirdi. O halde sermayenin ve toprak
sahiplerinin ynettii bir devlet bu i iin niin fabrika denetmenle
ri grev lendiriyordu? " lkedeki uygarlk dzeyi" ile burjuva ahla
k ve devletin askeri kayglar ite burada tabloya dahil olur. 1 9 . yz
yl ngilteresi'nde, o dnemki alma hayat uygulamalarndan ba
zlarnn uygar bir topluma yakmadn dnen gl burjuva
reform st akmlar vard (rnein Charles Dickens). Bu da emekg
cnn deerini etkileyen "tarihsel ve manevi unsuru" tartmaya so
kuyordu. Demek ki ii snf hareketi gerekten de glenmesine
ramen, burjuva reformizminin yardm olmadan, zellikle de fab
rika denetmenlerinin temsil ettii basn olmadan bu kadar ileri git
mesi mmkn deildi.
Fabrika denetmenleri ignnn pratikte nasl tanmlanabilece
i problemiyle yzlernek zorunda kalmlard. iler kata ie
balamalyd? gn fabrikann dnda m, yoksa iinde mi bal
yordu? Peki ya le aralar ne olacakt? Marx bir denetmenin rapo
rundan alntlar yapar:
"Byle (yasay ihlal ederek ar altnna yoluyla) elde edilen kazan,
birok kimseye . . . kar konulamayacak kadar ekici bir ey gibi geliyor" . . .
Sennayenin, iinin yemek ve dinlenme zamanndan yapt b u "kk hr
szlklar" fabrika denetmenler i, "dakikalarn arlmas", "birka dakikann
rklanmas" diye adlandnnakadrlar; iilerin kullandklar teknik erim
de "yemek zamanlarnn kemirilmesi"dir.

GN

1 59

Marx bundan sonra anafikri alntlar: " 'Anlar karn eleridir"' (2567). B unun nemli bir formlasyon olduunu dnyorum. Kapita
listler emek srecinde iinin zamannn her anna el koymak ister
ler. Kapitalistler iinin emekgcn on iki saatliine satn almakla
kalmaz; ayn zamanda bu on iki saatteki her ann azami younluk la
kullanlmasn salamak zorundadrlar. Bu da fabrikadaki di siplin
ve denetim sisteminin zdr elbette.
Eski fi Imiere baklrsa telefon operatrleri eskiden bizimle soh
bet ederdi (ben onlarla flrt bile ettiimi hatrlayacak kadar yal
ym). imdi ise operatrler saat ba belli sayda ary cevapla
mak zorundalar. Bu sayy tutturamazlarsa kovuluyorl ar. Bu sistem
gi derek katlayor ve u anda onlarn iki dakikasndan fazlasn al
yorsanz kendinizi ayrcalkl grmeniz gerekiyor. Bir operatrn,
annesi yeni vefat etmi bir ocukla yarm saat konutuunu oku
mutum; operatr sayy tutturamad iin kovulmu. Aslnda ge
nel olarak emek srelerinin bir zell iidir bu. Kapitalist zaman is
ter, kar eleri olan o anlar ister. Bu durum, deerin toplumsal ola
rak gerekli emek zaman olmasnn zorunlu bir sonucudur. Deer
teori si tm soyutluuna ramen fabrikadaki gnlk pratikler ve de
neyimler hakknda nemli bir eyi aa karr. Kapitalistlerin na
sl davrandna ve iinin hayatna dair gerekiere temas eder.
Bu blmn 3. Kesim'inde Marx "Smrye Yasal Snrlar Ko
nulmayan ngiliz Sanayi Kollar "n uzun uzadya tartr. Bunlar
tek tek ele almayacam, nk kibrit, duvar kad, bez ve bilhas
sa frnclk (bu sektrde gece alma ve ekmee hile kartrlma
s nemli tartma balk lardr) sektrlerindeki alma pratiklerine
dair dudak uuklatan ifadeler yeterince ak. Marx ayrca ar a
lmadan kaynaklanan kazalardan da bahseder. rnein demiryo
lundaki bir kazada sorgu hakimi kazaya yol aan dikkat eksiklii
nin byk ihtimalle ar uzun almadan kaynaklandn belirt
miti. Ayrca bir de ar almaktan len mehur Mary Anne Walk
ley vakas vardr: " Haber, ok saygdeer bir giysi firmasnda al
an... 20 yandaki apkac M ary Anne Wal kley'in lmyle ilgiliy
di. Sk sk yinelenen o eski yk, bir kez daha anlatlyordu. Bu kz,
ortalama 1 6 1/ saat, ilerin hzl gittii mevsimde ise aralksz 30 sa
at alyor. azalan emekgc, ara sra, likr. arap ya da kahve ile
takviye ediliyordu" (268). Ar almadan lmek 1 9 . yzylla s-

1 60

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

nrl deildir. Japonlar bunun i in teknik bir teri m bile uydurmutur:

karoi. insanlar ar almaktan lmektedir ve ar alma ya da

ar alma koullar yznden mrleri ksalmaktadr. 2009'da

Birleik Tarm i ileri Sendikas, ar scak yznden gereksiz ye
re len kiiyi gereke gstererek, eyaJetteki lmcl scaktan
iftlik alanlarn korumad iin California i Gvenlii ve Sa
l idaresi'ne dava at.
Marx burada sermaye ile emek arasndaki g ilikisinin denge
si bozulup da emekgc kntye uradnda, hatta zamansz
lmlere itildiinde neler olduunu gstermektedir. Bu blmn
4. Kesim'inde anlatlan vardiya sisteminin douuyla sorun daha da
arlamtr. Kullanlmayan sermaye yitirilmi sermayedir ve unut
mayn ki sermaye de makine ya da para deil, hareket halindeki de
erdir. Makine kullanlmazsa l sermaye olur; bu yzden de srek
li kullanlmas ynnde bir basn ortaya kmaktadr. retim sre
cinin devamll zellikle deimez sermaye tehizatnn arlkta
olduu yksek frn ve ar metal mhendislii gibi sektrlerde iyi
ce nem kazanr. Deimez sermayeyi alr durumda tutma ihtiya
c yirmi drt saatlik ignn zorunlu klar. Tekil iiler yirmi drt
saat alamayaca iin vardiya sistemi ortaya kar ve sonradan
buna gece almas ve nbet sistemi eklenir. Unutmayn: iiler sa
dece artk deer retmez. ayn zamanda deimez sermayeyi can
landrr. Sonuta vardiya sistemi zerinden gece vardiyasnda al
ma dzeni ortaya kmtr. Demek ki "doal ign" diye bir ey
yoktur, sadece bedeli ne olursa olsun. akn devamlln salama
ynndeki kapitalist zorunlulua bal olarak farkl ignleri vardr.
Beinci kesimde normal ign mcadelesi ele alnr. Sermaye
nin gndelik deerini dedii emekgcn tketme sresi ne olma
ldr? Hi phe yok ki sermaye alabildii kadar ok zaman isteye
cektir. Sermaye asndan,
apak grlyor ki, ii, bn yaam boyunca emekgcnden baka bir
ey deildir; bu nedenle de bn kullanlabilir zaman, hem doal ynden
hem de yasalarla, sermayenin kendi bymesine [yani artk deer reimi
ne] adanm emek zamanndan ibareir. Kiinin eilimi iin, dnsel ge
liimi iin, oplumsal faaliyelerini ve oplumsal i likilerini yerine gelinne
si iin, bedensel ve zihinsel faaliyelerini serbese gerekleiirmesi iin
zaman ve haa pazar... dinlenme zaman bile - bo lakrd! Ama kr, n-

iGN

161

ne geilmez tutkusuyla, artk deere duyduu kurt alyla sennaye, i g

nnn yalnz manevi deil, fiziksel en st snrlarn da iner geer. nsan
bedeninin bymesi, serpilip gelimesi ve salnn devam iin gerekli
olan zaman gasp eder. Temiz hava ile gne ndan yararlanmak iin
gerekli olan zaman bile alar. Yemek zamanna el koyarak, elinden geldi
ince onu da retim srecine katar. (278-9)

Bu pasajlar okuduumda aklma hep Charlie Chaplin'in Asri Za

manlar'ndaki montaj hatt sahneleri geliyor. Sermaye,
bedensel gcn yerine gelmesi, derlenip oparlanmas, azelenmesi iin ge
rekli salkl uyku sresini drr ... Emekgcnn mrnn sresi ser
mayeye vz gelir. Onu ilgilendiren tek ey, bir ign boyunca ak sala
yabilecek azami emekgcdr. Tpk agzl bir ifinin elden geldiince
fazla rn kopannak iin topran verimliliini tketmesi gibi, iinin ya
amn ksailarak ular bu amacna. (279)

Topran tketilmesi ile eme.kinin yaam gcnn tketilmesi ara

sndaki paral ellik, Marx'n 1 . Blm'de William Petty'nin yorumu
nu alntlad yeri akla getiriyor: "Maddi serverin babas emek, ana
s doadr" (58). Ama bu ayn zamanda tm serveti retmek iin ge
reken kaynaklarn ar smrlmesinin kapitalizmin kendisi iin
de tehdit oluturduunu gsteriyor. Bir noktada kapitalistin kendisi
de normal ignnn kt bir fikir olmadn dnecektir.
Bu durumda, sermayenin lszce kendini geniletme tutkusu iinde,
ignnn anannal uzatlmas, iinin mrn, dolaysyla emekgcnn
sresini ksaltr; bylece kullanlp tketilen glerin yerini daha sratli dol
durma zorunluluu ortaya kar ve emekgcnn yeniden retimi iin ge
rekli giderler daha byk olur. Bu, makine ne kadar abuk ypranrsa, onun
her gn yeniden retilmesi gereken deer blmnn o kadar byk olma
s gibidir. Sennayenin kendi kar da, yle grnyor ki, nonnal bir ig
nnde yatmaktadr. (279-80)

Ama buradaki sorun, birbiriyle rekabet halindeki tekil kapitalistle

rin temel dayanaklar olan kaynaklar, yani emei ve topra ar
smrme ynnde bir basn hissetmeleridir. Kapitalist snfn "sr
drlebilir" bir emekgc bulundurma kar ile rekabet karsnda
ki tekil kapitalistlerin ksa vadeli davranlar arasnda bir atma
potansiyeli vardr. Bu yzden aralarndaki rekabete de bir snr koy
mak gerekir.

1 62

MARX'IN KAPTAL' N KILAVUZ

Marx, kle sahiplerinin ellerinin altnda yeni bir ucuz kle kay
na bulduklarnda klelerini ar almaktan ldrmeyi mali a
dan uygun bulabileceine iaret eder. Fakat bu ayn zamanda ig
c piyasas iin de geerlidir:
kle ticareti yerine emek pazarn, Kenucky ile Virginia yerine rlanda ve
ngilere'nin arm blgelerini, skoya ve Galler'i, Afrika yerine Almanya'
y koyun. Ar almann Londra'da frn iilerinin saflarn nasl erinii
ni grdk. Yine de Londra'daki emek pazar, frnlarda almak iin Al
manya ile dier lkelerden gelen lm adaylaryla her zaman lklm klm
dolu. (280)

Marx burada baka bir nemli kavram devreye sokar: artk nfus.
Bu n fus kapitalistlerin iilerinin saln ya da refahn hi umur
samadan onlar ar smrmesini mmkn klar. Artk n fusun ser
mayenin ulaabilecei bir yerde olmas arttr elbette. Marx bura
da Yoksullar Yasas Komisyonu rneini anlatr. Bu komisyona "ta
rm blgesindeki 'artk nfus'un kuzeye gnderi lmesi" nerilmi ve
"oradaki fabrikatrler bu fazla n fusu emer ve tketebil ir" denmi
li (28 1 ) . Tarm blgeleri Yoksullar Yasas'nn hkmlerinden muaf
olmann pek gzel yollarn bulmutu ve ayn zamanda da imalat
blgelerine emek fazlas sahyorlard.
Deneyimler kapialise, genel olarak srekli bir nfus fazlas bulundu
unu gstermitir: bu fazlalk her ne kadar bodur, ksa mrl, abucak
birbirinin yerine geen, yani olgunlamadan dalndan koparlan insan ku
aklarndan olusa da ark emek emen sermayenin o andaki ihtiyalarna
ilikin bir fazlalk... Deneyimler... snai nfusun yozlamasnn nasl an
cak kylerden yeni gelen fiziksel ynden bozulmam elerin srekli ola
rak emilmesiyle gecikirilebildiini, haa bu ky emekilerinin bile temiz
havaya ramen, ve aralarnda etkisini srdren ve ancak en gl olanlarn
yaarnalarna izin veren doal seme ilkesine ramen nasl yok olmaya
baladn da gstermektedir. (282-3)

Nfus fazlas kapitalistin emekgcnn saln, refahn ve yaam

sresini u mursama dzeyini etkiler. Tek tek insanlar olarak kapita
listler bunu umu rsayabilir. Ama kar azamiletirmeye zorlandkla
rndan, rekabet artlarnda tek tek kapitalistlerin seme ans yoktur.
Apres moi le d?luge! - Benden sonra ufan! - her kapitalistin ve btn
kapitalis u luslann slogandr bu. Sermaye, bu yzdendir ki, toplumun koy
duu zorlamalar olmasa, iinin salna da, yaayaca rnrn uzunluu-

iGN

! 63

na da tamamen kayszdr. Maddi ve manevi k, bebek lmleri ve a

r alma ikencesi hakkndaki lklara u karl verir: Bizim mulu
luumuzu (karlarmz) artryor diye bunlara zlmemiz mi gerekiyor?
Ama btn bunlara bir btn olarak baklrsa, meselenin gerekten de tek
tek kapitalislerin iyi ya da kt niyetlerine bal bir ey olmad ak bir
ekilde grlr. Serbest rekabet altnda, kapitalis retimin iinde yatan ya
salar, her kapitalistin karsna zorlayc dsal yasalar olarak ortaya kar.
(283-4)

Kapitalislerin iyi ya da kt yrekli olmas bir ey deiirmez; re

kabet yznden rakipleriyle ayn ii alrma uygulamalarna
bavurmak zorundadrlar. Rakipleriniz emekilerin hayatn ksal
yorsa, siz de ksalmak zorundasnz. Rekabetin zorlayc yasalar
ite byle al r. "Rekabetin zorlayc yasalar" sz daha sonra e
itli yerlerde yine karmza kacak. Bu zorlayc yasalarn hangi
noktalarda buradaki gibi tayin edici rol oynadna dikkat etmek
nemlidir.
Marx bylece "kapitalist ile emeki arasnda yzy llarca sren
mcadeleterin sonucu" olan "normal ignnn sapanmas"n ele
alr. "Bu mcadeleterin tari hi, iki kart eilimi gsterir," demesi il
g i ekicidir (284 ) Ortaada insanlar cretli emeki yapmak ok
zordu. Topra ileyerek geinemezlerse serseri, dilenci, haa soy
guncu (Robin Hood gibi) haline geliyorlard . Bu yzden cret iliki
sini dzenlemek iin yasalar karld, ign sresi artrld, d ilen
cilik ve serserilik su haline getirildi. Disi plin aygt fiilen halk c
retli emeki rolne sokmak zere yarat ld (Marx bu konuyu 8 . K
sm'da tekrar ele alacaktr). Serseriler krbalanyor, omruk cezas
na arp trlyor, sonra da gndelikilie mecbur edil iyordu. Gnlk
alma da, 1 349 tari hli bu tr ilk kanunnarnelere gre on iki saatlik
ign demeki. ngiltere'de alma disiplini ite byle salanm
t. 1 9 . yzylda ve daha sonra smrge yetkililerinin benzer sorun
larla kartatn gryoruz. Yazdklar raporlarda rnein Hindis
tan ya da Afrika'da yerli nfusu "normal" bir alma haftas yle
dursun, "normal" bir ign boyunca bile al ramadklarn yaz
yorlard . Yerliler genellikle ok ksa sre altktan sonra ekip gi
diyorlard . Yerel zamansal lk mefhumu saat zamanyla uyumuyor
du ve kapitalislerin kar eleri olan anlara, yani deere el koymas
na engel oluuruyordu. Yerl i nfuslarn zaman disiplini eksikliin.

164

MARX'IN K APiTAL' N KILAVUZ

den smrge idareleri sk sk yaknyor, alma disiplini ve buna

uygun bir zamansali k hissi yaratmak iin mthi aba harcanyor
du. (Gnmzdeki niversite idarelerinin rencilerden benzer e
kilde yakndn da duyuyorum. Hatta bir keresinde niversite
rencilerine retmemiz gereken ilk eyin uygun bir zaman disiplini
duygusunu yerletirmek olduunu iddia eden Harvard'n eitim de
halarnn verdii bir derse katlanmam gerekmiti.)
Ortaa ve ge ortaa zaman algsna. ayrca kapitalizmin (ya
da baz l arnn kulland terimle: "modernliin" ) ykseliiyle za
mansallkta meydana gelen deiime dair bugn geni bir literatr
var. rnein saatin byk lde 1 3. yzylda icat edildiini, daki
ka ve saniyenin ancak 1 7 . yzylda yaygn l birimleri haline gel
diini ve "nano-saniyelerin" son zamanlarda onaya kt n bazen
kolayca unutuyoruz. Bunlar doal deil toplumsal belirlenimlerdir
ve icat edilileri feodalizmden kapital i zme geiten bamsz deil
dir. Foucault ynetimselliin ykseliinden bahsederken, esas kas
tettii ey insanlarn zamansal disiplin duygusunu iselletirdii ve
neredeyse hi dnmeden bu duyguyla yaamay rendii andr.
Bu duyguyu iselletirdiimiz lde zamansal lk ve ona bal pra
tikler konusunda belli bir dnce tarzna tutsak oluyoruz. Marx'a
gre bu zamansa l lk, toplumsal olarak gerekl i emek zaman olarak
deerin ortaya kyla balantl bir ekilde gndeme gelmektedir.
Ayrca Marx'a gre snf mcadelesinin rol, Foucault'nun kan
maya ya da nemsizletirmeye alt al ardan merkezi nem ta
r. Marx yle der:
Grld gibi, sreleri, vardi ya ve paydos saatlerini askeri bir disip
lin alnda saatin ik-taklaryla dzenleyen bu son derece ayrntlandrlm
iyeri ynergeleri asla parlamento yelerinin fantazilerinin eseri deildi.
Btn bunl ar, modern retim tarznn doal yasalar olarak, mevcut koul
larn iinden tedricen domutu. Bunlarn formle edilmesi, resmen tann
mas ve devlet tarafndan ilan edilmesi uzun bir snf mcadelesinin sonu
cuydu. (296)

Artk buradaki mesele "eit haklar arasnda, son sz kuvvet sy

ler" deil, dnya hakkndaki zamansal dncenin hegemonik bi
imlerinin snfsal karakterini tanmaktr. stelik burada sadece za
mansallk deil, mekansallk sorunu da iin iine girer. 1 770 tarihli
anonim Ticaret ve Alm Satm zerine Bir Deneme'nin yazar gibi

GN

!65

ideologlara gre, sorun alan nfusun "rahatlk v e tembellie"

" v ahim" derecede yatkn oluuydu (288-9). Marx bu denemeden
alnt yapar:
"Bizim imalat yoksullarmz, imdi drt gnde kazandklar parayla
alt gn almaya raz olmadka hibir gerek iyileme salanamayacak
tr." Bu arnata ulamak iin "tembelliin, oburluun ve arln kknn
kaznmas ", alma ruhunun tevik edilmesi, ve "iyerlerinde emein fi
yatnn drlmesi ve yoksulluk yknn azallmas" iin, sennayenin
"sadk dostu" u denenmi areyi nerir: Halkn yardmna muhta haJe
gelmi iileri, yani tek szck! e yoksullar "ideal bir iyerine" hapsetmek.
Bu ideal iyeri bir "Dehet Evi" olmaldr. . . [orada) "yoksullar gnde 14 sa
at alacak, yemek paydoslar ktktan sonra geriye 1 2 saatlik net alma
sresi kalacaktr." (289-90)

Marx sonra da kendi cevabm verir. Yoksullara ynelik byle bir

Dehet Evi'nin ortaya k ok gec;ikmeyecekti,
kapitalis ruhun 1 770 ylnda fakir fuk:ara iin hayal eii "Dehet Evi",
birka yl sonra sanayi iileri i i n d ev bir "evi" biiminde gereklemi
oldu. Bunun adnafabrika dendi. Bu kez hayal edilmi ideal, gerein kar
snda soluk bir glgeden ibaret kalmt. (290)

Mekansal organizasyon da iinin srtna yklenen disiplin aygt

mn bir parasdr. Foucault'nun mekansal olarak dzenlenmi disip
lin aygtlan (panoptikon bata geliyor) zerine DeliliRin Tarihi, Ha
pishanenin DoRuu, KliniRin DoRuu gibi eserlerine bunun esin kay
na olduu neredeyse kesindir. Marx'n ign analizinden feyz al
d gn gibi ortada olan Foucault'nun ngilizce konuulan dnyada
genellikle Marx'a kkten ters bir dnr olarak grlmesi ironik
tir. Bana gre Marx' n argmanm genelletirme ve elle tutulur ha
le getirme konusunda Foucault muhteem bir i yapmtr. Sonraki
eserlerinden bazlarnda Marksistlerin (zellikle de dnemin Fran
sas'ndaki Maoculann ve Komnistlerin) syledjklerinden ayrl
msa da, akl hastaneleri, hapishaneler ve klinikler hakkndaki ilk
temel eserleri, iileri kapitalist emek srecinin mekansal-zamansal
mantna yaknlatran ve disiplin altna sokarak bu mant kabu
le zorlayan disiplinci kapitalizmin ykseliiyle ilgili Marx arg
manlarndan kopu olarak deil, bu argmanlarn devam olarak
okunmahdr.

1 66

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

Kukusuz iileri disiplinli hale getirme ve bunu srdrme prob

lemi hala gncel liini srdryor. O halde uyum salayamayan, bu
yzden de tuhaf, hatta sapkn saylan insanlar ne yaplacak? Hem
Foucault hem de Marx bu konuda yle der: Bu insanlar deli ya da
topluma zararl saylarak akl hastanelerine ya da hapishanelere dol
duruluyor veya Marx'n belirttii gibi tomruk cezasna arptrlyor,
aatanyor ve cezaland rlyor. Demek ki "normal" bir insan ol
mak, kapitalist retim tarzna uygun bir mekansal-zamansal disipli
ni kabul etmektir. Marx bu durumun hi de normal olmadn gs
terir; sz konusu olan belli sebeplerle, belli ekillerde, bel li bir tarih
sel dnemde ortaya km toplum icad bir yapdr.
uras ok ak: Kapitalistler i gnn uzatmak ve on ya da on
iki saatte (Marx'n zamannda ign sresi bu kadard) normalle
tirrnek iin ilk bata btn gleriyle savamlardr. Kapitalizm
ncesi toplumlarda "alma zaman" byk lde koullara ba
lyd. ama pek ok yerde gnde drt saatten fazla dei Idi. Gnn ge
ri kalan da toplumsaliamak ve maddi geime katk anlamnda
"retken" denemeyecek baka faaliyetlere ayrlyordu. Bizim toplu
mumuzda drt saatlik ign komik, talihsiz ve medenilikten uzak
grlecektir ki bu da bizim kltrmzdeki "medenilik dzey i " ko
nusunda baz sorular dourmaktadr. Sosyalist bir altematifin de
drt saatlik ignn geri getirmeyi hedefiernesini bekleyebiliriz.
Altnc Kesim'de, I 830'Jarn ve 1 840'1arn snai ngilteresi'nde i
gnnn ar uzamasma kar iiler mcadele ederken neler yaan
d anlatlr. Marx aniatsn kurarken belli bir siyasal dinamii ele
alarak iterler (ben de onun anlatmn berraklatrmaya yarasn diye
kendi szcklerimle anlatacam). I 820'lerin ngilteresi'nde siyasal
iktidar hala toprak sahibi aristokrasinin elindeydi. Bu snf, Parla
mento, Lord lar Karnaras ve monariyi elinde tutuyord u, askeri ve
adli gce de hakimdi. Ama ksmen geleneksel ticari messeselerin
ve finans kurulularnn oluturduu (bunlar Londra'da ve kle tica
retinden byk paralarn kazanld Bristol ve Liverpool gibi liman
ehirlerindeydi) burjuvazi de ykseliteydi ve imdi bu snfa Man
chester blgesindeki pamuklu imalatlar etrafnda toplanan ve gi
derek g kazanan sanayi yatrmlar da ekleniyordu. Bu sanayiciler
serbest piyasa ve serbest ticaretin arlkta olduu bir iktisat teorisi
nin gl savunucular haline geldiler (Senior'un iktisat renmek

iGN

1 67

iin Manchester'a gittiini hatrlatrm). Sanayi kapitalistleri servet

lerini artrmalarna ramen toprak sahibi aristokrasiye nispetle siya
seten gszd. Bu yzden de devlet aygtnda daha fazla g ka
zanmak iin parlamento sisteminde reform yapmann peindeydi
ler. Bu reformun yolu toprak sahibi aristokrasiye kar ciddi bir sa
va vermekten geiyordu. Bu sava verirken halk kitlelerinden, zel
Iikle de meslek sahibi orta snflardan ve ( eitimsiz emeki kitlesin
den ayr olarak) derd ini anlatabilen, kendini eitmi, zanaatkarlar
dan oluan ii snfndan destek almaya alyorlard. Ksacas sa
nayi burjuvazisi toprak aristokrasisine kar zanaatkar ii snf ha
reketleriyle ittifak arayna girdi. 1 820'lerin sonuna doru gerek
leen byk kitlesel hareketler neticesinde I 832'deki Reform Yasa
s'nn kmasn salad lar. Bu yasayla parlamenter teslim sistemini
kendi lehlerine evirdiler ve seme hakkn genileterek mtevaz
mlk sahiplerinin oy verebilmesini saladlar.
Ama reforma yol aan kitlesel hareketler srasnda ii snfna
birok siyasal vaatte bulunulmutu. Buna gre zanaatkarlar da oy
kul lanabilecek, ign sresi dzenlenecek, ar al ma koullarn
da dzetme olacakt. Reform Yasas ok gemeden iiler tarafn
dan " Byk ihanet" olarak anlmaya balad. Sanayi burjuvazisi is
tedii reformlarn ounu elde etmi, oysa ii s nf hemen hibir
ey alamamt. 1 833'te ign sresini dzenleyen i lk Fabrika Ya
sas zayf ve etkisizdi (geri devletin bu konudaki mevzuat iin em
sal oluturmutu). Uradklar ihanet yznden fkelenen iiler
artizm adyla anlan bir siyasal hareket olu turarak halkn oun
luunun hayat artlarna ve sanayide dehet verici alma koulla
rna kar mcadele etmeye baladlar. Bu dnemde toprak sahibi
aristokrasi sanayi burjuv azisinin gcnn artmasna kar daha da
dmanca bir tavr ald (Dickens ya da Disraeli'nin romaniarna ba
karsanz bu geri limin her yerde hissedildiini grrsnz). Bu yz
den ksmen m i l l i (askeri) karlar temelinde ama ksmen de aristok
rasinin tipik noblesse oblige (asaletin gerektirdii ykmllk) si
yasetiyle (babacan insanlar olarak o rezil sanayiciler gibi halk s
mrmezdi onlar) iilerin taleplerini destekleme eilimi gsteriyor
lard. Aslnda fabrika denetmenlerinin ortaya k sebeplerinden
biriydi bu. Toprak sahibi aristokrasi acmasz sanayi burjuvazisinin
gcn snrl amak iin denetmeniere arka kyordu. 1 840'1arda top-

1 68

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

rak sahibi aristokrasi ile, Marx'n deyiiyle "her gn daha tehlikeli

hal alan" (25 3 ) ii snf hareketinin koalisyonu karsnda sanayi
burjuvazisi zor durumda kalmt. 1 844, 1 847 ve 1 848'de Fabrika Ya
s as'nn daha etkili versiyonlar tartld ve parlamentodan geti.
Ne var ki bu snf ilikileri ve ittifak oluumlar yapbozunun
baka bir paras daha vardr. iktisana Manchester Ekol, laissez
farie ve serbest ticaretin en byk savunucusuydu. Bu da Tahl Ya
salar zerine bir mcadele balatt. ithal buday zerindeki yksek
gmrk vergileri toprak sahibi aristokrasiyi d rekabetten koruyor
du. Ama bu yzden ii snfnn temel besin maddesi olan ekme
in fiyat yksekti. Sanayi burjuvazisi Manchester'da Cobden ve
Bright'n ban ektii bir siyasal propaganda balatt. ilerin ye
dii ekmein ucuzlayaca gerekesiyle Tah l Yasalar'nn kaldrl
masn istiyorlard. iilerle ittifak kurmak iin giriimlerde bulu
nuldu (ama iiler "B yk haneti" ok iyi hatrladndan fazla bir
baar salanamad). En nihayetinde 1 840'larda Tahl Yasas reform
lar sayesinde buday zerindeki gmrk vergisi toprak sahibi aris
tokrasinin servetine byk darbe indirecek ekilde drld. Ama
ekmek ucuzlaynca sanayi burjuvazisi cretleri drd. Marx'n
erevesine gre, emekgcnn deeri ksmen ekmein fiyatyla
belirlendiinden, ucuz buday ithalat ekmek fiyatlarn drr;
(baka eyler eit kalmak kaydyla) emekgcnn deeri de der.
iler her gn aldklar ekmee daha az para verdiinden, sanayici
ler onlara daha az cret verebi lir! 1 840'1arn bu noktasnda arlist
hareket kuvvetlendi, iilerin talepleri ve ii hareketi ykselie
geti. Ama sanayinin (burjuvazi) karlar ile toprak sahiplerinin
(aristokrasi) karlar arasnda youn bir blnme olduu iin kar
larnda salam bir ittifak yoktu.
Sanayi burjuvazisi 1 840'1ardaki Fabrika Yasalar'n delmeye a
lt. Tpk boyartar gibi zaman mefhumlaryla oynuyorlard . ile
rin saati olmadndan iverenler emek zamann artrmak iin fab
rika saatini deitiriyordu. iiyi "blk prk srelerle taz gibi
bir oraya bir buraya koturacak" (304) ekilde i saatlerini ve yerle
rini paralara aynyorlard ; bylece iiler tpk sahnedeki oyu ncu
lar gibi on saat boyunca alyorlard; ama on be saat boyunca
fabrikaya aitti ler. "Yemeklerini, bazen u bazen da bu zaman aral
nda attrmak zorunda kalyorlard" (304 ). verenler vardiyasis-

iGN

1 69

temini kullanarak zaman karmaklatryor, "fabrika denetmenle

rini, Fransz Ulusal Konvansiyonunun devrimci yelerine benzete
rek, zavall fabrika iilerini kendi szde insancl heveslerine ac
maszca feda etmekle" suluyorlard (298). l k yasalar zellikle ka
dn ve ocuklarn istihdamna odaklanma eilimindeydi. Bu da o
cuklarn ka yanda yetikin olduuna dair bir tartma balatm
l. "Kapitalist antropolojiye gre ocukluk ya 1 O'da, haydi bile
mediniz l l 'de sona eriyordu" (293). te sanayi burjuvazisinin uy
garlk dzeyi buydu ! Fabrika denetmenlerinden Leonard Homer'n
iddetle yaknd gibi, mahkemeye bavurmann da bir anlam
yoktu, nk hepsi de iverenleri kayryordu. Ama Marx'n dikkat
ektii gibi "Tory' ler" -toprak sahibi aristokrasi- Tahl Yasalar
yznden " almak iin frsat kolluyordu" ve 1 848'de i gnn on
saatle snrlandran yeni bir Fabrika Yasas'n meclisten geirdiler.
Ama 1 848'de kapitalizmin dnemsel krizlerinden birine girildi.
Sermayenin ar birikiminin dourduu byk kriz, Avrupa apn
d a muazzam bir isizlik krizine yol aarak Paris. Berlin. Viyana ve
baka yerlerde gl devrimci hareketlerin kvlcmn akt; ayn
srete ngiltere'de arlist hareket de zirveye ulat. Bu durum kar
snda burjuvazinin tamam ii snfnn devrimci potansiyelinden
endie etmeye balad . Paris'te 1 848 Haziran'nda g gsterisi ya
pan ii snf hareketleri iddetle bastrld; bunun ardndan kuru
lan otoriter rejim de 1 852'de Louis Bonaparte'n banda olduu
kinci mparatorluk'a dnt.
ngiltere'de bu kadar arpc gelimeler olmad, ama isyan kor
kusu yaylmt,
liderleri uuklanan ve rgtlenmesi datlan aris partinin urad ba
arszlk, ngiliz ii snfnn kendi gcne olan gvenini sarst. Aradan
ok gememii ki, Paris'teki Haziran ayaklanmas ve ayaklanmann kanl
bir biimde bastr lmas, Kta Avrupas'nda olduu kadar ngiltere'de de
egemen snflarn btn kesimler ini, toprak aalar ile kapitalistleri, borsa
kurtlar ile dkkanclar, himayeciler ile serbest icareileri, hkmet ile
muhalefeti, rahipler ile zndklar, gen orospular ile yal rahibeleri [do
rusu bunlarn ne alakas olduunu ben de bilmiyorum -D.H. ] , mlkiyein,
dini n, ailenin ve toplumun kurtarlmas ortak slogannda birletirdi. (298-9)

B u rjuva kurulu dzenini korumak iin "m lkiyet, din, aile ve top
lum"un ne kadar sk ideolojik slogan haline getirildiini grmek

1 70

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

hayret vericidir. A BD'nin yakn tarihinden daha geriye bakmamza

gerek yok. Bil hassa Cumhuriyeti Parti bu ilkelere hararetli sadaka
tini beyan etmese var olamazd. 1 848 ingil teresi'nde bunun anlam
uydu: "ii snf her yerde lanetlenmi, yasa d ilan edilmi ve
sulanmt. Artk fabrikatrlerin elini kolunu balayan bir ey kal
mamt" ve bylece " 1 833'ten beri emekgcnn 'serbeste' sm
rlmesini bir lde snrlandrmay amalayan btn ynetmelie
kar aka bakaldrdlar" (289). Tm bunlar 1 9 80'1erdeki Reagan/
Thatcher neoliberal kardevrimine ok benziyor. Reagan yneti
minde, emek ilikilerinde daha nce (Ulusal Emek likileri Kurulu
ve i Gvenlii ve Sal daresi sayesinde) gerekletirilen iyil e
menin byk bir ksm geri evrilmi ya da fi ilen i lemez hale geti
rilmiti. Yine bu rnekte de devlet aygt iindeki snf gcnn ve
sn f ittifaklarnn niteliindeki deime hayati rol oynam t.
ngiltere'de 1 850'den sonra ilgin bir ey oldu,
sermayenin grnteki bu kesin zaferinin hemen ardndan bir tepki ortaya
kt. Emeki halk imdiye kadar kat ve hi kesilmeyen bir direnme gster
mekle birlikte pasif bir tutumdayd. Oysa imdi, Lancashire ve Yorkshire'da
tehdit edici protesto toplantlar yapyorlard. Gstennelik On Saatlik Yasa,
diyorlard , dpedz bir dalavereydi, parlamento aldamasyd. Zaten hibir
zaman hayata geirilmemiti ki! Fabrika denetmenleri derhal, snflararas
dmanln inanlmaz bir gerilim noktasna ulat konusunda hkmeti
uyardlar. Palraniardan bazlar da kendi aralarnda mrldanyorlard: " Yar
glarn eliik kararlar yznden, iler bsbtn anannal ve anarik bir
hal ald. Yorkshire'da ayr yasa uygulanyor, Lancashire'da ayr; Lancashi
re'n bir kasabasnda uygulanan bir yasayla, hemen komu kasabada uygu
lananlar birbirini tutmuyor." (305)

Kapitalistler hukuku ktye kullanarak yasay fiilen pek ok yerin

den delmilerdi ve bu yzden atk tutarl bir yan kalmamt. Ama
1 850'deki ciddi toplumsal hareketlenme tehdidi karsnda mecburen,
patronlarla iiler arasnda, 5 Austos 1 850 tarihli ek Fabrika Yasas'nda,
parlamentonun mhrn tayan bir uzlamaya varld. "Genler ve Kadn
lar" iin ign, haftann ilk be gn iin 1 O saauen 1 0,5 saate karld,
cumartesi gn iin de 7,5 saate indirildi. (305)

pek imalatlar gibi baz gruplar muafiyetler elde etti ve bu sektr

lerde ocuklar "salt hafif ve kvrk parmaklar iin boazlanyordu''
(306). Ama 1 850'den itibaren,

GN

171

konulan ilke, modern retim biiminin en tipik yaratm olan byk sanayi
kollarnda zafer kazanmt. Bunlarn 1 853-60 arasnda gsterdii olaa
nst gelime, fabrika iilerinin hem fizik hem moral ynden yeniden do
ularyla el ele, en kr gzleri bile a. Paronlar, ignyle ilgili yasal s
nrlama ve dzenlemeler sanki yarm yzyl sren bir i sava sonucunda
onlardan adm adm sklp alnmam gibi, byk bir kibirle, hiila "ser
best" olan smr alanlarndan sz ediyorlard. "Siyasal ikisat''n yalanc
pehlivan! ar, imdi, yasayla belirlenmi bir ignnn zorunluluunu tak
dir etmenin, mensup olduklar "bilim"in zgn bir baars olduunu ilan
ediyorlard. Kolayca tahmin edilecei gibi, fabrika kodamanlar, kanl
maz sonuca boyun eip uzlaktan sonra, sennayenin direnme gc gigi
de zayflad; oysa ayn sralarda ii snfnn saldr gc, bu sorunla do
rudan ilikili olmayan toplumsal katmanlardaki mefiklerinin saysyla
birlikte ar. (308-9)

Bu mttefikler kimlerdi? Marx bunu sylem ez, ama byk ihtimal

le esas olarak meslek sahibi sn flardan ve reformist burjuvazinin
ilerici kanadndan sz etmektedir. ii snfnn oy hakkna sahip ol
mad koullarda bunlar kritik unsurlard. " 1 860'tan sonraki daha
hzl ilerlemenin nedeni budur" (309).
Marx yorumda bulunmasa da, bu reformculuk fabrikalardaki a
lma koullaryla snrl deildi. Kendilerinin de faydalanabilece
ini aka grnce sanayi patronlar da reformlara daha faz la kat
l m gsterdi. Bunun en iyi rnei B irmingham'l sanayici Joseph
Chamberlain'dir. ehrin belediye bakan seilen bu sanayiciye be
lediyenin bandayken eitim, altyap (su tedari ki, kanalizasyon,
gazl klandrma, vb.) ve yoksullarn daha iyi iskan konusunda
yapt iy iletirmeler nedeniyle ounlukla "Radikal Joe" deniyor
du. I 860'Iara gelindiinde sanayi burjuvazisinin hi deilse bir ks
m karlarn koruduklar srece bu konularda gerici davranmalar
nn gerekmed iini renmiti.
Buradaki dinamik biraz yorum gerektiriyor. I 850'Iere kadar i n
giliz sanayi sistemindeki smr orannn korkun boyutlarda ol
duu. alma saatlerinin de bir o kadar dehet verici olduu, bu yz
den de alma ve yaama koullar asndan berbat sonular do
urduu verilerden aka anlalmaktadr. Fakat bu sper-smr
I 850'1erden sonra karllk ya da kt zerinde herhangi bir olumsuz
etki yaratmadan hafifledi. Bunun sebebi ksmen kapitalistlerin artk
deer elde etmek iin baka bir yol bulmalaryd (buna birazdan de-

1 72

MARX'IN KAPi TAL'i iN KILAVUZ

ineceiz). Fakat ayn zamanda daha ksa bir ignnde sa lkl ve

verimli bir emekgcn n. 1 830'Iar ve I 840'1arda kulland salk
sz, verimsiz, glen dm, srekli deien ve lp giden emek
gcnden daha verimli olabileceini kefetmilerdi. Bu noktadan
itibaren kapitalistler bu keiflerini ve iyilikseverliklerini ilan ede
rek, rekabetin zorlayc yasalarnn etkilerini snrlandran belli bir
dzeydeki toplu dzenlemelere ve devlet mdahalesine alenen des
tek vereceklerdi. Bir btn olarak kapilalist snf asndan ign
sresinin snrlanmas iyi bir fikir haline geldiyse, ayn eyin pein
de olan iilerin ve onlarn mttefiklerinin mcadelesi hakknda ne
syleyebiliriz? Demek ki iiler sermayeye iyilik de yapyor olabi
lirlerdi. Kapitalistler s nfsal karlarna illa ki zararl olmayan bir
reforma zorlanmt. Bir baka deyile, snf mcadelesi nin dina
mikleri sisteme zarar verebilecei gibi, dengeye kavumasna da
yardmc olabilir. i gnn dzenleme fikrine elli yl sren bir m
cadeleyle nihayet i kna edilen kapitalistlerin, bu dzenlemenin i i
lere faydal olduu kadar kendilerine de faydal olduunu grdk
lerini Marx burada fiilen teslim etmi olur.

Marx, 7. Kesim'de i ngiliz fabrika yasalarnn bata Fransa ve ABD

olmak zere dier l kelerdeki etkileri zerinde durur. Bunun i in
i l k nce, sadece tekil iiye ve onun yapt szlemeye odaklanan
analiz tarz nn yetersizliini kabul eder.
gnnn belli baz retim kollarnda dzenlenmesinin tarihi ve ba
ka baz retim kollarnda bu dzenleme ynnde hala sregiden mcadele,
yaltlm tek bir emekinin, o "zgr" emekgc satcsnn, kapitalis re
timin belli bir aamaya ulamasyla birlikte nasl direnme gcnden tama
men yoksun bir hale drlm olduunu gsterir. Nonnal ignnn ya
ratlmas, bu nedenle, kapitalis snf ile ii snf arasndaki az ok gizli,
uzun sreli bir i savan sonucudur. ( 3 1 2)

Dier lkelerde bu mcadele siyasal geleneklerin yaps (rnein

"Franszlarn devrimci yntemleri ... genel haklarn" il anna ok da
ha fazla bamlyd) ve fiili alma koullarndan (ABD' deki kle
lik koullarnda "emein karaderiye damgaland yerde, beyaz de
rinin kendini kurtarmas mmkn deildir") elkitenmitir (3 I 2-3).

iGN

1 73

Ama her halkarda, piyasada "zgr zne" gibi grnen emeki,

retim alannda hi de zgr bir zne olmadn grr; "vampir,
'smrlecek tek bir adalesi, siniri, bir damla kan olduu srece'
onu elinden brakmayacaktr" (3 1 4) (Marx burada Engels'ten alnt
yapmaktadr). Alnmas gereken ders udur:
Aclarna yol aan ylana kar "korunmak" iin iilerin kafa kafaya
vermeleri ve bir snf olarak, iilerin sermaye ile tek balarna yaptklan
gnll szlemelerle kendilerini ve ailelerini klelie ve lme samalar
n engelleyecek bir yasann, gl bir toplumsal engelin yaratlmasn ger
ekletirmeleri gerekir. "nsann vazgeilmez haklarn" sayp dken caf
cafl liste yerine, yasayla snrlanm ignnn gsterisiz Magna Cara's
geliyor; bununla "iinin satt zamann ne zaman sona erecei ve kendi
sine ait olann ne zaman balayaca" akla kavumu oluyor. (3 1 4-5)

Bu sonutan doan bir dizi mesele vardr. Marx'n "insann vazge

ilmez haklar n" reddetmesi, "haklar syleminin" ign sresinin
belirlenmesi gibi temel konulara zm olamayaca iddiasnn tek
rarlanmasdr. Bunu mahkemeler de yapamaz. Ama burada Marx ilk
defa iilerin "kafa kafaya vermeleri" ve bir snf gibi davranmalar
gerektiini ileri srer. Bunu yap tarzlar da alma koullar ve ka
pitalizmin dinamikleri zerinde muazzam bir etki yaratacaktr. Bu
mcadele zgrlk tanmnn ta kendisinde merkezi bir nem tar.
Bu noktada Kapital'in nc kitabndan alnt yapyorum:
zgrlk alan aslnda ancak, emein zorunluluk ve gnlk kayglarla
belirlendii alann bittii yerde balar; bu alan, eyann doas gerei,
maddi retim alannn tesinde bulunur. Tpk vahi insann ihtiyalarn
karlamak, yaamn srdrmek ve yeniden retmek iin doayla bou
mak zorunda olmas gibi, uygar insan da ayn zorunluluk iersindedir; bu
tm toplumsal oluumlarda, ve olas her tr retim tarznda da byle ol
mutur. nsann gelimesiyle birlikte, duyduu ihtiyalar artaca iin bu
fiziksel ihtiyalar alan da geniler, ama ayn zamanda, bu ihtiyalar kar
layan retici gler de artar. Bu alanda zgrlk ancak, doann kr g
lerinin nne katlmak yerine, doayla olan kar lkl ilikilerini rasyonel
bir biimde dzenleyen ve doay ortak bir denetim altna sokan toplumsal
insan, ortaklaa reticiler tarafndan gerekletirilebilir ve bu, en az enerji
harcamasyla ve insan doasna en uygun ve en layk koullar alnda ba
arlr. Ama yine de bir zorunluluk alan olmaya devam eder. Gerek z
grlk alan, kendi bana bir ama olarak insan enerjisinin gelimesi, bu
nun tesinde balar; ne var ki bu da ancak temelindeki bu zorunluluklar

1 74

MARX'IN KAPiTAL 'i iiN KILAVUZ

alan ile serpilip geliebilccekir. gnnn ksaltlmas bunun temel n

kouludur.

Ama dier yandan rekabetin zorlayc yasalarnn kapitalistleri yn

lendirdiini ve snf olarak yeniden retim imkanlarn ciddi lde
sakatladn da grmtk. iler snf olarak rgtlenip kapitalist
leri davranlarn deitirmeye zorlarsa, o zaman iilerin kolektif
gc kapitalistleri kendi bireysel ahmaklklarndan ve dar grl
lklerinden kurtaracak, kendi snf karlarn tanmaya zorlayacak
tr. Bunun anlam kolektif snf mcadelesinin kapitalist dinamikle
ri istikrara kavuturabileceidir. iler tamamen gsz olursa sis
tem arpklar, nk istikrarl bir kapitalist ekonomi "benden son
ra tufan" denerek ynetilemez. Kapitalistleri kendi kendilerine zarar
veren bir yola sokan rekabetin zorlayc yasalarnn snriandrlna
s gerektii aktr. Topran sper-smrs ve doal kaynaklarn
yamalanmas bakmndan olduu gibi, igc arznn nitelii ve
nicelii bakmndan da ciddi bir sorundur bu.
imdi, Marx devrimci bir dn r olarak grldnden bu so
nuca ulamak gtr. Bu blmde Marx, hem sermayenin hem de
emein mbadele yasalar erevesinde kendi haklarn arad var
saymyla kendini snrlamtr. Bu erevede emekiler iin tek
mmkn sonu adil bir ignnde adil bir cret almalarn salaya
cak "mtevaz bir Magna Carta"dan ibarettir. Kapitalist snfn dev
rilmesi ya da snf i l ikilerinin kaldrlmas sz konusu deildir. S
nf mcadelesi sadece sermaye-emek ilikisini dengelemektedir.
Snf mcadelesinin kapitalist retim tarzn devam ettiren olumlu
bir kuvvet olarak kapitalist dinamikte iselletirilmesi bal gibi
mmkndr. Bu durum snf mcadelesinin hem kanlmaz hem
de toplumsal adan gerekli olduunu gstermekle beraber, kapita
lizmin devrimle yklnas arayna ok az k tutmaktadr.
Tm bunlarn siyasal anlamn nasl yorumlayacaz? Benim
grm, kapitalizmin verimli ilemesi iin ii hareketinin belli
bir g sahibi olmasnn toplumsal adan gerekli olduu ve kapita
listler bunu ne kadar abuk aniayp boyun . eerse durumlarnn o
kadar iyileecei ynnde. Bu gr destekleyen saysz tarihsel
kant vardr. Hatta New Dea) dneminde A BD'de olduu gibi, dev1. Karl Marx, Kapital, l l l . Cil, ev. Alaain Bilgi, Ankara: Sol, 1990, s . 720.

GN

1 75

let kapitalizmi ykmak deil istikrar kazandrmak iin sendikal ha

reketin glenmesine arac olmaldr. Emekgcnn deeri ve ig
n sresi konusundaki mcadeleler, gerek toplumsal ve siyasal, ge
rekse salt iktisadi sebeplerle kapital i zm koullarnda bir nebze is
tikrar salanmasnda temel nemdedir. Avrupa'da 1 950'1erde ve
1 960'1ardaki gl sosyal demokrat ynetimler evresinin ve ABD'
de sermaye ile emek arasndaki toplumsal uzlamann gl bir ka
p italist bymeye tekabl etmesi ve gl sosyal destek sistemleri
ne sahip skandinav devletleri nin son dnemde baka yerlerde ne
oliberalizme dnlen koullarda bile uluslararas sahnede grece
baarl rekabet gleri olmaya devam etmeleri herhalde tesadf
eseri deildir. Marx, kapitalizmin dinamiklerinin anlalabilmesi
iin snf mcadel esinin bu toplumsal zorunluluk halinin, aksi tak
dirde suskun kalacak burjuva siyasal iktisadna teorik olarak eklen
mesi gerektiinde srar edecektir.
Ama dier yandan ign sresi mcadelesinin ve ii snf ha
reketinin glenmesinin sendikal bilincin tesine geip daha dev
rimci taleplere doru i lerteyecei bir nokta da vardr. gnnn on
ya da sekiz saatle snrlanmas gerektiini syleyebilirsiniz, peki ya
drt saate drrsek ne olur? Bu noktada kapitalistlerin sinirleri
gerilmeye balayacaktr. Fransa'da olduu gibi, otuz be saatlik i
haftas ve yllk alt hafta izin sresi bile ar grlmektedir; emek
yasalarnda ok daha fazla "esneklik" tannmas iin kapital ist snf
ve mttefikleri gl bir hareket balatt. Buradaki soru udur: Re
formlar hangi noktada ok i leri gider ve bizatihi kapital izmin teme
lini gerekten sarsmaya balar?
Snf mcadelesinin bir denge noktas varsa da bu sabit deildir
ve tam yeri bi li nemez. Ama bu nokta snf glerinin doasna ve
kapitalistlerin yeni gerekler karsndaki esneklik derecesine bal
dr. rnein ok daha ksa ign, kapitalistleri emein etkinliini
artrarak ve yountamasn salayarak ksalan alma sresinin
yaratt a kapatmaya almalarn mmkn klar. On iki saatin
zerinde bir ignnde yksek bir younluu korumak mmkn
deildir. Bunun ilgin bir rnei ngiltere'de 1 970'1erin banda Ed
ward Heath hkmetine kar yaplan madenci grevinde ortaya k
m tr. Elektrik kesintileri karsnda Heath alma haftasn g
ne i ndirmiti, ama sonradan ortaya kan kantlar retken faaliyetin

1 76

MARX'IN KAPTAL'i iiN KILAVUZ

ayn oranda azalmadn gsteriyordu. Ayn zamanda akam ondan

sonra televizyon yaynn kesmiti ki, bu da bir sonraki seimde te
petaklak gitmesini garantiledi (ayrca dokuz ay kadar sonra doum
orannda enteresan bir ykselme olduunu hatrlyorum).
Son olarak bu blmn gnmz koullarndaki geerliliine
dair birka yorum yapmadan edemeyeceim. Snf mcadelesi di
namiklerinin (snf ittifak oluumlar da dahil) Marx'n zamanndan
beri ignn n, haftasn n, ylnn ve hayat boyu almann sresi
nin belirlenmesinde olduu kadar alma koullarnn ve cret d
zeylerinin dzenlenme derecesinde de hayati bir rol oynamay sr
drd aktr. Marx'n uzun uzun anlatt korkun, ar artlar
belli yer ve zamanlarda byk lde snrlandrlm olsa da, tarif
ettii genel meseleler (mesela madencilik, demir-elik ve inaat gi
bi ikollarnda ortalama yaam sresinin normalden ok dk ol
mas) asla ortadan kalkmamtr. Ama son otuz ylda neoliberal kar
devrimin kuraiszlamaya daha ok arlk vermesi ve kreselle
meyle birlikte ii snfnn zayflatlmas neticesinde, Marx'n d
neminde fabrika denetmenlerinin arpc ifadelerle anlatt koul
lara bir dn yaanmaktadr. rnein 1 990'larn ortalarnda Kapi
tal dersime giren rencilere yle bir dev veriyordum: Evden ge
len bir mektupta, Kapital dersine girdiklerinin renildiini ve kitap
tarihsel bakmdan nemli olsa da anlatlan koullarn uzun zaman
nce ald yorumunun yapldn hayal etmelerini istiyordum.
rencilere tomar tomar resmi raporlar (rnein Dnya Bankas ra
porlar) ve saygn gazetelerden kesilmi haberler (rnein New York
Timddan) datyordum. Bu rapor ve haberlerde Orta Amerika'da
GAP marka kyafet retilen tesislerdeki, Endonezya ve Vietnam'da
ki Nike tesislerindeki ya da Gneydou Asya'daki Levi Strauss te
sislerindeki alma koul lar anlatlyordu. Mesela birinde ocuk
lar ok seven Kathy Lee Gifford'un, Wal-Mart'tan ald kyafetle
rin ya neredeyse bedavaya kk ocuklar al tran Honduras'taki
tesislerde ya da insanlarn haftalardr cret alamad New York bl
gesi merdivenah atlyelerde retil.d iini duyunca urad akn
lktan bahsediliyordu. renciler ok iyi devler yazdlar, ama dev
lerini eve gnderebileceklerini sylediimde durakladlar.
Ne yazk ki koullar ktlemi durumda. 2008 Mays'nda lo
wa'daki bir et ileme tesislerine G ve Gmrk Polisi'nin (ICE) d-

GN

1 77

zenledii bir basknda 389 yasad gmen phelisi yakaland.

Bunlardan bazlar kk yatayd ve ounluu haftada alt gn,
gnde on iki saatten fazla alyordu. Gmenler sulu muamelesi
grd; yasad gmen olduu belirlenen 297 kiiden byk bir
ksm snrd edilmeden nce be ay ya da daha fazla hapiste kal
d. Bu srada yetkililer irketin ar alma koullarnn tehir ol
masnn kkrtt ahlaki fke ykselince ardan alarak harekete
gemeye baladlar. S nfmdaki rencilerin de katld zere, g
nmzdeki alma koullarna ilikin uygulamalara dair pek ok
anlaty Marx'n ign blmne fark ettirmeden sokmak iten bi
le deildir. Neoliberal kardevrimin ve ii hareketindeki kan kay
bnn bizi getirdii yer burasdr. zc ama Marx'n analizi gn
mz koullar iin hala kesinlikle geerlidir.
1 1 . BL M : ARTIK DEGER ORANI VE K TLESi

On Birinci Blm tipik bir balant blmdr. B ir sorular kme

sinden kp dierine gememizi salar. Marx'n yntemi ierikteki
bir dnemecin ncesinde kuru ce bir tarzna geri gelir. Kapitalistle
rin en byk kar artk deer miktarn azamiletirmektir, der Marx,
nk bireysel toplumsal gleri el lerindeki toplam para gcne
baldr. ArLk deer ktlesi istihdam edilen emekilerin saysnn ar
tk deer oranyla arplmas neticesinde elde edilir. alan emek
ilerin says azalrsa, artk deer ktlesi ancak artk deer orann
artrarak korunabilir. Ama sadece gnn yirmi drt saatten ibaret ol
mas deil, ayn zamanda daha nce tarttmz tm toplumsal ve
siyasal engeller yznden artk deer orannn bir snr vardr. Bu
snrla kar karya kalan kapitalistler istihdam ettikleri emeki sa
ysn artrabilirler. Ama bir noktada baka bir snra gelip dayana
caklardr. Toplam deiken sermayenin ve toplam emeki nfusu
nun bir sonu vardr. B urada en st snr nfusun tamam dr elbette,
ama yine baz sebeplerle igc bundan ok daha azdr. Bu iki snr
la karlaan sermaye artk deer ktlesini artrmak iin tamamen
farkl bir stratejiye bavurmak zorundadr.
Marx gei blmlerinde ska yapt gibi bize zet halinde ne
rede olduumuzu ve nereye gittiimizi gsteren kavramsal bir hari
ta sunmaktadr:

178

MARX'IN KAPiTAL' iN KILAVUZ

reim sreci srasnda grdmz gibi sermaye emek zerinde, yani

kendi kendini harekee geiren emekgc zerinde, baka bir deyile ii
nin kendisi zerinde egemenlik kurar. Kiilemi sermaye olan kapialis,
iinin iini dzgn bir ekilde ve uygun bir younluk derecesinde yapma
sna dikkal eder. .. [ama-D.H.) sermaye. . . zorlayc bir i likinin de iine gir
miir; bu, ii snfn kendi yaamn srdrmek iin gerekli ihiyalarn
dar erevesini aan bir almaya ynehen bir zorlamadr. (323)

Artk emee susayan ve hi durmadan artk deer peinde koan ki

ilemi sermaye,
enerjisi, snr anmazl, keyfili i ve ekinlii ynnden ... daha nceki b
tn reim sisemlerini ... geride brakmr... [ama -D.H.) sermaye ilkin
emei, onu arih iinde bulduu eknik koullara dayanarak kendisine ba
ml hale geirir. Bu yzden de reim tarzn hemen deiirmez. Bizim
buraya kadar incelediimiz biimiyle artk deer reimi, yani ignnn
basi bir ekilde uzalmasyla elde edilmesi, bu nedenledir ki, reim tar
zndaki herhangi bir deiimden bamsz olmas gerekiini gsermiir.
(323)

Ama tm bu nlar hem mantksal hem tarihsel olarak deiecektir.

"retim srecine, artk deer yaratma sreci asndan baktmz
anda" retim aralar "bakalarnn emeini emen aralar haline d
nrler." Bu tarihsel ve mantksal tersine dn, kapitalist retim
tarznn anlalmasnda hayret verici bir dnmn ekirdeini
oluturur. retim aralar " i inin retken faaliyetinin maddi unsur
lar olarak tketilrnek yerine ... kendi yaam sreleri iin gerekli
maya olarak iiyi tketirler; sermayenin yaam sreci , yalnzca
deerin, devaml olarak genileme, devaml olarak kendisini o
altma hareketinden ibarettir" (323-4 ). Btn bunlar, kapitalistlerin
e linde bulunan retim aralarnn (fabrikalarda. ilerde ve makine
lerde donmu l emein) deerinin (artk deer biiminde artrl
mak yle dursun) korunmas nn ancak taze canl emei emmesiy
le mmkn olmasndan kaynaklanr. Demek ki " burj uva akl"na g
re emekiler sadece emekglerini kullanarak sermayeye artk de
er kazandrmak iin vardr!
Tam da para gcnn birikimi prensipte snrsz olduu iindir
ki kapitalizm her tr snrlamadan nefret eder. Bu yzden tm snr
lar (evresel, toplumsal. siyasal ve corafi) amak ve onlar evre
sinden dolalamayacak ya da kuatlamayacak engeller olmaktan

iGN

179

karabilmek iin durmakszn abalar. Bu durum kapitalist retim

tarzna belirli ve zel bir nitelik kazandrr, geliimine zgl tarih
sel ve corafi etkiler yapar. imdi bu blmde karlalm olan s
nrlarn -kullanlabilir toplam emekgc ve smr orannn
sermaye tarafndan nasl alamayacak bir engel olmaktan karl
dn greceiz.

ALTl NCI BLM

Greli Artk Deer

1 2 . BL M: GRELi A RTIK DEG ER K AVRAMI

On kinci Blm anlalmas zor pek az y eri olan sade bir argman
sunar. Yine de bu blm yanl anlamak iten bile deildir. Giri
teki argman yle bir eydir:
Metann deeri, iinde cisimlemi toplumsal olarak gere li emek
zamanyla belirlenir ve retkenl i k arttka bu deer azalr. "Genel
olarak, emein retkenlii ne kadar byk olursa, bir maln retimi
iin gerek l i emek zaman o kadar ksa, o malda bill urlaan emek
miktar o kadar az. deeri de o kadar kk olur" (55).
Emekgcnn deeri her trl tarihsel, kltrel ve toplumsal
kouldan etkilenir. Fakat ayn zamanda emekilerin belli bir yaam
standardnda kendilerini ve kendilerine baml olanlar yeniden
retmek iin ihtiya duyduu metalarn deerine de baldr.
Emekgcnn deeri, belirli miktarda geim aracnn deerine indir
genebilir. Bu nedenle geim aralarnn deerine, yani onlar retmek iin
gereken emek zaman miktarna bal olarak deiir. ( 1 87)

Bu yzden, baka her ey eit kalmak kouluyla, emekilerin ken

dilerini yeniden retmek iin ihtiya duyduu mallar reten ikol
larnda retkenlik ykselince emekgcnn deeri der.
Emekgcnn deerinin drlebilmesi iin, emein retkenliinde
ki artn, rnleri emekgcnn deerini belirleyen ve bunun sonucu ola
rak, ya a llm geim aralar snfna giren, ya da bunlarn yerlerini ala
bilen sanayi koliarna ynelmesi zorunludur. (329)

Kapitalistler iin bunun anlam deiken sermaye miktarnn d

rlebileceidir, nk iiler (verili bir yaam standardnda sabit
lenmi olan) ihtiyalarn karlamak iin daha az paraya ihtiya du-

GRELi ARTIK DEER

181

yacaktr. Kapitalistler deiken sermayeye daha az para yatrmak

zorunda kalrsa, ign sresi sabit kalsa bile a/d oran, yani sm
r oran artacaktr. Bylece ign sresi sabit kaldnda bile kapi
talistin elinde daha byk bir artk deer ktlesi toplanr.
Bu srete mbadele yasalarnn hibir ekilde ihlal edilmesi
gerekmez. Kukusuz, kapitalist emekgcn mmkn olduunca
deerinin altnda almak isteyecektir ve bu da elde ettii artk deer
ktlesini artrabilir. " Uygulamada bu yolun oynad nemli role
karn, bunu, emekgc de dahil btn metalarn, tam deerleri ze
rinden alnp salldklar varsaymmza uyarak, burada, konu-d
brakyoruz" (328). Demek ki burada da klasik siyasal iktisadn pi
yasa mantnn ve tezlerinin kabul fi ili uygulamalarn incelenme
sinin nne geiyor ve Marx'n klasik siyasal iktisadn topya c tez
lerini kendi erevesi iinde yapbozuma uratma niyetini gzler
nne seriyor. Marx' n akl yrtme tarzndan baka bir ilgin so
nu daha kar. "Ama, ne gerekl i tketim maddelerini reten, ne de
bunlarn elde edilmesi iin gerekli retim aralarn sal ayan sana
yi kollarnda emein retkenliindeki bir art. emekgcnn dee
rini etkilemez" (330). Bu yzden, retkenlii artrarak lks mallarn
deerini drmek gre li artk deeri artrmayacaktr. Sadece ge
imlik mallarn deerinin dmesi bir anlam tar.
Bu da bir muamma yaratyor. Madem tm kapitalistler yararla
nyor, geimlik mal reten ikolundaki tek tek kapitalistleri ret
kenlii artrmaya iten nedir? Buna gnmzde "beleiler sorunu"
deniyor. Arayta olan, yen ilik yapan, geimlik mal fiyatn dren
ve bylece btn emekgc deerini dren tekil kapitalist bunun
zel bir faydasn grmez. Btn kapitalist snf bunun faydasn
grr. Peki byle bir ey yapmak iin bireysel gd nereden gelir?
Greli artk deer bir snf strat:jisinden douyor olabilir mi?
Marx bu blmde deilse de daha nce byle bir rnek vermitir:
Manchester sanayicilerinin toplu propagandas neticesinde Tah l
Yasalar'nn (buday ithalatndaki gmrk vergilerinin) kaldrlma
s. Bu trden snf stratejilerinin byk tarihsel nemi vardr. Bugn
ABD'de serbest ticaretin szde avantajlar konusunda da ayn tarzda
bir akl yrtme sz konusudur. Wai-Mart olay ve in'den gelen
ucuz ithal mallar olumlu karlanr, nk ucuz mallar ii snfnn
geim maliyetini drmektedir. Son otuz ylda iilerin cretleri-

1 82

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

nin pek ykselmemi olmas, iilerin (Wai-Mart'tan alveri yap

tklar takdirde) alabilecekleri mallarn fiziksel miktar ant iin
daha kabul edilebilir olmutur. Tpk 1 9 . yzyl ngiliz sanayi bur
juvazisinin ucuz ithal maliarna izin vererek emekgcnn deeri
ni drmek istemesinde olduu gibi. bugn ABD'de ucuz ithal mal
larn engellemekteki gnlszlk, emekgcnn deerinde istik
rar salama ihtiyacndan domaktadr. Himayeci gmrk vergileri
ABD'deki istihdamn istikrarn salayabi lir, ama fiyatlarn yksel
mesine ve cretierin ykseltilmesi iin basn olumasna yol aa
caktr.
Tarihe baktmzda emekgcnn deerine mdahale etmek
iin devletin organize ettii pek ok stratejiyle karlayoruz. r
nein New York Eyaleti niin gda maddelerine sat vergisi koy
muyor? nk emekgcnn deeri nin belirlenmesinde gdann
temel nemde olduu biliniyor. Sanayi burjuvazisi zaman zaman
k ira denetimini, ucuz (toplu) konutlar. kira sbvansiyonunu ve ta
rm rnleri sbvansiyonunu destekliyor, nk bunlar da emekg
cnn deerini dk tutuyor. O halde emekgcnn deerini d
rmek iin devlet aygt zerinden hayata geirilen snf stratejile
rinin olduu pek ok durum tespit edebiliriz. alan snflar devlet
iktidarna bir lde eriebildii lde, ayni gelirlerini (pek ok
mal ve hizmeti devletin salamasyla) artrmak iin bu gc kulla
nabilir ve bylece emekgcnn deerini artrabilirler (potansiyel
greli artk deerin bir ksmn fiilen geri alm olurlar).
Marx, kapitalistlerin daima emekgcn deerinin altnda satn
alma aray nda olmalarn ihmal ettii gibi, bu trden meselelerden
bahsetmekten de ka nr. Bilinli snf stratejileri ve devlet mdaha
leleri Marx'n burada kurduu teorik ereveye dahil edilmez. Ger
ek tarih ilgimizi ektii oranda bu konuda Marx' birebir takip et
memiz art deildir. Ama yine de Marx serbest piyasa topyacl
nn kstlayc varsaymiarna bal kalarak son derece byk bir i
baarr. Tek tek kapitalistlerin, yaptklar yenilikler btn kapitalist
snfa yararl olmasna ramen (snfn ya da devletin mdahaleleri
olmadan) yenilik yapmaya nasl ve niin zorlandklarn gsterir.
" B ir kapitalist, rnein. emein retken liini artrarak gmlek
fiyatlarn ucuzlatsa, bu, hibir zaman onun, emekgcnn deeri
ni ve dolaysyla da gerekl i emek zamann ayn oranda drmek

GRELi ARTIK DEG ER

1 83

amacyla hareket ettiini gstermez." Tekil kapitalist genel snf bi

l i nci temelinde hareket etmese de, eylemleriyle "bu sonucun do
masna katkda bulunduu srece, genel artk deer orannn yk
selmesine de yardm etmi olur." Marx hemen sonra uyarr: "Ser
mayenin genel ve zorunlu eilimlerini, ortaya k biimlerinden
ayrt etmek gerekir." zellikle bu ifadenin kullanlmas burada zel
bir durum olduunu gsterir (havada fetiizm kokusu vardr). Peki
Marx nereye varmak istiyor?
Kapitalist retim biimine zg yasalarn, tek tek bireysel sennayele
rin dsal hareketleri iinde kendilerini nasl aa vurduklarn, rekabetin
zorlayc yasalar olarak nerede, nasl ortaya ktklarn ve dolaysyla na
sl olup da bireysel kapitalistlerin kafalarnda ve bilinlerinde onlarn ileri
ye doru hareketlerine yn veren drtler haline geldiklerini burada ince
lemek niyetinde olmasak da uras yeterince aktr: Rekabetin bilimsel bir
analizinin yaplmas ancak sermayenin i doasn ele alabilmemizle mm
kn olabilir; tpk, gkcisimlerinin grnteki hareketlerinin, ancak, du
yularla dorudan doruya alglanamayan gerek hareketlerini bilen birisi
iin anlalr ve aklanabilir olmas gibi. (330- 1 )

imdi burada Marx'n ne dedii zerinde uzun uzun ve zenle, ele

tirel bir biimde ve dikkatle dnmemiz gerek. Rekabetin zorlay
c yasalarnn argmana dahil olduu yerlerde zellikle tetikte ol
manz daha nce sylemitim, ki burada tam da byle bir durumla
kar karyayz. Marx bu yasalar olmadan yapamayacan kabul
etmesine ramen, yine de bunlarn analize dahil edilmesini nem
sizl etirrnek istiyormu gibi grnmektedir. Bu noktada ancak ken
di yorumumu yapabil irim ve pek ok kiinin bana katlmayaca n
da iyi biliyorum. Bence Marx'n arz ve talep dalgalanmalarnn ro
l analizi ile rekabetin rol analizi arasnda belli bir paralellik var
dr. Arz ve talep koullarnn belli bir meta asndan fiyat hareket
leri yaratmak bakmndan yzeyde hayati bir rol oynadn kabul
eder; ama arz ve talebin dengede olduunda hibir eyi aklayama
yacan ne srer. Arz ve talep, gmlek ile ayakkabnn ortalama
olarak belli bir oranda mbadele edilmesinin sebeplerini akla
maktan acizdir. Bu sebeplerin tmden farkl bir eyle, yani cisim
lemi toplumsal olarak gerekli emek zamanyla ya da deerle ak
lanmas gerekir. Bu durum arz ve talebin anlamsz olduunu gster
mez, nk onlarsz fiyat dengesi de olmazd. Arz ve talep il ikile-

1 84

MARX'IN KAPTAL' N KILAVUZ

ri kapitalist retim tarznn gerekli ama yeterli olmayan bir vehesi

dir. Belli bir meta retimi alannda tek tek kapitalistl:r arasndaki
rekabet de benzer bir rol oynar. Fakat buradaki durumda, rekabet
meta retiminin o alanndaki genel retkenlik dzeyindeki deiik
likler yoluyla denge konumunu -metann ortalama fiyatn ya da
deerini- yeniden tanmlar. Marx'n burada tasvir ettii rekabet,
toplumun yzeyinde meydana gelen bir nevi yan etkidir, ama tp
k mbadelenin kendisi gibi, rekabete bakarak anialamayacak ba
z daha derin sonular vardr. Marx'n Grundrisse'de savunduu
konum da buydu: Kapitalizmin hareket yasalarn kuran rekabet de
ildir,
daha ziyade bunlarn icracsdr. Snrsz rekabet, bu yzden, iktisat yasala
rnn doruluu iin bir nkabul deildir, daha ziyade bir sonutur - bu ya
salarn zorunluluklarn iinde gerekletirdikleri bir grnm ekli . . . Do
laysyla, rekabet bu yasalar aklayamayacakur; daha ziyade onlar gr
nr klmaktadr, ama onlar retmemektedir. 1

imdi elim izdeki rnekte bu srecin nasl ilediini grelim. "G

reli artk deer retiminin daha iyi anlalmas iin, yalnzca buraya
kadar vardmz sonulara dayanarak aadaki dnceleri ekle
yebiliriz" (33 1 ). Metann deerini belirleyen "toplumsal olarak ge
rekli emek zaman, bir mal, normal retim koullar altnda, o sra
daki ortalama vasf derecesi ve younluu ile elde edebilmek iin
gerekli zamandr" (53). Peki ya tek bir kapitalist bu toplumsal orta
lamadan uzaklar ve sper verimli bir retim sistemi kurarak gn
de on para yerine yirmi para retmeye balarsa ne olur? Tek bir
kapitalist yirmi relirken dierlerinin hepsi hala on retiyorsa, o
halde bu kapitalist yirmi para retir ve satarken on parann top
lumsal ortalamasnda satar ya da bu ortalamaya yaklar. " B u mal
larn her birinin deeri, imdi toplumsal deerinin altnda olur; bir
baka deyile, ayn maln ortalama toplumsal koullar altnda reti
len byk ynndan daha az emek zamanna mal olmutur" (33 1 ) .
Yeniliki kapitalist toplumsal ortalamadan ok daha yksek bir ret
kenlik oranyla retip toplumsal ortalamada ya da ortalamaya yakn
fiyatla satt iin fazladan kar, fazladan artk deer elde eder. B u 1 . Karl Marx, Grundrisse, ng., s . 552.

GRELi ARTIK DE ER

1 85

rada nemli bir fark domutur ve tekil kapitaliste bir ekilde gre
li artk deer getirir. Byle bir durumda kapitalistin geimlik mal
m, yoksa lks mal m reniinin bir nemi yoktur. Peki ama bu ka
pitalist saane fazladan on paray eski toplumsal-ortalama fiyattan
nasl satabilir? B urada arz ve talep yasalar devreye giriyor. Cevap
udur: Byk ihtimalle artk bu rnler eski fiyatlan satlamayacak
tr. Fiyatlar dmeye balar. Fiyatlar dtke dier kapitalistlerin
kar der. Bu da artk deerin geri teknolojiler ile ileri teknoloj i ler
arasnda yeniden bllmesi demektir. Bu yzden geri teknolojiy
le alanlar zerinde rekabetin yaran ileri teknolojiyi benimse
me basks artar. Bu retim hattndaki tm kapitalistler ayn ekilde
yeni teknolojiyi benimseyip saane yirmi para retmeye balayn
ca, bu paralarda cisimleen toplumsal olarak gerekli emek zaman
der.
Tek bir kapitalistin eline geen bu greli artk deer biimi, di
erlerine oranla ileri bir teknolojiyi el inde bulundurduu srece de
vam edecektir. Yani geici bir biimdir.
Bu yeni reim yntemi yaylp genelletiinde, buna bal olarak sz
konusu metann ucuzlam bireysel deeriyle toplumsal deeri arasndaki
fark ortadan kalkar kalkmaz, artk deer fazlas da yok olup gidecektir. Ye
ni retim yntemini uygulayan bireysel kapitalisli maln toplumsal dee
rinin alnda samaya zorlayarak etkisi alnda tutan o yasa, deerin emek
zaman ile belirlenmesi yasasdr ki bu ayn yasa rekabetin zorlayc yasa
s olarak rakiplerini de bu yeni ynlemi benimsemeye zorlayacakr. (333)

Demek ki bu blmde ele alnan birinci greli artk deer biimi bir
snf olgusudur. Btn kapitalist snfa payla lr ve emekgcnn
deeri zerine snf mcadelesinin koullarnn izin verdii lde
kalcdr. i kinci biim bireysel ve geicidir. Rekabetin zorlayc ya
salar sebebiyle tek tek kapitalistlerin peine dmek zorunda kald
biim, bireysel avantaj salayan bu ikinci biimdir. Sonuta tm
kapitalistler bir noktada ayn teknoloj iyi benimsernek zorunda ka
lrlar. Greli artk deerin iki biimi birbirinden bamsz deildir,
nk geimlik mal sektrndeki geici yenilikler, ayn zamanda
fiziken sabit bir yaam standardnda emekgcnn deerini de d
recektir. " Demek oluyor ki, metalar ucuzlatmak ve ucuzluk ara
cl ile iinin kendisini ucuzlatmak iin, emein retkenliini

1 86

MARX'IN KAPTAL' iN KILAVUZ

ykseltmek, sermayenin znde bulunan bir istek ve srekli bir ei

limdir" (334 ).
Ama deneyimli bir kapitalistseniz. teknolojiniz ileri olduu
mddete bu ikinci geici greli artk deer biimi ni srekli elde
edebileceinizi bilirsiniz. Bunun baz ilgin sonular vardr. Yen i
teknolojinin yeni bir makine olduunu varsayalm. Marx makinele
rin l emek olduundan deer retemeyeceini syler. Ama yeni
makineniz sayesinde fazladan greli artk deer elde ederseniz ne
olacak? Makineler deer kayna deildir, ama tek tek kapitalistler
i in greli artk deer kayna olabilirler! Bu makineler yaygnla
nca da emekgc deerindeki dler nedeniyle btn kapitalist
snf iin greli artk deer kayna olabilirler. Bu da zgn bir so
nu dourur: Makineler deer kayna olamazl ar, ama artk deer
kayna olabilirler.
Marx'n argmann kurma tarzna baktmzda, tekil kapita
listler arasnda teknolojik yenilik birdirbiri oynama ynnde muaz
zam bir drt olduunu grrz. B en dierlerinin nne geerim.
sizinkinden stn. daha verimli bir retim sistemim vardr. o zaman
yl boyunca geici artk deer elde ederim, sonra siz bana yetiir
siniz ya da beni geersin iz ve yl boyunca geici artk deer elde
edersiniz. Tekil kapitalistlerin hepsi yeni teknolojilerle geici artk
deer elde etme pei ndedir. Kapitalizmin teknolojik dinamizmi de
buradan gelir.
Teknolojik deiimle ilgili dier teorilerin ou bu deiimi bir
kurtarc olarak grr, sistemin dndaki harici bir deiken sayar
lar. Teknolojik deiim giriimcilerin tabiatndaki dehaya ya da sa
dece insanlarn ikin yenilik yapma yeteneine atfedilir. Fakat her
zamanki gibi Marx, bu kadar nemli bir eyi dsal bir gce aifet
mek istemez. Burada, kapitalizmin mucizevi teknolojik dinamizmi
ni ieriden (bir baka deyile ikaynakl olarak) aklamann basit
bir yolunu bulmutur. Ayrca kapitalistlerin makineleri fetiist e de
er kayna olarak grmelerinin sebebini ve niin hepimizin ayn
fetiist kavraya tabi olduumuzu da aklamaktadr. Marx gayet
nettir. Makineler deer kayna deil, greli artk deer kaynadr.
Kapitalistler artk deer ktlesiyle i lgilendiinden ve mutlak artk
deer yznden snf mcadelesiyle uramak yerine nispi artk de
er kazanmay genellikle tercih ettiinden, ihtiraslarna bir yant

GRELi ARTIK DEGER

1 87

olarak "teknoloj i k zme" fetiiste inanmalar gayet anlalr bir

durumdur. Hatta biz de bu konuda kendi gzmz amakta bir
hayli zorlanrz.
Fakat Marx'n baka yerlerde ksaca deinmekle birlikte burada
incelemekten kand baka bir ilgin karm daha vardr. i ile
rin sadece ekmekle yaadn dnn, ekmein maliyeti de ret
kenlikteki art sebebiyle yarya dsn. Kapitalistler de cretleri
drtte bir orannda drm olsun. K apitalistler toplu olarak gre
li artk deer elde ederek genel smr orann artracaktr. Ama te
ytndan iiler de daha fazla ekmek alabilecektir ve fiziksel yaam
standard ykselecektir. Bunun gndeme getirdii genel soru udur:
retkenliin artmasndan elde edilen kazan snflar arasnda nasl
paylalyor? Marx'n ne yazk ki zerinde durmay ihmal ettii muh
temel bir sonu. smr oran (a/d) ykselirken, iilerin satn ala
bildii maddi mallarn (kullanm deerlerinin) toplamyla llen
fiziksel yaam standardnn da ykselmesidir. Bu nemli bir nokta
dr, nk Marx'a ska yneltilen eletiri lerden biri onun smr
orannn srekli ykseldiine inanddr. Bu nasl olabilir. diye so
rar eletirmenler. iilerin (en azndan ileri kapitalist lkelerde) ar
tk arabalar ve bir sr tketim mallar var. Demek ki smr ora
nnn ykseliyor olamayaca ok aktr! i iler ok daha iyi du
rumda deil mi? Buna verilecek cevabn bir yn, Marx'n teorisi
erevesinde, ayn anda hem ii snfnn yaam standardnda yk
selme yaanmasnn, hem de smr orannn ykselmesinin ya da
sabit kalmasnn kesinlikle mmkn olduudur. (Cevabn dier y
n de, kresel ii snfnn bir ksmnn ulaabildii olanaklarn, s
nfn dier ksmnn emperyalist uygulamalarla smrlmesi yo
luyla elde edildiidir. ama burada o konuya giremeyiz.)
Marx'n bu noktay vurgularnamasnn talihsizlik olduunu sy
lememin bir sebebi, hatal ve yapay bir teorik ve tarihsel eletiri
hattnn batan nlenebilecek olmasyd. Fakat ayn zamanda bu
konuyu vurgulamas, snf mcadelesi tarihinin nemli bir vehesi
olarak retkenliin getirdii kazanlarn nasl payiald sorunu
na daha ak bir ekilde odaklanmamz salayabilirdi. ABD'de i
Sava dneminden beri yksek retkenlikten elde edilen kazancn
bir ksm iilere gidiyordu. Tipik sendikal mzakere stratejisi ret
kenliin artmasna katkda bulunmay kabul ederek daha yksek

1 88

MARX'IN KAPi TAL' N KILAVUZ

cretler almakt. Teknolojik dinarnizmin faydalar topluma yaylr

sa. kapitalistler smr orann keyifle ykseltirken bile teknoloj i k
dinamizme muhalefet hafifleyecektir. Smr orannn ykselme
sine ramen kapitalizme genel siyasal muhalefet de hafifleyebilir,
nk iiler en azndan daha yksek bir fiziksel yaam standard
na kavu acaktr. ABD'deki tuhaf durum. iilerin sadece son otuz
ylda retkenlikteki ykseliten payn alamam olmasdr. Kapita
list snf retkenl ikten kaynaklanan getirinin hemen hemen tama
mna el koymutur. Neoliberal kardevrimi, retkenliin getirdii
kazanlarn sermaye i le emek arasnda daha eit bllmesi eili
minde olan Keynesi refah devleti dneminden ayran z budur.
Gayet salam biimde belgelendii gibi sonu, neoliberal sralama
da alta den tm lkelerde toplumsal eitsizliin korkun derece
de ykselmesi olmutur. Bu durum ksmen farkl yerlerdeki snf g
lerinin dengesinden ve snf mcadelesinin dinamiklerinden kaynak
lansa da, ABD'de ucuz ithal mallar (ve emperyalist uygulamalar)
da iilerde kapitalist emperyalizmden faydalandklar yanlgsnn
srmesini salamtr. Ama tm bunlar Marx'n metninin ok tesi
ne geiyor. Fakat onun temel igrlerini bu ynlerde gelitirmenin
faydal olduunu dnyorum.
1 3 . B L M: ELB RL

Bundan sonraki blm, kapitalistlerin greli artk deerin birey

sel trn ele geirme biimleriyle ilgilidir. Genel olarak emein
retkenliini artran unsurlara odaklan lr; bunun da makineler ve
otomasyona (genelde dndmz ekliyle teknoloj i ) olduu ka
dar organizasyonel bii mlere de (el bir li i ve i blm) bal olduu
aktr. Bu biraz kafa karkl yaratabilir, nk Marx zaman za
man tm bu stratej i leri "retici gler" bal altnda toplarken. ye
ri gelince ayn eyi kastederek "teknoloji" terimini kullanr. uras
ak ki. makinelerle (donan mla) ilgilendii kadar organizasyonel
biimle de (tabiri caizse, yaz lmla) ilgilenmektedir. Marx 'n tekno
loj i / retici gler teorisine makineler art organizasyonel biim ola
rak bakmann en iyisi olduunu dnyorum. Bu konudakiduruu
nun zellikle anlaml olduunu dnyorum, nk son zamanlar
da organizasyonel biim lerdeki dnmler -taeronlama. sfr

G RELi ARTIK DEER

1 89

stoklu sistemler, irket merkezsizlemesi, vb.- retkenlii artrma

araynda nemli bir rol oynamtr. Wal-Mart'n karll nn teme
li nde ucuz in emeinin smrlmesi olsa da, organizasyonel bii
minin verimlilii onu pek ok rakibinin nne geirm itir. Benzer
ekilde, Japonlarn ABD otomotiv piyasasn Detroit' in aleyhine fet
hetmesinin Japon otomotiv irketlerinin kullandklar yeni donanm
ve otomasyonla ilgisi olduu kadar organizasyonel biimle de (stok
suz retim ve taeronlama) ilgisi vardr. Nitekim 1900 civarnda za
man ve hareket incelemelerinin (ve daha sonra Taylorizm olarak ad
landrlan sistt"min) yaygnlamasndan beri kapitalist retim sis
temlerinin donanm ile yazlm arasnda gl bir ba olmutur.
Marx ncelikle mevcut zanaat ve el sanatlar tr emein tekno
lojik koullarnda retkenlii artrmak iin iki organizasyonel bii
min ----e lbirlii ve iblm- sermaye tarafndan nasl kullanlabi
leceini inceleyerek ie balar. Organizasyon biiminin bu iki ve
hesindeki yenili kler. kapitalizmin tarihi boyunca greli artk deer
elde etmenin ayrlmaz bir paras olmutur ve bunlar-asla unutma
mamz gerekir. Ancak, emek sreci zerine blmde srecin kapita
lizm kou ll arndaki yabanclam biimine kart olarak potansiyel
yceliinin vurgulanmasna benzer biimde, Marx el birliini olsun.
iblnin olsun kendi iinde olumsuz bir ey gibi gstermez. Bu
i ki biimi yaratclk potansiyeli tayan, emeki ye faydal ve tatmin
edici biimler olarak grr. Elbirlii ve iyi organize ed ilmi ibl
m kolektif glerimizi artran harika insani yeteneklerdir. Sosya
lizm ve komnizmin bu biimlere ok ihtiya duyacan varsayabi
l iriz. Marx'n gstermek istedii ey, sermayenin bu olumlu potan
siyelleri nasl kendi karna kullanarak emeki iin olumsuz bir ha
le getirdiidir.
"ok sayda i inin. bir ve ayn, ya da fark l, ama aralarnda i li
ki bulunan srelerde bir plan doru ltusunda bir arada yan yana a
lmalarna. el birlii etmek ya da elbirlii iinde almak denir."
Buradaki "plan" kelimesine dikkat edin, nk ok nemli bir fikir
olduunu greceksiniz. Elbirlii, rnein retim leinin by
mesini salayabilir ve sonuta ortaya kan byk lekli ekonomi
ler emein etkinliinde ve retkenli inde art yaratabilir. Gelenek
sel iktisat teorisinde bu konu zerinde ok durulmutur ve zaten
Marx da i tiraz etmez. " Burada grdmz ey, yalnzca elbirliiy-

1 90

MARX'IN K APiTAL' i i N KILAVUZ

le alma yoluyla bireyin retici gcnde bir artma deil, yepyeni

bir gcn, yani kitlelerin ortak gcnn yaratlmasdr" (340). B u
ortak g,
birok sanayide tek ek her iinin verimliliini ykselten bir canlanma ve
rekabete, hayvani drtlerin uyarlmasna yol aar. B ir arada alan bir
dzine insann 144 saatli k ortaklaa ignnde, ayr ayr alan 1 2 kiinin
1 2'er saatlik almalarndan, ya da birbiri ardna on iki gn alan tek bir
kiiden ok daha fazla rn retmesinin nedeni tam da budur. (340- 1 )

stelik "elbirlii, iin geni ve yaygn bir alan zerinde yrtlme

sine olanak salamann" yan sra,
retimin yaplmakta olduu alanda greli bir daralma da getirir. retim
alanndaki bu daralmayla birlikte boyutlarndaki art, iilerin bir araya
toplanmas, eitli retim srelerinin yan yana getirilmesi ve retim ara
larnn younluk kazanmas, baz gereksiz harcamalardan tasarruf edilme
sini salar. (343)

B u rada corafi genileme (iin geni bir alanda yrtlmesi) i le

corafi daralma (elbirliinin gerekleri yznden iilerin belli bir
mekanda bir araya getirilmesi) arasnda i lgin bir gerilim vardr.
Marx 'n dikkat ektii gibi, iiler bir organizasyon iinde bir araya
geldikleri iin corafi daralmann siyasal sonular vardr.
Fakat Marx urada srar eder: "Birletirilmi ignnn kendine
zg retkenlik gc. btn koullar altnda, emein toplumsal
retkenli k gc, ya da toplumsal emein retme gcdr. Bu g,
dorudan doruya elbirliinden domaktadr." stelik " ii dier
iiler i le sistemli bir elbirliine girdii anda, bireyselliin verdii
balar paralar, trnn yelilerini gelitirir" (343-4 ). Bu rada Marx,
/844 Elyazmalar'nn nemli bir temas olan evrensel tr varl
mefhumuna geri dner. Bu noktada elbirlii tartmasn olumsuz
bir adan grmek mmkn deildir. B i reysel liimizin zincirlerin
den kurtulur ve trmzn yetilerini gelitiririz. Bu yetiler gerek
lemedii srece, trmzn potansiyellerini henz fark etmemi i z
demektir.
Peki ama "mstakbel kapital istimizin" dnyasna dnnce ne
olur? ncelikle, kapitalist elbirliini organize etmek iin bir ilk ser
mayeye ihtiya du yar. Bu sermaye ne kadar olmaldr ve nereden
gelir? B ugn ounlukla herhangi bir retim srecine girme engel-

G RELi ARTIK DEER

191

leri dediimiz engeller d e vardr. Baz durumlarda balang mali

yetleri ok yksek olabilir. Ama bu problemi dzeltmenin de yolla
r vardr. Marx burada nemli bir ayrm yapar. "Balangta emein
sermayenin boyunduruu altna ginesi, yalnzca kendi hesabna
deil, kapitalist hesabna ve dolaysyla onun egemenlii altnda a
lmasnn biimsel sonucundan baka bir ey deildir." Ama za
man getike "ok sayda cretli iinin elbirlii ile sermaye, bizzat
emek srecini gerekletiren bir gereklilik, retimin gerek bir ge
reklilii haline gelmitir" (345). Buradaki ayrm kapitalizmde eme
in "biimsel" boyunduruu ile "gerek" boyunduruu arasndadr.
Bu ayrmn anlam nedir? Dar i verme sisteminde tccar ka
pitalistler, kulbelerinde yaayan emekilere malzemeleri gtr
yor ve sonraki bir tarihte ilenmi rnleri toplamak zere dnyor
du. Emekiler denetlenmiyordu ve emek sreci kulbede yaayan
larn keyfine braklyordu (bu insanlar genellikle aile emei harc
yor ve bu ii ge imlik tarmla i ie yapyorlard). Fakat kulbeler
de yaayanlar parasal gelir iin tccar kapitalisilere bamlyd ve
rettikleri rnlere sahip deillerdi. Marx'n biimsel boyundurukla
kastettii ey budur. Emekiler cret karl fabrikaya getirildikle
rinde hem kendileri hem de emek sreleri kapitalistin dorudan de
netimine girdi. Bu da gerek boyunduruktur. B iimsel olan darda
dr, bamldr, oysa gerek olan fabrikann iinde kapitalistin dene
timindedir. Gerek boyunduruk daha fazla balang maliyeti dou
rur, daha fazla ilk sermaye gerektirir; sermayenin kt olduu ilk ka
pitalizm aamalarnda biimsel smr sistemi daha avantaj l olabi
liyordu. Marx zaman iinde biimsel olann yerini gerek olana b
rakacan dnyordu. Ama bu konuda tam anlamyla hakl oldu
u sylenemez. Bi zim zamanmzdaolduu gibi taeronluun, evde
almann, vb. dirilmesi, biimsel boyunduruk ve tahakkm biim
lerine dnn kesinlikle mmkn olduunu gsteriyor.
Emekiler fabrikada toplu elbirlii yapsna dahil edildiinde,
kapitalistin ynlendirici otoritesi altna girerler. Her trl elbirlii
giriimi, tpk orkestray ynetmek iin bir ef gereknesinde oldu
u gibi ynlendirici bir otorite gerektirir. Sorun udur: "Sermayenin
denetimi altndaki emein elbirlii haline geldii andan itibaren
ynlendirme, denetleme ve dzenleme ii, sermayenin ilevlerin
den biri haline gelir." stelik, " B u, sermayenin ilevi olur olmaz,

1 92

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

sermaye, zel nitelikler kazan r". Bylece anlarn karn eleri ol

duu kabul edilir ve emekiden mmkn olduunca ok emek za
man emilmeye allr. Dier yandan, "elbirlii yapan ii says
arttka, sermayenin egemenliine kar direnmeleri de artar ve bu
nunla birlikte, sermayenin bu direnmenin stesinden gelmesi iin,
kar bask gerei de fazlalar" (345 ).
Daha nce igc piyasasnda karmza kan emek-sermaye
mcadelesi imdi fabrika zemininde isellemiir. Bunun sebebi el
birliinin sermaye gcyle organize edilmesidir. Bir zamanlar eme
in gc olan. artk sermayenin gc olarak grnmektedir.
Yapkiar eitli iler arasndaki iliki, fikirler alannda iilere kapita
listin asarlam olduu bir plan olarak, pratikle ise onun otorilesi olarak,
iilerin etkinliini kendi amac iin ynlendirebilen kendi dlarndaki bi
rinin gl iradesinin ezahr gibi grnr. (346)

Kapitalistin amac ise "bir yandan kullanm deerleri yaralan bir

sreci, te yandan da artk deer yaralan bir sreci" salama almak
tr. B unun iin zgl trden bir emek srecinin gelimesi gerekir.
B u srele "iilerin ve ii topluluklarnn dorudan doruya ve
devaml denetimi . . . zel bir tr crelli emeki dourur. B ir kapita
listin komulas allnda sanayi iilerinden kurulmu ordu, gerek
bir ordu gibi subaylara (yneticilere) ve assubaylara (usaba, pos
ta ba) gereksinme gsterir". iilerin denetlenmesi iin gelien ya
p hem otoriterdir hem de "tmden zorbacadr". Kapilalist burada
emek srecinin her vehesini dzenleyen kii ol arak zel bir rol ka
zanr. " B i r kimse, sanayinin lideri olduu iin kapilalist deildir;
tersine, kapitalis olduu iin sanayinin lideridir. Sanayi liderlii,
sermayenin bir nieliidir" (346-7). Ancak emek srecinde hakimi
yel yolu yla sermaye hem retilip hem de yeniden retilebilir. te
yandan emekiler de,
kapitalis ile tek balarna iliki iine girerler, ama birbirleriyle ilikileri
yoktur. Bu elbirlii ancak emek sreciyle birlikte balamaka, ama o zaman
da emekiler ark kendilerine ait deildirler. Bu srece girmekle sennaye
ile birlemekle ve ona ait olmaktadrlar. Faaliyet halindeki bir organizma
nn elbirlii halinde alan elemanlar ve yeleri olarak, sennayenin belli
bir varolu biiminden baka bir ey deildirler. (34 7)

i iler kiil iklerini kaybederler ve deiken sermaye haline gelirler.

GRELi ARTIK DEGER

1 93

Marx'n sermaye tarafndan emein gerek boyundurua sokulma

syla kastettii ey budur.
i iler belli koullar altna sokulduu zaman -ki onlan bu koullarn
iersine sokan sermayenin kendisidir-ortaya sermaye iin arnaan yeri
ne geen bir g kmaktadr - emein toplumsal olarak retici gc. B u
g sermayeye bedavaya geldii iin, te yandan ii d e sermayeye a i t ol
madan nce emeini harekete geirmedii iindir ki bu g sanki sermaye
ye kendi doasndan gelen bir gm gibi, sermayeye isel bir retici
gm gibi grnr. (34 7)

Emein znde bulunan gc, elbirliinin toplumsal gcn ser

maye mlk edinir ve bunun sermayenin iiler zerindeki bir gc
gibi grnmesini salar. Zorla kurulan elbirliinin tarihsel rnekle
ri sayszdr -ortaa, klelik, smrgeler, kle emei- ama ka
pitalizmde cretli emein organize edilmi elbirlii kendini zel bi
im lerde gsterir. Kapitalizmin ykseliinde bunun kilit bir rol
vardr.
ok sayda cretli iinin bir ve ayn srete ayn zamanda altrl
malar... kapitalist retimin k noktasn oluturur. Bu balang noktas,
sermayenin kendisinin doumuyla ayn ana rastlar. Demek ki bir yandan
kapitalist retim tarz, emek srecinin toplumsal bir srece dnmesinde
zorunlu bir tarihsel kouldur; dier yandan, bu toplumsal emek sreci bii
mi de emein retkenliini artrarak daha karl bir ekilde smrtmesi
iin sermaye tarafndan kullanlan bir yntemdir. (349)

B elli bir elbirlii biiminin bu balangtaki hali kapitalizmin btn

tarihi boyunca srdrlmtr.
Basit elbirlii, sermayenin byk lekte faaliyet gsterdii, ama ib
lm ve makinelemenin nemli bir rol oynamad retim kollarnda hep
egemen biim olmutur, olmaya da devam etmektedir. Her ne kadar elbir
lii en basit biimi sz konusu olduunda daha gelimi biimlerle ya: ya
na varlk srdren bir biim olarak grnse de, aslnda her zaman kapita
list retim tarznn temel biimi olagelmitir. (350)

Elbirlii olmadan kapitalist retim biimini hayal etmek mmkn

deildir. Ama bu elbirlii kapitalistlerin istibdad altnda srdrl
mekte, kapitalistler denetleyici bir otoriteyle elbirliini organize
edip ynetmekte, bylece ii snfn farkl hiyerarik gruplara
ayrmaktadr. Bu yzden artk salt tekil cretli i i zerinden d-

1 94

MARX'IN KAPiTAL' i i iN KILAVUZ

nmek yeterli deildir, nk ii snf hem stat hem de gelir

farklar yznden zmrelere ayrlm, sadece artk deerin retimi
ne yne lik elbirlii aygtnn istibdadn tesis iin gereken farkl i
levlere balanmtr.
14. B L M : i B L M VE MAN FAKT R

On Drdnc Blm'de iblm inceleniyor. Marx burada mevcut

el zanaatlarnn, mevcut vasflarn, mevcut alet teknolojilerini n, vb.
"manfaktr" dedii yeni bir sistem halinde yeniden organize edil
mesine younlar. Bu yeniden organize etme ii iki ekilde yapla
biliyordu. B irincisi "eitli bamsz el zanaatlarna bal olan . . . i
ilerin, tek bir kapitalistin denetimi altnda bir iyerinde toplanma
lar ile" (35 1 ). Marx'n verdii rnek, eskiden tekerlek i, koumcu,
terzi, ilingir, vb. ok sayda bamsz zanaatnn emeinin rn
olup sonra birletirilen binek arabas yapmdr. Sonra da bunu ivi
ya da ine yapmyla karlatrr. Bu durumda sre hammaddeler
le balar ve ivi ya da ine haline gelinceye kadar kesilmeden de
vam eder. Ama her iki durumda da "zel k noktas ne olursa ol
sun, son biimi, daima ayndr - paralar insan olan bir retim
mekanizmasdr" (353-4). Yani insanlar retim mekannn elbirlii
reji minde bir araya gelerek birbirleriyle bel li bir iliki kurarlar.
Ama bu ekilde yeniden dzenlenen organizasyon larda ilk ba
taki vasflar olduu gibi kalmaz. "Bir retim srecinin, ardk e
itli basarnaklarna ayrmas, burada el zanaatlarnn ardk eli
lemierine zlmesiyle tamamen akr" (354). retim sreci bir
btn olarak gr ldnde, daha kk paralara blnmesi ve her
paray uzmanlam iilerin yapmas imkan doar. Bu alma
srekli bir ardklk ya da fark l el zanaatlarnn heterojenlii er
evesinde yrtlebilir. Gelgelelim, "el zanaau temel olmakta de
vam eder. Bu dar ve teknik temel, retim srecinin, onu oluturan
paralarna ayraca gerekten bilimsel bir iblmn darda
brakr." Bu da kapitalist retimin ilerlemesine engel olur. Daha n
ce de belirtmitim: Sermaye engelleri sevmez, srekli onlar ama
ya alr. Bu durumda glk udur ki,
rnn geirdii her para-ilemin elle yaplabilmesi ve kendi bana ayr
bir zanaatn konusu olmas, hala bir koul olarak karmza kar. Zanaat

GRELi ARTIK DE ER

195

becerisi, bylece, retim srecinin temelini oluturduu iin, her ii. yal
nzca belli bir ile grevlendirilmi olur ve bylece emekgc de bir hayat
boyu bu para-iievin organ haline gelir.

Sonuta iiler bir faaliyetten dierine geme zgrlnden yok

sun kalr, belli bir vasfa, belli bir el becerisine, belli bir zellemi
alet kmesinin kullanmna giderek daha ok skr. " B tn yaam
boyunca tek ve ayn basit ii yapan ii. btn vcudunu, bu ilemin
otomatik ve zel haline getirmitir" (458). i mi aleti kontrol et
mektedir, yoksa alet mi iiyi? Marx, iblm iinde belli bir uz
manlamaya toplumsal olarak hapsedilen iilerin, zellemi alet
lere zgrlklerini kaybedecek kadar sk balanm bir konuma
girdiini belirtir. Bu hep byle olmamtr.
eitli ksmi ilemleri birbiri ardna yapan bir zanaat . .. bazen yerini,
bazen de aletlerini deiinnek zorunda kalr. Bir ilemden dierine gei,
i aknda kesintiler oluturur ve deyim yerindeyse, ignnde boluklar
yara ur.

Ne var ki sermaye ign ierisinde byle boluklardan holanmaz,

nk anlar karn eleridir. " i gn boyunca bir ve ayn ileme
balanrsa bu boluklar kapanacaktr." te yandan, bu durum da
retimi bahalayabilir, nk "tek bir trde srekli alma, insann
canllnn younluunu ve akn bozar; nk bu duygu, yaplan
iteki ufak bir deiiklikle yeni bir canllk kazanr" (356 ).
Burada, tek bir kiinin iblmnde mr boyu tek bir alete
mahkum edilmesi yerine emek srecinde eitlilie ve zendirme
ye nem verilmesini savunan Fourier'nin grleri ksmen' kabul
edilmektedir. blmnn kapitalistin kontrolnde organize edil
mesinin olumlu ve olumsuz ynleri argmana girmeye balamtr.
Fourier'nin argman kapitalizm erevesi iinde bile varln sr
drmektedir. "Kalite emberleri" ve grev eitlilii oluturarak
emein tekdzeliini azahp emek srecinde etkinlii ve retkenli
i artrmak, baz retim dallarndaki kapitalist firmalarn yapt
pek ok deneyin odandadr.
nc kesimde Marx manfaktrn iki temel biimi arasnda
daha sistematik bir kyaslama yapar: heterojen (binek arabas ve lo
komotif yapmnda olduu gibi pek ok vasfn bir araya getirilme
si) ve organik (ivi yapmndaki gibi srekli). Ama bu vesileyle

1 96

MARX'IN KAPi TAL' N KILAVUZ

"kolektif ii" kavramn da ortaya alacaktr. Bi rok uzmanlam

iinin birlemesinden olumu bu kolektif ii,
her biri farkl bir alet tutan ok saydaki ellerinden biriyle teli eker, baka
aletler tayan bir dieriyle ayn anda teli dzelir, bir dieriyle keser, siv
riilir ve byle srer gider. Daha nce zaman iersinde birbirinin pei sra
dizilen bu eitli para-sreler, imdi mekan iinde yan yana giden eza
manh bir sre halini almr. (359)

retkenlik ve etkinlik tekil iilere deil, kolektif iin doru orga

nize edilmesine dayanr.
Bu durum retimin mekan-zaman organizasyonuna ve bir btn
olarak emek srecinin mekan-zamansal olarak yeniden inasndan
elde edilebilecek verimliliklere zel bir dikkat gsterilmesi gerekti
ini gsterir. Marx, hi zaman kaybetmeyerek retkenlik kazanla
cana iaret eder. Mekann dzeni rasyonalletirilerek hareket ma
liyetlerinden tasarruf edilebilir. Demek ki mekan-zaman yaps ka
pitalizmin ileyiinde organizasyon el bir meseledir. Japonlarn 1 970'
lerde stoksuz retimle emek srecine getirdikleri byk yenilik buy
du. Mekan ve zamanda mallarn ak yle sk ayariamyordu ki sis
temin hibir yerinde neredeyse hi stok yapmadan retim mmkn
oluyordu. Japon otomotiv endstrisine 1 980'1erde tm dierleri kar
snda rekabet avantaj veren ite bu yenilikti. Dierleri onlara ye
tiinceye kadar Japonlar greli artk deerin geici biiminden ya
rarlandlar. Bu sistemin kt yan ise kesintiler karsnda krlgan
olmasyd. Mekan-zamansal zincirde herhangi bir kopma olursa,
mesela iiler greve k arsa, ortada stok olmad iin geri kalan her
ey ilemez hale geliyordu.
Marx burada, kapitalist sistemin balca organizasyonel vehe
lerinden birinin mekan ve zamann nasl kurulduu ve nasl anlal
d olduunu kavrar. Kapitalist, verimli bir mekan-zamansal retim
sistemi plan yapmak zorundadr. Ama bu da piyasada olup bitenler
le firmada olup bitenler arasnda nemli bir ayrm olduunu gste
rir. "Bir meta zerinde harcanan emek zamannn. onun retimi iin
toplumsal olarak gerekli miktar amamas kural, genellikle meta
retiminde salt rekabetin etkisiyle domu bir zorunluluk olarak
grnr" (burada yine rekabetin nemli olduuna dikkat edin). Fa
kat "manfaktrde, tersine, belli miktarda rnn belli srede re-

GRELi ARTIK DEGER

1 97

tilmesi, retim srecinin kendisinin teknik yasasdr" (360). Piyasa

mantnn dayattklar ile isel planlamayla yaplabilecekler ara
sndaki bu ayrm (eliki) bir sonraki argman iin hayali nemde
dir. Fakat bu elikinin tam anlamyla gelimesi. hala zanaatkar ve
el sanatlar emeiyle kar karya olmamzn getirdii engele takl
maktadr. Bu da bizi nemli saylabilecek bir genel yoruma gtrr:
Roma mparatorluu, su arklar ile, btn makinelerin ilksel biimle
rinin modelini salamr. El zanaatlar dnemi bize pusula, barut, matbaa
ve otomatik. saat gibi byk. bulular armaan etmiti. Ama btnne ba
kldnda makineler yalnzca, Adam Smith'in iblm ile karlatrarak.
onlara tand ikincil, baml rol oynamtr. (363)

Yani 1 8. yzyln sonuna kadar kapitalistler retken verimlilii ar

trmann birincil yolu olarak yeni makinelere dayanmyorlard. Ge
nellikle mevcut retim yntem lerini kullanp yeniden organize el
mek onlara yetiyordu. Elbette pusu la, barut ve benzerleri gibi yeni
likler olmutu, ama kapitalizm henz emek srecinin barnda s
rekli teknolojik yenilik dinamiini isellelirmemili. Bu iselle
me makinelemenin ve modem sanayinin ykseliiyle, daha sonra
lar gerekleti (Bu da 1 5 . Blm'n konusudur).
Emek srelerinin bu ekilde kapitalist yeniden organize edilii
nin emekiler zerinde ciddi etkileri oldu. "Tek bir ii yapma al
kanii emekiyi, hibir hata yapmayan bir ara haline getirirken,
ileyiin btnyle ilikisinde, bir makine parasnn dzeni ile a
lmaya zorlar." iler "ar basan niteliklerine gre blndler, s
nflandlar ve gruplandlar" ve sonuta "manfaktr. . . emekgle
rinde bir kademelenmeye ve buna uygun bir cret skalasnn sap
tanmasna yol aar" (363-4). Vasfl emek ile vasfsz emek arasn
daki fark iyice nem kazanr.
Hiyerari kademelerinin yan sra, iiler arasnda vasfl ve vasfsz
eklindeki basit ayrm ortaya kar. Bunlarn ikincisi iin rakhk gideri or
tadan kalkar; birincisi iin ise ... el zanaats iin gerek.ene oranla yaplan
gider azalr. Her ik. i halde de emekgc deeri der.

Kapitalist reorganizasyon ve yeniden dzenleme vasfszlama re

tir, nk daha nce karmak olan iler paralarna ayrlarak basit
letirilmektedir. Bunun ayn zamanda istihdam edilen emekgc
nn deerini azahma etkisi de vardr.

1 98

MARX'IN KAPi TAL' N KILAVUZ

raklk dnemi eitim giderlerinin ortadan kalkmas ya da azalmas

sonucu emekgc deerindeki d, kapitalistin karna artk deerde bir
art demektir; nk emekgcnn yeniden retimi iin gerekli emek za
mann ksa! tan her ey, artk emek alann geniletecektir.

Fakat "emek srecinin zlmesi sonucu, el zanaatlarnda ya da pek

az yeri olan ya da hi olmayan yeni ve ayrntl grevlerin ortaya k
mas halinde, bu durum, sz edi len yasann dnda saylr" (365).
Emek srecinin her reorganizasyonunda ikili bir hareket olabilece
ini kabul etmek gerekir. Kitlesel vasfszlamann yan sra genel
likle ok daha kk bir grup yeniden vasf kazanr (rnein montaj
hatt mhendisleri). ii snfnn bu kesimleri genellikle emein d i
erkesimlerine nazaran daha ok yetki sahibi v e ayrcalkldr.
" Manfaktrde iblm ve Toplumda i blm" balkl 4. Kesim
nemlidir ve endie verici olabilecek baz ierimleri vardr. Marx
burada kapitalistin planl tasars ve dorudan denetimi altnda atl
yede meydana gelen ayrntl iblm ile piyasadaki rekabet so
nucu u lalan iblm arasndaki ayrma geri dner. Bu iki bi
im "tam zt" balang noktalarndan gelir ama birbiriyle ilikili
dir. Marx tarihsel hareketin ksa ve bana gre pek tatmin edici ol
mayan bir tartmasn yapar. "Bir aile iersinde ve daha sonraki ge
limelerle bir kabile iersindeki iblm, cinsiyet ve ya farklar
na, salt fizyolojik temele dayanan doal bir iblm meydana ge
lir." Bu ar sadeletirme, dier tarihsel yorumlarnda olduu gibi,
ok az kanta dayanmaktadr. "Mbadele," der bir hipotez olarak,
eitli ailelerin, kabilelerin, topluluklarn birbirleriyle iliki kurduklar nok
talarda balar; nk uygarln afanda, birbirlerinin karsna bamsz
olarak kan bireyler deil, aileler, kabileler ve benzeri opluluklardr. e
itli topluluklar, kendi doal evrelerinde, farkl retim aralar ve farkl
geim aralar bulurlar. Bu yzden rnler gibi, retim ve yaam tarzlar da
birbirinden farkldr.

Farkl geim aralar, farkl kaynaklar, fark l rnleri olan toplu

luklar arasnda mbadele i likileri doar. " i yi gelimi ve meta m
badelesi ile ortaya km olan her i blmnn temeli, kent ile kr
arasndaki ayrlktr." Marx'a gre kr-kent ilikilerinin diyalektii
tarihsel bakmdan son derece neml idir (ki bence de hakldr), ama
bunun nasl ve nerede olduu zerinde durmaz. stelik, kapitaliz-

GRELi ARTlK DEGER

1 99

min ykselii iin "nfus bykl ve younluu" da gereklidir

(366-7). Marx'n gznde bu, "toplumda da iblmnn gerekli
koulu" dur.
[Faka) bu younluk az ok greli bir eydir. Nfusu nispeten seyrek
olan, ama ulaunna ve haberleme aralar gelimi bir lke, bu aralar
gelimemi daha fazla nfuslu bir lkeden daha youn nfusa sahip olur;
bu anlamda ABD'nin kuzey eyaletleri, rnein, Hindistan'dan daha youn
nfusa sahipir.

Marx'n burada greli bir mekan-zaman ilikileri teorisine bavur

mu olmas ok yeni bir eydir. Kapitalizmin gelitii corafi alan
sabit deil eitlidir ve sadece nfus younluuna deil, ayn za
manda ulatrma ve iletiim teknolojilerine dayanr. Marx'n esasen
sylemek istedii ey udur: Manfaktrdeki " iblmnn daha
nce belli bir gelime dzeyine ulamas gerekir. Buna karlk, ma
nfaktrdeki iblm, toplumdaki iblm zerinde etkili olur
ve onu hem gelitirir hem de oallr" (367). M arx retimdeki do
lamball ve karmakl gsterir. B irinin bir ey yapt belli bir
durumdan. birka insann o eyin paralarn yapt ve bunlar m
badele ettii ve en s onda da bir bakasnn tm paralarn montaj
n yapt duruma kadar bir hareket vardr. Dolamba l l n artma
s, blgeye bal uzmaniama imkann ariirmay getirir.
Belli reim kollarn lkenin belli blgelerinde yountaran blgesel
iblm, btn doal zelliklerden yararlanan manfakr sisteminden
taze bir drt kazanr. Her ikisi de, manfakr dneminin varlnn genel
koullarnn bir parasn olutunnu olan smrge sistemi ve dnya paza
rnn genilemesi [dikkat ememiz gereken bir noka daha -D .H. ) . oplum
da iblmnn gelimesi iin zengin malzeme salar.

Fakat toplumdaki iblm ile iyerindeki iblm arasnda "ben

zerlikler ve balar" olsa da, bu ikisi "yalnz derece bakmndan de
il, ama ayn zamanda tr bakmndan da ayrdrlar" (Marx'n hak
h ol arak kabul ettii gibi, Adam Smith'in de ilgilendii bir eydi bu)
(368).
Toplumdaki iblm, eitli sanayi kollarnn rnlerinin alm ve sa
myla doduu halde, bir alyedeki para-ilemler arasndaki balan,
belli bir grup iinin emekglerini, bunlar orak emekgc olarak alu
racak bir kapitaliste satmalaryla oraya kar. iyerindeki iblm, re-

200

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

tim aralannn ek bir kapitalistin elinde toplanmas anlamn tar; oysa

oplumdaki iblm bunlarn, bamsz birok meta reticisi arasnda da
lmas anlamna gelir. iyerinde, oraniln tun yasas, belli grevlere
belli sayda iinin ayrlmasn zorunlu klar; oysa iyeri dnda, toplum
da, reticiler ile retim aralarnn eitli sanayi kollar arasndaki dal
mnda rastlant ve keyfilik byk rol oynar. (369-70)

Toplumdaki iblmnde "eitli retim alanlarnn, aralarnda bir

denge kurulmas iin srekl i bir eilim gsterdikleri dorudur",
ama bunu ancak piyasa mekanizmalaryla yapabilirler. Bu nokta
dan sonra Marx, meta mbadelesi yasalarna geri dnerek sebeple
ri aklamaya koyulur. Demek ki "eitli retim aJanlarnn denge
durumuna gelme yolunda gsterdii bu srekli eilim, ancak bu
dengenin durmadan bozulmasna kar bir tepki biiminde kendini
gsterir " . Yani arz ve talep dengesi bozulduunda (gryorsunuz ki
burada arz ve talep mekanizmalar olmadan yapamayz), piyasa-fi
yat dalgalanmalar altta yatan deer-iliki lerine doru ayarlamalar
yaplmasn zorunlu klar, reticiler de neyi ne kadar rettiklerini
deitirirler. Sonuta "bir iyerinde, iblmnn dayand a pri
ori sistem" ile "toplumdaki iblm" arasnda dikkat eken bir zt
lk oluur. Toplumdaki iblm,
doann zorlad, reticilerin yasa tanmayan keyfiliklerini deneleyen ve
pazar fiyatlarnn baromerik dalgalanmalarnda kendini belli eden a pm-
teriori bir zorunluluktur. i yerindeki iblm ise, kapitaliste ai bir ileyi
in yalnzca bir parasndan baka bir ey olmayan insanlar zerinde onun
tartma gnnez otoritesi demektir. Toplumdaki iblm, rekabetin oto
ritesinden baka otorite, kart karlarn yaran baskdan baka zorlayc
bir g tanmayan bam7. meta reticilerini birbiriyle ilikiye sokar; tp
k hayvanlar aleminde "herkesin herkese kar savann" sonuta az ok
her rn varolu koullarn srdnnesine yardm etmesi gibi. (370)

Bu pasajlarda, deer-ilikilerinin hakim olduu bir denge yaratma

nn art olarak hem arz ve talep mekanizmaianna hem de rekabetin
zorlayc yasalarna bavurulduuna dikkat edin.
Marx'n ulat sonu udur: Kapitalizm daima "toplumsal i
blmnde anari, iyerinde ise zorbal k" arasndaki kartlkta var
ln srdrr. stelik iblmnn bu iki vehesi "birbirlerinin
kar lkl koullardr". Fakat Marx bu karrnma biraz tartmal ve
sorunlu bir siyasal yorum ekieyecektir:

GRELi ARTIK DEER

20 1

iiyi yaam boyunca tek bir para-ileme balayan ve onu tmyle

sennayenin boyunduruu altna sokan iyeindeki iblmn retkenlii
artran bir emek organizasyonu olarak gklere karan; retim srecinin
toplumsal bir denetim ve dzen altna alnmas yolundaki bilinli her giri
imi, mlkiyet hakknn, zgrln ve bireysel kapitalistin snrsz gc
trnden kutsal eylerin inenmesi olarak yerin dibine batran hep o ayn
burjuva bilincidir. Fabrika sisteminin ateli savunuculannn, emein top
lumda genel bir rgtlenmesi karsnda, byle bir eyin btn toplumu
muazzam bir fabrikaya dntreceini ne snnekten teye bir ey bulup
syleyem emeleri ok ilgin bir eydir. (370-7 1 )

B u ifadeler in dikkatle zmlenmesi gerekiyor. Kapitalistler fabri

kalarnda retimin planl bir ekilde dzenlenmesini sever, ama top
lumda retimin toplumsal dzeyde planlanmas ynndeki fkirle
rin hepsinden nefret ederler. Planlamann kt bir ey olduu y
nndeki ideolojik yaknma ve zellikle de kapitalistlerin planlama
nn btn dnyay kendi korkun fabrikalarna evirecei ynnde
ki iddias aydnlatcdr. Planlamann mahkum edilmesi Toyota ya
da Wai-Mart'n iinde olup bitenlerle birbirine uymaz. Baarl ir
ketler toplam kalite ynetimi, girdi-kt analizi, optimal program
lama ve tasarm gibi gelimi planlama teknikleri kullanr, her eyi
en ufak ayrntsna kadar planlarlar. Fakat Marx'n toplumsal alan
da planlamaya kapitalistlerin ikiyzl yaklarnma iaret etmesi
baka bir ey, kapitalistlerin greli artk deer araynda faydalan
dklar, sofistike olduundan hi kuku duyulamayacak teknikleri
nin herkese maddi refah salama peindeki sosyalist bir toplumda
planlamaya uygun olabileceini sylemek bambaka bir eydir. K
sacas, dnyay merkezi olarak planlanm bir ekonomiye, fiilen
byk bir fabrikaya dntrmek sosyalizme ulamak iin makul
bir yol mudur? M arx'n fabrika emeinin ar koullarna dair ania
tsna bakarsak, burada sorunlar kaca aktr. Ama problem tek
niklerde deil de bu tekniklerin herkesin maddi ihtiyalarn kar
layacak kadar kt retmekten ziyade kapitalistlere greli artk de
er kazandrmak iin kullanlmasndaysa, o halde Lenin'in Ford isi
retimcilii Sovyet sanayisine hedef olarak gstermesi daha anla
lr olacaktr. Bu soruna daha sonra dneceiz.
Merkezi planlamann, karmaklk dzeyinin ykseklii ya da
zel mlkiyet ilikilerini ihlal etmesi sebebiyle imkansz olduu ar-

202

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

grnam kesinlikle inandrc deil. nk herhangi bir byk ir

kette, rnein elektronik retiminde varolan yksek derecede kar
maklk ve emekinin kendi emeinin meyvelerinden yararlanma
hakkndan mahrum braklmas tersini sylyor. Piyasa sisteminin
(bilhassa evre bakmndan) inanlmaz etkinlik d zellikleri ve
rekabetin zorlayc yasalarnn periyodik amanszl, stelik bir de
bu zorlaycln iyerinde genellikle rettii istibdadn art, bizle
ri piyasa koordinasyonunun stnlne ikna etmekten ok uzak.
Ayrca yenilik fikrinin ancak bireysel mlkiyet haklar ve rekabetin
zorlayc yasalaryla mmkn olduu iddias da hem mantksal hem
tarihsel olarak son derece zorlamadr. Bana kalrsa Marx:' burada en
ok etkileyen ey, emein retken glerini sermayenin mlk edin
mesidir. Tm bu elbirlii ve iblm glerinin ii snfna ait ol
duunu ve sermayenin buna el koyduunu dne dne vurgular.
Farkl emek trlerinin birleiminden doan retken g de, sermayenin
retken gcym gibi grnr. Manfakr, daha nce bamsz olan i
ileri sermayenin emir ve komuas alma sokmakla kalmaz, ayrca iile
rin arasr:da hiyerarik bir yap yarar.

Bunun iilere ok kapsaml etkileri vardr.

Tek bir ieki becerisini, ok saydaki retici yetenek ve igdleri aley
hine zorlayarak, iiyi ou organlarndan yoksun, garip bir yarak haline
getirir - pk La Plaa dev lelerinde sadece derisi ve ya iin koca bir hay
vann boazlanmasnda olduu gibi. Yalnzca para-iler farkl bireyler ara
snda dallmakla kalmaz; bireyin kendisi de belli bir para-ilemin oo
maik motoru haline gelirilir ve insan kendi vcudunun bir parasndan
ibare! hale sokan Menenius Agrippa'nn o sama masal gerekletiritmi
olur. (37 4-5)

Bunun siyasal oluumu da iilerin kendi kendilerinin paralarna

indirgenmeleri anlamna gelir. "Kendi yaratl na gre bamsz
bir ey yapma yeteneini yitiren" -Marx: burada ironik bir bak
getirmektedi r- "manfaktr iisi, retken faaliyetini yalnzca ka
pitaliste ait iyerinin bir paras olarak gelitirir." Ne yazk ki,
retimde zekann uuraca ihtimaller ek bir yne inmiir, nk dier
birok ynde yok olmutur. Para-ile zellemi ii lerin yiirdikleri, on
lar alran sermayede oplanmr. ilerin karsna bir bakasnn

GRELi ARTIK DEER

203

mal ve egemen bir g olarak kan maddi retim srecinin enelektel

imkanlar manfaktrdeki iblmnn sonucudur.

Entelektel emek zellemi bir i ieve dnerek zihin emei ile

kol emeini birbirinden ayrr. Zihin emei de giderek sermayenin
daha fazla kontrolne girer.
Bu ayrlma basit elbirlii ile balar. . . iiyi kesip sakat brakan, onu
kendi kendisinin paras haline sokan manfaktr iersinde geliir. Ve bili
mi, reim iin, emeken ayr ve uzak poansiyel bir g haline gelirerek
sermayenin hizmetine veren modem sanayi iinde tamamlanr. (375)

Bunun sonucu " i inin yoksullamas" ve "bireysel retme gc"n

de ciddi bir eksilmedir. Siyasal ve dnsel znellikler de bundan
muaf deildir. Marx burada Adam Smith'ten alnt yapar. Smith'i
onaylamasa da artk bariz hale gelen bir durumu dile getirmek iin
kullanr:
"insan kavraynn byk bir blm," diyor Adam Smih, "zorunlu
olarak, gnlk ural ardan oluur. Tm yaam, birka basi ilemi yap
makla geen insann nnde kavrayn kullanp snayaca herhangi bir
frsa yokur. ... Genellikle byle bir kimse, bir insann olup olabilecei son
kertede aptal ve cahil kalr." Para-ite zellemi iinin budalaln an
lakan sonra oyle devam ediyor: "Durgun yaamnn ekdzelii doal
olarak zihinsel atlganl da yozlatrr. . . . Bedensel ekinliini bile ksr
latrarak, onu, alkn olduu iin dndaki almalarda, gcn canl ve
azimli bir biimde kullanamaz hale getirir. Bylece, zel zanaanda gs
erdii beceri, sanki zihinsel, toplumsal ve mcadeleci yeenekleri pahas
na gelimi gibidir. Ama bu, her gelimi ve uygar oplumda, alan, emek
harcayan yoksul halkn, yani halkn byk ounluunun, iinde yuvarlan
d bir durumdur." (376)

Marx burada Smith'in tarifini ve nitelemelerini ksmen kabul etme

ye yatkn grnyor; ben de u genel soruyu sormann nemli oldu
unu dnyorum: Gndelik uralarmz zihinlerimizdeki cesa
reti ne kadar yozlatryor? Bence bu ok yaygn bir sorundur ve ke
sinlikle iilerle snrl deildir. Gazeteciler, medya mensuplar,
niversite profesrleri - hepimizde bu problem var (bu konuda
bolca ahsi deneyime sahibim). Her dnemete karmza kan ve
bizi saran mi litarizmi, sosyal adaletsizlikleri, basklar protesto el
me konusundaki yaygn gnlszlk, burjuva bask aygtnn geli-

204

MARX'IN K APiTAL' iN KILAVUZ

mi rgtlenmesiyle ilgili olduu kadar, gndelik uralanmzdan

doan zihniyetlerle ve siyasal znelliklerle de (hem de daha sinsice
yollardan) yakndan i lg i l idir. Marx, "Baz beden ve zihin sakatlk
larnn, bir b tn olarak toplumdaki iblmnden ayrlamaz," ol
duunu kabul eder ve bunun kendi deyiiyle "sanayi patolojisine"
(377) yol atn belirtir. Bir kez daha tehlikeli sulara geldik. i i
snfnn tamamnn patolojik olduunu sylemek kesinlikle doru
olmayacaktr. te yandan, btn bunlarn insanlarn tepki gster
me, dnme yetilerini etkilemediini varsaymak da topiktir. iki
ite birden (haftada seksen saat) alantarla i yapm olanlarnz,
bu problemi yakndan tanyordur. Bu koullardaki iiler, ii snf
konumlarndan dolay zerinde dnmeleri gerektiini dnd
mz pek ok konuyu (okumak yle dursun) dnecek vakti bi
le hemen hi bulamazlar. iki yakalarn birletirmekle, ocuklar
iin masaya yeterince yiyecek koymakla ve dier zorunlu ihtiyala
r karlamakla o kadar meguldrler ki, almak dnda neredey
se hibir eye vakit b.ulamazlar. Smith bu argman ar bir nokta
ya gtrm ve bu yzden tm dnme ve organizasyon ilerinin
kk bir sekinler grubunun ii ve grevi olduu gibi talihsiz bir
sonu karmtr. Fakat Marx'n tasvirinde yle bir ey vardr ki
bunu ya dsmak kendi kendimize siyasal tehlike yaratmak olur.
Hem emek srecinde hem de genel olarak toplumda iblm
nn reorganizasyonu, kapitalizmin tarihinde Marx'n "manfaktr
dnemi" adn verdii dnemin aync zelliidir. Fakat bu man
faktr sisteminin snrlan vardr. " Manfaktr, ne toplumsal retimi
btnyle kavrayabilmi, ne de kknden deitirebi lmiti," diye
yazar Marx gerekten hayranlk duyarak,
ehirlerin el zanaatlar ile krsal blgelerin yerel sanayisinin geni temeli
zerinde, yapay bir iktisadi ina olarak bir kule gibi ykselmiti. Gelime
sinin belli bir aamasnda, manfaktrn dayand dar teknik temel, ma
nfaktrn kendi yaran retim gerekleriyle ar hale geldi. (382)

Bu engellerin tesine geme ynnde bir basn vard. "El zanaat

snn iini, toplumsal retimin dzenleyici i lkesi olarak sona erdi
renler makinelerdir" elbette. Bylece modem fabrikann makinele
rinin ve organizasyonel biiminin merkeze alnd bir sonraki b
lme geiyoruz.

YEDiNC BLM

Teknolojinin Aa kardklar

1 5 . BLM: MAKiNE VE B YK S ANAY

Marx'n metodolojisi zerine nadiren bilgi verdiini girite belirt

mitim. Bu yzden yan yorumlar dikkatle okuyarak ve Marx'n
pratiklerini inceleyerek tnetodoloj iyi geri atma k gerekiyor. "Maki
ne ve Byk Sanayi" balkl 1 5 . Blm hem bu konuda bir frsat
salyor, hem de kapitalist retim tarznn karakteri konusunda ge
nel argmanlar daha ileri bir noktaya tayor. Bu uzun bir blm,
ama alt kesimleri mantksal bir sraya sokulmu. Blm inceleme
ye balamadan nce ve bitirdikten sonra bu mantksal sralama ze
rinde durmak faydal olacaktr.

nemli Bir Dipnot

Fakat imdi blmn 4. Dipnot'uyla balayacam. Marx, metodo
lojik deerlendirmelerini tarif ederken sk sk kulland kapal s
l upla, diyalektik ve tarihsel materyalizmin fiilen genel bir ereve
sini sunan bir dzenleme iinde bir dizi kavram bu dipnotunda bir
birine balamaktadr. Dipnot aamaldr. Birinci aamada Marx'
n Darwin'le ilikisine odaklan !r. Marx Trlerin Kkeni'ni okumu
ve Darwin'in anahatlarn verdii tarihsel bir yntem olan evrimsel
yeniden inay ok etkileyici bulmutu. Kendi eserinin Darwin'in
eserinin bir devam niteliinde olduunu, fakat doal tarihin yan
sra (ona kart olarak deil) insana da vurgu yaptn dnd
aktr. B irinci basknn nsznde belirttii gibi, Marx'n amac
toplumun iktisadi biimleniinin evrimini "doal tarih"in "bak
asndan" incelemek li. Bu bak asndan birey "toplumsal olarak
rn olduu ilikilerden ... kendini znel olarak bu ilikilerin ze
rine ne denli ok karrsa karsn . . . sorumlu" tutulamaz ( 1 8).

206

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

Marx bu dipnotta i l k nce "eletirel bir teknoloji tarihine" odak

lanr. Bu tarih,
on sekizinci yzyln bulularndan ne kadar aznn tek bir bireyin eseri ol
duunu ortaya koyabilir. Bugne kadar byle bir kitap yazlma mtr. Dar
win ilgimizi doal teknoloji tarihine ekmitir; yani, bitki ve hayvanlarn
yaamn srdrlmesi iin retim aralar olarak hizmet eden organlarnn
oluumuna dikkatimizi ekmitir. nsann retici organlarnn, her toplum
sal organizasyonun maddi temeli olan bu organlarn tarihi benzer bir dik
kate layk deil mi? Ve Vico'nun dedii gibi, insanln tarihini doal tarih
ten ayran ey, ilkini bizim yapmamz ama ikincisini yapmamamz olduu
na gre, byle bir tarihin derlenmesi daha kolay olmaz m? (386- 7)

Vico'nun argman doa tarihinin Tanr'nn egemenliinde olduu

ve Tanr gizemli yollarla hareket ettiinden, insan anlaynn dn
da kald, ama kendi tarihimizi kesinlikle anlayabileceimiz, n
k tarihimizi kendimiz yaptmz ynndeydi. Marx d aha nce
teknolojik deiime tarihsel yaklama deinmi ve baz hayati ge
ilerin retim tarzndaki dnmlerle balantl olduunu belirt
miti. 7. Blm'de insan "alet yapan hayvan" ol arak niteleyen Ben
jamin Franklin'den alnt yaparak, yle devam etmiti :
gemiteki emek aralarnn kalntlar, ortadan kalkm ekonomik olu
umlarn aydnla kavuturulmasnda nesli tkenmi hayvan trlerinin
saptanmasnda fosillemi kemikterin tad neme benzer bir nem ta
yor. Birbirinden farkl ekonomik alarn ayrt edilmesinde ie yarayan ey
yaplan eyalar deil, bunlarn nasl ve hangi aralarla yapldklardr. Emek
aralar, yalnz insan emeinin ulat gelime dzeyinin bir lsn ver
mekle kalmyor, ayn zamanda, insanlarn iinde alt toplumsal iliki
leri de gsteriyorlar. ( 1 96)

Sonra da bir dipnotta yle der: "Tm toplumsal yaamn ve bu ne

denle btn gerek tarihin temeli olan maddi retim koullarndaki
gelimeyi, yazl tarihimiz imdiye kadar ok az dikkate almtr"
( 1 96). I 4. Blm'de ise unu ne srer:
Roma mparatorluu, su arklar ile, btn makinelerin ilksel biimle
rinin modelini salamtr. El zanaatlar dnemi bize pusu la, barut, matbaa
ve otomatik saat gibi byk bulular armaan etmiti. Ama btnne ba
kldnda makineler yalnzca Adam Smith'in iblm ile karlatrarak
onlara tand ikincil, baml rol oynamtr. (363)

TEKNOLOJiNiN AIGA lKARDIKLARI

207

Sadece teknolojilerde deil, btn btne toplumsal hayat tarzla

rnda kkten deiimler grlen bir insan evrimi sreci yaanm
olduu fikri, aktr ki Marx iin ok nemliydi.
Marx eletirel olmayan bir tarzda okumuyordu Darwin'i. "Dar
win'in hayvanlarda ve bitkilerde ngiliz toplumunun iblmn,
rekabetini, yeni pazarlar amasn, 'bulularn' ve Malthusu varlk
mcadelesini bulmas ok manidar," diye yazar Engels'e. 1 Marx'n
gznde asl problem Darwin'in salt doal evrime tarihd bir yak
lam sergilemesi, dnyann yzn deitirmekte insan eyleminin
rolne gnderme yapmamasyd . Malthus'a yapt gnderme de
manidardr, nk Darwin Tr/erin Kkeni'ne yazd girite baz
anafikirlerini Malthus'a atfeder. Marx da Malthus'tan hazzetmedi
inden, onun Darwin'e bu kadar ilham vermi olduunu kabul et
mek Marx'a pek kolay gelmemi olsa gerek. Acmasz ngiliz sana
yi kapitalizmine maruz kalmam Rus evrimcilerinin (Darwin, me
hur mlekilik sektr patronu Josiah Wedgwood'un kzyla evli
olduundan, rekabet, iblm ve ilevierin blnmesi hakknda
birinci elden bilgi sahibiydi) elbirlii ve karlkl yardmiamaya
ok daha fazla vurgu yapmas enteresandr. Rus corafyac Kropot
kin bu fikirleri toplumsal anarizmin esaslarna tercme etmiti.
Ama Marx'n asl takdir ettii ey Darwin'in evrime tarihsel ola
rak ina edilebilir ve teorik olarak incelenebilir bir sre olarak
bakmasyd. Marx da insann evrim srecini benzer bir tarzda anla
maya vermitir kendini. Marx'n eylerden ziyade srelere vurgu
yapmas burada devreye giriyor. Makine ve byk sanayi zerine
blmn bu ruhla yazlm bir teknoloji tarihi olarak korunmas ge
rek. Sanayi kapitalizminin el zanaatlar ve manfaktr dnyasndan
nasl doduuyla ilgili bir metindir bu. O gne kadar hi kimse
byle bir tarih yazmay dnmemiti, dolaysyla bu blm daha
sonra bilim ve teknoloji tarihi adl koca bir akademik aratrma ala
nn douran nc nitelikte bir almadr. Bu blmn argman
byle okunduunda ok daha anlaml gelir. Ama tpk Darwin'in te
orisinde olduu gibi, burada da salt tarihten ok daha fazlas vardr.
Marx toplumsal dnm sreleriyle teorik olarak ilgi lenmektedir
. Marx'tan Engels'e, 1 8 Haziran 1 862, Se/ecred Correspondence, haz. S. W.
Ryazanskaya, ev. 1. Lasker, Moskova: Progress, 1965, s. 1 28 .

208

MARX'IN KAPiTAL' iN KILAVUZ

ve bu yzden de bolca tartmaya ve mnazaraya girmektedir.

Dipnotun ikinci blm ksa ama bana gre son derece nemli
ve zerinde durulmas gereken bir ifade barndrr:
Teknoloji, insann doayla etkin ilikisini, yaamn srdnnek iin
bavurduu retim srecini aklayarak, toplumsal ilikilerin oluum bii
mini ve bu ilikilerdendoan kavramlar ve dnce biimlerini ona ya ko
yuyor. (387)

Marx burada alu ayr kavramsal eyi tek bir cmlede birbirine
balyor. Her eyden nce teknoloji var. Sonra doa ile iliki geli
yor. Ardndan fiili retim srecine ve biraz daha belirsiz bir ifadey
le gnlk hayatn yeniden retimine deiniyor. Toplumsal ilikiler
ve kavramlar ile dnce biimleri de iin iine giriyor. Bu elerin
duraan deil hareketli olduu, insan evrimini ynlendiren " retim
sreleriyle" birbirine baland ok aktr. Aka retim ere
vesinde tanmlamad tek e doa ile i l ikidir. Doayla il iki ha
riz bir ekilde zaman iinde evrimlemitir. Doann ksmen insan
eylemi sayesinde srekli olarak retilme halinde olduu fikri uzun
sredir mevcuttur; bu fikrin en iyi Marksist versiyonu ise (7. B
lm'de zetlendi), meslektam Ne il Smith'in U neven Development
(Eitsiz Gelime) adl eserinde bulunabilir.2 Smith burada kapitalist
doa ve mekan retim srelerini ak seik teoriletirmitir.
O halde bu alt kavramsal e arasndaki ilikileri nasl zm
leyeceiz? Marx imal bir dil kullannakla birlikte, sorunun ucunu
ak brakmaktadr - her trden yoruma alan brakt iin de ta
lihsiz bir tercih bu. Marx sk sk hem dostlar hem dmanlarnca
teknolojik determi nist say lr, retici glerin insan tarihinin gidia
tn belirledii fikrinde olduu ve toplumsal i likilerin, zihinsel
kavraylarn. doayla il ikinin. vb. evrimini de bunun iine katt
dnlr. rnein neoliberal gazeteci Thomas Friedman Dnya
DzdrJ adl kitabnda teknolojik determ inist olduu sulamasn
2. Neil Smith, Uneven Development: Naure, Capital. and the Pmduction of
Space, 3. B ask, Athens, GA: University of Georgia Press, 2008 ( 1 984).
3. Thomas Friedman, The World is Fiat. A Brief History of the TwentyJirst
Century, New York: Farrar, Sraus and Giroull., 2005, s. 201 -4; Trkesi: Dnya
Dzdr. Yirmi Birinci Yzyln Ksa Tarihi, ev. Levent Cinemre, stanbul: Boy
ner, 2006.

TEKNOLOJiNN AI A lKARDIKLARI

209

memnuniyetle kabul eder. Bi rileri ona bunun Marx'n konumu oldu

unu (hatal olarak) gsterdiinde, Marx'a duyduu hayran l ifa
de etmi ve bunu kantlamak i in de Komnist Man{festo'dan uzun
bir pasaj alntlayarak dorulamtr. Friedman'n kitabn yorum
layan muhafazakar siyaset felsefecisi John Gray de Marx'n tekno
lojik determinist olduunu onaylam ve Friedman'n tek yaptnn
Marx'n izinde yrmek olduunu ne srmtr.4 Marx'a genelde
olumsuz bakanlarn bu gzlemleri, Marksist gelenekle paralel likler
tar. retici glerin tarihteki nc fail olduu tezinin en kuvvetli
versiyonu G. A . Cohen'in Karl Marx 'n Tarih TeorisiS adl eserinde
bulu nabilir. Marx'n tm metinlerini analitik felsefe asndan ince
leyen Cohen, Marx'n teorisinin bu yorumunu savunmaktadr.
Bu yoruma katlmyorum. Marx'n diyalektik yntemiyle tutarl
olmadn dnyorum (Cohen gibi analitik filozoflar diyalektii
samalk gibi grp reddederler). Marx genelde nedensellie daya
nan bir dil kullanmaktan ka nr (Kapital' de bulmaya aln baka
l m , var m?). Bu dipnotta teknolojinin doayla i l ikiye "sebep oldu
unu" ya da "belirlediini" deil, teknolojinin bu il ikiyi "ortaya
koyduunu" ya da aa kardn yazmtr. Hi phe yok ki
Marx teknoloji aratrmalarna (organizasyonel biimler de dahil)
byk ilgi duyuyordu, ama bu, teknolojiye insan evriminin nde ge
len znesi muamelesi yapt anlamna gelmez. Marx 'n syledii
ey udur (ki pek ok kiinin bu konuda bana itiraz edeceini tahmin
edebiliyorum): Teknoloj iler ve organizasyonel biimler doayla
belli bir ilikinin yan sra zihinsel kavramlarla ve toplumsal iliki
lerle, gndelik hayatla ve emek sreleriyle i l ikiler iselletirir.
Teknoloji ve organizasyonel biim aratrmalar bu iselleme saye
sinde baka eler hakknda kanlmaz olarak pek ok eyi "ortaya
koyacak" ya da "aa kartacaktr". Benzer ekilde, doayla bu
gnk i likimize dair aratrmalar, toplumsal ilikilerimiz, retim
sistemlerimiz, dnyaya dair zihinsel kavramlarmz, k ullandmz
teknolojiler ve gndelik hayana nasl davrandmz incelenmeden

4. John Gray, "The World ls Round", The New York Review ofBooks 52, No.
I 3 ( l l Ausos 2005).
S. G. A. Cohen, Karl Marx'n Tarih Teorisi, yev. Ahmet Fethi, istanbul: Top
lumsal Dnm, 1 998.

210

MARX'IN KAPTAL' i iiN KILAVUZ

pek mesafe kaydedemez. Tm bu eler bir btnsellik oluturur ve

aralarndaki etkileimierin nasl ilediini anlamamz gerekir.
Dnya zerinde dnmek iin bunun faydal bir yol olduunu
dnyorum. rnein bir keresinde Gney Kore'de yeni bir ehrin
tasarm iin nerilen fikirler arasndan seim yapacak bir jrinin
yeliini yapmtm. Jri yeleri olarak tm tasarmlar nmze
koymutuk. Jri genellikle mhendislerden ve planlamaclardan,
ayrca az sayda mimar ve peyzajcdan oluuyordu. Karar verirken
kullanacamz kriterler zerindeki ilk tartmada mimarlar ve pey
zajclar arlk koymutu; tartma ksa srede mi mari biimlerde
daire ve kplerin greli simgesel gleri ve pratik anlamlar etrafn
da dnmeye balad. B ir baka deyile, byk lde geometrik ve
simgesel kriteriere dayanarak karar verilecekti. Bir noktada araya
girip sord um: Yeni bir ehir ina edecekseniz, neleri bilmek isterdi
niz? Ben bu ehirde doayla nasl bir iliki kurulacan (ekolojik
ayak izi, vb.) bilmek isterdim. Bu ehirde ne tr teknolojiler niin
hayata geirilecek? Ne tr toplumsal il ikiler hayal ediliyor? Ne tr
retim ve yeniden retim sistemleri kullanlacak? Gndelik hayat
nasl olacak ve biz ne tr bir gndelik hayat istiyoruz? Peki bu e
hirdeki simgesel ve baka trl zihinsel kavrayl ardan hangileri
ar basacak? Bu ehir milliyeti bir ant olarak m, yoksa kozmo
polit bir yer olarak m ina edilecek?
Dier jri yeleri bu formlasyonu hem yeniliki hem de ilgin
bulmu grnyordu. Bir sre tarttk, ama sonra sremizin yet
meyecei kadar karmak bir noktaya geldik. Ondan sonra mimar
lardan biri alt kriterden sadece zih insel kavramlarn gerekten
nemli olduunu syledi. Bunlar da biimlerin simgeselliiyle ilgi
liydi ki yine ksa srede dairelerin ve kplerin gre li gleri mese
lesine geri dnverd i k ! Ama sonra jri yeleri bana bu ilgin d
nce tarzyla ilgili olarak daha fazla nasl bilgi edinebileceklerini
sordular. Bu fikrin esin kaynann Marx'n Kapital'inin 1 5 . Blm'
nn 4. Dipnot'unda bulunduunu sylemek gibi bir hata yaptm.
Aslnda yapmarnam gerekirdi, nk byle bir ey sylediinizde
verilebilecek iki tipik tepki vardr. B irincisinde, insanlar Marx'n bu
kadar bariz ve ilgin bir eyi syleyebileceini kabul etmenin,
Marksizme yakn olduklarn itiraf etmekle bir olduunu d nerek
sinirlenir. hatta korkarlar. nk mesleki, hatta ahsi alardan kor:

TEKNOLOJiNN AI A lKARDIKLARI

21 1

kun olabilir bu. ikincisinde ise bana geri zekal muamelesi yapar
lar. O kadar fikirden yoksunumdur ki' ancak papaan gibi Marx'
tekrarlyor, hatta daha da kts bu olayda sadece bir dipnotunu
alnt l yorumdur! Bylece konuma sona erdi. Fakat bu perspekti
fin, kentsel tasarm deerlendirmenin ve kent hayatnn nitelikleri
ni eletirmenin ilgin bir yolu olduunu dnyorum.
Bu ereve tarihsel materyalizm teorisini kkten temellendir
memize yardmc olabilir. Ayrca, kapitalizmin evrimini anlama ko
nusunda Marx'n somut yaklamn byk lde temellendirdii
ne dair gl kantlar olduunu da gsterrneyi umuyorum. Bunun
biraz ayrntsna inelim. Bu alt enin tek bir mekanda birbiriyle
youn etkileim iinde bulunduu bir ereve hayal edin (bkz. 2 1 2.
sayfadaki ekil). elerin her biri isel olarak dinamizm barndrd
ndan, her birini insann evrim srecinde bir "an" olarak grebili
riz. Bu evrimi anlardan birinin bak asndan inceleye bileceimiz
gibi, aralarndaki ilikileri de aratrabiliriz. Yani rnein teknoloji
lerdeki ve organizasyonel biimlerdeki dnmlerin toplumsal
ilikiler ve zihinsel kavramlarla ilikisi zerinde durabiliriz. Kul
landmz teknolojiler zihinsel kavramlarmz nasl deitiriyor?
Elimizde mikroskoplar, teleskoplar, uydular, X-ray cihaziar ve bil
gisayar destekli tarayclar olmas dnyaya bakmz farkh latr
myor mu? Elimizdeki teknolojiler yznden bugn dnyay ok
ok farkl gryoruz. Ayn ekilde baka bir yerde bakalar da te
leskop yapmann ilgin olacana dair bir zihinsel kavraya ynel
mi olabilir (Marx'n emek sreleri ve mimarlarn en kts hak
knda sylediklerini hatrlayal m). insan byle bir fikre ulatnda,
teleskopun retilmesi yoluyla fikri geree dntrmek iin gere
ken mercek yontucularn, camclar ve tm dier gerekli unsurlar
bulmas gerekir. Teknolojiler ve organizasyonel biimler gkten
yamaz. Zihinsel kavraylarla retilirler. Ayrca toplumsal ilikile
rimizden doarlar ve gndelik hayatn ya da emek sre lerinin pra
tik ihtiyalarna tepki olarak somutla rlar.
Marx'n bu ereveyi kuru tarzn beeniyorum; ama nedensel
olarak deil diyalektik olarak bakldnda. Bu dnce tarz Kapi
tat in tamamna nfuz etmitir ve kitap bu ereve aklda tutularak
okunmaldr. Ayn zamanda bir eletiri standard da salamaktadr,
nk farkl eleri nasl birbirine baladna bakarak Marx'n ken'

212

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

TOPLUMSAL
ILiKILER

DNYA HAKKINUAKI
ZiHINSEL TASARlMLAR

di performansn analiz edebiliriz. Marx zihinsel kavraylar, top

lumsal ilikileri ve teknoloj i leri tam olarak nasl birbirine balyor
ve bunu yeterli dzeyde yapyor mu? Gndelik hayat politikalar gi
bi glgede kalan veheler var m? Bir baka deyile, bu formlasyon
i le Marx'n pratikleri arasndaki diyalektiin incelenmesi gerekiyor.
Meseleyi zetleyelim. Bu alt e, bir btnsellik olarak anla
lan genel insan evrim srecinde farkl anlar oluturuyor. Her ann
iinde zerk gelime imkan bulunsa bile (doa bamsz olarak de
iir ve evrilir; fikirler, toplumsal ilikiler, gndelik hayat biimle
ri. vb. iin de durum farkl deildir) hibir an dierlerinden stn
deildir. Tm bu eler btnsellik iindeki dinamik anlar oldukla
rndan birlikte evrilirler ve daima yenilenmelere ve dnmlere ta
bi olurlar. Ama burada her ann dierlerini skca iselletirdii bir
Hegelci btnsellikten bahsetmiyoruz. Daha ziyade anlarn ak,
diyalektik bir tarzda birlikte evrimletii, Lefebvre'nin "ensemhle"
ya da Deleuze'n "assemhlat:e" dedii ekolojik bir btnsellikten
bahsediyoruz. eler arasndak-i ve iindeki eitsiz gelime insan
evrimindeki olumsall retiyor (tpk Darwin'in teorisinde ng
rlemez mutasyonlarn olumsall retmesi gibi).
Sosyal teori iin tehlike, bu elerden birinin dierlerini belirle
dii grnden douyor. Teknolojik determinizm, en az evresel
determinizm (doa belirler), snf mcadelesi determinizmi, idea-

TEKNOLOJiNiN AIGA lKARDlKLARI

213

lizm (zihinsel kavramlar nc roldedir), emek sreleri determiniz

mi ya da gndelik hayattaki (kltrel) deiimlerden doan deter
minizm (Paul Hawken'n Blessed Unrest6 adl etkili kitabnda sa
vunduu siyasal konum budur) kadar yanl dorultudadr. Feoda
lizmden (ya da baka bir kapitalizm ncesi dzenden) kapitalizme
gei gibi byk dnmlerde, tm anlar kapsayan bir dnm
ler diyalektii meydana gel ir. Bu ortak evrim mekan ve zamanda
eitsiz gelierek eit eit yerel olumsallklara yol aar, ama bu
olumsall klar. evrim srecinde ierilen elerin assembla,?e'ndaki
etkileimlerle ve ekonomik kalknma srelerinin dnya piyasas
erevesinde mekan (ve kimi zaman rekabet asndan) btnle
mesindeki art tarafndan snrlandrlr. Sosyalizm ve komnizmi
bilinli olarak kapitalizm temelinde kurma giriimlerinin belki de
en byk baarszlklarndan biri, corafi zgllklere duyarl bir
ekilde tm bu anlar politik olarak iine alacak bir hareket tarz ih
tiyacn grememeleridir. Devrimci komnizm, diyalektii, anlar
dan birinin deiimin ncs haline getirildii basit bir nedensellik
modeline indirgeme hevesine kaplm. i bununla snrl grlm
tr. Sonuta bu yaklam kanlmaz olarak kmtr.
Dipnotun nc aamas, ikinci aama hakkndaki yorumumla
grnte eli ir.
Bu maddi emelden soyulanarak yazlm bir din arihi bile, eletirel bir
arih saylamaz. Analiz yoluyla d inin hayali yaraliklarnn dnyevi karlk
larn bulup karmak, aslnda lersini yapmakan, yani yaamn gerek ili
kilerinden yola kp bunlarn kutsallarlm ekillerini bulmaklan ok
daha kolaydr. Bu sonuncu ynem yegane materyalis ynemdir, dolay
syla da yegane bilimsel ol andr. (387)

Marx kendini bir bilimci olarak gryordu; burada da bilimci olma

nn materyalizme ba mllk arilarnma geldiini belirtmektedir. Fa
kat onun materyalizmi dier doa bilimcilerinin materyalizminden
fark ldr. Bu tarihsel bir materyalizmdir. "Tarih ile tarihsel srele
ri darda brakan, soyut doal bilimsel materyalizmin zayf nokta
lar, bunun szclerinin, kendi uzmanlk alanlarnn dna kar
kmaz ortaya koyduklar soyut ve ideolojik kavramlardan derhal
6. Paul Hawken, Blened Unrest: How the l.ari/est Movement in the World
Came into Being and Why No One Saw lt CominR, New York: Viking, 2007.

214

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

belli olur" (387). Darwin'in evrimle ilgili bulgular kusurluydu,

nk tarihsel balarnn teorisine etkilerini (ingiliz kapitalizmin
den ald metaforlarn gcn) grmezden gelmi ve argmann
ilerielip bulgularn insann evrimiyle btnletirememiti. Marx
bu cmleleri Sosyal Darwincilik poplerlemeden nce yazyordu
elbette, ama Sosyal Darwincilerin kapitalizmi "doal" sayp meru
latrmak iin Darwin'in evrim teorisine bavurmalarna nceden
eletirel bir cevap vermi oluyordu. Darwin'in teorisi klavuz nite
likteki metafortarm kapitalizmden aldna ve Mahhus'un sosyal
teorisinden esinlendiine gre (ve Kropotk i n'in karlkl yardm
lamasna kulak asmadna gre) rekabet, hayatta kalma mcade
lesi ve elbette en glnn ayakta kalmas gibi gya doal srele
rin kapitalizmde dorulanmas hi de artc deildir.
Genelde Marx'n syledii ey udur: Doa bilimci leri , iinde
bulunduklar tarihsel ura anlayamadklar ve kendi metodotojik
batanmlar yznden insann tarihini dnya hakknda gelitirdik
leri modellerle btnletiremedikleri iin, ounlukla dnyay en
iyi ihtimalle ksmen yorumlam. en kt ihtimalle de ciddi yanl
yorumlamalar yapml ardr. En kt durumda, tarihsel ve siyasal
varsaymlarn gya tarafsz ve nesnel bir bilimin ardna gizlerler.
Marx'n nclk ettii bu eletirel perspektif bugn bilim aratr
malar alannda standart bir uygulamadr. Toplumsal cinsiyet, cin
se llik ya da toplumsal hiyerari hakkndaki toplumsal metaforlarn
bilime aktar lmasnn doal dnyann fiilen ne olduuna dair eit
li yanl okumalara yol at tekrar tekrar gsteri lmitir. Bu, meta
forlar olmakszn bilimsel aratrmann bir yere giderneyecei do
ru olmasna ramen yine de geerlidir.
Ama burada ele alnmas gereken ok daha derin bir mesele var.
ilk derste Marx'n ini yoluyla hareket ettiini sylemitim: Yzey
grnyle balarsnz, sonra da altta yatan toplumsal srelerin
hareketini yakalayabilecek teorik bir kavramsal aygt ortaya kar
mak iin fetiizmlerin altna, derinlere dalarsnz. Ardndan bu te
orik ara adm adm y zeye kartlarak gndelik hayatn dinamik
leri yeni ekil lerde yorumla mr. Marx'n dipnotta da belirttii gibi bu
"biricik materyalist ve dolaysyla biricik bil imsel yntemdir". Bu
yntemin zgl bir rneinin ign blmnde devrede olduunu
grmtk. Toplumsal olarak gerekl i emek zaman niteliiyle de-

TEKNOLOJiNN AIA lKARDIKLARI

215

er, zgl bir kapitalist zamansan iselletirir v e buradan toplu

mun yzeyindeki, bakalarnn zamanna el koymakla ilgili muaz
zam bir toplumsal mcadele alan doar. "Anlarn karn eleri" ol
mas kapitalistlerin zaman disipline etme ve denetleme takntsnn
sebebidir (ayrca biraz sonra da niin al ma temposunu arttrma
ya kafay taktklarn da aklayacaktr).
Peki ama, diyelim ki u derin deer teorisi ile ign sresi ze
rine yzeyde devam eden sonucu ngrlemez mcadelenin karga
as arasndaki ilikiyi nasl deerlendireceiz? Marx geride, 95.
sayfada (yine bir dipnotta ! ) daha erken tarihli bir eserin, Ekonomi
Politiin Eletirisine Katk'nn mehur bir pasajn onaylayarak aln
tlar:
Benim grm odur ki her zel reim tarz, ve belirli anlarda ona te
kabl eden toplumsal ilikiler, ksacas "toplumun ekonomik yaps", "hu
kuksal ve siyasal styapnn gerek temelidir ve buna belirli toplumsal bi
linlilik biimleri karlk gelir" [zihinsel kavraylar da diyebilirdi -D.H.]
ve bu "'maddi hayatn retim tarz, genel toplumsal, siyasal ve entelektel
yaam srecini belirler."

Katk'nn siyasal meselelerin bilincine styapda vardmz ve

mcadeleyi burada srdrdmz aklayan bir sonraki cmlesi
ni ise buraya almamtr.
ounlu kla altyap- styap modeli olarak bilinen model budur.
B una gre bir ekonomik altyap vardr ve onun zerinde de hep bir
likte sorunlarn bilincine varma ve zmeye alma tarzmz ta
nmlayan dnce ereveleri, siyasal ve hukuksal styap ykselir.
Bu formlasyon kimi zaman determinist bir yerden okunur: Ekono
mik altyap siyasal ve hukuksal yapy belirler; bu yapdaki mca
dele biimlerini belirler, ekonomik altyapda dnmler meydana
geldii lde de fiilen siyasal mcadelelerin sonularn belirler.
Fakat bu argmann nasl determinist, hatta nedensel gr ldn
anlamak mmkn deil. gn zerine olan blm kesinlikle by
le ilerlemez. Snf ittifaklar, konjonktrel olanaklar. duyarl l klarda
dzensiz kaymalar vardr ve sonu hibir zaman kesin deildir. Ama
bakalarnn zamanna el konmas meselesi yle derindedir ki, so
run her daim gndemde kalr. Kapitalizmde "eit haklar arasnda"
kalc bir ekime noktasdr ve asla nihai bir zme ulaamaz. Za-

216

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

man zerine mcadeleler kapitalist retim tarznn ayrlmaz bir y

ndr. Derin teori bize bunu syler ve styapda ne olursa olsun, ka
pitalizm yklmadan bu zaruret alamaz.
Her halkarda, retici gler ve toplumsal ilikiler siyasal ve
hukuksal styapda ifade ve temsil edilmeden var olamazlar. Para
konusunda bunu grmtk. Her trl kurumsal ve hukuksal d
zenlemeyle evrili bir deer temsili olan para, hi kukusuz bir m
cadele ve siyasal maniplasyon nesnesidir (zel mlkiyet haklar
nn hukuksal erevelerinde de durum ayndr). Fakat Marx ayn
zamanda para (ya da zel mlkiyet haklarnn hukuksal erevesi)
olmadan deerin kurucu ekonomik iliki sfatyla var olamayaca
n da gstermitir. Snf mcadelesinin dinamiklerine bal olarak,
parasal alanda iler zgl biimlerde geliir; bunun da deer teori
sinin ileyi tarzna etkileri olur. Para siyasal styapda mdr, yok
sa ekonomik altyapda mdr? Hi phe yok ki cevap udur: her
ikisinde de.
Benzer ekilde, ign zerine blme bakarak ign mcade
lesinin sonucunun ekonomik altyapdaki hareketlerce belirlendii
ni syleyemeyiz. stelik ign sresi zerindeki siyasal kstlama
ksmen kapitalistleri artk deer elde etmek iin baka yollar arama
ya, yani greli artk deer aramaya itmitir. Marx'n bu altyap-st
yap model ini mekanik ya da nedensel dnmedii. diyalektik ola
rak kul land aktr.
Ama te yandan, ign sresi zerine mcadele alanndaki " i
leyiin", toplumsal olarak gerekli emek zaman olarak deer tan
mndan doan, anlarn kar eleri olduu ynndeki temel gere
in ileyii olduu da dorudur. Kapitalizm ncesi toplumlarda,
hatta eski Roma'da ign sresi konusunda toplu bir mcadele ya
anmamt. Sadece kapitalist retim tarz kurallar dahilinde bu tr
bir mcadele anlam kazanr. gn (haftas, yl, alma hayat)
sresi gibi biimsel meseleler, tam da kapitalizmin geldii duru
mun derindeki yapsndan dolay ortaya kar. Bu mcadeleterin
nasl zmtenecei de hepimize bald r. Hatta bu mcadelenin
kapitalist retim tarz n ilga etmeyi gerektirecek bir ekilde zm
lenme potansiyeli de vardr. Bylece anlarn kar eleri olmad
bir toplum kurulacaktr. B u toplumun nasl olacan hayal edebili
yor musunuz? Kulaa ho gelmiyor mu?

TEKNOLOJiNN AI A lKARDIKLARI

217

Burada esas olarak gstermeye altm ey -siyasal v e hu

kuksal aralar, snf glerinin dengesi, hegemonik zihinsel kavra
ylar, vb. yoluyla- ilerin zmleni tarzlarnn, deerin serma
ye olarak dolamna dair derin kavramla ilikisinde etkisiz olmad
dr. Gerek bilimsel yntem, toplumumuzda baz eylerin neden
yle deil de byle olduunu aklayan derin elerin tespitini ge
rektirir. ign sresi mcadelesinde bunu grdk. Ayn eyi kapi
talizmin teknolojik bakmdan niin bu kadar dinamik olduunu
aklayan greli artk deer mcadelesinde de grdk. Byme ya
da bulular yapma konusunda u ya da bu ynde seme ansmz
yokmu gibi grnyor, nk kapitalizmin derin yaps bunu zo
runlu klyor. Bu yzden i lgilenmemiz gereken tek soru, bu by
menin nasl gerekleecei ve ne tr teknolojik deiimler yaana
ca sorusudur. Bu da bizi zihinsel kavraylarn ierimlerini, do
ayla ilikiyi ve tm dier anlar gz nne almaya zorluyor. Bu
ierimlerden memnun deilsek, en nihayetinde deerin hakimiyeti
nin kendisini dntrme zorunluluu fikriyle barana kadar, sade
ce u ya da bu anla ilgili olarak deil, ayn anda tm anlarla ilgili
olarak mcadele etmekten baka aremiz yok.
Fakat kapitalizmdeki dinamikleri sermayenin dolam ynlen
dirir. Peki ama bu srecin devam iin toplumsal olarak ne gerekli
dir? rnein bunun iin gerekli olan zihinsel kavraylar ele ala
lm. Wall Street'te "Byme Ktdr, Derhal Son Verelim" yazl
koca bir pankartla yrrseniz antikapitalist bir duyarllk gstermi
olur musunuz? Hi kuku yok, yle olur. Ne var ki, antikapitalist ol
duunuz iin deil, byme kart olduunuz iin tepki grrs
nz; nk byme kanlmaz ve iyi bir ey saylmaktadr. Sf r
byme ciddi problemierin iaretidir. Japonya son zamanlarda he
men hi bymedi, zavalllar. Ama in'de arpc bir byme ya
and, o yzden inliler byk bir baar yks. Nasl yaparz da
onlarn izinden gideriz? Hepimiz mutlu mesut oturmu bymenin
iyi olduundan, teknolojik deiimin iyi olduundan, dolaysyla
da her ikisine de ihtiya duyan kapitalizmin iyi olduundan bahse
diyoruz. Gramsci'nin sk sk "hegemonya" diye adlandrd yaygn
inan sistemi byle bir eydir. Kurumsal dzenlemeler konusunda
da benzer meseleler ortaya kar. Kapitalizm, verimli bir ekilde i
lemesine yetecek hukuksal dzenlemelere ihtiya duyar. inliler

218

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

kapitalist yolda ne kadar ilerlerse, zel mlkiyet haklarn kabul et

meyen bir hukuk sistemini srdrmeleri o kadar akld bir hale ge
lir. Ama iieyebilecek kurumsal dzenlemeler son derece eitli ve
olumsaldr.

1 -3. Kesimler: Makinenin Gelimesi, rne Aktarlan DeRer

ve ii zerindeki Etkiler
Artk bu uzun blmde toplanm malzemeleri ele almann vakti
geldi. Kesim balklarnn srasna zellikle dikkat etmenizi neri
rim. Bu balklar fabrika sisteminin ykselii ve makine kullanm
konusunda Marx 'n aratrmasnn altnda yatan mantksal argman
hattn tanmlamaktadr. Fakat ncelikle, iinin ykn hafiflet
mek iin tasarlanan mekanik bulularn hi de bu ie yaramamas
karsnda John Stuart Mill'in urad aknl ele alr. Bu bulu
lar aksine ileri ktletirmitir. Halbuki Marx kesinlikle arma
mtr, nk makineler iinin ykn hafifletmek iin deil artk
deer retmek iin kullanlr. Ama dikkatinizi ekerim, bunun anla
m "makinenin bir artk deer retme arac " olduudur (385). Bu
kulaa tuhaf gelebilir, nk Marx makinelerin l emek (dei
mez sermaye) olduunu ve deer retemeyeceini ileri srmt.
Ama yine de artk deer kayna olabili rler. Geimlik mal l ar sekt
rnde retkenliin annlmas yoluyla emekgcnn deerinin d
rlmesi, kapitalist snfa greli artk deer kazandrr. En iyi ma
kinelere sahip olan kapitalist, daha yksek retkenlie sahip reti
ciye den trden geici greli artk deer biimini elde edecektir.
K apitalistlerin makinelerin deer rettiine dair feti inanc savun
masna amamak gerek !
Marx ondan sonra alet ile makine arasndaki farka geer. " Aiete
basit bir makine, makineye de karmak bir alet" demek ve "bu iki
si arasnda esasl bir fark" grmemek temel bir noktay , en nemli
si de "tarihsel eyi" (u ie bakn ki d ipnotta dne dne vurgulad
eyi) gzden karmak demektir (386-7). Marx, "sanayi devri
mi" szn ilk kullanan ve tarini geri atmada merkeze alan kiiler
den biridir. Peki, bu sanayi devriminin barnda ne yatar? Sadece
teknoloji deiimi, aletlerin makine haline gelmesi mi? Makineler
i le aletler arasndaki fark makinelerin dsal bir g kaynana sa-

TEKNOLOJiNN AI A lKARDlKLARI

219

h i p olmas mdr? retici glerdeki deiimlere paralel olarak top

lumsal i l i kil erin de deimesi gerekir mi? Cevap bunlarn hepsidir.
Sanayi devriminin balang noktas olan makine, tek bir aleti kullanan
iinin yerine, ok sayda benzer aleti altran ve gcnn biimi ne olur
sa olsun tek bir tahrik gc tarafndan devindirilen bir mekanizmay koyar.
Burada imdi elimizde bir makine vardr, ama makine bu ilk rolnde henz
yalnzca makineli retimin basit bir esidir. (390)

Gelgelelim, bu durum iinin konumsal l nda (toplumsal ilikisin

de) bir dnme dayanr. Bu dnm de en az makinenin kendisi
kadar nemlidir. iler hareket gcn salamaya devam etse de,
bir noktada bu gc d bir kaynakta destekleme ihtiyac doar. Su
gc uzun zamandr kullan lmaktadr. fakat kullanm alanlar snr
ldr ve yer kst vardr.
Wa'n ikinci ve ift-tepkili buhar makinesiyle birlikte, kendi hareket
gcn kmr ve su tketerek salayan, tamamen insan denetimi altnda
olan, tanabilir ve tayabilir olma zelliklerini kendisinde toplayan, su
ark gibi kyl deil kentli olan, su ark gibi retimin lkenin arasna bu
rasna dalmasna yol amak yerine, kentlerde toplanmas iin elverili
olan, ve nihayet teknik anlamda evrensel uygulamaya son derece uygun ve
alma yerinin seiminde yerel koullardan pek az etkilenen bir makine
bulunmu oluyordu. (39 1 )

Buhar makinesi sermayeyi yerel g kaynaklarna bamllktan

kurtarmt, nk kmr prensipte her yere gnderilebilecek bir
metayd. Fakat bu bulutan gereinden fazla ey karmamaya dik
kat edilmelidir, nk "buhar makinesi ... herhangi bir sanayi devri
mine yol amamtr. Tam tersine, makinenin icaddr ki buhar ma
kinelerinin biiminde kkl bir devrimi gerektirmitir'' (389)
Ayrca, Marx szn etmese de, kmr, ayn zamanda, bu aa
madan nce sanayinin geliimini snrlayan, topran gda retimi
iin kullanlmas ile topran bioktlesinin enerji kayna olarak
kullanlmas arasndaki iddetli rekabeti de hafifletmitir. Odun ve
odun kmrnn ncelikli yakt kaynaklar olduu dnemde, top
ran gda amacyla kullanlmas ile biyo-yakt amacyla kullanl
mas arasndaki rekabet her ikisinin de maliyetini ykseltiyordu.
Kmrle birlikte Karbon dneminde depolanm enerj iyi karmak
mmkn olmu, daha sonra petrolle birlikte Kretase dnemi kay-

220

MARX'IN KAPi TAL' i i i N KILAVUZ

naklar tketilmeye balamtr. Bu gelime gda ve baka hammad

de retimi amacyla topran kullanlmasn mmkn klm, sana
yinin ucuz yakt kullanarak glenmesine yol amtr. Bu gelime
ler hem kentleme, hem de bugnk yaam biimimiz zerinde ok
etkili olmutur. Yakn gemiteki yakt skntianna tepki olarak
tekrar yakt iin topraa dnlm (zellikle etanol retimi artm)
olmas ve bunun da tahmin edilecei gibi gda ve baka hammadde
lerin fiyatlarnda hzl artlar yaratmas ilgintir (bu durumun ok
eitli toplumsal sonular olmu, gda iin isyanlar km, alk
artmtr. Yediim simidin (" bagel "n) fiyat bile otuz sent artt . 1 8.
yzyl sonunda fosil yaktlarn doayla ilikide devrim yaratarak
baaryla at engelleri bugn yeniden yaratmaya alyoruz.
Fakat sanayi devriminin aync zellii sadece enerji retimin
deki de iim deildi. "Manfaktre niteliini veren iblmnn
yol at elbirlii," imdi "zel ilevlere sahip makinelerin birlei
mi" olarak grnyordu. Toplumsal iliki lerde nemli bir evrim ya
anmtr.
Manfaktrde, tek bana ya da topluluklar halinde, el aletlerinin yar
dmyla, her zel sreci yerine gelirmek zorunda olan iilerdir. i i srece
alt ve ona uygun hale geldii gibi, sre de daha nceden iiye uygun
hale getirilmitir. blmnn bu znel ilkesi, makineli retimde artk
yoktur. Burada sre, nesnel olarak tmyle incelenmitir, sreci oluturan
evreler analiz edilmitir. Belli bir srecin nasl yrtlecei ve farkl ksmi
srelerin btnn iersinde nasl yer alaca sorunu mekaniin, kimya
nn, vb. yardmyla zlmtr.

Sonuta "eitli trdeki tek tek makinelerin ve makine topluluklar

nn organize sistemi " geliir ve " s recin trnndeki srek lilik artt
lde . . . yetkinleir" (393-4 ).
Bu ifadelerde zerinde durulmas gereken baz noktalar var. Bi
rincisi, retim srecinde sreklilik nemlidir, nk sermaye dola
mnn srek lilii bunu gerektirir ve makineler de bunun hayata
gemesini salar. ikincisi, teknik ilikilerin yan sra toplumsal ili
kilerin de dntne dikkat edelim. ncs, retim srecinin
kurucu evrelerinin analizi. bilimin (rnein kimyann) teknolojiye
etki yapmasna yol aan bir zihinsel dnm gerektirir. Baka bir
deyile, zihinsel kavraylarda bir evrim yaanmaktadr. Dipnotta
ele alnan elerden en az burada devreye girmektedir. nce-

TEKNOLOJiNN AI GA lKARDIKLARI

221

likli enerj i kaynaklan olarak elalelerin ve bioktlenin yerini k

mr alrken, doayla iliki ve yerleim yerine i likin gerekler de de
iir. Marx' n dipnottaki formlasyonunun nasl ilediini bu pa
ragraflarda gryoruz. Farkl eler kolayca birlikte akarak neden
sell ikten ziyade ortak evrime dair gl bir aniat oluturuyor. So
nuta ortaya kan "hareketini bir iletim mekanizmas araclyla
merkezi bir otomattan alan organize bir makineler sistemi"dir ve
Marx'a gre bu sistem "makineli retimin en gelimi eklidir. Bu
rada, nmzde, tek bir makine yerine, gvdesi btn fabrikay
dolduran ve nceleri azman organlarnn yava ve ll devinim
leri altnda sakl duran eytanca grnn bir anda saysz al
ma organlarnn ba dndrc hzyla ortaya koyan mekanik bir
dev vardr" - Marx'n bu trden imgeleri sevdiini daha nce de
grmtk. Am Marx hatrlatr: " Vaucanson, Arkwright, Watt ve
dierlerinin bulular, ancak, bunlarn manfaktr dneminden kal
ma ok sayda yetimi mekanik iiyi ellerinin altnda hazr bul
malar nedeniyle gerek lemitir." Yeni gerek li toplumsal i l ikiler
ve emek vasflar zaten var olmasayd yeni teknolojiler ortaya ka
mazd. Baz durumlarda bu iiler "eitli mesleklerden bamsz
zanaatlardan "d, dierleri ise zaten "bir araya gelmilerd i " (395-6).
Fakat evrim srecinin kendi ivmesi vardr. " B u l u larn says
arttka ve yeni bulunan makinelere talepler fazlalatka, makine
yapm sanay isi gitgide artan sayda eitli koliara ayrld ve bu ma
nfaktrlerdeki iblm ayn lde geliti . " Toplumsal ilikiler
tam bir dnm iindeydi. "O halde manfaktrde, byk sanayi
nin dorudan doruya teknik temelini gryoruz. Byk sanayi,
manfaktrn rettii makinelerle, ilk el att retim alanlarndaki
el zanaatlar ile manfaktr sistemlerini ortadan kaldrd." Sistem
"eski ekli iinde gelimesini" tamamladktan sonra "kendi retim
yntemlerine uygun temeli yaratmak zorunda kald" (396). Ksaca
s, kapitalizm kendi dolam kurallaryla tutarl bir teknolojik temel
kefetmiti.
Bana kalrsa bu argman determinist deil evrimcidir. Kapita
lizmin, manfaktr ve el zanaatlar dneminde ortaya kan eliki
leri, mevcut teknolojiler le zlemiyordu. Bu yzden, yeni bir tek
nolojik karm iin ciddi bir basn olumutu. Marx kapitalizmin
en sonunda "kendi retim yntemlerine uygun bir temeli yeni ba-

222

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

tan k urmak zorunda" kalmasnn hikayesini anlatmaktadr. Ama b

tn bu sre,
altnlmalar konusunda patronlarn gsterdii marifet nedeniyle, sayla
r byk hzla artmayp, ancak yava yava oalan bir ii snfnn by
mesine balyd. Bunun yan sra, gelimesinin belli bir aamasnda byk
sanayi, el zanaat ve manfaktrn kendisine salad temel ile teknolojik
olarak badamaz hale geldi. (396)

Sermayenin genileme gc snrlarla karlamt. Kapitalist sis

tem bir yandan artk gelimesini hzlandracak makineleri yapmak
iin vasfl iilere ihtiya duyduu bir noktaya gelmiti; bir yandan
da kendi teknolojik temeli, reti lmi olan makinelerin kapasitesi
nnde bir engel oluturuyordu.
Ama evrimsel sreci durdurmak ok zordu. " Sanayinin bir ala
nnda retim tarzndaki kkl bir deiim, dier alanlarda da ben
zer deiikl ikleri birlikte getirir. " Bu arada, Marx'n "retim tarz"
terimini nasl kul landna dikkat edelim. Bu terimi bazen Kapital'
in al paragrafndaki gibi kapitalist ve feodal retim tarzlarn k
yaslamak iin kullanr. Ama burada ok daha zgl bir eyden bah
setmektedir: belli bir sanayi kolundaki retim tarz. Bu iki anlam
birbiriyle ilikilidir: Belli bir sanayi kolundaki retim tarz. geni
anlamda kapitalist retim tarzyla fiilen uyumlu yeni makine biim
leri yaratr. Ama burada sanayinin belli alanlarndaki retim tarzla
rnda yaanan zgl dnm lerden ve aralarndaki dinamik etkile
imden bahsediyoruz.
Bu ilk nce, bir srecin ayr evreleri olarak birbirleriyle balantl ol
duklar halde oplumsal iblmnn sonucu olarak izole olan sanayi kol
larnda ortaya kmaktadr. Bylece makineyle iplik eril mesi, dokumac
ln da makineyle yaplmasn gerektirmi ve bunlar da birlikte aartma
basma ve boyarnada mekanik ve kimyasal bir devrimi zorunlu hale getir
mitir.

Bir retim srecinin farkl paralar arasndaki tama etkisi karlk

l olarak birbirini telikleyen deiimler yaratr. stelik "sanayinin
ve tarmn retim tarzlarndaki devrim, zel likle toplumsal retim
srecinin genel koullarnda, rnein iletiim ve ulatrma arala
rnda bir devrimi zorunlu hale getirir" (397). Bu da Marx'ta son de
rece ilgin bulduum temalardan birini gndeme getiriyor. Grund-

TEKNOLOJiNN AI A lKARDIKLARI

223

ri sse'de

"mekann zaman araclyla yok edilmesi"7 adn verdii du

rumun nemi bu. Kapitalizmin evrimsel dinamii corafi biimi ba
k mndan tarafsz deildir. Kentleme, buhar makinesinin dourabi
lecei yountama ve buhar gcnn getirdii yerleim serbesttii
tartmasnda bunun ipularn grmtk. Dnya piyasas iinde
balar da deimitir.
Bu yzden, tekne yapmnda araya kan dev dnmden tamamen
farkl baka bir alanda, nehir ulam, demiryollar, okyanus vapurlar ve
telgraflarn oluturduu bir sistem yardnyla, iletiim ve ulatrma arala
r yava yava kendilerini byk lekli sanayinin retim tarzna uyarl
yorlar. Ne var ki, byk demir ktlelerinin imdi artk dvlmesi, birbirle
rine kaynalmas, kesilmesi, delinmesi ve ekillendirilmesi dev makinele
rin kullanlmasn gerektiriyor, manfaktr dneminin makine ina ilevi
bu yapmlar iin tamamen yetersiz kalyordu.

imdi de argmann son halkasna geliyoruz:

Bu yzden byk lekli sanayi, makinenin kendisini, kendi karakte
ristik retim arac olan makineyi ele almak ve makineyle makine yapmak
zorunda kalmt. Ancak bundan sonradr ki, kendisine uygun teknik bir te
mel kurabilmi ve kendi ayaklar zerinde durabilmiir. (398)

Makineyle makine retme yetisi, ksaca, drt ba mamur, dinamik

bir kapitalist retim tarznn esas teknik temelidir. Bir baka deyile,
metalrjinin ve takm tezgahlar sektrnn bymesi genel olarak
kapitalist retim tarz iin "yeterli teknik teme l i " yaratan devrimin
son admdr. "Makine biimine gelen emek aralar, insan kuvveti
yerine doal kuvvetlerin konulmasn ve el alkanl yerine doa
biliminin bilinte uygulanmasn gerektirir. " Bu da sadece zihinsel
kavraylarda deil, uygulanmalarnda da bir devrim gerektirir.
Manfaktrde, toplumsal emek srecinin organizasyonu tamamen z
n eldi: Para-ilerde zellemi iilerin birleimiydi. Byk lekli sanayi
ise makine sisteminde tmyle nesnellemi bir retim organizasyonuna
sahiptir; nceden var olan maddi bir retim koulu olarak kmaktadr ii
nin karsna. (399-400)

rnein elbirliinin doas temelden deimitir.

7. Karl Marl!, Grurrdrissl', ng., s. 524.

224

MARX'IN KAPi TAL' i iiN KILAVUZ

Teknolojideki devrimierin s inerjik yaylmn gstermek iin bu

kesim zerinde uzun uzun durdum. Bu yaylm toplumsal i likilere,
zihinsel kavrayiara ve retim tarziarna (somut ve tikel anlamda)
hem dayanr hem de bunlara sebep olur. Bu durum mekansal ve do
al i likiler iin de ayn lde geerlidir. Kapitalist retim tarzna
(genel anlamda) uygun olan yeni teknolojik sistemin ykseli i, dip
nottaki tm elerin ortak evrildii bir deiim hikayesidir.
Marx, blmn 2. Kesim'inde u soruyu sorar: Deer makine
den rne nasl aktarlyor? Greli artk deer elde etmenin dier
i ki yolu -elbirlii ve iblm- sermayeye arzi masraflar dn
da bir mali yet yaratmaz. Ama makine p iyasadan satn alnmas ge
reken bir metadr. Bu radaki durum iyerinde iblmn yeniden
dzenlemekten ok farkldr. Makinelerin bir deeri vardr ve bu
deerin bedeli denmelidir. Makinede cisimlemi olan deer, hi
bir ekilde fiziksel bir madde aktarm olmasa bile, bir ekilde
"olumasna hizmet ettii rne" aktanlmaldr (40 1 ). Marx ilk n
ce anmann zaman iinde eit paylarla gerekletii fikrine yatkn
grnr. Makinenin mr on ylsa, bu sre iinde her yl makinenin
deerinin onda biri rne aktarlyor demektir. Ama sonra makine
kullanmndaki neml i bir snra d ikkat eker:
Sadece rn ucuztatmak amacyla makine kullanm, sz konusu ma
kinenin retimi iin harcanan emein, bu makinenin kullanlmasyla yerini
ald emekten daha az olmasnn gereklilii ilkesiyle snrlanmtr. Kapi
talist asndan makine kullanmnda bir snr daha vardr. Kapitalist, eme
in karln deyecei yerde, yalnzca kullanlan emekgcnn karl
n demektedir; bu yzden de, bir makineyi kullanp kullanmamasnn s
nr, makinenin deeriyle, makinenin yerine getii emekgcnn deeri
arasndaki fark tarafndan belirlenmektedir. (406)

Bu durumda (ou iktisatnn eilim gsterdii ekilde) kapitalist

lerin aklc kararlar ald varsayl maktadr. Makine pahalysa ve
emekten ok az tasarruf salyorsa niin satn alalm ki? Makine ne
kadar ucuz olur, emek de ne kadar pahal olursa, makineleme iste
i o kadar gl olur. Bu yzden kapitalistlerin yapmak zorunda ol
duu hesap, makineyi satn almak iin sarf edilen deer ile enekten
tasarruf edilen deer (deiken sermaye) arasndadr. Makine kulla
nmndaki bu snr genellikle rekabetin zorlayc yasalarnca kapita
listin karsna kartlr. Yksek maliyetli makineler alan ama emek-

TEKNOLOJiNN AI A lKARDIKLARI

225

l!n az tasarruf eden kapitalistler batar.

Ancak deiken sermayeden ne kadar tasarruf edildii emekg
cnn deerine baldr. "te bunun iin bugnlerde ngiltere'de, yal
nzca Kuzey Amerika'da kullanlan makineler icat edi liyor" (406).
Kuzey Amerika'da emein grece kt olmas emek maliyetini yk
sdttiinden makine ku llanmak mantklyd, ama ngiltere'de igc
fazlasnn varl emei ucuziatyor ve makine kullanma isteini
azaltyordu. Makine kullanmnn snrlayc koullaryla i lgili bu
hesap hem teorik hem pratik adan nemlidir. Gnmz in'inde
ucuz emein bolluu nedeniyle, ABD'de gelimi ve pahal makine
lerle yaplan iin elle yaplabilen daha kk emek srelerine b
lnmesi mmkn olmutur. ABD'de pahal bir makine ve yirmi emek
i kullan larak yaplan i i in in'de el aletleri kullanan iki bin emek
i kullanabilirsiniz. Bu rnek, kapitalizmin kanlmaz olarak daha
fazla makineleme ve teknoloj i k gelime ynnde ileriedii fikrini
rtmektedir. Snrlayc koullarn ve deer-ilikilerinin nemi y
znden, makine teknoloji lerinin kul lanmnda her trl salnrnn
meydana gelmesi mmkndr.
Marx nc kesimde iinin makine kul lanmnn sonucunu
deerlendirir. "Sermayenin Ek Emekgcne El Koymas. Kadnlar
la ocuklarn altrl malar" . Makine bunu kolaylatnr. Makine
teknolojileri el zanaatlan dnemindeki vasf temel ini fi ilen ortadan
kaldrr. Bylece vasfsz kadn ve ocuklar altrmak ok daha
kolaylar. Bunun bir d izi sonucu olur. Bireysel cretin yerine aile
cretini geirmek mmkn olur. Bireysel cret drlmesine ra
men kadnlar ve ocuklar da igcne katldndan aile creti ayn
kalacaktr. Kapitalist tarihin ilgin ve kalc bir zelliidir bu. ABD'
de 1 970'1erden beri bireysel cretler ya dm ya da az ok ayn
kalmtr; ama daha fazla kadn almaya balad iin aile cret
lerinde ykselme yaanmtr. Bu sayede kapitalist snf bir iiye
verdii crete yakn bir cretle iki ii altrm oluyordu. 1 960'
lardaki Brezilya ekonomik mucizesi de askeri diktatrlk altnda
bireysel cretierin facia dzeyinde dmesine dayanyordu; ama
sadece kadnlar deil, ocuklar da almaya baladndan (demir
madenierinde ocuk emei patlamas yaanmt) aile cretleri den
geyi korumutu. Brezilya bakan Emflio Garrastazu Medici'nin
mehur sz de bundan kaynaklanyordu: "Ekonomi (kapitalist s-

226

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

nf demeliydi) iyi durumda, ama halkn durumu ok fena." Kapita

listlerin artk deer elde etmek iin bu zme bavurduu pek ok
tarihsel rnek vardr.
Bylece karmza bireysel cret ile aile creti arasndaki iliki
meselesi kyor. i snfnn yeniden retimi iin aile creti ge
reklidir. Peki ama bu yeniden retimin maliyetini kim yklenecek?
Pek ok aratrmacnn iaret ettii gibi , Marx toplumsal cinsiyet
sorununa pek duyarl deildir, ama ev ii ile piyasada emekgcnn
alnp satlmas arasndaki ilikinin nemini bir dipnotta kabul eder.
Kadnlar igcne katld takdirde,
diki, yama ve tamir gibi ev ilerinin yerine, hazr eyalarn satn alnmas
geecekti. Bylece evde harcanan emek azaldka, darda harcanan para
miktar artyordu. Ailenin geim giderleri oalyor, gelirdeki art gt
ryordu. Buna ek olarak, geim aralarnn tketimi ve hazrlanmasnda ta
sarruf ve saduyu olanaksz hale geliyordu. (409)

Aile cretini deerlendirirken baka meseleler de doar. Marx'n

zamannda, zel likle de Marx'n aina olduu lkelerde btn aile
emeini piyasaya erkein sunmas ok yaygn bir uygulamayd.
Bylece ortaya igc arz bakmndan bir "taktm sistemi" kyor
du. Tek bir aile reisi birka ocuun emekgcn, belki kar snn
ve ktz kardeinin emekgcn, hatta yeenierinin ve akrabalarnn
emekgcn piyasaya arz etmekten soru mlu ol uyordu. Fransa'da
igc piyasast ounlukla taktn sistemiyle kuruluyor, ataerkil sis
temle tek bir kii evresindekilerin emeini kontrol ediyor ve bu
emei ivereniere arz ediyordu. Bu emein karl ve elde edilen
gelirin blm aile reisine kalm bir eydi. Bu tr si stemler As
ya'da epeyce yaygndr; ayrca Avrupa ve Kuzey Amerika'ya g
eden gruplarn organizasyon biiminde de sk sk grlr. Marx'n
bir dipnotta belirttii gibi, bunun en kt ynlerinin bir ksm ocuk
ticaretinden ve kle ticaretine edeer uygulamalardan kaynaklan
yordu (bu durum gnmzde de farkl deildir). Byk lde fab
rika denetmenlerinin raporlarna (Marx'n eletirmedii Viktoryen
ahlak l kla dolu raporlardtr bunlar) ve Engels'in ingiltere 'de Emek
i Snfnn Durumu ki tabnda anlattklarna dayanan Marx, "kapi
talist smrnn ocuklarla kadnlar zerinde yol at ahlak yoz
lamas "na (4 1 3 ) ve burjuvazinin eitim yoluyla bu ahlaki yozla-

TEKNOLOJiNN AI A lKARDIKLARI

227

may hafifletme ynndeki zayf giriimlerine odaklanr. Fabrika

Yasalar'nda olduu gibi burada da rekabetin zorlayc yasalar y
znden bireysel kapitalistlerin yapmak zorunda kaldklar ile devle
tin ocuklar eitme ynndeki giriimleri arasnda bir eliki sz
konusudur. Bu yzden Marx hayatn yeniden retimiyle ilgili me
seleleri (ok yeterli dzeyde olmasa da) gndeme getirir (yine 4.
Dipnot'taki nemli ama ihmal edilmi bir edir bu).
kinci alt kesim "gnnn Uzatlmas"yla ilgilidir. Makineler
aslnda ignnn uzatlmasn salamakla kalmayan, ayn zaman
da bu ynde "yeni drtler" douran yeni koullar retmektedir.
Bu yzden, otomatik mekanizma, sermaye olarak ve sennaye olmas
dolaysyla kapitalistin kiiliinde bilin ve iradeye sahip olduu iin, di
renme gc olan ama yine de esneklik gsterebilen insani doal engelleri
asgari direnme dzeyine indirme gdsyle ykldr.

Makine ksmen de ii direniini aabilmek iin tasarlanmtr. Ger

i ii direnii her halkarda "makinede almann grnteki ha
fifl ii ve onunla alan kadnlarla ocuklarn daha uysal ve yatkn
karakterde olmalar ile daha da azalr" (4 1 6). Elbette bu tipik bir
Viktoryen nyargsdr. Aslnda kadnlar hi de uysal deildi, o
cuklar da onlardan aa kalmyordu.
Ama buradaki problemin merkezinde zamansallk ve retimin
sreklilii vardr. Makine ne kadar ok kullanlrsa o kadar ypranr
ve makineyi mmkn olduunca hzl eskitme konusunda g l ne
denler vardr. ncelikle "bir makinenin anmas ve ypranmas iki
trldr. Birisi . . . kullanmdan", di eri ise kullan lmamaktan kay
naklanr, yani makine pastanr gider. "Ne var ki bir makinenin mad
di anma ve ypranmasnn yan sra; bir de moral ypranma diye
bileceimiz bir anmas vard r." Bu sz hep tuhaf bulmuumdur.
Marx'n kastettii ey ekonomik eskimedir. Geen sene iki milyon
dolara bir makine aldysam ve bu yl tm rakiplerim ayn makineyi
bir milyona alabil iyorsa (ya da ayn hesapla, iki milyona benimkin
den iki kat verimli bir makine alyorsa). retilen metalarn deeri
der ve makinemin deerinin yarsn kaybederim. "Bir makine, ne
kadar gen ve yaam dolu olursa olsun, her iki durumda da, deeri,
artk, onda fiilen maddeleen ernekle deil, onu ya da daha iyisini
retmek iin gerekli emek zamanyla belirlenir." Makinenin "az ok

228

MARX'IN KAPiTAL' i i iN KILAVUZ

bir deer kaybna urama" tehlikesi ortaya kar (4 1 7). Kapitalist

ler, bu tehlikeye kar korunmak iin makinelerini en hzl ekilde
k ullanmaya zorlanrlar (mmknse yirmi drt saat almasn is
terler). Bu da ignnn uzamas (ya da greceimiz gibi, nbetiee
alma ve vardiya sistemlerine geilmesi) demektir. i gnn uzat
ma sorunuyla yz yze gelmekten kanmak iin icat edilen maki
neler fiil iyatta ignn uzat ma ihtiyac dourur.
Kapitalistler makineye byk bir tutkuyla balanr, nk ma
kine artk deer ve greli artk deer kaynadr. "Teknolojik
zm yolu" fetii inan sistemlerinin ayrlmaz bir paras olur. Yine
de makineler ayn zamanda " iinde tad bir elikiyi de berabe
rinde getiriyor", nk "belli bir sermaye miktarnn yaratt artk
deerin iki esinden biri olan artk deer oran, dier enin, yani
ii say snn azaltlmas dnda artrlamaz" (420). Ayrca kapita
list iin hayati olan artk deer ktlesi artk deer oranna ve iile
rin saysna bal olduu iindir ki emek tasarrufu salayan yenilik
ler kapitalistin durumunu iyiletirmeyebilir. Teknolojik yenilikler
sayesinde iileri karmak bu adan iyi bir fikir gibi grnmez,
nk gerek deer reticileri retim alanndan km olur. Bu e
likiyi etraflca ele alan Kapital'in nc kitabnda teknolojik ye
nilenme dinamiklerinin istikrar bozduu ve ciddi kriz eilimleri
yaratt gsteril i r.
Fakat kapitalistler iin yenilik yapmaya devam etme gds
ok gldr. Rekabetin yol at geici greli artk deer biimle
ri aray, elikilere ramen kar konulmaz bir arlk oluturur.
Rekabetin zorlayc yasalarna uyan tekil kapitalistler illa ki kapita
list snf n karna olmayan ekillerde davranrlar. Ama bunun ii
ler zerindeki toplumsal sonular felaket dzeyinde olabilir.
Makineler, ksmen kapitaliste ii snfnn daha nce el atamad ye
ni tabakaianna yaktama olana salayarak, ksmen de yerlerini ald i
ilerin akta kalmalarna yol aarak, sennayenin emirlerine boyun eme
ye zorlanan bir emeki nfusu fazlas yaratr. Makinenin, ign sresi ko
nusundaki her trl ahlaki ve doal snrlamalar bir yana itmesi eklinde
ortaya kan, modem sanayi tarihindeki dikkat ekici olay ite bylece
meydana gelir. Emek zamannn ksaltlmas iin en gl aracn, diyalek
tik bir tersine d n e urayarak, emeki ile ailesinin mrlerinin her an n
sermayenin deerini bytmek amacyla kapitalistin emrine vermelerini

TEKNOLOJiNN AI A lKARDIKLARI

229

salayan en amaz ara haline gelmesindeki ekonomik paradoksu ortaya

karan da yine budur. (420- l )

imdi John Stuart Mill'in neden o kadar hakl olduunu anlyoruz.

nc alt kesimde aka emein younlamast sorunu ele ah
mr. Daha nce (rnein toplumsal olarak gerekl i emek zamant tam
mnda) genel likle geerken deinilen younlama, burada doru
dan mercek altna yattnhr. Kapitalistler emek srecinin younluu
nu ve hzm deitirmek, dzenlemek iin makine teknolojisini kul
lanabilirler. gnnn gzeneklilii ad verilen, i yaplmayan an
lan azaltmak esas hedeftir. Bir ignnde ii ka saniye tembellik
edebil ir? Kendi aletlerinin banda olduklarnda aletleri braktp, is
tedikleri zaman da yeniden ellerine alabilirler. Emekiler kendi se
tikleri tempoda ahabilirler. Makine teknolojisinde hz ve srekli
lik makine sisteminin iinde belirlenir; iiler rnein montaj hatt
nn hareketine uyum salamakzorunda kalrlar (Chapli n 'in Asri Za
manlar'mda olduu gibi). Toplumsal ilikilerde yle bir tersine dn
me yaanmtr ki, iiler artk makinenin eklentileri haline gelmi
tir. Sanayi burjuvazisinin Fabrika Yasalan ve ign sresinin ku
rala balanmasyla uramak zorunda kald 1 850'den sonra ger
ekleen en byk ilerlemelerden biri, kapitalistlerin daha ksa bir
ignnn younluu artrmaya msait olduunu kefetmeleridir.
Emekinin konumunun deimesinin, emek srecinin bir eklentisi
haline gelmesinin buradan sonrast iin ok byk nemi vardr.

SEKZNCi BLM

Makineler ve Byk Sanayi

nceki blmde sizi makineleme zerine bu uzun blme Marx'n

4. Dipnot'unun merceinden bakmaya arm, " Teknoloj inin, in
sann doayla i likisini, yaamn srdrmek iin bavurduu re
tim srecini aklayarak, toplumsal i likilerin oluum biimini ve
bu il ikilerden doan kavramlar ve dnce biimlerini [zihinsel
kavram lar] ortaya" koyma tarzna zellikle dikkat etmenizi iste
mitim. Bu blm okurken, Marx'n bu farkl "anlar" arasndaki
karlkl i l ikileri ilmek ilmek rerek sadece kapitalist teknolojiie
rin evrimini anlamay deil, ayn zamanda bu evrimsel srecin i n
celenmesinin bir btnsellik (etkileimli elerin bir ensemble' ya
da assemblage) olarak kapitalist retim tarzna dair neleri ortaya
koydu unu gsterneyi de baardn grmek ok ilgintir. Bl
m bu ekilde okuduunuzda, sadece teknolojik deiimle ilgi li ba
sit bir hikayeden ziyade daha zengin bir belirlenimler kmesi gre
ceksiniz.
Bu devasa blm okurken (ki iinde kaybolmak iten bile de
ildir), btn argmann dinamizmini gr anzda tutmak iin
kesim balklarna dikkat etmenin de faydal olacan belirtmitim.
Bu raya kadarki hikayeye bir bakalm. Marx, ilk kesimlerde, kapita
lizmin el zanaatlar ve manfaktr sanayisi i le i likili teknolojileri
dntrerek nasl benzersiz bir teknolojik temel gelitirdiini an
l atr. Bu temele en nihayetinde makineyle makine retimi ve ok
sayda makinenin bir fabrika sistemi iinde organize edilmesi saye
sinde ulalmtr. Ama makineler para karl satn alnan meta
lardr. Bu yzden de deerleri makinenin mr boyunca deimez
sermaye olarak dolamda olacaktr. Bu mr on y lsa, her yl ma
kine deerinin onda biri rne geecektir. Ama bu bir snr dayatr
- makinenin amortisman deeri, yerini ald emein deerinden

MAKiNELER VE BYK SANA Y

231

daha az olmaldr. B u durum da eitsiz corafi geliim ihti malini

yaratr. ingiltere'ye nazaran ABD'de emek maliyetleri yksekse, o za
man ABD'de makine kullanma gds daha gl olacaktr. I 970'
terin ortalarndan itibaren Bat Almanya'da sendikacln gc sa
yesinde yksek cretler korundu ve bu da kuvvetli bir teknolojik
yenilik drts yaratt. Bat Alman ekonomisi teknolojik avantaj
sayesinde dnyann geri kalanna nazaran daha fazla greli artk de
er kazand, ama emekten tasarruf eden yenilikler yapsal bir isiz
lik retti.
Marx nc kesimde bu durumdan emekinin nasl etkilendi
ini anlatr (teknoloj i ler ile toplumsal il ikiler arasndaki i liki). Va
sn el zanaatlarndan makine banda durmaya gei, daha nce
mmkn olmayan ekillerde kadn ve ocuklarn istihdamn sala
mtr. Bylece bireysel emein (bireysel cretin) yerini aile emei
(aile creti) almtr; kapitalist tasarruf etmi, aile yapsnda. top
lumsal cinsiyet iliki lerinde deiimler yaanm ve ev ekonomile
rindeki rollerde ve biimlerde kaymalar olmutur. Ama makinenin
devreye girmesi ayn zamanda " moral ypranma" (ekonom ik eski
me) problemine ve daha iyi. daha yeni makinelerin piyasaya kma
syla eski makinenin deerinin dmesi tehlikesine kar ignn
uzat ma drts de yaratmaktadr. Bu yzden kapitalistler makine de
donmu emei olabildiince hzl biimde geri kazanmaya alr
lar ve mmknse makineleri yirmi drt saat altrrl ar. Makineler
emek srecini younlatrmak iin de kullanlabi l i r. Kapitalist emek
srecinin hem srekliliini hem de hzn kontrol ederek ignnn
gzenek liliini azaltrlar. Emei younlatrma, emekiden daha
fazla artk deer karmak i in kapitalistlerin kulland nemli bir
stratej i haline gel ir. B uraya kadar anlatlanlar bunlard.
4 -10.

Kesimler: i, Fabrika, Sanayi

Makineyle ilgili blmn kalan yedi kesimi. teknolojik evrimi in

celeyerek kapitalizm hakknda nelerin "aa kartlabilecei" ko
nusunda perspektiflerimizi hem derinletiriyor hem de geniletiyor.
4. Kesim'de Marx fabrika zerinde durur. Burada fabrikay basite
teknik bir ey olarak deil, toplumsal bir dzen olarak aratrmas
nn merkezine alr. Ama bu kesimde baz eletirel ikazlarda bulun-

232

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

mam kanlmaz. Marx fabrika sistemine dair gelitirdii anlayta

arl kl olarak iki kaynaa dayanr. Engels'in Manchester tarz sa
nayi retiminde birinci elden deneyimleri bu noktada kritik neme
sahiptir; bu, B abbage ile Ure'nin yazlaryla desteklenir. Bu iki isim
dnemin nde gelen kapitalizm taraftar ideologlarndan ve etkin
sanayi ynetimi ilkelerinin savunucularndandr. Marx, Manches
ter'da olup bitenleri kapitalist sanayi retiminin nihai biimi imi
esine evrenselletirme eilimindedir ve bana kalrsa B abbage ile
Ure'nin fikirlerine biraz fazla teslim olmaktadr. Engels Birming
ham'da olsayd Marx'n sunumu ok farkl bir ekil alabilirdi. B ir
mingham'daki sanayi yaps kk lekliydi, ama toplama eko
nomileri oluturacak ekilde bir araya gelmiti. Silah, mcevher ve
eitli metalrji rnlerinin retildii atlyelerin bulunduu daha
zanaat arlkl bu ekonomi son derece etkin grnyordu ve Man
chester blgesindeki devasa pamuklu fabrikalarnda grlenden
ok farkl alma il ikilerinin hakimiyeti altndayd. B irmingham
modeli kapitalist sanayi retimi diyebileceimiz bu tarz konusunda
Marx'n ok az ey bildii aktr; bu yzden de kapitalist gelime
tarihinde kalc nitelik tayacak bir ayrm ele alamamtr. 1 960'1ar
sonras Gney Kore sanayi retimi Manchester tipiydi, ama Hong
Kong'daki sanayi Birmingham tipiydi. Bavyera, nc talya de
nen yer ve benzer ekilde organize olmu dier sanayi blgeleri (Si
likon Vadisi de zel bir vakadr) sanayi retiminin son dnemdeki
aamalarnda kritik neme sahip olmutur ve bunlar in'in Pearl
Nehri Deltas'ndaki Manchester tipi sanayi biimlerinden ok fark
ldr. B u rada nemli olan nokta, sanayi dnyasnn tmyle Man
chester fabrikalarna benzemediidir. Marx'n fabrikalar hakknda
anlattklar ok etkili olmakla beraber tek yanldr.
Marx der ki,
alele birlikte iinin onu kullanmadaki becerisi de mak ineye geer. Aletin
i yapma kapasitesi, insann emekgcnn zorunlu snrlamalarndan kur
tulur. Bu da manfakrde iblmnn dayand teknik temeli ykar. Ma
nfakre zelliini veren uzmanlam iiler arasndaki hiyerarinin yeri
ni, otomatik fabrikada, makineyi kullananlar tarafndan yaplan her trl
iin bir ve ayn dzeye indirilmesi ve eitlenmesi eilimi alr; para-ite
zellemi iilerarasndayapay olarak yaratlm olan farkllamalarn ye
rine, ya ve cinsiyet gibi doal farkllklar geer. Fabrikada iblmnn

MAKiNELER VE BYK SANAY

233

yeniden ortaya kmas, esas olarak, iilerin eitli ilerde zellemi ma

kineler arasnda dalmdr. (432)

i iler bir makineden dierine geebilir. Fiilen makinelerin banda

duran kiiler haline gelirler.
Marx burada fabrika sisteminin douuna elik eden vasfszla
may, btn emein giderek homojenlemesini tasvir ediyor. u
makinenin banda durabiliyorsan, bu makinenin banda da dura
bilirsin. Kapitalizmin tarihi boyunca yaanan srekli vasfszl ama
son zamanlarda nemli tartmalara konu oldu (Harry Braverman'
n bu tartmalar balatan Emek ve Tekelci Sermaye1 adl eseri 1 970'
lerden itibaren ok sayda yoruma ve incelemeye vesile oldu). s
telik "sistemin btnnn devinimi, iiden deil de makineden"
doar, bu yzden de "i kesintiye uramakszn, alan persone lin
yerine s rekli yenilerinin gemesi mmkndr" (433). Sonuta i
iler mr boyu belli makinelere hizmet etme vazifesine ind irgenir
ler. uras aktr ki iinin iiyle birlikte iinin kendisi ve toplum
sal i l i kiler de dnme uramakta. iiler makinelerin eklentile
rinden ibaret hale gelmektedirler.
El zanaatlarnda ve manfaktrde ii bir aletten yararlanrd; oysa fab
rikada imdi makine iiden yararlanmaktadr. Orada, emek aracnn hare
ketleri iiden geliyordu, burada ise makinenin hareketlerini izlemek zo
rundadr. Manfaktrde iiler canl mekanizmann paralarydlar. Fabri
kada, iiden bamsz, iilerin yalnz canl bir eklentisi olduklar cansz
mekanizma vardr... Makine iiyi iten kurtarmad, ama almann b
tn ilginliini yok ettii iin, iin hafiflernesi bile bir eit ikence halini
alr ... alma koullar iiyi kullanmaktadr. Bu tersine dn, ilk kez ma
kinelerin geliiyle teknik ve somut bir gereklik kazanmtr. Bir otomat
haline dnm olan emek arac, emek srecinde iinin karsna canl
emekgcne egemen olan ve onu bitirip tketen sermaye ve l emek ek
linde kar. retimdeki zihinsel becerilerin el emeinden ayrlmas ve bu
becerilerin, sermayenin emee kar kulland bir g haline dnmesi,
daha nce de gsterdiimiz gibi, en sonunda, makine temeli zerinde yk
selen byk lekli sanayi tarafndan tamamlanmtr. ( 434-5)

B i r baka deyile, zihinsel kavraylar artk fiziksel emekten ayrl

mtr. Zihinsel kavraylar kapitalistlerde kalr - her eyi tasarla1 . Harry Braverman, Emek ve Tekelci Sermaye, ev. Sinan Acolu, stanbul:
Kalkedon, 2008.

234

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

yan kapitalistlerdir. Emekilerin dnmesi beklenmez; onlarn sa

dece makinelerin banda durmas gerekmektedir. Aslnda bu do
ru olmayabilir elbette, ama asl mesele kapital ist snfn gece gn
dz uruna mcadele ettii yapnn bu olmasdr. Dolaysyla zihin
sel kavraylarn, toplumsal i likilerin, hayatn yeniden retilmesi
nin, doayla ilikinin, vb. btn yaps da snf izgilerine uygun
olarak dnmektedir.
imdi artk tm anlamn kaybetmi olan makine operatrnn zel be
cerisi, bilim [zihinsel kavraylar diye okuyun -D.H ) karsnda, dev doal
gler [doayla iliki diye okuyun -D.H. ] , makine sisteminde cisimleen
ve dierleriyle birlikte "patron"un gcn oluturan toplumsal emek ktle
si karsnda gitgide klr, kaybolup gider.

Ama bu dnm iilerin konumunu makinenin eklentilerinden

ibaret olmaya indirgeme yetisine dayanr; yani bunun iin iiler zi
hinsel glerinin hibirini kullanamayacak, kapitalistlerin "kaytsz
artsz egemenl ii "ne (435-6) ve despotik kurallarna boyun ee
ceklerdir. Vasf artk sadece yksek derecede uzman iilerden olu
an kk bir grup haline gelen makine tasarmclarnn, mhendis
lerin, vb. elindedir. Fakat Marx 'n daha nce belirttii gibi kontrpu
an olarak ortaya kan, "bu snf, bazlar bilimsel renim grm,
bazlar meslekten yetime, fabrika iileri sn fndan fark l, yalnz
ca onlara eklenen daha st bir snftr" (433).
Bu trden dnmlerin zellikle vasfl iilerde direni yarat
mas kanlmazd. " i ile Makine Arasndaki ekime"yle ilgil i
5 . Kesim bu direnie odaklanr. Luddite hareketi olarak bilinen
akm (bu ad Ned Ludd adl uydurma bir karakterden almt) ii
lerin vasfszlama ve i kaybn protesto etmek iin makinelere za
rar verdii bir makine krma hareketiydi. Makineleri kendilerine ra
kip olarak gryor, vasflarn yok ettiini ve i gvencesini ortadan
kaldrdan dnyorlard. Fakat Marx bu ayaklanmann siyase
ten evrimletiini belirtir:
On dokuzuncu yzyln ilk on be ylnda, ngiltere'de manfaktr bl
gelerinde grlen ve zellikle buharl tezgahlarn kullanlmasnn yol at
, Luddite hareketi diye bilinen, byk lekli makine tahribi olaylar, Sid
mouth, Castleraagh ve benzerlerinin anti-jakoben hkmetlerine, en gerici
ve zorlu nlemleri alma bahanesi salamtr. ilerin makine ile sermaye-

MAKiNELER VE BYK SANAY

235

yi birbirinden ayrt etmeleri ve saldrlann maddi retim aralarna deil,

bunlarn kullanl tarzna yneitmeyi renmeleri iin hem zamana hem
de deneyime ihtiyalar vard. (440- 1 )

B u ifadeyi dikkatle deerlendirmek gerekiyor. Marx burada mesele

nin makineler (teknoloj i ) deil, kapitalizm (toplumsal i l ikiler) ol
duunu sylyormu gibi grnyor. Makinelerin kendi balarna ta
rafsz olduklar, bu yzden de sosyalizme geite kullanlabilecek
leri sonucunu karmak mmkn (bana gre yanl bir sonu ola
caktr bu). ilerin kendilerinin de ayrm gzetmeden makineleri
krmay brakp makine teknoloj isini en gaddarca biimlerde kulla
nan kapitalistleri hedef aldklar da tarihsel bakmdan doru grn
yor. Ama bu durum, zellikle de teknolojiler ile toplumsal ilikilerin
birbirinden ayrlamayaca ynndeki 4. Dipnot okuman gz n
nde tutarak dnrsek, Marx 'n genel argman hattnn ruhunu i
niyormu gibi grnmektedir. Benim okurnama gre mesele maki
nelerl e de ilgili olmaldr, nk makineler belli birtakm toplumsal
i l ikileri, zihinsel kavraylar, retme ve yaama biimlerini isel
letirecek ekilde tasarlanmakta ve kurulmaktadrlar. ilerin ma
kinelerin eklentileri haline getirilmeleri kuku yok ki iyi bir ey de
i ldir. Kapitalist makine teknoloj ileri yznden zihinsel yeti lerden
yoksun kalmak da ktdr. O halde Lenin Ford ist retim teknikleri
ni vdnde, retim iin ABD irketlerinin yaranklarna benzer
fabrika sistemleri kurduunda ve asl nemli olann devrimin getir
dii toplumsal il iki dnm olduunu ne srdnde tehlikeli
sul arda yzyordu. M arx'n kendisi de bu pasajl arda mulak ifade
ler kullanr. Baka yerlerde kapitalizmin kendi temelini bulmasn
salayan teknoloj ilerin doasna daha eletirel bakar. Bu blmde
tartlan teknolojiler kapitalist retim tarzna uygun teknoloj ilerdir.
Kapitalist retim tarznn teknoloj ilerini alp sosyalizmin inasnda
kullanmaya kalkarsanz ne elde edebilirsiniz? Kapitalizmin baka
bir versiyonunu yaratmanz kuvvetle muhtemeldir ki Ford i st teknik
lerin yaylmasyla Sovyetler B irlii'nde olan da byle bir eydir.
Marx burjuva adalet kavramlarn tekrarlamakla kalan Proudhon'u
nasl eletirdiyse, kendisi de burada kapitalist teknolojilerin tekrar
lanmasn savunma tehlikesine dmektedir.
Marx' savunmann yollarndan biri kapitalizmin ykseliini na
sl tasvir ettiine dnp bakmaktr. Manfaktr dneminde kapita-

236

MARX'IN K AP iTAL' N KILAVUZ

list geliim feodalizmin son dnemindeki el zanaatlanna ve man

faktr teknolojilerine dayanyordu (ama bunlarn organizasyon bi
imini deitiriyordu). Konjonktrel artlara bakarsak bunun byle
olmas zorunluydu. Kapitalizm ancak sonradan zgl teknolojik te
melini tanmlayabildi. Sosyalizm de benzer ekilde ilk devrimci
aamalarnda kapitalist teknolojileri kul lanmak zorundayd ve d
nemin aciliyetleri nda (sava ve kitlesel kargaalar), Lenin'in
retimi canlandrp devrimi korumak iin yzn en ileri kapitalist
teknolojik biimlere dnmesi doruydu. Ama uzun vadede sosya
list bir devrimci proje, benim dipnot okurnama gre, alternatif bir
teknolojik temel tanmlama, ayrca doayla ve toplumla alternatif
ilikiler kurma, alternatif retim sistemleri gelitirme ve gndelik
hayat ile dnyaya dair zihinsel kavraylarn yeniden retiminde al
ternatifler yaratma sorunundan kanamaz. Bana gre reel ol arak
var olan komnizmlerin tarihindeki kritik baarszlkl ardan biri
budur. Bu mesele komnizmden de daha kapsamldr elbette; n
k ister feminist, ister anarist, evreci ya da baka bir ey olsun,
belli toplumsal ve siyasal hedeflere ulamak iin hangi teknolojiie
rin uygun olduu sorusu daha yakndan incelenmesi gereken genel
bir meseledir. Sonuta gerekler toplumsal btnsellikteki dier
anlar karsnda tarafsz deildir.
Kapitalist teknolojilerin sorunlu snf karakteri aslnda Marx'n
metninde de dorulanr. "Makine," der Marx,
iinin karsna daima onun srtn yere getiren ve devaml olarak o)u ge
reksiz klan bir rakip gibi knakla kalmaz. Ayn zamanda iiye dman
bir gtr; sermaye bunu hem btn gcyle ilan eder, hem de bundan ya
rarlanr. Makine, ii snfnn sermayenin ookrasisine kar devresel ba
kaldrlarn, grevleri, ezmekle en gl silahr. Gaskell'e gre buhar l ma
kine daha iin en bandan insan gcnn hasm ve dmanyd; kapitalis
leriri iilerin byyen aleplerini inernelerine imkan salayan bir d
man ... Sadece ii snfnn ayaklanmaianna kar sermayenin eline silah
vermek amacyla 1 830'dan beri yaplan icalarn bir tarihini yazmak mm
kndr. (447)

Demek ki kapitalistler snf mcadelesi aralar sfatyla yeni tek

nolojileri bilinli olarak ina ederler. Bu teknolojiler emek sreci
iinde emein d isiplinini salamakla kalmaz, ayn zamanda cret
leri ve iilerin evkini dren bir igc fazlas yaratrlar.

M AKNELER VE BYK SANA Y

237

Marx teknolojinin yaratt isizlikten burada ilk defa bahseder.

Emek tasarrufu salayan yenilikler insanlar isiz brakmaktadr.
Nitekim son otuz ylda gl teknolojik deiimler ve retkenlikte
ki mucizevi artlar isizlik ve i gvencesizlii yaratarak siyasal
adan emei bertaraf etmeyi ok kolaylatrmtr. ABD ii snf
nn sorunlar iin taeronlatrmay ve Meksika ve in'deki ucuz
emei sulama ynnde bir eilim vardr, ancak aratrmalar gs
termitir ki i kayplarnn yaklak te ikisi teknolojik deiimden
kaynaklanmtr. 1 969'da Bahimore'a gittiimde Bethlehem elik
yirmi be binden fazla ii altryordu, ama yirmi yl sonra be
binden az iiyle yaklak olarak ayn dzeyde elik retebiliyordu.
"Emek arac, iiyi yere serer" (444) .
Teknolojilerin snf mcadelesinde silah olarak kullanld id
diasn kantlamak zor deildir. kinci mparatorluk Parisi'nde al
an bir sanayicinin, bir takm tezgah icat snn anlarn okuduu
mu hatrlyorum. Yeniliin sebebini yle sralamt: birincisi,
metann fiyatn drmek ve rekabetteki konumu glendirmek;
ikincisi, etkinlii artrp israf ortadan kaldrmak; ncs, emee
haddini bildirmek. Luddite'lerden beri teknolojik biimler zerin
den yryen snf mcadelesi kapitalizmin sonu gelmez bir zellii
olmutur.
"Telafi Teorisi" balkl 6. Kesim teknolojik deiimler netice
sinde sermaye ile emek arasnda meydana gelen i likilerin btn
ne bakar. Kapitalistler daha az emeki istihdam ederek deiken
sermayeden tasarruf edebiliyorlarsa, tasarruf ettikleri sermayeyle
ne yaparlar? Faal iyetlerini geniletirlerse, fazlalk haline gelen i
gcnn bir ksm yeniden emilecektir. B urjuva iktisatlar bu te
mele dayanarak, bir btn olarak bakldnda makinelerin isizlik
yaralmadn kantlamak amacyla bir tel afi teorisi gelitirm iler
dir. Marx ksmi bir telafi olduunu reddetmez, ama zaten problem
isizliin ne kadarnn telafi edildiidir. Fazlalk haline getirdiiniz
emekilerin yzde I O'unu ya da 20'sini geri istihdam edebilirsiniz.
Tamamnn yeniden emilmesini otomatikman gerektirecek bir se
bep yoktur. "Makine, kullanlmaya balad sanayi kol larnda zo
runlu olarak iileri ilerinden" alacaktr, ama "teki sanayi kolla
rndaki ii saysnda bir arta yol aabil ir. Bununla birlikte, bu et
kinin, telafi teorisi denilen eyle hibir ilikisi yoktur" (454). ile-

238

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

rin ou eninde sonunda yeniden istihdam edilse bile, ciddi bir ge

i sorunu yaanacaktr. "Belli bir sanayi kolunda alan iinin bir
ksm, makine tarafndan azat edilir edilmez, yedek insanlar da"
yani hep var olan yedek ordu- "yeni i kanallarna yneitilir ve di
er kollar tarafndan emilirler; bu arada makinenin ilk kurbanlar
nn" -iten atlm olanlarn- "byk ksm, bu gei dneminde
alk ve sefalet iinde krlrlar" (452). Ayrca bir de uyarianma so
runlar vardr: elik iileri bir gnde bilgisayar programcilar ola
mazlar.
Makine tek bana alndnda alma saatlerini ksaltt halde, ser
mayenin hizmetine girdii zaman uzatmakta ve yine kendi bana alma
y hafifletii halde, sermaye tarafndan kullanld zaman iin younlu
unu artrmaktadr; makine kendi bana insann doal gler zerindeki
zaferi olduu halde, sermayenin elinde insanlar bu glerin klesi haline
getirmektedir; kendi bana, reticilerin servetini artrd halde, sermaye
nin elinde onlar sefi lletirmektedir - ite bu yzden burjuva iktisatlar
makineleri kendi balarna dnerek, btn bu aikar elikiterin gnde
lik gerekliin yalnzca bir grnmnden ibare olduunu ve aslnda fi
ilen olsun, teorik anlamda olsun kendi balarna bir varla sahip olmadk
larn rahatlkla ne srebiliyorlar. ( 453)

Bu yzden makine daima kapitalist kullanmyla ilikisi iinde g

rlmelidir. Ayrca makinenin kapitalist kullanmlarn n ou du
rumda amanszca ve gereksiz d zeyde baskc olduuna da phe
yoktur. Fakat makine "kendi iinde", "insann doa zerindeki za
feri" saylrsa, ayrca "kendi iinde" potansiyel olarak erdemli im
kanlarla donanm grnrse (rnein emek yknn hafifletilme
si ve maddi refahn artrlmas), o zaman kapitalist teknolojinin
"kendi i inde" devrimci dnm yle dursun, byk bir uyarlama
bile gerekneden alternatif toplumsal organizasyon biimlerine te
mel oluturabilecei gibi pheli bir nermeye geri dneriz. Feoda
lizmden kapitalizme geite ve kapitalizmden de sosyalizm ya da
komnizme geite organizasyonel biimlerin, teknoloji lerin ve ma
kinelerin konumsall sorunu bir kez daha gndeme gelmektedir.
Bu blmde karmza kan, zerinde uzun ve youn biimde d
nmeyi gerektiren byk soru budur.
Makinelerin devreye girmesi takm tezgahlar sektrnde istih
dam artrd iin de bir telafi sz konusu olur. Ama unutmayn,

MAKiNELER VE BYK SANAY

239

"emek aralar, makine, kmr, vb. zerinde harcanan yeni emein,

makinenin kullanlmasyla yerlerinden edilen emekten az olmas
zorunludur" (454). O zaman hammadde karma sektrnde istih
dam artrma olana vardr. Ama pamuk konusunda bunun anlam
ne yazk ki cretli istihdam n artmasndan ziyade ABD'nin gneyin
de kle emeinin artmas ve younlamas olmutur. Fakat tm bu
telafi olanaklar tkahysa, kapitalistlerin fazladan sermayeyi ne ya
paca eklindeki ilk soru kyor karmza. Kapitalistler bu faz
lal, bireysel olarak ya da snf olarak, emekgcnn deeri d
tnde ve istihdam ettikleri emekilerin says azaldnda kaza
nrlar.
B u rada bulank biimde de olsa bir problem gndeme geliyor:
Burjuvalar tm bu artk sermayeyle ne yapacak? Devasa ve temel
nitelikte bir sorundur bu. Ben buna sermaye artk sourma proble
mi diyorum. Kapitalistler gnn sonunda ister istemez daha fazla
eye, arta sahiptir. Ondan sonra bu art ertesi gn ne yapacakla
r problemi ortaya kar. Eer bu artkla bir ey yapamazlarsa ba
lar dertte demektir. Kapita l in sonraki kitaplarnda ele alnan mer
kezi problem budur. Marx burada tam bir analiz yapmasa da baz fi
kirler ortaya atar. "Makinelerin dourduu i l k sonu. artk deer ile,
artk deerin iinde yer ald rnlerin ktlesini artrmakt. Kapi
talistler ile, kendilerine bal olanlarn tkettikleri maddeler bolla
t iin, toplumun bu katnda da bir byme olur" (456). Bylece
"lks eya retimi artar" ve d ticaretin art yoluyla artk rn pi
yasas geniletilebilir.
'

i saysndaki greli d ile birlike, retim ve geim aralarndaki

art, kanallar, doklar, tneller, kprler, vb. gibi, meyvelerini ancak uzak
gelecekte verecek olan ilerin yaplmasnda emek talebinin artmasna yol
aar. (457)

Yllar boyunca bir kazan getirmeyecek olan uzun vadeli fiziksel

altyaplara yatrmlar artn sourulmasna vesile olabilir. Bu tr
den ifadeler beni , The Limits to Capital de (Sermayeye Sn rlar)
corafi genilemenin ve uzun vadeli yatrmlarn (zellikle de mi
mari evrelerin) kapitalizmin istikrarndaki hayati roln teorile
tirmeye gtrmt.
Buna ilaveten,
'

240

MARX'IN KAPi TAL'i iiN KILAVUZ

byk lekli sanayinin retkenliindeki olaanst art, dier btn re

tim alanlarnda emekgcnn daha geni ve youn bir ekilde smrlme
siyle el ele vererek, ii snfnn gitgide daha byk bir kesiminin retken
olmayan bir biimde altrlmasna yol aar. Bylece eski dnemlerin ev
ii yapan klelerinin imdi bir hizmetliler snf olarak, erkek hizmetliler,
kadn hizmetliler, uaklar, vb. adlar altnda tekrar ortaya kmas mmkn
hale gelmi olur.

Bu retken olmayan insanlar arasna unlar dahil ediyordu:

almak iin yalar ok kk olanlar ile yallar; retken olmayan btn
kadnlar, genler ve ocuklar; devlet memurlar ile rahipler, hukukular,
askerler, vb. gibi "ideolojik" snflar. . . bakalarnn emeini ran, faiz, vb.
ekil lerde smrerek almadan geineni er.. ( 457 -S)
.

Btn bu nfusun artktan geinmesi gereklidir. Marx. ingiltere ve

Galler'deki 86 nfus saym rakamlarn verir: "Tekstil fabrikala
r ile metal sanayisinde alanlar birlikte alnd zaman ise .039.
605 kii ediyor"; madenierde alanlar 565.83 5 kii iken hizmet
sektrnde alanlarn (ya da "modem ev kleleri" olanlarn) say
s .208.648 ediyor (458). imalanan hizmet sektrne kkten kay
mann son yarm yzylda olduunu dnme eilimindeyiz, ama
bu rakamlar hizmet sektrnn hi de yeni olmadn gsteriyor.
Aradaki byk fark Marx. dnemindeki hizmetkar snfnn byk
lde kapitalist temellere gre organize olmam olmasyd (hiz
metkarl ardan ou alt yerde yayordu). zerinde "M anikr",
"Temizlik i". "Kuafr" gibi tabelalar olan dkkanlar yoktu . Ama bu
istihdam biimindeki insanlarn says hep fazlayd ve ou durum
da iktisat analizlerinde (Marx.'n analizi dahil) ihmal edilmiti. Hal
buki ii s nf iinde klasik anlamda fabrika alanlarnn, maden
cilerin, vb. saysndan fazlaydlar.
" iilerin Fabrika Sistemi Tarafndan itilmeleri ve ekilmeleri"
bal kl 7. Kesim, snai evrimierin ykseli ve azaliarna tekabl
eden zamansal istihdam ritmi zerinde durur. Karlar, der Marx., "h
z gitgide artan bir sermaye birikiminin kayna olmakla kalmazlar,
devaml olarak yaratlan ve yeni yatrm alanlar arayan ek toplum
sal sermayenin byk bir ksmn en uygun retim alanlarna eker
ler".Ama artk sermaye bu yeni gzde alanlara akarken, "hammadde
ve srm pazarlar bulunmas" (462) gibi engellerle karlar. Yeni

MA KNELER VE BYK SANA Y

24 1

hammadeler nereden alnacak, artk rn kime satlacak? leride g

receimiz gibi bu sorular son derece nemlidir. Bu nlara "Dnce
ler ve ngrler" balkl son blmde geri dneceiz.
Marx'n burada derhal verdii cevap udur: Hindistan! Gidip
H indistan'n yerel sektrlerini tahrip eder ve bu byk nfusu kendi
nize pazar haline getirir, ayn zamanda da kendi piyasanz iin Hin
distan' bir hammadde reticisine dntrrsnz. Yani emperya
list ve smrgeci uygulamalara bavurur, corafi gelime peine d
ersiniz. Bylece sorun, benim tercih ettiim ekilde sylerse k, me
kansal bir zme ular. Neticede,
yeni ve uluslararas bir iblm, balca sanayi lkelerinin gereksinmele
rine uyan bir iblm ortaya karr ve yeryznn bir blmn, temel
olarak sanayi alan olan teki blmne hammadde salayan tarmsal re
tim alan haline getirir. (462-3)

imdi, btn bunlar henz Marx'n teorik aygtnn kapsam dn

da kalmaktadr. Ama bu blmde unu ak seik gryoruz ki ka
pitalist retim tarznda artk sermayeyi kullanma problemini cora
fi ve zamansal yer deitirmeler yoluyla zmek toplumsal olarak
zorunludur.
Sanayi evriminin ykselme ve alalmalar kapitalizmin bir
zelliid ir.
Fabrika sisteminin sahip olduu, sramalarla genilemesini salayan
muazzam g ve dnya pazarna bamll zorunlu olarak yle bir dn
gye yol aar: nce hummal bir retim ve bunu takiben pazarda mal fazla
s, sonra pazarlarn daralmas ve bylece retimin felce uramas . Modem
sanayinin yaam, birbirini izleyen l m l faaliyet, zenginlik ve gnen, a
r retim, kriz ve duraklama dnemlerinin birbirini izlemesi halini alr. Ma
kinenin, alma yaam ve dolaysyla iinin var olma koullarnda yarat
t bu gvensizlik ve kararszlk, snai evrimin bu dnemsel deimeleri
nedeniyle normal karlana n eyler haline gel ir. Zenginlik dnemleri dn
da, kapitalistler arasnda, pazarlarn paylalmas iin ok iddetli bir m
cadele olur. Bu pay, rnn ucuzluuyla doru oran ldr. Emekgcnn
yerini almak zere daha gelimi makinelerin kullanlmas ve yeni retim
yntemlerinin uygulanmas konusundaki bu mcadelenin dourduu reka
been farkl olarak, her snai evrimde, metalar ucuziarnak amacyla c
retleri zorla emekgcnn deerinin altna drme abalarnn ortaya k
t bir dneme gelinir. ( 1 63-4)

242

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

Ekonomideki evrimsel hareketlerin bu genel tarifi teorik olarak

desteklenmemi, bu tr hareketleri reten mekanizmalar aratrl
mamtr. Marx adeta kendi dnemindeki i ngiliz ekonomisinin b
yme ve gerileme evrimlerinin ematik tasvirinden teori alanna
gemektedir. Bu pasajdan sonra ngiliz pamuklu sanayisindeki b
yme ve gerileme evrimlerinin bir tarihi anlatlr ki grnd ka
daryla esasen tarihsel iddiasn kantlamaktan te bir amac da yok
tur. Hikayeyi yle zetler:
Bu duruma gre, 1 770 ile 1 8 1 5 yllar arasnda ngiliz pamuklu sana
yisinin 45 yl iinde yalnzca 5 yllk kriz ve duraklama olduunu ve bu
nun da tekel dnemine rastladn gryoruz. 1 8 1 5 ile 1 863 arasndaki 48
yllk ikinci dnemde ise 28 yllk depresyon ve durgunlua karlk, yalnz
ca 20 yllk canlanma ve gnen dnemi var. 1 8 1 5 ile 1 830 yllar arasn
da, Kta Avrupas ve ABD ile rekabet balamtr. 1 833 'ten sonra Asya pa
zarlarnn genilemesi " insan soyunun yok edilmesi"yle gerekletirilmi
tir. (469-70)

" nsann yok edilmesi" derken ngil izlerin zor kullanarak H indis
tan'da afyon yetitirip in'e satmas ve karlnda ngiliz mallar
n satn almakta kullanlacak in gmn almasn kastettiini
bir dipnotta akla kavuturur.
Marx, " B yk Sanayinin Manfaktrde, El Zanaatlarnda ve Ev
Sanayisinde Yol At Devrim" balkl 8. Kesim'de, fark l emek
sistemleri birbiriyle rekabete girdiinde neler olduunu inceler. Bu
kesim baz merak uyandrc sorular gndeme getirmitir. Marx'n
dneminde ev emei sistemleri, el zanaatlar sistemleri, manfaktr
sistemleri ve fabrika sistemleri ayn anda varlklarn srdryorlar
d ve kimi zaman ayn blgede bulunuyorlard. Bu sistemler birbi
riyle rekabete girdiinde birtakm uyarianmaiar yayor, kimi za
man yeni melez biimler retiyorlard; ama genel olarak tm sek
trlerde alma koullar tmden tahamml edilmez hale gelme
diyse bile kesinlikle ciddi oranda arlayordu. rnein el zanaat
karlar dokuma tezgahlaryla rekabet edebilmek iin be kat daha s
k almak zorunda kal yorlard . Ama grne baklrsa Marx fab
rika sisteminin eninde sonunda hakim olacana inanyordu. "Gr
ne baklrsa," diyorum, nk bunu ak ak sylemez. Ama te
leolojik bir ilerlemenin pek ok ipucu bulunabilir. Buna gre kapi-

MA KNELER VE BYK SANAY

243

talizm zorunlu olarak ve giderek daha hzl fabrika temelli bir siste
me doru gitmektedir. Tmden insanlk ( smr biimleri r
gtleyerek ayakta kalan daha eski ve melez alma si stemleri (Marx
fabrika denetmenlerinin yardmyla bunlar arpc bir biimde an
latr) hibir ekilde ayakta kalamazd. Eer syledii buysa, o halde
itiraz etmek i in sebeplerimiz var demektir.
Ben Marx' muhtemelen kendi dnce izgisi hilafna baka bir
ekilde okumay tercih ediyorum. Kapitalistlerin alma sistemi
seeneklerini koruma eiliminde olduunu ne sryorum. Fabrika
sistemiyle yeterince kar edemezlerse. ev ii sistemine geri dnme
seenekleri ak kalsn isteyeceklerdir. Bunda da tutunamazlarsa bir
nevi yar-manfaktr sistemini deneyeceklerdir. Yani Marx'n bu
blmde anlatt koullar zamana zg ve geici saymak yerine,
kapitalist retim tarznn kalc zellikleri (seenekleri) olarak oku
ma y tercih ediyorum. Bu sistemde fark l alma sistemleri arasn
daki rekabet sermayenin artk deere el koyma mcadelesinde
emee kar kullanaca bir silah haline gelmektedir. alma sis
temleri arasndaki rekabetin ykc sonularna dair Marx'n anlat
tklarn bu ekilde kullanmak, bugn dnyamzda tam olarak neler
olup bittiini anlamak iin daha iyi bir yol sunmaktadr. Merdive
nalt atlyeler ve aile emei sistemlerinin hayata dnmesi, putting
out sistemlerinin, taeronlatrma sistemlerinin, vb. geri dn son
krk ylda kresel neoliberal kapitalizmin ayrlmaz zelliklerinden
olmutur. Fabrika sistemi daima sermayeye avantaj salamamtr
ve Marx bunun sebebine dair baz salam igrler sunmaktadr.
B yk bir fabrikada bir araya gelen iiler ortak karlarnn fark
na fazlasyla vararak gl bir kolektif kuvvet haline gelme potan
siyeli tarlar. Gney Kore'de 1 960'lardan sonra gerekleen sana
yileme byk lekli bir fabrika emei sistemi retmi ve bunun
sonularndan biri de 1 997-98 krizinde disipline edilene kadar siya
seten etkili bir g haline gelen kuvvetli bir sendika hareketinin
domas olmutur. Hong Kong'daki al ma si stemi merdivenalt.
aile emei ve taeronlatrma yaplarna dayanyordu ve orada sen
dikal hareketin pek fazl a mesafe kaydetmesi mmkn olmad. El
bette devreye eit eit baka faktrler de girer; ama sylemeye
ahtm ey, sermaye asndan snf mcadelesinin d inamikleri
dahilinde alma sistemi seeneklerinin bulunduudur.

244

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

Dolaysyla Kapital'in bu kesimlerini, emek sreci ve alma

sistemi seenekleriyle donanm kapitalistlerin bu seenekleri artk
deer retimi konusundaki snf mcadelesinde silah olarak nasl
kullanabileceine dair bir ibret yks olarak okumann son derece
deerli olduunu dnyorum. Fabrika iileri merdivenalt atl
yeler ile rekabete sokularak disipline edilir ya da tersi yaplr. al
ma sistemleri arasndaki rekabetin artmas. ii snf iin 1 960'1ar
ve 1 970'lere nazaran son dnemde ileri ok daha ktletirmitir.
O zamanki kapitalist dnyann pek ok kesiminde byk fabrika
sistemleri vard ve gl emek rgtlenmeleri belli bir siyasal n
fuz ve siyasal gle toplumsal hareketleri destekliyordu. O zaman
lar fabrika sisteminin gerekten de dierlerini ortadan kaldraca
ve bundan kaynaklanacak siyasal koullarn sosyalizmi getirecei
ni dnmek hi tuhaf gelmiyordu. 1 960'larda Kapital'i okuyanla
rn ou byle bir teleolojik yorumu kabul edebilecek durumdayd.
O halde Marx'n izahn daha ayrntl inceleyelim. i lk olarak,
bir alma sisteminin bir dierinin yerini almasn tasvir eden "El
Zanaatlar ile blmne Dayanan E lbirliinin Ortadan Kalkmas"
balkl alt kesimi okuyoruz. kinci olarak, manfaktr ve ev sana
yisi zerindeki etkiler mercek altna yatrl yor. B u radaki temann
ykm deil uyarianma olduunu gryoruz.
Makineli relimin ilkesi, yani retim srecinin onu oluuran al aa
malara blnmesi. ve ortaya kan sorunlarn mekani k, kimya ve dier b
tn doa bilimlerinin yardmyla zmlenmesi eklindeki ilke imdi artk
her yerde belirleyici bir rol oynuyor du. ( 472)

Bir baka deyile, makine teknolojileriyle ilikili zihinsel kavray

lar eski sistemlerin reorganizasyonuna nfuz etmitir. B ilim ve tek
noloj i ancak 1 9. yzylda sanayiyle kaynamaya balam ve emek
srelerinin bilimsel olarak evretere ayr lmasn, rutinletirilmesini
ve mekanikletirilmesini gerektirmiti. Ama bu durum bilimsel yn
temin tm alma sistemlerine (el zanaatlar dahil) uygulanabilme
si iin dnyay anlama biimimizde zihinsel bir devrim yaplmas
anlamna geliyordu. Eski dnce biimlerinin uzun zamandr ha
k im olduu manfaktr ve ev sanayisi sektrlerinde bu devrimin
otomatikman gereklemediinden emin olabiliriz. Fakat Marx'n
dantel retimiyle ilgili anlattklarn (4 77 -80) baz alrsak, bilimsel

MAKiNELER VE BYK SANAY

245

ve teknik ilke lere gre yeniden organize edilen sektrlerdeki sonu

lar korkuntu.
Ev sanayisinin imdi ald biim, aslnda "eski tarz ev sanayisi
ile ad benzerlii dnda ortak bir yan" barndnnaz. " Fabrikann,
manfaktrn ya da eya deposunun, bir d blm halini almtr."
Bylece sermaye "gzle grnmeyen iplerle" bir arada tuttuu "ba
ka bir" ii "ordusunu" harekete geirir. Marx 1 .000 ii istihdam
eden bir gmlek fabrikasn rnek verir. Ayn fabrikada " lkenin her
yanna dalm 9.000 kii de evlerinden almaktadr" . Bu emek
organizasyonu biimi bilhassa Asya'da yaygnln korumutur.
Tek bir rnek vermek gerekirse. Japon otomotiv sanayisi otomobil
paralar reten muazzam bir yerel taeron ana dayanmaktadr.
" Utanmazca smr" bu "modem" ev sanayisinin ayrlmaz bir par
asdr; bu durum ksmen "dank olduklar iin iilerdeki diren
me gc azaldndan ". ksmen de "iveren ile ii arasnda bir yn
soyguncu asalan yer almasndan" kaynaklanr (472-3).
Tm alma sistemlerinde ortak olan dnm ler, tek tek aldk
lar zelliklerde kannaklarlar. " retim aralarndaki devrimin
zorunlu bir sonucu olan sanayi yntemlerindeki devrim. karmakar
k gei biimleriyle sonuca ulat" (483). Fakat, ki Marx'n tele
olojik bir bak asn savunmaya en yaklat yer burasdr, "Ge
i biimlerindeki bu eitlilik, gene de gerek anlamyla fabrika
sistemine dnme eilimini gizleyememektedir" (484). Gelgele
lim bu bir yasa deil eilimdir ve Marx'n "eilim" szcn kul
land hemen her seferinde fiili sonular belirsizletiren kar ei
limleri de dndn grmek nemlidir.
Marx yle der: "Fabrika yasalarnn kadnlar, genleri ve o
cuklar altran btn sanayi koliarna uygulanmas . .. tabii bir e
kilde ve kend iliinden balayan bu sanayi devrimine. yapay olarak
yardmc olmutur" (485). Sadece byk iletmelerin kurallara uya
cak kaynaklar olduunu da ekler.
Ama Fabrika Yasalar bylece bir yandan manfaklr sisieminin fabri
ka sisiemine dnm iin gerekli maddi eleri yapay olarak olgunla
rrken, ayn zamanda, daha byk sennaye yarmlarn zorunlu hale geli
rerek, bir yandan da kk palranlarn gerilemesini ve sermayenin youn
lamasn hzlandryordu. (488)

246

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

Dolaysyla byk sermaye ou durumda her trl kuralllatrc

rejimin kat bir biimde uygulanmasn destekler. zellikle de k
k iletmelerin altndan kalkamayaca i gvenlii ve salk alan
larnda verilen bu destek meydann byk irketlere kalmas anla
mna gelmektedir. "Kuralllatrarak ele geirme" denen ey uzun
zaman nce kapitalizm tarihinin ayrlmaz bir paras olmutur. B
yk irketler kural hi atrma aygun ele geirerek rekabeti azaltmak
iin ku llanrlar. 1 960'1arn banda Mini Cooper'lar ngiltere'de ilk
piyasaya ktnda, A BD'deki kuralllatnna rejimi n farlarn u
ykseklikte olmas gerektii, oysa Mini Cooper'da u kadar alakta
kald iddiasyla lkeye giriini engelledi. Serbest ticaretin gerek
uygulamalar byle eyler ite!
Baz retim alanlarnn mevsimlik olmas, sermayenin uyarlan
mas gereken baka bir problemler kmesini gndeme getirir. Kapi
ta/'i ok ileri grl bir kitap saymarnn bir sebebi Marx'n kendi
dnemindeki kapitalizmde tespit ettii eilimlerin ounlukla g
nmzde de kolayca tespit edilebilmesidir. rnein kapitalizmde,
1 980'1erde Japonlarn yenilikleri neticesinde "stoksuz retim" sis
temleri olarak bi linen bir yap oluturma eilimi vard. Marx kendi
zamannda gerek mevsimlik, gerek yllk arz ve talep dalgalanma
larnn esnek tepki tarzlar gerektirdiine dikkat ekiyordu. Dne
minin bir yorumcusundan u alnty yapar:
"Demiryolu ebekesinin lke yzeyinde yaylmas, ksa sreli sipari
leri fazlasyla tevik etmektedir. imdi mteriler her on be gnde bir ya
da buna yakn srelerle Glasgow, Manchester ve Edinburgh'tan, bizim mal
verdiimiz toplanc maaza! ara geliyorlar, eskiden yaptklar gibi stoktaki
mallardan almak yerine, hemen yerine getirilmesini istedikleri kk sipa
riler veriyorlar. Yllar nce, gelecek mevsimin taleplerini karlamak iin
biz durgun zamanlarda da alabiliyorduk, ama imdi, o zaman ne olaca
n nceden kimse kestiremez." (489)

Ama bu esneklie u lamak iin yeterli ulam ve iletiim altyaps

na ulamak zorunluydu. "Bu gibi sipariler verme alkanl, de
miryollar ve telgrafn gelimesiyle artmtr" (489).
" Fabrika Yasalarnn Salk ve Eitim ile lgili Maddeleri" ba
l k l 9. Kesim nmze baka bir ilgin elikiler kmesi kart
maktadr. "Top lumun," der Marx,

MAKiNELER VE BYK SANAY

247

kendi kendine gelip ekillenen retim biimine kar ilk bilinli ve yntem
li tepkisi olan fabrika yasalar, grdmz gibi, tpk pamuk iplii, otomat
ve elektrikli telgraf gibi byk lekli sanayilerin zorunlu bir rndr.
(49 1 )

Yasalar i saatlerini dzenlemekle kalmyor du, ayn zamanda pek

ok sanayicinin bara ara direndii balklar olan salk ve ei
tim konusunda da bir eyler sylyordu. Gelgelelim,
Robert Owen'in ayrntlaryla gsterdii gibi, gelecekteki eitimin tohumu,
fabrika sistemi iinde mevcuttur; bu tr bir eitimle, belli bir yan zerin
deki her ocuk, retici ii renim ve jimnastik ile bir arada yrtecek ve
bu yalnzca retimdeki etkinliin artrlmasnda bir yntem olarak deil,
tam anlamyla gelimi bir insan yetitirilmesindetek yntem olarak uygu
lanacaktr. (494)

insan onurunun ayaklar altna alnmas ve emekinin tm yetilerine

sermayenin el koyma gibi hikayelerle dolu bir blmde niin ani
den "tam anlamyla gelimi insanlar" dan bahsetmeye baladk? Bi
reysel kapitalistin salk ve eitim salanmasna direnii kapitalist
snfperspektifinden akld olabilir mi? "Byk sanayi, grm ol
duumuz gibi, sahip old uu teknik aralarla, manfaktrdeki ib
lmn ortadan kaldrm" ve " i iyi makinenin canl bir paras ha
line dntrerek... ayn iblmn daha da byk boyutlarla" ye
niden retiyor (495). B unun etkileri zellikle ocuklar zerinde kor
kun olmutur. Btn bunlarn ortasnda baz pozitif iaretler de
vardr.
On sekizinci yzyla gelinceye kadar, baz zanaatlar "sr" (mysreres) sa
ylyordu; bunlarn srlar mesleki ve pratik deneyim ile bu mertebeye eri
mi olanlar dnda hi kimseye ak deildi. Byk lekli sanayi, kendi
toplumsal retim srecini insandan gizleyen, kendiliinden blnm e
itli retim kollarn yalnzdarlkllara, yabanclara deil, iin iinde olan
lara bile muamma haline gelen rty yrtp atmtr.

Modem teknoloji bilimi dnyaya dair zihinsel kavraylarmzda

gerek bir devrim gerektiriyordu. "Sanayi srecinin, eitli, gr
nte birbirleriyle ilikisiz ve katlam biimleri, imdi artk. bel
li yararl etkilerin elde edilmesi iin doa biliminin bilinli ve sis
temli uygulamalar halini alm lardr." (497)
Sonuta kelimenin her anlamyla bir sanayi devrimi yaanmtr.

248

MARX'IN KAPiTAL ' N KILAVUZ

Modem sanayi, mevcut retim srecini hibir zaman son ve deimez

bir biim o larak grmez ve yle ele almaz. Bu yzdendir ki teknik temeli
devrimcidir. oysa daha nceki retim tarzlarnn tm znde tutucuydu.
Makineler, kimyasal sreler ve dier yntemler yardmyla, sadece reti
min teknik temelini dntrmekle kalmaz, iilerin ilevlerini ve emek
srecindeki toplumsal birleimleri de dntrr. Bylece ayn zamanda,
toplumdaki iblmnde de devrim niteliinde deiimler yapmakta, b
yk miktarda sermaye ve ii ktlelerini durmakszn bir retim kolundan
dierine almaktadr. Bu nedenle byk lekli sanayi, doas gerei eme
in i trn deitirmesini, ilevlerde akcl, iide btn ynlerde ge
nel bir hareketlilii zorunlu klar. (497)

Bu zorunluluk byk bir eliki yaratr. Olumsuz ynyle byk sa

nayi "eski i blmn o katlam zellik ve ayrntlaryla yeniden
canlandrmtr" ve "iinin durumundaki her trl kararllk ve g
venlii yok etmi ... emek aralarn elinden alarak, gerekli geim
aralarndan da yoksun brakmtr". Bunun sonularn "emekg
cnn har vurup harman savrulmasnda ve toplumsal anarinin yol
at ykmlarda" grmek mmkndr (497-8). Ama te yandan
olumlu bir yn de vardr.
Byk lekli sanayi, tam da getirdii felaketler araclyla iinin i
trn deitirmesinin kabul grmesini, iilerin byle en fazla sayda
farkl ie yatkn hale gelmesini bir lm kalm sorunu haline getirmitir.
Emekteki deikenliin olanakll toplumsal retimin genel bir yasas ol
maldr ve mevcut ili kiler bunun pratikte kolayca hayata geirilebilmesi
ne imkan verecek ekilde dzenlenmelidir. Bu garabein, kapitalis snfn
deien artlan iin sefale halinde yedekle tutulan harcanabilir ii nfu
sunun yerini, eitli ilere yatkn, retimdeki herhangi bir deimeyi kar
lamaya hazr bir bireyin almas; tek bir zel lemi toplumsal ilevi yerine
getiren ksmen gelimi bireyin yerini ise yerine getirdii eitli toplumsal
grevleri, kendi doal ve sonradan kazanlm yeteneklerine serbese uy
gulama alan salayan bir ey olarak benimseyen tam anlamyla gelimi
bir bireyin almas zorunludur. (498)

Kapitalizm emein akllna ve uyarlanabil irliine, birden fazla

ii yerine getirebilecek ve koullarn deimesine esnek bir biim
de yant verebilecek eitilmi ve fiziken salam bir emekgcne ih
tiya duyar. Burada derin bir eliki vardr: Sermaye bir taraftan ka
litesiz, beyinsiz emek ister, kendi sylediklerini emekinin eitil
mi bir goril gibi sorgulamadan yapmasn ister, ama ayn zamanda

MA KNELER VE BYK SANAY

249

da esnek, uyum salayabilen ve eitimli emek ister. zellikle de re

kabetin zorlayc yasalarnn hkm altnda ve bireysel karlarn
savunmaktan baka bir ey dnemeyen kapitalistler harekete
gemekte glk ekerken, bu eliki "devrimci bir oluuma" yol
amadan nasl zlecek?
Fabrika Yasalar'na eklenen eitimle ilgili maddeler kolektif bir
snf cevab oluturmaktadr. B ilhassa tek tek kapitalistlerin direni
i yznden byle maddeler her zaman uygulanmyordu, der Marx.
Yine de, daha nce belirttiimiz gibi. kapitalistlerin ve toprak sa
hiplerinin ynetimindeki bir devlette bu maddelerin zorunlu grl
m olmas manidardr. i sn f iin "hem pratik, hem teorik tek
nik eitimin, ii sn f okullarnda layk olduklar yeri alacaklarn"
gsterir. Yine,
Eski tip iblmnn ortadan kalkmasyla sonulanacak byle devrim
ci bir oluumun, kapitalist retim biimiyle ve iinin bu biime karlk
gelen ekonomik durumuyla taban tabana zt olduuna hi kuku yoktur.

O halde dikkat ede lim: "Belli bir tarihsel retim biiminin iinde
yatan uzlamaz elikilerin" ortaya kmas, "bu retim biiminin
zlp datlarak yerine bir yenisinin kurulmasn salayan tek
yoldur" ( 499).
gcnn yeniden retiminde gerekleen dnmleri anla
mak iin bu temel elikinin geliimi ok nemlidir. Byk sanayi
"geleneksel ailenin dayandt ekonomik temeller ile, buna bal bu
lu nan aile emeini" ykmakta byk rol oynamttr. Ayrca "btn
geleneksel aile balarn da" gevetmi. ebeveynler ile ocuklar
arasndaki ilik ilerde devrim yapmt. takm sisteminin dourduu
aile reisi gcnn ktye kullanlmasn snrlamttr. "Ana baba
otoritesinin ekonomik temelini ykan kapitalist smr tarz. bunun
kul lanlmasmt, bir gcn ktye kullamlmas eklinde yozlatr
mttr" (499-500). Fakat,
eski aile balarnn kapitalis sistem altnda urad zlme ne kadar kor
kun ve iren olursa olsun, byk lekli sanayi kadnlara, genlere ve
her iki cinsiyetten ocuklara ev alannn dnda, toplumsal olarak organi
ze olmu retim srelerinde nemli bir rol vermekle, ailenin ve cinsiye
ler arasndaki il ikilerin daha st bir biimi iin yeni bir ekonomik temel
yaratr. (500)

250

MARX'IN KAPiTAL' iN KILAVUZ

Ayrca Marx'a gre u ak bir gerektir k i.

her i ki cinsiyenen ve her yatan bireylerden oluan bir kolektif alma gru
bu, uygun koullarda, zorunlu bir ekilde insan geliimi iin bir kaynak ha
lini alacaktr, her ne kadar imdi kendiliinden ortaya kan, kaba saba, ve
kapitalist biimi altnda sistem tam aksi ynde ilerlese de. (500)

Emei akkanlatrma, esnekletirme ve uyarlanabilir hale getirme

aray hem aileyi hem de cinsiyetler arasndaki ilikileri devrimci
biimde deitirir! Bu tr basnlar gnmzde de mevcuttur ve
Marx'n burada tespit ettii elikinin olumsuz yn her an her yer
de v arln srdrmektedir. Bunun kapitalizmin barndaki geici
deil kalc bir eliki olduunu syleyebi liriz.
O halde olumsuz imgelerle dolu bu uzu n blmn sonunda ani
den ii snfnn eitiminin ve yeniden retiminin koullarnda
(devletin yardmyla salanan) kkten bir deiimin olumlu ve dev
rimci potansiyelleriyle karlayoruz. Sermaye emein akkanl
na ihtiya duyduu iin emekileri eitmek ve eski ataerkil kat
yaplar paralamak zorundadr. Bu fikirler Marx'n metninde enine
boyuna gelitirilmemitir. Ama bunlar aniatsna eklerneyi nemli
bulmas ilgintir. Tpk ign siyasetinin sermayeyi kendi z ykm
eilimlerinden korumak iin retilmesinde olduu gibi, buradaki
siyaset de tm kapitalist sistemi ykacak ii snf siyasetinin ekir
deini barndrr.
Bylece Marx, Fabrika Yasalar'nn uzun ve ayrnt l bir yoru
munun ardndan sonuca ulaarak bir kez daha teleolojik formlas
yona yaklar:
Fabrikalarla ilgili yasal dzenlemelerin, ii snfnn kafasn ve bede
nini korumak amacyla btn ikollarna y aylmas ve uygulanmas ka
nlmaz hale gelirken, dier yandan daha nce de deindiimiz gibi, bu ge
lime, saysz kk sanayinin byk lekte yrtlen birka birleik sa
nayiye dnmesini hzlandnnakta ve bylece sennayenin younlamas
n ve fabrika sisteminin tam egemenliini hzlandnnaktadr. Bu durum,
ksmen sermayenin egemenliini arkalarnda saklayarak perdeleyen eski
veya gei ekillerini ortadan r<aldnnakta ve bunlarn yerine sennayenin
dorudan ve ak egemenliini koymaktadr. Ama bylece, bu egemenlie
kar direnileri de genelletinnitir. Ayrca her bir iyerinde birlii, dze
ni, intizam ve tasarrufu zorunlu hale getirirken, bir yandan da ignnn
snriandnimas ve dzenlenmesinin sonucu olarak teknik gelimelerin ka-

M AKNELER VE BYK SANA Y

251

1.and byk hz, kapitalist retimin yol at anari ve ykmlar artr

m, i younluunu ve makinenin iiyle olan rekabetini iddelendinni
ir. Kk lekli ve yerel sanayileri ortadan kaldrmakla, "artk nfus"un
son snan da ykm oluyor ve yan sra, tm toplumsal mekanizmann
geriye kalan tek emniyet supabn da yok ediyordu. retim srecinin mad
di koullarn ve toplumsal birleimini olgunlatrmakla, srecin kapitalis
biimine zg eliki ve kartlklar da olgunlatryor ve bylece, yeni bir
toplumun kurulmas iin gerekli elerin yan sra, eski toplumu ykacak
kuvvetleri de salam oluyordu. (5 1 4-5)

" Byk Sanayi ve Tarm" balkl 1 0. Kesim " insann doayla ili
k isi"ni tekrar tabloya sokar ve adeta filmde minik ama nemli bir
role km bir karakter gibi, genel argmanda grnmesini salar.
" Byk sanayi, tarm alannda," der Marx, "dier alanlardan daha
fazla devrimci etki yapmaktadr." B unun sebeplerinden biri "eski
toplumun kalesi olan kyly yok ederek, yerine cretli i iyi" koy
masdr. Bylece krda da snf atmas yaratl r. Aklc bilimsel il
kelerin tarma uzanmas ayn anda hem tarm ile imalat arasndaki
ilikileri devrimciletirir hem de tarm ile sanayi arasnda "daha st
dzeydeki bir sentezin maddi koullarn yaratr". Ama olumlu po
tansiyel tayan bu sonucun bir bedeli vardr:
nsan ile yeryz arasndaki metabolik etkileimi bozar. yani topran
temel oluturucu eleri olan ve insann yiyecek ve giyecek olarak tketti
i elerin topraa tekrar dnn engelleyerek topran verimliliinin
sreklilii iin gerekli koullar bozmu olur. (5 1 6)

Kentlemenin artmas bu problemi derinletirir. "Kapitalist tarm

daki her gelime," der Marx,
yalnz emekiyi soyma sanatnda deil, topra soyma sanatnda da bir
ilerlemedir; belli bir zaman iin topran verimliliinin armasndaki her
ilerleme, ayn zamanda bu sonsuz verimlilik kaynann mahvedilmesi y
nnde yaplm bir ilerlemedir. Bir lkenin, rnein ABD'nin, kalknmas
na byk lekli sanayi ile balanmas lsnde bu tahrip srecinin hz
da artar. Kapitalis retim, teknikleri ve retimin toplumsal srecindeki bir
leimierin derecesini gelitirir ama ayn zamanda btn zenginliin oriji
nal kaynaklarn, topra ve iiyi kurutarak yapar bunu. (5 1 7-8)

Zihinsel kavrayl ardaki ve toplumsal iliki lerdeki devrimler olum

lu imkanlar yaratsa bile, teknoloji, doa, retim ve hayatn yeniden
retimi arasndaki i likiler olumsuz bir yola girmitir. Marx'n sa-

252

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

vunduu, retim srelerinin sr (mysteres) olduu bir topluma dn

mek deildir. Bilim ve teknot oji uygulamalarnn ilerici sonular
douracana inand aktr. Ama bu blmdeki en byk prob
lem, bu ilerleme imkanlarnn tam olarak nerede yatt ve sosyalist
bir retim tarz yaratmak iin nasl seferber edilebileceidir. Marx
bu problemi zmez, ama ortaya koyar ve bizi zerinde dnmeye
zorlar. Teknolojik ve organizasyonel deiimler kurtarc deildir;
doayla ilikimi zin, retim srelerinin, toplumsal ilikilerin, dn
yaya dair zihinsel kavraylarn ve gndelik hayatn yeniden reti
minin ortak evriminin derinlerine gmldr. Bu "anlarn" hepsi bu
blmde bir araya getirilmi, bazlar dierlerinden daha fazla ne
kmtr. Bu blm bahsettiimiz iliki lere dair dnceler ieren
bir makale olarak okunabilir. Fakat burada ortaya kan yntem an
l ay, Marx'n argmann Marx'n kendi erevesi iinde sorgula
mamza imkan verir.

DOKUZUNCU BLM

Mutlak ve Greli Artk Deerden

Sermaye Birikimine

Greli ve mutlak artk deer elde etmenin eitli yollarna nceki

blmlerde epeyce deini Idi. Marx bu trden bir kavramsal alal
lanma kuraca zaman, ikilii muhakkak tekrar birlik haline getirir:
Sonuta tek bir artk deer vardr ve iki biimi birbirini koullar. Ye
terli leknolojik ve organizasyonel lemel olmadan mutlak ank deer
kazanmak imkanszdr. Dier taraftan, greli artk deer de mutlak
artk deere el konmasn salayan ign sresi yoksa bir anlam la
mayacaklr. Aradaki fark "artk deer orannda bir ykselmenin
sz konusu olduu durumlarda. . . kendisini belli eden" (522) kapila
list stratejiyle ilgilidir sadece. Marx bir sentez noktasna ilerlerken
sklkla yapt gibi hem zaten sunulmu malzemenin alln izer,
hem de onu farkl bir gr noktasna tayarak kapitalizm arazisini
yeni bir ekilde grmeyi mmkn klar. 1 6. Blm'deki yeni pers
pektifler biraz fazla tartmal olduundan dikkatli bir okuma ge
rektirir.
i l k ol arak, nceki blmlerde birka kez bavurulmu olan ko
lektif emeki kavramn ele alalm. Artk deer artk bireysel bir s
mr ilikisi olarak grlmemekle, daha byk bir btnn paras
saylmaktadr: Emekiler elbirliiyle ve ayrnuda i blmnn e
itli paralarna yaylm halde kolektif olarak artk deeri relirler,
kapitalistler de bu artk deere el koyar. Bu kavramn zorluu ko
lektif emekinin nerede balayp nerede bittiini tanmlayamamak
tan kaynaklanr. En basit yol, rnein, fabrikay bir btn olarak g
rp iindeki herkesi kalmak, lemizlikileri, kapclar, depo mdr
lerini ve hana slajyerleri -bu iilerin ou fiili meta retiminde
dorudan rol almasalar da- kolektif emekinin paras saymak tr.

254

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

retken biimde almak iin artk nesneye el atmanz da gerekmez,

kolektif emekinin bir paras olmanz, onun al ilev lerinden birini yap
manz yeterlidir. (520)

Ama ok miktarda emek fabrika dnda harcanr ve son dnemde

ki eilim d kaynak kullanm ve taeronlatrma ynndedir, yle
ki taeronlar bile baka taeronlarla almaktadr. Peki ya reklam,
pazarlama ve tasarm ilevlerine, metalarn satlmasnda temel nite
likte olan ama her zaman deilse de genellikle dolaysz retim fa
aliyetlerinden ayr olan ticari hizmetlere ne diyeceiz? Yoksa ken
dimizi sadece fabrikadaki faaliyetlerle mi snrlayacaz? Kesin bir
tanma ulamak zordur ve grne baklrsa eksiksiz bir zm
yoktur - bu yzden de konu tartmaldr. Ama byle bir kavramn
yard m olmadan kapitalizmin dinamiklerine daha makro-teorik bir
yaklam gelitirmek g olacaktr. Bu yzden Marx ilerlemek ama
cyla, buraya kadarki analizin "retken emekiyi oluturan yeler
teker teker alndnda artk geerliini yitirmi" olsa da, "btny
le ele alndnda, kolektif emeki iin" doruluunu koruduunu
ne srer.
k inci hamle retken emein tanmndaki bu genilemenin tersi
ne kapsamn daraltmaktr: "Bir tek, kapitalist iin artk deer re
ten, bylece sermayenin kendisini geniletmesi iin alan emeki
retkendir. " Dier herkesi "retken olmayan" diye tarif etmek duy
gusal bir tepki dourma riski barndrr, nk geinmek iin ok
zor iler yapanlar bunu hakaret gibi alglayacaktr. Ama Marx 'n he
men belirttii gibi, kapitalizmde "retken emeki olmak bir talih de
il talihsizlik eseridir" (520). Marx'n "retken" mefhumu normatif
ya da evrensel deil, tarihsel olarak kapitalizme zg bir tanmdr.
Sermayenin gznde, artk deer retimine katlmayanlar retken
deildir. Bu yzden sosyalizmin grevi de "retkenlii" daha top
lumsal adan sorumluluk sahibi ve faydal bir ekilde yeniden ta
nmlamaktr.
Fakat kapitalizm balamnda dahi "retken"in tanm konusun
da meru itirazlar vardr. rnein feministler denmemi ev emei
sayesinde emekgcnn piyasa deerinin dtn ve bu yzden
de ev emeinin kapitalist iin artk deer rettiini uzun zamandr
iddia etmektedir. Marx bu meseleyi ele almaz, ama retkenliin g-

ARTIK DEGER VE BRK M

255

ya "doal temeli" sorununa deinir ve yapt analizde bu dier so

rulara nasl yaklaacamz konusunda baz ipular bulunur. ret
kenlik, diye kabul eder Marx. "doal koullar tarafndan ks tlana bi
lir" ya da daha avantaj l bir konuma yerletirilebilir, nk "topra
n verimlilii ile ikiimin elverililii ne kadar fazla olursa, retici
nin yaamas ve devam iin gerekli emek zaman da o kadar ksa
olur". Geri kalan her ey ayn kalmak artyla. "artk deer miktar,
emein fiziksel koullarna, zellikle de topran verimliliine ba
l olarak deiir" (524 ). Bu yzden artk emein ayn ekilde top
lumsal koullara (rnein aile emeinin retkenliine) gre deiti
ini sylememek iin bir sebep yoktur. evresel determinizm ve do
aya hkmetmekle ilgili 1 9. yzyl dncesini tekrarlayan baz tu
haf pasajlar bir yana brakyoruz ( "doa. ok cmert olduu yerler
de, 'yrme dnemindeki ocuk gibi insann elinden tutar"'). Marx
daha sonra u sonuca varacaktr: "Uygun doal koullar" (gn
mzde bunlara toplumsal koullar da ekieye biliriz) "bize yalnzca
bir olanak salar; yoksa ne artk emei, ne de dolaysyla artk dee
ri ve artk rn hazr durumda vermez elimize" (525-6). Yani do
ayla (ya da gndelik hayatn koullaryla ve ev emeiyle) dinamik
iliki, artk deer yaratmay ve el koymay salayan toplu msal s
relere ve sn f il ikilerine zorunlu ama yetersiz bir arkaplan salar.
Marx bizi unu kabullenmeye tevik eder: "Sermaye. beraberin
de getirdii ilikilerle birlikte, uzun bir gelime srecinin rn
olan ekonomik bir topraktan doar," nk emein retkenlii "do
ann deil. binlerce yl kucaklayan bir tarihin armaandr" (523).
stelik, " Emekinin bo vaktini yabanclar iin artk emek eklin
de harcamas bir d zorlamay gerektirir, diye hatrlatr bize. En b
yk ironi ise udur: "hem tarihsel ol arak gelimi retici gler...
hem d e doann koullandrd retici gler emei bnyesinde
barndran sermayenin retkenlii gibi grnyor" (527). Marx'a
gre meselenin dm noktas, ister yanl olsun ister doru, srek
li evrilen bir kapitalist retim tarznn btnsell iini tanmlayan
eler matriksinde emein rettii artk deeri sermayenin mlk
edindii zgl konfigrasyonda yatar daima. Konuyu ele alm ol
sayd, doayla ilikiye nasl baktysa (409. sayfadaki dipnotta bu
nun ipularn vermitir). ev emeinde ekilen eziyete de yle ba
kaca neredeyse kesindir.

256

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

retken emein tanmn geniletme ve daraltma eklindeki iki

hamle birbirinden bamsz deildir. kisi bir arada, Marx'n, baskn
imgenin belli bir kapitalist iveren tarafndan smrlen bireysel
ii olduu bireysel mikro-perspektiften karak, bir snfn dieri
ni smrmesini merkeze alan snf ilikileri makro-analizine ge
mesini salamtr. Bundan sonraki blmlerde arlk snf pers
pektifmJe olacaktr.
Tm iktisat teorilerinin mikro-teorik alandan makro-teorik ala
na geerken eitli problemlerle karlamas ilg intir. Burjuva si
yasal iktisadnn artk deerin kkenierine dair bir teorisi olmad
ndan bu hamleyi yapmasnn yolu yoktu (bugn de hala yoktur).
Ricardo problemi tmden grmezden gelmi, Johns Stuart Mill ise
en azndan ernekle ilgisi olduunu kabul etse de, emein ne ald
ile emein ne yapt arasndaki fark gremediinden kesin bir te
histe bulunamamtr. Zavall Mi ll: " Dzlk yerlerde kck tm
sekler tepe gibi grnr; bugnk burjuvazinin ahmaklk ovalarn,
yce zekalarnn ykseklii ile lmek gerekir," diye alay eder
Marx (529). Marx 'n artk deer teorisi bu geii kolaylatrmakla
beraber, grdmz gibi, gei tarznn eletiri lecek yan yok de
ildir. Ama onun dncesinin meyvelerini toplamak iin bizim de
ilerlememiz gerek.
Sonraki iki blmde nemli bir mesele ortaya konmaz. Marx'n
1 7. Blm'de tek yapt artk deerin deikene gre deiebi
leceini kabul etmektir: ign sresi, emein younluu ve eme
in retkenlii. Demek ki kapitalistlerin fiilen hayata geirebilece
i strateji vardr. Bir alandaki olanaklarn azalmas dier alana
bavurarak telafi edilebilir. Marx'ta sk sk grdmz gibi, altta
yatan ama artk deer arayndaki kapitalist stratej ilerin esnekli
ini gstermektir: Bu yoldan (younluu artrarak) elde edemedik
lerini u yoldan (alma sresini artrarak) elde ederler. Bu nokta
y zellikle vurguluyorum, nk Marx'tan sk sk, kat kavramlar
kullanan kat bir dnr diye sz edilmitir. 1 8. Blm'de artk de
er orann yorumlamak iin eitli forml lerin zerinden (bir kez
daha! ) gemekle yetinir. Kapital'de bu trden tekrarlar oktur. Ade
ta Marx meseleyi tam olarak anlayamadmzdan endie etmekte,
bu yzden de emin olmak iin bir kez daha tekrarlama zorunluluu
hissetmekle gibidir.

ARTIK DEER VE BiRiKM

257

1 9-22. BLMLER: CRETLER

cretlerle ilgili 1 9-22. Blmler grece kolay anlalrdr. Toplum

saleylemin gerekletii al ann emekgcnn deerinden ziyade bu
deerin para-biiminde temsil edilmesi -cret- olmasnn, bekle
necei zere pek ok sonucu vardr. Bu durum karmza derhal top
l umsal ilikileri, temsile dayal siyasetteki alkanllarn altnda giz
leyen feti maskesi sorununu kartr. Ama Marx ncelikle "emein
deeri" (klasik siyasal iktisat l arn kulland terim) ile "emekg
cnn deeri" arasnda ok byk fark olduunu bize hatrlatr.
Mea pazarnda, para sahibiyle dorudan yz yze gelen aslnda emek
deil, iidir. San ey kendi emekgcdr. inin emei, fiilen harcanma
ya balar balamaz, ark kendisine ai olmaklan kmr; bu yzden de ar
Ilk onun arafndan salamaz. Emek, deerin z ve sakl lsdr, ama
kendisi hibir deere sahip deildir.

Tersini dnmek totoloji olacaktr; yani fiilen deerin deerin

den sz etmi oluruz.
"Emein deeri" ifadesinde, deer fikri yalnzca myle silinip gi
mekle kalmaz lersine dner, yle ki, kar haline gelir. Bu, topran dee
ri kadar hayali bir ifadedir. Bu hayali ifadeler, kukusuz retim ilikilerinin
kendisinden domakadr. Bunlar, asli il ikilerin grnm biimleri iin
bulunmu kalegorilerdir. eylerin kendileriniou zaman tersine evrilmi
grntleriyle aa vurduklar, siyasal iktisat dnda btn bilimlerce
ok iyi bilinir. (549)

Bir baka deyile, emein deeri fet i bir kavramdr: emekgcnn

deeri fikrini gizler ve bylece emekgcnn nasl metalat gibi
nemli bir sorunun etrafndan dolam olur.
K lasik siyasal iktisadn, yanl bir ekilde "emein deeri" diye
adlandrd eyin yaratt problemi zmesinin tek yolu arz ve ta
lep retisine bavurmaktr. Bu reti Kapital'de birka kez yzeye
kar, ama Marx'n onun aklayc deerini en ak ekilde reddet
tii yer burasdr. Klasik siyasal iktisat bile,
arz ve talep ilikisindeki deiimler in, emein fiyat bakmndan dier b
tn metalarda olduu gibi, bu deimeler dnda, yani pazar fiyann bel
li bir onalamann stnde ya da altnda gsterdii oynamalar dnda hi-

258

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

bir eyi aklayamadn fark etmitir. Arz ve talep denge halinde ise, di
er btn koullar a yn kalmak zere, bu fiyat oynamalar sona erer. Ama
bu durumda da talep ve arz artk zaten herhangi bir ey aklayamaz ola
caktr. Emein fiyat, talep ile arzn denge iinde bulunduu anda, doal fi
yatdr ve arz-talep ilikisinden bamsz olarak belirlenir. (550)

Marx bu bamsz belirlenimi emekgcnn alm satmyla ilgili

analizinde zaten tanmlamtr. Bu deer, belli bir toplumda belli bir
zamanda belli bir yaam standardnda iiyi yeniden retmek iin
gereken metalarn deerine eittir. Emekgcnn deeri yerine eme
in deerinden bahsetmeyi srdrmek ok eitli kafa kark lkia
rna yol aabilir. Bu yzden Marx 5 5 1 -52. sayfalarda (bir kez daha!)
ank deer teorisinin faydal bir zetini sunar.
Ama emekiye farkl ekillerde deme yaplabilir - saatlik,
gnlk, haftalk ya da para ba. 20. Blm zaman cretiyle ve za
man-cretlendirmesi sisteminin nasl ilediiyle ilgilidir. Piyasada
bu ileyiin gerekleme tarznn altta yatan toplumsal ilikiyi giz
lediini kendimize hatrlatmamz gerekmesi dnda burada pek so
runlu bir durum yoktur. 2 1 . Blm para ba cretle ilgilidir. Kapi
talist iin bu cretlendirmenin avantaj iileri bireysel retkenlik
bakmndan birbiriyle rekabete zorlayabilmesidir. iler arasnda
ar rekabet retkenlii artrp creti drebilir, hatta emekgc
deerinin altna ind irebilir. te yandan, kapitalistler arasndaki re
kabet de cretleri yukar ekebilir. O zaman yine kapitalistler ara
sndaki rekabet ile iiler arasndaki rekabetin ulat bir denge
noktasnn piyasada emekgcnn deerini yeterli dzeyde temsil
eden bir fiili cret retmesiyle karlayoruz.
cretlerle ilgili ksm 22. Blm'de doruk noktasna ular ve
burada cretlerdeki ulusal farkll klar incelenir. Marx kapitalizmi
kapal bir sistemmi gibi analiz etme eiliminden ksa sreliine
syrlr. B urada kresel sistemdeki eitsiz corafi geliimi incele
mek iin bir alan a l r. Ama bu inceleme derinleemeyecek kadar
ksadr. Emekgcnn deeri belli bir yaam standardnda iinin
geinmesi iin gereken metalar sepetinin deeriyle belirleniyorsa
ve bu standart bir l kedeki doal koullara, snf mcadelesinin du
rumuna ve uygarlk dzeyine gre deiiklik gsteriyorsa, o halde
emekgcnn deeri nemli alardan corafi olarak (burada l ke
den l keye) eitlilik gsterecektir. Almanya'daki snf mcadelesi-

ARTIK DEER VE BRKM

259

nin tarihi rnein ngiltere ya da spanya'dakinden farkl dr, bu yz

den u luslar arasnda cret fark l lklar vardr (aslnda ou durum
da nemli blgesel farklar da vardr, ama Marx burada o konuya
girmez). Benzer ekilde, dnyann farkl yerlerinde geimlik mal
reten sektrlerdeki retkenlik farklar da emekgcnn deerinde
ve cret oranlarnda farkllklar yaratr. ok retken bir l kedeki
dk rakaml cret daha yksek bir gerek crete tekabl edebilir,
ya da tersi olabilir, nk iiler aldklan cretle daha fazla mala
hkmedebilmektedir (gnmzde bu "satn alma gc paritesi" di
ye adlandrlyor). Peki bu koullardan ulu slararas ticaret nasl et
kilenir ve lkeler arasndaki rekabet nasl iler? Marx bu sorunun
ok derinine inmez, nk farkl lkelerdeki cret mallar sektrle
rinin retkenliklerindeki farklarn gerek cretler ile nominal cret
ler arasnda yaratt farklada ilgilenmektedir esas olarak. Bu
amala, kapitalizmin farkl lkelerdeki gelime dinamikleri v artk
deer elde etmek iin hangi strateji lere bavurulduu zerinde du
rur (nk Marx'n karlatrma birimleri bunlardr). Marx daha
fazla ilerleseydi byk ihtimalle Ricardo'nun d ticarette karla
trmal stnlkler retisini derinlemesine sorgulamas gereke
cekti, ama nedense burada meseleyi daha fazla irdelememeyi tercih
eder. cretlerle ilgili bu blmleri heyecan verici bulmann g ol
duunu sylemek zorundaym; nk fi kirler olduka aikar, slup
ise monotondur.

7. KlSlM: SERMAYE BRKM

Gelgelelim 7. Ksm son derece ilgin ve kafa acdr, nk Marx

burada " Sermaye Birikim Sreci" ni bir btn olarak ele alr. Kapi
talist retim tarznn dinamiklerinin, en iyi tabirle, "makro-anal izi"
ni yapar. Kapital'in 1. Cilt'indeki argmann doruk noktasnn bura
s olduu phesizdir. B ugn kapitalizmin dinamiklerinin bir dizi
"modeli" olarak adlandracamz bu btn yaratmak iin daha n
ceki igr lerden pek ou burada bir araya getirilmitir. Marx'n
vard sonular evrensel nermeler deil, yapt varsaymiara da
yanan ve bu varsaymlada snrl olumsal bulgulardr. Bunu ununu
umuz zaman tehlikeli noktalara geliriz. Marx'n eseri zerine, bu

260

MARX'IN K APiTAL' N KILAVUZ

tr ciddi yani iara dayanan olumlu ya da olumsuz ok sayda yo

rum vardr, nk varsaymlarnn elkisini grmezden gelirler. r
nein burada ne srlen en nl tezlerden biri, proletaryann daha
fazla yoksullamasna ve snf eitsizliklerinin daha da artmasna
doru gidildii lezidir. Bu tez Marx'n varsaymiarna dayanr ve bu
varsaymlar gevediinde ya da ortadan kalktnda tez geer lilii
ni korumayabilir. Marx'n bu blmlerdeki bulgularn, koullara
bal nermeler deil de evrensel hakikatler ortaya srm gibi ka
nt lama ya da rtme ynndeki giriimleri ok rahatsz edici bu
luyorum.
Marx 7. Ksm'n banda varsaymlarn belirtir. yle der:
Birikimin ilk koul u , kapialistin elinde bulunan metalar salabilmesi
ve bu sattan ald parann byk ksmn tekrar sermayeye evirebilme
sidir. Bundan sonraki sayfalarda, sermayenin normal yoldan dolam sre
cini getiini varsayacaz. Srecin ayrntl analizi ise ll. Cil'e grle
cektir. (580)

"Normal yol " , kapitalistlerin mallarn pazarda deerine salmakla

ya da kazandklar artk deeri tekrar retime yatrmakta sorun ya
amamalardr. Demek ki btn metalar kendi deerlerinden alnp
satlyor. Ar ya da yetersiz retim yok; her ey denge halinde do
lamda kalyor. zellikle de pazar bulma sorunu yok. Efektif talep
sknts kesinlikle yok. Bu mantkl bir varsaym mdr? Cevap u:
Hi de deil, nk kriz oluumunun nemli vehelerini, rnein
I 930'1arda Byk B uhran'a hakim olan ve Keynes'in teorilerinde
merkezi bir rol oynayan efektif talep yokluunu hesaba katmyo
ruz. Marx sonraki ciltlerde bu varsaymlar terk eder, ama nmz
deki blmde kat bir disiplinle bu varsaymiara ba l kalr.
Marx'n efektif talebi bir tarafa ayrmas, kapitalist dinamiin aksi
takdirde bulank kalabilecek vehelerini tespit edebilmesini mm
kn klar.
ikinci varsayma gre artk deerin iletme karna (sanayi ser
mayesinin getiri oranna), ticaret sermayesi karna, faiz, ram ve ver
giye (Marx burada vergi meselesine girmez) blnmesi hibir etki
yaratmaz. Gerek hayatta, kapitalist reticiler yaratlan ve mlk
edinilen artk deerin bir ksmn baka ilevleri yerine getiren ka
pitalistlerle paylarlar. "Artk deer... eitli ksrnlara ayr l r. Bu

ARTIK DEER VE BiRiKiM

261

paralar eitli kategorilere ayrlan kimselere gider ve kar, faiz, tc

car kar, toprak rant" -vergiler- "vb. birbirinden bamsz farkl
ekiller alr. Artk deerin bu tadilata uram ekillerini ancak I II .
Cil t'te e l e alabileceiz" (580). Marx fiilen sadece sanayi kapitalist
lerinden oluan trde bir kapitalist snf olduunu varsaymaktadr.
Kapital'in I I I . Cilt'inde kapitalizmin btnsel dinamiklerini anla
mak iin faiz getiren sermayenin, mali sermayenin, tccar sermaye
sinin ve toprak sermayesinin nemli olduu ortaya kar. Ama bu
rada tm bu zellikler bir kenara i til mitir. Burada sermaye biriki
minin nasl gerekletiine dair son derece sadeletiriimi bir mo
delle karlarz ve bu trden her modelde olduu gibi, bu model
de ancak varsaymlarnn izin verdii lde iyi bir modeldir.
B iraz i lerideki bir dipnotta fiilen aa kan baka bir rtk
varsaym daha vardr.
Bir ulusun lks mallarn, retim aralarna ya da geim aralarna e
virmesine ya da bunun tersini yapmasna araclk eden d ticareti burada
hesaba kamyoruz. nceleme konumuzu, kendi btnl iersinde, yani
bozucu yan etkilerden arnm olarak inceleyebilmek iin, btn dnyay
tek bir ulus gibi ele almak ve kapitalis retimin her yerde ve btn sanayi
kollarnda yerleik halde olduunu varsaymak zorundayz. (597)

Marx, sermayenin "normal" ekilde dolamda kald kapal bir sis-.

tem varsayar. Bu nem li, ama aktr ki snrlayc bir varsaymdr.
Burada karmzda, kapal bir sistemde ileyen mutlak ve greli ar
tk deer teorisinden tretilmi, sermaye biri kimi dinamiklerinin
yaltlm bir modeli vardr. Kapitalizmin baz vehelerini aydnlat
makta bu modelin ok faydal olduunu greceiz.
B undan sonra gelecek blmleri tam balarnma oturtmak iin
Kapital'in dier ci ltierinde olup bitenlerle kyaslama yapmak yarar
h olacak. l l . Cil t'te, l . Cilt'te sabit saylan meselelerle yzl eilir: pa
zar bulmakta ve sermayenin "normal" dolam sreci yaanabilsin
diye pazarlar dengeye sokmakta yaanan glkler. Ama ll. Ci lt de
bu sefer 1. Cilt'te dinamik saylan bir unsuru sabit tutma ei l i minde
d ir: mutlak ve greli artk deerin ekilip alnmas, teknoloji ve
retkenlikteki hzl deiimler, emekgc deerini belirleyen un
surlarda deimeler. I l . Cilt'te teknoloj inin sabit kald ve alma
ilikilerinin istikrarl olduu bir dnya hayal edilir! Ondan sonra so-

262

MARX'IN KAPiTAL' i iiN KILAVUZ

rular ortaya konacaktr: Sermaye (farkl devir zamanlar ve bu ara

da fark l yaam srelerine sahip deimez sermayeterin dolamn
dan kaynaklanan sorunlar karsnda) dolamn przsz bir bi
imde nasl gerekletirebilir? retilen artk deer iin nasl srek
Ii pazar bulabilir? Sermaye birikimi daima byme gerektirdiine
gre, ii sn f giderek daha fazla yoksullap kapitalistler yeniden
yatrma yneldiinde, kapita!istler nasl pazar bulabilecektir? As
lnda ll. Cilt'in sonunda yoksullamadan hi sz edilmez. B uradaki
sorun retilen sermaye fazlasnn emitmesi iin ii snfnn "aklc
tketimini" salamaktr. Bu konudaki model Ford'un iiler iin
mehur sekiz saate be dolar politikas olurdu. iilerin cretlerini
sermaye asndan "aklc" tketmelerini salayacak bir sosyal hiz
met uzmanlar ordusu da bu politikaya dayanak olutu rur. Bugnk
ABD'de ekonominin srkleyici gcnn yzde yetmiinin bor
destekli tketim toplumuna dayand bir dnyada yayoruz; ll.
Cilt'teki analize gre bu tamamen anlalrdr, ama I. Cilt'e gre y
le deildir.
Birinci Cilt'te tanml anan denge koullar ile ll. Cilt'te tanmla
nanlar arasnda byk bir eliki ortaya kmaktadr. iler 1. Cilt'te
ki analize gre iyi gidiyorsa, l l . Cilt'in bak asndan ok kt gi
diyor olmalar kuvvetle muhtemeldir. Sermaye birikimi dinamikle
rinin iki ayr modeli akmaz. ki akmas mmkn de deildir.
Bu da lll. Cilt'te krizierin kanlmazlyla ilgili tartmaya giri ni
teliindedir. ama "tketim toplumu" teriminin nne "bor destekli"
ifadesini koymam . kapitalizmin dinamik lerinde blmn (finans.
kredi ve faiz) aslnda tali deil, merkezi bir rol oynayabileceine
iaret etmektedir. Kredi kart kul lanan ve boazna kadar borlan
m olan herkesin (hkmetler dahil) artrd tketim gc son ya
rm yzylda kresel kapitalizmin istikrarnda merkezi bir rol oyna
mtr (ve oynamaktadr). Takip eden blmlerde bunlarn hibiriy
le karlamayacaz. Ne var ki Marx'n ina ve analiz ettii bu ok
sadeletiri Imi sermaye birikimi modeli inanlmaz lde aydnlat
cdr ve ayn zamanda neoliberalizmin yakn tarihinin anlalmasn
da da son derece faydaldr. Bu tarihin ayrlmaz zellikleri sanayi
sizleme, kronik yapsal isizlik, i gvencesinin hzlanarak azal
mas ve toplumsal eitsizlikterin artmasdr. Ksacas. son otuz yl
da b yk lde I. Cilt'in dnyasndaydk. ll. Cilt'teki analizin k

ARTIK DEER VE BiRiKM

263

tuttuu efektif talep problemleri, ngrlebilir felaketler douran

kredi sistemi anlklan sayesinde geici olarak zmlenmiti.
23. BLM: BA ST YENDEN RETM

Yedinci Ksm'n ilk blm, basit yeniden retim zel likleri ta

yan kurmaca bir kapitalizmin niteliklerinin modelini kartr. Artk
deer elde etme yoluyla salanan sermaye birikimi nasl yeniden
reti lir ve zaman iinde kalcl salanr? Bu soruyu cevaplamak
iin sermaye birikimini "bir btn, devaml yenilemelerle akp gi
den bir olay olarak" grmek gerekir. " Her toplumsal retim sreci,
ayn zamanda bir yeniden retim srecidir." stelik "retim, biim
olarak kapitalistlie ait ise, yeniden retimin biimi de ayn olur"
(5 8 1 -2).
Kapitalistin yeni servet olarak edindii eyin bir ksm sistemi
yeniden retmek iin kullanlmak zorundadr. Ama bu da artk de
erin tekrar basit yeniden retime dnmesi gerektii anlamna ge
lir. " Salt bir yinelenme olmakla birlikte, gene de bu yineleme ya da
devamllk bu srece yeni bir nitelik kazandrr, ya da daha doru
su, devam olmayan tek tek sreler olarak sahip bulunduu gr
nrdeki baz zelliklerinin ortadan kalkmasna yol aar" (583 ) Bu
raya kadarki analiz artk deer retimiyle tek seferlik bir olay ola
rak ilgi leniyordu. Ama imdi, zaman iinde sreklilik arz eden bir
sre olarak incelendiinde iler daha farkl grnr.
.

Emekiye cret eklinde geri dnen ey, emekinin devaml olarak ye

niden reii rnn bir ksmdr. Kapialistin, emekiye meann [yani
emekgcnn deerinin -D.H.l cretini para olarak dedii dorudur, ama
bu para, onun emeinin rnnn k lk deiiirmi eklinden baka bir ey
deildir. Emeki, retim aralarndan bir ksmn rne dnrrken, da
ha nceki rnnn bir ksmn da paraya dntrrnekedir. Geen hafta
ya da geen ylki emei, bu hafta ya da bu ylki emekgcnn kar ln
deyen eydir. Tek bir kapitalist ile ek bir emeki yerine, kapitalis snf ile
ii snfn bir btn olarak alrsak, para-biiminin yara hayal hzla
kaybolur. (583)

Artk Marx'n dncesinde sahnenin merkezini bi reysel szleme

lerden ziyade snf i likileri igal etmektedir.

264

MARX'IN KAPiTAL' i iiN KILAVUZ

Kapitalist snf ii snfna, srekli olarak, ii snf tarafndan reti

len ve kapitalist snf tarafndan el konulan metalann bir ksm iin para
eklinde deme pusulalar vennektedir. Emekiler ise gene ayn sreklilik
iersinde, bu deme pusulalarn kapitalist snfa geri verirler ve bylece
kendi elleriyle reliikieri rnden paylarn alrlar. Bu alveri, rnn
meta biimi ve metann para biimi ile gizlenir. (583)

Burada yaratlan tablo, bir btn o larak ii s nfnn kapitalist s

nfla "irket maazas" ilikisi kurduu bir tablodur. iler kapita
l istlere sattklar emekgc karlnda para alrlar ve bu paray ko
lektif olarak rettikleri metalarn bir ksmn geri almak iin kulla
nrlar. Bu "irket maazas" ilikisi cret sistemi tarafndan gizlenir
ve analiz sadece bireysel iiye odaklandnda hemen tehis edile
mez. "Deiken sermaye"nin anlamnda yeni bir dnm noktasna
ula lmtr. Sermayenin bak asndan emekinin bedeni fiiliyat
ta sermayenin bir ksmnn dolam iin bir aktarm aygtndan iba
rettir. i hi kesintiye uramayan bir M-P-M srecindedir. Ama
imdi bunu salt dorusal bir iliki olarak grmek yerine, srekli ve
dngsel olarak kabul etmeliyiz. iler metalarda deer cisimleti
rir, paraolarak cretlerini alr, paralarn metalara harcar, kendileri
ni yeniden retir ve ertesi gn metalarda daha fazla deer cisimle
tirmek iin ie gelirken sermayenin bir ksm akmaya devam eder.
B unun enteresan baz sonular vardr. Bir kere, deiken ser
maye, "kapitalistin kendisine ait bir fondan ya trlan bir deer olma
zelliini, ancak, kapitalistin retim srecini srekli yenilenme ak
iinde grdmz zaman kaybeder". Kapitalistler ancak i bit
tikten sonra iilere deme yaparlar. Bu yzden, iiler emekgle
rinin deerinin edeerini nceden kapitaliste verirler. inin cre
tini alacann garantisi yoktur (rnein kapitalistler bu arada iflas
edebilir). in'de son yllarda bilhassa inaat gibi alanlarda deme
yaplmamas ok yaygnd . Ama Marx sermaye birikimi yorumu
muzu daha da kkten yeniden biimlendirmek istemektedir. una
dikkat eker: "Srecin yle ya da byle bir balangc olmas gere
kir. Bu nedenle, bizim buraya kadarki bak amza gre, kapitalist
bir zamanlar, bakalarnn karl denmeyen emeklerinden ba
msz olarak birikimle para sahibi olan ve bu birikimle emekgc
alcs olarak, sk sk pazarda boy gstermi bir kii olarak grn
mektedir" (585). Bu kavram 8. Ksm'da kapitalizmin kkenierine

ARTIK DEGER VE BiRiKM

265

dair tanmay getirecektir. Marx burada kapitalistlerin sermaye bi

rikim srecini balatmak iin bir ekilde yeterli servete sahip oldu
u bir ilk an olmas gerektiini belirimekle yetinir. Ortaya att so
ru udur: Bu ilk sermayeyi kim nasl yeniden retir?
Marx bir rnek verir: B ir kapitalist bin sterlinle ie balar, iki yz
sterlinlik artk deer retmek iin bu paray deien ve dei-mez
sermayeye yatrrsa, kapitalist ilk bata yatrd bin sterlinin yan
sra iki y z sterlini de mlk edinir. Ama ilk sermaye iilerin retken
tketimiyle korunmu ve artk deer iilerin fazladan emek zama
nndan retilmitir. Ertesi y l kapitalistin iki yz sterlin artk deer
elde etmek iin tekrar bin sterlin yatrdn (nceki art tketmi
olduunu) varsayalm. Bu be yl srerse iiler kapitalistin ilk ser
mayesine denk gelen bin sterl inlik bir artk deer retmi olacaktr.
Marx burada siyasal bir argman ileri srer: Kapitalistin balang
taki bin st erlin zerinde, her nasl elde etmi olursa olsun, hakk var
sa bile, be yl boyunca ylda iki yzer sterlinlik artk deer retti
i iin hi phe yok ki ilk sermaye zerindeki hakkn yitirmitir.
Marx'n hesap yntemine gre ilk sermayesini tketmitir. Bu bin
sterlin artk Locke'un ilkesine gre iilere aittir. (Marx bu ilkeyi aln
t lamaz, ama aklndakinin baka bir ey olmad yeterince aktr.)
Lock e' un ilkesine gre mlkiyet haklar emeini toprakla kartra
rak deer yaratanlara aittir. Artk deeri retenler iilerdir ve bu de
er onlara ait olmaldr.
Bu argmann siyasal anlam nemlidir. ama derinlere kk sal
m dnce tarziarna rad ikal ekilde ters der. Yzde 5 bileik
faizle yatrdmz ilk parann belli bir zaman getikten sonra artk
bize ait olmayaca sylenirse hepimiz arrz. B izim amzdan
kapitalizm kendi altn yumurtalarn yumurtlama yetisine sahip gi
bi grnmektedir. Fakat yzde S'in nereden geldii meru bir soru
dur ve ayet Marx haklysa, bu fark ancak bir yerlerde birilerinin ar
tk deer retmesi ve bu deere el konmasyla mmkndr. Bu yz
de S'in in'in Guangdong eyaletinde canl emein amanszca sm
rlmesinden geldiini dnmek rahatsz edicidir. Hukuksal stya
pmz balangtaki m lkiyet haklarn korumakta. ayn zamanda
bu haklar kar elde etmek iin kullanma hakkn da korumakta srar
ldr. Ama bu mlkiyet haklar da sermayenin arta hkmetme ve
el koyma ynndeki sn fsal gcnden trer, nk emekgc z-

266

MARX'IN K APiTAL' N KILAVUZ

gl tarihsel sreler sonucu igc piyasasnda alnp satlabilen bir

meta haline gelmitir. Marx'n burada syledii ey u anlama gelir:
Kapitalizme kar kmak iin, sadece btn hak mefhumuna, in
sanlarn haklar ve mlkiyeti dnme biimlerine kar kmakta
kalmayp, artklarn retildii ve sermaye tarafndan mlk edinildi
i maddi srelere de kar kmak gerekir. Demek ki gerekten de
be yl sonra,
eski sermayesinin tek bir at omu bile kalmamr ... Demek ki, her trl biri
kimin dnda, sal retim srecinin sreklilii, bir baka deyile basit yeni
den retim, eninde sonunda ve zorunlu olarak her sermayeyi birikmi ser
mayeye ya da sermayeletirilmi ark deere evirir. Bu sermaye balang
ta onu kullanan kimsenin kiisel emeiyle elde edilmi bile olsa, er ge, e
deeri verilmeksizin elde edilmi bir deer, bakalarnn, parada ya da baka
bir metada maddeleen karl denmemi emei halini alr. (585-6)

Marx'n dnce tarzn yanstan (Marx'tan alnp alnmadn bil

miyorum) ilgin bir pratik plan rnei vardr. Rudolf Meidner adl,
1 960'1arda ve 1 970'1erin balarnda ok baarl sve refah devle
tinin inasnda nemli rol oynayan sveli bir alma ekonomisi
uzman Meidner Plan diye bilinen bir plan hazrlamt. Enflasyon
karsnda gl sendikalar toplu cret kesintisi uygulamaya ar
lyordu. Karlnda, kesinti sebebiyle sermayeye akacak olan ila
ve karlar (artk deer) vergi olarak alnacak ve i ilerin kontrol etti
i bir sosyal yatrm fonuna aktarlarak bu parayla kapitalist irket
lerin hisseleri satn alnacakt. Alnan hisseler tekrar satlamayacak
t ve zaman iinde (Marx'n rneindeki be yldan daha uzun bir
zamanda) irketin kontrol sosyal yatrm fonuna geecekti. Bir
baka deyile, kapitalist snf zaman iinde kelimenin tam anlamy
la (barl yoldan) satn alnacak ve yatrm kararlar zerinde tam
ii kontrol salanacakt. Kapitalist snf bu plan karsnda dehe
te dt (ama ayn kiiler Friedrich Hayek ve Milton Friedman gibi
neoliberallere Nobel iktisat dl diye bilinen ve aslnda Nobel'le
hibir ilgisi olmayan dl vermekte be is grmemi . sendika kar
t beyin takmlar kurmu ve medyada sert bir muhalefet balatm
lard). Dnemin sosyal demokrat hkmeti sindi, plan uygulamaya
hi girimedi. Ama yle bir baknca bu fikir (ayrntlar ok daha
karmak olmakla birlikte) genel olarak Marx'n argmanyla uyum
lu grnyor ve ayn zamanda kapitalist snfn iktidarn satn al-

ARTIK DEER VE BiRiKM

267

mann bar l bir yolunu gsteriyor. Niin zerinde daha fazla d

nmeyelim ki?
Marx'n argman, emein sermayeyle irket maazas ilikisi
ile bir araya gelince daha derin igrlere kap at gibi, birtakm
nemli sorular da gndeme getiriyor (ki bunlar ne yazk ki cevap
lanmamtr). "Emeki srece girmeden nce kendi emei, emek
gcnn sat ile kendisinden ayrld," -yani emekgcnn kul
lanm deerini kapitaliste devrettii- "ona yabanclat ve kapi
talist tarafndan el konularak sermaye ile birletirildii iin, sre
srasnda da bu emek, emekiye ait olmayan bir rnde gerekle
mek zorundadr." Ne rn ne de rnde cisimlemi olan emek ona
aittir.
i bu nedenle, durup dinlenmeden ... ona egemen olan ve smren ya
banc bir g olan sermaye biiminde nesnel zenginlik yaratr; kapitalist de
ayn ekilde srekli olarak emekgc retir; bu emekgc, zenginliin z
nel kayna biimindedir, soyul!ur, sadece iinin f iziksel bedeninde varlk
srer, kendi kendisinin nesnelleme ve gerekleme aralarndan kopup
ayrlmtr. Ksacas kapitalist cretli emeki olarak ii retmektedir. Bu
kesintisiz yeniden-retim, iinin bu ekilde srdrlmesi, kapitalist reti
min mutlak anlamda zorunlu kouludur. (586-7)

Bunun, zerinde ciddi ciddi durulmas gereken ilgin ve skntl bir

formlasyon olduunu dnyorum. "Emeki . . . durup dinlenme
den ... sermaye biiminde . . nesnel zenginlik yaratr" ve bu nesnel
zenginlik artk iiye egemen olan yabanc bir g haline gelir. ii
kendi tahakkmnn aracn retir. Kapital boyunca tekrarlanan ve
yanklanan bir temadr bu . insanln kendi tahakkmnn her tr
l aracn retmeye yatknh konusunda genel bir tarihsel soruyu
gndeme getirir. Ama buradaki durumda kapitalist "kendi nesnel
letirme ve gerekletirme aralarndan ayrlm ve sadece iinin
fiziksel bedeni" sayesinde var olan soyut bir znel zenginlik kayna
retir. Kapitalist iiyi deer retme yetisine sahip aktif, fakat ya
banclam bir zne olarak retir ve yeniden retir. Bunun da kapi
talist retim tarznn ayakta kalmas ve korunmas iin temel nite
likte toplumsal olarak zorunlu bir koul olduunu l tfen unutmayn.
i i hem retken tketim hem bireysel tketim yapar (bu ayrm
la daha nce karlamtk). iiler deiken sermayenin deerini,
yani kendi yaamlarn retmekle kalmazlar, ayn zamanda sabit
.

268

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

sermayenin deerini de aktarr ve bylece yeniden retirl er. iler

emekleriyle hem sermayeyi hem emekiyi yeniden retirler. ib
l m ve makine konusundaki blmler ii lerin nasl zorunlu ola
rak emek sreci iinde sermayenin eklentilerine dntn gs
termiti. Ama imdi iiyi pazar yerinde ve evde de " sermayenin bir
eklentisi " olarak gryoruz. Deiken sermaye dolamnn gerek
anlam budur: Sermaye iinin bedeninden dolaarak iiyi serma
yeyi yeniden reten aktif bir zne olarak yeniden retir. Ama ii
nin sadece tekil bir kii olarak yeniden retilmesi yetmez. " i s
nfnn yaamaya devam etmesi ve yeniden retilmesi, sermayenin
yeniden retilmesinin her zaman iin zorunlu bir kouludur" (58 8).
B u rada Marx'n geitirdii bir sr soru gndeme gelir. Marx'a
gre kendi zamannda snf yeniden retim siyaseti zalimce ve ba
sittir. " Kapitalist," snfsal yeniden retimin gndelik dzeyde fi
i l e n gereklemesini, "emekinin hayatta kalma ve reme igd
sne rahata brakabilir. Btn kapitalistler, emek inin bireysel t
ketimini elden geldiince tamamen zorunlu olan maddelere indir
gerneye byk dikkat gsterirler" (588). Ama Marx burada daha
derin bir analiz gerektiren nemli bir meseleyi atlamaktadr. i s
nfnn devasa ve temel nitelikteki yeniden retimi sorunu, serma
yenin iilere braktn v arsayd iin Marx'n kendisini syrarak
zmn iilere brakt reme, hayatta kalma, snf iinde top
lumsal ilikiler ve daha bir sr meseleyi iermektedir. in aslna
baklrsa, kapitalistlerin ve toprak sahiplerinin kontrol ettii bir
devlette bile toplumsal yeniden retim hibir zaman sadece iilere
braklmamtr; hi kuku yok ki, bir l kedeki snf mcadelesinin
koullar ve "uygarlk dzeyi" en az ignndeki kadar, hatta daha
gl bir biimde devreye girer. Fabrika Yasalar'ndaki eitimle il
gili maddelerin tartlmas, ii snfnn yeniden retimi siyasetine
devlet mdahalesinin bir rneini temsil eder. Ayrca devlet halk
sal (kolerann snf snrlarn amak gibi ele avuca smaz bir
alkanla sahip olmasndan dolay), re me haki an, nfus politika
lar, vb. alanlarnda daima aktif olmutur. Bu tr meseleler Marx'n
yaptndan ok daha ayrntl deerlendirmeler gerektirir. Ama
Marx'n genelde syledii aktr. Basit yeniden retim teknik bir
mesele deildir. Kritik sorun sn f i likisinin yeniden retimidir.

ARTIK DEGER VE BiRiKiM

269

Kapilalist retim bu yzden, emekgc ile emein koullan arasndaki

ayrl bizza kendi sreci iinde yeniden reir. Ve bylece iinin sm
rld koullan yeniden remeke ve srdnnekedir. Emeki yi dunna
dan, yaayabilmek iin emekgcn samaya zorlamakla, kapialise daha
da zenginlemesi iin bu emekgcn saln alma olanan hazrlamakta
dr. Kapitalis ile iinin pazarda satc ve alc olarak kar karya gelme
leri artk bir raslan olmaklan kmtr. i yi durmadan kendi emekg
cnn salcs olarak gerisin geriye pazara frlatan ve kendi reii rn,
bakasnn onu san alabilecei aralar haline dnren ey lam da bu
srecin kendisidir. Gerekle emeki, daha kendisini sennayeye salmadan
nce, sennayeye aillir. (593)

Marx'a gre bunun sonucu udur:

u halde kapialisl retim sreci, oplu, balantl bir sre olarak, ya
ni bir yeniden reim sreci olarak dnldnde, yalnz mea retmek
le, ya da yalnz ark deer remekle kalmamak la, ayn zamanda bir yann
da kapialisin, dier yannda cretli emekinin yer ald sennaye ilikisi
ni de remeke, ve yeniden remektedir. (594)
24. B LM: ARTIK DE G ERN SERMAYEYE D N MESi

Az sonra greceimiz eitli sebeplerle, istikrarl, bymeyen bir

kapitalist retim tarz dnmek ok g, hatta tmden imkansz
dr. 24. Blm'de, dn kazanlan artk deerin nasl ve niin yarn n
y e n i para sermayesine evrildii incelenir. Sonuta "sermayenin gi
derek artan bir lde yeniden" retimi iin "her yl ii snfnn
her yatan emeki olarak salad bu ek emekgc, y l l k rnn
kapsad fazla retim aralar ile" birletirilir. B unun gerekleme
si sermayenin ilk bata kendi bymesi iin artlar oluturmasn
gerektirir.
Birikim, artk rnn bir ksmnn sermayeye dnrlmesini gerek
tirir. Ne var ki, bir mucize olmadka, emek srecinde kullanlabilen mal
lardan (yani retim aralarndan) ve iinin geimini salayan mallardan
(yani geim aralarndan) baka bir eyi sennayeye eviremeyiz. Bunun
sonucu olarak yllk ar k emein bir ksmnn ek relim ve geim aralar
nn reimi iin ayrlp kullanlmas zorunluluu onaya kar. Ksacas ar
tk deer, ancak deerini emsil eni i ark rn bir miklar yeni sennayenin
maddi bileenlerini zaen oluurduu iindir ki, sennayeye dntrlebi
lir. (596-7)

270

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

Lks mallarn ve dier faydasz rnlerin (rnein askeri donanm

ve dinsel ya da ulusal antlar) retilmesi ne kadar karl olursa olsun
yeterli gelmez. Yeni geim ve retim aralar nceden retilmi ve
organize edilmi olmaldr. Ancak ondan sonra "basit yeniden reti
min izdii ember ekil deitirir. . . ve sarmal biime dnr"
(597). Bir baka b ak as da (nceki blmde yaplan analizi d
nrsek) udur: " i snf, bir yln artk emei ile ertesi yl ek
emek ku llanacak sermayeyi yaratmaktadr." Marx byk bir ironiy
le ekler: "te, sermayeden serma:,e yaratmak diye buna denir."
Ama emeki bu srete aktif bir znedir. Gelgelelim, Marx pi
yasa srelerini yle kabul etmeyi srdrr: Bu sreler "tek tek
her alveri ileminin daima meta mbadelesi yasalarna uymas,
yani kapitalistin gerek deeri olduunu varsaydmz bir karlk
zerinden emekgc satn almas ve emekinin de bunu satmas
esasna dayanr " . Marx'n analizinde bu ti p varsaymlarn nemli
olduunun altn bir kez daha izmek isterim. "Meta retimi ve do
lamna dayanan yasalarn, kendine mal etme ya da zel mlkiyet
yasalarnn, kendi i ve kanlmaz diyalektikleri ile, tam kartlar
na dnecekleri aka grlr." Locke'un deer yaratmak iin
emeini toprakla kartrmann zel mlkiyet hakkna zemin olu
turduu ynndeki ilkesi aka tersine evrilmitir.
Edeerierin mbadelesi, yani bizim yola ktmz ilk ilem, imdi
ylesine tersine dnmtr ki, ortada yalnzca grntde bir deiim sz
konusudur. Bunun ilk nedeni, emekgc ile mbadele edilen sermayenin
zaten bir bakasnn edeeri verilmeksizin el konmu emeinin rnnn
bir ksmndan baka bir ey olmamas dr. (599-600)

Sonu olarak "kapitalist ile emeki arasndaki mbadele ilikisi,

dolam srecine, alveriin gerek niteliine yabanc ve yalnzca
onu gizemli hale getiren bir biim, bir grnt verir" (600). Marx
argman genileterek devam eder:
Emekgcnn durmadan yinelenen alm sam, imdi yalnzca bir bi
imden ibareilir ve aslnda olan udur: Kapitalis tekrar tekrar, hibir ede
er vermeksizin, bir bakasnn daha nce maddelemi emeinin bir ks
mna el koymakta ve bunu daha byk bir miktarda canl ernekle mbade
le etmektedir. Balangta bize mlkiyet hakk insann kendi emeine da
yanyormu gibi grnm. En azndan, ancak eit haklara sahip meta
sahipleri kar karya gelebilecekleri iin ve bir kimsenin bakalarnn me-

ARTIK DEGER VE BiRiKM

271

tasna sahip olabilmesinin tek yolunun kendi metasn elden kannas ol

mas nedeniyle ve bu metalar da ancak ernekle retilebilecei iin byle bir
varsayma ihtiya vard. Ne var k i imdi mlkiyet kapitalist iin, bakala
rna ait karl denmemi emee ya da emek rnne el koyma hakk,
emeki iin ise kendi rnne sahip kmann olanakszl haline gelmi
tir. Mlkiyelin emekten kopup ayrlmas, bylece bunlarn grnrdeki z
deliinden doan bir yasann zorunlu sonucu halini alyor. (600)

Marx burada (bir kez daha ! ) edeer mbadelenin nasl eitsiz du

rum, yani artk deer reuii ve balangtaki mlkiyel haklar mef
humunun lersine dnerek bakalarnn emeine el koyma hakk ha
line geldii sorununa dnmektedir. Bundan sonra da bilmem k an
c kez ayn artk deer teorisi nakaral balar (bu yzden ne olduu
nu anladnzdan hala emin deilseniz 600- 1 . sayfalar dikkatle
okumalsnz). Ama Marx birey asndan grdmz eyin, snf
iliki leri asndan ayn ey olmayabileceine u szlerle tekrar dik
kal ekecektir:
Kapitalist retimi, kesintisiz yenilenme ak iinde ele alr ve eer tek
bir kapitalist ve tek bir ii yerine bunlar btnlk iersinde, kapitalist s
nf ile ii snfnn kar karya bulunmas eklinde dnrsek, mesele
tamamen farkl grnecektir. Ama byle yaptmzda, meta retimine bs
btn yabanc standartlar uygulam oluruz. (603)

nk piyasada zgrlk, eitlik, mlkiyel ve Bentham'n hakim

olmas emek srecinde artk deer relimini grnmez klar.
Bu ayn haklar, rnn reticiye ait olduu ve reticinin sahip olduu
edeeri eedeeri ile mbadele ederek zenginliini ancak kendi emei ile
artrabildii balang dneminde olduu kadar, toplumsal servetin gittik
e artan lde, bakalarnn karl denmeyen emeklerine durmakszn
ve her an yeniden el koyabilecek durumda olan kimselerin mal haline gel
dii kapitalist dnemde de yrrlktedir... Bu sonu. iinin kendi emek
gcn bir meta gibi serbeste satabildii andan itibaren kanlmaz hale
gelir. (603-4)

Burjuva zgrlk ve haklar, smry ve yabanclamay gizler.

"Meta retimi, kendisine zg yasalaryla uygunluk iersinde, ka
pitalist retim haline geldii lde, meta retimi ile ilgili mlkiyel
yasalar da, kapilalist el koyma yasalarna dnr" (604 ) Ekono
mi Politiin Eletirisine Katk'nn nszndeki dile geri dnersek,
burada zel mlkiyel hakk kavramiarna bavuru yoluyla artk de.

272

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

ere el konmasn merulatrma ve yasal hale getirme dorultusun

da bir styapsal uyarlama sz konusudur. B urjuva hak ve adalet
kavramlarn evrenselletirme ynndeki tm giriimiere Marx'n
temel itiraz buradadr. Bunlar sadece sermayenin gittike artan l
ekte retimi iin toplumsal olarak gerekl i hukuksal, ideolojik ve
kurumsal perdeyi salamaktadrlar.
Burjuva hak kavramlarnn arl altndaki klasik siyasal ikti
sat (ikinci kesimin balnn gsterdii gibi ) " gittike artan lde
yeniden retimin yanl anlalmas"ndan mustariptir. B i r kere, ser
maye birikimi ile gmleme (tasarruf) arasndaki iliki tam anla
myla karmakark braklmtr. Gelgelelim, klasik siyasal iktisat
lar "artk rnn retken olmayan emekiler tarafndan deil de,
retken emekiler tarafndan tketilmesinin, birikim srecinin ka
rakteristik bir zellii olduunu kabul etmekte. . . ok haklyd" (606).
Ama Marx'n " retken" tanrnma bakl rsa, bunun anlam dnn ar
tk rnnn bugn daha fazla artk rn ve artk deer yaratmakta
ku llanlmas gerekti idir. Bu srecin gerek dinamikleri daha do
lambaldr. Klasik siyasal iktisat sadece ihtiya duyulan ilave eme
e, dolaysyla ilave deiken sermayeye (cret giderlerindeki art)
odaklanmtr. Ama Marx'n daha nce etkili bir ekilde alaya ald
Senior'un son saatinde olduu gi bi, klasik siyasal iktisat her yeni bi
rikim turunda (hammadde karlmas dolaymyla doayla il ikide
dnmler gerektiren) yeni retim aralar (deimez sermaye) el
de etme zorunluluunu tamamen unutma eilimindedir. Marx'n d
zeltmek zorunda kald ikinci "yanl anlama" budur.
Bylece asl soruya gelmi oluyoruz: Kapitalistler artk deeri
e llerine geirdiklerinde, niin gnlerini gn edip hepsini tketmi
yorlar? Aslnda artk deerin bir ksm gerekten de kapitalist tara
fndan gelir olarak tketilir. Kapitalist snf artn bir k smn zevk
peinde koarken harcar. Ama bir k smn sermaye olarak geri yat
rr. O zaman baka bir soru gndeme geliyor: Kapitalistlerin gelirle
rini tketmesi ile artk deerin sermaye olarak geri yalnlmas ara
sndaki iliki nedir? Marx'n cevab u zu n uzun alntlanmaya deer:
Kiilemi sermaye olma dnda kapialisin arihsel bir deeri yokur;
bu tarihsel var olma hakkna da sahip deildir; Lichnowsky'nin elenceli
bir dille syledii gibi, "hibir arihe sahip deildir". Kapitalistin geici
varl iin duyulan zorunluluk, yalnzca kapitalis reim arz iin duyu-

ARTIK DEER VE BRKM

273

lan geici zorunluluk lsndedir. Ama kiilemi sermaye olduu srece

kapitalisli harekete geiren tek ey, kullanm deeri retmek ve bunlardan
yararlanmak deil, mbadele deeri retmek ve bunu oalmakur.

Marx'n iddiasna gre, kapitalistlerin zorunlu olarak para-biimin

de toplumsal g biriktirmekle karlar vardr ve bu yzden bu g
dyle hareket ederler.
Deeri geniletme iine kendisini fanatik bir ekilde kapran kapita
list, insanolunu insafszca retim iin retmeye zorlar; bylece toplumda
ki retken glerin gelimesini zorlar, daha yksek bir toplum eklinin ger
ek temelini alabilecek maddi koullar yaratr; ve bu toplumda her bireyin
kiiliini lam ve zgrce gelitirmesi ank temel ve yn verici ilke haline
gelir. Kapilalist yalnzca kiilemi sermaye olarak saygya deerdir. Bu
haliyle bir cimrinin, salt servet olduu iin servele tapma tutkusunu payla
r. Ama cimride yalnzca huy ve yarat l halindeki bu tutku, kapialislle,
arklarndan birisi olduu toplumsal mekanizmann sonucu ve eseridir.
Ayrca kapilalist relimin gelimesi, belli bir sanayi koluna yarlan ser
mayenin srekli bir ekilde artmasn zorunlu klar ve rekabet, kapitalis
retimin znde yatan yasalar, dsal zorlayc yasalar olarak tek tek her
kapitaliste kabul ettirir. Koruyabilmesi iin kapitalisli durmadan sermaye
sini artrmaya zorlar, oysa sermayesini artrmas ancak i lerleyen bir biri
kimle mmkn olabilir. (608-9)

Marx'a gre kapitalist de gerek zgrle sahip deildir. Zavall

kapitalistler sadece mekanizmadaki dililerdir ve rekabetin zorlay
c yasalar mecbur brakt iin yeniden yatrm yapmak zorunda
kalrlar. Kiilemi sermaye olarak psikolojileri mbadele deeri
nin artrlmasna, snrsz para-biiminde toplumsal gcn birikti
rilmesine yle odaklanmtr ki, bu para biriktirme en derin arzula
rnn feti hedefi haline gelir. Cimri ile kapitalist arasndaki benzer
lik de burada yatar. Her ik isi de toplumsal g ister, ama kapitalist
lerin toplumsal gc servetlerini srekli dolama sokarak artr
maktan ileri gelirken, cimri servetini k u llanmayarak gcn koru
maya alr. Kapitalistler bireysel olarak merkezi grevlerinden
sapma iaretleri gsterdikleri anda, rekabetin belal zorlayc yasa
lar (sistemi korumakta merkezi bir rolle tekrar argmana dahil ol
mutur) onlar tekrar hizaya sokar.
B u rjuva savunucular bu gerek karsnda soylu bir kurmaca
yaratmtr. Kapitalistler, derler, sermaye yaratr ve Marx 'n bile on-

274

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

larn kanma (perhiz) yoluyla gsterdikleri abann rn olabile

ceini itiraf ettii "daha ileri bir toplum biimini" yaratmak gibi
soylu bir grevi yerine getirirler! New York'ta yaayan bir kii ola
rak kapitalist snfn pek de tketimden kandna ahit olmad
m beli rtmeliyim. Ama Marx kapitalistlerin Faust'taki ikileme d
tklerini syler. Hatta Faust'u dorudan alntlar: "iki ruh, heyhat,
gsnde bada kurmu; biri durmadan dierinden ayrlyor"
(6 1 0). Kapitalistler bir taraftan rekabetin zorlayc yasalar yzn
den biriktirmeye ve yeniden yatrmaya mecbur edilir, dier yandan
da tketme arzusundan mustarip tir. Bu ikinci arzuyu dizginleme
zorunluluu daha sonra gn ll burjuva erdemi ideolojisine evril
mitir. Hatta kar da erdemin karl olarak yorumlanmtr! Bu
masala gre yeniden yatrm erdemdir (rnein istihdam yaratr) ve
bu yzden de hayran olunmaya ve dllendirilmeye layktr. Geor
ge W. B ush'un bakanl k dneminde u l tra zenginle're yapt tm
vergi indirimleri, gya tketimden kanmalar sayesinde istihdam
yaratlmasnda ve ekonomik byrnede nemli rol oynayacak er
demli yatrmclara dl olarak aklanmt. Zenginlerin ksa sre
de ocuklarnn mezuniyet partileri ya da gen karlarnn doum
gnleri iin on milyon dolarlk partiler yapma alkanl edinmele
ri bu teoriye hi de uymuyordu. Ancak Marx yine burada da Man
chester kapitalizmi h ikayesinden ok etkilenmi olduu iindir ki
kapital istin gsne bada kurup oturmu "iki ruh" arasndaki m
cadelenin tedricen evrilmekte olduunu belirtir. ilk evrelerde kapi
talistler gerekten de tketim perhizi yapmaya zorlanyorlard (in
giltere'deki ilk kapitalistler arasnda Quaker ideolojisinin nemi
buradan gelir). Ama birikim sarmal gittike ykselen bir lekte
ilerledike, tketim kstlar da azal d. 1 795'teki bir rapordan alnt
yapan Marx, Manchester'da " 1 8. yzyln son otuz ylnda ... lks ve
i sraf byk gelime gstermitir" der (6 1 1 ). Bu koullar altnda
"retim ile yeniden retim, gittike artan boyutlarda, o garip evliya
nn, o hzn verici valyenin, yani "perhizci " kapitalistin mdaha
lesi olmadan devam eder gider" (61 5).
Rekabetin zorlayc yasalarnn kontrol altnda ve snrsz para
biimi ile toplumsal glerini koruma arzusuyla kapitalistler yeni
den yatrm yaparlar, nk ilerini srdrmelerinin ve snf ko
numlarn koruyabilmelerinin yegane yolu budur. Bu durum Marx',

ARTIK DEGER VE BiRiKiM

275

kapitalist retim tarznn zne i l ikin temel bir sonu kartmaya

gtrr:
Biriktirin, Birikirin! Musa da byle der, peygamberler de! "Sanayi, ta
sarrufun biriktirdii malzemeyi donamaktadr." Bunun iin asarruf et, ta
sarruf et - yani artk deerin ya da artk rnn elden geldiince byk
ksmn sermayeye evir! Birikim iin birikim, retim iin retim: B u for
ml ile klasik iktisat burjuvazinin tarihsel grevini ifade etmi, servein do
um sanclar zerinde bir an bile kendisini aldalmaya kalkmamtr. Ama
tarihsel zorunluluk karsnda yanp yaklmann ne yarar var? Klasik ikti
sat iin nasl ki proletarya bir artk deerretme makinesinden baka bir ey
deilse, kapitalis de onun gznde bu artk deeri artk sermayeye eviren
bir makineden baka bir ey deildir. (6 1 2 )

Bu nun anlam gayet basittir: Kapitalizm daima bymeye ynelik

tir. Gittike artan lekte byme ve birikimi hedefierneyen bir ka
pitalist toplumsal dzen dnlemez. "B irikim iin birikim, re
tim iin retim." Ekonominin durumuyla ilgil i gnlk gazetelerde
ki haberleri okumanz yeterli. Herkes srekli neden bahsediyor?
B yme! Byme ne durumda? Nasl byyeceiz? Dk by
me hz durgu nluk, negatif byme kriz anlamna geliyor. Yzde
bir ya da iki bileik byme yeterli deil, en az olmas gerek ve
ancak yzde drde ulatmz zaman ekonomi "salkl" saylyor.
Yllardr yzde onun zerinde byme orann tutturan in' e bakn:
Onlarca yl sren gz kamatrc byme rakamlarnn ardndan
1 990'Iarda yaklak sfr byme ile kresel kapitalizmin revirine
den Japonya'yla kyaslandnda zamanmzn gerek bir baar
yks.
Bu zorunlulua bal olarak bymenin erdemleri etrafnda bir
fet i inanc, koca bir ideotoji olumutur. Byme kanlmazdr. b
yme iyidir. Bymernek kriz demektir. Ama sonsuz byme "re
tim iin retim" demektir ki ayn zamanda "tketim iin tketim"
anlamna da gelir. Bymenin nne kan her ey ktdr. By
menin nndeki engeller ve snrlar kalkmaldr. evre problemleri
mi? Ne yapalm yleyse yle! Doayla iliki dntrlmelidir. Top
lumsal ve siyasal problemler mi? Ne yapalm yleyse yle ! Eleti
rileri bastrn ve itaat etmeyenleri hapse atn. Jeopolitik engeller mi?
Gerekirse iddet kullanarak ykn gein! Her ey "birikim iin biri
kim, retim iin retim" havasna uyarak oyuna katlmak zorundadr.

276

MARX'IN KAPiTAL' i iiN KILAVUZ

Marx'a gre kapitalizmin tanmlayc zelliklerinden biridir bu.

Bu sonuca varsaymlar temelinde vardna phe yok. Ama bu
varsay mlar klasik siyasal iktisana iselletiri lmi olan. burjuvazi
nin "tarihsel misyonu"na ilikin mndemi tasavvurla tutarhdr.
Ayrca ok nemli ve gl bir kural koyucu ilkeyi tanmlar. Kapi
talizmin btn tarihi. byme oranlarn artrma hedefine ynelik
olmu mudur? Evet. Kapitalist krizler byme eksiklii olarak m
tanmlanmaktadr? Evet Kapitalist dnyada politikalar retenler
byrneyi artrma ve srdrmeye kafay takm mdr? Evet. Peki
byme ilkesine kar bir eyler yapmak yle dursun, bu ilkeyi
gerekten sorgulayan birini grdnz m? H ayr. B yrneyi sorgu
lamak sorumsuzluktur ve dnlemez bile. Sadece dengesi bozuk
lar, uyumsuzlar ve tuhaf topyaclar tm evresel. ekonomik, top
lumsal ve siyasal sonular ne olursa olsun sonsuz bymenin kt
olabileceini dnr. Hi phe yok ki bymenin getirdii kre
sel snma ve evresel bozulma gibi problemler zlmeye ahl
mahdr, ama problemin zmnn byrneyi toptan durdurmak
olduu nadiren sylenir (durgunluk dnemlerinde evre zerindeki
basklarn azaldna dair kantlar bulunmasna ramen). Hayr, ye
ni teknolojiler, yeni zihinsel kavraylar. yeni yaama ve retme bi
imleri bulmalyz ki byme, yani sonsuzca artan sermaye biriki
mi kesintiye uramasn.
Dier retim tarzlarnn dzenleyici ilkesi bu deil di. phesiz
imparatorl uklar byyor ve toplumsal dzenler dnem dnem ge
niliyordu. ama ayn sklkla durgunluk yayor ve baz duru mlarda
da duraanlap tarihten siliniyorlard. rnein eski Sovyetler B ir
lii'nde ve Kba'da reel olarak varolan komnizm lere ynelik en
byk eletirilerden biri, yeterince bymedikleri iin ABD mer
kezli Bat'nn inanlmaz tketim toplumu ve byme performansy
la rekabet edemedikleridir. SSCB'yi vmek iin dei 1, otomatik tep
kimizin bymemenin/ durgunluun balanamaz olduu ynn
de olduuna iaret etmek iin bunu sylyorum. u anda birikim
iin birikim ihtiyacn tatmin edecek kadar cipimiz, Coca-Cola'mz
ve ie suyumuz var. Bunun evreye ve sala verdii felaket d
zeyindeki zararlar da yayoruz (rnein eker hastal nn yaygn
lamas - bu arada, ABD'ye kyasla bu hastahn Kba'da hala na
dir grldn ekleyelim). 1 8. yzyl ortasndan beri kapitalizmin

ARTIK DEGER VE BiRiKM

277

ayrlmaz zel lii olan bitmek bilmez yzde bileik byme ora
nnn tek bana devam ettirilmesinin gl zerinde dnmek
gerek. Kapitalizm Manchester evresindeki altm kilometrekarelik
bir ekonomik blgede ve birka kk mahalde kuruluyken yzde
bileik byme oran bambaka bir eydir. Oysa bugn kapita
lizm Avrupa, Kuzey ve Gney Amerika, her eyin tesinde de b
tn Dou Asya'y kapsyor ve Hindistan, Endonezya, Rusya ve G
ney Afrika'da yerini glendiriyor. Bu temelde nmzdeki e l l i yl
boyunca yzde l k bileik byme oran nn nelere yol aabilece
ini hayal etmek bile g. Bu durum ayn zamanda Marx'n Grund
risse'de dedii gibi, sermayenin gitmesi ve yerini daha akla uygun
bir retim tarzna brakmas iin zamann geldii fikrini de tmden
vazge ilmez kl masa bile daha tahayyl edilebilir klyor.
Anlald kadaryla, bir ey retmeden artk deer kazanmann
da eitli yollar var. Yaam standardn drerek emekgcnn de
erini drmek bunlardan biri. Nitekim Marx, John Stuart Mill'den
alnt yaparak yle diyor: " Eer emee satn alnmakszn sahip
olunabilseydi, cretten pekala vazgeilebilirdi ." Ama te yandan,
iiler eer havayla yaayabilselei'tl i, herhangi bir fyatla satn alnmalar
da sz konusu olamayacakt. Bu nedenle, bunlarn sfr maliyetleri, mate
matik anlamda, kendisine daima biraz daha yaklalabilecek, ama hibir
zaman ulal amayacak bir limiuir. Sermayenin deimeyen eilimi emein
maliyetini bu sfr nokasna doru durmadan zorlamaktr. (6 1 6-7)

Ardndan bunu yapmann. iiler daha ucuza karnlarn doyursun

lar diye tarifler hazrlamak gibi baz yollarna dikkat eker. Daha
sonra bu yollar, rnein Russell Sage Vakf'nn ve iilere uygun t
ketim tarzlarn retmeye alan dier sosyal hizmet uzmanlarnn
uygulamalarnn bir paras olmutur. Ama uras aktr ki bu yol
lara bavurmak efektif talep problemleri yaratmaktadr; geri Marx
bu probleme deinmez, nk tm metalarn kendi deerinden al
np satldn varsayarak bunu darda brakmtr. Kapitalistler
hi durmadan "doa tarafndan salanm bir ltuf' araynda ol
duklarndan, deimez sermayeden tasarruf da faydal olabilir (atk
maliyetlerini drmek de buna dahildir). " B urada da gene ie her
hangi bir yeni sermaye karmak szn, insann doa zerindeki do
rudan etkinlii, daha byk bir birikim kayna halini alr" (620).

MARX'IN KAPi TAL' N KILAVUZ

278

Toplumsal emein retkenliini baka yollardan (motivasyon ve or

ganizasyon) deitinnek, eski makineleri mrlerinden fazla kul
lanmak, gemi zenginlii (rnein mimari evreyi) yeni amalar
iin kullanmak da bedavadr. Son olarak "bilim ile teknoloji de, ha
len iletilen sennayeye, o gnk byklnden bamsz olarak
yeni bir genileme gc kazandrr" (622). Artk deeri sennayele
tinneye bavunnadan tm bu farkl yollardan birikimin artrlmas
mmkndr.
"Bu inceleme srasnda grlmtr ki," der Marx 5. Kesim'in
banda.
sermaye, sabit bir byklk deildir; toplumsal zenginliin, esnek ve art k
deerin, gelir ve eklenen semaye olarak blnmesiyle dumadan dalgala
nan bir parasdr. Aynca, ileyen sermayenin bykl belli olsa bile,
onda cisimlemi bulunan emekgcnn, bilim ve topran (bundan eko
nomik anlamda, insandan bamsz olarak doa tarafndan salanan her
trl emek koullar anlalmaldr) sermayeye, belli snrlar iinde, kendi
byklnden bamsz bir hareket alan salayan esnek gleri olutur
duklar da grlmt. Bu incelemede, dolam srecinin, ayn semaye
ktlesinin ok farkl derecelerde etkinlik gstemesine yol aan farkl etki
lerini de bir yana braktk [burada piyasa konusundaki ilk varsaymlarn
hatrlatyor -D. H. ) .. mevcut retim aralar ve emekgc kllesiyle doru
dan ve bir plana uygun olarak uygulanabilecek daha aklc herhangi bir du
rum zerinde hi dumadk.
.

Marx sennayenin olaanst esneklik ve kvraklna bir kez daha

vurgu yapmaktadr. "Klasik siyasal iktisat" ise tam tersine "toplum
sal sennayeyi, sabit bir etkinlik derecesine sahip, sabit bir byklk
olarak kabul etmeyi daima pek sevmiti". " 1 9. yzyln s radan bur
juva zekasnn yavan, ukala ve boboaz kahini. darkafallar ah"
zavall Jeremy Bentham, bilhassa kapitalizmin bir emek fonu olu
tunna konusunda dar grllk sergilemiti (625-7).
Sennaye sabit bir byklk deildir ! ! B unu hi unutmayn ve
sistemin ok esnek ve akkan olduunu gnneye aln. Kapita
lizm karsndaki sol muhalefet ounlukla bunun nemini yeterin
ce grememitir. Kapitalistler u yoldan birikim yapamazsa, bu
yoldan yapacaktr. B ilim ve teknolojiden avantaj salayamazlarsa
doaya hcum edecek ya da ii snfna ucuz yemek tarifleri ner
meye balayacaklardr. nlerinde saysz strateji vardr ve bunlar

ARTIK DEER VE BiRiKM

279

gelikin ekilde k u llandklar bilinmektedir. Kapitalizm canavarca

olabilir. ama kaskat bir canavar deildir. Muhalefet hareketleri bu
uyarlanma, esneklik ve akkanlk yetilerini gremezlerse kendile
ri zararl kacaktr. Sermaye bir nesne deil, bir sretir. " B i rikim
iin birikim, retim iin retim" eklindeki dzenleyici ilkeyi ken
disi iselletirmise de, srekli hareket halindedir.

ONUNCU BLM

Kapitalist Birikim

25. BL M: KAPiTALST BRiKi MiN GENEL YASASI

Yirmi Beinci Blm'de Marx, 7. Ksm'n bandaki varsaymlar

na bal kapitalist dinamiklerin k sa bir modelini altrmaktadr:
Birikim normal ekilde meydana gelmektedir (piyasada hibir so
run olmamtr ve her ey deerine alnp satlr, ama bu blmde
emekgc istisnadr); sistem kapaldr (d lkelerle ticaret yoktur);
artk deer retimde canl emein smrlmesiyle retilir; artk de
erin faiz, tccar sermayesi kar, rant ve vergi olarak bllmesi
nin hibir etkisi yoktur. B irikim srecinin bu sadeletiriimi mode
linde her ey bu varsaymiara baldr. ll. Cilt'te yapld gibi bu
varsaymlardan vazgei lirse sonular farkllaacaktr.

Sermayenin Deer Bileimi zerine Bir Yorum

Marx bu blmde tek bir asli meseleye odaklanr. Sermaye biriki
minin ii snfnn kaderi zerindeki etkilerini incelemek istemek
tedir. Bu yzden emekgcnn deerinin altnda ya da stnde kar
lk almasna izin verir. B u ite yardm almak iin de "sermayenin
bileimi" adn verdii eyle ilgili bir kavramsal aygt kurar (62930). Burada terim kullanr: teknik bileim, organik bileim ve
deer bileimi. Bu terimierin argmana hayli ge giriyor grnme
sinin sebeplerinden biri lll. Cilt'te elikiler ve krizler konusunda
yaptklarnn bir k smn yanstmak istemesidir. Dolaysyla bu b
lmde sz konusu terimler ok fazla ie yaramaz ve onlar olmadan
da argman anlamak mmkndr.
Tartmann bu ksmn anlalmaz ve kafa kartrc buluyorsa
nz (ki yledir), derhal bir sonraki kesime geebilirsiniz. Ama te
rimler l l l . Cilt'te kilit rol oynad ve genel olarak Marksist teoride

KAPiTALST BiRiKM

281

ok sayda iddiaya ve tartmaya konu olduu iin, burada incelen

melerinin nemli olduunu dnyorum.
"Teknik bileim" terimi basite iinin bel l i bir srede belli bir
ku llanm deeri miktarn meta ya dntrmekteki fiziksel yetisini
tarif eder. Bir iinin saatte ka ift orap, ka ton elik, ka sornun
ekmek, ka litre portakal suyu ya da ka ie bira rettiini gsterir.
Yeni teknolojiler bu fiziksel oranlan deitirir, bylece rnein bir
saatte iilerin rettii orap miktar ondan yirmiye kar. Teknik
bileim kavram ak ve kesindir. Her ikisi de deer oranlar olan
organik ve deer bileimleri arasnda ayrm yapmaya altmz
da ise sorunlar kar. retimde kullanlan retim aralarnn deeri
nin kullan lan deiken sermayeye oran deer bileimidir. Gele
neksel olarak bunu s/d eklinde, yani deimez sermaye bl de
iken sermaye olarak gsteririz. Yine s/d deer oran eklinde l
len organik bileim ise retkenlikteki fiziksel deiimlerden kay
nakl deer bileimi deiimleri olarak tanmlanr.
Neden ayr ayr? Burada ima edilen ey, deer bileimindeki
deiimlerin, retkenlikteki fiziksel deiikliklerle alakah olmayan
ekillerde meydana gelebileceidir. Teknolojik olmayan trden de
iimler nceki blmn sonunda sralandndan, bu yorum kula
a gayet makul geliyor. Ama doan n armaanlar, atk maliyetin
den tasarruf ya da iilerin fiziksel yaam standard n drme gibi
deiimierin hem deimez sermayenin hem de deiken sermaye
nin deerini etkileyebileceine dikkat etmeliyiz; neticede s/ d oran
debitir de ykselebilir de. Marx'n bilgim dahilinde aka belirt
nedii ama bizim karsayabileceimiz baka bir yorum daha ya
plabilir. Bu yorum fiziksel retkenlikteki deiimin nerede ger
ekletiine baldr. Eer fiziksel orap retkenliini yeni maki
neler kullanarak artrrsam, s/d oran (buna sermayenin organik bi
leimi diyelim) benim eylemlerim nedeniyle benim firmamda tipik
olarak ykselecektir. Ama ben bir ey yapmadan bu oran deiebi
lir, nk satn aldm deimez ve deiken sermayenin deeri
( Marx'n varsaymiarna gre ikisini de deerine alnrn) emekgc
nn deerini belirleyen geimi ik mallan reten sanayi kollarndaki
ve satn aldm retim aralann (deimez sermaye girdilerini)
reten dier sanayi kollarndaki fiziksel retkenliin deiiminden
etkilenecektir. Bu durumda s / d oran (buna da sermayenin deer

282

MARX'lN KAPTAL' N KILAVUZ

bileimi diyelim) ekonomideki bu iki farkl sanayi kolunda fiziksel

retkenliin greli deiim hzna bal olarak (benim firmamdaki
fiziksel retkenlik deimemi olsa bile) ykselecek ya da de
cektir. Bu yorum tekil kapitalistin s/ d oran konusunda neler yapa
bilecei ile tekil kapitalistin kontrol dndaki piyasada s/ d oran
nn nasl deitii arasndaki f arka odaklanr. Marx bu blmde ka
pitalist snf ile ii snf arasndaki ilikileri ktlesel dzeyde ele
ald iin burada byle bir yorumu savunmak zordur. Ama yine de
ktlesel trden greli artk deeri reten teknolojik dinamizmi asl
ynlendirenin tekil kapitalistlerin rekabetin zorlayc yasalar y
znden geici greli artk deer biimi peinde komasna vurgu
yapan greli artk deer teorisine bakacak olursak bu yorum akla
yakn gelmektedir.
Tm bunlarn nemli olmasnn nedeni, Marx'n Kapital'in I I I .
Cilt'inde k a r oranlarndaki dme eiliminin olas sebeplerini sor
gulamasdr. Ricardo bu meseleyi Malthusu terimlerle aklam,
eninde sonunda toprakta azalan getiri sebebiyle doal kaynaklarn
fiyatlarnn karlar sfra indirecek kadar ykseleceini iddia etmi
ti. Bir baka deyile, problem doayla ilikide yatar (Marx baka
bir yerde, Ricardo'nun karlarda dme eilimi problemiyle karla
nca " iktisattan kap soluu organik kimyada ald" eklinde bir
aka yapar). Marx bu iddiay reddederek, sermayenin organik (de
er?) bileimini ykseltenin kapitalizmdeki teknolojik deiimin
isel dinamikleri, greli artk deer aray olduunu syler. Sm
r orannda (a/d) bir limit olduunu varsayarsak, uzun vadede bu
durum kar oranlarnda dmeye (a/[s+d)) yol aacaktr. Bir baka
deyile, emekten tasarruf eden yenilikler aktif deer reticisini
emek srecinden uzaklaurarak (baka her ey ayn kalmak kaydy
la) artk deer retimini zorlatrr. Bu dahice bir argmandr ve hi
phe yok ki kriz oluumu dinamiklerini (bence doru bir ekilde)
kapitalist toplumsal ilikilerin ve retici glerin geliimi ereve
sine yerletirmek gibi bir erdeme sahiptir. Ne yazk ki argman ay
n zamanda eksikli ve sorunludur, nk yukardaki ikinci argman
hattna baktmzda, s/ d orannn Marx'n belirttii ekilde yksel
mesi iin herhangi bir sebep gremeyiz.
1 . Karl Marx. Grundrisse, ng.,

s.

7534.

KAPiTALST BiRiKM

283

Marx bu blmde ak ak sermayenin deer bileiminde yk

selme ynnde bir yasa olduunu belirtir. ncelikle, btn kapita
list snfn bak asndan, sermayenin deer bileimindeki dei
imierin retim bakmndan hem dorudan hem dolayl etkiler ya
rattna iaret eder. Burada sadece makinelerden ve fabrikalardan
deil , ayn zamanda kapitalist retimin ve gereklemenin (reali
zasyonun) zorunlu nkoullarn salayan demiryollarndan, kara
yollarndan ve her trl fiziksel altyapdan (mimari evreden) bah
sediyoruz. Bu nkoullarn yerine getirilmesi gerektiinde, toplam
deimez (ve giderek artan oranda sabit) sermayenin orannda, is
tihdam edilen emeki saysna nazaran hayret verici bir ykselme
olmaktadr. Marx baka yerlerde deindii bir noktay burada ati ar:
Mimari evredeki eski yatrmlar halihazrda amorti ed ilmi du
rumdaysa. kapitalist nlimin yaplmasnda -tpk doann arma
anlar gibi- "bedava mal" vasfyla i grrler. Tabii belal bir top
rak sahibi sn f yollarna kp onlardan kira toplamaya balamaz
sa. Grece basit el zanaatlar retiminden daha karmak ve btn
lemi retim srelerine gei, bal bana, zaman iinde s/d ora
nnda ykselme eilimini tarihsel bir gereklilik haline getirir. Bu da
Marx' u iddiaya gtrr:
Sennayenin deimez ksmnn, deien ksmna oranla giderek artma
s yasas, ister farkl ekonomik dnemleri, ister ayn dnemdeki farkl ulus
lar inceleyelim, meta fiyatlarnn karlatnnal bir ekilde yaplacak ana
liziyle her admda dorulanacaktr. Fiyatn reim aralarnn deerini ya
da sennayenin deimez ksmn emsil eden parasnn greli bykl,
birikimin ilerlemesiyledoru orantldr; fiyatn dier parasnn, sennaye
nin deiken ksmn temsil eden parasnn, ya da emee yaplan deme
nin greli bykl, birikimin ilerlemesiyle ters orantldr. (640)

Marx'n burada aka belirttii gibi, sermayenin deer bileiminde

zaman iinde ykselme "yasas" diye bir ey vardr ve l l l . Cilt'teki
kar oranlarnda dme teorisinde bu yasa nemli bir rol oynar. Ama
Marx teknolojik deiim yznden sabit sermaye deerinde (fizik
sel varlna kart olarak) bir dme yaanabileceini kabul eder.
Hatta s/ d orannn daha hzl ykselmemesinin sebebini yle ak
lar: Bunun sebebi "basittir; emein retkenliindeki artla, yalnz
tketilen retim aralarnn oylumu bymekle kalmayp, bunlarn

284

MARX'IN KAPiTAL' i i i N KILAVUZ

ktlelerine oranla deerleri de azalr". retim aralarnn retimin

deki retkenliin artmas sonucunda,
bunlarn deerleri mutlak olarak ykselir, ama bu, ktlelerindeki art ile
orantl deildir. Deimez sermaye ile deiken sermaye arasndaki farkn
art, bu nedenle, sermayenin deimez ksmnn dntrld retim
aralar ktlesi ile, deien ksmnn dntrld emekgc ktlesi
arasndaki farkn artndan ok daha azdr. (640)

Sermayenin deer bileiminin ykselmesiyle ilgili farazi "yasa" ta

dilata urayabili r, ama esas dorultusundan sapmaz. Sermaye biri
kimi ve greli artk deer arayi "karl kl olarak birbirlerine ver
dikleri drtlerin bileik orannda, sermayenin teknik bileiminde,
deimez ksma gre deien ksm gitgide klten bir deiikli
in olmasna yol amaktadr" (642).
Ama Marx'n argmann pekitirrnek iin yapmas gereken ey
ekonomiyi geim mallarn reten sektrler ile retim aralarn re
ten sektrlere ayrmak, sonra da her iki sektrde fiziksel retkenlik
teki greli deiim oranlarn incelemek tir. B unu l l. Cilt'in sonunda
yapar (bize kadar ulamt olan l l l. Cilt taslaklarndan sonra yazl
mttr), ama orada ana kaygst piyasann bu iki sektr nasl denge
de tutabildii (eer tutabiliyorsa) problemini incelemektir. Bu yz
den I. Cilt'teki analizin barnda yatan ve III. Cilt'teki karn d
analizi iin hayati nemde olan teknolojik dinamizmi yok sayar.
Deer bileiminden sz etmez. Oranttszlk krizi ihtimaline deinir
(retim aralarna oranla ok fazla cret mal ya da tam tersi), hatta
genellemi eksik tketim krizi olanana (e fektif talep yokluu)
bile girer, ama teknolojik deiimlere bal kar oran d mese
lesini aydnlatmak iin bir ey yapmaz. Ama sonraki teorik al
malar gstermitir ki, iki sektr (cret mallar ve retim aralar)
arasnda bir teknolojik deiim rnts s/d orann srekli sabit
. tutabi lir, ama byle bir sonucu garantiteyecek hibir mekanizma
yoktur. Bu y zden sk sk orantszlk krizleri ve zaman zaman tek
nolojik deiimin yarattt istikrarstzhklardan doan genellemi
krizierin yaanmast kuvvetle muhtemeldir.
Tm bu meseleleri burada zemeyeceimiz atk. Bana gre
Marx'n, teknolojik deiim rntlerinin kriz retecek kadar istik
rarszlattrc olduu ynndeki sezgisi dorudur, ama ykselen de-

KAPiTALST BiRiKM

285

er bileimleri ve den karlarla ilgili a klamalar deildir (bu ko

nuda pek ok kii bana itiraz edecektir). Gelgelelim, bu blmde
ortaya kan argmann ana hatt, "deer bileimi" kavramn kul
lanmadan da kolayca anla labili r.

Sermaye Birikiminin Birinci Modeli

Kap_italistler dn el koyduklar artk deerin bir ksmn alp bugn
daha fazla retim iin yatryorsa, imdilik teknolojik deiimi yok
saydmz takdirde, daha fazla emekgcne ihtiya duyulacaktr.
Demek ki bu koullarda sen naye birikiminin ilk bariz etkisi emek
gc talebinde arttr. " B u yzden sennaye birikimi, proletaryann
oalmas demektir" (63 I ). Fazladan emekiler nereden gelecektir,
talepteki artn sonular ne olacaktr? B i r noktaya ulaldnda,
talebin artmas cretierin artmasn getirir. O halde birikim " sarma
l " daha fazla sermaye yaratlmasn, daha fazla emek inin istihdam
edilmesini ve bir noktada cretierin ykselmesini getirir. Bylece
emekgc deerinin stnde satlr (bu, metalarn kendi deerlerin
den alnp salld varsaymna istisna oluturur) ya da emekgc
nn. deeri emekilerin yaam standardnn ykselmesiyle birlikte
artar. Ama bu sadece u anlama gelecektir: " cretli iinin kendisi
iin dvm old uu altn zincirin uzunluunda ve arlnda bir
geveme" oluur (635).
cretlerdeki art en iyi durumda iinin salamak zorunda olduu
karl denmemi emek miktarnda niceliksel bir azalma olmas anlam
n tar. Bu azalma, hibir zaman sistemin kendisini tehdit edecek noktaya
ulaamaz. cretler konusunda ortaya kan iddetli atmalar bir yana ...
emein fyatnda sermaye birikimi sonucu ortaya kan b u art u see
nekleri akla getirir: Emein fiyatndaki ykselme devam edecektir, yksel
mesi henz birikimin ilerlemesini etkilemedii iin. (636)

Yan i kapitalistler emein fiyatnda biraz ykselmeyi karlayabii ir

ler, nk daha fazla emeki istihdam ettiklerinde mlk edinebile
cekleri sennaye ktlesi artmaya devam eder. Kapitalistlerin nce
l ikle kar miktaryla ilgilendiklerini unutmayn. Bu miktar da, 1 7 .
B lm'de grdmz gibi, istihdam edilen emekilerin saysna,
smr oranna ve younlua baldr. Smr orannn azalmas
karsnda, istihdam edilen emeki saysnn artrlmas kapitalistin

286

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

kazand sermaye ktlesini ciddi oranda artrabilir. O halde bu se

naryoda cretierin ykselmesi ile sermaye birikimi arasnda bir a
tma yoktur. Dier alternatif ise udut:
Kazan drts kreldii iin, emein fiyatndaki art sonucu birikim
yavalar. Birikim oran azalr, ama bu azalmayla birlikte azalmann temel
nedeni, yani sennaye ile smrlebilir emekgc arasndaki orantszlk
ortadan kalkar. Kapitalis retim srecine zg mekanizma, kendi kendisi
nin geici olarak yaratm olduu engelleri ortadan kaldrr. (636)

Marx'n buradaki modeli ok basittir. retkenlii sabit sayarsak,

sermaye birikimi emek talebini artrr. B unun cretlerde ykselme
ye yol ap amayaca mevcut nfusa baldr. Ama giderek daha
fazla nfus istihdam edilirken cretler ykselecek ve smr oran
azalacaktr. Ama artk deer ktlesi artmaya devam edebilir, nk
daha fazla emeki istihdam edilmitir. Bir noktada herhangi bir se
beple artk deer ktlesi azalmaya balarsa, o zaman emek talebi
ortadan kalkar, cretler zerindeki basn der ve smr oran
tekrar ykselir. Bu yzden zaman iinde cret ve kar oranlarnda
birbirini dengeleyen salnmlar grmemiz mmkndr. cretler
ykselir, birikim yavalar, cretler tekrar der, karlar ve birikim
canlanr. Marx burada emein arz ve talebi ile birikim di namikleri
arasnda otomatik bir ayarlama sistemi tarif etmektedir.
Marx bu tip srelerin tarihte rnekleri olduunu ne srer. I 8.
yzyl ingi lteresi'nde sermaye birikiminin hzl art nedeniyle c
retlerde ykselme eilimi vard. O dnemin yorumcularndan Eden
bu meseleyi ok bytmt. Gayet iyi durumda olduu aikar olan
kapitalist snfn yan sra ii sn f da refaha kavuuyordu. Byle
ce sermaye birikiminin iiler iin de iyi olduunu ilan etme ynn
de bir drt ortaya kyordu ki Eden bu drtye kanmt. Fakat
Marx. bu durumun emei sermayeye balayan "altn zincirin" uza
tlmasndan ibaret olduunu syler. stelik bu fikre Mandev ille'in
mehur Arlar Masal nda nemli bir kar k da olmutu. Man
deville ingiliz toplumunda yer alan "asalaklara" kar svgl bir
polemie giriyor ve byle bir toplumun yoksul insanlara mthi ih
tiya duyduu fikrini savunuyordu. B unlar ne kadar yoksul olurlar
sa o kadar iyiydi, nk mal ve hizmet konusunda daha azn talep
edecek ve zenginlere daha fazlasn brakacaklard. Yoksullar olma'

KAPiTALiST BiRiKiM

287

sa zenginler de zengin olamazd. 1 8. yzyl ingilteresi'ndeki koul

larn byle tehir edilmesi Adam Smith'i ve hmanistleri zmt.
Yoksullarn hep var olmas gerektii ve yoksullarn zenginler iin
hayati bir ilev stlendii nerm esini kabul edemezlerdi. Smith'in
yant, p iyasa mekanizmas ulusal zenginlii artracak ekilde etki
li biimde harekete geirilirse, yoksullar dahil herkesin neticede da
ha iyi durumda olacan gstermeye ahmakt. Marx iin Mande
vi lle'in nemi, sermaye birikiminin sadece uygun bir nfusun nce
den varolmasn deil, ayn zamanda yeterince yoksullatrlm.
yeterince cahil braklm. yeterince ezilmi ve aresiz halde, bir
rpda dk cretli emek olarak kapitalist sisteme dahil edilebile
cek bir nfus olmas gerektiini dnmesinden kaynaklanyordu.

Sermaye Birikiminin ikinci Modeli

i kinci birikim modelinde, toplumsal emein retkenliindeki art
"bir ikimin en gl kaldrac" (639) haline geldiinde neler olduu
analiz edil ir. Teknolojik ve organizasyonel deiim ierin retkenlie
etkileri birikim dinamiklerinde merkezi bir noktaya yerletirilmeli
dir. Bu da Marx' zaten erevesini izdii sermayenin deer bilei
mi ndeki ykselme "yasas"n uzun uzadya irdelemeye gtrr. Fa
kat "birikimin ilerlemesi, eer sermayenin deien ksmnn greli
bykln azaltyorsa, bu hibir zaman onun greli bykln
de bir ykselme olasln dlamaz", nk daha nce birinci mo
delde de grdmz gibi, artk deer oranndaki d dengele
mek iin daha fazla ii istihdam edilebilir (640).
Emek retkenliini artrmak iin elbirliine ve yeni iblm
biimlerine bavurulmas ya da makinelerin, bilim ve teknolojinin
kullanlmas, ilk etapta tm sreci baiatacak yeterli balang ya
da "ilk" para zenginlii birikimini gerektirir. Marx "ilk birikim" te
rimini daha nce kul lanmtr, ama yine de ayrnt l deerlendirme
sini 8. Ks m'a brakr. "Bunun nasl olutuunu imdilik burada in
celememize gerek yoktur" (64 1 ) Fakat birikim sreci bir kez ba
ladktan sonra, retkenliin artndaki ilerleme de sermayenin yo
unlama ve merkezileme srelerine baldr. Tm olanakl lek
ekonomileri ancak bu ekilde gerekletirilebilir. Zenginl ik giderek
daha az elde toplanr, nk her birikim turunda kapitalist para g.

288

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

c biiminde daha fazla sermaye ktlesi elde eder. B ileik byme

yaanr, zenginlik ve iktidarn az sayda kiide toplanmas hzlanr;
bunun nndeki tek engel artk deer oran ve istihdam edilen emek
i saysdr. Fakat bu younlama, az sayda kiide toplanma sreci
yeni retim alanlarnda kk iletmelerin ortaya kmasyla ks
men dengelenir.
Bu nedenle, birikim ve onunla birlikte ortaya kan younlama, bir
ok noktaya dalmakla kalmaz, her ileyen sermayedeki art yeni serma
yeler tarafndan ve eski sermayenin blnmesiyle gdkletirilir. Bylece
birikim bir yandan retim aralarnn gitgide artan younlamas ve emek
zerinde egemenliinin artmas olarak grnr, te yandan da birok bi
reysel sermayenin birbirlerini itmesi ve ayrlmalar olarak ortaya kar.
(642-3)

"Toplam sermayenin. . . birok bireysel sermayeye blnmesi ya da

paralarn birbirini itmesi" de hesaba katlmahdr. Marx'n tipik
ilerleme tarzdr bu: B irbirine kart eilimler devrededir. Bir taraf
ta younlama vardr, dier tarafta blnme ve paralanma. Arala
rndaki denge noktas nerededir? Kim bilir! Younlama ile mer
kezsizleme arasndaki dengenin (makineleme ve byk sanayinin
evriminin tel eolojik yorumlarna kart olarak) daimi bir aka ma
ruz kald kesin gibidir.
te yandan merkezileme sermayenin younlamasyla baka
bir yoldan -devralma, birleme, rakipierin acmaszca imhas
gelerek buluur. Marx sermayenin merkezilemesinde baz yasalar
olabileceini belirtir. Ama bu yasalar burada gelitirecek durumda
olmadn kabul eder, ama ileride bunlarn aa karlabileceini
(ki bu teleolojik grle tutarl olurdu ! ) dnd de ortadadr.
Gelgelelim, merkezilemeye doru bir eilim vardr ve hi phe
siz bu eilimin yakt "kapitalist retim ile birlikte sahneye kan
yepyeni bir gtr: kredi sistemi" (643). Marx henz kredi sistemi
ni devreye sokacak konumda olmasa da (artk deer'in faiz, rant, ti
caret sermayesi kar arasnda bllmesinin bu noktada nem ta
madna dair yapt ilk varsaym ihlal edemeyecektir) yine de
nden baz eyler sylemeden edemez:
Bu sistem ilk aamalarnda birikimin alakgnll bir yardmcs ola
rak hi sezdirmeden iin iine girer ve byk ya da kk miktarlar halin-

KAPiTALST BiRiKM

289

de toplum yzeyine dalm bulunan para kaynaklann, grnmeyen ip

lerle, tek y a da ortakhk halindeki kapitalistlerin ellerine eker; ama ok
gemeden, rekabet savanda yeni ve mthi bir silah halini alr ve en so
nunda serrnayelerin merkezilemesi iin dev bir toplumsal rnekanizmaya
dnr. (643-4)

Bu ok il gin bir tablodur ve Marx'n dneminde byk lde

Saint Simon'un birleik sermayelerin gcyle ilgili teorilerine ve
Fransa'daki Pereire kardeler gibi kinci imparatorluk bankerlerinin
uygulamalarna dayanr. Ayrca gnmz dnyasndaki yanklar
n grmek de mmkndr. "Piramidin di bindeki servet" denen eyi
ele geirmek iin mikro-kredi ve mikro-fnans kurumlar olutur,
sonra da btn serveti emerek rm u luslararas finans kurumla
rn (tabii Dnya Bankas ve IMF yardmlaryla) destekle, bu serve
ti Wall Street'te hisse ve irket birlemesi oyunlarna harca ... Marx
zekice bir karmda bulunarak yle der: " Kapitalist retim ve bi
rikimin gelimesi l snde, merkezilemenin en gl iki meka
nizmas da geliir - rekabet ve kredi" (644) . Hzl merkezileme,
bileik byme dolaymyla daha yava yryen younlama sre
lerinin yerini alarak, yepyeni retkenlik art atak larnn uygulana
ca devasa finansal leklere ular. Merkezileme retim leini
kkten iyiletirebilir ve artrabilir. Merkezileme (ya da Marx'n
baka yerlerde deindii zere, devlet mdahalesi) olmadan fizik
sel altyapyla ilgili pek ok mega-projeyi (rnein demiryollar ve
limanlar), ayrca kentlemeyi (sabit ve deimez sermaye) gerek
letirmemiz mmkn olmazd.
Bu yzden, yeterli merkezileme aralarnn varl birikim di
namikleri iin kesinlikle kritik nemdedir. Ama bu da tekelci g
tehdidi dourarak, gerek klasik siyasal iktisadn gerekse gnmz
deki neoliberal teorisyenlerin o pek sevdii ademimerkezilemi
piyasa ekonomisi hayaline ters der. Halbuki bu hayale gre son
derece dank ve bireysel kararlar sayesinde hi kimse piyasay s
ktramyor ya da tahakkm altna alamyordu. Marx'n burada
syledii udur: Piyasa ekonom isi kk lekli, ok rekabeti fr
malarla ie balam olsa bile, sermayenin merkezilemesi netice
sinde hzla dnm geirecek ve bir oligopol ya da tekel durumuy
la sonulanacaktr. Baka bir yerde, rekabetin sonucunun daima te
kel olduunu belirtir. Yani kapitalist dinamiin iinde, kusursuz p i-

290

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

yasalarn ileyile ilgili teoriyi tabiat gerei altst eden sreler

vardr. Mesele, piyasalar ile greli artk deer mcadelesinin uzun
sre bir arada varolamamasdr: Merkezileme kapy tekmeler ve
serbeste alan piyasalarda ademi merkeziyeti karar srelerini
yerle bir eder. Marx aka sylemese de, argmannn sonularn
dan biri kesinlikle budur. Ama younlama analizini dikkate alr
sak, merkezilemede artn hibir kar etki ya da gle dengelen
meyen tek ynl bir sre olduunu kabul edemeyiz. Ne yazk ki
Marx kar etki ya da glerden burada bahsetmez, ama baka yer
lerde merkezilemenin karsna merkezsizletirici glerin ka
bildiini belirtmitir. Bu yzden younlama, seyrekleme, merke
zileme ve merkezsizleme arasndaki ilikileri incelememiz gere
kir. Ancak Marx'n burada iin iine soktuu fikir, birikim sreci
nin, bu gler argmannn btnlemi bir paras haline getirildi
i, sanki tarihin bir kazas imiesine bir kenara braklmad bir
piyasa dinamiidir. Geri byle bir giriimde bulunmak, onu ii s
nfnn durumuyla i lgili bu blmn snrlar dna karr.
Emek retkenliindeki artn (sermayen in deer bileimindeki
ykselmenin) igc talebi asndan sonular vardr.
Emee olan talep sermayenin btn ile deil, ancak deien ksmnn
miktaryla belirlendiine gre, bu talep, daha nce varsayld gibi toplam
sermayedeki artla oranl olarak artacana, ilerleyen bir ekilde der.
Emee olan talep, toplam sermayenin bykl nispeinde ve bykl
n armas lsnde artan bir hzla der. Toplam sermayenin byme
siyle birlikte, sermayenin deiken ksm, yani onunla birleen emek de
byr, ama bu daima klen bir oranda olur. (647)

Bu da kapitalist birikimin "bu greli ar emeki nfusu, yani ser

mayenin kendisini geniletmesi iin gerek l i olandan ok daha fazla
bir emeki nfusu, bu yzden de bir artk nfusu kendi enerjisi ve
bykl ile doru orantl olarak durmadan" rettii anlamna ge
lir (647). B unu da gnmzde "klme" diye adlandrdmz s
relerle gerekletirir.
Bu nedenle emeki nfus kendi yara sermaye birikimiyle birlikte,
kendisi ni gr eli olarak fazi al k h alin e getiren, gr eli ark nfus ha li ne ev i
ren aralar da retmi olur; stelik bunu daima artan bir lde yapar. Bu,
kapitalis retim biimine zg bir nfu s yasasdr. (648)

KAPiTALST BRKM

29 1

Kendi zerimizdeki tahakkmn koullarn retiyor olmamzda

yine mthi bir ironi vardr.
"Nfus yasas"nn devreye girmesi Marx' Malthus'la atmaya
gtrr. nceki dipnotlara bakarsak, Malthus'un Marx'n hi sev
nedii bir teorisyen olduunu, onun evrensel iddias olan nfus ve
ar nfus teorisinin rtlmeyi beklediini grrz. " Her zel ta
rihsel retim tarznn," der Marx, "yalnzca kendi snrlar iersinde
tarihsel bakmdan geerli kendi zel nfus yasalar vardr. Soyut bir
nfus yasas, ancak, ve o da insanolu kendilerine mdahale etme
dii srece, bitkiler ve hayvanlar iin vardr" (648-9). Marx, Malt
hus'un isizliin ve yoksulluun yaratlmasn nfus art ile kay
naklar zerindeki bask arasndaki basit i l ikiye indirgeyerek do
allatrmasna itiraz etmektedir. Marx nfus artnn sermaye bi
rikimi asndan anlamsz, hana etkisiz olduunu savunmaz; hatta
baka yerlerde birikimin devam iin gl bir nfus artnn zo
runlu nkoul olduunu belirttii pek ok pasaj vardr. Onun temel
i tiraz yoksulluun ok hzl oalan ii snf tarafndan retildii
tezinedir (yani kurbann sulanmasnadr). Marx'n amac, nfus ar
tnn durumundan ya da art oranndan bamsz olarak kapitaliz
min yoksu lluk rettiini gstermektir. Mandeville'in hakl olduu
nu kantlar: Kapitalist retim tarznda yoksullar hep mevcut olacak
tr. Ama Mandevi l le'in aksine Marx bunun neden ve nasl olduunu
gsterir.
Kapitalizm emekileri isiz brakan teknoloj i ler kullanarak g-
rel i emeki fazlas yaratt iin yoksulluk retir. B irikimin artma
ya devam etmesi iin kalc bir isiz emeki havuzu toplumsal ola
rak zorunl udur.
ilerin bu artk nfusu nasl birikimin ya da kapialis emeldeki zen
ginliin gelimesinin zorunlu bir rnyse, ayn zamanda, ersine, kapia
lis birikimin kaldrac ve hana bu reim biiminin varlk koulu halini de
alr. Bu ar k nfus, her an el alnda bulunan yedek bir sanayi ordusu olu
urur; bu ordu, sanki bn masraflar sermaye tarafndan karlanarak bes
lenen bir orduymu gibi tmyle sermayeye aitir. (649)

Demek ki birikimin ana kaldrac teknoloj i nin kendisi deil, yarat

t fazla emeki havuzudur. "Fiili nfus artnn snrlarndan ba
msz olarak bu artk nfus, sermayenin kendisini geniletme ko-

292

MARX'IN KAPiTAL' i i iN KILAVUZ

nusunda deien gereksinmelerini karlamak zere, daima sm

rlmeye hazr bir insan malzemesi ktlesi yaratr" (649).
Tipik durumda yedek ordu bir retimin iine ekilir, bir retim
den dar atlr; bylece igc piyasasnda evrimsel bir hareket
yarat lr. "Ayrca snai devresel dalgalanmalarn eitli evreleri ar
tk nfusu salar ve bunun yeniden retiminin en canl elerinden
birisi halini alr". Marx u belimlerneyi yapar:
Emeki saysndaki bu art, emekilerin bir ksmn durmadan "ser
best hale getiren" basit bir srele, retimdeki arta oranla altrlan
emeki saysn azahan yntemlerle gerekletirilir. Demek oluyor ki b
yk sanayinin btn hareket ekli, emeki nfusun bir ksmn, srekli ola
rak isiz ya da yar isiz insanlar haline getirmeye dayanyor. (650)

"Greli artk nfusun yaratlmasn -yani sermayenin kendisini

geniletmesi iin gerekli olandan fazla bir nfusun meydana gelme
sini- siyasal iktisadn kendisi bile, byk sanayinin zorunlu bir
koulu olarak grr" (65 1 ). rnein M althus "ar nfusu ... byk
sanayi iin bir zorunluluk olarak grmektedir" ama unu gzden
karr: "Kapitalist retim, doal nfus artnn salad kullan
ma hazr emekgc miktaryla asla yetinemez. Rahata at oynata
bilmek iin bu doal snrlarn dnda yedek bir sanayi ordusunun
bulunmasn ister" (65 1 -2)
B u srecin geni apta dallanp budaklanmas emekgcnn
byk kesiminde vasfszlamaya katkda bulunmu, teknolojik de
iim yoluyla sanayisizleme srelerine yol amtr. Son otuz k
sur ylda tm bunlara aina olduk. Bu greli artk nfusun varl,
tipik durumda, istihdam edilenlerin ar almasna yol aar, n
k halihazrda bir ii olanlar fazla mesai yazlmamasna, ve emek
younluunu artrmaya raz olmaziarsa iten karlmakla tehdit
edilebilir. Gnmzde sermaye tam zamanl alanlarn dolayl
maliyetlerini (salk hizmetleri ve emeklilik) karlamaktan holan
mad iin, isiz emeki havuzu byrken bile, istihdam edilmi
iileri isteseler de istemeseler de ar alurma eilimi artmakta
dr. Ar al maya raz olmak bazen istihdamn art haline gele bi
liyor. Son yllarda Avrupa'da bu ciddi bir problem halini ald. So
nuta ar alma ve istihdam edilenlerin ar smrlmesiyle
karlayoruz.

KAPiTALST BRK M

293

Bir yandan, ii snfnn alan kesiminin ar almas yedek ksm

nn saflann iirirken, dier yandan bu yedek ordunun rekabet yoluyla a
lanlar zerinde oluturduu artan bask onlar ar almaya boyun e
mek ve sennayenin diktas alna ginnek zorunda brakr.

Bu da "bireysel kapiralistleri zenginletirmenin" etkili "bir arac"

halini alr (653). B u durumun cretler zerinde yaratt etki de
nemlidir. " B tnyle alndnda, genel cret hareketleri tamamy
la yedek sanayi ordusunun genileme ve daralmasyla dzenlenir."
cret hareketleri sermaye birikimi tarafndan ynlendirilir. Bu du
rum, sermayenin birikim hznn ya nfus art ya da gncel relorie
gre ar agzl sendikalarn ynlendirdii cret oranlarndaki
dalgalanmalar tarafndan dzenlendii eklindeki standart grle
eliir. "i ktisatlarn ... dogmas" yledir: "Yksek cretler, alan
nfusu daha hzl almaya isteklendirir ve bu durum, emek pazar
ok dolu hale gelene ve dolaysyla sermaye, emek arznagre yeter
siz kalana kadar srer gider" ( 654 ).
Marx'n modeline gre sermaye birikimi igc arz problemiy
le her karlatnda. teknolojik ya dil organizasyonel yeniliklere
bavurarak insanlar isiz brakr ve bunun sonucunda ya cretler
deeri nin altna der, ya da halen istihdam edilenlerin ign sre
sinde ve emek younluunda artlar meydana gelir.
Yedek sanayi ordusu, duraklama ve vasa refah dnemlerindefaal emek
ordusunu bask alnda uar; ar retim ve cokulu etkinlik dnemlerinde
bu faal ordunun iseklerini dizginler. e bu nedenle, greli ark nfus,
emein arz ve alep yasasnn zerinde dnd eksendir. Greli artk n
fus, bu yasann geerlik alann, sennayenin smr ve egemenlik faaliyet
lerine mutlak ekilde uyan snrlar iersinde uar. (656)

te bu yzden "kapitalist retim mekanizmas ileri yle ayarlyor

ki. sermayedeki mutlak artla birlikte, emee olan genel laleple ay
n lde bir art olmuyor" (657). Bu da "ekonomik savunucula
rn" burjuvazi adna ii snf nn zararna iledii ok ak olan uy
gulamalar hakl kartmadaki "byk yiitl iklerine" sebep oluyor
(656). Savunucularn yapabildii tek ey. "kendilerini yedek sanayi
ordusuna srgn eden gei dnemi boyunca ilerinden edilen
emekilerin, sefalet, strap ve belki de lmlerini" gittike artan
sermaye birikiminin getirdii daha nemli uzun vadeli yararlar iin

294

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

zorunlu ksa vadeli fedakarlklar olarak grmektir. Ama gerek ok

daha fesattr.
Ne emee olan talep, sennaye aryla edeer dir, ne de emek arz, i
i snfndaki artla edeerdir. Sz konusu olan ey iki bamsz kuvvetin
birbirini ekilemesi. Les des sonr pipes - Zarlar hilelidir. Sermaye ayn an
da, iki tarafta birden almaktadr. (657)

Yani sermaye yeniden yatrm yaptnda emek talebi yaratr, ama

ayn zamanda emek tasarrufu salama yoluyla isizlik reten tek
nolojilere yeniden yatrm yaparak emek arzn ynlendirebilir. Arz
ve talep denkleminin her iki yannda da hareket etme yetenei, pi
yasalarn varsaylan ileyiine tmden ters der. Makineler konu
sunda olduu gibi iiler ksa bir sre sonra,
nasl olup da, ne kadar fazla alriarsa o kadar daha fazla kendilerine ya
banc zenginlik reiklerini, emeklerinin rekenlii ne kadarararsa, ser
mayenin bymesinde bir ara olarak kendi ilevierindeki srekliliin o
kadar gvenilmez hale geldiini anladklarnda, aralarndaki rekabetin yo
unluk derecesinin tamamyla greli artk nfusun basksndan kaynaklan
dn kefeiklerinde, ve dolaysyla kapitalis retim ile ilgili bu doal
yasann kendi snflar zerindeki ykc etkilerini ortadan kaldrmak ya da
azaltmak zere alanlarla isiz kalanlar arasnda dzenli bir ibirlii kur
mak zere sendika [artc ama Kapira/'de bu terimin grld tek yer
burasdr -D.H.] ve benzeri yollara bavurduklarnda, onlar bunu yapar
yapmaz, sennaye ile ona dalkavukluk eden siyasal iktisat hemen, "ebedi"
ve szde "kutsal" arz ve talep yasas ineniyor diye feryad basmakadr.
(657-8)

Piyasa mbadelesi krallarnn, sermayenin emekgcnn hem ar

zn hem talebini dzenleme yetisi yznden altst olduu byle
bir durumda, iilerin toplu karlarn korumak iin rgtlenme gi
riimleri acmaszca piyasa kurallarnn ihlali olarak damgalana
caktr.
Marx birinde teknolojik deiim olan, dierinde olmayan iki bi
rikim modeli ina etmitir. Kapitalistlerin tercih yapmas gerekir:
Ya mevcut teknolojiyle birikim yaparak birinci modelin dnyasna
gireceklerdir (rekabetin zorl ayc yasalar karsnda bunun gerek
letirilmesi zordur), ya da teknolojik deiime yatrm yapacak ve
ikinci modelin dnyasna gireceklerdir. kinci modelde soru, tekno
lojik deiimin hzn neyin dzenlediidir? Greli artk deer te-

KAPiTALST BiRiKM

295

orisi, rekabetin zorlayc yasalar yznden bu deiimin hznn

arttn gstermitir; daha yksek retkenlikle al !!nlarn kazan
d geici greli artk deer biimini elde etm in kapitalistler
birbiriyle rekabet eder. Demek ki li mit ksmen rekabetin younluy
la belirlenmektedir (Marx bu noktaya v urgu yapmaz). Ama bir de
d li mit vardr. Marx daha nce, yeni makine teknolojileri edinme
mantnn makineye yatrlan deer ile makinenin kullanm saye
sinde emekgcnden yaplan tasarrufun deeri arasnda bir dei
toku gerektirdiini gstermiti. Her ne kadar aka yazm olma
sa da, bunun anlam teknolojik yenilenmenin cret oranlarnn yeni
makine almn anlamsz klacak kadar dt noktaya kadar de
vam edeceidir ( I 9. yzylda ABD'ye nispetle ngiltere'de byle ol
mutur). Bu nokta byk ihtimalle ii snfnn dehetli bir sefale
te dt nokta olacaktr.

Greli Artk Nfus

Bu blmn 4. Kesim'inde Marx greli artk nfusun durumunu ele
alr. ayr zmre tespit eder: akc, sakl, durgun (658). "Akc" te
rimiyle kastettii zmre halihazrda proleterlemitir, zaten tam za
manl cretli iidirler, baz sebeplerle geici olarak iten atlrlar,
isizlik dnemini bir ekilde atlatrlar ve birikim koullar iyilein
ce tekrar istihdam edil irler. Gnmz koullarnda akc zmre
aa be yukar, isizlik istatistiklerinde kaytl olan isiz havuzu
nun yan sra yetersiz istihdam edilmi ya da "i bulmaktan umudu
nu kesmi" diye snflandrlanlara tekabl eder. Sakl zmre henz
proleterlememi olanlardr. Marx'n dneminde zellikle henz
cretli emek sistemine girmemi kyl kesimler bu kategorideydi.
Kyllerin ya da yeriiierin ge imlik tarm sistemlerinin imhas ve
krsal dnyann proleterlemesi muazzam sayda insann cretli
emekgcne kaymasn salamtr. Bu sre gnmzde de devam
etmektedir (son yirmi otuz ylda in, Meksika ve Hindistan'da ya
ananlara bakn). Ev ii sistemlerinin bozulmasyla kadn ve ocuk
larn cretli emekgcne katlmas da uzun zamandr oynad rol
gnmze kadar srdrmtr (gelimekte olan dnyann pek ok
kesiminde kadnlar cretli emein belkemii haline getirmitir).
Sakl kategorisi byk sanayinin yerinden ettii ve emek pazarna

296

MARX'IN K APTAL' N KILAVUZ

girmeye zorlad kk burjuva bamsz reticileri ve zanaatkar

lar da ierebilir. ABD'de son elli ylda aile iftliklerinin yok edil
mesi oralardaki emekgcn eski snrlarndan d ar karmtr.
B ugn yerini spermarkellere brakan kk dkkaniar iletenleri
ve bamsz reticileri de ayn kategoriye sokabiliriz. Demek ki
sakl kategorisi son derece byk ve eitlidir: farkl trden kk
burjuva reticiler, kadnlar ve ocuklar, kyller, vb. Gnmzde
bu kategoriye proleterlemekten kaan ama sonra yine geri dnd
rlen gruplar da dahil edebiliriz. Hekimler kendileri ni proletarya
nn paras olarak grmyordu, ama tbbi i gcn sinsice proleter
letiren sreci tehis etmek hi de zor dei l. Korporatist, neoliberal
niversite modeli pekiirken yksek retimin proleterlemesi de
benzer ekilde hz kazanmtr. Marx burada dikkatimizi proleter
leme dinamiklerindeki muhtemel kaymalara ve sakl emekgc
rezerv inin eitli ekillerde seferber edilebileceine ekmektedir.
Bunun her ayr durumda ciddi ekillerde fark l nitelikler tayaca
aktr. stelik akc n fus yaklak olarak kapitalist organizasyon
alanlarnn iinde kalrken, sakl rezerv in ok fark l bir corafi ya
yl m vardr. Her yerde olabilen bu rezerve emperyalist ve smr
geci uygulamalarla ulamann jeopolitii ok nemli bir role sahip
olabilir.
nc zmre durgun olandr. Bu terim ok dzensiz olarak is
tihdam edilen ve harekete geirilmesi bi lhassa zor olan kesimleri
kapsar. Marx durgun kesimin en dipteki tortusunu "sefalet alann
dakiler" diye tanmlar: pek az efkat duyduu "serseriler, su lular,
orospular, tek szckle 'tehlikeli snflar'. " Ayrca bunlarn arasnda
"al abilecek durumda olan dilenciler" ve "ksz ocuklarla dilen
ci ocuklar" da vardr. " B unlar, yedek sanayi ordusunun adaylar
olup ... hzla ve ok sayda faal emek ordusuna katlrlar." Ama te
yandan bir de "ahlak dknleri, zavalllar, alamayacak durum
da olanlar, iblm nedeniyle uyum yeteneinden yoksun kalm
aresizler" vardr. B unlar Marx'n "faal emek ordusunun hastanesi"
olarak adlandrd kesimdir ve cretli emekgcne katlmalar ne
redeyse imkanszdr (66 1 ). Bunlar Wi l l iam Ju lius Wilson'n "alts
nf' dedii kesimdir (ki ben bu terimi pek sevmiyorum).
Bu blmn son ve uzun 5. Kesimi o dnemde yedek sanayi or
dusu (hem akc hem sakl kesimler) iinde olanlarn durumunu du-

KAPiTALiST BiRiKiM

297

dak uuklatc ayrnularla dile getirmektedir. Marx ingiltere'ye (ve

bilhassa krsal emek rezervinin durumuna) odaklanrken, kentle
menin rolne yakndan bakar ve iriandal l arn ingiltere'ye gn
esas alarak sakl igcnn bu seferber ediliinin nasl sk sk etnik
ve (bu rnekle) dinsel farklar devreye soktuuna dair nemli tes
p itlerde bul unur. Bu farklar bugn bizim zamanmzda kapitalist s
nfn bl ve ynel siyaseti altnda he r t rl rk, toplumsal cinsiyet,
kltr, dinsel, vb. farka kadar uzanmaktadr. Kendi dnemimizden
paralel malzemeler bulmamz iten bile deil. ABD'deki Porto Ri
ko'lu emeinin uzun tarih i. 1 9 . yzylda ingiltere'deki i riandal
emeinin tarihiyle neredeyse birebir rt yor. Meksika, Gualema
la, in, Banglade, Endonezya ve Gney Afrika'daki koullarn
Marx'n 5. Kesim'de anian koullar kadar kt olduuna hi p
he yok.
Marx'n ikinci birikim modeli esas olarak teknolojinin yaran
isizlik sonucu oluan akc rezervlere dayanr. Bu akc nfusun
sistemli bir biimde idare edilme tarz (rnein isiz iilerin daha
sonra igcne geri gelebilmeleri iin nasl hayalla ve yeterince
salkl lululduklar) aka dikkate deer bir konudur. Ama bir yan
dan da kapitalizm iin akc rezervle mi, yoksa sakl rezervle mi a
lmann daha avantajl olduu gibi bir stratejik mesele vardr (dur
gun kesimi hareket euirmek ok g olabilir, hana altrmak daha
da g olacaktr). Akc rezervlerin serbeste ynlendirilmesi bir di
zi glk yaratmaktadr. Bir nebze i gvencesi elde edebilen g
l bir ii sn f rgtlenmesi isizlii snrlandrabilir. Yeni tekno
lojiler ve yeni retim sistemleri, daha yaygnlaamadan iiler tara
fndan engellenebi lir. Ayrca isizlik retilmesinin siyasal sonular
baz koullar altnda ciddi tehdit oluturabilir. rnein 1 950'lerde
ve 1 960'larda kapitalist dnyann byk bir ksmnda bir btn ola
rak burjuva snf toplumsal bakaldrdan korktuu iin isizlik ya
ratmakta genel olarak gnlszd. Onun yerine sakl rezervler bul
maya alyorlard. Bunu yapmann da iki yolu vard . Ya sermaye
yi yurtdna karrsnz ya da iileri yurda getirirsiniz. rnein
1 960'1arda ve 1 970'lerde isve'te isizlik dkl ve hemen hi ak
c rezerv yoktu. Gl sendikalar, sosyal yasalar ve salam bir sos
yal demokrat siyasal aygt karsnda Portekiz, Yugoslavya ve Orta
Avrupa igcnn ithali artk deer retiminde byk nem kazan-

298

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

d. Fransz otomotiv sanayisindeki igc eksiklii Maripl ilerin dev

let destekli gne yol at; Trkiye'deki igc fazlas ise bu yllar
boyunca Alman sanayisini destekledi. 1 960'1arda ABD'nin g ya
salarnn deimesi de sakl emekgc rezervlerini harekete geir
mekte etkil i oldu. Meksika'nn igc fazlas ABD firmalarnn ile
yii asndan hayati nem tar; bu da gerek yasal gerek yasad
gmenlik konusunda koparlan yaygaray ok zor bir sorun haline
getirir (rnein igc fazlas yokluunun ABD'nin bat snda hasat
zaman ekinierin kaldrlamamasna yol at olmutur).
Bugn isizliin yan sra sakl emein de ok olduu bir dnya
da yayoruz. Bu kategorileri kapitalizmin emei denetlemesinin
zgl siyasal tarihiyle balantl olarak dnmek ilgin olacaktr.
Akc nfus ayn zamanda bu rezervin ii olanlarla rekabet edebil
mesi iin yelerli derecede sa lk l tu lulma yollarna dair bir mesele
yi de gndeme getirir. Sosyal refah kurumlarnn yaratlmas buna
bir cevaptr, ama bugnk neoliberalleme ynel iminde eski ne
mini kaybetmitir. Sa kanadn argmanna gre isizlik emekiler
emeklerine ok yksek fiyat bitiklerinde ortaya kmaktadr. i
ler belli bir asgari crelin allnda almay reddederek isizlik ya
ralrlar! Bu da refah harcamalarnn ok cmert olduu durumlarda
olur en ok. Dolaysyla isizlikten kurtulmann en iyi yolu refah
harcamalarn sfra ekmektir. Ama bu da akc nfusun emek re
zervi olarak kalmasn gletirir. Ayn problem g politikasnn
da bana beladr. ABD'ye g dzenleme/snrlama ynndeki her
giriim, irketlerin igc fazlas kaynaklarna yeterince erime ih
tiyacna arpmaktadr. Bu nedenledir ki tarma dayal sanayiden
Microsoft'a kadar farkl farkl sektrler kstlayc g politikalar
na kar mcadele ederler.
Emek arznn ynelimi kritik niteliktedir. Kapitalist snfn ka
r yedek orduyu yaratacak ve srdrecek ekilde (akc nfus ile
sakl nfusu birletirerek) emek arzn ynelmektir. Bylece cret
ler dk lutulmal, alan iiler iten atlmakla tehdit edile bilme
li, emek rgtlenmesi aksatlmal ve alanlarn emek younluu
yksehilmelidir. Bu strateji ABD'de 1 970'1erden beri makul lde
baar l olmu grnyor, nk gerek cretler esas olarak ayn
kalrken (sadece 1 990'Iarda ksa sreli bir art olmutur), kar oran
lar genel olarak ykselmitir. Bu dnemde ABD tarihinde ilk kez

KAPiTALST BRK M

299

ii ler retkenlikteki nemli ykselilerden yararlanamamtr. G

reli artk deer elde etme abasnn sonucu olan tm getiriye kapi
talist snf el koymu ve muazzam bir servet younlamas ile yk
selen bir eitsizlik yaratmtr.

Liberal topyac Ryann Yapbozumu

4. Ksm'da, greli artk deer retimini incelerken grm olduumuz
gibi, kapitalis sistemde emein retkenliinin ykseltilmesi iin kullan
lan btn yntemler, bireysel emekinin aleyhine kullanlr; retimi geli
tirme aralarnn tm, diyalektik bir tersine evirmeye urar, bylece re
ticiler zerinde egemenlik kurulmas ve smrlmesinin aralarna dn
r;. bunlar emekiyi, bir para-insan haline getirir, onu makinenin bir par
as dzeyine indirir, yapt iin btn sevimliliini yok ederek ancak nef
ret edilebilecek bir eziyet haline sokar; bilimin bamsz bir g olarak s
rece katlmas lsnde ii, emek srecinin enelekel potansiyeline ya
banclar; bu yntemler iinin alma koullarn bozar, emek sreci s
rasnda onu nefret uyandrc bir ktle maruz brakr; tm yaamn yal
nzca alma yaam ekline sokar ve karsyla ocuklarn, sermayenin in
san tc arklar arasna srkler. Ne var ki btn artk deer retim
yntemleri ayn zamanda birikim ynemleridir; ve birikimdeki her geni
leme, bu yntemlerin gelimesi iin bir ara haline gelir. Bundan da u so
nu kar ki, sermaye birikimiyle oranl olarak, ald cret ister yksek
ister dk olsun, iinin durumu iyilemeyecek, daha kt olacaktr. Son
olarak, greli artk nfusu ya da yedek sanayi ordusunu birikimin bykl
ve hzyla daima denge durumunda uan yasa, Vulcan'n Promeheus'u
kayalara mhlamasndan daha salam bir biimde perinlemekedir emek
iyi sermayeye. Sermaye birikimine karlk gelen sefale birikimi bir zo
runlu koul haline gelir. Bu yzden, bir kuuptaki servet birikimi dier ku
tupta, yani kendi emeinin rnn sermaye eklinde reten snfn tarafn
da, sefalein, yorgunluk ve bezginliin, kleliin, cahilliin, zalimliin, ak
li yozlamann birikimiyle ayn anda gerekleecektir. (662-3)

Proletaryann gittike daha byk bir sefalete srklenmesinin, ka

pitalist birikimin toplumsal olarak gerekli bir sonucu ve koulu ol
duuna ilikin mehur sonu tezi ite budur. Bu teze verilen tipik
tepki basite yanl olduunu sylemektir. Dnya iilerinin pek
ou yz yl ncesine nazaran ok daha iyi durumdadr, in'deki
fabrikalarda ve Hong Kong'daki merdivenalt atlyelerde hala yer
yer korkun alma koullar olduu doruysa da, bunlar daha iyi
maddi yaam koullar yaratlrken ortaya kan tipik gei sorunla-

300

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

ndr ki zaten o lkelerde bile iyilemenin kantlan ortaya kmaya

balamtr. Bu ngrnn, Marx'n tarihsel bulgulara bak larak ba
site smanabilecek kat ngrlerinden biri olduunu, eletirel ko
num alanlar n yan sra baz Marksistler de savunmaktadr. Tarihsel
bulgular tmden desteklemiyorsa, o halde Marx'n analizi kesinlik
le yanltr.
O yzden bu blmlere hakim olan varsaymlar tekrar altn i
zerek hatriatmarn ve bu tr ngrler in mutlak deil olumsal oldu
unu, bata yaplan snrlayc varsaymiara dayandn vurgulamarn
gerek. zellikle retimin dinamiklerine odaklanan 1. Cilt'in sonu
tezi budur. Analiz sadece retimin dinamikleri asndan gelitirilir.
Sermayenin piyasada gereklemesi perspektifinden yazlm olan
ll. Cilt'in sonunda ise tamamen farkl bir eyle karlarz. Marx
orada efektif talep problemleri zerinde younlamtr (artan rn
miktarn satn alacak para gc kimdedir?) Bu problemin zm
ksmen ii snfnn "aklc tketimi" diye tarif ettii alandadr.
Marx bu terimle iki eyi kasteder. Birincisi, ii snf tketim yapa
bilmek iin yeterli alm gcne sahip olmak zorundadr; ikincisi, i
i snf kapitalizmin srekli yaratt artk rnn emilmesi iin uy
gun tketim alkanlklar edinmi olacaktr. Bu yzden ll. Cilt'in
sonunda Marx, burjuva insanseverliinin iilere "doru" tketim
alkanlklar retmeye younlama tarzlarndan sz eder (Ford,
fabrikalarnda tesis ettii sekiz saatlik ignn e be dolar sistemiy
le alan iilerin paralarn akllca harcamalar, ikiye, uyuturu
cuya ya da kadnlara yatrmamalar iin bir sosyal hizmet uzmanla
r ordusunu seferber ettiinde de benzer bir durum sz konusuydu).
Demek ki II. Cilt'in sonunda karlatmiz ey tmden farkl bir
hikayedir. uras ak ki, elimizde sadece 1 . Cilt'teki hikaye varsa,
ii snfnn kapitalist rnler iin tketici ve talep merkezi sfaty
la toplumsal olarak zorunlu roln oynamas mmkn deildir.
Peki o halde 1. Cilt'teki hikayenin amac ve varmaya alt
nokta nedir? Dnya bu ekilde ilemeye dev am ederse, neticede i
ilerin yoksullamasnn artacan syler. Bu tezde doruluk pay
grp grmediimiz sorulursa, Endonezya, Banglade, Vietnam ve
Guatemala fabrikalarna gittiimizde cevap kesinlikle "evet" ola
caktr. Bu lkelerde sakl emek rezervleri en acmasz koullarda
ie seferber edilmektedir. Gerekten de Marx'n tasvir ettii " ar

KAPiTALST BiRiKM

301

almann strabn" buralarda eksiksiz grebiliriz. Dnyann re

tim merkezlerinin ounda ar alma koullarna dair ayrnt l
raporlar bulmak iin ok uzaa gitmek gerekmez (Sivil Top lum
Kurulularnn ve BM'nin raporlar bu tr rneklerle doludur, hatta
ana akm medya bile baz yrek paralayc aniatlara yer vermi
tir). stelik neoliberal uygulama ve politikalarla geen son otuz k
sur yldaki belirleyici olgulardan biri eitsizliklerin artmas ve her
yandan mi lyarderierin frlamasdr (H indistan, Meksika, in, Rus
ya). Bylece bir kutupta servet birikimi, teki kutupta sefaletin bi
rikmesi, ada kresel kapitalizmin koullarnn tasviri bakmn
dan ok ikna edici bir metafor oluturmaktadr.
Bu yzden I. Cilt'teki hikayeyi okurken ksmi de olsa bir gere
i tasvir ettiini grmemek mmkn dei ldir. 1 950'1 erde ve 1 960'
larda emek rgtlerinin nispeten gl, sosyal demokrat eilimlerin
arl kl ve hem retimde hem de zenginliin bllmesinde dev
let mdahalesinin daha yaygn olarak kabul edildii ileri kapitalist
lkelerdeki durumla kyaslandnda bu durum zell ikle aa
kar. O dnemlerde aklc tketirole ilgili meseleler daha nplanday
d: i i snfnn otomobil almasn nasl salarz? Tamam, otomo
billerin lks deil zorunluluk olduu ehirler ve banliyler ina ede
riz ki bu da iilerin otomobil ve banliy tipi konut alabilmek, buna
uygun bir yaam tarz srdrebilmek i in yeterli dzeyde cret al
masn zorunlu kl ar. Bu dnemlerde Il. Ci lt'teki analiz ok mantk
l gelirken, I. Cilt'teki varglar biraz zorlama gibi grnyordu.
1 970'1erde girilen neoliberal dnemele birlikte bu iler byk
lde tersine dnd. Dnya apnda proletaryann nfusunda mu
azzam bir byme yaand, yaklak iki milyar insan daha nceki
ekonomik dayanaklarndan yoksun braklarak gerek krsal yaam
tarzlarnn ve kyl ekonomilerinin imhasyla (Latin Amerika ve
Gney Asya'da olduu gibi), gerek dorudan devlet eliyle ( in'de
ve daha genel olarak Dou Asya'da yaand gibi) proletarya safla
rna katld. Bu akmn ngrlebilir sonucu, sermaye birikiminin
geleneksel merkezlerindeki ii snfnn koullarn iyiletireme
rnesi oldu. Tepedeki yzde birlik nfusa olaanst bir servet art
akt (oransal olarak daha da fazlas). Neoliberal projenin izlenmesi
bizi I. Ci lt' teki analizin giderek daha geerli olduu bir dnyaya ge
ri dndrd.

302

MARX'IN KAPiTAL ' N KILAVUZ

Ynetici snflar asndan bu bilinli bir projeydi. I 979'dan iti

baren ABD'de faiz oranlarn arpc bir ekilde artran "Voleker o
ku" bir isizlik dalgas retti; Bakan Reagan'n rgtl ii snfna
saldrlaryla ( 1 98 l 'deki grevde hava trafik kontrolrleri sendika
syla atmas balang oldu) birlikte emei d isipline etmeye y
nelik bariz hamJelerdi bunlar. Margaret Thatcher'n iktisadi bada
nman sfatyla deneyimlerini daha sonra yorumlayan ingiliz ikti
sat Alan Budd, komularndan ne kadar utandn itiraf ediyordu:
"Ekonomiyi ve kamu harcamalarn daraltarak enflasyonla mcade
le etmeye ynelik I 980'Ierdeki politikalar iileri bastrmak iin bir
paravandan ibaretti. ii snfnn gcn azaltmak iin isizlii ar
trmak ok arzu edilir bir yntemdi. Yapay olarak yaratlan (Mark
sist terimlerle sylersek) kapitalizmin bir kriziydi. Bu sayede bir ye
dek sanayi ordusu yeniden oluturulmu oldu. Bu da o zamandan bu
yana kapitalistlerin yksek kar elde etmesini olanakl kld . " 2 Tpk
Reagan gibi Thatcher da sendikalara saldrarak 1 980'1erdeki maden
ci grevini iddetle bastrd. Buradaki ama da karlar ve sonsuz biri
kimi gvenceye almak i in emei d isip line etmekti. Marx'n anali
zinde dehet verici olan yn, byle bir sonucun tamamen ngrle
bilir ve Marksist terimlerle kolayca dile getirilebilir olmasdr.
Kapital'in I. Cilt'inde Marx'n yapt ey, klasik siyasal iktisat
larn szlerini ve teorilerini ciddiye almak ve sonra sormaktr:
Kusursuz ileyen piyasalar, kiisel zgrlkler, zel mlkiyet hak
lar ve serbest ticareti kapsayan topyac liberal vizyonun hayata
geirilmesi halinde nasl bir dnya kar ortaya? Bu ekilde ina
edilmi bir dnyada neler olacan adm adm ilerleyerek kefeder.
Adam Smith'in hesabna gre milli servet byyecek, merkezsiz
lemi ve serbeste ileyen piyasalarn bulunduu bir dnyada her
kesin durumu iyileecek ya da i yilemesi mmkn olacakt (ger i
takipilerinin aksine Smith'in kendisi servetin daha eit ekilde b
llmesinde devleti sorumluluklarndan azletmiyord u). Marx ise
saf laissez-faire izgisinde ina edilmi bir dnyann bir kutupta ar
tan bir servet birikimi dier kutupta ise gittike byyen sefalete
yol aacan gstermektedir. Peki, dnyay bu topyac vizyonun
kurallarna gre ina etmeyi k im ister? Cevap arpc lde bariz2. Bkz. The Ohserver, 2 1 Haziran 1 992.

KAPiTALST BiRiKM

303

dir: Kapitalist snf n zengin yeleri! Peki o zaman topyac serbest

piyasa vizyonunun erdemleri hakknda vaazlar verip bizi ada
neoliberal yola sokan kimdir? Aman, ne srpriz! Piyasann daima
hakl olduuna ve Marksist teorinin samalk olduuna bizi inan
drmak iin para gcn kullanan zenginler.
Neoliberal proje (A Brief History of Neoliberalism'de3 gsterd i
im gibi) kapitalist snfn st kademelerinde servet birikiminin art
masn ve daha fazla artk deere el koyulmasn amalyor du. Kapi
talist snf bu amaca ulamak iin I. Cilt'te aklanan kapitalist biri
kim modellerindeki tipik yollar kulland. ileri iinden eden tek
nolojik deiimlerle cretleri dr ve isizlik yarat, kapitalist ikti
dar merkeziletir, (daha nce grdmz gibi sermaye piyasann
her iki yannda da al rken) arz ve talebi piyasann koordine etme
sine karan ii rgtlenmelerine sa Idr, d kaynak ku llan, offshore
i yap. dnya apnda sakl nfuslar seferber et ve refah seviyelerini
mmkn olduunca dr. Neoliberal "kreselleme" gerekte bun
lar hedeflemektedir. l. Ci lt'teki analize gayet uygun biimde, serve
ti n, baka herkesin aleyhine olacak biimde bir kutupta muazzam l
de birikmesi iin toplumsal olarak gerekli artlar yaratlmtr.
Ama sorun udur ki bu tip bir neoliberal kapitalizm ancak "btn
zenginliin asl kaynan, yani topra ve emekiyi kurutarak" mm
kn olabilmektedir (5 1 8).
Ama Marx'n analiziyle uyumlu tek sonu bu deildir. Marx bu
blmde serbest piyasa topyacl koullar altnda sermayenin
giderek bir yerde younlamasnn ve merkezilemesinin kanl
mazlna iaret eder. lgin bir biimde, bu da son otuz ylda neoli
beralizmin nemli niteliklerinden biri olmutur (enerji, ila. medya
sektrlerine ve her eyin tesinde de mali gcn giderek merkezi
lemesine bakmak yeterlidir). Ar piyasa zgrl daima iktida
rn byk firmalarda toplanmasna. hatta tekellemeye doru bir gi
d i demektir (antitrst mevzuata ve irket evl ilikleri ile tekelleri de
netlemeye ynelik -bugnlerde byk lde etkisiz kalan
dev let faaliyetleri, bu olgunun teslim edildiini gsteriyor). Servet
birikmekle kalmaz, ayn zamanda giderek daha da glenen kapita3. David Harvey, A Brief History of Neoliheralism, N ew York: llford Uni
versity Press, 2005.

304

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

list snfn elinde toplanr! Ama bu da bir problem dourur. Il.

Cilt'te tanmlanan uyumluluk koullan -tam da servetin kutupla
mas yznden- 2008'de ortaya kan trden tyler rpertici bir
kriz yaratacak kadar elikili bir hale gelirse ne olacak? ABD'de ser
vet blmnn bugnk kadar tek tarafl olduu tek dnemin
1 920'1er olmas ve imdilerde 1 929 knn tekrar yaanyor ol
masna ahit oluumuz belki de tesadf deildir.
Marx'n bir yandan tarihsel dinamiin ou zaman gizli kalan
vehelerini bu kadar berrak biimde gsterirken, bir yandan da n
grd trden sonular reten ve merulatran keskin elikiler
le ve gl ideolojik yaplarla hesaplamasnn Marx'n analizinin
salamlna ve ynteminin gcne tanklk ettii kansndaym.
niversitelerimizin iktisat blmlerinde Nassau Senior'larn says
az m ! Bu yzden Marx'n koullu nermelerini savunmak, hikaye
nin tamamn anlatmasalar da son derece hayati olduklarn ve g
nmz kapitalizminin hemen fark edilecek ynlerini aa kar
dklarn kabul etmek en dorusudur. Hatta Marx, "dier btn ya
salar gibi, bu da, ileyii srasnda eitli koullar ile deiiklie u
rarsa da, bunlarn incelenmesi bizi burada ilgilendirmemektedir"
(66 1 -2) demesine ramen, hi de belirsiz olmayan bir ekilde "ka
pitalist birikimin mutlak genel yasas" ifadesini kullanmtr. Ser
best piyasann ve liberal topyacln hayata geirildiinde bizi
nereye gtrecei genel yasada parlak bir ekilde gsterilmitir.
Neoliberal ideolojik dn o ie yaramaz laflar yeni klkiara sok
mu. hatta hayata geirmeye alarak bizi fiilen Marx'n ngrd
, eliki lerle dolu yne gtrmtr. Bana kalrsa, Marx'n met
nini dikkatle okumak ve yntemini derinden kavramak bize elbette
ki rahatlk deil ama igr getirecek ve nem li bir tehis gc ka
zandracaktr.

ON BRNC BLM

lk Birikimin Srr

Kapital'in 8. Ksm'nda belirgin bir ton, ierik ve yntem fark var

dr. B i r kere, 2. Blm'de kurulmu olan ve kitabn geri kalannn
merkezinde yer alan varsayma ters der. 2. Blm'de Marx Adam
Smith'in atomize bir piyasa mbadeleleri sistemine gre ileyen ve
zgrlk, eitlik, mlkiyet ve Bentham'n egemen olduu teorik dn
yasn kabul etmiti. Bu dnyada tm meta mbadeleleri mkem
mel ileyen liberal kurumlarn bulunduu, zorun sz konusu olma
d bir ortamda gerekleiyordu. Smith gerek dnyann byle ol
madn gayet iyi bil iyordu, ama normatif siyasal iktisat teorisini
ina etmek iin uygun ve inandrc bir kurmaca olduu iin kabul
etmiti. Daha nce grdmz gibi, Marx da onun topyacln
yapbozuma uratmak iin tm bu varsaymlar kabul ediyordu.
Son blmde grdmz gibi, liberal piyasahareketleri rejimi
ne ne kadar yaklarsak iki nemli sonula o denli daha fazla yz
yze kalacamz Marx bu strateji sayesinde gstermiti. Daha az
nem li olan sonu, herhangi bir tekil gcn piyasay sktrmasn
ve maniple etmesini engelleyecek merkezsizlemi, paral ve ato
mize olmu bir yapnn yerini giderek merkezileen kapitalist gce
brakmasdr. Rekabet daima tekel retir ve rekabet ne kadar sertse
merkezileme ynelimi de o kadar hzl olur. Daha nemli olan d i
er sonu ise, bir kutupta (zellikle de merkezileen kapitalistlerin
elinde) muazzam miktarda servet birikimi retilirken, dier kutupta
ii snf iin sefaletin, ar koullarda almann ve aalanma
nn artmasdr.
Liberal topyacla dayanan son otuz yldaki neoliberal proje
Marx'n ngrd eilimlerin ikisine de baaryla uymutur. Elbet
te ayrnt l arda hem corafi hem de sektrel pek ok fark llk vardr
ama eitli alanlarda meydana gelen sermaye merkezilemesi arp-

306

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

c dzeydedir. Zenginlik ve gelir leinin en tepesindeki muazzam

servet younlamasnn hi olmad kadar artt, dnya ii snf
n n koullarnn i s e ya durgunlat y a d a ktye gittii genel ola
rak kabul edilmektedir. rnein ABD'de nfusun en zengin yzde
birlik kesiminin zeng inliinin milli gelire oran son yirmi ylda iki
katna km, binde birlik kesimin zenginlii ise katna km
tr. CEO'Iar ile ortalama cretli alanlar arasndaki fark I 970'te
30: I iken son birka ylda bu oran 350: I orann gemitir. Neolibe
ralizm nerede azgnlatysa (rnein 1 990 civarndan beri Meksika
ve Hindistan'da) Forbes'in dnyann en zenginleri listesine aniden
oradan milyarderler eklenmitir. Meksika'dan CaJos Slim u anda
dnyann en zenginlerinden biridir ve bu konumuna doksanlarn ba
nda Meksika'da meydana gelen neoliberalizm dalgas sayesinde
ulamtr.
Marx bu sezgilere aykr grnen sonulara klasik siyasal ikti
satlarn ifadelerini kendi ereveleri iinde yapbozuma uratarak
ulamtr. Fakat ayn zamanda onlarn g l soyutlamalarn ele
tirel bir ekilde kullanarak kapitalizmin fiili dinamiklerini yaratc
bir ekilde irdelemi ve ign sresi zerine mcadelelerin, yedek
sanayi ordusunun yaam koullar evresindeki mcadelenin, vb.
kkenierini aa kartmtr. I. Cilt'teki analiz "eit olmayanlara
eit muamele edilmesinden daha eitlikten uzak bir ey yoktur" s
znn inceliki i ve kahredici bir anlats olarak okunabilir. Mbade
le zgrl ve serbest szleme hakk ideolojisi hepimizi yanlt
maktadr. Burjuva siyaset teorisinin ahlaki stnlnn ve hege
monyasnn dayand bu ideoloji ayn zamanda onun meruluunu
ve szde insanclln perinler. Fakat insanlar farkl kaynaklarla
ve farkl servetlerle piyasa mbadelesinin bu zgr ve eitliki dn
yasna girdik lerinde, snf konumunun yaratt byk ayrm yle
dursun, kk eitsizlikler bile zaman iinde byyp st ste bine
rek devasa nfuz, servet ve g eitsizlikleri haline geli rler. Bu du
rum, merkezilemenin artyla birletiinde, Smith'in piyasann
gizli elinden trettii "herkesin yararna" hayalini, Marx'n ykc
bir biimde ters evirebilmesine kap alm olur. rnein son otuz
ylda piyasaya dayal neoliberal kresellemenin hedefledii eyler
konusunda buradan salam bir sn fsal ierik kartmamz mm
kndr. Marx asndan sonu, liberal ve neoliberal teorinin daya-

LK BiRiKM

307

na olan bireysel zgrlk tezlerinin sert bir eletirisidir. Marx'a

gre bu idealler ayartc ve ekici olsalar da, ayn derecede yanlt
c, uydurma ve sahtedir. Daha nce belirttii gibi, emekiler sadece
ikili bir anlamda, yani emekglerini kime isterlerse satabilmeleri
anlamnda, ayn zamanda da her trl retim aracndan kopartlp
serbestletirilmeleri sonucunda hayatta kalmak iin emekglerini
satmak zorunda olmalar anlamnda zgrdrler!
Kapital'in 8 . Ksm'nda bu ikinci tr "zgrln" nasl salan
m olduu sorusu irdelenir. B urada, emekgcn metalatrp z
grletirerek nceki retim tarznn yerini alan kapitalizmin tarihsel
kkenierinde yatan hrszlk, yama, iddet ve gcn ktye kulla
nlmasyla yzlemeye zorlanrz. Kapital'in ilk yedi ksmna hakim
olan nkabuller bir yana atlnca ortaya zalimce sonular kmtr.
Daha nce grdmz gibi kapitalizm, kendisinin sahip oldu
u deerden daha fazla deer retebilen bir metaya dayanyordu
esasen; bu meta da emekgcyd. " B u zgr emekinin pazarda
onun karsna niin kt soru nu," der Marx,
emek pazarn genel mea pazarnn bir dal olarak gren para sahibini hi
ilgi lendirmez. Aslnda u anda bizi de pek az ilgilendirir. Bu konu para sa
hibini nasl pratik olarak ilgilendiriyorsa, biz de bu konuya teorik ynden
yaklayoruz. Ama bir nokta apak ortada: Doa, bir yanda para ya da me
ta sahibi olan, dier yanda da emekgcnden baka bir eyi olmayan insan
lar retmiyor. Bu ilikinin doal tarih iinde herhangi bir temeli yoktur; in
sanlk tarihinin btn dnemleri iin ortak bir toplumsal temeli de yoktur.
Bunun gemi tarihsel gelimelerin sonucu ve eitli ekonomik devrimler
ile bir dizi eski toplumsal retim biiminin yok olup gitmesinin bir rn
olduu ak bir eydir. ( 1 84-5)

i l k birikim cretli emein tarihsel kkenierinin yan sra, onu istih

dam eden kapitalist sn fn elinde gerekli servetin birikmesiyle de
ilgilidir.
Bu yzden 8. Ksm'da emekgcnn metalamasnn nasl ger
ekletii eklindeki merkezi sorun (ya da daha genel olarak ii s
nfnn nasl olutuu) ele alnr. Locke ve Smith'ii uydurduu stan
dart burjuva hikayesi yledir:
Uzun zaman nce iki eit insan vard; biri alkan, akll ve daha nem
lisi tutumlu bir sekinler topluluu; dieri, ellerine geeni ve hatta daha
fazlasn har vurup hannan savuran tembel serseriler topluluu . . . ilk tr in-

308

MARX'IN KAPiTAL ' N KILAVUZ

sanlar servet biriktinni oldu lar, ikinci trdekilerin ise ellerinde kendi post
larndan baka satacak bir eyleri kalmad. Ve ite, btn alp didinme
lerine karn kendilerinden baka satacak hibir eyleri olmayan byk o
unluun sefaleti ile uzun sredir almay brakm olduklar halde k
k bir aznln dunnada n artan zenginliinin balang an bu ilk gnah
tr. (730)

Bu standart masal feodalizmden kapitalizme geii tedrici ve bar

l bir dnem ol arak tasvir eder. Ama "gerek tarihte" der Marx, hi
de yle deildi. Bu tarihte,
fethetmenin, kleletinnenin, hrszln, cinayetin, ksacas zorun byk
rol oynadn herkes bilir. Siyasal iktisadn efkatli vakayinamelerinde ise
bir cennet hkm srmektedir. Buna gre hak ile "emek" zamann balan
gcndan beri zenginliin tek aracydlar, ama ite iinde yaadmz yl,
hep bir istisnadr. (730)

Byledir. nk bu sre,
sennaye ilikisinin yolunu aan ey, iinin elinden kendi emeinin koul
larnn sahipliini alan sreten baka bir ey olamaz; bu sre, bir yandan
toplumsal geim aralarn ve retimi sermayeye, dier yandan da doru
dan reticileri cretli emekilere dntren bir sretir. lk(el) birikim de
nilen ey, bu nedenle, reticiyi retim aralarndan ayran tarihsel sreten
baka bir ey deildir. "lkel" olarak grnr, nk sermayenin ve kar
l k gelen retim tarznn tarihncesini oluturur. (73 1 )

Tarihsel srelere bakttmzda, il birikimin tarihinin "saf ve se

vimli olmaktan ok uzak" (730) olduunu grrz. " insanlk tarihi
ne, kandan ve ateten harflerle yazlmtr" (73 1 ).
Smith ve Locke'un aniatsna kkten ters den Marx'n anlatm
baz ilgin sorular gndeme getirir. B irincisi, tccar sermayesi,
mali sermaye ve tefecilik nuh devrinden kalma biimler midir, yok
sa retim sermayesinden, sanayi sermayesinden, vb. bamsz ola
rak hala aktif bir rolleri var mdr? Marx daha nce yle demiti:
"Tccar sermayesi ile faiz getiren sermayenin trevsel biimler ol
duunu greceiz ve ayn zamanda, bu iki biimin tarihin ak ier
sinde, standart modem sermaye biiminden nce niin ortaya k
tklar akla kavumu olacaktr" ( 1 79). B unun anlam udur: Fe
odalizmden kapitalizme gei aamalar halinde gereklemi. tc
car sermayesi ve tefecilik retim/ sanayi sermayesinin ykselii

LK BiRiKM

309

iin yolu amtr. Daha nceki bu sermaye biimlerinin feodal d

zenin zlnde oynad rol aratrmaya aktr.
kincisi. kapitalizm ilk birikimi yaadktan sonra, tarihncesi so
na erip olgun kapitalist toplum belirdikten sonra, Marx'n burada an
latt vahi sreler nemsizlemi ve kapitalizmin ileyii iin l
zumunu yitirmi midir? Bu soruya daha sonra dneceim. Ama iler
lerken aklnzn bir kenarnda durmasnda yarar var.
Marx'n ilk birikim versiyonunda, daha nce (2. Blm'de) orta
ya koyulan tm piyasa mbadelesi kurallarndan vazgeilmitir.
Karlkllk yoktur, eitlik de yoktur. Evet, para birikimi vardr, bir
tr piyasa da vardr, ama gerek sre baka trldr. Koca bir sn
fn retim aralar zerindeki kontrol iddete dayal mlkszle
tirme yoluyla sona erdirilmi; bunun iin nce yasad eylemlere,
ama nihayetinde Britanya'daki itleme yasalarnda olduu gibi,
devletin eylemlerine bavurulmutur. Halkn kurban ediliinde ak
tif bir fail olarak devletten bahsetmek Adam Smith'in hi iine gel
miyordu elbette; bu yzden de, devlet iddetinin hayati rol oynad
bir ilk birikim hikayesi anlatmas mmkn deildi. Sermaye bi
rikiminin kkenierinde devlet aygt ve devlet gc varsa, bugn
ulusal ve bireysel refah salamann birincil yolu olarak laissez-fa
ire politikalarn neden savunalm ki? Dolay syla, dier pek ok
klasik siyasal iktisat gibi Smith de ilk birikimde devletin roln
grmezden gelmitir. stisnalar vard. Devlet iddetinin proleterle
tirmede kesinlikle merkezi olduunu gerekten anlayan James Ste
uart, der Marx. bunun kanlmaz bir ktlk olduu sonucuna var
mt. Michael Perelman'n The lnvention ofCapitalism (Kapitaliz
min cat Ed ilii)' adl kitab ilk ya da ilksel birikimin klasik siyasal
iktisatta nasl ele alndn kusursUz bir biimde anlatr.
Marx'n 8. Ksm'daki ncelikli meselesi 1 6. yzylda balayan
ilk birikim tarihini aydnlatmak ve bu srelerin nasl harekete ge
tiini aratrmaku. unu hemen kabul eder elbette:
Bu mlkszletimenin tarihi, farkl lkelerde farkl vehelere sahiptir;
farkl dnemlerde, farkl sralar izleyerek farkl aamalardan geer. Klasik
1. Michael Perelman, The lnvention of Capitalism: Classical Polithal Eco
nomy and the SeeretHistory of Primili ve Acrumulation, Durham, NC: Duke Uni
ve rsity Press, 2000.

310

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

biimiyle yalnz ngiltere'de grlr - bu nedenle onu rnek olarak alyo

ruz. (732)

Peki, buradaki "klasik" szc, ngiltere'nin kapitalizme gei i in

bir model oluturduu ve geri kalan herkesin onu takip ettii ya da
edecei anlamna m geliyor? Marx daha sonra bu yorumu reddede
rek ngiltere'nin zel ve nc nitelikte olmakla birlikte, yalnzca r
nekler arasnda bir rnek olduunu belirtiyor. Yine bunlar da daha
sonra dneceimiz tartmal meselelerdendir. Bu meseleleri nasl
ele aldmz baka bir nemli ama byk oranda karanlk kalm
soruyla il gilidir: Sosyalizme ul amak iin il k birikim ve uzun kapi
talizm tarihi boyunca ilerlemek zorunlu mudur?
27-33. BLMLER: iLK BiRiKiM

Sekizinci Ksm'n blmleri nispeten ksadr ve ak anlamlar ie

ren bir ekilde sralanmtr. Bu blmleri ksaca ele alarak baz
nemli unsurlara iaret edece im. 27. Blm tarmsal nfusun top
rakszlatrlmasyla ve bir o kadar nemli olan feodal hizmet li grup
larnn zlyle i lgi lidir. Topraa el koymak kylleri mlksz
letirmenin balca yoluydu, ama hizmetiiierin serbest kal en az
bunun kadar, para gcnn feodal dzen iinde ve zerinde gster
dii etkiden de kaynaklanyordu (rnein tccar sermayesi ve tefe
cilik tarafndan). " Yeni soylular, paray her trl iktidarn kayna
olarak gren zamane ocuklaryd" (735). Marx Grundrisse'de daha
da aklaycdr. Parann geleneksel cemaati nasl zndrdn
ve geleneksel cemaati zndren parann dorudan cemaatin ken
disi haline geldiini anlatr. Demek ki "cemaatin" insanlar arasnda
toplumsal il iki yaplar erevesinde tanmland bir dnyadan,
para cemaatinin hakim olduu bir dnyaya geiyoruz. Parann top
lumsal iktidar arac olarak kullanlmas byk toprak varlklarnn,
byk koyun iftlii giriimlerinin vb. yaratlmasna yol at gibi,
meta mbadelesi de artmaktadr (genel olarak para ve mbadeleyle
ilgili ilk blmlerde bu durumun zerinde ok durulmutu). Gele
neksel cemaat direni gstermeden boyun emez; en azndan ilk
aamalarda devlet gc E . P. Thompson'un daha sonra ham para g
cne kar kylln "ahlaki ekonomi" dedii eyi koruma giri
imlerinde bulundu.

LK BiRiKM

31

Ama iki sebeple devlet gc tedricen teslim oldu. B irincisi, dev

I el para gcne baldr ve bu yzden de para gc karsnda ko
runmaszdr. kincisi para gc devlet mevzuatnn durdurmakta
glk ekecei yollardan yaraulabilir ve harekete geirilebilir. VII.
Henry dneminde parasaliama ve prolelerleme srelerini durdur
mak iin yasalar kartlmt. Ama balang aamasndaki kapita
lizmin ykselen gcnn talebi, "bunun tersi , yani halk kitlesinin
aalanarak neredeyse kle durumuna dmesi ve bunlarn cretli
iiye, retim aralarnn sermayeye dntrlmesiydi " . Ayrca
"halkn zorla mlkszletirilmesi sreci, 1 6. yzylda ... yeni ve kor
kun bir hz kazand"; bundan sonrada geleneksel toplum dzeninin
direnii ke geti (737). Para gcnn yasadl klar ykc bir
etki yaratacak yerde, devlet para gcyle inifak yaparak proleterle
me srelerini aktif bir ekilde desteklemeye balad. Marx'a gre
bu gidial 1 688'deki anl Devrim'le pekili. Bu devrim.
Orange Prensi William ile birlikte, ar tk deere el koyan toprak beyleri ile
kapitalistleri ikidara getinni oldu. Devlet topraklar zerinde imdiye ka
dar daha alakgnll bir ekilde uygulanan hrszl, byk yamalar ha
line sokarak resmen yeni bir dnem am oldu. Bu mlkler, ona buna da
tld, gln fiyatlarla satld ya da dpedz gasp edilerek zel mlkiere
katld. .. Byle bir hileyle ele geirilmi devlet krallk topraklar, kiliseye
ait topraklarn da yamalanmasyla birlike ... ngiliz oligarisinin bugnk
grkemli malikanelerinin de esasn oluturur. (740)

Bu temelde yeni ve daha gl snf inifaklar ekillendi. " B u yeni

toprak sahibi aristokrasi, yeni bankokrasinin, yumurtadan yeni k
m yksek finans evrelerinin ve o srada koruyucu gmrklere da
yanan byk manfaktr sahiplerinin doal mnefikiyd i . " Bir ba
ka deyile, toprak sahibi kapitalisllerden, tccar kapilalistlerden,
mali kapitalistlerden ve imalat kapitalistlerinden oluan geni bir it
tifak oluturuyordu burjuvaziyi. Kendi toplu iradeleri dorultusun
da devlet aygtn eip bkebiliyorlard. Neticede "byk iftiler
kendilerine zg baz ynlemleri kullanmak la birlikte, yasann ken
disi, halka ait topraklarn yamalanmasnda bir ara halini almt " .
Demek k i ortak arazilerin itlenmesine ynelik byk hareketin
mzrakba olduu sislemalik bir kamusal mlkiyel hrszl vard
bu dnemde. "Kamusal mlkiyelin gasp olay, 1 5 . yzyln sonun
da balayarak 1 6. yzyla doru uzanmaktadr" (740- 1 ). Bu koullar

312

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

ayn zamanda eski dzenin kaybna duyulan zlem hakknda nem

li bir klliyat da yaratt . Ol iver Goldsmith ve Gray'in, gya "Neeli
ngilere"nin yok edilmesinin ardndan dktrd atlarn dnya
sdr bu. Marx ise daha sonraki bir rnei yorumlamay tercih eder.
Kk iftilerin 1 9. yzyl sonuna kadar dalga dalga topraklarn
dan atld skoya'nn yayiaiarndaki temizlik son derece arp c
dr. nsanlar gya hukuksal srelerle yayialardaki topraklarndan
atarken, " Tom Amcann Kulbesi'nin yazar Mrs. Beecher Stone'u,
Amerika Cumhuriyetindeki zenci klelere kar sevgisini gster
mek iin . . . Londra'da byk bir debdebeyle arlayan" (747) Sul
heriand Desi'nin ikiyzlln ortaya karr.
Marx zetleyerek yle yazar:
Kil ise mallarnn yamalanmas, devlet mlklerinin hileli yollardan ele
geirilmesi, ortak topraklarn alnmas, feodal ve klan mlklerinin gasp
edilerek babo bir terr havas iinde modern zel mlkiyel haline geti
rilmesi, i lk birikimin ok saydaki yntemlerinden bir ksmyd. Kapitalist
tarm iin gerekli alan fethedilmi; toprak, sermayenin bir paras haline
getiri lmi lok ilgin bir ifade -D.H.] ve kent sanayi leri iin gerekli "z
gr" ve hukuksuz proletarya salanmt. (749-50)

Topraklarndan sklp koparlm tm bu insanlarn ne yapaca

sorusu 28. Blm'n konusudur. ou durumda i bulamyor ve en
azndan devletin gznde serseriler, dilenciler, hrszlar ve soygun
cular haline geliyorlard. Devlet aygt gnmze kadar devam et
mi olan yollardan tepki verecektir: Onlar sulu ilan edecek, hapse
atacak. haydut sayacak ve zerlerinde en sert iddeti uygulayacak
tr. "nce zorla topraklar el lerinden alnan, ev lerinden atlan ve i
siz gsz serseriler haline getirilen tarmsal nfus, ite byle kr
balanarak, damgalanarak. dehet salan garabet yasalar yoluyla i
kence edilerek, cret sisteminin gerektirdii disipline sokuluyor
du." ilerin sermayenin disiplin aygtna uyumlulatr lmasndaki
iddet ilk bata gzle grnrd. Ama zaman getike "ekonomik
ilikilerin sessiz basks, emekinin, kapitalistin boyunduruu alt
na girmesini tamamlar". Marx burada yle der gibidir: Proletarya
oluturulduktan sonra ekonomik ilikilerin sessiz zorlaycl i
grmeye balar ve ak iddet geri plana ekilip kaybolabilir. nk
insanlar emekgc metasnn tayclar olarak, cretli emekiler
olarak durumlarna uyumlu latrlmtr. Ama "ykseli halindeki

LK BiRiKM

313

burju vazi" cretleri dzenlemek, iilerin her trl toplu rgtlen

mesini nlemek iin "devlet gcne" (sendika kart yasalar ve o
dnem iilerin demeklemesini, hatta bir araya gelmesini nleyen
B irleme Yasalar) ihtiya duymaya devam eder (754-5). Marx, bu
nun (zel mlkiyet haklarna dayanan) l i beral rej imin pekimesin
de kritik bir destek olduuna iaret eder.
Devrimin ilk frtnal dneminde Fransz burjuvazisi, iilerin daha he
nz elde ettikleri demek kurma hakkn geri alma cesaretini bulmutur. 14
Haziran 1 79 1 tarihli bir kararnameyle, iiler arasnda kurulabilecek her
trl dernein, "zgrle ve insan haklar bildirisine kar giriiimi bir
fiil olduu" ilan edilmitir. (758-9)

Burjuva yasall emein kolektif glerinin tad potansiyeli

nlemek iin tam da bu ekilde kullanlmaktadr.
Yirmi Dokuzuncu Blm'de kapitalist i ftinin douu incele
nir. Marx burada kahyalarn ortakya, ortaklarn kirac iftiye
dnmesini, sonra da toprak sahiplerine (para olarak) toprak rant
veren iftilere dnmelerini ok basit bir ekilde anlatr. Bu para
saliama ve metalama topraktaki "tarm devriminin" temelini olu
turmu, sermayenin belli ekillerde topraa hkmetmesini mmkn
klmtr. Sermaye, tpk deiken sermaye olarak emekinin bede
ni nden geiinde olduu g ibi, topraktan ve doadan da geerek do
lamaya balamtr. 30. Blm'de bu tarm devriminin etkisinin iki
utu olduunu syler. Bol miktarda emei serbest brakmakta kal
mam, ayn zamanda daha nce dorudan toprakta tketilen ge im
aralarn da zgrletirrnitir. Gda kaynaklar metalamtr. Mal
ve meta piyasasnn bymesinin sebeplerinden biri de kendi karn
n topraktan doyuran insanlarn saysnn azalmas olmutur. Neti
cede piyasa mbadelesi genilemi ve pazarn boyutlar artmtr.
Bu arada sermaye sadece Hindistan'da de i l , Bri tanya'da da ikincil
zanaa ve hane ilerinin ounu yok ediyordu. Bylece daha gl
ve byk bir i pazar oluturuldu. ngiltere'de i pazarn 1 6. yzyl
dan itibaren bymesi, Marx'a gre, kapitalizmin geliiminde nem
li bir unsur olmutu.
Bu durum bizi 3 1 . Blm'de tccar sermayesinin, tefeci serma
yesinin, bankokrasinin (finans kapital) ve toprak sahibi sermayenin
nc roln devralan sanayi sermayesinin douunu deerlendir-

314

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

meye gtryor. Sz konusu devir daha en batan smrgecilikle,

kle ticaretiyle, Afrika ve ABD'de yaanantarla i ie gemiti. Fe
odalizm dneminde, artan para sermayesini sanayi sermayesine e
virmenin nnde pek ok engel vard. " Krsal yerlerde feodal hu
kuk dzeni, kentlerde lonca rgtleri" cretli emee dayal sanayi
nin geliimini engelliyordu, ama "feodal toplumun zlmesi, kr
sal nfusun mlkszletirilmesi ve ksmen topraklarndan atlma
syla bu engeller ortadan kalkmtr". Fakat Marx ileri grllkle
una dikkat eker:
Yeni manfaktrler limanlarda ya da krsal kesimde, eski belediyelerle
bunlarn !onca dzeninin denetimine uzak kalan noktalarda kurulmutu.
Bu nedenle ngiltere'de eski ayrcalkl kentler, bu yeni sanayi fidanlklar
na kar iddetli bir mcadeleye girimilerdir. (769)

ngiltere'de sanayi kapitalizmi bugn bizim "sfrdan yatrm yeri"

diye adlandrdmz yerlerde gelimitir. Norwich ve Bristol gibi
lonca ehirleri ok rgtlyd ve onlar ele geirip toncalarn gc
n krmak siyaseten zordu. Krdaki gelimemi yerlerde ise insan
durduracak hibir dzenleyici aygt bulunmuyordu - ne ehir bur
juvazisi, ne de lonca rgtlenmesi vard. Bu yzden ngiltere'deki
sanayilemenin byk bir ksm daha nce ky olan Manchester gi
bi yerlerde gerekleti (tm pamuk ehirleri ilk bata kk kyler
di). Leeds ve Birmingham da ilk bata kk ticaret kyleriydi. Bu
durum baka yerlerde gerekleen sanayileme rntlerinin baz
larndan farkldr; ama yine de kapitalistlerin ellerinden geldiince
gelimemi yerlere kaymak istedii gerei deimez. Japon oto
motiv sanayi 1 980'1erde ngiltere'ye tandnda, lkenin iyi sendi
kalam yerlerinden uzak durarak gelimeye ak alanlar semi
li. B u ralarda irketler sfrdan balayarak canlarnn istedii yapy
kurabil iyorlard (Thatcher'n sendika kart hkmetinin yardmla
ryla elbette). ABD'de de ayn eilim mevcuttur. Kurallarn ve sen
dika rgtlenmesinin zayf oldu mekanlar bulmak, kapitalizmin
corafi ve mahalli dinamiinin nemli bir vehesi olmaya devam
etmektedir.
Smrge sisteminin ve kle ticaretinin rolleri de grmezden ge
li nemez, nk burjuvazi bu sayede feodal gleri geriletmi ve yk
mtr. 1 8. yzyl banda Bat Hint Adalar'ndaki kle plantasyon-

iLK BiRiKiM

315

larnn, daha sonra ingiltere'deki fabrika sistemlerinde tekrar ortaya

kan trden byk lekli emek rgtlenmelerinde nc nitelikte
bir adm olduu ynnde salam ve yaygn bir gr vardr. "Bu
yntemler, bazen, rnein smrge sisteminde olduu gibi kaba
kuvvete dayanrlar" (770). Smrge halklarn el inden zenginlikleri
skp almak iin her trl taktie bavurulmutur. rnein " 1 76970 yllar arasnda ingilizler btn pirinleri satn aldlar ve ok
yksek fiyatlarn allnda satmaya yanamayarak yapay bir ktl k ya
ratmay baardlar" (77 1 ). Ama bu tr yntemlerin hepsi,
feodal retim tarznn kapitalis tarza dnm srecini yapay bir biimde
hzlandrmak ve bu geii ksaltmak iin devlet gcn, toplumun bu mer
kezilemi ve organize olm, gcn kullanrlar. Zor, yeni bir topluma ge
be her eski toplumun ebesidir. Zor, kendi bana bir ekonomik gtr.
(770)

Ama para gcnn devlet gcn kontrol etmesini salayan kamu

sal kredi sistemi ve devlet borlanmasnn nemini grmezsek. dev
letin organize edici bir kuvvet ve smrge sisteminin destekisi ola
rak oynad kritik rol anlayamayz. 1 6. yzyldan beri para gc
ile devlet gc arasndaki kaynama "modem vergilendirme si ste
minin" ve uluslararas kredi sisteminin ykseliinden belli oluyordu
(775). Bu sistemin bnyesinde bulunan "bankokratlar, bankerler.
rantiyeler, borsa simsar lar, borsa kurtlar, vb." o zaman nemli ikti
dar rolleri oynadlar (774). Smrge sistemi "Avrupa dnda d
pedz talan. kleletirme ve katliam yoluyla ele geirilen servet" s
rekli "anayurda tanarak" bir ekilde "sermayeye evrilirken", ayn
srete "kamusal borlanma, ilk birikimin en gl kaldralarn
dan birisi halini ald" (772-3).
Smrge sistemi, kamu borlar, ar vergiler, himaye, ticari savalar,
vb., manfaktr dneminin btn bu evlatlar, byk lekli sanayinin o
cukluk dnemi boyunca dev gibi bydler. Masum insanlarn uradklar
byk katliam, bu sanayinin douunun habercisiydi. (776)

Bu "katliam" mevcut ehirlerden uzak yerlerde yeterince emekg

c bulma ve seferber etme ihtiyacndan domutu. Marx burada
John Fielden'den alnt yapar: "En ok istenen de kk ocuklarn
ufak ve ince parmaklar olduu iin, birdenbire ortaya, Londra. B ir-

316

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

mingham ve baka yerlerdeki eitli kilise ilev lerinden rak ( ! )

salanmas adeti kt" v e b u ocuklar kuzeydeki krsal Lancashi
re'a gnderildi (777). Marx sonra kendisi devam eder: "Pamuklu sa
nayi ngiltere'ye ocuk klel iini getirdii gibi, ABD iin de, daha
nce az ok ataerkil bir nitelik tayan klelik dzenini, ticari bir
smr sistemi haline getirmesi iin bir dr t olmutur". bylece
kle ticareti canlanm ve giderek daha fazla ngiliz kontrolne gir
mitir. "Liverpool kle tiaretiyle gbek balamt. Bu, onun, ilk
birikim yntemiydi" (778).
Muazzam bir aba harcanarak,
kapitalis retim tarznn "ebedi doal yasalarnn" yerlemesi, emekilerin
emek koullarndan kopartlp ayrlmalar srecinin tamamlanmas, bir ku
tupta, toplumsal retim ve geim aralarnn sermayeye, kart kutupta ise
halk kitlelerinin cretli emekiler e, modem tarihin yapay rn olan "z
gr alan yoksullara" dntrlmesi saland. (779)

ayet para "dnyaya. bir yananda doutan kan lekesiyle geliyor

sa," diye bitirir Marx, o halde "sermaye tepeden trnaa her gzene
inden kan ve pislik damlayarak geliyor" (779)
Otuz kinci Blm'de Marx, mlkszletirme srecinin acma
szca ve eziyetli olduu kadar srncemeli de olduunu ne srer.
Feodalizm mcadele etmeden znmemitir. "Toplumun barndan
yepyeni gler ve tutkular filiz verir, ama eski toplum dzeni bun
lar engeller ve bask altna alr". Feodalizmin,
yok edilmesi gerekir ve yok edilir. Feodalizmin yok edilmesi, yani bireyle
rin mal olan dank haldeki retim aralarnn toplumsal ve younlam
birimler haline, pek ok insann cce misali kk mlkiyetlerinin birka
kiinin dev mlkiyei haline dntrlmesi; byk halk kitlelerinin top
raktan, geim aralarndan ve emek aralarndan yoksun hale geirilmele
ri, halk ynlarnn bu korkun ve strapt mlkszletiril ii, sermayenin
tarihncesini oluturmaktadr.

Bu tarihncesi, "bir zor yntemleri kmesini ierir", ki bu kme

"amansz bir barbarla" tekabl eder (78 I ). Ama kapitalist gelime
sreleri bir kez balad m kendi farkl mantklarria gre ilerler,
ki merkezileme de bu mantn i indedir.
Bir kapitalis daima biroklarnn ban yer. Bu merkezilemeyle ya da
ok sayda kapitalistin birka kapitalis tarafndan mlkszleirilmesiyle

LK BiRiKM

317

e l ele, ginike aran bir lekte baka gelimeler de ortaya kar: emek s
recinin kooperatif eklinin bymesi, bilimin bilinli teknik uygulamalar,
topran yntemli bir biimde ilenmesi.

Dnya pazan "kapitalist rejimin ulu slararas bir nitelik kazanma

s"na imkan verirken bu sre de hz kazanr. B uradan ayn zaman
da ii snfnn isyan doacaktr:
Saylar dzenli bir ekilde artan, kapitalist retim srecinin kendi me
kanizmas ile eitilen, birletirilen ve rgtlenen ii snfnn bakaldrlar
da geniler, yaygnlar. Sennaye tekeli, kendisiyle birlikte ve kendi ege
menlii altnda fkrp boy atm retim tarznn ayakba haline gelir. re
tim aralarnn merkezilemesi ve emein toplumsallamas, en sonunda,
bunlarn kapitalis kabuklaryla badaamayacak bir olgunlua ular. By
lece kabuk paralanr. anlar kapitalistzel mlkiyet iin alma ktadr. Mlk
szletirenler mlkszletirilirler. (782)

Ne de olsa birka gasp tarafndan "geni halk kitlelerinin mlk

szletirilmesi" ile byk halk kitleleri tarafndan birka gaspnn
mlkszletirilmesi arasnda byk bir fark vardr. Devrimin bari
katiarna koma ars, K om!inist Man!festo retoriinin geri getiri
lerek Kapital'in siyasal anlayna tanmas anlamna gelmektedir.
Devrimci ruhun yol gsterd ii. hayranlk verici derinlikte bir anali
zin nihai blmn oluturmas gereken siyasal ve polemiksel bir
nermedir bu.
Bylece son blme, smrgeletirme teorisi zerine bir dizi
dnce sunarak nceki blmn mesihvari retoriinin ve tonunun
havasn boaltveren acayip bir blme gelmi bulunuyoruz. ste
lik bu blm gerekte fiili smrge deneyimiyle ve smrge kar
t devrimci mcadelelerle (smrgeci efendilerin smrgeletiril
mi halk kitlelerince mlkszletirilmeleriyle) ilgili deildir. Bu
blmde, dnemin en byk siyasal iktisatlar arasna zar zor gi
rebilecek ve zengin bir ailenin kzn karma giriimi yznden
Newgate Hapishanesi'nde smrgeler hakkndaki kitabn yazan
Wakefield adnda bir adamn ortaya koyduu smrgeletirme te
orileriyle ilgilenilir. Wakefield hapisteyken, Avustralya'ya gnderi
lecek bir grup mahkumla tanr ve genel gidiat iinde Av ustralya'
nn rol zerinde dnmeye koyulur. Avustralya'ya gitmenin ger
ekte nasl bir ey olduuna dair pek az bilgisi vardr, ama Marx'n

318

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

byk nem verdii bir ey grmtr, nk bu ey Adam Smith'i

ykc bir ekilde rtmek anlamna gelmektedir. Wakefield sade
ce unun farkna varmtr: Dnyadaki tm sermayeyi -para, emek
ara lar, her trden hammadde- Avustralya'ya gnderseniz bile,
orada sizin iin alacak "zgr" (her iki anlamda da!) emekiler
bulamazsnz, kapitalist olamazsnz.
K sacas Wakefield, "sermayenin bir ey olmayp, eylerin ara
cl ile kiiler arasnda kurulan toplumsal bir iliki olduunu ke
fetmiti" (786).
Avustralya'da emeki bulmak zor olacaktr; o dnemde topraa
kolayca eriebiliyor, bylece bamsz reticiler olarak kendilerini
geindirebiliyorlard. Emek arzn salama al arak kapitalizmin bek
lentilerini karlamann tek yolu devletin devreye girerek topraa
belli bir rezerv fiyat bimesiydi. Bu rezerv fiyat, Avustralya'ya ge
len herkesin topraa eriim hakk kazanacak sermayeyi biriktirene
kadar cretli emeki ol arak almasn garantileyecek dzeyde ol
mak zorundayd. Wakefield, ABD'deki toprak sisteminin (Arazi Ya
sas) fazla ak ve zgr olduunu, bunun da emek fiyatn ykselt
tiini dnyordu (daha nc e grdmz gibi, bu da emekten ta
sarruf eden yeniliklerin daha hzl benimsenmesine yol ayordu)
Wakefield'in doru bir ekilde tahmin ettii gibi, ABD'de kapitaliz
min ayakta kalmas iin, tekrar kapitalizmin tarihncesine ait gad
darca taktiklere dnmek gerekecekti. Hudut blgelerinde "zgr
emek" ile irket (zellikle demiryolu) karlarnn kontrol altna
giderek daha ok giren toprak politikalar arasndaki mcadele ve
gmen nfusun ehirlerde cretli emeki olarak tutulmas, biriki
min hayati vehelerinden biriydi.
" Bizi ilgilendiren tek ey, " diye yazar Marx,
Eski Dnya'nn siyasal iktisadnn Yeni Dnya'da kefeii ve yksek ses
le ilan eii sr dr: Kapitalis retim ve birikim tarznn, ve dolaysyla ay
n ekilde kapitalis zel mlkiyelin temel koulu bizzat bireyin kendi eme
inde yatan zel mlkiyet in yok edilmesi, yani iinin mlkszleirilme
sidir. (794)
Hkmet, bakir topraklara arz ve alep yasasnn tamamen dnda, g
meni, toprak san alabilecek paray kazanana kadar ve bylece kendisini
bamsz bir kyl haline gelirebilmesi iin yeterince uzun bir sre cretle
almaya zorlayacak ekilde yapay bir fiyat bimeliydi. (792)

LK BiRiKM

319

Marx'a gre Wakefield'in smrgeletirme planlarnn "byk

srr" budur, ama bu ayn zamanda ilk birikimin byk srrn da a
a kartr. Bu planlar ingiliz Parlamentosu'nda ciddi bir etki yarat
m, smrge topraklar siyasetinde deiikliklere yol amtr. "in
giliz hkmeti, Bay Wakefield'n zellikle smrgelerde kullanl
mak zere nerdii bu 'ilk birikim' yntem ini yllarca kul lanmtr"
(793).
Adam Smith'in ilk ya da ilk birikim teorisini rtmek iin Marx
bu smrge teorisini kullanr. Ama burada bir kitap olarak Kapital'
in btn argman ve yaps asndan derin anlamlar olan baka
bir ey daha vardr. Marx ikinci basknn nsznde Hegel'le iliki
sine deinirken yle der: "Hegel diyalektiinin mistik ynn,
otuz yl kadar nce, henz daha moda olduu bir srada eletirmi
tim" (28). Burada uzun Hege/'in Hukuk Felsefesinin Eletirisi kita
bna gnderme yapt hemen hemen kesindir. Marx bu kitaptaki
eletirisine Hegel'in serimlemelerinin 250. Paragrafndan balar.
Ama nceki paragrafarn ierii biraz artcdr. Hegel nceden
herhangi bir uyar ya da teoriletimede bulunmadan kapitalizmin
isel elikilerini tartmaya dalar. Belli bir tr ie "balanm bir
snfn bamll ve sknts"na. yaygn yoksullamaya yol aan
srelere ve yoksul gruhunun yaratlmasna dikkat eker. Bu kala
balk ayn zamanda "kendisiyle birlikte, top lumsal yelpazenin dier
ucunda, orantsz servetin birka elde toplanmasn ok ok kolay
latran artlar getirmitir". B uradaki dil Kapital'i n 25. Blm'n
de Marx'n bir kutupta zenginliin birikmesi ve ii snfnn bulun
duu dier kutupta sefalet, eziyet ve aalanmann birikmesiyle il
gili dile ok benzer. "O yzden uras bellidir ki," der Hegel, "sivil .
toplum ar servetine ramen ... ar yoksulluu kontrol altna ala
cak ve fakir ynn olumasn engelleyecek kadar zengin deil
dir"; ayrca,
sivil oplumun bu i diyalektii onu ya da her koulda baka bir sivil top
lumu, kendi snrlarn zorlamaya, onun ar rettii mallarn eksikliini
eken ya da genel olarak sanayide geri kalm olan lkelerde yeni pazarlar
ve zorunlu geim aralar aramaya iter.

Bu yzden "olgun bir sivil toplum" smrgeci l ik faaliyetlerine

itilir, "nfusunun bell i bir kesimine yeni lkede aile temelinde bir

320

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

yaama geri dnme imkan, ayn zamanda da kendisine de sanay isi

iin yeni talep ve alan verir".
"sel diyalektik" adn verebileceimiz sre giderek daha yk
sek dzeyde toplumsal eitsizlik retir. stelik, Hegel'in paragraf
zeyil lerinden birinde dedii g ibi, "insan doaya kar hak iddiasn
da bulunamaz, ama toplum kurulduktan sonra, yoksu lluk derhal bir
snfn dierine yapt hakszlk halini alr."3 Snf mcadelesini te
mel alan bu isel diyalektik sivil toplumlar smrgeciliin ve em
peryalist faaliyetlerin "dsal diyalektiine" snnaya gtrmekte
dir. Hegel bu isel problemin zlebileceini dnyor muydu
belli deil. Ama Marx zlemeyeceini aka belirtir. Kapital'in,
isel diyalektiin nihai sonucu olarak mlkszl etirenlerin mlk
szletirilmesini ortaya atan sondan bir nceki blm, kapitaliz
min toplumsal i l ikilerini daha geni lekte yeniden yaratmaktan
ibaret olan smrge uygulamalaryla karlanamaz. Kapitalizmin
isel snf elikilerinin smrgelerde zm olamaz ve ayn se
bepten isel elikilerin mekansal dzeyde nihai ol arak dzeltilme
si de mmkn deildir. Tekrar tekrar hatrlatld gibi, bugn kre
selleme dediimiz ey, buradaki ve imdiki problemleri daha b
yk ve engin bir corafi dzleme aklararak "zen" geici bir d
zeltmedir.

YORUM

Marx'n i l k birikim anlatsnn ortaya att eitli meseleler yorum

gerektiriyor. ncelikle Marx'n anlatsnn yeniliki ve ufuk ac
niteliini kabul ve takdir etmek neml i. Daha nce hi kimse mese
leyi bu kadar sistematik ve dzenli bir ekilde ele almamt. Ama
yeniliki aniatlarn ounda olduu gibi baz yerler abartl ve pek
ok konu geitirilmi durumdadr. O gnden bu yana tarihiler ve
iktisat tarihileri feodalizmden kapitalizme gei konusunda muaz
zam miktarlarda aratrma yapm lardr. Marx'n anlatt hikaye2. G. W. F. Hegel, Hege/'s Philosophy ofRighl, ev. T. M. Kno:w., Odord: Cia
rendon Press, 1 957, s. 1 49-52.
3. A .g.y., s . 277.

LK BiRiKM

321

nin baz noktalarda ksmen doru olduuna dair bir mutabakata u la

labilir byk ihtimalle. Nitekim bu tarihsel corafyada an iddet
ieren ok sayda an ve olay yaanmtr. Ayrca smrge sistemi
nin, smrgelerde uygulanan toprak, emek ve vergi politikalarnn
evriminin rol de inkar edilemez. Ama dier yandan nispeten bar
l ilk birikim rnekleri de vardr. Baz durumlarda insanlar toprak
tan zorla sklp atlmak yerine, istihdam olanaklarnn ve kentle
me ile sanayilemenin sunduu daha iyi bir hayatn cazibesine kat
larak topraklarn terk etmitir. Kentsel cretlerdaha yksek olduu
iin krsal hayatn ar ve gvencesiz koullarndan ehre gnll
gler de nadir grlen eyler deildir ( Marx'n anlatt zorla top
raksziatrma sreleri olmadnda bile byle durumlarn yaan
dna dair bol miktarda tarihsel kant vardr). Bu yzden, ilk biri
kim hikayesi Marx'n anlattndan ok daha nansl, ayrntl ve
karmaktr. Ayrca bu dinamiin Marx'ta ihmal edilen nemli ve
heleri de vardr. rnein bugn toplumsal cinsiyet boyutunun ok
nemli olduu dnlmektedir, nk ilk birikim sk sk kadnla
rn kkten gszletirilmesini, mal ve kle konumuna indirgenme
sini, ataerkil toplumsal ilikilerin glendirilmesini gerektirmitir.
Fakat Marx kapitalizmin varlk kazanmas iin gereken sanayi
ve tarm devrimlerinin, proleterleme srelerinin, metalama ve pa
rasallama srelerinin genel hatlarn izmi olmaktadr. Onun an
lats gelecekteki tm tartmalar iin bir zemin oluturmutur ve srf
bu y zden bile son derece yaratc bir mdahaledir. Ayrca kapitaliz
mi var eden kkensel iddeti ve sert mcadeleleri bize dramatik bir
ekilde hatrlatr. Bugn hala ayn iddetin izleriyle yayor olsak da,
burjuvazi sonradan bu kkensel iddeti inkar etmeye ve unutnaya
almtr.
Marx Kapital boyunca ve ayrca dier pek ok metninde ilk bi
rikim srelerini kapitalizmin tarihncesine i ndirgeme eiliminde
dir. Bu tarihncesi sona erdikten sonra "ekonomik ilikilerin sessiz
zorlaycl" grevi devralr. Marx'n Kapital'deki siyasal projesi,
ou durumda biz far k etmeden ileyen, her dnemete evremizi
saran fetiist maskelerin ardna saklanm bu sessiz zorlayclkla
rn ileyiine kar bizi uyank tutmak tr. Daha evvel belirttiim gi
bi Kapital, eit olmayanlara eit muamele etmek kadar eitsiz bir
ey olmadn gsterir; eylerin piyasada mbadelesinde varsay-

322

MARX'IN KAPiTAL' i iiN KILAVUZ

lan eitliin bize kiilerin eitlii olarak nasl yutturulduunu gs

terir; burjuva zeLm lkiyet haklan ve kar oran retil::r inin herke
se insan haklar bahedildii yanlgs yarattn gsterir; kiisel
zgrlk ve bamszlk yanlsamalarnn (ayrca bu yanlsamalar
temelinde eyleme gememizin, hatta bu yanlsamalar uruna siya
sal mcadele vermemizin) nasl piyasa zgrlklerinden ve serbest
ticaretten domu olduunu gsterir.
Ama bana gre ilk birikimin bir zamanlar yaand ve tamam
landktan sonra gerek bir nem arz etmedii fikrinde gerekten bir
sorun vardr. Son zamanlarda benim de dahil olduum baz yorum
cular, kapitalizmin tarihsel corafyas boyunca ilk birikimin srek
liliini ciddiye almamz gerektiini ne srm bulunuyoruz. Rosa
Luxemburg bu meseleyi neredeyse bir asr nce salam bir ekilde
gndeme almt. Kapitalizmin iki farkl smr biimine dayand
n dnmemiz gerektiinde srarlyd.
Birisi meta piyasasyla ve artk deerin reildii yerle ilgilidir - fab
rika, maden, tarm arazisi. Buradan ele alndnda birikim sal ekonomik
bir sretir ve en nemli aamas da kapitalis ile cretli emeki arasnda
ki alveriir. . . Burada her koulda, biimsel anlamda bar. mlkiyet ve
eitlik hakimd ir. Buralarda sermaye birikimi boyunca, sahip olma hakk
nn nasl baka insanlarn mlkiyetine el koyma haline geldiini, meta m
bad elesinin nasl smrye dndn ve eitliin snf hakimiyeti oldu
unu aa karmak iin bilimsel analizin keskin diyalektii gerekmitir
[bunun da Mar.'n Kapital'deki arpc baars olduunu ne sryordu
Lu.emburg -D .H.].

Gerekten de Kapital'in ilk yedi ksmnda Marx'n parlak bir ekil

de aa kardklar bunlardr. Luxemburg, "Sermaye birikiminin
dier vehesi," diye devam eder,
kapitalizm ile kapitalist olmayan retim tarzlar arasndaki, uluslararas
alanda kendini gstenneye balayan ilikilerle ilgilidir. Balca yntemleri
smrgecilik siyaseti, uluslararas bor sistemi --kar alanlar politika
s- ve savatr. Zor, hile, bask ve alan, gizlerneye hi ihtiya duyulma
dan aka sergilenir ve bu siyasal iddet ve g mcadeleleri kannaas
iinde ekonomik srelerin kat yasalarn gnnek aba gerekirir.4
4. Ro sa Lu:emburg, Tht! Accumulation ofCapital, ev. Agnes Schwarzschild,
Londra: Routledge, 2003, s. 432.

LK BiRiKM

323

Luxemburg bu iki smr ve birikim sistemi arasnda "organik

bir balant" olduunu savunur. Kapitalizmin uzun tarihi srekli ilk
birikim ile Kapital'de tarif edilen geniletilmi yeniden retim sis
temi sayesinde birikimin dinamikleri arasndaki bu dinamik iliki
zerinde ykselir. Bu yzden M arx'n ilk birikimi N uh'tan kalma,
kapitalizmin tarihncesi bir ey saymas hatal dr, der Luxemburg.
Kapitalizm esas olarak emperyalizmin iddeti yoluyla taze ilk biri
kim turlarna girmemi olsayd, varl ok uzun sre nce sona er
mi olurdu.
Luxemburg'un tm zgl varglarn kabul etmemiz gerekmese
bile, prensipte hakl olduunu gsteren ok ey var. Marx'n tarif et
tii zgl ilk birikim sreleriyle balarsak .:_krsal ve kyl nfu
sun mlkszletirilmesi; smrge, yeni-smrge ve emperyalist s
mr politikalar; servetin kapitalist snfa devredilmesi iin devlet
gcnn kullanlmas ; ortak mlkiyetin zel ellere gemesi; devlet
arazilerinin ve mallarnn zelletirilmesi; u lu slararas finans ve
kredi sistemi; hatta devlet borlanmasnn f lizlenmesi ve insan ka
akl (zellikle kadnlar) yoluyla kleliin gizli kapakl devam
etmesi- tm bu zelliklerin halii gncel olduunu ve baz durum
larda arkaplanda kaybolup gitmek yerine, kredi sisteminde, .ortak
mall ara el konmas ve zelletirmede olduu gibi daha da nplana
kt n grebiliriz.
Baklarmz ingiltere'deki "klasik" durumdan ayrarak dnya
apndaki kapitalizmin tarihsel corafyasna evirdiimizde bu s
rekl ilik daha da arpc grnmektedir. Luxemburg, szn ettii
sreler iin, in' e kar yrtlen, Afyon Savalar adyla anlan
tarihsel gelimeyi rnek verir. ingiliz mallarnn en byk yabanc
pazarlarndan biri Hind istan'd ve Hintliler ingiltere'ye hammadde
salayarak bu mallarn bedelini ksmen deyebiliyorlard (Marx da
Kapital'de buna iaret eder). Bu deme ingil izlere yeterli gelmedi.
Bu yzden Hindistan afyonu i ngiliz mallarnn bedelini demek
iin kullan labilecek gm karlnda in'e giderek daha fazla
pazarlanmaya balad. inliler genel olarak d ticareti, zel olarak
da afyon ticaretini kontrol etmek isteyince i ngiliz filosu Yangtze'ye
gitti ve Szleme limanlarn zorla amak iin girdii atmada
in filosunun tamamn ir rpda yok etti. Uzun vadeli sermaye
birikimi ve gereklemesi ancak bu tr emperyalist aralarla mm-

324

MARX'IN KAPiTAL' i i i N KILAVUZ

kn olmutur, der Luxemburg. Gene onun eserine gre, ilk biriki

min sreklilii esasen eperlerde, kapitalist retim tarznn arlk
ta olduu blgelerin dnda yaanmtr. Smrgeci ve emperyalist
uygulamalar tm bu yaananlarda hayati bir rol oynamtr. A ma
gnmze yaklatmzda (zellikle dekolonizasyon sayesinde)
eperlerin rol deimi, ilk birikim uygulamalar sadece biim a
sndan deiip oalmakla kalmayp, ayn zamanda sennayenin
egemenl iindeki merkezi blgelerde de daha ok ne kmtr.
rnein gnmzdeki in'in durumuna bakalm. in kendi ge
l ime srecini Mao ynetiminde asgari d ilikilerle yaamt. Ama
1 978'de Deng Xiaoping in'i yukardan darya amaya ve in'in
ekonomisini kkl ekilde deilinneye balad. Tarm refonnlar
retimde tarm devrimine tekabl eden bir durum yaratmakla kal
mad, ama ayn zamanda muazzam miktarda emei ve artk rn
topraktan kopard. in'de son otuz yln Marx'n " ilk birikim" diye
tanmlad srece tekabl edecek ekilde getiine phe yoktur.
Ayrca in'in dar almas son dnemde kresel kapitalizme istik
rar kazandrd lde, Luxemburg byk ihtimalle duruma baka
cak ve kapitalizmin ayakta kalmasnda bu taze ilk birikim dalgas
nn temel nitelikte olduunu syleyecekti. Ama bu rnekte olaylar
emperyalist d glerin uygulamalarndan kaynaklanmad; in dev
leti ve hkmetteki Komnist Parti milli serveti artrmak iin kapi
talist-benzeri bir yola girdi. Bylece tarmsal nfus dk cretle
alan muazzam byklkte bir kent proletaryasna dnt; ya
banc sennayenin ilk bata kontroll olarak seilmi blgelere ve e
hi rlere gelerek proJetaryay istihdam etmesi saland; i pazar hzla
bymeye balarken metalarn deerini paraya evirmek iin kre
sel ticaret il ikileri de gelitirildi. Ayrca in'de s frdan yatrm ya
plan yerlerin rolne bakmak da ilgin olacaktr. Tpk Manchester
gibi enzen de kk bir kyken 1 980'den sonraki yinni otuz ylda
devasa bir sanayi merkezi haline geldi. Geliim rnts Marx'n ta
rif ettiinden ok farkl deildi, yalnzca kkensel iddet dzeyleri
hafifletilmiti (etkin bir ekilde gizlendii de sylenebilir) ve devlet
ile partinin gc tm sre boyunca kritik rol oynamt. Bu rnein
ve "birikim iin birikim, retim iin retime" adanm kapitalizmin
srekli genilemesinde in'in oynad nemli roln nda, u so
nulara vannamak gtr: (a) i lk birikime benzer bir ey ada ka-

LK BiRiKM

325

pitalizmin dinamikleri iinde kanl . canl varln srdrmektedir ve

(b) bunun varlnn srmesi kapitalizmin ayakta kalmas iin temel
nitelikte olabilir.
Fakat bu sonular hemen her yer iin geerlidir. Doal kaynak
lar talan iddeti srmekle (zellikle Afrika apnda), Latin Ameri
ka ile Gney ve Dou Asya'da kyl nfusun loprakszlatrlmas
devam etmektedir. Bunlarn hibiri ortadan kaybolmam, baz du
ruml arda younlaarak sert atmalara yol amtr. rnein Hin
distan'da sanayinin ayrcal kl bir alanda faaliyet gslerebilecei s
frdan yatrm yaplacak yerlerde "zel ekonomik blgeler" yarat
mak iin kyl nfuslar topraklarndan atlmaktadr. Bat Bengal'
deki Nandigram'da sanayinin gelimesine imkan lanmak iin top
raklarndan atlmaya direnen kyllerin ldrlmesi, 1 7 . yzyl in
g illeresi'nde de rahata bulunabilecek "klasik" bir ilk birikim me
idir. stelik Marx ilk birikim tarihinin hayati veheleri olarak dev
let borlanmasna ve yeni ortaya kan kredi sistemine iaret etti
inde, sermaye aklarn dzenleyen bir nevi merkezi sinir sistemi
grevi yapmak zere o zamandan beri lszce byyen bir ey
den bahsediyordu . Wal l Street ve finansal kurumlarn (kredi kart
irketlerinin) yrtc taktikleri baka yollardan ilk birikimin gsterge
!eridir. Demek ki Marx'n tanmlad yama uygulamalarnn hi
biri sona ermemi, hatta baz durumlarda Marx' n dneminde hayal
bile edilemeyecek boyutlara ulamtr.
Bizim kendi dnemimizde de ilk birikime benzer yollardan y
netici sn flar zenginletirme ve emein yaam standardn dr
me teknikleri oalm ve eitlenmitir. rnein United Havayol
lar iflas eder, sonra iflas mahkemesine gidip ayakta kalabilmesi
iin tm emeklilik ykml lklerinden kurtulmas ynnde bir ka
rar karttm. United Havayollar alanlarnn tamam, birdenbire
kendilerini emekl ilik hakkndan mahrum bulur; kendilerine ok da
ha az maa verecek bir devlet sigorta fonuna baml hale gelirler.
Emekli havayolu al anlar tekrar proletarya saflarna itil ir. Rpor
taj yaplan eski United Havayollar alanlarndan biri yle diyor
du: "Altm yedi yandaym ve yllk seksen bin dolarlk gelirle
mutlu bir emeklilik geirmeyi umuyordum, oysa imdi sadece otuz
be bin dolar alyorum. O yzden de hayatta kalmak iin baka bir
i bulmak zorunday m." Buradaki kocaman ve ok ilgin soru ise

326

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

btn bu parann nereye gittiidir? ABD apnda pek ok alann

emeklilikten, salk bakmndan ve dier sosyal refah haklarndan
yoksun brakld dnemde Wall Street yneticilerinin ve CEO'Ia
rn kazandklar parann genel olarak ar alaya ykselmesi tesadf
olmasa gerek.
Baka bir rnek olarak, 1 970'1erden itibaren kapitalist dnyaya
yaylan zelletirme dalgasn ele alalm. Suyun, eitimin ve salk
hizmetlerinin, onlar daha nce kamu hizmeti olarak salayan pek
ok lkede zelletirilmesi, kapitalizmin ileyi tarzn arpc bir
ekilde deitirmitir (rnein ok sayda farkl trden yeni pazar
yarat lmtr). Devlet kurulularnn zelletirilmesi (hemen her se
ferinde kapitalistlerin ksa srede muazzam karlar elde etmesini sa
layacak fiyatlarla) byme ve yatrm kararlarnda kamusal kontro
l de ortadan kaldrmtr. Bu zelletirmeler, fii len ortak m.lklerin
itlenmesinin belli bir biimidir ve pek ok durumda devlet tarafn
dan koordine edilmitir (nceki dalgada da olduu gibi). Sonuta s
radan insanlarn sahip olduu servet ve haklar ellerinden al nmtr.
Bu yoksunatrma srasnda terazinin dier kefesinde olaanst
miktarda zenginlik birikmitir.
Hem Yeni Emperyalizm'de. hem de Neoliberalizmin Ksa Bir Ta
rihi'nde snf iktidarnn u anda bu tr srelerle giderek daha faz
la pekitirildiini ne srmt ll! . Bu srelere "ilkel" ya da " ilk"
demek biraz tuhaf katndan, "m lkszletime yoluyla birikim
sreleri" diye adiandrmay tercih ediyorum. Bu srelerden baz
larnn 1 950'1er ve 1 960'larda da bilhassa smrgeciliin ve emper
yalizmin taktiklerinde, ayrca doal kaynaklarn vahice yamalan
masnda grldn, ama kapitalizmin merkezi blgelerinde, zel
likle de gl sosyal demokrat devlet aygtlarnn olduu yerlerde
mlkszletime yoluyla birikimin ok gl olmadn belirtmi
tim. 1 970'1erin ortalarndan sonra neoliberalizm bu durumu tmden
deitirdi. Mlkszletirme yoluyla birikim kresel sistem boyunca
genileyip derinleirken, ayn zamanda kapitalizmin merkezi bl
gelerinde de giderek daha fazla iselletirildi. ilk birikimi (yani,
makul bir kabulle, in'de yaanmakta olan trden birikimi) ya da
mlkszletirme yoluyla birikimi (merkezi blgelerdeki zelletirS. David Harvey, Yeni Emperyalizm, ev. H r G ld, stanbul: Everes, 2004.

LK BiRiKM

327

me dalgalaryla gerekleen sreci) basite kapitalizmin tarihnce

sine atfedemeyiz. Sre devam etmektedir; son zamanlarda canlan
m ve kresel kapitalizmin snf iktidarn pekitirme tarznda gide
rek daha nemli bir unsur haline gelmitir. Ayrca her eyi kapsaya
bilir - topraa ve geim aralarna ulama hakknn gasp edilme
sinden tutun da ii snf hareketlerinin girdii sert snf mcadele
leriyle gemite zorlukla kazanlan (rnein emeklilik, eitim ve
salk hizmeti gibi) haklarn kstlanmasna kadar. Amazan'daki ka
uuk emekilerinin lideri Chico Mendes, topra sermayeletirmek
isteyen sr yetitiricileri, soya reticileri ve kerestecilere kar ya
am tarzn savunduu iin cinayete kurban gitti. Nandigram kyl
leri kapitalist gelime iin topraklarnn alnmasna direndikle ri iin
ldrldler. Brezilya'daki Topraksz Emekiler Hareketi (MST) ve
Zapatistalar hem zerk lik haklar hem de zengin kaynaklar ieren
ve sermaye tarafndan ya gz dikilen ya da el konulan evrelerinin
kaderini tayin hakk iin mcadele ediyorlar. Ama te yandan ABD'
de yeni kan zel sermaye fonlar sayesinde kamu irketlerinin na
sl zelletirildiini, sonra da yeniden yaplandrlm irketleri pi
yasaya getirip muazzam kartarla sattklarn dnn (zel sermaye
fonunun CEO'su bu baars iin astronomik bir ikramiye almtr).
Mlkszletirme yoluyla birikimin tm bu eitli biimlerine
kar saysz mcadele rnei var. Bi yo-korsanlk ve genetik mater
yalleri ve kodlar patentleme giriimlerine kar mcadeleler, kapi
talist mteahhitlere alan amak iin istimtak hakknn kullanlmas
na kar mcadeleler, New York ve Londra'da mutenalatrma ve
evsizletirmeye kar. ABD'de kredi sisteminin aile iftliklerini zor
la boaltp snai tarma amasna kar. .. bu liste uzayp gider. Mlk
szletirme yoluyla birikimin hala devam ettii ok geni bir uygu
lama yelpazesi vardr. Bunlar en azndan yzeysel olarak. Marx'n
Kapital'de tarif ettii ekilde iyerinde artk deer retmek iin can
l emein smrtmesiyle dorudan i lgili deildir.
Yine de bu iki sre arasnda, Luxemburg'un bana gre ok hak
l olarak "organik iliki "den bahsetmesini n de gsterdii gi bi. or
taklklar ve birbirini tamamlayan ynler vardr. Ne de olsa artk de
erin ekil i p alnmas, mlkszletirme yoluyla birikimin zgl bir
biimidir, nk emekinin emek srecinde deer retme kapasite
sinin yabanclatrlmas, mlk edinilmesi ve mlkszletirilmesine

328

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

denk der. stelik bu birikim biiminin bymeye devam edebil

mesi iin, sakl nfuslar emeki olarak seferber etme yollannn bu
lunmas ve kapitalist geliimin retim aralar olarak daha fazla
toprak ve kaynaa ulalmas gerekir. rnein H i ndistan ve in'de
olduu gibi, kyl reticileri topraklarndan kopararak "zel eko
nomik blgeler" yaratlmas kapitalist g eliimin sreklilii iin zo
runlu bir ncdr. Keza kentte oturanlarn gecekondu olarak anlan
konutlarnn yklnas da mteahhit sermayesinin kentsel operas
yonlarn geniletmesi iin zorunludur. Devletin isti mlak hakkyla
ya da bunun herhangi bir baka hukuksal muadiliyle topraklar al
mas son dnemde yaygn bir olaydr. 1 990'1arda Seul'deki mteah
hitler ve inaat irketleri kentsel arazi bulmak iin yanp tutuuyor
lard: Bu amala 1 950'1erde kente gp tapular olmayan toprakla
ra ev yapan geni kesimlerin ellerindeki araziye gz koymulard.
inaat irketleri iriyar greilerden oluan eteler tutup gecekon
dulara gnderdiler ve bu eteler ellerinde balyozlada insanlarn ev
lerini iindeki her eyle birlikte yerle bir ettiler. 1 990'1arda halkn
youn bir direni gsterm i olduu adacklar haricinde, tmyle y
klm Seul mahallelerini grmek mmknd.
Marx'a gre, artk deerin birikmesini ve retilmesini salayan
esas mekanizma genileyen yeniden retim olsa da, bunun ilk ba
ta mlkszletirmenin zorunlu koullarn yaratmadan devam et
mesi mmkn deildi, ki bu mlkszletirme de bal bana, serve
ti dorudan kapitalistlerin elinde toplanacak ekilde yeniden dat
yordu. Luxemburg'la birlikte ben de mlkszletirme yoluyla biri
kimin grmezden gelinemeyeceini savunuyorum; emeklilik hak
larnn, ortak mlkiyet haklarnn, (btn ABD halk iin ortak ml
kiyete dayal bir kaynak olan) Sosyal Gvenlik haklarnn inen
mesi, eitimin gittike metalamas, topraklardan kovulma ve ev
reye zarar verilmesi kapitalizmin toplam dinamiklerini anlamak iin
nemlidir. stelik eitim gibi ortak mlk olan kaynaklarn metala
trlmas, niversitelerin neoliberal korporatist kurumlara dnt
rlmesi (ki neyin nasl retildii zerinde bunun korkun etkileri
vardr) nemli ideolojik ve siyasal sonular dourmutur; ayn za
manda kar etme ve kara el koyma alann geniletme mcadelesin
de tek bir tan bile altna bakmadan gemeyen kapitalist dinaniin
hem gstergesi hem simgesidir.

LK BiRiKM

329

Marx'n anlatt ilk birikim tarihinde, zorla tahliyeetme ve mlk

szletirmeye kar her trl iddeti ieren mcadeleler vardr. ingil
tere'de iddet kullanarak direnen yaygn hareketler ortaya kmtr
- rnein Le veliers (Eitlikiler) ve Diggers ( Kazc lar). 1 7 . ve
1 8. yzyllarda snf mcadelesinin balca biimlerinin iyerinde
smrlmeye direnenlerden ziyade mlkszletirilmeye direnenie
rin mcadeleleri olduunu sylemek abart l olmayacaktr. Dnya
nn pek ok kesiminde bugn iin de ayn eyi sylemek mmkn.
Bu da verili bir yer ve zamanda kapitalizme kar devrimci hareke
tin merkezinde hangi snf mcadelesi trnn bulunaca sorusu
nu gndeme getiriyor. Genel olarak. kresel kapitalizm 1 970'1erden
bu yana byme salamada pek baarl olamadysa, sn f iktidar
nn daha fazla pekinesi mlkszletirme yoluyla birikime doru
ok daha gl bir ynelim gerektirmitir. st snflarn kasalarn
azna kadar dolduran byk bir ihtimalle budur. Mlkszletirme
yoluyla birikim mekanizmalarnn canlan. zellikle kredi siste
minin ve finansal el koymalarn rolnn artnda grlmektedir.
Nitekim son dalgada ABD'de birka milyon insan haciz yoluyla ev
siz brak lmtr. Bu servet kaybnn byk bir ksm yoksul mahal
lelerde younlam. Cleveland ve Baltimore gibi eski ehirlerde
kadnlar ve Afrikal-Amerikal kesimlerde ciddi sonular yaratm
tr. Bu arada altn yl larda bu iten muazzam servetler kazanan Wall
Street'teki yatrm bankaclar finansal glkler yznden ilerini
kaybettiklerinde daha da byk ikramiyeler almlardr. Mi lyonlar
ca insan iin konut varlklarnn kayb ve Wal l Street'tekiler iin de
vasa kazanlar biiminde ortaya kan yeniden blmn etkisi.
mlkszletirme yoluyla birikimin tipik zellii olan yama ve ya
sallatrlm soygunun ok plak, ada bir meidir.
Mlkszletirme yoluyla birikime kar siyasal mcadelelerin,
en az daha geleneksel proleter hareketleri kadar nemli olduunu
dnyorum. Ama bu geleneksel hareketler ve onlarn siyasal par
tileri, mlkszletirme zerine verilen mcadelelere pek dikkat et
memekte, bu mcadeleler tketi me, evreye, varlk deerlerine, vb.
odaklandklar iin onlar tali ve ierik bakm ndan proleter olma
yan hareketler saymaktadr. te yandan Dnya Sosyal Forumu ka
tlmclar mlkszletirme yoluyla birikime direnile ok daha faz
la ilgilenmekte ve ou durumda snf temelli ii hareketlerinin si-

330

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

yasetine dmanca bakmaktadr. Bunun gerekesi de byle hare

ketlerin Dnya Sosyal Forumu katlmc larnn dertlerini ciddiye
almamalardr. rnein Brezilya' da, ncelikle ml kszletirme yo
luyla birikimle ilgili bir rgtlenme olan Topraksz Emekiler Ha
reketi, Lula'nn liderliindeki ve daha ii yanls bir ideoloj iyi sa
vunan kent temelli i Partisi'yle (PT) gergin bir i likiye sahiptir.
Bu yzden i k i taraf arasnda daha sk ittifaklar kurma meselesi
hem pratik hem teorik bakmdan ele alnmaya deer. ayet Luxem
burg iki birikim biimi arasnda organik bir iliki olduunda hakly
sa (ki ben hakl olduunu dnyorum). iki direni biimi arasn
da bir organik iliki hayal etmeye de hazrlkl olmak zorundayz.
ster emek srelerinden, ister ge im kaynaklarndan, mlklerinden
ya da haklarndan yoksun brak l m olsunlar. "mlkszletirilen
lerden" oluan bir muhalefet gc kolektif siyaseti biraz daha fark
l bir izgide hayal etmek zorunda kalacaktr. Marx'n bu mcadele
biimlerini kapitalizmin tarihncesine sktrmakla hata yaptn
dnyorum. Gramsci ve Mao bu iki farkl alan arasnda snf itti
faklar kurmann nemini kesinlikle anlamlard. lk birikim ve do
laysyla m l kszletirme yoluyla birikim politikalarnn sadece
kapitalizmin tarihncesine ait olduu fikrinin yanll su gtr
mez. Ama yine de buna kendiniz karar vermelisiniz elbette.

D nceler ve ngrler

Kapital'in I. Cilt'ini bitirdikten sonra baa dnp birinci blm

tekrar okumak iyi olacaktr. Blm yeni bir gzle okuyaca nz
dan neredeyse hi phem yok. Artk metni takip etmeyi de ok da
ha kolay buluyor olmalsnz. ilk defa geri dnp baladmda
metni ok daha ilgin, hatta ok daha elenceli bulmutum. Bu ko
ca cildin sonuna varp varamayacam sorusunun gerilimi ortadan
kalknca rahatlam, Bertell Dilman'n deyiiyle "diyalektiin dan
s"nn ve ilk seferinde kardm tm nanslarn (dipnotlar, konu
dan sapmalar, edebi referanslar dahil) tadn kanntm. Metnin
tamamn ematik olarak taramak da faydal ol acaktr. Baz tematik
anlaylarn pekinesine yardmc olur. Snav sorularn hazrlar
ken bazen basit bir kavram seer ve snavda rencilerden bu kav
ramn kitabn dokusuna nasl dahil edileceini yorumlamalarn is
terim. Fetiizm kavramyla ka kez karlatnz, diye sorarm me
sela? Metalar ve para bariz bir ekilde ortadadr. Peki ama kapita
listler makineleri niin fetiletirir ve emein doutan gelen gle
ri (elbirlii, iblm, zihinsel yetiler ve gler) nasl sk sk saf ser
maye gleri olarak grnr? ("Grnr" szc daima fetiist bir
uran m iaretidir?) Yabanclama, sre-nesne ilikileri, man
tk-tarih kesimeleri (birbirine karmalar m, demeli yoksa?) gibi
kitap boyunca takip edilebilecek pek ok tema vardr.
Ama burada 1. Cilt'te kurulan ereveyi mantksal sonularna
gtnnek, Marx'n Kapital'in dier ciltlerinde ve baka yerlerde ele
ald argmanlardan bazlarna gz atmak istiyorum. Bunu yap
mann makul olduu kanaatindeyim, nk bata da belirttiim gi
bi, Marx 'n I. Cilt'teki ou argmann ortaya atarken amac nn,
kendisini daha geni bir alana tayacak teorik ve kavramsal temeli
kunnak olduu aktr. Kapitalizmin her yerde hazr ve nazr eli-

332

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

kilerine ve bu elikilerin krizler hakknda nceden haber verdikle

ri ihtimaliere bavurulan yerler Marx'n nereye varmak istediini
gsteren iaret direkleridir. Ayrca buradan, kapitalist snf siyaseti
nin neye benzeyebilecei ve ana siyasal mcadele alanlarndan ba
zlarnn neler olaca konusunda bir miktar siyasal duyu kazanmak
da mmkndr.
Kapital'in 1. Cilt'inde incelenen sermayenin dolam sreci y
le bir eydir:
EG
P-M . . . . . . . . . . . .G . . ..... M-P + P
PG

Balang noktas paradr. Kapitalist parasyla pazara girer ve iki

tr meta satn alr: emekgc (deiken sermaye) ve retim arala
r (deimez sermaye). Kapitalist ayn anda hem bir organizasyonel
biim hem de teknoloji semektedir. Sonra da emekgc ile retim
ara larn meta reten bir emek srecinde birletirir. Ardndan me
ta, balangtaki para miktar art kar (artk deer) elde etmek iin
piyasada satlr. Rekabetin zorlayc yasalaryla ileri doru itilen ka
pitalistler artk deerin bir ksmn daha fazla artk deer kazanmak
iin ku llanyor gibi grnrler (bu szc Marx'taki anlamyla
kullanyorum). Birikim iin birikim ve retim iin retim burjuva
zinin tarihsel misyonu olmutur ve sermaye sn rlara ya da almaz
engellere ulamad mddete bileik byme oranlar retmeye
devam eder. Snr ya da.engele gelindiinde sermaye bir birikim kri
ziyle karlar (basite byme yokluu olarak tanmlanan bir kriz
dir bu). Kapitalizmin tarihsel corafyasnda bu tr krizler kimi za
man yerel, kimi zaman sistem apnda ( 1 848, I 929, 2008 gibi) ya
anmtr. Kapitalizmin bugne kadar ayakta kalm olmas, serma
ye birikiminin akkanlnn ve esnekliinin -Marx'n dne dne
vurgulad zellikler- bir ekilde snrlarn geilmesini ve engel
lerin almasn saladn gsteriyor.
Sermaye akn daha yakndan incelemek, ciddi bozgunlara ve
kriziere kaynaklk edebilecek potansiyel tkanma noktalarn tespit
etmemizi mmkn klyor. imdi bunlar tek tek ele alalm.

DNCELER VE NGRLER

333

( 1 ) BALANGlTAKi PARA NEREDEN GELi YOR?

Marx'n ilk birikim anlatsnn ncelikle yantlamak istedii soru

budur. lk birikim, dorudan kkenleriyle ilgili 8. Ksm'n yan sra
kitabn baka yerlerinde de ele alnmtr. Ama dn yaratlp bugn
taze sermayeye evrilen artk deermiktar arttka. bugn ya trlan
paran n da giderek daha fazlas dnk artktan gelmektedir. Fakat
bu durum ilk birikimin ya da modem balamnda benim terimimle
sylersek, "mlkszletirme yoluyla birikim"in devamndan kay
naklanan para ilaveleri ihtimalini ortadan kaldrmaz. Sadece dnk
birikim bugn sermayeletirilerek genileme salanyor olsayd.
para sermayesinin zaman iinde bireylerde toplandn grecektik
kesinlikle. Ama Marx'n iaret ettii gibi, esasen kredi sisteminin
yardmyla gerekleen rierkeziletirme yntemleri de vardr ve
bunlar byk miktarda para gcnn ok hzl bir araya gelmesine
imkan tanr. Anonim irketlerde ve baka irket organizasyonu bi
imlerinde muazzam miktarda para gc birka yneticinin ve m
drn kontrolnde toplanr. irket satn alma ve irket evlilikleri
uzun zamandr dev irketlerin faaliyet alanndadr ve yeni mlksz
Ietirme yoluyla birikim dalgalar getirebi lir (zel sermaye hareke
tinde grld gibi firmalarn aktiflerinin hortumlanmas emeki
leri isiz brakabilmektedir). ste lik byk sermaye kk serma
yeyi batrmak iin her trl hileye bavurur (Marx'n ileri grl
lkle belirttii gibi, bu noktada devlet dzenlemeleri yardma ar
labilir). Byk giriimcilere (spermarket zincirleri ve snai tarm)
yer amak iin kk iletmelerin (mahalle bakkallar ya da aile
iftlik leri) mlkszletirilmesi uzun zamandr ounlukla kredi me
kanizmalarn nn yardmyla gerekletirilmektedir. Demek ki yat
rma msaitpara sermayesinin organizasyon, konfgrasyon ve kt
lesine ilikin sorular hi bitmez. Hatta daha da nem kazanr nk
"giri engelleri" ortaya kmtr - demir elik fabrikas ina et
mek, demiryolu yapmak ya da havayolu irketi kurmak gibi baz fa
aliyetler daha retim balamadan muazzam miktarda para sermaye
sinin yatrlmasn gerektirir. rnein ngiltere'yi kta Avrupas'na
balayan Man Kanal Tneli inaat gibi devasa altyap projelerini
devlet yerine zel sermaye ortak lklarnn yapmas ancak nispeten

334

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

yakn bir gemite mmkn hale gelmitir. Sermayenin merkezile

me ve merkezsizleme sreleri sermaye ile devletin (rnein tekel
gc meselelerinde) yan sra sermayenin farkl kesimlerinin mca
dele alan olmutur. Para gcnn muazzam oranlarda merkezile
mesi kapital ist geliimin yrngesini etkiledii gibi snf mcadele
sinin dinamiklerini de eitli biimlerde etkilemektedir. Baka hi
bir etkisi olmasa bile (kendisi merkezilemeyle pekimi olan) ayr
calkl kapitalist snf iindeki pek ok unsura bekleme imkan tan
maktadr, nk salt para gc onlara zaman kontrol etme olana
salarken, kk reticiler ve cretli iiler ou durumda bu ola
naktan yoksundur. Ama iin el ikili yan, tekel gcnn art sra
snda, rekabetin zorlayc yasalarnn faaliyetleri (zellikle de yeni
likleri) dzenleme gcnn azalmas, bunun da durgunlua yol aa
bilmesidir.

(2) EMEKGC NEREDEN GELR?

Marx I. Cilt'te bu konu zerinde ok durur. l k birikim emekgcn

bir meta ol arak pazara srer, ama ondan sonra verili bir teknolojiyle
retimi geniletmek iin gereken fazladan emek ya nceki emekten
tasarruf eden teknolojik deiim dalgalarnn serbest brakt akc
rezervi yamalayarak ya da durgun yedek ii ordusundaki sakl ve
en u olumsuz koullar iindeki unsurlar seferber ederek yaratlr.
Marx krdaki tarm emekilerini ya da kylleri ve daha nce da
rda braklan kadn ve ocuklar seferber ederek emekgcne kat
mann sermaye birikiminin devam iin neminden birka kez bah
seder. Bunun olabilmesi iin srekli bir proleterleme sreci gere
kir ki bu da kapitalizmin tarihsel corafyas boyunca hi bitmeyen
bir ilk birikim anlamna gelir. Ama emek rezervleri teknolojinin ya
ratt isizlikle de retilebilir. Marx, aral ksz birikimin aral ksz
emekgc fazlas gerektirdiini gstermitir. Yedek emek ordusu
birikim srecinin nne aa yukar bir burun dalgas gibi yerleti
rilmitir. Daima yeterli ve ulalabilir emekgcnn bulundurulma
s zorunludur. Sadece ulalabilir olmas da yetmez, ayn zamanda
disipline edilmi ve ihtiya duyulan niteliklere sahip olmaldr (ya
ni gerektiinde vasfl olmal ve esneklik gsterebilmelidir).

DNCELER VE NGR.LER

335

Herhangi bir sebeple bu koullar yerine getirilmezse srekli ser

maye birikiminin karsna ciddi engeller kar. Ya emein fiyat
y kselir, nk bu durum birikim dinamiklerini kesintiye uratmaz.
ya da srekli birikim ynndeki itah al ve kapasite zayflar.
M utlak igc ktlndan ya da ii snf rgtlenmelerinin g
lenmesinden (sendikalar ve sol siyasal partiler) kaynaklanan ciddi
igc arz engelleri sermaye birikimi krizleri yaratabilir. Sermaye
nin bu engele verebilecei en bariz tepki yeniden yatrm yapmay
reddederek fi ilen greve gitmektir. Bu da kasten birikim krizi rete
rek emekgcn disipline etmeye yeterli isizlik yaratmak anlam
na gelir. Ama bu zm emek iin olduu kadar sermaye iin de ma
liyetlidir. Kapitalistlerin alternatif bir yol izleyecekleri aktr ki bu
da bizi problemin siyasal yanna getiriyor. i i s nf fazlasyla r
gtl ve fazlasyla glyse, kapitalist snf devlet aygtn ya ili'de
I 973'te Aile nde ve sosyalist alternatifi ldren trden bir darbeyle
ya da A B D ve B ritanya'daki gibi siyasal yntemlerle hakimiyeti al
tna alarak Pinochet, Reagan ve Thatcher'n yaptn yapacak, yani
ii snfnn rgtlenmesini dalacak. sol siyasal partileri ezecek
tir. Engeli amann bir yolu budur. Dier yolu ise sermayeyi hare
ketlendirerek uygun proletaryann bulunduu ya da kolayca prole
terletirilebilecek nfusun bulunduu yerlere kaydrmaktr. Son
otuz ylda Meksika ve in'de byle bir sre yaanmtr. Ak g
politikalar, hatta devletin dzenledii gmen kabul etme stratej i
leri de ( I 960'Iarn sonuna doru pek ok Avrupa lkesinde olduu
gibi) baka bir altematiftir. igc arz engellerini bu ekilde ama
nn sonularndan biri rgtl iileri (ve daha genel olarak toplu
mun eitli kesimlerini) ilerin lke dna kar lmasna. ak g
politikalarna kar konum almaya ilmesi ve lke iindeki ii sn
fnda gmenlere kar hareketlere yol amasdr.
i gc arz politikalarnn elikili ynleri sadece emekgcnn
deeriyle ilgili sorunlar etrafnda dnmez (bu deer, mcadelesinin
durumunun tanmlayc etkisine de ak olan bel l i bir yaam stan
dardnda emekgcnn yeniden retimine yetecek geimlik mal ar
znn artlarnca belirlenir), ayn zamanda emekgcnn sal,
vasflar ve eitimiyle de ilgilidir. Kapitalist snfn karlar (tipik
olarak benden sonra tufan siyaseti gden tekil kapitalistlerin aksi
ne) hem daha ucuz geimlik mallar destekleyerek emekgcnn

336

MARX'IN KAPiTAL' i iiN KILAVUZ

deerini dk tutmak, hem de igcnn niteliklerinin iyiletiril

mesine yatrm yapmak olarak grlebilir; ikinci meselede devletin
askeri karlar nemli bir destekleyici rol oynayabi lir. O halde i
gc arz politikalarnn ok eitli sonular vardr. Kapitalizmin
tarihsel ve corafi geliimi boyunca sren mcadeleterin odak nok
tas bu politikalar olmutur.
Baz Marksistler buradan zel bir kriz oluum teorisi karttlar.
"Kar skmas" adyla bilinen kriz teorisi hem emek srecinde hem
de igc piyasasnda daima sorunlu olan alma ilikileri ve snf
mcadelesi meselesine dayanr. Bu ilikiler daha fazla sermaye bi
rikimine engel oluturduunda, sermaye bu engeli ama ya da etra
fndan dotama yolu (daha dorusu yollar) bularnazsa kriz kacak
tr. Andrew Glyn (Bob Sutchliffe'le birlikte yazd British Capita
lism, Workers and the Profits Squeez e 'deki 1 etkileyici analize bakn)
gibi baz analizeiter 1 960'1arda ve 1 970'1erin balarnda (zellikle
Avrupa ve Kuzey Amerika' da) yaananlar kar skmas teorisinin
pratie gemesinin kusursuz bir rnei olarak yorumlayacaklardr.
i gc kaynaklarnn ynetimi ve i i organizasyonu ve igc arz
politikalar o dnemin siyasetine kesinlikle hakimdi. Ayrca kapita
lizmin ayakta kalmasnn bu potansiyel birikim engelinin srekli
almasna ya da etrafndan dolalmasna bal olduu da doru
dur. Ama bu sefer (2008'de) bir kar skmas durumuna dair pek az
gsterge vardr, nk her yanda devasa igc rezervleri grl
mektedir ve ii snf hareketlerine ynelik siyasal saldrlar ciddi
ii direniini hemen her yerde alt dzeylere indirmitir. 2008 krizi
ni kar skmas erevesinde yorumlamak, ancak ok dolambal
yol lardan mmkndr (Teorinin, hoh'unki gibi bunu yapan versi
yonlar da var).
(3) RETM ARALARINA ERi i M

Kapitalistler piyasaya girdiklerinde, retimi artrmak iin artk de

erin bir ksmn yeniden yatrma ihtiyalarn karlayacak fazla
dan retim aralar (fazladan deimez sermaye eleri) gereklidir.
1. Andrew Glyn ve Bob Sucliffe, British Capitalism, Workers and the Pmfits
Squee:e, Hannondsworh: Penguin, 1 972.

DNCELER VE NGRLER

337

retim aralar iki lrldr: retim srelerinde kul lanlan (bir ce

kelin yapmnda kullanlan kuma ve enerji gibi, Marx'n deyiiyle
" retken tketim"de kullanlan) halihazrda insan emei tarafndan
biimlendirilmi olan ara rnler ve makineler ile deimez serma
ye tehizal, yani fabrika binalar ve tama sistemleri, kanallar, li
manlar gibi fiziksel allyaplar, ksacas relimin srmesi iin gere
ken her ey. retim aralar (deimez sermaye) kategorisinin ok
geni ve karmak olduu ok ak. Bu maddi girdilerin ve koulla
rn eriilir durumda olmamasnn sermaye birikimine ciddi bir engel
oluturma potansiyeli tad da ayn lde ortadadr. Daha fazla
elik girdisi olmadan otomotiv sektr genileyemez. te bu yz
den Marx, gnmzde "meta zinciri" dediimiz eyin bir tarafnda
ki teknolojik yeniliklerin retimin genel olarak genilemesini ko
laylalrabilmesi iin baka yerlerdeki yenilikleri gerekli hale gelir
diine iaret etmitir. Pamuk sektrndeki yenilikler pamuk reli
minde (rr makinesi) , tama ve iletiimde, kimyasal ve snai bo
yama lekniklerinde, vb. yenilikler gereklirmilir.
B uradan, kapitalist retim tarznn btnndeki karmak d i
ve kt yaps dahilinde "oranuszhk krizleri" meydana gelme l l
malini karsayabiliriz. Marx ll. Cih'in sonunda, retim aral<rn
reten sektrler ile iiler iin geimlik mallar reten sektrler ek
linde iki byk blmeye ayrlm (daha sonra lks lkelim mallar
n ekleyerek modeli daha da karmaklatrr) bir ekonomile bu tr
krizierin nasl ortaya kabileceini ayrntl olarak inceler. Marx
burada denge durumunun hi de kendiliinden olmadn gster
mitir (daha sonra Morishima gibi iktisatlarn yapt gelikin ma
tematiksel aratrmalar da onu dorulamur). Sermayenin en karl
alanlara kayma eilimi ve oranlszhk sarmalnn bymesi kapita
lizmin yeniden relimini ciddi ekilde yaralayabilir. Gnmzde
enerji darl nn ve fiyatlarn ykselmesinin de kapilalist dinamik
lere bariz elkiler yapln gryoruz. Bu tr engellerin kapilalist
sislernde daimi endie kaynaklar olduu ve bu trden engelleri a
ma ya da etrafndan dolama ynndeki ayn derecede srekl ilik
gsteren ihtiyacn da siyasal faaliyelin (devlet sbvansiyonlar ve
planlama -zellikle fiziksel altyapnn planlanmas- aratrma ve
gelitirme faaliyeti, evlilikler yoluyla dikey entegrasyon, vb.) n
saflarndan pek ayrlmad aktr.

338

MARX'IN KAPiTAL ' i iiN KILAVUZ

(4) DOG ADAN KAYNAKLANAN KlTLIKLAR

Ama tm bunlarn ardnda, Marx'n da 1. Ci l' te birka kez dile getir

dii daha derin bir sorunsal yatar. Bu sorunsal doayla metabolik
il ikimizle ilgilid ir. Tm dier retim tarzlar gibi kapitalizm de do
adaki bolluun ltfuna dayanr ve Marx'n da iaret eii gibi, top
ran tketilmesi ve kaliesizlemesi uzun vadede emein kolektif
glerinin yok edilmesinden farkl bir anlam tamaz, nk tm
servein retiminin kknde bu ikisi yatmaktadr. Ama kendi ksa
vadeli karlarnn peinden koan ve rekabetin zorlayc yasalary
Ia srekli ileri doru itilen bireysel kapitalisler hem emekiler hem
toprak konusunda benden sonra tufan konumu almaya yatkndrlar.
Bu sorun olmasa bile, kesintisiz birikim doal kaynak denen eyle
rin arzn arrma ynnde muazzam bir bask yapar. Buna paralel
olarak, atk miktarndaki kanlmaz artn da ekolojik sistemler ze
hirlenmeden at massetme kapasitesini zorlamas kanlmazdr.
B urada da kapitalizm etrafndan dolamas giderek zorlaan engel
lerle karlar. Kapitalizm, der Marx, "bir esneklik kazanr ve yal
nzca hammadde ve srm pazarlar bulunmas dnda hibir engel
tanmayan ani sramal bir genileme olasl na ular" (462).
Ama doadaki bu tr engelleri kimi zaman amann ve kimi za
man da bunlarn etrafndan dotamann ok eitli yollar vardr.
rnein doal kaynaklar teknolojik, toplumsal ve klrel kyme
lerdir; bu yzden doadaki bir ktln etkisi teknolojik, toplumsal
ve kltrel deiimlerle hafifJetile bilir. " Makineler ve Byk Sana
yi" balkl 1 5 . Blm'n bandaki dipnoa anlatlan doayla diya
lektik iliki, doann kendisinin retimi de dahil olmak zere eit
li muhtemel dnmlere iaret eder . Ama bu durum engellerin ki
mi zaman ciddi olmad ve bir tr evre krizi yaramadan atabi
lecekleri anlamna gelmez. zellikle gnmzde kapitalis politi
kann birok yn, Marx'n deyiiyle, doann bedava armaanlar
nn sermaye tarafndan kolayca eriilebilir ve gelecekte de kullan
labilir hale getirilmesine yneliktir. Bu meseleler konusunda kapi
talis politika iindeki gerilimler zaman zaman byk ciddiyet arz
edebilir. Son elli alm yldr, bir taraflan ABD'nin jeopoliik duru
unda ucuz petrol akn arrma arzusu merkezi bir rol oynamtr.

DNCELER VE NGRLER

339

Dnyann petrol kaynaklarnn smrye almasn salama aba

s ABD'yi Ortadou'da ve baka yerlerde atmalara srkler; do
ayla hayati i li ki konusunda tek bir rnek vermek gerekirse, ener
ji politikalar ounlukla devlet aygtnda sk sk baka bir konu
olarak kendini gstermektedir. Ama te yandan, ucuz petrol politi
kalar ar tketim problemleri yaratm. kresel snmaya ve hava
kalitesiyle ilgili, insanlar iin giderek dahaok risk douran birok
soruna yol amtr (kt ozon, hava kirlilii, atmosferde znme
yen paracklar, vb.). Kentlerin enerji tketen tarzda genilemesi
nin yaratt toprak ku llanm bozulmas, otomotiv sektrnn b
ymesini her ynyle desteklemek zere doal kaynaklarn srekli
tketilmesinin br yzndeki problemdir.
Baz Marksistler (Capitalism Narwe Socialism dergisini kuran
James O'Connor'n nclnde) doadaki engelleri "kapitalizmin
ikinci elikisi" (birincisi emek sermaye ilikisidir tabii ki) olarak
tanmlamaktadr. Yaad mz dnemde bu ikinci elikinin emek
sorunu kadar, hatta daha fazla siyasal dikkat ektii kesinl ikle do
rudur. Ayrca. hem bir atk deposu hem de kapitalist (kentsel) geli
imin devam iin srdrlebilir bir hammadde ve toprak kayna
olarak doayla ilikimizde kriz fikrine odaklanan ok eitli kayg
lar, siyasal endieler ve abalar sz konusudur.
O'Connor'n almalarnda, kapitalizmin bu ikinci eliki si,
1 970'1erde ii hareketlerinin ve sosyalist hareketlerin yenilgilerin
den sonra antikapitalizmi besleme bakmndan birincinin yerini al
mtr. Bu tip politikalarn ne kadar ileri gidebilecei konusunda ka
rar size brakyorum. Ama Marx'n Kapital'in I. Cilt'inde izdii er
eveye bakarsak, uras aktr ki, doayla iliki engeli hafife alna
cak ya da nemsiz saylacak bir engel deildir. Ayrca bizim a
mzda doadaki engeller giderek bymektedir ve bu engellerin en
azndan bir sre iin sonsuz sermaye birikimi erevesinde baary
la atlatlabilmesi iin doayla ilikimizde (rnein evreye zarar
vermeyen yeni teknolojilerinin gelitirilmesi ve bu teknolojileri kul
lanan sektrlerin bymesi gi bi) yaygn adaptasyonlar gerekti recek
bir krizin meydana gelebilecei aka grlyor.

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

340

(S) TEKNOLOJ i S ORUNU

Emek ile sermaye arasndaki ilikiler de, sermaye ile doa arasnda
ki ilikiler de organizasyonel biimler ve teknolojiler (donanm ve
yazlm) konusundaki tercihlerle dolaymlanr. I . C ilt'te organizas
yonel ve teknolojik deiim drtsnn nereden geldiini ve hem
bireysel hem toplu olarak kapitalistlerin deer retemeyen ama ya
amsal bir atk deer kayna olan makineleri niin kanlmaz ola
rak fetiletirdiini teoriletirme konusunda Marx'n ok baarl ol
duunu dnyorum. B unlarn sonucunda karmza daimi bir or
ganizasyonel ve teknolojik dinamizm kar. "Modem sanayi," der
Marx, "mevcut retim srecini hibir zaman son ve deimez bir bi
im olarak grmez ve ele almaz. Bunun iin de, bu sanayinin teknik
temeli devrimcidir, oysa daha nceki retim tarzlar znde tutu
cuydu" (497). Bu motif Marx'n eserlerinde yaygn olarak grlr.
Komnist Manifesto'da da yle der:
Burjuvazi, retim aralarn ve bylelikle retim ilikilerini ve onlarla
birlikte toplumsal ilikilerin tmn srekli devrimciletirmeksizin var
olamaz . . . retimin srekli alst oluu, btn toplumsal koul lardaki ke
sintisiz sarsnt, sonu gelmez belirsizlik ve hareketlilik, burjuva an b
tn daha ncekilerden ayrt eder. ( 1 3-4 ')

Ama yine bu noktada rekabetin zorlayc yasalar ne kar ve g

reli artk deer arayna zemin yaratr. Marx'n nedense dikkate al
maya gnlsz olduu nokta udur: Bu zorlayc yasalarn 25. B
lm'de anlatlan tekelleme ve sermayenin giderek merkezilemesi
yznden zayflamas teknolojik devrimierin hzn ve biimini et
ki leyecektir. Geni tabant muhalefetin (rnein Luddite hareketi)
ya da iyerindeki sabotaj l arn da hesaba katlmas gerekir. Marx'n
da dikkat ektii gibi, teknolojik deiim dnlerinden biri de ser
mayenin emee kar kullanlacak silahiara sahip olma arzusudur.
Emekiler ne kadar salt makine uzantlar olursa ve kendi ellerinde
tutabilecekleri vasflar makine teknoloj ileri tarafndan ne kadar
baltalanrsa, sermayenin keyfi otorites-ine kar o kadar savunmasz

K. Marx, F. Engels, Komnist Man(festo, Ankara: Sol, 1 998. "'i'.n.

D NCELER VE NGRLER

34 1

kalrlar. Teknolojik ve organizasyonel yeniliklerio gerek tarihi, dal

ga hareketlerine benzer bir nitelik gsterd ii lde, bu dinamikler
konusunda 1. Ci lt' te verilen zengin analizin stne sylenecek daha
ok ey var gibi grnmektedir.
Marx'n 25 . Blm'de sermayenin organik ve deer bileimi ze
rine savlar yznden bu sorunlar daha da nem kazanmaktadr. B u
blmde n . Cilt'teki, sermayenin deer bileimindeki kanlmaz
ykseli eiliminin ayn lde zorlayc bir kar oranlarnda dme
yasasnn ya da e iliminin alameti olduu ve birikim srecinde ka
nlmaz biimde uzun vadeli kriz koullar rettii grnn ilk
admlarn atar. Marx'a gre sermaye burada kesinlikle kendi doa
sna ikin nem li bir engelle karlamaktadr.
Sonuta ortaya kan karllk krizi sadece, srekli gre li artk
deer arayndan doan teknolojik dinarnizmin isti krar bozucu et
kilerinin eseridir. Argmann ksa yoldan bir ifadesi de, greli artk
deer araynn kapitalistleri emekten tasarruf eden teknoloj i lere
ittii ve deerin kayna emek olduu iindir ki emekten ne kadar
tasarruf edilirse o kadar az deer reti leceidir. Hi phe yok ki
smr orannn artrl mas ya da genileyen retimin karlan i
ileri tekrar emmesi gibi dengelenne imkanlar da vardr. Ama I O.
Blm'de iddia ettiim gibi, sermayenin deer bileiminin zorunlu
ve kanlmaz olarak artacandan phe etmek iin sebepler vardr.
Marx n. Ci lt'te kar oranlarnn dmesini "dengeleyici" eitli "et
kilerin" bir l i stesini verir; emein smrlme orannn ykselmesi,
deimez sermaye maliyetlerinin dmesi, d ticaret, yedek sanayi
ordusunun (1. Cilt'te belirtildii gibi) ok artmas sebebiyle yeni
teknoloji kullanma gdsnn krelmesi bu etki lerden bazlardr.
Grundrisse'de daha da ileri giderek, sermayenin srekli deer kay
betmesinden. fizikser altyaplarn retiminin sermayeyi emmesin
den, yeni emek youn retim hatlarnn ortaya kmasndan ve te
kellemeden de bahseder. Benim ahsi (muhtemelen aznlkta ka
lan) grm kar oranlarnn dmesi argmannn Marx'n anlatt
ekilde ilemedii ynndedir ve neden byle dndm The
Limits to Capital'de etraflca anlattm.2
Ama te yandan organizasyonel ve teknolojik deiimleri n, ser2. David Harvey, The Limits to Capital, s. 1 76-89.

342

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

maye birikimi dinamiklerine isel ciddi istikrar bozucu etkiler ya"

ratln da dnyorum. Marx'n, teknoloj ilerdeki ve organizas
yonel biimlerdeki kesintisiz devrimleri yaratan gleri parlak bir
ekilde akla kavuturmas, yeni teknoloj i lerin kullanmyla ilgi
li snfsal ve toplumsal mcadele srelerinin ve kriz oluumunun
daha iyi anlalmas iin zemin yaratmtr. Kriz eilimleri alma
i l ikilerinde ve doayla i l i kide (4. D ipnot'un gsterdii zere) ken
d i n i gsterebildii gibi, kapitalist geliim srecinin birlikte evrilen
tm dier anlarnda da grlebil i r. nceki yatrmlarn (makineler,
tesis ve tehizat, mimari evre, iletiim balantlar) deerlerinin
geri dnnden (amortismanlardan) nce deer kaybetme si; varo
lan igc kapasitesini ve yeni vasflar yaratmak iin gerekli sosyal
altyaplarda yaplan yatrmlardan hzl gelien emek nitelii (rne
in bilgisayar kullanm vasflar) gereklerindeki hzl deiimler;
kronik i gvencesizlii retimi, farkl sanayi kollarndaki teknolo
jik kapasitelerin eitsiz gelimesine bal orantszlk krizi sa'rnal
lar; retim ve tketimin kresel ortamnda toptan bir devrim gerek
tiren dramatik mekan-zamansal ilik i (ulam ve iletiimdeki yeni
l iklerden kaynakl) deiimleri; sermaye evriminde ani hzlanma
lar ve tempo artlar (mali piyasalarda bilgisayarl alveriin ciddi
problemler yaratabileceini grdk) gibi dorudan istikrar bozucu
etkiler de vardr. Ayrca sermayenin deer bileimindeki ykselme
n in karlar zerinde etkili olduu da yer yer gzlenebi l i r.
(6) KAPiTALiSTLERiN EMEK SRECi Z ERiNDEKi
KONTROL YiTiRMESi

Marx artk deer retiminin, deerin retildii iyerinde kapital istin

emekiyi ynlendirebilme ve denetleme kapasitesine bal olduu
nu vurgulamak iin byk aba harcar. Emek srecinin "biimlendi
rici atei nin" ynlendirilmesi ve denetlenmesi daima mcadele ko
nusu olmutur. Emek denetiminin "despotluu" emek i l ikilerinde
hiyerarik bir otorite yapsnn baaryla organize edilmesine bal
olduu gibi, bell i bir zorlama ve ikna karrnma da baldr. Bu de
netimde bir bozulmann kriz alameti olduu aktr ve Marx da kapi
talistin zorunlu olarak dayand deer retimini bozma, sabote et
me, yavalatma ya da tamamen durdurma ynndeki iilerin rtk

DNCELER VE NGRLER

343

gcnn altn izer. Sermayenin kurduu disiplin aygtiarna boyun

emenin red di, almay reddin gc, snf mcadelesi dinamikle
rinde byk neme sahiptir. Bu reddedi bal bana kriz basks
oluturabilir ("otonomist" Marksist gelenekle Tronti ve Negri gibi
teorisyenlerin vurgulad gibi). ilerin de yaamak zorundaolma
s ve baka geim kaynaklar (rnein topra ilemek) bulamayp
cret alamaynca onlarn da zarar grmesi bu gc snrlandrmakta
d r. Ama retim ortamnda ve emek srecinin kendisinde sermaye
dolamnn karsnda varolan potansiyel snrlar grmezden gel
mek mmkn deildir. Bu yzden hem bireysel kapitalistler hem de
bir btn olarak kapitalist snf emek disiplinini ve yeterli emek de
netimi biimlerini salama almaya byk zen gsterir.
(7) GEREKLEME VE EFEKTiF TALEP SOR U N U

Yedinci potansiyel engel, silsilenin sonunda, yeni metann mbade

le yoluyla deerini paraya ev irmek zere piyasaya girmesiyle gn
deme gelir. 2. Blm'de dikkat ekilen sebeplerle, M-P geii daima
evrensel paradan tikel metaya geite olduundan daha sorunlu
olur. Bir kere, yeter sayda insan kullanm deeri olarak retilen
metaya ihtiya duymal, bu metay istemeli ya da arzu lamal dr. Bir
eyin faydas yoksa deeri d e yoktur, der Marx. Faydasz metalarn
deeri der ve sermayenin evrim sreci pat diye durur. Bu yzden
deeri paraya evirmenin birinci art toplumun isteklerine, ihtiya
larna ve arzularna dikkat etmektir. Marx'n dnemine nazaran bi
zim dnem imizde koca bir reklam sektrnn oluturulmas da da
hil byk abalar harcanarak kullanm deerlerine pazar olutur
mak iin toplumdaki isteklerin, ihtiyalarn ve arzularn doas ma
niple edilmeye allyor. Ama burada reklamcln tesinde bir
mesele var. Srdrlmesi iin bel li bir kullanm deerleri kmesi
nin kullanlmasn gerektiren btn bir gndelik yaam sreci ve
yaps gelitirmek (4. Dipnot'taki gndelik hayatn yeniden retimi
bileeni) gerekiyor. rnein A BD'de Il. Dnya Sava sonrasnda
suburb/banliy tr yaam tarznn ykseliiyle balantl istekler,
ihtiyalar ve arzu larn geliimini ele alalm. B urada sadece otomo
bil, benzin, otoban, banliy tipi evden deil, ayn zamanda im bi
me makinesi, buzdolab, klima, deme, i mekan ve bahe mobil-

344

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

yas, i mekanda elence malzemesi (televizyon) ve bu gndelik ha

yatn devamn salayan koca bir bakm-onarm sisteminden bahse
diyoruz. Suburb'deki gndelik hayat tm bunlarn tketilmesini ge
rektirdi. Bylece, Marx'n ileri grl lkle belirttii gibi, sermaye
birikiminin devam iin "yepyeni gereksinimierin domas" nem
li bir art haline geldi ( 1 2 I -2). htiya yaratma politikalar bal ba
na merak uyandrcdr ve zaman iinde nemi artmtr. Bugn
sonsuz sermaye birikimini tevik edecek ana unsurl ardan biri nin
" mteri duyarll " olduu gayet iyi anlal m durumda.
Peki ama tm bu kullanm deerlerini satn alma gc nereden
geliyor? Bu srecin sonunda, birilerinin satn almay kolaylatra
cak fazladan bir miktar paraya sahip olmas gerekir. Aksi takdirde
efektif talep sknts yaanacak ve ortaya "eksik tketim" krizi
kacaktr - arkasnda retilen metalar emecek parann olduu b i r
talep s z konusu olmayacaktr (bkz. 3 . Blm). "Srm pazarlar
boyutlarnn" yaratt engel almak zorundadr. Efektif talep ks
men iilerin cretlerini harcamasyla ifade bulur. Ama deiken
sermaye daima dolamdaki toplam sermayeden daha azdr, bu yz
den cret mallarn satn alnmas (suburb tr hayat tarznda bile)
tm deer aknn paraya evrilmesi iin yeterli olamaz. Fakat Ka
pital'in ll. Cilt'inde de inildii gibi , I. Cilt'teki analizde varsaylan
ekilde cretleri drmenin gerekleme (realizasyon) alannda
daha fazla gerilim yarataca aktr ve bu da eks.ik tketim krizle
rinin domasnda bal bana nemli bir unsur olabi lir. Pek ok ki
inin esas olarak eksik tketim krizi olarak grd bir kriz dne
minde New Dea) politikalar bu yzden sendikalamaya ve (Sosyal
S igorta demeleri) gibi stratejilere dnerek ii snfnn efektif ta
lebini artrmaya ynelmiti; 2008'de de ekonomik sknt yaanan
bir dnemde federal hkmetin tketicinin efektif talebini artrmak
zere ABD'deki vergi mkelleflerinin pek ouna alt yz dolarlk
vergi iadesi vermesinin nedeni de budur. ilerin gerek cretleri
ni artrmak (bylece proletaryann giderek yoksullamas ynnde
ki eilimi dengelemek) srekli sermaye birikiminin istikrar iin
gerekl i olabi l i r, ama kukusuz bariz sebeplerle (bireysel kapitalist
bir yana) kapitalist sif bile byle bir zmn kkten uygulan
n gz nne almak istemeyebilecektir.
Fakat iilerin talebi nemli bir zemin olutursa da, gerekle-

DNCELER VE NGRLER

345

me problemini asla zemeyecei aktr. Rosa Luxemburg bu ko

nu zerinde ok dumutur. ilk nce ilav e talebin altn arzn artra
rak salanmas ihtimalini ele alr (gnmzde ayn e' merkez ban
kalarnn fazladan para basmasyla basite yaplabilmektedir). Bu
zm ksa vadede bariz b i r fayda getirse de (2008 mali krizinde ol
duu gibi, sisteme yeterince likidite alamak sermayenin srekli
dolamna ve birikimine istikrar getirmekte hayati bir ara haline
gelmitir), uzun vadede baka bir kriz, yani enflasyon krizi yarata
caktr. Luxemburg'un zm kapitalist sistem dnda sakl ve se
ferber edilebilir bir talep olduunu varsaymakt. Yani henz kapita
list retim tarznca yutulmam toplumlar zerinde emperyalist da
yatmalar ve pratikler yoluyla ilk birikim srdrlecekti.
Kapitalizme geite ve ilk birikim safhasnda, tccar sermayesi
yoluyla dnyann geri kalanndan servetin alnmas ve yamalan
masnn yan sra, feodal dzende birikmi zenginlik de oynayabi
l i rdi bu rol. Ama zaman iinde feodal snflarn "altn rezerv leri"
gittike tkendi; vergilendirme yoluyla kylln tketim gc
yaratma kapasitesi toprak sahibi aristokrasinin tketimini destekie
rnekte yetersiz kald. Avrupa ve Kuzey Amerika'da sanayi kapitaliz
mi pekiirken Hindistan, in ve zaten gelimi kapitalist olmayan
toplumsal oluumlarn servetlerinin yamalanmas da bilhassa 1 9 .
yzyl ortasndan i tibaren giderek daha fazla ne kt. Bu aamada
merkezi kapitalist lkelerde bulunan snai-kapitalist snfa zellikle
Dou ve Gney Asya'dan muazzam bir servet aktarm oldu, ama
ayn zamanda Gney Amerika ve Afrika da bir lde talan edildi.
Sonunda, kapitalizm byrken ve corafi olarak yaylrken bu yol
lardan sistemin istikrarn salamak, giderek daha az akla yakn g
rnmeye balad. Bu tr yollarn 1 9 . yzyl sonu keskin emperya
lizm dneminde herhangi bir aamada btnyle ie yaram oldu
unu sylemek bile zordur. 1 950'1erden sonra, ama daha da belirgin
bir ekilde 1 970'lerden sonra sermayenin gereklemesi iin yeni
alanlar (yeni pazarlar) aarak byk istikrarl latnc rol oynama
ya ynelik emperyalist pratiklerin kapasitesi ciddi lde azald.
Luxemburg'un d ikkatini ekmeyen ama Marx'n argmannn
mantki sonucu olan (geri kendisi hibir zaman dorudan dillen
dirmemitir, nk I. Cilt'te potansiyel paraya evirme krizi proble
mini yoksayar) en neml i yant, kapitalist tketimle zme ula-

346

MARX'IN KAPiTAL' N K ILAVUZ

maktr. Grdmz gibi bu iki ekilde olur: Artk deerin bir ks

m gelir ol arak tketilir (rnein lks tketim mallar), ama dier
ksm rekabetin zorlayc yasalarnn zorunlu kl yor grnd (bu
szc Marx'taki anlamyla kullanyorum) yeniden yatrm strate
jileri yoluyla retimi daha da artrmakta kullanlr. Burada Marx 'n
deyiiyle "retici tketim"in paraya evirme srecinde bir zorunlu
luk olduunu gryoruz. Demek ki artk deer retimi kendi artan
parasal talebini iselletirmek zorundadr. Dnk artk rnn tale
bi yarnn artk deer retiminin geniletilmesine baldr! Dnk
artk deeri kullanan bugnk kapitalist tketim, dnk artk rn
ve artk deer iin gereken pazar oluturur. Bylece efektif talep
yokluunun yaratt potansiyel bir eksik tketim krizi gibi gr
nen bir durum, daha fazla karl yatrm frsatnn olmamasnn ya
ratt bir kriz haline gelir. Bir baka deyile, dolam srecinin so
nunda kar lalan paraya evirme problemlerinin zm, baa
dnerek daha da genilemeye baldr. Daimi bileik byme man
t srete arlk kazanr.
(8) KREDi SSTEM VE SERMAYENN MERKEZiLEMESi

Sermaye dolamnn seyrini tamamiayabilmesi iin iki temel kou

lun gereklemesi gerekir. B iri ncisi, kapitalistler dn kazandklar
paray ellerinde tutmamaldr. Hemen tekrar dolama sokmalar ge
rekir. Ama Marx'n Say'in yasasn eletirirken ne srd gibi, M
P'nin hemen ardndan P-M'nin gelmesi zorunlu deildir; buradan
doan asimetri parasal ve finansal krizler dourma riski tamaktan
ziyade, harcama yaplmamas sebebiyle artk deerin gerekleme
sini engelleme potansiyelini daima tar. kinci blmde, paray do
lama sokmaktansa elde tutmann gayet makul olduu eitli du
rumlar ele almtk; ite tam da bu noktada eksik tketim krizleri
ihtimali zerine Marx ile Keynes'in dnceleri rtr. Keynes bu
engeli devreden karmak iin maliye ve para politikasnda devlet
ynetiminde bir dizi teknik strateji ye bavuruyordu.
kinci koul, srekli dolamn salanabi lmesi iin dn ile bugn
arasndaki boluun doldurulmasdr. Marx'n da 3. Blm'de gs
terdii gibi, bu boluk kredi parasnn gelimesi ve parann bir hesap
arac olarak kullanlmasyla doldurulabilir. Kabaca sylersek, r:ta-

DNCELER VE NGRLER

347

cakllar ile borl ular arasnda dzenlenmi, dzenlenmi bir i liki

olarak kredi sistemi hayati bir ilev grmek zere dolam srecine
girer. Dier seenekler tkendiinde efektif talep problemini serma
ye dolamnn iinde zmenin ana arac kredi sistemi olur. Ama bu
yola bavurulduunda kredi sistemi artk deerden faiz biiminde
pay talep eder.
Marx Kapital'in I. C il t'inde bile kredi sisteminin nemli roln
rtk olarak kabul eder, ama 7. K sm'da emek-sermaye i likisi
probleminin barnda yattn dnd meseleye ulamak iin
blm olgularn (rant, faiz, vergi, tccar sermayesinin kar) ana
l izin dnda braknay gerekli grr. Bu tercih kapitalist dinamik
lerin baz nemli ynlerini ortaya karmasna ve netletirmesine
yardmc olsa da, bunun bedeli sermayenin dolam srecinin can
alc bir zelliini bir kenara brakmas olmaktadr. Ne yazk k i
Marx l l . C ilt'in byk bir ksmnda d a (rnein u zu n vadeli dei
mez sermaye yatrmlarnn dolam.yla balant l olarak can alc
bir nitelikte olduunu kabul etmekle beraber) bu konuyu darda
tutmaya devam eder. Bu yzden Luxemburg ok hakl olarak bu
cildin sonunda ortaya kan birikim emasnda gerekleme ve
efektif talep probleminin zlmediini belirtmitir. Marx ancak
l l l . Cilt'in sonuna doru kredi sisteminin roln incelemeye balar
ve drst olmak gerekirse buradaki blmler ok aydnlatc ig
rlerle dolu olmakla birlikte karmakarktr (The Limits to Capital'
in 9. ve 1 0. blmlerinde I I I . Cilt'in bu blmlerini elimden geldi
ince topariamaya altm ve bunu yapmaya alrken neredeyse
aklm oynattm itiraf etmek zorundaym). Fakat Grundrisse'de
yle der: "Tm kredi dzeni ve onunla birlikte giden ar-ticaret,
ar-speklasyon, vb. dolamn ve mbadele alanrn olu turduu
engellerin stesinden gelme zorunluluundan doar." 1
Dnk artk rne talep yaratan ey, kapitalizmin bugn daha da
genilemesiyse, paraya evirme problemi zlemez demektir. B il
hassa gnmzn kresel kapitalist geliim koullarnda, dnk ar
tk rn ile yarn bu artk rnn emilmesi arasndaki boluu kapa
tacak canl ve geni apl. bir kredi sistemi ina edilmemise proble3. Karl Marx, Grundrisse, ev. Sevan N ianyan, stanbul: Birikim, 2008, s.
460.

348

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

min zm olanak d dr. Bu emilme ya artk deer retiminin da

ha da artrlmasyla (yeniden yatrmla) ya da kapitalist gelirlerin
tketimiyle de gerekleebilir. Uzun vadede kapitalist gelirlerin t
ketiminin durgunlua yol aaca kolayca gsterilebilir (Marx'n
23. Blm'de ele ald "basit yeniden retim" modeli budur). Uzun
vadede sadece artk deer retiminin artrlmas ie yarayacaktr;
kapitalizmin ayakta kalmas i in bileik byme oranlarnn ebedi
toplumsal zorunluluunun temellerinden biri budur.
te bu noktada uygun bir vesile bulmu olsayd, Marx kesinlik
le, rekabetin zorlayc yasalar nn yalnzca kapitalizmin ayakta kal
mas iin bu mutlak olarak zorunlu koulu salama alan bir ara ol
duunu sylerdi diye dnyorum. B i r baka deyile, kapitalizmin
ayakta kalmas iin rekabetin zorunlu yasalarnn korunmas, by
lece dn retilen fazlay emmenin bir yolu olarak yarnki artk de
er retiminin artnimaya devam etmesi gerekir. B uradan u sonu
kar: Bu zorlayc glerde rnein ar tekelleme sebebiyle za
yflama olmas kendi iinde kapitalist yeniden retim krizinin orta
ya kmasna yol aacaktr. Monopoly Capital'de (Tekelci Sermaye)4
Baran ve Sweezy'nin sylemeye alt tam olarak buydu (Detro
it'teki B ykler otomobil fionalar gibi tekellerin giderek nem
kazand bir dnemde yazlmtr bu k i tap). Onlarn aka ngr
m olduu gibi, tekelleme ve sermayenin merkezilemesine do
ru gidi zorunlu olarak 1 970'lerde baa bela olan stagflasyon (enf
lasyonun ivmelenmesiyle birlikte isizliin artmas) krizini retmi
tir. Bu krize yant olarak balayan neoliberal kar devrim ii sn
fnn gcn krmakla kalmam, ayn zamanda her trl stratej iye
(daha ak d ticaret, kuralszlama, zelletirmeler, vb.) bavura
rak rekabetin zorlayc yasalarn kapitalist geliim yasalarnn "ic
racs" olmalar iin fiilen serbest brakmtr.
Ama bu sre de potansiyel karmaklklarndan muaf deildir.
Bir kere, yarnki artk deer retimi genilemesinin karsndaki tm
dier engellerin (rnein doayla i liki) devre d olduu ve reti
min artrlmas iin bol bol olanak olduu varsaylr. Bunun anlam
4. . Paul A. Baran ve Paul M. Sweezy, Monopoly Capital, New York : Monhly
Review Press, l 966; Trkesi: Tekelci Sermaye, ev. Glsm Ak aln, stanbul:
Kalkedon, 2007.

DNCELER VE NGRLER

349

farkl bir tr emperyalizm olabilir rnein: Dnyann geri kalann

daki deerlerin alnmas ya da servetin talan edilmesinden ziyade
dnyann geri kalan yerleri yeni kapitalist retim biimleri iin alan
amakta kullanlabilir. Bylece meta ihrac yerine sermayenin ihra
c nem kazanr. Pazarlarnn kapitalizm tarafndan tahakkm altna
alnmas yoluyla zenginlikleri yamalanan 19. yzyl Hindistan' ve
in'i ile ABD ve bir lde Okyanusya ve Latin Amerika'nn baz
kesimleri arasndaki byk fark burada yatar. ikinci kategori blge
de yeni zenginlikler reten dizginlerinden boalm kapitalist geli
im hzla ilerlemi ve bylece kapitalizmin daha eski merkezlerin
de yaratlan artk rnn emilecei ve gerekleecei bir alan olu
turmutur (rnein ingiltere 1 9. yzylda ABD ve Arjantin' e serma
ye ve makine ihra ediyordu). Son zamanlarda in de retimini ge
litirirken bol miktarda yabanc sermaye emmitir ve bylece sade
ce hammadde iin deil, ayn zamanda makine ve dier maddi gir
diler iin devasa bir efektif talep yaratmtr.
Gelgelelim, bu zme ikin iki sorun vardr ki tam da engelle
rin devre d braklmas abasnn kendi iinde sermaye birikimi
nin srekl iliine engel olu turabilir. B i rincisi dolam srecinin ta
nm gerei speklatif hale gelmesinden doar: Bu sre bugnk
artn etkin bir ekilde paraya evrilmesini salayacak yarnki ge
nilemenin (ayrca daha fazla paraya evirmenin) hibir engelle
karlamayaca inancna dayanr ki bugnn art tam olarak
gerekiee bilsin. istisnai ya da ar olmaktan ziyade temel nitelik
teki speklatif unsur, en azndan Keynes'in de gayet iyi anlad gi
bi, tahminierin ve beklentilerin sermaye dolamnda asli olduu
anlamna gelir. Marx l l l. Cilt'te bunu rtk olarak kabul eder: Kapi
talist genilemenin, kendi deyiiyle ok "Protestan" olduunu. n
k gerek parasal temel olan altnn "Katoli klii"ne deil imana ve
krediye dayandn belirtmitir. Speklatif beklentilerde herhangi
bir dme kendi kendini besleyerek krize yol aacaktr. Keynes'in
Genel Teori'sini bu adan tekrar okumak ilgin olur: Bu kitapta pa
ra ve maliye politikalaryla ilgili teknik zmlerin beklenti ve tah
minierin psikolojisine kyasla argmann kk bir ksmn olutur
duu grlecektir. Sisteme iman esastr ve 2008'de olduu gibi g
venin yitirilmesi lmcl olabilir.
.

350

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

kinci sorun bizatihi para ve kredi sisteminin iinde doar. Marx'

n 3. Blm'de dikkat ektii ama gelitirmedii "bamsz" finan
sal ve parasal kriz ihtimali her an her yerdedir. Bunun altnda yatan
problem para-biiminin ta kendisindeki elikilere dayanr (deer
temsili olarak kullanm deeri, evrenselin [soyut olann] temsili
olarak tikel [somut olan), toplumsal gcn zel kiilerce mlk edi
nilmesi - bkz. 2. Blm). Marx Say'in yasasna kar karken, pa
ray elde tutma ynndeki kalc drtye dikkat eker. B unu ne ka
dar ok insan yaparsa dolamn sreklilii o kadar kesintiye ura
yacaktr. Peki ama insanlar niin paray elinde tutar? Bunun sebep
lerinden biri parann bir toplumsal g biimi olmasdr. Para vic
dan ve erefi satn alabilir! 1844 Elyazma lar nda Marx "irkinsem. ..
kadnlarn [ y a da erkeklerin -D.H . ) en f?Zelini satn alabilirim"s
der; aptalsam zeki insanlar satn ala bilirim; ayam sakatsa kendi
mi insanlara tatabilirim. Tm bu toplumsal gle neler yapabile
ceinizi bir dnn! nsanlarn paray ellerinde tutmak istemeleri
nin, zellikle de belirsizlik karsnda gayet iyi sebepleri vardr. Da
ha fazla toplumsal g elde etmek iin paray dolama sokmak ya
iman gerektirir, ya da bakalar daha fazla para kazanmak iin para
sn tekrar dolama sokarken sizin ahsi paranz korumakta kulla
nabileceiniz emniyetli ve gvenilir kurumlarn yaratlmasn ge
rektirir (bankalarn da bu ie yaramas beklenir elbette).
Ama bu sorunun temsil alannda ok daha geni etkileri olur:
Para simgelerine (devletin bunlarn istikrarn garantileme gcne)
ya da parann niteliine (enflasyon) gven kayb u verebilecei gi
bi, 2008 gznde olduu gibi "parasal alk" ve deme aralarnn
donmas gibi daha dorudan niceliksel durumlar da yaanabilir.
'

Burjuvazi [siz W all Sreel diye okuyun -D.H.l bolluun verdii sarho
lukla, kendine gven iersinde, paray bo bir hayal ilan etmitir. "Sadece
mallar paradr" demitir. Ama imdi dnyann btn pazarlarnda tam tersi
bir haykr ykselir: Yalnzca para bir metadr. Karacann su peinde ko
mas gibi, burjuvann ruhu da parann, imdi artk tek zenginlik olan para5. Karl Marx, Economic and Philosophic Manuscripls of l 844, ev. Martin
Milligan, The MarxEn:els Reader iinde, haz. Robert C. Tucker, New York: W.
W. Norton, 1 978, s. 1 OJ; Trkesi: /844 Elyazmalar, ev. Murat Belge, istanbul:
B irikim, 2000 .

D NCELER VE NG R LER

3SI

nn peinde nefes nefesedir. Kriz srasnda, metalar i l e onlann deer-bii

mi olan para arasndaki ztlk mutlak eliki dzeyine ykselir. ( 1 52-3)

2008'de bir anda patlak veren krizin bundan daha iyi bir tarifi olabi
lir mi!
Kredi sisteminin barnda znel beklentiler ve tahminlerle bir
likte (pek ou salt ileyi kurallarndan tr baarsz olan ya da
fena ekilde arpklk yaratan) bir dizi teknik ve hukuksal vehe
vardr. Kapitalizm genilemeye devam ettii lde, bir tr merke
zi sinir sistemi vazifesi gren kredi sisteminin sermaye birikiminin
kresel dinamiklerini ynlendirme ve denetleme rol ne kar. Bu
nun anlam kredi aralar zerindeki kontroln kapitalizmin ileyi
inde kritik hale geldiidir - Marx ve Engels K omnist Manfesto'
da bu durumu kabul ederek kredi aralarnn devletin elinde merke
zilemesini ana taleplerinden biri yapniard (devletin de ii sn
fnn kontrolnde olacan varsayarlar elbette). Devletin tedavl

deki parann kalitesi, hatta daha da nemlisi simgesel para konu

sundaki kilit rol de buna eklendiinde (3. Blm'de bu roln var
l kabul edilir). devlet ile mali glerin bir ekilde kaynamas ka
n lmaz grnyor. Bu elikili kaynama, kredi aralarnn zel
mlk edinicilere datm konusunda snrsz yedek gc olan dev
let kontrolndeki merkez bankalarnn oluturulmasyla meydana
getirilmitir.
Sermaye emekgc talep ve arznn her iki tarafnda birden i
grebildii gibi (bkz. 1 0. B lm), retim/ paraya-evirme ilikisi
nin her iki tarafnda da kredi sistemi sayesinde i grebilir. rnein
ABD'de son yllarda konut ve kentsel geliirnde muazzam bir by
me yaratmak iin mstakbel ev sahiplerine kredi arzn n giderek
serbestletirilmesi, yapsatlara ynelik ayn lde serbest kredi
arzyla birletirilmiti. Bylece paraya evirme probleminin halle
dildii dn lyordu. Tek glk gerek cretlerde paralel bir
ykseli olmamasyd (1. Cilt'teki analizin ngrd gibi, 1 980
sonras neoliberal politikalarn arlk kazanmas retkenlik artn
dan elde edilen kazancn paylalmad, sadece st snflarda top
land anlamna geliyordu); dolaysyla s radan ev sahiplerinin yk
selen borlarn ( 1 980'den 2008'e kadar bu miktar ABD hanehalkn
da katna ykselmiti) deme kabiliyeti de devaml azalyordu.

352

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

Sonuta ortaya kan gayrimenkul piyasas k kesinlikle ng

rlebilir bir durumdu.
Ama bugnk kn analizi kredi sisteminin baka bir ana ro
ln daha gstermektedir. Marx'n i l k birikim yoluyla feodal bey
lerden zenginliin ekilip alnmasnda kredinin (ve tefeci liin) ro
lne dikkat ektii gibi, kredi sistemi savunmasz halk gruplarnn
elindeki zenginlii ekip almak iin gayet iyi konumlandrlmtr.
Yamac bor uygulamalar -mlkszletirme yoluyla birikimin
bir biimi- eninde sonunda hacizle sonulanyor ve kapitalist snf
karlarnn uzun vadede desteklenmesi iin gayrimenkul lerin ucuz
maliyetle ki tlesel dzeyde ele geirilmesini mmkn klyordu.
2006'da balayan haciz dalgas bakalarnn yan sra savunmasz
Afrikah-Amerikal gruplarn da byk lde mlklerinden yok
sun kalmasna yol at. Kredi sistemiyle "mlkszletirme yoluyla
birikimin" bu ikinci an, kapitalizmin dinamikleri zerinde byk
etkiler yaratt . rnein 1 997-98 krizinde Dou ve Gneydou As
ya'dan Wall S treet'e muazzam m iktarda servet aktarlmasn kolay
latrd. Likid ite aknn durmas yaayabi lir durumdaki her trl
firmay iflasa zorlad; bylece yabanc yatrmclar bu firmalar ucu
za alp sonra toparlanma srasnda muazzam karlarla geri sattl ar.
ABD'de 1 9 30'1ardan itibaren dalgalar halinde gerekleen aile ift
liklerine ynelik kredi odakl saldr da benzer ekilde tarmsal zen
ginlii devasa tarmsal sanayi irketlerinin ellerinde etkin bir ekil
de merkeziletirdi. Bundan zararl kan kk iletmeciler haciz
yoluyla mlklerini ucuza teslim etmeye zorland. Snf mcadelesi
ve sermaye snf gcnn birikimi, mevcut kredi aralar labiren
tindeki her ak kanaldan yolunu bulmaktadr.
Marx kredi sistemini, paraya evirme probleminin tm karma
kl n ele alacak kadar btnsellik iinde incelememiti. Marx'n
yarm brakt ilerden biridir bu. zellikle de mali ve kredi pazar
larnn karmaklnn yneticiler ve kullanclar iin bile pek ber
rak olmamas yznden iin tamamlanmas iin bir hayli uramak
gerekecektir. Ama I. Cilt'in argmannda ilgin olan, Marx'n meta
dolamndan sermaye dolamna geerken alacakllar ile borlular
arasndaki ili kilere ve devlete dzenlenen parann deme arac ola
rak kullanlmasna bavurmak zorunda kalmasdr. Ayrca sermaye
nin dolam ve birikiminin gerekli devamlln salamak iin kre-

DNCELER VE NGRLER

353

diye ihtiya duyan parasal dolamn ana problemi olarak retim

srelerinin ve demelerin zamansal yapsna da bavurur. Marx'a
gre, "Kredi paras kendiliinden deme arac olarak parann ile
vinde" kkenini bu lur.6 I. Cilt'teki argmann dikkatle incelenmesi
Marx'n analizinin geri kalannda nelerle karlaacamz konu
sunda ok ey syler derken kastettiim buydu. Ayn zamanda ne
yin eksik olduunu ve neyin daha etraflca incelenmesi gerektiini
aa karmamza da yardmc olur.
B R B TN OLARAK SERMAYE DOLAIMI

Sermayenin dolamnn btnne bakldnda, serbest ve srekli

sermaye aknn her annda karsna kan saysz potansiyel en
gelin ne birbirinden bamsz ne de sistematik olarak btnlemi
olduu anlalr. Bu engelleri sermayenin dolam srecinin btn
sellii iindeki farkl anlar kmesi olarak yorumlamak en iyisidir.
Fakat Marksist kriz teorileri tarihinde, belirgin bir ekilde krize yat
kn olan kapitalist retim tarznn bu zelliinin kkenierine i likin
olarak dier aklamala ; dlayan, tek ve baat bir aklama yapma
ei l i mi vardr. byk geleneksel dnce kamp kar skmas.
kar oranlarnn dme yasas ve "eksik tketimeilik "tir. Aralarnda
ki ayrmlar o kadar kuvvetlidir ki teorisyenler yeri gelir birbirleri
nin grtlana sar lrl ar. " Eksik tketim" terimi baz evrelerde nere
deyse kfr niyetine kullanlr (anlalan "gerek" bir Marksist de
il, Keynesi olduunuz manasma gelmektedir). Rosa Luxemburg
hayranlar ise kar oranlarnn dme yasasn teorinin merkezine
yerletirenlerin Luxemburg'un fikirlerini ktcl tarzda reddetme
leri karsnda hakarete uradklarn dnrler. Son yllarda bariz
sebeplerle, kriz oluumunun evre ve finansla ilgili vehelerine ok
daha fazla ilgi gsterildi ve 2000'1i yllarn ilk onylnda kriz oluu
munun bu veheleri zirveye ulat.
B i rinci Cilt'te yaplan analiz ve Grundrisse'deki snrlar ile en
geller arasndaki il ikilerle ilgili son derece ilgin tartma ("her s
nr, stesinden gelinmesi gereken bir ayakba dr"7) dorultusunda,
6. Karl Mar)(, Economic and Philosophic Manuscrips of /844, s. 224.
7. Karl Mar)(, Grundrisse, rev. Sevan Nianyan, is.: Birikim, 2008, s . 445.

3S4

MARX'I N KAPiTAL' N KILAVUZ

yukarda tartlan tm snr ve engellerin potansiyel tkanma nokta

lar olduunu ve her birinin sermaye akn yavalatabileceini ya
da kesintiye uratabileceini, bu yzden de deersizleme krizi ya
ratacam dnmenin daha ikna edici olduu kanaatindeyim. Ayr
ca bir engelin yerini bir bakasna brakma potansiyelini anlamann
da nemli olduunu dnyorum. Yaygn isizlik yaratarak igc
arz krizini hafifletme hamleleri bariz efektif talep yetersizlii so
runlar yaratabilir rnein. Kredi sistemini ii snfna kadar geni
leterek efektif talep problemini zme ynndeki mteakip hamle
ler de (enflasyon krizlerinin, kredi arzndaki ani daralmalarn ve
mali kterin gsterdii gibi) parann deerine gven krizleriyle
neticelenebilir. Ayrca bir engelin dieri pahasna hzla konumlan
dn, krizierin farkl tarihsel ve corafi durumlarda ok eitli yol
l ardan yaanabileceini kabul etmenin de Marx'n kapitalist geli
menin akkan ve esnek niteliine sk sk bavurmasyla daha uyum
lu olduunu dnyorum.
Toparlarsak, potansiyel engeller unlardr: ( I ) retimi balat
mak iin yeterli ilk sermayeyi bir araya getirernernek ("giri engel
leri" problemleri); (2) kar skmas yaratabilen igc ktlklar ya
da boyun emez ii rgtlenmeleri; (3) iblm iindeki sektr
ler arasnda orantszlklar ve eitsiz gelime; (4) kaynaklarn tke
tilmesinden ve toprak ya da evrenin bozulmasndan kaynaklanan
evresel krizler; (5 ) rekabetin zorlayc yasalarnn ynlendirdii ve
iilerin direniine yol aan eitsiz ya da ar hzl teknolojik dei
imierin getirdii dengesizlikler ve erken eskime; (6) sermayenin
komutas ve kontrolnde ileyen emek srecinde iilerin bakal
drmas ya da direnii; (7) eksik tketim ve eksik, yetersiz efektif
talep; (8) bir inan ve gven iklimi ile birlikte gelikin kredi arala
rna ve organize olmu devlet glerine dayanan kredi sistemi iin
de doan parasal ve mali krizler (likidite tuzaklar, enflasyon ve
deflasyon). Sermayenin dolam srecine isel olan bu noktalarn
her birinde bir atk, (Marx'n Kapital'de sk sk kulland dille)
ak eliki olarak patlak verebilecek potansiyel bir kartlk vardr.
Fakat kapitalizmde kriz oluumunun ve zlnn analizi bu
rada bitmez. Bir kere, eitsiz corafi gelime dinamikleri ve dnya
apnda kapitalist geliimin mekan-zamansal ilerleyiiyle ilgili ko
ca problem ar lde gerilimlerle ykl bir problemdir. nk

DNCELER VE NGRLER

355

sermaye bir dnem dinamiklerine uygun (fiziksel ve toplumsal alt

yaplardan oluan) bir corafi alan yarattktan bir sre sonra onu yok
eder, gider baka bir corafi alan yaratr. Dnya apnda kentleme
dinamiklerinde grlen deime bu sreci arpc bir ekilde gs
termektedir. Jeopolitik atmalar (felaket dzeyinde savalar da
hil) artmakta ve blgesel, toprak temelindeki gcn (devletin, yani
1. Cilt'te sk sk bavurulan kurumlar ve pratikler kmesinin yeterli
ve uygun bir biimde teoriletirilmesini gerektiren, ama tpk kredi
sistemi gibi yetersiz kalan bir alandr bu) kendine has niteliklerin
den domu olmakla birlikte, srekli sermaye dolam ve birikimi
nin gereklerine hi de uymayan bir mantk izlemektedir. retimde
ki kresel kaymalarn ve sanayisizlemenin yakn tarihinde grl
mtr ki muazzam dzeyde bir yaratc yok etme gerekl i olmu ve
kimi zaman yerel kimi zaman kta apnda kriziere yol amtr (r
nein 1997-98'de Dou ve Gneydou Asya'y vuran kriz). stelik
dsal oklarn (kasrgalar ve depremler dahil) krizleri telikierne ih
timali de darda braklamaz. Genel olarak ABD'de ve zelde New
York'ta 1 1 Eyll'n ardndan neredeyse tm faaliyetler durduunda,
dolamdaki kesinti o kadar byk bir tehdit yaratmt ki iktidar
odaklar her yerde halk kredi kartlarn karp alveri yapmaya
tevik etmeye almt !
Krizierin gerek tarihi konusunda Marksist aratrmann her tr
l ihtimale ak olmas gerektiini dnyorum. Keynes'in 1 930'
lardaki krizi esas olarak e fektif talep yetersizliiyle aklarken te
melde hakl olduu kanaatindeyim (geri byk ihtimalle snfsal
sebeplerle, krizin l 920'lerde cretierin bastrlmas yznden patla
yan -ve ksa sre ncesine kadar tarihte benzerine rastlanmayan
gelir eitsizliiyle ilikisine iaret etmemiti). nsanlarn birikimin
devam etme kapasitesinden phe ye derek paray tutmaya ynel
mesiyle kriz daha da derinlemiti. nsanlar ne kadar para tutarsa
sistem de o kadar bozuluyordu. Keynes'in " likidite tuza " dedii
ey budur. Paray sakland yerden karmak iin yollar bulmak
gerekiyordu ve bu yollardan biri de sermaye dolamn canlandr
mak iin borla finanse edilen hkmet harcamalar yapnakt (di
er yol savaa gimekti). te yandan 1 960'1arn sonunda igc kt
lnn ve gl ii snf rgtlenmesinin birikimi aka freniedi
i ileri kapitalist lkelerde yaanan glk lerde kar skmasnn

3S6

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

gl bir unsur olduunu dnmekte Andew Glyn ve dierlerinin

temelde hakl olduunu dnyorum. Ayn anda ar tekelleme
de retkenliin yavalamasna neden olmu ve bu durum devletin
mali kriziyle (ABD'nin Vietnam savayla balantl bir krizdi bu)
birleince ancak emei disipl ine sokarak ve rekabetin zorlayc ya
salarn zgrletirerek zlebilecek uzun bir stagflasyon evresine
girilmit i . Doayla iliki de, zellikle doal kaynaklarn rant (tpk
h.iz gibi bu da 1. Cih'te ele alnmaz) arpc lde ykseldiinde
karll etkiler.
Buradaki amacm zet eklinde bir krizler tarihi yazmak deil,
Marx'n eserlerinin incelemesinden doan igrlerin formalist bir
tarzda deil, esnek ve koullara bal olarak kullanlmas gerektii
ni gstermektir. Bana gre kriz teorisinin isel dinamikleri (bam
sz olarak meydana gelen ama bu dinamiklerle balantsz olmayan
jeopolitik mcadelelere kart olarak) dolam sreci iinde karla
lan eitli snr ve engellerin analizine dayanr. Bu snr ve engel
leri siyasal ve ekonomik olarak amak ya da bunlarn etrafndan do
lamak iin kul lanlan eitli stratej ileri incelemek ve engellerin
almas ya da etrafndan dolalnas srasnda baka noktalarda na
sl yeni engeller doduunu dikkatle izlemek gerek. Kapitalizmin
kriz dinamiklerinin srekli ortaya kmas ve ancak ksmen zm
lenmesi aratrma konusu olmaldr.
Bunun ardnda daha derin bir problem yatyor. Birikim iin biri
kim ve retim iin retim, ayrca bileik byme oranna u lama y
nndeki daimi ihtiya, 1 780 ci varnda Manchester civarndaki alt
m kilometre karelik alandaki ve kapitalist dinarnizmin dier bir
ka scak noktasndaki faaliyetlerle sanayi kapitalizmi kurul urken
gayet iyi ilemi olabilir. Fakat in'de ve Dou ve Gneydou Asya'
da yaananlar; H i ndistan, Rusya ve Dou Avrupa'daki faaliyet mer
kezinin bymesi; Ortadou ve Latin Amerika'da ekonomilerin can
lanmas; Afrika'da meydana gelen youn kapitalist geliim cepleri
ve kapitalizmin Kuzey Amerika, Avrupa ve Okyanusya'daki gele
neksel merkezlerindeki duruma bakarak, karmzda yllk yzde 3
dzeyinde bir bileik byme oran i htimali vardr. nmzdeki
yllarda bu bileik byme orann korumak iin gereken birikim ve
fiziksel hareket miktar kesinlikle ba dndrc olacaktr.

DNCELER VE NGRLER

357

Krizleri kapitalizmin mekan-zamansal mantndaki derin lek

lonik kaymalarn yzeyde beliren fkrmalar olarak gryorum.
Teklonik plakalarn hareket hz u anda arnndan, daha sk ve id
detli krizler yaama ihtimalimiz de arlyor. i lerideki f krmalarn
tarzn, biimini, mekann ve zamann lahmin elmek neredeyse
imkansz, ama daha yksek frekansl ve kuvvetli olacaklar, onlara
kyasla 2008'deki olaylarn nemsiz deilse bile"normal grnecei
neredeyse kesin. Bu gerilimler kapilalist dinamie isel olduuna
gre (bu durum, grnr biimde dsal olan, mesela felaket niteli
indeki bir salgn gibi ykc olaylar hesaba kalmayacamz anla
mna gelmez). Marx'n bir yerde dedii gibi, kapitalizmin "plsn
prtsn toplayp yerini toplumsal relimin daha yksek bir aama
sna brakmas"fi iin bundan daha iyi bir argman olabilir mi?
B u nun yaplmas, sylenmesi kadar kolay deildir. Haliyle siya
sal bir projenin biimlendirilmesini gerekir. Bunun iin bilmemiz
gereken her eyi bilinceye, hana Marx'n syledii her eyi anlayn
caya kadar bekleyemeyiz. Marx 1. Cill'le gerekliimize bir ayna lu
larak harekete geme aciliyeti yaratr; yapacaklarmzda snf siya
selinin, snf mcadelesinin merkezde olmas gerektiini aka or
taya koyar. Bu sylenen kendi bana dn ldnde yle pek de
devrimci grnmyor. Fakat son eyrek yzyldr pek oumuz s
nfn anlamszlau nn, snf mcadelesi fikrinin kend isinin moda
snn getiinin ve akademideki d inazorlarn yemi haline geldiinin
tekrar tekrar sylendii bir dnyada yayoruz. Ama siyasal pan
kartlarmza "Snf Mcadelesi" yazmadmz ve bunun ritmine g
re yrmediimiz srece bir yere varamayacamz, Kapital'in her
ciddi okumasnda rllemez bir ekilde gzler nne seriliyor.
Fakat bunun bizim yaadmz mekan ve zaman i in lam olarak
ne anlama geldiini daha iyi tanmlamamz gerek. Marx kendi d
neminde tam olarak ne yaplaca, ne tr siyasal inifaklarn anlam
l olaca. hangi hedef ve iddialarn dillendirilmesi gerektii konu
sunda sk sk belirsizlikler yayordu. Ama dier yandan bu belirsiz
likler iinde bile eylemde bulunmaklan vazgeilemeyeceini gs
termitir bize. S inikler ve lenkitiler tipik olarak mesela doa, lopB. Karl Mar)(, Grundrisse, ev. Sevan Nianyan, stanbu l: Birikim, 2008,

683.

s.

358

MARX'IN KAPiTAL ' i iiN KILAVUZ

l umsal cinsiyet, cinsellik, rk, din, vb. tr meselelerin snf terimle

rine indirgendii itiraznda bulunur ve bunun kabul edilemez oldu
unu sylerler. Benim yantm hi de kabul edilemez olmaddr.
Bu teki mcadeleler de kesinlikle nemlidir ve kendi nemlerine
binaen srdrlmelidir. Ama btn bunlarn nemli bir snfsal bo
yut tamamalarnn nadir rastlanan bir durum olduunu da belirt
mek isterim. Snf ekseni, rnein doru dzgn bir rk lk kart
ya da evre yanls siyasetin asla yeterli olmayan ama zoru nlu bir
kouludur.
Bunun iin mesela Baltimore ehri koullannda, alt gelir grubu
mortgage krizi denen krizin etkilerine bakmamz yeterli . Mlksz
letirme yoluyla birikimin temsil ettii ahlakszca snf sava sra
snda orantsz sayda siyah hanehalk ve tek ebeveynli (ounlukla
kadn) hanehalk barnma imkanlarndan ve baz durumlarda mlk
lerinden yoksun kaldlar. Byle bir durumda snf kategorisinden
uzaklamak ve ksmen nemini reddetmek mmkn deildir. Sn f
lardan konumay huzursuzluk yaratan ve korkulacak bir ey olarak
grmeyi brakp siyasal stratejileri snf mcadelesi mefhumlar et
rafnda seferber etmemiz gerek.
Ama elbette ki bu suskunluun bir sebebi var. Snf kategorisi
iktidar odaklarnn kimsenin ciddiye almasn isterneyecei bir ka
tegoridir. Wa/1 Street Journal snf savayla ilgili her fikri, ulusun
glklerle yzlernek iin birlemesi gerekirken haksz yere bl
clk yapt iin en keskin ekillerde alaya alr. Ynetici sekinler
zenginlik ve glerini artrmak iin kullandklar merkezi ara olan
snf stratejisini tartmak yle dursun, kabul etmeyi bile asla iste
mezler.
Tm o ikircikli anyla snf kavramnn hem teori hem eylemde
kanlmaz olduu, Marx'n srarla dne dne vurgulad bir ey
dir. rnein Kapital okumann gndeme getirdii sorulardan biri,
ilk birikim ve mlkszletirme yoluyla birikimin evresindeki m
cadeleler ile tipik olarak iyerinde ve igc piyasasnda yryen
snf mcadeleleri arasndaki ili kiler konusunda neler sylenebile
ceidir. B u iki mcadele biimini bir araya getirmek her zaman ko
lay deildir. Ama dnyada mlkszletirmeye kar yrtlen ok
eitli mcadelelerin, bazlar dejenere "benim tavuuma kt de
me" politikalarnn sertlemi biimlerinden ibaret olsa bile, gr-

D NCELER VE NGRLER

359

mezden gelinemeyeceini dnyorum. Bu iki byk sn f mca

delesi biimi arasndaki ayrma siyaseten zarar verici oluyor.
Marx'n "gn" konusundaki blm bize ittifaklarn nemini ve
onlarsz bir yere gidilemeyeceini gsteriyor; nk kapitalist snf
elindeki her trl arac kul lanarak sennaye biriktiriyor ve bunu ge
ri kalan herkes aleyhine yapyor. Dier herkes olduu yerde sayar
ya da ile ekerken kapital istler iren derecede zengin oluyorlar.
Bu snf ayrcal ve gcne kar, diyor Marx, mcadele etmeli ve
yeni bir retim tarzna yol amalyz.
Ama 1. Cilt ayn zamanda bir retim tarz nn ncekinin yerini al
masnn srncemeli ve etrefilli bir sre olduunu da gsteriyor.
Kapitalizm tek bir devrimci dnmle altetmedi feodalizmi. Eski
toplumun atlaklarnda byrnek zorunda kald ve kimi zaman kuv
vete, iddete, talana ve varlklarn gasp edilmesi yoluna bavurdu;
kimi zaman da hile ve kurnazlk la feodalizmi yava yava yenilgiye
uratt. Eninde sonunda sava kazanm olsa da, eski dzenle girdi
i birok muharebeyi kaybettii de oldu. Ama belli bir g kazand
nda ilk bata teknolojiler, toplumsal ilikiler, zihinsel kavraylar,
retim sistemleri, doayla ilikiler ve gndelik hayatn rntlerin
de alternatifini ina etmek zorunda kald, nk bunlar uzun zaman
dr nceki dzene gre iliyordu. Ancak toplumsal btnsellik iin
de (bkz. 6. Blm) bu farkl anlarn ortak evrimlemesi ve eitsiz
geliiminden sonradr ki kapitalizm sadece kendi teknolojik temeli
ni bulmakla kalmayp, ayn zamanda kendi inan sistemlerine ve zi
hinsel kavraylarna, toplumsal ilikilerin istikrarsz ama aka s
nf ynelimli konfigrasyonuna, tuhaf mekan-zamansal ritimlerine
ve ayn lde tuhaf gndelik hayat tarzlarna, bir de haliyle kendi
retim srelerine kavutu. Ancak ondan sonra, kendi kanlmaz
elikilerine yant olarak srekli deimesine ramen, onun kapita
lizm olduunu sylemek mmkn oldu.

Bu kitaba balarken Marx' kendi artlaryla, kendi izdii ereve

iinde okumaya alnanz istemitim. ok ak ki bu erevenin
ne olduuna dair benim ahsi grm, size rehberlik etmek iin in
a etmeye alt m zihinsel haritada kritik bir rol oynamtr. Bu
radaki amacm doru izgiyi izlediime sizi ikna etmek dei l , ken-

360

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

di anlamlarnz ve yorumlarnz ina etmeniz iin size yol amak

l. Pek ok kiinin benim okumam btnyle ya da ksmen redde
deceini biliyorum, ki siz de reddedebilirsiniz. kinci nemli ama
cm Marksist dnya grn hem dnsel hem siyasal olarak tek
rar merkeze oturtan bir diyalog ve tartma alan amak. Marx'n
eserleri, onlar tarihin plne atamayacamz kadar ok ey
sylyor bize, amzn kar karya olduu tehlikeler hakknda.
Geen sene yaanan olaylar nda, artk verili bilgeliklerin dar
erevesi dnda dnmemiz gerektii artk aka anlalm ol
mal. Henri Lefebvre, 1 968 olaylaryla ilgili The Explosion adl k
sa kitabnda yle der: "Olaylar tahminlere ters der; tarihsel ol
duklar l de olaylar tm hesaplamalar altst eder. Hatta muhte
mel ortaya kiarna kar izlenen stratejileri de boa karabilir
ler." Olaylar "dnrleri rahat koltuklarndan skp alr ve eliki
ler dalgasna kafa st daldrr" . 9 Kapitalizmin isel elikilerini ve
bu elikileri prl prl aydnlatan bu stn diyalektikinin eserleri
ni dikkatle incelemek iin bundan daha iyi bir an olabilir mi?
Zihinsel kavraylar kendi balarna dnyay deitiremese de,
Marx'n belirttii gibi, fikirler tarihte maddi bir gtr. Marx bizi bu
mcadelede daha iyi donatmak iin Kapital'i yazd. Ama "bilime
giden dikensiz yol" olmad gibi, burada da kolay bir yol buluna
maz. Bertolt Brecht'in yazd gibi:
Dnyay deitinnek iin ne ok ey gerek:
fke ve azim. Bil i m ve infial,
Hzl inisiyatif, uzun dnme,
Ta gibi sabr ve sonsuz sebat,
Tekil olay anlamak, geneli anlamak:
Ancak gereklikten aldmz dersler retir bize
gerek lii deitirmeyi.

9. Henri Lefebvre, The Explosion: Marxism and rhe Frene h Revolurion, ev.
Albert Ehrenfeld, New York: Monthly Review Press, 1 969, s. 7-8.

Dizin

l l Eyll, 2S, 82, 3SS

/844 Elyazmalar (Marx), 1 90, 3SO

1 848 Devrimleri, 1 8, 1 9, !S4, 1 69

1 929 k, 304, 332
ll. Dnya Sava, I S8, 343

af sat, 87
Afrika, 33, SO, 1 62, 1 63, 277, 297, 3 1 4,
32S, 329, 34S, 3S2, 3S6
Afrikah-Amerikallar, 329, 3S2
Afyon Savalar, 109, 242, 323
"ahlaki ekonomi" (Thompson), 31 O
akc nfus, 296-8
aklc tketim, 262, 300-1
Allende, Salvador, 33S
Almanya, I S7, 162, 23 1 . 2S8
Almanya
askeri emek, IS7
eletirel felsefe, 1 8
emek v e teknoloji, 231
Hegel diyalektii, 24, 3 1 9
"alt kavramsal e" (Mar:. ), 208- 1 2
altn, 46. 49-SO, 66-7 , 70-4, 7 7 , 84-90,
9S, 97-8, 344, 34S
altsnf, 29S-6
altyap
altyap-styap modeli, 2 1 S-6
ann emilmesi olarak, 239, 340- 1
deien standartlar, 1 19-20
merkezileme (devlet) ve, 289, 337
zele kar devlet fonlamas, 333
sanayinin kar, 1 7 1 , 246-7, 283
toplumsal (i-eitim), 340-1
zorunluluu, 1 32, 336-7
Amazon, 327
Amerika Birleik Devletleri
l l Eyll sonras, 3SS

Il. Dnya Sava sonras, 343

aile iftliklerinin yok oluu, 296
askeri emek, I S 8
Cumhuriyeti Parti, 1 70
emek ktl, 22S
gelir lei, 306
g yasalar, 298
hacizler, 329, 3S2
klelik, 172, 239, 3 1 2, 3 1 4, 3 1 6
kredi arz (bor), 3 S 1
ve Meksikal emei, 237, 297, 298,
306, 33S
New Deal, 1 74, 344
ve Ortadou petrol, 339
zel sennaye fonlar, 327
Porto Rikolu emei, 297
sanayi sennayesi, kkenler, 3 1 3-4
sfrdan yatrm yerleri, 3 1 4
sosyal gvenlik, 328
irketler ve kurallar, 246
tanm sanayi, 3 1 8, 327
cretler ( 1970'lerden beri), 1 8 1 , 1 82,
22S, 231 , 298
Vietnam'da, 1 76, 3SS
Voleker oku, 302
angarya sistemi, 60, I S6
argmantasyonun ileyii (Mar:. ' ta),
40- 1
Arlar Masal (Mandeville), 286
Aristoteles, 1 8 , SO, S I , 64, 1 26, 1 43
Arjantin, 349
Arkwrigh, Richard, 22 1
Artk De Rer Teorileri (Mar:. ) , 1 7 , 8 1
ank deer
artk sounna problemi, 239-41
sennayeye dnm, 269-79
ve tketimden kanma, 1 38

362

MARX'IN KAPiTAL'i iiN KILAVUZ

yasal kisvesi, 27 1 . 272

artk nfus, 1 62, 25 1 , 290-5. 299
ayrca bkz. emek
arz ve talep
iilerin kar ve, 286
meta mbadelesi oranlar, 38, 200
snrlamas, 74-5, 183-4, 257-8
yasas. 185, 293, 294
"asalaklar" (Mandeville), 286
askeri emek, 1 57 , 1 58
As ri Zamanlar (film), 1 6 1 , 229,
Asya
emperyalizm. 345, 348-9
gncel byme, 356
Levi Strauss (irket), 1 76
likidite krizi ( 1 997-98 ), 95, 352. 355
toprakszlatma, 308
proleterleme, 30 1
sendikalar, 243
takm sistemi, 226
Avrupa Dviz Kuru Mekanizmas. 98
Avrupa, 1 1 7, 1 56, 1 69, 175, 226, 277,
292, 297, 3 1 5, 345, 356
Avustralya, 3 1 7-8
Babbage, Charles, 232
Babeuf, Gracchus. 1 8
Bacon. Francis, 42
Baltimore, Maryland, 3, 15, 237, 329.
358
Balzac, Honoe de, 14, 105
Banglade, 297. 300
banliy yaam tarz. 301 , 343
Baran, Paul A., 348
Bat A lmanya, 231
Bat Bengal, 325
Bat Hint Adalan, 314
Bavyera, 232
Beecher Stowe, Harriet, 3 1 2
"Benden sonra tufan !". 1 62, 335
Bentham, Jeremy, 1 22, 126, 1 4 1 , 27 1 ,
278, 305
Bethlehem elik, 237
bileim (organik, teknik, deer), 280-5
bireyci lik, 65, 1 1 5, 1 30
ayrca bkz. haklar

birikim
ilk, 287, 308- 1 0, 3 1 2. J l 5, 3 1 9-25,
329. 333, 345, 35 1 , 358
ile istif ilik ilikisi. 88-90
mlkszletime yoluyla, 326-30,
333, 352, 358
Birinci Enternasyonal ( 1 860'1ar). 1 43
Birleik Tarm iileri Sendikas, 1 60
Birleme Yasalar, 3 1 3
Birlemi Mi lletler (BM). 65, 301
Birmingham, England, 1 7 1 , 232, 3 14,
315
biyo-korsanlk. 327
Blanqui, Augus. 1 8
8/e.ued Umest (Hawken). 2 1 3
Bonaparte, Louis, 154, 1 69
bor. 23, 9 1 , 93-96, 262, 3 1 5, 322, 323,
325. 346, 35 ! , 352, 355
boyarlar, 156, 168
bl ve yne!, 297
Braverman, Harry. 233
Brecht, Bertolt, 360
Brenner. Robert. 26
Brezilya, 225, 327, 330
Brezilya ii Partisi (PT), 330
Bright, John, 1 68
Bristol, England, 3, 1 66, 3 1 4
Britanya
Afyon Savalar, 109, 323
aristokrasiye kar burjuvazi, 1 66-9
Japon otomotiv sanayi, 3 1 4
kapitalizme gei, 309- 1 2
klasik siyasal iktisatlar, 1 7
kle ticareti, 1 62, 3 1 4, 3 1 6
pamuk sanayi, 166, 232, 242, 3 1 4,
316
parlamento, 1 66, 3 1 9
semaye/makine ihracats, 349
cretli emein toplumsaliamas (ortaada), 1 63
ve Wakefield smrgeletime plan,
3 1 7-9
British Capitalism. Workers and the
Profits Squeeze (Giyn ve
Sutcliffe), 336
Budd, Alan, 302
buhar makinesi. 2 1 9, 223

DZ N
burjuvazi
insansever eitim, 300
kapitalizmin kkeninde, 307-8
zgrlklerin/haklarn yasalamas,
27 1 -2, 3 1 3
toprak aristokrasisine kar, 1 66-9
Bush, George W., 25, 1 1 5, 1 1 6, 274
Byk Buhran, 82, 260
"Byk ihanet" (Reform Yasas), 1 67,
1 68
byme, 2 1 7, 269, 275, 276, 277
ayrca bkz. birikim
Cabet, Et ienne, 1 8
Caliromia i Gvenlii ve Sal
daresi, 1 60
Capilalism Na/url' Social is m (dergi),
339
Carey, Henry, 1 7
CDO'lar (leminatl bor ykmllkleri), 96
Chamberlain, Joseph, 1 7 1
Chaplin, Charlie, 1 6 1 , 229
cimri, 105, 273
ayrca bkz. birikim
Cleaver, Harry, 1 3 1
Cobden, Richard, 1 68
Cohen, G. A., 26, 209
Condillac, E ienne Bennot de, 108
Considerant, Victor, 18
Cumhuriyeti Parti (ABD), 1 70
alma koullar, 1 75-7, 296-7
ayrca bkz. emek
artist hareket, 1 67-9
in
Afyon Yasalan, 109, 242, 323
gnmzde, 93
emek, 225, 297, 299
gm, 109, 242, 323
ithal mallar, 1 2 1 , 1 8 1
zel ekonomik blgeler, 328
Pearl Nehri Deltas modeli, 232
proleterleme, 335
creler, 1 2 1 , 1 89, 225
yamalanma, 345, 349
itleme yasalar, 309, 3 1 1 , 326

363

ocuklar, 225-6, 240, 247, 249, 295-6,

31 5-6, 334
Darphane, 97
Darwin, Charles, 205-7, 2 1 2, 2 1 4
Defoe, Daniel, 58, 59
deer
emekgcne kar emek deer
teorisi, s
deer bileimi, 280-4
ema, 37
Deleu.e, Gilles, 2 1 2
Deliliill Tarihi (Foucault), 1 65
Deng, Xiaoping, 324
Derrida, Jacques, 1 6
Descares, Rene, lK
deerminim, 208-9, 2 1 2-3, 255
Detroit, Michigan, 1 89, 348
devlet krallk topraklar, 3 1 1 -2
devlet
1 930'1arda, 352
altyapya kaynak salama, 333, 337
anti-trst yasalar, 303
askeri emek, 1 57
Asya'da, 301
eitim, 249, 268, 326
ve emek gc, 182
ve enerji politikalar, 303
Fabrika Yasalar, 1 57, 249
Merkez Bankas (ABD), 84, 96
g politikalar, 29K, 335
istatistik toplama, 98
merkezi kredi arac olarak, 35 1
New Deal, 1 74
parasal sistemin ynetimi, 83, 84,
85, 97, ! O l , 346
proleterlemenin desteklenmesi,
301, 309, 3 1 1 -5
smrge sistemleri; 3 1 5-7
zerine klasik siyasal iktisat lar,
309
Devrimler ( l 848), 1 9 , 154, 169
Dickens, Charles, 1 06, 1 58, 167
Diggers (Kazclar), 329
Disraeli, Benjamin, 1 67
diyalektik yntem
isele kar dsal, 3 1 9-20

MARX'IN KAPiTAL 'i iiN KILAVUZ

364

emas, 40-1
tanm, 23-5, 78
ve tarihsel maeryalizm, 205
durgun nfus, 295, 296, 334
Dnya Bankas, 1 76, 289
Dnya Dzdr (Friedman), 208
Dnya Sosyal Forumu, 329, 330
Eden ( 1 8. yzylda yorumcu), 286
eitim, 25, 1 1 9, 1 20, 1 60, 1 7 1 , 1 98,
246, 247, 249, 250, 268, 326, 327,
328, 335
Ekonomi PolitiRin Eletirisine Katk
(Marx), 2 1 5, 27 1
ekonomik blgeler, bkz. sfrdan
yanm yerleri
eksik tketim, 284, 344, 346, 353, 354
Emek ve Tekelci Sermaye (Bravennan),
373
emek
akc, 295-8, 334
angarya sistemi, 60, 156
askeri, 1 57-8
in de, l 20, 1 2 1 , 1 40, 189, 225, 237,
264, 265, 295, 297, 2999
durgun, 295-7, 334
emek arz politikalar, 334-6
emekgc, 1 36, 1 82, 207, 334
zerine Engels'in dnceleri, 1 73
g, 297-8, 335
hizmeli, 240
iblm, 1 97-200
kolektif, 253-4
kle, 55, 1 1 4, 1 35, 1 43, 156, 1 62,
1 93, 3 1 1 , 314-5
Locke'u gr, 97, 1 1 5, 1 35, 265,
270, 307-8
Pono Rikolu, 297
sakl, 295-7, 334
sistemleri, rekabet halinde, 1 43, 242
takm sistemi, 226, 249, zerine
Fourier, 128, 1 95
zerine Smith, 1 99-200
vasfl ve vasfsz, 43-4, 1 42, 1 97,
334
vasfszlanna, 1 43, 1 97, 1 98, 233,
234, 292
'

yedek ordusu, 238, 248, 291 -9, 302,

334
younlamas, 43.- 1 7 5, 229, 231
zaman disi plini, 1 63, 1 64
Endonezya, 1 76, 277, 297, 300
Engels, Friedrich, 144, 1 73, 207, 226,
232, 350, 35 1 , ayrca bkz.
Komnist Mani.festo. in11iltere'de
Emeki Snfnn Durumu
Epikiir, 1 8
Essays in Bio11raphy (Keynes), 82, 83
Eu11enie Grande (Balzac), 1 05
Evrensel i nsan Haklar Beyannamesi,
65
evrimciler (Rusya), 207
Explosion (Lefebvre), 360
fabrika denemenleri, 1 58, 1 67-70,
176, 226, 243
Fabrika Yasalan, 149, 1 57-8, 1 69-70,
172, 229, 245-50, 268
Faust, 1 4, 1 37, 274
feodalizm
kapitalizme gei, 308, 3 1 4, 3 1 6,
320
ve kle ticareti/smrgecilik, 3 14,
316
topraa kar para, 102
fetiizm, 53-63, 331
Feuerbach, Ludwig Andreas, 1 28
Fielden, John, 3 1 5
Fizyokralar, 1 7
Forbes 1 istesi, 306
Ford, Henry, 262, 300
Fordis retim tarz, 20 1 , 235
Foucault, Michel, 15, 1 64, 1 65, 166
Fourier, Charles, 18, 19, 1 28, 1 3 1 , 1 95
Fowkes, Ben, 1 O, 1 3
Franklin, Benjamin, 1 1 2, 1 32, 206
Fransa, 35 saatlik alma haftas, 1 75
askeri emek, 1 57
ingiliz Fabrika Yasas'nn etkisi, 172
klasik siyasal iktisatlar, 17
otomotiv sektr, 298
takm sistemi, 226
topik sosyalistler, 1 8-9, 60
Fransa-Prusya Sava ( 1 870-7 1 ), 157

D Z N
Friedman, Milton, 266
Friedman, Thomas, 208-9
Gaia hipotezi (Lovelock), 1 27
GAP (irket), 62, 76
Gen Hegelciler, 8
Genel Teori (Keynes), 82, 349, 369
Gifford, Kathy Lee , 76
Giuliani, Rudy. 25
Giy n, Andrew, 336, 355
Goldsmih, Oliver. 3 2
G v e Gmrk Polisi (ICE), 76
gmenlik politikalar, 76-7, 298,
3 8, 335
ayrca bkz. emek
devet
Gramsci, Antonio, 2 7, 330
Gray, John, 209, 3 2
Grundrisse (M ar:)
emekgc zerine, 36
ilk biriki m zerine, 3 O
Kapital almasna genel bak, 22
kar oranlarnn dmesi zerine, 34 1
kredi sistemi zerine, 22-3
metodolejik ynergeler, 1 Ol -2
para cemaati, 88
rekabet zerine, 84
snrlar ile engellerin ilikisi, 353
"zamann mekan yok etmesi", 52,
223
Guantanamo Krfezi, 6
Guatemala, 297, 300
gm, 46, 49, 66, 72, 84, 87, 89, 90,
97 97, 09, 242, 323
Gney Amerika, 277, 345
Gney Kore, 2 0, 232, 243
hacizler (ABD), 329, 352
haklar
burjuva kavray, 272
insan haklar politikalar, 64-5
liberale kar ekonomik, 54
mlkiyet, 265
onak mlkler, 326
ayrca bkz. mlkiyet yasas
Hapishanenin Douu (Foucault),
65

365

Harvey, David, eserler:

BriefHistory ofNeoliheralism, A
(Neoliberalizmin Ksa Tarihi),
303
Spaces of Global Capiralism
(Kresel Kapitalizmin
Mekanlar), 52
Limis ro Capital, The (Sermayeye
Snrlar), 23, , 239, 34
Paris, Modernliin Bakenti, 2
Spaces ofCapital, 1
Yeni Emperyalizm, 326
hava trafik kontrolrleri sendikas,
302
Hawken, Paul, 2 3
Hayek, Friedrich, 5, 266
Heatl, Edward, 75
Hegel, G. W. F., 6, 8, 24, 39, 4 1 , 29,
2 1 2, 3 9, 320
Heel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisi
(Mar:), 24, 3 9
hegemonya (Gramsci), 2 7
Hindistan
emperyalist genileme, 24 , 277,
323, 345, 349
gelen afyon, 09, 242
neoliberalizm, 30 , 306
proleterleirilmesi, 295
ayrca bkz. Britanya
Hobbes, Thomas, 7
Holloway, John, 3
Honduras, 76
Hong Kong, 232, 243, 299
Homer, Leonard, 69
Hukuk Felsefesinin ilkeleri (He gel), 24
Hume, David, 7, 1 8
hmanistler ( 1 8. yzyl), 287

lnvention ofCapitalism (Perelman),

309, 372
Iowa et ileme tesisi, 76
Ioh, Makoto, 336
Sava (ABD), 87
karyenler. 1 8
ikinci doa, bkz. alyap
kinci imparatorluk, 142, 69, 237, 289

366

MARX'IN KAPiTAL' N KILAVUZ

iletiim teknolojisi, S2, 1 99, 222-3,

246, 337, 342
ngiltere
asalak lar, 286
ilk birikim, 309- 1 2
nfus saym. 240
cretiere kar Kuzey Amerika'daki
cretler, 22S, 29S
ayrca bkz. Britanya
inRilere'de Emeki Snfnn Durumu
(Engels ve Marx), 226
insan haklar, 6S
ayrca bkz. haklar
i nsanlrk Komedyas (Balzac). 1 4
iriandal gmenler, 297
skandinav devletleri, 17 S
skoya yayiaiarndaki temizlik, 3 1 2
skoya, 1 62, 3 1 2
slamda faiz yasas, 1 1 2
sve. 1 20, 1 40, 266, 297
Gvenlii ve Sal daresi
(Britanya), 1 70
iblm, 1 97-201
inin bedeni
doayla diyalektik ilikide, 1 27
emekgc, 1 14
M-P-M dolamnda, 1 46, 264
sermayenin uzants olarak, 1 60- 1 ,
1 94-S, 264
isizlik
birikimin rn olarak, 291
disipline edici i.glivencesizlii, 237
ynetimi (akc rezervler), 297
talya, 232
Japonya
byme, 2 1 7, 22S
karoi (ar alma), 160
otomotiv sanayi, 1 89, ! 96, 24S, 3 ! 4
"stoksul retim", 196, 246
Johns Hopkins niversitesi, 16, SS, 62,
kainma, tketimden, 138-9, 274-S
kadnlar, 1 70, 22S-7, 240, 296, 323,
329
Kan, lmmanuel, 1 8, 1 28
Kapiwl'i Politik Olarak Okumak

(Cieaver), 1 3 1
kapitalist bireye kar snf, l l l , 1 62-3,
1 8 1 -6
kar oranlarnn dmesi, 1 47-8, 282-6,
34 1 , 3S3
kar skmas teorisi, 3 36, 35 3, 3S4
Karl Marx'n Tarih Teorisi (Cohen),
209
karoi (ar alma), 1 S9-60
Kaoliklik, 87, 9S, 1 1 2 , 349
Keynes, John Maynard
efektif talep, 260, 3SS
eksik tketim teorisi, 346, 3S3
likidite tuza, 3SS
refah devleti, 1 88
tahminler ve beklentiler stne, 349
kilise mlk leri, 3 1 1 , 3 1 2
kr-kent diyalektii, 1 98
KliniAin DoKuu (Foucault), 1 6S
Komnist Manifesto (Engels ve Mau)
feodalizmin zl, 1 02
kesintisiz retim zerine, 340
kredinin devlet kontrolnde olmas
zerine, 3S 1
kreselleme tanm, 33-4
topyaclk zerine, 1 9
zerine Friedman. 208-9
kle emei, 1 93, 239
klelik, bkz. emek
kredi
birikime yardmc, 288-9
kredi kan irketleri, 32S
rol, 90- 1 , 347, 3S 1 -2
sistemi, 96, 288, 31 S, 323, 32S, 333,
347, 349, 3S 1 -2, 3S4
ve efektif talep, 3S4
Krisof Kolomb, 87
Kropokin, Peter, 207, 2 1 4
kuralllararak ele geirme. 246
Kuzey Amerika, 22S, 226, 336, 34S,
3S6
Kba, 276
kresel kapitalizm, bkz. bor;
neoliberalizm
kreselleme, Komnist Manifesto'da,
33
Latin Amerika

DiZiN
emperyalist retim, 356
gelen altn, 72
krsalda ekonomik imha, 301
kyllerin mlkszletirilmesi, 325
kurtulu teolojisi, 1 20
retim, 30 1 , 349
Leeds, ngiltere, 3 1 4
Lefebvre, Henri, 2 1 2, 360
Leibniz, Gottfried, 1 8
Lenin, Vladimir, 35, 66, 70, 79, 80, 1 0 1 ,
1 08, 1 2 1 , 1 30, 143, 153, 1 69, 1 84,
201 , 2 1 5-6, 22 1 , 226, 235-6, 24 1 ,
249, 255. 27 1 , 274, 306, 3 1 7, 343
Levellers (Eitleyiciler), 329
Levi Strauss (irket), 176
liberalizm, bkz. neoliberalizm
Lichnowsky, Karl Ma:, 272
likidite krizleri. 95
likidite tuza, 82, 83, 354, 355
Liverpool, ngiltere, 1 66, 3 1 6
Lock e, John, 17, 97, 1 1 5 , 1 35, 307-8
teorisi, 265, 270
Londra, ngiltere, 1 3, 23, 52, 1 62, 1 66,
3 12, 3 15, 322, 327
Lordlar Kamaras, 1 66
Louis Bonaparte'rn 18 Brumaire'i
(Mar:), 1 54
Lovelock, James, 1 27
Luddite hareketi, 234, 340
Lula (Luiz Inacio "Lula" da Silva), 330
Lu:emburg, Rosa
emperyalizm ve efek if talep
zerine, 1 09, 1 1 0, 344, 345
ve mlkszle(tir)me (ada), 322,
323, 324, 327, 328, 330
madenci grevleri, 1 75, 302
Maripliler, 298
makineler, 207, 2 1 8, 2 1 9, 223, 226
aynca bkz. teknoloji
Malthus, Thomas, 1 7 , 83, 109, 207,
2 1 4, 282, 29 1 , 292
Manchester, ngiltere
kar Binningham modeli, 232
Manchester Ekol, 1 68, 232, 324,
356
Mar: zerindeki etkisi, 1 66, 274

367

sanayiciler, 149, 1 8 1
sanayilemesi, 1 09, 1 66, 277, 3 1 4
Mandevili e, Bemard, 286, 287, 29 1
Man Kanal Tneli, 333
Mao, Zedung, 324, 330
Mar:, Karl, eserleri:
1844 Elyazmalar, 1 90, 350
Artk Deer Teori/eri, 1 7 , 8 1
Ekonomi Po/iliin Eletirisine Katk,
2 1 5, 27 1
Grundrisse, bkz. Grundrisse ana
maddesi
Heile/'in Hukuk Felsefesinin
Eletirisi, 24, 3 1 9
in!lilrere 'de Emeki Snflarnn
Durumu, 226
K omnisl Manifesto, bkz. Komnist
Manifesto ana maddesi
Louis Bonapane'rn /8. Brumaire'i,
154
"Mevcut Her eyin Amanszca
Eletirisi in", 1 7
McCarthycilik, 1 1 6
Medici, Emflio Garrastazu, 225
Meidner Plan, 266
Meidner, Rudolf, 266
mekan-zaman ilikisi, 52, 196, 199,
223, 342, 354, 356, 359
Meksika, 33, 237, 295, 297, 298, 301 ,
306, 335
Mendes, Chico, 327
Menenius Agrippa masal, 202
Merkez Bankas (ABD), 84, 96
merkezileme (younlama), 88, 1 75,
223, 229, 239, 245, 250, 287-90,
299, 300, 303, 306
metalik para taban, 97
"Mevcut Her eyin Amanszca
Eletirisi in" (Mar:), 1 7
Michael Yortusu, 90
mikro-kredi kurumlar, 289
Mill, John Stuart, 2 1 8, 229, 256, 277
Mil letler Cemiyeti, 1 16
Mini Cooper'lar, 246
Mo// Flanders (Defoe), 59
Monopoly Capital (Baran ve Sweezy),
348

368

MARX'IN K APiTAL' N KILAVUZ

More, Thomas, I 8
morgage krizi (al gelir grubunda),
358
M-P-M dela m, 79, 86, 9 1 -2, 100,
03, 1 1 7-8, 1 22, 1 25, 1 46, 264
muenalanna (New York ve Londra),
327
mlkiyel yasas
Locke'aki ilke, 1 35, 265, 270
mea retiminde, 270-2
zel, 1 35, 2 1 6, 2 1 8, 270, 3 1 2
Nandigram, Ba Bengal, 325, 327
Negri, Tony, 1 3 1 , 343
neoliberalizm, 65, 68-9, 83, 1 1 5, 1 4 1 ,
1 70, 1 76-7, 1 88, 243, 262, 266,
289, 296, 298, 30 1 , 303-6, 326,
328, 348, 35 1
"Neeli ngilere", 3 1 2
New Deal, 1 74, 344
New York Ciy, 95
New York Eyalei, 1 82
Newgae Hapishanesi, 3 1 7
Newon, Isaac, 52, 97
Nike (irket), 176
Nikomakhos'a Etik (Arisoeles), 50dn
Nobel dl, ekonomide, 266
Noblesse oblige, 1 67
Norwich, ngiltere, 3 1 4
nfus
artk, 1 62, 25 1 , 290-5, 299
akc, 296-8
durgun, 295, 296, 334
sak l, 295-8, 334
O'Connor, Jim, 339
Observer (gazete), 302
Okyanusya, 349, 356
Oliver Twisl (Dickens), 1 06
Ollman, Berell, 3 3 1
On Saatlik Yasa, 1 70
Orange Prensi William, 3 1 1
oranlar (senn aye/deer), 146-8
organik bileim, 280- 1 , 330
Orshansky, Mollie, 1 2 1
Orta Amerika, 176
Ortadou, 339, 356

oomoiv
sanayi (Fransa), 298
sanayi (Japonya), 1 89, 196, 245
irketleri (Deroi), 1 89
oonomculuk gelenei, 326
Owen, Robert, 18, 247
zel ekonomik blgeler, 325, 328
zel sennaye fonlar (ABD). 327
zelleinne, 323, 326, 348
pamuk, 1 37, 144, 1 66, 232, 239, 242,
247, 3 14, 3 1 6, 337
panopikon, 165
para-biimi (meta)
devlet gcyle kaynamas, 3 1 5
hz, 83-4
zellii, 5 1 -2
kkeni ve sreci, 45-5 1
toplumsal gc, 273, 350
Paris, 1 8 , 19, 1 1 2, 142, 154, 169
parlamento (Britanya), 1 64, 1 67, 168,
1 70, 3 1 9
Pearl Nehri Delas, 232
Pereire Kardeler, 289
Perelman, Michael, 309
pelrol (Ortadou), 2 1 9-20, 338-9
Pey, William, 1 7 , 42, 1 6 1
Pinoche, Auguso, 335
P-M-P
+P, 1 07
artk deerin remesi, 1 03, 104
dolam biimi, 1 0 1 , 1 25
sre, 91
Portekiz, 297
Porta Rica'lu emei, 297
Principles of Po/irica/ Economy
(Malhus), 1 09
proleerleme, 1 1 5, 1 16, 295, 296, 309,
3 1 1 , 32 1 , 334
Proesanlk, 60, 95, 1 38, 349
Proudhon, Pierre-Joseph
haklar/hukuksallk zerine, 68, 154
kadnlarn istihdam zerine, 143
opyaclk, 1 8, 1 53-4
zerine Marx:, 64, 65, 235

DZ N
Quaker ideolojisi, 274
Quesnay, Franois, 1 7
"Radikal Joe", 1 7 1
Reagan, Ronald, 1 70, 302, 335
Refonn Yasas ( 1 832), 1 67
refonnizm (burjuva), 1 5 8
Reglemen organique, 1 56
reklamclk sektr, 79, 254, 343
Ricardo, David
deerolarak emek zaman, 34
d ticaret zerine, 259
k ann d zerine, 282
mikro teoriden makro teoriye, 256
parann niceliksel teorisi, 83
retici olmayan tketiciler zerine,
1 09
v e Say yasas, 82
Robin Hood, 163
Robinson Crusoe (Defoe), 58, 59, 1 30
Robinson, Jean, 83
Roemer, John, 26
Roma mparatorluu, 1 97, 206
Romantizm, 1 3 1
Rohschild ailesi, 95
Rousseau, Jean-Jacques, 1 8
Russell Sage Vakf, 277
Rusya, 33, 50, 277, 301 , 356
Ryazanskaya, S. W 207
.

Saint-Simon, Henri de, 1 8

sakl nfus, 295-8, l4
sanayi patolojisi, 204
sanayi sermayesinin kkenleri, 1 12,
308-9
aynca bkz. birikim
sanayisizleme, bkz. neoliberalizm
Say yasas, 8 1 -3, 87, 1 10
sekinler (enelekel), 204, 307
Selected Correspondence
(Ryazanskaya, haz.), 207
sendikalar
Asya'da, 243
ve B irleme Yasalar, 3 1 3
v e g yasalar, 297-8
hava trafik kontrolrleri, 302
"ihlal" olarak, 294

369

sve'e (Meidner Plan), 266

kapitalizme istikrar kazandnc, 174
sendika kart beyin akmla , 266
sfrdan yanm yerleri, 3 1 4
siyasal g olarak, 1 54, 335
Thacher ve, 302, 3 1 4
ve creler, 1 87-8, 23 1 , 293
Senior, Nassau W., 149, 1 50, 1 66, 272,
304
serfler (Rus), 1 56
Serflere zgrlk Karamamesi ( 1 86 1 ,
Rusya), 156
Sermaye Birikimi (LuKemburg), 322n
Seul, Kore, 328
shr soklu sistemler, 1 88-9
sfrdan yatrm yerleri, 3 14, 324, 325
S ilikon Vadisi, 232
snfa kar bireysel (kapitalist),
Sismondi, Jean Charles Uonard de,
1 7 , 83
Slim, Carlos, 306
Smith, Adam
alan snf n kkenieri zerine,
307-8
devletin rol zerine, 309
iblm zerine, 198-9
ileyen piyasa (grnmeyen el) zerine, 58, 67, 79, 306
Mandeville zerine, 286-7
zerine MarK, 17, 199, 203
Wakefield teorisi ve, 3 17-8
Smith, Ne il, 208
Soros, George, 89, 98
Sosyal Darwincilik, 214
sosyal gvenlik, 1 1 5, 328
sosyal hizmet uzmanlar, 262, 277, 300
Sovyetler Birlii, 235
So well, Thomas, 8 1
smrgecilik, 3 14, 3 1 9-22, 324, 326
Spaces of Capital (Harvey), l l l
Spaces o/ Global Capitalism (Harvey),
52
Spinoza, Benedici de, 1 8
sagflasyon, 348, 356
Seuar, James, 1 7 , 309
STK raporlar, 30 1
soksuz retim, 189, 1 96, 246

370

MARX'IN KAPiTAL' N K ILAVUZ

Stowe, Harriet Beecher, 3 1 2

Sucliffe, Bob, 336
Sutherland Desi, 3 1 2
Sweezy, Paul M . , 348
anl Devrim, 1 688, 31 1
ema(lar)
argmanasyonun ileyii, 40-1
deerin yaps, 37
diyalektik agmanasyon zinciri,
1 24
unsurlar aras iliki, 2 1 -2
enzen, in, 324
ili, 33S
Tahl Yasalar, 168-9
takm sistemi, 226, 249
talep (efektif), 09- O, 260, 263, 277,
284, 300, 344, 346-7, 3S4-S
tarm sanayi (ABD), 327, 3S2
arm
geimlik, 29S
metalama, 3 1 3, 321
ile sanayinin senezi, 220, 2S
Taylorizm, 1 89
teknoloji
aletiere kar makineler, 2 1 8
emek disiplini olarak, 286
fetiizm, 1 86-7
isellemesi, 209
iletiim ve ulatrma, 99
pamuk, 337
ve sanayisizleme, 292
tarihi, 206-7
teknik bileim, 280, 28 , 284
yenilik, 1 86, 97 , 228, 337
teminatl bor ykmllkleri
(CDO'lar) 96
Thatcher, Margare, 3S, 70, 302, 3 4,
33S
"The World is Ro und" (Dnya
Yuvarlaktr
Gray), 209n
Thompson, E. P., 3 O
tbbi igc, 296
Ticaret ve Alm Satm zerine Bir
Deneme (anonim), 164

Tom Amca'nn Kulbesi (Stowe), 3 1 2

toplumsal anarizm (Kropokin), 207
toplumsal eitsizlik dzeyleri, 1 88,
262, 320
toplumsal sermaye, 240, 278
Topraksz Emekiler Hareketi (MST,
Brezilya), 327, 330
Tery'ler (ngiltere), 69
Trisan, Flora, 8
Tronti, Mario, 343
Turgot, A. R. J . , 7
tketim, 98, o9- l , 1 34, 1 44-6, ! SS,
8 , 87, 262, 267, 274-7, 284,
300- ' 337, 339, 344-6, 3S3-4
"tr varl" mefhumu, 28, 1 90
Trkiye, 298
Tr/erin Kkeni (Darwin), 20S, 207
Ulusal Emek likileri Kurulu, 1 70
Uluslararas Af rgt, 1 S4
Uluslararas Para Fonu (IMF), 289
Uneven Development (Smith), 208
United Havayollar (irket), 32S
unsurlar aras iliki (ema), 2 1 -2
Ure, Andrew, 232
Bykler otomotiv firmalar, 348
nc talya 232
niversiteler, 328
retim aralar retimi, 284
opyac sosyalizm, 1 9
vampir meaforu, I 4 , 1 S2, 1 72-3
vasfszlama, 143, 97, 1 98, 233, 234,
292
Vatikan, 87, 1 20
Vaucanson, Jacques de, 22 1
Vico, Giambattista, 206, 386
Vietnam, 76, 300, 3SS
V I I. Henry (kral), 3 1 1
Voleker oku, 302
Wakefield, Edward Gibbon, 3 1 7, 3 1 8,
319
Walkley, Mary Anne, 1S9
Wall Sree Journal (gazete), 3S8

DiZiN
Wall Sreel
ve Asya krizi ( 1 997 -8), 95, 352
ve hacizler, 329
yrtc taktikler, 325
Wal-Mart (irket)
ve in'den ithal mallar, 176
emekgc zerindeki etkisi, 1 2 1
organizasyon tarz, 1 89
Watt, James, 2 1 9, 221
Weber, Ma)(, 15
Wedgwood, Josiah, ]JJ7
Yahudi-kartl, 1 06-7
Yangtze Nehri, 323
yapbozum, 1 7, 27, 153, 1 8 1 , 299, 306
Yeni Emperyalizm (Harvey), 326
yeniden retim

371

gndelik hayatn, 343

sermayenin, 263-9
toplumsal koullarn, 268-9
Yoksulla r Yasas, 1 62
yntem (Marn), 1 7 -2 1 , 205-6
Yugoslavya, 297
Yunan felsefesi, 1 8, 5 1 , 64, 1 26
zaman
el konulmas, 2 1 5
mekan-zaman ilikisi, 52, 1 96, 199,
223, 342, 354, 356, 359
toplumsal belirlenimi, 1 64
Zapatistalar, 327
zihin emei (entelektel emek), 1 14,
126, 128, 203

David Harvey
Marx1n Kapitari iin K1lavuz
Doru insann doru kitab yazmas ok rastlanan bir durum deil.
Ya da ok yetkin bir retmenden zevkli bir ders almak... David
Harvey yaklak krk yldr srdrd Kapital derslerinden hareket
le ve rencilerinden gelen soru ve tepkileri gz nnde bulundu
rarak bu klavuz kitab hazrlad: "Her eyin her eyle nasl ilikilen
diini daha iyi anlamak ve bylece kendi tikel karlarn ve pratik
siyasi almalarn daha iyi konumlandrp balama oturtmak iin
salam bir teorik zemin arayan pek ok renci ve aktivist var.
Marksist teorinin temellerine dair bu sunumun onlara yardmc ola
can umuyorum... Bu 'klavuz'un, bir tr seyahat klavuzu gibi yo
la kmak isteyen herkese rehberlik etmesini amaladm."
Kapital bugn her zaman olduundan daha gncel. nerimizin ko

lay olmadn biliyoruz: Hem Kapital'i blmler halinde okuman

z, hem de blmlere elik edecek ekilde Harvey'in klavuzunu

okumanz tavsiye ediyoruz. Daha fazla ertelemeden...

Metis Edebiyatd
ISBN-13: 978-975-342-832-3

ll l llllilli lll l 1 Il i 1

9 789753 428323

Metis Yaynlar
www.metiskitap.com