T.C.

ULUDA~ ONlvERSITESI ILAHIYAT FAKOLTESI Say,: 2, Cllt: 2, YII: 2, 1987

KURULU~UNDAN OSMANLILARA KADAR MEDRESELER

Mefail HIZU*

C>ZET

Ej!itim ogretimin bir milleiin hay aitnda oynad,gl onemli rol bilinen blr husustur. Bu konuya gereg! gibi egilen toplumlar, tarih sahnesinde koklii devletler kurmuglar ve digerlerine hiikiimran olmUl}lardlr. Bu gerr;egi iyi bir sehilde kavrayan Tiirhler, Selcuklular doneminde "medrese" denilen egitim-ogretim kurumlan tesis etmisler ve onlarm takipclleri olup devraldlklarz mirasl miikemmel bir bir;imde 'degerlendiren Osmanhlar ise, bu alanda daha da ileri giderek sonur;ta bir cihan imparaiorlugu kurmaYI bagarmlglardl. l ste bu r;all§mada, genel olarak kurulu§undan Osmanl!lara hadar medrese!erin tariht gelisimine yer uerilmistir.

SUMMARY

The Madrasa, From Its Establishment to The Ottomans

It is obviously known that education and training are very important in existence of a nation. Turks realizing this fact in advance established the madrasa in the SeUuk reign.And the Ottomans who were the followers of the Seljuhians have been very successful on that. Finally, they created one of the biggest empire in the world. So in this article, the historical developments of the madrasa from its establishment to the first days of the Ottomans will be handled in general

A· tSLAMDA ILK EGtrtM-C>GRETIM MOESSESELERt

Hz. Peygamber, Mekke'de gU<;lUkle yUrUtebildi~1 lslamt davete ek olarak Kur'fln ogretimiyle de ugrasryordu. Bu tarzda baslayan egitim-ogretlm faaliyetleri semereslnl kisa silrede vermis ve hlcretten iki YII once Medine'ye blr Kur'an ogreticisl gonderllml§tI. Hz. Peygamber, mlladt 622'de Medine'ye hlcret etti~inde, burada Ilk I§ olarak blr mesclt blna etmls ve bun un bir bolllmllnll de "Suffa" veya "Zull.e"l denen e~ltim-o~retim merkezl haline getlrmistl.

II< Arag. Gar. j Uluciag Vniversitesi llahlyat Fakiiltesi .

1 Hamldullah, Muhammed, Islam Peygarnberi, cev.: Salih Tu~, c. II, Ist., 1980, s, 828 yd.

. - 273-

RasUlulIah zaman 'Zaman meseitte oturur ve cevreslnde toplanan ashabma dim

I . "

ve diinyevl konularda bilgi verlrdi? .' Mescltlerde halkalann olusmasiyla devam eden

eahsmalar, Islam'm ddrt halifesl doneminde de gecerliligini sUrdUrdU. Halkalann saYISl gtln gectlkce artmis, zamanla halka' Iclnde halkalar meydana gelrnlstl",

Emeviler donemlnde de ayru slsternln devarn ettigi bildirilmektedir. Ahmed Emin, bu konuda "Emevllerin medrese tesis ettiklerini bilmlyoruz, 0 vakitler iIim

evlerde ve meseitlerde ogretilirdi,,4 diyor. .

Ozelllkle hlen birinci asn takip eden donernlerde pek cok Islam aIimi, Wkenin her tararma yayilmis ve her tUrlU ilml ogretmek Uzere meseitleri mektep edlnmlslerdis. Mescltlerde dint tedrisatm yarnsira lisan, edebiyat, §iir, tarlh, tip, astronorni ve kozmografya gibi ilim dallan.da ogretilmekteydi6•

Abbasilerln ilk donemlerlnde, mescltlerde gerceklestirilen egltim-ogretim faaliyetlerine ek olarak, Halife Me'mun devrinde (198·218/813-833), 217/832 yilmda Bagdat'ta "Beytll'l-Hikrne" kurulmustu, Philip K. Hltti, bu kurum hakkinda ~oyle der: "YUksek ogretim alarunda Islarn'da ilk sohretl! mliessese, Halife Me'mun tarafrndan bassehlrde kurulmustur. Bir tercUme merkezl olarak faaliyette bulunmasi ya-

I

nmda bu rniiessese, bir akademi, halka acik bir kUtUphane olarak vazife gormU§ ve

buna bagh cahsan bir d~ rasathane kurulmustur?", Beytil'l-Hlkme'yl ilk medrese olarak kabul edenler de vardir".

Vine ayrn donemde Bagdat'ta acilan ve Beytii'l-Hikme gibi birer ogretim merkezl clan "Beytu'l-tlim" ve "Dfiru'I·tlim" milesseselerl, medreselerln dogusuna

zernlrt'hazrrlarmstu" . .

:8- MEDRESELERiN KURULU$U

"Medrese'Ikellmesi, Arapca "derase" kokunden gelmekte olup "ders okunaeak yer ve talebenin icinde oturup ders okudugu bina" anlarmna gelir. Cogulu "medaris'ltir ' o.

Abbasilerin ilk devirlerinde egitim-ogretim rniiesselerl lcln "rnedrese" kellmesi kullamlmarmstir, Bu kelirne ilk olarak Ill/IX. asirda kullarulmaya baslanrrussa da 1 J, medreselerin resrni bir tesekklil olarak devlet eliyle kurulmasi IY IX. asirda Karahanhlar zamanmda gerceklesrnlstlr. Arslan Gazi 'I'atgac Han (0. 426/1035), Merv'de bir medrese yaptirrrustir, Samancgullan ve daha onceki donemlerde, medreselerin devlet eliyle kurulduguna dair bir delil bulunmamaktadir ' 2.

2 Bk. Buh ari, l lim, 8, 3D, 35, 42.

3 Pa~, Mi-Oyrnen, H.R., islam E~itim T'arihi, Ank., 1976, s. 118.

4 Ahmed Emin, Fecru'f-Islarn, cev.: A. Serdarog lu, Ank., 1976, s. 253.

5 Ahmed Emin, a.g.e., aym yer.

6 Ahmed Celebi, Islamda Egitim dgretim 'I'arihi, cev.: Ali Yardim, Ist., 1983,

s.106-107.

7 Hitti, P.K., islam Tarihi, cev.: Salih Tug, e. II, lst., 1980, s. 630.

8 Atay, Hiiseyin, Osmanhlarda YUksek Din Egitimi, lst., 1983, s. 30.

9 Baltacr, Cahld, XY·XVI. Astrlarda Osmanli Medreseleri, lst., 1976, s. 5.

10 Pakalm, M. Zeki, Tarih Deyimleri ve 'I'erirnleri SozlUgU, II, 436; Semseddln Sami, Karnus-i 'I'ilrki, I·IY, 1313·1314.

11 Dag-oymen, a.g.e., s. 119.

12 Sayih, Aydin, Higher Education in Medieval Islam (Ankara Universitesi Yilhgt, 1947-48), II, 396.

-274 -

Bununla birlikte islam tarlhcllerlnln, medresenln ilk kurucusu Nlzamlllmiilk (0.485/1092) Uzerinde Ittifak ettikleri llerl siirillmektedir13. Fakat daha once Gazneliler tarafmdan Nlsabur'da+" blrkac medresenin kuruldugu blllndlglne gorelS, ilk medresenln Nizamillmiilk tarafmdan kuruldugu hususundakl bilgi ve kayitlar ihtiyatJa karsilanmahdrr. Hatta Islam tarlhinde bilinen ilk medresenln 349/960 yilmda, Ebu'l- Velid Hassan b. Muhammed el-Emevi tarafmdan Nisabur'da yaplldl~l da beltrtilmektedtr!". Biltlln bunlar goz oniinde tutulunca, medresenin kurulus tarihl hakkmda kasln blr hiikme varmak gilclesmektedir.

Medreselerln klmlnle baslahlacagr konusunda Ahmed Qeiebi su sonuca vanr:

. "En Inceteferruatma kadar teknik man ada medreseleri ilk kuran Mizamii'l-Millk'dUr. Ondan once ortaya crkanlara 'medrese' tablrinln kullamlmasma gellnce: Bunlar uzun omiirlii olmayan ve lslarm hayatta kuvvetll bir lz birakmayan mahdut ve sathi gayret mahsulU mUesseselerdir" 1 7 •

Gercekten de Nlzfimlilmlllk'Iin kurmus oldugu medrese, herkesln o~renimini parasiz yaph~l, muhtac talebelere burs ba~landl~118, lclnde okuyanlann yatma, oturma VS. gibi sosyal ihtiyaclanna cevap verdlgt lslarn'in ilk gercek ilnlverslteslydi ' 9.

Kurucusuna izafeten "Nlzamlye Medresesi" adi verilen, Diele kenannda 457/1065'te lnsasma baslamp? 0 459/1067'de bitlrilen bu medresenin ilk mllderrl- 51 Ebu Ishak $iraZl (0.476/1083) Idi21•

Nlzftmlllmtllk zamarnnda Bagdat'tan sonra isfahan, Rey, Nlsabur, Merv, Belh, Herat, Basra, Amul gibi bUyiik merkezlerde kurulan ilk medreseler de "Nlzamlye" admi alml~l2, yine onun vezlrllg! zamanmda MusuI, Harglrd, Tus· 3, Taberistan ve Cezlrettl Ibn omer (Cizre)' del 4 medreseIer yapllml~h.

NizamiiImiilk'den sonra medreseler iIe en cok i1gilenen Sam Atabeyi Nureddin Zeng1'dir (0. 577/1181). Zengi; Sam, Halep, Hama, Humus gibi sehlrlesde medreseler lnsa etti2 5. Ondan sonra Kudiis ve Misrr'da ilk medreseIeri yaptiran Salahud-

13 Zeydan, Cord, Medeniyet-i tslamiyye Tarihi, cev.: Zeki Megamiz, Ist., 1329,

III, 396. I

14 "Nisabur" ism! kaynaklarda, ayrn zamanda Nisabur ve Neysabur seklinde de gecmektedir. '

1.J?. Genis bilgi icin bk. Cezar, Mustafa, Anadolu t}ncesi TUrklerde Sehir ve Mi-

rnarhk, lst., 1977, s. 299; Baltaci, a.g.e., s. 6.

16 Atay, a.g.e., s. 3l.

17 Ahmed Celebi, a.g.e., s. 367.

18 Ahmed Qelebi, a.g.e., s. 30l.

19 Hitti, a.g.e., II, 630; Mustafa Cezar, ilk Selcuklu medresesinin Tugrul Bey'in hiiklimdarhg: zamanmda (432-456/1040-1063), Nisabur'da kuruldugunu soy-

ler. Bk .. Cezar, a.g.e., s. 300. .

20 Kbpriilli, Fuad, TUrk Edebiyatr 'I'arihi, lst., 1980, s. 183.

21 Ahmed Celebi, a.g.e., s. 114.

22 AkyUz, Yahya, TUrk Egitim Tarihi, Ank., 1982, s. 301.

23 Cezar, a.g.e., s. 302. ."

24 Atay, a.g.e., s. 32. Atay, son iki medresenin bizzat Nizftmlilmiilk tarafmdan yaptmldrgim bellrtir. Bk. aym yer.

25 Zeydan, a.g.e., III, 402; Yurdaydm, HUseyin G., islam Tarih! Dersleri, Ank., 1971, s. 74.

- 275--

din Eyyubi (0. 589/1193) gelir. Onun Misir'da kurdugu medreselerin en onemllsl "es.Salahiyye"dir2 6. Eyyubi aynca Kahlre, lskenderlye, Kudils VS. yerlerde medreseler tesis etU2 7.

Niziimiilmillk He resmi olarak baslayan medrese insa etmenin tek ve en onemo li sebebl, 0 stralarda oldukca kuvvetlenen Batml propagandasma ve Misn' Fatnnlleri'nln bozgunculuklanna karsr koymakti, Bu ~ekl1de korunan ehl-i sUnnet allmleri ve siifileri2 8 ,lsHim'm ve Selcuklu devletlnln bUnyesinl gilc;lendlrmekteydi.

Medreselerin kurulmasma tesir eden diger bir faktor, mescltlerin egitim·ogre. tim faallyetleri icln yeterli olmamasiydi. QUnkU, ogrencilerin sayismm gittikce artmasr' 9, ders programlanrun genlslemesi, artan Islaml lllmlerln belli bir dilzen lc;lnde verilmesr' 0, egltim.ogretimin mescitlerden medreseye ge<;l§ini zorunlu kilmaktaydi. ozelltkle kelam vb. ilim dallanmn tedrlsl muhavere, rnllnakasa ve karsihkli atll}' rna esasma dayandigmdan, bu tllr ogre tim tarzi, mescitIerde olmasi gereken sessizlik ve huzuI' prensiplerinl altUst etmekteydr' I • Bu yUzden egitim·ogretim, mesclt ve camilerden bu i§ lcln aynlmis ozel yerlere nakledllmlstlr, Buna ragmen camiler birer egitim·ogretim merkezl olmakta devam etmlstlr, GUnUmlizde adr sik stk duyulan "el-Ezher", bir cami-okul olarak goreve baslarms, sonralan bir Universite olarak Un kazanml§tIl32•

Medreselerin tesisinden once ogretim halkalan, mescitIerin yamsira ulerna evleri,. kltapci diikkanlan vb. yerlerde de kurulurdu" 3. Yine medrese gibl ogretim yapilau kurumlar arasmda hangah, tekke ve hastahaneter!" de sayilabilir,

Yapi itibariyle medreseler, Him tahsil edenlerin ikfimet etmelerine mahsus odalan ihtiva eden binalar olup geneJIikle hanlar gibi, ortada blr avluyu ve etrafmda odalan Icine ahr. Daima camllerin civarmda bulunur, Talebe burada oturur, yatar ve derslerinl camide dlnler, Medreselerln avlulan ortasmda bazen bir sadirvan, odalann onunde de <;ogu zaman bir revak vardir. Bazi camilere bltlslk olan medreseler de go. riilUr. Bunlar geneIlikle bir kathdir. Odalarm lclne bir kapi arahg; ile girilir ve her blrinde bir ocak bulunur ' S •

c SEL~UKLULARDAN SONRA MEDRESELER

BUyUk Selcuklularin UnIU veziri Niz amlllrnillk tarafindan baslatilan medrese insa etrne gelenegi,tslam diinyasmda lnzla yayrldi. Yapilan medreseler ornegini Nizamlye'den almaktaydi,

26 Hitti, a.g.e., IV, 1065.

27 Zeydan, a.g.e., Ill, 402.

'28 KopriilU, a.g.e., s. 183.

29 Yurdaydm, a.g.e., s. 72.

30 Tekindag, M. Sehabettin, Medrese Donerni, Cumhuriyetin 50. Yilmda istan-

bul Universitesi, 1973, s. 4.

31 Ahmed Qelehi, a.g.e., s. 109.

32 Dag-Oyrnen, a.g.e., s. 118.

33 Ahmed Celebl, a.g.e., s. 31.

34 Bk. Pedersen, J., "Medrese" maddesi, islam Ansiklopedisi, VIII, 58-60; Ergin Osman, Tiirkiye Maarif Tarihi, Ist., 1977, I, 229.

35 Atuf, Nafi, Tiirkiye Maarif Tarihi, Ist., 1930, s, 18.

-276 -

Bilytlk Selcuklulardan sonra Zengiler ve Eyyubiler devrinde Suriye ve Irak'ta; Anadolu Selcuklulan tarafindan Anadolu'da; diger TUrk ve Islam devletlerince de Islam alemlnln degi~ik merkezlerlnde medrese lnsa edildi" 6.

Anadolu Seleuklulan tarafindan, cocuklara okuma-yazrna ogretmek arnacryla her mescit yanmda tesis edilen ilkokullardan baska, her tarafta medreseler yapilmisti, Bilhassa Mogel lstllasi llzerlne Dogu'dan bircok alim, ~air ve mutasavvifm Anadolu'ya geJip yerlesmesl, buradaki fikri faaliyetleri artimus ve dolayisiyla Selcuklu medreselerine hakh bir ~ohret kazandrrrmstr' 7.

II. Kille; Arslan'dan (551-588/1156.1192) itibaren bUtUn Anadolu Selcuklu hlikUmdar ve ileri gelenleri tarafindan medreseler yaptmlmistir. Bunlarin en eskisi, II. KJhC; Arslan devrln de "Ipekcl" diye meshur olan "Sernseddln Ebu Said Altun Aba Medresesi"dir38• Anadolu Selcuklularmm lnsa ettlklerl baslica medreseler sunlardrr: Konya'da Sultaniye Medresesi (650-51{1252-53), Karatay Medresesi (649/1251), lnce Mlnareli Medrese (649/1251'den sonra); Kayserl'de Hunat (Hond) Hatun Medresesi (635-36/1237·38), Sahlblyye Medresesl (665·66/1267·68); Sivas'ta Gok Medrese (670/1271), Burficlyye Medresesl (670·7111271·72), Clfte Minare Medrese (674·1275); Ankara'da 1 tzzeddin Keykavus Medresesi (608·617/1211- 1220); Antalya'da Ertokus Medresesl vb." 9

ote yandan Anadolu Selcuklulan, tibba da onern verrnlsler ve hernen her §ehirde Daru'§-$ifa, Daru'l·Afiye, Daru's,Slhha40 ve Daru'r·Raha41 gibi islrnler verilen hastahaneler bina etmlslerdlr,

Selcuklulardan sonra Anadolu'nun degi§ik bolgelerlnde kurulan Beyllkler donemlnde de pek cok msdrese yapilrrustir. Bu noktaya kadar gellserek gelen medre. se anlayisi Osmanhlara kaynakhk teskil etmistlr.

D·lSLAM DONYASINDA iHTisAS MEDRESELERi

Islam dlinyasmdagenel manadaki medreselerin dismda, belirli konu, gaye ve hizmet lcln kurulmus medreseler de gorillmektedir. Bu tlir rnedreseler gene Ide tiC; grupta toplanabilir:

1- Dfiru 'l-Kurra

Kur'an-i Kerim'in yedi harf iizerlne indirilmesi ve Hz. Peygamber'in de yedi krraat lizere okumus ve etrafmdakilere ogretmi§ olmasi, sonucta kiraat ilminin dogmasma neden olrnustur. Hicri ikinci asnn baslannda, ashabtan nakledilen bu yedi kiraati temsil eden "kurra'tlar etrafmda toplananlar, carnl vb. yerlerde olusturdukIan halkalar lle kiraat ilmini tahsile basladilar, Bu calisrnalar blrcok eserin yazilmasma zemln hazrrlamtstir, Vlicuda gelen eserler, "Kurra halkalan", "Daru'l-Kur'fln",

36 Cezar, a.g.e., s. 302.

37 Kbpriilii, Fuad, Osmanli Imparatorlugunun Kurulusu, Ank., 1972, s, 119 yd.

38 Turan, Osman, Semseddin Altun-aba Vakfiyesi ve hayatr, Belleten, XLII.

20~ .

39 Bk. Cahen, Claude, Pre-Ottoman Turkey, London, 1968, s. 263; Yurdaydm, a.g.e., s. 81; Baltaci, a.g.e., s. 10.

40 Yurdaydin, a.g.e., s. 81.

41 Onver, Siiheyl, Selcuk Tababeti, Ank., 1940, s. 63.

-277 -

"Dar~'l-Huffaz" ve "Daru'l-Kurra'tlarm ders programlanni meydana getirdi. Bu yerlerde, Kur'an'm kelime ve ibarelerinin telaffuzu ve okunustaki lhtllaflan, nakledenlere isnad ederek bildiren "ilm-l kiraat" tahsil edllmlstir.

Anadolu Selcuklulan'ndan once Sam'da, "Dflru'l-Kur'an'' adi ile tbnU'I-MUnca ve Seyh Ibn omer medreseleri vardi. Anadolu Selcuklulan ve Kararnanogullan'nda bu kurumlar "Daru'l-Huffaz" adiru aldi. Anadolu Selcuklulan devrlndo Konya'da Sahib Ata, Ferhimlye, Sadeddin {}mer, Nasuh Bey; Karamanogullan donemlnde lse Haci Yahya Bey, Salman, Has Yusuf A~a, Kadi Irnadilddin ve Haci Sernseddin Daru'l-Huffazlan yaplldt4l•

2- Daru'l-Hadis

Sadece hadls o~retmek lcln kurulmus mUesseselerin ortaya cikmasi ve "Daru'l-Hadls'' adiyla anilmalan VI/XII. asirda baslarmstir, Bundan once hadis o~retlml "talebu'l-llm" denilen seyahatlar vasitasiyla yapilmaktaydr. Hadis, ilk devirlerden beri"Uzerinde tltizllkle durulan blr ilim dah Idi4 3. {}nceleri tahsili camilerde yapilan hadls iIminin o~retimi lcln kurulan medreselerin ilki Halep Atabeyi Nureddin Zen(l tarafmdan Sarn'da insa ettlrilmlstir. Medrese, kurucusuna izafeten "en-Nflrlye" adiru aldl44. Eyyli'b1 sultanlarmdan Kamil Nasiruddln Muhammed'in Kahire'de 622/1225'te kurrnus oldugu Dftru'l-Hadls de, Islam alemindeki ilk hadis enstiWlerinden saYlhr45 •

Anadolu'da ilk defa Konya'da, Anadolu Selcuklulari'nm UnlU vezlri Sahib Ata tarafindan "lnce Minare Daru'l-Hadlsl" adiyla, VII/XIII. asnn lklncl yansmda yaptmlrmstrr" 6. Osmanlilarda bu mUessese, I. Murad zarnanmda lznik'te Candarh Hayreddin Pasa tarafmdan insa edildi" 7 •

3- Daru't-Tlb

TIp tedrisiyle tedavinin birlikte yUrUtuldU~U bu kurumlara zaman lclnde "Dflru't-Tib", "Daru's-Slfa", "Daru'J-Merz a", "Daru'l-Aflye", "Maristan" ve "Blmarlstan" lsirnlerl vetilmlstir. Bu tllr mUesseselerin teskilath olarak ilk tesisi Emevi hallfesi I. Velid (86-96/705-715) tarafmdan 88/707'de $am'da gerceklestlrllmlstir41l .

. . islam lileminin her tarafma yayilan bu kurumu Osrnanhlarda ilk yaptiran YIIdmrn Bayezld'dir (791·805/1389-1402). Bursa'da YIld;nm Camil'nin kuzeybatismda yer almakta olup 791/1389'da tamarnlanrrustir.

E-iLK DONEM OSMANLI MEDRESELERI

Selcuklu Devletl'nden devraldig), askerl, ldarl, sosyal ve killttlrel mlrasi Iyi bir sekilde de~erlendiren Osmanli DevIetl, zamanIa genlsleyen topraklannda yUzlerce

42 Baltaci, a.g.e., s. 14-15; Ergin, a.g.e. T, 169.

43 Bilge, Mustafa, 11k Osmanli Medreseleri, Ist., 1984, s. 12.

44 Okic, M, Tayyib, Bazt Hadis Meseleleri 0zerinde Tetkikler, Ist., 1959, s, 105.

45 Okie, a.g.e., s, 105.

46 Okic , a.g.e, s, 106.

47 B'ilge, a.g.e. s, 13; Ayrica bk. Uzuncarsih, t.n., Candarh (CenderJi) Kara Halil Hayreddin Pasa, mensel, tahsili ... Belleten, XXIII, 457 vd.

48 Baltaci, a.g.e. s. 12; Ergin, a.g.e. I, 143,

-278 -

Selcuklu tip! medreseler acrmsnr. Osmanlilann yiiksek ogretim kururnu durumunda olan medreselere, sibyan okullanndan veya aym seviyede ozel ogreLim gormU§ talebeler ahmrdr. Medreseler, topluma kadi, mUftU, rnliderris, cami hlzrnetlllerl, katip vs. yeti§tirirdi4 9.

11k donem Osmanlt medreselerlnde milderrisler, Hanefl frkluna gore e gltirnogre tim yaprnaktaydi. Medreselerde mUderrislerin yanisira, onlann yardimcrsi dururnunda olan mutdler50 gorev yapardi. Bu iki medrese elernam maaslanm diizenli olarak almakta ve bunlarla birlikte talebelere de yiyecek ve para yardurunda bulunulmaktaydr' 1.

Osmanhlar, Selcuklulann medrese personeli lcln sagiadlgl vakil imk anlaruu daha da zenginle§tirmi§5l ve bu kururnun, toplum tarafrndan itibar gormesini saglamistrr, Medreseler zamanla toplumda 0 kadar etkili olmaya basladi ki, sade ce dini konularda degil, lktisat, siyaset, hukuk ve terblye alanmda daS 3 soz sahlbi mliesseseler haline geldi. .

F- iLK OSMANLI MEDRESESi

11k Osmanh medresesl Iznlk'te "Orhan Gazi Medresesi" oldugu yolurida genel blr kanaat vardlr.· Ancak, Stileyman Pasa'run Izrnit'te yaptirdrgi medresenin de ilk medrese oldugu ileri sliriilmektedlr. Osmanh tarihi profesorii Arif Bey, ilk medresenin Izmlt medresesi oldugunu, sneak lznlk medresesinin ondan daha co k sohret buldugunu belirttr" 4 •

Sakaik ve onu kaynak alan diger eserlerde, ilk medresenln lzuik'te kuruldugu a9lkc;a ifade edilirs s. Bu medresenln kurulus tarihl konusunda degi~ik fikir· ler ileri sUrUlmekte ise de 731/1331 tarihi, gerceklere daha uygun dusrnektedir" 6.

ote yandan Iznlk medreseslnin, Nesri ve dlger kaynaklarda anlatildig: gibi manastirdan cevrllmls olmayip In sa edllmls oldugu vakfiyede bellrtllmektedir'' 7. Orhan Gazi, Iznlk'te medresesinl yapnrdiktan soma tanzirn ettirdigl ve Molla Hilsrev (0. 885/1480) tarafindan 841/1428'de tescil edilen bu vakfiye suretlnde, medresenln bina edildlg! ve Hayreddin Pasa Camii'nin yanmdaoldugu acikca gorUlmektedirS 6 •

49 Baltaci, a.g.e., s. 19.

50 'I'ekindag, a.g.rn., s. 8; Muid, gUnUmUzUn asistaru veya arastrrmu gijrevlisi du-

rumundadir,

51 Bilge, a.g.e., s. 20.

52 Onver, Siiheyl, Fatih, KUlIiyesi ve Zamam l llm Hayati, lst., 19'16, s, l.

53 Atuf, a.g.e., 8. 12.

54 Arif Bey, Devlet-l Osmaniye'nin 'I'eesslis ve T'akarruru Devrinde IIim ve Ulem a, Darulfiinun Edb, Fak. Mecmuasi, 1(1922), 139.

55 "Sultan Orhan'm Iznik'te yaptlrdl1'l1 medrese, Osmanh Devleti'nde ilk medresedlr", Bk. 'I'askdpriz ade, isamUddin Ahmed, elj-$akiiiku'n-Nu'maniyye, Beyrut, 1975, s. 8.

56 Uzun<;ar§lh,1. Hakki, Osmanh Devleti Tarihi, c. I, Ank, 1982, S. 552.

57 Bilge, a.g.e., s, 67.

58 Ayverdi, E. Hakki, Osrnanh Mimarisinin 11k Devri, lst., 19G6, s. 172.

-- 279 -

Bina ve o~retim tarzt baktrmndan Selcuklu gelime~lnl devam ettlren bu medreseS 9, Celeb! Sultan Mehmet devrlnde (816-824/1413-1421), Bursa'da lnsa edilen Sult aniye (Yesll) Medresesl'ne Kadar Osmanlt medreselerlnln en onemlllerinden blrl olarak kalrmsttr,

Bu medresede gorevlendirilen Serefllddln Davud b. Mahmud b. Muhammed Kayserl, hem medresenln hem de Osmanh Devleti'nln Ilk mllderrisldirf o.

SONU<;

Tarih sahneslnde, genel clzgtlenyla Selcuklularrn devarru nltellglnde olan Osmanit Devleti, atalarmdan devraldig] rnirast en iyl blr sekilde dejterlendlrml§tlr. Medreselerin ortaya cikrsinda dnernll katkilan bulunan Seleuklulardan, hle de geri kalmayacak blr blclmde cahsan Osmanltlar, rnedreselerl, tarlhl seyri lelnde en milkernmel e~itim·o~retlm kurumlan haline getlrmlstlr.

Osrnanlrlar, beyllklerlnl kurduktan hemen soma bu kurumlann lnsasma bnern verrnls ve hlc keslntlslz bir sekllde bunlann kurulmasina devam etrnlslerdlr, Bu durum, Osmanhlann medreselere - dolayisiyla e~ttlm-ojtretime - en az askert ve ldari konulara verdiklerl Kadar onem atfettiklerinlgostermektedlr.BUtun bunlar, Osmanhlann dUnya tarihinde erlsllmesl gU<; blr basanyi nasil elde ettlklerlnl cevaplamamizda yardrmci olacaktir,

KAYNAKLAR

Adivar, A. Adnan, Osrnanh TUrklerinde Ilim, 4. bs., Ist., 1982.

Ahmed Qelebl, lslarnda Eititim <)~retlm Tarihi, cev.: A. Yardirn, lst., 1983. Ahmed Emin, Fecru'l-lslarn, cev.: A. Serdaroglu, Ank., 1976.

Akyllz, Yahya, TUrk E~itlm Tarlhl, Ank., 1982.

Arif Bey, "Devlet-l Osmaniye'nin teessUs ve takarruru devrlnde lllrn ve ulema", Da-

rulfUnun Edb. Fak. Mecrnuasi, c. I, sy, 2, Ist., 1332.

May, HUseyin, Osmanhlarda YUksek Din E~itiml, Ist., 1983. Atuf, Nafi, TUrkiye Maarif Tarihl, lst., 1930.

Ayverdi, E. Hakki, Osmanh Mimarlslnln ilk Devrl, lst., 1966. Baltaci, Cahid, XV-XVI. Asirlarda Osmanh Medreselerl, lst., 1976. Bilge, Mustafa, tlk Osrnanh Medreselerl, lst., 1984.

Cahen, Claude, Pre-Ottoman Turkey, London, 1968.

59 Adrvar, A. Adrian, Osmanli TUrklerinde Ilirn, Ist., 1982,8. 16.

60 Davud Kayserl'nin hayati ve eserleri lcln bk. $akiiik, s. 8; Mecdt, Edirneli Mehmed, Tercerne-i $akiiik, Ist., 1269, s. 27; Bursah Mehmed Tahir, Osmanh MUellifJeri, c. I, lst. 1333, 8. 68 vd.; Mehmed SUreyya, SiciIJ-i Osmant, c. II, Ist., 1308, s, 323; Gelibolulu Ail, Ktlhnll'I-Ahbar, lst, On. Ktp. TY. 5959, yk. 14b; Asrkpasaz ads, Tevarlh-I AI-i Osman, Ist., 1332, s. 199; Nesrt, Mehmed, Kitab-r CihannUmii (nsr. F.R. Unat-M.A. Koyrnen ), c. I, tst. 1949, 8. 163; BeliiL Ismail, Glildeste, Bursa, 1302, s, 20; Bagdath Ismail Pasa, Hediyyetii']·Arifin, 1st. 1951, I, 361; Bilge, a.g.e., s. 68; Atuf, a.g.e., s. 15; Kepecloglu, Karnil, Bursa KUtU~ii. I, 351; Uzuncarsrh, 1. Hakki, Osmanli Devletinin Ilmiye Te skilatr, Ank., 1984, s. 227.

-_ 280 -

Cezar, Mustafa, Anadolu oncesl TUrklerde Sehir ve Mimarlik, lst., 1977. Da~ Mehmet-oymen H.R., Islam E~itim Tarih!, Ank., 1974.

Ergin, Osman, TUrkiye Maarlf Tarihi, c. I-II, lst., 1977.

HamidulIah, Muhammed, lslam Peygamberi, cev, Salih Tu~, c. II, 1st., 1980. Hittl, Philip, K., Islam Tarih!, eev, Salih Tu~, c. II, Ist., 1980.

KoprulU, M. Fuad, Osmanh lmparatorlugunun Kurulusu, Ank., 1972. Kbprtllil, M. Fuad, TUrk Edeblyati Tarih!, 2. bs., 1st., 1980.

Okic, M. Tayyib, Bazi Hadis Meselelerl Ozerlne Tetkikler, lst., 1959.

Pakalm, M. Zeki, Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri Sozlii~ii, c. II, lst, 1971. Pedersen, J., "Mescld", islam Ansiklopedisi, c. VIII, s. 50-55.

Sayih, Aydin, "Higher Education in Medieval Islam", Ank. On. Yllh~l, 1947-48. Semseddln, Sarnl, Kamus-i 'Itlrkl, c. I-IV, 1st., 1317.

Ta~kopr1zade, Ahmed !samliddin, es-Sakalku'n-Nu'rnanlyye, Beyrut, 1975. Teklndag, M. Sehabettln, "Medrese Doneml", Cumhuriyetin 50. Yilmda, lst, Un.

lst. 1973, s. 3-54.

Uzuncarsih, 1. Hakki, Osmanh Devletinin Ilmlye Teskllat], Ank., 1984. Uzuncarsili.L Hakkt, Osmanh Tarihi, c. I, Ank. 1982.

Uzuncarsih.T. Hakki, "Candarh (Cenderli) Kara Halil Hayreddin Pasa-mensel-tahslll-kadihgr, kazaskerllgl-vezirllgi ve kumandanhgi", Belleten, c. XXIII, s. 457- 477.

Unver, A. Sliheyl, Fatih KiiIliyesi ve Zamam Illm Hayati, lst., 1946. 'Onver, A. Sliheyl, Selcuk Tababeti, Ank., 1940.

Yurdaydm, Hiiseyln G., Islam Tarihi Dersleri, Ank., 1971.

Zeydan, Corel, Medeniyet-I Islarnlyye Tarihi, c;ev. Zeki Megamiz, c. III, lst., 1.329 .

. - 281 -