< /'

S

TURK KULTURU A(,':IS:RNDAN YUNUS EMRE

Prof. Dr. Umay ODNAY*

TUrk dil~uncesinin ve edebiyatmm zirve sahsiyetlerinden hid de YUDUS Emre'dir, Yunus Emrc'yi tarutrnadan once, kisaca baslangtcindan itibaren TUrk Dili vc Edcbiyan'nm Yunus'un ya§adlW yaga kadar-gelismesini degerlendirmenin yararh olacag: kanaatindcyim.

Tilrkce, Ural-Altay dil grubunun Altay koluna dahil bit dildir, Turklerin tarihlcrinc paralel olarak Turkce'nln yaytldtgl cografl alan sok genistir, Bugtinkli Mogolistan'dau, Karadenlz'ln kuzcyine, Balkanlar'a, Dogu Avrupa'ys, Guneyde Anadolu YC hale, Kuzey Afrika'mn bir MlOmtinO i9inc alan gcnis bolgedc Ttlrkcc konusan Tlirk halklan Yiqarmlkwdir. Gerck tarihl gelisimi, gerekse cografl yayrhmi acismdan Tilrkce pekcok lebec, give vc aglz farklihklan gostcrmektedir. Orhun, Uygur vo Karahanh devirlcrini icine aJa" vc XHi. asra kadar snren Tllrkce'nin ilk devresine "Eski Ttirkce" adt veri li r.

Sclcuklu Hancdarn etrafmda toplanan OgU7. Turkleri'nin XL asrrda, once. HOr:1S,\n, iran ve Azerbaycan'a, sonra Irak, Anadolu ve Suriye'ye gelmeleri TUrk tarihinin donum noktalanndan biridir. XI-XII. asirlar arasinda Azcrbaycan, Anadolu ve bugtinkU Irak ilc Suriyc sunrlan icindc ka"nl~ bulunan bu ulkclcrin kuzcy bI.\Jgelcri, Ti.lr1.::1crin ildnci anaYlJrdu Lilli nc gcldi. Birinci anayurt olan Ttlrkistan'dan uzakta Kalan VG yen! siyas1 birlik1cr i,;illciG toplanan Oguz Tlirkleri, XIII. asirda kendi konusma dillerini yazt dili haline gctirdilcr. Boylece Azerbaycan, Irak, Suriye ve Anadolu'da, daha sonra Adalar'da Balkznlar'da ve Kuzey Afrika'da kullarulan ve gnnumuze kadar uzanan "Ball Ttlrkcesi" meydana gcldi. TUrkistan'da ise "Eskl Turkce" bazi kUyUk degi~ildiklerc ugrayarak dcvarn eui. B<111 Turkcesi kendi lcinde birbirini takip eden ve birbirine geymi~ bulunan i.iS; devreye aynlmaktadir, Bu devrelerden birincisi, XIII-XV. asirlar arasmda iki asrr dcvam eden Selcuklular, Anadolu Beylikleri ve ilk Osmanhlann kullandiklan, "Eski Anadolu Turkccsi" dcnilcn yazr dili devresidir, Eski Anadolu Tlirkcesi, Ball Turkcesi'nln olus vc kL1nJlI1~ doncmidir. Yunus Ernre'nin de §iirlerinin dili olan Eski Anadolu Tlirkccsi arkaik ozelliklerin bOyiik bir lx)lumilnll muhafaza etmckle birlikte, Arapca ve Farsr;a nnsurlar bu doncmdc Turkcc'yc ginncyc baslamisur,

TUrk dilinin tesbit edilebilen en eski yazrh metinleri VU. asnn sonlanna ve VIII. asnn ilk yansma alttir, Dikili taslar Ozerine K5kWrk harfleriyle kaztnrnis bulunan bu yazltlard<1ll itibaren Ttlrkce arahksiz olarak izlenebilmektcdir, vm. astrda (Zc$lara Y8ztlml~ K()kWrk vc Uygurtar'a ait cok sayidaki yazit yanmda Uygurlar'm tarim havzasmdaki Turfan ve Hoca'da mcydana getirdikleri kagtt uzerine elk yaz.lIml~ veya tahta harflcrlc basrlnus pck cok mctin vardir.

EltMA N A?c ""1'J:'., bZEL Ki'

~ Haceuepe Onivcrsitcsi Edcbiyat Faktiltesi 6gretim Uyesi,

34

UMAYOONAY

732'dc Kultig in, 735'de Bilge Kagan, nO'de Tonyukuk adma dikilen Orhun Anulan, gerck muhtcvalan, gereksc mukcmmeldil ve usluplanyla Turk Dili ve Edebiyau'nin ve iarihinin sahcscricri arasmda ycr almaktadir, Kokturk yazisr ile yazrlan yazularda, Turklcr'in tarihi basan ve basansiznktannm sebepleri anlaulmakta, gelecek nesillere (igutlcr verilrnekicdir.

745 yilmda Kokturk hakimiyetine son vererek yeni bir devlet kuran ve yerlesik hayata gecen Uygurlar, Orta Asya Turk Kulturu'nun gclismesinde ve yayrhnasinda bUyUk rol oynanuslardu. Uygurlar, abidelere kazinnus edebiyat yaninda kaglda yazilnns edebiyata da sahiptirlcr. 13u donemde, Kokttirk yazisi tcrk edilmis ve Sogdat yazisindan gcli~tirilmi~ Uygur yazisr kullamlnusur. Budizm'le ilgili "8 Yukmek", "Peens Kalyanamkara ve Papamkara" isirnlerini tasiyan metinler de Turkce'nin i§lenmi~ bir edebiyat dili oldugunu gostcrcn orneklerdcndir. Uygurlar'a ail siir orneklerinin hece vezni ve i.iC;IUk ve dortluklerle yazlldlgl aynca siirlcrdc, sairlerin isimlcrinin bulundugu gorulmcktcdir.

Hunlardan bcri Biiyuk TUrk Hakanligi'nm merkezi Orhun Bolgesi iken, 840 yihnda Kirgrzlar'm, Uygur Hanedaru'na son vermesiyle devlctin merkezi Dogu.Turkisian'a kayrmsur, Yagrna, Karluk, <;igil, Tohsi gibi Turk boylanna dayanan Karahanh Hanedaru da Dogu Turkistan'in bausmda, Balasagun, TIfl.IZ ve Kasgar ~ehirlerillde bUyUk Turk Kaganhgl'll1 dcvam cuirmislerdir. Uygurlann Mani ve Buda dinleri etrafmda yeni hir rncdcniyet dairesi , icin.Ic yeni bir cdcbiyat meydana gctirmclcrinden sonra Karahanhlar'm U<;linC[i hukumdan Satuk Bugra Han, X. asrin ortalanna dogru lslamiyet'i TUrk Devleti'nin resrni dini haline getirdi. Uygur yazisr kullarulrnaya baslandi, Islam dinine ait kavramlar Turk diline ve dille birliktc dusunce ve cdcbiyat hayauna girmeye ba~ludl.

Yazdi omeklcrinin bug line kadar tesbit edilmemesine ragmen 1000 yillannda ls1fun7 Turk Edcbiyau'run kurulmus oldugu dU~uni.ilmekLedir. Kasgarh MahmuL tarauudan IOn yilmda yazilmaya baslamp, 1077 yihnda tamamlanan Karahanlr devri TUrk Edebiyaunm ilk orneklcrini ihtiva eden DivanU Ltlgat-it-Ttlrk, TUrk Dili'nin ilk sOzlUgUdlir. Karahanli ve Islam devri TUrk edebiyaunm ilk buyuk eseri olan Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacip tarafmclan Balasagun'da 1069 yilmda yazrlnusur. Kutadgu Bilig, mesnevi tarzmda kalerne alinmrs 6645 bcyitlik bir siyasetnamedir. Gene bu donem eserlerinden Atabet ul-Hakayik XII. asnn ilk yansmda, Yuknekli Edib Ahmed Bin Mahmud tarafindan yazilnus manzum ahlak kitabidir. xn. asirda yasayan, ilk lslfuni TUrk tarikau Yeseviligin kurucusu olan TUrk sufisi Ahmed Ycscvi'nin hikrnctleri de Karahanh TUrk Edebiyau urtinlerindcndir. Ahmet Ycscvi, Seyh Ibrahim ilc Scyh Musa kizi Aysc'nin oglu olarak Ball Turkistan'm Say cum kasabasuida dogmustur. Ahmet Yescvl, Seyh Arslan Baba'nm himayesinde ilk tahsilini tamamladiktan sonra Buhara'ya gnrnistir. Buhara'da Seyh Yusuf Hamedani'ye inti sap eunis, ~eyhin ollimlinden sonra on un tavsiyesine uyarak Yesi ~ehrine donmU~tiir.

Tilrkler arasmda Islam mistisizmi diger dinlerden farkh olarak teoride kalrnarnis praiikte uygulanabilir hayat tam haline gelmistir. lslamiyet'e dayali olarak kurulan mistik hUmanistik fclscfcye tasavvuf denilmistir. Ahmet Yesevi, tasavvufu kendi adiyla arulan tarikau vasrtasiyla Sirdcrya, Taskcnt, Seyhun cevrelerinde yasayan gocebe Turkicr'e ogretmi~tir. Tasavvufun ve beraberindc gcrekli lslam! bilgilerin kolayhkla benimsenmcsinde "Hikrnet"

TORK KOLTORO A~ISINDAN YUNUS EMRE

35

ad, He amlan siirlcr etkili olmustur, Yesevllik tarikatr, TUrkler arasmda dogup btl cevrede geli§tigi icin TUrk gelenek ve kabulleriyle sekillenmistir, tsllim tarikatlannm hcpsinde oldugu gibi Yesevilik de OncelikJe Kur'am ve hadisleri bilmeyi ve uygulamayi ongc)rilr, bu egitim tamamlandiktan sonra tslAm felsefesi olan lasavvufun prcnsiplcri vasitasryla Tanrr'ya ulasma yo!unda gayret sarfcdilir, Bu yolda i1crlcmedc {)nccliklc insanrn zaaf vc kNii huylanndan armdrnlarak ki~iliginin olgunlasnrrlmasma ~all§lltr. Tann'nm lutfunu scrgiledigi btl dtmyarun imtihan ycri oldugu her an haurlanarak bu dunyayt Tann'nm emirIcrinc gore yasnmak ogrctilir. Ahmet Yescvl'ye ail olarak kabul cdilen Divan-t Hikrnet'dcki siirlerin bir bOJilmtinUn Ahmet Yesevl dervisleri tarafrndan yazlldlgt bilinmcktcdir. Ahrnct Yesevt, 1166 yrlrnda Yesi sehrinde Olmti§tUr, TUrklerin lslarniyeti kabul etmelerindcn baslayarak XTX. asnn sonlarma 1839 Tanzimat Harcketi'nc kadar 900 yil snren ve Anadolu Turk-Islam mcdcniycti dairesi i~inde tesekkul eden eserlerdc fslfuni dunya gMi~U hakimdir. Bununla bcrabcr, TUrk Edebiyan icinde ayrr bir tan olarak geliscn Tekke-Tasavvuf Edcbiyati b~hg' altmda incelenen eserler lslami-tasavvufl diinya gorii~iini1n ve bu g{)rii~iln yasama tarz: icindc uygulanma yollanm edebiyat vasnasiyla okuyucu, dinlcyici veya mUridlcrc ulasurrna amacrnr tasrrlar, Kendi icrinde aynca tarikat vc zilrnrc cdcbiyatlarrna aynlan Tckkc-Tasavvuf Edebiyau, XII. asirda Tiirkistan'da ya~ml~ olan Ahmct Yescvi'nin Divan-r Hikrnct isimli cscriylc baslamrsur, Bu escr dogu Turkccsi'nin ozclliklcrini akscuirrnesi actsmdan cia (~ncmlidir.

1071 Malazgirt zalcriylc birliktc baslayan Turklcr'in Anadolu'ya g()<,Jcri sonucunda kurulan Anarlolu Bcyliklcri, Sclcuklu ve Osmanlr lmparatorlugu donernlcrindc TUrk Edcbiyau iki Korda gelisme gostcrrnisur. Divan Edcbiyau adryla da arulan Klasik Turk Edebiyan ve Turk Balk Edcbiyan Klasik Turk Edcbiyan'nm kakleri islam oncesi Arap §iirinc dayamr. Bu edcbiyat L:1fZI lslamiyct'ten sonra bu dine giren ~c§itJi millctlcrin katkis: ilc--ohce .Arapca'da, daha sonra Farsca ile Dogu ve Batl Turkcelcrinde en son olarak da bugun Pakistan'in yazi diU olan Urduca'da gelismistir. TUrk Halk Edcbiyau ise Turkler'in ilk milli edebiyat gelencklcrinin yeni ki.illiir birikimi ve yasama UU'ZI icindc sekillenmesinden ve gclismcsindcnortaya crlkml~ edcbiyat tarzrdrr.

BugiinkiJ hilgilerimize gore AnadoIuda ilk edebl eserlcr XIII. asirda Anadolu Selcuklulan'mn son ve Beylikler doneminin ilk ytllannda yazilrmsur. XIII. astrda Konya'da ycrlesmis ohm Orta Asya'h gocmen ailesinin oglll ohm Mevlana Celalcddin (1207-1273) hUlUn cscrlcrini Farsca yazmasma ra~men arkadan gelcn ncsillcri cok etkilcmistir. Ishim mutasavvui Mcvlana'ntn, Ish\m inancr,du§Oncc vb fclscfcsini islcycn vc Farsca olarak yazrIan cscrlcri, Mcsncvi, Divan-i Kcbir, Fihi-Mafih, Mccalis-i Scb'a vc Mcktubat'ur.

Mcvlana Cclalcddin'in oglu olan Sultan VCI<x1 (1226- 11 12) habasmm yolunu izlemi~ vc Mcvlcvilik tarikaum kurmus, cscrlcrini Turkcc vc Farsca yaznusur. Sultan Vclcd siirlcrinde babasi kadar basanh olmamakla bcraber, Eski Anadolu Tlirkcesi'nin ilk cdcbi {jmcklcrini vcrrncsi vc Mcvlcvilik tarikatlnt knrmasi bakimmdan onem tasrr. Eski Anadolu Turkccsi'ylc yazdl~l. siirlcri Rcbabname ve Divan'mda bulunmaktadrr. Carh-namc isimli kaside seklindcki sufiyane manzume yazanAhmed Fakih ve la-dint siirin baslangrc: sayrlan bir kaside vc altr gazelin sahibi Hoca Dchhani de XIII. astrda yasamrslardrr.

36

UMAYGONAY

.~ XIII. yuzyilm ikinci yansiyla XIV. yuzytlm ilk yansmda yasayan Yunus Emre (H.638.

M.1240-41, H.720, M.1320-21) cok kisa vc ana hatlanyla ozetlcdigimiz i~lcnmi~ ve geli~mis dil ve cdebiyat gelcnek vc birikirninin mirascilanndandir. Yunus Emre'nin tcmsilcisi oldugu tasavvufi gorU§U ve bu feIsefeyi, tercihini aciklayabilmek iCin y~adlgl devrin siyasl

ve sosyal durumunu da kisaca ozetlemek gereklidir. .

XIII. yuzyihn sonlanyla XIV. yilzyll baslan Anadolu Tarihi'nin cok kan~Ik ve huzursuz donemidir. Bu donern, Mogol akinlanyla kurulu dUzenin yllaldtgl. Selcuklu lmparatorlugu'nun icten c6ktilgU. ee~itli TUrk boylanmn beylerinin ayaklandigi. nalktan aglC vergilerin almdigi, yagmacilann saldmlannm sik ya~dlgl. kuraklik ve kithkla biHilnle~en gcrcck manada bir bunahm cagidir. Bunalim caglannda tarih felsefelerinin aglrhk kazandigl kabul edilmektedir, Bunahm eaglarmcta. aydinlar, tarihl devirleri anlamaya cah~lCken siradan insanlar arasmda da bu konularda araYl~lar yaygmlasmaktadir, Boyle donemlcrle insanlann zihinlerinde, kisinin kendisinin, ailesinin, milletin, insanligm nereden geldigi ve nercye gittigi. nasil ve nicini onemli problemler olarak belirmektedir. Bunalrm caglannda ortaya cikan tarih felsefcsinin lOrn, kuhurun hakim tipiyle bagianllli(i1r. Bunahm dOnemlerinde, sikca ortaya crkan olurn, dirili~. yargrlanma gibi sorular i1f1bi kaynakli yorumlara dayah Iclscfelcrlc ccvaplandmlmaktadir. Tasavvuf Ielsefesi, bUli.in bu sorulan cevaplandinrken bu dUnyanm ge~iciligini ve bir imtihan yeri oldugunu vurgulamrs, ilahl birlikte surekli ve sonsuz mutlulugun varlrgiru telkin ederek, bunahmdaki insanlara Clkl~ yolu clmustur. Yunus Emre, siirlerinde bu gerc;egi dile geurmisdr:

Bu diinyarun mcseli bir ulu sara bcnzer Veil bizim omrtlrnliz bir liz bazara bcnzer

Her kim bu sara geldi bir lahza karar klldl Geri dcntlp giuncg! gelmez sefcre benzer

Bu sann evvel dadi §ehd il sekerden §irin A.hir acisim gor sol zehr-i mara benzer

Evvel gonn! almagl hfrblara nisbet eder A.hir yuz dondlirmegi acflz mekkara benzer

Bu sarun hayalleri di1rlii diirlll hailed Aldanrms gfifilleri emu ayyara benzer

Bu sarda hayallerin haddi vU §Uman yok Bu hayale aldanan otlar davara benzer

mesel: ornek, benzer, hildiye ulu: biiyuk

jar: §chir

lahza: an

§chd ii §ck cr: bal ve §ckcr iihir: sonra

zehr-i mar: yuan zehiri hub: giizel

nispcl eunek: klyaslamak. bagh ve ilgili acuz mekJdir: hileci, aidalici yaih ~irkin cadi cazu ayyar: saldirgan cadi

. haddu vii ,iiman: smm ve sayrs;

TORK KOLTORO A{:ISINDAN YUNUS EMRE

37

Bu ~arm sultam var cllmleye ihsa'm var Sultarnla bilisen yogiken vara benzcr

Kendi rnikdarm bilen bildi kendi halinl Veli dahl tsktla evvcl bahara benzer

Bicarc Yfmus't g5r derdile hayrfln olmus Anun her bir nefesi schd U sekere bcnzer

Yunus Emre'nin ya~adlgl ~agda TUrk ktiltllrti hem bunalnn c;a£lI1da hem de yeni hir olusum d{~nemindcdir. Bu yen; olusumda fslfuniyct vc tasavvufun cok biiyiik ctkisi olmustur. TUrk tarihi 8yJsmdan XI1I~XIV. asrr yukanda krsaca bcliruigimiz scbcplcrle bir acidan bOy Ok bir ylkJlt~ yagl olmakla bcraber bir yandan da yeni olusum vc fevkalade gclismelerin ya~andlgl d5nemdir. DUnyanm say tit bilyilk medeniyet ve kiiltiir birikiminin yasandrg:

Osmanh lmparatorlugu da bu karrnastk d<lnem icindc M.1299 yrlmda kurulmustur. Ylklh~la dirilisin birarada y~andlgl oldukca cnder bir dOnemdir. Yunus Ernre boyle bir ((agIO yikrlrstru dirilise yonlendiren, rnanaya dayanarak C;5kii§ii btiyilk bir uygar!Jga dOndU~ rcnlerin arasmda hizmet eden bir bi.iyi.ik rnutasavvif §airdir.

1071'dc AnadoJu'nun fethiyle baslayan dogudan batiya g1)e;. Mogol akmlan ile hrzlanmrs, cok sayrda yeli~mi§ mutasavvrf, tilirn, sanaLkftr Anadolu'ya gclmistir. Yen; kurulan yerlesim rncrkezlerinde, yeni olusumlar baslarnrstrr, Turkistan'dan gelen Ahrnct Ycscvi halifeleri, Rum abdallan adiyla anrlan Anadolu gazileri, Horasan erenlcri, Kalcnderilcr, Carniler, sonradan Rimi admi alan Ahmediler yanmda dini cikar amaciyla kullananlar, devlete kars: ayaklanrnalar di.izcnfeycn Babalilar, Haydarilcr, Semsiler, Anadolu'dan Suriye'ye, Misir'a, Hicaz'a kadar uzanan alanda merkezler kurarak kendi kabullcri cercevcsinde temsi1ciler yetistirerck halkr kendi taraflanna cekmege c;alI~lyorlardl. Yunus Emre ise bUti1n siirlerinde farkhlrklan anlaytsla karsrlarnayr, bUltinlqmcyi, hosgormeyi, sevrneyi (jgrctmcye calrsmtsur:

Hak cihana doludur kimesne HaU', bilmez Onu sen senden isle 0 senden ayn olmaz

Dunyaya inarursm nzka benimdir dersin Nicin yalan soylcrsin cun sen dedigin olmaz

Ahrct yavlak irakur dogruluk key yaragdrr Aynlik sarp Iiraknr hie; varan gcri gclmcz

Di.inyaya gelen gecer bir bir serbetin icer Bu bir koprUdilr gecer cahiller onu biImez

veTi: ama, [akat, lakin clalll: hem de

l~kt.la: a~k ile

ihsan: bagl~

mikclar: ol~ii. dcger ewer bahar: ilkbahar

kimcsnc: kimsc yavlak: cok Iazla key: pek, yctin

yarag: hayirlt, yararlr i~ firak: aynhk, ayn1ma

38

UMAYOONAY

Gelin tamsik edelirn isin kolayin tutahm Sevclim scvilelim dunyaya kimse kalmaz

Yunus soztm anlarsan ma'nisini dinlcrsen Sana iy dirlik gerek bunda kimesne kalmaz

Dalla sonraki yillarda pck cok tarikaun dog-up gelismesindeetkili olan Yesevilik yamnda Mevlevilik ve Bektasiligin kurucu pirleri sayilan Mevlana Celaleddin Ruml ve Haci Bcktas-i Veil de yasadiklan ~agda cevrelerini olumlu yonde etkileyen, insanlara dunyayi islilmiyc[in ongordligti tarzda yasarnayi ogiltleyen, olgun insan olma yollanm anlaran, Tann'yi scvgiyle yorumlayan iki onernli sahsiyeuir. Mevlevllik ve Bektasilik, kurucu pirlerinin olumtlnden so ora sistcmleserek tarikat haline gclmistir.

XlII. yuzy.lm dikkat cckici bir baska y()nil de Anadolu'daki imar faaliyctlcridir.

Konya'dan baslamak uzere Tokat, Amasya, Kayseri, Antalya ve Dcnizli cevresinde cami, medrese, hamam ve ascvlerinden olusan kulliyelcr yarunda yolcular icin hanlar ve kervansaraylar, hastahaneler, cesmeler, koprtiler, camiler, medrese, tekke, zaviyeler yapnnlnusur. Sosyal yaprdaki biltilnlc§meyi, kilItlirdeki mli§terekligi saglamada fevkalade etkili ohm vakrf anlayisr da bu asirdan itibaren kurumlasmis, yukanda saydlglmlz degedi mimari eserlcrin yapilarunasinda vc ioplumda sosyal dayamsma, huzur ve guvcnin saglanmasmda etkili olmustur.

Mimari yapilarla birlikte suslcmc sanatlan cia gclismistlr. Tahta, ta~ oymaclllgl ve «inl sanatlan cia gelismisdr. Tahta, LU~ oymaclhgl ve <;ini sanatlan hem dl§ hem i<; mimurlde kullanilnusur. En eski Selcuklu cinilcri Konya'da Alaaddln Camii ve Beysehir 001U civannda bulunan Kubadabad Sarayi'nd, kullamlnusur,

Minyatiir, milli sanat niteligini Selcuklular doneminde kazanmis, bu donemde Nakrshane ve Nigarhane denilen resim okullan kurulmustur. Turk minyatilrU irW! minyatUrunden Iarkli olarak gercekci bir anlaumla gunliik hayau aksettirmistir, Bu donemde aynca dokuma, halt, kilim, maden kakmacilrgi, deri, ok ve klh<; uzerine islemeler, telkari, hiisn-u hal. reship, oyrnacihk gibi san at dallannda basanli ornekler verilmistir. •

TUrk rnuzig], lslarnl kulttlr etkisiyle yeni olusumlara yonelmi~. ozellikle tarikatlann bunyesindc gclisme gostermistir. !;iiir daima ezgiyle cok kere mUzik alet] esliglnde terennurn edilmistir, Yunus Emre'nin siirleri ilahi tarzinda «e~illi din! toplantilarda soylenerek yaygJllla~ml~ ve SDzlil edebiyat gelenegi icinde etkili olrnustur,

Anadolu halknun goccbc kesimi gecimini hayvancrhk, dckumacihk ve ta~lmacjhkla, yerlesik olanlar isc tanm, hayvancrhk, madencilik (demircilik, bakrrcihk vb.) dericilik, dokumacilikla saghyordu,

iluu~lk ct: darusrnak, miipvcrc et iy:iyi

dirlik: hayat, sagltk

'fORK KOLTOROA<;ISINDAN YUNUS EMRE

39

Turk tarih ve kUltUrunun kisaca aktarmaga ~all~llglmlz fevkalade karmasik bir donerninde yasayan Yunus Emre'nin tarihi ki~iligi hakkmda kosin deli! oIarak kabul edilcn beige sayisr srrnrhdir. Yunus Emre, Haci Bektas-i Veli Vilayetnarnesi'ne gore Eskischir'in Sivrihisar kazasma bagh Sankoy'de dogmu~ ve burada olmti~LUr. Anadolu'nun pck cok bolgesi Yunus Emre'ye sahip cikrrustrr, Yunus Emre'ye ah olduguna inarnlan pck cok makam ve mezar vardir. Bunlardan, Sivrihisar-Sankoy, Karmnan ve Ortakoy'deki mczarlann gercek mezar oldugu iddialan kuvvetle ileri si.irtilrnektedir.

Yunus Emre'nin rnenkabevl hayati Hacr Bektas-i Veli Vilayetnamcsi'ne gore &()yie ozctlenebilir: Hact Bcktas-i Veli, Horasan'dan Anadolu'ya gelmis vc Krrschir yorcsine ycrlesmistir, Bir stirc sonra saygidcgcr kj~i1igiylc tanmmrs, kcrarnctlcri ccvrcdc anlanlrnaya baslanmrsur, Zaman icinde cevresinde mtlridlcr toplanml~, dergflhl cgilim mcrkczi halinc gelmi~tir. Daima dergahrnda sohbet toplantrlan yapilrr ve herkcs nasibincc yararlarurdr. Yoksul kisilere yardrrn etmek, onlan bos cevirrncmek de bu dcrgah t()rclerindendi;O devirde Sivrihisar'tn kuzcyinde Sankoy'de yasayan Yunus isimli bir yirtr;i vardi. Bit yil kulik olunca Yunus, earesiz kalmis ve Haci Bektas-i Vcli hakkinda i§ittigi gUzcl vastflara guvenerek ondan yardim istemeye karar vermis. TUrk tores! gcrcgincc btl kamil milrsidc eli bos gitmek istcmcz, goturebilccejii dcgcrli hediyc bulamadrg: ir;in dagdan ally toplar vc Sulucakarahoytik'e gider. Haci Bcktas-r Vcli'nin huznruna Yam, armagannu sunar vc bugday istcr, Hacr Bektas-r Veli, Yunus'un hcdiyesini kabul eder ve onu birkac gUn misaflr eder. Yunus Emre koyune donmcye karat verdiginde, Hacr Bcktas-r Veli, "Bugday mr, ncfes mi istcr." diye sordurur. Yunus: "Ncfcsi ncyleyim, ban a bugday gerck." diyc ccvap verir, Hacr Bektas: "Getirdigl her ahem tanesine bir nefcs vcrelim." diyerck tcklifini tckrarlaur, Yunus:"E~im vc cocuklanm var, ncfes kann doyurrnaz, lutfedcrlcrsc bugday versinler" der. Haci Bektas-i Yeti, ti~uncu serer de: "Getirdigi ahem her cckirdeginc on nefes verelim." tcklifinde buJunur. Yunus, gene bugday istegini 'tC"i<mrlaymca, tikliziine bug day yuklerler ve yolcu ederler.

Yunus yoJa crkuktan kisa bir sure sonra "Vilayct erine vardtm, bana nasip sundu, altermill her cekirdegine on nefes verdi, razl olmadrm. Gflfil gibi davrandnn. Bugday biter, nasipse olnnceye kadar uikenmcz." diye dii§Uniir. Pismanlikla geri doncr. Tckkeye gelince bugday: indirir ve nasip istedigini soyler. Yunns'un dilcgini Hact Bcktas-i Vcli'ye ilctirler. Haci Bektas» Veli: ';0 artik olmaz. Biz onun kilidinin anahtanm Taptuk Ernrc'yc vcrdik. Varsm nasibini ondan alsm." der.

Yunus, bu SOl. iizerine yola cikar ve Taptuk Emre'yc ulasir. Halini anlaur. Taptuk Emrc:

"Halin bizc ma'lum olmustu, Hizmct ci, cmck yctir, nasibini al." der. Yunus, Taptuk Emrc'nin tekkesine kirk yrl strunda odun ta§JlnJ~. Erenlcr ickkesine cgri yakismaz inane: ilc dagdan daima kuru ve dtizgiln agaclan kesmi~, ya~ ve egri odun getirmcmistir,

Taptuk Ernre'nin tekkesine Anadolu (Rum) ercnlerinin misafir oldugu bir gun soil bel devam cdcrken, Taptuk Emre, Yunus-i Guyende diye arulan kisiye her zamanki gibi soh bet ~le dcr. Yunus-t Guyende susar, teklif ti~ kcre tekrarlarur, YUI1US-1 Guyende'dcn scs ~JkmaYll1ca Taptuk Emre, Yunus Emre'ye donor: "Yunus, vakil tamam oJdu. Hazincnin kilidini acnk. Sen nasibini aldrn, meclistc sohbct eyle." c1cr. Yunus'un gc)nlii vc dilj ai(lllr, g()zlcrinclen pcrdc kalkar, iliihi hakikatlarrn strlannr vc inccliklcrini anlaunaya ba~lar.

40

UMAYGONAY

Dinleyenler soylediklerini yazdilar buyuk bir divan meydana geldi.

Yunus Emrc'nin kesin tarihi hayaurun tcsbiti ~all~malan dcvam etrncktedir, Bugun i~in Yunus Ernrc'nin M.1240-41 yihnda dogdugunu, M.l320-21 yihnda 82 yasmda OldUgUnU, Risaler-un Nushiyye ve Yunus Divan'i adi alunda toplanan ~iirlcrinden olusan iki eserinin Vtlr!lgWI biliyoruz. Bu iki eserindcn harcketlc Yunus Emrc'yi mutasavvif sair vc sanarkar olarak tanunak, eserlcrini tahlil cdcrck dunya gorU~UnU, insanl1~a vc millcunc vcrdigi mesajlan tesbit etmck, siirlerinde bir sanaikann diliyle Turkce'nin kudreuni ve ~iiriyetini gormek ye hissetmek mumkundur,

Yunus Emre, TUrk tarihinin bir anlamda Ylklh~ bir anlamda kurulus 9agmda yasamisur.

Tlirklerin ilk medeniyet daireleri olan Ath-Gocebe medeniyetinden yerlesik mcdeniyet ve Arap-Fars kultur dairesine gC9i~ doneminm olusum caguun temsilcisidir. Bu olusumda eski din! inanclann terkedilerek tslamiyet'in kabulu, dusunce hayaunda, yasama tarzmda bUyUk degi~iklikleri beraberinde getirmistir, Yunus Bmre, Turkistan'da Ahmet Yesevi ile baslayan Anadolu'da Haci Bektas-i Veli, Mevlsna ve Ahi Evran gibi mutasavviflarla devam eden tasavvef akimuu benimseyen kalabahk bir grubun i\=inde yer ahr(Tasavvuf. Tann'mn niteligini ve kainaun olusumunu varlik birligi anlayrsiyla aciklayan lsllimiyct'e dayal, felscfi akimdu. Tasavvufda temcl fikir kainaua ancak bir tck varh~m bulunduguna lnanmak ve baska varliklan 0 varhgm tcccllisi saymakur,

Tann, kilinaL vc insaru bir bliuln i9indc gormc vc insamn Tann llc, insamn baska lnsanIarla iliskilcrini bir buulndc aruma vc aciklama, gclismis medcniyct vc kUhUrlerdc ce~ilJj felsefcler icinde degcrlcndirilrni~tir/Bu sebeple, tasavvufun kaynagmda eski Hint, Iran gelencklcrinin yc bu geleneklerden ilham alan Y eni Etlatunculuk felsefesinin etkilerinin bulunmasi tabiidirJ Hint. MISIT, Eski Yunan, Musevilik He ilgiJi felsefi kaynaklarda tasavvufdaki kavramJata bcnzer ebcdi bir Tann'run yarhgl. madde ve manadan olusan insarun ve insarun idrak ettigi kainaun bu ebedl Tann'mn eseri ve onun bir parcasr oldugu ifade cdilmistir, BUlUn bu klllturlerdeki ilgili felsefelcrde, insanm kainatm bir parcasr oldugu kabuhlne bagh olarak 01 lim Ie ruhun ortadan kalkmayacagina inarulrmsur. Insamn ruhu kainatm ruhu ile birlesir ve ebedl aleme gccer, Tann, akil yoluyJa degil sezgi yoluyla kavranihr.

islam dininin ortaya ~Ikl~mdan iki yUz yrl sonra Arabistan, Iran ve Horasan'da tsillm tasavvufu ~ekillenmi~lir. Turkler, tasavvufu, islfuniyeti kabulleriyle birlikte Lanlml~lar. scriar kurallanyla birlikte tasavvufu ogrenmi~lerdir. Tasavvuf kabulleri ve lnanclan Kur'an'm belli ayctlcri vc bazi hadiselere bagh olarak gelistirilmis zaman ir;inde bu felsefi akrrnm kcndine has tcrimlcri·te~ekkiil eunistir, Tasavvuf akimmm uygulama alam olan tarikntlar vc bu tarikatlara dayah Tckke vc Tasavvuf Edcbiyau yanmda Klasik TUrk Edcbiyatl vasuasiyla tasavvufi killtilr birikimini ifadc vc akscuircn Ozel tcrimlcri olan bir usl()p dogmustur, Bu uslubun etkisini orta devir TUrk Halk Edcbiyau'nda da gormek m~mklindUr. Bu edcbiyatlar vasuasryla ve tarikatlann etkisiyle bu ozel terimler halk diline de ger;mi~tir.

Yunus Emrc'nin gcrek Risalct-Iin Nushiyye (Nasi hat Kitabr) isimli mesnevisi gerekse ~iirlcri, kainau tasavvufa gore kavrama, dlinyayi Tann'run istedigi ~ekilde yasama yollanru anlatan, insana kendisi He basa r;lkmaYl ogreten degerli eserlerdir. Yunus Emre'nin eserleri ayn: zamanda siir adr ile andigrrmz dilin estetik kullarurm OzelJigi ile sanat eseri niteligine de sahiptirler. Yunus Emre, kendi icinde duydugu uyurnu, cevresinde de kurmak ister.

TORK KOLTORO A<;ISINDAN YUNUS EMRE

41

Dilnyayr, Tann'nm OngOrdiigii gibi ~kiltcndircrck yasamanm gorcvi olduguna inamr vc tasavvufl an'ayrsla Tann'yi anlaur;

Padisahlik senOndUr heybetUn v~

Yaratdrn yer U g6gU kudretin var

Bi nisansm ni~iinm kimsc bilmcz

Egeryi bl nihayet ayetin vat

Cnmle ins U melek VuJ1U§ u tuyur Kamfmun UstUnde ibMetin var

Ne dOnya Ahiret ne kaf u ne kAf Bular katre deryA melekOturi"var

Nc rcng il ne §cki1 ne kad ne kamet Ne cevher ne araz nc sereun var

Scnlndir ars 0 knrsi levh u kalcrn DOncr ccrh YCf turur ho~ hikmctin vat

Bu yi.lzyiginni dOrt bin nebiye Gice mirilc gnnduz mnnacatun var

DOrtynz kirk dort tabakat evliyAya Verilmi~ anlara kerametin var

Alttbin alttyilz altnus aln Okunur halk {izere ayetin var

Bu amele Yunus nice geciser Rayigjln cUmfeye cok rahmetin var

tslAm tasavvufu, "Tann'dan baska mcveut yoktur" kuralmdan hareket eder. Varhk, tckdir vo birdir, mutlak vucut olan Tann'dan ibareltir. Bu anlaytsta her sey zrddt ile bilinir. MutJak g(lzclligin zidd: rnutlak cirkinlik, mutlak iyiligin ziddt mutlak kotUltikltir. Mutlak varhgm ZlddJ yoktur, Bir hadise gore Allah: "Ben gizli hazine idim. lstedim ki bilineyirn."

hi ni~an: isareti olmayan egcf~i: gCf¥i

hi' nihayct: ~on5UZ

in5 0 mclck: insan ve melck

vuhu§ u tnyt1r: vah,i hayvan ve ku§lar hmu:hcpsi

kat: arap a1fabesinde k sesi

kif: las~vvurda ins.n bedenini iCade eden sembol

bular: bunlar

btte: daml.

!tad: yt)'k ~dr

kamet: uzunluk

araz: isaret, alamet sfirct: yOt., tan, gorun(l~

all (l kiirsi: dokuznncu g6k vc altr

lcvh 0 kalcm: mutasavvrflara giirc lcvh Allah'm bilgisi, kalem de O'nu goruniir hale gctircn Allah'm iradcsidir.

rnirac: goge yiiksclcrek Allah'rn hitabma mazhar alma,

mOnacaa!: Allah'a yalvarma, dua ctme. rayigan: pek eok

42

UMAYGONAY

dcmistir vt: "kiin" (01) cmrini vcrmistir, Bu cmirlc birlikte bu iUcm tccclli eunistir, Bu iitcm kcndi kcndinc var ohm dcgi I, Allah'm Yarligllldan dolayr tccelli cdendir. Tecelli (gorllnlli hanne c.kma) SOl. ilc gerccklesmistir. "Kun" (01) emri verilmeseydi bu gorilnlll alemi olmayacaku. Yunus Emrc, s()zUn onemini.ve etkisini ~iirlcrindc dile getirmi~tir.

Kcleci bilcn kisinin yiiztlnil ag ede bir Si\'l SCizii pisirip diyenin isini sag cdc bir SOl.

Kelecilerin pj~jrgil yaramazim ~c.~irgjl Soziin us ile dij~Urgil demcgil yagada bir SOZ

Gel ahi cy ~ehriyari soznmuzu dinle bad Hczaran gcvhcr dinan bra toprag cdc bir SOl.

Ki~i bile soz domini demeye sozun kemini

Bu cihan cchcnncmini sckiz lIymag cdc bir soz

YUrll ylirU yolun ile gaafil olma bilin ile Key sakin ki dilin ile caruna dag cdc bir SOl.

Yunus imdi sDJ. yaundan soyle s(}zU gayetindcn Key sakm 0 sch kaundan seni mig cdc bir soz

BiiliiJl bu oJu.jlJ1l1UJI scbcbi a.'jkllf, ask Tanri'run zauna ail bir niicliktir, Ask Tann'nin sirndrr V(! tccclliniu scrnboltldllr. Insanrn idrfik ctligi vc cdcmedig! illcm, korku, yasak ve gllnah scbcbiyle dcgi! ask scbebiyle olusmustur, Tasavvuf akumrun TUrk Edebiyanrn etkiley en en belirgin yam ask ve sevgidir. Tasavvuf inancmda rnecazi ve hakikl diye nitelendirilen iki c,:c.'ii! ask vardir. Mecazl a~k insanlara duyulan gecici askur, Gercek ask ise Tann'ya duyulan ebedi askur. lnsan, insana duydugu askla, ask kavranuru e>grenir, gercek aska, iHihi aska bu yoldan gcccrek olgunlasarak ulasir, lnsan, Tann sifatlanru tasiyan seckin varlikur. Yunus Emre'nin siirinin Qzli de bu noktadan olesmaktadir. Yunus, blitUn ~iirlerinele, sevginin ve a~klll dunya hayaunda ve iJflhi ilIeme ulasmadaki roltinU, etkisini, gUcilnU dile getirmektedir. Askin, sevginin Tann'nm bir lutfu oldugunu,eger bu ozellik kisiye verilmemisse, o insana ulasmarun rnumkun olmadrguu dile getirmcktcdir:

kcleci: soz

~e~irgil: ayir, SC9, 'Y0l. us: ukll

ya¥ada: oillullla~mallll~, hum, s;ijj ahi; kardcs

~chriyari: Ii :ikulllliar

hezaran: bill

kemini: k(>liisiinu

yat: lIsQl, yol, icdbir sekiz ucmak: ccnnet key: iyi

dag: yara, yamk gayer: iyi mukcmrncl

sch kaundan: yuksek makamdan, Tann kaundan ilibunJan.

TORK KOLTORO A<;:rSINDAN YlINUS EMRE

43

Isksrzlara vcrrnc c;giH {;gOdOndcn alrr degil Isksuz adem hayvan olur hayvan (H~iit bilir degil

Kara tasa su koyarsan elli yrlisladunsan Heman I.<I~ gine bayag) huncrll 1.:1~ olur degOI

Yunus olma cahillerden irak olma chillerden Cahil nc var mu'minise cahilliktcn kahr degil

lnsan gonlunde ask oldugu takdirde guzcllcsir ve ccvrcsini guzcllcstirir. lsitin ey yarenler ask bir gtlnese benzer

A~kl olmayan ki~i misiili tasa benzer

Tas g<\ntilde ne biter dilinde agu Hiler Nice yumsak soylcse si;zU savasa benzer

A~kl var gOnlU yanar yumsamr muma donor Tas gonullcr kararrms sarp kau kisa benzcr

Goy Yunus endiseden gerekse bu piseden Ere ask gcrek evvel ondan dcrvise benzcr

A~k insarn olgunlastmr, cevresiyle iliskilerini guzellestirir, yeteneklerini gelistirir, iJahr birligi anlamasmi saglar, 1nsan ten ve ruh (can) dcnen iki unsurdan olusur, Ten, olUmlti olan dOrt unsurdan (toprak, hava, atcs, su) mcydana gclcn gecici varhktir. Ruh, Tann'nm parcas: oldugu icin mllms'lizdUr ve Tann srfatlanna sahiptir. Yunus Emrc, bu kabulu Risalet-un Nushiyye isimli mcsncvisinin girisinde §{jylc ~iirlc§ljrmi~tir:

Padisalun kudreti g5r ncyledi Od u sO toprag u yele soyledi

Bismillah deyip getirdi topragr 01 arada hazrr oldu 01 dag!

Toprag ilc sCtyu bfmyad cylcdi Ana adem demegl ad eyledi

Ycl gclip ardmca daguu am Andan oldu cism-i adem bil bunu

Od dahi geldi vtl kizdird; am <;Unki kizdt cisme ulasu cant

p!~C: sanat, is, mcslek.

44

UMAYOONAY

Surete girmcge can forman olur Padisah cmri ,rna Ierrnan olur

SDreli can girdi pOI' nur eyledi SurCl clahi cam mesrur eyledi

Tasavvuf kabulle~ine gore yaradihsm temeli insandrr. lnsan bunm evreni bir bOltinlilk icinde yansitan Tann'dan gelip gene Tann'ya donecek olan olilmsilz bir ozdur. Sonsuz bir yaranci glicOn tasryicrsidir. lnsan kendiliginden sue isleyen, cennetten kovulan bir yarauk degildir. lnsanm butun hareketlerinin, davramslanrun kaynagi Tann'dir.

Scninlc dirligim senden inlmaz Hayat seninlcdir sensiz dirilrnez

Benirn munacaaum senden yanadir Sana varan yolum sensiz vanlmaz

Sensin gozlerim icre bile bakan

Sen bile bakmasam yolum gorulmez

Sen ayn ben seni nerde bulayim Sensiz bu hak nefes omrum surulmez

Serer krlsam bana yoldas olursun Karar ersem gene sensiz durulmaz

Varhgrm sendedir ben bir aletim Sun'issi sunmasa filet kurulmaz

Tann'dan gelen insan tasavvufi kabullere gore gene Tann'ya doner, Ancak bu donU~, bazi mertebelerdcn gecmekle belirli prensiplere uymakla gerceklesir. Bunun iCin kitabl bilgileri ogrendikten ve lslam'm temel sartlanru yerine getirdikten sonra "irfan" denen gonOI bilgilerini kazanmak ve bu yolla aydmlanarak ee~itli mertebelere ulasmak ve her meriebede . biraz daha olgunlasmak milmkilndUr. lrfan, Tann'mn insan gonlunde bir nur olarak belirrnesidir, insarun Willi varhgl sezmesidir, Gecici olan bu dunya varhklanndan kendini ayirabilen kisi, kahci oze yonelmeyi basanr ve Tann'ya dogru ad im adim ilerler,

Severem ben seni candan iceri

, Yolum otmez bu erkandan iceri

Ncreyc bakarisam gonlum dolusun Scni kanda koyam benden i~eri

mlmaz: aynlmaz

sun ISS!: kudrct uhibi-Tann

,!"ORK KOLTORO A<=ISINDAN YUNUS EMRE

45

o bir dilberdurur yokdur ni~AnI Ni~an yokdur bl-nisandan iceri

Beni sorrnan bana bende dcgiilven Suretum bos yurir tondan iceri

Beni bendenalana irrnez elum Kadem kim basa sultandan i9cri

Tecclliden nasib erdi kimine Kiminin maksadi bundan iccri

Kime deydiyise 01 dost nazan Anun su'lesi var gunden iceri

Sentin iskun beni bcnden alupdur Ne ~irin derd bu dermandan iceri

~criat tarikat yoldur varana Hakikat marifet andan iceri

Stileyman kus dilin biltlr dediler Suleyman var Silleyman'dan iceri

Unuttum din diyanet kaldr benden Bu ne mczhepdurur dinden iceri

Dintm.terk edenin ktifllrdllr i~i Bu ne ktiftirdUr trnandan iceri

W\hi birli~e ulasma belli bir dislplin icinde gerceklesir, temelde tasavvufu kabul eden tarikatlar, bu i1erleme olgunlasma yolundaki disiplinlerindcki uygulamalanyla birbirlerinden farklilrk gOsterirler. Bazi tarikatlar, insant dUnyadan el etek cekmeye yoneltir, zikir ve tefekktirlc olgunlasnnr, bazilan IsJt\ml bitgileri ~zUmloy(lrek, HUnlOk haynt! bu bilgilerin yardrrmyla yasarnayi ve diger insanlara hizmet ederek, tahammi1l ederck olgunlasmayt saglar. BaZI tarikatlarda ise her iki uygulama zarnan zaman belli bir di1zen icinde yer ahr, Yunus Emre, hi9 bir tarikatm uyesi veya kurucusu degildir. Blittln tarikatlann, saygrdeger ~I1CU, pir, vcli, ornck insan olarak kabul ettigi birlcstirici, btittmlestirici mutasavvif-sairdir. Yunus Ernrc, butunslirlerinde farklrhklan birlikte gormeyi telkin etrnistir:

Senin ben demekligin ma'nide usul degil Bu kapr kullanna ~~I bakmak yol dcgil

46

UMAYGONAY

Sen sana yarar iscn bu sozdcn duyar iscn Ncreye baku isen dcmegil sen 01 dcgil

Yetmis iki millctin hem masuku oldurur A.}lkl ma'sukundan ayirmakhk ffil degil

KlifrUnU alar iken.imanm vurma sakfn Hirs bizimle dusmandir bili.}lidir iI degi!

i$bu sozden bir habcr muhtasardrr muhtasar Et bir cri ihtiyar kahuhktan hoi elegil

Bcse bu kus dilidir bunu Sulcyman biiir Sana dcrim ey boca bu dil tchi dil degil

Saga sola bakmadan ho~ soyler Taptuk Yunus 01 gef(,~egc ft1lklar kUIl1 sagdlf sol elegil

Yunus Emrc, ~iirlefillde surckli olarak farkhliklar: hos gormcyi AIIah'm kullannda Allah'r gormcyi vurgulanus, bu inancla belirli bir grubun temsilcisi veya Uycsi olmarnl~, birle~tiriciligi vc uzlasmayr Lemsil cunistir, lnsarun, misaflr oldllgu bu gccici dUnYHda, Allah'in kullarma hizmct cuncnin gcrccktc Allah'a hizmct ctmck oldugunu vurgulamisur;

Geld] gcc,~ti omrurn bcnim ~()J yel csip gccmis gibi Hclc bana soyle (gclir) .}ol gciz U((IP yiunis gibi

hbu sozc Hak uuukur bu can govdcyc konuktur Bir giin ylka gidc kafcsdcn kus (kacip) u~mu~ gibi

Miskin Adem oglannu bcnzcunlsler ekinciye Kimi biter kimi yitcr yere tohum sa~~ml~ gibi

Bu dunyuda bir ncsncye yanar icim goyni.ir ozUm Vigil ikcn olenlere gok ekini bi~~mi~ gibi

B if hnstaya vardm isc bir icim su verdin ise Yann anda karsr gele Hak sarabm i9mi~ gibi

masuk: scvgili, Tann

fal: yorum, gclcccgi bilmck bi1i~li: bildik

il: yabanci

muhtasar: krsa, ozctlenmis iluiyar cunck: sccmek kaluthk: kuhk

bcsc: pilla, bliylik mcvkili kisi

{chi': bo~ 01:0

kiWi: tamanu, WOlden §ol: su

qliskin: fakir; kamil insan Adem oglalll: insan

gok ekin: olmallU~, gen~

TORK KOLTORO A<;JSJNDAN YUNUS EMRE

47

Bir miskini gordOn ise bir eskice verdin ise Yann anda sana gele Hak sarabm i~mi~ gibi

Yunus Emre bu dlinyada iki ki~i kahr derler Meger Hrztr llyas ola Ab-, hayat i~mi~ gibi

Tasavvufi kabullcre g~rc insan Tann'ya yUkselirkcn bir cok mancvi basarnaklardan ~~er. Olgunlasma yolundaki ilcrlcyis, bir ~~il yuksclis nileligi ta~l(hgtndan bu gcyi~ ayru -amanda kainattn dcgi~ik katlanm asmak, Iarkh hftllerdcn gccmck anlamma da gclir. Son (altan sonra, biiliin varhk Ulrlerini o7-unde yansuan, ilksiz vc sonsuz olan ilahi kat, nur kaudlt. lnsan bu nuru ozune yansiur. Gonlunde gOrOnO~ alanina cikanr, lrfanla olgunlasan insanin yetkinligi oramnda, Tann onun gonlunde nur olarak belirir, Bu nurun bclirmcsi, insanm Tannyt gormcsi, idraki anlamma gclir, Tann yalmz goniil g5ziiylc gMjJiir, irfanm sagladlgl olgunlukla sczilir, Yunus Emrc, tasavvufun ()ngt)rdUgii disiplin icindc gerekli mertcbclcrden ge~mi~ ilflhi birlige ulasrmsur, bu hallcri ~C~illi siirlcrindc dilc gctirmistlr:

.' Hak'tan inen scrbcti i~lik clhamdu lillah $01 kudrct dcnizini gcctik clhamdu Iillah

~u karsrk. rlnglLlrI mcsclcr! baglan Sagllk safflhk ile asuk clhamdu lillah

Kuru idik ya~ olduk kanatlandik kus olduk Birbirimize cs olduk uctuk clhamdii lillflh

Vardlgrmlz iIIere sol sarti-g(}nUllere

Halka Taptuk ma'nisin sacuk clhamdu lilfjh

Beri gcl bansalrrn yad iscn biliselim Aurmz cgerlendi estik elhamdti Iillah

fndik Rfun'u kl~ltldlk~ok har il ycr i~lcdik U~ bahar oldu gcri g(}~lUk clhamdu lillflh

Dirfilli pmar olduk irkildik Irmagl old uk Aruk dcnizc daldrk tasuk elhamdillillM

Taptuk'un taptsmda kul olduk kaptsmda Yunus miskin ~~i~ idik pistik clhamdu liIIM

elhamdij liJJah: Allaha hamdolsun mani: anlam

yad; yabancr

e~mck: gitmck, yol almak rum: Anadolu

us: istc, simdi, heme" dirfil1;: ayrr ayrr irkildik: bir araya gcldik tap': huzur, (jniinde

48

UMAYOONAY

Yunus Emrc, tasavvufi g()rti~ acisrndan yaradilism sirnna ermis ve bu sura ulasmamn yollaruu ~iirlerinde dilc geurrnistir, Bu diinya, gelip gecici guzellikleri, cirkinliklcri, u~ mutluluklann ve mutsuzluklann ya~andlgl alemdir, insan, bu dilnyadaki olaylan yasarken daima bunlarrn gecici oldugunu haurlamahdir, ilahl oze dogru olgunlasmaya ~ah~mulJdlf. Bu imtihan illcmini yasarken, ccvrcsindcki insanlann da kendisi gibi Allah'in kulu olduklanrn bilcrck onlarla iyi iliskiler icinde olmalrdir. lnsanda kendisini ve cevresinl mutsuz eden hirs, kiskanchk, acg()zlililik gibi kolil huylar olilmlii olan teninden, nefsinden kaynaklanir. Bu scbeple insan nefsini terbiye etmelidir. Yunus Emre, Risalet-Iln Nushiyye isimli mesnevisinde, insamn nefsi He mucadelesini ve kolil huylanndan arinma yollanm anlaunaktadir. Kalter alan, Tann'nm nefesi olan ruhu OlUmsiizdiir. Gercek mutluluk, bu dunyada nefsiui tcrbiyc cdcrck olgunlasmaya ulasanlar icin Tann'ya kavustuktan sonra vardir. Bu dunyada insan, mutlulugun ve mutsuzlugun, zenginligin ve fakirligin gecici omcklerini yasar. Bu sebeple de tasavvuf yolunu benimseyenler bu dunyadaki mutluluk ve mutsuzluklan tedbirle karsilarlar, r;linki.i gercek ve kahcr olana ulasmak iCin bu dunya bir gecit ve imtihan yeridir,

Ma'ni eri bu yolda melul olasi degil Ma'ni duyan gonuller hergiz olesi degil

Ten fanidir can olrnez gidenler gene gelmez Ollir isc ten ()IUr canlar olcs] dcgiJ

Gevher seven gonlillcr yUzbin yol cdcr isc Hak'tan nasib olmasa nasib clast degil

Sakingil yilrin gonWn sircadrr smmayasm Sirca sindiktan gcri bUtiln olasr degil

C;e~melcrden bardagin doldurrnadan kor isen Bin yil anda durursa kendi dolasi degil

$01 Hizir iIe llyas Ab-i hayat ictiler Bu birkac gUn icinde bunlar olesi degil

Yaratu Hak dunyayi Peygamber dostlaguna Di'nyaya gelen gider bakiy kalasi degil

YUl1US gozUn gorurkcn yaragin eyle bugiln Gclmedi anda varan geri gelesi dcgit

Yunus Ernre'nin siirleri tahlil edildiginde, onun tsliimiyer'j, Islam kUllUrlinli ve iasavvuf

ma'ni: anlam, ililhi birligi kavrayan hcrgiz: asia

rani: gecici, oWmlil gcvher: inci, dcgcrli oz

sakingil: dikkaui 01, esirge, koru

iORK KOLTORO A<;ISINDAN YUNUS EMRE

49

felscfesini ozumlcyecek, ozumlcdiklerini ~iirlc.~lirccck olgunlugu kazandrran iyi bir cgitim ve (}grcnirn g5rdiigU anlasrlmaktadrr. Cagmm konusma dili alan Eski Anadolu Tilrkcc'sini kusursuz kullanabilcn, dusuncclerini, duygularrm, fclsefi kavramlan rahatlrkla ifadc cdcbiIecck olgunlukta dil bilgisinc sahip oldugu gorulmcktedir. Risalct-tin Nushiyyc isimli mcsnevisi ve siirlerinin buyuk bir Mliirntindc aruz veznini kullanmas: sonraki aSlrla,da TUrk siirinin . hakim vezni alan aruz veznini kullananlann oncusu oldugunu ve Yunus Emre'nin (jgrcnirn ve cgitirninin s5zIU ktlltllrdcn ibaret olmadigtru, resrni cK:itimill de soz konusu oldugnnu dusundurmcktedtr.

YUI1US Emrc, dii~ilnec tarzrndaki lIzla~l.trlcrllgl, evrcnscl dogrulan dilc gctirisi VC usta ~airligi scbcbiylc Tiirk Edebiyau'nm bUtUn tarzlarrm etkilcmistlr, Tekkc ve A§lk lam cdcbiyaun tcrnsilcileri Yunus Emre'yi pirleri olarak kabul ctmislcrdir. Divan Edcblyau 01111 daima saygldeger mutasavvif salr olarak kabul otmis, cserlerindcn ilham almisur. Cumhuriyet donerni TUrk Bdcbiyau'nda, ho§gl)rtiniin, sevginin scmboln olarak anrlmaktadrr. Yunus Emre, TUrk Edeblyau'nm Anadolu'da yeti~lirdigi ilk biiyiik sairdir. YllIlUS Emre'nln ~iirlcri yasama sart vc sckillcr) ve bcklentileri cok Iarkh olan bugilniin insanma cia pck cok olumlu vc cstctik duygular ulasurmaktadtr. Cnnku, her c;agcla insanlann, uzlasma"ya, paylasmaya, scvmeye ve sevilmcye ihtiyaclan vardir. Evrenscl insan yapismda sagltkh

gcllsme scvgi ile gcrceklcsmektedir. Yunus Ernre, 0 gnnden bugune samimiyetle, inanarak seslenmcktcdir:

Benim bunda karanm yok ben bunda gilmege geldim Bczirganam mataum cok alana satrnaga gcldim

Ben gclmedim da'vi i~On benim isim sevi icin Dostun evi g5nOJlcrdir gt)nUller yapmaga gcldim

Dost (',,>rig; deliligiim a~lklar bilir neligim Dcg~iriibcn ikil;gim birlige bitmcgc geldim

o Mkemdir ben kuluyum dost bahcesi billbiiliiyiim

o haccmin bahccsinde ~M olup l}lrncgc gcldim

Bunda bili~ olan eanlar anda bili~irlermi~ Bilisibcn haeem ile halim an ctmcge geld/m

Yunus Ernre ~Ik olmus ma'suku derdindcn t)lmii~ Gcrcck erin kaprsmda hi'il im arz etmcge gcldim

hc~;rgan: tiiccar

mara: satrlacak esya mar, scnnayc davi: dava, mcsclc, problem, iddia

scvi: scvgi '

dost: Tann

slr~a: cam

sinmayasm: ktrmayasm bakry: ebedi, sonsuz

yaragm eylc: gerckli, Iaydali hazirhguu yap anda: oraya, ooiir diinyaya

esriklik: sarhosluk

dcgi~!iribcl1: dcgi§tirmck

haec: hoca, ogre!!c!

~ad; sevinmek

bilis: bildik, tamdrk

50

VMAYCONAY

KAYNAKLAR

A.Biean Ercilasun, "Baslangtcmdan xnr. Ytlzyila Kadar TUrk Nazim ve Nesri" Buytik

Turk Klasikleri, istanbul 1985

Abdulbaki Golpmarh, Yunus Emre, Altm Kitaplar (tarih yok) Faruk Kadri Timurtas, Yunus Emre Divam, Ankara 1986 Meydan Larausse Cilt XI- Tasavvuf Maddcsi, Istanbul 1973.

SUMMARY

A Study on Yunus Emre In Respect of Turkish Culture

Yunus Ernrc (A.D.l240-41, A.D.l320-21) who lived in the second half of XIII. century and in the first quarter of XIV. is one of the successors of a worked and progressed Turkish LlIlIgulIgo and Litomry ~r",liUon und uccumulation. The aue in which YUlIlIS Emrc lived is both crisis and new formtUian period for Turkish culturc. Yunus Emre was a mystic pact (sufi) who is one or those turning nllt into revival, changing the fall into a great civilization depending upon the spiritual realm. Yunus Ernrc, in all his poems, tries to teach the human beings to understand the differences, to become integrated, to tolerate and to love.

DOlh YUl1US Emrc's mystical poem (mcsncvi) named "Risalcl'iln Nushiyye" (Advice Book) and his other poems are valuable works which teach to comprehend the universe and human beings according to Sufism; explain the ways for living as God wants, and teach man how to cope with himself.

From Yunus Emrc's poems, it has been understood that he had a good education ami training which helped him to assimilate Islam, Islamic culture and sufi philosophy and caused him to acquire maturity for turning this assimilation into poems. It has <1150 been seen that he could usc Old Anatolian Turkish which was the literary IUllguagc of his term, perfectly, and he had a good command of grammar for expressing his ideas, feelings and philosophical terms easily.

Because of his conciliatory ideas, his expressing universal truth and the quality in his poems, he expresses positive and aesthcucal feelings to contemporary people who have different ways and condition of life and expectations since in every age, people are in need of agreement, sharing, Jove and being loved. Yunus Emre speaks sincerely and Iaiihly from his age to lhi.'· age:

r am not in this place to dwell, I arri vcd here just to depart.

I'm a well-stocked peddler, I sell

To all those who'll buy from my mart.

I am not here on earth for strife,

Love is the mission 0[' my life

Hearts are the home of the loved one; I carne here to build each true heart.