TA R H VAKFI

Trkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf
Yayndr

OSMANLI BEYL
1300-1389
EDTR
E L I Z A B E T H A. Z A C H A R I A D O U

Yldz Saray Arabaclar Dairesi

Barbaros Bulvar
80700 Beikta/stanbul
Tel: (0212) 227 37 33 - Faks: (0212) 227 37 32
zgn Ad
The Ottnman Emirate
(1300-1389)
Crete University Press-Foundation for Research & Technology
Heraklion 1993
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1997

evirenler
Gl aal Gven, smail Yerguz, Tlin Altnova

Yayma Hazrlayan
Hamdi Can Tuncer
Kapak Resmi
Orhan Gazi'nin gm sikkesi
(OrhafnJ [binj Osman [halledajllahu
mlkehu)
Kitap Tasarm
Haluk Tunay
Bask
Numune Matbaaclk
(0212) 629 02 02
Birinci Basm: stanbul, Austos 1997
kinci Basm: stanbul, ubat 2000
ISBN 975-333-067-7

TARH VAKFI YURT YAYINLARI 49

Elizabeth A. Zachanadou, 1985'ten bu yana Girit niversitesi Tarih ve

Arkeoloji blmnde Trkoloji profesr; 1987'den buyana Rethymnon'daki Institute of Meditcrranean Studies, 1994'ten buyana ise Academia Europaea yesidir. 1990'da Ankara mversitcsi'nden onursal doktora unvan
almtr. Zacbariadou, Osmanl Sultanlarnn Kronii ve onun talyan
Modeli (Selanik, 1960, Yunanca), Trade and Crusade: Venetian Crete
and the Emirates of Menteshe and Aydn (1300-1415) {Venedik, 1983),
Romania and the Turks (c. 1300 - c. 1500) (1962-1982 arasnda yaymlanm on yedi makale, Londra, 1985), Eski Osmanl Sultanlarnn Tarih ve
Efsaneleri (1300-1400) (Atina, 1991, Yunanca), Ayasofya'yla lgili On
Trk Belgesi (Atina, 1996, Yunanca) jjbi yaptlarn yazardr;
ayrca
The Via Egnatia under Ottoman Rle (1300-1600) (Rcthymnon, 1996)
adl sempozyum kitabnn da editrln yapmtr.

ONSOZ
B izans Devleti'nin gneydou snrnda yer alan kk bir beyliin,
Bizans'n yerini alan ve Bat Hristiyan dnyasn yzyllar boyunca derinden etkileyen gl Osmanl mparatorluu'na dnmesi, eitli alardan incelenmesi gereken bir olgudur. Byk tarihiler M. F. Kprl ve
1'. YVittek'in 1930'larda ne srdkleri kuramlara son zamanlarda itirazlar ykselmeye balamtr. te yandan, son bulgular ve bunu izleyen
aratrmalar, tartmalar yeni savlarla gelitirmeyi tevik etmi ve yeni
aklamalar getirmitir. Osmanl Beylii'nin oluumunda dervilerin rol
vurgulanmtr. 14. yzyl Trk beylerinin mtevaz balanglarna k
tutan sikkeler bulunmutur. Din ve gazayla ilgili metinler ortaya karlmtr. Arazi tahrirleri erken dnem kurumlarna k tutmutur. Bu yzden, bir imparatorlua dnecek olan Osmanl Beylii tarihinin yeniden
incelenmesi bir gereksinim olmutur.
Girit niversitesi, 1984'te Trkoloji konusunda iki retim yelii
aarak, Yunanistan'da dzenli Trk aratrmalarn balatan kurum oldu.
Yine Girit'teki Akdeniz Aratrmalar Enstits, 1987'de Trk tarihi, dili
ve paleografyas gibi alanlarda lisansst aratrmalar dzenleyerek bu
ynde bir adm daha att. Osmanl mparatorluu'nun douuna odaklanan uluslararas bir sempozyum, Yunanistan'daki Trk aratrmalarnn
gelimesinde bir baka adm oluturacak gibi grnyordu.
Akdeniz Aratrmalar Enstits'nce dzenlenen sempozyum, 1991
Halcyon Gnleri kapsamnda 11-13 Ocak arasnda Rethymnon'da gerekletirildi.
Elinizdeki derlemede yer alan tm makaleler bu sempozyuma sunulmutur. irene Beldiceanu-Steinherr ve Jacques Lefort'un bildirileri, Osmanl mparatorlu'nun beii olan Bitinya'y ve halkn ele alyor. Halil
nalck Osmanl devletinin kurucusu olan Osman'n etkinliklerini zmlerken, Colin Imber ilk Osmanl padiahyla ilgili sorunlar inceledi.
Aldo Gallotta, Osmanl devletinin Ouz kkeni efsanesini yeniden gzden geirdi.

Osmanl Beylii ile teki kk Trk hanedanlar arasndaki karlatrmalar hi kukusuz 14. yzyl Anadolu'sundaki durumun anlalmasna
katkda bulunmaktadr ve bildirilerden ikisi bu konuya ayrlmtr: Feridun
Emecen Saruhan Beylii'ni, bu derlemenin editr de Karesi Beylii'ni ele
ald. Konstanti Zhukov da, Saruhan ve Karesi sikkelerine k tuttu.
Michel Balivet'nin bildirisi dervilerin kltrel yaamlarnda, irene
Melikoff ve Ahmet Yaar Ocak'n bildirileri ise dinsel yaamlar ve etkinlikleri zerinde younlat. Spiros Vryonis Jr., 14. yzyl Konya'snn sosvo-kiiltrel yapsn inceleyerek kltrel ve dinsel perspektifi daha da geniletti.
Hristiyanlarn erken dnem Osmanl genilemesine ynelik etkinlikleri bir baka bal oluturuyordu. Nikolas Oikonomidis erken dneme
ait bir Sp-Bizans ittifakna dikkat ekti, Anthony Luttrell Osmanl genilemesi karsnda Latin tepkilerini gzden geirdi. Vasilis Dimitriadis devirme kurumunun vexata questio'sunu ele ald. Stephen Reinert 1380'lere
ait kaynaklarn kronolojik sorunlarna ilikin ayrntl bir anlat sundu.
Gyrgy Hazai'n bildirisi Trk diline ayrlmt.
Bu, Yunanistan'da Trk Aratrmalar hakknda yaplan ilk uluslararas
sempozyum olduu iin, ncelikle davetimize bu kadar scak bir yant vererek sempozyuma katlmay kabul eden tm meslektalarmza minnettarz.
Ayrca katlmclarn seyahat harcamalar konusunda bize yardmc
olan dnemin turizm bakan oannis Kefaloyiannis'e ve British Council
bakan Robert Taylor'a; meslektalarmza gsterdii konukseverlikten
tr Rethymnon Belediye Bakan Dimitris Arkontakis ile yreklendirici
varl ve yardm nedeniyle, o dnemde Girit niversitesi rektr yardmcs olan Prof. Nikolas Faraklas'a olan derin kranlarmz da ifade etmek
isteriz. Her eyden nce, o srada kltr bakan olan Prof. Anna Psarouda-Benaki'ye sempozyumun dzenlenmesini olanakl klan mali destei
salamas nedeniyle kran duyuyoruz. Etkinliimize gsterdii canl ve
kiisel ilgisi ve oturumlarmza katlmas nedeniyle, ayn bakanln Kltrel Etkinlikler Blm yneticisi Alcestis Souloyianni'ye iten teekkrlerimizi dile getirmek isteriz. Son olarak, bkp usanmadan tm oturumlara
katlarak sempozyum etkinliklerini onurlandran Trkiye Cumhuriyeti'ni
o dnemki bykelisi G. Aktan'a ve bakonsolosu G. Dalyanolu'ya teekkr ederiz.

NDEKLER

Ksaltmalar/Kaynaka
AIK K L T R VE 14. YZYIL OSMANLI K E N T L E R N D E
D N L E R ARASI L K L E R

BTNYA'DA GAYRMSLM N F U S
(14. YZYILIN KNC YARISI - 1 5 . YZYILIN LK YARISI)

irene Beldiceanu-Steinherr
D E V R M E N N KKENLER Z E R N E D N C E L E R

vi
23

Vasilis Dimitriadis
OSMANLI'NIN BATI ANADOLU T R K M E N BEYLKLER F E T H SYASET:
SARUHAN BEYL R N E

34

Feridun Emecen
" O U Z E F S A N E S " V E OSMANLI D E V L E T ' N N KKENLER:
BR NCELEME

41

Aldo Gallotta
T R K D L ' N N G E L M N D E 14. YZYILIN YER

62

Gyrgy Hazai
OSMAN GAZ EFSANES

68

Coli Imber
()SMAN GAZ'NN ZNK KUATMASI VE BAFEUS M U H A R E B E S

78

Halil nalck
13. YZYILDA BTNYA

Elizabeth A. Zacharicdon

Michel Bal ive t

106

Jacques Lefort
1 389 NCES OSMANLI G E N L E M E S N E LATN TEPKLER

Athonv Luttrell

129

LK O S M A N L I L A R I N T O P L U M S A L K K E N

14>

irene Melikoff
OSMANLI BEYL TOPRAKLARINDAK SUF E V R E L E R VE
ABDALAN-I R U M S O R U N U ( 1 3 0 0 - 1 3 8 9 )

759

Ahmet Yaar Ocak

AVRUPA'DA T R K L E R ( 1 3 0 5 1313) VE KKASYA'DA SIRPLAR ( 1 3 1 3 )

173

Nikolas Oikonomidis

KAYNAKA / KISALTMALAR

N ' T E N KOSOVA'YA: I. M U R A D ' I N S O N Y I L L A R I N A L K N

DNCELER

Stephen W. Reinert
SREL YAYINLAR

M E V L E V D E R V E F L A K ' N N E S E R L E R N E YANSIYAN
13. V E 14. Y Z Y I L A N A D O L U ' S U N D A K M S L M A N A L E S

231

Spiros Vryonis Jr.

KARES V E O S M A N L I B E Y L K L E R : K RAKP D E V L E T

243

Elizabeth A. Zachariadou
O S M A N L I , KARES V E S A R U H A N S K K E L E R VF. T R K B A T I
A N A D O L U ' S U N D A O R T A K PARA S O R U N U ( 1 3 4 0 - 1 3 9 0 )

256

Konstantin Zhukov
vii

DZN

96.3

AcOrHunjj
Annali I.U.O.
A11 Stu
AP
ArOtt
A rSlPhil
Ani SLSP
/IDTCFD
Bell
BMGSt
BNJ
BSl
BSOAS
ByzFor
BZ
DOP
FM
IJMES
IJTS
JAOS
JESHO
JRAS
JTS
MHR
UT
OCP
OLZ
OsmAr
REB
REI

Ata Orientalia Academiae Scientiarum

Hungaricae
Annali dell'Istituto Universitario Orientale di Napoli
Anatolian Studies
Apxeov riovrov [Pontus Arivi]
Arehivum Ottomanicnn
Arcbiv fiir Slavische Phlolojie
Atti della Societ Lijure di Storia Patria
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafyc Fakltesi Dergisi
Belleten, Trk Tarih Kurumu
Byzantie and Modem Greel Studies
Bvzantinisch-Neujriechische
Jahrbcher
Byzantinoslavica
Bulletin of the School of Oriental and African Studies
Byzantinische Forschtngen
Bvza n tin isehe Zeitschrift
Dnbarton Oaks Paper s
stanbul niversitesi iktisat Fakltesi Mecmuas
International Journal of Middle East Studies
International Journal ofTurkish Studies
Journal of the American Oriental Socicty
Journal of the Economic and Social History of the Orient
Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland
Journal ofTurkish Studies
Mediterranean Historical Reviev
Materialia Turcica
Orientalia Christiana Periodica
Orientalistische
Literatrzeitunjj
Osmanlt A rast rm ala r
Rcvue des Etudes Byzantines
Revue des Etudes Islamiques

ROL
RSO
SAD
SF
Stulsl
StuMe
St Ve
TAD
TD
TDA
TM
TOEM
TrkMec
VD
W
WZI<M
ZDMG
ZR

Revue de l'Orient Latin

Rivista dejjli Studi Orientali
Seluklu Aratrmalar
Dergisi
Siidost-Forscbunjjen
Studia Islamica
Studi Medievali
Studi Veneziani
Ankara niversitesi Dil ve Tarh-Corafya Fakltesi Tarih
Aratrmalar
Dergisi
istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi 'Tarih Dergisi
Trk Dnyas
Aratrmalar
Travax et Memoires
Tarih-i Osmani Encmeni Dergisi
Trkiyat Mecmuas
Vakflar Dergisi
Viza n tijslij Vren en n ili
Wiener Zeitschrift fr die Kimde des Morgenlandes
Zeitscbrift der Deutschen Morgenladiscben
Gesellscbaft
Zbornik Radova Vizatoloskog Instituta

KTAPLAR VE MAKALELER
Acropolita: Georgii Acropolitae, Opera, haz. A. Heisenberg, c. I-Il, Leipzig,
1903.
Ahnveiler, Smyrne: Helene Alnveiler, "L'Histoire et la Geographie de la region
de Smyrne entre les deux occupations turques (1081-1317) particulierement
au XIII. siecle", TM, 1 (1965), s. 1-65.
Alcn, Aydm H. Akn, Aydnoullar Tarihi Hakknda Bir Aratrma, Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar 60, Tarih Enstits 6,
Ankara, 1968 2 .
Alexand-escu-Dersca, Timur. Marie-Mathilde Alexandrescu-Dersca, La campagne de Timur en Anatolie (1402), Publicatinile Institutului de Turcologie 1,
Bkre, 1942.
Alexiade: Anne Comnene, Alexiade, haz. B. Leib, c. I-III, Paris, 1937 1945.
Agold: M. Angold, A Byzantine Government in Exile, Government and Societv
under the Laskarids of Nicaea, 1204-1261, Oxford University Press, 1975.
Arnakis: C. Georgiadis-Arnakis, "O npaiTo Oanavo, X\>nPo^.r| e to ripopXr|(ia
t tTcoaeoa tou EM.r|vopou xr| M^po Aaa ( 1 2 8 2 - 1 3 3 7 ) " [lk Osmanllar:
Helenizmin Kk Asya'daki Gerileyii Sorununa Katk], Byzantinisch-Neugriechische Jahrbiicher, Texte und Forschungen 41, Atina, 1947,
kpaazade (Ali): kpaazade, Tevrih- Al Osman, haz. Ali, stanbul,
1332/1913.
kpaazade (Atsz): . N. Atsz, Osmanl Tarihleri, e. I, stanbul, 1949.

kpaazade (Giese): F. Giese, Die altosmanische Chronik des kpaazade

auf
Grund mehrerer neuentdeekter Handschriften, Leipzig, 1929.
Atsz, Osmanl Tarihleri: Atsz, Osmanl Tarihleri, c. I, stanbul, 1949.
Babinger, GOW: F. Babiger, Die Geschchtsschreiber der Osnanen nd ibre Werke, Leipzig, 1927.
Babinger, Mehmed: F. Babinger, Mehmed the Cotquerer and his Time, ed. W. C.
Hickman, Bollingen Series XCVI, Pinceton, 1978.
Balard, Romanie: M. Balard, La Romanie Genoise (XII C - debut du XV e siecle), c.
I-II, Cenova-Paris, 1978.
Barkan, Kanunlar. . I.. Barkan, XV ve XVInc Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin Hukuk ve Mal Esaslar, c. I, Kanunlar, stanbul,
1943.
Barka-Merili: . L. Barkan- E. Merili, Hdavendigr Livas Tahrir Defterleri,
I, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1988.
Baker, Manuel II: J. W. Barker, Mauel II Palaeologus (1391-1425): A Study in
Late Byzantine Statesmanship, New Brunswick NJ, 1969.
Beldicean-Steinherr, E marge: irene Beldicean-Steinherr, "En marge d'un acte concernant le pengyek et les aqng", REI, 37 (1969), s. 21-47.
Beldicean-Steinherr, Recbercbey. irene Beldiecanu-Steinherr, Recberebes sur les
aetes des reges des sultans Osman, Orkhan et Murad I, Societas Academica
Dacoomana, Ata Historica VII, Mnih, 1967.
Cahen, Turqe Pre-ottomane: Claude Cahen, La Turqie Pre-ottomane, Varia
Tucica VII, stanbul-Paris, 1988.
Cantacuzenus: Ioannis Cantacuzeni eximperatois, Historiarum Libri IV, haz. L.
Schopen, c. I-III, Bonn, 1828-1832.
CFHB: Corps Fontium Historiae Byzantinae.
CHI: The Cambridge History of islam, c. I: The Central Islamic Lands-, c. II: Tbe
Further Islamic Lands, Islamic Society and Civilisation, ed. P. M. Flolt, An
K. S. Lambton, B. Lewis, Cambridge, 1970.
Choniata: Nicetae Choniatae, Historia, haz. I. A. Van Dieten, CFHB, BerlinNew York, 1975.
Cydones, Correspondanee: Demetrius Cydones, Correspondance, haz. R. J. Loenertz, c. I-II: Studi e Testi, c. 186, 208, Vatikan, 1956-1960.
Denis, Tbe Reign of Manuel II: G. T. Dennis, The lleir/n of Manel II Palaeolojjus in Thessalouica: 1382-1387, Roma, 1960.
Dlger, Rejjesten: F. Dlger, Rejjesteu der Kaiserrkunden des Ostrmiscben Reichesvon 565-1453, 4. ve 5. blmler P. Wirth ile birlikte, Mnih-Berlin, 19601965.
Eflaki (Huart): Eflaki, Les Saints des Dervicbes Torners
(Manakbii'l-arifin),
ev. Cl. Huart, c. I-II, Paris, 1918-1922.
El: E. J. Brill's First Ecyclopaedia of islam, 1913-1936, c. I-VIII, Ek, y. b. 1987.
El2: The Encyclopaedia of islam, v. b., Leiden, 1960-.
Elvan elebi: Elvan elebi, Menkb'l-Kudsiyye f i Mensibi'l-nsiyye, haz. . A.

Ernsal-A. Y. Ocak ( Baba lyas- Homsn

stanbul, 1984.

ve Sllesinin Menkabevi

Tarihi),

Flemming, Landsebaftjjesehiehte:
Barbara Flemming, Landschaftsjjesehicbte vun
Pampbylkn, Pisidien und Lylien im Spiitnittettalter, Abhandlugen fr die
Kunde des Morgenlandes, Deusche Morgenlndische Gesellschaft XXXV/i,
VViesbaden, 1964.
Foss: C. Foss, "Byzantine Malagina and the Lower Sangarius", AnStu, 40
(1990), s. 161-183.
Gibb-Bowen: H. R. Gibb-H. Bowcn, Islamic Soeiety and the West, A Study of the
Impact of MVestern Civilization on Mslim Culture in the Near East, c. I-II,
Londra-New York-Toronto, 1950-1957.
Giese, Chroniken: F. Giese, Die altosmanischen anonymen Chronikcn, Tevrih-i
Al-i Osman in Text und bersetzunjj hemusjjegeben, c. I II, Abhandlungen
fr die Kunde des Morgenlandes, XVII/1, Breslau 1922-Leipzig 1925.
Gregoras: Nicephori Greorae, Byzantina Historia, haz. L. Schopen, c. I II,
Bonn, 1829-1830, c. III, haz. I. Bekker, Bon, 1855.
Hammer, Histoire: I. Hamner, Histoire de l'empire ottoman, ev. J. J. Hellert, c.
I-XVIII, Paris 1835-1841.
HME: Historians of the Middle East, ed. B. Lewis-P. M. Holt, Londra, 1962.
IA: slam Ansiklopedisi, slam lemi Tarih-Corafya, Etnografya ve Biyografya
Lgati, stanbul, 1949-79.
bn Battuta: H. A. R. Gibb, The Travels of Ibu Battuta, AD 1325-1354, e. I-II,
Cambridge, 1959-1962.
bn Battuta, Voyajjes: Voyajjes d'lbn Battutah, ev. C. Defremry-B. R. Sanguinetti, c. I-IV, Paris, 1853-1859, y. b. 1990.
nalck-Ouz: H. nalck-M. Ouz, Gazavt- Sultn Murd b. Mehemmed Han,
zladi ve Varna Savalar (1443-1444) zerine Anonim Gazavatnme, Trk
Tarih Kurumu Yaynlan, s. XVIII, 1, Ankara, 1978.
Kissling, Thrakien: H. J. Kisslng, Beitrge zr Kenntnis Thrakiens im 17. Jahrhundert, Abhandlungen fr die Kunde des Morgenlandes, XXXII 3, Wiesbaden, 1956.
Kitb- Cihannm: Neri, Kitb Cihanniim, haz. F. R. Unat-M. R. Rymen,
c. I-II, Ankara, 1949-1957.
ICitb-t Cihanniim (Taeschner): T. Menzel-F. Taeschner, ihannm, Die altosmanische Chronik des Mevlana Mehemmed Nesehri, Auftrage der Deutschen
Akademie der Wissenschaften zu Berlin, I, Einleitung und Text des Cod.
Menzel, c. I-II, Leipzig, 1951-1955.
Kprl, lk Mutasavvflar: F. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar,
Ankara, 1966 2 .
Kprl, Les Orijjines: F. Kprl, Les Orijjines de l'Empire Ottoman, Paris,
1935.
Kreutel: R. F. Kreutel, Vom Hirtenzelt zur hohen Pforte, Frhzeit und Aufstieg
des Osmanenreiches nach der Chronik "Denkvvrdigkeiten und Zeitlaufte

des Hauses Osman" vom Denvisch Ahmed, gennant k-Paa-Sohn, Osa

nische Geschichtsschreiber, Graz-Viyana-Kln, 1959.
l.aiou, Andronieus II: Angeliki E. Laiou, Constatinople and the Latins, The Eorijjn Policy of Andronieus II, 1282-1328, Cambridge Mass., 1972.
kemerle, Aydn: P. Lemerle, L'emirat d'Aydn, Byzance et l'Oeedent, Recbcrehes
sur "La jjeste d'Umur Paeha", Bibliotheque Byzantine, Etudes 2, Paris, 1957.
Matteo Villani: Croniea di Matteo Villani a mijjlior lezione ridotta, haz. F. G.
Dragomanni, c. I-II, Collezione di Storici e Cronisti Italiani, e. V-VI, Floransa, 1846.
MelikofF, Destan-, irene Melikoff, Le Destan d'Umur Paeha (Diisturname-i Enveri), Bibliotheque Byzantine, Docments 2, Paris, 1954.
Menage, Neshri: V. L. Menage, Neshri's History of the Ottonans, London Oriental Series 16, Londra, 1964.
Miklosich-Mller: F. Miklosich-I. Mller, Aeta et Diplomata Graeea Medii Aevi
Saera et Profana, c. I-VI, Viyana, 1860-1890.
Moravcsik, Byzantinoturcica: G. Moravcsik, Byzantinotnrciea, c. I. Die Byzantinisehen hellen der Gesehiebte der Trkvlker, c. II. Spraehreste der Tiirkvlker
in den Byzantinischen Qellen, Berlin, 1958 2 .
Muntaner, Croniea: R. Mntaner, Croniea, L'Expedieio de Catalans a Orient,
Barselona, 1951.
Ocak, La revolte: A. Y. Ocak, La revolte de Baba Resul ou la formation de l'beterodoxie nusulmane en Aatolie au XII1C sieele, Ankara, 1989.
ODB: The Oxford Dietionary of Byzantium, Dubarton Oaks, c. I-III, Nevv YorkOxford, 1991.
Oru (Atsz): Oru Bej Tarihi, haz. Atsz, stanbul, 1972.
Oru (Babinger): Oru b. Adil, Tevrih-i l-i Osman, haz. F. Babinger, Hannover, 1925.
Pachymeres (1835): Georgii Pachymeris, De Miehaele et Andronieo
Palaeologis,
Libri Tredecim, haz. I. Bekkerus, c. II, Bonn, 1835.
Pachymeres (1984): Georges Pachymeres, Relations Historiques, haz. A. Failler,
CFHB, c. 24/1, Paris, 1984.
PG: Patrolojjia Graeea, haz. I. P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Series
Graeea, Paris, 1857-1866.
Pitcher: D. E. Pitcher, An Historieal Geography of the Ottoman Empir e from the
Eaiiest Times to the End of the Sixteenth Century, Leiden, 1972.
PLP: E. Trapp-R. Walther-H. V. Beyer vd., Prosopograplnsehes Lexieon der Palaeolo/jenzeit, sterreichisehe Akademie der Wissensehaften, Komission fr
Byzantinistik, fas. I-, Viyana, 1976-, Addenda, 1981-.
Rarnsay, Asia Minr. W. M. Ramsay, The Historieal Geography of Asia Minr,
Roval Geographical Soeiety, Supplementary Papers IV, Londra, 1980.
RIS: L. A. Muratori, Rerum Italiearum Scriptores ab anno aerae ehristianae quinjjentesimo ad millesimm quingentesimum, Milano, 1723-1751; y. b. G.
Garducci-V.Fiorini vd, Citt di Castello, 1900.

Robert, Villes: L. Robert, Villes d'Asie Mineme, Paris, 1962 2 .

Sathas, Documatr. ('. N. Sathas, Documents ineditis relatifs a l'histoire de la Grece an moyen ajje, Mvmea EAAjjv/r Icrropa [Helen Tarihinin Antlar], c. IIX, Paris-Atina, 1880 1890.
Schreiner, Kleinchroniken:
P. Schreiner, Die byazntinischen
Kleinehrouikeu,
CFHB, c. I-III, Viyana, 1975-1979.
Thiriet, Senat: F. Thiriet, Rejjestes des Deliberations du Senat de Venise eonecmant
la Romanie, c. I-III, Paris-Lahey, 1958-1961.
Tomasclek: W. Tomaschek, Zur historisehen Topojjraphic von Klehasien im Mittelalter, Sitzungsberichte der Kais. Akademie der Wissenschaften in Wien,
Phil.-Hist. Klasse 124, Viyana, 1891.
Varlk, Gerniyan: M. . Varlk, Germiyanoullar Tarihi (1300-1429), Ankara,
1974.
Vrvonis, Decline: Sp. Vryonis J ., The Deeline of Medieval Hellenism in Asin
Minr and the Proeess of Islamization from the Eleventh throgh the Fifteeuth
Century, Berkeley-Los Angeles-Londra, 1971.
YVerner, Die Osmanen: E. Werner, Die Gebrt einer Grossmaeht-Die Osnanen
(1300-1481), Forschugen zur Mitteralterliclen Geschichte 32, Weimar,
1985 4 .
Wittek, Mentesche: P. VVittek, Das Frstentun Mentesehe, Stdie zur Geschichte
Westkleinasiens im 13-15. Jh., stanbuler Mitteilngen 2, stanbul, 1934.
Wittek, Rise: P. Wittek, The Rise of the Ottoman Empire, Londra, 1938.
VVittek, "Tponymie": P. VVittek, "Von bvzantinisehen zur trkischen Toponvmie", Byzantion, 10 (1935), s. 11-64.
VVittek, Yaztjojjhlu: P. VVittek, "Yazjoghlu Ali on the Christian Trks of" the
Dobruja",
14 (1952), s. 639-668.
Zachariadou, Trade and Crusade: Elizabeth A. Zachariadou, Trade atd Crusade,
Venetian Crete and the Emir at es of Menteshe and Aydn
(1300-1415),
Venedik, 1983.
Zakythinos, Moree: D. A. Zakvthinos, Le Despotat Grec de Moree, 1. Histoire politique. haz. Chryssa Maltezou, Londra, 1975.

OSMANLI BEYL
1300-1389

AIK KULTUR VE 14. YZYIL

OSMANLI KENTLERNDE
DNLER ARASI LKLER
M I C H E L BALIVET

ilindii gibi, 14. yzyl, yar gebe kk bir Trk beyliinin gl

bir Balkan ve Anadolu devletine dnt yzyldr. Bu ok hzl yaylma, bir lde Bizans'n zararna gereklemitir: Bizans bylelikle yalnzca Anadolu'dan karlmakla kalmam, Trk topraklar iinde, gitgide
daha fazla kuatlan kk bir blge haline gelmitir. Bu koullarda TtirkBizans ilikileri her eyden nce bir siyasi atma kisvesine girmi ve bu
ilikiler ou zaman da bu adan irdelenmitir.
Bununla birlikte, Osmanl askeri fethi bir kez tamamlandktan sonra
fatihler ve onlarn yeni gayrimslim tebaasnn birlikte yaadklar da bir
gerektir: Her iki topluluk hem gnlk yaam aksatma hem de tm devlet rgtn alamaz hale getirme riskiyle beraber yaamlar, ancak en
iyi biimde ynetilmilerdir. Dolaysyla 14. yzylda, Osmanl Beylii
erevesinde Trkler ve Bizansllar arasnda, anlamazlk ve atma yaratan ilikilerin yan sra, bu yazda ksaca deineceimiz gibi entelektel ve
dini ilikiler de olmutur. Bu alanda da, Trkologlarn ve Bizansbilimcilerin teki alanlarda giderek daha sk yapmaya balad gibi Osmanl
kaynaklarn ve Bizans tanklklarn karlatrmak gerekmektedir. Bu
karlatrmal alan konusunda aklma ilk gelen Zachariadou'nun (Elizabeth) makalesidir: Zachariadou bu yazsnda I. Bayezid'in Kad Brhaneddin zerine dzenledii seferi incelerken Mslman ve Bizans kaynaklarndan zet olarak yararlanmtr.1 Dolaysyla burada, dini ve kl1

" M a n u e l II Palaeologos o n t h e strife betvveen Bayezid I and Kadi Burhan a l - D i n A h m a d " , BSOAS,

4 3 (1980) s. 4 7 1 - 4 8 1 . A y r c a aadaki m a k a l e l e r d e r l e m e s i n d e k i

karlatrmac Trk-Bizans gr: Cortinuity

and Change

in Late Byzantine

and

trel deiimin iki rneini ele alacaz: Bunlar ok iyi bilinen, ancak,
kesinlikle ver almalar gereken Trk-slam erevesinde ender olarak incelenmi rneklerdir.
Birinci olay: Osmanllara tutsak den Selanik bapiskoposu Grigorios
Palamas 1354 ylnda Bitinya'da yaamtr. Mektuplarnda, kimi zaman
Mslmanlarn kimi zaman da kendi giriimiyle, nde gelen Trk devlet
ve din adamlaryla yapm olduu dini tartmalar anlatr. Bu tartmalara hogr ve uzlama havasnn egemen olduu grlr. Kendisine
Lapseki'de ok sert davranan gaziler ve ilerde kendilerinden yine sz
edeceimiz Orhan'n sarayndaki Mtislmanlam Yahudiler gibi iki istisna dnda, Palamas' Trk muhataplar, Bey'in kendisi, torunu, saray ileri gelenleri, imam ve sokaktaki insanlar, slamn ve Hristiyanln
karlatrmal stn taraflarn tartmaya her zaman hazr ve ak olmulardr.2
ikinci olay: Tannm filozof Gemistor Pletho, adalarndan birinin
anlattna gre, genlik yllarnda, 1380 ylna doru lkesinden kaarak,
sultann gzde adamlarndan bir Yahudinin yannda renim yapmak zere
Osmanl bakentine gider, sonra da ders vermek amacyla Bizans'a dner.3
Bu iki deneyimle ilgili birok soru sorulabilir. Palamas rneinde, tutsak din adamnn Trk muhataplarmca bu kadar iyi karlanm olabileceine inanmak mmkn mdr? Yoksa, tutsak dt iin onuru krlan
papaz, hasmlarnn syledii gibi, kendisini kk dren olgular, yararna olan eyler gibi gstermeye mi almaktadr? Pletho'a gelince: 14.
yzylda yaam gen bir Bizansl rencinin Bizans gibi saygn bir eitim
merkezini brakarak, barbar ve dman olarak bilinen bir yere gitmi olmas ve stelik Heleist bir Yahdiden ders alm olmas dnlebilir mi?
Yoksa, filozofun ok sayda dmannn onun nne zarar vermek iin uydurduklar kt niyetli bir yalan mdr bu? Bu iki Bizans tankl, 14. yiizEarly Ottoman Soeiety,
ByzFor, 16 (1990).
2
3

ed. A . Bryer-H. Lowry, B i r m i n g h a m - W a s h i n g t o n ,

1986- ve

Edisyon k r i t i k A n n a Philippidis-Braat, " L a C a p t i v i t e de Gregoire Palamas ehez les

Turcs: dossier et c o m m e r t a i r e " , TM, 7 (1979) s. 135 ve devam.
Gennade Scholarios, Oeuvres

completes,

haz. L. Petit, Paris, 1930 ve sonras, c. IV,

s. 162: Yazar Plethon'a u eletiriyi getiriyor: "Sen eskiden Z e r d t ' t a n m y o r d u n .

O n u sana t a n t a n Elize, bir Y a h u d i d i r (...) O n d a n gzel dersler a l m a k iin lkenden
kaarak barbarlarn saraynda ok etkili o l a n bu a d a m n masasnda yaadn." V e
baka bir yerde; c. IV, s. 152: " O (Plethon), grnte Y a h u d i , a m a aslnda Helenist
o l a n bu a d a m l a hocas olarak yalnzca uzun yllar grmekle k a l m a d , gerektiinde
o n d a n yararland ve o n u o l u t u r d u , n k kendisi barbarlarn saraynn en g l kiilerinden b i r i y d i , y a n i o l u u m u n u bu i n s a n l a t a m a m l a d " ; ayrca bkz. F. M a s a i ,
Plethon et le Platonisme

de Mistra,

Paris, 1956, s. 55-59.

vl Osmanl Beylii'ndeki entelektel ve dini yaamn Trk kaynaklan kldaki zmlemesini, yalnzca dorulayabilir ya da yalanlayabilir.
slami kaynaklara gre, gen Osmanl Beylii 14. yzylda yalnzca siyas askeri gcyle deil, ayn zamanda entelektel ve dini dinamizmiyle
de dikkat ekmektedir: Takprzade Ahmed, ilk Osmanl bilginlerine
ayrd prosopografik yaptnda 14. yzyl Osmanl ulemasnn hzla oalmasn dile getirmektedir. Osman'n saltanat dnemine alt blm,
Orhan'nkine on blm ve I. Bayezid dnemine yaklak otuz blm ayryor.4 Abdurrahma el-Bistami, Palamas'n Mslmanlarla en verimli
ilikilerini kurduu znik'i "ulema yuvas" olarak niteliyor.5 lk Osmanl
medresesi olan Orhan Gazi Medresesi znik'te kurulmutur ve bu medresenin yanndaki nl konsil kilisesi Ayasofya, Cuma Mescidi olmutur. Bu
kurumun banda, ilk Osmanl mderrisi Davud Kayseri ve Palamas da
oradayken grev yapm olan Taccddin Krd gibi nemli limler bulunmutur.6 lk Osmanl bakenti Bursa'da, I. Murad dneminde Manastr
Medresesi'nde mderrislik yapm olan Molla Fenri gibi byk limler
ders vermitir.7
Fenri de Davud da Anadolu Mslmanl zerinde derin etkiler brakan byk Ma ipli sufi Muhyiddin bn Arabi'den etkilenmilerdir. bn
Arabi 13. yzyl banda Seluklu saraynda uzun iire kalmt ve ok
gil yaptlar, Sadeddin Konevi'den Davud ve Fenri'ye kadar, onun
retisine kendi damgalarn da vurmu olan Anadolulu birok rencisi
tarafndan erh edilmi ve yorumlanmtr. Burada, gayrimslimlerle iliki
kurmaya yatkn ve uygun mistik bir slam sz konusudur; byle bir slamda "sa ibn Meryem" ok nemli bir rol oynar ve Palamas'n znik'te
tartt imam, aka bu reti iinde yer alr.8
Ama uzlamac tavrlara rnek gsterilebilecek olan yalnzca ulemann
slam deildir: Gezgin dervilerin, Trkmen babalarnn popler ve fazla
biimci olmayan bir din anlaylar da sz konusudur. Bizans kaynaklarnn "kark barbar" dedii ve ifte kltrel kalt birletiren bu topluluk
Trk-Hristiyan evliliklerinden domutur. Bizansllar her vesileyle kera4

E-ekik'n-numniye

1985. [ U l e m a ve eyhlerin y a a m l a r n k o n u a l a n biyografik bir eser -y.n.]

A . A . A d v a r , Osmanl Trklerinde lim, istanbul, 1970, s. 12.

Kitb-

ekik, s. 12 ve devam.

Cihan-nm,

fi'ulemai'd-devleti'l-osmaniye,

haz. A . S. Furat, i s t a n b u l ,

c. I, s. 163.

D a v u d , ibn A r a b i ' n i n n e m l i y o r u m c u l a r n d a n biridir, bkz. Claude A d d a s , bn

ou lauete

Arabi

du Soufre rouge, Paris, 1989, s. 100, 276, 340. Fenri'nin ailesi bn Ara-

b i ' n i n A n a d o l u ' d a k i en n e m l i r e n c i l e r i n d e n Sadreddin K o n e v i ' n i n s o y u n d a n geliyordu, El2 "Fenri-zde" (J. R. Walsh).

met sahibi Trkleri yceltirler: Abdal Murad Bizans evrelerinde mucizeleriyle tannmtr; Bizans dneminde Bursa halk ona yiyecek gnderilmi. Emir Sultan Bursa'dan kalkp, ermilik nn duyduu Bizansl bir
mnzeviyi ziyaret etmek iin Kei Da'na [bugnk Uluda] gitmitir. 9
Bu blgede nl Geyikli Baba, bir kilisede arap ierek ve klcyla Avios
Yeoryios'unkine benzer mucizeler gerekletirerek yaamtr. Bu zellikleri nedeniyle blge Histiyanlar ona iyi gzle bakmlardr. 10
Bursa sakinleri bir sre sonra, kentin Osmanl Beylii'nin merkezi durumuna gelmesinin ardndan, bir Arap gezginin akn baklar arasnda
isa'nn da Muhammed'le edeer biri olduunu syleyen bir vaizden yana
tavr alrlar. Yzyln sonunda, Ankara'da Manuel II. Paleologos Trke
mterciminden sz ederken, onun Mslman olmasna ramen, Hristiyan
atalarnn dinine ok bal kaldn syler.11 Ayrca Palamas'n da slam
konusundaki grlerinde, olduka lml olduu dikkate alnmaldr. Kutsal Ruh'un, barbar olsun, gebe olsun, herkesin iyiliini istedii dncesinde olan gnah karc Maksimos'tan, slam'da bir "balama "
(ombre de jjrace) olduunu syleyen Matteo Blastares'e kadar, Bizans'ta
her zaman slamn baz niteliklerini, zellikle de mutlak tektanrcln ok
nemseyen dnrler olmutur ve Palamas da bu akm iinde yer alr.12
Durum byle olunca da Selanik bapiskoposuyla Trk imam arasnda
iznik'teki tartmaya egemen olan serinkanl hava ve anlama zemini bulma konusundaki karlkl irade daha iyi anlalmaktadr. Trk kaynaklarndan rendiimiz biimiyle 14. yzyl ortasnda Osmanl Beylii'nde hkm sren atmosfer, Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki uzlamac ilikilere btnyle elverilidir ve Palamas tarafndan resmedilen ortam da
dorular. Piskoposun mektubunun sonunda anlatt biimiyle znik'teki
teolojik tartmann sonucu gibi blmler belirgin bir anlam kazanr:
9

A n n a Komnenos 11. yzyln sonundan balayarak /joPapPapo EUrvovre'ten

sz ediyor, Alexiade, III, s. 205. A b d a l M u r a d ve Bizansllar hakknda, Ocak, Babailer syan, s. 127. Emir Sultan ve mnzevi hakknda, Senai Efendi, Menkb- Emir
Sultan, stanbul, 1290/1873, s. 60-63.

10 Ocak, Babailer

syan, s. 119-120.

11 Bursa vaizi hakknda, Kastamonulu Latifi, Tezkire, stanbul, 1314/1896-97, s. 56. II.
M a n u e l ' i n tercman hakknda, E. Trapp, Manuel II Palaiologos, Dialoge mit einem
"Perser", V i y a n a , 1966, s. 79.
12 Gnah karc M a k s i m o s ' a gre Kutsal Ruh "hem barbarlarda hem de gebelerde
b u l u n u r " , A d . T h a l a s s , X V , P.G., c. 90, stun 297. M a t t e o Blastares " A g a r e n l i ler"de To jjra n xapiTo'u [Balamann I'n] gryor. Syntagma, II 3, P. G., c.
144, stun 1108. Palamas M s l m a n l a r d a " i b r a h i m ' e yarar" tektanrl bir inan
gryor. Defense des saints hesyehastes, ed. G. Meyendorff, Louvain, 1973, c. II, s.
392-394.

Hafif bir glmsemeyle yle konuuyorum onlarla: "Forml dzleminde anlam olsaydk, avn dine mensup olurduk." O zaman yle diyor Trklerden
biri: "Anlaacamz gn geleccktir." Ben, buna inandm ve bu ann abuk
gelmesini diledim.13

nanlar arasndaki uyuma istei Bizansl bir din adamnn szlerinden daha ak bir biimde ifade edilemez. slam tarafnda ise 14. yzylda
Osmanl Beylii'nde derin etkiler brakan bn Arabi ve Mevlana evrensel
aklamalar getirmektedir. Maripli sufi yle diyor:
Yreim btn biimlere aktr: pudar tapna, Hristiyan papazn manastr,
Musa'nn on emri, mminlerin Kuran'dr; dinim sevgi dinidir. 14

te yandan Mevlana da unlar sylyor:

Yollar ayr olsa da ama birdir: Kabe'nin yolu kimilerine gre Bizans'tan, kimilerine gre ran'dan ya da in'den geer, kimilerine greyse Hindistan ya
da Yemen tarafndan (...). Ama ne imanszlkta ne de imandadr (...) ve yolda
birbirlerine, "hakszsn ve dinsizsin" diyenler yolun sonuna geldiklerinde unutuyorlar kavgalarn, nk amalar birdi. 15

slami kaynaklarda, Plethon'un Osmanl bakentinde Yahudi bir bilginin yannda yaad olaylar yalanlayacak bir bilgi yoktur. Mslman saraylarnda Yahudi kkenli bilim adam, mtercim, astronom ya da filozof
oktur. Bu gelenei Trk beyleri de srdrmtr. bn Battuta Aydn beyinin Yahudi hekime gsterdii sayg karsnda aknln gizleyememitir: Orhan Bey'in evresinde Mslmanl kabul etmi ok sayda Yahudi
bilim adam vard ve Bey, bunlar tefsir ve kelamda ok usta ve yetenekli
kiiler olarak kabul ediyordu; bu kiileri bir slam-Hristiyan tartmasnda
Grigorios Palamas'n karsna karmtr. Dolaysyla Plethon'un bir Osmanl Yahudisinin yanna renim yapmaya gelmesi, aslnda artc deildir, kald ki Hristiyan aydnlarn Yahudi bilginlere bavurmalar ortaaa yabanc bir uygulama deildir. 16 stelik, dnemin Trk medreselerin13 Philippidis, age, s. 160.
14 Tarjumn

al-Ashwaq,

ed. Nicholson, Translation

Fund, New Seri es, X X , Londra,

1911, s. 67.
15 Fihi-m-fihi,

Le Livre du Dedans adl yaptnda, ed. Eva De Vitray-Meyerovitch, Pa-

ris, 1976, s. 134-135.

16 A y d n beyinin Yahudi hekimi hakknda, ibn Battuta, Voyages, c. II, s. 305-306. Orhan'n Y a h u d i limleri hakknda, M . Balivet, "Byzantins juda'sants et juifs islamises", Byzantion,

52 (1982), s. 24-59. O r t a a Hristiyanlnda Y a h u d i bilginlere

bavurma Bizans'tan Sicilya'ya ve hmanist italya'ya kadar her t a r a f t a rastlanan bir

durumdur, bkz. Colette Sirat, La philosophie

juive au Moyen-Age,

255, 304, 306, 318, 363 vd; F. Secret, Les Kabbalistes

M i l a n o , 1985, s. 108, 115.

ehretiens

Paris, 1983, s. 56,

de la

Renaissance,

de felsefeye ok nem verilmekteydi: Eflatun biroklarna gre Attar'n

deyiiyle "ruhu aydnlatc simya reten evrensel boyutta bir hocadr." 17
Fenri'nin hocas Cemaleddin Aksarayi, en gen rencileri, Aristotelesilere "meiyyn" adn vermiti, nk onlara gezerek ders retiyordu.
Derslerde daha ileri bir dzeye varm Stoac rencilerine de "revkiyyn" diyordu, nk onlara da medresenin revaklardan birinin altnda
ders anlatyordu.18
Ayrca Zerdiit retilerle ilgilenen Plethon'un, Siihreverdi'nin kuramlarndan etkilenmi sufi evrelerle iliki iinde olabilecei de unutulmamal. Henri Corbin, Plethoncu sistemle 12. yzyln byk ranl mistiinin sistemi arasnda kesin bir ba kurmutur. Bu duruma, ran dncesinin Osmanllar zerindeki gl etkisi de eklenirse, Yunan filozofun
Acem Platoncularn "douya zg" (irk) kuramlarn, Osmanllar arasndayken renmesi son derece doal karlanmaldr. Dolaysyla Plethon'tn Trk lkesindeki deneyimi bir yandan Osmanl Devleti'nin 14.
yzyldan balayarak entelektel yaamn ve eitimin ekici dinamizmini,
te yandan da Mslman, Yahudi ve Hristiyan entelektellerin sultanlarn saraylarnda aralarnda hi atma kmadan bir arada yaadklarn kantlamaktadr.19

Benim kk Giritli limonum nereye ekeyim seni?

Kazanrn umuduyla seni yreime ekeceim
Girit'e gidersen Girii bir bak getir bana
Onu yaz k belime takaym
Girit'e gidersen Giritli benden selam gtr oraya

Bu iir, Ske'dc Girit kkenli Trkler arasnda sylenir.21

Osmanl Devleti'nde ortaya kan karlkl iliki ve kltrlerin birbiriyle karmas sistemi, daha sonra glenecek ve Trk sultanlarnn imparatorluu asndan, btn tarihi boyunca, hatta yzylmzn bana kadar
ok nemli bir birletirici unsur olarak kalacaktr. Sonuta, kant olarak
yalnzca u iki kk metni aktaryorum. Birincisi Mevlana Celaleddin
Rumi'ye adanm Trke bir iirdir:
Ben sende yitirdim tenimi canm, ey ah!
Buldm yine her zerrem iinde seni billah
elale- esrarn dk ruhuma, ey mal!
Alat beni, inlet beni, ta hare kadar yak.

Bu iiri kaleme alan air, yzylmzda yaam, Adamantios Keeolu

adnda Rum bir avukattr ve stanbul'da Yaman Dede adyla Mevlevilii
kabul etmitir.20
kinci metin ise Girit'e adanm Rumca bir iirdir:
17 A t t a r , Le Livre Divine
18 ekik.s.

(Elahi-Nameh),

Paris, 1961, s. 4 0 2 - 4 0 4 .

17-19.

19 Shreverdi ve P l e t h o n a r a s n d a k i r e t i d z e y i n d e benzerlikler h a k k n d a H. C o r b i n ,
En slam iranien,

Paris, 1971, c. II, 31-34, 47.

2 0 V . M r m r o l u , O Aeppooa [Derviler], A t i n a , 1940, s. 393.

K. z b a y r ve E. Z a k h o s - P a p a z a k h a r i o u , " D o c u m e n t s de t r a d i t i o n o r a l e des T u r c s
d ' o r i g i n e c r e t o i s e " , Turcica,

8 (1976), s. 82.

BITINYA'DA GAYRMSLM NUFUS

(14. Y Z Y I L I N KNC YARISI-15. Y Z Y I L I N LK YARISI)
I R E N E BELDICEANU-STEINHERR
T >

J L J u inceleme Btinya'mn gayrimslim nfusunun corafi dalm, toplumsal tabakalar ve farkl durumlar hakknda baz aydnlatc bilgiler vermek amacndadr. Bizans kurumlarnn Trk fethinden sonra yaayp yaamadklarn belirlemeye ve kii adlarndan hareketle halkn etnik mensubiyeti konusunda sonular karmaya alacaz. unu da belirtelim: Burada
sz konusu olan, yalnzca bir ilk yaklamdr. ok eski dnemlerle ilgili
belgeler kstldr ve 15. yzyl sonuyla 16. yzyl ba arasndaki dnemi
kapsayan kaynaklarn dkm, ustalk ve beceriyle srdrlmesi gereken
uzun soluklu bir almay gerektirmektedir. Sonular daha sonra gelitirilecek olsa da elimizde bulunan malzemeyle bu ie girimeye karar verdik.
I. KAYNAKLAR
Elimizde bulunan en eski kaynaklar vakfiyelerdir: Orhan'n Bursa'daki
zaviyesinin vakfiyesi,1 I. Murad'n ayn kentteki imaretinin vakfiyesi2 ve
nihayet I. Bayezid'in, babasnn imareti iin yapt vakfiye.3 Ayrca Bitinya'n bir blmn kapsayan ve II. Mehmed dnemine ait vakfiye sicillerinden de yararlandk. Bunlar 8 5 9 yln (22 Aralk 1 4 5 4 - 1 0 Aralk
1455) kapsar ve iki blm halindedir. 4 Buna II. Bayezid dneminin ayn
1

blgevle ilgili has ve tmarlarnn evst- sefer 892 (6-15 ubat 1487) tarihli tahriri de eklenir. 5
Merhum profesr O. L. Barkan' yazlar ve zellikle de E. Merili'vle birlikte, Osmanllarn Hiidavendigr 6 adn verdikleri sancak hakknda hazrladklar kitap bize byk bir katk salad. Bu yapt 15. yzyl sonu ve 16. yzyln ikinci yars arasnda meydana gelen deiikliklerin irdelenmesine olanak verir, nk temel olarak, 1487, 1521 ve 1573 tahrirlerine dayanr.
Nihavet, bizi ilgilendiren dnemden epeyce ge bir dnemi yanstan
defterlerden yararlanma konusunda birka sz syleyelim. 14. yzyln
ikinci varyla ilgili belgeler ne yazk ki ok kstldr. Grigorios Palamas,
dindalarnn kendisini konuk ettiini sylyor, ama onlarn yaam biimi hakknda hibir bilgi vermiyor. Vakfiye sicilleri, durumun belli bir dereceye kadar deimeden kaldn gstermeleri asndan yararldr, nk vakfeden tarafndan saptanan hkmlerin, sre bitimine kadar geerliini koruduu kabul edilirdi. Has ve tmarlar hakkndaki defterler de
yararldr, nk tahrir memurlar her zaman daha nceki tahrirlere dayanrlar ve deiiklikleri srekli kayda geerler. Baka bir yerden g
eden bir topluluk, bir kye ya da kasabaya yerletiinde bunlarn kkenleri de not edilirdi.
Bununla birlikte Bitiya defterlerinden yararlanmak zordur, nk
belgelerde eksikler vardr. Bu defterler gnmze ok kt durumda
ulamtr. Kanuni Sultan Sleyman dneminde kesintiler, atlamalar vardr ve avrca yukarda ad geen, II. Mehmed dnemine ait defterin ok
sayda sayfas da kopuktur. Ayn saptama I I . Bayezid dneminin defteri
iin de geerlidir, Bursa mahallelerinin yalnzca te birini ierirler.
te yandan, Osmanl dneminde Bitinya hakknda belirgin bir fikir
edinebilmenin gl vergi verenle vergi alan arasndaki ilikiye de baldr ve bu, kapsaml aklamalar gerektiren bir sorundur. Orta Anadolu'yla Bitinya karlatrldnda, ok temel bir farkllk gze arpar. Orta
Anadolu'da vergilerden yararlananlar -sz gelimi, bir vakf ya da bir tmar
sahibi- gelirleri aka belirlenmi kanunlara gre paylayorlard. Vakf
m a l a r n d a 16016 n u m a r a y l a kaytldr (bundan sonra M M 16016 olarak gsterile-

Hseyin H s a m e d d i n , " O r h a n B e y ' i n V a k f i y e s i " , TOEM, fas. 9 4 (yeni dizi 17) (192627) s. 284-301; Beldiceanu-Steinherr'in z m l e m e s i , Recherches, s. 127-130. Senet
19-28 Nisan 1360 t a r i h l i d i r .
M . T. Gkbilgin, "I. M u r a d Tesisleri ve Bursa mareti V a k f i y e s i " , TrkMec, 10 (19511953), s. 217-234; Beldiceanu-Steinherr'in zmlemesi, Recherches, s. 213-218.

G k b i l g i n , agm, tpkbasm.

lk belge istanbul'da, Babakanlk A r i v l e r i ' n d e , M a l i y e d e n M d e v v e r defterleri yaz-

cek), ikincisi de i s t a n b u l ' d a A t a t r k K i t a p l ' n d a M u a l l i m Cevdet y a z m a l a r n d a 0

117/1 n u m a r a y l a kaytldr ( b u n d a n sonra M C 0 117/1 olarak gsterilecek). Bu yazm a l a r eskiden Beyazt Belediye K t p h a n e s i ' n d e y d i .
5

i s t a n b u l , Babakanlk A r i v l e r i , T a p u ve T a h r i r defterleri yazmalar, no 2 3 ( b u n d a n

sonra T T 2 3 olarak gsterilecek).

. L. Barkan, " X V ve X V I n c Asrlarda Osmanl imparatorluu'nda Toprak iliinin

Organizasyon ekilleri", IFM, I (1939-40), s. 29-74, 198-245, 327-447. Barkan-Merili.

aar alyordu; tmar sahibi ise rfi hukuka gre pay alyordu. Bitinya'da
her hak sahibi kendisine tbi olan kyllerin vergilerini topluyordu. Vergilerini tmar sahibine verenler tmar defterine, vakfa verenler vakf defterine kaydedilirdi.7 Sonu olarak, konu Bitinva olunca, bir ky hakknda
kesin bilgilerimiz bulunduundan hibir zaman emin olamyoruz. Bu koullarda tahminlere dayanarak almak, ou zaman rastlantsal olmaktadr; bir ky halknn retimi iin olsun, nfus younluu iin olsun ayn
ey geerlidir.
Bu konuya ilikin kendimize sorduumuz ilk soru, Bitinya'da bir Bizans mirasnn sz konusu olup olmadyd. Orta Anadolu iki yzyl akn bir sre, nce Seluklu, daha sonra Mool egemenliinde kalmtr,
oysa Bitinya dorudan Bizansllardan alnmtr. Ayn durum Trabzon
iin de geerlidir.
II. G A Y R M S L M L E R N C O R A F

DAILIMI

Aratrmamz, elimizdeki kaynaklarn nitelii, zellikle de yukarda

anlan defterlerin eksiklii nedeniyle corafi adan snrldr. Bu yzden
aratrdmz blge yalnzca Bitinya'nn bir blmn kapsama1 tadr.
Bu blge Bursa ve negl, St, Yeniehir, Domani, Kirmic,8 Y rhisar,
Ermeni li, Grle, Karagz (Akhisar olmutur), znik ve Yalak Ova [Yalova] gibi kaza ve nahiyeleri ierir. Kuzeydoudaki zmit'i kapsamaz, nk
kent Kocaeli vilayetinin bir parasdr. Ayrca Bursa'un batsndaki blge
de aratrmalara dahil edilmemitir. 9 Ulubat ve Kirmasti (gnmzde
Mustafakemalpaa) hakknda yaplan almalar ise, 1454-55 vakf defterindeki dank veriler sayesinde gereklemitir (MC 0 1 1 7 / 1 ) .
Krk yerleim merkezi saptadk, bunlardan on ikisinin yeri belirlenememektedir. Barkan ve Merili'nin Hdavendigr sancavla ilgili kitab incelendiinde, Bursa iin alt, negl iin , Yarhisar iin bir ve Yeniehir iin on ky eklemek gerekecektir.
Metinler daha ayrntl biimde incelendiinde, daha ge dnemlere
ilikin verilerin sz konusu olduu anlalr. Gayrimslim nfusun bir blmn srgnler, tarlalarda altrlmak zere satn alnm kleler ya da
evredeki vakf topraklarndan g etmi insanlar oluturur. Szgelimi
7

" R e a y a n n a d l a r b a d e f t e r i n d e y a z l d r " : Evail-i M u h a r r e m 9 2 8 (1-10 A r a l k

1521) tmar defteri. Babakanlk A r i v l e r i , T a p u ve T a h r i r defterleri yazmalar no

Kpriiba'ndaki Hristiyanlar Orhan Bey vakfiyesine ait Tepecik'ten gelmilerdir.10 Bugn ad Maskara Hasan olan Halifelii ise, ayn vakfa ait bir
ky olan Filadar'l bir Hristiyan konuk etmitir.11
III. N F U S

Gayrimslim nfusun incelemesine gemeden nce bir saptama yapmamz gerekiyor. Gayrimslim nfusun ounluu -ister haslarda olsun,
ister ilk Osmanl hkmdarlarnn vakfettii topraklarda olsun- padiahn
mlknde yayordu. Krk yerleim biriminden yalnzca tmar sahiplerine verilmiti. Sultan, kylleri bir tmar sahibiyle paylatnda, tmar sahibinin, szgelimi Despina, St ve Toprak Hyii'nde olduu
gibi, yalnzca Mslmanlarn verdii vergilerden yararlanmas ok daha ilgintir. Ne yazk ki, aada belirteceimiz gibi, kimin Mslman, kimin
Hristiyan olduunun saptanmas her zaman kolay olmamaktadr.
Halk kentliler ve kyller olmak zere ikiye ayracaz. Bu ayrm Bursa hari tutulursa- yapaydr, nk her iki topluluk da toprak sryor
ve baclkla urayordu. Osmanl kenti, pazarn ve -sabunculuk, kuma
boyacl, mumculuk, bozaclk, mayalanm tahllardan elde edilen iki
retimi gibi- kk apl zanaatlarn varlyla dierlerinden ayrlrd.
Bunlara kimi zaman da koyun ba satan dkknlar ve kk tezghlar
eklenebiliyordu.
1. Kent
Bitinya hakknda toplayabildiimiz bilgiler, belgelerdeki eksiklikler ve
boluklar nedeniyle ok kstldr. Bu durumun istisnas yalnzca Bursa'dr. Genel olarak, kentlerde gayrimslim saysnn kstl olduunu ve
bu saynn 16. yzyln sonuna kadar gittike azaldn sylemek mmkndr. Yerli nfusun byk blm fetihten nce kent merkezlerini boaltmt ve buralarda kalm olanlar da daha sonra bulunduklar yerlerden
ayrlm ya da yava yava Mslman olmulardr. Barkan ve Merili'nin
kardklar tablolara baklrsa, 1573'te negl, St, Yarhisar ve Akhisar
gibi kentlerde Mslman olmayan kimse kalmamtr.
Bursa bu kez de istisnadr. Ama 14S7'de burada yaayan topluluklarn
en azndan bir blm sultanlar tarafndan iskn edilmiti. Muradiye yaknlarnda Hristiyanlar yayordu ve bunlarn atalar byk olaslkla fetihten sonra I. Bayezid tarafndan Alaehir'den 12 srgn edilmilerdi.

1 1 1, s. 386. " E d i n c i k ' i n dier gelirleri II. Bayezid bana a i t t i r ; ba defterinde kaytldr": agd, s. 435.
8

B a r k a n - M e r i l i ' n i n nerdikleri okunu, 143 n u m a r a l liste, s. 125.

Ne yazk ki T T 23 eksiktir. A y n arivlerde b u l u n a n 44 ve 1050 numaral belgelerden y a r a r l a n a m a d k ; bkz. B a r k a n - M e r i l i , Giri, s. 66.

10 B a r k a n - M e r i l i , s. 102.
11 B a r k a n - M e r i l i , s. 49.
12 T T 23, s. 17.

1521'de kentte Simaviyan mahallesi oluur.13 Hi kukusuz Anadolu'daki

Simav kentinden srgn edilmi insanlar sz konusudur.
Bursa'nn 1521'deki 14 152 mahallesinden yalnzca 45'i (biri tamamlanmamtr) 1487 defterinde yer almtr. 2.218 Mslman hanesine
karlk, 4 mahalleye dalm 78 Hristiyan hanesi vardr. Ayrca buna iki
Yahudi hanesi (baba ve oul) eklenir; bu ailenin burada uzun sreden beri mi yerleik olduu ne yazk ki bilinmemektedir.
Eskiden bir Bizans manastryla, Osman ve Orhan'n mezarlarnn bulunduu mahallede 1487'de bir tek Hristiyan yoktur. 15 Dnemin metropoliti Sevastos, Alaehir srgnlerinin arasnda yaamtr. Kendilerine I.
Murad, 1. Bayezid ve Germiyanoullarndan birinin vakfnn "zimmi-i
mteferrik"i denmesi nedeniyle Balk Pazar mahallesindeki Hristiyanlarn da buraya sonradan yerletiklerini anlyoruz.16
Adlar dikkate alndnda Koz eme sakinleri de Bizansllarn soyundan gelen insanlar gibi gzkmemektedirler. Bazlarnn adlar Trke ya
da Farsayd.17 Devlet hizmetinde alrlar, Alaeddin mahallesinde at yetitirirlerdi ve biri dnda hemen hemen hepsinin ad Ortodoks-Grek takviminden alnm adlard. 18 ecereleri fetih ncesi dneme dayananlar
muhtemelen yalnzca bunlardr.
T T 23'te, St'le ilgili artc bilgiler bulabiliriz. Osmanl Devleti'nin beii olarak kabul edilen St'te halkn byk blm Hristiyand. Vergi mkellefleri iki vakf, iki tmar sahibi ve sultan arasnda paylalmt. 19 Barkan'a gre 1487'de sekiz Hristiyan ve be Mslman vard.
Ancak 1521'de veriler o kadar belirsizdir ki, Barkan 20 vergi mkellefinin
dini hakknda bir ey sylemeye cesaret edememitir.20 Bunun nedeni o
dnemde birok Hristiyann, Greke ve kutsal kitaptan alnm adlarn ya-

n sra, Trke, Farsa ve Arapa adlar da tamalaryd. Farkl dini cemaatlerin birbirlerinden ayrlmasna her zaman olanak vermeyen bu soruna yeniden deineceiz. Barkan'a gre 1573'te St'te Hristiyan kalmamtr.
II. Mehmed dnemi znik defterinde, ad Greke olan yedi Hristiyan
yer alm. Bunlar byk olaslkla znik'teki Orhan Bey Camii vakfiyesine
mensupturlar. Defter ayn zamanda, adn vermeden inansz bir ileri gelenden de sz ediyor. Ban ileyen baclar Yakut Paa vakfna 350 aspras
[ake] dyorlard. Ne yazk ki, elimizde kent hakknda baka bilgi yoktur.
Lala ahin'in vakfiyesi sayesinde, Kirmasti kentinin yaps bilinmektedir. ki Mslman mahallesinin yan sra 19 bacnn bulunduu bir Hristiyan mahallesi vard ve bunlarn ou Bizans kilisesi adlar tayorlard.
Ayrca, bir Hristiyan Tatar, bir Macar, dul bir kadn ve bir srtma da
kaytldr.
T T 23, 1487 tahririnin yalnzca bir blmn verir (znik, Ada, Yalak Ova, Grle, Kite, Ulubat, Toyhisar, Aydnck blgeleri eksiktir) ve Bitinya kentleri hakknda, yararlanabileceimiz baka bilgi de yoktur.
2. Ky
Kyde yaayan gayrimslim nfus u kategorilere ayrlabilir: baclar,
hayvanclkla uraanlar, balklar ve iftiler. Burada mer Ltfi Barkan'n 40'h yllarda gerekletirdii almay yinelememiz sz konusu deil; bu alma hl geerlidir ve nemini korumaktadr; ancak hem Mslmanlar ve gayrimslimleri hem de Rumeli'yi iermesi nedeniyle ok daha
genel bir ereveyi kapsamaktadr. Biz yalnzca Osmanl Devleti'ni kurulu yllarna ilikin bilgiler veren ve Bizans dnemine dayanan kurumlarn
ileyiini anlamamza olanak veren bilgilerden yararlanmak amacndayz.
a. Baclar

13 Barkan-Merili, s. 8
14 K u r u n l u , Kaplca ve T e m r k a p II. M e h m e d d n e m i n d e bamsz kylerdi: M C 0
117/1, v. 3a, 18b, 20a.
15 T T 23, s. 22. O s m a n l l a r 1573'e kadar "mahalle-i M a n a s t r der kale" diyorlard; bkz.
Barkan-Merili. s. 6. no 113.

16 TT23, s. 29.
17 T T 23, s. 19; Kosta veled-i T o d o r o s , M i h a l veled-i M i h a l , K a l o y a n veled-i K a l o y a n ,
A r s l a n veled-i ilyas, K a l o y a n veled-i Pulad, D o m a veled-i K a r a m a n , Y a h i veled-i ilyas, Y o r g i veled-i Y a n i (ya da Bali?), Todoros veled-i A r s l a n , A r s l a n veled-i K o s t a ,
N i k o l a veled-i...
18 T T 23, s. 29: Y a n i veled-i M a r t i n o s , Dimitri..., Kriyatas veled-i Y o r g i , T o d o r o s veled-i..., D i m o s veled-i Y o r g i , bive [dul] M a r i y a .
19 Bkz. liste. S t ' n g a y r i m s l i m halk, Seferah ve M u s t a f a ' n n t m a r l l a r n a 4 m d d
b u d a y veriyorlard: T T 2 3 , s. 64.
20 B a r k a n - M e r i l i , s. 288.

Baclk yaplan on iki ky saptadk.21 St'te baclkla uraan iki

kii varken, bu say Mudanya'da 191'e ulamaktadr. Marmara Denizi'nin
gney kysndaki Mudanya ve Kurunlu'da tek rne dayal tarm yaplmaktadr. Baclar I. Murad'n vakfiyesine toplam 12.000 ile 15.000 aspras arasnda deien vergi demekteydi. Bizans imparatorunun ald vergiler ise, iki tmar sahibine ayrlmt.22
Dier kylerde, her bac ayni vergi dyordu; bu verginin miktar
21

Bigados, epni, Ereli, Hamzabey ( i n e g l ' n kuzeyinde), H a t u n k y (inegl yaknlar), K i r m a s t i , Kufi (St blgesi), M u d a n y a , Kurunlu, St, T e m r k a p (Bursa yaknlar), Y r e i r (Grle yaknlar).

22 T a h r i r m e m u r u , " b i d ' a t " (dinen y a s a k l a n m yenilik) szcn k u l l a n y o r : T T 23,

s. 43.

bacdan bacya deiiyordu ve tahsildarn bu konuda bir gereke gstermesi gerekmiyordu. Buradan kan sonuca gre klece ve tesadfi bir
emek sz konusudur. Bu, daha ok Bizans geleneinin bir kalntsdr.
Mudanya'nn birka kilometre batsnda yer alan Trigleia kynde [gnmzde Zeytinba] retilen arap, bizim incelediimiz dnemde ok tutulan bir arapt. Bu, 25 Mart-22 Mays 1332 tarihli Ceneviz Arivlerinin
belgelerinde kaytldr.23 1352'de Cenevizlerin Orhan'a sunduklar armaanlar arasnda 44 metretelik Trigleia arab da vard.24 Buras, Gemlik (eski Kios) ve Seki (Greke Syke ya da Svge, bugn S) gibi I. Bayezid vakfiyesine dahildi. Ancak elimizde bu kyler hakknda baka veri vok.25 I. Bayezid tarafndan babasnn vakfiyesine braklan Kurunlu'nun, Hristiyan
ky cemaatinden satn alnd, senette belirtilmektedir.26 Bu aklamann
ne anlama geldiini bilmiyoruz, ama Elegmoi manastrnn Kurunlu blgesinde bulunduunu belirtmek yararl olur. 27 lk sultanlar dneminde
kendilerini yalnzca baclk etkinliklerine adayan kylerin, Bizans dneminde imparatorun mlkne ya da manastrlara ait olmas mmkndr.28
b. Hayvan yetitiricileri
Hayvan yetitirilen be ky saptadk: Mekece, Kazkl, Koyun Hisar,
Serme ve Susrlk. Mekece dndakiler devletin mlkyd. H a y v a n yetitiricilerinden, hayvan bana verginin yan sra, paskalya nedeniyle verilen bir vergi ve ne olduu belirtilmemi bir hizmetin karlnda bir salma alnrd. Tahrir memuru ou zaman vergiyi ve bunun iindeki salmay ayn kalemde kaydettiinden her verginin tutarnn ne olduu bilinmemektedir.
Bize yle geliyor ki bu Hristiyan kyleri de Osmanl ncesi dnemin
miraslardr. Nedenlerini yle sralayabiliriz: Bizans dneminde olduu
gibi, tahrir memuru, yetitiricilerin zenle baktklar hayvanlar sayarak,
samal inekleri, danalar, boalar ve kk boalar tasnif ederek dikkatli
bir biimde kaydetmekteydi. Aslnda bu uygulama Osmanl vergi toplama
uygulamalarna uymaz. Bitinya'nn Mslman kylerinde de -yalnzca ift
23 M. Balard, 14. yzylda Pera, Ceneviz Arivleri otantik belgeleri, Bizans'ta italyanlar, (Paris 1987)s. 25, 35 ve 37 no'lu belgeler.
24 M . Balard, " A propos de la bataille du Bosphore", TM, 4 (1970), s. 457.
25 T T 2 3 , s. 51.

c. Balklar
Balklarla ilgili birka kelime: Yeniehir blgesinde yedi kiinin kulland bir balklava vard. Bunlar devlete balklava iin 2.743 aspras, tezgh iin de 700 aspras veriyorlard. Bunlara ayrca, nitelii belirtilmemi
olan 238 aspraslk bir salma ekleniyordu.31
d. iftiler
Defterler gayrimslim iftileri zdegn, haraegzar, ortak, kesimci
ve ellici olarak ayryor.
zdegn zerinde durmayacaz, nk bunlar, blgeye yabanc,
topra ilemeleri iin azat edilerek Bitinya kylerinde iskn edilmi sava
tutsaklar ya da klelerdir. Bunlar, ift ya da yarm ift (nm ift) sahibi,
bennk veren, mcerred Mslman iftiler olarak snflandrlmt.32
Ayn ey, aar ve ift vergisi dnda salma da veren haracgiizrlar iin de
geerlidir.33
Ortak ise, toprak sahibinden ift kz, tarm aralar ve tohum alan
ve onunla mahsul paylaan Mslman ya da Hristiyan topraksz ifti29 Aydnck y n e t i m evresindeki g a y r i m s l i m btn srtmalar mslman olmulardr: Hdavendigr eyaleti ayrntl defteri, Babakanlk Arivleri, T a p u ve Tahrir defterleri yazmalar no 11 1, s. 436.
30 Barkan-Merili, s. 124, no 119.

26 Gkbilgin, agm, tpkbasm.

27 R. Janin, Les eglises et les monasteres

srmekte kullanlan kzlerle snrl da olsa- hayvan yetitirilmekteydi,

ama bunlar defterlerde kaytl deildir. Osmanllar, fetihten nce alnmakta olan vergileri srdrdklerinden, Paskalya vesilesiyle denen vergi
de Bizans dnemine dayanan hayvan yetitiriciliini incelememiz iin ayr
bir neden oluturmaktadr.
Hayvan yetitiricileri zamanla, 1521 tarihli defterde de belirtildii gibi,
Mslman olmulardr.29 Susrlk kynn 1487'de hl Hristiyan olup
olmadn bilmiyoruz ( T T 2 3 s. 103), nk yalnzca iki kiinin babas
Grek-Ortodoks ad tamaktadr. Defter, eskiden buralarda at otlatldn
ve daha sonra vergi mkelleflerinin gtr bir vergi olan "kesim" vermeye
zorunlu olduklarn belirtiyor. Bu gzlemler 1487 tahririnden nce otaya
kan byk deiime tanklk ederler. Barkan, kyn btnyle Hristiyan olduunu varsayyor,30 ama bu iddia bizi, vergi mkelleflerinden biri
olan dervi Bekta' da Hristiyan olduu yargsna gtrebilir!

des grondscentres

byzantins,

Paris, 1975, s.

144-148.
28 Seki'de (Sike ya da Sige) ve Trilye'de Bizans manastrlar vard: Janin, age, s. 183184, 185-187.

31 T T 2 3 , s. 61.
32 ardak'taki 81 vergi mkellefinden 30'u azatlyd T T 2 3 , s. 205.
33 Saruca Birgoz T T 23, s. 35. Gayrimslimler vergilerini I. M u r a d vakfiyesine verdikleri iin, sadece haslarn ve tmarlarn d k m n veren T T 23'te kaytl deildir.

dir. B konuda yeteri kadar inceleme yaplm olduundan kesimcilere

geiyoruz.34
En eski belge olan 1454/55 ve 1487 tahrirlerine gre, kesimci, gtr bir para karlnda, bo kalm bir araziyi ileyen Mslman ya da Hristiyan iftidir.35 Bu boluk, toprak sahibinin topran ilemek istememesinden kaynaklanabiliyordu, 36 ama ou zaman, szgelimi devlet
mlkleri gibi, sahip olmadklar topraklarda alan iftilerin lmleri ya
da oradan ayrlmalarndan da doabiliyordu. T T 2 3 ' e gre, kesimciler,
zellikle baka yerlere gitmi ya da lm olan ellicilerin yerlerini doldururlar. Ne yazk ki, defterde yalnzca iftilerin nakdi vergilerinin toplam
kaytldr ve bu durum her trl hesap ve deerlendirmeyi engellemektedir.37 Bede'de tahrir memuru toplam vergiyi "an cizye-i maktu" (gtr vergi) adyla kaydetmitir.38
Ellicilerin ilevleri hakknda doru bir fikir edinmek kolay deildir.39
nceleri, ellici szcnn etimolojik olarak Greke bir szckten geldiini dndk, ancak daha sonra bu grten vazgemek zorunda kaldk.
Szck, "elli" ve meslek ismi yapan " ci" ekinden olumaktadr. Bu ifti
kategorisinin ortak zelliklerini -bilgilerimizi en eski kaynaklarla snrlayarak- sralamakla yerinelim.
-Topraklar ileyen ellici olmasa da, ellici topraklar vardr. Dolaysyla
tahrir memurlar zel bir biimde bo kalm topraklarn sz konusu olduunun bilincindedirler.
-Ellicilerin ilemeye devam ettikleri topraklar Orhan ve I. Murad'n
vakfiyelerine ve sultann mlklerine aittir. Buna karlk, elliciler tarafndan terk edilmi olan araziler ou zaman bir tmar sahibinin elindedir.
34 Barkan, " X V ve X V I n c A s r l a r d a O s m a n l i m p a r a t o r l u u ' n d a T o p r a k i i l i i n i n Organizasyonu ekilleri", IFM, I (1939-40), s. 29-74; rene Beldiceanu-Steinherr, "Les
laboureurs associes en A n a t o l i e ( X V e - X V I e siecles)", Contributions
nomique

et sociale

de l'empire

ottoman,

Collection

Turcica,

l'histoire

Elliciler kaybolmakta olan bir ifti kategorisini olutururlar.40 Yerlerini gtr vergi deyen iftiler almtr. Dolaysyla da Osmanllarn
uzun sre muhafaza etmemi olduu eski bir kurum sz konusudur.
-En eski kaynamz olan M C 0 1 1 7 / 1 (1454-55) ellicilerin Hristiyan olduunu ve Kavak (v. 16a), Bladyanos (v. 16b) ve Armud'da (v.
17b) olduu gibi Grek-Ortodoks takviminden alnm adlar olduunu
sylyor. Kufi'de, Dimitri adnn yannda Yahi ad da vardr. T T 23'te
(1487) Despina (s. 203) ve ardak (s. 2 0 3 - 2 0 4 ) gibi, ellicilerin oluturduu cemaatlerin kaytlarna rastlanmtr. Vergi mkellefleri Hristiyandr ama kark adlar tarlar.
-1454-55'te iftinin yararland kzler de kaydedilmitir. Tahrir
memuru, kaydn bir yerinde "bir iftlik [iki kzlk] yeri vardr, kendniin iki ifti yrr" 41 dediine gre, sz konusu olan arazi deildir. Buna
karlk 1487'dc, kesinlikle byle bir not yoktur. Miicerredlcr "mim" harfiyle belirtilir.
-Tahllardan alman ayni vergi ile bostanlardan, keten ve pamuktan alnan nakdiye kaydedilir. Buna, belirtilmemi bir hizmetin karl olan bir
para eklenir.42 Salma kaydedilmez. Salma yalnzca, kyllerin eitli kategorilerden olutuu durumlarda kaydedilir.
Veriler II. Mehmed'in rfi hukukundan alnm bir metinle karlatrldnda, askeri bir kurumun hizmetindeki iftilerin sz konusu olduu
sonucuna varlabilir. Gerekten de, Osmanl Devleti'nin kurulu yllarnda
msellem, kendisine tahsis edilen ama savaa gitmeyen, saylar krk-elli
arasnda deien reayadan toplam elli aspras alyordu. Daha sonra II.
Mehmed sistemde kkl reformlar yapt. Her biri srayla hizmet veren, en
fazla on be kiiden oluan merkezler oluturdu.43 Sonuta, elliciler kurumunun geerlii kalmad. Her eye karn, ellici szc, herkesin devle-

eco-

no III, L o u v a i n , 1984,

40 T T 2 3 ' t e k i notlar: Kestel -elliciler krlm (s. 39); A a Diyedinler -elliciler m n k a r i z

s. 93-104.
35 T T 23'teki Hristiyan kesimciler: Karasil (s. 59), T o p r a k y i (s. 59), Mentee (s.
59), Balklau (s.61), Kara Kilise (Saruca veled-i A b d u l l a h cizye der, s. 62), A l t u n
Boa (s. 63), Bedre (an cizye-i m a k t u ' a , s. 102) A a D i y e d i n l e r (s. 103), Bey S-

o l m u (s. 103); A n a k h o r a -mteferrik o l m u (s. 203).

41 M C 0 117/1, v. 60b.
42

d (s. 119), Despina (s. 203).

T o p l a m olarak: " a n cizye ve resm-i e l l i c i y a n ve kesimciyan": T T 23, s. 5 9 (Mentee

36 ibri o l u Hac A h m e d ve i m a m o l u A h m e d bir a r a z i d e n y a r a r l a n m a hakkna sahip-

ky). " M e z k u r kfir er arun bez verrler imi, imdi bez akesi o n beer ake ve-

ler, a m a topra ileyen Y u n u s ' t u r : M C 0 117/1, v. 36a (iznik'teki O r h a n Bey Medre-

rr demi K i r m a s t i dey k a y d o l m u der defter-i khne": T T 23, s. 115 ( T o p r a k y-

sesi'nin vakfiyesi adna).

ky). K i m i z a m a n t e k i l , k i m i z a m a n oul kullanm 1487'de yalnzca bir vergi

37 Karasil, " e l l i c i " ve " k e s i m c i " l e r d e n olumutur ve b u n l a r d a n biri oyn z a m a n d a sal-

mkellefi k a l m o l m a s n d a n k a y n a k l a n m a k t a d r . Kirmasti tahrir m e m u r u n u n addr.

m a ykmlsdr. Saym m e m u r u geliri, " s a l m a , ' e l l i c i ' l e r i n ve ' k e s i m c i ' l e r i n verdii

1454-55 ba defteri ve d a h a sonraki defterler arasnda yaptmz karlatrmala-

vergiler" ad altnda toplar: T T 23, s. 59.

38 TT 23, s. 102.

39 Barkan, age, s. 233.

" N a k d i y e a n r-i b o s t a n ve kirpas ve penbe ve hizmet": T T 2 3 , s. 203 (Despina ky). "Her e l l i c i d e n mal- kirpas o n be ake dey k a y d o l m u der defter-i k h n e " .

ra gre 1454-55 saymn gerekletirmi o l d u u sonucuna vardk.

43

N. Beldiceanu, Code de lois coutumieres

de Mehmed

II, VViesbaden, 1967.

te elli aspras verdii anlamna gelmez, nk bu rakam o dneme gre

ok yksektir.
IV. GAYRMSLMLERN ADLARI
Tahrir memuru, gayrimslimleri ifade eden gebr, kfir, zimmi ya da
haracgzar gibi niteleyici bir sfat koymadnda defterlerdeki Hristiyanlar Mslmanlardan ayrmann ok zor olduunu defalarca belirttik. Bitinya'daki gayrimslimler ou zaman Trke, bazen de Farsa ve Arapa
adlar tarlar. 1454-55 tarihli defterde, tahrir memuru drt iftinin adn
anyor: Karaman, Murad, ahin ve kardei lvas. Gebr szcn eklememi olsa, bu vergi mkelleflerini Mslmanlar arasna sokabilirdik. Kimi
zaman da karktr adlar: Baba Hristiyan ad tar, oluysa Trk ad, sk
sk da bunun tersi geerlidir. te ardak ky vergi mkelleflerinden bazlarnn adlar.44 Akpaazade, Akhisar yaknlarndaki bu yerde I. Mehmed dneminin ( 1 4 1 3 - 1 4 2 1 ) gayrimslim nfusunun yaadn sylyor. 45 Aka olu Mavrudi'nin Sleyman adnda bir kardei var. Yorgi,
Seluk'un oludur. Yani, Karagz'n olu; Kiryakos, Mahmud'un olu;
Dranos da Aka'nn oludur. Buna karlk Karaca, Kostati'in; Tirurta, Karaca'nn ve Yusuf, Kara Kfir'in oludur. Kyde Mslman olduklar sylenen iki kii daha yaamaktadr. Bey Sdii'nde de ayn glkle
karlayoruz. Vasil, Sleyman'n; eydi, Ali'nin; Yahi, Anastos'u; Dimitri, Burak'n oludur ve Kara Vasil de bacdr. Bunlardan, ad Trke
olan birinin haracgzar olduu belirtilmitir: Yahi olu Karaca. eydi
adnn ayn zamanda bir Hristiyan ad olabileceine dair kant vardr:
Serme'de Halla olu eydi haracgzar olarak gsterilmitir. Ayrca, tahrir memuru, listenin devletin davarlanyla ilgilenen zimmi srtmalar da
kapsadn belirtiyor ( T T 2 3 , s. 4 0 ) . Bir baka ilgin rnek de Mekece
kentidir. Aslnda Mslman ve Hristiyan iki kent sz konusudur; 46 Hristiyan kentte adlar karmadr. Bir din adamnn, Mihal'in, Yani'nin ve
Yorgi'nin yannda Hamza, Karaca, Turud, brahim ve Sleyman gibi adlar yer alr. Daha da ilginci, Hristiyanlardaki Abdal ve Avdal adlardr,
nk bu szckler dervilere zgdr. 47 Son olarak, Trk airetlerinin
4 4 T T 23, s. 203-204.
45 Akpaazade (Giese), s. 77.
46

Jacques Lefort ayn erevede verdii konferansta, m o d e r n k e n t i n tepeye d a y a n m

o l d u u n u , eski k e n t i n de o v a d a o l d u u n u d i a l a r l a anlatmtr. Bu vesileyle 1989/90
k b o y u n c a , belli kriterlere gre B a r k a n - M e r i l i y a p t l a r n b i r l i k t e i n c e l e d i i m i z i
belirtelim. Bu balang almalar yalnzca a n l a n defterlere d a y a n a n haritay ortay a karmamz kolaylatrmtr.

4 7 M C 0 117/1, v. 30a-b.

1
5

s,

fi

BTNYA'DAK GAYRMSLM NFUSUN DAILIMI1

sim

Yer

Koordinat

Altun Boa

Belge

TT23

Varak

Kategori

63

has

Kaytl

Gayri-

Nfus

mslimi.

7
5

B-S/25

MC 0117

lb

vakfiye

Brgaz

B-S/25

T T 23

35

tmar

20

18

32 Serme

Serme

B-T/28

T T 23

40

has

26

26

3 3 Sd

Sd

E-/36

Armud

Armut

B-fi/26

MC 0117

17b

vakfiye

13

Ayas Ky

Ayaspaa

O-U/21 r

MC 0117

58b

vakfiye

BalkJa

T T 23

61

has

3 4 Su Srlk

242

24

Bedre

Bedir

O-/30

TT 23

76

tmar

T 23

102

has

Sid
(Besdii)

MC 0117

15b

vakfiye

16

16

Biladiyunus

B-/26

MC, 0 1 1 7

16b

vakfiye

17

16

3 7 Toprak Oyuu

Brsa

Bursa

B-T/26

T T 23

has

2296

78

ardak

ardak

K-R/35

T l 23

203-5

has

81

76

3 8 Yala

34b

vakfive

14

203

has

17

16

TT 23
Deydirler

0-/30

T T 23

200
56

tmar

13

tmar

33

T 1 23

103

has

*5

Ereli

K-O/31

MC 0117

38a

vakfiye

41

41

14 Han/a Be

Hamzabey

O-U/30

MC 0117

37a

vakfiye

11

MC 0117

26b

vakfive

18

17

16 znik

znik

K-R/32

MC 0117

37b

vakfiye

74

17 Kadimi

Kadimi

O-U/29

MM 16016

18

vakfive

20

has

*1

16

?
?

15 Hatun Ky

18 Kara Kilise

Karakilise

K-/31

T T 23

62

19 Karasil

Karasil

K-T/31

T T 23

59

has

*15

15

MC0117

16a

vakfiye

16

14

TT 23

45

has

17

17

MC0117

52a

vakfiye

15

T T 23

39

tmar

19

4
23

2 0 Kavak/Koi
21 Kazklu

Kazkl

li-/27

2 2 Kerdcli
2 3 Kestel

Kestel

B-U/27

2 4 Kirmasti

Kemalpaa

O-/21

MC 0117

49a

vakfiye

23

2 5 Koyun Hisar

Koyunhisar

K-/30

T T 23

61

has

*7

MC0117

34a

vakfiye

16

15

2 6 Kufi

T T 23

64

tmar

T T 23

119

has

*13

13

T T 23

103

has

12

K-T/31
Brsa

2 7 Kurunlu

Kurunlu

B-S/26

MC 0117

3a

vakfiye

72

72

2 8 Mckecc

Mekeci

K-R/37

MC 0117

30a

vakfiye

37

29

2 9 Mentee

Mentee

K-/30

T T 23

59

has

*18

18

T T 23

62

has

*4

MC 0117

20a

vakfiye

14

T T 23

59

has

*6

T T 23

115

tmar

T l 23

62

has

*6

26

17

Ylanda

K-/37

MC 0117

28b

4 0 Yenice Kv

Yenicekv

O-Y/22?

MC 0117

50b

vakfiye

11

MC 0117

43b

vakfiye

23

15

T T 23

41

tmar

MM 16016

11

vakfive

Yreir

4 3 Zidanck

Zindaek

negl

5
24

1 >

3 9 Yalanda

4 2 Zebcreki

13 Ereli

>

vakfiye

vakfiye

41

12 (Aa)
Diyedinler

MC 0117
T T 23

17

Toprak ocak K - / 3 0

Bigados
Bladyanos

K-R/35

vakfiye

MM 16016

Demirkap

Tesbene/
Fevziye

14

>

Sylemi

11 Dcspinc

MM 16016

>

35 Slemi
3 6 Temiir Kapu

10 cpni

191

Mudanya

31 Sanca Birgoz

191

3 0 Mudanva

1
3

Listeyle ilgili notlar

1. Listede, bir blmnde ya da tamamnda gayrimslimlerin oturduu yerlerin
ad bulunur. T T 23'n dkmn yapan memur, cizye de dahil olmak zere toplam
vergi tutarn kaydettiinden ve her iki toplumdan insanlarn bulunduu bir yerde
Mslmanlar ve gayrimslimler arasnda ender olarak ayrm yaptndan Mslmanlarn tan saysn saptamak her zaman mmkn olmamaktadr. Bu nedenle izlediimiz
vol tartmaya aktr. Koordinatlar stunu iin Harita Genel Mtidrl'nn yaymlad 1/200000 lekli Trkiye haritasndan (2. b., Ankara, 1951) yararlanlmtr.
Bursa (B), Eskiehir (E), Kocaeli (K) ve Orhaneli (O) sayfalarn kullanld.
2. Kaytl Nfus stunundaki (*) imi cemaatn vergiden muaf olduu anlamna
gelmektedir.
3. isim has blmnde de yer almaktadr. Bu ifte kayd, dkm yapan kiinin
hatas olarak m yorumlamak gerekiyor?
4. Yedi Hristiyan, znik halknn yalnzca bir blmn temsil etmektedir.
5. Dul bir kadn sz konusudur.
6. Bu ky bir sorun karmaktadr, nk kaytl tek vergi mkellefinin ad Aldul
l.l olu Saruca'dr ve bu kii ad nedeniyle din deitirmi biri olabilir. te yandan
vergi 154 asprasa ykselmektedir, bu da bir kyl iin ok yksek bir vergidir. Has ya. . kaydedilmi vergi, belki de baka vergileri bir tmarlya veren ve bu nedenle de
baka bir yerde kaytl olan Hristiyan kyllerden geliyordu.
7. Yirmi alt vergi mkellefinden yalnzca bir dul kadn Hristiyandr.

adlarn tayan Yreir ve epni kylerini belirtelim. Birincisinde btn

kyller Hristiyandr ve Grek-Ortodoks takviminden alnm adlar vardr, 48 ikincisinde kyller Mslman ve Hristiyan olarak ayrlmtr, ama
Hristiyanlarn adlar Tiirkedir. 49
Btn bu rnekler Bitinya'nm yabanc unsurlardan oluan bir istila
karsnda kaldn gsterir. lk sultanlar dneminde, sava esirleri ve kleler mlklere ve vakf topraklarna yerletirildiler. Yava yava kyllerle
kaynatlar. Bu olgu, youn bir biimde irdelendi ve ok sayda inceleme
ve aratrmaya konu oldu. Ayrca Bizansllarn hem Karadeniz'in kuzeyinden hem de Anadolu'nun Seluklu Devleti'ne bal baz blgelerinden
gelmi Trk topluluklarn Hristiyanlatrm olduu da bilinmektedir.
Bununla birlikte, Bizans'ta Hristiyanla geiin ok kat kurallara tabi
olduu ve "barbar" isimlerinin braklmasn gerektirdii dikkate alnmaldr. Adlar Grek takviminden alnan epni ky sakinleri byk olaslkla
bu kategoriye dahildir. Dierleri ise, ne yerli Bizans topluluklar ne de din
deitirmi Mslman topluluklardr. Adlara ge bir deerlendirme yaplacak olursa, (baka unsurlarn da iin iinde olabileceini dnerek),
babadan oula Hristiyan olan, Hristiyanlklarnn hatta ou zaman dinlerinin incelenmesi gereken bir Trk-Tatar halk sz konusudur.
V. SONU
lk Osmanl sultanlar dneminde Bitinva'da gayrimslim nfus ok
youn deildir ve 16. yzyl sonuna kadar da tedricen azalmtr. Bu sre kentlerde, kylere oranla daha hzldr. Gayrimslimler genelde vakf
topraklar ve haslarda yaamtr. Bu nedenle, bu topraklarn Bizans dneminde, imparatorun, manastrlarn ya da byk ailelerin mlkleri olduu
sylenebilir. Bu varsaym baz vergilerin Bizans'tan kalm olmas olgusuyla glenmitir. Ancak Bizans kkenli halkn nfus oran dktr.
Osmanllar, topraklarn deerlendirmek amacyla Avrupa'da yeni fethettikleri yerlerden sava esirleri getirmilerdir. Defterler, Bizans dnemine
uzanan Trk halklar akn izini de tamaktadr: Snr, imparatorlarn abalarna ramen ak kalmt. Bazlar Bizansllamtr ve yalnzca kkenlerinin ipularn veren airet adlar vardr. Defterlerde, ayn ailede Trke, bazen de Arapa ya da Farsa adlarn yan sra, Hristiyan azizleri takviminden alnm adlarn bulunduu kylerden sz edilmektedir. Onlar
hangi rastlantnn bu blgelere getirmi olduunu ve hangi inanta olduklarn imdilik bilemiyoruz. Bu, Kk Asya tarihinin gnmze kadar karanlkta kalm bir parasdr.
48 MCO 117/1, v. 34b.
49 MCO 117/1, v. 43a

DEVRMENN KKENLER ZERNE

DNCELER
VASLS D M T R A D S
T>
- U enim ele alacam konu, Osmanl tarihiyle ilgilenenler iin yeni ya da
bilinmedik bir konu deil. Devirmenin kkenleri sorunu, ilk Osmanl vakanvisleri zamanndan bu yana Osmanl mparatorluu tarihilerini hep
megul etmitir. Bana kalrsa, bu konu imdiye dein geni ve doyurucu
bir biimde aratrlm durumdadr, 1 ve en azndan eski tezleri dorulayan ya da rten yeni kantlar gn na kncaya dein sylenebilecek
farkl bir ey yoktur.
Sunacam tebliin, bu konuya yeni bir yaklamn gelitirilmesi iin
bir katk nitelii tayacan mit ediyorum. Tebli, devirmenin kkenlerinden ok uzak tarihe ait bir kaynaa dayanyor. Gel gelelim, bu belge
baz alardan ilgin olabilir; en azndan, daha nce yaymlanm makale1

J. A . B. Palmer, "The Origin of the Janissaries", Bulletin of the John Rylands Library, 3 5 / 2 (1952-53) s. 4 4 8 - 4 8 1 ; A . V a k a l o p o u l o s , npop^npaTa tr loopa tov
riaSopa^aTo,
Hellenica,
13 (1954) s. 274-293; P. VVittek, "Devshirme and Shar i ' a " , BSOAS, 17 (1955) s. 271-278; V. L. Menage, "Sidelights o n the devshirme f r o m
Idris and Sa'duddin", BSOAS, 18 (1956) s. 181-183; S. Vryonis Jr "Isidore Glabas
and the Turkish Devshirme", Speculum, 31 (1956) s. 433-443; V. L. Menage, "Devshirme", El2; Basilike D. Papoulia, "Ursprung und Wesen der 'Knablese' im osmanischen Reich", Sdosteuropaische
Arbeiten, 59 (Mnih 1963); A . M a t k o v s k i , "Prilog Pit a n j u Devirme", Prilozi Orientalnu
Filologiju,
14-15 (1964-1965) s. 273-309; S.
Vryonis Jr., "Seljuk Gulams and O t t o m a n Devshirmes", Der slam, 41 (1965) s. 224252; V. L. Menage, "Some Notes on the Devshirme", BSOAS, 2 9 (1966) s. 64-78; I.
Beldiceanu-Steinherr, "En marge", s. 21-47; C. Cahen, "Notes sur l'esclavage musulm a n et le devshirme o t t o m a n propos de travaux recents", JESHO, 13 (1970) s.
21 1-218; V. L. Menage, BSOAS, 40 (1977) s. 155-160; Irina E. Petrosian, "The Mebde-i Kanuni-i Yenieri Oca Tarihi on the System of Devirme", Between
Danube
and the Caucasus, ed. G. Kara, Budapete, 1987, s.217-227.

lerde2 zaten ortaya konmu olan sorunlar hakknda yeni dnceler uyandrabilir ve belki de kimi baka kaynaklarn yeniden deerlendirilmesine
nclk edebilir.
Szn ettiim belge, Selanik'teki Makedonya Tarih Arivi'nde bulunan 1707 tarihli Selanik kad sicilinin 2 6 - 2 8 . sayfalarna 16 numaravla
kaydedilmi olan bir ferman. Ferman, blgedeki ayrlardan sorumlu ve
Osmanl ordusu iin at ve deve yetitirmekle ykml olan korucyan
ocann 3 zel bir tahrire kaydedilmesine ilikin emri ieriyor. Fermana
iliik Defterhane suretine gre, Selanik blgesindeki alt (Arabiu, Tekyeli, Pnarca, Yeni Ky, Kavalar, Ankara) ve Drama'daki (Kirl, Arabl,
Boyalk) 4 kyn sakinleri, defter-i atikteki (eski defter) kadim'l-eyvmda (ok eski gnler) beri bu hizmeti yerine getirmekle ykmlyd. Buna karlk, bu kylerin halklar, ispene, avarz- divaniye, uzul, celeb-i
tahrir, penik olan ve dier akeli ve akesiz teklif-i rfiye ve saka5 gibi
vergilerden muaf tutulmulard. Tm de Hristiyan olan kylerdeki ko2

rucyan says snrlandrlmt ve mevki babadan oula geiyordu. Ancak,

ayn muafiyetlerden yararlanmak isteyen dier kylerdeki insanlar da bu
kylere tanmaya ve burada yerlemeye baladlar. Tahrir, bunu nlemek
amacyla gerekli grlmt. 6
Vergiden muaf kylerin tm Gazi Evrenos Bey ve vrislerine ait byk vakfa balyd.7 Selanik blgesindekiler kentin batsnda, Axios (Vardar) ve Galikos rmaklarnn azlarnn yaknnda yer alyordu. Dahas,
bu kyler her vl eitli vergiler yerine vakfa sadece belli bir oranda para
(maktu) dyorlard. 8 Drama kazasnda devecilik (kullukcyan- stran)
yapan ky Selanik ocana balyd.9
Dikkatinizi, devirme sisteminin douundan yzyl sonra, toplanan Hristiyan ocuklar iin belgede kullanlan terime ekmek istiyorum.
Devirme yoluyla toplanan ocuklarn ad, Uzunarl'mn
Kapkulu
Ocaklarn
da yaymlad bir penik nianna g r e , en azndan
aft (Beldiceanu-Steinherr, "En marge", s. 27). Bu rgtlenmenin birer paras olan
korucyan da ayn ayrcalklardan yararlanyordu.

II. Murad tarafndan devirme uygulamasnn yeniden balatlmas hakknda; bkz. Menage, "Devshirme", El2 bunlarn gerek birer Osmanl eyaleti haline gelmelerinden nceki aknlardaki durum hakknda, bkz. Cahen, "Notes sur l'esclavage", s. 215.
Korucu, J. J. Redhouse'a gre (A Turkish and English Lexicon, istanbul, 1890, s.
1486), "ayrlk ya da ormanlk arazinin bir parasnn ya da ktasnn koruyucusu
olan muhafz"dr. 17. yzyln balangcnda korucu, "ileri yalar, hizmet srelerini
tamamlamalar ya da malullk nedeniyle etkin hizmetten karlan yenierilere verilen isim oldu. Bunlar aknlara katlmayp, yalnzca aknlar srasnda yenieri odalarn korumak grevini yerine getiriyorlard" (Petrosian, age, s. 217). Yenieri birlikleriyle hibir balants o l m a y a n fermandaki terim, reayaya gnderme yapmaktadr.
V, Dimitriadis, "topoXo-/xe cornyopei; twv xcopcov tt| OeaoaX,ovx yaxo. tijv Toup^o*praa" [Trk idaresi altndaki Selanik kylerinin vergi kategorileri], Makedonika,
20
(1980) s. 420-422. 1771'de Selanik yresindeki korucyan kylerinin adlar Y u n a l a r ,
H a n l u - A r a b l u , Bnarca, Bostanlu-Arablu, Tekyel, Yeni Ky ve Davud-Bal olarak
veriliyordu.

A y n belgede hem ispene hem de penik olan adnn gemesi, bu iki devirme
u y g u l a m a s n n birbirlerinden ayr o l d u u n u n bir baka iaretidir. A y r c a W i t t e k ,
"Devshirme and Shari'a", s. 272-273 ile karlatrnz. Bu ayn z a m a n d a korucy a n ' a birtakm ayrcalklarn verildii, sradan reayadan ise ispenenin talep edildi i n i n bir gstergesidir. Osmanl Devleti'nin kurucusu olan O s m a n ' n dneminden
beri bir kurum olarak mevcut o l a n tmar sistemi zaten yrrlkteydi. Bkz. N. Beldiceanu, Le timar

dans l'Etat

ottoman

(debut XVe-debut

X W e siecle),

Wiesbaden,

1980, s. 26.
6

Fermann Y u n a n c a y a evirisi, tompya Apzea Mor/cSovao (1965-1912),

ed. I. Vasdra-

vilis, Selanik, 1952, s. 73-75'te yaymland. Bu eviride yaplan birok hata yznden, korucyanla ilgili metnin yeni bir evirisini yapmann yararl olacan dndm, bkz. Dimitriadis, 4. d i p n o t t a agm, s. 420-422.
7

Gazi Evrenos ve oullar iin bkz. I. M e l i k o f f , "Ewrenos" and "Evvrenos oghullar",

El2, 2, s. 720-721; i. H. Uzunarl, "Evrenos", A, 4, s. 414-418; Beldiceanu-Stein-

M e t i n aadaki gibidir: "Kaza-i Selanik nahiyeleri kura ayrlar kadim'l-eyyamdan

beri bip ve tayup be-her sene bu tarafna / hizmet idegeldkleri defter-i atikde
mestur ve mukayyed bulunman defter-i cedide kayd olund. Ve zikr o l u n a n / glmanan- kreciyan ve kreciyan tayfesi oca mezburda olan hassa davarlarn kadim'l-eyyamdan / ber grp ve gzedp al ve sairelerin yapup ve asitane-i saadete tor getiri lazm / geldikde yedekilerin harc- rahlarn kend yanlarndan virp ve
otlak ve samanlarn alvirp hizmet / eylemelerile hizmetleri mukabelesinde ispene
ve avarz- divaniyyeden ve nuzul ve celeb-i tahrir o l u n m a k d a n / ve penik olan ve
sair akel ve akesiz teklif-i rfiye ve sakadan / muaf ve msellem olup kendleri
fevt oldukda / evladlar yerlerine hizmet idp / bila varis fevt olanlarn beyt'l-mallarn / stabl-i amire tarafndan oca- mezbur kur aas / kabz ide geldi defter-i
atikde mestur o l m a n defter-i / cedide dahi kayd olund Ber defter-i korcyan Der
kenar Fi 16 Rebiy'l-evvel sene 1 1 19 Vasl". Sicil no. 16, s. 27-28.

Dimitriadis, 4. dipnotta agm, s. 410.

Gaziler r, avarz- divaniyye, rsum- rfiyye ve dierleri gibi birok vergiden mu-

agm, s. 421.

herr, Recherces, s. 228-236; V. Dimitriadis, "The T o m b of Ghazi Evrenos Bey at Yenitsa and its Inscription, BSOAS, 3 2 / 2 ( 1 9 7 6 ) s. 328-332; a. y H Kevrpm
MaXovaXara

Xm

AvnXr)

tov Ej5Xya Taeteprrn [Evliya elebi'ye gre Orta ve Bat Makedonya],

Selanik, 1973, s. 22-24, 216-219. Gazi Evrenos vakf iin, bkz. V. Dimitriadis, "Problems of Land-owning and Population in the A r e a of Gazi Evrenos Bey's VVakf", Balkan Studies, 22/1 (1981), s. 43-57. Byk ubeyi aileleri hakknda bir kaynaka iin,
bkz. Beldiceanu-Steinherr, "En marge", s. 29, n. 1.
Vakf arazisinde yaayan kiilerin devirmeden muaf t u t u l m a l a r sorunu, Papoulia,
Ursprung

und Wesen der "Knabenlese",

s. 54-55 ve Menage, "Some Notes on the

Devshirme", s. 71-72'de tartlyor. Gazi Evrenos vakfndaki belirli kylerin ancak

birka sakininin bu baklktan yararlandn grebiliriz.

898/1493'e kadar "penik olan"yd. 10 16. yzyln ortasna ait belgelerdeki (1565, 1568, 1571, 1578'den gelen ve Uzuarl ile Alexander
Matkovski tarafndan yaymlanan belgelerde) terim, "acemi olanlar"
idi. 1 1 17. yzylda kuruma verilen isim genellikle "olan c e m ' i "
( 1 6 0 7 / 8 ) ya da "yenierilk ilin olan alnmak" (1622, 1638/9) ve
"devirme" (1638, 1646/7) idi. Gelecekteki yenieriler iin "penik olan" terimi sadece kurumun ilk ortaya kt yllarda kullanlm, belki de
16. yzyln ilk yllarnda gerek penik toplamann braklmas yznden,
sonralar yerini farkl terimlere brakmt.12
Bu nedenle yazlan fermann, muhtemelen, defter-i atike, yani sz
edilen kylerin korucyanmn vergiden muaf tutulduu orijinal emre nclk eden daha eski, benzer defterlerin bir nshasna dayandn kabul
etmemiz gerekiyor. Bu ne zaman olmutu?
Sanyorum, muafiyetin muhtemel balang tarihini belirlemek iin,
blgedeki kylerin Trk egemenliine girme koullarn incelememiz gerekiyor. Daha nce grm olduumuz gibi, korcya kyleri yaklak
otuz be baka kyle birlikte, Gazi Evrenos Bey ile varislerine ait byk
vakfa balyd.13 Bu vakf, Osmanl mparatorluu'nun Avrupa'daki en
eski ve en geni vakflarndan biriydi. Vakfn mlklerinin kaydedildii, Selanik'teki Makedonya Tarih Arivi'nde korunan yaymlanmam defterlere
gre, vakfn Bat Trakya'daki Gmlcine (bugn Komotini), Dou Makedonya'daki Zihna ve Seres ile Tesalya'daki Yeni ehir (bugn Larissa)
ve Volos blgelerinde mlkleri bulunuyordu. Bununla birlikte, vakf arazisinin esas ksmn, son yllarda kurutulmu olan Selanik'in batsndaki,
Yenice-i Vardar glne kadar uzanan byk ova oluturuyordu.
Evrenos Bey ve ailesinin Trakya, Makedonya ve Yunanistan'n dier
kesimlerinin igalinde oynad rol iyi bilinmektedir. Gazi Evrenos, Orhan'n V. oannes Paleologos'a kar oannes Kantakuzenos'u desteklemek zere olu Sleyman' gnderdiinden beri Rumeli'de bulunuyor10

I. H

U z u n a r l , Osmanl

Devleti

Tekiltndan

Kapukulu

Ocaklar,

I, A n k a r a ,

1943, s. 86-88.
11 M a t k o v s k i , "Prilog Pitanju Devirme", s. 288-291.
12 Sava tutsaklarnn bete b i r i n i n p a d i a h iin alnmas ya da n a k d i bir vergi o l a n
penik, imdiye dein geni bir b i i m d e incelenmitir. Bkz. 1. d i p n o t t a k i k a y n a k a ,
zellikle Menage, "Some Notes o n t h e Devshirme", s. 72-75, ve Beldiceanu-Steinherr, "En marge", eitli yerlerde. I. M u r a d ' n 1377'de Edirne'yi bakenti yapmasnd a n sonra balatlan penik, I. Selim z a m a n n d a kaldrlarak, her sava t u t s a bana 20 akelik bir vergiyle i k a m e e d i l m i t i ; bkz. Beldiceanu-Steinherr, "En marge", s.
37, 40.
13 eitli d n e m l e r d e v a k f a b a l k y l e r ve i f t l i k l e r i n says i i n , bkz. D i m i t r i a d i s ,
"Problems of Land-ovvning", eitli yerlerde.

du. 14 Evreos'un kuvvetleri, Rumeli ordusunun "sol kanad"nda Trk

genilemesinin nc roln stlenmiti. ounlukla Osmanl beyinin ordusundan byk lde bamsz hareket eden Gazi Evrenos, mezar tanda da yazd gibi gerek bir "malik'l-guzt ve'l-mcahidin" olarak
ipsala, Gmlcine, Zihna ve Seres'i ele geirmiti. 15 Gazilerin ele geirdii btn araziler, aknn hemen ardndan Osmanl ordusuna devrediliyor
ve Gazi Evrenos'un ya da Turahan, Mihalolu ve Malkoolu gibi dier
byk ubeylerinin dzensiz kuvvetleri yeni snr blgelerine aknlar dzenlemeye giriiyorlard.
irmen'de Srp ordusunun yenilgiye uramasnn ardndan Trk
kuvvetlerinin 1372 baharnda Selanik surlar nlerine geldiini biliyoruz. 1 6 Bunlar byk olaslkla Evrenos Bey'in kuvvetlerine mensup
"aknclar"d. Bunu izleyen birka yl iinde Makedonya'daki birok kale ve kent ayn dzensiz kuvvetlere boyun edi. Makedonya'nn Osmanllarca fethi srasnda yaanan olaylar hakknda hibir bilgi yok. Her
kentin igali iin birka tarih veriliyor; bunlarn ou 1 3 7 2 - 1 3 7 3 1 7 ile
1 3 8 5 - 1 3 8 6 arasndaki dneme rastlyor. Pek ok yerel anlatda aktarld zere birok kasabann nce Gazi Evrenos'a teslim olduu ve bunu
izleyen onyln ortalarna kadar I. Murad ve onun beylerbeyi Kara Timurta Paa ve Evrenos Bey'in kuvvetlerinden oluan karma kuvvet tarafndan fethedildii ve bunlarn kalc denebilecek birer fetih olduklar
kuvvetle muhtemel grnyor. 18 Selanik yle zor bir duruma dmt
ki, 1375'te kenti savunmaktan midini kesen V. oannes Paleologos bu
14 M e l i k o f f , "Evvrenos", EP, 2, s. 720.
15 D i m i t r i a d i s , " T h e T o m b of Ghazi Evvrenos Bey", s. 332.
16 A . V a k a l o p u l o s , laropa

r j f Mazeova,

1969, s. 2 9 . C. Imber, The Ottoman

1354-1833

Empire,

[ M a k e d o n y a T a r i h i ] , Selanik,

1300-1481,

i s t a n b u l , 1990, s. 3 1 .

C y d o n e s bir m e k t u b u n d a unlar yazmt: " n k barbar lider ile o r d u s u n u n , y a n l a r n d a g e t i r d i k l e r i sava g a n i m e t l e r i y l e b i r l i k t e k a p l a r n n n d e b e k l e d i i n i ve

k a s a b a h a l k n n s u r l a r d a n a a y a o n l a r a b a k p a l a m a k t a n baka h i b i r ey y a p m a d n r e n d i m " (Dennis, The Reign of Manuel
(Dennis,

The Reign

of Manuel

II, s. 55). Selanik'e ya 10 N i s a n

II, s. 55) y a d a 11 N i s a n (Imber, age, 31) 1 3 7 2 ' d e

s a l d r a n " b a r b a r lider" ve o r d u s u n u n t a m olarak kimler o l d u u ak d e i l d i r . Bu,

S e l a n i k s u r l a r n n n n d e T r k l e r i n ilk o l a r a k g r l m e l e r i d e i l d i . n k B a t
T r a k y a ve M a k e d o n y a ' d a

1 306-1 3 0 9 ' d a K a t a l a n k u v v e t l e r i y l e i b i r l i i y a p a n

T r k l e r , S e l a n i k ' i t e h d i t e t m i l e r d i , bkz. N. O i k o n o m i d i s ' i n b u k i t a p t a yer a l a n b i l dirisi.

17 A v i g n o n ' d a k i Papa'ya T e m m u z 1373'te ulaan raporlara gre, Trkler " i s t a n b u l ' u ,
Selanik'i ve baz dier t o p r a k l a n k u a t m a k zereydiler" (Dennis, The Reign of Manuel II, s. 34).
18 D i m i t r i a d i s , Orta ve Bat Makedonya,

s. 17-28.

ehri ve ad belirtilmeyen bir baka ehri Papa'ya devretmek konusunda

sz verdi; iki ehir de Hospitalier tarikatnca savunulacakt.19
Gazi Evrenos'un Yenice-i Vardar kasabasna yerleme tarihini, 13831387 ncesine ya da bu yllar arasna yerletirmemiz gerekiyor. Byk
olaslkla burada ad bilinmeyen bir kent ya da kale bulunuyordu.20 Kente
Yenice ismini, tpk daha ksa ya da daha uzun sreliine s olarak kulland her yere yapt gibi, Gazi Evrenos verdi: Xanthi blgesinde bu isim,
Yenice-i Karasu eklinde farkllatrlarak yeni bir kente verildi. Gmlci
ne'de, Seres'te ve ok daha sonra Selanik'te-1 ayn isim kendi vakfna ait
ya da aknclarnn yerletii bir dizi mahalleye verilecekti. Bizzat Gazi Evrenos'un ve oullarnn mezarlarnn birok cami, imaret, hamam ve ayn
nitelikte baka binalarla yan yana yer ald Yenice-i Vardar, Evrenos ailesinin merkezi haline geldi.
Yenice kentinden Selanik evresine kadar uzanan blge, 1386 civarnda
kurulan vakfn arazisini oluturuyordu.22 indeki kyler, cizye de dahil olmak zere tm vergilerini vakfa dyorlard. Denilebilir ki, her zamanda
zel muamele gren bu vakf arazisi, Osmanl Devleti'ni ok ayrcalkl bir
parasn oluturuyordu. mparatorluun tm vakflarnn Evkaf Nezareti'nin ynetimine brakld 1826'da bile, Gazi Evrenos vakf bu dzenlemenin dnda braklacakt. Orta Makedonya'da, muhtemelen I. Bayezid
dneminde tmar sistemi uyguland zaman da vakfa dokunulmad. Vakfn
kylerinin, Osmanl ordusu tarafndan deil de, kendilerine Yenice'yi merkez olarak seen Gazi Evrenos'un kuvvetlerince ele geirildiini ya da bu
kuvvetlere teslim olduunu kabul etmemiz gerekiyor. Fetih, Gazi Evrenos'un Yenice'ye yerletii tarihle ayn anda ya da bundan hemen sonra,
onun kumandasndaki dzensiz birliklerin, byk lde onlarn abalar sayesinde teslim olacak Selanik kasabasn kuatt srada gerekletirilmi olmal. Seres'i fethi ve Chortaitou muharebesinden23 hemen sonra giriilen
kuatmann balangcnda ve kasaba teslim olduunda24 Osmanl kuvvetleri
de oradayd; ancak, kasabann uzun ve sk bir ekilde ablukas ancak Gazi
Ev'renos'un nderliindeki gazilerin abalaryla srdrlebilirdi; bu nedenle
slerinin ve ikmal merkezlerinin kentten ok uzakta olmamas gerekiyordu.

Vakf topraklarnn dou snrlarnda yer alan ve Selanik kentine yakn

olan korucyan kyleri, muhtemelen, sakinleri arasndan penik olan
verme ykmllnden muafiyet karlnda gazilerin at ve develerini
beslemek gibi belirli koullar altnda Gazi Evrenos'a teslim olmutu. 25
Ru, 1. Ravezid'in kasabadan ve kukusuz emrin zaten yrrlkte olduu
evre kylerden erkek ocuklarn devirilmesine ynelik -ilk olarak
1395'te verilen- 26 emrinden nce gereklemi olmaldr.27 Selanik ve
Avret-Hisar vilayetinin 1445'ten nce tutulmu olan bir tahrir defterine
gre, Rayezid, bir ky, Selanik kulesindeki camiin imamna vakfetmiti. 28 Yrede ayn zamanda tmar sistemini uygulayp uygulamadn bilmiyoruz, fakat bu kuvvetli bir olaslktr. Ayrca hepsi de Gazi Evrenos
vakfnn birer paras olan iicra Drama kazasndaki deve bakclarnn Selanik'teki korucyan ocayla olan ilikisi, muhtemelen bu zel yardmc
kuvvetin ok erken tarihte rgtlenmesine baldr.
nceki makalelerde ele almanlar dnda, devirmenin uygulanna
ilikin yeni kantlar, Coluccio di Salutati'nin 1 397 tarihli bir mektubunda
yer alyor; Salutati, Trklerin decem vel dodecin annorum peros ad militinm rapiunt olduunu yazmt.29 Devirmenin 14. yzyln sona ermesinden nce yrrlkte olduuna hi kuku yoktur.
Eer bu nermem doruysa, o halde -hl eski ismiyle, yani penik olan olarak anlan- devirme sisteminin Orta Makedonya'da Evrenos
Rey'in gazi kuvvetlerinin gelecekte Evrenos vakfnn arazisini oluturacak
blgeyi igal ettii 1383-1387 yllarnda, hatta daha eskiden beri uygulandn kabul etmemiz gerekiyor. Evrenos vakfna bal kylerin Osmanl
ynetimi tarafndan ispene ve penik olan ykmllklerinden daha
sonraki bir dnemde muaf tutulmas olasl bana tmyle olanaksz grnyor. Byle bir hkm, vakfn varlnn sona erdii 20. yzyla dein
hi dokunulmayan haklarna, zerklik haklarna tecavz anlamna gelirdi.
Ru tr bir dzenleme, devlete yapt hizmetler karlnda vakfn kendi
t e s l i m o l m a s n a yol at izlenimini verdiine" dikkati ekti. O d n e m d e

Rumeli

b e y l e r b e y i o l a n H a y r e d d i n Paa, k u a t m a srasnda o r a d a d e i l d i ( D e n n i s , The Reign of Manuel

II, s. 127-128).

25

Bu, k o r u c y a n k y l e r i n i n b a h s e d i l e n n c e k i v e r g i l e r d e n b i r i n d e n m u a f o l m a s n g e t i r i r .

19 A . L u t t r e l l , " G r e g o r y X I a n d t h e T u r k s 1 3 7 0 - 1 3 7 8 " , OCP, 4 6 ( 1 9 8 0 ) , s. 4 0 8 .

26

V r y o n i s , Isidore

20

27

I. B a y e z i d ' i n v a s a l l k e l e r z e r i n d e d o r u d a n d e n e t i m k u r m a ve O s m a n l D e v l e t i ' n i n

21

D i m i t r i a d i s , Orta

ve Bat Makedonya,

s. 2 3 .

D i m i t r i a d i s , Torroypa<i>a n / f decacdovzyata

n / v errozn n / f TovpxoXpanat

1430-1912

M e l i k o f f , " E w r e n o s " ve " E w r e n o s o g h u l l a r " , EP,

23

D e n n i s , The Reign of Manuel

II, s. 7 5 - 7 6 ; a y r c a kar. Actes
O i k o n o m i d i s , Archives
de l'Athos,
XIII, Paris, 1984, s. 2 5 9 .

24

D e n n i s , The Reign

of Manuel

2, s. 7 2 0 .

h o d s o f C o n q u e s t " , Stulsl,
28

de Docheiariou,

ed. N .

II, s. 87. D e n n i s , C h a l k o k o n d y l a s ' n " b i r k u a t m a d a n

h i sz e t m e d i i n i , f a k a t d a h a o k H a y r e d d i n ' i n o r d u s u n u n y a k l a m a s n n k e n t i n

s. 4 3 8 .

e i t l i k e s i m l e r i a r a s n d a b i r l e t i r m e siyaseti i i n , bkz. H . i n a l c k , " O t t o m a n Met-

[ T r k l e r i n idaresi A l t n d a S e l a n i k ' i n T o p o g r a f y a s ] , S e l a n i k , 1983, s. 2 7 , 83, 141.

22

Glabas,

29

2 (1954), s. 104-105.

D i m i t r i a d i s , 4. d i p n o t t a agm, s. 3 9 6 .
Epistolario

di Coluccio

di Salutati,

ed. F. N o v a t i , F o n t i per la Storia d ' l t a l i a p u b l i c a -

t e d a l l ' l s t i t u t o S t o r i c o I t a l i a n o . E p i s t o l a r i secoli X I V - X V , c. III ( R o m a 1 8 9 1 - 1 9 1 1) s.

2 0 8 - 2 1 1 ; b u n a d i k k a t i m i eken, m e s l e k t a m E. Z a c h a r i a d o u o l d u .

toplad vergilerden yararlanamamas demekti. Gazilere tahsis edilen at ve

develerin devlet mlk haline gelmesi daha sonra, gazi kuvvetlerinin eski
ilevlerini yitirmeye balad zaman gerekleecekti.
Devirmenin Gazi Evrenos Bey ve adamlar tarafndan Orta Makedonya blgesinde 1383-1387 gibi erken bir tarihte uygulanmaya baladn
kabul edersek,30 "hara olarak ocuk verme zorunluluunu" Selanik evresindeki grece kk bir alanla snrlamadklarn, ocuklar toplama uygulamasn ok daha geni bir blgeye yaydklarn varsaymamz gerekir.
O dnemde Balkan lkeleri, 1371'den, irmen muharebesinden itibaren
Osmanl stnln kabul eden ve Osmanl beyinin vasallar olan31 Bizansl, Srp ve Bulgar hkmdarlara balydlar. eriata gre bu lkelerin
"dar'l-ahd"n birer paras olduu gerei, o dnemde byk lde
(gazi geleneklerine kar olan ve belki de bu vahi savalarn da hakir
grd) ulemann etkisi altndaki Osmanl Devleti'nin32 kuvvetlerinden
tmyle bamsz olarak hareket eden gaziler ve kumandanlar iin pek
fazla bir anlam tamyordu.
Tpk 1394-95'te Selanik'te olduu gibi, bu blgeler I. Bayezid tarafndan Osmanl Devleti'nin paras haline getirildii zaman, ya da Fetret
Devri'nin ardndan Osmanl Devleti'nin birliinin yeniden salanmasndan sonra, Osmanl ynetimi krk elli yldan beri zaten yrrlkte olan
bir kurumu devam ettirdi. Bu Bartholomaeus de Jano'nun 1438'de Epistola de Crudelitate Turcartniundd., II. Murad'm "decimam puerorum
partem de Christianis, quod prius numquam fecerat, nuper accepit" olduunu yazarken belirttii durumdur.33 Fr. Georgius de Hungaria'nn
1438 ve 1458 yllar arasndaki tutsakl srasnda yazd Tractctus de
moribus, eondicionibus et nequicia Turcorum'undaki "ocuklar dier toprak sahiplerine vergi demekten muaf tutulan ve bizzat Padiah'a hizmet
veren Hristiyan ailelerden toplanyordu"34 szlerinden, "halihazrda kiraclarndan penik toplayan dier toprak sahiplerinin" ayn zamanda om-

nem terram sui dommde oturan ubeylerinden bakas olamayaca sonucunu karmamz gerekiyor. Gazi Evrenos'un vakf gibi gazi-beylerin
zel egemenlik alannn bir parasn oluturmayan yrelerden kendi hizmeti iin ocuk toplamakla, Osmanl padiahnn sadece kendi ubeylerini
taklit etmi olduu anlalyor.
Sanyorum, bu, ayn zamanda, devirmenin eriatla olan elikisini de
aklyor: Byk olaslkla Osmanl Devleti devirmeyi balatmam, ama
Palmer ve Wittek'in de kabul ettii zere, tpk fethedilen lkelerin halklarndan alnmaya devam edilen teki eski vergilerde olduu gibi, "gelenek ve zorunluluklarn merulatrd" zaten yrrlkte olan bir vergiyi
toplamay srdrmt.35
yle grnyor ki, ubeylerinin kuvvetleri tarafndan uygulanan36
penikten (sultana boyun een "dariilharb"den esirlerin bete birinin
alnmas) treyen devirme,37 ayn kiiler tarafndan kendileri iin "dariilahd"den ocuklarn toplanmas uygulamasna dntrlp,38 darlahd
lkelerinin Osmanl imparatorluu'nun "dariilislam"yla birlemesinden
sonra Osmanl Devleti tarafndan resmi olarak srdrld.
Yine de, szlerimi Claude Cahen'in devirme hakkndaki makalesinin son
szleriyle bitirmeme izin verin: "Allahu a'lam" (Allah en dorusunu bilir).
bus aliorum
curiam
36

penik o l a n t o p l a m a k l a g r e v l e n d i r d i i u n u t u l m a m a l d r . (Beldiceanu-Steinherr,
En marge, s. 39).
31 Bulgar prensleri 1371'den, M a k e d o n y a ve Srbistan'daki Srp prensleri 1372'den, Bizans mparatoru 1373'ten ve yerel A r n a v u t l u k beyleri de 1375'ten beri I. M u r a d ' n
vasallar o l m u l a r d (nalck, " O t t o m a n M e t h o d s of C o n q u e s t " , s. 104).
lk O s m a n l beyleri d n e m i n d e u b e y l e r i n i n askeri meselelerde greli bamszl
ve nemleri hakknda, bkz. inalck, " O t t o m a n M e t h o d s o f C o n q u e s t " , s. 121; ayrca
Beldiceanu-Steinherr, "En m a r g e " , s. 30-32.
33

Palmer, " T h e O r i g i n of t h e Janissaries", s. 4 6 4 ' t e yer a l a n alnt.

34

"Sed et per omnen

tionibus

terram sui dominii

qui castella

et oppida

adhuc multi

plurima

inhabitart

et exempti

ipsius

regis serviciis

intendunt

et ad eius

Penik, y a da belki daha dorusu penyek h a k k n d a bugne gelebilen, ilki tarihsiz

ve ikincisi 8 9 8 / 1 4 9 3 t a r i h l i en eski iki f e r m a n d a n her i k i s i n i n de u beylerinin sava
esirlerinin bete b i r i n i t o p l a m a s n a y n e l i k olmas ok n e m l i d i r (Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, s. 86-89). C a n d i a ' d a k i V e n e d i k noteri Francesco A v o n a l , V e n e d i k ' e
yazd 3 M a r t 1403 t a r i h l i r a p o r u n d a , A i n o s l u [Enoz] bir R u m o l a n H e m a n u e l Calog e n i t i ' n i n bir nceki yln kasm ay o r t a l a r n d a "in partibus
Thessalonicensibus,
et
vidit gentes Turchorum qui revertebantur
de partibus
Ungariae ad quas iverant pro
depredando,
a quibus Turchis audivit iste qualiter LXVI m Turchorum
iverant ad
partes Ungarie pro depredando,
et derobaverant
multas et innumeras gentes et cum
depredatione
praedieta redierunt ad partes Vlachiae superpositas
Turcho, et ibi voluit capitaneus
exercitus
accipere pendameriam,
scilicet de qvibuslibet
quinque
captivis unum secundum morem suum" o l d u u n u yazar (G. T. Dennis, " T h r e e Reports f r o m Crete o n the Situation in R o m a n i a , 1401-1402", StuVe, 12 (1970), s. 246247). Selanik yresinden aknclarn (gentes Turchorum) M a c a r i s t a n ' a y a p t k l a r akn ve hl Eflak'ta b u l u n d u k l a r srada liderlerinin ( c a p i t a n e u s exercitus), gelenekleri
uyarnca ( s e c u n d u m morem suum) nasl penik ( p e n t a m e r i a m ) t o p l a m a k istediini
b e t i m l i y o r l a r d . Devirme, penik ve pendameria terimleri iin, bkz. E. Z a c h a r i a d o u ,
"Janissaries", ODB, c. II, s. 1301.

37 M e n a g e , " D e v s h i r m e " , El2.

38

sunt de grecis antiquis

et ab omnibus

liberi

(Palmer, " T h e O r i g i n of the Janissaries", s. 466).

35 Palmer, "The O r i g i n of the Janissaries", s. 466. V/ittek, "Devshirme and Shari'a", s. 275.

30 Bu t a r i h t e n yaklak o n yl nce, I. M u r a d ' n Gazi Evronos Bey'i kendi blgesinden

32

dominorum

pertinent."

statutis

et aliis
et

na-

oneri-

U b e y l e r i n i n , zellikle de Gazi Evrenos a i l e s i n i n ordularnda azat e d i l m i ya da edilmemi ok sayda k l e n i n varl gayet iyi bilinmektedir: inalck, " O t t o m a n M e t h o d s
of Conguest", s. 121. Beldiceanu-Steinherr, "En m a r g e " , s. 29-30.

X
A
S'

>

.V

V .

<>

>

<5/

^
->?
s
s
'H

>

V,

O
V

" i
-

-V
j

" .

*
\

: V V

, / V

s -

" i

'

v ; -

-o
v -

mm
mmsi,
i

> o

>

>

oO

^ -i

vs

OSMANLI'NIN BATI ANADOLU

TRKMEN BEYLKLER FETH SYASET:
SARUHAN BEYL RNE
FERDUN EMECEN
O
srmallarn fetih siyasetinin gaza ya da cihad olgusuna dayand
bilinmektedir. "Dariilkfr/darlharb" olarak adlandrlan gayrimslim lkelere kar gaza, yalnz Osmanl Beylii'ni deil, ayn zamanda snr
boylarndaki tm teki Trkmen beyliklerinin de ana hedefini oluturuyordu. Gaza srasnda elde edilecek ganimet beklentisinin ekicilii fetihlere ayr bir canllk veriyordu. Bu gaza siyasetinin Alperen geleneinin
bir devam ve slami fetih kavramnn doal bir sonucu olduu konusunda hi kuku yoktur. Gaza, slami ilkelerce desteklendi ve slami kavramlar balamnda geliti. Osmanl Beylii "darlkfr"e kar slami gaza ilkelerini benimsedi ve uygulad. Dahas, Osmanl Beylii'ni, topraklarna
komu olan Trkmen beyliklerini de denetim altna almaya ve ilhak etmeye alt bilinmektedir. Ancak, Kuran'n iki gazi arasndaki sava yasaklamas nedeniyle, komu Trkmen beyliklerinin fethi iin meru bir zemin hazrlamak zorundaydlar. Osmanllar bu sorunu nasl zdler?
Trkmen beylikleriyle savamak konusunda herhangi bir kayglar var
myd? Bu bildiride, yeni aratrlan kaynaklarn nda, genelde Bat
Anadolu'daki Trkmen beyliklerine kar Osmanl fetih siyaseti, ve zelde
Saruhan Beylii'ni ilhaknn evreleri incelenecektir.
Fkhlar, topraklar "dariilharb" ve "darlislam" olarak ikiye blerken, bu terimler Kuran ve hadislerde yer almad iin, olaylara ve siyasal
koullara dayandlar.' Bu balamda, dariilharb gayrimslim egemenliindeki bir lke, darlislam ise Mslmanlarn egemenliindeki bir lkedir.
1

A h m e d zel, slam

Hukukunda

lke

1988, s. 80; A . A b e l , " D a r a l - H a r b " , Eli

Kavram:

Darlislam-Darlharb,

stanbul,

slam fkhnda, uluslararas ilikiler darlharb ve darlislam ikiliine gre

dzenleniyordu; gaza/cihad ve bar terimleri de bu balamda aklanyordu. slam hukukunda, Mslman devletler asndan, ayaklanma
(bajjy) durumu dnda devletleraras bir hukuk sorunu ortaya kmyordu. Belki de bu nedenle, slam hukuku bamsz Mslman devletler arasndaki ilikilere pek nem vermemitir. nk slami gr, Mslman
devletlerin ayn amac paylatklar, ayn hukuka sahip olduklar ve bunlar
arasndaki ilikilerin i sorunlar olduu ynndeydi. Bu i sorun, ayaklanma durumunda kendisini gsteriyordu. Ayaklanma halindeki bir lke, fkhlar tarafndan "dartilbagy" olarak snflandrlyor ve "darladl"in
(bar ya da adalet lkesi) kart olarak kabul ediliyordu.2 Gerekte, dartilbagy kavram nasl domutu? Bu kavram, her ne kadar ayetlerinde
dorudan deinilmemi olsa da, Kuran'dan kaynaklanmt. Devletin
meru yneticisine itaat etmek ve ona kar gelmemekle ilgili hkm, aadaki ayette yer almaktadr:
Ey inananlar! Allah'a ve ahiret gnne inanmsanz, bir hususta ihtilafa derseniz Allah'a ve Peyganber'e mracaat edin. Bu hareket hem hayrldr
hem de sonu pek gzeldir. (Nisa 4 / 5 9 ) .

Ayn anlamda bir baka ayette de yle denir:

Eer inananlardan iki zmre birbirleriyle savarlarsa, hemen aralarm bulun.
Eer biri dierine saldrrsa, tecavz edenlerle Allah'n emrine dnnceye kadar savan. Eer Allah'n emrine dnerlerse aralarn adaletle bulun. dil hareket edin. phesiz ki Allah dil olan sever. (Hucurt 4 9 / 1 0 )

Aka grlyor ki, darlbagy kavram Mslman devletler arasndaki mcadelenin meru zeminini hazrlamakta son derece nemliydi. Bu
slami kavram, Trkmen beylikleri arasndaki mcadeleleri kfir devletlere
kar gazann gerekletirilmesi amacna bir engel olarak kabul edilmesinde kendini gsterdi. Balang olarak, bu iddia Osmanllar tarafndan da
son derece yaln bir biimde ortaya kondu ve erevesi eski Ouz ve Trk
egemenlik geleneklerice izildi. Komu beyliklere ynelik Osmanl fetih
siyasetini bu ereve iinde inceleyebiliriz.
En eski Osmanl vakayinamelerinin olduka ge dneme ait olmalarna ve hatalar barndrmalarna karn, karlatrmal almalar yoluyla bu
kaynaklardan baz sonulara varmak mmkndr. Bu vakayinameler Osmanl ideolojisini ve hi kukusuz, Osmanl bak asn temsil etmektedir. Gel gelelim, bu kaynaklarn kendi dnemlerinden etkilenmi oldtkla2

zel, age, s. 28, 135-136; M . H a m i d u l l a h , islamn

bul, 1962, s. 72.

Hukuk

lmine

Yardmlar,

stan-

r gerei hibir zaman unutulmamaldr. Bat Anadolu'nun teki Trkmen beylikleri gibi, Osmanl Beylii de gaza ideolojisiyle son derece btnlemi durumdayd. Osmanllarn Bizans snrnda etkinlik gsterdikleri kurulu yllarnda ky beylikleri denizden ganimet kazanrken, teki
beylikler Anadolu'nun i kesimlerinde kalmlard. Mentee, Aydn, Saruhan ve Karesi beyliklerinin gaza alan Ege adalar ve Rumeli kylaryd.
Fakat bu snrl ve son derece g bir etkinlikti. te yandan, Osmanllar
gaza iin son derece elverili bir corafi konuma sahiplerdi ve nleri teki
Trkmen beylikleri arasnda abucak yaylmt.3 nleri ve propaganda
yapmaktaki becerileri sayesinde Osmanllar, dier beyliklerin insan gc
kaynaklarndan yararlanma siyasetini izlediler ve bylelikle kendi gaza etkinliklerini daha da glendirdiler.
Osmanl ideolojisini destekleyen szleri barndran ilk Osmanl kayna olarak kabul edilen Ahmedi'in almasnda, Osmanllarn gazadaki
nlerinin ve adaleti yaymak konusundaki katklarnn alt izilmiti.4 BchcetU't-teva-rUfte, iikruilah, gazadaki n sayesinde, komu blgelerden
birok savann Osman Gazi'nin kuvvetlerine katlm olduunu aka
ortaya koyar.5 Rumeli'ye geip burada yeni topraklar ele geirmeleri, Osmanllarn otoritesini bir kat daha artrd ve blgede gitgide daha da glenmelerini salad. Osmanllar, Germiyanlarn basklarna kar bir himaye siyaseti izledi ve etkili propaganda araclyla kendi adaletlerine olan
inanc yerletirmeyi baard. Bundan sonra fetih yollar zerinde olan Karesi topraklarn birer birer ilhak etti. Osmanl kaynaklarna gre, bu fetihte, Karesi beyinin oullar arasndaki mcadeleye mdahale etmek, himayelerini Karesi'ye dek geniletmek ve mlk ya da tmar olarak belirli
topraklar kendilerine brakmak yoluyla Karesi ileri gelenlerini Osmanl
askeri sistemine kabul etmek gibi unsurlar nemli bir rol oynamt.6 I.
Murad'n tahta kmasndan sonra, Osmanllar beylikler zerinde denetim kurma abalarn, bunlar tabi birer devlet haline getirmek yoluyla daha da hzlandrdlar. Germiyan'n topraklarndan bir blmn evlilik
balar araclyla ve Hamid'in topraklarn da satn alarak ele geirdiler.7
ikinci olgu, Osmanl hazinesinin ne denli zengin olduunu aka gster3

F. Kprl, Osmanl

Devleti'nin

Kuruluu,

A n k a r a , 1988, s. 107; H. inalck, "Trk-

ler", A, XII/2, s. 286-293; ayrca kr. Enveri, Dstrnme,

A h m e d i , Iskendernme,

krullah, Behet't-tevrih,

Akpaazade (Atsz), s. 120-122; Kitb-

V a r l k , Germiyan,
iin, bkz, Kitb-

eitli yerlerde, haz. i. Unver, A n k a r a , 1983, s. 65b-66a.

Atsz, Osmanl

Tarihleri'nn

Cihan-nm

iinde, s. 53.
(Taeschner), c. I, s. 46-47.

s. 6 5 ; A k p a a z a d e (Atsz), s. 129; A n a d o l u ' d a k i para darl

Cihan-nm

(Taeschner), c. I, s. 55, 57.

Bu tutum, byk olaslkla Osmanllarn Trkmen beyliklerine kar

egemenlik siyasetlerini nasl merulatrdklarnn iyi bir rneiydi. Bu,
slami bir devlet tarafndan baka bir slam devletine darlbagy kavramnn uygulanmasyd. Ayn ekilde, teki Trkmen beyliklerinin Osmanllara kar ayn fikir ve mlahazayla kendi aralarnda birlemi olduklar da
sylenebilir. Ne var ki, biz byk lde Osmanl kaynaklarna dayandmz iin, teki tarafn grleri hakknda yeterince fikir edinemiyoruz. 10 Ancak, gaza ideolojisinin, teki beyliklerin iddialar karsnda, Osmanl taleplerinde onlara bir ncelik ve stnlk verdii sylenebilir. Aslnda, Murad'n Karaman elisine syledii "mni-i gazaya gaza, gaza-y
ekberdir" szleri,11 Osmanl ideolojisi ve tutumuna iyi bir rnektir. Murad'n Trkmen beyliklerini kendisine bal beyliklere dntrmek ynndeki harektnn meruiyeti, Akpaazade ve Neri gibi Osmanl tarihileri tarafndan bu zeminde aklanmaktayd. Prof. nalck'n iaret
ettii gibi, devletleri tabi beylikler haline getirmek, Osmanl egemenlii-

haz. M . H a l i l , istanbul,

1928, s. 88.
4

inektedir. Zenginliinin temel kayna ganimetti. Aslnda, I. Bayezid'in

dn enlikleri srasnda, bir Osmanl ubeyinin sunduu deerli ve zengin dn armaanlar, iyi bir propaganda malzemesi olmu ve Osmanl
ekonomik gcn ortaya koymutu.8 Yukarda deinildii gibi, teki
beyliklerden toprak satn almak da Osmanllarn ekonomik gcn gstermekteydi.
Osmanl Beylii'ni merkezi bir devlet olarak srekli geliimi, dzenli
bir ordunun kurulmas ve gaza konusundaki nnn yaygnlamas,
Trkmen beyliklerinde endieye neden oldu ve onlar zaman zaman Osmanllara kar birlemeye zorlad. krullah, Akpaazade, Neri gibi erken dnem Osmanl kaynaklarnda, I. Murad tarafndan Ankara'nn yeniden alnmas konusunda ileri srlen meruiyet iddias, bunun tipik bir
rneidir. I. Murad Rumeli'de kfirlerle savamaya giderken, teki beylikler durumdan yararlanmalar gerektii konusunda anlatlar ve Bursa'ya
saldrmaya hazrlandlar. Bunu renen I. Murad ulemaya danarak ilk
nce kiminle savamas gerektiini sordu. Ulema kfirlere kar savamann "farz- kifye", Mslmanlar zorbalardan kurtarmann ise "farz-
ayn" olduuna iaret etti. Vakanvislere gre, adil ve dindar bir hkmdar olarak I. Murad ikincisini tercih etti.9

A k p a a z a d e (Atsz), s. 130; Kitb-

Kitb-

Cihan-nm

Cihan-nm

(Taeschner), c. I, s. 56.

(Taeschner), c. I, s. 52.

10 Bkz. A z i z B. Erdeir Esterabadi, Bezm Rezm, ev. M . ztrk, A n k a r a , 1990, s. 353355; ikari, Karamanoullar
11 Kitb-

Cihan-nm

Tarihi,

haz. M . K o m a n , Konya, 1946, s. 141, 160, 163.

(Taeschner), c. I, s. 59-60.

ni kurmann ilk admn oluturmutu ve Osmanl fetih ynteminin genel

bir karakteristiiydi.12
lk Osmanl tarihileri tarafndan yaplan yorumlar, haletleri tarafndan
daha iyi ilenmi bir tarzda yeniden dile getirilmitir. zellikle Kemalpaazade, ayn zamanda bir eyhlislam olarak, bu noktay mkemmel bir
biimde formle etmi, muhtemelen Kemalpaazade'den etkilenmi olan
Hoca Sadeddin, Ali ve Mneccimba gibi daha sonraki baz tarihiler ayn yorumlar yapmlard. Tam olarak sylemek gerekirse, Kemalpaazade,
bu devletlerin ortadan kaldrlmas gerektiini, Mslman devletler arasndan kinin kaldrlmasnn Mslmanlarn birinci devi olduunu ve bu
beylikler asi olduklar iin ezilmeleri gerektiini sylemiti.13 Ali de, bu
beyliklerin gazilere kl eken ekyalar olduuna iaret etmekteydi. 14
Trkmen beylikleri zerindeki Osmanl egemenliinin temel ilkeleri
hakkndaki bu genel gzlemleri yaptktan sonra, artk zelde Saruhan'n
fethinin evrelerini incelemeye geebiliriz.
Saruhanoullar, Anadolu'nun bat snrnda kurulmu olan Trkmen
beyliklerinden biriydi ve adn kurucusundan almt. Manisa'y ele geiren ve beylii kuran Saruha Bey'in kimlii muammadr. Babasnn adnn Alpa olduu kesindir.15 Bugnk aratrmalardan, Saruha Bey'in
kkenine ilikin hikyenin, onu Harezm emirlerinden biri olarak gsteren
bn Bibi'den geldii anlalmtr.16 Ne var ki, bn Bibi bu bilgiyle ilgili
herhangi bir kant gstermez. Sonu olarak kkenlerine ilikin bu ykler
sadece varsaymdan teye gitmemektedir. Ayn ekilde, Sarhanllar ile
Osmanllar arasndaki ilk ilikiler hakknda da kesin bilgiler bulunmamaktadr. Ancak, Saruhanllarn Osmanllara kar Aydnoullaryla ittifak yaptklar kesin olarak sylenebilir. Bundan baka, Osmanllarla ittifak halindeki Kantakuzenos'a kar mparatorie Anna'yla da bir antlama yaptklar da biliniyor. Aslna baklrsa, Saruhan Bey'in yerini alan olu lyas'n
6 0 0 0 kiilik bir birlii mparatorie'nin yardmna gnderdii sylenmektedir. 17
Bu bilgiler, Osmanllarla Saruhanoullar arasndaki ilikilerin pek yakn ya da dosta olmad izlenimini veriyor. Bu durum, muhtemelen,
12 H. inalck, " O t t o m a n M e t h o d s of Conquest", Stulsl, 2 (1954), s. 103-129.
13 Kemalpaazade, Tevrih-i Al-i Osman, haz. . Turan, I. defter, A n k a r a , 1970, s. 25-27.
14 l i , Fusl

Hall

Akd

ve Usl

Hare

u Nakd,

aralarnda baka beylikler bulunmas nedeniyle bu iki beyliin komu olmamasndan kaynaklanyordu. Sonu olarak, Saruhanllar daha zgrce
hareket ediyorlar ve Osmanl saldrsna kar kendilerini daha gvende
hissediyorlard. Ne var ki, Osmanl Beylii'nin Karesi Beylii'ni tedricen
ilhak, ekonomisi, Hristivanlara kar srdrlen deniz seferlerine baml
olan Saruhan Beylii'ni Osmanllarla dorudan ilikiye zorlad. Saruhan
Beylii'nin Osmanllarla dostluk kurmak, hatta I. Murad'n hkmdarl
dneminde Osmanl stnln ve egemenlii kabul etmek zorunda
kalmasnn iki nedeni vard: lki, iki beylik arasndaki ortak snr, ikincisi
de zmir'in Latinlerce igalinin deniz ulamnda de ve ekonomik
kaynaklarn azalmasna yol amas. Grnte iki beylik arasnda bir dostluk vard, fakat gerekte, tpk dier Trkmen beylikleri gibi Saruhan
Beylii de Osmanllarn gnlsz vasallarna dnmt. teki beylikler
gibi Saruhanoullar da Osmanl taleplerine kar kamamt. Osmanl
nfuzu zellikle Kosova muharebesi ( 1 3 8 9 ) dneminde hissediliyordu.18
Saruhan Beylii kuvvetleri, Osmanllarla yan yana savaa katld. Bu, Saruhan Beylii'nin Osmanl egemenliine geiinin ilk ve en nemli evresini
oluturdu. Bu evrede dorudan bir hkimiyet olmamakla birlikte, stnln tannmas sz konusuydu.
te yandan, Osmanl nfuzunun aka ortaya kt dnemde, Saruhan Beylii'nin i ilikileri karkt. shak'n oullar olan Orhan ve Hzrah arasndaki mcadele beylii sarst ve sonunda kardeini bertaraf eden
Hzrah Manisa'ya egemen oldu. Saruhanoullar, I. Bayezid'i Anadolu
seferine kmaya zorlayan olaylarn balangcnda nemli bir rol oynadlar.
Orhan ya da Hzrah'n bu olaylara karp karmadklar ak olmamakla
birlikte, kardeine kar mcadeleyi kaybeden Orhan'n Osmanllara kar
ittifaka katld sylenebilir. nk Hzrah, hibir ekilde kar koymak szn, I. Bayezid'i Manisa yaknlarnda karlad ve ona balln bildirdi.
Bavezid, onun topraklarnn bir blmn muhafaza etmesine izin verdi.19 Daha sonra Orhan da Osmanllara boyun emek zorunda kald, ama
oun nceki dmanca tutumunu unutmayan Osmanl ynetimi, ona
hogr gstermedi ve baka birka beyle birlikte Bursa ya da znik'e srgne gnderdi. Dahas, Timur'a katlann Orhan olduunu da kabul edebiliriz.20 Bu olaylar Osmanl hkmranlnn ikinci evresini oluturdu, ve
bu evrede Osmanllar Saruhan Beylii'nin tm topraklarn igal etmek ye -

S l e y m a n i y e - E s a d Efendi K t p . nr.

2 3 8 9 , s. 55b-56b.
15 B A , Tahrir Defteri,

nr. 398, s. 159.

16 ibn Bb, EI-evmir'l-Aliyye

fi'l-umuri'l-Aliyye,

ayrca bkz. F. M . Emecen, XVI. Asrda

17 G. Ostrogorsky, Bizans Devleti

Tarihi,

Manisa

haz. A . Erzi, A n k a r a , 1956, s. 430;

Kazas, A n k a r a , 1989, s. 17, not 20.

ev. F. Iltan, A n k a r a , 1981, s. 479.

18 Kitb-

Cihan-nm

(Toeschner), c. I, s. 79.

19 Kitb-

Cihan-nm

(Taeschner), c. I, s. 85.

70 Enveri, Dstrnme,
241; M . H a l i l , Medhal,

haz. M . H a l i l , s. 88; . U l u a y , " S a r u h a n o u l l a r " , A, X , s.

s. 83.

rine, baz topraklar ilhak edip kalann Saruhan beylerine brakma siyasetini izlediler. Bundan sonraki hedef, uzun vadede, bamsz bir lke olarak
Hzrah'a braklan topran, tedricen dorudan Osmanl denetimine
alnmas olacakt. Ancak, Timur'un istilas bu dnemde ortaya kt ve Saruhan beyleri bir sreliine Manisa zerinde egemenliklerini yeniden kurmay baardlar. elebi Mehmed dneminde Manisa'nn Osmanl hkimiyetine alnmasna karn, bu mcadele II. Murad'n hkmranlna dein
srd. II. Murad dneminde, Saruhan'n baz ileri gelenleri Rumeli'ye srldler ve bylelikle hkimiyet sreci tamamlanm oldu. 21
Sonu olarak, en eski Osmanl kaynaklarna gre, Osmanl Beylii, Saruhan Beylii de dahil olmak zere Anadolu beyliklerine kar yrtt
siyaset iin meru gerekeler hazrlamak konusunda son derece duyarlyd. Gel gelelim, bu kaynaklarn ounun 15. yzylda, o dnemin siyasal
koullar balamnda yazld unutulmamaldr. Olaylarn bu ekilde sonradan deerlendirilmesi, daha basit bir yorumlamayla sonuland. Daha
sonraki tarihiler, bu dnceleri kendi dnemlerine ait daha iyi ilenmi
slami kavramlarla aktardlar. Dahas, Osmanllarn Rumeli'de uyguladklar fetih yntemlerinin az ok aynsn Trkmen beyliklerine de uyguladklar sylenebilir.

21 Suret-i Defter-i Sarcak- Arvanid,

haz. H. inalck, A n k a r a , 1954.

"OUZ EFSANES" VE OSMANLI

DEVLET NN KKENLER: BR NCELEME
ALDO GALLOTTA

O
smanl Devleti'nin kkeniyle ilgili Trk kaynaklarnn hem geree
yakn hem de gerekd, dsel bilgilerden oluan bir btn meydana getirdii bilinmektedir. Bir ara da Sadeddin ve dierleri gibi saray tarihileri
tarafndan dorulanan bu bilgiler geleneksel bir hikye halinde birbirine
karm ve bir anlamda resmi tarih kimlii kazanmtr.
Bu hikyede hanedann kkeni "Ouzlardan" balayarak ele alnr.
Sonu olarak, Osmanl Devleti'nin, 11. yzyln sonlarnda, Seluklular
dneminde, nceleri Hazar Denizi yrelerindeki bozkrlarda yaayan ve
Ouz soyundan gelen byk Trk boylarnn Anadolu'ya gnn uzak
bir sonucu olduu tarihi bir gerektir. Bununla birlikte, Osman dneminde, ya da iki yzyl sonra, "Ouz" deyimi artk gemite kalan etnik
bir tanmlamadan ibarettir. O halde, Ouzlara bavurmak, kkleri gemie uzanan ulusal bir dnceyi onaylamak anlamna gelir, ama bu dnce tarihten ok sylenceye dayanrd, baka bir deyile, bir efsaneydi.
"Ouz efsanesi" tarihsel bir nem tar, nk Osmanllara gre soyluluklarnn ve siyasal stnlklerinin temeli bu kaynaa dayanr. te yandan, bu efsane yzyllar boyunca saltanat sren hanedanda bir Trk bilincinin srekliliinin belirtisidir.
Osmanl Devleti'nin kkenini aratranlar tarafndan (bunlar arasnda
en bata M. Fuat Kprl ve P. Wittek gelir) enine boyuna tartlm
olan konu, son yllarda deiik kken ve formasyonlardan gelen aratrmaclarn youn ilgisini ekmitir. Bu kiiler arasndan B. Flemming gibileri, 15. yzyldaki tm Trkmen devletlerine zg nitelii gzlemleyerek "Ouz temasnn" siyasal sonularn incelemek iin bir sre duraklar-

ken,1 aratrmaclarn byk blm, Anadolu Trk devletinin kkeni ve

nitelii konusunda, P. Wittek'in nl kuramnda formle ettii kurumla
zellikle balantl olan soruyu incelemitir. Anadolu Trk devletinin niteliine baklarak devletin bu kurulu ekli "gazi-devlet" olarak adlandrlabilir.2 Bu aratrmaclar arasndan bazlar dikkat eker: C. Heyvvood, Wittek'in kuramnn tanmlanmas iin izlenen yolun tarihsel adan ve yntem
bakmndan uygun olmad kansndadr;3 R. P. Lindner, devletin temel
niteliinin gebelik olduunu aka belirtir;4 C. Imber, VVittek'in savnn
zellikle "ideolojik" niteliine kar karken bir yandan da Trk kaynaklarndan salanan bilgilerin geree uygunluunu dikkatlice incelemeyi nerir;5 R. J. Jennings de Wittek tarafndan dikkate alman verilere dayanan
Osmanl Devleti'nin "gazi" niteliini sert bir biimde eletirir.6
Hi kukusuz Wittek'e yneltilen eletirilerin byiik blm son elli
ylda tarih biliminin gerekletirdii yadsnamaz gelimeler ile Avusturyal
aratrmacnn dzenli bir ekilde ve aka belirttii dncelerine dayanmaktadr.7 Gnmzde bile, onlar eletirmeden kabul eden o dnemlerin yazl tarihiyle ilgili pek ok aratrmaya dayanan dncelerin incelenmesi bir gereksinim ve belki de bir aciliyettir. Bunu gerekletirirken ulalm ya da ulalacak olan gelimelerin byk blmnn, gm mze
kadar srdrlm aratrmalar ve uygulanm yntemler savesinde mmkn olduunu asla unutmamal, gz ard etmemeliyiz.
Yukarda deinilen tartmaya katlrken, en bata Osmanl Devleti'nin
"Ouz" nitelii sorununu aratrmay gerekli buluyorum. Bylece "Ouz
efsanesi"nin doruluunu aratrmak iin izlenecek yola yeniden bir gz
atmak ve zaman zaman da tarihsel gereklerin belirtilerini deerlendirmek yerinde olur. Bylece, tikel olaylarla balantl olarak, olaylarn yanltcl ya da farkll yorumlanabilir.
1
2

Barbara F l e m m i n g , " P o l i t i c a l Genealogies in t h e Sixteenth C e n t u r y " , OsmAr,

(1988), s. 123-137.

7-8

Deiik yaptlarda a k l a n m o l a n W i t t e k i k u r a m , W i t t e k , Rse'da aklayc bir bi-

Osmallardaki "Ouz efsanesi"yle ilgili ilk bulgu olduka gerilere, ilk

Trk kayna saylan Ahmedi'nin Iskendernme''sme (1413) kadar dayanmaktadr. Bu yaptta Osman'n babas Erturul ile yaknlar olan Gndz
Alp ve Gk Alp'in "Ouz" soyundan olduklar sylenir.8 Bu bulgunun I.
Murad'n (1362-1389) hkmdarlndan sonraki dneme ait olduu
gz nnde tutulmaldr. Osmanllar Kzlrmak' getikten sonra, Trkmen gebelerin yaad illerle komu olmulard. Trkmenler etnik
Ouz geleneklerini ok iyi korumulard. Osmanllarda Ouz bilincinin
zellikle bu koullarda olutuu ya da glendii dnlebilir.9
Ouz efsanesi, 11. Murad (1420-1451) zamannda Yazcolu Ali'nin
kaleme ald tarihle doruk noktasna ular. Bu yapt Tarih-i Al-i Seluk
diye bilindii gibi Ouzname olarak da tannr. Gerekte bu yapt ran tarihinin evirisinden alnm deiik derlemelerden oluur. Trkler ve Moollar, zellikle de Ouzlar ve onlarn boylaryla, kkeniyle ilgili blm
Reidddin'den; ran ve Mezopotamya Seluklularyla ilgili blm Ravendi'den; Anadolu Seluklularyla ilgili blm (zet halinde) bn Bibi'den ve Gazan Han'n lhanl hkmdarln ieren blme kadar olan
yerler de Reidddin'den alnmtr. Bu yaptta yazara ait olanlar, bn Bibi'nin evirisine yaplan ekler ve kendi dnemine daha yakn olaylarla ilgili ksa notlardan ibarettir. bn Bibi'nin El-evamir'l-alaiyye muhtasarnn
evirisine yapt eklemeler Anadolu Seluklu kurumlarndaki Ouz geleneini yanstan blm yceltmeyi amalamaktadr. Bylece Osmanllara
mal edilen bilgiler belirgin ekilde ortaya kmaktadr. Osmanl hanedan,
Ouz kkenli yirmi drt boydan biri olan Kay boyundan gelmektedir.
Kaylar, Ouzlara adn veren kahraman Ouz'un alt olundan ilki olan
Gn Han'n drt olundan en by olan Kay'nm soyundan gelmektedir. 10 Ouz boylar arasnda Kaylarn stnlnn tannmasyla, Moollarn basks altnda Bizans snrna doru ekilen Ouz boylarnn
beyleri tarafndan Osman "han" seildi; seim, Trk tresine gre toplanan bir kurultayda yapld. Beyler Osman'n nnde kez eildiler ve
ona bir anak kmra sundular.11

i m d e zetlenmitir.
3

C. H e y w o o d , " W i t t e k a n d t h e A u s t r i a n T r a d i t i o n " , JRAS, 1988/1, s. 7-25; a. y "Boundless Dreams of the Levant, Paul W i t t e k , the George, Kreis a n d t h e VVriting of Ott o m a n H i s t o r y " , JRAS, 1889/1, s. 32-50.

4
5

R. P. Lindler, Nomads

and Ottomans

in Medieval

Anatolia,

B l o o m i n g t o n , 1983.

C. Imber, "Paul W i t t e k ' s , De la Defaite d ' A n k a r a la prise de C o n s t a n t i n o p l e " , Osm A r , 5 (1986) s. 65-81; a. y " T h e O t t o m a n Dynastic M y t h " , Turcica,

19 (1987) s.

7-27.
6

R. C. Jennings, "Some T h o u g h t s o n t h e Gazi-Thesis", WZKM,

Bak. yukarda, 2. d i p n o t .

A h m e d i , Dstn

incelenen t a r i h i d n e m i i n bak. H. inalck, The Ottoman

Age
mana

1300-1600,
al XV.

Al-i Osman, Atsz, Osmanl

Tarihleri'nin
Empire.

London, 1973, s. 9-16; A . B o m b a c i , La Turchia

secolo;

A . B o m b a c i - Stanford J. Shavv, L'lmpero

iinde, s. 7-8.
The

Classical

dall'epoca

preotto-

ottomano,

Torino,

1981, s. 2 4 8 ve devam.
10 M. T. Houtsma, Recueil des textes relatifs
Seldjoucides

76 (1986), s. 151-161.

ve Tevrih-i

a'Asie Mineure

l'histoire

des Seldioucides

III. Histoire

des

d'apres bn Bibi. Texte turc, Leiden, 1902, s. 204-205.

11 Bkz. P. W i t t e k , " D e u x C h a p i t r e s de l ' h i s t o i r e des Turcs de R o u m " , B y z a n t i o n , 9

(1936) s. 309, not 4 (La formation

de l'Empire

ottoman'da

yeniden baslmtr. Ed. V.

Osmanllarn Ouz kkeniyle ilgili farkl bir tanmlama da yaklak ayn dnemde tarihi krllah (. 1489) tarafndan yaplmtr. iikrullah,
Tebriz'de saltanat sren Karakoyunlu Trkmenlerinin hkmdar Cihan
ah'n yanna II. Murad tarafndan 1449 ylnda eli olarak gnderilen tarih yazar Ahmedi'nin soyundan gelen stn nitelikli bir kiidir. Cihan
ah, Osmanl sultanyla akraba olduunu ileri srm ve ortaya kard
bir "tarih syleyen "e (tarih-hn) Mool yazsyla bir kitap hazrlattrmtr. 12 Bu kitaba gre, Cihan ah, Ouz'un altnc olu Deniz Alp'in soyundan, II. Murad ise Ouz'un drdnc olu Gk Alp'in soyundan geliyordu. Bu gelenee uyan iikrullah, Gk Han araclyla Osman'
Ouz'la birletiren bir soyaac oluturmutur.13 Yazcolu'nu kansna
gre, sz edilen soyaac Osmanllarn Kaylardan geldiini yalanlyor,
nk Kay'nn babas Gk Han deil Gn Han'dr.
Oysa, Azerbaycan asll bir Trk olan Bayati'nin 1481 dolaylarnda
yazd Osmanllarn Ouzname'sinde Kay ve Gn Han'a kadar kan bir
soyaac grlr. Bayati, Osman'n hayali atalarnn adlarn vermekle kalmaz, bunlarn her biri iin hayali bir yaam yks bulur ve bu kiileri slam tarihinin belirli evrelerine yerletirir.14
Neri, soyun ba olarak Gk Han ve Gn Han' kabul eden her iki
soyaacma da kar kar ve ikisini de onaylamaz.15
P. VVittek, Osmanllar Gk Han'la birletiren soyaacn daha eski
C. Menage, Londra, 1982). Bu Ouz t r e l e r i n d e n Y a z c o l u d a sz e t m e k t e d i r , age
s. 10; bkz. E. Rossi, II "Kitab-

Dede

Turchi

con "facsimile"

Ouz tradotti

e annotati

Qorqut".

Racconti

epico-cavallereschi

del ms. Vat.

Turco

dei

102, V a t i k a n ,

1952, s. 19.
A n t i k T r k sanat yaptlar incelenirken a r m a a n anak temasna sk sk rastlanr, bu
edebi konu efsanevi cm- C e m ile b a l a n t l ve y a y g n o l a r a k kullanlr. Bak. A .
B o m b a c i , La letteratura

turca, Firenze-Milano, 1969, s. 329.

olduunu kabul eder, nk Gk Han ile Ahmedi'nin belirttii Gk Alp

arasnda bir iliki kurar.16 P. Wittek'e gre Osmanllarn Kay soyundan
geldikleri bir yanlsamadr. Bu soyun kurucusunun, Ouz'un ilk olunun
ilk olu olmas kuku yaratr. Eer Kav soyaac daha sonralar, Osmanllarn ykselme dneminde dorulansayd, Osmanllarn, Ouzlarn Kay
boyundan geldikleri kabul edilebilirdi. Kurucularna mal edilen stnle
gelince, bu, Osman'n soyundan gelenlerin olaanst siyasal ykseliine
gelenei de aktarmak, uyarlamak iin benimsenmi a posteriori bir bulu
gibi aklanabilirdi. Oysa Kaylarm soyu ilk kez 11. yzylda Kagarl
Mahmud'tn soyaacda da yer alr. Kaylardan nce yalnzca Knklarn
geldiini de belirtmek gerekir. Kukusuz o dnemlerde hkm sren Seluklu hanedanna sayg belirtisi olarak byle davranlmt, nk Seluklular Knk soyundandr.17 Gerekten de iki yzyl sonra, Seluklularn
yldz snnce, Reidddin'in dzenledii listede, Kaylar tartmasz ilk
srada yer alyorlard.18
VVittek'i mant elikili deildir. Tmyle olmasa da en yaygn
Ouz soyu olarak, Kaylarm Anadolu'daki ilk Trk nfusun yerleip yaylmasnda byk rol oynad gz nne alnrsa,y Osman'n soyunun Kaylardan gelme olasl kabul edilebilir. Gk Han ile Gn Han', srasyla,
slalenin ba, kurucusu olarak gsteren iki dalyla birlikte, bu soyaac
kesinlikle gerekddr, oysa Kay boyuyla olan etnik ballk gelenei
muhtemelen bir gereklikti.
Her ne olursa olsun, "Ouz efsanesi", YVittek'i de kabul ettii gibi
(nk bu daha nce Ahmedi'de de yer alr) bunun sonucu olmasa da,
byk bir olaslkla "romantik" bir olayla balantldr. II. Murad dneminde Anadolu'daki Trkmen airetleri stndeki Osmanl egemenliinin yerlemesini kolaylatrmak iin Trk eski alar siyasal amala yeniden deerlendirildi. Kay soyundan gelmek, saygnlklarn glendirip kantlamalarna yardmc oluyordu. nl bir Ouz olan Dede Korkut'a at-

12 Elbette burada sz k o n u s u o l a n U y g u r yazsyd, zaten t m aratrmaclar da bu konuda fikir birliine varmtr, Bkz. r n e i n J. E. W o o d s , The Aqquyunlu.
federatior,

Empire. A study in I5th/9th

Century

Turkodranian

Politics,

Clan,

Con-

Minneapolis-

C h i c a g o , 1976, s. 190.
den d n l d . A n a d o l u ' d a k i en b e l i r g i n kant II. M e h m e d ' i n yarlg'lardr,
bkz. R. R. A r a t , " U n Y a r l k de M e h m e d II, le C o n q u e r a n t " , Annali

b u n u n iin

I. V. O., N. S. I

(1940), s. 25-68.
Atsz, Osmanl

Tarihleri'nin

iinde, s. 51; bkz. K p r l ,

s. 212.

14 Bayati, Cm- Cem-Ayin,

sadeletiren F. Kirziolu, Atsz, Osmanl

de, s. 380-400.
Cihan-nm

haz. Kilisli Rfat, c. I, s. 56-58; haz. B. A t a l a y , c. I, s. 55-59.

leten,

1959, s. 21 ve F. Smer, Ouzlar

(Trkmenler).

(Taeschner), c. I, s. 2-8.

Tarihleri'nin

iin-

Tarihleri-Boy

Yll

Bel-

Tekilat-Destan-

lar, istanbul, 1980, 3. b, s. 2 0 6 , devam ve ekli izelgeler.

18 Cami''t-tevrih,

ev. K. Jahn, Die Geschichte

der Oguzen

1969, s. 63-68; ev. A . Z. V . T o g a n , Ouz Destan,

13 krullah, Behet't-tevrih,

15 Kitb-

17 Divn'l-lgati't-Trk,

Bkz. T . B a n g u o l u , " O u z l a r ve Ouzeli zerine", Trk Dili Aratrmalar

T i m u r l e n k ' i n l m n d e n sonra M s l m a n T r k l e r arasnda U y g u r alfabesine yeni-

lk Mutasavvflar,

16 age, c. I, s. 9 ve devam.

me ve Tahlili,

des Raid ad-Din,

Reideddin

Ouznmesi,

VVien,
Terc-

istanbul, 1972, s. 49 ve devam. Bkz. E. Rossi, age, s. 16-17 ve F. S-

mer, age, s. 2 0 6 ve devam.

19 Bkz. K p r l , Les Origines, s. 83 ve devam; F. Smer, age, s. 21 1-221; K p r l ,
" K a y Kabilesi H a k k n d a Y e n i N o t l a r " , Bell 11/31 (1944); F. Demirta, " O s m a n l Devrinde A n a d o l u ' d a K a y l a r " , Bell, XII/47, s. 575-615.

fedilen kehanetin gerekleecei artk belliydi, sylenceye gre, iktidar,

gnn birinde Kay soyundan gelenlerin eline geecekti. Ru kehanet Yazcolu tarafndan belirtilmi20 ve Kitab- Dede Korkut"un giri blmnde de yer almtr.21 Kay kkeni resmen de onaylanyordu: Gerekten de, bu "boy"un damgas II. Murad dneminin sikkelerinde grlr;
16. yzylda has ahrlara ait atlar damgalamak iin hl kullanlyordu.
Ayrca Osmanl askerlerinin silahlarnda da bu damgaya rastlanrd.22 Kaylan boy'un ba olarak kabul eden soyaac sarayn yazl tarihinde belirli
bir stnle sahipti.23
te yandan, Osmanllarn Ouz soyaacna duyduklar ilginin bir baka nedeni de 1402 bozgununun brakt kt izleri silmek ve devletin
srekliliini salamak iin yaplan giriimlerdir. Bunlar arasnda Osmanllar iin en nemlisi, Timur'un doudaki vasatlarndan daha stn grnmemekle birlikte, en azndan onlarla eit giiteymi gibi davranmakt. Bunun amac, Timur'a bamllktan kanmak olduu kadar Anadolu beylikleri zerinde stnlk salamakt.24
Kaynaklardan yola karak baz rnekler vermenin srasdr. Karamanl
Mehmed Paa'ya gre, Ouz'un soyundan gelen, Osman'n atas olan
Kayk Alp, Moollarn Radat' igali (1258) srasnda Ermenistan ehirlerinden Ahlat'ta deve ve koyun srleriyle yaarken, bozguna urayan
Seluklularla birlikte kamaya raz olur ve Anadolu'ya gelerek Karacada'a yerleir, daha sonra da kavmiyle beraber baka bir yere g eder.
Onun soyundan da, Sarkuk Alp, Gk Alp, Gndz Alp ve en sonunda da
Erturul dnyaya gelir.25
krullah'n yle bir deindii, Karamanl Mehmed Paa'nn ise szn bile etmedii Sleyman ah, ksa tarihlerde adeta devletirilmitir.
krullah ile Karamanl Mehmed Paa'nn tarihsel gereklie en kk
sayg gstermeden, gelecekteki Osmanllarn olaylaryla Seluklularnkii
20 Bkz. W o o d s , age, s. 299.
21

Dede Korkut

Kitab,

haz. M . Ergin, A n k a r a , 1958-1963, s. 15; haz. O. . Gkyay, c. I,

birbirinden ayrma eiliminde olduklar aka grlyor. Anonim vakayinamelere ve Oru'a gre, Ouz'un soyundan gelen Sleyman ah, bir
gebe topluluunun ba, ran'da Mahan ahyd. Moollarn istilas sonucu buradan kamt. Anadolu'ya gelii Seluklularnkinden bamsz
olarak gereklemitir. Ru olay, Sultan Alaeddin dneminde meydana
gelmi, Moollarn Radat' igalinden sonra ran'dan ayrlan sultan bundan byle "Rum lkesinin" hkmdar olmutur.26
Akpaazade'ye gre, Sleyman ah, elli bin Trkmen ve Tatar gebe ile Acemlerin (Riiyk Seluklular?) banda kfirlere kar gnderildi.
Acemler, Trk gebelerin yardmyla Araplar yenince, onlardan kurtulmak istediler. Seluklular Anadolu'ya ondan ok sonra, Alaeddin dneminde geleceklerdi.27 Tarih yazarlarnn az birlii ederek anlattklarna
gre, Sleyman ah, bir sre kfirlere kar savap zafer kazandktan sonra Halep'ten Trkistan'a doru giderken, bir kaza sonucu Ceber Kalesi
nnde Frat nehrinde bouldu. 28 Akpaazade'ye gre, Sleyman'n
adamlarndan bir blm, Dgerler, Ceber'de kald; brleri de dalarak Suriye Trkmenleri ile Anadolu Trkmen ve Tatarlarn oluturdular;
yalnzca kk bir blm de Sleyman ah't olu, Sungur Tekin,
Gndodu ve Erturul ile birlikte kald.29
Neri ayn soydan gelen iki kolu bartrmak ve tarih konusunda anlamalarn salamak iin alt. Gazneli Mahmud (. 1030) dneminde
Gk Han'n soyundan gelen bir Ouz topluluunun Ermenistan'daki Ahlat'a yerlemesinden sz eder. Ayrca Sleyman ah'n, Mool ordusunun
basks nedeniyle ran'dan kalkp I. Alaeddin Keykubad'm saltanat srd Anadolu'ya gtn de anlatr. Ru arada, Moollarn o yreye yer lemesi zerine Seluklularn Anadolu'ya gelirleriyle ilgili olan nceki kaynaklardan -tarihe aykrlk pahasna- sz etmez. Rylece, Osmanllarn nl atas Sleyman ah'n yaad olaylar Akpaazade gibi, yineler.30
Hammer ve kendisinden sonra bu konuda yazm olanlarn, genellik26 Giese, Chroniken,

s. 1; c. II, s. 2; haz, E. Rossi, s. 96. Bkz. W o o d s , age.

d i n K e y k u b a d ' d a n y a k l a k b i r b u u k y z y l n c e g e l m i l e r d i r . Bu h k m d a r

22 Bkz. P. VVittek, " D e la defaite d ' A n k a r a la prise de C o n s t a n t i n o p l e " , REI 12 (1938),

1220'den 1236'ya kadar saltanat srm ve Badat da 1258'de dmtr. A s l n d a

s. 27-28, not 1 ve W i t t e k , Rise, s. I 1.

23

Bkz. r n e i n H o c a S a d e d d i n ' i n a k t a r d soyaac, Tc't-tevrh,

1279/1861-62, s. 15, ve ibn-i K e m a l ' i n Tevrh-i

l-i Osman,

A n k a r a , 1970), s. 44, (Osmanl eceresi), s. 112-113.

24 Bkz. r n e i n H. inalck, " T h e Rise of the O t t o m a n H i s t o r i o g r a p h y " , HME, s. 160.
25 K a r a m a n l M e h m e d Paa, Osmanl
manl Tarihleri'nn
iinde, s. 343
g r d m z iki kiidir.

Sultanlar

Tarihi,

T r k t a r i h i l e r i n i n sk sk szn ettii A l a e d d i n Keykubad gerek Seluklu sultan-

c. I, i s t a n b u l ,

I. Defter, haz. . T u r a n ,

ev. . H. Konyal, A t s z , Os-

Gk A l p ve Gndz A l p , kukusuz, A h m e d i ' d e

c. II, s. 9-11. Oru (Babinger), s. 5-6. O r u ' a gre olay 626/1 128-

2 9 ' d a m e y d a n a gelmitir. Gerekte, b i l i n d i i g i b i , Seluklular A n a d o l u ' y a I. A l a e d -

nn "efsanelemi" bir uyarlamasdr, tpk C. Imber'in agm, s. 13-14'de b e l i r t t i i g i b i ,

27 A k p a a z a d e (Atsz), s. 92-93; kpaazade (Giese), s. 5-7.
28 A k p a a z a d e (Giese), s. 11.
29 A k p a a z a d e (Atsz), s. 93. Dgerlerle ilgili olarak bkz. F. Smer, "Dgerlere D i r " ,
TrkMec.
1 0 ( 1 9 5 3 ) , s. 139-158.
30

Kitb-

Cihan-nm,

(Taeschner), s. 20-21.

lc, sessizce onayladklar Sleyman ah'n tarihsel gereine ilk kez Gibbons kar kar. Elli bin kiiyi yneten bir Maha (Gibbons'a gre buras
Dinever ile Nihavend arasnda bir ovayd) ahnn tarihi kaynaklarndan
hibir iz kalmam olmas gerekdvd.31 Jorga tarafndan da daha nce
deinilen inandrc bir varsaym 1'. Wittek tarafndan ileri srlmtr.
Sleyman ah, Kutalmolu Sleyman'dan bakas deildir. Kutalm 11.
yzylda tarih sahnesine kan Anadolu Seluklu Devleti'nin kurucusudur. 32 Gerekten de, Osman'n varsaylan atas gibi, Suriye'de bulunmu
ve Halep yaknlarnda bir sava kazanmtr, bunun hemen ardndan da
lmtr, ama boularak deil. Habur'da boularak len, olu Klars
lan'dr. Arap yazsnda Habur'la Ceber'i yazl birbirine ok benzer.
VVittek'in varsaymna dolayl bir destek de kpaazade'in szlerinden
geliyor. Buna gre Sleyman ah Osmanllarn atas olmamakla birlikte,
Kk Asya'daki tm Trklerin badr. VVittek, ayrca Horasan'da, Men'
dolaylarnda olan Mahan'la ilgili aklamay da yapyor. Abbasilerin Eevilere kar kazandklar zafere etkin bir ekilde yardmc olan kumandan
Ebu Mslim'in hareket noktas buras olmutur. Ebu Mslim sonralar
Anadolu'da olduka yaygnlaan nl bir menkbenin kahraman olmutur. 33 Tarih yazarlar Sleyman ah'n Ebu Mslim ile ayn soydan geldiini kesin olarak sylerlerdi. Bunu da, okuyucular ya da dinleyicileri tara
fndan ok tannan bir efsane emberiyle saryorlard. Sonu olarak da,
Sleyman'n varln Seluklulardan esirgerken, Anadolu'nun fethinin
baarsn Osmanllara mal ediyorlard. Bylece, Seluklularn buradaki
hkmdarl tarihsel bir hata sonucu I. Alaeddin Keykubad ile balatlyordu. Halkn bilgisizlii nedeniyle tarih yazarlarnn bu tr yanllar ho
grlyordu. yle ki, Neri gibi ciddi bir tarihi de bu hatay onaylamt. 34
nedeniyle,35

Osmanl kaynaklarnn birbirine zt ve karmak oluu

Sleyman ah' n srada yer ald Neri'nin hikyesi nem kazanncaya

kadar, daha ncekilerle ilgili yaygn bir aratrma gelenei yoktu. yle ki,
zellikle yabanc yazarlar ok eitli, dayanaksz yorum ve anlatlar iin
meydan bo buldular.36
Osman'n babas ve tarihsel adan kesinlikle gerek bir kiilik olan Erturul'un evresinde onun varln yceltmek amacyla bir efsane oluturulmutu. Ahnedi, Eturul'un gazilik yaamn, arkadalar olan br
Ouz "gazileriyle" birlikte, Sultan Alaeddin tarafndan Sultanykti (Eskiehir civar) yresindeki kfirlere kar giriilen savala balatr. te Osmanl Devleti'nin kkenini anlatan (Hammer, Zinkcisen ve Jorga'nn bilmedii) ksa ve yaln metin:
Anda Erturl o itdi krzr
I.cirem old cihanda nmdr
Urd b-had il alc.li gene ml
tdi leker dr- kiifri pavim.il
Ol yrede durd birka vakt ah
T kim ola kfrn ii tebh
Sulh idi Ttr anmla ol zam
idieek kfire oldun revn
Bulba fursat gir il udlar
36 rnein, M a r i p l i n l A r a p tarihi ibn H a l d u n (. 1406) (Kitb'l-lber,

V, Bulak,

1868, s. 163) O s m a n c u k ' u n (Osman', -cuk k l t m e ekini k u l l a n a r a k adlandryor)

K u t a l m o l u Sleyman'n t a r a f t a r Emir C u k ' u n s o y u n d a n g e l d i i n i syler. Msrl
ve Suriyeli c i d d i tarihiler, M a k r i z i (. 1422) ( K i t b ' s - s l k li-m'rifet

dveli'l-m-

lk, ed. M . M u s t a f a Z i a d a , II, Kahire, 1971, s. 186, 259), bn T a g r i b i r d i (. 1469) (W.

Popper, Extracts
ad-duhur

from Ab'l-Mahsin

fi mad'l-ayyam

bn Taghri

wa'sh-shuhr,

Birdfs

Chronicle

Entitled

Hawadith

Berkeley-Los A n g e l e s , 1930-1952, s. 18, 24

ve devam), ibn Hacer (. 1449) (Inb'al-gumr

bi-abn

al-'umr,

b u n u n i i n bkz. F.

Taeschner, "Beitrage zur f r h o s m a n i s c h e n Epigraphik u n d A r c h a o l o g i e " , Der

slam,

20 (1932), s. 114-115; evkiye inalck, " i b n H a c e r ' d e O s m a n l l a r a Dair Haberler",

ADTCFD,

(1948), s. 189-195, 349-358, 517-529) O s m a n l l a r n 6 5 0 / 1 2 5 2 - 1 2 5 3 y-

lnda, ktlk d n e m i n d e K o n y a ' y a gelen H i c a z l A r a p O s m a n ' d a n g e l d i i n i yazarlar;

s o y u n d a n gelenler ise, Bursa'y fetheden S l e y m a n (!), O s m a n , A r d a m A l i (belki de

31

H. A . G i b b o n s , The Foundation

of the Ottoman

Empire,

Londra, 1968, (y. b.), s. 263

ve devam.
32
33

Kitb-

Cihan-nm,
epique

tureo-iranienne,

34 Giese, Chroniken,

likle b i l i n i y o r d u , (Zafer-nme,

(Taeschner), s. 13.

age, s. 12. Bkz. I. M e l i k o f f , Abu Mslim,

dition

le "porte-hache"

du Khorassan

dans la tra-

Paris, 1962.

c. I, s. 10; Kitb-

Cihan-nm

(Taeschner),

gerek yok. Bunlar arasndan Enveri (bunun iin bkz. M e l i k o f f , Destan,

C r o i x , Histoire

de Timur

II, K a l k t a , 1888, s. 187, Franszcaya ev. Petit De La

Bec, III, Paris, 1722, s. 259-263). Batda da, O s m a n ' n ,

" Z i c h " (hi kukusuz bu a d O s m a n c u k / O s m a n c k ' n " c u k / c k " ekinden tremitir) adl bir o b a n n o l u o l d u u n a dair sylence yaylmtr. " Z i c h " , yenilmez olarak bili-

s. 12-13.

nen bir Bizans valyesini Seluklu sultan A l a e d d i n ' i n saraynda yenmi ve d l

35 D a h a n c e belirtilenlerin dnda bakalar da vardr, a m a bunlar b u r a d a belirtmeye

s. 29) ve Sar-

ca K e m a l (bunun i i n bkz. R. A n h e g g e r , "Sarca K e m a l ve Seltn-nmesi", TD, 1/12, s. 72-94), 15. yzyln ikinci yarsnda, O s m a n l l a r l a Seluklular arasnda akrabalk balar o l u t u r m a y a altlar.

Erturul'un bozulmu ekli) ve O r h a n ' d r . T i m u r l e n k ' i n y a a m y k s yazar erefedd i n Yezd'ye gre, O s m a n l l a r n " T r k m e n bir d e n i z c i n i n " s o y u n d a n geldikleri kesin-

olarak d a S i n o p ' u n g n e y i n d e O s m a n c k k e n t i n i almtr. Her ne kadar, 17. yzylda

Evliya elebi t a r a f n d a n d o u m yeri olarak belirtilse de, bu k e n t i n O s m a n ile h i b i r
ilgisi yoktur (bkz. A, " O s m a n c k " maddesi). F a t i h ' i n m a i y e t i n d e o l a n talyan Giamb a t t i s t a A n g i o l e l l o " Z i c h " i yle t a n m l y o r : k y l , i f t i , toprak kazc; bkz.
ria turchesca

1300-1514,

haz. I. Ursu, Bkre, 1910, s. 4.

Histo-

Ahdi bozup girii ke durdlar

Bu haberden irdi ok tevi ana
Lbd olci girii dnmek i ana
Virdi ol etraf Erturul'a ah
Ki ide defin ehl-i kfrn sl ii mh
Bu kadar feth olban rz ana
Ddi gitdi gir Konya'dan yana
Uvd anda ok kii Erturl'a
Oldur i kim dn ile torla
Ol gelenlerle gnl berkitdi ol
Hak yolma cann terk itdi ol
Yiirdi St iline geldi ol
Kl ile ol yreyi ald ol
Bunun stine ii gedi az zaman
Yzini dndedi andan bu cihan 37

Erturul'un Sultanyiik (Sultann) yresindeki varlyla salam bir

ekilde tarihe adm atyoruz.38 Bu kez tarihsel gerein dna Alaeddin
Keykubad'a (1220-1236) yaplan gnderme ile kyoruz. Yaptklarn olduka iyi bildiimiz bu sultan, iznik'teki Rum mparatorluu'na (12041261) hibir zaman bir sefer dzenlememitir, hatta bu hkmdarlkla
dosta ilikiler iindeymi gibi grnr. Asla Moollarla savamak zorunda
da kalmamtr. Bu nedenle, Alaeddin'c atfedilen ve Moollara kar kazanlm olan zafer de gerekddr. Sylenceye gre, ldrd dmanlarn testisleriin derisiyle bir emsiye yaptrmtr.39 Ayn ekilde, Erturul'un, kk bir bln banda Moollarca kstrlm olan Alaeddin'e
yardma gittii hikye de gerekddr. "Korkun emsiye hikyesi" nedeniyle Sivas yaknlarnda sava yapldn nakleden Bayati'de; 40 ulemadan
Mevlana Aya'n, Orhan'n seyisine dayandrarak anlatt bir any aktaran
37 A h m e d i , Dstn,

Atsz, Osmanl

Tarihleri'nin

Neri'de;41 ve son olarak da I. Bayezid'in Timrlenk'e yazd ve dzmece

olduu kesin olan bir mektupta bu sylenceye rastlanr.42
Anadolu Seluklu sultanlarnn en tannm olan I. Keykubad gibi nl kiilere ulamak, iliki kurmak iin dank ve belirsiz geleneklere zg
bir eilimin uygulanmas ok kolay olmutur.
Erturul, Dorileo/Eskiehir yresine, ya -pek ok baka Trkmen gibi- Moollarn Kk Asya'ya gelmesinden nce yerlemiti ya da 13.
yzyln ikinci yansnda Moollarn basksyla Bat Anadolu'ya g eden
Trkmen kitleleriyle birlikte hareket etmiti. kinci varsaym, 1258 ylnda
Badat'n Moollar tarafndan zapt edilmesinden sonra Osmanllarn atalarnn Anadolu'ya gelileri ve Erturul'un daha nce Karacada'da konaklam olmasyla desteklenir.43 Bu da, Ankara'nn yz kilometre gneybatsnda yer alan Karacada olmaldr. nk, eldeki bilgilere gre
Erturul, olu Osman'la 44 ya da iki olu Osman ve Saryat ile Engrii'ye
(Ankara) yolculuk yapmt.45 Osmanllarn atalarnn Ermenistan'da Ahlat yresinde kallaryla46 ilgili olarak tarihsel geree degin hibir dayanak noktas bulunmamaktadr. Ayn ekilde, baba Sleyman ah'n lmnden sonra Erturul'un Sungur ve Giindodu adl iki kardeiyle birlikte Pasin'de ve Srmeli ukur diye adlandrlan yaknlardaki bir havzada
yaadna dair hibir bilgi yoktur. Anlaldna gre, iki erkek karde
burada Erturul'dan ayrlm ve Trkistan'a geri dnmtr. 47
Erturul'un Eskiehir'in kuzeyine, Bitinya snrlarna yerlemesiyle tarihsel geree geri dnyoruz. Yaylas Domani Da'nda, 48 kla St
kasabasnda49 bulunuyordu. Buralar kendisine Sultan Alaeddin tarafndan balanm olabilir. Erturul, olu Saryat'y (Savc da denirdi) Seluklu sultanna gnderip yerleecek bir yer istemi de olabilir.50 Alaeddin'in araya girmesi bu durumda da efsanevi bir nitelik tar, nk 13.
yzyln ilk yarsnda Trklerin Bitinya'ya ayak basmas olanaksz grn-

iinde, s. 8, (dizeler 75-98).

38 S u l t a n y k ' n n Eskiehir'in eski ad o l d u u n u a n m s a y a l m . O s m a n l D e v l e t i ' n i n

t a m a n l a m y l a o l u t u u ve ilk yayln gerekletirdii B i t i n y a ile Frigya'nn snrn-

41

Kitb-

Cihan-nm

(Taeschner),

s. 22.

42 Bkz. Gibbons, age, s. 267, n o t 4. La corrispondenza tra Bayezid e T a m e r l a n o e rife-

da h a r a p o l m u D o r i l e o ' n u n yaknlarnda ykselen kent. S u l t a n y k ' n n varl 12.

r i t a a n e h e da bn A r a b a h (. 1450), Aca'ib'l-makdr

yzylda, dier pek ok yazar g i b i , A r a p yazar El H a r a v i t a r a f n d a n d a dorulanm-

1285/1868-69, s. 126-142.

tr, Kitb ez-ziyret,

am, 1953, s. 58 ve A h m e d i , s. 8, dize 69.

T a t a r taa derisinden bir g l g e l i k yaplmasn buyurdu; y a p t l a r . " -y.n.]; K a r a m a n l

Chroniken,

anonime

M o o l Bau H a n ' d a n sz eder (Giese,

s. 12), bu kii k u m a n d a n Bayu d a o l a b i l i r , a m a b u n l a r A n a d o l u ' y a Key-

45 O r u (Babinger), s. 6-7.
46 krullah, s. 51. Kr. H. nalck, agm, s. 160-161.
47 Giese, Chroniken,

da bkz. Cahen, Turuie

48 Giese, Chroniken

Pre-ottomane,

istanbul, 1971, passim.

40 Bayati, s. 394.

s. 241-244 ve O. T u r a n , Seluklular

Kahire,

44 A k p a a z a d e (Giese), s. 93.

k u b a d ' n , y a da d a h a ileri yata b i r i n i n l m n d e n sonra gelmilerdi. Bayu hakknda Trkiye,

Timur,

43 krullah, s. 51.

39 krullah, s. 52 [Bu b l m age'de yledir: "Derler ki Sultan A l a e d d i n o yryte

M e h m e d Paa, s. 344. Le Chronache

f nav'ib

Zamann-

s. 11-12; A k p a a z a d e (Giese), s. 93 ve Oru (Babinger), s. 6-7.

s. 11-12 ve A k p a a z a d e (Giese), s. 93.

49 A h m e d i s. 8 ve A k p a a z a d e (Giese), s. 93.
50 Bu bilgi b e l i r t i l m i o l a n t m k a y n a k l a r d a yer almtr.

inektedir. Burada SLif n yaklak yz kilometre kuzeyinde, bakenti

znik (Nicea) olan gl bir devlet bulunuyordu. 1261'den sonraki dnemde, Dou Latin mparatorluu ykldktan sonra znik hkmdar
VIII. Mihael Paleologos bakenti Kostantinopolis olan Bizans mparatorluu'n yeniden oluturdu. Bu dnemden sonra ilgi alan Asya'dan
Avrupa'ya kayd. Daha bu dnemde bunu frsat bilen Trklerin yreye
szmaya baladklar yadsnamaz bir gerekliktir.
Erturul ile ilgili efsanede olaand deniz savalar da yer alr. Bu savalar, II. Mehmed zamannda yaam Arap tarihi Ayni (. 1451) ve
Rum Kalkokondila tarafndan Erturul'a mal edilmitir.51 Ya da, Farsa yazan 16. yzyl Osmanl tarihisi dris-i Bidlisi'ye gre Erturul, drt yz
krk svarinin banda, Karacada'dan inerek, Bursa yaknlarnda, Gelibolu'ya gitmek zere gemiye binmeyi bekleyen ve bizzat imparatorun kumanda ettii Bizans ordusuna saldrp onlara gcn kabul ettirerek zafer
kazanmtr. Daha ge bir dnemde, Altnordu'dan gelen Aktav Tatarlar
da Bizansllarn hizmetinde alm ve bu orduda grev yapmtr.52
Akpaazade'nin syledikleri gereklikten biraz uzaktr; Erturul'un
kn St'te, yazn da yaylalarla sakin bir yaam srmesinin doruluu
da tartlabilir. Bir yandan da Rum komularm yaknndaki Germiyanlarn gl beyi Aliar'a kar koruyordu. Aliar' "Tatar avdarlar" destekliyordu. avdarlar, Mool soyundan olan ve 13. yzyln ikinci yarsnda
Bat Anadolu'ya gelen nfustan geriye kalanlard. Aezeni adl byk Roma tapnann kalntlar zerine kurulmu bir hisarlar vard. Bu yre
bugn avdar Hisar diye anlr.53
Ne derece doru olduunu bilemiyoruz, ama St'te Erturul'un
olduu ileri srlen bir trbe yer alyor, bugnk haliyle bir asrdan daha
eski olduu dnlemez. inde Erturul'a ait olduu sylenen bir mezar bulunuyor, ama bununla ilgili herhangi bir kitabe yok. 54
Osmanl Devleti'nin, evresinde ekillendii ekirdein yar-gebe
51 A y n i , lqd al-jumn

f ta'rih

ahi az-zamn,

Trke bask: A . A b i d i n , " A y n i ' n i n Ikd'l-

C m n f t a r i h Ehli'z-zaman A d l T a r i h i n d e n O s m a n l l a r a A i t V e r i l e n M a l u m a t n
T e n k i d i " , Tarih Semineri

Dergisi,

3 (1938), s. 109-215; C h a l c o c o n d y l a s ,

Historia,

haz. Bekker, Bonn, 1843. I. Bayezid'in ayn ad t a y a n ve deniz kys bir eyalette
v a l i l i k y a p a n o l u n u n olas seferleriyle kartrlm o l a b i l i r , b u n u n i i n bkz. Akpaazade (Giese), s. 59, 66-67.
52 Bkz. A . Decei, "Etablissement des A k t a v de la Horde d ' O r dans l'Empire o t t o m a n au
temps de Yldrm Bayezid", Z. V. Togan'a

Armaan'n

iinde, istanbul, 1955, s. 77-92.

53 Akpaazade (Atsz), s. 93. Bkz. VVittek, Rise, s. 11-12 ve K p r l , Les Origines,

53. avdarlar i i n bkz. F. Smer, " A n a d o l u ' d a M o o l l a r " , SAD, 1 (1969), s. 118.
54 Bkz. F. Taeschner, " A n a t o l i s c h e Forschungen", ZDMC,

8 2 (1928), s. 93-94.

s.

Trkmen obanlardan olutuu, VVittek dnda tm aratrmaclar tarafndan kesin olarak kabul ediliyor ve dorulanyor. "Ouz efsanesi" diye
adlandrdmz bir yana brakacak olursak, Osmanl imparatorluu sresince tm kaynaklarda karlalan Osmanllarn yar-gebe oban grnts, geleneksel olarak srmtr. Osman'n akraba ve arkadalarna -slami adl pek az hari- Trk adlar (Gndz, Turgut, Aykut, Saltk vb)
vermelerinin yan sra, tarih yazarlar belirli yerlerdeki klaklardan ve yaylalardan sz ederek zgn "gebelik" sahneleri sunarken tam bir uyum
iindedirler. Akpaazade bize, yalnzca Osman'n mevsimlik glerinden
deil, ayn zamanda peynir, koyun, hal vb gibi gebe ekonomisine zg
rnlerini de armaan olarak sunduundan sz eder. Ayrca, Osman'n
beyliindeki kadnlarn da, tekfurun dn enliklerine katlmak iin Bilecik'e gitmeyi istemediklerini anlatr. Bu kadnlar "sahraya" alk olduklar
iin kent onlara "dar" geliyormu.55 Zaten anlatldna gre Osman'n
yeeni, airetin ilerine ahsen bakar, gle ilgilenirmi.56
Bunun, Ouz kkeninin temasndan esinlenmi bir topluluk olduu
dnlebilir ve belki de bir lde yledir. Brokrat snfnn ykselen gcne ve karclarn, dneklerin elde ettii stnle kar duyduu tiksintiyle tannan Akpaazade'nin taraf tutan okrenklilik olasln da gz ard etmemek gerekir.57 Osmanllarn gebe alkanlklar hakknda Orhan
dnemine ait kesin tanklklar var. Arap gezgin bn Battta'nn bildirdiine
gre Osmanl hkmdar bir sarayda deil de bir adrda oturuyormu ve
eleri de, kentlerde egemen olan kurallara karn, yabanclarn yanna peesiz olarak kyorlarm.58 Gebe lklerinin yan sra Osman'n dillere
destan yoksulluu, okuma konusundaki yeteneksizlik ve umursamazl ile
grnte ataerkil zellikler tayan ve dorudan doruya gebe toplumlara zg lklere uygun olan devlet yaps da dikkati eker. 59
Osmanl devletinin oluumunda da grld gibi, burada temel sorun,
esas ekirdein gebe nitelii deildir. Trk unsurunun nemini vurgulayan Kprl'ye gre, devletin douuvla bu ekirdek yok olup gitmiti.60
Kaynaklardan edinilen bilgilere gre, yeni devletin ynetici kadrosu -zaten aksi olamayaca iin- bata hkmdar ailesiyle gebe soylulardan oluuyordu. Osman'n baz arkadalarnn adlarna eklenen "alp" sfat da (Tur55 A k p a a z a d e (Atsz), s. 94, 98-99, 101-102.
56 Kr. Lindner, age, s. 32, not 167.
5 7 Bkz. A . B o m b a c i , La letteratura
58

ibn B a t t u t a , Voyages,

turca, Firenze-Milano, 1969, s. 349-350.

c. II, s. 314-325.

59 Bkz. k o n u y l a i l g i l i olarak daha nce belirtilen kaynaklar.

60 K p r l , Les Origines,

s. 105-106 ve a. y., " O s m a n l i m p a r a t o r l u u ' n u n Etnik M e n -

ei M e s e l e s i " , Bell, VII/28 (1943), s. 219-303.

gut Alp, Hasan Alp, Aykut Alp, Konur Alp, Saltk Alp)61 zel bir nem tar. Bu durum bize efsanevi Ouz geleneinden ok, Anadolu'da var olan
ve grld kadaryla, gebe ortamna uygun, atllarn oluturduu askeri
amal bir topluluu artrr.62 Yaya olarak arpan gazilerden farkl olarak, alpler ata binerlerdi ve Osmanl atllar arasnda ncelikli yerleri vard.
Bu atllar kesinlikle gebelerden oluuyordu ve savalarda uyguladklar
taktiklerle Osmanl fetihlerinde balca etkeni meydana getiriyorlard. Bilindii gibi, gebelerin baka bir ilevi de ele geirilen topraklar iskn etmekti. Anadolu'nun Seluklular dneminde Trkletirilmesine benzer koullarda yeni bir sre balyordu.63 Osman tarafndan silah arkadalarna toprak
ve ev datm, yeni kentlerin kuruluu (bunlardan biri Yeniehir'di), Akpaazade'nin bu konuda bizlere aktard kantlardr.
Geriye bir soru kalyor: Osmanl yaylmas, ne lde gebenin sal
drma igdsn yanstyordu ya da -tersinden sorarsak- ne lde cihadn slami lksn ifade ediyordu? Daha ksa bir anlatmla, "gebe" ne
zaman ve nasl "gazf'ye dnt?
Cihad ideolojisi, hi kukusuz, slamn ve Osmanl Devleti'nin kuruluunun temel ta olmutur. Ancak, Gibbons'un da kabul ettii gibi, bir
dnm sonucu ortaya kmamtr.64
lk Ouz dalgasyla gelenler olsun Mool egemenliinden kaarak buraya yerleenler olsun, Bizans snrlarnda yaayan Trkmenlerin, yzeysel
de olsa, slam uyguladklar tarihsel adan yadsnamaz. Gebeler arasnda, ayrm gzetilmeden, Trk ve Mslman adlar kullanmak yaygn olduu iin, baba Erturul'dan farkl olan Osman ismine armamalyz.
Osman'n beklenmedik baarsn aklayan dine dn deil, tarihi koullard. Wittek, Ahnedi tarafndan Osmanllara verilen "gazi" sfatnn nemini vurgularken hakldr. Bu tanmlamaya, daha sonraki kaynaklarda ve
bir kitabede Orhan'n tek sfat olarak da rastlanyor.
Sulta'l-gazt ve'l-chidn Orhan Be bin Osman Be6S
Bu durumda gazi szc, zellikle slam toplumunun elerini
61 S o y a a l a r ve O r u (Babinger)'deki A l p G n d z d n d a , " a l p " s f a t n n ne Os62

oluturan belli bir cemaate ait deildir, 66 ama, gebe olsun olmasn,
kendini cihada adayanlar belirtmek iin genel bir deer tar.67 Osmanllar, zellikle de slam dnyasnn kfir dmanlaryla snr komusu olanlar, kfirlerle savap onlar yenmek ve slamn snrlarn geniletmek gibi
dini bir zorunluluk ve manevi bir grevle ykml olduklarn dnyorlard. Bu zorunluluk ve grev yeni devletin varolu nedenini oluturuyor, bir yandan da bu durum sayesinde saygnlk ve maddi yarar salyordu. Bu iki olay da, baka yrelerdeki Mslmanlarn onun bayra altnda
toplanmak iin akn akn gelmelerinin nedenini aklyordu.
Farkl uygarlk ve dinlerden olan bu iki dnyann insanlar her zaman
aka arpmyorlard, hatta bazen birbirleriyle karlayor, gryorlard da. ki tarafn da yenilemez hasmlar olduklar sylenemezdi. Bu konular daha nce de enine boyuna tartlmtr.68 Trkler Bizansllarn
hizmetine giriyor, Bizansllar da Trklerin hizmetinde alyordu. Pek
ok Trk birlii de, II. Andronikos'a kar ayaklanan ve 1296'da yenilen
Aleksios Filantropinos'un davasn desteklemi ve Kk Asya'dan gelen
Trk milis kuvvetleri II. Aleksios'un Avrupa'da grev yapan ordusuna katlmt. Paleologoslarda honut olmayan ok sayda akritni Trk askerlerine katlmt.69 Askerden kalar, hapis cezalar, evlenmeler ilikileri
daha da kolaylatryordu, her iki taraf da birbirlerinin geleneklerine yaam biimlerine aina olmutu. YVittek'in de tam yerinde deindii gibi,
genel anlamda ele alacak olursak, siyasal glerin gaziler tarafndan ele
geirilmesi, onlar, egemen olacaklar topraklarn koullar konusunda daha deneyimli hale getirmiti.70 Ote yandan cihad dncesi, atekesi ve
anlamay, baka bir deyile, olaan siyasal bir oyun olanan da ortadan
kaldrmyordu. Bu dnce, Akpaazade'de ve dier Osmanl tarihlerinde pek ok kez karmza kan mdr (yze glme, dost gibi grnme)
szcnden geliyordu. Genel olarak "ikiyzllk" diye tanmlayabileceimiz bu terim, uygulamada "sahte dostluk" anlamn tar.71 Osmanl tarih yazarlarnn dorulad gibi, Osman ile Bilecik tekfuru, yalnzca birbirlerine meydan okumak iin, ancak salam ve dosta bir iliki srdr-

m a n ' n ne de ailesinden b i r i n i n adna eklenmemi o l m a s i l g i n t i r .

66

Bkz. Kprl, Les Origines,

67 A h m e d i , (s. 8) Erturul ile arkadalarn bo yere "gazi" ve "ouz" diye t a n m l a m -

eitli yerlerde; A . C a f e r o l u , " D e d e m Korkut Hikyele-

r i n i n A n t r o p o n i m Yaps, Trk Dili Aratrmalar

Yll

Belleten,

yordu. Kr. T. K o r t a n t a m e r , Leben und V/eltbild

1959, s. 6 3 - 6 7 ve

di, Freiburg, 1973, s. 236. Bylece Tarih

Lindner, age, s. 24-25.

63

Bkz. Cahen, Turuie

Pre-ottomane,

s. 101 ve devam.

64 G i b b o n s , age.
6 5 A h m e d T e v h i d , "Brusa'da En Eski Kitabe", TOEM 29, (1912) s. 318-320. Bkz. Kprl, Les Origines,

s. 101 ve devam; VVittek, Rise, s. 124 ve d e v a m ; Lindner, age, s.

3, 7, 35; C. Imber, agm, OsmAr,

5, s. 70.

Bu k o n u d a bkz. V/ittek, Rise, eitli yerlerde.

des altosmanischen

Gnceleri'nde

olarak t a n m l a n m t r .
68 Bu b a l a m d a bkz. VVittek, Rise, II. b l m .
69 Bkz. V r y o n i s , Decline,

s. 136-137.

/O W i t t e k , Rise, s. 33 ve devam.
/I

A d geen k a y n a k l a r d a n baka bkz. Lindner, age, s. 24.

Dichters

Ahme-

bu kiiler " g a z i " ve " a l p "

yorlard. Byk bir olaslkla bunlar tarihsel gereklikten uzaktr, ancak

Osmanl tarihinin en bandan beri egemen olan dnce eklini anlaml
bir yoldan aklamaktadr. Cihadn arka plannda, yenenlerle yenilenler
arasndaki ilikilerde hogryle yorulmu baka bir grnt belirmektedir. Akpaazade bu konuda Osman'n davrann aklarken, tarihi sadakat asndan hibir gvence vermez ve kendisi de bir dervi olduu iin,
doal olarak, dervilere zg bir bakla onu tanmlar. Bununla birlikte
ileri grl geleneksel bir politikann anlaml tankln da sunar: Erkek
kardei G n d z , kendisine ykc etkili aknlar dzenlemeyi nerdii zaman, Osman, bu tr bir davrann lkenin geim kaynaklarn tketeceini syleyerek buna kar kmt. Bir akn srasnda da halkn cesaretini
krmamak iin tutsak almamt. S o n u olarak da, iyi niyetli ve adil davranyla Hristiyanlarn gvenini kazanmt. Bu insanlar da onun ynetim
eklini Bizans'nkine yeledikleri iin, Osman'n fethettii topraklarda yaamay srdryorlar ya da komu yrelerden buralara akn ediyorlard. :
Cihad dncesinin yan sra, baka idealler de o dnemlerde Anadolu'da olduka yaygn olan Mslman bir cemaati, ahilik tekilatn canlan
drp harekete geiriyordu. Ahiler, gerektii zaman seferlere de katlyorlard. Bu tekilatn, daha Osman zamannda Osmanl toplumunda dallanp budaklandn belirtmek yerinde olur, ama Giese'nin kabul ettii anlamda bir yol gstericilik grevini yerine getirdii de sylenemez. 7 3 Bu
aratrmac, Osman'n kaynatas Edebali'nin de bir ahi olabileceini ileri
sryor. Bu durum da olduka nemli, nk tarihlerde " e y h " Edebali
yksek bir mevkide gsterilmitir. Edebali'nin herhangi bir ekilde O s man'n hkmdarln kutsamas gerekiyordu. Erturul (ya da Osman'n
kendisi) ryasnda eyhin barndan doan bir ayn kendi sinesinde battn grmt. Sonra karnndan filizlenen bir aa byyerek tm dnyay glgeliyordu. eyhin tabirine gre ay, O s m a n ile evlenecek olan
kendi z kz Mal H a t u n ' u , 7 4 aa ise bu iftin soyundan gelecek kuaklarn dnyaya e g e m e n olacan simgeliyordu. Bu masals anlat ve anlatnn kendi iindeki elikiler bir yana braklrsa, Edebali'nin gerekte tarihi bir kiilik olduunu varsayabiliriz, nk -ne yazk ki yaymlanmam72

Bkz. Akpaazade (Atsz), s. 94 ve devam. Kr. Lindner, age, s. 5.

73

" D a s Problem der Ents t e n h u n g des osmanischen Reiches", Zeitschrift

fr

SemitisAta

6 (1927), s. 242-254. Kr. VVittek, "Deux c h a p i t r e s " , Rise, s. 313-314 ve

F. Taeschner, " W a r M u r a d I. Grosmeister oder M i t g l i e d des A c h i b u n d e s ? " , Oriens, 6

(1953), s. 23-31.
74

O r u (Babinger)'de M a l H a t u n , Rabia'dr, s. 9; A k p a a z a d e ( A t s z ) ' d a ise M a l h u n ' d u r , s. 95.

Ad dervi idi. Ve ill dervii iik btnnda idi. Dnyesi ve nimeti, davar o
idi. Ve shib-i era ve alem idi. Dim misafirhanesi hli olmaz idi. 76
D i e r tarih yazarlarna g r e , bu b e t i m l e m e n i n bir ahiyi anmsatan
eler tamas (misafirperverlik g i b i ) , kukusuz, Akpaazade'nin bir
abartmasvd. 7 7 Akpaazade Ahi emseddin ve Ahi Hasan adnda iki ahiden sz eder, bunlarn Edebali'nin erkek kardei ile yeeni olduklarn ve
her ikisinin de Bursa kuatmasna katldklarn belirtir. 7 8
Yeni devletin siyasal yaplanmas, bu konuda ok kesin bilgiler olmasa
da, slami etkiler tayordu. ncelikle, devletin ba olan O s m a n ' n durumu belirsizdi. Kaynaklarda adnn yannda hibir unvan bulunmamaktadr. Orhan Bev'in 1 3 2 4 tarihli vakfiyesinden rendiimize gre, lakab
" Fal red din " d i . 7 9 Bu lakab kendisi mi edinmiti yoksa kendisine verilmi
miydi, bunu bilmek olanaksz. Osmanl Devleti, Orhan dneminde bile,
M o o l e g e m e n l i i n d e n kurtulup kesin bamszln elde e d e m e d i i
iin, O s m a n da hkmdarlnn keyfini dilediince sremedi. Osmanl
kaynaklarnn ne srd zere, beylik alametlerinin (tu, sancak ve davul [tabi]) gnderilmesi, Seluklu sultan I I I . Alaeddin tarafndan verilmi
bir berat gibiydi, bu da gz ard edilmemelidir. 8 0 Moollar taralndan her
tr etkin gcnden yoksun braklsa da, o n u n adn saltanat sren hkmdarlar arasnda gsteren kaynaklar sayesinde, bu sultann yine de biimsel bir yetkisinin olduu anlalyor. 81
Tarih yazarlarna gre, Osman bir sre sonra da Karacalisar'da Dursun Fakih'e cuma namaznda kendi adna h u t b e o k u t t u . 8 2 Akpaazade'ye gre, Osman bu ii gerekletirirken Seluklu sultasn aka inkr
ediyor, kendi fetih hakkyla, G k Alp'in soyundan oluuyla ve Anadolu
Seluklular karsnda Sleyman ah'n stnlyle vnyordu. 8 3 Bir
75 yle grnyor ki Mal Hatun, Edebali'nin kz deil; bkz. A, "Osman I" maddesi, s. 443.
76 Atsz, Osmanl

Tarihleri,

s. 95.

77 Oru, s. 9: zengindi; Giese, Chroniken,

paras vard.

tik, 11/2 (1924), s. 246-271. A y r c a bkz. J. H. Kramers, " W e r W a r O s m a n ? " ,

Orientalia,

belgelerde, O s m a n ' n kaynatas olarak grlmektedir. 7 5 A m a , onun bir

ahi olduunu kantlayacak yeterli belge elde yok. Giese, Akpaazade'nin
yapt tanmlamaya dayanyor:

78 Atsz, Osmanl

Tarihleri,

s. 12: inanm bir derviti, ok m a l , m l k ,

s. 155. Kr. Giese, agm, s. 237.

79 Bkz. i. H. Uzunarl, "Gazi O r h a n Bey V a k f i y e s i " , Bell, V / l 1 (1941), s. 277-288.

80 Sz konusu tartma iin bkz. Beldiceanu-Steinherr, Recherches,
81

s. 64-74,

Bkz. H. Edhem, " A l - i G e r m i y a n K i t a b e l e r i " , TOEM, 2 (1910), s. 1 13.

82 Giese, Chroniken,

s. 12.

83 Akpaazade (Atsz), s. 103-104.

Mool stnlyle badamasa da, egemenliin hkki bir dorulanmasnn gvenilir bir kant stanbul Arkeoloji Mzesi'de sergilenen gm bir sikkeyle temsil edilebilir. Bu sikkede yer alan isim, . Artk taralndan okunmu ve Osman'a atfedilmitir.84
Ne olursa olsun, Osman, Bizans'n snr blgelerinde o gne dek grlmemi lde elverili durumdan yararlanarak babadan kalma kk
toprak parasn, kendisinin "Osmanl" diye adlandrd bir devlete dntrmeyi baarmtr. Kaynaklardaki kronolojik bilgilere gre, Osman'n doum tarihi 1258 ya da 1259 ve doum yeri de St'tr. Tarih
yazarlarna gre, lm tarihi belli olmayan Erturul'un yerine tahta k
kavgasz grltsz gerekleti.85 Oysa Neri'ye gre, amca Dndar (Erturul'un br kaynaklarca tannmayan nc bir erkek kardei) nce
hkmdarla talip olmu, ama halkn yeenini tuttuunu fark edince geri adm atmtr.86 slaui siyasal oluumlarda tahra k kesin kurallara tabi olmad ve Osmanllar da bu konuda bir istisna oluturmadklar iin,
bu bilginin gerekten uzak olduu sylenemez. Tartmalar bir sre daha
devam etti, ancak sonunda doan ilk erkek ocukta karar klnnca kesildi.
Osmanl Beylii, bilindii zere, gneyde dier Mslman beyliklerinin aleyhine; kuzeydou ve kuzeybatda ise Bizans aleyhine geniledi.
Genileme, bu dorultuda uzun bir zaman devam etti.
Gneye yaplan fetihler hakknda elimizde, Osmanl kaynaklarndan
salanan son derece belirsiz, kukulu bilgilerden baka birev yok. Osmanl kaynaklar da Osman'n tahta knn ilk yllarna denk getirdikleri
yukardaki kronolojik sray neriyorlar. Bunlar zaten Bitinya topraklarnda ilerleyi iin stratejik koulu oluturuyor. Bylece Osman da eylemini
gvenlik iinde gerekletirme olanan elde ediyor. Var noktalar, stratejik nem tayan ii yerdir: nn, Karacahisar, Eskiehir.
Kaynaklarda nn'nn Osman tarafndan ele geirilmesiyle ilgili aklayc hibir bilgiye rastlanmyor. Yalnzca Neri'nin belirttiine gre, Osman, nn beyinin arkadaynu, oysa Eskiehir beviyle aralarnda bir ak
rekabeti varm. Eskiehir beyi, Osman' yakalayabilmek iin nn'ye saldrm, Osman kaarak cann kurtarm, sonra da zaferle kt bir arpmaya katlmak zorunda kalm.87 Her ne olursa olsun, St gibi bir
yeri kendine merkez seen biri, Karacahisar ve Eskiehir'i fethetmek iin
84

I. A r t u k , " O s m a n l B e y l i i n i n Kurucusu O s m a n Gazi'ye A i t Sikke", Trkiye'nin

yal

ve Ekonomik

Ekonomik

Tarihi Kongresi

8 5 Giese, Chroniken,
86

Kitb-

87

age.

Tarihi

Cihan-nm

(1071-1920).
Teblileri,

Birinci

Uluslararas

Trkiye'nin

A n k a r a , 1 9 8 0 , s. 27-33.

s. 12.
(Taeschner), s. 25. Kr. A, " O s m a n I" maddesi.

Sosyal

Sosve

nn'y mutlaka ele geirmeliydi. Gerekten de, nn'den, Bathys deresi boyunca ilerlenir ve yukar Sakarya havzasnda, akarsuyun kolunu
oluturan Porsuk aynn akt vadiye ulalr. Burada dalk yamata Karacahisar, ovada da Eskiehir yer alr.
Bugn harabe halinde bir kale ile Bizans ve Seluklu yaplar bulunan
Karacahisar, Germiyanoullar ve mttefikleri avdarlar'dan gelebilecek bir
saldrya kar St yolunu koruyordu. Akpaazade'ye gre, Erturul bu
beyliklerle savamt ve bunlar da Osman'n devletinin varl asndan,
Mslman kanattan gelebilecek en byk tehdidi oluturuyorlard.88
Karacahisar daha nce Erturul tarafndan alnm olabilir, ama bu iin
Osman'n abasvla gerekletirilmi olmas daha biiviik bir olaslktr.
Kaynaklarda farkl iki anlatma rastlanr. Birincisi iikrullah ve Karamanl
Mehmed Paa'ya aittir, 89 br ise Akpaazade'ye.90 Her iki anlaty da
inceleyen Neri, kalenin ilk kez Erturul tarafndan alndn, sonradan
vitirildii iin, Osman tarafndan yeniden fethedildiini varsayarak bir zm yolu bulmaya almtr.91 Hanuner de ayn dnceyi paylayordu.
Aslnda grne gre, bu iki farkl anlatm, kaynaklarn Alaeddin'in mdahalesiyle ilgili ayrntda elimesinden doar. Ahmedi'nin Sultanykii'nden 92 sz ettii yerde, ilk iki yazar, yerin adn anmadan, Moollarla
savamak iin geri ekilen Alaeddin'in Erturul'u yalnz braktn ve ona
Karacahisar' fethetme grevini verdiini sylyor. kpaazade ise ayrntya giriyor: Avnegl tekfurunun hasm olan Osman, yetmi adamyla birlikte, kente gece baskn dzenlemeye hazrlanrken dmann kendisine
kurduu tuza zamannda renir ve tekfuru vener; daha sonra, yakndaki Kolaca kalesini atee verir. Bunun zerine Rum tekfurlar Karacahisar
tekfurundan yardm isterler. Tekfur, Domani Da'nn bir geidinde Osman'la arpr, kesin sonu alnamaz. Bu arada Alaeddi, ordusuyla birlikte Osman'n yannda savaa katlr ve birlikte zafere ularlar. Ama, Sultan, Ereli'yi ele geirmi olan Tatar Baymcar'a kar koymak iin oradan
ayrlr, Bayncar' Biga'da yener ve o lm kokan emsiyesini yaptrr.95
uras aka belli ki, tarih yazar, gelenee bal kalarak, Erturul'la ilgili
bir hikyeyle Osman'n Bitinya'daki etkinliiyle ilikili, doru ya da gerekd, baka bir olay arasnda balant kuruyor. Karacahisar' Sultay88

Bkz. A, " O s m a n I" maddesi.

89 Bkz. Atsz, Osmanl

90

age, s. 94.

91

Kitb-

Cihan-nm

92 Atsz, Osmanl
93

Kitb-

Tarihleri,

(Taeschner), s. 22, 26.

Tarihleri,

Cihan-nm

s. 52, 344.

s. 8.

(Taeschner),

s 25.

k'nn yerini al, krallah'n, sonra da Karamanl Mehmed Paa'nn

bir yenilii olarak kabul ediliyorsa ve dier yandan da Bayncar'n, Osman'n devletin banda olduu bir dnemde 1297 ylnda Anadolu'ya
gnderilen bir Mool kumandan olduundan kuku duyuluyorsa, Osman' olayn kahraman olarak gsteren Akpaazade'nin anlatmn yelemek daha yerinde olur. Ereli'nin (Eraclaia di Licaonia?) Baymcar (tarihlerde Ba Han olarak belirtilen mir) tarafndan aln konusunda hibir tarihsel kanta rastlanmamtr, ayrca kukla bir sultan olan III. Alaeddin Keykubad'n ( 1 2 9 7 - 1 3 0 2 ) (ondan bakas sz konusu olamazd),
Moollar' Misia'da yer alan Biga'da yenmesi de mantk ddr.
Tm kaynaklar Karacahisar'n kfirlerden alnd konusunda hemfikirdir. Kiliseleri camiye evrilen, evleri gazilere datlan bu merkezin ele
geirilii Osman'n nne n katt ve ona gvenenlerin saysn byk lde arttrd. Germiyanoullar Beylii'nden ve baka yrelerden gelen
insanlar buraya yerleti. Osman burasn kendine merkez edindi ve burada
hkmdarlk onurunu ve saygnln kazand.
Muhtemelen Karacahisar'dan daha nce ele geirilen Eskiehir'in fethiyle ilgili ayrntl bilgiye sahip deiliz. Yalnzca Neri'de Osman'la Eskiehir tekfurunun arasndaki dmanla deiniliyor ve fetihten ok ksa
bir ekilde sz ediliyor.94
Osman'n hkmdarlnn bu ilk dnemi ve hemen sonras hakknda
-komu Mslman beyliklerle olan ilikileri de dahil olmak zere- hibir
ey bilmiyoruz. Akpaazade, yalnzca Frigya'daki gl komular Germiyanoullar ile aralarndaki dmanlktan sz eder. Osman'n, Gynk
seferi srasnda, aa Sakarya havzasnn dousunda kalan blgede Bizansllara kar savaan ve Mslman bir bey olan mer Bey'e byk zarar verdiini Akpaazade anlatr. Ayn Osman, daha sonralar mer Bey
ile akrabalk ba kurmu olabilir. Bu sefer srasnda, Mudurnulu Samsa
avu ("avu" lakabna baklacak olursa, Seluklularn hizmetinde alm bir kimseydi) Osmanllarla ibirlii yapmt.95

dman olduunu anmsatan amca Dndar onu ikna etmeye alr, ama
fkeden gz dnen yeen tek okla tekfuru ldrr. 96
Bitinya'daki yaylmaya gelince, Osmanl kaynaklar bu konuda ayrntl
bilgi vermiyor: Ahmedi ve ondan nce gelen dier tarihiler de yalnzca
fethedilen yerlerin adn vermekle yetinirler: Bilecik, Aynegl, Kopili Hisar, Yeniehir, Yarhisar. Tarih yazarlar uzun uzun hayal rn ayrntlara
girmilerdir. Neri ve ondan sonra gelen tarihilerinse kayda deer hibir
katks olmamtr.
Bizans kaynaklarnn belirttiine gre 1282'de Osmanllarn Bitinya'daki yaylma harekt yeni balamt, ya da balamak zereydi. Erturul da
o dnemde henz hayattayd. Bu kaynaklarn bildirdiine gre, V I I I . Mihail o yl, aa Sakarya'nn sanda kalan blgede yaayan Trklere kar
bir sefer dzenlemiti, nk Trkler, Mezotinya'da ya da Bitinya'nn
Kostantinopolis'e komu olan blgelerinde yaayanlar rahatsz ediyorlard. Mihael, Misial Trklere kar snrlarn glendirmek iin Bursa'ya
ve Lopadion'a kadar ilerledi.97
Osmanllarn, kesin olarak 27 Temmuz 1302 tarihinde yaplan Bafeus
mharebesiyle tarih sahnesinde resmen yer almaya baladklar bir gerektir.

Bizans topraklarndaki Osmanl yaylmaclvla ilgili olaylara gelince,

Osman'n Aynegl tekfuruyla dman, buna karlk Bilecik tekfuruyla da
dost olduunu biliyoruz. Neri'ye gre, Osman, Bilecik tekfurunun istei
zerine yaknlardaki Kpr Hisar'a bir sefer dzenlemi ve mttefikinin
hesabna bu topra ele geirmiti. enlikler srasnda Bilecek tekfuru Osman'n askerlerine elini ptrr, buna ok sinirlenen Osman onu cezalandrmak ister. Germiyanoullar ve dier lltu tekfurlarnn kendilerine
94

age.

95

Bkz. A, " O s m a n I" maddesi.

96 Kitb-

Cihan-nm

(Taeschner), s. 28.

97 Kr. B o m b a c i , L'impero

ottomano,

s. 194.

ptlarn ve bu yaptlar stne almalarn ounun bu dnemi kapsamas

bir rastlant deildir.2

TRK DL'NN GELMNDE

14. YZYILIN YER
G Y R G Y HAZAI

aldmz yzyl byk deimeleri hazrlam bir yzyldr. Siyasal

bir k yaayan Anadolu'da, yzyln sonuna kadar nemli baarlar
kaydedebilecek gl bir birlik oluturma iradesi ortaya kmtr. Bu irade Balkanlar'da ve Bizans'a kar yrtlen mcadelelerde gcn "Bat
cephesi"nden alm ve bu gc bytmtr. Yine bu irade, bir sonraki
yzyl balarndaki ksa sreli bir gerileme dneminden sonra, Anadolu'nun siyasi birliinin yeniden oluturulmas etkinliine giriebilmitir.
Peki Trk dilinin gelimesinde bu yzyln yeri nedir? Bu dnemin dille
ilgili yapdan bize bu konuda neler sylyor?
14. yzyl diliyle ilgili aratrma yapacaklarn yararlabilecekleri azmsanamayacak kadar ok malzeme vardr. Bunlar bize, genel olarak, daha
sonraki dnemlerin mstensihlerinden kalmtr ve bu durum, bu verilerin deeri konusunda kafamzda srekli soru iaretleri bulundurmamz
gerektii anlamn tar. Yine de bu veriler, Anadolu Tiirk-Ouz yazl
dilinin gelimesinin ilk dnemi hakknda salam temelli bir tablo ortaya
karabilmemiz iin olduka zengin bilgiler ieren belgeler niteliindedirler.1
Trkiye Trkesi ve Trk dillerinin tarihi geliiminde bu dnemin oynad rol Trkologlarn srekli ilgilendikleri bir konudur. Dille ilgili va1

Bkz. M . M a n s u r o l u , Das Altosmanische,

Philologiae Turcicae Fundamenta, T o m u s

Primus, A q u i s M a t t i a c i s , VViesbaden, 1959, s. 161-182; Gy. H a z a i , Kurze

in das Studium

der Trkisehen

Sprache,

Jahrhundert,

Leiden, 1985, s. 8-26;

vom 13, bis zum 16.

H a n d b u c h der Trkisehen Sprachwissenschaft, T e i l I. Gy. H a z a i , ed.,

Budapete-VViesbaden 1990, s. 35-62.

Dil yaptlarnn "Trk Doulu" unsurlar konusunda belli bir uzlama

salanmtr. Aratrmaclar bu kendine zg kua, bir Anadolu lehesi
kaynana balamaya almamaktadrlar. Daha ok, bu unsurlarn dile,
edebi gelenein ve Dou Trk blgesiyle srekli dinsel ilikilerin etkisiyle
girmi olduklar dncesini kabul ediyorlar. Anadolu Trk dilinin gelime dneminde bu unsurlarn hzla zmsenmesi ya da darda braklmas bu yorumu ak biimde destekler. Ayn zamanda, btn yaptlarn
saysal bir temel zerine oturtulmas ve bunlarn sistematik zm, nmze bu olgularn eksiksiz bir tablosunu kartacaktr.

Einfhrung

Budapete-Wiesbaden, 1978, s. 26-30; M .

A d a m o v i c , Konjugationsgeschichte
der trkisehen Sprache,
V . G. Guzev, Untersuchungen
zur Turksprache
Kleinasiens

Trkoloji literatrnde bu dnemde kullanlan dil uzun sre "eski

Osmanlca" olarak adlandrlmtr.3 Bu adlandrmayla Seluklu dnemi
ve daha sonraki Osmanl dnemi arasnda, Anadol-Ouz dilinin tarihsel
devamlln yadsyacak bir farklln olamayaca vurgulanmak istenmitir. Bununla birlikte, daha sonralar "eski Anadolu Trkesi", dnemin
dilinin belirtilmesi iin kabul edilen terim olmutur. Bu, hi kukusuz tarihsel gerekliklere uygun den terimi bulma isteinin bir sonucudur daha ok. nk, tipik rnekleri, Osmanllardan bamsz kltrel alanlarda
domu olan bu dili "Osmanl dili" olarak adlandrmann tarihsellie aykr olduu kesin ve aktr.
14. yzyl eski Anadolu Trkesi aratrmaclar dille ilgili yaptlar iki
adan incelemilerdir: Bir yandan, bu yaptlar organik bir devamlln
gzlemlenebilecei bir sonraki dnemin yaptlaryla karlatrmlar, te
yandan da baz nemli sorulara karlk bulmak amacyla daha nceki dnemlere doru gitmilerdir. Dnemin dil yaptlarndaki "Trk-Doulu"
unsurlarn varlnn nasl aklanaca sorusu, bu almalarn zetini oluturur. Bu dil, bu unsurlar nedeniyle, ou zaman "olga-bolga dili" diye
adlandrlmtr. Bu durum bizi ikinci soruyu sormaya gtrr: Bu zellikler daha nceki dnemde ortaya km olan Tiirk-Ouz yazl dil geleneinin izleri olarak kabul edilebilir mi? Bir baka deyile, bunlar Ouzlarn
dilinin ilk iaretleri gibi kabul edilmesi gereken 14. yzyl Anadolu yaptlar mdr?4 Aratrmaclarla bu konu stne yaplan bir tartmadan sonra
baz sorunlar daha ak biimde grlebilmitir. Ama aratrmalarn da henz son aamaya gelmi olduunu sylemek mmkn deildir.

Dil konusuyla i l g i l i olarak y a y m l a n m b i b l i y o g r a f y a i i n a n l a n y a p t l a r a bkz.

H. V e m b e r y , Das Altosmanische,
Leiden 1901; A . Z a j a c z k o w s k i , Etudes sur la langue vieille osmanlie, [1-2] Krakovv, 1934-1937; M . M a n s u r o l u , age, vb.

Bu k o n u y l a ilgili olarak bkz. H a z a i , Kurze Einfhrung,

s. 39-48.

Dier sorunla ilgili tartma kesinlikle srecektir, nk dilin bu dnemdeki gelimesi konusunda bizi daha fazla aydnlatabilecek bir dil yaptnn bulunmas btnyle olanakszdr. Ama dilci iin, dil yaptlarnn
ortaya k dnemine ve daha sonraki dnemlere ilikin sorunlarn incelenmesi ayn derecede nemlidir. Burada sz konusu olan, dilin, ilk yaptlarnn ortaya kndan gnmze kadar izledii gelime izgisinin,
bu gelimedeki ilk dnemin yerini belirleyerek incelenmesidir. Bu balamda sorular u biimde formle edilebilir: Yzyllar iinde dilin yapsn ortaya karan deiiklikler nelerdir? Bir dilin en doru kabul edilen
lehesi ile dier leheleri arasnda ne gibi farkllklar gzlemlenebilir? Bu
gelimenin kronolojik arka plan nedir? Bir baka deyile, dilin tarihi,
zellikle dilin yaps iinde kalnarak dnemlere nasl ayrlabilir? Lehelerde ne gibi bir gelime izgisi gzlemlenebilir? Bunlar, en doru kabul
edilen lehedeki deiiklikleri ne lde izlerler ya da eski zelliklerini
korurlar?5
Konumuzun temelini 14. yzyln oluturduu ilkesinden kesinlikle
ayrlmadan bu sorulara bir yant vermeye alalm. Eski Anadolu Trkesiyle gnmz Trkiye Trkesinin karlatrlmas yap asndan ok az
deiiklik olduunu ortaya karr: Fonolojik sistemde, 'nin y'ye c'niimesi ya da dmesi ve nazal n'nin n ya da m'ye dnmesi;* morfolojik
sistemde, soneklerde, iki varyantl sonek tipleri yerine, drt varyantl sonck tipleri veren dudaksl ve dudaksl olmayan nllerin uyumu, baz kategorilerin (-sar, -c, -gl vb) kaybolup yeni biimlerin (imdiki zaman:
-iyor ve gelecek zaman: -acak) ortaya kmas, morfolojik kategorilerin semantik balamndaki baz deiiklikler. Biz dikkatimizi zellikle dilin yaps zerinde younlatryoruz ve bu nedenle de dilin szcklerinin yzyllar iinde deimesi sorunuyla ilgilenmiyoruz.
Dili, olgularn eski durumunun beliginletirdii 14. yzyl, gelimenin hareket noktasdr. 14. yzyln dil yaptlar, zellikleri asndan,
1453'ten itibaren stanbul'a yerleen Osmanl sarayna gittike daha sk
biimde balanan daha sonraki dnemde karmza kan bir sreklilik
gsterirler. Ayn zamanda da, belli bir trdelik gsterirler. Bu trdeliin, gerekliin bir yansmas m yoksa olgular gizleyen Arap yazsnn
bir sonucu mu olduunu kestirmek zordur. Her halkarda elimizdeki
tabloda farkllklardan ok, birliin egemen olduu aktr. te yandan
dil yaptlarnn tm verilerini saysal bir yntemle inceleyerek zellikle baz olgularn blgesel arka plann ortaya karmak mmkn olabilecektir.
5

Bu k o n u y l a i l g i l i olarak bkz. H a z a i , age, s. 48-60.

Y a z a r n k u l l a n d d i l b i l i m s e l ifadeyle: " > y , o ve n > n , m " -y.n.

Bu yntemin uygulanmasyla, bu dnemin lehelerinin ak seik bir tablosunun ortaya karlabilecei umulmamaldr.6
Bu dil yaptlarnn yazl dilin yerleme ve edebi dile dnme dnemini yansttn unutmamak gerekir. Bu dnemde gelimenin en nemli
etkeni olarak trdelie doru bir aba gzlemlenir.
Daha sonraki dnemlerin dil yaptlarn zmleyen dilcinin de ayn
durum iinde olduu bir gerektir. Trk dilinin, yabanc yazlarla yazlm
deerli dil yaptlarnn ou da doru kabul edilen dilin, yani stanbul dilinin tarihini yanstrlar. Hi kukusuz kural dorulayan istisnalar vardr.
Ama bu bilgi kanalnn dille ilgili belgeler iinde igal ettii yer ok kktr. Gerekten de neredeyse sadece Trk dilinin ada lehelerinin dikkatli bir karlatrmal incelemesi Trk lehelerinin tarihini ortaya karabilir.
Trk lehelerinin tarihi taslanda, farkl dil blgelerinin yaam alan
olan ve yzyllar boyunca srekli deien dil alannn tarihinin ok byk
bir yeri olmaldr. Bugne kadar yaplan aratrmalarda bu soruna gerektii kadar nem verilmemitir. Tadeusz Kowalski'ni otuzlu yllarda yaymlanan ve dnemine gre doru bilgiler veren ksa lehebilim almasnda ne srd, dilsel alann tarihiyle ilgili hemen hemen hibir ev
bilinmedii saptamas kabul edilmitir.7
Bugn durum ok farkldr. Son onyllarda tarihsel aratrmalar alannda byk gelimeler kaydedilmitir. Osmanl mparatorluu halknn tarihiyle ilgili nemli kaynaklar ortaya karlm, yaymlanm ve incelenmitir. Gler, etnik topluluklarn yaamlar, savalarn etkileri ve sonular,
doal afetler, niifus vb konularda elimizde daha fazla bilgi vardr. unu
k belirtmek istiyorum: Birok konferansta bu sorunlara el atlm ve bu
konferanslar, verileriyle ister istemez halkn tarihine ve ayn zamanda da
dil blgelerinin oluumuna katkda bulunmutur. leride leheler tarihini
inceleyecek olan dilbilimci, iyice zenginletirilmi ama ne yazk ki veteri
kadar sistematize edilmemi bu belgelerle ilgilenmek zorunda kalacaktr.
Bu alan, hi kukusuz, dilcinin ve tarihinin birlikte almasn gerekli klan bir alandr.
Dilin tarihiyle ilgili olaylarn kronolojik arka plan konusunda her
eyden nce nemli bir metodolojik nermenin altn izmek gerekir.
Bu nerme sylemi olduklarmzdan kar ve doru kabul edilen dil ve
leheleri arasndaki ilikilere ve bu konuyla ilgili kaynaklara uygulanr.
Gnmzde dilci, ancak doru kabul edilen dilin tarihinin tanmn dii6

Saysal y n t e m u y g u l a m a s iin bkz. Gy. H a z a i , Das Osmanisch-Trkische

im XVII.
Jahrhundert.
Urtersuchungen
an den Transkriptionstexten
von Jakab Nagy de Harsany, Budapete-Lahey-Paris, 1973.

T. K o w a l s k i , " O s m a n i s c h - T r k i s c h e D i a l e k t e " , El, c. IV, s. 991-1010.

tinebilir ve bylelikle onun geliiminin kronolojisine bal olan sorulara

yant vermeye alr. Ama bu balamda kaynaklarn trdeliine zel bir
nem verilmelidir.
stanbul dilinin yapsndaki deiikliklerle ilgili kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre aadaki kronoloji saptanabilir. Morfolojik dkmn
basitletirilmesi gelime evresinin ilk dnemlerinde gereklemitir. Ayn
dnem fonoloji ve morfoloji alanndaki eski durumu, yani gelimenin balangcn gsterir. Daha sonraki dneme ilikin zelliklerin, hi kukusuz
marjinal bir rolle ortaya k b dnemin son evresinde gzlemlenebilir.
Fonolojik ve morfolojik yapdaki deiikliklerin genilemesi dilin tarihinde bamsz bir evre oluturur. Bu gelimeye paralel olarak, iki yeni
morfolojik kategori de dil iindeki yerlerini bulur: Bunlar imdiki zamann "-iyor"u ve gelecek zamann "-acak"dr. Btn bu deiikliklerin
gereklemesi bu dnemin sonunu ve gnmzde de sren baka bir dnemin balangcn ifade eder.
Geleneksel terminolojiye gre, belirgin zellikleri en eski dilsel belgelerde anlan ve 15. yzyln sonuna kadar gelen ilk dneme "Eski Osmanlca" dnemi denir. 16, 17 ve 18. yzyllar kapsayan daha sonraki dnemse "Orta Osmanlca" dnemi adyla anlr. "Yeni Osmanlca" dnemi
19. yzyln banda balar.8 Bu terimlerin kullanlma nedeninin teknik
gerekelerle aklanan bir uzlama olduu ok aktr. Dilin tarihsel dnemlerini birbirinden ayrmak iin "Eski Anadolu Trkesi" ya da "Trkiye Trkesi" terimlerinin kullanlmas biiyk olaslkla birtakm glklerden ve baz tarihsel elikilerden kaynaklanmtr.
Dilin gelimesinin ve kronolojisinin bu ksa tablosunu verdikten sonra, bu modelin, yalnzca, daha ileride greceimiz gibi, bu gelimeyi izlemi olan leheler de dahil olmak zere, ada ortak dilin ncs durumuna gelen Trk dilinin deiik blgelerden oluan andaki doru kabul edilen dili karakterize ettiini bir kez daha belirtmek istiyorum. Osmanl fethiyle oluan Trk dilinin tarihsel dil blgelerinin geri kalan blm btnyle farkl bir tablo oluturur. Trk lehelerinin gelimesi merkezdeki gelimeyle ayn dnemde olmamtr kesinlikle. Trk leheleri,
ou zaman kurallara uymayan bir gelimenin hareket noktasn oluturan, dilin gelimesinin ilk dnemlerinin belirgin nitelikleri olan arkaik
zelliklerini korumulardr.9
8

Bu k o n u y l a ilgili olarak bkz. H a z a i , Kurze Einfhrung,

s. 60-66. T r k i y e T r k e s i n i n

tarihi dnemleriyle ilgili baka bir teori i i n bkz. A d a m o v i c , age, s. 309-334.

9

Bkz. Gy. Hazai, Z u e i n i g e n balkanischen M o m e n t e n bei der H e r a u s b i l d u n g der trkisehen Literatursprache, Studies
341-345.

in Honour

of Julius

Nemeth,

Budapete, 1976, s.

Doru kabul edilen dilin belli bir blgeyle organik ba yalnzca Dou
Rumeli'de ve Anadolu'nun kuzeybatsnda gzlemlenir. Anadolu'nun teki blgelerindeki leheler arkaik zelliklerini stanbul'dan uzaklklaryla
orantl olarak korurlar. En ilgin arkaik zellikler, Dou Anadolu ve Bat
Rumeli (Bulgaristan'n bats ve Makedonya) blgelerinde gze arpar ve
dille rin gelimesinde ok bilinen bir olay yanstrlar: Bir dil blgesinin
marjinal snrlar dilsel gelimenin eski bir evresini yanstrlar her zaman.
Osmanl gcnn blgesel geliiminin ve bundan kan iktisadi ve
kltrel etkenlerin belirgin sonucu budur. Anadolu'nun yeni siyasal birliinin gereklemesi tarihsel olgusu bir Bat merkezine, daha dorusu
planlarnn ve eylemlerinin olumasnda Batya zellikle de Balkanlar'a
ynelmeyi tercih eden askeri ve siyasi bir gce bal olmu ve stanbul,
Trk dilinin blgesel geliiminin daha sonraki ynn belirlemitir. Trk
dil inin gelimesini balatan ve belirleyen hareket, Osmanl gcnn dou dnemine; tarihi, bu makalenin konusunu oluturan yzyla baldr.

OSMAN GAZ EFSANES

COLIN IMBER

O s m a n l mparatorluu'nun kuruluuna ve I. Osman'n hkmdarlna ilikin tm ada eserler hl byk lde en eski Osmanl kaynaklarna dayanmaktadr: Anonim Vakayinameler ile Oru ve Akpaazade'ni Tarih'leri. Or'un Tarih'inin ve Anonim Vakayinamelerim eitli nshalar birbirine ok benzer; bunlarn, artk mevcut olmayan,
1422'ye ya da hemen sonrasna tarihlendirilen zgn bir metinden tremi olduklar aktr. kpaazade'nin I. Osman dnemine ilikin bir blm de ieren, Tarih'i, ok daha uzun ve ayrntldr, ancak, yine de Ano'm'lerde ve Oru'ta kullanlan malzemenin aynsndan yararlanr. Gnmzdeki eilim, btn bu malzemeyi ayrnt dzeyinde deilse bile, z
itibaryla doru kabul etmek ynndedir. Modern tarihiler, szgelimi
kpaazade'nin, Osman'n "yakn dostu" Kse Mihal, "kumandan"
Turgut Alp ve "olu" Alaeddin Paa hakknda anlatt hikyeleri hl tarihsel olarak sahih kabul etmektedir. Ne var ki, bu metinlerdeki malzemenin tarihsellikle uzaktan yakndan ilgisi yoktur ve bu gerei kefetmek
iin metnin kendisine bakmak yeterlidir. kpaazade'nin Tarih'inde en
iyi biimde betimlenen Kse Mihal iyi bir rnek oluturmaktadr.
Bu karakter, Osmanl yazl kaynaklarnda ilk kez, Oru'un muhtemelen 1467 tarihli Tevarih-i l-i Osman'nn en eski nshasnda boy gsterir. Bu, -henz Kse olmayan- Mihal'e bir gece ryada Peygamber'in grnmesinin ve ona Osman'a katlmasn buyurmasnn yksdr.1 slam
kabul etme izlei, popler slarni literatrn motiflerinden biridir;2 bu
1

Gel gelelim, Oru'un metni iyice ilenmi deildir; -artk Kse Mihal
olan- Mihal'i inandrc bir kiilik olarak betimleme ii kpaazade'ye
dmtr.4 kpaazade Oru'un anlatt Mihal'in slam kabul etme
hikyesini benimser, ancak, bu hikyenin anlatdaki yerini deitirir. Kse
Mihal, Osman'n dostluunu kazanmasndan ok zaman sonra (ancak Bilecik'in dmesinden sonra), Peygamber'in ryasnda kendisine grnmesi zerine Mslman olur. Bu zamana dein bir Hristiyan olarak kalr. Hristiyan olarak kalmasnn nedeni -usta bir hikye anlatcs olankpaazade'nin, Hristiyan dmanlaryla Osman arasnda bir tr araclk roln stlenecek Hristiyan bir dostun varln gerekli grmesidir.
Kse Mihal'in hikyede boy gstermesinden nce kpaazade ayn rol
oynayacak bir martolos karakterini yaratr.5 Trklerin hizmetindeki Hristiyanlar iin Rumeli'de kullanlan bir terim olan martolos'z, kpaazade'nin Rumelili okuyucular muhtemelen ainayd. Aslnda, kpaazade
Tarih'inde Kse Mihal'in varln aklamak iin, anlatnn yapsna bakmak bile yeter. Yine de, Kse Mihal'in kpaazade'nin okuyucularna
son derece inandrc bir karakter olarak grndne kuku yoktur. Tarih'ini, byk lde aknc dostlarn elendirmek amacyla Rumeli'de
bulunduu srada yazm olmaldr. Bu aknclar da byk olaslkla, Ms-

Bu ksm V . L. M e n a g e , " O n the Recensions of U r u j ' s ' H i s t o r y of t h e O t t o m a n s ' " ,

BSOAS, 30 (1967), s. 314-322'de ele alnmtr.

nedenle Oru'un hikyesinin, tarihsel gerekleri yanstan bir kaynak olarak gvenilirlii kukuludur. Ayrca bu blm, kaynak metne beceriksizce
yerletirilen bir ilavedir. O halde, soru, mellifin -yani Oru'un kendisinin- bu ksm anlatsna neden eklediidir. Yant olduka aktr. Anonim
metinlerle Oru'un metinleri arasnda yaplacak bir karlatrma, ilk grubun Anadolu'da geen bir dizi masal (Yalova'y tek bana ele geiren gvur-kesen dervi gibi)3 ierdiini, Oru'ta ise bunlarn yer almadn ortaya karr. Oru'un Edirneli olmas nedeniyle, bu hi de artc deildir. Mihaloullar, Oru'un zamannda, ileri gelen Rumeli ailelerinden
biri ve Rumeli aknclarnn nderleriydi. Bu nedenle, Oru'un bu aileye,
Timcinde sekin bir yer vermek istemesine ve Osmanl padiahlarnn
atas olan Osman'n dostu olarak bu aileye bir "ata" yaratmasna amamak gerekir. Oru, Peygamber'in, Mihal'in ryasna girmesini salayarak
ona "slamn sancan ta Macaristan'a dek" tayacan syletmiti. Bu,
aka Oru'un zamannda Mihaloullarnn aknc kumandanlar olarak
genellikle Macarlara kar dzenlenen aknlarda oynadklar role yaplan
bir gndermedir.

Bu m o t i f i n yer ald bir baka efsane iin, bkz. P. VVittek, " T h e t a k i n g of A y d o s

Castle, a ghazi legend t r a n s f o r m e d " , ed. G. M a k d i s i , Arabic
Honorof

Hamilton

A. R. Gibb'm

iinde, 1965, s. 662-672.

and Islamic

Studies

in

Giese, Cbroniken,

kpaazade ( l i ) , eitli yerlerde.

c. I, s. 11.

k p a a z a d e ( l i ) , s. 5.

linanlarla omuz omuza savaan ve sonunda Mslmanl benimseyen

pek ok Hristiyan komutan grmlerdi.
Kse Mihal hikyelerinde bir baka gelime de, kpaazade'nin onu
Bursa yaknlarndaki Harmankaya'nn tekfuru yapmasdr. Bunun nedeni
kolayca aklanabilir, nk o blgede 16. yzyl banda tutulan bir arazi
tahrir defteri, Mihalolu ailesinin bir yesi olan, Mihalolu Ali'nin (.
yaklak 1500) gerekten de Harmankaya'y satn aldn gsterir.6 Tahrir, satn alma tarihini vermemektedir. Bununla birlikte Mihalolu Ali
-ondan daha gen olmakla birlikte- kpaazade'nin adayd ve bu ikisinin kiisel olarak tanm olmalar ihtimali ok yksektir. Dolaysyla,
kpaazade, Ali'nin kurmaca "ata"sn Harmankaya tekfuru yaparken,
sadece, bir dostunu yeni edindii mlkten dolay kutlam oluyordu.
kpaazade'nin, Osman'n "olu" olduu varsaylan ve yaya birliklerinin hayali kurucusu Alaeddin Paa ile ilgili hikyeleri7 de kurmacadr.
Yine metinlere yle bir gz atmak, bunu anlamak iin yeterlidir. Bu
"oul" ilk olarak Oru'ta ve Anonim Vakayinameler'Ac ortaya kar,8 dolaysyla, bu tarihlerin kaynan oluturduu kesin olan, ancak bugn artk mevcut olmayan 1422/23 vakayinamesinde betimlenmi olmaldr.
Ne var ki, bu vakayinameler "oul"un ismini Alaeddin Paa deil de Ali
Paa olarak verirler ve onun hakknda iki hikye anlatrlar. Bunlardan ilkinde, kardei Orhan adna hkmdarlktan feragat eder. kincisi ise, kendi birliklerine krmz brkler giydirirken, kardeine, kullarna beyaz giydirmesine ilikin verdii tle ilgilidir. Anonim/Oru metinlerinin ou, beyaz brkl birliklerin yaya olduklarn ima ederek, "Anadolu'dan
yaya toplamann Orhan zamannda balad"n belirtirler. Modern tarihiler, aka yanl olan bu masal, gerek bir tarihsel olaymasna benimsemek eilimindedirler.
Vakayiname metinlerinin iki zellii, Ali Paa yksnn, 1422/23
tarihli metnin mellifi tarafndan yaplan bir ekleme olduunu gstermektedir. Her eyden nce, hikyenin, yayalarn kkenine deil, 15. yzylda krmz brkler giyen azaplar ile beyaz brkler giyen yenierilerin
kkenine ilikin olduu apak ortadadr. Dahas, metinlerde beyaz balkl birliklerin Orhan Bey'in kullar olarak betimlenmesi, bu referansn
yenierilere ynelik olduunu ortaya koymaktadr. Yenieriler kuldu, fakat yayalar deildi. Daha fazla kant gerekirse: Ertaylan'n yaymlad
anonim vakayinamede, beyaz brkl birliklerin betimlenmesi -tamamlan6

Barkan-Merili, no. 540, 556.

kpaazade (li), s. 37-40.

Giese, Chroniken,

s. 14; Oru (Babinger), s. 15-16.

mam- u ifadeyle bitirilir: "Yenieri oldular." Ayn metin, yayalarn kkenini Orhan dnemine deil, Yldrm Bayezid zamanna atfeder.9 Melliflerin ounun Yenierilere ilikin her gndermeyi hasr alt edip bu birlikleri vavalar olarak tanmlamalarnn nedeni, metne daha sonra Yenieri
Oca'nn kuruluunu ve yenierilerin beyaz brklerini I. Murad'a atfeden bir hikye eklemeleridir. Bu nedenle bu birlikleri kurann Ali Paa olduunu syleyen eski hikyeyi deitirme gerei duymulard. Bu blmn bir ekleme olduunu ortaya koyan ikinci kant, metinde daha sonra,
Osman'n, topraklarn olu Orhan ile teki akrabalar ve adamlar arasnda paylatrmasn betimleyen hikyede ortaya kar. Ali Paa, Osman'n
ihsanndan yararlananlardan biri deildi, nk 1422/23'iin mellifinin
kendi tarihine kaynak olarak kulland ana metinde ismi gememektedir.
Ne var ki, bu mellif sonradan araya Ali Paa hakknda bir hikye sktrd iin, onun neden hi toprak almadn aklamak zorunda kalm ve
u cmleyi eklemiti: "Osman'n Ali Paa adn verdii bir baka olu Nard. Onun yanndan ayrlmasna izin vermedi." 10 Bu "aklama" daha sonraki tm metinlerde yer alr.
Ali Paa yklerinin kaynana ilikin bir ipucu, bir Trk kaynandan
deil, Msrl vakaniivis bn Hacer'l-Askalani'den (. 1449) gelmektedir bn Hacer, 796 (1393/94) yl Vefiyat eneli bal altnda, 1. Murad iin anakronistik olan bir vefat notunun yan sra, Osmanllarn kkeni ve her bir hkmdarn nitelikleri hakknda birka ksa cmleyle birlikte
Osmanl hkmdarlarnn bir listesini ekler." bn Hacer'in, bu paragraf
bir btn halinde, nemli bir dzeltme yapmakszn araya ekledii aktr; nk buradaki soyaac ve kronoloji verileri, Osmanllarla ilgili olarak verdii teki soyaac ve kronoloji kaytlaryla elimektedir. Kald ki,
iindeki malzemenin byk blm "geleneksel" Trk vakayinamelerindeki benzer temalar yanstt iin, bu, esas itibaryla I. Murad'n lm
tarihi olan 1389'la 1400 arasnda yazlm bir Trk vakayinamesinin ksaltlm bir Arapa tercmesi olmaldr. Gel gelelim, altmz gelenekten
bir noktada ayrlmaktadr. Bu ayrlma Osmanl hkmdarlarn sayarken
ortaya kar. Tahta kma srasn Osman-Orhan-Murad olarak vermek
yerine araya fazladan bir padiah sktrarak bu listeyi Osman-Ardan AliAdrahan (Orhan yerine)-Murad olarak sralamaktadr. Baka bir deyile,
9

I. H. Ertoylan, Tevarih-i

Al-i

Osman,

istanbul, 1946, s. 22-23.

10 O r u (Babinger), s. 12; Giese, Chroniken,

s. 7.

11 bn H a j a r A I - ' A s k a l a n i (ed. H a s a n Habashi), Inba' al-ghumr

bi-anba'

al-'umr,

1 9 6 9 - 7 2 , c. 1, s. 4 8 4 ; . i n a l c k , " i b n H a c e r ' d e O s m a n l l a r ' a D a i r

ADTCFD,

6 (1948), s. 524.

Kahire

Haberler",

Anonim/Oru metinlerinde byk lde korunmu olana kout bir Osmanl gelenei, Osman ve Orhan arasna (Ardan) Ali isminde bir padiah
yerletirmektedir.
Bu (Ardan) Ali, Ali Paa'vla ayn kii olmaldr ve 1422/23 metnindeki eklemeyi aklamaktadr. Mellifin elinde, tahta k srasn, biri Osma-Orhan, dieri de Osman-(Ardan) Ali-Orha olarak veren iki kaynak
olduu anlalyor. Osman-Orhan sralamasn tarihsel olarak sahih kabul
ettii kesindir; ancak, (Ardan) Ali/Ali Paa ahsiyetini hikyesinden karmak yerine, kaynaklar arasndaki bu elikiyi, Ali'yi Orhan'n babas yerine kardei yaparak gidermiti. Bu ikinci kaynan Ali'ye ayrca, azaplarla
yenieriliin kuruculuunu atfeden bir hikye ierdii de kesindir, nk
mellif bunu gayet beceriksiz bir ekilde yenierileri yayalara evirerek almt. Szn ksas, mellif metinde yapt bir dizi deiiklik sonucu, Orhan'n kardei olan bir Ali Paa yaratmt. Bununla birlikte, onu byle
yapmaya iten etken, metnin kurgusundan kaynakland kadar ideolojiktir
de. Ali Paa'y Orhan'n babalndan kardeliine geirirken, Orhan tahta ktnda, Ali Paa'nn hkmdarlktan feragat etmi olduunu kabul
etmek zorundayd. Bunu kabul ettikten ve Ali Paa'nn "dervilie yneldiini" belirttikten sonra, mellif hikyesine u szlerle son verir: " O
gnlerde padiahlar ve beyler birbirlerine akl danrlar ... ve birbirlerini
ldrmezlerdi." Dier bir deyile, mellif, yaratt bu yky, Osmanllarn karde katli uygulamasn eletirmek iin, bir emsal olarak kullanmaktadr. Metnini 1422/23'te yazd kesin olduuna gre, bu bi de
artc deildir. Bu tarihte bir yazarn, yalnzca 1402-1413 arasndaki
Fetret Devri'nde karde katillerine tank olmakla kalmad, ayn zamanda, metnini II. Murad'n amcas "Dzme" Mustafa'nn ubat 1422'de
aslmas ve kardei "Kk" Mustafa'nn Ocak 1423'te bodumlmasyla
sonulanacak yeni bir hesaplamann ortasnda hazrlyor olduu ortadadr. Aslna baklrsa, Ali Paa hikyesi, dnemin olaylarna kar duyulan
rahatszln bir ifadesidir.
Akpaazade de Ali Paa yksn (bo hazine motifi gibi) birok
ssleme ve nemli bir deiiklikle kullanmaktadr. Deiiklik, Orhan'n
"kardei"nin kpaazade'de artk Ali deil, Alaeddin Paa olan ismindedir. Hikyeye, bir piyade sfi iin kullanlan "eniik yaya" teriminin kkeniyle son verir. Ali'nin Alaeddin Paa'ya dnmesinin kaynan saptamak kolaydr. 1450'lerle 1463 arasnda, muhtemelen bir yenieri olarak
padiaha hizmet eden Konstantin Mihailovi'in Anlar\, Osmanl hanedannn ksa bir Tarih''ini iermektedir. Bu "tarih" Osman ve Orhan arasnda Alaeddin isimli bir padiahn ismini de saymaktadr. Mihailovi bu
padiahn beyaz bkler giydirdii "yeni kehave" ad verilen piyade birlik-

lerini kurduunu belirtir.12 Mihailovi'in versiyonunda var yarya hatrlanan bu gelenei Akpaazade'nin de bildii aktr; nk onun etkisiyle
Anonim/Oru tarihlerinin Ali Paa'sn Alaeddin Paa'ya evirmitir. Dahas, Mihailovi'teki "yeni kehave" teriminin "eniik yava"nm13 bir yanl
anlalmas olduu da kesindir ve bu terimin Akpaazade'nin metninde
yersiz bir biimde ortaya kn da aklamaktadr.
Ksacas, Alaeddin Paa ahsiyeti ilk padiahlar hakkndaki eitli efsanelerden domaktadr. Kse Mihal gibi, o da tmyle kurmacadr. Tpk
Osman Gazi'nin teki dostlar ve adamlar gibi.
Osmanl vakayinameleri "szde tarih"in (pseudo-hstory) tipik rnekleridir. Yer isimlerini kurmaca kiilere verip onlara eitli hayat hikyeleri
yaktrrlar. Bu sre, tm vakayinamelerde yer alan, Osman'n topraklarn adamlarna datmasna ilikin ksmda en ak biimde kendini gsterir. Metinlerde Hasan Alp ve Turgut Alp isimlerine u not dlr:
"Bu gazilerin isimleri bugn hl anlmaktadr." Akpaazade Tarih'i
dahil kimi metinler bu kiilere verilen kylerin Turguteli ismini tadn
eklerler.14 Bursa sancann 15. yzyl son -ve 16. yzyl ba- arazi tahrir defterleri, "Hasan" ve "Turgut"un gerekten de blgede ska rastlanan yer isimleri olduunu dorulamaktadr. Bununla birlikte, Trk tarihinde, herhangi bir yerle bir ahsiyet arasnda balant kurulmak istendiinde "Hasan" sk kullanlan yer isimlerinden biridir. Turgut ve Ttrguteli'nin Osmanl ncesi bir isimden geldiini gstermek mmkndr. Bu
ismin Ptoiemy'de (2. yzyl) kullanlan biimi Dagoutn'dr,15 ama daha
da nemlisi, Konstantin Porfirogenitus'ta (. 9 5 9 ) Olimpos da (Uluda) civarndaki Daj/otthenoi16 isimli yer ya da halka bu konuda bir gnderme vardr. Bu isim belli ki, zaman iinde Turguteli'ye dnmtr.
Folk-etimolojik bir sre iinde Trke konuanlar tarafndan bu isim
"Turgut'un lkesi" biiminde anlalmaya balamtr. Srecin bir sonraki adm, bu blgenin fatihi olarak Turgut Alp adl bir ahsiyetin retilmesidir. Benzer folk-etimolojiler Kocaeli'nin fatihi Aka Koca'v; Kara
mrsel kasabasnn fatihi Kara Mrsel'i; Konurpa'nn fatihi Konur Alp'i
yaratmtr. Tpk Turgut ve Hasan gibi, Konur da blgenin yer isimlerinde ska yer alr ve eski Bizans eklesvastikal eyaleti olan Honorics isminin korunmu biimi olmas da mmkndr. Dolaysyla Hasan Alp,
12 C o n s t o n t i n e M i h a i l o v i , Memoirs

of a Janissary,

ed. ve ev. B. Stolz-S. Socek, A n r

A r b o r , 1975, s. 34-35.
13 Kr. M e n a g e , BSOAS, 40 (1971) s. 159.
14 O r u (Babinger), s. 12; Akpaazade (li), s. 20-21.
15 Geography,

K i t a p 5, B l m 4, par. 14.

16 C o n s t a n t i n e Porphyrogenitus, De Thematibus,

ed. N i e b u h r , Bonn, 1811, c. III, s. 25.

Turgut Alp, Konur Alp, Aka Koca ve Kara Mrsel tarihsel kiilikler deil, folk-etimolojiin rnleridir.
Folk-etimoloji ayrca Osman dneminin baz "tarihsel" olaylarnda yaratlmtr. Bu, szgelimi, Seluklu sultan Alaeddin'in bir Tatar ordusunu
nasl yendiine ve hadm ettiine ilikin bir hikye yaratmak iin "Taakvazusu" diye bir yer ismini kullanan Akpaazade'de en ak biimde kendini gsterir.17 "teeni" kynn ad, Osman'n kardeini ldren kfirin
nasl "it gibi" gmldne ilikin bir hikye yazmas iin Akpaazade'ye esin kayna olmutur.18 kpaazade, Spandounis'in Osmanllar
hakkndaki Tarih'inin 1513 ve 1538 yllar arasnda yazlm tm nshalarnda yer alan hikyeyi de biliyor olmalyd. Gerek bir Trk geleneinin
bir vansmas olduu ak olan bu hikye, Dinboz'u Osmanllarn fethettii ilk kasaba yapar. Spandounis, bu ismin Trke "din bozmak"tan geldiini ve kasabann dnn bu nedenle gelecekteki Trk fetihlerine ilikin bir alamet olduunu aklar.19 Burada da folk-etiuoloji bir muharebe
yks yaratmtr. Ne ki, kpaazade Dinboz geleneini yeniden ilemi ve onu Anonim/Oru metinlerinde yer alan baka bir muharebeyle
birletirmiti. Bu metinlerde Osman, Koyunhisar yaknlarnda bir n uharebe yapar. Kardei (baka nshalarda yeeni) Gndz o muharebede lr.
Bu metinler Gndz'n "Trk mezar" ad verilen bir yerde gml olduunu nakleder. Bir kez daha yer isminin popler etimolojisi -yerel bir
trbe olduu ak olan- bir yeri, bir Osmanl ehzadesinin mezaryla biitnletirmi ve bu szde ehzadenin neden byle garip bir yerde gml
olduunu aklamak iin de bir muharebe sahnesi yaratmtr. Hikye
kpaazade'de de yer alr, fakat sava meydan Koyuhisar'dan Dinboz
yaknlarna tanmtr.20 Bu deiiklii muhtemelen, Spandounis'in aktard, Dinboz'da bir muharebe yapldna ilikin efsaneyi metnin iine yerletirmek amacyla yapmt. Ne var ki, yer neresi olursa olsun, sz konusu
muharebe, tarihsel bir gerekten ok, popler etimolojinin bir rndr.
Osman Gazi dneminin ahsiyetler ve olaylaryla ilgili verdiimiz az
saydaki rnek, tarihsel kaytlar olarak ilk Osmanl vakayinamelerinin deerden yoksun olduunu gstermeye yeter. Bu kadar aikr olsa da, 20.
yzylda tarihiler, Osmanllarn kkenine ilikin kuramlar iin bu metinleri temel almaktan vazgememilerdir. Bu alandaki temel tartma "ge-

be" kuramyla "gazi" kuram ekseninde dnyor. lk kuram, Osman'n

esas itibariyle bir airet reisi olduuna ilikin Trk vakayinamelerinde yer
alan hikyeyi doru kabul eder. kinci kuram bu gr reddeder ve Osman'n bir "gazi topluluunun" nderi olduunu ve devletin bu "gazi"
kkenlerinin Osmanl tarihinin akn belirlediini ileri srer. Baka bir
kuram da, Osman ve adamlarnn gebeden gaziye dnm nasl gerekletirdiini aklayarak, bu iki kuram birletirmeye alr. Bu kuramlara, "otantik" kaynaklarda yer alan Osmanl kkenlerine ilikin iki geleneksel hikye daha eklemek mmkndr. lki Mihailovi'in Anlar'mdz ve
1514 tarihli talyanca Historia Turchesca'da21 yer alr; kaynaklarn her ikisi de muhtemelen Mihailovi ile Historia'nin dayand kaynak kiilerin
de mensup olduu kapkulu birlikleri arasnda yaygn olan hikyeleri yanstmaktadr. Bu hikye Osman'n bir gebe deil, bir kyl olduunu
syler. kincisi, ilk olarak, Osmanllar iin "Hicaz Araplarnn torunlar
olduu sylenmektedir", diyen bn Hacer'de ve daha sonra, Enveri'in
yaklak 1465 tarihli Dsturname'sinde yer alr. Enveri, bn Hacer'in olduka yaln anlatsn ssleyerek uzun bir hikye ekler. Bu hikyede hanedann atas sahabeden bir kimsedir, dolaysyla, Hicazl bir Arap'tr.22
P^n temel metin analizi bile Osman Gazi ve adamlar hakkndaki "olgularn gerekte kurmaca olduunu gsterdii iin, Osmanllarn kkenine ilikin herhangi bir kuram ekincesiz bir biimde kabul etmek saduyuya aykr olur. Osmanl mparatorluu'nun kkeniyle ilgili her gelenei teker teker belirlemek ve bunun, neden, eer mmknse ne zaman
ve nereden ktn saptamak, daha verimli bir yaklam olacaktr.
Osman' gebe bir airetin reisi olarak kabul eden gelenek, YVittek'in
inandrc bir biimde gsterdii gibi, Osmanl hanedannn Ouz Han'n
ikinci kolundan geldiini syleyen kurmaca bir Osmanl soyaac oluumuyla birlikte ortaya km olmaldr. Bu soyaac, ilk olarak yaklak
1425' te, Ouz efsanelerini ranl Reidddin'den alm olan Yazczade
Ali'nin eserinde boy gsterir. Soyaacnn 15. yzyl boyunca farkl versiyonlar ortaya kmakla birlikte, hepsi de geldii soy itibaryla Osman'n
tm Ouzlarn nderi olduunu syler.23 Ouz Han ve torunlarna ilikin destanlar, kahramanlarn airetlerin reisleri olarak sunduu iin, Osman'n da bir airet reisi olmas gerektiini kabul ederler. Osmanl vakayinamelerindeki "gebelikle ilgili" unsurlarn kkeni budur.

17 kpaazade (li), s. 9.

Osman'n gazilerin nderi olduu kuram, Paul Wittek'in formlasyo-

18 kpaazade (li), s. 8.
19

1513 nshasndaki b l m iin, bkz. Christiane V i l l a i n - G a n d o s s i , La

aux Xlle-XVIe

siecles,

Mediterranee

Londra, 1983, III, s. 158-160; 1538 nshasnda t a h r i f e d i l m i

b l m iin, bkz. Sathas, Documents,

c. I X , s. 138-139.

20 O r u (Babinger), s. 13; k p a a z a d e (Ali), s. 21.

21

D o n a d o Da Lezze, Historica

22 Enveri, Dsturname,

Turchesca,

ed. I. Ursu, Bkre, 1910, s. 1-10.

ed. M . H. Y i n a n , istanbul 1928, s. 73-74.

2 3 C. Imber, " T h e O t t o m a n Dynastic M y t h " , Turcica,

19 (1987), s. 16-20.

nudur ve 1930'lara dayanr. VVittek, dorusunu sylemek gerekirse, kuramna ilikin kantlar Anonimlerde, Oru'ta ya da Akpaazade'de bulmamt. Geri bunlar Osman' bir gazi olarak resmediyorlard, ancak, bu
portre, Wittek'in de dikkat ektii gibi, onu bir airet reisi olarak betimlemelerine ters dyordu. Wittek'in kant-metni, gazann erdemleri hakknda bir blmle balayan ve her Osmanl hkmdarn gazi olarak sunan Ahmedi'nin, daha erken bir dneme ait olan Iskendername'' siydi (y.
1400). Bu kantla ilgili sorun, Ahmedi'nin bir tarihiden ok bir ahlak
olmas, zellikle de eserinde yer alan ve olsa olsa "gazi kurau"n geersiz
klan beyitti. Bu beyit yledir:
Kfir zre kldlar avn- dn
Andan etdiler gaz adn akn24
Baka bir deyile, Ahmedi'nin gnlk dilde duyduu terimler "gaza/gazi" deil, "akn/aknc"dr ve bu szckleri Arapava evirerek onlar dini kisveye sokan ahlak Ahmedi'nin bizzat kendisidir. Temelde, ilk
Osmanl metinlerinde ortaya kt biimiyle Arapa gazi szc, Trke aknc szcnn eanlamlsdr. Erken dnem Osmanl vakayinamelerinde, bu terimler sk sk birbirinin yerine kullanlr ve bu olgu, sz ko
nusu eserlerdeki "gazi" unsurunun kaynana ilikin bir ipucu verir. Kendi hakknda verdii otobiyografik ayrntlardan, kpaazade'nin de yaklak 1430 ve 1450 tarihleri arasnda bir aknc olarak hizmet ettii ve vakayinamesinin byk blmn, silah arkadalarn elendirmek iin yazd aktr. Benzer ekilde, Oru Tarihi bir Rumelilinin metnidir ve Mihal'in din deitirmesi de dahil olmak zere, iindeki geleneklerin yine
Rumelili aknclar arasnda anlatlan ykler olduunu tahmin etmek zor
deildir. Dolaysyla, vakayinamelerde gazi/aknc Osman portresi, Osman hakknda tarihsel bir gerei yanstmaz: Osman hakkndaki efsanelerin biimlendii evreyi yanstr.
Osman'n ve babasnn birer kyl olduunu belirten gelenek, bugn
yalnz Mihailovi25 ve Historia Turchesca'da korunmu durumdadr. Bu
gelenein 15. yzylda ok daha yaygn olduu aktr, nk bu efsanenin bir blm 1467 Oru metninin satr aralarnda korunmutu. Bu
metindeki, grnte yersiz bir cmle -ok kk bir dzeltmeyle- yledir: "Erturul, Osman kck iken ona ift srdrd." 26 Metin iinde
daha sonra, airet mensuplar olarak sunulan Erturul ve oullar yaylalara
giderler. obanlar topra srmediine gre, bu balarndan kopuk ciim2 4 A h m e d i , Iskendername,
Oru (Babinger), s. 6.

Osmanllarn "Hicaz Araplar"nn ya da sahabeden birinin soyundan

geldiini ileri sren efsanenin, Osmanl padiahlarn dorudan doruya
Peygambere balamak yoluyla merulatrma ilevi grd aktr. Bu
efsane Enveri'den sonra unutuldu.
Osmanllarn kkenleri hakkndaki eski ya da ada kuramlarn hibiri
kesinlikle kantlanamaz. Osman Gazi hakkndaki geleneksel hikyelerin
neredeyse tm hayal rndr. ada bir tarihinin yapabilecei en iyi
ey, Osmanl tarihinin balangcnn bir kara delikten ibaret olduunu kabul etmek olacaktr. Bu delii doldurmak ynndeki her giriim, yalnzca
yaratlan masallarn saysn arttrmakla sonulanacaktr.

ed. smail nver, A n k a r a , 1983, s. 66a.

2 5 C o n s t a n t i n e M i h a i l o v i , age, s. 30-33.
26

lenin ErturuPun ve olunun kyl olduunu kabul eden bir gelenei

yanstt aktr. Bu cmleyi metnin geri kalanyla badatrmak iin, mellif u ibareyi eklemitir: "Osman kkken". Bvlece bydnde
yaylaya ktn, artk topra srmediini gsteriyordu. Mihailovi'teki
"kyl gelenei" Osman'n tohum uvallarnda gizlenen silahlar karmak yoluyla bir kaleyi nasl ele geirdiine ilikin bir hikye yaratmtr.
kpaazade herhalde bu yky biliyordu, ancak, hikyede nemli bir
deiiklik yapt. Onun versiyonunda Osman, sur iindeki Bilecik kasabasn, her yaz yaylaya giderken deerli mallarn korumak amacyla kzlerin
srtnda Bilecik'e tatt heybelerde, bu kez adamlarn saklamak yoluyla
ele geirmiti.27 Burada da "kyl" geleneinden "gebe" geleneine
doru bir uyarlama yapld aktr. "Kyl geleneinin" kayna belli
deildir. Mihailovi ile Historia Turchesca'da yer aldna gre, muhtemelen -bir ou devirme kkenli olan- kapkulu birlikleri arasnda yaygnd. Bunlarn ou ky kkenliydi ve belki hizmet ettikleri hanedan,
kyllkten padiah hizmetine ykselme eklindeki kendi deneyimlerinin
altnda grmek istiyorlard.

27 kpaazade (li), s. 15-16.

OSMAN GAZ'NN ZNK KUATMASI VE

BAFEUS MUHAREBES
HALL NALCIK

i z n i k , 1075 1086 dneminde, Anadolu Seluklu Devleti'nin kurucusu

I. Sleymanah'n bakenti oldu.1 Kent, batdan gelen Hallarn kuatmas sonucu 1097'de Bizans'n eline getikten sonra, znik'in yeniden
fethi Seluklular iin deimez bir hedef haline geldi. znik'te Seluklu
ynetimi 1105'te yeniden kuruldu, ancak kent yaklak 1147'de yeniden
Bizansllarn eline geti.
Artk, Bizansllarla Seluklular arasndaki snr, Trkmenlerin geri
pskrtiild kurak Eskiehir ovas oluturuyordu. Hayvanclkla geinen gebe Trkmenlerin, snrn tesinde kalan verimli otlaklar nedeniy1

O. T u r a n , A, (1967), "Sleyman-ah I"; V r y o n i s , Decline,

Pre-ottomane,

s. 13-15; A l i Sevim, Anadolu

Fatihi

s. 96-142; Cahen,

Kutalmolu

Sleymanah,

Turquie
An-

kara, T T K , 1990. I. Sleymanah iznik'i 1075'te fethetti ve A n a d o l u Seluklu Sultanl n n bakenti yapt, i m p a r a t o r A l e k s i o s K o m n e n o s o n u n iznik'i almasn, 1081'de
Dragos Koyu A n t l a m a s ' y l a kabul etti. Sleymanah'n H a z i r a n 1086'daki l m
zerine (bkz. A l i Sevim, age, s. 37-39) Seluklu Sultan M e l i k a h , k e n t i n y n e t i m i n i
almak zere nce k u m a n d a n Porsuk'u, sonro Bozan' gnderdi. Sleymanah'n znik'teki naibi Ebu'l Kasm, Bozan' 1087'de i d a m e t t i r i n c e y e d e i n , Seluklu emirlerine kar k o y a b i l m e k i i n i m p a r a t o r a yaklat. Ebu'l K a s m ' n l m e d e n nce zmit'i
f e t h e t t i i n i belirtmek gerekir. T u r a n , age, s. 217-218, S l e y m a n a h ' n kurduu devletin A n a d o l u ' n u n bu k e s i m i n d e y a a y a n T r k m e n l e r arasnda " g a z i l e r i n u d e v l e t i "
geleneinin d o m a s n a yol atn ileri srer. Erken d n e m O s m a n l geleneklerindeki Sleymanah'n O s m a n G a z i ' n i n atas o l d u u n a i l i k i n i d d i a y a , byle yzyllarca
sren bir gelenein kant o l a r a k baklabilir. Ne ki, Enveri, ( D s t u r n a m e , haz. M . H.
Y i n a n , istanbul, 1928, s. 6-8, 78) O s m a n ' n s o y a a c n a i l i k i n hatay dzelterek,
Sleymanah' K u t a l m ' n o l u olarak t a n m l a r ve O s m a n ' n a t a l a r i i n farkl bir
soyaac verir. Burada n e m l i olan, i z n i k ' i n y e n i d e n f e t h i n i n ve iznik Trk-Mslm a n devletine yeniden h a y a t vermenin, yrede yerleik T r k m e n l e r arasnda nihai
bir arzuya d n m o l m a s d r . Genel olarak i z n i k ' t e k i Seluklu varl iin, bkz.
Vryonis, Decline,

s. 31-36, 52-58, 112-116, 146-155.

le, bu dalk araziye ihtiyalar vard ve srleriyle birlikte Bizans topraklarna sk sk giriyorlard. Onlara kar mparator I. Manuel Komnenos
( 1 1 4 3 - 1 1 8 0 ) snrda -Eskiehir'den sadece kilometre mesafedeki kk bir tepenin zerindeki Karaca Hisar da dahil olmak zere- kaleler ina ettirdi ve mevcut kaleleri onartt. Gel gelelim, 1176'da Miryakefalon'daki ezici Seluklu zaferi, Trkmenlerin batya doru ilerlemesine
olanak salayarak bu snrdaki koullar tmyle deitirdi; nk Sultan' bar koullarndan birincisi, blgede son yllarda ina edilen kalelerin yklmasyd.
Seluklularn ve zellikle snr gazilerinin, znik'i slam adna yeniden
fethetme fikrinden hibir zaman vazgememi olduklar anlalyor. nk Mslmanlar, bir kez darlislamn bir paras haline getirilen topra
daima slam egemenliinde olarak kabul ediyor ve kaybn sadece geici
olduuna inanlyordu. yle de olsa, Sleymanah'tan sonra Seluklular'n znik'i her zaman kendi topraklarnn tam snrnda bir kent olarak
kabul ettikleri anlalyor. Zaten II. Gyaseddin Mesud (1283-y. 1301 ve
1 3 0 3 - 1 3 0 8 ) Mool Han'nn kendisine ihsan ettii Anadolu Seluklu
Sultanl'na sahip olduunda, topraklarnn "znik snrna dein" tm
topraklar kaplad kabul edilmekteydi.2
Yine, Sultan zzeddin Keykavus'a bal Trkmen airetleri ona katlmak zere Bizans'a g ettikleri 1261 civarnda, "kendi klk otlaklarna
gidermicesine znik'e indiler ve ksa bir zaman iinde birok Trk gebe ailesi (Tiirkevi) buradan Avrupa'ya getiler". 3 Aada grlecei gibi,
Osman Gazi'nin stratejisi, bizi nihai amacnn znik'i yeniden fethetmek
olduuna inanmaya itecek yndedir. Gerekte, Bizans ve Osmanl kaynaklarnn karlatrmal incelemesi, tek bana Bafeus muharebesinin,
Osman'n znik'i ele geirme hedefinden kaynaklanan olaylar dizisinin bir
paras olduunu gstermektedir.
O dnemde yaayan Pahimeres, genelde Osman'n etkinlikleri, zelde
Bafeus muharebesi konusunda en gvenilir kaynamz oluturuyor.4 Pa2

Yazczade A l i , Tarih-i

Al-i Seluk, T o p k a p Saray Ktphanesi, Revan Kk K. n o

130, 5 1 7 ; b u kaynak h a k k n d a , bkz. A . S. Erzi, A, " i b n Bibi" maddesi.

3

Yazczade, age, s. 462-464.

O s m a n G a z i ' n i n etkinlikleri h a k k n d a Georgios Pahimeres'in hikyesi, eitli uzmanlarca i n c e l e n m i d u r u m d a d r : G. Caro, " Z u r Chronologie der drei letzen Bcher des
Pachymere", BZ, 6 (1987), s. 116 vd.; A r n a k i s , s. 91 vd., zellikle 153; F. T i n n e f e l d ,
"Pachymeres u n d Philes als Z e u g e n fr ein frhes Unternehmen gegen die Osman e n " , BZ, 6 4 (1971) s. 46-54; E. A . Z a c h a r i a d o u , "Pachymeres o n the ' A m o u r i o ' o f
K a s t a m o n u " , BMGSt, 3 (1977), s. 57-70; Prof. Z a c h a r i a d o u Y u n a n c a m e t i n d e k i eitli n o k t a l a r bana aklad. A y r c a O s m a n hakkndaki t m b l m Ingilizceye evirdii i i n T i m o t h y O. Baldvvin'e de m i n n e t t a r m .

himeres, tarihinin giri blmnde, hikyesinin hem kendi gzlemlerine

hem de olaylarn grg tanklarnn i adelerine dayandn aka ortaya
koyar. Bununla birlikte, Pahimeres'in verdii bilgilerin Osmanl kaynaklaryla karlatrlarak, eletirel bir biimde kullanlmas gerekir. Szgelimi,
kendisini izleyen ada yazarlar gibi Pahimeres'in Osman' 1300'den
nce aa Sangaryos'ta (Sakarya) etkin olarak gstermekle onlarla ayn
hataya dt grlyor. Bu karklk, Pahimeres'in tarihinde Osman'
bir sreliine bir kenara brakp, Paflagonyal obanoullar beylerinin
blgedeki etkinliklerine yeniden balamasndan kaynaklanm gibi grnyor.5 Osmanl kaynaklarnda, Orhan dnemine dein Dz-Bazar (bugn Adapazar) civarndaki aa Sangaryos blgesinde etkin olan kii Aka Koca'dr. Aka Koca, Osman Bey'in nce mttefiki, sonra da yasalyd.
Aslnda Pahimeres daha eski dnemlere giderek, 1301'de Bafeus'ta
gerekleen bvk arpmadan nce Bitinya'daki durumu betimler. nce 1260'lada gsp mparator VIII. Mihail I'aleologos tarafndan alman
uygunsuz nlemlerle blge savunmasnn nasl zavflatldn aklamaya
giriir. Pahimeres bize znik'te yaayan Rumlarn gsba kar ayaklandn ve asilere uygulad insafsz muamelenin blge halkn ondan uzaklatrdn anlatr. mparator kalelerdeki yerli askerlerin vergi muafiyetlerini
kaldrd zaman, Pahimeres bu askerlerin duraksamadan Trklere katldklarn da ekler. "Bunlardan bazlarnn Trklere klavuzluk bile yaptklar", Osmanl kaynaklarnn da dorulad bir gerektir. Rum tarihi, iznik valisini, halka "bir askerden ok bir haydut gibi" davranmakla sular.
Blgedeki manastrlarda yaayan keiler de, heretiklikle sulanp insafszca cezalandrlmlard.6
Pahimeres, daha sonra, Mihail'in 1302'deki Bat Anadolu seferini aktarrken, Osman'n "Konstantinopolis'e yakn vilayetlere, zellikle de Iznik'e kar nasl byk bir tehdit oluturmaya baladn" anlatr. lk olarak Osman'n "Sakarya nehrinde" dzenledii aknlardan nceki olaylar
5

Z a c h a r i a d o u , age, k o n u d a n y a p l a n bu sapmann, A a Sangaryos'taki T r k m e n

gazilerinin reisi o b a n l A l i ' n i n Bizans'la bar y a p t ve Bizans t o p r a k l a r n a akn
y a p m a k t a n vazgetii 1290-1293 yllar olaylarna d a y a n d n ileri srer. A r d n d a n
gazilerin liderliini O s m a n stlenmi ve znik'in k u a t l m a s y l a sonulanacak aknlar durmak b i l m e d e n srdrmt. Bu b l m , inalck, CHI, c. I, s. 267 ve Y . Y c e l ,
obanoullar

Beylii,

Anadolu

Beylikleri

Hakknda

Aratrmalar,

I, 2. b. 1991, s.

33-51'de tartlr; Pahimeres'in hikyesine k t u t a n bir Seluklu kayna: A k s a r a y i ,

Msmarat'l-Ahbr,
6

haz. O. T u r a n , A n k a r a , 1944.

L a i o u , Andronieus
II, s. 86-93; snr blgesindeki Y u n a n l l a r n y a a m koullar ve
O s m a n l l a r a kar t u t u m hakknda erken d n e m O s m a n l gelenekleri Y u n a n kaynak-

bir aasz olarak zetledikten sonra, da (herhalde Osmanl kaynaklarndaki Avdan sradalarn) nasl atn ve zmit yarmadasndaki kyda yer
alan ovalk "Halizones" topraklarnda yama ve apula baladn aktarr.
Pahimeres, civar blgelerdeki Osmanl istilasnn ardndan znik'in
maruz kald abluka koullarnn ayrntlarn verir. Kios'tan (Cius, Trke Gemilik ya da Gemlik ) geen yol dnda znik'in Konstantinopolis'le
olan tm balarnn koptuunu belirtir.7 Gezginler Kios'ta kalyor ve ak
braklan tek kapsndan kente girmek zere gle kadar ulamak iin geceyi bekliyorlard. Pahimeres, kentin evresinin dman kuvvetlerince tmyle sarlmas nedeniyle tm dier kaplarn kapatldn belirterek srdrr hikyesini. Bu ayrntya, Osmanl geleneinin otantikliini tartrken tekrar dneceiz.
Osmanl gelenekleri gibi Pahimeres de, Bafeus muharebesinin znik
kuatmasnn bir sonucu olduunu belirtir.
Aada Pahimeres'in Bafeus muharebesine yol aan olaylara ilikin hikyesinin ana noktalar yer alyor.
1. 27 Temmuz'da Atman (Osman), saylar birka bini akn adamyla
birlikte anszn, zmit yaknlarnda bir yer olan Bafeus'ta ortaya kt.
2. Pahimeres ardndan bize Osman'n atllarnn Bafeus muharebesinden nce Tclcmaya'daki Mouzalon'a nasl saldrdklarn anlatr. Baars
onu da geitlerini amaya ve "Halizones"e akn yapmaya tevik edecekti.
Yorum: Bu ilk baarnn "yaklak yz kadar asker"den oluan bir
nc kuvvetin srpriz saldrs olduu anlalyor. Arnakis bunun Bafeus
muharebesinden bir yl nce olduuna inanr8 ve bu akla yakn bir iddiadr.
3. Osman Bizans ordusuyla arpmaya karar verdiinde, Meander
(Menderes) nehri civarndan teki Trkmenler Osman'n birliklerine katldlar. Pahimeres, bu seferde ona birok Trkmen mttefikin katldn
syler.
Yorum: Bu mttefikler kimlerdi?
Trkmenlerin Menderes kadar uzak bir blgeden Osman'a katlmak
zere gelmeleri akla yakn deildir. Gel gelelim, Osmanl gelenei, imparatorun kendisine kar bir ordu hazrlamakta olduunu duyunca, Osman'n
Konya Sultan'ndan yardm istediini, onun da Karahisar- Sahib (Afyon
Karahisar) Trkmenlerine Osman' desteklemelerini emrettiini belirtir.
Aslna baklrsa, dorudan Sultan'a bal olan Karahisar, bu kesimdeki en
7

larn d o r u l a y a n bilgileri kapsar; O s m a n l uzlama siyasas, " i s t i m l e t " iin, bkz.

H. inalck, Ottoman

Methods

of Conquest,

Stulsl, 2 (1954), s. 103-129.

D a h a o z a m a n Ebu'l Kasm, herhalde yerli bir Rum ustann ibirliiyle, Kios/Geml i k ' t e 1086 yl civarnda bir f i l o ina ettirmiti; bkz. A n n a C o m n e n a , V r y o n i s ,
ne, s. 481.

A r n a k i s , s. 129-131.

Decli-

nemli Seluklu snr merkeziydi.9 Menderes ovasnda ilerleyen Aydn ve

Mentee Trkmenleri bu dnemde Konstantinopolis'te daha iyi bilinirken,
1290 1304 dneminde, Trkmenlerin Bat Anadolu'da Bizans topraklarndaki fetihlerinin balangcnda, Karahisar geri planda kalm bir blgeydi. Pahimeres'in eserindeki karkln bir baka nedeni de bu olabilir.
1298-1301 YILLARINDA GENEL DURUM
Osmanl vakayinameleri,10 bu noktada Osman'n, henz, her biri bamsz hareket eden blge beylerinin nderi haline gelmemi olduunu
aka ortaya koyar. Bafeus muharebesinin ncesinde, Kastamonu-znik
anayolu zerindeki Gynk-Tarakl'ya dzenlenen aknda Osman, Sakarya
ve Gynk rmaklarnn arasndaki blgede hkm sren yerel Trkmen ve
Rum beylerinin ibirliine dayanmak zorunda kalmt. Bu beylerden biri
olan Kse Mihal, bu dnemde Osman'n vasal deil, mttefiki gibi grnyor. Anlalan, blgedeki glerin bazlarnn Osman'la ittifak kurmas,
hepsini birden tehdit eden byk Bizans basksna kar koymak amacna
ynelikti. Pahimeres tam bu tarihte, Bizansllara kar balatlan bu genel
saldry gren obanoullar cmiri Yavlak Arslan'n olu Emir Ali'nin, aa Sakarya vadisinde Bizansllara kar saldrgan siyasetini yeniden balattn ekler. Bu, Pahimeres'in konuyu Kastamonulu obanoullarna kaydrmasn aklamaktadr. Gel gelelim, Osman'la Ali arasnda herhangi bir balantdan sz etmez. Pahimeres, Ali'nin eyleminin nemli bir sonu getir
mediine dikkat eker. Osman ise, imparatorluk ordusuna kar duran nder olarak sivrilmiti. Ne olursa olsun, Osman birlikleriyle Mouzalon'a kar
Yalak Ova'ya hareket ettiinde, aa Sakarya vadisinden, doudan zk'e
giden yollar kontrol eden Geyve ve Lefke nehir iskelelerine dek uzanan
tm yol boyunca Bizans snrlar saldr tehdidi altna girmi durumdayd.
Genelde, Trkmen ubeyleri, bir Mool tehdidinden uzak olduklarn
dndkleri zamanlarda Bizans topraklarna ynelik aknlarn sklatrvorlard.
1 2 9 8 1301 yllar, Trkmenler iin tm bat snrlar zerinde Bizans'a kar hasmane etkinlikler asndan zellikle uygun grdkleri yllard. 11 1298'de Anadolu'daki Mool alaylarnn yeni bakumandan Ba9 K a r a h i s a r sayesinde bat snr topraklarnda h k i m i y e t k u r a n g l Seluklu emiri
Shib Fahreddn A l ve oullar hakknda, bkz. A k s a r a y i , age, dizin Fahreddn, zellikle s. 145-153.
10 Bu v a k a y i n a m e l e r i i n , bkz. H . i n a l c k , " T h e Rise of O t t o m a n H i s t o r i o g r a p h y " ,
HME, s. 152-167; O s m a n h a k k n d a k i erken d n e m geleneklerinin ayrntl bir incelemesi iin, bkz. b u m a k a l e n i n ikinci blm.
11 Bu d n e m d e Bat A n a d o l u ' d a k i nemli olaylar iin, bkz. VVittek, /Vlenfesc/e, s. 1524; Z a c h a r i a d o u , age, s. 57-70; Laiou, Andronicus
II, s. 85-126.

yncar ya da Bayancar, Konya'da III. Alaeddin Kevkubad' Seluklu tahtna kard srada, Mool kumandan Slemi, Han'a kar ayakland. 12
Slemi 1299 knda Bayancar' ldrd. Bu nemli olay, erken dnem
Osmanl geleneklerinde yer alr. 1 2 9 9 - 1 3 0 0 yllarnda, Emir Kutluah ve
oban Bey kumandasndaki Mool birlikleri Slemi ayaklanmasn bastrmakla meguld. Slemi, ulardaki Trkmenler arasnda sevilen bir
kiilikti. Ortadan kaldrld zaman, buyruundaki Mool kuvvetleri batya hareket ettiler ve Eskiehir-Bitinya blgesine snarak Osman'n
komular oldular. Btn bu olaylarn Osmanl popler vakayinamelerindeki yansmalar karmakarktr. Ne ki, Slemi'in etkinlik alannn, ana
destekilerini Trkmenlerin oluturduu Amasya-Tokat gibi uzak bir
blge olduuna iaret edilmesi gerekiyor.
ran'daki lhanllar hakknda, o dnemde yazlm birincil kaynamz
olan Raideddin, Slemi'in "Dnimend eyaletinde (Tokat-Amasya blgesi) Mool birliklerin desteini kazandn ve (Dnimend vilayetindeki) birok beye alem ve davul gibi beylik simgelerini vermek yoluyla, u
ya da snr blgelerin denetimini eline geirdiini" gzlemler. Z. V. Togan, 13 Sultan Alaeddin'in Osman'a beylik simgelerini verdiine ilikin gelenein gerekte Slemi'le ilgili olabilecei ihtimalini ileri srer. Her halkrda, 1 2 9 9 - 1 3 0 1 dneminde, bat snrlarndaki Trkmenlerin aa
Sakarya vadisinden Efes'e kadar uzanan bir hat boyunca Bizans topraklarna genel bir hcum balatt bir gerektir. 14
Aka grlyor ki, Osman 1 2 9 9 - 1 3 0 1 yllarnda -Bizansllarn Bitin12 Bkz. kpaazade (Atsz), s. 97; O s m a n l geleneklerine gre, B a y a n c a r ' n var Karaca Hisar kuatmasna rastlar ve t a r i h i , 6 ubat 1288'de b a l a y a n Hicri 6 8 7 olarak
verilir; bu b l m n ayrntlar Seluklu ve ilhanl k a y n a k l a r n d a n gayet iyi bilinmektedir: bkz. Z. V . T o g a n , Umumi

Trk

Tarihine

Giri,

2. b., istanbul, 1970, s. 243,

3 2 8 - 3 3 1 , 4 6 8 , 488; B a y a n c a r ' n A n a d o l u ' y a k u m a n d a n o l a r a k u l a m a s a s l n d a

1298 ylnn sonuna doru gerekleti. 1299'a g e l i n d i i n d e , ilhanl kart T r k m e n lerin desteini a l a n Slemi, Seluklu Sultanl'nn t m orta ve bat t o p r a k l a r n den e t i m i a l t n a ald (Togan, age, s. 330). T o g a n ' a gre, (age, s. 331), O s m a n bu mcadeleye 1301 'de y a k a l a n a n ve T e b r i z ' d e i d a m e d i l e n Slemi'in t a r a f n d a katlmt. Ksacas, Slemi'in isyan O s m a n ' n iznik'e kar e t k i n l i k l e r i n i s r d r d tarihe
rastlar; dolaysyla 1298-1301 yllarnda, M o o l hanlar bat snr blgesine yerlemi T r k m e n l e r zerindeki d e n e t i m l e r i n i y i t i r m i l e r d i . Bizansllar T r k m e n l e r i n etkin
bir b i i m d e H a n ' n denetimi a l t n d a o l d u k l a r n a ve Bizans'a kar a k n l a r n n ancak
H a n t a r a f n d a n kontrol edilebileceine inanyorlard; bu yzden II. A n d r o n i k o s ' u n
kzkardei o l a n Bizans prensesi M a r i a ' y l a Gazan H a n (. 1304) arasnda bir evlilik
anlamas yapld; " M e r y e m " G a z a n ' n halefi O l c a y t o ' y l a 1304'te e v l e n d i ; bkz. B.
Spuler, Die Mongolen

in Iran, Berlin, 1968, s. 107.

13 T o g a n , age, s. 331.
14 W i t t e k , Mentesche,

s. 15-23.

ya'da Osman'a kar durumlarn salamlatrmalarn nleyecek ekildeTrkmenlerin kitleler halinde Bat Anadolu'ya akmasndan yararlanmt.
Osman'n znik zerine yrmesinin, bu genel perspektif iinde deerlendirilmesi gerekir.
imdi, Osmanl geleneklerine dnp Bafeus muharebesinden nceki
olaylara bakalm. Orhan Gazi'nin imam olan shak Fakih'in olu Yahi
Fakih tarafndan derlenen erken dnem geleneklerinin zgn metni kayp
olduu iin, bu metni kullanan eitli Osmanl kaynaklarn karlatrmak
yoluyla bu gelenekleri yeniden ina etmemiz gerekiyor. Burada szn
ettiimiz olaylar hakknda en eksiksiz kaynak, anonim Tevrih-i Al-i Osman'du\15
KOYUNHSAR (BAFEUS) MUHAREBES HAKKINDA
ERKEN DNEM OSMANLI GELENEKLER
I. Anonim Tevrih-i Al-i Osman'da znik Kuatmas
ve Bafes
muharebesi hakkndaki
blm
Anonim kaynak, znik kuatmasyla ilgili Osmanl geleneklerinin mevcut en ayrntl versiyonudur. Temel olarak F. Giese'nin hazrlad eletirel metinden yararlandk. 16 Onun kullanmad dier nshalar, yani zzet
Koyunolu, Ayasofya ve Beir elebi nshalar yukardaki olaylarla ilgili
nemli varyantlar iermez. Giese'nin metni ve Koyunolu yazmas Tekfur kznn ve dervilerin yklerini ierirken, dier nshalarda bu yklerin ya her ikisi, ya da bir tanesi bulunmaz.
Ayn gelenein daha sonraki versiyonlar arasnda, Osmanl hanedan
zerine tarihini anonim bir vakayiname temelinde yazan Lutfi Paa, en
ayrntl versiyonu verir. 1 7 Ne ki, Tekfur'un kzna ilikin efsaneyi atlar,
ancak dervilerin yksne yer verir.
Ve dahi Osman'n bir olu dahi dodu. Adn Ali Paa koydu. An yannda
alkoydu. Orhan Gazi bu tarafda iller aard. Gelip Kpr Hisar' yama ile
alp fethetti. Andan gelip znik'i hisar etti. znik o zamanda gayet sarp ve muteber ve galebe bir ehir idi. Drt yan sazlk ve bataklk idi. yle ki, adam
yresine varamaz idi. Hem iinde adam kalabalk idi. yle rivayet iderler ki,
drt kapus var idi, her kapsndan bin alaca ad kfir kard. Geri kalan renkli
15 Giese, Chroniken,

c. I. A a d a k i yazmalar da kullanld: izzet K o y u n o l u MS, M i l l i

K t p h a n e , A n k a r a M i k r o f i l m A r i v i no. A . 1465, 10-16; A y a s o f y a MS, no. A 233,

6-10; T r k T a r i h K u r u m u MS, no. A 1701, 8-17; Beir elebi, Tevrih-i

Al-i

Osman,

haz. 1. H. Ertaylan, stanbul, 1946, s. 11-18. Genel olarak a n o n i m v a k a y i n a m e l e r i izleyen Oru (Babinger), t a r i h i n d e iznik muhasarasn atlar.
16 Giese, Chroniken,

c. I, s. 7-9.

17 L u t f Paa, Tarih, haz. l i , istanbul, 1341/1925, s. 23-25.

at ona gre kyas et, nice galebe ehir idi. O vakit ki gaziler iyiydi. Her biri
bir ejderhayd eer adam bana bin kfir gelse yz dndrmezlerdi. tikadlar
muhkem idi. Hakk te'l onlara dahi frsat verirdi itikadlar berektnda. znik
dairesini yama ettiler. Kfirler nice kez ktlar uratlar. Hakk te'l gazilere
frsat verip kfirleri syp hisara koydular. Grdler ki ceg ile alnmaz, drt
yan su. Hi kauna adam varamazd. Vardlar Yeni ehir'den yana olan da
duvarnda bir havale kale yaptlar. O kalenin iine adamlar koydular. O zamanda Taz Ali derlerdi, bir dilver vard. Gavet bahadr pehlivand. Ona krk
kii koup o hisara koyup znik'e havle koydular. imdiki halde o hisarca
Taz Ali Hisar derler. Ve hem st yannda bir yksek kaya vardr. Onun dibinde bir souk pnar dahi vardr, o pnara dahi Taz Ali Pnar derler. Ondan
sonra kfirler zebn olup hisarda oturdular. Gaziler dahi daima seirtip ieriden adam kartmaz oldular. Taradan dahi kimse gelemez oldu. Bir ice zaman bu hal ile kalp oturdular. Akbet, kfirler bir gn frsat bulup stanbul
tekfuruna adam gnderip hallerini arz eylediler. "zerimize Trk geldi, bizi
zebn etti, tara kartmaz oldu, ciz kaldk. Eer bize dermann var ise eyle,
yoksa bizi zeb etti olumuzla kzmzla esir ederler, veylud alktan krlrz, eer bize derman etmezseniz" dediler. Zira ki o vakit znik'e dahi stanbul tekfuru hkm ederdi. nki stanbul tekfuru bu hle vkf oldu, hayli
gemiler cem' edip iine ok leker koyup gnderdiler ki varalar, gazileri znik
zerinden avralar. Hem bir itimad ettii adamn bile gnderdi. Gemilere girip azmedip gittiler ki varalar Yalak Ovas'na kalar, andan znik zerine varalar gazileri gafilin hasalar. Bunlar bu yana bu kavli ettiinde, meer ki gazilerin dahi bu casusu var idi. Kfir lekerine gnderip nereye kacan haber
alp bilip can atp geldi. Gazilere haber etti. Andan gaziler dahi yrtp geldiler, o kfirleri kacak kenarda pusuya girip pinhn olup durdular. Kfirleri dahi gemilerden srp varp o Yalak Ovas'nda o kenara iskele vurup bir gece
kmaa baladlar, kara yere dkldler. Herbiri adarn ve esbablarn karmaa alrken gaziler dahi gafilin Allah'a snp tekbir getirip cmle yamaya hamle edip at salp kfirler stne koyulup kl vurdular. Hemadem kfirleri birbirine kattlar. yle krdlar ki vasfn bir Allah bilir. Denize dklp
gark oldular ki banda devleti olan [kii] gemiye girebildi. Mhassal- kelm
kfirin ou helk oldu. Sehelcesi balar kays oldu. Heman gemi iinde
olanlar gemilerini alp kan gitmek ardnca oldular. stanbul'a gelip olan hali
Tekfur'a haber verdiler. Tekfur bu haberi iitip hayli mell oldu. ok cez'
fez' eyledi ve ill elinden ne gelir, sabredip karar etti, r u nr oldu. Bu vanadan znik kfirlerine haber eriecek ki Tekfur'u snd, onlar dahi ok alaup yas ettiler. Akbet, danp onu tedbr ettiler ki, kaalar. Kaanlar ka,
kamayanlar kaleyi verip nuti olalar. Hem yle edip kaleyi gazilere verdiler.
Gaziler dahi alp doyum oldular. nki znik'i aldlar, bu kez Yalak Ovas'na
dolutular. Zira ki o vakit bu Yalak Ovas sarp dalar ve sarp hisarlar idi ve
hem b-ihaye iller ve vilayeder idi ve enlik yerler idi. O zamanda znik ile stanbul arasnda olan dalarda ak zniktimid'e [zmit] varnca o dalarda bir

aa yoktu. yle enlikti, kaleler ve ehirler ve kyler idi. Sonra ssz kalnca
aalar ve ormanlar oldu, derler. Ve hem o zaman grm demlerden rivayet olunmutur ff 1-vkidir, yle rivayet ederler ki, o yrenin enlik olmasna
birka sebep beyn ettiler. Biri o ki, sarp yerdi. Biri o ki, gazilerden rkp gelen iler dahi anda gelmiti. Biri dahi o ki, meer stanbul'un Tekfuru'nun bir
mahbbe kz vard...

Burada, bizim popler tarihlerimizde toplandklar ak olan Rum ve

Trk halk hikyeleri tarihsel anlatya girmitir. Prensesin czzama nasl
yakaland ve Yalak Ovas kaplcalarnda iyilemesi efsanesi anlatlr. Bylelikle Tekfur burada banyolar ina etmek zorunda kalmt. Ayrca tahta
klcyla mucizeler yaratan ve blgenin Rum halknn Mslman olmasn
salayan bir denile ilgili efsane de eklenmitir. Efsanelerden hemen sonra, Osman'a kar birleen ve Dimboz'da onunla arpan Bursa, Adranos,
Batanos, Kestel ve Kite tekfurlar arasndaki koalisyon gelir. Ardndan,
kentin abluka altna alnmasna ynelik iki havlenin inasyla Bursa kuatmasnn yks anlatlr.

Osman Gazi Yalak Hisar'undan [ Yalova] dil ahp kfirlerim gafletin bilp
Dil'den geenlerin zerin urup dn baskmn idiip basup ba'zn klcdan gerp ve ba'z denize gark idp ve gemeyenleri dnp stanbul'a gidiip gaziler ganimle mutenim olup znik fethine mukayyet olmayup heman cem'atleine beret haberin gderiip makarr- izzete ilimee niyyet idp gp gitdi. Validesi ve mte'allikat Osman Gazi'ye bir iki gc istikbl idiip geliip bludlar. ttifak, ol esnada ikindii vaktda Sultan Alii'd-din-i sni'den
tabi ve alem ve bir at ve bir kl ve hil'at- hne yitidi.

III. Ahmedi versivon

znik kuatmasna en eski gnderme, air Ahmedi'nin Iskendernme' sinin, 1410 civarnda Osmanlla'n neler yaptklarn konu alan blmnde yer alr.20
znik kuatmasna yol aa olaylar hakkndaki dizelerin evirisi yledir:
Osman Bilecik, negl ve Kpr Hisar' fethetti ve hi durmad; her yne birlikler yollad, ksa zamanda pek ok yeri ele geirdi. Kiiftrn topraklarn yakp
ykarak, Bursa ve znik'i kuatt.

II. Neri versiyonu,

1486 ve 1493 arasnda bir tarihte tamamlanan Neri tarihi, hanedan
iddialar lehindeki zgn gelenei gelitiren en eski derlemedir.18 Neri'den aada yaplan alnt, Franz Taeschner'in yaymlad Menzel Codex nshasyla Unat ve Kymen tarafndan hazrlanan edisyon kritiin
karlatrlmasna dayanyor.19
Gftr ender zikr-i istikll-i Osman Gazi
nki Osman Gazi, Bileciik'i ve Yar Hisar ve negl'i ve Yiniehir'i tevbi'iyle ve levhikyle feth itdi, andan sonra ikdam idiip varup znik zerine seirdim idp znik'n yollarn kesiip ehre taradan nesne girmez old. Kzluk
olup ehir halk bunalup glden, urlayn, stanbul'a mededci gnderp istimdt itdiler. stanbul'dan yardm gnderdiler. Osman, gazilere eytdi: "stanbul'dan b-kys leker geleyriir. Eer ayrlrsavuz, zerimze hcum idiip
etrf Rum'nun kfirleri bize r-gr olurlar. Bu gelen kfirlerim snmasna bir
are olsa" didi. Gaziler eytdiler: "Bizm demimz azdur. Biz dahi Sultan
Alii'd-din-i sni'den istimdat idelrn" diyp fi'l-hl Konya'ya dem gnderdiler. Fetihlerin bildirp olacak ihdas i'lam itdiler. Sultan Alii'd-din-i sni bu
haberleri iidp d olup ce geliip tabi, alem, kl ve at ve hil'at virp buyurd ki "Karahisar- Sahib'den [Afyon Karahisar] bir nice bin halk muavenete
varalar." Sultan'a giden dem dahi gelmedin, stanbul'dan kfir geliip Dil'den
[Dil iskelesi] gemee balad. Kfirler Tiirki kad deyii gaflet ile otunrken

Ahmedi'nin eserinden anlalyor ki, anonim Tevrih, Akpaazade ve

Neri ay kaynaktan, Yahi Fakih'in yaklak 1405'te yazd kayp Menkbname'sinden yararlanmlardr.21 Ahmedi'de, Osman'n znik ve
Bursa kuatmalarndan nceki fetih dizisi, sonraki derlemelere son derece benzemektedir. (Yeniehir ve Yar Hisar air Ahmedi tarafndan atlanm, ancak, kuatmalardan nce Kpr Hisar'n fethi eklenmitir.) Osman'n znik ve Bursa kuatmalar (fetihleri deil), Ahmedi'de ve dier
derlemelerde deinilen bu fetihleri izler. Grnen o ki, ksa bir destan
yazan Ahmedi, ayrntlar atlamt. znde, ana olaylar ayn silsile iinde
anlatlr. Ahmedi, anonim vakaniivisin znik'in bu tarihte Osmanllarca
fethine ilikin anlattklarnn zgn kaynaktan bir sapma olduunu da
gsterir.
20

Iskendernme'nin
medi's

Ottoman

bu ksmnn eletirel bir metni artk mevcuttur: Kemal Slay, AhHistory,

yksek lisans tezi, U r a l - A l t a y A r a t r m a l a r B l m , Indi-

ana niversitesi, 1990.

21

Y a h i F a k i h ' i n Menkbname'si

h a k k n d a bkz. V . L. Menage,

" T h e M e n a q i b of

Y a k h s h i F a q i h " , BSOAS, 2 6 (1963), s. 50-54; aslnda, Yahi F a k i h ' i n z g n t a r i h i n e

y a p l a n b u ekleme, V e f a i y e t a r i k a t n d a n eyh Edebali'nin Osmanl H a n e d a n ' n n ruhani d a n m a n o l d u u n u k a n t l a m a y a alan Akpaazade'ye aittir; Akpaazad e ' n i n kendisi de tpk atalar k Paa ve Elvan elebi gibi bu t a r i k a t a m e n s u p t u ,
bkz. H. inalck, " H o w t o read A s h i k Pasha-zade's History of t h e O t t o m a n House",

18 Neri'nin tarihi hakknda, bkz. Menage, Neshri, ve kr. nalck, The Rise, s. 152-167.

Studies

19 Kitb-

C o l i n Imber, istanbul, 1994.

Cihan-nm

(Taecshner), c. I, s. 32.

of Ottoman

History

in Honour

of Prof. V. L. Menage,

ed. C o l i n Heyvvood-

IV. II. Bayezid'in buyruuyla yazlan eserler: Idris-i Bidlisi ve

Kem a Ipaaza d e Ta rihleri
1502 ve 1506 yllar arasnda yazan dris ve yaklak ayn dnemde yazan Kemalpaazadc, bizim elimizdeki nshalardan ve Neri tarihinden
farkl olduu ak olan anonim Tevrih'i kullanarak Sultan II. Bayezid
iin yazlan daha ge dnem eserlerini temsil ederler.
dris'in dzenlemesinde, olaylar dizisi aadaki gibidir: Osman, Sultann olarak da bilinen Kara Hisar'n tmarn verdii en byk olu Orhan' Nilifer'le evlendirdi; Eskiehir'i, erkek kardei Gndz'e ve nn ve
Yund Hisar' Aygud Alp'e, Yar Hisar kalesi ve topran Hasan Alp'e, negl' Turgut Alp'e ve son olarak Bilecik mntkasnn tm gelirini eyh
Edebali've verdi. Ardndan, Osman bakenti olarak Yeniehir'i seti. Kk
olu Alaeddin Paa, annesinin yannda Bilecik'te kald. Kendisi zamannn
byk blmn Yeniehir'de geiriyordu. Sonra "tahta knn nc
yl olan 701'de", Kpr Hisar'n fethi iin yrye geti.
Kpr Hisar'n dnden sonra, Kpr Hisar yaknndaki Marmara
kalesi ve Dimboz teslim oldu. Osman sonra bakentine dnp znik'in
fethini planlamaya balad.
"Osman Bey znik'in fethinin en nemli devlerinden biri olduu grndeydi ve hibir uyar yapmakszn kentin zerine yrd." Osman
gl bir direnile karlat, ama adamlar kalenin dndaki araziye yayldlar ve ilerleyileri boyunca nlerine kan her eyi yakp yktlar, yamaladlar ve insanlar ldrdler. Buradan ayrlmadan nce, znik yaknlarnda bir
gzetleme kulesi ina ettiler ve bu kalabalk kente erzak ulamasn nlemek iin bu kuleye yz kiilik bir kuvvet braktlar. "Osman'n ina ettirdii
kule, cesur ve gvenilir adamlarndan birinin adna izafeten Targay Hisar22
olarak anlmaya balad. Kulenin ykntlar bugn hl grlebilir."
dris, Osman Gazi'nin bu byk plannn mantn, eyh Edebali'nin
tekkesinde uyurken grd olaanst bir ryada kendisine bildirilen
misyonuna duyduu inanla aklar: "Allahn verdii sz, slam adna gerekletirilen kahramanlklar araclyla sonunda bir gereklie dnt."
Kemalpaazade,23 Kpr Hisar'n ele geirilmesi ve znik kuatmasn
Yalak Ovas muharebesinin ncesine; "Osman'n Seluklu sultanlnn
yerini almasn" muharebenin ertesine yerletirir. Kemalpaazade'nin muharebeden nceki olaylar ve muharebeyi betimlemesinde Neri'yi izledii

kesin olmakla birlikte (her ikisinde de "Gl'den gelen haberci"), "Osman'n, Seluklu Sultanl'nm yerini almas" konusunda ondan ayrlr ve
Ruhi'yi ya da Bodleian anonim vakayinamesini izler.24
Muharebenin yks Akpaazade'de yer almaz. Sadece zik'e yaplan akma ve kentin kuatlmas ve ablukaya alnmasna ok ksa bir gnderme vardr.25
I. ZNK KUATMASI
Aada daha ge dnem derlemelerinde yer ald biimiyle zgn
Yahi Fakih geleneinin versiyonlar karlatrlacak ve tartlacaktr.
1. Osman'n bir orjlu oldu; ona Alaeddin adn verdi ve onu yannda alkoydu.
Anonim vakanvis ile Akpaazade'nin, zgn metne en sadk kalanlar olduu grlyor.
Aslnda, bu ifade bize aknlarn kumandasnn byk oul Orhan'a verildiini anlatmay amalyor. Orhan, Osman Bcy'in byk oludur. Kk otlu yannda tutup by aknlar iin en u blgeye gndermek,
bir Ttirk-Mool bozkr geleneidir.26 Bu det tm Trkmen beyliklerinde varln srdrm, Osmanllarda uzun bir sre devam etmiti. U
birliklerine komuta etmek, byk oula hkmdar olarak babasnn verine gemek konusunda daha byk bir ans tanyordu.
2. Osman Bilecik, Yar Hisar, inegl ve Yeniehir'in fethini
ve sonra iznik yresine aknlar yapmaya balad.

tamamlad

Neri burada, bize ilk olarak Osman'n nceki drt fethini ve daha
sonra en nemli baars olan znik kuatmasn anlatp, bunun, "bamsz" bir bey olarak statsnn ykselmesini saladn belirtmektedir.
zgn gelenekteyse (kr. Anonim Tevrih) akn gerekletiren ve Kpr
Hisar' alan Orhan'dr.
Neri'nin kayna olan Takvimlerde ayn drt yerleimin, yani Bilecik,
Yarhisar, negl ve Yeniehir'in bu srayla bulunmas ilgin bir noktadr.
Takvim'\crin yaklak 1446'va ait olan bir tanesi, dier kaleyle birlikte
Bilecik'in fethini Osman'n ykseliinde bir dnm noktas olarak sunar.27
24 Ruhi ve B o d l e i a n yazmalar hakknda bkz. Menage, Neshri,

s. 12-14, 26.

25 A k p a a z a d e (Atsz), s. 105: " i z n i g ' n v i l a y e t i n e segirtdiler. ehirn kapusn y a p

durdlar. Bir nice g n ceng etdiler. Drt yan vilayet dapdlar. K a l ' a zerine er kadlar. D a p a n v i l y e t i tmar erlerine verdiler. Kendler gene Yeniehir'e ktlar."

2 2 M e t i n d e d i k k a t l e y a p l a n bir inceleme, yanl bir b i i m d e " T a z A l i ' y i T a r g a y okudu u n u o r t a y a koyar. D o r u olan, v a k a y i n a m e l e r d e " T a z A l i " olarak ksaltlan " D i r z

26

Bkz. H inalck, " O t t o m a n Succession a n d its Relation t o the T u r k i s h C o n c e p t o f Sov e r e i g n t y " , The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, B l o o m i n g t o n , 1993.

27

TarihT Takvimler,

A l i ' d i r . Bkz. aaya.

23

Tevrih-i

l-i Osman,

II. Defter, haz. . T u r a n , A n k a r a , T T K , 1983, s. 130-146.

haz. O. T u r a n , A n k a r a , 1954, s. 16, 52.

Aslna baklrsa, Hicri 699-702 yllarndaki bu fetihler, Osman'n Bitinya'daki en nemli iki kenti, znik ve Bursa'v ele geirme plannn bir
parasn oluturuyor gibi grnmektedir. Osman daha sonra kararghn
bu iki kentin arasnda bulunan Yeniehir'e tad. Gazilerini buraya yerletirdi ve batda Bursa ovasna, kuzeyde znik ovasna uzanan bu kasabay
yeni bir "u" haline getirdi. znik, Yeniehir'den yalnzca 25 km mesafedeydi. Gelenek, Osman'n yeni "u"taki gazilerinin "aknlar aralksz srdrmek istediklerini" syler. znik'e saldrmadan nce, Osman, doudan
Gynk-Tarakl-Lefke veya Mekece yoluyla znik'e giden ana karayolunun denetimini ele geirmek iin Gynk rma ve Sakarya vadisine
aknlar yapt. Gneyde Lefke'ye ya da kuzeyde Geyve'ye giden GynkTarakl karayolu, Orta Anadolu platosundan znik ve zmit'e ana geit
yolu olarak bugn hl mevcuttur.
3. znik zerine akn
Anonim Tevrih'te Orhan aknn tek sorumlusu olarak gsterilir. Ozgiin gelenein, Orhan'n imamnn olu olan Yahi Fakih'ten geldii
unutulmamaldr.
4. Kpr Hisar'n fethi
Anonim vakanvis: Orhan Kpr Hisar' savaarak ele geirdi ve yamalad. Akpaazade: Kpr Hisar', Orhan ve Osman birlikte fethettiler
ve yamaladlar.
Neri, burada Kpr Hisar'n fethini atlar. Bir nceki blmde (Kitb- Cihanniim [Taecshner], s. 34; Kitb- Cihanniim, s. 92) Neri,
Osman'n Kpr Hisar'n fethinde Bilecik Tekfuru'na yardm ettiini
syler. Belki de Neri, Osman Bilecik'i fethettii zaman, fethedilen topraklar iindeki Kpr Hisar'n da Osman'n eline getiini dnmt.
Gel gelelim, zgn metin Kpr Hisar'n daha sonra, znik'e dzenlenen
aknlar balamnda fethedildiini ne srm olmaldr.
Yeniehir ve znik arasnda, Avdan da ykseliyordu ve zerindeki
geitler Kzl Hisar ve Kpr Hisar kaleleri tarafndan savunuluyordu.
Hdavendigr tahrir defterleri28 bunlar hakknda ilgin ayrntlar ierir.
1571 defterinde Kpr Hisar'la ilgili blmde unlar yer alr:
Bir mddet nce ynetime "Kpr Hisar nm karyeye znik'ten
mrur iden tarik-i m zerinde vki Dirz Ali nm derbend mahf ve
muhatara ve hatar-nk (ve) enlikden ba'id" olduundan buraya muhafzlar yerletirilmesi konusunda bir rapor gnderilmiti. Rapor yle devam eder: "lkin derbend-i mezbr znik'ten Kpr Hisar'a varnca bir

menzil yer olup ehs- mezbure cemi'n zikr olunan derbendin mabeyninde konduklar takdirce tarafeyni hfz etmeleri kemal mertebe asir
olup hfz mmkn" olmayacaktr.* Muhafzlarn yarsnn, yani otuz
adamn znik ynnden gelen yolu gzlemek zere geidin ortasndaki
Kzl Hisar kalesine ve dier yarsnn Kpr Hisar'dan gelen yolu gzlemek zere amlca'ya yerletirilmesinin uygun olaca belirtilmektedir. Buradaki arazi ormanlarla kaplyd. 1571'de, altm yaya redifi, olaan ve geleneksel vergilerden muaf tutularak burann muhafazasnda
grevlendirildi.
Bizim iin en nemli nokta, anonim Tevrih gibi anlatsal geleneklerde verilen yer isimleri ve topografyann, hayali ya da uydurma efsaneler
deil, otantik olduunu bu belgenin dorulamasdr. Hibir uydurma
yknn bylesine kesin topografk ayrntlar vermesi mmkn deildir.
Defterlerden, Osman'n kuvvetlerinin znik ovasna inebilmek iin ncelikle Dirz Ali da geidinin kontroln ele geirmeleri gerektii anlalmaktadr. Anlatsal kaynaklarmzda ayn zamanda Tiaz Ali ya da Traz
Ali olarak da bilinen bir kahraman olan bu kiinin, Yeniehir'den znik'e
giden stratejik yol boyunca eitli yerleimlere adn veren tarihsel bir kiilik olduu aktr. Ayn defter (s. 225, no. 378/4), Avdan dandaki Karadere kynde bulunan bir klan -byk ihtimalle Dirz'n (Farsa'da
"uzun") oluna atfen- Uzunolu olarak anldn belirtmektedir. Avdan
ad, gebe bir airet olarak Trkmenler arasnda mevcuttur.
Daha sonralar, 15. yzylda, shak Paa'nn kethdas, yolculara yatacak yer salamak zere Kpr Hisar'da bir tekke yaptrd ve buraya negl kazasnda sa Viran olarak anlan kendi mlkiyetindeki ky vakfetti.
Ayn tahrir defterindeki bir kayda gre (no. 378/1), Samanlu iskelesi ile
Yeniehir arasnda, Katranlu Derbendi olarak adlandrlan, tccarlarn sk
sk kulland baka bir da geidi daha vard. ardak, Sartolu, Makri,
Dimboz ve Mentee kylleri bu geidin korunmasndan sorumluydu.
Dirz Ali Derbendi Osman' znik ovasna gtrrken, Dimboz-Koyun
Hisar da geidi de Bursa ovasna ulatryordu. Bafeus muharebesinin ardndan, Osman ile Bursa ovas tekfurlarnn oluturduu bir koalisyon
(Bursa, Adranos, Batanos, Kestel ve Kite) arasnda byk bir arpma oldu ve kazand zaferle Osman'n nne tm Bursa ovas ald.
[ i z n i k ' t e n K p r Hisar adl karyeye u l a a n y o l d a b u l u n a n Diraz A l i derbendi korkun, t e h l i k e l i ve ssz o l d u u n d a n ... ancak bu derbent iznik ile Kpr Hisar arasnda ve ikisine de birer menzil uzaklkta o l u p ad geen kiiler t o p l u c a bu derbendin
arasna yerletirildikleri t a k d i r d e iki t a r a f da k o r u m a l a r zor o l d u u n d a n bu i m m -

28 Barkan ve M e r i l i , s. 219-220 no. 3 6 6 ve s. 2 2 4 no. 378/2.

k n o l m a y a c a k t r . -y.n.J

5. Marmara

vilayetinin teslim olmas

Akpaazade buna deinirken, anonim Tevrih ve Neri bunu atlar.

"Marmara vilayeti" Yeniehir ve Bursa arasnda, Bursa ovasna giden stratejik Dimboz geidinin hemen berisindeki arazidir. Burada gnmzde
Marmarack gl olarak adlandrlan bir hendek vardr. Blgedeki Rumlar
gazilerin hcumlarndan korunmak iin Osman'a teslim oldular. Osmanl
geleneinin ifade ettii zere, "geldiler ve boyun ediler ve Osman Gazi
herkesi yerli yerinde brakt." Bu bilgi paras, anonim Tevrih ile Neri'de -belki de nemsiz olduuna inanldndan- atlanmtr. Daha sonraki tarihiler arasndan, Kemalpaazade (I, 143-144) ve dris (s. 66)
Marmara ahalisinin teslim oluuna deinirler. dris, szn ettii bir
"Marmara kalesi" ile ahalisinin Kpr Hisar'n kaderini grdkten sonra
teslim oluuna ilikin daha da ayrntl bir anlatm verir. Ne olursa olsun,
Osman, belli ki, znik kuatmasna girimeden nce bakenti Yeniehir'i
emniyete almak zere, Marmara vilayetine bir akn dzenlemeyi gerekli
grm olmalyd.
6. znik kuatmas, kentin d dnyayla irtibatn koparmak zere bir
havale inas. Gaziler aknlar yapt ve znik kalesi civarndaki
alana hkim oldular.
Anonim Tevrih, Akpaazade ve Neri'de bu bilgiler yer alr. Akpaazade ve Neri znik kuatmas ve ovada bunu izleyen aknlar hakknda
ksaca bilgi verirken, anonim yazar, kadim znik kenti ve blge halknn
slamiyete geii hakknda Rum ve Trk kkenli halk hikayeleriyle birlemi ayrntlar kapsar. Ne var ki, ayn kayna kulland ak olan her
kaynak birbiriyle elimez. Anonim Tevrih ve Akpaazade, Osman'n
kuvvetlerinin kenti muhasara altna aldklarn ve savan uzun bir sre devam ettiini aka ortaya koyar. Her tarih de, ablukaya almak ve krsal
kesime aknlar dzenlemek yoluyla gazilerin kent surlar dndaki tm
halka boyun edirdiklerinde birleir.
Anonim Tevrih'te verilen ayrntlar ilgintir. lk olarak, znik, o tarihte
doru olmayacak ekilde, kalabalk ve ok iyi tahkim edilmi bir kent olarak
betimlenir. 1261'de Konstantinopolis'in Hallardan kurtulmas ve bunun
ardndan gittike younlaan Trk aknlar sonucunda, znik ahalisinin bir
blm zmit ya da stanbul'a gitmilerdi. Ayrca, rivayete gre, VIII. Mihail Paleologos kentin savunmasn ihmal ediyordu. bn Battuta, grg tanklna dayal raporunda, (1332?), denetiminin Osmanllarn eline getii
dnemde kentin harap halde olduunu ve ahalisinin kenti terk etmesine
izin verildiini belirtir. Anonim yazarn abartl ifadesi, kentin Laskarislerin
ynetimindeki durumunun bir kalnts olarak alglanmaldr.

Her durumda, Osman'n kuatmadaki baarszlnn Osmanl kaynaklarnda aklanmas gerekiyordu. Kentin savunmasnn surlar evreleyen su ve hendeklerle ne kadar glendirildiinin de alt izilmektedir.
Gelenein ilk blmnde, anonim Tevrih kentin savaarak ele geirilemeyeceini kabul eder ("Grdler kim ceng ile alnmaz"), o zaman
Osman, buray kuatma altnda tutmak iin Tz Ali ya da Dirz Ali Hisar'n yaptrd. Fakat Yalak Ovas'nda (Bafeus) imparatorun birliklerine
kar kazanlan zaferin sonrasna ilikin paragrafta, ayn yazar zniklilerin
kenti Osmanllara teslim ettiklerini ileri srer. Anonim Tevrih'in yazar,
zafc rin mantki sonucunun kentin dmesi olmas gerektiini dnm,
bylece zgn kayna b noktada deitirmi olmaldr. Durum ne
olursa olsun, zgn metni satr satr izleyen Akpaazade ve Neri, Osman'n adamlarnn znik kalesine ynelik sava brakp kale civarndaki
ak arazide yaayanlara boyun edirmek iin uramaya baladklarn
belirtirler.
Abluka iin havlenin, ya da hisarn, dikilmesiyle ilgili yk, sadece
anonim Tevrih'te anlatlr. Neri, hisar anmakszn yalnzca ablukadan
sz ederken, Akpaazade bundan hi bahsetmez. Daha sonraki derlemeciler, dris (s. 6 7 ) ve Kemalpaazade (s. 145) aka anonim Tevrih'e
bal kalarak, buna deinirler. Yine zgn kayna ok daha ayrntl bir
tarzda yeniden rettii anlalan anonim Tevrih'e dayanarak hisar kumandan olan Tz Ali'nin kumandasnda yz kadar adam bulunduunu
gryoruz, ancak, baz nshalarda bu say -kutsal bir rakam olan- krka
der. Gzetleme kulesi, kente dardan gelen yardm durdurdu, bylece
ktlk balad. Anonim Tevrih, bu durumun "bir nice zaman" srdn ileri srer. Dolaysyla, gerek kuatmann, Bafeus muharebesinden
nce, 1299-1301 arasnda belki bir ya da iki yl srm olmas gerekir.
Yalak Ovas muharebesine yol aan temel neden, zgn gelenekte, abluka
altndaki znik'in ktlk yznden bunalmasna (sonunda stanbul'daki
imparatora yardm kuvvetleri zamannda yetimedii takdirde teslim olmaktan baka arelerinin olamayacan iletecek bir haberci gndermilerdir) balanr.
Neri, habercinin gl zerinden (kr. Pahimeres) gnderildii bilgisini
ekler. znik halknn neden stanbul'dan yardm istediklerini aklamak
zere, anonim Tevrih de "o dnemde stanbul Tekfuru znik'in de hkmdaryd" diye ekler.
II. BAFEUS MUHAREBES
imdi geriye, Yalak Ovas muharebesine ilikin Osmanl kaynayla Pahimeres'in Bafeus muharebesi hakkndaki hikyesinin ayn olay konu alp

almadn belirlemek kalyor. Her iki kaynaktaki ana noktalar karlatrmal olarak gzden geirelim.
I. Muharebeye yol aan koullar ve nedenler
Pahimeres'e gre, Osman'n "Halizones" topraklarna ynelik tehdidi, mparatorun buraya, Heteriarkos [muhafz kumandan] Mouzalon
kumandasnda bir ordu gnderme karar almasna yol amt. nceden
de grdmz gibi, Pahimeres bu noktada durur ve Osman'la ilgili
daha nce yaanm olaylara geri dner. Ardndan bize "Osman'n
adamlarndan yz kiilik bir grubun nasl Mouzalon'a ani bir saldr yaptn ve neredeyse onu bile tutsak alacaklarn" anlatr. Pahimeres, bunun Osman'a "Sifones Dalarn" ama ve "Halizones topraklarna" inme cesaretini verdiini ekler.
Muharebeyi anlatan Osmanl kayna, nclerin bu saldrsndan sz
etmez, kydaki Yalak Ovas muharebesi zerinde younlar. Ne var ki,
hem Pahimeres hem de Osmanl tarihleri, Osman'n znik civarndaki nceki etkinliklerine deinirken, ikinci kaynak, kentin kuatlmas ve kuatlanlarn mparatora acil yardm iin bavurmalar hakknda btn ayrntlar verir. mparatorun znik'i ablukadan kurtarmak zere Mouzalon'u
gnderdii ortaya kyor. "Halizones topraklar"nn, Yalova ve Karamrsel arasndaki dz ky ovas, yani Yalak Ovas olduu aktr.
Pahimeres, aka, Osman'n kyya giden (karayolu zerindeki) vadiyi
amadan nce, ncler gnderdiini syler. Vadide bugn oban Kale
olarak adlandrlan (bkz. Resim I), kydan birka kilometre mesafede DilHersek-znik yolunu kontrol eden bir kale vardr.
Osman, zmit Krfezi'ndeki ovaya giden yolu amak zere, Mouzalon'un adamlaryla tahkim edildii anlalan kaledeki kararghn etkisizletirildiinden emin olmak iin nc gndermiti. ncleri tarafndan
yaplan ani saldr, tepelerle evrili kalenin yaknlarnda gereklemi olmaldr. Aslnda, Pahimeres, bata Mouzalon'un askerleri tarafndan pskrtlen Osman'n kuvvetlerinin geri ekildiklerinden ve sonra baarl bir
kar saldr yaptklarndan sz eder. Bu baar, Osman'n kydaki Yalak
Ovas'na ulamak iin vadiyi ama karar almasn salad.
oban Kale, Karadere ile bir Rum hajjiasma'smm bulunduu Ayazma
kyleri arasnda yer alr. Yerli halk, kalenin Cenevizler tarafndan ina
edildiini syler. oban Kale bugn yknt halindedir; obanlar buraya
sriileriyle dinlenmek zere geldiklerinden, ad oban Kale olmutur.
Koyun Hisar, Osmanl geleneinde bu balant iinde, bizim oban Kale'miz olmaldr.
arpmann Bafeus muharebesinden bir yl nce yaplm olmas ge-

rektii ileri srlmektedir.29 Bu doruysa, Mouzalon'un, Osman'n ertesi

ylki istilasna kar durabilmek amacyla olduka bviik bir orduyla geri
dnmesinden nce kalede bulunduu anlamna gelir. Aslnda, nclerinin
baarsnn ardndan Osman'n, Pahimeres'in de deindii gibi, mttefiklerinden yardm isteyerek byk bir ordu toplamas, belirli bir sre alacakt.
Her halkrda, bunlar 1301'de Yalak Ovas'ndaki byk arpmaya
yol am gibi grnen temel olaylar ve nedenlerdi. Bir btn olarak,
hem Bizans hem de Osmanl kaynaklar, Bafeus muharebesinin arka plan
konusunda birbirleriyle elimezler ve birbirlerini tamamlamaktadrlar.
2. Muharebe meydannn

konumu

Pahimeres bize, "aknlar iin toplad mttefikler ve adamlaryla birlikte" da geidini aan Osman'n "Halizones toprana" girdiini anlatr. Bafeus'un "harikulade znik kentinin evresindeki alan"da olduunu,
yenilgileri zerine Bizans birliklerinin "alaka yakndaki zmit kentine
tklerini" ekler. Osmanl gelenei, muharebe meydann kydaki Yalak Ovas olarak belirler. Dolaysyla, her iki kaynamz da, arpmann
zmit Krfezi'nin giiney kylarndaki ky ovasyla, znik'ten gelen karayolunun ky ovasna birletii bir noktada gerekletiinde birleirler.
Bizans dneminde, imparatorluk "Askeri Yolu" Dakibyza'dan (Gebze) geerek Aigialoi'ye (Dil) ulayordu; askerler buradan ilerleyerek "Astakos Krfezi'nin dar aznn Kibotos'Ia birletii dar geiti am ve znik'e doru yolculuklarna karadan devam etmilerdir"30 Aigialoi'den Kibotos'a deniz ulam, Bizansllar dneminde olduu gibi Osmanllar zamannda da mevcuttu. Aigialoi, Osmanl dneminin Dil'i ve Kibotos da
Hersek kasabas olmaldr (bkz. Resim 2). Osmanllar zamannda stanbul
ve Kk Asya arasnda bulunan, kervanlarn ve ordularn getii bu ana
karayolu, Badad Caddesi olarak biliniyordu (bkz. Resim 3 ve 4). II. Bayezid dneminde Sadrazam Hersek Ahmed Paa, Hersek kasabasnda,
iinde kervansaray, camii, emeleri ile yolcularn Yalakdere vadisi ve znik araclyla Anadolu'ya yapacaklar uzun yolculuk ncesinde yararlanabilecei baka olanaklar bulunan bir vakf klliyesi ina ettirdi. Hersek
kasabasnn yaklak yirmi be kilometre batsnda, Helenopolis (bozulmu telaffuzuyla, Elenopolis) ya da Tiirkedeki adyla Yalova bulunur.
Osmanl geleneinde sz edilen Yalak Hisar, Helenopolis olmaldr.
Trke Yalova ad Yalak Ova(s)'dan tremi olmaldr.
29 A r n a k i s , s. 129-131.
30

Ramsay, Asia Minr, s. 200-201; kr. Evliya elebi, Seyahatname,

c. II, s. 60-61; F.
Taeschner, Das anatolisehe
Wegenetz nach Osmanischen
uellen, Leipzig, 1924
c. I, s. 66-67, 99-100.

Daha batda, Helenopolis ile dalk bir burun olan Poseidon (Bozbrun) arasnda, Bizans imparatorlarnn Kk Asya'ya giderlerken karaya
kma yeri olarak kullandklar Pylai uzanr. Pvlai kenti 13. yzylda
nemli bir ticaret merkezi olarak yerini hl koruyordu. Kentin savunmas
iin, Manuel Komnenos (1143 1180) Pylai kalesini ve surlarn ina ettirdi.31 Ky ovasna uzanan vadideki bizim oban Kale ya da Koyun Hisar,
bu yeni ina edilen ya da onarlan kalelerden biri olmaldr.
Orhan, babasnn iznik'i fethinin ardndan (1331) Yalak Ova kysna
yaylma planlarn uygulama grevini devraldnda, blgedeki Yalak Ova
(Yalova) ve Koyun Hisar kaleleri, zmit teslim oluncaya dein (1337) dire nmeyi stirdrdler.
Osmanl geleneine gre, 1337'ye gelindiinde Yalak Ova ve Koyun
Hisar kaleleri, Bizans prensinin "has"n oluturuyordu. Yalak Ova'da vadideki hisar, Yalknya (ya da Balknya) adndaki bir kfire aitti ve tepede t)
zamanlar Kovun Hisar olarak bilinen bir baka kale vard. Yalak Ova, Yalova ve Hersek (ya da Karamrsel) arasndaki alana verilen isimdi. Osmanl gelenei, Koyun Hisar'nm, Yalak-Ova sahibi Yalknya'nn erkek
kardei Kalovan'm kumandasna verildiini ekler.
Joseph von Hammer, Bafeus'un Koyun Hisar olduunu doru olarak
tespit eder,32 iakat onu Osman'n Bursa ovas tekfurlaryla arpt Dim
boz yaknlarndaki baka bir Koyun Hisar'yla kartrr. Bafeus muharebesinden hemen nce, Osman, Yalak Hisar'nda birisini yakalam ve ondan Yalak Ova'da kendi kurduu pusunun dman tarafndan bilinmediini renmiti.
Kite kadlna bal Koyun Hisar ky, 14. yzylda karye (ky) statsne sahipti. Daha sonraki tahrir defterlerinde ise sadece bir mezra ya
da metruk bir ky olarak gzkr. yle grnyor ki buras, vergileri
koyunemni tarafndan toplanan srler iin bir toplanma noktasyd. Bu
dnemde blgede ou Akakoyunlu olan yrklerin yaad belirtilir.
3. Ordular ve Muharebe
nce Pahimeres'in muharebe hikyesini zmlemeye alalm.
Bizans askerleri, Alan paral askerleri ve yerel milislerden oluan Mouzalon'un ordusu toplam 2000 kiiydi. Fakat bu orduda birlik yoktu,
nk -Pahimeres'e gre- muharebeden hemen nce, milis kuvvetlerine
ait para ve atlar Alan paral askerlerine verilmi, bu da milislerin kskanlna ve ibirlii yapmakta gnlsz davranmalarna yol amt.
31

H. Glykatzi-Ahrvveiler, "Les forteresses construites en A s i e M i n e u r e face l'invasio n seldjoucide", Akten des XI. Intemationaler
Byzantinisten
Kongresses, ed. F. Dlger ve H. G. Beck, M n i h , 1958, s. 186-189; V r y o n i s , Decline, s. 121.

32 J. v o n H a m m e r , Geschichte

des Osmanischen

Reiches, (Pete, 1835) c. I, s. 6 7 , 85.

Osman'n birliklerine gelince, Pahimeres bunlarn sayca Rumlardan

ok stn olduklarn, nk Osman'n yanma mttefikler aldn hatta
ganimet uruna kendisine byk bir hevesle katlan, Paflagonya'dan insanlar bulunduu syler. Pahimeres bize Osman'n birliklerinin atl askerlerin yan sra yayalar da ierdiini anlatr.
Pahimeres, yerel milis kuvvetlerinin ibirlii yapmav ve birliklerin
dikkatsizlii yznden, Bizans saldrsnn hezimetle sonulandn ve askerlerin kamaya baladklarn ileri srer. Birou lm, ama byk blm kamtr. Yaknlardaki Nicomedia (zmit) kentine dolutular. Bu
kritik noktada, Alanlar byk bir cesaretle kar-saldrya geerek, byk
piyade kitlesine geri ekilme frsat verirler. Osmanl birliklerinin evresini
saran Alanlar, piyadelere saldrrlar ve apraz ok salvosuna tutarak svarilerin atlarn yaralarlar. Bylelikle, diye ekler Pahimeres, Bizansllarn geri
ekiliini emniyete almak iin, Alanlar kendilerini feda ettiler ve birbiri ardna ldler.
Ksaca, Pahimeres, Bizans'n baarszln aklamak abasyla, Osman'n birliklerinin sayca stnlnn, yerel milislerin muharebe meydannda ibirliinden kanmalarnn ve Bizans askerleri arasndaki disiplinsizliin altn izer. Emir Nogay'n (. 1299 veya 1300) ynetimi altnda yaadklar Karadeniz'in kuzey kesiminden gelen ve Trk-Mool bozkr taktikleriyle eitilmi olan Alan paral askerleri, Trk savalara denk
olduklarn kantlamlard. Bafeus zaferi, Osmanllarn sonraki birka on
vl iinde Bizans ya da Balkan devletlerine kar alaca kesintisiz baarlarnn iaretini vermiti. Bunun aklamas, taktiklerdeki stnlklerinin
yan sra, Osmanl hkmdarlarnn Anadolu'dan topladklar saysz gazi
ya da profesyonel Trkmen gazinin sadece ganimet beklentisiyle Osmanl
sanca altnda savamaya koarken, Bizans ve Balkan hkmdarlarnn
hazinelerini boaltacak byk miktarlar deyerek, "Trkopoller" de dahil
olmak iizere paral asker bulmak zorunda kalmalaryd. Trkmen beylerinin avantajl konumu ortadayd ve Bizans daha en batan mcadeleyi kaybetmeye mahkmdu. II. Andronikos'un pahal ve etkisiz Bizans donanmasn 1284'tc datmas son derece yerindeydi, nk o dnemde mitsizce peinde koulan ihtiya, Anadolu'daki Trk saldrsn durduracak
bu paral birliklerdi.
1354'te, tahttan ekilirken yapt konumada VI. oanes Kantakuzenos, Trk askerlerinin yenilmezliini itiraf etmiti. Trkmenlerin profesyonel askeri stnlne olan inancyla, kendisi btn hkmdarl
boyunca, Aydnl Umur Gazi ve ardndan Orhan'la yapt ittifaka smsk
sarlmt. nk rakiplerine kar Trkmen birliklerini yardm iin hare-

kete geiren onlard ve Konstantinopolis'teki kendi dmanlar bu belirleyici unsuru kendi yanlarna ekmeyi baaramamlard.33
Osmanl kaynaklar, atma srasndaki olaylarn farkl bir versiyonunu
verir. Bu kaynaa gre, imparator znik'e deniz yoluyla bir yardm ordusu
gndermiti. Yalak Ovas'na gelen ordu, Osman'n birliklerine ani bir baskn yapmak zere karaya kmaya balad. Fakat bir Rum casus araclyla
dmann plann renen Osman pusuya yatt. Neri'nin versiyonu, Bizans
ordusunun gece Dil'den34 Yalak Ovas'na ilerleyiine ilikin ilgin bir ayrnt ierir. Bizans birlikleri atlarn gemilerden karmaya ve evreye yaylmaya
baladklar srada Osmanl kuvvetleri ani bir baskn yapt; gafil avlanan Bizansllarn ou katledildi ve gemilerine ulamaya alanlardan birou bouldu. Gemilerine kamay baarabilenler Konstantinopolis'e dndler.
Bu ykde kesin olan nokta, Osman'n "stanbul Tekfuru tarafndan
gnderilen" bir orduyla savam olduudur; yleyse her iki kaynan ayn olaydan sz ettiine kuku yoktur. Fakat Bizans ve Osmanl kaynaklarndaki farkl betimlemeler nasl aklanabilir veya birletirilebilir?
Pahimeres, Mouzalon komutasndaki ordunun Bafeus/Yalak Ovas'na
hangi yolla (denizden mi, yoksa Gebze-Dil-Bafeus gzerghndan m?)
ulatna ilikin hibir ayrnt vermez. Bu hikyenin tamamnda gemilere
bir kez bile deinilmez. Gel gelelim, ona gre, arpmadan nce Mouzalon, birliklerini dzenlemek (yerel milislerin atlarn alp bunlar Alan paral
askerlerine vermek vb) iin yeterli sreden beri bu blgede bulunuyordu.
mparator, baskn yapma amacna uygun olarak, ana birliklerini uzun
kara yolundan deil, deniz yoluyla gndermi olmaldr. Fakat, kara yolu
kullanlmsa bile, Neri'nin de dorulad gibi, birliklerin Aigialoi'den
(Dil) Kibotos'a (Hersek) giden dar deniz geidini gemilerle am olmalar gerekiyordu. Kibotos civarnda bir Osmanl baskn her iki durumda
da sradayd. Dier bir seenek, Konstantinopolis'ten gelen Bizans birlikleri buraya ksmen kara, ksmen de deniz yoluyla ulamalaryd. Muharebenin olaylarna gelince, iki farkl kayna uzlatrmaya muktedir tek kuram, her birinin arpmann farkl bir aamasn ele alm olduudur. yle grnyor ki, ilk nce Osmanllar, Bizans askerlerine gemilerden indikleri zaman saldrmlar, ve Bizans yerel milisleri panik halinde zmit
yolunu tuttuunda, Bizans dzenli birlikleri Alanlarn siperi altnda, kv33

H. inalck, " T h e Rise of t h e T u r c o m a n M a r i t i m e Principalities in A n a t o l i a , Byzanti

u m and the Crusades", ByzFor, 9 (1985), s. 179-217.

34

Iznik-Hersek vadisinden gneye ve D i l Ovas v a d i s i n d e n izmit k r f e z i n i n kuzeyine

g i d e n rmaklar, her iki y a n d a dil benzeri deltalar y a p a r a k b u n o k t a d a k i deniz geiti-

da bekleyen gemilerine komulard. Osmanl gelenei, muhtemelen, ana

Bizans kuvvetlerinin bu dramatik kann zerinde durmay ve arpmann ana temas olarak benimsemeyi tercih etmiti.
4. Bafeus Muharebesinin Tarihi
Muralt'n Essai'sinden beri, Bizansbilimciler muharebeninin tarihini
tartmaktadr. ou 27 Temmuz 1301 zerinde anlam ve dolaysyla
Muralt'n kabul ettii 27 Haziran 1302 tarihini reddetmi durumdadr.35
Pahimeres, Osman'dan ve Bafeus muharebesinden, mparator IX. Mihael 1302 ylnda Magnesia'dan (Manisa) Kyzikos'a ve son olarak da Pegai'ye (Karabiga) ekilmesi balamnda sz eder. te yandan, Bat Anadolu'da 1303-1304'te gerekleen Katalan istilas Pahimeres'te Osman'n
hcumuna ilikin blmde aktarlr.
Dnemin Pahimeres ve Files gibi kaynaklar temelinde II. Andronikos'un 1296-1299 dnemindeki askeri ve diplomatik etkinliklerini tartrken, F. Tinnefeld 1298'de mparator'un "Bitinya'daki barbarlar"a (Files'in gndermesi) kar bir akn dzenlettiini ileri srer.36 Bizans'n bu
akndaki yenilgisi, Osmanllarn blgedeki baarl genilemesinin balangcyd. Son olarak, P. Schreier Pahimeres'i ksa Bizans kroniklerindeki
bilgilerle karlatrarak, 1301 ve 1302 tarihleri zerinde durur.37 Bafeus
muharebesi tarihi olarak 1304 ylnn da gz nne alnabileceini ileri
srer, nk kaynaklarmz, tam bu ylda Trklerin Bat Anadolu'ya yaptklar genel bir hcumdan ve Rum nfusun kitleler halinde Konstantinopolis de dahil olmak zere, tahkim edilmi yerlere kandan sz ederler.
Yalak Ovas muharebesinin tarihi hakkndaki Osmanl geleneine gelince, bunu 26 Austos 1302'de balayan Hicri 702 ylnda Bursa blgesindeki tekfurlar koalisyonuna kar yaplan Dimboz muharebesinin hemen ncesine yerletirir. yleyse, Bafeus muharebesi bir yl nce, yani
1301 yaznda gereklemi olmaldr.
Sonu olarak, Osman, znik kuatmas ve mparatorun yardm ordusuna kar kazand zaferle, snr boylarnda yaayan Trkmenler ve liderleri arasnda benzersiz bir hret ve karizma elde etti; bu zafer nderlik ve
egemenlik asndan ona ve evlatlarna kalc bir merulatrma zemini
salad. Neri ve 1500 yl civarnda eser veren teki tarihiler, onun beyliini ya da "bamszln" bu olayla zdeletirmekte hakllard. Dne35 E. de M u r a l t , Essai de ehronographie
Kr. H a s l u c k , " B i t h y n i c a " , Annual

byzantine,

of the British

s. 285-308.

ni daraltrlar; her iki delta da " D i l " olarak adlandrlr; gneydeki D i l ' e ayrca "Her-

36 T i n n e f e l d , 4. d i p n o t t a agm, s. 51.

sek D i l i " de denir.

37 Schreiner, Kleinchroniken,

c. III, s. 217-219.

c. I-II, St. Petersburg, 1855-1871.

School at Athens,

13 (1906-1907),

min Bizans tarihisi Pahimeres, zaferinin ardndan Osman', Bizans' tehdit eden en enerjik Trkmen beylerinden biri olarak betimler.
II. Bavezid'in tahta kmasnn ardndan, onun emriyle dris ve Kemalpaazade tarafndan hazrlanan tarihler, Osman'n "Konya Seluklu Sultan'nn" ya da "Konstantinopolis Kayzeri'nin" halefi olarak saltanata ya da
imparatorlua gemesini, onun Bizans mparator'nun ordusuna kar kazand zafere balarlar. Dolaysyla, Fatih Sultan Mehmed'in evrensel bir
imparatorluk ynndeki talebi, dou ve batdaki devletler arasnda en nde gelen hanedan olma iddiasna dnt zaman, Osmanllar Osman'n
Bafeus'taki zaferini, daha kurulu dneminde hanedann imparatorluk
egemenliine ynelik meruiyet unsuru olarak kullanacaklard.
Daha sonraki tarihilerin hanedann alak gnll kkenlerinin zgn,
gerek yksn ekledikleri zenle hazrlanm olan bu forml, gnmz
tarihisinin ne erken dnem halk geleneklerini ne de daha sonraki elit ayrntlar gz ard etmesine gereke oluturur. mparatorluk gcnn bir
rya araclyla ortaya kmas ve bunun aman benzeri kutsal bir kii tarafndan yorumlanmas, ya da Seluklu Sultan'nn Osman'n ykseliini kabul etmesi gibi, sonradan yaplan bu tr eklemeler, aslna baklrsa tarihi
iin son derece ilgin ve anlamldr. Ayrca, sonradan yaplan eklemeler yznden Osmanl erken dnem geleneklerini mutlak mit ve efsane olarak
grp, btnyle gz ard etmek de ayn derecede yanltc olur.
Baz derlemeciler, imparatorluun merulatrlmas iin Seluklu Sultan'nn Osman' kendi halefi olarak kabul etmesini bile yeterli grmemiler ve "ilahi teyid"in bir iareti olan kl ya da zafer hakkna geri dnerek
ve onu "muayyed min indillh" (Allah'n destekledii hkmdar) olarak
kabul etmilerdi.

<b

/i
vcaj.T%"
iV
" '
M
i
V
v
GeyvS^^^aJl

{Kavaia)

Koyunfiisar*
..

-, V

L'i/

""'

o Kestel

Z-'o?.Kzlhisar

I&prhi^

.} )''

(Kasteiion)

'

Yeniehir,.

(Melannionp-'

/
A k h i j /

" c/ a

' ,

'

'

Lefk^osman^
\

"/

'negl

(Angelokoma)

.
o

c Bilecik
I
Bi
(B.elokoma)
\

'

"

. ^ ' tr^Z

. . E r m e n i pazar .5.

inhisar

'

' v " - ^ - ^ .

Harmanck

(,
;

nn

Ktahya
Bitinya

- o

Eskiehir

arasnda

Trkmen

Yarhsar

O AAkhvU
kbyk

Domani

1300-1350

Tarakl

^ t P

o
0

- , - .

C--

L e f k !

Dinboz

- ^ ^ V ' r t i v

Bursa
(Prousa)^

' ' i

Akdoan

ukurhisar

13. YZYILDA BTNYA

JACQUES LEFORT

T)

J J i t i n y a ' y l a ilgili Bizans arivlerinin hemen hemen tamamnn kaybolmu olmas, bu blgenin Osmanl fethi ncesindeki durumunun bilinmesini zorlatrmaktadr. Ama Bizans kaynaklarnn suskunluu, arkeolojik
aratrmalar ve baz 15. yzyl Osmanl kaynaklaryla bir noktaya kadar giderilebilir. 1
Ben iki nokta stnde durmakla yetineceim: 1) Bitinya 13. yzylda
ok geni bir ky andan oluuyordu. 2) Bu aa, yine ok youn olan
kentler ve hisarlar a ekleniyordu.
Ecole Pratique des Hautes Etudes seminerlerinde incelenen ve 1987
gznden itibaren, alan almalarna ev sahiplii yapan blge, 2 Bitinya'ya
ancak yaklak olarak denk dmektedir. zmit krfezinin kuzeyini kapsamaz; douda Sangaryos [Sakarya nehri] vadisi, gneyde Olimpos'la
[Uluda] snrldr ve batda Kyzikos'a kadar uzanr. te yandan, Bursa'nn batsndaki blgeyi de henz ayrntl bir biimde ele alamadk.
Bizansl tarihilerin, 13. yzylda kylerin durumu ve blgenin savunmas hakknda aktarm olduklar kstl bilgileri anmsatmakla balayacam.
BLGE VE SAVUNMASI
A. Bitinya'mn Zenginlii. Blgenin verimlilii her dnemde vlm,
yceltilmitir. Bitinya ok sulak bir blgedir. Gnmzde stanbul'un
sebze deposu gibidir, vaktiyle Konstantinopolis'in bahesi olduu gibi.
Bu grnme iki ey eklenebilir: Bir yanda, bugn yapay olarak kurutulmu bulunan baz knt alanlarnn tabalarndaki bataklklar Bizans

dneminde, en azndan ayn lekte, kurutulmamt ve bu alanlarda tarm yaplamyordu; bu dzlkler, bataklk deillerse, otlak olarak kullanlmaktayd ve bazlar ordunun atlarna, bazlar da kyllerin ya da byk
toprak sahiplerinin srlerine ayrlmt. te yandan gnmzde zerinde tarm yaplan alvyonlu setler de 13. yzylda hi kukusuz bugnk
kadar gelimi deildi. Bernard Geyer'in gerekletirdii corafi aratrmadan anlalan budur. Bitinya ormanlar asndan da zengin bir blgedir: Uluda eteklerinin bol ve verimli bitki rtsn anmak yeterlidir.
Buralar, ykseklik ve arazi durumuna gre zeytinden kestaneye kadar eitli aalarn yetimesi ve zm balar iin elverili alanlardr.3
Bitinya'mn yeri de ok gzeldir: Deniz kysnda, Konstantinopolis'in
karsnda, Anadolu yaylasnn eteindedir. Bu blgede ortaada bugnk kadar deerli olan sabit veriler ve iktisadi bir potansiyel vard. Pylai
ksenodokionunun* nnden bakente tahsis edilmi kasaplk hayvanlar
ve yk hayvanlar geerdi, 4 VII. Konstantin Uluda marullarn verdi. 5
Bu dnemde imparatorluk ordular znik blgesinden gelen arap ve yalar kullanmt. 6 Pegelotti, Triglia arabndan da sz eder. 7 Dier blgelere oranla daha srekli bir ticari etkinlik ve buna bal olarak kentsel gelime gze arpmaktadr. 8
Bizans Kk Asya'snda 13. yzyl sonundaki gelime ve refah Pahimeres tarafndan dile getirilmitir: 1 3 0 1 ' d e Alan paral askerleri orada
"her eit zenginlikle dolup taan blgeler" kefettiler.9 Ayn yazar, yine
13. yzyl ortalarndaki refahtan ve dolayl olarak da Sangaryos'un dousundaki dalara yerlemi "geni topraklar ve byk srleri olan" kyllerden sz ediyor. 10 Hem Skutariotes hem de Pahimeres znik imparatorlarnn tarm politikas konusunda, iskndan ve kylerin kurulmu olduu
imparatorluk arazilerinin deerlendirilmesinden sz ediyorlar;11 kaynaklarn verdii snrl bilgilerden anlaldna gre bu gelime btn blgeye
3

incelenen blge konusunda bkz. C. L. Stotz. " T h e Bursa Region of T u r k e y " , The Geographical
Rewiew, 1939, s. 81-100 ve W. D. H t t e r o t h , Trkei, D a r m s t a d t , 1982.

H a s t a l a r n da t e d a v i e d i l d i i kervansaray benzeri k o n a k l a m a yerleri -y.n.

4 J. Darrouzes, Epistoliers
5

age, s. 327-329.

Constantine

Tersi b e l i r t i l m e d i k e (daha y a k n bir dnemdeki bir y a y n d u r u m u n d a ) Bizans tarihileri Bonr k l l i y a t n d a n alntlanmtr.

Porphyrogenitos

du Xe siecle, Paris, 1960, s. 209.

three Treatises

H a l d o n , C F H B , V i y a n a , 1990, s. 132.
7 F. B. Pegolotti, La pratica della mercatura,

on Imperial

Bkz. M . F. H e n d y , Studies

in the Byzantine

Monetary

C a m b r i d g e , 1985, s. 49.
9 Pahimeres (1835), s.309.

Bkz. B. Geyer, J. Lefort, F Planet, "Prospection dans la r e g i o n de Bursa 1990", IX.

10 Pahimeres (1984), c. I, s. 33.

11 A c r o p o l i t a , s. 2 8 5 , 286. Pahimeres (1984), c. I, s. 99.

Toplants

1991, A n k a r a , s. 109-118

Expeditions,

ed. J.

ed. A . Evans, Cambridge-Mass., 1936, y.

Aratrma

Sonular

Military

b. Nevv Y o r k 1970, s. 24.

8

byzantins

Economy,

stun 3 0 0 - 1 4 5 0 ,

yaylmtr.12 znik'ten Rum Sultanl'na eitli tahllar gnderiliyordu,13

bir blm tarmdan gelen devlet geliri ok nemli boyutlara varmt.14
Bu olgular hem insan bolluunu hem de refah akla getirmektedir. Bu,
13. yzyl ortalarnda tm Kk Asya genelinde yaygnlat sanlan bir
refahtr.15
Helene Arhweiler ve Michael Angold'un yapt gibi, Lembos manastrnn gelir ve vakf sicili sayesinde zmir blgesindeki krsal dnyann rgtlenmesi hakknda ayrntlara girilebiliyorsa da, 16 Bitinya sz konusu
olduunda bu ok genel grntyle yetinmek zorundayz. Blge savunmas konusunda da ayn ey sz konusudur.
B. Savunma rgtlenmesi. Bitinya tm 13. yzyl boyunca tamamen
Bizansl olarak kalmtr. Batda ve gneybatda, 1214'te Nimfeon [Nifj
antlamasndan sonra Lopadion'un [Ulubat] dousundaki blge znik
mparatorluu'na balanr.17 Kuzeyde yalnzca Nicomedia [zmit] blgesi 1240'a kadar Latin kalmtr.18 Douda znik mparatorluu dneminde Trklerle olan snr Paflagonya'ya uzanrken19 12S0'e doru Sangarvos'la belirlenir.
zellikle Pahimeres sayesinde blgenin askeri rgtlenmesi hak'.nda
elimizde baz bilgiler var. Bitinya'da kentlere ve hisarlara yerlemi bir
taktik ordu vard.20 Mool saldrlarndan korkan III. oannes buday
ambarlar ve silah depolar oluturmu vc kylleri silahlandrmt.21
Bunlarn ileri gelenleri ve deerlileri pronoia olarak atanrd.22 zellikle
Bitinya'da tara kkenli savalardan oluan birlikler vard.23 Tarmla uraan ve znik snr yaknlarnda oturan bu kyllerin (choritai) sava
olanlar kimi zaman, zellikle VIII. Mihael dneminde gezici orduya alnrd.24 Dolaysyla kyl-askerlerden olumu, iyi rgtlenmi gl bir
ordu, en azndan bir milis rgt bulunduu sanlmaktadr.
12 Bkz. A n g o l d , s. 102-104.
13 Gregoras, c. I, s. 42,43; A n g o l d , s. 116.
14 Pahimeres (1984), c. I, s. 96, 97.
15 Cahen, Turquie

Pre-ottomane,

s. 116-121.

te yandan, gezici ordu askerlerinin de blgede pronoia sisteminden

yararlandklar bilinmektedir.23 Pahimeres 1303 ylnda geen olaylar nedeniyle pronoia'AAn yararlananlardan sz etmitir.26 Bunlardan bazlar,
ordunun nemli bir blmn oluturan paral askerlerdi.
Bu askeri rgt ksa srede yok oldu. Pahimeres Osmanl istilasn
etkene balamaktadr: 1) Moollarn 1250'lerden balayarak yapt bask: Trkler bu baskdan kurtulmak iin, o dneme kadar Bizans'a ait
olan Paflagonya dalarn igal ettiler. 27 2 ) VIII. Mihael'in 1260'l yllardaki askeri siyaseti: mparator taktik orduyu dzenli orduya evirme karar alr. Bundan sonra, topra elinden alnan ve belli bir cret verilen
her askerin, daha nce topra ilerken kazandndan daha az kazanmaya balad ima edilir. Askerler bu deiiklik nedeniyle sm korumakta
istekli ve kararl davranmazlar ve bu arada Trkler de saldrlarn artrr.
Ayrca askerlerin cretleri dzenli denmez ve srekli der. Sonu olarak askerlerin ou ldrlr, bir blm dman saflarna geer ya da
g ederler. Bu srada da Trkler mstahkem noktalar ele geirirler ve
buralardan saldrlar dzenlerler.28 3) Pahimeres'in ileri srd nc
neden, daha sonra yeniden ele alacamz ve 1302'de meydana gelmi
olan bir felakettir.
Pahimeres fethin nemli evreleri hakknda eitli zmlemeler ortaya
koyar: 1260'l yllarda Paflagonya'da byk vergiler konar; zor duruma
den kyller kendilerini rehber ve mttefik olarak kullanan Trklerin
saflarna geerler ya da g ederler;29 Sangaryos'un dousunda yer alan
bu eyaletin kaybedilmesi bu dneme rastlar. Daha sonra, 1280'e doru,
Kk Asyal askerlerin (arkaik bir corafya kullanan Pahimeres, Paflagonya, Halizones ya da Mesothynites, Frigva ve Mvsenli askerlerden sz
ediyor) Bat ordusuna alnmas nedeniyle Trkler cesaretlenir ve bu tarihte Sangaryos snr olarak saptanr.30 nceleri, bu snr korunduu iin
blge o kadar terk edilmi bir durumda kalmaz. VIII. Mihail 1280'de
Sangaryos blgesini denetler;31 1281'de buray glendirmeye karar verir; nehrin iki kysn hisarlarla donatr (Teodoros Metohites'i bu yaplar II. Andonikos'a mal ettii bilinir: Kaleler birbirlerine ayn kentin srla-

16 Ahrvveiller, Smyrne; A n g o l d , s. 121-143.

17 A c r o p o l i t a , s. 28.
18 A n g o l d , s. 244, 245 ve n. 10
19 Bkz. Pahimeres (1984), c. I, s. 29.
20

Bkz. A n g o l d , s. 193-194.

21

Pahimeres (1984), c. l , s . 187.

22

age, s. 29.

23 age, s. 173.
24

age, s. 259-267.

25 A n g o l d , s. 192.
26

Pahimeres (1835), s. 389.

27

Pahimeres (1984), c. I, s. 33; A n g o l d , s. 101.

28

Pahimeres (1984), c. I, s. 33-35.

29

age, s. 291-293.

30 Pahimeres (1984), c. II, s. 403-407.

31 age, s. 622.

n sanlacak kadar yaknd, diye yazyor)32 zamanla ypranm olanlar onarr ve kalelerdeki askerleri tehizatlandnr.33 mparator 1282'de Sangaryos blgesini tekrar dolar, burasn en iyi biimde glendirir sonra da
Ach)raous blgesindeki (Balkesir) snr da glendirmek amacyla Lopadion'a gider.34 Aristoteles'in Meteorcfinden yararlanan Pahimeres'e gre,
1302'de, Sangaryos kuvvetli yamurlardan sonra Adapazar evresinde
birka aylna yatan deitirir ve bu durum Trk basknlarn kolaylatrr. Bu belirli noktada (Osmanl fethinin "meteorolojik" nedeni), Pahimeres'e inanmak belki biraz glemektedir. Her ne olursa olsun, Bizansllar o srada Sangaryos'un dier tarafndaki kalelerini terk etmilerdir.
Osman, nehrin batsna geer ve Nicomedia yaknlarnda, Bafeus'ta imparatorluk ordularn yenilgiye uratr.35
Pahimeres birok kez, o dnemde gerekleen gn zerinde durmutur. ok sayda Bizanslnn kam olduunu belirtiyor;36 Pylopythia'dan Prinkipo'ya gemi olan byk bir kitleden sz ediyor;37 "tm
Mezotinya g etti" diye yazyor;38 ayrca, "i blgelerde" yaayan insanlarn da Konstantinopolis'e gittiklerini belirtiyor.39 "Birka ayda her ey
yok olup gitmiti" 40 ve Bitinya yamalanmt.41 Buradan, belli sayda
kylyle birlikte, toplumun sekin tabakasnn da kam olduu sonucunu karabiliriz. Hi kukusuz, youn bir g yaandna inanmamz
zordur. Kyllerin bir blmnn de yerlerinde kaldn greceiz. Ancak savunma sistemi btnyle dalmtr; 14. yzyl banda Bitinya'da
Bizansllarn elinde zellikle kylardaki baz hisarlardan baka bir ey kalmamt; Trkler de saldrlarn sonuna dek srdrdler. Pahimeres'e gre, 1305' te, znik ve Pythia'y evreleyen ve denize kadar inen btn blge Osman tarafndan ele geirilmiti.42
Bu olaylarn sert ve acmasz nitelii, 13. yzyl Bitinya'snn durumunu daha yakndan incelemeyi, savalarn durumu ve blge savunmas hak
32

I. Sevcenko, Etudes sur la polemique

umnos, Brksel, 1962, s. 138 ve n. 6.

33

Pahimeres (1984), c. II, s. 633-637.

34 age, s. 657.
35

Pahimeres (1835), s. 327-332.

36 age, s. 319.
37

age, s. 324-325.

38 age, s. 327.
39 age, s. 335.
40

age, s. 336-337.

41

age, s. 388-390.

42 age, s. 642.

entre Theodore

Metochite

et Nicephore

Cho-

kndaki gzlemlerimin u ya da bu biimde dorulanmasn gerekli klyor. 13. yzyl Bitinya'snda topraa yerleim, ky a ve hisarlar stne
bilebileceimiz eyler nelerdir?
KYLER AI

A. Bizans kaynaklar. Bizans kaynaklar araclyla Bitinya'daki kylerin ancak yirmi kadarnn adn bilebiliyoruz. Bunlardan birinin bile yeri
kesin olarak belirlenememektedir. Ayrca on kadar yer ad daha biliyoruz;
bunlarn yerlerinin belirlenmesi ise daha da zor. Elde belge olmamas ve
zellikle kylerin adlarnn deimesi, Athos arivlerinin Makedonya'da
salad olanaklarla yaplan inceleme gibi bir alma yaplmasna frsat
vermiyor. Ancak unu syleyebiliriz: 9. yzyl azizlerine ve 10. yzylda
din adamlarnn mektuplamalarna gre Bitinya'da kk toprak sahiplerinin kyleriyle byk araziler arasndaki ayrm eskidir; Bizans dnemi
belgelerinden anlaldna gre blgenin tarmsal yaps, daha sonraki
yzyllarda bu adan daha iyi bilinen blgelere gre bir farkllk gstermiyordu: eski (ve byk?) kyler ile byk toprak sahiplerinin arazilerine
yerlemi kiraclarn kk kyleri (daha az nfuslu?) yan yana bulunuyordu. Ancak daha fazla bir ey sylemek mmkn deildir.
B. Aratrma. Bizim 1989'da znik'in kuzeybatsnda yaptmz gibi,
baz vadilerin sistemli biimde incelenmesi ve aratrlmas genellikle imdiki kylerin eski Roma, Hristiyan daha sonra da Bizans yerleim merkezleri olduunu gstermektedir. Roma (rnein, sonradan bulgur ezmek iin kullanlan zeytinya preslerinin talar) ve eski Hristiyan dnemine ait kalntlarn (kilise kalntlar) bolluu, .S. ilk yzyllarda, yamalar da dahil olmak zere, buralarn youn bir nfus barndrdn gstermektedir. Kylerde zellikle Bizans kalntlarnn (9.-13. yzyllar) nispeten az olmas Bizans nfusunun Roma nfusuna gre daha az olduunu
gstermez; bu durum daha ok, onlarn, bir yeniden kullanm olduu izlenimi veren yap tekniklerinin o kadar fazla iz brakmam olmasyla aklanr. Buraya kadar, ak seik olan ve artc olmayan tek ey, yamalarn
tepeye yakn noktalarnn ilk kez 19. yzylda nfuslanm olduudur.
Umut ediyoruz ki paleocorafya ve arkeoloji aratrmalar ortaada krsal
nfusun tarihinin belirlenmesini salayacaktr.
C. Osmanl tahrirleri. 15. ve 16. yzyl Osmanl tahrirleri43 Bizans
kylerinin 13. yzyldaki durumu hakknda baz bilgiler vermektedir. Bu
tahrirler tarihte ilk kez Bitinya kylerinin yerleimiyle ilgili belirgin bir
43

B i l d i i m kadaryla B a r k a n - M e r i l i ' n i n y a p t n d a n . Bu yapt stnde b e n i m l e almay k a b u l ettii i i n rene Beldiceanu'ya teekkr ediyorum; y a r d m l a r son derece
gerekliydi; a m a y o r u m h a t a l a r n d a n sadece ben s o r u m l u y u m .

imaj yanstmaktadr. Bursa, negl, Yarhisar, Ermenipazar, Yeniehir,

Geyve ve Akhisar kazalarnda ad geen kyler (istisnalar dnda mezralar
dikkate alnmamtr) stne yaplan toponimik ve topografk bir inceleme baz olgular akla getirmektedir. Bu yedi kazada bir yzyl boyunca
( 1 4 8 7 - 1 5 7 3 ) yaklak be yz ky kaydedilmitir; bu sre iinde baz
kyler yok olduuna ve baz yeni kyler kurulduuna gre, demek ki bu
say verili bir anda gerekten var olan ky saysndan biraz fazladr. te
yandan tahrirlerin konusu ve bileimi nedeniyle, bir kazann tm kylerini kesin olarak bilmemize olanak yoktur. Bu bilgiler nda, 15. ve 16.
yzyllardaki bilinen ky saysnn, 1930 yllarnn 1/200.000 lekli bir
Tiirk haritasnda grld biimiyle bu blgedeki bugnk Trk kylerinin saysna yakn olduunu syleyebiliriz. Bu nedenle, bu belgelerle
15.-l. yzyllarda blgedeki kylerin ou hakknda bilgi sahibi olmamz byk lde mmkndr. Tahrirlerde ad geen kylerin yarsnn
yerleri belirlenebilir, nk bunlarn adlar 19. yzyla kadar deimemitir (baz yer adlar yalnzca Osmanl haritalarnda ya da Kiepert haritalarnda bulunur). Kaybolmu yer adlar, genellikle yamalarda kurulmu geici yerleim birimlerine ait olduuna gre, bu oran, yerleri belirlenebilen
kylerin dalmnn btnn temsil edebilecek yeterliliktedir.
Bu tahrirlerin verdii bilgilerden, bu kylerden bazlarnda ksmen,
bazlarnda ounluk olarak Hristiyanlarn yaam olduu anlalmaktadr. Kukusuz, bu Hristiyanlarn bu kylere Osmanl fethinden sonra
gelmi olmalar da mmkndr: Bir tahrir, bir kyde srgn edilmi Hristiyanlarn varlndan sz eder. 44 Ancak bu durumun geneli yanstt
sylenemez. Fetihten sonra belli sayda Rum kylsnn kalm olmas
daha kuvvetli bir olaslktr. Gerekten de, ounun ad ak seik biimde
Rumca olan elli kadar ky kalm olmas, tamamen boaltlm bir blgede kolayca aklanamazd. Bu yer adlar byk olaslkla eskidir ve nfusun belli lde devamllnn bir belirtisidir. Bu devamllk, hem Rum
ad tayan hem de Hristiyan nfusu olan on be kadar kyde zellikle
belirgindir. te yandan, ad Trke olan krk kadar kyde Hristiyanlarn
bulunmas, bunlarn kesinlikle fetihten sonra gelmi Hristiyanlar olduklar anlamna gelmez: baka aklamalar mmkndr. 14. yzyl bandan
itibaren bir nfus srekliliinden sz etmek mmknse de (nk 15.
yzylda kylerin bir blm Hristiyan kyleridir ya da bu kylerin adlar Trk adlar deildir), hemen unu eklememiz gerekir ki, bu sreklilik
iki yzyl sonra, ancak be kyden birinde grlebilmektedir. Hi kukusuz, nfusun bir blmnn Rum kkeninin izlerini sildii varsaylabile44

Barkan-Merili, s. 221, no 369 ( A r a v u d , Yeniehir kazas), s. 473, n o 726.

cek Mslmanlamalar da gz nnde bulundurmak gerekir. Ama Osmanl tahrirleri Pahimeres'in aklamalarndan biraz farkllk gsterivorlarsa da, bu aklamalara kar kmyorlar. 15. yzyln sonunda ve belki de
14. yzyldan beri, blge geni lde Trklemiti.
Kazalarda yaplan ayrntl bir inceleme baka bilgiler veriyor. Blgenin
btnnde olduu gibi Bursa kazasnda da 15. yzyl kylerinin byk
blm bilinmektedir. O dnemde be kyden biri ksmen Hristiyandr
ve ad Rumca olan yerlerin says da olduka fazladr. Bununla birlikte
Uluda eteklerindeki nfusun da btnyle Trk olduu gzlenmitir.
Corafi adan ayrcalkl olan bu blgede, Bizans dneminde da etei
kyleri vard hi kukusuz: Bu durum, en azndan, adndan da anlalaca gibi Bursa Misi'nin 45 bats ve 15. yzyl sona ermeden nce Kzk aireti tarafndan igal edilmi olan dou taraf iin sz konusuydu. Bu blgede Rumlarn yerini Trkler almtr ve bu yerleme o kadar youn ve
canl olmutur ki ne Trk ncesi dneme ait bir yer ad ne de bir Hristiyan aile kalmtr. negl kazasnda da Trke olmayan yer adlar ve Hristiyanlarn varl fetihten sonra bir miktar Rum nfusun kalm olduunu dndrmektedir. Ovada kyden birinde Hristiyanlara rastlanrken, dalk blgelerde onlar ancak sekiz kyden birinde bulmaktayz:
ovann Rum ovas olduu sylenemese de o dnemde dalarn Trk dalar olduu kesindir; bu olgunun baka yerlerde doruland grlecektir. Bu dalm 15. yzyldaki farkl yaam biimleriyle aklanabilir, ama
hi kukusuz yerleim tarihiyle de ilgilidir. te yandan, dalardaki Trke
olmayan birok yer ad (szgelimi Bedre) 46 Osmanl dnemi ncesinde
da eteklerindeki belli bir yerlemeyi akla getirmektedir; oysa da eteklerindeki Rum yerleimi, 13. yzylda ovada da youn bir nfus bulunduunun bal bana bir iaretidir. Yarhisar kazas dalk bir blgedir. Bu
blgede Trke olmayan yer adlar (Kesahor 47 ve Perama'nn 48 yerleri
saptanamamtr) vardr ve bu durum, 13. yzylda negl gibi da eteklerine bir yerleme olduunu dndrr. 15. yzylda, yalnzca yaklak
500 metre ykseklikteki Kara Omca 49 kynde Hristiyan nfus kalmt.
negl'de olduu gibi blgenin tmnde dalk blge Trkleti. Ermenipazar kazas da (nfusu azd ve burada ok az yer ad belirlenebilmitir)
dalk bir blgededir; burada yer adlarnn hibiri Rumca deildir ve 16.
45

age, no 45, s. 32.

46

age, no 1 18, s. 82.

47

age, no 230-2, s. 143.

48

age, no 2 3 2 , s. 146.

49

age, no 2 3 1 , s. 145.

yzylda yalnzca alt Hristiyan hane bulunmaktayd. 50 Buna karlk Yeniehir kazas ukurda kalmaktadr. Makri, 51 Misanoz 52 Dimbos, 5 3 Ayazma, 54 Karakilise55 gibi belirlenmi ve Kstendil, 56 Despine, 57 Lagoz 58 gibi belirlenmemi yer adlarndan anlaldna gre gl bir Bizans damgas vardr bu blgede; Trke olma olasl pek az gzken teki ky
adlarn da saymyoruz. Ovada nemli bir Hristiyan nfus vardr:
kyden ikisinde Hristiyanlara rastlanmaktadr ve bu oran blgedeki Hristiyan nfus asndan en yksek orandr. Ama baka yerlerde olduu gibi da eteklerinde kylerin ou Mslman kydr. Geyve kazas orta
Sangaryos ovasnn sa kysn oluturuyordu. 1930 yllar kyleriyle yaplan bir karlatrma, bizim 15.-16. yzyllardaki btn ova kylerini bildiimiz varsaymn akla getiriyor. 15. yzylda da eteklerinde nfus ok
youndu. Kazada Bizans'n Kabeia's (bkz. daha aada) olmas gereken
Geyve dnda Trke olmad sylenebilecek tek bir yer ad yoktur ve
burada 15. ve 16. yzyllarda tek bir Hristiyana rastlanmamaktadr. Buras karmza kan Hristiyasz ilk ovadr ve burann, Sangaryos'un sa
kysnda bulunduu fark edilmektedir. Yine Sangaryos'un sa kysnda
daha kuzeydeki Akyaz'da da hi Hristiyan yoktur. Irman sol kysndaki durum ise farklyd. Gerekten de Akhisar kazasnda Hristiyanlarn bulunduu ky vardr; bunlarn tm ovadadr ve Despine, 59 Bednos Viran 60 gibi ok sayda Rumca yer ad, az sayda da Trke yer ad vardr;
Aahor, 61 Mide 62 gibi baz yerler ise belirlenememitir. Dalk blgelerde Trk ncesi dneme ait olduklar anlalan yer adlar vardr ve bu durum burada da da eteklerindeki bir Rum yerleiminin sz konusu olduunu, dolaysyla da 13. yzylda olduka gl bir demografik bask bulunduunu dndrmektedir.
Osmanl tahrirlerindeki baz verilerin bu ematik sunuluu iki geici
50

age, K a r a c a k a y a ' d a , no 254/2, s. 166.

51 age, no 313, s. 202.

52 age, no 330, s. 211.
53

age, no 419, s. 252.

54

age, no 403-7, s. 243.

sonu veriyor bize: 1) Kabaca, Rumlara ve Trklere denk dtkleri sylenebilecek Hristiyanlar ile Mslmanlar arasnda, kazalara gre ve ovalar
ile yamalar arasnda gzlenen eitsiz dalm, bir yerleim tarihinden,
hatta fetih tarihinden kaynaklanyor gibidir. Her ne olursa olsun, Sangaryos'un sa ve sol kylar arasndaki nfus yerleim farkll, rman bir
snr olduu hatrlanrsa, dikkat ekicidir. 2 ) Yamalarda Trke olmayan
ve Rumca olduklar varsaylabilecek yer adlarnn varl, 13. yzylda ovalardaki nfusun olduka youn olduunu dndrmektedir. Bu nedenle, 15. yzylda kylerin adlar ne olursa olsun, ounun 13. yzylda da
var olduklar akla yakn bir gerektir. Bilgiler mphemdir ve bir kesinlik
arz etmez: ama Bizans arivlerinin kaybolmas, bunlarn gz nnde bulundurulmasn ve dorulanmaya allmasn gerekli klmaktadr.
KENTLER AI
Bitinya bir kentler ve mstahkem mevkiler ayla yaplanmt ve buralardaki garnizonlar ulam gvenliini ve belli lde de komu kylerin
gvenliini salyordu. Sayfa 127'deki haritada, 13. yzyl hisarlarndan
bildiklerimiz bulunmaktadr. Kyler gibi, bunlarn da incelenmesi kaynaktan salanabilmektedir: Bizans metinleri, baz Osmanl kaynaklar ve
aratrma.
A. Bizans kaynaklar.
Baz kentlerin surlar antikadan bu yana srekli bakm grmtr: szgelimi Schneider-Karnapp, 63 daha sonra da
Foss-Winfield 64 tarafndan incelenen znik, Apollonias, Bursa ve Nicomedia surlar. 65
Seluklu istilasndan sonra snr blgesi olan, ya da en azndan Konstantinopolis'in savunulmasnda nemi artan Bitinya, Komnenoslar dneminde
korumaya alnmtr. Baz kalelerin hangi tarihlerde yapldklar ya da onaldklar tarihiler araclyla bilinmektedir. I. Aleksios, Ersek (Helenopolis) yaknlarnda olduu sylenebilecek Kibotos'u 66 ve Sapanca gl yaknlarnda olduu kesin olarak bilinen Sidera'y; 67 II. oannes, Achyra
ous 68 ve Lopadion'u 69 tahkim ettirmi; Manuel Komnenos da Sangaryos
63

A . M . Schneider ve W. K a r n a p p , DieStadtmauer

von iznik, Berlin, 1938.

55 age, no 235, s. 208.

64 Cl. Foss ve D. W i n f i e l d , Byzantine

56

age, no 378-6, s. 225.

6 5 Sreklilii k a n t l a n m kentler hakknda, bkz. W. Brandes, Die Stdte Kleinasiens

57

age, no 379-5, s. 225.

58

age, no 405, s. 244.

59

age, no 707, s. 461.

60

age, no 759, s. 493, 494.

61 age, no 708, s. 461, 462.

62

age, no 719, s. 469, 4 7 0

7. und 8. Jahrundert,
66

The Ecclesiastical

History

6 7 A l e x i a d e , c. II, s. 206.
68 C h o n i a t a , s. 33: O c h y r a i .
K i m n a m o s , s. 38.

An Introduction,

Pretoria, 1986.
im

Berlin, 1989, s. 124-131.

Cheuetot.

69

Fortifications,

of Orderic

Vitalis,

ed. M . C h i b n a l l , O x f o r d , 1968, s. 202:

stnde Malana, 70 Pithekas 71 ve Pylai'de 72 yeniden hisar ina ettirmitir. Latinler zniklilere kar Kharax 73 (bugn Hereke), Kibotos, 74 duvarlar neredeyse tamamen yklm lan Kyzikos'u 75 glendirmilerdir. Ayrca znik imparatorlarnn Trklere kar, buradaki n surlar yeniden ina ederek 76 znik surlarn tamir ettirdikleri ve Bursa duvarlarn glendirdikleri bilinmektedir. 77 Ama ou durumda, bir yerleim merkezinin
12. ya da 13. yzyllarda tahkim edilmi olduu sylenebilir ancak, ve
hatta ou zaman karsama yoluyla yerinilmek zorunda kalnmaktadr.
Kylerdeki durumun tersine, antik kentlerin ya da Bizans kentlerinin
tanmlanmasna ynelik kaynaka nemli boyuttadr. Yer adlarnn geni
lde deitii bir blgede, basit bir varsaym yaplabilmesi iin bile,
aratrmaclarn genellikle Roma paralarndan Osmanl tahrirlerine kadar
eldeki bilgilerin tmne bavurmalar gerekmektedir. 78 Bizans arivlerinin
yokluu burada da bir engel oluturur. Bizans kaynaklaryla ilgili olarak
ortaya kan yer belirleme sorunlarndan bazlarna ksaca deineceim.
12. yzyla ait bir belgede 79 sralanm olan bir dizi piskoposluun yeri belirlenmitir. Bu piskoposluklar kukusuz belli kentlere ve hisarlara
denk dmektedirler; ama ad geen merkezlerin tmnn o dnemde
var olup olmad ve ayrca tmnn incelenen blgede yer alp almad
kesinlikle bilinmemektedir: Kaynaklar Baziliopolis'in Orhangazi blge
sinde bulunduunu 80 gl bir olaslk olarak belirtiyorlarsa da Erite, Linoe, Maksimianai hakknda hibir ey bilinmemektedir; Numerika'dan
12. yzylda da sz edildiini de ekleyelim.81 Cesarae de (Bursa'nn kuze70

age, s. 36; C h o n i a t a , s. 52.

71

K i m n a n o s , s. 38. B o z y k ' n eski ad Pithekas o l a r a k saptanmtr; bkz. Z a c h a r i a d o u , laxopaxa

0puAo< tiov na\amv

aovAmvov,

1300-1400,

[Eski Sultanlarn T a r i h ve

Sylenceleri], A t i n a , 1991, s. 82, n. 129.

72

age, s. 63, 194.

73 V i l l e h a r d o u i n , La conuete

de Constantinople,

ed. E. Faral, Paris, 1939, c. II, 460,

vinde olabilir) 8 2 ll. yzylda artk piskoposluk olarak anlmamaktadr ama

Niketas Choniata'da bir polisma olarak hep yer almtr. 83 Nihayet unu
da belirtelim ki bir piskoposluun varl kimi zaman bir yerleim alannn
tahkim edilmi olduunun tek iaretidir: rnein, Apame (Mudanya) ya
da Prainetos (Karamrsel).
Tarihiler ve kronikiler: Anna Komnena, yerleri belirlenmemi ok sayda hisar ad veriyor: daha nce ad gemi olan Sidera dnda, batda znik yaknlarnda, gln kuzey kysnda84 Kyr Georgios ve Armenokastron. 85 Armenokastron'un, baz hisarlarn sayldklar bir sralamadan kaynaklanan bir gle ramen bugn Pazaryeri olan Ermenipazar'yla ayn
yer olduunu sylemek mmkndr. 86 Acropolite, tm de Manyas blgesinde yer alan belli sayda hisardan sz eder: Berneniakon, Charioros,
Lentiana ve Poimanenon; 87 Poimanenon, Hasluck tarafndan Eski Manyas
olarak tanmlanmtr88 ama Louis Robert bu gre kar kar. 89 Bu sorunun bu yerleim blgelerinin tmnde yeniden ele alnmas gerekmektedir.
Acropolite ayrca Ivyzkos dalarndaki bir Keremidas kalesinden sz etmektedir. 90 Pahimeres 14. yzyl banda Bitinya'daki Osmanl istilasyla ilgili olarak znik blgesinde, byk olaslkla ou tahkim edilmi olan ok
sayda yerleim biriminden sz eder. Bu blm aktaryorum:
nl znik kuatlm, evresiyle balants kesilmiti, ktlk yznden de sknt iindeydi: Belokomis, Angelokomis, Anagurdis, Platanea, Melangeai ve
sakinleri tarafndan boaltlm olan btn evre, bilenlerin, tanyanlarn lanetlerini ekiyordu. Bu felaketlerden en fazla etkilenenler Krlla ve Katoikia'yd.
Gerekten de Herakleion ve Neokomis'ten znik'e gelen yollar kapalyd... 91

Doru ya da yanl, Belokome Bilecik ve Angelokome de negl olarak

tanmlanmtr. 92 Melangeia, Sangaryos yaknndaki Malagina'dr; 93 Bizans
askeri tarihinde nemli bir yere sahip olan bu yerleim blgesinin yeri be82

481: Caracas.

Bkz. Robert, Villes, s. 190 ve n. 1. Cesarae'nin Peladarion yerleim blgesinde olduu dnlebilir.

74

age, 460: le C h i v e t o t

75

age, 454: Equise

83 C h o n i a t a , s. 603.
84 Alexiade,

76

Bkz. Foos-Winfield, age, n. 64, s. 82.

85

86 W i t t e k , Toponymie,

77 Bkz. A n g o l d , s. 99.
78

Burada bir b i b l i y o g r a f y a verilmediinden, y n t e m sorunlarnn, Robert, Villes'de

b-

s. 36 ve n. 8.

8 7 A c r o p o l i t a , s. 36.

yk lde ilenmi o l d u u n u hatrlatyoruz, b l g e m i z l e i l g i l i b i r o k n e m l i gelime

88

F. W. H a s l u c k , Cyzicus,

burada bulunabilir.

89

Robert, Villes, s. 198 n. 3.

79 J. Darrouzes, Notitiae

episcopatuum

ecclesiae

constanopolitanae,

Paris, 1981, no.

X I I I ; bkz. s. 136.
80

c. II, s. 74.

age, c. III, s. 198.

Ramsay, Asia Minr,

s. 179.

81 V . Laurent, Le corpus des sceaux de l'empire

byzantin,

c. I, Paris, 1963, s. 285, 286.

C a m b r i d g e , 1910, s. 119.

90 A c r o p o l i t a , s. 47.
91

Pahimeres (1835), c. II. s. 412, 413.

92

B. Kandes, Hnpovaa

93

Bkz. Foss, s. 164.

[Bursa], A t i n a , 1883, s. 71; Ramsay, Asia Minr,

s. 207.

lirlenmi olabilir.94 Tomaschek, Krulla'nn Giirle'nin95 eski ad olduunu

belirtmitir; Grle byk olaslkla bn Battuta'nn Bursa ve znik arasnda
bir konak yeri olarak belirledii Carleh'dir.96 Tomaschek Katoikia'nn da
Kite'nin eski ad olduunu sylyor.97 Herakleia bugnk zmit krfezindeki Ereli'nin eski addr98 ve Neakome de byk olaslkla Pylai-Helenopolis blgesindedir. 99 Pahimeres "Olympos Mysia'snda bir frourion
olan" oo v e yerleim alan bilinen ICouboukleia'y;101 muhtemelen, yeri belirlenememi olan Trikkokia'y sayyor.102 Pahimeres ayrca, Cyril Mango'nun hakl olarak Peladarion (bugnk Gndodu yaknlarnda terk
edilmi bir ky olan Filadar) ile zdeletirdii 103 baka bir frouro'dan104 sz ediyor. Gegoras ve Kantakuzenos'un 1329'daki Pelekanon
Sava105 dolaysyla sz ettikleri Filokrenos'n polychnion\\, Dakibyza
(Osmanl haritasnda Filingir) blgesinde yer alyordu. Sonu olarak, Bizans kaynaklarna gre 13. yzylda tahkim edilen ya da edildii dnlebilecek krktan fazla yerleimin yarsndan aznn yeri belirlenebilmitir.
B. kpaazadc. 15. yzyl sonunda Bitinya'y iyi bilen ve bugn kaybolmu olan kaynaklardan yararlanabilen kpaazade tarafndan kaleme
alnm Osmanl tarihi, 106 Osman ve Orhan'n fetihlerini anlatrken, H94 Bkz. Foss. Yazar M a l a g i n a ' y (ya d a M a l a g i n a ' d a M e t a b o l e ) d a h a ileride sz ettiimiz Paalar y a k n l a r n d a k i t a h k i m e d i l m i yerleme blgesi olarak gsteriyor.
95 T o m a s c h e k , s. 10.
96 ibn Battuta, Voyages,

II, s. 180.

97 Bkz. Z a c h a r i a d o u , age, s. 85.

98 Bkz. T o m a s c h e k , s. 10.
99 A t t a l i a t e , s. 144.
100 Pahimeres (1835), s. 580.
101 Kubukleia byk olaslkla Bursa'nn batsnda b u l u n a n b u g n k Grkle'dir (bkz.
A . Mesetides ve B. Delegiannes, Mikrasiatika
giannes, Mikrasiatika

Chronika,

Chronika,

3 (1940), s. 430 ve B. Dele-

6 (1955) s. 211: surlarla i l g i l i yaz). Kandes age, s.

71, K u b u k l e i a ' n n eski ad olarak g i z e m l i SoulttouTe'den [ D o b l u c a ] sz ediyor, a m a

y a y m l a d h a r i t a d a , K u b u k l e i a , Grkle blgesinde yer a l m a k t a d r . Grkle yaknlarnda m u h t e m e l e n bir surdan kalntlar ve Bizans seramik k a p kaa bulduk.
102 Pahimeres (1984), c. I, s. 267 ve c. II s. 638. H. De G r o o t ' u n Kohisar' i z n i k ' i n gney dousundaki T r i k o k k i a olarak gstermesi b y k olaslkla K a n d e s ' i n aklamalarna d a y a n m a k t a d r , s. 71.
103 C. M a n g o , " T h e M o n a s t e r y of St. A b e r c i u s at K u r u n l u (Elegmi) in B i t h y n i a " , DOP
22 (1968) s. 176; bkz. ayrca agm, s. 169, n. 2. Hisar kalntlarn 1992'de grdk;
seramikler Roma, Bizans ve O s m a n l d n e m l e r i n d e n k a l m a d r .
104 Pahimeres (1835), s. 596.
105 Gregoras, c. I, s. 434, 435; Cantacuzenus, c. I, s. 360, 361.
106 M e t n i evirilerinden b i l i y o r u m : K r e u t e l ' i n y a y m l a m o l d u u A l m a n c a s ve ilk 59
b l m l e ilgili olarak Z a c h a r i a d o u ' n u n Y u n a n c a m e t n i , age, s. 123-213.

ristivan tekfurlarn, Bizansl vali ve senyrlerin elinde bulunan ve Osmanllar tarafndan alnan belli sayda hisardan sz ediyor. Anlatm biraz naif
olmasna ramen bu metne byk nem veriyoruz; nk arkeolojik adan dorulamann mmkn olduu yerde, yazar tarafndan anlan yerleimlerin 13. yzylda Bizansllarca gerekten de tahkim ve igal edilmi
olduklarn saptadk. Bu dorulama bir kant olarak kabul edilirse, kpaazade tarihinde Hristiyanlarn elinde olduu belirtilen hisarlarn tmnn Bizans hisarlarna denk dtkleri varsaylabilir. Yazar, ele ald blgede, otuz kadarnn eski ad saptanm, Hristiyanlarn elinde olan krk
kadar hisardan sz ediyor. Bunlardan yirmi drdn ziyaret ettik. Buralardaki kalntlar bunlardan en az on altsnn 13. yzylda meskn olduunu sylememize olanak veriyor. Kaynaa gven duymamzn nedeni
budur. Sonu olarak, kpaazade, Bizans kaynaklar araclyla bildiimiz yerleri belirlenmi tahkimli alanlara ya da hisarlara yaklak yirmi yerleim alan daha eklememize olanak salyor.
Yaptta ad geen blgedeki Hristiyan hisarlar -batdan douya dora- unlardr: Kimasti ( 350), 1 0 7 bugn Mustafakemalpaa. Uluabad (
17), bugn Ulubat, baz kaleleri korunabilmi olan Bizans dneminin
Lopadion'udur (Resim A). Apolyont ( 35), bugnk Apolyontky,
Apollonias'tr ve surlar korunmutur (Resim B). Biloyoz'un ( 35) neresi
olduu bilinmemektedir; balama gre, hisar Apolyont-Uluabad blgesinde olmaldr. Kite'ye, ( 17) 1960'tan beri rnl denmektedir, atonun ykntlar kyn 50 metre gneydousundadr (Resim C); toprak altndan 13.-14. yzyl Bizans ve Osmanl seramikleri karlmtr. Adranos
( 17) yalnzca piskoposluk listeleriyle tannabilen Bizans dneminin Adrianoi'sidir (bugn Orhaneli); Orhaneli'nin 2,5 km batsnda Roma ve
eski Hristiyan Adrinoi'sinin nemli kalntlar bulunur; 2 km kadar kuzeydeki tahkimli bir tepe byk olaslkla kentin Bizans dnemindeki
yerleim alandr. Tahkim edilmi alann boyutlar 100 metreye 70 metredir. Blgedeki baka yerlerde ve 13. yzyla doru Makedonya'da da
benzerleri grlen kesme tal iki kule iyi korunmutur; toprak altnda
Bizans anak mlei ve muhtemelen bir kiliseden kalm olan mermer
deme talar bulunmutur. Yeri belirlenememi olan Bidnos ( 17) anlaldna gre Bursa blgesinde ( 18) bulunmaldr.108 Gemlik ( 23),
Bizans dnemindeki Kios, kpaazade tarafndan imal biimde liman
olarak anlmtr; kaleden nemli kalntlar korunmutur. Kestel'in ( 17)
107 k p a a z a d e T a r i h i ' n i n b l m l e r i n e () ile g n d e r m e yaparak ilk d u r u m u veriyorum.
108 Bkz. Z a c h a r i a d o u , age, s. 85. n. 141.

ad deimemitir ve surlar dayanmtr (Resim D). zmit Krfezi'nin kuzeyinde, Geibze ( 30), bugnk Gebze, Bizans dneminin Dakibvza'sdr. Daha nce sylemi olduumuz gibi Hereke'ni ( 80) (burann
da ad deimemitir) Bizans dnemindeki ad Kharax't. Blgenin gneyinde, Bugn negl olan Aynegl'de ( 3) ortaa kalntlarna rastlayamadk. Kolaca ( 5), kpaazade'nin yaptnda negl evresindeki kk bir atodur. Bugn negl'n 4 kilometre dousunda Kulaca adl bir
ky vardr, ancak burada hibir hisar izi bulamadk. Daha Giiney'de kizce ( 5): Domani geidi yaknlarnda, yeri belirlenememitir. Koyunhisar ( 17): Yeniehir havzasnda, bugnk Koyunhisar ky yaknlarnda,
bugnk ad Hamidiye, toprak altndan bol miktarda karlan 13. yzyl
seramiinden vaktiyle burada Bizansllarn yaam olduu anlalyor,
ama bu blgede hisar bulunamamtr. Yarhisar ( 12): Bugn Yarhisar
ky (daha douda bulunan ayn adl ada kentten ayr bir yer), surlardan baz kalntlar: bir duvar ve kayalk bir knt zerinde baka bir duvarn kalntlar; toprak altndan karlan seramik 13.-16. yzyllara aittir.
Kprhisar ( 16) (ad deimemitir) eitli kalntlardan anlaldna
gre, eski bir Hristiyan ve belki de Bizans yerleim merkezidir; burada
tek bir sur kalnts bulunamamtr. avuky ( 20): kpaazade'ye
gre, fethedildikten sonra Osman tarafndan Samsa avu'a verilen "Yeniehir rma vadisi giriindeki Lefke yaknlarndaki kk ato"; buras
Kuleler ad verilen yerleim blgesi olmaldr; Kocasu kenarndaki bir ukurlukta kurulmutur; iki kule (Resim E) korunabilmitir ve duvarlardan
izler kalmtr; toprak altndan karlan seramikler 13. yzyla aittir. Anlatma gre, zmit (znikmid, 25) blgesinde ya da yapttaki "Yalakovas
yaknlarnda" belirlemesi Yalakdere vadisiyle ilikiliyse 30'da ncekinden farkl bir Koyunhisan anlmtr; ikinci varsaymda, daha aada sz
edilen obankale sz konusu olabilir. 109 zmit'in gneyindeki Mekece
( 20), bn Battta tarafndan znik ve Geyve/Kaba i arasndaki bir merkez olarak gsterilmitir; 110 bir tepede bulunan ve bugn ayn ad tayan
kyn 1 km uzanda, 111 ovada 52 metreye 12 metre boyutlarnda bir
surun kalntlar vardr; toprak altndan Bizans ve Osmanl seramikleri karlmtr. Lefke ( 20) bugnk ad Osmaneli olan Bizans dneminin
Letkai'sidir: Hibir sur kalntsna rastlanmamtr. adrl ( 20) anlatma gre Lefke blgesinde olabilir. Yine Lefke blgesinde olabilecek

Leblebihisar'n ( 20) eski ad belirlenememitir. Bilecik ( 2): Buradaki

kalntlar biraz korunabilmitir. Pamukova-Akhisar'n batsnda, Paalar
mezras yaknlarndaki gl bir mstahkem yerleim merkezinin kalntlar kpaazade'nin Akhisar' ( 2 0 ) olabilir. Kalkerli bir tepenin doruunda, uzunluu 100 metreyi aan geni bir sur ykselir; duvarda Helen,
Roma, eski Hristiyan ve Bizans dnemi zellikleri grlr. Bu kuledeki
bingili kubbe tavanl salon znik'teki Gonatas kulesinin salonunu andrr;
burada sarn tespit edilmitir ve Bizans dneminden kalma gizli bir
kap korunmutur (Resim F); anak mlek kalntlar Yunan, Roma, Bizans (13.-14. yzyl) ve ok az da Osmanl zellikleri tar. Bir ukurda,
tahkimsiz kk bir yerleim merkezine rastlanmtr. Dolaysyla 13. yzyldaki bir Bizans yerleim merkezi sz konusudur.112 Adapazar yaknlarnda, stiniaos kprs olan Bekpr bulunur. kpaazade, Sangaryos'un Avangl'ne (Sapanca gl?) dkld bu blgede kk hisarlar bulunduunu sylyor ( 22). S. ahin ustinianos kprs yaknlarndaki bir hisarn fotoraflarn yaymlamtr;113 VIII. Mihael tarafndan
ina ettirilen ve daha nce anlan hisarlardan biri sz konusu olabilir.
Geyve'nin ( 20) eski ad YVittek tarafndan Bizans dnemi Kabaia's olarak saptanmtr. 114 Geyve'nin kuzeyinde tahkim edilmi olduu sanlan
bir tepenin bulunduunu belirtelim: Burada duvar kalntlar bulunmu
ama belirgin zelliklere sahip seramiklere rastlanmamtr. Geyve'nin tam
gneyindeki Ap suyu ( 2 2 ) ya da belki Sangaryos yaknndaki Ap sopia,
byk olaslkla 1487 T T 23'te ad geen Glpazar blgesindeki Ap sufi'dir.115 "Sangaryos vadisindeki gl ato" Karaep ( 20), anlatma
gre byk olaslkla Lefke yakmlanndayd.116 Karatekin de ( 22) Karaepti'le ayn blgede olabilir. Bu iki yer, znik'e saldrabilmek iin yararlanlabilecek blgeler gibi grlyordu. Hristiyan tekfuru Kse Mihal'in
egemenliindeki Harmankaya ( 9 ) , anlatma gre Tarak ve Eskiehir
112 A y r c a Foss'un yapt yerleim alan betimlemesine de baknz, s. 170, 171; belirtmi o l d u u m u z g i b i (n. 94), Foss bu yerleim blgesini M e t a b o l e - M a l a g i n a olarak
gsteriyor.
113 S. ahin, " A d a p a z a r / B e k p r m e v k i i n d e k i A n t i k Kpr ve evre T a r i h i Corafyasnda Y a r a t t Sorunlu D u r u m " , VII. Kaz, Aratrma

ve Arkeometri

Sempozyumu,

A n k a r a , 1986, s. 179. Bu surlar grmedik.

114 VVittek, Toponymie,

s. 36 ve n. 9.

115 Bu b i l g i l e r i rene B e l d i c e a n u ' d a n a l d m .

116 K r e u t e l ' i n 1 n o ' l u haritasna gre, s. 334. Sangaryos'un sa kysnda Bekpr ya109 Bu neriyi H. Inalck'tan esinlenerek y a p y o r u m .
110 ibn Battuta, Voyages,

II, s. 182: Mekece.

111 Bu tepenin d o r u k l a r n d a n birinde, eskiden kalm o l m a s m u h t e m e l kalntlar vardr.

k n l a r n d a o l m a l d r . Foss, s. 172 n. 47, daha sonra sz edeceimiz Sangaryos'un

sol kysndaki o b a n k a l e yaknlarn dnmektedir. B a r k a n - M e r i l i ' n i n (no 141, s.
91) inegl kazasndaki Kara epi'i byk olaslkla baka bir yerleim alandr.

arasnda bulunmaldr. Bugn, Harmankaya denen yksek dan eteindeki Harmanky'de byk olaslkla bir surun kalntlar bulunur.117 kpaazade, daha douda yer alan -ve bn Battuta'nn Mekece ile Gynk
arasnda olduunu belirttii-118 Tarak Yenicesi'nden ( 10; bugn Tarakl) ve incelenen blge dnda kalan Akyaz ( 2 2 ) ile Gynk'ten (
10; ad deimemitir) sz eder. Nihayet Glkalanoz ( 10; ya da Krfelinos), anlatma gre Tarakl-Gynk blgesinde yer alm olmaldr.119
C. Aratrma. Jean-Pierre Grelois'nn ynettii aratrmada ziyaretilerle birlikte blgeyi dolarken ou zaman, eski adlarn Bizans kaynaklarnda ya da kpaazade'nin yaptnda bulabileceklerimizin dnda,
baka hisarlara da rastladk; brleri gibi bulmu olduumuz ve daha nce ad geen bu hisarlar zellikle mimari adan Christophe Giros ve seramikleri asndan da Veronique Franois tarafndan incelenmitir. Byk
olaslkla 12. ya da 13. yzylda meskn olan bu hisarlardan onunu - batdan douya- sayacam: Apollonias glnn kuzey kysnda, Eski Karaaa'ta bir Bizans hisarnn kalntlarna rastladk. Burcun, Slz-Yeniehir yolunda kk bir tepedir, baz yerlerde duvarlar grlr. Sur, 50
metreye 30 metre boyutl anldayd; toprak altndan ge dnem Bizans seramii karlmtr. Yalakdere vadisindeki oban Kale: Tahkim edilmi
bir tepede alt kule kalmtr; burada bulunan seramikler 13. yzyln ikinci yars-14. yzyl sonu seramikleridir. Eski Hisar, byk olaslkla Kantakuzenos'un sz ettti Niketiata'dr.120 Arkeolojik incelemesi Clive Foss
tarafndan yaymlanacak olan geni bir surdur, kaps korunmutur, ortada
katl, dikdrtgen byk bir yap bulunur; kale duvarndaki kulelerden
en az ikisi tonozludur (Resim G). znik'in dousunda Kaynarca'da bir
kale duvarnn kalntlaryla 13. yzyla ait seramikler bulduk. Daha douda, Karadin'de, baka duvar kalntlar (100 m uzunluunda; tarih ncesi,
Roma ve Bizans dnemi seramikleri), Sangaryos geitinde iki kale saptand: biri erifye yaknlarndaki Saray, dieri obankale. Yine Sangaryos'un
sol kysnda, daha kuzeyde Bekpr yaknlarndaki Bykkale, dz bir
alanda, tek kapl, geni bir kale duvardr. Yine Sangaryos'un sol kysnda, Adapazar'nm kuzeyindeki Stlii'de, bryle ayn slupta ama ok
daha nemli, kare biimli kuleleri ve dar kaps olan bir Bizans atosu
vardr (Resim H); seramiklerin hangi dneme ait olduu bilinememektedir. Bu ato byk olaslkla daha nce saydmz birok yerleim merke117 K r e u t e l ' i n H a r m a n k a y a ' y l a ilgili yer belirlemesi yanltr (indeks, s. 312).
118 ibn Battuta, Voyoges,

II, s. 184: lenidjca.

119 Bkz. Z a c h a r i a d o u , age, s. 141 ve n. 69.

120 Cantacuzenus, c. I, s. 360

zi gibi VIII. MihaePin Sangaryos snrn korumak iin yaptrd mstahkem yerleim yerlerinden biridir. 121
Toplam krk bei akn mstahkem ya da mstahkem olduu varsaylan yerleim merkezinin yerleri belirlenmitir. Hi kukusuz, bulunmas
ya da yerleri belirlenmesi gereken baka hisarlar vardr. Bununla birlikte,
harita, blgenin 13. yzyldaki savunma durumu hakknda genel bir fikir
vermektedir.
Eldeki belgelere gre, tahkim edilmi bir yerleim merkezinin bir kent
ya da basit bir hisar olup olmadn bilmek her zaman mmkn olmamaktadr. Ama yollarda, her 25 ya da 30 km'de mstahkem bir yerleim
birimine rastlanaca kabul edildiinde ve eldeki btn bilgiler dikkate
alndnda, yredeki Bizans kentlerinin ounu, Bizans adlar ya da aldklar Trke adlarla tanmann mmkn olduu grlmektedir. Bu a,
buraya kadar yalnzca kk bir blmnn yeri belirlenmi olan bir atolar ayla tamamlanmt.
Her tarafta, 13. yzylda meskn olduunu, en azndan seramiklerinden anlalan hisarlarn kalntlar vardr. Aratrmalarmzn bugnk durumunda ancak Pahimeres'in yazdklarn ya da esinlediklerini onaylr,rakla yerinebiliyoruz. Bitinya'nn Osmanl fethinden nceki dnemde, refah
iinde, nfusu kalabalk ve iyi korunan bir blge olduu sanlmaktadr.

1389 NCES OSMANLI GENLEMESNE

LATN TEPKLER*
A N T H O N Y LUTT11ELL

T J atililer, Osman, Orhan ya da Murad gibi Osmanl sultanlarndan ya

da onlarn askeri kuvvetlerinden zaman zaman sz etmi ya da bunlara deinmi olmalarna ramen 1389 ncesinde Trklere yaplan birok gndermede, zgl bir bamsz g olarak Osmanllara az yer vermilerdi.
Dounun Latinleri, Trkler arasnda farkl gruplar olduunu biliyor olmalydlar; Balkanlar'daki Hristiyanlar da yaklak 1354'ten itibaren Osmanllar ve mttefikleriyle karlamaya balamlard. Batdaki Latinler, genel
anlamda "Trkler" kavramna yzyllardr alm durumdaydlar ve onlar
hakkndaki fikirleri genellikle son derece aalaycyd;1 te yandan, ok
uzun zamandr Trkleri, bir ekilde Franklarla ilikilendirilen Teucri ya da
Truvallar olarak grme eilimi vard. Bu, Hallarn propagandacs Philippe de Mezieres tarafndan da 1389'da tekrarlanan bir kavramd.2 14.
yzylda, Anadolu'daki Trkler arasnda etkinlik gsteren Latin misyoner*

Bu b i l d i r i 1389'a kadar o l a n d n e m d e k i L a t i n t e p k i l e r i n i n incelenmesiyle snrldr;

T r k , Grek ya da L a t i n ilikilerine y n e l i k genel bir a r a t r m a y a girimez ve Srp,
M a c a r ve teki Balkan tepkilerine ilikin incelemeleri k o n u d brakr. Y a z a r , zellikle Bizans referanslarnda yapt lsz yardmlar nedeniyle Elizabeth Z a c h a r i a d o u ' y a , bu k i t a p t a yer a l a n m a k a l e s i n d e v e r d i i b i l g i l e r n e d e n i y l e Stephen Reinert'e ve Ceneviz kaynaklar h a k k n d a k i gzlemleri nedeniyle Kate Fleet'e teekkr
borludur.

rn. A . A t i y a , The Crusade

in the Later Middle

Ages, Londra, 1938, s. 108 ve eit-

li yerlerde.
2

Philippe de Mezieres, Le Songe du Vieil

Pelerin,

ed. G. C o o p l a n d , 2 c., C a m b r i d g e ,

1969, c. II, s. 427; kr. ok genel olarak, S. R u n c i m a n , "Teucri a n d T u r c i " ,

and Middle
121 A y n blgedeki baka yerleim alanlar iin bkz. Foss, s. 175, 176.

1972.

Eastern

Studies

in Honor

of Aziz Suryal

Atiya,

Medieval

ed. S. H a n n a , Leiden,

leri pek yoktu. 3 Latinler, Trkleri eitli kimlikler iinde tanyorlard: Szgelimi, 13. yzyl Bizans'nda olduu gibi paral askerler ve mttefikler
olarak; zellikle Kk Asya kylar boyunca baz Batllarn hara dedii
dmanlar, korsanlar ve aknclar olarak; yazl Bat kaynaklarnda genellikle belli belirsiz ortaya kan ve tpk 1344'te zmir'de olduu gibi, kendilerine kar bir Hal seferinin balatlmas gereken kfirler olarak; ve Latinlerin ticari ilikiler kurduklar tccarlar olarak. Trkler Avignon'daki Papa'ya bar elileri gnderebiliyor, Rodos valyelerine hara dyor ya da
zaman zaman denizdeki savaa bazen karadaki barn elik edebildii atekesler yapyorlard.4 Trk donanmas genellikle Latinlerinkinden ok zayft;5 Latinlerin en byk avantaj uzak mesafeli ticaretlerini koruyan kadrgalarnda ve Ege adalarndaki slerinde yatyordu, ama savunmas kolay
kivi mevzilerini igal ettikleri durumlar dnda, karada zayftlar.
Osmanllarn denize ulaamadklar ve denizde kullanabilecekleri veterli
donanmalar olmad srece, Latinlerle temaslar snrl kald. 1308 civarnda bir Fransz yazar tarafndan yazld anlalan Dou hakkndaki bir
eser, muharebenin yerinin ya da galibinin adn vermeden, ilk Osmanl hkmdar olan Osman'n 1302'de Bafeus yaknlarnda Bizansllara kar kazand zaferden sz eder; genel anlamda TurcVnin Kk Asya halkna
verdii geni apl tahribata gnderme yapar.6 Konstantinopolis civarndaki Anadolu topraklarna balangta Trklerin ilerleyiini durdurmak amacyla giden Katalanlar ve beraberindeki kuvvetler, 1303-1307 arasnda eitli Trk ordularnn hem karsnda hem de yannda savatlar. 13031304'te Marmara Denizi'nin Asya yakasndaki Kyzikos (bugn Kapda)
yarmadasnda kladlar ve Gelibolu'da Trklerle savatlar.7 Katalanlar
3

Kr. J. Richard, La Papaute

et les Missions

d'Orient

au Moyen

Age (Xlle-XVe

siec-

les), Roma, 1977. 14. yzyl A n a d o l u ' s u n d a genel olarak L a t i n d i n d e i t i r m e etkinl i i n i n b u l u n m a y , m i s y o n e r l i k g r e v i n i n evresinde y o u n l a a b i l e c e i g l bir
merkezi h k m d a r n y o k l u u ve A n a d o l u ' d a k i M s l m a n l k a t e i n i n ok g l olmasndan kaynaklanm olabilir.
4

Latin-Trk anlamalar hakknda, A . Luttrell, " T h e Hospitallers of Rhodes C o n f r o n t

the Turks: 1306-1421", Christians,
Accomodation,

Jews and Other

Worlds:

Patterns

of Conflict

E. Z a c h a r i a d o u , " H o l y W a r in the A e g e a n d u r i n g t h e Fourteenth C e n t u r y " , MHR,

(1989), s. 214-217.

Anonymi

Descriptio

Europae

Orientalis,

Bizans'n Rumlardan alnmas, pek ok Latin'in teden beri iinde yaatt byk bir tutkuydu. rnein 1304'te Papa XI. Benedict ve daha
sonra da V. Clement bu hayalin gereklemesi iin neride bulundular;
Konstantinopolis'i Trk tehdidinden korumak zere Rumlara saldrmak
gerektii fikrini, nerilerini merulatrmak iin kullandlar. Daha Mart
1325'te Venedik, grnte ilk kez, Latin adalarna akn yapan ya da Atinal Katalanlarla birlikte Batllara saldran Trklere kar bir koalisyon fikrini ngrmt. Bunlar Osmanllar deil, Venedik'in nemli karlarnn
olduu Anadolu ky beyliklerine mensup Trlderdi. 12 Dou sorunu yava yava bir Trk sorununa dnyordu. 1 3 1 3 ' t e yazan Guillaume
Adam ve 1332'de yazan Burcard gibi, blgeyi tanyan Hal kuramclar,

and
8 M u n t a n e r , balk 2 4 1 ; Gregoras, c. I, s. 253-254. Laiou, Andronicus

ed. P. Gallagher, Lanham, 1988, s. 91, 97, 105.

muhtemelen, bazlar eski mttefikleri olan, gelien Osmanl Beylii'ne

bandan beri mensup olan ya da daha sonradan katlan baz Trkleri tanyorlard. Bata Pcra'daki Cenevizler ve onlar kadar olmasa da, Konstantinopolis'teki teki Latinler Trklerin Bitinya'da ilerlemekte olduklarn
biliyorlar, hatta baz durumlarda onlarla temas kuruyorlard. 1311'de Katalanlar Tesalya'da braktktan sonra Gelibolu'yu yamalayan bir grup
Trk Anadolu'ya geri gtrmesi iin Bizans imparatoru iki Ceneviz kadrgas yollad. Fakat Cenevizler bunun yerine ounu ldrdler ve kadrgalar talya'ya geri gtrdler. 8 Daha sonra, 1323'te on Ceneviz kadrgas Sinop Beyi tarafndan ele geirildi ve bu Cenevizlerden bazlar
yllar boyunca Trklerin tutsa olarak kaldlar.9 Ticari ilikileri de olmalyd. 1 3 4 0 ncesi koullar betimleyen Francesco Balducci Pegolotti, i
blgelere drt gnlk bir yolculuktan sonra ulalan bir yerden gelen fakat Bursa'nn tam kuzeyindeki kyda, Tirilye'de bulunan, ghiaghillo ya da
giachik olarak tannan deersiz bir cins aptan sz eder. 10 Doudaki Latin tccarlar muhtemelen, kentlerine olduka gvenilir raporlar gnderiyorlard, gene de Floransal Giovanni Villani rneinde olduu gibi baz
Batl kronik tarih yazarlarnn, Trkler hakknda tuhaf bir biimde gerek
olmayan haberler verdikleri de oluyordu. 11

233 ve Jacoby, s. 233-234, K a t a l a n l a r brakp o n Ceneviz gemisiyle

ed, O. Gorka, Krakov, 1916, s. 7.

R a m o n M u n t a n e r , Cronica, Els quatre grans crniques'\r\

iinde, ed. F. Soldevila,
Barselona, 1971, balk 203-209; Pachymeres (1835), c. II, s. 398-399; kr. L a i o u ,
Andronicus
II, s. 134-183; D. Jacoby, " C a t a l a n s , T u r c s et V e n e t i e n s en R o m a n i e
(1305-1332): U n N o u v e a u T e m o i g n a g e de M a r i n o Sanudo T o r s e l l o " , StuMe, dizi 3,
15 (1974), s. 230-234; ve A . Failler, " C h r o n o l o g i e et C o m p o s i t a n d a n s l ' H i s t o i r e de
Georges Pachymeres (livres VII-XIII)", REB, 48 (1990), s. 55-57.

II, s. 166, 2321312/1313'te

A n a d o l u ' y a giden baka bir T r k g r u b u belgeler.

9

L a i o u ' d a k i referanslar, Andronicus

II, s. 301; Balard, Romanie,

10 Francesco Balducci Pegolotti, La Pratica

della Mercatura,

s. 67.

ed. A . Evans, C a m b r i d g e

Mass., 1936, s. 4 3 , 2 9 3 , 369.

11 G i o v a n n i V i l l a n i ' n i n " f a n t a z i l e r i " h a k k n d a , Lemerle, Aydn,

s. 189 n. 3, 192 n. 2, 4.

12 E. Z a c h a r i a d o u , " T h e C a t a l a n s of A t h e n s a n d t h e Beginnings of T u r k i s h Expansion

in the A e g e a n A r e a " , StuMe, dizi 3, 21 (1989) s. 821-838; a.y., Trade and
s. 7 n. 21, 15 ve eitli yerlerde.

Crusade,

Latin ordularnn Suriye'ye giderken stanbul ya da anakkale boazlarndan birini geerek Trklere saldrmasndan sz etmilerdi. Byle bir istila hi kukusuz Osmanl direniiyle karlaacakt, ama gerek hedef,
Konstantinopolis ve Kuds't;13 her ne kadar Guillaume Adam "Kostantinopolis'e yakn olan Trkler"den sz asa da, bu yazarlar Osmanllar ayr bir kuvvet olarak grmyorlard.14 1330'lara gelindiinde Osmanl
Beyi Orhan'n en az otuz gemisi vard, yaklak 1346'ya gelindiinde donanmasyla Karesi Beylii'i kendi topraklarna katm, bu beyliin donanmasyla birlikte anakkale Boaz'nn kontroln ele geirmiti.15 Pera'daki Cenevizlerin 1337'de Orhan'la temasta olduklar ve Konstantinopolis'e saldrma plann destekledikleri anlalyor.16 1339'da Bizans mparatoru III. Andronikos'un Papa XII. Benedict'e Trklerin eline geen
kentlerin geri alnmasndan sz eden ve Rumlarla Latinler arasndaki dinsel farkllklar sona erdirmek iin bir kilise konseyi toplanmas iin yaplan
eski neriyi yeniden canlandran bir heyet gnderdi.17 Papalk, bylelikle
zgl bir Osmanl tehdidinin artmakta olduundan haberdar ediliyordu.
1340'larda Bizans'ta, VI. oannes Kantakzenos'un Orhan'la ittifak
kurmasna ve 1346'da kzn Osmanl hkmdaryla evlendirmesine yol
aan bir i sava vard. 1345'te mparator, aka Batllarn bu tr alverilere kar tepki duymasndan ekinerek, kendisine Pera'dan gnderilen
iki Fransisken'e mulak bir biimde Trk tehdidine kar durmak gereini
ifade etmekteydi.18 yl sonra, Kantakuzenos'un gnderdii, konsey
nerisini yineleyen ve imparatorun -her ne kadar onlarla ittifak halinde
olsa bile- zmir yaknlarndaki Aydn Trklerine kar dzenlenecek bir
saldrya katlma ynndeki arzusunu dile getiren bir heyet, Avignon'dayd; Kantakuzenos belki de Orhan da dahil olmak zere, btn Trklere
kar konumunu pekitirmek peindeydi.19 mparatorun Osmanl mttefikleriyle ayn safta savaan baz Latinlerin olmas da muhtemeldir, nk
15 Mays 1347'de Kantakuzenos her ikisi de Metz uyruundan olan Guillaume Poujoize ve Jean Braidv'ye, nitelii tam olarak belirtilmeyen baz

hizmetlerine karlk silahlarna mparatorluk kartaln ekleme yetkisi vermiti.20 Bu arada, Papalk Bizans mparatorluu'nun giriimine hibir
resmi yant vermemiti. Latinler zmir'de deniz kenarnda bulunan kaleyi
Aydn Trklerinin elinden 1344'te aldlar, fakat gittike arlaan ekonomik kriz, veba salgn, Bizans'taki i sava ile 1351'de balayan VenedikCenova sava nedeniyle kaleyi ellerinde tutmakta her geen gn daha
fazla glk ekmeye balamlard.
Konstantinopolis'teki Hristiyan gler arasndaki byk bir atma,
doal olarak Osmanllarn da iin iine girmelerine yol at. Venedik donanmas 1351'de bir sre Osmanl kylarnda kald, fakat Venedikliler her
nedense Orhan' kzdrmlard.21 Kasm balarnda, Orhan'n elileri Pera'daki Cenevizlerle pazarlk yapmaya baladlar ve Floransal kronik tarih
yazar Matteo Villani'nin saylar hakknda ksmen yanlarak da olsa gzledii gibi, dokuz hafif Trk teknesi ya da parascarmi ile hem Pera'ya hem
de gemilere yerletirilen bin oku, 13 ubat 1352'de Boaz'da yaanan
savata Venedik-Katalan-Bizans donanmasna kar Cenevizlerle ayn safta
savatlar. Trklerin harcamalar muharebeden on alt gn sonra Pera'da
kaydedildi. Trk muhbirler Cenevizlere nemli miktarda bilgi saladlar,
buna karlk onlar da Osmanllara eliler ve armaanlar gnderdiler. Osmanllar Cenevizlere malzeme tedarik etti ve otuz Ceneviz kadrgas un
yklemek zere Aadolu'daki Osmanl topraklarna gitti. Muharebenin
sonrasnda, Pera'dan gelen eliler Orhan'la bir antlama (anlalan, Batl
bir gle Osmanllar arasnda ilk kez) imzaladlar ve ilkbaharn balarnda
Ceneviz donanmas Osmanl limanlarna snd. Cenova'nn dmanlar,
Orhan', Osmanllar ile Cenevizler arasndaki ittifak bozmaya ikna etmek
iin temsilciler gnderenler de baarl olamadlar.22 1352'nin daha son20 J. Schneider, " U n G e n t i l h o m m e de V i l l e : Sire N i c o l e Louve, C i t a i n de M e t z (13871462)", La Noblesse

au Moyen

Age: Xle-XVe

siecles, ed. P. C o n t a m i n e , Paris, 1976,

s. 183 n. 2. Profesr Schneider Franszca o l a n m e t n i n bir f o t o k o p i s i n i verme nezaket i n i gstermeseydi, bu i m p a r a t o r l u k f e r m a n n d a n haberdar o l u n a m a y a c a k t .

13 Recueil

des Historiens

des Croisades:

Documents

Armeniens,

c. II, Paris, 1906'da

ve A t i y a , s. 65-67, 9 5 - 1 1 0 ' d a tartlyor.

14 Recueil,

no D o r i a C o n s t a n t i n o p l e " , TM, 4 (1970), s. 443-450 ve eitli yerlerde n e m l i yeni

c. II, s. 539-542.

malzemeler yer alyor; ayrca bkz. H. nalck, " T h e O t t o m a n Turks a n d the Crusades: 1329-1451", A History

16 Gregoras, c. I, s. 539.
American

Philosophical

Background
Society,

to the Italian

Renaissance,

Proceedings

of the

100 (1956) s. 42-43.

s. 224-226; K. Setton, The Papacy

Philadelphia, 1976, s. 213-215.

of the Crusades,

ed. K. Setton, c. V I , M a d i s o n , 1989, s.

2 3 0 - 2 3 1 , (Balard'n m a l z e m e l e r i n i n kullanlmad); Balard (s. 444), bu a n t l a m a n n

m u h a r e b e d e n sonra imzalandn belirtir. M a t t e o V i l l a n i (c. I, s. 200), T r k l e r i n Cen e v i z l e r i n y a r d m n a a l t m sava g e m i s i g n d e r d i i n i b e l i r t i r , l o r g a , " L a t i n s et

18 Cantacuzenus, c. II, s. 502-504.

19 Lemerle, Aydin,

Kantakuzenos, c. III, s. 2 2 8 ' e gre.

2 2 M . Balard, " A propos de la Bataille du Bosphore: L'Expeditions genoise de Pagani-

15 Z a c h a r i a d o u , Trade and Crusade, s. 64.

17 K. Setton, The Byzantine

21

Grecs d ' O r i e n t et l'Etablissement des Turcs en Europe", BZ, 15 (1906), s. 211; naland the Levant:

1204-1571,

c. I,

ck (s. 231) d a o n u izleyerek, bir b l m Ceneviz gemilerindeki bin o k u y a ve Orh a n ' n Ceneviz lideri Paganino D o r i a ' y l a K a l k e d o n ' d a yapt grmeye g n d e r m e

raki aylarnda Cenevizler Trk birliklerini gemileriyle Avrupa'ya tadlar

ve ekim aynda Trkler Edirne'nin gneyindeki Pythion'da Srplar yenilgiye urattlar. 23
Bu dnemde Kantakuzenos'un kuvvetleri iinde onunla omuz omuza
savaan Katalan askerleri ile pek ok Trk de vard. 24 1352 Mays'nda
Kantakuzenos Cenevizlerle bir ittifaka zorland. Bylece Ceneviz'in Orhan'la yapt antlamay da kabul etmi oluyordu, 25 fakat 1354'te Osmanllar Gelibolu'yu igal ettiler ve Avrupa'daki varlklarnn devam ynnde
nemli bir adm attlar. 20 Eyll 1355'te Orhan, Pera ahalisinden iki kii
iin vergi muafiyeti talebini (daha nce 1352 ya da 1353'te de bu talepte
bulunmutu) yinelemek iin znik'ten Cenova'ya bir mektup yazd; b iki
kii 1352 antlamasnn mzakerelerini yapm, 1355'te sultann hizmetinde olan Flippo Demerode ve Bonifacio da Sauro'ydu. Cenova'daki yetkililer, Orhan'n 1352'de kendilerine yapt byk yardm anarak ondan kardeleri ve Peral Cenevizlerin babas olarak sz ettikleri 21 Mart 1356 tarihli talyanca yazlm uzun bir yantla talebini kabul ettiler. Bu muafiyet,
Orhan'n 1352 savandan sonra Cenevizlerle yapm olduu concordim'a
gnderme yaplarak 20 Kasm 1358 tarihinde Cenova'da teyit edildi 2 6 Orhan, Aralk 1358'de, Gelibolu'dan geen Ceneviz gemilerine mdahale etmemesi ve Cenevizlerle yaplan antlamalardan muhtemelen 1352 tarihli
olana uygun hareket etmesi konusunda olu Sleyman' uyard.27
yapar, f a k a t k a y n a k l a n bu karsamalar desteklemez. E. Z a c h a r i a d o u , "S'Enrichir
en A s i e M i n e u r e au X I V e Siecle", Hommes
II: Vllle-XVe

et Richesses

dans l'Empire

byzantin,

c.

Siecle in iinde, ed. V . Kravari vd., Paris, 1991, s. 222-223, Gregoras'n,

c. III, s. 91'deki 1351 sonlarnda i t t i f a k y a p m a k ve yllk belli bir vergi demek vaadiyle Cenevizlerin O r h a n ' a bir heyet g n d e r d i i ve ubat 1352'den sonra Cenevizlerin B i t i n y a ' d a O r h a n ' n izniyle T r k birlikleri t o p l a d n a (karlnda kendisine
para dediklerine) d i k k a t i eken gndermesini alntlar. Inalck'a gre (s. 231), Orh a n bizzat bu muharebede savamt; d a h a sonra, Belgrano, " P r i m a Serie di Documenti riguardanti la C o l o n i a di Pera", Atti
metinleri alntlar. A y r c a iorga, Latins

SLSP, 13 (1877-1884) s. 127 ve 129'daki

et Grecs, s. 21 1, 1352'de Koron ve M o t o n ' a

saldranlarn O s m a n l l a r o l d u u n u ileri srer, a n c a k , k a y n a , S. Ljubi,

Spectantia

Historiam

Slavorum

Medionalium,

Monumento

Geri austos aynda Konstantinopolis'teki Venedik balyosu, hkmetine Trk ilerlemesinin yaratt tehlikelere ilikin bir uyar gnderdi ama
genel olarak Latinlerin, Osmanllarn Mart 1354'te Gelibolu'yu igal etmeleri ve Trakya'daki istilalar karsnda pek ciddi bir tepki gsterdii
sylenebilir. 28 1355'te V. oannes Paleologos Konstantinopolis zerindeki denetimi salamlatrd. Annesi Savoyal Anna tarafndan Latin olan
mparator, dinsel tavizler karlnda Batnn askeri yardmn elde edebilecei midiyle kendini bo yere avutuyordu. Papa V I . I n n o c e n t ,
1356'da Aydn'a kar Latin birliini yeniden harekete geirdi ve Cenevizlerle Kbrsllara, V. oannes'e eklesyastikal birlii kabul ettirmek istiyorlarsa, Osmanllara kar onun yannda savamalar gerektiini syledi. 29
Ertesi yl Innocent, byle bir toplantnn hazrlklarn yapmas ve askeri
eylemi balatmas iin elisi olarak Pierre Thomas' Konstantinopolis'e
gnderdi. Elinin yaamyksn yazan Philippe de Mezieres, daha sonralar mulak bir biimde Cenevizlerle dier Latinlerin Trklere kar
kutsal bir sava desteklemeleri iin tevik edildiklerini yazacakt. 30 V. oannes, 1358'de Orhan'la bir bar antlamas yapt, 31 ancak, Pierre Thomas, 1359'da Konstantinopolis'e dnd zaman dinsel tavizler ynnde Bizansllara baskda bulundu ve ayn zamanda Osmanllar zerine yaplan belki de ilk Latin saldrsna nclk etti; Rodos valyelerini, Venediklileri, Cenevizleri, ngiliz ve Bizansllar ieren Latin gc, Gelibolu'nun kar kysnda bir Osmanl liman olan Lapseki'yi (Lampsakos) ele
geirdi ve yakt; Turci byk bir iddetle, ululantes et vociferantes'e kar
saldrya geti ve Hristiyanlar zar zor geri ekildiler. 32
Pierre Thomas, grnte doktrinal sorunlar zerinde younlam
olduu Konstantinopolis'ten hemen hi vakit geirmeden ayrld; bundan
sonra Bat kaynaklar ve etkinlikleri Kbrs ve Kuds'e ynelecekti. Ana28

s. 64-65.

30

Turcos

inalck, s. 231-232; 1352 gzne ait bir m e k t u p (Cydones, Correspondance,

2 4 A . Luttrell, Latin

Greece,

the Hospitallers

and the Crusades:

1291 -1440,

Londra,

1982, IX, s. 274.

25

Liber

lurium

Reipublicae

Genuensis'in

iindeki m e t i n , ed. H. R i c o t t i , c. II, T u r i n ,

1867, s. 601-606.
26 Belgrano'daki metinler, s. 125-129.
27 Beldiceanu-Steinherr, Recherches,

s. 125-126.

animabantur

contra

Peter Thomas

ad sustinendum

by Philippe

bel la Dei in pace

de Mezieres,

ecclesi-

haz. J. Smet, Roma,

1954, s. 80. Y a k l a k 1359'da M e g a r a aklarndaki deniz savanda yenilen Trklerin k i m l e r o l d u u n u n belirlenmesi m m k n deildir: Setton, The Papacy and the Le-

c. I, s.

85-86 iinde), T r k l e r i n Srplar karsndaki zaferinden sz eder.

... laetantes

ae: The Life of Saint

c. III-V, Z a g r e b , 1872-1874, c. III, s.

2 4 0 ' d a yer alan m e t i n , O s m a n l l a r n katlmna iaret e t m i y o r d u .

23

L j u b i ' d e k i metinler, c. III, s. 265-267.

29 Z a c h a r i a d o u , Trade and Crusade,

vant, c. I, s. 459 n. 116.

31

Z a c h a r i a d o u , Trade and Crusade,

s. 65.

32 Smet'teki m e t i n , s 85-86. Z a c h a r i a d o u , Trade and Crusade,

s. 65-66, Bizans kay-

n a k l a r n n o l a y l a r n bu b l m n i h m a l ettiine d i k k a t i eker. Trk gelenei de Lat i n anlatsn d o r u l a r g i b i d i r ; ayn ekilde G e l i b o l u yarmadasnn kuzeyine Saros
K r f e z i ' n e ayn d n e m d e m u h t e m e l bir Latin saldrsn yanstyor o l m a s m m k n dr: inalck, s 237-238. Bu ie karan Cenevizlerin, O r h a n ' l a a n l a m a y a p a n Per a ' d a n o l u p o l m a d k l a r belirli deildir.

dolu'nun gney kylarnda yaayan Trklere kar Latin saldrlar ve

1365'te Hallarca skenderiye'nin yamalanmas, bu yeni ynelimin sonular oldu. Bu durum, baz Batllarn da farknda olduklar gibi, Osmanllara ilerlemelerini srdrme olana salad; szgelimi Matteo Villani, Trklerin yaklak 1361 'de Gelibolu'daki slerini kullanarak Konstantinopolis'e denizden saldrm ve mparatorla Orhan'n aras ald zaman, Dimotika kasabasn alm olduklarn bildiriyordu. 33 1362'de Venedikliler, Trklere Avrupa yolunu tkamak amacyla, toplam sekiz Ceneviz ve Venedik kadrgasnn Gelibolu'dan Karadeniz'e kadar uzanan sular
kontrol etmesini ve Osmanl'ya kar bir birlik kurulmasn nerdi. 34 Bizansl lim ve politikac Demetrios Kvdones'in Latinlerin hibir ey vapmayndan, Trklerin onlara gldnden ve Konstantinopolis'in de er
ge deceinden yakndnda, yl 1364't. 3 5 Kydones'in haksz olduunun ortaya kmas ok srmedi. 1366'da, nceleri Gney Kbrs'a bir
Hal seferi dzenlemeye niyetli olan V. oannes'in kuzeni Savoyal Amedeo, Gelibolu'yu yeniden ele geirmeye gitti; 1367'de Marmara Denizi'nin Avrupa yakasndaki iki Osmanl kalesini daha ele geirdi. Yaklak
1368'de Floransa'daki Santa Maria Novella'da yaplan ve kendi portresini
de ieren byk freskten anlald zere, Amedeo'un baars Batda
byk takdir grd. 36 Amedeo, V. oannes'i Papa'ya ahsen biat etmek
zere Roma'ya gitmeye ikna etti, fakat bu bile Batdan daha fazla maddi
yardm gelmesini salamayacakt. Venedikliler, seferleriyle Trklerle olan
ticari ilikilerini tehdit eden Amedeo'ya katlmay reddediyorlard; aslna
baklrsa 1365 Nisannda, Orhan'n halefi Murad'dan ticaret yapma izni
almak midini besliyorlard. 37 Murad'n kendileriyle dostane ilikiler kurma niyetinde olduunu renmilerdi. 1368'de Venedik'ten Konstantinopolis'e gitmek zere yola kan bir elilik heyeti, Murad'n Konstantinopolis'in kar tarafndaki Scutari'de bir Venedik ticarethanesi kurulmasnn grlmesini istediini biliyorlard. yimser bir bakla bu heyete,
Murad'n sz konusu yeri koruma ykmlln stlenmesini ve Venedik tacirlerinin burada ve dier Osmanl limanlarnda vergi muafiyetlerin-

F. T h i r i e t , " U n a Proposta di Lega a n t i t u r c a t r a V e n e z i a , G e n o v a e B i s a n z i o nel

1 3 6 2 " , Archivio

Storico

Italiano,

Papacy

and the Levant, c. I, s. 458-459.

35

age, s. 259.

36

age, 2 8 5 - 3 0 7 ; kr. A . L u t t r e l l , " A H o s p i t a l l e r i n a F l o r e n t i n e Fresco:

Burlington

Magazine,

39

s. 1 1 4 ( 1 9 7 2 ) .

L j u b i ' t e k i metin, c. IV, s. 92-93.

inalck, s. 239-248; Setton, The Papacy and the Levant,

c. I, s. 286-291, N. Housley,

" K i n g Louis the Great of H u n g a r y a n d t h e Crusades: 1342-1382", Slavonic

1 13 (1955), s. 3 2 1 , 324. 1 3 6 3 ' t e K a t a l a n The-

bes'ine davet edilen T r k l e r i n O s m a n l olmadklar anlalyor: Setton, The

37 T h i r i e t , Senat, c. I, s. 109.

1371'den sonra Osmanl tehdidi Bat iin artk gz ard edilemeyecek

bir duruma gelmiti, ama Bat, pek ok grme ve pazarlklara karn, etkili bir yardm gndermedi. 1372'de papann dile getirdii "Hristiyan
inancnn ve Roma Kilisesi'nin onurunun yceltilmesi iin" Enguerand de
Coucv'nin ynetiminde Dra'a (Durazzo) ve regnum Albanie'"ye. bir sefer
yaplmas projesi sz konusu oldu. Gerekten de, Evreuxlu Lotis tarafndan kurulan Fransz ve Navarinli birlikler 1376'da Dra' igal etti. 41 Venedikliler 1376'da Murad'la grmeler yapyorlard ve 1377'de Cenevizlere
kar Murad' mttefik olarak yanlarna ekmek iin bir heyet gnderdiler. 42 1376'da Venedik ve Cenova arasnda byk bir sava patlad. Bu sava srasnda her iki taraf da, farkl Trk gruplaryla ittifak ya da pazarlklara
giritiler. 1377 Nisannda Cenevizler, Murad'a 1400 florin deerindeki armaanlarla birlikte bir heyet gnderdiler. 43 Hem imparatorun hem de sultann kar karya bulunduu hanedan ii mcadeleler, durumu daha da
38

33 M a t t e o V i l l a n i , c. II, s. 340-373.
34

den yararlanmasn salayacak bir anlama yapma yetkisi verilmiti. 38

1371'de Trkler ronomen'de Srplara kar byk bir zafer kazandlar.
Bu zaferle, Balkanlarn tamam ve uzun vadede Macaristan ve talya bile
tehdit altna girmiti. Macaristan kral Lajos, Osmanl kart bir Hal seferine olan arzusunu aa vurmakla birlikte, durumu Bulgar ve teki Hristiyan komularnn aleyhine Macaristan topraklarn geniletmekte kulland
ve Osmanllar ile Macarlarn bir arpmann eiine gelmeleri hemen olmad. Bu karlama Macaristan-Venedik sava srasnda gerekleti. 39 Macarlar 1373'te, Venediklilerle sava halindeki Padova'ya yardm gnderdikleri
zaman, Venedikliler Osmanllardan yardm istedi ve Murad'n Macaristan
snrndan haziran aynda gnderdii be bin kadar Trk okusu, Kuzeydou talya'da Padova civarnda savat. Hi de yenilmez deildiler; aslna baklrsa Padoval kronik tarih yazar onlarn kaarken silahlarn drdklerine ve "eytan gibi hzl kotuklarna" deinmekteydi. Gel gelelim, verdikleri zarar olduka bykt; silahlar, palalar, byk apkalar ve olaanst
okuluk hnerleri yredeki talyanlar zerinde byk etki brakacakt.40

European
40

Istoria

and East

Revue, 6 2 (1984), s. 201-208.

Padovana,

RIS, c. X V I I , M i l a n o , 1730, s. 176-184; inalck (s. 243), hatal ola-

rak bu operasyonlarn yeri olarak D a l m a y a ' y verir.

1366/8",

41

A . Luttrell, " A p p u n t i sulle C o m p a g n i e navarresi in Grecia: 1376-1404", Rivista

Studi Bizantini

e Slavi, 3 (1983), s. 115-116.

4 2 Z a c h a r i a d o u , Trade and Crusade, s. 7 4 n. 328.

43

Balard, Romanie,

c.l , s. 89.

di

karmaklatryordu. V. oannes 1379'da Osmanllarn yardmyla Konstantinopolis'i yeniden ald ve 1381'de Cenevizler Venedik ve Muad'la
bar yapt, fakat artk ok geti. 1376'da Papa XI. Gregorius 1378'de
son nefesini verecei Roma'ya gitmek zere Avigno'dan ayrld. Onun
lmnn ardndan iki ayr papann seilmesiyle Katolik dnyada bir hizipleme yaand ve bu da douda egdml bir Latin etkinliini neredeyse yirmi yl boyunca engelledi. 44
Her eyden nce Latin tepkisinin nderlii papalk desteinden yoksun kald. XI. Gregorius'un Dou Akdeniz sorunlar arasnda Osmanl
tehdidine ncelik verdii akt. 1 3 7 5 ' t e Napoli kraliesi Giovanna'ya
unlar yazmt:
Trklere kar koymak, yalnz bir inan sorunu olarak dnlemez, bu, Aklaia Prenslii ile Napoli Krallnn savunulmas asndan da nemli bir katkdr; uzun zamandr igal altnda olan kutsal topraklan kurtarmaktansa yok
edilme tehlikesiyle kar karya olanlara yardm etmek hem daha kolay hem
de daha nemli. 45

Gregorius, direnii rgtleme abasyla ok sayda diplomatik giriimde bulundu ve pek ok mektup yazd, ne var ki, atan Latin karlar,
kurduu koalisyonlar hep datacakt. 1372'de Tebes'te toplanmas kararlatrlan Osmanl kart kongre, hi toplanmad. Venedikliler ve Cenevizler, 1376'da mdahalenin gerekten olanaksz hale geldii Konstantinopolis'te kar taraflarda yer aldlar. Macar kral Lajos Bulgarlara saldrmay tercih etti; Kilikya Ermenistan', Kbrs, zmir ve Latin Yunanistan'nda karmak sorunlar vard. Btn bu glklerin ardnda, batdaki
kronik savalar ve veba salgnlar ile daha da arlaan ekonomik ve demografik bunalmlar yatyordu. Latinler hibir zaman youn bir ekilde
Trk sorunu zerinde duramadlar. zelde, papalk, talyan savalarna ve
papalk divannn Roma'ya dnne ncelik verdi. Dolaysyla XI. Gregorius, talya'da yllk ortalama en az 1 9 4 . 0 0 0 florin -belki de ok daha
fazlasn- harcarken, doudaki mcadele iin sadece, Kbrs ruhbannn
papala salad gelir olan 3.000 florini tahsis ediyordu. Latinler, Trk
tehdidine kar ok youn bir diplomatik yazma yaptlar, ama bu sorun
iin hemen hemen hi kaynak ayrlmad; bunun sonucu olarak da, Latinler pek baarl olamadlar. 46
Kilise d gleri ikna etmeyi baaramayan XI. Gregorius, Roma Kili44 Dennis, The Reign of Manuel
45

Papacy

and the Crusades:

1305-

Luttrell, Latin Greece, X V eitli yerlerde. P. T h i b a u d , "Pope Gregory X I (1370-1378)

a n d the Crusade", Canadian

1 3 7 3 ' t e XI. Gregorius, valyelerin Batl mali kaynaklan hakknda

derinlemesine bir tahkikata giriti vc onlar Avignon'da bir meclise davet
etti. Ayrca passagium iin belirgin bir ver saptamak zorundayd. 1374'te
Venediklilere dantnda, onlardan "Konstantinopolis ya da Romania'nn baz blmlerinde" birok uygun yer bulunduu yantn ald.
Gregorius iki din limi ile iki valyeyi Konstantinopolis'e gnderdi. Heyet 1 3 7 5 gznde u neriyle geri dnd: Papa "Grek topraklar"n
Trklerden kurtarmak iin bir sefer dzenlerse V. oannes Selanik'e ve
bir baka ehre, muhtemelen Gelibolu'ya, Rodos valyelerinin verlemesine izin verecekti. Gregorius, Aralk 1375'te valyeleri resmi olarak passaginm'z ard. 1376'da Rodos Hkmdar, Atina Dkalna seferden
sz eden bir mektup yazd. Bu arada Konstantinopolis'teki olaylar buraya
yaplacak mdahaleyi olanaksz klmaktayd. Bunun yerine, 1377'de valyeler Akhaia Prenslii zerinde be yllk imtiyaz aldlar ve daha sonra
da buray igal ettiler. Ayrca, Arta krfezindeki Vonitza kasabas zerinde
bir baka imtiyaz elde ettiler. 1378'de valyelerden kk bir grup, Arta
yaknlarnda burann Hristiyan Arnavut hkmdar Ghin Boua Spata tarafndan pusuya drlp yenilgiye uratld. 49 Bu seferin asl hedefi asla
dile getirilmemiti, ancak, blgede Osmanllarn aknlar yapm olmas da

II, s. 26-51.

N. H o u s l e y ' d e tercme e d i l d i i g i b i , The Avignon

1378, O x f o r d , 1986, s. 117.

46

sesi'e dorudan doruya bal olan Rodos valyelerine dnerek, papala bedavaya gelen bir Trk kart passajjunu
[askeri seferberlik] oluturma gayretlerini srdrd. Geri Lapseki'ye 1359'da yaplan saldrya
elli Rodos valyesi de katlmt, ama valyelerin savunmasndaki Rodos
ve zmir 1389'n hemen sonrasna dein Osmanllarn fetih yolu zerinde yer almyordu. 47 Hem Avignon hem de Rodos'ta, valyelerin hepsinin ya da bir ksmnn Yunanistan'a aktarlmas gerektiini savunan bir
dnce vard. Burada onlara ait topraklarn ve ekonomik ssn geni lde bytlebilecei ve bylece valyelerin Bat Avrupa ile Trk -daha
ok Osmanl- tehdidi arasnda daha dorudan bir engel oluturabilecei
dnlyordu. 1356'da valyelerin Mora'ya, muhtemelen Korint'te
yerletirilmesine ilikin bir proje vard. 1380'lerde Rodos valyeleri'nin
ba, Mora Prenslii tahtna gemeye vnelik araylar iindeydi ve 1397
ile 1404 arasnda Korint ve Mora Despotluu'nu Osmanllara kar valyeler savunacaklard.48 Gregorius'un Trklerin Avrupa'daki ilerleyilerine
tepkisi, asl Yunanistan topraklarnda valyelerin Osmanllara kar kullanlmasna dayanan bu uzun dnemli programla rtiiyordu.

Journal of History,

20 (1985), t a t m i n edici deildir.

47 Smet, s. 85.
48

Luttrell, " T h e Hospitallers of Rhodes", s. 98-101.

49

Luttrell, Latin Greece, X I I , s. 279-283, 286-292; X V , s. 406-414.

i4<)

mmkndr. 50 Yllar sonra, 1420'lerde, Giritli Emmanuel Piloti yle

yazmt: Rodos valyelerinin be kadrgas olsayd Memluklarn ve
Trklerin varlna son vererek onlar karaya hapsetmi, onlar haraca balam, hatta Osmanllarn Avrupa'da tutunmasn engellemi olurlard.
Ancak, Piloti'nin hangi tarihten sz ettii ak deildir; ne olursa olsun,
Rodos valyelerinin genelde bir-iki kadrgadan fazlasna sahip olamayacaklarn Piloti de biliyor olmalyd.51
Osmanllarn fetihlerinin yan sra, Venediklilerle olan grmeleri de
srd. Kasm 1381'de Murad'a gelen bir eli, ondan kendi tebaasn Venedik topraklarna saldrmaktan alkoymasn istedi. Venedikliler, yardmlar iin kranlarn sunmak, Pera'ya saldrmay reddetmek, Eriboz'da
(Negroponte) Trkler tarafndan alnan esirlerin serbest braklmasn istemek, tahl ve apta gmrk ayrcalklar ile Osmanl topraklarnda yapmak istedikleri ticaret iin zeminin uygun olup olmadn renmek gibi
amalarla 1384'te Murad'a eli gnderdiler. Temmuz 1385'te, Murad'la
temas halinde olan Ptelion'daki Venedik temsilcisi, Venedik hakkndaki
dncelerini renmek iin, padiahla ahsen grmeye gitti. Venedikliler 1385'te ya da hemen sonrasnda Murad'la bir antlama imzaladlar,
takat 1387 ya da 1388'de ilikiler yeniden gerginleti. 1387'de, Eriboz'a, Koro'a (Koroni) ve Mora'daki Modon'a (Methoni) yaplan Osmanl saldrlarn protesto etmek zere Venedik eli heyetleri Osmanllara gittiler, fakat Murad ve veziri Ali Paa, tutsaklar geri vermedikleri gibi
Venediklilerden silahl yardm ve hara istediler. Venediklilerin Murad'la
birlikte savamak iin kuvvet gndermeyeceini aklamak zere 1388'de
yeni bir eli gnderildi. Murad, Venedik'in Mora'daki Argos ve Nauplia
(Anabolu) denetimini ele geirme abalarn engelleyen Mora'nn Rum
despotu Teodoros'u destekliyordu. Venedikliler Murad' diplomatik yollardan yattrmaya altlar, fakat ayn zamanda Mora'y savunmak ve
Murad'n Balkanlar'daki ilerleyiini durdurmak amacyla Osmanl kart
bir koalisyon oluturmay dnmeye baladlar.52 Venedikliler, ok geni
bir alana dalm olan, adalarda ve anakarada yer alan topraklarn igali,
ynetimi ve savunmasnn getirdii ykten kurtulmaya alyorlard. Fa50

1380'den nce Epiros'ta T r k varl belgelenmemi d u r u m d a d r : D. N i c o l , The Despotate

of Epiros:

1267-1479,

Traite

d'Emmanuel

Piloti

1385 antlamas h a k k n d a , Z a c h a r i a d o u , Trade and Crusade,

sur le Passage en Terre Sainte:

baz T r k l e r T e n e d o s ' u n V e n e d i k l i v a l i s i Z a n a c c h i M u d a z z o ' y u d e s t e k l e m i l e r d i :

Setton, The Papacy

uvain-Paris, 1958, s. 217.

52 T h i r i e t , Senat, c. I, s. 150-151, 162-165, 170, 177-179; K. Setton, " T h e C a t a l a n s a n d
Florentines in Greece: 1380-1462", A History of Crusades, c. III, M a d i s o n , 1975, s.
245-247; S. Reinert, bu k i t a p t a , s. 196-197, 200-207, 212-217, 218-220. Kayp o l a n

and the Levant,

c. I, s. 323-325. Bunlarn O s m a n l l a r deil Pho-

c a e a ' d a n T r k l e r o l d u u anlalyor: B. Kreki, Dubrovnik

Moyen
53

(Ragusa)

et Levant

Z a c h a r i a d o u , Marginalia,

s. 201-202.
Albaniae

Veneta saeculorum

XIV

et XV,

2, Palermo, 1968, s. 59-60, 63-67, 70-72, 75-83, 85-89; kr. A . Ducellier, La

maritime

au

Age, Paris-Lahey, 1961, s. 42-43, 222-223.

54 G. V a l e n t i n i ' d e k i metinler, Ata

7 8 (1988) 199.

1420, ed. P. H. Dopp, Lo-

s. 74 n. 328. 1381'de

zerinde a n l a m a y a varld gibi T e n e d o s ' u devretmeyi reddettii z a m a n , 1382'de

C a m b r i d g e , 1984, s. 150-153; E. Z a c h a r i a d o u , " M a r g i -

n a l i a o n the History of Epirus a n d A l b a n i a (1380-1418)", WZKM,

51

kat Trklerin fetihleri onlar bu politikalarn deitirmeye zorlad.

1386'da Korfu'yu aldlar ve 1387'de Kort'daki yneticileri, Trklerle muhtemelen haracn denmesiyle ilgili olan- yresel bir antlama yapt. 53
Venedik'in politikas her zaman olduu gibi mulak kald ve senato
1386'dan 1 389'a kadar Avlonya ve hepsinden nemlisi Dra' Osmanl
fethinden korumak iin mdahaleyi dnmekteydi.54
Epir'deki valyeleri 1378'de terk eden Roma'daki Papa VI. Urban,
1383'ten sonra Selanik ve Konstantinopolis'e bir eli gndermesine ve
1388'de -hibir zaman gereklemeyecek olan- iki kadrgann Trklerle
savamas emrini vermesine ramen bundan sonra Dou iin pek az ey
yapt.55 Osmanllar 1385'te Atina Diikal'na hizmet eden Katalan kuvvetlerine saldrdlar ve 1387'de Selanik'i aldlar; Korint Beyi Nerio Acciaiuoli, 1388'de Trklerin Venediklilere kar balattklar saldrlarn sorumlusu olmakla suland. 56 Konstatinopolis'teki Cenevizler 1381'de Murad'la bar imzaladlar ve 1382'de V. oannes, Cenevizlerle iki tarafn da
padiaha kar bir savaa girmeyecei maddesini de ieren bir antlama
yapt.57 8 Haziran 1387'de Cenoval iki temsilci, muhtemelen Bursa yaknlarndaki Malagina olan Mallaina Hisa'na gittiler ve Murad'n saraynn avlusunda padiahla -1352'de Orhan'la ve 1381'de Murad'la yaplm
olanlar da dahil olmak zere- antlamalar onayladlar; Pera ahalisinden
Batolomeo de Lamgascho, metni Rumcadan Latinceye evirdi. Bu antlamaya gre, Giovanni Demelode'den kommerkion [bir tr gmrk vergisi] toplayclar tarafndan alnan paralar ile Murad'n Pera'da alnp satlm olan mallarna (censaria [komisyon] iin denen beher 100 hyperpyra'ya 8 karat haricinde) uygulanan censariann -ya da komisyonculuk
vergilerinin- yeniden konulacana; Murad'n Trk tebaasnn, Pera'dan

del'Albanie

au Moyen

Age: Durazzo

et Valona

du Xle au XVe

I, b l m
Faade

Siecle, Sela-

n i k , 1981, s. 492-503.
55

Dennis, The Reign of Manuel

5 8 4 n. 1 1.

56 Setton, The Papacy

57

II, s. 132-150; Luttrell, Latin Greece , X I V , s. 580-581,

and the Levant,

Dennis, The Reign of Manuel

c. I, s. 239, 247 n. 70.

II, s. 43-44, 50-51.

ihra ya da ithal edilen mallara komme kion demek zorunda olmadna,

fakat beher 100 hvperpyra iin 8 karat komisyon demesi gerektiine; Cenevizlerin, yalnzca, zerinde daha nce kararlatrlm olan normal kommekion deyerek Osmanl topraklarnda rahatsz edilmeksizin ticaret serbestisine sahip olduklarna; Ceevizlerin, Mslmanlar, Rumlar, Venedikliler ve tekilerle ayn dk vergileri deyerek Osmanl limanlarndan gemilerine gda maddesi yiikleyebileceklcrine; her iki tarafn kaan kleleri
geri vereceklerine ya da bedelini deyeceklerine; ve Ceevizlerin Pera'dakilee bu antlamay kabul ettireceine karar veriliyordu. 58 Daha sonra,
Osmanl temsilcileri 1390, 1391 ve 1392'de Pera'da olduka iyi karlandlar.5'-'
eitli atekes antlamalar ve ticari anlamalarla bozulup farkl unsurlarla yeniden kurulan Osmanl kart ittifaklarn politikalarndaki art arda
gelen deiiklikler veya dalgalanmalar basit bir yalpalama deil, daha ok,
acil sorunlar karsnda ksa vadeli zmlere bavurma alkanlnn sonucudur. Hem douda hem de batda dengeler ve aktrler deiirken,
Dou Akdeniz'de kararlar olay yerinde alnr ya da Avignon, Cenova ya
da Venedik gibi uzak merkezlerden dayatlrken bu alkanlk kendini hep
hissettiriyordu. Trklere cephe aln altnda yatan temel neden Trklerin
kfir oluu deildi; karar alnrken ounlukla ticari kayglar belirleyici
oluyordu. Ceevizler, 1. Muad'la 1387 Hazirannda yaptklar antlamann ardndan, 1388 Haziranndan biraz nce Rodos valyeleri, Venedik
ve Bizans' da iine alacak bir Hristiyan ittifak nerisini ortaya attlar. 60
Ekim ve Kasm 1388'de Ceevizler, Murad'a ve dier Trk beyliklerine
(Morats Bey et cins secta) kar Girit, Naka (Naxos), Sakz ve Rodos'u
ieren bir deniz birlii kurulmasn nerdiler ve bu neri o yln sonlarna
doru kabul edildi. Bu, olas bir Osmanl saldrsna kar koymay amalayan bir savunma antlamasyd.61 Bununla birlikte, ertesi yl, Murad'n
ldrld Kosova muharebesinden sonra, Pera'dan gelen bir eli yeni
padiaha, Murad'n olu Bavezid'e gitti ve mevcut Osmanl antlamalar

2 6 Ekim 1389'da Pera'da yenilendi. 62 Eserini belki on vl kadar sonra yazan Froissart'a gre, Pera vc Konstantinopolis'i savunanlar ve Trklerin
Napoli ve Roma'ya ulamalarn nleyenler Cenevizlerdi, 63 yine de Ceneviz politikalar gerekte Venedik'inki kadar mulakt.
Temel siyasi gelimelerin yan sra 1 .atililerin Osmanllarla daha baka
balantlar da vard. 1355'ten beri Midilli'yi ellerinde tutan ve evlilik yoluyla Paleologos hanedan ile balants olan Cenoval Gattilusio ailesi
Trklere zellikle yaknd. Francesco Gattilusio Osmanllara kar V. Ioanes'i destekledi 64 ve 1366'da Gelibolu'nun geri alnmas iin savat.65 Ancak olu, II. Francesco daha ihtiyatlyd. 1388'de kurulan Osmanl kart
ittifaka katld; fakat bir sre sonra, 1396'da, ittifak antlamasna uymayarak Trklere kar Pera'nm yardmna gitmedi. 66 1 3 9 6 ve 1397'de Nibolu'da (Nikopolis) ele geirilen Latilerin fidye karl salverilmeleri iin
Bayezid'le anlat, 67 fakat Franszlar padiahn "dostu" olarak grdkleri
Francesco'ya gvenmediler. Gerekten de Francesco, 1399'da Osmanllar
yaknda gerekleecek bir Latin saldrs konusunda uyaracakt. 68
Uzak blgelerdeki Latilerin Osmanllarla kurduklar temaslarn eitli
nedenleri vard, ingiliz birlikleri 1359'da Lapseki'de ve 1366'da Gelibolu'da savamlard.69 Mo\vbray lordu John 1368'dc "Trkler"le savarken ldrlm ve Pera'da gmlmt. II. Richard'n valyelerinden,
air Geoffrey Chaucer'n dostlar olan Sir YVilliam Ncville ve Sir John
Clanvo\ve 1391'de, Kostantinopolis'e yardm konusuyla ilgili bir kraliyet heyetinde grevli bulunduklar srada Pera'da lmlerdi. 70 1 3 8 8 ubat ya da Mart'nda gelecekteki Fransz Mareali Jean de Boucicaut ve
dostu Renault de Roye seyahat gvencesi almak iin, Konstantinopolis'ten o sralar Gelibolu yaknlarnda bulunan Murad'a gnderildiler ve
bu gvenceyi aldlar. Murad onlar byk bir lenle karlayp ay ya62 Balard, Romanie,

c. I, s. 97.

63 Jean Froissart, Oeuvres, ed. Kervyn de Lettenhove, 25 c., Brksel, 1870-1877, c. X I ,

s. 229-231.
64 G. Dennis, Byzantium

58 Belgrano'daki metin, s. 146-149; kr. Beldiceanu-Steinherr, Recherches,

s. 241-243.

M a l a g i n a hakknda bkz. Reinert, bu kitapta, s. 194 n. 31 ve C. Foss. Eliano di Cam i l l a 1386'da M u r a d ' l a a n t l a m a y a p m a k zere Pera'dan g i t m i t i : Balard,

Roma-

nie, c. I, s. 92-93.
59 Belgrano'daki metinler, s 151-154, 160-167, 169-172.
60 Venedikliler Cenevizlerin nerisine 8 Haziran 1388'de yant verdi: Thiriet, Senat, c.
I, s. 178
61

Belgrano'daki metin, "Secunda Serie di Documenti riguardanti la Colonia di Pera",

AttiSLSP,

13 (1877-1884) s. 953-956; kr. Reinert, bu k i t a p t a , s. 217-218.

and the Franks

1350-1420,

Londra, 1982, I, s. 9-10.

65 Setton, The Papacy and the Levant, c. I, s. 299.

66 Belgrano'daki metin, s. 965-967.
6 7 Setton, The Papacy and the Levant, c. I, s. 359-364.
68 Dennis, Byzantium

and the Franks, I, s. 17, 18 no. 41.

6 9 A . L u t t r e l l , " E n g l i s h L e v a n t i n e Crusaders: 1 3 6 3 - 1 3 6 7 " ,

(1988).

Renaissance Studies, 2

70 S. D l l - A Luttrell-M. Keen, "Faithful unto Death: The T o m b Slab of Sir W i l l i a m Neville a n d Sir John Clanvowe, Constantinople 1391", Antiquaries Journal, 71 (1991),
s. 174-190.

nnda arlad ve Mslman dmanlarna kar kendisi iin savamalarn

nerdi. Ancak o srada, savalacak Mslman dman yoktu. Bu iki
Fransz, padiahn da bir anlamda valye ruhlu olduunu hissetmilerdi.
I. Murad kendilerine teekkr etti ve birka adamn onlara Macar snrna
kadar refakat etmesi iin yanlarna verdi. 71 Kronik tarih yazar Jean Froissat, Boucicaut ve drt arkadann, "kahraman" Murad'a yaptklar bu
ziyaretin, ayn zamanda Kuds'e yaptklar hacc da ieren yolculuklarnn
bir paras olduunu belirtir. 72 1 3 8 9'dan nce haclarn genellikle Osmanllarla temaslar olmazd. Johan Schiltberger, Bertrandon de la Broqtiere ve Ghilibert de Lannoy gibilerinin yolculuk ya da casusluk hikyeleri tmyle 1400'den sonra kmtr. 73 Osmanllarn baz Latinlere yanlarnda grev verdikleri ve szgelimi, 1389'dan nce Murad'n hizmetinde olan ve 1396'da Nibolu'daki byk muharebe srasnda Trkeyi en
azndan biraz konuabilen Fransz valyesi Jacques de Helley gibi, bunlardan birkann az ok Trke renmi olduklar biliniyor. 74

144

Fransz kronikler, kendilerine doudan ulaan bilgileri tutarl bir biimde sunmazlar. 1384'te gen Fransz kral VI. Charles'a, Muad'm bir
rya grd anlatlmt. Bu ryada on Batl prens Murad'n ayaklarna kapanm, Apollo adl bir szde tanr da ona altndan bir ta zatm. 75 1 3 8 4 Hazirannda Kilikya Ermenistan'nn srgn edilen "egzotik" kral VI. Leo Paris'e geldi ve Dou sorunlaryla ilgilenen kraliyet
konseyinin huzurunda bir konuma yapt. Ertesi yl Londra'ya gitti ve
Franszlarla bar yaplarak bir Hal seferi dzenlenmesi arsnda bulundu. Bu arlar zerine ngiliz kral, grme yapmalar iin Fransa'ya
elilerini gnderdi. 76 Muhtemelen bu olaylardan sonra, hatta belki de
1396'daki Nibolu felaketinden bile sonra rn vermi olan Froissart,
Leo'nun Fransz kral ve maiyeti nnde yaptn varsayd bir konu71

Le Livre des Fais du bon Messire

Jehan le Maingre,

dit Bouciuaut,

ed. D. Laiande,

Cenova, 1985, s. 61-62. M u r a d ' n i 3 8 8 ' i n i k i n c i eyreinde G e l i b o l u y a k n l a r n d a

b u l u n m a s o l d u k a m u h t e m e l d i r : Reinert, bu k i t a p t a , s. 197-200. Renault de Roye
hakknda, bkz. J. D e l a v i l l e Le Roulx, La France en Orinet

au XIVe

siecle, c. I, (Paris

1886) s. 162-163.
72 Froissart, c. X I I , s. 39; c. X I V , s. 381.
73

Kr. R. Schvvoebel, The Shadow

(1453-1517),

74

of the Crescent:

The Renaissance

Image of the Turk

N i e u k o o p , 1967.

Froissart, c. X V , s. 319-320; kr. J. Richard, " A n A c c o u n t of t h e Battle of H a t t i n referring t o Frankish Mercenaries i n O r i e n t a l M s l i m States", Speculum,

75

Chroniue

du Relgieux

de Saint-Denys,

2 7 (1952).

ed. M . Bellaguet, 6 c., Paris, 1839-1852, c. I,

N. lorga, Philippe
1896, s. 463-465.

Rivayete gre, VI. Leo, Savoval Amadeo'nun Fransa'daki saraynda,

Gelibolu'nun "Tatarlar"dan 1366'da geri alnmasndan sz etti. Leo'ya
gre, Murad Gelibolu'yu zorla yeniden fethetmiti; emrindekiler, ya da
tacot'un adamlar Konstantinopolis'e oktan yerlemilerdi ve Trkler,
iki ayr papaya balanarak birliklerini yitiren Latinlerin haline glyorlard. Leo'nun yapt kafa kartrc bir konumada, Murad'n Fransz
dilini seven ve Fransa'y grmek isteyen cesur ve soylu bir insan olduundan sz ediliyordu. Bu padiah, kendine boyun eilmesini istiyor,
ama aralarnda -Leo'nun konumasnda srekli olarak adlar geen- Satala, Efes ve Miletli Trk beylerin de bulunduu, kullarnn klna dokunmuyordu. 1 0 0 . 0 0 0 kiilik bir orduya ve 1 0 . 0 0 0 kiilik bir muhafz
gcne sahipti; srekli ordughta yayor ve doksan yandaki babas her
yere onunla birlikte geliyordu. Murad tm "Macaristan" fethetmek ve
Tataristan, Badat ve Kahire sultanlar tarafndan hkmdar ilan edileceini hayal ettii Roma'ya kadar ulamak istemi, fakat boyun emeyi
reddeden cesur Lazara (muhtemelen Srp hkmdar Lazar) tarafndan
pusuya drlp yenilgiye uratlmt. Leo'nun, hem Murad'n hem
de Lazar'n ldrld Kosova muharebesinden epeyce nce 1 3 8 4 ' t e
yapt konuma, bu noktada kesiliyor ve Froissart, garip bir biimde,
bu muharebeyi hi anmyor. 7 7 Buradan, Lazar'n 1 3 8 6 ' d a Murad'
Ploik'te bir ekilde durdurduu ve Austos 1388'de Bosna'daki Bileka'da bir Osmanl birliine kar nemli bir zafer kazand anlalmaktadr. 7
Froissart, Boucicault'nun "Yunanistan ve Trkiye"den padiahn "Macaristan'^ saldracana dair haberlerle dndn aktarr. Bu haberler
zerine Fransa kral ile halk "Macaristan" ve Konstantiopolis'i savunmak, bu vesileyle de Kilikya Ermenistan'n yeniden canlandrmay arzu et77 Froissart, c. X I , s. 229-249; L e o ' n u n " s y l e v i " ayrntl zmlemeyi hak ediyor.
78

s. 318-320.
76

may aktarr. Bu konuma hayli tahrif edilmi de olsa, 1389 dolaylarnda

bilgili bir Batlnn bile kafasnda nasl bir Trk imgesi yarattn yanstr.
Froissat, Tur?ler ile Tartre'\zn\ Osmanl padiah, Babil ya da Kahire
Sultan ile Mool hkmdar Timur'u ya da Tartariknin
takon'u,
takenT ya da cakenii -anlalan Hakem'i- olarak adlandrlan naiplerinden
birini; Srbistan ile Macaristan'; Rum imparator ile Konstantinopolis'in
yalnz unvan Latince olan imparatorunu birbirine kartrmt. VI. Leo
ise bu trden hatalara asla dmezdi. Hatta Froissart, 1369'da Kbrs
Kral Pierre'i Trklerin ldrdn sanyordu.

de Mezieres

(1327-1405)

et la Croisade

du XIVe

Siecle,

Paris,

Reinert, b u k i t a p t a , s. 190-193, 210-212; kr. nalck, s. 247. B a l k a n l a r ' d a k i o l a y l a r a

ilikin kark Batl a n l a t l a r Reinert'in o l a y l a r a i l i k i n a k l a m a l a r n n nda ayrntl bir incelemeyi gerektirmektedir.

initi. 79 Aslnda Boucicault, Kosova muharebesinden sonra, Kuds'ten

Rodos ve Venedik yoluyla dnmt ve 1389 Ekiminde Burgundy'de bulunuyordu. 8 " Froissart, Murad' -Emir Bey anlamna gelebilecek- l'Amorath-Baquin\ Bayezid'i ise Baasacb dit Amorath-Baquin
olarak adlandryordu. 81 Saint Denysli kronik tarih yazarnn aktardklar ise daha akla yakn. Ona gre, Kuds'ten dnen Fransz soylular, "Macarlarn" Mrad
tarafndan yenildii haberini getirmilerdi. Soylularn szn ettii yenilgi,
muhtemelen, Srplarn Kosova'da urad hezimetti. Lanorat-Baxim
olarak adlandrlan ve Pers mparatorunun subditus\\ olduu sylenen Murad'n, kendisine Batl devletlerin niyetleri konusunda bilgi veren casuslar
olduu ve "Avustuya"yla olan ii bittii zaman Fransa'y ziyaret etmek istedii ne srlyordu. Padiahn, onunla teke tek dvmeyi diledii rivayet edilen Fransz kralyla tanmak istedii syleniyordu. Murad'n dmanlarna insanca davrand ve onlara, srgn edilmek yerine, haraca
balanmay kabul etme seeneini verdii syleniyordu; bir seyahat gvencesiyle her isteyen onun topraklarnda gvenle yolculuk edebilirdi. 82
Papalk elisi Pierre Thomas'n dostu ve biyografisinin yazar, Kbrs'n eski anslyesi, Fransa kral V. Charles'n danman ve olu VI.
Charles'n retmeni ve Kuds davasnn hararetli bir savunucusu olan
Philippe de Mezieres, VI. Leo ile yakn temas halindeydi. 1397'de yazan
Mezieres, Murad'n pek derine inmeyen kkenlerine, askeri ve diplomatik hnerlerine ve Bizans ve Balkanlar'n byk blmn zaptetmesine
deiniyor ve Trklerin 1389'da Kosova'da ok iddetli bir direnile karlatklarn ve ar kayplar verdiklerini kaydediyordu. 83 Mezieres'in
Hal seferi propagandas, Kuds'n yeniden canlandrlmasna giden tek
yolun Anadolu'dan getiini dile getiren, 14. yzyl boyunca canl kalan
ve ksmen Godefroi de Bouillon ile I. Hal Seferi hakknda tarihleri
okumaktan mlhem eski fikri ieriyordu. 84 1389'da, Haziran ile Ekim
arasnda tamamlad Sonjje du vieil Pelerin balkl hacimli eserinde Mezieres, Murad ve Trklerin Konstantinopolis ile Bulgaristan imparator79

Froissart, c. IV, s. 386-387.

80

Livre des Fais, s. 64.

81

Froissart, c. X I V , s. 235; c. X V I , s. 217.

82

Religieux

48-60. Kosova:

Golgotha:

Legacy

177.

c. I, s. 708-710; K o s o v a ' y a ynelik kark Batl tepkiler,

Kosova,

of a Medieval

1389'da

86

i n c e l e n m i t i r , N e w Y o r k , 1990, s.

Battle, ed. W. V u c i n i c h - T . Emmert, M i n n e a p o -

lis, 1991 'e y a p l a n katklara bavurmak m m k n o l m a d .

83

Batda Hal seferi, hkmdarlarn kilise vergisi koymalar iin uzun

zamandr bir bahane oluturmaktayd. 86 Osmanl tehdidi de, 1380'lerde,
ncelikle ngiliz-Fansz barnn tehlikeye dmemesini veya papalk hiziplemesine son verilmesini amalayan grmeler iin bir klf ya da
merulatrma zemini olarak kullanlan yararl bir diplomatik kozdu. Gerekten de bu iki konu Hal seferi dzenleme planlarnn hayata geirilmesinin nnde engel oluturuyordu. 87 Ama Latinler stratejik nceliklerini armlard. 1390'da Tunus'taki Mehdiye zerine bir sefer dzenlendi. Haziran 1389'da Kosova'da Srplarn urad hezimet ilkin yanl
anlalm, hatta sevince yol amt. Baka yllarda gereklemi olaylarn
1395'te olduunu sanan Saint Denys keiine gre, Venedik elileri Paris'e temmuzda ulam ve Srp lideri Lazar'n ldrlm olduuna hi
deinmeksizin Murad'n lm ile bir Hristiyan zaferini bildirmiti. Kronik tarih yazar, Lazar' Macar kral ile kartryor ve Murad'n olu ve
halefi Bayezid'i onun nepos\\ olarak anyordu. Bundan baka, Kosova'dan
gelen ilk haberleri duyan Fransz kralnn ve amcasnn kran duas iin
Ntre Dame'a gittiini de bildirmekteydi. 88 Ayn dnemde Floransal bir
kronik tarih yazar da birok sylentiyi ayrntlaryla anlatyor ve baz Ceevizler ve kimi dier Hristiyanlarn orada Trklerle ayn safta savatn
iddia ediyordu. 89
Latilerin, Osmanllar Trklerin bir kolu olarak grdne ilikin bir
ipucuna uzun dnemler rastlanmaz. 1389'a gelindiinde Osmanl tehdi85 Philippe de Mezieres, c. I, s. 253; c. II, s. 434, 501, 531; kr. Emmert, s. 49-51, 176-

de Saint-Denys,

T . Emmert, Serbiar

hklarn, Srp Krall'n ve baka topraklar fethetmi olduklarn, on yl

iinde Murad ya da halefinin Gney talya ve Almanya'ya ulamasndan
korkulmas gerektiini; onlara kar uzun sre direnebilecek hibir kuvvetin olmadn yazyordu. Eserinin son blmnde yer alan ve Kosova'dan sonra yazld anlalan bir blmde Mezieres, Murad ile oullarndan birinin Albanie'dc Hristiyanlarn zaferiyle sonulanan bir savata
ldrldklerinden sz etmekteydi. Burada da Kuds'e yaplacak ve
Konstantinopolis'ten geip yol zerindeki Trkleri ezecek bir Hal seferini neriyordu. 85

Froissart'taki m e t i n , c. X V I , s. 510-511.

84 J. VVilliamson, "Philippe de Mezieres et l'lnfluence d u Cycie de la Croisade au 14 e

Siecle" (yazarn g n d e r m e nezaketini gsterdii y a y m l a n m a m metin).

Luttrell, Latin

Grece, X I V , s. 582-583, X V I , s. 133-134; Housley, The Avignon

Pa-

pacy, s. 162-198 ve eitli yerlerde.

87 J. Palmer, England,
88

Religieux

89

Cronica

France and Christendom:

du Saint-Denys,

1377-99, Londra, 1972, s. 180-192.

c. II, s. 386-390; bu karklarn m u h t e m e l y o r u m l a m a l a r

Emmert'te tartlyor, s. 54-57, 179-184.

Volgare

di Anonimo

Fiorentino,

ed. E. Bellondi, R/S'in iinde, c. X X V I I , b-

lm 2, C i t t di Castello, 1917, s. 77-79; kr. Emmert, s. 54-57, 179-184.

147

dinin ciddiyetinin farkna varmalarna ramen, Bat sorunlar ve ticari kayglarla fazlasyla megul, kendi aralarnda fazlasyla blnm durumdaydlar, Hal seferlerini bir vergilendirme arac olarak kullanmaya olduka
hevesliydiler, gl ve birleik bir eyleme girimelerini engelleyecek kadar
Rumlara dmandlar. Bu eylem, 1396'da, Nibolu'da datlan fakat en
azndan Konstantinopolis'in dmesini 60 yl kadar erteleyen Hal seferiyle gerekleti. 90 Osmanllar, 1402'de Sultan Bayezid'in Timur'un eline
getii Ankara yaknlarnda mthi bir bozguna uradlar, fakat o zaman
bile Latinler Osmanllarn ayakta kalan glerine saldrmaktan aciz kaldlar. Venedik ve Ceneviz gemileri, Trkleri Avrupa'ya tayarak gvenliklerini salad ve 1403'te Hristiyan devletler Bayezid'in olu Sleyman'la,
Timur'a kar bir antlama yaptlar.91 Onlarca yl sren tavizlerin ve belirsizliin ardndan, Latinler Osmanllar, Levanten dnyann -yokluunu
tasavvur bile edemeyecekleri- ayrlmaz bir paras olarak grmeye balamlard; Osmanl rejimini yeniden ekillendirmek ya da ykmak kadar,
onu olduu gibi korumak kaygsn tayorlard.

148

LK OSMANLILARIN TOPLUMSAL
KKEN
RENE MELIKOFF

A JLadolu Seluklular dneminde ve zellikle de 13. yzylda kentlerde yaam ok canlyd. Kentliler Farsa konuuyordu ve Fars kltr egemen kltrd. Resmi din, temelleri medresede retilen Snni Islamd.
Anadolu'da medreseler nlyd ve bunlar kent merkezlerindeki kltr
yaamn etkiliyorlard. Ticaret ve zanaatkrlk byk lde Hristiyanlarn ve Yahudilerin elindeydi. Seluklu ynetimi hogrl ve geni dnceliydi. Mslmanlar ve gayrimslimler bar iinde birlikte yayor ve
gayet iyi anlayorlard. Manevi hayat ok gelimiti. Birok kez Kk
Asya'ya giden Muhyiddin Arabi ( 1 1 6 4 - 1 2 4 1 ) , tasavvuf panteizm ( P a n t hcismc mystique) olarak tanmlanabilecek "Vahdet-i Vcud" retisini
yaymt. Kltrl ve iyi yetimi bireyler olan Seluklu sultanlar tasavvufun ve ilmin gelimesine yardmc oluyorlard. te yandan Mevlana Celaleddin Rumi'nin gl kiiiii de kent merkezlerindeki manevi ve felsefi
yaam etkilemitir.1
Ama ou gebe olan ve gleri yzyllara yaylan (11. yzyl sonundan 14. yzyla kadar) Trkmen airetlerinin akn ettii krsal kesimde durum ok farklyd. En nemli dnem, Mool istilasna bal glerin grld 13. yzyl olmutur. Bu istila Orta Asya'dan ve Horasan'dan gelip Anadolu'ya doru giden Ouz boylarnn youn gne neden oldu.
Harezmah'n yenilgisinden sonra Harezmler de Anadolu Seluklularna
snmak istediler. Sultan I. Alaeddin Kevkubad ( 1 2 2 0 - 1 2 3 7 ) bunlarn bir
blmn ordusuna ald ve geri kalanlar da Orta Anadolu'ya yerletirdi.
Bununla birlikte II. Gyaseddin Keyhsrev ( 1 2 3 7 - 1 2 4 6 ) dneminde Sul-

90

Kr. Luttrell, " T h e Hospitallers of Rhodes", s. 97-98.

91

Alexandrescu-Dersca, Timur, s. 83-85, 105-107.

Bkz. C a h e n , Turuie

Pre-ottomane,

s. 148 ve d e v a m (kentler); s. 162 ve d e v a m

(gayrimslimler); s. 2 0 8 ve devam (kltrel ve d i n i yaam).

tan ve Harezmler arasndaki ilikiler bozuldu ve Harezmlerin ou yamaclk yaparak lkede kargaa yarattlar. Harezmler 1239-1240 yllarnda lkeyi sarsan isyan hareketi srasnda Babai saflarnda yer aldlar.2
Trkmen airetlerinin youn g, maddi ve toplumsal glklere yol
at. Airetler ou zaman srleri iin yayla ve klak bulmakta glk
ekiyorlard. Bu yzden, szgelimi 1263'te baz airetler Bizans imparatoru VIII. Mihael Paleologos'tan yayla ve klak istediler. Bunlar Dobruca'ya gnderildiler.3 ou hl gebe olan krsal kesim Trkmenleri
kent merkezlerindeki Mslmanlam ve Acemlemi halkla geinemiyordu. Kentlerde yaayan insanlar, cahil ve Trkeden baka dil bilmeyen
Trkmenlere iyi gzle bakmyorlard. Onlara "Etrk- b-idrk" diyorlard. Trkmenler konformist olmayan ve heterodoks bir inanca sahip olduklarndan "Etrk'n dini zayf' diyorlard.
Gerekten de Trkmenler atalarnn inanlarn retmeye ve uygulamaya devam ediyorlard; Mslmanl kabul etmi olsalar da eski geleneklerine ve atalarndan kalma alkanlklarna ballklarn srdryorlard. Trkmen airetlerinin hepsi Mslmanl kabul etmi deildi. Aa
dolu'nun Mslnanlamas yzyllar boyunca srmtr. Trkler tarih
boyunca birok dnya dinini benimsemilerdir. Orta Asya ve Sibirya'da
srekli canl ve gndemde olan amanizm dnda, Manihaist, Budist
olan, Nasturi Hristiyanl kabul eden Trkler de olmutur; ayrca bunlara Musevi Hazarlar, Ortodoks Gagavuzlar, Katolik Kumallar vb ekleyebiliriz. Manihaizm, Anadolu'ya g srasnda kaybolmutu, ama Budizm
iin ayn eyi sylemek mmkn deildi. Seluklu dneminde, Eretnalar
gibi Uygur kkenli ailelerin Budist olduu bilinmektedir.4 Ayrca Nastriler de vard: Melik Daimend Destan buna tanklk eder.5 Aa Trkmen airetler arasnda egemen olan, slam kisvesi altnda da olsa amanizmdi. Airet reisleri ayn zamanda dini nderlerdi ve Mslman "baba", hem byc-din adam hem frk olan "aman"a ok daha yaknd. Szgelimi Babai isyannn nderi Baba lyas, keramet sahibi ve ayn
2

Bkz. Kprl, Osmanl

Bkz. W i t t e k , " Y a z j o g h l u " , s. 639-668; A . Decei, "Le Probleme de la C o l o n i s a t i o n

Devletinin

Kuruluu,

s. 58-59; Ocak, Babailer

isyan, s. 44-45.

des Turcs Seldjoucides dans la Dobroggea au X l l l e siecle", TAD, 6/10-1 1 (1968) s.

85-111.
4

Bkz. K p r l , Osmanl
o l l a r " , SAD, I (1969).

M e l i k D a n i m e n d ' i n d m a n l a r n d a n biri Nestorios ile Nasturiler arasndaki yaknlk Le Ceste de Melik

Devletinin

Dnimend

Kuruluu,

s. 96-100; F. Smer, " A n a d o l u ' d a M o -

(Paris, 1960) adl y a p t m yazdm srada t a m a -

men g z m d e n kat; oysa Battalname'de

gizli bir d i n i n gereklerini yerine getiren ve

H a k d i n i n d e n o l m a y a n bir " N e s t o r i o s " a r a s t l a m t m : bkz. Le Geste

Dnimend,

c. I, s. 169.

de

Melik

zamanda frk olan bir amand. Mritleri onun ldne bir trl
inanmak istemediler. Baba lyas, manevi ve cismani bir gle ayn zamanda dini nder de olan airet reislerine rnektir.6 Ayn zamanda airet reisi
olan teki dini nderler arasnda, l263'te -muhtemelen byk epni airetinden olan- baz Trkmen airetlerini Dobrca'ya gtren Sar Saltk
saylabilir.7 O da Baba lyas gibi sava dervilii temsil eder.
Babalar slam kisvesi altnda eski trenlerini srdryorlard: Eski
Trk geleneklerine uygun olarak kadnlar ve erkekler meclislere birlikte
katlyorlard, alkoll iki imek ve esrar kullanmak yaygnd. Bu uygulamalar 12. yzylda Yesi'de, Ahmed Yesevi'in meclisleri iin de geerliydi. Bunlar dnemin ulemasn dehete drd, "mfettiler" gnderildi
ama grevlerini yapamadan geri dndler.8 Ayn eyler, torunu Elvan elebi'i MenAkbname1 sinin de tanklk ettii gibi, Baba lyas'n meclislerinde de oluyordu.9 Alkoll iki kullanmna gelince: lk Osmanl tarihlerinden rendiimize gre Orhan Gazi, Geyikli Baha'yla ok iyi ilikiler
iindeydi; Geyikli Baba, dervileriyle Bursa'nn fethine katlmt ve Orhan Gazi "Baba'nn iki ime alkanl vardr" gerekesiyle, kendisine
arap gnderilmesini istemiti. 10 Bu olay, torunlarnn medresesinden
ok, Trkmen babalarna yakn olan ilk Osmanl sultanlarnn hogr
anlayn ve tutucu olmayan tavrlarn arpc biimde gstermektedir.
Sar Saltuk Baba'dan (ya da Dede) daha nce sz ettik. Sar Saltuk'un
rencilerinden biri de Barak Baha'dr. Barak Baba'nn adna tarihsel kaynaklarda, zellikle de Tarih-i Olcaytt Sultan Mhammed Hdabende' c
rastlyoruz. Barak Baba, kendisinin hkmdar soyundan geldiini syleyen farkl efsanevi geleneklere ramen, byk olaslkla Tokatl olmaldr.
Cahit ztelli'ye gre," Barak uzun tyl bir av kpei cinsinin addr;
ama ayn zamanda bir Trkmen airetinin ad olmutur. Barak Baba boynuzlarla sslenmi bir balk takard; giysileri de ngraklar ve kemiklerle
sslyd. "Sema" ayini yaptnda, bu ssler ocuklar korkutan bir grlt karrd. Sylentiye gre Barak Baba am'a gittiinde, stne bir
yabani devekuu salmlar, Baba, hayvann srtna atlam ve meydan bir6

Bkz. O c a k , Babailer

Bkz. 3. d i p n o t . epniler iin, baknz O c a k , Babailer

syan, s. 67; ayrca bkz. K. Y-

ce, Saltukname'de

A n k a r a , 1987, s.86-88.

Tarihi,

Dini ve Efsanevi

Bkz. Kprl, ilk Mutasavvflar,

Mongol

isyan, s. 57.

sur les Ordres Mystiues

Bkz. O c a k , Bektai

Unsurlar,

s. 27; F. Kprl, Influence

Musulmans,

Menkbnamelerinde

du Chamanisme

slam

ncesi

inan

Motifleri,

1983, s. 125-137; Elvan elebi, s. 22-23 (v. 15a-b).

10 Bkz. O c a k , Babailer

isyan, s. 118-121.

11 Bkz. C. ztelli, Yunus Emre, Btn iirleri,

Turco-

istanbul, 1929.

istanbul, 1971, s. X I X - X X I I I .

istanbul,

liktc dolamlar. Barak Baba, dinin yiyeceklerle ilgili tabularna kulak asmaz, esrar ier ve cokulu anlarnda doalama iirler okurmu. Bu tanmlama eski Trklerin "kam-ozan"larn anmsatyor. Barak Baba belki
de bir Kalenderi'ydi; Kalenderdik, vecde gelinceye kadar raks eden ve esrar kullanan gezgin ve dilenci deniler tarikatyd. Barak Baba 1307'de
Gilan'da diri diri kazana atlarak ldrld. ldnde krk yanda olduu sylenir. 12
.13. yzyln dini nderlerinden sz ederken en nllerini anmadan
geemiyoruz: Hac Bekta- Veli. Bu konuya yine dneceiz. Hac Bekta, Anadolu'daki birok babadan biriydi. Balangta nemli bir yeri yoktu; daha sonralar nl olmutur. Hac Bekta'n bir halk ermii olmasnn
nedeni, ilk Osmanllarla iliki kurmas ve Orhan Gazi'nin, kendisini yenierilerin hamisi yapmasdr. Bektailiin, daha sonralar yaygn Trk tarikatlarnn en nls olmasnn nedeni budur.
Bektailikten sz ettiimize gre, nemli bir olgunun altn izmek isterim: Halkn dini gruplamalarndan sz ederken, "heterodoks" tabirini
kullandm. unu belirtmek gerekir ki, 13. yzylda "heterodoksluk", "iilik" demek deildir. Hibir eski kaynakta, Anadolu kylerinde iilikten,
zellikle de ar iilikten sz edildiine rastlanmamtr. Buna rnek olarak, mer Paa adl byk olu isyan srasnda aslan Baba lyas'n eceresini vereceim. 1 3 Baba lyas'n drt halifesinden ilkinin ad eyh Osman'd. Efendisi ona diyar- Rum'da Mslmanl yayma grevi vermiti. Katliamdan kurtuldu ve Krehir'de ld. Osman, kpaazade'nin
dedesi, Elvan elebi'nin babas olan air k Paa'nn hocasdr. 14 Oysa
ilk halifenin lanetlenmesine dayanan teberr ilkesini uygulayan iilerde
mer ve Osman adlarna rastlanmaz. Baba lyas'n ve mridi Hac Bekta- Veli'nin ii olmadklarn belirtmemiz gerekir. iilik, Bektailiin iine yava yava szmtr. Irak ve Suriye'den girmi olduu kent merkezlerinde biliniyordu hi kukusuz, ama nemli bir tehlike oluturmuyordu.
Snni-ii atmas Safevi yaylmasyla doruuna kacaktr.
Trk halk, ehl-i beyt'e ve Kerbela ehitlerine her zaman sayg duymutur. Ama bu, iiliin bir kant olarak zerinde durulacak bir mesele deildir. Suriye'deki smaili kalelerinin varl, hl gemilerine bal ve genellikle okuryazar olmayan gebe ya da yar gebe airetleri pek etkilemiyordu. Neri'ye gre Osman Gazi de okuma yazma bilmiyordu. Bu tarihiye
12 Barak Baha'yla ilgili olarak, bkz. Kprl, Influence
iler isyan, s. 105-110; Y c e , Saltukname,

du Chamanisme;

Ocak, Baba-

s. 161-163.

13 Bkz. Elvan elebi, s. LVI-LVII.

14 Elvan elebi, s. X X X I I I , XLII, U X , L X V I , L X V I I I , L X X I I , L X X V I , L X X V I I .

gre dervi Turgud, eyh Edebali'nin Osman'n soyuyla ilgili bir ryasn
yorumlad iin Osman Gazi'den bir dl ister. Osman Gazi ise "Ben yazu
yazmak bilmezem" diye karlk verir ve verdii sz yerine getirmek iin klcyla marapasn ona verir. Ayn hikyeyi tarihi Akpaazade de anlatr.15
13. ve 14. yzylda "heterodoks" szc, amanizmden ya da Trklerin inand baka dinlerden gelmi kalntlardan baka bir eyi imlemez.
Szgelimi, lmden sonraki yaama ya da ruhgiine inanlr. Eski Trklerin gk-tanrs Kk-Tengri'ye inanlr: lmnden sonra, grkemli boz
atma binerek Kk-Tengri'ye doru ykselen Baba lyas buna rnek gsterilebilir. 16 Daha sonra Kk-Tengri, kendisi de gne tanrs haline gelecek olan Ali'yle zdeleecektir.
Yzyllar boyunca, henz yzeysel biimde Msliimanlam Trkmen
airetlerinin inanlarna katlan eitli akmlar, bu inanlara ar ii bir grnm verilmesine katkda bulunmutur.
1) 14. yzylda Ahilerin dervilere katlmas: Ahi loncalarnn denilere ok yakn olduklar ve onlara, ed (kuak) kuanmak, erbet (iirb) imek, sembolik bir silah kuanmak gibi loncaya giri itellerini verdikleri
bilinir. Ahilerin ii eilimli olduklarn, elimizde bulunan
Ftiivvetname'den biliyoruz. 17 Hamileri, iiler'de nem asndan Ali'den hemen
sonra gelen Selman- Farisi'ydi. 18
2 ) 1396'da Azerbaycan'da ldrlen Estarabadl Fazlullah'n yayd
bir reti olan Hurufiliin etkisi: Bata Nesimi olmak zere, mritleri
Anadolu ve Rumeli'ye g etmiler ve hocalarnn antropomorfik retilerini yaymlardr. Hurufiler daha sonra Bektailie katlacaklardr. Hilmi
Dedebaba'nn (. 1907) nl nefesinden de anlalaca gibi, dnceleri, Bektai evrelerinde hep canl kalmtr:
Tuttum aynay yzme/ Ali grnd gzme.
Ali zellikle tanrsall temsil etmektedir.
3) Ama en byk etkiyi 15. yzyln ikinci yars ve 16. yzyln balarnda Safevi propagandas yapmtr.

15 Bkz. Kitb- Cihannm,

c. I, s. 83. A y n y k Akpaazade'de (Ali) vardr, s. 4-7;
A k p a a z a d e (Atsz), s. 95-96.
16 Bkz. Elvan elebi, s. U ; O c a k , Babailer

isyan, s. 57-58, 63.

17 Bkz. A, " F t v v e t " . Ftvvet'le i l g i l i geni b i b l i y o g r a f y a y burada sralamak olanakszdr; Claude Cahen, Jean Deny, A b d l b a k i Glpnarl, Franz T a e s c h n e r ' i n eitli
m a k a l e l e r i n e b a k l a b i l i r . A y r c a baknz L. M a s s i g n o n , La "Futuwwa"
ou "Pacte
d'honneurartisanal
entre les travailleurs
musulmans au Moyen Age", Opera M i n o r a ,
c. I., Beyrut, 1963, s. 396-417.
18 Bkz. L. M a s s i g o n , Salman
M i n o r a , c. I, s. 443-483.

Pak et les premicessprituelles

de l'slam

Iranien,

Opera

Osmanllar Trkmen airetlerinden geliyordu. Kaynaklardan rendiimize gre, 19 atalar Sleyman ah, Cengiz Han'n Belh'i almasndan
sonra Mool istilasndan kaarak Anadolu'ya g etti. Ouz boylarndan
biri olan Kay boyundan bir yrkt. Drt olu vard. Bunlardan ikisi
Erturul ve Dndar, Ertrul'un kendisine merkez edindii St blgesinde drt yz adrlk bir airetin banda gebelik ediyorlard. Erturul'un olu vard: Gndz, Sarubali ve Osman. Mslman ad tayan yalnzca Osman'dr. Bu yzden Bizans kaynaklarnda "Atman" biiminde geen adnn kkenleriyle ilgili sorunlar gndeme gelmitir, ilk
Osmanllar, zellikle Osman ve Orhan, hem yaam biimleri hem dini
uygulamalaryla gebe Trkmenlere yakn, basit airet reisleri gibi grnmlerdir. Daha sonra, Osmanl gcnn pekimesi ve Mslmanln, hanedann temeli durumuna gelmesiyle birlikte, medrese dini yaamn tmn dzenleyecektir; ama ilk Osmanl sultanlar, kendilerine
Trkmenlerin desteini salayan babalardan yararlanma alkanln srdryorlard.
Osmanl tarihilerinin, zellikle de kpaazade'nin tanklklar ilk
Osmanl sultanlaryla, Babai hareketinden km vc 16. yzylda Abdal
olarak adlandrlan heterodoks den'iler arasndaki yakn ba bize gstermektedir.
Akpaazade drt toplumsal grubun nemini vurguluyor: Gaziyan-
Rum, Ahiyan- Rum, Abdalan- Rum ve Bacyan- Rum. Bunlar imparatorluun ilk dneminin toplumsal yapsn temsil ederler: sava snf
(Gaziyan- Rum), zanaatkar snf (Ahiyan- Rum), yaygn dini snf (Abdalan- Rum) ve nihayet nemli rolleri olan kadnlar (Bacyan- Rum).
kpaazade'ye gre Bektailiin kurucusu, "meczup budala aziz" Hac
Bekta deil, manevi ei Kadnck Ana ve mridi Abdal Musa'dr. 20
kpaazade, Osman Gazi, Orhan ve I. Murad dneminde yaam
denilerin uzun bir listesini veriyor. Bunlarn byk blmn atas Baba lyas- Horasani'ye balyor. Bu deniler arasnda, nlenen ve nyle
tekilerin tmn glgede brakan biri vardr: Osmanl mparatorluu'nun yaygn tarikatlarnn en nlsnn, Bektailiin dayand Hac
Bekta'tr bu.
Bektailer, 14. 15. ve 16. yzyllarda Trkmen evrelerinden km
btn heterodoks unsurlar benimsemi ve kendi retilerine katmlardr. Ahi loncalarn, Hurufileri, zellikle de abdallar ve Babai hareketini

oluturan btn popler dini hareketleri (Yesevi, Haydari, Kalenderi, Vefai) zmsemilerdir. 21
Balangta dnemin birok babasndan biri olan Hac Bekta niin bu
kadar nemli bir rol oynamtr?
En byk Trk ermii saylan birinin balangta ikincil bir konumda
olmas Bulgaristan'da, Deliorman'da bulunduum srada artt beni. Bu
blgede Trke konuan, Anadolu'dakinin ayns, heterodoks bir slam
uygulayan -resmi rakamlara gre nfusu yz bin olan- bir topluluk vardr.
Bu topluluk "Kzlba" olarak adlandrlr. Bunlarn iinde "Bektai" diye
adlandrlan bir alt grup vardr. Bektailer Hac Bektai tanrken, Kzlbalarn en byk ermii eyh Bcdreddin'in mridi Demir Baha'dr. eyh
Bededdin'e zellikle ok byk sayg gsterilir ve lm yldnmnde
"eyh Bedreddin Semai" ad verilen bir dini tren dzenlenir. Bu blge
sakinleri, Hac Bektai, kendilerinde ok ac bir hatra brakm olan yenierilerle balar nedeniyle knarlar ve pek sevmezler. Bu seyahattan sonra,
Bektailik kavramnn Hac Bekta dnda da yaayabileceini ve aslnda
bu kavramn daha nceden var olan bir olaya katlm olduunu anladm.
Oynad nemli rol, kendisini yenierilerin hamisi yapan Osmanllarla
olan salam ilikilerine balanmaldr. lk Osmanllar, kukusuz, kendileriyle ayn toplumsal snftan olan Hac Bektai destekleyerek, farkl heterodoks topluluklar ynlendirmek ve denetlemek istemilerdir. Eskiehir
yaknlarndaki Seyyid Battal trbesi ziyaret edilirse, bu varsaymn glendii grlr. Osmanllarn eski bir yerleim merkezinde, nl destan kahramanna ait olduu varsaylan mezar evresinde ina ettikleri bu tiirbe,
btn heterodokslara dman olan I. Selim tarafndan yaptrlan ve iinde
geni ve gzel bir ahanenin de bulunduu yaplar kapsar.
lk Osmanllar, Ahiler ve Abdalan- Rm arasndaki sk ilikiler, kpaazade, Neri, Oru'un yaptlar ve anonim vakayinameler gibi eski tarih
kitaplarnda da dorulanmtr. Bu listeye, nemi, dierlerinden daha eski
olmasndan kaynaklanan bir yapt daha ekleniyor: Menkb'l-Kudsiyye
fi
Mensb'l-nsiyye. Baba lyas- Horasani'yle ilgili bu mekbname, 14.
yzyln ilk yarsnda lyas'n kk torunu Elvan elebi tarafndan kaleme alnmtr. 22 15. yzyl tarih yazar kpaazade, Elvan elebi'ni
kardei Selman'n torunudur. Baba lyas'n Mekbname''si bizim Eflaki
ve kpaazade'nin tamklklaryla daha nceden bildiimiz eyi, Hac
Bekta'n Baba lyas'n rencisi olduunu dorulamaktadr. 23 Ama yeni
21

Bu varsaymlar ilk kez o r t a y a a t a n F. Kprl olmutur: ayrca bkz. K p r l , Osmanl

Devletinin

Kuruluu,

s. 100-123, Ocak, Babailer

isyan, s. 131-134.

19 zellikle kpaazade, Neri, Oru.

22

smail E. Ernsal ve A . Yaar Ocak t a r a f n d a n yaymlanmtr, stanbul, 1984.

20 Bkz. Akpaazade (Ali), s. 199-206; kpaazade (Atsz), s. 234-239.

23

Bkz. Eflaki (Huart), c. I. s. 296-297. Bkz. ayrca 20. dipnot.

156

bir ey de retmektedir bize: Baba lyas'n rencileri arasnda, gelecekte Osman Gazi'nin kaynpederi ve bir tr adli danman olan eyh Edebali de vard. Bu kaynak bize Hac Bekta ve eyh Edebali arasnda yakn
ilikiler olduunu da belirtiyor. eyh Edebali ayn zamanda Ahi loncas
yesiydi. Kardei emseddin ve yeeni Hseyin de Ahiydiler.24
Mekbname'ye gre Hac Bekta vc eyh Edebali Babai isyanna katlmamtr. kpaazade'ye gre Hac Bekta'n kardei Mente, Baba lyas'a Sivas'ta katlm ve orada byk olaslkla efendisiyle ayn tarihte lmt -ya da sava alannda ldrlmt. Ama Hac Bekta, Krehir ve
Kayseri'de kalm ve eylemlere katlmamt.
eyh Edebali'nin Babai evresine dahil olmas ve Hac Bekta'la ilikileri, ilk Osmanllar ve Bektai tarikat arasndaki ilikilerin incelenmesi asndan nemli unsurlardr. Hac Bekta'n nem kazanmas, 14. yzyldan itibaren, zellikle, ad, hamisi olduu yeni kurulan yenieri rgtyle
birlikte anlmaya baladktan sonra gereklemitir.
Bektai tarikat imparatorluktaki nemli yerini ve kendini arl olan
bir tarikat olarak kabul ettirebilmesini Osmanllarn tevecchne borludur. Bu dnemde Bektai retilerine, daha sonra Hurufilik Bektailikle
birletiinde ve zellikle de ilk Safevi propagandalaryla birlikte grlecei
gibi, ii sapknlklar bulamt. Bu ar dnceler 11e Hac Bekta'n Vilyetname's'mde ne de Abdal Musa ya da Kaygusuz Abdal gibi ilk Bektai
airlerinde grlr. Bunlara hibir eski kaynakta rastlanmaz. Eflaki'den 25
rendiimize gre, Hac Bekta tutucu olmayan bir Mslmanl uygulamasna, Peygamber'in snnetini tam anlamyla izlememesine ve be
vakit namaz klmamasna ramen iyi bir Msltimand. Ama ayn ey o dnemin teki baz babalar iin de geerliydi. Bir ermi nne sahip olan
Ahmed Yesevi, erkeklerle kadnlarn birlikte bulunduu ve alkoll iki iilen toplantlar dzenlerdi.
Tm kaynaklar incelendiinde Hac Bekta'n balangta n planda
yer alan birisi olmad grlr. Babai hareketine balanm birok Trkmen babadan biri olmutur. Eflaki ve kpaazade ona ikinci derecede
nem verirler. Vilyetname'de Hac Bekta'n rencileri arasnda gsterilen Yunus Emre'nin de iirlerinde ona yer vermemesine ramen Taptuk
Emre, Barak Baba, Geyikli Baba ve Sar Saltuk'tan sz etmesi anlamldr.
Bununla birlikte, Osmanl mparatorluu'nun en nemli tarikatnn kurulmasnda balca rollerden birini oynamtr. Bu baarnn aklamas,
Sultan Orhan'n kardei Ali Paa'yla Bektai tarikat arasnda iliki kuran
24 Bkz. O c a k , Babailer
25

isyan, s. 83-84; Elvan elebi, s. 169, 1994-1995.

Bkz. Eflaki (Huart), c. I, s. 296-297; c. II, s. 20-21.

mverrih Oru'ta bulunabilir. Oru'a gre, Ali Paa btn devlet grevlerinden vazgeip meayih [eyhler] saflarna katlm ve bir dervi yaam
srmtr. Kardeine, yeni kurulmu olan yenieri rgtn Hac Bekta'n himayesine vermesini iitlemitir:
Ey karde! Btn askerin kzl brk giysinler. Sen ak brk giy. Sana ait kullar
da ak brk giysinler. Bu da lemde nian olsun. Orhan Gazi bu sz kabul
edip adam gnderdi. Amasya'da Horasanl Hac Bekta'tan izin alp ak brk
getirtti. 26

Burada Hac Bekta'n durumu kesinlikle tartma konusudur, nk

muhtemelen 13. yzyl sonunda ( 1 2 7 1 ) lmtr, ama her durumda yenierilerin Bektailie bal olduklar bir gerektir.
Oru'un metninde dikkat eken baka bir nokta daha vardr: Bektailerin merkezi Krehir yaknlarnda Sulucakarayk olmasna karn Amasya'nn adnn gemesi. Amasya, Baba lyas'n faaliyet merkezi olmutur.
Zaviyesi Amasya yaknlarnda at'ta bulunuyordu ve eyh burada lmt. 27 Hac Bekta ve Baba lyas arasndaki ilikinin Oru'un yazd dnemde hl canlln koruduu anlalyor.
lk Osmanl sultanlarnn ermiin trbesine byk bir ilgi gstermi olduklar biliniyor: Vlyetname'de,2S trbesinin, atas Osman Gazi'yle ilikileri dolaysyla Hac Bekta'n ansna ok bal olan I. Murad tarafndan
yaptrld anlatlr. I. Murad, trbeyi byk olaslkla Yanko Madyan adl
bir mimara yaptrmtr.29 lk sultanlar bu trbeyle srekli ilgilenmilerdir:
II. Murad trbeyi ssleyen alem iin alt yz para altn dktiirtm; II.
Bayezid trbeyi ziyaret etmi ve Vilyetname'ye gre aty kurunla kaplatmtr. Bu balar II. Bayezid'in saltanatndan sonra kesilmitir.30
Baba lvas- Horasani'nin Mekbname'sinden anlald ekliyle Osman Gazi'nin yaamnda birinci derecede rol oynayan eyh Edebali ve
Hac Bekta arasndaki ilikiler ilk Bektailerin tarihi asndan ok nemlidir. Orhan'n kardei Ali Paa ve Bektailer arasndaki ilikileri dile getiren Oru'un tankln dorular. Oru'un tanklna gre Ali Paa'nn
Bektai olabileceini kabul eden yazarlar bile vardr.31 Oru'un metnini
okurken dnlen ey de budur zaten.
26

Bkz. Oru (Atsz), s. 34.

27

Bkz. Elvan elebi, s. X X I , X X V I I , X X V I I I , X L V - L I I , LVIII, L X V I - L X V I I , L X V I I I

28

Bkz. Menkb- Hac Bekta-

bul, 1958, s. 91-92.

Veli "Vilyetname",

haz, A b d l b a k i G l p n a r l , istan-

29

age, s. 91-92.

30

Bkz. Suraiya Faroqhi, Der Bektaschi-Orden

in Anatolien,
jahrhundert
bis 1826, V i y a n a , 1981, s. 1 19-1.

31

Bkz. J. K. Birge, The Bektashi

Order of Dervishes,

von spaten

fnfzenhten

L o n d o n - H a r t f o r d , 1937, s. 46-50.

Louis Massignon kendisine zg o mthi nsezisiyle Gazi Osman'n

adn, tpk Bayezid gibi, bir "Bektai ermii"ne borlu olabileceini kestirmiti. Ne yazk ki bu varsaym hibir zaman kantlanamamt!'.
Bununla birlikte Hac Bekta'n yannda eyh Edebali'nin de anlmas
ve eski Osmanl vakayinamelerinin tankl, ilk Bcktaileri, Osmanl s!
tanlarndan gelen bir inisiyatif sayesinde, henz iyi zmsenmemi bir
Mslmanl uygulayan ve Trkmen airetlerinin eski inanlarna yakn
halk kitlelerini, devletin bayra altnda toplamakla grevli bir ara olarak
grme olana veriyor bize. Osmanl sultanlarnn hizmetindeki Bektailer
nceleri, koloizatr derviler zamannda Ahmed Yesevi'nin ve Balkanlar'da Sar Saltk Dede'nin yapt gibi slam dininin ve Trk kltrnn
reticileri ve yaynlar olmulardr.
Ama bu koloizatr ve retici roln kurbanlar olan, yabanc sapknlklarn etkisinde kalan ve zellikle ok kalabalk olduklar Balkan blgelerinde Hristiyanlarla srekli iliki iinde bulunan Bektailer, yzyllar iinde aka heterodoks, ama liberal, dinler st, tutuculuktan uzak kalmlar ve hatta kimi zaman da devrimci olmulardr.

OSMANLI BEYL TOPRAKLARINDAK

SUF EVRELER VE ABDALAN-I
RUM SORUNU (1300-1389)
AHMET YAAR OCAK
A. GR
Osmanl Bevlii'ni kuruluunda tarikatlarn rol Josepl von Hammer'de bu yana, aratrmaclarn gznde Osmanl tarihinin en ilgin ve
en byleyici konularndan biri olmutur. Ama bu konuyu derinlemesine
inceleyen, bu yl yirmi beinci lm yldnmnde andmz merhum
Fuad Kprl olmutur. Bu konuyu ele ald drt temel yapt kronolojik olarak yle sralanr: Trk Edebiyatnda ilk
Mutasavvflar"Anadolu'da slamiyet",2 "Abdal" 3 makaleleri ve Les Orijjines de l'Empire Ottoman.4
Abdlbaki Glpnarl ve O. Liitf Barkan, daha sonra Halil nalck,
irene Melikoff gibi teki bilim insanlar ve aratrmaclar bu konuya zengin ve ilgin katklar getirmilerdir.5 Bununla birlikte biz, bu konuda aydnlatlmas gereken baz durumlar ve zlmesi gereken baz sorunlar
olduunu sanyoruz.
1

K p r l , lk

K p r l , " A n a d o l u ' d a i s l a m i y e t " , Darlfnun

(1338-1340/1922-1924).

Mutasavvflar.

Ansiklopedisi,

Edebiyat

Fakltesi

Mecmuas,

4-6

Kr., " A b d a l " , Trk Halk Edebiyat

K p r l , Les

1. fasikl, istanbul, 1935.

Kr. rn. Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, istanbul, 1961; Barkan, " i s t i l a Devirl e r i n i n K o l o n i z a t r T r k Dervileri ve Zaviyeler", VD, II, 1942, s. 2 7 9 - 2 5 3 ; inalck,
The Ottoman Empire, The Classical Age: 1300-1600, Londra, 1973, s. 186-202; Mel i k o f f , " U n O r d r e de derviches colonisateurs: Les Bektachis", Memorial
mer Ltfi
Barkan, Paris, 1980, s. 149-157.

Origines.

Bu almada baz zmlemeler ve yorumlar getirmeye alacaz.

Ama konuya girmeden nce kaynaklar yeniden incelemenin ve aratrmalarmzn ve bilgilerimizin bugnk durumunu gzden geirmenin gerekli olduuna inanyoruz.
B. ARATIRMALARIMIZIN VE BLGLERMZN KAYNAKLARI VE
BUGNK DURUMLARI

160

Gnmze kadar gelmi kaynaklar drt kategoriye ayrabiliriz:

1. ki blme ayrabileceimiz Osmanl tarihleri: Oru Bey6 ve kpaazade'nin7 Tevarih-i Al-i Osman' ve Mehmed Neri'nin Kitab- Cihanniima's8 gibi 14. yzyl sonuna doru kaleme alnm yaptlar ve Kemalpaazade'nin Tevarih-i Al-i Osman'? Hoca Sadeddin'in Teii't-tevarih'i,10 Gelibolulu Mustafa li'nin Knh'l-ahbar'"
ve Cenabi Mustafa Efendi'nin
El-Aylem'z-zahir'\n gibi daha sonraki yzyllarda kaleme alnm tarihler.
2. 15, 16 ve 17. yzyllarda kaleme alnm biyografik kaynaklar: Lamii
elebi'nin Tereeme-i Nefahat'l-iins',13 Takprizade Ahmed'in akayiku'n-numaniyye'si,14 Bursal Beli'i Glcieste-i Riyz-i Irfan',15 Baldrzade Mehmed'in Ravza-i Evliya's16 ve belli lde ihtiyatla yaklama couluyla Evliya elebi'nin nl Seyahatname'sinin17 biyografik blmle i.
3. Bu amala nispeten daha az yararlanlan ve incelenen, bir blm
16. yzyln ikinci yarsnda, bir blm de ilk yarsnda kaleme alnm,
ermilerin yaamlarn konu edinen Bektai menkbnameleri. Tm Osmanl Devleti'nin kurulu dneminde devlet yneticileriyle yakn iliki
iinde olan "Abdalan- Rum" geleneinden kaynaklandklar iin zmleme ve yorumlamalarmzda bize ok yararl olacaklardr.18
6

Oru (Babinger).

kpaazade (Ali).

Kitb-

bn Kemal (Kemalpaazade), Tevrih-i

Cihan-nm

(Taeschner).
Al-i Osman,

haz. erafettin T u r a n , c. I, A n k a -

ra, 1970.
10 H o c a Sadeddin, Tc't-Tevrih,

13 L a m i i elebi, Terceme-i

bkz. a. y., "Kalenderiler ve Bektailik", Doumunun

Sleymaniye Kt. ( A y a s o f y a ) , no. 3033.

Nefaht'l-ns,

stanbul, 1270/1854.
akyik,

istanbul, 1269/1853.

Riyz- Irfn, Bursa, 1302/1885.

16 Baldrzade M e h m e d , Ravza-i Evliya, Sleymaniye Kt. ( H a c M a h m u d ) , no 4560.

17 Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi,

c. 7-8, stanbul, 1928; c. 9-10, stanbul,

1938.
18 Ermilerin yaamlarnn konu edildii Bektai menkbnamelerini ksaca tanmak iin

slam ncesi nan Motifleri,

stanbul, 1983,

s. 1-17; bu m e n k b l a r n Rum A b d a l l a r sorunu asndan incelenmesi iin, ayrca

c. V , stanbul, 1285/1868.

14 T r k e evirisi iin, kr. M e c d i Efendi, Terceme-i

15 ismail Beli, Gldeste-i

bkz. Ocak, Bektai Menkbnamelerinde

c. I II, stanbul, 1279, 1280/1862-1863.

11 M u s t a f a l i (Gelibolulu), Knh'l-Ahbr,
12 M u s t a f a Cenbi, el-Aylemu'z-Zhir,

4. Son olarak, arivler, daha dorusu byk blm 16. yzyln tesine gitmeyen Osmanl defterleri.
Bugne kadar btn aratrmaclar aratrmalarn, yukarda zetlediimiz malzemelere dayandrmlardr. Bu drt grup kaynak, Ahiler ve 14.
yzylda Osmanl Beylii topraklarndaki balca sufi evreyi oluturan
Abdalan- Rum ya da bir baka deyile Rum Abdallar hakknda ortak bilgiler verir.
Bu konudaki aratrmalarla ilgili olarak en bata Fuad Kprl'y anmak gerekir; Kprl bu konuya el atan ilk bilim adamdr ve daha nce
saym olduumuz drt yaptnda Abdalan- Rum'un tasavvufi kimlii,
Osmanl beyleriyle ilikileri ve beylik topraklarndaki dini ortam stnde
durmutur. Kprl ayrca Abdalan- Rum'un ilk Osmanl fetihleindeki
roln de incelemi, bizim amzdan ok nemli olan Babai hareketiyle
Abdalan- Rum 19 arasndaki ilikiye ilk kez dikkat ekmitir.
Fuad Kpl'nn izdii yolu izleyen mer Ltfi Barkan 1942'de,
yalnzca klasik tarihlere deil, Fuad Kprl'nn yararlanmad, Osmanl defterlerinden alnm belgelere de dayanan koloizatr Trk dervileri
ile ilgili nl makalesini20 yaymlam ve bylelikle Ahilerin ve Abdalan-
Rum'un Osmanl Beylii'nin kurulmasndaki rollerini aydnlatmtr. Bize
gre, bu iki byk bilim adamnn almalarnn tek eksiklii, verilerini,
Abdalan- Rum geleneine gre yazlan -bir baka deyile, gnmzde
Bektai menkbnameleri olarak adlandrlan- nenkbnamelerdeki verilerle karlatrmam olmalardr.21
1950-1960 yllarnda Abdiilbaki Glpnarl Bektailik ve Yunus Emre
stne aratrmalar erevesinde Abdalan- Rum sorununa ve onlarn Babai hareketi ve Bektailerle ilikilerine ciddi biimde eilmitir.22 Hocas
Fuad Kprl'nn sylediklerinin tersine, Glpmarl'ya gre Abdalan-
Rum, Yeseviler, Kalederiler ve Haydariler gibi teki tarikatlardan bamsz bir topluluk oluturuyorlard.23 Ama sonuta Abdalan- Rum'un ilk
Bektailer olduklarn syleyen iki bilim adamnn grleri rtyordu.

maan,

100. Yldnmnde

Atatrk'e

Ar-

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul, 1981, s. 297-308.

19 Kr. K p r l , lk Mutasavvflar,
Kuruluu,

s. 291. n. 4; ayrca bkz. a. y., Osmanl

Devletinin

A n k a r a , 1959, s. 101.

20

Bkz. 5. d i p n o t .

21

A s l n d a Bektai menkbnamesi denmesi yanltr. Bunlar Bektai gelenei sayesinde t a n m a m z ramen, yazldklar d n e m d e Bektai tarikat henz r g t l e n m e m i t i .

22 Kr. rn. G l p n a r l , Yunus Emre ve Tasavvuf,

23 Kr. age.

s. 17-50.

Buna gre, Osmanl Beylii'nin kurulmasnda nemli rol oynayanlar Bektailer olmutur.
Bu aamada Bektai aratrmalarna yllarn vermi olan baka bir bilim insanndan sz etmemiz gerekir. Baz yazlarnda Bektailerin Osmanl Devleti'nin kurulmasndaki roln inceleyen Profesr irene Melikofftan sz ediyoruz. 24 Ona gre ilk beyler, ilk Bektaileri yani Abdalan-
Rum'u, halk kitlelerini liberal ve hogrl bir Snniliin bayra altnda
toplamakla grevli bir ynetim arac olarak kullanmlardr.25
Bektai sorunu, kendisi daha ok Osmanl tarihinin klasik dnemindeki sosyoekonomik sorunlarla ilgilenmi olmasna ramen Profesr irene
Beldiceanu'nun aratrmalarna da konu olmutur. 26 Bir yandan Anadolu'nun slamlamasnn tarihi aratrmalarn srdrrken, bir yandan da
13. ve 14. yzyllarda heterodoks evrelerdeki slam-Hristiyan kltrlerinin etkileim sreciyle ilgilenmi olan Profesr Spiros Vryonis Jr.'n adn
da anmak gerekir. 27 nemli aratrmalar, Osmanl tarihinin zellikle politik ve sosyoekonomik alanlarda tm klasik dnemini iine alan Profesr
Halil nalck ise, son yllarda klasik dnemin dini tarihine ilikin sorunlarla, zellikle de Abdalan- Rum'la ilgilenmektedir. 28
Aratrmalarmzn ve bilgilerimizin bugnk durumuyla ilgili bu ksa
giriten sonra, artk konumuzu ele alabiliriz.
C. OSMANLI TOPRAKLARINDAK SUF EVRELER
lgilendiimiz dnem erevesinde Osmanl Beylii topraklarndaki
sufi evrelerden sz etmeden nce 13. yzyldan balayarak Anadolu Seluklular'daki tarikatlara bir gz atmamz gerekir. nk Osmanl Beylii'ndeki sufi evreleri iyi anlayabilmek iin bu dnemin tarikatlarn iyi
tanmak gerekir.
Bugn Fuad Kprl ve Abdlbaki Glpnarl'nn bilimsel almalar
sayesinde tarikatlar ve dnemin suflii konusunda ok ey biliyoruz. 13.
yzyln ilk yarsndaki Mool istilas arifesinde Maverannehir, Harezm,
Horasan, Azerbaycan, Arran, hatta ran ve Suriye'den derviler Anadolu'ya

g ettiler. Bunlar, nderleri ve yandalar farkl toplumsal ve kltrel katmanlara dahil olan farkl tasavvuf eilimleri temsil ediyorlard.29 Kltrl
evrelerde Mhyiddin Arabi (1241), ihabeddin Ebu Hafs mer es-Siihreverdi ( 1 2 3 2 ) ve Necmeddin-i Ktibra (1221 ) 3 0 tarafndan temsil edilen
okula -ya da gelenee- balydlar. Konya, Kayseri, Tokat, Sivas, Amasya
gibi Anadolu Seluklu kentlerinde bu sufi topluluklarnn zaviyeleri vard.
Kentli tarikatlarn bulunduu blgelerde Vefaiyye, Haydarivye ve Yeseviyye gibi halk tarikatlar da vard. Bunlar bir lde heterodoksiye yaknlard ve slamlk ncesinden kalma zellikler tayorlard; genellikle
krsal ve gebe evrelerde gzkyorlar, ender olarak kentlere giriyorlard.^
te yandan, 13. yzyln ikinci yarsnda, yani Mool hegemonyas
dneminde, zellikle Ahmediler denen Rifailer 32 ile yeni kurulmu olan
ve Celaliyye denen Mevleviyye33 gibi tarikatlar Anadolu'ya girdi. Osmanl
Beylii'nin kurulu dneminde Mevleviyye, Rifaiyye ve Halvetivye, Anadolu kentlerinde Mevleviyye tarafndan kapsanan Shreverdiyye ve Kbreviyye tarikatlarnn etkisini azaltmtr. 34
Ama bu dnemde Anadolu'nun btn kent ve kylerinde Ahilerin
bulunduunu da unutmamak gerekir. Ahi birlikleri basit meslek birlikleri
deildi, gerek tasavvuf rgtlerdi. 35 Trkmen beyliklerinin Anadolu'suna dorudan doruya gelip yerleen Anadolu Seluklu sufi evrelerinin
durumu buydu.
14. yzylda Osmanl topraklarndaki sufi topluluklarnn kesinlikle bu
tr bir eitlilik gstermediini belirtmek ilgintir. Bugne kadar yaplan
almalarn sonular, yalnzca, sz konusu dnemde Osmanl Beylii'ndeki Ahilerin ve Abdalan- Rum'un varln kantlamtr. Drt kategoriye ayrdmz kaynaklan inceleyerek, Mevleviyye, Rifaiyye, Halvetiyye vb
tarikatlarla ilgili hibir bilgi edinemeyiz. Oysa ad geen tarikatlarn izleri29

Bu k o n u d a kr. rn. Kprl, lk Mutasavvflar,

s. 164-166. a. y., Trk Edebiyat

rihi,

slamiyet,

i s t a n b u l , 1926, s. 284; a. y., Anadolu'da

Devletinin
24 Kr. rn. 5. d i p n o t t a sz e d i l e n m a k a l e ( " U n Ordre de derviches colonisateurs: Les
25

26 Birka y l d a n beri Bursa blgesi O s m a n l defterlerine d a y a n a r a k A b d a l l a r hakknda

aratrmalar y a p m a k t a d r .

Society),

s. 171-174; a. y., Anadolu'da

Kuruluu,

East and the Balkans

Under

the Ottoman

B l o o m i n g t o n , 1993, s. 19-36.

32 A h m e d Eflaki, Menkb'l-Arifin,
915; ibn B a t t u t a , Seyahatname,
33

s. 351-402.

28 Kr. rn, "Sultan a n d Dervish: A n A n a l y s i s of the O t m a n Baba V i l a y e t n a m e s i " , The

Middle

Devletinin

islamiyet,

s. 294-295.

s. 98-99; ayrca bkz. Ocak, Babailer

syan, s.

28-35.

age, s. 156-157.

27 Kr. rn Vryonis, Decline,

K p r l , Osmanl

Ta-

Osmanl

s. 94-102.

30 K p r l , ilk Mutasavvflar,
31

Bektachis").

Kuruluu,

s. 296-297; a. y.

Empire

(Essays on Economy

and

Bu k o n u d a , bkz. Glpnarl, Mevlana'dan

266; V r y o n i s , Decline,
Bkz. age, s. 92.

Sonra Mevlevilik,

s. 381 vd.

34 Bkz. rn. K p r l , Osmanl

35

haz. T a h s i n Yazc, A n k a r a , 1961, c. II, s. 716,

c. II, s. 292, 293, 310.

Devletinin

Kuruluu,

s. 95.

istanbul, 1953, s. 244-

ne, Karamanoullar, Germiyanoullar, Aydnoullar, Menteeoullar

gibi baka beyliklerin topraklarnda rastlayabiliyoruz. ann tan Maripli nl gezgin bn Battuta Anadolu gezilerinde eyhlerden, Mevlevi ve
Rifai zaviyelerinden ve Ahilerden sz eder. 36 Kald ki Mevleviyyenin Bat
Anadolu beylikleri topraklarnda yaylmasn Mevlevi kaynaklarndan reniyoruz. Ahmed Eflakiiin Mmkb'l-Arifin
adl yaptna gre, dnemin Mevlevi eyhi, Mevlana Celaleddin'in torunu Ulu Arif elebi, Menteeoullarndan VIesud Bey, Aydnoullarndan caddin nan Bey,
lyas Bey ve Mehmed Bey, Germiyanoullarndan Aliarolu Yakub Bey
ve Erefoullarndan Mehmed Bey gibi, eitli Trkmen beyleriyle iyi ilikiler kuruyordu. 37 Yine, Eflaki'ye gre, eitli beyliklere yapt volculuklar srasnda zikir ve sema ayinleri dzenliyordu. Bu ayinler sayesinde birok yanda kazanp, zaviyeler kurmutu. 38 Ama Osmanl Beylii'ne adm
atmam olmas ilgintir.
Burada akla eitli sorular geliyor: Bu tarikatlar niin Osmanl Beylii'ne yerlemiyorlard? Bu beylikte onlara uygun dmeyen zellikler mi
vard? Bize gre bu sorularn yantlar, bir yandan, bir u beylii olan Osmanl Beylii'nin jeopolitik konumunda, te yandan da nfusun sosyokltrel niteliklerinde aranmaldr.
Fuad Kprl ve Halil nalck'n belirttikleri gibi Osmanl Beylii, bir
u beylii olarak gaza ve cihad ideolojisine smsk balyd ve Bizans'la
sk sk savayordu. Dolaysyla savaa hazr askerlere srekli gereksinimi
vard. Dou ve batda dier Trk beylikleriyle kuatlm olan bu kk
beylik yalnzca batya, yani Bizans'a doru genileyebilirdi.
Osmanl topraklarnn, Bizans'la savamak yerine zikir ve sema ayinleri
yaptklar zaviyelerdeki rahat yaam yeleyen Mevleviyye, Rifaiyye vb tarikatlarn oalmalarna uygun olmaynn nedeni byk olaslkla buydu.
Oysa hem suf hem de tahta kllaryla savaan gaziler olan Ahiler ve Abdalan- Rum 3 9 iin Osmanl topraklar ideallerine uygun bir aland.
Birincisi kadar nemli olduunu sandmz ikinci etken, byk ounluu gebe ve yar gebe Trkmen airetlerinden oluan halkn
sosyokltrel niteliiydi. Medresenin damgasn henz yememi heterodoks kalntlarn iine iledii popler slama aka yaklaan bu airetler,
daha bilimsel ve daha ince bir eitimle biimlenmi Mevlevi ya da Rifailerden ok, Ahilerin ve Abdalan- Rum'un tasavvuf anlayna aktlar.
36

ibn B a t t u t a , Seyahatname,
l, Mevlevilik,

s. 73-75.

38

Bkz. age.

39

Bu k o n u d a bkz. VVittek, Mentesche,

Kaynaklara gre, ou Babai evresinden km bu Trkmen babalar,

14. yzylda, Abdalan- Rum ya da kendi deyileriyle Rum Abdallar ad
altnda toplanan Haydariyye, Yeseviyye ve zellikle Vefaiyye gibi eitli
popler tarikatlarn iinde yer alyorlard. 40
D. ABDALAN-I RUM (RUM ABDALLARI) YA DA BABA LYAS VE HACI
BEKTA'IN MRDLER
Abdalan- Rum ya da daha sonraki kaynaklardaki Rum Abdallar szcnn ilk kez, Abdalan- Rum'un da aralarnda bulunduu Babai isyannn nderi Baba lyas- Horasani soyundan gelen nl Osmanl tarihisi
Akpaazade41 tarafndan kullanld bilinmektedir. 42 Ama aslnda, bykbabasnn mridlerini Menkb'l-Kndsyye f Mensbi'l-Unsiyyg43 adl
yaptnda "abdal" adyla tanmlayan, kpaazade'nin byk amcas, 14.
yzyl tasavvuf airi Elvan elebi'dir. Bylelikle Abdalan- Rum'un Babai
hareketi iinde olduklar grn glendirmekte, daha dorusu benimsemektedir.
Bu szcn zmlemesine, ya da bir baka deyile, Abdalan- Rum
sorununa, Anadolu'nun slamlama tarihine ayrd eitli almalarnda
ilk kez eilen Fuad Kprl olmutur. Kprl, Abdalan- Rum'un, tm Babai evrelerinden km Kalenderi, Yesevi ve Haydari dervilerinden olutuu sonucunu karm, Vefaileri darda brakmtr. Bununla
birlikte, Abdlbaki Glpnarl gibi, Kprl de bu deni topluluklarnn
ayrntl bir zmlemesine hibir zaman girimemitir.
Daha sonraki aratrmaclar ise, bu szc ou zaman tasavvufi
kimliine ya da hangi tarikat iinde yer aldklarna atf yapmadan kullanmlardr. Bylelikle Abdalan- Rum sorunu bugne kadar zlememi
ve Osmanl Beylii'nin kurulduu dnemde nem kazanmtr.
40

c. II, s 292, 293, 310.

37 Eflaki, c. II, s. 851, 864, 948-949; VVittek, Mentesche,

Burada 13. yzyl sonuna doru ortaya kan Mool hegemonyasnn

etkisine bal nc bir etmenden sz etmek uygun olur. 1250T yllara
doru Anadolu'daki Mool hegemonyasnn yerleme sreci incelenecek
olursa, Ahilerin ve Trkmen "baba"larnn, bir baka deyile 14. yzyl
Abdalan- Rum'unun Mool istilaclarnn nnde iki ciddi engel oluturduklar grlecektir. Bu nedenle yneticiler, Mool basksndan kaarak u beyliklerinin topraklarna gmek zorunda kalan Ahilere ve Trkmen babalarna kar kat ve hogrsz bir denetim uygulamlardr.

s. 60-64; ayrca bkz. Glpnar-

Bkz. rn. Kk A b d a l , Vilyetname-i

itli yerlerde.

41 A k p a a z a d e (li), s. 1.
42 Bkz. age, s. 200.

s. 116, n. 2.

43 Bkz. Elvan elebi, s. 166.

Otman

Baba, A d n a n t k e n Kt. no 643, e-

Bu sorunu incelemek isteyen aratrmac aadaki sorularla karlaacaktr:

1. Abdalan- Rum hangi dervi topluluklarndan oluuyordu? Aralarnda u ya da bu topluluun stnl sz konusu muydu?
2. Abdalan- Rum'un Osmanl Beylii'nin kuruluu srasnda Babai
evrelerine balanmalarn salayan kiiler kimlerdir? Bunlar hangi dervi
topluluu iinde yer alyorlard?
3. Abdalan- Rum ve Bektailer arasnda gerekten bir iliki var myd?
Bunlar gerekten ilk Bektailer miydi? Bu ilikinin nedeni neydi?
4. eyh Edebali'nin gizemi neydi? Ahilerin ve Abdalan- Rum'un, dnemin Osmanllarnn merkezi ynetimiyle ilikilerinde anahtar kii roln oynayan bu gizemli ahsiyetin gerek kimlii neydi?
5. Grnte Snni olan Osmanl beylerinin, kesinlikle heterodoks bir
ideoloji iinde yer alan Babai evresinden gelen Abdalan- Rum'la ok yakn ilikiler iinde olmalar nasl aklanyor?
Bize gre bu sorular yantlamak iin, kaynaklarda bulunan ilgili metinleri ok dikkatli bir biimde incelemek ve zmlemek gerekir. Bu yapld takdirde, bu metinlerin, hepsi de 14. yzylda yaam sekiz kiiyle
ilgili, birbirini tutmayan bilgiler verdii grlecektir.
1. eyh Edebali
2. Kumral Abdal (ya da Dede)
Osman Bey dnemi.
3. Geyikli Baba
4. Abdal Musa
5. Abdal Murad
6. Abdal Mehmed
7. Dolu Baba
Orhan Bey dnemi
8. Postinpu Baba
Murad Bey dnemi

Kimlii bize tartmal gzken eyh Edebali dnda dierleri kesinlikle Abdalan- Rum iinde yer alr.
yle sanyoruz ki, Osmanl Beylii'nin kuruluunda nemli bir rol oynayan suf evreler ya da Abdalan- Rum sorununda, mridi Kumral Abdal'la birlikte eyh Edebali, Geyikli Baba ve Abdal Musa ayrcalkl bir yere sahiptirler; nk bunlar, balarn bilmemiz nedeniyle tarikatlar tanma olana veren yegne kiilerdir. Bu kiiler arasnda eyh Edebali'nin
ayr bir yeri vardr. nk ilk Osmanl beylerinin Ahiler ve Abdalan-
Rum'la ilikilerinde anahtar rol oynamtr.
u son on yla kadar, Osman Bey'in kaynpederi eyh Edebali, aratr-

maclar tarafndan, evresinde bir Ahi topluluu bulunan byk bir Ahi
nderi olarak kabul ediliyordu.44 Ancak 1980'li yllardan bu yana, bugne kadar iyi bilinmeyen yeni bir kaynan, Elvan elebi'nin Mcnkb'lKudsiyye'sinin incelenmesine ynelik almalar, 120 yanda len bu gizemli ahsiyetin kiiliini ve tasavvuf kimliini yeniden gndeme getirmitir. Babai isyan konusundaki klasik bilgilerimizi alt st eden bu yapt,
eyh Edebali'yi Babai evresinin merkezine yerletirmitir. Yaptta, eyh
Edebali'nin ad, Baba lyas'n halifeleri arasnda saylm, ikinci halife Hac Bekta- Veli'nin yannda yer almtr.45
Hac Bekta ol sebebden hi
Gze almad tac- sultan
Edebali v bundag huddm
Grdiler Hacdan bu seyrn

Bu ilgin dizeler, eyh Edebali'nin ayn zamanda, Baba lyas'n halifesi

olarak, 11. yzylda, Irak'ta Tac'l Arifin Seyyid Ebu'l-Vefa Badadi
(1107) tarafndan kurulan Velai tarikat iinde yer alm olduunu belirtiyor.46 Baba lyas ailesinin szl geleneklerine dayanan Elvan elebi'nin tankl tek deildir. Elimizde, eyh Edebali'nin Vefaij'ye tarikat iinde yer
ald grn glendiren baka bir metin daha var. Sz konusu metin,
14. yzylda ihab'd-din el-Vasit adl biri tarafndan kaleme alnan ve 16.
yzylda Menkb- Tae'l-Arifin Seyyid Ebu'l-Vefa (zgn ad: Tezkiret'l-Muttakin ve Tebsiret'l-Muktedin) adyla Trkeye evrilen yapttr:47
Bilgil ki Osman Gazi tabe serahu Hazrederi'nin kavmi iinde Hazret-i Tac'lArifin Seyyid Ebu'l-Vefa kuddise sirruhu hulefasndan bir aziz var idi. eyhu'uyuh Menba'u yenabil-ftuh Cami'l-kelimat Havi'l-keramat... Hazret-i eyh
Edebali dirlerdi...

Bu iki metnin zgnlne inanyorsak, u sonucu kabul etmemiz

gerekiyor: eyh Edebali, Babai evresinden gelmi bir Vefai eyhidir.
44 eyh Edebali konusunda bkz. Kitb-

Cihar-nm

binger), s. 8; Akpaazade (Ali), s. 6; Tevrh-i

(Taeschner), c. I, s. 25-26; Oru (Bal-i

Osman (Anonim), istanbul ni-

versitesi Kt., Trke Y a z m a l a r no. 2438, 29b; M e c d i , Terceme-i

ceme-i Menkb-
Terceme-i

Seyyid

akyk'ta

Ebu'l-Vefa,

akayk, s. 20; Ter-

Sleymaniye Kt. (Murad Buhari), no 257, l a .

yer alan eyh Edebali biyografisinin, dnemin Osmanl impara-

torluu dini ideolojisine uyularak, byk lde arptlm olduuna inanyoruz.

45

Bkz. Elvan elebi, s. 169.

46 A n a d o l u ' d a 13. ve 14. yzyllarda T r k halk s u f i l i i n i n olumasnda ok n e m l i bir

rol o y n a m a s n a ramen, bugne k a d a r iyi t a n n m a m ve i h m a l edilmi o l a n bu ok
n e m l i ahsiyet h a k k n d a bkz. O c a k , Babailer
47

Bkz. Terceme-i

Menkb-

Seyyid Ebu'l-Vefa,

syan, s. 53-56.
s. 1.

lerinde Fuad Kprl, . Hakk Uzunarl, . Ltfi Barkan ve haleflerinin de bulunduu btn aratrmaclar, ilk vakayinamelerin tanklna
dayanarak eyh Edebali'nin Ahi kimliini kabul etmilerdir.48 Szgelimi
Mehmed Neri'nin CibannmcCsna gre, eyh Edebali'nin Ahi emsddin adl bir kardei vard, emsddin'in olunun ad Ahi Hseyin'di:49
Edebali didikleri azizin bir karnda var idi. Adna Ahi ems'd-din diller idi.
Ann dahi ol Ahi Hseyin...

Kemalpaazade byk olaslkla Cihannma'yz dayanarak Tevarih-i

l-i Osman''Az ayn bilgileri veriyor.50
Szn ettiimiz bu iki metin eyh Edebali'nin kimlik sorununu ya
da tasavvuii balarn hi kukusuz sorgulamaktadr. Burada akla baz sorular geliyor: Gerekten Babai evresinden gelmi bir Vefai eyhi miydi
yoksa bir Ahi nderi miydi? Ya da her ikisi miydi? Her iki mekbname
de formel olduuna gre, eyh Edebali'nin bir Vefai eyhi olarak Babai
evresinden olduunu kabul edebilir miyiz? Ayrca Mehmed Neri'nin
metni dikkatle incelenirse, eyh Edebali'nin kardei ve yeeni iin kullanlan Ahi szcnn kendisi iin kullanlmadn grrz. Gerekten
bir ahi idiyse, mridleri Kumral Abdal (ya da Kumral Dede) ve Deni
Torud'un da kaynaklarda Ahi adyla anlm olmalar gerekir. Tersine, ikisi de Ahiler tarafndan kesinlikle kullanlmayan adlandrmalarla, Abdalan-
Rum'a zg unvanlarla anlmlardr.51
Biz, imdilik eyh Edebali'nin hem bir Ahi hem de Vefai eyhi olmas
gerektii dncesindeyiz. Eer gerekten bu ifte tasavvuf kimlie sahip
idiyse, Ahilerin ve Abdalan- Rum'un, Osmanl devletinin kurucusu Osman Bey'e bir anlamda bu nemli kii araclyla hizmet etmi olduklarn kabul edebiliriz.
Bir Vefai eyhi olduu konusuna gelince, bu tasavvuf kimliin tek
temsilcisi eyh Edebali deildir. Onunla ayn kimlie sahip olan ada
baka bir kii daha var: Orhan Bey dneminde mritleriyle birlikte negl
blgesinden gelen Geyikli Baba, Osmanl beyine kendini eyh Edebali gibi takdim etmitir: "Baba lyas mridiyim Seyyid Ebu'l-Vefa tarikindenim." 52 Osmanl tahrir defterlerinde ve ermilerin yaamlarn konu alan
48 Kr. rn. Uzunarl, Osmanl

Tarihi,

3. b., c. I, A n k a r a , 1972, s. 530, 560; Barkan,

" K o l o n i z a t r T r k Dervileri", s. 288.

49

Kitb-

Cihan-nm

Terceme-i

(Taeschner), c. I, s. 26; Tevrih-i

l-i

Osman

( A n o n i m ) , 29b;

Bkz. ibn Kemal, c. I, s. 183, 189.

51

age, s. 8 9 - 9 1 , 9 4 , 95.

52 Bkz. rn. kpaazade (li), s. 46; L a m i i elebi, s. 690; Kitb-i

eschner), c. I, s. 47; ve Geyikli B a b a ' d a n sz eden teki k a y n a k l a r .

53

Bkz. Barkan, " K o l o n i z a t r T r k Dervileri", s. 290; Cevdet T r k a y , Osmanl

torluu'nda

Airetler,

Oymaklar

ve Cemaatlar,

impara-

istanbul, 1979, s. 373-374.

54 Bkz. rn. k p a a z a d e (li), s. 46; L o m i i elebi, Tevrih-i

4 2 b ; ibn K e m a l , c. II, s. 91.

l-i

Osman

(Anonim),

55 Bkz. Vilyetname-i
Abdal M u s a , Bedri N o y a n zel Ktphanesi. Bilimsel o l m a y a n
bir rnei iin, bkz. Abdal Musa Sultan ve Vilyetnamesi,
2. b., haz. A d i l A l i A t a lay, istanbul, 1990.
56 Kr. rn. H i l m i Z i y a l k e n ' i n " A n a d o l u ' d a Dini Ruhiyat Mahedeleri: Geyikli Bab a " odl m a k a l e s i n d e k i ariv belgeleri, Mihrab Mecmuas,
13-14 ( 1 3 4 0 / 1 9 2 4 ) , s.
447.

akayk, s. 20.

50

16. yzyl kaynaklarnda, negl ve Bursa blgesindeki "Geyiklii Baba

Cemaati" ya da "Cemaat i Geyiklii" adyla anlan birok mridinden sz
edilmitir.53 O dnemde mritleriyle birlikte gazalara katlmas sayesinde
Osmanl yksek evresinden ve gazilerden mritler edinmeyi baarmt.
Bunlar arasnda, yaants, kaynaklarda ayrntl biimde anlatlan Osman
Bey'in yal komutan Turgut Alp saylabilir.54
nc nemli kii ise, biyografik incelemesi bize Bektailiin kkenini ve Abdalan- Rum'la balantsn tantacak olan Abdal Musa'dan bakas deildir. Abdal Musa, bunlar arasnda kkenini bildiimiz ve efsanesi
gnmze ulam tek ahsiyettir.55 O da tpk Geyikli Baba gibi mritleriyle birlikte, Orhan Bey dneminde Osmanl Beylii'nin topraklarna
gelmi ve Bizans birliklerine kar eitli gazalara katlmtr.56
Byk olaslkla Sulucakarayklyd, yani Hac Bekta- Veli zaviyesindendi, Hatun Ana'nn tilmiziydi.57 Bu demektir ki Hac Bekta kltne balyd ve bu kltn Osmanl Beylii'ndeki taycs olmutu. Bir
baka deyile 14. yzyl gerek Bektailerinin, tarihsel adan bilinen tek
ncsdr. Dolaysyla, bize gre Bektailiin en nemli yaratc esi
Hac Bekta klt onun ve mritlerinin sayesinde Abdalan- Rum arasnda kk salabilmi ve yaylabilinitir. Hac Bekta klt, eyh Edebali ve
Geyikli Baba tarafndan temsil edilen Baba lyas kltnn yannda onun
ve mritlerinin sayesinde Osmanl topraklarnda varln srdrebilmitir.
Bektailiin oluum sreci, Abdalan- Rum'un bir kolunda tam bu
dnemden itibaren, Baba lyas kltn bugn tam anlamyla bilemediimiz koullarda kendi iinde eriten Hac Bekta kltne bal olarak balamtr. Ama ilgin olan, bu kolun, o dnemde henz "Bektai" diye
adlandrlmaddr. nk Bektai szcnn ilk kez kullanld metinlerden biri kpaazade'nin metnidir. 58 Bize gre, Abdal Musa ve
mritlerinin de kendilerini eyh Edebali ve Geyikli Baba gibi, Vefai diye
adlandrm olmalar gl bir olaslktr. nk 13. yzyl Anadolu'su-

Cihan-nm

(Ta-

5 7 k p a a z a d e (li), s. 205.
58 Bkz. age.

nun byk Vefai eyhi Baba lyas'n halifesi olan Hac Bekta'n kendisi
de bir Vefai eyhiydi.59
imdiye kadar anlattklarmzdan kan sonuca gre, Abdalan- Rum'un
temsilcisi olarak Osmanl topraklarna gelmi Vefai deniler arasnda 14.
yzylda byk olaslkla iki klt egemendi.
Burada akla gelen bir baka soru da, o dnemde baka tarikatlara ya
da baka kltlere bal Abdalan- Rum topluluklar olup olmaddr.
Szgelimi, Fuad Kprl'ye gre kesinlikle Abdalan- Rum'a dahil olan
Yeseviler, Haydariler ve Kalenderiler neredeydiler? Gerekten de bu dnemde Osmanl topraklarnda Vefai eyhlerinin varln kantlayan tanklklarn tersine, imdiye kadar, Orhan Bey dneminde yaam Abdal Murad, Abdal Mehmed, Dolu Baba ve I. Murad dneminde yaam Postinpu Baba'nn ksa metinlerinin dnda Yesevilerin ve Haydarilerin varlna ilikin hibir metne rastlamadk.
Bu metinler yakndan incelenirse, sz konusu kiilerin kkenlerinin
Anadolu dnda olduu grlecektir: Maverannehir, Horasan ya da
Azerbaycan'dan gelmilerdir. Tasavvuf kimlikleri konusunda kesin bilgiler olmamasna ramen, lakaplar ve klk kyafetleri, bunlarn, tas-vvuf
kimlik ve d grn bakmndan birbirlerine ok benzeyen Yesev ya da
Haydari eyhleri olabilecekleri izlenimi uyandryor. Ayrca 15. yzyln
son eyreinde kaleme alnan Hac Bekta- Veli'nin Vilyetname'sindeki
birka metin, baz Abdalan- Rum topluluklar iinde Yesevi ve Haydari
geleneklerinin srdn belirtir.60
imdi bir baka temel noktaya geliyoruz: Abdalan- Rum'a dahil olan
btn bu tasavvuf evrelerin Anadolu'daki Kalenderi hareketiyle olan
tartma gtrmez balants. Bizce, srasyla ele aldmz btn sorunlar
ve sorular, yani Babai isyan, Vefailer, Haydariler ve Yesevilerin bir baka
deyile Abdalan- Rum'un tasavvuf kimlii ve nihayet Bektailiin oluum sreci gibi toplumsal-dini hareketlerin byk bir blm, dorudan
doruya, Anadolu'da 13. yzyl bandan 16. yzyl sonuna uzanan bir
dneme yaylan Kalenderi hareketine baldr. Bektailie atfedilen, ancak
gerekte Abdalan- Rum geleneine gre kaleme alnm menkbnameler
zerinde imdiye kadar yaptmz aratrmalarn sonularna gre, Hac
Bekta da dahil olmak zere Vefailerin, Haydarilerin ve Yesevilerin, Kalenderi hareketinden byk lde etkilenmi olduklarn iddia edebiliriz.
Bir baka deyile, 11. yzyl sonuna doru Orta Asya'da ve zellikle de

ran'da doan, 13. yzyl banda Ortadouda Cemal'd-din-i Savi61

(1232-33) tarafndan yeniden rgtlenen bu byk sufi hareket, o dnemde, saydmz btn sufi topluluklar kendi emsiyesi altnda topluyordu. Bu sufi evrelere bal eyhler ve derviler hakknda menkbnamelerden salad veriler varsaymmz glendirmektedir.62
Bununla birlikte akla kavuturmamz gereken nemli bir nokta, bu
balamda "kalenderi hareketi" teriminden, yalnzca 13. yzyldan beri
ran, Orta Asya ve Anadolu'da bu ad altnda var olan Kalenderi tarikatn
anlamyoruz. Bu tarikatn ad Osmanl kaynaklarnda ancak 16. yzyla
doru gemitir. 63
16. yzyl sonuna kadar Anadolu'nun dini tarihi asndan ok byk
nem tayan Kalenderi hareketi, Fuad Kprl ve Abdlbaki Glpnarl'nn eitli almalarndaki baz ksa blmler dnda, bugne kadar ayrntl bir almaya konu olmamtr. Tahsin Yazc'nn almalar ise, Kalenderi tarikat tarihinin zellikle klasik dnemini kapsar. Bugn, Seluklu-Osmanl dneminin toplumsal-dini hareketlerini ve heterodoks tarikatlarn daha iyi anlayabilmek iin bu hareketin tarihi stne ayrntl bir
monografiye ihtiyacmz var. *
Aratrmamzn bizce ok nemli olan son sorusu, Abdalan- Rum'un
heterodoks dini ideolojilerinin, Osmanl Beylii ideolojisine uyarlanabilmesi sorunudur. Unutmayalm ki bu ideoloji, 1240'l yllarda, Anadolu
Seluklu ynetimine bakaldrm Babai ideolojisini oluturmutur. Seluklu devletini tehlikeli biimde sarsan bu olaydan yaklak altm yl sonra bu ideoloji, baka bir Snni devletin, Osmanl devletinin douuna
katkda bulunmutur.
imdi sorumuzu sorabiliriz: Bu olay nasl ve hangi koullarda gereklemitir? Biz bu sorunun yantnn, birbirlerine ihtiya duyduklar topraklarda karlam olan bu iki dini ideolojinin zmlenmesinde bulunduunu sanyoruz.
61

C e m a l ' d - d i n - i Savi iin, bkz. Menkb-

Cemal'd-din-i

isyan, s. 53-56.

60 Bkz. Menkb-

Hnkar

1958, s. 9-13.

Hac Bekta-

Lgal

Armaan,

A n k a r a , 1968, s. 785-797; a. y., " K a l a n d a r i y y a " , E|2.

62
63

Bektai m e n k b n a m e l e r i n i n verileri i i n bkz. 18. d i p n o t t a a n l a n m a k a l e m .

Bkz. Geschichte

Sultan Sleyman

t a f a , Tabakt'l-Memlik
1981, 348b; Fakiri, Risale-i

Kanunis

von 1520 bis 1557 oder. Celalzade Mus-

ve Derect'l-Meslik,
Tarift,

haz. Petra K a p p e r t , VViesbaden,

istanbul niversitesi Ktphanesi, T r k Y a z m a -

lar no. 3 0 5 1 , 13b; Nianc M e h m e d Paa, Tarih-i Nianc,

59 O c a k , Babailer

Savi, haz. T a h s i n Y a z c ,

A n k a r a , 1972; Yazc, "Kalenderler'e Dair Yeni Bir Eser", Necati

istanbul, 1290, s. 2 3 7 vd;

ayrca d n e m i n dier Osmanl tarihleri.

Veli (Vilyetname),

haz. Glpnarl, istanbul,

Byle bir m o n o g r a f i yine A h m e t Y a a r Ocak t a r a f n d a n yaymland: Osmanl

imparatorluumda
Marjinal Sufilik: Kalenderiler, T T K Yaynlar, A n k a r a , 1992, -y.n.

Bu iki ideolojinin uyum koullarn iyi anlayabilmek iin, bir yandan o

dnemde Abdalan- Rum'un heterodoks slamnn 16. yzylda olduu
gibi militan bir iilikle damgalanmadn, te yandan Osmanl beylerinin
Snni slamnn 16. yzyln kat ve hogrsz slam olmadn unutmamamz gerekir. Osmanl Beylii'nin dini ideolojisi bu dnemde, yani
14. yzylda, bir Trkmen u beylii olarak, sade, popler, henz medreselerin dogmatik slamnn egemenlii altna girmemi bir slam anlayna dayanyordu. Profesr MelikofPun aratrmalarnn gsterdii gibi, bu
ideoloji, Abdalan- Rum'un dini anlayna uygun den hogrl ve esnek zelliklere sahipti.64 Bu hogr anlay ilk Osmanl beyleri dneminin belirgin bir zelliidir. Bize daha kesin bir fikir verebilecek tarihsel
bir kantmz var: Bu olay, Orhan Bey ve Geyikli Baba arasnda gemitir
ve H. Ziya lken tarafndan 1924'te yaymlanm bir belgede yer almtr. Bu belgeye gre Orhan Bey, Kzlkilise'nin fethine katklar nedeniyle
Geyikli Baba'ya dl olarak arap ve rak gndermi; nk Geyikli Baba
ve mritleri arap ierlermi.65
Bu konuyla ilgili metin:
Merhum Orha Padiah, Baba mey-hordur dey iki yk araki ve iki yk arab
gnderiib Baba dahi yanndaki Baba Sultan ile...

15. ve 16. yzyl sultanlar ve ulemasnn hibir zaman kabul etmeyecei ve hogrmeyecei bu tavr, dnemin bir Trkmen u beyliinin
toplumsal-kltiirel, toplumsal-dini durumu bilindiinde anlalabilir bir
tavrdr. Ayrca, elimizde Anadolu'nun teki Trkmen beyliklerinde geen benzer olaylar anlatan, o dneme ait baka tanklklar da vardr.
Beyliin kurulu dneminde, Osmanl topraklarndaki sufi evrelerin
durumunu sergilemeye altk. Sonu olarak, Osmanl Beylii'nin ortaya
kt dnemdeki tasavvufi-dini ortam daha iyi anlayabilmek iin, daha
derin, daha ayrntl aratrmalara ve zmlemelere ihtiya olduuna inanyoruz.

64 Bkz. M e l i k o f f , Les Bektachis,

s. 156-157.

65 Bkz. H i l m i Z i y a t a r a f n d a n a n l a n ariv belgeleri (bkz. 56. dipnot).

AVRUPA'DA TRKLER (1305-1313) VE

KK ASYA'DA SIRPLAR (1313)
NKOLAS OKONOMDS

M
odern tarihiler, 14. yzylda Balkan Hristiyanlarnn aralarndaki
uzlamazlklar bir yana brakp, Trk saldrlarn durdurabilecek ortak bir
cephe kuramamalarna sk sk hayflanrlar. Ne var ki, Stefan Duan'n zamannda Balkanlar'da egemenlik kurmak iin yaplan ve Bizans'taki korkun i savala ezamanl olan iddetli mcadele, Trklere cephe almaya
pek de frsat vermiyordu.
Yine de, daha Osmanllarn kar konulmaz ykseliinden nce, Kk
Asya'nn baz beylikleri, zellikle de Mentee ve Aydnoullar, deniz
aknlaryla btn Ege'yi yakp ykmlard. Fakat imparatorluun Avrupa
kesiminin Trklerden gelecek zararn neye benzeyeceini ilk olarak grmeleri bundan bile nce, daha Katalan birlii zamannda oldu. Ve o zaman, bu yeni istilaclar sadece Avrupa'dan atmak iin deil, Kk Asya'daki slerine darbe indirmek iin de aba gsterildi.
Daha nce de Trkleri pskrtme giriimleri olmutu. mparator II.
Andronikos onlarn zerine nce Alan paral askerlerini gndermeyi denedi, ancak baar kazanamad. Daha sonra, 1304 yaznda Katalanlar, Kk Asya'da ok baarl aknlar yaptlar. Fakat ayrlmalarnn hemen ardndan Trkler Efes'i ele geirdi (Ekim 1304). Dahas, 1305 baharnda,
Katalan birliinin Bizansllarla aras ald ve Katalanlar alt yl sonra Atina'nn ele geirilmesine yol aacak byk servene giriti.
Trklerin Avrupa'ya geii Katalanlarn bu serveni srasnda gerekleti. Bizansl tarihi Nikeforos Gregoras, Gelibolu'daki (Kallipolis) Katalanlarn nce anakkale Boaz'nn kar yakasndan (yani Kk Asya'dan) 500 Trk' mttefik olarak davet ettiklerini; ayrca, ok sayda

gnll Trk'n de Katalan ordusuna katldn syler.1 Aslnda bu ikinci grup da 1305'te gelmiti. Para istemiyorlard; btn istedikleri, kazanacaklar ganimetin yalnzca bete birini Katalanlara vererek kalann kendilerine saklamakt;2 bu anlama uyarnca Katalanlara sekiz yz atl ve iki
bin yaya katld.3 Baka bir Bizansl tarihiye, Georgios Pahimeres'e gre,
bunlar aslnda Aydnoullarndand ve Kk Asya'da yaayan birok
Rum'dan destek almlard.4 Daha sonra, Apros muharebesinin ( 1 3 0 7 )
ardndan, bu kuvvetlere imparatorun birlikleri arasndan kaan Hristiyanlam bir Trkopol birlii de katld. Baz Osmanllarn da bu kuvvetlere
katlm olmas mmknse de, bunu kantlamak imknszdr.5
1

Gregoras, c. I, s. 228-229.

Bu, sava g a n i m e t i n i n bete b i r i n i n A l l a h ' a , yani devlete g i t m e s i n i art koan islam

h u k u k u y l a balantl g i b i g r n e n i l g i n bir dzenlemedir. Kr. M a j i d K h a d d u r i , War
and Peace in the Law of slam, Baltimore-Londra, 1955, s. 120 vd. ilk evrede, Trkler basit y a r d m c l a r d ve sonu o l a r a k K a t a l a n b i r l i i n i k e n d i l e r i n i h i z m e t e a l a n
"devlet" olarak kabul etmek zorundaydlar. Fakat bu u y g u l a m a blgedeki dier gler t a r a f n d a n da kullanld: H r i s t i y a n Bizans i m p a r a t o r u bile askerlerinin elde ettikleri g a n i m e t i n bete b i r i n i istiyordu; bkz. Pseudo-Kodinos, Traite des offices, ed. J.
Verpeaux, Paris, 1966, s. 251.

M u n t a n e r , Crnica, b l m 228, s. 75-77 = The Chronicle of Muntaner,

ev. Lady
G o o d e n o u g h , II, Londra, 1921, s. 542-544. Pahimeres Trkleri " m t t e f i k l e r " , Gregoras "paral askerler" olarak adlandrr, f a k a t sanyorum a n t l a m a y en d o r u biimde betimleyen, d n e m i n tan o l a n M u n t a n e r ' d i r . Pahimeres'e gre (1835), c. II, s.
572, balangta g a n i m e t i n yarsn Trklere veren bir a n t l a m a vard, a n c a k , Katalanlar b u n a u y m a d ve Trklere g a n i m e t i n ancak te birini verdi.

Pahimeres (1835), c. II, s. 585. Bu, n e m l i bir b i l g i parasdr. Bat A n a d o l u ' n u n

Trkler t a r a f n d a n srekli istila edilmesi o dnemde ok yeni bir gelimeydi: Burada
anlattmz o l a y l a r n zerinden d a h a bir yl bile gemeden Efes dt (Ekim 1304);
i blgelerin alnmasysa kesinlikle A l e k s i o s Filantropenos'un seferlerinden (12931295) nce deildi. Fethedilen t o p r a k l a r d a yaayan halklarn, Bizans'a y a p l a n seferlerde Trklerle ibirlii y a p m a l a r , K o n s t a n t i n o p o l i s kart bir i d e o l o j i n i n , T r k
istilasn kolaylatrd kesin o l a n ve denizar y a m a seferlerinde H r i s t i y a n l a r n
katlmn s a l a y a n y a m a hrsyla birleen bir i d e o l o j i n i n , o srada Kk A s y a ' d a
h k m s r d n gstermesi asndan n e m l i d i r .

Grek Ksa Kronikleri srarla, T r k l e r i n Batya (ya d a A v r u p a ' y a , y a d a " d n y a " y a ) ilk
olarak 6 8 1 5 (1306/7) y l n d a getiklerini belirtir; bazlarnda, bu olay O s m a n ' n 21
yl sancak beylii y a p a n Sleyman adndaki bir o l u n u n gerekletirdiine bile deinilir. Bkz. Schreiner, Kleinchroniken,
c. I, s. 451, 459, 461, 471, 493, 551, 571 ve
kr. c. II, s. 2 2 1 - 2 2 2 . B u r a d a , T r k l e r i n Bat T r a k y a ' d a ve M a k e d o n y a ' d a ilk kez
1307'de ilerledikleri gereinden k a y n a k l a n a n bir karklkla kar karya olabiliriz.
1347 (6855) yln izleyen o l a y l a r l a i l g i l i karklksa, Sultan O r h a n ' n o l u Sleym a n ' n , K a n t a k u z e n o s ' u n b i r d e s t e k i s i o l a r a k A v r u p a ' y a g e t i i ve ( 1 3 5 2 ve
1354'te C i m b i [Tzympe] ve G e l i b o l u ' n u n ele geirilmesiyle gerekleecek olan) mst a h k e m bir mevkii fethetmek a m a c y l a A v r u p a t o p r a n a srekli olarak yerletii zam a n kmaktadr.

Trklerin oluturduu bu yardmc kuvvetler olduka uzun bir sre

Katalan birliinde kaldlar ve yiitlik, sadakat ve itaatkrlklaryla olduu
kadar komu -ve tam da komu olmayan- blgelere yaplan yama aklardaki etkinlikleriyle Mmtaner'i etkilediler. Tahrip edici aknlar ve yurtlarndan bylesine uzaklara srekli istilalar yapma arzularyla, Rumlar da
etkilediler. Dahas, aada inceleyeceimiz Rumca metinler, onlar slamn ilkelerine bal ve zellikle de cihad ideolojisinin harekete geirdii
bir halk olarak resmeder. Bu ideoloji ve ganimet kazanma arzusu, Trkleri kfirlere kar, bata yama amal aknlar olmak zere, seferler dzenleyen her nderin hizmetine ekc ana etkenler olmua benzemektedir.
Thomas Magistros (kei Teodulos), 1308-1309'da, o dnemde Katalanlarla birlikte Orta Makedonya'da olan Trklerin, kentin (Selanik?)
derhal kendilerine teslim edilmesi ve ahalisinin kendi tebaas olmas iin
defalarca eliler gnderdiklerini; aksi halde, kenti fethetmek ve ta stnde ta brakmamacasna ykmak, ahalisini, zellikle de direnenleri kltan
geirmek, binlerce esir almak, her eyi yamalamak ve mahsuln tamamn yakmak, btn kilise ve evleri, liman ve mezarlar, revak ve amfiteatrlar ykmak vb ile tehdit ettiklerini anlatr.6 Thomas Magistros'un retoriinin Trk nerilerini doru olarak dile getirdii inancndaym. eriatn
akidelerinden birine gre, Trkler bir kente saldrmadan nce, kent halkna teslim olmalar ve "can ve mal" gvenlikleri iin zimn statsn kabul etmelerini neriyorlard. Bu kent halk Hristiyan olduuna gre, onlarn slam kabul etmelerini talep etmek sz konusu olamazd.7 Normal
olarak kez yinelenmesi gereken teslim olma arsna uyulmazsa, o zaman slam ordusunun dmana hibir ekilde merhamet gstermemeye
hakk vard: Olaan Trk taktiklerine gre, bu saldr kentin dndaki krsal arazinin tahribi ve ardndan kentin daryla ilikisinin kesilmesiyle balayacakt; kent alnd zaman fatihler istedikleri herkesi ldrme, bulduklar her eye el koyma, btn halk esir etme, yklmasn gerekli grdkleri btn binalar tahrip etme serbestisine sahip olacaklard. Ktalanlarn
yardmclar olduklar halde, Trklerin kendi istila planlarn yapm olduklar anlalyor. Birer Mslman olarak cihad yapma zorunluluklarn
yerine getirirken eriatn gereklerine itaat ettikleri bir sreti bu. Yl
1308-1309'du.
Sonunda Trkler Katalan birliinden koptular. Gregoras'a gre, bu
olay Birliin Tesalya'ya gemesinden ( 1 3 0 9 ) nce gereklemi olabilirdi;
6
7

T h o m a s M a g i s t r o s ' u n , talyanlarn ( = K a t a l a n l a r ) ve ranllarn ( = Trklerin) saldrsyla ilgili olarak kei Joseph'e m e k t u b u , P G ' n i n iinde, c. 145, stun 444-445.
K h a d d u r i , War and Peace, s. 96.

Muntaner'e 8 ve en nemlisi o srada Negroponte'de (Eriboz) grev yapan Marino Sanudo'ya gre, yollarn ayrlmas Katalanlarn Atina dk
karsnda 15 Mart 1311'de kazand zaferden sonra gerekleti. Jacoby'nin, bu son tarihin doru olduuna ilikin kantlar inandrcdr.9 O
dnemde yaam bir baka gzlemcinin Thomas Magistros'un tankl
da ayn sonuca varyor. Magistros, bu zaferden sonra Trklerin toprak
fethetmekle ilgilenmeyip ganimetin yalnzca tanabilir blmlerini, zellikle de silahlar ve atlar aldklarm anlatr.10 1311 'deki Frank zaferinin
bykl gz nne alndnda deerli mallarn byk bir yekn tutaca tahmin edilebilir.
yle grnyor ki, bu yeni i henz balyordu. Thomas Magistros'taki mulak bir blme gre, Srp kral Stefan Milutin Bizans'a kar
hazrlklar yapyordu ve bu nedenle isiz Trkleri hizmetine almay tasarlyordu. Katalan birlii ile Trk mttefiklerini baaryla Tesalya'ya ve Gney Yunanistan'a pskrtm olan Bizansl komutan Handrenos, bu antlamaya elinden geldiince kar koydu ve baarl manevralarla "kendisi
nemsiz kayplar vererek birok dman ldrmeyi ve dierlerini de karmay" baard.11
Bundan hemen sonra Trklerin bana gelenleri Gregoras'tan reniyoruz. 12 1.000 atl ve 500 yayadan oluan, Melik'in komutasndaki Trkopollerden kaabilenler, Srp kralna boyun ediler, kendilerinden ne zaman istenirse savaacaklarna dair sz verdiler ve silahlarn brakp ifti
oldular. Bu dzenlemenin pek de dzgn ilemedii anlalyor, nk
Srp kaynaklarndan, Milutin'in glerini krmak iin onlarla savatn ve
onlar yendiini, ardndan da lkenin eitli yerlerine dattn reniyoruz. 13
8 M u n t a n e r , Crnica,

b l m 241, s. 109 = The Chronicle,

s. 578. M u n t a n e r , muzaffer

Kalanlar, yani Halil'in (Trk kaynaklarnda Halil Ece) 1 4 komutasndaki 1.300 atl ve 800 yaya, Bizansllarla bir anlama yapmak istediler: Bizansllarn kendilerinin Hristopolis (Kavala) geidini amalarna mdahale
etmemeleri halinde onlara saldrmayacaklarna ve onlar ganimetleriyle
birlikte Kk Asya'ya tayacak gemileri tedarik edeceklerine sz verdiler. Fakat Gelibolu'ya vardklar zaman Bizans ordusu kararn deitirdi
ve bir arpma balad. Trkler bir kaleyi igal edip, buray s olarak kullandlar, Kk Asya'dan biraz takviye getirdiler ve imparatorun tacnn
bulunduu adrnn yan sra birok sekin esir alarak, imparator IX. Mihael'in nclndeki Bizans ordusuna kar byk bir zafer kazandlar.
Bu, 1311 yaznn sonlarnda gereklemi olmaldr.
Bu tarihten itibaren, iki yldan az bir dnem boyunca Trkler, kent
surlarnn ardnda kapal kalan Bizansllarn, tarlalarn srmelerini olanaksz klarak, Trakya'nn tamamnda kontrol ele geirdiler.15 Trklerin Avrupa toprana yerleip, ganimetin cazibesinin yan sra cihad arzusuyla
gelen gnlllerin katlmasyla saylarnn srekli olarak artmas Bizans
devletinin sorununu daha da bytyordu. 1313 tarihli bir imparatorluk
emrinde Bizans imparatorunun Trklerin orduya asker toplamasna ilikin
betimlemesi yle:
Onlara katlmak iin srekli olarak gelen sayszd, bunlara dierleri kanlyordu, ve orada bulunan saysz kiiye eklenmek zere gelenlerin says daha da
bykt ve gleri arttka artt ve bu ok ktyd, nk bizim glerimiz
onlara kar henz hazr deildi. nlerine geilmesi hibir ekilde mmkn
deildi... 16

stelik, Trkler son derece etkin ve -maddi olduu kadar manevi kazanlara duyduklar arzuyla- motivasyonlar yksek askerler olarak tannyorlard. Thomas Magistros onlar, ldrmekten zevk duyan, amansz savalar olarak betimler; doymak bilmez hrslar ve hem kendi mlklerini

K a t a l a n birliince k e n d i l e r i n e t o p r a k sz v e r i l m i o l m a s n a karn, T r k l e r i n A t t i k i ' d e [ A t i k : Y u n a n i s t a n ' d a A t i n a ' y da iine a l a n sancak, -ed.] k a l m a y nasl reddettiklerini anlatr. Gel g e l e l i m , neriyi k a b u l etmi olsalard, bir H r i s t i y a n devlete boy u n emi olacaklard
9 D. Jacoby, " C a t a l a n s , Turcs et V e n i t i e n s en Romanie (1305-1332): un N o u v e a u Tem o i g n a g e de M a r i n o Sanudo T o r s e l l o " , StuMe, dizi iii, 15/1 (1974), s. 230-234.
10 PG, c. 145, stun 364. Gregoras (c. I, s. 248-249) ayn z a m a n d a , K a t a l a n l a r n ve
T r k l e r i n , aralarndaki ibirlii sona erdiinde, " t a n a b i l i r " g a n i m e t l e r i karde pay
yaptklarnn zerinde durur.
11 PG, c. 145, stun 364. M i l u t i n Bizans i m p a r a t o r u n u n d a m a d y d , f a k a t o dnemde
Charles de V a l o i s ' n n srdrd Bizans kart i t t i f a k iinde yer alyordu.
12 Gregoras, c. I, s. 254-258.
13 Bkz, rnein " D a n i l o ' d a n Stephen M i l u t i n ' i n Hayat: Kraln i r a n l l a r ve A g a r e n l e r ' e
kar kazand zafer": A r h i e p i s k o p D a n i l o , Zivoti kraljeva i arhiepiskopa
Srpskih,

haz. N. R a d o j i , Belgrad, 1935, s. 107-110. Kr. Dlger, Regesten,

c. IV, no 2 3 4 4

(bu o l a y k u t l a m a k zere bir Bizans eli h e y e t i n i n g n d e r i l m e s i 1 3 1 2 ' n i n sonuna

rastlar). D a n i l o o z a m a n H i l a n d a r manastrnn barahibi idi ve M i l u t i n ' i n yaamyksn Srbistan Bapiskoposu o l m a d a n (14 Eyll 1324) nce, m u h t e m e l e n 1320'lerin banda yazmt: G. L. M c D a n i e l , The Lives of the Serbian
hops by Danilo

II: Textual

History

and Criticism,

Kings

and

Archbis-

W a s h i n g t o n n i v e r s i t e s i ' n e sunu-

lan y a y m l a n m a m d o k t o r a tezi, 1980, s. 136-137. Kr. ayrca aada.

14 VVittek, Yazjoghlu,

s. 662-663.

15 Gregoras, c. I, s. 262. Buradaki ifade, kelime kelime incelenirse, T r k l e r i n aknlarna

h a s a t t a n sonra (temmuz), f a k a t ertesi yln e k i m i n d e n nce (gz) baladklar anlamna gelecektir.
16 " A c t e s de C h i l a n d a r I. A c t e s grecs", haz. L. Petit, VV, 17(1911), Prilozenie 1, no 26,
1, s. 22-27; Dlger, Regesten, no 2348.

korumak hem de (daha byk bir istekle) bir bakasnn maln ele geirmek iin lmeye hazr olular zerinde durur. "Aslnda, onlar iin savata
lmemek, savan lgnca cokusunun bedenlerine ilememesi byk bir
onursuzluktur; 17 bu, birbirlerine ska ettikleri bir bedduadr." 18 Bu, cihad ideolojisiyle ve kfirle savarken ehadet mertebesine ulamay amalayan kiisel arzuyla dorudan ilgilidir.
Trkler detleri ve ritelleriyle Bizansllarn ilgisini ektiler. 1313 baharnda, Bizansllar bir grup atly ele geirdikleri srada, Trkler, gebelere zg "mstahkem bir kamp" oluturmak iin ganimetleri arabalarla
tamaktaydlar. Gregoras'n betimlemesinde, bundan sonra Trklerin
balarna toprak serptikleri, ellerini gkyzne (muhtemelen dua etmek
iin) kaldrdklar ve sonra savamak iin silahlarna sarldklar eklenir. 19
Bu ritel, srekli yasa dayal bir ii zihniyetini 20 yanstyor olabilir. 21
Btn bunlar Valoisl Charles'n Bizans kart ittifaknn paraland
bir dnemde olmutu. Bizans imparatoru, bu arada grnte ilikilerini
dzelttii ve kendi devletine snm olan Trklere boyun edirmi durumda olan damad kral Stefan Milutin'den askeri yardm istedi. Trklere
kar bir zafer kazanm ve onlar Gelibolu yarmadasndaki mstahkem
blgeye ekilmelerini salam olan Bizansllar desteklemek zere 2 . 0 0 0
kiilik bir Srp svari birlii geldi. Bizans ve Ceneviz gemileri de, deniz
yoluyla kurulabilecek balanty keserek ablukay tamamladlar. Bylece
Trkler, kuatmay yarmak iin yaptklar birka baarsz giriimden sonra, daha nce kendi ellerindekilere iyi davrandklarndan, imdi kendileri17 Bu ifade mulaktr. ehit denler i i n y a p l a n ayinlerle i l g i l i g r n m e k t e d i r . Fakat
bu yerleik bir islam tresi deildir, en azndan K h a d d u r i , War and Peace, s. 6 2 ' d e
b u l m a y baardm kadaryla: ehitler ldkleri yerde g m l r l e r . Bunun, cenazelerde a t yarlar, ziyafet, danslar vb cokulu t r e n l e r i n icra e d i l d i i O r t a A s y a detlerinin kalnts olup o l m a d merak konusudur: Bkz. J.-P. Roux, La mort
peuples

altaiues

anciens

et medievaux,

chez les

Paris, 1963, s. 166, 168.

ne kar zalim olmayacaklarn dndkleri Cenevizlere teslim olmaya

karar verdiler. Fakat gece olunca, ou yanllkla Bizansllarn eline dt, onlar da Trkleri kltan geirip tm mallarna el koydular. Ceneviz
kadrgalarna gitmeyi baarabilen birka Trk sa kald: Cenevizler yalnz
ca, yanlarnda pek ok deerli mal tayanlar ldrdler (nk Bizansllarn da hak iddia edebilecekleri dncesiyle bu mallarn varln gizlemek istemilerdi); dierlerini kle olarak sattlar.
Bu byk bir zaferdi ve saray airi Manuel Files "Aigos Potamoi'de ve
Syke'de askerlerimiz barbarlar yok ettikleri zaman, imparatora" hitaben bir
iir yazd. 22 Gelibolu yarmadasndaki Aigos Potamoi, yani bugnk Cumalky, 23 Trklerin yenilip soykrma urad yer olsa gerek. Syke, kesinlikle
Konstantinopolis'in karsndaki, Cenevizlerin esirlerini imparatora gnderdikleri yer olabilecek ve ikinci bir soykrmn gerekletii anlalan Galata'nm addr. Files, Trakya'nn, batdan gelen bu barbarlarn cesetleriyle nasl dolduunu, bunun teki barbarlara bir ders olabileceini ve imparatorun
bu baary Meryem Ana'nn yardmna nasl baladn betimler. 24
Files'in iiri, imparator tarafndan Meryem Ana'ya yaplan ve Bakire'nin
Olu'nu aptalca inkr eden her halk srp atmak iin Hristiyanlarn yardmyla "okyanusta baarl bir saldr"ya deinilen bir duayla sona erer. 25 Bu,
o srada hazrlk aamasnda olan bir deniz seferiyle ilgili gibi grnyor.
Gerekten de bir deniz seferi yapld. Nikeforos Gregoras buna deinmez; onun bu konudaki suskunluu, tarihilerin teki kaynaklarda bu
olayla ilgili yer alan bilgileri abartma sayarak gz ard etmelerine yol amtr. 26 Ancak, Srpa, Rumca ve Trkedeki bu kaynaklar son derece
gvenilirdir:
1. Srp kaynaklar, (a) Srp kral Stefan Milutin'in Bapiskopos Danilo
tarafndan kaleme alnan, daha nce gnderme yaptmz biyografisi, 27
(b) Milutin' m Athos [Aynaroz] Da'ndaki Hlandar manastrna Ulcara
kyn tahsis eden bir imparatorluk emrinin nsz. 28 Bu belge, baz

18 PG, c. 145, stun 441.

19 Gregoras, c. I, s. 266.

2 2 M a n u e l is Philae, Carmina,

20

1313 (H. 713) ylnda, m u h a r r e m aynn 28 N i s a n d a b a l a m a s d i k k a t e deer bir

23

noktadr. M u h a r r e m i n ilk o n g n (evil) iiler i i n taziye d n e m i d i r . Byle bile olsa,

24 Bu b i l g i , II. A n d r o n i k o s ' u n aresizlik i i n d e d m a n l a r n d a n k u r t u l m a s n n a n c a k

A y d n o u l l a r n n ii olduklar zaten b e l i r t i l m i d u r u m d a d r : Z a c h a r i a d o u , Trade

Crusade,
21

and

Birinin kendi bandan aa toprak dkmesi jesti ayn z a m a n d a bir k u t l a m a ifadesi,

ioannes Kantakuzenos'un A n l a r ' n d a n bir p a r a g r a f t a g r l e b i l i r : A y d n o l u U m u r
hi beklenmedik bir b i i m d e bir e l i l i k heyetinden, l d n d n d sevgili dost u oannes K a n t a k u z e n o s ' u n h a y a t t a ve g a y e t salkl o l d u u n u r e n d i ; d e r h a l ,
"kafasndan aa t o p r a k dkt ve T a n r ' y a pek ok kez kretti": Bkz. Cantacuzenus, c. II, s. 384.

1, 1894, s. 977.

ilahi y a r d m l a m m k n o l a b i l e c e i sonucuna nasl vardn a n l a t a n N i k e f o r o s Gre-

s. 206, not 774.

y a da en azndan A l l a h ' a seslenmeden nce y a p l a n bir jest olarak grlebilir. Bu

haz. E. M i l l e r , c. I, Paris, 1855, s. 220-225.

Pauli-Wissowa, Real-Encyklopaedie

g o r a s ' l a t a m a m e n uyumaktadr.
25 M a n u e l i s Philae, c. I, s. 225.
26

L a i o u , Andronicus

II, s. 232-233.

2 7 " D a n i l o ' d a n Stephen M i l u t i n ' i n H a y a t : N o v a k Grebostrek K u m a n d a s n d a A n a d o l u ' d a T r k l e r l e Sava": D a n i l o , age, s. 1 10-1 12.
28 M e t i n , " A c t e s de C h i l a n d e r 2. A c t e s Slaves", haz. B. Korablev, VV, 19 (1915) Prilozenie 1, no 18, z e l l i k l e s. 4 3 2 ve d e v a m n d a k o l a y l k l a bulunabilir.

uzmanlarca Kosova muharebesinden (1389) sonra yazlm bir sahte belge olarak deerlendirilmektedir. Her iki kaynak da I. Dujev tarafndan
karlatrlm ve zmlenmi durumdadr.29
2. Yunan kaynaklar, yani imparator II. Andronikos Paleologos'un
emirlerine yazlan iki nsz, (a) lki Ekim 1313 tarihlidir: Trklere kar
kendisine yardm eden (olay nszde ayrntlaryla yer alr) Srp kralna
olan minnettarln gstermek iin, imparator onun isteine uyarak
Strymon'daki Koutzi kyn Srp manastr Hilandar'a balar.30 (b)
kinci emir Temmuz 1317 tarihlidir: Ayn nedenlerle (ve benzer bir nszle) imparator Chilandar manastrnn tm mlklerini onaylar.31
3. Trk kayna. Aydnl Umur Paa'nn zaferlerini vmek iin destan
yazan air Enveri, eserine, hanedann kurucusu Aydmolu Mehmed'in
Bat Anadolu'ya Sasa Bey'in yardmcs olarak nasl geldii ve onun adna
Ayasoluk (Efes) ve Kele (Kaloe) kentlerini nasl fethettiini anlatarak
balar. Ardndan, denizden gelen ve sonunda Aydmolu ve ordusunca
pskrtlen Alanlar (daha nce de karmza kan Bizans paral askerleri), Rumlar ve Suplardan oluan karma kuvvetlerin bir saldrsndan bahseder. Bu noktada Aydmolu ile Hristiyanlarn tarafna geen Sasa arasnda bir tartma oldu ve Sasa ldrld.32 Bu olaylar destanda, Aydnolu'nun blgeye gelmesi (1304, Efes'in d) ile beylii oullar
arasnda bltrmesi (1320'ler) arasnda bir noktaya yerletirilir.33
Bu kaynaklara gre olaylarn gidiini aadaki gibi kurabiliriz: Halil
Ece ve adamlarnn yok edilmesinden sonra, ikinci bir sekin Srp svari
birlii, soylu Novak Grebostrek'in kumandasnda Herakleia'ya (Ereli)
geldi. Bunun ikinci bir Srp birlii olduu Srp ve Rum kaynaklarnda
aka belirtilir. Artk Trakya'da hibir dman kalmad iin, Trklerin
lkesine, yani Halil Ece'nin birliklerinin geldii aka belli olan Aydn
Beylii topraklarna bir sefer dzenlendi. Burada neler olduu bilinmiyor, nk her iki taraf da, yani Srplar da Trkler de muzaffer olduklarn iddia ettiler. Bizans imparatoru herhangi bir askeri zaferden (muhtemelen bu seferin sonular kendi beklentilerinin altnda kald iin) sz
etmemektedir.
29 I. Dujev, La conuete
contemporaine,

turque et la prise de Constantinople

dans la litterature

slave

BSI, 16 (1955), s. 318-326 (eksiksiz bir b i b l i y o g r a f y a ve teki Srp

kaynaklaryla birlikte).
30 " A c t e s de C h i l a n d a r I", no 2 6 = Dlger, Regesten,

no 2 3 4 8 .

31 " A c t e s de C h i l a n d a r I", no 3 2 = Dlger, Regesten,

no 2 3 9 0 .

32 Sasa'nn pek az b i l i n e n k i i l i i h a k k n d a , bkz. Zachariadou,

107-108.
33 M e l i k o f f , Destan,

s. 47-48; kr. Lemerle, Aydn,

s. 25 vd.

Trade and Crusade,

s.

Srp kaynaklarnn ileri srd zere, seferdeki Hristiyan ordusunun

Trklere kar bir muharebe kazand ve topraklarn yamaladklar
muhtemel grnyor. Trklerin zerindeki bask, onlardan biri olan Sasa'y -Enveri'nin belirttiine gre dindar bir Mslman olmasna karnHristiyanlarm tarafna gemeye ikna etmeye yetecek kadar gl olmalyd. Gel gelelim, sefer ksa srede hzn kaybetti ve bu karma ordu sonunda Aydn Beylii'nin toprandan srekli bir kazan elde etmeksizin ekildi. Bu, Aydnolu'nun asl zaferin kendisine ait olduunu ileri srmesine
yol aan bir gerekti.
Olaylarn kronolojisinde kukuya yer yoktur. Trk yenilgisi "1311 'den
neredeyse iki vl sonra" balad ve Ekim 1313'te tamamland (birinci Bizans imparatorluk emri). Dahas, bamsz ve son derece gvenilir iki Srp
kaynana gre, el yazmas bir kolofon ve Nagoricino'dan bir kitabede,
1312/13'n Srp kralnn Trklere kar zafer kazand vl olduu aka
dile getirilir.34 Gregoras, Halil'in yenilgisinin Patrik Niphon'un azledilmesinden (11 Nisan 1314) bir yl nce gerekletiini35 belirtmektedir.
Bir Ksa Grek Kronik'i Halil'in [bozguna uratlmas] tarihini 1312/13
olarak gsterir.36
Bu denizar sefer nceden planlanmam bir sefer miydi? Ben yle
olduuna inanyorum. Srp svarileri feodal nitelikler tayorlard; bu, onlarn krallarna szlemeye dayal birtakm sorumluluklar olduu anlamna geliyordu. Her yl belirli bir sre boyunca lke dnda ona hizmet etmek zorundaydlar, bundan sonra efendileri, seferlerini srdrmelerini isterse, onlara cret demek zorundayd. lk Srp birlii, kuatmaya ve Halil Ece'vle adamlarnn imhasna katlmak ve ganimeti paylamak iin tam
zamannda yetiti. Ancak, ilkinin yerini almas iin arld kesin olan
ikinci birlik her ey olup bittikten sonra oraya varmt (muhtemelen, ne
Bizans mparatoru ne de Srp Kral cretleri demeye hevesli deildi).37
kinci birlik, daha nce seferber edilmi Bizans kuvvetlerine katlan ve bir
nceki harekat dolaysyla gemileri de hazr olan taze bir kuvvetti. Halil
Ece'nin bana gelenler yznden moralleri bozulmu olan Aydnl Trklere kar nceden planlanmam bir sefere girimi olabilirler. Bu, istiladan ok yama ve sindirme amal bir akn olabilir. Bat Anadolu'daki
Trk istihkmlarnn 1304'teki Katalan seferinin dndrd kadar
salam olup olmadn snama giriimi olmas da mmkndr.
34 Kr. Dujev, age.
35 Gregoras, c. I, s. 269.
36 Schreiner, Kleinchroniken,

c. I, s. 194, kr. c. II, s. 224-225.

37 Bizans hazinesi o srada dar boazdayd; bkz. Gregoras, c. I, s. 263.

Bylece Srplar, Rumlar ve Alan paral askerlerinden oluan ordu harekete geti. Yamalama ve Trklerin kendi arasnda blnmcleriylc nce
baarl oldular. Fakat Trklerin direnii kmedi; tersine, Aydnolu'ntn
direniinin kuvvetlendii anlalyor. Zaman geti ve Srplar lkelerine
dnmek zorunda kaldlar; onlara gre Bizansllar aka, mttefik ordunun oluturduu kprban tek balarna ellerinde tutacak durumda olmadklarn dnmlerdi. Bylece hibir kalc sonu alamadan hepsi
birden blgeyi terk ettiler. Harekatn bu geici, temelde korsanca karakteri, tarihi Nikeforos Gregoras'n bu olaydan neden sz bile etmediini
aklayabilir.
Bununla birlikte, bu gelimelerin Trk tarafnda baz kalc sonulan oldu. Aydmolu ve Sasa arasndaki, 1312-1313'ten epey nce balam olabilecek rekabet38 o srada kzt.39 Ne var ki, Hristiyanlar, mttefikleri Sasa'y yar yolda braktlar. Sasa'nn sonu, muhtemelen 1313 sonlarnda ya
da bir sre sonra, slam davasna ihanet ettii gerekesiyle ldrlmesiyle
geldi. Bundan sonra Aydmolu, topraklarna tamamen hkim oldu. in garibi, bu Bizans-Srp seferi, dmann konumunun pekimesiyle sonuland.

N'TEN KOSOVA'YA:
I. MURADIN SON YILLARINA LKN
DNCELER*
STEPHEN W. RENERT
K
onunun uzmanlar, genellikle, Osmanllarn 15 Haziran 1389'daki I.
Kosova muharebesinde Srp ve Bonak ortak kuvvetlerini yenilgiye urattn belirtirler. Gel gelelim, bu mkemmel bir zafer deildi. Osmanllar
ar kayplara uramlard ve padiahlar I. Murad, muharebe meydannda
ldrlmt. Bu son gelime, Osmanllarn yeniden toparlanp ilerlemeye devam etmelerinin nndeki en byk engeldi; nk Anadolu'da Osmanl aleyhtar kprdanmalar olaca endiesi, yeni padiah Yldrm Bayezid'i "u"tan ekilmeye ve Edirne'ye dnmeye zorlayacakt. Bayezid, bunu izleyen yl boyunca, babasnn Anadolu'daki egemenlik mirasn korumak ve geniletmekle megul oldu. Bu arada Srbistan'da Murad'n balca hasmlar ok gemeden vasall kabul ettiler (Lazarevii 1390 ortalarnda vc Vuk Brankovi de 1392 Kasmnn sonunda). Dolaysyla, Yldrm Bayezid'in dikkatini yeniden Rumeli'ye evirdii 1392'nin sonuna gelindiinde, 15 Haziran 1389'daki askeri zafer, Murad'n hedefledii mantki, belki de kanlmaz siyasi sonucunu dourmutu.1
*

Bu b i l d i r i n i n aratrma ve y a z l m a a a m a l a r n d a bana cmerte sunduklar y a r d m

ve tavsiyeleri i i n George Dennis, Baria Kreki, A n t h o n y Luttrell ve zellikle Eliza-

38

beth Z a c h a r i a d o u ' y a teekkr e t i y o r u m . Deerleri ne olursa olsun, u l a t m sonu-

Birgi'deki U l u C a m i ' d e yer a l a n bir kitabede, k e n t i n 1307'de A y d m o l u M e h m e d ta-

lar Laskarina Bouras'n ansna ithaf ediyorum. Bouras, metinlerin, antlarn ve ob-

r a f n d a n f e t h e d i l d i i n i (o srada kendi adna m yoksa Sasa adna m hareket ettii-

jelerin b i l m e c e l e r i n d e n o l a a n s t zevk alrd. Daha nemlisi, d o r u yantlar bul-

ne deinilmez) ve c a m i i H, 712 (Mays 1312-Mays 1313) ylnda ina ettirdii yazldr; sonu olarak bu son t a r i h t e bamsz bir bey olarak hareket e t t i i kesindir. Bkz.
P. VVittek, "Inscriptions f r o m Southvvestem A n a d o l i a " , Art Studies,
39 Bkz. M e l i k o f f , Destan,

1931, s. 198-199.

s. 47-48: Enveri, Sasa'nn " p l e i n d ' e n v i e " [ok kskan] o l m a s

nedeniyle H r i s t i y a n l a r n safna g e t i i n i vurgular.

may baarrd.
I

D a h a nceki y o r u m l a m a l a r a gndermeler de ieren son z a m a n l a r d a y a p l a n bir deerlendirme iin, bkz. T . Emmert, " T h e Battle of Kosovo: Early Reports of V i c t o r y
a n d D e f e a t " , Kosovo,

Legacy

of a Medieval

Battle'n

iinde, ed. W . V u c i n i c h ve T.

Emmert, M i n n e a p o l i s , 1991, s. 19-40, zellikle s. 34-35.

Balkan tarihindeki nemli bir olay olarak "Kosova'nm anlam" hakkndaki mevcut consensio opinionum budur. Gel gelelim, bu muharebeye
yol aan olaylarn -zellikle, I. Murad'n knez Lazar'la 1386'daki ilk arpmasyla 1389 baharnda Kosova'va yapt hayati sefer arasndaki gelimelerin- sras ve nitelii konusunda tarihiler arasnda halen birtakm anlamazlklar vardr.2 Bu anlamazlklar byk lde tarihilerin, Neri'nin olaylara ilikin anlatsn ne lde kabul veya reddettiklerini ya da
ne kadar deitirdiklerini yanstmaktadr. Neri'nin anlats, denebilir ki,
bu dnem hakkndaki en nemli kaynaktr; ne Neri'nin kendi dneminde 11e de daha nce yazlm Bizans ve Trk tarihlerinde sz konusu zaman dilimine ilikin bilgiler Neri'nin verdikleri kadar zengin deildir. Bu
kaynak eksikliinin sonucu, Balkan ve Osmanl tarihinde byk bir soran
oluturan, Kosova'daki zayiat kadar Murad'n son yllarndaki seferleri ve
meguliyetleri konusunda hi bitmeyen karklktr.

184

Bu bildiride, Neri'nin anlatsn odak noktas alarak, btn bu temalar hakkndaki kantlar yeniden incelemeyi hedefliyorum. Bu hedefe
drt admda ulamay dnyorum. lk olarak, Neri'nin anlatsnda,
Murad ve knez Lazar'n Ni'teki ilk karlamalaryla I. Kosova muharebesinde her ikisinin de lmyle sonulanacak olaylarn birbiriyle balantl (neden-sonu ilikisi iinde) olduunu dnd anahtar blmleri zetleyeceim. Sonra, dikkate deer d (bu yzden de Osmanl
olmayan) kaynaklar temelinde, olaylarn bu dneminde Murad'n gittii
yerler ve meguliyetlerine ilikin kandan gzden geireceim. Bundan
sonra, Neri'nin anlatsnn, genel olarak, gvenilirliini ele alp onu ncekilerle karlatracam. Sonu olarak, Ni'in fethi ile I. Kosova muha2

Bkz, rnein, o n yl n c e s i n i n en nl kaynaklarndaki eksiklikler: A . B o m b a c i , A .

B o m b a c i ve S. Shavv, L'lmpero

ottomano'nun

i, "Kosovoska B i t k a " , Istorija

srpskog

iinde, T o r i n o , 1981, s. 2 6 0 ; R. M i h a l i -

nadora,

c. 2, Doba borbi za ocuvanjei

obv-

novu drzave (1371- 1537)'nin

iinde, ed, J. Kali vd., Belgrad, 1982, s. 42-44; a. y

Lazar Hrebeljanovi.

Kult, Predanje,

Late Medieval
man Conquest,

A Critical

Belgrad, 1984, s. 1 15-1 17; J. Fine, The

Survey form the Late Twelfth

Century

do Lepoanto.

Balkarite,

Evropa

Otto-

Bu noktada Ni'in fethinden Murad'n Kosova'daki lmne kadar

Neri'nin anlatsnn tam bir zetini vermeyeceim. Niyetim daha ok,
padiahn yaamnn bu son yllar hakknda, yazarn hem nemli hem de
karlkl balantl olarak kabul ettii olaylarn altn izmek. Konu d
ayrntlar bir yana braklp ze bakldnda unlar sylemek mmkn:3
1. Ni'in fab. H. 787'de [1385], Murad, Ni'i hkimiyeti altna alarak Srbistan'daki harektn tamamlad; knez Lazar Ni'teki birliklerin
yllk masrafn karlamann yan sra gm olarak hara demeyi kabul
etti. Ardndan, Padiah Trakya'daki birka kaleyi fethettikten sonra Edirne'ye dndnde Karamanolu Alaeddin Bey'in Osmanl topraklarna
saldrd haberini ald. Veziri andarl Hayreddin'i Rumeli'de brakan
Murad, k geirmek zere Bursa'ya gitmedi.4
2. Karaman seferi. H. 788 [1386] baharnda, Murad Karaman'a bilseler yapt, ama yannda yakn tarihte len Hayreddin yoktu. Alaeddin'e
boyun edirdikten sonra Murad Bursa'ya dnd. Dahas, ertesi yl k
sonlar ya da bahar bandan nce Rumeli'ye gitmedi.5
3. Lazar, Tvrtko ve Curae'n ihaneti. Bu arada, Balkanlar'da, sonralar
Murad' Slav prensleriyle bir kez daha kar karya gelmeye zorlayacak bir
dizi gelime kendini gsterdi. ncelikle, Karaman'da Murad'la birlikte
savam olan Srp komutanlar lkelerine dndklerinde, Osmanllarla
ilikisini kesmesi konusunda Lazar' uyard. Bu uyarlarn etkisi altnda
Lazar artk Murad'n vasal olmadn ilan etti ve bundan sonra Bosnal
Tvrtko ile bir ittifak oluturdu. Neri, bunun sonucunda, "skenderiye
tekfru"nn Murad'a giderek, padiahn bir kumandan ve birlikler gndermesi halinde, Osmanllar iin Bosna'nn gvenliini salamay ncrdi3

i Osmanskoto

Naestvie

H. H a z a r d ve N. Z a c o u r , The Impact
39-40; C. Imber, The Ottoman

Empire,

of the Crusades'in

of the Crusades
1300-1481,

1949) derlemesi ile J. Leunclavius, Historiae

on Europe, New Y o r k , 1990, s.

ve S. irkovi, "Serbia o n t h e Eve of the Battle of Kosovo", Kosovo,

Battle'm

Legacy

libri xviii,

musulmanae

turcorum

de

monumentis

(Frankfurt 1591), b u n d a n byle Leunclavius. K e n d i m i

b u n l a r l a snrladm, nk Leunclavius ve - U n a t - K y m e n d e r l e m e s i n i n dayandaralar o l m u t u .

4

Kitb-

Cihan-nm,

c. I, s. 21 1.1 1/214.1 1; Leunclavius, s. 239.43-244.55. Lazar'n

N i ' t e n Edirne'ye g i t t i i yerler ve yapt ileri sayarken, Neri A k p a a z a d e ' d e k i il-

of a Me-

g i l i 5 4 ve 55. blmlere dnmektedir: k p a a z a d e (Giese), s. 55-56. Ne ki, bu isti-

iinde, ed. W. V u c i n i c h ve T. Emmert, s. 10-14. Buradaki h e d e f i m ,

lalar K o s o v a ' y a yol a a n o l a y l a r dizisi iinde rastlantsaldr ve bu nedenle gz ard

(kendi bana etrefil bir grev olan) sorunun historiografisini zmlemek olmad-

edilebilir.

n d a n , bize syleyecekleri eyleri incelemek ve y e n i d e n g z d e n g e i r m e k zere,

tekrar b i r i n c i l k a y n a k l a r a d n m e n i n daha nemli o l d u u kansndaym.

exscriptae,

d a h a sonraki V i y a n a yazmas Batl aratrmaclarnn bu yzylda Neri'yi t a n m a

iinde, c. 7, ed.

istanbul, 1990, s. 27-28 ve 35-36;

B u r a d a a k t a r d m eitli Neri v e r s i y o n l a r , F. U n a t ve M . K y m e n ' i n ( A n k a r a

ipsorum

(1354-

iinde, Sofya, 1988, s, 79-81; H. nalck, " T h e O t t o m a n T u r k s a n d t h e Cru-

sades, 1329-1451", genel ed. K. Setton, A History

dieval

to the

I. NER'NN OLAYLARA BAKII

A n n A r b o r , 1987, s. 407-408; C. M a t a n o v , C. M a t a n o v ve R. M i k h -

neva, Ot Galipoli
1571)'in

Istorija,

Balkans,

rebesi arasndaki olaylarn makul bir kronolojisi olarak kabul edilebilecek

bir noktaya ulaacam.

Kitab-

Cihan-nm,

c. I, s. 2 1 4 . 1 2 / 2 3 4 . 8 ; Leunclavius, s. 244.55-258.40.

ini belirtir. Bu "skenderiye tekfuru"nun II. Curac Stracimirovi Balik

olduu rahatlkla sylenebilir. Murad kk bir kuvvetle "Lala ahin"i
Bosna'ya gnderdi. Bu kii, Murad'n lalas ve ilk Rumeli beylerbeyi olan
Lala ahin deildir, nk o Karaman seferinden nce lmt. Herhalde komutanlarndan biriydi -nalck'a gre, muhtemelen gerek ad "Kavala" ya da "Kefalia" ahin olan Leskovac subasyd.6 ahin Bosna'ya
vardnda 30.000 kiilik bir kuvvet tarafndan psya drld -Neri
bunun Curac, Tvrtko ve Lazar'm plan olduuna iaret eder. ahin'in
dnn tersine Osmanllar muharebeye girdi ve byk kayplara uradlar. Gel gelelim, ahin kamay ve kt haberleri Murad'a ulatrmay
muhtemelen baard. Neri, ahin'in tuzaa drlmesinden her Slav
prensinin eit biimde sorumlu olduunu ileri srmekteyse de, bu komployu, Curac'n Murad' ziyaretinden nce ortaklaa m hazrladklar, yoksa Curac'n Osmanl kuvvetlerini Bosna'ya ekme plann uygulamaya
koymasndan sonra Tvrtko ile Lazar'n, ona sadece yardm m ettikleri
konusunda bilgi vermemektedir.7
6

H a l i l inalck, El2, "Arnavvutluk" maddesinde, ahin'i " K e f a l i a ahin (Trk kroniklerinde K a v a l a ahin, daha sonra ihabeddin ahin Paa), bir ubeyi ve m u h t e m e l e n
Leskovi subas ..." diye t a n m l a r . ahin'in 1380'den nceki ve (Scutari'yi [skdar] denetimi a l t n a ald t a r i h olan) 1394'ten sonraki etkinlikleri iin, bkz. E. Zac
h a r i a d o u , " M a r g i n a l i a o n the History of Epirus a n d A l b a n i a (1380-1418)", WZKM,
78 (1988), s. 200, 206.

Kitb- Cihan-nm,
c. I, s. 234.9/240.3; Leunclavius, s. 259.8-264.14. N.b. ahin'in
y e n i l g i s i n i a n l a t t k t a n sonra, Neri pheye yer b r a k m a y a c a k b i i m d e "Iskenderiyye tekfuru, m e l ' u n Laz'ile ve Bosna ile m u v a z a ' a idb g e l m i imi. i t t i f a k idb, Msl m a n l a r a bu ii kldlar" demektedir ( U n a t - K y m e n t r a n s k r i p s i y o n u n d a ) . Bu c m l e
(daha eskiden yazlm olan) Codex M e n z e l ' i n yan sra, (daha sonraki bir nsha
olan) Paris yazmasnda da ayn b i i m d e yer alr. Bu p a r a g r a f l a r iin, bkz. Kitb- Cihan-nm (Taeschner), c. I, tpkbasm, s. 65 ve c. II, tpkbasm, s. 102. Bu cmlen i n Leunclavius v e r s i y o n u n d a , Curac'n ahin'e b a v u r m a d a n nce T v r t k o ve La
zar'la k o m p l o kurduu belirtilmektedir: "Et huius quidem stragis auctos unus fuit arcis Alexandrinae
regulus, qui cum Zirgiae Despota Lazaro, & cum Teggiure
Bozinacorum secreto consentiens,
astute rem omnem composuerat;
comminicatique
prius
cum duobus hisce comsiliis, sub fraudulentae
simulationis
paretextu,
quasi
Turcorum rebus maxime studeret" (s. 264.5-14). Ek ibareler Codex H a n i v a l d a n u s ' t a n ziyade L e u n c l a v i u s ' a atfedilebilir.
Y u k a r d a k i zetimde, Neri'nin bu z a m a n erevesine (yani, K a r a m a n seferi ile ah i n ' i n y e n i l g i s i n i n i n t i k a m n a l m a k zere dzenlenen seferberlik arasnda geen zaman) yerletirdii, M u r a d ' n Yeniehir'deyken yaad ilgin olay gz ard ett i m . Y a n i V . l o a n n e s ' i n kzlar ile Y a k u b ve Bayezid'in kararlatrlan evlilikleri; Bay e z i d ' i n n c o l u n u n snneti; ve Y a z c o l u ' n u n M s r ' a eli olarak gitmesi. Eer
gerekten yapldlarsa, bu evlilikler imdiye kadar b e l g e l e n m e m i d u r u m d a d r ; kr.,
A . Luttrell, "John V s Daughters: A Palaiologan Puzzle", DOP, 40 (1986) 103 ve n.
3. A y n ekilde Y a z c o l u ' n u n elilik grevi, b i l d i i m k a d a r y l a bamsz bir b i i m de belgelenmemitir.

4. Murad'n ntikam Seferi ve Bulgar syan. Lazar, Tvrtko ve Curac'n ihanetlerini renen Murad, ilk nce knez Lazar' vuracak bir kar
akn dzenlemeye karar verdi. Hazrlklar tamamland; ancak iki vasal,
Sosmanoz (Bulgar ar iman) ve Dobrucaolu (vanko ) sefer arsna
aldr etmediler. Bu durum karsnda Murad, Hayreddin'in olu ve halefi
vezir Ali Paa komutasndaki ordusunu, Srbistan'dan nce, Bulgar prensleriyle arpmak zere Bulgar topraklarna gnderdi ve kendisi de Edirne'ye yneldi, fakat belirli bir noktadan sonra Anadolu'ya geri dnd.8
5. Bulgaristan Seferi. Neri bu seferin safhada gerekletiini syler, ancak yln belirtmez. Kn, iman Trnova'dayken Ali Paa hzla
Kamiya nehrinin kuzeyindeki hisarlar ele geirdi. Neri, Pirot'un [ehirky] Bulgar denetiminden Srp denetimine yaklak olarak bu zamanda
getiini tahmin etmektedir. Ne ki, bu ekilmenin koullarn aklamaz.
kinci safha, Murad baharda destek kuvvetlerle boaz aarak Yanbolu'ya
yerletiinde balar. Neri, Murad Gelibolu'ya geerken havann souk
olduunu ve birka gndr ters rzgrlar estiini syleyerek bu olayn
bahar banda gerekletiini ima eder. Her durumda, Murad'n Yanbolu'ya varmasnn ardndan, iman Silistre'yi teslim edeceine sz vererek
ilk yenilgisini tadar. Seferin son safhas ar'n Silistre'yi teslim etmekten
vazgemesiyle balar. Yeniden balayan askeri harektn en nemli a.
iman'in geri ekildii Nikopol [Nibolu] katmasdr. Bu safha da,
iman'n ikinci kez yenilmesi ve Murad'n onu balayarak vasalla iade
etmesiyle sonulanr.9
6. Kosova.'ya Yry. Bulgaristan seferi ile Kosova'ya hareket arasnda, Neri ok az zaman olduunu ileri srer. Nikopol'deki harektn sonlarna doru, bahar srerken, Murad'n yakndaki Tavanlu'ya gittiini,
Ali Paa'yla bulutuunu ve Srp seferini planladn belirtir. Bundan
sonra Ali Paa birka ay iinde Rumeli ve Anadolu'dan gelen kuvvetlerin
topland Filibe'ye ilerledi. Yazn scanda batya, Srbistan'a doru yola
ktlar. Burada Neri'nin Kosova'daki gelimeler hakkndaki ok ayrntl
anlatsn bir kenara brakabiliriz. Ne var ki, olaylar 791/1389 tarihine
yerletirmesi ve Murad'n katili Milo Kobila'nn (Milo Obili) knez Lazar'n bilgisi -ve bu anlamda onay- dahilinde hareket ettiine ilikin iddias dorudur.10
Neri'nin I. Kosova muharebesine yol aan olaylar anlat byledir.
Murad'n Ni'i fethettikten sonra Bursa'ya dnmesine ve aradaki olaylara
8

Kitb-

Cihan-nm,

s. 240.3/242.12; Leunclavius, s. 264.14-266.40.

Kitb-

Cihan-nm,

s. 242.13/256.8; Leunclavius, s. 266.41-276.49.

10 Kitb-

Cihan-nm,

s. 256.9/306.6; Leunclavius, s. 276.49/ 301.44.

ilikin verdii bilgiler kpaazade'ye dayanmaktadr. Karaman seferi ile

Kosova muharebesi arasnda meydana gelen olaylar ieren sonraki blmler, bir baka kaynaa dayanr. Bu kaynakta, en azndan baz blmlerde, son derece ayrntl ve doru bilgiler verildii anlalyor. Bu eser
imdiye kadar bulunamad. Ancak tarihiler, anonim Oxford kroniindeki
paralel, fakat daha ksa anlatnn ortak bir kaynaa dayandn tespit etmi bulunuyorlar.11
Neri'nin anlatsnn niteliini ele almadan nce, kesin tarih ierdiine dikkat ekelim. Her eyden nce, Ni'in fethi ile Lazar'n boyun emesi genellikle 787, yani 12 ubat 1385 ile 1 ubat 1386 arasnda bir
tarihe yerletirilir. kincisi, Murad'n Karaman'a yapt sefer 788 baharna, yani 1386 baharna rastlamaktadr (H. 787 yl 2 ubat 1 386'da balar ve 21 Ocak 1387'de sona erer). Son olarak, Kosova'daki olaylar H.
791, yani 1389 baharna rastlar (H. 791 yl 31 Aralk 1388'de balar ve
19 Aralk 1389'da sona erer). yleyse, Neri, Lazar'n ihanetini, Tvrtko
ile ittifakn ve ahi'in tuzaa drlmesini Karaman seferinin sonu
(kesinlikle 1386 bahar sonu ya da yaz) ile Bulgaristan seferinin balamas (tahminen 1388 sonu veya 1389 ba) arasndaki bir tarihe yerletirmektedir.
II. AZ SAYIDAK KANIT
Herhangi bir historiografik metne eletirel yaklaan bir okur, bunun
kilit iddialarnn doru olup olmadn sorar ve dorulama, yanllama ya
da sadece ayrntlar iin baka yerleri aratrr. Buna gre ben de aada
Murad'n 1386-1389 arasnda gittii yerler ve yapt ilerle ilgili olarak
Neri'nin dndaki kaynaklardan kan kantlar gzden geireceim. Bu
verileri, aadaki gibi be ana kronolojik balk altnda toplayabiliriz:
1386 Bahar n, Taz m ?
Beklenebilecei zere, Srp kaynaklar, Murad'la knez Lazar'n ilk karlamalar hakknda, dank olmakla birlikte, baz bilgiler vermektedir.
lgili kaynaklar, her birinin bizi ilgilendiren yllar olan 6 8 9 4 (1 Eyll
1385-31 Austos 1386) ya da 6895 (1 Eyll 1386-31 Austos 1387)
hakkndaki bilgileri kaydettii ya da aktard kabul edilen eitli kroniklerden oluuyor. Bunlardan baka, 1624'te tamamlanm, Srbistan'daki
Trk istilalarna odaklanan ve muhtemelen daha eski bir Srp yllna dayand anlalan bir Rum kronii vardr.
11 Neri zerine yaplm en nemli inceleme hl V. M e n a g e ' i n Neshri's
Ottomans,

The Sources and Development

History

of the

of the Text (Londra 1964) adl almas-

dr. Bkz. zellikle s. 13-14, ve Neri'nin 14-57. b l m l e r i y l e u y u m u h a k k n d a s. 61.

Srp kroniklerindeki kaytlara gre, Murad, knez Lazar'la olan ilk karlamasnda zafer ve -yenilgi deilse de- hayal krkln ayn anda yaamtr. lk noktaya ilikin veriler tutarldr; alt yazma, Murad'n 6894'te
Ni'i fethettiini kukuya yer vermez bir ekilde kaydetmektedir.12 Ne yazk ki, ne ay ne de mevsim ad belirtilmektedir; bu nedenle Ni'in Osmanllarn eline 1385 gzvle k arasnda m, yoksa 1386 kyla yaz
arasnda m getii kesin deildir.13 Gel gelelim, Trklerin Bosna'y ilk
olarak 1386 Ekim sonlarnda, Ragusa'ya [Dubrovnik] kadar panik yaanmasna yol aacak ekilde, istila ettiklerini dnmek akla uygundur.14
Peki, sz konusu aknn Ni'in dmesinin hemen hemen dorudan bir
sonucu olduu, bu nedenle, aknn 1386 bahar ya da (daha makulu) yaznda gerekletirildii karsanabilir mi? Kanmca, bu uzak bir ihtimal
deildir, nk Ni ve Ragusa yaklak on be gn iinde alabilecek bir
anayolla birbirine balanyordu.15
Murad'n yenilgiye ya da baarszla uradn ima eden blmler,
Ni'in kuzeybatsnda, Kurumlca ve Prokuplje arasnda ve Toplca Irmann hemen batsndaki Plonik'te gerekleen bir arpmaya gnderme
yaparlar. Sz konusu kronik kaytlar Plonik'teki arpmann versiyonunu ana izgileriyle ortaya koyar:
1. Versiyon : "Murad ve Lazar, Toplca'daki Plonik'ten katlar" 16
2. Versiyon : "Murad Plonik'e gitti" 17
12 L. S t o j a n o v i , Strai srpski rodoslavi

i letopisi,

Belgrad-Sramski K a l o v c i , 1927, s. 215,

n o 5 9 1 , d r d n c ve beinci kaytlar; age, no. 592, ikinci kayt.

13 Burada bu sorunu yalnzca H r i s t i y a n ve Islami tarihleri u y u m l u hale getirerek ve ard n d a n N i ' i n dn a y l a r a g e t i r m e k l e (yani 1385 Eyll'nden 1386 O c a k ' n a )
zmek m m k n deildir. Her eyden te, N e r i ' n i n verdii t a r i h i n , bir yl h a t a l olmas pekl m m k n d r .
14 imdiye kadar b u n u Ragusa k a n t l a r n d a n y o l a karak gsteren ilk k i i n i n C. Jireek o l d u u n u s y l e y e b i l i r i m , Geschichte der Serben, c. II, b l m 1, Gotha, 1918, s.
118 ve kr. 2. d i p n o t .
15 C. Jireek, Die Handelsstrassen
des Mittelalters.

vi'e gre, bu akn,

Zeta

beyi II. Curac

srednjovekovne

und Bergwerke

Historisch-geographische
ekime

halinde

Stracimirovi

Bosanske

(Vi leto 6895,

olduu

Balik'in

kral

Tvrtko'ya

istemi

i letopisi,

i knezi Lazari s Plocnika

olmas

1879, s. 74-78.
zarar

wahrend
S.

vermek

mmkndr

(kr.

irko-

amacyla
Istorija

Sie leto pobeze

Amoruati

s. 113, sol stun ( V u leto 6894. Sije leto

is Toplice);
i svetyi

5 9 1 , a l t n c kayt (1 Sije leto] pobeze [cari] Amourati

is Toplice,

Prag,

drzave, Belgrad, 1964, s. 158.

16 S t o j a n o v i , Stari srpski rodoslovi

pobeze Mourati

von Serbien und Bosnien

Studien,

age, s. 1 13, no. 191, sa stun

knezi s Polnika);

age, s. 215, no

i [svety] knezi Lazari ot

Plocnika

Seenik yazmasna 6 8 9 5 ' t e ve Sofya yazmasna 6 8 9 3 ' t e kaydedilmi).

17 age, s. 117, no 221 (/ vi to leto isxodi cari Mourati

ilk kayt ( l s x o d i cari Mourati na
Plocniki).

na Poliniki);

age, s. 215, no 591,

3. Versiyon : (a) "Murad, Lazar'la karlamak iin yola kt ve Plonik'te geri dnd" veya (b) "Murad, Plonik'te Lazar'dan kat". 18
Ayrca, bir kronik Plonik ve Ni'teki hareketleri aadaki gibi birletiren bir versiyon sunar:
4. Versiyon : "Murad, Plonik'e gitti ve Ni'i igal etti". 19
Kroniklerin en eskisi ilk versiyonu kullanr ve olaylar 6894 ylna yerletirir, ancak, daha sonraki birka bu tarihi 6893 ya da 6895 olarak verir.20 kinci versiyonu kullanan tm kronikler, olayn tarihini 6894 olarak
verir.21 nc versiyonun (a) eklini kullanan kronik, olay 6894'e, (b)
eklini kullanan kronikler byk ounlukla 6895'e, iki tanesi de 6894'e
yerletirir.22 Son olarak, olaylar birletiren drdnc versiyon olaylarn
tarihini 6894 olarak gsterir.23
Srp kroniklerindeki malzemeye ilikin aratrmamz tamamlamak
zere, daha eski bir Srp kroniinin Rumca versiyonundaki ilgili blm
ele alalm. Yazar, 6894 yl iin, Murad'n Srbistan'a girdiine, knez Lazar'la karlatna, fakat "ona [kar] bir ey yapamadna" iaret ediyor. 24 Aratrm olduumuz Srp kaynaklar arasnda buna benzer bir
18 age, s. 215, no 591, ikinci kayt ( l s x o d i Mourati
Plocnika);
Plocnika

is

i vrati

ot (ispredi)

se opeti

ot

kneza Lazara

ot

Toplice).

19 age, s. 287, no. 1099 ( A n n o 6894 [1386]

sam

cari na kneza,

age, yedinci kayt, (6895. Pobeze cari Moruati

exit Murath

ad Poltchink

et occupat

Nis-

urbem).

20 A l n t l a r i i n bkz. 16. d i p n o t . Kaytlar no. 191, sol ve sa stunlar, s. 113, Stojanov i ' i n " Z a m e t a k II" ve " Z a m e t a k III" olarak adlandrd en eski y l l k l a r d a n gelmektedir. " Z a m e t a k ll"deki son kayt 1404 t a r i h i n i verirken, " Z a m e t a k III" 1432'de sona
ermektedir. S t o j a n o v i ' e gre, ( " Z a m e t a k l l l " n yazar " Z a m e t a k l l " y e benzer bir
kaynak kullanm) bu yllklar k a b u l edilebilir n i t e l i k t e d i r ve d a h a eski t a r i h l i " Z a m e tak ll"de verilen tarihler d a h a d o r u d u r (age, s. L X X X V I - L X X X V I I ) . S t o j a n o v i ' i n no
591, altnc giri, s. 2 1 5 (6893 ve 6 8 9 5 t a r i h l e r i n i n hatasn o r t a y a koyan), 15. yzyln ikinci yarsna a i t iki yazmay yanstr (age, s. LVI, Seenik kronii hakknda; s.
X L I I - X U I I , S t o j a n o v i ' i n "Sofiski p r v i " adn verdii y a z m a l a r hakknda).
21

A l n t l a r i i n bkz. yukarda, 17. d i p n o t . S t o j a n o v i ' i n s. 1 17'deki no. 221 ' i , " Z a m e tak V I " adn verdii yllktandr. Bu k a y d n yer ald b l m 1453'te ya da d a h a
sonra yazlmtr (kar. age, s. L X X X V I ) . S t a n k o v i ' i n s 2 1 5 , no 5 9 1 ' d e and kronikler yine 1 4 5 9 ' d a n sonra y a z l a n " d a h a gen k r o n i k l e r " d e n g e l m e k t e d i r (burada
kr. age, s. XLI-XL.IV, bu k a y d n temelini o l u t u r a n Kiev, Studenica ve Sarandapors-

ki yazmalarna ilikin).
22 A l n t l a r iin bkz. 18. d i p n o t . lgili t m y a z m a l a r yine 1459 sonras, y a da " d a h a
gen" kronikler g r u b u n d a n geliyor. Bunlar h a k k n d a , bkz. yine age, s. X L I - X L I V ve
daha sonra, s. X L V - L V I .
23 A l n t l a r i i n bkz. 19. d i p n o t . Bu kayt y i n e daha sonraki, bugne sadece bir Latince
tercmesi ulam bir k r o n i k t e n geliyor (kr., age, c. I, s. LVI-LVII). Deeri kuku gtrmektedir.
2 4 Schreiner, Kleinchroniken,

c, I, s. 561, no 6 ve c. II, s. 331-332.

versiyona rastlayamadk. Bu versiyon, muhtemelen Plonik'teki arpmay ok genelleyici bir biimde zikretmektedir -grdmz gibi, ilgili en
eski Sp yll olaylarn tarihini, benzer bir ekilde, 6894 olarak kaydetmektedir. Durum ne olursa olsun, bu kaynan bizim iin pek fazla deeri yok, nk yazarn Srpa metni harfiyen mi evirdii, yoksa olav yeri
hakkndaki bilgileri atarak, olaylar anlad ekliyle zensizce mi zetledii belli deildir.
Srp kroniklerinin verdii bilgiler bundan ibarettir. Deerlerini belirlemek konusunda -ilki kaytlarn anlamyla ilgili olmak zere- iki soru kategorisi karmza kyor. Kronikilere gre, Plonik'te Murad'la Lazar arasnda gerekten neler olmutu? z ne olursa olsun, bu karlama Ni'in
Osmanllarca fethinden nce miydi, sonra m? Eer sonraysa, yine
6894'te (31 Austos 1386'dan nce) mi gereklemiti, yoksa 6895'te (1
Eyll 1386-31 Austos 1387) mi? Bunlar gibi balang sorularnn tesinde, bu Srp kaynaklarnn genelde gvenilir olup olmadklarn sormak
da yerindedir. Dier bir deyile, bunlarn verilerini Neri'nin ortaya kovduklarna tercih etmek iin herhangi bir neden var mdr?
nce ierik sorununu ele alalm. Kaynaklarn tmnn, Murad'la Lazar arasnda Plonik yaknlarnda, yani Ni'ten gneybatya uzanan ve Ragusa'ya ulaan anayol zerinde bir arpma olduunu ileri srdn
kabul etmemiz kesinlikle mmkn. Drt versiyon -tek tek sayarsak, 2,
3 (a), 4 ve muhtemelen Rumca metin- saldry Murad'n balattn, belirsiz bir yerden arpma mahalline, yani Plonik'e "doru ilerlediini"
belirtir. ki versiyon bu karlamada olan biteni anlatr, fakat bu anlatm
elikilidir. 1. Versiyonun Srplarla Osmanllarn birbirlerine saldrdklarn
ve ardndan ekildiklerini ya da balayan atmay yarda braktklarn ileri srer. 2. Versiyon bunun tersine, Lazar'n, Murad'n kuvvetlerini
-Lazarevii'nin topraklarndaki dou-bat gzerghnn en gney ucundaki Osmanl ilerleyiini durdurarak- Plonik evresinden srp attn ileri
sryor. Bir versiyonu dierine tercih etmek tmyle keyfi bir seim olacaktr. Ne var ki, hep birlikte ele alndklarnda, bu kaynaklar, Lazar'n
Osmanllarn Plonik'ten teye gemesini -bir meydan muharebesinde olmasa da- en azndan bir kere nlemeyi baardn ileri sryorlar. Baka
bir deyile, Murad engellenmi, ancak, ezici bir yenilgiye uratlamam
gibi grnyor. Durum ne olursa olsun, bu karlama Osmanllar iin
byk bir bozgun saylamaz, nk aknc gruplar, 1386 gznde Ragusa'nn i kesimlerine ilerlemeyi (Plonik'in zerinde yer ald anayol boyunca) srdryorlard.
Kronolojiye gelince, en eski Srp ksa kroniinde verilen ve birka yl
sonraki Srp kronikleri ile Rumca versiyonda yinelenen tarihi, yani 6894'ti

kabl etme eilimindeyim. Buna uygun olarak, Plonik'teki arpma

Ni'tek olaylara ok yakn bir tarihte meydana gelmi olmaldr, dolaysyla bu arpmann, 1386 bahar ile yaz sonu arasnda gerekletiini kabul edebiliriz. Bununla birlikte, bu olayn Murad'n Ni'i fethinden nce
mi, sonra m meydana geldiinden emin olamayz. Belgrad-Konstantinopolis anayolu zerindeki konumu ve Osmanllarn halihazrda Sofya'nn
denetimini ele geirdikleri gz nne alndnda, Murad'n blgedeki ilk
hedefinin Ni olmas akla yakndr. Dolaysyla Plonik'teki arpma, Murad'n daha sonra Ni'in batsndaki kaleleri, ve bylelikle, Adriyatik'e giden yolu fethetme abalarn yanstyordu. Ne var ki, bu, speklasyondan
ibarettir. B kaytlardan kesin olarak karsanabilecek bir ey varsa o da,
Murad'n 1386 bahar/yaz aylarnda Srbistan'daki manevralarnn Ni'in
fethiyle sonuland ve Ni'teki eylemden bir sre nce ya da sonra Plonik'te geici olarak kesintiye uratlddr.25
imdi karmzda duran tek nemli sorun, Ni'in dmesinin, Neri'nin ileri srd gibi knez Lazar' vasall kabul etmeye ikna edip etmediidir. Srp kronikleri byle bir olaydan sz etmiyorlar; oysa, Lazar
vasall kabul etmi olsayd, muhtemelen bu olay atlamazlard. D has,
knez Lazar, Mad' Plonik'te durdurduuna gre, bu noktada o la bo25

F. B a b i n g e r ' i n Srp metinleri zerinde yapt ve pek ok kiiyi yanl y n l e n d i r e n geliigzel o k u m a l a r n n , t a m a m y l a gz ard e d i l m e s i g e r e k m e k t e d i r [Beitrage
Frhgeschichte

der Trkenherrschaft

in Rumelien

(14.-15.

Jahrhundert],

zur

Brunn-M-

n i h - V i y a n a , 1944, s. 77, zellikle 43. dipnot. T a m a m e n ayn fikirde o l d u u m d a h a

d i k k a t l i bir deerlendirme iin, bkz. R. M i h a l j i , Lazar Hrebeljanovi,

s. 115. irko-

vi ("Serbia o n the Eve of t h e Battle of K o s o v o " , s. 14), yakn z a m a n l a r d a bu kaytlarn deeri h a k k n d a d a h a k u k u c u bir kanya varmt: "Srp k r o n i k l e r i n d e k i [ksa]
n o t l a r o l d u k a e l i k i l i d i r , dolaysyla 1385 Eyll ve 1386 A u s t o s ' u arasnda belirsiz bir t a r i h t e o r t a y a k a n T r k saldrs srasnda gerekten neler o l d u u n u anlamamz n l e m e k t e d i r . ' M u r a d ve Prens Lazar k a t l a r ' , ya d a 'ar M u r a d Plonik'ten
kat', y a d a 've Plonik'ten geri d n d ' gibi ifadelerin arkasnda gizlenen nedir?...
iki taraf arasnda b y k bir m u h a r e b e o l d u u y a da t a r a f l a r d a n b i r i n i n zafer kazan-

yun emesi beklenemez. Bunlar hi kukusuz kesin deliller deildir. Yine

de -kronik kaytlarn temelde gvenilir olarak kabul ettiimiz dnlrse- akla yakndrlar.
O halde, kaynaklar sorunundan balayarak bu kantlarn genel niteliklerine dnelim. Bu kaytlarn nihai olarak dayand kaynaklan belirlemenin
genel olarak imknsz olduunu kabul edelim. Yalnzca bir kronikinin
Lazar ve Murad'n ada olduunu ve bylelikle nceki kaytlarda bulduklarn aktarmak yerine Plonik'le ilgili kaytlar kendisinin oluturduunu tahmin edebiliriz. 26 teki kronikiler metinlerini byk ounlukla
1459'dansonra yazmlard.27 Stojanovi'e gre,Stefan Duan'n 1355'teki
lm ile henz hafzalarda taze olan olaylar arasndaki srece ilikin bilgileri, eski kroniklerden veya nemli olaylar listelerinden edinmilerdi.28
Bu listeler, dneme ait kaytlar ya da bunlarn derlemeleri olduu iin, bu
malzemeyi kullanan kronikiler muhtemelen gvenilir bir veri beini aktaryorlard. Gel gelelim, gvenilirlikleri, daha sonraki kronikilerin bu gelenei aktarrken ilerini ne lde drste -bilinli ya da bilinsiz tahrifler olmakszn- yaptna baldr. Her iki durumu akla kavuturmak
iin bugne dein ortaya kan kantlarn pek az olmas nedeniyle, bu
noktada iinden klmaz bir durumla yz yze geliyoruz. yleyse bu kaytlarn ortaya koyduu verileri ve iddialar neden kabul edelim?
Kabul edelim ki, baz tarihiler Osmanl tarih yazarlarnn tmn gvenilmez bulduklar iin, Srp kronikilerini igdsel olarak tercih etmilerdir. 29 Bununla birlikte, nceden de deinildii gibi, Neri'nin Kosova'dan Ni'e dein gerekleen olaylar hakkndaki anlats, deeri gz ard
edilemeyecek daha eski bir kaynaa dayanmaktadr; bu yzden ierdii
eitli unsurlarn reddedilmesi iin daha kuvvetli nedenler gerekmektedir.
Benim kanmca, 6894 yl olaylar konusunda Srp kaynaklarndaki verilerin tercih edilmesi iin iki delil ileri srlebilir. lk olarak -somut kantlarn yokluunda bile- zgn metinleri kim yazmsa, bunu knez Lazar'n
6894'te Murad'la olan arpmasnn en azndan genel sonucunu bilen

dna ilikin bir s o n u c a v a r m a m z i i n hibir temel yoktur. Bu nedenle, bu mcadeleyi M u r a d ' n Kosova muharebesine yol aacak seferin nedenleriyle i l i k i l e n d i r m e k
gtr." i r k o v i ' i n i h t i y a t l yaklam, sadece Plonik'i Srplar ve Bosnallar asnd a n byk bir zafer olarak deerlendiren daha eski tarihilere (rn. en nemlilerind e n biri olan, H. G i b b o n s , The Foundation

of the Ottoman

Empire,

O x f o r d , 1916, s.

169) deil, ayn z a m a n d a b u karlamay ayn ekilde bir Srp zaferi olarak betimleyen ada b i l i m a d a m l a r n n (rn. Bombaci, L'lmpero

ottomano,

s. 260) deerlen-

dirmeleriyle de elimektedir. Bununla birlikte, i r k o v i ' i n kroniklerdeki k a n t l a r l a ilgili olarak iki kesin sonuca vardna dikkat ekelim. Kronoloji asndan, olay
6 8 9 5 ' e (1386/87) deil, 6 8 9 4 ' e (1385/86) yerletiren kaytlar k a b u l e t t i i aktr. Dahas, P l o n i k ' t e Lazar ile M u r a d arasnda, b y k bir m u h a r e b e l l e r i n d e o l m a m a k l a birlikte, bir tr karlama o l d u u n u d a k a b u l eder g r n m e k t e d i r .

26 Y a n i , S t o j a n o v i ' i n " Z a m e t a k II" h a k k n d a , bkz. 20. d i p n o t .

27 S t o j a n o v i ' i n bu kronikler hakkndaki betimlemesi iin, bkz. 22. d i p n o t .
28 S t o j a n o v i ' i n Stati srpski rodoslovi

i letopisi,

s. L X X X I V - L X X X V I .

29 Kr. Schreiner'in deerlendirmeleri: " D i e serbischen Q u e l l e n bringen i m Gegensatz

zu den p h a n t a s i e v o l l ausgeschmckten o s m a n i s c h e n keine Einzelheten, e r w h n e n
jedoch, wenigstens fr die Schlacht, ein exaktes D a u m , und zwar berv/igend das
VVeltjahr 6894..." ( K l e i n c h r o n i k e n , c. II, s. 331-332). Bu satrlar H. i n a l c k ' n birka
yl n c e Bizanslar hakknda yazdklarn dorular g i b i : "... [onlar] g e n e l l i k l e b u [Osm a n l ] k a y n a k l a r n n hibir ekilde gvenilemeyecek peri m a s a l l a r n d a n ibaret oldu u n u k a b u l ederler", ArOtt,

3 (1971) s. 274.

m?

yerel gzlemcilere dayanarak hemen olaylarn ardndan yazma benzemektedir. Dahas, meydana gelen olaylar kaydetmekte, yazar(lar)n sadece olan biteni zetlemek niyetinde olduu ve ne Lazar'a ne de Murad'a
belli bir imge atfetmeye niyetlenmedii anlalyor. te yandan, Neri'nin
bu yllarda meydana gelen olaylar anlatrken dayand kaynan niteliini tam olarak kestiremiyoruz. Anlats, hi kukusuz teki tarihilerin anlatlarndan ayrlr ve (zellikle Ali Paa'nn Bulgaristan seferiyle ilgili) ayrnt zenginlii arpcdr. Bununla birlikte, Neri'nin anlatsnn bir "grg tan"na dayandn varsaymak, bir tahminden ibaret olacaktr. Kald
ki, Neri'nin eserini hazrlarken bu kaynaktan nasl yararlandn -daha
da nemlisi, Murad' kahraman bir ehit olarak resmederken eitli unsurlar ne ekilde deitirmi olabileceini- belirlememiz mmkn deildir.
Bu ekincelerin hibiri, Neri'nin anlatsn tmyle reddetmemiz iin yeterli deildir. Ne var ki, Neri'nin versiyonuna aykr ve ciddiye alnmas
gereken kantlarla karlatmzda, bu ekinceler, anlatsnn belirli ynlerini sorgulamamz salayacaklardr.
Sonu olarak, Srp kronikleri u alardan belli bir deer tar: Ni'in
fetih tarihini akla kavuturuyor ve -Plonik'e yaptklar gnderme lerle knez Lazar'n Osmanllarla olan ilk atmasnda hkmranln koruduunu dolayl olarak bildiriyorlar. Eer gerekten bu olduysa, Lazar'n daha sonra Murad'la dt uzlamazlk, asi bir vasaln ihaneti deil, daha
ok knezin bamszln korumak iin abalamas anlamna geliyordu.
1387 Bahar (ve belki de Yaz)
imdiye dek belirleyebildiim kadaryla, Ni ve Plonik'teki harektlarn ardndan Murad'n nereye gittiine ilikin ilk tarafsz bilgi, padiahn
Cenevizlerle 8 Haziran 1387'de imzalad bir antlamada yer alyor. Belgenin Latince metni mevcuttur ve antlamann " m Turchia, in quodam
cassale dicto Mallaina, in cortillio domus habitationis personaliter perfacti
Domini [yani, Murad]" tarafndan imzaland belirtilmektedir.30 "Mallaina"nn, askeri birliklerin topland, Bursa yaknlarndaki bir Bizans kenti
olan "Malagina" ile ayn yer olduu aktr.31 Antlama, Murad'n Bursa
ya da Edirne yerine, neden burada bulunduu konusunda aklama yap30

L. Belgrano, "Pirma serie di d o c u m e n t i riguardanti la c o l o n i a di Pera", Atti

SLSP, 13

1387 Taz sonu/Giiz -1388 Haziran ?

Bir avu Bizans, Venedik ve Fransz kaynana bakarsak, Murad'n
1387 yaz sonundan yaklak Haziran 1388'e kadar hibir byk sefere
gitmedii, Anadolu ve Gney Trakya'da kalm olduu sonucuna varmak
mmkndr. Bununla birlikte, ayn kaynaklar Murad'n gittii yerler ile
gndeminin, ne yazk ki, ancak kk paralarn ortaya koyabiliyor.
1387 yaz sonu ya da gznn belirsiz bir dneminde (Neri'nin bize kesin olarak belirttii gibi) padiah Bursa'ya dnd ve k orada geirdi.
ubat sonu ya da marta gelindiinde, Murad Trakya'ya geerek Gelibolu
yaknlarnda bir yere gitmitir, 1388 Hazirannda hl buradayd. Bu zaman dilimi iindeki etkinlikleri, Paleologoslar ve Venediklilerle yapt
mzakereler ile renkli bir kiilie sahip olan II. Jean le Meingre Boucicaut'yla olan byleyici karlamasn kapsar. Her ikisini de srayla ksaca
gzden geirelim.

rnda o l d u u n u sylerken, Z a c h a r i a d o u , (ek kantlarla birlikte, J. Slch' izleyerek)

32 H a y r e d d i n P a a ' n n l m h a k k n d a k i k a n t l a r i i n , bkz. Kitb- Cihan-nm,

s.
220.4-6; F. Taeschner-P. W i t t e k , " D i e V e z i r f a m i l i e der Gandarlyzde (14.-15. Jhdt.)
und ihre D e n k m a l e r " , Der slam, 18 (1920), s. 8 4 ' t e k i t a b e ve Esphigmenou belgesi
tartlyor. M u r a d ' n K a r a m a n seferinin 1387 t a r i h i n d e o l d u u n u gsteren belgeler
iin, bkz. i. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, Kurulutan
istanbul'un
Fethine Kadar, A n k a r a , 1947, s. 134 ve s. 136, n. 1; Beldiceanu-Steinherr, Recherches, s. 219.

burann Y e n i e h i r ' l e ayn o l d u u n u belirtir.

33 Dennis, The Reign of Manuel

(1877-1884) s. 149.
31

ulamaktadr. Murad, ya birliklerini burada topluyordu ya da Alaeddin

Bey'le arpmaya giderken buraya uramt.
Tekrarlamak gerekirse, antlamann metni bu sorulara bir yant getirmiyor. Dahas, Murad'n, Ni'in fethini izleyen bahar ya da yaz aylarnda
Karaman'a sefer yaptn dorulayan bir yabanc kaynaa da imdiye kadar rastlanmad. Bununla birlikte, eer Neri'nin sunduu temel olay dizisini kabul edecek olursak (imdiye dein bunu reddetmek iin nemli
bir neden karmza kmad), seferin en akla yakn tarihi olarak 1387 ylnn bahar ya da yazn vermemiz olas. Uzunarl ve dierlerinin ileri
srd gibi, Karaman seferi bu tarihte yaplm olmaldr; nk, (a)
Neri, Havreddin'in seferin balamasndan ksa bir sre nce ldn
belirlemektedir ve (b) Hayreddin'in mezar ta kitabesi, onun H. 789 tarihinde (yani 22 Ocak 1387-10 Ocak 1388) Serez'de ldn gstermektedir.32 Kald ki Dennis, Hayreddin'in lmn, Selanik kuatmasn
ynettii Nisan 1387 ile ikinci olu ibrahim'in Serez'de onun yerini ald 15 Mays arasndaki bir zaman dilimi arasna tarihlendirmektedir.33 Bu
nedenle, Neri, Karaman seferinin tarihini Hayreddin'in lmyle ilikilendirerek doru saptadysa, bu sefer 1387 bahar ve/veya yaznda yaplm olmaldr.

Bkz. C. Foss, " M a l a g i n a " , ODB, c. II, stunlar 1247a-b, d a h a iyi bir k a y n a k a ile; E.
Z a c h a r i a d o u , lampa %a SpvXo

TIOV

rrahauov oovTavov (1300-1400)

[Eski Sultanlarn

T a r i h ve Efsaneleri], A t i n a , 1991, s. 82-84. Foss, M a l a g i n a ' n n P a m u k o v a yaknla-

II, s. 155, zellikle 1 1. dipnot.

Baz Bizans kaynaklar, 1387 yaz sonunda ya da gznn belirsiz bir

tarihinde Murad'n Brsa'da Manuel Paleologos' kabul ettiini ortaya
koyar. Manuel, babas V. Ioannes'in Murad'la uzlama politikasna kar
karak, 1382 gz ya da kndan beri Selanik'te neredeyse zerkliini
ilan etmi durumdayd. Bu, kanlmaz olarak kenti drt yldr abluka altna alan Osmanllarla arasnda uzun ve olduka umutsuz bir mcadeleye
yol amt. Nihayet 1387 Martnda ya da nisan balarnda, Selanik halk
Hayreddin Paa'ya boyun emek yolunu seti. Kentin tesliminden birka
gn nce, Manuel Selanik'i terk ederek Lesbos'daki (Midilli) kuzeni II.
Francesco Gattilusio'ya snmak zorunda kald. Yazn ortasnda, belki
tam da Murad'n Karaman seferine kt tarihte, Manuel hl Lesbos'dayd, ama bu tarihten bir sre sonra Tenedos'a (Bozcaada) geti.
Manuel'in siyasal stats ok nazik bir noktaya gelmiti, nk, ne bir
Osmanl vasal olan babasyla ne de padiahla uzlamaya yanayordu. Yazn sonlarna doru, Murad'n Manuel'e boyun edirme denemelerine
giritii anlalyor. Bu deneme niteliindeki bar mzakereleri, en azndan birka hafta srm olmaldr ve V. Ioannes'le yaplan grmelerle
paralel yrtlm olabilir. Nihayet, belki eyll aynda, Manuel Bursa'ya
gitmeyi ve uzlama artlarn konumay seti. Grmeler olmlu sonu
verdi: Murad, Manuel'in Hristopolis'teki hkmdarln bile kabul etmi
olabilir. Dahas, Manuel'in Konstantinopolis'e dnmesine araclk etmi
ve V. Ioannes'le bir uzlama zemini yaratma benziyor. Bununla birlikte
yal imparator, Manuel'in -1389 yaz sonu ya da gzne kadar kalaca Lemnos'a (Limi) gitmesi konusunda srar etti. 34
1387'nin son aylarnda, Mora'ya ynelik bir Osmanl aknnn sonularn protesto etmek amacyla Murad'n sarayna en az iki Venedik eli
heyeti geldi. Eyll aynda Mistra [Mezistre] despotu ve Manuel'in kk
erkek kardei Teodoros, Paleologos hkmranln glendirmek umuduyla, Makedonya ve Tesalya ubeyi Evrenos'tan, topraklarndaki asi e34 M a n u e l ' i n Selanik'ten Lemnos'a hareketleri Dennis t a r a f n d a n d i k k a t l i bir b i i m d e
incelenmitir, age, s. 155-158 ve Barker, Manuel

II, s. 59-65. Schreiner,

genel olarak 1387 M a r t - M a y s ' olarak verir.

M a n u e l ' i n M u r a d ' l a bulumas h a k k n d a k i kantlar, C y d o n e s ' i n m e k t u p l a r n d a n altiinde ve " L a o n i k o s C h a l k o k o n d y l e s ' i n H a t r a l a r " , der. E. D a r k o , Laonici
candylae

historiarum

demostrationes,

Corner'in mesajna Murad'n ilk yantnn uzlamac olduu anlalyor, nk Koroni ve Methoni kalelerinin komutanlar (castellan) tutsaklardan hangilerinin serbest braklacan belirlemek zere birer temsilci
gndermelerini emretti. Dahas, Corner'in ziyareti srasnda, Murad, elinin cumhuriyet namna kendisine yardmc kuvvet salama szn vermi
olduu sonucuna varmt. Padiah muhtemelen, Venedik'in -Mora'daki
topraklarnn gvenliini salamak amacyla- hara demesi talebinde de
bulunmutur. yleyse, Corner'in Murad ve Ali Paa'yla yapt toplantlarn somut sonular bunlard. Sonu olarak Corner, en ge 24 Temmuz 1388'de, ama byk olaslkla bu tarihten bir ay nce Venedik'e
dnd. Murad'n kararlarn ieren mektuplar getiren Corner, padiahn
kendisine armaan edilen kpeklerden (zellikle de byk balsndan)
son derece honut kaldn belirtiyordu. Murad, buna benzer baka eyler de istediini ve cumhuriyetin (Venedik) bunlara uyacan umduunu

Kleinchroni-

ken, c. II, s. 332-333, sonu olarak H a y r e d d i n ' i n Selanik'i ele g e i r m e t a r i h i n i d a h a

sn ierir (no. 352, 354, 355, 363, 365, 370), Cydones, Correspondance,

rafi cezalandrmasn istedi. Aktr ki, Manuel'in Murad'la olan grmesinin kesin tarihi bilinmedii iin, Teodoros'un ricasnn, bu karlamadan nce mi, sonra m, yoksa ayn tarihte mi gerekletii belli deildir.35
Her durumda, Osmanllar kendilerini Teodoros'un ayanlar (arcbontcs)
olmakla snrlamayp, Methoni [Modon], Koroni [Koron] ve Negroponte'deki [Eriboz] Venediklileri taciz ettiler. Eyll sonlarna gelindiinde,
bu ileri kararghlardan gnderilen haberciler Venedik'e ulap, Trklerin
dzenledii aknn byk zarara yol atn, istilaclarn tutsaklar ve hayvanlar kardklarn ve baka ganimetleri yamaladklarn haber verdiler.36 1380'ler boyunca Venedik'in Murad'la ilikileri ok iyi olduu iin,
bu gelime artcyd.37 Senato 3 Ekimde tutsaklarn serbest braklmas,
alnan mallarn geri verilmesi ile Venedik mlklerine ynelik baka saldrlarn yaplmasn nleyecek bir anlama imzalanmas amacyla grmeler yapmas iin, Daniel Corner'i eli olarak Murad'a gnderdi.38 Douya
1387 sonlarnda varm olmas gereken Corner, hem Murad'la hem de
Ali Paa'vla grt. Ne yazk ki, bu toplantnn Bursa'da m, baka bir
yerde mi gerekletii belli deildir.

c. I l ' n i n
Chalco-

c. I, B u d a p e t e , 1 9 2 2 , s. 4 2 . 1 9 - 4 4 . 4 ve

48.20.22'de M a n u e l ' i n M u r a d ' l a Bursa'da b u l u t u u belirtilir. D e n n i s ' i n bu malzemeye ilikin deerlendirmesi i i n bkz. age, s. 158; Barker'n v e r s i y o n u iin, bkz. age,

35 Evrenos Bey'in aknnn tarihi hakknda, bkz. en son olarak Schreiner,

Kleinchroni-

ken, c. II, s. 335. A r k a p l a n ve o l a y l a r h a k k n d a hl temel kaynak K. S e t t o n ' u n

" T h e C a t a l a n s a n d Florentines in Greece, 1380-1462", A History
iinde, genel ed. K. Setton, c. III, ed. H. Hazard, The Fourteenth

of

Crusades'in

and Fifteenth

Cen-

turies, M a d i s o n , 1975, s. 245-246.

36 Setton, age, s. 2 4 5 , 66. d i p n o t (28 Eyll 1387 Venedik senato grmeleri t u t a n a nn n e m l i bir alnts iin).

s. 61-64, s. 65'teki 179. d i p n o t M a n u e l ' i n K o n s t a n t i n o p o l i s ' e d n n n m u h t e m e l

37 Z a c h a r i a d o u , Marginalia,

t a r i h i olarak (yani M u r a d ' l a bulumasnn ardndan) 17 Eyll 1387'yi verir.

38 T h i r i e t , Senat, c. I, no. 7 3 6 , s. 177-179

s. 201-202.

ima etmekteydi. Corner, Ali Paa'nn mektuplarn da getirmiti. Bu mektuplar, Corner'in karlksz yardmc kuwetler konusunda sz vermi olduuna ilikin Osmanl grn ortaya koymaktayd.
Corner'in elilik yapmasndan sonra gelien olaylar, Venedik'teki yetkilileri hayal krklna uratt, hatta zora soktu. Her eyden nce, Koroni ve Methoni kalelerinin komutanlar tutsaklar geri alamamlard. Aslnda, Murad'n da emrettii gibi bir temsilci gndermilerdi, ancak, Mora
yaknlarndaki Ali Paa, bu eliyi anlalmaz bir biimde geri evirdi. 1387
sona ermeden nce gereklemi olmas mmkn olan bu olayla ilgili haberler, muhtemelen Corner dnmeden Venedik'e ulat. Corner haberler
ve mektuplarla dndnde, senatrler, padiah ve vezirinin dolayl olarak bir bamllk ittifak m istediini renmeye altlar. 1387 yl sonlarnda balayp 1388'in ilk alt ay boyunca devam eden ve trmanan bu
gerginlik, Venedik'i 1388 Temmuz sonlarnda Murad'a ikinci bir eli
gndermeye zorlad. Gel gelelim, 1388 ylnn ilk aylarnda, Murad'n
Venedik'i yattrmakla pek fazla ilgilenmedii ve belki de Evrenos'un nceki gz yapt g gsterisinin Venedik'i bir bamllk anlamasn dnmeye zorlayacan umduu yeterince akt. 39
Corner'in ziyaretinden belki birka ay veya biraz daha fazla bir sre
sonra, Fransz servencileri Boucicaut ve Renault de Roye, Murad'la byleyici temaslarna balamlard.40 Boucicaut'nun biyografisinin yazarna gre, iki soylu, douya (Kutsal Topraklara) olan yolculuklarna, Boucicaut'nun, Bourbon dk II. Louis'nin hizmetinden ayrlmasndan
sonra ktlar. Venedik'ten Konstantinopolis'e deniz yoluyla gittiler; Paskalya ncesi perhiz dnemi boyunca burada kaldlar. Yolculuklarna ilikin bilgilerimize dayanarak sylemek gerekirse, bu ie 1388 ylnda girimilerdi; o yl Latin Paskalyas 29 Marta denk geliyordu.41 Konstantinopolis'te kaldklar sre iinde, iki soylu o srada Gelibolu yaknlarndaki
Rm topraklarnda bulunan "Amorat"a (Murad) seyahat gvencesi rica
eden bir mesaj gnderdiler. Murad bunu hemen kabul etmekle kalmayp,
39 C o r n e r ' i n m i s y o n u ve sonrasyla ilgili o l a y l a r karmaas, 2 4 T e m m u z 1388 t a r i h l i
Venedik senato t u t a n a k l a r n d a n aka a n l a l m a k t a d r . Bunun en eksiksiz basks
hl N. lorga'nn, " V e n e t i a in M a e a neagra", Analele
ileSectinuii

istorice,

Academiei

Romne,

sim J. V a l e n t i n i t a r a f n d a n eksiksiz olarak incelenmi d u r u m d a d r , Ata

Veneta saeculorum
40

Memori-

II, 36 (1913-14), s. 1096-1098, no. V l l l ' d e yer alyor. Birka keAlbaniae

XIV et XV, b l m I, c. 2, M i l a n o , 1968, s. 77-79, no. 368.

R e t h y m n o n ' d a k i k o n f e r a n s m z srasnda bu o l a y a d i k k a t i m i eken Dr. A n t h o n y

gzel bir enlik dzenledi ve Serazenlere kar savaldnda onlara askeri

grev verebileceini syleyerek her ikisini de sarayna davet etti. unu belirtelim ki, Serazen, yazarn bazen "Araplar" bazen de "Trkler" iin kulland bir terimdir. Dolaysyla, her ikisini de ieren anlam "Mslman"d. Fransz soylular Murad'n tekliflerini kabul ettiler ve yaklak
ay boyunca onun yannda kaldlar. Boucicaut ve Renault, daha sonra, padiahn aslnda hibir Mslman hasmyla savamadn ve kesinlikle
byle bir dncesi olmadn anlayarak onun yanndan ayrldlar. Murad, Yunanistan ve "Bosna ve Bulgaristan krall" zerinden snra ulancaya kadar Osmanl Rumeli'sinde gvenle ilerlemeleri iin iki soyluya
seyahat gvencesi verdi.42
Boucicaut'nun Kutsal Topraklara ulamak iin 1388'de verdii abalar
hakkndaki bu anlats kukusuz olduka eksiktir ve dayand kaynak da
belirsizdir. Muhtemelen, Boucicaut'nun douya yapt yolculuklar bilen, yakn evresinden birinin verdii bilgileri yanstmaktadr.43 Burada,
anlatnn, Murad'n 1388 baharnda gittii yerler ve yapt iler asndan
doru gibi grnen iddialarna deinmek uygun olur. Bu metne dayanarak, Boucicaut ve Renault'nun Murad'la ilk temas kurduklar 1388 ubat
ya da mart aynda padiahn Trakya'da, Gelibolu yaknlarnda bulunduunu syleyebiliriz. Nisan, mays ve hazirann bir blm boyunca, Fransz
soylular Murad'n maiyetindeydiler, fakat bulunduklar yerin yine Gelibolu civar m, yoksa baka bir yer mi olduu ak deildir. Bununla birlikte,
satr aralarndan Boucicaut ve Renault'nun padiah bulmak iin Konstantinopolis'ten ok uzak bir mesafeye yolculuk yapmadklar (metinde uzun
mesafeli bir yolculua deinilmemektedir) anlalyor. Gel gelelim, Murad bu iki soyluyu, Hristiyan olmayan dmanlarla arasnda bir atma
kmas halinde, onlardan askeri uzmanlar olarak yararlanma dncesiyle
saraynda arlamt. Boucicaut'nun biyografisinin yazar, ne yazk ki,
Murad'n bu sradaki askeri uralarnn niteliini aklamyor. Ne var ki,
bu konuda akla yakn birtakm varsaymlar yapmamz mmkn.
Hatrlarsak, Neri'ye gre, Murad 1388 banda Bulgar prenslerini cezalandrmas iin Ali Paa'y Bulgaristan'a gndermiti. Bu aamada Murad bu birliklere bizzat elik etmedi. Bunun yerine bir sre kald Edirne'ye geti. Murad ancak 1388 baharnda Anadolu'dan toplad takviye
kuvvetlerin banda Bulgaristan'a gitti. Dahas, seferin sonraki haftalar
boyunca Yanbolu'da kald.

Luttrell'a teekkr etmek isterim.

41

Kr. D L a l a n d e ' n i n almasndaki varsaym ile, Le livre des fais du bon messire Jehar le Maingre,

dit Bouciquaut,

nevre, 1985, s. 61 'deki not.

mareshcal

de France

et gouverneur

42 B o u c i c a u t , s. 61.4-62.27. Biyografi yazarnn "Sarrasin" t e r i m i n i k u l l a n d teki du-

de Jennes, Ce-

r u m l a r iin, bkz. s. 40.14; 95.27, 31, 40, 42; 96.45, 56, 58; 97.96; 98.140.
43

Biyografi yazar ve kaynaklar hakknda, bkz. L a l a n d e ' i n sunuu, age, s. xxi-xxvi.

Ne yazk ki, zel olarak ele aldmz zaman dilimine ilikin yetersiz
kantlarn hibiri, Neri'nin, Murad'n bu dnemdeki gndemi hakknda
sylediklerini dorulamyor. Bununla birlikte, baz ipular vermesi muhtemel iki olgu ortaya kt. Belli ki, 1387 sonlarnda Ali Paa Venedik'ten
karlksz bir askeri yardm vaadi almak iin ok ciddi aba harcyordu.
Acaba vezir -birliklerin Anadolu'dan Rumeli'ye naklinin Venedik yardmyla gerekletirilecei- bir Bulgaristan seferini o zaman m planlamt?
Durum ne olursa olsun, Ali Paa ve Murad'n 1387'nin sonlarnda bir askeri harekt tasarladklar anlalmaktadr.
Boucicaut'nun biyografisinin yazar, ikinci arpc olguyu, yani Murad'n paral asker toplamak amacyla 1388'in ilk yars boyunca Gelibolu
yaknlarnda olduunu ortaya koyuyor. Bu kant Neri'ninkiyle pekl rtebilir. Baka bir deyile, Murad'n Trakya'da olduunun kantlanmas,
Neri'nin, Bulgaristan seferiyle ilgili grlerini yanstabilir. Bu grlere
gre Murad, kendisi belirsiz bir sre Edirne'de kalrken, tam olarak k
sonu ya da bahar banda Ali Paa'y Bulgaristan'a gndermiti. Byle olduysa, padiahn les Sarrasns'e kar kendi gvenliine ilikin kaygs tmyle anlalr hale gelmektedir. Hi kuku yok ki, Karamanoullarnn
bir nceki yaz kaybettikleri topraklar geri almak zere her zamanki gibi
bu nazik an kullanabileceklerinden korkuyordu. Bu noktada, eer ne
srlenler -yani Bulgaristan seferinin 1388'in ilk yars boyunca srmesidoruysa, bunlara, Boucicaut ve Renault'nun haziranda "Bosna ve Bulgaristan krall" yoluyla Macaristan'a dnmelerinin ya da biyografi yazarnn Franszlarn maruz kaldklar tehlikeli koullara deinmemi olmasnn mmkn olamayaca savyla kar klabilir. Ama tersi de dnlebilir; yolcularn, sava blgesinin epeyce batsndan geen ana arterleri izlemi olmas pekl mmkndr.
Eer kantlarn bu biimde yorumlanmas doruysa, o zaman Boucicaut ve Renault de Roye'nin Murad'la karlamas, onun Anadolu'dan dndkten sonra birlikleri Bulgaristan'a bizzat gtrd ve Yanbolu'daki
kararghna getii Bulgaristan seferinin ikinci aamasndan nce gereklemi demektir. Franszlar padiahn hizmetinden haziranda ayrldklarna
gre, seferin bu evresi bu tarihten bir sre sonra balam olmaldr.
Kronoloji, ar iman'n Murad'la olan balarn, Murad'n Srbistan'dan ayrlmas (yaklak 1386 gz veya k ba) ile 1387 sonu arasnda
bir tarihte kopardn gsteriyor. Kald ki, onun isyan Srbistan ve Bosna'daki Osmanl aleyhtar ayaklanmalara pek benzemiyor; iman bilinmeyen nedenlerle tek bana hareket etmiti. Burada, ister istemez, iman'n,
Murad'n Karaman'a saldrmaya hazrland 1387 yaznn sonlarna doru
mu ona meydan okuduu sorusu akla geliyor. Ne de olsa bu durum, Mu-

rad'n Alaeddin Bey'le aumas henz sona ermedii iin, ayaklanma iin
mkemmel bir frsatt. Dahas, en basit vc en etkili meydan okuma biimi,
bu sefer iin birlik vermeyi reddetmek olabilirdi. Hi kukusuz, iman'n
Murad' bu ekilde mi kzdrdn bilemeyiz. Byle yaptysa, bu, Murad'n
Ali Paa'y, Karaman seferinin hemen ardndan, yani 1388 banda, souun, karn ve levazm eksikliinin orduyu bu denli engelleyecei bir mevsimde niin Bulgaristan'a gnderdiini pekl aklayabilir.
1388, yaklak

Haziran-Aralk

Murad'n 1388'in son yedi ayndaki gzergh ya da gndemi hakknda imdiye kadar hibir kant bulunamamtr. Ne var ki, Venedik, Bosna
ve Mora'daki gelimeler, Murad'n bu dnemdeki diplomatik ve askeri
etkinliklerine ilikin eitli ipular vermekte ve 1389 baharnda Srbistan'a yapt seferin arka planna k tutmaktadr.
1 3 8 8 Yaznda Venediklilerin Kayglar
Venedik Senatosunun mzakere tutana, cumhuriyet ile Murad
arasndaki ekimenin 1388 yaznda trmanmakta olduunu gstermektedir. 23 ve 24 Temmuz tarihlerini tayan ilk ikisi, Evrenos Bev'in 1387
Eyllnde yapt aknn sonularyla ilgilidir. 26 Austos tarihli tutanak,
senatrlerin, Osmanl ordusunun yapt -nitelikleri tam olarak belirtilmemi olan- kkrtmalara gsterdikleri tepkileri ortaya koyuyor.
Senatrler, 24 Temmuzda toplandklarnda gemi ve mevcut glklerin sorumlusu olarak Nerio Acciaiuoli'yi belirlediler. Onu geen ylki
saldrnn kkrtcs olmakla ve Venedik mlklerini batan sona ezip geecek durumda olan Trklerle dostluk kurmakla sulayan bir mektup hazrland. Bu mektup, onu Nerio'ya iletmesi ve daha nce and itii zere
Trklere kar olmasn emretmesi talimatyla birlikte Negroponte (Eriboz) balyosuna gnderildi.44
Ertesi gn Senato, Evrenos Bey'in adamlarnn Methoni, Koroni ve
Negroponte'de yaptklar zararn telafisi ynnde yrtt eitli giriimlerini gzden geirdi. Akas senatrler, kilit sorunun zlmemesi ve
Murad ile vezirinin Venedik'e, bir bamllk ittifakna girmesi (gerekte,
Romania'daki* topraklar iin Osmanl tarz bir vasall kabul etmesi) ynnde bask yapmas yznden rahatszlk duyuyorlard. Nihayet o gn
Venedik'in kayglarn yeniden dile getirmek ve askeri yardm ile hara konusundaki tutumunu akla kavuturmak zere yeni bir eli gndermeye
karar verdiler. mitlerini, Konstantinopolis'teki Venedik cemaatinin Mu44

lorga, age, s. 1095, no VII olarak sralanan ve Setton'da daha eksiksiz, age, s. 247,
no. 70.

Latinlerin Doudaki ticaret kolonilerine verdikleri ad -y.n.

rad'la iyi geindii sylenen bir yesi olan Ludovico Dandolo'ya balamlard. Aslnda Dandolo, (gzel kpeklerden daha da gnderileceine iaret
eden) dosta selamlarla Murad' yattrmak; Murad'n nceki antlamay
kabul etmesine karn tutsaklarn bir tanesinin bile serbest braklmamasnda doan aknl ve kaygy dile getirmek; Daniel Corner'in Venedik'in
askeri yardmna ilikin sz verme yetkisi ya da kapasitesi olmadn belirt
mek ve Murad ile Ali Paa'nn ilgin zannnn baz yanl anlamalardan
(tercmede yaplan bir hatadan) kaynaklanm olabileceini aktarmakla grevlendirilmiti. Dahas, Dandolo'dan, Murad' desemor es'in (aknclar?)
Koroni ve Methoni'ye yaptklar aknlar durdurmak konusunda -tabii ki
dosta- ikna etmesi ve eer konu alrsa, Venedik'in kendisine hara deyecei dncesinden vazgeirmesi bekleniyordu. Bu commissio'da. bizi ilgilendiren bir baka madde daha var: Dandolo'ya, "eer oralardaysa" Ali
Paa'yla bir grme yaparak Murad'n Venedik'e kar tutum ve niyetlerini akla kavuturmas ve padiahn vezirine herhangi bir askeri hazrla
girime emri verip vermediini belirlemesi talimat da verilmiti.45
Ne yazk ki, Dandolo'nun elilik grevinin sonular kaydedilmemitir. Bununla birlikte, her ne olduysa, Venediklilerin 1388 Temmuzunda
duyduklar kayglar Austos boyunca nemli lde -aslnda, son deeceyounlamt. 26 Austosta yaplan toplantda Senato, Murad'n "dmanca tutumunun yan sra, karada ve denizde yrtt [askeri] harekt" hakkndaki ok sayda raporu tartt. Nihayet, Koroni, Methoni ve
Negroponte'de savunma nlemleri alnmasn vc kadrgann pro conforto fidelium nostrorum illarum partium skenderiye'den Krfez'e ilerlemesini emretti. Dahas, Trklerin Gney Yunanistan' istila etmesini nleyecek bir Hristiyan ittifak iin mzakereler yapmak konusunda dikkate
deer bir plan hazrlad. Burada Senato'nun, nitelikleri ne olursa olsun,
Murad'n son manevralarnn Venedik'te yaratt kaygnn derecesini
gsteren bir ihtirasa kaplarak mevcut ittifak kalplarn tmyle deitirmeyi dnd anlalyor. Grld kadaryla bu tartmalarn ardndaki etken, Konstatinopolis balyosunun gnderdii bir mektuptu. Bu
mektuba gre, Teodoros Trklerle olan anlamasn bozmak ve yerel Hristiyan glerle ittifak yapmak konusunda "olduka niyetli grnyor"d. Dolaysyla, artk Teodoros Paleologos'u Trklerle olan balarn
koparmaya ve Venedik, Atina Dkal ve Navarinlilerle bir savunma ittifak yapmak iin ikna etmeyi dnyorlard.46

45 M e t n i n basklar i i n bkz. 38. d i p n o t . Burada u y g u n olan, S e n a t o ' n u n D a n d o l o ' y a

verdii commissio'yu
46

eksiksiz olarak aktaran V a l e n t i n i , age, s. 77-79.

Bu grme t u t a n a n n k i l i t paragraflar iin, bkz. 49. d i p n o t .

Bu mektubu yazan balyosun, 1376'dan 1389'a dein grev yapan Piero Grimani olduu kesindir.47 Grimani'nin, mektubu Venedik'teki yetkililere ne zaman gnderdii kesin deilse de, akla yakn bir termmuspost
quem, 1388 Temmuz sonlardr. Ayn ekilde, Grimani'nin bilgi kaynayla ilgili olarak da ancak tahminde bulunabiliriz; fakat, yazdklarna baklrsa, bizzat Teodoros'tan ya da ona yakn bir kiiden duyduklarn bildirmekteydi. Grimani'nin Teodoros'la ne zaman, nerede ve nasl temas kurduu bilinmiyor. Ne var ki, balyos bu mektubu yazd srada Teodoros
Konstantinopolis'te bulunuyordu. Grimani bu bilgileri daha ok, bir mektup ya da bir eli araclyla renmie benziyor. Ne de olsa, Teodoros'la
yllardr dosttu ve doal olarak birbirleriyle haberleiyorlard.48 Bu nedenle, Grimani ve Teodoros arasndaki temasn bahar sonu ya da yaz banda,
Grimani'nin bir savunma birlii olaslndan sz at dnemde gerekletiini tahmin edebiliriz. Onun bu neriye verdii belirsiz cevaba dayanarak, balyos Venedik'e Teodoros'un yerel Hristiyan glerle saflarn
sklatrmaya "olduka niyetli grndn" yazd. Teodoros'un Trklerle olan ilikilerini bu dnemde koparmay cidden dnm olmas
mmkn grnmyor. te yandan, Murad'n mevcut askeri gndeminin
kendisi iin gizil bir tehdit oluturduunu dndiiyse, despotun, elindeki btn seenekleri sakl tutmak istemesi de mmknd.
26 Austosta yapt tartmada Senato, Teodoos' Trklerle olan
ilikilerini koparp Romaia'daki yerel Hristiyan glerle birlemeye ikna
etmeyi nerdi. Balyosun (yani Grimani), Teodoros ile grp onu
"Trklerifni] datmaya ve egemenlikleri altndaki btn bu yerlerle olan
birlii ve ittifak yeniden kurmaya" (procurandum qnod omnes illi loci
uniantur ct coniungnntur cum nostrc) ikna etmesi kararlatrld. Ayn zamanda, Koroni ve Methoni kale komutanlarna da, despota (Teodoros)
4 7 V . Grumel'e gre [La choronologie,
Paris, 1958, s. 404), G r i m a n i , A n d r e a Gradenig o ' n u n a r d n d a n ve G i o v a n n i M i a n i ' d e n nce, 1386 ve 1389 orasnda balyos olarak
hizmet etmiti. Ne ki, C. M a l t e z o u G r a d e n i g o ' n u n sadece 1375'te Konstantinopolis'e eli olarak g i t t i i n i ve 1372-1376 yllar arasnda balyosluk m a k a m n n bo kaldn ileri srer. O halde Piero G r i m a n i (Petrus G r i m a n i ) 12 M a r t 1376'dan sonraki
bir t a r i h t e seilmiti ve G i o v a n n i M i a n i ' n i n grev d n e m i n i n balad 1389'da bu
m a k a m o n a a i t t i : O Oea^io TOV ev Kcovozavn vovroe Bevereo PaUuv (1268-1453) [Konst a n t i n o p o l i s ' t e k i V e n e d i k Balyosluu], A t i n a , 1970, s. 1 16-1 18 ve s. 127'deki t a b l o .
48

1379'da G r i m a n i , V . ioannes ve M a n u e l ' i n arasn dzeltmekte n e m l i bir rol oynamt; Teodor d u y d u u minnettarlkla kendisine 1 384'te M o n e m v a s i a [Menavie/Meneke] kalesini n e r m i t i : (kr. Dennis, The Reign of Manuel II, s. 1 17-1 18,
zellikle T e o d o r ' u n t e k l i f i ni a k t a r a n 2 9 M a r t 1384 t a r i h l i V e n e d i k Senatosu kararnn metni iin, bkz. not 45). M a l t e z o u , age, s. 46-47, ek olarak, G r i m a n i ' n i n , balyos
olarak, bu a r m a a n k a b u l etmek i i n neden S e n a t o ' n u n iznine b a v u r d u u n u aklamaktadr.

gidip, yerel glerin Venedik'le ittifak yaptklarn sylemelerini, fakat bunu tmyle kendi inisiyatifleriyle yapyormu gibi davranmalarn bildirdi.
Son olarak Senato, yine kale komutanlarn, Nerio Acciaiuoli, Navarinliler
ve byle bir ittifaka yaknlk duyabilecek herkese bavurmaya, fakat bu giriimin fons et orz/j'sunun Teodoros olduunu ileri srmeye yneltti. Kale komutanlar, btn bu grevleri yerine getirir getirmez, nerilen bu ittifakn yaama geirilme ve herhangi bir istilay pskrtme konusundaki
potansiyel etkinliini deerlendirecek ve gecikmeksizin bildireceklerdi. 49
Bu talimatlar dorultusunda oluturulan strateji byk lde aktr.
Bu aamada senatrler Teodoros, Nerio ve Navarinlilere resmi nerilerle
yaklamann aklc olmayacana karar vermilerdi. Venedik hkmetinin
bu birlii rgtlemeye kalkmas halinde, muhtemel mttefiklerinin
cumhuriyetin niyetlerinden kukulanmas kanlmazd. Bu nedenle sena49 M e t i n benim Bulgaristan seferinin t a r i h i n e ilikin s a p t a m a m d a ok byk n e m tad iin, burada Loenertz'in Cydones, Correspondes,

c. II, s. 4 3 9 - 4 4 0 ' t a k i basksn

notlarn kartarak alntlyorum ( = Ek D'deki belge no. 8): Cum de multis

per multas

manus

mala et iniqua

literarum

dispositione

necesse sit prouidere

orum locorum

fuerit

ti, ut seribit

idem baiulus
nostris

cientem

ad dictum

dominum

nostra per literas

nostri

rando ligam et unionem

omnium

maiori

dispoti

informatione

tis mentionem

prout eretenus

locorum

omnium

litere nostri

dictis castellanis

to domino

dispoti,

per ostendendo

domino

Rainerio,

quod hec omnia

bita responsione,

et quicquid

omnia que habuerunt,

gam possit obstari

et etiam,

Turchis

ipsorum,

in casu quo attenderent

Nauarensibus

habuerunt

poterunt

trahere

si uidebitur

et prohiberi

dictam
a dicto

eis, castellanis

aduentus

dispo-

tunet dicti

castel-

hoc notum

attendere
ligam,

trahendo
poterunt,

domino

seribant
nostris,

eorum ad partes

uias
a dic-

sine

et hamora

quod per talem liillas.

Ne yazk ki, bu mzakere zapt, Senato'nun grevlilerinin Teodoros'la grme yapacaklar yeri belirlememektedir. Loenertz'e gre, Senato'nun Konstantinopolis balyosuna verdii talimat, Teodoros'un 1 3 8 8
yaz sonu ya da gznde gittii yerleri gstermektedir. Onun kansna gre, bu, Venediklilerin 26 Austos 1388'de Teodoros'un, ya Konstantinopolis'te olduunu varsaydklarn (ve burada bir sre kalmasn umduklarn) ya da yakn bir gelecekte buraya gelmesini beklediklerini gstermektedir. Dolaysyla Senato Teodoros'la grme yapmas iin, Methoni ve
Koroni kale komutanlarnn Negroponte balyosunu deil, Konstantinopolis balyosunu semiti; Teodoros Mora'da olsayd grev Negroponte
balyosuna verilecekti. 50 Bu yorum, elbette, sorgulanabilir niteliktedir.
Senato'nun Teodoros'la mzakere yapmak zere Grimani'yi semesi,
Teodoros'un Konstantinopolis'te olduunu sandklar, ya da ksa bir sre
sonra orada olmasn bekledikleri anlamna gelmeyebilir. Grimani meseleleri zaten biliyordu ve despotla dosta bir ilikisi vard. Bu yzden, senatrler Grimani'yi zellikle semi olabilirler. 2 6 Austosta talimatlarn
dzenlediklerinde, heyetin kente ulamasn umduklar yaklak bir ay
sonrasnda, Teodoros'un mutlaka Konstantinopolis'te olacan bilmelerine kesinlikle imkn yoktu. Anlalan Senato, Grimani'den, talimat alr
almaz derhal yola kmasn ve nerede olursa olsun (ister Konstantinopolis ister Mora) Teodoros'la konumasn istemiti. Dahas, senatrlerin
Methoni ve Koroni kale komutanlarna verdii talimat, Teodoros'un
1388 gznde gittii yerlere ilikin ipucu vermektedir. Loenertz'in dndnn tersine, Senato, bir ittifak fikrini nermek konusunda snrl
bir yetkiyle donatt bu komutanlar, belli ki elileri araclyla, Teodoros'la temas kurmak ve despotun eilimlerini deerlendirmekle grevlendirmiti. Anlalan komutanlar Grimani gibi, daha hassas bir nokta olan,

et sem-

dispoti

nobis

doapti

ad hane li-

omnes modos,

et aliis quicquid

a predietis,

facien-

dominum

faciant

et si uellent

principium

et pro

et aliis qui uiderentur

ad hane ligam

ad faciendam

dicto

locorum

supraseripti

antedicto,
dispoti

osten-

tenendus

doctorum
baiuli

que opti-

-semper

prefatum

Nauarensibus

dispositione

nostra,

castellani

qui uideretur

dixit nostro baiulo

qui et que sibi uiderentur

com-

se nobis et de procu-

cum dominatione
ideo dicti

eis et dicto domino

et conditiones

uadit pars quod

sensit de optima

scire modum

intentionem

isti

disposuffi-

Corinthi,

a predietis

quod omnes

ad que idem dominus

domi-

lani per illum nodum qui uidebitur

ad hane igam, inuestigando

noster

inducendo

qualiter

mino Rainerio
gam, sciendo

Amoree,

et de adherendo

eis copia puneti

domino

dispoti

et ali-

baiulus

sibi inter cetera exponi

et quod

et si uidebitur

de Azaiolis

Nigropontis

nuntium

hane ligam pro sahte

mittatur

de predietis

ti esse ita dispositum

nobis,

uera de

quendam

Constantinopolis

a se ipsis- uellent

de faciendo

Teodoro,

quod mittant

Turchorum
illorum

sua ualde placuit

dendo quod moueantur

domino

baiuli
uiam

Mothoni,

esse bene dispositus,

faciendo

partibus

noua

fuit in isto consilio,

dominatione,

et Mothoni

dispoti,

sua qua esset de dimittendo

Coroni,

Turcos et ad procurandum

uidetur

Coroni

habeantur

quem facit in terra et in mari, et ideo

cum chier

cum nostra

noster,

castellanis

et liourm

lectum

ad dimittendum

et coniungantur

ma dispositio

et apparatu

et, sicut pridie

mittatur
natio

nostrorum

de locis nostris

in colloquio

uerbis beniuolis

loci uniantur

Morati

et subito

nostrorum,

Constantinopolis
ipsum

reetorum

trler, Teodoros'u yalnz Trklerle olan ittifak antlamasn bozmaya deil, arzulanan koalisyonu oluturmakta nc rol oynamaya da ikna ederek
hedeflerine ulamay mit ediyorlard. Methoni ve Koroni kale komutanlarna byle bir hileye bavurmalarn emretmelerinin ve Grimani'ye byle
bir grev vermelerinin nedeni buydu. Aka anlalyor ki, Teodoros'un
saf deitirip rgtleme giriimini stlenmesi halinde, kanlmaz olarak
peinden Nerio ve Navarinlileri de srkleyecei ve hi kimsenin bu birliin Venediklilerin karlarna hizmet eden Venedik'in egemenlii altnda
bir birlik olmasndan kayg duymayacan hesaplyorlard.

50

R. J. Loenertz, "Pour l'histoire du Peloponese au X I V e siecle (1382-1404)", Etudes

Byzantines,
1 (1943 [b. 1944]) s. 169. Bu m a k a l e n i n yeniden basmnda (ed. R. J. Loenertz ve P. Schreiner, Byzantina et Franco-Graeca,
Roma, 1970, s. 238) Loenertz bu
n o k t a d a n e m l i bir deiiklik y a p m a m t r .

205

206

Teodoros'un Trk yardmclar konusunu ele almayacaklard. Bununla

birlikte, daha nemlisi, onlardan beklenen grevler dizisi (yani, Teodoros, Nerio ve Pedro de San Superano'ya ayn anda eliler gndermek; bilgi toplamak; ve Venedik'e sine mora bir rapor gndermek), senatrlerin,
Teodoros'un da dier prensler gibi kendi saraynda olduu ve yerel kale
komutanlarnn onunla abucak temas kurabilecekleri varsaymlarna gre
hareket ettiklerini dndryor.
26 Austos tarihli kararlarn gndermesinin ardndan Senato'nun aadaki nlemler dizisinin alnmasn ngrd anlalyor. ncelikle, Senato'nu talimatn doal olarak ilk alacak olan Methoni ve Koroni kale
komutanlar Teodoros'a gidecek ve ona ittifak oluturmak konusunda
szde kendilerinin hazrladklar nerilerini sunacaklard. Nerio ve Navarililere de plan hazrlayann Teodoros olduunu ima edecek ve her birinin tepkilerini renecek olan eliler gndereceklerdi. En sonunda sonular Venedik'e bildirilecekti. Bu arada, Piero Gimani kendi talimatn
alm olacak ve gerekirse Mystra'va giderek Tcodoros'la bir mttefik olarak ibirlii yaplmas ynnde aba gsterecekti.
Senato'un talimatlar -plan uyarnca hzla hareket edildiyse- muhtemelen 1388 Eyliil ortalarnda yerlerine ulam olmaldr. Ne yazk ki, Venedik belgeleri bunun gerekleip gerekleemediini, dolaysyla Senato'nun ngrd gibi Teodoros'un, kale komutanlar ve balyos tarafndan ikna edilip edilmediini gstermemektedir. Her ne olduysa, senatrlerin tasavvur ettikleri ittifakn kurulduunu kabul etmek iin hibir neden yoktur. Bu noktada, iki soruyla kar karya geliyoruz. Murad, 26
Austos 1388'de Venedik'te bylesine derin kayglar yaratacak ne yapmt ve Senato'nun Moa'nn gvenliini salamaya ynelik plan niin
bu kadar abuk buharlap yok olmutur
Ne yazk ki, ilk soruya verilebilecek hibir kesin yant bulunmuyor. 26
Austosta kayda geen korkularn, Murad'n Bulgaristan seferinin ikinci
aamasna -padiahn, anakkale Boaz'ndan geerken takviye kuvvete
kumanda ettii ve Yanbolu'da s kurduu dneme- gsterilen tepkileri
yanstt ileri srlebilir. Deniz ve kara harektn ieren bylesi hareketler, Romania'daki Venedikli gzlemcileri, zabtlarda da yer alan uyarc raporlar yazmaya itmi olabilir. Bu tr raporlarn, Murad'n hedeflerine ilikin mantkl bilgiler iermeyip, Mora ve Negroponte'nin, sefer yaplmas
muhtemel hedefler olduuna ilikin korkular abartyor olmas mmkndr. te yandan, padiahn Kuzeydou Bulgaristan'daki etkinliklerinin
hem cumhuriyet topraklar dahilindeki, hem de Romania'daki Venediklileri ok yakndan ilgilendirmiyor olmas da mmkndr. Onlar harekete
geiren etken, aka, Mora'daki mlklerinin gvenlii ve Murad'la arala-

rndaki, yakn zamanlarda trmanan gerilimdi. Baka bir deyile, 26 Austos mzakeresinde ele alnan olaylar ve raporlarn, 23-24 Temmuzda incelenenlerle zde ya da benzer olmas mmknd. Hangi yorumu tercih
etmeliyiz? lk senaryoyu tmyle ihtimal d kabul etmek keyfilik olur; yine de, ikinci aklama daha uygun gibi grnyor. Her eyin tesinde, senatrler Osmanllarn Kuzeydou Bulgaristan'daki yaylmaclndan gerekten rahatsz olsalard, mzakere kaytlarnn Murad'n blgedeki son
seferine ilikin baz belirgin gndermeler iermesi gerekirdi.51
imdi, 1388 Austos sonlarnda planlanan bu Venedik savunma ittifaknn neden kurulamad zerinde duralm. Her eyden nce, Teodoros'un Piero Grimani'yle yapt temas -byle bir ittifaka katlmay dnebileceine ilikin szleri- tmyle ortam yoklamaya ynelik niteliktedir. Bunu izleyen mzakereler -tabii yapldysa- despotu, Venedik'le saflar sklatrmann kendisine gerekte pek az kazan salayacana inandrm olabilir. Loenertz'in 26 Austos mzakerelerine gnderme yaparak,
ksaca gzlemledii gibi, "Venedik, ... despotu, Trk mttefiklerine yol
vermeye ikna edebileceini umuyor, ancak karlnda hibir ey vaat etmiyordu." 52 Ayrca, Senato'nun 26 Austos'taki toplantsndan yirmi gn
nce Mora'da, Teodoros'un Trklere kar bir ittifaka girme olasln
ortadan kaldrma benzeyen bir olay gerekleti. Bu olay ve yansmalarn incelemeden nce, yine 1388 Austosunda Bosna'da ortaya kan
nemli bir bunalma gz atalm.
1 3 8 8 Austos Sonlarnda Bosna'daki Bunalm
Neri'ye gre, Kosova olaylarna yol aan temel nedenin, Bosna, Srbistan ve skenderiye hkmdarlarnca planlanan ve "Lala ahin"in Bosna'da
belirsiz bir yerde feci yenilgisiyle doruuna ulaan bir komplo olduunu
hatrlayalm. Anlatsal ve belgesel nitelikli birka Ragusa kayna da, olaylarn bu blmne hi deilse ksmen k tutmaktadr.
15. yzyl ortalarnda yazlm, Neri'nin betimledii muharebenin
bir izini bulabildiimiz anonim bir Ragusa kroniiyle balayalm. Bizi ilgilendiren ve ancak birka satrdan ibaret olan paragraf, byle bir muharebeyi ve onun sonularn betimleyen pek az saydaki kaynan en eski
olandr:53
51

Burada v a r d m s o n u l a r d a arlkl olarak, bu k o n u d a k i grlerini b e n i m l e payl a t k l a r n d a n t r kendilerine teekkrlerimi s u n d u u m Baria Kreki ve Elizabeth
Zachariadou'dan etkilendim.

52

Loenertz, age (ilk basks), s. 170.

53 ed. S. N o d i l o , Annales

Ragusiri

anonymi

item Nicolai

de Ragnina,

M o n u m e n t a Spec-

t a n t i a H i s t o r i a m Slavorum M e d i o n a l i u m , c. X I V , Scriptores I, Zagreb, 1883, s. 48.

1388. 27 Austosta Trkler Bosna'daki Bileka'da, Voyvoda Vukovi kumandasnda, 1700 mzrakl askeri olan Bosnallar tarafndan ezildiler. Ve Trklerin
voyvodas, yirmi bin mzrakl askeri olan an [ya da iai] Baia idi. Ve Trk
lerden ancak birka tanesi sa olarak lkesine dnebildi.

yleyse, yazar, Neri'nin betimledii muharebenin, 2 7 Austos

1388'de gerekten yapldn ve hasm taraflarn [Vlatko] Vukovi'in kumandasndaki Bosnallar ile ahin Paa'nn nderliindeki Trkler olduunu ileri sryor. Greceimiz gibi, bu tarihi, o dnemin Ragusa belge
lcri de dorulamaktadr. Vlatko Vukovi'in, kronik yazarnn bize anlatt
zere, daha sonra Kosova muharebesinde savaan kral Tvrtko'nu generallerinden biri olduu sylenebilir. 54 te yandan, muharebenin so
nularna ilikin verileri Neri'yi dorulasa da, ahin Paa'y Bosna'ya ynelten nedeni, ya da Vlatko'nun kuvvetlerinin Tvrtko, Lazar ve Curac
arasndaki bir koalisyonu yanstp yanstmadn ortaya koymamaktadr.
Yazar, olaylarn bu blmn sadece Bosnallar ve Trkler arasnda bir
atmadan ibaret saym grnyor.
Saylar birka gemeyen Ragusa kaytlan, bu noktada Tvrtko ve II
Curac'n rollerine olduu kadar, olaylar silsilesine de biraz daha aklk
kazandryor. Bu kaytlar her eyden nce, en ge 9 Austosa gelindiinde Bosnallarn ve Ragusallarm, topraklarna Trklerden gelecek bir saldry beklemekte olduklarn gsteriyor. Aslnda, Tvrtko o zamana kadar
kenti savunmalarna yardm etmek zere Ragusa'ya birlikler gndermeyi
nermiti bile. Senato harekete gemeyi, Curac ve kral Tvrtko'ya gidecek
elileri atayaca ertesi gne brakt. Ragusa'nn Ston'daki savunmay
glendirmek iin bin askeri kabul edecei Tvrtko'ya bildirilecekti. Kaytlar, "Trkler sorunu konusunda" Curac'la da temas kurulduunu belirtiyor, ama ne yazk ki Ragusallarm ondan ne yapmasn istediklerini tam
olarak ortaya koymuyor. 55 Bu konuda herhangi bir varsaym olutururken, Ragusa kaytlarnn Curac ile Tvrtko'nu o sralarda aralarnn ak
ve Curac'n uzun yllardan beri Tvrtko'nu yaylmaclndan rahatsz ol5 4 Sz konusu p a r a g r a f n bir tercmesi iin, bkz. Emmert, Serbian

Golgotha,

duunu da ortaya koyduuna dikkati ekmek temel olmaldr. 56 Bundan

baka, Neri'nin Curac' "Murad'n vasal" olarak tanmlamas da gvenilir kabul edilmelidir. 57 Bu noktalan gz nnde tutarak, yal Ragusallarm, ahin'c mdahale ederek onu saldrdan vazgemeye zorlamas iin
Curac' ikna edecekleri konusunda umutlu olduklarn dnebiliriz. Avn
ekilde, Tvrtko'yla ilikilerinin savunma amal olduu ve Kral'm Balik
topraklan zerindeki tasarlarna destek anlam tamad konusunda da
Curac'n akln elmeyi istiyorlard.
Ayn belgelerden yola karak sylersek, bu mzakerelerin zerinden
bir hafta gemeden ahin'in kumandasndaki kuvvetler Ragusa hinterlandna yaklamlar, belki de girmilerdi. Anlalan, Tvrtko da, beklenen saldrya kar koymak zere daha genel hazrlklar yapmakla urayordu.
16 Austosta Ragusa Senatosu Trklerden kaan herkesin Ston'a snmasna izin verilmesini onaylad. 58 Drt gn sonra Senato, muhtemelen,
Trk komutann Ragusa'v zorluk karmadan terk etmeye ikna etmesi
iin "Georgius de Bossa"y (Zore Bogi) cd Sayn capt Turchorum elisi
olarak seti. 5 9 Bu elilik hizmetinin ne sonu verdii bilinmiyor. 2 3
Austos'a gelindiinde, Ragusa'nn "refah ve kar" iin Trk meselesi
konusunda grmeler yapmas talimatyla Curac'n gnderdii bir eli
gelmiti. Bu szn ne anlama geldii belirsizdir. Curac'n, Ragusa'nn
gvenlii iin ibirlii yapmaya karar verdiini ve muhtemelen Ragusa
adna ahin'le grtn ya da grmek zere olduu sonucuna varabiliriz. Ragusallara, Osmanllara sava tazminat nermelerini salk vermi
olmas bile mmkndr. Ne olursa olsun, irkovi'e gre, ahin ve hasmlar arasndaki atma bunu izleyen bir iki gn iinde, yani Ragsal
kronikilerin bildirdikleri tarihten bir sre nce gereklemi olabilir,
56 T v r t k o ' n u n bu n o k t a y a dein Balik'le o l a n ilikileri hakknda g v e n i l i r bir zet iin,
bkz. Fine, The Late Medieval Balkans, s. 392-393 ve 396. Ne yazk ki Fine b i r i n c i l
k a y n a k l a r a g n d e r m e y a p m a m a k t a d r , b u n u n i i n bkz. V. o r o v i , Kral/ Tvrtko I
Kotromani,
Belgrad-Zemun, 1925, s. 62-64, 70-76.
57

Kosovo,

1389, s. 101.
55 M . D i n i , ed. Odluke

vea Dubrovake

republike,

zellikle n e m l i olan: Die VIII agusti.

Rogatorum

silium

Maius

II. Rogatorum

pro facto

ball. XXIII.

Balsa pro facto

baxiatam

Cp. XXIII.,

armigeros
ituram

Cp. XX.,

Pp. de mittendo

Turchorum.

tum d. Georgium.
homines

Turchorum.

Cp. XXIII.

c. II, Belgrad, 1964, s. 437-438, ve

ball. XXVI.

unum nuncium
Pp. de mittendo

(s. 437); Pp. de recipiendo

i Horum regis Bossine...

ad regem Bossine,

Cp. XVII.,

Cp. XVIII,

Pp. de eundo ad Con-

(s. 437); Die IX augusti

popullarem
domnum

Marinum

de

ad dic-

et Buncta

mille

(s. 438); p. de expediendo

am-

(s. 438).

in Stagno

MIIICLXXXVId. Georgio

B i l i m a d a m l a r genellikle Curac'n amcas Bala B a l i k ' i n 1385'te T r k l e r l e y a p l a n

bir muharebede y e n i l m e s i n i n ve l d r l m e s i n i n a r d n d a n t a h t a k m a s n d a n ksa bir
sre sonra vasall kabul e t t i i n i varsayarlar. yleyse t a h m i n e n b u k o u l l a r o n u
b o y u n e m e y e zorlamt. Kr. I. Bozi, " Z e t a i z m e d j u T u r a k a i M l e a n a ,
Istorija
Crne Gore'nin iinde, ed. M . D j r o v i vd., c. II, b l m 2, T i t o g r a d , 1970, s. 49-52, ve
y i n e Fine, age, s. 391.

58 D i n i , age, s. 439 ( D i e XVI Augusti. Rogatorum

in Stagno omnes gentes fugientes a Turchis...).
59

Ball. XXI.

age, s. 440 ( D i e XX augusti.

Rogatorum

ad Sayn caput

Electus in ambaxiatorem

Turchorum...

sa Re.). Jireek, Geschichte

tanmlar.

ball. XVIII.

Pp. de dimittendo

Pp. de mittendo
ad Turchos.

unum
Georgius

intrare
nuncium
de Bos-

der Serben, s. 118, "Georgius de Bossa"y Bogi olarak

209

nk Ragusallar 26 Austosta, alm olduklar "Arnavut" tutsaklar serbest brakma karar aldlar.60 Her halkrda, Senato 26 Austosta -Romania'daki gelimeleri mzakere eden Venedik Senatosu'nun topland
gn- hl acil nlem arayndayd, Macar kral Sigismund'u son gelimelerden haberdar etme ve Trklere kar bir "are" bulmak konusunda
onun tavsiyesine bavurma karar almt.61
Ragusa belgeleri ne yazk d ahin'den bir daha sz etmiyor. Bosnallarla girdii atmaya ilikin temel bilgilerimiz, olayn tarihini 27 Austos
olarak veren, yukarda sz edilen anonim kronie dayanyor. Hibir ekilde kesin olmamakla birlikte, Osmanl yenilgisine ilikin haberlerin, Demetrios Kydones'i, o srada Lemnos'ta olan Manuel Paleologos'a tatl
sert bir mektup yazmaya itecek ekilde, Konstantinopolis'e kadar ulam
olmas mmkndr. 62 Bunun dnda, Ragusa kaytlarndan elde edilen
muharebe sonrasna ilikin kantlarda eliki yoktur. 5 Eyllde Senato,
bu kez ikisi arasnda "uyum ve dostluk" salamak amacyla Tvrtko ile
Curac'a eliler gnderme karar ald. Bu amaca ynelik grmeler,
Tvrtko'un giriimiyle Kasm 1388 ve Mart 1389'da halen sryordu.
Bu grmelerin sonular bilinmiyor.63 Gel gelelim, byle grmelerin
yaplm olmas, Bileka muharebesinin ncesinde ve hemen sonrasnda
Tvrtko ve Curac arasndaki ilikinin pek de dostane olmad gereinin
altn iziyor.
Ragusa belgelerinden, Bosnallarn 27 Austos 1388'de ya da hemen
nce Bileka'da ahin'i yenilgiye urattklar ve bu olay srasnda Tvrtko ile
Curac'n dost ve mttefik olmadklar sonucuna varabiliriz. Tvrtko ile Curac'n arasnn ak olmas, Neri'nin bu olayn temel niteliine ilikin deerlendirmesini byk lde geersiz klyor. Hatrlarsak, Neri'ye gre
ahin'in akn, Tvrtko, Lazar ve Curac'n Osmanl aleyhtar (Curac ve Lazar'n durumunda, isyan anlamna gelen) bir komplo ya da dayanma kurmalarndan kaynaklanmt. Ne var ki, Ragusa belgelerine dayanarak de60

D i n i , age, s. 441 ( D i e XXVI

relaxari

omnes Albanenses

augusti.
fugientes

v i ' i n y o r u m u iin, bkz. Istorija

61

dio contra
officiales.
62

srednjovekovne

D i n i , age, s. 441 ( D i c t o die [XXVI

do de nov[is]

Turchorum

ipsos, iuxta
Cp.

Rogatorum

prefato

ball. XVII.

captos per nostros

augusti],

Bosanske
Rogatorum

d. nostro [regi Hungarie]

id quod petit

et secundum

Pp. de faciendo

Raguseos.

Cp. XIII.).

libere
irko-

drzave, s. 158.
ball. XVIII.

Pp. de

et consilium

sper

quod sper hoc seriptum

seribenremeest per

19 ve b e n i m m a k a l e m , " A Byzantine Source o n the Battles o f Bileca (?) a n d K o s o v o

Polje. Kydones' Letters 396 and 398 Reconsidered", Studies
Honor of Prof. V. L Menage,
Tvrtko

yleyse ahin 1388 Austosunda Bosna'y neden istila etti? Son zamanlarda birtakm tarihiler, aslnda Curac'n, Murad'n vasal olmas nedeniyle, rakibi kral Tvrtko'yu -ortadan kaldrmak deilse bile- zayflatmak
amacyla Osmanllar Bosna'y istila etmeye ynelttiini ileri srmektedir.
Bundan sonra Curac'n hilelerini anlayan Tvrtko'nu kendi savunmasn
oluturduu ve ahin Bosna'ya girdiinde ona baaryla kar koyduu
belirtilmektedir. Curac, Tvrtko'yu kertme plan ters tepince, bu kez
kendi konumunu yeniden gzden geirdi ve bar grmelerine balad.
Bu yorumdan yana olanlar, aktr ki Neri'nin anlatsndaki iki unsuru,
yani 1388'de Curac'n bir Osmanl vasal olduunu ve Curac'n aslnda
yeterli Osmanl yardm almas artyla Bosna'y Murad'a brakmaya sz
verdiini kabul etmektedirler. Gel gelelim, Neri'nin Curac'n hareket nedenlerine ilikin grn, -entrikac da olsa sonuna kadar sadk bir vasalken komplocu bir haine dnmesini- gerein ters yz edilmesi olarak
kabul ettikleri anlalyor.65 Bu yorum bana da son derece akla yakn grnyor. Aslna baklrsa, Curac'n Tvrtko karsndaki manevralar, temelde Teodoros Paleologos'un ynlarma uyguladklarna benziyor gibi.
Her ikisi de yerel dmanlarna kar dengeleyici g olarak Trklere ihtiya duyuyordu; Trklerse, bu frsatlar birer "fetih yntemi" olarak kullanmaya hazrlard.66
Olaylarn bu blmne ilikin deerlendirmemize nemli noktalarn
altn izerek son verelim. ahin'in seferine yol aan ne olursa olsun,
Tvrtko'nu birliklerinin 1388 yaznn sonunda Osmanl birliklerini Bile6 4 irkovi, "Serbia o n t h e Eve of t h e Battle of K o s o v o " , s. 12-14.
65 Jireek, Geschichte

XV).

Bkz. zellikle S. i r k o v i , " D i m i t r i j e K i d o n o K o s o v s k o m Boju, ZR, 12 (1970), s. 213-

63 o r o v i , Kralj

erlendirirsek, byle bir senaryonun gereklik olasl ok dktr. Her

eyden nce Tvrtko ve Curac ylesine hasmane bir iliki iindeydiler ki,
onlarn bir koalisyon oluturup Murad'a zarar verecek bir komplo kuracaklarn dnmek bile gtr. imdiye dein knez Lazar'n 1388 yl
-zellikle yaz aylarndaki- etkinliklerini akla kavuturacak yeni bir belge
ortaya karlamamtr. Yine de, bu olaylara onun da karm olmas pek
akla yakn deildir, nk bu tarihte Lazar-Tvrtko ilikisinin, tarihilerin
geleneksel olarak kabul ettikleri lde samimi olmamas mmkndr.64
Ksacas, Tvrtko, Curac ve Lazar'n 1388 yaznda Osmanllar pusuya drmek zere komplo kurduklarna ilikin ikna edici hibir kant yoktur.

in Ottoman

ed. C. Heywood-C. Imber, istanbul, 1994.

I Kotromani,

s. 77-79.

History

in

der Serben adl y a p t n d a , Leunclavius araclyla tand Ne-

ri'den y a p t sadeletirilmi ve o l d u k a keyfi bir ekilde ksaltlm zette bu yorum a deinir, s. 118-1 19, s. 1 19'daki not 1. D a h a kesin bir "erh" iin, bkz. irkovi,
Istorija

srednjovekovne

Bosanske

drzave, s. 158; Bozi, Zeta imedju

na, s. 52-53.
66 Bkz. Z a c h a r i a d o u , Marginalia,

s. 196.

Turaka

i Mlea-

ka'da ar bir yenilgiye urattna kuku yoktur. Dahas, bu deneyimin,

Murad'n dikkatini bir kez daha topraklarnn kuzeybat ucuna evirdiinden emin olabiliriz. Bununla birlikte garip olan, ahin'in yenilgisinin eylln ortasna rastladn kesinlikle bilmemize karn, Murad'n 1388'de
herhangi bir intikam harektna kalkmamasyd. Bulgaristan seferi iin
toplanan kuvvetler daha nce datlm myd? Tam da gzn balangc
olan bu zaman, Srbistan'n istilas iin uygun grlmemi miydi? Durum
ne olursa olsun, kukusuz Bosna'ya ilerlemek niyetinde olan Murad'
1389 baharnda Srbistan'a dndren etmenin, daha nce Plonik'te
meydana gelen hafif arpma deil, Bileka'daki fiyasko olduunu syleyen Jireek'e katlabiliriz.67
Mora'daki Bunalm, Austos-Eyll 1 3 8 8
ahin ve birliklerinin Bileka'da ar bir yenilgiye uradklar srada,
Venediklilerin, Evrenos Bey'le kuku uyandracak kadar yakn ilikileri
olan Teodoros Paleologos da dahil olmak zere, Mora'nn Hristiyan
kuvvetleri arasnda bir savunma ittifak kurma hazrlklarn son hzla srdrdklerini hatrlayalm. Bu ittifakn kurulamad da belirtilmiti. Muhtemelen, bu ittifakn nndeki en byk engel -ve Murad'n Mora'ya
olan ilgisini daha da arttran etken- Argos [Arhos] ve Nauplio [Anabolu]
hkmdar Piero Corner'in lm olmutu.
Piero Corner bu konumunu, Brienne ailesinin kz, Argos ve Nauplio ehirlerinin vrisi Marie d'Enghien'le olan evlilii sayesinde elde etmiti. 68 Piero, ardnda yirmi be yandan da gen bir dul brakarak 6
Austos 1388'de ldnde, karsnn onun adna hkm srebilecei
bir erkek ocuu yoktu. Sonu olarak bu lm, bata Teodoros ve kaynpederi Atina Dk Nerio Acciaiuoli olmak zere, komu hkmdarlarda byk ihtiraslar yaratan bir liderlik bunalm dourdu. 6 9 Nerio'nun hedefi, yle grnyor ki, Argos'u Venedik'in nfuzundan karmak ve cumhuriyetin bu kentler zerinde dorudan denetimi ele geirmesini ne pahasna olursa olsun nlemekti. Gel gelelim, stratejisi, birliklerini Argos ve Nauplio'vu fethetmek zere gndermek deil, damad

Teodoros'un bu kentleri kendi despotluuna katmak ynndeki ihtirasn desteklemek oldu.

Kimi tarihilerin yapt gibi, Teodoros'un Argos ve Natplio'yu Piero'nun lmnn hemen ardndan igal ettiini varsaymak iin hibir
neden yoktur. 70 Bu kentlere ynelik saldrsn aralk ay sonlarnda balatm ve buralar aralk sonu ya da 1389 banda igal etmie benzemektedir. Teodoros'un, nceki drt ay, bu kentleri ele geirme projesini -merulatrmasnn yan sra- gerekletirmesini salayacak askeri ve diplomatik hazrlklarla geirmi olduu anlalyor. te yandan, Argolis'teki*
Corner ailesi ve Venedikliler talihsiz Marie'ye, mirasn Venedik'e satmas
ve bylelikle Teodoros, Nerio veya Trklere kar etkin bir savunma oluturulmasn salamas ynnde bask yapyorlard. imdi nce, despotun
yazdrd ve Parori'deki Panaghia kilisesinin kapsnn stnde yer alan
bir kitabeden yararlanarak, Teodoros'un etkinliklerine bir gz atalm.71
Bu kitabenin on drt satr Evrenos Bey'in aknnn ertesinden, Teodoros'un Argos'u fethine dek geen olaylar zetlemektedir. Bu satrlar
aadaki gibi tercme etmek mmkn: 72
Ardndan, Agarenlilerin topran tamamn ele geirmi olduunu gren ve
meakkat, glk ve tehlikeyi tmyle gz ard eden [Teodoros], akl selimle
ie giriti, bylece bizim iin de halas bulmak ve artk esaretten kurtulmak iin
bir mit dodu. Sonra, [Teodoros] emir tarafndan nezaketle karland ve
orada hi beklenmedik ltufkr bir kabulle karlap, emirden Peloponnesos'un egemenliini ald. Dnd zaman, Argos ehrini, yani tiranlarn hkm srd tm [topran] egemenliini ele geirdi ve zafer alameti tayan
kahraman olarak dnd. Bylelikle Latinler olduka aalanm, daha dorusu ar bir hezimete uram oldular.

imdi bu parann ieriini inceleyelim, ardndan Teodoros'un, Corner'in lm, yani 6 Austos 1388 ile Argos'un fethi, yani 1388 Aralk
sonu ya da 1389 ba arasndaki manevralarna ilikin ne gibi sonular karabileceimiz zerinde duralm.
70 rn. Setton, The Catalans

rad zu einem grossen Feldzug gegen Serbian u n d Bosnien" ( G e s c h i c h t e der

68
69

A . Luttrell, " T h e Latins of A r g o s a n d N a u p l i o : 131 1 - 1 3 9 4 " , Papers of the

(The Latins

Serben,

c. II, s. 119).
British

and Florentines

in Greece, s. 247. Ne ki, Luttrell 1388

s o n l a r n d a T e o d o r ' u n " A r g o s ve N a u p l i o ' y a saldrdn" sylerken d a h a ihtiyatldr

6 7 Bileka'daki olaylar b e t i m l e d i k t e n sonra, Jireek "Dieses M i s s g e s c h i c k bewog M u -

of Argos

and Nauplia,

s. 47).

M o r a ' n n k u z e y d o u s u n d a A r g o s ve N a u p l i o kentlerini de iine a l a n y a r m a d a -y.n.

71

Eksiksiz bask R. J. Loenertz, "Res Gestae Thedori loann. F. Palaeologi, T i t u l u s met-

School at Rome, c. 34 = no. c. 21 (1966) 42.

ricus A . D . 1389", Epeteris

Luttrell ve o n d a n nceki aratrmaclarca b i l i n m e y e n C o r n e r ' i n l m t a r i h i n i n ano-

k i t a b e n i n bir betimlemesi iin, bkz. Loenertz'in Pour Thistoire

n i m A r g o s ve N a u p l i o K r o n i k l e r i n d e yer aldn ilk olarak Schreiner f a r k e t m i t i . Sz

Ve siecle'n

konusu b l m iin, bkz. Schreiner, Kleirchroniken,

1388/6896 (Ind. 1 1 ) 6 A u s t o s .

c. I, s. 2 3 2 , k a y t n o 23, y a n i

Hetaireias

Byazntion

Spoudon,

25 (1955), s. 207-210. Bu
du Peloponese

au XI-

1970'deki y e n i d e n b a s m n d a ek (parantez iindeki) n o t l a r n a bkz. s.

2 2 8 , not 1.
72 Loenertz, "Res Gestae T h e o d o r i " , s. 209-210, dizeler 70-83.

Kitabenin bu blm Teodoros'un yaamndaki be olay art arda betimliyor. Bu olaylardan hibirinin ayrnts verilmiyor. Kitabe, her eyden
nce Teodoros'un Murad'n huzuruna kmay, Evrenos Bey'in mdahalesinden nce, kendi tebaasnn gvenliini salamak ve dorudan doruya Osmanl istilasn nlemek amacyla kararlatrdn ileri sryor. Metin, Teodoros'u bu adm atmaya iten koullar tam olarak belirlemiyor,
ancak, onun bu karar, Trk fetihleri ve bu fetihlerin getirdii tehdit olarak zetlenebilecek genel mlahazalar temelinde verdiini dndryor,
ikinci olarak, kitabe Teodoros'un Murad'la bulumak zere Mora'dan
ayrldn belirtiyor, ama tam olarak nerede bulutuklarn kaydetmiyor.
Padiah, sadece emir unvanyla anlyor. Kitabenin deindii nc olay,
Teodoros'un Murad'la yapt grme. Burada, despotun iyi kabul grd ve padiahla olan grmesinin samimi bir havada getii belirtiliyor. Bunun dnda metinde, tartmalarnn srekli olarak Teodoros'un
siyasal konumu zerinde odakland ve en sonunda Murad'n ona Peloponnesos [Mora] zerinde yetki verdii ima ediliyor. Bundan sonra Teodoros'un Mora'ya dnd ileri srlyor. Kitabede kaydedilen beinci
ve son olay, Teodoros'un "Argos ehrini", yani Argos hkmdarlarnn
egemenlii altndaki tm topraklar fethetmesidir. Argos hkmdarlar,
Latinler olarak tanmlanyor, ancak isimleri belirtilmiyor. Adetin, Teodoros'un onlara "aalanma" ve "hezimete urama"v hak ettikleri gemiteki eylemlerine yant olarak saldrdn ima ediyor. Dolaysyla, yapt,
ahlaka aykr deildi ve artk Peloponnesos'ta -zmnen emirin ast olaraksahip olduu yetkinin meru bir ifadesiydi.
Loenertz 1944'te, bu parann gnderme yapt olaylar ilk aklayan
aratrmac oldu. Ona gre, Teodoros'un ziyaret ettii "emir" hi kuku
yok ki Murad'd ve Leonertz bu karlamann muhtemelen Edirne veya
Bursa'da gerekletiini tahmin ediyordu. Teodoros, Murad'a resmen tabi olmak, bylece Osmanllardan srekli bir askeri yardm elde etmek
zere oraya gitmiti. Despot, byle yapmakla, Murad'a "biat etmi" ve
padiah "bundan byle kendi adna hkm srecei despotluu [Teodoros'a] resmen vermiti." Teodoros bundan sonra Mora'ya dnd; Murad
ve Nerio Acciaiuoli'nin desteiyle, Argos'un hkimiyeti konusunda Venedik'le olan mcadelesini balatt. 73 Dahas, Loenertz, Venedik Senato-

s'nun 26 Austos tarihli kararnn bu olaylarn kronolojisine ilikin bir

ipucu verdiini varsaymaktayd. Daha nce belirtildii gibi, senatrlerin
Konstatinopolis balyosuna verdikleri grevin, Teodoros'un 1388 Austosunda ya bakentte olduu ya da ok gemeden gelmesinin beklendiini gsterdiini kabul ediyordu. Ardndan, Teodoros'un Konstantinopolis'e yapt yolculuk ile Murad'n sarayna yapt ziyareti ilikilendirerek,
despotun, babas V. oannes'e akl danmak zere (Murad'la olan grmesinden nce ya da sonra) bakentte kald kansna varyordu.74
Son derece mantkl olmakla birlikte Loenertz'in yorumu bakmdan yeniden kurulabilir. Her eyden nce, Piero Corner'in lm tarihinin akla kavumas, Teodoros'un tam bu tarihte Murad' ziyaret etme nedenlerini belirlememizi, ya da en azndan belirlemeye girimemizi
salyor. Austosun ortasna gelindiinde despot, Venedik'in ya Marie
d'Enghien'in Argolis'teki egemenlik hakkn korumak ya da dorudan ilhak etmek zere buraya mdahalede bulunabileceini kesinlikle anlamt. Atina'daki Nerio Acciaiuoli gibi Teodoros da, doal olarak, Mora'daki Venedik gcnn genilemesinden korkuyordu ve byle bir gelimeye
karyd. Daha da nemlisi, Argolis'i despotlua katmay amalyordu.
o l o g o s ' u g l e n d i r m i t i . M u r a d ' n k o r u y u c u l u u n a ve Trklerle yapt i t t i f a k n yldrmad A t i n a D k o l a n Floransa asll k a y n p e d e r i n i n y a r d m n a g v e n i y o r d u .
Bu yzden, A r g o s k o n u s u n d a V e n e d i k ' l e srp g i d e n o nl anlamazla el atar.":
Pour l'histoire
74

"Bir T r k liderin y a r d m y l a kendi uyruklarn yenen zorba Teodosius, Osmanl des-

au XIVe

siecle,

1. b., s. 169; 1970'teki yeni basmnda

"Belki de, i m p a r a t o r o l a n babasna akl danmak iin, nce K o n s t a n t i n o p o l i s ' e gider, n k i m p a r a t o r l u u sresince karlat t m a n l m a y a deer d u r u m l a r d a bu
ekilde d a v r a n d sanlr. Bununla birlikte, k i t a b e n i n bu davran a k l a y a b i l e c e k
b l m m u l a k t r . Her halkrda, byk bir olaslkla, M u r a d ile g r m e s i n d e n nce y a da sonra, Teodosius K o n s t a n t i n o p o l i s ' e g i t m i t i r , (age, s. 169, yine n e m l i de i i k l i k l e r o l m a d a n ) . Loenertz'in m u l a k b u l d u u bu blm, n c s t u n u n o n beinci satrdr, G. M i l l e t bu ifadeyi yvconr ayaS e w)>r|?dOv Tpejje [Doru dnce dnyay dolar] ("Les inscriptions byzantines de M i s t r a " , Bulletin
Hellenique,

de

Correspondance

23 [1899] s. 152) eklinde yaymlamtr. Loenertz bunu yle t e r c m e

e t m i t i : "...akla k a v u m u kararn rehberliinde evrensel [ef]'in y a n n d a yer ald " , u<|r|}ao'un " t m d n y a , evren" a n l a m n a g e l d i i n i i d d i a etmitir. D a h a ak olmas i i n unlar yazmt: "Burada, a d olarak ele alnm bir sfat sz konusudur:
evrensel, e k m e n i k . Ekmenik kiilik nedir? Bu, elbette, Patrik'tir; f a k a t h k m d a r ,
y a oxot)|avr'nin [ekmeni] asil basileus'u ya da, daha ok, T r k emiri, gerek efendidir"

73

du Peloponese

n e m l i bir deiiklik yoktur.

(age, s. 161 ve not 3). Bu nedenle, 1944'te Loenertz \4r|A.o'un i m p a r a t o r V .

ioannes'e m i , yoksa I. M u r a d ' a m g n d e r m e y a p t n d a n e m i n deildi. K i t a b e n i n

t e i n i n srekliliini s a l a m a k a m a c y l a I. M u r a d ' a balln b i l d i r m e y e karar ve-

basksn 1955'te y a y m l a d n d a , artk bu terimi m u l a k olarak g r m y o r ve aa-

rir... 1388 ylnda Teodosius. . s a d a k a t i n i b i l d i r m e k i i n I. M u r a d ' n huzuruna kar,

d a k i g i b i aklyordu: "w|>r|Xov: universalis (dominus) est T u r c o r u m princeps, x<x6o\t-

iyi karlanr ve b u n d a n byle sultann adna ynetecei despotluk kesin olarak kendisine verilir. Bu u n v a n Parori K i t a b e s i ' n d e zellikle b e l i r t i l m i t i ! Paleologos, daha
sonra, topraklarna geri dner. A r t k bir T r k beyine balyd, bu yeni k o n u m u Pale-

X0 ai)8Evtr|..." ("Res Gestae T h e o d o r i " , s. 209, 73. satr). D a h a akla y a k n o l a n , et

\)c(r|>.ov Tpexi ibaresinin sadece o n u n "her yere g i t t i i " , yani "yeri g a r a y p " , "gnein a l t n d a her yeri aratrd" a n l a m n a gelmesidir.

Dolaysyla Corner'in lmnden bir sre sonra Murad' ziyaret ettii

zaman, bunu yakn gelecekte Argolis'te gerekletirecei eylemler ve Venedik'le arasnda kmas kanlmaz atma iin tasdik ve destek elde etmek iin yapmt.
te yandan, Teodoros muhtemelen 1388 sonlarnda Murad'a bamsz bir hkmdar olarak gitmemiti. Dier bir deyile, despot, Osmanlla
ra bir nceki yl, yani Evrenos Bey'in yardmn ald 1387 yaz ya da gznde tbi olmutu.75 Bunu doru kabul edersek, Loenertz'in sand gibi, 1388'de Teodoros Murad'a gittiinde, bu karlamann biat etme koullarn grmek, yani vasal-efendi ilikisini oluturmak iin olmad
ortaya kyor. Daha doru olan, o srada (Murad'a ball devam ederken) d'Enghien mirasn ilhak etmek ve ynetmek iin yetki onay almak
amacyla gelen baml bir hkmdar olduuydu.
Son olarak, Teodoros'un Murad' ziyaret tarihi, Venedik Senatosu'nu
26 Austos tarihli kararndan yola karak deil, bizzat Paroi Kitabesi'ndeki kantlara dayanarak hesaplanmaldr. Yukarda da ele alnd gibi,
Senato'nun "Konstantinopolis balyosu"a ynelik talimat, Teodoros'un
1388 Austosunda bakentte olduunu, ya da eyll civarnda gelmesinin
beklendiini kantlamayabilir. te yandan, Parori Kitabesi Teodoros'un
Murad'n sarayna ziyaretini Argos'a saldrmasndan ksa sre nce yaptn gsteriyor. Greceimiz gibi, bu olay belgesel kantlara dayanarak
1388 Aralk ortasna yerletirilebilir. yleyse, Teodoros tahminen 1388
gz sonlarnda (ekim ya da kasm?) bir tarihte Edirne ya da Bursa'ya gitmiti. Bundan nce, Nauplio'daki durumu izledii ve Acciaiuoli'yle ortak
planlar yaptn kabul edebiliriz.
Teodoros hamlelerini hazrlar ve Murad'la olan ban glendirirken,
Marie d'Enghien, Corner ailesi ve Argolis'teki Venedikliler de ayn ekilde, bir mttefik arayndaydlar. Corner ailesi Marie'nin, mlklerini Venedik'e satmas gerektiine karar verdi ve onu, bu szlemeyi yapmas
iin durmakszn zorlad. Onlarn duygularn, Nerio'nun kentlerini fethetmeye kalkabileceinden korkan Argos ve Nauplio'daki Venedikliler
de paylayorlard. 1388 gz boyunca sren bu manevralarn ayrntlar
bilinmiyor. Marie 1388 Aralk banda, mirasnn satn grmek zere
Venedik'e gitti. Ayn zamanda, yerel Venedikli soylular ve vatandalarn
cumhuriyete kendi mektuplarn sunmas ve bu eylemi destekleyen grlerini bildirmek zere Giovanni Gradonigo'yu grevlendirdikleri anlal)
yor. Senato, 12 Aralktaki toplantsnda Gradonigo'nun konumasn din75

Kr. J. Chrysostomides, Manuel

II Palaeologus,

Funeral

Oration

odore, CFHB, Selanik, 1985, s. 18, n o t 13'teki kantlarla.

on His Brother

ledi, satn alma lehinde ov verdi ve alm szlemesi konusunda Marie'yle

pazarlk yapt.76
yle grnyor ki, Marie'nin Venediklilerle yapt pazarlklar, Teodoros'un Argos ve Nauplio'ya kar askeri harekt balatmasna yol aan
neden oldu. Ne yazk ki, 12 Aralk karar ve ilemleriyle ilgili belgeler, o
tarihe gelinceye dein Teodoros'un saldry balatp balatmadn ortaya koymuyor. Ne var ki, Senato'nun 22 Aralktaki toplantsna gelindiinde, Argos'un kuatma altnda olduu haberleri ulamt. Dahas, Teodoros'un Nauplio'yu da almaya kalktn varsayabiliriz.77 Bu eylemler despot ile Venedikliler arasnda, be yl akn bir sre devam eden ve padiahlarn -nce Murad ve ardndan Bayezid'in- byk bir ilgiyle gzlemleyecei bir atmay balatt.
Cenevizler'in nclk Ettii Trk Kart ttifak,
Kasm-Aralk 1 3 8 8
1388'in kasm ve aralk aylar boyunca, Pera'daki Ceevizler, Rodos
valyeleri, Kbrs Kral James, Sakzl Mahoa ve Midilli hkmdar II.
Francesco Gattilusio, yalnz Osmanllara deil, omnes et singulos turcos infideles\ kar koymak amacyla, kendi aralarnda bir ligam, unionen, confederaeionem, fratemitatem
et soeietatem kurdular.78 Tam olarak nasl iledii burada bizi ilgilendirmeyen bu birlik, temelde bir savunma ittifakyd. Bu ittifakn kurulma tarihi olduka nemlidir. Bu E,ge ve Dou Akdeniz hkmdarlar, neden 1388 gznn sonunda Trklere, yani teki
Anadolu beylerinin yan sra Osmanllara da kar bir ittifak kurmann zorunlu olduu kansna varmlard?
Kbrs Kral James tarafndan 2 Kasm 1388'de imzalanan szleme,
ittifakn douunu aklayan son derece byleyici bir satr iermektedir.
Bu, sz konusu ittifakn, zellikle illum Trcum fili um iniquitatis et neyinde, ac sancte Crucis nimicum, Moratus Bey et eius seetan, cristianm
genus sicgraviter invadere conantes'e yneldiini gstermektedir.79 Burada artc olan, cristanumgenus^z kar byk bir Osmanl saldrsna ynelik bir imadr. Bu sadece bir genelleme midir, yoksa zel bir saldr eylemine mi gnderme yapmaktadr? Ne yazk ki, taraflarca yeminle onayla76 Szlemenin artlar iin, bkz. Luttrell, " T h e Latins of A r g o s a n d N a u p l i a " , s. 47-48.
77 S c h r e i n e r , Kleinchroniken,

c. I, s. 2 3 3 , k a y t n o 2 7 , y a n i

1388

Aralk-1389

O c a k / 6 8 9 7 (Ind. 12).
78

L. Belgrano, "Seconda serie di d o c u m e n t i r i g u a r d a n t i la c o l o n i a di Pera", Atti

SLSP,

c. 13 (1888)'teki Ekler, s. 956 (valyelerin paktndan). Belgenin bir zeti iin, bkz.
G. H i l l , A History
1948, s. 439-40.

The79

age, s. 954.

of Cyprus,

c. II, The Frankish

Period,

1193-1432,

Cambridge,

nan antlamalar, bu noktaya hibir aklama getirmiyor. Murad'n yakn

zamandaki Bulgaristan seferi (k/bahar-yaz 1388) kesinlikle byle bir
saldr olarak nitelendirilebilir, fakat bu sefer, sz konusu Akdeniz glerini Trk kart bir ittifak oluturmaya itmi olabilir mir Pek muhtemel
gzkmyor, ancak yine bu olasl hemen dlamamalyz. Ne de olsa,
szleme yapan taraflardan birinin, yani Cenova'nn Bulgaristan topraklarnda ticari karlar vard. Dier bir seenek olarak, ittifakn tam bu tarihte kurulmas, hayata geirilmesi o tarihte gerekleen daha eski bir gndemin devam olarak da grlebilir.80
1389, yaklak

Ocak-Haziran

1389 balarndan, Srbistan seferi arifesine kadar Murad'n neler yaptna ilikin hibir bilgimiz yok. Bununla birlikte, Murad'n bu aylar bovunca Rumeli'deki diplomatik ve askeri gndemiyle ilgili baz bamsz
tanklklar vardr. Ne yazk ki, bunlar yalnzca Venedik ve Paleologoslar'a
ait kaynaklardr ve bugne dein Kosova seferinin arka plann akla
kavuturmak iin son derece az kant bulunabilmitir. Ne olursa olsun,
elimizdeki bu yetersiz kantlar, daha nce yaptmz gibi, blge blge
ilerleyerek ele alalm.
Mora'da Devam Eden Bunalm
Yine Venedik kaytlarndan ortaya kt zere, Murad, son aylar boyunca Teodoros Paleologos'un d'Enghien topraklar konusundaki tasar
1 arn desteklemeye devam etti. Kosova muharebesinden nce, despotun
Venediklilerle mcadelesi iki aamada geliti.
1388 Aralk ortas ile 1389 Nisan balar arasnda, ekimenin belkemii hem Argos hem de Nauplio idi. 22 Aralktaki toplantda Venedikli
senatrler, 1389 Nisan ay ortasndan nce Argolis'c askeri yardmn ulatrlamayacan dnyorlard. Bu nedenle, Argos'taki komutan Albano
Contarini'yi bahara kadar Teodoros'un saldrlarna elinden geldiince direnmesi konusunda uyardlar. Ayn zamanda Teodoros ve Nerio'va Argos'a ynelik tecavzlerini durdurmalarn talep eden mektuplar gnde
rildi. Gel gelelim, bu nlemler tmyle etkisiz kald. Aslnda, Senato'nun
80 T h i r i e t ' n i n 8 H a z i r a n 1388 t a r i h l i V e n e d i k Senatosu g r m e t u t a n a k l a r zerine
zetinden y o l a karsak, Cenevizler Venedik'e bir " l i g " k u r m a nerisini d a h a 1388
b a h a r n d a yapmlard (Senat, c. I, no. 739, s. 178). Gel g e l e l i m , o d n e m d e Cenevizler T r k l e r karsnda, b e l i r g i n bir askeri i t t i f a k t a n ok, d a h a genel bir
operandi

modus

o l u t u r m a k arayndaydlar. V e n e d i k l i l e r i n 1388 sonlarnda i m z a l a n a n it-

t i f a k a k a t l m a m a s pek artc deildir, nk g r d m z g i b i , c u m h u r i y e t , A r g o s

ve N a u p l i o ' y u M u r a d ' l a elikiye dmeden ele geirmek k o n u s u n d a son derece ihtiyatlyd.

heyetleri grev yerlerine ulat srada, Teodoros'un Argos ve Nauplio'yu oktan igal etmi olduu anlalyor. Senato 18 ubat 1389'da
topland zaman, balca hedefi yakn zamanda satn alman topraklan
Teodoros'tan geri alacak bir strateji oluturmakt. 26 Ocakta senatrler,
Perazzo Malipiero'yt Argos ve Nauplio naibi (valisi) olarak atamak konusunda anlamlard. imdi ondan Koroni'ye giderek, bu kentleri teslim
etmesi iin pazarlk ve dier basklar yoluyla despotun ikna edilip edilemeyeceini anlamasn istiyorlard.81 Venedikliler, nasl olduu pek anlalamasa da, 2 Nisanda Nauplio'yu geri almay baardlar.82 Sonrasnda Malipiero, ynetim merkezini Nauplio'da kurdu ve Argos'u ele geirmeye
ynelik grmeler zerinde younlat.
Malipiero'nun Argos'u geri alma abalar, Murad'n hkmdarlnn
son aylar boyunca hibir sonuca ulamad. Nauplio'yu kaybeden Teodoros, Argos'u elinde tutmakta kararlyd. Dahas, Murad'n desteini almay
srdrd ve Venedik Senatosu'nun 31 Mays 1389 tarihli zabtlarnda aka grld gibi, hamlelerini ona danarak yapmaya devam etti. Bu toplant srasnda senatrler, Teodoros'un, Murad'a yapt bavuru padiah
tarafndan yantlancaya kadar kendisinin Argos hakknda bar mzakeresi
yapamayacana ilikin mektubu zerinde ateli tartmalar yaptlar. Ne yazk ki, mzakere zabtlar bu bavurunun niteliini aklamamaktadr ve Teodoros'un Murad'la yapt yazmalar imdiye dein bulunamamtr. Bununla birlikte, bu gnderme, bu bunalmn sonucunda despotla padiah
arasnda yakn bir ba kurulduunu aklamaktadr. Aslnda, Venedikliler
Murad' kzdrmaktan ekindikleri iin, muhtemelen Argos'u geri almaya
ynelik bir askeri harekta girimediler. 31 Maysta Malipiero'ya, bu kez
Krfez hkimi Nicholas Zeno'nun eliinde Teodoros ve Nerio'vla grmelerini yenilemesi talimatn vermekle yetindiler.83 abalar yine sonusuz
kald. ki hafta kadar sonra, Murad Kosova'da ldnde Teodoros hl
Argos'u elinde tutuyordu ve bu durum 1394'e kadar deimeyecekti.
Osmanl cephesinden, Murad'n 1388 sonlarndan 1389 baharna dein Teodoros'la olan ilikileri iki katmanlyd. V. oannes ve VII. oan81 Senato M a l i p i e r o ' y a , N e r i o ' y l a pazarlk e t m e n i n yarar olup o l m a d n renmesini
ve ayn z a m a n d a (bir V e n e d i k yurtta olan) Patras Piskoposu Paolo Foscari ile Pedro de San Superan'dan y a r d m ve destek istemesini sylemiti. Bu olaylar hakknda,
bkz. Setton, " T h e C a t a l a n s a n d Florentines in Greece", s. 248.
82 Gei tarihi yine Schreiner t a r a f n d a n , A r g o s ve N a u p l i o k r o n i i n d e n saptanmtr
(Kleinchroniken,

c. I, s. 232, kayt no 24, y a n i 1389/6897 [Ind. 12]). Shreiner'in de

iaret ettii g i b i , " V e n e d i k ' i n N a u p l i o ' y u bar y o l l a r d a n m, yoksa yeniden fethederek mi geri aldna ilikin k a y n a k l a r d a bilgi y o k t u r " .
83 Setton, "The C a t a l a n s a n d Florentines in Greece", s. 248.

nes'in ynetimindeki topraklar gibi, Mystra despotluu da gvenli bir ekilde "darlahd"e dahil edilecekti. Bylelikle, Murad ek bir vergi kayna
ile kendi siyasal ve askeri nfuzunu Gney Ege'ye yaymak iin bir koridor
elde etmiti. kinci olarak Murad, d'Enghien topraklarn ele geirmesi
iin Teodoros'a vardm etmekle, Moa'nn egemenlii konusunda ok
uzun bir tarihe yaylacak bir Osmanl Venedik rekabeti balatm oldu.
Gel gelelim, bu rekabeti balatrken, Teodoros'un Osmanllar Venedik'le
topyekn bir savaa sokma ynndeki ihtirasl gayretlerine kar koyarak,
son derece ihtiyatl davranm oldu.
V I I . oannes ile V. oannes Arasndaki Gerginlikler ve Murad
Kesin kronoloji yine belirsizdir, ancak, muhtemelen 1389'un ilk aylarnda bir tarihte VII. oannes Paleologos, bykbabas V. oanes'i tahttan
indirmesinde kendisine yardm edecek mttefikler bulma arayna girdi.
nceki yllarda Murad, Paleologoslar arasndaki rekabete ve iktidar mcadelelerine kar son derece duyarl olduunu gstermiti. Kantlamas g
olmakla birlikte, VII. oannes'in ihtiraslarn onaylam olmas mmkndr.
VII. oannes'in gdlerini tahmin etmek g deildir. Artk yirmisine
yaklam olan VII. oannes, Konstantinopolis'te imparator olan dedesinin
yerini almay umuyordu. Taht zerindeki hak iddialar yersiz de deildi.84
Ne var ki, amcas Manuel, 1387 gznde Selanik'ten ekildii ve ardndan
84 VII. ioannes'in iddialar m u h t e m e l e n , babas IV. A n d r o n i k o s ' u n o n u imparatorluun u n orta olarak i l a n e t t i i 1377 t a r i h i n d e n k a y n a k l a n y o r d u (kr. Barker, Manuel
II, s. 29 ve zellikle not 70; s. 74-75 ve not 200). Dahas, 1381 ve 1382'de imzalan a n a n t l a m a l a r d a A n d r o n i k o s ' u n V . ioannes'in halefi olorak resmen t a n n a n stats II. M a n u e l ' i n darda braklmas a n l a m n a g e l i y o r d u ; bu a n t l a m a l a r hakknda,
bkz. zellikle Dennis, The Reign of Manuel II, s. 44-51, Barker, Manuel II, s. 41-42,
ve K. Setton, The Papacy and the Levant [1204-15711, c. I, The Thirteenth and Fourteenth Centuries, Philadelphia, 1976, s. 322-323; M a n u e l ' i n 1382'de Selanik'e dn hakknda, bkz. Dennis, age, s. 49-51 ve 59-60. B u n u n s o n u c u n d a , M a n u e l Selan i k ' e g i t m i ve kentte bamszca h k m srmeye balamt (Barker, Manuel II, s.
68-69). VII. ioannes bu n o k t a d a , IV. A n d r o n i k o s ' u n V . i o a n n e s ' i n yerine geeceine
ve en sonunda k e n d i s i n i n de babasnn yerini a l a c a n a kesin g z y l e bakyordu.
Ne ki, gerekte bu senaryo ilemedi. Her eyden nce, IV. A n d r o n i k o s 1385'te beklenmedik bir b i i m d e l d . B u n u n a n l a m verasetin yine pheli hale gelmesiydi,
balca adaylar VII. oannes ve amcas, V . oannes'in h a y a t t a k i en yal olu o l a n
M a n u e l ' d i . IV. A n d r o n i k o s ' u n l m n izleyen a y l a r d a , Peral Cenevizler VII. ioannes'i desteklediklerini ve V . ioannes'e o l a n nefretlerini d e f a l a r c a o r t a y a koydular;
kr. Dennis, The Reign of Manuel II, s. 158-159; Barker, Manuel
II, s. 63-66; Loenertz, "L'exil de M a n u e l II Paleologue Lemnos, 1387-1389", OCP, 38 (1972), zellikle s. 1 18-119. Ne ki, 1385/86'da henz o n be y a d a o n a l t s n d a o l a n VII. ioannes'in, bu destei deerlendirmek i i n fazla gen g r l d anlalyor. Belki de daha nemli olan, 1387 M a r t ve nisan balar b o y u n c a S e l a n i k ' i n s a v u n m a s y l a fazlasyla megul o l d u u i i n M a n u e l ' i n pek byk bir t e h d i t o l u t u r m a m a s y d .

Murad'la V. oannes'i zlatrd zaman, VII. oannes ve destekileri byk bir aknla uram olmallar. Yukarda da belirtildii gibi, yal imparator, VII. oannes'in tahta kma ansnn yok olduuna ilikin kayglarn yattrmak zere, Manuel'in Lemnos'a (Limni) ekilmesi konusunda
srarlyd. Ayn ekilde, Manuel'i tahtn varisi olarak ilan etmekten kanmas da anlamlyd.85 Gel gelelim, kantlar V. oannes'in bu dzenlemelerinin,
torununun korkularn teskin etmekte yetersiz kaldn gsteriyor.
Michel Balard tarafndan ortaya karlan Ceneviz belgeleri, 1389 Maysnda VII. oannes'in Cenova'da olduunu, burada imparator olarak kabul grdn ve 250 pound bor aldn ortaya koyuyor. Ayrca bu belgeler, gen adamn muhtemelen Ocak 1390'a kadar Cenova'da kaldn
ve ancak ondan sonra douya yola ktn gsteriyor. Ne yazk ki, bu kaytlardan VII. oannes'in tam olarak niin Cenova'ya gittiini anlamak
mmkn deil. 86 Ne var ki, daha sonra yaptklar bir ipucu salayabilir.
1390 Nisannda VII. oannes, dedesine kar bir darbe giriimiyle, Ceevizlerin ve Trklerin de yardmyla Konstantinopolis'i kuatt. 13/14 Nisan gecesi kente girmeyi baard ve sadece ay boyunca kenti vnetti. 87
O halde, VII. oannes'in batya, kendisinin V. oannes'e kar mcadelesinde Ceevizlerin desteini almak zere gittii sonucuna varabiliriz.
Bu sorunu aratranlar genellikle bu sonuca varm durumdalar ve ben
de onlarn grlerine kar kmak iin hibir neden gremiyorum. 88 Gel
gelelim, deerlendirmelerinde eksik braktklar iki nokta var. VII. oannes neden plann tam bu tarihte, tahminen 1388 sonlar ya da 1389 balarnda uygulamaya koymutu? VII. oannes'i Ceneviz yardmn istemeye
tevik eden, V. oannes'e verdii destei ekmek niyetinde olan Murad
myd? lk soruya yant vermek tmyle olanakszdr. Bununla birlikte insan, yalnz Manuel'in dnnn deil, Teodoros'un Murad'la yakn zamanlarda kurduu ittifakn da VII. oannes'in kendisini bir ekilde tehdit
altnda hissetmesine yol ap amadn merak ediyor. Baka bir deyile,
amcasnn artk sarayda Manuel'in mttefiki ve szcs olarak hizmet
edebileceinden mi korkuyordu? Bu hi kukusuz speklatiftir, ancak,
Teodoros'un, kardei Manuel'e ball tartlmaz.89
85 Dennis, The Reign of Manuel II, s. 158-159; Barker, Manuel
" L ' E x i l de M a n u e l II", zellikle s. 118-119.
86 Balard, Romanie,

II, s. 63-66; Loenertz,

c. I, s. 94, zellikle n o t 320.

87 Barker, Manuel II, s. 71-78; ayrca E. Z a c h a r i a d o u ' n u n "John VII (alias A n d r o n i c u s )

Palaeologus", DOP, 31 (1977) s. 339-342 de n e m l i d i r .
88

Barker, Manuel

II, s. 69-70, not 188'de i m d i y e kadarki historiografiye t a m a m n ele

almtr. B u n l a r d a n n e m tayan, Balard, Romanie,

89

Kr. Chrysostomides, Manuel

II Palaeologus,

s. 28.

s. 94-95.

kinci soruya yant ararken, VII. oannes'in kukuya yer brakmayacak

ekilde, bir Osmanl vasal olduunu vc muhtemelen -hangi nedenle olursa olsun- padiaha danmadan talya'ya gidemeyeceini hatrlayalm. yleyse, VII. oannes belirli bir sre nce batya gitmek konusunda Murad'a danm olmalyd. VII. oannes'in Ceevizler ve V. oannes'e kar
planlarn gizlemi olduunu dnmek de gtr: Osmanllarn destei,
ya da en azndan onay olmakszn, bykbabasna kar baarl bir darbe
yapma ansnn bulunmadn kukusuz biliyordu. Doal olarak, bu gzlemler Murad'n VII. oannes'in emellerini onaylad ve onu batya hayr
dualarla gnderdii anlamna gelmeyebilir. Yine de, durumun byle olup
olmad merak konusu. Murad, Manuel'in sahneye kt bu noktada V.
oannes'in hrmetkar tutumunun er ge deiebilecei korkusuyla, hayal
krklna m uramtr Padiah, VII. oannes'in tahta kmasyla Konstantinopolis'teki nfuzunun biraz daha artacan m umuyordu? Venedik'le arasnda doa gerilimler onu Cenova'yla, tercih ettikleri imparatoru desteklemek noktasna ulaacak kadar yakn ilikiler kurmay dnmeye m itmiti? Bunlar eldeki kantlardan renmek yine olanakszdr.
imdi sadece VII. oannes'in, Murad'n artk hayatta olmad 1390 balarnda douya dndnde, Bayezid'le grtn, ya da en azndan
Konstantinopolis'e saldrmakta kulland Trk birliklerini almak zere
onun mdahalesini saladn hatrlayalm. Yeni padiahn, bylesine abuk ve hi sorun karmayan bir tutumla buna izin vermi olmas yalnzca
frsatlndan kaynaklanm olabilir. Bu durumda, yine babasnn hazrlad bir plan uygulam olmaldr.
Sonu olarak, Murad'n, yaamnn son aylarnda, o zamana dein son
derece ustalanu olduu oyunu, Paleologos hanedanndaki sonu gelmeyen rekabetleri Osmanllarn lehinde kullanma oyununu oynad ihtimalini gz nnde bulundurmalyz.
Bileka'nm Ardndan Bosna, Zeta ve Srbistan
Srp tarihileri kuaklar boyu, Kosova muharebesinden nceki alt aylk dnemde Slav prenslerinin hareketleri ve kayglarna ilikin ipular elde etmek iin mevcut kaynaklar byk bir titizlikle aratrmlardr.90
Harcadklar youn emee ramen, Bileka muharebesi ile Murad'n Srbistan seferi arasndaki dnem hem Slavlar hem de Osmanllar asndan
hayal krklna uratacak kadar karanlktr. Neri'nin versiyonuna ilikin
deerlendirmemizi etkileyecek bir ey ortaya km mdr?
Grdmz gibi, Ragusa konsili kaytlar Tvrtko ve Curac'n Eyll
90

Bilinenler hakknda eski literatre y a p l a n gndermelerle birlikte gzel bir zet iin,
bkz. yine irkovi, "Serbia o n t h e Eve of the Battle of K o s o v o " , s. 1-17.

ve Kasm 1388'de ve Mart 1389'da bar ynnde hareket ettiklerini ortaya koymakta, takat bu grmelerin bir antlamayla sonulanp sonulanmadn aa karmamaktadr. Ne olursa olsun, Curac'n avn zamanda Murad'la olan balarn kopardn veya Murad'n onu bir dman olarak grdn varsaymak zorunda deiliz. Bu kantlanamaz,
yalnzca byle bir karm yaplabilir, nk anlalan, Curac Kosova'da
knez Lazar ve mttefikleriyle birlikte savamamtr.91 Durum ne olursa
olsun, Tvrtko dmanlklarn bu ekilde yatm olmasndan honut olmaldr, nk bu durum ona, 1387'de ald Dalmaya kentlerindeki
otoritesini pekitirme olana salyordu.92 Bunun dnda, bu zgl zaman erevesinde Tvrtko ya da Curac'n konumuzla ilgili etkinliklerine
ilikin hibir bilgi yoktur.
Kosova'dan nceki alt ya da yedi ay boyunca knez Lazar'n etkinlikleri daha da belirsizdir. Tarihiler teden beri, Sigisund'un fermanlarndan ikisine dayanarak Lazar'n 1389 baharndaki en derin kaygsnn
Macaristan'la ilikileri olmas gerektiini kabul etmilerdir. Anlalan, Lazar, Sigisund'un, topraklarn istila etmeye hazrlandn mart aynda
renmiti. Ona gre bu, kendisinin Macaristan topraklarna yapt eski
saldrlara misillemeydi. Bunun ardndan, savan, Lazar'n damad ve Sigisund'un sadk bir destekisi olan Gen Nikola Gorjanski'nin abalaryla nlendii sanlyor, bu kii knezin Macaristan'n siizerenliini tandn Sigismund'a bildirmiti. Bu boyun ei Lazar'n, Sigisund'un
dman Tvtko'yla olan ilikilerini etkilemi ya da karnaklatrm olabilirse de, bu etkinin tam olarak ne ynde olduu belli deildir. 93 Bu
bunalm bir yana, Lazar'n bu dnemdeki gndemine ilikin hibir ey
bilinmiyor.
Kk bilgi paracklar, Kosova muharebesinden nceki aylarda Slavlarla Osmanllar arasndaki ilikiler hakknda bize ne verebilir? Kesinlikle
ok az ey. Murad ve sz edilen prensler arasndaki temaslara ilikin hibir kayt bulunmad gerei, zellikle, hayal krcdr. Ayn ekilde, Slav
prenslerinin ahin'in yenilgisinin ardndan beklenen Osmanl misillemesine kar, kayda deer bir "Osmanl kart koalisyon"a giriip girimediklerini el de d kantlarla kestirebilmemiz ok gtr. Kabul etmek gerekir
ki, Murad'n Srbistan' istila etmeye niyetlendiine ilikin haberlerin hemen ardndan bu tr grmeler yapmadklarn gsteren hibir kant
91

Kr. Bozi, Zeta izmedju

92 o r o v i , Kralj

Tvrtko

Turaka i Mleana,

I Kotromani,

s. 53-54.

s. 79-80.

93 i r k o v i , "Serbia o n the Eve of the Battle of K o s o v o " , s. 13, belgelere y a p l a n gndermelerle.

-22?

yoktur, Vrtko ve Lazar'n gndemleri hakkndaki bilgimizin azl gz

nne alnrsa, durumun byle olmamas ihtimali yksektir. Baka bir deyile, biiviik beylerin, bir istilann gelmekte olduunu iyice anlayncaya
dein, ortak bir savunma oluturmay diinmeyip bireysel ihtiraslarnn
peinde komu olmalar pekl mmkndr.
imdi casus belli'ye [sava nedeni] dnelim ve Murad ve Lazar'n arpmay nasl farkl ekillerde nitelediklerini grelim. nceden ifade edildii gibi, Jireek ve dierleri, ellerinde belirgin kantlar olmasa da, Murad'n, ahin'in urad yenilginin intikamn almak ve yan sra topraklarn geniletmek amacyla Srbistan'a yneldiini kabul etmilerdir. Bu
varsaym mantkldr, yine de Murad'n ilk hedefinin, neden -Bileka'da
ahin'in kuvvetlerini yok eden- kral Tvrtko deil de, knez Lazar olduunu aklamak gerekiyor. Kukusuz, basit corafi ve taktik zorunluluklardan dem vurarak konuyu kapatmak da mmkn. Murad Bosna'ya ilerlerken, Tvrtko'nn -ak bir tehdit sz konusu olduunda- hi dnmeden
ittifak yapaca teki Srp prensleriyle de mcadele etmek zorunda kalacakt. Biraz daha ileri gidelim: Murad'n, Lazar ile Tvrtko arasnda s>'; bir
ittifak kurulmu olduunu ve -Neri'nin kesinlikle inand gibi- vlatko
Vukovi'le birlikte Lazar'n birliklerinin de ahin Paa'ya kar savatn
tahmin ettiini sylememiz mmkn. Ne de olsa, Slav prenslerinin ittifaklar hakkndaki Osmanl istihbarat snrl kalm olabilir. Durum bu olmasa bile, Murad'n Lazar ile Tvrtko'nun mttefik olmasndan kukulanmas son derece doal ve aslnda akllcayd. Bu nedenle, Murad'n Bileka'daki yenilginin sorumlusu olarak grd taraflarn tmn cezalandrmak ve ayn ekilde kuzey ve douya doru "u"larn daha ilerletmek
niyetiyle Kosova'ya yrd anlalyor. Dier tarafta, Tvrtko ve Lazar
da Osmanllar sadece pskrtlmesi gereken istilaclar olarak grm olmaldr.
III. ZET DEERLENDRMELER
Buraya kadar anlatlanlar, yle umuyorum ki, kilit niteliindeki teki
kaynaklarn yan sra Neri'deki belli bal temalara dayanarak Murad'n
yaklak 1 3 8 6 - 1 3 8 9 arasnda gittii yerler ve yapt ilerin hemen hemen
eksiksiz bir dkmn karmtr. Neri ve dier kaynaklardaki rtiien
noktalarn ok az olduu aktr. Bu, Murad'n talyanlar ve Paleologoslarla ilikileri konusunda tarihinin bilgisinin ne denli az olduunu vurgulayan bir gerektir. Bununla birlikte, dolaysz yardmc kaynaklar bize
Neri'nin anlatsnn temel yapsn ve gvenilirliini noktada eletirme
olana veriyor.
Her eyden nce Neri'nin temel varsaym, knez Lazar'n, Karaman

seferinin ertesinde yalnz padiahla balar koparmakla kalmayp, Trklere zarar vermek iin Tvrtko ve Curac'a katlddr. Gel gelelim, Lazar'n
herhangi bir dnemde Murad'n vasal olmas geree pek uygun grnmedii iin, Neri'nin bu dram balatan eylem olarak ileriye srd olgu (Srp savalarn Karaman seferinden dnmelerinin ardndan, Lazar'n Murad'la olan balarn inkr etmesi), hayal rn olarak kabul
edilmelidir. Kald ki, daha nce grdmz gibi, Lazar, Tvrtko ve Cuac'n Bileka muharebesinden nceki yllarda, hatta ertesinde nemli bir
"Osmanl kart ittifak" kurduklar da kukuludur. Durum byle olunca,
Bileka muharebesinin, yanl bir komplonun sonucu ve Murad'n, Curac ve Lazar'n kendisine ihanet ettiklerini anlad kritik bir dnm noktas olarak kabul edilmesi mmkn deildir. Muharebe, yukarda da ele
alnd gibi, Curac', Trklerle Tvtko'yu birbirine drmek amacyla,
dorudan Murad' hedef alarak yapt manevralarn sonucu olabilir.
Bylece, Bileka'dan zaferle dnenler yalnzca Bosnallar olmutu; Curac
ise, ahin'in yenilgisinden siyasi ve askeri adan zarar grmediyse bile,
utan verici bir duruma dm olmaldr. Bu bunalm karsnda Murad'n tepkisine gelince: Lazar ve Tvrtko'nun ahin'e kar ittifak kurduunu dnm olabilir, ancak, Curac' da ayn ekilde sorumlu tutup
tutmad ak deildir. Ksacas, muharebeyi bir baka baml vasaln isyan olarak deil de, ""taki tehlikenin bir belirtisi olarak deerlendirmi olmaldr.
Neri'nin anlatsyla ilgili ikinci byk sorun, onun ahin'in yenilgisinin ardndan (ve buna bir tepki olduunu ima ederek) ar iman ile
vanko'nun Murad'a meydan okuduu, dolaysyla Murad'n intikam erteleyip ncelikle onlarla ilgilenmek zorunda kald eklindeki varsaymdr. Tersine, belgeler, Murad'n son Bulgaristan seferinin tamamnn
1388 balarndan ayn yln yaz sonuna veya gz bana kadar srdn
ortaya koymaktadr. yleyse, Bulgar prensleri, Murad'la olan balarn,
kesinlikle Bileka'nn arifesinde deil, 1387'de koparm olmal ve ahin
1388 Austos sonunda Bosnallarla savat srada ya da ksa sre sonra
iman ikinci kez biat etmi olmaldr. Dier bir deyile, -Neri'nin ima
ettiinin tersine- ahin'in hasm Tvrtko ile Bulgar prensleri iman ve
vanko muhtemelen birbirlerinin Murad'a kar tutumlarn etkilememitir. Burada, gney Slav'larnn 1387 ya da 1388'de "Trklere kar bir ittifak" kurduunu gstermek iin hl Neri'yi kullananlarn eldeki kantlar
daha dikkatli bir ekilde incelemeleri gerektiini ekleyebiliriz. 94
94

Belki de son zamanlardaki aratrmalarn iindeki en k t rnek Stanford Shavv'un

History

of the Ottoman

Empire and Modern

Turkey,

c. 1, Empire

of the Gazis:

The

Neri'nin versiyonuyla ilgili son sorun, Murad'n Kosova seferinin

kronolojisi ve niteliiyle ilgilidir. Bulgaristan harektnn son evresi ile
Srbistan seferinin balangcnn, Neri'nin ileri srd gibi, birbirini izleyecek kadar vakm olmas mmkn deildir. iman'n ikinci biati ile
Murad'n knez Lazar'la arpmas arasnda yaklak sekiz dokuz ay bulunuyordu. Daha da byk sorun yaratan konu, Neri'nin, bu seferi, asi ve
komplocu bir vasal cezalandrmaya ynelik bir giriim olarak deerlendiren, bylece Murad'n daha nce Bulgaristan'daki harektyla paralellik
kuran grdr. Dier bir seenek olarak, 1389 baharnda Lazar'n sadece kral Sigismud'a bal olduunu kabul edersek, Murad'n, bu seferi
henz yenemedii bir dmanla yeniden karlama frsat olarak deerlendirdii sonucuna varabiliriz. Dahas, knez Lazar'n, bir nceki vaz ahin'i yenmesinde Tvrtko'ya yardm ettiini (muhtemelen bvle bir yardm sz konusu olmad halde) sand iin bunu bir gereklilik olarak
deerlendiriyordu.
Bu noktada, Neri'nin, anlatsn neden bu ekilde ina ettii merak
konusudur. Asl niyeti neydi ve bu niyet eserini nasl etkiledi ya da eserine
nasl biim verdi? Kanmca bu soruya kesin bir cevap vermek olanakszdr. 95 te yandan, Murad'n son yllarn knez Lazar'la balayp biten bir
Rise and Decline of the Ottoman Empire, 1280-1808 (Cambridge, 1976, s. 20) adl
eserinde bu yllara ilikin anlatdr. znde Shavv, Uzunarl'nn anlatsn (sz
konusu blm iin, bkz. bu makalenin 32. dipnotu) tekrarlamaktadr, buna karlk
Uzunarl da byk lde Gibbons'n The Foundation of the Ottoman
Empire'ndaki ok karmak anlatmna dayanmaktadr.
95 Hi kukusuz, bu metni tarihsel gerekliin lkselletirmeye yenik dt bir ehit menkbesi olarak kabul etmek batan karc bir kolaylktr. Ne de olsa Neri,
M u r a d ' n son yllarn aka, Kosova'da ilenen korkun cinayet erevesinden deerlendirmektedir. Ona gre, bu kesinlikle, gerekten m k e m m e l bir hkmdarn,
imann artlarn titizlikle yerine getiren ve soylu ruhuyla kendisine sadakat sz
veren herkese, kfirlere bile inanan bir hkmdarn katledilmesini temsil etmektedir. Bu anlayla geriye doru bakan, Kosova muharebesinden hemen nceki yllar
aratran Neri, M u r a d ' , onun t a m tersi kiilie sahip olan hain bir kfir tarafndan
defalarca ihanete urayan bir hkmdar olarak grr. Lazar' ba dman, "Trkleri kltan geirmek zere" T v r t k o ' y l a birletiinde vasal isyanlarn balatan ve
a n l a l a n M i l o K o b i l a ' y l a M u r a d ' katletmesi iin g i z l i c e anlaarak K o s o v a ' d a
planlarn gerekletiren melun kii olarak tanmlar ( K i t b - Cihan-nm, 236.7). iskenderiye tekfuru da ayn derecede ktyd. T v r t k o ve Lazar'dan y a r d m ve tevik
gren tekfur, btn bu sre iinde Osmanl ordusunu yok etmeyi umarak, sadakat
maskesiyle geldiinde padiahn gvenini aka suiistimal etmiti. Neri Bulgar
prenslerini dndnde, onlarda frsat trden bir sadakatsizlik sezer, ama buna
karlk M u r a d ' n ar iman' sadece bir deil, iki kez balamas ve eski mevkiine iade ederek gsterdii merhametten derinden etkilenir. Dahas, eer M i l o Kobila'nn, dman hattna girerek saf deitirmi gibi yapp, ardndan da padiah
ldrmek eklindeki plann onaylamak yerine, alak g n l l bir ekilde boyun e-

ihanetler zinciri eklinde gsteren bu anlat, Osmanl okurunu canl ve estetik adan doyurucu bir yk olarak etkilemi olmaldr. Dahas, Yldrm Bayezid'in, hakl intikam arayan biri olarak ayn derecede etkileyici
idealizasyonu iin zemin hazrlamtr. Neri'nin anlats, d kaynaklan da
bilen gnmz okuru iin, olaylarn -nemli baz deiiklikler gerektirenalglan biimini ortaya koymaktadr.
IV. KRONOLOJ NERS, 1386-1389
Geriye, aratrmalarm ve izlenimlerimi daha sistematik bir ekilde
zetlemek kalyor. Bu nedenle aadaki blmde, konumuzla ilgili tm
olaylar mmkn olduu kadar kesin bir kronolojik dzen iinde sraladm. Varlan baz yarglar hi kukusuz neri niteliindedir; bunlar parantezler iinde vermeyi yeledim.
1386, BAHARDAN ARALIK AYINA KADAR
(bahar ya d; yaz?)

Murad'n Ni'i teth.

(muhtemelen Ni'in
dmesinden sonra)

Murad knez Lazar'la Plonik'te girdii savata beklemedii

(bahar ya da yaz!)

Murad Srbistan'dayken Karamanl Alaeddin Bey Osmanl

bir yenilgiye urar.

topraklarna saldrr.
mi olsayd M u r a d ' n ayn merhameti Lazar iin de gstereceini ima eder. Sonu
olarak, Neri'nin kaleminde M u r a d , ehadetiyle soyluluunun gerek bir ltn
sergileyen, susuz bir kurban olarak ortaya kar. Ksacas mkemmel bir gazi olarak lr.
Bylesi bir imgeyle karlanca, insan, ister istemez, Neri'nin vard sonularn,
ngrlebilir a priori kanlardan ibaret olup olmadn merak ediyor. Baka bir deyile, Murad'n, Lazar'n kumandanlarndan biri tarafndan katledilmesi, kanlmaz
olarak Lazar'n eylemi onaylad anlamna m gelmekteydi? Ve Lazar'n, tpk im a n gibi, asi bir vasal olduunun aka ortada olduunu; onun, Tvrtko ve Curac'n
ahin'i yok etmeyi planlam olduklarn; bu yzden Bulgaristan ayaklanmalarn
kkrtanlarn onlar olduunu mu dnyordu? Bu durumda Neri'nin anlats, tarihsel gereklerin gizlendii ya da lkselletirmek amacyla yeniden yorumland
t a m bir kurmaca rnei demektir. Y a da, yazarn M u r a d ' n l m koullar ve buna
yol aan nedenler hakkndaki yargs, eldeki kantlarn daha eletirel bir yansmasnn sonucu muydu? Kukusuz bu sorular ar bulanlar vardr. Ne de olsa, amacnn
l-i Osman'a "medh sen" etmek o l d u u n u n bilincindeki bir yazar, M u r a d ' insanlarn onun olmasn istedikleri gibi biri, yani t a m bir masum, anl bir ehit olarak
betimlemek iin "doal olarak" kantlar eip bkecekti. te yandan, Neri'nin, dayand kaynaklar nasl kulland tmyle belirsiz olduundan, niyetini belirtmek
doru olacaktr. Baka bir deyile, biricik amacnn, gvenilirliine drste inand bir kaynaktaki bilgileri, karna gre kurmadan ya da ina etmeden, dorudan
aktarmak olmas da mmkndr.

2 3 Ekimden nce

T r k kuvvetleri, aa Neretva vadisine ularlar, R a g u s a ' d a

panik yaanr.

( g z sonu ya da k?)

M u r a d E d i r n e ' y e ve ardndan k geirecei Bursa'ya d n e r .

ya da daha n c e ? )

15 Maystan n c e

Hayreddin Paa lr ve yerine olu Ali Paa vezir i zam olur.

8 Haziran

M u r a d M a l a g i n a ' d a Cenevizlerle bir antlama imzalar.

( m u h t e m e l e n yazn)

M u r a d K a r a m a n ' istila eder ve Alaeddin'e boyun edirir.

yazn ortas

M a n u e l Paleologos hl Lesbos'dadr.

(yaz sonu ya da gz ba?)

M u r a d , Karaman seferinin ardndan Bursa'ya d n e r .

(Eyll ba?)

T e o d o r o s P a l e o l o g o s , M e t h o n i , K o r o n i ve N e g r o p o n t e ' d e k i
Venediklilerin yan sra d e s p o t ' u n archontes'ini

yamalayan

D a n d o l o ' y u seer.
6 Austos

Venediklilerle rekabet halindeki T e o d o r o s P a l e o l o g o s ' u

desteklemektedir.
9 Austos

Paleologos'n da dahil olduu bir T r k kart ittifak

oluturmak y n n d e planlar hazrlamaya balar.
2 7 Austos

V e n e d i k Senatosu toplanr ve M u r a d ' l a grmesi iin

Daiel C o r n e r ' i seer.

( 1 3 8 7 sonu?)

brakmas iin M u r a d ' a bir papalk elisi ( n u n c i o ) gnderirler,

ancak eli, Ali Paa tarafndan terslenir.
( 1 3 8 7 ' d e belirsiz bir tarihte ) van iman Osmanllarla olan balarn koparr.
1388
(yln balarnda)

M u r a d , van iman'la olan mcadelesinin ilk evresini

balatarak Ali Paa'y K u z e y d o u Bulgaristan'a gnderir.
M u r a d ayrca Rumeli'ye geer, ancak, o u n l u k l a aa

T e o d o r o s P a l e o l o g o s , M u r a d ' n (Edirne'deki?) sarayna gider,

( E k i m ya da Kasm?)

u b a t ya da Mart?

Kasm

halindedir.

Kasm-Aralk

Cenevizler V e n e d i k ' i n katlm olmakszn bir T r k kart

ittifak k u r m a k isterler.

(Aralk ba, ya da
daha n c e ? )

Pietro C o r n e r ' i n dul kars M a r i e d ' E n g h i e n m l k n n sat

12 Aralk

V e n e d i k S e n a t o s u , M a r i e ' d n Argos ve Nauplio'yu satn alr.

2 2 Aralk

V e n e d i k S e a t o s u ' n u n bu toplants srasnda T e o d o r o s

konusunda pazarlk yapmak zere V e n e d i k ' e gider.

P a l e o l o g o s A r g o s ve Nauplio'ya saldrlarn balatr.

Nisandan Hazirana
(balarna?) kadar

V I I . oannes Paleologos, muhtemelen, Cenova'ya gitme

2 6 Ocak

V e n e d i k Senatosu toplanr, Mailipiero'yu Nauplio naibi atar.

Mart

Ragusallar T v r t k o ve Curac' arasnda bar salamak iin

planlarn tartmak zere Murad'la grr.

grmeler yapmaktadr.

B o u c i c a u t ve Renault de R o y e G e l i b o l u yaknlarnda
M u r a d ' n yannda kalrlar. B u n d a n sonra " Y u n a n i s t a n ,
Bulgaristan ve B o s n a " zerinden Avrupa'ya dnerler.

(yaz sonu?)

1389
(yln banda?)

B o u c i c a u t ve Renault de R o y e seyahat gvencesi almak zere

Gelibolu yaknlarndaki M u r a d ' l a temas kurarlar.

(Mart?)

2 Nisan

renir ve V e n e d i k ' t e k i senatoya bu y n d e bir m e k t u p yazar.

( H a z i r a n sonu ya da
Temmuz?)

M u r a d , van iman'la olan atmasnn ikinci evresini

balatarak, Bulgaristan'a n e m l i sayda takviye kuvvet getirir.

K n e z Lazar, kral S i g i s m u n d ' u n Srbistan' istila e t m e

planlarnn n n e g e m e k zere, vasallm teyit ettiini
bildirmesi iin Nikola Gorjanski'yi Sigismund'a gnderir.

Konstantinopolis'teki r i e t r o G r i m a n i T e o d o r o s
Paleologos'n Osmanl kart bir ittifaka katlabileceini

229

T v r t k o hl C u r a c ' l a bar yapmak iin Ragusallarla ibirlii

C o r n e r , M u r a d ve Ali Paa'nn mektuplaryla birlikte

Venedik'e dner.

biat eder ve d ' E n g h i e n mirasn almas y n n d e M u r a d ' n

onayn alr.

Trakya'da kalr.
(yln ilk eyreinde)

T v r t k o C u r a c ' l a bar yapmak iin Ragusallarla birlikte

hareket e t m e k t e d i r .

Daniel C o r n e r Murad'la grr. B u n d a n sonra M e t h o n i ve

K o r o n i kalelerinin komutanlar, Venedikli esirleri serbest

V l a t k o Vtkovi, a h i n ' i n kuvvetlerini Bileka'daki m u h a r e b e d e

darmadan eder.

Eyll

L e m n o s ' a ( L i n i n i ) gider.
3 Ekim

M u r a d ' n son zamanlardaki hasmane hareketlerine ilikin

raporlar g z d e n geiren V e n e d i k S e n a t o s u , T e o d o r o s

Bursa'ya gider ve M u r a d ' a biat eder. K o n s t a n t i n o p o l i s ' e

d n d k t e n sonra, 1 3 8 9 vaz sonu ya da g z n e dek kalaca

U b e y i ahin, kuvvetleriyle Bosna'dadr. Bir saldr bekleyen

Ragusallar o k g e m e d e n T v r t k o ve C u r a c ' a eliler yollarlar.

2 6 Austos

E v r e n o s ' u n aknna ilikin haberler V e n e d i k ' e ular.

(Eyll ya da bir sre sonra: ) Daha n c e T e n e d o s ' a gnderilmi olan M a n u e l P a l e o l o g o s

Argos ve N a u p l i o hkmdar P i e r o C o r n e r lr. N e r i o

Acciaioli artk d ' E n g h i e n mirasn ele geirmek k o n u s u n d a

E v r e n o s B e y ' e ricada bulunur.

Eyll sonu

V e n e d i k Senatosu M o r a ' d a k i d u r u m u deerlendirir, M u r a d ' a

gidecek yeni bir eli heyeti bakan olarak L o d o v i c o

Selanik Hayreddin Paa'ya teslim olur ve M a n u e l P a l e o l o g o s

L e s b o s ' a (Midilli) gider.

11. C u r a c Stracimirovi Balik, Bosnal Tvrtko'ya

saldrmak iin M r a d ' d a n birlik ister.

24 T e m m u z

1387
M a r t ya da Nisan ba

(belki M u r a d
Bulgaristan'dayken

Venedikliler N a u p l i o ' n u n denetimini ele geirirler.

M o r a ' d a k i durum hakknda M u r a d ' a mektup yazm olan
T e o d o r o s P a l e o l o g o s cevap beklemektedir.

(Nisan ya da Mays?)

V I . o a n n e s P a l e o l o g o s bir imparator gibi karland ve b o r

ald C e n o v a ' d a d r .

Mays

(Maysta belirsiz
bir tarihter)

M u r a d , Srbistan ve B o s n a iin seferberlik balatr; yan sra,

31 Mavs

V e n e d i k S e n a t o s u , T e o d o r o s ' u n , M u r a d ' n yantn bekledii

ahin'in c n almak niyetindedir.

srada Argos hakknda pazarlk yapmay reddetmesini tartr.
Malipiero'ya T e o d o r o s ve Nerio'vla yapt pazarlklara
yeniden balamas bildirilir.
15 Haziran

MEVLEV DERV EFLAK NN

ESERLERNE YANSIYAN
13. VE 14. YZYIL ANADOLU'SUNDAK
MSLMAN ALES

M u r a d ve knez Lazar'n ordular Kosova'da karlar.

M u r a d bu sava srasnda Milo O b i l i tarafndan ldrlr ve
L a z a r da yakalanp idam edilir.

SPROS VRYONS JR.

230

B u ksa bildirinin konusu, "13.-14. Yzyl Kk Asya'snda Mevlevi

Dervi Eflaki ve Mslman Toplumun Evreni" balkl ok daha geni,
srmekte olan bir aratrma projesinden kt. 13. ve 14. yiizyllardaki dier birok beylik gibi Osmanl Beylii'nin de dalan Anadolu Seluklu
Sultanl'ndan doduu, toplumunun da Anadolu Seluklularnn toplumsal yaam ve kurumlarn miras ald gayet iyi bilinir.1 Deiikliklere
ve evrimlere karn, Anadolu Seluklu toplumunun kltrel ve toplumsal
sreklilikleri iyi bilinen ve yadsnamaz bir gerektir. Bu dnemde Kk
Asya'nn toplum ve kltrne ilikin bilgimiz, Mevlevi dervi Eflaki'nin
yazd, Mevlevi tarikatnn velileri ve halifelerinin yaamlarn ve etkinliklerini betimleyen Menakb'l-arifin adl metindir.2 1286-91 arasnda bir
1

A r k o p l a n i i n u k a y n a k l a r a baknz: R u m [ A n a d o l u ] S e l u k l u l a r n n t a r i h i h a k k n d a k i t e m e l eser O. T u r a n , Seluklular

Zamannda

ki C. C a h e n ' i n eseri ( P r e - O t t o m a n Turkey.

ritual

Culture

si, La Turquie

and History
Pre-ottomane

y. 1071-1330,

Trkiye,

A General

s t a n b u l , 1971. N e yazk

Survey of the Material

and

Spi-

L o n d r a , 1968) y e t e r s i z d i r . F r a n s z c a e v i r i -

( P a r i s - i s t a n b u l 1988) i n g i l i z c e v e r s i y o n u n u n e k s i k l i k l e r i -

ni t a m a k t a d r . Bu i k i n c i s i n d e C a h e n s a d e c e a r a d a n g e e n 2 0 y l d a y a y m l a n a n al m a l a r n r e f e r a n s l a r n e k l e m i ve 1 9 6 8 ' d e n bu y a n a eletirel b i r b i l i m s e l a l m a
v e veri y e n i l e m e a l m a s y a p m a d g i b i , ilk c i l d i n y e t e r s i z l i k l e r i n i g i d e r e c e k b i r
z m d e g e t i r m e m i t i r . Bkz. a y r c a V r y o n i s ,
2

Decline.

S e l u k l u t a r i h i ve t o p l u m u i i n i s l a m i k a y n a k l a r n d a h a n c e y a p l m f a k a t h l yararl b i r d e e r l e n d i r m e s i i i n , bkz. M . F. K p r l , " A n a d o l u S e l u k l u l a r T a r i h i n i n

Y e r l i K a y n a k l a r , Bell, 7 (1934), s. 3 7 9 - 5 2 2 . E f l a k i ' n i n a y r n t l b i r z m l e m e s i i i n ,
A . T a n e r i , Trkiye

Seluklular

Kltr

Hayat

(Menakib'l-arifin'in

deerlendirilme-

si), K o n y a , 1977. E f l a k i ' n i n Farsa m e t n i n i n basks i i n , T . Y a z c , emseddin

Ah-

tarihte doan ve 1360'ta Konya'da len Eflaki'nin eseri, 13. yzyl balarnda Cengiz Han'n istilalarndan nce Belli ehrine ilikin ok genel birtakm anmsamalarla balar ve 1353'e kadar gelir. Bu tarih, Osmanllarn
Avrupa Bizans'nda ilk stratejik mevzilerini oluturacak konumdaki Gelibolu'yu ele geirmelerinden tam bir yl ncesine denk der.
Eflaki'nin eseri, batan sona bir evliya menkbesi olmasna karn, ayn
zamanda nemli ve son derece ilgin kltrel bir belgedir. Bilim insanlar
ok uzun zamandr varlnn farkndadrlar aslnda, ama Farsa vakayinameleri, Arapa vakfiye ve zengin kitabeleri3 bu kitaba tercih etmiler, onu
yalnzca snrl biimde kullanmlardr. b Bibi ve Kerimeddin Aksarayi'nin vakayinameleri Anadolu Seluklularnn siyasal etkinlikleri ve kurumlar asndan byk nem tar; vakfnameler sekin ve kstl saydaki
vakflarn kurulular ve ekonomik ilevlerine ilikin ayrntlar verir. Kitabeler, bilim insanlarna tarihi binalar ve kiileri belirli bir tarihe yerletirme olana salar. Gel gelelim, sosyo-kltrel rgtlenme ve yaamn daha geni bir betimlemesi konusunda, Eflaki'nin metni bu kaynaklarn
hepsinden daha nemlidir.
Eflaki, tarikatn btn sistemlerinin ileyiini, pek ok temel unsurunu
ve son olarak da dinamikleriyle birlikte, kendisinin ve Mevlevilerin btn
evrenini okura tantr. Eflaki'nin toplumsal dnyasna ilikin gr Mslman aileyle ilgili hi de kmsenemeyecek zellikler ve ayrntlar btn ierir. En byk ilgi alanlarndan biri Mevlevi halifelerinin soyaac olduu iin, yazarmz anlatsna ocuklarn doumu, ergenlik ya, evlilik
dzenlemeleri ve shriyet, yasal nikhsz beraberlikler, boanma, kadnn
konumu, ak, muhabbet, nefret ve kskanlktan sz etmek iin ara verir.
Aslna baklrsa Eflaki ok uzun olan kitabn, "Sultan'l-ulema Bahaeddin Belhi'in ocuklarnn ve Halifelerinin simleri" balkl ksa bir blmle bitirir.4
Karakteristik masallarndan birine, yazar bize Ldik kasabasnn st
dzey memurlarnn Emir Arifin mridleri haline gelmi olduklarn, ama
kasaba nazrnn olunun gene de Mevlevi evrelerinden uzak durduunu
med el-Eflaki

el-Arifi,

Manokib'l-Arifin,

2. b., A n k a r a , 1976-80, l-li, (bundan sonra

Eflaki-Yazc). Cl. H u a r t ' n Franszca evirisi de yararldr: Eflaki (Huart) (Kprl ' n n k o y d u u ekincelere karn). M e v l a n a ve M e v l e v i l i k hakknda: A . Schimmel,
The Triumphal

Sun. A Study of the Works of Jalaladdin

C h i t t i c k , The Sufi Path of Love.

Glpnarl, Mevlana

Celaleddin

t a n b u l , 1959; a. y., Mevlanadan

1983.
3

Kprl, age, eitli yerlerde.

Eflaki-Yazc, s. 994-1000.

The Spritiual
Hayat,

Teachings

Felsefesi,

Sonra Mevlevilik,

Eserleri,

Rumi, A l b a n y , 1983; W. C.
of Rumi, A l b a n y , 1983; A .
Eserlerinden

Semeler,

is-

g z d e n g e i r i l m i bask, istanbul,

anlatarak balar. Gen adam, Emir Arifin mridleri tarafndan bir sre s
ktrldktan sonra, Emir'i kendisini bir oul sahibi yaparsa, karlnda
Mevlevi olacan syler. Souk bir k gn Emir Arif zaviyeden ayrlr
ve kar altnda yryerek Hac mer hamamna gider. O srada hamama
girmek zere olan nazrn oluyla karlar. Emir Arif, gen adamn eline
bir gl demeti verir ve ona yle der:
Olunun aya uurlu olsun. 5

Gen adam akndr, kafasnda oul mjdesi dncesiyle hamama

girer, gzelce ykanr ve evine dnmek zere hamamdan kar. Ykanmann verdii rehavet, Emir Arifin tebrii onu heyecanlandrmtr. Elindeki mis kokulu gllerle karsn olaanst gzel bulur ve ehvetle karsna
sarlr. Kars o anda hamile kalr. Nazrn olu byk bir mutlulukla olunu kucana alacaktr. Sevgi dolu kars gl demetini yllarca saklar, yapraklarn hastalar tedavi amacyla kullanr. Mevlevi derviler de yeni bir
mrid kazanm olurlar/'
yk yaln, dolaysz ve mucizevidir. Yine de oul sahibi olamayan bu
gen ifti evreleyen ayrntlar gerekidir: Ilk banyonun erotik etkileri,
souk, karl bir havada rayihal gllerin sunulmasyla mucizelere olan
inan bir araya gelince, arzulanan meyvenin alnmasyla sonulanan ve
can skc ksrlk sorununun stesinden gelen doal ve sevgi dolu bir kar
koca birlii yaratmtr.
Mevlana'nn olu Sultan Veled ve kars Fatma Hatun'un aile tarihini tipik olarak kabul edersek, ksrlktan daha da trajik olan sorun ocuk
lmdr. Eflaki, Sultan Veled ve kars Fatma Hatun'un aslnda birok
ocuk sahibi (aslnda 15 ya da 16) olmalarna karn, bunlardan 12 ya da
13'nn henz alt il on iki aylkken ldklerini anlatr. Umulabilecei
gibi Sultan Veled bu trajedilerle sarslm; kars da mitsizce her trl
areye bavurmu ve hamile kalmak iin vcuduna zarar verebilecek
davranlarda bulunmutu. Kaynpederi Mevlana bu giriimleri yasaklad. Fatma Hatun bunun yerine ar gdalardan kanmaya, kurban kestirmeye ve fakirlere sadaka datmaya balad ve sonunda 670'te ( 1 2 7 2 )
Emir Arifi dnyaya getirdi. 7 ocuk lmlerinin nitelii ve boyutlarnn
nerelere varabilecei bu ykde trajik bir biimde ortaya kyor. Dolaysz sonulan da ayn ekilde aktr: ac, kayg, modern tbba son derece
aykr nlemlere bavurma. Birbiri ardna gelen doumlarn ve ocuk
lmlerinin,
5
Eflaki-Yazc,ailenin
s. 9 3 9 genilemesini engelleyici etkilerinin yan sra, anne6

Eflaki-Yazc, s. 939.

47

Eflaki-Yazc, s.718-9.2VVittek,Rise.

nin fiziksel ve psikolojik sal zerinde de etkisi olduu hikyede yanstlmaz. 8

Sultan Veled'in olu Emir Arifin doum hikyesinin sonraki ksmlarnda, Eflaki, gururlu dede Mevlana'nn sevinten kendinden getiini belirtir. Sevinten kabna samayan Mevlana doum odasna girerek anne
Fatma Hatun'u altnlara bodu. Ardndan minik bebei kollarna ald,
onu kendi kutsal gmleiyle sard, torununu gmlein kollarndan birine
soktu ve gmlein bir baka ucuna da -ocuk iin ayrlm- bir kese altn
sard. Sonra keyifle minik torununu annesine verdi. Bebein adn koyan da
Mevlana oldu; bykbabas Feridun'un ismini semiti. Torununa Farsa
bir isim koyduktan sonra bir de Arapa isim verdi: Emir Arif. 9 Bu iki ismin
kltrel armlarn iyice belirgin klmak iin Eflaki, Mevlana'nn sevgili
torununa baknca yedi velinin nurunu grdn anlatr; Bahaeddin Veled, Sevyid Burhaneddin, emseddin Tebrizi, eyh Selahaddin (Zerkbi),
elebi Hsameddin, Celaleddin Rumi ve Sultan Veled. Mevlana her zamanki gibi Feridun'un doumu iin de Farsa bir iir syledi.
O, Hiisrev'in kisvesindedir.10

Bir kadn Emir Arif iin st rtl bir beik yapt ve Emir Ari>" ; dalla alt aylkken azndan kan ilk sz 'Allah't. Bir ay sonra ensesinde
byk bir ur olutu ve yedi gn yedi gece annesinin memesinden st emmedi. Hekimlerin boaz evresinde oluan byk damar bzlmesiyle
baa kamayacann anlalmas sonucu, Sultan Veled kk olunu
Mevlana'nn medresesine gtrd ve babasnn nne brakt. Mevlana
bir kam ve hokka getirtti ve ardndan ocuunun imi boaz ve ensesinin zerine on drt satr yazd. Eflaki'ye gre ur annda yok oldu ve kk Feridun st emmek iin lk la alamaya balad. kran dolu
anne kurbanlar kestirip sadakalar datrken, rahatlam olan bykbaba
bir sema ayini dzenledi. 11
Emir Arifin ocukluunda ilgilendii eylerin ve oynad oyunlarn
mecazi niteliinin de zerinde durulmaldr: Eir Arif ocukken mezarlklara gider, llerin kemikleriyle oynarm. 12 Eflaki bu blm Emir
Arifin 49 yl yaadn syleyerek kapatr ve "hayatna yedi says hkmediyordu" diye ekler. 13
8

Eflaki-Yazc, s. 995.

9 M e v l a n a kendi o l u n a babasnn adn vermiti, Eflaki-Yazc, s. 786.

10 Eflaki-Yazc, s. 825-7.
11 Eflaki-Yazc, s. 836.
12 Eflaki-Yazc, s. 834-5.
13 Eflaki-Yazc, s. 836.

Mevlevi halifelerinin aile tarihesinde stannelik iki kez karmza kar. Eflaki, Bahaeddin Veled'in ailesini anlatrken bir stannenin ismini
(Nasb Hatun) verir. Bu kadn, lime ve fetva ehli birisi olarak betimlenir.
Bahaeddin Veled Badat'a gitmek zere Belh'te ayrldnda Celaleddin
sadece be, aabeyi elebi Alaeddin Mahmud ise yedi yandayd. Bu
yzden Bahaeddin stanneyi de yanlarna almt. 14 kinci rnekte, daha
sonraki bir tarihte Konya'da Sultan Veled'in stannesi Rumca Kira matna olarak anlr; ona baz eylerin malum olduu ve Mevlana'nn evinde
yaad belirtilir. 15
Eflaki'den, ergenlik ncesi ocukluk dnemi hakknda fazla bir ey
renemiyoruz. Ergenlik ana ulanca kz ya da erkek ocuk evlilik iin
uygun hale gelirdi; bu nedenle. Eflaki ailedeki ergenlik andaki ocuklarla ilgili bilgiler vermeye balar. ocuklarn snnet srasndaki yalar
hepsinde verilmese de, yeri geldike, snnetlere deinilir. rnein, Kara
Hisar kalesindeki ok grkemli bir snnet dnnde, snnet olan iki
kk olan, yedi ve sekiz yalarndayd. Mevlana'nn epeyce endieyle
gzlemlediine gre, ocuklarn snnet edildii ya belirlemenin nemi
bykt, nk anneleri orada bulunamayacana gre, ocuklar korkup
mutsuz olabilirlerdi. 16
Metnin hibir yerinde belirli bir ergenlik ya belirtilmez, ancak, ergenlie ya da "mrhik"lie 10-15 yalar arasnda ulald aktr. Eer Eflaki'nin hesab doruysa, Mevlana da evlendiinde on sekiz yandayd.17
te yandan, Mevlana, olu Sultan Veled'i miirhik olduu zaman (dolaysyla on sekizden epey nceki bir yata) Fatma Hatun'la nianlamt.18
Sultan Veled'in annesi de Mevlana'vla nianlandnda ok kkt.
Eflaki'nin ayrntlar verdii durumlar, aile tarafndan ayarlanan evliliklerdi: Bahaeddin Veled, bir Horasan prensesi ile evlenmeye zorlanmt; 19
Mevlana'nn babas, olunu Gevher Hatun'la 1226'da Larende'de evlendirmiti; 20 Mevlana, olu Sultan Veled'e e olarak Fatma Hatun'u semiti. 21 Ne var ki, Eir Arifin yaamndan bir olay, evlilik ve ebeveyn kararlarnn her zaman ayn biimde belirleyici olmadn gstermektedir.
14 Eflaki-Yazc, s. 10.
15 Eflaki-Yazc, s. 821.
16 Eflaki-Yazc, s. 342-3
17 Eflaki-Yazc, s. 26.
18 Eflaki-Yazc, s. 719.
19 Eflaki-Yazc, s. 9-10.
20 Eflaki-Yazc, s. 26.
21

Eflaki-Yazc, s. 719.

Sultan Veled'in olu Emir Arif bekr hayat srmeye niyetliydi ve bu nedenle babasnn kendisini evlendirmek iin yapt basklara bir sre direndi. Sultan Veled ona evliliin, erkee bir ev ve geni bir hanehalk kazandran nemli bir kurum olduunu anlatt. Akas, bir ev ve geni bir
aile, hizmet grenler ve klelerden oluan geni hanehalk, toplumsal gcn ve hem bugnn hem gelecein emniyeti iin nemli bir zemin oluturuyordu. Bu gibi iddialarn toplumsal gc, kendini zahidlie, yrnn
refakatine ve genel olarak Konya'nn sf topluluuna veren gen bir erkek iin pek fazla bir anlam tamyordu. Konya'nn harika balarnda atn srd bir gz akam, Emir Arif Fahrnnisa civarna geldi. Balarda
zmler olgunlamt ve rgatlarn hazrlad radan yaylan mest edici
rayiha lk havay dolduruyordu. Bir anda iki kk ocuk beliip Emir
Arife iki gl demeti sundular ve ayn ekilde anszn kayboldular. Ertesi
gn Sultan Veled, oluna bunun artk evlenmesi gerektiine delalet eden
bir iaret olduunu syledi. Bylece Emir Arif, Emir Kayser i Tebrizi'nin
kz Devlet Hatun'la evlendi.22
Ayrntlar eksik olmakla birlikte Eflaki'nin anlatt hikyeler, okelilie dayanan ve nikh d beraberlikleri yalnz hogrmekle kalmayp, baz
durumlarda fiilen tevik de eden bir aile ve evlilik sisteminin varln ortaya koyuyor. Bizzat Mevlana'nn iki ei olduu anlalyor: Hac ercfeddin
Lala'nn kz Gevher Hatun, ve daha ok Kira Hatun olarak tannan Melek
Hatun. 23 Olu Sultan Veled'in hareminde hanm vard: Kars Fatma
Hatun ile odalklar Nusret (Hatun) ile Snbiill (Hatun). 24 Eflaki'nin
eserinin sonundaki ksa soyaac ve kronolojik tablo, geni aile tarihinde
baka okelilik olduuna iaret etmiyor. Ancak bunun eksiksiz bir tablo
olup olmadn bilemiyoruz. Bu elerden birinin, Bahaeddin Veled'in kars ve Mevlana'nn annesi olan Kira-i Bziirg'n (Byk Kira) daha nce
Semerkand'dan zengin ve gl biriyle evlilik yapt sylenmektedir. Bu
adamn lmnden sonra Bahaeddin'le evlenmiti.25
Bir gen kzn evlenebilmesi iin temel art, eyizi ve beraberinde getirecei mlklerdi. Mevlana, Selahaddin Zerkubi'nin iki kz Fatma ve Hediye'yi haremine almt. Zerkubi kuyumcu dkknn kapatnca deni ve
Mevlana'nn mridi olmu, btn servetini datmt. Bu yzden kzlarnn, srasyla Sultan Veled ve hattat Nizameddin'le yaptklar evliliklerinde
eyiz veremedi.

Mevlana, sultann saraynn zenginliine ulamak iin balantlarn

kulland. Bunun iin sultann kzlarnn hocas olan Usta Hatun'la temas
kurdu. Usta Hatun saraya dndnde boynuna bir zembil asp "Allah
rzas iin!" diye bararak btn saray dolat. Sultann kars Grc Hatun kendine ait hazineye girip iki para malzemeyle birlikte eitli taklardan oluan be para seti. teki kadnlar yirmi ift elmas kpe, yirmi
tane kymetli yzk, altn ilemeli bir balk, gerdanlklar ve bilezikler verdiler. Grcistan, iraz ve Aksaray'dan gelme perdeler ve deerli hallar,
tahta ve bakr tabaklar, kazanlar, bakr ve porselen anaklar, havanlar,
amdanlar ve bir mutfak gereleri takm vard. Usta Hatun armaanlar
saray ahrlarndaki katrlara ykledi, Mevlana'nn medresesine getirdi ve
Mevlana btn bu mallar ikiye bld: Biri Hediye Hatun, dieri de Fatma Hatun'un eyizi oldu. Her iki kz da bylece dnlerini gerei gibi
yapabildi.26
Dn detleriyle ilgili pek fazla ey anlatlmaz. Fatma Hatun Sultan
Veled'le evlenirken oru tuttu ve Grc Hatun'la Pervane'nin kzna anlatt baz eyler malum oldu. Kocasnn evine gtrld ve Mevlana dn vesilesiyle gazeller syledi. Mevlana ayrca oluna, karsna sayg gstermesini tleyen bir mektup da yazd. "Sana kar drst olacak, sorun karmayacak ve sen de sadakatsizlik etmeyecek ya da can skntsna
kaplmayacaksn."27 Ayrca gerdee girilmeden nce altn dinarlar saldn 28 ve dnde badem ekerleri datldn reniyoruz. Mevlana bir
dostunun dnne katld zaman, biri barmt: "Bademin stnde
hi eker yok". Mevlana, Farsada ayn kelimeler olan badem ile kadnn
dlyolu arasnda iham yaparak, "eker var, ama bademle birlikte" 29 yantn verdi.
Boanma konusuna, pek de ak olmayan bir biimde nadiren deiniliyor. Pervane'nin kars Grc Hatun, kendisinin arzulad her eyi yapmas iin kocasna yemin ettirmek istedi. Kocas rza gsterince, ondan
kendisini boamasn istedi. teki iki rnekte, kadnlar kendilerini talakla boamaya kocalarn ikna etmilerdi. Metinler tam anlamyla ak olmamakla birlikte, bu rnekler unlara iaret etmektedir: Kadnlar iin boanmay gerekletirmek daha zor bir eydi, nk bu kadnn deil erke26

Eflaki-Yazc, s. 724-5.

2 7 Eflaki-Yazc, s. 719-20.
22

Eflaki-Yazc, s. 841-2. Bu dnemdeki Konya iin: T. Baykara, Trkiye

Devrinde

Konya, A n k a r a , 1985; M . nder, Mevlana

23

Eflaki-Yazc, s. 994-5.

24

Eflaki-Yazc, s. 995.

25

Eflaki-Yazc, s. 681.

ehri Konya,

Seluklular

A n k a r a , 1971.

28
29

Eflaki-Yazc, s. 448.
Eflaki-Yazc, s. 449. [Bu c m l e Farsa m e t i n d e " M e v l a n a f e r m d ki eker hest, amm a b d m est" b i i m i n d e d i r . T a h s i n Yazc bu cmleyi yle evirmitir: " M e v l a n a :
'eker var, f a k a t t u z a k l a (b dm) beraberdir' buyurdu." Ariflerin
Remzi K i t a b e v i , istanbul, 1986, s. 320. -y.n.]

Menkbeleri,

1. c.,

237

gizlerine girmilerdi, ama bu, erkeklerin semamdan farkl, onunla eit olmayan bir trendi.
Emir Arifin zamanna gelinceye kadar Mevleviliin Anadolu'nun byk blmne yaylmas semam erkekler arasnda olduu kadar kadnlar
arasnda da yaygnlamasn salamt. Tokat'ta Emir Arifin halifesi Holika isimli bir kadnd ve orann ileri gelen kadnlar Holika'nn mridi
olmutu. 36

in hakkyd. Bununla birlikte, kadnlar zaman zaman boanmak istiyorlar

ve kocalarn bunu yapmaya yneltiyorlard. Ne var ki, Eflaki'nin uzun
metninde boanmaya sk sk rastlanmaz.30
Eflaki'den anladmza gre, evdeki en yal erkein otoritesi ok belirgindir. Evlilikleri ayarlamak ve ocuklarna e semek sorumluluu ona
aittir; haremindeki kadnlarn eyizleri iin gereken mali kaynaklar bulmak zorundadr. ocuklarn adlarn koyan kii de odur, ya da yle grnyor. Boanma, okelilik ve cariye tutma, erkeklerin imtiyazlardr.
Mslman Konya ailesinde kadnn durumu neydi? Her eyden nce,
ev, brn ve enderim (ya da harem) olmak zere ikiye blnmt. lki
erkeklere, ikincisi kadnlara ayrlmt.31 Fatma ve Hediye'nin evliliklerine
dein ocukluklarnn byk blmn geirdikleri yer enderim idi. Bu
kadnlarn yaam tarzlarna gelince, o dnemde yaam olan Hac Mbarek Haydari bunun ksa bir betimlemesini vermiti. Bu yaam tarz, kukusuz, araf (adr) giymeyi, kap arkasnda oturmay ve iplik eirmeyi
gerektiriyordu.32 Mevlana, kendisini ziyaret etme onuruna erimi tm
namuslu kadnlarn yzlerinin yarsnn rtl (nm-ry) olmas gerektiini belirtir.33 te yandan, baz kadnlarn evlerinden ok uzak yerlere gittiklerine ilikin pek ok rnek de bulunmaktadr. Emir Arifin annesi
onunla birlikte Tokat'a gitmiti. 34 Her perembe gecesi Konya'nn ileri
gelenlerinin eleri sultann naibi Emineddin Mikail'in karsnn evinde bir
araya gelir, Mevlana onlar iin zel bir toplant yapard. Tasavvufla ilgili
grlerini onlara anlatr ve manevi tler verirken, nnde oturup ona
gl yapraklar frlatrlar ve gl suyu serperlerdi. Toplantda, grevleri mesnevi okumann yan sra, ney liflemek ve kudm almak olan gen cariyeler de bulunurdu. Bu srada Mevlana sema yapmaya balar, toplant boyunca semaya devam ederdi. Kadnlar vecd haline kendilerini daha derinden kaptrdka, Mevlana'nn kendilerine zel bir ihsanda bulunaca
midiyle onun kutsal meslerini altn mcevherlerle doldurmaya balarlard. Kendisi de vecd halinde olduu iin, kadnlarn neler yaptklarnn farkna varmaz, sabah namazn kldktan sonra oradan ayrlrd.35 Daha st
bir toplumsal tabakadan olan bu kadnlar Mevlana'nn semamn en derin

Toplumsal adan nde gelen ailelere mensup birok kadnn oluturduu grup, onlarn toplu halde teki olaylara katlmalarn da mmkn klyordu. Rifai dervilerinin Konya ziyaretleri rnei, bize kadnlarn harem
dndaki toplumsal olaylara katlmndan kar ve koca arasndaki i atmalara ve ailedeki ataerkil otoritenin yrtlmesine gei yapmamz salyor.
Olaanstlkle sahtekrl btnletirdikleri gsterileri nedeniyle,
Rifai dervilerinin Konya'ya gelmeleri biiyk bir heyecan yaratmt. Konuklarnn cesaret isteyen icraatlarn az ak ve dili tutulmu bir halde
seyreden Konyallar dervileri Karatay medresesinde arladlar. Btn bu
olanlara ilikin haberler saygn Konya ailelerinin haremlerine arabuk
ulat ve ok gemeden kadnlar Karatay medresesine gitmenin bir yolunu
aramaya baladlar. Sonunda Mevlana'nn ikinci kars Kira Hatun'a gelip,
hep birlikte gitmek iin izin istediler. Kadnlar medreseye gitmek zere
hareket edecekleri srada, Mevlana Meram'daki camideydi. Geldiinde evi
bombo buldu ve kendisinden izin almadan dar kmamas gereken karsna korkun fkelendi. Dnd zaman talihsiz kadn zevcinin gazabna urad ve ciddi biimde hastaland. Aniden titremeye tutuluyor ve bedeni buz kesiyordu; kentteki hekimler ikisine de are bulamadlar. Kadncaz Mevlana'nn fkesini yattrmas iin Zerkubi'ye bile bavurdu, ama
bu bile ie varamad. Temmuz ortasnda bile ipek bir bartyle birlikte
bir krk (bortani) giymeye balad. Odasnda daima korlar kzgn bir
mangal bulunduruyor ve gn nda bile mum yakyordu. Bundan sonra
sadece ykanmaya gittii gecelerin dnda bir daha odasndan kmad.
Bir zamanlarn mutlu evlilik ilikisinin bu ekilde yklmasna Mevlana'nn
kskanl ve sahip olduu -kskanln besleyen- mutlak ataerkil g
yol amt. Karsnn evin efendisinden izin almadan masum bir ziyarete
gitmesi onu lgna evirmiti. Ataerkil gcnn ciddi bir blmnn,
kendinden aa ve rakipleri olarak grd, sansasyon yaratmaya alan
bir grup dervi tarafndan krlmasna da kzm olduu muhakkaktr.37
Buna benzer bir yknn ok daha ksa bir versiyonu, eseddin

30 Eflaki-Yazc, s. 432.
31

Eflaki-Yazc, s. 820-1. M a h m u d Bey Konya'y igal e t t i i z a m a n Sultan V e l e d ' i n har e m i n i n kutsalln ihlal etmi, Eflaki'ye gre, bu y z d e n kendisi ve ailesi mahvol-

mutur.
32 Eflaki-Yazc, s. 467-8.
33 Eflaki-Yazc, s. 719.

36

34 Eflaki-Yazc, s. 790.
47 Eflaki-Yazc, s.

718-9.

VVittek,

Rise.

Eflaki-Yazc, s. 928.

37 Eflaki-Yazc, s. 716-8.

Tebrizi ile kars Kimya Hatun'la ilgili olarak aktarlr. Karsna ok bal
olmasna karn, balarda yaplan masum bir gezinti bu ilikiyi bozmaya
yetmiti. Tebrizi'nin evde olmad bir gn, Sultan Veled'in bykannesi,
baka baz hanmlarla birlikte Kimya Hatun'u da yanma alp baa gezmeye gtrd. Tebrizi eve dnp de karsn ortalarda gremeyince ok kzd. Hibir eyden kukulanmayan kadn eve dnd zaman -nasl ortaya
kt metinde anlatlmayan bir boyun arsna tutuldu ve gn sonra
da ld. 38 En gl kuku, kocasnn ona ok sert bir ekilde vurmu olmasdr. Burada yine birok Mslman Konya ailesinin evinde var olan
ataerkil otoritenin kskanlkla korunmasna ve onunla birlikte cins-i eltafn hoyrata yaltlmasna tank oluyoruz.

240

Bu ataerkil otoriteyle oullarn atmas da, pek yksek sesle dile getirilmemi olsa bile, aka grlmektedir. Mevlana, kars Kira Hatun'u
muhabbetinden yoksun brakp haremin yalnzlnda dehet verici ve
karanlk bir yaama srd zaman, Sultan Veled ve Hsameddin ona
savg gstermeye ve z anneleri olmamasna karn- kendi anneleri gibi
davranmaya devam ettiler. 39 Kendi dneminde Sultan Veled, olu Emir
Arifle kavga etmiti ve baba oul birbirleriyle konumuyorlard. Fakat
bu olayda baba pes etti ve aralarn dzeltmek iin olunun erefine biiyk bir ziyafet verdi. Ataerkil otoriteye kar kmak ya da en azndan bu
otoritenin ok iddetli kskanlna gem vurmak, hi kuku yok ki, sevilen oullar sz konusu olduunda ok daha kolayd. Gelecek onlara balyd ve babalarnn lmszln srdrecek ve koruyacak olan onlard. 40
Mslman aile yaps iinde kadn ve erkek arasndaki ilikilerin bu
olumsuz yan, zorba Grc Hatun ile kocas Pervane arasndaki nl kavgada en st dzeyde kendini gstermektedir. Gel gelelim, bu rnekte saldrgan taraf erkek deil kadndr.41
Eflaki, aile kavgalar, keyfi otorite ve zaman zaman kendini gsteren
zalimlie ilikin sahneleri anlatt kadar, mfik bir sevgi ve aka dair sahneler de sunmaktadr bize. Bir dnem ciddi biimde hastalanp yataa
den Sultan Veled Allah'a kavumay ummaktayd. Yannda bekleyen kars Fatma Hatun'u baucuna ard ve lmek zere olduunu bildirdi.
Fatma bunun ancak kendisinin lmnden sonra olacan syleyerek,
kocasnn sarslm maneviyatn dzeltmeye alt. Sultan Veled kendi

lmnn ok yakn olduunda srar edince, Fatma kocasna nce kendisinin leceini sylemekle yetinmeyip ona "iki kadnla daha evleneceksin; birinden bir, dierinden iki olun daha olacak" dedi.42
Dourduu on alt ocuktan on nn lmesinin acsn yaayan Fatma, etin evlilik yaamnn sonuna kadar sevgi dolu, sabrl ve bencillikten uzak bir hayat arkada olarak kald.
Bylesine zorlu koullar altnda gsterdii aile ball, kendisi ve kzkardei Hediye Mevlana'nn hareminde ergenlik ana ulat zaman bile belliydi. Daha o zamandan ylesine sevimliydi ki, ona okuma yazmay
bizzat Mevlana retmiti. ki kzkardei huzurunda rtnmeden bulundurmakla kalmam, onlara gerekten prenseslere lyk eyizler hazrlamaya da girimiti.43
Mevlana ile Sultan Veled arasndaki baba-oul ilikisi yle youndu ki,
olu kkken Mevlana namaz klmak iin yanndan her ayrlnda ocuun ac ac alad eklinde bir efsanenin olumasna yol aacakt. Bu
yzden, Mevlana kendisine baml olunun srekli yannda kalabilmek
iin namazlar ihmal etmeye balad. Eflaki'ye gre, bir mucize vaki olup
Mevlana'nn memesinden siit gelmeye balad ve Mevlana, olu Sultan
Veled'i emzirdi. 44 Mucizeler bir yana, olan camide ve medresede srekli
babasnn yanndayd ve ya farklar az olduu iin onlar aabey-karde
sananlar oluyordu. 45
Mevlana'nn oluna ve gen gelini Fatma Hatun'a kar duyduu efkat ve sevgi, gen ifte dnleri vesilesiyle yazd ve evlilik trenleri srasnda kendilerine verdii talimat mektubu ve dn kasidesinden aka
anlalyor.46
Artk geriye, yetikin ocuun yalanmakta olan annesine duyduu
sevgi ve ballk konusunda bir eyler sylemek kald. Zerkubi'nin annesi
Latife Hatun'u ksa fakat arpc bir ekilde betimlerken Eflaki'nin yetenekleri en st noktasna ulayor; bu betimlemeler ok dokunakldr fakat
uzun srmez. Kefene sarlm Latife'yi mezarna yerletirdiklerinde alayan oul, sadakat ve zntyle Mevlana'nn yannda durmaktayd.
Hareketli toplumsal yaamnn gerektirdii baka bir ii yapmak zere
acele eden Mevlana, ona "gidelim" diye bayla iaret etti. Zerkubi efendisini saygyla selamlayarak u yant verdi:
42

Eflaki-Yazc, s. 817-8.

43

Eflaki-Yazc, s. 726-7.

39 Eflaki-Yazc, s. 718.

44

Eflaki-Yazc, s. 785.

40 Eflaki-Yazc, s. 955.

45

Eflaki-Yazc, s. 785-6.

41

47

Eflaki-Yazc, s.718-9.2VVittek,Rise.

38 Eflaki-Yazc, s. 641-2.

Eflaki-Yazc, s. 432.

24i

(Annemin) zerimde ok hakk vardr. Onu cezadan korumak, kabir azabndan, Miiker ve Nekir'in getirecei korkulardan uzak tutmak istiyorum. Byle bir durumda hi olmazsa cennetin hurileri yanndan eksik olmasn; senden
bunun iin dua etmeni istiyorum. 47

Eflaki'nin 13. yzyl Konya Mslman ailesinin sevgilerini ve nefretlerini, vakarn ve -hatralarn deil, lmn sevgi ve nefret zincirlerini kopardndaki- ballklarn nmze serdii bu ksa sahnede, yetikin
oulun yal annesinin ruhuna ve ansna ball lmszletirilmitir.
Aslnda hatralar Eflaki'nin evrenini birbirine balayan etkenlerden biridir, ama bunun hakknda baka bir yerde ve zamanda sz edeceim.

KARES VE OSMANLI BEYLKLER:

K RAKP DEVLET
ELIZABETH A. ZACHARIADOU

K
aesi1 ve Osmanl beyliklerinin eline, Bizans topraklarn fethedip
nemli birer g haline gelmek asndan benzer frsatlar gemitir. Karesi Beylii uzun bir dnem Bizans Devleti'yle Propontis'in [Marmara
Denizi] gneybat kysndaki Kyzikos'tan Edremit Krfezi'ne dek uzanan bir snr paylat; dolaysyla anakkale Boaz'nn Asya kysn denetimi altnda tutuyordu. Karesi Trklerinin anakkale Boaz'nda egemenlik kurduu ve Trakya'ya ilk aknlarn balattklar dnemde, Osmanllar hl Bitinya'mn i kesimlerinde Bizansllarla savayorlar ve kyya nadiren ulaabiliyorlard. Wittek'in nl kuramna gre, Osmanl
Devleti'nin varlk nedenini (raison d'etre) cihad oluturmaktayd.2 Ayn
raison d'etre Karesi Beylii'ni, Hristiyanlara kar srekli bir sava yrtebilmek iin baka Mslman lkelerden savalar ararak gcn
arttrmaya itebilirdi; bu da, beylii bir imparatorlua dntrecek zenginlik ve saygnl salayabilirdi. Bunun yerine, Karesi Beylii Osmanllara boyun een ilk beylik oldu ve topraklarnn ismini korumakla birlikte, ilk Osmanl sancaklarndan biri haline geldi.
Bizansl tarihi Gregoras'a gre, Trk beyleri 1303-1304'ten hemen
nce bir koalisyon oluturmu ve Kk Asya'nn ky blgelerini aralarnda paylamlard; bu paylamda Kalem Bey ve olu Karesi'ye antika1

I. H. Uzunarl, A, "Karesi-oullar" maddesi; C. Cahen, El2 " K a r e s i " maddesi; J.

M o r d m a n n , " b e r das trkisehe Frstengeschlecht der Karesi in M y s i e n " ,
berichte

der Kniglich

se, Berlin, 1911, s. 2-7.

4 7 Eflaki-Yazc, s. 718-9.

VVittek, Rise.

Preussischen

Akademie

der V/issenschaften,

Sitzungs-

Phil.-Hist.

Clas-

243_

n Truva blgesinin egemenlii dmt. 3 Bu bilgi doru deildir;

Gregoras'n kitabnn, kendinden nceki dnemlere ait ilk ksmnda yer
almaktadr. O dnem Kk Asya tarihine ilikin bilinenlerle elitii iin,
beyler arasnda Gregoras'n kaydettii trden bir koalisyonun var olmas
pek mmkn gzkmyor. Baka kaynaklar, eitli Trk beyliklerini bir
yandan kendi aralarnda sk sk savaan, bir yandan da Bizans topraklarnn fethi yoluyla kendi devletlerini kurmaya alan gler olarak betim lerler. Efes blgesinde Sasa Bey, Aydnolu ailesinin basks altnda ortadan kaybolurken, ilk Trk vakayinameleri de srekli olarak Osmanl hanedannn kurucusu olan Osman'la komu beylik Germiyanolu arasndaki
dmanlktan sz ederler.4
Kald ki, Cahen'in de iaret ettii gibi, Muntaner'in eserinde Karesi ismi yer almamaktadr; Muntaner'in Kk Asya'daki Katalan istilasna ilikin kronii, Bizansl ada olan ve eseri 14. yzyl Anadolu tarihinin temel kaynaklarndan birini oluturan Pahimeres tarafndan da dorulanr.
Her iki yazar da, Trklerin 1300'ler civarnda, dzenli bir ordu tarafndan deil, kk dzensiz gruplarca yrtlen aknlar araclyla, Konstantinopolis'in tam karsnda yer alan ky izgisine ulatklarnda hemfikirdir. Trkler ele geirdikleri topraklarda srekli kalmyor, blgeyi talan edip
esirler aldktan sonra geri ekiliyorlard. Trklerin bu ilerleyii Bizans imparatoru II. Andronikos'u, 1303-1304 kn Artake (Erdek) yarmadasnda
geirecek olan Katalan kuvvetlerini Bizans'a davet etmeye zorlamt; yanmada, Trk tehdidine kar karadan ok iyi korunuyordu, yarmadann
Anadolu'yla birletii yerde, bir kydan br kyya uzanan bir sur bulunuyordu. Blgeyi tehdit eden Trkler, zaman zaman Bizans topraklarna giren gebelerdi. Muntaner, Katalanlarn onlar, karlar ve ocuklaryla krsal blgede konaklarken nasl yakalayp ldrdklerini ve esir aldklarn betimler. Muntaner'e gre, Katalanlar daha gneye indiklerinde dzenli Trk
ordularyla karlatlar; daha sonra Efes'i ele geirecek olan Sasa Bey'le ve
nl beyliin kurucusu Aydnolu Mehmed Bey'le arptlar. Pahimeres'in anlats, daha sonra Karesi Beylii'ne dahil edilecek olan iki kentin,
yani Achyraous (Balkesir) ve Pergamos'un (Bergama) 1303-1304 ylnda
hl Bizans egemenlii altnda bulunduunu da gstermektedir.5
Bu nedenle Gregoras'n, Karesi Beylii'nin Katalanlarn geliinden
3

Gregoras, c. I, s. 2 1 4

Lemerle, Aydn,

M u n t a n e r , Crnica,

te yandan, Gregoras'n bahsettii bu iki Trk beyi, Kalem ve olu

Karesi hakknda baka kaynaklardan da bilgi ediniyoruz, bylelikle Karesi
Beylii hanedannn soyacan karabiliyoruz. Tokat'ta bulunan ve 1415
tarihli kitabenin yer ald bir antta Kutlu Melek ve olu Mustafa elebi'nin atalar sralanmtr.7 Soyaac, efsanevi Trk kahraman Melik Dnimend Gazi ile balatlr, ardndan Bad Bey, ya da baka bir okumaya
gre Yad Bey gelir; onun olu Kalem Bey, onun olu Karesi Bey, onun
olu Yahi Han, onun olu Belerbe, onun olu Mustafa Bey ve onun
kz da Kutlu Melek'tir. Uzak atalar Dnimend Gazi efsanevi bir kahraman olmakla birlikte, hanedan mensuplarnn ounun ismi, dnemin kaynaklarnda ve kendilerinin kestirdikleri sikkelerde geer;8 bu yzden Kutlu
Melik'i Karesi hanedanndan geldii ve soyaacn iyi bildii kesindir.
Bundan baka. Karesi Bey'in dedesi olan ve kitabenin Bad ya da
Yad olarak adlandrd kiiyi, hanedann gerek kurucusu olarak nitelendirebiliriz. Pahimeres, Kk Asya'nn 1302 civarnda Trkler tarafndan istila ediliini anlatt blmde, aralarnda ekien ok sayda beyi sralar. Aydnolu Mehmed, Osman, Aliar, Mentee ve dierlerinin
yan sra Pagdinis diye bir beyden sz eder. 9 Kitabedeki Bad Bey'i, Pahimeres'in Pagdinis'i olarak tanmlamamzda hibir saknca yoktur; teki
6

L a i o u , Andronicus

i. H. [Uzunarl], Kitabeler,

BpvAot

TO>V

naAawv ZovA-

Sultanlarn T a r i h ve Efsaneleri], A t i n a , 1991, s. 68-69.

s. 24-34; Pahimeres (1835), s. 388, 390-391, 393, 41 1-412, 4 2 3 .

Bu o l a y l a r n k r o n o l o j i s i hakknda, bkz. A . Failler, " C h r o n o l o g i e et c o m p o s i t i o n dans

l'histoire de Georges Pachymeres", REB, 48 (1990), s. 44-85.

II, s. 341 -343.

istanbul, 1927, s. 43-44; B. K a r a m a r a l , " F i g r l Me-

zar T a l a r " , SAD, 2 (1970), s. 85-86.

8

s. 18-26; E. A . Z a c h a r i a d o u , lornpa

ravcov, 1300-1400[Eski

evvel de var olduuna iaret eden szlerini doru saymamz mmkn

deil; aslna baklrsa, bu beyliin kuruluu Katalanlarn Kk Asya seferinin sonularndan biridir. Katalanlar, Kk Asya'y terk edince, lkede bir kaos ortam dodu. Trkler bu durumdan yararland ve kentleri
kuatmaya ya da bunlara saldrmaya baladlar; bata Efes olmak zere,
baz kentler teslim oldu. 6 Birliklerini Trakya ve Makedonya'daki Katalanlarla savamaya gnderen Bizansllar, Trklere kar direnemiyorlard.
Pahimeres gibi dnemin Bizansl yazarlar bile, Katalan kuvvetlerinin
Avrupa'daki ykc askeri etkinlikleriyle ylesine megullerdi ki, o dnemde Trklere kaptrlan Kk Asya'daki olaylara deinmeyi ihmal etmilerdir.

i. A r t u k , "Karesi-oullar Adna Baslm Olan iki Sikke", TD, 33 (1980/81), s. 283-290.

Pahimeres (1835), s. 389; bu paragraf h a k k n d a bkz. V/ittek, Mentesche,

s. 23. Wit-

tek Pagdines'in ardnda B a h a e d d i n i s m i n i n b u l u n d u u n u ileri sryor. Ne ki, o dn e m d e bu isimde hibir Trk beyi b i l i n m e m e k t e d i r . Dahas, B a h a e d d i n A r a p a bir
isimdir; oysa beylerin o u n u n ismi T r k e y d i . VVittek ayrca Pahimeres t a r a f n d a n
ayn p a r a g r a f t a anlan Lamises diye birini Gregoras'ta anlan Kalames ile t a n m l a m a y a alr; ancak bu bir nermeden ibaret k a l m a k t a d r .

246

okuma ekli olan Yad'y gz ard edebiliriz. Bu bilgi, Karesi hanedannn douunu, dnemin Trk hanedanlarnn ounun Bizans ve eski
Seluklu topraklar arasndaki snr blgesinde egemenlik kurmaya balad 14. yzyln ilk yllarna yerletirmemizi salyor. Anlalan Bad
Bey, ubeylerinden biriydi ve ksa bir sre sonra Karesi Beylii'nin kurulaca topraklarda etkinlik gsteriyordu. Hanedann douu ile Karesi
adyla bilinen topraklarda -muhtemelen Karesi Bey dneminde gerekleen- egemenliin kurulmas arasnda birka yllk boluk vardr. Pahimeres, Katalanlarn baz Trkleri Pergamos'un dousunda yer alan Germe
kalesinden srdklerini belirtir. 10 Bunlarn, sonraki yllarda Karesi Beylii'ni kuracak olan Trkler olmas pekl mmkndr. Germe evresinde, her ikisi de piskoposlua bal olan iki kent vard: Kalamos ve Akarasos ya da Akrasos.11 Bu isimleri Kalem ve Ivaresi'yle ilikilendirmek, dorusu cazip grnyor. Karesi Trke bir isim deildir12 ve Trk beyleri
de genellikle egemenlik kurduklar blgenin adyla anlmtr; zmirol
bunun ak bir rneidir. Eer bu balant doruysa, fethin ilerleyiini
izlemek de mmkndr: Karesi beyleri ilk bata Kalamos blgesindeki
dalardan13 Pergaos'a inmiler14 ve buradan da 1330'dan sonra fethettikleri Marmara Denizi kylarna ulamlard. 1320'lere kadar Artake
yarmadas ve Trigleia blgesi hl Bizans egemenliindeydi. Kyzikos
metropolisi iyi durumdayd ve Konstantinopolis Patriklii'ne yllk finansman salayabilen az saydaki Anadolu eklesyastik yerleimden biriydi. 15 1328'de Bizans imparatoru III. Andronikos, Artake kilisesini ziyaret etmenin yan sra, Karesi'nin olu olan ve birlikleriyle blgedeki kasabalar rahatsz eden Demir Han'la grmek zere Konstantinopolis'ten Kyzikos'a geti. mparator, Pegai (Biga) kasabasna gidip, De10 Pahimeres (1835), s. 425.
11 Ramsay, Asia
aticshe

Minr,

Ortsnamen,

um Ecclesiae

s. 125-126, 129; yer adlar h a k k n d a kr. L. Z g u s t a ,

Heidelberg, 1984, s. 54, 213. J. Darrouzes, Notitia

Constantinopolinae,

Geographie

ecclesiastiue

KleinasiEpiscopatu-

de l'empire

byzantin,

c. I, Paris, 1981, s. 208, 220, 235, 253, 276, 298, 313, 316.
12 Karesi'nin Kara isa'dan tredii nermesi Uzunarl t a r a f n d a n iddetle reddedilir:
A, "Karesi-oullar" maddesi. Ne ki, K a l e m bir T r k ismi o l a b i l i r d i : Bizans saraynn
bir " t a t a s " da Teodoros K a l a m p a k i s , y a n i K a l e m - b e o l a r a k olarak

adlandrlan,

T e o d o r adn alm H r i s t i y a n bir T r k t ; bkz. A c r o p o l i t a , s. 139.

13 Bkz. b l g e n i n A c r o p o l i t a t a r a f n d a n y a p l a n betimlemesi, s. 185.
14 T r k l e r Pergamos'u (Bergama), K a t a l a n l a r n A n a d o l u ' y u b o a l t m a l a r n d a n h e m e n
sonra ele geirmilerdi: H. Gelzer, "Pergamon unter Byzantiner u n d O s m a n e n " , Abhandlungen
Abh.,

Anhang

der Kniglich

Preussischen

II, Berlin, 1903, s. 90-91.

15 V r y o n i s , Decline,

s. 299.

Akademi

der V/issesschaften,

Phil.-Hist.

mi 'le bulutu ve bir antlama imzalad. 16 Drt vl sonra Fasl seyyah bn

Battuta da, Karesi'yi ziyaret ederek Demir Han'la grt. O dnemde
Karesi Bey artk hayatta deildi ve bevlik iki blgeye ayrlmt: Yahi,
Pergamos blgesini, Demir efe Balkesir blgesini ynetiyordu. 17 Bu dzenleme dnemin Trk beyliklerinin ounda izlendi: Topraklar, "ulu
be"in hkm srd ve kk kardeler ya da oullar tarafndan idare
edilen blgelere ayrlmt.18 "Ulu be", muhtemelen, imparatorla bir
andama imzalayacak gte olan ve beyliin en nemli kentini yneten
Demir'di. Ne var ki, her iki karde de eski Trk unvanlarndan biri olan
ve teki beyliklerin allm unvan "be"den daha yksek olan "han"
unvann tayordu. bn Battuta'nn da belirttii gibi, "han", Trkede
padiah anlamna geliyordu. Tokat kitabesini doru kabul edersek, han
unvann ilk alan Karesi olmu ve halefleri han ve be unvanlarn dnml olarak kullanmlard.19 bn Battuta, Pergamos'un viran durumuna karlk, Balkesir'i ho pazarlaryla gzel ve kalabalk bir ehir olarak
deerlendirmiti; ancak, deersiz bir insan olarak nitelendirdii Demir
Han' grnce hayal krklna uram ve Balkesir halkn da en az liderleri kadar deersiz bulmutu.
ki kardein, yani Bergama'da hkm sren Yahi ile Balkesir'deki
Demir Han'n isimleri, Msrl lim el-meri'in eserinde de geer. Elmeri yaklak ay yllar hakknda bilgi vermesine karn, iki kardein
nemli sayda gemiye sahip olduklarn, bunlar Bizansllara kar aralksz
olarak ve baaryla srdrdkleri cihatta kullandklarn syleyerek, onlar
tmyle farkl artlarda betimler. Bu dneme gelindiinde muhtemelen
Marmara Denizi civarnda da egemenlik kurmulardr, nk el-meri,
Yahi'yi Marmara Beyi olarak tanmlamaktadr.20 Bizansllara kar y16 Z a c h a r i a d o u , Trade and Crusade, s. 16. Bu T r k b e y i n i n ad, o z a m a n l a r Bizansllarn yazd ekliyle ( T i m u r deil) D e m i r o l a r a k t e l a f f u z e d i l i y o r d u ; bkz. M o r a s c i k ,
Byzantinoturcica,
c. II, s. 297, 304-305. K a n t a k u z e n o s ' a gre, Demir, Y a h i ' n i n oluydu; f a k a t bu d o r u deildir.
17 bn B a t t u t a , c. II, s. 448-449.
18 Z a c h a r i a d o u , Trade and Crusade, s. 108-109; Uzunarl ve Cahen (bkz. 1. dipnot),
b e y l i i n Karesi-be'in l m n d e n sonra paralandn belirtmektelerse de, bu tahm i n l e r i n i d o r u l a y a c a k h i b i r ey yoktur.
19 V . Barthold, El, " b e g " maddesi. Ne ki, k i t a b e n i n ancak M a r a l t a r a f n d a n y a p l a n
ikinci basksnda (7. dipnot) K a r e s i ' n i n i s m i n i h a n unvannn izlediini d i k k a t i ekm e m gerek. P. VVittek, " N o t e s sur la t u g h r a o t t o m a n e " , Byzantion, 20 (1950), s. 279282, t u r a d a bu u n v a n n k u l l a n l m a y a balamasn incelerken, b u n u k u l l a n a n ilk
O s m a n l s u l t a n n n I. M u r a d o l d u u n u ileri srer. lk Osmanl vakayinameleri genellikle sultan h a n unvanyla b i r l i k t e kullanrlar.
20

F. Taeschner, Al-Umari's
Bericht ber Anatolien
fi mamalik al-amsar, Leipzig, 1929, s. 22, 43.

in seinem

Werke Masalik

al-absar

248

tlen askeri harekt Avrupa'ya kaydrlmt. Kantakuzenos, 1330'larn

balarnda Trklerin, atlarn tadklar gemilerle anakkale Boaz'n iki
kez geip Trakya'ya akn yaptklarn ve Kissos'a (Kean) dein sokulduklarn bildirir.21 isimlerinin anlmamasna karn, k noktalarna baklrsa, bu aknclar Karesi Trkleri olmaldr. Karesi, Osmanllarn Bitinya kylarna ancak zaman zaman akn yapabildikleri bir dnemde, Bizans'n
Avrupa'daki topraklarnn kar kysna yerlemi ve bu blge iin ciddi
bir tehdit oluturan gl ve saygn bir Mslman beyliiydi. Byk olaslkla o dnemde Karesi Beylii'nde yazlm olan Hibyet- Gazi balkl
metin, burada var olan ruhu ortaya koyar. Yazar, Mslmanlarn kfirlere
kar at cihadn anlamn ve bu savan kurallarn aklamaya almaktayd.22 Ne var ki, teki Trk beylerine ait gemilerle birlikte, Yahi'nin
gl filosu 1334'te Edremit yaknlarnda Latinlerin Hal kadrgalarnca
tahrip edilecek ve Hristiyanlar arasnda byk bir heyecan yaratan zafer,
Ege'deki Trk yaylmasn geici olarak durduracakt.23
Erken dnem Trk vakayinamelerine gre, Osmanllar ertesi yl Karesi
Beylii'ni ele geirdiler. Vakanvis kpaazade muhtemelen daha eski
bir metinden, Yahi Fakih'in 24 menakbndan treyen bir yky aktarr.
ykye gre. Akn adl Karesi beyi lmt. Oullarndan Dursun, daha
nceden Osmanl beyi Orhan'n hizmetine girmi, bir dier olu babasnn yerini almt. Dursun, kardeinin Balkesir, Edremit ve Bergama'dan
oluan topraklarn ilhak etmesi iin Orhan' tevik etti. Orhan bu ilhak
gerekletirdi, fakat Dursun, sefer srasnda ldrld; kardei Osmanllarca esir alnd. Bu olaylar 735/1334-1335'te gerekleti.25 Hanedann
bu olaylardan nce blnm ve ailenin Marmara Denizi civarnda hkm sren kolunun bir yesi olan Dursun'un Osmanllara katlm olmas
da pekl mmkndr. Karesi'de Osmanl yanls bir hizbin bulunduuna
ve ilk Osmanl kahramanlarndan ikisinin, Hac lbey ve Evrenos'un Karesi kkenli olduuna kuku yoktur.
Gel gelelim, Karesi tarihine ilikin teki kaynaklara dayanarak, kpa21 Cantacusenus, c. I, s. 435-436.
22 . T e k i n , " X I V nc Y z y l a A i t Bir ilm-i H l : Risalet'l slam", WZKM,

76 (1986),

s. 279-292; a. y " X I V . Y z y l d a Yazlm Gazilik T a r i k a s ' G a z i l i i n Y o l l a r ' A d l

Bir Eski A n a d o l u T r k e s i M e t n i ve G a z a / C i h a d K a v r a m l a r H a k k n d a " , JTS,

13

(1989), s. 139-163.
23 Z a c h a r i a d o u , Trade and Crusade,
51 (1981), s. 548.

24 V . L. Menage, " T h e M e n a q i b of Y a k h s h i Fakih", BSOAS, 2 6 (1963), s. 50-54.

25 kpaazade (Giese), s. 41-42.

kpaazade, Karesi'nin esir alman olunun, beyliin fethinden iki yl

sonra vebadan ldn kaydeder: "ki yl diri oldu; ahir yumrucak kard; Allah rahmetine vard". 29 Muhtemelen 1348 veba salgnnda lmt ve bu durumda beyliin ykl tarihi, Avrupa'daki Trk ilerleyii
asndan nemli bir tarih olan 1345-46 idi.
Bizans mparatorluu 1341'den beri, VI. oannes Kantakuzenos ile
tahtn meru varisi gen V. oannes Paleologos arasndaki i sava yznden harabeye dnmt. Trkler bu durumdan yararland ve her iki tarafn da askeri yardm iin kendilerine bavurmas sayesinde gleri nemli
lde artt. eitli beyliklere mensup Trkler paral asker ya da mttefik
sfatyla bu i savata tam anlamyla taraf oldular. Kantakuzenos ilk nce
Aydnolu Umur Paa, sonra da Osmanl beyi Orhan'la ittifak kurdu. Bizans'n dekadansn aka yanstan bir isim olan oannes Batatzes'le Karesi Trkleri arasndaki yakn ilikiler hakknda daha az bilgi vardr. O dnemdeki iki kaynak, Kantakuzenos ve Gregoras, onun artc kiiliini ve
etkinliklerini betimlerler.30 Batatzes orta halli bir aileden geliyordu ve Bi2 6 Gregoras, c. I, s. 535-538.
27 Gregoras, c. I, s. 539; C a n t a c u s e n u s , c. I, s. 505.

s. 29-33; kar. N. J. H o u s l e y , " A n g e v i n Naples

a n d the Defence of t h e L a t i n East: Robert the Wise a n d t h e N a v a l League of 1334",

Byzantion,

azade'nin verdii tarihin doru olarak kabul edilmesi mmkn deil.

1334 deniz yenilgisinin ardndan, Karesi Beylii hzla toparland ve aknlarna yeniden balad. Gregoras, Trklerin Trakya'y yamalamak zere srekli olarak anakkale Boaz'n getiklerini kaydeder. 1337'de Karesi
Trkleri geni apl bir akn iin, atlarn da ykledikleri gemilerle yola ktlar, fakat Bizansllar tarafndan pskrtlp bir antlama imzalamaya zorlandlar.26 Ayn yln yaznda Orhan'n nderliindeki Osmanllar da Trakya'da bir akma giritiler. O dneme gelindiinde Osmanllar Marmara kylarnn bir blmn ele geirmilerdi ve hafif gemilerle Trigleia'dan denize almaya balamlard. Ne var ki, Bizansllarca pskrtlen ve kovalanan27 Osmanl birlikleri, sadece yayalardan oluuyordu. Yenilgi zerine
Orhan karadaki askeri harektna geri dnd ve Nicomedia (zmit) limann ele geirdi. III. Andonikos'un 1341'de lmesinin zerinden ok
gemeden, Yahi, Trakya'ya iki akn dzenledi, komu Saruhan beyi onu
izledi. Yahi bu aknlarda yenilgiye urad ve yaraland. Bizansllarla yine
bir antlama imzalamak zorunda kald.28 Ksa bir sre sonra patlak veren
Bizans'taki i sava srasnda, Karesi Beylii eski gcne yeniden kavutu.

28 C a n t a c u s e n u s , c. II, s. 65-70. K a r e s i ' n i n Bizansllarla 1337 ve 1341'de imzalad

a n t l a m a l a r Dlger, Regesten,

c. IV, V ' t e atlanmtr.

29 Bu n o k t a y a y d n l a t t i i n Prof. V . L. M e n a g e ' a ok teekkr e d i y o r u m .

30 Gregoras, c. II, s. 741-743; Cantacusenus, c. II, s. 552-556. Batatzes h a k k n d a , kr.
PLP, a n c a k , b u r a d a k i bilgiler doru deildir.

zans ynetiminin emriyle yrtt arazi tahrirleri yoluyla byk bir servet yapmt. Akrabalar, Trakya'da Polyboton ve Tiristatis (arky) kalelerini de ieren ok geni mlkler edinmilerdi; Batatzes, ikinci kalenin
tahkimatn kendi adna yaptrmt. Dahas Batatzes'in ailesinin gl akrabalk balan vard: Olu Patrik'in kzyla, kz da V. oannes Paleologos'un ardndaki gl isim Apokaukos'un oluyla evlenmiti.
savan banda Batatzes, V. oannes Paleologos'u desteklemi, fakat sonralar, 1344-45'te teki tarata gemiti. Kantakuzenos, Anlarnda, kendisi Trakya'dayken, Batatzes'in Paleologos'u terk ederek, kalesini
kendisine teslim ettiini kaydeder. Tam bu srada, Kantakuzenos'u ziyaret etmek ve ona, atlar, armaanlar ve saysz asker sunmak zere Kk
Asya'dan Sleyman adndaki bir emir gelir. Kantakuzenos baka bir blmde, bu Sleyman'n Karesi'nin olu olduunu31 belirtir; bunu izleyen
olaylar, Sleyman'n Batatzes'inkiyle ayn tarihe rastlayan ziyaretinin basit
bir rastlant olmayp, tersine bu ikisi arasndaki yakn ilikiden kaynaklandn aka ortaya koyar. Bu ittifak Kantakuzenos asndan son derece
yararlyd, nk Batatzes sava sanatnda tecrbeliydi, Trk beyleriyle
ok iyi ilikileri vard ve mkemmel derecede Trke biliyordu. arky'de
hkm sren Batatzes, V. oannes Paleologos'n gnderdii ordulara
baarl bir biimde kar koydu ve Paleologos'n yandalarnn ynettii
blgelere kar aknlar dzenledi. Dahas 1345 baharnda Kaesiolu Sleyman, Kantakuzenos'un mttefiki Aydmolu Umur'a katld ve Paleologos'a kar savamak zere Trakya'ya geti. 32
Hemen hemen ayn dnemde Kantakuzenos'un Osmanl Sultan Orhan'la olan ittifakna son vermesi zerine, Batatzes durumu dengelemek
amacyla, askeri yardm istemek iin Karesiolu Sleyman'a bir heyet
gnderdi, ancak, sonu alamad.33 ok gemeden Sleyman Batatzes'in
kzyla evlendi. Bu evlilik, Batatzes'in aile balantlarna yeni bir boyut
kazandrd ve Bizans siyasetinde, bir vl gemeden Kantakuzenos'un, kendi kzn Sultan Orhan'la evlendirerek uygulayaca yeni bir kalp yaratt.
1345 gznde Batatzes fikrini bir kez daha deitirdi. Paleologos'a,
Kantakuzenos'u terk ederek saf deitirmek istediine ilikin bir mesaj
gnderdi. Batatzes ayrca Katakuzenos'a kar savaacak gl bir Trk
mttefik bulmay da vaat ediyordu; bunun iin damad Karesi beyi Sleyman'dan yardm alacakt. Sonraki olaylar Gregoras ve Kantakuzenos kay31 Cantacusenus, c. II, s. 475-476, 507.
32 M e l i k o f f , Destan,

s. 123; Lemerle, Aydn,

s. 217, T r k m e t n i n i n verdii (ve o l d u k a

doru olan) bilgiyi kabul etmekte tereddt eder.

33 Cantacusenus, c. II, s. 5 0 7

dediyor. Kantakouzenos'un, Batatzes'in ihaneti hakkndaki ayrntl anlatm, kendi dramatik tepkisini de ieriyor. Bu olay onu kesinlikle ok sarsmt; Batatzes'in kendisini terk ettiini ve Karesi'den bir ordunun Trakya'ya gemeye hazr olduunu bilmesine karn, Batatzes'i kendi tarafnda
kalmaya ikna etmesi iin st dzey bir grevli gnderdi. Batatzes bu eliyi kabul etmedi, Paleologos'la yeniden yaknlamasn gizlemek iin hibir
ey yapmad, etrefilli ve dolambal bir yoldan, af dilemek iin daha sonra mesaj gndereceine sz verdi. Batatzes'in Trk ordusu gelinceye dein zaman kazanmak istediini anlamasna karn, Kantakuzenos Batatzes'in ihanetini affetme nerisini gtren baka bir memur gnderdi. Bu
eli grevini tamamlayamad, nk arky'e, bir Trk ordusu geldii srada ulamt. Bu kt haberle derhal geri dnd. Trakya'da Batatzes'in
ailesinin denetimi altndaki eitli kasabalar, bir an nce sava hazrlklar
yapmak zorunda olan Katakuzenos'a kar ayakland.
Kantakuzenos tarafndan art arda gnderilen iki heyetin yan sra onun
Batatzes'i affetmek konusunda tekrar tekrar yapt neriler, Batatzes'in
ihanetinin ardndan durumun mitsizletiini gsteriyor. Sadece olaylar deil, anlatm tarz da onun derin bir kayg yaadn ortaya koyuyor. Anlatsnn devamnda mucizevi bir olaydan sz aar. Elisiyle sorunlar tartrken dalar vc ok yakkl iki delikanlnn ona kocaman altn bir ha ile altn
ilemeli "Muzaffer sa" ibaresini tayan mor bir elbise giydirdii bir rya
grr. Uyandnda bu ryay hayra yorar. Daha sonra, tam bu ryay grd srada Batatzes'in Trk askerlerince katledildiini renecektir.34 Kantakuzenos'un, Anlar'nda bu olay, maruz kald hayati tehlikeyi sadece
sa'nn yardmyla savuturabildiini ileri srmek iin aktard anlalyor.
Kantakuzenos, Trklerin Batatzes'i ldrmelerinin nedeninin, onlar
Trakya'ya arrken Kantakuzenos'la savaacaklarn bildirmemesi olduunu ileri srer. Trkler Trakya'ya gelmi, verimli ayrlarda -yamalanmaya hazr- babo dolaan saysz hayvan grmekten honut olmulard.
Bununla birlikte, Katakuzenos'a isyan eden bir blgede olduklarn renir renmez artk yamayla ilgilenmemiler ve Batatzes'i ldrdkten
sonra geri dnmlerdi. Kantakuzenos'un anlatsnn satr aralarnda, gurur ve honutluk ayrt edilebilirken, Trakya betimlemesi, eserinin lkenin
i sava yznden tmyle viran ve metruk durumda olduunu yazd
dier blmleriyle elimektedir. Gerek neden baka olsa bile, Trklerin
Batatzes'i, deil yamalanacak yenecek bir ey bile bulunmayan bir yere
armas yznden ldrdklerini syleyen Gregoras'n iddias daha ina34 C a n t a c u s e n u s , c. II, s. 55. Kantakuzenos'un tarihi hakknda, kar. A . P. K a h z d a n ,
" L ' h i s t o i r e de Cantacuzene en t a n t q u ' oeuvre litteraire", Byzantion,
279-335

5 0 (1980), s.

252

nlr grnyor. Batatzes'in sonu, veba salgnndan iki yl nce 1345-46

knda, yani kpaazade'nin Karesi Beylii'nin sona erdiini belirttii
zaman gelmiti.
Kantakuzenos ve Batatzes'in ekimesinin ardnda, iki Trk devletinin,
yani Osmanl ve Karesi beyliklerinin arasndaki atma da ayrt edilebilir.
Kantakuzenos ve Gregoras, belki neminin tam olarak farknda olamadklarndan, bu konuda bir yorum yapmyorlar. Kanlmaz olan bu atmann kkleri Karesi ve Osmanl beylikleri arasndaki gemiteki rekabete
uzanyordu. Her iki devlet de -zellikle de kle olarak satlacak tutsaklar
kapsadnda- yamann Trk savalarnn ekonomik yaamnn temelini
oluturduu bir dnemde aknlarn ayn blgelere yneltmilerdi. 14.
yzylda Trk Kk Asya'snda esir ticareti patlama yapmt. nceden
baka Trklerce yamalanm olan topraklara yaplan aknlar, esir ve ganimet asndan daha az kr salyordu. Eski bir Dou detine gre, beyler
ganimetin bete birini alyorlard. Bunun yan sra beylerin gelirleri istila
ettikleri topraklardan -aknlarn tekrarlamamak kouluyla- topladklar vergilerle de ykseliyordu.35 lk akn yapann ve vergi toplayann kim olaca
konusunda byk bir husumet olduu kesindir. Kalc yaylmay planladlarsa, her iki beyliin de akn yapaca alan Trakya olduuna gre, bu dtrum husumeti daha da kztrmtr.
1345 baharndan beri Osmanllar Kantakuzenos'un mttefiki olarak
Avrupa'da etkinlik gstermeye balamlar ve Karesi'yle olan rekabetleri
kzmt. Osmanllar Bizans mlklerini yamalayarak ve tutsaklar alarak
gittike zenginleiyorlard. Kantakuzenos'un himayesindeki Hristiyan
ahaliden de zorla hara alyorlard.36 lkenin topografyasn renmilerdi; on yldan ksa bir zaman sonra Tzympe [imbi] ve ardndan Kallipolis'in fethiyle balayan nihai fetihlerinin provas niteliindeki aknlaryla
blgeyi harap etmekteydiler. Sleyman'la birlikte sahneye ktklar anlalan Karesi Trklerinin Kantakuzenos'un karsndaki taraf desteklemesi,
Osmanllarn konumunu sarsm, Trakya ve belki de tm Balkanlar'daki
planlarn tehlikeye sokmutu.
Anlalan, Batatzes'i Karesi'deki Osmanl yanls hizbin askerleri ldrmt. te yandan, Kantakuzenos'un Batatzes'le savamak zere hazrlad ordu hemen tmyle Osmanl Trklerinden olutuuna gre Batatzes'i ldrenlerin bunlar olmas da ayn derecede mmkndr. Ne olursa
35 E. A . Z a c h a r i a d o u , "S'enrichir en A s i e Mieure au X I V e m e Siecle, Hommes
ses dans l'empire

byzantin,

et riches-

olsun, Orhan' -yarm yzyldan daha az bir sre yaadktan sonra ortadan kalkan- Karesi Beylii'ni fethetme kararn almaya zorlayan etkenin,
Osmanllar ve Karesi Trkleri arasnda yaanan atma olduu neredeyse
kesindir. Yenilgiye urayan Karesi beyi, byk olaslkla, kpaazade gibi erken dnem Osmanl vakanvislerinin adn anmadklar, Batatzes'in
damad olan Sleyman'dr.37 kpaazade'nin bu olaylar hakknda yanl
tarihler vermesinin nedeni, kendisininki de dahil olmak zere, tm Trk
vakayinamelerinin Orhan ile oannes Kantakuzenos arasndaki ittifak konusunda suskun kalmalardr. Sonu olarak 1340'lardaki ilikilerin aktarm son derece karktr. Akas bu suskunluun nedeni, Balkanlar'n
fethinin ilk admn oluturan Trakya'daki Osmanl yaylmas, Kantakuzenos'la yaplan ittifakla birlikte balam olduu halde, Osmanl tarihilerinin Hristiyan topraklarnn fethini bir Osmanl baars olarak gstermek
istemelerinden kaynaklanyordu , 3S
Tokat'taki kitabeye gre Karesi hanedannn kurucusu, birinci Hal
seferinin savalaryla dven ve Konya Seluklu hanedannn dmanlar olan Dnimend Trklerinin hanedanna39 mensup efsanevi bir kahraman olan Dnimend Gazi'ydi. Dnimend hanedan 1200'den hemen
sonra tmyle ortadan kayboldu. Onlarn Karesi ailesiyle balantsn kurmak ok zordur. Bu nedenle Tokat kitabesi, gemiini Anadolu'nun eski
bir Tiirk hanedanyla btnletirerek yceltmek isteyen bir aile efsanesini
kaydetmekteydi. Bu aile efsanesi, Karesi hanedanyla, Konya Seluklularndan geldiklerini iddia eden Osmanl hanedan arasndaki bir rekabeti
de ifade ediyordu. Bu Osmanl hanedanlk efsanesi, l-i Osman'n bir ekilde eski Seluklu sultanlarnn meru halefi olduunu gstermeyi amalyordu. Muhtemelen Karesi Trkleri, sahip olduklar byk tutkular nedeniyle, Seluk egemenliiyle ekimi olan Dnimend Gazi'de yar-efsanevi bir kken bulmulard.
Aradaki eski rekabete karn, deniz savanda ustalaan Karesi denizcileri, ilhakn hemen ardndan Osmanllar iin hizmet vermeye baladlar. Blgenin uzun bir denizcilik gemii vard. Bizans imparatoru VIII. Mihael
Paleologos'un daveti zerine Monembazyal [Menavie/Meneke] yiit
denizcilerin, ya da daha doru bir deyile korsanlarn yerletii Pegai kasa37 k p a a z a d e belki de bu ismi O r h a n ' n o l u ve Balkanlar' aan bir b a k a Sleym a n ' n o d n e m d e e t k i n olmas dolaysyla k u l l a n m a m t .
38 Z a c h a r i a d o u , laropaxm

ni k a y d e t m e s i n e d e n i y l e b i r k a r k l k b u l u n m a k t a d r . L o p a d i o n

215-224.
36 Bkz. M e l i k o f f ' t a k i ok iyi ifade edilmi paragraf, Destan,

s. 99, v e r g i l e r i n Kantaku-

zenos ve U m u r t a r a f n d a n ortaklaa t o p l a n m a s n betimler.

BpvAo [Eski Sultanlarn T a r i h ve Efsaneleri], s. 47-57. k-

p a a z a d e ' n i n anlatsnda, ayn b a l a m d a L o p a d i o n ' u n (Ulubat) O s m a n l l a r c a fethi-

ed. V . Kravari-J. Lefort-C. M o r r i s s o n , Paris, 1991, c. II, s.

1327'de b o y u n edi: Schreiner, Kleinchroniken,

39

I. M e l i k o f f , El2, " D a n i s h m e n d i d s " maddesi.

Osmanllara

c. I, s. 8; c. II, s. 232-233.

253_

hasn kapsyordu.40 Erken dnem Osmanl vakayinameleri, Trakya'nn

fethine giden yolu Karesi Trklerinin atklar gereinin stn rtmler ve tm plan Orhan'n olu Sleyman Paa'ya atfetmilerdi. Ne ki, Artake yarmadasnn tecrbeli denizcilerinin gen paa iin nasl hafif gemiler ina ettikleri ve byk fethe balamak zere kar kyya yelken amay
ona nasl rettiklerini ayrntlaryla betimlerler.41 Bu denizcilerden bazlar, Karesi'de sklkla kullanlan ve Gelibolu yarmadasnda bir yer ismi olarak hl varln koruyan "ece" 4 2 unvann tayorlard. Bu unvann yan
sra ve Karesi beyleri tarafndan kullanlan han unvan, bu beylii tekilerden ayrma amacn tayan zellikler gibi grnyor.
Hkmdar olan beylerin asteriskle imlendii aadaki soyaac nerisini artk sunabilirim:

yor. 43 Demir Han'n beylii ksa siirdii ve yerini kardei Yahi ald; adna
bastrlan sikkeler onun hkmdar olduunu gsteriyor; 44 1341'den ksa
sre sonra ortadan kayboldu. Olu Belerbe de, adna bastrlan ve gnmze ulaan sikkeden anlald zere hkmdar oldu. 4 5 Belerbe'in isim mi unvan m olduu konusunda kukular vardr. Ne var ki,
bu ismin, bir sikkede beyliklerde ok yaygn olarak rastlanan elebi unvanndan nce kullanlmas, lgazi, lbei ya da Beyler gibi unvan benzeri
dier baz Anadolu isimleri gibi gerek bir isim olduunu ortaya koyuyor. 46 Belerbe elebi'nin, bir yazmada yer alan Yakup isminde bir kardei olduu anlalyor.47

Bad Bev, hanedann kuucsu

Kalem Bey

* Karesi Bev ya da Han, beyliin kurucusu

Yahi Han (y. 1332-41)

* Demir Han (y. 1328-1332)

255

Cce Han
Yakub

* Belerbe
Mustafa

Aclan (. y. 1345)

|
Dursun

Sleyman

Kutlu Melek

Karesi Bey muhtemelen, olu ve halefi Demir Han'n III. Andronikos'la antlama imzalad 1328'den ksa sre nce ld. Demir Han'n
olu Cce, Bursa'daki Deveciler mezarlndaki mezar tandan tann40

Helene A h r w e i l e r , Byzance

41

kpaazade (Giese), s. 44-45; kr. H. nalck, " T h e C l o s i n g o f the Black Sea", AP,

et la Mer, Paris, 1966, s. 354-360.

35 (1979), s. 78-79; H. J. Kissling, " Z u m islamischen Heiligenvvesen auf d e m Balk a n , vorab i m t h r a k i s c h e n R a u m " , Zeitschrift

fr Balkonologie,

1 (1962), s. 52-54;

kar. son olarak H. nalck, " ' A r a b ' Camel Drivers in Western A n a t o l i a in t h e Fiftee n t h Century", Revue d'Histoire

Maghrebine

10 3 !

32

(1983), s. 256-258.

4 2 " K o c a " n n e anlamls "ece" hakknda, bkz. M . Z. Pakaln, Osmanl

ve Terimleri,

istanbul, 1946, "Ece" maddesi; ve kr. Tarama

Szl,

Tarih

Deyimleri

T r k T a r i h Ku-

r u m u , stanbul, 1943, "Ece" maddesi, 13-14. y z y l l a r d a n bir a l n t y l a . M u n t a n e r ,

Crnica,

c. II, s. 7 6 ' d a d e i n i l e n Xemelic

kesinlikle Ece-Melik'tir.

43

Uzunarl, A, "Karesi" maddesi.

44 A r t u k , "Karesi-oullar A d n a Baslm O l a n iki Sikke", s. 283.

45

agm, s. 284.

46 O s m a n c k ' t a k i U l u C a m i ile b a l a n t l Beyler elebi diye biri: F. [iter, " O s m a n l Ulam A n d a Irmak Kenar Bir Yerleme: O s m a n c k " , Bell, 52 (1989), s. 558-559.
4 7 T e k i n , " X I V n c Yzyla A i t Bir llm-i H l " , s. 284, 288-289.

me-i ahadet ve eitli biimlerdeki geometrik alanlardan olutuuna dikkat ekmek gerekiyor.
Remler, b beyliin gm sikke tarzlarn zmlemek yoluyla, bu
tr sikke basmnn lhanllardan tiirediini aka gsterdi. Remler'e gre,
"treme iki tiptir: lkinde, daha Doulu bir tarz, baka bir beyliin sikkesinde bilinli olarak taklit edilmitir; ikincisinde, genellikle lhanllara zg
olan bir dizi tarz, beyliklerin kuaklar boyunca kulland tipleri ieren bir
birikim oluturmutur", 4 yani, beylikler siyasal bamszlklarn kazandka yeniden kullanlmtr. Remler ayrca, ilkinin, blgedeki (en bata Dou-Bat arasndaki ipek ticareti olmak zere) ticaret balantlarnn gcne
iaret ettiini ve ikincisinin ran'daki Mool mparatorluu'nn sregiden
saygnlnn ve meruiyetinin yan sra, Mool parasal uygulamalarnn
beylikler tarafndan da benimsendiini gsterdiine iaret etmitir. 5

OSMANLI, KARES VE SARUHAN

SKKELER VE
TRK BATI ANADOLU'SUNDA
ORTAK PARA SORUNU (1340-1390)
KONSTANTIN Z H U K O V

256

I_Veningrad Hermitage Mzesi'ndeki Anadolu Beylikleri Mslman

hanedanlarnca kestirilen sikkeler koleksiyonu, dnyadaki rneklerinin en
byklerinden biridir. u anda koleksiyonda toplam yz be kadar sikke
olduu tahmin ediliyor.1 Bunlarn bir blm 1 cS96'da A. Markov tarafndan yaymlanan "Envanter-Katalog"da tanmlanmt. 2 Dnemi iin
nemli bir katk olmakla birlikte, bu katalog artk tmyle yetersizdir.
Benim bildirimin amac, katalogda bulunan baz hatalar dzeltmek ve
Osmanl, Karesi ve Saruhan hanedanlarnn paralarn hem tipoloji hem
de metroloji asndan zmlemektir.
On yl nce byle bir tipolojik zmlemeyi yrten Philip N. Remler, Osmanl, sfendiyar ve Eretna sikkeleri arasnda yakn bir iliki olduunu ortaya koydu. Bu ilikinin "ortak bir kkene ve yakn ticari balara
dayanan bir eit ortak para kullanm"n gsterdii sonucuna vard.3
Sz konusu sikkelerin her iki yzndeki temel tarz zelliklerinin keli1

H e r m i t a g e Mzesi N m i z m a t i k B l m ' n d e n B a y a n M a r i n a Severova'ya bu sikke

koleksiyonunu k u l l a n m a m salamas ve yardmlar d o l a y s y l a teekkr etmek istiyorum.

A . M a r k o v , Inventarnii

katalog

musulmanskih

monet

Imperatorskogo

Petersburg, 1896. A y r c a b u k a t a l o a be ek yaplmtr: Dobavleniie,

3

Ermitazha,

St.

c. I-V.

Ph. N. Remler, " O t t o m a n , Isfendiyarid, and Eretnid C o i n a g e : A Currency C o m m u n i t y in the Fourteenth Century A n a t o l i a " , American
Notes, 2 5 ( 1 9 8 0 ) , s. 167.

Numismatic

Society,

Museum

Bu tiplerin karlatrlmas, ayn zamanda, beylik sikkelerinin hangi srayla kestiildiklerini ve yaklak tarihlerini de belirlemeye yardmc olacaktr. Szgelimi, Remler Sultan Orhan'n sikkelerinden bir katalog derlerken, Orhan'n Tip V sikkelerinin 1340'lara, daha byk olaslkla
1350'lere tarihlendirilebileceini ileri srer. 6 Orhan Tip V'in iki varyant
vardr. Birinin her iki yznde birer altgen desen; dierinin nyznde
altgen, arkayziinde ise sekizgen desen vardr.7
Hermitage koleksiyonunda ayn tipte bir ake yer alyor. A. Markov'un
katalounda bu ake hatal olarak Saruhanolu shak'a atfedilmiti.8
nyzde: Sekizgenin iinde, noktalarla
Arkayiizde: Altgenin iinde,
erevelenmi bir daire iinde

noktalarla erevelenmi bir daire iinde

la ilahe illallah
Mhammeden
resulullah

es-sultan'l-adl
Orhafn] [bin] Osman
[halleda]llahu mlkehu

Darphane damgas yok, tarih yok. ap 17 mm, 1.02 gr, delikli. Resim I.
4

age, s. 168-169.

age, s. 169, 186, 188.

age, s. 185.

age, s. 184-185.

Dobavleniie,
c. II, s. 899, no. 0. Balang niteliindeki almam, " A Silver C o i n of
the Karasid Dynasty in the C o l l e c t i o n of the H e r m i t a g e M u s e u m " , Pismenniie
Pamiatniki i Problemi Istorii Kulturi Narodov Vostoka, c. I, M o s k o v a , 1990, s. 35-38'de,
b u sikke yanl olarak Karesiolu Beylerbeyi'ne a i t gsterilmiti. Dier y z n d e k i
yazy o k u m a k , h a r f l e r i n b i r o u n u n d z g n ve eksiksiz yazlmam olmas nedeniyle ok g t . r n e i n , o- [han] szc j [n]'suz yazlmken, j t [bin] szc atlmt. Ne var ki, b u n l a r n O r h a n ' n b u tipteki sikkelerinin karakteristik zellii oldu u n u belirtmek gerek; bkz. S. Lane-Poole, Catalogue of Oriental Coins in the
Museum, c. 8: The Coins of the Turks, Londra, 1883, s. 43, not.

British

257

Sanyorum, Orhan Tip V sikkeleri iin Remler'in nerdiinden daha

kesin bir tarih belirlemek mmkndr. Bunu Karesi hanedannca kestirilen sikkeleri kullanarak yapmaya alacam. Balang olarak, Catalogue
of Oriental Coins in the British Museum'un sekizinci cildinde 64 numarayla -hatal olarak shak Paa'ya atfla- gsterilen gm bir sikkeye dikkat ekmem gerekiyor.9 Bu akenin tipi yukarda betimlenen Orhan'n
gm sikkesiyle tamamen ayndr. Ne var ki sikkenin arkayztideki yazda Orhan bin Osman yerine, Beylerbeyi'nin ismi yer almaktadr.
Ivaresiolu Beylerbeyi elebi'nin, Karesiolu Yahi'nin olu olduunu
biliyoruz. Yahi, Bergama'daki beylikte hkm srmt.10 ki Karesi sikkesi getiimiz yllarda brahim Arttk tarafndan yaymlanmtr. Bunlardan biri Yahi'nin bir gm sikkesi, dieri de Beylerbeyi elebi'nin bakr
bir sikkesidir (mangr). Mangr, Saruhanl hanedannn anonim bakr sikkelerine benzemekte ve her iki yznde de birer sekizgen bulunmaktadr.11 Bakr bir sikke olmas nedeniyle, tarz, tipolojik zmlemede ancak ek kant olarak kullanlabilir. Fakat, bu tarzn 1342-1343'te Eretna'da kestirilen gm sikkelerle (Remler'i snflamasna gre, Eretna
Tip I) tmyle rttiine dikkati ekmek gerekiyor.12 Dolaysyla Beylerbeyi elebi tarafndan bastrlan sikkeler, Remler tarafndan oluturulan "Tipoloji izelgesi"ne miikemmelen uymaktadr ve Beylerbeyi sikkelerinin Orhan Tip V (ikinci varyant) akeleri gibi 1344 civarnda basldn kabul etmemiz mmkndr.
Kaynaklarda Beylerbeyi'nin babas Karesiolu Yahi'ye yaplan son
gndermenin 1341 yazma kadar gittiine de dikkati ekmek gerekiyor.
1345'in banda Karesi Beylii'nde Karesiolu Sleyman hkm sryordu. 13 Baka bir deyile, Osmanl vakayinamelerinde ad geen, hkmdarl 1341'in ikinci yarsndan 1344'n sonuna dek sren nl
Karesiolu Aclan ile Beylerbeyi elebi ayn kii olabilir. Gel gelelim,
Beylerbeyi'nin, Karesiolu Sleyman'n lakab olmas daha olas grnmektedir, bu durumda Aclan'n da, Karesiolu Yahi'nin lakab olmas
mmkndr.
Dolaysyla, Karesi hanedannn soyaacna ilikin sorunlar hakknda
iki zm yolumuz var. Yeni kaynaklar, muhtemelen nmizmatik kantlar
kefetmek yoluyla bu sorunun zlebileceini umabiliriz.
9

11 1. A r t u k , "Karesi-oullar A d n a Baslm O l a n iki Sikke", TD, 33 (1980-1981).

12 Remler, age, s. 172-173, 188.
v. XIV-XV

Arkayzde: Daire iinde noktalarla

erevelenmi

Orhan bin shak

Hdide mlkuhu
(tarih drlm)

Darphane damgas yok, yl 780/1378-1379. ap 13 mm, 1.10 g. Resim II.

Bu nadir bir sikkedir. Bu trden sadece rnek daha bulunuyor. unlardan biri smail Galib'in katalounda hem yanl atf (Karaman bin shak'a) hem de yanl tarihle (H 880/1475-76) yaymlanmt.16 Sikke anm olduu ve tarih resimde aka grlemedii iin, bunun bir bask hatasndan m yoksa sikke damgas hazrlanrken yaplan yaygn bir hatadan
m (A [8] yerine v [7]) kaynaklandn saptaman mmkn deil. Ayn tipin dier iki rnei -doru atfla- merhum Cneyt ler'in Karaman sikkeleri katalounda 119 ve 120 numaralarla yaymlanmtr.17 119 numarann resminde, sadece iki rakam A [08] grlebiliyorken; 120 numaral sikkenin resminde tarih tmyle okunabiliyor: A v [087]. Sikkemize yazlan
tarihi gz nne aldmzda, ler tarafndan yaymlanan rneklerin tarihinin tersten, yani v A . [780/1378-79] olarak okunmas gerektii sonucuna varabiliriz.
Tura, Saruhanl sikkelerinin kendine zg tarz zelliklerinden biridir. Orhan'n babas Saruhanolu shak tarafndan 776/1374-75'te benzer basit biimli turalarn bulunduu akelerin kestirilmi olmas da ilgin bir noktadr.18
Saruhanolu shak'n etkinliklerine ilikin son kayt, Manisa'da onun
14 Dobavleniie,

c. IV, s. 1043, no 00.

15 Bkz. K. A . Z h u k o v - M . B. Severova, Dve serebrianiie

turetskiie moneti XIV v (akche
Ibrahima Mentesheoglu
i akche Orhana Saruhanolu)
iz Kollektsii
Gosudarstvennogo Ermitazha. Konferans b i l d i r i l e r i n d e n bir zet yaymland: Novoie v sovetskoi numizmatike
i numizmaticheskom
muzeievedenii,
(14-16 Ekim 1987), L e n i n g r a d ,
1987, s. 17-18.
Meskkt-

Selukiye,

Kostantiniye,

1309/1891-92),

s. 116, no

172, fot. V .

10 Bkz, aada 13. d i p n o t .

Emirati

nyzde: Bir daire iindeki

turada

16 i. G a l i b , Takvim-i

Lane-Poole, age, s. 36, no. 64, fot. II.

13 K. A . Z h u k o v , Egeiskiie

Hermitage koleksiyonunun dikkat ekmek istediim ikinci sikkesi birok adan ilgin. A. Markov'un katalounda bu sikke hatal olarak Saruhanolu shak elebi'ye ait gsterilmise de, 14 aslnda onun olu Saruhanolu Orhan'a ait bir akedir.15

vv, M o s k o v a , 1988, s. 45-46.

17 C. ler, Karaman

Oullar

Beylii

Madeni

Paralar,

istanbul, 1982, s. 106-107, no

119-120, f o t . II.
18 Lane-Poole, age, s. 31, no 58; i. A r t u k - C . A r t u k , stanbul Arkeoloji Mzeleri
deki IslmSikkeler
Katalou, stanbul, 1971, c. I, s. 433-434, no. 1319.

Tehir-

emriyle ina edilen Mevlevihane'nin duvarndaki kitabede yer almaktadr.19 Hem bu kitabe hem de Orhan'n yukarda betimlenen gm sikkesi 780 tarihini tamaktadr. Bu nedenle, Orhan'n 780 ylnda shak'n
yerine getii sonucuna varmamz mmkn.
Saruhanolu Orhan, kardei Hzr tarafndan 791/1389'dan nce
tahttan indirildi. Hzr'n ilk hkmdarlk dnemi, Bat Anadolu beyliklerinin Sultan I. Bayezid (1389-1402) tarafndan 1390'da ele geirilmesiyle
sona erdi. Saruhan Beylii'nin ikinci egemenlik dnemi Timur'un Anadolu istilasyla balad. Timur, Ankara zaferinden (28 Temmuz 1402) sonra
Orhan' yeniden Saruhan Beylii'nin bana getirdi.20 1404 yaznda, Orhan ve kardei Hzr arasndaki iktidar mcadelesi yeniden balad. Hzr
bu mcadeleden yine galip kt. Ne var ki, Osmanl padiah elebi Mehmed tarafndan ertesi yln baharnda tahttan indirildi ve ldrld.21 Hzr'n gnmze ulaan akeleri tarihsizdir,22 ancak, ikinci hkmdarlk
dneminin son derece ksa olduunu dnrsek, bunlarn, ilk iktidar dneminde, yani Osmanl ncesi dnemde baslm olduunu syleyebiliriz.
Bir yandan Saruhanolu Orhan ve Hzr tarafndan bastrlan gm
sikkeler, te yandan Sultan I. Murad'n akeleri arasnda metrolojik bir
karlatrma yapmak yoluyla, bunlarn nizami arlklarnn eit olduu
sonucuna varabiliriz. I. Murad tarafndan kestirilen akeler 4 tiptedir.
Bunlarn nizami arlklar aadaki gibidir: I. Murad Tip I - 1.10 gr
(emisyon: 100 dirhem gmten 279 ake); I. Murad Tip II ve I. Murad
Tip IV - 1.15 gr (emisyon: 100 dirhem gmten 267 ake). 23 I. Murad
Tip IH'n arlk ortalamas ise bugne dein belirlenememitir.24
19 M . a a t a y U l u a y , A, "Saruhanoullar" maddesi.

Orhan'n yukarda betimlenen akesinin gerek arl 1.10 gramdr. 25 Hzr'n gm sikkesinin arlk ortalamas ise 1.10 ve 1.15 gramdr. 26
Bir dizi sikkenin deil, yalnzca birka sikkenin gerek arlklarna dayand iin, hesaplamalarmn neri niteliinde olduunu eklemem gerek. Bununla birlikte, bu verilerin nda, eski Saruhan Beylii'nin topraklarnda bulunan Sart'taki (Sardis) I. Murad sikkeleri buluntusu olduka nemlidir. Szgelimi, Sart'taki kazlar srasnda, I. Murad'n "mangr"
Saruhanolu shak'n iki mangryla yan yana bulunmutur. Bu kk hazinenin dnda, I. Murad'n ake ve mangrlarndan birka tanesi ayr ayr
bulunmutur.27
Yeni bir sultan tahta ktnda ya da komu bir beylik ele geirildiinde eski hkmdarn sikkeleri toplatlrd. Bu nedenle, I. Murad'n sikkelerinin 1390'daki Osmanl fethinden nce Saruhan Beylii'nde tedavlde
olduunu var sayabiliriz.
Balang niteliindeki gzlemlerim beni aadaki sonulara gtrd:
lk olarak, Sultan Orhan ve Karesi hanedan tarafndan 1340'larn ortasnda bastrlan sikkeler ayn tipteydi. kinci olarak, Osmanl Beylii ile
Saruhan Beylii arasnda daha 1370'ler ve 1380'lerde olumu bir para
birlii vard. Bu gerekler, 1390'daki Osmanl fethinden nce Bat Anadolu'nun nemli bir parasnda gl ekonomik balarn varlna iaret
ediyor. Dolaysyla bu beyliin topraklar dahilinde bir para birliinin
oluumunda iki ayr dnemin varln belirliyoruz. lk dnemde, Karesi
sikkeleri tasarm asndan Osmanl sikkelerini kendine benzetmiken,
ikinci dnemde Saruhan hanedan sikkeleri arlk dizileri asndan Osmanl sikkeleriyle eitlenmiti.

20 O r h a n ' n 8 0 6 / 1 4 0 3 - 1 4 0 4 t a r i h i n i tayan bakr sikkelerinin m e v c u t o l d u u b i l i n i y o r

(bkz. i. Artuk-C. A r t u k , age, c. I, s. 434, no. 1321).
21

K. A . Z h u k o v , age, s. 61-62.

22 Bkz. 25. d i p n o t .
23

H . S a l i h l i o l u ( T h e Role of International
Monetary
and Metal Movements
in
Ottoman Monetary
History
1300-1750/Precious
Metals in the Later Medieval
and
Early Modern Worlds, ed. J. F. Richards, D u r h a m , W . C a r o l i n a , 1983, p. 279, 303)
t a r a f n d a n h e s a p l a n a n eski O s m a n l d i r h e m i n i ( 3 , 0 7 2 gr.) k u l l a n d m . Bu t i p l e r i n
1.20 gr arlk standardna sahip eitleri vardr (bkz. N. Pere, Osmanllarda
Maden
Paralar, istanbul, 1968, s. 51, f o t o 2; ve ayrca H e r m i t a g e k o l e k s i y o n u n d a n , her biri
1.17 gr gerek arla sahip iki rnek: State H e r m i t a g e , envanter numaras 9.085
ve 9.086). Saruhanolu ishak t a r a f n d a n 7 7 6 ' d a kestirilen a k e n i n gerek arlnn
d a 1.20 gr o l d u u n u n altn izmek gerekiyor (bkz. i. A r t u k - C . A r t u k , age, c. I, s.
433-434, no. 1319).

man and Islamic

M a s s . , 1981, s. 2 3 8 , no 29-31, f o t o IX.

25

sikkelerin I. M u r a d ' a a i t o l d u u h l kesin olarak k a n t l a n a m a m t ; kr. Greek, Ro-

I. G a l i b t a r a f n d a n y a y m l a n a n rnek (bkz. s. 259) anm o l d u u i i n , gerek arl sadece 0.90 gramdr. C. ler t a r a f n d a n y a y m l a n a n bir r n e i n (no 120) arl 1.03 g r a m , f a k a t t e k i n i n (no 119) arl da 1.10 gramdr (bkz. s. 240).

26

I. A r t u k - C . A r t u k , age, c. I, s. 433-434, no 120; A . T e v h i d , Mze-i

kkt-

2 4 M u r a d , T i p III sikkeleriyle hakknda, bkz. i. A r t u k , "I. M u r a d Sikkelerine Genel Bir

Bak, 7 6 1 - 7 9 2 / 1 3 5 9 - 1 3 8 9 , Bell, 46, 184 (1982) s. 791-793, 783. Ne ki, bu tipteki

Coins from Sardis, ed. T . V . Battrey, A n n Johnston, K. M . M a c k e n -

zie, M . L. Bates, A r h a e o l o g i c a l Exploration of Sardis, M o n o g r a p h s , 7, C a m b r i d g e -

Kadime-i

Islmiye

Katalou,

791-792.
27

Greek, Roman,

and Islamic

Hmayun'un

Mes-

Ksm IV, Konstantiniye, 1321/1903, s. 385, no

Coins from Sardis, s. 229, 237.

Resim 1

DZN
Abbasiler 48
Abdal Mehmed 166, 170
Abdal Murad 4, 166, 170
Abdal Musa 154, 156, 166, 169
Abdalan- Rum 154; Osmanl feri llerindeki rol 161; kimlii 161; Osmanl beyleriyle ilikileri 161
Acciaiuoli, Nerio (Koint beyi) 41,
201,204-206,214,215,218
acemi olanlar 26
Achyraous (Balkesir) 114, 119, 244,
247
Adan (Karesi beyi) 248, 254, 258
Acropolite, Georgl 121
Adam, Guillaume 131, 132
Adapazar 114, 125, 126
Adranos (bugn Orhaneli) 86, 91, 123
Adriyatik denizi 192
Afyon Karahisar (Karahisar- Sahib) 81,
86
Ahiler 56, 153-155, 161, 164-166,
168
Ahlat 46, 47
Ahed Paa Hersek (Sadrazam) 95
Ahmed (Takprzade) 3, 160
Al m e d Yesevi 151, 155, 156, 158
Ahmedi 36, 43-45, 49, 54, 59, 61, 76,
87
Ahmediler bkz. Rifailer
Aigialoi (Dil) 86, 95, 98
Aigos Potamoi (bugn Cumalky)
179

Akarasos 246
Aka Koca 73, 74, 80
Akhisar 10, 11, 18, 116
Aksaray 237
Aksara yi, Cemaleddin 6
Aksaravi, Keimeddin 232
Aktav Tatarlar 52
Akyaz 118, 126
Alaeddin (Karamanolu bevi) 185,
195, 201, 227
Alaeddin I Keykubad 47-51, 149
Alaeddin II Keykubad 86, 87
Alaeddin III Keykubad 57, 59, 60, 74,
83

Alaeddin Mahmud (Mevlana'nn aabeyi) 235

Alaeddin Paa/Ali Paa (Osman Gazi'nin "olu") 68, 70-73, 88, 157
Alan paral askerleri 96, 97, 107, 180,
182
Alaehir 11, 12
Aleksios I Komnenos 119
Aieksios II Komnenos 55
Ali (Emir, Yavlak Arslan'n olu) 82
Ali (Hz.) 153
Ali Paa (I. Murad'n veziri) 140, 187,
197-202, 228; Bulgaristan seferi
194
Aliar (Germivan beyi) 52, 245
Alnordu 52
Amasya 83, 157, 163
Amedeo (Savoyal) 136, 145

Anabolu bkz. Nauplio

Anadolu 1, 22, 38, 41, 45-48, 56, 60,
6 2 , 6 3 , 6 7 , 69, 9 5 , 9 7 , 107, 133,
146, 149, 152-154, 162, 163,
170, 171, 187, 195, 199, 200,
253; -da medreseler 149; Orta 9,
10; siyasi birlii 62; Trkmen beylikleri 163; ayrca bkz. Kk Asya
Anadolu Seluklu Devleti 22, 48, 78,
231; kentleri 163; tarikatlar 162;
toplumu 231; ynetimi 171
Anadolu Seluklular 43, 41, 45-47,
57, 149; dnemi 54, 149; istilas
119; sultanlar 149, 253
Andronikos II Paleologos 55, 97, 99,
113, 173, 1 8 0 , 2 4 4
Andronikos III Paleologos 132, 246,
249, 254
Andronikos IV Paleologos 220
Angelokome (negl) 121
Angold, M. 112
Ankara 4, 37, 51
Anna (mparatorie) 38
Anna (Savoyal) 135
Apame bkz. Mudanya
Apokaukos 250
Apollonias (Apolyontky) 119, 123;
gl 126
Apros muharebesi 174
Araplar 199
Argolis213, 2 1 5 , 2 1 6 , 218
Argos (Arhos) 140, 212-214, 216219, 229; hkmdarlar 214
Arhweiler, Helee 112
Arif (Emir) elebi (Mevlana'nn torunu) 164, 232-236, 238-240
Aristoteles 114
Armenokastron (Ermenipazar/Pazaryeri) 116, 117, 121
Armud 17
Arnakis, G. 81
Arran 162
Arta krfezi 139

A-take 244, 246, 254

Artuk, . 58, 258
Astakos Krfezi 95
Asya 52, 173
Ak Paa 87, 152
kpaazade 18, 37, 47, 48, 52-57,
59, 60, 68-70, 72-74, 76, 77, 87,
89, 90, 92, 93, 122-126, 152-156,
160, 165, 169, 1 8 8 , 2 4 7 , 249,
252, 253
Atlos (Aynoroz) Da 179
Atina 173, 215; Dukal 141, 202;
Dk 176
Attar, Feridddin 6
Avdan da 90, 91
Avignon 130, 132, 138, 139, 142
Avlonya 141
Avrupa 52
Axios (Vardar) Irma 25
Ayasofya 3
Ayasoluk 180; ayrca bkz. Efes
Ayazma 118
Aydn Bey 244, 245
Aydn Beylii 36, 135, 180, 181
Aydn Trkmenleri 82, 132, 133, 181
Aydnck 13
Aydnoullar 38, 164, 173, 174, 178,
244
Aygud Alp 88
Ayios Yeoryios 4
Aynegl bkz. negl
Ayni 52
Aynoroz Da bkz. Athos Da
zdegn 15
Azerbaycan 162, 170
Baba lyas 150-157, 165, 167, 168,
170; klt 169; Menakbname''si
157
Babai evreleri 156, 166, 168; ideolojisi 171; isyan 150, 154, 156, 161,
165, 167, 170
Bacyan- Rum 154

Bafeus 80, 81, 95, 96, 98, 114; muharebesi 61, 79, 81, 82, 84, 91, 93;
ayrca bkz. Koyun Hisar
Badat 46, 145, 235
Bad (ya da Yad) Bey (Karesi Beylii'nin kurucusu) 245, 246, 254
Bahaeddin Veled 234, 236
Balard, M. 221
Balkesir bkz. Achyraous
Balklau 16
Balkanlar 62, 67, 129, 137, 140, 146,
158, 1 7 3 , 2 5 2 , 2 5 3
Barak Baba 151, 152, 156
Barkan, O. L. 9, 12, 13, 15, 159, 161,
168
Batanos 91
Batatzes bkz. oannes III
Ban Anadolu 34, 51, 52, 82, 84, 99,
180, 181, 261; beylikleri 4 0 , 4 6 ,
164, 260
Bay ati 44, 50
Bayezid I (Yldrm) 1, 3, 11, 12, 28' 30, 37, 39, 51, 71, 143, 146-148,
158, 1 8 3 , 2 1 7 , 2 2 2 , 2 2 7 , 260;
vakfiyesi 8, 14
Bayezid II 9, 100, 157; dnemi Bitinya defterleri 95
Bayncar/Bayancar (Mool kumandan) 59, 83
Bazilinopolis 120
Bedre 117
Bedreddin (eyh) 155
Belerbe (Karesi beyi) 245, 254, 255
Behpet 't-te var h 36
Bektailer 154, 155, 157, 158, 166,
169; menkbnameleri 161
Bektailik 152, 153, 155, 161; kkeni
169; oluum sreci 169
Beldiceanu-Steinherr, irene 162
Belgrad 192
Belh 1 5 4 , 2 3 2 , 2 3 5
Beli (Bursal) 160
Belokome (Bilecik) 121; ayrca bkz.
Bilecik

Benedict XI (Papa) 131

Benedict XII (Papa) 132
Berde 16
Bergama 247, 258
Bey Sd 16
Biga 59, 60
Bigados 13
Bilecik 53, 60, 61, 69, 77, 86, 88, 89;
tekfuru 60; ayrca bkz. Belokome
Bileka 145, 208, 210-212, 222, 224,
225; muharebesi 21, 222, 225
el-Bistami, Abdurrahman 3
Bitinya 2, 9-11, 14, 22, 51, 59, 80, 90,
106, 107, 112, 114, 115, 119, 121,
122, 131; defterleri 9; gayrimslim
nfusu 8, 18; kentleri 13; kylar
247; kyleri 15; topraklar 58
Bizans 1 , 2 , 22, 43, 52, 58, 62, 78,
79, 82, 100, 131, 133, 142, 146,
164, 173, 176, 243, 244, 249; dnemi 14, 15, 22, 106, 117; gelenei 14; kentleri 120, 128; kurumlar
8 , 1 3 ; Kk Asya's 107; snr blgeleri 58; topraklar 82, 83, 244
Bizansllar 1, 3, 10, 22, 55, 60, 78, 82,
114, 123, 130, 135, 177-179,
182, 243, 245, 247, 249; dnemi
95
Bladyanos 17
Blastares, Matteo 4
Bodleian anonim vakayinamesi 89
Bosna 145, 185, 186, 200, 201, 207,
2 0 8 , 2 1 1 , 2 1 2 , 2 2 2 , 2 2 4 , 228,
229; krall 199, 200
Bosnallar 192, 208, 210, 225
Bossa, Georgius de "Zore Bagi" 209
Boucicaut, lean le Meingre 143, 144,
195, 198, 199, 228; biyografisi
200
Bouillion, Godefroi 146
Brankovi, Vuk 183
Bulgar prensleri 187, 199, 225, 226
Bulgaristan 67, 201, 218, 228; krall
199, 200; Kuzeydou 206

265_

Bulgarlar 138
Bursa 3, 4, 10-12, 37, 39, 52, 61, 70,
8 6 , 9 0 - 9 2 , 9 9 , 106, 116, 117,
119, 122, 123, 131, 169, 185,
187, 194-197, 214, 216, 228; duvarlar 120; fethi 151; halfa 4; kuatmas 57, 86; mahalleleri 9; ovas
91, 92; tekfurlar 96
Cahen, C. 31
Celaleddin Rumi bkz. Mevlana
Cemal'd-din-i Savi 171
Cenabi Mustafa Efendi (Osmanl tarihi) 160
Cenevizler 14, 131-135, 137, 138,
141 143, 179, 194, 217, 220-222,
228,229
Cengiz Han 154; istilalar 232
Cenova 133, 134, 137, 142, 221, 222
Charles V (Fransa kral) 146
Charles VI (Fransa kral) 144, 146
Chaucer, Geoffrey 143
Cihan ah 44
Clement V (Papa) 131
Codex, M. 86
Corbin, H. 6
Corner ailesi 216
Corner, Daniel 197, 198, 202, 228
Corner, Piero (Argos ve Nauplio hkmdar) 213, 216, 229; lm

212

Coucy, Enguerand de (Fransz komutan) 137

Curac, Stracimirovi Balik II (Srp
prensi) 1 8 5 - 1 8 7 , 2 0 8 - 2 1 1 , 222,
223, 2 2 5 , 2 2 7 , 229
amlca 91
anakkale Boaz 173, 206, 243, 247,
249
andarl Hayreddin (I. Murad'n veziri) 185, 187, 195, 196, 228; lm 195

ardak 17, 18
at 157
avdarlar 52, 59
elebi Hsameddin 234
epi 13, 22
irmen/ronomen 27, I 37
oban Bey 83
oban Kale 94, 96
obanoullar 82; beyleri 80
Dalmava 223
Dandolo, Ludovico (Venedik elisi)
202
Danilo (Bapiskopos) 179
Dnimend Gazi (Melik) 245, 253
darladl 35
darlbagy 35
dartilharb 34
darlislam 34
Davd Kavsi ri 3
Dede Korkut 45
Demir Baba (eyh Bedreddin'in mridi) 155
Demir Han (Karesi beyi) 246, 247,
254
Deniz Alp 44
Despina/Despine 11, 16, 17, 118
Devlet Hatun (Kayser-i Tebrizi'nin faz) 236
Dimboz/Dimbos/Dinboz 74, 86, 96,
118; geidi 92; muharebesi 99
Dirz Ali 88, 91; derbendi/hisar 91,
93
Dobruca 150, 151
Dolu Baba (Rum abdal) 166, 170
Domani 10; Da 51, 59
Dra (Durazzo) 137
Drama 24, 25, 29
Dursun Fakh 57
Dan, Stefan (Srbistan kral) 173,
193
Dndar (Osman Gazi'nin amcas) 58,
154

Diiz-Bazar (Adapazar) 80
E bu Mslim 48
Ebu'l-Kasm 78
Ebu'l-Vefa Badadi 167
Edebali (eyh) 56, 87, 88, 153, 156158, 166-169
Edirne 134, 183, 185, 187, 194, 199,
2 0 0 , 2 1 4 , 2 1 6 , 228
Edremit 247; Krfezi 243
Efes 83, 1 7 3 , 2 4 4 , 2 4 5
Eflaki 155, 156, 164, 231-236, 238,
240-242
Eflatun/Platon 6
Ege 173; adalar 36, 130; Gney 220;
hkmdarlar 217; Trk yaylmas
247
Eri boz bkz. Negroponte
Elegmoi manastr 14
Elliciler 15, 16
Elvan elebi 87, 151, 152, 155, 165,
167
Emeviler 48
Emineddin, Mikail (sultan naibi) 238
d'Enghien ailesi 215, 216; Marie 212,
217; miras 216; topraklar 220
Everi 75, 77, 78, 180, 181
Epir 141
Ereli 13, 59, 60, 122; ayrca bkz. Herakleia
Eretna 258; sikkeleri 256
Eretnalar 150
Ermeni li 10
Ermenipazar bkz. Armenokastron
Ermenistan 46, 47, 51; Kilikya Ermenistan' 138, 144, 145
Ersek 119
Ertavlan, . H. 70
Erturul (Gazi) 43, 46, 47, 49-52, 54,
58, 59, 6 1 , 7 6 , 77, 154
Eski Anadolu Ttirkesi 63, 64, 66
Eskiehir 51, 58, 60, 79, 88, 125, 155;
ovas 78

el-Evamir'l-alaiyye 43
Evkaf Nezareti 28
Evliya elebi 160
Evrenos Bey (Gaz) 25, 26-30, 196,
198,201,212,214,216,228,
247; ailesi 28; vakf 28-30
Fama Hatun (Sultan Veled'in kars)
2 3 3 - 2 3 8 , 2 4 0 , 241
Fazlullah (Estarabadl) 153
Fenri 6
Fetret Devri 30, 72
Frat Nehri 47
Filadar 11
Files, Manuel (saray airi) 99, 179
Filibe 187
Flemming B. 41
Floransa 146
Foss, C. 119, 126
Franois, Veronique 126
Fransa 144-146
Franszlar 143
Frigya 60, 113
Froissart, Jean 143-146
Ftvvetnnme 153
Galikos Irma 25
Gattilusio, Francesco II (Midilli hkmdar) 1 4 3 , 1 9 6 , 2 1 7
Gazan Han (lhanl hkmdar) 43, 8
Gaziyan- Rum 154
Gebze/Geibze/Dakibyza 95, 122,
124
Gelibolu (Kallipolis) 52, 130, 131,
134-136, 139, 143, 145, 173,
177-179, 187, 195, 198-200, 232
252,254
Gemlik (Kios) 14, 81, 123
Germe 246
Germiyanoullar 12, 36, 59, 164,
244; Beylii 60
Gevher Hatun (Mevlana'nn kars)
235, 236

Geyer, B. 107
Geyikli Baba 4, 151, 156, 166, 168,
169, 172; cemaati 169
Geyve bkz. Kabeia
Gyaseddin II Keyhsev 149
Gyaseddin II Mesud 79
Gibbons, H. A. 48, 5 4 , 2 2 6
Giese, F. 56, 57, 84
Giovanna (Napoli kraliesi) 138
Girit 6, 142
Giros, C. 126
Gorjanski, Nikola (Gen) 223
Gk Alp 43-46, 57
Gk Han 44, 45, 47
Glpnarl, A. 159, 161, 162, 165,
171
Gynk 90, 126; Irma 82
Grebostrek, Novak 180
Gregoras, Nikeforos (Bizansl tarihi)
173, 175, 176, 178, 179, 181,
182,243-245,249-252
Gregoris XI (Papa) 138, 139
Grelois, lean-Pierre 126
Grimani, Piero (Konstantinopolis balyosu) 203, 205-207
Gmlcine (Komotini) 26-28
Gn Han 43
Giindodu (Erturul'un kardei) 47,
51
Gndz (Osman Gazi'nin kardei) 56,
74, 88, 154
Gndz Alp 43, 4 6
Grcistan 237
Grc Hatun (Pervane'nin kars) 237,
240
Grle 10, 13, 122
Habur 48
Hac Bekta- Veli 152, 155, 157, 158,
167, 169, 170
Hac lbey 247
Hal seferleri 148; I. 146
Hallar 78

Halep 47, 48
Halifelti/Maskara Hasan 11
Halil Ece 177, 180, 181
Halizones 81, 113; topraklar 94
Halvetiyye 163
Hammer, J. von 47, 49, 59, 96, 159
Hamzabey 13
Handrenos (Bizansl komutan) 176
haracgzar 15
Harezm 162; emirleri 38
Harezmler 149, 150
Harezmah 149
Harmankaya 70, 125
Hasan Alp 73, 88
Hasluck, F. W. 121
Hatun Aa 169
Hatunky 13
Haydariler 155, 161, 170
Haydaiyye 163, 165
Hazar Denizi 41
Hediye Hatun (Zerkubi'nin kz) 237,
238,241
Helenopolis/Yalak Hisar 87, 95, 9 6
Flerakleia (Ereli) 122, 180
Hereke bkz. Kharax
Hersek (Karamrsel) 96
Heyvvood, C. 42
Hzrah (Saruhanolu beyi) 39, 40,
260
Hilmi Dedebaba 153
Historia Turchesca 75-77
Horasan 48, 149, 162, 170
Hospitalier tarikat bkz. Rodos valyeleri
Holika (Emir Arif halifesi) 239
Hristopolis (Kavala) 177, 196
Huufler 153, 154
Hurufilik 153, 156
Hdavendigr sanca 9, 10
Hsameddin (Mevlana'nn olu) 240
Imber, C. 42
Innocent VI (Papa) 135
Irak 167

bn Arabi, Muhyiddin 3, 5, 149, 163

ibn Battuta 5, 53, 122, 124, 126,
164, 247
bn Bibi (ranl tarihi) 38, 43, 232
bn Hacer'l-Askalani (Kahircli tarihi)
71, 75
brahim (andal Hayreddin'in olu)
195
dris-i Bidlisi 52, 88, 92, 93, 100
lhanllar 83, 257
lyas Bey (Saruhan Bey'in olu) 38,
164
nalck, H. 37, 159, 162, 164
negl (Avnegl) 10, 11, 61, 86, 88,
89, 91, 116, 1 17, 124, 169; tekfuru 60
nn 58, 88; Osman tarafndan ele
geirilmesi 58
oannes II Komnenos 119
oannes III Dkas Batatzes 112, 249252
oannes V Paleologos 26, 27, 135,
138, 139, 141, 1 9 6 , 2 1 5 , 2 1 9 2 2 2 , 2 3 6 , 249-251
oannes VI Kantakuzenos 26, 38, 97,
126, 132, 134, 1 7 8 , 2 4 7 , 249-253
oannes VII Paleologos 219-222, 229
psala 27
ran 47, 162, 170, 171
sa (Hz.) 4, 251
sfendiyar sikkeleri 256
shak Bey (Saruhanolu beyi) 257-261
shak Fakih (Orhan Gazi'nin imam)
84
shak Paa 91
skenderiye 136, 207

Iskendername 43, 76, 87

smail Galib 259
stanbul 64, 67, 86, 95, 106; Boaz
132; dili 65, 66; ayrca bkz. Konstantinopolis
talya 131, 137, 222
vanko (Dobrucaolu) 187, 225

zmir 39, 112, 130, 133, 138, 139

zmit 81, 95, 124; krfezi 94, 106,
122, 124; ayrca bkz. Nicomedia
znik 3, 4, 10, 3 , 39, 50, 52, 78, 79,
81, 84, 86, 87, 89-91, 94-96, 98,
107, 112, 114, 115, 119, 121,
122, 124-126, 134; II. Mehmed
dnemi defteri 13; imparatorlar
107, 120; mparatorluu 112; kuatmas 84, 88, 89; surlar 120
znikliler 120
zzeddin I Keykavus 79
lacobv, D. 176
James (Kbrs Kral) 217
Jennings, R. J. 42
li-eek 212, 224
Jorga 48, 49
Kabeia (Geyve) 82, 116, 118, 125
Kad Burhaneddin 1
Kadnck Ana (Hac Bekta'n manevi
ei) 154
Kahire 145
Kalamos bkz. Kalem Bey
Kalem Bey (Karesi Bey'in babas) 243,
245,246,254
Kalenderiler 161, 170
Kalenderdik 152, 155, 170, 171
Kallipolis bkz. Gelibolu
Kantakuzenos bkz. oannes VI
Kara Mrsel 73, 74
Karaca Hisar 79
Karacada 46, 51, 52
Karacahisar 57-60
Karadeniz 22, 136
Karahisar- Sahili bkz. Afyon Karahisar
Karakilise 16, 118
Karamanoullar 164, 200; sikkeleri
259
Karamrsel 73, 94; ayrca bkz. Hersek
Karasilii 16
Karatay medresesi 239

Karesi Bey 243 247, 249, 250, 254;

ayrca bkz. Akarasos
Karesi Beylii 36, 39, 132, 243, 258,
261; sikkeleri 261
Karesi Trkleri 243, 247, 249, 252,
253
Karnapp, W. 119
Katalanlar 130, 173-176, 244-246;
birlii 173, 175, 176; istilas 99,
181, 245; kuvvetleri 141
Kavak 17
Kaygusuz Abdal 156
Kay 43
Kav boyu 43-46, 154
Kayk Alp 46
Kavser-i Tebrizi (Emir ) 236
Kayseri 156, 163
Kazkl 14
Keeolu, Adamatios 6
Kele (Kaloe) 180
Kemalpaazade 38, 88, 92, 93, 100,
0

160, 168

kesimciler 15, 16
Kestel 8 6 , 9 1 , 123
Kei Da bkz. Uluda 4
Kharax (Hereke) 120, 124
Kbrs 135, 138, 146
Kbrsllar 135
Klarslan 48
Knklar 45
Krehir 152, 156, 157
Kzl Hisar 90, 91
Kzlrmak 43
Kzlkilise 172
Kibotos 95, 98, 119, 120
Kilikya 144
Kimya Hatun (emseddin Tebrizi'nin
kars) 240
Kios bkz. Gemlik
Kira Hatun (Mevlana'nn ikinci kars)
239, 240
Kira-i Bzrg annesi olan 2 3 6
Kirmasti (Mustafakemalpaa) 10, 13,
123

Kirmic 10
Kissos (Kean) 247
Kitcb- Dede Korkut 46
Kire (rnl) 13, 86, 91, 96, 122,
123
Kocaeli 73
koloizatr derviler 158
Komnena, Anna (Bizansl tarih yazar)

121

Komnenoslar dnemi 119

Konstantin VII Porfirogennetos 107
Konstantinopolis 52, 61, 80- 82, 98,
106, 107, 114, 119, 130-133,
135, 136, 138, 139, 141, 143,
145, 147, 192, 196, 198, 199,
203, 205, 210, 215, 220-222,
228, 244, 246; Venedik cemaati
201
Konur Alp 73, 74
Konurpa 73
Konya 83, 86, 163, 232, 235, 236,
238, 239
Korfu 141
Korint 139
Koroni (Koron) 140, 197, 198, 201203,205,219,228
korucyan 26; kyleri 26, 29; oca 24,
29
Kosova 146, 184, 193, 207, 223, 224,
229; muharebesi I. 39, 142, 145,
146, 180, 183, 184, 187, 192,
208, 218, 222, 226;
Kowalski, T. 65
Koyun Hisar 14, 74, 94, 96, 124; muharebesi 84; ayrca bkz. Bafeus
Koz eme 12
Kpr Hisar 60, 61, 88-92, 124
Kprba 11
Kprl, M. F. 41, 53, 159, 160, 162,
164, 165, 168, 170, 171
Kse Mihal bkz. Mihal
Kstendil 118
Kymen, M. A. 86

Kuds 132, 135, 144, 146

Kufi 13, 17
Kumral Abdal 166, 168
Kurunlu 12-14
Kutalm 48
Kutlu Melek 245, 254
Kutluah (Emir) 83
Kbreviyye 163
Kk Asya 48, 51, 95, 96, 112, 130,
149, 173, 174, 177, 2 3 1 , 2 5 0 ,
252; halk 130; Katalanlarn istilas
244; ky blgeleri 243; tarihi 244;
ayrca bkz. Anadolu
Kydones, Demetrios (Bizansl lim ve
politikac) 36, 210
Kyzikos 107, 120, 243, 246; dalar
121
Ldik 232
Lagoz 1 18
Lajos (Macaristan kral) 137, 138
Lamii elebi 160
Lapseki (Lampsakos) 2, 135, 139, 143
Larende 235
Latife Hatun (Zerkubi'nin annesi) 241
Latinler 39, 120, 129-133, 135, 138,
143, 147, 1 4 8 , 2 1 4 , 247
Lazar (Srp prensi) 145, 147, 184-194,
208, 210, 211, 223-227, 229
Lefke (Osmaneli) 82, 90, 124, 125
Lemnos (Linini) 196, 210, 221, 228
Leo VI (Kilikya Ermenistan' kral)
144-146 '
Lesbos (Midilli) 196, 228
Lindner, R. P. 42
Linoe 120
Loenertz R. J. 205, 207, 214-216
Londra 144
Lopadion (Ulubat) 10, 13, 61, 112,
114, 119, 123
Louis II. (Borbon dk) 198
Lutf Paa 84
Macaristan 69, 137, 200, 223
Macarlar 137

Magistros, Thomas (kei) 175-177

Magnesia bkz. Manisa
Mahmud (Gazneli) 47
Mahmud (Kagarl) 45
Mahona (Sakzl) 217
Makedonya 26-28, 30, 67, 115, 123,
245; Orta 29, 175; Osmanllarca
fethi 27
Makri 118
Maksimianai 120
Maksimos (gnah karc) 4
Mal Hatun (Edebali'nin kz) 56
Malagina 120, 121, 141, 194, 228
Malkoolu (ubevi) 27
Manastr Medresesi 3
Mango, C. 122
Manisa 38-40, 99, 259
Manuel II Paleologos 4, 196, 197,
210, 220-222, 228
Manuel I Kommenos 79, 96, 119
Manyas 121
Markov, A. 2 5 6 , 2 5 7 , 2 5 9
Marmara Denizi 13, 130, 246, 243,
247; vilayeti 92
Massignon, L. 158
Matkovski, A. 26
Maverannehir 162, 170
Meander (Menderes nehri) 81
Mehdiye 147
Mehmed (Baldrzade) 160
Mehmed Bey (Aydnolu) 164, 180182, 244, 245; ayrca bkz. Aydnoullar
Mehmed Bey (Erefolu) 164
Mehmed I (elebi) 40, 260; dnemi
18
Mehmed II (Fatih) 9, 17, 52, 100; dnemi 8, 12, 13; rfi hukuku 17
Mehmed Paa (Karamanl) 46, 59, 60
Mekece 14, 1 8 , 9 0 , 124, 126
Melek Hatun 236
Melik (Tiirkopollerin komutan) 176
Melikoff, I. 159, 162, 172

Memluklar 140
Metakb'l-arifin 231
Mmkbti'l-kudsiyye fi Menstbi'l-nsiyye 155
Mente (Hac Bekta'n kardei) 156
Menteeoullar Beylii 16, 36, 164,
173,245
Meram 239
Merili, E. 9
Men' 48
Meryem Ana 179
Mesothynites 113
Mesud Bey (Menteeolu) 164
Methoni (Modon) 140, 197, 201203, 205, 206, 228
Metohites, Teodoros (Bizansl devlet
adam) 1L3
Mevlana Celaleddin Rumi 5, 6, 149,
164, 233-241
Mevleviler 232
Mevleviyye 163, 164; yaylmas 239;
zaviyeleri 164
Mezieres, Philippe de 129, 135, 146
Mezotinya 61
Mide 118
Midilli 143
Mihael IX Paleologos 99, 177
Mihael VIII Paleologos 52, 80, 253
Mihailovi, K. 72, 73, 75-77
Mihal (Kse) 68, 69, 73, 76, 82, 125
Mihalolu (ubeyi) 27
Milo bkz. Obili Milo 226
Milutin, Stefan (Srp kral) 1 76, 178,
179
Miryakefalon 79
Misanoz 118
Misi 117
Misia 60, 61
Mistra (Mezistre) 196
Modo bkz. Methoni
Moollar 43, 46, 50, 51, 57, 59, 60,
113; Badat igali 47; egemenlii
10, 57; istilas 47, 149, 1 54; saldrlar 112

Molla Fenri 3
Mora (Peloponnesos) 139, 140, 196,
201, 205-207, 212, 214, 220,
229; gvenlii 206; Hristiyan kuvvetleri 212; Venedik gc 215
Mouzalon (Heteriarkos) 94, 95, 98;
ordusu 9 6
Mudanya (Apame) 13, 14, 121
Muhammed (Hz.) 4
Muhyiddin Arabi bkz. bn Arabi
Muntaner, R. 175, 176, 244
Murad I 12, 27, 43, 71, 129, 136138, 140-147, 157, 183-191, 193
203, 206, 207, 209, 21 1, 212,
214-225, 227-229; Bulgaristan seferi 206, 218, 225; dnemi 3, 39,
154, 166, 170; talyanlarla ilikileri
224; Karaman seferi 185, 186,
188, 195, 1 9 6 , 2 0 0 , 2 0 1 , 2 2 4 ,
225, 228; kestirdii sikkeler 260,
261; Kosova seferi 226; Ni'i fethi
192, 227; Paleologoslarla ilikileri
224; Srbistan seferi 201, 222; tahta k 36; vakfiyesi 8, 13, 16
Murad II 30, 40, 44, 72, 157; dnemi
40,43,45,46
Muradiye 11
Muralt, E. de 99
Mustafa Bey (Karesiolu) 245, 254
Mustafa elebi (Kudu Melek'in olu)
245
Mustafa li (Gelibolulu) 160
Mustafakemalpaa bkz. Kirmasti
Miineccimba Ahmed Dede (Osmanl
tarihi) 38
Mvsen 113
Mystra 206, 220
Naka (Naxos) 142
Napoli 143
Nash Hatun 235
Nasturiler 150
Nauplio (Anabolu) 140, 212, 213,
216-219, 229

Navarinliler 202, 204-206

Neakome 122
Necmeddin-i Kbra 163
Negroponte (Eriboz) 140, 176, 197,
201, 202, 206, 228; balyosu 201,
205
Nesimi 153
Neri 37, 44, 47, 48, 51, 58, 60, 61,
86, 88-90, 93, 98, 99, 152, 155,
160, 168, 184-188, 192-195, 199,
200, 207-210, 2 2 2 , 2 2 4 - 2 2 7
Neville, William (Sir) 143
Nicomedia (zmit) 97, 112, 114, 119,
249
Nibolu (Nikopolis) 143; felaketi 144
Nilfer (Orhan Bey'in kars) 88
Nimfeo (Nif) 112
Niphon (Patrik) 181
Ni 184, 187, 189, 190, 192-194; Osmanllarca fethi 184, 185, 191,
195
Nogay (Emir, Alanlarn komutan) 97
Obili/Kobila, Milo (I. Murad'n katili) 1 8 7 , 2 2 6 , 2 2 9
Ouz Han 75; efsanesi 41, 43, 45, 53
Ouzlar 41, 63; boylar 154
Olimpos (Uluda) 73, 106, 118; ayrca bkz. Kei Da
Orhan (Saruhanolu beyi) 35, 259,
260
Orhan Bey 3, 5, 14, 16, 26, 50, 57,
70-72, 84, 88-90, 96, 97, 129,
132-136, 151, 152, 154, 156,
157, 168, 172, 248-250, 252-254,
261; Camii ve Medresesi 3, 13; dnemi 53, 57, 71, 80, 166, 169,
170; fetihlerl22; vakfiyesi 8, 11;
saray 2; sikkeleri 257, 258
Orhangazi 120
Orta Asya 149, 150, 170, 171
ortak 15
Oru (Osmanl tarihi) 47, 68, 69, 72,
73, 76, 155, 157, 160

Osman (eyh, Baba lyas'n halifesi)

152
Osman Gazi 36, 43, 44, 46, 48, 51,
53-60, 68, 70-77, 79, 80, 82, 84,
8 6 - 8 8 , 9 0 - 9 4 , 9 7 - 1 0 0 , 114, 129,
130, 152-154, 156-158, 167-169,
244, 245; dnemi 3, 41, 74, 166;
fetihleri 122
Osmanl beyleri 172; Beylii'nde etellektel ve dini yaam 3; Bizans
topraklarndaki yaylmacl 60;
dnemi 117; fetihleri 35, 38, 54,
116, 121, 128; limanlar 142; Rumeli'si 199; sikkeleri 256
ler, C. 259
mer Bey 60
el-meri (Msrl lim) 247
ztelli, C. 151
Padova 137
Paflagonya 97, 112, 113
Pahimeres, Georgios (Bizansl tarihi)
7 9 - 8 2 , 9 3 - 1 0 0 , 107, 112-114, '
117, 121, 122, 128, 174, 244-246
Palamas, Grigorios (Selanik bapiskoposu) 2-5, 9
Paleologos hanedan 55, 143, 195,
218,220,222

Palmer, J. A. B. 31
Paris 147
Pasin 51
Pegai (Biga) 99, 246, 253
Pegolotti, Francesco Balducci 131
Peloponnesos bkz. Mora
penik olan 26, 29; verme ykmll 29
Pera 131-134, 140, 142, 143
Perama 117
Pergamos (Bergama) 244, 246, 247
Pervane Muiniiddin 237, 240
Pierre (Kbrs Kral) 145
Piloti, Emmanuel (Giritli) 140

I'irot (elirky) 187

Sadeddin (Hoca) 3 8 , 4 1 , 160

Pithekas 120
Sadreddin Koevi 3
Pletho, Gemistor filozof 2, 5, 6
Safevi propagandalar 153, 156; yaylPlonik 145, 189-194, 212, 227
mas 152
Polyboto 250
Sakarya Nehri bkz. Sangaryos
Porsuk ay 59
Sakz Adas 142
Poseidon (Bozburun) 96
Samsa avu 60
Postinpu Baba 166, 170
Sangaryos (Sakarya Nehri) 82, 106,
Prainetos (Karamrsel) 121
107, 112-1 14, 1 18, 1 19, 121,
Prinkipo (Byiikada) 114
125-128; havzas 59-61, 80
Propontis bkz, Marmara Denizi
Sapanca Gl 119, 125
Ptelion 140
Sar Saltk Dede 151, 156, 158
Pylai 96, 120; ksenodokion'u 111
Saryat 51
Pvlopythia 114
Sarkuk Alp 46
Pythia 114
Sait (Sardis) 261
Pvthion 134
Saruhanolu Beylii 34, 36, 38-40,
260, 261; hanedan 258, 261; sikRagusa (Dubrovnik) 189, 191, 207
keleri
259
209, 228; gvenlii 209; hinterlanSasa Bey 180-182, 244
d 209; kronii 207
Schneider, A. M. 119
Ragusallar 208-210
Schreiner,
P. 99
Ravendi 43
Scutari
(skdar)
1 36
Regnum Albanie 137
Seki (bugn S) 14
Re m ler P. N. 256-258
Selahaddin Zekubi 234, 236, 239,
Reidddin 43, 45, 75
241
Richard II 143
Selanik 24-30, 139, 141, 175, 196,
Rifailer (Ahmediler) 163
220, 228; halk 196; kuatlmas
Rifaiyye 163, 164; denileri 239; zavi195
yeleri 164
Selim I (Yavuz) 155
Robert, L 121
Selman- Farisi 153
Rodos 139, 142, 146
Semerkand 236
Rodos valyeleri 28, 130, 135, 139,
140, 142, 217
Serazenler 19
Roma 138, 143, 145
Seres 26-28, 195
Roma Kilisesi 139
Serme 14, 18
Romania 139, 203, 206, 210
Sevastos 12
Roye, Renault de 143, 198-200, 228
Seyyid Burhaneddin 2 3 4
Rui 89
Shavv, S. 225, 226
Rum tekfurlar 60
Srbistan 183, 185, 187, 190, 192,
Rumeli 26, 36, 37, 40, 153, 183, 185,
200, 207, 212, 222-224, 227,
200, 218; aknclar 69; Bat 67;
229; Trk istilalar 188
Dou 67
Srplar 137, 146, 180, 182, 191, 192
Rumlar 92, 117, 131, 132, 148, 175,
Sivas 50
180, 182
Sibirya 150

Sidera 119, 121

Sigisnund (Macar kral) 210, 223,
226
Silistre 187
Simav 12
Simavivan mahallesi (Bursa'da) 12
Skutariotes (Bizansl tarihi) 107
Slav/Srp prensleri 185, 222, 224
Slavlar 222, 223
Sofya 192
St 10-13, 51, 52, 58, 59, 154
Ske 7
Spadounis 74
Spata, Ghin Boua (Hristiyan Arnavut
hkmdar) 139
Stojanovi, I.. 189-193
Ston 208, 209
Strvmon 180
Sultan Veled (Mevlana'nn olu) 126,
233-235, 237, 240, 241
Sultann (Kara Hisar) 88
Sultayki 49, 50, 59
Sulucakarayk 157
Sungur Tekin 47, 51
Suriye 48, 132, 152, 162; Trkmenleri
47
Susrlk (Susurluk) 14, 15
es-Shreverdi, ihabcddi Ebu Hafs
mer 6, 163
Siihreverdiyye 163
Siilemi (Mool kumandam) 83
Sleyman (Karesi beyi) 250, 253, 254,
258
Sleyman (Orhan Bey'in olu) 26, 134
Sleyman (Yldrm Bayezid'in olu)
148
Sleyman I (Kanuni Sultan) 9
Slevman Paa (Orhan Bey'in olu)
254
Sleyman ah (Erturul'un bahas,
Malan ah) 46-48, 51, 57, 1 54
Slevmanah 1 (Kutalmolu) 48, 78
Syke (Galata) 179

ahin Paa (Lala) 186, 188, 207-210,

212, 223-227, 229; vakfiyesi 13
ahin, S. 125
am 151
arky bkz. Tiristas
emseddin Tebrizi 234, 239, 240
iraz 237
iman/Sosmanoz, van (Bulgar ar)
187,200,201,225-228
caddin nan (Aydmolu) 164
krullah (Osmanl tarihisi) 36, 37,
44, 46, 59, 60
Taceddin Krdi 3
Taeschner, F. 86
Taptuk Emre 156
Tarak Yenicesi/Tarakl 90, 125, 126
Tarih-i Al-i Sdcuk/Ouzname 43
Tataristan 145
Tatarlar 145
Tavanlu 187
Tebes 138
Tebriz 44
Tebrizi bkz. emseddin Tebrizi
tekfurlar koalisyonu 91, 99
Telemaya 81
Temrkap 12, 13
Tenedos (Bozcaada) 196, 228
Teodoros Paleologos (Mora despotu)
140, 196, 197, 202-207, 211-221,
228, 229; Argos ve Nauplio'yu igali 219
Tepecik 11
Tesalya 26, 131, 175, 176
Thomas, Pierre 135
Trnova 187
Timurlenk 39, 40, 46, 51, 148; Anadolu'yu istilas 260
Timurta Paa (Kara) 27
Tinnefeld, F. 99
Tirilye 131
Tiristatis (arky) 250, 251
Togan, Z. V. 83

1'ok.u 83, 103, 238, 239, 245

I omasclck, W. 122
I < >prak I lyii 1 1 , 1 6
Toylisar 13
Trabzon 10
Trakya 26, 135, 177, 179, 180, 195,
199, 200, 243, 245, 247, 249251; Bar 26; Gney 195; Osmanl
yaylmas 253
Trigleia (bugn Zeytiba) 14, 249
Truva 244
Tunus 147
Turahan (ubeyi) 27
Turgut Alp 68, 73, 74, 88, 169
Trgteli 73
Trk beyleri 5, 247, 250; aynca bkz.
Trkmen beyleri
Trk beylikleri 164, 247; ayrca bkz.
Trkmen beylikleri
Trkistan 47, 51
Trkler 1, 43, 52, 55, 61, 112, 113,
117, 129-132, 134, 136, 137,
140, 173, 175-182, 197, 199,
2 0 1 , 2 0 2 , 2 0 8 , 2 1 1 , 2 1 7 , 224,
244, 245, 247, 249; genilemeleri
27, 139; Batatzes'i ldrmeleri
251; fetihleri 141
Trkmen airetleri 45, 149-151, 153,
154; eski inanlar 158
Trkmen babalar 3, 165
Trkmen bejleri 97; ayrca bkz. Trk
beyleri
Trkmen beylikleri 34-37, 39, 89;
zerindeki Osmanl egemenlii 38;
ayrca bkz. Trk beylikleri
Trkmenler 54, 78, 82, 83, 154; gebeler 43
Trkopoller 97
Tvrtko (Bosna kral) 185-188, 20821 1, 222-227, 229
Tzympe (imbi) 252
Ulbat bkz. L o p a d i o n

Uluda bkz. Olinpos

Umur Bey/Gazi (Aydmolu) 97, 180,
178, 249, 250; ayrca bkz. Aydnoullar
Unat, F. R. 86
Urban VI (Papa) 141
Usta Hatun 237
Uzunarl, . H. 25, 26, 168, 195,
226
lken, H. Z. 172
Valois, Charles de 176, 178
el-Vasiti ihabii'd-din 167
Vefailer 170
Vefaiyye 155, 163, 165, 167
Venedik 136, 138, 142, 146, 197,
198, 200-207, 216, 218, 220,
222; Mora'daki topraklan 197
Venedikliler 135-138, 140, 195, 197,
202, 212, 216, 217, 219, 228; karlar 205; Konstantinopolis'teki
balyosu 215, 216; Romania'daki

206

Vlyetname 156, 157

Villai, Giovanni 131
Villani, Matteo (Floransal kroniki)
133, 136
Volos 26
Vryonis, S. Jr. 162
Vukovi, Vlatko 208, 224
Winfield, D. 119
VVittek, P. 3 1 , 4 1 , 4 2 , 4 4 , 4 5 , 4 8 , 5 3 55, 75, 76, 1 2 5 , 2 4 3
Yahi Fakih 84, 87, 247; gelenei 89;
Menkbname'si 87
Yahi Han (Karesi beyi) 245, 247,
249, 254, 258
Yakub (Karesiolu) 254
Yakub Bey Aliarolu (Germiyan beyi)
164
Yalak Hisar bkz. Helenopolis

Yalak Ova (Yalova) 10, 13, 82, 86, 9396, 98; muharebesi 88, 93
Yalakdere vadisi 95
Yalova bkz. Yalak Ova
Yanbolu 187, 1 9 9 , 2 0 6
Yar Hisar 10, 1 1 , 6 1 , 8 6 , 8 8 , 8 9 , 116,
117
Yavlak Arslan (obanoullar eiri) 81
Yazc, T. 171
Yazcolu Ali 43, 46, 75
Yenice-i Vadar gl 26; kasabas 28
Yeniehir (Larissa) 10, 26, 61, 88-92,
116, 118, 194; rma 124

Yeseviler 161, 170

Yesevivye 163, 165
Yesi 151
Yunanistan 26, 138, 139, 199, 228;
Gney 176, 202
Yund Hisar 88
Yunus Emre 156, 161
Yreir 1 3 , 2 2
Zachariadou, E. 1, 207
Zerkubi bkz. Selahaddin Zerkubi
Zeta 222
Zihna 26, 27