BiR ESKiMO DiLiNDE TURKGENiN iZLERi-I:

TUREMiS KELiMELER

DoC;. Dr. Mehmet KARA*

Amerika yerlilerinin konustugu dillerde bulunan Turkce kelimeler, yillardan beri hem bilim adamlanmn hem de di1 ve klllttlrle ilgilenen kimse1erin ilgisini cekegelmistir. Ancak bu gune kadar Kizilderili dillerinin Turkce ile baglanusi iizerinde epeyce durulurken, Eskimo dillerinin Turkceyle iliskisi konusunda pek cahsma yapilmanustrr.

Taino Krzilderililerinin dillerinde buldugurn birkac Turkce kelimenin diger Kizrlderili dillerinde izini stlrerken, intemette bir Eskimo dilinin karsihklan ingilizce olarak verilmis oldukca kapsamh sozlugune rastladim. Yapugim inceleme sonunda bu sozlukte bircok Ttlrkce kelimenin bulundugunu fark ettim. Interactive Iiiupiaq Dictionary (Interaktif liiupiaq Sozliigii) adi verilen bu sozluk, Ifiupiaq Eskimolanna aitti, Adi gecen sozluk, Donald H. Webster ve Wilfried Zibell tarafmdan hazirlanrms olan Ifiupiat Eskimo Dictionary (Ifiupiaq Eskimolan SozWgii) -Fairbanks, Alaska, 1970-- adh eserden faydalamlarak hazirlanmistrr (http://www.alaskool.org/Language/dictionaries/inupiaq/dictionary.htm).

Daha sonra Alaska' da yasayanlann kokenleri yanmda yasadiklan cografya ve bu cografyadaki yer adlan, bolge insamnm kulturel ve etnik yapisr gibi konularda arastirmalanrm snrdurdum. Ancak yaptigim calrsmalan simrlandirma ihtiyacmi duydum ve butun Eskimo dilleri iizerine bir cahsma yapmayi birakip lfiupiaq Eskimolanmn dilinde Turkcenin izini surmeye devam ettim.

Ifiupiaqca, Kuzey Alaska'da konusulan bir Eskimo dilidir. "Ifiupiaq", aym zamanda bir veya iki Kuzey Alaska Eskimosunu ifade etmek uzere kullaruhr. "Ifiupiat" kelimesi ise, cokluk belirtir. Yani soz konusu dilde "lfiupiat", "lfiupiaqlar" demektir. Ancak 0<; veya daha fazla kisi icin kullanilir. liuipiaqlar, Kuzey Alaska'nm kryi bolgelerinde ve kutup bitki ortusuyle kaph olan daha ie;: kesimlerde yasarlar. Daha i<; kesimlerde yasayan lfiupiaqlar: Ren geyigi, kus ve baliklarla gecimlerini saglarken, kiyrda yasayanlar; deniz memelileri, Ren geyigi, kus ve bahk avlayarak hayatlanm siirdiiriirmektedirler. Bitki ve sebzeler, lfiupiaqlann gunluk besin ihtiyaclan arasmda cok az bir yer tutar. Geleneksel ahs veris ve takas etme, hemen her yerde yaygindrr. Ote yandan bu ahs veris bicimi, diger gelenek ve goreneklerde oldugu gibi cok canhdir.

Kinkkale Universitesi Fen-Edebiyat Faktiltesi.

1504

Mehmet KARA

lriupiaqca, Sibirya Yupik ve Merkezi Yupik dilleriyle iliskili olmakla birlikte Gronland Adasmda ve Kanada' da konusulan Inuvialuit, Inuit ve Kalaallit dillerine daha yakmdrr. Bu gun ifiupiaqlann nufusu 13.000 kadardir. Bu nufusun ancak 3100 kisisi lnupiaqca konusmaktadir ve bunlann cogunlugu kirk yasm uzerindedir, Digerleri yaygm olarak ingilizce konusurlar. Yazih iletisim ve kiiltiir dili olarak da bu dili kullanmaktadirlar. Zengin bir sozlu edebiyati olan lfiupiaqcayi bazr Ifiupiaq yazarlan, eserlerinde isletmislerdir. Daha onceleri resimyazisi kullanan Eskimolar, 18. yuzyildan bu yana misyonerlerin tesiriyle benimsedikleri Latin asih alfabeyi kullanmaktadirlar (http://nnIm.gov/pnr/ethnomedlinupiaq.htrnl).

Kuzey Alaska'mn buyuk bolumunde konusulan Ifiupiaqcaya en yakm dil olan Inuitce, Kanada'da bulunan 31.000 Inuitin 24.000'i tarafmdan; aynca Gronland'da bulunan 46.400 lnuit'in 46.000'i tarafmdan konusulmaktadir. Anlasilan lfiupiaq Eskimolan, kendi ana dillerini pek koruyamarmslardir (http://www.flw.comllanguages/inupiag.htm).

Eklemeli dil ozelligi tasiyor gibi gorunen Ifiupiaqca ve buna yakm Eskimo dilleri, en girift ve en cetin diinya dilleri arasmda sayilmaktadir. Belki de 90k dilin kansimmdan olusan yapay bir ozellik tasimalan bunda etkili olabilir. Bu ozelliklerinden dolayi, butiln cabalanna ragmen kasiflerin ve tiiccarlann cok aZI bu dilleri ogrenebilmisler; digerleri - Danimarka ve Hawai dilleriyle ispanyo1ca, Ifiupiaqca ve Yupikce kelimeleri bir arada kullanarak olusturduklan dar bir cevreye ozgu dil (jargon) He anlasma yoluna gitmislerdir (http://nnlm. gOY Ipnr/ethnornedlinupiaq.html).

Arastrrmalanm esnasinda ilk once Ifiupiaqcarun Turkce kokenli olup olamayacagi konusunda supheye dustum, Bunyesinde sasirma ifade eden alai; aCI, tlzuntu ve hayal kinkhgr ifade annaa gibi unlemlerin yamnda ozellikle Altay dillerinde yaygm olan (http://www.compmore.netl-tntr/ata anain natlangs.html) ana, apa, ata gibi akrabahk bildiren adlann bulunmasi, zihnimi epeyce mesgul etti. Akrabahkla ilgili kelimelerden birkac ornek vermek istiyorum: Ifiu, aanaga "annem", Ifiu, aapaga "babam", Ifiu, aapiyaba "agabeyim", Ifiu, akkaga "amcam", Ifiu, ataataga "dedem, biiyiik babam".

Clauson, aha kelimesinin Mog, abaga kelimesinden kisalma oldugunu, ab... ile baslayan diger akraba adlan ve benzerlerinin de Turkceye yabanci oldugunu, bunlann bazilanrnn sadece bir dil grubunda bulundugunu, ancak kokenlerinin bilinmedigini ifade eder. Arastmci, ana ve ata kelimelerinin Eski Uygur Turkcesi donmeminde gorulmeye basladiginr belirtir, ancak bunlann kokeniyle ilgili herhangi bir acrklarnada bulunmaz (CLAUSON 1972: 5,40, 169-170).

Dillerin aym kokenden veya bir iist ana dileden gelip gelmedigini gosteren en onemli kistaslardan ikisi, organ adlan ve sayilardaki ortakhktir, Bunlardaki ortakhk, dillerin ayrn kokenden geldigini onemli olcude belli eder. Bu konuda Turkce ile Ifiupiaqcanm yakinhgi veya benzerligi bulunmamaktadir.

V. ULUSLARARASI TURK DiL KURULTAYI

1505

Ote yandan isim ve sifat tamlamalannm dizilisi, Turkcedeki dizilisin tam tersi bir yapidadrr, Srfat tamlamalannda Tttrkcede once srfat, sonra da nitelenen isim gelir. lnupiaqcada ise, once isim sonra srfar gelmektedir. Ornek olarak; lfiu. inikitchuq "kucuk ev, kli~ijk oda" tamlamasmda isim oIan ini "ev, oda" once, sifat olan kitchuq "kucuk" sonra gelmistir, Bu ornekteki ini "ev, oda", ET. iin "vahsi hayvan ini" ile iliskilidir. Aym sekilde Ifiu. niqipiaq "kaliteli et" orneginde isim oIan niqi "et" once, sifat olan piaq "kaliteli" sonra gelmistir. Yukanda verilen sifat tamlamalan, lfiupiaqcada bitisik yazilrmstrr.

Isim tamlarnasiyla ilgili olarak da bir ornek verelim: Ifiu. aularuq nuna "yer sarsmtist" tamlamasmda ana nesne olan nuna "dunya, yer yuztl" « Ar. diinya) sonra, onun bir durumunu anlatan aularuq "hareket etme, sarsmn" once gelmistir. Turkcede "sarsintisi yer" gibi bir tamlama sekli yoktur. Yani isim tamlamasinda ana varhgin bir ozelliginden veya parcasmdan bahsedilir ve ana varhk once, ozelligi ya da parcasi aradindan verilerek isim ramlarnasr olusturulur,

Turkceden cok farkh tamlama yapisr bulunan bir dilde Altay kokenli olabilecegini dusundugumuz soru kelimelerinin varhgi dikkatimizi cekti ve bizi uzun muddet dustindtlrdu, Asagida bunlardan ornekler verilrnistir:

"qa" sesleriyle baslayan soru kelimeleri: qafa "ne zarnan" (gecmis zaman soru zamiri), qakugu "ne zaman" (gelecek zaman soru zamiri), qanuq "nasil, ne, nicin", qanutun "ne kadar; ne zamandan beri'', qapsieik "kac tane",

"ki" sesleriyle baslayan soru kelimeleri: kia "kimin", kiea "kim", kisum "kirnin". "na" sesleriyle baslayan soru kelimeleri: naami "nerede", nakiei "nereden", nani "nere, neye", nauf"nere, neye", naukun "hangi yolla, nasil",

Turkcedeki kant, kayu, kayda, kaydan, kacan, nece, neciik, neteg, neg ii, nereye, neden, kim gibi soru kelimeleri eskisi ve yenisiyle kelime basmda ortak sesleri bulundurmaktadirlar. Organ ve sayi adlanndaki farkhhgm yarunda soru kelimelerindeki bu yakmhk ilgi cekicidir.

Aneak kucuk bir aynnn olarak Sinasi Tekin'e gore soru kelimelerinden "ne"nin Toharca almti oldugunu belirtelim (TEKiN 2001: 254-258).

Ifiupiaqcada, genelde Asya'da yaygm alan samanizrnle ilgili su kelimelerin bulundugunu tespit ettik: afatkubnaq "samana benzeme", afatkuq "saman, tIP insani, tedavi eden adam, buyucu doktor", tuunbaq "samarun yardrmci ruhu; seytan", tuunbaqtalik "~aman, yardimci ruhla tatmin edilmis, cin, seytan, kotii kimse, kotu ruh",

Amlan dilde samanizmle ilgili kelimeler bulunmakla birlikte, son orneklerden samanlara karst olumsuz bir bakism bulundugu da sezilmektedir.

Ifiupiaqcanm bir baska ozelligi eklerneli dill ere bezer gorunmesi, hatta bazen hie tanmmayan kelimelerde Turkcedekilere benzer eklerin bulunmasrdir: Ornek olarak; atuqtuuraq kelirnesinin anlarru miizik aletidir. Bu kelimeden yapilrms atuqtuuraqti kelimesi-

1506

MehmetKARA

nin "calgici, muzisyen" anlami vardir. Bu kelimeye gelen ek, Turkcedeki meslek yapan "<;1" ekine cok benzemektedir. Bununla ilgili birkac ornek daha verelim: afuniaqti "aver", afuyakti "savasci, asker", aglautitaqti "daktilocu", aqpaqsruqti "kosucu",

Turkce -r;I ekiyle aym fonksiyona sahip olan bu ekin Ifiupiaqcada -si sekli de bulunmaktadir: afaayuliqsi "papaz, misyoner", iqsi "sins ice etrafi gozetleyici/gozetleyen", ukpiqtuaguqatisi "inanici/inanan dostlanmz".

Aynr fonksiyondaki benzer bir ek, Saha Turkcesinde -CIt, -sIt seklindedir: baltkstt "bahkci", emcit "ila9<;1, hekim", komurciit "kocmurcu'' (KiRiS<;iOGLU 1994: 33).

Benzer sekilde baska bir ek alan -taaq, Turkce isimden isim yapma eki "-IIK"la fonksiyon ve anlam bakirrundan buyuk benzerlik gostermektedir. Verecegimiz orneklere dikkat edildiginde bu durum daha iyi anlasilacaktir: mafaqtaaq "acik grilik", nutaaq "yenilik, tazelik", qatiqtaaq "beyazhk" qibeiqtaaq "siyahhk", qirbiaqtaaq "grilik", quqsuqtaaq "sanhk", sufaaqtaaq "yesillik", sufauraaqtaaq "mavilik".

ET. -lig ekinin Sahacada diger ttirevlerinin yarn sira -taax seklinde kullaruldigi (KiRiSC;iOGLU 1994: 32) dikkate ahndrgmda, QT. -11K ekinin Ifiupiaqcada -taaq sekline girerek kullamhyor olmasi ihtimal dahilindedir.

Yukanda verilen kelimelerden nutaaq "yeniIik, tazelik" orneginde -taaq ekinin - lIK'a benzerligi cok acik bir sekilde gorulmektedir, Cunku kelimenin koku olan nu, HintA vrupa dillerine ait bir ogedir, Bu gun Farscada nev, lngilizcede new olarak gecer,

lnupiaqca nunagluk "kirhk, krrsal" ile Turkce oldugunu dusundugttmuz qablik (= kabltk) "su gecirmez Eskimo cizmesi, botu; kurklu pantolon" ve tagluk "kar ayakkabisi" omeklerinde "-11K" ekinin varligi daha da aciktir,

Olumsuz bir anlam tasiyan "degil, yok" kelimeleriyle "-rnA" ve "-sIz" ekleri, Ifiupiaqcada -chuq t= -chuk) seklinde bir ekle karsilanmaktadir: Genel Turkcedeki yok kelimesiyle bunun bir ilgisi olabilir, Asagida -chuq ile biten lnupiaqca kelime ornekleri veriyoruz:

alaitchuq "yirtrlrnarrus, yrrtik degil", ieuitchuq "insanlar yak", iqiitchuq "tembel degil", isruitchuq "sonsuz, olurnsuz; kirli degil", paqinbitchuq "bulmadi", qieuitchuq "aceleci degil", sayaitchuq "gucsuz, kuvvetsiz", sibxibnaitchuq "zor degil", tafibitchuq "vefasiz, guvenilmez", tuqunayaitchuq "olmeyecekti", uqalaitchuq "dilsiz".

uqalaitchuq "dilsiz" orneginin kokunde Ifiupiaqca "kelime" anlamma gelen uqaliq (= uqallq)'m bulundugunu dusunuyoruz. Cunku ayrn dilde "dil" anlarmm uqaq veriyor. Saha Turkcesinde, "dilsiz" anlarmrn oldukca parelel bir yapiyla tria suoh kelimeleri vermektedir. Buradaki suoh, Sahacada "degil" ve "yak" anlamlanna gelen Genel Turkce yok kelimesinin bu lehcedeki bicimidir. Sahacadan aym yapida birkac ornek daha verelim: ataga suoh "bacaksiz", kiiiihe suoh "gucsuz, kuvvetsiz", teiie suox "denk degil", xaana

V. ULUSLARARASI TURKDiL KURULTAYI

1507

suoh "kansiz", xaraaga suoh "kor, gozleri gormeyen" (VASiLiEV-CARGISTAY 1995: 23,67,83,102,142,167,305).

Sahacadaki xaraaga suoh "kor, gozleri gormeyen" kelimesi ile lfiupiaqcada bulunan qieitlaitchuq "kor, gozleri gormeyen" kelimesinin aym mantikla yapilmasi cok sasirtICI, sasiruci oldugu kadar da meraklandrncidir.

Ifiupiaqca ieuitchuq "insanlar yok" ornegi, yok ile -chuq arasmdaki benzerligi daha acik hale getirmektedir. Bu kelimedeki ieut, ieuk'un cokluk seklidir ve "insanlar" anlanuna gelir. Aym kelimedeki -chuq da "yok" anlamim vermektedir.

GT. yok kelimesi, Sahacada oldugu gibi diger Kuzey lehcelerinde de aym yapiyla "-slz" anlammi vermek lizere kullarulmaktadir: Ornek olarak; Tuv. arga "usul, tarz" demektir. argajok ise bu lehcede "usulsuz; imkansiz'' anlamlanna gelir. Tuv. hamaan "ilgi, alaka; iliski" anlamindadir. hamaancok ise aym lehcede "ilgisiz, alakasiz; iliskisiz; kayitsiz, umursamaz" anI amI anna gelmektedir (ARIKOGLU-KUULAR 2003: 6,48).

lfiupiaqcanm Asya kokenli bir dil oldugunu veya Asya'da dogup gelisen ya da konusulan dillerden etkilendigini gosteren bazi kelimeler bulunmaktadir. Bunlardan biri, nuna "dlinya, yer ylizli" kelimesidir. Bunun Arapca dilnya ile iliskili oldugunu dusunuyoruz. Bir diger Arapca kokenli kelime "bir seyin list tarafi, geminin suyun dismda kalan kisrru" anlamma gelen qaafa'sus, Bu kelime de Arapca kafa ile iliskili olmahdir. Ayru kelimeyle iliskili diger bir ornek de qaafani "en ustte, tepede, basta" kelimesidir. Bu dilde qixam qaafa da "can, dam, tavanm list kisnu" anlanuru vermektedir.

Eski Hintceden dlinya dillerine yayilan bir kelime sayilan papa "biber" (EREN 1999: 52), Cince kaynakh bir kelime olan saiyu "c; ay " , Sogdca unsurlar olabilecegini dusttndugumttz timi "vUcut, ten" ve tammabvik "cehennern; istirap/aci yeri" Asya kaynak- 11 diger kelimelerdir.

Ethel G. Stewart, Dene ve Na-Dene Kizilderilileri -Cengiz Han'dan Amerika'ya Karan Tiirkler MS. 1233- adiyla Turkceye cevrilen eserinde, Cin gemiciliginin cok erken zamanlarda gosterdigi gelisme uzerinde durarak milattan once ve sonralan Alaska taraflanna Cinlilerin yaptrklan seyahatlerden bahseder. Ona gore MS. 1230'lu yillarda Mogel istilasmdan kacan degisik milletlere ait gruplarla birlikte Uygur Ttirkleri de Cin gemileriyle Alaska'ya kacrrnslardir.

Daha cok buyukce bir kayigi ifade etmekle birlikte kemi kelimesinin Stewart'm belirttigi tarihten cok onceleri XI. yuzyilda Turkler tarafindan kullaruldigi biIiniyor (DANKOFF-KELLY 1985: 101). Dankoff ile Kelly, bu kelimenin Ingilizce karsrhgim boat, Arapca karsrhgmi da safina olarak vermislerdir. Aym kelimenin gectigi siirin aciklamasrrn verirken Besim Atalay'm "Ila" mnagnun "buyuk bir irmak" oldugunu vurgulamasi da dikkat cekicidir (AT ALA Y 1986: 235).

1508

MehmetKARA

Kizilderili kabilelerinin bir kisrrunm atalanmn Uygur Turkleri oldugunu dile getifen Ethel G. Stewart, Uygurlann yasadigi Tarim bolgesinin etnik bakimdan cok kansik oldugunu, Tlirklerin yam sua Sogdlann, Cinlilerin, Tibetlilerin, Kitanlann bu bolgede i<t ice yasadiklanrn belirtir. Benge halkimn bu derece kansik olmasi, lingtiistik durumu da cok karmasik hale getiriyordu. Konusma dilleri yazi dillerine oranla buyuk fakhlik gosteriyordu. Konusma dilinde Turkce, Toharca, Cince, Sogdca, Tibetce, Kitanea, Ipek Yolu Arapcasi gibi bircok dile ait kelimeler kullamhyordu (STEWART 2000: 7, 38, 89, 119- 125,162,173-174,261,279-181,296-299,359).

Iste bir Eskimo dilinde gecen ve yukanda verilen Arapca, Sogdca, Cince, Eski Hintce kelimeler ile bildiri icerisinde tizerinde duracagnmz Turkce kelimeler de bu kansik mirasm gunnmuze kadar gelmis uzantilan olmalidir.

Biz, zaman zaman ayn ve dusmanca yasamalanna ragmen Uygur-Karluk birlikteligi tarihte onemli bir yer tuttugu icin (SALMAN 1981: 176-180, 184-186) Mogel istilasi yliztinden Alaska'ya kacan Uygur Ttirkleri arasmda Karluk Tlirklerinin de bulundugu kanaatini tasiyoruz. Cunku Karluk Ttirkleriyle ilgili arastirmalan bulunan Huseyin Salman, bu konuda yazmis oldugu uzun makalesinde Dogu Karluklannm 12. yuzyildan sonra Gin kaynaklannda izine rastlanmadrgmi belirtir (SALMAN 1981: 189). Ethel G. Stewart'm yukanda zikrettigimiz eserinde Mogel istilasi yuzunden Ttirklerin Amarika'ya ka~l~ tarihi MS. 1233 olarak verilir.

lste 12. yuzyildan sonra Gin kaynaklannda izlerine rastlanmayan Dogu Karluklan, 13. yuzyilm ilk yansmda Amerika'ya kacmak zorunda kaldiklan icin Gin kayrtlanndan dusmuslerdir, Karluklann Alaska'ya kacislannm en onemli delili Alaska'da bulunan yer adlandir: Karluk Koyti, Karluk Irmagi, Karluk oeiu (http://www.ankn.uaf.edu/AEB.html, http://www.blacktailpointlodge.comlfreshwaterkingsalmon.htm).

Yer adlanmn anl aml an cok defa bilinemedigi icin, Karluk adma supheyle yaklasanlar crkabilir. Ancak Alaska'da anI arm bilinen bazi Turkce kelimeler de yer adi olarak kullamlrnaktadir. Ornek olarak; 1800'lU yillann ortalannda Alaska'da yasayan Ingalik Kizrlderililerinin yaz aylanndaki bahk avlama yeri olan Chuathbaluk admda, baluk kelimesinin korundugunu dusnnuyoruz, Bir baska yer adi olan Atqasuk (= Atkasuk), anlarm cok IyI bilinen iki kelimeden olusan bir yer adidir (http://alaska.bp.comlalaskalcommunities/northslope/atgasuk.htm).Atqasuk,Ttirkc;e at kasugi "at tulumu" seklindeki isim tamlamasindan kislama yoluyla olusmus bir yer adi olmahdir, kasuk, Kasgarh Mahmut'un sozlugunde "icine su veya stit konulan ve at dersinden yapilan tulum" olarak anlamlandmlrmsur (CLAUSON 1972: 666; DANKOFFKELLY 1985: 131-132). Bir baska yer adi olan Kasigluk (= Kaszgluk) (http://www.explorenorth.comllibrary/communities/alaskalbl Kasiglukhtm) da aym sozlukte yer alan kasuklug "eksitilmis stit tulumuna sahip olan" (DANKOFF-KELL Y 1985: 132) ile iliskili

V. ULUSLARARASI TURK DiL KURULTA YI

1509

olsa gerektir. Clauson'a gore kasuklug, kasuk kelimesinden (CLAUSON 1972: 667) turerilmis bir isimdir.

Iiiupiaqcada kullamlan bazi Tnrkce kelimelerdeki ses ozellikleri de bu kelirnelerin bir kisrmmn 13. ve 14. yuzyil Dogu Turkcesine ait olabilecegini gostermektedir, Soz konusu kelimelerde hem bir unlu yuvarlaklasmasi bulunmakta hem de kelime sonlanndaki "-g" unsuzlerinin sedasizlasarak "-k"ye dondiigil gorulmektedir,

Ifiu. qaluk (= kaluk) "bahk" orneginde, OT.'deki yuvarlak unlulu bicim olan baluk (CLAUSON 1972: 335) aynen korunmustur. Bir yer adi olan Chuathbaluk'ta ise QT. baluk daha acik bir sekilde yer alrmstir. Ifiu, qablik (= kabllk) "su gecirrnez Eskimo cizmesi, botu; kurklu pantolon" orneginde ise, "-hg" ekinin son sesi olan "-g", sedasizlasarak "-k" olrnustur. Bu sedasizlasma da O'L'de gerceklesmis olmahdir.

Biz, asil bildiri konumuz Ifiupiaqcadaki Turkce kelimeler oldugu icin simdilik diger bahisleri birakip bunlar uzerinde duracagiz. Ifiupiaqcadaki Turkce ogeleri morfolojik acidan inceledigimizde iki turlu tabaka gorulmektedir: Basit kelimeler, turemis kelimeler. Bunlann hepsini tek bildiride ele almak mtlmkiin olmadigi icin "turemis kelimeler"i inceleyip "basit kelimeler"i bir baska cahsmada degerlendirecegiz. lfiupiaqcadaki turemis keli meler, Turkce unsurlann ana tabakasnu olusturmaktadir ve bunlan dort grupta ele almak mumkundur:

I. isimden Isim Yapma Eki Alnus Turkce Kelimeler II. Isimden Fiil Yapma Eki Alnus Turkce Kelimeler III. Fiilden Isim Yapma Eki Alnus Turkce Kelimeler IV. Fiilden Fiil Yapma Eki Alnus Turkce Kelimeler

I. isimden isim Yapma Eki Alrms Turkce Kelimeler Ifiupiaqcada bu ttirtin iki ornegi bulunmaktadir:

1. Ifiu, qablik (= kabllk)* "su gecirmez Eskimo cizmesi, botu; kurklu pantolon".

ET. "kasblig kelimesiyle iliskili olmahdir. Su gecirmeyen cizmelerin bir kismi kaplidrr; icleri ayagi steak tutacak malzemelerle kaplamr. Kurklu pantolon da hayvan kurkuyle kaplanmakta veya tamamen kurkten yaprlmaktadrr, Dolayisiyla bu kelimenin Turkce oldugu anlasihyor.

2. Ifiu, tagluk "kar ayakkabisi". Bu kelimenin, ET. *ta:gllk kelimesiyle iliskili 01- dugunu dusunuyoruz, Kar, yuksek daghk bolgelere daha cok yagar, tagluk, karl ann daha yogun olarak bulundugu dag kesitlerinde rahat yilriimek ve soguktan korunmak icin ya-

* Ingilizce ve Inupiaqcada "1" Unltileri bulunmadigr icin, iiiupiaq~a-ingi1izce olarak hazirlanan liiupiat Eskimo Dictionary (Fairbanks-Alaska, 1970) adh eserde ve bundan faydalamlarak hazirlanan Interactive Iiiupiaq Dictionary adh internet sozliigilnde Ifiupiaqcaya gecen Turkce kelimelerdeki "r'Tar "i" olarak gosterilmistir.

1510

MehmetKARA

pI1ITIl~ ozel bir kar ayakkabrsi olmahdir. Ancak bu kelimedeki unlu yuvarlaklasmasmm acik bir sebebi gorulmuyor.

II. isimden Fiil Yapma Eki Alml~ Tiirkce Kelimeler

lfiupiaqcada isimden fiiI yapma eki alnus sadece bir kelime bulunmaktadir:

1. lfiu. akiruk (= akiruks "aykm, ZIt, ters, karst". Bu kelimenin ET. arkuru ile ilgisinin oldugunu dusunuyoruz, Clauson, arkucu "aksi, ters" kelimesinden yola ctkarak arkuru kelimesinin arku isminden yapilmis bir fiiI olan arkur-'m zarf-fiiI sekli oldugunu dusunmekte ve turkuru kelimesiyle birlikte kullamldigiru belirtmektedir (CLAUSON 1972: 219).

III. Fiilden isim Yapma Eki Alml~ Ttlrkce Kelimeler

Ifiupiaqcadaki Turkce kelimelerin cogunlugu, fiilden yapilnus isimlerden olusmaktadir. Bu turtm on alb ornegi bulunmaktadir, Bunlan da kendi icerisinde tir; grupta ele almayi dusunuyoruz:

A. Bagunsiz Tiirkee Kelime Halinde Olan ve Turkce Fiil Koktinden Tiiretilen isimler

1. lfiu, akmaaq (= akmaak) "cakmaktasr". Bu kelime, ET. ve OT. cakmatk kelimesiyle iliskilidir, Ashna bakildigmda kelime basi q- unsnzn dusmustur, Kelime basmdaki tinstiz dusmelerine Turkcenin kuzey lehcelerinden biri olan Sahacada da rastlanmaktadir:

Sah. arbu: "karpuz" ve Sah. emis "semiz" omeklerinde oldugu gibi. Ifiupiaqcada aym kelimenin afmaaq sekli de bulunmaktadir. cakmak ismi, Turkce qak- "cakmaktasr ve <religi birbirine stirterek ates yakmak; kibrit vb. ile ates yakmak" fiilinden gelmektedir.

lfiupiaqcada kullamlan akmaaq kelimesinin sonunda bulunan fiilden isim yapma eki "-mak"m uzun tinlti ile kullamlmasi bu kelimenin Turkce oldugunun bir diger delilidir. Cunkt; cakmak kelimesinin sonunda bulunan "-mak" eki Eski ve Orta Turkce donemlerinde uzun tinltiltiydti (CLAUSON 1972: 408; DANKOFF-KELLY 1985: 87). yakfiiliyle fak- fiilinin iliskisinin bulunup bulunmadigi aynca dusunmeye deger.

2. Ifiu. ayak "rmzrak diregi/kazigi: balina avlama zipkiru". ayak omegi, ET. tayak "destek, dayanak, mesnet" ile iliskilidir ve Turkce taya- fiilinden yapilnus bir isimdir. Bu ornekte de kelime basi tinstizti (t-) dusmustur, Kelime basinda unsuz dusmesi, akmaaq kelimesinde de vardi. Bu iki kelimede dusen t- ve q- sesleri, ortak ozellikleri bulunan seslerdir.

3. lriu. igalaaq (= zgalaak) "can penceresi", igaliq (= 19a1lk) "can penceresi; pencere". Bu kelimeler de ET. kaltk ve kalak kelimeleriyle iliskilidir.

Yakin seslere sahip alan Ifiu, qaluk (= kaluk) "bahk" orneginde, bu kelimelerde 01- dugu gibi, basta bulunan unsuzun baskin soylenmesinden dolayi bir unlu turemesi meyda-

V. ULUSLARARASI TURK DiL KURULTAYI

1511

na gelrnis ve iqaluk (= tkaluki sekli ortaya cikrmstir. kaltk ve kalak kelimelerinin ifiupiaq~a sekli olan igalaaq (= zgalaak) ve igaliq (= igahk) kelimelerinde de benzer bir ses gelismesi olrnus; kelime basmda bulunan "g-"lerin baskm soylenmesinden dolayi basta bir unlu ttiremesi meydana gelmistir.

Clauson'a gore normalde "hava, atmosfer" anlamma gelen kalik, kalz- fiilinden gelir. Bu kelime, kok kaltk seklinde es anlamh ikileme olarak da kullamhr, kok kaltk ikilemesinin anlarm ise, "(acik) gok ytizti"dtir. kaltk, bazi durumlarda "gage acik herhangi bir yapt" anlamma da gelir. Ore yandan kalik, tek basma da "gok, gok yuzu" anlarmm tasimaktadir. Clauson, kaltk'u: "balkan" ve "peneere" anlamlanna da geldigini belirtmistir. Ayru arastmci, kaltk ve kalzma omeklerinin her ikisinin kale- fiilinden geldigini ifade ennis ve bu fiilin anlanuru soyle vermistir: "Herhangi bir sey goge yukselmek", Tek yerde gectigi belirtilen kaltma'tuu anI arm ise Clauson tarafmdan "balkon" olarak verilmis ve Arapcasmm al-gufra oldugu belirtilmistir (CLAUSON 1972: 620, 622).

Sinasi Tekin tarafmdan yayimlanan Maytnsimit adh Uygurca eserde uzerinde durulan kelime, iki sekilde gecer: kaltk "kule; sema, gok", kalak "kule; serna, gok" (TEKiN 1976: 400).

Eski Anadolu Turkcesinde bulunan kalakla- "dalgalanmak", kalaklan- "havalanmak, kendini yuksek gormek'', kalaklu "yuksek, buyuk", kalki- "sicramak, hoplamak, kalkmak", kalkzt- "sicratmak, hoplatmak" (Tarama S8zliigii IV 1969: 2179,2191) ornekleriyle Turkiye Turkcesi yazi dilindeki kalk:- fiiIi ve Anadolu agizlannda ge~en kalak-II "gelin tact", kalak-III "burun, burun ueu; boynuz", kalak-IX "gurur, kibir", kalak-XI "buyuk", kalaklz "gururlu" (Derleme S8zliigii VIII 1975: 2608), galak-I "boynuz", galakIII "burun kernigi", galak-IV"kibir", galakla- "ayagi takihp sendelemek" (Derleme S8zliigii VI 1972: 1897, 1898) omekleri de aym kelimenin tkaltk / kalak) benzerleri ve ttirevleridir.

Butun bu ornekler dikkate almdigmda kalz-/kala- fiillerinin temel anI anu "yukselmek" olmahdir. kalik "yuksek, yukselmis" temel anlamlanyla birlikte "gok, gok yuzu" anlamma kullamlrrnsnr. kalk- fiili de kaltki-tuu: gelmistir, Nitekim bu fikrimizi EAT.'de gecen kalkl- "sicramak, hoplamak, kalkmak" ornegi desteklemektedir.

kalik ve kalak omeklerindeki a - z nobetlesmesi Turkcede seyrek de olsa vardir. ifiupiaq~ada igalaaq (= zgalaak) ve igaliq (= 19a1lk) seklinde "l"h ve "a"h olarak bulunmast, Uygur Turkcesindeki ikili kullanmu ikaltk - kalak) hanra getirmektedir.

4.inu. Karluk "Alaska'da bir yer adr", Clauson, karlig kelimesinin anlammi "karh, karla kaph" seklinde vermistir (CLAUSON 1972: 658). Bir TUrk boyunun adi olan Karluk kelimesini "kar" ile aciklamaya cahsanlann gorusunden cok Doerfer' in gorusu gercege yakrndir. Doerfer, kansik boy ve sulalelerden olusan bir boy olarak dusundtigu Karluk boyunun adim, karzl- fiiliyle iliskilendirmektedir (SALMAN 1981: 169). Bu durumda soz

1512

MehmetKARA

konusu kelime, bir fiilden fiiI yapma ekinin ardmdan fiilden isim yapma eki alnus gorunuyor,

5. Ifiu. qayaq (= kayak) "deriyle kaplanrms olan ve kurekle ytirtitUlen dar, uzun, hafif tekne; Eskimo kayrgi". qayaq, ET. kayguk "kayik" ve OT. (14. yuzyil) ka:yga:k "kayik" kelimeleriyle iliskilidir, Clauson'a gore kayguk ve ka:yga:k, kay- fiilinden turetilrnistir (CLAUSON 1972: 676).

Ifiupiaqcadaki qayaq kelimesi, 1757 yihnda Eskimocadan ingilizceye gecmistir (http://www.m-w.comlcgi-bin/dictionary). ingilizceye kayak seklinde isim olarak girmis ve bu dilin ozelliginden dolayi aym kelime hem isim hem de fiil olarak kuIlamlmaya baslanrms, daha sonra ingilizcede kayaks, kayaker ve kayaking gibi bicimleri ortaya cikrmsnr. Bu kelimeler, Alaska'daki turizmle ilgili lngilizce internet sitelerinde cok yaygmdir,

Ifiupiaqcada kullarnlan ve "dalgalanrms/hareketlenmis kar yuzeyi" anlarruna gelen qayuqjaq kelimesinin de Turkce kay- fiiliyle iliskisi olabilir.

6. Ifiu, kiiraq (= kuraki "kivnk, burusuk, kmsrk, btlktllmtls". ET. ktvtrgak "kiskane, cirnri" kelimesinin somut anlamh bicimiyle iliskilidir. Clauson, Eski Ttlrkcede kullarnlan kivirgak kelimesinin muhtemel bir *kmr- fiilinden geldigini dusunmektedir (CLAUSON 1972: 587). Ancak varsayirn olanbu keJime (*klvlr-), Turkcenin ilk devirle-' rine ait olmakla birlikte soyut bir anlam tasunaktadir. Soz konusu kelimenin ttirevlerinde somut anlam OT.'de belirmistir: kivircuk "kivircik", kivur- "kivirmak" (YOCE 1988: 144).

Ifiupiaqcada kiiraq (= kuralq kelimesiyle ilgili iki kelime daha bulunmaktadir: kigiraqtuq I kiiraqtuq "kivnlan/bnkulen tabanlar".

7. Ifiu. isiq "ev/bina icindeki duman, sis". isiq, ET. isig/isig "lSI, sicakhk" kelimeleriyle iliskili olabilir. isig/tsig kelimelerinin koku, isi-/lSl- "sicaklasmak, steak duruma gelrnek, ismmak" fiilleridir (CLAUSON 1972: 246; DANKOFF-KELLY 1985: 36). Clauson sozlugunde bulunmayan is ve sis kelimelerinin Turkcenin yeni zamanlannda ortaya ciktigl anlasilmaktadir ve temelde bu kelimeler yanma veya isinmayla ilgili olmahdirlar,

Ifiupiaqcada isiq kelimesinden isiqsiruq "iyice dumanla dolmus olma, dumanla kaplanma" kelimesi turetilmistir.

8. Ifiu. patiktuq ( = pattktukv "pataklar", Cuvascada "baston; sopa", Ttirkiye TUrkcesinde ise "dayak, kotek" anlamlannda kullanilan patak kelimesinin Rus. batog "degnek, sopa, baston" kelimesinden geldigi yolunda bir gorus vardir (CEYLAN 1996: 139). Gercekten bu kelime patak haliyle, adr amlan TUrk lehcelerine Ruscadan gecmis olabilir. Ancak biz bu kelimenin daha oncesinde Ruscaya Turkceden gectigini dusunuyoruz. ET. butl- "budamak" fiili yamnda bu fiilden yapilrrus buttk "dal -aga~ i~in-" biciminde bir isim bulunmaktadlr. Daha sonraki donemlerde Ttirk<;e i<;erisinde bu ismin butak ve budak

V. ULUSLARARASI TURK OiL KURULTAYI

1513

bi~imleri yaygmlasnusnr (CLAUSON 1972: 300-302). butak, ozellikle Kipcakcada kullamlrmsnr. Ruscaya soz konusu kelimenin Kipcakcadan gectigini dusunuyoruz. Bu kelimeterdeki "dal, degnek, sopa, baston" anlamlan ise; bir agac; dalmm sopa ve baston olarak tullamlabilmesinden dolayi birbirine uzak anlamlar degildir.

Inupiaqcadaki patiktuq (= patzktuk) kelimesinin ilk iki hecesinin de ET. bunk ile jliskili oldugunu dusunuyoruz. Kelimenin bundan sonrasmda Iriupiaqca unsurlar devreye girmise benziyor. Cunku bu kelimeye "pataklar" anlammm verilebiImesi icin bir fiiI yapicr unsura ve bir de zaman ekine ihtiyac vardir. Ancak bunlan Turkcenin imkanlarma gore izah etmekte zorlamyoruz.

9. Inu, qabruq "kabuk; deniz hayvam kabugu". Clauson sozlugunde "kabuk" anlarmna gelen ve benzer ses ozelligi tasiyan bir kelimeye rastlayamadik, Clauson, "kapi" anlammdaki ET. kapig, kabag ve "kapak, ortu" anlammdaki kapga:k, kapkak, kapak kelimelerinin *kap- fiilinden geldigini dusunur (CLAUSON 1972: 583, 584). Ancak Clauson, muhtemel *kap- fiilinin anlarmm vermemistir. Clauson tarafmdan *kap- fiilinin anlamrmn "kapamak, kapatmak, ortmek" olarak dusunuldugunu samyoruz. Hasan Eren de kapt kelimesinin etimolojisi tistiinde dururken bu kelimenin kap- veya kapa- fiilinden geldigini belirtir (Eren 1999: 208). Gunumuz TUrk lehcelerinde kabuk yamnda ozellikle kabtk seklinde yaygm olan (ERCiLASUN 1991: 418-419) kelimenin de muhtemel bir *kapfiilinden gelmis oldugunu dusunuyoruz, Eski Anadolu Turkcesinde "kaplamak, istila etmek" anlamma bir kaP- fiiIi bulunmaktadir (Tarama Sozliigii IV 1969: 2248).

10. Ifiu. qiruk (= kiruk; "yakacak kuru odun; kurumus oltl agac", qiruk omegi, kurz- fiilinden tiiremis bir isim olan ET. kuruglkung "kuru, kurumus" (CLAUSON 1972: 652-653) ile iliskilidir.

Ifiupiaqcada qiruk kelimesinden su kelimeler turetilmistir: qiruksiruq "iceriye odun tasir", qiruktaqtuq "yakacak odun saglar",

11. Ifiu, sauniq (= saunzk) "kemik" < ET. siiiiiik "kemik". Clauson, ET. siiiiiik kelimesinin bircok soylenisi oldugu icin asli bicimini tahmin etmenin guclugune deginir, ancak bazr verilerden yola cikarak bunun siiiiok olabilecegini belirtir (CLAUSON 1972: 838-839). Arastmci, bu kelimenin muhtemel bir * siiii- fiilinden yapilnus isim oldugu gorusundedir, fakat bu muhtemel fiilin anlarmni vermernistir.

12. Ifiu, tikiq "yukstik; isaret parmagi". ET. tikig ile iliskili olmahdir, Clauson bu kelimenin manasmm tam olarak anlasilamadigirn belirtmis, ancak rahatsizhk ifade eden "batma, saplanma" gibi anlamlara gelebilecegini ifade etmistir, Ayru bilim adarru, ET. tikiglig kelimesiyle ilgili yaptigi aciklamada bu kelimenin "dikili, dikilmis -elbise vb. i~in-" anlamma geldigini belirtir (CLAUSON 1972: 480). Bu durumda aslmda ET. tlkig kelimesinin "dikme, dikis" anlamlannm da bulunmasi beklenirdi, Cunku ET. tik- fiilinin birkac anl arru vardir: "sokmak, icine yerlestirmek; dik bir sekilde yerlestirmek; dik MUe \tetirmyk: a~a9 dikmek; diki~ dikmek". Butun bunlara bakarak ifiupiagyada tikiq kelimesi-

1514

MehmetKARA

nin "yuksuk" ve "isaret parmagi" anlamlanna gelmesinin cok normal oldugunu dusunuyoruz. Belki eski insanlar da bir seye isaret ederken gunumuzdeki degisik milletlere ait insanlar gibi isaret parmaklanm kullamyorlardi, Isaret parmagmm ingilizcesi index finger'du. Buradaki index, "isaret' anlamma gelmektedir. Ote yandan bu iki anlam ("yUksuk" ve "isaret parmagi"), lfiupiaqlarda ve bu kelimeyi aldiklan Ttirklerde yuksugun isaret parmagma takilarak kullaruldigmm da bir gostergesi olabilir. Yuksuk takilrms parmak biraz dik durur. Gosterme esnasmda isaret parmagi da dik durumdadir.

Ifiupiaqcada bulunan ve "Ur; parmakh eldiven, tiC; bolumlu eldiven" anlamma gelen tikilik kelimesinin de yukanda yer verdigimiz ET. tikiglig kelimesiyle ilgili oldugunu dusunuyoruz. Bu kelime, Eski Turkcede "dikili, dikilmis" anlamlanna geliyordu. Bu eldivenin, li9 bolumu arasmda dikisler bulunmahdir.

13. Ifiu, titiq (= tltlk) "cizgi, damga, iz, isaret", ET. (IZ- "cizmek; 9izgi cizrnek; resim cizrnek" flilinin Cagataycada SlZ- sekli bulunmaktadir. (iz- bicimi ise, sonradan ortaya cikmrsnr (CLAUSON 1972: 432). lnupiaqcadaki titiq (= tzuk), ET. muhtemel bir *(lZlg kelimesinden geliyor olmahdir. Ifiupiaqcadaki tittaq (= tutaq) "cizgi, damga, iz, isaret", ayni dilde bulunan titiq (= tltlk)'m, ses degismesine ugranus bir baska bicimi olsa gerektir.

Ifiupiaqcadaki titibaa (= tutbaat "cizer, tizerine cizgi ceker, isaret koyar" ve titiqtuq (= tutktuk) "cizer, cizg] ceker, isaret koyar" kelimeleri de Turkce (IZ- fiiliyle iliskili diger kelimelerdir.

14. Ifiu, tuutuq (= tuutuk) "baglama smrru -cerceve vb. ic;in-". "Tutmak, yakalamak, kavramak" anlamlanna gelen tut- fiilinden yapilrms bir isim oldugunu dusundugumuz bu kelime, ET. tutuk "bulutlu hava; tutulmus dil; felc olmus vucut; kapah perde" (CLAUSON 1972: 451,453) ile iliskili olmahdir, Ancak anlarru biraz farkhlasrms durumdadir.

15. Ifiu, tuvaq (= tuvak) "kara ile kusatilnus buz". Turkce tugak kelimesiyle ilgili olmahdir, Eski Turkcede "kapak, ortu" anIammda tug kelimesine rastlayamadtk. Bu anlamIa ilgili olarak hem tug hem de tugak Kasgarli'nm sozlugunde bulunmaktadir (DANKOFF-KELLY 1985: 198). Hasan Eren, duvak kelimesinin etimolojisi uzerinde dururken bu kelimenin OT. tug "ortll, kapak" kokunden geldigini, "-(a)k" ekinin de kucultme eki oldugunu belirtmistir. Eren, soz konusu kelimenin bu gun bazi Iehcelerde kullamlan bicimleriyle birlikte Yeni Uygurcadaki bicimi olan tuvak'i da vermistir (EREN 1999: 124). Gerci bu kelime, Turkcenin yeni donemleriyle ilgilidir. Ancak tug kelimesinden yapilrms eski ve yeni ttirevlerde "ortmek, kapamak; ortu, kapak" ile ilgili cekirdek anIam, Turkcenin her devrinde var olagelmistir,

Robert Dankoff ve James Kelly, tug kelimesini, tu- "ortmek, kapamak, kapatmak" kelimesinin bir ttirevi olarak degerlendirmislerdir (DANKOFF-KELLY 1985: 198). Bu durumda tugak ashnda iki yapim eki alnus bir kelime sayilmahdrr. i~erisinde once fiilden isim, daha sonra da isimden isim yapma eki bulunmaktadir.

V. ULUSLARARASI TURK DiL KURULT A YI

1515

16. inu. upkuaq "kapi", Ses ozellikleri bakmundan ET. kaptg "kapi" kelimesinden "ok ET. kapga "bUyUk giris kapisi, sehir kapisi" kelimesiyle iliskili olmahdir. kapga kelimesi, bu gun TUrk Iehcclerinden Cuvascada hapha "kapi" (CEYLAN 1996: 122), Kazan Tatarcasl ve Klfglzcada kapka, Kazakcada ise gocusmeli olarak kakpa biciminde yasamaktadir (CLAUSON 1972: 583). Emine Ceylan, Cuv, hapha'mn Kazan Tatarcasmdan (kapka) almdigmi dU~tinmektedir.

B. Bir Tarafi tiirk~e Olan ve Ttirkce Fiil Kokiinden Tiiretilen isimler lfiupiaqcada kullamlan bazi kelimelerin bas tarafi baska dile aittir, ancak son kisimlannda Turkce kelimelerin bulundugu anlasilmaktadrr. lfiupiaqcada "agn'tyi ifade etmek Ilzere kullamlan kelimelerin sonu aruq (= aruk) He bitmektedir: lfiu, anniiyaruq "agnh, acih, agnyan, aciyan", Ifiu. etniiyaruq "agnh, acih, agnyan, aciyan", Ifiu. avaalaruq "agnyla/aciyla havlar", Ifiu. ibbialaruq "agnyla/aciyla havlar; agnyla/aciyla bagmr", Ifiu. ixasrailaruq "agn/aci ile aglar; aCI aCI bagmr, 9Ighk atar", Ifiu, mabaalaruq "agnyla/aciyla havlar", ifiu. nipaalaruq "aci aCI bagmr, 91ghk atar", Ifiu, quluularuq "mide gurultusu; karm agnsi".

Bu kelimelerin son kisrmnda bulunan aruq (= aruk) kelimesinin ET. agng "agn, SIZI, aCI; aCI verici, sizlatan" He iliskili oldugunu dusunuyoruz, agng ise, ET. agrt> fiilinden turemis bir isimdir (CLAUSON 1972: 90).

Iriu, utuqqauruq "yash, ihtiyar; eski" kelimesinin ikinci kismmda bulunan qauruq (= kauruk), ET. karu= "yaslanmak, ihtiyarlamak" fiilinden yapilmis bir isim alan muhtemel *kangl*karug kelimesiyle iliskili olabilecegi gibi Eski Uygurcada kullamlan kartyuk "yaslanmis, yash" ile iliskili de olabilir (CLAUSON 1972: 645).

Ifiu, iyabijhaq (= lyabzjhaq) "break kim" kelimesinin son kisminda bulunan bijhaq (= btjhaks, bu;- "kesmek" fiilinden yapilrms ET. btcak "break" ile iliskili olmahdir (CLAUSON 1972: 292-294). lfiupiaqcada yine "break kim" anlamma gelen yabisrhaq'taki bisrhaq (= bisrhaky da aym kelimenin bir baska seklidir.

C. Bir Tarafi Tiirkee Olan ve Tiirk~e isim Kokiinden Tiiretilen isimler Yukanda ifiupiaqc;ada kullamlan bazi kelimelerin bas tarafirnn baska dile ait oldugunu, ancak son kisimlannda Turkce kelimelerin bulundugunu belirtrnistik. Bu omekler, fiiI kokunden yapilrms isimler seklindeydi, Ifiupiaqcada kullarulan bazi kelimelerin son krsmmda ise isimden isim yapma ekiyle yapilmis isimler bulunmaktadir. Bu isimlerin, "ikisi beraber, ikisi birlikte" anI amma gelen ET. ikegii (CLAUSON 1972: 105) ile iliskili oldugunu dusnnuyoruz: Ifiu. aniqatigiik "kardes cifti, ikiz", Ifiu. aullaqatigiiksut "onlar birlikte olur", Ifiu, ieuuqatigiik "aym gunde dogmus iki kisi, gundes", lfiu. ixisaqatigiiksut "onlar birbirine ogretir", Ifiu, piqatigiiksut "birlikte, beraber", Ifiu. piqatigiiktuk "birlikte, beraber".

1516

MehmetKARA

ET. ikegii ise, sayi adr iki ile, sayilara gelen ve birliktelik ifade eden isimden isim yapma eki H-egii"ntin birlesmesinden meydana gelmistir.

IV. Fiilden Fiil Yapma Eki Alnus Turkce Kelimeler

Bu turun tek ornegi bulunmaktadir:

1. Ifiu. qupiruq (= kupiruky "kopanr, yarar, kirar, boler". qupiruq, ET. kop- fiiI kokunden yapilnus bir fiiI olan kopur- "kaldirmak, yukan kaldirmak, yukseltmek" (CLAUSON 1972: 586) ile iliskili olmahdir, Ancak bu fiilin "koparmak" seklindeki anlami, Turkcenin daha sonraki donemlerinde ortaya ciknusa benziyor. Cunku bu anlam, Eski Turkcede bulunmuyor. Yerde koklu bulunan bir seyi sokup cikaran bir kimse, 0 nesneyi hem yukan kaldmr hem de kopanr. "koparmak" anlarnma gecis, bu sekilde bir anlam iliskisinden dogmus olsa gerektir. Burada ilginc olan, lfiupiaqcada kullamlan bir Turkce kelimenin, Turkcenin ilk devresinden sonraki donemlerde ortaya cikan anlammi tasimasrdir,

qupiruq (= kuptruk) "kopanr, yarar, kirar, boler" kelimesinin son kismmda bir genis zaman ekinin bulunmasi gerekir. Bu kisrm, Ifiupiaqcaya ait bir unsur olmahdir.

Ifiupiaqcada "koparmak, yannak, kirmak, bolmek" anlamma gelen quppaq (= kuppak) ornegi de ilginctir, Bu ornekte mastar eki "-mak"m varhgi ortadadir. quppaq (= kuppak)'m da Turkce kopurmak ile iliskili oldugunu, ancak soz konusu kelimede bir hece dusmesi meydana geldigini dusunuyoruz.

SONUe; VE DEGERLENDiRME

Ifiupiaqcadaki Turkce ogeler ve bunlann giris yollanyla ilgili varsayimlanrruzi soyle siralayabiliriz, Bu varsayimlar; kelimelerle alakah olmayip bunlann giris yollanyla ilgilidir:

1. Ifiupiaqca icinde gelisen alt ttirevleri haric, bu dildeki Ttirkce turemis kelimelerin sayisi yirmi bes (25)'tir.

2. Ifiupiaqlar: Alaska'nm cok eski yerlileri olabilir ve bu dildeki Turkce kelimeler, Asya'dan Alaska' ya gecen Ttirklerin dilinden almrms olabilir.

3. Ifiupiaqlar; Alaska'run cok eski yerlileri degil de Asya'dan gocmtlslerse, Ifiupiaqcadaki Turkce kelimeler, Iftupiaqlann Asya' da yasadiklan donernde Ttirklerden aldiklan kelimeler olarak kabul edilebilir ve bu kelimeleri, Amerika'ya gectikten sonra da muhafaza etmis olabilirler.

4. lfiupiaqlar; Turkce ogeleri, Ttirklerle siyasi ve killtlirel isbirligi yaprms ve onlardan kelime alnus bir baska kavmin dilinden de alnus oiabilirler.

5. Ifiupiaqlar, degisik sebeplerden do lay! hep Ttirklerle i<;; ice yasamis bir kavim olabilir ve Asya'dan Alaska'ya da birlikte gecerek yasamaya devam etmis olabilirler. Bu kelimeler de onlann ortak vasannsmm mirasi olarak ~iln4milz,e kadar y<!Say~el~ol'lbi- ,

V. ULUSLARARASI TURK DiL KURULTAYI

1517

lir. Nitekim son yillarda yapilan bazi arastirmalarda bu gecisin ozellikle Mogol akinlan sirasmda oldugu ortaya konulmustur, Bu arasnrmalarda bir grup Uygur Ttirktintin Tunguzlarla ve baska milletlerden olan topluluklarla birlikte Mogollardan kacarak Alaska'ya gectigi vurgulanrmstir (STEWART 2000: 7, 38, 89, 119-125, 162, 173-174,261,279- 181,296-299, 359). Zaman zaman ayn ve dusmanca yasamalanna ragmen Uygur-Karluk birlikteligi tarihte onemli bir yer tutar. Alaska'daki Karluk yer adirn da dikkate alarak bu geciste Uygur Ttirklerinin yam sira Karluk Ttirklerinin de rol aldigim dusnnuyoruz. Dolayisiyla bu kelimeler, Uygur ve Karluk Ttirklerinden kalma kelimeler olarak dusunulebilir,

6. nuna "dunya", timi "ten, vucut", qaafa "bir seyin tist kisrm", tammabvik "cehennem" ornekieri; lnupiaqcadaki Turkce kelimelerin Uygur-Karluk Ttirkleriyle iliskisini gosterecek diger veriler olarak degerlendirilebilir. Verilen kelimeler, Arapca ve Sogdcadir. Eski Uygur Turkleri, Sogdcadan bazi kelimeler alrruslardi. Karluklar, Araplarla Cinliler arasmda yapilan savasta Araplann yanmda yer alrmslardi, Arapca kelimeler de bu donemde ve sonrasinda Karluk Turkcesine girmis kelimelerin lfiupiaqcaya gecrnis bicirnleri olabilir. Ancak Arapca kelimelerin, lpek Yolu tuccarlan aracihgryla Uygurlar veya bolgedeki diger milletler tarafmdan almdiktan sonra degisik iletisimlerle Alaska'da yasayan lfiupiaq Eskimolannm diline gecmis olmasi da muhtemeldir.

7. Eger cok onceleri Altay kavimleri ve bunlar arasmda Turkler, Alaska'ya gecmis iseler, 0 zaman bu Turkce ogelerin bir kismmin daha eski Turkce donerninden kalrms oldugu da dusunulebilir, Toplumlar birbiriyle farkh zamanlarda iletisim icinde olabilmektedirler. Buna paralel olarak kelime ahs verisleri de birkac farkh zaman diliminde gerceklesmis olabilir.

8. Iiiupiaqlar ve diger Eskimo gruplanyla Ttirklerin kultur ve dil iliskileri konusunda daha derin arastirmalann yapilmasmm faydah olacagmi dusunuyoruz,

KISALTMALAR

Cuv, : Cuvasca
EAT. : Eski Anadolu Turkcesi
ET. : Eski Turkce
GT. : Genel Turkce
lfiu, : lfiupiaqca
Mog. : Mogolca
~T. : Orta Turkce
Sah. : Sahaca
Tuv. : Tuvaca 1518

MehmetKARA

KAYNAKLAR

Basih Kaynaklar

ARIKOGLU, Ekrern, KUULAR, Klara, 2003, Tuva Tiirkcesi Sozliigu, TUrk Dil Kurumu Yayinlan, Ankara.

ATALAY, Besim, 1986, Divani; Lugati't-Tiirk Terciimesi III, TUrk Dil Kurumu Yayinlan, Ankara.

CAFEROGLU, Ahmet, 1968, Eski Uygur Turkt;esi Sozliigu, TUrk Dil Kurumu Yaymlan,

istanbul.

CEYLAN, Emine, 1996, C;uva,J Atasozleri ve Deyimleri, Simurg, Ankara.

___ , 1997, C;uvaKa Cok Zamanlr Ses Bilgisi, TUrk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara. CLAUSON, Sir Gerard, 1972, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century

Turkish, Oxford University Press.

<;AGATA Y, Saadet, 1988, "Turkcede fi-g Sesine Dair", Turk DiU Arasurmalan Y,ll,glBelleten-1954, 2. Baski, TUrk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara, s. 15-30.

DANKOFF, Robert-James KELLY, 1985, Mahmud al-Kasgart-Compendium of the Turkic Dialects (Divan Lugiit at-Turk), Part III, Harvard University Office of the University Publisher.

Derleme Sozliigu VI, VIII, 1972, 1975, TUrk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara.

DiLAC;AR, A., 1968, "Orta Iranca-Turkce ili~kileri", Xl. Turk Dil Kurultaytnda Okunan Bilimsel Bildiriler-1966, TUrk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara, s. 153-158.

DOERFER, Gerhard, 1976, "Proto-Turkic: Reconstruction Problems", Turk Dili Ara.ytirmalan Y,1l,g,-Belleten-1980-1981, TUrk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara, s. 30- 39.

ERCiLASUN, Ahmet B. vd., 1991, Karstlastirmalt Turk Lehceleri Sozliigu-I (Ktlavus. Kitap), Kultur Bakanhgi Yaymlan, Ankara.

EREN, Hasan, 1999, Turk Dilinin Etimolojik Sozliigii, Bizim Buro Basim Evi, Ankara. GULSEViN, GUrer, 1994, "Gokturk Amtlan ile Yasayan U9 Lehcernizin (Halac, Cuvas ve SahaIYakut) Tarihi ilgi Duzeni", Turk DiU Arastirmalan Yzlhgl-Belleten-1990, TUrk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara, s. 55-64.

KiRiSC;iOGLU, M. Fatih, 1994, Saha (Yakut) Tiirkcesi Grameri, TUrk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara.

XI. Turk Dil Kurultaytnda Okunan Bilimsel Bildiriler-1966, TUrk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara, s. 153-158.

OGEL, Bahaeddin, 2000, Turk Kultur Tarihine Giris IV, Kiilttir Bakanhgi Yaymlan/638, Ankara.

V. ULUSLARARASI TURK DiL KURUL TA YI

1519

SALMAN, Huseyin, 1981, "VII. ve X. Asirlar Arasmda Onemli TUrk Boylanndan Karluklar ve Karluk Devleti", Turk Diinyast Arasurmalan, SaYI 15, s. 169-206.

STEWART, Ethel G. (Ceviren: E~ref Bengi QZBiLEN), 2000, Dene ve Na-Dene Kizilderilileri -Cengiz Han'dan Amerika'ya Karan Tiirkler MS. 1233-. TUrk Dunyasi Arastirmalan Vakfi, istanbul.

Tarama Sozliigu IV, 1969, TUrk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara.

TEKiN, Sinasi, 1976, Uygurca Metinler-Il-Maytnsimit, Sevinc Matbaasi, Ankara. ___ , 2001, lstikakcuun Kiisesi -Tiirk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatt Uterine

Denemeler-, Simurg, istanbul.

TEKiN, Talat, 1975, Ana Tiirkcede Aslf Uzun Unlider, Hacettepe Universitesi Yaymlan, Ankara.

THIBERT, Arthur, 1972, O.M.L, English-Eskimo, Eskimo-English Dictionary, Canadian Research Centre for Anthropology, Saint Paul University, Ottawa.

WEBSTER, Donald H., ZiBELL, Wilfried, 1970, Iiiupiat Eskimo Dictionary, Fairbanks, Alaska.

VAsiLiEV -CARGISTAY-, Yuriy, 1995, Tiirkce - Sahaca (Yakutca) Sozluk; TUrk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara.

YUCE, Nuri, 1988, Mukaddimetii'l-Edeb-Hvarirm Tiirkcesi jle Terciimeli Suster Niishasi -Giris, Dil Ozellikleri, Metin, Indeks-, Ankara.

internet Kaynaklarr

http://www.alaska.comlakcornltri via/tri vcomlsymbols/story/179357 4p 1909362c.html http://college.hmco.com/history/readerscomp/naindihtml/na 003700 beringstrait.htm http://www.blackwell-synergy.comllinks/doi/lO.l046/j.1469-809.2003.00035.x!abs/ http://www.blackwellsynergy.comllinks/doi/l 0.1 046/j .14691809.200 1.6530245.x!abs/ http://college.hmco.com/history/readerscomp/naindihtml/naOI1300eskimo.htm http://www.turkleronline.comlturkler/sahalar/tofalar/tofa2002dekisayilari.htm http://www.turkleronline.comlturkler/turkler-karluklarkarluklarinsikayeti.htm http://www.explorenorth.comllibrary/communities/alaskalbl-Chuathbaluk.htm http://www.turkleronline.comlturkler/turklerkarluklarensonnezaman.htm http://www.turkleronline.comlturkler/turklerkarluklar-karluklarkimdir.htm http://www.exp]orenorth.comllibrary/communities/alaskalbl-Atgasuk.htm

http://www .explorenorth.comllibrary/communities/alaskalbl-Kasigluk.htm http://www.encyc1opedia.com/html/section/Eskimo ContemporaryLife.asp

1520

MehmetKARA

http://www.turkleronline.comlturkler/turklerkarluklarkarlukulkesi.htm http://www.alaskool.orglLanguage/dictionaries/inupiaq/dictionary.htm. http://www.encyc1opedia.com/html/section/Eskimo EskimoCulture.asp http://www.alaskooJ.org/language/inupiaghb/InupiagHandbook.htm http://www.alaskool.orgllanguage/manytongueslManyTongues.html http://www.encyclopedia.com/html/section/Eskimo EskimoLife.asp http://www.chathamma.comliditarodlTeachers/AlaskanPeople.htm http://www.state.ak.us/adfg/wildlife/region2/hunting/kodiakI3.htm http://www.blacktailpointlodge.comlfreshwaterkingsalmon.htm http://alaska.bp.comlalaskalcommunities/northslope/atqasuk.htm http://www.blacktaiIpointlodge.comlfreshwaterkingsalmon.htm http://www.radikal.com.tr/verilerI2002/08/20lhaber 47154.php http://www.themoscowtimes.comlstories/2000/07 /22/051.html http://www.alutiiqrnuseum.comleducation/alutiiqlanguage.htm http://www.geocities.comlkocatepetarihcileri/isoncesi 10 .html http://www.outdoorsdirectory.comlmagazine/steelhead.htm http://www.aJaskool.org/language/central yupiklyupik.html http://www.compmore.netl-tntr/ata anain natlangs.html http://www.compmore.netl-tntr/ata anain natlangs.html http://www.russia-ic.comlenglTravellethnicities I.html http://groups.yahoo.comlgroup/turkc-l/message/I05 http://www.encycIopedia.comihtml/E/EskimoA I1.asp http://inquiryunlimited.org/timelineslhistNatAm.html http://www.hurgokbayrak.comlyenisayfaI35.htm http://www.encyclopedia.com/html/E/Eskimo.asp http://www.tarihci.subnet.dkl0015karluklar.htm http://www.encyc1opedia.com/htmlli l/igloo.asp

http://www .fotu va.org/newsletters/fot20.html http://www.nativeamericans.comlEskimo.htm http://www.turan.tc/turktarlkarluklindex.htm http://www.trussel.comlprehistlnews94.htm http://www.nativeaTts.8m.comicalifornia.htm

V. ULUSLARARASI TURK DiL KURULTAYI

1521

http://www.nativearts.8m.comlamerika.htm http://nnlm.gov/pnr/ethnomedJinupiaq.html http://www.ilovealaska.comlAlaska/Karluk! http://www.nativearts.8m.com/kuzeyb.htm http://www.flw.comllanguages/inupiaq.htm http://www.onewheel.org/docs/inupiat.htm http://www.nativearts.8m.comlgamer.htm http://www.nativearts.8m.com/kuzey.htm http://www.nativearts.8m.comlmoay.htm http://www.nativearts.8m.comlmoay.htm http://www.nativearts.8m.comlyayla.htm http://www.nativearts.8m.comlcultur.htm http://www.nativearts.8m.comltarih.htm http://www.nativearts.8m.comlirklar.htm http://www . uaf.edu/ anlc/Ianguages.html http://www.m-w.comlcgi-binldictionary http://www.amatorce.deikarluklar.htm http;//tarihce.4t.comlkarluklular.htm http://www.uaf.edu/an1c/Iangs/i.html http://www . uaf.edu/an1c/stats.html http://www.ankn.uaf.edu/AEB.html http://www.turkhaber.org/69.html

1522

MehmetKARA

EKLER

:.~h:-l'1J'W~-'

MapPoint'

-,

' ....

"

"

ZalarP "" .

-, .... S I BE R '1

.. , Kutulik o CherE!mshar:>k.;..: 0;

. :: ·":.2abitu.,.o ." .....

....... . ':cFhef:emkhovo

.;.... m'

Svir.~.~ ...

UST·ORDYNA~URYAT eayanday.

. . Mi5helevka ·.··0

i fl J{IJ T~:; 1<0" Usol'ye-Sibirskoye

oUst'cQrdynskiy

:~ IJ."

t:

\.1. .

"babushkin

. MONGOLIj\. ... 1 ...

Gusi?oozersklll Gusinoye

Ozero .. ,\

" ..... i:~t~(

Sef~~duma"

'102003 Mio .. s.a CQ",.

~ ;102""\

!103°

'105°

Ek-l: Asya Karluklarmm bulundugu yeri gosteren harita. (http://www.expedia.com!pub/agent.dll?qscr=mmfn&p1cel=karluk&wpst1= 1 &rtbl =O&regnl=2&cntyl=4&subm=1&fmap=1&&tpid=1&&zz=1098008822360&)

V. ULUSLARARASI TORK DiL KURULTAYI

1523

158"

Gulfof Alaska PACIFIC OCEAN .

A1eutia{1 ,. Trem:h

'151"

Ek·2: Amerika (Alaska) Karluklarmm bulundugu yeri gosteren harita. (http://www.expedia.com!pub/agent.dll?qscr=mmfn&plcel=karluk&wpstl=l&rtbl =O&regn 1 =2&cnty 1 =4&subm=1 &fmap=l &&tpid=1&&zz=109800882 2360&)

1524

MehmetKARA

I

Siberian YUpik"

Ek·3: ifiupiaqlarm yasadtgr yeri de gosteren basit bir Alaska harltasr,