You are on page 1of 5



&ROyTXLRGR/(36,GR,3)(863$FULDQoDIDODGDHDFHQDGHTXHPDIDOD

6HUYLFHV
+RZWRFLWHWKLVSDSHU

OnlineISBN9788560944064
$Q&RO/(36,,3)(863

Acrianafaladaeacenadequemafala1

ValdirHeitorBarzotto
FaculdadedeEducaodaUSP

RESUMO
ExaminandotextosacadmicosqueversamsobreoensinodeLnguaPortuguesa,verificamosaexistnciade
umaimagemdecrianapararepresentaracrianainseridanocontextoescolarquevaisendodelineadaem
suaescrita.Paralelamente,deparamosnoscomamontagemdeumacena,naqualosautoresoferecem
imagensdesique,emalgunsaspectos,soequivalentes,queladacriana.Apartirdestapercepo,
assumimosatarefadeanalisarespecificamenteosprocedimentosdeescritapresentesnosreferidostextos,
prestandoatenonasrelaesestabelecidasentreoautoreaspalavrasdosautoresqueelecita.Baseando
nosnomodocomoosautoresaquiestudadossecomportamfrentespalavrasdeterceiros,acreditamospoder
compreendermelhoroquemoveosautoresparaapresentartaisimagensdecrianasbemcomocompreender
melhorosprocedimentosdeescritanauniversidade.
ABSTRACT
HavingexaminedtheacademicproductionthatfoccusPortugueselearningandteaching,wehaveverifieda
childsimagetorepresenttherealchildthatisinschollcontextis,litlealitle,beingdrawnintheacademic
texts.Meanwhile,astheanalysisofthatproductionprogressed,wehavenoticedthataconstructionofone
scenepopsupinthetexts.Inthatscene,theacademicauthorsofferimagesofthemselvesthat,issome
aspects,areequivalenttothosechildrensimagesthathavebeingpreviouslyconstructed.Afterthatperception,
wehavedecidedtofulfillthetaskofanalysingthewritingproceeduresthathavebeingutilizedinthealready
mentionedproduction,especiallytakingtherelationthathavebeingstablishedbyitsauthorsandtheauthors
citedbythemintoconsideration.Takingtheauthorsbehaviorinrelationtothewordsthathavebeenwritten
bydifferentpeopleasapointofdepparture,webelievethatitwillbepossibletobetterunderstandtheauthors
reasonstopresentthoseimagensofchildrenthattheyhavepresented,and,besides,tobetterunderstandthe
writtingproceeduresinsidetheuniversity.

1Apresentao
Visandotematizardiversospontosrelacionadoseducao,ostrabalhosacadmicossobreoensino
freqentementemobilizam,deformaexplcitaouimplcita,umsaberpretensamenteuniversalizvelsobre
crianas,delineando,destemodo,uma"imagemdecriana"aosolhosdoleitor.Issoocorreporque,aolongo
desuaargumentao,estestextosincidem,aomenostangencialmente,sobreoqueelasfalam,asleiturasque
fazem,enfim,sua"cultura",construdademodoaparecerhomognea.
KWWSZZZSURFHHGLQJVVFLHOREUVFLHORSKS"SLG 06& VFULSW VFLBDUWWH[W





&ROyTXLRGR/(36,GR,3)(863$FULDQoDIDODGDHDFHQDGHTXHPDIDOD

Apresenteinterveno,portanto,justificasepelascontribuiesqueestudaralgunsdosmecanismos
lingsticodiscursivosmobilizadosparadarconsistnciaaumimaginriopoderiatrazerparaultrapassara
compreensodoquesejaumacrianaapartirdoquepropeoautordotexto,emdetrimentodoquesua
prpriaexperinciateriapermitidoconstruir.Umainvestigaodestetipoconstituiumconviteparaos
empreendimentosquevmsendofeitospelaspesquisasemAnlisedoDiscurso,PsicanliseeHistriaCultural,
paraqueoestudodaleituraedeseuensinopossa,cadavezmais,produzirefeitos.
Comtalpressuposto,tomamosparaanlisetextosacadmicosqueversamsobreoensinodeLngua
Portuguesa,partedenossasleiturascotidianas,eprocuramosverificarqualaimagemdecrianaquevai
sendodelineadaemseuinterior.
Aoiniciarmosumaanlisemaisdemoradadestestextos,entretanto,verificamosummesmopercursode
escritaquepareceserseguidoemvriosdostextosacadmicos,queprocuraremosexplicitarnestetrabalho.
Examinandotalpercursomaisdetidamente,nosdeparamoscomamontagemdeumacenanaqual,
paralelamenteimagemdaprpriacrianasobreaqualsefala,oautorofereceumaimagemdesimesmo
que,parecenos,estvinculadaprimeira.
Ouseja,parecenosserpossvelafirmarque,naparceladeficcionalizaoquetodotextoacadmicocomporta,
possvelencontrarumpersonagemencenadopeloprpriopesquisador.Estaafirmaoampliaparaostextos
acadmicosumoutra,feitasobretextosliterrios,porRassial(1997:98):"...umadasdimensesdaescrita(...)
deproporpersonagens,narrativassobreasquaisoleitorpoder,aomesmotempo,projetarseesustentar
suasidentificaes."
Frenteaestasobservaes,nossatarefatornouse,ento,verificaraimagemdacrianademodoindireto,ou
seja,observandoaimagemqueopesquisadorapresentadesimesmo.Acreditamosquepodemosnos
aproximardeumapercepodestaimagemanalisandoosprocedimentosdeescritapresentesemalgunstextos
acadmicosqueversamsobreoensinodeLnguaPortuguesa,prestandoatenoprincipalmentenasrelaes
estabelecidasentreoautoreaspalavrasdosautoresqueelecita.Dessaforma,nosdepararemoscoma
imagemdecriananospeloquesedizsobreela,mastambmpelomodocomooautordotextoacadmico
emanlisesecomportafrentespalavrasdeterceiros.

2Algunsprocedimentoscomunsnostextosanalisados
Noquesesegue,oleitorencontrarrefernciasaosprocedimentosdeincorporaodabibliografiaepostura
dopesquisadorsobreolocaleascondiesemqueencontraacriana.
2.1sobreosautoreslidos
Talvezcomasconsideraesquefazemosnestasesso,aoinvsdeapresentarmosalgonovo,estejamos
tambmapenastraduzindoumsentimentodeinsatisfaoquepareceestarcrescendodemodocompartilhado
entreosdocentesqueparticipamdebancasexaminadorasdetrabalhosdePsgraduao.Amesma
insatisfao,porvezes,sentimossobrenossosprpriostrabalhos,principalmentesefomosalunosdeps
graduaonasltimasdcadasecontinuamosinvestindonapesquisa.
Emalgunstrabalhosacadmicos,talvezmaisespecificamenteemdissertaesdemestrado,temosverificado
que,maisnotadamentenocaptuloderesenhatericae,ademais,norestantedotrabalho,osautoresarrolados
somaisteisparaconfirmaroqueocandidatoamestreestquerendosustentardoqueparaestabeleceruma
discussoafimdechegaraumaperspectivaquemelhorauxilienaanlisedoobjetopesquisado.
Devidoaesteprocedimento,quepoderemoschamarde"listagem",temosumacrescenteausnciadediscusso
ouconfrontoentreperspectivastericasdiferentes,oquetemcausadocadavezmaispreocupaescomos
rumosdaproduodoconhecimentonaUniversidade.Emboraissotenhasidojustificadofreqentementepela
faltadetempoparaoamadurecimentodacompreensodoquefoilidoemfunodadiminuiodotempopara
aintegralizaodoscursosdepsgraduao,preferimos,paranoincorrermosemunilateralidade,pensarem
outrascausasparaaausnciadeumamaiorcriticidadeemrelaobibliografialida.
Mesmoqueseargumentequeacrticaaosposicionamentosdosautoresnocitadosemumadissertaode
mestradosedjustamentepeloseusilenciamento,pelofatodesequerteremmerecidocitao,oefeitode
recortartrechos"alinhados"ou"deacordo"comoqueseestprocurandoafirmaroudemonstrar,pode
construirumaidiadehomogeneidadeentreosautores,emesmodeverdade,ouainda,dedireonicaaser
seguida.
Essaconstataoapontaparaaimportnciadeseformarumleitordotextoacadmicomaisativoemais
produtivo,emespecialnagraduaoparaquenosesubmetaapanoramascomtendnciaamonossemizao,
talcomosoapresentadosemalgunstrabalhosacadmicos.
Paraexemplificaroqueestamosdizendo,apresentaremosalgunsapontamentossobreumexcertode06
pargrafosdeumtextoacadmico,osquaispermitemindiciarotipodeprocedimentoqueestamoscolocando
emdiscusso.Algumasdesuaspalavrasforamalteradasparapreservarseusautoresempricos,mas,embora
nosejamlocalizveistalcomoaparecemaqui,sorepresentativosdedadosquepodemserfacilmente
encontradosnaproduoquecirculahojeentrens,podendoserconsideradaumatendncianaproduo
contempornea.
Digamosque,apsapresentarseusposicionamentossobreoqueocorrenoensinodeLnguaPortuguesa,se
procurereforaroquefoiafirmadopreviamentenotextocomumaasserosemelhantequesegue:As
KWWSZZZSURFHHGLQJVVFLHOREUVFLHORSKS"SLG 06& VFULSW VFLBDUWWH[W





&ROyTXLRGR/(36,GR,3)(863$FULDQoDIDODGDHDFHQDGHTXHPDIDOD

afirmaesquefizemosacimaestodeacordocomaquelasfeitasporpesquisadoresestrangeirosebrasileiros.
Acontinuidadedotexto,nestecaso,praticamentebvia,qualseja:acitaodetrsautoresestrangeirosa
ttulodeexemploe,emseguida,dedoisbrasileiros.Desnecessriodizerqueosdoisautoresestrangeiros
citadosnaseqnciaprestamseapenasparareforodoquefoiafirmadoantes.
Oprimeiroautorbrasileirofoiintroduzidoporseusobrenome,seguidodoanoemquepublicouaobracitada,
comomandamasnormasdecitao.Comoseqnciafoiacrescentadooverboalinhar,naformaimpessoal,o
quedumtextodaseguinteforma:Fulano(ano)alinhaseaBeltrano,queoterceiroestrangeirocitado.
Porsuavez,osegundobrasileirotrazidoparaotextofoitematizadoemdoispargrafos.Noprimeiro,atestase
oquantoseuspostuladoscorroboramcomoquevemsendodito.Nosegundohalgumadiferena.Tendosido
iniciadocomaexpressoNessamesmadireo,omesmofoicontinuadocomumaoraointercalada
introduzidaporumaconjunoadversativa,e,posteriormente,finalizadacomumretornolinhaargumentativa
inicialpormeiodaexpressofulanodetalesclareceque.Afraseobtidaficouaproximativamenteaseguinte:
Nessamesmadireo,emboraconsidere"x",fulanodetalesclarecequetemosrazo....Escritodestemodo,o
pargrafocomportaumadiscordnciaparcialqualvoltaremosmaisadiante.
2.2sobreaescolaeseuscomponentes
Chamaaatenoofatodequeumaposioconstantenestestrabalhosadesqualificaodaescola.Quando
setratadefalardaescola,geralmenteestealinhamentodeautoresqueapontamnamesmadireocolabora
paraconstruirumaargumentaodesqualificantesobreaescola,oquetrazconseqnciasparaaimagemde
crianaconstitudanostextosquesustentamestapostura,comotentaremosdaraveratofimdotrabalho.
Mesmoquandoopesquisadorapresentaseengajado,direcionandoapesquisaparainvestigaoeproposies
sobreomelhortrabalhoasefazerembenefciodacriana,acabaincidindoemumadesqualificaodacriana
emfunodadepreciaodomeioemqueelaestinserida.
muitocomum,porexemplo,aoseteceremcrticasdesigualdadedeacessoaosbensculturais,ouescola,
afirmarsequeacriananotemoqueler,semquesejaapresentadaumapesquisaslidasobreospossveis
contatosdestacrianacomotextoescrito.Nosreferimosaafirmaesqueafloram,derepente,nointeriorde
umtextoacadmico,semnenhumaapresentaodedadosdepesquisasobreocotidianodacriana,taiscomo:
Osnicostextosaquemuitascrianastmcontatosoaquelesdolivrodidtico.
Ditoisso,agorapodemosretomaradiscordnciaparcialfeitaaosegundoautorbrasileiroquedeixamossem
anlisenaseoprecedente.Apartequemotivaadiscordnciaparcialapontadanaseo2.1justamente
aquelaemqueotextodosegundoautorbrasileirocitadopropunhaaconsideraodealgumaqualidadeno
trabalhoprticodoprofessordeLnguaPortuguesa.
2.3Explicitandoosmovimentosconstantes
Faceaoquefoiapresentadonosdoisitensanteriores,podemosafirmarqueosprocedimentosdeincorporao
dabibliografiaeaposturadopesquisadorsobreaescolasocomplementaresnoquetangeconstruode
umaimagemdecrianaadequada,emprimeirolugar,aospreconceitosdequemaconstri.Porumlado,os
autoresarroladosestabelecemumaconcordnciacomoqueestsendodito,poroutro,acrianaencontrase
emumambientepassivodedepreciao.
Quandoocorreaumdosautorescitadosreestabeleceralgumaqualidadeparaainstituionaqualacrianase
encontra,talposturarefutada.Destemodo,oqueseconfiguracomodiscordnciacomrelaoaospostulados
dosautorescitadosequepoderiaserconsideradocomoumaanlisecrtica,,naverdade,umaconcordncia
comumaordemdiscursivamaisampla,quedcomoestabilizadaacondiodaescola.Peloquetemosvisto,
parecehaverumaconstnciaemalgunstrabalhos,repetindosepelomenososseguintesprocedimentosde
textualizao
a)Aescolainvariavelmentevistaeapresentadacomoruime,conseqentemente,tambmruim
acriana,alnguaquefalaesua"cultura",incluindoaoquetemounotemparaler.
b)Osautorescitadossovistoscomopertencentesaumlugarmelhor,umaespciedecontraponto
queleocupadopelacriana.Elesestariamsemprenaposiomaisadequadaparaverificaros
problemasdaescola.
c)Oautorqueestiniciandosuaproduodetextosacadmicosestariainteressadoem(ou
fazendoesforospara)galgarestelugarconcebido,svezesporelemesmo,comosuperioraoseu,
sobrandolheoalinhamentocomocondioparaobteracessoaestacomunidadeaquepertencem
osautores,cujostextossotomadosporbaseemseutrabalho.comoseesteautoriniciante
precisassevivenciarumaespciederitualdepassagemetivessequecumprircertasregras,sendo
umadelasadesubmissoaumgrupodeautorescommaiorpoder.Destasubmissoeleretiraa
ilusodepertena,apartirdaqualcumpreumasegundaregra:criticaraescola.
d)Oobjetodeestudoeosconhecimentosjproduzidossobreelesotomadosdeforma
estabilizadaedesprovidosdequalquercontradio.Estaatitudepareceestarrelacionadacondio
instveldequemseencontraemumritualdepassagem.Assim,paranoperturbaromovimento
dopesquisadoremformao,seucomportamentodepesquisadordemonstraumacertanecessidade
deevitarquestionamentos.Porisso,aescolatemdeserinquestionavelmenteruimeospostulados
dosautoresquefalaramsobreelanestadireo,inquestionavelmenteacertados.

3Algumasconseqnciasparaaproduodoconhecimento,aimagemdo
KWWSZZZSURFHHGLQJVVFLHOREUVFLHORSKS"SLG 06& VFULSW VFLBDUWWH[W





&ROyTXLRGR/(36,GR,3)(863$FULDQoDIDODGDHDFHQDGHTXHPDIDOD

pesquisadoredacriana.
Oritualdepassagemvivenciadopelopesquisadoremformao,aoqualnosreferimosnaseoprecedente,
implicaemumexercciodetextualizaodosposicionamentosdeoutrosautoresquetemsidorealizadode
modosdiversos.Aonossover,cadaumdessesmodospodeseranalisadoapartirdeconceitostaiscomo
submisso,identificao,reproduo,filiao,etc.Aexperinciadeanlisedetextosacadmicosmostraque,
emvriosmomentos,hconcorrnciadestasposiesquesealternamaolongodaescritadeumtexto,
delineandoosmodosderelaoquecadasujeitoestabelececomoconhecimento.
Pesquisasfuturaspodemseproporaperseguircomoquestocentralqualouquaisdestaspossibilidadesde
relaocomoconhecimentopredomina(m)emumtextoacadmico.Paratalfim,podeserinteressante
interrogarsealgumelementodostrabalhosacadmicosnoestariamocupandoolugardeentraveque,
segundoAllouch(1994),tantoacocanaquantooconhecimentosobreelaocupavamparaFreud,antesqueeste
tivessepodidodaropassonecessrioparafazerumaproduoqueresultarianacriaodapsicanlise.
Ressalteseque,paraesteautor,essencialnotar...queexisteumasolidariedadeentreumaapresentaode
umrigoruniversitrioincontestveleumacrenaceganaaomgicadoobjetoassimintroduzido(Allouch,
op.cit:26),que,paradoxalmente,impedeaconstruodequalquerrigor,oquepodeseagravarse,comos
vezesficaevidente,esterigorapenassuposto.
Poisbem,tenhamospresentesesteselementosquenosconstituemenquantofazemosnossostextospara
fazermosumareflexosobreumatesehipottica,cujosujeitocentralsejaacriana,ouqueatenhaembutida
empreocupaesrelacionadasaoensinodeumadisciplinaespecfica.Imaginemostambmqueopesquisador,
autordestatesehipotticatenhaumaatitudedeacolhimentoparacomacriana.
Parapensarestacriana,talpesquisadorassume,peranteumconjuntodeautoresoudiantedeumalinha
terica,umaatitudequepodeserdescrita,comojapontamos,comumdosverbosaseguir,porexemplo:
submeterse,filiarse(exceotalvezafiliarse),alienarse,optar,escolher,suportar.
Adefesadeumacrianaemsilevaadesqualificarelementosdoseumeioe,comumaatitudequepodeser
descritacomumdestesverbos,bemfreqenteopesquisadordesqualificaraescola,oprofessor,etce,
depois,passar,naelaboraodeseutexto,acumpriralgumasetapas,aproximativamente,comoasseguintes:
a)Encontrarnointeriordaescola,jdesqualificadaemseudiscurso,umncleoqueprecisaser
valorizado,apartirdoseupontodevista,construdonomesmotextocomosendoaquelequetemo
poderdeperceberquealgotemvalor,masosqueestoprximosnoovalorizam.Aquinestecaso
acriana,emoutrospodeserotexto,emoutrosalgogenericamentenomeadocomo"aculturado
aluno"ou"alinguagemdoaluno".
b)Encontrar,nointeriordestamesmaescola,umlugardevalorizaoaque,segundo"sua"
concepoacriana,ouoquequerqueseja,temdireito,ou"deve"ocupar.
Secomumesteposicionamento,emtrabalhosde70,80,90,comotemosverificado,pensamosquejseria
tempodecomearmosadesconfiarqueesthavendoumaineficciadestediscurso,ficandocomprometidaa
possibilidadedepreconizaodeumatransformaonoensino.
Umdosproblemasqueimpediriamavanosmaisperceptveisnestecamposeriajustamenteolugardeonde
falaopesquisador.Ouseja,umlugarmovedioocupadoporquemrepeteparamostrarseumigualaos
destinatriosdesuarepetio.Oqueestamospostulandoquedificilmenteserouvidoopesquisadorque,
paraintegrarumacomunidade,escolheumainstituiojhistoricamentesubmetidaaumacrticabviae
desqualificante,repetindoa.Assim,elecolocasenamesmaposioquealegaseradacriana.Enquantoesta
notemumlugardevalorizaonaescola,tambmopesquisadornootementreasvozesquefalamda
criana,poisoqueelefazservirdeecoparaasvozesdeoutrospesquisadores.
Noprocedimentodetextualizaodosposicionamentosdeseusautorespreferidospareceocorrerumprocesso
parecidocomoquepodeserilustradoporumafraseprpriadacriana"eunosei,masmeupaisabe".Isso
acontecequandoopesquisadorapenasaplicasobreseusdadosoconhecimentoapreendidodostextosdaqueles
queconsideraseussuperiores.Estafrasetpicadacrianasvezesserencadeadaaoutra,",euseifazer
igualopapai",quandoelefazsuasafirmaeseasconfirmacompostuladosdeautoresjconhecidos,como
vimosanteriormente.
Vamosconsiderarconcomitantemente,oempregofreqentedosubstantivovalorizaoedoverbovalorizar,
geralmenteaplicadoscriana.Elesimplicamreconhecerafaltadevalordealgum.Opesquisadorreconhece
nointeriordaescola,queelemesmodesqualifica,oquenovalorizadoelheatribuivalor,masmantmo
novalordaescola.Estaescolaspassariaatervalorquandoouvisseavoziluminadadopesquisadorouse
submetesseatodosos"deves"doseutexto,valorizandoacriana.
Eassimquepensamosserpossvel,comomencionamosnaapresentaodestetexto,verificarcomoa
imagemdacrianavaisendodelineadaaosolhosdoleitor:estudandoseacenarepresentadapelopesquisador.
Eisdelineadaaimagemdacrianacomoperdidanummardeinjustias,sresgatvelporumpesquisador
conscientedeseuprpriovalor.Portanto,aimagemdacriana,queemboratenhaumvaloralegado,
constitudacomoadealgumcujovalorprecisaserdadopelaescolaapartirdosapontamentosfeitospelo
pesquisador,oqueamesmacoisaqueconsideraracrianacomosemodevidovalor.
Ointeressante,eaparentementeparadoxal,queopesquisador,constituindoestaimagemdecriana,fazdela
seuespelho,umavezque,aosubmeterseaosautoresqueresenha,mostraseaoleitortambmcomoum
sujeitosemdireitoavoznoseuprpriotexto,umavezquesuavozssevalorizamedidaquepodeser
KWWSZZZSURFHHGLQJVVFLHOREUVFLHORSKS"SLG 06& VFULSW VFLBDUWWH[W





&ROyTXLRGR/(36,GR,3)(863$FULDQoDIDODGDHDFHQDGHTXHPDIDOD

espelhadanafaladeoutrem,sejamautoresqueconfirmemoqueestdizendo,sejaoprpriosensocomum
querepetesobreosproblemasdaescola.
Acriana,nestecasoooprimidodaescola,emcertamedidacoincidecomoautordotexto,queaapresenta
comotal.Aomesmotempoemqueestedaverumacriana,cujaimagemadeumsujeitoqueprecisaser
adornadopelopesquisadorparaserpercebidocomotendovalor,oprpriopesquisador,aoadornarsecom
textosdeoutrosautorese,svezes,comtextosdasprpriascrianas,pareceencenaracriana,mostrandose
comoalgumquetambmprecisadevozedeumlugarparaela.Ostextosnosquaisopesquisadorseapia
constituemumavozdadaasimesmo,apanhadadeoutrospelopesquisadorcomoquemdizeunosei,mas
meupaisabeoueufaoigualameupai,numexercciodeautovalorizao.

RefernciasBibliogrficas:
ALLOUCH,J.LetraaLetra:transcrever,traduzir,transliterar.RiodeJaneiro:CampoMatmico,1995.
RASSIAL,JJ.Apassagemadolescente:dafamliaaolaosocial.PortoAlegre:ArteeOfcioEditora.,1997.

1AreflexodesenvolvidanestetrabalhovemsendofeitanapesquisaEnsinodaLeitura:oslimitesdotextoe
deseusuporte.UmaversopreliminarfoiapresentadanamesaredondaAinfncia,suasinstituiesea
linguagem,VColquiodoLEPSI.

2015
Av.daUniversidade,308
CEP:05508900SoPauloSPBrasil

lepsi@fe.usp.br

KWWSZZZSURFHHGLQJVVFLHOREUVFLHORSKS"SLG 06& VFULSW VFLBDUWWH[W



You might also like