You are on page 1of 7

FUENTE: http://jornadasenarte.blogspot.com.ar/p/ponencias.

html

::Ponencia10.Mesa8
::Educacinvisualycurrculooculto.Funcinidentitariadelasimgenes
enaulasdeunaescuelaruraldeniosoriginariosmbyguarani
Lic.GuillermoAlessio.
CoordinaEsterBrafa
EsenelmarcodelProyectodeInvestigacin"Imageneidentidad:laconstruccinde
procesosidentitariosdesdelaalfabetizacinvisualqueproponelaescuelaenlacultura
mbyguarandeMisiones"(Proyectoradicadoen:SECyTUNC;dirigidoporlaProf.
yLic.GriseldaOSORIO),enelquepodemossituarelpresenteavancedeinvestigacin
Esnuestropaslosgobiernosprovincialesynacionalhabitualmentenutrende
materialeducativo/decorativo(ilustraciones)aescuelastantoruralescomourbanas.
Estapracticatancomn,dadolacarenciageneraldelasinstitucionespblicasypor
lotantolaaceptacingeneralizada,suscitaformasdeapropiacinacriticasporparte
dedirectivosydocentesquepuedencontribuir,as,areproducirsupuestosideolgicos
determinantes.
Enestesentidodebemossealarqueenlasaulasdelasescuelasdeenseanza
primariaeinicial(engeneral)yenlamismaformacinprofesionaldocente,noes
habitualproblematizarciertasrepresentacionesmuyarraigadasenelimaginario
sociocultural.Estonoseexplicasoloporelargumentodecarenciasindividualesen
losagenteseducativossintomarencuentaqueestasituacineselresultadodeuna
dinmicadeadecuacindelaescuelaaunmacroproyectoeficientistaque,alcercenar
losenfoqueshumanistasacot,enlaformacindocente,lascapacidadescrticasy
analticasenbeneficiodeunainstrumentalizacindelaenseanza.Cordialmente
Consideremos,anenelrecuerdodenuestratempranaescolaridad,queuntexto
visualqueseinstalaenlasparedesdelaulapuede,avecesdemanerainsospechada,
impactarenelnioentantoexperienciaestticaeintelectual.Enconsecuenciaes
lcitopensarqueaquellosobjetosestticos,dispositivosinstrumentalesydisposiciones
espacialesdelaescuelayelaulaconstituyenunelencodeutensiliossignificantesque
enlascienciaseducativassedioenllamarcurrculooculto.Seentiendepor
currculoocultoalconjuntodeaprendizajesquesonincorporadosporlosalumnosen
lasinstitucioneseducativasyquenoestnespecificadosniestablecidosenningn

FUENTE: http://jornadasenarte.blogspot.com.ar/p/ponencias.html

plan,programaocurrculaformal.Elcurrculoocultoestodoloqueestadetrsyen
paraleloaunprocesopedaggicoexplicitadoperopuedesertantoomseficazparala
reproduccindeconductas,actitudeseideologas.Enestesentidoelcurrculooculto
esunverdaderoproveedordeejemplosentantoenseanzasencubiertas,latentes,no
explicitasquelainstitucinylosdocentestransmitensincuestionar,avecesni
siquieravisibilizar,yquesinembargotienenmuchasvecesunimpactoaltamente
significativo.Deestamanerapoderidentificarelsentidoquealberganlosmensajes
visualesquesecuelganenaulasyespaciosdeusocomndelasescuelas,implicala
posibilidaddedesentraarlossupuestosticos,estticosypolticosquesealojanen
lasimgenes.
Paraenmarcarnuestroanlisisnosresultadesumautilidadlanocindecurrculo
ocultovisual[4]elcual,derivandodelconceptodecurrculooculto,proponeindagar
enladimensinsubyacentedelosmensajesvisualesenlasescuelas.
Enestesentidodebemosentenderquelasrepresentacionesvisualesposeendostipos
demensajes,elmanifiesto(explcito)yellatente(implcito)siendoesteltimoel
espaciodondeserevelanloscontenidosdelcurrculooculto.Lamanifestacin
delcurrculoocultovisualsepatentizaatravsdetressistemasdetransmisin:los
espaciosgenerales;losespaciosespecficos,yladocumentacinvisualdidctica.
Encuantoalosespaciosespecficos,comoelaula,encontramosqueeltipoy
distribucindelmobiliarioyelconjuntodeimgenesrecreativasoilustraciones
didcticasqueamenizanvisualmentelasparedes,sonverdaderosdispositivosde
transmisinylegitimacindeciertasideologas.Nosdetendremosenestaltima
cuestin:losmensajesvisualeseducativos/recreativosentantocurrculooculto
visual.
Laimagenquetomamosparanuestroanlisis,lacualseencuentraenunadelasaulas
delaescuelarural766IrmaPrestesdelalocalidaddeCapiovenlaprovinciade
Misiones[5],sedenominaPueblosoriginariosydesdeunpuntodevistadela
nomenclaturatradicionallapodramosdesignarcomocartel.Lamencionada
imagenseencuentraadheridaalapareddeunadelasaulasnuevasyfueinstalada
allporlospropiosdocentesdelestablecimientoduranteelaolectivo2007.
Debidoaquenoseobservaningunamarcadeorigenestimamosqueesunaimagen
queacompa,comoseparatagrfica,arevistasdedivulgacineducativadeuso
frecuentepordocentesdetodoelpas.Setrataentoncesdeuntextoverbo/visualque
exponeimgenesdediferentesetniasoriginariasdenuestropasenelauladeuna
escueladondeconcurrenniosoriginariosdelaetniaMbyGuaran.
Considerandoqueelcarteldenuestroanlisisestaconstituidocasiensutotalidadpor
fotografas(signosicnicos),estetipodeimagennosmerecerunamayoratencin.
EncuantoalcontenidoimplcitodelmensajevisualEliseoVERONmanifiestaqueno
esposibledivorciarabsolutamenteundiscurso(cientfico,esttico,etc.)desu
dimensinideolgicapuestoqueambassecomprendennecesariamenteyaque
loideolgicoesunamagnitudcomponentedetodaorganizacinsocialqueproduce

FUENTE: http://jornadasenarte.blogspot.com.ar/p/ponencias.html

conocimiento.Deestamaneraelsentidodeldiscurso(otexto)eselquecontienenlas
marcasquepermitenidentificarciertascondicionesdeproduccinhistricas:
(cita)Loideolgiconoeselnombredeuntipodediscurso()sinoelnombredeuna
dimensinpresenteentodoslosdiscursosproducidosenelinteriordeunaformacin
social,enlamedidaenqueelhechodeserproducidosenestaformacinsocialha
dejadosushuellaseneldiscurso[6](findelacita).
Sinembargolanocinquedespejadudasacercadelaintencionalidadproselitistadel
mensajevisualqueanalizamosesladeimagencompuesta(ocompsita)siendoesta
imagenendondesearticulaneintegrandiversossignosconunsentidodeterminado:
nosetratatansolodedartestimoniosinodecerrarunaideapues
ParaelestudiodelcartelPueblosoriginarios,utilizaremosunenfoqueanalticode
lossignosquenospermitaabordarlaimagennodesdeunadimensinemocionalodel
placeresttico,sinomsbienbajoelngulodelasignificacin.
Anlisisdelmensajevisual
SetratadelcartelPueblosoriginariosqueatravsdefotografasyescritosdivulga
diversasetniasoriginariasdenuestropas,susdimensionesaproximadassonde
cincuentaporochentacms.Trestiposdesignosconstituyenestemensaje
visual:signosicnicos,signosplsticosysignoslingsticos.
Descripcin
Lasfotografas(signosfigurativosoicnicos)muestran:unaescenadetareas
domsticasenuninteriordevivienda;unaescenaenplanogeneraldetareasrurales;
unaimagenenplanomediodeunamujerjovenyunniojuntoaunaviviendarural;
unaescenademujeradultatrasladndoseenvehiculoaparentementedetraccina
sangre;unaimagencontrespersonasenplanomedio,dondesepercibeunaescenade
maquillajeceremonial(presuntamente);unaescenaenplanogeneraldondeuna
mujervisteaunnioyenlaparteinferiorunaimagenfrontalenprimersimoprimer
planodeunnioonia.Comofondodefotografasyepgrafessepuedeobservar
objetostextileseinstrumentodecaza(boleadora)
Encuantoalossignosplsticos,lagamacromticautilizadaseencuentraenuna
relacindearmonaencolorespardososcuros,rojizosoviolceos;otrostonosclarosy
oscurosseasimilanagrisesverdososoazulados;sololasdenominacionesdeetniasy
delapalabraidentidad,enamarillomedianosaturado,sedistinguenporcolor,yen
tantosignolingstico,delconjuntoicnico.Tambinseadvierteelprotagonismode
unrojosaturadoenlaindumentariadelamujerjovenquemaquillaaotrapersona.
Conrespectoalacomposicinseadviertequelassieteimgenesseorganizande
acuerdoaunasimetraaxialvariadaapartirdelacuallasimgenessedisponende
manerazigzagueanteenmosaicosdediferentesdimensionesperobajolatuteladeuna
grillaortogonalqueleconfiereciertarigidezyestatismoalconjunto.
Esnotorioqueconrespectoalcerramientopercibido(noformal,pueselcampo
visualnoestarecortadooperimetradoporunmarco)laimagendelobjetotextilyla
delasboleadoras,sibienseobservancomoenunplanoposteriordebidoala

FUENTE: http://jornadasenarte.blogspot.com.ar/p/ponencias.html

dbildenotacinvisual,proponenlapercepcindeciertoenmarcadodela
composicingeneral,estrategiaquepropiciaunaderivaperceptualhacialossignos
icnicoscentrales.
Esevidentetambinqueladinmicaperceptualdelasdiferenteszonasdelcartelse
agilizaenmeritodeunsistemadepasajes[7]entreimgenes,colores,valores
ytexturas;comoastambinporeldifuminadoorecortadoirregulardelpermetrode
lasimgenesmenoresloqueconfiereunaspectorelacionalentrelossignosvisuales.
Asimismoseobservanleyendas(signoslingsticos)comosubttulosoepgrafesdesde
lazonasuperiordelcartelqueseubican,siguiendounesquemadezigzagy
referenciandolasimagenasuladooabajo,hastalaparcelainferiorizquierdadonde,
amododeremateoeplogoconceptual,seinstaluntextoqueadoptalaestructura
delversoamtrico(enrealidadestaorganizadocomoprosa).
Podemosobservarquelossignoslingsticosseexponenenunttuloconelquesedaa
conocerelcontenido:Pueblosoriginarios;losnombresdelasetniasoriginarias
mencionadasQuichuas,Mapuches,Wichis,Guaranes;yunaleyendaque
acompaalaimagen.Sibientitulo,nombresyleyendamantienenunasimilar
tipografa(cursivacaracterinclinadoyconcatenadoenunasolapalabraconaspecto
antiguo[8]),sustamaos,coloresydisposicinsonacotadamentediversos.
Eltituloestajerarquizadoconunatipografamsgrande,espesayenblanco;los
nombresdelasetniasenunatipografamedianayencoloramarillo;laleyendadel
sectorinferiorizquierdoenunatipografamaspequea,enblanco,peroconun
relativopesovisualporlaacumulacinordenadaenverso(amtrico).Elttulo
proponeunllamadovisualimportanteporsugrosoryubicacincentralsuperior.
Losnombresdelasetniastambinsedistribuyenenunrelativozigzag
acompaandolossignosicnicos.Esparticularmentesingularelusodelcolor
(amarillo)paralosnombresdelasetniasqueluego,enelfinaldelaleyenda,serepite
enlaspalabraslaidentidaddemanerataldeconseguirunefectofuertedevinculo
visual/conceptualentreambos.Asimismoesnotablelaformulacinplsticadelos
elementostipogrficos:lacursivautilizadadelasletrasmaysculasinicialesse
percibedificultosamentedadosuprofusoarabesco.
Interpretacinposible
EncuantoalapercepcinglobaldelcarteltomamosdeGonzaloABRIL,lanocin
deespaciosinptico,siendoelconceptosinopsis(examendeconjunto)unaformade
experienciavisualsimultaneadelconjuntodecomponentesheterogneos(signos
lingsticos,icnicos,plsticos)queserelacionandemanerainterdependienteyque
necesariamentesefuncionalizanparadarsentidoaltexto.
Engenerallossignosicnicos(fotografas)delcartel,situadosentrefotosartsticas
yfotosreportaje,puedendistanciarsedeunafuncinestrictamentereferencial(que
poseetodaimagenpublicitaria)opuramenteestticaloque,sinembargo,no
desactivasufuncinintencionalquesehaceevidenteenlamanifiestanecesidadde
compartir/induciruncontenidodeterminadoconelreceptor.Enestesentidosepuede,

FUENTE: http://jornadasenarte.blogspot.com.ar/p/ponencias.html

conreservas,establecerqueelcartelmencionadoes,dealgunamanera,unaimagen
paraotros[9]GeorgesPENINOU(extraversin)
Encuantoalossignosicnicosparticulares[10](lasfotografasdenotanuna
manipulacinperimetralalamaneraderasgadoodeterioradoloquelesconfierecierta
calidaddeobjetosarcaicos)podramossealarqueelrostrodelnio,aldisponerse
demanerafrontal(comoenlosmosaicosbizantinos)dealgunamanerasesustraeal
podertemporalizantedelafotografa(capturarlaimagenimplicacongelarunaqu
yahora).Losojosdelretratadoseposanfijoseimperturbablesenelespectador
ausenteconelpropsitodeinvolucrarlo,peroenestedialogoalqueinvitatal
frontalidad,lamagnituddelaimagenencomparacinalosotrosretratados,el
sortearlopuramenteanecdticoydealgunamaneralaadustezdelgesto,colocande
algunamaneraalretratadoensituacindeautoridad/superioridad(respectodel
lector).
Ellenguajedelaestticadelafrontalidadalmismotiempoqueejerceunafuncin
implicativa[11],enfatizaloeternoalimpostarladimensindeloesencialendesmedro
delaparticularidadmundanadelacontecimiento.Elgestosobrio(olacarencia
gestualdelnio/niaenP.P.P.plano)lopodramospensarcomoeldeunainfanciano
atravesadaporlacondicinfotognicadelosnioscivilizados(Niooriginariosin
expresin,talvezcomomascaraprehispnica,quepotenciasu
anonimatoprehistricoysubsuncinenloindiferenciado).Laposicinfrontal,como
expusimos,construyeunaimplicanciaobligatoria,unaespeciededilogosin
interlocutorperonosetrataradeunyoindividualizadosinomasbiende
unaesenciaquedevienearquetipo.
Lospersonajesentrescuartosdeperfil,entanto,seposicionandemanerams
cercanaalainvitacinquealaintimidacin,alaancdota,altestimoniodeviday
laboresdiariasoceremoniales.Sinembargotantopersonasdefrentecomodeperfilo
trescuartosperfil,yenconsonanciaconciertossignosplsticos,laseveridaddesus
gestosylossignosicnicoscontextualescomoelpaisajerural[12]son,enconjunto,
portadoresdelsentidodelcualselosquierehacerdepositarios:lanaturaleza,la
esencia,laidentidad,loeterno.Incrementaranestasignificacinlossignos
lingsticos,cuyafuncinconsisteenfijar(anclaje)elmensaje;asimismodesdela
estrategiaderedundancia[13]yanaloga[14],sepretendepotenciarelidealismo
escencialistadelmensaje.Redundancia:prodigalidad(muchoselementosque
convergenenunrefuerzodesentido)yanalogacomo,transferenciadecualidades,
apareamiento,correspondencia(asimilacindelanocinpuebloaracesdeun
rbolidentidadquedebenserpreservadas)
Enestecartel,apesardelasexplcitassituacionescotidianasenlasfotografas,no
dejadepercibirseunpropsitodeinducirciertoextraamientodetodacontingencia
histrica,(lainsercinenlahistoriaposibilitaraproblematizarlascondicionesde
vidaprecariasalacualestnsometidoslosoriginariosennuestropas).Estose
observaclaramenteenlaimpostacindelohabitualorutinarioencondiciones

FUENTE: http://jornadasenarte.blogspot.com.ar/p/ponencias.html

esforzadas,viviendasyvehculosagrestes,etc.,loquedevieneenuna
sobredeterminacindelsentido.(Enfatizarlacotidianeidaddistinta,cuasisolemne
hastahierticosolemnidadextremacasisagrada)
Asimismolossignosicnicossecundarios(lasboleadoras;unaparceladetejido
originarioconornamentacingeomtrica),ylossignosplsticos(colorespardos
deslucidosygrisescromticososcuros/claros[15])seoperativizanenunavoluntad
desaturacinsignificante[16](hartazgo,algoquerebosa)
ManifiestaGeorgesPENINOU(enlasaturacinsignificante)Nohayacrecentamiento
deinformacin(ampliar,incrementar,menosaundecontrastarinformacin)...,sino
unavoluntaddemovilizacindelossignosenvistadelacreacindeunsentido
evidente(findelacita)conlacualsepretenderapotenciarlaconstruccindeun
sentidounivoco:(esdecirdepropaganda)loancestral,lotradicionaldeorigen
remoto,loesencial.
AsimismoParapoderbucearenlaestrategiadeconvencimientodelcartelanalizado
nossertilelconceptodearquetipoqueestableceelDiccionariodela
RealAcademiaEspaola(DRAE);Tiposoberanoyeternoquesirvedeejemplary
modeloalentendimientoyalavoluntaddeloshombres[17].Elarquetiposeplantea
comounaespeciedemodelosalidodeunidealperdido;estemodeloidealcumpleel
cometidodelamemoriahistricaestableciendolacontinuidadconestructuras
legendariasque,desdeelcomienzodelostiempos,noshablandelosorgenesdeun
pueblo.Elarquetipo(unhroe,oungruposocial),resultaasunapiezacardinaldel
imaginariopropagandsticopuestoqueatravsdelseencarnaciertascaractersticas
esencialesquepermiten,comoenelcasoexpuesto,identificarlopuroolo
sagrado,conlospueblosoriginarios.
Estoimplicaquelafiguradeunhroe,olamodelizacinoriginal/autenticadeun
gruposocialcomoconstruccinintelectualsecondensaenimgenes,quetiendena
grabarseenlaconciencia(social)atravsdelareproduccinabundante.El
arquetipo,comoeldelbuensalvaje,sibienpuedeencarnarvirtudes,tambin
promuevelainstalacinforzosaenunestatismohistrico/culturaldebidoaquesu
funcinesactuarsobreinterese,valoresysubjetividaddeaquellosaquienestratade
convencer.
Entendemos,entoncesqueeselmodelopolticoreparacionistareivindicatorio[18]elque
subyacecomomensajeenelcartelqueanalizamos:
(cita)MarianaGIORDANO(investigadoradelCONICET):Hacialadcadadel40es
posibleadvertirconmayorfuerzalapresenciadeunnuevoesquemadepercepcindela
realidaddelindgena(chaqueo):elreparacionistareivindicatorio()Esteesquema
consolidlaimagendelindiovctimaenoposicinalblancovictimario:desdeesta
visin,elblancohabasidoelinvasorquedespojalindiodesustierras.Implcitamente
seobservaunaalteracindeposicionesrespectoalasituacinqueocupabanenlas
imgenesdelesquemacivilizatorio,dondeelblancoeralavctimadelmaln()Este
esquemareparacionistareivindicatoriomuestraalindiocontemporneocomoelparia

FUENTE: http://jornadasenarte.blogspot.com.ar/p/ponencias.html

perotambincomoelsmbolodeloautctono,lopropio,llegandoenalgunoscasos
comoenlasposturasindigenistasmsradicales,aunaidealizacindeloindgena
(findelacita)
Esteparadigmasibienproponemostraraloriginariocomovctimatambinloexpone
comosmbolodelhabitanteverdaderamentenativoconsustanciadoconsupaisaje
(loautctono),llegando,encasosextremos,aunacosificacinoidealizacindelo
indgena(invarianteahistorica),lacualcomosistemaideolgico(elmitodelbuen
salvaje),sibienpuedeencarnarvirtudes,tambindeterminaalospueblos
originariosalestatismohistrico/cultural.

You might also like