OSMANLI EĞİTİM SİSTEMİ

Osmanlı devleti de diğer devletler gibi kendi vatandaşlarını kendi düşünceleri

doğrultusunda yetiştirmek amacıyla eğitim-öğretim müesseseleri kurmuştur.Devlet
ve çoğunlukla vakıflar aracılığıyla kurulan ve devletin kuruluşundan yıkılışına kadar
çeşitlenerek gelişen bu müesseseleri iki ana guruba ayırabiliriz.
I)Örgün Eğitim Müesseseleri
II.)Yaygın Eğitim Müesseseleri

I)Örgün Eğitim Müesseseleri:

Bu müesseseler belirli yaş ve bilgi seviyesine gelmiş insanları belirli zaman ve
disipline göre yetiştirmek amacıyla kurulmuş müesseselerdir.Bu eğitim müesseseleri
askeri ve sivil olmak üzere iki kısma ayırabilir.
1)Sivil Eğitim Müesseseleri:
a)Sibyan Mektepleri:
İlk tahsil veren bu okullar 5-6 yaşlarındaki çocuklara okuyup yazmayı bazı
dini bilgileri ve dört işlemden ibaret olan matematik dersini verirdi.İslam’dan öncede
küttap adıyla Hire de varlığı görülen bu okullar daha önceki Türk devletlerinde ve
Osmanlı Devletinde çeşitli adlarla anılmıştır(Darul Talim,Mektep mahalle mektebi
vs..)Osmanlılarda bu okulların hocalarına muallim veya şakirt denirdi.Talebelerine
de talebe suhte,tilmiz gibi isimler verilirdi.
1846’ya gelindiğinde dört yıllık eğitim veren Sibyan mekteplerinde
elifba,Kur’an ,ilmihal,tecvit,harekeli Türkçe,Muhtasar Ahlakı memduha
risalesi,sülüs,ve nesih yazıları öğretiliyordu.Tanzimat’tan sonra 3 yıllık mektebi
iptidai olarak faaliyet göstermeye başlar.Osmanlılar devrinde kız çocukları da bu
mekteplerde erkeklerle birlikte okumuşlardır.Bununla beraber Osmanlı da kız ve
erkek çocuklarının ayrı ayrı okuduğu okullarda mevcuttu.
Sibyan mekteplerinde öğretim görevlisi olarak medrese mezunları görev
yapmışlar daha sonra ise bu ihmal edilmiş, medrese mezunu olmayan kişiler de
hocalık yapmaya başlamışlardır.Kızlara ait mektepler de ise yaşlı kadınlar
öğretmenlik yapmıştır.
b)Medreseler:
İslam tarihinde medrese orta ve yüksek seviyede eğitim ve öğretim veren
müesseselerinin ortak adıdır.Daha önceki devirlerde olduğu gibi Osmanlı’da da
şahıslar tarafından tesis edilen ve yaşaması için vakıflar kurulan medreselerin
hocalarına müderris ve yardımcılarına muid denirdi.Medrese talebelerine ise
danişmend,suhte veya talebe diye adlandırılırdı.Osmanlıda ilk medreseyi Orhan
Gazi 1331’de İznik’te kurulmuştur.Osmanlı Medrese teşkilatında ilk köklü değişim
Fatih Sultan Mehmet zamanında olmuştur.Fatih kanunnamesini hazırladığı sırada
Molla Hüsrev ve ali Kuşçunun içinde bulunduğu bir maarif komisyonuna “kanuni
talebe-i ulum”u hazırlatmış böylece Osmanlı medrese sistemi hazırlanmış oldu.
Osmanlı medreselerini umumi medreseler ve ihtisas medreseler olarak ikiye
ayırabilir:
Umumi Medreseler
1.Haşiye-i Tecrit(Yirmili)Medreseler:Bu medreseler Seyyid Şerif Cürcani’nin
Haşiye-i Tecrit adlı eserinden almıştır.Daha çok fıkhi eserlerin okutulduğu bir
medrese olarak eğitim vermiştir.
2.Miftan(otuzlu) Medreseleri
3.Kırklı Medreseler
 4.Ellili Medreseler
5.Sahn-ı Seman Medreseleri:Bu medreseler fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’da
kurduğu külliyede bulunan 8 medresedir.Bu medreselerde fıkıh,usulü
fıkıh,hadis,tefsir,astronomi(heyet),hendese,tıp gibi ilimler okutulmuştur.
6.Altmışlı Medreseler
7.İhtisas Medreseleri
a)Darul Kura
b)Darul Hadisler
c)Daru’ş şifalar

Osmanlı Medrese sistemindeki ikinci en büyük gelişme Kanuni Sultan Süleyman

devrinde meydana gelen gelmiştir.Kanuni devri her sahada olduğu gibi medrese
teşkilatında da zirveyi ifade eder.Kanuni Sulan Süleyman ,Süleymaniye külliyesinin
inşa ettikten sonra burada tesis ettiği medreselerde Sahn-ı Seman medreselerinin
üstünde medreseler kurmayı planlarken diğer tarafından da Osmanlı medreselerinin
payelerini yeni bir sisteme göre tekrar tanzim etmiştir.Buna göre Osmanlı
medreselerinin şu şekli aldığı görülmektedir:
1İbtidai hariç medreseleri
2.Hareketi Hariç medreseleri
3.İptidai dahil medreseleri
4.Hareketi Dahil Medreseleri
5.Musile i Sahn Medreseleri
6.Sahnı Seman Medreseleri
7.İbtidai Altmışlı Medreseleri
8.Hareketi Altmışlı Medreseleri
9.Musile i Süleymaniye Medreseleri
10.Süleymaniye Medreseleri
11.Darul Hadis Medresesi
XV.ve XVI asırda en yüksek seviyelerine ulaşmış olan Osmanlı Medrese
sistemi XVII asırdan itibaren gerilemeye başlamıştır.XVIII.asırda Süleymaniye
medreselerine Musileyi Süleymaniye’den sonra Havarnisi Süleymaniye adıyla yeni
bir medrese ,XVIII.asırda da camilerde tedrisatı sürdüren dersiyeler ilave edilmişse
de medreselerin kalitelerinin düşmesi önlenememiştir.
Medreselerin bozulma sebepleri genelde şu şekilde sıralanmıştır:
a)Meval-i zadelerin zuhuru
b)İlim sahiplerinin ağa ve paşalara intisapları
c)Müderris ve kadıların cehaleti
d.Cehaletle fazlın birbirinden fark olunmaması
Sistemdeki bozulmanın önüne geçmek için bir çok düzenlemeler
yapılmıştır.Özellikle II.Mahmut devrinde medreselerin ıslahının mümkün olmaması
nedeniyle padişah Avrupa usulu bir eğitimin kurulmasına teşebbüs ettive bir
fermanla ilköğretimin mecburi ve parasız olacağı ilan etti.I.Meşrutiyet devrine
gelindiğinde medreselerde beklenen ıslahatlar yapılmış ve medreselerde
Riyaziye,tabiiye,tarih,coğrafya,Farsça,ve Osmanlıca dersleri okutulmaya
başlamıştır.1914 yılına geldiğinde Islahı medaris nizamnamesi çıkarılmış ve İstanbul
medreseleri Darul hilafetil aliyye medreseleri adı altında toplanmıştır.Bu medreseler
Tali kısmı evvel,Tali kımı Sani ve Ali kısmı olarak üç kısma ayırılmış ve her kısmı
dört sene olan medreseler toplan 12yıllı bir eğitim-öğretim vermiştir. Her üç
kısımdada dini ilimler, Arapça Türkçe,Farsça,Tarih,Riyaziye ve Tabiatı Fen
dallarında dersler okutulmuştur.
MEDRESENİN ELEMANLARI
a)Müderris:Belirli bir tahsilden sonra icazet ve beratla ders veren kimselere
müderris denirdi.Tek haneli medreselerde bir;sahnı seman gibi çok haneli
medreselerde ise her haneye bir müderris tayin edilirdi.
Osmanlı medreselerinden mezun olan öğrenciler Anadolu da vazife alacaksa
Anadolu Kazaskeri Rumeli de görev alacaksa Rumeli kazaskerini meclislerine devam
eder ve matlab defterine mülazım olarak kaydedilir ve sırası gelinceye kadar
beklerdi buna nöbet denirdi.Sırası gelen müderris önce yirmili bir medreseye atanır
sonrasında terakki etmesine göre kırklı,altmışlı ve daha yüksek payeli medreselere
çıkabilirlerdi.Her padişah devrinde en yüksek payeli medreseler genelde
değişikliklere uğranıştır.Bir müderris terakki ettikten sonra istekli olduğu medreseye
başka talip yoksa hemen oraya nakledilir başka istekli varsa aralarında sınav
yapılırdı.İmtihan yazılı ve sözlü olarak iki kısımda yapılırdı.
b)Muid:Teknik anlamda müzakereci müderrisin derslerini tekrarlayıp izah
eden müderris yardımcısı anlamına gelir.Danişmendler arasında en liyakatliler
arsından seçilen muidler hem müderrisin derslerini tekrarlar hem de öğrenciler
arasında disiplini sağlardı.Görev süreleri iki yıl olan muidlik müessesesi
II.Meşrutiyetten sonra kaldırılmıştır.
c)Danişmend:Öğrenci anlamında kullanılmıştır.Genelde medrese öğrencileri
için kullanılan bir addır.Danişmendler Sibyan mekteplerini veya o seviyedeki özel
bir eğitimi tamamladıktan sonra medreselere girerlerdi.Böylece haşiye i tecrit
medreselerinden birinde tahsiline başlayan danişmend daha sonra müderrisinden
icazet alarak kırklı bir medreseye oradan da ellili bir medreseye son olarak ta sahnı
seman veya Süleymaniye’ye girerek bitirir ve mülazemet için beklerdi.Osmanlı
medreselerinin en büyüklerinde bile talebe sayısının 20’ye ulaşmadığı görülür.
TANZİMAT DÖNEMİNDE EĞİTİM
Bu dönemde bir yanda klasik Osmanlı Eğitim ve öğretim müesseseleri devam
ederken bir yandan da her seviyede Avrupa eğitim-öğretim müesseseleri açılmaya
başlamıştır.İlk önce askeri alanda yaygınlaşan Avrupai mektepler daha sonra sivil
sahada da gelişti.
I)İlköğretim:
1)İbtidailer Osmanlı klasik çağının Sibyan mektepleridir.Rüştiyeler açılınca
onlara öğrenci hazırlayan mekteplerede iptidai adı verildi.Bu mektepler 8 Nisan 1847
yılında düzenlenen program ve yönetim şekliyle yeni bir düze kavuşmuştur.
Öğretim süresi dört yıl olan bu okullara yedi yaşına basan kız ve erkek çocuklara
ilkokul seviyesinde bir eğitim-öğretim verilirdi.6 Ekim 1913 Tedrisatı iptidaiye
kanunu ile Fransız okulları sistemine uyarak Rüştiye ve iptidaiye birleştirilerek altı
yıllık Mektebi İptidai haline getirilmiştir.Bu okullarda
Türkçe,tecvit,ilmihal,hatt,Osmanlı tarih ve coğrafyası,yurttaşlık bilgisi,resim Müzik
ve beden terbiyesi programa girmiş ve 1924’e kadar devam etmiştir.Bu devirde
iptidailer yedi yaşına basan çocuklar için mecburi hale getirilmiş ve ceza olarak
falaka yasaklanmıştı.
II)Ortaöğretim:
1)Rüştiyeler:
II.Mahmut döneminde sıbyan mekteplerinin yetersiz olduğu görülerek bu
mekteplere sınıfı sani olarak açılır.Bunlar idadilere basamak olmasından dolayı
ortaokul seviyesinde mektepler olarak değerlendirilir.Önceleri dört yıl olan bu
okullar daha sonra altı yıl olmuştur.Rüştiyelerin ilki 1838 tarihinde açılan mektebi
Maarifi adliyedir.1874-75 döneminde 400’e yakın rüştiye mevcuttu.1867’ye kadar bu
mekteplere Müslüman çocuklar alınırken bu tarihten sonra ise gayri Müslimler de
alınmaya başlanmıştır.Bu maksatla adaylar Türkçe imtihana tabi olmuşlardır.Bu
okullarda dinin ilimler,hesap,coğrafya,hatt,hendese ,cebir ,usulü defter,resim ,müzik
gibi dersler görülmüştür.
2)İdadiler:
Orta öğretimde ikinci ademe olarak eğitim-öğretim veren mekteplerdir.1869
Maarifi Uumiye nizamnamesine göre idadiler Rüştiye mezunu olan oalna Müslim ve
gayri Müslim çocukların bir arada öğretim yaptıkları yerlerdir,1000 haneden fazla
yerlere idadi kurulacaktır,idadilerin bütün masrafları vilayet maarif idadisi
sandığından karşılanacaktır,İdadileri süresi üç yıl olacak ve şu dersler
okutulacaktır:Türkçe,kitabet,Fransızca,mantıkkavaniniOsmaniye,coğrafya,tarih,cebir
hesapidefter tutma,kimya resim dersleri okutulmuştur.
Bu nizamnamedeki hedefler ise maalesef belirlenen sürede tutturulamamıştır.
3)Sultaniler:
İdadiler seviyesinde Fransızca ve Türkçe ile eğitim ve öğretim yapaşn bir
mekteptir.1 Eylül 1868 tarihinde Galatasaray Sultanisinin açılışıyla maarifimize giren
bu Fransız modeli mektepler hazırlık devresiyle birlikte 9 yıllık bir süreyi
kapsamaktadır.Bu mektebin açılışı sultan Abdülaziz’in 1867 Paris ziyaretine
dayanır.SultanideTürkçeFransızca,Grekçe,ahlak,Latince,tarih,coğrafya,matematik,ko
zmografya,mekanik ,fizik,kimya,ekonomi güzel konuşma sanatı ve resim dersleri
okutulurdu,Daha sonra Arapça ve Farsça okutulmuştur.Darüşşafaka ve Robert kolej
de sultani tipi okullardandır.
III)Yüksek Öğretim:
Bunlar üniversite karşılığı olan darülfünun ve yüksek okullardır.
1)Daru’l Fünun:
İlk kez 12 Ocak 1863’te açılan darül funun bu tarihten sonra birkaç kez
kapanıp açılmış1908 tarihine gelindiğinde İstanbul darülfünunu olarak adı
değiştirilmiş ve yeniden teşkilatlandırılmıştır.1912 de şubeler fakülteye çevirilmiş ve
I.Dünya savaşında Almanya’dan fen edebiyat ve hukuk alanında 20 profesör
çağırılarak üniversitelerin kadroları güçlendirilmeye çalışılmıştır.
2)Yüksek Okullar:
a)Mektebi Mülkiyeyi Şahane:
Osmanlıda ilk sivil yüksek okuldur.Kaymakamlık ve müdürlük gibi mülki
idarede görevlendirilecek memurlar için açılan bir yüksek okuldur.Öğretim süresi
önce iki yıl olarak belirlenmiş daha sonra dört yıla çıkarılmıştır.1915’te Darül
fünunun hukuk fakültesine bağlanmıştır.
b)Mektebi Tıbbiyeyi Mülkiye:
Sivil tabip yetiştirmek maksadıyla kurulmuş bir mekteptir.Başlangıçta beş yıl
olan bu okul daha sonra altı yıla çıkarılmıştır.1915’te üniversitenin tıp fakültesine
bağlanmıştır.

c)Mektebi Hukuki Şahane:

Tanzimat sonrası açılan batı tipi mahkemelere eleman yetiştirmek amacıyla
kurulan mekteplerdir.1909’da Darülfünunun hukuk fakültesi haline geldi.
d)Hendeseyi Mülkiye Mektebi:
 Memleketin sivil mühendis ihtiyacını karşılamak amacıyla
kurulmuştur.Cumhuriyet döneminde yüksek mühendis mektebi adıyla faaliyetlerine
devam etmiştir.
e)Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi:
Ziraat ve baytarlık alanında memleketin ihtiyacını karşılamak amacıyla
kurulan dört yıllık bir yüksek okuldur.
KLASİK DÖNEM ASKERİ MEKTEPLERİ
I)Acemioğlanlar Ocağı:
Pençik ve devşirme usulleriyle toplanan çocuklar Türk-İslam terbiyesine göre
yetiştirilmek üzere Türk ailelerinin yanına verilir sonra Acemioğlanlar ocağına
alınırlardı.Burada bir taraftan askeri eğitim alırken diğer taraftanda enderuna
hazırlayıcı eğitim verilirdi.I.Murat devrinde Çandarlı Kara Halil Paşa ve Molla
Rüstem’in tavsiyeleriyle kurulan bu ocak 1826’da Yeniçeri Ocağı kapatılınca bu ocak
ta kaldırıldı.
II).Yeniçeri Ocakları:
Acemioğlanlar mektebinden sonra titiz bir imtihanla seçilen kabiliyetli gençler
Enderun Mektebine diğerleri de asker olmak üzere Yeniçeri Ocağına alınırlardı.61
bölükten oluşan bu kuvvetler yeniçeri ağasına bağlıydı.
III).Enderun Mektebi:
Topkapı sarayı içinde bulunan ve orduya kurmay yetiştiren yüksek seviyede
önemli bir mekteptir.Osmanlıya has olan bu mektepler ilk olarak II.Murat
zamanında Edirne de kurulmuştur.Fatih Sultan Mehmet zamanında sadece kurmay
asker yetiştirmekten başka birde mülki ve idari kadronun da yetiştirildiği bir mektep
haline gelmiştir.Gittikçe zayıflayan Enderun mektebi 1 Temmuz 1909’da
lağvedilmiştir.
YÜKSEK SEVİYEDEKİ ASKERİ MEKTEPLER
I)Mühendishane-i Bahr-i Hümayun:
Osmanlının batıya açılan ilk kapısıdır.1773’te Baron De Tott’un tavsiyesiyle ve
Cezayirli Hasan Paşanın gayretleriyle Haliç Tersanesinde açılmıştır.Bu mektepte
ordunun ihtiyaç duyduğu denizci subaylar yetiştiriliyor ve topçu eğitimi veriliyordu.
II)Mühendishane-i Berri Hümayun:
III.Selim devrinde kurulan bir yüksek okuldur.Topçu subayı yetiştirmek
amacıyla Mühendishane-i bahri Hümayun’dan ayrılarak kurulmuştur.Öğretim
süresi dört yıldır.
III)Tıbhane-i Amire ve Cerrahhane-i Ma’mure:
Sadece Müslüman tıp adamlarının yetiştirilmesi amacıyla kurulmuş
Darüşşifanın devamı olan okuldur.Eğitim süresi dört yıldır.
IV)Mektebi Fünunu Harbiye:
Açılan askeri okulların ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kurulmuştur.
II.YAYGIN EĞİTİM MÜESSESELERİ:
Her yaş ve seviyedeki insanlara medrese ve mektepler dışındaki yerlerde
verilen eğitimdir.Bu yaygın eğitim kurumları camiler,tekkeler,saraylar,darü’l
hikmetİslamiye,darulmesnevi,kütüphaneler,sahaflar,loncalar,ulemaevleri,kıraathane
ler olarak sıralanabilir.