ORGANİK KİMYA

HİDROKARBONLAR Halkalı alkanların adlandırılmasında ise zincir şeklinde

olan adının önüne “ciklo” ya da “siklo” ön eki getirilir.
Yalnızca karbon ( C ) ve hidrojen ( H ) atomlarından o-
luşmuş bileşiklere HİDROKARBONLAR denir. Hidrokarbon- H2C CH2 CH2
CH2
larda karbon atomları sp3 , sp2 , ve sp hibritleşmelerine uğra- H2C CH2

mış olabilirler. H2C CH2 H2C CH2

H2C CH2
Siklobütan
C 2H6 CH4 C 2H4 ve C 2H 2 Siklopropan Siklopentan

Bileşikler hidrokarbonlara örnektir. Hibritleşmelere örnek ise;

ALKANLARDA İZOMERİ
Düz zincirli alkanlardaki izomeriye STERO İZOMERİ
(yer izomeri) denir. Alkandaki karbon atomları uç uca eklene-
rek düz zincirli bir formül oluşturacağı gibi, her iki uçtaki
karbonlar hariç zincir içindeki karbonlara da yeni karbon
sp3 sp3 sp2 atomları bağlanarak dallanmış bir formül oluşturabilirler. İşte
kapalı formülleri aynı ancak açık formülleri farklı olan bu tür
bileşiklere İZOMER BİLEŞİKLER denir. Zincir yapılı
alkanlarda izomeri 4 karbonlu bütandan başlar. Metan, etan
sp ve propanın izomeri yoktur. Alkanlarda karbon sayısı arttıkça
izomer sayısı daha da çok artar. Mesela hekzanın (C6H14) 5
HİDROKARBONLAR
tane, dekanın ( C10H22) 75 tane, C25H52 nin yaklaşık 37 milyon

ALİFATİK AROMATİK tane izomeri vardır.

HİDROKARBONLAR HİDROKARBONLAR İzomerlerde formül yazılırken;
(zincir ya da halkalı) (Arenler)
► Düz zincirli olanın belirtilmesinde dallanmamış ya-
pıda ( normal) olduğunu belirtmek için ( n – ) ön eki
DOYMUŞ DOYMAMIŞ
getirilir.
HİDROKARBONLAR HİDROKARBONLAR
( Alkanlar) ► En uzun zincirdeki 2. karbona bir alkil grubu bağ-
lanmış ise ( izo – ) ön ekini alır.
ALKENLER ALKİNLER
► En uzun zincirdeki 2. karbona iki alkil grubu bağ-
ALKANLAR (Parafinler) lanmış ise ( neo – ) ön ekini alır.
Doymuş hidrokarbonlar olarak bilinir. Alkanlarda C – H Şimdi bütanın ( C4H10 ) izomerlerini yazalım:
ve C – C bağları sigma ( δ) bağı olup bu karbon atomlarına
başka atomlar bağlanamaz. Molekülde bütün karbon atomları
sp3 hibritleşmesine uğramıştır. Alkanların zincir şeklinde CH3 - CH - CH3
olanlarının genel formülleri CnH2n+2 dir. Bu genel formülde “n” CH3 - CH2 - CH2 - CH3
CH3
pozitif tam sayılardır. ( n= 1, 2, 3, 4, 5, … gibi). n- bütan 2 - metil propan
CH4 , C2H6 , C3H8 … Bu formüllerde görüleceği gibi bir ( izo - bütan )
birini takip eden iki alkan formülü arasında CH2 farkı bulun-
Şimdi pentanın ( C5H12 ) izomerlerini yazalım:
maktadır. Yani C3H8 formülüne CH2 yi eklersek C4H10 mole-
külünü buluruz. Bir birini böyle sabit bir farkla izleyen sıraya
HOMOLOG SIRA denir. CH3 - CH2 - CH2 - CH2 - CH3
CH3
n - pentan
Alkanların Adlandırılması: CH3 - C - CH3
Alkanların adlandırılmasında moleküldeki karbon sayısı- CH3 - CH - CH2 - CH3 CH3
nın sonuna –an eki getirilerek adlandırılır. neo - pentan
CH4 C2H6 C3H8 C4H10 C5H12 C6H14 CH3 tetra metilmetan
2, 2 di metilpropan
METAN ETAN PROPAN BÜTAN PENTAN HEKZAN izo - pentan
C7H16 C8H18 C9H20 C10H22 C11H24 C12H26
HEPTAN OKTAN NONAN DEKAN UNDEKAN DODEKAN

1-
ORGANİK KİMYA

Alkil Grupları Şimdi aşağıdaki örnekleri inceleyelim:

Bir alkan molekülünden 1 hidrojen (H) atomu çıkarılması CH 3 - C H - C H - CH 2 - CH 3
I I
sonucu geride kalan kısma alkil grubu (kök) ya da RADİKAL CH 3 CH 3 2,3 – dimetilpentan
denir. Alkil grupları (R –) ile gösterilir. Genel formülleri

CnH2n + 1 - şeklindedir. Alkanın –an eki yerine -il eki CH 3 CH 3 C2 H 5

I I I
getirilerek adlandırılır. Şimdi örnekleri inceleyelim. CH 3 - C - C H - C - CH 2 - CH 3
I I
H H H H H H CH 3 Br

4-brom, 4-etil, 2,2,3-trimetilhekzan

H-C- H-C-C- H-C-C-C-
H H H H H HALKALI DOYMUŞ HİDROKARBONLAR
H
( Sikloalkanlar)
CH3 - C2H5 - C3H7 -
metil etil propil Hidrokarbonlarda karbon zinciri halka oluşturabilir.
Halkalı bu alkanlara Sikloalkanlar denir. Bunların genel
Metan ve etandan hangi hidrojen çıkarılırsa çıkarılsın
formülü CnH2n dir. Sikloalkanların ilk üyesi 3 karbonlu
oluşan alkil grubu aynıdır. Ancak propanda durum farklıdır.
siklopropan’dır. Bu bileşiklerde tüm karbon atomlarına 2 tane
Uçtaki karbonlardan bir hidrojen çıkarılırsa n – propil oluşur.
hidrojen atomu bağlandığından formülleri çokgenler ile de
Ortadaki karbondan bir hidrojen çıkarılırsa oluşan alkile izo –
gösterilebilir.
propil denir.
CH2
CH2 H 2C CH2
Alkanların Adlandırılması
Uluslararası Kimya Birliği ( IUPAC ) tarafından H 2C CH2
alkanların adlandırılması yöntemi şöyle belirlenmiştir. H 2C H2C CH2
• Alkan molekülündeki en uzun karbon zinciri seçilir. Siklopropan Siklohekzan
Bu karbon zincirindeki en büyük numaralı karbonu-
nun sayısı esas alınır.
• Zincirdeki karbon atomlarına numara verilir. Ancak Sikloalkanlara birden fazla grup ya da atom bağlı ise;
bu numara verme işi rastgele olmaz. Zincire bağlı bunlar en küçük numarayı alacak şekilde daha önceki kurallar
olan gruplar hangi uca daha yakınsa o uçtaki kar- da göz önünde bulundurularak adlandırılır.
bon atomuna 1 numara verilerek zincirdeki tüm
karbonlar numaralanır. CH3 CH3
• Grubun bağlı olduğu karbon numarası yazılıp ( - )
metilsiklopentan CH3
çekildikten sonra grubun adı yazılır. Ara verilmeden
(bitişik olarak) önceden belirlenmiş alkanın (uzun 1,2-dimetilsiklopentan

karbon zincirinin) adı yazılır. Molekülün adının ta- Alkanların Elde Edilme Yöntemleri
mamı tek sözcük gibi kabul edilmektedir. Sanayide alkanlar petrolden elde edilir. Petrol bir alkan
• Uzun karbon zincirinde aynı alkil gruplarından bir- karışımıdır. Ayrımsal damıtma yöntemiyle rafinerilerde petrol
den fazla varsa tekrar sayısı di, tri, tetra, penta… ayrıştırılır.
diye yazılır. Laboratuvarlarda ise alkanlar çeşitli yöntemler ile elde
• Uzun karbon zincirinde farklı alkil grupları varsa edilir. Bunları şöyle sıralayabiliriz…
yukarıda söz edilen işlem aynen uygulanır. Ancak
grupların adları alfabetik sıraya göre yazılır. Mesela I. Wurtz Sentezi
metil ve etil grupları varsa önce “etil” sonra “metil” Bu yöntemde alkilhalojenür ( R – X ) ün, metalik sodyum
grubu yazılır. ( Na ) ile tepkimesinden alkan oluşur. Genel tepkime şöyledir.
• Uzun karbon zincirinde alkil grupları dışında başka
R - X + 2 Na + R - X → R
12-3
R + 2 NaX
gruplar ya da atomlar varsa yukarıda belirtilen e- ALKAN
saslar göz önüne alınır.
CH 3 − Cl + 2 Na + CH 3 - Cl → CH 3 - CH 3 + 2 NaCl
14243 1424 3 142
4 43 4
metilkloru r metilkloru r ETAN

2-
ORGANİK KİMYA

• Wurtz sentezi ile metan elde edilemez.
• Alkilhalojenürler birbirinin aynısı ise alkillerin yapı-
sında bulunan karbonların tamamı kadar saf alkan
elde edilir. (yukarıdaki örnekte olduğu gibi)
• Alkilhalojenürler farklı ise o zaman saf alkan elde
edilmez. Ancak bir alkan karışımı elde edilebilir.
• Alkilhalojenürlerde, halojenler uç karbonlara bağlı
benzen gibi organik çözücülerde çözünürler. Molekül içi
bağları çok güçlü olduğundan kolay kolay tepkime vermezler.
Ancak C – H bağları koparılıp hidrojenin yerine başka atom
ya da atom grupları bağlanabilir. Bu tür tepkimelere de yer
değiştirme tepkimeleri (sübstitüsyon) denir.
b) Kimyasal Özellikleri

değilse o zaman halojenler hangi karbonlardan I. Yer değiştirme tepkimeleri

kopmuş ise o karbonlar birbirine bağlanır.
II. Grignard Bileşiklerinden
Bir alkilhalojenürün saf eter içerisinde metalik magnez-
yum (Mg) ile tepkimesinden GRİGNARD BİLEŞİĞİ oluşur.
Alkan molekülündeki hidrojen atomlarının yerine halo-
jenlerin gelmesi ile oluşan tepkimelerdir. Burada güneş ışığı-
nın katalizörlüğünden yararlanılır. Hidrojen atomlarının hepsi
birden halojen ile yer değiştirmez. Bunlar sırayla değişir.
Şimdi metanın ( CH4) yer değiştirme tepkimeleri görelim.

ETER hµ
R - X + Mg  → R CH 4 + Cl 2 
→ CH 3 - Cl + HCl
1-42
Mg43
-X 123 14243
Grignard bil. metan metilklorü r

► Grignard bileşiği su ile tepkimeye girerse alkan oluşur.

hµ
CH 3 − Cl + Cl 2 
→ CH 2 - Cl 2 + HCl
R - Mg - X + H - OH → R -3
H + Mg(OH)X 14243 14243
12 metilklorü r diklormeta n
ALKAN

► Grignard bileşiği HX ile tepkimeye girerse alkan oluşur. hµ

CH 2 - Cl 2 + Cl 2 
→ CH - Cl 3 + HCl
14243 1424 3
R - Mg - X + H - X → R
12-H
3 + MgX 2 diklormeta n triklormet an
ALKAN

► Grignard bileşiği alkilhalojenür ile saf eter içinde tepki- hµ

CH - Cl 3 + Cl 2 
→ CCl 4 + HCl
14243 123
meye girerse alkan oluşur. triklormet an tetraklorm etan
SAF ETER
R - Mg - X + R' − X    
→ R - R' + MgX 2
II. Yanma tepkimeleri
III. Doymamış hidrokarbonlardan
Alkanlar yeteri kadar oksijen gazı ( O2) ile yakıldıklarında
Doymamış hidrokarbonlar katalizör yardımıyla hidrojen
ürün olarak CO2 ve H2O oluşur. Alkanların yanma tepkimeleri
gazı (H2) ile doyurularak alkanlar elde edilir.
aşağıdaki gibidir.
Alkenlerin 1 molüne, 1 mol H2 katılarak alkan elde edilir.
 3n + 1 
Ni C n H 2n + 2 +   O2 → n CO2 + (n + 1) H 2 O
C n H 2n + H 2 
→ Cn H 2n + 2  2 
1424 3 14243
ALKEN ALKAN

Alkinlerin 1 molüne, 2 mol H2 katılarak alkan elde edilir C5 H12 + 8 O2 → 5 CO2 + 6 H 2 O
Ni
C n H 2n - 2 + 2H 2 
→ Cn H 2n + 2
14243 14243
Akin ALKAN ALKENLER (Olefinler)
IV. Organik Asit Tuzlarından
Molekülünde çift bağ (=) bulunduran hidrokarbonlara
Organik asit sodyum tuzlarının ( R – COONa), derişik
ALKEN denir. Bir tane çift bağ bulunduran alkenlerin genel
NaOH ile sıcaktaki tepkimesinden alkan oluşur.
formülü CnH2n şeklindedir. Alkenler R - CH = C H 2 ya da
R - COONa + NaOH → R
12-3
H + Na2 CO3
ALKAN R - C = C - R şeklinde gösterilirler. Çift bağı taşıyan karbon
Alkanların Özellikleri atomları sp2 hibritleşmesine uğramıştır. Adlandırılmalarında
a) Fiziksel özellikleri alkandaki -an eki yerine –en eki getirilerek ya da –ilen eki
Alkan molekülleri apolar moleküllerdir. Moleküller arası getirilerek adlandırılırlar.
3
yalnızca Van der Waals bağları vardır. Karbon atomları sp C2 H6 C2 H 4 C3 H8 C3 H 6 C4 H10 C4 H 8
123 123 123 123 1
424 3 123
hibritleşmesi yapmıştır. Genel olarak erime ve kaynama etan etilen propan propilen bütan bütilen
noktaları düşüktür. Ancak molekül büyüdükçe erime ve kay- (eten ) (propen ) (büten )
nama noktaları artar. Alkanlar apolar moleküller olduğundan
su gibi polar çözücülerde çözünmezler. Aseton, dietileter, ve

3-
ORGANİK KİMYA

Alkenlerin Adlandırılması c) Geometrik İzomeri

IUPAC sistemine göre alkenlerin adlandırılması, alkanlara Alkenlerde çift bağ taşıyan karbon atomlarına bağlı olan
benzer. Ancak burada çift bağları taşıyan en uzun karbon atom ya da gruplar çift bağın aynı tarafında ya da farklı tara-
zinciri esas alınır. Bu kuralları şöyle sıralayabiliriz. fında olabilirler. Bu durumda olan alken molekülleri farklı
1. Çift bağları taşıyan en uzun karbon zinciri seçilir. bileşikler oluştururlar. Çift bağ taşıyan karbon atomlarına
2. Çift bağlar hangi uca yakın ise o uçtan başlanarak bağlı olan bu atom ya da gruplar, çift bağın aynı tarafında ise
zincirdeki karbon atomlarına numara verilir. cis – ön ekini alır, farklı tarafında ise trans – ön ekini alır.
3. Zincir dışındaki gruplar alfabetik sıraya göre ve A A A B
bağlı bulundukları karbon numaraları esas alınarak C C
C C
yazılır.
B B B A
4. Aynı gruplar tekrar ediyorsa, tekrar sayısı di, tri, cis - trans -
tetra gibi rakamlar ile belirtilir.
CH3 Cl
5. Çift bağların yeri belirlenirken, çift bağların bağlı ol- CH3 CH3
duğu karbonlardan küçük numaralı karbonun nu- C C C C

marası yazılır. Çift bağın tekrar sayısı latince yazı- Cl CH3

Cl Cl
lır.
6. Uzun zincirdeki en büyük numaralı karbonun sayı- cis - 2,3- diklorbüten trans - 2,3- diklorbüten

sına karşılık gelen alkan adındaki –an eki yerine – Alkenil Grupları
en eki getirilerek alkenin adı belirlenir. Alkenlerden bir hidrojen çıkartılmasıyla elde edilen
Şimdi aşağıdaki örnekleri inceleyelim; gruplara ALKENİL adı verilir.

CH 3 − CH 2 − CH = CH 2 CH 2 − CH = CH - CH 3 ALKENİL ADI ÖRNEK

14444 4244444 3 14444244443
1 - büten 2 - büten
CH 2
CH2 = Metilen
CH 3 CH 3 CH 2 CH 3 Metilensiklopentan
I I I
CH - C H − C = CH − C H − CH 2 − CH 3 CH2 CH Cl
14444444 4244444444 3 Etenil
CH2 = CH – Vinilklorür
5 - etil, 2,3 - dimetil, 3 - hepten ( Vinil)

Cl Cl Propenil CH3CH = CH – Br
CH3CH = CH – Allilbromür
I I (Allil)
CH 3 − C H = C H − C = C − CH 2 − CH 3
I I
CH CH 3 Halkalı Alkenler
144444444243444 44443
2,3 − diklor,4,5 − dimetil, 2,4 - heptedien
1442443 Alkenler de alkanlar gibi halkalı yapıda olabilirler. 1 tane
2,4 - dihepten çift bağ taşıyan halkalı alkenin formülü CnH2n – 2 dir. Adlandı-
Alkenlerde İzomeri rılmasında ise halkalı alkanın – an eki yerine –en eki yazıl-
a) Yer izomeri ması yeterlidir.
Alkanlarda olduğu gibi alkenlerde de dallanma sonucu Halkada 1 tane çift bağ varsa adlandırma örnekteki gibi
oluşan yer izomerleri vardır. Bunu bir örnekle açıklayalım. yapılır.
CH3CH2 CH CH CH3
CH3CH2 CH C CH3
Cl 3-klor,2-penten siklobüten siklopropen siklohekzen
2-klor,2-penten Cl
Halkada birden fazla çift bağ ya da başka gruplar varsa
b) Yapı İzomeri çift bağlar en küçük sayıları alacak şekilde halkadaki karbon
Bir tane çift bağ bulunduran alkenler, sikloalkanlar ile atomlarına numara verilir. Önce bağlı olan gruplar alfabetik
izomerdirler. Bunların her ikisinin de genel formülleri CnH2n sırayla ve bağlı bulundukları karbonların numaraları esas
dir. Aşağıdaki örnekleri iyice inceleyiniz. alınarak yazılır. Daha sonra çift bağların yeri küçük karbon
CH3 CH CH CH3 numaraları ile belirlenir. Çitf bağın tekrar sayısı di, tri, tetra…
2-büten
Siklobütan
diye yazıldıktan sonra sikloalken diye yazılır.

CH CH CH3
propen
siklopropan

4-
ORGANİK KİMYA

1
CH3 Alkenlerin Kimyasal Özellikleri
1 2 6
2 Katılma Tepkimeleri
5 3 l l
Alkenlerin kimyasal tepkimeleri genellikle − C = C−
4 3 Cl 4
fonksiyonel grubundaki zayıf olan pi (π) bağlarının iki karbon
1,2- disiklobüten 5 - klor, 2 - metil, 1,3- disiklohekzen
üzerine açılması sonucu buralara yabancı atom ya da grupla-
Cl
rın bağlanması ile gerçekleşir. Bu şekilde oluşan tepkimelere
4
3 5 KATILMA TEPKİMELERİ denir. Katılma tepkimelerinin başlı-
Cl
ca önemli olanları; H2 , halojen (X2), H2O ve HX katılmasıdır.
2 1 ► Hidrojen (H2 ) Katılması
4,5-diklor, 1,2- disiklopenten
Bir alkene H2 katılırken nikel (Ni) ya da platin (Pt) gibi ka-
talizörler kullanmak gerekir. Alkenin 1 molünde kaç tane
Alkenlerin Elde Edilme Yöntemleri çift bağ varsa aynı mol sayısında H2 katılarak, alken do-
I. Alkil Halojenürlerden yurulur ve alkan oluşur.
Alkil halojenürlerden bir hidrojen (H) ve bir halojen (X) Ni ya da Pt
CnH2n + H2      
→ CnH2n + 2
çıkarılması ile alken oluşur. Bu tepkimenin olması için KOH 1
4243 14243
ALKEN ALKAN
bazının alkoldeki derişik çözeltisi kullanılır.
► Halojen (X2) Katılması
Alkol
R − CH 2 − CH 2 − Br + KOH → R − CH = CH 2 + KBr + H 2 O Alkenlere halojenler kolaylıkla katılabilir. Ancak bu tepki-
1444424444 3 1442443
Alkil Halojenür Alken
melerin oluşum hızı halojenin aktifliği ile doğru orantılıdır.
Alkenin 1 molünde kaç tane çift bağ varsa katılacak olan
halojenin mol sayısı da o kadar olur.
CH3 CH CH2 + KOH CH3 CH CH2 +KBr + H2O
Propen R − CH = CH 2 + X 2 → R − CH − CH 2
H Br l l
Propilbromür X X
ALKEN 1,2 - dihalojenalkan

► Tepkimede KOH’ un sudaki çözeltisi kullanılırsa alken CH 3 − CH = CH 2 + Br2 → CH 3 − CH − CH 2

yerine alkol oluşur. Burada alkil halojenürdeki hidro- l l
Br Br
jen çıkıp yerine OH grubu bağlanır.
Propen 1,2 - dibromprop an
SU
C n H 2n +1−Br + KOH → C n H 2n +1 - OH + KBr + H 2O ► Halojenli Asit (HX) katılması
1442443
ALKOL Alkene HX gibi polar bir molekül bağlandığında pi bağının
II. Alkollerden açıldığı karbonlardan hangisine hangi atomun bağlana-
1 mol mono alkolden 1 mol su çekilirse alken oluşur. Bu cağı önemlidir. Ancak eten ya da 2-büten gibi simetrik
işlem için derişik H2SO4 ile alkol karıştırılır ve 170 0C ye kadar alkenlerde bu durum önemli değildir. Simetrik olmayan
ısıtılır. alkenlerde ise bu durum MARKOWNİKOV KURALI ile
H 2 SO 4 açıklanmıştır
R − CH 2 − OH  
→ R − CH = CH 2 + H 2 O
1442443 1442443
ALKOL ALKEN MARKOWNİKOV KURALI: simetrik olmayan
0
170 C alkenlere farklı atomlardan oluşan moleküller katılırken;

H SO pozitif iyonlar hidrojeni çok olan çift bağ karbonuna bağ-

CH 3 − CH 2 − CH 2 − OH 2
4
 →CH 3 − CH = CH 2 + H 2 O
14444 4244444 3 14442444 3
1− PROPANOL PROPEN lanır. Negatif iyonlar da hidrojeni az olan çift bağ karbo-
0
► Bu tepkimede sıcaklık 140 C civarında tutulursa al- nuna bağlanır.
ken yerine eter oluşur. Buna göre H-X molekülündeki H atomu R − C H = C H 2
1 2

III. Alkinlerin Hidrojen İle Doyurulmasından formülünde (2) nolu karbon atomuna, X atomu ise (1) nolu

1 mol alkin, 1 mol hidrojen (H2) gazı ile doyurulursa karbon atomuna bağlanır.

alken oluşur.

CnH2n −2 + H2 → CnH2n

14243 1
4243
Alkin ALKEN

5-
ORGANİK KİMYA

R CH CH2 + H X R CH CH2 c) Yanarlar

Havanın oksijeniyle yanarlar ve ürün olarak CO2 ve H2O
ALKEN
X H oluşur.
Alkil halojenür 3n O → nCO + nH O
C n H 2n +
2 2 2 2

2. Polimerleşme Tepkimeleri
CH3 CH CH2 + H Cl CH3 CH CH2 Bir alken moleküllerindeki pi bağlarının açılmasıyla aynı
Propen
Cl H alken moleküllerinden “n” tanesinin birbirine bağlanması
2-klorpropan sonucu oluşan büyük moleküle POLİMER, bu olaya da

► Su (H2O) Katılması POLİMERLEŞME denir. Polimerleşme olayında sürekli

Alkene su katılması da MARKOWNİKOV kuralına uyar. 1 tekrarlanan birim moleküllere monomer denir. Şimdi bazı

mol Alkene 1 mol su katılırsa mono alkol oluşur. polimerleşmelere örnek verelim.

CH3 CH CH2 + H OH CH3 CH CH3 POLİMERİN

Propen MONOMER
OH YAPISI ADI
izopropil alkol
H H
H H
Yükseltgenme Tepkimeleri
C C POLİETİLEN
Alkenlerin yükseltgenme tepkimeleri yine fonksiyonel C C
(POLİTEN)
H H
H H
grup olan C C üzerinden gerçekleşir. ETEN xn
Cl H
Alkenlerdeki yükseltgenme tepkimelerini iki grupta incele- Cl H
yebiliriz. C C POLİVİNİLKLORÜR
C C
1. Pi bağının koptuğu tepkimeler: ( PVC)
H H
a) Alken soğuk ve seyreltik KMnO4 çözeltisiyle tepki- MONOKLORETEN H H
( VİNİLKLORÜR)
xn
meye girerse yalnız pi bağı kopar ve diol oluşur. Genellik-
le yükseltgenme tepkimeleri yazılırken kullanılan madde H H
yerine ok üzerine [O ] şeklinde yazılır. C C C C POLİSTİREN
OH OH
O H H H H
R CH CH2 R CH CH2 FENİLETEN xn
(STİREN)
Alken diol
F F
F F
OH OH C C POLİTETRAFLORETAN
C C PTFE
O (TEFLON)
CH2 CH2 CH2 CH2
F F
F F
Etilen 1,2-etandiol (glikol) TETRAFLORETEN xn
Doğal kauçuk, bir dien olan izoprenin doğada
► Bir bileşiğin alken olup olmadığını da bu tepkimeden
polimerleşmesi sonucu oluşur.
anlayabiliriz. KMnO4 bileşiği menekşe renkli olup gli-
kol renksizdir. Tepkime başında karışımın rengi me- n ( CH2 C C CH2 )

nekşedir zamanla bu renk kaybolursa tepkimeye gi-

CH3 H
ren madde alkendir.
izopren
b) Alken, sıcak ve derişik KMnO4 çözeltisi ya da ozon
gazı (O3) ile yükseltgenirse sigma ve pi bağları birlikte CH2 C C CH2 CH2 C C CH2
kopar ve alken çift bağın olduğu yerden ikiye ayrılır. Bu-
CH3 H CH3 H
nun sonucunda aldehit, keton ya da karboksilli asit olu- Dogal Kauçuk
şur.

Alkenlerin Ayıracı:
O O O 1. Brom çözeltisinin kırmızı renginin kaybolması.
O
C C C ya da CH ya da COH 2. KMnO4 çözeltisinin menekşe renginin kaybol-
keton aldehit asit
ması

6-
ORGANİK KİMYA

ALKİNLER ALKOL
CH3CH2CHCH2 + 2KOH → CH3CH2C ≡ CH + 2KBr + H O
2
l l 1 - Bütin
144 4Br
24Br
44 3
Alkinler − C ≡ C− fonksiyonel grubuna sahip doymamış 1,2 - dibrombutan

hidrokarbonlardır. Alkinlerde üçlü bağı (≡) taşıyan karbon II. Alkinlerin Metal Tuzlarından
atomları sp hibritleşmesine uğramıştır. Bir alkin molekülünde Alkinlerin sodyum tuzları, alkilhalojenürler ile tepkimeye
1 ya da daha fazla üçlü bağ bulunabilir. 1 tane üçlü bağ girerse alkin oluşur.
bulunduran alkinlerin genel formülü CnH2n – 2 şeklindedir. Bu * Alkinlerde bulunan sodyum (Na) metali üçlü bağı
tür alkinler R − C ≡ CH ya da R −C ≡ C − R veya taşıyan karbon atomlarındaki hidrojen atomunun yerinde olur.
R − C ≡ C − R1 şeklinde olabilir. Alkenlerin en küçük üyesinin Sodyum atomu diğer karbon atomlarına bağlanmaz.

formülü C2H2 olup özel adı asetilendir. Bunun sonucu olarak R

1−4C4≡2C4−4
Na
3 + R' − X → R
1−4C4≡
2C4−4R'
3 + NaX
alkinlere asetilen sınıfı hidrokarbonlar da denir. Alkin Na TUZU Alkin

Alkinlerin Adlandırılması
Alkinlerin adlandırılması da alkenlerde olduğu gibidir. CH 3 − C ≡ C − Na + CH 3 − Br → CH 3 − C ≡ C − CH 3 + NaBr
144424443
Üçlü bağları taşıyan en uzun karbon zinciri seçilir. Üçlü bağlar 2 − Bütin
hangi uca daha yakın ise o uçtaki karbondan itibaren zincir- Alkinlerin Kimyasal Tepkimeleri
deki karbon atomlarına numara verilir. Zincir dışındaki grup- Katılma Tepkimeleri
lar alfabetik sırayla ve bağlı bulundukları karbon numaraları Alkinlerde 2 tane pi bağı bulunduğundan bu pi bağları
belirtilerek yazılır. Uzun karbon zincirinin alkan cinsinden açılıp, açılan bu pi bağlarına yeni atom ya da gruplar bağla-
adının sonundaki -an eki yerine - in eki getirilerek alkinin adı narak doymuş hale gelir.
belirlenmiş olur. Alkinde birden fazla üçlü bağ varsa alkin ► Hidrojen (H2) Katılması
adından önce bağların küçük karbon numaraları ve tekrar Nikel (Ni), platin (Pt) ya da katalizörlüğünde 1 mol alkine
sayıları yazılır. Şimdi aşağıdaki örnekleri inceleyelim. 1 mol hidrojen katılırsa alken, 2 mol hidrojen katılırsa

H −C C4
≡4 H
−3 CH 3 − C ≡ CH CH 3 − CH 2 − C ≡ CH alkan oluşur.
14 42 1442443 1444424444 3
Etin (asetilen) Propin 1- bütin Ni
R − C ≡ CH + H 2 
→ R − CH = CH 2
144 42444 3 1442443
CH 3 − C ≡ C − CH 3 Alkin ALKEN
144424443
2 − bütin
Ni
R
1− C ≡43
42
4 CH
4 + 2H 2 
→ R − CH 2 − CH 3
CH3 144 42444 3
Alkin ALKAN
CH3 C C C CH3 ÖRNEK:
Ni
4,4-dimetil, 2-pentin CH3 CH 3 − C ≡ CH + H 2 → CH 3 − CH = CH 2

1442443 14442444 3
H CH3 propin propen

H C C C C C C CH3 CH 3 − C ≡ CH + 2H 2
Ni
→ CH 3 − CH 2 − CH 3

144 42444 3 144424443
5,6,6-trimetil 1,3-diheptin CH3 CH3 propin propan

Alkinlerin Elde Edilme Yöntemleri

I. Di Halojenli Alkanlardan ► Halojen (X2) Katılması
İki halojenli alkanlar KOH’un alkoldeki çözeltisiyle reak- Alkenlerde olduğu gibi burada da pi bağları açılarak 1 mol
siyona sokulursa komşu iki karbondaki ya da aynı karbon alkine 2 mol halojen (X2) katılarak alkil halojenürler olu-
atomundaki iki halojen ile birlikte, iki’ de hidrojen atomu çıka- şur. Alkenler de olduğu gibi burada da brom (Br2) çözelti-
rak alkin oluşur. sinin kırmızı rengi zamanla kaybolur. Bu brom çözeltisi ile
ALKOL olan tepkime alkinlerin de ayıracıdır.
R − CH − CH 2 + KOH  
→R
1− C ≡43
42
4 CH
4 + 2KX + 2H 2 O
Alkin Br Br
l l l l
X X R − C ≡ CH + 2Br 2 → R − C − CH
1442443 l l
di halojenli alkan Alkin kırmızı Br24Br
1444 443
ya da 1,1,2,2 - tetrabroma lkan
(renksiz)
ALKOL
C n H 2n X 2 + 2KOH   → Cn H 2n − 2 + 2KX + H 2O

7-
ORGANİK KİMYA

Br Br NH
3 → Cu − C ≡ C − Cu + 2HCl
H
14−C
42 C4
≡4 H + 2 CuCl  
−3  144 42444 3
Asetilen KIRMIZI ÇÖKELEK
CH3 - C CH + 2 Br2 CH3 - C CH
Propin 3→ NH
Br Br R
1−4C
42 C4
≡4 H + CuCl  
−3 R4
1 C2
−4 C4
≡4 H
−3 + HCl
Alkin KIRMIZI ÇÖKELEK
1,1,2,2-tetrabrompropan
NH
3 → Tepkime olmaz
R
1−4C
42 C4
≡4 R + CuCl  
−3 
Alkin
► Halojenli Asit (HX) Katılması
Alkenlerde olduğu gibi Markownikov kuralına göre 1 mol
Polimerleşme Tepkimeleri
alkinin 2 tane pi bağı açılarak 2 mol HX asidi katılır ve di
Alkinler de Alkenler gibi pi bağları açılarak polimerleşe-
halojenli alkan oluşur.
bilirler.
X
Yanma Tepkimeleri
R-C CH + 2 H - X R-C CH3 Alkinler de diğer hidrokarbonlar gibi yandıklarında CO2
Alkin
X ve H2O oluştururlar.
Dihalojenli alkan
Br
(2 )
C n H 2n − 2 + 3n −1 O2 → nCO2 + (n − 1) H 2 O

CH3 - C CH + 2 H - Br CH3 - C CH3 C5 H8 + 7 O2 → 5 CO2 + 4 H 2 O

propin Br ASETİLEN
2,2-dibrompropan Alkinlerin ilk üyesidir. Alkinlerin elde ediliş yöntemleri

► Su (H2O) Katılması asetilen için geçerlidir. Ayrıca bazı özel elde etme tepkimeleri

Alkine su katıldığında aldehit ya da keton oluşur. de vardır. Asetilen, teknikte kalsiyumkarbür’den (CaC2) elde

Alkinlerin ilk üyesi asetilene su katılırsa asetaldehit olu- edilir. Bunun için başlangıç maddesi kireç taşı (CaCO3) ın

şur. Alkin 3 veya daha fazla karbonlu ise bu durumda ke- dan başlanır.

ton oluşur. Şimdi aşağıdaki iki örneği inceleyelim. ısı

CaCO3 
→ CaO + CO2
O CaO + 3C → CaC2 + CO
123
Hg+2 Karpit
H-C C - H + H 2O CH3 - C H
Asetilen H2SO4 Asetaldehit CaC 2 + 2H 2 O → C2 H 2 + Ca(OH)2
1424 3
Asetilen
O
Asetilende üçlü bağı taşıyan her bir karbon atomunda bir
Hg+2
CH3 C CH + H2O CH3 C CH3 tane hidrojen atomu bulunduğundan bu hidrojen atomları
H2SO4 Aseton
Propin metal iyonları ile yer değiştirme tepkimesi verirler.
Amonyaklı ortamda bakır (I) klorür çözeltisi ile asetilen
Metal İyonları İle Yer Değiştirme Tepkimeleri tepkimeye girerse;
Alkinleri, alkenlerden ayıran en önemli özelliklerden biri NH
3 → Cu − C ≡ C − Cu + 2HCl
H − C ≡ C − H + 2CuCl  
 144 42444 3
de alkindeki üçlü bağ karbonlarındaki hidrojen atomunun bakiraseti lenur
kirmizi - kahverengi
metal iyonları ile yer değiştirmesidir. Üçlü bağdan dolayı iki
karbon atomu birbirine yaklaşır. Bu durumda C − H bağı Amonyaklı gümüş nitrat çözeltisi ile tepkimeye girerse;
NH
3 → Ag − C ≡ C − Ag + 2 HNO
zayıflar ve kopması kolaylaşır. Alkinlerin bu tepkimeleri vere- H − C ≡ C − H + 2 AgNO3  

144 42444 3 3
bilmesi için alkin, ya asetilen ( H − C ≡ C − H ) ya da alkinin Gumusaseti lenür
Beyaz çökelek
formülü R − C ≡ CH şeklinde olmalı. Formülü R − C ≡ C − R Bu tepkimeler asetilenin ayıracıdır.
şeklinde olan alkinler bu tepkimeleri vermezler. Şimdi aşağı- Asetilen ısıtılmış bakır borulardan geçirilirse karbon
daki örnekleri inceleyelim. atomları arasındaki pi bağlarından biri koparak asetilen
ÖRNEK: polimerleşir.
Bakır (I) klorür ( CuCl ya da Cu2Cl2 ) bileşiğinin amon-
yaklı (NH3) çözeltisi alkin ile tepkimeye girerse bakırın alkinli
tuzu oluşur bu tuzun rengi kırmızıdır.

8-
ORGANİK KİMYA

H Benzen Türevlerinin Adlandırılması

H
Benzen halkasında bulunan karbon atomları özdeş
C
C olduğundan herhangi bir karbon atomuna herhangi bir grup
C H H C C H bağlandığında farklı bileşik oluşmaz. Bu nedenle benzen
H C
halkasına 1 grup ya da atom bağlandığında izomeriden
H C C H H C C H bahse-dilemez. Aşağıda çok sık karşılaşılan benzen türevle-
C C rinin özel isimleri ve formülleri verilmiştir.

H H CH3 NH2 OH
3 MOL ASETiLEN 1 MOL BENZEN
toluen anilin fenol
Benzen halkasına iki atom ya da grup bağlanırsa üç
AROMATİK HİDROKARBONLAR (Arenler)
izomeri oluşur.
Aroma Latince bir sözcük olup kokulu demektir.
• Komşu iki karbon atomuna atomlar ya da gruplar
Aromatik hidrokarbonlar kokularından dolayı bu adı almıştır.
bağlanırsa adlandırmada 1,2 diye karbonlar numa-
Aromatik hidrokarbonlar doymamış oldukları halde oldukça
ralanır. Ya da orto kısaca o- diye adlandırılır.
kararlı bir yapıya sahiptirler. Aromatik hidrokarbonların en
• Atom ya da grupların bağlandığı karbonlar arasın-
önemli üyesi BENZEN’dir.
da bir karbon atomu daha varsa (bir köşe) bu du-
BENZEN ( C6H6 )
rumda 1,3 diye grupların bağlı olduğu karbonlar
Benzen 6 tane karbon atomu içeren halkalı yapıda
numaralanır. Ya da meta kısaca m- diye adlandırı-
doymamış bir hidrokarbondur. Benzendeki bütün karbon
lır.
atomları sp2 hibritleşmesine uğramıştır.
• Atom ya da grupların bağlandığı karbonlar arasın-
da iki karbon atomu daha varsa (iki köşe) bu du-
rumda 1,4 diye grupların bağlı olduğu karbonlar
H H numaralanır. Ya da para kısaca p- diye adlandırılır.
C C
Cl Cl Cl
HC CH HC CH
Cl
HC CH HC CH
1,2-diklorbenzen
C (orto-diklorbenzen) Cl Cl
C
H H 1,3-diklorbenzen 1,4-diklorbenzen
(meta-diklorbenzen) (para-diklorbenzen)
Yukarıda görülen benzen formüllerindeki pi bağlarını
Benzen halkasına 2 tane metil grubu bağlanırsa oluşan
oluşturan elektronların hangi karbon atomlarına ait olduğu
bileşiğe ksilen denir.
tam bulunamadığından bu elektronlar bir bulut halinde halka
düzleminde dolanırlar bu nedenle pi bağları sürekli değişken-
lik arz eder. Bunun için de yukarıdaki rezonans formülleri
CH3 CH3 CH3
önerilmiştir. Bu formüllere KEKÜLE formülleri denir.
Benzen ve diğer aromatik hidrokarbonlar yazılırken
CH3
karbon ve hidrojen atomları gösterilmezler. Aromatik hidro-
karbonunun halkalı geometrik yapısı ve bağlı olan gruplar orto-ksilen
CH3 CH3
gösterilir.
meta-ksilen para-ksilen
Benzen ile birlikte diğer önemli iki bileşik naftalin ve
antresen’dir. Benzen halkasına farklı atom ya da gruplar bağlı ise, bu
bağlı olanlardan biri 1 numaralı karbona bağlanmış olarak
kabul edilir. Diğer gruplar küçük numaraları alacak şekilde
halkadaki karbonlar numaralanır. Ancak bileşik toluen, anilin,
fenol türevleri ise bu isimlere sebep olan grubun bağlı olduğu
Naftalin Antresen
karbon atomu 1 numara olarak belirlenir.

9-
ORGANİK KİMYA

III. Taş Kömürü Katranından

CH3 NH2 Taş kömürü katranında, aromatik hidrokarbonların çoğu
bulunur. Taş kömürünün damıtılması sırasında katran oluşur.
Br Cl 3-kloranilin Oluşan bu katranın damıtılmasıyla da benzen, toluen, ksilen,
2-bromtoluen (m-kloranilin)
naftalin ve antresen gibi aromatik hidrokarbonlar oluşur.
(o-bromtoluen)
IV. Sodyum Benzoattan ( C6H5COONa )
Br CH3 Sodyum benzoat tuzu derişik NaOH çözeltisi ile tepki-
meye girerse benzen elde edilir.
O 2N NO2 COONa

NaOH + Na2CO3
OH

3-bromfenol NO2 Sodyum benzoat benzen

(m-bromfenol)
2,4,6-trinitrotoluen Benzenin Kimyasal Özellikleri
(T.N.T) I. Yer Değiştirme Tepkimeleri
Aril Grupları Aromatik hidrokarbonlardaki hidrojen atomları başka
Aromatik hidrokarbonlardan 1 hidrojen atomu çıkarılma- atom ya da gruplar ile yer değiştirme tepkimeleri verirler.
sı ile oluşan gruplara aril grubu denir. Aşağıdaki örnekleri Halojenlenme Tepkimesi
inceleyiniz. Benzen halkasındaki hidrojen atomları FeCl3 katalizörlü-
ğünde halojenler ile yer değiştirme tepkimesi verirler.
H H H H
CH2 yer degistirir

FeCl3
H H + Cl2 H Cl + HCl
benzil

fenil H H H H
CH 3 Nitrolanma Tepkimesi
CH3
Benzen derişik HNO3 ve H2SO4 karışımı ile tepkimeye
girdiğinde benzen halkasındaki hidrojen atomu yerine nitro
grubu ( -NO2) geçer.

H2SO4 NO2
+ HNO3 + H 2O

para-tolil
Sülfolanma Tepkimesi
meta-tolil Benzen derişik H2SO4 asidi ile tepkimeye sokulursa
CH3
hidrojen yerine sülfo grubu ( -SO3H ) geçer.

SO3H
+ H2SO4 + H 2O

Alkillenme Tepkimesi

orto-tolil Benzen AlCl3 katalizörlüğünde alkilhalojenür ile tepkime-

ye girerse benzenin bir hidrojeniyle alkil grubu yer değiştirir.
Benzenin Elde Edilme Yöntemleri
AlCl3 R
I. Asetilenden +R X + H X
Asetilen yüksek basınç altında katalizör yardımıyla
polimerleşmesinden benzen oluşur. II. Katılma Tepkimeleri
Nikel katalizörlüğünde 150 0C’de benzene H2 katılabilir.
3 H − C ≡ C − H → C6 H6
Bu tepkimede çift bağlar açılır, buralara hidrojen bağlanır ve
II. Petrolden
siklohekzan oluşur.
Petrolün ayrımsal damıtması ile oluşan benzin 8000C’de
Ni
yüksek basınçta katalizör yardımıyla benzene dönüşür. + 3 H2

10-
ORGANİK KİMYA

ALKOLLER ve ETERLER CH3 Cl Cl CH3 OH

OH
ALKOLLER CH3 CH CH C CH OH
5 4 3 2 1

Alkoller, hidrokarbondaki hidrojen atomu yerine hidroksi CH3 1,2-disiklopentanol

( -OH) grubunun bağlanması ile oluşan bileşiklerdir. Alkoldeki 2,3-diklor, 1,3,4-trimetilpentanol (1,2-pentandiol)
oksijen atomu karbon atomuna tek bağ ile bağlanmıştır.
Alkollerin Elde Edilme Yöntemleri
Ayrıca alkol molekülü; sudaki bir hidrojen atomu yerine alkil
I. Alkil Halojenürlerden
grubunun bağlanması gibi de düşünülebilir.
Alkil halojenürlerin NaOH, KOH gibi bazların sulu çözelti-
H O H R O H CH3 O H leri ile tepkimesinden halojen çıkar, onun yerine –OH grubu
Su Alkol Metil alkol
bağlanır.
Alkollerin Sınıflandırılması
I. Alkil Sayısına Göre R
12 X
−3 + KOH → R
4−2OH
1 43 + KX
a) Primer alkol: OH grubunun bağlı olduğu karbon alkilhaloj enür ALKOL

atomuna 1 tane alkil grubu bağlı ise buna primer alkol (birincil CH 3 CH 2 CH 2 − Cl + KOH → CH 3 CH 2 CH − OH + KCl
144424443 144424443
alkol) denir. propilklorür propilalko l
R CH 2 OH CH3 CH 2 OH II. Alkenlerden
primer alkol etilalkol (etanol)
Alkenlere H2SO4 gibi kuvvetli asit katalizörlüğünde su
b) Sekonder alkol: OH grubunun bağlı olduğu karbon (H2O) katılırsa alkol oluşur.
atomuna 2 tane alkil grubu bağlı ise buna sekonder (ikincil) H SO
R − CH = CH 2 + H − OH 2 
4 → R − C H − CH
 3
alkol denir. l
OH
R
H 3C ALKEN ALKOL
CH OH CH OH
H2 SO4
R H 3C CH3CH CH2 + H OH CH3CH CH3
propen
Sekonder alkol izo-propilalkol OH
izo-propilalkol
c) Tersiyer alkol: OH grubunun bağlı olduğu karbon
III. Grignard Bileşiklerinden
atomuna 3 tane alkil grubu bağlı ise bu alkole tersiyer (üçün-
Grignard bileşiğinin:
cül) alkol denir.
• formaldehit ile tepkimesinden → Primer Alkol
R CH3
• diğer aldehitler ile tepkimesinden → Sekonder Alkol
R C OH H3C C OH
• ketonlar ile tepkimesinden → Tersiyer Alkol
R CH3 oluşur.
tersiyer alkol t- bütil alkol • Formaldehit kullanılması
Alkollerin adlandırılması Grignard bileşiği seyreltik asitli ortamda formaldehit
a) Alkil grubunun sonuna “alkol” sözcüğü getirilerek ile tepkimesinden primer alkol oluşur.
CH3 OH CH3CH2CH2 OH O OMgX OH

metil alkol propil alkol R MgX + H C H R C H+H +

R C H + Mg+2 + X-
Grignard bil. Formaldehit Asit
CH3 H H
Primer Alkol
CH3CH OH
izo-propil alkol
• Diğer aldehitlerin kullanılması
b) IUPAC sistemine göre adlandırma yapılırsa, OH O OMgX OH
grubunun bağlı olduğu en uzun karbon zinciri seçilir. OH R MgX + R '
C H R C H+H +
R C H + Mg+2 + X-
Grignard bil. Aldehit Asit
grubu hangi uca daha yakınsa oradan başlanarak zincirdeki R' R'
Sekoner Alkol
karbonlara numara verilir. Zincir dışındaki atom ya da gruplar
alfabetik sıraya göre yazılır. Uzun karbon zincirinin alkan
cinsinden adı yazılır sonuna da “ol” eki getirilir. • Keton Kullanılması
O OMgX OH
CH3 OH CH3CH2CH2 OH CH3
' '' +
metanol propanol R MgX + R C R R C R'' + H R C R'' + Mg+2 + X-
CH3CH OH Grignard bil. Keton Asit
R' R'
2-propanol Tersiyer Alkol

11-
ORGANİK KİMYA

IV. Aldehit ve ketonlardan CH3

CH3O- CH3CH2O-
Aldehit ve ketonlar hidrojen (H2) ile bir basamak indir- metoksit etoksit
genmesi ile alkoller oluşur. (Bu tepkimeler için aldehit ve CH3CO-
ketonların indirgenme tepkimelerine bakınız.) CH3
V. Organik asit ve esterlerden t- bütoksit
Organik asit ve esterlerin iki kademe indirgenmesinden
CH3 CH3
alkoller oluşur. (Bu tepkimeler için organik asitlerin indirgen-
mesi tepkimelerine bakınız.) CH3CO H + Na CH3CO Na + 1/2 H2
ALKOLLERİN ÖZELLİKLERİ
CH3 CH3
Genel Özellikleri
t- bütil alkol Sodyum t - bütoksit
Alkoller moleküllerinde O – H bağı bulundurduklarından
dolayı katı ve sıvı fazlarda molekülleri arasında hidrojen bağ- ► Alkollerin Karboksilli Asitler İle Tepkimeleri
ları bulundururlar. Bu nedenle alkollerin kaynama noktaları Alkoller ile karboksilli asitler derişik H2SO4’li ortamda
izomerleri olan eterlerden ve mol kütleleri aynı olan hidrokar- tepkimeye girerek esterleri oluştururlar. Bu tepkimede alkolün
bonlardan daha yüksektir. hidrojeni ile karboksilli asidin OH grubu birleşip suyu oluştu-
Moleküldeki OH grubu sayısı arttıkça hidrojen bağları rurken geri kalan kısımlar ise esteri oluşturur.
sayısı artar. Dolayısı ile moleküllerin hareketi azalır. Bunun
O O
sonucu olarak akıcılık azalır. Erime ve kaynama noktası
R1 C OH + H O R R1 C O R + H2O
yükselir. Karboksilli asit Alkol Ester
Aynı karbon sayısına sahip primer alkole göre sekonder O O
alkolun, sekonder alkole göre de tersiyer alkolün erime kay-
CH3 C OH + H O C2H5 CH3 C O C2H5 + H2O
nama noktası daha düşüktür. Bunun nedeni moleküllerde Asetik asit Etil alkol Etil asetat

dallanma arttıkça; moleküldeki değme yüzeylerinin azalması

ile molekülleri bir arada tutan Van der Waals bağlarının azal- II. C – O Bağının Koptuğu Tepkimeler
masıdır.
► Halojenli asitler ile tepkimeleri
Alkoller su ile hidrojen bağları oluşturduğundan su içinde
Alkoller Lucas ayracı ( ZnCl2 nin HCl deki çözeltisi) ile
çok iyi çözünürler. Küçük moleküllü alkoller, su ile her oranda
yer değiştirme tepkimesi verirler. Bu tepkimelerde C – OH’
karışıp çözünebilirler. Alkoller çok iyi bir organik çözücüdürler.
teki C – O bağı kopar. Ürün olarak alkil halojenür oluşur.
Alkollerin Kimyasal Tepkimeleri
ZnCl
2 → R − CH − Cl + H O
R − CH 2 − OH + HCl  
l 1442443 14422443 2
Alkollerde − C − O − H hem C – O bağı hem de O – H Alkol Alkil halojenür
l
ZnCl
2 →CH − CH − Cl + H O
bağı polardır. Oksijen ile hidrojen arasındaki elektronegatiflik CH 3 − CH 2 − OH + HCl   34 244 2
14442444 3 14 424 3
farkı, oksijen ile karbon arasındaki farktan daha fazla oldu- Etil alkol Etil Klorür

ğundan sodyum (Na), potasyum (K) gibi aktif metaller, O – H

bağını koparabilirler. Primer alkollerde bu tepkime çok hızlı ► Alkolden su çıkarılması (Dehidratasyon)
olur. Sekonder alkollerde biraz yavaşlar, tersiyer alkollere Alkoller H2SO4 ile karıştırılıp 170 0C ye kadar ısıtılırsa 1
oldukça yavaştır. mol alkolden 1 mol su çıkar ve alken oluşur.
I. O – H bağının koptuğu tepkimeler H2SO4
R CH2 CH2 OH R CH CH2 + H2O
170 0C
► Alkollerin, Alkali Metaller ile Tepkimesi ALKOL ALKEN
Alkoller, alkali metaller ile tepkimeye girdiklerinde O – H
H2SO4
bağı kopar, hidrojen atomu, alkali metal ile yer değiştirir. CH3CH2CH2OH 170 0C
CH3CH CH2 + H2O
Propanol Propen
Alkolat ve H2 gazı oluşur.
1 Sıcaklık 140 0C civarında tutulursa bu defa 2 mol alkol-
R
1−4C
42−O
4−4
3H + Na → R
1−4C4−
2O4−4 Na
3 + 2 H2
Alkol Sodyumalko lat den 1 mol su çekilir ve eter oluşur.
1442443
(Alkoksit) H2SO4
R OH + H O R R O R + H2O
Alkolatların sulu çözeltileri kuvvetli baz özelliğindedirler. 140 0C
Alkol Alkol Eter
Bunlar suda çözündüğünde alkoksit ve metal iyonu oluşturur-
lar. Aşağıda alkoksit gruplarının adları verilmiştir.

12-
ORGANİK KİMYA

III. Alkollerin Yükseltgenme Tepkimeleri Glikol C2H4(OH)2

İki değerli bir alkoldür. Donma noktası çok düşük oldu-
Alkolleri yükseltgemek için; asitli ortamda Cr2 O7−2 ya da
ğundan antifiriz olarak kullanılır. İki tane OH grubu bulundur-
asitli veya bazlı ortamda MnO4−1 iyonları kullanılır. Yükselt- duğundan her ikisiyle de tepkime verir.
genme tepkimeleri yazılırken denklemin tamamının yazılma- CH2 OH CH2 ONa
sına gerek yoktur. Okun üzerine [O] yazılırsa yükseltgen- + 2 Na + H2
CH2 OH CH2 ONa
meyi, [H ] yazılırsa indirgenmeyi temsil eder. Mono alkoller
GLIKOL
disodyumglikolat
1,2- etandiol
OH grubunun bağlı olduğu karbon sayısındaki H sayısı kadar
yükseltgenir. Gliserin C3H5(OH)3

► Primer alkollerin yükseltgenmesi Üç değerli bir alkoldür. Yağlardan elde edilir. Özellikle

Primer alkolde OH’ın bağlı olduğu karbon atomunda 2 kozmetik sanayinde kullanılır. Ayrıca bir patlayıcı olan dinami-

tane H atomu vardır. O halde primer alkoller iki kademe yük- tin yapımında da kullanılır. Gliserin H2SO4 katalizörlüğünde

selt-genir. Primer alkol 1 kademe yükseltgenirse aldehit HNO3 ile tepkimeye girerse bir patlayıcı olan trinitrogliserin

oluşur. 2 kademe yükseltgenirse karboksilli asit oluşur. (TNG) oluşur.

O O CH2 OH CH2 ONO2

O O H2SO4
R CH2 OH - H 2O
R C H R C OH CH OH + 3 HNO3 CH ONO2 +3H2O
primer alkol aldehit karboksilli asit
CH2 OH CH2 ONO2
► Sekonder alkollerin yükseltgenmesi
Gliserin TNG
Sekonder alkoller ancak 1 derece yükseltgenir bu (1,2,3-propantriol) trinitrogliserin
gliserintrinitrat
yükseltgenmenin sonunda da keton oluşur.

OH Trinitrogliserin oldukça karasız bir yapıdadır. En ufak

O
H2SO4 çarpmalarda bile patlar. Onun için KİESELGUR adı verilen
R C R R C R gözenekli kuma emdirilerek bildiğimiz dinamit (TNT) elde
- H2O
keton
H edilir.
sekonder alkol Aromatik Alkoller
► Tersiyer alkoller yükseltgenemez Bileşiminde halka bulunduran alkollere aromatik alkoller
Polialkoller denir. Bu alkollere benzilalkolü örnek verebiliriz. OH grubu
Moleküllerinde bir den fazla hidroksit (OH) grubu bulun- doğrudan benzen halkasına bağlanırsa oluşan bileşik zayıf
duran alkollere POLİALKOLLER denir. Yapısında mono asit özelliği gösterir. Gerçek alkollere benzemeyen bu bileşik-
alkollerden daha çok OH grubu bulundurduğundan oluştur- lere genel olarak FENOL denir.
dukları hidrojen bağı sayısı oldukça fazladır. Bunun sonucu CH2 OH OH
olarak polialkollerin erime ve kaynama noktaları mono alkolle-
re göre daha yüksektir.
fenol
Polialkollerin adlandırılmalarında OH gruplarının bağlı benzilalkol

bulunduğu en uzun karbon zinciri esas alınır. OH grupları ETERLER

hangi uca daha yakın ise o uçtan zincirdeki karbonlar numa- Su molekülünün hidrojen atomları yerine alkil gruplarının
ralanır. Önce yabancı gruplar alfabetik sırayla ve bağlı olduk- gelmesi ile oluşan moleküllere ETER denir. Alkil grupları
ları karbon numaraları ile birlikte tekrar sayıları da göz önün- birbirinin aynısı ise BASİT ETER (simetrik), alkiller birbirinden
de bulundurularak yazılır. OH gruplarının bağlı oldukları farklı ise oluşan eterlere KARIŞIK ETER (asimetrik) denir.
karbon numaraları yazılır. Uzun karbon zincirinin alkan cin-
H O H R O R R O R1
sinden adı yazılır. Bunun sonuna OH’ların tekrar sayıları (di, su basit eter KARISIK ETER

tri…gibi) yazılır ve en sona - ol eki getirilir. Eterlerin Adlandırılması

CH3 CH3 CH3 Basit eterler adlandırılırken sayısı ile beraber alkil grubu
6 5 4 3 2 1
söylenir sonuna eter sözcüğü getirilir.
CH3 CH CH CH CH CH3 CH3 C CH C CH3
CH3 O CH3 H5C2 O C2H5 O
CH3 OH OH OH OH OH OH
dimetileter dietileter
2,4-dimetil, 2,3,4 pentantriol difenileter
5,5-dimetil,2,3,4-hekzantriol (metileter) (etileter)
(fenileter)

13-
ORGANİK KİMYA

Karışık eterler adlandırılırken öncelikle alkil grupları ALDEHİTLER VE KETONLAR

alfabetik sırayla söylenir, sonuna eter sözcüğü getirilir Molekül formülerinde karbonil grubu bulun- O
CH3 duran bileşiklere aldehit ya da keton denir. Alde-
CH3 O C2H5 C2H5 O CH3 O CH hitlerde karbonil grubuna bir hidrojen atomu ve bir C
etilmetileter etilfenileter CH3 alkil grubu bağlanır. (Metanal hariç). Ketonlarda ise karbonil
izo-propilmetileter
grubuna iki tane alkil grubu bağlanır. Aşağıda aldehit ve
Eterlerin Elde Edilme Yöntemleri ketonların genel formülleri gösterilmiştir.
I. Alkollerden
Basit eterler, H2SO4 katalizörlüğünde iki mol alkolden 1
mol su (H2O) çekilerek elde edilir. Bu tepkimenin sıcaklığı 140
O O
0
C civarında olmalıdır. R C H R COH R C R R COR
H2SO4 Aldehit Aldehit Keton
Keton
R OH + HO R R O R + H2O
140 0C
ALKOL ALKOL ETER

H2SO4
O
CH3 OH + HO CH3 0
140 C
CH3 O CH3 + H2O
metanol metanol dimetileter H C H
II. Alkolatlardan Metanal

Karışık eterler bu yöntem ile elde edilirler. Bu yöntemde Alkil gruplarının yerlerinde aril grupları da olabilir. Aldehit
sodyum alkolat ile bir alkil halojenür tepkimeye sokulur. ve ketonların aynı karbon sayılı olanları izomer maddelerdir.

R1 ONa + R2 X R1 O R2 + NaX Alifatik aldehit ve ketonların kapalı formülleri C n H 2n O dir.

sodyum alkolat alkil halojenür asimetrik eter
Karbonil Grubu
CH3 ONa + C2H5 Cl CH3 O C2H5 + NaCl Aldehit ve ketonların kimyasal tepkimeleri karbonil grubu
etil metil eter
üzerinden gerçekleşir. Karbonil grubundaki karbon atomlu sp2
Eterlerin Genel Özellikleri
hibritleşmesine uğramıştır. Bu nedenle karbon atomları aynı
Basit eterler oksijen atomundan kaynaklanan kırık doğru
düzlemde üç tane sigma bağı oluşturmuştur. Bağlar arasın-
şeklindedir. H2O molekülünde olduğu gibidir. Bu nedenle basit 0
daki açı 120 olup geometrik yapı düzlem üçgendir. Karbon
eterlerler polar özellik gösteriler. Bu özellikte onlara iyi bir
(C) ve oksijen (O) atomlarının elektronegatiflik farkları yüzün-
çözücü olma niteliğini kazandırır.
den C = O çift bağındaki karbon atomu (+) yüklü, oksijen
Eterlerde O – H bağı olamadığından molekülleri arasın-
atomu ise (-) yüklüdür. Bu çift bağdan dolayı karbonil grubu
da hidrojen bağları yoktur. Dolayısı ile izomeri olan alkollere
taşıyan moleküller katılma tepkimeleri verirler ve katılan
göre erime ve kaynama noktaları daha düşüktür.
molekülün pozitif kutbu oksijen atomuna, negatif kutbu ise
Eterlerde C – O bağları çok kuvvetli olduğundan kolay
karbon atomuna bağlanır.
kolay kimyasal tepkimelere girmezler. Ancak HI ve HBr asitleri
+ - + - + -
ile çok sıcak ortamda tepkime verirler. C O C O C O + H X C OH

ISI X
karbonil
R O R + HI R I + R OH
Eter Alkil halojenür Alkol
UYARI: karbonil grubu bulunduran bileşiklere halojen
HI aşırı miktarda kullanılırsa alkolün OH grubu yerine katılamaz.
iyot (I) gelebilir.
ALDEHİTLER
R OH + HI R I + H2O
Alkol Bir tane karbon atomu içeren METANAL dışında alifatik
Alkil
halojenür aldehitlerin genel formülleri
Dietil Eter
O
Eter denilince akla ilk olarak dietil eter gelir. Kaynama
noktası 35 0C olan bir bileşiktir. Solunum yoluyla alınırsa R C H R COH
bayıltıcı etkisi vardır. H2SO4 katalizörlüğü ile etil alkolden su Aldehit Aldehit

çekilmesi ile elde edilir. şeklindedir. Alkilin (R) yerine aril grubu bağlanırsa aromatik
H2SO4 aldehit oluşur.
C2H5OH + C2H5OH C2H5 O C2H5
-H2O
etil alkol etil alkol dietil eter

14-
ORGANİK KİMYA

Aldehitlerin Adlandırılması O CH3 O

Aldehitlerin adlandırılmasında iki değişik yöntem uygula-
CH2CH CH3 C C H
nır. Şimdi bunları sırasıyla anlatalım.
feniletanal
I. Yükseltgendiğinde oluşan asitin adına göre: fenilasetaldehit CH3
Bir aldehit yükseltgendiğinde oluşan asidin adı esas 2,2-dimetilpropanal
alınır. Örneğin metil alkol bir kademe yükseltgendiğinde bir
ALDEHİTLERİN ELDE EDİLME YÖNTEMLERİ
aldehit oluşur. Bu aldehitte bir kademe yükseltgendiğinde
I. Primer Alkollerin Yükseltgenmesi ile
formik asit oluşur. Bu durumda bir önceki basamakta oluşan
Primer alkolün bir kademe yükseltgenmesi sonucu alde-
aldehitin adı formaldehittir. Aynı şekilde etil alkolün bir basa-
hit oluşur. Yükseltgenme olayında aldehit oluşur oluşmaz
mak yükseltgenmesi ile bir aldehit oluşur. O aldehitte bir
ortamdan uzaklaştırılmalıdır. Aksi taktirde ikinci kademe
basamak yükseltgenirse asetik asit oluşur o halde bu asitten
yükseltgenmesi de gerçekleşir ve karboksilli asit oluşur.
önce oluşan aldehitin adı asetaldehittir. Aşağıda bazı
O O
karboksilli asitler ve ilgili aldehitlerin adları verilmiştir. O O
R CH2 OH R C H R C OH
Karboksilli asit Aldehit primer alkol aldehit asit

O – H bağına sahip olmayan aldehitlerin hidrojen bağı

Formülü Adı Formülü Adı
oluşturamadıklarından kaynama sıcaklıkları alkol ve asitler-
O
O den oldukça düşüktür. Bu özellikten faydalanarak tepkimenin
Formik asit H C H Formaldehit sıcaklığını tam aldehitin kaynama sıcaklığında tuttuğumuzda;
HCOH
Metanal ayrımsal damıtma yöntemiyle aldehit tepkime ortamından
O O uzaklaştırılmış olur.
Asetik asit Asetaldehit
CH3COH CH3CH O
O
O O CH3 CH2 OH CH3 C H + H2O
Propiyonik etanol
propanaldehit etanal
CH3CH2COH asit CH3CH2CH

O O II. Asit Klorürlerden

COH Benzoik asit Benzaldehit Pd ve BaSO4 katalizörlüğünde asit klorürlerin hidrojen

CH
gazı (H2) ile tepkimesinden aldehit oluşur.

O O
II. IUPAC sistemine göre adlandırma: Pd ve BaSO4
R C Cl + H2 R C H + HCl
Bu yöntemde adlandırma aşağıdaki sıraya göre yapılır. Asit klorür Aldehit
1. Aldehit grubunu bulunduran en uzun karbon zinciri
esas alınır. III. İki Halojenli Alkanlardan
2. Karbonil grubundaki karbona (1) numara verilerek İki halojenli alkanlar seyreltik asit çözeltisi ile kaynatılırsa
en uzun karbon zincirindeki karbon atomları numa- halojenli alkan çözeltinin suyu ile tepkimeye girip hidroliz olur
ralanır. ve aldehit oluşur.
3. Bu zincire bağlı olan atom ya da gruplar alfabetik sı-
X O
raya göre, bağlı bulundukları karbon atomları ile bir- H+
likte ve tekrar sayıları da göz önüne alınarak yazılır. R C H + H2O R C H + 2HCl
aldehit
4. En uzun karbon zincirinin alkan cinsinden adının X
sonundaki –an eki yerine –al eki getirilerek aldehit iki halojenli alkan

adlandırılmış olur.
5. UYARI: Bu yöntem ile aldehit edebilmek için halojenler uç
O O Cl O karbonlardan birine bağlı olmalıdır. Eğer diğer karbonlar-

HCH CH3CH CH3CHCH3CH dan herhangi bir karbona halojenler bağlı ise bu sefer
4 3 2 1
metanal etanal 3-klor,bütanal keton oluşur.

15-
ORGANİK KİMYA

Aldehitlerin Özellikleri ► H2O Katılması

I. Fiziksel özellikleri Aldehit molekülüne su ( H – OH ) bağlanırsa hidrat
Aldehit molekülleri polar olduklarından aynı molekül denilen bileşikleri oluşur.
kütleli ve izomeri olan diğer organik bileşiklere göre erime ve
O OH
kaynama sıcaklıkları oldukça yüksektir. Alkol ve asit gibi
molekülleri arasında hidrojen bağı oluşturan moleküllere göre R C H + H OH R C H
Aldehit
kaynama sıcaklıkları daha düşüktür. Büyük moleküllü aldehit- OH
ler hoş kokulu bileşikler olduğundan kozmetik sanayinde Aldehit hidrat
parfüm yapımında kullanılırlar.
► NH3 Katılması
CH3 O OH Alifatik aldehitler (metanal hariç ) NH3 ile katılma

CH3CHCH3 tepkimesi verir ve amonyaklı aldehit oluşur.

CH3CH2CH CH3CHCH3
2- metilpropan propanal 2- propanol O OH
K.N: - 120 C K.N: 490 C K.N: 830 C
R C H + NH3 R C H
Aldehitlerde karbon sayısı arttıkça sudaki çözünürlükleri
aldehit
azalır. Aldehit molekülleri polar olduğundan su içerisinde NH2
çözündüklerinde su ile hidrojen bağları oluştururlar. amonyaklı aldehit

+ - + - OH
C O H O O

H CH3 C H + NH3 CH3 C H

hidrojen bağı etanal
II. Kimyasal Özellikleri NH2
a) Katılma Tepkimeleri amonyaklı etanal

Aldehitler karbonil grubundaki pi bağının açılması ile ► NaHSO3 (Sodyum bisülfit) Katılması
başka atom ya da gruplar ile katılma tepkimeleri verirler. Sodyum bisülfitteki H atomu karbonil grubundaki
Bu katılma tepkimelerinde (+) yüklü karbon atomuna, ka- Oksijen atomuna, kalan kısımda karbon atomuna katılır.
tılan atom ya da grubun (-) iyonu bağlanır. Bağlanan a-
O OH
tom ya da grubun (+) yüklü iyonu, karbonil grubunun (-)
R C H + NaHSO3 R C H
yüklü oksijen atomuna bağlanır.
aldehit
SO3Na
+ - + -
C O + A B ► Grignard Bileşiklerinin Katılması
Grignard bileşiklerinde ( R – MgX ) alkil (R - ) kısmı
karbonil katılan molekül kısmen (-) yüklü olduğundan; bu kısım karbonil grubun-
► HCN Katılması daki karbon (C) atomuna bağlanır. Karbonildeki oksijen

Aldehitlere HCN molekülü katıldığında siyanhidrin adı atomuna ise Grignard bileşiğinin ( MgX ) kısmı bağlanır.

verilen bileşikler oluşur. O OMgX OH

O OH R C H+R Mg X R C H R C H
Grignard bileşiği
R C H + H CN R C H aldehit R R
Aldehit Sekonder alkol
CN
Yukarıdaki denklemde katılma sonucu oluşan ara ürün
Aldehit siyanhidrin
asitli ortamda hidrolizinden alkol oluşur. Aldehit olarak formal-
dehit kullanılırsa primer alkol , başka bir aldehit kullanılırsa
sekonder alkol oluşur.
O OH
O OMgCl OH
CH3CH + HCN CH3CH
Asetaldehit CH3CH + CH3MgCl CH3CH CH3CH
CN etanal
Asetaldehit siyanhidrin CH3 CH3
2- propanol

16-
ORGANİK KİMYA

b) Yükseltgenme Tepkimeleri d) Yer Değiştirme Tepkimeleri

Primer alkollerin bir derece yükseltgenmesi ile alde- Aldehitlerdeki alkil grubundaki C – H bağları kopa-
hitlerin, iki derece yükseltgenmesi ile karboksilli asitlerin rak bu açılan bağ uçlarında klor (Cl) atomları ile hidrojen
oluştuğunu biliyoruz. Aldehitler, asitler ile alkoller arasın- (H) atomları yer değiştirir.
da bir ara üründür. Bu durumda aldehitler hem O O
Güneş
yükseltgenebilir hem de indirgenebilir. Aldehitlerin ışığı
R CH2 CH + Cl2 R CH C H + HCl
yükseltgenmesi ile karboksilli asitler oluşur. Yükseltgen
aldehit
madde olarak KMnO4 ya da K2Cr2O7 bileşiklerinin asitli
Cl
halojen aldehit
çözeltileri kullanılır.
FORMALDEHİT (Metanal , H – C OH )
O O Formaldehit oda koşullarında gaz halinde bulunur. Suda
O iyi çözünür. %40’lık sulu çözeltisine formal ya da formalin adı
R C H R C OH
aldehit karboksilli asit verilir. Formaldehit mikrop öldürücü özelliği olduğundan de-
O O zenfektan maddesi olarak kullanılır. Aldehitlerin tüm tepkime-
O lerini veren aktif bir aldehittir.
CH3CH CH3C OH
etanoik asit ► Formaldehit Grignard bileşikleri ile tepkimesinden
etanal
primer alkolleri veren tek bileşiktir. Diğer aldehitler
Aldehitler Ag+ ve Cu+2 gibi zayıf yükseltgenlerle bile
sekonder alkolleri verir.
yükseltgenirler. Bu yükseltgenme tepkimeleri aldehitlerin
O OMgX
ayıracıdır.
H+
► Tollens Ayıracı H C H+R MgX H C H R CH2 OH
formaldehit grignard bil.
primer alkol
Amonyaklı gümüş nitrat ( AgNO3) çözeltisi ki buna R
Tollens Ayıracı denir. Bir aldehit ile tepkimeye girince al- ► Formaldehit diğer aldehitlerden farklı olarak NH3 ile
dehit aside yükseltgenirken AgNO3 bileşiğindeki Ag+ iyon- tepkime verir.
ları metalik gümüşe indirgenir. Bu tepkime cam kap içeri-
N
sinde yapıldığında cam yüzeyinin metalik gümüş ile sır- O H3 C CH2 CH3

landığını (kaplandığını) görürsünüz. Yani cama dışarıdan 6H C H + 4 NH3 N

CH2 CH2
bakıldığında ayna gibidir. Onun için bu deneye ayna de- N N
neyi de denir. C
H2
O O heksametilen tetramin
( ürotropin)
RCH + 2 Ag(NH3)+2 + 2 OH -
RCOH + 2Ag +4NH3 + H2O
aldehit asit cama
yapışan ► Formaldehitteki pi bağları açılarak bu molekül
gümüş
polimerleşir. Üç tane formaldehit molekülü
► Fehling Çözeltisi
polimerleşirse oluşan moleküle trioksan adı verilir. n
Fehling çözeltisi kompleks Cu+2 iyonları içeren bir çö-
tane formaldehit molekülü polimerleşirse oluşan mo-
zeltidir. Aldehitler sıcakta Fehling çözeltisi ile yükseltgenir
lekül polimetanal adını alır. ( CH2O)n
ve çözeltinin koyu mavi rengi kırmızıya dönüşür. Oluşan
H2
kırmızı renkli çökelek Cu2O bileşiğidir. Bu tepkimede al-
O O C
dehit asite yükseltgenirken C+2 iyonları da Cu+1 iyonlarına CH2 O O
CH2
dönüşür. H2 C CH2
O O
O O CH2
trioksan
R C H + 2 Cu +2
+ 5 OH - -
RCO + Cu2O + 3 H2O 3 mol metanal
aldehit mavi asit kırmızı
O H
c) İndirgenme Tepkimeleri
Aldehitlere nikel (Ni) ya da platin (Pt) katalizörlü- n H C H C O
ğünde yüksek basınç altında H2 katılırsa primer al- xn
H
kole indirgenirler. polioksimetilen
(polimetanal)
O
formaldehit fenol ile bakalit, üre ile üre-formaldehit reçi-
Ni , Pt
R C H + H2 ısı , basınç
R CH2 OH nesi (plaskon) oluşturur.
aldehit primer alkol

17-
ORGANİK KİMYA

ASETALDEHİT ( CH3COH) numarası söylendikten sonra uzun zincirin alkan cin-

Kaynama sıcaklığı 21 0C olan uçucu keskin kokulu zehirli sinden adının sonuna -on son eki getirilir.
bir sıvıdır. Aldehitlerin genel elde ediliş yöntemlerinden farklı O O
olarak bir de asetilene su katılarak elde edilir. (Diğer alkinlere
CH3 C CH3 CH3CH2 C CH3
su katıldığında ketonlar oluşur) bütanon
propanon
► Asetilene HgSO4 ve H2SO4 katalizörlüğünde 1 mol
O O
H2O katılırsa asetaldehit oluşur.
CH3 CH2 CH2 C C3 CH3 CH C CH2 C3
HgSO ,H SO
4 2 4 → CH COH
C2 H 2 + H 2 O     2-pentanon
123 143243 Br
asetilen asetaldehi t
2-brom, 3-pentanon
► Asetaldehit diğer tüm aldehitlerin verdiği tepkimeleri
verir. Formaldehitin polimerleştiği gibi asetaldehitte
polimerleşebilir. Ketonların Elde Edilme Yöntemleri

CH3 I. Sekonder Alkollerin Yükseltgenmesiyle

CH

Sekonder alkoller bir basamak yükseltgenirse ketonlar

O

H
O C oluşur.
CH 3

O O
CH3 CH OH O
O H 3C CH3 O
HC CH
R C R R C R + H2O
O
CH3 CH keton
paraldehit H
3 mol etanal
sekonder alkol

II. İki Halojenli Alkanlardan

KETONLAR İki halojenli alkanlar seyreltik asit çözeltisi ile birlikte
Karbonil gurubuna iki tane alkil ya da aril gurubunun kaynatılırsa, halojenli alkanda halojenler uçlardaki karbonlara
bağlanması ile oluşan bileşiklerdir. Bu gruplar birbirinin aynısı bağlı değilse bu halojenler koparak keton oluşur. Yine
olabildiği gibi farklı gruplar da olabilir. alkandaki halojenler aynı karbona bağlanmış olmalıdır.

O O X O
H+
R C R R1 C R2 R C R + H2O R C R + 2HX
Karışık keton keton
Basit Keton X
( simetrik) ( asimetrik)
dihalojenli alkan
Ketonların Adlandırılması
Ketonlarda adlandırılma iki şekilde yapılabilir.
III. Alkinlere Su Katılması ile
► Önce karbonil grubuna bağlı alkil ya da aril grupları-
Üç ya da daha fazla karbon atomu içeren alkinlere su
nın adı belirtilir sonra keton sözcüğü eklenir.
katılırsa keton oluşur
O O O
HgSO4
CH3 C CH3 CH3CH2 C CH3 R CH2 C CH + H OH H2SO4
R CH2 C CH3
alkin keton
dimetil keton etilmetil keton
(aseton)

O O
C C CH2CH3
IV. Karboksilli Asitlerin Metal Tuzlarından
difenil keton feniletil keton
Organik asitlerin kalsiyum (Ca) ya da mangan (Mn)
► IUPAC sistemine göre adlandırma yapılırken karbonil
tuzları kuru kuruya ısıtılırsa keton oluşur.
grubunu bulunduran en uzun karbon zincir esas alınır.
R
Karbonil grubu hangi uca yakın ise o uçtaki karbon ısı
(RCOO)2Ca C O + CaCO3
atomundan başlanmak üzere zincirdeki karbon atom- karboksili asidin R
Ca tuzu keton
larına numara verilir. Zincire bağlı olan atom ya da
gruplar bağlı oldukları karbon atom numaraları ile bir-
likte belirtilir. Karbonil grubunun bağlı olduğu karbon

18-
ORGANİK KİMYA

Ketonların Özellikleri ► Grignard Bileşiklerinin Katılması

I. Fiziksel Özellikleri Ketonlara Grignard bileşiklerinin katılmasından oluşan
Ketonlar, aldehitler gibi polar moleküller olduklarından molekül asitli ortamda hidroliz edilirse tersiyer alkol oluşur.
aynı molekül kütleli organik bileşiklere göre kaynama noktala- O OMgX OH
rı daha yüksektir. Ancak karboksilli asit ve alkol gibi molekül-
R C R+ R MgX R C R R C R
leri arasında hidrojen bağı oluşturan organik moleküllere göre keton Grignard Bil.
kaynama noktaları daha düşüktür. R R
tersiyer alkol

CH3 O OH b. İndirgenme Tepkimeleri

CH3CCH3 CH3CHCH3 Ketonlar, sekonder alkollerin yükseltgenmesi sonucu o-

CH3CHCH3
0
K.N= -12 C 0
K.N= 56 C K.N= 83 C 0 luştuğuna göre; ketonların indirgenmesi sonucu da sekonder
2-metil propan propanon 2 - propanol alkol oluşur. İndirgenme olayında nikel (Ni) ve platin (Pt)

Molekül kütlesi düşük olan ketonlar suda iyi çözünür. katalizörleri eşliğinde moleküle yüksek basınçta hidrojen gazı

Polar olan ketonlar suda çözündüklerinde su ile hidrojen bağı (H2) katılır.
oluştururlar. O OH
hidrojen bağı Ni
R C R + H2 R C R
O H keton
Basınç
H
CH3CCH3 O sekonder alkol
propanon
H c. Yer Değiştirme Tepkimesi
Su Ketonlarda, aldehitlerde olduğu gibi karbonil grubuna
II. Kimyasal Özellikleri bağlı alkil grubundaki C – H bağları koparak klor atomları ile
a. Katılma tepkimeleri yer değiştirme tepkimesi verirler.
Ketonlar karbonil grubundaki pi bağlarının açılması ile O O
katılma tepkimeleri verirler. Katılacak olan molekülün (-) yüklü CH3 C CH3 + Cl2 CH3 C CH2 Cl + HCl
kısmı karbonil grubundaki karbon atomuna, (+) yüklü kısmı propanon monoklor propanon

ise karbonil grubundaki oksijen atomuna bağlanır. d. Yükseltgenme Tepkimesi

► HCN Katılması Buraya kadar ketonlar ve aldehitler için anlatılan kimya-
O OH sal tepkimelerde büyük oranda benzerlikler var. Bunların
kimyasal tepkimeleri arasındaki en önemli fark aldehitle-
R C R+ H CN R C R
keton rin yükseltgenmesi ve ketonların yükseltgenememesidir.
CN Bu nedenle aldehitler ile ketonları ayırmada Fehling çözeltisi
siyanhidrin
ile Tollens ayıracı önemli bir rol oynar. Bu çözeltiler ile alde-
► H2O katılması hitler tepkime verdiği halde ketonlar tepkime vermezler.
Ketona su katıldığında, OH grubu karbonil grubundaki Ayrıca aldehitler polimerleşirken ketonlar polimerleş-
karbon atomuna, hidrojen de oksijen atomuna bağlanır. mezler.
ASETON
O OH Aseton renksiz, hoş kokulu, suda iyi çözünen bir sıvıdır.
Yağları, reçineleri ve plastikleri çok iyi çözer. Ketonların genel
R C R+ H OH R C R
keton özelliklerini gösterir.
OH Asetonun üç molekülünün polimerleşmesi ile 3 molekül
hidrat
su açığa çıkar oluşan moleküle de mezitilen adı verilir.
CH3
► NaHSO3 Katılması O
H H
O OH 3 CH3 C CH3 + 3 H2O
aseton
H3C CH3
R C R + NaHSO3 R C R
H
SO3Na mezitilen

19-
ORGANİK KİMYA

KARBOKSİLLİ ASİTLER III. Asitin elde edildiği kaynağın Latince adından

(Özel adlandırma)
O
Karıncanın Latince adı formica ‘dır. Karıcadan elde
Moleküllerinde karboksil ( C OH ) bulunduran edilen aside ise formik asit denir. Aynı şekilde sirkenin
bileşiklere karboksilli asit denir. Görüldüğü gibi karbonil latincesi acetum olduğundan sirkeden elde edilen aside
grubuna bir tane hidroksil grubu bağlanmıştır. Karboksil gru- asetik asit denir. Aşağıdaki tabloda bazı asit formülleri ve
2
bundaki karbon atomu sp hibritleşmesi yapmıştır. Sigma bunların özel adları verilmiştir.
bağları yanında bir tane oksijen atomuyla da pi bağı yapmış- ASİTİN
tır. karbon atomuna göre bağların açıları yaklaşık 120 0C dir. FORMÜLÜ ÖZEL ADI
oksijenin elektronegatifliği karbon ve hidrojen atomlarına göre
HCOOH Formik asit
daha fazla olduğundan gruptaki oksijen O
120 0C
CH3COOH Asetik asit
atomları kısmen ( - ), karbon ve hidrojen
R C CH3CH2COOH Propiyonik asit
atomları ise kısmen (+) yük kazanmışlar-
OH
dır. CH3 (CH2 )2COOH Bütirik asit
Karboksilli asitler günlük yaşamımızda kullandığımız bir CH3 (CH2 )3COOH Valerik asit
çok doğal ve yapay bileşiğin yapısında bulunmaktadır. Sirke- CH3 (CH2 )4COOH Kaproik asit
de asetik asit, ısırgan otunda formik asit, aspirinde salisilik CH3 (CH2 )10COOH Laurik asit
asit, limonda sitrik asit…
CH3 (CH2 )12COOH Miristik asit
Karboksilli Asitlerin Adlandırılması
CH3 (CH2 )14COOH Palmitik asit
Karboksilli asitlerin adlandırılmasında çeşitli yöntemler
CH3 (CH2 )16COOH Stearik asit
vardır. Bunları sırayla açıklayalım.
I. Yapısındaki karboksil grubu sayısına göre
IV. IUPAC sitemine göre adlandırma
► Yapısında 1 tane −COOH grubu bulunduran asitle-
Bu sistemde aşağıdaki sıra izlenir.
re monokarboksilli asitler denir.
► Karboksil grubunu bulunduran en uzun karbon zinciri
CH3 esas alınır.
HCOOH CH3COOH CH3 CHCOOH ► Karboksil grubundaki karbon atomuna (1) numara
formik asit asetik asit
verilir ve diğer karbonlar sırasıyla numaralanır.
► Yapısında birden fazla −COOH grubu taşıyan asit- ► Karbon zincirine bağlı atom ya da grupların yerleri al-
lere polikarboksilli asit denir. fabetik sırayla belirlenir.
CH3 ► Karbon zincirinin alkan cinsinden adının sonuna
COOH
“– oik” eki getirildikten sonra “asit” sözcüğü eklenir.
H C COOH
COOH CH3
H C COOH
dikarboksilli asit dikarboksilli asit HCOOH CH3COOH CH3CHCOOH
1
H metanoik asit etanoik asit
3 2

2 - metil propanoik asit

H2C COOH Cl CH3

CH2 CH3CHCHCH2COOH CH3 CH CH COOH
H C COOH
CH3 NH2
H C COOH 2 - amino 3- metil bütanoik asit
4- klor, 3- metil pentanoik asit

H trikarboksilli asit

II. Molekülde karboksil grubu dışında yabancı gruplar

varsa
CH3 Br
Karboksil grubu dışında başka fonksiyonel gruplar varsa; CH3 CH CH CH C COOH
adlandırmada bu ikinci gruplarda göz önünde bulundurulur.
NH2 NH2
Mesela yapısında OH grubunu taşıyan asitlere oksi asit ya
2,4 - amino 2- brom 5- metil heksanoik asit
da hidroksi asit denir. Yapısında – NH2 grubu varsa amino
asit denir.

20-
ORGANİK KİMYA

V. IUPAC dışı adlandırmalarda uzun zincire takılan yabancı V. Alkolatlardan

atom yada grupların bağlı olduğu karbonlara α, β ve γ Alkolatlar yüksek basınç altında CO ile ısıtılırsa karbok-
gibi harfler verilir. Bu adlandırmada −COOH grubunun silli asitin tuzu oluşur. Buna Kolbe Sentezi denir. Bir önceki

bağlı olduğu zincirdeki ilk karbon atomuna α, ikinci kar- adımda belirtildiği gibi karboksilli asitin tuzundan da karboksilli
asit elde edilir.
bon atomuna β, üçüncü karbon atomuna γ … harfler ve-
rilir. Bu adlandırmada asitin özel adlandırmadaki özel R ONa + CO RCOONa
alkolat organik asit
adı kullanılır. Na tuzu

γ β α RCOONa + HBr RCOOH + NaBr

CH3CH2CH2COOH CH3CHCH2CHCOOH organik asit organik asit
sodyum tuzu
γ karbonu α karbonu OH NH2
VI. Nitrillerden
β karbonu
α − amino, γ− hidroksi valerik asit Nitrillerin hidrolizinden de karboksilli asit elde edilmiş
Karboksilli Asitlerin Elde Edilme Yöntemleri olur. Bu yöntemde karbon sayısı da artırılmış olur. Nitriller,
Karboksilli asitleri büyük bir kısmı yağların yapısında alkil halojenürlerin NaCN ya da KCN ile tepkimesinden elde
bulunur. Dolayısı ile yağlardan doğal ürün olarak elde edilirler. edilir.
Oleik asit, palmitik asit, stearik asit… bu tür asitlerdir. R Br + NaCN R CN + NaBr
Karboksilli asitlerin değişik elde edilme yöntemleri de alkil alkil
halojenür siyanür
aşağıda açıklanmıştır.
Elde edilen nitril sulu asit çözeltisinde hidroliz edildiğinde
I. Primer Alkollerden
karboksilli asit oluşur.
Primer (birincil) alkoller iki basamak yükseltgenirse
karboksilli asitlerin oluştuğunu daha önce öğrenmiştik. Bu R CN + 2 H2O + H+ R COOH + NH4+
alkil karboksilli
olayda yükseltgen madde olarak asitli ortamda K2Cr2O7 ya da halojenür asit

KMnO4 kullanılır. Karboksilli Asitlerin Genel Özellikleri

O O Karboksilli asitlerde bulunan karboksil grubu polar bir
R CH2 OH R COH R COOH
grup olduğundan aşağıdaki gibi hidrojen bağları oluştururlar.
primer alkol aldehit karboksilli asit
Bu oluşturdukları hidrojen bağları ile birbirlerine bağlanırlar.
II. Grignard Bileşiklerinden
Bu olaya dimerleşme denir.
Grignard bileşiklerinin CO2 ile tepkimesinden oluşan ara
ürünün hidrolizi sonucu karboksilli asit elde edilir. O H O
R MgX + O C O O C O MgX R C C R
Grignard Bil. O H O
R
ara ürün Karboksilli asitler su ile hidrojen bağı oluşturduklarından
O suda iyi çözünürler. Karboksilli asit molekülünde karbon
sayısı arttıkça hidrojen bağı etkisi ve sudaki çözünürlük azalır.
O C O MgX + HX R C OH + MgX2
karboksilli asit
O H
R H
R C O
III. Esterlerden
O H
Esterlerin asitli ortamda su ile tepkimesinden (hidrolizin-
den) asit ve alkol oluşur. Karboksilli asitlerde C = O ve C – O bağlarının uzunluk-
ları farklıdır. C = O bağları, C – O bağlarına göre daha kısa-
O O
H+ dır. Ancak asit suda çözündüğünde bağ uzunluklarının aynı
R1 C OR2 + H OH R1 C OH + R2 OH
ester su karboksilli asit alkol olduğu gözlenmiştir. Bu durumda ( - ) yüklü karboksilat iyo-
nunda rezonans kararlılığı gözlenir. Molekül suda çözündü-

IV Karboksilat Tuzlarından ğünde çözeltiye H+ iyonu verdiği için çözelti asit özelliği göste-

Karboksilli asitlerin tuzlarının asitler ya da asit tuzlarıyla rir.

tepkimesinden karboksilli asitler oluşur. Karboksilli asitler zayıf asitler olduğundan suda denge
konumunda çözünürler. Karboksilli asitler içerisinde en kuv-
vetli olanı HCOOH (formik asit.) ‘tir. Karboksilli asitin suda
RCOONa + HBr RCOOH + NaBr
organik asit organik asit çözünmesi ile oluşan denge bağıntısı aşağıdaki gibidir.
sodyum tuzu

21-
ORGANİK KİMYA

II. C – O Bağının koptuğu tepkimeler

RCOOH(aq) + H2O(s) RCOO-(aq) + H3O+(aq)
Karboksil grubunda C – O bağının kopması demek; bu
RCOO- H3O+ gruptan OH iyonunun ayrılması demektir. Bu ayrılan OH’ın
KA =
yerine başka atom ya da gruplar bağlanabilir. Oluşan bileşik-
RCOOH
ler karboksilli asit türevleridir.
α karbonuna, elektronegatifliği yüksek olan bir atom a) Asit Anhidritlerinin Oluşması
bağlanırsa asit kuvveti artar. Yani hidrojen vermek kolaylaşır. İki asit molekülünden bir mol su çekilirse asit
Cl anhidriti denilen bileşik oluşur.

CH3CH2COOH ye göre CH3CHCOOH daha kuvvetlidir. O O

R COOH + HOOC R R C O C R + H2O
Karboksilli Asit Karboksilli Asit Anhidrit
Karboksilli Asitlerin Kimyasal Özellikleri
Anhidrit elde etmenin bir başka yolu da, bir karboksilli
asidin sodyum tuzu ile aynı asidin klorürünün tepkimeye
I. O – H Bağının koptuğu tepkimeler
girmesidir.
Bu tür kimyasal tepkimelerde karboksil grubundaki O – H
bağı kopar. Bu da moleküle asit olma özelliği kazandırır. O O O O
Molekülün alkil grubunda bulunan hidrojen atomları bu tepki- RCONa + Cl CR RC O CR + NaCl
Karboksilli asit Asit klorür Anhidrit
meyi vermezler. ( R – COO – H ). Bu tepkimeleri şimdi sıra- sodyum tuzu
sıyla inceleyelim.
b) Ester Oluşması
a) Metaller ile
Karboksilli asitler ile alkoller H2SO4 katalizörlüğünde
Karboksilli asitler metaller ile tepkimeye girdiğinde,
tepkimeye girdiğinde asidin OH grubu ile alkolün OH grubun-
karboksildeki OH grubunun hidrojeni ile metal yer değiştirir.
daki H atomu birleşip su oluştururken geriye kalan kısımlar
Bu tepkime sonunda asidin tuzu oluşurken H2 gazı oluşur.
ester denilen bileşiği oluşturur.
R
1− COOH
42
4 4 + Na →
43 R
1−4
4COONa
2443 + 1 H2 O O
2 H2SO4
karboksill i asit karboksill i asit Na tuzu
R C OH + H O R1 R C O R1 + H2O
Karboksilli asit Alkol Ester
2CH 3 − COOH + Mg →(CH 3 − COO)2 Mg + H 2
1442443 144424443 c) Asit Klorürlerin Oluşması
Etanoik asit etanoik asit Mg tuzu
Karbokslli asitler PCl3 ya da PCl5 ile tepkimeye
girerse, asitteki OH grubu yerine klor (Cl) geçer ve asit klorür-
b) Nötürleşme
ler oluşur.
Nötürleşme tepkimelerinde asidin karboksil grubundaki
O O
H+ iyonu ile bazdan gelen OH- iyonu birleşip su oluşurken,
geri kalan kısım ise tuzu oluşturur. 3R C OH + PCl3 3R C Cl + P(OH)3
Karboksilli asit Fosfor tri Asit klorür
klorür
R
1− COOH
42 43 + KOH → R
1− COOK
42 43 + H 2O
karboksill i asit Karboksill i asit K tuzu III. Alkil Grubunun Yer Değiştirme Tepkimeleri
Karboksilli aside sıcakta, kırmızı fosfor katalizörlüğünde
CH 3 − COOH + KOH → CH 3 − COOK + H 2 O
1442443 1442443 klor gazı (Cl2) gönderilirse asit klorürler oluşurken yan ürün
Etanoik asit Potasyum asetat
olarak da HCl bileşiği açığa çıkar. Asidin alkil grubundaki tüm
hidrojenler, klor atomuyla yer değiştirebilir.
c) Tuzlar ile
Cl
Karboksilli asitler CaCO3 , NaHCO3 ve KHCO3 gibi tuzlar
P
ile tepkimeye girerler ve ürün olarak karboksilli asidin tuzu RCH2COOH + Cl2 RCHCOOH + HCl
oluşurken CO2 ve H2O açığa çıkar. Bu tepkimeler karboksilli
asitler için birer ayıraçtır. Yapısında OH grubu bulunduran
Cl
diğer moleküller (alkoller fenoller) bu tepkimeleri vermezler.
P
RCHCOOH + Cl2 R C COOH + HCl
R − COOH + NaHCO3 → R − COONa + CO2 + H 2 O Cl

2 CH 3 COOH + NaHCO3 → 2CH 3 COONa + CO2 + H 2 O

22-
ORGANİK KİMYA

IV. İndirgenme Tepkimeleri DOYMAMIŞ ASİTLER VE POLİMERLERİ

Karboksilli asitlerin indirgenmesinde kuvvetli indirgen Yapılarında karboksil grubu ve çift bağ bulunduran
olarak LiAlH4 bileşiği kullanılır. Bu tepkimede karboksil grubu asitleri doymamış karboksilli asitler denir. Doymamış
doğrudan - CH2OH grubuna dönüştürülür. karboksilli asitler adlandırılırken çift bağın yeri belirlenir.

O CH3CH2CH2CH CHCH2COOH
LiAlH4 3- heptanoik asit
R COOH R CH2 OH
Karboksilli asit primer alkol Bu tür asitlerin özel adları vardır. Bu moleküllerde çift
ÖNEMLİ ORGANİK ASİTLER bağın olması molekülde cis – trans izomerinin oluşmasına
Formik Asit HCOOH sebeptir. Bu asitlerden bazılarını inceleyelim.
Karboksilli asitlerin ilk üyesidir. Metil alkolün iki basamak
COOH HOOC H
HOOC
yükseltgenmesi ile oluşur. Formik asit endüstride CO gazının
C C C C
yüksek basınçta NaOH ile ısıtılmasından oluşur.
H H COOH
CO + NaOH → HCOONa
14243 H
sodyum formiyat fumarik asit (trans )
maleik asit ( cis )

HCOONa + NaHSO4 → HCOOH Akrilik asitteki çift bağın açılması ile akrilik asit
14243 + Na2 SO4
formik asit polimerleşir ve poliakrilik asit oluşur.
Yandaki yapı formülünden de YAĞ ASİTLERİ
görüleceği gibi formik asitin yapısında O Moleküllerinde karbon sayısı çift olan, düz zincirli
hem aldehit grubu hem de karboksil monokarboksilli asitlere yağ asitleri denir. Bu tanıma göre
H C OH
grubu bulunduğundan diğer karboksilli asetik asit ilk yağ asididir ancak yağların yapısında bulunmaz.
asitlerden farklı olarak aldehitler gibi indirgen özellik taşırlar Bundan sonraki ikinci asit bütirik asit tereyağının yapısında
ve Tollens ve Fehling çözeltileri ile tepkime verirler. Isıtılınca bulunur. Yağlar, yağ asitlerinin gliserin ile oluşturduğu ester-
molekül parçalanır. lerdir. Bazı doymuş yağ asitleri formülleri ile beraber aşağıda-

HCOOH 
[O ]
→ CO2 + H 2O
dır.
CH3(CH2)2COOH CH3(CH2)4COOH CH3(CH2)10COOH
Formik asit, formaldehit gibi kuvvetli dezenfektan özelliği bütirik asit kaproik asit laurik asit

vardır. Derişik H2SO4 ile tepkimeye girince bozunmaya uğrar. C13H27COOH C15H31COOH C17H35COOH
miristik asit palmitik asit stearik asit
H SO
4 → CO + H O
HCOOH 2 
 2 Doymamış yağ asitlerinin yapılarında en az bir tane çift
Asetik Asit CH3COOH bağ bulunur.

Asetik asit denilince akla ilk gelen sirkedir. Sirke, asetik CH3(CH2)7CH CH(CH2)7COOH oleik asit

asidin %6 lık çözeltisidir. Üzüm suyunun mayalanması ile CH3(CH2)4CH CH CH2 CH CH(CH2)7COOH linoleik asit

CH3CH2CH CH CH2 CH CH CH2 CH CH(CH2)7COOH

sirke elde edilir. Bu olayda üzüm suyunda bulunan enzimlerin linolenik

etkisiyle etil alkol elde edilir.

DİKARBOKSİLLİ ASİTLER
mayalanma
C6 H12 O6    → 2C2 H 5 OH + 2CO2 Yapılarında iki tane karboksil ( – COOH ) grubu bulundu-
14243 14243
meyve şekeri etil alkol ran asitlere dikarboksilli asitler denir. Bu tür asitler adlandı-
Etil alkol havanın oksijeni ve aseto bakteri enzimleri rılırken karboksil grupları -dioik olarak belirlenir.
yardımları ile asetik asite yükseltgenir.

→ CH3COOH
CH3CH2OH 
[O] COOH COOH COOH
Farklı olarak asetik asit asetilenden elde edilir. Asetik CH2 COOH CH2
aside su katılarsa önce asetaldehit oluşur. Daha sonra etandioik asit
COOH CH2
asetaldehit yükseltgenirse asetik asit oluşur.
propandioik asit COOH
O O 1,4-bütandioik asit
HgSO4 O
HC CH + H2O CH3C H CH3COH
H2SO 4 Bu asitler daha çok özel isimleri ile bilinirler. Bunlardan
asetilen asetaldehit asetik asit
bazılarını şöyle sıralayabiliriz.
Asetik asit suda iyi çözünür. KA= 1,8.10-5 olan zayıf bir
asittir. Karboksilli asitlerin tüm özelliklerini gösterir.

23-
ORGANİK KİMYA

COOH COOH COOH COOH ESTERLER

COOH CH2 CH2 (CH2)4 Bir mol karboksilli asit ile bir mol alkolün tepkimeye girip
oksalik asit aralarından bir mol su çıkartarak oluşturdukları yeni bileşiğe
COOH CH2 COOH
malonik asit adipik asit ester denir. Bu olaya da esterleşme denir.
COOH
süksinik asit O O
esterleşme
HİDROKSİ ASİTLER R C OH + HO R1 R C O R1 + H2O
hidroliz ester
karboksilli asit alkol
Yapılarında – OH grubu bulunduran karboksilli asitlere
Esterlerin Adlandırılması
oksi ya da hidroksi asit denir. Bunların çoğu bitkilerde
Ester iki farklı şekilde adlandırılır.
özellikle ham meyvelerde bulunur. Bunlardan birkaç tanesinin
1. Önce alkolden gelen alkil grubunun adı yazılır. Son-
formülleri ve adları aşağıda verilmiştir.
ra asidin - ik asit kısmı kaldırılır. Onun yerine – at eki yazılır.
COOH COOH COOH
CHOH O O
CH2OH CHOH malik asit
α − hidroksiasetik asit CH3 (elma asidi) CH3 C O C2H5 C2H5 C O C2H5
( glikolik asit) CH2 etil asetat etil propiyonat
α − hidrokspropiyonik asit (etil etanat) (etil propanoat)
(laktik asit, süt asidi) COOH
COOH
2. Önce asdin adı yazılır.sonra alkolden gelen alkil
CHOH H2C COOH grubunun adı yazılır. Ve en sonra da ester sözcüğü yazılır.
tartarik asit sitrik asit
CHOH HO C COOH (limon asidi) O O
COOH H2C COOH
CH3 C O C2H5 C2H5 C O C2H5
Oksi asitler hem karboksil hem de hidroksi grubuna asetik asitin etil esteri propiyonik asitin etil esteri
(etanoik asitin etil esteri) (propanoik asitin etil esteri)
sahip olmaları sebebiyle su içerisinde çözündüklerinde hidro-
jen bağı oluşturduklarından çözünürlükleri oldukça fazladır.
OPTİK İZOMERİ Esterlerin Elde edilme Yöntemleri
Bir moleküldeki herhangi bir karbon atomuna dört tane I. Karboksilli Asitler İle Alkollerin Tepkimesinden
farklı atom ya da atom grubu bağlanmış ise bu karbon ato- H2SO4 katalizörlüğünde karboksilli asitler, alkoller ile
muna asimetrik karbon atomu denir. Molekülünde asimetrik birleşerek esterler oluşur. Bu olayda 1 mol su açığa çıkar.
karbon atomu bulunduran moleküller ise optikçe aktif izo- O O
merdirler. Bu moleküller polarize düzlem ışığı ya sağa çevirir- R C OH + HO R1 R C OR1 + H2O
ler, ya da sola çevirirler. Polarize düzlem ışığı sağa çevirenle- karboksilli asit alkol ester

re “D” hali, sola çevirenler ise “L” hali denir, II. Asit Anhidritlerinden
COOH COOH ► Anhidritlerin alkol ile tepkimesinden ester oluşur.

H C* OH HO C* H O O O O
R C O C R + R1OH R C OR1+ R C OH
CH3 CH3 asit anhidriti alkol ester karboksilli asit
laktik asidi laktik asidi ► Asit anhidritlerine alkolat etkisiyle de ester ve karbok-
"D" hali "L" hali
silli asit tuzu oluşur.
Moleküllerin “D” ya da “L” halini belirlerken – OH , - NH2
O O O O
gibi grup ya da atomların solda veya sağda olmasına bakılır.
R C O C R + R1ONa R C OR1+ R C ONa
Bu tür grup ya da atomlar solda ise “L” hali, sağda ise “D” hali asit anhidriti alkol ester karboksilli asit
Na tuzu
denir. Bu moleküller birbirinin ayna görüntüsüdür. Bunların III. Asit klorürlerden
çözeltilerine polarize düzlem ışık gönderildiğinde, ışığı sağa
► Asit klorürlerin alkol ile tepkimesinden ester oluşur.
çeviriyorsa (+), sola çeviriyorsa (-) işaretleri kullanılır. D ve L
izomerler birbirinin tam tersi etkiye sahiptirler. Bu tür çözeltiler O O
birbirleriyle karıştırıldıklarında optikçe aktiflikleri azalır. Bu R C Cl + R1 OH R C OR1 + HCl
asit klorür alkol ester
çözeltilerin eşit derişimli ve hacimli çözeltileri karıştırılırsa
optikçe aktiflik tamamen ortadan kalkar. Böyle karışımlara ► Asit klorü ile alkolat tepkimesinden ester oluşur
RASEMİK KARIŞIM (rasemat) denir. Rasemik karışım polari- O O
ze düzlem ışığa etki etmez. Rasemik karışımlar D,L. Şeklinde R C Cl + R1 ONa R C OR1 + NaCl
gösterilir. asit klorür alkolat ester

24-
ORGANİK KİMYA

IV. Karboksilli Asit Tuzlarından Yağ asitlerinin gliserin ile oluşturduğu esterlere gliserit
Karboksilli asit tuzlarının, alkil halojenürler ile tepkime- (yağlar) denir. Gliserin üç değerli bir alkol olduğundan bir
sinden ester oluşur. gliserin molekülü üç asit molekülüyle esterleşince gliserinin

O O OH gruplarındaki H atomları yerine karboksilat grupları takılır.

R C ONa + R1 X R C OR1 + NaX O O

karboksilli asit alkil ester
Na tuzu halojenür CH2 O C R1 CH2 O C C15H31
Esterleri Özellikleri O O
Genel özellikleri CH O C R2 CH O C C15H31
Esterler hoş kokulu maddelerdir. Bazı meyve ve sebze- O O
lerin kokuları bu esterlerden kaynaklanır. Esterlerden, parfüm CH2 O C R1 CH2 O C C15H31
yapımında, yiyeceklere tat ve koku vermede faydalanılır. gliserit tripalmitin (palimitik
asitin gliserin esteri)

Kimyasal özellikleri Yukarıdaki formülde R’ler aynı ise basit gliserit, farklı

I. Hidroliz Olmaları ise karışık gliserit adını alırlar.

Esterleşmenin tersi olan bu olayda ester sulu asit çözelti- Yağlar genel olarak

lerinde çözündüğünde çözeltinin suyu ile tepkimeye girerek ► Katı yağlar

karboksilli asit ve alkole dönüşür. ► Sıvı yağlar

► Kuruyan yağlar
O O
H+ Olmak üzere üç gruba ayrılır.
R C OR1 + HOH R C OH + R1 OH
ester su karboksilli asit alkol ► Katı yağlar: Yapılarında büyük oranda doymuş yağ

II. Bazlar İle Tepkimeleri asitlerinin gliserin ile oluşturdukları esterleri bulundu-

Esterlerin baz ile ortamda hidroliz olmalarına sabun- ran bileşiklerdir. Bunları şöyle sıralayabiliriz.

laşma denir. Sabunlaşma sonucunda karboksilli asidin tuzu C3H7COOH C15H31COOH C17H35COOH
bütirik asit palmitik asit stearik asit
oluşur. Oluşan bu tuza sabun denir.
O Bu yağlardan bütirik asit tereyağında, diğerleri ise daha
O
sabunlaşma çok hayvansal yağlarda gliserin ile oluşturdukları esterlerde
R C OR1 + NaOH R C ONa + R1 OH
ester baz karboksilli asit tuzu alkol bulunur.
III. İndirgenme ► Sıvı yağlar: Sıvı yağlarda doymamış yağ asitlerinin
Esterler, Cu ve Cr2O3 katalizörlüğünde H2 ile indirgene- gliserin ile oluşturduğu esterler daha fazladır. Yani doymamış
rek asit kısmı primer alkole, diğer kısmı da alkil grubunun yağ oranı doymuş yağ oranından daha fazladır. Bu yağlara
yapısına göre yine alkole dönüşür. Ayrıca indirgenme için örnek zeytinyağı, pamuk yağı gibi bitkisel yağlardır. Sıvı
katalizör olarak LiAlH4 te kullanılır. yağların yapısında büyük oranda oleik asit bulunur.
O CH3(CH2)7CH CH(CH2)7 COOH C17H33COOH
Cu ve Cr2O3 oleik asit
R C OR1 + 2H2 R CH2OH + R1 OH
ester primer alkol alkol ► Kuruyan yağlar: Kuruyan yağlar da sıvı yağlar o-
YAĞLAR lup, yapılarında oldukça fazla oranda doymamış yağ asitleri-
Yağlar, yağ asitleri ile üç değerli bir alkol olan gliserinin nin oluşturdukları gliseritleri bulundururlar. Bu yağlar daha
oluşturduğu esterlerdir. Yağ asitleri, dallanmamış yapıda uzun çok yapılarında linoleik asit veya linolenik asit içerirler.
zincirli, çift karbonlu, mono karboksilli asitlerdir. Bu yağlar C17H31COOH C17H29COOH
linoleik asit linolenik asit
hayvan ve bitkilerde doğal olarak oluşur. Aşağıda bazı önemli
yağ asitleri ve gliserinin formülü verilmiştir. Bu yağlar açık hava ile temas edilirse havanın oksijeni
ile tepkime verirler ve katılaşırlar. Havanın oksijeni peroksit
DOYMUŞ YAĞ DOYMAMIŞ YAĞ oluşumuna sebep verir. Peroksitler polimerleşerek katılaşma
GLİSERİN
ASİTLERİ ASİTLERİ
gerçekleşir. Yağlı boyanın ve verniğin yapımında kullanırlar.
C3H7COOH C17H33COOH CH2 OH MARGARİNLER
Bütirik asit Oleik asit

C15H31COOH C17H31COOH CH OH Sıvı yağlar yüksek basınç altında Ni katalizörlüğünde H2

Palmitik asit Linoleik asit
ile tepkimeye girerse yağ asitindeki çift bağ açılır, buralara H
C17H35COOH C17H29COOH CH2 OH
Stearik asit Linolenik asit gliserin atomları katılır ve yağ doymuşluk kazanır. Bu

25-
ORGANİK KİMYA

durumda yağ katılaşır. Bu olaya hidrojenleme adı verilir. lanmalar var ise DDB adı verilir. DDB, LAB’a göre çok daha
Kullanılan hidrojen miktarı yağın katılık durumunu belirler. Bu zehirli olduğundan bir çok ülkede kullanımı yasaklanmıştır.
yöntemle elde edilen yağlara margarin denir.aşağıda bir KARBONHİDRATLAR
trioleinden elde edilen tristearin formülleri verilmiştir. Karbonhidratlar, bünyesinde karbon (C), hidrojen (H) ve
O O oksijen (O) atomlarını bulunduran doğal yollarla oluşan bile-
CH2 O C C17H33 CH2 O C C17H35 şiklerdir. Bir çoğunun basit formülü CH2O şeklindedir. Genel
O O formülleri ise Cn(H2O)m’dir. Formüldeki n=m ya da n ≠ m ola-
Ni
CH O C C17H33 + 3H2 CH O C C17H35 bilir.
O O KARBONHİDRATLARIN OLUŞUMU
CH2 O C C17H33 CH2 O C C17H35 Doğada karbonhidratlar fotosentez olayı sonucu oluşur-
triolein ( sıvı yağ) tristearin (katı yağ) lar. Yeşil bitkiler topraktan kökleri ile aldıkları suyu yaprakla-
SABUNLAR rındaki gözeneklerde havadan aldıkları karbondioksit ile
Yağlar esterlerin özelliklerini gösterdiklerinden asitli güneş enerjisinden faydalanarak bileştirirler ve karbonhidrat-
ortamda hidrolize uğrarlar, gliserin ve yağ asitlerine dönüşür- lar oluşur. Bu olaya da fotosentez denir.
ler. GÜNEŞ IŞIĞI
6 CO2 + 6 H2O + ENERJİ KLOROFİL
C6(H2O)6 + 6 O2
O (C 6H12 O6)

CH2 O C R CH2OH Karbonhidratlar yapılarında aldehit ya da keton grubu

O bulundururlar. Bunun yanında çok sayıda da hidroksit (OH)
H+
CH O C R + 3H2O CHOH + 3 R COOH grubu bulundururlar. Bu nedenle karbonhidratlara aldehit ya
yağ asidi
O da keton grubu bulunduran polialkoller gözüyle bakabiliriz.
CH2 O C R CH2OH
Karbonhidrat molekülü büyüdükçe aldehit ya da keton grubu
yağ gliserin
açıkça görülmez. Ancak hidroliz edildiklerinde aldehit yada
Yukarıdaki tepkime baz çözeltisi ile yapılırsa yağ asitleri-
keton grupları açığa çıkar.
nin tuzları ve gliserin oluşur. Yağ asitlerinin tuzlarına sabun
Karbonhidratların adlandırılması
denir.
Yapılarında aldehit grubu bulunduran karbonhidratlara aldoz,
O
keton grubu bulunduran karbonhidratlara ise ketoz adı verilir.
CH2 O C R CH2OH
Karbonhidratlarda karbon sayısını belirlemek üzere – oz
O
ekinin önüne Latince sayılar getirilir.
CH O C R + 3NaOH CHOH + 3 R COONa
sodyum stearat Yapısında
O (SABUN)
3 C varsa: trioz 4C varsa: tetroz
CH2 O C R CH2OH
yağ gliserin 5 C varsa: pentoz 6 C varsa: heksoz

Yukarıdaki tepkimede NaOH kullanılmıştır. Oluşan sa- CHO CHO CH2OH

bun beyaz kalıplaşmış katı sabundur. Eğer tepkimede KOH H C OH H C OH H C O
kullanılsaydı oluşacak sabun sıvı arap sabunuydu.
H C OH H C OH H C OH
DETERJANLAR
Deterjanlar yapay olup sabuna benzeyen bileşiklerdir. 10 H C OH H C OH H C OH
ila 14 arasında karbon taşıyan alkollerin, sülfatlarının sodyum CH2OH H C OH CH2OH
aldopentoz ketopentoz
tuzlarıdır. Genel formülleri R − OSO3− Na + şeklindedir. sod- CH2OH
aldoheksoz

yum dodesil sülfat ( C12 H 25 OSO3− Na ) sentetik deterjandır. Karbonhidratların yapı formülleri yazılırken tekrar eden
Deterjanların çoğunun yapısında benzen halkası bulunur. Bu gruplar aşağıdaki gibi yazılabilir
tür deterjanlara alkilbenzen sülfonat deterjanları denir. CHO CH2OH
H SO3Na C12H25 SO3Na H OH H C O
sodyum p- dodesilbenzensülfonat H OH H OH
H OH H OH
sodyum dodesilbenzensülfonat grubundaki 12 karbonlu H OH
zincir hiç dallanmamış ise deterjana LAB, eğer zincirde dal-
CH2OH
aldopentoz
CH2OH
ketoheksoz

26-
ORGANİK KİMYA

KARBONHİDRATLARIN SINIFLANDIRILMASI DİSAKKARİTLER

► Monosakkaritler İki monosakkarit molekülünden 1 mol H2O çekildiğinde
► Disakkaritler oluşan karbonhidratlara disakkaritler denir. Buna göre di
► Polisakkaritler sakkaritlerin formülü C12H22O11 dir. Disakkaritlerin önemlileri
Olmak üzere üç grupta incelenir. ise sakaroz (çay şekeri), laktoz, maltoz ve sellobiyoz’dur.
► Monosakkaritler Sakaroz glikoz ile fruktozun birleşmesi ile oluşur.
Bir tane karbon zinciri bulunduran karbonhidratlara C6 H12 O6 + C6 H12 O6 → C12 H 22 O11 + H 2 O
14243 14243 14 4244 3
monosakkaritler denir. Monosakkaritler daha basit şekerlere glikoz fruktoz sakkaroz
hidroliz olmayan polihidroksi aldehit ve ketonlardır. Basit
Sakkaroz asitli ortamda su ile tepkimeye girerse tekrar
şekerler olarakta bilinen bu bileşikler suda iyi çözünen tatlı
glikoz ve fruktoza ayrışır. Bu karışıma invert şeker denir.
maddelerdir. En önemlileri glikoz, fruktoz (levüloz) ve
Sakkaroz indirgen özellik göstermezken invert şeker gösterir.
galaktoz’dur. Bu üç bileşiğin molekül formülleri C6H12O6 olup
Bu sebeple invert şeker Tollens ve Fehling ayıraçları ile tep-
yapı formülleri aşağıdaki gibidir.
kime verir.
CHO CHO
CHO H+
H OH C O H OH C12 H 22 O11 + H 2 O → C6 H12 O6 + C6 H12 O6
14 4244 3 14243 142 4 43 4
HO H HO H HO H sakkaroz glikoz fruktoz
H OH H OH HO H
H OH H OH H OH POLİSAKKARİTLER

CH2OH CH2OH CH2OH Polisakkaritler çok sayıda monosakkaritin birleşmesiyle

D - glikoz D - fruktoz D - galaktoz oluşan moleküllerdir. Genel formülleri (C6 H10 O5 )n şeklinde-
Yukarıdaki maddelerin formüllerinde de görüldüğü gibi
dir. Polisakkaritlerin önemlileri:
her biri yapılarında asimetrik karbon atomları bulundurur.
► Nişasta: buğday, patates, mısır ve pirinçte bol mik-
Mesela D – glikoz yapısında 4 tane asimetrik karbon atomu
tarda bulunur. Nişasta hidroliz olduğunda glikoza dönüşür.
bulunur. Dolayısıyla bu madde optikçe aktif olup 2n = 24 = 16
H2O H2O
tane izomeri bulunur. Glikoz doğada en yaygın olan bir Nişasta H+ ya da enzim
maltoz H+ ya da enzim glikoz
monosakkarittir. Yapısında bulundurduğu aldehit grubundan ► Selülöz: Selülöz bitkilerin yapı taşı olup doğada en
dolayı Tollens ayıracı ile ve Fehling çözeltisi ile tepkime verir. çok bulunan polisakkarittir. Selülöz asitli ortamda hidroliz
Aynı şekilde bir keton olan fruktoz da Tollens ayıracı ile tep- edilirse glikoza dönüşür.
kime verir. Monosakkaritler hem düz zincirli hem de halkalı H2O H2O
yapıda olabilir. Şimdi glikozda bu halkalı yapının nasıl oluştu- selülöz sellobiyoz H+
glikoz
H+

ğuna bakalım. Karbonil grubundaki çift bağlı oksijene 5. kar-

Selülöz H2SO4 lü ortamda HNO3 ile tepkimeye girerse
bona bağlı OH grubundaki atomu takılarak 1ve 5. karbonlar
nitrolanarak pamuk barutu oluşur. Bu madde dumansız barut
bir oksijen köprüsüyle bir birine bağlanır.
yapımında kullanılır.
O OH
  H SO
H H 2 4  
C C C6 H7O2 (OH)3  + 3nHNO3 → C6 H7O2 (ONO2 )3  + H2O
144424443 n 14444244443 n
H C OH H C OH selülöz selülöznit rat
HO C H HO C H O (pamuk barutu)
H C OH H C OH
ALİFATİK AMONYAK TÜREVLERİ
H C OH H C OH
Alifatik amonyak türevlerini aminler, amidler, amino
CH2OH CH2OH
asitler ve proteinler olmak üzere 4 grupta inceleyelim.
5. Karbon C AMİNLER
CH2OH
C O Amonyak (NH3) bileşiğindeki hidrojen atomları yerine
C OH H H
H H H
H C OH H C alkil (R - ) gruplarının bağlanmasıyla oluşan bileşiklere denir.
C OH H C O
OH C C OH
OH C C Aminleri amonyaktaki hidrojen atomlarının yerine bağlanmış
H OH alkil gruplarının sayısına göre primer amin, sekonder amin,
H OH
CH2OH ve tersiyer amin olmak üzere üç gruba ayırabiliriz. Aminler-
D - glikoz
O deki azot atomu NH3 taki gibi sp3 hibritleşmesine uğramıştır.
OH
Molekülde ortaklaşmamış bir elektron çifti bulunur.
OH OH
OH

27-
ORGANİK KİMYA

+
N N N N R − NH 2 + H − OH ⇔ R − N H3 + OH −
H H R H R R R R 1424 3 14243
H H H R amin alkil amonyum iyonu
amonyak primer amin sekonder amin tersiyer amin
AMİTLER
Aminlerin Adlandırılması Karboksilli asitlerin karboksil grubundaki O
Aminler adlandırılırken alkil gruplarının adı sonuna amin hidroksil grubu yerine - NH2 grubunun geç-
sözcüğü getirilir. C OH
mesiyle oluşan moleküle amit denir.
CH3 O
aminler

NH2
primer

CH3 NH3
metilamin
CH3CH NH3 Buna göre amitleri yapısında C NH2
grubu bulundu-
izopropilamin fenilamin
ran bileşikler olarak tanımlayabiliriz.
sekonder

CH3 N H CH3 N C2H5

aminler

O O
CH3 H
R C OH R C NH2
karboksilli asit amit
CH3 N CH3 C2H5 N C2H5
tersiyer
aminler

Amitlerin Adlandırılması
CH3 CH3 Asit adlarının “-ik” ya da “-oik” ekleri ile “asit” sözcüğü
trimetilamin dietilmetilamin
kaldırılarak yerine –amit sözcüğü getirilir.
Aminlerin Elde Edilme Yöntemi
O O O
Doymamış azot bileşikleri nikel katalizörlüğünde hidrojen
H C H CH3 C OH CH2CH2 C OH
ile doyurulursa aminler oluşur. propiyonik asit
formik asit asetik asit
Ni
R C4
−2 N + 2H 2 
≡3 → R − CH 2 − NH 2 O
14 144 42444 3 O O
nitril amin
H C NH2 CH3 C NH2 CH2CH2 C NH2
Aminlerin Özellikleri
formamit asetamit propiyonamit
Aminler keskin ve kötü kokulu bileşiklerdir. Çürümüş (pronanamit)

hayvansal besinlerde duyulan koku genellikle aminlerden Amitlerin Elde Edilme Yöntemleri
kaynaklanır. Çürümüş yumurta ve balığın kokusu gibi. Amin- I. Karboksilli asitlerden
lerde N – H bağı bulunduğundan moleküller arası hidrojen Karboksilli asitler amonyak ile tepkimeye sokulursa,
bağı oluşturur. Bu nedenle aynı molekül kütleli alkan ve eter- amonyum tuzları oluşur. Bu tuzlar ısıtılınca amitler oluşu.
lere göre kaynama noktaları daha yüksektir. + ISI
RCOOH
14243 + NH 3 → RCOONH → RCOONH 2 + H 2 O
4 
1442443 142
4 43
4
Azotun elektronegatifliği, oksijenin elektronegatifliğinden asit amonyum tuzu amit
küçük olduğundan N----HN deki hidrojen bağı, O-----HO daki II. Karboksilli Asit türevlerinden
hidrojen bağından daha zayıf olur. Bu nedenle aminlerin Karboksilli asit türevi olan asit klorürler, amonyak ile
kaynama noktaları alkol ve karboksilli asitlerden daha düşük- tepkimeye sokulursa amitler oluşur.
tür. O O
C2H5 O C2H5 C2H5 NH C2H5 CH3(CH2)2CH2 OH
dietileter dietilamin bütanol R C Cl + NH3 R C NH2 + HCl
Kay. Nok: 35 0C Kay. Nok: 56 0C Kay. Nok: 117 0C asit klorür amit
Tersiyer aminlerin yapısında N-----H bağı bulunmadı- Amitlerin Özellikleri
ğından kaynama noktaları, sekonder aminlere göre daha Amitler nötür bileşiklerdir. Asitler ve bazlar ile tepkime
düşüktür. vermezler. Hidrojen bağları oluşturduklarından suda iyi çözü-
CH3 N CH3 CH3CH2CH2 NH2 nürler. Formamit oda koşullarında sıvı, diğerleri katı kristaller
propilamin halindedirler.
CH3 Kay. Nok: 49 0C ÜRE
trimetilamin
Kay. Nok: 3 C 0 Karbonik asidin O O
Aminler suda iyi çözünürler. Bunun sebebi suyla hidrojen iki OH grubu yerine
HO C OH H2N C NH2
bağı oluştururlar. – NH2 gruplarının
karbonik asit ÜRE
Baz Özellikleri bağlanması sonucu

Aminlerin sudaki çözeltileri baz özelliği taşır. Bunun oluşan bileşiktir. Üre sekonder amittir. Üre sentetik olarak

nedeni azotun ortaklanmamış elektronlarının NH3 taki gibi amonyum siyanattan elde edilen ilk organik bileşiktir.
+
sudan gelen H iyonlarını tutabilmesidir.

28-
ORGANİK KİMYA

AMİNO ASİTLER COOH COOH

Molekül formüllerinde hem amino ( - COOH H C H + HCl H C H
NH2 ), hem de karboksil ( - COOH )
R C H NH2 NH3Cl
grubu bulunduran bileşiklere amino asitler
glisin glisin hidroklorür
denir. Proteinlerin yapı taşları olan amino NH2
asitler canlı hayatın temelini oluştururlar. Proteinlerin yapısın- COOH COOH
da bulunan amino asitler; α-karboksilli amino asitlerdir. H C H + NaOH H C H
COOH NH2 NH3Cl
glisin
H C H CH3CH COOH sodyum glisinat

NH2 Proteinler 20 kadar değişik amino asitlerden oluşmuştur.

NH2
Bunların bazılarında birden fazla karboksil grubu vardır.
aminoasetik asit α− aminopropiyonik asit
(glisin) (alanin) Bunlara asidik amino asitler denir. Bazlarında ise birden
Amino Asitlerin Elde Edilme Yöntemleri gazla amino grubu bulunur. Bunlara ise bazik amino asit
I. Halojenli Asitlerden denir.
Karboksilli asitlerden sıcak ortamda halojen geçirilirse α b) Karboksil grubu tepkimeleri

halojenli asitler oluşur. Bu bileşiklerin NH3 ile tepkimesinden Bir amino asit molekülünün karboksil grubundaki OH ile

de α-aminokarboksilli asitler oluşur. amino grubundaki (- NH2 ) deki bir hidrojen birleşip H2O oluş-

ISI
tururken geriye kalan kısımlar birleşir bu olaya peptitleşme
R − CH 2 − COOH + Cl 2 
→ R − C H − COOH + 2NH 3 →
I denir.
Cl
O O
R − C H − COOH + NH 4 Cl
I peptitleşme
C OH H N H C N H
NH 3
I. Aldehitlerden peptit bağı
Aldehitler NH3 ve HCN ile tepkimeye girerse α- İki molekülün peptit bağı ile bağlanmış haline dipeptit,
aminonitril oluşur. Nitrilin hidrolizi ile α- amino asit oluşur. üç molekülün peptitleşmesi ile oluşan moleküle tripeptit, ve
O OH CN COOH çok sayıda molekülün peptitleşmesi ile oluşan moleküllere
NH3 HCN H2O
R C H R C H R C H R C H + NH3 polipeptit denir.
aldehit
NH2 NH2 NH2 AROMATİK BİLEŞİKLER
α−aminokarboksilli asit
I. AROMATİK NİTRO BİLEŞİKLERİ
Amino Asitlerin Özellikleri
Benzen halkasındaki hidrojenlerden birinin yerine nitro
I. Fiziksel Özellikleri
grubu ( - NO2 ) bağlanmasıyla oluşan bileşiklere nitro bileşik-
Amino asitler suyla hidrojen bağı oluşturduklarından
leri denir.
sudaki çözünürlükleri oldukça fazladır. Yapılarında bulunan ;
H2SO4
asit özelliği taşıyan karboksil grubu ile baz özelliği taşıyan + HNO3 NO2 + H2O
amino grubu kendi aralarında iç tuz oluşturduklarından erime benzen nitrobenzen

ve kaynama noktaları beklenenden daha yüksektir. Nitrobenzenin tepkime verme isteği benzenden daha
- azdır. Ancak zorlanırsa nitrobenzene meta konumunda bir
COOH COO
nitro grubu daha bağlanır.
R C H R C H
H2SO4
NO2 + HNO3 NO2 + H2O
NH2 NH3+
nitrobenzen
α−amino
karboksilli asit
α−amino
karboksilli asit
NO2
iç tuzu m - dinitrobenzen

II. Kimyasal Özellikleri Nitrobenzen, Fe ve HCl karışımı ile tepkimeye sokulursa

a) Amfoter Özellik - NO2 grubu amino grubuna indirgenir.
Yapılarında hem amino, hem de karboksil grubu
bulundurmalrı nedeniyle amino asitler amfoter madde- Fe + HCl
NO2 NH2
lerdir. Amino asitler asitler karşısında baz, bazlar karşı-
nitrobenzen amino benzen
sında asit gibi davranırlar. (anilin)

29-
ORGANİK KİMYA

Trinitrotoluen ( TNT ) COOH

Toluene ( C6H5 – CH3 ), üç tane nitro grubunun bağlan-
OH
ması ile oluşan bileşiğe denir. Derişik HNO3 ve H2SO4 karışı- CH3COOH
asetik asit fenol
mına toluen katılırsa tirnitrotoluen (TNT) oluşur. benzoik asit Ka=1x10-10
Ka=2x10-5
Trinitrotoluen de. Trinitrogliserin gibi patlayıcı bir maddedir. Ka=6x10-5

CH3 Alkol fenol ve birbirinden ayırt edebilmek için aşağıdaki

CH3
H2SO4 tepkimeler kullanılır.
+ 3 HNO3 O2N NO2 + 3 H2O
toluen
R
14 OH
−243 + NaOH → Tepkime olmaz
Alkol
NO2
2,4,6-trinitrotolen
(TNT) R
1− COOH
42
4 4 + NaOH → R − COONa + H 2 O
43
II. AROMATİK AMİNO BİLEŞİKLERİ Karboksill asit

Aromatik halkada bir hidrojen yerine bir amino( -NH2 )

C6 H 5 OH + NaOH → C6 H 5 ONa + H 2 O
grubu bağlanması ile oluşan bileşiklere 14243
NH2 Fenol
aromatik amino bileşikleri denir. Bunlara en
Ayrıca karboksilli asitler NaHCO3 ile tepkime verirken,
çok kullanılan bir örneği verirsek bu anilin’dir. anilin fenol bu tepkimeyi vermez.
Anilin aromatik bir bileşik olup suda çözündüğünde
çözeltiye OH- iyonu verdiğinden baz özelliği gösterir. R
1− COOH
42 43 + NaHCO3 → R − COONa + CO2 + H 2 O
karboksill i asit
C6 H 5 − NH 2 + H 2 O ⇔ C6 H5 − NH 3 + OH −
1442443
anilin
C6 H 5 OH + NaHCO3 → Tepkime olmaz
14243
Anilini elde etmek için benzen önce nitrobenzene dönüş- fenol
Fenol zehirli bir maddedir. Fenolün tüm türevleri dezen-
türülür, daha sonra da anilin elde edilir.
fektan olarak kullanılır.
HNO3 + H2SO4 NO2 NH2
Fe + HCl Fenol derişik HNO3 ile tepkimeye girerse 2,4,6 – trinitrofenol
oluşur.
benzen nitrobenzen anilin
OH OH
O2 N NO2
III. OKSİJENLİ AROMATİK BİLEŞİKLER + 3 H2O
+ HNO3
a) Fenoller
Fenoller aromatik halkaya doğrudan –OH
fenol NO2
OH 2,4,6 - trinitrofenol
grubunun bağlanması ile oluşan bileşiklerdir. En (pikrik asit)

basit fenol benzen halkasına bir –OH grubunun

bağlanması ile oluşan bileşiktir. Bu fenol taş kömü- fenol Pikrik asit ; TNT ya da TNG gibi patlayıcı bir maddedir.
rünün damıtılmasıyla elde edilir. Ayrıca
Fenol, formaldehit ile tepkimeye girerse polimerleşir.
klorbenzenden de elde edilir. Klor benzen yüksek basınç ve
Polimerleşme ürünü ısıyı ve elektriği iletmeyen, ısıtıldığı
sıcaklıkta NaOH ile tepkimeye girerse fenol oluşur.
zaman yumuşamayan bakalit oluşur. Bakalit tencere tava
ısı sapları , elektrik düğmeleri… yapımında kullanılır.
Cl + NaOH OH + NaCl
OH OH
klorbenzen fenol
OH CH2 CH2 CH2

OH
Özellikleri + n HCHO CH2 CH2 + n H2O
formaldehit OH
fenol
Fenolde OH grubu doğrudan aromatik halkaya bağlıdır.
CH2 CH2 CH2
Benzen halkası OH grubundaki ortaklanmamış elektron çiftle- OH OH

rini büyük bir kuvvetle kendisine çektiğinden OH’teki H atomu bakalit

çok daha kolay kopar. Bu yüzden fenoldeki bu hidrojen atomu b) Benzil Alkol
asit özelliği gösterir. Formülü alkole benzemesine karşın alkol Toluende bulunan CH3 – gru-
CH2 OH
değildir. Ancak asit kuvveti bakımından karboksilli asitlerden bundaki bir hidrojen atomu yerine bi
tane OH grubu bağlanırsa oluşan benzil alkol
daha zayıftır. (fenil metanol
bileşiğe benzil alkol denir.

30-
ORGANİK KİMYA

Benzil alkolü elde etmek için toluen (metilbenzen) güneş

O
ışığında klorlanır. Ortamdaki klor miktarına göre monoklorme- CH3 COOH
tilbenzen, diklormetilbenzen ya da triklormetilbenzen oluşur. Toluen benzoik asit

CH3 CH2Cl CHCl2 CCl3 Benzil klorürün su ile tepkimesinden (hidrolizi) de

Cl2 Cl2 Cl2 benzoik asit oluşur.
Toluen
(metilbenzen)
monoklormetilbenzen diklormetilbenzen triklormetilbenzen O
hidroliz hidroliz hidroliz
C Cl + H2O COOH + HCl
CH2OH CHO COOH benzil klorür benzoik asit

Benzoik asit, karboksilli asitlerin tüm özelliklerini gösterir.

benzil alkol benzaldehit benzoik asit e) Aspirin
Benzil alkol, alifatik alkollerin gösterdiği tüm kimyasal Benzen halkasında karboksil grubu yanında – OH grubu
özellikleri gösterir. bulunursa oluşan bileşiğe salisilik asit asit denir. Salisilik asit
► Alkali metaller ile tepkimeye girerse alkolat oluşturur. bir hidroksi asittir. Salisilik asidin asetik asit ya da asetil

CH2OH CH2ONa anhidritiyle tepkimesinden asetil salisilik asit (Aspirin)

oluşur.
+ Na + 1/2 H2
COOH COOH
sodyumbenzoat O
benzil alkol O
OH H2SO4 O C CH3
► Yükseltgenirse önce benzaldehiti, sonra benzoik asiti + CH3 C OH
asetik asit
oluşturur. α− hidroksi benzoik asit
asetil salisilik asit
(ASPİRİN)
CH2OH CHO COOH IV. AROMATİK DİKARBOKSİLLİ ASİTLER
O O
Benzen halkasında iki tane karboksil grubu orto, meta ve
benzil alkol benzaldehit benzoik asit para konumlarında bulunabilirler. Bu tür bileşiklere
► Asitler ile esterleri oluşturur. dikarboksilli asitler denir.
O COOH COOH COOH
CH2OH + RCOOH R C O CH2
COOH
c) Benzaldehit COOH
Benzil alkolün yükseltgenmesi ile oluşur. Alifatik aldehit- ftalik asit izoftalik asit COOH
lere benzeyen bir maddedir. Ancak zayıf bir indirgendir. tereftalik asit
O
O
CH2OH C H
benzil alkol benzaldehit

Benzaldehit diklormetilbenzenin hidrolizi ile elde edilir.

O
CHCl2 + H2O C H + 2 HCl
diklormetilbenzen benzaldehit

Benzaldehit yükseltgenirse benzoik asit oluşur.

O
O
CHO C H
benzaldehit benzoik asit

d) Benzoik Asit
Benzen halkasına bağlı olan alkil grubundaki
yükseltgenme olayı ile karboksil grubu oluşur.

31-