International Symposium

on East Anatolia
South Caucasus Cultures

International Symposium
on East Anatolia
South Caucasus Cultures
Proceedings I

Edited by

Mehmet Ikl and Birol Can

International Symposium on East AnatoliaSouth Caucasus Cultures: Proceedings I

Edited by Mehmet Ikl and Birol Can
Redacted by Janette Tripp Bailey (English Language)
Redacted by Kazm Kktekin (Turkish Language)
Cover designed by Ufuk etinkaya
This book first published 2015
Cambridge Scholars Publishing
Lady Stephenson Library, Newcastle upon Tyne, NE6 2PA, UK
British Library Cataloguing in Publication Data
A catalogue record for this book is available from the British Library
Copyright 2015 by Mehmet Ikl, Birol Can and contributors
All rights for this book reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any
form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior permission of the
copyright owner.
ISBN (10): 1-4438-7234-2
ISBN (13): 978-1-4438-7234-8
As a two volume set:
ISBN (10): 1-4438-7810-3
ISBN (13): 978-1-4438-7810-4

TABLE OF CONTENTS

Volume I
Preface .................................................................................................................................................................... xi
Prof. Dr. Hikmet KOAK
Rector of Atatrk University & President of ESRUC
Foreword .............................................................................................................................................................. xiii
Prof. Dr. Dilaver DZGN
Dean of Faculty of Letters
Symposium Opening Address ............................................................................................................................... xv
Prof. Dr. Ylmaz ZBEK
Former Dean of Faculty of Letters
Introduction ......................................................................................................................................................... xvii
Assoc. Prof. Mehmet IIKLI and Assoc. Prof. Birol CAN
Editors
Opening Address/Al Bildirisi .......................................................................................................................... xxi
Prof. Dr. Fahri IIK
Baty Yaratan Uygarlk: Anadolu-on
Academic Committee ......................................................................................................................................... xxix
Chalcolithic Age
Neolithic and Chalcolithic in Armenia: New Data .................................................................................................. 2
Ermenistanda Neolitik ve Kalkolitik: Yeni Veriler
Christine Chataigner, Makoto Arimura, Ruben Badalyan, Giulio Palumbi
Some Aspects on the Pottery Finds from Udabno in Kakheti (Eastern Georgia) .................................................. 16
Kaeti-Udabno'dan (Dou Grcistan) Ele Geen Seramikler zerine Baz Grler
Sabina Brodbeck-Jucker
Late Chalcolithic Culture of Nakhchivan and Problems of Caucasian Archaeology ............................................ 28
Nahvan Son Kalkolitik Kltr ve Kafkasya Arkeolojisinin Sorunlar
Veli Bahaliyev
The Southern Urmia Basin during the Chalcolithic Period ................................................................................... 40
Kalkolitik Dnemde Gney Urmiye Havzas
Ali Binandeh, Aram Kosyan
Archaeological Studies at Settlement Gel Yeri ..................................................................................................... 47
Gel Yeri Yerleimi'ndeki Arkeolojik almalar
Muzaffar Huseynov
The Leilatepe Archaeological Culture: Its Near-Eastern Roots and its Place in the Caucasus Chalcolithic ......... 58
Kafkasya Kalkolitiinde Leylatepe Kltr
Najaf Museibli
Bronze Age
The Role of Pastoral Communities of the Upper Euphrates Region in the Expansion of the Kura-Araxes Culture .......78
M.. nc Binyln Balarnda Malatya Ovas'nda Kura-Aras Kltr ve Pastoral Topluluklar
Giulio Palumbi

vi

Table of Contents

Jafar Abad Kurgans Excavations (2010 Season) ................................................................................................... 89

Jafar Abad Kurganlar
Farshid ravani Ghadim
Alternatif Ekonomiler: Yapsal-Sistemik Bak Asyla Erken Transkafkasya Fenomeni................................. 112
Alternative Economies: The Early Transcaucasian Phenomenon in Structural-Systemic Perspective
Toby C. Wilkinson
The Changing Organisation of Kura Araxes Culture .......................................................................................... 121
Kura Aras Kltr: Kken ve G
Mitchell S. Rothman
Painted Pottery of the Kura-Araxes Culture from the South Caucasus ............................................................... 132
Gney Kafkasya Kura-Araks Kltrnn Boyal Seramii
Nino Shanshashvili, George Narimanishvili
Revisiting South Caucasus-Iranian Azerbaijan Connections............................................................................... 145
Gney Kafkasya-ran Azerbaycan likilerinin Bir Sorgulanmas
Karen S. Rubinson
Attempt to Determine Origin, Chronology and Function of South Caucasus Trialeti Culture Bronze Rapiers .. 148
Gney Kafkasya Trialeti Kltrne Ait Tuntan nce Kllarn (Melerin) Kkeni, Kronolojisi ve levini
Belirleme Denemesi
Zviad Sherazadishvili
Shadly Kurgan Burial Mound: Various Tribal Cultures in the Early Bronze Age, Burial Practices
and World-Views................................................................................................................................................. 156
Erken Tun a'da Antsal Kurganlar
Bakhtilar Jalilov
Dou Anadolu ve Gney Kafkasya'da M.. 5. ve 3. Binyllar Arasnda Hayvan Smrs (Hayvanlardan
stifade Etme Yntemleri) ................................................................................................................................... 168
Animal Exploitation, Social Organization and Economic Strategies in Eastern Anatolia and Southern
Caucasus between the 5th and 3rd Millennia BC.
Rmi Berthon
Upper Euphrates Societies and Non-Sedentary Communities Linked to the Kura-Araxes World:
Dynamics of Interaction as seen from Arslantepe ............................................................................................... 174
Arslantepede Grld Gibi, Yukar Frat Kltrleri ve Kura-Aras Dnyas ile likili Yerleik Olmayan
Topluluklar Arasndak Etkileim Dinamii
Marcella Frangipane
Mentesh Tepe (Azerbaijan) during the Kura-Araxes Period ............................................................................... 189
Bat Azerbaycan Erken Tun a
Bertille Lyonnet, Farhad Guliyev, Laurence Bouquet, Laure Pecqueur, Modwene Poulmarch, Pascal Raymond,
Anack Samzun
The Kura-Araxes Pottery from Gegharot in its Cultural Context ........................................................................ 201
Gegharot'tan Kura-Aras Seramii ve Onun Kltrel Ortam
Samuel Haroutunian
Menhirs from South Caucasus ............................................................................................................................. 212
Gney Kafkasya Menhirleri
Goderdzi Narimanishvili, Nino Shanshashvili, Dimitri Narimanishvili
Archaeometric Investigations of Kura-Araxes Ware: A Review......................................................................... 221
Kura Aras Seramiine Ynelik Arkeometrik Aratrmalar: Genel Bir Deerlendirme
Mustafa Kibarolu
Early Farmers of Erzurum .................................................................................................................................. 231
Erzurumun ilk Tarmclar
Sleyman idem, Birol Can

International Symposium on East AnatoliaSouth Caucasus Cultures: Proceedings I

The Development of the Kura Araxes Culture in Eastern Anatolia: Problems, Determinations and Suggestions... 241
Kura-Araks Kltrnn Dou Anadolu Blgesindeki Gelimi: Sorunlar, Tanmlar ve neriler
Mehmet Ikl
Interdisciplinary Studies on the Small Finds from the Settlements of Udabno I-III (Eastern Georgia) .............. 250
Dou Grcistan'da Udabno Yerleimleri: Kk Buluntularn Disiplinleraras almalar
Ren Kunze
Dou Karadeniz'de Erken Transkafkasya Kltr: Ard Blge zerinden Bir Deerlendirme ........................... 258
Early Transcaucasian Culture of the Eastern Black Sea Region: A Review of the Gmhane Region
Deniz Yain Meier, Belgin Aksoy
Costume of the Ancient South Caucasian Population According to the Archaeological Materials
(2nd Millennium BC.) ......................................................................................................................................... 266
Gney Kafkasya'da Giyim (M.. 2. Binylda)
Dimitri Narimanishvili
Between the Euphrates and Lake Van (On the Location of Hayaa and Azzi) ................................................... 271
Frat Nehri ile Van Gl Aras: Hayaa ve Azzi lkelerinin Lokalizasyonu
Aram Kosyan
Hititler ve Dou Anadolu .................................................................................................................................... 277
The Hittites and Eastern Anatolia
Rabia zcan
Kltepe Metinlerindeki Hurri Kltr Unsurlarnn Dou Anadoludaki Kantlar ve Hurrilerin G Yollar..... 289
The Evidence in Kltepe Texts for Hurrian Cultural Elements in Eastern Anatolia
Hasan Ali ahin
Yakndou Anadolu Kafkasya geninde Kavimler G ve Kltrel Etkileimler.................................... 299
Tribes Migration and Cultural Interactions in the Triangle of the Near East-Anatolia-Caucasus
amil Necefov, Anar Aalar-zade
Kul Tepe: New Research on Late Chalcolithic and Kura-Araxes Sites in NW Iran First Results
and New Perspectives .......................................................................................................................................... 304
Kltepe: Kuzey-Bat randaki Ge Kalkolitik ve Kura-Aras Yerleimi zerine Yeni Aratrmalar;
lk Sonular ve Yeni Perspektifler
Akbar Abedi
Ethnographic References in Archaeological Inferences: Examples from Anatolia ............................................. 326
Arkeolojik karmlarda Etnografik Referanslar: Anadolu'dan Baz rnekler
Jak Yakar
Archaeological Investigations around the Gold Mines of Sotk, Armenia ........................................................... 342
Ermenistan Sotk Altn Yataklar evresindeki Arkeolojik Aratrmalar
Arsen Bobokyhan, Ren Kunze, Khachatur Meliksetian, Ernst Pernicka, Harald Meller
Prestigious Metals in Elite Tombs of the Early Bronze Age in Anatolia: Provenance and Metallurgical
Knowledge........................................................................................................................................................... 355
Erken Tun a Soylu Mezarlarndaki Prestij Metalleri: Buluntu ve Metalurjik Bilgi
Michael Klaunzer, nsal Yaln
Erzurum Yresinde St rnleri ve Etin Geleneksel Yntemlerle Saklanmas .................................................. 362
Traditional Preservation Methods for Dairy Products and Meat in the Erzurum Region
Ahmet Uhri, Nurdan alkaya
Gneybat Azerbaycanda Eski Kura Projesi: Mil Stepleri Kltrel Peyzaj ...................................................... 377
Kura Project in Southwestern Azerbaijan: The Mil Steppe Cultural Landscapes
Barbara Helwing, Tevekkl Aliyev, Maria Bianca Danna, Andrea Ricci
The Gods Aur and aldi in the Mountains ....................................................................................................... 388
Dalk Blgenin Tanrlar; Haldi ve Assur
Yervan Grekyan

vii

viii

Table of Contents

Volume II
Iron Age
Considerations on the Belief Systems of the Early Iron Age Peoples in Lake Van Basin ...................................... 2
Van Gl Havzas'nda Erken Demir a Halklarnn nan Sistemleri zerine Dnceler
Mahmut Bilge Batrk
Azatan: An Iron Age Fortification and Settlement in Shirak, (Armenia) .............................................................. 12
Azatan Ermenistan Shirakta Bir Demir a Kalesi ve Yerleimi
Dorothea Mauermann
Urartu ivi Yazlar Belgelerine Gre Gney Kafkasyann Baz Kk Beylikleri:
Etiuni, Erikuahi, Uelki, Qu-Albani, Luipruani, Arquqiu ....................................................................................... 25
Some Small Principalities of Southern Caucasus According to Urartian Inscriptions:
Etiuni, Erikuahi, Uelki, Qu-Albani, Luipruani, Arqiuqi
Ramin Alizadeh
Van Havzasnda Post Urartu, Med ve Akhamenid Dnemlerinin Kltrel Tanm zerine................................ 29
Over the Cultural Identification of Post Urartian, Median and Achaemenid Periods in the Van Basin
Hatice Kalkan
Van Ayanis Kalesi Kazlar Inda Urartu'da Son Gelimeler ............................................................................ 37
In the Light of Excavations on Van Ayanis Fortress: Recent Developments in Urartu
Altan ilingirolu
Sikkeler Inda Karadeniz'de Grek Etkisi (Gney Blge) .................................................................................. 51
The Impact of Greece on the Black Sea Region in the Light of Numismatical Evidence
Vedat Kele
Yeni Veriler Inda Altntepe Tapnak Kompleksi ............................................................................................. 60
In the Light of New Data: The Temple Complex at Altntepe
Mehmet Karaosmanolu, Mehmet Ali Ylmaz
2010-2011 American-Azerbaijani Excavations at Olanqala ................................................................................ 69
2010-2011 Ylnda Olankalede Amerika-Azerbaycan Kazlar
Lauren Ristvet, Veli Bahaliyev, Hilary Gopnik, Safar Ashurov
Analogical Observations on the Mosaics of the Caucasus and Anatolia ............................................................... 84
Kafkasya ve Anadolu Mozaikleri zerine Analojik Gzlemler
Birol Can
A Heartland in Northeast Anatolia: Akakale Island ............................................................................................ 97
Akakale Adas Kazlar
Yasin Topalolu
Archaeology between Urartu and the Achaemenids ............................................................................................ 110
Urartu ve Akamenidler Arasnda Arkeoloji
Stephan Kroll
In Search of the Late Hellenistic City of Tigranokerta ........................................................................................ 118
Ge Helenistik Tigranokerta Kentinin Aratrlmas
Annagret Plontke-Luening
Erzincan Ovasndaki Ge Demir a Seramiklerinin Deerlendirilmesi............................................................ 132
Evaluation of Late Iron Age Ceramics in the Erzincan Plain
Mehmet Karaosmanolu, Halim Korucu
Achaemenids-Type Painted Pottery in Central Transcaucasus and Eastern Anatolia One Way of Development .....148
Merkezi Transkafkasya ve Dou Anadoludaki Akhamenid Tipi Boyal Seramikler
Tek Ynl Bir Gelime
Vakhtang Licheli

International Symposium on East AnatoliaSouth Caucasus Cultures: Proceedings I

Ar Da-Bozkurt Son Tun-Erken Demir a Kalesi ...................................................................................... 158

Mt. Ararat: Bozkurt Late Bronze-Early Iron Age Fortress
Aynur zfrat
Bulank ve Malazgirtteki Baz Demir a Kaleleri ve Arzakunun Yeri Sorunu............................................. 171
Some Iron Age Castles in Bulank and Malazgirt Regions: The Problem of the Location of Arzakun
Hanifi Biber
Ayanis Kalesi'ndeki Haldi Tapnann Depo Odalar ....................................................................................... 183
Temple Storerooms in the Urartian Fortress at Ayanis
Atilla Batmaz
Melting Pot? Urartu Bronz Kemer ve Plakalar zerindeki Ge Hititi Ekisi .................................................... 196
Melting Pot? The Syro-Hittite Influence on Urartian Bronze Belts and Plaques
Birgl t, Sanem Erdil-Kocaman
Vishapakars: Current Approaches to Dating of Relief-Decorated Stone Stelae in Armenia ............................... 202
Viapakars: Ermenistandaki Kabartmal Megalitlerin Arkeolojik Ynden ncelenmesi
Arsen Bobokhyan, Alessandra Gilibert, Pavol Hnila
Animal Husbandry in Urartian Kingdom ............................................................................................................ 214
Urartu Krall'nda Hayvanclk
Ali ifti
Van-Kalecik Nekropol'nden Urartu Taklar ..................................................................................................... 229
Urartian Jewellery from Kalecik Necropolis, Van
Rafet avuolu
Erzurum Mzesi'nde Bulunan Urartu Dnemi ncesine Ait Metal Silahlarn Kimyasal Yaps ........................ 242
Chemical Structure of Metal Weapons Belonging to the Pre-Urartian Period Stored in the Erzurum Museum
Glah Altunkaynak
Dou Anadolu Demir a Kltrnn Gneye Yaylm: Yukar Dicle Havzasndan Yeni Bulgular .............. 262
The Southern Expansion of the Eastern Anatolian Iron Age Culture: New Findings from the Upper Tigris Basin
A. Tuba kse
The People of the Northern Zagros Mountains and the Empires: From the Manneans to the Carduchians ........ 271
Kuzey Zagros Dalar Halklar ve mparatorluklar: Mannalar'dan Karduklar'a
Silvia Balatti
Dou Anadolu Kltrlerinde Da Kavram ..................................................................................................... 279
The Concept of ''Mountain'' in Eastern Anatolian Cultures
Hatice Ergrer
Ships Depicted in the Kynjik Reliefs and Their Interpretation ........................................................................ 294
Kuyuncuk Kabartmalarnda Tasvir Edilen Gemiler ve levleri
Zaraza Friedman
Ethnoarchaeology in Ayanis Village in Eastern Anatolia: Production, Storage and Consumption
of Pastoral Products both in the Present and the Past .......................................................................................... 312
Van Ayanis Kynde Etnoarkeoloji
zlem evik, Aylin . Erdem
Mediaeval Age
Birka rnek Inda At Heykeli Formlu Mezar Talar ve Mezar Talarnda At Figr ................................. 328
In the Light of Some Samples, Horse Shaped Grave Stones and Horse Figures on Grave Stones
Ali Murat Aktemur
Erzurum Kalesi Kazs ......................................................................................................................................... 343
Excavations on Erzurum Castle
Yavuz Gnad

ix

Table of Contents

Klasik ve Erken Ortaa Dnemlerinde Transkafkasya'da Anadolu'yu Hazar'a ve Trkistan'a Balayan

Yollar Hakknda .................................................................................................................................................. 360
On the Routes in Trans-Caucasus connecting Anatolia to the Caspian and Turkestan in Antiquity and Early
Middle Ages
Mehmet Tezcan
ran-Trkiye (Serahs-Trabzon) pek Yolu (Doubayazt, Idr, Ani ) ................................................................ 377
Silk Road of Iran-Ani-Idr-Trabzon
Hseyin Yurtta, Mohammad Reza Ghari Heidari
pek Yolunda Anadolu Kprleri (Ani-Kars-Erzurum-Bayburt-Gmhane-Trabzon)...................................... 394
Anatolian Bridges on the Silk Road (Ani-Erzurum- Bayburt- Gmhane-Trabzon)
Haldun zkan
Gravrlerle Erzurum ve Ani'ye Bak.................................................................................................................. 420
An Overview of Ani and Erzurum using Etchings
Mustafa Kkner
Urartu Kale Kazlar (Pasinler Kalesi) ................................................................................................................. 432
Excavations on Pasinler Castle 2001
brahim ngr
XI.-XVIII. Yzyl Kuzeydou Anadolu Trk Mimarisinde Geleneksel ve Yerel slup Uzantlar ................... 443
Extensions of Traditional and Local Styles in Northeastern Anatolia: Turkish Architecture in the XI-XVIIIth
Centuries
Hamza Gndodu
Defensive Devices in Ancient Underground Shelters: Comparison among the Sites of Aydntepe, Ani,
Ahlat and Cappadocia in Turkey ......................................................................................................................... 461
Eski Yeralt Barnaklar'ndaki Savunma Dzenekleri: Dou Anadolu Yerleimleri (Aydntepe, Ani, Ahlat)
ve Kapodokya Arasnda Karlatrma
Roberto Bixio, Andrea de Pascale
Grcistan'n Sina's: Tao-Klarceti ........................................................................................................................ 481
The Sinai of Georgia: Tao Klarceti
Fahriye Bayram
Foreign Policy of George I and al-Hakim ........................................................................................................... 496
Birinci Giorginin D Siyaseti ve Al-Hakimi
George Narimanishvili
Idr Kervansaray Cephe Dzenlemesi ve Ta Sslemeleri ............................................................................... 501
The Facade and Stone Decorations of Idr Caravanserai
Hasan Buyruk

PREFACE

Atatrk University was established in 1957 as the sixth state university in Turkey, and it has taken its unique place
among the most successful educational institutions of the Republican Era. Over the years Atatrk University has
grown to encompass 20 Faculties, 1 State Conservatory, 2 Professional Colleges, 12 Vocational Colleges, 7 Institutes
and 20 Research Facilities. At present, the university employs 2622 teaching staff and provides academic services for
almost 115,000 students. Atatrk University has become one of the most prestigious universities in Turkey and has
earned a title as the university establishing new universities owing to its contribution to the establishment of other
universities in the region and the transfer of a large number of academics who have assumed responsibilities and
played important roles in the foundation of so many academic units at many other universities in Turkey.
One of the greatest contributions of Atatrk University has been the promotion and development of Turkish
archaeology, both regionally and on a global scale. From the beginning, the university indicated its commitment to
archaeological pursuits with its support for the Pulur and Gzelova excavations, which were the first archaeological
excavations in the region. The support of the university to studies in archaeology, history and art history has continued
to increase throughout the following decades, and apart from the support in excavations and research, the university
promotes and supports the projects of graduate students.
The vast area extending from the Euphrates to the Caspian Sea, and from the Caucasian Mountains to
Mesopotamia, has been the scene of many civilizations spanning thousands of years. It has maintained its strategic
importance throughout history with its suitable geography for agricultural cultivation, raising animals and its location
on important intercontinental trade routes. Multiple ethnicities, cultures, languages and religions have flourished in
this region despite frequent disputes for various reasons. Our hope and responsibility is to hand down to future
generations this unique geography and historically rich cultural structure with its characteristic differences, but with
the strong commitment of the residents to their values and their tolerance.
The International Symposium on Eastern Anatolia Southern Caucasian Cultures has demonstrated that countries
sharing this region are united in providing better futures for the rising generations. The ESRUC (Eurasian Silk Road
Universities Consortium) organized the program and it was hosted by Atatrk University from October 10 - 13, 2012.
International interest and participation in the Symposium by academicians and researchers, to a large extent from
countries forming the Southern Caucasian cultures, proved once more that cultures in the region are pleased to exist
together within this geography. This assumption also brings to the forefront the value of our university in its service to
this mission as the president of ESRUC.
I would like to extend my thanks to all those who laboured diligently for the successful organization of this
Symposium and to all the participants for sharing their experiences with us.
Prof. Dr. Hikmet KOAK
Rector of Atatrk University,
President of ESRUC,
President of Turkic University Union

xii

Preface

NSZ

lkemizin en kkl eitim kurumlarndan biri olan Atatrk niversitesi, 1957 ylnda, Trkiyenin altnc
niversitesi ve Cumhuriyet dneminin en byk eitim kurumlarndan biri olarak eitim-retim hayatna balamtr.
Kuruluundan itibaren geen 57 yln ardndan, bugn gelinen noktada 20 faklte, 1 devlet konservatuvar, 2
yksekokul, 12 meslek yksekokulu, 7 enstit ve 20 aratrma merkezinde, toplam 2.622 retim eleman ve yaklak
115.000 rencisiyle eitim ve retime devam etmektedir. Bilimsel birikimiyle lkemizin saygn ve kkl
niversitelerinden biri konumuna gelen ve blgede baka niversitelerin kurulmasndaki rolyle niversite kuran
niversite sfatn hak eden Atatrk niversitesinde yetimi ok sayda akademisyen, lkemizin birok
niversitesinin ve akademik birimlerin kurulmasnda nemli grevler stlenmilerdir.
Atatrk niversitesinin blgesel ve evrensel anlamda bilim ve kltr adna yapt en byk katklardan biri de,
hem blgesel hem ulusal anlamda Trk Arkeolojisi serveninin balamasna ve ykseli gstermesine nclk etmesi
olmutur. niversitemiz, daha kurulu yllarnda blgede gerekletirilen ilk arkeolojik kazlar olan Pulur ve Gzelova
kazlarna verdii desteklerle geni vizyonunu ispatlamtr. Arkeoloji, Sanat Tarihi ve Tarih almalarna verilen
destekler artarak devam etmi olup, kaz ve aratrmalar dnda gen aratrmaclarn lisansst projelerine her trl
imkan salanmaktadr.
Erzurumun ve niversitemizin de iinde bulunduu, Frat nehrinden Hazar denizine, Kafkas dalarndan
Mezopotamyaya uzanan geni topraklar, insanolunun binlerce yllk kltrel geliimine sahne olmutur. Tarm ve
hayvancla elverili topraklar, nemli ticaret yollarnn stnde oluu, ktalararas konumu, en erken alardan
gnmze kadar stratejik nemini korumasn salamtr. Blgedeki ok eitli etnik kimlikler, kltrler, diller ve
dinler, zaman zaman yaanan mcadelelere ramen bu corafyann nimetlerinin bilinciyle birlikte yaamay
baarabilmilerdir. Umudumuz, bu esiz corafyay oluturan toplumlarn -tm farkllklarna ramen- sahip olduklar
ortak deerlere olan ballklar ve hogrleriyle, tarihin derinliklerinden gelen bu zengin kltrel yapy daha da
glendirerek gelecek kuaklara tamasdr.
10-13 Ekim 2012 tarihinde, Atatrk niversitesi ev sahipliinde ve Avrasya - pek Yolu niversiteler Birlii
(ESRUC) himayesinde gerekletirilen Uluslararas Dou Anadolu - Gney Kafkasya Kltrleri Sempozyumuna,
bata gney Kafkasya kltr blgesini oluturan lkelerden olmak zere gerekleen geni apl katlm ve uluslararas
ilgi, kltrlerin sosyal bilimler ats altnda ayn dili konutuunu bir kez daha gstermitir. Bu baar,
niversitemizin liderliini yapt Avrasya - pek Yolu niversiteler Birliinin (ESRUC) ne kadar nemli bir
misyona hizmet ettiinin kantlarndan biri olmutur.
Bilim dnyasnda yeni ufuklar amas midiyle gerekletirilen bu organizasyonda emei geenlere ve
katlmclara iten teekkrlerimi sunuyorum.
Prof. Dr. Hikmet KOAK
Atatrk niversitesi Rektr,
ESRUC Bakan,
Trk niversiteler Birlii Bakan

FOREWORD

Archaeology, Art History and History are subjects which have been showcased by universities in recent years and
have never lost their popularity. Time and place are without doubt the most important elements for these scientific
fields, which examine the distant and recent past of humans, both culturally and artistically. Geography, and those
regions which create the cultures depending on it, come to the fore in the place-based dimension. This is important for
archaeology but especially important for Near Eastern Archaeology, which is a significant branch of the science. The
territories of our country have an extremely rich potential for the social sciences, which stems largely from the
bridge position Anatolia has geopolitically. The lands of Anatolia and Thrace, which form a transition zone
among the worlds major cultural regions, assume this role especially because of their locations sitting between the
Eastern and Western worlds. The Eastern Anatolian Region, located in the eastern part of our country, has connections
to Caucasia, the Middle East, Central Asia and the Far East, which are among the worlds most extremely important
lands both strategically and culturally, and it remains a gateway to these regions. At the same time, these lands form an
important field of study for archaeologists in understanding the stages which humanity and civilization have gone
through. The research done, and excavations made, in these regions have proved the fact that these regions have had
strong and intense cultural relationships with each other.
With a history of nearly half a century, the Departments of Archaeology, Art History and History within the
Faculty of Letters at Atatrk University are academic units which have made great advances in the shedding of light
on civilizations and cultures over the lands of Anatolia. An international symposium entitled The Forum of
Civilisations along the Silk Road: International Symposium on East Anatolia South Caucasus Cultures, which was
organized by ESRUC consortium and headed by the rectorship of our university in October 2012, constitutes a striking
example of their recent efforts. Hundreds of scientists from dozens of countries attended this Symposium, which
covered the centuries-long cultural history of this region and important neighbouring regions such as Caucasia.
Information sharing, which constitutes the most important part of scientific study, was carried out at this international
information feast, and culminates in this book that you hold in your hands, and it presents as a lasting work to the
science world and future generations. Our most important wish is that this symposium and its proceedings, which are
the work of a long-term journey and the labours of many people, will receive the attention it deserves by the scientific
circles of Archaeology, Art History and History. I would like to thank very much everyone who has helped.
Prof. Dr. Dilaver DZGN
Dean of Faculty of Letters

xiv

Foreword

NSZ

Arkeoloji, Sanat Tarihi ve Tarih blmleri son yllarda niversitelerin vitrinlerinde ne kardklar ve
poplerliini hibir zaman yitirmeyen blmler olma zelliine sahiptir. nsann uzak ve yakn gemiini kltrel ve
sanatsal adan inceleyen bu bilim dallar iin zaman ve mekan tartmasz en temel unsurlardr. Mekana dayal
boyutta corafya ve buna bal kltrleri yaratan blgeler ne kmaktadr. Bu durum bilhassa arkeoloji zellikle de
Arkeolojinin nemli bir bilim dal olan Yakndou Arkeolojisi iin nemlidir. lkemiz topraklar sosyal bilimler
asndan son derece zengin bir potansiyele sahiptir. Bu zenginlik byk oranda Anadolunun jeo-politik adan sahip
olduu kpr konumundan kaynaklanmaktadr. Dnyann byk kltr blgeleri arasnda bir gei kua olma
zellii tayan Anadolu ve Trakya topraklar bilhassa dou ve bat dnyalar arasnda konumuyla bu roln
stlenmektedir. lkemiz topraklarnn dousunda kalan Dou Anadolu Blgesi ise Kafkasya, Ortadou, Orta Asya ve
Uzak Dou gibi dnyann stratejik ve kltrel adan son derece nemli topraklarna balant ve bu blgelere alan
bir kap olma zelliine sahiptir. Arkeologlar iin bu topraklar ayn zamanda insanln ve uygarln geirdii
aamalar anlayabilmek asndan son derece nemli bir alma alan oluturmaktadr. Bu yrelerde yaplan
aratrmalar ve kazlar kltrel anlamda bu blgelerin birbirleriyle var olan gl ve youn ilikilerini kantlamaktadr.
Erzurum Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi bnyesinde yarm yz yla yakn bir gemie sahip olan
Arkeoloji, Sanat Tarihi ve Tarih blmleri Anadolu topraklarndaki uygarlklarn ve kltrlerin aydnlatlmasnda
byk aba sarf etmi akademik birimlerdir. Bu abalarnn son dnemdeki arpc bir rneini 2012 ylnn Ekim
aynda niversitemiz rektrl ve yine rektrlmzn bakanlk ettii ESRUC konsorsiyumunun bnyelerinde
niversitemizde dzenlenen Dou Anadolu ve Gney Kafkasya Kltrleri balkl uluslararas bir sempozyum
oluturmaktadr. Bulunduu blgenin ve Kafkasya gibi nemli komu blgelerin binlerce yllk kltrel gemiini
konu alan bu sempozyuma onlarca lkeden yzlerce bilim insan katlmtr. Bu uluslararas bilgi leninde, bilimsel
almalarn en nemli ayan oluturan bilgi paylam gerekletirilmitir. Elinizde tuttuunuz bu kitapla da bu bilgi
leni ve paylam talandrlm, bilim dnyasna ve gelecek kuaklara kalc bir eser olarak sunulmutur. Uzun
soluklu bir yolculuun ok sayda kiinin emeinin eseri olan bu sempozyum ve onun bildiriler kitabnn Arkeoloji,
Sanat Tarihi ve Tarih bilim evrelerince hak ettii ilgiye ulamas ve devamnn gelmesi en nemli temennimizdir.
Emei olan herkese ok teekkr etmekten mutluluk duyarm.
Prof. Dr. Dilaver DZGN
Edebiyat Fakltesi Dekan

SYMPOSIUM OPENING ADDRESS

The idea that gathers us here is to examine the things we have done, renew ourselves and to create new
environments for young scientists to recognize new searches and methods. Probably, the most significant thing is to
establish bridges between Archaeology departments, develop existing relationships and remain constantly in contact.
These things will lead us to be aware of the plans and projects of one another. We are actually questioning the
perception of education as well. Keep in mind that being and staying strong is only possible by adapting to change and
observing developments.
Reading the historical past is essential to constitute today and plan for the future. The values we reveal are saying
so much without words. In an era when money is everything, all other things are valueless; you give meaning to life
with what you produce. The foundations of our current lives are set in the past. Your studies are pivotal; you are
digging up the memory of humanity. You are carrying yesterday to today and today to the future. You make
contributions to the survival of cultures and their persistence. You are facing them with their roots. You have an
attitude against tendencies that could lead to the corruption of cultures.
Everybody would give similar answers when asked what are the paramount perils that menace humanity?: Disease,
global warming, atomic bombs, wars. In my opinion, the most important threat is technology and clash of cultures.
When technology develops with giant steps, it destroys culture. It empties life, makes it meaningless. You are the
memory of society, you are its conscience. You confront us with the problems of this progress by your productions. I
hope humanity will realize that technology is not everything. Our lives have been made easier with technology;
however it also changes so many things. We have alienated society, separated from nature, is it worth it?
You are scientists as well as artists. As Bertolt Brecht says All of the arts contribute to the paramount art - that is
to say, the art of living. You are doing this. I want to conclude my speech with Nietzsches words: Quit making
noise (hanging out), the world is turning, silently, because of the ones who produce, who create new values.
Prof. Dr. Ylmaz ZBEK
Former Dean of Faculty of Letters

xvi

Opening Address

AILI KONUMASI

Bizi burada bir araya getiren dnce yaptklarmz sorgulamak, kendimizi yenilemek, gen bilim insanlarnn
yeni araylar, yntemleri tanyaca ortamlar yaratmaktr. Belki de en nemlisi Arkeoloji Blmleri arasnda
kprler kurmak, var olan ilikileri gelitirmek ve srekli iletiim iinde olmaktr. Btn bunlar birbirimizin
yaptklarndan, yapacaklarndan, plan ve projelerimizden haberdar olmaya yarayacaktr. Eitim anlaylarn da
sorguluyoruz aslnda burada. Bu tr toplantlar deiime katk salyorlar. Unutmayalm ki gl olmak, gl kalmak
deiime uyum salamakla, gelimeleri izlemekle ancak olasdr.
Bugn kurmak, gelecei planlamak iin tarihi gemii okumak gerekir. Gn na kardmz deerler
konumadan ok ey anlatyorlar. Aslnda sizler yeniden retiyorsunuz. Parann her ey olduu, her eyin deerini
yitirdii bir ada, rettiklerinizle yaama anlam katyorsunuz. Bugnk yaamn temeli gemie atld. Bu
almalarnz ok nemli, insanln belleini kazyorsunuz. Dn bugne, bugn yarnlara tayorsunuz. Kltrlerin
yaamasna, srekliliine katk salyorsunuz. Kkleriyle yzletiriyorsunuz. nsanl, giderek anlamszlaan kltrel
olarak fukaralamaya, yozlamaya, yz tutmu eilimlere bir kar duru sergiliyorsunuz.
Bugn insanl tehdit eden en byk tehlikenin ne olduu sorulduunda herkes benzer eyler syleyecektir.
Hastalklar, kresel snma, atom bombas, savalar. Bana sorarsanz en byk tehlike teknoloji ve kltr atmasnn
insanla yaattklardr. Teknoloji dev admlarla ilerlerken, kltr yok ediyor. Yaamn iini boaltyor, onu
anlamszlatryor. Sizler toplumun hafzalarsnz, vicdanlarsnz. Sizler rettiklerinizle bu gidiin olumsuzluklaryla
yzletiriyorsunuz bizi. Umarm teknolojinin her ey olmadnn farkna varr insanlk. Teknolojinin yaammz bu
kadar ok deitirdii dnyada kolaylat yaammz. Topluma yabanclatk, doadan koptuk, deer miydi hi?
Sizler bilim insan olmanzn yan sra birer sanatsnz. Bertolt Brecht diyor ki: Tm sanatlar sanatlarn en
by olan yaam sanatna katkda bulunur. Sizler bu zeni gsteriyor, bunu yapyorsunuz. Konumam
Nietzschenin u szleriyle sonlandrmak istiyorum: Brakn grlt karmay (boa oyalanmay), dnya
retenlerin, yeni deerler yaratanlarn sayesinde dnyor, hem de sessizce.
Prof. Dr. Ylmaz ZBEK
Edebiyat Fakltesi Eski Dekan

INTRODUCTION

The mountainous region of the South Caucasus and the northern region of the south-eastern Taurus Mountains
constitute one of the most significant cultural areas of the Middle East, namely the Eastern Anatolia-Southern
Caucasus Cultural Region. These highlands are the source of five crucial rivers Euphrates, Tigris, Aras, oruh and
Kura that gave life to the civilizations of the Middle East; they also opened a door to the mystic East from the
Western world. Owing to its strategic location, it has been one of the most critical regions in the world both culturally
and politically, and it has been the route of massive movements throughout history. This situation led to the formation
of multicultural and multilingual societies in the shadow of the Caucasus Mountains. It is even possible to see this
multicultural structure in the region which lies between the Black Sea and the Caspian Sea, south of the Caucasus
Mountains, and partly includes Anatolia.
The historical, cultural and strategic importance of the Southern Caucasus has caused it to be an indispensable
research field for most departments of social sciences. However, despite its rich potential, research in the area
comprising modern-day Georgia, Armenia, Azerbaijan, Nakhichevan, North-western Iran and North-eastern Turkey is
insufficient compared to other important culture basins such as Mesopotamia and the Mediterranean. Due to this
insufficiency, it would be beneficial for wide-scope research to be undertaken to satisfy the lack of knowledge about
the region and its environment. Organising a scientific forum where scientific research would be discussed from its
beginnings (approximately a hundred years ago) to the present day, where chronic problems about the regions
political history would be argued, where an attempt to determine interregional relationships in the context of cultural
interactions would be made, would also have the advantage of being a driving force for future studies. A workshop
having this kind of comprehensive scope and important initiative for Eastern Anatolia and the Southern Caucasus
would naturally be carried out in this region.
It is no surprise to us that Atatrk University, which supports scientific study in all subjects, believed in the
importance of this scientific project and mobilized all its resources. As a matter of fact, Atatrk University is an
institution that, from its establishment, has supported not only regional but also universal scholarship, had an
important effect on regional development, had a wide vision and mission, and counts a large number of scientists
among its graduates, proving its title as the University that establishes Universities. In addition, the institution is the
leader of the Eurasian Silk Road Universities Consortium (ESRUC).
Our workshop, comprising 120 science and education institutions including universities and institutes under the
patronage of a union (ESRUC) and hosted by Atatrk University, was realised on 10th to 13th October 2012 under the
title of the International Symposium on East Anatolia Southern Caucasus Cultures. In the symposium, where
more than 100 researchers from 13 countries came together, presentations were given about the development of the
region from its earliest times to the Middle Ages in the scope of Ancient History, Archaeology, Art History and
Ethno-archaeology. Opinions were discussed and information shared, and it was agreed that this type of workshop is
invaluable.
This 2-volume book comprises 75 articles offered in the symposium which have been evaluated by an academic
assembly. The scientific responsibility for these belongs to the authors. The English articles were edited by Ms Jan
Bailey, B.A. (Honours), Grad. Dip. Ed., and the Turkish articles were edited by Professor Dr. Kazm Kktekin. The
focus of the workshop Eastern Anatolia and the Southern Caucasus cultural region covers an extremely large
geography, considering its interaction areas, and embraces different native cultures. After some consideration, it was
decided that the articles should be ordered chronologically, as it is the most accepted methodology in Archaeology,
and, as in the symposium programme, we have tried to achieve an ideal organisation regarding the fluidity, continuity
of subject matter, regional relationships and connections. In addition to that, the languages of the symposium
Turkish and English were accepted for the publication, with the Turkish articles having English summaries, and the
English articles having Turkish summaries.
This study is above all the project of Atatrk University. The best chance we had to achieve our goal the
symposium and then this book of articles was through the close attention of the administrative units and their wide
vision, and of course the physical facilities offered by the university. In this respect, we sincerely thank Atatrk
University Rector, ESRUC (Eurasian Silk Road Universities Consortium) President and Turkic University President
Professor Dr. Hikmet Koak for his support for our studies and his close attention. Likewise, we have to thank
ESRUC General Secretary Professor Dr. Sebahattin Tzemen for his contributions to the achievement of the project
under the patronage of the Eurasian Silk Road Universities Consortium and in its international quality. We cannot
thank enough Atatrk University General Secretary Associate Professor Mustafa Ark, and the related departments of
the university, for support and assistance, from the first idea of the Project to its conclusion as a scientific publication
offered to scientific circles. Also, we thank former Dean of the Faculty of Letters Professor Dr. Ylmaz zbek and
Dean of the Faculty of Letters Prof. Dr. Dilaver Dzgn for their assistance in all kinds of correspondence and
conversations in both the symposium and publication processes, and Head of Archaeology Department Professor Dr.
Mehmet Karaosmanolu for sharing his experience and giving positive guidance. Last but not least, we are grateful to

xviii

Introduction

all who contributed to the completion of this project, from the organisation of the Symposium to the publication of the
Volumes of Articles: Firstly, our students and graduate students, secondly to all scientists who accepted our invitation
to the symposium and shed light on cultural studies with their honest and sincere presentations and lastly we offer a
special thanks to Jan Bailey for her help in the publishing process and for corresponding on our behalf with CSP.
Without them, this project would never have been accomplished. To conclude, we thank Cambridge Scholars
Publishing who have taken the responsibility for publishing the Symposium articles, and for their cooperation.
Mehmet IIKLI & Birol CAN
Editors
ERZURUM 2015

International Symposium on East AnatoliaSouth Caucasus Cultures: Proceedings I

xix

SUNU

Kafkas dalarnn gneyi ve Gneydou Toroslarn kuzeyinde kalan dalk corafya, Yakndounun en nemli
kltr blgelerinden biri olan Dou Anadolu - Gney Kafkasya Kltr Blgesini oluturur. Yakndou
uygarlklarna hayat veren be byk akarsu olan Frat, Dicle, Aras, oruh ve Kura nehirlerinin kaynaklarnn da
bulunduu bu yksek topraklar, ayn zamanda bat dnyasnn mistik Asyaya alan kapsdr. Bu stratejik konumu
sebebiyle, kltrel ve siyasi tarihi asndan dnya zerindeki en kritik blgelerden biri olmu, tarihin byk kitlesel
hareketlerinin gzergahnda kalmtr. Bu durum, Kafkas dalarnn glgesinde ok kltrl, ok dilli topluluklarn
olumasn salamtr. Karadeniz ve Hazar denizi arasnda uzanan Kafkas dalarnn gneyinde kalan, Anadolunun
da ksmen dahil olduu blgede, bu ok kltrl yapy bugn bile grmek mmkndr.
Tarihsel, kltrel ve stratejik anlamdaki nemi, Gney Kafkasyay sosyal bilimlerin birok dal iin vazgeilmez
bir aratrma sahas yapmtr. Ancak, bu zengin potansiyeline ramen Dou Anadolu-Gney Kafkasya Kltr
Blgesi adyla anlan, bugn Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan, Nahcivan, Kuzeybat ran ve Kuzeydou
Trkiyeyi kapsayan corafyaya ynelik aratrmalar, Mezopotamya, Akdeniz gibi dier nemli kltr havzalarna
kyasla olduka yetersiz kalmtr. Bu eksiklikten yola klarak, sz konusu blge ve ilikili olduu evreye ynelik
olarak yaplacak geni kapsaml bir altayn bu eksiklii gidermek konusunda olduka faydal olaca anlalmtr.
Yaklak yz yl ncesinde balayan ilk aratrmalardan gnmz bilimsel almalarna kadar gelen srecin
tartlaca, blgenin siyasal gemiine ynelik mzmin sorunlarn masaya yatrlaca, kltrel etkileimler
balamnda blgeler aras ilikilerin saptanmaya allaca bilimsel temelli byle bir organizasyon, ayn zamanda,
bundan sonra yaplacak almalara lokomotif grevi de stlenecekti. Dou Anadolu ve Gney Kafkasyaya ynelik
byle geni kapsaml ve nemli misyonu olan altayn doal olarak bu blgede gerekletirilmesi en dorusu
olacakt.
Her tr konuda bilimsel almalara her zaman destek vermi olan Atatrk niversitesinin bu bilimsel projenin
nemine inanmas ve tm imkanlarn seferber etmesi bizi hi artmamtr. Nitekim kuruluundan itibaren hem
blgesel hem evrensel anlamda nemli almalara imza atm, pek ok bilim insan yetitirmi, blgesel kalknmada
nemli pay sahibi olmu Atatrk niversitesi sahip olduu geni vizyonunu ve misyonunu niversiteler Kuran
niversite sfatyla da kantlam bir kurumdur. Ayn zamanda, son yllarda Kafkasya ve Orta Asyaya ynelik
baarl almlar gerekletiren kurum, Avrasya pek Yolu niversiteler Birliinin (ESRUC) liderliini
yrtmektedir.
altaymz, niversiteler ve enstitlerden oluan yaklak 120 bilim ve eitim kurumunun yesi olduu bu
birliin (ESRUC) ats altnda ve Atatrk niversitesinin ev sahipliinde 10-13 Ekim 2012 tarihleri arasnda
Uluslararas Dou Anadolu Gney Kafkasya Kltrleri Sempozyumu adyla gerekletirilmitir. 13 lkeden
100den fazla aratrmacnn katld sempozyumda, Eski a Tarihi, Arkeoloji, Sanat Tarihi, Etnoarkeoloji bilim
dallar kapsamnda blgenin en erken alardan ortaaa kadar devam eden srecine ilikin zgn sunumlar yaplm,
fikirler tartlm, bilgi paylam salanm ve buna benzer tematik altaylarn srdrlmesi konusunda fikir
birliine varlmtr.
Elinizdeki, 2 cilt halinde hazrlanm olan bu kitap, bu sempozyumda sunulan bildirilerin akademik kurul
tarafndan deerlendirilen 75 tanesini kapsamaktadr. Makalelerin bilimsel sorumluluklar yazarlarna aittir. ngilizce
makalelerin redaksiyonu Jan Bailey, (BA Honours), Trke makalelerin redaksiyonu Prof. Dr. Kazm Kktekin
tarafndan yaplmtr. altayn odan oluturan Dou Anadolu ve Gney Kafkasya kltrel blgesi, etkileim
alanyla birlikte dnldnde olduka geni bir corafyaya yayld grlr ki bu da farkl yerel kltrleri
kapsamaktadr. Bu durum gz nnde bulundurularak, bildirilerin blgesel bir sralamayla kitapta yer almasnn uygun
olacana karar verilmitir. Bununla birlikte, Arkeoloji biliminin metodolojisi iinde en ok kabul gren yntem
olarak kronolojik dzenleme de gz ard edilmemi, blgesel dzenleme yaplrken bildirilerin kronolojik sralamaya
uygun yerletirilmesine de dikkat edilmitir. Bylece, tpk sempozyum programnda olduu gibi, konularn akcl,
sreklilii, birbirleriyle ilikisi ve balants asndan ideal dzenlemeye ulalmaya allmtr. Bununla birlikte,
sempozyum sunum dili olan Trke ve ngilizce, yayn iin de kabul edilmi, Trke makaleler iin ngilizce zetler,
ngilizce makaleler iin Trke zetler eklenmitir.
Bu alma her eyden nce Atatrk niversitesinin bir projesidir. niversitenin sahip olduu zengin fiziksel
imkanlar ve daha da nemlisi ynetim birimlerinin yakn ilgisi ve geni vizyonu, gerek sempozyumun, gerekse bu
bildiriler kitabnn amaland gibi hayata geirilmesinde en byk ansmz olmutur. Bu dorultuda, ncelikle,
Atatrk niversitesi Rektr, Avrasya pek Yolu niversiteler Birlii (ESRUC) Bakan ve Trk niversiteler
Birlii Bakan Prof. Dr. Hikmet Koaka almalarmza verdii destekler ve yakn ilgisi iin yrekten teekkr
ederiz. Ayn ekilde, projenin Avrasya pek Yolu niversiteler Birlii (ESRUC) himayesinde ve uluslararas
nitelikte gerekletirilmesinde katks bulunan ESRUC Genel Sekreteri Prof. Dr. Sebahattin Tzemene teekkr bor
biliriz. Projenin fikir olarak ortaya kndan, bilimsel bir yayn olarak bilim camiasna sunulmasna kadar geen
srete yakn ilgisini hibir zaman esirgemeyen, her trl ihtiyalar ve karlalan zorluklarda tm kaplarn
almasn salayan, hereyden nce heyecanmz bizimle paylaan Atatrk niversitesi Genel Sekreteri Do. Dr.
Mustafa Arka ve niversitemizin ilgili birimlerine ne kadar teekkr etsek azdr. Dier yandan; sempozyum ve

xx

Introduction

yayn aamalarndaki her trl yazma ve grmelerde nclk eden eski Edebiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr.
Ylmaz zbeke ve Edebiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. Dilaver Dzgne, tecrbeleri ve olumlu ynlendirmeleriyle
almalar sresince bizi cesaretlendiren Arkeoloji Blm Bakan Prof. Dr. Mehmet Karaosmanoluna buradan bir
kez daha teekkrlerimizi sunarz. Son olarak; byk apl ve profesyonel bir ekip almas olan bu sempozyum
organizasyonu ve bildiriler kitab projesinin amaland gibi gerekletirilmesini salayan bata lisans ve lisansst
rencilerimiz olmak zere emei geen herkese, ayrca davetimizi kabul ederek bu organizasyonda yer alan, zgn
sunumlaryla kltrel almalara k tutan tm bilimcilere minnet borluyuz. Bu proje onlarsz olamazd. Son olarak,
yayn aamasndaki her trl yazma, dzeltme ve dier teknik ileri stlenen Jan Bailey'e ve sempozyum
bildirilerinin kitaplatrlarak bilim camiasna sunulmasn stlenen Cambridge Scholars Publishinga ibirlii iin
sonsuz teekkrler.
Mehmet IIKLI & Birol CAN
Editrler
ERZURUM 2015

OPENING ADDRESS/AILI BLDRS

PROF. DR. FAHR IIK
Prof. Dr., Mehmet Akif Ersoy niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi,
Arkeoloji Blm, 15030, Burdur, Trkiye
patara88@gmail.com

Baty Yaratan Uygarlk: Anadolu- on

Akhemenidler Dnemi Pers kral yaztlarndaki halk listelerinde okunan Yauna=onlar, genelde tm Yunanlar
temsil eden bir halk olarak yorumlanm; bu yorum, Trklerin de bu halk Yunan olarak adlandrmay srdrd
gereiyle rneklenmitir. H. Klinkott, 2001 ylnda baslan Yauna Die Griechen aus persischer Sicht in
Anatolien im Lichte kultureller Wechselwirkungen balkl kapsaml makalesinde bunun doru olmad sonucuna
varr. Ve bu savn, Pers yaztlarnda okunan dier tm halklarn, Akhemenid egemenlii altnda bulunan halklar
olduu ve Hellasn ise onlarn egemenlik alanna girmedii temeline oturtur. Yaztlarda drt ayr Yaunadan sz
edilmesi de nemlidir; nk listelerde says 12 ila 31 arasnda deien lkelerden hibiri deiik iki adla bile
verilmezken, salt Yauna, hem de drt ayr adla farkllar. Klinkotta gre, Yaunalardan her biri bu nedenle de Orta
Anadoludan Dou Makedonyaya dek uzanan geni corafyada yurtlanm Pers krallnn egemenlii altndaki TrakPhryg halk gruplarn tanmlamaldr. Ve artk, deniz kysndaki Yaunay, Anadolunun Ege kysndaki onlar
ve denizin tesindeki Yaunay, Egenin kar yakasndaki Yunanlar biiminde yorumlamak ve bu iki halkn
Egenin her iki yakasna yaylm ayn halk olduklar savn Pers yaztlar gereine de dayandrmak kolay
olmayacaktr. P. Hgemann da 2001 baskl Troias Untergang was dann? balkl makalesinde: Homer
zamannda, yaklak M 700 dolaylarnda Panionionda Oniki Kent Birliinin kurulmas, onialn doum andr.
on adnn kkeni bilinmez, Anadolu dilinden olmas nceliklidir. Kkende bu tanmla kim kastedilmekteydi?
onia yer adnn ayn adl bir halk tanmlamad kesindir. rnein Thesseliann Thesseliallarla ilikisi gibi
deildir; kltrel bir kavram olarak anlalmaldr. Snrn, on kentlerinin topra izer; kendi iine kapal bir
egemenlik alan yoktur saptamasyla, on ve onia tanmlamalarna bilinen Yunan artrmalarndan farkl bir bak
getirmektedir. Euripidese dek ulaan rivayet odur ki oniann kurucu atas on, Apollonun oludur. Hellen inancna Dionysos ile birlikte - ge bir zamanda giren bu Anadolulu tanrnn Luvi halklarndan Troiallarn lkesinde
Appaluinas adyla kap, yani kent koruyucu olarak byk tanrdan biri neminde sayg grd bilinir; liasta ad
Lukegenestir, yani Lykia soylu. Lykiallar da Luvi halklarndandr, Apasa (Ephesos) bakentliinde on yurdunun
yerlisi Arzavallar da.
on halknn gerek kimliine ynelik zm umudu, Msr Kral III. Amenophisin Thebendeki l Tapna
yaztlarndan birinin ieriindedir. Antike Welt 6, 2005, saysnda H. Sourouzian - R. Stadelmann imzasyla ve Die
aeltesten Erwaehgungen von Ioniern und Danaern balyla kan makalede, Msra szde boyun emi halklarn
kiiselletirilerek betimlendii bloklardan biri zerinde okunan ilk ad Luvilerdir; ortadaki tutsan ad Byk onia
olarak okunur; son ad byk olaslkla Mitanniyi tanmlar. Bunlardan ilki ve sonuncusu Tun a Anadolusunun
byk halklar arasnda bilindiine gre, bu ikisi arasnda betimlenen Byk onia yurdu da ayn corafyada, yani
Anadolu topranda aranmaldr. Yazt M 14. yzyln ilk yarsnda kazldna gre, onlarn, M 11. yzyln
ikinci yarsnda Ege Gleri ile Anadoluya gelen Atinallar olduklar gr de artk geerliini yitirmi olmaldr.
nk bu yazl belgeye gre onlar, Hellenlerin Anadolu gnden en az 250 yl ncesi bir zamanda bu topran yerli
halklarndand; Yunan halklarndan olamazlard; Atinallar gelmeden onlar buradayd.
Sosyal bilimlerde dorulara, olaylar sorgulayarak ve farkl savlarn bilimsel gerekelerini tartmaya aarak
varlr. Bilimin temelleri de M 6. yzylda oniada doay sorgulayarak atlmtr. Bu dnceden doan ada
Batnn ise 200 yl boyunca, bilimsel arkeolojinin kurucusu Almanlarla balayan Atina merkezci bir kurguya
odaklanm olmas; sre ierisinde Bat Anadoluda gn yzne kan her yeni arkeolojik buluntuyu, kaytsz ve de
artsz bu Philhellen / Hellen dostu nyarglar zerine oturtmaya almas; anlalabilir bir tutum olamaz; nk
bununla bilim dogmalatrlmtr. Mustafa Kemalin Aydnlanma Devrimi ile doan ulusal ada arkeolojimiz de,
hayatta en gerek yol gsterici bilimdir dnn izinde ve Trk Tarih Kurumunun kurulu amac dorultusunda,
bilimde sorgulayc bir yola girerek, Anadolu tarihini Batdan bamsz ve zgr dnceyle yorumlama ve yazma
abas ierisinde olmamtr. nk, genliine gvenli, o byk yol gstericinin bir kvlcm olarak gidiyorsunuz,
bir volkan olarak dneceksiniz buyruuyla ve o koullarda yurt dna renime gnderdii ve dnlerinde eskia
bilimleri krslerinin kurucu atalar olan nclerimiz, Avrupadan aldklar Hellen merkezci eitimin etkisiyle,
Batl grn tabularn tam kramamlardr. Ve Anadolu uygarlklarn, arkeolojinin dnyadaki en saygn
isimlerinden Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal hocamzdan renme ayrcaln yaayan bizler oniay Dou
Yunanistan, halkn da Dou Yunanlar olarak renmiizdir. zlerek sylemeliyim ki bugn niversitelerimizde
gelenek sren de budur. Bat etkisinden syrlarak allmtan bilimsel doruya dnmek kolay olmayacaa benzer.

xxii

Opening Address

nk Bat, kendi uygarlnn yaratld oniay bir Hellen smrgesi saym; on halknn soyunu da Atinaya
balamtr. nk Atinallar kendilerini bu soydan saymlar, uygarln yaratcs bir halktan olmann ayrcalyla
kendilerini dier Hellen halklar arasnda farkl grmlerdir. Ve balangc Ege Glerine dek inen kken
sylemlerinin tarihsel gereklerden deil, ok sonraki yzyllarda Atinada yazlan mitoslardan kaynaklandnn
bilinmesi bile, eskia bilimini dndrmeye yetmemitir:
Rivayet odur ki: onlar, -M 12. yzyl ierisinde gerekleen- acmasz savalar ardndan Hellastaki
topraklarn, kendileri gibi kuzeyden gelen soydalar Dor Hellenlerine kaptran Akhalarn bir oymadr; Pylostan,
Akhaia ve de zellikle Atinadan olduklar rivayet edilir. Peloponnessos ve Thesseliadan gelenler Egeye smrge
g amacyla toplanrlar Atinada; Kral Kodrosun oullar nderliinde Kiklat Adalar zerinden Bat Anadoluya
ularlar, Leleglere ve Kariallara kar baaryla srdrdkleri savalarn ardndan iki Menderes Irma arasndaki
kentlere, zellikle de Neleusla Miletosa ve Androklosla Ephesosa egemen olurlar. Bereketli topraklarn
ekiciliiyle gelilerin arkas kesilmez; deniz ticaretine de elverili koylar, Hellas gn izleyen zamanlarda da
tetikler. Geometrik Dnem diye tanmlanan bu 400 yllk srete yaz yoktur Egede, bu nedenle tarih de yoktur;
Karanlk Dnem olarak adlandrlr. Ve bu karanlktan karlan szde aydnlk, genelde g balangcnn 700
yl kadar sonrasnda Atinada anmsanabilen rivayetlerden te bir anlam tamaz. nk mitos, tarih deildir.
Perslere kar kazanlan byk utkuyla ulusalc duygularn dorua vurduu bir dnemin kahramanlk ykleridir
bunlar. Son zamanlarda, her eyde Atina sanatn ve kltrn l alan Alman arkeolojisinin bilimi srkledii
amaz, H. Matthaeus gibi yeni nesil bilimciler tarafndan (NBA 16, 1999/2000) sorgulanmaya balanm, zellikle
Giritin M 6. yzyl ilerine dek batda her alanda sergiledii yaratclk ne kmaya balamtr; ve ardndan
Euboiann. Akha beylikleri arasnda geri plandaki bir Atina hangi gcyle M 12./11. yzyllarda Ege Glerinin
nderliini stlenmi olabilir? sorusu da sorulmaya balanmtr. Belli ki Atinallar kendilerini 700 yl nce de,
mitosun yazld M 5. yzyln nder gcnde sanmlardr. Eskia tarihi mitosun gerekliini genelde on
toplumunun Atinallarla benzeen yaam biimlerine ve geleneklerine, inanlarna dayandrmak istemiler; ancak bu
benzeyiin ters ynde bir etkiyle de oluabilecei gelmitir gndeme. Arkeoloji, onlarn Atinalln
Protogeometrik ve Geometrik mleklerin on yerleimlerindeki varlna dayandrmak istemiler; Troiann Ge
Tun a iinde buna ilikin ortaya koyduu gerekler, Erken Demir a oniasna uyarlandnda deimitir
resim: Nasl ki Troiada bir liman kenti olarak Myken mleklerinin ithal rnekleri bulunmu, halkn beenisini
kazand iin de yerli mlekiler onlarn taklitlerini yapmlard; onu izleyen Erken Demir ann onia liman
yerleimlerinde hem renkli ve hem de tek renklilerde saptanan benzer doku da farkl yorumlanamazd. Aada
deineceim. Aslnda soruna yaklam temelden yanltr. nk bir insann ata yurdunu tm aile bireyleriyle geride
brakarak tek bana bilinmeyen topraklara g etmesinin kar konulmaz gte zorunlu nedenleri olmaldr. Gereke,
mitoslarda rivayet edildii gibi ve hep yazld gibi ve de aklc olarak, Akha halknn acmasz Dor istilas
ardndan her eylerini yitirmesi ise, bu g ancak M 12. yzyl ierisinde balam olabilir. Beyler, uzaklardaki
tandk derebeyliklere kaarak canlarn kurtarm, halk kendi bann aresine bakmaya zorlanmsa eer, g bir
smrge g olamaz; bir snma, umut g olabilir. Bu nedenle arkeoloji, onia topranda Hellas kltr ve
sanat etkisini aramaya o yzyldan balamaldr ki buna ynelik somut izlere rastlanmamas artmaz. nk o
koullarda bir g, bir kltr g olamazd. Ayrca her eylerini zorlu bir savata yitirmi olan gmenlerin, Bat
Anadolunun organize, gl halklaryla bir sava gze alabilmi olmalar da dnlemez. Bu dnemde, onlarn
yerletii Maeander ile Kaystrosun bereketli topraklarnda Hititin mirass bir Byk Krallk vardr. Bakentleri
Apasaya komu Metropoliste gn yzne kan bir mhr, halknn Luvice konutuunu; zerindeki yaznn artk
anlalamayacak denli yozmu olmas; zamann, ayn yaznn bir Troia mhrnde rahatlkla okunabildii M 12.
yzyl ok gerilerde braktnn kantdr. Dier bir deyile, J. Latacz ve F. Starkenin ngrdkleri gibi, bu
topraklarda Luvi kltrnn Geometrik Dnem boyunca etkisini srdrdnn kantdr. Sonuta, Ege Glerinin
balangc balamnda Eski Smyrna kazlaryla kazanlan M 11. yzyl tarihi, hatta onlar iin M 1000 dolaylar
tarihi, Dorlarn Hellenistana girdikleri M 12. yzyl tarihiyle rtmez; en azndan gn balangcn vermez.
Hgemann, Troia. D ve Gerek kitab iin yazd yukardaki makalesinde on smrgecilii konusuna da
eilmi; mitoslardan gereklerin karlamayacan, Hellenlerin M 8. yzylda Gney talya ve Sicilyada
kurduklar gerek smrge kentleriyle yapt karlatrmalarla ortaya koymutur. Vard sonuca gre: M 11.
yzylda Bat Anadoluya gelen Hellenler, Dor saldrlaryla topran yitiren, evsiz-barksz braklan yoksullardr. G.
Hanfmann ve J. Boardmann gibi bilimciler de gerleri byle yorumlar. Tek bir merkezden, yani mitoslarda rivayet
edildii gibi Atinadan, organize edilmi ve tek bir seferde gereklemi bir g deildir; lkenin deiik
yrelerinden, zellikle de yoksul Thesseliadan bamsz olarak ve umut peinde yola kanlarn gdr. Sayca da
azlktrlar. Savatklar Kariallar ise, o dnem Bat Anadolu corafyasnda yeri olmayan bir halktr; mitoslarn
yazld M 5. yzyln Karia topranda M 13. yzylda Lukka ve byk olaslkla ky eridinde Halikarnassos
Yarmadasna dek genileyen Millavanda vardr. Tm verilerden belli ki snmacdr onlar, smrgeci deildir.
Bu eylem amata, Anadolu insannn daha iyi yaam koullar umma uruna yakn gemite erkeklerle balayan
dramatik Alamanya gyle tam rtmekte ve umut g deyimi ona da ok yakmaktadr. Kltrel sonular
da rtmelidir, diye dnmekteyim. Nasl ki emeki yurttalarmz Almanyann gl kltr iinde entegre olma
durumundadrlar, benzer olgu Ege Gleriyle Anadoluya snanlar iin de geerlidir. Akurgaln Hellen sayd
on kltr ve sanatnda tme yakn Anadolu/Dou etkisi grmesi de bundandr; gelen aznlk gmenlerin de entegre
olmalarndandr. ounluk olmalarna karn Ge Tun anda Hititler ve Erken Demir anda Phrygler de gl
kltrlerin etkisi altnda Anadolulamlardr; hem de yazlar olmasa, yerli denebilecek dzeyde gl bir
entegrasyondur bu. Yaznn ve dilin ticaretle balants antik dnemlerde de rnekleriyle bilinen bir olgudur. Bu

International Symposium on East AnatoliaSouth Caucasus Cultures: Proceedings I

xxiii

nedenle Ge Tun ann en nl limanlarndan Ugaritte sekiz dilin konuulduu bilinir. Hitit metinlerinde
Millavanda olarak yazlan, Giritten Akhaya en son Hitite el deitiren, Maeander yoluyla kara ticaretini denize
balayan o dnemin gl Miletosunda da ok dil konuuluyor olmalyd. Ve Hellence, Akhalara Giritten miras
kalan bu Deniz mparatorluu srecinde, Anadolunun baka liman kentlerinde de ikinci dil olarak biliniyor
olmalyd. nk M 9. yzylla birlikte gelien deniz ticaretiyle birlikte Fenikece Anadolunun gneyinde de
yazlm ve belli ki ikinci dil olarak konuulmutur da. Yaznn ve dilin, kltr ve sanatn yaratlndaki pay, Hitit ve
Phryglerin Anadoluluu gereinde bulur yant. Aramice Perslerin resmi dili ve yazs olmu, sanat
Aramilememitir; Farsa Seluklarn resmi dili ve yazs olmu, sanat zgnln korumutur. Roma a
Anadolusunda yaz Hellence kalm, ancak kentler mimari dokuda ve onlarn donanmlaryla bakent Romaya
benzemilerdir. Bu nedenle oniada yaznn, deniz ticaretinin gcyle Hellence olmas, halkn yerli dilini unuttuu ve
salt Hellence konutuu; sanat ve kltrn de Hellen etkisinde yaratlm olduu anlamnda yorumlanamaz. Miletos
ve Mykale evresinde ortak dil olarak Karcann konuulduuna ynelik Homeros kayd, Herodotos tarafndan da
dorulanr. Bu nemli konuyu aada aacam. Bat Anadolunun Ege Gleriyle kltrel ve sanatsal balamda
nasl bir kimlik ierisinde olduuna ynelik olarak bir arkeolog nce: M 11. yzylda Mira lkesini onia adyla
smrgeletiren gmenler, burada gelecei parlak bir uygarln temellerini atabilecek bir yaratcla, Hellen
damgasn vurabilecek zelliklere ve gce sahip halklar myd? sorusunu sormal; bunun yantn ise onlarn zdeksel
kaltlarnn niceliinde aramaldr: Olaslkla M 2000 dolaylarnda kuzeyden inerek Hellasa yerleen ilk Hellen
budunudur Akhalar; yeni yurtlarnda, ounlukla Egenin dou yakasndan gelmi olan halklar bulurlar. F.
Schachermeyrin arkeolojik belgeleriyle ortaya koyduu gibi (Aegaeis und Orient, 1967), Anadolulular zellikle M
4. ve 3. binyllarda Hellas ve Peloponnessosa kent adlaryla, maden iiliiyle, ev planlaryla, mlek biim ve
bezekleriyle ve anatanra resim ve inancyla gmlerdir; yani tam bir kltr g yle. Yeni gelenler, Akha
Hellenleri, o topraklarda artk yerlileen halklarn biimlendirdikleri Erken Hellas kltr ve sanatna, kendilerini ne
karabilen yeni biimler katamazlar; genelde varolanla yetinirler. Bu ilk Hellen boyunun Egedeki kltrel varl,
ancak M 2. binyln ortalarna doru zellikle Mykenai bey saraynda gz kamatran yksek bir uygarlkla tam
bilinir. Ne var ki bu dzeyli uygarlk da kendi dnce ve emekleriyle giderek gelien bir evrimin rn deildir;
topranda kkszdr, nk Giritin st dzey Minos Uygarlndan ithal dir. Giritte olmayan savunma
mimarisini ise Hititlere borludur. Antik kaynaklardan okunan, Tiryns Kalesini Lykial kikloplar yapt ierikli
kaytlar, bunun tarihsel belgesidir. M 1450 dolaylarnda Giriti de ele geirince Akhalar; Giritin olan tm
topraklarn ve deniz imparatorluunun da sahibi olunca; siyasal gle ters orantl olarak sanatta, giderek yozlaan bir
yola girer. zgrln yitiren Minos ustalar yaratclklarn da yitirmilerdir artk. Ve onlara baml olan Akha
sanatnda da doaldan soyuta bir gidi kanlmazlamtr. Varlklarnn M 2000-1550 aras Orta Hellas Dneminde
zgn rnleriyle tam bilinemedii dnlrse, izleyen M 1550-1200 aras srete Ege ve Akdenizin drt byk
gcnden biri olduklar zamanlarda da bu ilk Hellen halknn Giritin st dzey kltr ve sanatna kendilerininmi
gibi sahiplenmeleri artmaz. Anayurtlarnda yaanan bu en gl dnemlerinde kendilerini tanmlayc zgn bir
kltr ve sanat yaratamayan, yazsn bile Girite borlu olan Akha Hellenleri; nasl olur da Dor yenilgisi ardndan
kurtuluu gte arayan en zayf ve yoksul dnemlerinde geldikleri yabanc topraklarda, Anadoluda, yaratc
olabilirler? Ayn soru, ky kltrlerini, Akhann ilkel grnml M 12. yzyl sanat zerine temellendirme
abasndaki Dor Hellenleri iin de geerlidir. Ve daha yenilerde Uygarlk Anadoluda Dodu kitabnda topladm
aratrmalarm beni, Anadolu kentlerine yerleen Hellen snmaclarn kltr ve sanata dein hemen her eylerini,
ksmen mlek dnda her eylerini, Anadolunun Tun a biimlerine borlu olduklar sonucuna gtrmtr.
Adna on denilen zdeksel kltr kaltlarndan karlan bu sonu, zellikle Hgemannn Ege Glerinin nicelii
konusunda bir tarihi gzyle vard sonula rtr. Hellen gmenlerin daha iyi bir yaam iin umutla sndklar
tm yerleimler, aslnda Hititlerin M 12. yzyl balarnda yklmas ardndan Orta Bat Anadoluda Mira Byk
Krall ynetiminde organize olmu, parlak bir uygarln miraslar durumundaki yerli kentlerdir; bakentleri
Apasadr, yani Ephesos. Dor savalarndan yenilgiyle karak anayurtlarn terke zorlanan, iyi bir yaam umuduyla
yeni bir yurt arayan aznlk ve dank halk gruplarnn savalarla onlara egemenlikleri dnlemez. Ve Akurgaln
Alt-Smyrna I (1983) kitabnda da savlad gibi, denizci Hellen smrgecilerin kentlerini dorudan kydaki
koylara kurmu olmalar da dnlemez. Yeni kurulan kent yoktur nk, snlan eski kentler vardr. Onlarn g
sonras Ege dnyasnda ilk kez olarak denizden ve karadan gelebilecek tehlikelere kar, kentlerini surlarla kuatma
biimi de Anadolu geleneindedir; nk onia ve kuzey komusu Aioliada tepe yerleimleri Akha geleneinde tek
kaleden deil, oniann Limantepe Tun a yerleiminde de tank olunduu gibi, i ve d kalelerden oluur.
Egenin g dnemi en erken konutunun Smyrnadaki oval pln da, Limantepe ve Phokaiada gn yzne kan
Tun ann oval Anadolu konutlarndan etkilenmitir. Geometrik mimarinin en tannm uzman H. Drerupun
keskin gzlemlerinden biri, oval evin Hellasa yabanc olduu, Anadolu kkenli olduu gr, bu bulgularla
dorulanmtr. nk yine ayn bilimciye gre, Tun ve Erken Demir alarnda Hellasa zg olan mihrapl evdir.
M 7. yzyla ilikin olarak da: Smyrnann zgara kent plan, az zaman nce Urartu Zernaki Tepe ve Yenihitit
Gllda yerleimlerinde vardr. Stoann ilk rnekleri de Anadolunun dousunda Haldi tapnaklarnn evresindedir;
oradan Kybele kaya tapna kenarnda Phrygiaya ve M 7. yzylda tapnaklarla bir arada Samos, Didyma ve
Smyrna ile oniaya geer; Hellastaki ilk uygulama bu etkide M 600 dolaylarnda Argos Hera Tapnandadr. Ve
Anadolu agoralar, Hellasta bilinenlerden farkl bir dzendedir; bu sosyal demin on kentlerinde ve
Halikarnassosta tapnaklarla bir aradal, Dou geleneindedir. Smyrna Tyran Tantalosun tmls mezar tipi,
Phryg etkili olarak komusu Lydiada yaygndr. Belevideki tmlsle birlikte oniada da ynetici beylerin Anadolu

xxiv

Opening Address

geleneinde tanrlatn gsterir. nsann tanrlamas Hellen dncesine kkten yabancdr. Smyrnadaki mezar
odasnn yalanc tonozu ise, Akurgaln da doru saptamasyla, Hattua Oda I ve II yaplarndan bilinir.
Aiol ve on tapnak mimarisi, onia ve Aioliann Dou etkisindeki zgn yaratmalardr. Tapnak evresinin
stunlarla kuatlmas, yani peripteral Yunan Tapna, Ege dnyasnda ilk kez M ge 8. yzylda Samos ve
Ephesosda gerekleir; bu zgn st yap, megaron ekirdeiyle birlikte, izleyen yzyln Eretria ve Thermostaki
Hellas Dor tapnaklarna aktarlr. Bat Anadoludaki nemli kent tapnaklarnn Ona adanmas Athenann, batl
bilimcilerin ve Akurgaln ngrd gibi, Ege Gleri srasnda Aiol ve on halklaryla birlikte Hellastan
geldiinin tant saylamaz. nk Hititin kanatl tar avokasndan kk salar tanra. Troastan en erken Demir
a tiplemesinde i vardr elinde, dml iplerin sarkt. Bu nedenle Hellastan bir erken 7. yzyl Thebai
kabartmal mlei zerinde de babasnn bandan, kanatl ve bir elinde ile doar. Yani etki ters ynde seyreder. M
500 dolaylarnda gerekleen ve dnya sanat tarihinde devrim niteliiyle Batnn ada resim sanatn temellendiren
nemde bir ilk; hareket ve boyutluluk ve bununla eriilen Atina Klasii de onia yaratcl olmakszn
dnlemez. nk konunun uzmanlar, binlerce yln yksek uygarlnda gelenekselci Msr ve Mesopotamyann
yapamad bu devrimin gereklemesinde, Klasik ncesinde Pers basksyla Atinaya gen Ege Altn ann
yaratc on ustalarnn byk pay olduunda hemfikirdir. Zaten hareket, Hititin Hattua Kral Kapsndaki Tanr
kabartmasnda ilk kez snanm; gvde, Yeni Hititin bir son dnem Mara kabartmasnda da dnmtr zeminden. Ve
de M 6. yzyl balarnda onial yontucular tek dzelii, Samosun dev boyutlu kuros heykelinde ve Elmal fildii
yontucuklarnda krmay baarmlardr. Eer son zamanlarn arkeoloji gndemine oturduu gibi nl Milet Torsosu,
ilk klasik heykel olarak nlenen Atina Akropolnn Kritios Olanndan on yl kadar erkense ki yle gzkyor, bu
pay daha da pekiecektir. nk bu klasik devrim, H. Walter ya da E. Walter-Karydi gibi bilimcilerin grleri
dorultusunda anlk bir eylemin rn deildir. zellikle de M 507 Atina Demokrasisi ile kurulmak istenen
balant, Atina merkezci bir topyadan teye geemez. Bu sanatsal devrimin adm adm ve bilinle hedeflendii,
yzyllara yayld bir emek vardr. Ve o belirleyici yzyllarda, Sardes kazcs Hanfmannnn doru saptamasyla,
onia nc, Atina takipidir. nk Akurgaln da Hellasn ideal yontu sanatndan farkl olarak nitelendirdii
on doall ve gerekilii, Klasik Devrimin temel talardr. onia bu niteliklerini de Anadolunun gemiinden
miras almtr. Konu, Ahmet Trpana Armaan olarak yazdm makalede ayrntsyla vardr. Bu nedenle Klasii
yaratan derinlik, M 8. yzyl ikinci yarsnda bir Samos av kmesinde, dnemin benzer Olympia rnei yannda
temel fark olarak gze arpar. Bu nedenle Klasii yaratan hareket, M 6. yzyl balarnda Elmal fildiilerinin de
yaratcs on Okulunun hedefidir. Bu nedenle Klasii yaratan gerekilik, on Altn ann getirdii refahn bir
yansmas olarak ve Akurgaln doru saptamasyla, Yenihitit etkisinde, ilk bu dnem yontucuklarnn
glmseyen yzlerinde, yumuak ve canl hatlarnda da okunur. nk onial yontucular daha M Erken 1.
Binyldan balayarak, ilkel grnml pimi toprak yaptlarda bile doalln abas iinde olmulardr. Bu zde
fark, Samos buluntular ile onlarla ezaman Olympia buluntular arasnda yaplacak karlatrmalar hemen
gsterecektir. Erken Olympia yontucuklarnda, Akha geleneinde beylerin savaln simgeleyen arabaclar
yaygndr, Samosta ise adaklar din arlkldr. Ve Erken Demir a Samos ba paralarnda, Ge Tun ann
Aliar ve Hattua pimi toprak yontucuklarnn etkisi yadsnamayacak boyutlardadr. Egenin her iki yakasnda
gzlemlenen ilkellik, bu durumda kendi gemi kltrlerinin bir yansmas olarak yorumlanabilir. nk, M 3.
binyl sonu Troia ya da erken 2. binyl Kltepe buluntular bir yana, bu binyl ortalarnda Hititin nandktan
tandmz, tapna iinde oturan pimi toprak tanr yontucuunun da zelliidir bu biem; Batdaki ekilsel
aynlk, Giritin M 11. yzyldan Archenes tapnak modeli ve iindeki tanra yontucuuyla rneklenebilir.
Anadoluya Hellen gnn bir kltr g olduunun batantlar olarak sunulan mleklerin nicelii de son
zamanlarda sorgulanmaya balanm, nerede Hellen mlei, orada Hellen kolonisi grndeki temel yanlln
farkna varlmtr. Bu sorunu aslnda Karia-onia snr kenti Miletos zecektir; buluntularn sreklilii oradan
beklenir. Yenilerde Ephesosun Artemis kutsal yerinde gn yzne kan toplu mlek buluntular arasndaki
Atinadan ithal Protogeometrik rneklerin M. Kerschner tarafndan Ege glerinin Atina merkezli olarak
balad mitosunun olas belgesi biiminde yorumu, Bat Anadolu ithal mleklerin Euboia kkeniyle yadsnmtr
(I.S. Lemos, bk. Frhes Ionien, Panionien-Symposion 1999 (2007). Miletos malzemesi tm beklentilere karn
yaymlanmad iin de Eski Smyrna rnleri yarm yzyllk belirleyici nemini srdrmektedir. Ve orada en erken
Protogeometrik Hellen mlei M 1000 dolaylarna tarihlenir. Onlar da yerel retimdir; boyallar, ounluu
oluturan Aiol grisi mlekler yannda ok az saydadr. Akurgaln, Alt-Smyrna I (1983) kitabnda izdii bu
genel resim, yukarda da deindim ki, Troya VI. kentinin Ge Tun a sonlarndaki mlek dokusuyla rtr. M.
Korfmann, 2001 baskl Troia. D ve Gerek te, oradaki Akha mleklerinin yerel retim olduunu yazar; bu
yabanc trn, tek renkli Anadolu grisi yerli yapnlar arasnda aznlkta kaldn vurgular. Ve VI. Troiann
nceden savland gibi ve Akurgaln daha sonra da srdrd gibi bir Akha kenti deil, yerli Anadolu yerleimi
olduu sonucunu karr. Bunu izleyen srecin, Demir ana geiteki gn, Smyrna bulgularyla tam tamna
rten ve arkeolojide tartmasz kabul gren bu Korfmann saptamas; birinin, Troiann, Anadolu ve dierinin,
Smyrnann, Hellen kenti olamayacann da yolunu am olmaldr. nk Erken Demir a Smyrnasnda da
byk ounluu oluturan ve Akurgaln Aiol grisi tanmyla Hellenletirilen tek renkli mlekler de Korfmannn
Ge Tun a Anadolu grisinin devamdr. Her ikisinin de ayn corafyann zgn yresel rnleri olduu gerei,
bu olasl glendirir. Onlarda gzlemlenen baz Hellen mlek biimleri de ithal olarak gelen az sayda renklinin
yerli taklitleri olarak yorumlanrlar; Beiktepe mezarlarnda bu uygulamann Ge Tun a tantlar vardr nk. Her
durumda, Hellen mleklerinin saysal azl; gn mleklerle belirlenebilen bu evresinde gelen snmaclarn da
saysal azl ve yerlilerin egemen olduu anlamnadr. Homer zamanna doru oalan oniaya zg geometrik

International Symposium on East AnatoliaSouth Caucasus Cultures: Proceedings I

xxv

yerel mlekler; giderek Hellenlerin oald, zellikle de tmnn yalnzca Hellen gmenler tarafndan
retilmi olduu biiminde de yorumlanamaz; onlar yerel Anadolu mlekileri de retmi olabilir. Ayrca bilinen,
Hellastan yeni byk g dalgasnn geldii M 8. yzylda ve sonrasnda on mlek sanat, Phryg geleneinde
geometrik bezeme geleneini srdrrken; Atina, Protoattik ve ardndan Siyah figr tanmyla insan ve hayvan
resimlerinin arlkl olduu yeni bir biem srecine girecek, Egenin her iki yakasnda fark belirginleecektir.
Yukarda Athena ile rneklendii gibi, Hellen snmaclar oniaya tanrlaryla da gm olamazlar. on
yerleimlerinde kent tanralar egemendir ve onlarn Anadoluluu, R. Fleischerin Artemis von Ephesos und
verwandte Kultstatuen aus Anatolien und Syrien (1973) kitabnda tm ayrntlaryla okunabilir. Anadolu Ana
Tanrasndan doan, ancak Hellence adlar tayan tm Olympos tanralarna Anadolu Baclar der Fleischer.
Bununla Cl. Boschun II. Trk Tarih Kongresinde vard sonucu perinler. rnein yerel tanralarn
Hellenlemesine somut bir rnek olarak verilen, Samosa geldiklerinde yerlilerin Lygos aacnda alglad Anadolu
Anatanrasnda kendi Heralarn grdler varsaym tek bana gsteriyor ki, birlikte getirdikleri Hera resmi, E.
Simonun Mykenai Kale Kaps zerinde iki aslan arasndaki stunda soyut olarak grd gibi (Die Gtter der
Griechen, 1980), Ge Hellasta Anadolulaan Heradr. nk Herann Samos Heraionundaki klt heykeli, Artemis
Ephesiada ekillenen Anadolu Ana Tanrasna zg soyut resmini Roma a ilerine dek, hi deimeden
koruyacaktr; deien salt addr. Bu nedenle yerel tarihiler Hera kltne autokton derler. Boa, aslan ve nar,
Kybele gibi onun da simgeleridir. Ephesos Artemisinin Ana Tanra z ise salt Hellenlere yabanc soyut resminde
deil, adnda da okunur: M 6. yzylda bile onun ad Sahibe Ephesiadr. Gsnde asl boa hayalar, Ana
Tanra gibi kendisinin de Da Ana oluunun bir gereidir. Pliniusa gre tapna yedi kez yenilenmi, o hi
deimemitir. Simona gre ise Artemisi Ephesosa getiren Kodros oullarndan Androklostur; mitoslarda kenti
kuran bir Atinal yani. Komu Kariada kente adn veren Aphrodisias Aphroditesi de Ephesos Artemisine benzer
grntsyle zde Anadolu Ana Tanrasndan uyarlanma deil midir? Ve neden Phokeia Athena Tapna, Ana
Tanrann mihraplarla tapnaklam kutsal kayal zerine temellenmitir? Ad Atinayla zde olan bu tanra bile
oniada yerlidir; birok yerleimin egemen kent tanras olarak adna Athena Ergane denir ve zellikle komu kent
Pergamondaki M 2. yzyl resmi Nikephoros sanyla Artemis Ephesiann resmini artrr.
Herann, Artemis ve Athenann, Aphrodite ve Demeterin Hellence adlarn okuyunca Hellence yaztlarda, ya da
duyunca, sanlr ki hepsi Hellen yaratmasdr! Ksanthosun nl Yaztl Dikmesinde Like tanr ve tanra adlar,
Hellence evirisinde Hellenleir; nk gnmzde bile her kutsal kitapta ayn kii dile gre deien farkl adlarla
evrilir. Sonuta; baka tanralarn da, Zeus, Apollon ve Dionysosun da Hellen olmad, Doa Ana Kubaba.
Tanralarn Egede Bulumas (1999) kitapnda ve Uygarlk Anadoluda Dodu kitabnda Trkeye evrilen
Almanca makalelerde yazldr; Orhan Bingle Armaanda ise Anadolulu Demeter vardr. Ve yaz: lk M 8.
yzylda yazlr Egede; ve bu, ne Arzawa/Mira lkesinin zgn Luwi hieroglifidir ve ne de Akha Hellenlerinin
Girit kkenli Linear B yazsnn devamdr. Egenin her iki yakasnda da Fenikeden alnmtr; batda Dor Hellenleri
Eubia araclyla bu yabanc harfleri olduu gibi kopyalarken, onlar deitirmi ve de dillerine gre yenilerini
eklemilerdir. Hellenceye en yakn olarak Phryg alfabesi de Hellen kkenli denirken, yenilerde Gordion
Yasshykte 100 yl kadar erkene ekilen kronoloji, Phryg yazsn Hellencenin ncs durumuna getirmitir ve
Bat bunda da suskun kalmtr. Bugnk Batnn ilk kitab, M 8. yzyln ikinci yarsnda oniada yazlm ve
tanmsz nemini, ncilden sonra en ok okunan kitap olarak korumutur. Anadolulu Homerosun lias Destandr bu;
Hellen dnyasnn kutsal kitabdr. ada dnya ve biz Onu Hellen olarak tanrz. Eski Hellence yazy da yle
sanrz, nk o harflerin M 402 ylnda Atinada alnan bir kararla, Hellen halklarnn ortak yazs yaplan on
alfabesi olduunu bilmeyiz. Tarih, kutsal kitabn ve yazsnn biimini bile szde smrgesine borlu olan bir
baka anayurt yazmamtr.
Yaz Hellence diye oniada, dil de Hellence midir? on halk ne oranda okur ve yazardr ki yaznn kimlii,
halkn kimliiyle zdeletirilir? Homeros, Herodotos Hellence yazd diye, Hellen mi olmulardr? Bu trden
basit, fakat kimlikte belirleyici olan sorular sorulmu deildir, nk sorulsa, tabular yklabilecektir. Tpk
gnmz ngilizcesinde olduu gibi, Hellence oniaya bir ticaret dili olarak girmi, Homerosla bilim dili olarak
gelimitir ve belli ki yaygnlamtr da. nk denize egemenlik, dile egemenliktir. Ancak bugn olduu gibi dn
de, yaz dilinin yerli konuma dilini tmden unutturduu dnlemez. Homerosun Smyrnada yerli Luvi dilini
unutmad, bugn eskia biliminin gndemindedir. Bu olgu en somutuyla Ephesoslu Hipponaksn gten 500 yl ve
Homerostan 200 yl sonra, M 6. yzyln ikinci yarsnda, sradan halk katmanlarn konu alan iirlerindeki yerli
konuma dilinde bulur kantn. Alayc dizelerinde ok sayda Luviceye akraba Lydce szckler kullanr Hipponaks;
belli ki halk bu dili de konuur Ephesosta, bu dili de anlar. Yaz Hellence, dil ifttir. Bu nedenle skender buyruuyla
Hellence olan Phryg yaztlar, MS 2. ve 4. yzyllarda, 500-700 yl sonra, Phryge olarak yeniden doar; belli ki halk,
Hellence yazlan yzyllar ierisinde kendi ana diliyle konumu, Hellenlememitir.
ada bilimin ve felsefenin atas Miletoslu Thalesin babas Hexamyes bir Karial ad tayorsa M 7. yzyl
sonlarnda, bir Anadolu yerlisiyse eer, oul nasl Hellen olabilir? Tarihin babas Halikarnassoslu Herodotosun
amcas, tannm yazar Panyassisin ad da Karcadr. M 5. yzylda yazlan yaptlar Hellence diye mi Hellen
soylu olacaklardr? Samos erafndan Kheramyesin M 6. yzylda Anadoluluu da Hera tapnana adad
heykeller zerinde Hellence yazlm Karyal adndan okunur. onial olarak tanmlanan kiiler, M 6. yzyln ilk
yarsnda kayda geen II. Nebukadnezar yllklarnda Hellence deil Luvice adlar tarlar. Augustus zamannda
Kibyrada drt dil konuulduunu Strabon yazar; yaztlar ise Hellencedir. Tm bu gereklerin bilinmesine karn,
yaz Hellence diye, belleklere ilenir ki ky insan da Hellen olmutur! ngilizcenin ticaret ve bilim dili olarak
gnmzdeki konumu ok daha geni corafyada neyse, gemite de Hellencenin konumu zde odur.

xxvi

Opening Address

Yunanlar bugn Ege ve Akdeniz sularnda seyreden yolcu gemilerini, Greece are the father of all art and
science balkl, Yunancas da olan haritalarla donatmlardr. Haritada salt Bat Anadolu ve nndeki Ege adalar
vardr. Adlar, doduklar kentlerden karlm oklarn ucunda okunan sanat ve bilimin Yunan atalarnn tm
Anadolu doumludur. Bununla komumuz hem Bat uygarlnn atas benim der ve hem de bu uygarln doduu
Bat Anadolu topraklar benimdi demek ister. Bu Panhellenist grsel saptrmada Hellasn yokluu, kendi anayurt
topraklarnn, izilen uygarlk erevesinin dnda kald anlamnadr. Yani szde atalar, belli ki kendi
anayurtlarnn insan deildir; onlarn yarattklar sanat ve bilim de kendi anayurtlarnn rn deildir! Bu terslik,
hibir dnya vatandan dndrmez; nk tm dnya, haritadaki Bat Anadolu ve adalar antik alarn Hellen
smrgesi olarak renmitir; anayurt Hellasn orada yokluu onlar iin nemsizdir! Ancak, smrge dnd ve
yaratt, anayurt ald ve sahiplendi gibi ters bir kltrel ilikiyi tarih kaydetmi midir? sorusunun yant nemsiz
olamaz. nk, Afrikadaki smrgelerin Avrupa kltr ve sanatn yaratmas gibi bir olmaz itir bu.
Eskia dilleri ve kltrleri profesr Sencer ahin, Toplumsal Tarihin Mays 2005 saysnda yaynlanan
kapsaml yazsn, Batnn 200 yllk on/Yunan aynl temeline oturturken ve de bu geleneksel gr
smrgedir, farketmez zihniyetiyle yinelerken, rneini ters seer. nk verdii Amerika rnei, aslnda
on/Yunan arasnda ngrd ilikiyi dorulamaz, yadsr. ahinin smrge/anayurt balamnda varmak istedii
hedefin aksine, benim yukarda kltr g olgusuyla bir arada savunduum anayurt yaratr, smrge alr
gereini tantlar Amerika rnei: nk smrge lke konumundaki Amerikann eritii ada kltr, smrgeci
Avrupallarn yaratmasdr, yani anayurdun. Avrupa halklar yeni ktaya gerken kltrlerini birlikte tadklar iin
Amerika bugn Avrupa kimliindedir; orada bulduklar alt dzey bir kltrn Kzlderili kimliinde deildir. Bunun
aksine Erken Demir anda, szde smrge lke oniann uygarl, smrgeci Hellen kimliinde deildir; yerli
Anadolu kimliindedir. nk gl olan; gelenlerin deil, geldikleri topran kltrdr. Bilinmelidir ki Sencer
ahinin temsil ettii Batc akmn ulusal arkeolojide ncs olarak Ioniay Dou Yunan topra sayan
Akurgala gre bile, on sanat %80 orannda Anadolu mayasyla yorulmutur. onlarn kimliiyle balantl olarak
lkemizde de tek odaa hedeflenmiliin kanlmaz elikilerini en somutuyla grebilmek iin ahinin bu yazs
nemlidir ve mutlaka okunmaldr. Likya ncelemeleri 1 (2002) yaynndaki Pamfilya / Likya Snr Kentleri
konulu makalesinin 31. yaprandaki son paragraf da mutlaka okunmaldr ki: Antalya Krfezinin bat kysnda,
tarihsel mevcudiyetinden dahi kukuya dlen be Yunan koloni ky dou kydaki be yerli Anadolu kentini, hem
de Magydos, Perge, Sillyon, Aspendos ve Sideyi, kltrel ynden nasl etkileyebilmi, Yunanlatrmtr, bilinsin!!!
Hgemann, on adnn kkeni bilinmemektedir, Anadolu kkenli olma olasl daha fazladr diye kukularn
dile getiriyorsa ve bunda hakll yukarda deindiim Amenophis III mezarndaki Byk oniann glerden 250 yl
kadar nce Anadoluda varlyla belgeleniyorsa ve ardndan, Bu adla kim kastedilmekteydi? diye soruyorsa;
zellikle oniann mirass biz Trk eskia bilimcilerinin grevi, yzyllardr sylenenleri sorgulamakszn
kabullenerek yinelemek olamaz, sorulara yant aramak olur. Konu tarihse eer ve yorumu, gereklii kukulu
belgelere dayanyorsa, biz sosyal bilimcilere den, olaslklar zerinde dnmek ve bilimsel sonularn tartmaya
amak olmaldr. Bizim iimiz; Akha Hellenlerinin Ge Tun anda Girit yaratmas zgn bir uygarla sahip
kmalar ile izleyen Erken Demir anda Dor Hellenlerinin on sanatna sahiplenmeleri arasndaki benzerliin
nedenlerine inmek; her iki durumda da kendilerinin olmayan Hellenletirmeleri gereinden sonular karmak;
Hellen yaratclnn niceliini, bu balamda bilimin gndemine tayarak derinliine sorgulamak olmaldr.
Eskia bilimcileri olarak iimiz, onlarn bugnn bile dnn nda tarafszca sorgulamak olmaldr:
Yunanistann 2 Euroluk madeni Birlik paras zerine, antik dnemden alnma bir beti kabartlmtr rnein;
nedenleriyle bunu sorgulamak olmaldr: Boa srtna oturmu bir gen kz; ad zerinde yazl: Europe. Belli ki boa
da, Hellen mitosuna gre, onu karan Gktanr Zeustur. Avrupa ktasnn, adn Europeye borlu olduunun
resmidir bu. Nasl ki gemilerde asl, iinde Yunanistan olmayan haritalarla Avrupann kltr atalar Hellendir
mesaj verilmektedir; ieriinde Yunan olmayan bu Birlik parasyla da Yunanistan, yesi olduu Avrupaya
Birliinizin ad da Hellen kkenlidir demeye getirir. Aslnda her mitos merakls bilir ki Europe, Fenike kralnn
kzdr; ad Sami dilinde, gnein batt yer, yani akam anlamndadr. Akas Avrupa, yani Bat, anlamyla
birlikte Europa adn Hellenlere deil, Douya borludur. Zeus, boa klndadr; nk Anadoluda boa, Ge
Neolitik atalhykten Roma a sonlarna dek Gktanrnn ayn zamanda Datanr olarak simgesidir;
Hititlerzamannda da Teupun yerine gemitir, tek bana onu kiiletirir. Salt ad deimi, Zeus olmutur.
Ad ve de ieriiyle kendisinin olmayan, Doulu olan, bir mitos, paralar zerine tanan Hellen biemli bir resimle
bilerek byle Hellenletirilir. Tpk gemilere aslan haritalarla hedeflenen saptrmacalarda olduu gibi, dnya insan
Yunan merkezci tek kltr odana tutsak edilmitir nk. Ve Avrupa Birlii imdilerde Almanlarn nerisiyle ve
Yunanlarn iine dtkleri ekonomik bunalma manevi destek amacyla, Europe mitosunu 200 Euroluk banknotlar
zerine tama hazrlndadr. Birlik, ada Batda ok zaman nce, 1787de, Amerikada kurulmutur.
Aydnlanma Devriminin nl ad Montesquieuy antik dnyann en mkemmel konfederasyon cumhuriyeti olarak
etkileyen Likya Birlii, ada bir ynetim biimi arayndaki Amerika Birleik Devletlerine anayasasnn hazrlan
srasnda esin kayna olmutur. M 167 ylnda kurulduu kaydedilen Lykia Birlii, Strabona gre yirmi kentten
oluur. Kentlerin, Patarada bulunan Birlik Meclisindeki temsil gleri, byklklerine ve nemlerine gre ila bir
oy arasnda deiir; en kk yerleimler bile ikili-l birleerek tek oyla Birlikte sz sahibi olurlar. Nfustaki
deiimler temsilci saysna da yansr ki bu olgu ada nisbi seim sisteminin temelini oluturmaktadr. Lykiarkh
olarak adlandrlan devlet ve meclis bakan, her yl ve bir baka kentten seilir; o ayn zamanda barahiptir de. Ge
Tun a Anadolusunda Hititlere kar kurulan bir Asia Birlii vardr Lukka halknn da ye olduu. Dinsel bir
amaca odaklanan Aiol ve on Birlii yelerinin bamsz kent devletleri oluu, Erken Demir ada Yeni Hititlerin de

International Symposium on East AnatoliaSouth Caucasus Cultures: Proceedings I

xxvii

ynetim biimidir; Akurgala gre oradan etkilenmi olmaldrlar. oniada beylik ynetiminin Atinann egemen
olduu M 5. yzylda da srdrlmesi, demokrasiye geilmemi olmas, onlarn bu ynyle de Doulu olularnn
bir gerei saylmaldr. Zaten onial Protagoras ve Anaksagoras gibi byk doa dnrlerinin, mitolojiyi
eletirdikleri ve tanrlarn iine kartklar gerekesiyle bu en parlak dnemde Atinada dinsizlikle sulanmalar ve
srgne uramalar, iki halkn dnce temelinde farkl olularnn bir tantdr. oniada demokrasi yoktur, ancak
zgr dnce vardr; Atina demokrasinin beiidir, ancak dinsel kurallar ierisine hapsedilmi bir zgrlk vardr.
Gnmz Bat uygarlnn hangi temele oturduu dnldnde, yaratclarnn kimlii de kendiliinden
anlalacaktr.
Akurgal, Anadolu Kltr Tarihi (1998) kitabnda demokrasinin Anadolu kkeni konusunda da belirleyici
saptamalarda bulunur: Demokrasinin ilk admlar Aiol ve on kent devletiklerinde atld... Lesbosta Tyran
Pittakosun M 7. yzyln sonunda balatt giriimle Ege Blgesi, demokrasinin gelimesinde anavatan Hellasa
nclk etmitir. nk halkn kar konulamaz isteine uyarak baa geer Pittakos; grevini baaryla
tamamladktan sonra da, Mytilene halknn kal isteine karn, nceden verdii sze uyar ve ayrlr. Tyran
demokrasisi der Aristoteles bu halk istencini yanstan ynetim iin. Ardndan, M 6. yzyl balarnda, Solon dener
Atinada; soylularn gl direncine dayanamaz, vazgeer. Ve Pittakostan yzyl sonra da Hellenistanda Kleisthenes
ile Atina Demokrasisi kurulacaktr. Ve gnmz Bat dnyas, salt zgr erkek yurttalarn oyuyla ibana gelen bir
soylular ynetimi biimine, kendi ada demokrasilerinin balangc tersliinde, belli ki zde bir seim var
diye, sayg duyacaktr. Platonun totaliter diktatrlk dedii devlet biimi, ite bu demokrasinin rndr. Batl
eskia bilimcilerine gre, Montesquieunn antik alarn en mkemmeli olarak vd Lykia Birlii demokrasisi
de Philhellen Batlya gre, ve hem de varl bu nl Fransz aydnnca da bilinmesine karn hi gndeme
getirmedii, Akhaia Birliinin rndr. Sanki Egenin gemiinde Hellen dnm olmadan, Anadolu halklar
dnememitir!
Dou Egede dnerek Bat uygarln yaratanlar, bizim Rum dediklerimizdir. Ve onlar, oktanr inancndan
Hristiyanla din deitiren yerli Anadolu halklardr. Pontusundan Kilikyasna, Kapadokyasndan oniasna
binlerce yl boyu yurtlanm kadim halklar. Ne halk gelmitir Yunanistandan ve ne de Hristiyanlk. 19. yzyl
ortalarnda Batl aydnlar tarafndan uydurulan Bizans tanm, onlar Byzantion balamnda Hellen grme
istencinin bir rndr. nk bilinir ki onlar tarihlerinde kendilerini hep Romallar olarak adlandrmlardr;
Romaioi olarak. Anadolu Trklerinin dorusuyla Rum tanm, onlarn bu z adlarndan uyarlamadr. Dini baka,
dili baka diye, halk baka olamaz. Din bakadr, nk ilk kez kendi yurt topraklarnda, Anadoluda, Tarsoslu Paulus
ile vazedilen Hristiyanl kabullenmilerdir. Dil bakadr, nk Hellence yazlan kutsal kitabn, ncili, renmek
iin o dili renmeye mecbur olmulardr. O dnemde ncil yerine Kuran inmi olsayd, din de baka olacakt dil de;
ancak halk Arap olmayacakt. Bu nedenlerle Anadolu insan Egenin te yakasndaki halka Yunan demi ve
onlar anayurdunda Rum dediklerinden ayrmtr. Bugn bile Yunanlar, batl smrgecilerin desteinde kendi
kkrtmalar sonucu, anayurt toprana ihanet ediin bedelini anayurttan ac bir gle deyen Rum yurttalarmz
iine sindirebilmi, kendi soyundan sayabilmi ve kabullenebilmi deildir. nk Yunanlar bilirler ki gnmz Bat
Uygarlnn yaratclar onlardr; nk yaratlan toprak da onlarn topradr. nl Yunan aydn Elias Petropoulos
3 Ocak 1977 gnl Milliyette anlatyor: Mbadele ile Anadoludan gelenlere Yunanistanda kin ve nefretle
yaklald. Trkospoli dendi onlara, yani Trk dlleri. Snmaclar diyorduk onlara. Yunanlardan ok daha
uygardlar. Yunanlara yemek piirmesini ve yemesini rettiler. Anadoludan gelen kadnlar cesur, zgr ve ktlar.
Yunan kadnlar gzel giyinmesini onlardan rendiler. ok temiz ve ok iyi insanlard. Anadolu Rumlar demokrat ve
ilericiydiler. Yunanlar nefret etti onlardan. Bugn biz Yunann bile nefretle dlad Rumu, Yunandan sayarz.
Dn de doay mistik ya da mitolojik dogmalara tutsak olmakszn aklla aratrdklar ve zgrce yorumladklar iin
Anadolulu Protagoraslar ve Anaksagoraslar Klasik a Atinasnda dlanmlard; biz onlar ve onlar gibi zgr
dncenin nclerini de Yunandan sayarz. nyarglar paralamak atomu paralamaktan zordur der A.
Einstein. Bu zora karn, Batnn iki yzyl boyu kurgulad Atina merkezci kaleler, bilginin gcyle ve bilimin
dosdoru yol gstericiliinde tek tek dmeye balamtr: 1990l yllarda M. Korfmann ve ekibinin yansz
yorumlaryla kantlanan Troiann Anadoluluu gerei, nyarglarn paralanabilecei gereini de tm dnyaya
gsterirken; Atina masallarna inanla Hellen kuruluu olarak tantlan Pergenin Anadoluluu gerei de, yine bir
Alman bilimcinin, W. Martininin, kaz sonularn ieren 2003 baskl Die Akropolis von Perge kitabyla eskia
bilimini dndrmeye balamtr. H. kan ve benim 20 yl akn zamandr Patara kazlarnn bilimsel bulgu ve
verileri nda saptadmz Lykiann Anadoluluu gereine inanmak istemeyen yrenin yabanc kazclar ise,
son yllarda Ksanthos antik kentinde Fransz kazlaryla gn yzne kan Ge Hitit etkili somut kabartma resimlerle
nyarglarndan arnmak mecburiyetinde kalmlardr. Hellen kuruluu kandrmacasyla koca bir
imparatorluun Romaioi adnn Bizans olarak deitirilmesine neden olan Sarayburnu zerindeki Byzantion
yerleiminin, yani ilk stanbulun, szde Megaral Hellenlerin kurduu M 660 dolaylar tarihinden en az 400 yl
nceki bir zamanda varl, N. Fratlnn kazlaryla 1970 yl dolaylarnda bilinmi, ancak susulmutur. Benim otuz
yla yakn yazdklarma da susulmaktadr; belli ki hl, nyarglarn paralanmasn kar grlere kapanarak
nleyeceklerini sanmaktadrlar. Ve bu gelimeler, Baty oniann Anadolulu kimlii konusunda da dndrmeye
balamtr. Felsefede Thales, tarih yazmnda Hekataios ve mimaride Hippodamos ve de heykelde Klasik devrimin
ncs nl Apollon torsosu nda Miletos ile dndrmeye balamtr: Yunanlarn anatol szcyle
gnein doduu yeri yani Douyu tanmladklarn bilen zellikle biz eskia bilimcileri, Avrupa kltrnn en
gl kklerinin Anadoludan srd tmcesiyle dost olmalyz. nk gerekte, Avrupann anakenti Atina deil
Milettir. Tannm Homer bilimcisi J. Latacz, 9 Ekim 2001 gnl Frankfurter Allgemeine Zeitungta bu tarihsel

xxviii

Opening Address

gerein altn izerken Avrupalya, Birliiniz Anadolusuz olamaz uyarsnda bulunur sanki; bize de, acdr ki
olmayan, ulusal kltr politikamz Avrupay yaratan onia zerine temellendirme dnde.

zet/Abstract
The Civilization Which Created The West: Anatolia-Ionia
It is claimed that the Ionians settled in West Anatolia after coming from Greece as a result of the Dorian
migration. After 700 years of immigration we learn the first written information about this Dorian migration from
Athenian myths. The foundations of modern science were laid in the 6th century BC; however under the leadership of
German archaeologists, it was argued that the archaeological findings unearthed in western Anatolia were the
product of Hellenic culture. Thus, modern science is based on Athens-based fiction. The Achaeans, rather than
undertaking cultural migration, were removed from their territory as a result of ardous struggle, and were forced to
re-settle as refugees.
It is thought that Yauna on the Persian inscriptions corresponds to Ionia, and it has been suggested that this
represents all Greeks. But on three blocks found in the Egyptian Temple of the Dead and created to represent the
peoples who have accepted the yoke of Egypt, are inscriptions of the names of some of these peoples. Luwians is
written on the first block, and Great Ionia on the second one. The third unreadable text probably represents
Mitanni. These civilisations had arisen in Anatolia, and the block on which Ionia is written was placed in the
middle of the others. It is clearly understood that Ionians had lived in this land for 200 years from the migration.
The Western World has not been able to accept that the Ionians, who are the architects of their culture, originated
in a different location. It was the Athenians who produced the myths that it was they who were privileged to be the
people who were the architects of civilization. Todays scientific community has referred to these myths in disregard
of scientific data; however myth is not history. A myth is only a story which is used to extol heroism.

ACADEMIC COMMITTEE

Prof. Sleyman DEM (TURKEY)

Prof. Altan LNGROLU (TURKEY)
Prof. Marcella FRANGIPANE (ITALY)
Prof. Hamza GNDODU (TURKEY)
Prof. Harald HAUPTMANN (GERMANY)
Prof. Fahri IIK (TURKEY)
Prof. Mehmet KARAOSMANOLU (TURKEY)
Prof. Stephan KROLL (USA)
Prof. Haldun ZKAN (TURKEY)
Prof. Antonio SAGONA (AUSTRALIA)
Prof. Veli SEVN (TURKEY)
Prof. Abdsselam ULUAM (TURKEY)