RIFAT N.

BALI

rvs

MLL O L A N HER S E Y BIZiMDj

00
OD

KTABEV

KTABEV 345
Kapak
Minyatr
Kapak fotoraf:
Tkirda Yahudi Cemaati'nin Cumhuriyet'in Onuncu YU Kutlamalar
iin hazrlad Tak. Takta yer alan U.K. ibaresi Uhuvvet Kulb'nn ksaltmasdr.
Mekn Yahudi mahallesinin giriidir.
(Yusuf M. Barokas arivi)

Dizgi/ Dzen
Hlya Akn Bilen

Bask
al Ofset
Davutpaa Caddesi No: 8
Topkap - stanbul

Cilt
Bayrak Matbaas
stanbul, 2008
ISBN 978-975-9173-64-7
T.C.
Kltr ve Turizm Bakanl
Sertifika No: 0107-34-007408
Online Sat

www.kitobus.com
Her hakk mahfuzdur. Bu kitabn hibir blm, metin ksm, belgeler ve fotoraflar,
yazarn yazl izni olmakszn mekanik ya da elektronik veya baka herhangi bir yntemle,
hibir ekil ve biimde iktibas edilemez; yeniden sat amaayla fotokopi de dahil olmak zere
hibir sistemle oaltlamaz. Dergi, gazete veya radyo-TV'lerce yaplacak alntlar,
kaynak gsterilmesi artyla bu hkmn dndadr.

KTABEV ataleme Sk. No: 54/A Caalolu-STANBUL

Tel: (0212) 512 43 28 -511 21 43 Faks: 513 77 26
www.kitabus.com

1934

TRAKYA OLAYLARI

RIFAT N. BAL

KTABEV

ZGEM
1948 ylnda stanbul'da dodu. 2001 ylnda Sorbonne ni
versitesi, Ecole Pratique des Hautes Etudes, Din Bilimleri Blm'nden mezun oldu.
Yazar olduu ve yayna hazrlad kitaplar unlardr: Cum

huriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri - Bir Trkletirme Serveni

(1923-1945), (letiim Yaynlar, stanbul, 1999), Musa'nn Evlat
lar Cumhuriyet'in Yurttalar (letiim Yaynlar, stanbul,
2001), Les Relations Entre Turcs et Juifs dans La Turquie Moderne
(sis Yaynlar, stanbul, 2001), Tarz- Hayat'tan Life Style'a, (le
tiim Yaynlar, stanbul, 2002), Cumhuriyet Yllarnda Trkiye
Yahudileri- Aliya: Bir Toplu Gn yks (1946-1949), (letiim
Yaynlan, stanbul, 2003), Devlet'in Yahudileri ve teki Yahudi,
(letiim Yaynlar, stanbul, 2004). Anadolu'dan Yeni Dnya'ya
(letiim Yaynlar, stanbul, 2004. Bu kitap 2005 ylnda Sosyal
Bilimler Aratrmalar dalnda Yunus Nadi dl'n kazan
d), Trkiye'de Yaynlanm Yahudilikle lgili, Kitap, Tez ve Maka
leler Bibliyografyas 1923-2003, (Turkuaz Yaynclk, stanbul,
2004), Avram Benaroya: Un Journaliste Juif Oublie Suivi De Ses
Memoires, (sis Yaynlan, stanbul, 2004). mit Kvan'a Cevap
Birikim Dergisinin Yaynlamay Reddettii Makalenin yks, (s
tanbul, 2005). The "Varlk Vergisi" Affair A Study oflts Legacy Seleded Documents, (sis Yaynlar, stanbul, 2005), Maziyi Eeler
ken, (Dnya Kitaplar, stanbul, 2006). US Diplomatic Docu

ments on Turkey-1 Turkish Students and Turkish Left n The 1950s

and 1960's, (sis Yaynlan, stanbul, 2006). US Diplomatic Docu
ments on Turkey - II The Turkish Cinema In The Early Republican
Years, (sis Yaynlan, stanbul, 2007). US Diplomatic Documents
on Turkey - III Family Life n The Turkish Republic of The 1930's A
Study by G. Hozvland Shao, (sis Yaynlar: stanbul, 2007). Sara
yn ve Cumhuriyetin Diibas Sami Gnzberg, (Kitabevi, stan
bul, 2007). US Diplomatic Documents on Turkey IV - Nezv Docu
ments on Atatrk - Atatrk as Viewed Through the Eyes of Ameri
can Diplomats (sis Yaynlar, stanbul), 2007.

"Vur dedikse ldr demedik"

NDEKLER

KISALTMALAR / XI
KNC BASKIYA N SZ / XIII
N SZ / XVII
GR / 1
I- OLAYLARDAN NCEK ORTAM / 21
1) CUMHURYET'N LK ON YILI / 21
2) TRAKYA UMM MFETTLNN KURULMASI UMM MFETT BRAHM TAL'NN BLGEY TEFT / 27
3) BOAZLAR'IN VE TRAKYA'NIN ASKER MINTIKA
KABUL EDLMES / 34
4) 2510 SAYILI SKN KANUNU'NUN KABUL EDLMES / 38
5) YAHUD TCCAR VE ESNAFIN DURUMU / 41
6) NHAL ATSIZ VE ORHUN DERGS / 45
a) Nihal Atsz'n Dnce Dnyas / 45
b) Nihal Atsz'n Edirne Gnleri / 46
c) Nihal Atsz'n anakkale Gezisi / 48
d) Nihal Atsz'n Orhun'daki Makaleleri / 50
7) CEVAT RIFAT ATLHAN VE MLL NKILP DERGS / 55
a) Mill nklp Dergisinin Yayn / 55
b) Cevat Rfat Atilhan'm Almanya Gezisi / 61
c) Almanya Gezisi Sonrasnda Mill nklp'm Yayn / 65
8) MLL NKILPA KARI TEPKLER / 74
a) Trkiye Hahambal'nn Tepkisi / 74

b) Basnn Tepkisi / 76
c) Mustafa Nermi'nin Mektuplar / 98
9) OLAYLARIN CEREYAN ETMESNDEN NCEK
MANZARA / 106
II- OLAYLARIN SEYR / 119
1) ANAKKALE'DEK OLAYLAR / 119
a) Olaylardan nceki Durum / 119
b) Olaylarn Cereyan ekli / 121
c) Tanklklar / 126
2)

EDRNE'DEK OLAYLAR / 135

a) Olaylardan Bir Yl nceki Durum / 135

b) Olaylarn Cereyan ekli / 137
c) Gmenlerin Durumu / 141
d) Edirne Yahudi Cemaati'nin Dahiliye Vekili kr Kaya ile
Grmesi / 144
e) Edirne'deki Olaylarla lgili Tanklklar / 148
f)

Kean ve Uzunkpr'deki Olaylar / 175

g) Uzunkpr'deki Olaylarla lgili Tanklklar / 175

3) KIRKLAREL'NDEK OLAYLAR / 181
a) Olaylardan Bir Yl nceki Durum / 181
b) Olaylarn Cereyan ekli / 184
c) Olaylar Neden Meydana Geldi? / 187
d) Tanklklar / 189
4) TEKRDA'DAK OLAYLAR / 238
a) Olaylarn Cereyan ekli / 238
b) orlu'daki Olaylar / 241
c) Lleburgaz'daki Olaylar / 243
d) Babaeski'deki Olaylar / 244
III-

OLAYLARIN BASINA YANSIMASI VE

RESM MAKAMLARIN TAVRI / 245

1) YAHUD CEMAAT LDERLERNN
ANKARA LE TEMASI / 245

2) OLAYLARIN BASINDA YER ALMASI / 246

3) TBMM RES KZIM ZALP'N BEYANATI / 249
4) DAHLYE VEKL KR KAYA'NIN BEYANATI / 250
5) BAVEKLET TEBL / 253
6) CHF UMUM KTB RECEP PEKER'N
SORUTURMASI / 257
IV-

OLAYLARIN ARDINDAN YAANAN GELMELER / 261

1) RESM SORUTURMA VE SONUCU / 261
2) MLL NKLP, ORHUN VE BRLK DERGLERNN
KAPATILMALARI / 263
3) ZMR'DE "VATANDA TRKE KONU"
KAMPANYASI / 268
4) RESM MAKAMLARIN BEYANATLARI / 273
5) OLAYLARIN YAHUD TOPLUMU
ZERNDEK ETKS / 274
a) stanbullu Yahudi Tccarlarn Durumu / 274
b) Trkiye Hahambal'nn Gmenlere Yardm / 275
c) Siyonist Faaliyetlerin Canlanmas / 277
6) YAHUD CEMAAT LDERLERNN TAVRI / 281
7) BASININ TAVRI / 290

8) ULUSLARARASI YAHUD LEMNDEK YANKILAR / 305

9) TRAKYA YAHUD NFUSUNDA DEM / 309
10)

TRAKYA EKONOMSNDE DEM / 313

V- OLAYLARDAN SONRA TRAKYA'DA DURUM / 323

1) EDRNE'DE DURUM / 323
a) Edirne Alyans Okulu Mdr'nn Gzlemleri / 323
b) Edirne Bene Berith Locas Reisi'nin Tespiti / 326
c) Gazeteci Cihad Baban'm Gzlemi / 327
d) Uzunkpr'de Durum / 327
2) ANAKKALE'DE DURUM / 328
3) KIRKLAREL'NDE DURUM / 328
4) GENEL ZLENMLER / 329

5) BAVEKL SMET NN LE SIHHAT VE

TMA MUAVENET VEKL
REFK SAYDAM'IN TRAKYA GEZS / 330
VI-

TANIKLARIN VE YABANCI DPLOMATLARIN

DEERLENDRMELER / 339
1) TANIKLARIN DEERLENDRMELER / 339

a) Tasvir gazetesi bayazar Cihad Baban'n Deerlendirmesi / 339

b) Alyans retmeni Elie Nathan'n Deerlendirmesi / 340
c) Bulgar Basnnn Deerlendirmesi / 340
d) Trk Yahudilerin Deerlendirmesi / 341
2) YABANCI DPLOMATLARIN DEERLENDRMELER / 342
a) ngiliz Bykelisi Percy Loraine'in Deerlendirmesi / 342
b) Yunan Bykelisi K. Sakellaropoulos'un Deerlendirmesi / 343
c) svire Konsolosluu'nun Deerlendirmesi / 345
d) Amerikan Bykelisi Robert P. Skinner'in
Deerlendirmesi / 346
e) Fransz Bykelilii'nin Deerlendirmesi / 348
f) sve Bykelilii'nin Deerlendirmesi / 349
g) talyan Bykelilii'nin Deerlendirmesi / 351
VII- SONU YERNE / 357
EKLER / 379
Ahmet Hamdi Baar'n Kaleminden
1930 Ylnda Trakya'nn ktisad Durumu / 381
Trakya Umumi Mfettii brahim Tal'nin Tefti Raporu / 385
Trakya Umumi Mfettilii Blge Haritas / 472
Mustafa Nermi'nin Vakit Gazetesinde Yaynlanan Mektuplar / 473
ZEL TERMLER SZL / 491
OLAYLARIN KRONOLOJS / 495
KAYNAKA / 499
DZN / 521

K sa ltm a la r

a.g.e.
AJJDC
CHF
CZA
Deri.
DYP
Haz.
ICA
HD
JTA
Korg.
MGK
MT
MTTB
NARA
NSDAP
PKK
PRO
RP
s.
SCF
SSCB
TAYAD
TBMM
T.C.
TCK
TESEV
TP

ad geen eser
American Jewish Joint Distribution Committee (Birleik
Amerikan Yahudi Datm Komitesi)
Cumhuriyet Halk Frkas
Central Zionist Archives (Merkez Siyonist Arivleri)
Derleyen
Doru Yol Partisi
Hazrlayan
Jevvish Colonisation Agency (Yahudi Kolonizasyon Ajans)
nsan Haklar Dernei
Jevvish Telegraphic Agency (Yahudi Telgraf Ajans)
Korgeneral
Mill Gvenlik Kurulu
Milli stihbarat Tekilat
Milli Trk Talebe Birlii
National Archives and Records Administration (Ameri
kan Milli Arivleri)
Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (Nasyonal
Sosyalist Alman i Partisi)
Partiya Karkeren Kurdistan (Krdistan i Partisi)
Eski adyla Public Record Office, yeni adyla The Natinal
Archives. (ngiliz Milli Arivi)
Refah Partisi
Sahife
Serbest Cumhuriyet Frkas
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
Tutuklu ve Hkml Aileleri ile Dayanma Demei
Trkiye Byk Millet Meclisi
Trkiye Cumhuriyeti
Trk Ceza Kanunu
Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf
Trkiye i Partisi

kinci Baskya n Sz

Bir aratrmacnn "kbusu" kitabn yaynlamasndan son

ra aratrma konusuyla ilgili yeni belge ve bilgilere ulamas ve
ya bu tr yeni bilgilerin baka aratrmaclar tarafndan bulu
nup yaynlanmasdr. Bu aratrmac iin bir "kbus" tur zira
aratrmasn noktalayp okurun karsna kardnda konuy
la ilgili her kaynaa bakt, ulat ve deyim yerindeyse konu
yu tkettii iddiasndadr. Ancak ya mehul ahslarn arivle
rinde bulunan kimi bilgilerin ileri bir tarihte ortaya kmalar
veya daha nceden eriilememi kaynaklarda yeni bilgi ve bel
gelerin mevcut olmas ve kitabn yaynlanmasndan sonra bun
lara eriilmesi gibi nedenlerle aratrmalarn yaynlanmasndan
bir sre sonra yeni bilgi ve belgeler ortaya kabilmektedir. te
bu nedenlerden dolay 1934 Trakya Olaylar kitabmn ikinci bas
ksna yeni bir nsz yazmak zorundaym.
Kitabmm ilk basksndan bir sre sonra Bochum niversi
tesi doktora rencisi Berna Pekesen'in konuyla ilgili bir maka
lesi1 ve 2000 ylnda Yrd. Do. Dr. aban Ortak ile birlikte Dr b
rahim Tli Bey'ir Gnl kitabm yaynlayan Yrd. Do. Dr. Er
dal Aydoan'm bu kere Trakya Umumi Mfettii Dr. brahim

Berna Pekesen, "Umumi Mfetti brahim Tali ngren: Mfettilik craatlar

ve 1934 Trakya Tefti Gezisi Raporu", Tarih ve Toptum Yeni Yaklamlar, say 7,
Bahar-Yaz 2008, s.145-179.

Tli'nin biyografisini ieren kitab yaynland.2 Berna Pekesen'in

makalesi meseleye yeni bir yorum ve bulgu getirmedii gibi ko
nuyla ilgili yaynlarn tamamn dahi incelememi olan bir ma
kaledir. Buna mukabil Dr. brahim Tli'nin baz zel belgelerine
ulama imkn bulmu olup bunlara kitabnda yer veren Yrd.
Do. Dr. Erdal Aydoan'n biyografisi ise, her ne kadar Tli'nin
olaylar cereyan etmeden nce yapt tefti gezisi sonrasnda
hazrlad ve T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi'nde mevcut
olan rapor kitapta yer almyorsa da, Trakya Olaylar ile doru
dan ilgili ve ilk kez gn na kan belgeyi ihtiva ettiinden
meseleye bir lde katkda bulunmaktadr. Belgelerden ilki b
rahim Tli'nin 30 Haziran 1934 gn anakkale Vilyeti'ne
gnderdii u telgraftr:
Vatandalarn ktisad kalknma iin gsterdikleri hassasiyet
ayan takdirdir. Ancak bunun hissiyata kaplmayarak skun ve
devaml bir usule bal olarak memleketin gnlk iktisadiyatn
ve emniyetini bozmayarak yaatmalar ayan- arzu olduu gibi
una buna tecavz edenler de nasib-i tkbihdir. Bu gibi hallerin
zuhuruna kar konulmas lazmdr.3
Bu telgraftan drt gn sonra, 4 Temmuz 1934 gn, Bave
kil smet nn TBMM'de olaylar telin eden bir konuma yapa
cak ve ayn gn Trakya Umumi Mfettilii'ne u emri gnde
recektir:
Baz vilyetlerdeki Yahudilerin hicret etmekte veya hicrete hazrlanmakta olduklarn haber alyorum. Yahudilerin eer bu ha
reketleri bir tertibin neticesi ise byle bir tertibi asla kabul edeme
yeceimi vaktiyle bildirmeyi vazifeden sayarm. Byk Millet
Meclisi'nin memleketin ve vatandan mukadderatna bila kayd-
art hkim olduuna inanmak lazmdr. Eer bir faraziye olarak

2
3

Erdal Aydoan, Trk Siyas Hayatnda Dr. brahim Tli Mustafa Kemal'le Trabuslgarp'tan Cumhuriyet'e, Yeditepe Yaynlar, stanbul, 2008.
Erdal Aydoan, Trk Siyas Hayatnda Dr. brahim Tli Mustafa Kemalle Trabuslgarp'tan Cunhuriyet'e, Yeditepe Yaynlan, stanbul, 2008, s.169.

herhangi bir mntkada bir ksm vatandalarn nakli hatta mem

leket haricine karlmas lazm ise bu lzumu tatbik etmek iin
Byk Millet Meclisi'nin ve onun cra Vekillerinin kfi kudreti
vardr. Madun memurlarn veya hususi teekkllerin tertiplerin
veya arzularn memleket idresinde kendi telakkilerini hkmete
emri vak olarak kabul ve tatbik ettirmelerini asla kabul edemem,
eer bunun aksine vaziyetler varsa acele tashih olunmas lazm
dr. Trakya Umm Mfettilii'ne Bursa, Edirne, Krklareli, Te
kirda, anakkale, zmir Vilyetleri'ne yazlmtr.4
Bavekil nn'nn bu emri Trakya Umumi Mfettilii'nin yetki alanmda yer alan vilyetlerin dnda kalan Bursa
ve zmir vilyetlerine de yollamas, bu ehirlerde yaayan Ya
hudilere kar da Trakya'da meydana gelen olaylara benzer h
diselerin cereyan etme ihtimalini ortaya karmaktadr. zmir
vilyetinde bu ihtimalin mevcut olduu bilgisi kitabmn ilk
basksnda yer almakta olup bu yeni belge bu durumu teyit et
mekte. Bavekil nn'nn Bursa vilyetine de ayn emri neden
gnderdii ise ayrca aratrlmaya muhtatr.
brahim Tli bu emri ald gn hdiselerin cereyan ettii
yerlerdeki yetkililere u emri yollayacaktr:
1- Bavekil Paa Hazretlerinin emirleri vaziyeti zh etmitir.
Hibir suretle cebir ve tecavze meydan verilmemesi lazmdr.
2- Gidecek veya iini durduracak Yahudi'nin yerine Trk yeti
memi olduunu Vali Bey'in dnk ifresiyle bir daha anlam
oluyorum. Hissiyattan doan galeyan sabun kp gibi sn
meye mahkmdur. Boykot hibir zaman ve hibir yerde fayda
vermemitir. Bunu tecrbe etmek abesti.
3- Sistematik ve bilgiye bal alarak ve tekiltlanarak, iktisaden ykselmeye allmasn vatandalara anlatmak lazmdr.
Bu hususta yol gsterecek mtehassslar tedarikiyle megu
lm. Halka anlatlmasn rica ederim.3

Erdal Aydoan, a.g.e. s.167-168.

Erdal Aydoan, ag.e. s.168-169.

Son tahlilde gerek Bavekil nn'nn emri ve gerekse b

rahim Tli'nin 30 Haziran ve 4 Temmuz 1934 tarihli talimatlar
mahalli tekilatlar tarafndan balatlan ve bir lde gz yumu
lan hdiselerin kontrolden kmalar zerine olaylar yattrma
ya ve kontrol altna almaya alan gayretler olarak deerlendi
rilmelidir. Bu yeni belge 1934 Trakya Olaylar'nn anlalma
sna katkda bulunmalarna ramen olaylarn gerek faillerinin
kim olduklar ve hangi saiklerle olaylar balattklar konusun
da kesinkes bir sonuca ulamamza yardmc olmamaktadr. Bir
sonuca ulamak iin Dahiliye Vekili kr Kaya'nm olaylardan
sonra blgeye yapt tefti ziyaretinin raporu ve benzeri dier
birincil kaynak belgelerin bulunmalar arttr.
Osmanbey, Mart 2009

n Sz

1934 ylnda cereyan eden ve "Trakya Olaylar" adyla tari

he mal olan hdiseler 1996 ylma gelinceye kadar Cumhuriyet
tarihinin deta "tabu" saylan konularndan biri idi. Trakya
Olaylar'nn bir "tabu"ya dnmesindeki etkenlerden biri
Trk Yahudi Cemaati'nin, Amerikan-Yunan ve Amerikan-Ermeni sivil toplum rgtlerinin Trkiye Cumhuriyeti'nin tari
hinde cereyan etmi olan aznlk kart olaylar1 dile getiren
ar eletirilerine kar Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl
'nm Amerika Birleik Devletleri'nde srdrd "Trkiye'yi
olumlu tantma" faaliyetlerine byk destek vermesiydi. Trak
ya Olaylar ve benzeri aznlk kart hdiselere syleminde yer
vermesi halinde bizatihi bir aktr olduu "Trkiye'yi tantma
faaliyetleri"ne ters decei aikr olan Trk Yahudi Cemaati
bu nedenle resm syleminde bu hdiselerden hi sz etmeme
yi tercih etmiti. Bu durum 1996 ylma kadar devam edecekti.
1996 ylnda bir Trk aratrmac konuyu inceleyen ilk makale
yi yaynladnda2 Trk Yahudi toplumunun yar resm yaym

1 Sz konusu eletirilerde u olaylar tekrarlanmaktadr: 1934 Trakya Olaylar,

1941 ylnda yirmi kur'a gayrimslim erkeklerin silah altna alnmalar ve nafia taburlarnda altrlmalar, 11 Kasm 1942 tarihinde kabul edilen Varlk
Vergisi Kanunu'nun aznlklara ayrmc bir ekilde uygulanmas ve nihayet 67 Eyll 1955 Olaylar.
2

Halk Karabatak, "1934 Trakya olaylar ve Yahudiler", Tarih ve Toplum, ubat

1996, say 146, s. 4-16.

organ alom gazetesinin bayazar "tabu"nun yklmasndan

dolay aratrmacya "teekkr bor bilecekti".3 Ancak "ta
blonun yklmas Trk Yahudi Cemaati'nin resm sylemini et
kilemeyecekti. rnein 500. Yl Vakf Trk Musevileri Mzesi'nde Trakya Olaylar ve Varlk Vergisi'ne yer verilmeyecekti.4
Buna benzer bir dier rnek Trkiye Hahambal'nm lm
deinde bulunan bir sivil idarecisinin bir gazetecinin Varlk
Vergisi ve 1934 Trakya Olaylar ile ilgili suallerine cevap verir
ken, kendisini "Bunlar yazmayn, Trkiye aleyhinedir, memle
ket aleyhinedir" szleriyle uyarmasyd.5
Trakya Olaylar konusundaki ilk aratrmam 1999 ylnda
nce bir makale6 halinde yaynlam, daha sonra da ilk kitabm
da yer vermitim.7 Aradan geen sekiz yl zarfnda eriebildi
im yeni belgeler ve tanklarn nda 1999 ylnda yaynlad
m makaleyi geniletip kitaba dntrmeye karar verdim.
Trakya Olaylar incelenmesi ve tahlil edilmesi olduka g bir
konu zira zgn kaynak bulmak son derece zor. Olaylarn ze
rinden 74 yl getii iin o gnleri bire bir yaayan tanklar da
artk hayatta deil. 1934 ylnda kk birer ocuk olup halen
hayatta olanlarn hatrladklar ise blk prk an krntlarn
dan ibaret. Olaylar bizzat yaam tanklarn hayatta olduklar
yllarda ise gerek Trkiye'de ve gerekse srail'de hadiselere a
hit olmu kiiler nezdinde maalesef derinlemesine bir szl ta
rih aratrmas yaplmad. Bu kurak ortamda szl tarih alann
da gereklemi takdire ayan tek alma Erol Haker'in Bir Za

Silvyo O vadya, 'Tarihten Bir Yaprak", alom, 28 ubat 1996.

Robert Schild, "Tarihe doru bakmak", alom, 17 Nisan 2002.

D Yahya Koolu, Hatrlyorum Trkiye'de Gayrimslim Hayatlar, Metis Yaynlar,

stanbul, 2002, s. 162. Koolu'nun adn belirtmedii ancak telefon grme
mizde teyit ettii bu kii Eliezer Hayim Kohen idi.
6

Rfat N. Bali, "Yeni Bilgiler ve 1934 Trakya Olaylar-I", Tarih ve Toplum, Hazi
ran 1999, Say 186, s. 47-55 ve "Yeni Bilgiler ve 1934 Trakya Olaylar -II, Tarih
ve Toplum, Temmuz 1999, Say 187, s. 42-48.
Rfat N. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri Bir Trkletirme Serveni
(1923-1945), letiim Yaynlar, stanbul, 1999, s. 243-254.

manlar Krklareli'nde Yahudiler Yaard... kitabnda yer alan ve bu

aratrmada iktibas edilen Krklareli'de yaananlarla ilgili an
lardr.
Tanklar hayatta olsa da, olmasa da bavurulacak en nem
li kaynaklardan biri dnemin basn ile ariv belgeleridir. Ancak
bu alanda zorluklar mevcuttur. rnein Trk ktphanelerin
deki yerel basn koleksiyonu ok fakir olduundan Trakya yerel
basnndan bir tek Edirne Postas (Edirne) ile Trakya'da Yeilyurt
(Krklareli) gazeteleri incelenebilmitir. Dnemi yaam siyasi
ahsiyetlerin anlarnda ise Trakya Olaylar'ndan hi bahis yok
tur. Yaynlanm kaynaklarda rastlanan bu sknt grsel alanda
ok daha fazladr. Dnemin ne Trk, ne de yabanc basnnda
olaylar srasnda meydana gelen tahribat gsterir tek bir foto
raf mevcut deil. Trk basnnda yer alan az sayda fotoraf sa
dece stanbul'a gelen gmenleri resmetmekte.
Yaynlanmam ariv belgelerine gelince. Bunla^iki b
lmde deerlendirilebilir: Trkiye'deki resm veya zel ahs
lara ait ariv belgeleri ile Trkiye'de grevli yabanc diplomat
larn lkelerine gnderdikleri raporlardan oluan yabanc dev
let arivlerindeki belgeler. Prof. Dr. Zafer Toprak konuyla ilgi
li 1996 ylnda yaynlad makalesinde "Trakya Olaylar um a
rz bir gn Cumhuriyet arivi ile birlikte daha derin tartlabi
lir" dileinde bulunmutu.8 Zafer Toprak'n makalesinin ze
rinden onbir yl gemesine ramen T.C. Babakanlk Cumhuri
yet Arivi'nde tasnifi tamamlanp aratrmaclarn kullanmna
sunulmu belgeler arasndan olaylarla ilgili olanlar son derece
az olup en nemli belge Trakya Umumi Mfettii brahim Ta
l'nin olaylarn cereyan etmesinden nce blgede gerekletir
dii 33 gnlk gezinin raporudur. Sz konusu rapor ne T.C.
Babakanlk Cumhuriyet Arivi'ndeki belgelere dayanarak
Umm Mfettilikler (1927-1952) kitabn yaynlayan Cemil Koak'n aratrmasnda, ne de T.C. Babakanlk Cumhuriyet Ar
g

Zafer Toprak, "1934 Trakya Olaylarnda Hkmetin ve CHF'nin Sorumlulu

u", Toplumsal Tarih, Ekim 1996, Say 34, s. 19-25.

ivi ve T.C. ileri Bakanl Arivi'nden faydalanan Soner aaptay'm eserinde9 yer almaktadr. Bu rapordan istifade eden
ilk aratrmac Yrd. Do. Dr. Trkn etin,10 ikinci aratrmac
ise Hatice Bayraktar'dr.11 Olaylann bastrlmasndan sonra Da
hiliye Vekili kr Kaya'nm blgeye yapt tefti ziyaretinin
raporunu ise bulamadm. Konuyla ilgili ariv belgelerini (ayet
varsa) temin etmek iin bavurduum T.C. Emniyet Genel M
drl, T.C. anakkale Emniyet Mdrl ve T.C. Genel
kurmay Bakanl Asker Tarih ve Stratejik Etd Bakanl ise
arivlerinde herhangi bir belgenin mevcut olmadn bildirdi
ler. Cumhurbakanl Arivi'nin tasnifi henz tamamlanmad
ndan bu arivden istifade edemedim. Olaylarm meydana gel
mesinde byk pay olduu iddia edilen Trakya Umumi M
fettii brahim Tal'nin yaynlanm gnl12 1930'lu yllar
kapsamadndan brahim Tal'nin torunu Fitnat Aknal Hamm 'a Trakya Umumi Mfettilii ile ilgili belgelerin mevcut
olup olmadn sordum. Fitnat Hanm kendisinde dedesinin
yaynlanm gnl dnda herhangi baka bir evran mev
cut olmadn, Trakya'da cereyan eden olaylardan da tamamiyle bihaber olduunu bildirdi. Her ne kadar Dr. Fethi Tevetolu 1971 ylnda yaynlad kitabnda brahim Tal Bey'in ge
nie bir biyografisini yaynlam ve

Soner aaptay, slam, Secularism and Nationalism in Modern Turkey, Who is a

Turk?, Routledge, Londra, New York, 2006.

10 Trkn etin, "Um um i Mfettiliklerin Kurulmas ve almalar: Trakya

Umumi Mfettilii rnei", Yedinci Asker Tarih Semineri Bildirileri II (Sunul
mayan Bildiriler) 1763-1938 Yllar Arasnda Osmanl mparatorluu ve Trkiye
Cumhuriyeti'nde Ordu ve Toplum (25-27 Ekim 1999 stanbul>, Genelkurmay Aske
r Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basm Evi, Anka
ra, 2001, s. 53-67.
11 Hatice Bayraktar, "The anti-Jewish pogrom in Eastern Thrace in 1934: nevv evidence for the responsability of the Turkish government", Patterns of Prejudice,
Cilt 40, Say 2, 2006, s. 95-111.
12 Erdal A ydoan ve aban Ortak, (Haz.), Dr. brhim Tli Bey'in Gnl, Arba
Yaynlar, stanbul, 2000.

Hi bhe yok ki bir gn, General Kzm Dirik'in, brhim

Tal ngren'in yetidirdii rahmetli Him can'n ve sayn
kr Skmenser'in, Osman hinba, Hulsi Devrimer ve
bakalarnn htralar yazlacak ve yaynlanacakdr; Devlet Arivi'nde onun Rusya'dan ve Mfettilik devresinde bulunduu
blgelerden yollad raporlar aklanacakdr. O zaman, bu ses
siz yaam ve sessiz gm kimsenin, (Atatrk'le Samsun'a kanlar)'n bir ehemmiyetlisi olan bu kahramann, bugnn ve
gelecein Trk genlerine rnek tekil edecek bir destan meyda
na kacakdr.
diye yazmsa da bugne kadar olaylar cereyan ettii srada g
rev banda bulunan Trakya Umumi Mfettii brahim Tal n
gren ile Trakya Umumi Mfettilii Bamaviri kr Skmenser anlarn yaynlamamlardr.13 Ksaca zetlenmeye a
llan bu kaynak fukaral nedeniyle olaylar tahlil etmek, ni
hai ve kesin bir sonuca ulamak son derece gtr zira bunu ya
pabilmek iin resm belgelere erimek arttr. Bu nedenle T.C.
Babakanlk Cumhuriyet Arivi'nde konuyla ilgili mevcut olan
belgelerin azl hayal krcdr.
Bu kitap her zaman olduu gibi ortak bir abann rn
dr. Timur ztrk yaynlanmam yksek lisans tezini istifade
me sundu ve Azarya ayir (Behar)'n yaynlanmam hatratna
dikkatimi ekti. Merhum Azarya ayir (Behar) ailesi yaynlan
mam hatratn, Yusuf Barokas arivindeki Krklareli fotoraf
larn kullanmama izin verdi. Erol Haker La Boz de Oriente gaze
tesindeki makalelerin evrim yazlarn yapt ve srail'de yaa
yan orlulu bir tankla grt. Krklarelili aratrmac Nazif
Karaam bildiklerini benimle paylat. Jak Esim 1990 ylnda
Estreya Benezra ile olan grmesinin ses kayt bantn, S.F.
1999 ylnda yapt mlakatlarn bant zmlemelerini, Os
m a n l I Trk Sefarad Kltr Aratrma Merkezi Koordinatr
Karen Geron arho, Centropa Szl Tarih Projesi kapsamnda

13 Dr. Fethi Tevetolu, Atatrk'le Samsun'a kanlar, Ayyldz Matbaas, Ankara,

1971, s. 160.

Rael Kasuto'yla yaplan mlakatn bu aratrmay ilgilendiren

blmn, Aye Grsan Salzmann, 1984 ylnda Yuda Romano
ve Dr. Yasef Bayar ile Edirne'de gerekletirdii ve henz ya
ynlamad mlakatlar istifademe sundu. Prof. Dr. David Gaunt svee belgeleri Trkeye tercme etti. Dr. Avner Levi Ye
ni Sava gazetesinin bir nshasnn fotokopisini verdi. talyan
Devlet Arivleri'ndeki belgeleri Prof. Dr. Giacomo Saban'm va
stasyla Angela Dalessandria temin etti. srail'deki kaynaklarn
temininde Shmuel Moss, Amerika'daki kaynaklarn temininde
Carren Kaston, Mill Ktphane ve T.C. Babakanlk Cumhuri
yet Arivi'nden kullanlan kaynaklarn temininde ise deerli
aratrmac dostum mer Trkolu yardmc oldular. Olaylarla
ilgili yarg belgelerine ulaabilmem iin yaptm bavuruya
olumlu cevap veren Krklareli Cumhuriyet Basavcs Esat Se
merci, Krklareli Adliyesi Arivi'nde gerekli aratrma yapma
ma izin verdi. Ancak aratrma srasnda herhangi bir belgeyi
bulmak mmkn olmad. Btn bu kiilere, vakit ayrp tank
lk yapanlara ve kitab yaynlamay kabul eden Mehmet Van'a
teekkr ederim. Baz tanklarn mahremiyet isteklerine sayg
gsterilerek isimleri sakl tutulmutur. Metinde italik olarak ge
en zel terimlerin aklamalar kitabn sonunda yer almaktadr.
Kitapta yer alan belgelerin orijinal imllarna sadk kalnmtr.
Bylelikle hemen bu belgelerin imllar muhafaza edilmi, hem
de Trkenin geirdii evreler hakknda okuyucunun dikkati
ekilmeye allmtr.
Tevikiye, Osmanbey 2005-2007

Giri

Tarihe 'Trakya Olaylar" adyla mal olan, Trakyal Yahudi

ler arasnda "furtuna" olarak anlan1 hdise, 1934 ylnn 21 Ha
ziran gn nce anakkale, akabinde Edirne, Krklareli, Tekir
da vilyetlerinde ve bu vilyetlere bal ilelerde yaayan Ya
hudilerin ev ve maazalarna kar balatlan yama eylemi ile
yredeki Yahudi halkm tehdit ve tacizlerle korkutarak blgeyi
terk etmelerini salama teebbsdr. Olaylar, Bavekil smet
nn'nn 5 Temmuz 1934 gn TBMM'de yapt konumada
hdiseyi tel'in etmesinin ardndan kontrol altna alnacaktr.
Olaylar bastrldktan sonra stanbul'a kaan Yahudilerden az
sayda bir blm evlerine geri dnecek, ounluu ya Filis
tin'e g edecek veya stanbul'a yerleecektir.
Trakya Olaylar ve Toplum sal Hafza
Olaylarn cereyan ettii tarihin zerinden neredeyse
eyrek asr gemi olmasna ramen yakn tarihe kadar bu h
diseden hi sz edilmemesinden tr Trakya Olaylar'nn
toplumsal hafzadan silindii sanlabilir. Ancak bu doru de
il. Olaylar anakkale, Tekirda ve Edirnelilerin hafzalarna
kaznacak ve deiik vesilelerle hatrlanacaktr. Bunun bir r
nei gazeteci zak Yae'in 1949 ylnda srail'e g etmeye ha
1

"Okuldan karken her gn dvldm ", atom, 22 Ekim 2003. "Furtuna" keli
mesi, "frtna" kelimesinin Trk Yahudilerinin konutuklar spanyolcadan et
kilenerek iveli bir ekilde telafuzzudur.

zrlanan Trk Yahudilerine hitaben yazd iirdir. Bu iirde

gmenlere "Trakya'daki kardelerimizin stlerindeki gm
leklerine varncaya kadar her eylerinin alnd ve stanbul'a
don paa geldikleri" hatrlatlacaktr.2 Bir dier rnek 1954 ge
nel seimlerinden nce Trk Yahudi basnndan La Luz de Turkiya gazetesinde yaynlanan bayazdr. Gazetenin sahibi Robert Bally bayazsnda okurlarna 1934 ila 1950 yllar arasn
daki tarihi bir daha okumalarn ve ondan sonra oy kullanma
larn tavsiye etmekteydi.3 Bayazarn ima yoluyla vermek iste
dii mesaj gayet akt: "1934 ylnda cereyan eden Trakya
Olaylar ile Varlk Vergisi'nin CHP iktidar altnda meydana
geldiim unutma ve oyunu ona gre kullan". Bu kitapta yer
alan muhtelif anlar da, o gnleri bire bir yaayanlar artk ha
yatta olmasalar bile, olaylarn halen unutulmadmn iareti
dir. "Unutm am a" konusundaki bir dier rnek olaylarn cere
yan ettii tarihten 35 yl sonra Rus Yahudilerinin bask, kym
ve zulm sonucunda kylerinden kovulmalarn anlatan nl
Damdaki Kemanc (Fiddler on the Roof) mzikalini seyreden ya
l bir stanbullu Yahudi'nin alayarak bir arkadana "bizler de
Trakya'dan byle ktk" demesidir.4 Benzer bir ekilde bir "or
ta boy Trakya kasabas"nda yaayan bir yazar da kasaba yal
larnn dedikodularn dinlerken "kimler[in] [19]34'teki Yahu
di kymnda, buralardan kovulan gariplerin mallarna kon
m u" olduunu renecekti.5
Olaylarn toplumsal hafzadan silindii izleniminin sebebi
madurlarn konumamay tercih etmeleridir. Olaylara fiilen
katlm ve yamadan yararlanm ahslarn veya yaknlarnn
bu hdiseleri unutmak istemeleri gayet doal. Merakl okur ve
ya aratrmac, 6-7 Eyll 1955 gnleri stanbul ve zmir'de

2
3

Rfat N. Bali, Aliya Bir Toplu Gn yks 1946-1949, letiim Yaynlan, stan
bul, 2003, s. 262.
Robert Bally, "Hermanos! Todos a votar", La Luz de Turkiya, 28 Nisan 1954.
N.E. ile grme, 4 Austos 2005.
Ali Trkan, "Burada ne anyorum ?", 5 ubat 2003, http: / / www.derkenar.com
/v azar/alitu rk an 38.shtml

Rumlara ait maaza, ev, kilise ve mezarlklara kar gerekle

en yamann hem ulusal, hem de uluslararas basnda geni
bir ekilde yansmasnn ve belgelenmesinin aksine 1934 Trak
ya Olaylar'nn neden srail'de 50 yl, Trkiye'de ise 62 yl bo
yunca aratrmalara konu olmad sualine cevap arayabilir. Bu
sualin bir cevab 1934 yl ile 1955 ylndaki haberleme koul
larnn benzer olmaddr. Bir dier cevab 6-7 Eyll 1955
Olaylar'nn stanbul ve zmir gibi d dnya ile balantlar yo
un olan byk ehirlerde, 1934 ylndaki olaylarn ise ulusal
ve uluslararas basnn gzlerinin nnde deil, tarada cere
yan etmi olmasdr.
Konuyla lgili Aratrmalar
Konuyla ilgili ilk bilimsel aratrma Kuds, brani niver
sitesi retim yesi Avner Levi tarafndan 1984 ylnda yaynla
nacak,6 baka yabanc bilim adamlar da bu makaleye atfta bu
lunarak bu hdiselerden sz edeceklerdi.7 Trk aratrmaclar
ise konuya ancak 1996 ylnda eilecek, ayn yl birka ay aralk
la yaynlanan bilimsel makaleden sonra8 konu entelektel
lemin ve niversite genliinin popler kltrne mal olacak,9

Avner Levy, "H a-Pera'ot bi-Yhudei Traqyah, 1934", Pe'amim, 1984, Say 20, s.
111-132.
VValter Weiker, Ottomans,Turks and the Jevish Polity, A History of the Jews of Tur
key, University Press of America, Maryland, 1992, p. 247. Esther Benbassa-Aron
Rodrigue, Juifs des Balkans Espaces Judeo-Iberiques XIVe-XXe Siecles, Editions La
Decouverte, Paris, 1993, pp. 273-274, Stanford J. Shaw, Turkey and the Holocaust,
New York University Press, New York, 2003, pp. 14-20.
Halk Karabatak, "1934 Trakya ol-ylan ve Yahudiler", Tarih ve Toplum, ubat
1996, say 146, s. 4-16 / Zafer Toprak, "1934 Trakya Olaylarnda Hkmetin ve
CHF'nin Sorumluluu", Toplumsal Tarih, Ekim 1996, say 34, s. 19-25 / Ayhan
Aktar, "1934 Trakya Olaylar ve Trk Milliyetilii", Tarih ve Toplum, Kasm
1996, Say 155, s. 45-56.

niversite genliinin rabet ettii http://sozluk.sourtim es.org web sitesinde

bu olaylardan yirmi ayr madde bal altnda sz edilmektedir. Ayrca Sol
maz Kmuran, anakkale Rzgr, (Goa Yaynclk, stanbul, 2006) ve Ayegl
Deveciolu, Alayan Da Susan Nehir, (Metis Yaynlan, stanbul, 2007) roman
larnda bu olaylara atfta bulunmaktalar.

hem ulusal basn,10 hem de yabanc aratrmaclar Trakya Olaylar'yla yakndan ilgilenecek,11 Avner Levi'in makalesi de 12 yl
lk bir gecikmeden sonra ayn yl Trkeye evrilerek yaynlana
cakt.12 Trakya Olaylar'nn bu yaynlarla kamuoyuna mal olma
snn entelektel camiay nasl etkilediinin bir rnei Prof.
Nermin Abadan-Unat'tr. Unat anlarnda kinci Dnya Sava
yllarnda Trk diplomatlarnn Trk vatanda Yahudilerin te
merkz kamplarma gnderilmelerini engellemelerinden bah
settikten sonra Trakya Olaylan'na yle deinecekti:13
Bununla beraber 1930'larda Trakya ve Edirne'ye yerlemi bu
lunan Yahudilerin zorunlu olarak stanbul'a g ettirildii konu

10 "Trakya Olaylar Tarih Basnnda", Gazetepazar, 26 Ocak 1997 / Murat Ylmaz,

"Yahudi Aleyhtarl ve 1934 Trakya Olaylar", Dnden Bugne Tercman, 19
Mart 2005 / U ur Sere, "1934 Trakya Olaylan zerine", Agora, Mays-Haziran
2005, Say 2, s. 36-40.
11 Corry Grg, "4 Juli 1934, Thrazien/Westtrkei: Die antijdischen Ausschreitungen vor 70 Jahren", www.hagalil.com, 19 Mays 1934, iktibas eden www.
k urden .de/sites/d eutsch /p opu ps deutsch/trakya/htm . Timur ztrk, Die
Vertreibung Der Juden Aus Den Provinzen Edirne, Tekirda, Krklareli und anak
kale Im Jahre 1934, Zrih niversitesi, Ocak 2004, Yaynlanmam Yksek Li
sans Tezi / Umut K old a, "Representing the Other in the Discursive Gardens
of the State: Press Discourse and "the 1934 Events" in the Early Years of Nation-building in Turkey", "Nationalism, Society and Culture in post-Ottoman
Southeast Europe" balkl konferansta sunulan yaynlanmam tebli. 29-30
Mays 2004, University of Oxford, St. Peters College / Umut Kolda, "1934
Events: Discourse of 'Othemess' and Jewish Citiziens of Turkish Republic During Nation Building Process", AFEMAM'm (Assocciation Franaise pour
l'Etude du Monde Arabe et Musulman) dzenledii 7-8 Temmuz 2005 tarihli
konferansta sunulan yaynlanmam tebli / Laurent Mallet, La Turquie, Les
Turcs et les Juifs: Histoire, Representations, Discours et Strategies, niversite AixMarseille 1 ,2005, yaynlanmam doktora tezi, s. 364-386 / Soner aaptay, s
lam, Secularism and Nationalism in Modern Turkey, Who is a Turk? Routledge,
Londra, New York, 2006, s. 140-148 / M. aatay Okutan, Tek Parti Dneminde
Aznlk Politikalar, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlan, stanbul, 2004, s. 246264.
12 Avner Levi, "1934 Trakya Yahudileri Olay: Alnamayan Ders", Tarih ve Top
lum, Temmuz 1996, say 151, s. 10-17.
13 Nermin Abadan-Unat, Kum Saatini zlerken, letiim Yaynlan, stanbul, 3. bas
k, 2007, s. 117.

sunda yeni belgelerin ortaya km olmas toplumsal belleimi

zin yeni verilerle dorultulmas gereini ortaya koymaktadr.
Bylece 1996 ylndan itibaren aznlklarn Cumhuriyet yl
larndaki yaantlarndan her sz edildiinde Trakya Olayla
rnd an da bahsedilmeye balanacaktr.14
Tek Parti Dneminde Trkletirme Siyaseti
Tek Parti dneminde geerli olan aznlklar Trkletirme
siyasetini "aznlklar azaltarak yok etme siyaseti" olarak yo
rumlayan sol ve liberal grl entelektel camia 1934 Trakya
Olaylar'm aznlklar Trkletirme siyasetinin bir rnei olarak
kabul edecektir. Aznlklar Trkletirme siyaseti bylesine yan
l bir ekilde yorumland iin bu siyasetin ne olduunun tari
finin yaplmas gereklidir. Aznlklar Trkletirme siyaseti
Cumhuriyet'in ilk yllarndaki uluslama srecinin bir parasy
d. Bu siyasetle gerekletirilmek istenen Mslim, gayri Mslim
ve deiik etnik kkenlere mensup vatandalar "Trk" st
kimliinde birletirmekti. Trkletirme siyaseti aznlklarn
Trk dilini, lksn ve kltrn itenlikle benimseyip Trk
milli kltr iinde eriyip slm dinine mensup Trklerle eit
haklara sahip Musa veya sa dininden birer Trk olarak yeniden
domalarn amalayan ancak baarya ulamayan bir siyasetti.
Baarszlnn nedeni ise yzyllardan beri eriatla ynetilen,
gayri Mslimleri birer zimm olarak kabul eden Osmanl Devleti'nin bakiyesinden yeniden ina edilen Trkiye Cumhuriye
ti'nin kurucu liderlerinin hafzasnda aznlklarn "vatana olan
kan borlarn dememi, buna mukabil servetlerini arttrm,

14 rnein Yervant zuzun, "Tarih Kitaplar ve kar propaganda", 21 Eyll 2002,

w w w .bian et.org/2002/09/21/13374.h tm ; Rober Kopta, "Kazk Bakkal Panayot Neden Hngr Hngr Alad? ya da 6-7 Eyll'de Ne Oldu?", 5 Eyll 2001,
Hrww.hyetert.com / Rdvan Akar, "Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar" s.
16-25, 20, Helsinki Yurttalar Demei, Modernleme ve okkltrliilk, letiim
Yaynlan, stanbul, 2000 iinde / HD stanbul ubesi Aznlk Haklan zleme
Komisyonu, Trkiye'de Aznlklar, stanbul, 1996, s. 9 / Vedat Gzel, "Yahudiler,
Krtler ve antisemitizm!", www.kurdinfo.com/nivis/v ed atl6.htm

Mtareke dnemi ve Kurtulu Sava yllarnda dmanla ibir

lii yapm zimmler" olarak yer etmeleriydi. te bu nedenler
den tr Cumhuriyet'in ilanndan sonra da gayri Mslimler
ister itenlikle, ister kerhen Trklemeye gayret etmelerine ra
men hibir zaman "Trk" olarak kabul edilmeyeceklerdi.
Olaylar "Trkletirm e Siyasetinin Bir rnei"
Olarak Yorum layanlar
Trakya Olaylan'na eletirel bir bakla atfta bulunanlarn
ortak zellikleri "Resm Tarih"e kar olmalar, yakn tarihteki
siyasi gelimelerden15 etkilenerek "Derin Devlet'ten her tr
mel'anet beklenir" tarznda bir bak paylamalar, tarihe mal
olmu olaylar da bu bakla deerlendirmeleridir. Nitekim
Trk aratrmaclar arasmda konuyla ilgili ilk aratrmay ya
ynlayan Halk Karabatak'm makalesi Tarih ve Toplum dergisi
Yayn Ynetmeni Fahri Aral tarafndan "resm tarihimizin rtk
sayfalarndan biri olan ve zellikle o dnemde ykselen Na
zizm ile balantl olan bu olaylarm gerek yzn renince
"tek partili cumhuriyetimizin" nelere kadir olduunu grebili
yoruz" satrlaryla takdim edilecekti.16 Prof. Dr. Zafer Toprak,
Trakya olaylaryla ilgili makalesinde yedinde bir tespitle, bu tav
rn nedenini yle izah etmekte:17
15 Burada kastedilen olaylardan ilki 3 Kasm 1996 tarihinde cereyan eden ve tari
he "Susurluk Kazas" deyimiyle mal olan kazayla birlikte mafya, siyaset eraf
ve baz Emniyet mensuplan arasmda mevcut olan tuhaf ilikilerin su yzne
kmas, dieri ise 28 ubat 1997 tarihinde yaplan MGK toplants sonrasnda
aklanan kararlarla balayan ve DYP-RP koalisyon hkmetinin istifasyla so
nulanan sretir. Bu iki olayla birlikte Trkiye Cumhuriyeti'nin gvenlii a
sndan tehdit olarak alglanan akmlara kar gelitirilen siyasetin, Trk Silah
l Kuvvetleri, MT, Emniyet Genel Mdrl ve dier devlet birimleri temsil
cilerinden meydana gelen ve deta bir glge hkmet grevini stlenen bir
oluum tarafndan icra edilmesinden ve bu oluumun Devlet'e kar tehdit ola
rak alglanan hareketleri nlemek iin kimi zaman gayri kanuni yollara ba
vurmaktan ekinmediinden sz edilmeye baland. Bu oluum "Derin Dev
let" kavramyla popler siyasi kltre mal oldu.
16 Fahri Aral, "Okurlara Mektup", Tarih ve Toplum, ubat 1996, Cilt 25, Say 146, s. 2.
17 Zafer Toprak, "1934 Trakya Olaylarnda Hkmetin ve CHF'nin Sorumlulu
u", Toplumsal Tarih, Ekim 1996, say 34, s. 19-25.

Tm bu rejim sorunsalna dikkat ekiimizin nedeni Trki

ye'de aydnn dnemle ilgili her trl "anlama" abasnn rejim
le barklna orantl oluu. Beenmediimiz bir rejim "her hal
t yer" anlay benimsemesek de bilinaltn ynlendirmi. Tr
kiye'de genel eilim her trl olumsuz gelimenin ardnda "dev
let" aramak dorultusunda. Trakya olaylarnda da bu eilim bas
kn.
Prof. Toprak'm zetledii bu nedenden tr Tek Parti d
neminde geerli olan "aznlklar Trkletirme siyaseti", Devlet'e muhalif sol ve liberal kesim nezdinde "ttihat ve Terakki
dneminde balayp gnmze kadar devam eden deiik taciz
ve basklarla aznlklar azaltarak yok etme siyaseti" olarak yay
gn kabul grecekti. Bu kabuln birok rnei mevcut olup, bir
ka yle sralanabilir.
HD stanbul ubesi Irklk ve Ayrmcla Kar Komisyon'un Ermeni Protestan Kilisesi Vakf'na ait bir gayrimenkuln tapusunun iptalini konu eden kitabn "Sunu" yazs:18
Trkiye'yi aznlklardan acmaszca temizleme siyasetinin ar
kasnda ttihat ve Terakki'nin Trkletirme politikas var. Bu siya
set "gen" Cumhuriyet tarafndan da devralnd. Tek parti dne
minde, iktidardaki CHP'nin hazrlad Aznlklar Raporu'nda
hedefin "Tek dil konuan; kltr ve lk birlii ile birbirine bal
bulunan yurttalardan mrekkep siyasi ve itimai bir btn mey
dana getirmek; yani vatan iinde anadili tek, lks tek bir millet
yaratmak," olduu belirtiliyordu.
Resmi tarihin yok sayd, unutturmaya alt birok olay
bu politikann birer parasdr. Yahudilerin kitle halinde g et
mesine yol aan 1934 Trakya olaylar, 60 yamda ihtiyarlar dahil
askerliini yapm gayrimslim erkeklerin ikinci kez silah altna
alnp ar ilerde altrld 1941 "20 kur'a ihtiyatlar" olay,
ekonomik hayatn Trkletirilmesini amalayan 1942 Varlk Ver-

18 Tuzla Ermeni ocuk Kamp Bir El Koyma yks, HD nsan Haklan in Basm
Yayn Organizasyon letmesi, stanbul, 2000, s. 8-9.

gisi, bir pogrom niteliindeki 1955 6-7 Eyll olaylar, 1964 ylnda
12 bin Rumun anayurtlarndan kovulmas, hep ayn politikann
hayata geirilmesinden ibarettir.
Siyasetbilimci Dr. Murat Ylmaz:19
Brokrasi iinden kan mteebbisler zaman iinde siyasi
partilerin ortaya kyla partizanca kayrlyor veya tasfiye edili
yor. ttihatlarn iktidar bu anlamda ittihat bir burjuvazinin
peydahlanmas ve korunup kollanmas anlamna geliyor. Tabi
atyla bu durum birok haksz kayrma ve yolsuzluun yolunu a
mak anlamna da gelmektedir. Gayrimslim burjuvazinin yan s
ra ittihat olmayan Mslman burjuvazi de bu gelimelerden za
rar grmektedir.
Cumhuriyet dneminde gelime bu sefer CHF taraftar burju
vazinin yaratmasyla aznlklarn ve CHF taraftan olmayanlarn
tasfiyesiyle devam ediyor. Bu dnemde zellikle 1915'teki Ermeni
tehciriyle balayarak Lozan mbadelesiyle Rumlarn da bu srece
katlmasyla byyen sermayenin gayrinizami yollarla el deitir
dii bir krlma yaanyor. nce ttihatlann, sonra CHF'lilerin
nemaland bu sre Trakya'da 1934'te yaanan Yahudi aleyhta
r saldrlar, aznlk vakfiannm tasfiyesi, baz mesleklerin aznlk
lara yasaklanmas, 1943'te aznlklara ynelik Varlk Vergisi,
1956'daki aznlklara kitlevi saldrlarn yaand 6-7 Eyll olay
lar, 1964 Kbrs olaylann takiben mroz (Gkeada) ve Bozca
ada'da Rumlarn taciziyle devam etmitir. Sermayenin el deitir
me srecinin bir aya aznlk sermayesinin tasfiyesiyse dier aya
da CHF'li olmayanlarn tasfiyesi olmutur.
Sabanc niversitesi yar zamanl retim yesi Dr. Dilek
Gven:20

19

20

Dr. Murat Ylmaz, "Sabanc, Trk burjuvazisini dntrd", Zaman, 14 Nisan

2004.
Dilek Gven, Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar Balamnda 6-7 Eyll Olay
lar, Tarih Vakf, stanbul, 2005, s. 174.

Aznlklarn asimilasyonunun yan sra, g ve iskn politika

s da, yeni devlet snrlar ierisinde etnik-kltrel birliin salan
mas iin kullanlm olan baka bir aratr. rnein 1929-1934 yl
lan arasnda yerel makamlar, halen Kk Asya'nn krsal blge
lerinde yaayan Ermenilere, kent merkezlerine g etmeleri iin
bask yapmtr. Ancak kyl Ermeniler yeni kentsel evreye
uyum salayamam, sonuta arlkl olarak Suriye'ye g etmi
lerdir. Bu erevede, 1930'larda dorudan devlet mercilerinin ka
tlm ile gerekleen, Yahudilere ynelik pogrom benzeri saldr
lan da sralamak gerekir. Trakya blgesindeki kentlerde yaayan
baz Yahudiler, tehditler ve ekonomik boykotlarla korkutulmu,
1934 yaznda ise iyerleri ve evleri kalabalk kitleler tarafndan
saldrya uramtr.
6-7 Eyll 1955 Olaylar'nm krkyedinci yldnm vesile
siyle Do. Dr. M. Asm Karamerliolu:21
te 6-7 Eyll olaylarn Trk milliyetiliinin "tekilerine"
kar bir pratik olarak algladmzda Trkiye gereini anlamak
ta nmze ok daha aydnlatc yaklamlar kabilecektir, zel
likle de yaanan olaylan tarihsel sre iine oturttuumuzda.
nk 1955'de yaananlar kukusuz mnferit olaylar deildi. As
lnda 1920'li yllardan 1960'lar ortalarna kadar olan srete gayri
mslimlere ilikin pratiklere baktmzda "Trkletirmenin" ger
ek servenini daha iyi anlamak mmkn.
Dolaysyla 1955'de yaananlar "Milli ktisat" yaratma politi
kalaryla, 1915 "tehciri"yle, "mbadele"yle, "Vatanda Trke
Konu" kampanyalaryla, 1934 Trakya Olaylanyla sava yllanndaki "Varlk Vergisi" faciasyla ele aldmzda karmza ok da
ha tutarl, ok daha tarihsel bir sre kacaktr. O da Cumhuriyet
Trkiyesi'nin en nemli hedeflerinden birisi olan Trkletirmenin
srekliliidir.

M. Asm Karamerliolu, "6-7 Eyll'n anlattklar", 7 Eyll 2002, www.bia n e t.o rg /2 0 0 2 /0 9 / 07/13Q18.htm Tolga Korkut, "Kitlesel iddetin Yaratlan
Hassasiyetleri", 7 Eyll 2005, ww w .b ian et.o rg /2005/09/07/66722.htm

Zaman gazetesi eski ke yazar, Agos gazetesi Genel Yayn

Ynetmeni ve TESEV Demokratikleme Program Direktr Etyen Mahupyan:22
Gayrimslimlere ynelik ttihat bak ve politikalar, cumhu
riyet dneminde de kesintisiz bir biimde srdrld. 1920'li yl
larda Ermeni tccarlarn kent snrlar dna kmasn engelleyen
veya Ermenileri evlerini gmenlerle paylamak zorunda brakan
uygulamalar; Yahudilere yaplan 1934 Trakya pogromu, 1942
Varlk Vergisi ve 1955 ylndaki 6-7 Eyll olaylar ile devam etti.

Agos ve Birgn gazeteleri yazar, Ankara niversitesi Siya

sal Bilgiler Fakltesi retim yesi Prof. Dr. Baskn Oran, Trak
ya Olaylan'm "burjuvazinin Trkletirilmesi denilen ve ttihat
larla balayan politika"nm bir rnei olarak grmekte ve ser
mayenin gayri Mslimlerden Mslman tccarlara transferi
iin kullanlan "sert, kanund sermaye transferi" olarak nitele
mekte.23 Oran aada alntlanan iki yazsnda da Trakya Olaylar'n bu srecin bir paras olarak deerlendirecektir.
Santa Maria Katolik Kilisesi (Trabzon) rahibi Andrea Santoro'nun ldrlmesi zerine yaynlad ke yazs:24
Eer: 1915 Tehciri, 1934 Trakya Musevi Olaylar, 1942 Varlk
Vergisi, 20 Kura Askerlik uygulamas, 6-7 Eyll 1955 pogromu,
Yunanistan vatanda Rumlarn mallarn donduran 1964 Karar
namesi gibi yasa, olgu ve olaylar memleketi bu gvurlardan art
mak gerektiini bana retmise... (...) Yam 16 deil, 61 de olsa

22

Etyen M ahupyan, iimizdeki teki, iletiim Yaynlan, stanbul, 2005, s. 270.

23 Tolga Korkut, "Kitlesel iddetin Yaratlan Hassasiyetleri", 7 Eyll 2005,

w w w .b ian et.o rg /2005/09/07/66722.h tm Talin Suciyan, "Btnlememi Kim
likler Corafyas", 12 Aralk 2005, w w w .b ian et.o rg /2005/12/12/71425.h tm /
Derya Demirler - Mert Kayhan, (yay.haz.), Trkiye'de Aznlk Haklar Sorunu:
Vatandalk ve Demokrasi Eksenli bir Yaklam Uluslararas Konferans Teblileri, 910 Aralk 2005, TESEV, stanbul, 2006, s. 26.
24 Baskn Oran, "Trabzon'daki papaz ben de gidip vurabilirdim", Birgn, 10 u
bat 2006.

fuhu mafyasyla veya karikatrle ilikim de olmasa, y ._e gidip

vurabilirdim papaz.
Milli Gvenlik Kurulu'nun Osmanl tapu kaytlarnn
Trkeletirilerek bilgisayar ortamna aktarlmasna itiraz etme
si25 vesilesiyle yaynlad ke yazs:26
Dahas var. Beatles dinlerken biz nereden anlayacaktk bu ya
mann bir sre olduunu? 1915 Tehcirinde Ermeni mallan yerel
eraf tarafndan yamalanp 'milli sermaye' yapldktan sonra,
1923 Mbadelesi sonucu Rum mallannn da paylaldn? Lo
zan'n daha yaplr yaplmaz idari adan (md. 14), 1927'de de ei
tim asndan (yasa no. 1151) mroz ve Bozcaada'da fiilen yrrlk
ten kaldrldn ve ada Rumlannn ge zorlandn? 1932 kanu
nunun (no. 2007) stanbul Rumlannn bir ksmn iten attn?
1934'te Musevilerin Trakya'dan lm tehdidiyle kovulduunu?
1941'de gayrimslimlerin Yirmi Kura askerlik macerasn?
Galatasaray niversitesi retim yesi Prof. Dr. Ahmet Insel'in 6-7 Eyll 1955 Olaylar'nm ellinci yldnm vesilesiyle
yaynlad makale:27
6-7 Eyll, Ermeni tehciri, dier gayrimslimlerin korkutulup
karlmas, mbadele, 1934'de Trakya'da Yahudilere kar yr
tlen korkutma ve karma kampanyas, V.[arlk]V.[ergisi] gibi
olaylarn oluturduu Trkiye'yi Trkletirme operasyonlar zin
ciri iinde bir halkadr.
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim ye
si Prof. Dr. Dou Ergil'in 6-7 Eyll 1955 Olaylar'nm ellinci yl
dnm vesilesiyle yaynlad makale:28

25 Nuray Babacan, 'T ap u arivlerini 'snrl' kullann", Hrriyet, 19 Eyll 2006.

26 Baskn Oran, "MGK'nn yazs neyi, kimden, niin gizliyor?", Agos, 22 Eyll
2006.
27 Ahmet nsel, "Yerli Nazizm ", Radikal ki, 11 Eyll 2005.
28 Dou Ergil, "Past as present", Turkish Daily Nezvs, 12 Eyll 2005.

Bu fenomen [6-7 Eyll 1955 Olaylar] gayri Mslimleri ve etnik

anlamda Trk olmayanlar lkeden karma ve sermayeyi aznlk
lardan milli (etnik anlamda Trk) burjuvaziye transfer etme konu
sunda aklanmam siyasetin bir dizi eyleminden bir somut rne
iydi. Bu sre Jn Trkler (veya yar gizli ttihat ve Terakki Ce
miyeti hkmeti) tarafndan ynetilen Osmanl mparatorluu'nun son on yl zarfnda balam, Cumhuriyet yllarnda 1934
ylnda Trakya'daki (Avrupa Trkiyesi) Yahudileri korkutarak,
1942 ylnda btn gayri Mslim aznlklardan Varlk Vergisi
adnda fahi bir gelir vergisi alnarak ve nihayet stanbul'da yaa
yan 12.000 Rum planl bir harektla stanbul'dan uzaklatrarak
tekrarlana tekrarlana devam etmitir.
Eski TP Diyarbakr milletvekili Tark Ziya Ekinci'nin Tek
Parti dnemindeki Trkletirme politikasn deerlendirmesi:29
Yukarda deindiimiz gibi, Kemalizm'in ngrd deerle
re sreklilik kazandrmak ve kapitalist gelimeyi salamak iin
bir burjuva snfna ihtiya vard. zellikle, M. Kemal'in etrafnda
yer alan kadrolarn zenginlemesi iin byk aba gsterilmitir.
Bunlar, devletin tevikiyle arsalar kapatmaya, devlet ihalelerini
almaya, ithalat ve ihracat yapmaya baladlar. Gelimekte olan ti
caret burjuvazisi de devlet ihaleleriyle palazlandrld. Burjuva s
nf yaratma balamnda trde bir ulus-devletin oluturulmas
da nemliydi. Bu amala ikili bir politika izlendi. Birincisi, gayri
mslimlerden arndrma politikasdr. Bu, ticari yaam elinde tu
tan gayrimslimleri baskc yntemlerle yurtdna kamaya zor
lamak biiminde uygulanmtr. Bununla hem ticari yaamn ge
limekte olan Trk burjuvazisinin eline gemesi, hem de tek kl
trl trde bir Trk ulusu oluturma amac gdlmekteydi.
Cumhuriyetin ilk yllarnda gerekletirilen nfus mbadelesi,
'vatanda Trke konu!" kampanyalan, Trakya pogromu, Varlk
vergisi, 6-7 Eyll provokatif ayaklanmas ve 1964 Kbrs olaylar

29 Tark Ziya Ekinci, "Kem alist Aydnlanma ve Krtler, 7 ubat 2007,

h t t p :/ /w w w .d i v a rb e k ir.n e t/c g ib in /in d e x .p l? m o d = n e w s ;o p = a u th o r
id;id=389

na bal 'tepkisel srgn' eylemlerine paralel olarak yrtlen

psikolojik basklarn tehdidi altnda gayrimslimler, byk l
de, yurtdna kamlardr. Bugnk gayrimslim nfus Cumhu
riyetin ilk yllarna bakara devede kulak mesabesine inmitir.
kincisi de, Trk olmayan Mslman yurttalara uygulanan ret ve
inkara dayal asimilasyoncu politikadr.
Chicago niversitesi etnomzikoloji blm doktora
rencilerinden Melissa Bilal de gayri Mslim erkeklerin 1941 y
lnda silah altna alnp nafia taburlarnda altrlmalarm, 1942
ylnda kabul edilen Varlk Vergisi Kanunu'nun aznlklara kar
ayrmc ve keyfi uygulanmasn ve 6-7 Eyll 1955 Olaylar'n
bir srecin deiik evreleri olarak deerlendirecek, Trakya
Olaylar dahil olmak zere, bu olaylar zincirini Trkletirme si
yasetinin bir neticesi olarak yorumlayacakt.30

Yanl Yorumlar
Trakya Olaylan'na atfta bulunan aratrmac, gazeteci ve
sivil toplum rgt aktivistleri genellikle gncel bir olay vesile
ederek olaylara gnderme yapacak ancak olaylarm meydana
geli nedenleri hususunda ou zaman yanl yorumlarda bulu
nacaklardr. rnein HD stanbul ubesi Irklk ve Ayrmcl
a Kar Komisyon yesi ve lkede zgr Gndem gazetesi ya
zar Aye Gnaysu basnn halk aznlklara kar kkrttn
belirten yazsnda Trakya Olaylar'nm meydana gelmesinde ba
sn sorumlu tutacakt:31
Trakya olaylarm kkrtan gazete ve dergiler de Yahudileri
aalayan yaynlar yaparak arlk Rusyas'nm pogromlarm ara
tacak yama ve saldr olaylarnda ba rollerden birini oynam
lard. Varlk Vergisi, 6-7 Eyll olaylar, 1964'te Rumlarn srgn
30

31

Melissa Bilal, 'T h e lost lullaby and other stories about being an Armenian in
Turkey", Nezv Perspectives on Turkey, no. 34, lkbahar 2006, s. 67-92,73.
Aye Gnaysu, "Baydemir ve "Kahraman da Olmayan Ermeniler", 11 Aus
tos 2004, www.b ian et.org/2004/08/1140542.htm

ve ne kadar milliyeti, rk, ayrmc lekemiz varsa bunlarm o

unda basn da rol oynamt.

Birgn gazetesi yazar Feza Krkolu da, Aye Gnaysu'ya benzer bir ekilde, basm sulu bulacakt:32
1934 ylnda "Trakya Olaylar" olarak tarihe geen Tekirda,
Edirne, Krklareli ve anakkale'de Yahudilere kar yaplan sald
rlar, "kamuoyu"nun nasl ynlendirilebileceinin ilk rneiydi
belki....
Ancak "tahriki basn" nitelemesi Trakya olay lan iin ks
men geerli olmasna ramen tek neden deildi. Dahas olaylar
cereyan etmeden nce stanbul basm antisemit yaynndan t
r Milli nklp dergisini eletirmeye balamt.
Bir dier rnek Hrriyet gazetesi yazan Hadi Uluengin. Uluengin 15 Kasm 2003 gn stanbul'daki iki sinagoga dzenlenen
intihar eylemleri zerine Trkiye'de antisemitizmin mevcut olup
olmad konusunu ileyen yazsmda Trakya Olaylan'ru, olayla
rn vahametini nemsemeyerek, yle deerlendirecekti:33
Hele hele, belki 1934 Trakya olaylan, 2. Sava'n Varlk Vergi
si ve Anadolu Ajans vukuatlar; Nihal Adsz'm "ft" anrmalar
bizim tam anlamyla "stten km ak kak" olmamz engeller
ama, yine de bunlar son derece istisnai, mnferit ve de bilhassa o
dnem Avrupa'syla kyaslandnda devede kulak kaldndan,
Trkiye'de somut ve kklemi bir "anti-semitizm"den asla sz
edilemez.

Radikal gazetesi yazan Murat elikkan ise F tipi cezaevle

rinde tecrit uygulamasnn kaldmlmasn talep eden bildirileri
32

Feza Krkolu, "Bu ate hepimizi yakar!", Birgn, 28 Ekim 2007.

33 Hadi Uluengin, "Enternasyonal Katil", Hrriyet, 19 Kasm 2003. Hadi Uluengin

bir dier yazsnda Trakya Olaylan'ndan "1934'te Musevilere kar gerekle
tirilen Trakya pogrom u" olarak sz edecekti. Bkz. Hadi Uluengin, "Baka bir
Yar", Hrriyet, 27 Austos 2005.

datan TAYAD yelerinin maruz kaldklar saldr zerine,

benzer olaylarn gemite de yaandn belirterek Trakya
Olaylar'm, gene hi ilgisi olmad halde, yakn tarihte cereyan
eden baka olaylarla ayn kategoride deerlendirecek ve yle
atfta bulunacakt:34
Trkiye'nin yakn tarihi benzeri kanl olaylarla dolu. orum,
Kahramanmara, Sivas olaylar... Gidin geriye, Trakya Olaylar
(1934), 6-7 Eyll (1955), Kanl Pazar (1969), 1 Mays (1977). Say
makla bitmiyor. Ama 'sradan faizmin' bu geerli yntemi Trki
ye'de hl zemin bulabiliyor. Suluyu iaret eden yok! Her ey Al
manya'da da kitap yakarak ve maduru sulayarak balamt!

lkede zgr Gndem gazetesi yazar Raffi A. Hermonn ise

olaylara yle atfta bulunacaktr:35
ttihat ve Terakki dneminden sonra da, Misak- Milli mekn
mzda, bylesi tekiyi yok sayma, dolayl/dolaysz basklarla ka
rtma, korkutma, farkl muamele-aynmclk tatbikatlar zerinde
ina edilmi Trkletirme politikalaryla gelinmi 1955'e. Resmen,
kanunlarca da ayyuka kan, bazen de sinsice srdrlen bu poli
tikalar, daha 1934'de Trakya Musevilerinin blgeden ge zorlatmay, 1942-43'te tm gayrimslim vatandalarmza ynelik "Var
lk Vergisi Facias" ve "Akale Srgn"n vs. yaatmt.
Prof. Dr. Mete Tunay ise 1993 ylnda kendisiyle yaplan
bir mlakatta Trakya Olaylan'n arad an bir vaka eklinde yo
rumlayacakt:36
1933'te Edirne'de mahalli memurlar Yahudileri ordan g et
tirmeye kalkyorlar ve yok pahasma adamlann evlerini barklarn
34
35

36

Murat elikkan, "Yangna krkle gidenler", Radikal, 9 Nisan 2005.

Raffi A. Hermonn, "Nereden gelmitik 1955'e", lkede zgr Gndem, 8 Eyll
2005.
Lizi Behmoaras, Trkiye'de Aydnlarn Gzyle Yahudiler, Gzlem Gazetecilik,
stanbul, 2003, s. 244.

alyorlar. Bu tavrlarna da, [']hkmet karar ald biz uyguluyo

ruz!'] havasn veriyorlar. Yahudiler panik halinde elde ne varsa
satyor ve can korkusuyla anakkale'ye g ediyorlar; olay basna
yansyor ve hkmet tavr alyor. Kesinlikle yle bir karar veril
mediini, Yahudilerin g istenmediini, herkesin geri dnebile
ceini bildiriyor. Ama gemi ola!... Her ne olduysa, o zamanki
gazetelerde, hkmetin ortaya koyduu tavrn ak seik olduu
grlebilir. Olayn nedeni muhtemelen kiisel kskanlklar, ada
mn evini alma, arabasna konma gibi irkin amalardr... ama e
refli bir ekilde sona erdirilmitir. Her ne kadar cemaat Edirne'ye
dnemediyse de.
Trakya Olaylan'n Pir Sultan Abdal Kltr Demei Kar
yaka Eski ubesi Bakam Sultan Demirolu, "Yahudi krm"37,
Etyen Mahupyan,38 Aye Gnaysu,39 Agos gazetesi yazan ve
Sabanc niversitesi Yar Zamanl retim yesi Aye Hr,40
Tark Ziya Ekinci41 ve merkezi Frankfurt'da bulunan Soykrm
Kartlan Demei42 ise arlk dnemi Rusyas'nda Yahudilere
kar gerekletirilen kym ve katliamlar iin kullanlan "pogrom " kelimesiyle deerlendireceklerdi. Halbuki Trakya Olaylar'nda ne kym, ne de katliam meydana gelmiti.43
37 Sultan Demirolu, 'Toplum sal Bir Akl Tutulmas", 29 Mays 2007, h ttp :/ /
www.pirsultan.net/kategori.asp?KID=15&ID=124&aID=430
38 Etyen M ahupyan, iimizdeki teki, letiim Yaynlan, stanbul, 2005, s. 270.
39

Aye Gnaysu, "Baydem ir ve Kahraman da Olmayan Ermeniler", 11 Austos

2004, w w w .bian et.org/2004/08/1140542.htm

40 Aye Hr, "Byk Aybmz: 1934 Trakya Olaylar", Agos, 29 Haziran 2007.
41 Tank Ziya Ekinci, "Etnik milliyetilik", Radikal ki, 12 ubat 2006.
42 "Soykrm Kartlan Demei'nden Oktay Eki'ye Ak Mektup", 12 Nisan
2005, www.acsa.nu/artikel.asp?lankid=4&artid=955
43 Merriam-VVebster Dictionary'ye gre "Pogrom " kelimesini etimolojik kkeni
Yidi ve Rusadr ve de "byk lekli" anlamm tar. Gnmzde "aresiz
kendini korumaya gc olmayan insanlann rgtl bir ekilde katledilmeleri"
anlamm tar ve zellikle Yahudilere kar gerekleen katliamlar iin kullan
lr. Redhouse Szl ngilizce-Trke "pogrom " kelimesinin karlm "plan
lanm katliam, kym (zellikle Yahudilere kar)", Trk Dil Kurumu Szl
ise "katliam, soyknm" olarak vermekte. niversite genliinin rabet ettii in
ternet ortamndaki Eki Szlk'te (http: / /sozluk.sourtim es.org) ise "pogrom"

stanbul Bilgi niversitesi retim yesi ve Radikal gazete

si ke yazar Prof. Dr. Murat Belge ise olaylardan "Atatrk'n
salnda Edirne'de Yahudi nfusa yaplanlar medeni bir lke
de olacak eyler deildi. (O tarihte, faist talya'da bile olmuyor
du)" eklinde sz edecekti.44 Halbuki olaylar bir tek Edirne'de
meydana gelmemiti.
Trakya Olaylarm Tasvip Edenler veya nemsemeyenler
Trakya Olaylar'n knayan ancak bunu yaparken ou za
man yanl sebeplere veya birok sebepten sadece birine dikka
ti eken bu grlerin tam ztt olarak, cereyan eden olaylar
onaylayan ve anlayla karlayan bir kesim de mevcut. Bu ke
sim Nihal Atsz ve Trklk ideolojisinin gnmzdeki hay
ranlardr. rnein 2003 ylnda Nihal Atsz'm adn tayan bir
web sitesinin tartma forumuna gnderilen "1934 ylnda Trak
ya'da Yahudilerin kovulma olay hakknda bilgi alabilir miyim?
Bir de bu Yahudilerin kovulma olaynda Atsz atamzn pay var
myd?" sorusuna verilen cevapta olaylarn seyri anlatldktan
sonra Nihal Atsz'm rol,
Bu olaylarda Atsz Ata'nn pay, eitli dergilerdeki yazlan sa
yesinde Trkleri Yahudilere kar bilinlendirmek eklinde ol
mutur.
satrlaryla dile getirilecekti.45 Bir baka tartma forumunda da
Nihal Atsz ve Trakya Olaylar iin u gr dile getirilecekti:46

kelimesinin karl olarak yazlan 12 maddeden dokuzu bu ad tayan stan

bullu bir mzik grubuna ait. Geriye kalan madde ise "Yahudilere kar giri
ilen katliam, soykrm" izahatn vermekte. Encyclopaedia Judaica'ya gre "pogrom " bir uluslararas terim olup zellikle "Rus Yahudilerine kar yama ve
katliamlar eliinde gerekleen saldrlar" tarif etmek iin kullanlmakta.
44
45

Murat Belge, "Cumhuriyet'in erken evreleri", Radikal, 20 Austos 2006.

http: / / www.nihalatsiz.org/forum/post.php?action=reply&fid=14&tid=1989
"Schindler" takma isimli yenin 7 Temmuz 2006 tarihli mesaj. h ttp ://w w w .
f o r u m tu rk iv e .c o m /v ie w to p ic.p h p ?p = 6 9 1 5 5 9 & sid = 2 1 4 4 2 7 5 8 4 0 a ce 9 1 5 cf
558165928da!Ia9

Trakya'da vakt-i zamannda 50 bin Yahudi vard. Bu Yahudi

ler tefe-tfe yoluyla insanlarn topraklarn gasp ediyordu. Hatta
bir ara ile merkezindeki bir arsay camisiyle beraber satn alp si
nagog yapmak istiyorlard.
Nihal Atsz o yllarda dergiciydi. Ve kard her dergide bu
tehlikeye dikkat ekiyordu. Ancak Trakya'daki Yahudilerin de
devletin iinde olduunu sonradan hesaba katt.
Ve Trakya'da bror, el ilan datarak halk bilinlendirdi. Ve
bugn Trakya'da tek bir Yahudi bile yok. Nihal Atsz yznden,
Trkiye'de Yahudilerin iki sinagogu dolduracak kadar bile nfus
yok.
Zaten bu yzden geldi Atsz'm bana ne geldiyse.
Trk grteki bir dier web sitesinin tartma forumun
da yer alan Krtlerle ilgili bir yorumda ise Trakya olaylarna
yle atfta bulunulmakta:47
Gneydou illerimizin nfusu Babuumuz Atatrk zama
nnda Trkler ounluktayd. imdi ise fare gibi remeleri sonu
cu Krtler ounlukta. Buna Mersin ehrimiz eklenmek isteniyor.
Blc partileri yksek oy alyorlar. Buna 'dur' demenin zaman
geldi geiyor. 1934 Trakya temizlii aslmda yntem olarak rnek
olabilir. Mersinli arkadam mahallelerin snr olduunu syledi.
ehirlerimizde bu kpeklere kiralk ev, dkkn verilmesi nlen
mesi lazm.
Bir baka rnek Prof. Dr. Baskn Oran'n, aralarnda Trakya
Olaylar'nm da yer ald aznlk kart olaylar sralayan, bir
yazsna tepki olarak bir Kemalist web sitesinde yer alan maka
ledeki u satrlar:48

47 Sunguralp, "G ve Mersin", 27 Austos 2003, 23:43, http: / / w ww .turkcu.net/

forum /viewthread.php?tid=1589
48 Neval Kavcar, "Aznlk Irklar", 13 ubat 2006 h ttp://w w w .antiem peryalizm .o rg /g erek /g azete/artid e llOl.shtml

1934 Trakya olaylar diye abartlan konuda ise birka hdise

sonucunda Yahudiler stanbul'a, g etmilerdir. Trk insan PKK
saldrlarnda 30 bin kiisini kara topraa vermitir. Trkiye'yi b
rakp bir yere gidiyor mu? len mi olmutur? Trakya olaylar di
ye, deta "aznlk tarihi" yazlmaya kalklyor.
Trakya Olaylar'm onaylayan veya bu olaylara atfta bulu
narak Trkiye Cumhuriyeti'ni eletiren birbirine zt bu iki kesi
min ortak zellii tarihi ideolojik grleri erevesinde yorum
lamalardr. Olaylarn gerekte nasl ve neden cereyan ettiini
anlamak iin ise Cumhuriyet'in ilk on yln hatrlamak ve olay
larn cereyan ettii tarihten nceki gelimeleri incelemek arttr.

Olaylardan nceki Ortam

1) CUMHURYETN LK ON YILI
1934 ylnda cereyan eden Trakya Olaylar hem Cumhuri
yet tarihinin, hem de Trk Yahudilerinin yaamlarnn bir d
nm noktasdr. Dnm noktas olmasnn nedeni de Cumhuri
y etin ilk on yl zarfnda sadece Yahudilere kar deil, btn
aznlklara kar bylesi kapsaml iddet ve taciz ieren bir ba
ka eyleme rastlanmamasdr. Olaylarn Trk Yahudilerinin de
sevin ve heyecanla katldklar Cumhuriyet'in onuncu yl kut
lamalarndan sadece bir yl sonra meydana gelmesi ve maddi
zarara urayanlara herhangi bir tazminat denmemesi Cumhu
riyet'in ilkelerine gnlden inanm Trk Yahudilerinde derin
bir hayal krkl yaratacaktr. Trakya'da cereyan eden bu olay
larn nedenlerini anlamak iin Cumhuriyet'in ilk on ylnn top
lumsal ve iktisadi artlarn gzlemlemek arttr.
Trk Yahudi cemaati, Rum ve Ermeni cemaatlerinde sklk
la rastlanan rneklerin aksine, Mtareke dnemi ve Kurtulu
Sava yllarnda zmir'i igal eden Yunan Kuvvetleri ve stan
bul'u igal eden tilaf Devletleri ile youn ibirliinde bulunma
m, tam aksine Mill Mcadele'yi benimsemiti. Osmanl Dev
leti'nin son Hahambas Haim Nahum'un Mill Mcadele'nin
haklln savunma amacyla Avrupa bakentlerini ziyaret et
mesi bu tavrn bir kantdr. Trk toplumu ile, Ermeni ve Rum

cemaatlerinin rneklerinde olduu gibi, aclarla dolu bir ortak

gemie sahip olmayan Trk Yahudi Cemaati bu gemiinden
dolay dnemin entelektel ve siyasi sekinleri tarafndan
"Rum ve Ermeni cemaatlerinin rnek almalar gerektii cema
at" olarak kabul grecektir. Bu nedenle de Lozan Antlamas'nm imzalanmasndan sonra dnemin siyasi ve entelektel
sekinlerin srarc ima ve telkinleri sonucunda Lozan Antlama
s ile gayri Mslim aznlklara "aile durumlaryla kiisel durum
lar konusunda, bu sorunlar, sz konusu aznlklarn gelenek
ve grenekleri uyarnca" zmleme imknn tanyan 42nci
maddeden ilk feragat edecek ve bu davranyla Rum ve Erme
ni cemaatlerine emsal tekil edecek cemaat, Trk Yahudi Cema
ati olacaktr.1
Cumhuriyet'in ilk on yln karakterize eden en nemli ek
senlerden biri aznlklar Trkletirme siyaseti idi. Osmanl
Devleti dneminde zimm ve tebaa olarak yaayan aznlklar,
Cumhuriyet'in iln edilmesi ve 1924 Anayasas'nm kabul edil
mesiyle birlikte yurtta konumuna terfi edeceklerdi. Ancak bu
yurttalk konumunun beraberinde getirdii olmazsa olmaz
art aznlklarn Trk dilini, Trk kltrn ve Trklk lks
n benimsemeleri, Trk mill kimlii ve kltr iinde eriyip
Musa veya sa dininden birer Trk yurtta olarak yeniden do
malar idi. Bu artlar arasnda yer alan Trke konuma artnn
yaratt bask aznlk toplumu arasmda en ok Yahudi top
lumu zerinde hissedilecekti. Bunun nedeni de Trk Yahudile
rinin zel durumuydu. Sefarad, yani spanyol kkenli, Trk Ya
hudileri iin ana dil Ladino (bir baka deyile Yahudice veya s
panyolca) idi. Buna ilveten Alliance Israelite Universelle'in Osmanl mparatorluu'nda at Alyans okullarnda rendikle
ri Franszcay konumakta idiler. Oysa ki Cumhuriyet'in kuru
cu kadrosu, siyasi ve entelektel sekinleri iin Trk Yahudile
rinin ana dili, ezici ounluunun konumayp sadece siyonist-

Rfat N. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri Bir Trkletirme Serveni

(1923-1945), letiim Yaynlan, stanbul, 1999, s. 54-101.

lerin konutuklar branice idi. te bu nedenle Trk Yahudileri

dnemin sekinleri tarafndan "Atalarnz 1492 yhnda spanya'dan kovulduklarnda sizleri kucak aarak kabul ettik. Sizler
ise bu misafirperverliimize ve hogrmze nankrce karlk
verdiniz. Trke reneceinize sizi kovan bir milletin dilini, spanyolcay, konumaya devam ettiniz. Yeni bir lisan renme
ye karar verdiinizde Trke yerine Franszca renmeyi tercih
ettiniz" szleriyle srekli eletireceklerdi.2
Bu kltrel Trkletirme talebine paralel bir baka eksen
ekonomiyi Trkletirme hareketi idi. 1920'li ve otuzlu yllarm
Trkiyesi'nin ticaret ve sanayi leminde stnlk gayri Mslim
mteebbislerdeydi. 1924 Anayasas ile gayri Mslimler vatan
dalk ba itibariyle Trk olarak kabul edilmelerine ramen
sosyo-kltrel anlamda Trk olarak kabul edilmemekte, Osmanl Devleti dneminde olduu gibi "yabanc" olarak kabul
grmekteydiler. Gayri Mslim Trkleri "yabanc" ve "zimm"
olarak kabul eden ve ekonomiyi yabanclarn hkimiyetinden
kurtarmak isteyen Cumhuriyet'in kurucu sekinleri iin gayri
Mslimlerin ekonomik faaliyetlerindeki stnlkleri kabul edi
lebilir bir durum deildi. Bu nedenle 1923 ylndan itibaren tica
ret, sanayi, sigortaclk, bankaclk ve deniz tamacl alanla
rnda alan, ticari tecrbeleri ve yabanc dillere hkimiyetle
rinden dolay Mslman memurlara istihdam alan brakmayan
gayri Mslimlerin Mslman Trkler ile ikame edilmeleri ve
gayri Mslim mteebbis ve tccarlarn yerini alabilecek Ms
lman bir mteebbis ve burjuva snfnn yetimesi iin gayret
sarf edilmeye baland. Ancak bunun gerekleebilmesi iin
Cumhuriyet'in ilk on yl yeterli bir sre deildi. Bu sre zarfn
da her ne kadar kayda deer ilerlemeler salanmsa da 1933 y
lma gelindiinde ticaret ve sanayide stnlk halen gayri Ms
limlerin elinde olduu barizdi. Bu durum tabii ki Trakya'da Ya
hudi nfusunun youn olduu ehirler iin de geerliydi.3
2

Rfat N. Bali, a.g.e., s. 102-195.

Rfat N. Bali, a.g.e., s. 196-240.

Trakya Olaylan'nm hangi tarih birikim zerinde cereyan

ettiini anlamak iin dikkate alnmas gereken son unsur Trak
ya'nn zel durumudur. Trakya, Birinci Dnya Sava ve Balkan
Savalar'nda Bulgaristan ve Yunanistan'm istilasna uramt.
Balkanlar'da kaybedilen topraklar toplumsal hafzada ac bir e
kilde yer almt. Bu nedenle Cumhuriyet'in sekinleri iin Trak
ya ok ayr bir yere sahipti. Trakya'ya kar hissedilen bu zel
duygulara rnek tekil edecek birok makale mevcuttur. Olay
lar cereyan ettikten sonra Zaman gazetesi yazarlarndan Ebzziya Zade'nin Trakya'nn nemini vurgulayan u yazs bu yay
gn hissiyata rnek tekil edecek evsaftadr:4
Bir kere 'Trakya nedir, Trakya da oturmak ne demektir?' Hi
dnyor muyuz?
Trakya, kendimizi bildik bileli Trk vatannn en tehlikeli aka
mndan biridir. Yalnz son yarm asr zarfnda bu muazzez [erefli]
vatan paras drt defa istil felketi grmtr. Memleketin baka
ksmlar hibir vakit byle sekiz on senede bir dman izmeleri ta
rafndan inenmemitir. Ne vakit Trkiyeye kar bir harp alsa
evvel zavall Trakya, taarruza ve nihayet istilya maruz kalr.
Byle daima ate altnda bulunan bir vatan parasmda yerle
mek, tavattun etmek [yerlemek], oray ferd almalarla imar ey
lemek kolay bir ey midir, hatta mmkn mdr? Daha geenler
de Edirne'nin yam bamda, hudut zerinde koca bir itima [top
lant] yaptlar, "Trakya bizimdir, Edime bizimdir, Trakyay mut
lak alacaz!" diye terter tepindiler. Bu mnasebetsiz nmayile
rin bizlerde husule getirdii hayret ve endie gemeden bir Bulgar
gazetecisi, Tevfik Rt Beye ap ak "Trakyay tahkim edecek
misiniz?" sualini sordu. Yalnz bu sual bile zavall Trakya zerine
ne doymaz nazarlar mteveccih olduunu ispata kfidir.
stanbulun binbir elenceli, binbir gzellikleri iinde yan gelip
oturmak ve sonra be tccar ve esnafn gidip gelmesi gibi niha
yet pek fazla ehemmiyeti haiz olmyan bir hdiseyi vesile ederek
bar bar barjnak kolaydr, fakat yarn o gzel Trakya beinci de
fa bir tehlikeye maruz kalrsa bu yan gelip oturanlarn, bar bar ba-

ranlann iinde ka kii hudutlara koup gsn dmana si

per itihaz eder, hele orada yalnz bol bol kazanp yerli ahaliye i
yapmak imknn brakmyanlardan yine ka kii Trakya'nn m
dafaas iin bir damla kann, hayr kanm deil, bir santim para
sn bile feda eder? te biz de bu suali soruyoruz ve bu suale ce
vap verecek ka baba yiit kacan da merakla bekliyoruz.
Btn bu meseleler de, bu hdiselerde zavall olan yalnz
Trakyanm yerlisidir. Her an harp tehlikesine o maruzdur. Barut f
larnn zerinde oturan odur, siyas grltler yine onun ban
da patlar ve nihayet iktisaden de kendi topranda bir lokma ek
mek kazanp yemesine bile msaade edilmeyen yine odur. Kaza
ra bir gn akl bana gelip te (msaade edin de kendi yurdumda,
biraz da ben kazanaym) diyince (hakszlk etme rahat otur) hitap
ve itabna [azarlama] duar olan da yine odur.
Grlyor ki, Trakya meselesi, bir de bu cepheden deilince
ortaya inam cidden mteessir ve bi huzur edecek ok ac hakikat
ler kyor.
Binaenalyh muhaceret meselesi zerinde fazla srar etmeye
lim. O sahifeyi kapayalm. Trakyada bizim iin dnlecek daha
ok mhim hayat meseleleri vardr.
Trkiyeyi Avrupal yapan Trakyadr. Balkan misakm [antla
masn] Trakya sayesinde aktettik. Avrupa siyaseti zerinde gr
sesimizi iittirmek ve dinletmek Trakya sayesinde mmkn olu
yor ve nihayet bize (Balkanlarn ve binaeneleyh btn Avrupann
sulh bekisi) unvan erefini kazandran yine Trakyadr.
te biz Trkler iin Trakya bundan ibarettir. Bundan baka
Trakya meselesi bilmiyoruz ve baka grlt de dinliyemeyiz.
Bylesi bir geri plann mevcut olduu bir ortamda 1923 y
lndan itibaren Trakya esnaf ve basn Yahudilere kar hasmane
bir tavr almaya balad. Edirne'de yaynlanan ve Trakya-Paaeli
Mdafaa Heyet-Osmaniyesi'nin resm yaym organ olan Paaeli
gazetesi Yahudi tccar ve erafn kylleri smrdklerini ve hi
le yaptklarn ileri srd.5 Tekirda ve Edirne'de Yahudi tccar5

Avner Levi, Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler, letiim Yaynlan, stanbul,

1996, s. 27. Sz konusu cemiyet hakknda bir inceleme iin bkz. Yrd. Do. Dr.

lar kovma teebbsleri yaand. Uzunkpr'de Yahudi tccar ve

erafa kar boykot ilan edildi. Daha sonra tehcir edilmeleri isten
di. atalca'da Yahudilerin evlerine el konuldu.6 Yahudi eraf ile
Yahudi esnafn iktisadi alandaki stnl ile Yahudilerin umu
mi yerlerde Trke konumamalar, Trkler ve Yahudiler arasn
da alttan alta devam eden bir gerilimin ekirdekleriydi. Bu geri
limin Trakya'daki Yahudilerin youn olarak yaadklar illeri ka
sp kavuran bir frtnaya dnmesine neden olacak belli bal se
beplerden biri 1934 ylnda Trakya Umumi Mfettilii'nin ku
rulmas olacakt. Cumhuriyet'in kuruluunun onuncu yldn
m btn Trkiye'de olduu gibi Trakya'da cokuyla kutlana
cakt. Henz hi kimse sadece bir yl sonra Trakya'daki Yahudi
leri kasp kavuracak frtnadan haberdar deildi.

Tekirda Yahudi Cem aati'nin Cumhuriyet'in

Onuncu Yl Kutlamalar iin hazrlad Tak. Takta yer alan U.K. ibaresi
U huvvet Kulb'nn ksaltmasdr. Mekn Yahudi mahallesinin giriidir.
Yusuf M. Barokas Arivi

Zeki Gner, Trakya-Paaeli M dafaa-i Hukuk Cemiyeti'nini Kuruluu ve Faaliyet

leri (1 Aralk 1918-13 M ays 1920), Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1998.
6

Avner Levi, a.g.e., s. 36-37.

2) TRAKYA UMM MFETTL'NN

KURULMASI - UMM MFETT
BRAHM TAL'NN BLGEY TEFT
19 ubat 1934 tarih ve 2 / 1 5 0 sayl kararname ile "Edirne,
Krklareli, Tekirda ve anakkale mntkalarnda nfi ve iskn
ilerinin esasl bir srette tanzim ve idaresi iin 1164 nolu knu
nun hkmne gre mezkr mntkada Trakya Umm Mfetti
lii nm ile, ikinci bir Umm Mfettilik tekili ve bu Umm
Mfettilie aid iliik kadro" onaylanr.7 Mfettiliin merkezi
Edirne olacaktr. Bir ay sonra bu makama, 1927 ylmda cereyan
eden eyh Sait isyamndan sonra Dou Anadolu'da tesis edilen
Birinci Umum Mfettiliin Reisliine getirilen ve be yl bo
yunca (11 Aralk 1927 - 5 Aralk 1932) bu grevi ifa eden Dr. b
rahim Tal ngren (1875- 2 Ocak 1952) atanacaktr.8 kinci
Umumi Mfettilie tayin edildiinde stanbul milletvekili olan
brahim Tal Bey greve balamadan nce milletvekilliinden
istifa edecektir.
brahim Tal Bey sradan bir ahsiyet deildi. Balkan Sava
' na ve Birinci Dnya Sava'na katlm, Mustafa Kemal ile bir
likte 19 Mays 1919 gn Samsun'a kan 18 subaydan biriydi.
Atatrk'n gvendii bir kiiydi. Nitekim Trakya Olaylar'mn
cereyan etmesinden alt ay sonra 21 Haziran 1934 tarihinde ka

T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 19 ubat 1934 tarih 2 /1 5 0 say, 30..18.1.2

fon kodu, 42.8..10 yer nolu belge.

'Trakya Umum Mfettiliine, brahim Tal Bey tayin edildi", Hakimiyeti Mil
liye, 20 Mart 1934. brahim Tal ngren'in biyografisi iin bkz. Hayri OrhunCell Kasarolu, Mehmet Belet, Kzm Atakul, 50 nl Vali Mehur Valiler, i
leri Bakanl, Merkez Valileri Brosu Yaynlar, Ankara, 1969, s. 485-493; Dr.
Fethi Tevetolu, Atatrk'le Samsun'a kanlar, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1971,
s. 140-160; Dndar Aknal, "Belge ve Resimlerle Dr. brahim Tali ngren",
Tarih ve Toplum, Say 40, Nisan 1987, s. 22-25; Erdal Aydoan, "Dr. brahim Ta
li Bey'in Kendi Kaleminden Batum Konsolosluu Gnleri", Atatrk niversite
si Sosyal Bilimler Dergisi, ubat 2007, s. 90-96, http: / / w w w .m anas.kg/pdf/
sbd-2-07.pdf Atama kararnamesine ait belge udur: T.C. Babakanlk Cumhu
riyet Arivi, 18 Mart 1934 tarih, 2 /3 0 3 say, 30..18.1.2 fon kodlu, 43.15..7 yer no
lu belge.

bul edilen 2525 sayl Soyad Kanunu nedeniyle bizzat Atatrk

kendisine "ngren" soyadn verecektir.9 Trakya Umumi Mfettilii'nin kurulmas Edirneliler tarafndan sevinle karla
nacakt. Bunun sebebi, yllardan beri ihmal edilen Edirne ve
Trakya'nn imarna balanaca beklentisiydi.10 Edirnelilerin bu
beklentisi boa kmayacak, ehrin imar iin Almanya'dan uz
manlar getirtilecekti.11 stanbul-Edime osesi tamir edilecek,
kprler betona tahvil edilecek, bozuk olan Babaeski - Kuleli
yolu yaplacak,12 Edirne'nin imarn konu eden makaleler sk sk
basnda yer alacakt.13 Edime Valisi Salim zdemir, CHF Edir
ne dare Heyeti Reisi brahim Akncolu ve Belediye Reisi Ek
rem Bey Trakya Umumi Mfettilii'nin kurulmasndan duy
duklar sevinci ifade etmek zere Reisicumhur Atatrk' ziya
ret edip TrakyalIlarn kran hediyesi olarak ehir Meclisi na
mna Sarayii Nmune iftlii'nin, Umum Vilayet Meclisi na
mna da Ecedoan Nmune iftlii'nin tapularm takdim ede
ceklerdi.14 4 Nisan 1934 tarihinde Trakya Umumi Mfettilii
Bamavirlii'ne Emniyet leri Umumi Mdr Muavini k
r Skmenser atanacak,15 cra Vekilleri Heyeti 8 Nisan 1934 ta
rihinde kr Skmenser'in tayini kabul edecekti.16

Dr. Fethi Tevetolu, Atatrk'le Birlikte Samsun'a kanlar, Ayyldz Matbaas,

Ankara, 1971, s. 14,160; smet Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu 1919-1922 Balkan-Birinci Dnya ve stikll Harbi, Trk Tarihi Kurumu, Ankara, 1993, s.
31,107,121,201.

1(^ "Edirne'nin sevinci", Hakimiyeti Milliye, 26 ubat 1934.

11 "Edirne'nin im an iin Almanya'dan Mtehasss bir heyet getirildi", Hakimiye
ti Milliye, 9 Mart 1934.

12
13

"Trakyada hummal bir faaliyet balad", Cumhuriyet, 10 Mart 1934.

'Trakya'y iym af azmimizdir", Hakimiyeti Milliye, 27 Mays 1934 / "Trakya'nn
imarma d oru", Hakimiyeti Milliye, 31 Mays 1934 / "Edirne'de Byk ymar
Hareketi", Hakimiyeti Milliye, 4 Haziran 1934 / Kadri Ouz, "Edirne'nin man ", Cumhuriyet, 5 Haziran 1934.

14 "Gazi Hazretleri Trakya heyetini kabul etti", Hakimiyeti Milliye, 31 Mart 1934.
15 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 4 Nisan 1934 tarih 2 /3 6 5 say, 30..18.1.2
fon kodu, 43.18..9 yer nolu belge.
16 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 8 Nisan 1934 tarih 77D1 dosya, 30..10.0.0
fon kodu, 72.472..1 yer nolu belge.

Um um i Mfetti brahim Tal, A kam , 5 Aralk 1934.

Tal 22 Nisan 1934 tarihinde grevine balayacak,17 22 Nisan

akam zeri Edirne'ye vardnda byk bir tren ve halkn
cokulu gsterileriyle karlanacakt. Trakya Umumi Mfettili
i Bamaviri kr Skmenser, Edirne Valisi Salim zdemir
ve dier resm zevat Tal'yi Babaeski'de, civardaki kylerin hal
k ve renciler ise yollarda karlayacak, birok kutlama tak
kurulacakt. Gece erefine Belediye Dairesi'nde 60 kiilik bir zi
yafet verilecek, yemei takiben Halkevi'nde msamere, sokak
larda ise fener alaylar dzenlenecekti.18 brahim Tal'nin ilk ii
Umumi Mfettiliin merkezi olan Edirne'yi tefti etmek ola
caktr. Tal, Edirne'deki resm erkn, Bulgar, Yunan ve talyan
konsoloslarm, okullar, cemiyetleri,19 civardaki Yeni Kadn, Ke

17

"brahim Tal Bey bugn gidiyor", H akimiyeti M illiye, 22 Nisan 1934.

"brahim Tal Bey Edirne'de", Hakimiyeti Milliye, 24 Nisan 1934.

19

"Edirne'de brahim Tal Bey mektepleri gezdi", Hakimiyeti Milliye, 27 Nisan

1934 / "kinci Umumi Mfettilik brahim Tal Bey tetkikatna devam ediyor",
Hakimiyeti Milliye, 3 Mays 1934 / "Trakya Umumi Mfettiliinde", Hakimiye
ti Milliye, 5 Mays 1934.

mal, Doanca ve Ahr kylerini, Osmanl Bankas'n ve Kara

aataki Belika Konsolosu'nu ziyaret edecek, kylerde muha
cirlerin ve yerli halkn toprak durumunu ve ihtiyalarn incele
yecektir.20 brahim Tal bu ilk incelemelerinden sonra Edirne ile
ilgili intihalarn yle aktaracakt:21
Edimedeki mill ve vatan teekkllerimizi tetkik ettim. Ald
m neticeleri ayani memnuniyet buldum. Memleketimizin her ta
rafnda olduu gibi vatandalarn burada da teekkllerimize kar
elden gelen hibir fedakrl esirgemediklerini takdirle grdm.
Trakya halk esasen vatana olan candan ballklarn bir kere
deil, her zaman gstermi ve temiz gnllerinde yaattklar yurt
sevgisini hereyin fevkinde [stnde] tuttuklarn her vesile ile is
pat etmi imanl ve feraatkr insanlardr. Ancak teekkllerimi
zin mhim bir ksmnda yalnz bir noksan gze arpmaktadr. O
da udur:
Herhangi bir teekklde en ok ehemmiyet verilmesi icap
eden nokta, aza [ye] adedinin azldr. Teekkllerimizin ube
lerinde idareyi ele alan arkadalarn bu noktay lzumu kadar
ehemmiyet vermediklerini gryorum. Binaenaleyh teekklleri
mizin tekilt bakmndan kuvvetlemesi, devaml ve sabit gelire
doru yrmesi iin aza [ye] adedini mutlaka oaltmalar l
zmdr.
Teekkllerimizin bu noktay ihmal etmemelerini dilerken bu
hususun temininin imknsz olmadn da ilve etmek isterim.
nk, az evvel de sylediim gibi, vatandalarmz hayre, mem
leket mdafaasna ve mill kltrmz ykseltmee hizmet
eden her hangi bir teekkle kar elden gelen alka ve mzahere
ti [yardm] gstermekten asla ekinmemitir ve ekinmiyecektir
de. Halkn bu vasf esasen herkesin malmudur.
brahim Tal, Edirne'yi tefti ettikten hemen sonra Trakya
Umumi Mfettilii'nin sorumluluuna giren vilyetleri tefti
20

"brahim Tal Bey tetkiklerine devam ediyor", Hakimiyeti Milliye, 7 Mays 1934.

etmek zere 6 Mays 1934 tarihinden itibaren 33 gn srecek

bir geziye balayacakt. Tal tefti gezisine kmadan nce
Cumhuriyet gazetesinin Edirne muhabirine u beyanat vere
cekti:22
Bu seyahatten maksat, Trakyann hali hazrdaki vaziyetini ve
bu mmtakada zerinde ilenmesi icap eden hususat[] tesbit et
mektir. Drt vilyeti dolatktan sonra Vali Beyleri toplyacam.
Bu itimada grdklerimiz zerinde kararlar vereceiz. Bu karar
lar, Trakyada ktisad faaliyeti ykseltme ve vatandalarn mesa
isinden azami randman almalarn temine matuf olacaktr. Bu a
lmalarn az zamanda semerelerinin grleceini mit ediyorum.
Pek sevdiim ve bana hi yabanc olmyan bu muhitte, Byk e
fimizin emel ve arzularnn tahakkukunda btn vatandalarn elbirliile alacaklarndan hi phe etmem.
Nfus ilerine gelince; Trakya topraklan zerinde geinen n
fusun daha iki mislinin refahla yayabilecei tabiidir. Seyaha
timden sonra size daha fazla eyler syliyebilirim.
brahim Tal ve maiyeti geziye Krklareli'nden balaya
cak,23 bir ay boyunca Krklareli, Tekirda, anakkale, Edirne vi
lyetlerini, ky ve kasabalarn dolaacaktr. Basnda yer alan
haberlere gre gezi program yieydi:

22

6 Mays

Edirne'den Krklareli'ne hareket,

7-8-9 Mays

Krklareli'ni tefti,25

10 Mays

Babaeski'ye hareket, tefti ve gecele-

'Trakyada neler yaplacak?", Cumhuriyet, T7 Nisan 1934.

23 "brahim Tal Bey Krklarelinde", Cumhuriyet, 8 Mays 1934.

24
25

"ikinci Umumi Mfetti Krklareli'ne gitti", Hakimiyeti Milliye, 8 Mays 1934.

"ikinci Umumi Mfetti brahim Tali Bey Krklareli'nde", Hakimiyeti Milliye, 11
Mays 1934.

26 "kinci Umumi Mfetti brahim Tali Bey Krklareli'nde", Hakimiyeti Milliye, 11

Mays 1934.

11 Mays

Lleburgaz'a hareket, tefti ve gece

leme,27

12 Mays

Demirky'e var,28

13 Mays

Saray' tefti ve geceleme,29

14 Mays

orlu'yu tefti ve geceleme,30

15-16-17-18-19 Mays

Tekirda' tefti,31

20 Mays

Hayrabolu'yu tefti,32

21 Mays

Malkara'y tefti,33

22-23 Mays

Kean ve Mrefte'yi tefti,34

24 Mays

Gelibolu'yu tefti,35

25 Mays

ardak ve Lapseki'yi tefti ve a

nakkale'ye hareket,36

26 Mays
2

anakkale'yi tefti,37

"kinci Umumi Mfetti brahim Tali Bey Demirky'de", Hakimiyeti Milliye, 13

Mays 1934.

28

"kinci Umumi Mfetti brahim Tali Bey Demirky'de", Hakimiyeti Milliye, 13

Mays 1934.

29

"brahim Tali B. Mfettilik mntakasndaki tetkiklerine devam etmektedir",

Hakimiyeti Milliye, 17 Mays 1934.

30 "brahim Tali B. Mfettilik mntakasndaki tetkiklerine devam etmektedir",

Hakimiyeti Milliye, 17 Mays 1934.
31

32

33

"brahim Tali B. Mfettilik mntakasndaki tetkiklerine devam etmektedir",

Hakimiyeti Milliye, 17 Mays 1934 / "brahim Tali Bey Tekirda'da vilayet ile
ri hakknda tetkiklerine devam ediyor", Hakimiyeti Milliye, 18 Mays 1934
"ikinci U.Mfetti brahim Tali Bey teftilerine devam etmektedir", Hakimiyeti
Milliye, 22 Mays 1934.
"ikinci U.Mfetti brahim Tali Bey teftilerine devam etmektedir", Hakimiyeti
Milliye, 22 Mays 1934.

34 "brahim Tali B. ikinci Umumi Mfetti tetkiklerine devam ediyor". Hakimiye

ti Milliye, 23 Mays 1934.
35 "kinci Umumi Mfetti brahim Tali Bey anakkalede teftiatta bulunuyor",
Hakimiyeti Milliye, 25 Mays 1934
36 "kinci Umumi Mfetti anakkale'de tezahratla karland". Hakimiyeti Mil
liye, 26 Mays 1934.
37 "brahim Tali B. anakkale'de tetkiklerine devam etmektedir", Hakimiyeti Mil
liye, 27 Mays 1934

3 Haziran

Seddlbahir ve Gelibolu'dan Ke
an'a var38

4 Haziran

Kean, Mecidiye, brice ve Enez'i tef

ti, Enez'de geceleme,39

5 Haziran

Kavakl, psala'y tefti ve Uzunkp

r'ye hareket,40

6 Haziran

Uzunkpr'y tefti ve Kavakl'ya

hareket,41

7 Haziran

Edirne'ye dn.42

Tal Edirne'ye dnnde Cumhuriyet gazetesi Edime mu

habirine verdii beyanatta unlar syleyecekti:43
Seyahatinin neticelerinden memnun olduunu, Trakya mnt
kasndaki imar, iskn, nfus ve arazi ilerine dair esasl notlar tes
pit ettiini, bunlar ayn ayr tertip ve tasnif ettikten sonra alaca
muhassalaya [sonuca] gre icaplarna bakacan, Trakya halknn
maarife ve mekteplere kar gsterdii alka ve ihtiyac ok yerin
de bularak takdirle karladn, her tarafta kendisine kar gste
rilen samim tezahrattan pek ziyade mtehasss bulunduunu
brahim Tal bu ilk beyanatndan on gn sonra, yani a
nakkale'de olaylarn balad srada, gezisiyle ilgili u beya
natta bulunacakt:44

30

"brahim Tali Bey'in teftileri", Akam, 5 Haziran 1934.

39

40

41

42
43

"brahim Tali B. teftilerine devam etmektedir", Hakimiyeti Milliye, 5 Haziran

1934 / "brahim Tali B. psala'da Gazi heykelinin aln yapt", Hakimiyeti
Milliye, 6 Haziran 1934.
"brahim Tali B. psala'da Gazi heykelinin alm yapt", Hakimiyeti Milliye, 6
Haziran 1934.
"ikinci Umumi Mfetti Uzunkpr'ye gelirken yollarda kyllerle temaslar
da bulundu", Hakimiyeti Milliye, 8 Haziran 1934.
"brahim Tali Bey teftiten dnd", Hakimiyeti Milliye, 9 Haziran 1934.
'Trakyanm im an", Cumhuriyet, 11 Haziran 1934.

44 "brahim Tal Bey", Cumhuriyet, 21 Haziran 1934.

Ben gitmeden evvel mfettilik tekilt esasen vazifeye ba

lam bulunuyordu. Muayyen programn tatbikatna girdik. Mntaka dahilinde zira, tima, dar ve ktisad tetkikler yaptm.
Halkla esasl surette temasa girdim. htiyalar aratrdm ve sor
dum. Trakya halk da btn Trkler gibi ok saygldr. Rahatsz
ederim endiesile dertlerini bile sylemek istemiyorlar. Ben onla
r sylemee altra altra ihtiyalarna intikal ettim ve ok ey
ler rendim. Tetkikatm esnasnda ok iyi iler grdm. Bitabi
baz noksanlara da tesadf ettim. Bu tetkiklerimin neticesini ve intibalanm Ankarada merbut [bal] bulunduum makamlara ra
por halinde ifah izahatmla beraber takdim edeceim.
Trakyada zira vaziyet endie edilecek halde deildir. Mama
fih mahsul geen seneki mebzuliyete [bollua] nisbetle bu sene
normalden aadr. Halkn elinde az ok zahire vardr. Kuraklk
mnasebetile ot ve saman bu sene bol olmyacaktr.
Bulgaristan ve Romanyadan gelen muhacirler mevcut kk
kylere yerletirilmektedir. Bundan maada orlu civarnda mun
tazam plnlar dahilinde iki yeni ky tesis edilmektedir.
Cumhuriyet'e gre Tal iki gn sonra, yani 23 Haziran gn,
Ankara'ya gidip tefti gezisinin neticesini yksek makamlara
arz edecekti.45 Tal basma verdii demelerde ise geziden he
men sonra kaleme ald raporda yer alan Yahudilerle ilgili son
derece olum suz tespitlerinden hibir ekilde bahsetmeyecekti.46
3) BO A Z LA R 'IN VE TR A K YA 'N IN
A SK E R M IN T IK A KA BU L E D L M E S
Trakya Umumi M fettilii'nin kurulmas, Trkiye Cumhuriyeti'nin 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan "Boazlar
Rejim ine likin Szlem e" ile silahszlandrlan Boazlar' yeni
den silahlandrm ak istedii bir dnem e de rast gelecekti.47 1933

45 "brahim Tal Bey", Cumhuriyet, 21 Haziran 1934.

46 Sz konusu rapor kitabn sonunda yer almakta.
47 Szlemenin tam metni iin bkz. Lozan Bar Konferans, Tutanaklar - Belgeler,

ylnn banda Hariciye Vekili Tevfik Rt Aras, Trkiye

Cumhuriyeti'nin Boazlar' asker adan muhkem hale getir
mek istediini resmen Cenevre'ye bildirecek, bu talebine dier
lkelerin olumlu bakmalar iin kampanya srdrecek, sonuta
Sovyetler Birlii ve Balkan Devletleri bu talebe olumlu bakacak
lard.48 lk giriimden yaklak iki ay sonra The Nem York Times
gazetesinde yaynlanan bir habere gre Trkiye Cumhuriyeti,
Lozan Antlam as'm imzalayan devletlerden anakkale Boa
z' ran yeniden silahlandrlmasna mutabk olmalarn talep et
mekteydi. Bu habere gre talyan Bavekili Mussolini 18 Mart
1934 tarihinde faist rejimin ikinci be yllk kongresi mnasebe
tiyle yapt konumada talya'nn Afrika ve Asya'da yaylma
ya niyetli olduunu sylemiti. Her ne kadar Mussolini daha
sonraki bir demecinde bu szleriyle Avrupal bir lke olarak ka
bul ettii Trkiye'yi kast etmediini belirtecekse de bu konu
ma Ankara'y rahatsz etmiti. Benzer bir ekilde YugoslavyaBulgaristan ilikilerinin iyilemesi nedeniyle de Ankara Bulga
ristan'la paylat Trakya snrnn gvenirlilii iin endielen
mekteydi.49 Bu siyasi ortam nedeniyle basnda srekli Boazlar'm tahkim edilmesi konusunda yorum ve haberler yer almak
tayd.50 Cumhuriyet yazar Abidin Daver Boazlar ve Trakya'y
deerlendirdii yazsnda "Boazlarn Trkiye iin en byk
ehemmiyyeti Trakya ve stanbulun emniyeti bakm ndandr"
yorumunda bulunduktan sonra "Boazlar meselesi, Trkiye
iin tamamen hayati bir emniyet m eselesidir" diye yazacakt.51
Abidin Daver bir meslektann stanbul basnn Trakya'nn
kinci Takm Cilt II, Kotferarsda mzalanan Senetler (30 Ocak ve 24 Temmuz 1923),
eviren: Seha L. Meray, Yap Kredi Yaynlan, stanbul, 1993, s. 50-59.
48 'Turkey Asks Right to Defense Straits", The Nem York Times, 17 Haziran 1934.

40

"Fortifying Straits Held Turkish Goal", The New York Times, 28 Mays 1934 /
NARA, Records of the Department of State Relating to Intemal Affairs of Tur
key 1930-1944, 22 Mays 1934 tarih ve 867.24/38 sayl belge.

50 Memduh Talt, "Boazlan icabnda mdafaa edecek kadar kuvvetliyiz", Cum

huriyet, 9 Haziran 1934 / Yunus Nadi, "Boazlar her eyden evvel Trk toprak
landr", Cumhuriyet, 12 Haziran 1934.

nem ve deerini anlamamakla eletirmesi zerine yaynlaya

ca cevab yazda dncelerini yle dile getirecektir:52
Bulgarlarn mahut [bilinen] Trakya cemiyetinin vatanmzn
bu gzel ve mhim paras hakkndaki ihtiraslarna kar az m
kalem salladk. Boazlardaki gayriasker mmtakalann ilgas [la
v], Balkanlardan gelen muhacirlerin iskn gibi meseleler mnasebetile. Trakyanm Trkiye iin ne kadar hayat bir ehemmiyeti
haiz olduunu defalarla izah ettik. Belki meslektamz, bu yazla
r okumam, yahut unutmutur. Bu itibarla Trakyanm ehemmi
yetini anlamam olmak ithamm asla kabul etmeyiz. Hem Trakyann ehemmiyetini anlamamak iin insann kr ve sersem dlmas bile kfi deildir ve fikrimizce Trakyanm ehemmiyetini anlat
maa lzum da yoktur. nk her vesile ve frsat bulduka yaz
dmz gibi, Trakya, Trkiyenin Avrupadaki son parasdr. Bir
zaman Viyana kaplarna kadar dayanm olan Trkl, Avrupadan atmak siyaseti asrlardan beri muvaffakiyetle takip edilmi
ve Osmanl saltanatnn inhitat [d] devri, itil [ykselme] yl
larndaki muhteem ve anl meddin hazin ve ac cezrine ahit ol
mutur. Kh Avusturya Macaristann, Kh Rusyann, kh onlarn
peyki [uydusu] olan Balkanllarn, devir devir yaptklar hamle
lerle Tunanm imalinden [kuzeyinden] atlan Trklk, nihayet
Boazii kylarna kadar srlm hatta bsbtn Asyaya atl
mak bile istenilmitir.
Ayastafanos teslimnamesini Berlin muahedenamesi [antla
mas], Balkan harbindeki Midye - noz hattn, Edimenin istirda
d [geri alm], Sevr idam karann, Lozan zafemamesi silmemi
olsayd Trakya deil, stanbul bile elimizden gitmi sayla birdi.
Maamafih Trk dmanl tahteuuruna [uur altna] sinmi
olanlar, "Asyadan gelen Trkl Asyaya atmak" fikrini takipten
vazgemi deillerdir. Boazlarcjaki tahkimatn kaldrlmas s
tanbul ve Trakyanm Anadoludan ayr ve arkas ak braklmas

52 'Trakyanm ehemmiyeti", Cumhuriyet, 28 Haziran 1934. Abidin Daver 1935 y

lnda bir Trk basn heyeti ile birlikte Almanya'y ziyaret edecek ve Hitler ta
rafndan kabul edilecektir. Bkz. Abidin Daver, "Hitlerle mlakt". Cumhuriyet,
7 Mays 1935.

ve Boazlardaki gayriasker mntakalann kaldrlmasna mma

naat edilmesi [engel olunmas], bu fikrin daima tatbikna alld
n gsteren son tezahrlerdir.
Bu fikri takip edenler, Trkiyeyi, bir ayann yalnz ucile bir
derenin kenarna basm ve btn vcud arkaya doru iilmi
olduu halde derenin tetarafmda kalm bir adam vaziyetinde
bulundurmak istiyorlar. Dere, Boazlar, derenin kar taraf Trak
ya ve teki taraf da Anadoludur. Boazlarn topsuz tfeksiz bra
klmas da derenin kar tarafndaki ayamzn altna konulmu
bir karpuz kabuudur.
Bunu bilen Trklk, Trakyaya btn kuvvetile ve smsk bas
maa mecburdur. nk, dnyann en mhim deniz geitlerin
den biri olan Boazlara hkim olduumuz iindir ki siyaset, sevklcey [asker strateji] ve iktisat itibarile dnyada mhim bir
mevkiimiz vardr. Trakyasz ve stanbulsuz Trkiye, Asyann or
tasndaki yar mstakil Trkistan devletinden farksz olur. Bu ha
kikati benim gibi, senelerce evvel yazm muharrirleri, Trakyann
ehemmiyet ve kymetini takdir etmemekle itham takdirsizlik olur.
Trakyann ok byk ehemmiyetini Cumhuriyet idaresi de,
gayet tab olarak pek iyi takdir etmi, fakat imdiye kadar, daha
mstacel [acele] ileri olduu iin, memleketin Avrupadaki bu
kymetli parasnn imarile hassaten megul olamamtr. Trakya
umum mfettiliinin ihdas, takdir olunmam deil, fakat tecil
edilmi bir iin artk zaman gelmi ve balam olduunu gste
rir. Trakya imar edilecek, nfusu, serveti artrlacak ve Edirne,
Trkln garbe [batya] alan kaps, Sultanselim camisi de
Trkln garbe [batya] bakan abidesi olmak erefini ebediyyen
muhafaza edeceklerdir.
Abidin Da ver'in bu ikinci yazs olaylarn cereyan etmesin
de etkili olacak iki unsura dikkati ektiinden olduka nemli
dir. Bu unsurlardan biri blgenin asker adan nemi, dieri ise
Trakya'nn iktisadi adan ihmal edilmi bir blge olmasyd. Bu
nedenle Daver yeni kurulan Trakya Umum M fettilii'ni de
gecikmi ancak yerinde bir karar olarak deerlendirecekti. Bu
rada dikkat ekilmesi gereken bir husus bu yaznn 28 Haziran

tarihinde, yani anakkale'de olaylarn balamasndan bir hafta

sonra yaymlanmasyd. Abidin D aver'in yazsnn yaynland
tarihte stanbul sokaklarnda Trakya'dan kap stanbul'a gel
mi olan Yahudi gmenlere rastlamak pekl mmknd. Da
has Abidin Daver Beyolu Musevi Lisesi'nde retmendi53 ve
dolaysyla M usevi rencileri vastasyla cereyan etmekte olan
olaylardan haberdar olmas gerekirdi. Btn bu olgulara ra
men Daver'in olaylardan bihaber gzkmesi olduka ilgintir.
Abidin D aver'in bu ikinci yazs Bulgar basnnda tepkilere yol
aacakt. Bu tepkiler zerine Daver bir makale daha yaynlaya
cak, ilk yazsmdaki fikirleri savunmaya devam edecek ve daha
nceki yazsnda olduu gibi makalesine gene "Trakya imar
edilecek; nfusu, serveti arttrlacak ve Edim e, Trkln garbe alan kaps ve Sultan Selim cam isi de Trkln Avrupaya
bakan abidesi olm ak erefini ebediyen muhafaza edeceklerdir"
satrlaryla son verecektir.54

4) 2510 SAYILI SKN KANUNU'NUN

KABUL EDLMES
Olaylarn vuku bulmasnda etkili olan bir dier nemli ol
gu TBM M 'nin 14 Haziran 1934 tarihinde kabul edilen ve 21 Ha
ziran 1934 tarihli R esm Gazete'de yaynlanarak yrrle giren
2510 sayl skn Kanunu'ydu. skn Kanunu'nun birinci mad
desine gre "Trkiye'de Trk kltrne ballk dolaysile n
fus oturu ve yaylnn, bu kanuna uygun olarak, cra Vekille
rince yaplacak bir programa gre, dzeltilm esi" grevi Dahili
ye Vekleti'ne verilmiti. skn Kanunu'na gre Trkiye gelecek
muhacir ve m ltecilerin isknlar asndan blgeye ayrlm
t.

53
54

Rfat N. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri Bir Trkletirme Serveni

(1923-1945), letiim Yaynlan, stanbul, 1999, s. 177.

1 numaral mntkalar: Trk kltrl nfusunun tekasf [yo

unlamas] istenilen yerlerdir.
2 numaral mntkalar: Trk kltrne temsili istenilen nfu
sunun nakil ve isknna ayrlan yerlerdir.
3 numaral mntkalar: Yer, shhat, iktisat, kltr, siyaset, as
kerlik ve inzibat sebeplerile boaltlmas istenilen ve iskn ve ika
met yasak edilen yerlerdir.
skn Kanunu'nun 9uncu maddesi ise Dahiliye Vekili'ni
"casusluklar sezilenleri snr boylarndan uzaklatrm aa" yet
kili klmaktayd, llin c i maddenin (a) ve (b) klar ise Trk dili
ni, kltrn ve lksn zmsemeyenler iin baz tedbirler
ngrmt. Bunlar yleydi:
a) Ana dili Trke olmayanlardan toplu olmak zere yeniden
ky ve mahalle, ii ve sanat kmesi kurulmas veya bir sa
nat kendi soydalarma inhisar ettirmeleri yasaktr.
b) Trk kltrne bal olmyanlar veya Trk kltrne bal
olupta Trkeden baka dil konuanlar hakknda hars, asker,
siyas, tima ve inzibat sebeplerle, cra Vekilleri Heyeti kararile, Dahiliye Vekili lzumlu grlen tedbirleri almaa mec
burdur. Toptan olmamak artile baka yerlere nakli ve vatan
dalktan iskat etmek de bu tedbirler iindedir.
skn Kanunu'nun kabul esnasmda yaplan grmelerde
Dahiliye Vekili kr Kaya kanunun drt gaye gttn ak
layacakt:
Bu evvelemirde nfusla alkadardr, kincisi muhaceretle al
kadardr. ncs dahildeki seyyar airetlerle alkadardr. Dr
dncs de, demin lyihada mevzubahs olan topraksz ve baka
larnn topranda alan toprakszlarla alkadardr.
kr Kaya nfusla ilgili olan gayeyi "dahildeki yerli va
tandalarn kesafetine nazaran daha az nfuslu yerlere sevk et
mek ve kendilerine shlet [kolaylk] gsterm ek ok faydal bir

tedbirdir" eklinde izah edecekti. Muhaceratla ilgili ikinci gaye

iin de "hariten yakn etrafmzda 2 milyona yakn hlis Trk
vardr. Bunlarn azar azar ana vatana gelmeleri deta mukad
derdir. Bunlar eski zor cebri muhaceret [zorla g] eklinde gel
meyecek, kendi istek ve arzulan ile geleceklerdir. Kendilerini is
kn ilminin icap ettirdii kavaidi itimaiye ve iktisadiyeye [top
lumsal ve iktisadi kurallara] gre yerletirmekte bizim borcum uzdur" diyecekti. kr Kaya "Bu kanun tek dille konuan,
bir dnen aym hissi tayan bir memleket yapacaktr" szle
riyle konumasn tamamlayacakt.55
Grlebilecei gibi skn Kanunu'nun ncelikli gayelerin
den biri muhacirlerin iskn edilmeleriydi. Ancak kanunun 9uncu m addesiyle Dahiliye Vekili'ne verilen "casusluklan sezilenleri snr boylarndan uzaklatrm aa" yetkisi ile llin c i madde
nin (b) fkrasndaki "Trk kltrne bal olmyanlar veya Trk
kltrne bal olupta Trkeden baka dil konuanlar hakkn
da asker, siyas, tima ve inzibat sebeplerle cra Vekilleri He
yeti kararyla Dahiliye Vekili'nin gerekli grd tedbirleri" al
ma, yani, "toptan olm amak artile baka yerlere nakil ve vatan
dalktan iskat etm ek" yetkisi mulak yetkilerdi. Pekla Trk
kltrn henz benimsememi veya benim sem edii sanlan,
Ladino veya Franszca konuan Trakyal Yahudilere de uygula
nabilirdi.
Yahudilerin Trke konumamalar ve Trk kltrn be
nim sememelerinin Yahudi nfusunun youn olduu Edirne'de
bir "m esele" hane geldiinin ipucu, olaylarn patlak vermesin
den ksa bir sre nce CHF Edirne Vilyeti dare Heyeti Reisi b
rahim Akncolu'nun56 sahibi olduu Edirne M illgazete'nin bir
bayazsnda yer alan u satrlard:57

55 TBMM Zabt Ceridesi, 14 Haziran 1934,1:68, Cilt 1, s. 140-160.

56 brahim Aknc, Trakya'nn Yunanllar tarafndan igali srasnda asker mfre
ze kurup Yunanllara kar savamt. Kaynak: Nazif Karaam, Btn Ynleri
ile Krklareli ve leleri, Yaylack Matbaas, stanbul, 1970, s. 152.
57

Trk topraklarnda Trke konuulur. Bu memleketin anadili,

konuma dili ve resm dili Trkedir. Bu mbarek topraklarda ya
ayan ve onlara btn varlklar ve temiz kanlarile bal olanlar,
bu dilden baka bir dil iitmee tahamml edemezler. Sankamtan fsunkr [byleyici] Meri kylarna kadar uzanan bu aziz
yurdun en cra gelerinde konuulmas ve iidilmesi bor olan
dil, Trk dilidir.
Trakya Umumi Mfettii brahim Tal'nin yaynlanmam
tefti raporu ile olaylardan sonra aklanan Resm Tebli'den de
grlebilecei gibi Trakyal Yahudilere ynelik "casusluk" itha
m mevcuttu. Dolaysyla Dahiliye Vekili'ne tannan "casusluk
lar sezilenleri snr boylarndan uzaklatrm a" yetkisi pekl
Trakyal Yahudilere de uygulanabilirdi.

5) YAH U D T CCA R V E ESN A FIN DU RU M U

Birok kaynak Trakya Yahudilerinin yaadklar kentlerin
iktisadi faaliyetlerine hkim olduklarm, mandraclk, peynir,
st retimini tekellerinde tuttuklarn ve yksek faizle kylye
dn para verdiklerini gstermekte. Bu durum Cumhuriyet'in
ilk yllarndan beri sre gelmekteydi. Edim e doumlu Mihri
Belli'nin Cum huriyet'in ilk yllarnn Edirne'sini anlatan anlan
bu adan olduka reticidir:58
Kylnn biricik kredi kayna olan ar sarraflarnn hepsi
Yahudi'dir. Rumlar gideli mandraclk Yahudilerin elindedir. Ti
caretin belli bal kollan da yle. Aar yoluyla kyly vergilen
dirme sistemi srmektedir. Bu i de Yahudilerin tekelindedir.
Edirne'nin biricik byk sanayi kurumu, iki kpr arasndaki un
fabrikas, Madam Fndklyan'n mlkdr. Karabekir 1920'ler,
1930'lar, Trakyas'nm nemli kiisiydi. Toplumun temel direi de
nenlerden. imdi Yunanistan'da olan Arda boyu kylerindendi.

Mihri Belli, insanlar Tamdm Mihri Belli'nin Antlar, 3. bask, Doan Kitaplk,
stanbul, 2000, s. 24,49-51. Bu anlarda ad geen Karabekir'den Viktor Benaroya da sz etmekte. Bkz. s. 148-151.

mer'in days saylyordu, anasnn karde ocuu. Oysa, birbir

lerine hi benzemezlerdi. Karabekir ad stnde esmer, tknaz,
mer ak tenli, uzun boylu. Meslei politikaclk deildi, ama tek
parti CHP'nin ar toplarndan saylrd. Trakya'da kimlerin mil
letvekili, kimlerin parti bakan olacann belirlenmesinde sz
geenlerdendi.
Karabekir mesleine haydutlukla balam. Yeeni mer onu
o gnlerinden tanrd. Sava yenilgimizle sona erince kyden ay
rlmak zorunda kalmlar. mer'in dul anas, olu ile birlikte
Edirne'ye g ediyor. Kyk Semti'nde kentin son evlerinden bi
rinde barnyorlar. Evden te krlar balyor. Karabekir, avanesiyle zaman zaman gelip o evde kalyor. ocuklu dul kadm onla
ra yataklk ediyor. mer alt-yedi yalarnda. Edirne henz Yunan
igaline uramam. Haydutlarn derdi Osmanl devletinin zaptiyeleriyledir. mer anlatyor o gnleri:
"Bunlar bir gn geldiler. Dada uyuz olmular. Seyyid Aa,
brahim Pehlivan, Kel Osman, iki kii daha var, eteye yeni katl
m, elebalar Karabekir. Kanp duruyorlar. Ben de odann ka
psnda durmu hallerine glyorum. Aralarnda akalayorlar.
Konu uyuz. lerinden biri 'uyuz olan olmayann azna tkrr
se uyuzu ona geer, kendisi iyi olurmu' diyor. Gzler bana dikil
di. Ben kamaya yeltendim, yakaladlar. Azma tkrecekmi gi
bi yapyorlar. Ben debeleniyorum. Biri brakyor teki yakalyor.
Haydut akas ite. Ama benim akadan makadan anladm yok,
heriflerden nasl nefret ediyorum bilemezsin.
Birka gn sonra gene geldiler. Bir yeri soymular. Evin alt
kattaki odasnda oturmular altnlar blyorlar. Kapy arala
dm, hallerini gcrdm. Birka gn nceki kzgnlm sryor.
'Ulan hrsz pezevenkler, imdi gidiyorum zaptiyeleri getirmeye'
deyip sokaf. frladm. 'Ulan, bu babasnn oludur, dediini ya
par' dediler, peime dtler."
Geceyars Kyk sokaklarnda bir kovalamacadr balyor. So
nunda mer'i yakalayp, gnln almaya almlar.
Yunan ordusu Trakya'y igal edince, Karabekirler "haydutlu
a paydos" diyorlar. Millciler safna katlyorlar. Artk Karabekir
etesi Trakya-Paaeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti'nin silahl kuv

vetlerinden saylmaktadr. galcilere kar az ok direni de gs

teriyorlar. Bulgaristan'da Stambuliski'nin ifti Partisi iktidar
dneminde Bulgar etecileriyle g birlii durumundalar. Iskee'nin ahin kynde yaplan ortak toplantda Trk etecilerini
temsil edenlerdendir Karabekir. Bu arada rakip Trk eteleri ara
snda atmalar da olmuyor deil. Elenenler var. Karabekir ele
nenlerden deil, eleyenlerden.
Zaferden sonra Karabekir ve etesi dadan dze iniyorlar.
Edirne'de ticaret Yahudilerin elindedir. Ve hemen tm yele
ri Yahudilerden oluan Mason Locas nemli bir kurumdur kent
te. (...)
Karabekir etesi dadan dze indii gnlerde Edime Mason
Locas'nda eteciler konusu gndeme alnyor. yelerden biri,
"eteciler indi kente, ne olacak?" diye soruyor.
- Onlar a, biz tok olmaz.
- Ya ne yapacaz.
- Onlarn da kam doyacak; zengin edeceiz onlan.
- Nasl?
yelerden Pepo adndaki Yahudi vatanda, "Bu ii bana bra
kn" diyor. O yllarda aar yntemiyle kyl vergilendirilmekte
dir. Tarmla uraan herkes, zengin fakir demeden rnnn on
da birini devlete vergi olarak vermek zorundadr. Ancak hkmet
bu ile dorudan uramyor. Pein paraya kylerin yllk rnn
gtr hesaplanan onda birini sermaye sahibi aarcya satyor.
Edirne'de sermaye Yahudilerde. Dolaysyla aarclk da onlarn
tekelinde gibi. Pepo da bu ile uraan sermaye sahiplerindendir.
Gidip Karabekir'e ortaklk teklif ediyor.
- Aar iinde ortaz, diyor. Sermaye benden, kr ise yar yar
ya. Sen ak artrmaya katlrsn, kylden rnn yzde 10'unun
toplanmasnda da adamlann yardm olur...
Karabekir'in ak artrmada nasl davranacan en ufak ayrn
tsna kadar kararlatryorlar. Maksat kyleri olabildiince ucuza
kapatmak. Ak artrma salonunda ise ikisi birbirini tammyormu gibi davranacaklar. Pepo'dan her iaret alnda Karabekir fi
yat yz lira artracak, artrmaya katlan tekileri yldrma ii artk

Karabekir'e kalm. O bu ilerin ustas....

Ak artrma gn geliyor. Artrmaya katlanlann hemen hep
si Yahudi. Ama ilerinden ancak birka Mason Locas'ndan.
Grevli ak artrmay ayor ve ilk kyn adn ve taban aar
bedelini bildiriyor; "Bosna ky, sekiz yz lira..."
- 850.- 900.Ve artrma devam ediyor. Bosna ky verimli kylerden, aar
bedeli 2.000'leri asa da gene kr brakr. Artrlan bedel 1.150'ye
vardnda Pepo kulan kayor. areti alan Karabekir salonun
arkalarndaki yerinden gr sesiyle "1.250" diye baryor. Btn
balar ona dnyor. Tanmadklar bir adam. Kendilerinden deil,
Yahudi'ye hi benzemiyor. Pepo aralarnda dolaarak bilgi veri
yor. "eteci Karabekir var ya, ite o. Hani Yunan zaman Mara
Kprs'n uurmulard..."
Karabekir surat ask yerinde oturmakta, salondakilere ters ters
bakmaktadr. lerinden biri rkek sesle "1.300" diyecek oluyor.
Daha laf azndayken Pepo gene kulan kayor ve Karabekir il
kinden daha gr bir sesle "1.400" diye banyor. Baka artran k
myor. Ve bylece iki ortak en verimli kyleri ucuza kapatyorlar.
Mill burjuvamz Karabekir'in ilk sermaye birikimi byle salan
yor. Gn geldi Trkiye'nin pirin kral dendi kendisine. psala'da
ki eltiinde, mevsiminde 2.000-3.000 tarm iisi altrd olur
du. stanbul'un Balat'nda pirin fabrikasn kurduunda Mustafa
Kemal 10.000 lirayla sermayeye katlm, orta olmutu. Pepo'nunkinden daha da yararl bir ortaklkt bu. Gazi Mustafa Ke
mal 1927'de Edirne'ye geldiinde evine gidip le yemei yemiti.
Onun iin "Gazi'nin gzlerinin iine baka baka konuabilen adam"
derlerdi. Okuma yazmas pek yoktu, ama cin gibiydi. 1930'larda
stanbul'da Trak irketi'ni kurdu, stanbul'a tamd. Trak irketi
sava yllarnda ngilizlerle nemli maden dsatm ileri yapt.
Yahudilerin Trakya ekonomisine hkim olmalarmda 30
Ocak 1923 tarihinde imzalanan 'T rk ve Rum Ahalinin Mba
delesine Dair Mukavelename ve Protokol" gereince stanbul
vilyeti haricinde yaayan Trk uyruklu Rum Ortodokslarn,

Bat Trakya blgesi haricinde yaayan Yunan uyruklu Trklerle

mbadele edilmeleri ok etkili olacakt. Trakya'daki Rum varl
bu mbadele neticesinde yok olacakt. 1915 ylnda yaanan
Ermeni tehcirinden sonra da blgedeki Ermeni nfusu da son
derece azalmt. Bylece ticaret hayatnda Rum ve Ermenilerden boalan yerler, Trk halknn beklentisinin aksine, Yahudi
ler tarafndan doldurulacakt. Hem bu beklenmeyen gelime,
hem Trakyal Yahudilerin ticarette etkin olmalar, hem de baz
Yahudi tacirlerin tefecilik yapmalar ise blge halknda derin bir
honutsuzluk yaratacakt.

6) NHAL A T SIZ V E O RH U N D E R G S
a) N ihal A tsz'm D nce D nyas
Trkln en nemli isimlerinden Nihal Atsz (12 Ocak
1905-11 Aralk 1975) ayn zamanda rkl da savunan nadir fi
kir adamlarndan biridir. Atsz saf rkn bir savunucusuydu.
Onun iin en stn rk Trk rkyd. Yahudiler, ingeneler, Trk
rkm bozan unsurlard. Atsz Trk rknn bu tr yabanc un
surlardan temizlenmesi iin teklif ettii yol ise katliamd:59
Trk topraklarnda yaamak hakk yalnz Trkn olmaldr.
Trk topranda, kyde Trk kylsn maln yama eden, kr
da altn alan, dada Trk yolcusunu soyan, ehirde karmanyo
laclk yapan ve nihayet mezarnda da Trk ehitlerini (hem de en
anl bir savan en nl ehitlerini) soyan ve trl trl millet ad
lar tayan bu soysuzlar artk aramzda istemiyoruz. Trk bn
yesini mikroptan temizliyecek en gzel tedavi usul: Katlim!...
Yamur Atsz'm , babasnn bu rk tavrna getirdii izahat
mtareke yllarnda aznlklarn Trklere kar sergiledikleri
dmanca davranlard.60 Nihal Atsz Kabata Lisesi'nde ret
59 Nihal Atsz, anakkaleye Yry, Baysan, stanbul, 1992, (ilk bask 1933), s. 20.
^ Yam ur Atsz, mrmn lk 65 Yl, Trk Edebiyat Vakf, stanbul, 2005, s. 2023.

men iken Trkiyat m ecmuasnda yaynlad bir makale ile Prof.

Fuad Kprl'nn dikkatini ekecek, onun tevikiyle Dr-l-fnn Edebiyat Fakltesi'ne kaydolacakt. 1930 ylmda mezun
olan Atsz ayn yl Kprl'nn asistan olacaktr. 15 Mays
1931 tarihinden 25 Eyll 1932 tarihine kadar Atsz M ecmua'sm
yaynlayan N ihal Atsz Birinci Trk Tarih Kongresi sonrasnda
kan tartma neticesinde Dr-l-fnn'dan uzaklatrlacak ve
Malatya Ortaokulu'na Trke retmeni olarak tayin edilecek
tir. 31 Temm uz 1933 tarihine kadar M alatya'da Trke ret
menlii yapan Atsz bu tarihten sonra edebiyat retmeni ola
rak Edirne Erkek Lisesi'ne atanacak, 11 Eyll - 28 Aralk 1933 ta
rihleri arasmda bu grevde bulunacakt. Atsz Edirne'de oldu
u srada Orhun dergisini yaymlamaya balayacakt.61

b) Nihal Atsz'n Edime Gnleri

Atsz Edirne'de ksa bir sre kalmasma ramen verdii
konferanslarla, sahneye koyduu piyeslerle ve Orhun'da yayn
lad yazlaryla rencileri ve yerel halk nezdinde byk ilgi
grecekti. A tsz'n Edirneli rencilerinden Mehmet Orhun
otuzlu yllarn Edirne'sini ve A tsz'm etkisini yle tasvir et
mekte:62
1933 yl Eyll aynn ilk haftasndan sonra, Edirne Erkek Lisesi'nde son snf talebesi olarak bulunuyordum. Edime Lisesi o ta
rihlerde Trakya da tek lise olduu iin, Krklareli, Tekirda gibi
komu vilyetlerden de gelen arkadalarmz yannda, eski Edir
ne Vilyeti'nin Bulgaristan ve Yunanistan kesiminde kalm yerle-

61 Erol Gngr - M.N. Haceminolu - Mustafa Kafal - Osman F. Sertkaya,

(Haz.), Atsz Armaan, tken Yaymevi, stanbul, 1976, s. 18 / Umut zer,
"Racism in Turkey: The Case of Hseyin Nihal Atsz", Journal of Mslim Minority Affairs, Cilt 22, Say 1,2002, s. 119-130. Jacob M. Landau, Exploring Ottoman
and Turkish History, H urst & Company, Londra, 2004, s. 252-258. Cenk Sarao
lu, "Nihal Atsz's World-View and Its Influences on the Shared Symbols, Rituals, Myths and Practices of the lkc Movement", Turkology Update Leiden
Project, VVorking Papers Archive, Department of Turkish Studies, Universiteit
Leiden. w ww .let.leidenuniv.nl/tcim oA ulp/Research/cs.pdf
62 Mehmet Orhun, "H ocam Hseyin Nihal Atsz Be", Ortadou, 17 Mart 1976.

rinden gmen olarak gelmi arkadalarmz da vard. Daha 10 yl

ncesi Yunan igalinden kurtulmu olan bu snr kenti'nde Milli
yetilik Ruhu taze ve dipdiri idi.
Mustafa Kemal Trkiye'nin Avrupa'ya alan bu kentinin
nemini ok iyi bildii iin: Edime, Krklareli ve Tekirda vilyet
lerinin idaresini birletirerek, 1930 yllarnda Trakya Umum M
fettilii'ni kurmu ve bana da Rahmetli Kzm Dirik Paa'y ge tirmiti! ok dirayetli olan Dirik'in, bu vilyetin iktisaden kal
knmas hususunda, t kylerden balayarak girimi olduu fa
aliyetleri yannda, maarife de nem vermi ve Edirne, adeta bir
okul sitesi haline gelmiti. niversite dndaki maarif kademele
rinin btn okullar vard. Jandarma okulundan ehir yatl okul
larna, kz, erkek san'at okullar, kz ve erkek muallim mektebleri
ile lisesinden baka bir de yahudi orta okulu bulunuyordu. te
Atsz Be, bu snr kentine geliyordu. (...)
Hoca; mr boyunca bir (Kr ad Ruhu) iinde yaamtr...
Heyecan dolu bu derslerle, k smestrinin bile, nasl getiini an
lamamtk. Bu Hoca, baka bir Hoca idi. Bize benliimizi kazan
drm, kim olduumuzu retmi mazimiz ile geleceimize yn
vermiti. Tek kelime ile ahsiyetimizi kazandrm biz erde "Mill
uur"u tazelemi ve pekitirmiti. Hoca, bu snr kenti ocuklarn
samim bulmu ve bizler de, kendisine candan balanmtk.
Daha, o tarihlerde Soy Ad Kanunu yoktu. 1934'de kt. B
tn snf soyadlarn, onun bize rettii ztrke adlardan aldk.
Ben (Orhun), dier arkadalarm (Bozkurt), (Anman)... soyadlann aldlar.
Hoca, bu snr kentini sevmiti. nk o, gerek bir Trk
Be'i ve gerek bir Trk Akncs idi...
Mehmet Orhun anlarnda Orhun dergisinin Edirne'de narabet grdn yle ifade etmekte:

Orhun'un ilk says Edirne'ye geldii zaman stanbul'dan ok

Edirne'de satlrd. Bu snr kentinde byk bir heyecan uyandnrd. Orhun stanbul'dan dorudan Mir Kona karsndaki kitab evki Efendi'ye gelir, oradan da btn Edirne'ye datlrd.
Bir datc da Lise'nin giri kapsna kadar gelir, orada satard.

Giriin demir parmaklkl kaps kapanr, datcdan dergi teker

teker alnrd. Her aym beinde dergi geldike kaplmak iin ta
lebelerin hcumuna urar demir parmaklklar zorlanrd. Atsz
Be'in oturduu st kat, bizim karmzda olduundan her vakit
kendisini grrdm. Geceleri solgun lambasnn altnda ge
vakitlere kadar Orhun'un provalarn tashih ederdi. Orhun'un ya
zlar hepimizi etkilemiti. Ben her sayy aldka herkese duyururcasma okur, kendi evreme de yayardm. Bilhassa enitem
Krmutlu brahim Aa Atsz Be'in Orhun'daki ilk yazsn oku
duunda 'bu byk bir insandr' dedi. Her say ktnda benden
Atsz Be'in yazlarn okumam isterdi. Gerek Hoca'nn yazlar
dolaysyle; gerekse de kendisinin, enitemin evine yakn oluuy
la mahallemizin konuu oluundan iftihar duyar, kendisine kar
engin bir muhabbet beslerdi.63
c) N ihal A tsz'm anakkale G ezisi
Atsz Edirne'de retmenlik yapaca aylar zarfnda yayn
laryla halk Yahudilere kar kkrtacakt. Bu kkrtmann bir
rnei 1933 ylnn son aylannda M TTB'nin dzenledii 25 kii
lik bir renci kafilesi eliinde64 anakkale'ye yapt gezi son
rasnda yaynlad izlenimlerinde belliydi:
leye kadar anakkale'yi gezdik. Trk tarihinde byk bir
dnmn, anl bir mdafaann, insanln gc stndeki kahra
manlklarn remzi [simgesi] olan bu ehir, ne yazk ki tam bir Trk
yz gstermiyor. ehirde ne kadar ok Yahudi, ne kadar ok in
gene, ne kadar ok Rum bozuntusu var!.. Buradaki Yahudi de her
yerde tandmz Yahudidir. Sinsi, kstah, zelil [alak], korkak,
fakat frsat dkn Yahudi; Yahudi mahallesi her yerde olduu
gibi burada da rtkanln, grltnn ve levsin merkezi....
ardaki dkknlarn levhalanm okuyoruz. Onda dokuzu bizi
sinirlendiren nankr ve kahpe milletin isimlerini tayor. Kuvvet
li olduumuz zaman karmzda kpeke yataklanan, bozgun
63 Mehmet Orhun, "H ocam Hseyin Nihal Atsz Be", Ortadou, 23 Mart 1976
64 "Mill Trk Talebe Birlii'nin anakkale Seyahati", Birlik, 5 Birinciterin 1933,
say 4, s.4-5.

alarmzda kstahlap dmanlarmzla birleen tarihin bu ha

in ve pi milletini artk aramzda yurtta olarak grmek istemiyo
ruz. Cihan savanda dmanlarmza casusluk eden ve bezirgn
lklaryla kanmz emen Yahudi tarihin hep iki yzl Yahudisidir.
Kurtulu savanda Bursa'ya Yunanllar girerken kocaman bir Yu
nan bayrayla onlar karlayan, fakat Trkler Bursa'y geri alr
ken ayn bayra ordumuzun ayaklan altna seren yine bu vatan
sz Yahudidir. stanbul'da tmaranelik bir lgn, sevdii bir Yahu
di kzn ldrd zaman, kzn cenaze merasimini Trklere
dmanlk nmayii ekline sokan ve hatta Trk ordusuna uak
lk eden (nk Yahudi hibir zaman asker olamaz) askeri nifor
mallar da dahil olduu halde "kahrolsun Trkler" diye baran
ayn hain Yahudilerdir.65 Trke dmanlk bu Yahudilerin irin
den kanna o kadar ilemitir ki vaktiyle katliamlarla kovuldukla
r spanya'y ve zaman zaman krgna uradklar Rusya'y kendi
lerine koruyucu bilecek kadar ileri gitmilerdir. Sanki Trkiye
miskin spanya'dan veya salak Rusya'dan korkacak da Yahudiler
hakknda yapt tazyiki gevetecekmi gibi...
Evet Yahudi imdiye kadar hibir ktlk grmedii Trke
dmandr. nk onun mayas Yahudilik, yani kahpeliktir. Trkeline "eroin"! dost (?) bir milletin erkan harbiyesi sokuyor, onun
Trkiye'deki komisyonculuunu da Ermeni ve bilhassa Yahudi
vatandalar yapmyor mu?66 Byk atalarmzn deerli savlann
unutmyalm. Onlar Yahudiden yumurta alan iinde sarsn bulamaz
demilerdir. Bu Yahudinin hilekarln aa vuran byk bir
hikmettir.67

65 Nihal Atsz burada "Elza Niyego Cinayeti"nin ardndan gelien olaylara atfta
bulunmaktadr. Bu konuda bir inceleme iin bkz. Avner Levi, "Elza Niyego
Olay ve Trk Yahudi likilerine Yeni Bir Bak", Toplumsal Tarih, Ocak 1996,
say 25, s. 23-27.
66 Nihal Atsz burada 1933 ylnn Eyll aynda ortaya karlan gizli eroin ima
lathaneleri ve bunlar ileten Yahudi ve Ermenileri kastetmektedir. Bkz. "Bir
kaak ebekesi", Akam, 6 Eyll 1933 ve "Osmanl Bankasnda bulunan kaak
eroinler", Cumhuriyet, 6 Eyll 1933. Bu konuda MTTB'nin yaynlad Birlik
dergisinde de bir tepki yazs yaynlanmtr. Bkz efik Nevzat, " Dman",
Birlik, 2 Austos 1933, say 2, s.3.
67 Nihal Atsz, anakkale'ye Yry, Baysan, stanbul 1992, (ilk basm 1933), s. 910 .

anakkale'yi ziyareti srasnda MTTB kafilesi ile birlikte B

yk Anafarta kyne de urayan Atsz kyn nfus ve gelir def
terini inceledikten sonra izlenimlerini u satrlarla aktaracakt:
Byk Anafarta kynde 104 ev ve 504 kii vard. Bunlardan
Yahudi idi. Bunu haber veren muhtarn yznde o kadar de
rin bir yas grnyordu ki... Yahudinin ne i grdn sorduk:
'Bakkal' dedi. Hepimiz acyla irkildik. Hl m sen bezirgn? Hl
m Trk' madd olarak kemirmee yeltenmektesin. Ama iyi bil ki
bu senin son kmldanndr. Artk ne Trk ehirlisi ve ne de Trk
kyls daha dorusu damarnda temiz Trk kan tayanlar senin
elinde oyuncak olmyacaklardr. te senin kyndeki fazlaln
dan, mikropluundan kederle bahseden kyl.. Sanr msn ki bu
seni daha uzun zaman topraklarnda barndracaktr.68

d) Nihal Atsz'n Orhun'daki Makaleleri

Nihal Atsz olaylarn meydana gelmesinden bir ay nce Or
hunda yaymlad "M usa'nn Necip (!) Evltlar Bilsinler ki:" ba
lkl makalesi bir yerde Trk Yahudi Cemaati liderlerinin Cevat
Rfat Atilhan'm M ill nklp dergisiyle balatt antisemit propa
ganday durdurma giriimlerine bir cevapt.69 Bu makale Or
hun'da yaynlandktan sonra M ill nklpta da iktibas edilecekti:70
Yahudi denilen mahlk dnyada yahudiden ve st bozuk
lardan baka hi kimse sevmez. nk insanlk daima kuvvete,
kahramanla ve iyilie tapnd halde yahudi zilletin, korkakl
n, ktln ve seciyesizliin [karaktersizliin] rnei olmu
tur. Dilimizdeki "yahudi gibi", "ftlk etme", "ft ars", "hav
raya benzemek", "yahudiden yumurta alan iinde sarsn bula
maz" gibi szler bu alak millete rkmzn verdii deeri gsterir.
Almanyadan kovulan yahudileri kabul etmek misafirz perverliinde bulunan Fransada bile yahudiler hakkndaki en basit iltifa

68 Nihal Atsz, a.g.e, s. 35.

69 Atsz, "M usa'nn Necip (!) Evltlar Bilsinler ki:", Orhun, 25 Mays 1934, say 7,
s. 139-140.
70 "Orhunda okuyunuz", Milli inklp, Yl 2, Say 4 ,1 5 Haziran 1934, s. 9.

tn "pis yahudi" terkibi olduunu o memlekete gitmi olan arka

dalarmz sylyor.
Almanya, Lehistan, Macaristan, Romanya gibi baz memleket
lerde ise yahudi aleyhtarlnn nasl yrtc bir ekil aldn ve bir
gn bu memleketlerdeki yahudilerin muhakkak kap dan edilece
ini hepimiz biliyoruz. Yahudi meselesini ilk halleden memleket Al
manya olmutur. Baka milletler bundan ders alacaklardr. sve gi
bi kendi halinde bir milletin bile yahudi dman olmas bu menfur
milletin btn dnyada nasl telkki olunduunu ispat etse gerektir.
stanbulda kmaya balayan Mill nklp mecmuasnn yahu
dilerin hakiki mahiyetlerini meydana koyan neriyat zerine ya
hudilerin arasnda galeyan olduunu, hatta onlarn Beyolunda
gizli bir toplant yaparak Mill nklp mecmuasna kar mukabil
cephe almak iin baz kararlar verdiklerini iittik. Yalnz bu hare
ketleri bile onlarn Trkiyeye kar besledikleri duygulan gsterir.
Bir defa hkmetten gizli olarak toplant yapmak kanuni bir c
rmdr [sutur]. Mddei umumiliin [savcln] dikkatini celbederiz. Saniyen kendi aleyhlerinde neriyat yaplmamasn istiyor
larsa bu vatana sadk kalmaa mecburdurlar. Onlar her hareketlerile ve ft yaygaralarile bizden ayn olduklann daima bize anla
trlarken biz de herhalde onlara methiye yazacak deiliz. Biz ya
hudilerin memleketteki me'um iktisadi ve ahlk roln biliyo
ruz. Hatta mtareke yllarnda stanbulu ssleyen (!) ngiliz, Fran
sz, Amerikan, talyan, Yunan ve Ermeni bayraklar arasnda bir
de Yahudi bayra olduunu unutmadk.71 Eliza Niyego adndaki
yahudi kznn cenaze merasiminde yapt edepsizliide kendile
ri unutmamlardr.72 Bir maliye memuruna rvet teklif ederken
Ankara'da yakalanan iki yahudi avukatla,73 Trkl tahkir y

71 Atsz'm burada hatrlatt olay tilaf Devletleri askerlerinin stanbul'u igali s

rasnda Makabi kulb yesi Yahudilerin tilaf Kuvvetleri lehine gsteride bu
lunmalardr.
72

73

Bu konuda bkz. Avner Levi, "Elza Niyego Olay ve Trk Yahudi ilikilerine
Yeni Bir Bak", Toplumsal Tarih, Ocak 1996, say 25, s. 23-27.
Atsz burada 17 Mays 1934 tarihinde stanbul Telefon irketi adna Maliye Ve
kleti memurlarna rvet verirken sust yakalanan stanbullu Yahudi tc
car Leon Faraci ve "M etr Salem" lkabyla tannan avukat Emanuel Salem'e
gnderme yapmakta.

znden' tevkif olunan yahudi kz meseleleri de74 onlarn namus

suzluklarnn son perdesini tekil ediyor. yle, ikide bir yahudile
ri Trkletirme cemiyetleri kurarak bizi kandrmaa alacaklar
na namuslu Trk tebaas olarak kalsnlar, yetiir.
nk biz onlarn Trkleeceklerini asla ummadmz gibi
bunu istemeyizde. amur ne kadar frna verilse demir olmyaca gibi yahudide ne kadar yrtnsa Trk olamaz. Trklk bir imti
yazdr, her kula, bilhassa yahudi gibi kullara nasip olmaz.
Onlara yaplacak ihtar udur: Hatlerini bilsinler. Sonra biz k
zarsak Almanlar gibi yahudileri imha etmekle kalmaz, daha ileri
gideriz: Onlar korkuturuz. Malm ya atalarn szne gre yahu
diyi ldrmektense korkutmak yekdir.
Atsz okurlarna M TTB'nin yaynlad Birlik dergisini, M il
l nklp', stanbul'da yaynlanan ve niversite rencilerine hi
tap eden r ile Ankara'da yaynlanan Dou dergilerini oku
malarn tavsiye edecek ve gayri M slimlerden alveri yapma
maya davet edecekti:75
Yurtta yerli mal kullan - Yerli olmyan mallar da hi olmaz
sa Trk satclarndan al! Yabanc adl dkknlara girme, girenle
re de engel ol.
M TTB'nin yayn organ Birlik dergisi de, benzer bir ekilde,
r (Ankara), Dou (stanbul), Geit (stanbul), nklap (zmir)
ve Orhun (Edim e) dergilerini okurlarna tavsiye edecektir.76
Atsz 1934 ylnn Mart aymda Orhun'da yaymlad "Ko
mnist, Yahudi ve Dalkavuk" balkl yazsmda da Yahudilere
kar duyduu nefreti hislerini yazya dkmeye devam edecekti:
74 Atsz burada Ankara Elektrik irketi'nde alan Zaropini adndaki gen kzn
irket alanlarndan birinin Hitler'in Yahudilere nasl davrandndan sz et
mesi zerine ona "siz, daha fenasm yapyorsunuz" cevabn vermesi nedeniye 'Trkl tahkir etmek"le sulanp tutuklanmasna atfta bulunmaktadr.
Bkz. 'Trkl tahkir", Son Posta, 16 Mays 1934.
75 Atsz, "Komnist, Yahudi ye Dalkavuk", Orhun, Say 2, 5 I. Kanun 1933.
76 Birlik dergisindeki ilanlar, 2 Eyll 1933, say 3, s.6 / 5 Birinciterin 1933, say 4,
s.7 / 29 Birinciterin 1933, say 5 s .ll.

Trk milletinin darki dmanlan btn dnyadr. Bunu ta

rih bize ebedi bir t halinde hikye eder. erki dmanlan ise
tanedir: Komnist, Yahudi ve dalkavuk. Komnist, vicdann
Yahudi "Marks"a satm olan vatansz serseri demektir. (...) kin
ci dman Yahudidir. Onun Allah paradr. O, cebine birka para
koyabilmek iin glgesinde yaad bayra satmaktan ekinmiyen namussuz bir bezirgndr. Hangi memlekette oturuyorsa ora
nn dmandr. Fakat bu dmanln aka deil yze glerek,
tezelll ederek [alalarak] yapar. Yahudi mayi gibidir. Derhal bu
lunduu kabn eklini alr. Yer yer kurulan Yahudileri Trkletir
mek cemiyetleri bu zelil [alak] politikann neticesidir. Bununla ci
han savanda dmanlanmza casusluk ettiklerini, mtarekede
Trkl tahkir ettiklerini unutturmak isterler. Hatta daha ileri
giderek kendilerine Trk adlan takarlar.77 Yahudi iki trldr. Bi
ri asl Yahudidir, bu dilinden tannr. Biri de Yahudi dnmesidir.
Bu dilinden tannmaz. Bunu tanmak iin yznn mtereddi Ya
hudi hatlanna dikkatle bakmak lazmdr. Yahudiyle Yahudi dn
mesinin hibir fark yoktur. Biri "biz Yahudiler" derse teki de
"Siz Trkler" der.78
Edim e Erkek Lisesi'nde Atsz'm rencisi olan Mehmet Or
hun anlarnda Orhun dergisinin etkisinden yle sz etmekte:
[Krmutlu] brahim Aa, Edime efelerindendi. Mtareke yl
lan sonras ve Kurtulu Sava yllarnda Trakya ve Paaeli Mdafayi Hukuk Cemiyeti ileri gelenlerinden ve Edirne'nin Yunanllar
tarafndan igli srasnda, ete reisi olarak onlara kan kusturmu
bir mcahid idi. arpmalarda Yunanllara esir dm. 101 se
neye mahkm olmu; Atina zindannda yatarken, bir yolunu bu
77

Nihal Atsz'm yazsna dt dipnot: "Gazetelerin birinde bir Yahudi mek

tebinde Yahudilerin Trklemee (!) karar vererek adlarm deitirdikleri, ba
zlarn da Atila, ingiz gibi kahramanlarn adlarn takndklar yazlmt. Zavah Atila, talihsiz ingiz! Kim bilir mezarlarnda nasl bir fke ve tiksinti ile tit
remilerdir. Bir Yahudide ingiz'in veya Atil'nn kahraman ad! Yahudi ve
kahraman, birbirine ne kadar yakmyan iki sz. Eer gazetenin verdii bu ha
ber dorusu ise hkmet buna derhal engel olmaldr. nk bu birok Trkleri Trklkten istifa ettirecek kadar mhim bir sebeptir."

78 Orhun, 21 Mart 1934, say 5, s.93-94.

larak oradan kam; Edirne'nin Yunanllar'dan kurtuluunda da,

dier ete reisleri ile birlikte emei gemi bir kimse idi. Atatrk'den beratlar vard. Atsz Be: Trk Milliyetilii asndan,
Mill uuru, yani Kurtulu Sava'mzm balca mili olan
Kuvvayi Milliye Ruhunu ayakta tutmak istiyordu. brahim Aa
ise; Kuvvayi Milliye'nin iinden kmt. Her ikisini balayan ba
n kk bu idi!. O tarihlerde Atatrk'n "Ne mutlu Trk'm di
yene" ve "Kuvvayi Millye ruhu" dipdiri ve revata idi. Mill ktisad'm temelleri atlyordu. Btn memleket sathna yaygn olarak
"Yerli mal kullan Hareketi" ile yabanclarn Trkiye zerindeki
ktisad basksnn kaldrlmasna giriilmiti. Yukarda iaret etti
im gibi Trakya Umum Mfettilii'nce yrtlmekte olan faali
yetlerin bir ksm da Yahudilerin Trakya iktisadiyatndaki hkimi
yetine son verme gayesine ynelikti. Bu srada Orhun'un beinci
saysndaki Atsz Be'in Yahudiler hakkndaki makalesi de tam
zamannda kmt. 1934 ylnn Haziran ay iinde Krklareli,
Edime ve Tekirda'da Yahudilere kar nce Trke konuma
mecburiyeti, sonra mallarna kar boykot ve nihayet de ge zor
lama hareketine geildi. Bu harekete btn ehali katlm ve Trak
ya ksmen de olsa Yahudilerden arnmt. Bu temizlikte [Krmut
lu] brahim Aa'nm da byk hizmeti gemiti.79
Mehmet Orhun, Atsz'n Edirne'den ayrlnn rencileri
ni ve birka ay sonra Trakya olaylarnda yer alacak olan brahim
A a'y nasl etkilediini yle anlatmakta:80
Atsz Be, k smestresi dolaysyle, stanbul'a gitmiti. 1934
Mart' gelmi, yaz smestresi balamt. Bir mddet sonra, Atsz
Hoca'mzn, Orhun'daki yazlarndan tr, Veklet emrine aln
d haberi geldi. Mektebde bir hzn vard. Snfa alm dik gelen
al benizli Hocamz artk yoktu. Be aya yakn bize, ders verdii
srece, bir kere olsun krsye oturduunu grmemitik. Daima
ayakta, san defteri ile kara tahtann arasnda dersini verirdi. Tale
79 Mehmet Orhun, "H ocam Hseyin Nihal Atsz Be", Ortadou, 23 Mart 1976.
Krmutlu brahim Aa Mehmet Orhun'un enitesi olup Kurtulu Sava'na ka
tlmt.
80

Mehmet Orhun, "H ocam Hseyin Nihal Atsz Be", Ortadou, 4 Nisan 1976.

beler gibi, btn hocalar da, Atsz Be'e reva grlen bu muame
leden zgnd. Ayrca da kurulmu bir Orhun dergisi vard im
di nasl yrtlecekti?
En hazini de, enitem Krmutlu brahim Aa'nn, mahallemi
zin bu muteber konuunun, artk aramzda bulunamyacan,
benden renmesi oldu! Savalarda yetimi bu insan, sanki ka
zanlarndan birini kaybetmiesine kkredi... 'Bre, ne itir bu!...
Biz mm [okuma yazma renmemi] iken, sadece cesaretimizle
dman bu topraklardan temizledik... O, sade cesur deil, ste
lik te mnevver... Bu reva grlen muamele nedir!?' Uzun uzun
dnd... Ne yapacan biliyordu amma, Atatrk'n etrafnda,
stikll Harbindeki ilk kuvvayi milliye arkadalarndan kimse kal
mamt, sonradan yanaanlar yuvalanmt.. Uzun bir sessizlik
ten sonra, iini ekti. Yzn, O'nun oturduu eve doru evirdi.
'Demek, Hocay artk gremiyeceiz' dedi... baklar Edirne'nin
batsn, Yunan smrm aan, Arda boyu telerine dald gitti. Srb
Snd Baskn'nm yadigarlarnn torunlarndan olan bu mbarek
insann gk - el gzlerinden iki damla ya akt...

7) CEVAT RIFAT ATLHAN VE MLL NKILP

DERGS
a) Mill nklp Dergisinin Yayn
Nihal Atsz Orhun dergisi ve konferanslar ile Edirne halk
n Yahudilere kar tahrik ede dursun, ayn zaman zarfnda Bi
rinci Dnya Sava'nda Sina Cephesi'nde Osmanl Ordusu'na
kar savaan Yahudi casuslar yakalamakla uraan ve bunun
hikyesini 1933 ylnda yaynlad Sina Cephesinde Yahudi Ca
suslar kitabnda anlatan eski Milis Kuvvetleri Komutan Cevat
Rfat Atilhan (1892-1967) daha sonra adn M ill nklp olarak
deitirecei nklp dergisiyle youn bir antisemit propaganda
ya balayacakt.81

81 Rfat N. Bali, Musa'nn Evlatlar Cumhuriyet'in Yurttalar, letiim Yaynlar, s

tanbul, 2001, s. 211-256, 211-217.

"Takn milliyetperver" ibaresiyle yaynlanan Mill nklp

dergisi 1933 ylnn Nisan aynda- nklp adyla zmir'de yayn
lanmaya balamt. Derginin sahibi Osman Senai, Bamuharir
ve Umum Neriyat Mdr ise Cevat Rfat Atilhan idi. lk sa
yda yer alan iki yazdan birinde "refah, servet ve saadet sahi
bi olmu" insanlarn Trke konumas ar bir dille eletirili
yordu. Daha sonra Vagonli [Wagons-Lits] Kumpanyas'nda a
lan bir memurun Trke konumamas nedeniyle Fransz
amiri tarafndan iine son verilmesi zerine Dr-l-fnnlu
genlerin irket merkezine saldrmalar vlecekti.82 Dier bir
yazda ise Alm anya'da iktidara gelen Adolf Hitler ve Naziler
vlmekteydi.83 Bir sonraki sayda yer alan bir dier yazda
Hitler'in Alm anya'da Yahudilere kar srdrd antisemit
siyaset rnek alnmas bir siyaset olarak gsterilmekte, Trk
genlii Trke konumayan ve Trkl benimsememi Trk
Yahudilerini boykot etmeye davet edilmekteydi.84 Dergideki
dier yazlar da baya ve tahriki bir slpla Trk Yahudile
rini Trke konumamak ve vatana ihanet etmekle sulamak
tayd. nklp'm bu yayn zerine Son Posta gazetesi dergiyi
"Alm anya'da Yahudi dmanlndan mlhem olmular ve
birde o cereyann taklidine zenmilerdir" gzleminde bulun
duktan sonra "halbuki Tekilat Esasiye kanunu mucibince Ya
hudiler de Trk vatandadr ve vatandalar arasm da husumet
sokacak neriyat yasaktr" ikaznda bulunacakt.85 Ancak bu
ikazn hibir etkisi olmayacak, dergi antisemit yaynna devam
edecekti. Derginin Haziran saysnda Atilhan Trk toplumunda Yahudilere kar beliren olumsuz havay yle izah etmek
teydi:86

82 "Darlfnunlu genleri alklamalyz", nklp, Nisan 1933, Say 1, s. 12.

0-3

"Dnya Siyasetinde Yeni Hadiseler", inklp, Nisan 1933, Say 1, s. 16-18.

84

85

Osman olu Lemi, "Almanyadan alncak dersler", inklp, Mays 1933, Yl 1,

Say 2, s. 1-3.
"Tara mecmualarn kartrrken", Son Posta, 13 Mays 1933.

86 Cevat Rifat, "Anti Semi[ti]zm!", nklp, 1 Haziran 1933, Say 3, s. 1-2.

Eer memleketimizde fertler ve gen nesil arasnda bir Yahu

di aleyhtarl peyda olmu ise ona da iyice bilinmelidir ki yahu
diler sebeptir.
nk spanyadan koulan ve orada zulm ve hakaret gren,
yerinden yurdundan evinden ocandan olan Yahudi muhakkak
ki yalnz Trkiyede yalnz memleketimizde hakik bir adalet ve
ciddi bir emniyet yz grmtr. Yaradl, asaleti icab olarak
dnyann en mkrim [misafirsever] ve misafirperver kavm olan
Trk, sinesine sman perian Yahudilie elini uzatm, onu ba
rna basm, ona yaamak, servet ve saman [zenginlik] sahibi ol
mak imknn vermitir.
Bugn emri vakidir ki Trkiyede bulunan yahudiler bizden
bin kat daha mreffeh ve bu memlekette hakiki servet ve serma
yelere sahip insanlar olmulardr.
Memleketin btn ihracat menbalar [kaynaklan] ve btn it
halt ileri onlann elindedir. Byk mteahhitler, byk zengin
ler ve hatt bu korkun buhranda her birimizin hazan yapra gi
bi titrediimiz u zamanda kllarna bile hata gelmiyen insanlar
yahudilerdir. Hangi yahudiler?
te o spanyadan koulan, ite o Romanyada, Lehistanda u
rada burada canlar ve mallan yama edildii iddia edilen yahu
diler!...
Trk mnevverleri dne kadar hkmet kaplarnda basit bir
maaa kanaat edip alrken ve bu vatann yaamas iin gs
lerinde birka yara tayan insanlar bir lokma bir hrkaya kanaat
ederken, bizim kanmzla sulanan ve bizim kanmzla elde tutulan
bir vatan iinde yahudiler hibir fedakrlk hibir klfet yklen
meden derin bir huzur ve sman [servet] iinde yaamaktadrlar.
Acaba bunun kymetini biliyorlar m?
te bilmedikleri ve grdkleri nimete fena mukabele ettikleri
iindir ki maatteessf bugn Trkiyede de yahudilere kar ks
kn hisler ve samimiyetsizlikler peyda olmutur.
Bir daha tekrar edeceiz ki bu samimiyetsizliin, bu honut
suzluun ve bu infialin yegne msebbibi, yegne mili kendile
ridir, yani yahudilerdir.

Tezimiz ve davamz ispat iin nmzde birikmi olan bin

lerce misalden ve saysz ibret levhalarndan hangisini ele alaca
mz tayinde mtehayyir bulunuyoruz.
Dil bahsinden balyalm: Bir milletin en mukaddes ve mede
n varl lisani ve edebiyatdr. Ona gsterilen saygszlk, hr
metsizliklerin en bydr.
Trke konumay tenezzl addedecek kadar bu hrmetsizli
i ileri gtren insanlara btn manasiyle ve btn kinlerimizle
nefret savurmak ve hareketlerini takbih etmek [beenmemek] bi
zim en tabi ve en meru bir hakkmzdr.
Bir cemaat ki koulduu, mal ve can yama edildii bir mil
letin dilini muhafaza eder de ekmeini yedii, iyiliini grd
nimetine mazhar olduu misafirperver, kahraman ve asl bir mil
letin lisann nasl ihmal eder nasl istihkar eder [hakir grr]?
Geri bizim bu hususta lkaydimiz ve manasz msamahakr
lmz yok deildir. Bu bizim iin bir kabahat, olsa da bu saflk
tan sui istifade etmek te her halde byk nankrlktr.
Sonra denebilir ki, iyi kt ana lisann brakmak bir az m
kldr. Bu sz doru olsa bile her halde hkm kyamete kadar
baki deildir. Bir insan yzlerce sene auunda yaad bir mille
tin, misafirper, licenap ve kahraman bir milletin lisanna ve his
lerine nasl bu kadar bgne kalabilir. Yahudiler gibi lisan ren
mekte mahir bir millet iin bu Teze mazeret bulmak her halde ok
mkl olsa gerektir.
Eer Yahudilerin gnah sadece spanyolca konumaktan iba
ret olsa idi bu kadarn mazr grecek bu kadanm hsn tevil
edecek belki bir zr bulunabilirdi.
Fakat biliyor, gryoruz ki spanyolcay terkeden baz genler,
onun yerine berbat edilmi, zarafeti kam, incelii kaybolmu
bir Franszca konuuyorlar. Birka sene evvel stanbulda, her k
eye her duvara [vatanda Trke konu] ibareleri konduu bir
devirde sinemaya gitmitim.
Kendimin vatanmda ve Trkiyede bulunduuma inanmyacak bir hale geldim. Bilet kiesi nne gelen yahudiler yalnz
Franszca konuuyorlard. lerinden bir tek mstesnas bir tek in
safls kp azndan Trke bir kelime sarf eden olmad.

Bu milletin en asl ve en hakl arzusuna bu kadar hrmetsizlik

etmek o milletin bayrana ve izzeti nefsine kar byk saygsz
lk tekil eder.
Yahudileri sevmemekliimize sebep bu kadar deildir. ok
canl bir misali bundan birka hafta evvel kendi gzlerimle gr
dm kendi kulaklarmla iittim. Onu karilere [okurlara] naklede
yim:
Karantina civarnda bir evin nnde bir Trk seyyar satc ok
kas yedi buuk kurua Patetes satyordu. Evin nc kat pence
resinde bulunan Yahudi kars aada bulunan Yahudi olanna
spanyolca seslendi:
- Bir okka se te al.
Yumurcak Yahudinin verdii cevap tylerimiz rpetecek ve
bizi bu gaflet uykusundan uyandracak kadar elim ve ackldr:
- Turko, Turko!
Bir Trkten yedi buuk kuruluk al veri etmei gnah sa
yan insanlar dost telkki etmek bizim iin ok ac bir kabahattir.
Bu misallarn daha koyularn ve daha byklerini gelecek maka
leye terk ederken gen nesle syliyeceimiz sz u olacaktr:
Mazide bamza gelmi olan bel ve musibetlere bu irkin ih
mallerden baka sebep arama trk ocuu!
Ve diline, izzeti nefsine hrmet ettirmesini bil aziz trk.
Ayn sayda yer alan Osman olu Lem i'nin yazsmda da
Trk Yahudileri ar bir dille sulanmaktayd:87
Paradan baka bir ey bilmezler, dnmezler... Anlayamaz
larda... Manevi .ve madd birbirlerine sarlmalarda, dnyann
hanki bir tarafna gitseler, daima ayak st kalabilmek siyasetlerile, cambazlklarda gayelerinde mutlak muv[a]faak olurlar. Bulun
duklar yerlerde mterek ve sarraf zihniyetile kdklar yollarda,
giridikleri ilerde ilerinden birisi bir yuvarlanr gibi olsa, derhal

87 Osman olu Lemi, "Yahudilikte Kabile Hayat", nklp, Haziran 1933, Say 3,
s. 14-15.

tutarlar, kaldrrlar... San'atlann meydana vermek istemezler.

lerine asla gelmez...
t *
Yaamalarnda sistemleri byledir. Bulunduklar her bir mem
lekette, o memleketin z yurtdalanm birbirlerine katarlar, yuvar
lamaa alrlar. Bunun iinde her vastaya mracaat ederler. O
memleketin srlarn, san'atlarn anlamak ve toplamak iin Yahu
di genlerini messelere, yazhanelere ve sairlere yerletirirler. Bu
Yahudi genleri bulunduklar o memleketin z duygulu yerlerin
de arabuk mahremi esrar olurlar. Zira ok eyi dalmasn, kma
sn bilirler ve becerirler...aldklar terbiye onlar bu hususta yedi
tula sahibi yapmtr. Bir gn bakarsnz, i tamamdr. Yahudi ce
maati, kabilesi u veya bu esrara vakf olmutur. Derhal tabiye ve
sistemleri ona gre evirirler, ayak uydururlar, oynatrlar durur
lar!...
* *

Byk varlkl z Trk genlii... imdi de hkmn artk sen

ver. Madamki mesela Yahudiler Trkz diyorlar. u halde Yahu
di cemaati ne demek oluyor. Husus teekkller, cemiyetler, Ya
hudi mektepleri, hele u enfes tkrdak lisanlan ne demek oluyor?
* *

Daha dn me'um, igal zamanlarnda, mbarek ve mukad

des vatanmz zmirimizin harimi ismetinde [mukkades ocan
da], bu temiz Trk elinde, Yahudi genleri izci tekilat yaparak
ellerinde Yunan bayraklarda, kalplerinin stlerinde Yunan rozetlerile hkmet konamzn meydannda yavur marlarn havlasunlar, havra arsnda iki ttn bal yerine iki ? be kurua
deye barsnlar, kahraman ve cihann emsalsiz Trk askerleri,
Mehmetikler zmirimize, hayatmz bahasna sevdiimiz sevgili
yurdumuza henz gelmeden birka gn evvel, ne yapacaksnz
diye soruldukta: Ah yavrum buraya kim gelirse eyvallah deriz di
yen Yahudiler kalksunlarda Trkz diye enselerimizde boza pi
irsinler!... Hayret, binlerce hayret!...

Hlsa: Yahudiler! kabile hayatnzdan, ayri bir cemaat ekil

tarzndan, kulaklarmz yrtan iren ve yabanc dilinizden brak
tnz ve brakmakta olduunuz fena hatrlar zihinlerimizden
silmee almadka, silmedike, bu biimsizliklerinizden ayrl
madka, sizlere hakiki bir vatanda samimiyetile el uzatmak,
zerlerinizde toplanan tereddt ve anti patiyi gidermek mmkn
deildir.
**
Hakikat yaygara ile rtlmez.
Derginin bir sonraki saysnda altn kaakl yaparken
yakalanan iki Yahudi, "Yahudiler Trkn servetini harice ka
ryor" balyla haber yaplacakt.88 Ayn sayda iflas eden z
mirli bir Musevi ttn tccarnn iflastan nce soydalarma olan
borlarn demesine karlk Trk alacaklarma hibir deme
yapmad haberi yer alacakt.89

b) Cevat Rfat Atilhan'n Almanya Gezisi

Adolf Hitler ve NSDAP'n iktidara gelmesinden sonra Atilhan Almanya'da yaynlanan antisemit Der Strmer dergisinin
yayncs Julius Streicher'in90 davetlisi olarak Almanya'ya gide
cekti. Alm anya'da yapt temaslar sonucunda neli F kitab
nn Almancaya evrilmesi iin 80.000.- Reich Mark telif creti
alacakt.91 Sina'da Osmanl Ordusu'na kar casusluk faaliyetle
rinde bulunan Yahudi casuslarn anlatan kitab da Die Schne
Simi Simon adyla tercme edilip yaynlanacakt.92 Londra'da

88

"Yahudiler Trkn servetini harice karyor", inklp, Temmuz 1933, Say 4, s.

25.

89 "Bir ibret misali", nklp, Temmuz 1933, Say 4, s. 10.

90 Julius Streicher hakknda bilgi iin bkz. Randall L. Bytwerk, Julius Streicher The
Man Who Persuaded A Nation To Hate Jevs, Stein and Day, New York, 1983.
91 Rfat N. Bali, Musa'nn Evlatlar Cumhuriyet'in Yurttalar, letiim Yaynlar, s
tanbul, 2001, s. 211-256.
92 "Die Juden in der Trkei", Der Strmer, 1934, no. 29, s. 2.

yaynlanan The Jeuish Chronicle gazetesinde yer alan bir haberde

Atilhan'm Alm anya'y ziyareti esnasnda muhtemelen Nazilerden para yardm ald ileri srlmekteydi.93 Atilhan Alman
ya'da bulunduu srada NSDAP D Siyaset Brosu lideri ve
Nazi ideolojisinin nem li fikir babalarndan Alfred Rosenberg
tarafndan da kabul edilecektir.94 Atilhan bu ziyareti yle anlat
makta:95
1933 senesi Kanunuevvel [Aralk] aynn beinci gn, Alman
devlet nazr Alfred Rozenberg'den bir davetname aldm, evinde
misafir olduum mhendis doktor Harun lmen Bey'i96 yanma
alarak bu ziyarete gittik. Bir Trk muharriri sfatyla adamcaz
bize ok iyi kabul gsterdi. Trk milletinin aselet, necabet [soylu
luk] ve cengverliine hayran olduunu ve Birinci Dnya Har
bi'nde bu milletin vcuda getirdii harika ve mucizelerin beer ta
rihinde ei olmadndan bahsederek, Alman milletinin de Trklere benzediini syledi. Konumas samim idi. Doktor Harun
Bey lzm gelen mukabelede bulundu. Sz yle bir mecraya girdi
ki ben de samimiyetle yle konumaya baladm:
0-3

QA

QC

96

"Nazi's Underhand M ethods", The Jevish Chronicle, 18 Mays 1934.

Alfred Rosenberg (12 Ocak 1893-16 Ekim 1946) rk teoriler dahil olmak zere
Nazi ideolojisinin nde gelen ideologlanndand. 1933 ylnda NSDAP antisemi
tizm propagandas yapan D Siyaset brosuna amir olarak atanacakt. Rosen
berg Nrenberg Durumalar srasnda yarglanacak ve idama mahkm olacakt.
.

Cevat Rifat Atilhan, ineli F, zbahar Yaynlan, 4. bask, stanbul, 1969, s. 7274.
Deniz inaat Mhendisi Harun lmen, Osmanl Amirali Ahmet Besim Paa'nm
oludur. (Mete Tunay, Bilineceini Bilmek, Alan Yaymclk, stanbul, 1983, s.
167). Alman ariv belgelerinde Harun lmen'den, "Berlin'de iyi tannan ahs
lardan Dr. Harun beni ziyaret etti. Kendisi burada Teknik Kolej'de on yedi yl
dan beri ders vermitir. imdi yine stanbul'da yaamaktadr. Buradaki Elilik
ve nde gelen Trk evrelerince grevlendirildii anlalan Dr. Harun, Turan
cla kar tavrmz renebilmek iin geldi" eklinde bahsedilmekte. (SSCB
Dileri Bakanl Ariv Blm, Alman Dileri Dairesi Belgeleri Trkiye'de Al
man Politikas (1941-1943), Havass, stanbul, 1977, s. 36) Harun lmen'in adna
Krm Trklerinden Mstecib lksal'n anlarnda da rastlanmaktadr. lksal 1942 ylnda Berlin'e yapt ziyarette Dr. Harun'un kendilerine para yard
mnda bulunup Nazi subaylaryla grtrdn yazar. (Mstecib lksal,
kinci Dnya Yeni Savanda 1941-1942 Berlin Htralar ve Krm'n Kurtulu D
vas, Kutulmu Matbaas, stanbul, 1976, s. 40, 44, 47, 97)

- Nazr Bey, ben neriyatnz takip ettim ve onlardan bir ok

eyler rendim. Zat- liniz tekmil insaniyeti alakdar eden ve
uzun seneler biroklarnn temas etmekten korktuu hayt ve si
yas mevzulara cesaretle temas ettiniz ve bata Alman milleti ol
mak zere hepimize pek ok eyler rettiniz. Ben ahsen seneler
den beri, kaderin evkiyle zerinde srarla ve cesaretle durduum
bu mevzuda sizden ok eyler rendim. Acaba muhterem nazr,
bu mevzuda tecrbeli bir insandan ufak bir ey renmek arzu
buyurur musunuz?
- Memnunlukla...
- Millet ve parti olarak, ayn zamanda gayet hakl olarak, Ya
hudilere kar husumet ve nefretinizi dnyaya iln etmi bulunu
yorsunuz. Bu takdirde sizin iin yaplacak tek ey, bugn eliniz
deki btn imkn ve vastalara bavurarak Yahudileri topyekn
az aamayacak hale getirmek ve tasfiye etmek... Zira benim zat-
linize tavsiyem udur ki: Yahudi milletiyle bir mcadeleye giril
dii zaman, onlarca bir kiinin burnunu kanatmakla topyekn im
ha arasnda fark yoktur. Onlar; yalann her eidi, iftirann en enii [kts], propaganda ve yaygarann en dehetlisiyle dnyay
velvele ve yaygaraya boarlar. Af nedir bilmezler. Maazallah elle
rine bir frsat geti mi, tesini siz dnnz!...
- Bu fikir ok ileri deil mi? Bu asrda bu kadar cezr ve iddet
li hareket, medeniyet leminde nasl karlanr? Biz Yahudilerle
sadece bir nefis mdafasndayz. Biz kendimizi sadece onlarn k
tisad esaretinden kurtarmak istiyoruz, hepsi bu kadar...
- Medeniyet dnyas buyurdunuz. Ben byle bir eyin mevcu
diyetinden haberdar deilim. Bizim byk irimiz, stikll Mar
mzda medeniyeti 'tek dii kalm canavar' diye tasvir eder. Ne
kadar hakl imi...
Ve bir an duraklad, manidar bir ifade ile unu ilve etti:
- Fikrinizi hi de nsan bulmuyorum...
Bu srada uzun boylu Alman hiddetle sylendi:
- Ne sylyorsunuz Her Rozenberg... Doktor Harun Bey atld:
- Her Rozenberg, arkadamz 1915'den beri bu mevzu ile ya
kndan alkaldr. Bu mevzuda ok canl vakalarn iinde yaam
tr. Dediklerine ehemmiyeti vermeniz lzmdr.

Rozenberg szn sarp bir mecraya dkldn anlaynca,

birden karara varm insanlar gibi adamlarna emir verdi:
- Hemen otomobilimi getiriniz.
Ve bylece bir emri vaki yaparak mklemeyi [konumay]
kesti. Bylece fikrinin ne kadar yerinde ve nsan olduunu canl
bir misalle gstermek istiyordu. Harun Bey'le birlikte, gayet muh
teem bir otomobilin iinde gidiyoruz. Bir mddet sonra Oranienburg toplama kampnn nndeyiz. Hani u insan yalarndan sa
bun yapld, insanlarn frnlarda diri diri yakld, korkun ya
hudi propaganda tekilt tarafndan dnyaya iln edilen ve bir
ok budala insanlara inandrlan kamplardan biri. Kapc bir milis
yzbas Rozenberg'den kampa girme msaadesi istedi. Rozen
berg kendisinin devlet vekili olduunu syledi. Buna ramen ku
mandandan telefonla msaade alnd ve biz ieri girdik.
Buras Yahudilerin, mevrus-u ecdd [atalarndan miras kal
m] yalan ve iftiralarna gre mthi lm kamplarndan biri idi.
En vahi cinayetler burada irtikb ediliyor [gzlemleniyor] ve
yzlerce Yahudinin yandan sabun buralarda yaplyordu?!...
Btn dnyay, tekmil beer vicdanm isyan ettirip dehete so
kan bu iftira ve yalanlar, hi phesiz milyonlarca insann uurun
da yer etmi, ruhlarda korku ve nefret yaratmt.
Bende ise, sadece bir merak, mthi bir merak vard.
Kampn kapsndan ieri girerken bu merak mthi bir hayre
te inklp etti. erisi prl prl temiz, havadar, konforlu ve m
kemmel bir otel gibi idi. Mddet-i hayatmda bu kampn mutfa
kadar temiz ve fevkalde bir mutfak grmedim. Sabah kahvalts
datlyor, le yemei hazrlanyordu. Kocaman, her bir iki yz
gramlk ekmek dilimleri zerine bol teraya srlm, her dili
min zerine belki kk bir kavanoz reel srlm, datlyor
du. Diyebilirim ki her dilim, iki kiinin kamn doyurabilirdi.
Koular gezdik. Birinci snf otellerde ancak bu kadar temiz
yataklar bulunabilirdi. Geni bahede tenis kortlar, futbol sahala
r vard. Birok insanlar nee iinde vakit geiriyorlard. Koular
daki radyolar klsik havalar alyordu. Mevkuflarn ileleriyle g
rmeleri iin byk bir salon ayrlm ve ortalama gayet uzun bir
masa konmutu. Bu masanm tam ortasnda bir tahta vard ki kar-

lkl grenlerin masann altndan birbirlerine bir ey vermee

mani oluyordu. Bu disiplin, bu konfor, bu bol gday grdkten
sonra, kamp kumandanna:
- Acaba ben onbe gn burada kalabilir miyim? Diye sordum.
aalad:
- Ne mnasebetle!?
- Bu bol gda, bu temiz hava, her trl esbab- istirahat... Ve
bir de bu gzel mzik. nsan bu kadar konforu bir sanatoryumda
zor bulur.
Ertesi gn Berlin'in byk gazetelerinde bu szlerim ba sahifelerde intiar etti [yaynland].
Dnte Rozenberg kimseye az atrmaya frsat vermeden
sade kendisi konutu:
- Grdnz. Bu asrda artk cezr tedbirlerle hibir dva hal
edilmez. nsan ve meden metodlar, rahm efkat, tatl dil, gler
yz daha msbet neticeler verir...
ehre girerken kendisine sordum:
- Dmanlarnz bu licenaplktan alarlar m acaba?!...
- Oras o kadar mhim deil... Biz Alman milletinin necabetine yarar bir ekilde hareket etmee mecburuz.
- Temenni ederim ki ben aldanm olaym.. . Fakat ben d
manlarnz o kadar yakndan tanyorum ki Herr Rozenberg!
c) Alm anya G ezisi Sonrasnda M ill n k l p 'm Yayn
1 Mays 1934 tarihinde nklp dergisi adm M ill nklp ola
rak deitirecektir. Dergi bu saysnda okurlarn Yahudileri
ekonomi alannda yenmeye davet edilecekti:97
Trk ocuu!
Sina cephesinde arprken yaplan casusluu ve hiyaneti
unutma!

En zenginlerin elli Yahudi ortadan kalksa artk dnya yzn

de harp olmaz!
Hanry Ford
*
Trk devleti dairelerinde elhamdlillh hibir Yahudi memur
yoktur. Fakat Trkiyede para kazanan irketlerin byk memur
lar hep Yahudidir!
*

Filistin Araplarm memleketidir. Yahudiler Madagaskara!

*

ktisaden hkim olmyan milletlerin stiklli zayftr. Yahudiyi

ktisad sahada malp etmeliyiz!
*
Bir Yahudi ismini deitirmekle ve Mslman oldum demek
le asl Trk olamaz!
*
Trklk bir kan ve karekter meselesidir.
*
Trkiye z Trklerin vatandr.
Derginin ileriki saylarnn kapaklarnda yer alan karikatr
ler Der S t rm ef de yaynlanan karikatrlerin aynsyd. Bu du
ruma getirilebilecek tek aklama Atilhan'm Almanya'da bulun
duu srada Der Strmer'i de ziyaret etmi ve bu klieleri ondan
temin etm i olmasyd. Bu da yadrganacak bir ey deildi zira
Der Strmer baka antisemit dergilere de klie temin etmektey
di.98

$tinte

le S o d

NKMh
s s t bfefrr t a t * . pflk^tbODB% r in r t ben fU n tb af* j 3 * n tofb flk lb rft m n C d jto d g tn 6rtn a t a tim e n .
rs*. U *b #^p.f l a f 4 a ber f f m M r C ^ a lM g t n j J d in e r fagt t * pU|U<$, m a f lt
fjr ta r t moft
ekorfdM: wv*
t ( V r rattn b it In n . I fbm *
M n ft hnmrr. 9 r mafc fbttn!

s l n d

a n s t

2)>*- ^\v.fAvtAr yW\rt

l a g l c h !
^

C E Y A T

R F A T

MLL NKILP
5 IY A S I M E C M U A

T A K IN MLLYET
Sav: 4

13 H aziran 193i

YIL: 2

Y flh U D dnyadaKi biitn maddi ve manevi vesaiti elinde tutmaK istiyor. Onun ls
yer yznden refah ve milliyet snrlarn Kaldrmaa alyor. B iz aldanmyoruz ! . . .

a ffcttfft ttfa v t>tn

9Rit offcntn ffugcn in# ferftttbtn ccnnt

in SJolf bat nidjt 4ic SRoffenfcage Icnnt
X ie 9}itf>ljbin $ n n a e t tote d e n ftr ir fu n fl M rfrt
bolb e n etocnen Crib (ntncn (ersen. 6 le
lo lbe bolb a l a ^ m , e k r tn a {d^oetfk fcn Xnf<$ fle

3bm A r{rfr

h i%rm nncn ttfeff mafl fcaltt-

fdritltt
D tr 3 nbe B fr n tf fta atte r B e r b a n d n e Apcig*
nlebeTlftfunfl. 3 * 8 e !e bet ChfeMguttg o n jc o tt*
fponbenjen ele. f t et tyn n b frtebet bort&ln. 8ine

sind anser Vnglttck?

/fvJ

/i

.. -JS

&'P t

Say: 5

C E V A T R F A T

1 Tem m uz 1934

MLL ( K L A P
T A K I N MLLYET

SIYASI MECMUA

Yahudi, asrlardanberi beeriyeti lm havasile uyutarak inci

dizginlerle felkete srkliyor. Irk ve milliyet ak, bu
tehlikeye kar en e m ip ta h a ffu z aresidir.

fdrindti a tm ctrtc, fttyttmftelt un6 berra

<tbling

S pafjl ict gu6t nid)( in diefer Sogc $rachl

Mdoum 6cc ffllenfdjbcit, Stttalue 6te 91ad)t
cfcct So ner unb Sjanbroerfer an * bet S e t i e t egenb
fa rt erorbeitetf, ba flr i$ ber
ra i! juftitbrnem
fttinfe n. 8 0 e t er rfn B l u t f a u g e t u n b 6 < $ m a *
r o j e r , eine S t i f c e l fflr b a l bra t* fcfceffenbe 8 o If.
S tle ib
et nidjt. Lenn e* it*$t im a t m u b g f
Jdjrieben: ,. r n n brr 3nbe r in m $ s tia b n an ficlb obrr

s i n d
bea ;
>,

S W

njriflm.'*

2)r. Klifturb
begnflgte ftd bet nMJt bam it, ein
dbse rlei$fr unb udje ter allein ju feitt. S etn 3 ubenM ut h ie b l$ n ik$ ju m e t t u g . O m tflbif<$a efefcfcud) t t m u b ' 6 < ^ u t ^ r t a t n d ) flet gcfdjrieJcn:

a n s e r
b

~r

^ -

Sut fdjiblflt, fo ift ti Hint erbten. rafttrjBfttt

^ r ;(

/ N

U n g lt t c lc !
b

/i

Say:6

MLL NKILAP
T A K IN MLLYET

Yobudi,

F ejer hayatnn

SIYASI M E C M U A

kbusu

ve intan cemiyetlerinin kiril bir kpdr.

ekildii yerlerde bahar havan altnda ebedi saadetler vcut bulur.

Onun

Atilhan 4 Mart 1934 tarihinde Mnih'te toplanan Siyonist,

Komnist ve Farmason Dmanlar Kongresi'ne de katlacak
t." M ill nklp' ta Siyon nderlerinin Protokolleri, Henry Ford'un
The International Jew eseri ile nl antisemit ideolog Theodor
Fritsch'in Antisemiten Katechismus kitabnn evirileri tefrika ha
linde yaynlanacak, Yahudilerin Kurtulu Sava srasnda vata
na ihanet ettikleri, isimlerini Trkletirseler bile Trk olamaya
caklar, Trkiye Cumhuriyeti'nin Naziler'den kap Trkiye'ye
yerlemek istiyen Yahudi mltecileri kabul etmeyip Mslman
gmenleri kabul etmesi gerektii, Yahudilerin Trkiye'nin ti
caret hayatn ele geirdikleri yazlacakt.100 Atilhan M ill nklp'm 1 Haziran 1934 tarihli nshasnda da tahriki bir slpla
Yahudilerin ticaret hayatna egemen olmalarndan ikyeti ola
cakt:101
Evvel Trk ocuunu koruyacaz. nk her zeman o, her
yerde onun babas ve dedesi bu yurt iin kan dkmdr ve bu
yurdun btn ykn o srtlamtr.
*

Esnaf bankas yahudi Riard Volfa iki yz bin lira kredi aaca
na bu paray yzer lira olarak kk esnafa datm ola idi en
az iki bin insana i bulmu olurdu. O zaman, yahudi kredi messeselerinin on liradan iki yz liraya kadar itibar verip adam ettii
kimseler trk ocuklarnn ekmeini elinden alamaz ve bizimkiler
avare dolamazlard.
*

Bir sergi kuruyoruz elektriklerini yahudi yapyor, resmini al

dryoruz yahudi fotorafs, krtasiye alyoruz yahudi irketi. Bir
ey bastryoruz yahudi matbaas... irketlerin avukat, ecnebile
rin vekilleri, yahudi dman Almanlarn mmessilleri, ihracat
99

Rfat N. Bali, Musa'nn Evlatlar Cumhuriyetin Yurttalar, iletiim Yaynlar, s

tanbul, 2001, s. 219.

100 Rfat N. Bali, a.g.e., 211-217.

101 "N otlar", Mill nklp, 1 Haziran 1934, Yl 2, Say 3, s. 13.

larn byk bir ksm, ithaltlarn ou, ecnebi messeselerde

daktilolar, telefon santralnda memurlar, dkkanlarda tezghdarlar, atelyelerde iiler hep yahudi. Sigorta irketleri onlarda, piyanko serbayilikleri onlarda, zmirin zmleri memleketin btn
mahslleri onlarn elinde, eczahanelerimiz toptan ilalar onlar
dan alyor, bir ok kk fabrikalarn mallarm onlar satyorlar,
borsada onlar, ticarethanede onlar, gmrklerde onlar.
Byk mteahhitler onlar, para kazananlar onlar, onlar, hep
onlar.
Trk ocuklarna ne i kald?
*

Beyolunda; artk Trke konuulmaz oldu. Bu saygszlktan

hi ztrap duymuyormyz?

8) MLL NKILP'A KARI TEPKLER

a) Trkiye Haham bal'nm Tepkisi
Trkiye Hahambal ve stanbullu Yahudiler o ana kadar
rneine rastlanmam iddette baya ve antisemit bir slpla
Trkiye Yahudilerine saldran Mill nklp'm yayn karsnda
oka urayacaklard. Gazeteci Sabetay Leon'a gre baka lke
lerde benzeri durumlarla karlaan Yahudi cemaatleri antise
mit yazarlarla hep mcadele etmeyi tercih etmilerdi. Bunun is
tisnas Trkiye ili. Cemaat liderlerinin bu pasif tavr nedeniyle
Atilhan serbeste yayn yapabilecek bir ortam bulmutu.102 Bir
cemaat ileri geleni olaylar yattktan sonra La Turquie gazetesi
ne verdii demete dergi iin u yorumda bulunacakt:
Mecmuann neredilmeye balamas hakikaten kt bir tesir ya
ratmt. Trkede hibir zaman neredilmemi hakaretleri oku
duumuzda ok armtk. Ancak dala da mhimi sz konusu
Mill nklp mecmuas Trklerin Yahudilie kar [besledikleri]
hissiyatlar hakknda yabanclara yanl bir fikir verebilirdi. Yaz

l eyler maalesef kolayca her tarafa yaylr ve bylece zarar sade

ce lke iinde deil, lke dnda da meydana gelir.103
Trkiye Hahambal dergiyi yasaklatmak iin hemen te
ebbse giriecekti. Bu giriimden haberdar olan Atilhan ise
Hahambala meydan okuyacaktr:104
Makineler iliyor, mecmua baslyor, mefkreciler alyordu.
Kulaklarnza uzaktan yakndan fsltlar ulat: Yahudiler yayga
ray koparmlard. Mecmuay kapatacaklar ve mahkemeleri
aleyhimize harekete getireceklerini duyurmadklar kimse kalma
d. Yahudilere karlatmz ne de belli!_
Bugnk inkilp ve bu gnk dil hrriyet bize pek ok paha
lya mal olmutur. Ve bu satrlar yazan insanlar bu hrriyet u
runda kan dkm insanlardr. Onlar kuru grltye pabu brakmyacaklar gibi inkilp Trk hkmetini ve dil Trk mah
kemelerini Yahudi yaygaralarna kulak asacak kadar zaif zanetmek te Yahudilerin Trkiyedeki son hsranlar olacaktr.
Efendiler! Filistinde deil, Trkiyedesiniz.
Trkiye Hahambal'nm Mill nklp' yasaklatma teeb
bsleri herhangi bir netice vermeyecek ve dergi yaymna devam
edecekti. Bunun zerine Trkiye Hahambal Baveklet'e
bavurmay karar verecekti. Bavekil smet nn'ye hitaben
hazrlanan 22 Mays tarihli mektupta Yahudilerin Trkiye
Cumhuriyeti'ne olan sadakatleri dile getirilmekte, kanunlara
saygl olup, ileri gleriyle uramaktan baka arzulan olma
d belirtilmekte, Mill nklp'm halk Yahudilere kar tahrik
ettii hatrlatlp hkmetten yaynn durdurulmas istenmek
teydi. Mektupta Atilhan'a basn yoluyla cevap vermenin fayda
getirmeyecei, mahkemeye bavurmann imknsz olduu vur
gulanarak tek yolun hkmete bavurmak olduu hkmne

103

"N os concitoyens Israelites de Thrace", La Turc\uie, 12 Temmuz 1934.

104 Yahudilerin Feryatlar!!!", nklp, Haziran 1933, Yl 1, Say 3, s. 11.

varld yazlyd. Mektuba derginin iki saysndan birer rnek

eklenecek, Cisman Meclis Umum Ktibi Samuel Altabef mek
tubu bizzat Ankara'ya gtrecekti. Ankara Yahudi Cemaati Re
isi Daniel Araf da kendisine rehberlik edecekti. Mektup 25 Ma
ys gn Baveklet'e teslim edilecek, Baveklet Maviri
mektubu Dahiliye Vekleti'ne havale edecekti. Altabef'in 27
Mays tarihli raporuna ve Ankara Yahudi Cemaati'nin 1 Hazi
ran tarihli mektubuna gre mektup Emniyet Umum Mdrl
, Adliye Vekleti ve Matbuat Umum Mdrl'ne gnderil
miti. Bu makamlar ise Trkiye Hahambal'na endieye ma
hal olmad, kanunlar erevesinde gereken her eyin yaplaca
ve sabrl olunmas gerektii cevabn vereceklerdi.105 Ancak
bu gven telkin edici cevaba ramen ilgili makamlar hibir giri
imde bulunmayacak ve M ill nklp yaynma devam edecektir.
b) B asnn T ep k isi
Basnn bir ksm M ill tnklp'm yaym karsnda suskun
ve lakyt kalacakt. Buna karlk zmir'de yaynlanan Ik gaze
tesinin sahibi Rusuklu Fahri, stanbul'da yaynlanan Haber Ak
am Postas, Son Posta ve Vakit gazeteleri Atilhan' eletirecektir.
En sert tepkiyi ise 1934 ylnn Mays aynda yayma balayan,
Mfit Ramiz'in Umumi dare Mdr, Abdurrahman eref'in
imtiyaz sahibi olduu haftalk Yeni Sava gazetesi verecekti.
niversite genliine hitap eden milliyeti ve Kemalist izgide
ki Yeni Sava niversite genlerine Hitler rozeti datarak Nazi
propagandas yapan Atilhan' knayacakt.106 Gazeteci Sabetay
Leon hdiselerden 32 yl sonra yaynlad anlarnda "gerek
bir Trk, Yahudileri yalnz brakmad. Bir kale gibi Cevat R
fat'n karsna dikilip Yahudilerin davasm savunmak iin Yeni
105 Avner Levi, "1934 Trakya Olaylan Alnmayan Ders", Tarih ve Toplum, Tem
muz 1996, Say 151, s. 10-17, 14. Jevvish Telegraphic Agency'nin 24 Mays ta
rihli blteninde de bu haber almakta. Bkz. "Jewish Community Sends Delegation to Angora to Ask Government to Stop Nazi Paper", Jeuish Telegraphic
Agency, 26 Mays 1934, s. 6.
106

^ d am Trk Genlerine Hitler rozetini Nasl Datyor?", Yeni Sava, 10

Mays 1934.

Sava gazetesini yaynlad. Yeni Sava' okuyan Bemard Lecache'nm Paris'te yaynlad Le Droit de Vivrei okuduunu zanne
derdi"107 satrlaryla Yeni Sava' takdir edecekti.108 Atilhan'm
M ill nkilp dergisinin kapana fotorafn koyup altna "Gazi
nin kurtulu mcadelesine ilk ve mkl dakikalardan itibaren
itirak etmi Bartn ve havalisi Mill kuvvetlere kumanda etmi
tir" yazmas zerine109 Yeni Sava Atilhan'm Mill Mcadele'ye
katlmasnn Cumhuriyet kanunlarn ihll etmesine izin verme
yeceini belirtecek ve "Mill Mcadele'de bulunmak, bir insanm
sonradan ileyecei kabahatlerden dolay cezaya arpmamas
iin bir serum deildir" diye yazacaktr.110 Yeni Sava Erenky
vapurunun pencerelerine Nazilerin gamal ha iaretinin izil
mesine de dikkati ekecektir.111 Atilhan bu eletirilere yle ce
vap verecekti:112

Mill nkilp ile Yahudilerin hakik mahiyetini btn dnyada

olduu gibi milletimizi ikaz maksadile izaha altmz srada ve
ikinci yln ilk saysnda byk bir tel ve heyecana den ve im
diye kadar yaptklar hiyanetin hesab talep edildiini anlayan e
beke neriyatmz durdurmak iin ba vurmadklar are kalma
d. Hatt bu meyanda henz hviyet, meziyet ve vatan ile derecei
alkalan mehul Sava namndaki bir Trk mecmuasnda elde
ederek aleyhimize yaz yazdrmaa muvaffak olduklar grld.
Trk genlii namna yaz yazan bu zavallya gene Trk genlii
nin cevap ve lzm gelen dersi verecei muhakkak isede yahudi
mdafilii yapan bu betbahtlar ve Cevat Rifat'n kim olduunu
tanmadan, tetkik etmeden Trk izzeti nefsini rencide edecek de
107

Bemard Lecache (1895-1968) bir Fransz gazeteciydi. 1928 ylmda LICA Ligue
Internationale Contre l'Antisemitisme (Antisemitizme kar Uluslararas Bir
lik) adl birlii kurdu. Birliin yayn organ Le Droit de Vivre idi.

108 Sabetay Leon, "El antisemitad Jevat Rfat", Et Tiempo, 11 Temmuz 1956.
109 Mill nkilp, 15 Mays 1934, yl 2, say 2.
110 " um huriyet idaresinde kanun herkes iin msavidir!", Yeni Sava, 24 Mays
1934.
111 "Akay idaresinin vapurunda Hitler rozeti neden duruyor?", Yeni Sava, 24
Mays 1934.
112 "Yalan", Mill nklp,*15 Mays 1934, Say 2, s.14.

recede kstahane saldrlar en mutedil dnenleri bile mtees

sir etti. Yahudiyi syanet edeceim diye Trk Milletini rencide ve
vatan ve mill istikll mcadelesinde ok yksek vazifeler ifa ve
baaran bir ahsa Hitleri taklit ve onun rozetini genlere tevdi
eden diye tavsif ve iftira cretini verdi.
Gafil ve tufeyli gazeteci! Yahudinin paras Trk milletinin ya
rasn sarmaa ve tedaviye kfi deildir. Trk, ilhamn kendi
duygu ve kuvvetinden alr. Hibir haric tesir ve hibir madd
menfaat hakik Trk ve onun ahlkn deitiremez.
Sen her halde dncesiz, uursuz ve mefkresiz hareket eden
bir oyuncaksn. Evvel kendini anlat kimsin? Memleket iin yap
tn hizmet nedir? Kimi temsil ediyorsun? Hangi genlik sana bu
salahiyeti verdi. Hangi hkmet ve kanunlara yazlarmz uygun
deil?
Dikkat et; Yahudinin asl rol budur. Fertleri, cemiyetleri ve
hkmetleri birbirine drmek ve onlarn mcadelesinden isti
fade etmektir. Yahudinin paras vicdann telvis etmesin. Biz Ya
hudiyi ve onun beeriyet iin bir mikrop olduunu nazar, amel
ve ilm bir tez olarak hatta kendi lisanlarndan ispat ediyoruz.
Sende bunun aksini iddia edecek kudret ve iktidar var ise o yol
dan yr!
Yalan ve iftira ile ie balama!
Milliyet mefhumu mnakaa gtrmez bir mevzudur. O an
cak gslerimiz ilikli ve ayakta hrmetle dinlenir. te o kadar!

Mill nkilp'da yaynlanan bir dier yazda da Yeni Sava

yle eletirilecekti:
kardnz hamur kokulu gazeteyi okudum. Gnl, arkasn
evrip baktm zaman isimlerin Leon, Yasef olmasn istedi. Hey
hat!... Sahifeleri havra kokusu tayan gazetenizin sahiplerinin Ya
sef ve Pinto olmas ona ne kadar yaraacakt...ne kadar aacakt.
Fakat kim bize, bunun altnda baka bir hviyetin sakl olmad
n temin edebilir? Sava efendiler! Bana kzmayn, kprmeyin.
Bu duyguyu alayan ve bu szleri syleten sizlersiniz.

Ayn yazda Yahudiler hakknda da u yorumda buluna

cakt:
Sizleri galiba stanbul srtlarn amamlardans[n]z ... ve sizler galiba kstah simsarlarn elinde kvranan kyllerimin halin
den bihabersiniz.... ve hem siz nasl olur burada bile, onlarn bir
yeni hainliini iitmeyesiniz. Dn gibi bu gnde iimizde dman
bir unsur halinde yaayan ve bunu her harektile isbat eden, Trk
iisi kullanmayan Trk dkknlarndan on paralk bir al veri
etmiyen bu nankr insanlara kar, buna inananlardan hibir za
man kanma ve inanma hali grmiyeceksiniz. Gayretiniz ve heye
cannz boa...113

Yeni Sava gazetesi Mill nklp'ta yaynlanan bu yazlara

yle cevap verecekti:114
Geen nshamzda Cevat Rfat Beyin Yahudi dmanl pro
pagandas yaptna dair bir fkra ile bu ekilde bir propaganda
nn bu memlekette nasl telkki edileceine dair bir makale de in
tiar etmiti.
Dier akalliyetleri hesaba katmyarak yalnz Yahudilere h
cum etmekteki manann milliyetperverlikle kabili telif olmadn
bunun ancak Hitleri bilerek bilmiyerek taklit demek olduunu
byle bir taklidin ise inklp Trkiyesindeki Kemalizme mugayir
[zararl] olduunu zikretmi ve demitik ki: Tahkire, nefrete, h
cuma, grltye mahal kalmadan sadece zeki ve menfaatini md
rik olmak lzmdr.
Gazetemizde intiar eden bu yazlardan sonra Cevat Rfat Bey

Mill nklp namndaki mecmuasnn dnk nshasnda bize ala

bildiine hcum ediyor. Cevat Rfat Beye evvel unu sylyelim
ki; Moskova ve Dizograt kahvehanelerinden masalara yumruk
vurarak Babliye tehdit yamuru yadrmak kendisinin kani bu
lunduu yiitlie yakmaz,
113 Cahit Hilmi, "Varda Efendiler", Mill nklp, 15 Mays 1934, Say 2, s. 18.
114

"Cevat Rfat Bey, Irk dmanl yapmak pek tehlikelidir!", Yeni Sava, 17 Ma
ys 1934.

Biz Rya ve Hlya kahramanlarna ancak acrz. Gelelim asl

meseleye; Cevat Rfat Bey sizi ne ahsan ne de gyaben tanyoruz.
ok byk milliyetperver, vatanperver, byk bir Yahudi d
man olabilirsiniz. Bunlarn hi biri bizi alkadar etmez. Sizin yap
tnz yanl bir hareket ise bu memlekette Trk adaleti, Trk ka
nunlar vardr. Onun karsnda hesap verirsiniz.
Yaptnz doru bir i ise gene Trk milleti sizi takdir eder, si
ze kymet bier.
Bizi alkadar eden cihet udur: Trk genliinin hataya d
memesi. Biz genliin iinden km ve bu savaa atlmz. Vazi
femiz genlie "Dikkat!" demektir.
Biz ancak bu kadarn syliyebiliriz daha ileriye de gidemeyiz.
Zira biz her eyi anlyan her eye kymet veren ve aldanmyan bir
genliin karsnda olduumuzu ok iyi biliyoruz.
Bu genlii aldatmaa bu genlii kandrmaa bu genlii kir
letmeye kalkmak byk bir cesaret olur. Biz vazifemizi yaptk.
Gen arkadalarmza ihtiyatl olun! dedik. Ve Trkiye cumhu
riyetinin tekilt esasiye kanunile kendilerine bahsedilen haklar
dan istifade eden vatandalara ulu orta hcum etmenin tehlikeli
olduunu syledik.
Biz btn dnyann tasdik ettii byk bir adamn kurduu
bir rejim iinde, Kemalizm karsnda Hitlerin istavrozunu gr
mee tehammlmz olmadn bakalann taklit etmenin bize
yakamyacan syledik. Halbuki sen bize Yahudilerin elde et
tii adam sfatn takmaktan hi ekinmedin.
Cevat Rfat Bey biz senin tanmak istemediin genlik iinden
ktk. Sen bizi tanmazsn ve tanmak iine gelmez. Fakat senin
fikirlerine her naslsa yardmclk eden ve mecmuamza arka sahifesine aleyhimizde yaz yazan gence115 bizi sorarsan kim oldu
umuzu size syler. Zira o bizi yakndan tanr. (Biz onun yazla
rna cevap vermee lzum grmyoruz. Size verdiimiz cevap
yeter. Yalnz o da unu bilsin ki Hitleri taklit etmee can atmak
bizim milliyetperver tandmz bir gence yakacak bir tavr de
ildir.)
115 Burada sz edilen kii Cahit Hilmi'dir.

Cevat Rfat Bey; gazetemizde intiar eden makalenin sahibine

gafil ve tufeyli gazeteci diyorsun. Biz size bu ekilde irkin bir
cmle ile cevap vermee tenezzl etmiyoruz. Biz ne Yahudilere
satlmz ne de gafil ve tufeyliyiz. Sizin bu irkin ittihamnzn
[sulamanzn] hesabn soracak elbette biryer vardr.
Biz size: Hitlerden para alyorsunuz! demedik. Halbuki siz
kendi kendinizden phe ettiinizi anlatyorsunuz. Belki phe
nizde haklsnz? Sizin iinizdekini bizim anlamamz iin keramet
ister. Fakat merak etmeyiniz, bakalarn taklit etmek propaganda
yapmak iin muhakkak para almaa lzum yoktur bilmem bilir
misiniz?
Enver Paann byk bir kabadaylkla harbe atlmasnn ye
gne sebebi ne imi? Alman imparatoru Enver Paann srtn okyarak:
- Sen byk bir adamsn, byk iler greceksin demi.
Senin de arkan Hitler okam olabilir.
Byle bir kahramanla atldnza delalet eden bir ok mari
fetleriniz var. Mesel mecmuanzda kahramanlklarnzdan bah
sediyorsunuz, sahifelerinizi resimlerinizle sslemisiniz.
Cevat Rfat Bey, siz bizi hi dnmeden kirletmek istiyorsu
nuz, fakat eer dnrseniz hata ettiinizi anlarsnz.
Biz nihayet size de ancak: hatadan kanz! deriz. Siz de bi
ze bu ekilde demi olsaydnz milliyetperver olduunuzu ispat
ederdiniz.
Bize Yahudinin rolne dikkat et! diyorsunuz, Bakn bu ihta
rnz ok yerindedir.
Doru sze ne denir. Fakat siz bizi yanl anladnz iin gene
burada hata ediyorsunuz. nk biz Yahudiyi ok iyi biliriz. Ve onu
mdafaa iin sizin dediiniz gibi de kendimizi satm deiliz. Fakat
unu da bilin ki rk dmanl propagandas yapmak tehlikelidir.
Atilhan ahsna yneltilen sulamalara uzun bir yaz ile ce
vap verecekti:116

Benden sonra tufan deil Almanyada btn dnyada kya

met kopsa kendi hesabma umurumda bile deildir. Ben yalnz
Trklk ve yalnz Trkiye ile alkadar bir insanm. Btn haya
tm btn mevcudiyetim bu ideal urunda gemitir. ok seneler
varki her yerde olduu gibi bizimde tima bnyemize musallat
olan bir hastalktan bir mikroptan mtekiyim [ikayetiyim]. ok
seneler varki kardelerime bu tehlikeden saknmasn ihtar etme
i kendime mill ve erefli bir vazife edinmiimdir.
Yalnz Almanya deil, btn dnya bu sosyal parazitlerden
bu tima vebadan mtekidir ve feryat iindedir.
Ben, Balkan harbinde Edime mevki mstahkeminin mkl
ve erefli gnlerinde koynumuzda beslediimiz baz ylanlarn hiyanetlerini grerek onlara cidal [sava] adm zaman iyi kalpli,
merhametli arkadalarm hareketimi bir az takn bir az insafszca
bulmulard. Fakat 12 mart 1329 sabah mevki mstahkemin tatil
muhasama etmesile dalkavukluklarna riyakrlklarna inanup ta
ailelerini baz yahudi evlerine gtren arkadalar ok irkin ve
ok nankrce hiyanetlerle karamlard.
Sosyal parazitler zabit ailelerinin bulunduklar evleri birer bi
rer dmana gstermilerdi.
*
Sina ve Filistin harp cepheleri daha kahpe ve daha namert al
aklklara sahne olmutu. Cephe gerisinde yerlemi ve ok zen
gin ve mesut bir hayata mazhar olmu, Trkn msamaha ve ali
cenapl sayesinde derin bir skn ve emniyet iinde yaayan in
sanlarn sr halinde ordumuza hiyanet ve casusluk ettikleri
meydana km ve bunlarn hepsi nankrlklerinin cezalarm hayatlarile demilerdi.
*
Cengver ve kahraman Trkler son defa Filistinden ekilirken
perakende efrat ve zabitan gruplar Taberyede rk yumurtalar
ve sprntlerle taaruza uramlard.
*
Byle bir sr nankrlk bir sr denaete [alakla] ahit ol
mu olan Trkler ana yurtta tam bir istikll iinde yerletiler.

Gazinin dehas sayesinde siyas istiklli kurtulmu olan mille

timiz imdi de ktisad istikllini elde etmee abalyor.
nnde; btn dnyada olduu gibi bu mahut sosyal parazit
ler vardr. Gmrk komisyonculuundan, borsa simsarlndan
en byk taahhtlere kadar btn iler hemen hemen bu me'um
insanlarn elindedir. Ecnebi irketlerini onlar temsil ediyorlar, hat
ta Yahudi aleyhtar Almanyamn bile btn ilerini onlar gryor
lar. Hlsa ktisad sahada kazanlacak btn ilere le kargalar
gibi hcum etmilerdir.
Kyllerimizin mahsullerini onlar satyorlar. Malmzn her
zaman her yerde kymetini kyasiye dryorlar. Vatanda para
kazanmaktan kanmz emmekten baka bir alakalan olmad,
her biri baka bir idealin; mev'ut [vaad edilmi] topraklann yolcu
su olduu iin ellerini uzattklar iktisadiyat daima ve merhamet
sizce tahrip ediyorlar!
*
Diyoruz ki: Bu memleketin btn nimetleri evvelemirde bu
memleketin yaamas iin durmadan kan dken insanlanndr.
Diyoruz ki: Sakaryada anasnn srtna otuz kiloluk arapneli
ykleyen nesil terfih edilmedike [ferahlamadka] memleketin
btn menfaatleri ve imknlanndan bu tima [sosyal] parazitler
istifade etmesin.
Diyoruz ki: Tarihe yeni bir fasl ilve ettiimiz anakkalede
drt buuk Yahudinin kyllere reva grd hakszla msa
ade edilmesin.
Ve diyoruz ki: Kendi itiraflarile, tarihin saysz misallerile ve
yakn vak'alarla iinde yaadklan, ekmeini yedikleri milletin
gzn oyan, mkaddesatna varlna dman olan muzr teki
ltn zararlanna kar mteyakkiz [uyank] olalm. Onlann tahri
batn bilelim.
Menemende gen bir Trk zabitinin feci lmn alkla
yan,117 dmanlarmza Trk topraklar sizi bekliyor diyen, Avru-

Burada sz edilen kii K ub ila/n hunharca ldrlmesini seyredenler ara

snda bulunan Bohor Yosef Ben Hayim'dir. Bkz. Avner Levi, a.g.e., s. 93.

pada Trk ticarethanelerinin i yapmasna imkn vermiyen aley

himizde isnadat, ifsadat ve iftiralar tasni eden [yaktran] hlsa
saymakla bitmeyen ve her birimizin yzlerce misaline ahit oldu
umuz ktlkleri pervaszca ve mtemadiyen irtikp eden [ile
yen] tehlikeli teekkllere kar mteyakkiz bulunmaklmz,
kendi evimizde efendi gibi yaamay, hatrmz saydrmay, ben
liimize hrmet ettirmeyi bilmekliimizi mdafaa ediyoruz. Bu
meru bu makul bu yerinde mcadeleye kar:
Uzaktan yakndan sesler ykseldi. Uluyanlar var. Kuduranlar
var. Hi bir grltye papu brakacak deiliz, brakmta deiliz.
Onlar diyorlar ki... Hakaret edilmise ne olur. Ekmeimizi alm
larsa ne olur. Saygszlk etmiler, casusluk yapmlar, btn ha
yat damarlarmz ellerine geirmiler, aramza nifak koymular,
iktisadiyatmza musallat olmular, sui istismar etmilerse ne olur
diyorlar.
Bu hassasiyetlerine bu isticallerine bu tellarma sebep ne?
Onu Biz ifa etmiyeceiz. Zeki ve hassas efkr umumiye bu ite
en adil bir hakemdir. Hkmn o ve tarih versin.
*
Bu milliyet dmanlan, bu rkmza dman olanlara dost
olan efendiler muhakkak ki Filistin cephesinde yaplan casusluu
Edirnede yaplan hiyaneti bilmiyorlar. nki askerlik etmemiler
(mazur)? durlar.
Bu efendiler, daha dn denecek kadar yakn bir mazide yani
28/Terinievvel/1928 de gn ortasnda Beyolunun gbeinde
Alber Saltiyel118 adnda bir yahudinin rktalanmn Sin cephesin
de yaptklan hiyanetin cezasn verdirmekte mil olduum iin
namusuma, haysiyetime, eref ve sermayeme kurduu tuzak ve
ald intikama kar neden kllarn kprdatmadlar, neden isyan
etmediler. Haberlerimi olmad? O zaman Bir Faciann Yz
118

Albert Saltiel, Atilhan'm Beyolu'nda kiracs olduu ve kundura sat yapt

maazann mal sahibiydi. Atilhan maazay kiraladktan bir sre sonra Sal
tiel maazay tahliye ettirip mhrletti. Atilhan mal sahibi Saltiel'in Yahudi
kart yaynlarndan dolay intikam alma amacyla ticari hayatn mahvettii
ni yazd. Kaynak Rfat N. Bali, Musa'nn Evlatlar Cumhuriyetin Yurttalar, le
tiim Yaynlan, stanbul, 2001, s. 214-215.

adndaki kitaptan otuz bin nsha bastrp parasz datm ve

Trke, Rumca, Ermenice btn gazetelerin son sahifelerile keyfi
yeti efkr umumiyeye bildirmitim. itmemi olabilirler fakat
dmanlarmz mdafaa etmek iin ne abuk silh ba ettiler,
onu ne abuk iittiler.
*

1- Efendiler eger garezkr deilseniz muhakkak ki gafil veya

cahilsiniz, nk: Eer biribirine benzeyen ideallar mutlaka birer
taklit ise o halde ben Adolf Hitleri deil Adolf Hitler beni taklit et
mitir.
nk nklp tam on drt sene evvel apirografle Bartn ve
havalisi kuvay milliye kumandanl karargh olan aycuma
nahiye merkezinde ner edilmekte ve kylere parasz dalmakta
idi. O zaman bu gazetenin ba muharrirliini imdi Salihli mnt
kas maarif mfettii olan M. Cemil bey yapyordu.
2- Bir Faciann Yz adndaki kitabm 1929 tarihinde stanbulda Vefa beyin hakimiyeti milliye matbaasnda baslmt. Oda
m Hitler propagandas idi.
3- Almanyada nasyonal sosyalist frkas mevki iktidara gelme
den zmirde bizim frkamzn gazetesi olan Anadolu [Sina cephe
sinde Yahudi casuslarn tefrika ediyordu. Bunlar bylece taay
yn edince, senelerce evvel balanm milli ve ilmi mcadelenin
bir gnahn bulamayup da efkr umumiyenin alkasn sadece
(Hitlercilik) diye tavsif etmek sarahaten tarafkirlik serahaten ya
lan dr.
Esasen (Hitlercilik) diye bir rejim ve sistem yoktur. Nasyonal
sosyalizm vardr. Bir Trk iin Gazi inklbnn byklnden
baka dier memleketlere ve dier milletlere ait sistemlere bel
balamann yapaca fena akisleri bildikleri iin dmanlar bize
hep o cepheden hcum ediyorlar.
Yahudinin silah mugalata, yalan, iftira ve garezkrlktr. Me
saimizin samimiliini, karakterimizin drstln ve idealimi
zin kudsiyetini onlar da biliyorlar, ve bu tezi ortaya atm olan
adamn vatanperverliini, mteassp namuskrln ve ei olma
yan tok gzlln pek al takdir ederler. Bu sebeptendir ki h
cumlar hep namerdane ve hep iftira dr.

Geen sene zmirde, gizli gizli propagandalarla trl yalanlar

irtikap ettiler, muhit dar ve uyankd. Vali ve frka reisi son dere
ce muktedir ve mteyakkzd. Aldanmadlar yalanlar kt fakat
utanmadlar.
Nihayet ben Almanyada iken, Trkiyeye gelip bir nasyonal
sosyalizm tekilt yapacam imzasz mektuplarla bildirdiler.
Kemalizmin diyarnda byle bir ey olmayacana nazaran bi
zi yle kirlemek istiyorlard, onda da muvaffak olamadlar, fakat
onlar iin yine utanmak yoktur.

Onu da syliyeyim ki:-Almanyadaki Yahudi aleyhdarl halk

cephesinden muazzam bir edebiyat hkmet cihetinden muhte
em bir brokrasiden ibarettir. Halbuki beeriyet kendilerinden
daha cezr ve daha baka hareket bekliyordu.
Alman hotkmln, Almanlarn dosta kymet vermediklerini
bilmeyenler beyhude yere burada bir Hitler propagandas vehm
ederek ilmi ve mill tezlere saldryorlar. O adamlara unu da sy
lemeliyim ki Almanyada bulunduum alt ay zarfnda hkmetin
hatta en kk bir nezaket ve misafirperverliini grm deilim.
Milli ve ahsi gururum orada hibir kimsenin bir fincan kahvesi
nin bile imee msaade etmemitir.
Ve imdi yahudileri mdafa etmek iin bana saldracak efen
diler urasna iyi dikkat etmelidir ki ben asla kirlenmeyecek, satl
mayacak halis kan trk olu trkm. Ben bunu kar karya arpdm dmanlara da tasdik ettirmi ve efradndan bulunmak
la iftihar ettiim minnetimin bykln gstermi bir adamm.
Onun iin harektmda hibir zeman ve asla en ufak bir leke
gremeyecek olan insanlar nihayet bir (Hitlerizm) iddias maske
sine brnrlerse onda da aldanrlar.
Buras kemalizmin diyan dr. Burada bu idealden baka yola sa
panlar ve Siyonist propagandas yapanlara lanet olsun. Eer telala
rmzda samimi isek bizimle hibir al verii olmayan (Hitlerizm)e
deil, milli hisleri kknden tahrip eden ve gn getike ehemmiyet
ve tehlikesi artan beynelmilel teekkllere hcum etmelidirler.

Hlsa:
Biz ne rk, ne din ve ne de hibir millete dman deiliz.
Biz sadece milletlerin kanm emen, ekmeini yedii memleke
te nankrlk eden misafirperverlik kymeti bilmeyen ve insanlk
tan almay kendilerine ideal edinen muzur teekkllere ve bu
teekkllerin tahribatna dmanz. yle teekkller ki ilerinde
maalesef her din ve her milliyetten adamlar vardr. Mcadelemiz
samim, mill ve nmuskranedir. Milliyeti gzken fakat komonist olan onda da sebat edemeyip dnen, stikll harbinde mill
hudutlarn kabul etmedii insanlara szmz yoktur. O kadar
klemeyiz;...
X-

Son szmz:
Efendiler! Memleketin z evltlar ktisad buhran iindedir
ler. Btn dnyada olduu gibi beeriyete musallat bir kbus on
larn da iktisadiyatna pene salmtr. Biz bu kbusun kalkmasn
istiyoruz. O kalkt gn bolluk, bereket ve refah iinde yzeceiz.
O kbus bizden uzaklat gn artk aramza nifak sokamyacaklar. Daha drst ve daha neeli olacaz.
Biz, ite bunun iin alyoruz.
Biz, ite bunun iin her tehlikeye ve her iftiraya kar koyuyo
ruz. Binin iin bir Trk gibi o kadar faziletli, o kadar nmuskr, o
kadar mtevazi ve temiz bulunuyoruz.
*

Sizde maskelerinizi karnz, grelim kimsiniz ve kimler iin

rpnyorsunuz.

Yeni Sava bir sonraki yazsnda Atilhan'a yle cevap vere

cekti:119

Mill Inkilp nam altnda, Alman nasyonal sosyalizmine hay

ran bir mecmuada, tezatlarla dolu bir yaz daha grdk, yaznn
"Artk Hitler gibi selm vermiyor Hitlerin istavrozunu takmyor", Yeni Sava,
14 Haziran 1934, Yl 1, Say 5.

ba tarafnda "maskeler aa!... Efendiler aceleniz ne!.. Bu h

cumlarn sebebi nedir?..." Diye tahta klnla romantik piyeslerde
rol yapan aktrler gibi baryor.
Bu yaz ilm mahiyette cidd bir yaz olsayd, kendisine cevap
vermeye deerdi. Biz burada, Cevat Rfat Beyin yine kendi yaz
snda, kendisinin cezbeden satrlarn koymakla cevap vereceiz.
Cevat Rfat Bey diyor ki:
- Biz ne rk, ne din, ne de hibir millet dman deiliz, (say
fa 6 stun 2)
Ayn makalenin dier bir yerinde u satrlar var:
- Bu milliyet dmanlar, (yani Museviler) bu rkmza d
man olanlara dost olan efendiler muhakkak ki Filistin cephesinde
yaplan casusluu, Edirnede yaplan hyaneti bilmiyorlar.
Cevat Rfat Bey, kendinin Hitlerden evvel, Yahud dman ol
duunu iddia ediyor, diyor ki:
- Ben Adolf Hitleri deil, Adolf Hitler beni taklit etmitir.
Yer yznde Yahudi dmanl, Cevat Rfat beyden bala
maz. Hristiyanlk tarih pek basit ve ilk mektep talebesinin anlyaca bir ekilde tetkik edilirse Hristiyanlarn Yahudi dmanl
pek eskidir. Ortada herkesin bildii Yahudi dmanl tarihi
varken Adolf Hitlerin, Cevat Rfat Beyi taklit etmiyecei hi kim
senin hatrna gelmez.
Cevat Rfat Bey makalesinin dier bir tarafnda, kendisinin
Hitlerin Trkiyedeki ajans olmadn ispata alyor, Almanya
seyahati hakknda izahat verirken, Almanyada kimsenin kahvesi
nin imediini byk bir tella iddia etmektedir. Bu kadar tela
ne lzum var.
Cevat Rfat Beyin Almanyada propaganda nezaretile olan te
maslarnn mahiyeti hakknda bir iddiaya girimek iin elimizde
vesika yoktur. in bu taraflar, hkmeti alkadar eden mesele
lerdir. Bizim bu ilere karmaa hakkmz yoktur.
Biz Cevat Rfat Beyin, Trkiye artlarna uygun olmyan nas
yonal sosyalizm propagandasile, durup dururken Yahudi d
manlna aleyhdarz. Nitekim bu neriyatta yalnz kalmad.

Vakit Ba muharriri Mehmet Asm Bey, Haber gazetesinde Val Nurettin Bey, Vakit gazetesinde Sadri Ethem Bey gibi tannm
muharrirler de Trkiyede Alman nasyonal sosyalizim talkkisine
gre bir Yahudi meselesi olmadn iddia ettiler. Cevat Rfat Bey,
"maskeler aa" diye gndelik matbuatn ba muharrirlerile u
rasn.
Sava bu sahada yapacan yapmtr. Nitekim Cevat Rfat
Bey bir yazsnda "bir Trk iin Gazi nklbnrun bykln
den baka dier memleketlere ait sistemlere balanmann yapaca
akislerimi diye nasyonal sosyalizm propagandas yapmann
mazarratlarn anlamtr. Ve gsndeki rozetide karmtr. Ar
kadalarna, bu noktada Beyolu pastahanelerin de, Hitler gibi
kolunu kaldrp selm da veriyor. Rozet dattn da iitiyoruz.
O halde mesele yoktur. Sava bu neriyat mcadelesinde muvaf
fak olmutur.

Son Posta gazetesi de Atilhan'm ismini zikretmeden u ikaz

da bulunacakt:120
Hitlerin eli Bulgaristan'a ve Trkiye'ye de uzanmtr. Birka
aydan beri Trkiye'de tekilt yapmya, para sarfetmiye bala
dklarn reniyoruz. tedenberi Alman firmalarn temsil eden
bir Trk bu vazifeyi zerine alm ve faaliyete gemitir. Baz ga
zetelerimiz, farkna varmyarak, bazan bu propagandaya alet
olabilirler. Bugn cihanda arpan muhtelif fikirler ancak pro
paganda vastasile yaylmya alyorlar. Avrupa'dan gelen bu
zehirli gazlara kar maskelerimizi takalm ve zehirlenmekten
korunalm.

Cumartesi karikatrleri: 27

Gazeteci Havadis yaz*

yoooorl.. Mu evi dmanlan'
n * cevap yazyoooorh

Gazete sahibi - Musevi va

tandalara hcum edenlere ce
vap yazdm, hugn elbet 50,000
attta sauir

Salamon Gazetac, ver

Bakalm ne yazyor grelim!..

Atilhan bir dier yazsnda "kemalist diyarnda Hitlerist

propagandas yaplmaz" diyenleri "Yahudi az ile nasihat ver
mek" ve "siyonizmin propagandasna let olmak" ile sulaya
cakt.121 Vakit bayazar Asm Us ise gazetesinde yaynlanan a
nakkale'de ticaretin Yahudi tacirlerin elinde olduundan ik
yet eden bir okur mektubunun122 Mill nklp dergisi tarafndan
Biz, anakkale'nin, Anafartalar'n galipleriyiz deil mi?
Biz, anakkale'de bir avu kahramanla btn dnyay
malp eden millet deil miyiz?
Bak! O zafer illerinde drt Yahudi bize kar ne
fenalklar yapyor!
Milli nklbn mcadelesi ne kadar meru
ne kadar yerinde ve ne kadar temiz...
yorumuyla iktibas edilmesinden123 rahatsz olacak, Yeni Sava
ve Mill nklp arasndaki tartmaya u satrlarla deinecekti:
stanbul'da okuyucularna Trk inklb namma Yahudi d
manl telkin eden bir mecmua kmaa balamtr. Buna muka
bil dier bir mecmua Trk inklb ile Yahudi dmanlnn bir
alkas olmadn ispata alyor. ki mecmua arasmda kan bu
mnakaaya yava yava gndelik gazeteler de alkadar oluyor.
Trk efkr umumiyesine [kamuoyu] Almanya'da olduu gi
bi Yahudi dmanl telkin etmee alan mecmuann ikinci sa
ysnda Vakit'ten alnm bir mektup var. anakkale'de Yahudi
murabhaclanndan ikyet iin yazlm olan bu mektuptan da
istifade edilmek isteniliyor.

Vakit'e anakkale'den yazlm olan bu mektupta mevzuu

bahsolan ikyetler tamamiyle varit olabilir. Fakat ferd ve mahal
l ereve dahilinde mtalaa edilmek icap eden hdiseleri ne ka
dar irkin olursa olsun btn bir ktleye malederek hepsini bir1121 "Dman saflarnda!", Milli nklp, 15 Haziran 1934, Yl 2, Say 4, s. 1.
122

Ragp Kemal, "Kyl, bezirganlarn elinden kurtarlmaldr", Vakit, 6 Mays,

1934.

den mesul tutmaya kalkmak doru deildir. Eer Vakit'e yaz ya

zan zat mektubunda bu umum kaideye riayet etmemi ise onun
da hataya dm olduunu kabul etmek lzm gelir.

Vakit'm neriyatna taallk eden bu noktay bu suretle tespit

ettikten sonra Trk milliyetperverlii ile Yahudi dmanl ara
snda bir mnasebet bulunup bulunmadn gsterelim.
Bu defa neriyat yolu ile ortaya kan Yahudi dmanl bi
ze Almanya'dan geliyor. Almanya'daki Hitler hareketi memle
ketimizde - her halde muhtelif sebepler altnda - akisler uyan
dryor. urada burada Yahudi dmanlna meyledenler g
rlyor.
Halbuki Almanyadaki Hitlerizm ile Trkiyedeki Kemalizm
arasnda milliyet prensibi noktasndan mhim bir fark vardr. Al
man milliyetilii, tahlilci bir milliyetiliktir. Trk milliyetilii
terkipi bir milliyetiliktir.
Alman milliyetilii tahlilci olduu iin rk nazariyesini bir
nevi szge gibi kullanyor. batin evvel kannda Yahudilik
phesi olan Almanlar bile halis Alman saymyor. Almanca ko
nuan ve Alman harsm kabul etmi olan Yahudileri dahi Almanlk camiasndan hari tututyor. Alman milliyetilii gene
tahlilci bir mahiyeti haiz olduu iindir ki din ile alkadar olu
yor.
Trk milliyetilii ise Trkiye'deki mteferrik nasn [azn
lklar] camia haricine atmak deil, temsil etmek iin rk nazariyesinden istifade ediyor. Gene bunun iin din meselesinde lyik ol
duunu leme iln ediyor. Dier unsurlardan olduu gibi Yahu
dilerden de Trk harsn benimsemelerini istiyor. Yahudileri
Trke konumaa tevik ediyor. ocuklarn Trk mekteplerin
de z evlatlar gibi okutmalann art kouyor. Trk harsn [klt
rn] benimsiyen, Trklkle iftihar eden, Trk vatannn ve lk
snn ykselmesine alan, Trk kanunlarna severek itaat eden
Yahudileri z Trklerden asl ayrmyor.
Almanyada milliyetilik dar bir zihniyetin mahsuldr. Tari
h hakikatlere istinat etmekten ziyade hayal efsanelerden kuvvet
almaktadr. Almanyanm btn tarih atfeden kuvvet almaktadr.
Almanyann btn tarih atfeden bu milliyetilik Yahudileri Al-

manl ifsat eden [fesada uratan] bir nevi mefahirini sadece Al

man kanna zehirli mevadd ecnebiye [yabanc madde] telkki
ediyor. inden atmaa alyor. Trkiyede milliyetilik ise geni
bir zihniyetin eseridir. Tarih hakikatlere istinat eden bu milliyet
ilik temsil edilmek artile Yahudi unsurundan memleket iin is
tifade olunaca kanaatindedir ve bu kanaat ile bugn kanun ma
hiyetinde olan prensiplerini koymutur.124
smail Hakk Baltacolu da yaynlad Yeni Adam dergi
sinde Mill nklp' eletirecekti:125
Bundan onbe gn evel Mill nklp adl bir mecmua kaca
n ve bunda Yahudi aleyhtarl yaplacam iittiimiz zaman
hayret etmitik. Bu havadisin kuru bir dedikodudan ibaret olma
d bugn anlald.
Bizim burada ilk hamlede dnmek istediimiz nokta bu
aleyhtarln doru olup olmad meselesi deildir. Asl mhim
olan nokta Trkiye'de akalliyetlerin cumhuriyet prensipleri ve
cumhuriyet rflerine gre belirmi olan tarih ve hukuk vaziyet
lerinin gnn birinde ferdin biri tarafndan bir ok insanlann za
rur olarak merak ve endiesini aracak bir ekilde tenkit mey
dana konuluvermesidir.
Denilecek ki hrriyet yok mudur? Her szden evel unu syliyelim ki hrriyet mefhumu son derece alestik, yanl kullanlmya elverili aletlerden biridir. unu da katalm ki eer hrriyetten
"tabiat adamnn babo faaliyeti" kasdediliyorsa, bu mana ile
hrriyet hibir ada ve hibir insan cemiyetinde grlmemitir
ve grlmiyecektir de. Niin? unun iin ki cemiyet fikri bile ba
fikridir. Onun iin her devrin "yksek iyilii"ne gre bir trl
olur.
Yahudi, rum, ermeni... meseleleri mcerret herhangi ferdin
kendi bana ve kendi hesap ve kafasna gre halledebilecei bir
mesele deildir.

124 Mehmet Asm, "Trkiyede Yahudi dmanl var m?", Vakit, 20 Mays 1934.
125 "Bir Yahudi Meselesi yoktur", Yeni Adam, Y 1, Say 21, 21 Mays 1934, s. 8.

Yahudi ve akalliyet meselesi, liklik, sanayicilik, devletleme

meseleleri gibi fertlerin fertlik mantklaryla halledilecek eyler
midir? Bizce hayr. u cemiyetlik zaruretten dolay btn bu me
seleler soyuk akl ve mantk meseleleri deil, belki ve ancak Trk
inklbnn, zaruret vaklar gibi, dourduu ve kurduu maerlik
meselelerdir.
Gen, ihtiyar, alim, cahil, ehirli, kyl, btn yeni Trklerin ve
inklp yayanlarn vazifesi cemiyet davalarn bugnk cemiyeti
mizin temeli olan inklp gidiine gre dnmek, mdafaa etmek,
herhangi phe ve tereddt halinde vaziyetin aydnlanmasn yine
bu prensiplerin yaratc balanglarndaki klardan istemektedir.
zmir'de yaynlanan Ik gazetesinin sahibi Rusuklu Fahri
ise Mill nklp iin unlar yazacakt:126
Memleketimizde zaman zaman, ortaya atldktan bir mddet
sonra unutulan (Yahudi aleyhdarl) modas son gnlerde yine
meydana kt. Nitekim son gnlerde stanbul'da intiar eden bir
mecmuann bu yoldaki taknlklar kanun erevesinin dna
kt iin Trk adliyesi mtecavizlerin yakasna yapt.
...150'lik hainler Trk'tr diye nasl yce neslimize dil uzat
mak bir kstahlk olur ise, bir takm Museviler taknlk yapt di
ye de (Yahudi aleyhdarl) yaplamaz.
Bir ay kadar sonra ayn yazar yine geni olarak kaleme al
d makalesinde u ifadeleri kullacakt:127
stanbul'da kan Mill nklp Mecmuas Yahudi aleyhtarl
yapyor... Herkes her istediini yazar ve syler... Cevat Rfat

126 Rusuklu Fahri, "Yahudi Aleyhdarl", Ik, Say 84, 19 Mays 1934, aktaran
Turan Akkoyun, "1934'de Orhun ve Mill nkilp'm Kapatlmasna mahalli bir
bak", s. 4 4-49,3 Mays 1944 50. Yl Trklk Armaan, Akademi Kitabevi, z
mir, 1994 iinde.
127

Rusuklu Fahri, "Gazetecilik ve Sme Siyaseti", Ik, Say 8 8 ,1 6 Haziran 1934

aktaran Turan Akkoyun, "1934'de Orhun ve Mill nkilp'm Kapatlmasna ma
halli bir bak", s. 4 4 -4 9 ,3 Mays 1944 50. Yl Trklk Armaan, Akademi Ki
tabevi, zmir, 1994 iinde.

Bey'in ne istediini deil de, nasl hareket ettiini tetkik edelim.

Bu zat Yahudi aleyhdarl ederken, ne kadar mmknse o kadar
svyor. Halbuki bir fikri mdafaa ve mnakaa ederken., svp
saymaya balamak o fikrin kabil-i mdafaa olmadn gsteren
en canl delildir.
Cevat Rfat Bey, pekl bu yola sapmadan da yahudi aleydarl yapabilir ve... Kendisine verilen cevaplara yine ayn suretle
smeden mukabele edebilirdi...

Haber Akam Postas da Atilhan' eletirecek ve yle yaza

cakt:128
stanbul'da musev aleyhtarln iddetle gden bir mecmua
intiara [yayna] balad. smi Mill nklbmzdan mlhem... Ba
tarafnda Gazi Hazretlerine dair bir makale var... Fakat, maksat
eer Kemalizm ise, Kemalizmin umdeleri [ilkeleri] arasnda yahu
di dmanl yoktur!. Hitlercilikse, bunun Trkiye eraitine uy
durulmasn kimse zaten beceremez. Farz muhal ve maazallah
becerse de, memleketin menfaatine, asrn telkkiyatna zt olan
"Onu koalm! Bunu ezelim!" icraatndan zarar husule gelir.
Cumhuriyet Trkiyesi, kendi tebaasndan olanlar temsil et
mek siyasetini takip eden "Milliyeti" bir devlettir... "Filnn
cet [soy] evvel ana tarafna patagonya kan karmt! Onu hudut
dna atacaz!" diye nazivri manasz ifratlara varan rk dei
liz.
Netekim, Hitlerciler, Hohenzollemler129 kadar mkemmel al
manca konuan Einsteini kap dan etmek hatasna derlerken,
biz, -Osmanl devletinin sakim[hastalk] siyaseti yznden - dili
mizi bir trl doru drst renemiyen vatandalarmz dilimi
zi konumya, bizim harsmz [kltrmz] temsil etmee da
vet ediyoruz. Devletin siyaseti bu olduu gibi, halkn meyli de budur.
Hitlerciler:
128
129

Hohenzollem bir Alman hanedandr.

- Ey yahudi! Irkan bizden olmadn halde, aramza karma!

Bizi takliden almanca konuup alman gibi yaama!... diyorlar.
Bizim milliyeti genlerse, bunun aksini banyor:
- Tramvaylarda spanyolca, franszca konuma! Vatanda,
trke konu!... Akalliyet teekkllerinin dar emberinden kp
bizim geni ummanmza kar!...
Kemalizmin Hitlercilikten ne kadar ayr olduunu gsteren
dier bir bariz hayat misal de, Almanyadan hudut dna kar
lan musev profesrlere stanbul niversitesinde izzet ve ikbal ile
krs veriimizdir. Bunu, yeni rejim, krkrne, bilmeden, d
nmeden yapm deildir.
Nihayet, Halk Frkasnn alt okundan bir tanesi "Irkl" de
il "Milliyetilii" iaret ederken efler, bu kelimeyi, uursuzca,
tesadfen, aradaki farka bakmadan m semitir?
Bahsettiimiz mecmuay batan aa okuyarak, yalnz bu ana
istinatgahta [dayanakta] deil, teferratta da doru hareket etme
mi grdk!

1Mecmua, Trkiyenin filnca yerinde, musevilerin mrabahaclk [tefecilik] ettiklerini sylyor: "zbek iftlii yahudilere
satlmakta iken yanl bir muameleden dolay imdilik durdurul
mutur!" deniyor...
Hele u kuvvetli misal iradna da bakn: Bir iftlik musevlere
az daha satlacakm, satlmam!
Mrabahaclk elbette fena bir eydir. Zaten devlet, bununla
mcadele ediyor. Zalimane faizle yegne para verenler musev ol
mad gibi, bu amaza den biareler arasnda da yahudiler yok
deildir. Kesif surette oturduklar mahallelere girip de bakn. On
larn da nice muhtalar, zavalllar var. Bugnk gazetemizde mi
salini okuduunuz dalavereci akalliyetleri yannda,130 namuskrene [namuslulukla] ve muktesidane [tutumlu] alan ekseriyet
leri olduu inkr edilemez.

130 Burada kastedilen Maliye Vekleti memurlarna rvet verirken sust ya

kalanan stanbul tccarlarndan Leon Faraci ile avukat Emanuel Salem'dir.
Kaynak: "Rvet verirken yakaland", Haber Akam Postas, 17 Mays 1934.

2- Mecmuada, bir takm musev muharrirlerin bile kendi rkdalarn bin trl fazayhle [edepsizlikle] itham ettii saylyor.
Fakat, dorusu, tezvirci [yalanc] hissini veriyor. Hatta, bu mna
sebetle, u olmu fkray hatrladm:
Vaktiyle, iki zat, chel [bilgisizler] meclisinde bir lm (?!) m
nakaaya tutumu. Biri, atm:
- Sen ne diyorsun, efendi? ktisat Edmond Viw, "Cemiyet
ler" isimli mehur eserinde, "Bir reis, bir cemiyetin banda iki se
ne kalmaldr!" diye yazar. Beni mevkiimden atamazsnz.
teki:
- Fakat, filosof Riar Mango da, yeni reisin bir sene evvelki
muhasebeci olmasm syler... Onun iin cemiyeti ben ele alaca
m...
Birincisi:
-Yalan! Yalan diye haykrm. Riar Mango diye bir filosof
yoktur! Bana, kitapta yerini gster... Nerede okudun?
- Senin iktisat Edmond Viwin "Cemiyetler" isimli eserinde
okudum... O kitab getir; iinde bulaym...
Onun gibi: Mecmuadaki mehazlar [kaynaklar] gsterilsin...
Kitaplar hani? Bakalm!
3- Filnca fotorafnn cameknna, matem tlleri iinde, ve
fat etmi bir paann resmi konulduu, yahudi fotoraflarn ise
bu mill mateme itirak etmedikleri yazlyor. Fakat, gariptir ki,
aym mecmuada, ismi geen fotorafnn iln var.
Bundan maada [baka] alman firmalarnn da ilnlan gze ar
pyor.
Ksacas, bu gibi neriyat ho grmemekte mazuruz. Trki
ye'de yahudi dmanlna dmanz.
Edirne'de yaynlanan Edirne Postas da bir yazsnda Mill,
nklp' eletirecekti:131
131 "Bir Yahudilik Meselesi Var m ?", Edirne Postas, 7 Haziran 1934, nakleden
Oral Onur, 1492de Gnmze Edirne Yahudi Cemaati, Din Ofset, stanbul,
2005, "Fotoraflar ve Belgeler" blm.

Memleketimizde bir yahudi meselesi var mdr ve olabilir mi?

Son gnlerde stanbul'da kmaa balyan Mill nkilp atl
mecmuaya nazaran btn dnyada ve memleketimizde bu mca
deleye deer belli bal bir yahudi meselesi vardr...
Memleketin tima [toplumsal] ve siyas nizamlarm bir an
iin olsun yle bir tarafa brakarak Hitlerizmin bu yoldaki gidi
lerine uymaktaki byk faidenin ne olabileceini dnrsek m
cadeledeki gayenin rkln abucak anlarz. Esasen mecmu
ann bu husustaki izahat mukni [inandrc] olmad gibi sadece
hissiyata istinat etmektedir. Binanaleyh, byle bir mcadele, ti
ma bnyemize ve mill tekiltmza aykr ecneb bir mezhebin
kt mukallidiinden [taklitiliinden] ileri geemez...
Nerde kald ki ortada Trkm' diyen ve Trk harsn kabul
eden her vatanda Trk olarak kabul eden Trkiye Cumhuriyeti
tekilt esasiye kanunu vardr. Bugn memleketimizde Trk b
tnlne doru bir yry ve ilerleyi mevcuttur, yoksa Trk
l benimseyen ve harsn kabul eden hibir vatanda 'sen Trk
deilsin olamazsn' diye bir ayrlk karmak doru bir hareket de
deildir. Biz kendi nefsimize iimizde yaayan unsurlann dinle
rinden baka btn benliklerini ve varlklarn Trk btnlne
kartrmann doru olacana henz ve esasen iimizde yaayan
bu gibi akalliyetler de menfaatlerini bu noktada grmler ve b
tnle karmak iin ie ehemmiyetle sarlmlardr.
te buna binaendir ki, biz bu suretle yoktan yaratlmak iste
nen bir ayrl ve karlmak istenen meseleyi pimi bir aa su
katmak gibi addediyoruz.

c) Mustafa Nermi'nin Mektuplar

Asm Us'un Mill nklp dergisini eletiren bayazs Al
m anya'da yaayan Mustafa Nermi'nin tepkisine neden olacakt.
Mustafa Nermi (1890-1971) ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafn
dan niversite eitimi iin Almanya'ya gnderilecek ancak Tr
kiye'ye geri dnmeyecekti.132 Nermi, Paris ve Berlin'de eitim

grecek, Dr-l-fnn'da mderrislik yapacak, 1913 ylnda Pa

ris'te kurulan Trk Yurdu kurucular arasmda yer alacak, uzun
sre Trk gazetelerinin Avrupa m uhabirliini yapacakt.13j
Trklk konularyla ilgili makaleleri Trk Yurdu dergisinde ya
ynlanmaktayd.134

M ustafa N erm i, H rriyet 29 H aziran 1971

N erm i'nin Vakit bayazar Mehmet Asm U s'a yollad

mektubu V akit'de birka gn sreyle yaynlanacakt. Nermi
husus zerinde duracakt: (a) Trk Yahudilerini Trkletirmek
133

Mete Tunay'n Kurtulu dergisini tantr yazs. Tarih ve Toplum, Mays 1989,
Cilt 11, say 65, s. 50 ve http: / / w w w .tbm m .gov.tr/am bar/partiler/partiler.htm. Nermi'nin vefat zerine Hrriyet gazetesinde ksa biyografisi yayn
lanmt. Bkz. "Mustafa Nermi'yi kaybettik", Hrriyet, 29 Haziran 1971.1928
ylnda Cumhuriyet gazetesinin Franszca nshas La Republique'de yer alan
Trk ttnleriyle ilgili yazda Nermi'nin Dresden'de yaad ve ttn ticare
ti ile megul olduu belirtiliyordu. ("U n entretien avec M.Nermi Bey au sujet
de nos tabacs sur le marche allemand", La Republicjue, 24 Temmuz 1928.)

134 Hseyin Tuncer, Doksannc Ylda Trk Yurdu (1911-2001) Bibliyografyas, Trk
Yurdu Yaynlan, Ankara, 2 0 0 2 ,3 2 7 2 ,4592,4594,5508,5509 ve 6437 sayl kn
yeler.

mmkn deildi. Halen spanyolca konuan Trkiye Yahudile

rinin Trklemeleri halinde bu "bir mucize" saylabilirdi, (b)
Trk Yahudi tccarlar gizliden gizliye Alman firmalarn boy
kot ediyorlard, (c) Yahudiler Siyonizme bal idiler, ttihat ve
Terakki dneminde de vatana ok zarar vermilerdi.135 Bu yaz
Mill nklp dergisi tarafndan da iktibas edilecekti.136 Nermi'nin mektubunun yaynlanmasnn ertesi gn Vakit baya
zar Mehmet Asm Trkiye Yahudilerinin Alman firmalarna
kar ekonomik boykot uyguladklar iddias zerinde duracak
t. Bunu "byk Trk camiasnn menfaatini bir takm ecnebi
maksatlar urunda feda etmek" olduunu belirten Mehmet
Asm bylesi bir davrann gerek olmas ihtimali karsmda
da u ikazda bulunacakt:137
Yahudiler bilhassa bu noktaya dikkat etmedikleri takdirde
Trk harsm benimsemek davas aleyhinde bir tarz hareket tutul
mu olur. Ve yahudilerin Trklemeleri davas ameli [pratik] ve
mill hayatta kymeti olmyan kuru bir szden ibaret kalr.
Bu bayazdan sonra Mustafa Nermi'nin ikinci bir mektubu
gn boyunca Vakit'te yaynlanacakt. Nermi mektubunda
Hitler Almanyas'nda Yahudilerin siyasetten ve devlet grevle
rinden dlandklarn, milletvekili, bakan, subay olamadklar
n hatrlatarak Trk Yahudilerine kar benzeri bir ayrmc ve
dlayc siyaset uygulayan Trkiye Cumhuriyeti'nin "Yahudi
meselesi"ni Hitler'den nce hallettiini yazacakt. Nermi Trki
ye'deki Yahudi tccarlarn Almanya'y boykot ettikleri iddias
n tekrarlayacak ve Siyonizme gnl verdiklerini yazacakt.138
Mustafa Nermi'nin bu yazlarna Haber Akam Postas yazarla
rndan V-N sert bir ekilde kar kacak, gn boyunca stnunu bu meseleye ayracakt:
135

Mehmet Asm, "Trkiye'de Yahudilik meselesi", Vakit, 2-3 Haziran 1934.

136 "Hakikat ilerliyor", Mill nklp, 15 Haziran 1934, Yl 2, Say 4, s. 6-8.

137
138

Mehmet Asm, "Yahudilik meselesi", Vakit, 4 Haziran 1934.

M. Nermi, "Trkiye'de bir Yahudilik meselesi var m?", Vakit, 17-19 Haziran
1934. Sz konusu yazlar 473-489 sayfalarnda yer almakta.

teden beri, gazetelere "M. Nermi" imzasyla Drestenden ma

kaleler yazan bir arkadamz, iki gndr, Vakit'de, Artvin mebu
su Mehmet Asm beye yazd ak mektuplarla, yahudiler aleyhi
ne stunlar dolduruyor.
Bundan, bamakaleler hulsasnda [zetinde] karilerimiz
[okurlarmz] sca scama haberdar etmitik.
M. Nermi Bey, hulsatan [zetle], unu iddia ediyor:
"Fransadan, yahudi neriyatndan ve sovyet prensiplerinden
mlhem [esinlenmi] olan baz muharrirlerimiz, Almanyaya, ya
hudi meselesinden dolay atmakla, Trk menfaatine vurduu
muz yumruun farknda deildir. Almanya, bizim ehemmiyetli
bir srm yerimizdir. rendiimize gre, Trkiye'deki yahudi
ler, el altndan, Alman mallarna boykot yapyorlarm. Bunun bi
ze ok zarar vereceini dnmenizi rica ederim."
M. Nermi Bey, her halde, haddizatinde samim bir muharrir
dir. Fakat, Almanyada ticaretle megul oluyor. Btn dnyada
yahudi aleyhtan propaganda yapmakla mkeellef nazi tekilt,
bu arkadamzn zihnini naslsa elmi olacak. nk, byk ce
reyanlarn yakininda bulunanlar onlarn arkasnda srklenmek
ten kendilerini alamazlar... ayet, tesadf, ticarethanesini Filistine
atm olsayd, sanrm ki, M. Nermi Bey, o zaman, imdiki d
nleriyle taban tabana zt vadide kalem oynatabilirdi.
Bir Trk muharriri olarak, Hitlerkri ate pskren M. Nermi
Bey, unlan unutuyor:
1- Yahudiler aleyinde Trkiyede cereyan uyandrmak (Trk
inklbnn ruhu ile zt gelmek bir tarafta kalsn) ktisad menafiimize [karmza] ayni suretle muzrdr. Amenna: Almanyaya ih
racatmz var. Lkin, btn dnyadaki pek ok ktisad tesisat
elinde bulunduran dier memleketlere yok mu?... Eer M. Nermi
Beyin tavsiyelerini, farz muhal, yerine getirmeye kalkrsak, bu
sefer, Almanyann btn dnya piyasasnda att ve cidden
sarsld boykotajla biz de karlamaz myz?...
2- Trkiyedeki yahudiler, el altndan, Alman mallara nasl
boykot yapabilirler?... A.E.G.nin, Siemensin, Bayerin ilh gnder
dii mallarn satlmasna mni olabilirler mi?... mkn yok! Bina
enaleyh, Alman sanayi mahsulleri burada satldka, Trk iptida
maddeleri de orada srlr!

riyar bir adam, sska birine sormu:

- Adn nedir?...
- Mlayim!
- Sert olsan ne yaparsn?
te, bizim buradaki musevler de mulyimdirler! Sert olsalar
ne yapacaklar ki?
Almanlarn bir ksm olan Hitlercilerle yahudiler zt gidiyor.
Birbirlerini iktsaden bomya uyrayorlar... Bizim, buradan, iki
taraf da dinledikten sonra farkettiimiz udur: Almanlar, ktisad
tedbirlerin de fevkine kmaktadrlar... Binaenaleyh, ne yapma
mz icap eder? Harbi umumde olduu gibi krkrne onlarn
peine taklmak m? Geri, o memleketin, ilim ve hars vadisinde
eskiden yaratt eserleri takdir ederiz. Lkin, aklmz ve hissimiz,
bize: "Bir kavme dnyann hibir yerinde yaama hakk verilme
sin! srail kann damarlarnda tayanlar mel'undurlar!" propa
gandasn makul ve munsif [insafl] gstermiyor.
Ecdadmz daima taarruza uryana zahir [yardmc] olmutur.
Biz, zulm greni miinazinfih [kavgal] addediyorsak, hi deil
se, bitaraf kalmalyz
M. Nermi Beye, bilhassa u suali soranm:
- Alman rklar, Cermenlerin en ste, onun altna Skandinavyallar, sonra ngilizleri koyarak, gya yksekten alaa doru
verdikleri mevkiden, bir Trk olmak sfatyla, Nermi Bey mem
nun mu olmulardr ki, Hitlercileri bu kadar beeniyorlar?...
Cevap verirlerse, rica ederim, bu nakiay meskt [sessiz] ge
mesinler...139
M. Nermi Beyin musevi Trkler aleyhinde yazd iddetli
ak mektuplar -son gnlerde kan bir mecmuamn hcumlar
zerine ilve edilince - tandm birok museviler zerinde hazin
ve endie uyandrmtr.
Fakat, bu vatandalar, rejimimizin ruhunda taknlklar, co
kunluklar olmadn, Trk milletinin kendi tabasma girip Trki

ye hayatn benimseyenler hakknda tedenberi efkatli ve tasahupkr davrandn bildikleri iin, teselli bulmaktadrlar.
M. Nermi Beyin mektuplarna dair, tannm avukat ve i ada
m Moiz Kohen Beyle grtm. Bu zatn Tekin Alp ismini ald
n ve Almanyaya baz Trk mallarn ihra ettiini, museviler ara
snda "Trk Kltr Birlii" ismiyle teekkl eden cemiyete reis ol
duunu herkes bilir.
Kendisine sordum:
- M. Nermi Bey, buradaki musevilerin Alman mallan aleyhi
ne propaanda yaptm, bunun da akslmel [tepki] uyandrd
n yazyor. Doru mudur?
- Byle bir ey olsa, evvel stanbul'da duyulur, hissedilirdi...
Alman mallan aleyhindeki propaganday Trkiyede kimsenin
iitmeyip te Dresdende M. Nermi Beyin duymas gayet gariptir!
- Belki museviler, propaanda yapyorlar, buna alyorlar,
fakat muvaffak olamyorlardr.
- Musevilik aleyhtar olan malm mecmua, Alman firmalannn ekseriyet itibariyle, yahudi komisyoncular kullandndan i
kyet ediyor. Demek oluyor ki, boykot yle dursun, Alman mal
larm srmek iin en ziyade alan yahudilerdir.
- Bakalm, bu doru mu? Neyle ispat edilir?
- Alman mallarn Trkiye'ye ithal etmek iin takas muamele
si vardr. Alman takasn alan mterilerin ou musevilerdir. Bu
da kuyudu resmiye [resm kaytlar] ile sabittir. Gitsinler, takas ko
misyonundaki resm kaytlan tetkik etsinler.
- M. Nermi Beyin dier ithamlanna kar ne dersiniz?
- Bunlar, "antisemitism" denilen yahudi aleyhtarl edebiya
tdr. Avrupada ktphaneler dolusu bir nevi neriyat vardr. M.
Nermi Bey, buna birka stunluk ilve etmitir. Maamafih, antisemitisme cevap veren gene ktphaneler dolusu edebiyat vardr.
- Peki, yahudi aleyhtarl hakkndaki fikriniz?
- Antisemitism, hristiyan taassubunun mahsuldr. Bu hristiyan taassubuna, eskiden, mslmanlar dahi yahudilerle beraber
kurban olmulardr. Bu cereyan, yerli mal deildir. Trkiye'de
reva bulamaz...

Ksa fakat vazh [apak] beyanatndan dolay Moiz Kohen,

Tekin Alp Beye teekkr ettim. ehrimizde bu mevzuun gnn
meselesi haline geldiini grdm iin, dier alkadarlarla da
grerek yarnki ve br gnk nshalara rendiklerimi yaza
cam.140
ehrimizde yahudi aleyhtar baz neriyatn ba gstermesi
zerine, musev cemaatinin en nafiz [sz geen] bir iki ahsiye
tiyle grerek ne dediklerini anlamay ve karilerime [okurlar
ma] bildirmeyi faydal bulmutum.
Meclisi cisman azasndan Albert Barokas bey bana unlar an
latt:

Balkan harbinde Edimenin, mtareke devrinde stanbulun

igali esnasnda birka musev mnasebetsiz hareketlere tevessl
etmitir, doru... Fakat Ali Kemalin141 arkasna taklan mslmanlar da zuhur etmemi midir? Hsnniyetle aranrsa, musevlerin mspet taraflarn da bulmak mmkn olur.
'Trkiyede, Yahudileri:! en aksak cihetleri, trkeyi iyi re
nememi, konuamam olmalardr. Bu, tarihin bir tecellisidir.
imdi, salam esaslar zerine mstenit cemiyetler kurulmutur.
Bunlar sayesinde, Trk tebaas museviler, trkeyi ana dili olarak
renmektedirler.
"Almanyadaki Yahudi aleyhtar harekete gelince, bunu ho
karlamadm derhal syliyeyim. Bir Trk ne kadar lik olsa,
gene mslmanla ait bir mesele karsnda tamamyla lkayt ka
lamaz. Bir Yahudi iin de mesele aynidir. Ben, ne kadar liberal ol
sam, filn yerdeki dindama zulm yaplyor diye iitince elbette
140
141

V-N, "Musevi Trkler, M. Nermi Beye ne diyorlar?", Haber Akam Postas, 5

Haziran 1934.
Ali Kemal (1889-1922) gazeteci, yazar, eitimci ve siyaset adamyd. Damat
Ferit Paa hkmetinde nce Maarif daha sonra Dahiliye N azm idi. Milli M
cadeleye kar idi ve Mustafa Kemal'i tutuklatmak iin urat. 10 Kasm 1922
gn Milli Mcadele grubuna bal kiiler tarafndan stikll Mahkemesi'ne
karlmak zere Ankara'ya gtrlmek zere almd ancak zmit'te Blge Ku
mandan Nurettin Paa'ya teslim edildi. Nurettin Paa ile grtkten sonra
dar karken kendisini bekleyen kalabalk tarafndan lin edildi. Kaynak:
(www.kimkimdir.gen.tr) '

mteessir olurum, kalbim kanar. Trkiyemizdeki ekser yahudiler

de ayni tahassste [histe] olsalar gerektir.
Fakat, Trkiyedeki musevlerin Almanlar aleyhine kurulmu
hibir tekilt yoktur. Ne de boykotaj dnyorlar. Yahudi, pra
tik bir insandr. Ben, evimde, alman di macunu, Bayer aspirini,
A.E.G. mamult kullanyorum.
Alman mallarn Trkiyede satan komisyoncularn bir listesini
karsam, ekseriyetin hl yahudiler olduunu greceksiniz. Esa
sen, btn rivayetlere ramen, Hitlerci hareket, Almanyada da
yahudilerin ktisad mevcudiyetini baltalamamtr. Onlarn siya
s ve ilm mevkiini sarsmakla kalmtr. ktisad cihetten ise hatta
son zamanlarda bir ricat bile vardr: Yahudilerin mteahhitlik ya
pabileceklerine dair bir sirkler neredilmitir."
Musev cemaati meclisi cisman azasndan Albert Barokas bey,
Almanyada balayp dnyann birok yerlerinde sun' aksi seda
lar karan antisemit hareketini artk tavsam addediyor.
Ben de, kendi hesabma, Trkiye'de Alman taklidi bir yahudi
aleyhtar hareketin yaratlmak istenmesini tamamiyle lzumsuz
ve zararl bulduumu bir kere daha ilve edeyim.142

Yeni Sava gazetesi de Nermi'yi eletirecekti:143

Cevat Rfat Beyden baka, Alman nasyonal sosyalizmine gre,
Trkiyede Yahudi dmanl arzu eden biri daha var. O da M.
Nermi Beydir. M. Nermi Bey kimdir? Ne yapar. Ne maksatla, bu
davaya girmitir. Bunu anlatalm.
M. Nermi Bey, "zeki ve alkan" bir gen diye ttihat ve Te
rakki tarafndan Almanyaya ikmali tahsil iin gnderilmiti. M.
Nermi Bey bir daha Trkiyeye dnmedi. Orada kald. Ara sra Al
manyadan Cumhuriyet gazetesine yazd yazlarda, Trkiyeye n
hisarlar daresine, devlet adamlanna akl retir. Mesela 'Trk ta
cirleri mallarnz yle gnderiniz: Almanya ile, ticari mnasebet-

142 V-N, "museviler ne diyor?''. Haber Akam Postas, 7 Haziran 1934.

143 "M. Nermi Bey bu ie niin karyor?'', Yeni Sava, 14 Haziran 1934, Yl 1, Sa
y 5.

lerinizi arttrnz. Almanya ile yaplan muahedelere ehemmiyet

veriniz' diye limane bir edayla ba makaleler yazar, Trkiye
Devlet adamlarn, ihracat tacirlerini tenvir eder [aydnlatr].
Bu suretle M. Nermi Bey senelerden beri, Trkiye harici ticare
tine makalelerile direktifler veren ukal yan fahri mavir bir
adam diye grlmektedir. Almanyada bir talebe mfettii M. Nermiyi "Almanyada oturan bir Trk muhibbi" diye tavsif eder [ni
telendirir]. Bu espri M. Nermiyi daha ksa veciz bir surette tarif
eder.
M. Nermi Beyin limane ve mtefekkir tarafnn arkasnda ti
car bir mahiyet vardr. Mumaileyh [ad geen] vaktile ittihatla
rn kefettii gibi zeki ve alkan bir gen olduu iin ticaret ilerile urar. Ticaret serbest bir meslektir. Her fert ticaret kanunlan dahilinde ticaret yapar. Yksek krlar temin eder. Buna bir ey
diyemeyiz. Fakat kendisinin Trkiyede Yahudi dmanl aley
hindeki neriyattan tel etmesini bir trl anhyamadk. M. Ner
mi Beye gre, Trkiyede Yahudi dmanl olursa, Trkiye-Almanya ticar mnasebetleri zerine menf tesirler yaparm. Tr
kiye-Almanya ticar mnasebetlerinin artmas iin, muhakkak Ya
hudi dmanl yapmak lzm gelmez. Hkmetin M. Nermi Be
yin Almanyada oturup, buraya direktif vermesine ihtiyac yoktur.
Acaba Trkiyede Yahudi dmanl M. Nermi Beyin ticar teeb
bslerine yardm edecek midir? M. Nermi Bey kendi menfaati
iin, Trkiyede bir rk meselesi mi karmak istiyor!

9) OLAYLARIN CEREYAN ETMESNDEN NCEK

M ANZARA
Olaylarn patlak vermesinden nceki havay tasvir etmek
gerekirse yle bir tablo ortaya kmakta. Basm Cumhuriyet'in
ilk yllarnda itibaren Trkeyi anadil olarak benimsemekte di
ren gsteren Trk Yahudilerini srekli Ladino veya Franszca
konumak ve Trklememekle eletirmekteydi. Ayn durum
popler mizah dergileri iin de geerliydi. Yusuf Ziya Orta ve
Orhan Seyfi Orhon'un birlikte yaynladklar dnemin ok po
pler dergisi Akbaba'da yer alan karikatr, fkra ve yazlar Yahudileri cimri, menfaatperest, kr etmek iin her trl hileye

bavuran, ykanmay sevmeyen insanlar olarak resmetmektey

di. Bu dergide yer alan bu tr yaz ve karikatrler dnemin ha
vasn yanstmas asmdan olduka nemli bir veridir. nl ka
rikatrc Cemal Nadir her Cumartesi gn Akam gazetesinde
yaynlad "Cum artesi karikatrleri" nde Yahudilerle alay et
mekteydi. Burada ilgin olan Cemal N adir'in Yahudiler kutsal
istirahat gn olan abat (Cumartesi) gnleri onlarla alay etme
siydi. Bu karikatrlerin dier bir ilgin yan ise olaylarn mey
dana gelmesinden ve basma yansmasndan sonra "Cumartesi
Karikatrleri"nde artk Yahudilerin konu edilmemesiydi.

Salamon - N e?. Bir yece yatm ak elli kuru mu?. Aman otelci ba diyitir u k
tarifesini... imdi yaz, yeceler ksa!.

- M oiz, bugn tam yz yirmi bono krdm..

- A m m a dehetli vurm usun be Salamon!

Yahu Mionai, sizin mahallede kimseler kalmam..

Evet paam, btn komular bir olup A dada bir oda kiraladk!..
A k b a b a , 19 Nisan 1934

Rebeka, aada hrsz var galiba.. Dolabin anahtarini ver...

Tabancani mi alacaksin?
Hayir, akirimi diitireceyim!

M adam Rael Barbunya kaa?

Balk Kilosu 100 kurua m adam!
25 kuruu olm az m?
Hatrn iin verelim!..
yleyse 12.5 gram tart da altn a kata getir!..

Cumartesi karikatrleri:

29;

M ordohay am ca - Al bakalm Muiz!.. Bugn yedi yana bastn iin sana

hediye getirdim!..
Salamonun olu - Baba!.. Keki benim 364 tane kardeim daha olsayd!..
A k a m , 23 H aziran 1934

Gle gle Salamon!.. Allah selmet versin!.. H er gn bana

i. yazacan mektuplar getirmeyi unutma!..

CunutM kariutirln: 26

Salamonun olu - Davit am ca!.. Babam selm syledi, bu akam bize

buyursunlar, dedi!..

- Davit - Sizde elence mi var?

-

Evet, karmzdaki kom ular raki iip alg alacaklar!..

Akam , 2 H aziran 1934
Cumartesi karikatrleri: 31

- Salamonun ailesi
- Haydi Salamon, abuk m ayoyu ver, biz de gireceiz!..

Adolf Hitler ve NSDAP'in iktidara gelmesinden iki ay son

ra Alman Yahudilerine kar boykot balatmas uluslararas Ya
hudi leminde derin bir fke ve infial yaratmt. Bu fke ve in
fial stanbul Yahudilerine de sirayet edecek, o ana kadar hayal
edilmesi dahi mmkn olmayan bir ey yaanacakt. Nazilerin
Alman Yahudilerine kar dzenledikleri boykota misilleme
olarak Avrupa ve Amerika'da yaayan Yahudilerin Alman
rnlerini ve firmalarn boykot etmeye davet eden gsterilerin
den esinlenen stanbullu Yahudi genler 31 Mart 1933 gn s
tanbullu Yahudileri Alman messeselerini boykot etmeye davet
eden beyannameler datacaklard.144 Bunun yan sra Hitler'in
iktidarda olmas nedeniyle antisemit ideoloji Trkiye'de de ta
raftar bulmaya balamt. Bu o kadar da zor deildi zira
1923'den bu yana basnda ve toplumda Yahudilere kar olum
suz bir tavr zaten mevcuttu. Uzunkprl Eliezer Kaneti bu
havay yle anlatmakta:
Bu dnemde Almanya'da Yahudi aleyhtarl gelimekte ve
Yahudilere kar giriilen eylemler oalmakta ve tm Avrupa l
kelerine yaylmaktayd. Avrupa'dan bizlere ulaan gazeteler Ya
hudiler aleyhinde olumsuz propagandalar ile dolu idi. Durumdan
yararlanmak isteyen sac ve milliyeti bir topluluk Yahudiler
aleyhinde propagandaya balamalar ve halk etkileme abasnda
bulunmalar sonucu, olumsuz olaylar vukua gelmeye ve Yahudi
toplumunun yaam dzeni tehlikeye girmeye balamt.
lemizdeki Yahudi tccarlarnn borsada serbest alm-satm
yapmalan kstlanm ve koula balanmt. Babam Serbest Frka
bakan ile i orta idi. Bugn Natanya'da yaayan aabeyim ise
Halk Partisi bakannm yeeni ile i orta bulunuyordu. Bu or
taklk durumu nedeniyle ailemiz "eraftan" nitelenirdi. Bununla
beraber Avrupa lkelerinde Yahudiler aleyhinde gelien eylemle
rin etkisi altnda kalarak Filistin'e g etme dncesi her gn bi
raz daha kuvvet bulmaktayd. Tarihte "Trakya Olaylar" diye an

Rfat N. Bali, Musa'nn Evlatlar Cumhuriyet'in Yurttalar, iletiim Yaynlar, s

tanbul, 2001, s. 141-161.

lan 1934 ylnda vukua gelen olaylardan tahminen bir yl nce ai

lece stanbul'a g ettik.145
Bu olumsuz ortam stanbullu nl Yahudi tccar Leon Faraci ve "Metr Salem" lkabyla tannan avukat Emanuel Salem'in Dersadet Telefon Anonim irket-i Osmniyesi adna
Maliye Vekleti memurlarna rvet verirlerken sust yaka
lanmalar ile daha da ktleecek, basm olaya geni yer verecek,
Mill nklp bu rvet olaym vesile ederek antisemit yaynn
iddetlendirecekti.146
Orhan Seyfi Orhon Akbaba'da sert bir makale yaynlaya
cak,147 derginin daha sonraki bir saysnda yer alan "Yahudi me
selesi" balkl makalede ise bu rvet olay bahane edilerek
Mill nklp'm yayn mazur ve hatta hakl grlecektir:148
Evet, tpk tramvay meselesi, telefon meselesi gibi, bu gn bir
de yahudi meselesi var.!
Yahudi kimdir?
Hafzamzn kysnda kesinde sakl hikyelere, tekerleme
lere gre, onu yle tanrz:
Korkan bezirgn, ne kr eder ne ziyan!
Yrek Selnik!
Kel ft!
Yahudi, bu tarifin hi birine uymaz. Ezberimizdeki milyo
ner ve mflis isimlerini tetkik edelim: Hepsi yahudi!.. Demek,
145 Yaakov Barha, Kfar Saba'mn Onursal ve Deerli yesi Kaneti Eliezer, 31 Aralk
1987, yaynlanmam daktilo yazmas, s. 3-4. Eliezer Kaneti stanbul'a g et
tikten ksa bir sre sonra da ailece Filistin'e g etti. S C F 1930 ylnda kurulup
ayn yl kapand. Trakya olaylarnn da 1934 ylnda meydana geldii gz
nnde bulundurulduunda Trakyal Yahudilere kar beslenen olumsuz his
lerin 1930 ylma kadar uzand grlebilir.
146 Fehmi Haan, "Bir Bezirgn", Mill inklp, 1 Haziran 1934, Yl 2, Say 3, s. 7 /
"nc m adde!", Mill nklp, 1 Haziran 1934, Yl 2, S ap 3, s. 15.
147 Orhan Seyfi [Orhonl, "Ne zannediyorlar?", Akbaba, Yl 12, Say 21, 24 Mays
1934, s. 3.

M etr Salem - Eskiden bu anahtar her kapy aard. M eer imdi yalnz
hapishane kapsn ayormu!

korkmadan i yapmasn, ok kr ve ok ziyan etmesini biliyor

lar!
Gazeteleri okuyalm: Dev adam Kameray dverek dnya
boks ampiyonu olan kimdir? Bir yahudi!...149 Demek, yrei de
selnik deil!
Beyolu caddelerinde, Ada yollarnda gezelim: Taze gsle
ri, pembe topuklan karsnda bir yamyam itahasile yutgunduumuz gzellerin ou, yine yahudi... Demek kel ft tabiri de
vaktile snnet dnlerinde seyrettiimiz plak kafal hokkaba
za ait hatradan baka bir ey deil!
Darlfnunumuza bakalm: Dne kadar orada hocalk eden
Avram Galanti, yahudidir. Trklk cereyannn ilk gnllle
rinden Tekin Alp, yahudidir... Amerikada lrken Manisada hastahane yaplmasn vasiyet eden skenazi, yahudidir...150 Hakik
mnasile yegne Trk tbii lyas, yahudidir!
Amma geri yanda, yz binlerce dman sngsnn zaptedemedii Ankaray, cebindeki birka bin lira ile zapta giden Metr
Salem de yahudi!
Ekmeini yedii, suyunu itii, hatt cebinde tabiiyet vesika
sn tad halde memleketin dilini konumyan saygszlar g
ruhu da yahudi!
ini bu memlekette piiren, kamn bu memlekette iiren,
servetini bu memlekette deviren, amma Taksim abidesine yar
dm biletlerini aynen iade eden de yahudi!
Yahudi, Fransada Fransz, ngilterede ngilizdir. Trkiyede de
Trk olduu gn, yahudi dmanlanna hepimiz dman kesili
riz.
149

150

Burada bahsi geen boksr Max Baer'dir. Max Baer 14 Haziran 1934 gn Primo C am era'y yenerek dnya ampiyonu oldu. Her ne kadar Max Baer anne
si tarafndan katolik olarak yetitirildiyse de 1933 ylnda Alman boksr Max
Schvveling'i yendii ve atalar Yahudi olduu iin Yahudi halk iin bir kahra
mand. h ttp :/ /e n .w ikipedia.org/w iki/M ax Baer
Burada atfta bulunulan kii Moris inasi'dir. Moris inasi'nin doduu ehir
olan Manisa'ya balad para ile adn tayan bir hastane kurulmutur. Bu
konuda bilgi iin bkz. Rfat N. Bali, Musa'nn Evlatlar Cumhuriyeti'nin Yurtta
lar, letiim Yaynlan, stanbul, 2001, s. 83-106.

stanbul'daki hava byle iken Trakya'daki hava ok farkl

deildi. Nihal Atsz'n Orhun dergisindeki milliyeti ve antisemit yazlar, Yahudi tccar ve esnafn Trakya ekonomisine hki
miyeti, skn Kanunu'nun kabul, Yahudilerin istenilen hzla
Trklememeleri ve nihayet Trakya'nn asker adan glendi
rilmesi karan gibi ilk bakta birbirinden bamsz ancak pei s
ra gelen olaylar Trakya'da an milliyeti bir havann egemen
olmasna sebebiyet verecekti. 1934 ylnda 8 yanda olan Edir
neli Hayim Behar dnemin havasn yle hatrlamakta:151
neli F hikyesi152 de yayld bu zamanlarda. Almanya k
kenliydi, bu dedikodunun korkusundan Edirneli Yahudiler kr
mz yerine beyaz arapla dua etmeye baladlar. Okuldan kar
ken her gn dvldm. Eve doru yrrken bana 'Selam al Yahu
di!' diye barrlard, selam verirdim, gene de dvlrdm.
Btn bu gelimelerden en nemlisi Trakya'nn asker a
dan glendirilmesi ve bu sebeple nfus asndan en kalabalk
aznlk olan Yahudilerin blgeden uzaklatrlmalanna karar
verilmesiydi. Aylardan beri ykselmekte olan gerilimin bu ka
rarla birlikte kontrolden kp yamaya dnmesi artk yakn
d ancak Trakyal Yahudiler henz yaklamakta olan kasrgann
farknda deillerdi.

"Okuldan karken, her gn dvlrdm ", atom, 22 Ekim 2003.

152

"ineli f" iftiras Hristiyan antisemitizminin nde gelen motiflerindendir.

Bu iftiraya gre Yahudiler Pesah bayramnda yedikleri hamursuzu ailelerin
den karp ineli flara hapsettikleri Hristiyan ocuklarndan elde ettikleri
kan hamursuz mayasna kartrarak imal ederlerdi. Daha fazla bilgi iin bkz.
ww w .sevivon.com /iew ish historv.asp?id=55

Olaylarn Seyri

1) ANAKKALE'DEK OLAYLAR
a) Olaylardan nceki Durum
Bir szl tarih aratrmasnda elde edilen bulgulara gre
anakkale'de ticaretin tamamma yakn ksm Yahudilerin elin
deydi. Yahudi tccar ve esnaf abat gn sinagoga gidince ar
kapal kalrd. 1920 doumlu bir tana gre1
Bunlardan en mehurlar, sak, Nesim, manifaturac Babacan
Avram, palamut tccar Salamiya Ruso, bakkal Murdahay Yafa,
Bello, ayakkabc Davi, Salamon (Hac Kiridu), keresteci Avram ve
Tccar Arapoullan idi. Museviler ticaretle zengin oluyorlard.
Ayrca kyly bir nevi tefecilikle borlandrp deyememeleri
halinde mlklerini alyorlard. Gayr meru yollarla da kazan el
de etmekteydiler. Aynca esnaf iinde Bayramililer ve Ezineliler
lakapl esnaf grubu da Musevi idi.
Olaylarn meydana gelmesinden yaklak iki ay nce Vakit
gazetesinde yaymlanan anakkale mahreli bir haber yakla
makta olan frtnann deta habercisiydi:

1 Ahmet Esenkaya, "anakkale'de Szl Tanklarn Dilinden (1): Atatrk Dne

mi (1923-1938)", Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi, Yl 1, Say 1, Bahar
2005, s. 29-51.

Bugn -bil mbalaa syliyebilirim ki- anakkale vilyeti k

tisad cepheden tamamiyle Yahudilerin eline gemitir. Btn
kyler ve hatta ehir halk bile bu bir avu Beni srail'in esareti al
tma girmilerdir. ki yz bin nfusluk koca bir vilyet, bu bezirgnlann elinde inlemektedirler.
te icra dairesinin dosyalar meydandadr! Bu dosyalar iinde
en ok alacakl olanlar Yahudilerdir. Bezirgnlar 60 liralk senetle
ri 300 liraya karmlardr. Kylerde btn tarlalar Yahudilerin
ellerine gemitir. Kyller bu tarlalar icarla kullanmaktadrlar.
zbek iftlii de Yahudilere satlmakta iken yanl bir muamele
den dolay imdilik durdurulmutur!
Hkmetimiz buradaki alm satm muamelelerinin iyzne
bakmaldr. Bunlarn ou zavall halkn bir ka bezirgna hile y
znden borlanmasndan dolay mallarnn yok pahasna satl
masndan baka bir ey deildir! Kyllerimizin muhtekirlerden
kurtulmalar lzmdr.
ki seneden beri bura icra memurluunda bulunan zzet
Bey'in kanunun mul dairesinde halkn hukukunu muhafaza
ya almakta olduunu haber aldm. Fakat, ne de olsa onun bu
gayreti kylleri kurtarmaa kfi gelemez. Bu iler ancak hk
metimizin edit [sert] bir tedbiri ile hallolunabilir.2
Edirne Halkevi dergisi 6 Ok!d a yaynlanan bir yazda da s
t rtl bir ekilde Trakya'daki iktisadi stnln "sermaye
efendilii'nin elinde olduundan ikyet edilmekteydi. O d
nemde Trakya'da Yahudilerin ticaret hayatndaki stnlkleri
gz nne alnnca kimlerin kastedildii belliydi:3
Halbuki boaza sarlmadan, kan aktmadan, kanmz emerler,
bizi mahvederler ondan haberdar olmayz...
te onun iin btn erefiyle, kahramanlyla yaadmz bu
topraklarmz stnde, bazan birka rk bozuk, mtebasbs ve ri
2

Ragp Kemal, "Kyl, bezirgnlann elinden kurtarlmaldr", Vakit, 6 Mays

1934.

yakra varlmzn kudretlerini kaptrrz... htiyalar iinde ba

kalarna muhta vaziyette yaanz.
Bu hastalk hemen hepimizde var... lk gnden beri ticareti
hakir grm, sanatla oramaa pespayelik telkki etmiiz, ve
onun iindir ki bu gn biz, bu topran asl sahipleri mstahsil ol
duumuz halde bile bir ey kazanmak istememi ve alnmzm te
riyle bu memlekette her gelene kar "Efendim!..." deyenlere terk
etmiiz; ve binnetice onlarn sermaye efendilii karsnda kl
mz, esir olmuuz, ve kendimize bu esareti, bu zilleti ho gr
mee almz, nihayet bu mill savata hissettiimiz bu ac ma
lubiyet karsnda kendimizi teselli edecek yalanc bir dava bul
muuz. "Sermayemiz yok!..."

anakkale ile ilgili yaplan bir szl tarih aratrmasnda

1934 Olay lan ile ilgili olarak anlatlan "kayt d" bir anekdot
ise yle: "Bir iki masasnda lkedeki Yahudilerin ticaretteki ve
sosyal hayattaki etkinliinden sz ediliyor. O srada masaya bi
ra dklyor, st kpkl... Paa, ite u kp gryorsu
nuz, bir sre sonra bundan eser kalmayacak, geriye esas kalacak
diyor".4

b) Olaylarn Cereyan ekli

an ilesinin tarihesini yazan tarih retmeni Hayrullah
Akm'a gre anakkale'deki olaylar yle balamt:5
1934 yl Mart-Nisan aylarnda "Vatanda Trke Konu, Va
tanda Trkten Al-Veri Yap" kampanyas balatlm. anak
kale ve Gelibolu'nun yansn Yahudiler oluturuyormu. Burala
rn ticareti de Yahudilerin elindeydi. Yahudilerden al-veri yap
trmamak iin Yahudi dkknlannn yaknlarna nbetiler kon
mu ve Yahudilerin dkknlanna girecek olanlar geri evrilmi.
4

Dr. E. Zeynep Suda Gler, "u gemide ah ben de olsaydm...", anakkaleden Sava
D Anlar, Turkuaz Yaynlan, stanbul, 2007, s. 95.

Zihni Duygun - Hayrullah Akn, "an'n Yakn Tarihi", http: / / www.akintarih.com /can/canilcesi.htm , s. 5.

Yahudiler bu durumu Birlemi Milletlere ikyet etmilerdi.

Buradan gelen bask zerine Trakya Umumi Mfettii Dr. brahim
Tal Bey durumu incelemek iin Gelibolu'ya ve anakkale'ye gel
miler. anakkale'den de Vali Sreyya Bey'le birlikte an'a ge
miler.
sve Bykelilii'ne gre ise olaylar yle balamt:6
Haziran aynn ortasnda Trk hkmeti, anakkale ve evre
sinde yaayan btn Yahudi ailelerin anakkale'den kartlp
Trkiye'nin dier blgelerine iskn edilmelerini emretti. Yaklak
ikiyz aile evlerini terk etmek zorunda kald. Bir ou stanbul'a
gitti veya buradan Anadolu'ya devam etti. Trk basn hkmetin
ald bu tedbirler ve sebepleri hususunda tamamiyle sessiz kald.
Ancak bu hdiseler halk arasnda hararetli bir ekilde tartlacak
ve tabii ki stanbul'daki geni Musevi kolonisi arasnda olduka
konuulacakt.
21 Haziran 1934 Perembe gn anakkale'de yaayan
1.500 civarndaki Yahudiler dehet iindeydi. Sabkal bir gruh
Yahudilere saldrmakta, evlerini ve dkknlarm yamalamakta,
Yahudi tccar ve esnaf tehdit ederek paralarm, mallarn gaspetmekte, Yahudi esnaftan alveri yaplmasn engellemektey
di. Yahudi esnafn bavurusu zerine CHF l Reislii ve anak
kale Valisi polise Yahudileri korumasn emredecekti. Ancak po
lis Yahudi esnaf korumad zaman saldrganlar yeniden ortaya
kacak ve eylemlerine devam edeceklerdi. Cumartesi gn ise
olaysz geecekti. Pazar gn dehet ortam yeniden canlanacak
t. ehrin ileri gelen Yahudi aileleri ehri hemen terk etmemeleri
halinde ldrleceklerine dair tehdit mektuplar aldklarnda
apar topar stanbul'a kaacaklard.7 Alelcele kamak zorunda
kaldklar iin de evlerini ve maazalarm deerlerinin ok altm-

Utrikesdepartementets rkiv, 1920 Arsdossiersystem Vol. 5 7 0 ,8 Temmuz 1934

tarihli belge.
"Mass expulsions from Dardanelles region", The jeiL'ish Chronicle, 6 Temmuz
1934, s. 35-36.

da fiyatlara satacaklard.8 Mahalli idareciler Yahudilerin stan

bul'a evklerini kolaylatrmak iin stanbul'dan birok vapur
getirtecekti.9 Olaylar srasnda anakkale'nin ileri gelen Yahudi
erafndan lya Halyo'nun 1889 ylnn Kasm aynda ina ettii
nl Aynal ar'ran giri kapsnn stnde yer alan ve zerin
de hem branice, hem de talik yaz ile yer alan
"Sultan- m adelet-i unvan-l Gazi Abdlhamid-i Sani Efen
dimiz Hazretlerinin saye-i hsaniye-i
Eser-i gayret-i perverde tebaa-i sadka-i Mseviyye'sinden
lya Halyo bendelerinin yaptrd ar-y dil-niindir.
Sene Hicri Muharrem 1307 (1889)"
yazl beyaz mermer kitabenin st svayla kapatlacakt. Bu s
va 1967 ylmda Sadi Fenercigil'in Belediye Reislii dneminde
temizlenecekti.10 Edirne Alyans Okulu Mdr M. Mitrani'ye
gre anakkale'de yaayan 30 il 40 aileye 24 saat iinde ehri
terk etmeleri sylenmiti.11 Olaylar cereyan ettii srada ran a
h Rza Pehlevi ile birlikte yurt gezisinde olan Atatrk 25 Hazi
ran 1934 sabah anakkale'yi ziyaret etmekteydi.12 Bir grg ta
n ziyaret esnasmda ahit olduu olay yle anlatmakta:13
NARA, Records of the Department of State Relating to Intemal Affairs of Turkey 1930-1944, 6 Temmuz 1934 tarih ve 867.4016/Jew s/10 sayl belge / 28
Temmuz 1934 tarih ve 867.4016/Jew s/12 sayl belge.
9

svire Federal Arivleri, E 2 3 0 0 /1 6 5 ,19 Temmuz 1934 tarihli belge.

10 "Aynal ar", www.canakkale.bel.tr/bpi.asp?caid=199&rid=2603 . Tarih Vakf'nn 1997 ylmda hazrlad ve Aynal ar'nn restorasyonu iin gerekli bul
gulan salamak zere yaplan ksa aratrmann internette yaynlanan metne da
yanmaktadr. Kitabenin zerindeki metnin Trke evri yazs yledir: "Adalet
lilii ile tannan Sultan Gazi ikinci Abdlhamit Efendimiz Hazretlerinin ltuf ve
sahip kmalaryla kendilerine bal, Musevi uyruundan lya Halyo kullarnn
abalaryla yaptrlm ve gnlde yer tuta(cak)n ardr. Yl Kasm Aralk 1889".
11 Alyans Arivi, Turquie IC, M.Mitrani'nin 9 Temmuz 1934 tarihli mektubu.
12

Mehmet nder, Atatrk'n Yurt Gezileri, Trkiye I Bankas Kltr Yaynlan,

Ankara, 1998, s. 119-120. ran ah'nn Trkiye gezisi ile ilgili bir inceleme iin
bkz. L. Hilal Akgl, "Rza Han'n (Rza ah Pehlevi) Trkiye Ziyareti", Yakn
Dnem Trkiye Aratrmalar, Say 7, Yl: 4 /2 0 0 5 , s. 1-24.

13 Atatrk'e Ait Hatralar, Cumhuriyet Matbaas, stanbul, 1949, s. 113-114. Yakup

Barokas, Trkiye'de Yahudi Toplumlar, Tel Aviv, 1987, s. 46. Bu hatrann dei-

O zamanlar dnyann baz yerlerinde olduu gibi memleketi

mizin de baz blgelerinde Yahudiler aleyhinde bir hareket ve
ayaklanma bagstermiti. Bu hal karsnda btn Museviler
mallarn, mlklerini satarak yolculua hazrlanyorlard. Bunlar,
o zaman rivayet olunduuna gre Filistine gitmek istiyorlard.
te bu sralarda Atatrk anakkale'ye geliyor! dediler. ok
sevindim. nk Atatrk' daha hi grmemitim. Heyecanla
Atatrk'n gelecei Balkesir Caddesi'ne koarak gittim. Btn
anakkale halk orada toplanmt. Ben de bir kenara dikildim. Bu
esnada yanmda tesadfen bulunan birka Yahudinin fslt ile
pek hararetli olarak konutuklarn grdm. Alkadar olmaa va
kit kalmadan kardan birka otomobil grnd. Atatrk geli
yor! sz yeniden azdan aza dolat.
Halkn Yaa, varol! nidalar arasnda Atatrk otomobilin
den indi. Alklar devam ediyor, o da halkn ortasnda ilerliyordu.
Garib bir tesadf ve talih eseri olarak Atatrk bizim nmze ge
lince hafif bir duraklama yapt. Halka bakyor ve kalabal selm
lyordu.
Tam bu esnada yanmda bulunan ve biraz evvel fslt halinde,
fakat hararetli konuan Yahudilerden biri, ileriye doru yrd
ve Ata'nn nne atld. Muhafzlar mni olmak istediler. Atatrk:
- Brakn gelsin! dedi.
Bu Musev vatanda, Atatrk'n nnde ellerini at, omuzla
rn yukarya kaldrarak:
- Paam, bizi kovuyorlar. Biz ne yapacaz? dedi.
Atatrk, bu ekilde nne atlan bu adamn ne demek istedi
ini ve kim olduunu derhal anlamt. Buna ramen sordu:
ik bir ekli anakkale ile ilgili bir szl tarih kitabnda da u ekilde yer ald:
"Bizim hkmet tarafndan Yahudiler, Ermeniler gitsin isteniyor. Atatrk a
nakkale'ye geldiinde bir Yahudi heyeti de karlayp kendisiyle gryor
lar. Avram Palto heyetin ba. Heyet anakkale'de Yahudiler kar hareketler
olduundan yaknyor. Paa da bunun devlet, hkmet ya da yerel idareden
kaynaklanp kaynaklanmadn soruyor. Onlar da bunlardan herhangi bir k
t muamele grmediklerini, rahatszln halktan geldiini sylyorlar. O za
man paa heyettekilere "ha o zaman baka halk beni de istemezse, ben de gi
d erim ..." diyor. Bkz. Dr. E. Zeynep Suda Gler, a.g.e., s. 94-95.

- Sen kimsin?
- Ben Paam, anakkale Musevilerinden Avram Palto.
- Sizi kim kovuyor? Hkmet mi? Kanun mu? Polis mi? Jan
darma m? Bana syle? dedi.
Bu Musev vatanda duraklad, aalad. Biraz sonra kendini
toparlayarak cevab verdi:
- Hayr Paam, halk kovuyor.
Atatrk, bu adamn yzne dikkatle bakt, glmsedi ve:
- Halk isterse beni de kovar, dedi ve yrd.
Trkiye'deki Yahudi toplumlan zerine ksa bir aratrma
yaynlam Yakup Barokas'a gre bu kiinin ad Avram Palto
deil, doru drst konumasn bile bilmeyen "deli Salamon"
lakabyla anlan biriydi.14 anakkaleli S.L. de bu kiinin Ezineli
Salamon Kohen olduunu sylemekte.15
Olaylarn meydana geldii gnlerde Alman Bykelilii
Berlin'e gnderdii bir raporda olaylar yle deerlendirecek
ti:16
Avrupa neriyatnda Trkiye'nin Dou Trakya ve anakkale
Boaz'nda almay tasarlad milli mdafaa tedbirleriyle ilikili
sebeplerden dolay Yahudilerin anakkale ve Edirne'nin ilerin
den tehcir edildikleri haberleri kmakta. Benim aldm bilgilere
gre bu haber bu ekliyle doru deil. Bu haber daha ziyade u
hdiseye dayanmakta. anakkale'de ve ilerde yaayan Yahudiler
kyllere bor vermi ve imdi hasat zaman borlarn tahsil et
meye girimiler. Mslman kyller tahsile gelmi alacakllara
kar ayaklanm, Yahudileri dvp kovalamlar. anakkale Va
lisi Yahudilerin hayatndan endie ettiinden iki torpido getirtmi

14 Yakup Barokas, Trkiye'de Yahudi Toplumlar, Tel Aviv, 1987, s. 46.

15 S.L. ile 4 Mart 2006 gn Gztepe, stanbul'da grme.
16 Ausvvrtiges AMT, Akten Konstantinople/Ankara Band 539, 3 Temmuz 1934.
Ayn bilgi u kaynakta da yer almtr: "Banemaufstand gegen die trkischen
Juden?", Jdische Rundschau, 27 Temmuz 1934.

ancak halkn Yahudilere kar dmanca tavr devam ettiinden

anakkale ve ilerde yaayan btn Yahudileri, hkmetin rza
syla, eyalar ile birlikte iki vapura bindirmi ve stanbul'a gn
dermi.

c) Tanklklar
Berta Brudo17
Babamn babas da doktordu. O da ok gezmi. Annemin g
rt arkadalar da Mslman'd. Bir zorlama filan olmad,
kendimiz ruhen Trkletik. Trakya olaylar bize anakkale'de
pek dokunmad. Sonradan duyduk ki Musevi mahallesinde epey
ce tecavzler olmu, kaplar krlm filan. Nasl anlataym, bir e
it hastalk olur saridir, insanlar birbirlerine etki yapar. Bu da y
le bir durumdu. Annemin arkadalan vard ve ok zlrlerdi.
Annemi teselli ederlerdi. O zaman ben kktm. Trakya olayla
rnda ok korkmutuk. Biz sahilde otururduk. Bize pek dokunul
mad da. Yalnz arkadalar babama "Pek gece kma. Hastaya git
me" derlerdi.

Benvenuta Varon18
Bize resmen kat geldi "siz buradan gidiyorsunuz" [diye]. Al
laha binlerce kr bizde rza [geme], byle bir ey olmad. B
tn, btn anakkale, fakir fukara ne kadar varsa hepsi g etti.
G etti ama zlerek. Nereden haber verildiyse btn kylerden
[geldiler] envai eit, o diki makineleri, o lks lambalar, hep
asansrl, antik eylerimiz btn sokaklara dklmt ve btn
mallarmz, mlkleri yok pahasma aldlar. O anda bir polis geldi
eve. Bizim kaplyd evimiz. Arka taraftan bir polis geldi eve.
Biz korktuk, babam daha gelmemiti. "Hayrola, ne oldu polis
bey?" [dedi] annem znt ile, "Zaten hazrz gitmeye". "Yok ok
sevineceksiniz" [dedi]. "Ne oldu?" [dedi]. "[Cemaat Reisi] Vitali
[Kaspi] Bey'e de haber gitti, Haham Efendi muhakkak Vitali'yi al
17
18

Yahya Koolu, Hatrlyorum Trkiye'de Gayrimslim Hayatlar, Metis Yaynlar,

stanbul, 2003, s. 147.

sn. Vali onu Valilie davet ediyor. Ltfen hi vakit kaybetmeden

gelsinler, ama zlmeyin, size iyi bir mjde var". Babam geldi
[Ona] syledik hemen zavall apar topar gitti, ok k giyinirdi, te
miz giyinirdi. Vitali Kaspi'yle beraber Valilie gider. [Vali] "Ha
ham Efendi, gemi olsun, biz de biliyoruz..." dedi. Ha, bu meyanda zmir yolundan o gn, bir gn evvel Atatrk geldi. Ve bize
tebliat geldi ki, "hibir eyinizi darya atmayn, hepsini gizle
yin" dediler. O bizim meydan vard, oradan Atatrk geldi. "Peki
bir eyler hissediyorum, ne var?" dedi. "Yok, yok, bir ey yok, bir
ey yok" [dediler]. O zaman Mustafa Kemal Paa'yd. Bu sezdi bir
ey. Ankara'ya gider gitmez bir tebliat verdi, derhal anlad ve s
rarla sordu, nk ok kt bir Polis Mdr vard, ok kt bir
Halk Partili Belediye Reisi vard. ...Ve babam [geri] geldi btn
Cudyolar [Yahudiler] tabii topland. [Babam onlara] "aman hepi
niz yerinizde oturun, byle bir ey yok, memnuniyetle bizi kabul
ediyorlar" dedi.

1917 doumlu zzet Melih Dilma19

Museviler sosyal yaantmzda etkisi olan bir halk topluluu
dur. Tabi onlar baka trl de ey yapamyorlar, yalnz ticarete
ynelmiler. Memur olamyorlar, memur olamaynca, btn kafa
larn ticarete veriyorlar. Ama geleneklerini, greneklerini de mu
hafaza ediyolar. Ve katiyen, bizden, Trklerden bi kz alsm, evlen
dirsin, yle bir ey yok, Biz alyoruz, onlar almyor. Mesela bizim
delikanl zamannda, bir Musevi kzla ilikimiz olabiliyordu. Ama
onlar yapmyordu bu ii, ok enteresan bir ey bu. Eski anakka
le ars, tamamen Musevilerin elindeydi. Esasnda Yahudi ma
hallesi derler oraya. Onlarn sosyal ynden, giyimleriyle, dediim
gibi akamst gezmeleriyle ve Halkevi'ne gelip dans etmeleriyle
bize ok byk faydas dokunmutur.
Ticaret, daha henz gelimekteyken, Yahudilerin elinde. Ama
bu arada yava, yava Trk genler ticaret hayatna atlyor. Ve
karlarnda byk rakip olarak Yahudileri gryor. imdi Yahu
di dkknna gittiiniz zaman bir kuma alacaksnz, bir elbiselik
19 Tarih Vakf Arivi, "Tarihe Bin Canl Tank" Szl Tarih Projesi, 14 Austos
2004 tarihinde zzet Melih Dilma ile yaplan mlakatn zmlemesi.

kuma alacaksnz, nihayet biey alacaksnz, adam btn toplar

aa indiriyor, size beendireyim diye her eyi yapyor. Bir Trk
maazasna gidiyorsunuz, "alacaksan al, beendiysen been, ite
bu kadar bu, baka yok' diyor. Enteresan bir ey bu, ticarette.
Trkler biraz byle palazlanmca, Yahudileri istememeye balad
lar. Ben de ite mektebi, yeni bitirdim, niversiteden ayrlm, gel
mi, buraya geldim, ticarete atldm. Ve gelir gelmez de o zaman
Trk Gc Kulb, spor kulb dediimiz, genlii temsil bir ku
lp vard, beni onun bakan yaptlar. O, yani anakkale genlii
ni temsil ediyor o. Ayn zamanda Halkevi genlii de benim elim
de. imdi bu olaylar olunca, bir gn bakyorsunuz bir patlama
oluyor, Trkler Yahudi mahallesine hcum ediyor, evlerin camla
rm kryorlar, talar atyorlar, bilmem ne yapyorlar, btn olay
lar, neyse polis yattryor. [Musevilerin] Bir ksm buradan a
nakkale'den ayrlyor, bunu kim yapt? O zaman parti bakanl
filan var. Banda babam Halil Dilma var. O'na mal ediliyor. O s
ralarda Atatrk, ehin ah'la birlikte anakkale'ye geliyor, 1933
ylnda, Balkesir yolu yeni yaplm, anakkale, Trkiye'de ender
grlen yollardan birisi, ehin ah'a bu yolu gsterecek, yani Tr
kiye'de kalknma var, yollar yaplyor eklinde, benim iittiim.
ehin ah geliyor, hatta, bir, anakkale'ye gelmeden evvel bir te
pe vardr, orada kahvesini iiyor, orada bir ufak, asker gsteri ya
plyor, bir muharebe gsterisi, daha evvel ehin ah'la buraya ge
liyorlar. (...) Yahudilerin din lideri, haham da karlayanlar ara
snda, valisi, belediye reisi, usu busu, bu tarafta da halk. Paa,
memnun tbi hayatndan, 'naslsnz, iyi misiniz?". Hahama da
soruyor, "naslsn, iyi misin, memnun musun?" diyor. "ok mem
nunum sizden paam ama bizi buradan kovuyorlar" diyor, Ata
trk'e. "E kim kovuyor sizi ordan" diyor Atatrk. 'Millet kovuyor
paam' diyor [haham]. 'A bak ona karmam millet isterse beni de
kovar' diyor [Atatrk]. Bu laf burada sylenmitir ite, "millet is
terse beni de kovar".
Birka yl sonra tekrar grne bavurulduunda zzet
Melih Dilma u ek bilgiyi verecekti:20

Musevi vatandan 'bizi kovuyorlar' sz yukarda belirttiim

gibi tamamen ticari rekabetin bir aklamasdr. Objektif bir gr
le arada olan tatsz olaylar bir kenara brakrsak genelde Musevi
lerle ilikimiz en uygar bir ekilde uzun yllar devam etmitir.
Milliyeti duygularn n plana rkt zaman dostluklarn bozul
duunu gryoruz. ok ta ilgintir Museviler anakkale ilinin Bi
ga, an ve Yenice yresine yerlememilerdir. Bununda nedeni o
yre halknn ticari bir kafaya sahip olmasnn byk rol olduu
kansndaym.

1921 doumlu erkek S.L.21

Babamlar zahireciydi. Bayrami'den geldik biz. Benim dedem
biraz esmerdi, esmer olduu iin bize 'Arabolu' derlerdi. Benim
hatrladm imdi, o zamanlar vapur acentesinde bir tane Tayyar
vapuru vard.22 O Tayyar vapuru haftada bir gelirdi, Cudyolan
[Yahudileri] toplard stanbul'a gtrrd. Los Vedres [Trkler]
"Tayyar geldi, Tayyar geldi" [diye] baryorlard sokaklarda. O
zaman [olaylarn] niin olduunu bilmiyoruz, yalnz Trakya'da
bir tane Halk Partili mfetti vard, o yapmt bu ii. te vapur
geliyor, topluyor, gidiyor. Biz de gidiyoruz diye, ne kadar al r
p varsa evde karrdk sabah kapya. Sanki pazar, herkes alve
rie gelirdi:
"Bu ka para?",
"On lira",
"Bir lira vereceim",
"Ver, iyi, hadi al".
Orada kalacak, ne yapacaz bunlar, gtremezsin bir ey.
Sonra kyller [insanlar] Musevi dkknlara alveri yapmak
iin gelmesinler diye [engellemeye] baladlar. ingeneler, hamal
lar i yapard bize, bizim adamlarmzd onlar. anakkale'nin en
21

4 Mart 2006, Gztepe, stanbul'da yaplan grme.

Tayyar vapuru irket-i Hayriye'nin gemilerinden biriydi. Bkz. "stanbul'da
Deniz Ulamnn Tarihsel Geliimi", http://w w w .velkenci.org/aktuel.php7a
=15

kabadays brahim Aa vard, Arap Halit vard, bunlar ekiyayd

hepsi. Toplandlar 15-20 tane mesela dkknlara geliyorlar, ieri
giriyorlar, [baryorlar]: "kn dar, Yahudilerden alveri yap
mayn bundan sonra". [Mteriler] kyorlar dar. Gele gele bi
zim dkkna kadar geldiler. Bizim hamallar, bir tane Kara Cema
li vard, bykl byle, kaldrmn zerine oturdular, byle dizildi
ler. O gelenler tanyorlard onlar, "Bana bakn; "brahim Aa, Ha
lit Aa, bak buras Arabolu ['nun dkkn]. "Bana bakn, bu dk
kna girmeyin, Araboullan'nm dkknna girmeyin, girerseniz
birinizi halarm, ikinizi de halarm, gebertiriz burada, biz bura
dan ekmek yiyoruz. Kimse giremez buraya". Sallana sallana ka
tlar. Onu ok iyi hatrlyorum. Sonra ite, [eyalarmz] satyor
duk. Hatta bizde bir kyl tandk vard, bizim evdeki eyalar
toptan olarak sattk ona. Baka bir tane gene Mustafa vard. Krta
siye u, bu satard. "Arabolu, hi kprdamayn, bu i duracak, bu
i yrmez, bu i duracak" derdi [bize]. Dedii gibi de durdu. He
men geldi dkkna "ben demedim mi size bir ey satmayn". O
sattmz eyalan, bir de baktm bir araba ertesi sabah getirdi.
"Ne oldu?". "Para istemez. Biz sizden ok iyilik grdk, siz bizim
adamlarmzsnz" [dedi]. Btn iler Musevilerindi. Orada bir
Aynal ar vard [iindeki dkknlar] batan aaya kadar Mu
sevi esnafnd. Bunun iin bizi kovalyorlard, biz gitmek istemi
yorduk ki... Edepsizler kylerden geliyorlard. Hkmetten kuv
vet alyorlard. Dardan geliyorlard, anakkale doluyordu. Ya
banc adamlarla doluyordu, onlar baryordu, [gidin] diye.

1925 Doumlu Kadn E. L.23

O gn de Atatrk bizim anakkale'den geecek bir yere gide
cekti. ran ah'yla beraber. Drtyol vard anakkale'de, biz o ta
rafta otururduk. Durdu araba, btn Museviler kt. Baladlar
barmaya "ok yaa" falan. O da o Aynal ar'dan gemi, "ne
den kapal bu taraflar?" dedi. "Byle byle, buras Musevilerindir.
Kapand yani, gidecekler" [dendi]. Sonra bir saat, iki saat geti, bir
haber geldi ki "kimse kamaz buradan".
4 Mart 2006, Gztepe, stanbul'da yaplan grme.

Babam ev yapt yeni, evi satacak tabii. Nereye gidiyoruz? s

tanbul'a. Zaten baka gidecek bir yerimiz yok. Orada oturuyoruz
kapnn nnde, satyoruz eyalan ... Yahut evin iine giriyorlar,
kimisi karyola istiyor, kyller hepsi geldi. skemle, ne varsa
hepsini satacaz. Nereye gideceksin, ne gtreceksin oraya?
Yataklar, eyalan, hepsini drdk falan, [evin] tapusu yok.
Nereye koydu annem bilmiyor. [Babam] "Evi satacam diye sen
sakladn" diyor anneme. "Hayr yapmadm" dedi, [babam] "yap
tn" dedi. [Annem] yolda gidiyordu, o zaman anakkale'ye haber
geldi, "Museviler yerinde dursun, ki hi bir ey olmayacak" diye.
Annem de gidiyor, okul vard o taraflarda, birisi de geldi bizim ta
ndk. Trk't. "Teyze neden byle ban bal?" dedi. Annem o
kadar alyordu ki evi satlacak daha yeni yapmtk, banda sk
ma bezi vard. Eskiden ba ans iin koyarlard. Annem o kadar
dalgn ki bilmiyor birden [bezi] kard.
"Yok bir eyim, yok, yok". "Yok bir ey var".
"Ha, byle byle benim bey gitti imdi takrir verecek, imdi
haber geldi".
"Sen korkma ben giderim oraya".
Gitti bakt [babama] "Yapma bir ey Nahman, [burada] kald
nz. Senin hanm geliyor, alayarak geliyor" dedi.

Rael Kasuto24
1934 senesinde Trakya olaylarnn benzeri anakkale'de ya
and. Esnaf tm eyalan sokaklara dkt. Kimi yok pahasna ci
vardaki kyllere satld. Kimi yamaland. Daha sonra bir af gel
di. Olaylar durduruldu. Trakya olaylarnda ise ok kt hdiseler
olduunu duydum. Duyduklanma gre gen kzlara tecavz etti
ler; namuslarn lekelediler. Ama bu olaylar ben bire bir yaama
dm sadece duydum, ne kadar doru olduunu tam bilmiyorum.
anakkale'de ise daym bu olaylardan korunmak iin kk tey
zem Viktorya'y stanbul'a kard. anakkale'ye dndklerinde
btn eyalann satmak zorunda kald.
Osmanl Trk Sefarad Kltr Aratrma Merkezi, Centropa Szl Tarih Pro
jesi Arivi.

1921 Doumlu Erkek Tank25

Gelibolu'da hatrladma gre o zaman 1934 yllarnda 150160 tane Yahudi ailesi vard. Ve biz Yahudiler ayr bir semtte oturur[duk], yani 'Yahudi mahallesi' tabir ederlerdi. imizde Trkler de vard ama oraya 'Yahudi mahallesi' derlerdi. O mahallede
havra vard. Bu 150 -160 ailenin iinde her meslekten, her iten in
sanlar vard. Zengin insanlar, tccarlar vard. O zaman Gelibo
lu'ya dardan ithal mal gelirdi. Kahve, ay, teneke ile gaz gelirdi
ve onlar Trakya'ya yollarlard. Edirne'ye kadar hep Gelibolu ze
rinden giderdi. Vapur gelir boalr oradan Edirne'ye yollanrd.
Byk tccarlar vard bu ilerle uraan. Bu arada Rumlar kalk
mt. 1. Cihan Harbi'nden sonra yalnz Ermeniler vard, 8-10 aile
kadar. yi bir yaantmz vard. Zengini de, fukaras da, tccar da,
hammal da vard. Bir sabah Haziran ya Temmuz pek hatrlam
yorum her gnk gibi erkenden kalktk. Herkes iine gitti, ben de
babamn dkknna gittim. Tatildi. Orta mektebin birinci snfn
daydm, o zamanlar ikiye gemitim. Dkknn nnde bize
komu bir dkkn daha vard. O da Musevi, o da bakkald. Bun
dan bir ay evvel yapmt dkkn. Onun kapsnda iki adam. Bi
zim kapda iki adam. Bekleyenleri tanyoruz nk memleket k
k. Birbirimizi tanrdk, ismen de tanrdk. Bekleyenlere de 'li
man takm' derdik. Onlar limanda alan, liman iisi, byle tah
silli filan deil, yle yetimi [insanlard]. Dkkn atk, aradan
geti birka dakika bir mteri geldi. O [bekleyen] iki kiiden biri
'giremezsiniz' dedi. E>kkna gelen sordu:
- Niye girmeyeyim?
- Boykot var. Yahudilerden alveri yapmayacaksnz. Git
orada Trkler var, git oradan al.
- Ya ben veresiye^lyorum.
- Bize emir verdiler brakmayz.
Dedem vard. Annemim babas. Tam o srada evden geldi dk
kna, grd babam, ii anlad. " ne oluyor byle size? Kimsiniz
siz?" [diye sordu]. Dedeme muhtar derlerdi, 'Valla bize emir verdi
ler ne yapalm muhtar efendi, biz bundan para alacaz, biz nbet

iyiz, bizim kabahatimiz yok' dediler. O gn baktk i yok, kepenk

leri ekti Yahudiler. Bizim gibi Gelibolu'da herkes kepenkleri, dk
knlar kapatt. Sonra duyduk ki Gelibolu'dan gitmemiz lazm,
emir gelmi. Yahudilerin gitmesi gerekiyormu. Ermenilere bir ey
yok. 'Yalnz Yahudiler gidecek' dediler. Derken bakkal dkkn
alverii var, borcu var. Herkes alacakllar baladlar Yahudilerden
borlarn istemeye. Balad i karmaya. Kimi dkkn, satt, kimi
evini balad satmaya. Bu arada Gelibolu'nun karsnda Lapseki
var, ardak var. Onun arkasnda Kara Biga var, Biga'ya bal bir
nahiyedir. Oradan insanlar gelmeye balad. Sabah olurdu o Yahu
di mahalleleri insan dolard. Bizim bilmediimiz tipte insanlar. Gelibolu'dakileri tanyorduk ama bu gelenler bilmem bykl, kuakl,
yabanc olduklar belli. Evdeki eyalar baladk satmaya, dkkn
lar sattlar, bu arada yetimi kzlar olanlar kzlarn stanbul'a
yolladlar. Benim iki ablam vard. Byk olan evli idi Uzunkp
r'de. Dieri bekrd onu hemen stanbul'a yollamtk. Motor yok,
vapur haftada bir. Millet eyalarn topluyor saryor, bavullara ko
yuyor, denk yapyor, vapura biniyorlard. Rzgr olacak da ancak
bir haftada stanbul'a varacaklard. Sonradan geriye dndkten
sonra eyalan atklarnda, eyalar slanm, rm, hepsi mah
volmu. O vaziyette braktlar bizi. Millet yava yava stanbul'a
gitmeye balad. Arada bilmiyorum bizden baka, hatrlamyorum
ki, yalnz aile kalmtk. Babam, sonradan kaynpederim olan
kanmn babas, bir de sarraf vard. Babamn komusu Gelibolu'da
Belediye Reisi idi. ok sene Gelibolu'da komuluk yapmlard. O
zaman da Belediye Reisi idi, iftlik sahibi idi, beylerdendi, iyi bir
adamd, drstt. Babam 'Raif Bey ben gitmeyeceim' dedi. Raif
bey 'Peki sen kal, ben seni idare ederim'. Ve biz byle aa yukar
15 gn kadar orada kaldk bekledik yle. Bu arada insanlar boyu
na kayorlar, gidiyorlar, Yahudiler azalyorlar. Yama balyor.
Kahveye giderlerdi. Yirmi, otuz senedir gittikleri kahve, [kimse]
gelip sormuyordu 'kahve ister misin?' diye. Bekliyorlard yarm sa
at, bir saat kalkp evlerine gidiyorlard. Sonra aradan 10-15 gn
geti. Btn aileler hep birlikte yatardk, akam bizim eve gelirler
di. Sabah erken evine giderlerdi i g yaptklar yok zaten. Bir ak
am danda grlt, kap almyor. Belediye Reisi "Gznz ay
dn, gznz aydm, kaldnz" dedi. Babam dkkn bir Keanlya
satmt, satmak deil de bor mukabili vermiti ona. Anahtar yol

lamt ona. O zaman telefon yok, telefon jandarmadan konuulu

yor. Telefonu baladlar Kean'a ardlar. Bu adam rak imal
ederdi ve babama yollard, babam da raky satard. Borcu vard.
Babam 'alacam var ama toplayamyorum, borcumu deyeyim
bari' diye anahtar yollad. Babam 'Hseyin efendi biz kaldk', de
di. Hseyin efendi 'dkkn senin, yarn sana anahtar posta ile (Ge
libolu'dan Kean'a beygir arabas posta giderdi, talika ile giderdi)
yolluyorum' dedi. Nitekim sabahna anahtar geldi. Atk dkkn
ve tekrar almaya baladk. O zaman Gelibolu'da bakkallar, sar
raflar, tenekeci, sopac, marangoz, boyac her meslekten adam var
d. O zaman daha bankalar yoktu. Sarraflar bir nevi bankaclk ya
pard tefecilik yapard. Yani para alrd sonra kyllere faizle verir
di, hepsi kazanrd. Hepsi dald. Kaan kat, kalan kald. Ve o za
man anladk ki Trkiye'yi mfettiliklere ayrmlard. Valiliklerin
stnde Mfettilikler vard. Trakya'y, Edime, Krklareli, Tekir
da bir de stanbul Trakya Umum Mfettilii'ne bal idi. O za
man Trakya Umumi Mfettii brahim Tli bey, sonradan biz kal
dktan sonra birka defa Gelibolu'ya geldi ben onu tandm, byle
k giyinen elinde baston banda apka bir adamd. Sonra dnen
ler oldu. stanbul'dan Gelibolu'ya ou geldi. srail'e g eden bir
ka aile oldu. O zamanlar fukaralardan, hammal vard. Yahudiler
den ok hammal vard. Onlardan g edenler oldu srail'e. O za
man ite srail'e g 1934'te balad. Bir ksm stanbul'da kald,
yerleti. Kalanlar orada i atlar, dnenler dnd, biz kaldk ite
Gelibolu'da. Bir ey zikretmek istiyorum bizim Gelibolu'da yama,
apulculuk olmad. Onu da Jandarma Okulu'nun Komutam Albay'a borluyuz. Sabah erkenden jandarma ikier ikier [devriye]
kard ve btn Yahudi mahallelerinde devriye gezerdi. Akam
st saat yedi oldu, o mahallede oturan Trklerden baka bir ya
banc Trk giremezdi ve btn gece devriye gezerlerdi. O nedenle
yama olmad. yle sarkntlk falan yapacak olsa idi biri hemen
alp gtrrlerdi. Bir ksm satmad ve kat. Dediler ki 136110 geri
dneriz'. Ne dkknlarn, ne evlerini sattlar, eyalarn topladlar
ve gittiler stanbul'a. O zaman stanbul'da Sirkeci'de kalrlard. O
zaman stanbul'un en lks mahallesi Sirkeci idi. O zamanlarda y
le ili, Kuledibi falan yoktu. Orada Filiba Oteli vard Sirkeci'de.
Babamn kardelerinin dkkn vard orada Sirkeci'de ama babam
gitmek istemedi. Gelibolu'da kald.

O olaylar zamannda eyalar hep sokaklarda idi herkes her e

yini karp satyordu. Herkesin evinin n sanki Pazar. Hep ky
lerden gelip mallan aldlar. ki aile kald. Onlar da bazen srail'e
gider kalrlar ama evleri durur. Onlar Svac. Babalar svac idi,
bir de Kandiyoti aileleri. Gelibolu'da kasap yoktu ben kasap hatr
lamam. Sebzeci, bakkal vard. ok gzel bir kasaba idi. Herkes
kendi hayatn sakin sakin yaard. Zengin zenginle, fukara fuka
ra ile ne gzel yaard. Gelibolulular ok sakin insanlard. ok iyi
geinirlerdi. Kavga, boanma falan hi duyulmamt. ok kk
yerdi. Kasaba ve civar kyler dahil 10.000 kiiyi bulurdu. Bunun
500 kiisi de Yahudi idi. Tab herkes herkesi tanrd. Trklerle ok
iyi komuluk yaplrd. Yazn kylerden gelinirdi, onlara mal sat
lrd, onlarla deta bir akrabalk yaanrd. Bizi kylere dnleri
ne gtrrlerdi at srtnda. Adeta akraba idik, har neirdik. Bi
zim ocukluumuzda hayat ok gzeldi. Gelibolu'da baz evlere
gidip "bize bunu vereceksin' falan dediler, ama onun dnda pek
bir ey olmad. Bizde ok olaylann olmamasn bizim Albay'a
borluyuz. ok [iyi] insand...

2) EDRNE'DEK OLAYLAR
a) Olaylardan Bir Yl nceki Durum
Olaylardan bir yl nce Edime Yahudileri Trke konuma
konusunda ciddi gayret sarf etmeye balamlard. Avukat Daniyel imi'nin reisi olduu Edime Yahudi Cemaati'ne ait Muave
neti Hayriye, Uhuvvet ve iler kulplerinden er yenin ka
tlmasyla oluan Trke Konuturma Komisyonu'nun faaliyet
lerini ve ald kararlan Son Posta muhabiri yle aktarmakta:
1- Bilumum toplant yerlerinde Trke konuulacaktr.
2- Din merasim ve ayinlerde hahamlar halka Trke konuulma
sn telkin edeceklerdir.
3- Kz ve erkek Musevi mektebi talebeleri mektepte olduu gibi
harite ve evlerinde Trke konumaya mecbur tutulacaktr.
4- Edirne'deki tccar ve esnaftan Trke konuacaklanna dair
imza alnacaktr.

5- Museviler tarafndan iletilen Musevilerin devam ettii kahve

ve gazino gibi yerlerde Trke konuulacaktr. Garsonlar m
terilerle Trke muamele yapacaktr.
Bu kararlarn derhal tatbiki sahasna geilmitir. Kahveciler ve
gazinocular idarelerindeki yerlere "Trke konu" yazl levhalar
asmlardr.
Sinagoglarda da hahamlar Trke konuulmas iin vaaz ver
meye balamlardr.
Son Posta muhabirine gre bu ahmalar rastgele bir gste
ri ve bir heves tezahrnden ibaret deildi, samimi bir hareket
ti. Bu haberden bir ay sonra rastlanan bir dier habere gre
Uhuvvet Kulb'nde dzenlenen dansl ayda sadece Trke
konuulmu, Trke temsiller verilmi ve toplant stikll Mar
ile balamt.26 Ancak Edirneli Yahudilerin bu gayretleri kar
lksz kalacakt. Olaylardan sonra Edirneli Yahudileri temsilen
Dahiliye Vekili kr Kaya ile gren heyette yer alan avukat
Daniyel imi bu teebbslerinin iyi karlanmamasndan ik
yeti olacakt.27 Ancak 1933 ylnn banda hi kimse birbuuk
yl sonra Edirneli Yahudilerin ehri terk etmek zorunda kalacak
ciddiyette olaylarn cereyan edeceine tasavvur dahi etmiyordu.

Daniyel imi
Son Posta, 8 ubat 1933
26

"Edirne'deki M useviler", Son Posta, 8 ubat 1933 / "Edim e Musevilerinin a

y", Son Posta, 22 Mart 1933.

b) Olaylarn Cereyan ekli

Haziran aynn sonuna doru ehirde Yahudilere saldnlaca sylentileri dolayordu. Buna paralel olarak Edime Defter
darl Yahudi esnaf ve tccardan vergilerini derhal demeleri
ni talep etmiti. Olaylarn ileriki gnlerde nasl cereyan edecei
dikkate alnd takdirde Defterdarln bu ekilde davranmas
resm makamlarn Yahudilerin tehcir edileceklerini nceden bil
diklerine iaret etmekte.28 Edirne'deki olaylar Yahudi kasapla
rn mezbahada kaer et kesimi yapmalarnn yasaklanmas, Ya
hudi mstahdem, ii ve esnafn ilerine gitmelerinin engellen
mesi, halkm Yahudi esnaftan alveri etmemesi iin balatlan
boykot ile balad ve geliti. Bu olaylar zerine panie kaplan
Edirneli Yahudileri temsil eden bir heyet Vali Salim zdemir'e
bavurup olaylara mdahale etmesini istedi. Vali eylemlerin
resm mercilerce balatlmadn, Yahudilerin Edirne'den ve
Trakya'dan ayrlmalarn halkm talep ettiini syledi.29 Cevat
Rfat Atilhan da Vali'nin bu kaytsz tavrn teyit etmekte:30
O tarihte Edime valisi olan Salim zdemir bee mracaat
eden baz Yahudiler:
- "Halk bizi istemeyor" demiler ve u cevab almlardr:
- "Halk beni de istemezse hemen ekilir, makamm terkederim."
O esnada Edirne'de bulunan Trakya Mlkiye Mfettii bra
him Tali Bey'in ve Halk Partisi Bakan brahim Aknc Bey ehalinin bu harekette hakl olduklarn ifade etmilerdi.

1
Temmuz gn yaynlanan Mill nklp dergisinde ye
alan bir yazda ise Uzunkprl Osman olu Rasih, Edirne hal
kn Yahudileri kovmaya davet etmekteydi:31
28 Timur ztrk, a.g.e., s. 66-67.
29 "L'expulsion des juifs de Thrace", Paix et Droit, XIV, Say 7, Eyll 1934, s. 15-16 /
'Terrible Plight of the refugees", Jevish Telegraphic Agency, 7 Temmuz 1934, s. 3.
30

Cevat Rifat Atilhan, Trk Olu! Dmann Tan!, Aykurt Neriyat, 4. bask, s
tanbul, 1966, s. 11.

31 Osman olu Rasih, "Kari", Milli nklp, 1 Temmuz 1934, Say 5, s. 8.

Edirne kan alyor... Edimenin anl cumalar cumartesi oldu

artk... Saray iinin serin rzgrlar eskisi gibi uuldamyor... S
tlerin koyu glgelerinde kahramanlk hikyeleri anlatlmyor,
orada Musa oullan gnlk kazanlarn hesaplyorlar...
Onlar dnyann en soysuz milletidir. Onun iin Tann onlan
her vakit ezilmee mahkm etmitir. Tanrnn yaptn kul
bozamaz. Bundan byk adalet mi olur?... Niin onlan bamzn
stnde tayoruz? Kanmz emdikleri iin mi?
ingeneyi niin Yahudiden alak gryoruz? Cephede omuz
omuza ggs gerdiimiz iin mi?
Trk dostuna dost dmanna dman olmasn bilir. Dma
n dost tanmaa katlanmak: Ya menfaat gzetilerek yaplan bir
ahlkszlk veyahutta korkakla dellet eder... Bunlann her ikisi
de Trke yabanc mefhumlardr. Hakikat her vakit iin hakikattir:
Tannnn sevmediini peygamber sopa ile koalarm... Peygam
berin sopa ile koaladn biz ne yapsak yeridir!....
Ailesiyle birlikte snn geerek Selanik'e sman Edirneli
bir Yahudi'nin anlattna gre birka haftadan beri Yahudilere
saldnlacana dair Edirne'de ayialar dolamaktayd ancak
Edirne Yahudi Cemaati bunu nemsememiti. 2 Temmuz gn
ta, sopa ve "Yahudilere lm!" haykrlanyla Yahudi mahal
lesini basan grup m aazalan, evleri yamalayacak, Yahudileri
dvecek ve stanbul'a gitmelerini emredecekti. Yahudi mahalle
sinde tasviri imknsz bir dehet ve panik havas hkimdi. Evler
ve maazalar yamalanrken yarallar sokaklarda inlemekteydi
ler. Yahudi mahallesi gnler boyunca yamac etelerin kontro
lnde kalacakt. eteler ehirde kalan Yahudileri bulmak iin
Edirne'yi batan aa tarayacakt. Paras olan Yahudiler trenle
stanbul'a kaacak, fakir olanlar ise ya ak arazide konaklamak
veya yaya olarak stanbul'a veya Yunan snnna kamak zorun
da kalacaklard. ehirde mahsur kalan az sayda Yahudi ise
dehet iinde evlerinde saklanacakt. Yamac eteler bakkal,
manav ve frnclar tehdit ederek Yahudilere yiyecek ve ekmek
satmamalarm emredecekti. Bu nedenle ekmek karaborsaya d
ecek, Yahudi aileler bir somun ekmei be liraya satn alabile-

eklerdi.32 Alman kaynaklarna gre olaylar renciler ve as

kerler balatmt. Mtecavizler sadece Trk uyruklu Yahudilere saldrm, yabanc uyruklulara dokunmamlard. Edirne Va
lisi ikyete gelen Yahudilere evlerine dnp sabretmelerini
syleyecekti. Ancak ertesi gn Yahudiler 37 vagona bindirilerek
trenle stanbul'a gnderileceklerdi.33 Bulgaristan snrna yakn
olmas sebebiyle Edirne'de ok sayda jandarma ve asker mev
cut olmasna ramen ehri basan palal eteler terr estirebilmilerdi.34
3 Temmuz gn akama doru niyetlerinin kt olduu
belli olan pheli ahslar ve renciler Yahudi mahallesini do
lamakta ve terr havas estirmekteydiler.35 Edirne Emniyet
Mdrl de ayn gn Yahudilere 48 saat iinde ehri terk et
melerini emredecekti. ou ticaretle megul olan Yahudi aile
reisleri iin ehri 48 saat iinde terk etmek demek, mal varlkla
rnn tamamn kaybetmek demekti zira ellerindeki mal stokla
rn hemen satp paraya tahvil etmeleri mmkn deildi. Ayr
ca veresiye ticaret yaptklarndan dolay da alacaklarn 48 saat
zarfnda tahsil etmelerine imkn yoktu.36 Yksek mevkilerdeki
memurlar ise nasihat veya ima yoluyla Yahudi dostlarna ehri
bir an nce terketmelerini tavsiye etmekteydiler. Bu gelimeler
zerine Krklareli'nde cereyan eden olaylardan haberdar olan
ve ayn durumla karlamak istemeyen Edirneli aileler eyala
rn, evlerini ve hatta tka basa mal dolu maazalarm Msl
man esnaf ve tccara bedava denilebilecek meblalara satacak

32

33

H.J.B., "Une forte vague d'antisemitisme deferle sur la Thrace Turque", Israel,
19 Temmuz 1934, s. 4-5 ve NARA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Turkey 1930-1944, 27 Temmuz 1934 tarihli ve
8 6 7.4016/Jew s/8 sayl belge.
Auswrtiges AMT, Abteilung III, Trkei Politik 5; Innere Politik, Parlaments
und Parteiwesen, Band 6, A /1 0 4 4 /3 4 sayl 7 Temmuz 1934 tarihli belge.

34 Timur ztrk, a.g.e., s. 76.

35

36

Alyans Arivi, Turquie IC dosyas, M. Mitrani'nin 9 Temmuz 1934 tarihli mek

tubu.

ve 4 Temmuz sabah trenle stanbul'a kaacaklard. Eyalarn

satan ancak ehri henz terk etmeye vakit bulamayan aileler s
tanbul'a g eden aileler kadar periand. Edirne daha vahim
gelimelere gebeydi. 5 Temmuz gn silahl ve bakl kyller
ehre girmeye balamlard. Maksatlar akam bekleyip gece
nin karanlnda Yahudi mahallesine baskn dzenlemekti. On
lar durduracak olan Bavekil smet nn'nn ayn gn
TBMM'de yapaca konuma olacakt. nn TBMM yaz tatili
ne girmeden nce yapt uzun konumasnn bir yerinde olay
lardan sz edecek, gerekli nlemlerin alnacan syleyecek,
kaanlarn geri dnmelerini isteyecekti.37 Edirne Valisi ise olay
lann bastrlmas iin verilen hkmet talimatm uygulamaya
cakt. Bulgaristan'n stanbul Konsolosu'na gre Edirne Valisi
yamac gruhun Krklareli'nde (Trk basnna gre olaylar
nlemeye alrken bir ingene tarafndan, Bulgar kaynaklarna
gre bir Yahudi gen kza tecavz etmek isterken gen kzn ba
bas tarafndan) ldrlen jandarma onbasnn intikamn ala
bilmesi ve eylemlerini srdrebilmesi iin talimat bilhassa uygulamamt. Edirne'nin Yahudi ileri gelenleri 5 Temmuz saba
h stanbul'daki dindalarndan hkmetin olaylarm bastrl
masn emrettiini bildiren bir telgraf aldklarnda, Vali'ye gide
rek hkmetin emri uyarnca Emniyet glerinin kendilerini
korumasn rica edeceklerdi. Ancak Vali onlara hibir eyden
haberi olmadn, olaylarm Yahudilerin Trke konumamala
rndan dolay meydana geldiini syleyerek ziyarete gelen he
yete hakaret edecekti. Ancak Vali saat 17.00'de Bavekil smet
nn'nn TBMM'de yapt konumasm radyodan dinledi
inde ve Dahiliye Vekili kr Kaya'mn olaylarn meydana gel
dii vilayetleri tefti edeceini rendiinde Yahudi cematinin
ileri gelenlerine Ankara'dan talimat aldm aklayacak ve
msterih olmalarn syleyecekti.38

37

Alyans Arivi, Turquie IC dosyas, M. Mitrani'nin 9 Temmuz 1934 tarihli mek

tubu.

38 Timur ztrk, a.g.e., s. 80.

c) Gmenlerin Durumu
Kaanlarn beraberlerinde gtrebildikleri para ve ziynet
eyalaryd. Altn, mcevher, ziynet eyalar ve para kadnlarn
korselerine, erkeklerin kuaklarna ve ocuklarn i amarlar
na saklanmt.39 Snn geip Yunanistan'a snanlar perian du
rumdayd. Erkekler yaya, kadm ve ocuklar ise iki yk ve drt
yolcu vagonuna binerek kamlard.40 Le Progres gazetesinde
yer alan bir habere gre, panik halinde kaarken ailesini kaybe
den yal bir Yahudi kadm bitkin bir halde Yunanistan'daki Nea
Orestiada iftliine gelmiti.41 Gelen gmenlerin ou hastayd,
yolculuk srasnda ocuk hayatn kaybetmiti.42 Lleburgaz,
Alpullu ve orlu tren istasyonlar stanbul'a gitmek iin bekle
en Yahudilerle doluydu. Ancak onlar nakledecek yolcu treni
veya araba mevcut deildi. Mevcut olan sadece birka hayvan
vagonuydu. ok kt shhi artlardan tr salgm hastalklar
dan korkulmaktayd.43 Edime Bene Berith Locas Reisi S. Behar
olaylar srasndaki genel havay yle anlatmakta:
Olaylarn cereyan ettii unutulmaz 3-4-5 Temmuz gnlerinde
korkun ve tahamml edilemez anlar yaanmt. Maalesef Yahudi
halkm byk bir panik sarmt ve istisnasz herkes kamak iin
can atyordu. Bunu yapabilmek ve stanbul'a gidebilecek paray el
de etmek iin dindalarmzn byk bir blm eyalann, let ve
edevatlarn gln fiyatlara satmak zorunda kalmt. Bu durum
"kaabilen cann kurtarr" eklinde tarif edilebilecek bir genel pa
nikti. Bu panik Ankara'dan gelen emirler zerine durdurulmutu.44
39

Lydia Kastoryano, Quand L'Innocence Avait Un Sens, Isis Yaynlar, stanbul,

1993, s. 52.

40 "Jevvish Deportees From Turkey in Pitiful Plight", Jeoish Telegraphic Agency, 6

Temmuz 1934, s. 5 / "Vertreibung trkischer Juden aus Thrazien", Jdische
Rundschau, 10 Temmuz 1934.
41 Timur ztrk, a.g.e., s. 86.
42 "Jevvish Deportees From Turkey In Fearful Flight", Jevish Telegraphic Agency, 6
Temmuz 1934, s. 5.
43 "Terrible Plight of Refugees", jevish Telegraphic Agency, 7 Temmuz 1934, s. 3.
44 AJJDC Arivi, 3 4 /4 4 ,1 0 5 0 dosya, S. Behar'm Dr. I.M. Rubinovv'a yollad 26
Temmuz 1935 tarihli mektup.

Edirne'deki Yunan Konsolosu ise Ankara'da Yunan Bykelilii'ne gnderdii 3 ve 4 Temmuz tarihli raporlarnda e
hirdeki durumu yle tarif etmekteydi:
Trakya'da Yahudilere kar meydana gelen aleyhte durum her
geen gn ktlemekte. Sabkal kiiler maazalann etrafnda
dolamakta, maazalarn kapatmamakta direnen Yahudi esnaf
dayakla tehdit etmekte. Bu durum Yahudi esnafn hayatna tehdit
tekil edecek bir duruma dnt. Bizim iin bunun en tatsz ya
n tehdit edilenler arasnda Yunan uyruklu iki kk tccarn da
yer almas. Ziyaret ettiim Emniyet Mdr hibir eyden haber
dar olmadn beyan etti! Kesin olan u ki burada yaayan 7-8.000
civarndaki nisbeten mreffeh Yahudilerin tehcir edilmeleri kara
r Halkevi'nde alnmt. Plana gre resmi makamlarn msama
hasyla Yahudiler her trl dolambal yollarla korkutulacak, san
ki kendi istekleriyle ayrlyorlarm havas verilerek Trakya'y
terk etmeye mecbur braklacaklard. Plan Yahudilerin bundan
byle iktisadi adan gl cemaatler oluturmalarn nleyecek
ekilde ileride Anadolu'ya dalmaya mecbur braklmalarn da
ngrebilir. Bugn ziyaret ettiim buradaki Osmanl Bankas eh
ri terk etmeleri yakm olan ve bu sebeple hesaplarn kapatmak is
teyen Yahudilerle hncahn doluydu. talyan Konsolos Vekili'ne
gre talyan uyruklu Yahudiler imdilik taciz edilmemilerdi an
cak Uzunkpr'de yaayan iki Yahudi'den biri korkutularak ile
yi terk etmesi salanmt.45
Dnk haberlerime ilaveten yzlerce Yahudi'nin dn gn bo
yunca kamaya devam ettiini bildirmek istiyorum. Hepsi panik
halinde. talyan Konsolosluu talyan uyruklu Yahudilerin gidi
lerini kolaylatrmak, icabnda hatta onlara dn para vermek
iin Sefaretten talimat ald. Bunun haberini alan Yunan uyruklu
Yahudiler para istemek zere Konsoloslua tler. ounluu
45

Photini Constantopoulou - Thanos Veremis, (Deri), Ministry of Foreign Affairs of Greece & University of Athens, Documents on the History of the Greek Jevs
- Records From The Historical Archives of The Ministry of Foreign Affairs, (Third
Edition), Kastaniotis Editions, Atina 2001, s. 239-240, Belge 82, Edirne'deki Yu
nan Konsolosu'nun Ankara'daki Yunan Bykelilii'ne gnderdii 3 Tem
muz 1934 tarihli rapor.

fakir ii olan vatandalarmz iin bunun imknsz olduunun

farkndaym zira ou evlerini Trk uyruklu akrabalaryla birlik
te paylamaktalar. Yunan uyruklu akrabalarnn birden maddi
yardm almalar halinde Trk uyruklular bu durumu istismar
edebilirler. Mamafih tasvip etmeniz kayd artyla bu kiilere bilbedel pasaport vermemizin doru olacan teklif etmeme izin ve
rin. Bu fikrimi tasvip edip etmediinizi en ksa zamanda telgrafla
bildirmenizi rica ederim. Bu talihsiz insanlarn her eyi terk edip
byk kayplara uramalarna sebep olan dehetin etkisiyle hare
ket ettiklerini aklda tutmak lazm. Aldklar tehditler nedeniyle
tamam maazalann kapatt ve kendilerine evlerine hapsetti. Yu
nanistan'a gitmek iin maddi yardm talep etmek zere Konsolos
lua geldiklerini tekrarlamama izin verin.46
7 Temmuz tarihli Sofya mahreli bir haberde ise her gn 5060 Bulgar ve bir o kadar Yahudi'nin Trk-Bulgar snrndaki
tren istasyonuna geldikleri bildirilmekteydi. 24 saat iinde evle
rini terk etme emri aldklarn syleyen bu gmenler Bulgar
yetkililerde geici bir sre iin bile olsa Bulgaristan'a yerleme
lerine izin vermeleri iin yalvarmaktaydlar. Edirne Valisi ise
Trk olmayan ziyaretilerin, geici bir sre iin dahi olsa, ehir
de kalmalarm men edecekti.47 Selanik mahreli bir habere gre
Ankara olaylarn durdurulmasn emrettiinde i iten gemiti
ve ok geti.48 stanbul'a kaan Yahudiler, Bulgar snr makam
larnn kendilerine Bulgaristan'a g etmelerini aka tavsiye
ettiklerini ve byk kolaylk gsterme sz verdiklerini anlat-

46 Photini Constantopoulou - Thanos Veremis, Ministry of Foreign Affairs of

Greece & University of Athens Department, (Deri), Documents on the History of
the Greek Jews - Records From The Historical Archives of The Ministry of Foreign Af
fairs, Kastaniotis Editions, Atina 2001, s. 240-241, Belge 83, Edirne'deki Yunan
Konsolosu'nun Ankara'daki Yunan Bykelilii'ne gnderdii 4 Temmuz
1934 tarihli rapor.
47 "Bulgarian Exiles Flee From Turkey", The Nem York Times, 8 Temmuz 1934.
48 H.J.B., "Une forte vague d'antisemitisme deferle sur la Thrace Turque", Israel,
19 Temmuz 1934, s. 4-5 ve NARA, RG 59 Records of the Department of State
Relating to Intemal Affairs of Turkey 1930-1944, 27 Temmuz 1934 tarihli ve
8 67.40 1 6 /Je w s/8 sayl belge.

maktayd. Bulgaristan'a g eden Trk Yahudilerinin saysnn

ok artmas zerine Bulgar hkmeti 24 Temmuz tarihinde Tr
kiye'deki konsolosluklarna gnderdii genelgede Trk Yahudilerine giri vizesi verilmemesi, sadece Bulgaristan'daki kapl
calara gitmek isteyenlere vize verilmesini emredecekti. Bunun
zerine birok Edirneli Yahudi stanbul'daki Bulgaristan Konsolosluu'na bavurarak kaplcaya gitmek zere vize alacakt.49

d) Edime Yahudi Cemaati'nin Dahiliye Vekili

kr Kaya ile Grmesi
Olaylar kontrol altna alnmasndan sonra Edirne Valisi, Ya
hudi Cemaati'nin hibir ikyeti olmadn belirtir bir beyanna
me imzalamalar iin ehrin nde gelen Yahudi ahsiyetlerini ik
na etmeye uraacakt. Ancak smet Paa'nn TBMM'de yapt
ve olaylar tel'in eden konumasndan cesaret alan Yahudi lider
ler bu talebi nce reddecek, daha sonra fikir deitirecek,50 olay
lar nedeniyle ehirde bulunan Dahiliye Vekili kr Kaya'y 12
Temmuz gn ziyaret edeceklerdi. kr Kaya'y ziyaret eden
heyette avukat Haim Behmoaras, avukat Daniyel imi, doktor
Saranga ve Bohor Pilosof yer alacakt.51 ki saat sren grme
den sonra Daniyel imi bir gazeteciye unlar syleyecekti:52
Vekil Beyefendi, heyetimizi saat on ikide husus bir odada ka
bul buyurdular. Vekil Beyefendiye bu vesile ile bir kere daha hk
metimize olan minnet ve kranlarmz arzettik. Muhtelif sorgula
rna cevap verdik. ehir dahilinde asayiin tamamyla temin edildi
ini ve hibir musevye tecavz vaki olmadn, cebirle [zorla]
kimsenin gnderilmediini, fakat baz gayrimes'ul ehas [sorum
suz kimseler] tarafmdan baz vatandalarmza ihtaratta [dikkati e
kildii] bulunulduunu syledik. Mill camiaya uymak ve onun diAQ

Timur ztrk, a.g.e., s. 86-87.

50 Timur ztrk, a.g.e., s. 99.
51 "Les mesures prises par Chukru Kaya Bey en Thrace", Le Journal D'Orient, 11
Temmuz 1934.
52

lini kullanmak iin yaptmz teebbslerin iyi karlanmadn ve

vilyetten lzm gelen hsn muameleyi grmediimizi, Trk ve
musevleri biribirlerine yaklatrmak maksadiyle alan klplere
Trk olarak kaytlananlara byklerin fena nazarla baktklarn ve
bu suretle Trk-musev kaynamasna mni olunduunu arzettik.
Vekil Bey bizi ok sevindiren beyanatta bulundu. Ve ehri terkeden vatandalarmzn tekrar yerlerine dnmelerini temin iin
almamz tavsiye etti. Biz de lzm gelen faaliyeti yapacamza
sz verdik...
Olaylarn cereyan ettii tarihten 14 yl sonra Tasvir gazetesi
sahibi ve bayazar Cihad Baban ile Gmhane milletvekili
kr Skmenser arasnda cereyan eden bir tartma srasnda
Baban olaylarn m sebbibi olarak o tarihte Trakya Umumi M
fettilii Bamaviri grevinde olan kr Skm enser'e iaret
edecekti.53

Emniyet Um um M dr kr Skmenser,
Yediim, 8 kinciterin (Kasm) 1938.

"Skmenser'le hesaplama", Tasvir, 17 Kasm 1948. Skmenser, Emniyet

Genel Mdr (20 Eyll 1934 - 17 Temmuz 1939) ve ileri Bakan (7 Austos
1946 - 5 Eyll 1947) grevlerinde bulundu.

Bu ithama karlk Skmenser u aklamalarda buluna

cak, Cihad Baban da aklamalara karlk verecekti:54
Edimede bir Yahudi hdisesi olmutur. Olu tarihi 1934 dr.
Bu hdisenin en byk ve tek muarriki Hitler ve Nasyonel Sosyalizm
eseri ve onun mellifi olan Cihad Babandr.55 Bu eser 1933 ylnda
baslm ve intiar etmitir. Bu eserin meydana kna kadar bu
memlekette yahudi aleyhdarl diye umumilemee mtemayil
[eilim] bir hareket olmamtr. Vakta ki; sayn Cihad Hikmet (bu
gnk adyla Cihad Baban) m Hitler ve Nasyonel Sosyalizm adl ese
ri Nazizmi ve Nazizmin iddetli yahudi aleyhtarl prensiplerini
ve Trakya ile hemhudut [snrlan bir olan] Bulgaristanda da yahu
di aleyhtarlnn alp yrdn memleketin drt bucana yay
mtr, ki bu yaylma ilk defa phesiz ki stanbula ok yakn mu
hitlerde olmutur; Trakya muhitinin bunun tesirinden mahfuz
[sald] kalmasna imkn yoktu.56 Bu eserin yahudi aleyhdarhn
krkliyen telkinleri gnden, gne vatandalar arasnda dalgalan
m, nihayet Trakya muhitindeki yahudilerin, rkerek stanbula
ekilmelerine yol aan olay vukua gelmitir. imdi ben burada bu
hdisedeki tarz hareketimi sarahaten aklayacam. Hkm, vatandalanmndr. Bir hdise patlak verir vermez, o zaman Yalovada bulunan rahmetli Atatrk ve Ankarada bulunduunu hatrla
yabildiim byk nn derhal harekete geerek zamann ileri
Bakanm ve emrindeki bir tefti heyetini Trakyaya gnderdiler.
Meseleyi inceden inceye tetkik ve tahkik ettirdiler. te bu tahkika
tn devam srasnda bir akam st evimde iken kap alnd. Edirnenin yahudi ileri gelenlerinden mrekkep bir heyet beni ziyarete
gelmilerdi. Bu heyet bana yle syledi:
'ileri Bakan bizleri tekrar tekrar dinledi ve Yahudi hdise
sinin msebbipleri ve ceryan tarz hakknda sualler tevcih etti. Bu

54 Cihad Baban'n cevaplan 268, 269, 270, 271 sayl dipnotlardadr."Skmenser'in mektubu ve Cihad Baban'n cevab", Tasvir, 11 Aralk 1948.
55 Cihad Baban'n bu ksma cevab: "Bu sznze dikkat!. imdi bu isnadnzla
artk btn bu dvada haksz olduunuzu ve her sylediim szn dorulu
unu ispat etmi oluyorsunuz.''
56 Cihad Baban'n cevab: "Ortek hikyesi!. Ve hortlayan hafiye ruhu! Kk
pespaye bir oyun!. Fikir hrriyeti dmanl! Fikirden korkan bir halet!."

hdisenin sizin aldnz tedbirlerle durduunu ve bizleri kurtar

dnz ve sizden memnuniyetimizi bildirdik.57 Size hem teek
kr etmek ve hem de bunu haber vermek iin geldik.'
Bu beyan, benim bu hdisedeki rolm sarahaten [aldkla]
gstermektedir.
Bu hdisede bilhassa Edirnede ok mkl anlar geirildii s
rada o zamann Edime Valisi ve halen Antalya Valisi bulunan sa
yn Salim zdemirle bilistiare alnan ciddi ve kuvvetli tedbir olmayayd, her halde yahudi vatandalarmz ok g durumlara
deceklerdi.58 Burada namusuna, erefine, haysiyetine gvendi
im bir arkadata ahit olarak umum efkra arzediyorum: Halen
stanbul Polis Mektebi mdr sayn brahim Aknc, o zaman
Edirnede parti bakanmz idi. Hdisenin en had bir safhaya gir
dii gn sabah kendisini umum mfettilie davet ettim. Bamavirlik odasnda bulutuk. Kendisine, "bu hdisenin nlenmesi
iin il zabta kuvvetleri ve yetmezse asker yardmc kuvvetler de
derhal harekete geecektir. Sizin de btn parti arkadalarnzla
bu hareketi nlemek zere hemen tedbir almanz rica ederim.
Herhangi feci bir hdise vukua gelirse kanunlarn verdii yetkiye
dayanarak ate amaa kadar gidilecektir" [dedim].
Edirneli partili arkadalarn da banda Aknc olmak zere
hemen harekete geerek aldklar tedbirlerle ve bilhassa vali sayn
Salim zdemirin fiil zabta tedbirleriyle znt verecek bir ola
yn tahaddsne [kmasna] meydan verilmedi. Bay brahim
Aknc da vicdan kanaatlann ve benim burada kaydettiklerimin
doru olup olmadn aklamakta tamamen serbesttir.

57

58

Cihad Baban'm bu ksma verdii cevap: "Aleyhinde suikast tertipleri yapt

nz Ali Saip de durumadan sonra korkusundan ve kendisini yeni bir erden
muhafaza edebilmek iin sizi ziyarete gelmiti." Bahsi geen Ali Saip, millet
vekili Ali Saip Ursava'tr.
Cihat Baban'm cevab: "Sayenizde dmlerdi, sonra Ankaradan zlgt yi
yince akimz banza geldi. Hkmet tpk, zalp hdisesi gibi bu ii rtbas
etmek iin, sizi ortaya koyamad". Cevapta atfta bulunulan "zalp hadisesi"
28 Temmuz 1943 tarihinde Van'n zalp ilesinde 3. Ordu Komutam Org.
Mustafa Mulal'nn emri dorultusunda topluca kuruna dizilen 33 kyl
dr.

Olaylarn bastrlmasndan hemen sonra basn "vakitsiz bir

ekilde" yaplmak istenen bir gsterinin sratle nlendiini bil
direcekti. Edim e Valilii de yaynlad bir genelgede Yahudile
ri sknete ve hemerilerini yaralayacak szler sylememeye
davet edecekti.59

e) Edirne'deki Olaylarla lgili Tanklklar

Viktor Benaroya60
1934 ylnda memleketim Edirne'de serserilerin Yahudilere
saldrdklar, evlerinin ve maazalarnn sistemli bir ekilde ya
maland o gn nasl unutabilirim? O zaman daha yedi yan
daydm fakat dnm gibi hatrlyorum.
Yahudiler, Osmanllarn idaresi altnda, Trklerle uyum iin
de yaadlar. Dnyann baka yerlerinde onlara nadiren tannan
bir hrriyete sahiptiler. 1933 ylnda Cumhuriyet'in onuncu yld
nm kutlanrken Byk Cadde'de resm geit yapanlarn arasn
da olduumu hatrlyorum. Edirne'deki Yahudi ocuklar, kendi
okullanna (Mahazeke Tora) veya Alliance Israelite niverselle oku
luna (Bere Berith olarak da bilinirdi) devam ediyorlard. Ayrca bir
yetimhane ve bamsz bir Yahudi hayat srdrebilmek iin ge
rekli dier cemiyetlere de sahiptiler. Yahudiler, bir ortaa spanyolcas olan Ladino dilini konumaktaydlar. Kader belirleyici o
gnden sonra, bunlann hepsi deiecekti.
1934 ylnda, Edirne'nin nfusu 45.000 civarndayd ve bunla
rn 17.000'i Yahudi idi.61 Edime Trakya'nn en byk ehriydi.
Krklareli, Tekirda vilayetleri ile orlu, Uzunkpr ve Gelibolu
kasabalarnda da Yahudi nfusu mevcuttu. Yunanistan, I. Dnya
Sava'ndan sonra Edirne'yi geici olarak igal etmi olmakla bir
likte, Nfus Mbadelesi Anlamas neticesinde btn Rumlar
oray terk etti. I. Dnya Sava esnasnda, berber Mardik ve terzi
59

"Le gouvem ement rendra publique demain la portee des incidents et les mesures prises", he Journal D'Orient, 13 Temmuz 1934.

60 11 Temmuz 2005 tarihli elektronik postas.

61 Viktor Benaroya'nn verdii bu rakamlar yanltr. Doru nfus rakamlar bu
kitabn 284. sayfasnda yer almakta.

jeni haricinde, btn Ermeniler ortadan yok olmulard. Rus ku

atmas esnasnda Edirne'nin byk bir ksmn etkileyen byk
yangndan sonra u sinagog ina edildi: ahane bir yapya sa
hip olan ana sinagog El Kal Grande, [Byk Sinagog] talyan uy
ruklular iin El Kal De Los Italianos [talyanlarn Sinagogu] ve ana
sinagoga yryemeyecek kadar uzakta oturanlar iin nehrin ke
narnda bulunan nc bir sinagog.
Babam Byk Cadde'de sarraft. O baka alanlara da ilgi du
yan bir tccard. Edirne, Yunan igali altna iken Yunanllarla sa
vaan Trk etesine kumandanlk yapm nde gelen bir Trk
olan Kara Bekir ile birlikte eltik yetitiriyordu.
O gn erken saatlerde serserilerin Yahudilere saldrdklarna,
ev ve iyerlerini yama ettiklerine dair haberler duymaya bala
dk. Aslnda evimizi arayan ilk kiiler, Ziraat Bankas ve Osmanl
Bankas'nin mdrleri idi. ki rak ve alt araba ile geldiler. Resmiyetsizce, dorudan doruya iyi tandklar babama gittiler ve
ona "iftiler buraya gelip her eyi tahrip etmeden nce, kymetli
eyalarnz kurtarmaya geldik" dediler. Bu grup daha sonra Bul
garistan'dan satn alm olduumuz kmr sobasm, iniden ma
mul iki odun sobasn ve birka haly arabaya yklemeye balad
lar. Evimizin karsnda karakol olmasna ramen hibir polis m
dahale etmedi.
Banka mdrleri ve beraberindekileri alrken, babamn or
ta Kara Bekir grnd ve babama kargaal haber alr almaz
Vali'yi, Belediye Reisi'ni ve Paa'y grmeye gittiini, hepsinin
kendisine, kargaala mdahale etmemeleri ve olaylar oluruna
brakmalar iin Ankara'dan dorudan talimat aldklarn syledi.
Bekir yine de yardmc olmak iin bankaclara dnd. nce baba
ma yardmc olmak iin orada olduklarn dnd fakat sonra ne
yapmakta olduklarn grnce onlan azarlamaya balad. Banka
clar ona aldrmadlar ve eyalan "kurtarmaya" devam ettiler. Be
kir yetkililere bavurmak iin ayrld.
Bu arada babam arm, ne yapacan bilemez bir halde idi.
ki kz kardeim tatillerimizi geirdiimiz Bulgaristan'daki okula
devam ettikleri iin evde deildiler. Bizimle yaayan halam odas
na kapanmt. Hizmetiyi ve kzn bodruma saklanmlard. Da
ha sonra birok kii evimize dolmaya balad. Bazlan baryor,

bazlar antisemit sloganlar atyor, bazlar ise sadece yamalaya

cak bir ey aryordu. Tam bir kaos idi.
Ayn gnn ilerleyen saatlerinde, annemle babam, stanbul'a
kama ihtimalini tartmaya baladlar. O gnlerde, Edirne'den s
tanbul'a sadece trenle gidilebiliyordu. Her gn iki tren seferi var
d. Paris'ten kalkan Orient Express sabah erken vakitte varyordu.
leden sonra Edirne'den kalkan baka bir tren vard. stanbul'a
tren seyahati, sadece 180 kilometre olmasna ramen uzun zaman
alyordu, nk demiryolunun birka kilometresi Yunanistan'dan
geiyor, Yunanistan'a girite ve kta snr formalitelerinin yapl
mas gerekiyordu.
leden sonra erken saatlerde, evimiz tamamyla yama edil
miti. Kara Bekir, yakn dostu/korumas Kel Osman'la birlikte ge
ri dndnde hepimiz oturma odasnda ayakta duruyorduk.
Kara Bekir'in babamn kulana bir ey fsldadn ve babamn
ok endielendiini hatrlyorum. Anlaldna gre, babamn ha
yat tehdit altndayd. Emniyet asndan, hepimizin Bekir'in evi
ne snmas kararlatrld. Neyse ki ev; Bekir, kars, iki ocuu,
annesi ve hizmetkrlarnn oturduu byk bir evdi. Bekir'in n
den gittiini, arkasndan babamn, beni [elimden] tutan Kel Os
man'n, annemin, halamn ve en sonda hizmetimizle kznn y
rdn hatrlyorum. Hzl bir ekilde yryorduk. O gece Be
kir'in iki ocuu ile birlikte odada uyudum. Kel Osman, annemle
babamn uyuduu odann dnda bekledi ve babamn korumas
olarak hareket etti.
Ayn gn leden sonra, polis ve Trk Ordusu blgede asayi
i salad. stanbul trenine bilet bulabilen birok Yahudi kat. O
zaman antisemit olduu sylenen Bavekil smet nn'nn bu
yamay kkrtt, Yalova'da bulunan Atatrk'n bundan haber
dar olunca durdurulmasn emrettiine dair speklasyon vard.
Fakat artk ok geti. Eer faillerin amac Yahudileri korkutmak
idiyse, bunda baarl olmulard. Trakya'nn btn Yahudi nfu
su yaamak iin daha emniyetli bir yer saylan stanbul'a tanma
ya balad.
Aile fertlerimizin ilk defa gizlice Ibranice renmeye baladk
larn da hatrlyorum ve bakalarnn da yle yaptklarndan emi
nim. O gnk hdiselerin bir neticesi Siyonizm'in balamasyd. O

zamana kadar, Edirne'deki Yahudilerin ou Siyonizm hakknda

kararszdlar. ngilizler, Araplarn yardm ile, 1917'de Kuds' i
gal edinceye kadar Filistin, Osmanl mparatorluu'nun bir para
s idi. Yahudi olan veya olmayan herhangi bir kii, orada yaamak
ta hrd. Fakat akl banda olan kim, byle ssz bir yerde yaa
mak isterdi? Edirne'deki Yahudiler 1934'teki yama felaketine ka
dar byle dnmeye devam ettiler. Ondan ksa bir sre sonra,
kendi arzularyla toplu g balad. Yahudiler, akn akn Trakya'y
terk etmeye balad. Ailemiz, 1938 ylmda stanbul'a tand.

Eliezer Hayim Kohen

Bize kendinizi anlatr msnz?
Cumhuriyet ocuuyum. Yahudilerde pederahi bir aile dze
ni vardr. Bizim evde de babamn sz geerdi. Babam tccar ve
mteahhitti ve Edirne'de sz geen biriydi. Trakya Olaylan'n
orada yaadk. Sonra stanbul'a tandk. Bir buuk senesi Yahudi
okulunda olmak zere Edirne ve stanbul'da resm ve zel okul
larda okudum. Okul deiiklii muhaceret nedeniyle oldu. Muha
ceretin ne ekilde yaandn ve ne feci bir ey olduunu yaaya
rak grdm. Trakya Olaylar srasnda btn evleri, eyalar beda
vaya denebilecek bir fiyata aldlar. nk evlerini, eyalarn sa
tanlar can korkusu yayordu. 25 liraya bir ev satn almak mm
knd. Bu olaylardan sonra orada hayat durdu.
Olaylar Krklareli'nde balad. Ertesi gn Edirne'ye sirayet et
ti. Edirne ekya doluydu. Evlere girdiler. Kadmlara dokundular.
Ama bunlar yazmayn, bunlar memleket aleyhinedir. Dman,
bunlarn anlatlmasn bekliyor. Sonra olaylar Atatrk'e intikal et
ti. Babam cemaat bakanyd. Atatrk'e telgraf ekti. Atatrk de
kr Kaya'y Edirne'ye gnderdi. Fakat Edirne ekonomisi bit
miti. Hl yledir. Nasl ki 6-7 Eyll'den sonra Trkiye kalkna
mad, askerlik (20 Kura Askerlik) vakasndan sonra da gvensiz
lik balad.
Evler, eyalar, dkknlar ellerinde kald. ok miktarda ev, sa
tlmadan brakld, terk edildi. nk can korkusu vard. Btn
bu hadiseler toplumda gvensizlik dourdu. Burada Halk Partisi'nin rol byktr.

Evlerini satmadan brakp gidenler daha sonra tapu kaytla

rna dayanarak evlerini geri istemedi mi?
Bildiim kadaryla hi byle bir talep olmad. nk gayri
mslimlerin gayrimenkullerini satmalarna imkn yoktu. Tapu
Mdrlkleri byle bavurularda ilem yapmazd. Bir gayrims
lim tapuya, evini, dkknn satmak zere gidince, "Olmaz" deni
yordu. Buna izin verilmiyordu. Adnan Menderes'le, Ferit Melen'le konutuk da bu uygulama kaldrld.
Sizce bu olaylardan Mustafa Kemal'in haberi yok muydu?
Ne de olsa bir gn iinde olan eyler deil. Olaylar yava yava
artan gerilim zerine balyor.
Hayr [Mustafa Kemal'in haberi] yoktu. Balangta yoktu.
Hatta Edirne'de Yahudileri keseceklerdi. Yahudiler kendi arala
rnda byle diyordu. Atatrk rendii anda olaylar nledi.
Trakya'daki olaylarda ne yaptnz?
stanbul'a geldik. Akrabalarmzn yanmda kaldk. Ev kirala
dk. Sonra babam ticarete balad. Edirne'deki mallarmz satm
tk. Ama ok ucuza satmtk. Okula kaydettiler beni. Ama biz Ladino bilmiyorduk. Evimizde de Trke konuuyorduk. O nedenle
lisede zorluk yaadm. Ama Trkem o zaman ok iyidi. imdi de
iyi. Zaten Trakya'daki Yahudilerin Trkesi ok iyidir. Bu okullar
dan kaynaklanr.
Babam mebus namzedi yapmak istediler. Ama babam kabul
etmedi ve un fabrikasndan ortann aday olmasn istedi. O da
Halk Partisi'nden mebus oldu. Bylece aileden biri mebus olmu
oldu.
Trakya Olaylan'ndan sonra vali babam ard ve "Evinizi
satmayn" dedi. nk biz evimizi satmazsak herkese rnek ola
caktk, belki de gidii nleyecektik. Babam da satmad. Ben
1935'te stanbul'a geldim. Babam 1936'da geldi. Trenlerde bir s
r insan Edirne'den, Trakya'dan stanbul'a geliyordu. Bu olayla
Trakya'daki Yahudilerin gyle, oradaki zanatkrlar, iftiler
gitmi oldu. (...)
Trakya'da ticaret, ziraat hep Yahudilerin elindeydi. Hepsini
temizlediler. Hepsini ldreceklerdi. Tutuklanan saldrganlarn
zerlerinden kan baklar bunu gsteriyor. kr Kaya Edir-

ne'ye geldi. Bizlere ynelik bir konuma yapt. Ama nceden ha

zrlanm bir konuma metniydi bu. Biliniyordu byle olaca.
Olaylarm daha da bymesini Edirne Emniyet Mdr Ekrem
Bey nledi. Byk bir katliama mani oldu. nsanlar "1915'te Ermenilerin bana gelenler bizim de bamza gelecek" diye korkuyor
du. nce Krklareli'nde balad. Dalardan, krlardan geldiler
ehre. Ellerinde palalar vard. Edirne'ye de geldiler. Bizim evi, 'ce
maatin bakanmn evi' diye gsteriyorlard. Emniyet Mdr Ek
rem bey, temaslarda bulundu ve nledi katliam.
Trakya bir okuldu. Btn dnya Yahudileri iin ticaret, ziraat
okulu oldu. lk o zaman srail'e gidildi. Gidenler oradakilere ziraati retti. Bu olaylarla Trkiye'ye ok byk ktlk yaptlar.
retmenlerimiz ayrm yapmazd. Ben Musevi okulunda ok az
okudum ama bir fark grmedim.62

Edirneli Bir Vakit Okurunun Mektubu63

Bura Yahudileri, yok yere tela dp katlar. Yok yere hercmerce [karkla] uradlar. Ortal bouna amataya bodu
lar. Ayak st, mallarn satp savdlar. Yaplan satlar yrekler
acsyd. Raflar kutu kutu mal dolu koca dkknlar, yok pahas
na, alann elinde kald... Vatandalarmzn bu telna bir trl
mana veremedik. Arkalarndan mahzun mahzun baka kaldk. Ne
dendi bu derece tellar?....
Bu teln sebebini, ertesi gn anladk.
Yeni mal sahipleri, Yahudilerden aldklar dkknlara giripte,
ayak st, hellleip sahip olduklar mallar tasnife balaynca, bu
teln yaygarann, amatann manas anlald.
Hepimizin az bir kan ak kald. Bu mektubu okurken, si
zin de, bizim kadar aacanza eminim: Dkkn raflarnda bulu
nan kutulardan bir tanesi dolu dierleri botu. Bombotu. Yahu62

Yahya Koolu, Hatrlyorum Trkiye'de Gayrimslim Hayatlar, Metis Yaynlar,

stanbul, 2003, s.162-166. Kitabnda tann adn sakl tutan Koolu'ya bu ki
inin Trkiye Hahambal Protokol leri Sorumlusu Hliezer Hayim Kohen
olup olmadn sorduumda Koolu olumlu cevap verecekti.

dileri, giderayak, ortal tela verir, yok pahasna, yoku satm

lardr.. Mal diye, bo kutulara para almlardr...
Ben bunu yalnz kendi bama geldi sandm. Dar frladm.
Benim gibi, daha birka kiiye ayn oyunun oynandm grdm.

Beki L. Bahar64
Kktm ama hatrlyorum. Edime olaylar srasnda, stan
bul'da Oku Musa Camii'nin bitiiinde oturuyorduk. Evimizin
nnden arabalar geiyordu, onlar pencereden izledim. Sokakta
kiler konumalarnda onlarn Edirne'den geldiklerini sylyordu.
ihane'ye varmadan baz evler vard ve Edirne'den gelenleri o ev
lere yerletirdiler. yi hatrlyorum, annemin bir akrabas, annem
de Edirnelidir, geldi. Benden biraz byk bir kzlan vard. Bir
znt, bir tela, gelenleri karlamayla birlikte bir eyler oldu o
zaman. Bu kadar hatrlyorum. O zamanlar masal gibi dinlediim
eylerle aklmda kalanlar sonradan kavradm. Ho eyler deildi.
Sonradan kitaplardan okudum ve bu konuyu sorarak rendim.

Sara Yanarocak65
Babam Hayim Sarfetti 1915 doumlu ve Edirneliydi. Trakya
Olaylar'yla ilgili olarak bana anlattklar yle: Herkesi son dere
ce rahatsz ediyor, taciz ediyorlard. Edirne'de hanelere tecavz
edildi, gen kzlara tecavz edilmedi. Ancak Krklareli ve Uzun
kpr'deki olaylarda gen kzlara tecavz edildi. Bunun zerine
Tekirda'daki btn Musevi gen kzlar stanbul'a gnderildi. Ba
baannem Venezia Sarfetti birka gn iinde evdeki eyalar topla
yp satt. Dekleri bile sattndan olaylann meydana geldii ge
ce aile bir ahbaplarnn evinde yatt. Edirne'yi terk etmeye hazr
landklar gn olaylar durduruldu. Edirneli Musevilerin mahalli
idare ile bir meseleleri olmadndan babam ve ailesi aynlmaktan
vazgeip Edirne'de kald. Akrabalan ise stanbul'a gitti. Edir
ne'den ayrlmaktan vazgeen babaannem satt eyalar arasmda
yadigr olanlan parasn deyip geri satn ald.
f*A

Olaylar Bulgar gazetesinde 'Atatrk'e bakmayn ki gravat ta

kyor, onun kulaklar eek gibi uzundur' [yazsnn yaynlanma
syla balad]. Bu laflar Yahudilerin kardklarn sandlar ve et
raf kyl i[ten] ie homurdanmaa balayp onlan [Yahudileri]
kskanmaa ve yok etmee hazrlandklarn sezdiler. Bunun ze
rine herkes, her aile bak, balta gibi kesici aletler tedarik ederek
evlerinde saklamaa ve tedirgin bir ekilde beklemee balad.
Aralannda da olay karsa yardmc olmak iin evlerinin aralarna
iplere anlar balamlard. Herkes oralan yok pahasna korku
dan Trklere brakarak aynlmaa balamlar, sonra da geri dn
dler. nn bu olay Yahudilerin kardm sanarak kt davramlmasm istemi, Atatrk olayn asln renince emir vermi ve
olaylar durdu, ayrca Atatrk herkesin iine dnmesinin istemi,
ou dnm ve herkes kendi dkknn, dnenler tabii, geri ala
bildi.

lya Beyar67
[Babamn orta] Mehmet bey bir gn geldi ve dedi ki, "Gali
ba sizi kesecekler. Aman bir ey yapabilirsen yap." Babam her ak
am ayn saatlerde gelirdi eve. Saat alt buukta falan evde olur
du. O akam gelmedi. Annem "Neden gecikti? Dar kalm, et
rafa bakalm," dedi. Gittik yola bakmaya, bir grdk ki birisi sal
lanarak geliyor. Babam sallanyor... ki imezdi. Annem "Aman
beybabana gzkmeyelim, eve gidelim. Orada karlayalm," de
di. Gittik eve. Babam geldi. "f!" diyor, syleniyor. "Biz yalan
dk ama ocuklanmz var" diyor. "Onlara yazk deil mi? ldre
cekler" filan diyor anneme. Buz gibi kaldk.

Yani babanz, Mehmet beyin uyars zerine skntsndan

iki mi imi?
Evet. Hi iki imeyen babam, hemen de sarho olmu. yi ki
eve geldi.

66 1920 doumlu Ashdot (srail), 12 Austos 2006.

67 Yahya Koolu, a.g.e., s.177-179.

Ertesi gn ne oldu?
Bir sr insan geldi eve. Eyalarmzdan istediklerini alyor
lard, istedikleri kadar para veriyorlard. Be kuru, 10 kuru...
Kamaya m karar vermitiniz?
Hayr, ama geliyor ve istediklerini alyorlard. Kar kamyorduk korkumuzdan...
Siz satmyor muydunuz?
Hayr yamaya gelmilerdi. Akam st birden bire askerler
geldi ve herkesi evlerimizden kardlar. Birka saat iinde temiz
lendi Edirne. Yarm gn iinde bitti bu yamalama.
Hem yamalayp hem neden para veriyorlard? Aldklar
mallarn gerek deerini mi veriyorlard?
'Satn aldk' demek iin para vermilerdi. Gerek deerlerini
vermiyorlard ki. Hakikat yamayd. Asker geldi ve duruma h
kim oldu. Edirne sonra tamamen kt.
Sonradan bu yamay yapanlar yargland m ya da giden e
yalarnz geri geldi mi?
Hibir ey olmad. Giden eyalar da olduu gibi kald.
stanbul'a bir yl sonra tandnz. Bu bir ylda ne oldu?
Sknt iinde devam etti. Dkkn ayordu ve biraz i yapabi
liyordu ama Edirne yaanacak gibi deildi. Artk diken stndey
dik yani.

Oral Onur68
zc olduu kadar irkin bir olaylar dizisi olan bu olayda
Edirne'de bildiim kadar bir yama olay ve tecavz olay olma
mtr. Fakat Yahudiler Edirne'yi terk etmek zere ev eyalarn
yok pahasna sattklarn da iyi biliyorum. Rahmetli annem bir Ya
hudi evinden ald Havan ve Singer diki makinasm Yahudiler'in tekrar bu ehirde kalmas zerine bu iki eyay satn ald
68 Oral Onur, "Trakya Olaylar Hakknda", Tarih ve Toplum, Mays 1996, Say 149,
s. 3-4.

eve geri gtrm fakat Yahudi ailesinin anneme dedii, "Bak

Hanum, bizim canmz kurtuldu, bize bu yeter, sana bu mallar
sattm, helal olsun, geri almam," szlerini bugn gibi anmsamak
taym.

Daniel Bayar69
Bu Nihal Atsz zamannda yam 7. Bir Cumartesi leden
sonra abim Nesim, benden 22 sene daha yal, beni bir sergiye g
trd. Edirne retmen Okulu'nda idi. Bir koridordan girdik tam
sergi salonuna girerken okulun bir talebesi, 'hogeldiniz' dedi. Ba
na dnd 'ismin ne?' dedi. 'Daniyel' dedim. Abime sordu o da
'Nesim' dedi, 'Yahudi misiniz?' dedi, 'Evet' dedik. 'Bu sergi Trk
ler iin dar kn' dedi. Tam kyorduk baka bir talebe, 'sergi
yi beendiniz mi?' diye sordu. Abim 'sergi Yahudiler iin deil
mi' dedi. Bu talebe "bunu kim syledi?' diye sordu. 'te o kapda
duran talebe' dedik. 'Benimle gelin' dedi. Elimi tuttu o talebeye
usulca bir eyler syledi, ieri girdik her eyi bir gzden geirdik,
Cumhuriyet'in onuncu yldnm gsterisiydi. Oradan kncaya
kadar bu talebe bize sert baklarla bakyordu. Bizi ieri sokan ise
kncaya kadar gzlerini bizden ayrmad. karken de 'yine ge
lin bu sergi herkes iindir' dedi. Abim kendi [yapt] askerlii ve
babamn Birinci Cihan Sava'nda nasl savatn anlattktan
sonra eve dndk.
Okulum evimize ok uzaktayd. Bir sabah okula giderken yer
de buz var, souk sfrdan ok aa, bir de retmen okulu tale
beleri ayn ynde okuluma doru yryorlar. Elimde kk bir
sepet iinde yada piirilmi bir yumurta, iki dilim ekmek [var].
Talebelerden biri 'ver sepetini ben tayaym' dedi verdim. Birka
admdan sonra 'ismin ne dedi?', 'Daniyel' dedim. 'O zaman sen
ta sepetini' dedi. Bir baka talebe 'ne oldu?' dedi. 'ocuk Yahu
di' dedi. teki 'olsun yine ocuk deil mi?' dedi. Yola devam et
tik. Bu talebeler retmen olarak mezun olmadan evvel, okullara
gnderilirdi. Baz Erkek retmen Okulu'ndan baz da Kz ret

69 Caddebostan, stanbul, 26 Temmuz 2003 tarihli grme. 5,6,7 Kasm 2007 ta

rihli elektronik postalar.

men Okulu'ndan okulumuza gelirlerdi. te bu Nihal Atsz'n et

kisi.
Otuzlarda antisemitizm en ktsyd. Her zaman "pis Yahu
di, korkak Yahudi", [sylenirdi]. Bu laflar her gn, her dakika ii
tilen bir eydi. Ama bizim balarmz, bahelerimiz olduu iin
ok, ok Trk arkadalarmz vard. Onlar katiyen "pis Yahudi"
demezler, babama "Mordu" diye hitap ederlerdi. Her gn bir ey
ler vard. [19]34'te bir Cuma gn, "Hudut olduu iin Yahudiler
Trakya'dan karlacak Anadol[u]'ya gtrlecek, onun iin hazr
olsunlar" dediler. Byk bir dedikodu kt, haberimiz yok bizim.
Aalara, elektrik direklerine taklm, ufak yazlarla yazlm
ilanlar grld. Hepsi bu konuda yazyordu. neli F isminde
kitaplar70 satlmaya, bedava bile verilmeye balanmt. Bir Cuma
gn leyin 48 saatte Edirne'yi terk edeceimizi sylediler. Ki
min syledii sonuna kadar belli olmad. O Cuma akam dul am
camz Tiyo71 Merkado bize geldi, "siz nereye giderseniz, ben de
oraya gideceim" dedi. Eh, biz dndk, o babamdan ok daha
yalyd, mesela babam o zaman 59 filan, bu 65'i gemiti. Biz de
dik "bu bize yk olacak ama ne yapalm". O Cuma akam havra
ya gitmedik, evde yemek yedik. Babam ve amcam Tiyo Merkado
suratlar bir kar minha ve arvit [dualarn] sylyorlard yemek
ten evvel. Aabeyim 14 yanda, o da onlara karmt. Ben de bo
yuna "amen" syleyip durdum. Yam sekiz idi. Amcam o gece
bizde yatt. Bir de baktk, bir ey kmldamyor, sokaklarda yr
yen yok. "Herkes evlerinde kalsn. Yahudiler evlerinde dursun,
dar kmasn" dediler. Neyse yataa yattk, babam ve aabeyim
bir plan yapyorlard. Bir merdiven kurdular arkadaki duvara ve
"eer bir ey olursa biz merdivenden baka baheye gideceiz,
oradan da stanbul yoluna kacaz, kaacaz" dediler. Tiyo
Merkado da karmzda oturan oluna gidecekti. O yalyd, ka
maya takad yoktu. Annem, ben kalacaz orada. Annem diki
makinesini kapnn arkasna dayad. Diki makinesinde ayak var
d, byk makine. "Onlar kapy krncaya kadar babam ve aabe
yin kaacaklar" dedi. Biz de sokaa bakan odada yatyoruz.
70
71

Cevat Rfat Atilhan'n 1937 ylnda yaynlad kitap.

'T iy o " spanyolca bir kelime olup "am ca" anlamna gelir.

Birden bire bir ses uyandrd. [Biri] 'tak, tak, tak' yapyor ca
ma. Ben de uyandm. Annem "kim o, kim o?" diyor. "Bohora ben
akir'im, filanca hanmn olu, askerim" diye [biri cevap verdi].
Annem hemen cotu. "Burada ne iin var be ocuum?" diye sor
du. Asker "Benim, hi korkma Bohora teyze", diyor "biz sizi kol
luyoruz, asker geldik buraya, biz sizi kolluyoruz. Ben de sen bu
sokakta olduun iin bu soka aldm. Hi korkma, ileri geri, ileri
geri btn gece yryeceiz. Korku yok." imdi annem bana di
yor, "bilmiyorum [dediklerine] inanlr m, inanlmaz m?". Bu akir (belki ismi kr idi iyice hatrlamyorum) eski evimizdeki
komunun oluydu. kszd. Babas Birinci Dnya Harbi'nde
ehit olmutu. imdi bu ocuk bizde ok meyva olduu iin,
(meyva kuruturduk btn k) gelirdi anneme kuru kiraz, kuru
erik dilenmeye. Meerse annemi ok severdi. "Hi korkma filan"
dedi.
Sabahna kalktk, bir ey olmad, bir de baktk sokaklar dolu,
Pazar gibi. Herkes karm iskemleleri, dolaplar, ne varsa evle
rinde, divanlar, hepsini kardlar sokaa. Sokakta da bu kadar
kyl grdmz yok. Kyller kz arabalaryla geiyorlar,
alyorlar ne varsa, koyuyorlar kz arabalarna. Mesela bir iskem
le en aa iki, ikibuuk, liradan aa alamazdn. Be kurua
gidiyor iskemleler. Masalar. Belki masalar be, alt lirayd. 25 ku
ru [a gitti], O Cumartesi gn hepsi satld. Bizim evde de kays
aalan oluyordu, kayslar oluyordu. Ben de "biraz ticaret yapa
ym" dedim. Birka tane kays kopardm byle, "hadi al, bir g
m kays 100 para" [diye sesleniyordum]. Bir kilodan fazla var.
Bir adam "ne satyorsun kayslar yahu, yarn gidiyorsunuz bura
dan, zaten bu kayslar daha olmad, yarn gidiyorsunuz biz top
layacaz bedavadan. Kays satlr m?" dedi. Bir tane satamadm,
hepsi gitti. Aralarnda "bak hnzr Yahudilere ocuklar bile para
canls" diyorlard. imdi babamla annem mnakaa ediyorlar.
Bakyorum, grlt patrt, babam "olmaz" diyor, annem "olur"
diyor. Ne oldu? Annem "evi satalm, balar satalm" diyor. M
teri geliyor: "Mordu bana balar sat". Babam "ben balar sat
mam" diyor. "Evi sat". "Evi satmam". Annem "para yok, hi" di
yor. Para olmadnn sebebi de babam btn mallar indirirdi.
Kirazlar, kirazlardan sonra kayslar gelir, turfanda armutlar, vi
neler, hepsi. Btn paray komisyoncuda brakrd, yazn sonun

da alrd nk ailece balarda bahelerde idik. Paray evde brak

mazdk. Bankalara itimat yoktu. Komisyoncu da Yahudi. Annem
"gidiyoruz, git paran al komisyoncudan, paran al da yolda para
lazm olur" dedi. Babam gidiyor onlara, "para yok imdi" diyor
lar. On para vermediler babama.
Babam: "biraz verin yahu yol iin, yol paras".
Komisyoncu: "para yok imdi, para yok".
Babam: "Nerede para?"
Komisyoncu: "Bilmiyoruz, para yok".
Annem: "Para yok, sana komisyoncu hi para vermedi. Ne ya
pacaz yolda? Bir liramz bile yok. Arabayla beygiri sat."
Babam: "Peki arabayla beygiri satarm, baka bir ey satmam,
balar, evleri satmam, kalacak burada".
Annem: "Kalsn".
. Babam: "Peki".
Hemen geliyorlar, arabayla beygirini istiyorlar, bizim ok g
zel bir ksramz vard. Prl prl parlard. St brahim, drt,
be kiiyle geldi, "haydi Mordu sat bize arabayla beygiri". Babam
"ne kadar eder?" dedi. Unuttum ok para verdiler nk deeri
ok ok fazlayd o atn. Sonra arabamz da iki, senede bir yeni
yapard babam. Aldlar, zannedersem 40 lira m, 50 lira m? ok
paradr. Yani deeri onun belki iki mislidir ama baka eyler yz
de on deeriyle gidiyor, buna iyi para verdiler. Babam "bir artla
satarm sana. Herkesin yannda sz ver bana. Eer burada kalr
sak, gitmezsek paran geri vereceim, sen bana arabayla beygiri
geri vereceksin" dedi. [St brahim] "Olur be Mordu'cuum,
bak bu kadar ahit var" dedi. Ald arabay gitti. O Cumartesi sa
bah evimize ilk gelen, ba bekimiz Arnavut Mustafa'yd. Sokak
tklm tklm, kzler arabalardan zlm, arabalar, insanlar
sanki bir panayr, sokaklar deta kokudan bir lam andryordu.
Arnavut Mustafa eve girince, kaplar atk biz de sata baladk.
Arnavut Mustafa evin tam giriinde oturdu, 'ben sizin korucunuzum' dedi. Babam pheli bir tavrla, 'saol' dedi. Sonradan anla
dk ki biz gidince Arnavut Mustafa eve ve balarmza sahip ola
cakt, zaten babam ondan pheliydi. Karanlk kmeye balayn-

ca sokaklar boalmaya balad, szde emir bekliyoruz sevkiyat

iin. Evvelki Cuma gecesi, daha birinci gece, Zahar Manteka'nm
hanm Roza doum sanclaryla kvranyordu. Zahar sokaa k
t 'karm doum yapyor' dedi, askerlerden birine. Asker onu ko
mutanna gtrd, komutan izin verdi. Dudu la Komadre'yi72 ge
tirdiler. Bir kz dodu, o gece, ismini nez koydular. Komadre'yi
armak mahallede benim iimdi. Her defa komadre'ye gittiim
de bir byk para Dulse Blanko73 kazanrdm. Bu sefer onu kaza
namadm, zlyordum. Cumartesi akam yattk. Pazar sabah
kalktmzda sokaklar bombo, diz boyu kz boku vard sokak
larda, kimse evden kmyor, koku boultucu. O gn sanki ma
temdeydik gibi kimseden sz kmad. Pazar gn artk satlacak
bir ey kalmad. Btn kyller arabalarla geldi, doldurdular her
eyi, gittiler. Babamn arabas satld ya, bu sefer balara yayan
gitmek istedi. Annem mnakaalar sonunda gitmesine mani oldu.
'Bre Murdu sevkiyat sen yokken balarsa nasl birbirimizi bulaca
z?' dedi. nat Mordu yumuad. Zavallnn can sklyor, her
gn ksra tmar ederdi ksrak da yok, duygularmz sormayn.
O zaman zannedersem Trakya Umumi Mfettii brahim Tal Bey
idi. brahim Tal Bey kendini ok beenmi ve Yahudilerden nef
ret eden biriydi. Bir gn kale iinde Yahudi ocuklar "brahim Ta
l, Avraaam Talvi, brahim Tal, Avraaam Talvi" diye bararak
sokaklarda dolayorlard. brahim Tali ok kzm. Sonra gitmi
Yuda Romano'ya74 demi, "Bu [Yahudi] ocuklar niye byle ba
ryor?", [Yuda Romano cevap vermi] "Yahudi ocuklar seni ok
seviyorlar, Yahudi'ymisin gibi [tezahrat] ediyorlar" diyerek
onu kandrmak istemi. Kandrabildi mi bilmem.75 Neyse brahim
Tal Bey o gn, Cuma gn Edirne'yi brakt, stanbul'a gitti, Pa
zar akam geri geldi. Yuda Romano [yanma] gitti. brahim Tal
"benim hi haberim yok bundan, hi haberim yok. yle bir ey

72
73

Ebe Dudu. "Kom adre" ebe anlamna gelen spanyolca bir kelimedir.
"Beyaz eker" anlamna gelen spanyolca kelime.

74 Edime Yahudi Cemaati reisi.

75

oculdann "A vraam Talvi, Avraam Talvi" diye barmalanna getirilebilecek

makul bir izahat anne babalannm kendi aralarnda brahim Tal'den "Avram
Talvi" olarak bahsetmeleri olmasdr. brahim'in branice karl Abraham
veya Avram'dr. Talvi de bir Sefarad soyaddr.

yok yahu, Yahudiler bir yere gitmiyor" dedi. Akam st soka

mzda bir, iki Yahudi "burada kaldk, Yuda Romano syledi, hi
bir yere gitmiyoruz" diye bardlar. Biraz sevindik. Yataklar, e
yalarn hepsi satld, herkes yerde yatyor zaten, yaz hava scak.
Pazartesi sabah babam ve ben arabayla ksra almaya gittik. Ev
de beni uslandrmak iin (ok yaramazdm, ailenin bebeiydim
ya) beni ksran sahibi yaptlar. "Ksra geri alacaz" diye ne
emden oynuyor, arklar sylyordum. Babam beni de ald, "Gel
beygirle arabay geri alalm" dedi. Pazartesi sabah babam [st
brahim'e] gitti [ve aralarnda u konuma cereyan etti:]
Babam: "burada kaldk, arabayla beygiri almaya geldim".
St brahim: 'Tamam, evvela araba bana ay lazm. U ay
dan sonra yz lira getirirsin araban alrsn".
Babam: "Ama sen bana 25 lira dedin".
St brahim: "Herkesin ticarete hakk yok mu?".
Babam: "Hadi sen de hayrn gr"
dedi ktk eve geldik. ok zlmtm. leye yaknd birden
evimize rahmetli lleci erif Aa geldi. Babam "hayrdr inallah"
dedi. erif Aa "evet hayrdr Mordu'cuum araban geri alama
dn duydum. Armutlar olgun, onlar nasl piyasaya getirecek
sin?" dedi. Babam "artk dnemiyorum erif Aa'cm" dedi.
erif Aa "bu ileri yapanlar Trk deil, Bulgar tohumlardr, on
lar da Allah'tan bulur" dedi. Babam sesini karmad. erif Aa
konuuyor, "yarn sabah bete iki torunum arabalaryla kapnn
nne gelecek, armutlarn toplamay bitirinceye kadar senin emrindedirler". Ertesi sabah kalktk hep beraber armutlua gittik,
arabalar doldurup piyasaya gnderiyorduk. Dedeleri erif Aa
toptanc kabzmald, armutlar o satt, paralan olduu gibi baba
ma verdi. Ne kendi komisyonunu kard, ne de torunlannn yev
miyelerini. Armut toplamalar drt gn srd. Babam ille de de
yeceini syleyince erif Aa "sakn a Mordu'cuum ok darl
rm. Torunlarmla o kadar elendik, benim iin bayram oldu" de
di.
Torunlanndan biri Emin ok dindard, dieri brahim hi din
dar deildi. 1949'da Simon Kohen srail'e giderken meyvac dkk
nn mlkyle beraber ona (brahim'e) satt. brahim, Simon'a her

zaman mektuplarnda "aman Simon kardeim orda halin iyi deil

se gel, dkknn al, paray yava yava dersin" derdi. Simon
Edirne'ye dnmedi. Bir hayli zaman sonra st brahim gen ya
ta ld. Herkes 'babamn bedduas yznden ld' diye inandlar,
iittiimize gre ayn zamanda Krklareli'nde hahamn kznn
ve karsnn rzna getiler, hem de hahamn gz nnde.
Yarm aabeyim (ayn baba, ayn anne) beygirini satmamt,
"baba ben burada kalmyorum, sen beygir filan alma, beraber gi
deriz balara, ben sana beygiri brakrm, ben Filistin'e gidece
im" dedi.
Olaylardan sonra, bir, iki kiiyi sorguladlar. Bir trl anlal
mad. Birini iyi tanrdm. Krmutlu brahim idi. brahim Krmutlu Edirne'de en aalk antisemitti. Tandmda [salar] sarn
dan griye dnmt. Gzleri mavi, bir gz tamamen almad
iin, Krmutlu adn almt. Olu Hakk arkadamd yznn
sa tarafnda fistola ameliyatlar geirdiinden bir kulann alt
sanki kemirilmi gibiydi. O da sarmd birbirimize ok yakndk.
Edirne igali zamannda brahim Aknc ete reisiydi. Bu Krmut
lu onun emri altnda eteciydi. brahim Aknc ok Yahudi dos
tuydu. Harpten sonra brahim Aknc, stanbul Polis Mektebi M
dr olmutu. Sonuna kadar o grevde bulundu. Onun iin ok
Edirneli gen o okulda polis olmulard. Krmutlu btn gn ar
ortasnda antisemit nutuklar yapard. Bir gn parlak Moyiz'e
kzd onu bastonuyla dvd. Parlak Moyiz 14 yandayken tuha
fiyecilie balamt daha 16 yandayken artk zengin olmutu.
Karaborsaclyla mehurdu. Krmutlu olu Hakk'ya bir tuhafi
ye dkkn amt, Hakk ii yrtemiyordu, onun iin Krmut
lu Moyiz'i bastonlad. Polis getirildi, Krmutlu 'aka yapyordum'
dedi. Moyiz'den af diledi, mesele kapand. Almanlar hem Yuna
nistan'da, hem Bulgaristan'daydlar. Krmutlu da her gn 'az kal
d Yahudilerin zaman geliyor1 deyip dururdu. Onun gibi antise
mit arkadalar oktu, biri Edirne Postas sahibi Necmi Bey idi. Ga
zetesinde hep antisemitik makaleler yazard. Haham elomo
adyla anlan mahallede Yahudiler arasnda yaard. Yahudiler i
kyet ettiklerinde,
benim geimim, Yahudiler gazeteme ilan
koymazlar, onlardan hi faydam yok' derdi. Gazetesi de bir gaze
te olsayd, be para etmezdi.

Gelelim brahim Akmc'ya, babam, iki aabeyim [babam tara

fmdan] Edirne, Rumlarn igali altndayken mumula toplamaya
gitmilerdi. Mumula toplarken birden ete reisi brahim Bey
[sonradan Aknc soyadn ald] birka arkadayla grld. bra
him Bey babama "ne yapyorsun orbac" diye sordu. Babam
"salnza duacyz beyim ama ben orbac deilim" dedi [or
bac Rumlara denirmi]. brahim Bey [Babam ve kardelerim]
"Nesin ya?" demi. Babam "Yahudi'yim" demi. brahim Bey,
"korkularndan her Rum ya Yahudi'yim, ya Arnavud'um der" de
mi. Babam "inanmazsanz snnetime bakn" demi. "Oluna ni
ye mavi pantolon giydirdin?" diye sormu, "ha demi tandm se
ni, tamam bu Yahudi'dir" demi arkadalarna zaten akam s
tyd. Mumulalar arabaya yklemiler evin yolunu tutmular.
brahim Bey babama "Edirne'ye gidince bizi grdn syleme
kimseye" dedi. Babam da "olur beyim" demi. Anneme meseleyi
anlatt. Btn komular da kulak misafiri olmular ve babamla a
kalayorlard: 'Bravo Murdu, yala kijitez amostrar al ceta reyisi'
diye.76 On dakika sonra Edirne Yahudileri eve gelmiler 'Trkler
geliyor' diye haber yaylm, dans etmeye balamlar. Babam 'ya
ben Trk filan grmedim' diye inkr etmeye kalktysa para etme
di. Artk haber btn Edirne'ye yayld. Babam brahim Bey'e
kimseye sylemeyeceine vaad etti, ok korkuyordu. ki gn son
ra Trkler Edirne'ye girmiler. Btn Edime onlar karlamaya
gitmi. Araba beygiri olanlar eyalarn tamaya yardm ettiler,
tbii babam da onlardand.

1945 Doumlu Kadn Tank77

Her ne kadar bir Yahudi mahallesi tekil ediyorsak da gene
evre Trk, Mslman arlkl idi. Herkesin evresi Mslman
arlkl idi. Edirne'de tm Yahudiler evreleri ile iyi geinmeye
dikkat ederlerdi. Geinirlerdi de. Ama bu, zaman zaman antisemit
tavrlarla karlamadmz gstermezdi. Mesel ben kendi o-

76
77

"ete reisine gstermek istedin" anlamna gelir.

S.F'nin Ocak 1999 tarihindeki grmesi. Tank babasndan dinlediklerini an
latt.

cukluumdan hatrlyorum, benim arkamdan "Pis Yahudi" diye

konuulurdu. Belki halkn ok kk bir aznl bunu yapyordu,
ama yapyordu. Belki halkn ok kk bir aznl Yahudileri sev
miyordu ama bunu belli ediyordu. Geri bu ok rahatsz edici bo
yutlarda deildi ama bizi kstlyordu, ailelerimizi daha kstl ya
amaya zorluyordu. lk bata servetlerini gstermemeye bala
mlard. Evlerinde ok fazla eya almamaya, bulundurmamaya,
mcevher takmamaya, hatta almamaya zen gsterirlerdi. nk
kk yer olduu iin herkesin herkesten haberi olurdu. ok he
veslenirse bir kadn krk manto almaya, krk alyordu ancak
onu stanbul'da brakyordu ve ancak oraya gezmeye gittiinde
giyiyordu. Edirne halk gsteriten ok kayordu. Belki de bunda
1934'n de etkisi var yani burada belki etki o zamandan kalmt.
nk bana gre 1934'de Mslman halkn Yahudilere kar
ayaklanmasnn sebebi btn ticaretin Yahudilerin elinde olmas
dr. Yalnz merkez Edirne'de deil civar kylerde de ticaret Yahu
dilerin elinde idi. Bykbabam, civar kylerdeki kyllere ekin
yapmalar iin para veriyordu karlnda da senet alyordu ki
btn ekin topland zaman onun olacakt. Veyahutta o kyler
deki byk bakkal dkknlar, ki bunlar sadece bakkal deil ku
ma falan satarlard ve tm evrenin ihtiyalarna cevap verirdi,
hepsi Yahudilerin elinde idi. Babam anlatrd btn civar kyler
de ticaret Yahudilerin elinde idi. 1934'te ilk olaylar kylerde ba
lad. Onlar kylerden kmaya mecbur ettiler. Nasl mecbur etti
ler? Bilmiyorum. Onu rahmetli babam anlatmad, ya da anlatt
zaman ben anlamadm. 'Hepsi ilerini brakp ehre gelmek zo
runda kaldlar ve o zamandan sonra bir atl polis tredi ehirde'
demiti. 'Onlar atlarn stnde kasatura tayan polislerdi' diye
bana dehet iinde anlatyordu. Demek ki onlara dehet verilmek
isteniyormu. nk hibir zaman maddi bir olaydan bahsetme
di, 'Filancay yaraladlar, ya da falancay dvdler' diye hibir za
man bir ey anlatmad ama anlatrken sesinde hep bir dehet [his
si] vard. 'Byle polisler vard caddelerde gezerlerdi' dedi. O ky
lerde bittikten sonra ehirde balad. Bize manevi eziyet ettiler, bi
zi istemediklerini gsterdiler fakat onlar bunu pek ciddiye alma
dlar galiba. Ta ki evlerine girip 'eyalarnz alyoruz, gidin bura
dan' denene kadar hibir ey yapmamlar. Ancak her trl eya
lar karlnda hep bir eyler vermiler, gln kurularla ver

miler ama hep bir eyler vermiler. Edirne'de ki yama olay pa

ra karlnda olmu, ok komik paralar, ama para karlnda
olmu. Fakat ok korkmular zellikle gen kzlardan ok kork
mular. Onlarn bama bir ey geleceinden korkmular. Daym
anlatyor annem ok genmi, bir komular varm srar ediyor
mu 'illa ablan bize ver, ben saklarm' dermi. Daym diyor ki 'o
zaman kesinlikle emindim ki kendisine saklayacakt'. Ama kesin
likle byle bir olay duyulmad. Maddi zararlar oldu maldan
mlkten, kaanlar oldu, her eylerini kaybedenler oldu, ancak ca
na bir zarar gelmedi.
1930 da Edirne'de Halk Evleri varm sanrm bu tm Trki
ye'de varm Halk Partisi'nin etkisi ile. Bu Halk Evleri'nde her ge
ce toplantlar dzenlenirmi ancak Yahudilerin bu toplantlara ka
tlmalar yasakm. Yahudi genlerden biri ok merak etmi, klk
deitirip bir toplantya katlm ve grm ki konumalar hep ay
n minvalde devam ediyor: 'Yahudilerin ellerinden ticareti nasl
alrz? Onlarm elindeki mlklere nasl sahip oluruz?' Bu konuma
lar uzun mddet srm. Ta ki nn bir cumartesi gn Edirne'yi
ziyaret edene kadar. O zaman Edirne ve Trakya [Umumi Mfetti
i] brahim Tli. nn karlama treninden sonra ehir turuna
km. Edirne'nin ana caddesi Saralar. "Neden byle? Bugn
Edirne'nin zel bir gn m? Niye btn dkknlar kapal?" diye
sormu. 'zel bir gn deil ama btn bu dkknlar Yahudi va
tandalara ait ve Cumartesi gn. Onlar dini vecibeleri gerei bu
gn dkkn amyorlar' diye cevap vermiler kendisine. nn bu
olaya ok sinirlenmi ve byk tepki gstermi. 'Bundan byle bu
dkknlarn hepsi alacak' diye emir vermi.78 Bunun zerine
halk hatta resm zevat bu dkknlarn almas iin o gnden son
ra zor kullanmlar. Daym diyor ki o caddede onun da, amcasnn
da dkkn varm. O ok srar edilmesine ramen dkknm a
mam. Dikkatinizi ekmek istediim nokta bu halk bu tr hareket
leri maddiyata dkmemi. Dkkn atrmak iin zor kullanmlar
ama ii dayak, ya da ikenceye kadar gtrmemiler. Demek ki in
sanlar eziyete tenezzl etmemiler. Daym o zamanlar ocukmu.
Amcas 'Ben sofu adamm Cumartesi [abat] gn dkkn amam'

Edirneli E.A. ile yaplan mlakatta da kendisi bu ayiay aynen tekrarlad.

diye srar etmi ve sonunda da amam. Szl saldrlar olmu

ama dayak ikence falan hi duyulmam. Esas smet Paa geldik
ten sonra eziyet balam bu evlere girme olayndan sonra ortalk
karm. Babam 'Herhalde onlara gizli bir emir gelmiti, istedii
nizi yapabilirsiniz' diye anlatrd. Ve o gn evlere girmeye bala
dlar. Her eyi almak istediler. Satmak istenmese de [satn] almak
istediler. Gln paralar ama gene de [satn] almak istediler. Me
sela btn evin eyalarn olduu gibi kendi evi iin almak iin 5
kat teklif ediyorlarm. O zamann paras ile komik bir rakam
m. Baz tccarlar mallarm karmaya almlar. Nakliye ile
gndermiler fakat hibir zaman paketledikleri mallar trenlere
yklenmemi, orada kalm. Ta ki ters bir emir gelene kadar. Zaten
bu mallan kimse yklemek niyetinde deilmi. Emir geldikten iki
gn sonra aklanm. ki gn boyunca 'ne koparrsak krdr' diye
dnmler herhalde aklamamlar. Ondan sonra bir tamir za
man balam. Yaptklarn telafi etmeye balamlar. Bir ksm e
yalarn kurtarm ok az, ama gene de baz eyleri kurtarmlar.
Kydeki tccar hibir zaman geri dnmemi nk korkmu. e
hirdeki tccar dkknna geri dnd ve almaya devam etti. Ka
anlar dahi bu kadar iyi bir ekilde her ey dzeltilmeye balann
ca byk bir ksm geri dnd. zellikle en ok gen kzlara 'teca
vz olaylar falan olur' diye korkmular. Fakat hi yle olaylar ol
mam. Yengem anlatyor Krklareli'nde daha ar olaylar olmu.
Tecavze teebbs etmek gibi, yz almak iin parma kesme
ye yeltenmek gibi. Azdan aza anlatlanlar. Onun bir akrabas
nn parmandan yzn almaya kalkmlar. Kadm deli takli
di yapm ve 'a bu kadm deli' deyip brakmlar. Bir eyler yapmak
iin insanlar ynlendirilmi ama Trakya insan buna yeltenmemi.
O be gn zarfnda insanlar cinayet bile ileyebilirlerdi ama yap
mamlar. Edirne'de bu olaylar be gn srm.

Edime Alyans Okulu Mdr Moiz Mitrani'nin

Oluna Yazd Mektup
Hepimiz ok iyi durumdayz ancak maalesef Edirne'deki Ya
hudilerle birlikte Konstantiniye'ye gitmek zere ehri terk etmek
zorundayz. Bugn yataklar, perdeleri, hallar, elbiseleri, vs. sar
makla megulz. Veresiye alacaklarmz ylesine kalyor; mallar-

mz da. Evlerimiz iin hkmet ne karar verecek bilmiyoruz. Ne

ticede Edirne'nin (ve kesinlikle Trakya'nn tamamnn) btn Ya
hudi nfusu Konstantiniye'ye doru gnderildi ve hi kimse ile
rini dzene koymaya vakti olmad. Alyans, Edirne Yahudilerinin
kovulmalarn engelleyebilir mi? Veya kovulma emri verilmise
geri dnmelerini salayabilir mi? Alyans en azndan Yahudilerin
mallarn, eyalarn satabilmeleri ve alacaklarn tahsil edebilme
lerini salamak iin geriye dnmelerini isteyebilir mi?79

Edime Hahamhanesi'nin Alyans'&Gnderdii Mektup

3 ila 6 Temmuz tarihleri arasnda cemaatimizde cereyan eden
hazin hadiselerden belki bilginiz var. Bu hadiseler Edime ve ev
resinde yaayan btn dindalarmz iin gerek bir felaketti. Bu
nun neticesinde Yahudi nfusumuzun byk bir ksm g etti.
stanbul'a g eden bu insanlar sahibi olduu mallarn tamamn
veya nemli bir ksmn ve evlerindeki eyalar gln fiyatlara
satmak zorunda kald, gerisini de beraberinde gtrd. Anka
ra'daki merkez hkmetin ald tedbirler sayesinde sknet te
sis edildi, korku dald, kaanlar evlerine geri dnmeye balad.
Evlerin ou asgari eyalardan mahrumdu. Bu hdiseler ve bu ha
zin g dindalarmzn neredeyse tamamnm maddi ve manevi
durumlarn sarst. Halihazrda hepsi endieli bir kararszlk iin
deler. Gemite olduu gibi almaya devam edip hayatlarn ve
gnlk ekmeklerini kazanp kazanmayacaklarn dnyorlar.
Bu ezici ve mitsiz durumdan sonra cemaatimiz ok kritik bir du
rumda. Hatta bir cemaatten bile sz edilmemekte. Vergi verenle
rimizin neredeyse tamam cemaatimizin en acil ihtiyalarna yar
dm edecek durumda deiller, ocuklarnn okul paralarn deye
bilecek durumda olan babalar ok ender. Cemaat, okullarn aa
bilmek iin hibir maddi kaynaa sahip deil.80
79 Alyans Arivi, TURQUIE, XIVE Andrinople dosya 185 Moise Mitrani 19331935. R. Halfon'un 8 Temmuz 1934 tarihli mektubu. Moiz Mitrani'nin bu mek
tubu 4 Temmuz tarihli idi. Paris'te bulunan olu I. Halfon mektubu aldnda
basmdan alntlad bu satrlar Alyansa aktaracakt.
80

Alyans Arivi, TURQUIE VE 45.3 Andrinople dosya: Neoray Papo, alt dosya
1933-1937. Avi Chai'in yazd 3 Austos 1934 tarihli mektup.

Cumhuriyet Gazetesi Muhabiri81

Bundan on, on be gn evvel anakkale, Gelibolu, oralardan
evvel Ayvalk ve daha sonralar da Kean ve Uzunkpr yahudileri kendi arzularile evlerini, eyalarn satarak stanbul'a gitmi
lerdir. Trakya'da Yahudi kesafetile [younluuyla] tannm Edir
ne'ye gelince; oralarda herhangi bir sebeple millettalarnn hicre
te kalkmalar bittabi Edirne Yahudilerini de tela drm ve
bura Yahudileri geen ayn otuzuncu ve bu aym birinci gnleri
kulplerinde sk sk toplantlar yapm ve mteakiben borsadan
ekilmek suretile vaziyetin alaca ekle intizar [gzlemlenmesi]
kararlatrm ve Sal gn dkknlarm kapayarak evlerine ekil
miler ve ortada hibirey olmad halde o geceyi mthi bir kor
ku iinde geirerek sabah erkenden istasyona akn etmilerdir. Bu
panik esnasnda hkmet herhangi bir hdiseye meydan verme
mek iin en sk tedbirleri alm bulunuyordu.
O sabahki trenle ve dier nakli vastalarile gidenlerin adedi
500' buluyordu. Bilmecburiye ertesi gnk trene kalanlar, geen
yirmi drt saat zarfnda bazlar, evlerini, dkknlarn kendi ar
zularile ve mteri aramak suretile ucuz fiatlarla talip olanlara
satm, kabili nakil olan eya ve mallarn balam, komisyoncu
lara teslim etmi ve ertesi sabahki trenle bir gn evvelkiler gibi sa
bahleyin erkenden istasyon boyunu tutmu ve stanbul'a yollan
mlardr. Panik bu ekilde Edirne ve Krklarelinde devam eder
ken aramba gn Krklarelinde birka kii apul yapm, baz
Yahudiler gya tehdit edilmi ve bu hdiselerden bittabi Ankara
da haberdar olmutur.
Bavekil smet Paa Hazretlerinin beyanatndan haberdar olan
Yahudiler, Perembe gn leden sonra buradaki Yahudileri
telgrafla haberdar etmiler ve bylelikle skn bulan Edirne Ya
hudileri hicretten vaz gemilerdir. Bu mddet zarfnda birok e
ya, mal, dkkn ve ev satlar yaplmtr. (...) Edirne Yahudileri
kr Kaya Beyin geliinden sonra da bize burada ekmek kalma
d diyerek Edime ile alkalarn kesmekte, birer ikier Bulgaris
tan'a ve stanbul'a gitmek iin hazrlk yapmaktadrlar.

Edirne'den mevcut 6.000 Yahudiden gidenlerin adedi binden

fazla tahmin edilmektedir.

Emekli Yarbay Mustafa Gider:82

28 Nisan 1924 ylnda Edirne'de dodum. 10 yamdayken
Edirne'de bir Yahudi olayna tank oldum. Muradiye Kk Paza
r, Selimiye Camii ile Muradiye Camii arasmda, Mimar Sinan
Caddesi zerinde kk bir ardr. Kahvehaneler, berber, ma
nav, yahane, frn, bakkal gibi kk esnaf dkknlar ve polis
karakolu vard. Evimiz ve frnmz bu ardayd. Tatillerde ve
okul klarnda frnda raklk yapyordum. Frnmzn yann
daki bakkal dkknn Yahudi Yasef efendi altryordu. Tatil
lerde yeeni srail de yardma gelirdi.
1934 ylnda Yahudi olaylar oldu. O devirde Vatanda, Trk
e konu' slogam hepimizin dilindeydi. O yaz, sanrm Haziran
aynda bir gn Edime Erkek retmen Okulu'ndan bir grup
renci geldiler, Yasef'in dkknna girdiler. O gn 16-17 yalarn
daki srail dkknda yalnzd, amcas henz gelmemiti. ocuu
dar karp hrpalamaya baladlar. Kasketi yere dt. Biz o
cuklar olay aknlkla izliyoruz. Yanmzda olay izleyen, gei
mini ayak ileri ve hamallk yaparak temin eden engel lkapl s
mail aa apkay ald, bandaki yamal eski kasketi kard. kisi
ni yan yana getirdi. Mukayese etti. Yeni kasketi hemen bana ge
irip kendi apkasn frlatp ac emenin duvarna savurdu. Es
naftan birka kii araya girerek srail'i kurtardlar. O da kapy ki
litleyip oradan uzaklat. Bakkal dkkn yama edilmedi. Bir tek
apka gaspedildi.
Ertesi gn Yasef efendi hibir ey olmam gibi dkknn a
t. Birka yl sonra iini devretti. Yeeni srail de bir mddet son
ra yzmek iin nehre girmi, hayatn kaybetti.

82

Mustafa Gider'in, Vatan gazetesi muhabiri Tlay ubatl'ya gnderdii 6 Ka

sm 2005 tarihli mektup. Sz konusu mektup Vatan gazetesinde yaynlanan ve
olaylara tank olanlarn arandm belirten bir habere cevaben yazld. Bkz.
Tlay ubatl, "Tarihin Tozlu Sayfalarnda Kalm Trakya Gerei", Vatan, 5
Kasm 2005.

Lise yllarmzda matematik retmenimiz Cavit Bey o gnk

renci grubu arasndayd. Sa dklm olduu iin 'Kabak' l
kab takmlar. yle anlrd.
Olayn getii yllarda Kaleii semti Edirne'nin elit bir semtiy
di. Yahudilerin bir ou bu mahallede otururdu. Vali Kona da
buradayd. Bu olaydan sonra bir ok Yahudi ailesi evlerini i yer
lerini atarak Edirne'yi terk etti. Evlerin deerinden daha dk fi
yatlarla satld sylentisi yayld. Edirne'nin dier yerlerinde b
yk olaylar olmadn anmsyorum.

Dr. Yasef Bayar:83

Tarih boyunca Edirne Yahudilerinin durumu sakindi. 1930'lara kadar ok ayrcalkl idiler. Alyans okullarna gittiler. Kadnlar
Bat tarzmda giyinirlerdi. yi yemek yerlerdi. Bat tarz mobilyala
r vard ve Osmanl tarz lks konaklarda yaarlard. Sonra Tem
muz 1934 olaylar vuku buldu. Krsal alandan gelen baz Trkler
ehirde isyan balatt, Vali'yle birlikte gbirlii yaptlar.

Dnemin Cemaat Reisi Yuda Romano:84

[Hadiselerden] bir gece nce iki adamn birbirlerine hadiseleri
balatmak iin vaktin ge olduunu, hadiselerin ertesi gn ba
layacan sylediklerini duydum. Ertesi gn Yahudi balk esna
fnn halden balk satn almasna izin verilmedi. Birok haydut,
Yahudilere ait ev ve dkknlar talamaya balad. Emniyet Mdr'ne ehirde Trklerle karde gibi geinen 8.000 Yahudi'nin
yaadn, Emniyet glerinin korumasna ihtiyacmz olduunu,
burada yaamaya devam etmek, namuslu ve sakin bir hayat sr-

83

Aye Grsan Salzmann'n 19 Eyll 2005 tarihli elektronik postas. Aye Grsan Salzmann ve ei Lorenzo Salzmann seksenli yllarda Anadolu'daki Trk
Yahudi Cemaatleri'ni ziyaret etmi, son yaayanlarla grm, sinagog ve
mezarlklar grntlemi ve bir fotoraf albm yaynlamlardr. Yasef Ba
yar ile 3-4 Eyll 1984 gnleri grlmt. O tarihte Dr. Yasef Bayar 72 ya
ndayd. Dr. Bayar 8 Austos 1990 gn Palm Springs'te vefat etti.
Aye Grsan Salzmann'm 19 Eyll 2005 tarihli elektronik postas. Aye Gr
san Salzmann bu tankla 3-4 Eyll 1984 gnleri grmt. O tarihte Yuda
Romano 82 yandayd.

drmek istediimizi syledim. Emniyet Mdr, stanbul ile g

rt, yamay durdurmak iin talimat ald. Emniyetimizi ve hu
zurumuzu muhafaza etmek iin jandarma erlerinin evlerimiz ve
dkknlarmzn nnde nbet tutmalarn salad. Bir tek kii ha
yatn kaybetmedi. Ancak tabii ki iimizden bazlar korktu, gayri
menkullerini elli liraya satt, stanbul veya Filistin'e gitmek iin
ehirden ayrld.

emaya Halevy85
Olaylarda yam ondu. Trakya olaylar Edirneliler iin bir d
nm noktasdr ve LA VAKA (VAKIA) olarak anmsanr. yle ki
o tarihte (1934) doanlara "Nasiyo en la vaka" [olaylar srasnda
dodu] denirdi. Olaylarn en gergin aylar Haziran ve Temmuz'du. Bu aylarda Edirne'de bir korku ve panik havas hkm
sryordu. Her aile durumunu endividel [ahsi] olarak sapta
mas lazmd. "La komite" [Edirne Yahudi Cemaati dare Heyeti]
azalarnn bu ynde bir nerileri yoktu. Ev eyalar yok pahasna
satlyordu. Ender de olsa bir yama ve tecavz olayn da hatrl
yorum. Epey aileler stanbul'a tandlar. En byk endiemiz et
raf kyllerinin yamaya gelecekleri aiyas idi. Edirne esnafna
Yahudilere gda maddelerinin satmamas hakknda bir emrin k
tn da duymutum. Baz aileler (Edimeyi terk etmeyenler) evle
rinde erzak depo etmeye balamlard. Bizleri daha ok rkten
Krklareli, Babaeski, Lleburgaz ve anakkale'deki tecavz ve
yama hakknda dolaan haberlerdi. Sonra bunlarm bir ksmnn
hakikat olduu ortaya kmtr. Buna karlk Edirne'de ok say
gl ve itimada ayan Trk dostlar da vard. Nitekim birok aileler
varlklarm bunlara muvazal sat yapmlardr. Rahmetli babam
da evimizi ve eczahanemizi ok saygl aile avukatmz Kemal
Bey'in zerine geirmiti. unu da ilave edeyim ki hadiseler yat
tktan sonra btn bu satlar iptal edilmi ve mallar da sahipleri
ne iade edilmitir. Baz Trk dostlar Yahudi evlerinde bu karan
lk periyotta [dnemde] nbet bile tutmulardr. Ben ahsen rah
metli aile dostumuz Bekir Bey'in evimize gelip babama "Albert
efendi ben buradaym kimse klnza dokunamaz" dediini bu

gn bile ok iyi hatrlarm. Zira [evimiz] Edirne Lisesi'ne giden

uzun bir yokuta tek bir iki katl evdi ve hi komumuz yoktu. Be
kir Bey de hatrlarm uzun boylu, din ve orta yal bir adamd.
En zc olaylar (kzlara tecavz, yama ve yaralama) bilhas
sa Krklareli ve anakkale'de cereyan etmitir. Bunun sonucunda
yzlerce aile stanbul'a veya baka yere kamak zorunda kalm
lardr.
Olaylarn nedenleri: Bu konuda deiik fikirler ileri srl
mekteydi. Benim, Edirne komite azalarnn evimizde yaptklar
toplantda kulak misafiri olduum konumalardan edinmi oldu
um izlenim: Trkiye'de Trakya iin yeni bir skn Yasas'ndan
bahsediliyordu. Koyu bir milliyetilik nedeni ile Trakya'nn azn
lklardan ar tutulmas plan da bahis konusuydu. Baka bir fikir
de: Almanya'da Nazi ylannn uyanmas ve Yahudi aleyhtar pro
pagandalarnn da rol oynad dnlyordu. Bunun yannda
stratejik bir plandan da bahsedilmekteydi. yle ki: Edirne bir s
nr ehri olmas hesabyla daimi olarak Balkanlardan bir tehlike
sadr olaca fikri vard. Bu nedenle Tekirda'da Mareal Fevzi
akmak hatt hazrlanmt. Buna gre bir sava olgusunda icap
ederse asker akmak Hatt'na kadar ekilecek, dman da Trak
ya'da durdurulamad takdirde hatta kadar emilecek ve ikmal
yollar kesildikten sonra yok edilecekti. Bu bakmdan Trakya'daki
aznlklarn [uzaklatrlmalar lazmd] (En byk aznlk Yahu
diler idi. Edirne'de birka Yunanl, bir iki Ermeni ailesi vard) Bu
fikirlerin, bir ksm doru olmakla beraber byk bir ksm fikir
speklasyonu idi. Hakikat ancak [Trk] Devlet Arivleri tamamen
alaca vakit ortaya kacaktr.
Olaylarda rol oynayan ahsiyetler
Edirne'de Trakya Umumi Mfettilii binas vard. Bu daire
Tekirda, Krklareli ve anakkale'yi de iermekteydi. Umum
Mfetti brahim Tal Bey'di. Bir de onun yerine gelen Kzm Di
rik Bey. Bunlan ben birka defa grdm. Nasl? Dedem ve rah
metli babamn eczahanesi Trakya Umumi Mfettilii'nin kar
snda [idi]. Eczahanenin cephesi dairenin bahesine ve giri kap
sna 20 ila 30 metre uzaktayd. Arala gelen tm ahslar eczaha
nenin nnden geerek Umum Mfettilik daire binasna girerek
avluda inip kapdan ieri girerlerdi. k da ayn ekildeydi.

Edime Yahudileri brahim Tal Bey'den ok ekinirlerdi daha

dorusu korkarlard. Koyu bir milliyeti idi ve Yahudiler korku
dan aralarnda konutuklar vakit [adm] "Avram Talvi" olarak f
sldarlard. Buna kar onun yerine gelen Kzm Dirik ok olumlu
bir ahsiyetti. Bir aiyaya gre Yahudilerin Trakya'dan kovulmas
emrinden Atatrk'n haberdar olmaydr. in iinde olan ahsi
yetler [Bavekil] smet nn ve Dahiliye Vekili kr Kaya idi.
Temmuz aynda Edirne'ye kr Kaya Bey'in ziyarete (Tetkikat
yapmak amacyla) geldiini de hatrlarm.
Trakya'dan, bahusus [zellikle] Edimeden aznlklarn uzak
latrlmas yeni skn Kanunu'na dayanyordu. Buralara daha zi
yade Trk asll muhacirlerin yerletirilmesi dnlyordu.
"Aznlklarn potansiyel casus olarak grlmeleri" Yahudiler iin
bahis konusu deildi.
Bu mevzuda bir olguyu iletmek istiyorum: Rahmetli babam
vakadan 2-3 sene sonra Edime Lisesi'ne giden yokutaki evimizi
satt ve stanbul Yolu Caddesi'nde katl bir evin birinci katna
yerletik. Bizim yanmzda 4-5 metre mesafede Luii adl aile tara
fndan iletilen bir otel vard. Bu otelde yalnz stanbul'dan Edir
ne yolu ile Avrupa'ya Bulgaristan yoluyla gemek isteyen otomo
billi turistler burada birka gn kalrlard. Luii ailesi ok efendi
kibar ve Avrupa kltrl kimselerdi. Bizim (annem ve babam) on
larla temasmz evin dnda birka dakikalk hatr sorma [ve]
(Franszca) ilgisinden ileri gitmezdi. Sebebi otelde yabanclarn
kalmasyd. Bunu Luii ailesi de takdir ederdi. Netice: Luii ailesi
nin (ei, annesi ve bir kz) reisi Msy Luii bir gn kayplara ka
rt ve akibeti katiyen bilinmedi. Aile de korkusundan iki sene
sonra talya'ya dnd. Bu olguyu zikretmemdeki amacm bazen
bu tr bir aznlk efrad ile temasn nereye vanlabileceini gster
mek iindir.
unu da ilave edeyim ki: Btn bu anlattklarm o tarihlerde
on yanda bir ocuun belleinde hakk edilmi hatralardr.
Olaylarn tarihinden sonra bu hadiseler mutlak olarak unutulmak
istenmi ve hatrlatlmas bir tabu olmutu.

Milliyet yazan etin Altan86

1934'te ne olduysa oldu, Edirne'deki Yahudi aileleri, tm eya
larn ucuzdan da ucuza satarak, ayrlp gittiler Edirne'den...
Baz komular, ucuza aldklar diki makineleriyle vnyor
lard:
- 2.5 liraya aldm, diye....
Annem de, vnyordu:
- Dorusu benim elim gitmedi, onca yl dostluk ettiim insan
lardan, zor gnlerinde ucuza mal almaya, diye...
Edirne Yahudileri stnde uygulanan basknn, "milli kar
lar" asndan gerekesi neydi; kimse aklamad...

f) Kean ve Uzunkpr'deki Olaylar

Kean ve Uzunkpr'de de benzeri olaylar yaanacakt.
Uzunkpr'de esnaf ve halk, frnclarn Yahudilere ekmek
satmalarn, sakalarn da ime su tamalarn engelleyecekti.87
Kean ve Uzunkpr'de yaayan 30 ila 40 Yahudi aileye 24 sa
at iinde ileyi terk etmeleri emredildiinde aileler hemen ay
rlacaklard. Uzunkprl aileler ise gn mhlet elde ede
cek ve bu sre zarfnda mallarn satmaya vakit bulabilecekler
di.88

g) Uzunkpr'deki Olaylarla lgili Tanklklar

V-N ile konuan Uzunkprl Museviler89
Yz hane kadardk... Doksan be hane muhaceret etti... Geri
kalan be aile, hmilesi yahut hastas olanlardr... ok eseflenecek
haller oldu... Mesel. Liza Adato ismindeki kadn, isimleri nezdi86 etin Altan, "Sular altnda boulan zavall E dirn e...", Milliyet, 18 Mart 2006.
87

88

Fransz Dileri Bakanl Arivleri, Serie E Levant, 1918-1940, Turquie 603,

Politique Interieure (1923-1943), 29 Temmuz 1934 tarih, 246 sayl belge.
Alyans Arivi, dosya Turquie IC, M. Mitrani'nin 9 Temmuz 1934 tarihli mek
tubu.

mizde mahfuz [sakl] kimseler tarafndan stba paralanarak

arabaya bindirilmitir. Annesi, gitmemek istemi, arabann nne
yatm o da gene zorla arabaya bindirilmitir. Memleketimizde
zengin bir adam olan lia Adato, bu suretle ailesile birlikte hrpa
land ve eyasn almadan kovulduu iin, bugn stanbulda tamnmyacak halde dolamaktadr.
Bu vak'alarm kimler tarafndan tevik edildiini biliyoruz.
simlerini hkmete bildireceiz. Bunlar, mnevver geinen in
sanlardr. 'Yahudi maazalarndan alveri etmeyin!' suretinde
beyannameler basarak kylere datmlardr. Bize iddetli bir
boykotaj yaptrmlar ve buna riayet etmiyeni, szde cezaya ar
placakm gibi, tehdit etmilerdir.
Trk tbbiyesinden mezun Trk ordusunda ve messeselerinde yirmi sene hizmet etmi ve Trkeyi tam bir Trk mnevveri
gibi konuan ismi mahfuz [sakl] bir doktor ilve etti:
Yllardr tedavi ettiim hastalar, benden ayan kestiler. Hay
di bu, neyse... Fakat Uzunkprde, iilecek suyu saka kadnlar,
evlere tenekeyle tar... Bizim suyumuzu getiren kipti kadnn
evimize su vermekten menettiler... Ben de Trkm ve necip Trk
milletinin dmanna bile su verdiini bilirim...
V-N bu grmeleri aktardktan sonra u yorumda bulu
nacakt:90
stanbul'da son zamanlarda kmakta olan Musevi aleyhtar
bir mecmuaya cevap verirken, Trkiye'de bu Hitlerkr fikrin pro
paganda edilmemesini tavsiye eylemitik Bu gibi neriyat, bittabi
baz ham ruhlar zerinde menfi tesir yapmtr. Neticeyi gryo
ruz: be kii, Nazi zentiliine kalkm; Almanya'da cereyan
eden vukuat dinliye dinliye sinirleri bozulmu, rkeklii son
hadde varm olan Museviler de, grltye kolaylkla papu b
rakmlardr.

kr Kaya Beyefendi, asayi vazifesinde, geveklii grlen

memurlar olduysa, bittabi, mes'ul edecektir. Hele, Bavekilin be
yanat kat' ve serttir: Mtecasirler [cret edenler] iddetle tecziye
edilecek! [cezalandrlacak]
Trkiye'de kanunlarn hkim olduu ve burada ar Rusyas,
Kral spanyas, Padiah Devleti Osmaniyesi Nazi Almanyas teh
cirlerinin varit olamyacam btn dnya bir kere daha rene
cektir.
Ancak, tam mnasile hak ve hakkaniyetin hadimi olmak iin,
ilve edeyim ki, Yahudiler arasnda geirdiim birka saat zarfn
da, u intiba aldm: lerinde bir ikisi mstesna, ekseriyeti, arala
rnda, bedi [gzel] mahiyetini tayin edemediimiz bir spanyolca
ile kulaklarmz trmalyan berbat bir Franszca konuuyor^ Trk
harsna temessl etmemekteki [asimile olma] taanntlerini [inat
larn] de, muhitlerinde grdkleri akslmele [tepkiye] bir sebep
dile ilve etmek zarureti vardr.
Trk milleti, rk deil, dier milletlerin dman deil, Yahu
di aleyhtar deildir. smet Paa Hazretlerinin szlerini tekrarlyo
rum:
"Trkiyede her fert, Cumhuriyet kanunlarnn emniyet ve mu
hafazas altndadr. stanbula gelen vatandalar, yerlerine dn
mekte serbesttirler...
Lkin, Trkiye vatandalar! Cemaat huylarnzdan vaz gei
niz, Trkleiniz!

Uzunkprl Salamon91
Uzunkpr Musevilerinin stanbul'a gelmelerinin en belli ba
l sebebi, kasabamzda mevcut olan gayri mesul iki adamn yapt
tahriklerdir. Bu adamlarn teviki ile halk bizimle al verii kes
mitir. Hatta bir gn hibir mteri dkknmza uramaz olmu
tur. Halk ve kyller bundan ok mteessir olmular ve bu iki
adamn bu hareketini katiyen tasvip etmemilerdir.

Uzunkpr kaymakam ile jandarma kumandanndan gr

dmz himaye ve insaniyetten dolay ok mteekkiriz. Bunu
gazetenize yaznz ok rica ederiz. Hatta, bu iki adamn Museviler aleyhindeki tahriktn kaymakam beye ikyet ettiimiz za
man kaymakam bey: "Katiyen korkmaynz. Benim vazifem ha
yatnz ve eyanz muhafaza etmektir" cevabn vermi ve bizi
teskin etmek iin kasaba dahilinde jandarma devriyeleri dolatrmtr.
Yerlerimize dnmek iin Dahiliye Vekili Beyin Trakya'dan av
detini [dnn] bekliyoruz. Gene tekrar ederim ki Uzunkprde halk arasmda Musevi aleyhtar hibir cereyan yoktur. Btn i,
dediim gibi, gayri mesul [sorumsuz] iki adamn tahriklerinden
ibarettir.
stanbul'a kaan Uzunkprl gmenlerden drt kiilik
bir heyet Dahiliye Vekili kr Kaya'ya durumu izah etmek
iin Edirne'ye gidecekti. Uzunkprl bir gmene gre resm
makamlar olaylar engellemeye alm ancak baaramamlar
d.92

Cumhuriyet Gazetesi M uhabiri93

Uzunkprde yalnz ev ve dkkn sat yaplmtr. Dier e
ya ve mallarn kmilen [noksansz] beraberlerinde gtrmler
dir. Hicret [g] akm balamadan bir gn evvel her trl tedbir
leri alan hkmet cumartesi gnne kadar gece ve gndz sokak
larda polis ve jandarma dolatrmak suretile hibir hdiseye mey
dan vermemitir.
Uzunkprde Yahudiler geen ayn yirmisinden itibaren
Trklere boykot yapmlardr. Bu vaziyet karsmda Trklere de
icap eden tedbirleri alm, bir Sebzeciler Kooperatifi, Kozaclar
Birlii nam altnda bir irket vcuda getirmiler ve vaziyetin sk-

92

93

"L'arrivee stanbul des Juifs de la Thrace", Le Journal D'Orient, 10 Temmuz

1934.

miyeceini anlyan Yahudiler geen ayn yirmi sekizine raslyan

Perembe gn "Bize burada ekmek kalmad" diyerek muhacere
te balamlar ve be gn zarfnda Uzunkpry terketmilerdir.
Bu gn Uzunkprde lousa bir kadndan baka bir tek Yahudi
yoktur ve gidenlerden hibiri dnmemitir.

Hazmonay Derazon94
1934 Trakya olaylar hakknda rahmetli babam Hayim Derazon'un anlatt kendi bandan gemi olay nakledeyim. Rah
metli Babam Uzunkpr'de (Edirne'nin kazas) 1924 senesinde
domutu, hadiselerin olduu gnlerde on yanda bir ocuktu. O
gnlerde Yahudiler kendilerine yaplan saldrlar yznden soka
a kamyorlard. Evde erzak ktl balaynca rahmetli dedem
ocua dokunmazlar diye dnerek babam alverie erzak al
maya gnderir ama babam on yanda olmasna ramen onu tan
yan bir esnaf tarafndan dvlr. Daha dorusu bana bir rak i
esiyle vurarak ieyi kafasnda krarlar ve [babam] alayarak eve
geri dner. Babam salnda bu olay birka kez anlatmt. Trak
ya Yahudileri bu olaylar kendi aralarnda LA FURTUNA [frtna]
diye adlandrrlar. O zamanlar Uzunkpr'de yayan pek ok
Yahudi ailesi gibi babamn ailesi de Uzunkpr'y terk etmek zo
runda kalmt.

li/im Kohcn efendi bdrneden j. . .

gelini

A m ca

bey, dn g rd m : J

Evvel marazay alp..

Zaten orann hava* madama

ya ram am t...

. . . hunbula g ettim... diyoi.

Fakat ravall ok ulun iindol..

A . B. Vah vahi.. Gidip Kreymj.

Oykadada rot oturuyor. Tokatiiyaa*
fU a u ...

3) KIRKLAREL'NDEK OLAYLAR
a) Olaylardan Bir Yl nceki Durum
1933

ylnda Krklareli Musevi lkokulu'nu ziyaret eden

Akam gazetesi muhabiri Kemal Ragp, hem okul, hem de Krklarelili Museviler hakkndaki izlenimlerini yle aktaracakt:95
Mektebin mevcudu 130'dur. Bunlarn otuzu ana snfndadrlar. Ana snflarndan maksat ocuklara trke ivesile dil ret
mek, terbiye sistemlerine hazrlamak, analar biraz nefes aldrmak
ve ocuklarn sokaklardan kurtarmaktr. Mslmanlardan yirmi
otuz aile, bu mektebe mracaatla ocuklarnn ana snfna kabul
edilmeleri iin ricada bulunmulardr.
Mektebin mdr topu kaymakamlndan mtekait Cevat
beydir. kisi mstesna olmak zere dier muallimler de mslmandrlar. Bu muallimler byk bir gayretle ocuklar Trk har
snda yetitirmee almaktadrlar.
Musevi muallimlerden Jak Efendi branice ve nez hanm da
Franszca okutmaktadrlar. Fakat musevilerin u braniceye bu
kadar ehemmiyet vermeleri beyhude bir yorgunluk deil midir?
Bunu haham efendiye de syledim o da beni tasdik eyledi ve
'trke olsa daha iyi olur' dedi. (...)
Trk musevi vatandalarmz tarafndan idare olunan bu
klpte [uhuvvet kulb] geen akam ok elenceli bir balo veril
mi ve bir ok kibar mslman aileleri de itirak eylemilerdir. Ba
lo sabaha kadar devam eylemi ve misafirlere gsterilen hsn
kabul ok makbule gemitir. Bu klp 33 sene evvel Trk musevileri tarafndan tesis olunmutur. Klbn bu kadar mddet bura
halknn terbiyei itimaiye ve hayat medeniyeden [uygar hayat
tan] ne kadar zevk aldklarna dellet eder. Bu klp sayesinde mu
sevi vatandalar adi kahvelere gitmekten vazgemiler ve fakir
ocuklarla ailelerine yardm eylemek frsatn bulmulardr.

95 Kemal Ragp, "Krklareli Musevi ilk mektebini bir ziyaret", Akam, 12 ubat
1933.

Hahamba Moe Fins efendi ile grtm. Bu zat gzel bir i

ve ile Trke konumakta ve yksek zek ve malmatile kendisini
herkese sevdirmektedir. Musevilerin spanyol ve sair ecnebi lisan
larn terkederek umumiyetle Trke dilini ana dili olarak konu
mak iin aralannda bir cemiyet tekil etmek zere olduklarn ve
hibir dertleri olmayp dedikodudan uzak ve mslmanlarla kar
de gibi yaadklarn mumaiieyh byk bir sevinle bana anlatt.
Bu yazdan birka gn sonra Akam gazetesi, Krklareli Ya
hudi Cemaati haham Moe Fins'in abat gn sinagogda yapt
konumasn nakledecekti. Moe Fins Efendi yle konuacakt:
Arkadalar; senelerden beri Trkiye'de yayoruz. Trklerden
daima iyilik ve kardelik grdk. Arkadalarmz yaadklar mu
hitin baka memleketlerde yaayan lisann kabul ettikleri halde
gryorum ki sizler spanyolca konuuyorsunuz.
Bugnden itibaren yaadmz bu byk lkenin dil ve ebe
d ahipleri olan necip Trk milletinin sevimli lisanile konumay
dilerim.
Moe Efendi'nin bu szleri gerekli etkiyi yaratacak, Krklarelili Yahudilerin kurduklar Uhuvvet Kulb'nde 'Trke konu
alm" levhalar aslacak ve tertip edilen geceye katlan Yahudile
rin Trke konutuklar grlecekti.96 Otuzlu yllar, basnn ve
CHF'nin Franszca veya Ladino konumakta srar eden Yahudile
re srekli Trke konumalarn telkin eden bir dnemdi. Dolay
syla Krklarelili Yahudilerin bu davranlarnda garipsenecek bir
ey yoktu. Ancak Moe Efendi'nin cemaatine Trke konumas
n tavsiye etmesi, Yahudilerin kendi aralannda Ladino konuma
larnn halk ve resm makamlar nezdinde tepki topladnn ia
retiydi. Akam gazetesi Krklareli muhabiri Kemal Ragp'm bir di
er haberi de son derece ilginti. Bu haber tefecerle ilgiliydi:97
96 "Museviler ve Trke", Akam, 17 ubat 1933.
97

Ragp Kemal, "Tefeciler kylnn btn kazancm alyorlar", Akam, 2 ubat

1933.

Krklareli vilyet halk ok saf ve temizdir. Rumeli cihetlerin

den buraya mhim bir mhaceret akn olmu ve her cins ahali
burada yerlemitir. Burann topraklar gayet mahsudar olduu
gibi hayvanat beslemee de msait bulunduundan muhacirler
iin bu vilyet ok cazip olmutur.
Byle olmakla beraber esefle arz edeyim ki kyl burada zayf
dmee balam ve saadetlerine engel olan bir takm tufeylilerin
erlerine uramlardr! Bunlar zavall kyllerin zfndan ve kti
sdi vaziyetin icabatndan istifade ederek fahi faizlerle para ikraz
etmiler ve onlarn borlu brakmlardr!
Bu borlar bir trl denemiyor ve kylnn elinde ne var ne
yok ise hepsi bu muhtekir ve havadan geinen sarraflarn eline ge
iyor. Eer mahsuller eskisi gibi para etmi olsayd kyller bir
dereceye kadar nefes alabileceklerdi. Fakat imdi bu bor deme
belsndan byk skntya dmlerdir.
Burann kylerinde hayvanat pek oksa da eskisi gibi para et
mediinden mal sahipleri bunlar yok pahasna satmaktadrlar!
Peynir imaline mahsus stler de mandraclarn lehine ve kylle
rin aleyhine gibi bir vaziyet almtr. Kyller mandra sahiple
rinden yksek faizle para istikraz ederken mandraclar stn fiatn da kryorlard.
te buradaki Osmanl bankasyla Ziraat bankas bu irkin va
ziyete mani olmulardr. Osmanl bankas para verirken noterler
de masraf olmasn diyerek kylnn hayvanlarn ipotek yaptrp
muhtarlar da yedi emin tayini suretile ve dokuz ay vade ile faizi
indirdiini memnuniyetle haber aldm. Mandraclarn bu halden
memnun kalmadklar cihetle banka aleyhinde propaganda yap
tklarn da duydum!
Buradaki be on havadan geinen kimseler bankalardan istik
raz eyledikleri paralan kendilerin sermaye yaparak kyllere
yksek faizlerle vermekte ve o zavalllar kendilerine kskvrak
balamakta idiler. Bankalar, kyllerle dorudan doruya tema
sa gelmilerdir. Zaten umum mdrlerinden kolaylk gsterilme
si hakknda emirler alm olduklarndan kylnn dt vazi
yet slah edilmee balanmtr.

Her yerde olduu gibi burada da kyller bankadan fazla pa

ra alabilmek iin baz mal sahiplerini kefil gsteriyorlard. Bunlar
kefalet iin kyllerden para alrlar ve bu suretle de gayri meru
bir kazan a kurarlard. Ziraat bankas aradaki vastalar kald
rarak dorudan doruya kyllerle temasa geldiinden imdi bu
gibi uygunsuzluklara meydan verilmemektedir.
Gerek Krklarelili Yahudilerin Ladino konumalar ve ge
rekse tefecilerle ilgili bir haber Krklareli'nde bir rahatszln
mevcut olduunun iaretiydi. Ancak hi kimse bu rahatszln
bir yl sonra cereyan edecek olaylarn habercisi olduunun far
knda deildi.
b) Olaylarn Cereyan ekli
stanbul'a gelen gmenlerle konuan V-N Krklareli'ndeki olaylar yle tasvir edecekti:
Yz yirmi hanelik Yahudisi olan Krklarelinde, evleri baz hay
laz ocuklara talattrmlar. Kendini bilmiyen bykler arasnda
da ayn hareketi tekrarlyanlar olmu. Ancak zabit evlerine kom
u oturan Musevi aileleri bu gibi taarruzlardan masun [korun
mu] kalm.98
Ancak baka tanklklar yaanan olaylarn V-N'nn an
latt gibi basit bir talama olmayp ok daha vahim olduunu
gstermekte. Krklareli'nde yaayan Yunan uyruklu tccar Aaron Samuel Kazes 3 Temmuz 1934 akam saat 21.30'da bir grup
lise rencisinin Yahudi mahallesindeki evleri talamaya bala
dm grecekti. Bu renci grubuna sonradan halk ve silahsz
askerler de katlacakt.99 Fransz Bykelilii'nin raporuna g
re de saldrganlar kyl, renci, tccar ve memurlardan olu
98

99

V-N, "stanbul'a kaan Yahudiler neler anlatyor?", Haber Akam Postas, 6

Temmuz 1934.
Photini Constantopoflou - Thanos Veremis, (Deri.), a.g.e., s. 241-242, Belge 84,
Yunanistan'n stanbul Konsolosu D. Kapsalis'in Yunan Bykeliliine gn
derdii 5 Temmuz 1934 tarihli rapor.

maktayd.100 Yabanc kaynaklara gre yamalanan ev says 65

idi. Maazalar ve ar'daki dkknlar ise zarar grmemiti.101
Saldrganlar Yahudi ailelere hakaret edecek ve hrpalayacakt.
Kalabalk Kazes'in oturduu eve ulap, damadnn dairesini
yamalamas zerine Kazes kapsn kilitleyecek, pencereden
dar kacak, atya trmanarak ahbab olan bir aileye sna
cakt. Yama gece boyunca srecekti. Kazes parasz bir halde
ehri terk edecek, kendisinin ve einin hayat tehlikede olduu
iin Krklareli'ne geri dnmeye cesaret edemeyecekti. Edir
ne'deki Yunan Konsolosu'na Yunan Sefareti'nin hayatnn tehli
kede olmadm garanti etmesi halinde geri dnmeyi kabul ede
ceini bildirecek, Cumhuriyet Caddesi'ndeki maazasnda
mevcut olan mallarnn mahalli makamlar tarafndan kendisine
gnderilmesinin temini iin Yunan Sefareti'nin giriimde bu
lunmasn isteyecekti.102 Silahla tehdit edilen bir tccar bin be
yz lira deerindeki gayrimenkulunu elli liraya satmak zorun
da kalacakt. Yamaclar -drt saat boyunca her trl iddete
bavuracak, Yahudileri bakla, lmle tehdit edecek, dvecek,
kadnlara tecavz edeceklerdi. Saldn ertesi gn de devam ede
cekti.103 Edirneli bir Yahudi'ye gre Krklareli'nde cereyan
edenler dier ehirlerde meydana gelen olaylardan ok daha

100 Fransz Dileri Bakanl Arivleri, Serie E Levant, 1918-1940, Turquie 603,
Politique Interieure (1923-1943), 29 Temmuz 1934 tarih, 246 sayl belge.
101 NARA, RG59 Records of the Department of State Relating to Intemal Affairs
of Turkey 1930-1944,28 Temmuz 1934 tarihli ve 867.4016/Jew s/12 sayl bel
ge. T.C. Babakanlk Cum huriyet Arivi, 20 Austos 1934 tarih ve
030.10..242.634.23 sayl belge.
102 Photini Constantopoulou - Thanos Veremis, (Deri.), a.g.e., s. 241-242, Belge 84,
Yunanistan'n stanbul Konsolosu D. Kapsalis'in Yunan Bykeliliine gn
derdii 5 Temmuz 1934 tarihli rapor.
103 "L'expulsion des Juifs de Thrace", Pahr et Droit, XIV, Say 7, Eyll 1934, s. 1516. Bu dergi Alliance Israelite niverselle (Paris), yayn organdr. Edime Al
yans okulu retmenimi. Mitrani olaylara tank oldu. stanbul'a katktan son
ra 9 Temmuz 1934 tarihli mektubuyla A lU'e izlenimlerini nakletti. Paix et Dro
it dergisinde kan ve burada alntlanan makale M. Mitrani'nin mektubuna
dayanmaktadr. (Alyans arivi, Turquie IC dosyas, 9 Temmuz 1934 tarihli ve
2 5 3 9 /3 sayl mektup)

fevkindeydi. Bu ahs olaylar "barbarlk" olarak niteleyecek,

Yahudi gen kzlar ile kadnlarn tecavze uradklarn, gen
kzlarn zorla ailelerinden alndklarn, tarifi imknsz dehet
sahnelerinin yaandn anlatacakt. Neticede olaylarn bala
masndan birka saat sonra Krklareli'nde tek bir Yahudi kalma
yacak, tamam ehirden kaacakt.104 Bir grg tanma gre bir
aile ok gzel olan kzn arafa sokarak gizlice stanbul'a gn
dermi ve bylece tecavze uramasn engellemiti.105 Saldr
ganlar Krklareli haham Moe Efendi'nin elbiselerini zorla ka
racak, sakaln kesecek ve birka gen kzn yzklerini almak
iin parmaklarm keseceklerdi.106 Olaylar nlemeye alrken
baklanan jandarma onbas kaldrld hastanede lecekti.
Basma gre jandarmay baklayan bir ingene idi ve yakalan
mt.107 Bulgaristan'n stanbul Konsolosu'na gre ise olay bas
nn aksettirdii ekilde cereyan etmemiti. Jandarma onbas
bir Yahudi gen kza tecavz etmeye yeltenirken babas tarafn
dan baklanmt. Olay nce gizlenmiti. Ancak jandarmann
ld duyulunca basn jandarmalarn da olaylara kartklar
izlenimini vermemek iin olay bir ingenenin Jandarma erini
ehit ettii eklinde nakletmeyi uygun bulmutu.108 Bu korkun
gecenin sabahnda, yani 4 Temmuz sabah, yaklak 400 Yahudi
dehet iinde trene binip stanbul'a kaacaklard.109 in tuhaf
Krklareli-Alpullu arasmda her gn yolcu vagonuyla sefer
104

NARA, RG59 Records of the Department of State Relating to Intemal Affairs

of Turkey 1930-1944,27 Temmuz 1934 tarihli ve 867.4016/Jew s/8 sayl belge.

105 Ulus, stanbul, E.A. ile 20 Aralk 2005 tarihinde grme.

106 H. J. B., "Une forte vague d'antisemitisme deferle sur la Thrace Turque", Israel, 19 Temmuz 1934, s. 4-5 / NARA, RG59 Records of the Department of Sta
te Relating to Internal Affairs of Turkey 1930-1944, 27 Temmuz 1934 tarihli ve
867.4016 /J e w s /8 sayl belge / Elie A. Shaul, "Tres tristas datas en la historia
de Ios Judios de Turkiya", Los M uestros, Haziran 1994, s. 10.
107

"Bir jandarmamzn lm ile biten hadise", Vakit, 10 Temmuz 1934.

108 Timur ztrk, a.g.e., s. 83.

109

Photini Constantopoulou - Thanos Veremis, (Deri.), a.g.e., s. 241-242, Belge 84,

Yunanistan'n stanbul konsolosu D. Kapsalis'in Yunan Bykeliliine gn
derdii 5 Temmuz 1934 tarihli rapor.

yapan tren 4 Temmuz sabah gn aarrken Krklareli Tren stasyonu'nda onbeten fazla yolcu vagonu ile beklemekteydi.
Yahudi esnafn bir ksm ehirden alelcele ayrlmadan nce
elindeki mal stoklarn ok dk meblalara satacakt. 4 Tem
muz sabah stanbul'a gitmek zere tren istasyonuna doru y
ryen Yahudi esnafn yolu kesilecek ve stlerindeki paralar
gasp edilecekti.110 Krklareli Yahudi Cemaati Reisi Bohor Mitrani olaylardan be ay sonra Alyans'm Paris'teki merkezine yolla
d mektupta 3 Temmuz gnnden yle sz etmekte:

Alyans Merkez Komitesi 3 Temmuz gn cemaatimizde cere

yan eden ve Yahudi mahallesini en acnacak hale sokan frtnadan
tamamiyle haberdar olmas gerekir. Dizginleri boalm yama s
rasnda yamalanmam ev [bulmak] ok enderdi. Yama btn
Yahudileri evsiz, barksz ve yardmsz brakt. Alyans'a yardm
arsnda bulunuyor, nfusumuzun bir ksmna araf, yorgan
ve ev eyas tedarik edebilme maksadyla bir miktar para gnde
rerek kymetli yardm elini uzatmasn rica ediyoruz.111
c) Olaylar Neden Meydana Geldi?
Krklareli'nde cereyan eden olaylarn geri plann en iyi
izah eden metin olaylardan sonra Trakyada Yeilyurt gazetesinde
yer alan bir bayazdr. Krklareli'nde yaayan Trkler ile Yahu
diler arasndaki gergin ilikilerin, Yahudilerin Trklemeye di
renerek cemaat hayatn srdrmeleri, bir zabitle evlenmek iste
yen bir Yahudi gen kznn bu evliliine iddetle kar kmala
r ve en nihayet ticaretteki stnlkleri bu gerginliin zeminini
oluturduunu gstermesi adan bu ba yaz nemlidir:112

110 Fransz Dileri Bakanl Arivleri, Serie E Levant, 1918-1940, Turquie 603,
Politique Interieure (1923-1943), 29 Temmuz 1934 tarih, 246 sayl belge.
111 Alyans Arivi, Turquie XCIVE Dosya: Krklareli, "Communaute 1934", Bohor
Mitrani'nin Alyans Bakanna gnderdii 16 Aralk 1934 tarihli mektubu.
"Yahudi Meselesi", Trakya'da Yeilyurt, 23 Temmuz 1934. Bu yazya stan
bul'da yaynlanan M ill ktisat gazetesi tepki gsterecekti. Bkz. "Bir Cevap",
Trakyada Yeilyurt, 13 Austos 1934.

Yahudilerle en ok kaynam danslarda, balolarda, tima

toplantlarda her beraber bulunmu; beraber glm, beraber oy
nam bir muhitte bu hadise nasl oldu? Hi phe yokki; bizim
Krklareli yahudilerinin uzun zamanlardanberi devam eden ok
yanl, ok egoist hareketleri vardr. Bir Mion Salinoz, bir Yosef
Adato, bir Azarya memleketin belli bal ktisad ii olan Mand
raclk ilerinde o kadar inhisar [tekel] gstermilerdirki; binlerce
teneke Peynir kardklar hlde ufak bir mandra almak isteyen
Trk ocuuna her trl mklt gstermilerdir. Yapak almak
isteyen bir Trk tccarn ezmek iin evrilen intrikalar, yaplan
fenalklar gzmle grdm.
Edirne krndan Demir kyne kadar ald binlerce samallk
koyun sdune mukabil Evci kynde ufak bir mandra kurmak is
teyen fedakr bir Trk ocuuna kar Yasef Adato'nun btn yahudiliini sarf ederek; Trk kylsn ikiye blmesi ve bu ocu
umuzu o kyde hem iktisaden hem izzeti nefs noktasndan hr
palanm olmas bir hakikattir.
ktisad ilerde baka yerleri bilmem fakat Krklareli musevileri mteebbis Trk ocuklarna kar senelerdenberi adeta bir hu
sumet cephesi almlard. Bir buuk sene kadar oldu. Osmanl
bankasnn betbaht bir Mslman mdr - Trk deil Msl
man olduunu syliyen bir arapt - Krklareli Trk tacirlerini pe
rian ederken bu memleketin en mreffeh evld olan musev kar
delerimizden bir metelik yardm gremedik. Patr, patr dklen,
iflsa urayan zavall kardelerimiz karsnda bu tccar vatan
dalarn en ufak bir manev alkasn bile gremedik. Bunlar ya
hudilerin ktisad sahadaki marifetleridir. Birde kltr itibarile
olan noksanlar varki; Bilhassa Trke konumakta hibir vakit
mill izzeti nefsimize hrmet etmemilerdir. Trk ocanda, aske
r mahfelde, en kibar bir balonun davetlisi iken bile yahudice ko
numaktan nefsini menedemiyecek kadar taassup gsteren yahudilerimiz hemen yzde doksan betir. Be, alt sene evvel masu
mane bir ak neticesi olarak gen bir zabite varmak isteyen bir ya
hudi kznn nasl yksek bir taassupla karlandn; zabite ka
masnn btn yahudi aleminde heyecan ve adeta marklk hasl
ettiini ve nihayet mahkeme kararile kar koca olduktan sonra ko
casnn elinden karmak iin binlerce lira sarfile stanbulda evin-

den kaplarak Marsilyaya gtrldn ve nihayet bir yahudi

kznn bir Trk zabitine bile lyk olmadn ifade eden hareket
lerine ne diyelim.
400 Senedir Trakya Trkleri arasnda en mreffeh mr gei
ren musevilerimizin topluluk hayatlar bile bizden ayrdr. Onla
rn bir yahudi mahallesi; bir yahudi ars vardr. Hi biri bir
Trk mahallesinde, bir Trk komusu olma hatrndan bile geirmemitir.
Bu gn hadise faillerinden bir oklar muhtelif cezalarla hapise mahkm olurken ve gemi, messef bir vaka karsnda iken
bunlar zikir etmekten maksatm, bizimle karde gibi yaamak is
teyen musevilerimizin bize ktisad sahada, kltr sahasnda, her
sahada ak kalple, bir Trk vatanda gibi samimiyet gstermele
rini dilemektir. yi dostluklar, iyi ve karlkl mnasebetlerle ku
rulur. Sade Trkz; demek kfi deil... Trk olduunu Trk gibi
dnerek, Trk gibi konuarak, Trk gibi dostuna dost dma
nna dman olarak hareket etmekte onlann borcudur. Bunu yap
maa baladklar gn arada her trl si tefehhmlerin kalkaca
na, arada bir kaynama bir yaklama olacana phe etmesin
ler biz, byle dnyoruz ve bu byledir.

d) Tanklklar
Trakya Umm Mfettilii Bamaviri
kr Skmenser113
Krklareli olaynn vukuu annda ben Edirnede o mehur Ya
hudi aleyhdarln krkliyen eserin114 tesiri altnda bir elektrik
cereyan gibi btn Trakya'ya yaylm olan bu hareketi nleyici
tedbirleri almaa almakla meguldm.
113

"Skmenser'in mektubu ve Cihad Baban'm cevab", Tasvir, 11 Aralk 1948.

114 Sz konusu eser Cihad Baban'n Cihat Hikmet mstear adyla yaynlad
Hitler ve Nasyonal Sosyalizm kitabdr. Cihad Baban, Cihat Hikmet imzasyla,
MTTB'nin yaynlad ksa mrl Birlik dergisinde de bir makale yaynla
mtr. Bkz Cihat Hikmet, "Niin Milliyetperveriz ?", Birlik, 5 Birinciterin
1933, say 4, s.2-3.

Krklareli hdisesini bana ilk haber veren ahs Edirne Millet

vekili Sayn Mehmet Edip Aaoludur. Bu haberi alr almaz, h
disenin nlenmesi iin Krklareli valiliine nasl emir verdiimi
bu arkadam da ok iyi hatrlarlar. Onun ahadetini [tankln]
de imdiden kabul ediyorum. [Krklareli hahamnn kzna] Irza
tecavz uydurmas ok glntr. Byle bir hdise rtbas edilebi
lir ve cezasz kalabilir miydi? Krklareli'de yarg ve mahkeme
yok mu idi?
Beni bu hdisede Cumhuriyet devrinin az da olsa mesuliyet
tayan bir vazifelisi olarak yaptklarmdan, hem bir Trk olarak,
hem insan olarak ve hem de Cumhuriyet devrinin bir memuru
olarak btn varlmla ancak huzur duymaktaym.

Gazeteci Nazif Karaam115

11930'lu yllarda Yahudilerin ekonomik gcn sarsmak ama
cyla Edirne'de olduu gibi, Krklareli'nde yaratlan Yahudi Hadi
sesi pek zc gemitir. Olay istismar edenler ve kar salamak
iin ahlaki olmayan yollara bavurmular. Olay Yahudileri kor
kutmak, Trklerin Yahudilerden alveriini engellemek amacyla
balatlyor. Balatlan Yahudi aleyhtarl giderek Yahudi dk
kn ve evlerinin yamasna dnyor ve bu arada maalesef bir
takm tecavz olaylar meydana geliyor. Bu olayda Krklareli'nde
Komiser Abdullah, Balaban Haan, Kahveci brahim'in kardei
Mehmet ve Ahmet Ikalp byk rol oynuyorlar. Yahudilerden
Moe Polikar, lya Bahar, Albert, Mion Sennar, Nesim Magriso,
Madam Amado byk zarar gryorlar.
Krklareli'de "Yahudi Yamas" diye anlan olayn iddete d
nmesi zerine resmi makamlar olaya neden olanlarn (Mevvek ve msebbibleri) cezalandrlacaklar duyurulmasyla alnt
mallar sokaklara braklyor. Korkudan kaamayan Yahudilerin
mallar iade ediliyor.

115 "Gazeteci Nazif Karaam'n kaleminden Krklareli Olaylar", Tarih ve Toplum,

Mays 1996, Say 149, s. 4.

Karaam'a gre bu "talihsiz Yahudi Olay" na ramen eh

rin Mslman ve Yahudi halk birbirleriyle ok iyi geinirler
di.116 Nazif Karaam daha sonra olaylarla ilgili u ek bilgileri
verecekti:117

1934
ylnda Trakya genelinde meydana gelen ve tarihe "YA
HUD HADSES" olarak gemi bulunan Yahudi kart hareke
tin zerinden 69 yl gemi olmasna karn olay hl aratrma
konusudur. Hareketin iinde, dnda, nnde ve arkasnda kim
ler vard bilinmiyor. Hareket bir takm disiplinsiz insanlarn ii mi
idi yoksa bu hareketi planlayan resm, gayri resm kimseler mi
vard? Olayn cereyan ekline baklacak olursa resm ve gayriresm insanlar bu terr ve iddet hareketinde rol oynamlardr. Fa
kat rollerinin ap ve boyutu belli deildir. Biz yaklak 50 yl n
ce kendisinin yaknnda olmu, bu olay yaand zaman Edir
ne'deki Trakya Genel Mfettiliinde zel Kalem Mdr olan
Krklarelili Halil Tekin Bucakl'dan dinlediklerimizin nda ba
z bilgileri aktarmak istiyoruz. Kaldki bu olayn en iddetlisinin
getii Krklareli'nde, hareketi bir Krklarelili sorumludan ren
mek nemli olsa gerektir.
Halil Tekin Bucakl sradan bir insan deildir. Cumhuriyetin
ilk kaymakamlanndandr. stanbul ve Ankara'da devletin nemli
makam ve hizmetlerinde bulunmutur. Kken itibariyle Selanikli'dir. Tm Fransz yazarlarn kendi dillerinden okumutur. Bu
yzden Ankara devlet ricali arasndaki ad "Fransz Halil" olarak
kmtr. Cumhuriyetli yllarn arka cephesini bilen bir Kltr
Adam'dr. Bu nedenle "1934 TRAKYA HADSES" zerine syle
dikleri, deerlendirmeleri nemlidir.
Halil Tekin Bucakl'ya gre Edirne, 1934 Trakya Olay'na
1908 sonras boykotlarla birikimli bir kenttir. Yerli, yabanc, aske
r ve sivil okullar ile eitimli ve dnce potansiyeli olan bir yer
dir. Edirneliler, Edirneli aydnlar, okumular, idareciler ve zel
likle okullar yakn tarihin milliyeti duygu ve dnceleri ile ko-

116 Nazif Karaam, Efsaneden Geree Krklareli, Belediye Yayn, Krklareli, 1995,
s. 119.
117

ullanmtr. Balkan Sava'nda Trakya kentleri ve bilhassa Edir

ne aznlklarn byk ihanetine uramtr. Milli Mcadele'deki
olaylar da bunu pekitirmitir. 1905 ylnda Avusturya mallarna
boykot olay Edirne'de ok etkili olmu, ticaretin, ekonominin ya
banc ellerde deil, kendisini bu topraklarn sahibi grenlerin
elinde bulunmas gerektii tohumlarn ekilmitir. Nitekim 1934
Olay'na kadar Edirne'de aznlklarn ticaretine, konumasna ya
saklar getirilmi, uyarlar yaplmtr. En nemlisi Edirne ve
Trakya'da 1923'n Byk Mbadelesi ekonomiye, ticarete do
rudan sahip olmada yeni ufuklar am, yeni umutlar uyandr
m, aznlk kartlna g ve ivme kazandrmtr. Bunun sonu
cu Trakya'da yaayan Yahudileri kartmann yollar, yntemleri
dnlmeye, planlanmaya, kurgulanmaya balanmtr. Bunu
yapacak olanlar bilerek ya da bilmiyerek Edirne'de toplanmaya,
idarede, okullarda, Halkevi'nde toplanmlardr. 1932 de alan
Halkevleri, milliyetilii ve Trkl kapatlan Trk Ocakla
rndan devralmtr. 1930 ylnda yaplan Belediye Seimleri'nde
Trk Ocaklar Atatrk'n Genel Bakan olduu Cumhuriyet
Halk Frkas'na tavr alm, Ocakllar bu seimde Trakya'da Fethi
Okyar'm partisi Serbest Cumhuriyet Frkas'm desteklemilerdir.
En fazla kar oy da Krklareli'nde kmtr. Kaldki 1924 de Or
du'ya dnen Krklareli Milletvekili Korg. kr Naili Gkberk'ten boalan milletvekilliine Krklarelililer Cumhuriyet
Halk Frkas'nin adayn deil, bamsz aday, Lleburgazl ev
ket dl' semitir. Krklareli'nin milliyetiliinde byle de il
gin bir olay vardr.
Halil Tekin Bucakl, 1934 Trakya Yahudi kartl hareketinin
iinde ve nnde devletin ve zamann smet Paa Hkmeti'nin
olmadn, ancak yrede bu havay estirenlere, yaz ile destek ve
renlere ve zellikle Halkevlerinin ats altnda toplananlarn CHF
[ile] dirsek temas olanlara sempati ile bakldn, hogr ile kar
landklarn sylemitir. iddetin, terrn plann yapan ana iz
gileri ile kurgusunu belirleyen Edirne'deki beyin takm olmutur.
Bu takmn mensuplar o zamanki idare CHF'nin iinde, Halke
vi'nin ats altnda, eitim kurumlarnda toplanmlar, Altok der
gisinde yer almlardr. Kendisinin Trakya Umum Mfettilii'nde zel Kalem Mdr olduunu vurgulayan Halil Tekin Bu
cakl, nl yazar etin Altan'mn babas Halit Bey'in valilikte

Mektupu (Vali Yardmcs) olduunu,118 Turanc Nihal Atsz'm,

sonradan Anadolucular arasnda ad geen Suat Kemal, Felsefeci
Ziya Somar ile birlikte daha birok eitimcinin, CHF'smdan, Halkevi'nden bir takm insanlarm iin iinde olduklarnn sylendii
ni aklamtr. Daha nce hareketin havas hazrlanm, fikir ze
mini oluturulmutur. O yla mahsus olmak zere geleneksel
Krkpnar Greleri'nin Krklareli Kzlay' hesabna Krklareli
Loryalo Park'nda yaplmas, tarihin 3 Temmuz 1934 olmas karar
latrlmtr. Bu vesileyle Krklareli'nde byk bir kalabalk top
lanmas salanmtr. O sra Krklareli'nde Vali Faik stn, Bele
diye Bakan evket Dingilolu119, Ticaret ve Sanayi Odas Baka
n Karahafz'n Mehmet'tir. Ancak 3 Temmuz'da olaylar balama
dan nce Krklareli'nde daha nceden Yahudilere kar szl sa
tamalar balam, Yahudi Cemaatinin sinirlerini bozmaya, huzu
runu karmaya ynelik hareketler olmutur. Bunlar yapanlar da
ha ziyade esnaf ve ticaret kesiminden insanlarla, Trk Oca'ndan
Halkevi'ne gemi rk, turanc ve ovenist tannan kimselerdir.
3 Temmuz 1934 tarihinde Krkpnar Greleri dolaysyla
Krklareli olaanst kalabalktr. Sylendiine gre ehirde yaa118

119

Halit Altan, 1935 ylnda Emniyet Genel Mdrl nc ube Mdrl'ne atanacaktr. (etin Altan, "Vatann nemi, vatandankine ar bastn
d a ...", Milliyet, 19 Austos 2005.)
evket Dingilolu, (1886-1947) ortaretimini Edirne'de, yksekrenimini s
tanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi'nde (1908) tamamlad. retmenlikten
sonra Demirky Kaymakaml, Dereky Bucak Mdrl, Krklareli, Vize,
Eskiehir gmen mdrlklerinde bulundu. Kurtulu Sava srasnda Trak
ya'nn kurtuluu almalarna nclk etti. Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk
Cemiyeti'nin kurucular, yneticileri arasmda yer ald. Krklareli ubesini kur
du. Krklareli'nde igalcilere kar savat, bu hizmetleri nedeniyle stikll Ma
dalyas ile dllendirildi. 1923'ten sonra yedi yl Krklareli Belediye Bakanl
yapt. Seferberlik mdrlklerinde bulundu. Kaynak: Nazif Karaam, Btn
Ynleri ile Krklareli ve leleri, Yaylack Matbaas, stanbul, 1970, s. 105-106. ev
ket Dingilolu'nun Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin kurucular
arasmda yer ald u eserde de belirtilmekte: Yrd. Do. Dr. Zeki Gner, Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin Kuruluu ve Faaliyetleri (1 Aralk 1918-13
Mays 1920), Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1998, s. 200. evket Dingilo
lu ayn zamanda Trakya'da Yeni Ik gazetesinin imtiyaz sahibi ve sorumlu m
dr idi. Kaynak: V. Trkn Doruz, 'Takn Dnem Krklareli Tarihinde ki
Yaprak: Trakya'da Yeni Ik gazetesi ve zmir Suikastini Tel'in Mitingi", Yakn
Dnem Trkiye Aratrmalar, Yl 2/2003, say 4, s. 43-53.

yan Yahudilere kar hareket Krkpnar grelerinin akam st

sona erdii aklandnda balayacaktr. Nitekim yle olmutur.
Kalabalk dalrken, insanlar, cadde ve sokaklardan giderken on
larn aralarna szm olan ve kendilerini bu hareketi yapmaya me
zun grenler Yahudi evlerine, i yerlerine, maazalarna girmeye,
kaba hareketlerde bulunmaya, tartaklamaya ve lisanen hakaretle
re balamlardr. Yahudi kadn, kz ve ocuklarn lklar uzak
lardan duyulmaya balamtr. Olay bilmeyenler bundan ok
korkmular, evlerinden darya kamamlar, Yahudi komular
nn yardmna gidememiler, kzgn ve fkeli kii ve gruplan en
gelleyememilerdir. Bilen bilmeyen, vazifeli olan olmayan saldn
hareketinin iine girmitir. Kolluk Kuvvetleri kzgn ve uursuz
kalabal nlemekte glk ekmi, bu sra bir jandarma eri ehit
olmutur. Olay bir yamaya dnmtr. Sylendiine gre id
deti daha ileriye gterenler iinde esnaftan, tccardan, ticaret erba
bndan kimseler vardr. Bunlann bir ou da Yahudilerin yanmda
alm, onlann tezghtarln yapm, ticareti onlardan ren
mi kiilerdir. Yallar Krklareli tarihinde byle bir olaym imdiye
kadar grlmediini, yaanmadm, Yahudi Mahallesi'nde, Cum
huriyet Caddesi'nde kaps, erevesi kmlmam, eyalan sokakla
ra atlmam ev, iyeri ve maaza kalmadn anlatmlardr.
Trakya'nn hemen hemen her yerinde meydana gelen bu Ya
hudi kart olayda Krklareli'nde Belediye Bakan evket Dingilolu'nun, Ticaret Odas Bakam Karahafz'n Mehmet'in, esnaf ve
tccarlardan Ahmet Helvac, Kasap Hafz, Kahveci Salim, Kfteci
Ali ve Hseyin, rak Ali [Cokun] gibi kiilerin nc rol oynadklan, olaydan sonra birok kiinin tutukland sylenmi ve yazl
m ise de Ar Ceza [Mahkemesinde yarglanan bunlardan ok
az mahkm olmutur. Bir ou evlerden aldklan eyalan kam
olan Yahudilerin evlerine brakmlarsa da yine de iade edilmeyen
para ve eyalar olmutur. Sonradan YAHUD YAMASI'nm zen
ginleri olduu anlatlmtr. Bunlann kimler olduu zerine riva
yetler vardr. Yama Hareketi'nin militanlarndan rak Ali [Co
kun] uzun zaman KK HTLER olarak anlmtr.120
Nazif Karaam'a gre merhum Salomon Baruh Krklareli Yahudilerinin Ali
Cokun'u bu lkapla andklarn kendisine sylemiti. Olaylar cereyan ettii
srada Ali Cokun 15-16 yamdayd.

Halil Tekin Bucakl en iddetlisinin Krklareli'nde yaad

Trakya Yahudi Hadisesi zerine Trakya'daki bir ok idarecinin g
revden alndklarn, tutuklandklarn anlatmtr. Adli ve idari so
ruturma ve yarglamadan sonra Trakya'da nde gelen brokrat
larn hemen hemen tmnn tayin edildiklerini sylemitir.

Dina Mitrani'nin Anlan121

Dina, Krklareli'nde byd. Tarihe "Trakya Olaylar" olarak
geen Yahudilere kar dzenlenmi yama olaylarnn yaand
gece (2-3 Temmuz 1934) evler atee verilmeye balaynca ocuk
luk ak Nesim'le birlikte "ayakkab giymeye bile frsat bulmadan
terlikleri ve iekli elbisesiyle" bir daha dnmemek zere dodu
u topraklardan trenle stanbul'a katlar. nsan kalabalklar ni
yetleri kt olmasa da, onu hayat boyu rktmeye devam etmi
ti. Bir gecede alevlerin iine gmd Krklareli'yi ocuklarna
anlatt ocukluk ve genlik anlarnda yaatt hep; derenin ky
snda sevgilisi Nesim'le yapt piknikler, Paa'mn kzlaryla gitti
i mahfeldeki balolar, tadn hi unutamad taze ky ekmei ile
ceviz ve babasnn balarndaki zmler...
Dina Mitrani'nin kz Deniz Alphan ile grldnde
halasndan duyduu ve kitabnda yer vermedii bir any hatr
layacakt. Olaylann cereyan edecei tarihten bir gn nce Ms
lman komular halasna "Yann olaylar olacak. Bizde kaim ve
ya ocuklar bizde kalsn" diyecekti. Halas bu teklifi kabul et
meyecek, olaylar baladnda da yanma sadece birer kavanoz
pekmez ve turu alarak trenle stanbul'a kaacakt.122

Elfi Alfandan123
Bir hanm arkadam vard. Rael Aviente, Krklarelili. Bana
kendisi anlatmt. Bir akam [saldrganlar] onlar ldrmeye ge121

122

Deniz Alphan, Dia'n M utfa Trk Sefarad Yemekleri, Doan Kitaplk, s

tanbul, 2005, s. 18.
Deniz Alphan ile 8 Austos 2005 tarihli telefon grmesi.

leceklerini sylediler. Saldrgan gruh evlerine girdi. Annesi ko

casn bir yere saklamt. Kocas yumurta ve tavuk ticareti yap
yordu. Sanyorum yumurta ihra ediyordu. Eve gelenler "Baban
nerede, kocan nerede?" diye sordular. [Arkadamn annesi] "
iin seyahate kt" cevabn verdi. Onu aradlar, aradlar, [bula
madlar] evdeki her eyi tahrip ettiler ve sonra kp gittiler. stan
bul'a giden ilk tren sabah 05.00 de idi. Anne ocuklarn ald, bir
ocuk yeni domutu, ayandaki terlikleriyle evden kat. Birisi
araba bulmasna yardm etti. Terliklerle trene bindi. Yeni domu
ocuunun altn deitirmek iin yanma bez bile alamad. Ve
bylece fakir, fukara bir halde stanbul'a geldiler.
Goethe'nin "Bycnn ra" iirindeki,
Die ich rief, die Geister,
Werd ich nun nich los.
yani Trkesi,
ardm ruhlar,
Emirlerimi kaale almyorlar.
dizeleri bu hdiseye uygun dyor.

Albert Alfandari124
Mill nklp Cevat Rfat Atilhan tarafndan ynetiliyordu. Nazilerin etkisi altnda antisemit yayn yapt. Ancak bu Trakya olaylar'n dorudan etkilemedi. Trk hkmeti savan yaklatm,
Bulgarlarn da Trklere dostluk beslemediini biliyordu. Trak
ya'y gayri Trk unsurlardan boaltmak istiyordu. 'Yahudiler Bulgarlar hesabna casusluk yapacaklarm.' Bunlar sama sapan laf
lard. Trakya blgesi silahlandrlaca iin [Yahudileri yollamak
istiyorlard]. Bir Umumi Mfetti, brahim Tal, blgeye tayin
edildi. Tal "buras boaltlmal" dedi. Oradaki mahalli idareciler
bunu harfiyen uyguladlar. Hkmet byle yapmak istemiyordu
ancak alt kademe bunu harfiyen uygulad ve hatta abartt. "Her

yeri boaltalm, onlar kovalm, byle bir emir var". Byle bir emir
vard ama bu ekilde deildi. Bence [olaylarn msebbibi] nn
deildi. Bence byk sorumlu brahim Tal ve de dier alt mevkilerdeki idareciler idi. stanbul'da bu ok heyecan yaratt. Kaynbi
raderimin kardei avukat Bension Galin idi. Onun birok nemli
Trk arkada vard. Biri niversitede hoca, dieri mebus idi gali
ba. Onlara syledi. Onlara "Ankaraya gidin, neler olup bittiini
anlatn" dedi. Onlar da Ankara'ya gittiler ve bylece Ankara neler
olup bittiinden haberdar oldu nk Ankara'da Yahudiler ko
vuldular m kovulmadlar m, kimse bir ey bilmiyordu. Trkede bir laf vardr. "Vur dediysek ldr demedik". [Bu da biraz y
le oldu].

1915 Doumlu Krklarelili Terzi Ali Meral125

Onlarn buradan gleri aa yukar 1934'de balad Yahudi
yamasyla. O zaman Trakya Genel Mfettilikte, Edirne'de Ge
nel Mfetti vard. brahim Tal Bey'di o zamanki isim. O bir gn
Musevilere herhalde bir kini varm, ondan sonra Yahudiler bura
dan gitmeye baladlar. Zaten onlarn bir amac vard. srail dev
letini kurmak istiyorlard. Buradan gidenler stanbul'a diye gitti
ler, oradan da srail'e gittiler. Yava yava buras bizim oldu,
Trklerin. Yabanc kalmad. imdi ok kr Allah'a bir iki tane
var, (anlalmad) Yahudi saylmaz zaten. (...)
Bir akam zeri [19]34 ylnda akam yemeine eve gidiyo
rum, geldim kuyumcunun oraya. Baktm o zaman burada Emni
yet Mdr Ebll Bereket adamn ismi. Baktm orada durmu
drt yolun aznda. Birinin elinde de kocaman bir ta, 'atsana' de
di, 'at, krn ldrn' falan. Emniyet Mdr devletin temsilcisi
tahrik ediyor insanlar birbirine drmek iin yani ben bu hadi
seyi grdm iin sylyorum. Hemen frlatt ta, u ey var....
Evi onun bitiiindeydi, o da bir Yahudinin evi, alt bakkal dk
kn st ev. Ke camlar gitti angr. Hakikaten rperdim bir in125 Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf arivi, Deniz Yamaner, "Krklareli Musevi Tarihi" video ekimi, Yerel Tarih Yarmas Ulusal Jri zel d
l Krklareli ncs -Tem m uz 1998.

san olarak, sonra biz muhacir olarak gelmiiz biz gariban insanla
rz. ok garibime gitti. Doruldum, eve gidiyorum Karaumur
Caddesi'nde Uarlar maazasnn olduu yerde ieride bir ev var
d. Kapda eyler dikilmi, ismi vereyim mi? Trklerden ama on
lar ld.
- Olsun verin isimlerini.
Ethem Valandova bir tanesi.126 Yanndakini bilemeyeceim,
tanmyorum kendisini. apat Polikar, Yahudi zahireci, 'Ne isti
yorsunuz?' dedi. Bir ey istiyor, ben iitmedim orasn. Para isti
yor herhalde. 'Ne paras yahu' dedi, 'babam lyor ierde, gel
bak' dedi 'babam lyor', beni de ard 'gel' dedi 'sen de gel, ba
bam grn ierde'. Hakikaten gittim yatakta yatyor yal bir in
san lecek halde, zaten zannedersem iki, gn sonra ld. ok
zldm. Ertesi gn Yahudiler hazrlanmlar herkes istasyona
doluyorlar trene kayorlar buradan. Ankara'ya gitmi, Ata
trk'ten emir gelmi 'herkes burada kalacak'. Dkknlar satm
ken geri alm ou, mallarn satmlar hepsini geri aldlar tekrar
devam ettiler. Tek tk onlardan kalan var.

1933 Doumlu Krklarelili Haan Kiraz127

Yalnz ksa olarak rendiim kadar burada imdi halen Ya
hudi yamasna giren insanlar var isimlerini zikretmek istemiyo
rum. Yalnz bu Yahudi yamasmda onlara byk zarar veren in
sanlar hibir tanesi iflah etmedi ve halen de daha bu adamlarn to
runlar da zararn grmekteler ve ben bunu gzmle gryorum
ve grdm. nk bizim dinimizde de mevcut. Bizim burada bi
ze emanet olan hangi rktan hangi dinden olursa olsun aznlklara
biz misafir gzyle bakarz ve onlar kendi hanemiz kadar koru
mak mecburiyetindeyiz. nk bize onlar emanet. Allah'n yarat
t birer insan. Madem ki onlar bizim vatanmzda vergisini veri
yor, vatanda olarak yayor, biz onlar korumak mecburiyetinde
126

Gazeteci-aratrmac Nazif Karaam'a gre bu kii zahireciydi.

Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf arivi, Deniz Yamaner, "KIrkla
reli Musevi Tarihi" video ekimi, Yerel Tarih Yarmas Ulusal Jri zel d
l Krklareli ncs -Tem m uz 1998.

yiz, bizim dinimiz onu emrediyor. Fakat dinimizi bilmemek o za

manki insanlarn hrs yanl hareket onlara byk zarar vermi.
Bu Yahudi yamasnda rendiim kadaryla evlerine hcum et
miler, geceleyin taciz etmiler onlar, para almlar, onlara eziyet
etmiler, bazlar oluk ocuklarn kucana alarak alayarak, o
zaman tren alyor buralarda, trene doru gidip buradan g et
meye kalkmlar. (...) Evvela 'Yahudileri istemiyoruz' diye slo
gan atmlar, baz kurnazlar 'yryn be Yahudi yamas var, y
ryn be Yahudi yamas var' diyerekten kkrtarak o yama
gereklemi.

Vakit gazetesi Muhabiri le stanbul'a Kaan

Krklareli'li Arasndaki konum a128
Temmuz'un nc gn akam saat dokuzda idi. Akamn
ilk karanlklar kt srada evlerimizin camlar taland. Cam
lar tamamen krld. Evlerimizden ktk, krlara dtk. Sonra er
tesi sabah trene binerek stanbul'a geldik.
Muharririmiz bunun zerine tekrar sormutur:
-

Evinizin camlarn talayp kran kimlerdi?.

Bilmiyoruz. Karanlkta kimseyi gremedik. Korktuk, evleri

mizden ktk.

Kimseye tecavz ettiler mi? len veya dlen kimse var m?

Hayr, byle bir ey yok. Biz zaten kendimizden bakasn gr

medik.

Peki, hkmete mracaat etmediniz mi?

Hayr, etmedik. Canmz kurtarmak iin her eyi braktk gel

dik.

Canmzn tehlikede olduunu neden anladnz. Size daha ev

velden bir ey syliyen oldu mu? Sizi kimse tehdit etti mi?.

Hayr, kimse tehdit etmedi. Temmuzun nc gn akam

camlarmzn taland dakikaya kadar hibir eyden haberi
miz yoktu.

Madem ki daha evvelden kimse size bir ey sylememi, evini

zin camlarnn talanmas ile hayatnzn tehlikede olduuna
neden hkmettiniz?
Efendim, camlar krld. Belki Krklarelinde cam krlmyan ev
kalmad. Bundan nasl korkmyalm?
Mademki evlerinizde pencerelerin camlar taland ve krld
ve bu hal karanlkta oldu. Evden darya kmak sizin iin da
ha tehlikeli olmaz m idi? Nasl oldu da yle bir zamanda evle
rinizden karak krlara, dalara ktnz?.
Hayr dalara kmadk. Krlara gitmedik. (nc Musevi ar
kadalarna iaret ederek) Bunlara, komumuzun evine gittik.
Orada be aile toplandk, evde yalnz oturmak istemedik.
Darda kimse grmediniz mi?.
Karanlk olduu iin grdklerimizi farkedemedik.
Biraz evvel 'korktuk, dalara krlara ekildik' dediniz, imdi
'komularmzn evinde toplandk,' dediniz. Bu iki ifadeden
hangisi doru?. Galiba siz doru sylemiyorsunuz. Yahut ne
olduunu kendiniz de bilmiyorsunuz?
Efendim, insan can korkusu olmasa her eyini brakarak hi s
tanbul'a gelir mi? Benim stmde elbise bile kalmad. Bu gr
dnz aketi burada, stanbul'da verdiler. Her halde bir teh
like grdk. Ne yaptmz kendimiz de bilmiyoruz. Krklarelini onun iin brakp geldik.
Krklareli valisi Faik Bey deil mi?.
Evet..
Faik Bey sizin dediiniz eyleri yapacak ve yaptracak bir
adam deildir.
Efendim, vali bey bizim kardeimiz gibiydi. Gece gndz ken
disiyle beraberdik.
O halde nasl olur?.
Biz ne bilelim?.

Krklarelili A, B, C ve D129
A= Ben o olay ok gzel hatrlyorum. O olay bir ahsa kar
idi. Ben 7-8 yandaydm o hadisede. Fakat ertesi gn [Yahudile
rin] bir ksm stanbul'a gitti. Biz de gidecektik ama geldiler, haber
verdiler 'gitmeyin' [dediler] ve bizi brakmadlar. O zaman alman
eyalarn bir ksm da geri verildi, ama bu arada da hadiseler de
olmam deil olabilir... Hatrladm uzun bir zaman bir evde
toplandk hep beraber. O evde kaldk evimize gitmedik ama gide
bilirdik. Evimizi terk ettik. Kaynvalidemin bana verdii bir g
m kak vard. Yamadan tek kalan gm kakt. Olaylar er
tesi gn bitmiti. Ertesi sabah erkenden biz kalktk ve trene bine
cektik. Haber geldi 'kaln' diye. Nehir kenarna tm eyalar atl
mt. 'Gidin eyalarnz aln' dediler. eyizler ya paraland ya
da [stanbul'a] yolland.
B= Devletin antisemitik bir olay idi ama halkn deil. [Yahu
diler] Krklareli'nde biraz daha varlkl idiler, ok fazla deillerdi
ama baz evlerde varlkl insanlarn evleri idi. O zamanlar byle
bir ey oldu. Btn ticaret Yahudilerin elinde idi. Kk ticaret
ama sonuta ticaret. Maksat Yahudilerin bir ksmn Krklareli'nden, hatta tm Trakya'dan kovmakt. Ama Krklareli'nde ve
baka yerlerde biraz [hdiseler] daha fazla oldu. Hahama tecavz.
Bir, iki ey daha oldu. Krklareli halk hep muhacir halk. Hepsi,
Cumhuriyet'ten ncesi de dahil olmak zere, Bulgaristan, Yuna
nistan, Yugoslavya gibi yerlerden gelmiler. Asl yerlisi ok ok
azdr. Bu yeni gelenler kskandlar. Geldiklerinde Krklareli'nde
en iyi durumda olanlar hep Yahudiler. Bunlar sonradan oradan
kovuldular. stikll Harbi zamannda dkkn sahipleri hep Yahudilerdi. Edirne'de, oramn yerlisi olan zengin bir Mslman toplu
mu vard, fakat Krklareli'nde yoktu. Edirne'de zenginlik daha
fazla idi ve daha iyi bir eitim alm bir kesim vard. Bu sebepler
den dolay Krklareli'ndeki olaylarn daha kuvvetli gemi olabi
leceini dnyorum. Sonradan durumlar dzeldi. 1934'ten ev
vel bizim Yahudilerden ou devlet memurlar ve subaylar ile yaS. F'nin ubat 1999 tarihinde yapt mlakatlar. Tanklarn tamam Yahu
di'dir. A=80 yalarnda kadn, B=70-75 yalarnda erkek, C=70-75 yalarnda
erkek, D=70 yalannda erkek.

kn ilikiler iinde idiler. Bizim nesil dahi byle idi. Benim ailem
en st seviyedekilerle grrlerdi. ok gzya dkld ama,
esasnda dayak olaylar da oldu. ok, ok az ama oldu. Ta attlar,
cam krdlar.
C= Bizim evde, ben ok kktm, bykbabamn bir takm
[Trk] arkadalar vard "buraya kimse giremez' demilerdi. Evde
oturuyorlarm ve yama balam. Bizim evi salam grd
iin o zamann haham kars ile bizim eve gelmi. Onu duyanlar
bizim eve girmiler. Dnn ki benim bezlerim varm henz,
annem onlar karm ve balamaya vakit bulamadan yle k
mlar. Duvarlarda hallar falan hepsini alp gtrdler, parala
dlar. Annem bunu her zaman anlatrd. Bu bir filmlerde grd
n kadar feci bir olayd. Ki belki haham kars ile bizim eve snmasa idi belki bir ey olmayacakt. Bu ok ok acdr ve annem her
zaman gzleri yaararak anlatr, bu yama olayn. Dnn ki
bykbabama garanti vermilerdi 'sizin eve girilmeyecek' diye.
Yama ettikleri zaman annemin bir piyanosu vard. O da gitti. Ne
reye gitti belli deil. Aradan 15 sene gemiti. Ben artk koca o
cuktum. Bu arada bykannem lmt. Biri geldi "ban saolsun' dedi. Krklareli gazetesinin sahibi ben 'yaz yazacam' de
di.130 Bu arada annemin kulana gelmi piyano onun evinde. An
nem szn saknmazd. 'Bak sen yaz yazacaksn ama bu arada
bizim piyanodan istifade ediyor musun?' dedi. 'Yok o piyano s
zindir, sizin iin saklyorum' demi. Adam mahup oldu ve 15 se
ne sonra piyanoyu bizim eve getirdi. Fakat tabii piyano ok kt
durumda idi, akortsuz ayarsz. Adam gazete sahibi!!!! O piyano
hl bizde durur. Bu olaylan yapanlar biliniyordu. Hepsi tandklarmzd. Babamn manifatura dkknnn nne iki araba yana
m btn mallan alp Pnarhisar'a gtrmler. Benim bykba
bam da birka arkada ile gidip Pnarhisar'dan geri alm. Jandar
ma Komutan'n da yanma alm. Yamaya katlanlardan biri de
sonradan milletvekili oldu. lk Demokrat Parti milletvekillerinden
biridir. Benim annemin eyizi alnd.

Nazif Karaam'a gre gazetenin sahibi Ali Rza Dursunkaya idi. Gazete daha
sonra adn Trakya'da Yeilyurt olarak deitirdi.

D= Bu kadar samimi olmamzn sebebi ok iyi ilikiler iinde

olmalarndandr. Bakkal, dkkn sahibi hep Musevi idi ilk olarak
ehre geldiinde muhatap olduklar Yahudilefdi. Bu olaylarn
devlet destekli olduunu dnyorum. Devlet 'biraz korkutun'
dedi ama olaylar rndan kt ve byd. Bu devlet adamlarna
sonradan biz Yahudiler oy verdik... Bizim evde muamba ile per
deler ayn desen [idi]. Hatrlamyorum kim ama komulardan bi
ri onlara gz dikmiti. Onlar ald ve eskiyinceye kadar kulland.
Annem hep rak kullanyor7 derdi.

H . M .131

Babam Krklareli'nde hem perakende, hem toptan zerine

bakkaliye yapard ama bugnk Carrefour132 gibi. Gmlek de
vard, lastik de vard, petrol da vard. Babam Krklareli'nin sayl
adamlarndan biriydi. Yahanesi vard, susam ya yapard, Meh
met Sabri'yle ortak ya ii yapard. Mandralar vard. Evin arka
tarafnda bir at ahr vard, dip tarafta helva iin biraz tahin yapar
d. Bakkaliyesi gayet kuvvetliydi. Ve ok hatr saylan bir adam
d.
Ben 4 yandaydm, bugn gibi halen de hatrlyorum. Size de
dim ya babamn mandralan vard, hem Balkan'da vard, hem
ovada Dokuz Hyk Ky'nde vard. Yazla kye giderdik,
mandraya giderdik. Ve yazd. En byk elencemiz de ocuklar
la dven zerinde buday ezildii zaman ve harmanland za
manki haldi. Gece yarsyd, saat 04.00 civaryd. Abilerim uyu
yordu, ben annemin yanndaydm. Biz Krklareli'nde o zaman ki
rada oturuyorduk. [Mal sahibimiz] Ahmet Efendi talikasyla ile
geldi. Talika u altnda makaslar vardr, at arabasdr ama insan
binmesi iin. Anneme bir eyler anlatyor. Ben ne anlattn bilmi
yorum. Anneme sokuluyorum, bakyorum annem fena durumda.
Bizi apar topar toparlyorlar, arabaya koyuyorlar. Abilerim daha
da uyuyorlard. Ben anneme sokuldum byle, merakla "ne oluyor

131 Nianta, stanbul, 26 Eyll 2005 tarihli grme / S.F'nin ubat 1999 tarihli
grmesi. Tank erkektir.
Fransz byk maazalar zinciri.

ne oluyor?" falan diye [sordum] ve Krklareli'ne vardk. Bizim ev

ok enteresan bir evdi. Bizim evin girite hem sada hem solda bi
rer aile vard. Biz ortasndan yukar iki merdivenle cameknla st
kata kardk. st katnda biz oturuyorduk. Aada Binyamin
Hazday, Salvator Hazday otururdu. Daha evin nne geldiimiz
zaman her taraf cam. Her taraf cam. Eve ktk. En ok beni ar
tan, bugn gibi hatrlyorum, annemin ok kuvvetli bir gardrobu
vard, gardrobu kramadlar, anahtar skemediler, kapak kald
rld ve btn eyalar byle [salm] etrafta. [Eyalar] Alnd,
alnmad ksmn ben bilemem o yata. Beni sonradan merak etti
ren bir husus vard. Babam o akam kyde deildi. Babam nere
deydi ki mdahale edemedi, bir ey yapamad, bilmiyorum. Biraz
kumar severdi, poker oynarlard, ehrin erafyla. O akam her
halde bir evdeydi tahmin ediyorum. Ve ben bunu soramadm.
ok otoriter bir adamd, bunu soramadm. Babamn kardei m
dahale etmek istemi. Bykannem iki defa evlenmi, bir Mitrani,
bir Menda. Bu Menda olan elebi Menda mdahale etmek istemi
eve girenlere falan. Bunu baklamlar. Omuzundan byle bak
lanm. O gn o demi ki, "ben artk burada durmam" demi ve
yryerek km. Tren de beklememi ve bir daha izine rastlan
mad. Filistin'e gitmek niyetiyle kt. Fakat o zamanlar Filistin'e
gitmek, baya imknsz gibi bir eydi. Yryerek veyahut vasta
deitirerek, vs. Bu [Menda] yollarda telef oldu herhalde. Ve bizi
toparladlar gene orada, gene talikayla istasyona kadar gittik, tre
ne bindik. Tren biraz gidiyor, biraz duruyor, biraz gidiyor, biraz
duruyor. Sonradan reniyoruz ki, tabii mdahale oldu ilk bu ie
teebbs edenlere, bir kar cephe olutu. O iki cephe arasnda
"gitsinler mi, kalsnlar m?" mnakaas oldu. [Bu sebepten tren
dura kalka gidiyordu] O zaman denirdi ki ve hla zannediyorum
halen yrrlkte bu kanun, hudutlara u kadar mesafede gayri
Mslimin mlk almas hl mmkn deil galiba. O zaman k
m bu kanun. Ve zannediyorum bu hareketler daha ok o zaman
[Yahudilerin] Krklareli'nde mlk sahibi olmamalarn telkin iin
bir hareket gibi geldi bana. [Aralannda] ba, arazi sahibi olanlar
vard, hepsi ellerinden kard. Ve biz, uzatmayalm, epey zor
[bir] yolculuktan sonra stanbul'a vardk. Sirkeci'de Paris Oteli
vard bir zamanlar. imdi Dou han'nm karsnda. Orada kal
yorduk, hl hatrlyorum. Bizleri geri dndrmek iin drt kii

geldi Krklareli'nden. Biri bizi kyden getiren, mal sahibimiz Ah

met Efendi, bir dieri Mehmet Sabri, dier ikisi de Krklareli'nin
sayl adamlarndand. "Albert Efendi, Albert Efendi, btn varl
n halen Krklareli'nde, dn gel" [dediler]. Ve babam dnmek ka
rar ald. Onun bakkaliye zerinde ortak i yapt (babama mal
temin ederdi). Nesim Salinas (?) babama "dnme, dnme. Burada
beraber i yapanz, [ekmeimizi] karrz, dnme" diye srar edi
yordu. Babam dnmekte srar etti ve dndk... Yahudi nfusunun
yars bu olaylardan sonra dnd. Dier yars ise stanbul'da kal
d. Polikarlar vard, Kba'ya gittiler. Brezilya'ya, Filistin'e giden
ler oldu.
[Olaylar srasnda] Mehmet Sabri babamn maazasna hibir
ey olmasn diye babamn tabelasn skm, kendi tabelasn
koydu. Biz karde aramzda bunun mnakaasn yapardk. Ya
Mehmet Sabri btnne oturmak istedi ve yahut da babam m
dafaa etti. Artk hepsi toprak oldu, hakikat hangisidir bilemiyoruz
tabi.
Biz tamamen milliyeti yetitik hatta yle bir hatram var. O
zaman ehir Kulb yoktu Krklareli'nde, imdi var, fakat imdi
daha iyi deil. Krklareli o zaman daha iyi idi. Bir savc m geldi,
bir vali mi geldi poker oynamak m istiyordu babama "hemen ha
zrla" derlerdi. Bizim ev msaitti beraber poker oynarlard. Bili
yorsunuz imdi tamamen kalkt herhalde, kapanta milli mar
vard radyolarda, televizyonlarda. Ben uyuyordum. Poker oynar
lard. Radyo ak kalm. Milli mar alnca uykumda kalkmm.
Annem ierden babam arm. Mzik retmeni, matematik
retmeni ve savc babamla poker oynuyorlarm. Beni byle gr
mler. Byle milliyeti yetitik biz. Ancak bir gn ortaokuldan
kp da ardan ekerci Ali'den bir klah eker alp dar ktm
da yan taraftaki kavaf ve de hazr elbise satan iki esnafn kapda
"Bizde eskiden burada Rumlar, Bulgarlar vard ve Yahudiler de
onlarn hizmetkrlar idi. Onlar gitti imdi Yahudiler patron oldu.
Onlar da gitse de biz patron olsak" konutuklarn duydum. Bu laf
zerine imdi srail'de olan benden bir ya byk arkadam ema
ya Halevi ile grtk ve onunla beraber Krklareli'nde Betafi ihya
ettik. Bu Betar grubumuzdan sadece ben ve bir arkadam Viktor
Avigdor Trkiye'de kald. Dierleri hepsi srail'e g ettiler. ok

iyi [Trk] arkadalarmz vard fakat mesafeliydik. Mesela ben de

vaml surette Vali'nin oluyla, kzyla [grr], bir ya farklar
vard, evlerine giderdim ama bize davet etmezdim yani. Vallahi
bu umumidir, [Trkleri] kendi iine almayacaksn yani.

Penhas Haleva133
Cumartesi bizim kutsal gnmzdr. Eskiden insanlar daha
sofu olduklar iin o gn ibadetle geirirlermi. Bu nedenle ar
daki tm dkknlarn sahipleri olan Musevilerin dkknlar ka
pal olurmu. Bir cumartesi gn Krklareli'ne gelen devlet b
yklerinden biri bunu grnce rahatsz olmu. Ertesi hafta tm
dkknlar yamaland. O yetmedi, evleri de yamaladlar. Bunu
yapanlar Krklareli halk. Fakat bunu herkesin yaptn syleye
meyiz.

Yaua Kaneti134
Atele evin iine gelmilerdi. Ta attlar, ereveler aa indi.
Olaylar srasnda babam evde deildi. Annem, annemin bir arka
da ve ablam vard evde. Yani kadn ve bir ocuk. O gecenin
sabahnda stanbul'a gittik. Sonra yine dndk.

Krklarelili smail Dede (1913-1999):135

1934 ylndan nce Krklarelinde 1600 civarnda Musevi vatan
dalar varm bunlarn hepsi ya esnaf, ya ua sanatkrm. Krklareli'nin merkezinde kendi mahallelerinde mtevaz bir ekilde ya
arlarm, daha sonra 1934 Temmuz'unda sebepsiz polisin ve ye
rel idarenin de destekledii olaylar balam. Yahudilerin evleri
talanm, dvlmler, kzlarna tecavz edilmi, bazlar ld
rlm, kadnlarn bileziklerini alabilmek iin elleri kesilmi. Zul
m yapanlarn yars ingenelermi, zorunlu ge zorlanmlar.
1* ^
I^d

Ece Koal, "Krklareli'nde be Yahudi kald", Sabah Pazar, 12 ubat 2006.

Ece Koal, "Krklareli'nde be Yahudi kald", Sabah Pazar, 12 ubat 2006.
smail Dede ile grerek aktaran Fatih Yalmsoy, http: / / www.turkev.co.il/
tt/view topic.php?t=327&highlight=1934

Krklareli meydanndaki mehur Arasta ars (Yahudi esnafn

ars) igal edilmi, zulm yapanlar dkknlara sahiplenmiler.
Yahudiler Krklareli'nden beddua edip katktan ksa bir sre son
ra Arasta (Yahudi ars) nnden akan kck dere bir gece
ar yamurdan sonra deta deniz olup nndeki her eyi silip
sprm ve selde bir ok kii yaralanm, lenler de olmu. Yani
Yahudilerden igal ettikleri mallar da kullanamamlar ve hayr
n grememiler.
smail Dede'yle konutuktan sonra bana son syledii 'evlat
Krklareli'ni Yahudilerin ahi tuttu' szyd.

Azarya ayir (Behar)136

Atalarmz, 1492 ylnda, spanyadan ge zorlandndan be
ri, yolu olmayan, sapa bir hudut ehri olan Krklareli'ne yerlemi
bulunuyordu. O zamanlar ka kii geldiimizden bilgim yok ama,
aa yukar "Beyz senede" yzelli aile kadar olduk.
1923 ylnda Trk askeri ehri igalcilerden kurtarmadan nce,
ekseriyet Rumlarda idi. Evet denebilir ki Trkler Osmanl Devle
ti' nin kurulduu senelerde, kendilerine ait olmayan bu topraklan
BizanslIlardan alp igal etti. Fakat, devlet mliyesinin var olmad
o devirlerde, devletin gelirleri, yabanc memleketleri igal ederek
buralardan saladklar ganimetlerle denkletiriliyordu. Bu neden
le ftuhat byk devletlerin balca siyasetleriydi ve doal sayl
yordu. Zamanmzda asker igaller ya da mali smr dzenleri
bence insanlk suudur. te Rumlarn asrlarca Trk topraklar olan
bu topraklara sahip kmak istemeleri de bir insanlk suudur.
Krklareli Rumlarn istilasna urayarak ad Sarandaklises
(Krkklise) oldu. Ayrca birka Bulgar ailesi de vard. stikll Sava
zaferle sona ermee baladnda Rumlann tamam her eyleri
ni brakarak Yunanistan'a katlar. Vatansz olan Musevlerse her
zamanki prensiplerine gre "Giden aamz, gelen paamz!" diye
rek Krklareli'nde kaldlar ve var olan egemen glerle uyum iin
de yaadlar.
136 Edna ayir Arivi, A zarya ayir Behar'n (2 Kasm 1922 - 14 Haziran 2000)
1993 tarihli "Beyz yllk miras" balkl metin.

Musevilerin ou esnaft. Kasaba ve kylerde yaayan kyl

lerse hemen hemen hi yoktu. Mslmanlarla iie, sulh ve dost
luk ilikileri iinde yayorlard. O kadar ki, dn merasimi sina
gogda yapldktan sonra, elencelerin tertiplendii ehir Kulb
ne kadar, damat ve gelin nde olmak zere, akraba ve dostlarn
korteji halinde, ehir bandosu eliinde, halkn alklar arasnda,
ar ar gidilirdi. Dn elenceleri Mslman dostlarla, hatta
Belediye Bakan ve Vali refakatinde yaplrd.
Trkiye Cumhuriyeti'nde saf kan Trk yoktur. Kendilerini
Trk sayan Lazlar, Krtler, erkezler, Azeriler, Abazalar, Bonaklar, Mslmanlar vardr. Osmanl Devleti'nin enkaz zerinde
Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran ileri grl kiiler, Trk milletini
de yaratmak maksadyla baz uygulamalarda bulundular. Ata
trk'n "Ne mutluyum Trkm diyene" cmlesiyle onuncu yl
nutkunu bitirmesindeki mana budur. Museviler de, Mslman
olmadklar halde, yerli halkla daha sk kaynamaya balamlar
d. Krklareli'ndeki Musev Lisesi'ni kapatarak ocuklarn Maarif
Vekleti'nin Trk okullarna gndermiler ve bylece kaynama
nn ocukluktan itibaren gelimesini salamlard.
Fakat bir anane olarak, Pessah dualann yine de "Le ana aba
bey Yerualayim", "gelecek sene Kuds'te olalm" cmlesiyle bi
tirmee devam ettiler. unu da ilve etmek gerekir ki, hibir Mu
sev yaad memleketin aleyhine herhangi bir faaliyette bulun
mam, hatta bunu akimdan dahi geilmemitir.
Krklareli'nin nfusu 1934 ylnda onbin kadard. En yakn
kylere bile gidecek yol yoktu. Kendi kazalarna bile kz araba
lar ile ya da at srtnda gidilirdi. Kyller ehre senede bir ya da
iki defa, tuz, eker ve pantalonlanna yamalk almak iin gelirler
di. Tam manasyla "kapal ekonomi" iinde yaarlard.
Para ok kymetli idi. Be para bir deer ifade ederdi. Bin lira
ile komple bir perakende manifatura dkkn alabilirdi. Kt
para ok az kimsenin elinde bulunurdu. Esnaf stanbul'a Senede
bir veya iki defa, alverie giderdi. Yiyeceini de ok defa yann
da gtrrd. Mal almlarm pein para ile yaparlard. Paralarn
zerinde eski Trke yazlar ve rakamlar vard.

Yol vergisi ihdas edilmiti. Bu vergiyi deyemeyenlerin says

pek oktu ve karlnda yol inaatnda alp ose yapmnda
kullanlan talan balyozlarla krarlard. Irgat gibi alrlard.
Topraklar, ilenmediinden verimsizdi. Kara saban kullanlr
d. Fakirlik yaygnd. Birok evlerde haha ya kullanlrd. Ky
lnn satmak zere getirdii st, yumurta, tereya ve odun yok
pahasna satlrd. Satan fakir, alan fakirdi.
Tren yolu Cumhuriyet'ten ok sonra yapld. stanbul'a Alpullu'dan aktarma yaplarak gidilirdi. Bu yolculuk ta onbir ila onbe
saat srer, halk perian olurdu.
Evlerde ve dkknlarda aydnlatma iin gaz ya, snma iin
odun kullanlrd. Gaz lambalarnn en by onbe mumluktu.
Genelde kullanlan yedi ve be mumluktu. Sobalar tenekedendi
ve borular delik olduundan duman tterdi. Odunlar Istranca'daki kyller inek arabalan ile getirirler ve bir araba odundan
aldklar para ile gaz, tuz ve eker alp giderlerdi. Aalar sobalk
odun halinde balta ile yaranlar ingene idi ve "baltac" diye ar
lrlard. Bir araba odunu bir ya da iki somun ekmek paras karl
nda yarp odunluklara tarlard.
Elektrik, sinema aldktan sonra geldi. Film sresince alan
jeneratrlerden baz sokaklar ve ender baz evler aydnlatlrd.
Film bitince, gene gaz lambalar yanard.
te 1934 senesinde Krklareli'nde yaam bu kadar konforluy
du!
Bylesine mahrumiyet ve kapal ekonomi sistemi iinde yaa
yan Musevler her naslsa kltr faaliyetlerine ok nem verirler
di. Aynca sosyal ilikiler de son derece faaldi. Annem, Trkeden
baka, Rumca, Franszca ve spanyolcay ana dili gibi bilirdi. Ba
bam aynca branice, Bulgarca ve Pomaka konuurdu. Eski Trkeyi gayet mkemmel bir ekilde okur yazard. braniceden spanyolcaya, ya da Trke yazlm bir yazy dier dillere, annda e
virirdi. Hele braniceyi alacak bir sr'atle annda Trke ya da
spanyolca okurdu. "Musevler hesaplan kaarken bile yaparlar"
denirdi. Babam iki virgll rakamlar annda arpar, rakamlar
beer beer toplard. Birok ailenin ocuklar stanbul ve Fransz
liselerinde okumaya gnderilirdi.

Annem stanbul'dan getirtilen alaturka hocalardan ut dersleri

almtr. ok gzel ve notadan ut alar ve klasik Trk musikisi
sylerdi. Dedem ve aile efrad saz heyeti kurmutu. Kendisi ke
man, kardei kanun, dierleri de baka musiki aletleri alar, ark
lar sylerlerdi.
Komu aileler gece ziyaretlerine birbirlerine giderler, birlikte
alaturka arklar sylerler, eitli oyunlar oynar, evde yaplm
turular, tatllar, hamur ileri yerler, msr patlatrlar, evde kavru
lup tlm kahveler ierlerdi.
Birinci Dnya Sava'ndan sonra Almanya'da Nasyonal Sosya
list (Nazi) partisi kuruldu. Ksa srede partiyi Adolf Hitler ve ar
kadalar tamamen ele geirdi. O sralar lkede komnizm ideolo
jisi kuvvetliydi. Kari Marx komnist ideolojiyi sanayilemi lke
ler iin tasarlamt. Proletarya dnyada ayaklanarak burjuvazi
egemenliini alt edecek ve btn dnyaya komnizmi getirecekti.
Bu hareket ilk bata sanayilemi lkelerde balayacakt. Nitekim
Almanya'da ihtilal hazrlklar tamd. Fakat Adolf Hitler komnist
toplantlarn basarak datt ve parti tekilatlarn ilemez hale ge
tirdi. Nasyonal Sosyalistler sanayicilerden byk destek grd.
Gelitiler ve Almanya'ya egemen oldular. ktidar ele geirdiler.
Trkiye Cumhuriyeti Osmanl Devleti'nin kozmopolit yaps
nn enkaz zerine kuruldu. Trkiye'nin birlik ve beraberlie ihti
yac vard. Mill duygular, deiik etnik gruplar arasnda yaymak
gerekiyordu. Trk milleti yaratlacakt. Almanya nasyonalizmi,
milliyetilii rnek alnmalyd. Mterek bir dman yaratlma
lyd. Almanlar Yahudileri setiler. Trkiye'de Rumlar ve Yunan
llar kovulmutu. zmir, stanbul ve Trakya'da Yahudiler vard.
Pekl, bu blgelerde Yahudi dmanl ilenebilir ve birlik ve
beraberlik bu dman karsnda salanabirdi. Bunun iin basm
kullanlabilirdi ama yeterli deildi, okur yazar azd. Gnah keisi
olarak da Yahudiler seildi. Yahudiler ticareti ellerinde tutuyor
lard. Ticaretten onlan kovmak gerekiyordu. 'Trke konu,
ft", "hamursuzda Trk ocuklarnn kurban edilerek kanlarnn
iildii" (Musevlikte kan ve kanl yemekler yemenin katiyen ya
sak olmasna ramen) gibi konular ileniyordu. Ortam kvamm
bulunca da Ankara'dan "Yahudileri korkutup lkeden kovun"
tavsiyesi geldi.

Halbuki 'Trk ulusu" kavramn yaratmak iin Yahudi d

manlna gerek yoktu. Amerika rnei vard. Amerika'da inanl
mayacak sayda etnik gruplar mevcuttu. Amerika bir gmenler
topluluu idi. Kilimini kapan bu lkeye gitmiti. Buna ramen
"Amerikal" uuru yerleti. Mterek menfaatler yetiyordu. Ame
rika ekonomik kalknmasn yapt ve ngiltere'nin dnyadaki ye
rini ald. Ankarada devletin banda bulunanlar ise kolay yolu
seti, Alman milliyetiliinin peine takld. Bu yol ortaadan
kalma soygun ve yama alkanl yolu idi. Halbuki Yahudileri
kovmak esas gaye olsa idi bu gayeye daha medeni yollardan var
labilirdi. rnein, Hahamba ileri Bakanlna davet edilir ve
Musevlerin lkeden gitmeleri gerektiini sylenebilirdi. Bir veya
iki sene de mhlet verilebilirdi. Ama Musevilerin sadece ticaret
teki rollerinin Trklere devri olsayd, bu ve bunun gibi areler bu
lunabilirdi. yle yaplmad, Yahudi dmanl tercih edildi.
nk ama kozmopolit bir halktan bir millet yaratmakt. Eitim
grmemi halka da ortaadan kalma soygun ve yama daha ge
leneksel geldi. Halbuki Yahudilerin dier etnik gruplardan bir far
k yoktu. Pomaklardan, Bonaklardan, hatta Krt aslllardan ok
daha fazla, Musevler, bilakis her zaman devletin yannda olmu
lardr. Trakya'da yaayan Trkler, kolayca dolduraa getirildi.
Yahudilere hakaret edildi, korkutuldu, taland, dvld. Krklarelililer iin bu yeterli olmad. Krklareli'nde yaayan alt-yedi yz
Yahudinin arasnda yaratlan ter az geldi ve bir gece ev ve i
yerlerinin yama edilmesine karar verildi.
Babam 1929 ve 1930'lardaki dnya ekonomik krizinden nasi
bini ald. Annemin daylarndan ikisi ile senelerce ortak olarak i
lettii Adato-Behar manifatura firmasnda satlar giderek azald
ve kr ortaa yetmemeye balad. Sonunda ayrldlar. Babam
dedemin bakkaliye maazasna ufak bir hisse ile ortak oldu.
Annem muhteris bir kadnd. Babamn yumuaklndan, uy
sallndan istifade ederek, harla, borla ana caddede iki katl bir
evin yar hissesinin satn alnmasnda nayak oldu. O eve tan
dk. stanbul'dan eyalar getirtildi. Aabeyim tahsile stanbul'a
gnderildi. Bulgaristan'a Filibe imelerine gidildi, v.s.
Krklareli'nde Musev dmanl tuttu, ufaktan ufaktan terr
estiriliyordu. Musev esnafna "pis Yahudi", "ft" gibi hakaretler

giderek yaygnlayordu. Eliezer Kohen adnda bir musev krta

siyeci, bir ocua kttan Trk bayra satt. ocuk dar kn
ca, bayra rzgrdan yrtld ve yere dt. Komusu manifatu
rac Ahmet Ikalp, Eliezer'e bir tokat atarak "Trk bayran yr
tp ayaklar altma nasl atarsn?" diye haykrd, kalabalk giderek
oald. Karakoldan polisler geldi. Eliezer her ne kadar "bayra
yrtmadm. Bir ocua bayrak sattm. Rzgrdan yrtld, olay
bundan ibaret" dedi ise de kimseye dinletemedi. Kalabalk "Pis
ft!" diye barmaa balad. Eliezer'i orada lin edeceklerdi. Bere
ket o srada ocuk kageldi, elindeki paray uzatarak "Amca ba
na bir bayrak daha ver" dedi. Kalabalk dalm, polisler gitmi
ti ama Eliezer yedii tokatla ve yaad korku ile kald.
Birka gn sonra Millet Bahesi'nde bir okul arkadamla ga
zozuna oynuyordum. Gazoz ielerinin aznda epeevre bir
oluk vard. Bu oluun iinde camdan bir bilye bulunurdu. Bu bil
yeye gazoz diyorduk. Gazoz iesi otomatik dolum srasnda, kar
bondioksit gazl, ekerli su kabarr, bilyeyi yukar iterdi. Bylece
ienin az kapanm olurdu. ienin azn amak iin sert tah
tadan bir ubukla kuvvetle ve hzla vurulurdu. Bilye aa der,
ienin az alrd. Bardaa konur, iilirdi. Dolum srasnda gaz
tazyikine dayanamayan baz ieler patlayp dalrd. indeki
bilye akta kalrd. Bilyelerin yirmi tanesini gazozhaneden krk
paraya satn alr, bu "gazozlarla" eit eit oyunlar oynardk. Ka
zanan yerdeki bilyeleri alrd. te ben o gn arkadamla bu "ga
zozuna" oyununu oynarken onun bez kesesindeki btn "gazoz
lar" kazanmtm. Arkadam fena bozulmutu.
- Yarn hepsini senden zorla alacam.
- Nah alrsn?
- Yarn btn ftlar Krklareli'yi terkedecek. Ben de senden
gazoz kesesini zorla alacam.
- Neden gidecekmiiz?
- Hamursuz bayramnzda, hamursuz hamuruna bir Trk o
cuunu kesip, akan kann kartryorsunuz. Onun iin sizi kova
caz.
- Neler samalyorsun! Hamursuza hi insan kan konur mu?
- Yalanc! Katil, pis ft! Koyuyorsunuz ite!

En iyi arkadalarmdan biriydi. Kafasna bu masallar kim

koymutu?
- Bu masal uydurup kim sana anlatt?
- Masal deil! Ben grdm!
diyerek bana hzla bir amar att ve kat.
Hem yediim tokattan hem de uydurduu masal yznden
alamaya baladm. Alaya alaya eve vardm. Onlar anneme
anlattm.
- Git yzn yka. Ne bu akam, ne de baka bir akam bir ey
olmayacak!
ubat tatilindeydik. Aabeyim ve daylarm (bizlerle hemen
hemen yat) stanbul'dan gelmilerdi. Hep birlikte akam gezin
tisine ktk. Maazaya urayp harlk alacak, Cumhuriyet Park'nda birer limonata iecektik. Hava kararmak zereydi. iseli
yordu. Cumhuriyet Caddesi'nde allmam bir kalabalk bir aa
bir yukar turluyordu. Birbirimize baktk. Ne oluyordu? Bir
devlet by m gelecekti? Dkknda da olaanst bir kalaba
lk vard. Civardaki mahalle bakallar kaer ve beyaz peynir, e
ker, tuz ve kahve alyorlard. Para veren yoktu. Hep veresiye def
terine yazlyordu. Babam tezgh arkasnda idi, yirmi seneden be
ri dedemin yannda alan Demir yan taraftaki arap flarnn
dibinde arap ienlere hizmet veriyordu. Byk daym dedeme
yanat:
- Cumhuriyet Caddesi'nin iki tarafndan byk bir kalabalk
bekleiyor.
- Eee ne var bunda? Bize ne?
- Musev dkknlarnn tamam kapand.
- Hadi olum. Hayal kurma!
Babamn kulaklar keskindi. Konuulanlar duydu. Yahudice

(Ladino) dedeme seslendi:

- Harp m var? Mala bu kadar hcumun bir nedeni olmal.
Hem de maaza boald, veresiye defteri doldu.
- Ne yapalm?
- Veresiyeyi keselim. Paras olan alsn!

Dedem mterilere dnd:

- Efendiler! Veresiye satlar kapadk. Pein alacaklar alsn!
Be dakika iinde maaza boald, kimse kalmad. Sadece
meyhanemsi ksmda, taburelerde oturup arap ienler kald. Bir
tanesi bizim oturduumuz evin yar hissesine sahip Kahraman
Bey'di. Elinde kocaman sivri bir bak vard. Tahta demeye sap
layp syleniyordu:
- Memleketi smrdnz yeter! Yarn Filistin'e gidin. Pis
ftlar! Altnlar peynir tenekelerine koyup bizden Antalya'y is
teyen iko herife, Mussolini'ye gnderiyorsunuz! Akdeniz'i hi
talyanlara verir miyiz!
Yanndaki de bir eyler geveledi:
- Yeter be! Yeter! Hepiniz talyan casusunuz. Mussolini'nin sa
tlm uaklarsnz! Sizi kesmeli! Siz veba mikrobusunuz! Fareler!
Kahraman Bey ba sapndan tutarak babama doru azatt:
- Yasef! En bata seni keseceim! Gnderdiiniz altnlarn he
sabn sen tutuyorsun!
Babam endie ile ona bakt. Yz sapsar olmutu.
Dedem Demir'e,
- Yasef efendi bizim eve gitmek istiyor. Onu gtrver.
- Yasef efendiyi Hayimiko gtrsn. Ben senin yamnda kala
ym.
Demir, dkknn ra idi. Dedem onu oniki yanda iken al
mt. Yirmi senedir yannda alyordu. Evlendirmi, oluk o
cuk sahibi yapm, bir de kk bir ev sahibi etmiti.
Hayimle (byk daym) babam dar karken
- Baba! Sen de hemen kapayp gel!
Be dakika sonra Hayim daym nefes nefese dnd.
- Baba! Caddeye geldiimizde "Yahudileri istemiyoruz! Filis
tin'e" diye baryor, bize ta atyorlard. Jozef'in (babamn) aln
na koca bir ta isabet etti. st ba kan iinde kald. Koa koa
eve doru gitti. Ben de durumu sana haber vermek iin geri dn
dm.

- Olum karakola gidip dkknda eli bakl birinin tehditler

savurduunu anlat. Bir polis gndersinler.
Aabeyim ve ben Hayim'in peine takldk.
Karakolun nnde polisin biri sigara iiyordu. Durumu anlat
tk.
- Siz gidin. Ben de birazdan oradaym
dedi. Maazaya dndk. Be dakika, on dakika, kimse gelmedi.
Dedem
- Demir diye ard ve hayretle baknd. ocuu gibi sevdii
ve bakp kollad Demir svp gitmiti.
Sarholara dnd:
- Efendiler! Kapatyoruz!
kalkp sendeleye yalpalaya gitti. Kahraman kalmt.
- Kahraman efendi. Sen de kalk git.
Kahraman kelimeleri zor zor bularak:
- Yooo! u demir kasadaki altnlar almadan bir yere gitmem.
- Kasa falan yok.. ekmecede de birka kuru var
- Bo versene! Altnlar ver! Pis ft!
- Kendin mi kp gideceksin yoksa ben mi karaym?
Uzun sivri ban dedeme doru uzatt:
- Sakn bana elini srme! talyan ua!
Kahraman Bey dorulacak durumda deildi.
Dedem elini koltuunun altna soktu ve kapya doru srk
leyip dar kard. Dedem ok gl bir adamd. Delikanll at
srtnda, kyden kye giderek geti. Mandralar, balar vard.
Bakkaliyeden baka yapt ra, hardaliye, sirke ve arap da sa
tard.
Son demir kapy da kapyordu ki, Kahraman bey ona doru
iki adm att. Ban sapndan tutup dedemin srtna doru indir
di. Tam o anda arkasnda bir hrt duyan dedem bakmak iin ba
n evirdi ve olanlar oldu. Bak dedemin yzn yukardan
aa yrttu. Her taraf kana buland.

rr Ne vuruyorsun pis kpek!

diye haykrarak yznden akr akr akan kanlara ramen
Kahraman'n ba tutan bileini kvrd. Bak yere dt. Kahraman' kar kaldrma itti. Yerden ba kapt, kasap dkkn
nn damna frlatt.
Mendilini karp yarasna bastrd.
- Hadi ocuklar! Durmayalm!
mz birden ana caddeye komaya baladk.
- Durun! Durun ocuklar! O tarafa deil, bu tarafa!
Yandaki lokantann aralndan dald ve bayr aa kaymaa
balad. Biz de peinden kaydk. ndiimiz yer Krklareli'nin ka
nalizasyonlarnn akt Bokluca Dere idi. Yamurlarn etkisiyle
kabaran sulara bata ka Millet Bahesi'ne vardk. Dedemin arka
sndan yokuu trmandk. Shhiye binasnn yan sokan getik.
Saa dndk. Ninem alt katn yan penceresinde gelmemizi bekli
yordu. Hemen kotu. Kapy at. Artk ierde idik.
Dedemin kana bulam halini grnce alamakl bir sesle an
neme seslendi.
- Amada!... Ko! Baban yznden bakladlar.
Annem son sratle bir leen, bir ibrik, pamuk ve tlbentlerle
geldi. Yzn ykayp temizledi. Evvela oksijen dkt. Sonra pen
cerenin kenarndaki tabakay ald. nce kylm ttnleri kesik ye
re boydan boya serpti. (O zamanlar, kurutulmu ttn yaprakla
rn kk dorayp tabaka denilen madeni kutuya koyarlard.
Zenginler altn kaplama ya da som altndan yapma tabakalar kul
lanrlard. Tiryaki, kapaklarn iki i tarafna yerletirilmi ince si
gara ktlarndan alr, iaret ve orta parmak arama yerletirir,
meydana gelen oyua ttn doldururdu. Sonra sigara gibi dzer,
kenarn dilinin ucunda gezdirerek slatr ve yaptrrd. Yelek ce
binden de kibritini ya da akman kararak yakard.) Ttn
serpip bastrd anda kan ak durdu. Katlad tlbenti yarann
zerine yerletirdi. Baka bir tlbentle de yara stndeki tlbenti
bana balad.
Annem derin bir nefes alarak sedire oturdu.
- Baba! Seni kim baklad!

- Kahraman denilen kuduz kpek. Bir ara dalgnlmdan fay

daland.
- Allah onun belasn verecek.
- Kzlar nerede?
Kzlar dedii biri ondokuz dieri yirmibir yandaki teyzelerimdi. By orlu'lu bir delikanl ile nianl idi. Yaknda evle
neceklerdi. eyiz sand hazrd.
- Onlar tavan arasna sakla.
- Ben niye kaybolaym?
- Sen Krklareli'nin en zenginlerinden birisin. Bakarsn eve gi
rerler.
Annem ok zeki ve gl bir kadnd:
- Vesvese yapmayn. Benim kimseye bir ktlm olmad.
- Baba hayal kurma! Jozef'i (kocasn, yani babam) taladlar,
seni de yznden bakladlar! Sence bu olanlar vesvese mi?
Babamn sancs dner gibi oldu. Yanmza geldi.
- Perdelerin arkasndan dar bakn.
Byk bir kalabalk birikmiti ve bir azdan haykryorlard:
- Kzlar dar karn, Azarya'y istiyoruz.
- Duydun mu baba! Haydi kzlarla beraber sen de saklan. Ma
say tavan arasmn kapa altna ektik, zerine de bir iskemle
koyduk.
Ben heyecandan titriyordum.
Evin camlarna ta atmaa baladlar. Camlar krlnca, talar
n odalarn iine dmeye balad. Bir mddet sonra tavan aras
nn kapa vurulmaya baland.
- Ne var?
- Fareler, bizi yiyecek. An kapa.
Kapa atk, ktklar gibi indiler. Toz toprak iinde idiler.
Ninem,
- Bahedeki kr kuyuya saklansnlar

Baheye ktk. Annem,

- Bu kuyunun iinde be dakika zarfnda havaszlktan bou
lurlar.
Annem kotu, merdiveni getirip duvara dayad.
- Daymlarn evine gein.
Babam,
- Grmediniz mi? Onlarn evinin nnde bekleen bir kii bi
le yok. Bugn Halk Oca'nda toplant varm. Mutlaka girilecek
evleri de tesbit etmilerdir.
Evvela teyzelerim, sonra dedem duvara ktlar. Merdiveni
teki baheye indirip yandaki eve getiler. Hep birlikte yukar k
tk. Annem teker teker btn lambalar sndrd. Kibrit akarak
saatime baktm, onbiri geiyordu. Yatak odasnn penceresinden
grnmeden gzetlemeye koyulduk.
Ninem,
- ocuklar, bana yardm edin de amarhanede ne varsa ka
pnn arkasna dayayalm.
Biz bu ile megulken annem alvar giydi. Salarn bir bar
t ile balad. Sonra da aadaki kahvalt odasnn penceresinden
sokaa atlad. Biz amarhanedekileri kapnn arkasna ydk ve
tekrar yukar ktk. Perdelerin arkasndan darsn gzlemeye
koyuduk.
Annem seslendi:
- Elebanz kim?
Ortaokul Mdr ne geti,
- Ne istiyorsun?
- Siz bizden ne istiyorsunuz?
- Peynir tenekelerine koyduunuz altnlar!
- Nikh yzklerinden ve bir iki bilezikten baka altnmz
yok!
- Ne yaptnz? talya'ya, Mussolini'ye mi gnderdiniz?
- Mussolini de kim?

- talya'nn banda olan faist diktatr!

- Bizde altn olsa, size vermez miyim? Kazandmz paralar
saklayan deil, yiyen insanlarz. teki dnyada para gemiyor!
- Ya altnlar verirsin ya da baban! Baban altnlar nereye sak
ladn bilir. Kplere mi doldurmular, baheye mi gmmtr,
Allah bilir!
- Babam yok!
- Nasl yok? Maazay kaparken grenler var.
- Atma atlayp Bedre kyne kat.
- Baretmenin dediini duymadn galiba! Ya altnlar vere
ceksin ya kzlar!
- Kzlar da yok. orlu'ya gnderdik.
Biri sigarasn yakmak iin akman ateledi. Yzn tam
olarak grdm. arda yourt satan Bonakt. Drt be sene ev
vel Yugoslavya'dan gelmiti.
Baretmen,
- Yanna iki adam vereyim, altnlar tasnlar.
- Altn yok! Altn yok!
Annem eve doru yrd,
- Dur bir yere gidemezsin!
Durdu, arkasn dnd,
- Anlamyor musun? Baretmenim! Olsa mutlaka veririm.
- O halde, seni buradakilere teslim edeceim.
Arkalardan biri seslendi:
- Bunlar ft! lrler, namuslann kirletirler ama altnlarn
vermezler.
Bu sefer bakas seslendi:
- Baretmenim vakit geldi. Saat 12'yi geiyor!
Baretmen saatine bakt.
- Haklsn! Hadi direkleri getirin.
Drt kii bir telefon direini getirdiler.

- Herkes bir yerinden tutsun. deyince, kapya doru koun.

Direk kapya bir balyoz gibi vurdu. O anda krld. Kalabalk
a kpekler gibi saldrd. Kapnn arkasna ydmz eyay da
r attlar ve ieri daldlar. Kimisi st kata, kimisi alt kata! Kim ne
kapt ise sokaa kmaya alt. ti kak! Ortalk bir sava alan
gibiydi. Ayn eyaya be kiinin birden yapt oluyordu. Her
biri bir tarafa ekiyordu. Duvarlarda asl duran ata hatras foto
raf erevelerini bile ivileri ile birlikte ekip aldlar. Kilerdekileri
brakmayp alp gtrdler. Bu hengme yarm saat kadar srd.
Yeni girenler yama edilecek tamr bir ey bulamaynca hrsla
rndan aynalar, avizeleri krdlar. Mevcut olan koyu karanlkta
nasl grdklerine ayordum.
En ok da ninemin davranndan etkilendim. eyiz sand
geerken uursuz bir ekilde kendisini stne att. "Sandm
vermem" diye haykrd. Onu ittiler ve yere drdler. Gelip ge
enler stne basyorlard. Aabeyim ve byk daymla birlikte
onu kenara ektik. st ba kan iinde idi. Srtm duvara dayaya
rak oturttuk. Perian bir halde olduu halde az sonra vitrindeki
kiristal takm gtrrlerken dayanamayp ayaa kalkt. El kol ha
reketleri yaparak haykrd:
- Kracaksnz, uursuzlar! Dikkat edin!
Her ey olup bitmiti. Sadece yerdeki muambalar gtrmeyi
akl etmemilerdi. Artk kimse kalmamt. Giren de yoktu, kan
da. Arka yatak odalarndan birinde annem dahil toplandk. Ba
da kurup oturduk. Dedem ve teyzelerimi de armtk. Kimse
den ses kmyordu. Sessizlik sanki hi bozulmayacakt.
Babam yelek cebinden akmam karp yakt. Hepimiz birbi
rimize bakndk.
Herkes dnceliydi.
Yarm, yarnlar dnyordu.
Bu gece evleri yamalanan dier Museviler gibi!
Be parasz! Yklm! Perian ve a! Be yz senelik maziye bir
nokta konmutu!
Bizler dedemin evinde iken yamaclar annemin, babamn evi
ne de girdiler. Komularn anlattna gre iki kii her eyi topla-

yp gtrdler. Birka gn sonra baz eyalarmz Jandarma Ko

mutan' ran evinde grld.
Yamaclarn gtrmedii dedemin evindeki muambann al
tnda sakl 200 lira ile btn aile ertesi gn trenle stanbul'a gel
di. Alpullu'daki aktarmada, eziyet olsun diye, kendini milliyeti
zanneden ne id belirsiz baz azgnlar trenin yolunu da kestiler
ve ou yamadan kaan tren yolcusu Musevileri korkuttular. Bu
nun dnda hadise olmad.
stanbul'da ilk hafta o alnmayan 200 lira sayesinde otelde
kaldk ve dedemler bir ev kiralad. Sonra hepimiz o eve yerletik.
Birka hafta sonra, form icab ve bilhassa Fransa'nm basks ile bir
Tahkikat Komisyonu kuruldu. Annem komisyona ahitlik yap
mak zere Krklareli'ne geri dnd. Neticede olay Ankara ileri
Bakanl'nca rtbas edildi. Ailemize hibir zarar [bedeli] den
medi. Takriben drt ay sonra da annem, babam, aabeyim, kzkardeim ve ben Filistin'e, Tel Aviv'e g ettik. Filistin'de babam
i bulana kadar annem diki dikmekle ailenin geimini salad.
Sonra babam i buldu ve hayatmz dzene girdi. Filistin'de
1934'ten 1936'ya kadar kaldk. Maalesef 1936'da Filistin'de ve bil
hassa evimizin bulunduu Yafa yaknlarnda Arap'larn "pogrom'Tar balad. Bunun zerine stanbul'a geri dndk ve bura
da yerletik. 1940'ta kardeim Mahir dodu.

Erol Haker'in Kaleminden Olaylar137

Geleneksel Krkpnar greleri o yl 3 Temmuz 1934 Pazar g
n yaplacakt. Genelde greler Edirne'de olurdu. Ancak 1934 y
lnda, bilmediim bir nedenden dolay Krklareli'ye tandlar.
Bylece Krklareli'ye, bu kk kasabamn arlamaya ne alk ne
de hazr olduu sayda yabanc akn etti.138 Nazif Karaam'a gre
Krklareli'nde de Kzlay yaratna gre msabakalan tertip edili
yordu. Dolaysyla Haker'in bahsettii gre msabakas normal137

138

Erol Haker, Bir Zamanlar Krklarelinde Yahudiler Yaard..., iletiim Yaynlar,

stanbul, 2002, s. 249-268.
Nazif Karaam'a gre Krklareli'nde de Kzlay yararna gre msabakalan
tertip ediliyordu. Dolaysyla Haker'in bahsettii gre msabakas normaldi.

di. Adatolar'n akrabas Baback Mitrani, o gn kahvesindeki is

kemleleri tanesi 5 liradan (gnmzn parasyla yaklak 45 do
lar!) izleyicilere kiralayarak iyi para kazand. Elindeki stok abuk
bitti; anlalan daha fazla iskemleyi de rahatlkla kiralayabilecekti.
Yarmalarn yaplaca gn hava skntl ve gergindi. Krkpnar grelerini izlemek iin toplanan kalabala karn tm ehir
rktc bir sessizlikle kuatlmt. Hava, gerilimden dolay ne
redeyse bakla kesilecek kadar youndu. Bunlar iyiye iaret de
ildi.
Greler ikindi vakti bitti. zleyicilerle greilerin, at arabas
ve otobslere binerek dalmas bekleniyordu. Bunun yerine ak
lanmas g bir ey oldu ve hemen hemen herkes Bulgar ynetimi
srasnda Loryalo ad verilen parkta topland.

Adatolar'n yks
Loryalo Park'yla Adatolar'n oturduu blok arasnda yln o
aylannda kuru olan bir dere yata vard. Adatolar'n evinin ya
nnda kasabann Merkez Polis Karakolu bulunurdu. Aile yeleri
akam alt sularnda kulaa kkrtc gelen bir takm konumalar
yapldn duydular, fakaz rzgr kar tarafa, parka doru esti
inden sylenenleri tam olarak anlayamadlar.
Adatolar bir hafta nce Trakya'nn baka kasabalarnda mey
dana gelen Yahudi kart olaylardan haberdard. Ancak onlar da
hil Krklarelili Yahudiler, "Biz Trk komularmzla yle iyi dos
tuz ki Krklareli'de bize zarar gelmez, en kt olaslkta da polis
mutlaka bizi korur" diyerek birbirlerine gven verdiler.
Adato ailesinde saldrya urayan ilk kii trenle stanbul'dan
dnmekte olan Simanto'ydu. Krklareli'den bir durak nceki Kavakl'da trene kimsenin tanmad bir gruh bindi. Aralarndan
iki kii Simanto'ya yaklat ve saati sordu. Simanto koyu kadife
bir eritle tutturulmu altn saatini yelek cebinden kard. Saati
amak iin yayma basmak zereydi ki kabadaylardan biri onu e
kip kopararak cebine att.
Simanto olay protesto etmek iin ayaa kalknca kaba bir e
kilde koltuuna geri itildi. Neredeyse dolu olan ikinci snf bir va

gondayd. Yolculardan hibiri bu aleni soyguna arm gibi g

rnmyordu.
Simanto tren istasyonundan eve kotu. Nefes nefeseydi, her
kese onlar anlatt ve dardan byk kayalar getirerek kimse gir
memesi iin sokak kapsnn arkasna yiidi. Lia, Simanto'yla alay
etti ve onu gereksiz yere panie kaplmakla sulad. Simanto'nun
nefes nefese eikte grnmesinden yaklak bir saat nce aile dok
toru Mehmet Can eve gelmi, atei kan Lia'nin beinci ocuu
Yako'yu muayene etmiti. la yazm ve bir ey sylemeden git
miti. Lia'ya gre Mehmet an'n gelii her eyin normal olduu
na ve endielenecek bir ey bulunmadna dair bir iarettir.
Akam sekiz sularyd ve hava kararmaktayd. O gnlerde
Krklareli'de hl elektrik yoktu. det olduu zere oturma oda
s gaz ya lambalaryla aydnlanr ve bunlar yatma vaktine kadar
yanard. Gece evin byk ksm zifiri karanlk olur, yalnz gerek
tiinde mum yaklrd. Dokuz civarnda ev ta yamuruna tutul
du. Olduka ar talar panjurlar ve camlar krd ve odalarn d
emesiyle mobilyalara arparak zarar verdi. eri atlan kayalar sa
yesinde pencereler artk ardna kadar akt. Lia, ailesini Simanto'nun yaad ikinci kata tamaya karar verdi. Herkes gelince
Simanto kk ocuklar evresine toplayarak onlar kucaklad,
yakndaki polis karakoluna bakan pencereye gitti ve "Can kurta
ran yok mu?" diye barmaya balad. Evdeki dier yetikinler de
koroya katld. Yaknlardaki Polis Karakolu'nda ise t kmyordu.
lk kattan gelen, Adatolar'm ar ahap kapsna inen bir bal
tann sesi, bundan sonra olacaklara dair kuku brakmyordu. Bu
srada ana kap henz yarlmamken, cesaretin onda dokuzunun
zamannda geri ekilmek olduuna inanan iki Adato ailesinin
yeleri koarak evden ktlar, merdivenleri indiler ve i avludan
geerek aabeyleri Avramai'nin evine sndlar. Sman grup 22
yandaki Alegra ve yeni evli iki akraba olmak zere gen ka
dn, ad bilinmeyen bir misafir kadn ve 12 yandaki kk Rael
dahildi. Gen kadn ve kzlar Avramailer'in evinde, zemin katn
altndaki kilerde birbirlerine sokularak oturdular. Tm geceyi er
zak kutular, yakacak odun, kmr ve baka eylerle evrili olarak
zifiri karanlkta geirdiler, ama en azndan burada kendilerini g
vende hissediyorlard.

Avramai'nin evi de zifiri karanlkt ve tek bir k bile gzk

myordu. Lia, birka lamba yakarlarsa Polis Karakolu'ndan mut
laka yardm geleceini sylediinde Avramai buna kesinlikle
kar kt ve eer onun evinde kalmak istiyorlarsa etrafn zifiri ka
ranlk kalacan syledi. Son derece haklyd. Gece az veya hi
k yanmayan bir evde Yahudilerin oturmuyor olmas daha b
yk bir ihtimaldi. O uzun 3 Temmuz gecesinde Avramai'nin evi
yamalanmad.
Avramai'nin evinde birka saat kaldktan sonra bitiikteki
Azarya Polikar'm evine girildiini ve tmyle yamalandn
duydular. Polikarlar'n evine tekrar girilmeyeceini varsayan Lia
ve Simanto kardeler, aileleriyle Avramai'nin evinden ayrldlar
ve i avludan geerek ayn bloktaki bu eve sndlar. eri girdik
lerinde Polikarlar tamtakr evde plak zeminde oturuyorlar ve
Azarya kukusuz bir bak darbesinden kaynaklanan yzndeki
yaraya bakyordu. Adatolar karanl hafifletmek iin birka mum
alarak onlarn yanma yere oturdular ve fazla konumadan, kor
kuyla gecenin ve sabahn getireceklerini beklediler.
Gecenin son saatlerinde birisi d kapya hafife vurdu. Lia ka
py anca Arap kkenli arkada Binba Celal'i grd. Binba
"gemi olsun'' dileinde bulundu ve Lia'ya ailesiyle evine dn
mesini nerdi. eri kimsenin girmemesi iin kapnn nne emir
erini nbeti olarak dikeceini syledi. Lia ve Simanto teklifi ka
bul ettiler. Bu kez Binba Celal ve emir erinin refakatinde blokun
evresini dolaarak sokaktan getiler. Binba ve emir eri silahly
d.
Bo sokakta hi polis yoktu, yalnzca birka subay sanki ama
szca dolamyordu. Bir gre gre olaylar izliyorlard. Olaylar
durdurmaya niyetleri olmamakla birlikte, i rndan kar ve
kundaklama veya cinayete varrsa mdahaleye hazrdlar.
ki Adato ailesi yeleri evlerine dnnce kayplarnn ne kadar
byk olduunu fark ettiler. Zemin katta oturan Lia Adato'larn
yemek odas ve mutfa tamtakrd. Mucizevi bir ekilde dier
odalara dokunulmamt. Ancak Simanto'nun oturduu birinci
kat tmyle yamalanm ve hatta tahrip edilmiti. Yamaclar
gtremediklerini krp dkmlerdi. Tavandaki gaz ya lamba
lar ve pencerelerin tahta ereveleri krlmt. Yerdeki muamba

y bakla kesmilerdi. Aileye gre bu ok farkl davrann nede

ni, Simanto'nun ateli bir Siyonist olmas ve bunu gizlemeyiiydi.
ngiliz mandasndaki Filistin'e gnderdii ve oradan kendisine
gelen mektuplar elbette postanede fark edilmiti.
Tan yeri aarmak zereydi. Bu kez i taraftan ve blokta oturan
tek Trk ailenin oturduu evin tarafndan bir ses duyuldu. Yeni
bir yamac grubu o evle i avlu arasndaki balanty kullanarak
nbetiyi atlatt ve Adatolar'n evine szd.
Nbeti olanlar grr grmez yerinden ayrld ve Adatolar'
kaderlerine terk etti. Yeni grup evin dokunulmayan odalarna gir
di ve zemin katta Lia'nn oturma odasyla yatak odasn boaltma
ya balad. Grup ayrca Alegra'y grmek istediini belirtti ve ne
rede olduunu sordu. Lia, Alegra'nn yaz tatilini akrabalaryla ge
irmek zere o sabah stanbul'a gittiini syledi. Aslnda Alegra
hl dier gen kadnla Avramai'nin kilerinde bzlm otu
ruyordu. Sonuta yeni grubun rzna geecek birinden ziyade ya
ma peinde olduu anlald.
Lia ve ailesi gene Azarya Polikar'n evine ekildi. Tan yeri aarana dek orada kaldlar ve eve dndklerinde sa kesimi, cssesi
ve tavrndan nceki gnk Krkpnar greilerinden biri olduu
anlalan son yamacyla burun buruna geldiler. Ester'in (babaan
nem) yeni ald Singer diki makinesini srtlamt. Yalnzca de
neyimli bir grei byle ar bir paray omuzlayabilirdi.
Ester onu grnce kendini kaybetti, korkularn unuttu ve "Se
ni hain adam! Bunu Lia Adato gibi Trklerin dostu olan birine na
sl yapabilirsin? Utan!" diye bard. ri yar grei annesi yan
daki bir kadn tarafndan bu ekilde azarlannca kuzu gibi oldu,
makineyi drd, aceleyle evden kt ve sokakta gzden kay
boldu. Lia'nn ailesinin elinde yalnzca bu Singer diki makinesi,
birka kk kilim ve baz eski giysiler kald. Simanto artk ul
suzdu. Adatolar'n en byk avuntusu kardee ait dkknlar
dan hibirinin yamalanmamasyd.
Ertesi sabah Lia, Ester ve en kk oullar Liyezer dnda
tm Adatolar stanbul trenine bindi. Kimlerin gittiini anlamaya
alan merakl Trkler istasyon yolu stndeki Cumhuriyet Caddesi'nin iki yanna dizilmiti. Bir gece nce Adatolar'n evini "zi

yaret ettii" anlalan birisi kafilenin orta yerinden haykrd. "te

Alegra! Dn gece bize onun stanbul'da olduunu sylediler. Bu
Yahudiler amma yalanc! Hesabmz gelecek sefer greceiz!"
Ayn gnn ilerleyen saatlerinde Lia'nm en iyi Trk arkada
Ali Rza Bey evlerine geldi. Kasabada olmadndan olaylardan
haberi olmadn, bilseydi Adatolar'n evine gidip gerekirse onla
r ahsen savunacan syledi ve zr diledi. Ester gzlerinin ii
ne bakarak, "Peki imdi ne iimize yaryorsun?" dedi. Buna kar
n ei Lia dahil oradaki erkekler "byle konumann yeri olmad
n" syleyerek onu susturdular, ne de olsa kadnlar fazlasyla
duygusal yaratklardr! yle deil mi?
Ali Rza Bey, Lia, Ester ve kk Liyezer'i gece evine davet et
ti. Lia daveti kabul etti. Birka gn sonra durum biraz sakinlein
ce, Lia ailesini geri almak zeri stanbul'a gitti.

Moon (Baback) Mitrani'nin yks

Grelerin yapld gn hava yle gergindi ki Baback, tm
deerli eyalarn ve bulabildii kadar nakit paray alp ertesi gn
ailesiyle stanbul'a sabah trenine binmesi gerektiini anlad. Olay
kmasn beklemeden eyalar toplamaya baladlar.
Akam zeri alt sularnda Babacn sadk Trk ustabas Sa
mi evine geldi ve o gece "Yahudilere kar tatsz olaylarn" kabi
leceine dair onu uyard. Evinin nn mmkn olduunca sa
lama almasn ve ertesi gne kadar kesinlikle evden kmamasn
syledi. Saat sekizde Babacn seyisi Mitraniler'in evine geldi ve
sebep gstermeden, baka zaman tuhaf saylacak bir teklifle o ge
ce Babacn atma bakabileceini syledi. Baback hemen kabul et
ti.
Saat on civarnda sokan dier tarafndan krlan cam ve par
alanan kap sesleri ve lklar ykseldi. Bu srada Sami tekrar
kapda gzkt, uyarsn bu kez daha kesin bir dille fakat iyi ni
yetle yineledi ve belki Babac rahatlatmak iin, "Ama Yahudi
leri ldrmek deil, yalnzca eyalarn almak; eer Yahudiler direnmezse kan dklmeyecek!" dedi. Baback, normal zamanlarda
bile potansiyel soygunculara kar evinin ve atlyesinin giriini
salama almay unutmazd. Bunlar ar kaplar, salam kilitler ve

demir ubuklarla korunuyordu. Bu yzden olaylar srasnda atl

yesine girilemedi. Ancak evde durum farklyd.
Babacn evinin yannda, geimini toprak kaplar ve testiler
yaparak kazanan Trk bir aile yaard. ki evin arka taraftan, i av
ludan ortak bir girii vard. Oraya ulamak iin basamak inmek
ve kiremitle rtl dar bir koridordan gemek gerekiyordu. Kori
dorun bitiminde, sa ve sol tarafta birer kap iki ayr eve alyor
du. Bir kuak nce iki evin de ayn geni aileye ve byk olaslk
la Yahudilere ait olmu olmas mmkndr, bu durumda arkada
ki ortak giri de kolaylk iin yaplmt.
ats evin yarsna gelen bu koridor, herhalde Mitraniler'in
evinin arkadan k almas iin yaplan bir pencereyle son bulur
du. Bu geit grnte yalnzca iki aile tarafndan bilinse de anla
lan bakalar da varlndan haberdard. Yamaclara herhalde
ya kap komusu Trk aileden birisi ya da Babacn bir alan
bilgi szdrm.
Saat onu biraz geerken i avludan bir grlt geldi, sonra
yerdeki kiremitlerde yanklanan ar ayak sesleri, krlan kiremit
lerden kan ses ve yamaclarn arka cam krarken kardklar
grlt duyuldu. Yamaclarn says az olmakla birlikte gayet
planl hareket ettiler. Yamaya balamak yerine ana giri kapsn
atlar ve byk bir grltyle ieri dalan onlarca yamacy eve
aldlar.
Evi fazla aramalar gerekmedi. Tm deerli eyalarn bulun
duu azlar gzelce dikilmi ve ertesi sabah stanbul trenine
yklenmeye hazr balyalar oturma odasnn ortasnda duruyordu.
Eve giren ok sayda yamac balyalar byk baklarla parala
maya balad. Babacn o srada on yedi yandaki olu zak du
rumu protesto etmek iin bir ey yapmak istedi. Bir yamacdan
yzne esasl bir tokat yedi, yere dt ve Mitraniler'in direnii
son buldu. Evde hibir ey brakmadlar. Ar ve pahal mobilya
gibi alamadklarn da devirip tahrip ettiler.
Yamaclarn devirdii oturma odasndaki cam kapakl bfe
de, Neama'nm mehur vine reelleriyle dolu birka kavanoz var
d. Kavanozlar krld ve ilerindeki reel, hallarn alnmasndan
sonra plak kalan zemine dkld. Ancak bfeden bir de lokum

konulan ve Neama'nn mtevazi mcevherlerinin bulunduu

porselen bir kap vard. Ailenin ansna bu kefedilmedi.
Yamaclar gn domadan az nce Mitraniler'in evinden ay
rldlar. Anlalan yamalanacak ok ey bulmulard. Onlar git
tikten sonra aile bir mangal kefetti. Baback kahve istedi. Kmr
le, yamaclarn kilerde braktklar biraz kahve ve eker getirildi.
Kahve hazrland. Aile yeleri geleneksel sabah kahvelerini itiler,
fakat tm iskemleler alndndan plak zeminde, yan karanlkta
ve birbirlerine sokularak oturdular.
Gn doarken Sami nc kez gelerek zntsn belirtti
ve tm aileyi evine ard. Moon daveti kabul etti. Birok aile
den aksine Mitraniler ertesi gn stanbul'a gitmedi. Baback, aile
sine artk sfrdan balamak gerekeceini syledi. O gn oluy
la imalathaneye gitti ve akama dek 16 saat alarak 15 lira dee
rinde ayakkab retti. iler gelmedi ve Baback birka gn sonra
hepsine yol verdi. Metin olmaya alsa da manen tamamyla y
klmt. Birka ay iinde byk mal varln yok pahasna satt
ve ailesiyle stanbul'a tand.

Azarya Polikar'n yks

Azarya'nn zellikle Krklareli'nin evre kylerinde ona mal
tedarik eden kyllerle kapsaml i balantlar vard ve onlara
kredi aard. Olaylarm meydana geldii gn nakit sknts ya
yordu. Azarya akama doru bakkal dkknn kapatmak zerey
ken, kendisine 4.000 lira borcu olan bir mteri dkkna geldi. Bu,
o dnem iin byk bir meblad, fakat yln o aylarnda bu tr
borlar olmas doald. Bu eski bir mteriydi ve genelde ne za
man Azarya'nn dkknna gelse "messesenin ikram" bir ie
raknn hazr bekledii dkknn arkasndaki kk yazhaneye
gider, yalnzca Azarya'yla biraz sohbet ettikten sonra ile ilgili ay
rntlara geerlerdi. Mteri ikiye dknd ve genellikle i ko
numalarn engelleyecek kadar imesinin nne gemek biraz a
ba gerektirirdi.
O akam bu zat pek keyifli deildi, bilakis epey somurtkand
ve iki fasln uzatmak istiyormu gibiydi. Azarya kaba davran
madan iki imesini engellemekte glk ekiyordu. Bu srada

dkknn kaps bir atrtyla menteelerinden kurtuldu. Bir grup

yamac ieri dalarak kk dkkn altst etmeye balad. Azarya g kullanarak onlar durdurmaya alnca, kafay bulmu
olan mteri yazhaneden kt, ban ekti ve Azarya'y sa ya
nandan yaralad. Yaradan kan fkrd. Azarya panie kaplarak
dkkndan kt ve eve kotu.
ansna fazla uzak olmayan evine vardnda kan revan iin
deydi. Azarya'nn halini gren ve dardan krlan cam ve yklan
kaplarn seslerini duyan ei Bea, "ma Israel..." (Dinle srail, Tan
r tektir") duasn139 sylemeye balad. Bu arada yaraya bakmay
ve kanamay durdurmak iin gerekeni yapmay unutmad.
Ksa sre sonra dolu gibi yaan mutat talar cam krd, eve gi
rildi ve her ey alnd. Aile yeleri Azarya'nn durumunu grdk
ten sonra yamaclara kar koymaya kalkmad. Evleri gzleri
nin nnde yamalanrken t karmadan evin yar karanlk bir
kesine bzldler ve aresizlikle onlar izlediler. Azarya sabah
iki damtma atlyesine ve mandrasna gittiinde onlar da tam
takr buldu. Genelde avans verdii kylerdeki tedariki ve mte
rilerden alaca oktu. Ancak parann ounu artk geri alamaya
ca anlalmt. Ailenin geri kalan "serveti", kzlar da'nn 37,50
liralk tasarrufunun bulunduu teneke bir kutudayd. Polikarlar
sabah tren istasyonuna doru yryen Yahudilere katldlar. Bi
letler 34,50 lira tuttu. stanbul'a vardklarnda Azarya'nn cebinde
lira vard.
Azarya artk ekonomik ve zellikle de psikolojik olarak k
m bir insand. stanbul'da zor bela geindi ve ailesini a brak
mad, ancak durumu Krklareli'deki tm mal varln ok dk
bir fiyata satt ve 1951 ylnda yklm bir insan olarak ld.

Yakir Magrisso'nun yks

Olaylar srasnda otuz yanda ve bekr olan Yakir, bir kuma
maazas sahibi olan ailesiyle ayn evde yaard. Evleri Karamur

Bu, bir Musevi'nin gnde dzenli olarak iki kez, ayrca zor durumda kald
nda veya lmn yaklatn hissettiinde Tann'ya snmak iin syledi
i duadr. Mslmanlktaki karl Kelime-i ahadettir.

mahallesinde, orta ve ortalamann altnda gelir dzeyinde yakla

k on Yahudi ailenin yaad bir kmaz sokaktayd.
Gece olaylar balaynca belediyenin Defterdar at srtnda,
elinde iftesiyle sokan banda gzkt. Attan indi, genilii
ancak birka metreyi bulan sokan iki tarafna byk ve gze a
pan birer ta yerletirdi, tekrar ata bindi ve yolun ortasnda dur
du. Beklenecei gibi sokan banda bir gruh gzkt. Onlara
"O iki tan arasndan her kim geerse" diye bard ve ifteyle
kalabal iaret ederek, "bir daha uyarmadan onu vuracam!"
dedi.
Bu, onlarca yamacdan oluan bir kalabala sylenecek ol
duka cretli ve son derece riskli bir szd. Defterdar bunu haya
tyla deyebilirdi. Eninde sonunda, ii dolu olsa da ancak ku vur
mak iin samann bulunduu bir ifteyle ne kadar direnebilirdi?
Ancak kimse iki kayann arasndan gemeye cesaret edemedi.
Kalabalk sessiz ve ask yzlyd. Ksa bir sre sonra gene sessiz
ce geri ekildiler; herhalde daha az sorunlu bir av bulmaya karar
vermilerdi. Magrissolar sokan bandaki evlerden birinde otu
rurdu ve Yakir olay batan sona izledi. kmaz sokaktaki dier
evler gibi Magrissolar'nki de yamalanmad ve aile maazasna
da bir ey olmad.

Mosse Levi'nin yks

Evi tmyle talan edildi. Yaadklarnda farkl olan tek ey, ev
yamalanrken birka altn diinin azndan zorla almmasyd.
Herhalde talanclar ya altn dii olduunu nceden biliyordu ya
da bunu eve girerken fark etmilerdi.

zak Behar'm yks

zak, ikisi Yahudi, ncs de ansna ilikileri iyi olan Bin
ba Nazif Bey'in ailesi olmak zere aileyle ayn apartmanda
yayordu. Apartman sakinleri ayn girii kullanrd.
zak daha nce Devlet Demir Yollar'nda ray tamir ederdi. Yir
mili yllarda bir bacan kazada kaybettikten sonra camc oldu.
Aileyle ilgili konularda kararlar ei Sinyoru verirdi ve zak i d

nda her eyin idaresini ona brakmt. Yamaclarn kard

grlt evden duyulmaya balannca, Sinyoru, Nazif Bey'in otur
duu kata kt ve evine kimsenin girmemesi iin apartmann gi
riine emir erini yerletirilmesini rica etti.
Nazif Bey anlayl bir ifadeyle glmsedi ve Sinyoru'nun en
dielenmesini gerektirecek bir ey olmadm syleyerek onu sa
kinletirmeye alt. Sinyoru dairesine dnd. Bir sre sonra ay
n eyi yeniden denedi, fakat benzer bir tepkiyle karlat. n
c deneyiinde civar evlerden gelen grltler daha yksek sesle
ve yakndan duyuluyordu. Nazif Bey de pek uzak olmayan bir
yerde camlarn krldn duyunca Sinyoru'nun korunma ricala
rn kabul etti ve emir erini tfeiyle evinin kapsna dikti.
Bu noktada Sinyoru nbetinin ayn blokta yaayan dier iki
Yahudi aileyi de korumas iin, Binbayla kendilerinin ortak giri
i yerine avlunun giriine yerletirilmesini istedi. Nazif Bey bunu
da kabul etti. Ksa sre sonra yamaclar gzkt, fakat nbeti o
blokta yalnzca Mslmanlarn yaadn ve yabanclar ieri al
mamak iin emir aldn syleyerek girmelerini engelledi. Bylece zak'nki dahil Yahudi ailenin evi esirgendi. Ancak zak'm
camc dkkn esirgenmedi. Kendisi de camc olan komusu iki
dkkan ayran ince i duvar ykt ve izak'm emteasyla aletlerini
kendi tarafna tad. Ayrca zak'm dkknnda bulduu tm na
kit paray ald.
Sabah saatlerinde zak ve ocuklar stanbul'a giden sabah tre
nine bindiler. zak stanbul'a geldiinde cebinde 35 lira vard. Sin
yoru bu koullarda evi terk edemeyeceini syleyerek onunla git
medi. Daha sonra bu kararn ne kadar doru olduu anlald.
Sabahn erken saatlerinde Krklareli'deki yerel yetkililer olay
larn derhal durdurulmas iin hkmetten emir almlard. Emir
ler ak ve kesin bir dille aktarlmt. Talan tmyle durdu ve Na
zif Bey emir erini kapdan ald. Ancak mnferit olaylar gene de
vam etti.
Sabah dokuz sularnda iki yamac Beharlar'm kapsn ald
ve kap alnca evde yalnz kalan Sinyoru'ya, ailenin kasabadan
ayrlacan ve tm ev eyalarm satacan duyduklarn syledi
ler. Eyalara bakmaya ve "adil bir fiyat" vermeye geldiklerini ek

lediler. Sinyoru "Yok yle bir ey, eyalarmz satmaya niyetli de

iliz" dedi. Adamlar srarla Yahudilere kasabay terk etmelerin
emredildiini, onlarn artk Krklareli'de istenmediklerini ve Sinyoru'nun tartmaya hakk olmadn sylediler.
Sinyoru adamlar evine almamt ve onlar da zorla ieri gir
meye almadlar. Giriteki antika saati gsterdiler ve kendi ifa
deleriyle "cmertliklerini" gstermek iin yarm lira demeye
hazr olduklarn, evdeki dier eyalar iin de benzer fiyatlar ve
receklerini sylediler. Sonu alamaynca Sinyoru'ya barmaya
ve svmeye baladlar ancak zor kullanmadlar. Bu srada Nazif
Bey ikinci katn merdivenlerinde gzkt ve ne olduunu sor
du. Olayda "drst arac" roln oynamaya alt. Sinyoru'ya
saati ve fazla deer vermedii iki eyay ucuza satmasn nerdi.
Sinyoru denileni yapt. Nazif Bey iki haraya da, ftursuzca
gelip Yahudilerin ev eyalarn alma dneminin kapandn ve
bu ie son vererek paray verip toz olmalarn syledi. Adamlar
derhal ayrldlar, ancak elbette eyalar aldlar ve "Bu Yahudiler
bizi gene kazkladlar" der gibi yzlerini buruturmay ihmal et
mediler.

Simanto Aviente'nin yks

Simanto Aviente, bata Almanya'ya olmak zere yumurta ve
meyve ihra ederdi. Yahudi cemaatinin hali vakti yerinde yelerindendi. Olduka zayf yapl Simanto'nun aksine ei Doretta
enerjik, iri yar ve gl bir kadmd. Kiilii, ou kas olan vcu
duyla uyum iindeydi, yle ki Yahudi cemaatinde kimse, nemli
nemsiz herhangi bir konuda onun tartmak veya damarna bas
maktan ekinirdi.
3 Temmuz gn Simanto Aviente'nin elinde, genelde yazha
nesinde bir ekmecede kilitli bulunan ok miktarda nakit para
vard. O gnk gergin ortamda Simanto bir yere zorla girilecekse
bunun ev deil dkkn ve yazhaneler olaca gibi iyimser bir tah
minde bulunmu ve tm nakit paray eve almamn akllca olaca
n dnmt.
O akam dardaki kargaa onu panie srkledi. Oturma
odasnda volta atmaya, ellerini ovuturmaya ve kendi kendine
umutsuzca Ladino konumaya balad. O andan sonra Doretta du

rumu ele ald. Simanto'nun cebine tm parasn doldurup elinden

tutarak penceresiz depoya indirdi. Onu kapdan en uzak noktaya
gtrd ve evresinde ktklerle barikat kurdu. karken depo
nun kapsna ha biiminde birka tahta iviledi, sonra yukar k
t ve en kt olasla hazrland.
Elbette olaylar bir sre sonra evlerine srad. Kap krld ve
bir grup yamac ieri dald. Ancak davranlar olduka tuhaft.
Talana balamak yerine Simanto'nun nerede olduunu sordular.
(Nakit parayla ilgili bir istihbarat alm olmaz mydlar?)
Doretta, Simanto'nun, yaknlardaki Babaeski'de i seyahatin
de olduunu syledi. Yamaclar Doretta'y konuturamayacaklann anlaynca kocasnn yerini sylemezse onu ldrmekle teh
dit ettiler. Doretta, "sterseniz beni ldrebilirsiniz ama bu sizi Simanto'ya ulatrmaz!" diye karlk verdi.
Doretta sonra onlara "ltfen bekleyin" dedi, arkasn dnp
mutfaa gitti ve uzun sapl bir sprgeyle yamaclarn bekledii
oturma odasna geri dnd. Bu arada byk bir korku iinde bir
birlerine sokulmu iki kk ocuunun bulunduu odann
nnde durdu onlara barmaya balamalarn buyurdu ve sz
n dinleyeceklerinden emin olmak iin kollarndan iki kez im
dikledi. ocuklar l bast.
Doretta oturma odasna dnd ve sprgeyle yamaclarn
stne yrd. Adamlar nce aknlktan hibir ey yapmadlar.
Onlar gafil yakalayan Doretta sprgeyi birinin banda krmay
baard. Sonra hi duraksamadan oradan bir iskemle kapt ve tek
rar saldrya geti. Bu kez yamaclar mukabele ettiler, ona her
yandan saldrdlar, iddetle vurdular ve baskn knca bomaya
altlar. Doretta ansna atmada bilincini kaybetti. Ya mcade
lesiyle kerhen sayglarn kazandndan veya sonuta kadn l
drp balarm belaya sokmak istemediklerinden saldrganlar
(eninde sonunda asl ilgilendikleri Simanto'nun nakit parasyd)
tecavze yeltenmediler. Birka giysi dnda her eyi aldlar ve or
tadan kayboldular. Bir sre sonra Doretta'nn bilinci ald. Her
yan yara bere iinde olmakla birlikte ayaa kalkt, tam bir ok ge
iren ocuklarna bakt, bodruma indi ve tir tir titreyen kocasn
serbest brakt.

Ertesi sabah Doretta ounlukla giysilerden oluan geri kalan

eyay iki valize doldurdu. Simanto'ya ocuklar alp stanbul tre
nine binmek iin istasyona gideceini syledi. Olayn okunu he
nz atlatmayan Simanto yant vermedi. Doretta'yla birlikte gitme
yi teklif etmedi, ocuklarla gitmemesini engellemeye almad ve
tren istasyonuna kadar ona refakat edebileceini dahi sylemedi.
Doretta tam kmak zereyken yeniden kapya vuruldu. Kap
daki, Simanto'nun ihra ettii tarm rnlerinin nakliyesini yapan
sadk arabacs Murat't. Gzlerinden yalar boanyordu ve ok
zgn olduu belliydi. Olaylar ancak duymu ve hemen gelmi
ti. Yapabilecei bir ey var myd? Doretta "Evet" dedi, "beni ve
ocuklar tren istasyonuna gtr, nk stanbul'a gidiyoruz."
Murat seve seve kabul etti.
Seyahat, tren istasyonuna epey yakn bir noktaya dek olaysz
geti. Orada iki silahl asker arabay durdurarak Murat'tan Doretta'nn valizlerini istediler. Murat kendisinin olmayan bir eyi ve
remeyeceini syledi. Bunun zerine askerler ona saldrarak dipi ve yumruklaryla vurmaya baladlar. Doretta ocuklar ve elin
deki her eyi brakt ve yardm istemek iin istasyona kotu. ster
inann ister inanmayn, yardm yaknlardaki polis karakolunda
Emniyet Amiri'nden geldi. Doretta'yla Emniyet Amiri arabaya ge
ri dndler. ki asker, yksek rtbeli polisi grnce daya brak
t. Emniyet Amiri, aslnda Doretta'ya ynelik uzun bir sylev ve
rerek, Trkiye Yahudilerinin Trkiye Cumhuriyeti'nin eit hakla
ra sahip vatandalar olduklarn, onlar kimsenin hibir ekilde
rahatsz edemeyeceini ve bunu yapanlarn yasaya gre sert bir
ekilde cezalandrlacan syledi.
Polisin nceki gece yamay ve iddet hareketlerini nlemek
iin parman bile oynatmadn tekrarlamaya gerek yok. Bu ko
numa, Ankara'dan Krklareli Emniyet Amirliine olaylara he
men son verilmesi iin kesin bir talimat geldiini doruluyordu.
Emniyet Amiri'nin askerleri tutuklama yetkisi yoktu ve sadece
onlara gitmelerini syledi.
At arabasnda polis amirine yer ald bylece tren istasyonu
na kadar birka yz metreyi birlikte gittiler. Yolda ve istasyonda
Emniyet Amiri, bundan sonra her eyin yolunda gideceini syle
yerek Krklareli'yi terk etmemesi iin Doretta'ya yalvard. Doretta

aldrmad, kendisinin ve ocuklarn biletlerini ald ve stanbul tre

nine bindi.

Haham Moe Fintz (Harebi Moe) ve Ei Mazalto'nun

yks
Hahamn evine normalden daha kalabalk bir gruh girdi. e
ayrldlar. Birinci grup evi boaltmaya balad. kincisi hahamn
yanma gitti, bir aklama yapmadan artk sakala gereksinimi ol
madn syledi. Onu tra etmek iin ustura kard ve haham
kar koymaya alnca yzn kesti. Ona kin biledikleri akt;
onu ahsen kk drmek istiyorlard ve bu yzden talanla
aklanamayacak kadar kt davrandlar. Haham Moe kar k
maktan vazgeti ve sakal kesildi.
Anlalan eini daha kt eyler bekliyordu. nc yamac
grubu onu yakalad ve yere devirdi. Giysilerini yrtmaya ve kar
koyduunda vurmaya baladlar. Bu hazrlk safhasnn ileri bir
aamasnda bir yamac, i amaryla teni arasnda bir czdan
buldu. amarn yrtmak zereyken, herhalde meraktan nce
czdana uzand. Czdann fermuarn atnda birka para m
cevher, birka altn ve paralar yere dkld. Elbette mcevherler
ngiltere Kraliyet ailesininkilerle karlatrlamazd. Gene de cz
dann iindekiler hahamn yllardr alarak biriktirdii birka
bin dolar deerindeydi. Bu noktada yamaclarn para hrslan
ehvet igdlerine galip geldi ve beklenmedik bir ekilde bulun
duklar bu byk yamay nasl paylaacaklarna dair tartmaya
baladlar. Yksek sesle tartldn duyunca, haham tra etme
yi bitiren ve hl evi boaltmakta olan iki gruptakiler de onlann
yanna gitti. Sonra hahamn evindeki her eyi aldlar ve gittiler.
Yamaclar giderken Mazalto, hareketsiz, yar bilinsiz ve tam bir
ok halinde yerde yatyordu. Giysilerinin hepsi deilse de ou
yrtlp stnden alnmt.
Harebi Moe bir yl gemeden, Bulgaristan'n Sofya'dan sonra
en nemli Yahudi cematinin bulunduu Filibe'ye haham olarak
tayin oldu. 1938 ylnda Fintz ailesi Filibe'den ayrlarak Kba'ya
g etti. Aile 1950 ylnda srail'e yerleti. Harebi Moe 1963 yln
da Rehovot'ta vefat etti, mezar oradadr.

Moe Salinas'n (Deli Moon) yks

Olaylar baladnda Moon kereste deposundayd. Yama
clar, istihbarat almasna, nce nlerindeki keresteyle hi ilgi
lenmediler ve ylm o aylarnda deerli rnlerle dolu olan so
uk hava deposunun anahtarn istediler. O dnemde kasabada
yaayan Yahudilerden daha etin bir ceviz olan Moon onlarla
ibirlii yapmay reddetti, beklenecei gibi kendisini savundu
ve ansna ciddi olmayan bir biimde karnndan bakland. Du
rumun aleyhine olduunu fark edince anahtar teslim etti, de
podan ayrld, sendeleyerek zar zor eve gitti ve yaras tedavi
edildi. Yamaclar souk hava deposunun anahtarn aldktan
sonra artk kendisine ve ailesine bir ey yapamayacaklarn
umuyordu.
Yanlmt. Yamaclar zorla eve girdiler. Moon ve ei gafil
avlandlar. En by yirmi yalarnda olan kzlarn sakla
maya dahi aba gstermemilerdi. Moon yamaclara evdeki
her eyi alabileceklerini syledi, evin kadnlarna dokunmamala
r artyla. Yamaclar bir insanlk annda isteine sayg gster
diler. Evi boalttlar ve geriye yalnzca Moon'n kzlarndan bi
rine ait olan ve bir atlaa dt iin gzden kaan bir yzk
braktlar.
Moon daha sonra tm deri envanterinin, souk hava deposundakilerin ve hatta kerestenin bile alndn grd. Tm serve
tini kaybetmiti. Buna ramen ertesi gn trene binip Krklareli'den ayrlmayan az saydaki kiiden biriydi.

Bohor Karagz'n yks

Bohor'un bir bakkal dkkn vard ve ayrca toptan yiyecek
rnleri satard. Hali vakti yerindeydi. 3 Temmuz gn le
den sonra bir Trk arkada ona, gnn ilerleyen saatlerinde
Krklareli Yahudilerinin bana kt eyler gelebileceini fsl
dad ve varln korumak iin nlem almasn nerdi. Arkada
nn tavsiyesine uyan Bohor, kat para ve altndan oluan tm
nakit varln bir pakete sard ve iinde iri bir gl fidan bulu
nan evin giriindeki byk saksya gmd. Yamaclar "belirle
nen saatte" tam takm geldiler ve evdeki her eyi aldlar ancak

giriteki iri saksda iekten baka bir ey olabilecei akllarnn

ucunda bile gemedi. Bohor'un dkknna ne olduunu rene
medim.

zak Behar'm yks

zak Behar Osmanl Bankas Krklareli ubesi'nin mdryd.
Olay gn tatildeydi. Bulgaristan'n Karadeniz kysnda, Krklareli'ye yakn bir sayfiye yeri olan Varna'daki kaplcaya gitmiti.
Hepsi Trk olan banka alanlar bir araya gelerek olaylar bitene
kadar zak'm evini korudular ve kimsenin zor kullanarak ieri gir
mesine izin vermediler.
zak'n o gnk olaylarda hibir kayb olmad. Ancak ertesi
gn sokan karsndaki evde oturan ve stelik doktor olan kom
usu, inaat bitmek zere olan zak'n yeni evine tanmaya karar
verdi. zak birka gn sonra Varna'dan dnnce komusunun
yaptklarn rendi ve yetkililere evine yasa d olarak yerleildiini ikayet etti. Doktor sorun kmadan zak'n yeni evinden
karld.

Haleva'nn yks
Haleva'nn evine de zorla girilmek istendi ve saldrganlar ka
py baltayla krmaya altlar. Haleva'nn da bir baltas vard ve
onu ieriden saldrganlarn olduu tarafa doru savurdu. Balta
kapy deldi ve saldrganlarn rahata grebilecei bir ekilde di
er tarafta gzkt. Haleva kapnn arkasndan bararak, gr
dkleri gibi kendisininde baltas olduunu ve eer ieri girerlerse
ldrlmeden nce aralarndan mmkn olduunca ok kiiyi l
dreceini syledi. Saldrganlar nce duraksadlar, sonra geri e
kildiler.
Olaylar srasnda Krklareli Yahudi cemaati yaklak 130 hane
den oluuyordu.

4) TEKRDA'DAK OLAYLAR
a) Olaylarn Cereyan ekli
Olaylar cereyan ettiinde 11 yanda olan gazeteci Fahir Ta
ner'e gre Tekirda'da herhangi bir talan olmamt. Yahudiler
kendi rzalar ile mallarm, mlklerini ok ucuza sata karm
lard. Bunun sebebi de Trakya Umumi Mfettilii'nin Yahudi
lerin bir hafta iinde blgeyi terk etmelerini emreden talimatnamesiydi. Ancak olaylar sona erdikten sonra herkes satn ald
mal sahibine iade etmiti. rnein Yahudi Yudai'den dkkn
satn alan Mehmet Aa sonradan dkkn kendisine iade etmi
ti.140 Tekirdal David Levi ise Alyans'm Paris merkezine yolla
d 10 Temmuz 1934 tarihli mektubunda Tekirda cemaatinin
manevi zdrap ektiini ve ciddi servet kaybna uradn bil
diriyordu. Levi'ye gre Resm Tebli tam zamannda aklan
mt. Aksi takdirde Tekirdal Yahudiler byk bir felkete
maruz kalacak ve tamamiyle mahvolacaklard.141

Y.B. nin Tankl142

1934 olaylar Haziran aynda oldu. Tekirda bir tarm ehri ve
orann Yahudileri umumiyetle zahireci idiler. Harman zaman
kylden buday, arpa, yulaf gibi tarm rnlerini toplar ve s
tanbul'daki tccarlara satarlard. Bu mallarn depo edilmesi iin
de maaza denen ardiyeleri kiralarlard. Bu kiralama ileri Mart,
Nisan aylarnda olurdu. O sene Yahudilere [maaza] kiralama is
tenmedii gibi Yahudilere "Ne diye urayorsunuz ? Nasl olsa
sizleri buradan gndereceiz, sizin mal ve mlkleriniz de bizim
olacak" [dendi]. O tarihlerde Yahudilere umumiyetle "orbac"
diye hitap ederlerdi. Dedem de bu "orbac" diye hitap edilenler
den biriydi . Tekirda'n eraf ile pek sk fk idi. Kendisine de-

140 Fahir Taner ile telefon grmesi, 13 Haziran 2005.

Alyans Arivi TURQUIE XCIIE, dosya Rodosto, alt dosya David Levi, 19341936, David Levi'nin 10 Temmuz 1934 tarihli mektubu.

vaml maln mlkn satmasn ve ehirden ayrlmasn tavsiye

edenler olduunu, maln mlkne kendilerine vermesini, bu du
rumun geici olduunu, vaziyet dzelince de kendisine iade ede
ceklerini syleyen pek ok arkada (!!) olduunu duydum. Ken
disi bunlarn hi birini dinlemeyip maln mlkn satmad ve
vermedi.Tabii buna dayanmann pek kolay olduunu syleyeme
yiz. Tavsiyeler zamanla korkutma, tehdit olmaya balad, Anne
min babas dedem de o senelerde evini yeni inaa etmi .
Dkkn sahibi bir kii, ne sebebten olduunu bilmediim, ar
daki dkknnn yarsn birine satm veya vermi. Olaylar bittik
ten sonra Bugn veririm, yarn veririm" gibi oyalamalarla day
mn stanbul'a tand tarihlere kadar o adama kira vermi. Ancak
evini basklara ramen satmam, vermemi. Yalnz bir hrsa kap
larak evin baz camlarn banyosunun taburesi ile krm. Bu arada
btn Tekirda eyalarn denk yapp gitmek iin bekler durum
daym ancak tehditler yalnz mal mlk iin deil canlar iin de idi.
Bu arada Tekirda Yahudilerini de biraz incelemek gerekir;
Tekirda Yahudileri Trakya'nn en geri kalm insanlar idi. Al
yans [okullar] Cumhuriyet'ten ok evvel kapanm. sizlikten
dolay ok gler olmu, bilhassa Amerika'ya. Kalanlar ise fakir
fukaralar idi. Anneannemin bir lafn aktaracam. Bu tam Tekir
da'n portresi bana gre:
LOS GREGOS ERAN LOS MERKADORES, LOS ERMENS
ERAN LOS MARFETKARES, LOS TURKOS KYLS LOS
JUDYOS HAMALES (Rumlar tccar, Ermeniler marifetli, Trkler
kyl, Yahudiler hamal idi)
[Yahudiler arasnda] Okuma yazma bilen pek az[d]. Ayrca
sinmi, tepki ve dayanma gc olmayan , herkesten korkan ve
kimseye itimat etmeyen insanlar [idiler].

Estreya Benezra143
"Barunda". Biz "Barunda" diyoruz. Yani "grlt, byk
kyamet" manasnda. Btn Trakya'ya bir emir geldi, Yahudi
ler srgn olacak [diye]. 34, 34... Birden kylerden ne kadar inJak Esim Arivi, Sylei yaklak 1990 ylnda yapld.

san varsa hepsi Tekirda'a [geldi]. stiyorduk bir komuya git

meyi ama nasl gideceiz? Yol yok ki< insanlardan. Yani belki
karncalar sayabilirdik ve insanlar... Yok [Trkler] bir ey yap
mad. Yalnz gryoruz geliyorlar, "ayna var m, sandalya var
m, karyola var m?" [soruyorlar]. Bizim boron, karyola, u, bu
hepsi [satld], tabii ne yapalm gideceiz... Evet, be lira[ya] bir
boron. Boron biliyorsun nedir? Yani aynayla, eski aynalar, bil
mem neler, bakrlar, bilmem neler. Btn hepsi, yok pahasna,
yok pahasna [satld]..Allahtan ki bir Karakol amiri polis, mal
lar gitmekte olan Yahudilere hi korkmalar iin haber sald:
"Ben bilirim ne yapacam. Brakn, brakn yapsnlar, yapsn
lar." [dedi]. ki gn sonra, nc gn, hi unutmam, o Leon
Mokatel kyor, "kaldk kaldk, satmaynz bir ey, kaldk"
[diye baryor].
O zaman Atatrk sa idi. Bunu yapan smet nn. yle dedi
ler. nk benim olum ok akll bir olan idi. Arkada vard
"Yako, biliyor musun" dedi, "Atatrk sarho daima, sarholuu
getii zaman iitti ki bunu yaptlar, 'smet dedi, ne yaptn?' o ma
say devirdi, yere att, hepsini krd. Ne diyeceiz imdi ? O za
man imza verildi ki ne yaplacakt, nasl olacakt. Bunu kardn
sen meydana, bunu kardn." Kaldk. O zaman kaldk.
Mesela benim kocam o kadar borlar vard, e imdi. Ne bor
verecekler, ne bir ey. Bir kadn da geldi. O kadar beni severdi, Sa
niye Hanm. Borcu var. "Ah bugn veremeyiz" [dedi]. Polisle be
raber geldi. "ok haklsn Saniye Laum144 vermezsen de verme"
[dedim]. "Bugn en byk gnnz ama hi korkma" dedi. [Ya
hudilerin] alacaklar vard. Gidiyorlar bazen tahsilat yapmak iin,
"Yok bugn veremeyiz, gidiyorlar nasl olsa" [cevabm alyorlar
d], "Haklsnz hanmefendi, bugn veremezsiniz." Bir de rehin
vard bizde. O gn geldiler almaya. Tam buldu gn ha Saniye
Hanm. Leon bugn kt meydana eh? Neler ektik... Bir tane ok
samimiydiler Trkler. Geldiler bize yardm etmeye. Ne yardm ?
Eyalar almak iin geldiler.

144 Tank burada kelime oyunu yapmakta Musevi ivesiyle "H anum " olarak te- .
laffuz edilen "H anum " yerine "Laum " (lam) kelimesini kullanmakta.

1934 Olaylar "barunda" diye tabir edilirdi. "Karklk" mana

sna gelirdi. O zamanlar sadece ben deil Tekirda'da yaayan
Yahudiler'in %30-40' Tekirda'dan g etmilerdi.
Evlerimize kadar geldiler ve halk evlerimizde ne var ne yoksa
bedava denecek kadar ucuz fiyatlarla almaya balad. Mesela bir
iskemleyi 15 kurua sattmz ok iyi hatrlyorum.
Tekirda'da ldrme olay olmad. Gelibolu tarafnda oldu di
ye duyduk. Ben size baka bir hatram anlatacam. Bizde Tekir
da'da kylerinden gelen insanlar Yahudi mahallesinin etrafnda
nbet tuttular. Ablukaya aldlar, bir emir gelse imi bizleri bak
tan geireceklermi. Byle bir durum oldu.
Allah izin vermedi canmz kurtardk. Bu mnasebetle Tekir
da'dan g eden kalabalk bir kitle vard. ok kalabalk bir kitle.
34 hdisesinde Allah canmz kurtard. Evleri, sattk eyalar ald
lar. yerlerimize saldrdlar.
(Ei)-Btn eyalar sepetlere doldurmular. Kk grmcem ok sevdii bir eyi alm ve yatann iine gizlemi. Sepettekilerin hepsi toplam 10 kurua satlyormu. Sepetten ald, o
olaylardan kurtarlan tek ey bir rak srahisi, karafaki imi. Ka
ynvalidem bana verdi.

b) orlu'daki Olaylar
Erkek, N.O146
1934 ylnda 14 yandaydm. 1935 ylna kadar orlu'da yaa
dm. Babam ehirdeki tek otelin sahibiydi. orlu'da yama veya fi
ziki saldr yaanmad. 2 Temmuz gn Trakya'da yaayan Yahudilere kar olaylar balamadan nce hali vakti yerinde orlulu Ya
hudilerin hepsine imzasz mektuplar yolland. Mektuplarda mal
varlklarn tasfiye edip sratle stanbul'a gitmeleri, gitmedikleri
takdirde ldrlecekleri yazlyd. Ayn gn Yahudi esnafa ait ma
azalarn boykot edilecei ilan edildi. Boykot olduka baarlyd.
145

S.F.'nin Ocak 1999'da yapt mlakat.

Ertesi gn (3 Temmuz) Yahudi ileri gelenleri arasnda byk bir

panik balad. Hepsi evlerini, maazalarn bedava saylabilecek fi
yatlara satp stanbul'a katlar. Babamn oteli, btn byk bala
rn orlu'yu ziyaret ettikleri veya grevli olarak orlu'ya tayin
edildiklerinde bir eve yerleene kadar kaldklar oteldi. Dier Ya
hudi ileri gelenlerine gnderildii gibi babama da tehdit mektubu
gelmiti. Babam mektubu alr almaz otelinde geici olarak kalmak
ta olan nhisar Mdr ve Hkim'e gsterdi ve tavsiyelerini sordu.
Ona "Mektup seni kast etmiyor" cevabn vererek merak etmeme
sini sylediler. 4 Temmuz gn, nc Kolordu'nun kararghn
orlu'ya tama emri ald gnd. Bunun zerine ehirde kutla
malar balad. Bu arada Ankara'dan emirler gelmi ve btn Trak
ya ehirlerinde olduu gibi orlu'da da olaylarn durdurulmas is
tenmiti. Ankara'dan emir gelmesi ve nc Kolordu Karargh'nn orlu'ya tanmasnn yaratt sevinli hava zerine henz
orlu'yu terk etmemi olan Yahudi ileri gelenlere kendilerine gn
derilen mektuplar yok farz etmeleri sylendi. Babam bir sene da
ha kald. orlu'da kald srenin sonuna doru bir Trk babam
ziyaret edip kendisinin de bir otel iletmeye niyetli olduunu sy
ledi. Bir otelin nasl idare edilecei konusunda bilgisini kendisiyle
paylamasn rica etti. Babam kendisini ziyaret etmeye davet etti.
Buluma yeri ehrin cra bir kesindeki bir depoydu. Babam
geldiinde bu ahs ona saldrd. Onu o kadar ar bir ekilde dv
d ki babam hastaneye kaldrld. Hastaneden ktnda otelini
ok czi bir meblaa hemen bir Trk'e satt, annem ve benimle
birlikte orlu'dan ayrld. Daha gen iki kardeim bir tedbir ola
rak 3 Temmuz gn orlu'dan ayrlmlard. Ankara'dan gelen
emirde boykotun durdurulmas belirtilmediinden Yahudi esnaf
boykot etme eylemi halen devam etmekteydi. Bu nedenle ehirde
kalan olan Yahudiler de ayn yl orlu'yu terk ettiler.

Moiz Afila Yenifiliz147

Peynir imalat yapan dedemden mallarm yok pahasna satp
48 saat iinde orlu'yu terk etmesi istenmi. Annem sekiz karde-

ten biriydi. stanbul'a yerletiklerinde sefalet iindeydiler. A yat

tklar zamanlar olurmu. Yedi sene evvel orlu'yu ziyaret etti
imde Museviler hakknda bir iz bile yoktu. Sinagou aradm,
"cami oldu" dediler.

c) Lleburgaz'daki Olaylar
V-N ile konuan Lleburgazl Museviler148
Biz, kasabamzda, 50 Musevi ailesiyiz. 40 hane hl yerli yerindedir. 10 hane halk, fena rivayetler iittik; tekinin berikinin "bu
radan derhal kp gidin!" demesile karlatk. Eyalarmz ara
balarmza doldurduk. Yola ktk. Hepimiz emniyette olarak s
tanbul'a geldik. Lkin, sade Donna Tarabulus ismindeki bir kad
nn arabasna, hviyetlerini tesbit ettiimiz baz mtecasirler h
cum etti. Eyalarn yama ettiler. Bunlarn isimlerini hkmete
bildireceiz. Bugn, Lleburgazla muhaberede bulunduk. Orada
kiler, hkmetin cidd tedbir aldn, artk kimsenin taknlk et
mediini haber veriyor. Dnmekliimizi tavsiye ediyorlar. Hatt
Davio Baruh isminde bir hemerimiz, bizim arkamzdan, zevcesile birlikte muhaceret ederken "Kartran" istasyonuna vardkla
r zaman zabit tarafndan durdurulmu, temin ve tatmin edilerek
yerlerine iade olunmu. Lleburgaz Kaymakam da, bizzat istas
yona giderek manev hezimete urayanlar geri evirip evlerine
ve barklarna iade etmi. Bizim de bylelikle yreimize souk su
serpildi. Yerlerimize dnmek, eski hayatmza kavumak istiyo
ruz. Esasen bu hareketi yapanlar, akl banda kimseler deildi.
siz gsz takmndan, bulank suda balk avlyan adamlar idi.

M.E.'nin tankl149
Annem Lleburgaz doumlu, stanbul'da yayor, ben sra
il'deyim. Aklma gelen ocukken hep at arabalaryla ehre geldik
lerini anlatr, biz de dalga geerdik. Geen gn kardeime yazdm,
sorsun diye cevap gelince telefon ettim, hangi sene olduunu ha148 V-N, "stanbul'a kaan Yahudiler neler anlatyor?", Haber Akam Postas, 6
Temmuz 1934.
149

frlamyor, ama ocuktu. Yedi kardetiler. Bykbabam teyzemle

rimi ve daymlarm apar topar toplayp at arabasyla Lleburgaz
tren istasyonuna [gitmiler] her eyi brakarak sadece torbalara
ekmek vs. alarak gitmiler. O ara Trk askerleri gelip "evlerinize
dnn Atatrk geldi" diyerek herkesi geri gitmelerini sylemi.
lk katnda hibir ey almamlar evden, eve dnnce, byk
kk gibiymi, ucuza satp stanbul'a yerletiler ama tella sat
mamlar, olaylar durmumu.

d) Babaeski'deki Olaylar
Haber Akam Postas'na gre Babaeski'de de "kk bir ta
knlk zuhur etmek istidadn gstermi" ve Yahudiler de kaa
rak 7 Temmuz gn stanbul'a gelmilerdi.150

Olaylarn Basna Yansmas ve

Resm Makamlarn Tavr

1) YAHUD CEMAAT LDERLERNN

ANKARA LE TEMASI
Tarihi Avner Levi, dnemin cemaat ileri gelenleriyle yap
t mlakatlara dayanarak, cemaat liderlerinden, her ikisi de
hukuku olan, Milasl Gad Franko ile Mion Ventura'nm 3 Tem
muz gn Ankara'ya gidip Atatrk'le grtklerini, bu gr
meden sonra Atatrk'n mdahalesiyle olaylarn durduruldu
unu yazmakta.1 Bulgaristan'n stanbul Konsolosluu'na gre
Yahudi Cemaati ileri gelenlerinden oluan bir heyet Bavekil
nn'y 4 Temmuz gn ziyaret etmiti. Heyet O'na Trakyal
Yahudilerin g etmeye zorlandklarn, kitlesel bir gn ya
anmas halinde Trkiye Cumhuriyeti'nin kar karya kalaca
skntlan anlatm ve hkmetten Yahudileri korumasn ri
ca etmiti.2 Bu bilgi La Boz de Oriente gazetesi3 ve sve Bykel1 Avner Levi, "1934 Trakya Yahudileri Olay: Alnamayan D ers", Tarih ve Top
lum, Temmuz 1996, Say 151, s. 10-17. Avner Levi bu bilgiyi, aralarnda Roma
hukuku profesr Mion Ventura'nm olu Elyo Ventura da olmak zere, bir
ok kiiden duyduunu belirtti. (Avner Levi'nin 22 Eyll 2005 tarihli yazs.)
2

Timur ztrk, a.g.e., s. 91.

"Los Insidentes de la Trakya", La Boz de Oriente, 26 Temmuz 1934, sene 4, no.6, s. 42.

ilii'nce de teyit edilmekte.4 Ancak Yahudi cemaati adna ki

min veya kimlerin ne zaman, nerede ve kiminle grt bel
li deil. Tam aksine basnda Trakyal gmenlerin iinde bulun
duklar hazin durumu Ankara'ya izah edebilmesi iin avukat
Mion Ventura'ya tam yetki verdikleri ve Ventura'mn temaslar
da bulunmak zere Ankara'ya hareket ettii haberinin yer al
masnn ardndan bu haber tekzip edilecekti.5

2) OLAYLARIN BASINDA YER ALM ASI

Olaylarla ilgili haberler nce The Nem York Times gazetesin
de yer alacakt. The Nem York Times'm 1 Temmuz tarihli nsha
snda anakkale'de ve Trakya'nn dier vilyetlerinde yaayan
Yahudilerin stanbul'a tehcir edildikleri haberi yer almaktayd.
Gazeteye gre tehcirin nedeni hkmetin Trakya'da yaayan
saf kan Trk nfusunu oaltma isteiydi. Gazeteye gre Rum
ve Ermenilerin Trkiye'den ayrlmalaryla birlikte ticaret le
minde doan boluu Yahudi tccar ve esnaf doldurmu ve Yahudiler ticareti tekellerine almlard. Trakya'ya yerlemeye ni
yetli ok sayda Bulgar ve Romen muhacirleri bu durumdan
tr g etmekten vazgemeye balamlard. Dahas Trak
ya'nm asker adan nemi arttndan hkmet asker mntka
ilan edilen blgelerde yabanc uyruklular ile Trk uyruklu gay
ri Mslimlerin ikamet etmelerini yasaklayan nlemleri Trak
ya'da da uygulamaya balamt.6 The Nem York Times'da drt gn sonra kan iki dier haberde ise gn devam ettii,
sebebinin ise 14 Haziran 1934 tarihinde kabul edilen skn Ka
nunu olduu belirtilmekteydi.7 7 Temmuz tarihli haberde ise
Mill nklp dergisinden on bin nshann Trakya'da datld

trikesdepartementets rkiv, 1920 Arsdossiersystem, Vol. 570, Sven Hafstrm 'n sve Dileri Bakanl'na yazd 8 Temmuz 1934 tarihli yaz.

"L'enquete gouvemementale en Thrace", Le Journal D'Orient, 12 Temmuz 1934.

"Turkey Shifts Jevvs as Moslems Retum ", The Nezv York Times, 1 Temmuz 1934.
"Turks Zoning Hits Jew s", The New York Times, 4 Temmuz 1934 / "Jevvs in Eastern Thrace", The New York Times, 4 Temmuz 1934.

bildirilmekteydi.8 Der Strmer'de yer alan haber ise derginin

Trkiye muhabiri tarafndan verilmiti. Haber yleydi:9
Uursuz varlklarn asrlardr dnyann eitli lkelerinde
srdren Yahudiler nihayet saduyulu insanlar tarafndan takip
ediliyor. Trkiye'de yaayan Yahudiler vicdanlar kara olduun
dan ve korktuklarndan Trakya civarlarndaki ve Boazlar'n ci
var blgelerindeki evlerini terk ederek byk gruplar halinde s
tanbul'a g ettiler. ki gemi, alt tren, elli otobs ve 300 ift kou
lu at arabas dolusu insan geenlerde stanbul'a vard. Bizi gerek
ten sevindiren bu hdise Yahudilerin hak ettii bir ceza. Bu kt
insanlar bakalar iin kazdklar kuyuya kendileri dtler.
Dier lkelerdeki Yahudiler gibi Trkiye'deki Yahudiler de
hayatlarn asalak olarak srdryorlar. Trk kyls uzun sre
sabrla smrlmeye katland ama imdi Yahudi hkimiyetine iti
raz etmeye balad. Yahudilerin taradan byk ehirlere g et
meleri, Yahudi smrclerin bugn Trkiye'de kar karya ol
duklar tehlikenin ne kadar byk olduunu gsteriyor. Kesin
olan bir ey var. O da, Trklerin de uyanmaya baladklardr.
Trkler on seneden fazla bir sre nce, melez bir halk olan Ermenileri kanl bir ekilde imha ederek dnyay artmlard. Trk
halk imdi de melez bir halk olan Yahudilerin hesabn yle gre
cek ki Yahudi tefecinin Trk kylerinde sebep olduu acnn hat
rasn bu sefer Yahudiler ekecek.
Trk basnnda ilk haberlere 6 Temmuz gn rastlanacakt.
Bunun sebebi TBMM'nin yaz tatiline girmeden nceki son al
ma gn olan 5 Temmuz gn Bavekil smet nn'nn
TBMM'de yapt uzun konumas srasnda sarf edecei u
szlerdi:10

" Jp w s Assailed in Thrace", The New York Times, 7 Temmuz 1934.

"Das Erwahen in der Trkei", Der Strmer, Temmuz 1934, Say 30.
'TBM M Bavekil Hazretlerinin ok deerli bir nutku ile yaz tatiline dn bala
d", Hakimiyeti Milliye, 6 Temmuz 1934.

Arkadalar, size bugnn fena bir hdisesini ara yerde arzetmek mecburiyetindeyim. Trakya'da baz Yahudi vatandalarn,
kendi ikyetlerine gre, mahall tertipler yznden hicrete mec
bur olduklarn ve bazlarnn da stanbula hicret ettiklerini haber
almtm. Trkiye'de her fert cumhuriyet kanunlarnn emniyet ve
muhafazas altndadr. Antisemitizm Trkiye meta ve zihniyeti
deildir. Vakit vakit hariten bizim memleketimize girer ve derhal
nne geilir. Bu feverann da byle bir salgn olmas muhtemel
dir. Byle cereyanlara katiyen msaade etmiyeceiz. (Alklar).
Hadiseyi Ankara'ya gelir gelmez haber aldm. Verdiim kat
emirler zerine bu cereyan tamamile durdurulmutur. stanbul'a
gelen vatandalar yerlerine dnmekte serbesttirler. Mesuller mah
kemeye teslim edilmitir; ve edilecektir. Bugn de Dahiliye Veki
lini oralara gnderiyorum. Mtecasirler [cret gsterenler] iddet
le tecziye edilecektir [cezalandrlacaktr].
Bavekil smet Paa Anadolu Ajans'na da u beyanat ve
recekti:11
Trakya'da baz yerlerden 100 kadar Yahudi'nin stanbul'a gel
diklerini haber aldm. Baveklete vuku bulan ikyetlerde, baz
Yahudiler, husus ve mahall tazyikler tesirile yerlerini terke mec
bur olduklarn bildirmektedirler. Hdisenin hakik mahiyetini
tahkik ettiriyorum. Fakat Cumhuriyet kanunlarna mugayir [ayk
r] teebbslerin, kanunun ar hkmlerine unyacan hatrlat
mak isterim. Bu beyanatm, ikyet sahiplerine de cevaptr. ik
yet sahiplerinin Adliyeye mracaatla haklarn aramalarn ve
mtecavizlerini takip etmelerini tavsiye ederim.
smet Paa'nm bu konumas zerine Haber Akam Postas
u yorum da bulunacakt:12
Birka gndenberi ortalkta bir ayia dolayor: Yahudi vatan
dalarmz Trakyada ve bilhassa Edimede, hatta anakkalede taz
yik ediliyorlar, hicrete mecbur ediliyorlarm.
11 "Trakya Yahudileri", Cumhuriyet, 6 Temmuz 1934.
12 "smet P. Hz. Mhim bir beyanatta bulundular", Haber Akam Postas, 5 Tem
muz 1934.

Bu nakarat, Balkan ve Umum harp esnasnda da dinlemitik.

Trk vatannn dmanlar bu vadide ok ileriye gitmiler ve b
tn dnyada hl fenaln ektiimiz propagandalar yapmlar
d.
imdi de adeta bir musev tehciriyle ittiham ediliyoruz [sula
nyoruz]. Bavekil smet Paa Hazretlerinin de Anadolu ajansna
beyan buyurduklar gibi Trkiyede kanun vardr. ikyet edilecek
makamlar vardr. Kanuna kar gelecekler iin ar hkmler var
dr. Tazyike maruz kalanlar varsa ikyet haklardr.
Asrlardanberi Trkiyede yerlemi ve memleketimizde her
trl mzaheret [koruma] grm olan musev vatandalarmzn
bu bedhahane [ktlk isteyene yakacak] ayialara ehemmiyet
vermiyeceklerini mit etmek isteriz.
Musev vatandalarmzn ileri, glerile megul olmamalar
iin hibir sebep yoktur.
Bizim btn vatandalarmzdan da olduu gibi musev va
tandalarmzdan da bir dileimiz vardr: Yaadklar bir memle
kete azam sadakat, azam yaknlk gstermek...
Olaylar stanbul'da duyulmaya baladktan sonra Balat'ta
yaayan Anastas adndaki Rum, Balatl bir Yahudi'ye "Trkler
evvel Ermenileri, sonra da Rumlar kestiler. imdi sra size gel
di. Sizi de kesecekler" diyecek, bu szlerinden dolay TCK'nn
159uncu maddesi gereince Trkl tahkir etme suundan tu
tuklanacakt.13

3) TBMM RES KZIM ZALP'N BEYANATI

Olaylarn kontrol altna alnmasndan sonra TBMM tatile
girdiinden stanbul'da bulunan TBMM Reisi Kzm zalp ba
sma verdii beyanatta yle konuacakt:14

13 'Trkl tahkir", Akam, 16 Temmuz 1934.

14

"Musevileri hicrete mecbur edenler kim olursa olsun tecziye edilecekler", Mil
liyet, 8 Temmuz 1934.

Trakya'nn baz mahallerinden Musevilerin yerlerini terkederek stanbul'a geldiklerini Ankara'da iken haber almtm. Bu, ok
teesfe ayan bir hdisedir. Hari memleketlerin bazlarnda te
den beri Musevi aleyhtarl mevcut olduunu biliyoruz. Bu cere
yanlar bazan memleketimize kadar gelebilmi ise de fil ve umu
m bir tesir hsl etmemi ve hkmetin kanunlar hibir yolsuz
lua meydan brakmamtr. Trkiye'de btn vatandalar Cum
huriyet kanunlarnn himayesi altndadr. Hibir ferdin tecavze
uramasna katiyen meydan verilmez. Trakya'nn baz yerlerin
deki Musevileri memleketlerini terke mecbur edenlerin her kim
olursa olsun, Cumhuriyet kanunlarnn hkmleri dairesinde tec
ziye edilecekleri tabiidir. Hkmet bu hususta lzm gelen tetbirleri almtr. Dahiliye Vekili Beyefendi bu mesele iin mahalline
gitmitir. Mtecasirlerin [cret gsterenlerin] sratle tecziye edile
ceklerine [cezalandrlacaklarna] phe yoktur. Bavekil Paa
Hazretleri de Byk Millet Meclisi'nde sarahat [aklk] ve kati
yetle beyanatta bulunmulardr.
Yerlerini terketmi olan Musevilerin tekrar avdetlerine [geri
dnmelerine] hibir mni yoktur. Hkmet btn Trk vatanda
larn olduu gibi, onlar da himaye eder.

4) DAHLYE VEKL KR KAYA'NIN BEYANATI

Bavekil smet nn'nn beyanatndan hemen sonra Dahi
liye Vekili kr Kaya, Mlkiye Tefti Heyeti Reisi brahim Sabri, Mfetti Faik Bey, Mfetti Muhtar Bey, Mfetti smail Hak
k Bey, Trakya Umumi Mfettii brahim Tal ve zel Kalem
Mdr Ekrem Bey ile birlikte olaylarn cereyan ettii il ve ile
leri tefti etmek zere Trakya'ya hareket edecekti. kr Kaya
yola kmadan nce Anadolu Ajans'na u beyanat verecekti:15
Bavekil Paa Hazretlerinin emriyle Byk Millet Meclisinde
ki son nutuklarnda bahsettikleri Yahudilerin Trakya'dan stan
bul'a grupa gelmeleri esbabn yerinde tetkik etmek zere Trak-

ya'ya gidiyorum. Baz propagandaclar yznden Yahudilerin s

tanbul'a gelmee balamalardr. Hdisenin hakik mahiyeti ye
rinde daha iyi grlecei gibi her halde iin icap ettirdii tedbir
leri alacam, hkmetime arzedeceim. Trkiye'de yerli ve ya
banc herkes Cumhuriyet kanunlarnn himayesi altndadr. Trk
kanunlar bu memlekette her vatandan hakkn ve hrriyetini
hibir fark gzetmeden korur. Kemalist Trkiye'sinin en byk
vazifesi bu kanunlar tatbik etmektir. Yabanc yerde grlen antisemitik cereyanlar bazen bizde de makes [yank] buluyor. Bir
defa daha stanbul'da Trk efkr umumiyesine arzettiim gibi
biz memleketimizi, vatandalarmz baka memleketlerde cere
yan eden byle fikirlerden ve akslmellerden daima masun bu
lundurmak isteriz. Hibir memleketin dahili siyaseti ve dahil
mnakaalar bizim memleketimizin i ilerine tesir edemez ve
etmemelidir. Bizim i siyasetimizin esas kendi artlarmza ve
kendi kanunlarmza gre cereyan eder. Yahudiler aleyhinde bu
yolda neriyatta ve telkinatta bulunanlar yola getirmek, Trk ka
nunlarn tatbikle mkellef olan hkmetimize ve mahkemelere
aittir.
Benim her zaman ve herkes iin eflerimden aldm emir ve
direktif budur. Ufak tefek hdiseleri bilinmez maksatlarna lehte
ve aleyhte alet etmek istiyenlere vatanda ise memleketlerine iyi
lik etmiyeceklerini, yabanc iseler bu millete dostluk etmiyeceklerini bir kere daha hatrlatmay bir vatan bor bilirim.
kr Kaya ve beraberindekiler 6 Temmuz'da stanbul'dan
hareket edecek, 7 Temmuz gn Krklareli, 8 Temmuz gn
Edime, 9 Temmuz gn Uzunkpr ve Kean, 10 Temmuz g
n Gelibolu ve anakkale'yi ziyaret edecek, 11 Temmuz gn
stanbul'a geri dnecek, ayn gnn akam Ankara'ya hareket
edecekti.16

16 Fransz Dileri Bakanl Arivleri, Serie E Levant, 1918-1940, Turquie 603,

Politique Interieure (1923-1943), 29 Temmuz 1934 tarih, 246 sayl belge /
"Chukru Kaya Bey est rentre A nkara", La Turquie, 13 Temmuz 1934.

kr Kaya ve brahim Tal Edirne'ye vardklarnda.

La Turquie, 10 Temmuz 1934

kr Kaya anakkale'ye vardnda.

La Turc\uie, 12 Tem m uz 1934

kr Kaya Ankara'ya hareket etm eden nce stanbul'da

Tokatlyan O teli'nde istirahat ederken stanbul Valisi ve Beledi
ye Reisi ile grecek, yapt tahkikatn geniletilmesi ve so
nularn Dahiliye Vekletine bildirilmesi iin Trakya Umumi

Mfettii brahim Tal'yi grevlendirecekti.1712 Temmuz saba

h Ankara'ya varan kr Kaya'y Jandarma Umum Kumanda
n Kzm [Orbay] Paa, Hariciye Vekleti Umumi Ktibi Numan Menemenciolu, Dahiliye Vekleti Mstear Vehbi Bey,
Ankara Valisi Mmtaz Bey, Matbuat Umum Mdr Vedat Ne
dim Tr ve Emniyet Umum Mdr Tevfik Hadi karlayacak
t. kr Kaya leden sonra Bavekil smet nn'y ziyaret
edip incelemelerinin sonucu hakknda izahat verecekti.18 kr
Kaya 13 Temmuz akam saat 19.00 da toplanan ve saat 23.30'a
kadar sren Vekiller Heyeti toplantsnda raporunu sunacakt.19
Avukat Mion Ventura'nm kzma gre babas, Dahiliye Vekili
kr Kaya'nn bakanlndaki heyette yer alm ve blgeyi zi
yaret etmiti. stanbul'a dndnde baz ahbaplar babasna
"Biz seni Trk zannediyorduk. Yahudi ilerine ne kartn? Ne
iin vard?" szleriyle serzenite bulunmulard.20

5) BAVEKLET TEBL21
kr Kaya raporunu Vekiller Heyeti'ne sunduktan iki gn
sonra 14 Temmuz gn Baveklet bir resm tebli yaynlaya
cakt:
Dahiliye Vekili kr Kaya Bey Trakya'da teftiten avdet ede
rek [geri dnerek] raporunu Heyeti Vekileye vermitir. Anlald
na gre Trakya'da Yahudi aleyhtarl byk harpte balayarak
mtareke ve stikll mcadelesi zamanlarnda devam etmi ve
Cumhuriyet zamannda bir mddet yattktan sonra son seneler
zarfnda dnyann muhtelif yerlerinden antisemitizm yeni for17 "Dahiliye Vekili tahkikatm bitirdi", H aber Akam Postas, 12 Temmuz 1934.
18

19

20

"kr Kaya Bey A nkarada", H aber Akam Postas, 12 Temmuz 1934 / "Dahili
ye Vekili tahkikatn bitirdi", H aber Akam Postas, 12 Temmuz 1934.
"Dahiliye Vekili tetkiklerini anlatt", Yeni Sava, 15 Temmuz 1934.

Rfat N. Bali, Devlet'in Yahudileri ve "teki Yahudi", iletiim Yaynlar, stanbul,

2004, s. 200-201.

21 CHF Genel Ktibliiin Frka Tekilatna Um um Tebliat Temmuz 1934'den Birin

ci Knun 1934 Sonuna Kadar, Cilt 5, Ulus Matbaas, Ankara, 1935, s. 39-42.

mllerle ve daha iddetli olarak memlekete girmitir.

Son zamanlarda baz risalelerin Yahudi dmanl zerinde
bilhassa durarak yaptklar neriyat Trk ve Yahudilerin birbirle
rine kar nazarlarn ve hislerini ehemmiyetli surette tevi [kar
trm] etmitir. Trkler ile Yahudilerin birbirlerini nasl grdk
lerine dair Dahiliye Vekili beye her iki tarafn sylediklerini hik
ye etmei, vatandalar arasndaki geimsizlii behemehal tedavi
etmek vazifesinde ve kararnda olan hkmet muvafk bulma
maktadr.
Bu karlkl ikyetlerde beynelmilel semitizm ve antisemitizm edebiyatnn btn siyas, ktisad ve mill anasr [unsurla
r] grlmekte olduktan baka, Trkiye'ye ait bir hussusiyet ola
rak Yahudilerin yabanc dil ve harste kalmakta srar ettikleri ve i
lerinde de militarize mntkalarda memleketin emniyeti iin zarar
l ve casus adamlar bulunduu hakkndaki zanlar mevcuttur.
Dier taraftan Yahudi mnevverleri mill hars meselesinin m
paratorlua ait hatalar olduunu hakl olarak syledikten sonra
Trk kltr ile kaynama gsterdikleri arzunun hakik ve cidd
olduunu ve memleketin emniyeti iin sadakat ve vatandalk va
zifesine riayet hisleri aleyhindeki ayialann haksz ve isabetsiz ol
duunu samimiyetle bildirmektedirler. Haziran ortasndan itiba
ren halk arasnda bir de hkmetin Yahudileri Trakya'dan kaldr
mak istedii ve fakat bu hareketin aktan aa deil hususi ter
tipler ve tazyikler ile yaplmasn tervi ettii [desteklendii] iaa
[haber] edilmitir. Bu erait altnda Haziran 24'ten itibaren anak
kale'de ve 30 Haziran'dan itibaren Trakya'nn dier muhtelif yer
lerinde hesaplarn ve muamelerini keserek stanbul'a nakletmek
hareketi balam olduu anlalyor. Hkmet merkezi, 3-4 Temmuz'da vatandalar arasnda dedikodu mevzuunu aan fiiliyat ve
teebbsleri farkederek kat'i emirlerle mdahale ve vaziyeti dur
durmaa teebbs etmitir. lk gelen haberler ve ikyetlerden,
100 kadar Yahudi'nin mahall tazyikler yznden stanbul'a hare
ket ettikleri renilmitir.
Gerek bu ilk haberler ve gerekse Temmuz'un 3 ve 4nc gn
leri birdenbire genileyen cereyanlar zerine 4 Temmuz'da hk
metin ald messiz tedbirlerle hadiseler kat' olarak durdurul
mutur.

imdiye kadar olan vukuat u suretle hulsa edilebilir:

A- Trakya'dan ve anakkale'de mevcut olan yerli ve yabanc
on bin kadar Yahudi'den ceman [toplam] bin kadar
nfusun stanbul'a hareket ettii tahmin olunuyor.
B- Kazalarda ve Edirne'de boykot teebbsleri olmu ve bu
teebbslere mektep ocuklar kartrlmak istenmitir.
C- Krklareli'nde 3-4 Temmuz gecesi apulcu anasr hareket
geerek Yahudi evlerine tecavzle hrszla ve soyguncu
lua koyulmulardr; soygunculuk arya ve dkknlara
sirayet etmeden bastrlm ve bu esnada altm be ev soy
gunculua uramtr.
D- Btn bu hdisat esnasnda bir jandarma ehit olmu ve bir
Yahudi'nin yaralanmasndan baka nfusa zayiat veya
yaralanma vukuat olmamtr.
Yukardaki vukuat zerine hkmete alman tedbirlerin bu
gnk vaziyeti de udur:
A- Her yerde memurlar her trl propagandalar tesirinden zi
hinlerini kurtararak vaziyete ciddiyetle hkim klnmlar
ve hadsat esnasnda faaliyetleri kifayetsiz ve hali tavrlar
msamahakr grlenler dar ve adl muamelelere maruz
tutulmulardr.
B- Krklareli hadisesi iddetle takip olunmu ve devam edil
mekte bulunmutur. 3 /4 Temmuz gecesi ve 4 Temmuz'da
Yahudi evlerinden alman ve alman eyann imdiye kadar
yzde yetmibeinden fazlas idar ve adl tedbirlerle mey
dana karlm ve sahiplerine iade ettirilmitir. Mddeiu
mumi mevvikleri [tevik edenleri] ve mtecavizleri c
rmlerine [sularna] gre tevkif ederek adl takibata bala
mtr. Hdiseden heyecana dp korkularndan ekilen
Yahudi vatandalar avdet etmekte bulunmutur.
C- Dier taraflarda hesabn keserek veya korku ile ekilmi
olanlarn avdetleri [dnleri] iin hibir mni [engel] ol
mad herkese anlatlm ve anlatlmakta bulunulmutur.
Krklareli soygunculuu haricinde her trl alm satm ve
alacak verecek muamelelerini hkmet mnhasran adliyeye taallk eden sahada grmektedir.

Hdisatn bugnk vaziyeti yukarda sylendikten sonra

hkmet tide [gelecekte] takip edecei hatt hareketi teredd
de mahal vermeyecek surette tekrar ve tasrih etmek vazifesindedir.
1- Hkmet her ne sebep ve ekil altnda olursa olsun hicret taz
yiklerine ve boykot hareketlerine mni olacaktr.
2- Adliyenin el koyduu btn sular sratle inta edilecektir.
3- Yerlerinden ekilmi olan Yahudiler'den isteyenlerin avdetle
rine mani olunmasna mahal verilmeyecektir.
4- Hkmet iin en mhim mesele vatandalar arasnda eyi ge
inme ve emniyet iinde yaama havasnn iadesidir. Dahil,
haric sebeplere ve propagandalara maruz olan bu keyfiyette
Hkmet muvaffak olacana ve mkilt iktiham edeceine
[gs gereceine] kanidir. Trkler'in ekseriyetle Yahudi va
tandalara gizli ve aikr yardm etmek ve mfrit zehirli pro
pagandalara kar Yahudileri korumak iin sarf ettikleri gay
reti ve tecavz teebbslerine kar hissettikleri nefret ve istik
rah [tiksinme] vaziyetin sr'atle salhi [dzenlenmesi] iin
esasl amil addetmektedir.
5- Trkiye'de vatandalar aleyhinde tahriklere ve dmanlk
telkinlerine hkmet msaade etmeyecektir. Hkmet mat
buattan vatandalar arasnda nifak koyacak salgnlara kar
mteyakkz ve basiretkr olmalarna intizar eder.
6- Memurlar hkmetin hatt hareketini tahakkuk ettirmek iin
btn kuvvetlerini sarfedeceklerdir. C.H.F. Ktibi Umumili
i, vazifesini eyi yapmam olan idare heyetlerini tahkik et
mektedir. Frka bakmndan vazifelerini suistimal etmi olan
lar hakknda frkaca icap eden muamele yaplacaktr. Fkra
tekilt, hkmetin noktai nazar ile tam bir mutabakat ha
linde memurlara kendi sahalarnda her suretle yardm ede
ceklerdir.
Hkmet hdiseleri ve tedbirleri olduu gibi naklederken, va
tandalar iin endieyi mucip bir vaziyet ve mesele kalmam ol
duunu beyan eder.

6) CHF UM UM KTB RECEP PEKER'N

SORUTURM ASI
Baveklet tebliinin sonunda yer alan "CH F Ktibi Umu
milii vazifesini iyi yapmam olan idare heyetlerini tahkik et
mektedir" beyan parti ii bir soruturmann balatldna ia
ret etmekteydi. Resm tebliin akland gn CHF Umum K
tibi Recep Peker olaylarn cereyan ettii vilyetlerdeki CHF da
re Heyeti reisliklerine "m ahrem " ve "hizmete mahsus" kaydyla birer yaz gnderecekti:22

Cumhuriyet Halk Frkas

Ankara

Genel Ktiplii 322

15.7.1934

C.H.F. dare Heyeti Reisliine,

Baz Yahudilerin yaadklar yerleri terk etmeleri hadisesi hak

knda alkal Vilyet Frka Reisliklerine yaptm tebli suretini
bal olarak yolluyorum. Bundan maksadm devlet ve frka haya
tn uzaktan veya yakndan alkalandran her hangi hadise hakkkmda meselenin mahiyetine gre alkadar tekiltmzn yukar
ya doru bal olduklar makamlara vaktinde haber vermeleri l
zumunu tekrar etmektir, Efendim.
C.H.F. Ktibiumumisi
Ktahya Mebusu
Recep

Mahremdir. Hizmete mahsustur. Frka brolarnda kullanlacaktr. Cumhuriyet Halk

Frkas Genel Ktibliinin Frka Tekiltna Umumi Tebligat, Temmuz 1934 den Bi
rinci knun 1934 Sonuna Kadar, cilt 5, Ulus Matbaas, 1935, s. 37-38.

Yahudilerin karlmalar teebbs zerine Frka idare heyeti

reislerine 5.7.934 tarihli telgraf ile ksaca yazmtm. Tetkik seya
hatinden dnen Dahiliye Vekilimizin mtelealarm dinledikten
sonra bu mesele hakknda aadaki noktalarn bildirilmesini l
zumlu grdm:
1- Yeni Trkiye mill hayat iin lzumlu grd tedbirleri ka
nun yolu ile alan drst bir devlettir. Onunla bir btnlk te
kil eden Cumhuriyet Halk Frkas bu yeni Devletin gidiine
esas tekil eden prensiplere sadk ve nizamnamedeki usullerle
birbirine bal ar mesuliyet tar siyas bir tekilattr.
2- Yahudilerin baka mntkalara ekilmeleri iinde hadiseler
balayp ilerleyinceye kadar, hadise mntkalarndaki Frka
tekilt ve bilhassa doruca merkeze bal olan Vilyet ida
re heyetleri Ktibiumumilie hibir ey yazmadlar. dare
heyetleri iin; yer yer ve eit eit teviklerle daha hadisenin
ilk tohumlar ekildii srada bu cereyann mahiyeti ile muh
temel inkiaf hakknda merkeze acele malmat vermek va
zife idi.
3- Vaziyeti tetkik eden Umum dare Heyeti mesele hakknda h
kmetin yapmakta olduu takibat ve almakta olduu tedbir
lerden baka olarak frka bakmndan ve frka vazifesi ynn
den grn derinletirmee ve kusurlular meydana kar
maa karar verdi.
4- Bu maksad temin iin bu tezkeremin acele toplanmaa davet
olunacak Vilyet idare heyetinde okunmasn ve cevabnn
acele yetitirilmesini rica ederim.
a) Frka reisi ve Vilyet idare heyeti zalar ile tasdikleri mer
kezden yaplan kaza frka reisleri bu cereyan hangi tarihte
ve ne suretle haber aldlar.
b) Frkaya hi ikyet oldu mu, veya haber veren oldu mu?
Bunlara ne cevap verildi?
c) Vilyet idare heyeti her hangi bir toplantsnda bu meseleye
uzaktan yakndan temas eden bir konuma yapt m? Msbet veya menfi bir karar verdi mi ve bu karar deftere geti
mi? Bu karar nedir?

d) Mesele hakknda kazalar frka reislerile azdan veya yaz

ile bir ey grld m, veya onlara bir tebli yapld m?
(Yapld ise sureti)
e) Bilhassa Krklareli'ndeki uygunsuz vaziyet gibi frka reisle
ri ve zalarnn kararla veya kararsz hadiseye fiilen itirak
leri vaki oldu mu?
f) Nihayet meselenin telkin, hazrlk ve tatbi devirlerinde Fr
ka Ktibiumumiliine haber vermek vazifesi ne iin yapl
mad?
g) Frkallardan bu karktan ahsi menfaati iin istifade eden
ve Frka nisbetini ahs menfaati iin kullanan veya su isti
mal yapan var mdr?
C.H.F. Ktibiumumisi
Ktahya Mebusu
Recep

T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi'nde bu soruturmaya

verilen cevaplarla ilgili herhangi bir belgeye rastlanmadndan
frka tekilatnn Recep Peker'in bu yazsna ne cevap verdii
mehuldr.

Olaylarn Ardndan Yaanan Gelimeler

1) RESM SORUTURMA VE SONUCU

Dahiliye Vekili kr Kaya'nn blgeyi dolap sorutur
may tamamlamasnn ardmdan en ciddi olaylarn meydana
geldii Krklareli'de, aralarnda Ticaret Odas Reisi, Belediye
Reisi ve evinde alnt eyalar bulunan Polis Komiseri'nin de
bulunduu birok kii tutukland.1 Basnda yer alan, Tekirda
Valisi Azmi Bey ile Krklareli Valisi Faik Bey'in veklet emrine
alndklar haberleri sonradan tekzip edildi. Azmi Bey'in olay
lardan nce tedavi iin be ay, Faik Bey'in de zafiyeti dolaysy
la istirahate muhta olduundan iki ay mezuniyet aldklar
akland.2 Soruturma sonunda Mustafa avu, uayip, Ah
met, Halim, Bayram ve Yaar aalar sulu bulunup alt aydan
aa olmamak zere muhtelif hapis cezalarna mahkm oldu
lar. Belediye Reisi evket [Dingilolu] Bey, Ticaret Odas Reisi
Nail Bey ve polis memuru Kahraman ise beraat etti.3 Bavekil s
met Paa'mn olaylarda zarar gren Yahudileri adl mercilere
bavurmaya davet etmesine ise kimse itibar etmeyecekti. Fran
sz Bykelilii'ne gre evleri ve ileri yok olan Yahudilere taz

1
2
o

"Krklarelinde kii daha tevkif edildi'', Milliyet, 14 Temmuz 1934.

"Krklarelinde jandarmamz ehit eden anlald", Milliyet, 13 Temmuz 1934.
"Yahudi hicreti", Haber Akam Postas, 26 Temmuz 1934.

minat denecei szleri bir efsaneden ibaretti.4 Amerikan Konsolosluu'na gre olaylardan zarar gren Yahudilere hkmet
hibir yardmda bulunm am tam aksine olaylarn st kapatl
mt. Sylentilere gre hkmetin bu lakayt davrannn sebe
bi, Yahudilerin geri dnmeye karar verm elerine yol aacak ce
saretlendirici bir ortam yaratmamakt.5

Tekirda Valisi Azm i Bey, La Turquie, 9 Tem muz 1934

Fransz Dileri Bakanl Arivleri, Serie E Levant, 1918-1940, Turquie 603,

Politique Interieure (1923-1943), 6 Temmuz 1934 tarih, 225 sayl belge.

NARA, RG 59 Records of the Department of State Relating to Internal Affairs

of Turkey 1930-1944, "Digest of the Turkish Press for the Period July 15- August 1 1 ,1 9 3 4 ", 867.9111/420 sayl belge.

Krklareli Valisi Faik Bey, La Turcjuie, 11 Tem muz 1934

2) MLL NKILP, ORHUN VE BRLK DERGLERNN

KAPATILMALARI
Cevat Rfat Atilhan 15 Temmuz 1934 tarihli M ill nklp
dergisinde olaylarn m sebbibi olarak gsterilmesine ve dergi
sinin kapatlmas ihtimaline kar deta meydan okurcasna u
yazy yaynlayacaktr:6
Trakya ve anakkalede musanna [uyduruk] Yahudi paniki
muazzam bir tekiltn grltl, velveleli propaganda ve yayga
ralar ile yaplm yeni bir hiyanet nmunesidir.
Bunu M ill nklp'm srtna yklemek isteyenlere sarahat ve
katiyetle ak ve merdane olarak beyan ederim ki:

Benim ve kardelerimin kan dkt bir vatan topra zerin

de envai yalan ve hiyanetleri, olanca cr'et ve kstahlkla mebzulen [oka] koan Siyonist propaganda organlar burada apaikr
onbinlerce nsha sattka Mill nklpta doruluuna iman ettiki
hakikatleri izah ve ispat etmekten asla korkmayacak ve meru bil
dii mcahedesine [savamaya] devamdan geri durmayacaktr.
Hkmete ve kanunlara son derece hrmetimiz vardr. Hk
met ve Milletin yksek menfaati icap ettii zaman hibir ihtara ve
formaliteye hacet kalmadan neriyatm durdurabilirim. Fakat u
nu bilmelidir ki memlekette ve memleket haricinde Yahudi pro
pagandas alabildiine yrd bir srada hriyetimize gem
vurma beklemek btn trkl rencide etmek demektir. unu
da sylemek isteriz ki Mill nklp tatil edilse de kitap halinde va
ki olacak neriyatmz kanun ve adaletin msaadesile karilerimiz
le temasmz idame ve byk hakikatlerin ortaya atlmasna yar
dm edecektir.
Yahudiler eer neriyatmzdan kendilerine bir hisse ayrm
iseler yapacaklar ey artk nefret ve istikrahmzdan [tiksinme
mizden] baka netice vermeyen yaygaralar deil insanca neriyat
ile iddialarmz tekzip etmekten ibarettir.

Mill nklp bir dier yazma cevaben Haber Akam Postas

gazetesini eletirecekti:7
Yahudi mahallerinde ve Yahudilerin toplu bulunduu yerler
de mvezzilerin naralar inledi: 'Haber yazyor... Cevat Rifat Beyi
yazyor/ Mill nkilb' yazyor. Bu baya reklam, ft yzlerini
gldrd. Yahudiler saklyamadklar bariz ve ak tebessmler
ve heyecanlarla Haber gazetesini adeta kapyorlar.
Birinci sayfenin banda otuz alt puntu yazlarla bir jandar
mamzn ehit edildii ve altnda, Mill nklbm. ift stun tutan
bir kliesi ve ba muharririmizin bir resmi...
Onu gren Yahudiler mal bulmu mareb gibi mvezziin eli
ne sarlyorlar. Teknik mkemmeldi, hesap yerindeydi ve tabi o

gn Haber gazetesi, umduunun fevkinde iyi bir sat da yapmd.

Fakat efendiler, mill mevzular artk sat endiesine, bazirgn zihniyetine feda edecek devirden ok uzaktayz, hemde pek
ok.
Yahudi kesafetinin bulunduu yerlerde bir Trk gazetesile al
ak Siyonizimin kahpe gazetesi L'Aurore yanyana elden ele dola
yor.
una kr etmeliyiz ki, Trk ocuklar bu manzarann iren
yzne suratn ekitmeden tiksinmeden bakamyor.
Yahudilerin byle fuzuli mdafiliini yapmakta mana nedir?
Benliimize ve varlmza hakaret ve hiyanet etmek iin hibir
frsat karmam ve bizim kendilerine gsterdiimiz mehuri
lem misafirperverlie en den ve en alak bir tarzda kfran etmi
ve mztarip ve felketli gnlerimizde dmanlarmzdan ziyade
dmanlk etmi bir teekkl byle bu kadar candan, bukadar i
ten ve bu kadar byk fedakrlkla mdafaa etmek yani Yahudiden ziyade Yahudi olmak.
Bu istihfam u anahtar ayor.
Mill mcadele senelerinde mill hudutlardan kovulmu in
sanlar vezifelerini yaptlar.
Btn cephelerde ve mkl gnlerimizde dmanlarmza
casusluk edenlerin hepisinin Yahudi olduunu grdk bugn ay
n gnhn ilenmediine kim teminat verebilir.
Filistin henz trk vatannn bir cz'i bulunduu sralarda
Yahudiler beynelmilel vesaitle onu isteyecek kadar nankrlk ve
alaklk etmilerdir. Yarn Mils veya zmiri istemiyeceklerini bi
ze kim temin edebilir.

Bir jandarmamz ehit edildi

Krklarelinde otuz kii
tevkif edildi

inklp mecmuas aleyhinde takibata baland

MLL ffNKI LAP

Cevat RIfat B.

Haber Akam Postas, 10 Tem muz 1934

M ill nklp'm bu yazs zerine H aber Akam Postas u yo

rumda bulunacakt:8
Gazi Hazretlerinin riyasetleri altnda toplanan Vekiller heyeti,
dn intiar eden resm teblide, iki mhim cihete temas ediyordu:
"Son zamanlarda baz risalelerin Yahudi dmanl zerinde
bilhassa durarak yaptklar neriyat Trk ve Yahudilerin birbirine
kar nazarlarn ve hislerini ehemmiyetli surette teevv etmi
tir".
Mevzu bahsolan bu mecmuann, ayn mealdeki yazlarla bu
gn gene intiar ettiini ve bilhassa garip bir tarzda bize saldrd
n grdk. Haber gazetesinin imdiye kadar yazd yazlar mey
dandadr. Btn mill meseleleri en byk bir samimiyet ve hara
retle mdafaa iin daima n plnda den Haber museviler me
selesinde, devletin ve efkr umumiyemizin takip ettii salim yo
lu, daha ilk gnden itibaren semitir.
g

Trkiyeye bu ecnebi tesirlerin girmesine muarz olmu fakat

Yahudilerin harsimize ve dilimize yabanc kalmalarn da iddet
le tenkit etmekten geri durmamtr.
"Trkiyede vatandalar aleyhinde tahriklere ve dmanlk tel
kinlerine hkmet msaade etmiyecektir. Hkmet, matbuatn
dan vatandalar arasna nifak koyacak salgnlklara kar mteyyakkz ve basiretkr olmalarna intizar eder."
Nifak koyan salgnlara kar basiretkr olan Haber dir. Trki
yede vatandalar aleyhinde tahriklere ve dmanlk telkinlerine
hkmetin artk msaade etmiyecei muhakkaktr.
Atilhan'n yazsndan bir gn sonra Mill nklp "memleket
iinde ya dmda fena bir cereyan husule getirmek ve mill vah
deti [btnl] bozmak gayesini takip ettii anlaldndan
Matbuat Kanunu'nun 50.nci maddesi mucibince",9 Orhun 'T r
kiye Cumhuriyeti'nin dahili ve harici politikasn teevv [ka
rklk] ve ihlal edecek mahiyette muzr [zararl] neriyatta" bu
lunduu iin,10 MTTB'nin yaynlad Birlik dergisi ise "edebi,
itimai ve kltr yazlar neretmek zere msaade ald halde
siyasi yazlan ve makaleler nerettiinden" kapatlacakt.11 Mil

l nklp'm kapatlmas haberi zerine zmir'de yaynlanan Ik

gazetesinin sahibi Rusuklu Fahri u yorumda bulunacakt:12
2-3 aydan beri bir ksm aleyhinde en mstehcen bir lisanla
neriyat yapan Mill nklp Mecmuas, nihayet bir Heyet-i Vekile
kararyla kapatlm bulunuyor.
9

"Mill nkilp mecmuas kapatld", Cumhuriyet, 17 Temmuz 1934.

10 Mill Birlik, 18 Temmuz 1934, aktaran Turan Akkoyun, "1934'de Orhun ve nkilp'm Kapatlmasna Mahalli Bir Bak", s. 44-49 / 3 Mays 1944 50. Yl Trk
lk Armaan, Akademi Kitabevi, zmir, 1994 iinde.
11 "Talebe Birlii gazetelerinin eddine itiraz ediyor", Cumhuriyet, 15 Austos
1934.
12

Rusuklu Fahri, "Mill inkilp nihayet kapatld", Ik, 14 Temmuz 1934, akta
ran Turan Akkoyun, "1934'de Orhun ve Mill nklpm Kapatlmasna Mahalli
Bir Bak", s. 44-49, 3 Mays 1944 50. Yl Trklk Armaan, Akademi Kitabe
vi, zmir, 1994 iinde.

Geen sene zmir muhitinde iki ay bile yaamyan ve halkm

zn alakaszl yznden kendi kendine kapanmak ztrarmda
[mecburiyetinde] kalan bu mecmua, her nedense stanbul'da bir
iki nsha fazla karlabilirdi.

Mill nklp sahibi Cevat Rfat Bey kk bir Almanya seyaha

tinden sonra eskisine nispeten daha bir kstahlkla Yahudi vatan
dalarmz aleyhinde, ancak klhabey kahvelerinde iitilebilen ga
liz kfrlerini savururken, asil Trk efkr- ummiyesi, [kamu
oyu] bu yazlar nefretle karlam ve Trk elinde Hitler propogandas yaplamayacan bir kere daha haykrmt. Ik gazetesi,
halkmzn bu nefretine tercman olmakta daima ilk safta gelmi
ve nitekim (bizim doru grmz) galebe almtr...
Senelerden beri mdafaa ettiimiz bir hakikatin bugn devlet
lisanyla tekrar edildiini grmekle ne kadar iftihar ediyorsak, ak
si iddiada bulunanlar da -Trkle ve Trk Cumhuriyeti'nin
prensiplerine aykr hareket ettikleri iin - o nispette mahup ol
maldrlar kanaatindeyiz...
Trakya'daki olaylarn kontrol altna alnmasndan bir sre
sonra "gangster Menahem" lkapl Yahudi kabaday Menahem
Madem sokakta rastlayaca Cevat Rfat' kyasya dvecekti.13

3) ZMR'DE "VATANDA TRKE KONU!"

KAMPANYASI
Tek Parti dnemine damgasm vuran en nemli olaylardan
biri Trke konumayan vatandalarn Trke konumalarnn
tevik edilmesiydi. 14 Haziran 1934 tarihinde kabul edilen skn
Kanunu'nun amac da Trk kltrne intibak etmemi bu un
surlarn intibaklarn hzlandrmakt. Hkmetin Trakya Olaylar'na mdahale etmesinden hemen sonra zmir'de "Trke

13

Siyon Anavi'den naklen aktaran Riva Kastoryano. Bykada, stanbul, 26

Austos 1996 tarihli grme. Menahem Madem zak Yae ile birlikte 1947-48
yllarnda Or Yeuda ve Or srael dergilerini yaymlad ve stanbul Yahudilerinin
srail'e g etmelerine yardmc oldu. Daha sonra kendisi de srail'e g etti.

Konu" kampanyas balayacakt. zmir Valisi'nin zmni ona

yyla zmir Halkevi, "Vatanda Trke konu!" kampanyas
balatt. Umumi yerlerde, "Trk sadece Trke konuur",
"Trke konumayan Trk olmaya lyk deildir", "Trkiye'de
herkes Trke konumal" yazl afiler yaptrld. zmir Posta

s bir yazsnda Trke konumayan yabanc uyruklulara kapi

tlasyonlar devrinin sona erdiini hatrlatp ya Trke konu
may kabul etmeleri veya Trkiye'yi terk etmelerini istedi. CHF
yesi genler Trke konumay tevik eden sloganlarn yazl
olduu kartonlarla dolaarak umumi yerlerde Trke konu
mayanlara mdahale edip Trke konumalarn emrettiler. Bu
gelimeler karsnda resm makamlar ayn genlere nazik dav
ranmalar ve yabanclara mdahale etmemelerini tembih etti.
zmir Halkevi bu kampanyay zellikle Rumca konuan Giritli
ler ile Ladino ve Franszca konuan Yahudilere ynelik yrtt.
Kampanya nedeniyle zmirli Yahudiler mmkn mertebe giz
lenmeye, hakaret ve alaylara tahamml etmeye gayret ettiler.
Giritli muhacirler ise dik bal davrandklarndan yaadklar
mahallelerde vahim kavgalar meydana geldi. Baz Trkler l
drld veya yaraland ancak basn bu olaylardan hi bahset
medi. Giritliler hibir tazminat demeden evlerinin ve toprakla
rnn ellerinden alndn, 25.000 kii olduklarn ve annelerinin
kendilerine rettikleri lisan konumaya devam etmeye karar
l olduklarm syleyeceklerdi.14 zmir'de cereyan eden bu kam
panyann tadsz bir hal almas zerine zmir Halkevi Reisi Cev
det Akmer u beyanatta bulunacakt:15
Bizde Yahudi aleyhtarl ve Yahudi dmanl meselesi lfzan
dahi mevzu bahs olmamtr. Trkeden baka dil meselesi mevzu
bahstr. Buna Bonaka, Arnavuta, Rumca ve spanyolca dahildir.

14 Fransz Dileri Bakanl Arivleri, Serie E Levant (1918-1940) Turquie, 603

Fransa'nn zmir Bakonsolosu'nun Dileri Bakanl'na gnderdii 17 Tem
muz 1934 tarihli yaz.
15 "Dil Sava zmirde Yahudi dmanl lafzan bile mevzubahs olmamtr",
Yei Stva, 12 Temmuz 1934.

Esasen Trk olanlarda bu dillere kar alan sava arzusu, bu

dilleri konuanlar da mevcuttu. Ancak bu arzu ferd kalyordu.
Halkevi, btn bu arzu ve temayllerin intizamla birlemesine tavessut vazifesini gryor. Ana dilleri Trke olmyan bir ok
genler, kendi istekleri ile Halkevine, mracatta bulunarak vazife
almak istiyorlar.
Hatt aileler arasnda Trk dilini yayma sava iin tekilt ya
plmasn arzu ediyorlar. Erkekler arasnda olduu gibi, her semt
te hanmlar tarafndan komiteler tekili iin faaliyete geeceiz...
Bundan sonra Trk Dilini Yayma Savana daha cidd olarak
devam etmek programmz dahilindedir. Savamzn imdiye ka
dar alman neticeleri ok iyidir.
Ancak bu deme ortamn yatmasna faydal olmayacakt.
zmir'deki talyan Konsolosluu gelimeleri yle rapor edecek
ti:16
Trakya'da son zamanlarda meydana gelen, Yahudileri hedef
alan ve yzlerce Yahudi ailesinin stanbul'a snmas, Bavekil'in
Dahiliye Vekili ile Trakya'dan mesul Umumi Mfettii aratrma
larda bulunmalar iin hdiselerin cereyan ettii mahallere gn
dermesine sebep olan ciddi eziyetler ile ilgili olarak bana gveni
lir bir kaynaktan verilen bilgilere gre zmir'de de nfusun yakla
k drtte birini oluturan Yahudilere kar benzeri iddet olayla
rnn bu aym balarnda balayaca ancak Trakya'da yaanan
korkun hdiselerin yaratt tepki nedeni ile imdilik bundan
vazgeildiidir. zmir'in Yahudi mahallesinin (Karantina) tama
mnda Yahudilerin hem sokakta, hem de kendi aralarnda Trke
konumalar gerektiine dair basklar srd, bu basklarn ayn
zamanda duvar yazlar ile de desteklendii, aksi durumlarda Ya
hudilerin sopa ile dvlerek cezalandrldklar ve bunlarn zaten
bir sredir devam eden bu gne kadar duyulmam vahilikte ey
lemler olduu ynndedir.

16 talyan Dileri Bakanl Arivi, (Roma), Inventario Serie Affari Politici (19311945), Turchia B13 Konsolosluun talyan Bykelilii'ne yollad 15 Tem
muz 1934 tarihli rapor.

Szlere Pastahaneler Soka olarak bilinen sokakta bu ii yapan

tek Yahudi'nin yaklak iki hafta nce bama gelen bir hdiseyi
anlatacam. Rekabet meselesi, yani Yahudi'ye ait pastahanenin
ikolata fiyatlarn drmesi yznden merkezdeki en byk
pastahanenin sahibi Ali Galip, ki ayn zamanda Pastaneler Soka
'nda Yahudi pastacnn dkknnn karsnda kk bir dkk
na sahiptir, olu ile birlikte akam vakti Yahudi'nin dkknndan
kmasn beklediler. Ellerini ve ayaklarn baladktan sonra sopa
ile yle bir dvdler ki zavall adam tam yedi gn yatakta kalmak
zorunda kalm. u anda hibir Yahudi bu pastahaneye girmiyor
nk Ali Galip elinde bir bak ile srekli olarak bu dkknn
karsnda oturuyor. Bir bak ile gelenlerin yolunu kesiyor ve
elindeki ba onlara sallayarak "ksa bir sre sonra zmir'in b
tn Yahudilerine bayram yapacaz" diyor.
Buradaki Yahudi cemaatindeki yaygn kanaate gre Yahudilere kar srdrlen bu iddet uygulamalar sadece bir sreliine
tehir edildi ve en ge iki ay iinde zmir'den de ok sayda Yahu
di g edecek. u anda bile birok Yahudi g etme hazrl iin
de, dierleri de mlklerini ve dkknlarn tasfiye etmek istiyor
ancak bunu dahi baaramyor nk Trklerin bilinen taktii bek
lemektir. Bakasnn mallarna bedelsiz olarak sahip olmak iin
"terk edilmesini" beklemek.
Konsolosluun bu ilk rapordan on gn sonra yollad ikin
ci bir raporda zmir'de gergin bir ortamn mevcudiyetine dikka
ti ekmekteydi:17
Temmuz aynn 13ne isabet eden Cuma gn btn Yahudiler erken saatte evlerine kapandlar. Bunun sebebi akam saatle
rinde zmirli berberlerin ehre geri dnmeleri vesilesi ile iddet
olaylarnn meydana gelebilecei hakknda yaylan haberlerdi.
Berberler o gn Bornova'ya gitmilerdi. Nitekim akama doru
baz Yahudilerin dvlmesine baland. Trklerin g kullanarak

Italyan Dileri Bakanl Arivi, (Roma) Inventario Serie Affari Politici (19311945) Turchia B 11, Konsolosluun, talyan Bykelilii ve Roma'ya gnder
dii 25 Temmuz 1934 tarihli mektup.

girip Trke konumalar konusunda uyardklar kimi Yahudiler

de evlerinde dvldler. ehir merkezinde, Karata ve Asansr
semtlerinde Daniel adndaki Yahudi ile Trk komular arasnda
ilk vahim hdise meydana geldi. Daniel bir grup Trk genci tara
fndan sopal saldrya uradnda evinin kapsnn yaknnda s
panyolca konumakta idi. Hemen evine giren ve boumlu bir so
pa alan Daniel saldrganlardan birini dvd ve ar bir ekilde ya
ralad. Yaral Trk iki gn iinde ld. Daha sonraki gnlerde ar
zu edilmeyen vakalar Karyaka semtinde devam etti. Burada iki
si talyan olmak zere bir ok yabanc kendi aralarnda Franszca
konutuklar iin saldrya urayarak dvld. ki emelik sem
tinde de bu ayn 19.unda bir grup Trk genci Yahudilerin yaa
dklar bir eve girdi ve ev sakinlerine kt davrand. Ev sakinleri
nin kendilerini mdafaa etmeleri zerine kan toplu kavgada her
iki taraftan da ok sayda kii yaraland. ehrin tramvay hatlar
zerinde bile bu trden hdiseler meydana gelmiti. Trk evre
lerde sylenenlerden, btn bu olanlara karlk vermek ve ayrca
Yahudi Daniel'in meru mdafaa srasnda ldrd Trk'n de
intikamn almak iin bir dizi misilleme hazrlnn yaplmakta
olduunu rendik.
Konsolosluk ayn raporda zmir'de yaayan talyan, Fran
sz ve Alman uyruklulara ynelik taciz ve tehditler ile ikyette
bulunulduunda Emniyet mensuplarnn olaylarn msebbiple
rini hakl grmelerinden dolay ikyetlerle ilgilenmemelerin
den sz etmekteydi.18 Konsolosluk bir baka raporunda da z
mir Yahudi Cemaati reisine gnderilen imzasz bir mektupta
Yahudilerin zmir'de yaamalarna gsterilen hogrnn ok
fazla srd yazlmaktayd.19

18 talyan Dileri Bakanl Arivi, (Roma), Affari politici (1931-1945), Turchia

B i l , Konsolosluun Bykelilie ve Roma'ya gnderdii 25 Temmuz 1934 ta
rihli mektup.
19

Italyan Dileri Bakanl Arivi, (Roma), Inventario Serie Affari Politici (19311945) Turchia B il, talyan Bykeliliine yollanan 24 Austos 1934 tarihli
mektup.

4) RESM MAKAMLARIN BEYANATLARI

Olaylann yatmasndan sonra bir gazetecinin sorusu ze
rine Trakya Umumi Mfettii brahim Tal blgedeki durumu
yle tarif edecekti:20
anakkalede lzumsuz tela kaplmak suretile balyan bu
gidi Gelibolu, Tekirda, Kean, Uzunkpr yol ile bir dalga gibi
on gnde Edirne ve Krklarelindeki Yahudilere sirayet etmitir.
Edirnede bulunuyorsunuz, Krklareline de gidip geldiinizi sy
lyorsunuz. Bu ite cebir kullanlmam olduunun resm tahki
katla da meydana ktn renmi olmanz lzmdr.
Krklarelinde birka hrszlk vak'as olmutur. Bunlar yapan
lar Adliyenin penesine dmlerdir. Bu tel ve bu gidi esnasn
da Trkler fazilet ve necabetlerini [soyluluklarn] bir daha gster
milerdir. Tel eden bir ksm ailelere, Trk evlerine misafir edil
mek suret ile sahabet gsterilmi [korumu], birok yerlerde de
Trkler tel eden Yahudi ailelerini teskin etmee uramlardr.
ayan dikkattir ki bu gidiin hibir esasa mstenit olmad, sa
bah treni bir ksm Musevileri tarken, akam stanbuldan gelen tre
nin de iki gn evvel gidenleri geri germesile sabit olmutur. Bu ite
fena ruhlarn amil olduuna phe edilemez. Kapal braklm ev ve
dkknlarn muhafazasmda hkmet, vazifesini mdrik olarak yap
mtr. Ortada bir Yahudi meselesi ne vardr, ne de olabilir. Bugn
Trakya ve anakkalede vaziyetin normal olduunu yazabilirsiniz.
brahim Tal Haber Akam Postas muhabirine beyanatta ise
ayn szleri tekrarlayacak ve unlan ilave edecektir:21
Bir jandarmamzn ehit edildii de doru deildir. Trakya'da
ki seyahatimin neticelerini tayan raporumu geenlerde Anka
ra'ya gtrerek Dahiliye Vekletine vermitim. T r a k y a lI l a r d a
sporculuk ve at yetitirme meziyet ve kabiliyetleri ok fazladr.
Trakyallar ftr [yaradl] kabiliyetleri sayesinde yakn bir za
manda her sahada byk muvaffakiyetler kazanacaklardr.

?c\

'Trakyal Yahudiler", Cumhuriyet, 15 Temmuz 1934.

Krklareli Vali Muavini Orhan Sami Bey ise Trakyada Yeil

yurt gazetesi muhabirine u bilgiyi verecekti:22

Artk hadise denecek bir ey kalmamtr. Memlekette emniyet
tamamen avdet etmi dkkanlar tamamen alm, hatta buradan
stanbula giden Musevilerin hepsi gelmilerdir. Hkmet; ciddi
yet ve ehemmiyetle vak'a faillerini aram, bulmu ve adliyeye
tevdi etmitir. En ufak bir vak'ann bile meydana gelmemesi iin
her trl tedbirler alnmtr. Geceleri bekileri, zabta ve emniyet
vastalarn bizzat kontrol ediyorum. Grdm noksanlan der
hl ikml ettiriyorum.

5) OLAYLARIN YAHUD TOPLUM U ZERNDEK

ETKS
a) stanbullu Yahudi Tccarlarn Durumu
Olaylarn stanbul'da duyulmasndan sonra stanbullu Ya
hudi tccar erbab hakl olarak telaa kaplacakt. Tccarlar
olaylarn yaratt belirsizlik ve endie nedeniyle stanbul Gmrkleri'nde beklemekte olan ithal mallarnn gmrkleme i
lemlerini durduracaklard. Gmrk daresi'nin Musevi tccar
lar ikaz etmesi zerine tccarlar bir sre daha beklemek iste
diklerini belirtip stanbul gmrklerinden ek sre elde edecek
lerdi. Dier yandan stanbullu tccarlar veresiye altklar he
saplar alelcele tahsil etmeye balayacaklard. Bu telal hal
Dahiliye Vekili kr Kaya'nm beyanatmdan sonra yerini ted
ricen sknete brakacakt. Haberi veren Zaman gazetesi stan
bullu Musevileri sknete davet edecek,23 Haber Akam Postas
da u yorumda bulunacakt:24

22 "Vali Vekilimizle mlakat", Trakyada Yeilyurt, 16 Temmuz 1934.

23

"stanbul Musevileri de tela dt", Zaman, 8 Temmuz 1934.

24 "Trakya Yahudileri skn bulmaya baladlar", Haber Akam Postas, 8 Tem

muz 1934.

stanbul'daki musev vatandalarmzn ve bilhassa tccarlar

nn teln, piyasay, ktisad, mal mahafili skacak tedbirlere te
vessl etmeleri, ilerini daraltmaya matuf hareketleri doru ve
makul bulamayz. Bu hususta birok malmatmz da vardr. Mu
sev vatandalarmzn bu hareketlerinin kendi hakik menfaatle
rine de uygun olmadna mutlak surette kaniiz.
b) Trkiye H aham bal'nn Gmenlere Yardm
Trakyal dindalarnn stanbul'a g etmeye baladklarn
gren Trkiye Hahambal hayrsever ve yardmsever kiiler
den oluan bir komisyon kurdu. Komisyon gmenlerin barn
malar, doyurulmalar ve ortalk sakinletikten sonra geri dn
melerini salamakla uraacakt. Gmenlerin bir ksm stan
bul'daki akraba ve dostlarnn evlerine, dierleri ise Hasky ve
Balat'taki Or Ahayim Hastanesi'ne, Ahrida Musevi Okulu'na ve
sinagoglara yerletirildiler. Olaylar yattktan geri dnmeye
hazrlanan gmenlerin yol paralan komisyon tarafndan kar
land. Komisyonda yer alanlar insanst bir gayretle sabah saat
08.00'den akam saat 21.00'e kadar almaktaydlar.25 Ancak bu
gayretlere ramen kimi gmenler ok g durumdayd. Sirkeci'de barnan gmenler bir para ekmek elde etmek iin deta
dilenciler gibi alamaktaydlar.26 Dnemin tanklanndan di he
kimi Eli aul durumu yle tasvir etmekte:27
Trakya'da Yahudilere kar yaplm tedhi hareketinde, mal
n mlkn orada brakp, hasta, yaral ve bitkin bir halde kaan
Yahudi muhacirler gnlerce stanbul'da srndler. Bu zavallla
ra Kzlay'n be paralk yardm dokunmamtr. (...) Yl 1934,
Trakya hdiseleri. Yahudiler Trakya'dan kayor ve stanbul'a va
ryorlar. Sirkeci, Kuledibi, Hasky ve Balat gibi Yahudilerin o
25

"El Rolo ke Djugo el Konseyo Laiko del Gran Rabinato en Este Sirkonstensiya",
La Boz de Oriente, 26 Temmuz 1934, sene 4, no.6, s. 43-44.

26 Lydia Kastoryano, a.g.e., s. 52.

27

Eli aul, Balat'tan Bat Yam'a, (yayna hazrlayan Birsen Talay - Rfat N. Bali),
letiim Yaynlar, stanbul, 1999, s. 29,198.

unlukla yaadklar semtlere geliyorlard. Balat'a gelenler gzle

rimin nnde. Babam Dr. Avram aul, Balat Yahudi Cemaati Re
isi sfat ile gelenleri Ahrida Musevi lkokulu'na yerletirmiti. s
tanbul Musevileri gelenleri gler yzle karlad ve onlara yemek
ler, yatak, yastk, battaniye ve elbise getirdiler.
stanbullu Yahudi genler gmenleri Haydarpaa Tren s
tasyonu ve otobs garajlarnda karlayacaklard.28 stanbullu
Yahudilerden Tiano, Aseo, Siy on Biraderler, Abuaf, Benhayim,
Palai, alom Biraderler, srael, Salti, Saporta, Polikar, Kalderon, Levi, Burla Biraderler, Kaneti, Penso, Sadaka, Dekalo Bira
derler, Kazes Biraderler, Natan, Niyego, Franko, Amram, Suraski ve Karako aileleri yardmda bulunacaklard.29 Olaylarn
yurtdnda duyulmas zerine AJJDC yetkilisi Fridman yerin
de incelemelerde bulunmak zere stanbul'a gelecek, stanbul
lu siyonist genlerden Miel mil ile birlikte Balat, Sirkeci ve
Galata'da barnan gmenleri ziyaret edecek, gerekli raporlar
dzenleyecek ve fotoraf ekecekti.30 Gmenlerin Sirkeci'ye
yerlemeleri, Sirkeci'de bir cemaatin olumasna ve de bu ce
maatin ihtiyalarna cevap verecek bir sinagogun kurulmasna
sebep olacakt.31

28

29

30

Avner Levi, "1934 Trakya Yahudileri Olay Alnmayan Ders", Tarih ve Toplum,
Temmuz 1996, Say 151, s. 4-17.
A vner Levi, "1934 Trakya Yahudileri Olay: Alnamayan Ders", Tarih ve Top
lum, Temmuz 1996, Say 151, s. 10-17 / Alyans Arivi TURQUIE LXIVE Constantinople, dosya Regine Pardo, 1933-1936. Regine Pardo'nun Alyans'a yollad
10 ubat 1935 tarihli mektubu.
Sabetay Leon, "Las aktividades sionistas de Michel Schmil", El Tiempo, 25 Ey
ll 1956.

31 Erdoan Mebahar ile grme, 23 ubat 2007.

------ *! *

==

Trakya ahudlermn
hicretine sebep ne?

Y a h u d i d m a n l T rk m e ta d e ild ir. B una

t e e b b s e d e n le r id d e tle c e z a la n d rla c a k la r
B a v ek ilin b e y a n a t o k m sa it te s ir b rak t

T rakyaO P S t f * d a n h i c r e t
^
1 ed en ler
diyorlar r

a B . T rak
T r a k y a d u n Is ta r b u la
g e le n Y a h u d fle r d o n
b Jr k s m
undan ohrniao Yahudiler (tel
er taxfmd
, hkmet
I M etllU f t

ay ram

tyik edildiklerini fiyiyen Yahu

nroiyetlo al&lodar olmutur. Bavekil
atla bulunurken ezcmle demitir k:
"Trakyada bnx< Yahudi vatandatlrtrm kendi j i ky/tlcine Roro.
nahnllS
tertipler
y iii.hle-n hlcre t* mecbur olduk - ler mahkemeye tealim edilmitir ve
edilecektir. Buu Dahiliye Vrkilllarm hab
tm . Trkiyede her ni oralara gnderiyorum, mlltoen-.:
fert
Cumhuriyet oirler giddello tecaiye edileceklerYahudi toenlaat etrafrnda tah
kikat yapacak olan
Veki
li kr Kay* Bey tle Trakya umu
m mfel t ii brahim T ali Bey h a
abal Ankaradan Klmi*l<-rdlir. Ve
kil Beyin mfettii umum Pendikton Yalnvaya rrem illerdir. Akvam
latanbula gelerek Edirne yu gide -

stanbul'a kaan Trakya'l Yahudiler.

Haber Akam Postas, 6 Temmuz 1934

c) Siyonist Faaliyetlerin Canlanmas

Balatl Yahudiler gmenlere yemek ve giyecek yardmn
da bulunacak ve onlar teselli edeceklerdi. Gmenleri teselli et
mek iin onlar ziyaret eden Balatl genler arasnda ileride ga
zeteci olacak olan Sabetay Leon ile bir arkada vard. Leon
olaylardan 22 yl sonra hatrladklarn yle yazacakt:
Gmenler sadece evlerini ve mallarn kaybetmi olmaktan
deil, Yahudi olma "suu"ndan dolay aalanm, hakarete u
ram ve eziyet grm olmalarndan dolay derin bir znt iin
deydiler. Bugn gibi sylediklerini hatrlyorum: "Elimizdeki her

eyi almalar bize ok ar geldii dorudur, ancak daha ar Ya

hudiliimize ve erkeklik haysiyetimize saldrmalardr", "Tanr'ya kredelim ki hayattayz", "otuz yllk kazancm ve tasarru
fum bir gecede yok oldu". Yal ve dindar bir gmen dierlerini
u szlerle teskin etmeye alyordu: "Bu durumu sabrla karla
yn. imdi yakarmann bir faydas yok. ounuz gensiniz. Para
gelir ve gider. Tanr'ya shhatimizi korumas iin dua edelim. Her
halkrda size bir tavsiyem var: Eretz srael'e gidelim, orada ne
Cevat Rfat, ne de Sabri Toprak32 var." Gmenleri ziyarete birlik
te geldiim arkadam aniden onlara unlar syleyecekti:
"En son konuan Yahudi tamamiyle hakl. Bundan byle bizlerin evi, yuvas, meskeni Eretz srael olmal. Alamayn, imdiki
halinize bakmayn, yarma bakn. Sizlerin, bizlerin, srail halknn
geleceine baknz. Dnyadaki btn Yahudiler bugn iinde bu
lunduumuz iler acs drmdalar. Burada Trkiye'de ilk kere
rk hdiselerle karlatmz dorudur. Ancak dnyadaki Ya
hudiler srgnde olduklar ikibin yldr ayn drmdalar. Konu
an dindamz ok hakl. Ben de sizler gibi Trkleri ve Trkiye'yi
ok seviyorum ancak maalesef btn Trkler Yahudileri sevmi
yorlar. Bugn Cevat Rfat ve Sabri Toprak gibi iki antisemit var.
Bu iki kii alt il sekiz ehrin halkn ayaklandrmaya yetti, yarn
baka iki kii ayn eyleri Anadolu'da yapabilir. Biliniz ki antisemitizm zehiri tehlikeli ve bulacdr. Cevat Rfat birok mrit ha
zrlamaktadr. Bu nedenle zamannda burdan kurtulmalyz. An
tisemit Trklerin sularn btn Trklere mal etmek istemiyoruz.
Trk halk genelde iyidir, misafirperverdir. Bizler bu hdiselere
ramen Trkleri ve Trkiye'yi seviyoruz. Ancak antisemitlerden
kamalyz. Trkler bir sarho btn mahalleliye zarar verir' der
ler. Yapacamz tek ey, tekrar ediyorum, atalarmzn toprakla32

Sabri Toprak 1938 ylnda TBMM'ne iki yasa tasars sundu. Birincisinde ya
banc uyruklu Yahudilerin Trkiye'ye gelmelerinin men edilmesini, kincisi ise
aznlklarn Trke konumalarnn zorunlu klnmasn teklif etti. Meclis ikisi
ni de red etti. (Rfat N. Bali, Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), letiim Ya
ynlar, stanbul, 1999, s. 295-300). Sabri Toprak 19 ubat 1938'de vefat etti. K
sa hayat hikyesi iin bkz. "Manisa mebusu B. Sabri Toprak vefat etti", Ulus,
20 ubat 1938 / "Sabri Topran cenazesi bugn trenle kaldrlyor", Ulus, 21
ubat 1938 / "M erhum Sabri Toprak tam bir organizatrd", Ulus, 24 ubat
1938.

rina, Eretz srael'e geri dnmektir. Btn Yahudilerin evleri Paris,

Roma, Belgrad, Sofya, stanbul veya Atina olmamal, sadece sev
gili Siyon olmal. imdi Eretz sraele gideceimize yemin etmeli
yiz. Peygamberin ettii ayn yemini tekrarlamalyz: "m Ekaheh
Yerualayim Tikah Yemini."33 Ruhlarnn derinliklerine kadar bu
konumadan etkilenen gmenler hep bir azdan bu branice ye
mini tekrarlayacaklard.34
Olaylarn dorudan sonucu Siyonist faaliyetlerin canlan
mas ve Filistin'e gn balamasyd. Edirne'de yaayan Alyans
retmenlerinden Sultana Razon Alyans'm Paris merkezine
gnderdii mektupta Yahudilerin hr bir ekilde yaayabile
cekleri tek yerin Filistin olduunu yazarak g edebilmek iin
yardm isteyecekti.35 Olaylardan sonra g edenlerden biri de 16
yandaki Edirneli Samuel Benaroya idi. Alt yamdan beri Edir
ne Byk Sinagogu'nda muganni olarak grev yapan Benaroya
1934 ylnda Cenevre'ye g edecek ve bu ehirde yaayan Trk
Yahudi Cemaati'nin hazan' olacakt.36 stanbullu tccar David
Pardo Londra Siyonist Yrtme Kurulu'na gnderdii mektup
ta olaylardan sonra Trk Yahudileri arasnda Filistin'e g etme
arzusunu son derece byk olduuna dikkati ekecek, g izni
belgelerinin tahsisini rica edecek ve yaanan olaylar u iki bra
nice kelimeyle zetleyecekti: "Galut Hadasha (Yeni Srgn)".37
Olaylarn ardndan Trakya ve anakkale'de yaayan ve ok g
durumda olan Yahudilerin Filistin'e g etmelerini kolaylatr
mak amacyla stanbul'da bir tekilat kurulacakt. Olaylarn
zerinden ay gemesinden sonra siyonist faaliyetlerde bu

33

34

"Eer seni unutursam ey Yerualim (Kuds) sa elim hnerini unutsun", Eski

Ahit, Mezmurlar, 137.
Sabetay Leon, "Los evenimientos de la Trakia", El Tiempo, 18 Temmuz 1956.

35 Alyans Arivi, TURQUIE XIIIE 209 dosya "Sultana Razon", 12 Austos 1934 ta
rihli mektup.
'fi.

"ISFSP M oum s the Loss of Hazzan Samuel Benaroya z"l", 2 Aralk 2003, http:
/ /isfsp .o rg /p-hazzan.html

37 CZA, dosya Z 4 /3 2 6 3 ,17 Temmuz 1934 tarihli mektup.

lunmann yasak olduu bir ortamda bylesi bir tekilatn kuru

labilmesinin anlam akt. Trkiye'deki Yahudiler ok g art
lar altmdalard.38 Olaylar Filistin'de de yank uyandracakt.
ICA'nn sorumlusu Saadia erniak stanbul'a gelecek, Tepeba
ehir Tiyatrosu'nun karsndaki otellerin birinde bir-iki oda ki
ralayacakt. Filistin'e g etmek isteyen Yahudiler gerekli ilem
leri yapmak zere otelin nnde byk bir kalabalk halinde
bekleeceklerdi. Oradan geen ve kalabal grenler, "Yahudi
ler burada ne bekliyorlar?" diye sorduklarnda bekleenler ara
sndan heyecanl baz kiiler yksek sesle ve gururla, "Cevat R
fat'tan kayoruz. Filistin'e gideceiz" karln vereceklerdi.
1934 ylnda Filistin'e gitmek isteyen yzlerce, binlerce Yahudi
vard. O yl Aliya Anoar da stanbul'da bir bro aacakt.39 Olay
lardan sonra Sohnut Muhaceret efi Grunbaum Trakya'y geze
cek, burada yaayan Yahudilere birka yz adet Filistin'e giri
izni belgesi datacakt.40 Ancak bu say yeterli deildi. Organisation des Juifs Originaires de Turquie en Palestine cemiyeti (Fi
listin'deki Trkiyeli Yahudiler Tekilt) Sohnut Muhaceret Da
iresi'ne bavurup datlan giri izni belgelerinin saysnn ye
tersiz olduunu belirtip daha fazla belge talep edecekti.41 Dier
taraftan faaliyetleri Trk makamlarnn dikkatini eken ICA g
revlisi erniak, stanbul polisi tarafndan gz altma alnacak
tr.42 erniak, Sohnut Muhaceret Dairesi efi Grunbaum'a gn
derdii mektupta ykset rtbeli Trk Emniyet mensuplarnn
Filistin'e g izni belgelerinden bir miktarnm kendilerine ver
melerini ve bu belgeleri kendi seecekleri kiilere datmak iste
melerinden ikyet edecekti.43 Btn bu faaliyetlerin sonucunda
38

39
40

"First Pro-Palestine Organisation formed in Turkey : VVill help Turkish Jews to

emigrate to Palestine", Jevish Telegraphic Agency, 19 Eyll 1934, s. 4.
Sabetay Leon, "La primera aliya en massas", El Tiempo, 22 Austos 1956.
A. Benveniste, "La situation des Juifs", Israel, 7 Mart 1935, say 4.

41 CZA, dosya S 6 /2 5 5 5 ,13 Ekim 1934 tarihli mektup.

42

43

"Bir Siyonist delegesi nezaret altna alnd", Cumhuriyet, 3 Haziran 1935 /

'Trkiye'den Yahudi muhacereti yok", Cumhuriyet, 4 Haziran 1935.
CZA, dosya S 6 /2555, 24 Temmuz 1935 tarihli emiak'n Grunbaum'a gnder
dii mektup.

1934 ylnda 521,44 1935 ylnda da 1445 Yahudi Filistin'e g

edecekti.45 Olaylar yattktan birka ay sonra Yishuv baktibi,

Sohnut Siyasi Daire Bakan Moe ertok'a yollad mektupta

olaylarn mahiyetini ksa bir ekilde aktaracak ve ortamn sakin
letiini bildirecekti.46 Filistin'in yam sra yz aile de Ispan
ya'ya g edecekti. ou Barselona'ya yerleen bu aileler Trki
ye'den yumurta ithal ederek geimlerini salayacaklard.47

6) YAHUD CEMAAT LDERLERNN TAVRI

Hahamba Kaymakam Haim Becerano'nun 3 Austos
1931 tarihinde vefat etmesiyle birlikte Trkiye Yahudi Cemaati
ruhan lidersiz kalmt. Hahamba makamna lyk niteliklere
sahip bir din adamnn mevcut olmadna inanan Hahambalk Meclisi Cismani yneticileri Trk Yahudilerini Hahamba
olmakszn ynetebileceklerine inanyorlard. Bu nedenle Trki
ye Hahambal'n temsilen hkmetle ilikileri srdrenler
Trk Yahudi toplumunun ileri gelen tccar ve hukukularyd.
Yllar sonra gazeteci Avram Benaroya bu karar "byk bir ha
ta" olarak deerlendirecek ve yle yazacakt: "ayet bir Ha
hamba olsayd 1934 ylnda Trakya'da olaylar meydana geldi
inde makam ve yetki sahibi bir ahsiyet Yahudi cemaati adna
sesini ykseltip olaylar protesto edebilirdi."48

44 Palestine Office of Statistics, Stalistical Abstracts of Palestine, lci bask, 1936, s.

29.
45 Palestine Office of Statistics, Statistical Abstracts of Palestine, 7ci bask, 1943, s.
19.
46 CZA, S25/3684 sayl dosya, 18 Eyll 1934 tarihli mektup. Moe ertok srail
Devleti kurulduktan sonra ilk Dileri Bakan oldu ve soyadm aret olarak
deitirdi.
47 "Jewish emigration reported from Turkey", Jevish Telegraphic Agency, 30 Ekim
1934, s. 8.
48 A. Benaroya, "L'inconcevable erreur de 1933", L'Etoile du Levant, 21 Aralk
1952. Avram Benaroya hakknda bir inceleme iin bkz. Rfat N. Bali, Avram Be
naroya: Un Journaliste Juif Oublie Suivi De Ses Memoires, Isis Yaynlan, stanbul,
2004.

The jezoish Chronicle gazetesi stanbul muhabiri ise durumu

yle deerlendirmekteydi:49
Halihazrdaki durum cemaat liderleri iin emsalsiz bir frsat
yaratt. Bu frsat sayesinde cemaat liderleri Cumhuriyet'in liderle
riyle Trkiye'de mevcut "Yahudi Meselesi"ni ak kalplikle ko
numa frsatn elde etmilerdi. Ancak yal cemaat liderleri esas
itibariyle genleri ilgilendiren meseleyi belki de tam olarak kavra
yamyorlard. Gayri Mslimler subay ve devlet memuru olam
yor, sadece tccar ve hekim olabiliyorlard. Maarif okullarnda
eitim grm ve Trkeye bihakkn vakf Yahudi genlii bu ay
rmclktan tr kendisini yabanc olarak hissediyordu. En par
lak genler sadece hayal krkl yayor, ekonomik nedenlerden
tr de yurtdna g ediyorlard. Yahudilerin Trk kltrn
benimsemelerini arzu eden, muhtemelen bu arzularnda samimi
olan, dolaysyla Yahudi'nin her eyini verecei ve karlnda
hibir ey almayaca bir durumun devam etmesinde srar ede
meyecek olan Trk liderleriyle bir mutabakat zemini bulmak el
bette mmkndr. Ancak Trk Yahudiliinin szcleri inisyatife
sahip olmadklar ve glkleri rafa kaldrmay tercih ettikleri g
rlmekte.

The Jeoish Chronicle muhabirinin deerlendirmesi yerindeydi. O yllarda Trk Yahudi toplumunun tek gazetesi olan La Boz
De Oriente resm hkmet bildirisini sitayile vecek, resm
mercilerin tek bir Yahudi'nin Trkiye'ye ihanet etmediini ve
casusluk yapmadn bildiini, Yahudilerin Trk kltrne
asimile olmalar meselesinin de kurulmakta olan Trk Kltr
Birlikleri ile hal edilmekte olduunu yazacakt.50 Dnemin ce
maat liderlerinden Tekin Alp, avukat Mion Ventura, tccar
Marsel Franko ise olaylar mazur gstermeye alacak, Trki
ye'de antisemitizmin hibir ekilde mevcut olmadm vurgula
yacak ve yle konuacaklard:
4Q

'T h e expulsions and after", The Jevish Chronicle, 27 Temmuz 1934, s. 29.

50 "La Alta Valor del Komunikado Ofisiel Sovre los Akontisimientos de la Trak
y a", La Boz De Oriente, 26 Temmuz 1934, sene 4, say 6, s. 44.

Trk Kltr Birlii Reisi Tekin Alp:

Bu hdiseyi bugn Trk vatandalariyle beraber pek ziyade
ayan esef grmekle beraber ezel bir hakikati, Trk sedyesinin
[tabiatnn] hakiki mahiyetini bir kere daha meydana karmaa,
ve Trkiye'nin Musevlerine ti [gelecek] iin kat' bir hedef gs
termee hizmet ettii iin ayan memnuniyet gryorum. Millet
Meclisi krssnde Bavekilimiz Hazretleri tarafndan btn
dnyaya iln olunduu vehile ("antisemitizm" Trkiye meta
deildir.) te ezeli hakikat budur. "Antisemitizm" Hristiyan ta
assubunun mahsuldr. Yahudiler Hazreti sa'y armha vur
duklar iin yirmi asrdanberi Hristiyanlar nazarnda Yahudi de
mek "Allah katili" demektir.
Mteassp kilise resas [reisleri] bu Yahudi dmanlm asr
larca mddet krkleyip durdular, saysz katlimlara sebebiyet
verdiler. Asrlarca mddet sren ve dini taassup kaynandan ge
len bu dmanlk hemen btn Hristiyan milletlerinin ruhlarnda
ve tahteuurlarnda [uur altlarnda] kat' surette yer bulmutur.
nsaniyet ve medeniyet umdeleri bu ortaa hissiyatiyle taaruz ettii iin ara sra ancak ktisad istirkap [rekabet] eklinde te
zahr edebiliyor. Fakat dmanln tezahr ekli ne olursa olsun
kayna birdir:
Hristiyan din teassubu...
Bunun iindir ki tarihin hibir devrinde Trkiye'de Yahudi
aleyhtarlna dellet edecek hibir hdise grlmemitir. Hatta
diyebilirim ki dnyada byle hdiselerden azade kalm tek bir
memleket varsa o da Trkiye'dir. Nitekim drt asr evvel din ta
assuptan dolay Ispanya'daki yerlerinden, yurtlarnda ayrlmaa
mecbur olan ecdadmzn yalnz bir ak kap bulmulard: Trki
ye...
Son zamanlarda Trkiye'de baz Hitler yardaklar tredi. Bu
yabanc metali kaak olarak Trk topraklarna sokmak iin ok a
ltlar. Bir ok neriyat ta yaptlar. Trk efkr umumiyesi [kamu
oyu] bu yardaklarn mesaisini esefle karlad. Fakat her yerde
frsat adamlar vardr. Hkmetin tahkikatiyle meydana kacak
olan baz frsatlardan istifade ederek bu hdiseyi meydana kar
dlar.

Cmlemizin malmu olduu vehile Trk efkr umumiyesi

[kamuoyu] bu hadiseyi derin bir nefret ve lnetle karlamtr.
Temas ettiim Trkler meyannda bu hadiseyi nefret ve lnetle
karlamyan bir ferde rast gelmedim. Bu suretle bir kere daha sa
bit olmutur ki Trk milliyetilii hutkm [bencil] deil, civan
merttir.
Gerek Trk efkr umumiyesinin tezahrat ve gerek hkmet
namna Baveki Paa Hazretleri tarafndan vaki olan beyanat ile
Musevilerin bu memleketteki hakik vaziyetleri ak ve kat bir su
rette meydana kmtr.
Artk bundan sonra Trk Yahudileri iin bu memlekette tek
bir hedef vardr: Osmanllk zamanndan ardda kalan grenekleri
bsbtn ortadan kaldrmak suretile hakiki ve fiili bir surette
Trklemek.. Nasl ki ngiltere'de, talya'da bir Yahudiyi umum
hayatta talyan veya ngilizden ayrmak mmkn deilse, yakn
bir atide [gelecekte] Trkiye'de dahi bir Yahudiyi z Trkten ayr
mak mmkn olmyacaktr. Bundan sonra artk Trk Yahudileri
nin lks memleketlerine Bikonsfiltler, Yotsanolar, Ayntaynlar,
Bergsonlar yetitirmek vaziyetinde bulunmaktan ibaret olacaktr.
te memleketin her tarafnda teesss eden Trk kltr birlikleri
nin maksat ve gayesi budur. Hkmetin ve Halk frkasnn muza
heretiyle [yardmlaryla] uzak olmyan bir atide [gelecekte] bu sa
hada mhim neticeler istihsal olunacana [elde edileceine] kani-

Tekin Alp'in La Boz de Oriente gazetesindeki yazs:52

Trk Kltr Birlii tarafndan datlan takvimlerde ve kltr
azasnn ceplerinde tadklar hviyet varakalarnda u dsturlar
vardr.
"Yahudiler Trkleecek!", Vakit, 7 Temmuz 1934. Burada sz edilen kiiler
felsefeci Hanri Bergson, bilim adam Albert Einstein, ngiliz siyasetisi Benjamin Disraeli Beaconsfield'dir. "Yotsano" diye sz edilen kii muhtemelen Al
man eitimci ve tarihi Isaac Marcus Jost'dur (1793-1860). Tm bu ahsiyetler
Yahudi idi.
Tekin Alp, 'T rk Kltr Birliinin Dsturlar", La Boz del Oriente, Sene 4, no 6,
26 Temmuz 1934, s. 1.

1.- Ana dilimiz Trkedir.

2.- Trke dnr, trke konuuruz.
3.- Kltrmz trk kltrdr.
4.- lkmz trk elinin trk milletinin her eyden stn ol
masdr.
5.- Hedef ve gayemiz mill kalknma ve mill ykselidir.
6.- iarmz millet ve vatan sevgisidir.
7.- Dsturumuz mill birliktir.
Bu dsturlarn hikmet ve manasm layikile anlayabilmek iin
7ci dsturu esas ve hareket noktas ittihaz etmelidir: dsturumuz
"mill birliktir". Mill birlik demek bu memlekette oturan ve bu
memleketin nan [ekmek] ve nimetile beslenen her ferdi ayn suret
le dnmesi, ayn biimde duymas ve ayn hedef ve gayeye do
ru yrmesi demektir. Bir birinden ayr dnen, birbirinden ay
kr duyan, birbirinden farkl yollarn yolcusu olan ferdlere vatan
da denilemez.
Vatanda ayn toprakta oturanlara deil, ayn ruhu tayanla
ra denir.
Bu memleket mill birlik mevcut olmad zamanlan da bilir.
O zamanlarn fecaati gzmzn nndedir. Osmanllk devresi
bugn maziye ve tarihe karm olmakla beraber bizim yaad
mz nesle kadar yaad ve en byk ktln bizim nesle yap
mtr.
Osmanl ne demektir? Osman slalesine mensup hanedann
hakimiyeti altnda yaayan "tebeay sadkay ahane" demektir.
Bu "tebeay sadikay ahane", camiasna dahil olan ferd ister, arnavut, ister bonak, ister krt olsun ehemmiyeti yok, milliyet me
selesi husus bir meseledir. Vatandalkla alakas yok.
Memlekette oturan btn ferdlerin birleme noktas "tebeay
sadikai ahane" mefhumudur. Arnavutu, krd, lz, bonak
kendi dilini konuur, stanbul'da, zmir'de veya Bursada, adeta
gurbet hayat yaar yalnz kendi memleketine ve kendi hemehri
lerine ve daha dorusu millettalarna gnl balar onun nazarn
da vatanda demek hemehrisi veya milletta demektir nk

hep onlarn muhitinde yaar hep onlarla beraber dp kalkar.

Netice itibarile bu memlekette oturan sekiz on millet efrad ayr
ayr diller konuur birbirinden aykr dnr, biribirinden farkl
duygular tar ve ayr ayr yollarn yolcusu idiler.
Netice malum, ondan bahs etmee lzum yok. Onun iindirki
Gazi inkilab mill birlii esas ittehaz etmitir. Gazi inkilabnda ha
kim olan zihniyete gre vatanda ayn toprakta yaayanlara deil
ayn ruhu tayanlara derler,
Trkiye'de yaayan Musevilerin Mill birlie canla, gnlle in
tibak etmesine mani olabilecek hibir hal mevcut ve mutesavur
deildir. Trk yahudilerinin gnl balyacak baka memleketi
"dili" kltr ve lks yoktur. Ruhunu baka tarafa ekecek hi
bir duygusu ve arzusu yoktur. Mazide kendini dier vatandala
rndan ayracak hibir hal ve hadise yoktur. Canla gnlle Gazi
inkilabnn eseri olan Mill birlik camiasna dahildir. Onun iin
Trkeyi ana dil ittehaz etmek istiyor ifadeyi meram iin span
yolca, Franszca veya Almanca gibi dilleri adeta bir esperanto gi
bi kullanmak istemiyor. nk dil ruhun aynasdr. Onun ruhu
nun aynas olabilecek bir dil istiyor.
te kltr birliinin balca hedef ve gayesi Trk Mill birlik
camiasna dahil olan Musev kitlesine ruha hitap edecek, ruhun
aynas olabilecek, ruhu besleyecek bir dil vermekten ibarettir.

Avukat Mion Ventura:53

Trakyann baz yerlerinde vuku bulan uygunsuzluklar sis
temli bir antisemitizm tarznda telkki etmek katiyen doru deil
dir. Bunlar ancak baz fertler tarafndan vukua getirilen geici ve
mnferit gayri kanuni hareketlerden ibarettir.
Feyizli ve bereketli olan Trkiye topranda yetimek kabili
yeti olmayan bir ey varsa o da antisemitizm olmutur. Tarih, bu
hususta pek beli [dzgn] bir ahittir.
Esasen dahili ve harici siyaset ilerini evirmekte gsterdikleri
byk kiysetle ecnebi devlet adamlarna imtisl [davran] rne

i olmaa lyk olan Trkiye mdirnile Musevilere olan muhab

beti eski bir anane mahiyetini alan Trk halknn antisemitizm gi
bi orta alara ait ve baz yerlerde vakit vakit canlandrlmak iste
nilen bir modann tesirine kaplmaktan pek uzak bulunduklar
hakikatini teslim etmemek iin kr veya sersem olmak lzm gelir.
Almanyada Hitler'in kurulduu zaman bu cereyan meden
dnyann birok yerlerinde az ok akslmeller [tepkiler] dour
mutur. Fakat, memleketin en yksek irfan ocanda Almanya'y
terk etmeye mecbur olan Musevi alimlerine geni bir yer verdii
Trkiye derecesinde hi bir yerde bu cereyann manaszl fiilen
gsterilmemitir.
Muhterem Bavekilimizin, zikrolunan esefli vakalar haber alr
almaz nerettikleri resmi tebli ile BMM'de irat buyurduklar son
nutukta kullandklar lisann fevkalade samilii bu hususta zaten
mesellem olan bir hakikati bir kat daha teyit etmemi midir? Te
kilt Esasiye kanunu ve Halk Frkasnn nizamnamesi modern bir
telkki olan milli kltr esasn kabul ve rk esasn reddetmi de
il midir?
Bu vesileden istifade ederek Musevi vatandalarmza u m
him noktay hatrlatmak isterim ki vazifeleri vatandalk balar
n, Trk kltrn tamamen benimsemek suretile daha ziyade
kuvvetlendirmektir. Katiyen emin olabilirler ki bu vazifeyi hakkiyle yaptklarna kat kanaat husule geldii zaman kendileri hi
bir sahada Trklerden farkl tutulmayacaklardr...
Hahambalk Cismani Meclis yesi M arsel Franko:54
Bu hdiseyi duyduumuz zaman hakikaten mteessir olduk.
Fakat iitmemizle hkmetimizin mdahalesi bir oldu. Mevzi bir
vaziyetin inkiaf etmesi ne kadar teessfe ayan ise, hkmetin
kat' icraatile bu kadar kestirme olarak halledilmesi de o kadar a
yan krandr.
Dorusunu sylemek icap ederse, hdise, kalplerimize evvel
bir hayli phe getirmiti. Fakat imdi mesele tamamen halledil
mi bulunuyor.

urasn da ilve etmek isterim ki bu hdise, Trkiye'de Yahu

di dmanl mevcut olmadn bir kere daha ve resmen teyit et
mitir.
Tccar Niim Taranto:55
Ortada hibir mesele yoktur. Baz arkadalarmzn Trakya
mntkasndan ayrlmalar evvel bizi de endie ve hayrete dr
mt. Fakat, katiyetle tahmin ediyorduk ki, hdisede bir yanl
lk mevcuttur. Ve bu vaziyet Bavekil smet Paa Hazretlerinin be
yanatlar ile de teeyyt etmitir [doru kmtr].
Baka memleketlerde Yahudi dmanlnn yer tutmasna
imkn verilebilir. Fakat bugn Trkiye'de bir Musevi meselesi
mevcut deildir. Trklk kmzden bymze kadar ta
mamen kanmza ilemitir. Kendimizi bu vatandan ayrlmyacak
kadar Trklemi buluyoruz. ocuklarmz Trk kltrne gre
yetitiriyoruz. 50 sene sonra bile byle bir dmanlk mevzuu
bahsolmyacaktr. Esasen ortada hibir mesele de yoktur.

Haber Akam Postasna konuan "Tannm Museviler":56

ehrimizde tannm Museviler yle diyorlar:
- Yahudilerden bazlar, artk yerlerine dnmekten ekinecek
lerdir. Krklareli meselesi gzlerini korkutmutur. Bunlar, hatt
hkmetin zoruyla yerlerine iade edilmelidir.
Musevilerden bir oklar u cihette srar etmektedirler:
- Bu mesele, Yahudi aleyhtarl yapan bir mecmuann tevi
kiyle olmutur. Bu neriyatn zararn gren kr Kaya Beye
fendi de, bugn intiar eden beyanatlarmda "Yahudiler aleyhin
de neriyat ve tekinatta bulunanlar yola getirmek, hkmetimi
ze ve mahkemelerimize aittir" demilerdir. Bundan dolay se
vinliyiz.

55 "Trakya'dan gelen Museviler", Milliyet, 6 Temmuz 1934.

56 "Trkiye'de Yahudi aleyhtarl yoktur", Haber Akam Postas, 7 Temmuz 1934.

smi Sakl Bir Tccar:57

Muhterem Bavekilin dedii gibi Yahudi aleyhtarl Trk mata deildir, ara sra hariten gelir, gelince de hemen sner. Yalnz
bir Trkeyi renmedike ve siz de retmedike biribirimizi
cidden sevmemize ramen bir trl tamamen anlap kaynaamyacaz.
Hariciye Vekleti'nden Emekli Yeua Elnekave:
ahidi olunmayan bir olay iin bir beyanatta bulunmak doru
deil. Dahiliye Vekleti'nin tetkiklerinden sonra hakikat ortaya
kacaktr. Trakya'da baz mnferit hadiseler vuku bulmutur an
cak hkmetin takdir edilecek gayretleri sayesinde bu kk ha
diseler halledilecek ve Musevi kardelerimiz gemite olduu gi
bi ilerine dneceklerdir. Bu vesileyle Bavekil smet Paa ile Hit
ler arasnda bir mukayese yapmak arttr.
1- Almanya'da Yahudilere kar yaplan tazyik hareketinin
ana msebbibi Hitler iken, Bavekilimiz smet Paa, Trakya Yahu
dilerinin evlerine dnmeleri iin gerekli tedbirleri hemen ald ve
olaylarda mesuliyeti olanlann ar bir ekilde cezalandrlacakla
rn beyan etti.
2- Almanya'da Hitler antisemitizmin yaygnlamas iin hibir
eyi ihmal etmedi. Buna mukabil smet Paa Meclis'te "antisemitizm Trkiye meta ve zihniyeti deildir. Byle cereyanlara kati
yen msaade etmiyeceiz" beyanatnda bulundu. Bundan dolay
sadece Trkiye Yahudileri deil dnyann btn Yahudileri antisemitizmi bu kadar sert bir ekilde tenkit eden smet Paa'ya med
yun olmaldrlar.58
Cemaat ileri gelenlerinin bu beyanatlar zerine Haber Ak

am Postas u yorumda bulunacakt:59

57 A.E., "Birazda Ltife G zile...", Son Posta, 8 Temmuz 1934.

co
"Un parallele", La Turquie, 11 Temmuz 1934.
'Trakya Yahudileri skn bulmaya baladlar", Haber Akam Postas, 8 Tem
muz 1934. Metinde Alp Kaya, olarak geen ad 1948 ylnda VEtoile Du Levant gazetesifi yaynlayacak olan Avram Benaroya'nn kulland bir mstear addr.

Musev vatandalarmzdan daha bir ok eyler bekliyoruz.

Bunlar yakm bir zamanda aynca ve aka izah edeceiz. Bir has
tal terih etmek iin evvel sebeplerini bilmek lzmdr. Ve bu
nun iin el birliiyle almalyz.
Bugn iin biz de Mion Ventura Beyin, ve Alp Kaya Beyin
doru olan beyanatlann teyit edeceiz. Trk Musevleri Trkl
e yaklanz ve Trkleiniz.
Olaylardan sonra dnemin nde gelen Yahudi tccarlar
Tayyare Cemiyeti'ne bir uak balamak amacyla Musevi Tay
yare Dernei'ni kuracaklard.60 Birka gn sonra Rum Ortodoks
toplumunun ileri gelenleri de benzer bir cemiyet kuracaklard.61
Tayyare Cemiyeti'ne yaptklar maddi balardan tr Muse
vi Tayyare Dernei yesi tccarlara altn, gm ve bronz ma
dalyalar verilecekti.62 Olaylardan bir yl sonra zmir Yahudileri
de benzeri bir dem ek kuracaklard.63

7) BASININ TAVRI
Basnda olaylarn vehametiyle ilgili ciddi hibir haber yer
almayacaktr. Basma gre olaylar birka camn talanmas, bir
ka kiinin bastonla dvlmesi, borcu olan baz esnafa kar
serte davranlmasmdan ibaretti. Basma gre Yahudiler gln
60

"L'aviation nationale", Le Journal d'Orient, 15 Temmuz 1934 ve "Museviler de

tayyare alacak", Milliyet, 15 Temmuz 1934. Bu demekte Yuda Alaluf (Bakan),
Moiz Paral (Bakan yardmcs), Vitali Behar, zi Kazes, zak Niego, Bensiyon
Benso ve Sabetay Benardete yer ald.

61 "L'aviation nationale", Le Journal D'Orient, 22 Temmuz 1934.

62

63

"H ava Kurumuna yardm lar", Zaman, 13 Haziran 1935 / "Rum, Musevi yurt
talara dn madalya verildi", Cumhuriyet, 13 Haziran 1935. Bu madalyalar ya
plan balarn nemine gre verildi. ki yzer lira bata bulunan Mihail
ikvavili, Moiz Paral, zak Niyego, M. Kalderon, Vitali Polikar ve Sabetay
Benardete birer altn, 14 Yahudi gm, 17 Yahudi de bronz madalya ald.
"Trk Musevilerinin itimas", Anadolu, 21 Eyll 1934 / "Tayyareye yardm
iin Musevi vatandalar bir dernek kurdular", Anadolu, 8 Terinievvel 1934.
Dernek kurucular avukat Rafael Amado, Deutsche Orient Bank mdr Politi, tccar Bohor S. Alazraki ve tccar Jozef N. Strugo idi.

bir ekilde panie kaplp, iradelerine hkim olamayp evlerini

terk edip stanbul'a kamlard. Birka gazete rencilerin so
ukkanl davranmadklarn kabul edecek, ancak bu davranla
r Yahudilerin Trakya'nn ticaret hayat zerindeki kabul edil
mesi imknsz hkimiyetlerine kar gereklemi bir protesto
olarak yorumlayp rencileri mazur grecekti. Basnn bir b
lm olaylarn sorumluluunu Yahudilere ykleyecekti. Bu ke
sime gre birok Yahudi tccar ve esnaf birka aydan beri, eski
den olduu gibi, yksek krlar elde edemediklerinden Edir
ne'yi terk edip stanbul'a gitmi ve dindalarna da stanbul'a
gelmeyi tavsiye etmilerdi. Ancak bu iddialarn gerekle ilgisi
yoktu.64 Basnn nde gelen yazarlar olaylar nemsemeyecek,
Trkiye'de antisemitizmin mevcut olmadn, olaylarn mnfe
rit olduunu, Atilhan gibi Trkiye'ye yabanc ideolojilerin esiri
insanlarn antisemit propagandalar sonunda olaylarn meyda
na geldiini ileri srecek, Yahudilerin halen Ladino ve Franszca
konutuklar, cemaat halinde yaadklar yani tek kelimeyle
Trklemedikleri konusunda hemfikir olacak ve bir an nce
Trklemelerini isteyeceklerdi.65 Basnda yaynlanan bu tr ya
zlardan temsili mahiyetteki rnekler yle:

Haber Akam Postas yazar V-n:66

Trakyada byle bir hareketin zuhur etmi olmas, neyi ifade
edebilir ki?... Bu, tehcir midir?... Filnca ve falanca Trk ehrinde
oturan musevleri, gene Trkiyenin bir ehri olan stanbula srp
atmak ne demektir?... Oras Trkiyede, buras deil mi?... Bir akalliyeti bir tarafta teksif etmek, onun akalliyet olmak sfatiyle zayf64

Fransz Dileri Bakanl Arivleri, Serie E Levant, 1918-1940, Turquie 603,

Politique Interieure (1923-1943), 29 Temmuz 1934 tarih, 246 sayl belge.

65 Mmtaz Faik, "Yahudi meselesi ve Trkiye", Milliyet, 8 Temmuz 1934 / M. Salahaddin, "Yahudiler...", Milliyet, 8 Temmuz 1934 / smail Hakk, "Kltr bir
lii - Mcadele arbal uurlu ellere verilmelidir", Yeni Asr, 18 Temmuz
1934.
66 V-N, "Trkler Yahudi dman olabilir m i", Haber Akam Postas, 8 Temmuz
1934.

latlmas deil, kuvvetlendirilmesi olmak lzmgelir... Eer musevleri temsil etmek, Trkletirmek mevzuu bahisse, bunlarn ara
sn biribirinden amak, koyu Trk muhitlerinde yerlemelerini
temin etmek lzmdr... Deil ki hepsini bir araya toplamak...
"Trakyadan kalkp stanbula gidin!" diyenlerin hibir gayeye
hizmet etmedikleri, bundan da anlalyor. "Bir musev gittii ye
rin iktisadiyatna hkim olur!" mtearifesini [gerekliini] ben,
kendi hesabma, kabul edemiyeceim. nk, Trk milletini, her
hususta her milletle rekabete giriecek ve her hangi bir erden
kendini syanet edecek [koruyacak] kadar istidatl ve kuvvetli g
ryorum. Aksini tasavvur etmek, gururumuzu incitir.
br milletler, isterlerse, musevlerle kendilerini kyas ettikle
ri zaman, onlarda bir manev faikiyet [stnlk] bulsunlar ve
bundan korunmak iin, antisemitismin huunetine [sertliine] ba
vursunlar.
Dier sebepler bir tarafta dursun, biz srf bu tevehhme [ku
runtuya] kaplmadmz iin Yahudi dman olamayz.

Vakit yazar Selmi zzet:67

Esasen Yahudilerin lzumsuz bir tela dtkleri anlalyor.
Bunun sebebi de, katiyyetle iddia edebilirim: Dilsizliktir. Yani
Trkesi, Trke bilmemezliktir.
Asrlardan beri bu memleket topraklarnda barnm, bu mem
leket topraklarnda geinmi, bu memleket parasiyle servet sahibi
olmu insanlarn, ikyetlerini, devlete tercman vastasiyle bil
dirmeleri kadar ac ve ac olduu kadar da messif bir ey tasav
vur edilebilir mi?
Krklarelinden, Edirneden, evleri taland, dkknlar zorla
kapatld diye korkup kaan vatandalarn geldiini haber alyor
sunuz. Nereye barndklarn soruyorsunuz, gidiyorsunuz kar
nza bir alay spanyol ve Fransz bozuntusu kyor. Ne siz dertle
rini lyikiyle sorabiliyorsunuz, ne onlar dertlerini lyikiyle anlata
biliyorlar.

Trakya hdiselerinin mes'ulleri cezalandrlacaktr. Yahudile

rin haklan aranacaktr. Fakat unu artk unutmasnlar ki, Trk ik
tisad ve dili dinidir. Artk onlarn armha gerilmesine tahamml
edemeyiz. Edemiyeceiz. Artk kimin yaayaca belli olmutur.
Hl, eski ananeye kaplp: "henz belli deil!.." ihtiyatkrlm
gsterenlerin son pimanlklar fayda vermez.
Temenni edelim ki, Yahudiler , Osmanllk zamanndan arta
kalan grenekleri bsbtn ortadan kaldrarak, fiili surette Trk
lesinler.
Trk her zaman hsnniyetini gstermitir. Ya onlar?

Yeni Asr yazan smail Hakk:68

Tarihin en dar ve karanlk gnlerinde sinesini Musevi mlte
cilerine ak bulunduran bir yurtta Musevi aleyhtarl Trkn
asil ruhuna asla uygun dmez. Yalnz u kadar var ki Musevi ol
sun Mslman olsun vatandalardan Trk kltrne bal kal
mak talebinde bulunmak, ana dille konuma istemek en tabi
hakkmzdr. Mill birliin esasn dil birlii tekil eylediini gz
nnden uzak tutmamak icap eder. Maksadmz hulsa etmek
icap ederse diyebiliriz ki yaplan hareketler mutlak bir aleyhtarlk
ifade etmekten ziyade mill birlii temine matuftur.

Vakit Bayazan Mehmet Asm [Us]:69

Trkiyede Yahudilere kar ne din, ne de siyas bir dmanlk
yoktur. Olsa olsa son zamanlarda hariten gelen baz Yahudi aleytarl propagandas Trakyanm baz yerlerinde esas ktisad olan
ferd husumetleri canlandrm, yahut muhitlerinde bir Yahudi
dmanl cereyan amak suretiyle ortal kantrmakta menfa
at grenleri harekete getirmi bulunabilir. Binaenaleyh son hadi
seleri bu vaziyetin bir neticesi olarak telkki etmek lzm gelir.
Eer Edirneden, anakkaleden, Geliboludan, Krklarelinden
gelen Yahudi aileleri vaziyeti bu ekilde grebilmi olsalard her
68

smail Hakk, "Trkn asaleti taknlklara asla msait deildir", Yeni Asr, 8
Temmuz 1934

69 Mehmet Asm [Us], "Trakya hadiseleri", Vakit, 9 Temmuz 1934.

halde yerlerinden kmldamazlard. Ortaya bir hadise mahiyetin

de bir hareket de km olmazd. Yerlerini terkedenler bunu tak
dir edemedikleri gibi bir ksm da bir takm propagandaclarn ve
tahrikilerin szlerine ve hareketlerine kymet vermiler, kendile
rinin Istanbula nakilleri hkmete verilmi bir karar icab zan
netmilerdir. Bu suretle hibir esasa istinat etmiyen yanl bir zan
zerine evlerini ve ilerini brakp yola kmlardr.
Nihayet bu tarzda muhaceret hareketlerinin haddizatnda
[esasnda] sirayet hassas [zellii] vardr. Herhangi bir vehme ka
plarak yerlerini terkeden aileleri grmek ayn vaziyette olan di
er aileleri de muhacerete srkler. Onun iin Trakyadan gelenle
rin bir ksm baz propagandalarn ve tahriklerin tesirile yola k
mlar ise hi phesiz dierleri de cereyana kaplmak neticesi
olarak yerlerinden ayrlmlardr.
Muhaceret hareketinin seyri bizim bu mtaleamz teyit edi
yor: Zira muhaceret iptida anakkaleden balamtr. Buradan bir
gn sonra Geliboluya sirayet etmitir. Oradan Edirneye gemi,
en sonra Krklarelinde olmutur.
Cumhuriyet hkmetinin elinde kanunlar vardr. Bu kanun
larn tatbiki iin icap eden her trl vastlara ve kuvvetlere de ma
liktir. Demek istiyoruz ki hkmet gerek Trakyada, gerek memle
ketin dier herhangi bir noktasnda oturan bir ksm Yahudileri
yerlerinden kaldrp dier bir yere nakletmek ihtiyacn duyarsa
bunu kanun yollardan giderek her her vakit yapabilir. Devlet
merkezinden her yerde hkmeti temsil eden makamlara aktan
aa emirler verilir. Hulsa her ey hkmet kuvvetleri ve vas
talaryla yaplr. Bunun iin bir takm dolak yollardan gitmiye,
gizli propagandaclar kullanmya, gece karanlnda evleri tala
tarak, pencere camlann krdrarak unu bunu korkutmaa da ha
cet yoktur. Nasl ki Bavekil smet Paa Hazretleri meclisin son
gn syledikleri byk nutuk arasnda bu hadiseye temas ettik
leri zaman bu hakikati kfi derecede ak gstermilerdir. Trkiyede her fert cumhuriyet kanunlarnn muhafazas ve emniyeti al
tndadr. Antisemitizm Trkiye matai ve zihniyeti deildir. Hk
met bu tarzda cereyanlara memleket hudutlan dahilinde asla m
saade etmiyecektir. Son hadiselerin mtecasirleri iddetle tecziye
edilecektir.

Karagz dergisi:70
Trkiye'de Yahudi dmanl yoktur. Trkiye'de hi bir un
sura kar dmanlk yoktur, nk Trkiye'de Trkten baka un
sur yoktur. Yahudi, Ermeni, Rum vesaire bilmeyoruz: hepsi Trktrler. Biz kendilerinden bu yksek erefi esirgemedik ama onlar
da buna lyk olmaa alsnlar!
Trkiye'de oturan, Trk kanunlanna itaat eden, Trkiye'nin
iyilii ve ykselmesi iin alan, kendisini Trkten ayr saymyan
herkes Trkiye'nin her tarafndan gsn gere gere gezer, otu
rur, yaar. Bylelerinin ne kimseden korkusu olur, ne de yle
"ht!" deyince yerlerinden kprdarlar!
Hakik Trk vatanda olun ve ondan sonra grltye pabu
brakmayn yahu!

Vakit bayazar Mehmet Asm [Us]:71

Yahudi muhaceretini mucip olan ruhi millerin mahiyeti ile
bu millerin hl devam edip etmedii meselesine gelince, bu
noktai nazardan hkmetin teblii bize unu retiyor: Hdise
mahallerindeki Trkler ile Yahudilerin karlkl ikyetlerinde
beynelmilel semitizm ve antisemitizm edebiyatnn btn siyas,
iktisadi mill anasr mevcuttur. Bu vaziyet Trkiyede grlen antisemitzm cereyannn daha ziyade hariten gelen propagandalar
tesiriyle uyanm bir hareket olduuna dellet eder.
Yalnz fazla olarak anakkale ve Trakya mntakalarma ait bir
hususiyet daha var. Bu da oralardaki Yahudilerin yabanc dil ve
harsta kalmakta srar etmeleri ve ilerinde gayri askeri mmtakalarda memleketin emniyeti iin zararl ve casus adamlar bulundu
u hakknda zanlar mevcut olmasdr.
Bizce Trkler arasnda antisemitizm cereyann douran bu se
bepler arasnda birincilerden ziyade ikinci ksm daha mhimdir.
Zira memlekette kk olmakszn hariten gelen propagandalarn
tesirini bertaraf etmek kolaydr. Binaenaleyh Trkiyede baz mah70
71

"Yahudi yurttalara ne oldu?", Karagz, 11 Temmuz 1934, say 2746.

dut mmtakalarda kendini gsteren antisemitizm cereyanlarna

kar tedbir alrken bizzat Yahudilerin de kendi hesaplarna bu
ikinci sebepleri izale etmee almalar lzm gelir.
Son zamanlarda Yahudi mnevverleri arasmda Trk dilini ve
Trk harsini [kltrn] umumiyetle Yahudilere benimsetmek
iin bir faaliyet balamtr. Bu faaliyette samimi olarak devam et
mekte byk faydalar vardr. Fakat gayri asker mmtakalarda
memleketin emniyeti aleyhine zararl ve casus adamlar bulunma
s rivayetlerine kar sadece "haksz ve isbatsz" olduunu ileri
srmek kfi olmasa gerektir. nk baz ahvalde zanlar ve p
heler tesir itibariyle hakikatten farksz neticeler verir. Onun iin
Yahudiler bir taraftan fiilen Trk dilini ve harsini benimsemek
iin almakla beraber dier taraftan en kk zan ve phe
uyandracak vaziyetlerden de ekinmeleri lzmdr.

Cumhuriyet bayazar Yunus Nadi:72

Mesele, dnyann urasnda burasnda grlen yahudi aleyh
tarlnn hakik veya hayal baz sebeplerle ve o sebeplerin ma
hall ve mevzi telkinlerile bizim memleketimizin bir ksmnda
patlak vermi olmasndan ibarettir. Bunlar iinde yahudi aleyh
tarlnn her yerdeki iktisadi sebeplerini burada dahi varit farz et
mek mmkndr. Ticaretle melf olan [huy edinmi] Musevinin
saf kyl ile temas murabahann [tefeciliin] btn ekillerini ve
btn neticelerini ortaya karr. Malmdur ki Rusya ile Romanyadaki Musevi aleyhtarl bilhassa bunu ileri srmekle maruftur.
Bizde fazla olarak Musevinin asrlardr iyi bir trke konumyacak surette Trk kltrnden uzak kalmakta devam etmi olma
snn yahudi aleyhtarl yapmaa kalkm olanlara kuvvetle
kullanlp iyice istifade olunacak bir delil vazifesini grm oldu
u ve byle olunca gayriasker bir mntakanm emniyeti de artk
kolaylkla ileri srlebilmi bulunduu anlalyor. Maksat ve sa
ik antisemitiktir. Bu fikir ve maksatla harekete geenlerin kendi i
lerine yarayacak her vastay mubah grm olduklarna hkmet
mek lzm geliyor.

Ancak Cumhuriyet Trkiyesinde herkes keyfine gelen fikri

dnmekte hr olmakla beraber gene, herkes her dndn
bizzat kendisi tatbika kalkmakta o kadar hr deildir. Tekilt
esasiyemiz devlet otoritesini Trkiye Byk Millet Meclisinde
toplam ve Byk Meclisin emniyet ve itimadna mazhar hk
metin eline tevdi etmitir. cra vazifesi mnhasran ite bu hk
metindir. Bu hakikatten gafletle 'iyi bir i yapyoruz' diye kendi
kendilerine harekete geenler hereyden evvel devlet otoritesine
kar hrmetsizlik etmi olurlar, ve zaten bu otoritenin hereyi
yerli yerinde tutmak iin vaziyete hkim olan bekiliile karla
rlar. Emniyet meselesi, hakknda yalnz hkmetin karar verebi
lecei bir itir. Herhangi bir vatanda o husustaki endiesini yal
nz hkmete ve Meclise arz ve ibl etmekle vatanseverlik vazi
fesini ifa ve ikmal etmi olur.
Meselenin kanun cephesi budur. Ahlki cephesine gelince
tekilt esasiyemizin din ve rk fark gzetmeksizin vatanda say
d kimseler arasnda ahenkli ve gittike muhabbetli tima bir
hayatn devam yeni Trk cemiyetinin ba faziletini tekil eder.
Btn tarihinde msamahakrlile eer ksmen hata etmise bel
ki daha ziyade meziyetli grnm olan licenap byk milleti
mizin eref ve haysiyeti bizim imdi daha soukkanl bir anlay
la yrmekliimizi zarur klar. Dier memleketlerdeki yahudi
aleyhtarlnn btn millete bizim yksek meslek ve merebimi
ze uymyan en zayf taraf o memleketlerde hep yahudilerin azn
az bir ekalliyet halinde olmalar hasebile kuvvetlinin zayf mer
hametsizce vurup ezmesi eklinde grnmesidir. Museviler bizde
de azlk halindedirler. Hususile bizdeki Museviler vaktile baka
bir memlekette tazyik ve tazip grerek kan ve ate iinden kap
kurtulabilen insanlardr ki biz kendilerine ite o vaziyette ilticagh vermitik. Trkiye Musevilerini bu tarih hatray hafzalarn
da minnetle muhafaza etmekle olacaklarn farz ve kabul etmeme
e sebep yoktur, ve bizim vaktinde byk bir centilmenlik olan
bir hareketimizi imdi o hareketin tam zddile bertaraf etmeklii
mize mahal ve cevaz olamaz.
ktisad eraitin slah aresi cebir ve iddetten baka bireydir.
Btn millete o yolda hergn bir adm daha katedilen mill bir
uur yolundayz. Devlete halk hukukunun her trl istismarlara

kar azam korunmasn temin edecek kanunlar yapyoruz, ve

millete ayn korunmann azam tahakkkunu temin edecek teek
kllere en byk ehemmiyeti atfetmekte bulunuyoruz.
Asrlardr trke renmemi olan Musevilerin bu itibarla
memlekette hl yabanc gibi grnmeleri filhakika son zaman
larda kendilerinin de dikkat ettiklerini zannettiimiz bir mesele
dir. Bu mesele bu stunlarda btn mul ve ehemmiyetile mte
addit defalar mevzuu bahsedilmitir. Hkmet teblii Musevi
mnevverlerinin bu yoldaki mesaisini samimiyetle tavsif ediyor
[niteliyor], ki bizce de yle olmamak iin sebep yoktur. Nihayet
dil meselesinin halli aresi de cebir [zor] ve iddet olamyacanda ittifak edebiliriz.
Hulsa neresinden baklrsa baklsn anakkale ve Trakyadaki mahall ve muvakkat hdiseleri meru deil, hatta mazur gr
mekliimize imkn yoktur, ve hkmetin tetkiklerile tedbirleri
nin bu tamamen mevzi hdiseleri mill an ve erefimize lyk bir
surette tasfiye etmi olduunu memnuniyetle ve iftiharla grm
bulunuyoruz.

Haber Akam Postas yazar Felek:73

Zannetmem ki; akl banda olanlar Trkiyede bir Yahudi me
selesi vardr diye dnsnler. nk daha spanyadan karl
dklar zaman kendilerine memleketini aan Trkler o gnden be
ri Yahudilere kar hibir husumet gstermi deildirler. Bilkis
bu son sene memleketin en byk irfan ocana Almanya'dan
(Yahudi!) diye karlm limleri kabul ederek byle hissiyata ka
plmaz, lik ve msbet adamlar olduumuzu gsterdiler.
Trakyada, cra Vekilleri Reisi'nin iaret ettii gibi mevzii ufak
tefek hdiseler olmusa bunu Trklerin Yahudilere kar olan his
lerinin ifadesi telkki etmek abestir.
Zaman zaman mill hislere hitap eden fakat maalesef ecnebi ve
siyas telkkilerden rnek alan ve seri .infialli masum dimalarda
ar tesirler yapabilen baz yazlar da belki bu hdiseye sebep ol
mutur. Yalnz bir nokta var ki: nsanlk bunu Yahudilere affetme-

mektedir. Bu affetmedii ey Yahudinin her ne pahasna olursa ol

sun heryerde ve her art iinde bakalarndan fazla kazanabilme
sidir. Musa Nebi zamannda Msrdan kovulan ve nihayet Harbi
Umum terekesinden Felestinde ngiliz mandas altnda (Arz Mevut)a kavuan bu kavim belki 40 asrdanberi hkmet etmemi
ama ticaret etmitir. 40 asrdanberi sren ve artk Yahudi kannn
taaa hcrelerine kadar iliyen bu ticaret terbiyesi, bu ticaret tecr
besi ve itiyad ona dier milletlere kar bir tefevvk verdise bunu
biraz da eski tarihte urad musibetlerin verdii derse affetme
liyiz. Her eye ramen kazanan Yahudiye rakibi ne millet olursa
olsun hasim olmaktadr. Lkin Yahudi dmanln filiyata geir
mi olan, onlar memleketlerinden kovmu olanlarn ii dzelmi
midir? Rus Poromlar Ruslara ne temin etmitir? spanyadan ko
vulular spanyollar ne derece mstefit etmi ve nihayet Hitler
Almanyasnn son Yahudi tasfiyesi ne netice vermitir?
Belki Avrupada hl muvaffakiyetsizliklerini, yaay artlar
nn fenaln, fena rekabet hareketlerini Yahudilerin vcuduna ve
tesirine atfedip ticar maksatlar rkn tasfiye ismi altnda mill k
yafete sokarak Yahudilere kar yryenler belki vardr. Lkin
Trkler onlardan deildirler.

Milliyet gazetesi bayazar Siirt Meb'usu Mahmut

[Soydan]:74
Yahudi meselesi hakknda buraya [Paris'e] gelen ilk haberlere
gre, Trkiyede Yahudi aleyhtarl hareketini dorudan doruya
hkmet iltizam etmi... Mevzuu bahis hareket mahall deil,
umumidir. Sanld ki, geen sene Hitler Almanyasnda olan hdi
seler bizim memlekette de tekrar ediliyor.
Almanyann, dahil ve husus ne gibi dncelerle Museviler
aleyhinde yrdn aratrmak bizim vazifemiz deildir. Bil
diimiz bir ey var ki, Kemalist Trkiyede byle bir cereyan yer
bulamaz. nk byle bir cereyan douracak ortada madd, ma
nev, ktisad hibir sebep yoktur.

74 Siirt Meb'usu Mahmut [Soydan], "Yahudilik iin ...", Milliyet, 28 Temmuz

1934.

Biz Trkler; dahil sulh, haric sulh lksne daima sadk ka

lyoruz. Bu lkye olan ballmz yznden mtareke seneleri
nin unutulmamas icap eden aclklarn bile unuttuk. nfiallerimi
zi, intikamlarmz uyuttuk. Yunanllarla Rumlarla, Ermenilerle
eski hesaplarmz temizliyerek anlatk. Olup biten fena ilerde,
Cumhuriyet idaresinin hibir gnah yoktur. Btn mesuliyetler,
eski idarelere, imperatorluk idaresine aittir. Hele Yahudilere kar
husus hibir kinimiz olmad. Hakik vaziyet budur... Bu kadar
basit ve tabi bir hakikati, buralarda ileyen Yahudi tekiltna,
Yahudi davasnn mdafilerine ilk gnlerde anlatmak ve inandr
mak pek mkl oldu. Bereket versin ki, Bavekil Hz/nin ilk be
yanat, sonra da Dahiliye Vekilimizin Trakya tahkikatndan dn
mesi zerine neredilen resm tebli btn anlara ot tkad.
Unutmamal ki, Yahudi meselesini Trkiye ve Trk rejimi aley
hinde bir tahrik vastas olarak kullanmak istiyen bir ok eski d
manlarmz buralarda, pusularda frsat beklemektedirler. Bave
kilin, samim, kat' ve her eyi olduu gibi anlatan beyanat; btn
tereddtleri kln gibi kesti, att. Bizim Franszca La Turquie gaze
tesinin bu beyanat ihtiva eden nshalarnn75 hakikati anlatmak
ta ne kadar iimize yaradn, yabanc dilile kan bu gibi Trk
gazetelerini lzum ve faydasn bizzat grdk ve duyduk.
Dnyann her memleketinde fenalklar, fevkalde hdiseler ola
bilir. Eer hkmetler, bu hdiselerin nne geecek kadar azimli,
dikkatli ve kuvvetli iseler mesele yoktur. Her trl fenalklarn n
ne gemek kolaydr. Trk hkmetinde byle bir kuvvet ve otorite
olduunu memnuniyetle dnmeliyiz. En gzel ve geni bir mer
divende bile insann aya kayabilir. Son hdiseyi buna benzer bir
kaza gibi almaldr. Bu ite Trkyamn temiz, zeki ve alkan halk
na her hangi bir gnah izafe etmek hakszln bydr.
Bize burada anlattlar: Dnyada yurtsuz bir ok Yahudiler var.
Bunlarn ou paraldr. Bu Yahudiler, paralarn ve kabiliyetleri
ni Trkiyede altrmak istiyorlar. Dnyann her tarafnda, dev
letlerin en byk makamlarn tutmu mmtaz Yahudiler vardr.
Bunlar en evvel Franszdr, Amerikandr, ngilizdir, Almandr; fa-

Sz konusu yaz udur: Mahmut, "Pour le Ju d asm e...", La Turquie, 28 Tem

muz 1934.

kat Yahudiliin umum menfaati ve talii mevzuu bahis olunca kp

kzl birer Yahudi kesilirler. Yahudi aleyhtarl; Bunlar zerinde
de fena tesir yapar. Memlekete zarar verebilirler...
Szlerinde ve mdafaalarnda hesaba ve rakkama ok daya
nan bu zatlara anlatmaa altk ki, Kemalist Trkiye; son hdi
seyi, hesap, menfaat ve rakkam cephesinden asla tetkik etmedi.
Her hangi bir zmrenin parasndan ve kabiliyetinden istifade et
mek bsbtn ayr bir meseledir. dar ve ktisad mevzuatmzda,
bu iler iin sarih hkmler mevcuttur. Biz bu meseleyi, yalnz
Trk vatandann hukuk bakmndan aldk. Tekilt esasiye ka
nunumuzun her vatandaa temin ettii bu haklar korumak iin
dir ki, hkmet harekete geldi ve mesulleri adalete verdi.
Anti Semitizm cereyan, Avrupanm bir ok memleketlerinde
yol ald. Her memleket nasl, karlayacak, bilemeyiz. Fakat Trkiyenin bu cereyan karsndaki vaziyeti, son hdise ile anlal
mtr. Bu vaziyet Yahudi Trk vatandalarna olduu kadar ha
riteki Musevilere de emniyet veren bir eydir.

Vakit gazetesi yazan Sadri Etem:76

Trkiyede bir Yahudi meselesi yoktur. Tarihin hibir devrinde
Trkiye iin byle bir mesele mevzuu bahsolmamtr. Trk mil
leti Yahudileri Avrupanm en byk zulm ve imha vastalar fa
aliyette bulunduu zamanda gayet geni bir toleransla muhafaza
etmitir.
Feylezof Spinozann babasnn bast toprak murdar oldu
[kirlendi] diye Yahudinin bast topran bile hudut harici edildi
i bir zamanda Trkiye Yahudiler iin emin bir hrriyet memle
keti oldu.
Garp Avrupasmda Feodaliteler ve feodalitenin inkiafndan
baka bir ey olmyan krallklar Yahudiler hakknda amansz dav
ranyorlard. Yahudilerin bir rk olarak yaamalarna tahamml
edemiyordu. O kadar ki, Yahudi bir eytan ve din dman gibi

aranyor. Bulunduu yerde imha ediliyordu. Yahudilik garp Avrupasnda Hindistanm Paryaln deta ayni gibi idi.
Yahudiler garp Avrupasnda yaamak, tutunmak iin bir tek
are bulabiliyorlard: Yahudi olduklarm unutturmak!
Bunun iin dinlerini, dillerini deitiriyorlard. Fakat feodalite
ve onun inkiaf etmi ekilleri iinde yaayan insanlar dinini, dili
ni deitiren, Yahudiliin cidd bir surette kaybedenleri bile imha
etmee alyorlard. Bunun iin Yahudilik Garp Avrupasnda
epeyi zaman memlekete intibak imknn buldu.
Halbuki Trkiyede yabanc dillere ve dinlere kar byle bir
usul takip edilmiyordu. mparatorluk rejiminin yegane vasf dil
ve din ayrlna ehemmiyet vermekti. nk ayr dillere ve din
lere sahip olanlar kendi bayra altnda arca bir vergi mukabi
linde toplamak esas iard.
Osmanl mparatorluu kuruluu itibariyle garp feodaliteleri
ve onlarn inkiafndan ibaret olan krallklarn tabi olduklar re
jimlerle taban tabana zt usullere malikti. Bunun iin imparatorluk
bnyesi iinde Yahudi din ve dil hususiyetini muhafaze etti.
Tanzimata kadar vaziyet bu ekilde idi. Tanzimattan sonra ise
imparatorluk... Dolu dizgin bir inhille [zlmeye] uryordu.
Bir millet hayat deil, bir mstemleke hayat memleketin hu
dutlar iine adm, adm yerleiyordu. Tanzimat devrinde Yahudi
inhill eden [dalan] imparatorluun iinde bir Trk davasna
yar olamazd. Nitekim Osmanl devleti de terbiye ve talim vastalariyle, ktisad messeseleriyle Trk milletini Trk ferdi olmak
tan men iin hereyi yapmt. Bugn karmza kan Yahudi kit
lesi byle bir mazinin halitas [alam] olan bir kmedir.
Bu kmenin artk milli hayat artlar iinde inkiaf eden bir ca
mia iinde olduklarna phe yoktur. Netekim kltr cemiyetinin
hedefi de bu davay anlam olmann ifadesidir, denilebilir.
Anlattmz ekildeki tarih birikintisinin Yahudi ve Trk me
selesi diye bir mesele karmasna imkn yoktur. Dardan gelen
baz cereyanlarn krkledii baz hiss hdiseler artk hkmetin
ald iddetli tedbirler nnde susmaya mahkm olmutur. H
kmetin tedbirleri ve beyannamesi muhtelif Avrupa gazetelerinin
acaip tefsirlerine de birer cevaptr. Mesel Deyli Telgraf [Daily

Telgraph] gazetesi bunu bir nevi siyasi tertip sanyordu. Halbuki

byle bir meselenin asl olmad meydana kt.
Taymis, [Times] Peter Loyt [Pester Loyd] ve Fraye Prese [Freie
Presse] gazeteleri ise Yahudi meselesini son zamanlarda neredi
len skn Kanuniyle izah etmek istiyorlard.
Bavekilin nutku, Dahiliye Vekilinin seyahati ve son beyanna
me bunun da aslszln isbata kfi geldi. Hkmetin beyanna
mesini okuduktan sonra katiyetle bir daha tekrar edilebilir:
Trkiye'de Yahudi meselesi yoktur. Artk sz Adliyenindir.

Milliyet gazetesi yazan [Burhan] Felek:77

Teblite gze arpan mhim bir nokta var ki; burada biraz ili
mek isterim: Yahudilerin spanyolca grmeleri. Bilirsiniz ki;
bizdeki Yahudilerin byk bir ksm Ispanya'dan karlmlardr.
spanya'da iken kendi dillerini yani ibraniceyi brakarak memle
ketin dilini grmeye mecbur kalm olan imdiki vatandalanmzn dedeleri spanya'da getirdikleri mallan arasnda spanyolcay birlikte getirmiler ve nesillerden beri onu kendi aralannda
grmlerdir. Vaka saltanat, hatt merutiyet devirlerinde b
tn dier an'aneler gibi Yahudilerin de dil hususundaki rabtala
rn kuvvetlendirecek hibir teebbste bulunulmu deildir. De
ildir ama onlarn da rklarna hi alkas olmyan ve nihayet ken
dilerini kovmu olan bir memleketin dilini kullanmakta devam et
meleri pek yerinde deildir. Burada spanyolcann bilhassa ark
Yahudilerine ana dili olmu olmas belki bir mazeret tekil eder.
Umuyorum ki; bundan sonra Musev vatandalanmz hisleri gi
bi dillerile de Trklemi greceiz.

Zaman gazetesi:78
Musev vatandalarmz, eskiden beri siyaseten memleke
tinizde en az gaile [dert] karan veyahut hibir gaile karmam

77

[Burhan] Felek, "Yahudilerin hicreti meselesi", Milliyet, 19 Temmuz 1934.

olan yegne bir unsurdur. Bunu bil tereddt itiraf ederiz. Fakat
buna mukabil Musevlerden de u itirafta bulunmalarn bekleriz
ki ktisad mesailde, [meselelerde] mensup olduklar memleketin
menafine, [karlarna] mesel o memleketin z evld derecesin
de riayet etmekle de okluk melf [alk] deildirler. u satrlar
yazmaktan maksadmz herhangi bir surette Musevleri gcen
dirmek deildir. Fakat bu Trakya muhacereti meselesi mnasebe
tiyle eskiden beri biz Trklerin aramzdaki ikyetlerinden de
bahsetmek hakkmzdr. Musevlerin zaten dier byk memle
ketlerde vakit vakit balarna gelen dertler ve hatta felketler hep
bu ktisad mesailden [meselelerden] zuhur ediyor. Bu da isbat
ediyor ki Musevler, her hangi memlekette, her hangi millet ida
resinde bulunurlarsa bulunsunlar ktisad sahada ok faaliyet
gsteriyorlar. Denilebilir ki peki ne yapsnlar, Yahudiler ftratan
[huy olarak] al verii yaratlmlardr. Al veri yapmak nsa
n meziyetlerin balcalarndan biridir, hilkatin kendilerine bah
ettii bir istidattan [yetenek] istifade etmesinler mi? Evet etsin
ler, fakat herhalde bunda biraz zemin ve zaman ve muhiti de g
zetsinler. Bunu gzetmemekle ve kendilerini idare etmemekle ni
hayet yine kendilerini mutazarr oluyorlar [zarar gryorlar].
nk nihayet vakit vakit dnyann en meden memleketlerin
den bile zuhur eden (Yahud aleyhdarl)ndan dolay hep bu
memleketleri kabahatli addetmee imkn yoktur. Nasreddin ho
cann dedii gibi (Evet anladk, kabahat hep bende, fakat u hay
van alann da hi kabahati yok mu?) Binaenaleyh Musev vatan
dalarmzda hakikaten gayri kanun muamelelere maruz kald
lar veya kalyorlarsa bundan dolay bol bol ikyet etsinler. Ba
vekil Paa'mn aka gtrmeyen beyanat da gsteriyor ki bu i
kyetler mutlak mesmu olacak [iitilecek] ve kanunun icab ne ise
behemehal yaplacaktr.
Fakat ayn zamanda Musevler kendileri de ikyeti mucip ah
valden mmkn mertebe tevakki etsinler [saknsnlar]. nk on
lar bizden pek l bilirler ki bugn dnyann mihverini iktisadi
yat tekil ediyor. Milletlerin arasndaki btn dadaalarn, gaile
lerin en birinci sebebi hep ekmek kavgasdr. Bir lokma ekmek b
yk milletleri bile yekdierinle boazna sarlmaa mecbur eder
se, artk fertleri ne kadar birbirine drmez, bunu tahmin etmek
pek kolaydr. Kald ki yalnz iktisadiyattan dolay Trkler hibir

unsurun aleyhinde olamazlar. Fakat bunun iin ktisad hayatta

faaliyet gsterenlerin hareketlerinin de meru olmas arttr.
Meselenin ehemmiyetine binaen kelimeleri bile tarta tarta yaz
dmz u satrlardan maksadmz, Musevlerin bu nazik noktaya
nazar dikkatlerini celbetmektir. Trklerle iyi geinmek kadar ko
lay bir ey yoktur. Trkler dnyann en alicenap milletidir. En
mtevaz Trkn bile mertliine, sehavetine, efendiliine mra
caat edildii vakit kendisinden alnmyacak bir ey yoktur. Fakat
Trkn, dnyada hibir millete nasip olmyan, bu hasleti civanmerdanesi de ilnihaye suistimal edilmemelidir. nk nihayet
bu memleketi felket zamanlarnda, kurtarmak iin canmz ve
ren biziz, kanmz dken de biziz, u halde nimetlerinden de yi
ne bizim istifade etmemize msaade olunmasn istemek zanne
deriz, hem hakkmz, hem de vazifemizdir.

8) ULUSLARARASI YAHUD LEMNDEK YANKILAR

20-23 Austos 1934 tarihleri arasnda Cenevre'de toplanan
nc Dnya Yahudi Kongresi konferansnda bir delegenin
Trakya'da meydana gelen olaylarn antisemitizmin Trkiye'de
de ba gsterdiinin iareti olduunu sylemesi tepkiye yol
aacakt. Ayn tarihlerde Cenevre'de bulunan Denizli milletve
kili Necip Ali [Kkaka] tepkisini La Tribne de Geneve gazete
sinde yaynlanan tekzip yazsyla dile getirecekti.79 Necip
Ali'nin bu yazsnn tam evirisi Hakimiyeti Milliye'de de yayn
lanacakt:
nc itimaini [toplantsn] Cenevre'de akteden dnya
yahudi konferans Trkiye yahudilerinin vaziyetiyle de megul
oldu. Orada sz alan hatiplerden biri, son zamanlarda Trakya'da
zuhur eden hdiseye istinaden, Trkiye'nin de yajudi aleyhtar
l cereyanlarnn kaynat, yahudilerin ikencelere ve haksz
lklara mahkm edildii memleketlerden biri haline geldiini
syledi.
Necipali, depute de Denizli, "La situation des Juifs sous le regime Kemaliste",
La Tribne de Geneve, 28 Austos 1934.

Mezkr hatibin, trk cumhuriyetilerinin memleketlerini han

gi zihniyetle idare ettiklerinden ve yeni trk tekilt esasiyesinden haberdar olmad aikrdr.
Uzun zamanlardan beri her tarafta sistematik katlimlara u
rarlarken en geni bir misafirperverlik bulmu olduklar zamanlardanberi yahudilerin Trkiye'de grdkleri hsnniyette hi bir
deiiklik olmamtr.
nklbmzn prensiplerine istinat eden yeni tekilt esasiyemiz btn vatandalar, mene fark gzetmeksizin, trk addeder.
Ve Trkiye dnyann en lik memleketlerinden biri olmak itiba
riyle dini mlhazalar orada hi bir rol oynyamaz. Bunun bariz
delili de trk medeni kanununun 18 yan bitirmi her trk diynini intihapta [semekte] serbest brakan maddesidir. Trk inkl
bn yapm olan ve halen de iktidar mevkiinde bulunan Cmhuriyet Halk Frkas siyasetinin esasnda dil birlii ve kltr birlii
vardr.
Bizim yahudilerden istediimiz, sadece esas izgilerini yukar
da gsterdiimiz mill siyasetimize itirakten ibarettir. Esasen bir
ok yahudiler kendilerini hi bir vehile tazyik etmiyen bu lzu
mu hissetmekte gecikmediler ve trk hkmeti tarafndan mec
bur edilmeden bu yolda yrmektedirler.
Trkiyenin yahudiler aleyhinde hi bir tazyik siyaseti takip et
medii trk hkmetinin byk fedakrlklar pahasna stanbul
niversitesi iin Almanya'da azledilmi bir ok yahudi profesr
lerini getirmi olmasiyle de tezahr eder.
Trakya'daki messif hadiseye gelince, buna mntakav ve hi
phesiz ticar bir rekabetten domu bir vaka nazariyle bakmak
lzmdr.
Trk hkmeti bu hdiseyi karanlara kar son derece id
detle hareket etmitir, hepsi tevkif edilerek hapse konulmulardr.
Kanun takibat sratle yrmektedir. Hicrete mecbur kalm olan
lar artk yuvalanna dnmlerdir.
Trkiye Bavekili smet Paa, Byk Millet Meclisinde syle
dii bir nutukta hulsaten [zetle] demitir ki:
Trakya'da olanlar phesiz ki teessfe deer. Bu hdisele
rin failleri lyik olduklar cezaya arplacaklardr, nk toprakla-

rmzda yayanlarn hepsi, meneleri ne olursa olsun, trk ka

nunlarnn himayesi altndadrlar. Bu himayeyi istiyenden esirge
memek trk hkmetinin ilk vazifesidir."
Yahudi konferans azalarnn biyhaber grndkleri bu nutuk
trk yahudilerinin hi bir tazyik altnda olmadklarn ve esasen
cereyan esnasnda kan akmam olan Trakya hdiselerinin mn
hasran mntakav rekabetlerden neet etmi olduunu sarahat ve
belgatla gsterir.
Ben bu bir ka satr yalnz hakikate hizmet etmek, halkn ve
bilhassa yahudilerin yanl telakkilerini dzeltmek iin kaleme al
dm80

Vakit gazetesi yazar Sadri Etem, Dnya Yahudi Kongre

si'ne temsilci gndermemelerinden dolay Trkiye Yahudilerini
kutlayacakt. Ancak Ertem Trkiye'de antisemitizm mevcut ol
mad, hkmetin de gerekli cevab kararllkla verdii halde
bu konferansta Trkiye'den bahsedilmesini garipseyecek, Ne
cip Ali'nin dnda hi kimsenin, zellikle Trkiye Yahudileri
nin kongreye tekzip gndermemelerine aracak ve onlara y
le seslenecekti:
iimizde yaayan bizimle beraber gnler geiren, hayatlarnda
bizden aa hi bir fark grmediimiz, fakat buna mukabil btn
refah ve saadet vastalarna stn bir kudretle hkmeden btn
varlklar Trk milletinin byk msamahakr insani terbiyesine
ve olgun varlna bal bulunan Yahudi yurttalar niin azlan
mhrl, neden susuyorlar, neden yabanclar yannda mukaddes
arklarn sylemiyen ahtatik kahramanlan roln almak isti
yorlar? Onlardan byk bir ey istemiyoruz. Trkiye'deki hakika
ti olduu gibi sylesinler. Ben bunlar yazarken bir arkadam ku
lama unlan fsldad: "Memleketteki rahatlklann kskanyor
lar. Onun iin azlarn amyorlar. Trkiye cennetinin kaplarn
cehennemdeki Yahudilere amak menfaatlerine uymaz.81
80

Necip Ali, "Kemalist rejimde Yahudilerin vaziyeti", Hakimiyeti Milliye, 4 Eyll

1934.

20 Austos-6 Eyll 1935 tarihleri arasnda Luzern'de topla

nan XIXuncu Dnya Siyonist Kongresi'nde ili delegesi David
Avissar Trakya Olaylar'm gndeme getirerek Yahudilerin zu
lm grdklerini syleyecekti:82
Yeniden kurulmasna sevindiimiz, yeniden doan Trkiye,
bu lkeye ezelden beri sadk olan Yahudilere aka ve gizliden
gizliye zulmetme konusunda belli ki hususi bir sisteme sahip. Ya
hudilerin neredeyse hepsi Trakya'dan srld. Yzlerce aile tamamiyle yok edildi, birden bire yersiz yurtsuz kaldlar. Oradan
oraya akn akn dolayorlar ama yeni bir yurt bulamyorlar.
Tm kuvvetlerini lkelerinin yeniden kurulmasna hasreden
Trk Yahudileri bugn btn iktisadi ve siyasi mevkilerden
uzaklatrlyor. Trkler fikir hayatna da mdahale ediyor: Ya
hudi okullar hemen hemen her yerde kapatld, ou ehirlerde
muhtarlar azledildi; Hahambalk yok, Beth Din yok. Gabirol'larn ve Yehudi Halevi'lerin evlatlar asimilasyon tehlikesiyle kar
karya.
Basm bu beyana tepki gsterecekti. Haber Akam Postas bu
beyann Trkiye iin bir iftira, Yahudilerin de Trkiye'nin "en
mreffeh tabakas" olduunu yazacak, "bol para sarfedilen ne
reye gidilse bir Musev kalabalna tesadf edilmektedir" yo
rumunda bulunacakt.83 Zaman ise haberi "alak bir iftira" ola
rak niteleyecek, Trklerin "Yahudileri sevmemekle beraber"
Trk Yahudilerinin bir tekine dahi zarar verilmesine rza gs
termeyeceini, "Trkiye'de Yahudilere zulm, yaplyor" iddiM

Stenographisches Protokoll Der Verhandlunget Des XIX. Zionistenkongresses Und

Der Vierten Tagung Des Council Der Jevish Agetcy Fr Palastina, Fiba Verlag, Vi
yana, 1937, s. 335. Metinde ad geen Gabirol, air Solomon bn Gabirol'dur
(1021-1058). Yehuda Halevi ise (1085-1141) Sefarad kkenli bir felsefeci ve air
di.

83 Haber Akam Postas, 23 Temmuz 1935 ve 10 Eyll 1935. Cevat Rfat Atilhan bu
haber zerine 1934 Trakya olaylarnda kendisine saldran Haber Akam Postas'nn bile hata yaptnn ve nihayet doruyu grdnn kant olarak gs
terecekti. (Cevat Rfat Atilhan, Trk Olu! Dmanm Tam Aykurt Neriyat, s
tanbul, 1966, 4. bask, s. 10-11)

asma da Trklerin bin bir sknt iinde yaarken Yahudilerin

Trkiye'de mreffeh bir hayat srdklerini, Trk basnna ki
tap, gazete ve kt ticaretine hkim olduklarn, dnemin nl
yaymevlerinden Kanaat Kitabevi'nin sahibi lyas Bayar'n Ya
hudi olduunu, kt ithalat ile iln ilerinin ortaklan Yahudi
olan irketlerin elinde olduunu,84 niversitedeki profesrlerin
ounun Yahudi olduunu ve Trk profesrlerden daha yk
sek maa aldklarn hatrlatacakt.85

9) TRAKYA YAHUD NFUSUNDA DEM

Olaylarn patlak vermesinin ardndan apar topar stanbul'a
g eden Yahudilerin says, deiik kaynaklara gre, 1.500 ila
3.000 arasnda deimekteydi. Trk basm 1.500 ila 1.800 civa
rnda bir saydan,86 The New York Times beyz aile ve iki ila bin kiiden,87 Dr. Avner Levi ise on bin kiiden sz etmekte.88

Sohnut Siyasi Daire Bakan Moe ertok'a verilen bir raporda

ise olaylarm yaand ehirlerde toplam 13.000 Yahudi'nin ya
ad, bunlardan 3.000'inin g ettii bildirilmekte.89 Sohnut'un
bu rakam Resm Tebli'de yer alan "Trakya'da ve anakka
le'de mevcut olan yerli ve yabanc onbin kadar Yahudi'den
bin kadar nfusun stanbul'a hareket ettii tahmin olunuyor"
beyanna dayand aikrdr. Bu durumda Resm Tebli'de s
z edilen toplam bin saysnn en shhatli say olduu denile-

84 Burada iln ileri iin Hofer lnclk irketi'ne, kt ithalata iin de Burla Bi
rad erlere atfta bulunulmaktadr.
85
"Trkiye'deki Yahudilere gaddarane zulmler yaplyor", Zaman, 10 Eyll
1935.
86 "Trakya'dan stanbul'a gelen Yahudiler", Cumhuriyet, 8 Temmuz 1934 / "k
r Kaya Bey tahkikatla megul", Cumhuriyet, 9 Temmuz 1934.
87 "Turks Suppress Paper", The New York Times, 10 Temmuz 1934 / "Turkey Protects Jew s", The Neu York Times, 11 Temmuz 1934.
88

Avner Levi, "1934 Trakya Yahudileri Olay: Alnamayan Ders", Tarih ve Top
lum, Temmuz 1996, Say 151, s. 10-17.

bilir. Geri dnenlerin says ise g edenlere kyasla ok azdr.

Basnda yer alan en yksek geri dnen gmen says ise toplam
250 kiiydi.90
Olaylarn ncesinde ve sonrasnda blgede yaayan Yahu
di nfusuna gelince... Bu nfus yle bir deiim gstermekte:

1927 Yl Genel Nfus Saym91

Musevi
anakkale
Edirne
Tekirda
Krklareli
Toplam

Hristiyan

Mslman

Toplam

1.845
6.098
1.481
978

7.730
712
254
331

172.150
144.019
129.702
107.658

181.725
150.829
131.437
108.967

10.402

9.027

553.529

572.958

1935 Yl Genel Nfus Saym92

Musevi

Mslman

Toplam

anakkale
Edirne
Tekirda
Krklareli

1.583
4.071
1.221
680

Hristiyan
7.176
384
394
337

214.030
180.382
192.636
171.678

222.789
184.837
194.251
172.695

Toplam

7.555

8.291

758.726

774.572

Grlebilecei gibi 1927 yl Genel Nfus Saym'nda Yahudiler, anakkale, Edirne, Krklareli ve Tekirda vilyetleri
nin toplam nfusunun binde 18'ini, Hristiyanlar ise binde
16'sm tekil etmekteydi. 1935 ylnda bu oranlar hem nisp,

90

"Dahiliye Vekili dn Gelibolu'ya gitti", Cumhuriyet, 10 Temmuz 1934.

91 T.C. Baveklet statistik Umum Mdrl, 28 Terinievvel 1927 Umum N

fus Tahriri, Fasikl 1 Hsntabiat Matbaas, stanbul, 1929.
92

T.C. Babakanlk istatistik Genel Direktrl, Genel Nfus Saym, 20 llkterin

1935, Mehmet hsan Basmevi, Ankara, 1937.

hem de salt olarak ciddi bir ekilde azalmt. Gayri Mslim n

fus azalrken Mslman nfus ise Balkanlar'dan gelen g
menlerin iskn nedeniyle ciddi ekilde artmt. 1935 ylnda
Yahudiler drt vilyetin toplam nfusunun binde 10'unu, Hristiyanlar ise binde ll'in i tekil etmekteydi. Bu 1927 Genel N
fus Saym'na kyasla yaklak yzde elli orannda bir azalmay
d. Salt rakamlar olarak ise 1927 ila 1935 yllarnn nfus saym
lar karlatrldnda Yahudi nfusundaki azalma Resm
Tebli'de yer alan "3.000 Yahudi'nin stanbul'a g ettii" be
yann dorulamaktayd. 1927 yl Genel Nfus Saym'na gre
Yahudi nfusundaki azalma 2.847, Hristiyan nfusundaki
azalma ise 736 kii idi. Aratrmac Halk Karabatak, Resm
Tebli'de yer alan olaylarn meydana geldii illerde Trk ve
yabanc uyruklu toplam 13.000 Yahudi'nin yaad ve bu n
fusun 3.000'nin stanbul'a g ettii beyan ile Genel Nfus Sa
ymlar'ndaki rakamlar arasndaki farkll iki ekilde izah et
mekte: (a) 1934 ylnda blgede 13.000 Yahudi'nin yaad
doru kabul edildii takdirde g edenlerin says ya binin
zerindeydi ve bu kiiler geri dnmemilerdi, veya, (b) g
1934 ylndan sonra da devam etmiti.93 Karabatak'm bu tahlili
1934 ylnda Trakya'da 13.000 Yahudi'nin yaad beyann,
dolaysyla 1927'den 1934 ylma kadar Yahudi nfusunun yz
de otuz gibi ok ciddi bir oranda arttn doru bir veri olarak
kabul etmekte. Ancak 1927 ila 1934 yl arasndaki zaman dili
minde Trakya'daki Yahudi nfusunun yzde otuz orannda
artmas pek mmkn gzkmemektedir. Dolaysyla Resm
Tebli'de g eden Yahudi nfusun 3.000 civarnda olduu be
yan doru, blgede yaayan yerli ve yabanc Yahudi nfusun
13.000 olduu beyan ise yanl bir tespit olarak kabul edilme
lidir. 1935 ylndan sonraki Genel Nfus Saym on yl sonra ya
placak olan 1945 Saym idi.

Halk Karabatak, "1934 Trakya Olaylar ve Yahudiler", Tarih ve Toplum, ubat

1996, Say 146, s. 4-16.

1945 Yl Genel Nfus Saym94

Musevi
anakkale
Edirne
Tekirda
Krklareli
Toplam

1.433
2.441
659
378
4.911

Hristiyan
7.051
212
75
34
7.372

Mslman

Toplam

307.766
195.618
201.821
177.754
883.959

317.250
198.271
202.555
178.166
896.242

1945 ylnda drt vilyette yaayan toplam Yahudi nfu

su vilyetlerin toplam nfusunun binde 5.47'ni, Hristiyanlar
ise binde 8.22'ni tekil ediyorlard. Rakamlardan anlalaca
zere bu drt vilyette gayri Mslim nfus sratle azalrken
Mslman nfus ise ayn sratle artm aktayd. Vatandalara
hangi dine mensup olduklarnn sorulduu en son Genel N
fus Saym olan 24 Ekim 1965 saym sonulan da Trakya'da
ki Yahudi nfusundaki azaln sratle devam ettiini gster
mekte.

24 Ekim 1965 Genel Nfus Saym95

Musevi
anakkale
Edirne
Tekirda
Krklareli
Toplam

Q4

496
321
170
75
1.053

Hristiyan

Mslman

Toplam

4.300
219
175
50
4.744

344.455
302.363
287.107
258.247
1.192.172

349.251
302.894
287.452
258.372
1.197.969

T.C. Babakanlk statistik Genel Mdrl, 23 Ekim 1954 Genel Nfus Saym
Trkiye Nfusu, Ankara, 1950.

95 T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits, Genel Nfus Saym Nfusun Sosyal
ve Ekonomik Nitelikleri 24 Ekim 1965, Ankara, 1968.

10) TRAKYA EKONOMSNDE DEM

1935

yl Genel Nfus Saym'na bakldnda Yahudileri

Trakya ekonomisindeki hkim konumlarnn olaylardan sonra

da devam ettii grlmekte. 1935 yl Genel Nfus Saym so
nularnda yer alan anakkale, Krklareli, Tekirda ve Edime
vilyet nfuslarnn meslek zmreleri ve dinler itibariyle da
lmlar bunu aka ortaya koymakta.

a) anakkale'de Durum96
Mslman Hristiyan

Yahudi

Toprak mahsulleri

83.027
%38

2.241
%31

18
%1

Sanayi ve kk san'atlar

7.398
%3

323
%4

160
%10

Ticaret

2076
%1

140
%1

246
%15

Nakliye ve muvasala
[ulatrma]

2.209
%1

47
%0.65

38
%2

Umum idare ve hizmetler,

serbest meslekler

11.152
%5

106
%1

10
%0.5

336
-

22
%0.3

7
%0.5

107.832
%50

4.297
%59

1.104
%69

Ev iktisadiyat ve
ahs hizmetler
Mesleksiz veya meslei
mehul

T.C. Babakanlk statistik Genel Direktrl, Genel Nfus Saym, Kat ve M u

fassal Neticeler, anakkale Vilyeti, 20 ilkterin 1935, Neriyat says 75, Cilt 13,
Hsntabiat Basmevi, stanbul, 1937.

b) Edirne'de Durum97
Mslman Hristiyan

Yahudi

Toprak mahsulleri

75.533
%41

38
%9

60
%1

Sanayi ve kk san'atlar

5.856
%3

43
%11

367
%9

Ticaret

2.280
%1

30
%7

534
%13

1.323
binde 7.33

47
%2

%2

6.525
%3

18
%4

53
%1

285
binde 1.57

15
%3

32
%0.71

88.834
%49

232
%60

2.934
%72

Nakliye ve muvasala
[ulatrma]
Umum idare ve hizmetler,
serbest meslekler
Ev iktisadiyat ve
ahs hizmetler
Mesleksiz veya
meslei mehul

38

c) Krklareli'nde Durum98
Mslman Hristiyan

Yahudi

Toprak mahsulleri

70.246
%40

31
%9

8
%1

Sanayi ve kk san'atlar

5.249
%3

16
%4

%7

Ticaret

1.480
%0.90

1
-

86
%12

Nakliye ve muvasala
[ulatrma]

1.032
%0.60

7
%1

Umum idare ve hizmetler,

serbest meslekler

19.577
%11

201
%59

94
%13

161
-

2
-

73.933
%43

88
%26

431
%63

Ev iktisadiyat ve
ahs hizmetler
Mesleksiz veya meslei mehul
97

52

T.C. Babakanlk istatistik Genel Direktrl, Genel Nfus Saym, Kat ve Mufassal Neticeler, Edirne Vilyeti, 20 lkterin 1935, Neriyat says 75, Cilt 19, Hsntabiat Basmevi, stanbul, 1937.

98 T.C. Babakanlk statistik Genel Direktrl, Genel Nfus Saym, Kat ve M u

fassal Neticeler, Krklareli Vilyeti, 20 lkterin 1935, Neriyat says 75, Cilt 34,
Hsntabiat Basmevi, stanbul, 1937.

d) Tekirda'da D u ru m "
Mslman Hristiyan

Yahudi

Toprak mahsulleri

83.738
%43

40
%10

5
%0.40

Sanayi ve kk san'atlar

6.600
%3

28
%7

140
%11

Ticaret

1.849
%1

10
%2

161
%13

Nakliye ve muvasala
[ulatrma]

1.364
%0.70

2
%1

16
%1

Umum idare ve hizmetler,

serbest meslekler

7.242
%3

185
%46

39
%3

Ev iktisadiyat ve
ahs hizmetler

216
%0.10

2
%1

6
%0.50

Mesleksiz veya meslei mehul

91.627
%47

127
%32

854
%69

Her drt ilde Mslman nfusun esas itibariyle tarmla u

rat, buna mukabil Yahudi nfusun esas itibariyle ticaret, sa
nayi ve kk sanatlarla megul olduu grlmekte. Her drt
ilde "mesleksiz" veya "meslei mehul" snflandrmasnn son
derece yksek olmas ise dikkat ekici.

1935
yl nfus istatistiklerine yansyan bir yl nce cereya
eden olaylara ramen Yahudilerin blgenin iktisadi hayatnda
halen nemli bir yer tuttuklar gerei Trakya Umum Mfettilii'nin 1935 ve 1936 yllarnda hazrlayaca raporlarda da yer
alacaktr. brahim Tal'den sonra Trakya Umm Mfettilii'ni
vekleten yrten V. Demirel olaylardan bir yl sonra yaynla
d, Trakya'nn toplumsal ve iktisadi meselelerine deinen 28
Austos 1935 tarihli raporunda byle bir tespitte bulunacakt:100
99

T.C. Babakanlk istatistik Genel Direktrl, Genel Nfus Saym, Kati ve

Mufassal Neticeler, Tekirda Vilyeti, 20 lkterin 1935, Neriyat says 75, Cilt 52,
Hsntabiat Basmevi, stanbul, 1937.
T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 28 Austos 1935 tarih 030.10..72.475.2
sayl belge.

Trakya'nn balca ihra mallarndan olan peynircilik de, be,

on seneden beri gayri Trk unsurlar elinde kalm ve bunlar, ha
sis emellerle, stlerin yan yan aldktan sonra peynir yaptkla
rndan, Edirne peyniri nmiyle d pazarlarda mhim mevki igl
eden peynirlerimiz, son senelerde mevkiini kaybedip, d pazarla
ra gnderilemez olmutur.
Bu raporda bahsi geen "gayri Trk unsurlar"m Yahudi ol
duklar aktr. brahim Tal'nin halefi Umumi Mfetti Kzm
Dirik ise 3 Ekim 1935 tarihinde Bavekil smet nn'ye sunaca
raporda da Yahudilerden olumsuz bir ekilde sz edecekti:101
ok beklenen ve kredi ilerini kuracak olan kooperatifilik k
nunlar da, kan emen Yahudilerin ve fizcilerin elinden kyly
kurtaracak ve bu kalk ok srmeyecektir.
Kzm Dirik 1936 ylnda dzenlenen Umm Mfettiler
toplants srasnda kinci Umm Mfettiliin almalar hak
knda bilgiler verecek, iki yl nce yaanan olaylara ve Yahudi
lerin iktisadi durumuna deinirken, Yahudi unsurunun Msl
man Trk unsuruna kyasla stn konumunu hl muhafaza et
tiini de tespit edecekti:102
Umum Mfettilikteki bu istihbarat tekilt kf deildir. Bir
az zayftr. Bunu aynca arzedeceim. Bu tekilt organize etme
dike umum mfettilii bu hadiselerden mesul tutmak gleir.
Burada erkezler, Pomaklar ve Yahudiler vardr. Byle asayi
mevzuu zerinde Yahudileri bahsetmek vehleyi ulda [birden bi
re] bir ax garip gibi gelir amma onlardan bahsetmek lzmdr.(...)
ki sene nce bir hareket olmu. Bu Yahudiler, stanbul ve a
nakkale'ye inmiler. Bunlarn mevcudu Trakya'da 15-20 bin, anakkalede de o kadardr. Bunlar sanayii ellerine almlar. Btn

101 Cemil Koak, a.g.e., s. 141.

102

T.C. Dahiliye Vekleti, Umum Mfettiler Konferansnda Grlen ve Dahiliye

Vekletini lgilendiren lere Dair Toplant Zabtlarile Rapor ve Hlasas 1936, An
kara, Baveklet Matbaas, 1937, s. 116-117.

ekonomi ebekesine girmi ve tekiltlanmlardr. Uzun yllar

btn bu memleket bnyesini emmiye balamlardr. Btn ky
lere kadar Haan ve Hseyin nam altnda girerek, ticaret ilerini
ellerine almlardr. Pasafik bir srette yerlemilerdir. Bunlara
zecr hareket doru deildir. Mukabil ekonomik hareket lzmdr.
Byk harekete gemek icab eder. Kooperatiflemek lzmdr.
(...) Kooperatifleri kurarken teknie ve bilgiye dayanmak lzm
dr. Yahudilere birinci darba da budur. Ziraat Bankas propagan
da ebekesine ehemmiyet vermitir. Ku yemi ve buna mmasil
mahsult, avans vermek suretile, Yahudilerin kapatmasndan
kurtarmak tedbirleri alnmtr. Yahudiler, kylnn elinden
mahsuln yanl ve kendi menfaaatine uygun fiyatlar gstermek
suretile almakta ve halk aldatmakta idi. Bu suistimalin nne
gemek iin tedbirler alnm ve stanbul piyasasndan hergn
bltenler getirtip, iln etmek suretile, hakik fiyattan halk haber
dr edilmektedir. Bu tarz hareketimiz ok iyi neticeler vermitir.
Bir de ipek meselesi vardr: Btn kozay da yine Yahudiler al
yordu. Yaplan teebbslerle Banka para verdi ve bu suretle snk
olan dutulua ehemmiyet verdik. Koyunculara iki defada ikieryzbin lira aldk. Smer Bank yapaclk ile alkadar oldu. Bylece Yahudilerin elindeki ilere siper yaptk.
Umum Mfettilik, blge kyleri ve kyllerinin kalkn
malar iin de 1936 ylnn Austos aynda Trakya Dergisi'ni ya
ynlamaya balayacaktr.

OrtOp

KIRKLAREL

<Sa>ay Alcomr
(EDRNE

(6pW*>;

ARKY

eeuiBOLUj

NAKKALE

Mikya
1 : 1.0 0 0 ,0 0 0

ARETLER
V ili y t t m erk ezi
K aza

N a h iy e

. . H km et h u d u d a
. V il y et

pfVLET BASlApfVt

Trakya Valileri, Umum Mfettilik Bamavir ve Mavirleriyle.

Husus Muhasebe Mdrleri General Kzm Dirik'le bir arada. Trakya Dergisi, 1. Kanun 1936, Say 17

Olaylardan Sonra Trakya'da Durum

1) EDRNE'DE DURUM
a) Edime Alyans Okulu Mdr'nn Gzlemleri
Olaylarn bastrlmasndan sonraki havay anlatabilecek en
iyi belge Edirne Alyans Okulu Mdr M.Mitrani ile muhteme
len ei olan Rose Mitrani'nin Alyans'm Paris genel merkezine
yolladklar mektuptur. 18 Temmuz ve 12 Austos 1934 tari
hi mektuplarda Mitrani durumu yle tasvir etmekte:

18 Temmuz 1934 tarihli mektup1

Yerinde tetkiklerde bulunan Dahiliye Vekili'nin raporu, bir
mddetten beri bir antisemitizm dalgasnn Trkiye'de hkim ol
duunu tespit etmesine ramen, bir nebze takn zihinleri sakin
letirebilecek ve son hdiselerin kurbanlarna gven verebilecek
bir rapor. Mamafih takn zihinler sakinlemeye glkle rza gstermekteler. Hdiselerin kurbanlar ise az veya ok tahrip olmu
evlerine geri dnmeye veya evlerini tamamiyle terk etme fikrin
den caymaya tereddt etmekteler. Daha geen hafta, zellikle
Edirne'de, Yahudilere gnderilen baz tehdit mektuplar ve sratle
bastrlan yeni boykot teebbsleri gmenlerin geri dnn ve
1

Alyans Arivi, Turquie IC dosyas, M. Mitrani'nin 18 Temmuz 1934 tarihli mek

tubu.

ticari faaliyetlerin tekrar balamasn bir an iin durdurmutu. An

cak stanbul'daki genel kanaat, fakir veya zengin herkesin yava
yava geri dnecei ve gemiteki nisbeten sakin hayatna devam
etmeyi tecrbe edecei ynnde. Balkan Savalar ve Birinci Dn
ya Sava srasnda ve sonrasnda olduu gibi mreffeh aileler bu
hudutlar blgesinde meydana gelen felketlerden bezerek ilerini
tahliye edip stanbul'a veya baka bir yere yerlemeye karar ver
meleri de pek muhtemeldir. Bu arada birok dindamz, zellikle
erkekler, yamalanan veya ok ucuz fiyatlara satlan eyalarn
geri almak ve her eye yeniden balamak iin geri dnyorlar. Pa
rasz gmen dalgas karsnda aknlk geiren stanbul Yahudi
Cemaati en muhta ailelere gda ve yatacak yer temini konusunda
takdire ayan yardmda bulundu. imdi dn paras demeye
cekleri szn vererek gmenleri tren veya otobslerle geri gn
dermekle megul.

12 Austos 1934 tarihli mektup2

ler acs Trakya olaylarndan elli gn sonra Yahudilerin du
rumu fazla deimedi. Yuvalar bo, geim kaynaklar tehlikeye
dm, zihinler halen endieli ve km durumda. Edime ve
komu kasabalardaki Yahudi ileri gelenleriyle temas halinde ol
duumdan olup biten her eyden haberim var. Edirne'de Mslmanlar ile Yahudiler arasndaki mnasebetler skntl, phe do
lu ve gelecek iin fazla cesaret verici deil. Dindalarmzn biro
u daha az ar, daha az zehirlenmi bir havay teneffs etmek,
hkim unsurun sessiz husumetine daha az ak bir smak bul
mak iin stanbul'a tekrar tekrar geliyor. anakkale, Krklareli ve
zellikle Uzunkpr'de Yahudi halknn byk ksm halen na
mevcut. Dier yerlerde g eden ailelerin ou geri dnd ancak
cemaat hayat, hayrsever cemiyetlerin faaliyetleri sona erdi. Edir
ne'de durum ayn. Ancak okulun kaybolmasna rza gstermek is
tenmiyor. ehir maddi ve manevi adan hazin bir durumda ol
masna ramen okul, aile reislerinin terk edemeyecekleri bir rab
ta noktas.
Alyans Arivi, Turquie IC dosyas M. Mitrani'nin 12 Austos 1934 tarihli mek
tup.

Ekim aynda Edirne'deki maarif okullarna gelen talimatta

Yahudi rencilerin okullara kayd edilmemeleri emredilecekti.
Yahudi tccar ve esnafa kar yrtlen boykot yznden kent
te yaayan Yahudilerin durumlar gittike ktye gitmekteydi.
Mslman esnaf ve tccar, Yahudileri memur veya ii olarak
istihdam etmeyi reddetmekteydi. Bunun zerine her hafta bir
ok Yahudi ailesi kenti terk etmekteydi.3

Rose Mitrani'nin 2 Ocak 1935 tarihli mektubu

Edirne cemaati Temmuz 1934'deki olaylardan sonra, evrede
ki baz kk cemaatlerin dalmalar gibi, tamamiyle dalma
noktasna gelmiti. Ancak 6.000 kiilik bir nfus bir anda kkleri
ni skemez. ok kr kendine geldi ve okulun yeniden alma
syla birlikte stanbul'a g eden ailelerin ounluu geri geldi ve
boalm evlerini yeniden ina etmeye urat. Mamaafih hdise
lerle birlikte balayan g hareketi sona ermedi. Bugn 75 aile ve
42 gen Edirne'yi kat'i olarak terk ederek, stanbul'a ve Filistin'e
gitti. lkbaharn ilk gnlerinde daha youn bir g bekleniyor. Du
rum herkes iin mulak, herkes tetikte. Tekrar ticarete balayan
tccarlar i hacimlerini arttrmamaya dikkat ediyorlar. Zanaatkar
lar atalarnn topraklarn hayal ediyor, bir para ekmein peinde
olan fakirler ise her trl yoksulluun iindeler. Hasr, yorgan, il
te, kmr ve biraz para datan Cemaat Konseyi ve Bette Berith Locas'nm gayretlerine ramen ok ekmi ve ciddi olarak fakirle
mi bu cemaatte ok sayda ailede grlmemi bir sefalet yaan
makta.
Resm makamlar bizi grmezlikten geliyor. ok gerekli idari
ve ticari ilikiler dnda hibir ey Trkleri ve Yahudileri birbiri
ne yaklatrmyor. Eskiden yksek dereceli memurlar ile cemaat
ileri gelenleri veya deiik dinlere mensup yurttalar arasnda
mevcut olan sempatiden artk eser yok. Daha geen sene bizler, iki
veya hanm, bir o kadar Musevi dostlarmzla bu ehirde iyi bir
yerimiz vard. Trk hayr cemiyetlerinin azalarydk. Bu sene hiz
met etmemizi istemediler. Cumhuriyet Bayram balosuna sadece

drt Yahudi aile davet edildi. Vali, Emniyet Mdr ve Belediye

Reisi bizleri ok da scak olmayan resm nezaket szleriyle mk
fatlandrd. Daha sonraki kutlamalarda ve ehri ziyaret eden s
met Paa erefine verilen ziyafette Yahudi Cemaati davet edilme
di. Mamaafih Bavekil erefine dzenlenen resm geitte byk s
nflarmzn rencileri yer ald. Halihazrda burada zellikle ge
miteki emniyet ortamna kyasla izafi bir sknetin mevcut oldu
unu teslim etmek lazm. Kim bilir? mit etmek lazm ki zaman,
geirdiimiz korku ve karklk dolu anlann zerine snger eke
cek ve bu ehrin nfusunu tekil eden Mslman ve Yahudi un
surlar arasnda gemite mevcut olan dostluk ve emniyet hisleri
yeniden doabilecek.4
b) Edim e Bene Berith Locas Reisi'nin Tespiti
Olaylardan tam bir yl sonra Edim e Bene Berith Locas Reisi
S. Behar'n Amerika'daki Bnai Brith genel merkezine yollad
ve yardm talep ettii mektup olaylarn zerinden bir yl geme
sine ramen durum un iyilemediini gstermekte. S. Behar
mektubunda "Cemaatteki dindalarmzn iinde bulunduklar
iler acs durum baka hibir cemaatin durumuna benzemiyor"
diye yazdktan sonra bunun iki nedenden kaynaklandn be
lirtmekte: (a) 1934 ylnn Temmuz aynda cereyan eden olaylar,
(b) 8 Ocak 1935 gn Edirne'yi basan selde yz fakir Yahudi ai
lesinin byk zarar grmesi. S. Behar'a gre olaylardan sonra
Yahudi halkn byk bir cesaretsizlik sarmt. Edirne'deki k
k Yahudi esnaf yok olmutu. AJJDC'nin desteiyle kurulan
ve muhta Yahudi esnafna kk meblada kredi veren stan
bul Kk stikrazat Sand A..'den dn para alan Yahudi
esnaf ise borlarn geri deyemeyecek durumdayd.5

Alyans Arivi, TURQUIE XE184B dosya Rose Mitrani 1934-1935, 2 Ocak 1935
tarihli mektubu.

AJJDC Arivi, 3 4 /4 4 , dosya 1050, S. Behar'n Dr. I.M.Rubinow'a yollad 26

Temmuz 1935 tarihli mektubu. Bu kredi kurumu hakknda daha fazla bilgi iin
bkz Rfat N. Bali "Bir Yahudi Mali ve Sosyal Yardmlama Kurumu: Dersaadet
Kk stikrazat Sand", Tarih ve Toplum, stanbul, 1997 (Nisan), C. 27, S. 160,
s. 45-54.

c) Gazeteci Cihad Baban'n Gzlemi

Tasvir gazetesi bayazar Cihad Baban'a gre de olaylar

Edirne'nin iktisadi hayatn byk lde etkilemiti:6
1940 senesinde yedek subaylnn bir ksmn Edirne'de yap
mtm. Akam saat beten sonra ana caddeyi, kahveleri ve gazi
nolar memur ve subay kalabal dolduruyordu. Daha o zaman
bizim Edirneliler, beldelerinin uram olduu ihmalden ikyet
i idiler. Bu tarihten 4-5 sene evvel kendisine Him[m]ler'i rnek
alan bir idareci bir takm insanlar oradaki musevi vatandalar
aleyhine kkrtm onlarn mallan yama edilmi ve bu hal Edirnedeki yahudileri korkutarak hicret eylemelerini inta etmiti. Bu
hicretin ehrin ktisad hayatna da byk darbe vurduu da g
rlmt.
d) Uzunkpr'de Durum
Olaylardan sonra stanbul'a kaan ve Balat'taki Ahrida
Okulu'na yerleen Mordehay Behar Yeuda'nm Filistin'e g et
melerine izin verilmesi iin Filistinli yetkililere yollad mek
tupta Uzunkpr hakknda deerli bilgi vermekte:7
Hdiselerden sonra herkes yaad ehre geri dnd. Ancak
Uzunkpr bizleri geri almak istemedi. Oraya mallaryla birlikte
dnen baz Yahudiler scak bir ekilde karlanmad. Kendilerine
ne kalacak bir ev, ne de mallarn satabilecek tezgh verildi. Aynca hi kimse onlardan alveri yapmad. Bu ehirde 130 aile ya
yorduk. Bizleri kovduklannda stanbul iinde daldk. Sadece el
li ocuk var. Paramz yok, hibir eyimiz yok, a ve mitsiziz. ocuklanmzn bir ksm Balat'taki Ahrida Okulu'nda kalyor nk
kira deyecek paramz yok. Dier ocuklar baka yerlere dalm
vaziyetteler.

Cihad Baban, "Bayar kaz Ediyor", Tasvir, 7 Aralk 1948.

CZA, S 6 /2 5 5 5 sayl dosya 20 Temmuz 1934 tarihli mektup.

2) AN AKKALE'D E DURUM
Olaylardan iki ay sonra anakkale'yi ziyaret eden ngiltere
Bakonsolosu halk Yahudileri boykot etmeye davet eden "Trk
olu, paran iktisadi dmanlarmza verdiin zaman yrein
szlamyor m u?" yazl ve "Trk Genlii Birlii" imzal matbu
bir bildirinin datldna tank olacakt. Bakonsolos baz Gi
ritlilerin ziyaret ettikleri Yahudi esnaf ne maksatla kullanmay
dndklerini ima ettikleri baklarn kollarnda bileyerek
dehete drdklerini de duyacakt. Bakonsolosa gre resm
makamlarm gven telkin eden szlerine ramen anakkaleli
Yahudiler bu tehditleri ciddiye alm ve varlklarn sessizce tas
fiye ederek ehri terk etmeye hazrlanyorlard.8

3) KIRKLAREL'N D E DURUM
Olaylar yattktan sonra Krklareli'nde yamalanan malla
rn % 75'i yamaclarn elinden alnp sahiplerine iade edilmi
ti. Panik srasnda Yahudilerin deerlerinin ok altmda satmak
zorunda kaldklar gayrimenkuller ve mallarn gerek deerle
rinin tespiti konusu ise mahkemeler tarafndan halledilecek bir
meseleydi. Ancak meselenin mahkeme yolu ile halli madur
olan Yahudiler iin ok mit verici bir zm deildi.^ Olayla
rn yatmasndan sonra stanbul'a gelen gmenlerden bir ks
m geride braktklar mallarna ve dkknlarna sahip kmala
r iin oullarm Trakya'ya gndereceklerdi. Ancak yre halk
onlar kovacakt. zellikle Krklareli'nde geri dnenlere ok k
t davranldmdan Yahudiler geici olarak geri dnme midi
nin bile anlamsz olduunu hemen anlayacak ve durumu Anka
ra'ya bildireceklerdi.10

PRO, 4 Austos 1934 tarih FO 3 7 1 /1 7 9 7 0 /5 5 1 5 sayl belge.

T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030.10..242.634.23 sayl belge.

10 Timur ztrk, a.g.e., s.98.

4) GENEL ZLENM LER

Olaylardan birka ay sonra Jdische Rundschau gazetesinde
yer alan bir habere gre yaadklar ehirlere geri dnen Yahu
diler byk skntlar iindeydi. Olaylar srasnda yamalanan
veya yok pahasna satlan mal ve mlkleri iin herhangi bir taz
minat alamamlard. Evlerine yeniden yerleen Yahudi ailele
rin hemen hemen hibirinin evinde en zaruri eyalar bile artk
mevcut deildi.11 1934 ylnn Austos ay banda da stan
bul'un Yahudi nfusunun youn olarak yaad Kuzguncuk,
Hasky, Bala t, Ortaky semtlerindeki birok Yahudi aileye teh
dit mektuplar gnderilecekti. Mektuplarda Trkiye'yi terk et
meye hazrlanmalar istenmekte, aksi takdirde zulme maruz ka
lacaklar belirtilmekteydi.12 Olaylarn meydana gelmesinden
birka ay sonra Fransa'da yaayan bir Trk Yahudisi yreyi zi
yaret edecek ve izlenimlerini yle aktaracakt:
Trakya olaylar, izleri halen grlen, gerek bir yamayd. Si
nagoglar yakld, Sefer Tora'lar yrtld, evler tahrip edildi. Edime,
anakkale ve dier ehirlerdeki Yahudiler olaylann tekrarlanma
sndan ok endie ettiklerinden saat 17.00'den itibaren evlerine
kapanp sokaa kmaya teebbs dahi etmiyorlar. Tamam ser
best braklan yamaclar Yahudileri yeniden taciz etmeye bala
d. Pazarlarda alan Yahudi esnaf itilip kakld, tezgh amalar
iin yer verilmedi. Esnaf bu durumu polise ikyet ettii zaman
polis onlara evlerinde oturmalarn tavsiye etti. CHF byk istih
lak kooperatifleri kurdu. Subay ve memur maalarnn bir ksm
sadece bu kooperatiflerden satn alnacak mallarn demesinde
kullanlabilecek bonolar ile dendi. Bu yzden de byk Yahudi
tccarlarn ileri azald. Olaylar srasnda Yahudiler mlklerini ve
arazilerini deerlerinin ok altnda czi bedellerle satmak zorun
da kaldklarndan yetkililer bu utan verici speklasyonu nle
mek iin Yahudilerin Trklere gayri menkul satmalarn yasakla
11 "Jdische Not in Trkische-Thrazien", Jdische Rundschau, 21 Eyll 1934.
12 "L'expulsion des Juifs de Thrace", Paix et Droit, XIV, Say 7, Eyll 1934 / "Fortdauernde antisemitische Hetze in der Trkei", Jdische Rundschau, 14 Austos
1934.

d. Bu karar yznden Yahudiler gayri menkullerini ancak gayri

kanuni bir ekilde ve deerlerinin epey altnda satabilmekte.13
Bulgaristan'n Edirne Konsolosu 1935 ylnn Ocak aynda
Yahudilerin hlen tehdit edildiklerini ve bundan tr yeniden
tehcir edilmekten korktuklarm bildirmekteydi. Yine Bulgar
kaynaklarna gre, pheli gruplar Trakya'nn deiik vilayetle
rinde korku estirmeye devam ediyorlard. rnein 1 Mays
1935 tarihinde Bulgar Dileri Bakanl'na gelen ifreli bir telg
rafta, bir yl nceki olaylarda nemli bir rol oynad sylenen
Osman adndaki ahsn banda bulunduu jandarma kyafetle
ri giymi 235 Trk etecinin Trakya'ya geldikleri, amalarnn
blgede yerleik az saydaki Bulgarlar lkeyi terk etmeye zor
lamak olduu bildirilmekteydi.14 Olaylardan iki yl sonra 1936
ylnn Mart aymda Krklareli Halkevi dergisi Batyolu'nda ya
ynlanan bir yazda ise Krklareli'de yaayan Yahudi, Bonak ve
Pomaklarm Trke konumamalarndan ikyet edilmektey
di.15

5) BAVEKL SMET NN LE SIHHAT VE

TMA MUAVENET VEKL REFK SAYDAM'IN
TRAKYA GEZS
Olaylarn cereyan ettii tarihten yaklak be ay sonra Ba
vekil nn Shhat ve timai Muavenet Vekili Refik Saydam ve
Hususi Kalem Mdr Vedit Bey ile birlikte Trakya gezisine
kt. Gezinin program yleydi:
6 Aralk 1934, saat 21.30'da Haydarpaa'dan hareket,16
7 Aralk 1934, erkezky'e van. Bavekil nn, Umu
m Mfetti brahim Tal, Kolordu Kumandam Vekili
13

A. Benveniste, "La situation des Juifs", Israel, 7 Mart 1935, s. 4.

14 Timur ztrk, a.g.e., s. 104-105.

15 Dursun Kaya, "Yurtda Trke Konu!", Batyolu, Yl 2, Say 8, Mart 1936.
16 "General smet nn'nn Seyahati", Cumhuriyet, 7 Aralk 1934.

General Akif, Tekirda Valisi, CHF reisi, mebuslar, Sa

ray ve orlu kaymakamlar tarafndan karland,
7 Aralk 1934, erkezky'den hareket edilip Vize'ye gi
di. le yemei Vize'de yendi. Ayn gn Vize'den ha
reket edilip 16.30 da Krklareli'ne varld,
8 Aralk 1934, gn Krklareli'nde ayrlan heyet saat
15.00'de Edirne'ye vard,17 Edirne'ye gelirken heyet Ku
leli, Necatiye, Sasa, zkpr ve Sazldere kylerini ziya
ret etti. Edirne'de Belediye Bakan byk bir cokuyla
karlanan heyetin onuruna bir akam yemei verdi,18
9 Aralk 1934, Heyet, Babaeski, Alpulu, Lleburgaz, Mu
ratlI'y ziyaret etti. Gece'yi Tekirda'da geirdi,19
10 Aralk 1934, Heyet Tekirda'dan Malkara'ya hareket
etti, Tekirda'a geri dnd, sonra orlu'ya hareket etti.
Saat 15.00 de orlu'ya varan heyet Romanya'dan gelen
muhacirlerle grt ve geceyi burada geirdi,20
11 Aralk 1934, Heyet sabaha kar Avrupa Ekspresi'yle
stanbul'a, oradan da Ankara'ya geri dnd.21
Bavekil nn Cumhuriyet gazetesi bayazar Yunus Nadi'ye verdii demete gezisinden ok memnun kaldn "yad
ellerden g edip gelen muhacirlerin yerlemeleri, yerletirilme
leri ii, en ok kvanla grd ilerden biri oldu" diyecek ve
unlar ilave edecekti:22
G yolile Trakyaya geri gelenler byle olunca orada teden
beri yerlemilerin durulan daha yksek olacan kendiliiniz17 "Babakan Krklareli'nde", Cumhuriyet, 8 Aralk 1934.
18
19

"Bavekil Edimede ok mhim bir nutuk syledi", Cumhuriyet, 9 Aralk 1934.

"Bavekilimizin Seyahati", Akam, 10 Aralk 1934.
"Babakann Trakya Seyahati", Cumhuriyet, 11 Aralk 1934.

21 "Babakann Trakya Seyahati", Cumhuriyet, 11 Aralk 1934.

22 Yunus Nadi, "Deerli Babakanmz Sevgili Trakyada Neler Grd?", Cumhu
riyet, 12 Aralk 1934.

den siz oranlyabilirsiniz (tahmin edebilirsiniz). Gerekten de y

le. Uzaktan o kadar dnlemiyecek kadar yle. Trakyanm ka
dn, erkei byk inanla alyorlar. Topraksa gne oynya yap
lan bu almann karln alabildiine veren ok gnenli (feyiz
li) bir topraktr. Btn yurdun, btn ulusun duygusuna, isteine
uygun olarak hkmetin Trakya bayndrlna artk zen verdii
alanda ak bir itir. Oradan u inanla dnyorum: ok gemeden
Trakya yer yznn uma (cenneti) olacaktr.
Bu gezinin en ilgin ve dndrc taraf Umumi Mfet
ti brahim Tal'nin de yer ald heyetin Reisi Bavekil smet
nn'nn sadece be ay nce son derece vahim olaylarn mey
dana geldii ehirleri ziyaret etmesine ramen olaylarda ma
dur olan yerel Yahudi cemaatlerinin idarecilerini ziyaret etme
mesidir.

Mektebli kzlar Edirne'ye gelen sevgili Babakanmzn nne iekler serpiyorlar.

Cumhuriyet, 10 Aralk 1934

Demokrat Babakan Trakya kylerinde ocuklar ve kadnlarla gryor.

Cumhuriyet, 10 Aralk 1934

Babakanmz iekler salan yollarda izci kzlarmzn nnden geerken.

Cumhuriyet, 10 Aralk 1934

General smet kylerdeki tetkiklerinde halkn isteklerini dinliyor.

Cumhuriyet, 10 Aralk 1934

Babakan kendisini sevinle alklayan kk mektebliler nnde.

Cumhuriyet, 10 Aralk 1934

Tanklarn ve Yabanc Diplomatlarn

Deerlendirmeleri

1) TANIKLARIN D EERLENDRM ELER

a) Tasvir Gazetesi Bayazar Cihad Baban'm
Deerlendirm esi
1948 ylnda Tasvir gazetesi sahibi bayazar ve DP stanbul
milletvekili Cihad Baban ile eski Trakya Umumi Mfettilii
Bamaviri kr Skmenser arasnda balayan bir kalem
kavgas beklenmedik bir ekilde Trakya Olaylan'mn tartlma
sna yol aacakt. Cihad Baban'a gre Trakya Olaylar'nn m
sebbibi Trakya Umumi Mfettilii Bamaviri kr Skmenser'di:
1934 senesinde kr Kaya ileri Bakan iken, Trakyada bir
denbire Yahudilere bir baskn verilmiti. Krklareli'nde Haham
Efendinin evine girip kznn rzna gemilerdi. Evler soyulmu,
kadnlara tecavz edilmiti... Hatrlarsnz! anakkale'den, Edir
ne'den, Krklareli'nden Yahudiler ellerindeki mallan yok pahas
na satarak veya sokaklara dkerek bu taraflara hicret etmilerdi.
te o tarihten sonradr ki, Edirne'de emniyetli bir istikrar havas
tesis edilemedi. Musevi vatandalarmz o taraflara sermayelerini
gtrmez oldular, o memleketleri tahliye ettiler.

Hkmet bu takn hareketi g bela durdurdu. Kimdi biliyor

musunuz? Bu Yahudi mezalimini yaptran kimdi? Almanya'daki
Nasyonal Sosyalizmi bu memlekette tek bana tatbik ettiren, et
tirmee teebbs eden adam. Trakya Umum Mfettilii ba m
aviri: kr Skmenser!
kr Skmenser ise bu sulamaya karlk 1933 ylnda
Cihat Hikmet mstear adyla Hitler ve Nasyonal Sosyalizm kitab
n yaynlayan Cihad Baban'n bu kitabyla Nazi propagandas
yaptn, halk tahrik ettiini ve dolaysyla olaylarn asl m
sebbibinin kendisinin olduu cevabm verecekti.1
b) Alyans retm eni Elie N athan'n Deerlendirmesi
Sadece bir sene nce meydana gelen zulmn popler, aniden
gelien ve abuk bastrlan bir hareket olduunu kimse syleme
sin. Byle sylendii takdirde bu kt bir latife olur. Daha nceden
hnerli bir propagandayla hazrlanan halkn metodik bir ekilde
yamaya koturulduu kesindir. CHF adm tayan hkmetin
Trakya'daki Yahudi nfusunu yok eden yama, cinayet, rza teca
vz ve hrszlk sahnelerinden dorudan doruya ve sadece kendi
si mesul olduu phe gtrmez. Kamu emniyetini salamakla
grevli olanlar dindalarmzn kaybedecek bir eyleri kalmad
zaman mdahale etmeye karar verdiler. Trakya ve anakkale bl
gesindeki dehet sahneleri, corafi konumu ve beynelmilel bir e
hir olmasndan tr Konstantiniye'de tekrarlanmad.2
c) Bulgar Basnnn Deerlendirm esi
Bulgar basm olaylar blgede devam eden asker tahkima
tn bir sonucu olarak deerlendirecekti. Cumhuriyet gazetesi bu
haberleri yle nakledecekti:3

1 "Skmenser'in mektubu ve Cihad Baban'n cevab", Tasvir, 11 Aralk 1948.

2 Alyans Arivi, FRANCE VIII D, dosya 48 TURQUIE 1934-1936, Elie Nathan'n
2 Ekim 1936 tarihli mektubu.

Bu gazetelerin neriyatna nazaran, imdiye kadar Istanbula

Trakyadan 2000 yahudi muhaciri gelmi ve hafta sonuna kadarda
daha 6000 yahudi muhaciri gelecekmi. Bu yetmiyormu gibi
imdi ayni Bulgar gazeteleri 'Trkler Edirne, Krklareli, orlu, ve
Kolfarlda yayan birka Bulgar ailesini de yerlerinden tardediyorlar' diye yaygaray kopardlar. Szde oralarn kaymakamlar
bu Bulgarlara 48 saat zarfnda btn ilerini ve emlklerini tasfi
ye edip Trkiye topraklann terk etmeleri emretmiler. imdi bu
Bulgarlar sefil bir halde Bulgaristana iltica etmee balamlar
m. Trkiye hkmeti buralarnn gayriasker mntaka olduunu
ve buralarda ecnebilerin yayamyacaklarm bu Bulgarlara ve
Yahudilere sylyormu. Ayni gazeteler Boaz sahillerindeki
Trk halknn da sekiz gn zarfnda evlerini sahillerden ieri ol
malar iin emir aldklarn ve Trklerin fevkalde bir sratle Bo
azlan ve Trakyay tahkim ettiklerini ve buralarda geceli gndz
l otuz bin askerin altn ve yalnz Edirneyi tahkim iin on
bin askerin istihdam edildiini ve Edirnede eski kalelerden hibirey braklmayp yerlerine imdi derin betonarme istihkmlar
yapldn ve bu kalelere ar toplar yerletirildiini yazmakta
drlar. Szde btn Bulgar hududu boyunca ayni suretle tahki
mat yaplyormu.
d) Trk Yahudilerinin Deerlendirmeleri
Olaylardan drt yl sonra Trkiye'yi ziyaret eden Yishuv
grevlilerinden Eliyahu Epstein Trk Yahudilerinin olaylar na
sl deerlendirdiklerini yle aktarmakta:4
Trakya meselesine kadar durum az ok sakindi. Bu mesele l
kenin btn Yahudilerini byk bir oka uratt. Bu mesele Trak
ya'y ziyaret eden baz brokratlarn blgede halen ok sayda Ya
hudi'nin yaadn fark etmeleriyle balad. Bu durum hudut bl
gelerinin temizlenmesini ngren asker planla ters dyordu.
Bir tek emrin (resm makamlar yle izah etmekte) yanl anlal-

4 CZA, S 25/315, aktaran Minna Rozen, The Last Ottoman Century And Beyond,
The Jevs in Turkey and the Balkans 1808 -1945, Cilt I, Tel Aviv niversitesi, Tel
Aviv, 2005, s. 243, dipnot 57.

mas zerine geni yamalar meydana gelmiti. Bavekil smet

nn'nn mdahalesi sayesinde olaylarn daha da genilemesi
engellendi.

2- YABANCI DPLOMATLARIN DEERLENDRMELER

a) ngiliz Bykelisi Percy Loraine'in Deerlendirmesi
ngiliz Bykelisi Percy Loraine, merkeze gnderdii ra
porda, elilikte grevli Asker Atae Binba Majors'm verdii
bilgilere dayanarak olaylarn Haziran aynn sonundan itibaren
Trakya'da konulanan asker garnizon saysnn artyla ilgili
olduunu bildirdi. Asker Atae'ye gre, ki bu kanaate Percy
Loraine de katlmaktayd. Trakya'nn tamamnn asker blge
olmasna karar verildikten sonra blgede yaayan arzu edilme
yen unsurlarn Trakya'dan uzaklatrlmalar kararlatrlmt.
Gene Binba Majors'a gre gayri Mslimlerin blgeden tahliye
edilmeleri iin Ankara'dan talimat alan mahall yneticiler bl
geye nakledilen asker birliklerin fazlal karsnda heyecana
kaplp tahliye konusunda ar bir acelecilie kaplmlard.5
Percy Loraine'in bir dier yorumu yleydi:
Hkmetin bu Yahudi kart patlamay durdurmak iin ald
tedbirlerin samimi bir davran olduu phesiz (...) Bu mese
lenin gereki bir izah herhalde hkmetin skn Kanunu ere
vesinde stratejik neme haiz bir blgede yaayan Yahudi halknn
tedrici olarak blgeden uzaklatrlmasna karar vermesiydi. Bu
genel karar dorultusunda yerel yneticiler Yahudi halknn nisbeten varlkl olmasndan tr aceleyle uzaklatrlmalarnn ya*il* f j,
f
rataca muhtemel maddi kazanc da dnerek, hkmetin niye
ti olmamasna ramen, ar telal ve iddetli bir ekilde davran
mlard. Bunun sonucunda patlak veren olaylarn basna yans
mas zerine hkmet duruma el koyacak ve olaylarn hkmet
tarafndan kkrtldm inkr etmek zorunda kalacakt.6

5 PRO, 7 Temmuz 1934 tarih ve FO 371/17969/E4633/4633/44 sayl belge.

6 PRO, 27 Temmuz 1934 tarih ve FO 371/17969/E4916/4633/44 sayl belge.

ngiliz Bykelisi'nin olaylardan sonra kaleme ald bir

dier raporda ise bu kez hkmetin aksine beyanatlarna ra
men olaylarn Ankara'dan planland sonucuna varacakt:7
smet Paa ile Dahiliye Vekili'nin aksine [tm] beyanatlarna
ramen, Ticaret Ataemizin gvenilir bir kaynaktan rendiine
gre, Trk Hkmeti bir sre nce Trakya'y Yahudi unsurlardan
temizlemeye karar vermi. Bu iin ok yava bir biimde uygulan
masna karar verilmi. rnein azar azar uygulanan boykot ve ba
z ufak tefek olaylarn kartlmas gibi.
Muhbirimin verdii bilgiye gre, Trk hkmeti iin ne yazk
ki, bu konuda yerel makamlar verilmi szl talimatlar ayn ma
kamlar tarafndan baz gayri resm kurululara szdrlm. Ku
kusuz vatanperverane bir amala spor kulpleri tarafndan orga
nize edilen bir tahrik dalgasma kaplan bu kulplerdeki fkeli
genler Yahudilere ait evlerin camlarm krmaya balamlar.
Bunlara her zaman bu ilere katlan grh da eklenince, i sonun
da yamalama, krp dkme ve bize nakledildii kadaryla birka
rza geme olay ile sonulanm.
Bu olaylar Krklareli ve dier yerlerden tahminen 5000 Yahu
di'nin [topluca] ka takip etmi. Trakya'daki baka ehirlerde
bu tip olaylara fazla rastlanmam, fakat Tekirda ve Edirne'de ra
hatszlk gzle grlyor.
[Ticaret Ataesi] VVoods'un duyduuna gre, Yahudi olan Os
manlI Bankas Krklareli ubesi mdrnn kardei Spor Kul-

b'ne ye bir arkada tarafndan [nceden] uyarlm. [Ona] ya

knda ehirde hadise kaca bu nedenle, ehri terk etmesinin
kendisi iin daha iyi olaca sylenmi.
-,l'

b) Yunan Bykelisi K. Sakellaropoulos'un

Deerlendirilmesi
ki hafta nce anakkale ve Bat Trakya'nm muhtelif yerlerin
de meydana gelen antisemit hareket, zellikle hangi maksada hiz
met ettii konusunda deiik tefsirlere yol at. Yahudi aleyhtar
--------------------------------------

,J:

7 PRO, 22 Temmuz 1934 tarih ve F0371 /17969/E4905/4633/44 sayd belge. Ay

han Aktar'm evirisi esas alnmtr. (Ayhan Aktar, a.g.e., s. 92).

faaliyetlere, - ki baz blgelerde gerek bir pogrom halini alm g

zkyor - yetkili makamlarn hemen nizam altna alamadklar
muhtelif mesuliyetsiz tekilatlarn sebebiyet verdiklerini ifade
eden hkmet beyanat Trkiye'de hdiselerin [nasl cereyan etti
ine] aina olanlar tarafndan olduka byk bir phe ile kar
land. Trkiye'de yetkili makamlar ve zellikle muhteem bir e
kilde tekiltlanm polis kuvvetleri nizam yerletirmede sadece
gerek gayeleri bu olmaynca, baanl olmazlar. Halihazrdaki va
kada Devlet makamlarnn Yahudileri korumak iin samimiyetle
teebbs edip etmediini sormak mmkn olmad gibi. Meyda
na gelenin bunun tam tersi olduu neredeyse kesindir. Bu artlar
altnda Trkiye'deki yabanc evreler genellikle antisemit ayak
lanmalarn CHF tarafndan tahrik ve tevik edildiine inanmakta.
Maksat Yahudilerin Trkiye'nin hayati neme haiz baz blgele
rinden ayrlmalarm salamakt. Hkmetin sratle olaylar tel'in
etmesi ve Trakya'y ziyaret eden Dahiliye Vekili'nin evlerinden
kovulanlar lehine gerekli tedbirleri almas sadece tasarlanan eyle
min zevahiri kurtaracak ekilde tatbik etme imknnn olmad
n, yurtdnda, zellikle Sovyet Rusya'da kt bir intiba yaratt
n gstermekte. Dahas Resm Tebli'e ve alnan tedbirlere ra
men bu antisemit hareketle elde edilmek istenen maksat en azn
dan ksmen gerekleti ve byk bir ihtimalle yakn gelecekte ta
mamlanacaktr. Evlerini terk etmek zorunda kalanlarn tamam
evlerine geri dnmeyecek, geri dnenler ise muhtemelen kovul
duklar ve tabii ki kendilerini artk emniyette hissetmedikleri bir
yerde artk yaamay dnmeyecekler. Dolaysyla, ne olursa ol
sun, Trakya ve anakkale'deki Yahudi nfusu eriyip gidecektir.
Bu ehirlerdeki tek yabanc unsur olan Yahudilerin uzaklatrl
malar hkmetin bir mddetten beri gayretle tatbik ettii daha
geni bir programn bir paras olduuna benzemekte. Trakya'da
ki vilyetlerin geni yetkilere sahip bir Umumi Mfettie balan
malarna sebep olarak, uzun harp seneleri srasnda birok kt
durumlarla kar karya kalan, terk ve ihmal edilen blgenin tek
rar tanzim edilmesi ve gelitirilmesi gsterilmekte. Ancak ilk n
celikli sebebinin Trakya blgesini her tr d tehditlere kar em
niyet altna almak olduu anlalmakta. Birok Trk'n bile kabul
edecei gibi Ankara hkmeti halihazrdaki durumun yarataca
riskleri abartarak dikkatinin ve kaynaklarnn byk bir ksmn
lkenin mdafaasna ynlendirdi. Son gnlerde asker birliklerde

byk bir hareketlilik, birlik komutanlklarnda da nemli dei

iklikler gerekleti. Trakya blgesindeki asker birliklerin gc
arttrlmakta, kimisine gre Trakya ve anakkale'de tahkimatla
rn inasna balanm durumda.8

c) svire Konsolosluu'nun Deerlendirmesi9

Niyetleri bar olan Trkiye bir savan balama ihtimali fik
rini aklndan karmamakta. Bir taraftan talya'dan, dier taraftan
Bulgaristan'dan saknyor ve anakkale yoluyla zmir'den TrkBulgar snrna kadar uzanacak bir kskaa alnmak istemiyor. Bu
haleti ruhiyenin neticesi unlar: 185 milyon liralk bir btenin
%52'si asker harcamalara ayrld. Bu ylki harcamalar, geen yl
dan 14 milyon lira fazla olacak. imdiye kadar silah altna alnma
ya 22 idi ancak baz vilyetlerde 21 yanda olanlar da askere
arld. 30 Haziran 1934'den nce Trakya'da 61inci Tmen vard.
Karargh Tekirda'da, Tmen Tekirda ve Malkara'dayd. Buna
ilaveten Krklareli'nde kinci Svari Tmeni vard. orlu'ya 3nc Kolordu yerletirilerek Trakya'daki ktalar arttrlmt. 61 inci
Tmen'e yeni bir Tmen ilave edildi. Bu tmen Vize, Babaeski,
Lleburgaz'da mevzilendi. stanbul'da ktalar azaltld, sadece Bi
rinci Piyade Tmeni kald. Yabanc asker ataeler, Bulgarlarn
Balkan Pakt'na ye olmay reddetmeleri, Bulgar basnnn her
gn "Trk hkimiyeti altnda kalm Bulgar soydalar"dan ik
yet etmesi ve "Bulgaristan'n haklar"n hatrlatt dikkate alnd
takdirde Trakya'nn bugne kadar zayf bir mdafaaya sahip
olduuna mutabklar. Bulgaristan talya'ya kaytsz kalmad
iin Trkiye tedbirlerini almak iin ifte sebep grmekte.
Trkiye'nin ne olursa olsun askerletirmeye alt Trakya
ve anakkale'de cereyan eden antisemit hdiseleri izah etmek ko
lay. Ankara hkmeti emir vererek antisemit bir toplu g ba
latmayacak kadar beceriklidir. Mahalli yetkililere el altndan aske
o

Photini Constantopoulou - Thanos Veremis, (Deri.), a.g.e., s. 242-244, Belge 85,

Ankara'daki Yunan Bykelisi K. Sakellaropoulos'un Yunanistan Dileri
Bakanl'na gnderdii 12 Temmuz 1934 tarihli rapor.
svire Federal Arivleri, Siyasi Raporlar Koleksiyonu, E2300/165,19 Temmuz
1934 tarihli rapor.

r veya askerileecek blgelerde Yahudi nfusunun fazla olduu

bildirildi. Yahudiler, Mslman Trklere kyasla, daha az gveni
lir unsurlard. Dolaysyla onlara azar azar bask yapp gitmeleri
ni tavsiye etmek hem lkeye hizmet etmek, hem de Genelkurmay
Bakanl'nn arzularna cevap vermekti. Beceri ve enerji bak
mndan kendileriyle kyaslanamayacak derecede stn olan Yahudileri kskanan Trk tccarlar ve ou zaman Yahudi tefecilere
borlu olan kyller bylece rakiplerinden ve para aldklar tefe
cilerinden kurtulmak iin mkemmel bir frsat buldular. Yetkililer
gzlerini kapad. Becerikli bir manevrayd ancak grlt yaratt.
Bu nedenle Ankara aslnda bir hayal olan btn vatandalarn eit
olduklarn ve Cumhuriyet kanunlarnn geerli olduunu ilan et
mek zorunda kald. Bu hukuki eitlik nafiledir zira sadece Yahu
dilerin deil, Ermeni veya Rum Ortodoks aznlklarn mebus olma
hakkna sahip olmadklar, hibir resm grev icra etmedikleri, sa
dece yakn tarihte Trk Silahl Kuvvetleri'ne arldklar ve sade
ce idari hizmetlerde grevlendirildikleri bilinmekte.
d) Am erikan Bykelisi Robert P. Skinner'in
Deerlendirm esi
Amerikan diplomatik kaynaklarna gre Trakya sratli bir
ekilde askerletirilmekteydi. Bu hareket muhtemelen, istih
km ina edilmemesi mecburiyetine ramen, Boazlar' fethedilemez hale getirme tasarsyla ilgiliydi. Trakya'da mekanize as
ker birliklerin konulandrld, anakkale'ye kadar uzanan
iyi durum da bir yolun mevcut olduu ve asker niforma reti
mi iin, kimilerine gre, bin ton ham ynn satn alnd ga
yet iyi bilinmekteydi.10 stanbul'da yaayan ve Trakya'daki
acentelerinin neredeyse tamam Yahudi olan bir Amerikan ir
ketinin yneticisine gre Trakya Yahudilerine, genellikle gizlice
ve esrarengiz bir ekilde, yaadklar ehirleri terk etmeleri ge
rektii sylenmekteydi. Bu nedenle "tabiyet itibariyle rkek
olan" Yahudiler en ksa srede sessizce ayrlmak iin hazrhkla-

10 NARA, Records of the Department of State Relating to Intemal Affairs of i

key 1930-1944, 29 Haziran 1934 tarih ve 867.4016/Jews/9 sayl belge.

ra balamlard. Birouna mal ve mlklerini satmalar iin g

ln meblal teklifler yaplmt. Yahudilerin mal ve mlkleri
ni dk fiyatlara satn almak iin onlar gereksiz yere dehete
sevkedecek bir plan da mevcut olabilirdi. Bu olaylarn dayand
hukuki temel baz kesimlerin 2510 sayl skn Kanunu'nu saf
Trk olmayanlarn Trakya'dan tehcir edilmeleri eklinde yorumlamasyd.11
Amerikan Bakonsolosu Charles E. Allen'in tahlili ise Ya
hudi tehcirinin Trkiye'nin Avrupa ktasndaki topraklarnda
tesis edilen zel rejim ve Boazlarn yeniden tahkimi ile ilgiliy
di:
Denildiine gre fikir Yahudilerden, kendi inisiyatifleriyle
Trakya'dan ayrldklar intihasn verecek ekilde kurtulmakt.
Hkmetin mdahalesine ramen Yahudilere kar yrtlen ta
ciz ve boykotun Ankara'nn bu hareketi tasvip ettiine dair temi
nat almadan mahalli idareciler tarafndan gerekletirildiine
inanmak imknszd. Tahminen bu hareket kontrolden km,
Yahudilerin beklenmedik bir ekilde ar paniklenmeleri hdise
leri byk boyutlara ulatrm, Yahudilerin dzenli ve yava bir
ekilde Trakya'dan ayrlmalarn salama plam gerekleememi
ti. Neticede stanbul'a ylan, nedeni izah edilemeyecek kadar
ok sayda Yahudi gmen ile 3 Temmuz gecesi Krklareli Yahudi
mahallesinde yaanan yama hkmetin artk gzard edemeye
cei bir durum yaratmt. Bylece hkmet duruma el koymak
zorunda kalmt. Ancak bu mdahalenin stanbul ve tahminen
Ankara'nn Trakya'da ne olup bittiini bilmesinden bir hafta son
ra yapldn hatrda tutmak lazm. Dolaysyla mdahalenin
"sratli" olduu sylenemez. Mdahale eden hkmet gmenle
re herhangi bir tazminat veya dn paras demedii iin mda
halenin ok da etkili olduu sylenemezdi. Dolaysyla Trakya ve
anakkale'yi Yahudilerden temizleme tasarsnn terk edilmedii,
yetkililerin antisemit duygularla deil blgede mnhasran Trk

11 NARA, Records of the Department of State Relating to Intemal Affairs of Turkey 1930-1944, 6 Temmuz 1934 tarih ve 867.4016/Jew s/10 sayl belge.

halknn yaamas arzusuyla hareket ettikleri sylenebilir. Ayn

zamanda blgede Yahudileri, sadece Yahudi olmalarndan veya
onlara borlu olmalarndan tr sevmeyen binlerce Mslmann
yaad phesizdi. Trkler tarih boyunca ba artc borlardan
kurtulmak ve ayn zamanda deerli gayrimenkul, ahsi mal ve
mlke sahip olabilmek iin tehcirden daha iyi bir usuln mevcut
olmadn renmilerdi.12

e) Fransz Bykelilii'nin Deerlendirmesi

Hkmet Trakya'daki antisemit hareketi durdurmak iin p
hesiz gerekten enerji sarf etti. Ancak Trk halknn duygularn
bilmezlikten gelmemekte ve son tahlilde Genelkurmay Bakanl
gibi, o da neticede her eye ramen yabanc olan bu unsurun ted
ricen tasfiyesini arzu etmekte. Ancak hkmetin istemedii, tale
belerin Hitler rneinden yola karak en kt arlklara sebebi
yet verecek Alman usul doktriner bir antisemitizmi tatbik etme
leridir. Bylesi bir hareket yabanc lkelerde feci bir intiba yarata
cak, Ankara'nn byk dostu SSCB hkmeti irkilecek ve tepki
gsterecek ilk lke olacaktr. smet Paa'y 5 Temmuz gn beya
natta bulunmaya ve dnya efkr- umumiyede olumsuz tepkilere
meydan vermemek iin zecri tedbirler almaya zorlayan etkenler
bu kayglar, belki de Moskova'nn bir mdahalesidir. Bu bir yana
hkmetin, asker makamlarn lkenin mdafaas iin tahkime
gittikleri her blgede burada yaamakta olan Yahudileri blgeden
defedip onlardan kurtulmak isteme niyetini grmezlikten gelme
dii de muhtemeldir. Baz tesadfler Temmuz aynn bandaki
olaylarn, basnn okurlar aksine inandrmak istemesinin tersine,
nceden tasarlandna iaret etmekte. brahim Tal Bey'in olaylar
dan birka gn nce Trakya'da yapt tefti gezisi, hkmete
Trk harsna ait olmayan unsurlar lkenin baka blgelerine is
kn etme hakkn veren skn Kanunu ve nihayet 4 Temmuz saba
h gn aanrken Krklareli Tren stasyonu' nda bekleyen fazladan
15 yolcu vagonu. Askerlerin gayelerine ulatklar kesindir. Bave
12

NARA, Records of the Department of State Relating to Intemal Affairs of Turkey 1930-1944, "Digest of the Turkish Press for the Period June 17 - July 14
1934", belgesinin ekindeki "The Minorities" balkl rapor. Belge no. 867.9111
/4 1 9 .

kil Yahudilere emniyetleri iin en geni teminatlar vermise de,

hdiseler srasnda basnn taknd ve hkmetin etkilemeye u
ramad slp gmenlere terk ettikleri yerlere geri dnmeleri
iin cesaret vermeyecek. Zira geri dndkleri takdirde ilan edilen
emniyet tedbirlerine ramen yeniden en kt tacizlere hedef olabi
lecekler. Sonuta asker komutanlar Trakya'y ve Boazlar blgesi
ni temizlediler. Hkmet de Genelkurmay Bakanl'mn bu te
ebbsne hibir ekilde engel olmadan, bir taraftan Trk toprak
larnda kontrol edemeyecei antisemit bir hareketin gelimesini
nlemeyi, dier yandan yabanc glere bylesi bir kampanyay
gerekten arzulamadn ve tel'in ettiini gstermeyi becerdi.13

f) sve Bykelilii'nin Deerlendirmesi:

Genellikle ok iyi bilgilere haiz bir kaynaktan rendiime g
re olaylarn arka plan yledir: Trk asker liderleri uzun bir s
reden beri Boazlar'm silahlanmasn yasaklayan Lozan Antla
mas'nn artlarn ihll etmeden anakkale'de etkili bir mdafaa
hatt kurmakla meguller. Mekanize toplar yerletirerek, anak
kale'nin Asya ve Avrupa yakalarnda iyi vasfl stratejik yollar in
a ederek ve nihayet anakkale'de gerekli mhimmat depolamak
ve kimyasal saldrlara kar korunmak iin beton smaklar ina
ederek gayelerine ulamay dnyorlar. Bu sebepten dolay h
kmet Haziran aynn banda mahalli makamlara anakkale ci
varndaki blgenin gvenilir kabil edilmeyen (doru veya yanl)
Yahudi unsurlardan arnmas iin talimat verdi. Bu ilk Yahudi g
ne yol at. Basn ve TBMM meseleyi sessiz bir ekilde geitir
di. Trakya'da meydana gelen ve basnn geni yer verdii hdise
ler ise daha nce anakkale'de meydana gelen hdiseleri rtbas
etmek iin tertip edilmiti. Daha az ihtimal verdiim bir baka
izah tarzna gre ise Trakya'da cereyan eden olaylar anakkale'de
meydana gelen olaylar gren mahalli makamlarn blgelerinde
yaayan Yahudilere ayn ekilde davranmalarnn hkmetin d
eceini siyasette uygun deceini sanmalaryd.14
13 Fransz Dileri Bakanl Arivleri, Serie E Levant, 1918-1940, Turquie 603,
Politique Interieure (1923-1943), 29 Temmuz 1934 tarih, 246 sayl belge.
14

Utrikesdepartementets Arkiv, 1920 Arsdossiersystem Vol. 570, Sven Hafstrom'un sve Dileri Bakanlna gnderdii 8 Temmuz 1934 tarihli belge.

Hkmetin Resm Tebli'i aklamasndan sonra sve B

ykelisi ikinci bir deerlendirme yapacakt:
Bu Resm Tebli'le ilgili biraz yorum yapmak gerekli. Modern
Trkiye'yi tanyan herhangi biri yksek mercilerin talimat olma
dan Yahudilerin Trakya'dan kovulmalarnn dnlemeyeceini
gryor. Alt kademedeki memurlar icraatlarnn Ankara hk
metince tasvip edilmeyecei endiesiyle o kadar byk bir korku
iinde yaamaktalar ki res'en herhangi bir karar almalar imkn
szdr. Mamafih Trakya'daki mahalli mercilerin hkmetin niye
tini ok da maharetli bir ekilde yerine getirmedikleri muhtemel
dir. Maksat phesiz hudut blgelerini gayri Trk unsurlardan te
mizlemekti ancak bu temizliin antisemitik bir ekle brnmesi
kesinlikle dnlmyordu.
Daha nceki raporlarda belirttiim zere Trkiye'de Avrupai
manada antisemitizm mevcut deil veya yakn tarihe kadar mev
cut deildi. Ancak geen yl zarfnda yksek bir seviyeye erien
genel ve yaygn yabanc dmanl yeni ekiller almakta ve
1400'l yllardan beri burada yaamakta olan Sefaradlan etkile
mekte. Bu yabanc dmanlnn belki ana sebebi lkenin tedri
cen fakirlemesi. Bu da Trk'n lkede kendisinden daha iyi art
larda yaayan az sayda yabanclar kskanmasna yol amakta. Bu
duruma, ekonominin ktye gitmesine yabanc lkeler ve irket
lerin msebbip olduklarn srekli tekrarlayan hkmet de katk
da bulunmakta. Nihayet okullarda gen nesillere zerk edilen an
ovenizm sayesinde de nefret ve kskanlk artmakta. Buradaki
Musevi kolonisi arasmda yllardan beri bir g eilimi grlmek
te. Kt iktisadi durum ve artan devletilik onlara daha az ma
nevra sahs brakt. Son olaylarn g meylini arttraca aikr
dr. Genellikle onlarn szcs olmu olan bir Yahudi ileri geleni
geen gn bana byk bir mahremiyet iinde servetinin bir ksm
n yurtdna transfer ettikten sonra Trkiye'yi terk etmeyi dn
dn syledi. "Birinci Dnya Sava'n sonunda Konstantiniye'de 100.000 Yahudi vard. imdi 40.000 kiiyiz. Birka yl iin sa
dece en fakirlerimizden 10.000 kii burada kalacak" dedi. ayet
kanaati doru ise, ki olmamas iin hibir sebep grmyorum,
Trkiye deerli bir varln kaybedecek. I^umlar tamamiyle ko
vulduklar ve Ermenilerin ou ya katledildikleri veya kovulduk

lar iin Yahudiler Trk devletindeki tek ticari unsurdur. Trki

ye'nin iktisadi kalknmasna gerekli olan bu unsurlar olmakszn
iktisadi durumun, brakn gelimesi, aynen devam etmesi bile ba
na dnlmesi imknsz geliyor. D lkelerle mnasebetleri
olup saf kan Trk bir tek ticaret veya ihracat irketi mevcut deil.
Yahudiler de Trkiye'yi terk ederlerse Trk devletilii hibir m
dahaleye maruz kalmadan geliecek, iktisadi konularda tecrbe
siz ve ticari bir zihniyete sahip olmayan bir brokrasi tarafndan
murakabe edilecektir.15

g) talyan Bykelilii'nin Deerlendirmesi:

Haziran'n sonu ile Temmuz'un ilk gnleri arasnda anakka
le ile Edirne'de yaayan baz Yahudi ailelerine kar bir takm ho
grsz hareketler grlmtr. Sz konusu hareketleri kesin bir
ekilde tanmlamak mmkn olmamtr zira dini, iktisadi, ksenofobik (yabanc dmanl, Yabanc korkusu) ya da asker sebep
lerin her birine atfedilebilir.
Sz konusu vakalarn bir ounda antisemit hareketler, mahalli
mlki amirlerden bamsz hareket eden Kemalist partiye ait mer
kez tarafndan balatlyor ve bylece sz konusu makamlarn da
hibir mesuliyeti olmuyordu. Yahudilerin asker adan hassas bl
geleri terk etmeleri iin benimsenen usuller, saldn ile tehdit etmek,
zaman zaman gerek saldrlarda ve haneye tecavzlerde bulun
mak, Yahudi tccar ve esnafa kredi vermemek idi. Yetkili makamlar
hi mdahale etmeden btn bunlarn cereyan etmesine izin verdik
leri iin zavall Yahudiler de gemiler ve trenlerle stanbul'a snd
lar. Birka istisnai durum dmda ecnebi uyruklu Yahudiler taciz
edilmediler. Ancak Edirne'deki konsolosluk grevlimizin, sanki bir
kym sz konusu imi gibi, talyan vatandalarnn konsoloslua s
nmalarn istemesi zerine panik onlar arasnda da yayld. (...)
stanbul'daki Konsolosluumuzun nndeki bir ok talyan
uyruklu Yahudi, henz dorudan doruya tehdit edilmemelerine
ramen, Edirne ve anakkale'ye geri dnmektense Filistin'e yola
kmay tercih ettiklerini ifade ettiler. Bundan dolay hkmetin
15 Utrikesdepartementets Arkiv, 1920 Arsdossiersystem Vol. 570, Sven Hafstrom 'un sve Dileri Bakanlna gnderdii 30 Temmuz 1934 tarihli belge.

kaanlar evlerine geri dnmeye davet etmesinin mlteciler ara

snda kabul grdn sanmyorum. Aslnda, smet Paa'nm be
yanlarn ne kadar ciddiye almak istesek de bir ok mlteci ksa
sren antisemit kampanyadan tam manasyla zarar grmt.
yerlerini zararna tasfiye etmek zorunda kalm, tanma hazrlk
larna balamlard. Ayn ehirde hayata tekrar balamak iin ne
gibi bir menfaatleri olabilirdi? Artk doduklar ehirlerden bir
kere ayrlm olduklarna gre kendilerine daha az dman olan
yerlere doru yola koyulabilirlerdi.
Sylediim gibi bu ksa sreli antisemit olaylarn birden ok se
bebi vardr: smet Paa olaylarn din ya da rk kavgas manasn ta
mad ynnde beyanatlarda bulunmu. Bu szler 1789 ylnn
solgun yapraklarn taze ve saf bir iek gibi kabul eden bir hk
met reisinin azndan ktnda kulaa iyi gelmekte. Ama yeni
Cumhuriyet tarafndan abartl bir ekilde propagandas yaplan
medeni eitliin altnda yatan [hakikat] u ki Mslman olmaya
nn Trk olamayaca ve Trk olmayann Genelkurmay Bakanl
nn gzlerini diktii blgelerde asla iyi karlanmayacadr.
te Kemalist hkmetin fikirlerinde daima aranmas gereken
ve bu fikirlerin sabit sebebi olan asker hesaplar yine karmzda.
Olayn asl sebebi, Tevfik Rt'ye Trakya blgesi ve Boazlarn
yeniden silahlandrlmas grmelerinden zaferle dnme vazife
sini veren Genelkurmay'n Trk Hkmetinin resmen kabul et
mek zorunda olduu fedakrla uymak istememesinde yatmak
tadr. Bykeliliimizin elindeki bilgiler Trk Hariciye Veki
li'nin Fransa'dan, aynen ngiltere'den ald tavsiyeleri ald y
nndedir. u farkla ki Fransa, bu sevimsiz revizyonist olay diplo
matik alanda rtbas edildii takdirde, Trkiye'nin Boazlar reji
minin asker durumuna fiili olarak tedricen getirmek isteyebilece
i deiikliklere gz yummay kabul edecekti. Bu ara zmle
Tevfik Rt Bey Genelkurmay' yattrm olacakt, Genelkur
may ise kendisine iaret edilen yne doru hareket ederek - ilk
hamlede - anakkale ve Boazlar blgesinde yaayan gvenil
mez halktan kurtulmay dnmt. Ancak ok aceleye getiril
mi bu iddetli hareketin yaratt heyecan ve Yahudilere kar
yrtlen kampanyann sahne arkasnda mevcut olan asker etki
si hakknda ak imalar ieren dedikodular stanbul'da yaylnca,

mantkl bir insan olan smet Paa bu hareketi frenlemek zorunda

kald. Bu geri ekilmeyi de, mkemmel bir Cumhuriyet tarafn
dan kabul edilmesi imknsz olan antisemitizm fanatizminin a
rlklarna kendilerini kaptranlar harclem bir knama [beyana
t] ile maskeledi.
Evlerine geri dnen mlteciler az olduu iin yine de daha n
ceden hedeflenen gayelerden bir ksmna ulalmtr. Bu hdise
ler unutulduu zaman, Trklerin yabanc dmanl konusunda
ki son derece bereketli fantezileri, asker adan nem tayan di
er blgelerde yaayan ve kendilerinden holanlmayan sakinleri
ne kar yeni bir kullanm alan bulacaktr.
Son olarak iktisadi gayeyi izah etmek istiyorum. Son kampan
yann kurban Yahudiler Edirne ve anakkale'nin kk mahalli
ekonomisini tekellerinde bulundurmaktaydlar. Yahudilerden
kurtulmak, ellerindeki varlklarn Kemalist partinin en militan ve
iktisadi adan en kt durumdaki mmesillerinin eline gemesi
ni salamak amacyla bu varlklarnn deerlerini drmek, Ya
hudi tccarlarn her eve girmelerini ve blge halknn iktisadi a
dan Yahudi tccarlara baml olmalarna imkn salayan kredi
leri kesmek; ite btn bunlar Yahudilere kar yrtlen bask
nn neticeleri olmutur. Bu fakir yerler bu sonulardan yararlana
bilecekler mi? Buna cevap vermek zor, nk Yahudilerin burala
r haraca baladklar doru olsa da bu mahalli ekonomilerin de
Yahudiler olmadan cansz bataklklara dnecekleri de bir o ka
dar gerektir.16
Yahudilere gitmeleri iin saat sre verildi ve bu zavalllar
da neleri varsa hepsini brakmak zorunda kaldlar: bakasnn ma
l sz konusu olduunda gzn bile krpmayan halkn ve asker
birliklerin eline decek olan mallarn, eyalarn, evlerini.
Bu kadar da deil. anakkale'm boaltlmas Trakya'da son
derece ciddi neticelere yol at. Burada gnlerden beri Trakya'da
ki baz ehirlerde vuku bulan ar hdiseler ile ilgili kaygl sy
lentiler dolamaktayd. Bunlar arasnda zellikle Krklareli ile ilgitalyan Dileri Bakanl Arivi, (Roma), Inventario Serie Affari Politici (19311945) Turchia B13, talyan Bykelilii'nin Roma'ya gnderdii 10 Temmuz
1934 tarihli yaz.

li olanlar nemli yer tutuyordu. Onlara kar gerekletirilen id

detten dolay yzlerce Yahudi bu ehri terk etmeye ve stanbul'a
snmaya zorlanmtr. Bu haberleri kontrol etme imkn yoktu.
Ama bir sabah hususi olarak gittiim Sirkeci [tren] istasyonunda
sz konusu kaygl sylentileri grme imknm buldum. nsanlar
yar plak, ya da dilenciye benzer bir klkta o mahvolmu ehir
ve kasabalardan gelmekteydiler. ok hzl bir ekilde yrttm
aratrmalardan sonra Lleburgaz ve Krklareli'nde Ruslarn yap
tna benzer gerek pogrom'larn17 meydana geldiini rendim.
Akam saat dokuz sularnda kimler tarafndan tahrik edildikleri
anlalamayan Suriye ve ran snrlarndan gelen askerlerden olu
an dzensiz gruplar arkalarnda kalabalk bir halk kitlesi ile, Ya
hudilerin yaadklar evlerin kaplarn krarak sakinlerini dar
attlar. Bunu birka saat sren gerek bir yama izledi. Evlerde
bulunan her trl eya, birka kuru gibi ok ucuz meblalara sa
tlmalar iin zor kullanlarak sahiplerinden satn alnd. Sandalye
ler beer kurua, mobilyalarn da her bir tanesi yirmi ya da otuz
kurua satld. Baz ev sahibi, evini nizam bir noter mukavelesi ile
satmak zorunda kald. Sz konusu evi 200 Trk lirasna sattnda
evin deeri 5000 lira, hatta belki de daha fazlayd. Ama devir bel
gesi imzalanp da sz konusu para dendikten sonra zavall mlk
sahibi dvld ve 200 Trk lirasn da geri iade etmek zorunda b
rakld. Bu ekilde gazeteler bugn "Yahudiler mlklerini aniden
sattlar" diye yazabildiler. Bir ok dkkn yamaland ve bir ok
kza tecavz edildi.
Buraya ulaan mltecilerin says bin civarnda seyretmek
te iken gazeteler 1.800 civarnda olduunu sylemekte. Bu zavall
insanlar ve zellikle de kadnlar artk nerede ise delirmenin ei
inde denecek kadar depresif bir haldeler.
u anda hkmet durumu kurtarmak iin mesuliyeti, sorum
suz unsurlar zerine atmann yollarn aryor. Nitekim Krklareli
Valisi grevinden alnd. Ancak Bavekil'in beyanat bile bile yle
17

"pogrom " kelimesi arlk Rusyas'nda Yahudilere kar giriilen katliamlar

iin kullanlr. Trakya olaylan srasnda katliam olmamasna ramen diploma
tik belgelerde bu kelimenin kullanlmas olaylann vahametini anlatma asn
dan ilgintir.

saf bir ekilde kaleme alnm ki en st derecede mesuliyet sahibi

olanlar hakknda baya bir phe olutu. Sz konusu beyanat bu
ayn beinci gnnde yaplmtr, yani kargaalarn cereyan ettii
yerlerden gelen ilk haberlerin tarihinden sonraki bir tarihte. te o
beyanat:
"Bavekil smet Paa'nn Beyanatdr"
"Trakya'da baz yerlerden 100 kadar Yahudi'nin stanbul'a
geldiklerini haber aldm. Baveklete vuku bulan ikyetlerde, ba
z Yahudiler, husus ve mahall tazyikler tesirile yerlerini terke
mecbur olduklarn bildirmektedirler. Hdisenin hakik mahiyeti
ni tahkik ettiriyorum. Fakat Cumhuriyet kanunlarna mugayir
[aykr] teebbslerin, kanunun ar hkmlerine unyacan
hatrlatmak isterim. Bu beyanatm, ikyet sahiplerine de cevap
tr. ikyet sahiplerinin Adliyeye mracaatla haklarn aramalar
n ve mtecavizlerin takip etmelerini tavsiye ederim."
Bu beyanata kar u tespitler ne srlebilir:
1) Polis, Vilyet ve dier btn [resm] makamlar tarafndan son
derece iyi bir ekilde bilgilendirilmi olmas gereken ve bir ok
mltecinin geldii stanbul'dan sadece bir akam nce hareket
eden Bavekil'in bu olaylar sadece ve gecikmeli bir ekilde
kurbanlarn ikyetlerinden duymas ilgintir.
2) Beyanat yz kadar Yahudi'den bahsederken hkmetin bu ra
kamn birka bin kii olduunu bilmemesi ilgintir.
3) Madurlara mahkemelere bavurmalarn tavsiye etmek
aka [onlarla] dalga gemektir nk pogrom'lar polisiye
olaylardr ve daha sonra yetkili adl makamlara intikal eder
ler.
imdi basn, ilk bataki aknlk an getiinden, hdiselerin
hacmini azaltmak isteyerek [efkr umumiyeyi] toplu gn, ger
ekte ar tehditler olmadan, mantn almad bir korku netice
sinde meydana geldiine inandrmaya urayor. Ancak burada
yaayan insanlar zaten neler olup bittiini bildikleri iin [bu nevi]
haberler sadece yurt dna yneliktir. Hatta u anda imkn olup
da daha emniyetli lkelere g etmek isteyebilecek kiilere pasa
port dahi verilmeyerek, mltecilere, de katklar ehir ve kasaba-

lara geri dnmeleri iin bask yaplarak [kaan Yahudilerin geri

dnmelerine allmakta]. Ancak bask sonucu geri dnenlerin
says ok azdr.
Kargaalarn ortaya kmasna neden olan siyasi sebep ne
dir?
Sz konusu olan ey udur: Trakya'da yaklak seksen bin ka
dar Bulgar yaamakta olup bunlarn byk ounluu Trk va
tandalna gemitir. u anda, sana daha nce de sylediim gi
bi, Trkiye denizde talya'dan, karada Bulgaristan'dan korkmak
tadr. Bu yzden Trakya'y, en azndan Lozan Antlamas ile as
kerden arndrlm blgeyi, yeniden silahlandrma siyaseti ere
vesinde sz konusu Bulgarlar bu stratejik noktalardan uzaklatr
mak istemektedir. Bunda da alacak bir durum yoktur. Uzakla
trlmak istenenlerin Trk vatanda olmalarndan tr bu tehci
rin kanuni yollar ile yaplmas imknsz olduundan insanlar
korkutarak ve terrize ederek bu noktalardan uzaklatrlmasna
allmaktadr. Bu yzden byk ounluu Trk uyruklu olan
Yahudilerden balanlmtr. Yahudilerden balamann bir baka
sebebi ise onlarn durumunda her zaman bir antisemitizm dalga
snn arkasna snlabilme imkndr. Burada antisemit kk bir
derginin ortaya karak Yahudilerin yok edilmelerini istemesi de
tesadfi deildir. Elbette dergi kapatld ve herkes sz konusu
pogrom'a yurt dndan ithal edilen, yani Alman meneli, bir antisemitizmin sebep olduuna inandrlmaya alld. Gerek ise
btn bu cereyan eden hdiselerin Trklerin Rusya'nn ve belki
Fransa'nn da emniyeti iin Boazlar' ve Trakya'y silahlandrma
kararnn neticesi olmasdr.18

Italyan Dileri Bakanl Arivi, (Roma), Cabinetto Del Ministro e Della Segreteria Generale (1923-1943) Serie I GAB 476, B175, 11 Temmuz 1934 tarihli
mektup.

Sonu Yerine

Olaylar neden meydana geldi? Olaylarn deiik il ve ile

lerde ayn anda veya pei sra balamasnn nedeni neydi? Nihal
Atsz ve Cevat Rfat Atilhan'n kkrtc yaynlar ne kadar etki
liydi? Trakya Umumi Mfettii brahim Tal'nin rol ne idi?
Olaylar kimi evrelerce ileri srld gibi hkmet tarafmdan
tasarlanm myd?
Trk Yahudilerinin ortak hafzas btn bu suallere olayla
rn, antisemit bir devlet adam olduuna dair Yahudiler arasn
da yaygm bir kanaatin mevcut olduu Bavekil smet nn ta
rafmdan tasarland, Atatrk'n bilgisinin dnda gelitii,
Atatrk'n gelimelerden haberdar olmasyla birlikte hkme
tin mdahale ederek olaylar bastrd eklinde cevap vermekteler. Eli aul anlarnda bu yaygm kanaati yle dile getirmek
te:
Trakya hdiseleri zamannda Bavekil smet nn ve Dahili
ye Vekili kr Kaya idi. Hafzam beni aldatmyorsa, brahim Ta
l Trakya Umum Mfettii idi. Trakya'da olup bitenler Byk
Atatrk'e ulatrlr. Byk Atatrk emrediyor, "Yahudileri elle
meyin, onlar rahatsz etmeyin." Hatta Yahudiler arasnda Ata
trk'n o zamanlarda syledii mehur bir sz duyulmutu. Ya
hudi dmanl yapan elebalarn iaret ederek, "Bu kafaszlar
on seneden beri yaptklarm bozacaklar". Polis ve jandarma kuv-

vetleri Yahudileri korumaya baladlar. Yamalar durmutu, fa

kat olan olmutu. Trakya'dan kaanlar bir daha Trakya'ya dn
mediler. ounluu stanbul'a yerleti; Trakya'dan kaan Yahudilerin bir ksm Filistin'e gidip orada yerletiler.1
Avner Levi de ayn kanaati yle aktarmakta:2
Herkesin aznda szbirlii etmiesine yle bir yk var. s
met nn antisemitti, Trakya Yahudileri'ni evlerinden atp stan
bul'da toplamak istedi, son anda ok daha aydn olan Atatrk,
Mion Ventura ve Gad Franko'nun ricalan zerine ie karp
olaylar nledi. Bu yk, Yahudi tarihinde nemli bir yeri olan Purim efsanesine ok uymaktadr. Efsane "Ahavero" (Serhas) za
manna deinir. Serhas zamannda Yahudilerin ou Pers mparatorluu'nda yaamaktaydlar. Serhas, devlet ilerini veziri Haman'a brakm, kendisini elenceye vermiti. Haman kiisel duy
gularndan tr btn Yahudileri yok etmek ister ve bir sarho
luk annda Ahavero'tan ilgili ferman elde eder. Ferman tam y
rrle konulacak iken Ahavero Yahudi asll kars Ester ve Ester'in days Mordehay tarafndan uyarlr. Ferman iptal edilir,
Haman ve yaknlan cezalandrlrlar. O gnden beri Yahudiler bir
kurtulu bayram olarak Purim'i kutlarlar ve birok olay bu kal
ba uydururlar.
Trk Yahudilerinin bu kanaati znel ve duygusal bir deer
lendirmeden ileri gitmemekte. Dier yandan Prof. Dr. Ayhan
Aktar3 ve Do. Dr. Umut zknml4 ise olaylarn sorumluluu
nu CH F'ye yklemekteler. Buna karlk Dr. Erhan Yarar Umu
mi Mfetti brahim Tli ile yerel resm makamlara hibir so
rumluluk yklememekte, cereyan eden olaylar "dnyada o

1
2

3
4

Eli aul, Balat'tan Batyam'a, (yayna hazrlayan Birsen Talay - Rfat N. Bali), le
tiim Yaynlar, stanbul, 1999, s. 198.
Avner Levi, "1934 Trakya Olay Alnmayan Ders", Tarih ve Toplum, Temmuz
1996, Say 151, s. 10-17.
Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve 'Trkletirme' Politikalar, iletiim Yaynlan, s
tanbul, 2000, s.82.
Nee Dzel, "CH P milliyetilii, etnik milliyetiliktir", Radikal, 15 Mays 2006.

gnlerde sregiden anti-semitik hareketlerin, bir nebze de olsa

Trkiye'de yansmas" olarak grmekte.5 Yarar, Bavekil smet
nn'nn olaylarn ardnda TBMM'de yapt konumasm
"Trkiye'nin yalnzca insani yaklamn deil ayn zamanda
d politik ve devlet gvenlii alglamas" olarak yorumlamak
ta. Yarar'm nn'nn demeci hakkndaki ikinci yorumu ise
yle:6
Burada nemli olan bir baka husus nn'nn, Trkiye Yahudilerini, devletin birinci snf bir vatanda olarak grmesi ve hak
larnn kaynann Anayasa olduuna iaretidir, ancak nn'nn
dier vurgulamas yani Trakya olaylarnn ardnda yabanc bir ajitasyona iaret etmesi daha nemlidir.

Birgn gazetesinde yaynlanan makalesinde ise Burak Cop,

aynen Trk Yahudileri gibi, aka dile getirmemesine ramen
olaylarn sorumluluunu smet nn ve CHP'ye yklemekte:7
1930'lann Avrupas'ndaki kt rneklere ramen, Atatrk'n
salnda 1934 Trakya Olaylar dnda (ki bu da zaten rejimin
tertipledii bir komplo deil, tabandan gelen faist bir harekettir)
Trkiye'de gayrimslim aznlklarn ciddi bir baskya maruz kal
mamas; '20 Kur'a Askerlik', Varlk Vergisi, 6-7 Eyll gibi olayla
rn hep 1938 sonrasnda olmas tesadf deildir.
"Olaylarn msebbibi kimdi?" sualine berrak ve kesin bir
cevap vermek hi de kolay deil. Bunun en nemli nedeni res
m belgelere erimekteki zorluklardr. Bu belgelerin bulunduu
arivlerin bir ksm, rnein olaylara adlar karan ve yargla
nan ahslarn Ar Ceza Mahkemesi'ndeki duruma kaytlar,
ya mevcut deildir veya eriilmesi imdilik kaydyla imknsz5

Erhan Yarar, Tarihsel Dnm Filistin Sorunu Temelinde Trk D Politikas ve s

rail Devletini Tanma Sreci, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2006, s. 125.

Erhan Yarar, a.g.e., s. 126-127.

Burak Cop, "Trkiyeli'ye alalm artk", Birgn, 13 ubat 2007.

dr. Dolaysyla olaylar hakknda nihai bir sonuca varabilmek

iin MT, T.C. Genelkurmay Bakanl, Cumhurbakanl,
Trakya Umum Mfettilii, Dahiliye Vekleti ve Emniyet Ge
nel Mdrl arivlerinde gnmze kadar ulam belgeler
ayet mevcutsa, bunlarn tasnif edilip aratrmaclara almalar
arttr. Bu kaynaklara imdilik eriilemediinden eldeki mevcut
verilerden yola karak bir tahlil yaplmaya gayret edilecektir.

I- OLAYLARI M EYDANA GETREN ETKENLER

a) Nihal Atsz ve Cevat Rfat Atilhan'n Etkileri
Atsz'm, Edirne Erkek Lisesi'nde retmenlik yapt sre
zarfnda yaynlad Orhun dergisindeki yazlan ve konumala
ryla olaylar hzlandrd, halk tahrik ve tevik ettii bir ger
ektir. Nihal Atsz'm rencilerinden Mehmet Orhun'un anla
rndan Orhun dergisinin Edim e genlii ve halk zerinde ya
ratt etkinin nemi aka grlmekte. Cevat Rfat Atilhan ve

Mill nklp dergisinin etkisini de yok varsaymak doru deil

dir. Tirajlar bilinmemesine ramen ayet Orhun ve Mill nklp
son derece marjinal dergiler olsalard, ne Trkiye Hahambal, ne de stanbul basn onlar ciddiye alrd. Dahas Orhun ve
Mill nklp'm antisemit yaynlaryla olaylar abuklatrd de
iik tanklar tarafndan da tekrarlanmtr. Yllar sonra bizzat
Atilhan Mill nklp'm olaylarn meydana gelmesinde etkili ol
duunu kabul edecekti:
1934 senesi Temmuz ay balarnda Mill nklp gazetesiyle
yapm olduum samimi ve heyecanl neriyat, bir akalliyet tara
fndan eitli hilelere maruz kalan Trakya ve Boazlar halkn hak
l olarak heyecanlandrm ve 3 Temmuz'da balayan bir muhacerat hareketi ile Trakya ve Boazlardaki Yahudiler bir anda ve her
trl vastaya mracaat ederek stanbul'a mlerdir.8
Cevat Rifat Atilhan, Trk Olu! Dmann Ta!, Aykurt Neriyat, 4. bask, s
tanbul, 1966, s. 11.

The Nem York Times gazetesinde yer alan Mill nklp dergi
sinden onbin nsha gibi ok ciddi bir miktarn Trakya'da da
tldna dair yer alan stanbul mahreli haberi de gz nnde
bulundurulduunda bu yaynn hi de sanld gibi marjinal
olmad fark edilecektir. Atilhan'n Almanya'y ziyaret ettii,
Alfred Rosenberg tarafndan kabul edildii, Der Strmer dergi
sinin klielerini Mill nktlp'm kapaklarnda kulland, Nazilerden maddi destek ald gz nne alndnda Mill nk-

lp'm onbin nsha basmas mmkn gzkmekte. Hkmetin

olaylarn patlamasna kadar dergiyi yasaklamak iin herhangi
bir giriimde bulunmamas ve seyirci kalmay tercih etmesi ise
hem dndrcdr, hem de izaha muhtatr. Bunun ihmal
mi, yoksa gz yumma m olduu mehuldr.
b) Genelkurmay Bakanl'nm "Gvenilm ez Unsurlar"
Trakya'dan Uzaklatrma K aran
Olaylarn balamasma neden olan nemli bir dier sebep
Trkiye ile Bulgaristan ve talya arasnda sava kma ihtimali
zerine Trakya'mn asker neminin artmasyd. Nitekim olayla
rn yatmasndan ksa bir sre sonra Sofya'daki Amerikan de
legasyonu Edirne ve civarnda hummal bir ekilde yollarn ta
mir edildiini, kprlerin ina edildiini ve bunlara refaketen
asker birliklerde bir hareketlilik grldn rapor edecekti.9
Amerikan Bykelisi Robert P.Skinner'e gre, Trkiye Cum
huriyeti bir dnya savann kanlmaz olduuna, sava kt
nda ise talya'nn Asya'da yaylmay talep edeceini, bunu da
engellemenin tek yolunun Trk Silahl Kuvvetleri'nin savaa
hazrlanmas olduuna inanmaktayd. Bu nedenle asker harca
malar btenin yarsn tekil ediyordu.10 Robert P. Skinner 13

9 NARA, RG59 Records of the Department of State Relating to Intemal Affairs

of Turkey 1930-1944, 20 Temmuz 1934 tarih ve 867.2/48 sayl belge.
1(^ NARA, RG59 Records of the Department of State Relating to Internal Affairs
of Turkey 1930-1944, 22 Mays 1934 tarih ve 867.24/38 sayl belge ve ekindeki
7 Temmuz 1934 tarihli belge. 1934 ylnn Mays aynda ttn, iki, kat, pa
muk iplii ve benzeri baz maddelerden vergi alnmasn ngren Mill Mda

Haziran 1934 tarihli yazsnda ise Genelkurmay Bakanl' nm

Trakya'da mekanize bir Kolordu kurmaya, bunun iin de nem
li miktarda kamyon, motosiklet, asker ekici ve makineli tfek
satn almaya karar verdiini bildirmekteydi.11 Amerikan By
kelilii maslahatgzar G. Hovvland Shaw'a gre Ankara'da
talya'nn Trkiye zerinde toprak emelleri olduuna dair kk
l bir inan yerleikti. Ancak bu yeni bir durum deildi. Bu
inan her zaman Trklerin zihninde mevcuttu ve Oniki Ada'nm
Ege sahillerine yaknlndan kaynaklanyordu. Alttan alta her
zaman mevcut olan bu zihniyet Mussolini'nin 18 Mart 1934 g
n yapt ve Trk evrelerinde talya'nn Afrika ve Asya ze
rinde emelleri olduunu syledii konumayla bir saplant ha
line gelmiti. Ayrca Leros Adas'nda nemli bir talyan hava
alannn kurulmas ve talya'mn Bulgaristan'a asker tehizat te
darik ettii haberleri de bu saplanty glendirmiti. Ancak da
ha da kt bir gelime yaanacakt. zmir Muhkem Blgesi Ko
mutan Hseyin Hsn Emir Paa 1934 ylnn ilkbaharmda bl
genin asker planlarn talyanlara satacak ve Rodos'a kaacak
t.12 stanbul'daki Amerikan Bakonsolosluu 1934 ylnn Eyll
aynda dzenledii bir raporda Trk Silahl Kuvvetleri'nin
muhtemel bir savaa kar asker hazrlklarn arttrdn gz
lemleyecekti.13 Buna ilaveten stratejik yol ve mevziler ina edi
lerek anakkale Boaz da muhkem hale getirilmekteydi.14 Bu
hazrlklarn sonucunda 1935 ylnn Temmuz aynda hkmet
Krklareli ve evresini asker mntka ilan edecekti. Bu blgede
sadece Mslmanlar ikamet edebilecek, Trk uyruklu gayri

faay Koruma lyihalar kabul edilecektir. Bkz. "Mill Mdafaa Vergileri",

Cumhuriyet, 23 Mays 1934.
11 NARA, RG59 Records of the Department of State Relating to Intemal Affairs
of Turkey 1930-1944,13 Haziran 1934 tarih ve 867.24/41 sayl belge.
12 NARA, RG59 Records of the Department of State Rplating to Intemal Affairs
of Turkey 1930-1944, 1 Eyll 1934 tarih ve 8 6 7 /0 0 /3 0 0 6 sayl belge.
13

NARA, Records of the Department of State Relating to Intemal Affairs of Tur

key 1930-1944,1 Eyll 1934 tarih ve 867.00/3006 sayl belge.

14 "The Gates to Turkey", The Nev York Times, 4 Kasm 1934.

Mslimler ve yabanc uyruklular zel izin ve jandarma refaka

tinde blgeye girebileceklerdi.15
Tek Parti dneminde gayri Mslimlerin Trkiye Cumhuriyeti'ne sadakatlerine kuku ile bakld unutulmad takdirde,
Trakya'nn asker adan neminin artmasnn blgede yaayan
gayri Mslim Trkler ile yabanc uyruklularn Trk Silahl Kuv
vetleri ve hkmet tarafndan "dman hesabna casusluk yap
maya meyilli unsurlar" olarak grldkleri de kolaylkla anla
labilir. Hal byle olunca Trk Silahl Kuvvetleri'nin bu unsur
lar blgeden uzaklatrmak istemesi "mantkl" bir davrant.
Birok deiik kaynak bu varsaym dorulamakta. rnein b
rahim Tal'nin halefi Umum Mfetti Kzm Dirik'in olu an
larnda Edirne Yahudilerinin tehcir edilmelerinin sorumluluu
nu Mustafa Mulal Paa'ya yklemekte::16
Ayn yl, gayet sert bir kumandan olan Mulal Mustafa Paa'mn Yahudileri Edirne'den srme giriimi zerine, byle bir ha
reketin zmir'e de bulamas tehlikesini nlemek iin gayet sk
nlemler ald babam ve bunu baard.
Bir dier rnek Midilli'deki Trk Konsolos Muavini'nin
mahalli basndaki haberleri zetlerken aktard Trk Silahl
Kuvvetleri'nin anakkale'de yaayan gayri Mslimlere blgeyi
terk etmelerini bildirdiine dair haberlerdir:17
anakkale mntakasm tahliye etmeleri mahalli mezkur aske
ri kumandanlnca gayri mslim ahaliye emir olduu gibi fimabait [bundan sonra] Boazlardan geecek vaporlarn da yalnz
gndz mururlarna [geilerine] msaade edildii haberi zeri
ne korkan musevilerin akn halinde stanbula kadklar haber

"Turkey Sets Up Armed Zone", The New York Times, 22 Temmuz 1935.
16 Orhan Dirik, Babam General Kzm Dirik ve Ben, Yap Kredi Yaynlan, stanbul,
1998, s. 63.
17 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Dosya 94C14, Fon kodu 30..10.0.0, yer no
110.734..14 sayl ve 11 Austos 1934 tarihli belge.

alnmtr. Bu iltica keyfiyetinin gya kendilerinin malumat ol

makszn meydana geldii yolunda mahafili resmiyenin [resm
makamlarn] beyanatna ramen, musevilerin Trkiyeden tebidi
[uzaklatrlmalar] ittihaz [kabul] edilmi bir karara mstanit
olduu muhakkak ad ediliyor, bu mntakalarda yaayan mslman ahali isizlikten ve muzayikadan ikyet ile musevilerin b
tn ticareti ellerine aldklarn ne srerek vaki teebbs ve m
racaatlar zerine Trkiye hkmeti tarafndan bu tetbire karar
verilmitir.
Selanik'te yaynlanan Makedonia gazetesine gre de Yahu
dilerin tehcir edilmelerine TBMM'nin gizli bir celsesinde karar
verilmiti. Sebebi de yabanc glerin leti olmakla sulanmala
ryd.18 Bulgar kaynaklarna gre 4 Temmuz gn stanbul'daki
Bulgar Bykelilii'ne gelen demircilikle megul Bulgar uy
ruklu Deev biraderler asker blge ilan edildii iin orlu'dan
srlm, ellerindeki ilerini bitirmeleri ve mterilerden para
tahsil etmeleri iin yeterince zaman bile verilmemiti. stan
bul'daki Bulgar Bykelilii'nin 2 Temmuz tarihli raporuna
gre anakkale ve Gelibolu Yanm adas'nda yaayan az sayda
Bulgar uyruklular da Trkiye'yi terk etmeye zorlanmlard.19
Krklareli'nde yaayan drt Bulgar ailesi de snrd edilmiti.20
Der Strmer dergisinin "Cev" rmuzlu stanbul muhabiri (muh
temelen Cevat Rfat Atilhan) Trakya'da cereyan eden olaylara
atfta bulunurken u yorumda bulunacakt:21
Kayda deer bir dier husus da, anakkale boaz evresinde
askeri nlemler almaya kararl olan hkmetin ksa bir sre nce
tm Yahudileri Trakya'dan ve anakkale Boaz blgesinden sr
m olmas. Gereke: Siyasi adan gvenilmez olmak ve casusluk
tehlikesi.
18
19
20

"Terrible Plight of Refugees", Jezuish Telegraphic Agency, 7 Temmuz 1934, s. 3.

Timur Oztrk, a.g.e., s. 65.
NARA, Records of the Department of State Relating to Intemal Affairs of Turkey 1930-1944, 20 Temmuz 1934 tarih ve 867.20/48 sayl belge.

Selanik'te yaynlanan Action gazetesine gre Edime civa

rndaki kylerde bulunan ok sayda asker de yamaya katl
mt. Bu da olaylarn nceden tasarlandnn iaretiydi.22
Olaylardan bir yl sonra Dahiliye Vekili kr Kaya bir ba
sn toplantsnda sarf ettii u szlerinden grlecei gibi Trak
ya'nn gvenlii Trkiye'nin nde gelen meselelerinden biriy
di:23
Bulgaristana kar vaziyetimiz hasmne deildir. Fakat bu
memleket bizim gsterdiimiz dostlua kar iyi karlk gster
miyor. Bu sebeple Trakyay kuvvetlendirmek mecburiyetinde
yiz. Trakya bizim iin hem stanbul, hem Boazlar meselesi de
mektir. Trakya, stanbul, Boazlar bizim elimizde olmazsa Tr
kiye bir Afgan gibi bir ey olur. Trakyay takviye iin burasn is
kn edeceiz. On senede buraya en aa be yz bin nfus yer
letireceiz. Burasn indelhace [icabnda] kendi kendini mda
faa edebilir bir hale getireceiz. Bulgaristann sekiz kolordusu
varsa biz de Trakyada sekiz kolordu bulunduracaz. Dokuz ko
lordusu olursa kuvvetlerimizi dokuz kolorduya karacaz.
Bundan baka ark vilyetlerimizi de iskn edeceiz. Buradaki
Krt ekalliyetini Trk unsuruna kar _ nisbetinde brakacaz.
stanbuldaki ekalliyetler meselesi mhim deildir. Memleketi
mizin ark vilyetlerindeki Krt meselesi halledilirse som Trk
bir devlet haline gelmi oluruz. stanbulda Yahudiler ile Ermeniler bize intibak etmee alyorlar. ntibak edemeyecek olanlar
Rumlardr. Bunlar frsat bulduka Yunanistana istinat ediyorlar
[gveniyorlar],
Trakya'da yaayan Yahudilerin blgeden uzaklatrlmak
istenmeleri bir bakma Japon mparatorluu Deniz Kuvvetle
ri'nin 7 Aralk 1941 gn Pearl Harbour Liman'nda bulunan
22

"Une forte vague d'antisemitisme deferle sur la Thrace Turque", Israel,

19 Temmuz 1934, s. 4-5 ve NARA, RG 59 Records of the Department of State
Relating to Intemal Affairs of Turkey 1930-1944, 24 Temmuz 1934 tarihli ve
867.4 0 1 6 /Je w s/8 sayl belge.

23 Asm Us, 1930-1950 Hatra Notlan, Vakit Matbaas, stanbul, 1966, s. 93.

Amerikan Deniz Kuvvetleri'ne ait Pasifik Donanmas'na kar

gerekletirdikleri ani baskn sonrasnda yaananlara benze
mektedir. Ani baskn sonrasnda Birleik Amerika Cumhuriyet
Basavcs Francis Biddle 29 Ocak 1942 tarihinde Amerika'nn
Pasifik kysndaki baz blgeleri stratejik alan ilan edip blgede
ikamet eden "dman yabanclar"n blgeden uzaklatrlmala
rn emreden bir dizi karar yaynlayacakt. 19 ubat 1942 tarihin
de de Bakan Roosevelt, Harp Sekreteri'ne baz blgeleri "aske
r blgeler" ilan etme ve bu blgelerde ikamet eden yabanc ve
ya Amerikan uyruklu Japon kkenli kiilerin blgeden uzakla
trlmalarn emredecekti.24 Bu emrin altnda yatan kayg Japon
kkenli Amerikallarn Japonya lehine casusluk yapma ihtima
liydi. Blgeden uzaklatrlan 110.000 Japon kkenli Amerikal
lar temerkz kamplarnda enterne edileceklerdi. Bu uygulama
ya 1945 ylnn sonunda son verecekti.
c) M TTB ve Halk Evleri'nin Rol
Trakya Olaylar'nda derinliine incelenmemi bir dier hu
sus MTTB ile Halk Evleri'nin bir rol olup olmaddr. Olaylar
dan sadece drt ay nce Yahudilere kar eylemlerde bulunan
NSDAP'n paramiliter rgt Hitler Jugend'in (Hitler Genlii)
ikinci bakan M. Kari Nabesberg stanbul'u ziyaret edecekti.
Nabersberg ziyaretinin amacn yle aklayacakt:25
Trkiye'deki Alman genlerine gamal ha havi olan Alman
bayran getirdim. Bu meyanda memleketinizde Trk ve Alman
genlii ile de temas edeceim. Almanya'daki Hitler Genlik Te
kilat her memleketin genlik tekiltiyle tanmak ve mnasebet
tesis etmek istiyoruz. Ankara'ya bu maksatla ve hkmet erkniyle tanmak zere gidiyorum. Seyahatimin siyas hibir mahi
yeti yoktur.

24

25

Allan R. Bosworth, America's Concentration Cnmps, W.W. Norton and Company

Inc., New York, 1967, s. 254.
''Alman Genlik Tekilat ikinci Reisi Bugn Geliyor", Hakimiyeti Milliye, 6
Mart 1934.

Nabersberg'in Ankara'da yapt temaslar hakknda her

hangi bir bilgi mevcut deildir. Tek bilinen Hitler'in stanbul'da
yaayan Alman genlerine gnderdii bayra 9 Mart akam Teutonia Kulb'nde onlara teslim ettiidir.26 Halk Karabatak'a
gre CHF Umumi Ktibi Recep Peker MTTB'nin Hitler Jugend'i
rnek almas gerektiini dnyordu.27 Hitler Jugendin Trk
Ocaklar'mn halefi Halk Evleri ve MTTB ile temaslarda bulunup
bulunmad mehuldr. Ancak 1932 ve 1934 yllarnn ubat ay
larnda Edime, Krklareli, Uzunkpr, Tekirda ve orlu'da ku
rulan28 Halk Evleri'nde toplanan genlerin Trakya'daki olaylara
itirak ettiklerine dair birok tanklk mevcuttur. CHF'nin kltr
kolu olarak faaliyet gsteren Halk Evleri genliinin nasl kkr
tlp olaylara itirak etmelerinin saland ise mehuldr.

d) Muhacirleri Trakya'da skn Etme Siyaseti

Olaylarn meydana gelmesindeki bir dier neden Balkanlar'dan gelen muhacirlerin Trakya'ya yerletirilmek istenmesiydi. Cumhuriyet yazar Abidin Daver olaylarn sona erdii gn
lerde yaynlad bir yazsnda Balkanlar'dan gelen muhacirle
rin Trakya'ya yerletirilmelerini tavsiye edecekti:29
Gazeteler, bu sene memleketimize Yugoslavya, Romanya ve
Bulgaristandan 50,000 muhacir geleceini yazyorlar. Bu haberi
okuyup ta memnun olmamak kabil deildir. nk, 50,000 rkta
mz anavatana yerleecek, nfusumuz 50,000 kii artacak, 50,000
26 "Hitler bayra", Cumhuriyet, 10 Mart 1934. Teutonia, merkezi Tnel, Galip
Dede Caddesi'nde bulunan ve 1847 ylnda kurulan bir kulptr. Kulbn ku
rucular stanbul'da bulunan Alman tccar, sanayici, mhendis, teknisyen ve
sefaret mensuplaryd. NSDAP iktidara geldikten sonra Teutonia Nazilerin
toplant yaptklar bir yer haline geldi. (stanbul, 'Teutonia Alman Kulb",
Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih
Vakf, stanbul, 1993-1995, Cilt 7, s. 259.)
27 Halk Karabatak, "1934 Trakya Olaylar ve Yahudiler", Tarih ve Toplum, ubat
1996, Say 146, s. 4-16.
28 1935 Halk Evleri, Ankara, t.y.
29

Trk Balkan ellerinde ekalliyet muamelesi grmekten kurtulacak

demektir.
Gazetelerde, bu kardelerimizin isknlarma ait bir hayli tafsi
lt varsa da nerelere iskn edilecekleri hakknda malmat yoktur.
Balkanlardan gelecek Trkler iin en iyi iskn mntakas, mu
hakkak, Trakyadr. nk Tuna boyu ile Trakya arasnda, iklim
itibariyle fark olmad gibi fark olsa bile, Trkiyenin elinde Avrupada kalan son topraklarn muhafazas iin en byk istinatgh
[dayanak] insan kuvveti, nfustur.
skn Kanunu'na gre hkmetin uygulayaca siyaset ney
di? Dahiliye Vekleti'nin kimlerin muhacir olarak kabul edilece
ine dair hazrlad bir talimatname bu suale cevap vermekte.
Bu talimatnamenin ikinci maddesinde 'T rk rkna mensup
olupta mslman bulunanlar alelitlak [genellikle] muhacir ola
rak kabul edilirler. Tatarlar, karapapaklar, pomaklar, bonaklar,
grcler, meskn ingeneler de mslman olduklar takdirde
kabul olunurlar" diye belirtilmekte. Talimatnamenin drdnc
maddesine gre "Trk kltrne bal olmyan muhacirler"e
muhacir kad verilmeyecek, iskn edilmeyecek, ikamet tezke
resi verilecek ve bunlar ecnebi muamelesine tbi olacaklard.30
skn edilecek muhacirlerde "Mslman olmak" artnn tercih
sebebi olmas bir yerde gelecek olan muhacirlerin Trakya'da ya
ayan gayri Mslimleri ikame etmelerinin arzu edildiine iaret
etmekte. Nitekim anakkaleli bir tank muhacirlere 'Trakya'da
ki Yahudilerin btn mallar sizin olacak" eklinde de vaatler
bulunulduunu, bu nedenle zellikle Romanyal muhacirlerin
Yahudileri mthi kskandklar, "ftlar siz gitmediniz mi bura
dan?" szleriyle anakkaleli Yahudileri taciz ettiklerini hatrla
makta.31 Bu iskn siyaseti erevesinde 1934 ylnda Bulgaristan
ve Romanya'dan gelen muhacirlerin bir ksm orlu, Hayrabolu
ve Trakya'da "Trkmen iftlii" ad altmda yeni kurulan kyle

30
31

"Kimler muhacir olarak kabul edilecekler?", Akam, 10 Temmuz 1934.

Benvenuta Varon, Kurtulu, Istatbul, 19 Haziran 2005 tarihli grme.

re yerletirileceklerdir.32 Bill N. imir'e gre Bulgaristan'dan

Trkiye'ye gelen gmen says 1934 yl iin 8.682, 1935 yl
24.968 idi.33 skn edilen muhacirlerin says konusunda en sh
hatli bilgiyi Manisa milletvekili Refik evket nce'nin bir sorusu
zerine Dahiliye Vekili kr Kaya verecektir. Kaya 12 Kasm
1934 gn TBMM'de yapt konumada telaffuz ettii rakamla
ra gre iskn edilen muhacir says yleydi:
1 Haziran 1933 - 1 Haziran 1934 aras
Geldii yer

Gelen aile says

Nfus says

Yugoslavya
Bulgaristan
Rusya
Suriye
On iki Ada
ran
Bat Trakya
Romanya

337
956
642
47
52
230
5
749

1.383
4.743
4.248
235
252
1.112
9
3.337

Geldii yer

Gelen aile says

Nfus says

Yugoslavya
Bulgaristan
Romanya
Rusya
Suriye
On iki Ada
Kbrs
Afganistan
ran
Bat Trakya

496
1.519
972
37
28
62
3
1
12
19

1 Haziran - 1 Kasm 1934

1.959
5.059
4.337
182
95
161
23
5
49
54

32 "brahim Tali Beyin beyanat", Zaman, 18 Ekim 1934.

33 Bill N. imir, Bulgaristan Trkleri, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1986, s. 211.

Bu muhacirler Trakya, Antalya, Elaz ve Diyarbakr'a yer

letirilmilerdi. 1 Haziran 1933 - 1 Kasm 1934 tarihleri arasnda
Trakya'ya yerletirilen nfus 14.136 idi.34 9-16 Mays 1935 tarih
leri arasnda dzenlenen CHP Drdnc Byk Kurultay'nda
nfus ileri tartld srada Dahiliye Vekili kr Kaya nfus
bymesinin en nemli kaynann bir yandan "halkn oal
m as", dier yandan "gmenler" olduunu aklayacak, bu ko
nuda aklamalarda bulunurken en fazla gmenin Trakya'ya
yerletirileceini bildirecektir:35
Memleket haricinde son zamanlarda braklan Trk unsurlar,
gerek ana vatana iltihak etmek, ve gerek bu memleketin snrlar
iinde bir meslek tutarak yaamak iin memlekete gelmek arzusu
nu gstermektedirler. Gmenler her sene gelmektedirler. Bunla
rn miktar toplu olarak 1 milyon 200 bin kadardr. Bunlar Roman
ya, Bulgaristan ve Yugoslavyadan byk bir akn halinde gelmek
tedirler. Geen sene de geldiler. Fakat elimizde alnm tedbir ol
mad iin kendilerini mene mecbur kaldk. On ay zarfnda ge
lenler 19 bin vard. Bunlar Trakyaya yerletirilmilerdir. Bu mik
tarn 50 bine varmas muhtemeldir. Biz tedbirlerimizi bu miktar
zerine aldk. Trakyada bu gnk nfus kadar nfus teksif etmek
Hkmetin ilk kademede olan bir karar, ve ideali ve bir progra
mdr. Trakya arazisi boldur, shhatlidir. Fakat, baz yerlerde ba
taklklar vardr. Bunlar da kurutulabilir. Binaenaleyh, anakkale
de dahil olduu halde, btn Trakyaya be alt sene zarfnda, 600
bin nfusu oturtmak kabil olacaktr. Bunun iin, ekilecek zahmet
iki idi; biri toprakt, toprak meselesinin nasl halledilecei Parti
programna gemitir. kincisi de, para idi. Yaplan uzun tecrbe
ler neticesinde bunlarn iskn iin yaplacak evlerin az masrafla
yaplabileceine kanaat hsl oldu. cab eden tahsisat, Maliye ba
34 "Dahiliye Vekilimiz muhacirlik ve iskn siyasamz hakknda Meclise deerli
izahat verdi", H akim iyeti Milliye, 13 Kasm 1934 / TBMM Zabt Ceridesi, 12 Ka
sm 1934, tima 3, Celse 1, s. 14-19. Bu konumann tam metni u yaynda da
yer almakta: "Trkiye'de Nfus hareketleri: M uhaceret", Grbz Trk ocuu,
Say 95, Birinciterm 1934, s. 3-12.

35 C.H.P. Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas 9-16 M ays 1935, Anka
ra, Ulus Basmevi, 1935, s. 143.

kanl vermitir ve daha da verecektir. Binaenaleyh, bu sene 3550 bin kadar nfusu Trakyaya yerletireceimizi umud ediyoruz.
Bir baka kaynaa gre 1935-1939 yllan arasmda Trak
ya'nn drt byk kentine yerletirilecek gmen says yleydi:36
ehir

1935

1936-1939

Krklareli

30.000

44.000

anakkale

30.000

44.000

Tekirda

15.000

40.000

Edime

15.000

45.000

Toplam

90.000

173.000

Yrd. Do. Dr. Mithat Atabay'a gre ise 1934-1939 yllan ara
smda sadece anakkale'ye yerletirilen gmen says 579 aile,
3.394 kii idi.37
e) Trakya Umumi Mfettii brahim Tal'nin Rol
Hadiselere tamk olan Yahudiler olaylarn balamasnda
Trakya Umumi Mfettii brahim Tli'nin ok etkili olduunu
sylemekteler. Olaylarn cereyan ettii tarihten yaklak yanm
yzyl sonra ailesi olaylar yaam olan Kanadal bir Musevi
hanm Umumi Mfetti brahim Tal'nin Trakyal Yahudi ailele
rin servetlerinin bykl karsnda oka uradm ve duru
mu "normalletirmek" iin bir eylerin yaplmas gerektii hk
mne vardm syleyecekti.38 Amerikan Bykeliliine gre
brahim Tal ilerin sratle yerine getirilmesi iin sert yntemle
re bavuran birisiydi. Yahudilerin zoraki tehciri de bunun bir

36 "Trakya skn (1)", Grbz Trk ocuu, Say 108, Birincikanun 1935, s. 19-23.
37

38

Mithat Atabay, "1877-1950 yllan arasnda anakkale'ye gler", anakkale

Aratrmalar Trk Yll, Say 3, Mart 2005, s. 106-133.
Ellie Cohen, Atatrk, nn and the Jevs, yaynlanmam inceleme, s. 32.

rneiydi.39 brahim Tli'nin olaylardan nce yapt tefti gezi

sinin raporu dikkatle incelendiinde Yahudilerin Tal'yle ilgili
kiisel deerlendirmelerinin doru olduu grlecektir. bra
him Tal'nin dzenledii rapora gre Trakya'da yle zetlene
bilecek bir "Yahudi meselesi" mevcuttu:
a) Yahudiler Trakya'nn iktisadi hayatna hkimdiler. Bu
hkimiyetlerini kylleri ve memurlar rvetle, hileyle
kandrarak srdrmekteydiler,
b) Trke konumaya, Trk kltrn ve Trk lksn
benimsemeye niyetleri yoktu,
c) Bulgaristan hesabna casusluk yapmaya meyilliydiler.
Bu durumun dzeltilmesi iin brahim Tal'nin ngrd
are Yahudilerin iktisadi hayattaki hkimiyetlerine son vermek
ti. Tal'nin bir ay sren tefti gezisi boyunca temasta olduu
mlk ve asker erknla "Yahudi meselesi"nin nasl bir zme
kavuturulmas gerektii hususunda gr alveriinde bulun
duu muhakkaktr. Tal'nin raporundan grlebilecei gibi bl
ge halk Yahudi tccar ve esnaftan azami derecede ikyetiydi.
brahim Tal'nin olaylardaki etkisi konusunda cevab mehul
olan bir husus Tal'nin raporunu 23 Haziran gn Baveklet'e
ve Dahiliye Vekleti'ne sunmasna ramen CHF Umumi Ktibi
Recep Peker'e sunmak iin neden 10 Temmuz gnn bekledi
idir.

f) Yahudilerin Trklemeleri Meselesi

Halkn ve mlk amirlerin ikyet ettikleri bir dier husus
ise Yahudilerin Trke konumamalar ve cemaat hayat sr
drmeleri idi. Edirne Yahudileri adna Dahiliye Vekili kr
Kaya ile gren heyette yer alan avukat Daniyel imi'nin,

NARA, Records of the Department of State Relating to Intemal Affairs of Turkey 1930-1944, 29 Haziran 1934 tarih, 867.4016/Jew s/9 sayl belge.

Mill camiaya uymak ve onun dilini kullanmak iin yaptmz

teebbslerin iyi karlanmadn ve vilyetten lzm gelen hs
n muameleyi grmediimizi, Trk ve musevleri biribirlerine
yaklatrmak maksadiyle alan klplere Trk olarak kaytlananlara byklerin fena nazarla bakklann ve bu suretle Trk musev kaynamasna mni olunduu
szleri ise Trklememekle eletirilen Trakyal Yahudilerin
Trklemek iin attklar admlarn karlk grmediini gster
mekte. Bu da Yahudileri Trklememekle eletiren siyasi se
kinlerin aslnda eletirilerinde pek samimi olmadklarn ve Ya
hudilerin Trklemelerini pek arzu etmediklerini ortaya koy
makta.

g) CHF Umumi Ktibi Recep Peker'in Vilyetlerin

Frka Reisliklerine Gnderdii Tebli
Recep Peker'in vilyetlerin Frka Reisliklerine gnderdii
teblide yer alan mahalli frka idarecilerinin olaylarn gelime
sinden nasl haberdar olduklar, Krklareli'ndeki olaylarda frka
reisleri ve yelerinin rol gibi suallerden en sonuncusu olan
"Nihayet meselenin telkin, hazrlk ve tatbik devirlerinde Frka
Ktibi Umumiliine haber vermek vazifesi ne iin yaplmad?"
sorusu olduka can alcdr ve CHF'yi zan altmda brakmakta
dr. Bu sual sanki olaylarn nceden belli bir plan iinde tasar
land intibasm vermekte. Zafer Toprak'm bu konudaki yoru
mu yle:41
Bu son fkra bizce anlamldr. Belgede yer alan "meselenin tel
kin, hazrlk ve tatbik devirlerinde Frka Katibiumumiliine haber
vermek vazifesi ne iin yaplmad?" satn, eer "mesele" Yahudi
mahallelerinin yamalanmas ise, frkay zan altnda brakmakta

40 Hamdi Olu, "Edim e Yahudileri kr Kaya Beye ne sylediler?", Haber Ak

am Postas, 13 Temmuz 1934.
41 Zafer Toprak, "1934 Trakya Olaylarnda Hkmetin ve CHF'nin Sorumlulu
u", Toplumsal Tarih, Ekim 1996, Say 34, s. 19-25.

dr. Bir dier deyile Recep Peker merkezin bilgilendirilmeyiinden yaknmaktadr; olaylarn vahametini gz nnde bulundura
rak ve 1 nolu paragrafta yer alan "yeni devletin gidiine esas te
kil eden prensiplere sadk ve nizamnamedeki usullerle birbirine
bal ar mesuliyet tar siyasi bir tekilat" m genel sekreteri ola
rak "neden engel olmadnz" yerine "telkin, hazrlk ve tatbik aa
malarnda genel sekreterlii neden bilgilendirmediniz" tarzndaki
serzenii frkaya dorudan sorumlu klmaktadr.

II- BR TAH LL DENEM ES

Btn bu verilerin nda, ihtiyat pay elden braklmadan,
ilk bata ortaya atlan suallere karlk u izahat getirilebilir.
Dahiliye Vekili kr Kaya'nm Trakya Umumi Mfettilik
Tekilat M aa, cret ve M asraflar Hakknda Kanun'un
TBMM'de kabul srasmdaki grmelerde yapt konumada
syledii42
Malumu ihsanmzdr ki Trakya, bu Trk vatannn, Trk kanile en mebzul [bol] olarak yourulmu aziz bir parasdr. Trakya,
Trk medeniyetini, kurun vusta [ortaa] karanlklarnda Avru
pa'ya gtren, inkiafmzn kpr ba olmutur. Bu kpry ve
bu aziz topra, vatanmzn her ksm gibi hassasiyetle imar etme
e ve inkiaf ettirmee mecburuz
szleri Trakya'nm nemini belli etmekte. Avner Levi'nin de be
lirttii zere, Balkan Savalar, Edirne'nin igali, Birinci Dnya
Sava sonrasnda blgedeki Yunan hkimiyeti Trakya halkm
son derece huzursuz edecek, yabanclara ve aznlklara kar
dmanlk ve husumet duygularnn yeermesine yol aacakt.43

42 TBMM Zabt Ceridesi, Cilt 2, 1:32, 22 Mart 1934, s. 152, aktaran Halk Karaba
tak, "1934 Trakya Olaylar ve Yahudiler", Tarih ve Toplum, ubat 1996, Say 146,
s. 4-6.
43 Avner Levi, "1934 Trakya Yahudileri Olay - Alnmayan Ders", Tarih ve Top
lum, Temmuz 1996, Say 151, s. 10-17.

Cumhuriyet dneminde Trk Yahudi cemaati Devlet ile en p

rzsz ve sorunsuz ilikilere sahip aznlk cemaatiydi. Bu mev
kiinden tr de dier cemaatlerin rnek almalar gerektii, ay
n zamanda Trklemeye en msait bir cemaatti. Ancak Trk
Yahudileri siyasi iktidarn istedii sratte Trkleemiyorlard.
Dahas Trkleseler bile laikliin henz tam anlamyla yerle
medii bir toplumda Osmanl Devleti yllarnda olduu gibi h
kim din olmaya devam eden slm dini, Mslim ve gayri Ms
lim yurttalar arasnda ayrc bir unsur olmaya devam etmek
teydi. Dolaysyla Yahudiler ister Trklesin, ister Trklemesin
hem toplum, hem de Cumhuriyet'in lider kadrosu tarafndan
"Trk" olarak deil, "Yahudi" olarak kabul edilmekteydiler.
Buna ilaveten 1915 Ermeni Tehciri ve 30 Ocak 1923 tarihinde
imzalanan "Trk ve Rum Ahalinin Mbadelesine Dair Anlama
ve Protokol" sonucunda Ermenilerin ve Rumlarn ticaret ve sa
nayideki arlklarnn azalmasmdan doan boluun, bekleni
lenin ve umulann aksine, Mslman Trk ticaret erbab yerine
Yahudiler tarafndan doldurulmas halkta ve Cumhuriyet'in li
der kadrosunda byk bir hayal krkl ve fke yaratmt. Bu
hayal krkl ve bastrlm fke ise ortaya yeni kan bir olgu
deildi. Cumhuriyet'in ilanmdan bu yana mevcuttu ve sadece
Trakya'ya mahsus deildi. Atatrk ile ilgili bir hatra kitabnda
yer alan u satrlar Mslman Trk halk ile gayri Mslimler
arasndaki gerginlii gayet veciz bir ekilde belirtmekte:44
Atatrk, Mersin'e yapt seyahatlerden birinde, ehirde gr
d byk binalar iaret ederek sormu:
- Bu kk kimin?
- Kirkor'un...
- Ya u koca bina?
- Yorgo'nun
- Ya u?
Hilmi Yceba, Atatrk'n Nkteleri - Fkralar - Hatralar, Kltr Kitabevi, s
tanbul, 2. bask, 1973, s. 56.

- Salomon'un...
Atatrk biraz sinirlenerek sormu:
- Onlar bu binalar yaparken ya siz nerede idiniz? Toplanan
larn arkalarndan bir kylnn sesi duyulur:
- Biz mi nerede idik? Biz Yemen'de, Tuna boylarnda, Balkan
larda Arnavutluk dalarnda, Kafkaslar'da, anakkale'de, Sakar
ya'da savayorduk paam...
Gayri Mslimlerin youn bir halde yaadklar her yerde
grnebilecek bu gerginlik Trakya'da ok daha belirgindi. Buna
ek olarak aznlklar "Trkiye Cumhuriyeti'ne sadakatleri ku
kulu unsurlar" olarak grlmeye devam etmekte, bu nedenler
Trk Silahl Kuvvetleri'nde yedek veya muvazzaf subay olama
maktaydlar. Trkiye Cumhuriyeti'nin Bulgaristan ve talya ile
ilikilerinin gergin olduu ve sava ihtimalinin mevcut olduu
bir atmosferde Trakya asker adan son derece hassas bir smr
blgesi haline gelmiti. Trakya'da yaayan nfusa en kalabalk
aznlk, Trk Silahl Kuvvetleri, halk ve siyasi iktidar tarafndan
"Trk" olarak kabul edilmeyen, Trke konumayan, cemaat
halinde yaayan, Trkiye Cumhuriyeti'ne sadakatleri tartmal
ve blge ekonomisine son derece hkim olan Yahudilerdi. Bylesi bir ortamda, birok yabanc diplomatn hemfikir olduu
zere, Trakya blgesini asker adan muhkemletirmeye bala
yan Genelkurmay Bakanl'nm Yahudilerin blgeden uzak
latrlmalarn istemesi akla yatkn gelmektedir. Yahudilerin
blgeden uzaklatrlmalar bir yerde Yahudilerin blgenin ikti
sadiyatna hkimiyetlerinden hi de honut olmayan hem blge
halknn ve erafnn, hem de Umumi Mfetti brahim Tal'nin
arzulan dorultusunda bir karar olacakt. Yahudilerin gvenlik
kaygsyla blgeden uzaklatnlmalan halinde bir tala iki ku
vurulacak, hem Genelkurmay Bakanl'nm arzusu yerine ge
tirilecek, hem de "Trakya'da Yahudi meselesi" Mslman Trk
halk lehine zme kavuturulacakt. Yahudilerin resm bir ka
rarname ile tehcir edilmeleri yurtdmda tepki yaratabilecein
den taciz ieren bir yldrma siyaseti uygulanarak Yahudileri

kendi iradeleriyle blgeden ayrlmalarm salamak ayan ter

cihti. Bylesine "yumuak ancak sratli" bir ayrl Yahudilere
ait gayrimenkullerin ve ticarethanelerin deerlerinin ok altn
da meblalara el deitirmesi ve blge ekonomisinde Msl
man Trk unsurun hkim duruma gelmesi demekti. Bu da arzu
edilen bir deiiklikti.
Ancak bu muhtemel senaryo btn kitlesel olaylarda oldu
u gibi sratle kontrolden kacak, yamaya dnecek, hatta
bir katliama dnme istidad gsterecekti. Bu gelimeler zeri
ne hkmet Trkiye Cumhuriyeti'nin "antisemit siyaset gden
lke" konumuna dmesini istemediinden, ge de olsa, mda
hale ederek olaylarn daha dramatik bir ekilde gelimesini en
gelleyecekti. Bu varsaymda hkmetin sorumluluunun ne
dzeyde olduu mehuldr. Eldeki verilere gre olaylarn h
kmet tarafndan planlanp uygulandn sylemek mmkn
deildir zira bu iddiay destekleyecek resm belgelere ulala
mamtr. Ancak Trakya Umum Mfettii brahim Tali'nin Ba
veklet'e, Dahiliye Vekaleti'ne ve CHF Umum Ktiplii'ne
sunduu ve Trakya'da bir "Yahudi Meselesi"nin mevcut oldu
unu savunduu rapor son derece nemli bir belgedir. nemi
de brahim Tal'nin Yahudi tccar ve esnafn Mslman esnaf
ve tccara kyasla daha stn durumda olmasn "mesele" ola
rak kabul etmesi ve bunun bir zme kavuturulmasn iste
mesinden ileri gelmektedir. Olaylar cereyan ettikten ve bastrl
dktan hemen sonra brahim Tal'nin blgeyi tefti etmekte olan
Dahiliye Vekili kr Kaya'ya refakat etmesi, Kaya'nm tahkika
tn Tal tarafndan devam ettirileceini belirtmesi, olaylardan
be ay sonra Bavekil smet nn'nn Trakya'y ziyaretinde ge
ne brahim Tal'nin kendisine refakat etmesi, nn'nn bu ge
zisi srasnda olaylar srasnda m adur olan Yahudi aileleri zi
yaret etmemesi, Trakya Umumi Mfettilii'nin 1935 ve 1936
yllarna ait raporlarnda Yahudi esnaf ve tccarlarn blge eko
nomisine hkimiyetlerinden halen ikyet edilmesi gibi olgular
brahim Tal'nin hazrlad raporda yer alan "Yahudi Mesele
s iy le ilgili kayglarnn ve meselenin zme kavuturulmas

iin alnmasn talep ettii tedbirlerin mahalli mlk makamlar,

CHF tekilt ve hkmet tarafndan zmnen onaylandna ia
ret etmekte.
Olaylardan sonra Yahudi tccar ve esnafn Trakya'nn eko
nomisindeki hkimiyeti azalmaya balayacak ve ileriki yllarda
yok olacakt. Buna karlk Balkanlar'dan gelen nemli sayda
gmenin Trakya'ya iskn ile Mslman nfus oalacak ve
zaman iinde Yahudi tccar ve esnafn yerini alacakt. Trki
ye'nin Boazlar' silahlandrma talebi konusunda yrtt si
yaset ise baaryla sonulanacak ve 20 Temmuz 1936 tarihinde
imzalanan Montreux Boazlar Antlamas ile Boazlar'n silah
landrlmas kabul edilecekti.

EKLER

A H M ET H AM D I BA A R 'IN KALEM N D EN
1930 YILIN D A
TR A K YA 'N IN EK O N O M K D URUM U

1930 senesi lkkanun'un (Aralk) aynn 19. Cuma gn ak

am Gazi Hazretleri ve maiyetindeki zevatla beraber trenle
Edirne'ye hareket ettik. Ertesi sabah Alpullu eker Ky'ndeyiz. leye kadar fabrikay ziyaretten sonra Krklareli'ne doru
yolumuza devam ediyoruz. Krklareli'nde ve oradan otomobil
le gittiimiz Edirne'ye kadar yola kafam hep ayn konuyu ile
mekle megul.
te Krklareli'nde kylnn acnacak hali... Alpullu civa
rnda eker yetitiren kyl memnun. nk pancar fabrika,
sabit ve reticiyi idare eden fiyatla alyor. Kyl ektiinden ve
ektiini belli fiyatla satacandan emin. Fakat pancan olmayan
kyller bu sene asla dnemeyecekleri kadar byk bir fiyat
d karsnda arm, kalmlar. te Krklareli'nde avdar
2 kuru, arpa 100 para, msr 3 kuru, buday 3 kuru. Krklareli'nden Edirne'ye doru getiimiz kylerde hep tela ve strap
gryoruz. Bir yerde kyller otomobillerimizin nne ktlar;
hep birden dert yandlar. Kyl fiyatlarn dmesinin sebebini
bilmemekle beraber, bunun hkmete nlenemeyeceini de
1

M urat Koraltrk, (yayma hazrlayan), Ahmet Hamdi Baarn Hatralar, Meru

tiyet, Cumhuriyet ve Tek Parti Dnemi, stanbul Bilgi niversitesi, stanbul, 2007,
s. 349-352.

kestirdiinden bu bahiste sadece dert yanyor; vergilerden, nkliyeden, fena idareden, yolsuzluktan, hastalktan ac ac ikyet
ederken bunlar dzeltmeyi hkmetten bekliyor. Gazi'nin bu
dert ve strap senesinde memleketi dolamas ne hayrl bir i
oldu. Herkes ondan medet umuyor; onun ilgilenmesi; yanma
birok kimseler de alarak dert dinlemek ve halkn straplarn
renmek zere ky ky dolamas, halka, hatt dertlerini bile
unutturuyor.
St 6-7 kurua dm. nk bir teneke peynir stan
bul'da ancak 6 liraya satlabiliyor. Bunun 90 kuruu navluna, 2
liras da teneke, usta ve imaliye masraflarna gidiyor. Onun iin
6 kurutan fazlaya st alnrsa onunla peynir yapmak kabil de
il... Peynir de yaplmazsa st satlamyor. Peynirciler, hayvan
sahipleri zarard a... Hayvanclar bu zarar karsnda Saym Vergisi'ni veremeyecek halde olduklarn sylyorlar. Vergi iin
ok tazyik yaplmakta, hayvanlar satlmaktaym. Sonra tahsil
deki hakszlklardan da sk sk ikyet olunuyor. Mesela Kara
Hdr Ky'nde hayvanlar hastalanm, kordon altma alnm;
byle olduu halde bu hayvanlardan da cebren vergi tahsil edil
mi!
te u kylden kendisine ait olmayan tarlalarm da vergi
si isteniyor; onun iin kz satlyor. Adamcaz defa istida
yazm, gnlerce takip etmi; istidalar battala havale etmiler.
te u kyde vergi iin haciz "talan" halini alm. Kyl vergi
tahsildarlarndan iki gn izin istemi; ehirde murabahaclar
dan ayda yzde 5 faizle de para bulamam. Ziraat mdr bi
le "iki ifti olan kyl bir iftini satmaya mecbur kalyor" diyor.
Mdr gelecek seneki ziraati soruyoruz: En az bu seneden
yzde 70 eksik olur, cevabm veriyor...
"Bir dokun bin ah dinle" fehvasnca ne feryatlar ykselmi
yor! Kyl evinin iine giriyoruz; bir krk desti, bir eski ul par
asyla, iki adi eyadan baka bir ey yok!... Karanlk, pis bir iz
b e... Msr koanlar asl ocak banda, hastalkl, bitkin bir ihti
yar kadn inliyor.

Saym Vergisi'ni tahsil mnasebetiyle btn seyahatte gr

dmz ve iittiimiz daha birok hakszlk var. Bunlar nasl,
hangi kuvvet sayesinde dzelecek?... Trakya'da hayvancln
ilerisini vahim gryorum. Hayvanlar gittike azalyor; Bulga
ristan'a bile karlyormu!
Kylerde buday 2 kurula 2 kuru otuz para arasnda sa
tlyor. Bu civarda kyllerin bir ksm icarla tarla iliyorlar. ca
r da, dnm bana, para ile dyorlar. Geen sene 18 kurutan
tohumluk almlar. car bir taraftan, Ziraat Bankas'nm istedii
tohum paras ve dn alnm para ile faizi br taraftan; bir
de bunlarn stne vergi tahsildarlarnn tazyiki gelince, kyl
ne yapacam arm!...
Kyllerle dertleirken hesaplarm tutmaya alyorum.
Hadisenin rakamla ifadesi insan korkutuyor: 360 okka avdar
ekmi, 44 lira tohum paras vermi. 3140 okka haslat 2 kuru
on paradan satm; eline 70 lira gemi. Halbuki adamcaz
orakya 42 lira vermi; daha 25 lira da masraf var. Bunlar da
eklenirse sade masraf 111 lira, haslat 70 lira. imdi bu kylden
ayrca 12 lira yol vergisi isteniyor. 2 buuk lira da evin iin ve
recek. Tarlada kii alm; bir kars, bir kz, bir de kendi.
ki kz var. Bunlarn iftini evvelsi sene 60 liraya alm. Bun
lar satmaya mecbur; fakat birine 20 lira, tekine 10 liradan faz
la veren yok!... Konuuyorlar:
"Bankaya gidip bor alalm, ama banka kefaleti mteselsile
ile en ok adam bana 50 lira veriyor. Fakat en az on kii olma
lyz. Ktibi adilden (noterden) senet almak lzmm. Adam ba
na 110 kuru ktibi adil masraf var; sonra pul vesaireden ba
ka 3-4 gn de kasabada boumak ister. Bu da yetmiyormu gi
bi, paray alrken ky heyeti ihtiyariyesi de bulunsun diyorlar.
Vazge canm!..."
Biri memnun:
"Niye ben bu yl az ektim. Ya fazla ekseydim!"
teki cevap veriyor:
"ansn varm. Ben de zaten gelecek sene az ekeceim.
Eer kalrsak!"

Konuma ve dertlemeler sonunda onlar teselli ederek sz

ler sarfediyoruz. "Katlanacaz, elbet hkmet sizi dnr, bir
ey yapar" diyoruz ve ayn ikyetleri, ayn dertleri bir baka
yerde dinlemek zere hareket ediyoruz.
Btn bu ikyetler, buday ve vergi mevzuundaki kanaat
lerimi bende sarslmaz iman haline koydu. Kyly vergi me
murunun ve tahsildarlarn elinden kurtarmak, iinden ehirlile
rin ve mtehassslarn dahi kamad kanunlarn takdir, teklif
tahsil gibi ekillerle kyly tazyik etmesinden kurtarmak l
zm. Kyly hkmettin soutan o; mtegallibenin ve soy
guncunun kucana dren o; sefalet ve strap levhalar yara
tan o; hileye ve ahlkszla sevkeden o ... Buna mukabil alman,
btn memlekette saym iin 13 milyon, arazi iin 7 milyon. To
pu topu 20 milyon lira. Oysa ki bu miktar elde etmek iin en az
masraf ve ziyan olarak yarsn sarfediyoruz. Ne olur; asrlarca
ezilmi, btn imparatorluun ykn ve derdini omuzlarmda
tam olan, bu anavatan kyls artk vergi memurunun ya
kasna yapmasndan kurtulsa!... Hi vergi vermese!... Artk
hkmetten kaan, nfustan kaan, ehirden ve medeniyetten
kaan ky kendimize ve kendisine sndrsak!...
Habubat ve buday fiyatlarnn rezalet halinde dnn
yaratt strap levhalar bir yanda; vergi borcu iin hayvan,
tarlas, yorgan satlanlarn hazin ve ackl manzaras br yan
d a... Trk inklbnn yaratcs, en byk adammzla beraber
bunlar gryoruz. Btn bu sefalet ve fecaat levhalarn gideri
ci tedbirleri, onun emriyle, teklifler halinde hazrlam olarak bu
harap yerleri dolayorum. Istrab grmek ne kadar ac ise, onu
yenmeye muktedir olduuna inanm insamn , strap karsn
da duyduu heyecan ve enerji de o kadar tatl oluyor. Kyller
le ve dert yananlara hep mitle teminat veriyorum:
"Merak etmeyiniz, hep ey dzelecek; tasavvur edemeye
ceiniz kadar abuk ve iyi olarak dzelecek. Bekleyiniz ve daya
nnz."

TR A K YA UM U M M FETT
BRA H M T A L'N N TEFT RAPO RU
Trakya Umum Mfettilii
ubesi:
Say:
Edirne 1 0 / 7 / 1 9 3 4

C. H. Frkas Umum Ktibi Recep Bey Efendiye

Trakya ve anakkale Vilyetlerinde bir ksm arkadala

rmla yaptm ve otuz gn sren ilk tetkik dolamasndaki
gr ve anlaymza dair Yksek Ba Veklet makamile Dahi
liye Vekletine takdim olunan raporun bir suretini zati devletle
rine yksek sayglarmla sunarm efendim.
Trakya Umum Mfettii
Dr. brahim Tal
X ve VI inci Brolara takdim

(imza)

19 Eyll 1934
VI Broca grld. X Bro'ya takdim
26 IX 1934

C.H.F

VI B.[ro]
H. Rahmi.

Ktibi Umumilii
4 T.Sani [Kasm] 1934

Tl / XII / 934
Grdm. B.[ro] H'ye takdim
R. Erten

No.

46371

T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, 490.01/643.130.01.

Metinde Yahudilerden bahsedilen blmler tarafmca siyah ka
rakterlerle dizilmitir.

CHP'de II. Bro "Alelumum dilekler ve m racaatlar", VI.

Bro, "spor ve genlik", X. Bro ise "ktisat vaziyetini tetkik ve
mtalaas" ile meguld. (Cumhuriyet Halk Frkas, Ktibiumum-

liinin F. Tekiltna Umum Tebligat, Mays 1931'der Birinciknun

1932 nihayetine kadar, Cilt 1, Hakimiyeti Milliye Matbaas, 1933,
s. 18.)

TRAKYA UMUM MFETTL

Say: 492
Edirne, 1 6 / 6 / 1 9 3 4

Umum Mfettiliin i proramm, mahall kabiliyetleri ve

ihtiyalar da nazara alarak, izmek iin btn Mmtakada bir
tetkik seyahatma ihtiya vard. Bu seyahat, mnhasran Mmtakay gr ve ihtiyalar, kabiliyetleri sezi seyahati olacak ve
meseleler zerinde fazla tevakkuf edilmiyecekti. Bu kadar a
buk bir seyahat iin bile en az bir aylk zaman lzmd.
Refakatimde Bamavir kr [Skmenser], skn Ma
viri Hulsi, Mlkiye Mfettii Haim ve Husus Kalemden Riza
Beyler olduu halde 6 Mays Pazar gn seyahate kld. Srasiyle Krklareli - Tekirda - anakkale ve Edirne Vilyetleri do
lalarak ( 7/ 6/ 19 3 4) te dnld.
Bu seyahatta uranlan kasaba, nahiye ve ky merkezlerini
gsterir kroki iliiktir.

Umum M fettilik tekiltndan evvel Trakya ve

Propagandalar
Yakin zamanlarn tarihinde, Trakyada iztirapl hadiseler
gemiti. Son 25 senede st ste grd bir ka istilnn tesiri
halkn maneviyat zerinde hassas bir kymet halini almt.
Halk geirdii ac gnlerin elemli hatralarn hafzasnda her an
yaatyor, menf ihtimalleri, hakikata en uyamayacak ekilleri
ile de en yakm bir vaka gibi grmekten kendini alamyordu. Bu
ruh teheyylerin [heyecanlanma] akisleri, Trakyada umum
hayatn her safhasnda rnyordu. Halk itimat ve emniyet ile
ie sarlmyordu. Yerli halkm bir ksm, Vatann dier yerlerine
gitmek iin Trakya ile olan madd alkalarn kesmi idi. Dier

bir ksm halk ta ayrlmak iin teebbse girimi bulunuyordu.

Kalanlar da geni bir itimatla almaktan, memlekette imar ve
mrana faideli olmaktan ziyade muvakkat ilerle gn geiriyor
du.
Hadiselerin haleti ruhiyeler zerinde vcutlandrd bu
menf akislerin tesiriledirki; Trakyada canl bir faaliyet grle
miyor. Buna mukabil yer yer mamureler [insan bulunan yerler]
gn getike daha bir az harabiye [viranlk] yaklayordu. n
k; kanaat ve zihniyet, Trakyada yerlemei ve tutunma g
nn birinde esecek bir felket frtnasna maruz kalmak mahiye
tinde telekki ediyordu. Onun iin esasl yeni bir kurma ve yap
ma olmadktan baka kalanlarn da iyi halde tutulmasna yara
yacak bir tertipte alnmyordu.
Yedi sekiz sene evvel sezdiim ve halkta yerleen bu kana
at, tahripkr tesirlerini, Trakyanm her yerinde adm adm yk
lan binalarla, bakmsz, snk braklan tarlalarla iztirap mev
zuu halinde, madd misalleri ile grnd gibi manev sarsn
tlar da eln halkn durgun neesiz ve ac bir levha seyrine ha
zrlanm gibi hadiselerden manalar karmak isteyen nazarla
rndan anlamak mmkn oluyordu. te; halkta yaayan bu zih
niyet, haric ve dahil olmak zere iki esastan doan propagan
dalara vesile vermiti:

1Birinci esas: Harici faaliyetlerin Trakya halk zerind

yapt tesirler idi. Haric faaliyet mevzuunda belli bal Bulgar
larn yapt tahrikler geliyordu. Halkn maneviyatn iyice kr
mak, asapta mitsizlik yaratmak isteyen Bulgarlar hudut mmtakalarnda yaptklar ufak tefek toplantlarnda gnn birinde
Trakyay tekrar ele geirecekleri hakknda, Trakya komitaclar
nn azndan sarfettikleri tahrikamiz szler, bu propagandann
esasn tekil ediyordu. Bulgarlar bu toplantlar olduundan
fazla gstermek suretiyle matbuata aksettirmilerdi. Bu toplan
tlar ve oralarda sarfedilen szler, esasen maneviyat dzelme
mi olan Trakyanm yerli halk zerinde aks tesirlerini gsterdi
i kadar, Bulgaristanda bir ok iztiraplar ektikten sonra Yurda
iltica eden ve hudut mmtakalarma yerletirilmi olan silhsz

muhacir ksm zerinde de menf akislerini yapmaktan hali kal

mam idi. Halkta vaziyete emniyet ve itimatszlk artm idi. Bu
hal pek tabi olarak imar ve mran [bayndrlk] faaliyetlerinin
balayamamasmda, buna mukabil ykcln devamnda en
mhim bir amili ruh olmu idi.

2kinci esas, Bulgar hudutlarndan sokulan bu propa

gandalarn, kylnn ve kasabalnn, ehirlinin hemen he
men btn hayat ve faaliyet menabiini [kaynaklarn] elinde
tutmak suretiyle Trakya iktisadiyatna tam am en hakim olan
Museviler tarafndan kendi m enfaatlanna uyar ekilde takvi
ye ve devaml tesirler yapacak surette doan ve yaylan ayi
alar idi. Bu iaat [haber yayma] dorudan doruya Yahudiler
tarafndan beslenmi idi ve binaenaleyh; dahil idi, sebebi
aikr idi.
Bu menf ihtimaller, Trklerin maneviyatn sarstka
mitsizlik balyacak idi. ktisad sahada Trklerin emniyet ve
itimat ile adm atamamalar Musevilerin ktisad inkiafta arizasz ve maniasz daha iyi yerlemelerinde amil olacak, binnetice Yahudi sermayesi Trk sermayesinin yerine tamamen ka
im olacak, [geecek] daha kolay ve daha emin bir vaziyetle kuv
vetlenecek olan Yahudi sermayesine, Trk sermayesi boyun
emee mecbur olacak idi. ok hassas bir zek oyunu halinde
ve vastasz Yahudi menabiinden [kaynaklar] idare edilen bu
propagandalar, kendi lehlerine beklenilen neticeye doru adm
atmalarna vesiyle vermi ve Trk sermayesi bir az daha tered
dt ve za'fa derek gn getike piyasada gerilemiti.

Umum M fettilik tekiltnn kurulu haberler[i]:

Bu haber Trakya halk zerinde ok sevinli bir tesir yap
mtr. Halk bu haberi, iinde bulunduklar muztarip hallerden,
atilerini mitsiz gsteren karanlk ihtimallerden kurtulu mana
snda telekki ve kabul etmilerdir. O kadarki; Cumhuriyet Dev
letimizin Umum Mfettilik tekilt tertibatn bu havalide d
nmekle, halkn byk ve inkilp lksne olan sevgi ve mu

habbetini bir kat daha arttrd neticesini bir kanaat halinde iz

har edebilirim.
Za'f [Gszlk] yerine mit, tereddt mevkiine emniyetle
kaim olmu, gzle grlebilecek farklar, Trakya halknda hasl
olan emniyet ve itimadn derecesini gstermekte bulunmutur.
Haberin teeyyt [kuvvet bulmas] etmesiyle evvelce Trak
ya haricine gidenler gelmee, emlk ve arazi kymetleri artma
a, ev kiralar ykselmee balam, bu halin neticesi olarak ta
hurda kereste fiyatna satlmakta olan binalarm yklmas ii
durmutur. Halk neeli ve mitli bir intizar [bekleme] devresi
ne girmitir.

Umum Mfettilik tekiltnn ise balamasnn akisleri:

Tekiltn ie balamasnn yapt tesirleri en kat bir mem
nuniyet halinde Byk Gazi ve Cumhuriyet lksne olan ba
llklarn ifade eden tezahrleri, hakknda Trakya hudutlarn
dan itibaren yaptklar istikballerde ve Mmtakada vukubulan
seyahatmda kyl, kasabal, ehirli, kadm, erkek btn bir
Trk halknn gsterdikleri samimi karlamalarda bizzat mem
nuniyetle mahede ettim.
Bu manzaralarda byk iztiraptan kurtulduuna inanan
halkm derin neesinin uyann sezdim. Seyahatlarmda nee
ve etaretini [sevin] mitle mezcetmi [kartrm] olan halkm,
Byk Gaziye ve Cumhuriyet umdesine minnettar bir hissi k
ranla bal ve heyecan iinde bulunduklarn grdm.
Halk imdi mitle yarma bakyor, itimatla istikbali bekli
yor, tekiltn teesss ile; halkm vaziyete itimat ve emniyetinin
ilk verimi olarak ta, ykcln durmasn, herkesin emlkini
hsn muhafaza ve idameye yeniden dikkat ve itina ile alka
gstermee balamasn memnuniyetle kayt edebilirim.
Askerlik tekiltnn kuvvetlendirilmesi haberleri btn bu
sevin ve neeyi ve bilhassa ruh haleti pek ok kuvvetlendir
mitir.

Emniyet ve Asayi:
Mntakann emniyet ve asayii bahsinde hudut mntakalan , i Trakya ve ayrca Boazlar mmtakasm gz nnde bulun
durmak hem mtaleayi kolaylatrr ve hem de mahall vaziye
te gre alnmas icap eden tetbirler daha iyi taayn eder.

Hudut M ntakalan:
Asayi vukuat olarak en ziyade hayvan hrszlna tesa
df olunduu ve fakat son sene iinde bu nevi hadiselerin de
azald anlalmtr. Meriin tekil ettii hudut hatt hari bra
klrsa bilhassa Bulgaristan hududu ksmnda bir taraftan dier
tarafa gizlice geiler mmkn grlmektedir. Meri ksmnda
bu suretle gei muayyen geit noktalarna inhisar edebilecein
den bu ksmn kolayca kapatlmas her zaman iin mmkn ola
bilir.
Bulgaristan hudut ksmnda bilhassa ormanlk tekil eden
Demirky mmtakasmda geceleri hududun bir tarafndan dier
tarafna sokulmak kolaydr. Zaman zaman Bulgaristan hudu
dundan vaki ilticalar bunun misalidir.
Bu vaziyet, haber alma ileri noktasmdan ehemmiyetle na
zara alnmaa deer.
Mays aynn ilk gnlerinde Uzunkprde yakalanp stanbula sevkedilen ve ihtiyat zabiti olduunu ve parti ihtilfi y
znden Trkiyeye katn syleyen ve eger tannarak yakalan
mam olsayd gizli kalmakta devam edecei phesiz olan Bul
gar, Bulgarlarn Trakyadaki vaziyeti takip iin zaman zaman
mstahbirleri [istihbaratlar] hududumuz iine sokabildiini
gsteriyor. Karadeniz sahiliyle Demirky istikameti arasnda
kesif ormanlk sahadan ve Istranca istikametinden stanbul isti
kametine de gizli geiler olabileceini gz nnde bulundur
makta faide oktur. Demirky - neada - Midye mntakasndaki tetkikatm bu kanaati vermitir. Bu kanaatin mhim bir ami
li de udur:

Karadeniz sahiliyle Krklarelinin Dereky nahiyesi arasn

daki mntaka keif ormanlkl ve az nufusludur. Kylerin mah
dut oluu bu sahada gizli gidi gelilere pek msaittir. Maysn
ilk haftasnda birka silhl Bulgarin Demirky kazas hudut
mmtakasmda gpe gndz bizim tarafa geerek temas ettikleri
obana hudut sekenesinin [sakinlerinin] maneviyatn krc
propaganda yapp grnmeden geri dnebilmeleri, yine Mays
ikinci yarmnda Hayrabolu ve Malkara mmtakasmda meskn
muhacirlerden (6-8) kiilik silhl bir gurubun Bulgaristana ge
erek baz kylere baskn yapabilmesi mntakamn bu ksmnda
gizli gidi geli imknlar iin en son misallerdir.
Bu vaziyete kar bu hudut ksmmda mani kuvvet (200) ki
lometreye yaylm bir hudut taburiyle pek zaif gmrk muha
fzlar ve yine zaif zabta kuvvetidir.
stihbarat noktasndan da Demirkynde tesis edilen
mevcutlu polis karakoludur.
Hudut ktas imkn nisbetinde kendisine mevdu [emanet]
olan vazifesini yapmaktadr. Bu geni hudut mmtakasmn daha
fazla kuvvetle daha iyi bir surette kapatlmas her halde umum
emniyet noktasnda esasl faideler verebilir, ilerde daha genie
temas olunaca vehile bu hudud daha esasl ve kuvvetli ka
patmann en mhim faidesi (iskn ve haber alma emniyetini) is
tihsal olacaktr.
Hududun bu ksmnda kyler aras ve kaza merkezinin
kylere olan mesafesi ok olduundan bu geni mntakamn za
bta hizmeti noktasndan yaya jandarma ile kolayca taranmas
gtr. Bu noktai nazardan Demirky jandarma ktasnda hi
olmazsa yar nisbette atl kuvvet bulundurmak ok faideli ola
caktr. Demirkydeki polis karakoluna gelince:
Karakolun hududa olan mesafesinin okluu ve Demirkyn hududun muhtelif istikametleri iin bir urak yeri olmama
s hasebiyle imdiye kadar gerek hudut harici ve gerek hudut
dahili faideli bir istihbarat yapt tahmin olunmamaktadr. Bil
hassa (neada) mmtakas ve Trnavack istikameti istihbarat

noktasndan hududun en mhim akamn tekil ettiinden bu

rada tesis edilen ve vazifesi mnhasran (Haber alma) ilerini
. tetvir olan bu polis merkezinin kalc deil, gezici bir vaziyet al
mas ve icap eden istihbarat elemanlarna malik olabilmek iin
de az ok istihbarat tahsisatiyle takviyesi lzmdr.
Bulgaristanm Burgaz mmtakasndan bir takm kaaklarn
adam kardklar ve bunlar ne ada mntakasma kardklar
haber alnmt. Bu hususta mahallinde yaplan tetkikat vuzuh
suzluk [ak olmayan] iinde kald. Demirky polis karakolu bu
ile alakadar olmu ve bir eyler tespitine de alm isede (Demirkynde) kalc vaziyette oluu bu alma derecesinde seme
re vermemitir. Bu merkezin amiri olan komiser ne adaya ve
hatta hududa yakn kylere gidebilmi olsayd her halde daha a
buk ve esasl malmat istihsaline muvaffak olabilirdi. neada sa
hillerine karld duyulan birka kiinin izi bu hareketsizlik y
znden bulunamamtr. neada mntakasnda orman ileriyle
megul ve yannda tercihan Trk olmayan unsurlar kulland
anlalan, insan kaakl yapmas da ihtimalden uzak olmayan,
Haydar bey ve arkadalarnn (Polisin) kalc vaziyetteki haber al
ma ilerini artmas pek ok muhtemeldir. Bu esasl nokta hak
knda nazar dikkat celp edilmi ve bu polis merkezinin faideli bir
i grebilmesi iin zaman zaman ve ihtiya halinde gezici bir va
ziyet almas muvafak grlmtr. Bu merkez bilhassa (Demirky)nde yeni kurulacak asker garnizonun kuruluundan sonra
gezici bir vaziyet alr ve istihbarat elemanlar teminine iinkn ve
rilirse daha faideli bir vaziyet iktisap edebilir. Bu merkezin Krklareli-Derky-Bulgaristanm Tmavak yolu zerinde ve Dereky
nahiye merkezinde bulundurulmasnn haber alma ileri nokta
sndan daha faideli olup olmyaca ayrca tetkik olunacaktr. Ne
ticede msbet bir kanaat doarsa ayrca arz olunacaktr.
Hudut mntakasnda nazar dikkate alnmaya deer m
him bir meselede Bulgaristan tarafndaki halkn silhl veya k
sa zamanda silhlanp harekete geebilecek tekiltl oluuna
mukabil bizim taraf halknn byle bir tekilttan mahrum bu
lunuudur.

Zat Devletlerince de malm olduu vehile Bulgaristan

bilhassa hudut mmtakasndaki (Oputina) tekilt banda de
erli ihtiyat zabitleri bulundurmaktadr. Bunlarn emirlerinde
(Aputma) merkezlerinde veya hududun mhim kylerinde si
lah depolar bulundurulmaktadr. htiyat zabiti olan bu Oputi
na balan hudut halk arasnda yaplan tekiltn talim terbiye
ve zamannda emru kumandasna ve depolardaki silhlarn ba
kmna memurdur. Hudut halk hangi iaretle nerelerdeki silh
lar alacaklar ve nerelerde toplanacaklar ve nasl bir tekilt
iinde alacaklarn ve ilk vazifelerinin ne olduunu bilirler.
Bunun iindir ki Bulgar hudut halk mukabil mmtakada bizim
halka nisbetle propagandadan daha az mteessir ve daha sakin
bir vaziyette i ve gleriyle meguldur. Bizim tarafa gelince en
ufak bir propaganda, kulaklara akseden alelde silhl bir gei
bizim hudut halknda derhal hassasiyet uyandrmakta ve mane
v bir skntya sebebiyet vermektedir. Kimler olduu henz tesbit edilmemekle beraber hudut mmtakasndaki kylerde oturan
baz ahslarn her ihtimale kar ailelerini gerilerde bulundur
makta olduklar ve bunun balca sebebinin de mdafaa vasta
larndan mahrum olular dolaysiyle hudut mmtakasmda em
niyet iinde bulunmadklarndan ibaret olduu duyulmutur.
Bu vaziyetin hakikata uygun olduu da phesizdir.
Vatann Avrupa parasnda ok kuvvetli bulunmann Dev
letin esasl prensiplerinden biri olduuna nazaran bu mesele
zerinde lyiki vehile ilemek bir zarurettir. Bu kanaati bun
dan (7) sene evvel Trakya'da (C.H.F.) Mfettii iken de duymu
ve daha o zaman tahakkuk ettirilmiyen baz teebbslerde bu
lunmutum.
Bulgaristanm bilhassa son senelerdeki vaziyeti bu ihtiyac
ok kuvvetlendirmitir. Trakyann ileri ve byk inkiaf ve
kuvveti ve esasl emniyeti her eyden evvel ktisad sahada iler
bir nfus oalmasiyle istihsal olunabilecektir.
Nufus oalmasnn doumu arttrma, lm azaltma yoluy
la ilenecek ksm zerinde shhat ve nufus bahsmda durulacaktr.
Burada hudutlarmzn haricinden gelecek Millettalanmzn isk-

m ii zerinde tevakkuf [durarak] ederek hudut mntakasndaki

halkn salam bir maneviyata mazhar klnmalar aresine temas
olunacaktr. Bugn Bulgaristan ve hatta Yunanistan hudut mntakalannda derinliine geni bir sahada yaayan halkn byk ekse
riyeti Krm muharebesinden beri muhtelif muharebeler ve hadi
selerin tazyikiyle Romanya, Bulgaristan ve Srbstandan hicret et
mi halk olduu ve bu halkn kendilerini Ana Yurtlarn terke ic
bar [mecbur] eden elm hadisat iinde ya bizzat yaam ve yahut
dededen babadan hikyelerini tevars [devralm] etmi ve hi ol
mazsa Balkan harbi, Byk harp, Mill Mcadele senelerinde ya
igal altnda bulunmu veya ikenceye uram insanlardan ibaret
bulunduu gz nnde bulundurulursa manen bir ylgnlk iin
de mr sren bu insanlarn hudut sahasnda yaamann kendili
inden telkin edecei pheler altnda ezgin bulunduklarn kabul
etmek ileri tetbirler iin faide dourur. te byle bir halkn elinde
uzun mddet silh ve yakn muhitinde tedenberi grmee alt
gz dolduran askeri ktalar grmezse maneviyat sarsc prog
raml ve iddetli bir propaganda karsnda ve yahut ani bir silh
l tecavz karsmda ne hal kesbedecei kolayca takdir olunabilir.
ayan dikkattirki, gerek hudut mntakasnda gerek Trakyann da
hilinde muhtelif kylerde ky bekilerini ellerinde grdm si
lhlar bile emniyet telkin edici bir vaziyette deildi. Ya aptan
dm ve bakmszlk yznden sat kymetini kaybetmi rus
silhlan veya tamamen kymetsiz martinler bizzat bekinin bile
nefis inancn kracak vaziyettedir. Bunlar arasmda ok yerde fi
eklerin de patlamad szlerini kyl azmdan iittim. Bu sy
leni gz alc ve ili sylenilerdi.
Hudut kylleri kylerinin belki biricik silhls olan beki
lerini de bu vaziyette grrlerse kendilerinden manev kuvvet
beklemek doru olmaz.
Bu halkn bugn en byk mit ve emniyeti (Gazi Mustafa
Kemal)i ve (Cumhuriyet Hkmeti)dir. ayan krandrki hu
dut kyls kendisini dnen bir hkmet olduuna inanm
tr. Bu iman da olmasa bu insanlarn hudut zerlerinde barn
drmak cidden g olacaktr.

Hudut mmtakas halk silhl bir dman karsnda si

lhsz bulunmann verdii skntdan baka tesirler altnda da
bulunmaktadr. Srasnda zerinde daha ok sz sylenecek
olan (Yahudilik) oyunlarna bu bahiste de temas zarur oldu.
Trakya iktisat manivelasna Musann kullan hakimdir.
Ya dorudan doruya ve yahut ipinin ucunu elinde bulundur
duu ve arkadan istedii gibi idare ettii dier elemanlar va
stasyla Trakya halknn istihsaltna (Yahudi) hakimdir.
Zahire, yapa, st ve sair istihsalt (Yahudi) elinde ky
met bulduundan kyl bu unsurla adeta kaynamtr. Ky
l (Yahudi) ye ya borludur veya dededen mevrus bir itiyatla
baldr veya malnn kymetini drsede abuk ve kolayca
para alabilecei veya anlaabilecei unsuru (Yahudi) olarak
tanmtr. Bundan baka ve asl feci bir amil de kylnn
kendi aasna ball yznden bu aann arkasndan gitme
itiyadndan henz kurtulamamasdr.
Yahudi, bizzat nufuz edemedii kyler ve kasaba halkna
bu halka veya kylere henz hkmedebilen aalan elde bu
lundurmakla nufuz edebilmektedir. Aalara ya sermaye verir
ortaklk yapar veya komisyonculuk yaptmr, ve bu sayede
aay, beyi istedii yola sevkeder. Bu sebepledirki bir takm
maksatlarla yaymak istedii havadisler ve propagandalan
yaymakta emin vastalara maliktir. Bu meseleyi vuzuhlandrmak iin bir az daha izahat verme mecburiyetindeyim:
Bir aydan fazla devam eden tetkik seyahatnda Trakya ve
anakkalenin hemen her noktasnda (Yahudi) faaliyetiyle
karlatm. Tetkikatm gstermitir ki Trakya Yahudileri
kendi tahayyllerine gre yakn veya uzak bir ihtimalin do
urabilecei akibetlerin kendi unsurlarna zarar vermemesi
iin tetbirli bulunmak davasndadrlar.
Btn Trakya (Yahudi alemi) Trakya topraklannn bir
gn (Bulgar) istilasna maruz kalacan dnmekte ve by
le bir ihtimali kendi unsurlanna faide getirecek ekilde kar
lamak istemektedirler. te bunun iindirki Trakya (Yahudi)si

bugnden Bulgarln meddah ve taraftandr. Bulgarlarn

adaletinden, Bulgaristann itimai, zirai ve ktisad sahadaki
terakkiyatndan bahsetmek Trakyal (Yahudi) ocuunun bu
gnk terbiye esasdr. Mesel pancar sahasnda (Yahudi)
yle bir propaganda yayar:
(Bulgarlar Trkiye'den kilosu 3 kurua pancar almak isti
yor. Fakat hkmet msaade etmiyor.)
(Yahudi) bu propaganda ile iki hedefe yryor. Birincisi
Babaeski - Uzunkpr - Lleburgaz gibi az ok pancar saha
sna dahil mntakada bulunan ve henz Bulgar dilini unutma
yan BulgaristanlI halk zerinde Bulgarla kar muhabbet ve
Trkiyeye kar bezginlik hislerini tahrik etmek; dieri de in
kiaf halinde bulunan mill bir messiseye kar halk arasn
da itimatszlk ve sevgisizlik duygular uyandrmak. Kendi
bahsinde de temas olunaca vehile Alpullu eker Fabrikas
mill messisesine kar muhtelif cephelerden aleyhte bir
propaganda vardr. Bu propagandann balca yayclarnn
(Yahudi)ler olduuna hi phe etmiyorum. nk; Trakyada
btn grdklerim ve duyduklarm her yerde bana bu kana
ati vermitir. Trakya (Yahudilii) bu suretle Trakya halk ara
snda da kendi unsurlar ve Bulgarlk lehine emniyetsizlik
hissi uyandracak propagandalardan asla hali deillerdir. Bu
suretle Trk sermayesini emniyetsizlik hisleri altnda hare
ketsiz brakarak meydan kendi sermayeleri iin bo bulun
durmaa ve bir taraftan da Bulgarla hizmet etmee al
maktadrlar.
(Yahudi) meselesini bu kadar ksa bahsetmekten maksat
hudut sekenesinin [sakinlerinin] bu unsurun menf propa
gandas altnda bulunduunu ve vastalarn tespit iindir.
Dier bir tesirde Bulgaristanda Trakya komitesinin faaliye
tinin bu mmtaka halk arama kolayca yaylmasdr. Esasen si
lhsz ve Bulgarhktan ikence grm olan bu halk ktlesi bu
gibi propagandalarm tesirlerinden kurtulmamaktadrlar. Bu va
ziyete nazaran u mesele ile karlalyor:

A - sknda Emniyet
sknda emniyetin, iktisadiyata, maarife taallk eden saf
halarn kendi bahislerine terkederek burada yalnz manev cep
hedeki emniyetin istihsali tedbirleri zerinde dncemi tespi
te alacam.
Bunun iin iki are hatra geliyor: Biri; Her eyden evvel
hududun hi olmazsa (25) km. derinliindeki halk tekiltlan
drmak. Dieri de tpk Bulgaristanda olduu gibi bu halk ica
bnda pek seri bir surette silhlandracak tedbirleri alarak her
ihtimale kar hududu kapama vazifesine altrmak ve bu vazi
feyi kendilerinde itiyat haline getirmektir.
Birinci halde; balang olarak kylerde silh kullanabile
cek nufuslarm vaziyetine gre me tekilt yapp her nahiye
mntakasm bir takm ve her kaza mntakasn bir blk ve her
vilyet mmtakasm bir tabur itibar ederek bu tekilt teselslen
birbirine balamak muvafk olur. Bu vaziyete gre kumanda ii
u suretle dnlebilir.
Ky gmeleri, o kyde terhis edilmi en deerli askerin ku
mandasna, nahiye takmlar da bu mntakada intihap olunacak
[seilecek] ihtiyat zabiti nahiye mdrlerinin kumandasna, ka
za ve vilyet merkezlerinde de bu maksatla yaplacak teekkl
lerin bana geirilecek ve az ok birer suretle tatmin edilecek
muhtelif rtbelerdeki ihtiyat zabitlerinin kumandasma verilir.
Bunlar aslen dman teekkleridir ve bu noktadan mmtakanm
Halk evlerine bah olurlar. Talim terbiye ve evki idare nokta
sndan ise hudut kumandanlarna tabi olurlar.
Hudut hatt zerinde veya yakininde yani ilk hatta bulu
nan kylerin silhlan kyde ve ihtiyar heyetinin mesuliyeti aktmda, ve ikinci hatta bulunan kylerin silhlar ise nahiye m
drlerinin mesuliyeti altmda nahiye merkezlerinde, eger mnt
ka vasi ise msait hudut ktas merkezlerinde depo edilir. Bu
tekiltn para ihtiyac ky btelerinden ve kasabalarda teek
kllerin kendi btelerinden temin olunur.

Bu teekkllerin talim terbiyesi, ky ve hudut vazifeleri,

sevk idare esaslar, giyimleri, her hangi bir hadise karsnda
iltihak edecekleri hudut ktalariyle kyde kalan ihtiyar, kadm
ve ocuklarn hareket suretleri (Byk Erknharbiye) ce tertip
edilecek bir talimatname ile tespit olunur. Bu hususta sorulursa
mtalea arz olunabilir.
Byle bir tekilt en abuk bir surette kurulabilir ve gerek
kyl ve gerek halk arasnda en yksek rabeti grr.
Byle bir teekkln en byk faidesi, hudut sekenesinde
[sakinlerinde] nefse itimat hislerini ve propagandalara kar
mukavemet duygularn arttrmak olacaktrki Trakyada geni
iskn plannn icap ettirdii (sknda emniyet) in ilk art budur.
Hudut mmtakasmda kurulacak bu emniyet amili tedricen
daha gerilere de temil edilmek suretiyle Trakya her admnda
mdafaa kuvvetini haiz mstahkem bir mntaka haline getiril
mi olur.
Bu tekiltn Trakya halknn maneviyatnda yapaca inkilp Trk sermayesinin birlikler halinde feyizli hareketler yap
mas iin de temel olacaktr.
Bu tekilt doar domaz, Bulgar hudutlarndan akan veya
Bulgarlk menfaatna yaydrlan propagandalar derhal yz sek
sen derece bir dnle Bulgaristana tevecch edecek ve bu su
retle Bulgar zulm ve ikencesi altnda inleyen yzbinlerce pomak ve Trk kalb skna kavuarak Ana Vatana ballk duy
gular kuvvetlenecektir. Bu tekiltn aynen Yunan hudutlarn
da da tatbiki faidelidir. Bununla beraber Bulgaristan hudut mmtakas kadar Gelibolu yarm adasnn da bu noktadan gz nn
de bulundurulmas ve ayn tekilta ayn zamanda mazhar k
lnmas Mill bir ihtiyatr.
Yarm milyona yakn Trk ocuu kann emen Gelibolu
yarm adas bugnk haliyle yrekler yakacak bir hzn kay
nadr. Batan baa dolatm bu adann bilhassa kanl sava
lara sahne olan sahalarnda yer yer ykselen Trke yabanc ve

Trk kalbini ezici abideler bu sahalarda adeta insan yasaks

halinde gze batmaktadr. Bu yarm ada Geliboludan itibaren
insan yerletirecek iftliklere ve zerinde ilenecek bo toprak
lara maliktir. lk i bu iftlikleri birer ky haline getirmek, bo
kyleri ve yerleri insanla doldurmak bu yarm adann balklk,
baclk ve araplk ve zeytincilik gibi btn kabiliyetlerini in
kiaf ettirerek ok insann yaayabilecei bir hale getirmek olur
sa Yarm ada bugnk askersiz ve tahkimatszlm verdii s
kntdan ve yabanc abidelerin skntl grnlerinden derhal
kurtulur ve Saroz sahillerinde ve Yarm adada yukarda arz edi
len tekiltla ilk mdafaa kuvvetine sahip olur. Byle bir teki
ltn ayn dncelerle Boazm Anadolu sahili iin de elzem ol
duunu kaytetmek bir yanllk olmaz kanaatindaym.
Trakyada Yahudi Meselesi:
Trakyanm casuslua kar emniyetini rejim emniyetine
taalluku itibariyle ktisad emniyetine ait ksm da dahil ol
mak zere bu meseleyi (Emniyet ve Asayi) faslnda mtalea
etmei muvafk grdm.
Bu bahsin ehemmiyetini tebarz [meydana karabil
mek] ettirebilmek iin her eyden evvel Trakya (Yahudiliini)
nasl bir tekiltla idare edildiini ve itimai ve ktisad saha
lardaki vaziyetini ksaca gzden geirmek lzmdr:
(Yahudi) unsuru tarih hadiselerin dourduu neticeleri
tesiri altnda daima baka milletlerin idaresi altnda ve mah
km bir unsur olarak yaamak mecburiyeti altnda kaldkla
r gnlerden beri birbirlerine yanamak ve toplu bir halde
mdafaa kuvveti haline gelmek duygular altnda kalmlar
dr. Bu duygular Yahudileri birletirirken Devlet mefhumu
altnda kaybettikleri hakimiyeti bir daha ele geiremiyecek
kadar tab'an ve maddeten zaif olduklarn anlaynca ktisad
hakimiyet esasn kendileri iin balca hedef olarak bulmu
lar ve bu hedefe ulamak iin dnyann her kesine dal
maa balamlardr. Trkiyeye de sokulan bu unsuru Trakyadaki paras son asrn muhtelif hadiseleri karsnda zaru

ret ilcasiyle aralarndaki birlie daha fazla kuvvet vermiler

dir.
Trakya (Yahudi) si gze batacak kadar ahlk fesat ve ka
raktersizlik iindedir. Muzurdur. Son asrda dier muhtelif
kanlarla mtemadi ihtilt neticesinde zahir bir istifaya ura
yarak yahudiliin bnyev esas karakterini tamamen dene
cek derecede kaybetmesine ramen (Yahudi) liin ylk, hilekr, zamirini [iyzn] gizler, kuvveti daima alklar, alt
na tapar, Yurt sevgisini koar karakterini olduu gibi muha
faza etmi ve hatta bu sahada beeriyete [uygarla] strap
verecek kadar zararl bir ekilde yeni inkiaflara da mazhar
olmutur. Yahudi terbiyesinde eref ve haysiyetin yeri yok
tur. Trakya (Yahudi)si harplerin Trk unsuru zerinde yapt
tahripkr tesirleri zerinde ykselmi, zenginlemi ve
kuvvet bulmutur. Her yabanc salgnda Trk unsurunun terkettii serveti yok bahasna bu unsur eline gemi ve bu su
retle Trakya Yahudisi Trkn servetini yine Trke kar bil
hassa ktisad sahada ldrc bir silh olarak kullanmaa
balamtr.
Bu unsurun din akideleri byklerde kuvvetli kkler
de zaif olmasna ramen (havraya) sk bir surette baldrlar.
Havra Yahudi birliinin en byk remzidir [iaretidir].

ktisad Faaliyetlerine Gelince:

Trakyada i zerinde dnen sermayenin drtte bu
unsurundur. Toptanclk onlardadr. Her nevi istihsalt [re
tim] onlarn elinde kymet bulur. Bu kymet istenildii gibi
drlr veya ykseltilir.
Zahire, yapa, koza, peynircilik, bezaziye, [manifatura]
petrol ve benzin acentelii, zccaciye, alelumum komisyoncu
luk, zm mmtakalarn da ksmen araplk, ksmen fabrika
trlk ve hatta baz yerlerde arabaclk, dvarclk, boyaclk
gibi ilerde ya dorudan doruya veya vastal olarak onlarn
kazan kaynaklarn tekil eder. ayan dikkattir ki baz mil

l messeselerimiz bile yapa, koza mubayaasnda [satn

alnmasnda] bu unsura komisyonculuk yeri vermitir.
Yahudinin en tahripkr cephesi Trk kyls zerindeki
ileyiidir. Bu hususta yukarda bir az malmat verilmiti.
Kyl maln tercihan Yahudiye verir. nki, Yahudi kylye
skntl gnnde emtia ve para verir. Bu suretle daha idrak
edilmeden kylnn maln satn alm olur, kalbine hakim
olur. Kyl daim (Yahudi)nin hileleri altnda ezgindir. Kyl
pazara gelirken onu yolda nleyen, kandran, yok bahasna
maln elinden alan bu suretle Pazar fiyatlar zerinde oyna
yan (Yahudi) dir.
(Yahudi) karsnda Trk rakip grrse derhal birleip fi
yat ykseltir. Rakipler ekilir, bu arpmadan doan zarar
(Yahudi) 1er kendi aralarnda taksim ederler ve sonra ayn i
te yaptklar hileleri ve sair hileli al verilerle bu zarar da
telfi ederler.

Memurlarla Mnasebetleri:
Kendi muameleleri noktasndan ileri decek memurla
ra al verite kolaylk gstermek, deerinden ucuz mal ver
mek, dn mal ve para vermek, ileri bitinceye kadar bu pa
ray istememek, memurun karakterini okayan elenceler ter
tip etmek, poker ve saire oyunlarla para kazandrmak gibi
yollarla memurlara hulul ederler. Memurlar bir defa bu ada
ma kapldm o muhitten ayrlncaya kadar yakay kurtara
mazlar. Edime vilyeti bu vaziyeti gz nnde bulundurarak
bir memurlar kooperatifi amak suretiyle memurlarn Yahu
dilerle hi olmazsa al veri sahasnda alkalarn kesmee
alm isede muhtelif devairi [daireleri] temsil eden resann [bakanlann] hatta pek irkin olarak muhite akseden aile
v temaslara, elencelere, ve kumara, bu kurnaz ve sokulgan
ve muzur unsurla devam etmelerine henz mani olmamtr.
Byle bir Kooperatifin bugn iin grlen faidesi bir ksm
kk memurlar ve bilhassa Yahudilere bor yapa yapa mes

lek haysiyetini tketen (Polis) i kurtarmas olmutur. Orta ve

yukar derece memurlar arasnda da aldn dememek y
znden Yahudiden artk bor alamayacak dereceye gelenlere
ba vuracak, ihtiya kapatacak bir melce olmak noktasndan
faideli olmutur. Her ne ekilde olursa olsun byle bir koope
ratifin kurulmas hayirli olmutur. yi idare edilirse memurlar
iin esasl faideler temin edecektir.
Yahudilerin memurlar tatmin edip onlar kazanmalan
Trakya iktisadiyat hesabna ok ar grlmektedir. Dikkate
ayandrki milyonlarn kazanlar bu unsurun kesesine her
kesin gz nnde akarken yalnz Umum Mfettilik mnt
kasnda millet hzinesinden milyonlar bu unsura tediye olu
nurken ve bu vatann z evld te tarafta hzineye olan ver
gi borcunu demek iin kvranrken ve bir tarafta gnlk na
fakasn karamyan Trk ocuklar varken hi kimse bu
yksek kazancn z Trk evldna ksmen olsun intikal are
leriyle megul olmamtr.
Asker, jandarma, btn maarif messiselerinin mteah
hitleri ekseriyetle Yahudidir. Edime Valisi Bf. ile temasmda
bu unsura mensup mteahhitlerden Kohen ef.[endi] adndakinin hesabna 933 mal yl iinde (700) bin lira kadar tediye
emr imzaladn sylemilerdir. Bu rakamn dier vilye
te temil edersek Mfettilik mmtakasmda bu unsurun elin
de yalnz hzineden milyonlar tesviye edildii anlalr.

Cumhuriyet ve nkilba Kar Ballklar:

Grnte rejim ve inkilp verimlerini benimsemiler
dir. Alklama frsatn karmazlar, hakikatta ise (Alt Ok)un
her birinin kendi menfaatlerini ykacan da mdriktirler.
Bilhassa Milliyetilik umdesinin manasnda kendileri iin y
kc bir tehlike grrler. Devletilik umdesine kar ise adeta
dmandrlar. Bu noktai nazardan Rejime ve inkilba kar
iin iin di bilerler.

Tekiltlan:
simleri tpk tpkna tespit edilememekle beraber mak
sat ve gayeleri anlalan teekkller unlardr:
1- Yahudi mensuplan mahfili (Cercle srailite)
2- Uhuvvet kulb
3- iler kulb
4- Yahudiler arasndaki ihtilflan hal eden mahfil
5- Yahudiliin hkmete kar tem sil: (Resm esasa da
yanmayan husus mahiyette)
6- Dknlere yardm cemiyeti
7- Fakirleri himaye teekkl
8- Kk ikraz [bor] sand
Bunlardan 1 cisi en yksek tabakann ve Yahudilie vazi
fe ve direktif ve hedef veren icra heyetinin:
2 cisi Orta tabakann ve genlerin;
3 cs de iilerin toplanp szlemelerine mahsus mah
fillerdir.
kinci ve nc mahfil btn direktifleri lini den alr,
lini kulp hemen her gn itimaa sahne olur. Yahudilik mu
hitinin gnlk faaliyeti grlr, kararlar verilir ve tebli
olunur. Her Yahudi bu teblii ifa ile mkelleftir.
4 s btn kulplerin fevkinde ve adeta Yahudiliin
adalet messisesi halindedir. Bu messiseye Yahudilie ba
llk ve hizmette tecrbe edilmi en yksek ahsiyetler girebi
lir. Btn ihtilflan bu messise hallfasleder.
5 ci si Yahudiliin hkmetle olan ilerde vastalk yapar
ve Yahudi hukukunun mdafaa eder.
6 s Yoksul talebeyi okutur, beslerler ve yatacak yerini
temin eder. Kimsesiz hastalara bakar, Yahudilie lzm illa
ra temin eder, cenaze merasimini idare eder.

7 ci si Fakirlere haftadan haftaya nafaka datr. Yahudi

ler arasnda dilencilie meydan vermez.
8 ci si Para ihtiyac olanlara muayyen mddetle ikrazlar
yapar. Bu suretle Yahudilerin Yahudi messiseleri haricinde
ki messiselere faiz vermesine mani olurlar.
Btn bu teekkller haricinde spor teekklleri vardr.
Yahudilik hi bir teekkl iine Yahudiden gayri unsuru
sokmak istemez. Her hareketini gizli tutmak ister, nki b
tn hareketlerinde korkak ve mtereddittir.
Yahudilerin Trakyada Trkler lehine hi bir hareketi g
rlmemitir. Son aylar iinde teekkl eden Kltr cemiyeti
nin mesaisinde de samimiyet aramak asla doru deildir. Bu
messise Byk Trk nkilbnn akllara hayret veren hz
karsnda kendi unsurlarn Trk unsuru iinde erimekten
kurtarmak iin kurulmutur. Muhitin diline temessl [benze
me] Yahudinin birinci umdesidir [ilkesidir]. Asl mesele mu
hitin kltr iinde Yahudilik karakterini korumaktr. te
Yahudi Kltr Birlii cemiyetinin kuruluu bu gayeye ula
mak iindir. Halkevleri ve Trk mektepleri gibi dil ve kltr
veren mill messiseler varken (Yahudi)liin kendine mahsus
bir kltr cemiyeti yaratmasnda (ft Oyunu) grmemek
imkn yoktur.
Trakya Yahudileri, Trakyay Filistine e yapma davasmdadr. Trakyanm btn ktisad kaynaklarna elini uzatm
olan bu unsurun Trakya Trknn kann daha fazla emme
sine msaade etmemek Trakyanm inkiaf iin en byk ihti
yatr.
Yeni asker messiseler kurulurken bu messiselerin bu
lunduu garnizonlara, btn asker taahhtleri ele geirmek
iin yeniden karar alan bu unsura Trakyadaki mlk ve aske
r faaliyetlerimizi tamamen gizlemek mecburiyeti vardr.
Her eyden evvel bu unsurun hi bir casusluk ve hareket
yapamyacak bir hale getirmek zaruridir. Trk Olu Trakya
nm hangi kesinde bir irket kurmak veya bir fabrika ilet

mee kalkm ise onu ykmak iin bu unsur her trl tedbire
ba vurmutur.
Btn seyahatimde araplk, peynircilik, balk konser
vecilii, unculuk ve saire byk ve kk ilerde Trkn y
ryn hep bu unsurun her trl hilelerle durdurmaa a
ltn anladm.
Trakyada Trk hayat, Trk iktisadiyat, Trk emniyeti,
Trk rejim ve inkilb iin muhakkak gizli bir tehlike halin
de yaayan ve bir ihtimal olarakta ii kulpleriyle memleket
te komnizmin ekirdeini kurmak isteyen (Yahudi) mesele
sini artk en cezri [kkl] bir surette halletmek Trk Trakyaya nefes vermek iin kat bir zarurettir.
Bu davada mill messiselerimize ok mhim ve erefli
vazifeler decektir. Trk sermayesinin harekete geirmek,
tekilandrmak, takviye etmek, ibirliklerini himaye etmek
bu mill messiselerin en etin ve fakat erefli vazifeleri ola
caktr. Mill messiseler bir defa vazife deruhte ederler ve
Trk ocuuna karlkl itimat telkin edilirse dava yzde
seksen kazanlm olur, geriye kalan yzde yirmi de kendili
inden msbet yola girer ve girdirilir.
Trakya iktisadiyatna Trk ocuu hakim klnmad
mddete Trakyada istenilen inkiaflar beklemek g olur.
Hulsa: Trakyada hayatn her safhasnda Trkln za
rarna yaayan (Yahudi) meselesi zerinde ok esasl bir su
rette durmak lzmdr.

Mmtakada Mhim ve tima Bir Dert:

Seyahat esnasnda her kaza mntakasnda bir ok kylere
uradm. Pancarclk, davarclk, peynircilik, baclk yapan
zengin kyler grdm. Senev 100 bin liraya kadar para giren
kye de rastladm. On bin lira giren kylerin adedi fazladr.
Zengin olmas lazmgelen bu kylerde paraszlk sknts i
kyetleri karsnda kaldm.

Bu kylerden bir ksm Bankalara ve Mill hzineye kar

mterakim [birikmi] olan borlarn deme dolaysiyle pa
rasz kalmalar imkn gz nnde bulunduruldu. Fakat bir
ksm kylerde kumar ve sefahat beliyesi [felaketi] kylnn
elinde ve avucundakinin sratla sprmektedir. Ve sonra bu
kyl yine bor altna girmektedir. (Yahudi) bu sahada ve va
zife almtr ve yapyor.
ayan dikkat bir misal:
anakkale vilyetine bal Ayvack kaza merkezine va
rld gn merkezin iki kilometre kadar cenub garbisinde
[gneybat] panayr kurulmutu. Bu panayr dikkati celbedecek kadar bykt. Biga, Bayrami, Ezine mntakasmdan ka
sabal kyl binlerce insanlar bu panayra mal alp vermek
iin gelmilerdi. Panayr yerini dolarken u manzaralar na
zar dikkatimi celbetti:
1- Mnhasiren (Yahudi) bezazlanndan [manifaturaclar]
mrekkep olmak zere bir rtl ar ve saraflar.
2- urada burada sala eklinde ve iret [iki] satlan ye
mekhaneler, bunlarn iinde ark syleyen kzlar.
3- tede beride ayakta kanto syleyen plaka kadnlar.
ark veya kanto syleyen bu kadnlar hep (Yahudi)dir.
Zavall Trk kyls bu manzara karsnda kesenin azn
am veriyor. Beri tarafta hal endaze oyunundan vaz gemiyen bezaz (Yahudi) mtemadiyen stok mallar alabildiine ve
tutturabildiine kylye satmakta, beri tarafta ise (Yahudi)
sarafta altn gm ziynet eyas ve elmas ve dier nevi tala
r kylye satmaa alyor. Bunlarn ayarlan ve kratlar ve
hakik olup olmadklar hibir murakabe [denetim] altnda
deil. Kyl yahudi tarafndan mtemadiyen ve feci bir suret
te soyuluyor. in asl fec taraf Ayvack denilen kaza merke
zinde yahudi olmad halde bu merkezde yaplan panayire
yahudilerin etraftan mesidir. Vaziyet bir az daha tamik
edilince [derinletirilince] bu panayrlar mntaka mntaka de-

vam ediyor ve her panayrn zn yahudi ekiyor. Yahudi

hesabn ok iyi biliyor, bir takm rtkanlar bulmutur. Bu
rtkanlarn emrine kadn ve iki gibi iki mhim sefahat va
stas vermitir. Halk bu vastalarla sefahata sevkedip gzle
rini kapamakta ve badehu [ondan sonra] ayni halkn kann
emmee balamaktadr.
Bu panayr yerlerinde yine musevilerin tahrikiyle ileti
len kumar yerleri de olduu haber alnm ise de panayr ye
rine geldiim uyu bulunca [etrafa yaylnca] bunlarn hepsi
gizlenmi ve saklanmtr. Mamafi Trk kyls ve halknn
panayr mnasebetiyle yabanc unsurlar tarafndan zehirle
nip soyulmamasma ok dikkat edilmesi lzm geldii hakkn
da mahallinde icabedenlerin nazar dikkati celbedilmi. Pa
nayrda balayan mrakabe pek ksa zaman iinde bir takm
yahudi hilelerini tesbit etmi ve alkadarlarn cezaya arptrmtr.
Kumar gibi bir afetin Trk kyls arasnda yer bulmama
s ve Trk kylsnn bu yolda soyulmamas iin icabedenlere
mahallerinde muktaz talimat verilmitir. Panayrlar hakknda
ayr bir talimat yaplacak ve ehemmiyetle de takip edilecektir.

Emniyet Tekilt:
Mfettilik mmtakasmdaki Emniyet Tekilt kadrosu pek
dar ve asgar bir kadro ile almaktadr. Trakyann gittike o
alan ehemmiyetiyle mtenasip bir ekilde bu kadroyu da kifa
yet edecek bir hadde karmak zarurdir.
Alpullu eker fabrikasnn bulunduu mahal mhim bir
merkez olmutur. u veya bu mtehassis ecnebinin bulunuu
bertaraf edilse de mevcut amele kesafeti bu messisenin daima
zabitann gz nnde bulundurulmasn icabettirdiine phe
edilemez. Esasen messise aleyhine adeta muayyen bir merkez
den idare ediliyormu gibi tevcih edilmi olan propagandalar
bile zabitenin gzn bu mill messiseye evirmek iin kfi
gelmektedir.

psaladaki polis merkezi ise hemen hemen bo denecek ka

dar vazifesizdir. Alpullu merkezi ile hibir suretle kyas kabul
etmez. Bu itibarla Alpullu merkezine yeniden polis tekilt ika
mesine imkn yoksa (psala) kadrosunun iki polisle daha takvi
ye edilerek ve geciktirilmeksizin Alpulluya nakli ve faaliyete
geirilmesi hem mill mesisenin emniyeti ve hem de bu messisedeki amele gurubunun hareketini takip ve ayrca ecnebilerin
de bir ura olan bu merkezde zabtann gz ve kulann bu
lunmas gibi faideler temin edecektir.
Emniyet tekiltnda ayan dikkat olan u mesele ile kar
latm:
Tekirda emniyet memurluundaki knye defterinde polis
mensuplarna ait hal tercmesi ve hal sicili muhteviyat itibariy
le mhim grld. Knye defterinin banda emniyet memuru
bulunuyor. Bu zatn hal tercme ve sicili noktasndan bu defter
de mevcut malmat ayn zamanda btn seyiatm olacak da
[sularm] muhtevi bulunmaktadr. Seyiat [su] ksm abuk bu
lunsun diye olacak iyilik ksmndan baka bir renkte yani krm
z mrekkeple yazlmaktadr. Emniyet memurundan sonra srasiyle rtbelilerin knyeleri gelmekte ve bunlara tahsis edilen
yapraklardaki krmz yazlar seyiat ksmn derhal gze arptr
maktadr. Bu knye defterleri ksm idaride bir polis neferinin
elindedir, yani mahrem deildir. 3 kom[i]serden itibaren yu
karya doru derece ile amirlerinin seyiatma btn tafsiltiyle
u suretle vakf olan zabta mensuplarndan zabta mesleinin
icabatndan olan amire sayg ve ballk duygulan beklemek
safdillik olur.
anakkaledeki knye defterinde emniyet mdrlerinin
knyelerini grmedim. Ancak btn rtbeli emirler btn fenalklariyle yine bu defterde ve madunlarn [alt mevkileridekilerin] gz nndedir.
Bu defterlerde okunan fenalklar bu fenalklar yapanlarn
zabta mesleinde tekrar ne suretle istihtam edildiklerine insa
nn hayretini celbedecek kadar zabta erefine aykr eylerdir.

Madun [Alt mevkiideki] mafevkinin bu vaziyetini rendi

i dakikadan itibaren itimatszlk iinde rpnr. Bu noktai na
zardan disiplin meslei olan zabtada rtbeli ve rtbesiz men
suplarn polis deil amirlerinin dier madun arkadalarnn bi
le vazife selhiyet vermedike hal siciline vakf olmamas mut
lak lzmdr.
Bu knye defterleri yalnz; meslee duhul tarihi, doum ta
rihi, nakil ve terfi yer ve tarihleri, baba ve ana isim ve lakaplar
gibi hibir mahzur olmayan knyelik malumat ihtiva etmeli.
Siciller ve hal tercmeleri behemehal mahrem kalmaldr.
Polislerin hal sicilleri ve hal tercmeleri idari ksm amirle
rinin mahrem dolabnda, rtbelilerin ise emniyet mdr ve me
murlarnn ve ube mdrlkleri olan mdriyetlerde zat ile
riyle megul ube m drnn mahremleri saklamaa mahsus
kasa ve dolabnda gizli bulunmaldr.
Madun amirinin bu zaif cephesinden bile resm kaytlar
zerinde asla haberdar olmamaldr.

Umum Asayi ve Emniyet:

Trakya Umum Mfettilii mmtakasmda asayie messir
vakayi hemen yok gibidir. Halk sakin ve bu gibi fena sergzet
lere [servenlere] atlmayacak kadar uyanktr. Cumhuriyete ve
inkilaba yrekten baldr. Trakya topraklarnda irtica yer bula
maz. anakkale mmtakasmda Bahkesire doru ve Biga erkeslik muhitinde taassup hal yaamaktadr. Bu mntakada mill
teekkllerin uyankl, hkmetin yksek murakabas er ge
bu taassubu da eritecektir.
Cumhuriyet mekteplerim yetitirdii nesil bu sahada gve
nilecek bir nesil olacaktr.
Trakya ve Boazlar m m takasm daki faaliyetimizin alka
dar ecnebi devletlerce sk bir surette takip edildiine hi p
he edilemez. Bu sahada btn mntakada (Yahudi) unsuru
nun ecnebi aleti olarak altna kati bir imanm vardr. Za

man zaman vak ilticalar ve gizli giriler arasnda haber alma

ileri iin sokulmu insanlar bulunduu da tahmin olunmak
tadr. Bununla beraber Bulgar ve Yunanllar ve Trakyadaki ve
boazlardaki faaliyetimizin renmek isteyen dier ecnebi
devletler hesabna kurulmu ebekeler veya haber alma vas
talar olduu kanaati vardr. (Bulgar, Yunan) hesabna alma
mahsstur. Konsolosluklar bu almalarn ana yuvalardr,
vastalar ekseriyetle (Yahudidir). Bunlarn meydana karmak
ve yakalamak iin tedbir alnmaktadr.
Alpullu eker fabrikasnda da mhim bir komnist yuva
s olduu mahsustur. (Yahudi) kulpleri arasnda iileri top
layan kulplerin komnistlik ve saire zararl propagandalara
alet olabilecekleri zan ve phesindeyiz.
Trakya ve anakkale mntakasmda gze arpan asayi vu
kuat katil, cerh [yaralama], at hrszl, kadn karma; tarla ve
ya ky snr ihtilflar, su mnazaalarndan [az kavgalarn
dan] ibarettir.
Ky kanunu iyi tatbik edilir ve snr ve su ihtilflaryla ta
pu davalar hallolunduka bu gibi vakalarn da azalacama
inan vardr.
dar Vaziyet
Bu bahstaki seyahat intihalarm u sra ile tebarz ettirece
im:
1- Memurlar ve murakaba:
2- Ky kanunu tatbikat:
I - Memurlar:
dar beler Reis ve Mdrleri ile tal [ikinci derecede] me
murlar ayr ayr gzden geirilmitir. Birincileri umum bir ba
kla almaa sevkedilebilecek insanlardr. Bunlardan hemen
ekserisinin muhit halkndan olmamas otoritelerini tesis noktai
nazarndan ok iyidir. Ancak bu memurlarda alma ve faideli
olma kabiliyetleri inkiaf edememitir. Bu inkiafszlm balca

sebebi vazife yolunda halkla temaslarnn azl ve kendi vazife

hudutlar dahilindeki bilgilerinin halk iin faide verecek kulla
namamasdr. Masaya bal ve murakaba vazifesini grme im
knlarn bulamayan bu yksek dereceli memurlar i sahasnda
gr hudutlar pek dardr. Bu darlk masa banda karlatk
lar vakalarla ve yaptklar mahdut temaslarla erivelenebilir.
Mesel: Defterdarlar, Mal mdrleri dorudan doruya halkla
temas halinde bulunan tal [ikinci derece] memurlaryle tahsil
darlarn faaliyetlerini ancak masa banda takp edilmekte ve
vazife hududu dahilindeki kasaba ve kyler halk arasna ma
hallerinde girerek bu memurlarn faaliyet tarzlar ve halk ze
rindeki intibalar hakknda vaktinde bir fikir edinememektedirler. Bu Reisler ancak bir ikyet vaki olursa bu dzensizliklere
vakf olabilmektedirler. Bu hususta u misali getirmek suretiyle
vaziyeti aydnlatmak mmkndr:
Edirne Vilyetinin Kean kazasnda baz tahsildarlar adi
makbuzla halktan tahsilat yapyor. Bu paralan ceplerine indiri
yorlar. Hazine hakk, halkm hakk kayboluyor. Bu vaziyet uzun
mddet devam ediyor. Bu suretle vergi borlarn eda ettikleri
ni [dediklerini] zannedenler ayn borcun ikinci bir def'a tahsil
edilme vaziyeti karsnda kaliyorlar. Vaziyete ancak bu suretle
vakf olduktan sonra ikyete tevessl ediyorlar. be amirleri
bozukluklara ite bu suretle vakf olabiliyorlar. Geen zaman
hem halk ve hem hazine hesabna kaybedilen zamandr. Bu gi
bi misaller Maliye tekilt faaliyetinde taaddt ettirilebilecektir
[oaltlabilecektir]. Halbuki bir Defterdar ve ya Mal Mdr
veya Tahsil Mfettii ara sra vazife hudutlar dahilindeki mntakanm kasaba veya ky halkyle mahalinde temas yapabilse ve
bu temaslar her sene bir ka defa muhtelif istikametlerde tekrar
etse halkn istiraplarina tam zamannda vakf olmalar ve tal
memurlarn halk zerinde haksz hareketlerin nlemeleri ve ne
ticede yolsuzluklara meydan vermemeleri daima mmkndr.
Tapu memurlar iin de ayn mlahaza varittir. Bu memur
lar masalarna mhlanmtr. 93 muharebesindenberi gelmi
muhacir arasnda hl tapularn alamayanlara tesadf olundu

u gibi bilhassa kylerde intikal muameleleri hemen hi yapl

mamaktadr. Bu vaziyete nazaran tapu teekkllerinin bugnki
mesaileri hemen hemen sat ve hibe ve ipotek gibi muamelele
ri inhisar etmekte ve hali hayattaki insanlar zerinde tapu em
lk ve araz gittike azalmakta ve bu nevi emlk ve araz lm
ler nam ve hesabma defterlerde kalmaktadr. Bu ekil mill h
zinenin veri haklarm hemen yzde elli nisbetinde ziyama
[kaybna] sebep olmakla beraber halk arasmda sonsuz nizalarm
[kavgalarn] kayna da olmaktadr. zerinde ilenen araz ara
snda drt be kuak evvel sahipleri zerinde kaytl olanlar az
deildir. Bu gibi arazilerin bunk sahipleri zerinde tescili
halk arasmda hayli g bir i olarak grlmektedir. Araznn ve
emlkin u suretle intikalsz kalmasnn bahca mili bu ileri
yapacak olan memurlar zerindeki murakabamn hiliiyle be
raber halkn alkadarlar tarafndan bu sahada irat edilmemesi
dir. Eski devirlerde tapu alabilmek iin tapu memurlarnn tat
min edilmesi adeta mecburi imi. Bu itiyat altnda yetimi ve
ya bu itiyad tevars etmi tapu memurlarna bugn de tesadf
edilmesi mmkndr. Bu hususta birka ikyette oldu. Tahkik
edilmektedir.
Bir ok muhacirlerin kanun kolaylklara ve masrafsz tapu
sahibi olma imknlarna ramen senelerdenberi tapu alamama
sn ve intikal muamelelerinin azalmasm baka trl tefsir
mmkn olsa da bilhassa kazalardaki tapu cihazlarnn iyi ve
drst ilemediine hamletmekte de hata edilmi olmaz. Tapu
ilerinde bu ar gidiin de en mhim amili messir murakabanm azl ve halkn ihtiyalarna vukufsuzluk, alkaszlktr.
Dier idare cihazlar zerinde de bu surele durmak mm
kndr. Bu izahatn verilmesindeki maksat udur:
Vilyet devair reislerinin vazifeleri arasmda en mhimmi
ve en ok feyizli neticeler verecei, murakaba ve Devlet kanun
lar hakknda halk irat olduu halde bu yaplamamakta ve bu
memurlarn bilileri alma kabiliyetleri divarlar arasmda hap
sedilmektedir. Bir Ziraat Mdr veya memuru kendi mntakasndaki zira vaziyeti muhtelif safhalarnda takip ederek mahsu

ln muhtemel afetlere kar korunmas veya daha iyi randman

alnabilmesi iin fennin emrettii tedbirlerin alnmas, grd
noksanlarn ikmali hakknda halk tenvit ve irat etmez [uyar
mak] ve kendisine bu sahada tevcih edilen murakaba [denetim]
vazifesini yapmazsa hikmeti vucudu anlalmaz.
Keza bir Shhat Mdr zaman zaman halk arasna girerek
halkn shh istiraplarm yakndan grmez, bataklk veya pislik
gibi muhtelif emraz [hastalk] kaynaklarnn her sene azalp o
alma vaziyetini mahallinde grmezse, doum ve lm hdise
lerinin bilhassa kylerdeki ceryanm senede bir def'a olsun gz
den geirmez, bu vadide salha m [dzelmeye] veya aksine mi
gidildiini halk iine girerek sezmezse memleketi alkadar eden
byk shh meseleler zerindeki bilgisini kendi muhitindeki
hasta erevesi dahilinde kalr. Bununla beraber halk salk
esaslar dahilinde yaam aa sevk noktasndan murakabe vazi
fesini de yapm olmaz. Bir kyn en erefli mevkiinde ve o
cuklarn en ok oynad bir yerinde yata ak bir hel bulu
nursa ve ky ocuklarnn bu yatak iindeki pis sularla oynar ve
hatta ier ve neticede bir takm hastalklarla lm hadiseleri o
kyde oalrsa ve bu vaziyet yllar gzden kaarsa bu elbette
shat mdrlerini murakabaszlmdan ileri gelir. Millet haya
tnda sala engel eyleri ancak doktor gz grr. Keza tarla
daki fare tahribatndan veya herhangi bir bcein krc faaliye
ti ancak Ziraat mtehasss anlar. Bu hdiseler brolarda anla
lmaz, grlmez, tashihte edilemez. Yerinde grmek, halk ir
at etmek [uyarmak], yerine gre kanunlarn emirlerini infaz et
tirmek lzmdr.
Murakaba ve halk irat iinde icab gibi ilenememesi se
beplerini de aratrdm. Neticede kfi harcirah tahsisat verilme
mesinden dolay bu murakabann yaplamadn anladm. da
r cephesini toplu grnde de temas olunaca vehile bilhas
sa vilyetler devair [daireler] resasm [reisler] murakaba iin
harekete geirmekte u faideler vardr.

I
- Kaza memurlar bilhassa tal memurlar okluuyla ye
lidir. Halkla ili dilidir. Karebet veya hemehrilik veya dostluk

mnasebetleri muamele zerinde messir oluyor. Esasen tahsil

leri kt olan tali memurlarn fenalklarn azam bir derecede
tahdit etmek ve onlarn kabiliyetlerinden en iyi bir ekilde isti
fade etmek iin sk ve kuvvetli murakaba altma alnmalar derin
bir zarurettir. Bu murakaba bir taraftan defter ve ktlar ze
rinde yaplmakla beraber, bu kt ve yazlarn da doruluu ve
halkn hani ilerinin ne sebeple yaplamadn da kyller ve
kasaba halk ile temasa gemek suretiyle ve Cumhuriyet me
murlarna yakr adilne zihniyetle tetkik etmek lzmdr. Her
Daire Reisi vazifesinin icap ettirdii mevsim, zaman ve yerlerde
bu murakabay senede birka defa yapabilmelidir. Kylnn ve
halkn azndan "Efendim derdimizi dinleyen yok" veya "m e
murlarn karlarna kamyoruz k i..." szlerini iitmek kadar
idareciyi skan hibir ey yoktur. Byle kuvvetli ve mtemadi
bir murakaba halk ile Hkmet arasnda karlkl itimat duy
gularnn kuvvet bulmasna ve halkm her sahada inkiafna ba
lca bir messir olacaktr. Vekletlerin Mfettileri vastasiyle
yaptrlan tefti ve murakabalarda bu sayede daha messir ve
daha verimli olur.

IIVilyetler devair reislerini murakaba ve tetkik noktasn

da halkla temasa geiinde halkm her sahada irad noktasn
dan da byk faideler douracak bir itir. Kanunlarn, Fennin
ve inklabn icaabatn ve gidilecek yollar kylye ve halka bu
gibi temaslarda gstermek ve sylemek ve bu ie devam etmek
halk bir ok yanl dncelerden teredtlerden ve menfi pro
pagandalarn tesiratmdan kurtarr.
Bir zamanlar Nahiye Mdrleri at beslemek mecburiyetin
de idiler ve tahsisatlar da vard. Bunun faidesinden hl bah
seden kyl vardr. nk kyl sk sk bir devlet memuruyla
temas ediliyor, ve derdlerini aabiliyormu. Bu misali getirmek
teki maksat Devlet memurlarnn kyl ve kasaba halkyle tet
kik temaslar yapmasndaki ihtiyac tespit iindir. Netice tetkik,
tefti ve murakaba salhiyetini haiz devair Reis ve Mdrleri
nin senevi harcrah ihtiyalarnn btelerde ehemmiyetle naza
r dikkata alnmas byk faideler douracaktr. Devletin bu

maksat iin btesinden ayraca para murakaba ve teftilerin

neticesi olarak kendiliinden meydana gelecektir. Bu i hibir
zaman Devlet btesi iin bir arlk olmayacaktr.

Kyllerin skntlar
Dolalan kyler arasnda mera, baltalk ihtiyalar olanlar
grld. Bu gibi kylerin ihtiyalarm ne suretle ve nerelerden
temin olunabileceinin tetkiki mahalli idare amirlerine tebli
olundu. Kyler arasnda en ziyade ky hudutlar ihtilflarna te
sadf olundu. Bu ihtilflarn bir ounun memba yakn bir ta
rihe aittir. Bilhassa iskn esnasnda kylerine eskidenberi tann
m hudutlar iindeki varla gre yine o kyde iskn yaplmak
lzmken herhangi bir tesirle ve bilhassa bir muhacir kitlesinin
topluca iskn arzular tatmin gayesile ky snrlar alm yakm
kyler snrlan dahilindeki araziden beriki kye verilenler ol
mutur. Yani iskn kylerin tanlan snrlarn kabiliyetine gre
deil muhacirlerin arzularna gre yaplmtr. te bu nokta h
l devam eden ihtilaflara yol amtr. skn faslnda da tespit
olunduu vehile bu ihtilflara son vermek ve badema [bundan
sonra] kylerin tannm snrlarna gre iskn yapmak iin teb
ligat yaplmtr.
Kyllerin bir sknts da Ziraat Bankasna borlu bulu
nuudur. Bu bor muhtelif vilyetlerde muhtelif sebeplerle vucuda gelmitir. Kylye (100-150) lira kymetinde araba satmak,
Macaristandan getirilmi tohum tevzi etmek (ki bu tohumlar inta etmemi) ki, kyl bu suretle byk bir yk altma girmitir.
Arabalarda dayanmam harap olmutur. Bu araba borlarn
verdikleri halde vastann bu paralar Ziraat Bankasna yatrma
mas yznden ayn borcun ikinci bir def'a deme talebi kar
snda kalan kyllere de rastlanmtr. Damzlk boa ve hay
van tedariki gibi sebeplerle de bor altna giren kylere tesadf
edilmitir. Kyly ok skan bor, inta etmeyen tohumluk
borcu ile sene besene ancak faizlerini verebilerek sermaye bor
tan kurtulamamasdr. Bununla beraber Ziraat Bank memurlar
n gerek icra tahkikat ve gerek senet tecdidi [yenileme] iin

kylere giderek bu gidiin muhtelif masraflarn kylnn srt

na yklenmesi bu suretle asl sermaye borcu seviyesini muhafa
za etmesi de kyly skan bir haldir.
Bilhassa Pancar sahasnda Ziraat Bankasiyle kyller
arasmda u iddialar dinlendi. "Alpullu eker fabrikasndaki ky
l alaca zerine Ziraat Bankas haciz koyuyor. Banka Pancar
al veriinde mstahsillerin her biriyle ayri ayri muamele yap
mayp mstahsil gruplaryle temas yapmaktadr. Bu guruplar
birer mtemet tayin ediyor. Guruplar nam ve hesabma bu mtemetler fabrika ile temas ediyorlar. u halde Fabrika para hasabn guruplar iin topluca yapmaktadr. Kyllerin Ziraat bankas
na olan borlan bu guruplarn borlarndan tahsil oluniyor. Hal
buki guruplar iinde bankaya borcu olmayanlar ve hatta kefalet
derhte etmeyenler de var. Bunlar arasmda fabrikada alaca az
olanlarn Ziraat bankasma bu alacaktan fazla olan borlar ite
byle bankaya kar hibir borcu ve ya taahhdat olmayanlar
dan kesiliyor. Bu da kfi gelmiyor. Banka yapt tahsilt iin her
borluya ayri ayri tahsilt makbuzu vermek lzm gelirken gu
ruplar namna ve bir cetvel halinde makbuz kesiyor. u suretle
kyl kendisini bortan kurtaran vesikaya bizzat tasarruf edemi
yor ve ilerde bu parann ikinci bir def'a kendisinden tahsil edil
mek ihtimali karsmda korku geiriyor. Ziraat Bankasnn ala
caklarm toplamas ok faidelidir. Ancak kylye bortan kur
tulduuna dair vesika vermelidir. Aym zamanda Ziraat Banka
sma dorudan doruya ve ya kefalet suretiyle borcu olmayan
lardan her ne suretle olursa olsun para tahsili de doru deildir.
Kyl Ziraat Bankas ve Alpullu messisesi arasndaki bu m
nasebet yerinde ve daha esasl surette tetkik ettirilerek Mfetti
like alnmas mmkn tetbirler de alnacaktr. Bu hususta Vek
leti Celilerine de luzm hasl olduka maruzatta bulunulacaktr.
Kylerde islh lzm u noktalar grld:
A- Ky kanunu tatbikati muhtelif devirler geirmi. Bazen
dikkatli bir hamle bu kanunun tatbikatn ky iin faideli bir ha
le getirmi, bu hamle zaiflaymca ve murakaba durunca ky ka
nunun tatbikatnda da aksaklklar balamtr.

Eski yazl ky defterlerine tesadf olunduu gibi ilk tatbktan sonra hi ilememi ky defterleri de grlmtr. Bir
ok kylerde nfus hareketini, evlenme ilerini salam bir vazi
yet altnda tetkik imkn bulunmad. Buna sebep te vukuatn
gn gnne yrtlme itiyadnn [alkanl] domamasdr.
Baz kyler arasnda mterek ky ktipleri kullanlmaktadr.
Bu ktipler murakabasz kaldklarndan veya her hani bir me
murun mukarribininden [yaknlarndan] olduklarndan vazife
siyle cidd bir surette alkadar olmam ayda bir def'a kye u
ram, ileri yzst brakmtr. Ky kanunun tatbikatnda ky
ktiplerinin ehemmiyeti byk olduundan bu esas zerinde
lyk vehile tevakkuf edilecek ve tedricen kylnn kendi ara
sndan ky ktibi yetitirme hedefine yrnlerek bu mahzur
larn kaldrlmasna allacaktr.
Ky kanunun tatbikatmda en ileri gtrlen i sal iidir.
Kyl var iken bu saly seve seve vermektedir. Fakat skntl
senelerinde, varlkl seneler gibi kolayca vermek imknn bula
madndan, salya kar mteki bulunmaktadr. Sal baz
Vilyetlerde mesel Krklarelinde (Mektep) yapmak iin azam
hatlar halinde tatbik edilmi. Bu yzden baz kyler Ziraat ban
kasna bile borlanmlardr. Krklareli vilyeti ky mektepleri
iinde bu saldan kyl iin bazan ar gelmekle beraber mu
vaffakiyetli bir surette istifade etmi ve kylerde gzel ilk mek
tepleri kurmutur. anakkale vilayetinde ardak, Tekirdam
Barbaros kylerinde de elektirik tesisat sevdasyla fazla sal
yapld grlmtr. Eer muvafk bir esas olayd bu dilek a
yan takdir grlecekti. Yerinde yaplan tetkikler kylnn bu
fedakrlnn bouna sarf olunacam gstermitir. Belediyeler
bahsnda da temas olunaca gibi Elektirik sevdas ve ucuzluk
hissi ve ya dier sebepler kullanlm motor ve dinamolara kar
bir arzu uyandrmtr. Bu sebeple dirki mahallinde tahkikat
yaplmasn anakkale Valiliine tebli ettim. Btn mmtakada
da eskiciliin nne geilme tedbiri alnacaktr. Kylnn sal
fedakrl mukabilinde yrenmek istedii ey, verdii parann
yerine sarf olunup olunmaddr. Filhakika ky bteleri tatbi

kat murakaba altnda deildir. Bu ok mhim ve kyly ima:

ilerinde de seve seve sal vermiye altracak ii layk olduu
ehemmiyetle takp ettireceim. Her vilyette mteaddit ky
bteleri tatbikatn tefti ettirmek mahallerine sarfolunmayan
ve ya israfedilen paralarn msebbiblerini tehir ettirmek ve ka
nun takibata maruz brakmak suretiyle bu ite intizam ve do
ruluk tesisi imknlarn arayacam. Yukarda ky kanununun
yalnz sal ksmnn tatbik edildiine iaret etmitim. Halbuki
bu kanunun ihtiyar ve mecbur olarak kylere tahmil ettii i
ler vardrki bu iler zerinde alan yzde bir ky bile grme
dim. Bilhassa ky hey'etlerine bu kanunla verilen kaza salhi
yetlerden hemen hemen istifade olunmamaktadr. Burada bil
vesileyle arzediyorum ki, Cumhuriyetin kylsne verdii bu
ok kymetli kanunun arkatan da arzettiim kaza salhiyetler
bahsinde mkyas bir az daha geni tutarak Nahiye heyetleri
yapmak ve kaza salhiyetlerini ky kanunundaki esaslardan bir
az daha genie olarak bu hey'etlere vermek ok byk faideler
kayna olacaktr. Bilhassa Trakya gibi halk uyank, muti [itaat
eden] ve anlayl bir mmtakada byle bir tertip ok faideli ola
caktr. Nahiye heyetleri Nahiye Mdrnn Riyasetinde itima
eder. Davac ve sulunun mensup olduu ky hey'etlerinin in
tihap edecei [seecei] birer aza ile daim hey'etten mrekkep
olur. Daim hey'et her sene nahiye mmtakas kylerinden m
navebe ile intihap olunan "7" azadan ibaret olur. Bunlar msta
cel [acele] ahvalde derhal ve mecbur olarak her on be gnde
bir def'a toplanarak Nahiye mmtakasndaki ky davalarna ba
karlar. Nahiye hey'etine ky btelerin tertip, tastik ve sarfiyat
murakaba gibi vazifeleri de verilebilir. Esas itibariyle byle bir
heyetin vucudu kabul olunursa vazife ve salhiyetleri daha
esasl bir surette tayin ve tespit olunabilir. Ky kanunu tatbika
tnn maruz ekilleri de yukarda iaret olunduu vehile "Mu
rakaba" ihtiyacn gstermitir.
Ky nufus ve evlenme defterlerinden ihsa malmat [say
bilgisi] almak suretiyle kylerde lm, doum ve evlenme vazi
yetleri hakknda hemen bir fikir edinmek ve bunun menfi cihet

leri varsa sebeplerini ve islh arelerini aramak kolayca mm

kn olmyor. Bunun sebebi de aylk ve senelik vukuatn icmal
edilmesidir. Uradm kylerde bilhassa nufus ve evlenme
defterlerinde her ay ve sene sonunda byle bir icmal [toplam]
yaplmasn tenbih ettim. Bu esas btn mmtakada tatbik ve
defterde icmal sahifeleri ilve ettirmek suretiyle tatbik ettirmek
nufus hareketlerinin murakabasn kolaylatracaktr.
Kylerde hemen umum denecek derecede ve memnuniye
ti mcip u hareketi de kaytetmegi faideli grdm:
Az adette olsa dahi koyun besleyen kylerimizde kuak ve
potur ve gmleklik gibi kyl ihtiyacnn bizzat kendi dokumalariyle temin olunduudur. Baz kyler kendi ihtiyacat nispe
tinde pamuk ekerek pamuklu ihtiyalarn da temin etmektedir
ler ki bu hareketi mtemadiyen tevik ve takviye edeceim.
Ky kadnlarnn basma ve pammuklu ihtiyac kylerce kfi
derecede tem in olunm adndan kylnn paras bu yzden
yahudi bezazlann eline kolayca gemektedir. Kyly mill
messise muam elatn kendi aralarnda kuracaklar istihlk
[tketim] kooperatifleriyle kullanm aa tevik yoluyle parala
rnn deerini bulm as telkini de dncelerimizden biridir.
Kylerde tesadf ettiim nazar dikkati calip u nokta ze
rinde ehemmiyetle tevakkuf edilmee deer:
Kylerin hemen ounda stma vardr. Nazar dikkati celpeden mevkii ve havas iyi ve stma yataklarnn uzak kylerde
de bu hale tesadf edilmesidir. Kyller ekseriyetle henz kr
pe ouklanna kr hizmetleri grdrmektedirler. Bu hizmet en
ok hayvan obanl ve hayvana ait dier hizmetlerdir. Bu kr
pe ouklar hayvanlarn peinden durak su yataklarna, sazlk
lara, bataklklara ve alelumum sivri sineklerin kaynat saha
lara sokulmakta ve oralarda stmaya alanarak kylerine nak
letmektedirler. Bir takm kylerde dalakl ve karni ikin kk
ocuklar nazar dikkatimi celpetmi ve soruturma neticesinde
yukardaki hallere bu mmtakada da vakf oldum. lk tahsil a
n bitirmeyen ve hi olmazsa on be yama girmiyen ouklarm
bu gibi ilerde kullanlmas nufus siyasetimiz iin de mahzurlu

olduundan bu halin yasak edilmesine tevessl olunacaktr.

Kk ouklu ky kadnlar iin de aa yukar ayn hal vakdr. Emzikli ocuklarn bakacak kimsesi olmayan kadnlarn bu
ouklara daha kk yata stma alayacak ilere sevkedilmemesi de (Kyl sal) noktasndan elzem bir tedbir olarak g
rlmtr. Byle bir hareket kr iine kahve kesinde pinekliyen erkei iade olacandan hibir mahzuru mcip olmayacak
tr. Stmadan korunma hakknda kylnn anlayaca surette
yeniden tler bastrp kylere dadlacaktr.
Kylerde mhim ilerden biri de ky mekteplerinin yann
ve tahripten korunmasdr. Para ile emek sarfyle meydana geti
rilmi bir ok gzel ky mekteplerinde yanna kar hibir ted
bir grmedim. Baz mekteplerde ky muallimleri yatmakta ve
bittabi atete yatmaktadr. Ky mekteplerinin yanna kar ko
runmas tedbiri de aldrlacaktr.
Ky sal noktasndan hemen btn uradm kylerde
rastladm bir iti. Kuyu, eme ve kk sularn brakt su
birikintileridir. Bunlar temizlenmekle ve ya akmt verilmek su
retiyle duraklktan kurtarlmamaktadr. Bu hal kk te olsa
sivri sinek reme vastalar ihzar etmekte ve binnetice en msa
it kylerde de stmaya sebep olmaktadr. Ky sal noktasn
dan mhim grdm bu i iin kylerde ve kasabalarda sivri
sinekle mcadele iin hfzshha kanunuyle ky kanunundan is
tifade edilerek harekete geilmesini bu mcadele de uhdelerine
terettp eden temizlik vazifesini yapmyanlar hakknda kanun
takibat yaplmasn daha seyahatta iken mmtaka vilyetlerine
tamim ettim. Bunun tatbikini ehemmiyetle takip edeceim.
Trakya kylerinin bir ou Krm muharebesindenberi hic
ret etmilerle meskn olduklarndan ky evleri hemen kmilen
[noksansz] saz rtl ve gayri shhidir. Ky evlerinde de shh
bir tipe doru yrmek ve kiremitli; kira badanal temiz ky
evlerine kyllerimizi sndrmak prorammza dahildir. Bunk manzara yerinden emin olmayan bir kebe gr ver
mektedir.

Trakya kylerinin bazlarnda Haliknllara ve ya arktan

sevkedilenlere rastladm. Bunlarla temastan edindiim kanaat
gayri Trk anasrn Trkle maledilmesi iin mspettir. Halkanllar ve dier arkllar erkekleri ve ouklan iki sene zarfn
da Trk dilini benimsemitir. Bilhassa ouklar bu yolda mem
nuniyeti mcip bir vaziyettedirler. Kadnlarna gelince, bunlar
zerinde alka gsteren kylerde kadnlarda Trke renmi
lerdir. Ancak iki mahzurlu vaziyet gze arpt. Bunun biri ks
men erkeklerin ve hemen kmilen kadnlarn kendilerine mah
sus olan kyafeti henz terketmemi olmalar dieri de evlenme
ama gelenlerin dier kylerdeki kendi airetlerine mensp
kadnlarla evlenmeleridir. Bu iki vaziyet bunlarn Trklk iin
de tamamen kaynamalarna manidir. Bu mahzurlar kaldrma
a alacam. Mfettilik mntakas haricindekiler iin de ayn
suretle hareket muvafk olur mtalsmdaym. Edinilen kanaat
udur:
Tam Trk kylerine her senede bir def'a ky bana en
ok iki hane yerletirilecek ve hareketleriyle alkadar, olunacak
olursa Trkn gayri unsurlarn Trklk iinde kaynamalar
mmkndr.
Trakya kyllerinin ktisad inkiaf iin ve mreffeh bir
hayata mazhar olmalar iin de yaplmasn duyduum ihtiya
ky Kooperatifleridir. Ancak ky kooperatifleri, kredi koopera
tifleri vaziyetinde olmakla beraber peynircilik, mahrukat [yak
lacak eyler], pancar, zeriyat [arm'a llenler] gibi ilerde is
tihsal kooperatifi vazifesini de grebilmelidir. Bir az daha ileri
gidilmek lzm gelirse bizim kylerimiz muhtelif iler ve mak
satlar iin muhtelif kooperatif kurup iletecek vaziyette deil
dirler. imdilik yaplacak kooperatif tipi "istihsal-istihlk-kredi" gibi ileri tedvir edebilecek irket mahiyetini haiz bizim ky
lmze mahsusu bir ekildir. Byle bir ekil zerinde ilenirse
Trk kylsn ktisad sahada kendi yayle kavrulur. Kazan
cna bizzat sahip yabanc unsurlarn ktisad tazykmdan silkin
mi, mreffeh bir kyl haline getirmek mmkn olaca kanaatmdayim. Mamafih byle bir ekil bulununcaya kadar Trakya

kylsn kredi kooperatifleri tekiline sevketmek program

mzn ilk maddelerindendir.
Ky yollar zerinde allan sahalara tesadf ettiim gibi
allmayan mmtakalara da rastladm. Bu vadideki almay
tahrik edeceim.
Stmalkl kylerde meccanen [bedava] verilen kinini gayri
kfi grdm. Ky btelerine bu maksat iin tahsisat konarak
kinin ihtiyacm kolayca ve kfi derecede temin edilmesi tavsiye
sinde bulundum. Takip te edeceim.
Kylerde okuma yazma bilmeyen muhtar, beki ve ihtiyar
hey7eti azalarma her vilyette rastladm. Bu hal okur yazar olan
kylerde de vakdr. Ve aalk zihniyetinin devam ve neticele
ridir. Ky muhtarlarnn, ihtiyar hey'et azalarnn, ky beki ve
korucularnn okur yazar olmalar mecburiyetini tatbik suretiy
le yeni harflarla okuma yazma heveslerini tahrik esas tatbik
olunacaktr. Bunun iin halen okuma yazma bilmeyenlere alt
aylk bir mhlet vererek neticede imtihana tabi tutacam. Orenmiyenlerin yerine okur yazanlardan muvafklarn seilmesi
yoluna gidilecektir. Bu ekil ayn zamanda aalk nufuzuna de
il bilgiye kymet verene hkmet lehinde bir ceryan da uyan
dracak ve artk aalk nufuz arpmas yerine bilgi arpmas
kaim olacaktr.
Kylerde dier bir iimiz de udur: Ky kanunu tatbik edi
len kylerin bir ounda ky defterleri akta ve harabiye [ha
rap halde] maruzdur. Kitaplar da byledir. Bunlar iin birer
salam sandk yaptrmak ve iyi bir ekilde muhafazalarn te
min etmek.
Uradm kylerde yzde doksanm da marangoz, nal
bant, demirci, gibi ky ihtiyalarn karlayacak ky sanatkrla
r olmadn ve kylnn bu yzden sknt ektiini grdm.
Kyly kendi ouklar arasndan byle birer sanatkr yetitir
mee tevik ve buna imkn vermekte bir alma esas olacaktr.
Baz kylerde mecburi tahsil anda ve imkn olduu hal
de mektebe devam etmeyen ky ouklarna rastladm. Bu me-

yanda Haliknllarla arktan getirilmi dierlerinin ouklar da

vardr. Sebebini sorduum zaman mektebe gidecek kyafetleri
olmadndan mektebe alnmadklar cevabn aldm. Bu tarz
hareketi hem yerinde bulmadm ve hem de mahzurlu grdm.
Bu ouklarn da mektebe devamlar temin olunacaktr.
Ky ileri bir kl [btn] tekil ettiinden ky mektepleri
hakkmdaki dncemi burada tespiti faideli grdm: snfl
ky mektepleri ekseriyettedir. Bu mekteplerden yetienlerin
mktesebatlann [edindikleri bilgileri] zemanla unuttuklarn
kyl azndan ikyet yollu da iittim. ahs kanaatim da bu
merkezdedir. Bu noktai nazardan ky mekteplerinde be snfl
ya doru yrmek esas ilerimizden biri olacaktr. Ancak bu
mekteplerin yetidirdiklerinin ky iin faideli bir uzuv haline
getirilmesi ve hayata iyi bir ekilde atlabilmesi iin be snfl
ky mekteplerinin son snf program mahall sanatlar karla
yacak tatbikatlar ihtiva etmesi ky hayatmz da inklp yapa
caktr. Mesel peynircilik yapan muhitte peynir imalcilii, k
mrclk yapan kylerimizde kmrclk, mahall ziraat e
killerine ait tatbikat, bu snf programlarna konabilir. Bu eklin
tatbknda muallim ihtiyac gibi bir klk grlrse hi olmaz
sa nahiye merkezlerindeki mekteplerde hatta luzum varsa bir
altnc snfta aarak ky sanat ve iftilii ve dier iilikleri
zerinde amel tedrisatla ky ouklarn yetitirmek ok faideler temin eder. Kyllerimizin bugnk en byk noksan bu
gibi bilgilerden m ahrum oluudur.
Kyllerle temaslarmda ayan dikkat olarak yle bir i
kyet iittim. Esasen malumunuz olan bu vaziyeti kyl azn
dan iitmek her halde nazara alnmas lazm gelen bir esastr.
Kyl diyorki: biz ouklarmz ky mekteplerinde daha
yksek tahsile gnderemiyoruz. nki daha yksek mektepler
de mesela ilk yat mekteplerinde ve ya orta mekteplerde gr
dkleri hayat onlar artk kye dndrmiyor. Bu ouklarda
ky sevisi yklyor. Bitabi baba ve anas iin de sknt oluyor.
Kyl azndan bunu iittikten sonra akla yle bir dn
ce varit oluyor: Ky ouklarmm kabuledilecei yat mektepleri

zamann istedii iyi bir kyl hayatna gre tanzim edilemez

ini?
Keza kyler iin dorudan doru kyl ouklarmdan ky
l hayatna gre tanzim edilmi mekteplerde muallim yetitiri
lemezini? Byle bir muallim esasen kendi kynde yaayaca
ndan hem daha az maal hem de daha byk istekle mual
limlik yapmakla beraber kyl zerinde istenildii gibi ve daha
kolayca iler. Mamafih bu esasm salahiyettar mtehassislarca
tetkiki, tatbik kymetini daha iyi bir surette ortaya koyar.
Baz kylerde bte ve ya mektep binasnn matlup [talep
edilen] ekilde olmamasmdan dolay mekteplerin kapand ve
bir iki sene okuyan ouklann akta kaldklar mekteplerin tek
rar almas gibi ikyetler ve ricalar karsnda kaldm. Btn
mmtakada kylnn mektebe merbutiyetini [balln] byk
memnuniyetle grdm. Bu kadar sevi ile mektep isteyen ky
llerin arzularm yerine getirmemek cidden zc bir itir. yi
mektep yapmalar tavsiyesiyle bu taleplerin nlenmesine al
lm ise de mektepleri kapanan kyllerin yzndeki hzn
bu szlerle bertaraf etmek mmkn olamamtr. Mesele mek
tep binasnn muvafk olmadnn mektep amadan grlememesindedir. Bir def'a ap ta muhitine ballk ve sevi veren
mektebi kapamak asla doru deildir. Bu ekil kyl zerinde
Hkmet messesine kar her halde iyi intibalar brakmamak
tadr.
Ky Maarif hayatmzda da istikrara yrmek ok faideli
bir i olacaktr. Mmtakada bu hedefe yrmek mhim ileri
mizden biridir.
Hlsa: Mfettilik i proramnm mhim bir maddesi her
safhasnda ky zerinde, kyl zerinde ilemek olacaktr.
Seyahat esnasnda gzergh zerinde ve yaknnda bulu
nan bir ksm Nahiye merkezlerine de uradm. Bunlar arasn
da bilhassa nufus ve tapu memur lan olan Nahiye merkezlerini
halk iin daha faideli ve faal buldum. Halkn bu iki mhim ii
kendi yaknlanndaki merkezlerde halledilmesi gibi kolaylktan

dolay hkmete kar duyduu kran hissleri byktr. Bil

hassa nufus hareketlerini takipte evlenme ilerinin tescilde bu
teekkllerin faidesi byktr. Tapu teekklnn de kymeti
bu kadar derindir. Btn nahiyelerimize birer nufus ve tapu
memuru yerletirmek kylnn uzak kaza merkezlerine gidememekten mtevellit aksayan nufus ve tapu ilerinin yoluna
koyacak ve bu iki ubenin faaliyetini memleket hesabna hayr
l bir neticeye getirecektir. ok ayan arzudurki tapu intikal
muameleri de daha az masraflarla daha kolay esaslara balan
sn. ntikal muameleleri niin yaptrm adklarn ve niin tapu
suz dede topraklar zerinde altklarn kyllere sorduum
zaman bunun "intikal masrafnn, okluundan ve veraset iln
almaktaki mklttan ve ileri iin bilhassa kaza merkezlerine
kadar uzamaa lzm vaktin, bazen de kesenin msait olmama
sndan" cevabn verdiler. ok masraf yznden azalan ve
memleketin tapulu arazi vaziyetini ok gerilere balayan bu iin
az intikal masrafyle ve ii kylnn yakn muhitinde bitme
tedbirleri ile islh etmek ve iyi bir mecraya koymann mmkn
olabilecei kanaati vardr. Mesel verilen baz kaza haklar gibi
veraset iln verme salahiyetinin de ky hey'etlerine ve en do
rusu tekili yukarda arzedilen nahiye hey'etlerine vermek her
halde faideli olur. Ne ekilde olursa olsun tapu, nufus ve evlen
me muamelelerini kylye ucuza maletmek ve bu merkezleri ve
ya salhiyetli memur ve ya hey'etleri kylye yaklatrmak bir
ihtiyatr. Bu ihtiya zerinde tevakkuf edilmesi ve tedbir aln
mas idare makinesini ancak kuvvetlendirir ve halk hkmete
derin bir sevi ile balar.
Muhtelif kaza merkezlerinde memurlarla ileri banda
yaptm temaslarda bunlar arasnda dk kyafetlilere ve hat
ta aralarnda hakim de bulunan epken giyen ve kravatszlara
rastladm. banda laubalilie dellet eden bu manzara hak
knda icapedenlerin nazan dikkatlerini celpettim.
neada'da Nahiye binas harap bir halde olduundan yeni
bir bina ina teebbs olduunu grdm. Halbuki bu merkez
de orman, posta, gmrk muhafaza gibi muhtelif vekletlere ait

teekkler de mevcut ve ayr ayr binalarda bulunmakta ve bu

lunduklar binalar ihtiyalarna vefa etmemektedir. Ayri ayri bi
nalarda almaktan ziyade bu teekklleri iyi bir hkmet bi
nasnda toplamakta faide daha ok olduundan yaplacak bina
nn bu esasa uyun olmas imknnn tetkikini Krklareli Vilaye
tine tebli ettim. Nahiye tahrirat, nufus, jandarma muhafaza,
gmrk, posta ve orman tekilt iin yirmi odal bir binann ki
fayet edecei de anlald. Toplu bir bina her halde daha az mas
rafla ve daha gzel olarak yaplabilecektir. Yaplacak tetkik ve
keif neticesine gre bu hususta alkadar vekletlere ayrca ma
ruzatta bulunacam.
Midye nahiyesi Vize kazasna bal olduu halde tekerlek
li vesait yolu Tekirda Vilyetinin Saray kaza merkezinden
gemektedir. u vaziyete nazaran Krklareli Vlisi ve Vize kay
makam bu nahiyeye gitmek iin dier bir vilyet ve kaza hudu
dundan gemek yan kendi dar hudutlar haricine kmak
mecburiyetinde kalyorlar. Midyenin btn kaza mnasebeti
Saray'la olduuna gre bu aykr vaziyetin halli lzm gelmek
tedir. Bu da ya Vize ile Midye arasnda doru bir yol amakla ve
yahut Midyeyi Saraya balamakla mmkn olabilecektir. Bu
husus tetkik olunmaktadr. Mnasip ekil esbab mcibesile arz
olunaktr.
Seyahatim esnasnda muamele icab muttali olduum bir
ite btn vekletlerin kanun mmessili olduu ve her vekle
te kar ayri ayri mesliyet karsnda bulunduu halde valile
rin haberdar olmas lzmgelen baz teblilerin vlilere tevcih
edilmiyerek vekletler tarafndan doruca o vekletin vilyette
ki en yksek memuruna tebli edilmesi ve bu memur tarafn
dan yine vlinin malmat haricinde dier ve alkadar dairele
re yazlmasdr. Mesel mbadil emvalinin [mlklerinin] de
mhacirlere tevzi edilebilecei hakkmdaki tebliin Maliye ve
kletinden doruca Defterdarla tebli edilmesi iine Tekirdanda vakfoldum. Vli Beyefendi byle bir tebliten malmat
olmadndan muhacirlere araz tevzi iinde teredtl vaziyet
ler geirmitir. Keza anakkalede Maarif Mdr beye Maarif

Vekletince de byle bir tebli yaplmtr. Vali Beyfendiler an

cak Maarif M dr vastasyla bu teblile istenilen malmattan
haberdar olabilmitir.
Bu ekil Hkmetin mmessili olan Vlileri mkl vazi
yetler karsnda brakmaktadr. htisasa taalluk etmeyen ve ic
raya taalluk eden hususat hakkndaki teblilerin Vilyet kanalyle yaplmas ok faideli olacaktr ve hkmet mmessilinin
otoritesi iinde derin bir ihtiyatr.

dare cephesinin toplu gr ve ky kanunun tatbikat

Trakya Umum Mfettilik mmtakasnda halk ile temas ve
onlarn ihtiyalarn tetkik eden ve vukubulan mracaatlara biz
zat alkadar olarak kanunen kabili is'af olanlar zerinde seri ic
raat gsteren idare memurlarnn muhitlerinde yaptklar tesir
lerin ok mspet olduunu ve bu tarz harekette bulunan idare
reislerinin havzasnda halk vaziyetinin Devlet idaresine kar
daha yakm ve daha iyi bulunduunu grdm. Fakat bir ekilde
vazife gren idare memurlarnn mikdarm da ok az buldum.
Binaleyh esasen inklp rejimine kar cidd bir alkas bulunan
ve son tekilt ile de Cumhuriyet Devletinin bu mmtakaya ver
dii ehemmiyeti daha yakndan anlayarak balln kuvvet
lendiren bu halkn re'si idaresine iyi anasrn getirilmesi her sa
hada beklenilen inkiaf tesir edecei kadar halkn huzur ve em
niyet ile yrmesinde amil alacaktr. Zira hassas olan halk ze
rinde yapt tesirlere nazaran drst kudretli ve kendisini din
leyen idare adamlarnn hayat inkiaf zerinde vucutlandraca iyilikleri idrak edecek bir seviyededir ve halk iyi memurla
ra muhtatr. Bu itibarladr ki faaliyet dereceleri ve kabiliyetleri
zerinde hasl edeceim kanaatlara gre sras geldike m aru
zatta bulunacam. dare memurlar iinin Trakya'nn terakki
ve inkiafa ok msait olmas ve halkn bu inkiafa ok msteit
[istekli] bulunmas noktasndan ehemmiyetle nazar dikkata
alnmasna yksek iradelerini bilhassa rica edeceim. Bu mntakada yerli m em urlar iinin dier yerlere nazaran daha mah

zurlu bulunduunu yaptm tetkiklerimden anladm. Bura

larda yerli m em urlar vaziyetinin Devlet ileri iin zararl neti
celer vermesinde Yahudilerin de amil olduu neticesine var
dm. Bilhassa Yahudiler, mnasebetlerinde, tantklar itiba

riyle, seciyelerini [karakterlerini] zaif bulduklar memurlar w

kendi menfaatlerini imale edebilmek [kullanma] suretiyle
onlar arzu ettikleri yola daha kolay sevk edebiliyorlar. Yahu
dilerin tahsildarlara v a rm a y a kadar kk memurlara menfatlar temini suretiyle kendi ktisad hareketlerine tevik et
tikleri haberlerini de almaktaym. Bu mahzur bu noktadan di
er yerlere nazaran buralarda daha muzur [zararl] neticeler
vermektedir. Binaleyh yerli memurlar iinin bu havali iin
daha ehemmiyetle nazarlarda tutulmas ona gre tedbir aln
mas icapettii kanatindeym.

Ky kanununun tatbikat:
Kyl hayatnn inkiafnda en messir ve faideli bir vazife
grecek olan ky kanununun tatbikat ve ekali itibariyi zerin
de seyahatimde uradm bir ok kylerde tetkikler yaptm.
Mmtakada ky kanununu tatbikat iinde zaman zaman hamle
ler yapldn anladm. Fakat bu hamleleri esasl murakebaler
takip etmedii iin kanunun umull ve muvafakiyetle tatbkna imkn hasl olmamamtr. O kadark btesi olduu halde
hi para toplanmam ve tabiatyla sarfiyat yaplmam kyler
de grdm. u halde iler, ekilleri itibariyle mevcuttur. Fakat
hakikati icraat itibariyle yoktur. Kylerde bilhassa lm doum
ilerinin, af kanunun isdanna kadar alaka ile asla takip edileme
mi olduunu, nikah ilerinin ise ihmal edilmi bulunduunu
yaptm tetkikattan anladm.
Bir ok kylerde de, ky kanunun zikrettii defterlerin aln
dn fakat hi istimal edilmediini, [kullanlmadn] bir ok
kylerde ise, defterlerin pek noksan olduunu grdm. Defter
lerin ayn kaza ve ayn nahiye dahilindeki kylerde birbirine
uymayan ekillerde tutulduunu baz kylerde arap harfleryla

yazlm msveddelere, muhabere dosyalarna tesadf ettim.

Bir ksm kylerde basit murakaba ile kanununun tatbikatndan
ok iyi neticler alndn mahede ettim. Binaenaleyh kanunu
nun tatbikatnda tesisidilecek kuvvetli ve yakn bir murakabanm ok semereli neticeler verecei hakikatna burada bir daha
vasl oldum. Alkadar memurlar arkadalarnn bu noktadan
icab vehile ikaz eyledim.

SKN CEPHES
skn vaziyeti:
Mntaka m alm u Devletleri olaca vehile pek az mik
tarda esas yerli halktan sonra srasiyle yine yerlileen 1272, 93
muhacirleriyle Balkan ve Umum Harpte snanlar, Lozan
m badil ve gayri mbadilleri ve Lozandan sonra muhtelif se
nelerde Balkanlardan gp gelen kankarelerimizin tekil
ettikleri muhtelif varlk ve kabiliyetlerdeki insanlarla, bunlar
arasna baz zaruretlerle kara gelmi "Bonake, Pomake,
A m avute, Krte, Rumce, erke ve eence" konuagelen
m ahdut zmrelerle ve tekmil iktisat yollarn paylam bir
Yahudi salgnyla doludur.
Yerlilerle yerlileenlerin toprak ve geim vaziyetleri umu
miyet itibariyle yolunda olup mera darl, toprak azl, hudut
ihtilf gibi aldm baz muracaatlarm Vali beylerce dzeltilme
sini yerinde grtm.
Bunlar iinde hal tapulanmam ve teamlen tasarrufunu
idame edegelmi insanlara ve umumiyet itibariyle intikal yaptr
madklarna dikkat ettim. Birincilere tapularn almalarn syle
dim. kinciler, intikal harcnn okluundan bilhassa kk kta
larn intikal muamelesinin deerini geen bir resme maloluunun
buna mani olduunu sylediler. Bu k ayrca tetkike deer.
Balkan ve Umum harpten sonra gelenlerle mbadil ve gay
ri mbadiller umumiyet itibariyle de verimli bir tutum ve gei
me malik saylabilirler. Bunlarm tapulanma ileri yandan fazla

noksan ve muallakta grlm ve yaplan tetkikatta maliye ve

tapu idarelerince 1771 sayl kanunun iyi anlalamamasmdan ve
kt bir krtasiyecilik zihniyetiyle daima muhacir aleyhine dav
ranlm olmasndan ve bir de yakn zamana kadar Maliye Vek
letince rum emvalinin [mlklerinin] tefvizine [sipariine] msa
ade edilmemesinden ileri geldii tespit edilen bu aksaklklar her
vilyet merkezinde idare ve maliye reislerinin vucutlanyle yap
lan konumalarla ve geen ay banda Maliye Vekletinin btn
mallarn verilebilecei hakknda gelen msadeleriyle halledilmi
ve mspet yollar zerinde yrnerek ksa bir zamanda intac
iin tatbikata geilmesi takrir ve tebli edilmitir.
Bu zmre iinde 1771 sayl tasfiye kanununun nerinden ev
vel ne tahsis suretiyle ve ne de agil [igal eden] sfatyla bir mal
sahibi bulunmam olanlarn Vekletin 27111 sayl tamimi daire
sinde toprak almalarna yol aranmasn hem ifah hem de ver
dikleri dilekeleri havale suretiyle vilyet ve kazalara bildirdim.
Lozandan sonra kendi istekleriyle gelip ekserisi kayt ve
artsz Trakyada oturmalarna msaade edilenler snfa ayr
labilirler.
I- Tandk bildiklerinin, akraba ve taalluka tnn [hsmlar
nn] bulunduu yerlere gelip onlarm geimlerine kendi
emeklerini de kattrarak yaayanlar.
II- Varlk ve ekin vesaitiyle gelip toprak satn almak ve ev
yapmak suretiyle geimini hemen yoluna koyanlar;
III-Bir de btn varlkszlma ve Devletten bir ey isteme
me taahdne ramen, bulunduu iztirardan kurtul
mak iin heribatabat [ne olursa olsun] gp gelenler.
Birinciler orta bir geim yolunda olup toprak ihtiyacn ile
ri srmektedirler. Bulunduklar yerlerde hzineye ait emvalden
[mlklerden] borlanma youyla bu isteklerini hemen yerine ge
tirilmesini syledim.
kinciler yerlemi ve gelir giderini yoluna koymu vaziyet
tedirler.

Satn aldklar arazinin fiyat ve deme artlarndaki baz

aykrlklarn yoluna sokulmasn; muvazaa [dankl d] ve
ihtikr [karaborsa] yollaryla ezilmelerinin nne geilmesini
hkmet reislerine ve ellerindeki mallarn bir an evvel tapulattrlmasm da muhacirlere tenbih ettim.
nc zmre imdiye kadar hep yarclk ve kiraclkla
geinedurmu ve bir haylisi de metrukeyi icar ve ecrim isif ve
rerek veya fuzulen ilemekte bulunmutur. Bunlarn mhim bir
ksm ev ve toprak verilmesi iin mracaat ettiler. Ev ihtiyala
rnn teminine yol bulunamamsa da toprak datlmas iin
icap eden teebbsler yaplm ve Mliyece bilinebilenlerle ken
dileri tarafndan gsterilecek mektum [gizli] metrukenin derhal
bunlara verdirilmesi sylenmitir.
Zeylanl, Halignl, Mutkililerden kylere datlanlardan
alanlar bir mevcudiyet kurmularsa da hal dnmek midin
de bulunan bir ksm hayalperestler amelelik ve gndelikilik
ten kurtulamamlardr. arka dnmelerinin hibir suretle varit
bulunmadm ve yurdun her kesinde tutunmak iin alma
larn kendilerine, bunlarn topraa balanmalar iin alka gs
terilmesini ve ailesiz gelip sabit bir vaziyet yapamayan " te k le
rin arkta kalan ailelerinin getirtilmesi iin de tetkikat yaplma
sn memurlarmza syledim.
Bu zmrelerden baka vaziyetleri ayrca mtalea edilmee
deer Arnavut ve ieneler vardr. Birka vilyette Arnavutlardan, Uzunkpr ve Keanda da ingenelerden isknlar iin
mracaatlar aldm. Bunlar Trk rkndan olmadklarndan is
knlarna gidilemiyor. Evvelce naslsa kabul edilmi ve geim
leri topraa bal bulunan bu adamlar senelerce memleketimiz
de kaldktan ve askerlik yaptrdktan sonra snr dna kar
mak doru ve caiz olmyaca, serserilikten kurtulup bir yere
balamak zarurdir. Bunun iin hi deilse borlanma yoluyla
toprak verilmesine are aramalyz.

Bir maln kullanlmasndan doan menfaatin para lleriyle takdiri.

H A RS V A ZYET:
Veklete esasl surette tetkik ve hatta haritas bile tanzim
ettirilen bu mevzuda en n pilnda (50) senedenberi Trkiyede
oturduklar halde hal z yurdun dilinden ayri dillerini yaatan
evinde oluk ocugiyle bu yabanc dille gren ve mecbur ol
madka Yurt dilini kullanmaktan kaman erkesler, eenler,
Pomaklar, Bonaklar sonra da Devletin kendilerine beynelmilel
ve ahd bir hak temini suretiyle getirdii Giritli mbadiller,
nc olarak ta Arnavutlarla arktan gnderilenler gelir. Bil
hassa kanmzdan kanlar bulunan Pomak ve Bonaklarla Girit
lilerin niin byle uzun zamanlar yabanc dilleri brakmadklar
tetkik edilirse, eski idarenin dil ve dnce birliinden kan
masndan ve yeni idarenin de ilk zamanlarda yabanc dille ko
nuanlarn toplu oturtuluunun byk mahzurunu gz nnde
tutmamasndan ileri geldii anlalr.
Bundan sonra gelecekler iin byle bir hataya dmek varit
olamazsa da bugnk ayrl dzeltmek iin akla gelen yollan
birer birer arzedeyim:
Evvel maarif yoluyla ve ocuklarn hibir kayt ve art ba
klmakszn okutmak ve benliklerini anlatmak suretiyle.
kincisi; ar pazarlarda, hatta kyde ve evinde yabanc dil
konuanlan idari cezalarla takip ve ilk tahsile gelen ocuklar
iin de dil bilmiyenlerin velilerini ksa ksa mhletlerden sonra
kanun hkmlerle tazyik ve mecbur etmek yoluyla;
Bu iki tetbire ramen temesslde [benzemekte] ve yaban
c dili konumakta srar edenleri en son are olarak Halignllara yapld ve bir iki sene iinde ekserisinin oluk ve ocuklariyle Trkeyi renebildikleri bittecrbe grld gibi milli
birlik iinde ayrlk gtmekte inat eden bu zmreleri Trk ocuklan arama ve her kye birer ev olarak datmak ekliyle bu
dil yabancl giderebilir kanaatmdaym.
Mahdut bir azlkta bulunan Arnavutlara icap ederse krte
gren arkllara yaplan serpitirme usulu her zaman kabili

tatbik olduundan bu mmtakada bunlar zerinde uzun boylu

tevakkufa [durmaya] hacet yoktur, sanrm.
Biga havalisindeki erkesler, srf kendileriyle oralmad ve kolaylarna geldii iin hal kylerinde Bonak ve pomaka konuan Balkan muhacirlerinden daha baka bir ehemmiyet
le zerlerinde durulmaa deer.
Memlekete ok eskiden geldikleri ve evvelce mazhar bu
lunduklar rchan [stnlk] yznden umum hayata fazlaca
kartklar iin hemen hepsi Trke bilen bu unsur i hayatla
rnda kendi dillerini, adet ve ananelerini uurlu bir gayretke
likle ve umum bir birlikle daima muhafaza edegelmiler ve he
le kylleri Trkle karmak ve kaynamaktan her zaman e
kinmiler ve adlarm daima erefli bir unvan halinde saklama
kasdini gtmlerdir. Memleketin msait bir vaktinde bunlarn
topluluklarna da el uzatp msait bir ekilde yaymak ve istikll
harbinde olduu gibi bir iki sergerdenin [elebann] ne atlma
s halinde bir mmtaka halknn onun arkasndan yrme dala
let ve imknn ortadan kaldrma dnmekte Vatanda bir dil
ve tek duygu noktasndan hayli mhimdir.

skn Plan:
Trakyanm nufus vaziyetine bir gz atlrsa Ergene vadisiy
le Pancar mmtakasmda ve anakkale vilyetinin Anadolu ks
mnda ve Rumeli ktasnda denize ve hudutlara doru uzandk
a kilometre bana den adam nispetinin azald kolaylkla
grlr. Nufus konumu noktasndan gzken bu boluklarn
doldurulmasn mntakamn coraf vaziyeti ve memleketin m
dafaas hudut ve Boazlarn muhafazas kaygulan da artk bir
ehemmiyetle istediine gre skn planmz yaparken evvel
oturanlar korumaa sonra da oaltmay dnmek mecburi
yetindeyiz:
Bulgaristan ve Yunanistan hudutlariyle Karadeniz yalsn
da, bugnk halile derhal muhacir oturtma u sebeplerden
mahzurlu gryorum:

1- Herhangi ani bir basknda, henz yerlememi ve komu

Devletlerde olduu gibi silhl genlik tekilt yaplmam bir
halde bulunacak o yeni oturtulanlar ilk azda ve faydasz bir
ekilde erir.
2- Ormanlarn amenajman planlar hazrlanmam oldu
undan bilhassa imal [kuzey] mntakasmda geinemez.
3- ark ve garp ksmlarnda kurutma ameliyesi ve ska [su
lama] tertibat yaplmadka insan barndrmak doru olmaz.
Bunun iin hudutlardan 25 Km. derinliinde emniyet tekilt,
orman amenajman planlar kurutma ve sulama ameliyeleri ya
plncaya kadar kara snrlarm imhal edip ilk teksifi boazlara,
kinciyi merkez mntakasma ncy de kara hudutlara ve de
niz kysna ve boaz mdafaas noktasndan asker kuvvetin
mevcudiyeti ve ana vatanda muhtelif yol ve kaynaklarla bal
bulunmas itibariyle anakkale vilyetinin Anadolu ksmna
tevcihi bugnk ihtiyaca en yerinde ve uygun bir karlk say
maktaym. Bu dncelere gre yaplan iskn plan ekli olarak
sunulmutur. Bu plana gre gelecek muhacirleri ekseriyetle bi
rinci mntakaya, klm, ekin ve ihtisas vaziyetlerine gre de icap
ederse perakende olarak ikinci mntakaya tertip ve iskn etmek
tasavvurundaym. Trakya eski nufusunu nasl bulur ve bir mil
yona karak Balkanlardan kendine gelecek tehlikeyi tek bana
karlyabilecek bir kudrete nasl gelir?
Seyahatimdeki um um grme nazaran Trakya, bu
gnk iptida ekim tarz ve grnen bo topraklaryla ancak
20-25 bin, tahrir yaplp [yazlp] fuzul ilenen Devlete ait
metrk topraklar ortaya karlmak suretiyle de 50 bin boaz
toprak verim iyle geindirebilir. Bu rakam hibir zaman bizim
gayemiz olam yacam a gre, ziraat makineletirme ve dier
istihsalt tekiltlandrm a bataklklar kurutma ve sulama i
lerini baardmz gn bu yeknun 200.000'e ktn, mntakada bakm szlk ve vergisini deyemeyecek bir verimsiz
lik iinde hzineye ve ehasa ve bilhassa Yahudilere byk
mikyasta [lekte] taknt ve iliikliklerle tasarrufu zaiflam
ve ilk istenite ucuz bir deerle elden karlmaa koulacak

ifliklerin alnp m uhacire verilmesi halinde 350.000'e yksel

diini, ehir, kasaba ve hatta baz yerlerde kylere kadar uza
nan ve Trkiyenin hibir yerinde grlmiyen bir mstevlilik
le [istilayla] ticaret yollarn ve taahht kapularn tek cepheli
bir birlikle monopol [tekel] halinde ellerinde bulunduran yahudilerin salgn ve yaygn vaziyetleri siyas ve ktisad mah
zurlar noktasndan tahdit [kstlama] ve Trakya bu yabanc ve
sinsi gemirmeden azat edilirse boaltlacak al veri sahalar
na yerletireceimiz z kanl ellerle bu yekn 450.000'e eri
mek ve bylece bu gnk mevcutla milyonu doldurmak sure
tiyle lkye ulatmz grm ek m m kn ve daima Trk ka
lacak Trakyann uzak ilerileri iin bu safahatn tahakkuk etirilm esi elzem ve lbittir.
Trakyada muhacirler iin ekin, kuyemi, keten hatta pa
muk, pancar zeriyat, ormanclk, balklk, balk, sebze, meyve
konservacl, baclk ve araplk, zeytincilik ve palamutuluk, hayvanclk, yaclk, peynircilik, atlk gibi her zaman her
yerde geen aranan ve satlan bol alma yollar olduundan
arzettiim yollar zerinde azm ve sekinetle yrndkten son
ra bu emellerin baarlmas muayyen zaman eriveleriyle l
lebilecek kadar yaknlatrlabilir fikrindeyim.
Bu sene neler yapacaz:
Ayrca da arz ettiim gibi her tarafta bozuk olan iskn ile
rini bir an evvel yoluna koymak iin vilyetlerin iskn kadrola
rndaki boluklarn hemen doldurulmasn ve tahsisatlar 317ci
fasldan verilmek ve ihtiyaca gre vilyet ve kazalarda altrl
mak zere yzer lira cretli 5 memurun kullanlmasna yksek
msadelerini istirham edeceim.
Bylece kuvvetlenecek olan iskn tekiltiyle bir yandan
memlekette vaziyetleri kklememi eski ve yeni muhacirlerin
toprak ihtiyalar ve tapu ilerini dzeltmee dier yandan da
kendi vastalaryla gmee ve varlklaryla yaamaa talip mu
hacirlerin ev yerleri ve topraklarm gstermee ve verilecek tah
sisata gre Balkanlardan kabul edilecek muhta muhacirlerin

yiyecek, tohum, hayvan, sapan ihtiyalarnn temini ve evleri

nin yaptrlmas ileri tanzim ve tetvir ettirilecektir.
Umum bir grle Trakyanm iskn ileri hakkndaki mev
zular zerinde vaziyet inkiaf ve tarakk ettike ayrca ilenecek
ve zamanla daha etrafl tetkiklerin neticeleri ve yeni teklifler
yksek tasviplerine ulatrlacaktr ef. [endim]
Zirai vaziyet
Trakya sureti umumiyede hayvanclk ve ziraat memleketi
dir. Topraklan her nevi hububat yetitirmeye msaittir. Kuyemi, pancar ziraat verim itibariyle Trakya topraklarnn kiymetli birer mahsuldr. Kuyemi ayn zamanda ihra edilir ve
memlekete dviz getiren bir mahsuldur. Tekirda vilayetinde
ku yemi ziraat kiymet bulmutur. Bununla beraber kozaclk,
davarclk, binek hayvan ve srclk ta bu topraklarda feyizli
remelere mazhar olmaktadr. Baz mntakalarmda ttnclk
ve bilhassa Marmara havzasnda baclkta bu ktann servet
kaynaklardr. Trakya topraklar ve havas ve iklimi yer, yer
muhtelif yemiilie de pek msaittir. Trakyanm geni orman
lklarla kapal olduu ve o zaman daha msait bir iklimi oldu
u bu ktann hemen her kesinde tesadf edilen orman izleri
ve bakayasndan anlalmaktadr. Meri ve Tunca Ergeneden
maada kk sular da olan Trakya maalesef bu sulardan istifa
de edememekte ve yamursuz seneler iinde ok istirapl gn
ler geirmektedir. Bir taraftanda Meri ve Ergene havzalarndan
bu nehir yataklarnn dolmas ve mansaplann kapamas y
znden geni sahalar bataklk haline gelmi bulunmaktadr. Bu
bataklklarn bulunduu sahalarla tehdit ettii sahalar Trakya
nm hemen en feyizli topraklarn ihtiva etmektedir. Uzun kp
rnn (15) kilometre cenubundan [gneyinden] itibaren Ergene
boyunca ve Ergene ile Mericin birletii noktadan Eneze kadar
ve ayrca Beylik mer'a suyu boyunca vadisi boyunca uzanan ba
taklklar en az bir tahminle yarm milyon dnm araziyi istifa
de edilmez bir hale koymutur. Trakyamn ileri nfus okluun
da bu topraklarn kiymeti ok byktr. Bu bataklklarn bir ta-

raftan zirai inkiafa mani tesirleri olmakla beraber muhitlerinde

sitmann intiar dolaysiyle yapt tahribat bir o kadar mhim
dir. anakkale vilayetimde Trakya gibi kiymetli ve verimli bir
saha olarak grebiliriz. Palamut, zeytincilik, baclk koyuncu
luk bu vilayetinde verimli hayat kaynaklardr. Mendires ovas
ziraat noktasndan Meri boyu kadar kiymetlidir. Bu vadi de
her gn artmakta olan bataklk tehlikesi karsmdadr. Bilhassa
Enez'in imalinde krk gz denilen Pinarba kynden Kum
kaleye kadar uzanan vadi bu gn hemen hemen istifade edilmiyecek derecede bataklk halini almtr. Umumi harbe tekaddm eden senelerde bu sahay tanyanlar batakln ok geni
ledii kanaatndalar.
Umumi u malumattan sonra Trakya ve anakkalenin zirai
ihtiyalarna temas edelim.
I- Trakyanm nufus kesafetini [younluunu] azami hadde
karmak iin toprann su ihtiyacm ve bilhassa yamursuz se
neler nazara alnarak halletmek lazmdr. Bu maksatla btn
Trakyada Meri ve Ergene ve dier kk sulardan azami isti
fade areleri ve bu sulardan istifade edemiyecek sahalarda da
bentler tesisi suretile bu ihtiyac tatmin imknlar esasl bir tet
kik ve istikafla [keifle] tesbit ettirilerek nufus artmna ve bt
e kabiliyetine gre srasile ve tedrici tatbik edilmek zere bir
Trakyay sulama pilanmn vucude getirilmesi hayati bir mesele
dir. iftilik noktasndan Trakyann nufus ve iskn emniyeti an
cak ve yalnz byle bir pilanm tatbikiyle mmkn olabilecektir.
Byle bir pilanda mahalli kuvvetlerin yapabilecei kk iler
de gsterilebilir. Bunlar zerinde imkn nisbetinde almaya
mahalli kuvvetler sevk olunabilir ancak Devlete ait tatbikatnda
bir prorama balanmas zaruridir. Trakyanm atisinde [gelece
inde] hi olmazsa bir buuk milyon nufusun yaayaca ve bu
kadar nufuslu bir Trakyaya Trk vatannn ihtiyac olduu d
nlrse bu iin daha fazla tehir edilmemesi lazm geliyor.
Kendiliinden tebarz eder. Ayrca bugn Trakyada yaayan
insanlarn kurak senelerde kaybettikleri emek ve maddi kuvve
tin milli sermaye iin bir ziya olduu da gz nne alnrsa bu

ie hemen balamaktaki faide kendiliinden meydana kar.

Shhi faslda da yazlaca vehile bir taraftan da yukarda iaret
edilen bataklklarn kurutulmas pilanlar hazrlanmal ve ihti
ya halinde tatbike geilmelidir. Bununla beraber, Trakyann ik
limine ve topram inbati [bitme] kabiliyetine gre hani ksm
larda ne nevi ziraat ve ya meyvacln teviki icab edeceimde
esasl bir pilanda tesbiti lazmdr. Byle bir pilanm Ziraat Vek
leti celilesinde bulunacan tahmin ediyorum. Mevcutsa tatbikma geilmesi ok faideli olacaktr. Byle bir pilana ihtiyacn
bykl Trakyada gittike artacak iskn dolaysyledir. Bu
topraklara yeniden yerleecek insanlara zerinde alacaklar
topraklarn kabiliyetleri anlatlr ve bunlar bu kabiliyetlere gre
altrlmaa sevk edilirse herhalde semereli neticeler alnr.
Trakyada nazara arpan dier bir ey de kei beslenmesi
dir. Keilerin mee ormanlarnda yaptklar tahribat bir tarafa
braklsa bile Trakyann mehur peynircilii zerinde iyi tesirler
yapmad da phesizdir. Bu noktai nazardan Trakyada kei
beslenmesinin memnuyeti [yasa] esas kabul edilirse koyun
culuun daha byk bir inkiafa mazhar olmas imkn olur.
Keilerin azalmakta ve ya artmakta m olduu ve hangi mntakalarda ne nisbette bulunduu ayrca tahkik olunmaktadr. Du
yulduuna gre Bulgaristan (kei) beslenmesini gittike azalt
maktadr. Bulgar hudutlarndan ileri velevki Bulgaristandan
mera veya sair maksatlarla karlm olsa bile keiler bir daha
geri kabul edilmemekte imi. Bu tedbir Bulgaristanda kei fiyat
larn drebilir. Kei akn Trakyaya dorudan doruya ve ya
kaak olarak akarsa Trakya ormanlar ve peynircilii iin her
halde hayrl bir i olmayacaktr. Bu tedbirler doru ise Trakya
da kei beslemek yasam bizim de imdiden tatbik etmemizi ve
mevcut keileri be senelik bir mhlet iinde elden karma te
min edecek tedbirleri almak lazmdr. Umumi mfettilik im
dilik irat yoliyle bu hedefe yryecektir.
Trakya iftisinin mhim bir derdine de seyahatim esnasn
da hemen her mntakada vakf oldum. Ormanlk ii ve civar
mmtakalarla bataklk ve sazlk mntakalarda (ki Trakyann he

men her yerinde bu manzaralara tesadf edilebilir.) kyller

domuzlarn zararndan pek ziyade mtekidirler [ikyetidir
ler]. Bu hayvanlarn zararn azaltacak kfi vastaya malik olma
yan kyl her halde mustariptir. Umumi mfettilik domuz
mcadelesi iin tedbirler almaa alacaktr. Bu esnada silah
ihtiyac bu mcadele iin ucuzca kurun tedariki gibi meseleler
karsnda kaldka yksek veklete maruzatta bulunulacaktr.
Ancak bir zehirle bu hayvanlarn kolayca bertaraf edilmesi im
kn varsa bu hususun veklete tertip ve temini muvafk olur.
Dier bir tertip de domuz derilerinin yerinde mubayaas [satn
alnmas] suretiyle bu ite halka bir menfaat gstermek ve u su
retle halk domuz avclna tevik etmek daha faideli olur. An
cak deri imalathanelerince bu derilerin nasl tuzlanaca ve ne
ekilde muhafaza edilecei hakknda halk tenvir edecek [ay
dnlatacak] memurlarn mahalline gnderilmesi ve halk arasn
da taammm [genelleinceye] edinceye kadar iradatta [doru
yolu gsterme] bulunmalar ve mbayaann yerinde yaplmas
faideli olur ve bu ii kolaylatrr. Bu vadide kylye yaz ile ya
placak talimatnameler kylnn gzn doyurmaz. Zamanna
gre domuz derileri memleket sara ileri iin bir servettir. Bu
derileri ziyaa uratmamak ve domuz mcadelesini tevik iin
byle bir teebbs almak faydal olur.

Peynircilik ve al ileri
Trakyann vaktile ecnebi piyasalarnda rabet bulan ya
l peyniri kym etinden ok ey kaybetmitir. Bunun sebebi de
bu sanata da yahudilerin hakim olmasdr. Yahudi fazla ka
zan sevdas peinde sdn hem yandan ve hem de peyni
rinden istifadeye balam yasz ve yarm yal peynirleri pi
yasaya dkmeye ve hari pazarlara sevketmeye balamtr.
Bu istifadeyi arttrm ak iin bir taraftan da tuza kuvvet vererek
peynir sularn bile peynir halinde dondurarak piyasaya koy
mu ve fiyatlar krlmakla beraber tedrici Trakya peyniri h
retini ve pazarlarn kaybetmitir. Son senelere kadar btn
Trakya mandralarnda yahudiler hakim bulunm aktadr. Bu

sene bile bir ok mandralar hala bunlarn elindedir. Edim e,

Lleburgaz, Babaeski gibi merkezlerde Trk sermayesi bu ii
eline almak teebbsne gemi ise de sermayenin azl bu
sahadaki faaliyeti arlatrmaktadr. Bir taraftan da kyl
nn kendisine kredi veren yahudiye ball bu ii ar y
rtmektedir. ayan dikkattrki peynir ustalarnn ou yine
yahudidir. Trakya peynirine eski hretini kazandrmak ve
malum kazanlarn z Trk evladna intikal ettirmek Trakyada Trk sermaye hareketi ve davarclm inkiaf iin byk
bir zarurettir. Bu noktai nazardan peynircilik yaplabilecek
mntakalarda peynircilik kooperatifleri vucuda getirmek ve
yava yava btn mandralar ve bu sanat Trk sermayesile
vucut bulacak bu kooperatiflere intikal ettirmek esasl ileri
mizden biri olacaktr ancak milli bankalarn bu sahada Trk
mteebbislerine zahir olmas muvaffakiyet iin arttr. n
k st verecek kylnn k esnasnda hayvanlarnn bakm
iin lzum gsterecei kredi ihtiyacn imdiye kadar yahudilerin yapt gibi tem in etmek lazmdr. Bununla beraber pey
nircileri muayyen nisbette yal peynir yapmaa mecbur et
mekte lazmdr. Hfzsha kanunu ile tai kanunundan bu
maksatla istifade imkm tetkik olunmaktadr. Btn Trakyada
hangi aylardaki stlerden ne nisbette yal peynir yaplabilece
i ve buna nazaran Trakya peynirini ka derece zerine tasnif
mmkn olduu tesbiti icab eden en mhim meseledir. Bu ile
yakndan megul olacak bir mtahasssa olan ihtiyata ayrca
nazara alnacak bir meseledir. Bununla beraber temiz ve iyi pey
nir imalnn fenni artlarn ve usullerinin ve vastalarn bilmek
ve alakadarlara retmek mhim bir itir. Edirne Nmne ift
liinde memurin kooperatifi hesabna peynir yapan bir Bulgarla temasmda imdiye kadar i stle peynir yaptn ve bu ra
porun yazld tarihlere isabet eden gnlerden sonra kaynam
stten peynir yapacam ve halen i stle peynir yapmann
Bulgaristanda men edildiini syledi. i stten yaplan peyni
rin shhi mahzurlar phesizdir. Trakya peynirciliinin konturol altnda bulundurulmamas peynir imalnn gelii gzel ve
amillerinin keyfine gre gayr shhi bir ekilde devamn mucip

olmaktadr. Bu vaziyet Trakya peynircilii aleyhinde neticeler

veren ve srm ve hari piyasalar azaltan bir vaziyettir. Buna
mukabil Msra yerleen baz Trakyal m usevilerin tam yal
peynir yaparak Trakya peynirini kaybettirdikleri, M sr piyasasasn ele geirdikleride sylenmektedir. Hangi cepheden
baklrsa baklsn Trakya halk iin bir servet kayna olan
peynirciliin fenni ve shhi bir ekilde tekrar Trakyanm z
evlatlarnn kazan kayna haline getirilmesindeki zaruret
gze arpar.
Kozaclk:
Edirne muhiti esas olmak zere Trakyada kozaclkta bir
kazan kaynadr. Teesrle tesbit olundu ki bu kaynan da
z musevi kitlesinin istifade ettii bir kazan esasdr. Do
ruluu derecesi katiyetle kestirilem em ekle beraber stanbul
ve Bursadaki milli ipekli imalathaneleri koza ihtiyalarnn
tedarikinde komisyonculuk hakkn bu unsura vermektedir.
Trakya ocuklar bu ii her halde bu unsura nisbetle daha te
miz ve milli m esseseler iin daha uygun bir ekilde yapabi
lecek kabiliyettedirler. Bu ocuklarn bir noksan varsa o da
sermayesizliin tesiri dolaysile milli messiseler tarafndan
bile mzaharat ve itimada m azhar olmamalardr. Duyuldu
una gre Trakya Kozasnn randman ve evsaf matlup [iste
nilen] derecededir. Binaenaleyh bu sahadaki alma inkiaf
ettirilebilir. Elverirki bu iin amilleri ve emektarlar olan
Trk ocuklar emeklerinin mkfatn yine z Trk ocukla
rnn elinden alsn ve bu sknt gnlerinde paraya ihtiya
gsterdikleri gnlerinde m useviler deil bir Trk messisesinden yardm grsn. Kozaclkta Trakyanm ileri inkiafn
da mhim mevki alacak bir hayat ve kazan unsuru olarak
mtalaaya deer.
Zahirecilik:
Trakya topraklarn ileten onu bir hayat kayna haline
getiren emek, Trk ocuunun emeidir. Buna mukabil bu

emee ok defa kiymet veren el, kendi kanna yabanc eldir.

Yahudidir. Trakyann mhim m erkezlerinde zahire piyasas
na hkmeden bu unsur hadisatm verecei en kk bir frsat
ta bile muhite iztirap verecek yksek kazanlar iin fiyatlar
zerinde diledii gibi oynamaktan ekinmez. Umumi mfet
tiliin Edim ede ie balad ilk gnlerde yle iki manzara
seyredildi:
Edim ede Trk fabrikatrler piyasada kfi zahire bulama
ynca yahudi zahire istokulanndan mbayaa balar. Bu mbayaa ok m iktara bali olunca yahudi 'her halde bir i varki
fabrikatrlar mal aliyorlar' der ve fiyatlar artrmaa bala
makla beraber bir taraftan da sata mal karmamaa balar.
Koza: Kuraklk havadisleri ve bu kurakln Bulgaristan
ve Srbistanda da olduu hakkm daki havadisler Yahudiyi ay
n suretle zahire satma iinde arlatrr.
Yahudinin bu hareketi, ihtiya halinde Trk ocuundan
pek ucuza ald mal yksek krla yine ona satmaktr. Filha
kika ihtikra varmyacak bir kazan daima merudur. Yahudi
zahirecisinin bu hareketini meruiyetle kyasa asla imkn
yoktur. nk o yalnz kendi menfaati iin hareket eden bir
muhteristir. htikr ve hile onun bir lazm ayri mufarikidir
[ok gereklidir]. Zahire ii Trakyada byk kazanlarn kay
nadr. nk taahhtleri ele geirm ek iin en mhim mad
deyi tekil eder. Netekim bu sayede Trakyadaki mhim m
teahhitler yahudilerdir. Uzunkpr ve Tekirdanda Ziraat
Bankasnn mubayaa merkezleri varsa da bu merkezler btn
Trakyann ihtiyacna vefa etmemektedir. Bununla beraber bu
m erkezlerin satn alma ileri de bir takm artlara tabidir. Bu
artlan ifa edemiyen ve bu m erkezlere ulaamyan ifiler
mahsullarn yine Yahudi muhtekirlerine kaptrmaktadr. Bu
itibarla Trakya zahire ticaretinin Yahudilerin tesirinden kur
tarmak lazmdr. Buna olan ihtiya m emleketin her kesile
kiyas edilemez. nk Trakya nufusu okluuyla muhacir
dir. Henz kkl mstahsiller halinde deillerdir. En ufak bir
sarsntdan ok abuk mteessir oluyorlar. Halbuki bunlarn

m stakar birer mstahsil haline getirilmesi Trakyam n ileri is

kn ve nufus siyaseti iin fevkalade mhimdir.
Bu neticeye varlm ak iin ise Trakyamn her kesine yer
leen ve yerletirilm eleri devam eden muhacirleri mstakar
[istikrarl] bir istihsalc halini almalar zamanna kadar mm
kn olduu kadar him aye edilmeleri lazmdr. Bu itibarla her
eyden evel Trakya ifisinin mahsuln kymetlendirilmesi
iini M usevi unsurun tesirinden kurtarmak icabeder. Bunun
iin de Edim e ve Krklarelinde de birer zahire satn alma mer
kezi almasnn Ziraat Bankasnca temini faideli olur. Bir ta
raftan da Trk fabrikatr ve deirmencilerinin istok zahire ya
pabilmeleri iin muhta olduklar krediye bankalarca mazhar
klnmalar muvafk olur. Byle bir kredinin istilzam edecei
[gerektirecei] itimat esaslarnn kurulmasna allacaktr. Bu
nun iin de fabrikatrler arasnda birlikler tesisi ilk dnlen
vastadr.
Trakya kylsnn zahire borsalarmdaki satmda mte
madiyen kontrol altnda bulundurmak ve bunlar komisyoncu
larn hilekr nfuzlarndan kurtarmann da lazm geldiine bu
seyahatmda kanaat getirdim. Tekirda zahire borsasmda sat
c kyl ile alc arasnda mnasebete meydan vermiyen ve bu
suretle kylnn malumat haricinde fiyatlar tesbit eden bir e
kil olduunu ve satc Trk kyls zararna olan bu eklin bor
sa komiserinin nazarndan katna mahallinde tetkik ile
rendim. Borsalarda murakabesizliin mstahsil zararma netice
ler verdiine phem kalmad. u halde borsalardaki komiser
lerin murakabelerini tahrik etmek lazmdr. Bunun iin de ko
miserlerin mahalli zahire tccarlarile menfaatli mnasebetler te
sis etmemeleri iin de bunlarn da anszrrve gayri muayyen za
manlarda tefti ettirilmeleri ve bor alma ve saire gibi ihtiyalar
yznden zahire borsalarmdan alc vaziyette olan tccarlarla
mnasebetlerinde zaaflarn tetkik etmek zaruridir. Borsalarda
ki al veriin her safhasn behemehal satc kyl veya mal sa
hibinin anlayabilecei ve muvafakatinin lahik olabilecei msa
it ve ak bir ekilde olmas ise ok mhim bir esasdr. Ahc ile

verici arasnda mnasebeti kesen borsa sistemleri mutlaka ky

l zararna oliyor. Bu noktadan Mfettiliin borsalar zerinde
ki mrakabesi de yukardaki esaslar dahilinde olacaktr. Bunun
la beraber ok snk bir halde bulunan ve muhitlerine faideli ol
mayan ziraat odalarn da harekete geirmek ifci satcnn ve
ifci mstahsilinin yksek menfaati icabdr. Ziraat odalar zirai
hareketin ve ifcinin her sahada istinat edebilecei bir kuvvet
haline getirilmelidir. Bu ihtiya Trakyada yksek derecededir.
Pirin ziraat:
Trakyanm baz yerlerinde bilhassa Ergene ve Meri havza
snda pirin ziraat mahtut eklinde yaplmaktadr. Ancak bu
ziraatn icabettirdii fenni ve shhi tedbirlerin tatbik edilmeme
si muhitleri iin afetli neticeler dourmaktadr. Hi stma olma
yan ve ya olmamas yznden lazmgelen muhitler pirin zira
atnn usul dahilinde yaplmamas az zamanda stmalkl bir
hal ald mahallindeki tetkiklerle anlalmtr. Vize, Saray bu
meyanda saylabilecek merkezlerdir. Bunun iindirki stma ile
mcadele talimatmn stma nakili sivri sineklerin uu sahasna
ait madde muhteviyatnn ve pirin ziraat hakkmdaki kanun ve
talimatnn temamen tatbiki alakadarlara tebli olunmutur.
nmzdeki sene iinde pirin ziraatnn mahsur vermiyecek
ekilde temini ile skca alakadar olunacaktr.
Pancar:
Pancar ziraat Trakyanm Ergene havzasiyle ksmen Edime
mntkasndaki ifilerin maiet [geinme] ve kazan hayatlar
zerinde diriltici tesirler yapmtr. Bu tesirleri aka grmek
mmkndr. Pancar ziraatm muvaffakiyetle tatbik eden ky
lerde Ky Kanunu tatbikat dierlerine nisbetle daha semereli
neticeler vermi, kyller bu sayede bir taraftan vergilerini, Zi
raat Bankasna olan borlarm demeye ve bir taraftan da mek
tep, ky odas, konuk yeri inas gibi ky imar ilerine de para
ayrmaa balamtr. ayan memnuniyet olan bu hale muka
bil, birdenbire iyi bir gelire kavuma, bir ksm kyl ve kasaba

l halk arasnda kumar ve iki itiyadn oaltmtr. 929 dan ev

vel Zahirenin bu gne nisbetle 3-4 misli fazla fiyat bulduu se
nelerde de kylnn eline bu suretle ok para gemi o zaman
da bu fena itiyatlar kyly hrpalam ve buhran senelerine eli
avucu bo karmtr. Skntl gnler iin tasarrufun ehemmi
yetini henz idrak edemiyen kyl ve kasabal halka bu ehemiyeti anlatmak ve onu her trl israftan kurtararak para birikme
leri iin birliklere sevketmek i propagandamzn esasl bir mad
desi olacaktr. Zira kredi kooperatifleri tekili bu yoldaki al
malarmzn kolaylatraca umudundayz.
Pancar ekiminde onu ekenleri artan ve skan baz vazi
yetlere de mahallinde vakf olabildik. Bu vaziyetin memleketin
dier eker mntkalarnda da tahaddsnde faide grlmez ve
imdiden tedbir alnr kanaatiyle burada tespiti muvafk gr
dm:
A- Fabrikay normal kabiliyetinden fazla almaa sevk
edecek Pancar istihsali. 1933 yl Pancar randman bu suretle ol
mu ve mstahsil kavutuu fazla mal ve parann her sene te
kerrr etme midine derek satfiyatta avcn am 1934 sene
si zeriyat [arnla llen eyeler] hemen %50 nisbetinde azalt
lnca arp kalm ve szltlar yapmaa balamtr. Mstahsi
li hesapl ekime ve sarfa altrmak iin Pancar ziraati iini fab
rikann normal vaziyetine gre tanzim etmek her halde faideli
olur. Bu iin senenin yamurlu ve kurak keeceine nazaran
tanziminde ve bilhassa bu sebeple Pancar ekimi mntkalarn
tayinde mkilat phesizdir. 1934 hava ve Pancar ekim vaziye
ti bu mkilatn bir misalidir. Alpullu eker irketi 1934 Pancar
ekimini fabrikann normal ileme kabiliyetine ve topram nor
mal verimine gre tertip etmi ve fakat havann Marttan beri
kurak gitmesi ve bu yzden pancarlara ariz olan bir nevi kur
dun tahribat 1934 Pancar randmann hemen hemen %50 nis
betinde drecek bir manzara gstermitir. irket yeniden zeriyat teebbsleri alm ise de az ok ge kalan bu teebbsle
noksan randman kapatp kapatamyaca bu gn iin henz
mehuldr. M untazam bir Pancar ekim plan tanzim edebilmek

iin Trakyann irva ve ska [sulama ve suya kandrma] vaziyeti

ni tespit edecek ve tatbiki de mmkn olacak plan tanzim l
zmdr. Bununla beraber Ergene nehriyle bu nehire imal [ku
zey] ve Cenuptan [gney] akan dier kk sularn getii mu
hitteki Pancar ekicilerinin ve bu meyanda dier ifilerin de bu
sulardan kanal kad su dolaplar ve motorlar ianesiyle ve akar
suyu olmayan yerlerde de galeri usulyle su karmaa sevk su
retiyle istifade yoluna sevketmek kymetli neticeler verir ve ifiyi havaya el amaktan ve dolaysyla kuraklk tehlikelerinden
kurtarr. Bu gibi ifileri birliklere sevkederek bu i zerinde
muvaffak olmaya allacaktr. mit olunurki bu almada ir
ketin de messir yardmlar olacaktr.
B- kincisi de irketin Pancar zeriyat tevziatdr. Bu tevziat
kyler zerine yaplmakta ve kylerdeki guruplar da ahslara
tevzi etmektedir. Bu ekildeki tevziat bilhassa aalk nfuzlar
nn yine rol oynad mahsustur. Bu hal, mill messise aleyhin
de propagandalara yol aabilmektedir. Bununla beraber, u ve
ya bu aa veya beyin Pancar ekim iinde byk paralar kopar
d, bir senede elli, altm bin lira kazand halde u veya bu
ky halknn mmasil [buna benzeyen] en kk bir yardmdan
mahrum brakld szleri de iidilmemi deildir. Bu itibarla
Pancar zeriyatmm tevzi iinin daha dilne ve bilhassa yoksul
ky ve kasabalar halkn diriltecek bir ekilde yapmas herhalde
deerli bir hareket olacaktr. Bu esas zerindeki tetkikata de
vam olunacak ve almacak neticelere gre irket mmessilleriyle
temasa geilerek phesiz onlarn da arzuladklar "iyi tevzi"
ekline vusul imknlar bulunacaktr. Ziraat Bankasna ve h
kmete borlu olan kyllerin bu yolda verimli almalara sevkedilerek bu borlardan kendilerini kurtaracak bir istikbale
ulamalarna allacaktr.
C- Alacaklarnn denmesi iinde de irketle mstahsiller
arasnda baz takntlar kylnn iddialar a asnda duyulmu
tur. Ziraat Bankas alacakl bulunduu kyllerin irketteki ala
cana haciz koyuyor, irket, Pancar hesaplarnn tesviyesinde
mstahsillerle ayr, ayr karlamayp, On, Onbe mstahsilin

tekil ettii guruplarn mutemetleriyle ve gurup namna temas

lar yapyor.
Guruplarn banda ok defa kyl zerinde nufuzu olan
ehas geiriliyor. Bunlarn Ziraat Bankasna borlan oktur. ir
ketten alacaklar azdr. Guruba dahil dier ehasm alacaklarn
da kendi borlarna mahsup ettiriyor, yahut, gurup dahilinde
Ziraat Bankasna ne dorudan doruya ve ne de kefalet yolu ile
hi bir ball olmayanlar da vardr. Bunlarn alacaklan da gu
rup dahilindeki dier borlularn verecekleri iin mahsup olu
nuyor. u suretle bir ksm mstahsil yok yere emeinin mk
fatndan mahrum braklyor. Alacam tahsil edebilme iin
mahkemelere mracaat ile yok yere masraf yapmaa mecbur
oluyor. Bundan maada kylden tahsil edilen borcuna mukabil
Ziraat Bankas bir liste halinde gurup namna tek bir makbuz
kesiyor. Borcunu dediinin balca delili olan senedi eline ala
mayan kyl bu borcun ikinci bir defa kendisinden tahsil edile
cei endiesini bihakkin besleyor ve bu halden mtekidir [ik
yetidir]. Bor denme makbuzlarnn borlular namna ayn ay
r kesilmesi ve tahsilatta da borlu olmayanlar aleyhine tahsilat
yaplmas iiyle megul olunacak ve usul dahilinde bir neticeye
balanacaktr. Kylden Tayyare, Hilali Ahmer, Himayei Etfal
gibi cemiyetlere yardm olmak zere dorudan doruya irket
e hesap tesviyesi srasnda yaplan katiyatn da mukabili olan
makbuzlarn ahslar namma olmasa bile kyler namna mfre
datl cetveli havi makbuz kesilmesi esas da bu meyanda halli
ne allacak bir itir. nk baz kylerde cemiyetler nam ve
hesabna yardm olarak yaplan katiyatn makbuzunu alamadklan gibi ikyetler de dinlenmitir.
Kylnn bir ikyeti de Ziraat Bankasna olan borlarnn
irkete tahsili akabinde Ziraat Bankasna tesviye edilmemesi ve
bu parann irket elinde kald mddete kendi zerlerine ban
kann faiz yrtmekte bulunmas ve bundan mtezarrir olma
lardr. Bu vaziyette tetkik edilmekte olup neticeye gre mna
sip olan tedbirin alnmasna tevessl olunacaktr. Pancar ilerin
de mstahsiller teslimatndan kesilen yzde fire miktaryle

ekim masraf karl olarak irkete yaplan tahsilt nisbetidir.

Mstahsil mallarnn irkete vaktinde ve irkete tespit edilen
zamanlarda tesellm edilemediinden mteki bulunmakla be
raber fazla fire kesildii iddiasndadr, masraf karlna gelin
ce:
irket 933 yl mahsul de dahil olmak zere mstahsilden
dnm bana 1 lira ekim masraf alyor. 934 ten itibaren ton ba
na iki lira alacan kylye tebli ediyor. Arazinin inbat [bit
ki bitmesi] kuvvetine ve zamannda su ihtiyacn alp almad
na nazaran normal olarak baz toprak dnmden en az iki ve
baz topraklarda 4 ton mahsul verebilmektedir. Vasat olarak
dnm bana 3 ton verimi kabul edilmese bile 2,5 ton kabul
edilebilir, bu takdirde 933 yl sonuna kadar dnm bama 1 li
ra veren mstahsil 934 ton itibaren 5 misli yerine 5 lira masraf
vermek mecburiyetinde kalyor. Msait verimli topraklarda bu
mecburiyetin 8 ve hatta 10 misline kadar kabilecei dn
lrse irketin birdenbire masraf byle oaltmas sebebi muh
tac tetkik olur. irket vasati olarak 70000 dnmden senevi va
sat 70000 lira masraf tahsil ederken yeni tedbirle bu masraf en
az yani irketin normal olarak ileyecei 150000 ton Pancara na
zaran 300000 liraya kyor. u halde 934 te mstahsilden 230000
lira fazla ekin masraf tahsil olunacak demektir. Bu tebeddl
[deimeyi] icab ettiren sebepler zerinde tetkikat yaplmakta
dr, almacak neticeye gre maruzatta bulunulacaktr.
X- Bu seneye mahsus olmas lzm gelen yle bir iddia da
grld:
933 senesi fabrika azam kabiliyetine gre altndan
hayli sarsntlara maruz kalmtr. Bu sene normal almaya ka
rar verdiinden geen seneye nisbetle Pancar ekimini tahdit et
mitir. Bu tahditte kuraklk ihtimalleri nazar dikkate alnmad
ndan kuraklkla karlalnca ve kuraklk, kurt tahribat yz
de elli Pancar ekinini tahrip edince zarar telafi iin yeniden
ekim tevziatna balamtr. Tarlasn Pancar iin balayan ky
lye yeniden Pancar seriyatna veya dier nevi zeriyata msa
ade verilip verilmeyecei fabrika memurlar tarafndan vaktin

de kylye bildirilmedii iin kyl dier nevi zeriyat elan

mevsiminde yapmamakla iki tarafl zarar karsnda ikyeti
vaziyet almtr. Bu gibi mstahsili artan ve zarara sevkeden
muamelelerin tekrarlanmamas iin allacaktr.
X- Pancar randmannn 933 te yksek dereceyi bulmas ve
istihsalatn fabrikaca vaktinde tesellm edilememesi yznden
mstahsil Marta kadar Pancar tamakla megul olmu ve bu
sebeple klk buday zeriyatnda ya ge kalm veya hi yapa
mamtr. Senenin kurak gemesi bu vaziyeti mstahsil zararna
evirmitir.
XX- Alpullu eker fabrikasnn malzeme, mahrukat [odun,
kmr], istihsalat sevk gibi nakliyat ilerine her sene yarm mil
yon kadar masraf olduu tahmin olunmaktadr. Kat sarfiyatn
bu rakamdan yksek olmas da ihtimal haricinde deildir. ir
ket bu nakliye cretlerini bu gnk vaziyete gre ark mendfer [demiryolu] kumpanyasna vermektedir. Bu nakliyata
Tekirda iskelesine evrilerek nakliyatn mill vaporculuk messiselerine yaptrlmasnda hem bu messiselerin inkiaf ve
hem de Marmara kylarnda ayn zamanda iktisaden de mhim
bir iskele olan Tekirdamm inkiafma yardm eder mtalas va
rittir.
Bu itibarla Alpullu Tekirda arasnda ya bir dekovil hatt
ve yahut iyi bir ose inasyla dekovil ve ya kamyonlar vastasiyle n akliyata Tekirdaa yaplmas dnlyor. Memlekette
demir sanay inkiaf etmedike ve otomobillerin mahrukat
memleket menabiinden [kaynaklarndan] temin olunmadka
dekovil hatt tesisi tercih olunur. nk Uzunkprnn ark
cenubisindeki [gneydousundaki] Kestanbul kmr madeni
byle bir dekovilin mahrukat ihtiyacm temin edebilir. Bu tak
dirde Kestanbul kmr madeni iyi bir iletmeye mazhar olur,
bundan ayn zamanda btn Trakya da istifade eder, sobalar
odun yakmaktan kurtulur. Bu sayede ormanlar da daha iyi ko
runabilir. Mamafi grne nazaran yrtlen bu mtalaann
Alpullu ile Tekirda arasnda iitilecek 90 kilometrelik bir deko
vil hattn bu hattn masraf karln bulup bulamyacamm

mtehassslar tarafndan esasl bir surette tetkiki lzm gelir.

Nakliyat cretlerinin mill messiselere intikali ve Tekirdam
inkiaf bu meseleye temasn amilidir.

Baclk ve araplk:
Tekirda, Barbaros, Mrefte, arky sahil mntakas ve
Bozca ada, ardak, Lapseki mntakas birinci derecede olmak
zere Trakya ve anakkalenin hemen her kesinde inkiaf ka
biliyetini haizdir. Ancak, Bac sarfettii emein karln mat
lup [istedii] derecede alamamakta olduu kanaatndadr. Te
kirda, Mrefte, Lapseki mmtakalarmda araplk arzu ve he
veslerinin ok olmasna ramen bu sanatn icab ettirdii tekni
e vakf bulunmamalar ve iptida usullerle araplk yapmala
r kazanlarm emein istilzam ettii [gerektirdii] dereceye
karamamakta ve bu netice arzu ve hevesin zerine maks [k
t] tesirler yapmaktadr. Bu tesirledirki araplk arzusu uya
nan her merkezde somaclkta kazan aranmaktadr. Hemen her
arap mstahsili zm posalarndan istihsal edecei somanm
inhisar idaresince bir az daha yksek fiyatla alnmas ricas kar
snda kaldm. Bu neticenin evela zm usaresinin iyi bir ekil
de istihsal edilmemesinden ve zm posasnm yarm sulu bir
vaziyette mstahsilin elinde kalmasndan ve binaenaleyh rand
mann yzde elli, altm nisbetinde kalmasndan ileri geldii ve
bir taraftan da fenn imalat yaplmamas dolaysyla istihsal olu
nan arabn piyasada emei koruyacak deer bulamamasndan
ileri geldii basit bir tetkikle anlalyor. arap mstahsillerine
her yerde icabeden tavsiyeler yaplmtr. Bu tavsiyelerin esas
n arapl ve bacl fenni metalibatna uygun bir ekle
sokmak iin baclk ve araplk kooperatifleri tekili suretiyle
fenn tesisatn kurulmasn temin edecek sermaye birlikleri kur
malarna tevik tekil ediyordu.
Yukarda arz edilen mmtakada baclk ve araplk en b
yk refah vastas olacak ve inkiaf ettike bugnk nufusun bir
ka mislini doyuracak bir kymet bulacaktr, ayan arzudurki

bu sanatm bilgileri zaman zaman bu mntakada dolatrlacak

alkadarlar irat edilsin ve fennin icabettirdii hedefe doru
halk yrynde rehber olsunlar.

Zeytincilik ve zeytin yaclk:

anakkalenin Edremitle Geyikli iskelesi arasndaki sahil
mntakas tamamen zeytin ormanlariyle kapldr. Zeytin aala
rnn bakmna doru kmldam mahsus derecededir. Ancak
mevcudun tmar ile megul olunduu da gze arpmaktadr.
htiyarlam zeytinliklerin yerine yeni yetitirme hevesine pek
az tesadf edilmitir. Bu mmtakann ky ve kasabalann sahil
de veya sahile yakn kylerinin hemen bir ounda zeytin ya
imalathanelerine tesadf olundu. Bu sahada yaplan tetkiklerde
tpk baclk ve araplk mntkasnda olduu gibi emee mu
kabil randman alnmayan bir manzara karsnda kaimdi. Zey
tin yaclarda tsir iini iptida usullerle yapmakta ve yarm ve
ya yzde yirmi be yal zeytin tanelerini "Pirina" diye ucuz fi
yatla Yunanl mstahsillere kaptrmaktadr. Zeytin mntkasn
da da esasl bir harekete ihtiya vardr. Bu hareketin hedefi, ser
maye ve i birlikleri yoluyla zeytin danesinin son damlasn da
deeriyle paraya tahvil edecek tesisata doru yrmek olacak
tr. Bu mntkada da halkn mtehassslar vastasyla irad ve
istihsalatn murakabesi bir ihtiyatr.
Ormanlar:
Demir ky, Koru da ve Kaz dam[n] merkez tekil ettii
ormanlar imkn nisbetinde bakm altndadrlar. Hayatn or
manclk ileriyle temin eden halkn makta ihtiyacnn katiyat
mevsiminden istifade edebilecei bir zamanda temini ve imar
timar ilerinin daha verimli bir hale konulmas ihtiyac phe
sizdir. Orman mntkalarnda yaptm tetkiklerde makta ihti
yacnn vaktinde temin edilememesinden mtevellit ikyetler
dinledim. Bu ikyetler, orman muhafazasnn izinsiz katiyata
meydan vermemesinden ileri gelme noktasndan memnuniyeti

mucipti. Buna mukabil mhendis kadrosunun kfi olmamasn

dan makta iraesinde [gstermesinde] baz gecikmelere sebebi
yet verildii de anlalmaktadr. mar ve timar iine gelince or
man bakmnn icab ettirdii bir derecede olmad da alakadar
larla yaplan temaslarm verdii bir intihadr. Mevcut ormanla
rn evelce meskun iken halen ksmen bo ve ksmen az nufuslu
kylerinden iskn ileri iin istifade programmza dahildir. Bu
husustaki tetkikata devam olunmaktadr. Bu sebeple orman i
lerini iyi bir surette evirecek kadro ihtiyacn nazar dikkate
alnmas muvafk olur kanaatndaym.
X- Bayramm umum harpten evvel mhim kereste ihrac
yaplan Kaz da ormanlarnda halen bir tek Hzarn bile ile
medii teessrle grlmtr. Kaz da ormanlarnn ileme
mesi dolaysiyle vaktiyle bu ormanlarn kerestesini Kum Kale
civarna getiren Menderes aynn da deniz az kapanm ve
bu ayn Kum Kale ile Pnar Hisar arasndaki ksm gittike
byyen bir bataklk manzaras arz etmeye balamtr. Bu ba
takln baka mili de olmakla beraber Kaz da kerestecilii
nin snmesi ve binaenalyh nakil vastas olmaktan kmasnn
tesiri phesizki esastr. Kaz da keresteciliinin eskisi gibi
mahre bulma imkn olursa tekrar uyanmas o mntaka halk
iin iyi bir kazan kayna olacaktr. Eskiden kereste ihtiyacn
Kaz da istihsalatndan temin eden geni mntkann bu gn
bu ihtiyac az da olsa kaak yoluyla temin ettii tahmin olun
maktadr. Orman ilerinde de nazar dikkatimi celbeden en
mhim mesele mrakabaszlktr. Ormanlar bu gn en ziyade
tahsili ve maa kt orman korucularna emanet edilmi bir
manzara gstermektedir. Keamn Mecidiye nahiyesi yolu ze
rinde grdm geni bir sahadaki orman yangndan km
bir manzara veriyordu. Sebebi, bir kurt ariz olmu mtemadi
yen orman kurutuyor, nleme tedbiri de yoktu. Orman mdr
ve memuru kendi mntakalarndaki orman muhafaza tekilat
n bilhassa katiyatm msait olduu mevsimlerde sk mrakabe altnda bulundurmalar, ormanlar dolamalar faideli olur
kanatindeyim.

Demir ky ormanlarnda bilhassa Demir ky civarnda ya

bani fndk aalar grdm. Bunlar zerinde a tecrbesi ya
pldna dair bir malmat alamadm. A ile iyi mahsul almak
imkn varsa istifadeli bir tetkik mevzuu olur.

Atlk ve Srclk:
Trakyann Tekirda ve Krklareli mntakalar en ok olmak
zere her tarafnda memnuniyete deer hayvan yetitirme me
rak grdm. Muhtelif Pazar ve panayr yerlerinde gzel taylar
grdm. Trakyanm pek ileri olan hayvan yetitirme arzusunu
tatmin edecek aygr bulunmamas ve sun sfatn da kfi gelme
mesi at besleme meraknn Trakyada ne kadar ok ilerlediine
bir delildir. Trakyanm hemen her yerinde ksran iyi bir aygra
ektiremediinden veya aygr istasyonlarnda kendi ksrana
sra gelmediinden ikyet dinledim. Buna mukabil inanl aygr
deposu hayvan ahrlarn bo gibi buldum. Bu deponun aygr
kadrosunu tamamlamak Trakyallarm hayvan besleme merak
n ok ileri gtrecektir.
XX- Hayvan yetitirme ve bakma fenn icabetiyle mutaba
kata derecesini tayin edememekle beraber hayvan merak ile ta
nnm eski bir svari kaymakamnn Krklarelindeki ifadesine
nazaran bu sene svari frkas iin mbayaatta [satm almada]
bulunmak zere Trakyada yapt dolamada sata arz edilen
hayvanlarn hemen hemen bete drdnn kaneplerinin ve
amudiyetlerin bozuk olduu anlalmaktadr. Yine bu arkada
n sylediine gre bu bozukluk ekseriyetle kk yata tayla
rn yara sokulmasndan ileri gelmekte imi. Bu yarn resm
yarlaram, yoksa at yetitiricilerin taylarn binilme ve yara
sokulma yama varm adan taylar ezici hareketlere ve koulara
sevkettiklerinden ilerimi geldii anlalmad.
At yetitirme meraknn oaltlmas iin fedakrlklar ya
plrken bir taraftan yetienlerin svari bineine yaramayacak
kadar arzal yetitirilme mevzuunu mhim grdmden bu
hususta yksek vekyletce icabeden tetkikatn yaplmas iin bu
hususu kaydetmeyi muvafk grdm.

XX- anakkale vilyetinde ise iyi at yetitirme merak Trakyaya nisbetle hemen hi gibidir. Pazar ve panayr yerlerinde
grdgm satlk hayvanlar ksa boylu ve almsz idi. Bu mmtakada da hayvan merak uyandrabilir.
XX- Sr vaziyetine gelince: Trakyada grdm srlar
iyidir. Plevne dl taamm etmi gibidir. Ancak baz kylerde
iyi boa olmamasndan veya tedarik edilememesinden ky hay
vanlar arasnda boa yetitirilmee alldn grdm. Ky
lerin boa ihtiyac muntazam takip edilmezse bugnk sr
neslinin inhitata [dme] uramas mmkndr.
XX- Zira ilere ait grlere son vermeden kyly zen
Ziraat Bankasna ait bir ie temas ifileri alakadar etmesi dolaysiyle faideli buldum:
Trakya ve anakkalede uradm yzlerce kyiin yzde
doksann Ziraat Bankasna borlu buldum. Kyl hatta dede
den intikal eden borcu da deme arzusundadr. Bunun iin biri
cik dilei feyizli sene ve mahslne kymet ve alc bulmasdr.
Buna mukabil de faiz bine bine artan ve vere vere bir trl kur
tulamad sermaye borcunun deme vaziyetim bilemediini,
anlamadn nk elinde bir vesikas olmadn sylemekte
dir. Filhakika Ziraat Bankas her kydeki borlularn bor mik
tarn gsterir bir cetveli ky namna brakmakta ve senetlerin
tecdidi zamanlarnda faiz komisyon hesaplarna gre bu cetvel
leri deitirmektedir. Kylnn hesab kendi elinde bulunma
dndan gemi senelerde ne para verdiine ve bu borun hala
niin denmediine, azalacana hep ayn vaziyeti muhafaza et
tiine akl ermiyor. O hesaplarnn pusulasn kendi elinde bu
lundurmak istiyor. Sklrsa bir dostuna giderek bu pusulay
gsterip hesabn anlamak istiyor.
Akla yle bir sistem geliyor. Ziraat Bankas kendisiyle
bor iliii olan kylnn her birisine ayr ayr birer bor czda
n verse ve tahsilat, faiz, komisyon tecdit [yenileme] kaytlarm
hep bu czdan zerinde yaparak kylnn elinde istedii za
man bakaca ve ya sorup anlayaca ve lrse oluna ve ya bu

borcu demeyi tevars edeceklere bir vesika braksa her halde

bugnk tarzdan daha ok kyly tatmin eder ve kyl her an
banka ilen olan hesabn bilir.
Hlasa:
Trakya hangi cepheden baklrsa baklsn zira ehemmiyeti
mhim ve zerinde ilendike verimini de mtemadiyen yksetecek bir mntakadr.
KTSAD GRLER
Trakyanm iktisadi kurulu ve yrynden bahseder
ken musevi sermayesinin derin tesirlerine temas etmemee
imkn yoktur. Bu hususta daha evelki grlerimizde de s
ras gelirken tem aslar yaplm ve iin Trakyadaki z Trk ik
tisadiyat iin ehemmiyeti tebarz ettirilmee allmt. Bu
rada ksaca temasda faide vardr.
Trakya istihsalatn z Trk emei yaratmakta olmasna
ramen bu istihsalatn kymetlenme hareketine ve asl kazan
akna Trk nfusunun yzde beini gemiyen musevi unsu
runun sermayesi hkimdir. M usevi kesesini amazsa Trakya
lI maln rteceinden ve a kalacandan korkar. Bu kadar
tesirli bir sermayeyi Filistindeki eile kyas etmek ok ar bir
dnce olmakla beraber m aalesef hakikat bundan ibarettir.
Trakya kasabal ve ehirli arasnda uyank bir grup bu ac ha
kikati ge olsa da sezmi ve km ldanlara balam ise de
btn bu km ldanlar iki etin kaya karsnda atalete mah
kum bir manzara arz etmektedir. Bunlardan biri kendilerin
arkalayacak bir sermayeye malik olmamak dieri de kendile
rin doru yola ve sermaye hareketine sevk edecek rehberden
m ahrum bulunmaktr. Trakyada sermaye toplan hareketin
de bir kt itiyat byk sermaye birlikleri yapmak arzular
dr. Bu arzulardrki Trakyada sermaye birliklerine ekseriya
mani olmaktadr. nk Yzer bin liralk sermaye topluluk
lar kurmak Trakyada bugn iin mkildir. Fakat be onbin
liralk sermaye birikintileri yapm ak daima mmkndr ve

Trakyanm byle topluluklara kabiliyeti de oktur. te ze

rinde byk bir ehemmiyetle alacamz bir harekette budur. Trakyanm hangi kesinde bir Trk sermaye hareketi
balasa mutlaka karsna bir musevi sermayesi dikilmekte ve
ya bu Trk teebbsne itirak aresi aramaktadr. Musevilerin bu teebbslerini iyi niyetlerine atfetmek asla doru de
ildir. Onlar daima canlanmak isteyen Trk sermaye hareke
tini durdurmak ve bu hareketi kendi menfaat cephelerine
sokmak iin byle teebbslere giriirler. arablk, balk
konservacl, un fabrikalar kurulu, peynircilik, zahire, ya
pa kuzu alcl ilh Trakyada mevcut btn iktisadi kay
naklarda musevinin ya vastal veya vastasz bu teebbsleri
ne tesadf etmemek imkn yoktur.
Trakya Trkn canlandrmak ve iktisad kalknmaya
mazhar klmak iin iktisadi sahada yaplacak ilk teebbsn
Trakyanm kazan ve hayat kaynaklarn salam tedbirlerle z
Trk ocuklarna intikal ettirmek ve btn Trakya piyasalar
n musevi hakimiyetinden kurtarmaktadr. Bu harekette yerli
kk sermayelerin birlikler yapmak suretile yapaca vazife
en messiri ve en feyizlisi olacaktr ancak z Trk ocuunun
bu hareketini iktisadi hareketleri tanzim edici mtehassis
rehberler ve ihtiyalar halinde onlarn bu hareketini besleye
cek kredi kaynaklar ile beslemek de z Trk iktisat varlna
den en mhim ve vatani bir vazifedir.
Bu dnce iledirki Bankasnn bir an evel Edimede de
almas sabrszlkla bekleniyor. Byle bir harekete Trakyanrn ileri nfus hareketi iinde kati lzum ve ihtiya vardr.
Hudutlar haricinden Trakyaya akacak Trk iskn kafilelerini,
yerletirilecekleri mntakada mstahsil bir hale sokmak ve
onlara yeni yerlerinde yuvalanma emniyetini vermek iin on
larn istihsallerinin kan kardelerinin elinde kymet bulmas
esasdr.
Trakya iktisat kaynaklarna z Trk sermayesini hakim
klmak iin bu kaynaklarn kymetlerile bu kaynaklara doru
tahrik edilecek Trk sermaye aknn hamle ve akn yollar-

n isabetle tayin ve planlandracak bir mtehasss grne

olan ehemmiyet ise ok byktr. Ancak bu sayede idarecile
re mevcut bir plan aksaklk gstermeden tatbik vazifesi derki bu da daima mmkn olacaktr. Trakyada alacak ktisat mtehasss, balayacak iktisat hareketleri istikrar kazanmcaya ve asl hedefe varncaya kadar murakabe altnda bu
lundurmak ve yeni vaziyetler karsnda yeni tedbirler tavsi
ye etmek vazifesini de zerine alm bulunacandan vazife
ye baladm sralarda bir mnasebetle arz ettiim gibi Umu
mi Mfettilik refakatnda alacak daimi bir iktisad mavi
rine ihtiya mutlaktr. Trakyanm iktisadi kaynaklan zerin
deki tetkikatmza ehemmiyetle devam etmekdeyiz. Meri
zerinde alnacak neticeleri aynca bildireceim.

NAFA SLER ZERNDE GRLER

Yollar: anakkale ve Trakya mmtakasnda seyahatim sra
snda getiim yollarn her biri hakkmda uzun boylu tafsilat
vermee raporun hacmi msait deildir. Bu itibarla umumi mlahazalerle iktifa olunacaktr.
I-Mntakada Krklareli ve anakkaledeki yollara bakm
gayreti imknlann yaplm olmas noktasndan iyidir. Edirne
ve Tekirda vilayetleri dahilindeki yollar iki evelkine nisbetle
geridir. Bu gerilik zerinde mahalli idareler btelerinin kifa
yetsizlii tesiri de vardr. Mmtakadaki btn yollar grdkten
sonra yaplacak ilk iin mevcutlar hsn muhafaza olduu ka
rarna vardm. Bunun iin yollarn iyi akam zerinde tamirat
mtemadiyeye ehemmiyet verdirmek alma programmza
dahildir. Mevcut iyi yol akamnn muhafazas temin olduktan
sonradr ki yeni inaya geilebilir.
ikinci bir tedbirimiz de mevcut gzergahlar hi olmazsa
kurak havalarda geilebilecek bir hale getirmek olacaktr. Bunu
iin de yol inasmdan evel kpr ve menfezlerin inas cihetine
gidilecektir. Mahalli idarelerin bte vaziyetlerine nazaran kp
rlerin beton arme ve kargir gibi esasl bir surette inasna bir

mddet iin imkn olmayaca kanaatinde olduumdan kargir

ve ya beton ayakl ve ahap demeli kprler inasn yollarn
ksa zamanda geilir bir hale getirilmesi iin faideli grmekte
yim. Kprlerle kaznlacak zaman zarfnda mahalli idareler va
ridatnn [gelirlerinin] artmas imkm grlrse demelerin de
betona evrilmesi klfetli bir i olmayacaktr. Seyahat srasnda
grdm bir takm ahap demeli kpr ve menfezlerin faz
la geiler dolaysyla deme ksmlarnn oynad ve k gn
lerinde odun ihtiya olanlar tarafmdan yakmak iin alnmala
ra maruz kald anlalmtr. Bu gibi arizelerin nne gemek
iin ahap demeli kpr ve menfezlerde deme zerine osa
yaplmasn iyi bir tedbir olarak dndm ve bu esaslarn fen
ne mutabakat derecesini tetkik ettirmekdeyim.
stanbul Edirne yolu zerinde bilhassa Tekirda vilayeti ile
Krklareli vilayeti dahilindeki ksmlarda kpr ve menfezlerin
ina ve ikmali teebbsi alnm ve bu iki vilayete muktezi [icab
eden] tebligat yaplmtr. Bu yolun Edime ile Bulgaristan hu
dudu arasndaki ksmnda Tunca zerinde bulunan ve bir tara
fa meyi etmi bir manzara arz eden Yldrm kprsn mahal
linde grdm bu kprnn yeniden inas ayan arzudur an
cak Trakyadan geen stanbul yolunun inas esasl bir surette
temin edilmeden bu kprnn yeniden inas iin isticale ihti
ya yoktur. Bugnk halile de geit vermee msait olan bu
kprnn k iinde herhangi bir sebeple geide gayri msait
bir hale geldii kabul edilse bile stanbul yolu zerindeki gidi
geli durmaz. nk Bulgaristan tarafndan gelen bir vastann
bu kprye uramadan Yldrm iinden Saray iine gemesi ve
oradan su altnda kalmayan ve salam olan Sarahane kpr
snden geerek ve ya Yldrm maret yoluyla ve maret kpr
snden gemek suretile Edimeye dahil olmas mmkndr. Bi
rinci halde Yldrm - Sarahane kprs arasndaki yol zerin
de bir az ilemek ve tamir yapmak lazmgelebilir. Byle bir kp
rye sarf edilecek para ile stanbul yolunun bilhassa Tekirda
vilayeti dahilindeki ksm zerinde mevcut noksan kpr ve
menfezlerin yapmak her halde ok daha faideli olur.

ARK MENDFERLER [DEMRYOLLARI]

Trakya mstahsili bu hattan yksek nakliye creti aldn
dan dolay mtekidir. Bu ikyeti bu hattan nakliyat iin istifa
de eden her yerde iittim. Zahire, Koza, peynir, yapa Uzun
kpr kavunu, sebze ve sire nakliyatlar nakliyat navlunlar
nn yksekliinden bazen mallarn zararla veya hi krsz nakledebildiklerini sylemektedirler. Bu ikyetin hakl olduu
zannmdaym. Trakyamn iktisadi hareketinde messir mevkii
olan bu hattn bilhassa kk sermayeli z Trk tccarlarnn
faaliyetleri zerindeki menfi tesirlerini izale etmek tetkike deer
bir i olacaktr.
Edirne ve Uzun kprde mevcut byk kprlerde ayan
arz grdm bu hususiyette bu kprlerin byk menfezleri
nin gittike kapanarak su cereyanlarnn azami tazyiklerinin k
k menfezlere doru teveccl ettiidir. Bu vaziyet zamanla
nne geilmesi g tahribata yol aa bilir ve bunca emeklerle
vucuda getirilmi byk kprlerin kurtarlmas iin ar mas
raflara yol aa bilir zannndaym. Bu vaziyet kpr ve su mte
hassislerine tetkik ettirilir ve mmkn olan tedbirler alnrsa
kprlerin muhafazas noktasndan faideli bir hareket olur ka
naatini beslemekteyim.

TELGRAF VE TELEFON TESSATI

Ky telefonlar bir ok yerlerde olduu gibi mtehassis olmyan eller tarafndan rasgele inaat malzemesi kullanlarak ta
mamen gayri fenni bir tarzda ina edilmilerdir. Eksiriyetle bi
dayeti [balangta] tesisinde salam malzeme ile ina edilme
yen ve sonralar muntazam kontrol ve teftie tabi tutulmayan
bu hatlarn ancak arzal olduu zamanlarda muvakkat tedbir
lerle slahna tevessl edildii ve binnetice bir ok gayret ve pa
ra sarfile vcude getirilen ky telefonlarndan matlup [istenildi
i] derecede istifade edilmedii grlmtr. Memleketin asayiile alakadar olan bu telefon hatlarnn muntazam bir prog
ram dahilinde ksm, ksm slah ok faideli olacaktr. Bu sebeb-

le her vilayet telefon ebekesi hatlarnn kesafet [younluk] ve

corafi vaziyetlerine gre mmtakalara taksim edilerek her mntakada birer fen memuru ve mmtakalarn mnasip mahallerin
de de fen memurlar emrinde kfi miktarda hat bakclar bulun
durulmas lazm gelmektedir. Fen memurlar kendi mntakalar
dahilindeki telefon santral ve nmeratrler ile telefonlarnda
vaki olacak her nevi anzay tamir edecek derecede ehliyetli ve
mmtakalarndaki hatlarn muntazam ilemelerinden mesul ol
maldrlar. Fen memurlariyle hat bakclarnn cretleri mahalli
muhasebei hususiyetlerinden ve mmtaka ky sandklarndan
tediye edilecei gibi hutut ve telefonlarn bakm iin lazm ge
len alet ve malzeme mesarifi de yine bu kanallardan temin edi
lir. Edirne vilayeti muhasebei hususiyesinin vilayet telefonlar
iin 2500 liralk tahsisat bulunduu bunun 1800 lirasile Edirne,
Uzunkpr ve Keanda birer fen memuru istihtam ettii ve m
tebaki 700 lira ile de vilayet dahilindeki santral ve telefonlarn
zil ve saire gibi senelik malzeme ihtiyacn temin ettii anlal
mtr.
Ky telefon hatlar hemen her tarafta olduu gibi Trakya
mmtakasmda da jandarma tarafndan idare edilmektedir. Mnhasiren bu hatlarn bir ok esbap dolaysile jardarma tarafndan
idare edilmesi muvafk ve hatta elzem grlmekle beraber jan
darmann bunun haricinde Posta T.T. merkezlerinin bulunduu
vilayet ve kaza merkezlerinde crete tabi telefonlar meccanen
[bedelsiz] iletmesi telgraf ve telefon kanununa mugayir [ayk
r] olduundan bu kabil telefon hatlarnn jandarma santralin
den karlmas suretiyle jandarma idaresindeki telefon tesisat
n zabita tesisat halinde muhafaza tedbiride alnacaktaki bu
nun faidesi phesizdir.

TELGRAF HATLARI
Seyahat esnasnda Kol ordu kumandanlar arasndaki dei
iklik dolaysile Bahkesire uramtm. Ali Hikmet Paa hazret
leri Balkesirle-anakkale arasnda doru bir muhabere hatt ol-

madiim ve btn muhaberatn Marmara ve Akdeniz sahilleri

ni takibeden hatlar zerinde yapla bildiini ve doru bir hatta
ihtiya olduunu bilmnasebe sylemi daha evel de anakka
le vilayetinin Balkesir vilayeti Bayrami-Bia kazalaryla telg
raf irtibatmda da bu ihtiya grlmd. Vaziyeti tetkik ettir
dim. anakkale merbut [balanm] telgraf hatlar her iki taraf
tan da sahili takip etmektedir. Bir ksm esasen sahil boyunda
bulunan kasaba ve ehirlerin irtibatlarn ve bir ksm da doru
muhaberat temin etmekle olan bu hatlar memleketin mdafaa
eriatine uygun deilidir. Bu sebeple Lapsekiden Edremide ka
dar takriben 202 kilometrelik mesafede merkezler iin bir tane
ara teli ve doru muhaberat iinde ayrca ihtiyat bir tel braka
rak nc teli toplattrmak mmknd.
2- Edremitten zmire doru sahili takip etmekte olan hatlar
mevzu harici braklmtr.
3- Memleketin mdafaas noktai nazarndan pek byk
ehemmiyeti olan anakkalenin asgari iki tel ile Balya zeri Balikesire rapt edilmesi idari ve ticari noktadan da ok elverilidir.
4- Balikesir Edremit arasmda iki tel mevcut olup bunlardan
bir tanesi Balyaya uramakta dieri 175 kilometre mesafede
doru gitmektedir. Bu doru hatt da Balyaya uratlmas.
5- Lapseki Edremit arasndan toplattnlmas dnlen tel
yeni tesis edilecek bu hattn mhim bir ksmnda kullandr. H at
tn bakmn teshil iin Bia osasmm Telaki mahallinde ve tak
riben Balyadan 60 kilometre mesafede an mevkiinde bir hat
memuru muayene merkezinin tesisi muvafk olaca kanaatin
deyim. stanbulun Edirne ile muhaberesi, bilhassa Alpulludan
Keana ve Bababeskiden Krklareline birer hat ile bal, umumi
stanbul - Avrupa gzergahi iledir. Edirne ile Babaeski ve Alpullu arasmda her hangi bir sebeple bir arza olsa Edimenin stanbulla muhaberesi imknsz bir hale girebilecektir. Edirnenin
muhtelif istikametlerden stanbulla daima hal irtibatmda
ehemmiyetine binaen Edirne ile Krklareli arasndan irtibatn te
mini muvafk grlmektedir.

Bugnk vaziyete gre Yunanistanla muhabere irtibat

Edirne zerinden yaplmaktadr. Bu irtibatn Uzunkpr ze
rinden yaplmas daha faideli olarak mutalea olunmaktadr. Bu
takdirde Alpullu ile Edirne arasnda toplanacak Yunanistan is
tikametine giden hattr. Krklareli-Edirne arasnda yeni hattan
tesisi iin istifade imkn olamayacaktr.
Ayrca Gelibolu yarm adasna doru olan telgraf irtibat da
mteleaya deer bugnk vaziyete nazaran bu muhabere Ke
an zerinden yapla bilmektedir. Kean mntkasndaki her
hangi bir arza Gelibolu yarm adasna mteveccih hatlar ile
mez bir hale koyacaktr. Yarm adann orlu ve stanbulla irti
bat bilhassa askeri noktai nazardan ehemmiyeti haiz olsa ge
rektir. Bu noktai nazardan Tekirda ile Mreftenin yeni bir hat
ta rapt suretile mrefte zerine yarm adann ikinci bir istika
met olarak irtibatnn temini tetkike deer. Ayn mlahaza ile
Muratl-Malkara veya Hayrebolu-Malkara-Evree hatt da d
nlmee deer.
Maliye ileri Hakkn[d]a Grler
Ayni araziden mteaddit kimselerden vergi alnmas, adi
senetlerle vergi tahsilat, ayn verginin iki defa tahsili, arazi tah
ririnde o zaman ki zahire fiyatlarnn yksekliine nisbetle faz
la kiymet konuu ve tadil mracaatlarn geciktirilmesi, borlan
ma, icar ve ecri misil ilerinde intizamszlk, gibi ikayetler kar
snda kaldm. Bakaya vergi tahsilatnda bilhassa kabiliyeti tahsiliyesi olanlarda ve veraset vergileri tahsilatnda ihmallar gr
dm. Tahsildarlar hakknda ikyetler dinledim. Muhacir iskn
ilerinde ve bilhassa toprak tevziatnda glkler gsterildiine
ve ya bu hususta Maliye Vekleti yksek makamnca yaplan
tebliler zerinde kavrayisizlklere tesadf ettim. Btn bu
noksanlarn birer, birer slah iin tekilat refakatma verilen Ma
liye mfettii vastasile tetkikat yaptracam.
Maliye ilerinde nazar dikkati celp eden asl mesele, he
men her tarafta kadro darl karsnda kalnd hakkndaki
dinlediklerimdir. Filhakika arazi ileri kark bir manzara arz

etmekte olup bu karkln izalesi iin yaplacak almalarda

maliye memurlarna den vazifeler byktr. Bu vazifelerin
ifas ise bal bana ve senelerce alacak memurlara ihtiya
gstermektedir. Arazi ilerinin bu suretle kark bir vaziyette
devam ise bir taraftan pek ziyade arzu edilen ve filhakika m
him olan iskn ileri zerinde menfi tesirler yapmakla beraber
arazi vergi tahakkukat ve tahsilatn da gittike drmektedir.
Btn mmtakada arazi ve bina vergi tahsilat ok dktr. Di
er vergiler tahsil nisbeti memnuniyeti muciptir arazi vergi ta
hakkukat ve tahsilatn doru bir hedefe karmak iin pek kar
k olan arzi ilerinin tanzimine ihtiya vardr.
Yeni vergiler dolaysile de vazifeleri hududu genileyen
Maliye tekilatnn mfettilik mntakasmdaki kadrosu ile bu i
lerin dzeltilmesi ok mkl grlmektedir. Bu ilerin dzel
tilmesi iin btn imknlardan istifade olunaca phesiz ol
makla beraber kadrolarnda az ok kifayet edecek bir dereceye
karlmas tetkike hakikaten deer bir mevzudur.
(Buday koruma vergisi) Kanunun dolaysile daha ilk tat
bik safhasnda ikyetler karsnda kaldm. ikyetlerin mev
zuu udur:
A- Kyl kendi ihtiyac iin eleksiz ve valssz kasaba deir
menlerinde vergiden muaf olarak un temiyor. Halbuki Ka
nunun tarifi dahiline girecek ekilde mevcut ky deirmenleri
kylnn kendi un ihtiyacm temin edecek vaziyette deildir.
Kyl ekseriyetle bu ihtiyac kasaba deirmenlerinde temine
mecburdur.
B- Trakya kasabalarnn hemen ounda fakir ifti ok
tur. Bunlarn kyllerden fark yoktur. Bunlar kanun muafiye
tinden istifade edemediklerinden mtekidirler [ikyetidir
ler]. Bu mesele hakknda ayrca m aruzatta bulunulduu iin
tafsilattan sarfnazar olunmutur. Bununla beraber tetkike de
er bir mevzu olduu iin bu rapordada hlasatan arzn mu
vafk grdm.

M aarif leri:
Umumi mfettilik mntakasndaki Maarif hareketini canl
buldum. Kyllerin hemen her yerde mektep ve ya muallim is
temeleri ve ocuklarnn okutulmas zerinde srarla ricalarda
bulunmalar kayde deer bir sevin levhasdr. Cumhuriyet
devrinin halkna kylsne telkin ettii bu ruh, eski devirleri ta
nyanlar iin kolayca fark edilir bir parlaklktr.
Krklareli ky mektebciliinde takdire deer bir faaliyet
iindedir. Bu vilayet dahilinde adedi elliyi aan yeni ky mek
tepleri o kyler iin hakiki bir ssdr. Ky mektepleri hakkndaki kanaatimi Kyler bahsinde tafsilen arz ettiim iin burada
tekrarndan sarfnazar ettim.
Orta tahsil ihtiyac ihtiyac her tarafta duyulmu ve tatmini
istenen bir ihtiyatr. Bu ihtiyacm m evcut mekteplerle ve kabili
yeti olan aileleri pansiyonlar tesisine sevk etmek suretile temini
allacak iyi ilerden biridir.
Trakya mektep hareketinde en mhim nokta, ekseriyeti te
kil eden muhacir halk arasnda mevcut (Pomaka, Bonaka)
konuan ailelerin ocuklarn okutma ve bunlar vastasiyle ana
ve babalarma yabanc dillerini unutturarak bu unsurlar tam
manasile Trkle mal etme hareketidir.
Shhat isleri zerinde grler:
Trakya mmtakasmda hemen her kesinde stma yataklar
grdm. Trakyamn shhat bahsinde en byk iztrabida budur.
anakkale mntakasmm bilhssa Menderes Havzasda aym iztirap iindedir. Byk stma kaynaklar Meri ve Ergene ve
Menderes havzalardr. Munsaplarm temizlenmemesi yzn
den bu Nehirlerin bilhssa munsap noktalarmda cereyanlar
arlam ve gittike genileyen bataklklara yol amtr. Bu
bataklklar sahalar tamamen stmalkdr. Bu Nehirlerin tekil
ettii bataklk mmtakalarda stma mcadelesine balamak artk
zaruri bir hal almtr. Mes'ele, bir taraftan Hlk stma tehdi
dinden kurtararak salamlatrmak ve bir taraftan bataklklarn

hi olmazsa tevessne mani olmak kabili zer'araziyi muhafaza

etmektir. Bu mmtakalarn her biri hakknda ayrca tafsilt rapo
ru yazlacaktr. Trakyamn dier akamnda kk sularn ve te
mizlie riayetsizliin vucude getirdii su birikintilerinin sivri
sinek yata olmaktan kortarlmas da mhim ilerimizden biri
olacaktr. Bu shada faaliyete geilmesi vilayetlere tebli olun
mutur. Mfettilik mmtakasnda henz nisbeten az Fireni de
vardr. Fireninin daha ziyade pomak muhacirlerinde bulundu
u sylenmektedir. Bu noktaya da ehemmiyet verilecek ve Fi
reninin tevessne mani tetbirler alnacaktr. Btn Mntakada grdm Hastahaneler ve Dispanserler imkn nisbetinde
vesaitlidir ve iyi almaktadrlar memnuniyeti mucip olan nok
ta Halkn ve bilhassa kylnn shhat messeselerine kar her
gn biraz daha ykselen itimdn dinlemek ve duymak olmu
tur. Hastahane ve Dispanserlerin muhitlerine daha faideli bir
hale getirilmeleri bhesizki mhim ihtiyalardan biridir. Bu sa
hada da mmkn olan yaptrlacaktr.
Btn Trakyada doum ileri ve ocuk bakm, stma ile
ri kadar zerinde tevakkufu lazm mhim bir mes'ele olarak
grlmtr. Halen ar yrd anlalan nufus artm a ha
reketini abuklatrmak ve Trakyamn pek ziyade muhta ol
duu nufusu bir taraftan ve en mhim olarak bu yolla tatmin
etmek pek ziyade hassas ve dikkatli bulunacamz ilerden
biridir.
Hastahane ve Dispanserlerin muhitin ihtiyacna vefa ede
cek doum beleri halinde de altrlmas ve ya Doum Evle
ri adedinin artrlmas tetkik mevzulanmzdan biridir. Ebe ade
dini artrmak ve onlar Kylye ve Halka sevdirmek ve ocuk
bakmnda Halk irat edecek birer unsur halinde altrmak
dncelerimizinmhimlerindendir.
Umumi surette denilebilirki Trakyamn sihhi vaziyeti her
eyden evvel stma mcadelesini icap ettirmektedir.

Cemiyetler:
itimai [sosyal] ve hayri [hayr] cemiyetlerin faliyetini he
men her yerde durgun grdm. Yalnz Halk Evlerinde bir kay
nama vardr. yi ilenirse ve bte ihtiyalar tatmin edilirde bu
messeselerden feyizli neticeler alnaca phesizdir. Hayri ve
timi cemiyetlerin varidatn [gelirini] artrmak ve bilhassa
za adetlerini ykselterek az ok sabit bir irade, doru gtr
mek esaslar zerinde allacaktr.

dman leri:
Mfettilik mntakasnda tam teekkll 25 ve yeni kurul
mak zere de 5 tane spor kulb vardr. Bunlarn isimleri biti
ik listede ayrca yazlmtr. Hepsinin en birinci faaliyeti futbol
dur. Futbolun alfabesi olan atletizme hi ehemmiyet verilme
mektedir, buna sebep te mali darlk, bu ilerden anlayanlarn
bata yer almamalar ve ekseriyetle de byle mtehasss genle
rin bulunmamalardr.
Futboldan sonra tek bama ve kulp kadrolarma dahil ol
mamak zere alaturka yaplan greilik gelir. Bunlar da ekse
riyetle toptak olduklarndan bu ii yalnz ky dnlerinde
yapmaktadrlar.
Greten sonra da avclk en mhim yeri almaktadr. Tefti
esnasnda uradm her yer ve kyde en aa av tfei bu
lunduunu memnuniyetle grdm. Bilhassa anakkale kyle
rinde av tfei adedi oktur. Bu arada Ezine spor ve avclar bir
lii kulbne kylerden ve ehirlerden kayitli 320; Bayrami
Genlerbirliine de 297 avc kaytlidir. Bunlar her hafta veya onbe gnde bir byk bir av gezintisi yapmaktadrlar. Bu kulp
lerin bamda bulunan alkadarlarn sylediklerine nazaran 24
saat zarfnda bu iki kulp azalan tehizatlaryla birlikte gsteri
len yerde hazr bulunabilmekte imiler.
Edirne ve mlhakatnda da Edirne avclar kul[b]ne dahil
iki yze yakn avc vardr.

Mfettilik snrlar iinde iki dman mmtakas vardr. a

nakkale ve Edirne mntkalar. Edirne Mmtakas iki senedir fa
aliyet gstermemektedir. anakkale mmtakas geen sene Tr
kiye birinciliklerine itirak etmitir. Fakat, bu itirak hayli dedi
koduyu mucip olmutur. Bu iki teekkl birletirerek merkezi
Edirne olmak zere bir mmtaka tekil ve genlii bir elden ida
re etmenin daha faideli olacan dnmekte ve bu esas tetkik
ettirilmektedir.
Mfettilik mmtakas dahilindeki bir aylk dolamada
genlik hakknda edindiim malm at hite ayan memnuni
yet deildir. Kulpler iinde ilerisi iin mit verecek bir iki ku
lp vardr. Btn bu kulplerin hayat asgari be seneliktir ve
ald gnden beri pek az faaliyet gstermilerdir. Pek az da
terakki etmilerdir. Bunun balca sebepleri muhitin alkasz
l olmakla beraber genliin mrakabesiz braklm olmas
dr.
Ekseri spor kulplerinin reis ve idare heyetleri spor ilerin
den anlamayan ve nufuz yapmak isteyen kimselerdir. Bu yz
den genlik spor hareketlerinden ziyade dedikoduculua ve
particilie almtr. Bu l vaziyetin nne gemek iin Frka
genlik tekiltnn bir an evvel tatbiki ok yerinde ve isabetli
bir hareket olacaktr kanaatmdaym.
Genlik tekiltnn genlik hareketlerine hakim olaca za
man kadar Mmtaka dman hareketlerinde atletizm ve avclk fa
aliyetlerini inkiafna almas programmza dahildir.
Kurulu tarihi Btn aza alr aza
Krklareli Halk Spor Kulb
Alpullu
Babaeski Halk S.[por] K.[ulb]
Lleburgaz Yeilova

1927
1938

170

80

84

53

200

175

Pmarhisar Halk S.[por] K.[ulb]

1926

45

15

Vize Spor K.[ulb]

1925

45

15

Saray Genlik Yurdu

1933

65

15

1926

90

45

Tekirda Halk S.[por] K.fulb]

1931

84

20

Tekirda Ylmaz Genler B.[irlii]

1933

65

60

Malkara dman Birlii

1927

Hayrabolu

Evree

orlu Spor Birlii

Gelibolu dman Yurdu

1921

97

35

ardak dman Yurdu

1934

25

Lapseki Genlerbirlii

1925

10

66

anakkale Trk Gc

1931

180

25

Glck dman Yurdu

1934

27

anky angc .[dman]Y.[urdu]

1928

55

15

Biga dman Yurdu

1924

70

35

Ayvack Genlerbirlii

1931

100

35

Ezine Spor ve Avclar B.[irlii]

1932

350

350

Bayrami Genlerbirlii

1933

2 77

327

Kilitbahr Ece dman Y.[urdu]

1933

42

42

Kean Genlerbirlii .[dman]Y.[urdu] 1934

50

15

psala Sporbirlii

1933

50

15

Uzunkpr Ergene spor

1924

86

55

Toplu Gr
Mmtakada yaptm tetkik seyahati bir ok ihtiyalarla kar
lama inta etti. Halkta grdm yksek kabiliyet, idare
memurlarnn ve tima messiselerin iyi mesaisiyle bu ihtiya
lar tatmin edecek kymet ve kuvvettedir. Mmtakanm en m
him ihtiyalar insan, sermaye ve bilgidir. Bu unsurun tetricen temini Trakyay Yurdun ok mreffeh ve emniyetli bir par
as haline getirecektir. nsan ihtiyac, bir taraftan muhacir isk
n ve dier taraftan da doumu oaltma lm azaltma ile te
min edilebilecektir. Stma mcadelesi shh tedbirin banda ge
lir.

Sermaye hareketindeki mkilt byktr. Bu mkiltn kaldrlmas Trakya iktisat kaynaklarndan doan kazan
larn z Trk ocuklarna intikal ettirilmesi imknlarnn te
mini ile mmkn olabilecektir. Bu harekette, mill messiselerimize den vazife, erefli bir lk vazifesidir. Kk Trk
mteebbislerini ve sermayesini himaye ve takviye etmek
bunlarn balca messir ii olacaktr.
Bilgiye gelince; ziraat, iktisat ilerinin her safhasnda halka
doru yolu gsterecek mtehassislere, mritlere [doru yolu
gsterenlere] ihtiya derindir. Umum mfettiliin daim ola
rak bu gibi mtehassslarla takviyesi muvaffakiyete doru seri
ve emniyetli admlar atabilmek iin ok kymetli ve yerinde bir
hareket olacaktr.
Trakyada memurlarn almalarnda grlen dikkate de
er nokta murakabenin azl dolaysyla ie ehemmiyet vermemezlik ve ihmaldir. Sk bir murakabe ile bu kt itiyadn iyi iti
yat haline getirilmesi alma iarmz olacaktr.

Belediyeler:
Btelerinin darlna ramen imkn dahilinde imar kml
danlar yapmak istemektedirler. Trakya ve anakkale mntakasmdaki belediyelerin bir ounda gzme arpan balca
noksan taraflar; bilgisizliktir.
Her belediye mmtakasmda O mahallin ilerini yola koyma
istidadn haiz m nevver bulmakta g olduundan tahsili kt
insanlarn bu mhim ilerin bana bizzarur geirildii anlal
yor. Bunlar ise Cmhriyet Halk Frkas mensubu olduundan
faaliyetsizlikleri veya belediye iin nafi olmayan hareketleri a
hslaryla beraber halkm Frka hakkmdaki sevgisini de sarsacak
mahiyet alyor.
Trakyann bir ok yerlerinde ve anakkale mmtakasmda
belediye reislik ilerinde dorudan doruya frka mensuplan
arasmda bile baka baka ahslar zerinde guruplanma ve ay
rlma manzalar bariz bir surette gze arpmaktadr. Siyas kar

 bir frka tekkl olmamasna ramen C.H. Frkasnn kendi

varl arasnda firka mensuplarn kar karya getiren manza
ra zc bir manzaradr. Bu noktai nazardan Trakya ve anak
kale kazalarnda belediye reislii vazifesinin kaymakamlara
grdrlmesi u faideleri temin edecektir kanaatindeyim.
A- Her eyden evvel (Belediye Reislii) mevkii iin halk
arasnda mevcut ikilii kaldrmak, ekser yerlerde mev
cut yerlilik ve muhacirlik rekabetine nihayet vererek bir
kaynama temin etmek.
B- Beld ileri nufuzsuz tedvir etmek ve belediyelerin kabi
liyetlerini mahallin imar ve inkiaf iin kullanmak;
C- Belediyelerin bana bilgili arkadalar geirmi olmak;
D- Cumhuriyet Halk Frkas azalan arasmda da belediye
ilerindeki menfaat arpmalarna son vererek Frka
dahilindeki vahdt hislerini takviye etmek.
HULASA - z Trk ocuklann Trakyanm refahl hayat ve
imar sahasnda birlikler halinde harekete geirmek btn almalanmzn ana kaynan tekil edeceini sayglarmla arz ey
lerim efendim.
Trakya Umum Mfettii
Asl gibidir.

Trakya U mumi Mfettilii Blge Haritas

Milli K tphane, H arita Koleksiyonu, H R T 1994 DD 443

M USTA FA N ER M I'N IN VAKT G AZETESN D E

YAYIN LA N A N M EKTUPLARI

Trkiyede Yahudilik Meselesi

Trkiye Yahudileri Trk olduklarn unuttular m?
Almanyadaki Yahudilik davasna ktisad boykot hareketile kanyorlarm...
Uzun senelerden beri Almanyann Dresden ehrinde bulu
nan M. Nermi Bey muhterem Vakit okuyucularnn tand bir
ahsiyettir. M. Nermi Bey harite bulunmakla beraber daima
memleketteki fikir cereyanlarn yakndan takip eder. Arasra
bize istifadeli mtalealan [yorumlar] ile makaleler yollar. M.
Nermi Bey arkadamzdan uzun bir mektup aldm. Bunda ge
en gn "Trkiyede Yahudi dmanl var m?" bal altmda
yazdm bir makale zerine fikirlerini bildiriyor. Ben o maka
lede bugn Trkiyede hkim olan milliyet prensibi ile Almanyada hkim olan milliyet prensibi arasndaki farklar tetkik et
mitim. Bu suretle memleketimizde bulunan Yahudi unsuruna
kar takip edilen mill siyasetin esasm gstermek istemitim.
M. Nermi Bey arkadamz benim yazlarm tenkit deil
se bile pek te tasvip edemediini sylyor ve bu tarz hareke
tine saik olan husus m talealan ile maksadn izaha alyor.
Onun iin mektuplarn olduu gibi gene bu stunlarda ne
retmei muvafk buldum. Hususiyle aramzda ksmen bir te
lkki ve itihat fark olmakla beraber mektubun sonlarn h-

kmetin ve ayn zamanda Trkiyedeki Yahudilerin de ok

dikkat ve alka ile okumalarn icap edecek bir ehemmiyet ve
mahiyette grdm. Zira M. Nermi Bey Trkiyedeki Yahudile
rin Trk - Alman mnasebatn [ilikilerini] bozacak surett-e
bir yol tutmu olduklarn, kendilerinin Trk olduklarn unu
tarak Almanyadaki Yahudilik davasna ktisad boykot hare
keti ile kartklarn yazyor. Bu meseleyi burada ayrca gene
tetkik edebiliriz. imdiki halde M. Nermi Beyin mektubunu
aynen neredeceiz:
Mehmet Asm [Us]

Dresden 24 Mays 1934

"ok sayg deer Asm Bey,
Deerli yazlarnz muntazam bir surette tam bir alka ve
istifade ile okuyorum. Sakin ve realist tahlillerinizden ok holananlardan biriyim. Vakit'in 20 Mays 1934 saysndaki "Trkiyede yahudi dmanl var m?" balkl yaznz da ayn alka
ve istifade ile okudum.1 Kahraman Trklk beraber yaad
yabanc unsurlara kar, teden beri, en kk bir dmanlk
gstermemi, onlar yalnz erkeke korumutur.. Bu hususta
Trk'n ikinci bir eine btn tarihte rasgelmek ok gtr.
Chamberlain, "XIX uncu asrn temelleri"inde Trk'n bu yk
sek meziyetini byk bir hayranlkla mnakaa ediyor.2 Kendi
ne ok gvenmi kahraman bir budundan da baka trl bir
varlk telkkisi beklenemez. Fakat bu geni yrekliliin ar ne
ticelerini grmediimizi de sakhyamayz. Trk, istisnasz, her

Sz konusu yaz S. 91-93'de yer almakta.

Houston Steward Chamberlain (1855-1927) rk ve antisemit bir yazard. Nermi'nin bahsettii kitap Chamberlain'in Die Grundlaget des Neunzehnten Jahrhunderts, (1899) kitabdr. Bu kitap Nasyonal Sosyalist ideolojinin kaynayd.
Chamberlain Hitler'le dostane ilikileri vard ve onun hayranyd (Editorial
Staff, "Houston Stevvart Chamberlain", Encylopaeda Judaica, Ketter Publishing,
Kuds, Cilt 5, s. 332.)

unsurdan vefaszlk grmtr. Temsil edildiklerini sandmz

fertlerin vefaszl ok daha korkun olmutur. Temsil edilmi
Arnavutlar, erkesler ve Araplar meydandadr. Biz henz tem
sil edilmemi yahudilerin yarn bizim iin faydal birer unsur
olacam zannediyoruz.
Tahminlerinizin bir hakikat olmasm yrekten dilerim.
Temsil, sz ok geni bir mana ifade eder. Trkeden ba
ka bir dil bilmiyen radikal Arnavut, erke, Arap, vs., nasyona
listlerine az rasgelmedim.
yle zannediyorum ki, eer mmkn olursa, yahudileri
temsil etmek, Trkletirmek bir mucize olacaktr. nk: Ken
dilerini spanyol afetinden kurtardmz halde, yahudiler, asr
lardan sonra bile, dilimizi renmemilerdir, dnya savanda
Filistin ryasn gerekletirmek maksadile anakkaleye binler
ce gnll gndermilerdir,3 Balkan savamda, Trk topraklar
igal edilirken, Trk bayrama kar ihanet gstermilerdir. Fi
listin, bugn, Trk snrlar dansmdadr. Fakat, bir zamanlar,
yahudiliin Filistinde neler yaptm unutmamalyz. Yahudilik
zerine yaplan neriyatn ehemmiyetli bir ksmm gzden ge
irdiimi sanyorum. Filistindeki politika faaliyetini, ya krk
n am bir Trk olduum iin ok iyi hatrlyorum. Alman,
Rus, ngiliz ad tayan bu yahudilerin Trk idaresini balarn
dan silkmek iin Trk dman unsurlardan geri kalmadklar
n pek iyi biliyorum. Dnya savamda, Alman yahudi cemiyet
lerinin, Filistinde yahudi devleti kurmak iin, resm Alman ma
kamlarnda ne gibi teebbslerde bulunduklar da gizli bir haki
kat deildir. Selnik Trk bayra altmda iken oradaki yahudi-

Burada sz edilen anakkale Savalar srasnda ngiliz Kuvvetleri saflarnda

arpan Siyon Katr Birlii askerleridir. Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz.
Mim Kemal ke, "anakkale Savalarnda Siyonist Alay'nn Faaliyetleri",
Yeni Forum, 15 Haziran 1984, Cilt 5, Say 115, s. 8-10. Mete Tunoku, "srail'in
Kuruluuna Varan Gelimeler inde anakkale Savalarnn nemi", Belleten,
Nisan 1991, Cilt IV, Say 212, s. 101-108. Mahir Ren, "Siyon Katrc Birlii",
Tarih ve Dnce, Haziran 2002, Say 2 0 0 2 /0 6 , s. 24-25.

lerin 1908 inklb erefine kurduklar taklar hayallerinde yayan Filistin renkleri ve iaretleri ile sslediklerini ve hkmetin
mdahalesi ile Trk rengine boyadklarn syliyebilirim.
Bunlar hep spanyadan kurtarlm yahudilerin marifetleri
dir. Dnyann her kesine datldklar halde, kendisini temsil
ettirmi yahudi ok azdr. Theodor Herzl propagandas bala
dktan sonra, temessl eder gibi grnen Avrupa yahudileri ye
ni bir budun sezgisinin tutsa olmulardr. Herzl'in Trklk
aleyhine dnya yahudiliinde yapt tahrikt hite ehemmiyet
siz deildir. Bu azgn yahudi, Filistinin hrriyetini istiyecek de
recede arszlk gstermiti. Abdlhamit devrinde bu yolda m
racaatlarda bulunulduunu da gene yahudi neriyatnda re
niyoruz.
As ermenilerle Trk otoritesine beynelmilel vastalarla h
cum eden yahudiler arasmda ne fark grebiliriz. Rus tarihisi ve
mtefekkiri Soloviyev, Akdenize, Filistine inmek iin mbarek
yerlere yava yava Rus g yaplmasn, bu suretle Rus m da
hale ve alkasnn arttrlmasn tavsiye ediyor. T. Herzl propa
gandas zerine Rus yahudisi g balyor ve artyor. Yahudi
lik arlk Rusyasna yardmm esirgemiyor. Rusyada bin bir fe
lket geiren yahudilik, Filistin hrriyeti iin her eyi gze al
yor. Son devirlerin hadiselerini gzden geirirken fikrinize iti
rak edemiyeceimi anlyorum. Burada yahudiliin Trklere ge
rek politikada, gerekse baka sahalarda ne byk zararlar do
kunduunu btn tafsilt ile anlatmaa lzum yoktur. nk:

Vakitteki son tefrikanz, ttihat ve Terakki devrini gayet iyi tet

kik etmi olduunuzu gsteriyor. O devirdeki yahudi fesatlar
n da pek iyi bildiinize phem yoktur. Yahudi belki ermeni gi
bi erkeke ortaya kmamtr. Fakat bize ondan ok daha zarar
l olmutur ve olmakta da devam edecektir. Yahudilie kar
duyulan duygularn Almanyadan geldiini sanyorsunuz. Belki
Trkiyede birka gen bu mevzuu Almanyadan kapm veya
Alman tesiri ile kendi vaziyetini dnmek frsatn bulmutur.
Fakat benim kanaatimi veren hadiseler Hitlerden en aa 30-40
yl daha yaldr.

Balkan felketini kendi gzmle grdm. Filistin ilerini

yakndan tetkik etmek frsatm buldum. Trk kanunlar bir
Trk'le, Yahudi arasnda en kk bir fark grmiyebilir. Fakat
Trk gnln Sakarya lsne vurduumuz vakit farkn ne
sonsuz olduunu grmekte hi te gecikmi olmayz. stanbula
itilf ordusu girdii vakit Yahudi kalbinin Trk kalbinden fark
sz olabileceini, hatt sizin dndnz temsilden sonra bi
le yle olabileceini, ben aklmdan geiremem. Belki yanl ve
yersiz bir grtr, fakat saklamaa en kk bir lzum grm
yorum, ben ancak Trklerle kendimi lebilirim.
Ben biraz eski apta Trklerdenim. Kalbimin ve tarihimin
sesi karsnda insaniyet sesinden o kadar holanmam. nsani
yet, belki istikbalin bir gerekliidir. Ben imdiki gereklie ba
karm. Belki biz Arap kltr yoliyle Yahudilik dnyasma gir
miizdir ve burada asrlarca yaamzdr. Eski slm ailesi, b
tn hukuk tabirlerine varmcya kadar ibranidir. Eski nikh te
lkkisi ve zihniyeti ibranidir, snnet ibranidir. imdiki aylarm
zn ubat, nisan v.s. adlar ibranidir. Aramzda ibranilikten pek
ok ey vardr. Trk inklb ibraniliin en ehemmiyetli parala
rn skt, att. Benliimize dndk.
Yahudilik, tima serseriliktir. Hibir cemiyet deerine
bal deildir. Bunu binlerce yllk bir tarih byle yapmtr.
Byle bir unsurda tarih yapan bir budunun yaratc ve kahra
man duygular olamaz. Yahudiler devlet kurduklar vakit, eski
ahitte gryoruz, yurt duygusuna sahiptiler. Fakat bugn yle
deil... Tarih, onlardan, Darwin manasnda, deimez bir tip
yaratmtr. Biz, bu tipi, imdiden sonra Trk haline getirebile
ceiz, yle mi? ok imknsz bir ey... lk boykot gnnde Al
man yahudilerinin ne olduunu anladm. Onlarda Almanla
kar mevcut olan gizli nefret kendisini aa verdi. Mesel Trkiyede bir Trk herhangi bir suundan hakl olarak bir cezaya
arplsa bu Trk, hemen yurdu ile alkasn zer mi?.. te bu
na son derecede az istisna ile, imkn yoktur?.. Onlar da, bozuk
soylular da her yerde bulunur. Ben hakiki Trkten bahsediyo
rum.

Bence 3 0 /4 0 .0 0 0 Yahudinin ok pheli temsil ii ile ura

acamza ayn miktarda yeni doan Trk lmden kurtar
malyz. Bismark btn ark meselesini bir Pomeranyalnm ke
miine deimiyor. Ne doru bir sz... Ben de ayn tarzda d
nerek btn yahudilii milyarlarca servetleri ile Erzurum
Trknn kemiine deimem. Yahudilerin ilerine geliyorsa
temessl ederler [asimile olsunlar]. Bunun iin kendimizi zme
e ne lzum var?.. Trkiye, en byk harikalar yahudisiz yap
t. Yahudilik [Leon] Faraci ve [Metr] Salem gibi son gnlerde iki
gzel iek verdi. Alman iklimi daha nemli ve yamurludur.
Yahudilik burada iek tarlas yaratmt. te Almanyadaki Ya
hudi dmanlnn en byk sebebi. Biz, Almanyadaki yahu
dilerin yaptklarn yakndan bilmediimiz iin yerinde olmyan
bir merhametle, Hitler'e ve arkadalarma atyoruz. Fakat bu
atla Trk menfaatine vurduumuz yumruun farkmda bile
deiliz. Almanya bizim ehemmiyetli bir srm yerimizdir. Biz
bu byk menfaatleri yahudilerin hatr iin feda edemeyiz. Bu
rada gayet iyi kaynaklardan rendiime gre Trkiyedeki Yahudiler, el altndan Alman mallarna boykot yapyorlarm. Bu
nun bize ne byk zarar vereceini dnmenizi ok rica ede
rim. Bizim srm yerlerimiz mill mdafaa kaynaklarmzdr.
Trk Yahudisinin byle beynelyahudi bir faaliyet gstermee
hakk yoktur. Bizim Yahudilik heyecan artm diye feda edecek
bir liralk ihracat menfaatimiz olamaz. Trk yahudisi, kendisini
Trk duyuyorsa, Alman yahudilii ii ile uramamaldr. Nas
yonal - sosyalistlik, bugnk Almanyanm devlet kudretidir.
Almanya hakknda malmat almak istiyorsak, bunu, elimiz
den renebiliriz, Yahudilerden deil... Ve nihayet, Trk oldu
umuz iin, her eyden nce kendimizi dnebiliriz. Yahudi
lik, ok kr, bizim meselemiz de deildir. Gazetelerimiz de
arada srada ok hasta bir insaniyet duygusu ile yahudi propa
gandasnn kurban olduumuzu gryorum ve buna ok z
lyorum. nsaniyete hesap verecek bir budun isek bunu kendi
ilerimiz iin yapabiliriz fakat, yabanc bir devlet vatanda yahudiler iin deil... Eer bizim Almanyadaki ktisad menfaat
lerimiz Trk istihsalinde hi hesaba katlmyorsa, o vakit Baruh

ve Sara hatr iin kollar svayarak Hitler'e az dolusu kfr

yadrabiliriz. yle anlalyor ki bizi yanl yola gtren iki ey
vardr: Fransz matbuat, Yahudi matbuat ve yerinde olmyan,
Sovyet prensiplerinden mlhem insaniyet fikri... Matbuatmz
bilmelidir ki bizim klavuzumuz yalnz Trk menfaati olabilir.
Hibir memleketin ajansndan direktif almaa ihtiyacmz yok
tur.
Biz Fransada da, ngilterede de, Rusyada da, Almanyada
da, v.s. yalnz mill menfaatlerimizi dnebiliriz. Baka mem
leketlerin ilerine karmak da bize dmez. Gzel ve deerli
yaznz okurken dndklerimi size yazmak ihtiyacm duy
dum. Bunu tenkit eklinde yazlm bir ey telkki etmeyiniz.
Fikirlerim belki ok yanltr. Fakat ben daha fazla yanlln
denizinde yzemezdim. Onun iin bu satrlar yazdm. Yahudiler, tarihlerinin kurban olabilirler, fakat biz oyunlarnn kurba
n olamayz. lk nce Trk, ondan sonra, gene onu Trk d
nr. Sonsuz sayglar ve selmlar.
M. Nermi

Vakit, 2-3 Haziran 1934

***

Yahudilik Meselesi
Almanyann Yahudilik siyaseti Trkiyede tatbik edilebi
lir mi?
Trkiyede miktar mahdut olmakla beraber bir yahudi
akalliyeti [aznlk] bulunuyor. Bu akalliyete kar cumhuriyet
rejiminin vaziyeti Trk kanunlar ile tayin edilmitir. Bundan
baka inklp idaresinin kendine mahsus program ve prensip
leri vardr. Ben "Trkiyede yahudi dmanl var m?" bal
altnda bundan evvelki yazm yazarken,bir taraftan bu kanun
larn icabn dnm, dier taraftan umumiyetle Cumhuriyet
Halk Frkasnn "Milliyet" prensibinden kendi anladm mna
y gz nne getirmi, ona gre mtalealarm tesbit etmitim.

M. Nermi bey arkadamz mektubunda btn hkmlerin iki

nokta etrafnda teksif ediyor ve diyor ki:
1-Biz Yahudilere Trk dilini ana dili ve Trk harsini mill
hars olarak kabul ettirmekle onlarn byk Trk ktlesi iinde
kaynaacaklarn mit ediyoruz. Bu yanl bir grtr. Alman
lar memleketlerindeki Yahudiler hakknda bizim imdi istedii
miz eyi yapmaa muvaffak olmulardr. Fakat gene onlar ha
lis Alman yapamamlardr.
2-

Trkiyedeki Yahudiler el altndan Almanya aleyhine k

tisad boykot tatbik ederek Trk - Alman mnasebetma fena te

sirler yapacak bir yola girmilerdir. Trkiyedeki Yahudiler bu
yoldan mill iktisadiyatmza zarar vermektedir.
Bu hkmlerden birincisinde noksan olan bir cihet var:
Trkiyedeki yahudi unsurunu dier Rum ve Ermeni gibi unsur
lardan ayr tutabilir miyiz? Onlar hakknda biz de Hitler Almanyasmn tatbik ettii tima boykot usullerini mi tatbik et
meliyiz? Yahudilerin bizim mill harsmz kabul etmi grn
melerine ramen gene kendilerini Trklerden ayr telkki ede
cekleri kabul edildii takdirde bunlar hakknda nasl bir akalliyet sistemi takip eylemeliyiz?...
Meseleyi sadece bir hissiyat meselesi erevesi iinde mtalea etmek doru deildir. Mutlaka umum bir neticeye varmak
lzmdr. Bugn Almanyann yahudilere kar tatbik ettii usu
l biz kendi memleketimizde kanun haline getirebilir miyiz?
Hatt getirmeli miyiz?.. Bunun iin makul bir sebep bulabilir
miyiz? Zannederim ki mesele bunun zerindedir. Bunun iin
makul bir sebep, olsa olsa Trkiyedeki yahudilerden mill var
lk namna midi kesmek iin cumhuriyetin yapaca tecrbe
menf netice vermi olmak lzmdr.
Bugn Trkiyede bir yahudi unsuru vardr. Bu unsur Trk
kanunlarnn hkmlerine tabi olarak memleketimizde kalacak
tr. Bu unsurdan mmkn olduu derecede memleket lehine is
tifadeye almak gene kendi mill menfaatimiz iktizas saylabi
lecei kadar nsan vazifelerimizden biri olur.

Acaba yahudilerden memleket lehine gerekten hi istifade

imkn yok mudur?
Dediimiz gibi cumhuriyet idaresi bunu yahudileri trkletirmekte bulmutur. Trkiyedeki yahudi mnevverleri de bunu
grerek Trk harsn benimsemek teebslerine girimilerdir.
imdi bu teebbslerin ilk neticesini beklemek vaziyetinde bu
lunuyoruz.
M. Nermi Beyin mektubunun son ksm bence gnn mese
lesi olarak daha mhimdir. Acaba hakikaten Trkiyedeki yahu
di messeselerinden bazlar beynelmilel bir yahudi tekiltn
dan emir almak suretiyle Almanya aleyhine ktisad boykot ha
reketi tatbik ediyorlar m?.. Almanyadaki yahudilik davasna
mdahale etmek suretiyle Trk - Alman ktisad mnasebatn
mteessir edecek bir yol tutuyorlar m?
Bizce bu iddia ehemmiyetle tahkik edilecek bir noktadr.
nk bizim Trkiyedeki yahudilerden istediimiz ey sadece
isimlerini Trkeye evirmek, ocuklarn Trk mekteplerinde
okutmak, z Trkler gibi Trke konumak deildir. Byk
Trk camiasnn yksek menfaatlerini her eyin stnde tut
maktr. Halbuki Trkiyedeki yahudilerin baka memleketlerde
ki yahudi tekiltlar ile elele vererek Trkiyenin dostu olan bir
memlekete, Almanyaya kar ktisad boykot yapmalar byk
Trk camiasnn menfaatini bir takm ecnebi maksatlar urunda
feda etmek demektir ki bundan da Trk camias iinde gene
mteessir olacaklar arasmda kendileri bulunaca iin buna ih
timal vermek istemiyoruz.
Acaba Nermi Bey, Almanya ile Trkiyenin ktisad mna
sebetini zaafa drmekten gelecek zararlarn yahudiler baka
suretlerle telfi ederler mi, demek istiyecektir?
Trkiyedeki yahudilerin Almanya hakkmdaki hissiyatna,
teessrlerine, infiaallerine, kinlerine karamayz. Fakat, bu tr
l hissiyat filiyat sahasnda tezahr edince iki memleket arasn
daki dostluk mnasebatn ihll edebilir.

Yahudiler bilhassa bu noktaya dikkat etmedikleri takdirde

Trk harsn benimsemek davas aleyhinde bir tarz hareket tu
tulmu olur. Ve yahudilerin Trklemeleri davas ameli ve mil
l hayatta kymeti olmyan kuru bir szden ibaret kalr.
Mehmet Asm

Vakit, 4 Haziran 1934.

***

Trkiyede bir Yahudilik meselesi var m?

Geenlerde M.Nermi Beyin Almanyadan ba muharririmi
ze gnderdii bir mektubu bu stunlarda neretmi, bu mektup
zerine kendi mtalealarmz da ayrca yazmtk. (M. Nermi)
Bey memleket matbuatnda mnakaalar ve akisleri mucip
olan ilk mektubundaki fikirleri izah etmek zere ikinci bir mek
tup gndermitir. Ve Trkiyede Almanyann yahudilik siyaseti
ni tatbik etmei hatrndan geirmediini sylemekle beraber
memleketimizdeki Yahudi tccarlarndan bazlarn Trkiyenin
ktisad menfaatlerine muhalif tarzda hareket etmekte oldukla
rn iddiasnda srar etmitir.
M. Nermi Beyin bu mektubunu da aynen nerediyoruz. u
nu da ilve edelim ki Yahudi mnevverleri tarafndan bu mek
tupta ileri srlen mtalealara cevap verilmek istenildii tak
dirde stnlanmz yazlarna aktr:
Dresden: 7 Haziran 1934
ok sayg deer Asm Bey,
Yahudilik zerine size gndermi olduum mektubu gaze
teniz de basmsnz. Benim iin yazdnz dosta satrlar da
okudum. ok teekkrler. Gazetenizin 4 VI. 1934 saysnda da
fikirlerinizi yazyorsunuz. Mektubumu ok gzel hulsa etmi
siniz. Yahudilik meselesinde mnakaa edilecek yalnz iki nok
ta vardr.

1- Yahudileri Trkletirmek mmkn mdr

2- Hangi buduna kar olursa olsun, Yahudilerin el altn
dan boykot yaparak byk Trk menfaatlerine zarar vermee
haklar var mdr?
Mektubumda ilk noktay aydnlatmaa alrken yalnz
Trk tarihinin son devirlerinde yaanlan vakalar gz nnde
tuttum. nk: Baka lkelerde olan biten eylerin bizim iin
ehemmiyeti yok. ktisad menfaatlerimiz olmasayd Yahudilik
meselesinin mnakaasna en ufak bir lzum bile grmiyecektim. Son devrin btn hadiselerine ramen, bizde, bir Yahudilik
meselesinin olmadn, zaten son mektubumda yazmtm. Al
manlarn, kendi lkeleri iin dndkleri tetbirler hibir za
man bizim tetbirlerimiz olamaz. Her devlet ve lke tetbirlerini
kendi yapsna ve ihtiyalanna gre dnr. Almanyada, fert
hukuku itibariyle, Yahudilerin vaziyetinde ne gibi bir deiiklik
olmutur? Bunu bilmek, baz neriyatmz iyice tahlil edebil
mek iin hi te lzumsuz deildir. Burada belli bal noktalan
belirtmek isterim:
1- Yahudiler mebus olamazlar
2- Devlet memurluu yapamazlar.
3- Asker ilerde alamazlar.
4- Kabineye giremezler.
te Hitler inklbnn fert hukuku itibariyle yapt ey.. n
klplar, srasma gre, radikal bir inkiaf yolu tutarlar ve bir
prensibi en son neticelerine dein gtrrler. nklplarn byle
bir ekilde beliren yolunu, her eyden nce, hadiselerin mant
nda aramaldr. Son mektubumda, bizde bir Yahudi meselesi
yoktur, dediim zaman yukardaki drt noktay hatrlam ol
duumu sylemek isterim. Biz bu ii, Hitlerden ok daha nce
halletmiizdir. Gazetelerimizde kan baz yazlar okuduum
vakit, beni ilk nce dndren ey u olmutur:

Acaba, biz, Osmanllk devrindeki vaziyeti mi, bilmiy

rek, diriltmek istiyoruz?

Yurt ve devlet ilerinde her Trkn yksek bir disiplin r

nei olmasn isterim ve bu, benim lkmdr. Bence yksek l
ke, yalnz yksek disiplin zerine kurulabilir. Bunu her Trk
kendiliinden gstermeli ve bunu yaratc bir taassup olarak
benliinde duymaldr. Yeni Trk yazs kanun eklini alnca,
kendimi yksek disiplinden ayrmadm ve notlanma vanncya
dein hep yeni yazy kullandm. Ve bu disiplin bende bir sofu
nun tanr evinden karken duyabilecei heyecanlan en ykse
ini uyandrd. Onun iin, her cemiyet ve politika meselesinde
bana klvuzluk eden yalnz bu disiplindir. Yahudilik mesele
sinde de, gene kuvvetimi, bu yurt disiplininden alyorum. Bu
gnk Trkiyede bir vaziyet vardr: Yahudiler; Byk Millet
Meclisinde aza deildir. Kabineye girmiyorlar, yahudi zabitleri
miz yoktur, v.s. ben, bugn iin, bu vaziyeti yaratan mantn
bir kuluyum ...
Almanyada Hitler inklb ayn prensiplerden balyarak
muhtelif neticelere varm. Bana ne? Ben lks disiplin zeri
ne kurulmu bir Trk olduum iin bugnk Trk cemiyetinin
vaziyetini dnmee mecburum. Bence bizdeki vaziyet, hatt
btn neticeleri ile, katiyen bir hakszlk deildir. nk: Os
manllk devri bize bin bir ac rnek vermitir. Yumuak bir y
rek tarihin yolunu deitiremez. Her tarih, elengini yalnz de
mir iradeli ve disiplinli budunun bana koymutur. Yurdun bir
i meselesi, bir politika meselesi varsa bu, btn Trkln ma
ldr. Devlet kuran, nizam veren budunlarn hadiseler karsn
daki hassasiyeti, elbette, bakadr. Binlerce yllk bir topluluk ve
varlk greinin yaratt bir duyguyu hayalden fkrm gl
rengi bir dnya ve insanlk telkkisi silemez. Topraa yrei ile,
kan ile kaynamak, onun sesini dinlemek bakadr, stnde
yolcu ve konu gibi dolamak ta baka....
Yahudi eski zamannn Akdenizin ilk gne ykselen yer
lerinde cokun bir kla parladm, byk ve ihtiaml fikir
abideleri braktn ve bundan sonra ok ackl bir taliin [kade
rin] baladn biliyoruz. Kudret ve ykseklik dolu eski bir ta
rih, binbir varlk sarsnts iinde alkanm yahudilie temel ve

tesant vermitir. En kudretli din ve yaay telkkisi ananeleri

ile yurulmu bir unsuru z varlndan skmek, ondan baka
bir ey yaratmak istemek ne kadar imknsz bir eydir. Yahudi
ananesinde yalva (peygamber) ve kahraman biribirleriyle kay
namtr. Ykk mabedin karsnda lgn bir yurt sezgisi ile tu
tuan yalva Yeremias ayni zamanda Babil ve Eski Msr politi
kasnda rol oynam bir ahsiyettir. Baz szlerinin kudreti bu
gnn en byk bir airini bile vecde dren yalva Sleyman
ne byk bir yahudi kahramandr. lk uyantan Yerualayim
(Kuds)n bugnk dert duvarna dek din ve budun biribirinden ayrlmamtr. Laik bir devirde temsil yollarnn baka bir
ekilde olabilecei, belki, dnlebilir. Fakat ne yapalm ki yahudiliin vaziyeti sui generis (kendine gre) bir vaziyettir. Din
ve budun, yalva ve kahraman biridir. Bir sveli, bir Fin, bir Al
man, v.s. iin din byle deildir. Onun iin, mesel, Alnanlar
dan bazlar, biz dilimizi nasl yabanc szlerden temizliyorsak,
onlar da ibadetlerim amin, v.s. gibi bran szlerden temizleme
e alyorlar. branlik ve sraillik btn n Asyadaki din te
ekkllerinde ok byk bir rol oynamtr. Eski Aht kitaplarn
Babil - tutsakl (Esirlii) devrinden sonra Smer kltr tesi
ri altmda olduka ehemmiyetli retulara- uradn biliyoruz.
Eski Aht kitaplar temelli bir metotla okunursa Smer kltr
nn izlerini kefetmek hi de g deildir. Fakat bu kltr tesi
ri geni bran kltr iinde erimi, gitmitir. n Asyada b
yk bir yldz gibi doan ve sonra snen budunlar az mdr?
Bunlarm adlarn, bugn, yalnz kltr tarihlerinde gryoruz,
mzelerde byk ileri ile karlayoruz? En son beliri devir
lerine dein bu, Avrupada da byle olmutur. Fakat, yahudilik,
en eski kltr devirlerinden syrlarak, yer yznn drt ke
sine datld halde, devrimize dein devam etmitir. Baka
bir budun byle bir vaziyette olsayd, toz gibi, binbir yere datlsayd, ilk asrlarda silinmi, gitmiti. Demek oluyor ki yahudiliin tutan, onu temsil edilmez bir tip haline getiren bir kuvvet
vardr. Biz bu kuvveti deitirebiliyor muyuz, ite o vakit orta
da mesele yoktur. Temsil mmkndr. Biz birok tecrbeler gi
ritik. Yahudilik iini de tecrbe edersek, kyamet kopmaz y a...

Son mektubumda yahudilik meselesini, akalliyet bakmn

dan mnakaa etmek istemedim. nk: Bu, Trk devletine
den bir itir. Byk yurt disiplini dnerek bu gibi mesele
lere karmak, aklmdan gemez. Fakat Trk yurdunun yksek
menfaatlerine dokunur gibi grdm eyler iin sesimi yk
seltmek benim en ulu bir vazifemdir. Yahudilerin i duygular
na karamayz, diyorsunuz. Onlar temsil etmek istediimiz
vakit en z benliklerine karm olmuyor muyuz? Sonradan
kaydedilen 4.500.000 Trkle birlikte 18 milyon 500.000 lik bir
budunuz. Yahudilik, bu byk Trklk karsnda ok ufak bir
zerredir. Fedakrln ve insanln bir derecesi vardr. Birka
on bin yahudi gazaplanm diye 18.500.000 lik bir devlet direi
nin yksek menfaatlerini feda edemeyiz. Yahudiler de bunu ya
pamazlar.
Trkln byle inat bir egoistlie, hotbinlie, artk, ta
hamml kalmamtr. On sekiz buuk milyonluk bir varln
yksek menfaatlerini birka on bin kiinin gazabma feda etme
mek, yalnz plak insaniyet fikri bakmndan bile, en byk bir
insaniyet fikridir. Trkiyedeki yahudilik, eer el altmdan bizim
dost geindiimiz budunlara boykot yapyorsa, bu kstahln
elebalar, Trk budununun yksek iktisat politikasna burun
larn sokmak ve Trkln yksek menfaatlerini tehlikeye d
rmek suundan takip edilmelidirler. Modern devletin iktisat
politikas, varlk greinin, budunlararas varlnn temeli say
labilir. Hibir lke buna el dokundurtmaz.

Yahudi keyfi iin pazarlarmz feda edemeyiz!

Trkiyedeki yahudilik, btn Trklk gibi devlet disiplini
ne smsk balanmak ve ona sayg gstermek mecburiyetinde
dir. Siyonist diplomatn Ben Hur adl kitabn okuduktan sonra
sersemleenlere kendi kudretimizi duyuracak bir vaziyetteyiz.4

Ben-Hur romannn yazan Lew VVallace, M.Nem'nin iddia ettiinin aksine,

Yahudi deil Hristiyand.

Yahudilerin paralan varm, diyoruz. Biz altm - daha karsn

da dansedecek deiliz. Bu parann bize ne hayr dokundu? Trk
yurduna ne yardmda bulundular? spanyadan kurtardmz
Yahudilerin byk bir ksm Trk pasaportundan utandklar
iin birer birer bizim tabiiyetimizden kyorlar. "Biz Trk dei
liz, mbadeleye tbi tutulamayz" diye Yunan devletine mra
caat edenleri de biliyoruz. Balkan bozgunu Trk iin temelli bir
ders olmutur. Meer bir Morgentau5 yokmu, bunun binlercesi varm. Yahudilere kar u veya bu tedbirin alnmasn teklif
etmek bana dmez. Fakat bildiim bir ey varsa o da, yahudiliin boykot ileriyle uramaa kat'iyyen hakk olmamasdr.
Bir kin ve intikam duygusu iin Trk tarlasnn sapan duramaz.
Yahudi keyfi iin Trk pazar elden karlamaz. Yahudilik, Almanyaya el altndan boykot yapmadn ve siyonist cereyanla
r ile btn mnasebetlerini kestiini gstermedike, bizim g
zmzde suludur. Ve bu su, ok byk, kt neticeler verebi
lecek bir sutur. Biz yahudiliin btn taknlklarna ramen,
imdiye dein bu unsura kar ok przsz hareket ettik. Fa
kat, o, bildiini okumaa azmetmie benziyor. Byle korkun
buhran yllarnda d pazarn ne byk bir ehemmiyeti vardr,
bir kere gz nnden geirmenizi ok rica ederim Asm Bey. h
racatmz boyuna dyor. Clearing yolu ile ihracatmz dirilt
mee alyoruz. Trk Cumhuriyeti bunun iin binbir tetbir
dnyor. Halbuki Almanya ihracatmzn banda geliyor.
Eer temelli yollar ameli ve yllanm bir tecrbeye dayanlarak
tutulursa Almanyadaki ihracatmz bir misli daha artabilir. By
le bir art Trk refahnn art demektir. Byle ehemmiyetli bir
imkn birka yahudi gcenmi diye biz nasl feda edebiliriz?
'Trkiye yahudileri bize boykot yapyorlar, hatta gizli boykot
komiteleri tekil ediyorlar', ikyetini burada en ciddi ve yahudilie dman olmyan azlardan iitebilirsiniz. Bu mesele

Amerikan Yahudisi olan Henry Morgenthau 1913-1916 yllar arasnda stan

bul'da Amerikan Sefiri olarak grev yapmt.

mutlaka etrafl surette tahkik edilmelidir. Byle olmazsa, bura

daki kanaatin bize sonsuz zararlar dokunacaktr. Bundan reka
bet yapan lkeler istifade edeceklerdir. yle anlalyor ki Al
manya ile yllardan beri alan Trkiyedeki yahudi firmalar si
parilerin bsbtn baka yerlere gnderiyorlar. Halbuki bizim
mahsullerimiz Alman pazarnda yerlemi ve kklemitir. Bu
sipariler yznden ve Clearing dolaysyle boyuna pazar de
itirmek Trk istihsalinin hi iine gelmez. Byle bir sarsntya
tahammlmz yoktur. Dnelim, mesel, Trkiyeden gelen
siparilerin yolu Belikaya gidiyor. Halbuki: Belikanm istihlk
kudreti, Almanyaya gre son derecede dardr. Clearing bilnosunu beklerken mevsimlik mahsullerimiz ne olacaktr? Bu me
seleyi ok dnmee mecburuz.
Trkiyedeki yahudilik, Osmanl imparatorluunun btn
yabanc unsurlar gibi budun sezgisi tarlar. Kendimizi aldatmyalm. Bunlara kar u veya bu lkenin kanununu tatbika l
zum yoktur. Bunu yalnz bilmeliyiz. Dnya savann ilk gnle
rinde Danube vapuru (Bu vapur Karadenizde Trk filosu tara
fndan batrlmtr) ile Marsilyadan stanbula gelirken bir Trk
yahudisi boyuna siyonist marlarm mandolininde almtr.
Bugnk Trkiyenin ilk srada gelen ahsiyetlerinden biri de bu
gzel konseri (?) Trk karasularna dek dinlemitir. alman
eylerin siyonist marlar olduunu bize gururla syliyen, Trk
yahudisi olmutur. O vakit Filistin Trk topra idi. Siyonistler
Selnik ttihat ve Terakki Yallar klbnde propaganda yapacak
kadar ii aztmlard. Bunu ve buna benzer yzlerce, binlerce,
on binlerce vakalar bilen Trkler ok, hem pek oktur. Trk
de, onun temsil arzusunu da keseye gre len yahudiler gver
cin safl ve akl ile dolaa dursunlar. Fakat biz onlar bilme
liyiz. Ne yapaym. Pariste Garp Tarabulusunun talyanlar tara
fndan igalini gsteren bir film gzmn nne geliyor. Sine
ma bama yklr gibi oluyor. Ne gryorum, biliyormusunuz?
Uzun sakall bir yahudi, spanyadan kurtarlm bir yahudi, s
tnde Trk kitabesi duran bir eme yanndaki dieri talyan
bayran ekiyor.

Her eyi unutalm. Unutmak ve affetmek devlet kuran bu

dunun yksek ve kahraman meziyetlerinden biridir. Gemi;
tasfiye edilmi ve yerini yaratc bir devlet fikrine brakmtr.
Fakat bu tasfiye, tek cepheli olmamaldr. Btn akalliyetler de
kendilerine den eyleri tasfiye etmelidirler. te o vakit, istedi
imiz eye belki kavumu oluruz.
Bu da yalnz Trkiyenin yksek menfaatlerini benimse
mekle mmkndr. Trk yahudisi Trk topraklan darsnda
kalm. Trklere kar yaplan kt hareketlerden ac duyduu
ve bunun iin icap ederse boykot yapabildii vakit, ortada me
sele kalmamtr. Fakat biz bunu ne vakit greceiz? Trkn
yksek meziyetlerini benimsemek, hi phesiz manev bir
ykselitir. Keke Trk yahudileri bu manev ykselie bir an
nce kavusalar.
Sonsuz sayglar ve selm lar...
M. Nermi

Vakit, 17-18-19 Haziran 1934.

zel Terimler

Alyans

: (Tam ad: Alliance sraelite niverselle) Ev

rensel Yahudi Birlii. Bu tekilt, Fransz
devriminin fikirleriyle beslenmi Fransa Yahudileri tarafmdan, Yakm Dou lkelerinde
ki Yahudileri aydnlanma devrine tama
amacyla 1860 ylnda Paris'te kuruldu. Yakm
Dou'da yaayan Yahudi cemaati mensupla
rna bir zanaat retmek ve eitim vermek
iin Franszca tedrisat yapan okullar at.

Amen

: Amin

Akenaz

: Atalar Ortaa'da Almanya'da yaam olan

Yahudiler. Dnya Yahudiliinin yaklak
yzde yetmii akenazdr.

Arvit

: Akam duas. Gne battktan sonra yaplr.

Bene Berith

: (ngilizce okunuuyla B'Nai B'Rith) 13 Ekim

1843 tarihinde ABD'de kurulan, mason loca
lar modeline gre tekiltlanan ve sosyal,
manevi, eitim ve hayr amalan dorultu
sunda faaliyet gsteren Yahudi rgt.

Betar

: 1923 ylnda Latvia'nn Riga kentinde kuru

lan bir Siyonist genlik hareketi. Betar, gen
leri brani dili ve kltr ve muhtelif kendini

koruma yntemleri konusunda eitti. Betar

hareketi srail'e g yasal ve yasa d yol
larla gerekletirmeyi lk edindi.
Beth Din

Din mahkeme.

Eretz Israel

srail topraklar.

Hazan

Muganni

H itler Jugend

: N azi Partisi'nin paramiliter rgt. 19221945 yllar arasnda faaliyetteydi. rgtn

temel am ac nc Reich'e sadakatle hiz
m et edecek gelecein "A ryan Speradamlar"n ve askerlerini yetitirmekti. Genler fi
zik ve asker eitime tbi tutuluyorlard. Si
lah kullanmay, sava stratejilerini reni
yor ve antisemitizmle doktrine ediliyorlar
d.

Ladino

Sefarad (spanyol) Yahudilerin konutuklar

dil.

Mahazeke T o ra : Tevrat' elinde tutan, devam ettiren. Yahudi

genlerine Tevrat eitimi veren cemiyet.
Makabi

(Maccabi) 1921 ylnda On ikinci Siyonist

Kongresi'nde kurulan spor federasyonu. Ma
kabi 1903 ylnda kurulan Yahudi jimnastik
kulplerinin yerini ald. 19. yzyln sonunda
Filistin'de bir Yahudi yurdu kurulmas hare
ketine katlan gen Dou Avrupah Yahudi
genliinin fiziki kabiliyetlerini gelitirmenin
art olduu inancmdan bu tekilt dodu. Bu
amala jimnastik kulpleri kuruldu. lk ku
lp stanbul'da 1895 ylnda kuruldu ve sra
il Jimnastik Kulb adm ald.

Minha

lenden sonra duas. Ya le vaktinde veya

gne batmadan nce herhangi bir saatte ya
plr.

Pesah

: bran takvimine gre her yln Nisan aymn

15'ine, milad takvime gre Mart-Nisan ayla
rna tekabl eden ve sekiz gn sren bayram.
Yahudi halknn Msr'dan kn, klelikten
kurtuluunu ve hr bir millet olmasn sim
geler. Pesah bayramnda "hamursuz" denen
mayasz ekmek yenir.

Purim

: brani takvimine gre Adar aymnm 14'ne,

milad takvime gre ubat-Mart aylama teka
bl eden bir bayram. Hindistan'dan Habeis
tan'a kadar uzanan topraklarn hkmdar
olan Ahavero'un veziri Haman'm Yahudi
halkn yok etmeye karar vermesi zerine Ya
hudi halknn Ahavero'un ikinci ei Ester
ve kuzeni Mordehay tarafndan kurtarlmas
n kutlayan bayramdr. Eski Ahit'teki Ester
kitab bu bayramn hikyesidir.

Sefarad

: spanyol kkenli Yahudiler.

Sefer Tora

: Hz. Musa'nn be kitabm ieren parmen

yazma rulo. Sinagoglarda okunan dualarda
kullanlr.

Sohnut

: (Ha-Sokhenut ha Yehudit le-Erez Israel) Ya

hudi Ajans. Kuds'te yerleik uluslararas si
vil toplum tekilt. Dnya Siyonist rg
t'nn temsilcisi olup amac dnyadaki tm
Yahudilerin gelimelerine ve srail'e yerle
melerine yardmc olmaktr.

abat

: bran takviminde haftann son gn olup is

tirahat gndr. Cuma akam gn batm ile
balayp Cumartesi gn gn batmmda so
na erer. Bu sre zarfnda kesinlikle all
maz, elektrik yaklmaz.

Yidi

: Akenaz Yahudilerinin konutuklar ve bra

n alfabesiyle yazlan Alman kkenli dil.

Yiuv (Hayishuv Hayehudi b'Eretz Yisrael): srail Devleti'nin

kuruluundan nce Filistin topraklarnda
mevcut olan Yahudi yerleimini tanmlayan
terim.

Olaylarn Kronolojisi

30 Ocak 1933
31 Mart 1933

Adolf Hitler ve NSDAP iktidara geldi.

stanbul Yahudileri Alnanlara kar boykot
gsterisi dzenlemek istedi.

1 Nisan 1933

Naziler Alman Yahudilerine kar boykot

balatt.

I Nisan 1933

nklp dergisi zmir'de yayma balad.

29 Austos 1933

Alman Yahudileri temerkz kamplarna

gnderilmeye baland.

II Eyll 1933

Nihal Atsz Edirne Erkek Lisesi'nde ret

menlie balad.

19 ubat 1934

Trakya Umumi Mfettilii kuruldu.

18 Mart 1934

Mussolini talya'nn Afrika ve Asya'da ya

ylmaya niyetli olduunu beyan etti.

21 Mart 1934

Nihal Atsz, Orhun dergisinde "Komnist,

Yahudi ve Dalkavuk" makalesini yaynlad.

22 Nisan 1934

Umum Mfetti brahim Tal Edirne'de g

revine balad.

1 Mays 1934

nklp dergisi adn Mill nklp olarak de

itirdi.

6 Mays 1934

Trakya Umumi Mfettii brahim Tal tefti

gezisine balad.

25 Mays 1934

Nihal Atsz, Orhun dergisinde "Musa'nn

Necip Evltlar (!) bilsinler ki" makalesini
yaynlad.

25 Mays 1934

Trkiye Hahambal Mill nklp dergisi

nin yasaklanmas iin Baveklet'e mraca
at etti.

7 Haziran 1934

brahim Tal'nin tefti gezisi sona erdi.

14 Haziran 1934

2510 sayl skn Kanunu kabul edildi.

16 Haziran 1934

brahim Tal tefti gezisi raporunu hazrlad.

21 Haziran 1934

Soyad Kanunu kabul edildi.

21 Haziran 1934

anakkale'de olaylar balad.

23 Haziran 1934

brahim Tal tefti gezisi raporunu Bavek

let'e ve Dahiliye Vekleti'ne sundu.

25 Haziran 1934

Atatrk Rza ah Pehlevi ile anakkale'yi

ziyaret etti.

2-4 Temmuz 1934

Edirne'de olaylar balad.

3 Temmuz 1934

Gad Franko ve Mion Ventura Atatrk' zi

yaret etti.

3-4 Temmuz 1934

Krklareli'nde olaylar balad.

5 Temmuz 1934

Bavekil smet nn TBMM'deki konuma

snda olaylar tel'in etti.

6 Temmuz 1934

Dahiliye Vekili kr Kaya mfettilerle

birlikte olaylarn meydana geldii ehirleri
tefti etmek zere stanbul'dan hareket etti.

7 Temmuz 1934

kr Kaya ve beraberindekiler sabahleyin

Krklareli'ni tefti ettiler, akam zeri Edir
ne'ye geldiler.

7 Temmuz 1934

Atatrk Yalova'dan Ankara'ya hareket etti.

9 Temmuz 1934

kr Kaya Uzunkpr, Kean ve Gelibo

lu'yu ziyaret etti. Akam zeri anakka
le'ye geti.

10 Temmuz 1934

kr Kaya akam zeri anakkale'den s

tanbul'a hareket etti.

10 Temmuz 1934

brahim Tal tefti gezisi raporunun bir su

retini CHF Umum Ktibi Recep Peker'e
sundu.

11 Temmuz 1934

kr Kaya stanbul'a geri dnd ve Anka

ra'ya hareket etti.

12 Temmuz 1934

kr Kaya, Bavekil smet nn ile gr

t.

13 Temmuz 1934

kr Kaya raporunu Vekiller Heyeti'ne

sundu.

13 Temmuz 1934

Krklareli'nde cereyan eden olaylarn m

sebbipleri tutukland.

14 Temmuz 1934

Baveklet'in resm teblii akland.

15 Temmuz 1934

CHF Umum Ktibi Recep Peker parti iin

de tahkikat balatt.

16 Temmuz 1934

Mill nklp dergisi kapatld.

17 Temmuz 1934

Orhun dergisi kapatld.

9 Austos 1934

Tutuklanan Krklareli Ticaret Odas Reisi,

Krklareli Emniyet Mdr ve Krklareli
Valisi serbest brakld.

15 Austos 1934

Birlik dergisi kapatld.

20-23 Austos 1934 nc Dnya Yahudi Kongresi Konferan

s'nda olaylardan sz edildi.
6 Aralk 1934

Bavekil smet nn Trakya gezisine bala

d.

11 Aralk 1934

Bavekil nn'nn Trakya gezisi sona erdi.

10 Austos 1935

Kzm Dirik Trakya Umumi Mfettilii'ne

tayin oldu.

22 Haziran 1936

Montreux Boazlar Konferans balad.

20 Temmuz 1936

Montreux Boazlar Antlamas imzaland.

Kaynaka

TRKE KTAPLAR
. . 1 9 3 5 Halk Evleri, Ankara, t.y.
..., 3 Mays 1944 50. Yl Trklk Armaan, AkademiKitabevi, zmir, 1994.
..., Atatrk'e Ait Hatralar, Cumhuriyet Matbaas, stan
bul, 1949.
..., C.H.P. Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutulga-

s 9-16 Mays 1935, Ankara, Ulus Basmevi, 1935.

..., CHF Genel Ktibliinin Frka Tekiltna Umum Tebli

gat Temmuz 1934'den Birinci Knun 1934 Sonuna Kadar,

Cilt 5, Ulus Matbaas, Ankara, 1935.
..., HD stanbul ubesi Aznlk Haklan zleme Komis
yonu, Trkiye'de Aznlklar, stanbul, 1996.
..., Lozan Bar Konferans, Tutanaklar - Belgeler, eviren:
Seha L. Meray, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993.
..., SSCB Dileri Bakanl Ariv Blm, Alman Di

leri Dairesi Belgeleri Trkiye'de Alman Politikas (19411943), Havass, stanbul, 1977.
..., Tuzla Ermeni ocuk Kamp Bir El Koyma yks, HD
nsan Haklar in Basn Yayn Organizasyon letmesi,
stanbul, 2000.

 Abadan-Unat, Nermin, Kum Saatini zlerken, letiim Ya

ynlar, 3. bask, stanbul, 2007.
Aktar, Ayhan, Varlk Vergisi ve 'Trkletirme' Politikalar,
letiim Yaynlan, stanbul, 2000.
Alphan, Deniz, Dina'nn Mutfa Trk Sefarad Yemekleri,
Doan Kitaplk, stanbul, 2005.
Atilhan, Cevat Rifat, neli F, zbahar Yaynlar, 4.
bask, stanbul, 1969.
Atilhan, Cevat Rifat, Trk Olu! Dmanm Tan!, Aykurt
Neriyat, 4. bask, stanbul, 1966.
Atsz, Nihal, anakkale'ye Yry, Baysan, stanbul,
1992, (ilk bask 1933).
Atsz, Yamur, mrmn lk 65 Yl, Trk Edebiyat Vak
f, stanbul, 2005.
Aydoan, Erdal ve aban Ortak, (Haz.), Dr. brahim Tli

Bey'in Gnl, Arba Yaynlar, stanbul, 2000.

Bali, Rfat N., Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri

Aliya Bir Toplu Gn yks 1946-1949, letiim Yayn

lar, stanbul, 2003.
Bali, Rfat N., Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri Bir

Trkletirme Serveni [1923-1945], letiim Yaynlar, s

tanbul, 1999.
Bali, Rfat N., Devlet'in Yahudileri ve "teki" Yahudi, leti
im Yaynlar, stanbul, 2004.
Bali, Rfat N., Musa'nn Evlatlar Cumhuriyetin Yurttala

r, letiim Yaynlar, stanbul, 2001.

Barokas, Yakup, Trkiye'de Yahudi Toplumlar, Tel Aviv,
1987.
Behmoaras, Lizi, Trkiye'de Aydnlarn Gzyle Yahudiler,
Gzlem Gazetecilik, stanbul, 2003.
Belli, Mihri, nsanlar Tandm Mihri Belli'nin Anlar, 3.
bask, Doan Kitaplk, stanbul, 2000.

Demirler, D erya- Mert Kayhan, (yay.haz.), Trkiye'de

Aznlk Haklar Sorunu: Vatandalk ve Demokrasi Eksenli

bir Yaklam Uluslararas Konferans Teblileri, 9-10 Aralk
2005, TESEV, stanbul, 2006.
Deveciolu, Ayegl, Alayan Da Susan Nehir, Metis
Yaynlar, stanbul, 2007.
Dirik, Orhan, Babam General Kzm Dirik ve Ben, Yap
Kredi Yaynlan, stanbul, 1998.
Grgl, smet, On Yllk Harbin Kadrosu 1919-1922 Balkan-Birinci Dnya ve stikll Harbi, Trk Tarih Kurumu,
Ankara, 1993.
Gler, Dr. E. Zeynep Suda, "u gemide ah ben de olsay
dm..." anakkale'den Sava D Anlar, Turkuaz Yaynlan, stanbul, 2007.
Gner, Yrd. Do. Dr. Zeki, Trakya-Paaeli Mdafaa-i
Hukuk Cemiyeti'nini Kuruluu ve Faaliyetleri (1 Aralk
1918-13 Mays 1920), Atatrk Aratrma Merkezi, An
kara, 1998.
Gngr, Erol - M.N. Haceminolu - Mustafa Kafal Osman F. Sertkaya, (Haz.), Atsz Armaan, tken Ya
ynevi, stanbul, 1976
Gven, Dilek, Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar Ba

lamnda 6-7 Eyll Olaylar, (eviren: Bahar ahin), Tarih

Vakf, stanbul, 2005.
Haker, Erol, Bir Zamanlar Krklareli'nde Yahudiler Yaar
d..., (eviren: Natali Medina), letiim Yaymlan, stan
bul, 2002.
Kmuran, Solmaz, anakkale Rzgr, Goa Yaynclk, s
tanbul, 2006.
Karaam, Nazif, Btn Ynleri ile Krklareli ve leleri,
Yaylack Matbaas, stanbul, 1970.
Karaam, Nazif, Efsaneden Geree Krklareli, Belediye
Yaym, Krklareli, 1995.

 Koolu, Yahya Hatrlyorum Trkiyede Gayrimslim Ha

yatlar, Metis Yaynlar, stanbul, 2002
Koraltrk, Murat (yayma hazrlayan), Ahmet Hamdi Ba-

ar'n Hatralar - Merutiyet, Cumhuriyet ve Tek Parti D

nemi, stanbul Bilgi niversitesi, stanbul, 2007.
Levi, Avner, Trkiye Cumhuriyeti'nde Yahudiler, letiim
Yaynlar, stanbul, 1996.
Mahupyan, Etyen, imizdeki teki, letiim Yaynlar,
stanbul, 2005.
Okutan, M. aatay, Tek Parti Dneminde Aznlk Politika
lar, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004.
Onur, Oral, 1492'den Gnmze Edirne Yahudi Cemaati,
Din Ofset, stanbul, 2005.
Orhun, Hayri, Cell Kasarolu, Mehmet Belet, Kzm
Atakul, 50 nl Vali Mehur Valiler, ileri Bakanl,
Merkez Valileri Brosu Yaynlar, Ankara, 1969.
nder, Mehmet, Atatrk'n Yurt Gezileri, Trkiye Ban
kas Kltr Yaynlar, Ankara, 1998.
aul, Eli, Balat'tan Bat Yam'a, (yayma hazrlayan Birsen
Talay - Rfat N. Bali), letiim Yaynlar, stanbul, 1999.
imir, Bill N., Bulgaristan Trkleri, Bilgi Yaynevi, An
kara, 1986.
T.C. Dahiliye Veketi, Umumi Mfettiler Konferansnda

Grlen ve Dahiliye Vekletini lgilendiren lere Dair

Toplant Zabtlar ile Rapor ve Hulsas 1936, Ankara, Ba
veklet Matbaas, 1937.
Tevetolu, Dr. Fethi, Atatrk'le Samsun'a kanlar, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1971.
Tuncer, Hseyin, Doksannc Ylda Trk Yurdu (1911-2001)
Bibliyografyas, Trk Yurdu Yaynlar, Ankara, 2002
Tunay, Mete, Bilineceini Bilmek, Alan Yaymclk, stan
bul, 1983.
Us, Asm, 1930-1950 Hatra Notlar, Vakit Matbaas, s
tanbul, 1966.

 lksal, Mstecib, kinci Dnya Yeni Savanda 1941-1942

Berlin Htralar ve Krm'n Kurtulu Dvas, Kutulmu

Matbaas, stanbul, 1976.
Yarar, Erhan, Tarihsel Dnm, Filistin Sorunu Temelinde

Trk D Politikas ve srail Devletini Tanma Sreci, Siyasal

Kitabevi, Ankara, 2006.
Yceba, Hilmi, Atatrk'n Nkteleri - Fkralar - Hatra

lar, Kltr Kitabevi, stanbul, 2. bask, 1973.

TRKE MAKALELER
..., "Gazeteci Nazif Karaam'm kaleminden Krklareli
Olaylar", Tarih ve Toplum, Mays 1996, Say 149, s. 4.
..., "Kurtulu'un Almanca zel Says", eviren Cemil
Koak, Tarih ve Toplum, Mays 1989, Cilt 11, say 65, s. 5056.
...., "Mill Trk Talebe Birlii'nin anakkale Seyahati",

Birlik, 5 Birinciterin 1933, say 4, s.4-5.

..., "Teutonia Alman Kulb", Dnden Bugne stanbul

Ansiklopedisi, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih

Vakf, stanbul, 1993-1995, CUt 7, s. 259.
..., "Trakya skn (1)", Grbz Trk ocuu, Say 108, Birincikanun 1935, s. 19-23.
..., "Trkiye'de Nfus hareketleri: M uhaceret", Grbz

Trk ocuu, Say 95, Birinciterin 1934, s. 3-12.

..., "Yahudi yurttalara ne oldu?", Karagz, 11 Temmuz
1934, say 2746.
Akar, Rdvan, "Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikala
r" s. 16-25, Helsinki Yurttalar Dernei, Modernleme

ve okkltrllk, letiim Yaynlar, stanbul, 2000 iin

de.
Akbaba, "Yahudi Meselesi", Akbaba, Yl 12, Say 25, 21
Haziran 1934, s. 16.

 Akgl, L. Hilal, "Rza Han'n (Rza ah Pehlevi) Trkiye

Ziyareti", Yakn Dnem Trkiye Aratrmalar, Say 7,
Y l:4/2005, s. 1-42.
Akkoyun, Turan, "1934'de Orhun ve Mill nkilp'm
Kapatlmasna Mahalli Bir Bak", s. 44-49, 3 Mays
1944 50. Yl Trklk Armaan, Akademi Kitabevi, z
mir, 1994 iinde.
Aktar, Ayhan, "1934 Trakya Olaylar ve Trk Milliyeti
lii", Tarih ve Toplum, Kasm 1996, Say 155, s. 45-56.
Aknal, Dndar, "Belge ve Resimlerle Dr. brahim Tali
ngren", Tarih ve Toplum, Say 40, Nisan 1987, s. 22-25.
Aral, Fahri, "Okurlara Mektup", Tarih ve Toplum, ubat
1996, Cilt 25, Say 146, s. 2.
Atabay, Mithat, "1877-1950 yllar arasnda anakka
le'ye gler", anakkale Aratrmalar Trk Yll, Say 3,
Mart 2005, s. 106-133.
Atil, "ktisad Sava", 6 Ok, Yl 1, Say 15, 30 Haziran
1934, s. 3.
Atsz, [Nihal], "Musa'nn Necip (!) Evltlar Bilsinler
ki:", Orhun, 25 Mays 1934, say 7, s. 139-140.
Atsz, [Nihal], "Komnist'Yahudi ve Dalkavuk", Orhun,
21 Mart 1934, say 5, s.93-94.
Aydoan, Erdal, "Dr. brahim Tali Bey'in Kendi Kale
minden Batum Konsolosluu Gnleri", Atatrk niversi

tesi Sosyal Bilimler Dergisi, ubat 2007, s. 90-96,

h ttp :// w w w .m anas.kg/pdf/sbd-2-07.pdf
Bali, Rfat N., "Yeni Bilgiler ve 1934 Trakya Olaylan-I",
Tarih ve Toplum, Haziran 1999, Say 186, s. 47-55.
Bali, Rfat N ., "Yeni Bilgiler ve 1934 Trakya Olaylar -II,
Tarih ve Toplum, Temmuz 1999, Say 187, s. 42-48.
etin, Trkn, "Umumi Mfettiliklerin Kurulmas ve
almalar: Trakya Umumi Mfettilii rnei", s. 5367. Yedinci Asker Tarih Semineri Bildirileri II (Sunulma

yan Bildiriler) 1763-1938 Yllar Arasnda Osmanl mpara

torluu ve Trkiye Cumhuriyeti'nde Ordu ve Toplum (2527 Ekim 1999 stanbul), Genelkurmay Asker Tarih ve
Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basm
Evi, Ankara, 2001 iinde.
Doruz, V. Trkn, "Yakn Dnem Krklareli Tarihin
de ki Yaprak: Trakya'da Yeni Ik gazetesi ve zmir Suikastini Tel'in Mitingi", Yakn Dnem Trkiye Aratrma
lar, Yl 2 /2 0 0 3 , say 4, s. 43-53.
Esenkaya, Ahmet, "anakkale'de Szl Tanklarn Di
linden (1): Atatrk Dnemi (1923-1938)", Cumhuriyet Ta

rihi Aratrmalar Dergisi, Yl 1, Say 1, Bahar 2005, s. 2951.

Hikmet, Cihat, "Niin Milliyetperveriz?", Birlik, 5 Birinciterin 1933, say 4, s.2-3.
Karabatak, Halk, "1934 Trakya Olaylar ve Yahudiler",

Tarih ve Toplum, ubat 1996, say 146, s. 4-16.

Kaya, Dursun, "Yurtda Trke Konu!", Batyolu, Yl 2,
Say 8, Mart 1936.
Levi, Avner, "1934 Trakya Olaylar Alnmayan Ders",

Tarih ve Toplum, Temmuz 1996, Say 151, s. 10-17.

Levi, Avner, "Elza Niyego Olay ve Trk Yahudi liki
lerine Yeni Bir Bak", Toplumsal Tarih, Ocak 1996, say
25, s. 23-27.
Onur, Oral, "Trakya Olaylar Hakknda", Tarih ve Top

lum, Mays 1996, Say 149, s. 3-4.

ke, Mim Kemal, "anakkale Savalarnda Siyonist
Alay'nm Faaliyetleri", Yeni Forum, 15 Haziran 1984, Cilt
5, Say 115, s. 8-10.
Rusuklu Fahri, "Yahudi Aleyhdarl", Ik, Say 8 4 ,1 9
Mays 1934.
Ren, Mahir, "Siyon Katrc Birlii", Tarih ve Dnce,
Haziran 2002, Say 200 2 /0 6 , s. 24-25.

 Seyfi, Orhan, "Ne zannediyorlar?", Akbaba, Yl 12, Say

21, 24 Mays 1934, s. 3.
Toprak, Zafer, "1934 Trakya Olaylarnda Hkmetin ve
CHF'nin Sorumluluu", Toplumsal Tarih, Ekim 1996, Sa
y 34, s. 19-25.
Tunoku, Mete, "srail'in Kuruluuna Varan Gelimeler
inde anakkale Savalarnn nemi", Belleten, Nisan
1991, Cilt IV, Say 212, s. 101-108.

YABANCI DLLERDE KTAPLAR

..., Stenographisches Protokoll Der Verhandlungen Des XIX.

Zionistenkongresses Und Der Vierten Tagurg Des Council

Der Jevish Agency Fr Palcistina, Fiba Verlag, Viyana, 1937.
Bali, Rfat N., Avram Benaroya: Un Journaliste ]uif Oublie
Suivi De Ses Memoires, Isis Yaynlar, stanbul, 2004.
Bayraktar, Hatice, Salamon und Rabeka, Judenstereotype in

Karikaturen der trkischen Zeitchriften Akbaba, Karikatr

und Milil nklap 1933-1945, Klaus Schvvarz Verlag, Ber
lin, 2006.
Benbassa, Esther -Aron Rodrigue, Juifs des Balkans Espaces ]udeo-Iberiques XJVe-XXe Siecles, Editions La Decouverte, Paris, 1993.
Bosworth, Allan R., America's Concentration Camps, W.W.
Norton and Company Inc., New York, 1967.
Bytvverk, Randall L., Julius Streicher The Man Who Persu-

aded A Nation To Hate Jezus, Stein and Day, New York,

1983.
Constantopoulou, Photini - Thanos Veremis, (Deri),
Ministry of Foreign Affairs of Greece & University of
Athens, Documents on the History of the Greek ]ews - Re-

cords From The Historical Archives of The Ministry of Fore

ign Affairs, (Third Edition), Kastaniotis Editions, Atina
20 0 1.

 aaptay, Soner, slam, Secularism and Nationalism in Mo

dem Turkey, Who Is a Turk?, Rojtledge, Londra, New
York, 2006.
Kastoryano, Lydia, Quand L'Innocence Avait Un Sens, Isis
Yaynlar, stanbul, 1993.
Landau, Jacob M., Exploring Ottoman and Turkish History,
Hurst & Company, Londra, 2004.
Rozen, Minna, The Last Ottoman Century And Beyond, The

Jevs in Turkey and the Balkans 1808 -1945, Cilt I, Tel Aviv
niversitesi, Tel Aviv, 2005.
Shaw, Stanford
Turkey and the Holocaust, New York
University Press, New York, 2003.
VVeiker, Walter, Ottomans, Turks and the Jevish Polity, A
History of the Jevs of Turkey, University Press of America,
Maryland, 1992.

YABANCI DLLERDE MAKALELER

..., "First Pro-Palestine Organisation formed in Turkey:
Will help Turkish Jews to emigrate to Palestine", Jevish
Telegraphic Agency, 19 Eyll 1934, s. 4.
..., "Fortdauernde antisemitische Hetze in der Trkei",
Jdische Rundschau, 14 Austos 1934.
..., 'Turkish Hitlerism: Jewish Community Sends Delegation to Angora to Ask Government to Stop Nazi Pa
per", Jevish Telegraphic Agency, 26 Mays 1934, s. 6.
..., "Jewish Deportees From Turkey in Pitiful Plight", Jewish Telegraphic Agency, 6 Temmuz 1934, s. 5
..., "L'expulsion des Juifs de Thrace", Paix et Droit, XIV,
Say 7, Eyll 1934, s. 15-16.
..., "Terrible Plight of the refugees", Jevish Telegraphic
Agency, 7 Temmuz 1934, s. 3.
..., "Vertreibung Trkischer Juden aus Thrazien", Jdisc
he Rundschau, 10 Temmuz 1934.

 Bayraktar, Hatice, "The anti-Jewish pogrom in Eastern

Thrace in 1934: New Evidence for the Responsability of
the Turkish Government", Patterns of Prejudice, Cilt 40,
Say 2, 2006, s. 95-111.
Bilal, Melissa, "The lost lullaby and other stories about
being an Armenian in Turkey", Nem Perspectives on Turkey, No. 34, lkbahar 2006, s. 67-92.
Editorial Staff, "Houston Stevvart Chamberlain", Encyc-

lopaedia Judaica, Ketter Publishing, Kuds, Cilt 5, s. 332.

Levy, Avner, "H a-Pera'ot bi-Yhudei Traqyah, 1934",

Pe'amim, 1984, Say 20, s. 111-132.

zer, Umut, "Racism in Turkey: The Case of Hseyin
Nihal Atsz", Journal of Mslim Minority Affairs, Cilt 22,
Say 1, 2002, s. 119-130.

YAYINLANMAMI KAYNAKLAR
TEZLER - YAZMALAR
Barha, Yaakov, Kfar Saba'nn Onursal ve Deerli yesi Ka-

neti Eliezer, daktilo yazmas, 31 Aralk 1987.

Cohen, Ellie, Atatrk, bn and the Jews, bilgisayar yaz
mas.
Kolda, Um ut, "Representing the Other in the Discursive Gardens of the State: Press Discourse and "the
1934 Events" in the Early Years of Nation-building in
Turkey", 29-30 Mays 2004, Oxford Balkan Society tara
fndan University of Oxford, St. Peters College'de d
zenlenen "Nationalism, Society and Culture in post-Ottoman Southeast Europe" temal konferansta sunulan
tebli.
Mallet, Laurent, La Turquie, Les Turcs et les Juifs: Histoire,

Representations, Discours et Strategies, niversite AixMarseille I, 2005, doktora tezi.

 ztrk, Timur, Die Vertreibung Der Juden Aus Den Pro-

vinzen Edirne, Tekirda, Krklareli und anakkale Im Jahre

1934, Zrih niversitesi, Ocak 2004, Yksek Lisans Tezi.
Ta, Serap, Umm Mfettilikler, Anadolu niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, 1997, yksek lisans tezi.

ARV KAYNAKLARI
AJJDC ARV, (NEW YORK)
3 4 /4 4 ,1 0 5 0 dosya, S. Behar'm Dr. I.M. Rubinow'a yol
lad 26 Temmuz 1935 tarihli mektup.

ALYANS ARV, (PARS)

TURQUIE, XIVE Andrinople, dosya 185 Moise Mitrani
1933-1935. R. Halfon'un 8 Temmuz 1934 tarihli mektubu.
Turquie IC, M.Mitrani'nin 9 Temmuz 1934 tarihli mek
tubu.
Turquie IC, M. Mitrani'nin 9 Temmuz 1934 tarihli mek
tubu.
TURQUIE XCIIE, dosya Rodosto, alt dosya David Levi,
1934-1936, David Levi'nin 10 Temmuz 1934 tarihli mek
tubu.
Turquie IC dosyas, M. Mitrani'nin 18 Temmuz 1934 ta
rihli mektubu.
TURQUIE VE 45.3 Andrinople, dosya: Neoray Papo, alt
dosya 1933-1937. Avi Chai'in yazd 3 Austos 1934 ta
rihli mektup.
Turquie IC dosyas M. Mitrani'nin 12 Austos 1934 ta
rihli mektubu.
TURQUIE XIIIE 209, dosya "Sultana Razon", 12 Austos
1934 tarihli mektup.
Turquie XCIVE Dosya: Krklareli, "Communaute 1934",
Bohor Mitrani'nin Alyans Bakanna gnderdii 16 Ara
lk 1934 tarihli mektubu.

 TURQUIE XE184B, dosya Rose Mitrani 1934-1935, 2

Ocak 1935 tarihli mektubu.
TURQUIE LXIVE Constantinople, dosya Regine Pardo,
1933-1936, Regine Pardo'nun Alyans'a yollad 10 ubat
1935 tarihli mektubu.
FRANCE VIII D, dosya 48 TURQUIE 1934-1936, Elie
Nathan'n 2 Ekim 1936 tarihli mektubu.

FEDERAL ALMANYA DILER BAKANLII

(Auswrtiges AMT) ARV, (BONN)
Abteilung III, Trkei Politik 5; Innere Politik, Parlaments
und Parteivvesen, Band 6, A /1 0 4 4 /3 4 sayl 7 Temmuz
1934 tarihli belge.

MERKEZ SYONST ARVLER, (KUDS)

Z 4 /3 2 6 3 sayl dosya 17 Temmuz 1934 tarihli mektup.
S 6 /2 5 5 5 sayl dosya, 20 Temmuz 1934 tarihli mektup.
S 6/2555 sayl dosya 24 Temmuz 1935 tarihli mektup.
S 25/3684 sayl dosya, 18 Eyll 1934 tarihli yaz.
S 25/3684 sayl dosya, 18 Eyll 1934 tarihli mektup.
S 6/2555 sayl dosya 13 Ekim 1934 tarihli mektup.

FRANSIZ DILER BAKANLII ARVLER,

(PARS)
Serie E Levant, 1918-1940, Turquie 603, Politique Interieure (1923-1943), 6 Temmuz 1934 tarih, 225 sayl bel
ge Serie E Levant (1918-1940) Turquie, 603 Fransa'nn zmir
Bakonsolosu'nun Dileri Bakanl'na gnderdii 17
Temmuz 1934 tarihli yaz.
Serie E Levant, 1918-1940, Turquie 603, Politique Interieure (1923-1943), 29 Temmuz 1934 tarih, 246 sayl belge.

SVRE FEDERAL ARVLER, (BERN)

Siyasi Raporlar Koleksiyonu, E 2300/165, 19 Temmuz
1934 tarihli rapor.

TALYAN DILER BAKANLII ARVLER, (ROMA)

Inventario Serie Affari Politici (1931-1945) Turchia B13,
talyan Bykeliliinin Roma'ya gnderdii 10 Tem
muz 1934 tarihli yaz.
Cabinetto Del Ministro e Della Segreteria Generale
(1923-1943) Serie I GAB 476, B 1 7 5 ,11 Temmuz 1934 ta
rihli mektup.
Inventario Serie Affari Politici (1931-1945), Turchia B13
Konsolosluun talyan Bykelilii'ne yollad 15
Temmuz 1934 tarihli rapor.
Inventario Serie Affari Politici (1931-1945) Turchia B 11,
Konsolosluun, talyan Bykelilii ve Roma'ya gn
derdii 25 Temmuz 1934 tarihli mektup.
Inventario Serie Affari Politici (1931-1945), Turchia B il,
Konsolosluun Bykelilie ve Roma'ya gnderdii 25
Temmuz 1934 tarihli mektup.
Inventario Serie Affari Politici (1931-1945) Turchia B il,
talyan Bykeliliine yollanan 24 Austos 1934 tarihli
mektup.

NATIONAL ARCHIVES AND RECORDS

ADMINISTRATION, (COLLEGE PARK, MARYLAND)
RG 59 Records of the Department of State Relating to
Internal Affairs of Turkey 1930-1944
22 Mays 1934 tarih ve 867.24/38 sayl belge.
27 Temmuz 1934 tarihli ve 867 .4 0 1 6 /Je w s/8 sayl belge.
29 Haziran 1934 tarih ve 867.4016/Jew s/9 sayl belge.
6 Temmuz 1934 tarih ve 867.4016/Jew s/10 sayl belge.

 28 Temmuz 1934 tarih ve 867.4016/Jew s/12 sayl belge.

"Digest of the Turkish Press for the Period June 17 - July
14 1934", balkl 867.9111/419 sayl belge.
20 Temmuz 1934 tarih ve 8 6 7 .2 /4 8 sayl belge.
22 Mays 1934 tarih ve 867.24/38 sayl belge.
13 Haziran 1934 tarih ve 867.24/41 sayl belge.
1 Eyll 1934 tarih ve 8 6 7 /0 0 /3 0 0 6 sayl belge.
20 Temmuz 1934 tarih ve 867.20/48 sayl belge.
"Digest of the Turkish Press for the Period July 15- August 1 1 ,1 9 3 4 ", 867.9111/420 sayl belge.

OSMANLI TRK SEFARAD KLTR ARATIRMA

MERKEZ, (STANBUL)
Centropa Szl Tarih Projesi Arivi
Rael Kasuto ile yaplan grmenin kayt zmlemesi.

PUBLIC RECORD OFFICE, (LONDRA)

7 Temmuz 1934 tarih ve FO 3 7 1 /1 7 9 6 9 /E 4 6 3 3 /4 6 3 3 /4 4
sayl belge.
22 Temmuz 1934 tarih ve F 0371 /1 7 9 6 9 /E 4 9 0 5 /4 6 3 3 /4 4
sayl belge.
27 Temmuz 1934 tarih ve FO 3 7 1 /1 7 9 6 9 /E 4 9 1 6 /463 3 /4 4
sayl belge.
4 Austos 1934 tarih ve FO 3 7 1 /1 7 9 7 0 /5 5 1 5 sayl belge.

T.C. BABAKANLIK CUMHURYET ARV,

(ANKARA)
10 Temmuz 1934 tarih ve 490.01/643.130.01 sayl belge.
20 Austos 1934 030.10..242.634.23 sayl belge.
18 Mart 1934 tarih, 2 /3 0 3 say, 30..18.1.2 fon kodlu,
43.15..7 yer nolu belge.

 19 ubat 1934 tarih, 2 /1 5 0 say, 30..18.1.2 fon kodu,

42.8..10 yer nolu belge.
28 Austos 1935 tarih, 030.10..72.475.2 sayh belge.
4 Nisan 1934 tarih, 2 /3 6 5 say, 30..18.1.2 fon kodu,
43.18..9 yer nolu belge.
8 Nisan 1934 tarih, 77D1 dosya, 30..10.0.0 fon kodu,
72.472..1 yer nolu belge.
11 Austos 1934 tarih 94C14 dosya, Fon kodu 30..10.0.0,
yer no 110.734..14 sayl belge.

TRKYE EKONOMK VE TOPLUMSAL TARH

VAKFI ARV, (STANBUL)
Deniz Yamaner, "Krklareli Musevi Tarihi" balkl vi
deo ekimi. Yerel Tarih Yarmas Ulusal Jri zel d
l Krklareli ncs -Tem m uz 1998.
"Tarihe Bin Canl Tank" Szl Tarih Projesi. 14 Austos
2004 tarihinde zzet Melih Dilma ile yaplan mlakatm
zmlemesi.

EDNA AYR ARV

Azarya ayir Behar'm 1993 tarihli "Beyz yllk miras"
balkl hatrat.

SVE DILER BAKANLII ARV

(UTRKESDEPARTEMENTETS RKV), STOCKHOLM
1920 Arsdossiersystem Vol. 570, Sven Hafstrom'un sve
Dileri Bakanlna gnderdii 8 Temmuz 1934 tarihli
belge.
1920 Arsdossiersystem Vol. 570, Sven Hafstrom'un sve
Dileri Bakanlna gnderdii 30 Temmuz 1934 tarih
li belge.

JAK ESM ARV

Estreya Benezra ile mlakat.

GRMELER
Riva Kastoryano, 26 Austos 1996, Bykada, stanbul.
S. F.'nin Ocak-ubat 1999 tarihlerinde gerekletirdii
mlakatlarn kayt zmlemeleri.
Daniel Beyar, 26 Temmuz 2003 Caddebostan, stanbul.
Y. B. 23 Austos 2004 tarihli elektronik posta.
Fahir Taner ile telefon grmesi, 13 Haziran 2005.
Benvenuta Varon, 19 Haziran 2005 Kurtulu, stanbul.
Viktor Benaroya, (Maryland), 11 Temmuz 2005 tarihli
elektronik posta.
Nazif Karaam, 28 Temmuz 2005 tarihli mektup.
Hazmonay Derazon, 2 Austos 2005, srail.
N. E. 4 Austos 2005.
Deniz Alphan, 8 Austos 2005 tarihli telefon grmesi.
N. O.'nun tankl. Erol Haker'in 11 Austos 2005 tarih
li

elektronik posta iletisi.

emaya Halevy, 18 ve 21 Eyll 2005 tarihli yazlar.

Aye Grsan Salzmann 19 Eyll 2005 tarihli elektronik
posta.
Avner Levi, 22 Eyll 2005 tarihli mektup.
H. M., 26 Eyll 2005, Nianta, stanbul.
Elfi Alfandari, 22 Ekim 2005, Tevikiye, stanbul.
Albert Alfandari, 22 Ekim 2005, Tevikiye, stanbul.
Mustafa Gider'in Vatan gazetesi muhabiri Tlay ubatl'ya gnderdii 6 Kasm 2005 tarihli mektup.
E.A. 20 Aralk 2005, Ulus, stanbul.
Moiz Afila Yenifiliz, 23 ubat 2006, srail.
S. L. 4 M art 2006, Gztepe, stanbul.
E. L., 4 Mart 2006, Gztepe, stanbul.
M. E., 9 ve 12 Austos 2006, Ashdot, srail.
Erdoan Mebahar, 23 ubat 2007.

NTERNET KAYNAKLARI

"Aynal ar", www.canakkale.bel.tr/bpi.asp7caid=199&cid=2603

..., "ISFSP Mourns the Loss of Hazzan Samuel Benaroya

z"l", 2 Aralk 2003, h ttp :// isfsp.org/p-hazzan.html
..., "stanbul'da Deniz Ulamnn Tarihsel Geliimi",
http :/ / www.yelkenci.org/aktuel.php?a=15
..., "Soykrm Kartlar Demei'nden Oktay Eki'ye
Ak M ektup", 12 Nisan 2005, w w w .acsa.n u /artikel.asp?lankid=4&artid=955
Demirolu, Sultan, "Toplumsal Bir Akl Tutulmas", 29
Mays
2007,
http: / / w w w .pirsultan.net/kategori.asp?KID=15&ID=124&aID=430
Duygun, Zihni- Hayrullah Akm, "an'n Yakn Tarihi",
http: / / w w w .akintarih.com /c a n /canilcesi.htm, s. 5.
Ekinci, Tark Ziya Ekinci, "Kemalist Aydmlanma ve
Krtler", 7 ubat 2007, h ttp :// www.diyarbekir.net/cgibin/index.pl?mod=news;op=author id;id=389
Grg, Corry, "4 Juli 1934, Thrazien/Westtrkei: Die antijdischen Ausschreitungen vor 70 Jahren", www.hagalil.com, iktibas eden w w w .kurden.de/sites/deutsch/popups deutsch/trakya.htm 19 Mays 2004.
Gnaysu, Aye, "Baydemir ve "Kahraman da Olmayan
Ermeniler", 11 Austos 2004, w w w .bianet.org/2004
/08/1140542.h tm
Gzel, Vedat, "Yahudiler, Krtler ve antisemitizm!",
w w w .kurdinfo.com /nivis/vedatl6.htm
http://en .w ik ip ed ia.org/w ik i/M ax Baer
"Schindler", 7 Temmuz 2006, http: / / www.forumturkiy e .c o m /view topic.php?p=691559& sid=2144275840ace915cf558165928dalla9
h ttp ://w w w .n ih a la ts iz .o r g /f o r u m /p o s t.p h p 7 a c tion=reply&fid=14&tid=1989

 Karamerliolu, M. Asm, "6-7 Eyll'n anlattklar", 7

Eyll 2002, w w w .bianet.org/2002/09/07/13Q 18.htm
Kavcar, N eval, "Aznlk Irklar", 13 ubat 2006
h ttp ://w w w .a n tie m p e ry a liz m .o rg /g ere k /g a zete/article llOl.shtml
Kopta, Rober, "Kazk Bakkal Panayot Neden Hngr
Hngr Alad? ya da 6-7 Eyll'de Ne Oldu?", 5 Eyll
2001, www.hyetert.com
Korkut, Tolga, "Kitlesel iddetin yaratlan hassasiyetle
ri", 7 Eyll 2005, w w w .bianet.org/20Q 5/09/Q 7/66722.
htm
zuzun, Yervant, "Tarih Kitaplar ve kar propagan
da", 21 Eyll 2002, w w w .b ian et.org/2002/Q 9/21/13374.
htm
Saraolu, Cenk, "Nihal Atsz's World-View and Its Influences on the Shared Symbols, Rituals, Myths and Practices of the lkc M ovement", Turkology Update Leiden Project, Working Papers Archive, Department of
Turkish Studies, Universiteit Leiden. www.let.leidenuniv.nl/tcim oA ulp/R esearch/cs.pdf
Suciyan, Talin, "Btnlememi Kimlikler Corafyas",
12 Aralk 2005, w w w .b ia n e t.o rg /2 0 0 5 /1 2 /1 2 /7 1 4 2 5 .
htm
Sunguralp, "G ve Mersin", 27 Austos 2003, 23: 43,
h ttp ://w w w .tu rk cu .n et/fo ru m /v iew th read .p h p ?tid =
1589
Trkan, Ali, "Burada ne aryorum ?", 5 ubat 2003,
http://w w w .d erk en ar.com /y azar/alitu rk an 38.shtml
www.kimkimdir.gen.tr
Yalmsoy, Fatih, h ttp ://w w w .tu rk ey .co .il/tt/v iew to pic.php?t=327&highlight=1934

STATSTK YAYINLARI
TRKE YAYINLAR
T.C. Baveklet statistik Umum Mdrl, 28 Terini
evvel 1927 Umum Nfus Tahriri, Fasikl I Hsntabiat
Matbaas, stanbul, 1929.
T.C. Babakanlk statistik Genel Direktrl, Genel
Nfus Saym, 20 lkterin 1935, Mehmet hsan Basmevi,
Ankara, 1937.
T.C. Babakanlk statistik Genel Direktrl, Genel

Nfus Saym, Kat ve Mufassal Neticeler, anakkale Vilye

ti, 20 lkterin 1935, Neriyat says 75, Cilt 13, Hsnta
biat Basmevi, stanbul, 1937.
T.C. Babakanlk statistik Genel Direktrl, Genel

Nfus Saym, Kat ve Mufassal Neticeler, Edirne Vilyeti, 20

lkterin 1935, Neriyat says 75, Cilt 19, Hsntabiat Ba
smevi, stanbul, 1937.
T.C. Babakanlk statistik Genel Direktrl, Genel

Nfus Saym, Kat ve Mufassal Neticeler, Krklareli Vilye

ti, 20 lkterin 1935, Neriyat says 75, Cilt 34, Hsnta
biat Basmevi, stanbul, 1937.
T.C. Babakanlk statistik Genel Direktrl, Genel

Nfus Saym, Kat ve Mufassal Neticeler, Tekirda Vilyeti,

20
lkterin 1935, Neriyat says 75, Cilt 52, Hsntabiat
Basmevi, stanbul, 1937.
T.C. Babakanlk statistik Genel Mdrl, 22 Ekim

1954 Genel Nfus Saym Trkiye Nfusu, Ankara, 1950.

T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits, Genel Nfus

Saym Nfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri 24 Ekim

1965, Ankara, 1968.
YABANCI DLDE YAYINLAR
Palestine Office of Statistics, Statistical Abstracts of Palestine, lci bask, 1936.

 Palestine Office of Statistics, Statistical Abstracts of Palestine, 7ci bask, 1943.

GAZETELER
Akam
Anadolu
Birgn
Cumhuriyet
Dnden Bugne Tercman
Edim e Milli Gazete
Edim e Postas
Gazetepazar
Haber Akam Postas
Hakimiyeti Milliye
Hrriyet
Milliyet
Ortadou
Radikal
Sabah
Son Posta
alom
Tasvir
Trakyada Yeilyurt
lkede zgr Gndem
Vakit
Yeni Sava
Zaman

YABANCI DLLERDE GAZETELER

El Tiempo
Jewish Telegraphic Agency
Jdische Rundschau
Israel
L'Etoile du Levant

 La Tribne de Geneve
La Turquie
Le Journal D'Orient
The Jewish Chronicle
The New York Times

SREL YAYINLAR
6 Ok
Agora
Akbaba
Batyolu
Birlik
Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi
anakkale Aratrmalar Trk Yll
Grbz Trk ocuu
Mill nklp
Orhun
Tarih ve Toplum
TBMM Zabt Ceridesi
Toplumsal Tarih
Yakn Dnem Trkiye Aratrmalar
Yeni Adam

YABANCI DLDE SREL YAYINLAR

Journal of Mslim Affairs
La Boz de Oriente
Paix et Droit
Patterns of Prejudice
Der Strmer
New Perspectives on Turkey

Dizin

1915 Ermeni Tehciri 1 0 ,1 1 ,3 7 5

2510 Sayl skn Kanunu 38, 39, 40,
1 1 7 ,3 4 7 ,3 6 8
6-7 Eyll 1955 Olaylar 2, 8 ,1 0 ,1 1 ,1 2 ,
1 3 ,1 5 ,1 5 1 , 359
A
Aaron Samuel Kazes 184
Abidin D aver 3 5 ,3 7 ,3 8 , 367
Abuaf 276
Adolf Hitler 56, 61, 8 8 ,1 1 3 ,2 8 9
Ahm et H am d Baar 381
Ahm et Helvac 194
Ahm et Ikalp 190, 212
Ahm et nsel 11
Ahrida Musevi Okulu 275, 327

Arnavutlar 433
Aseo 276
Asm Karamerliolu 9
Asm Us 91, 98, 9 9 ,2 9 3 ,2 9 5 ,4 7 4 ,4 8 2
Atatrk 27, 44, 47, 124, 127, 128, 130,
146, 150, 152, 192, 245, 357,
3 5 8 ,3 7 5 ,3 9 5
Avner Levi 3 ,4 ,2 4 5 , 3 0 9 ,3 5 8
A vram Benaroya 281, 289
A vram Galanti 116
A vram Palto 1 24,125
A vram aul 276
Ayhan Aktar 358
Aynal ar 1 2 3 ,1 3 0
Aye Gnaysu 1 3 ,1 6

Albert Alfandan 196

Albert Saltiyel 84

Aye H r 16
Ayvack 4 0 3 ,4 0 7
Ayvalk 169

Alfred Rosenberg 6 2 ,3 6 1

Azarya 188

Ali Hikmet Paa 461

A zarya Polikar 224, 2 2 5 ,2 2 8

Azarya ayir (Behar) 207

Ali Kemal 104

Ali Meral 197
Ali Rza Dursunkaya 202

Azmi Bey 261, 262

Alpullu 141, 331, 381, 409, 450, 462,

463
Alpullu eker Fabrikas 397, 408, 411,
417
Alyans Okullar 2 2 ,1 0 3 , 148, 171, 187,
2 3 8 ,2 3 9

B
Babaeski 3 1 ,1 7 2 , 244, 3 9 7 ,4 6 2
Balaban Haan 190
Balat 329
Balkesir 4 1 0 ,4 5 8 , 461, 462
Barbaros 451
Baskn Oran 10, 18
Bayrami 407, 4 5 3 ,4 5 8 ,4 6 2 ,4 6 7

A m ram 276

Beki L. Bahar 154

Ali Saip U rsava 147

Alp Kaya 290

Benhayim 276
Benvenuta Varon 126
Bernard Lecache 77
Berta Brudo 126
Biga 4 0 7 ,4 1 0 ,4 3 4 ,4 5 8 ,4 6 2
Binyamin H azday 204
Birlik 52, 263
Bohor Karagz 236
Bohor Mitrani 187
Bohor Pilosof 144
Bonaklar 433

D
Daniel A raf 76
Daniel Bayar 157
Daniyel imi 1 3 5 ,1 3 6 ,1 4 4 , 372
David Avissar 308
Dekalo Biraderler 276
Demirky 32, 3 8 7 ,3 9 1 ,3 9 2 ,3 9 3 ,4 5 2
Deniz Alphan 195
D er Strmer 6 1 ,6 6 , 247, 3 6 1 ,3 6 4
Dereky 3 9 2 ,3 9 3

Bulgaristan 391, 393, 394, 395, 397,

3 9 9 ,4 4 3 ,4 5 9
Burak Cop 359
Burla Biraderler 276
Byk Anafarta Ky 50
Byk Gazi 390

C
Cem al N adir 107
Cevat Rfat Atilhan 50, 55, 56, 61, 62,
6 6 ,7 3 ,7 5 ,7 7 ,7 9 ,8 0 ,8 8 ,8 9 ,9 1 ,
105, 137, 196, 263, 268, 278,
3 5 7 ,3 6 0 ,3 6 4
Cevdet Akm er 269
Charles E. Ailen 347
Cihad Baban 1 4 5 ,1 4 6 ,3 2 7 ,3 3 9 ,3 4 0
Cihad Hikmet 1 4 6 ,3 4 0

anakkale '1, 27, 31, 32, 481, 50,

121, 122, 124, 130, 131,
172, 173, 251, 255, 273,
293, 310, 312, 313, 316,
344, 345, 347, 349, 351,
368, 385, 387, 371, 396,
409, 410, 418, 427, 434,
438, 452, 455, 458, 461,
467, 4 6 8 ,4 7 0
ardak 32, 418, 451
atalca 26
een 433
elebi M enda 204
erke 4 3 3 ,4 3 4
etin Altan 1 7 5 ,1 9 2
r 52
orlu 32, 141, 148, 241, 242, 341,
367, 368

119,
169,
279,
328,
353,
407,
435,
465,

366,

Dilek Gven 8
Dina Mitrani 195
Dou 52
Dou Ergil 11
Dona Tarablus 245
Doretta Aviente 232
Dknlere Yardm Cemiyeti 404
E
Ebll Bereket 197
Ebzziya Zade 24
Edim e 1, 15, 17, 25, 27, 28, 29, 30, 31,
33, 41, 43, 47, 54, 55, 120, 135,
137, 138,
140,147, 148, 152,
153, 154,
161,164, 166, 169,
172, 173,
190,197, 221, 251,
255, 273, 292, 293, 310, 312,
313, 314,
323,325, 331, 341,
351, 353, 361, 365, 367, 371,
381, 387, 402, 403, 412, 442,
443, 444,
445, 457, 458, 459,
4 6 0 ,4 6 3 ,4 6 7 ,4 6 8
E dim e A v a la r Kulfb] 467
Edim e Bene Berith Locas 326
Edim e Hahamhanesi 168
Edrem it 4 5 2 ,4 6 2
Ekrem Bey 28, 250
Elfi Alfandari 195
Eli aul 275
Elie Nathan 340
Eliezer Hayim Kohen 151
Eliezer Kaneti 113
Eliezer Kohen 212
Eliyahu Epstein 341
Eliza N iyego 51
Emanuel Salem 51, 9 6 ,1 1 4 ,4 7 8
Enez 33

Ergene 434, 437, 438, 445, 447, 465

Erhan Yarar 358
Erol Haker 221
Estreya Benezra 239
Ethem Valandova 198
Etyen Mahupyan 1 0 ,1 6
Ezine 407
F
Fahri Aral 6
Faik Bey bkz Faik stn
Faik stn 193, 2 6 1 ,2 6 3
Fakirleri Himaye Teekkl 404
Felek 298, 303
Fethi O kyar 192
Feza Krkolu 14
Fuad Kprl 46
G
G. Hovvland Shaw 362
G ad Franko 2 4 5 ,2 7 6 ,3 5 8
Gelibolu 3 2 ,3 3 ,1 3 2 ,1 4 8 ,1 6 9 ,2 5 1 ,2 7 3 ,
293, 395, 3 9 9 ,4 0 0 ,4 6 3
Geyikli 452
Giritli Mbadiller 433
Goethe 196
G runbaum 280
H
Hadi Uluengin 14
H aim Becerano 281
Haim Behmoaras 144
H aim N ahum 21
H aleva 237
Halil Dilma 128
Halil Tekin Bucakl 1 9 1 ,1 9 2
Halk Evleri 166, 366, 3 6 7 ,4 0 5 , 467
Halk Karabatak 6, 3 1 1 ,3 6 7
H arun lmen 62
H aan Kiraz 198
Hasky 329
H ayim Behar 117
H ayim Sarfetti 154
Hayrabolu 32, 368, 392
H ayrullah Akm 121
H azm onay Derazon 179
Hitler Jugend 366
Hseyin Hsn Emir Paa 362

brahim Aknc 28, 4 0 ,1 4 7 ,1 6 3 ,1 6 4

brahim Akm colu bkz brahim
Aknc
brahim Pehlivan 42
brahim Sabri 250
brahim Tal 27, 29, 30, 31, 3 3 ,4 1 ,1 6 1 ,
166, 173, 196, 197, 250, 252,
253, 273, 315, 316, 332, 348,
3 5 7 ,3 5 8 ,3 7 1 ,3 7 2 ,3 7 6 ,3 7 7 ,3 8 5
brice 33
neada 3 9 1 ,3 9 2 ,3 9 3 ,4 2 6
HD stanbul ubesi Irklk ve Ay
rmcla Kar Komisyon 7
lya Bahar 190
lya Beyar 155
lya Halyo 123
lyas Bayar 309
nklp bkz Mill nklp
psala 3 3 ,4 0 9
ran ah Rza Pehlevi 1 2 3 ,1 2 8 ,1 3 0
skn Maviri Hulsi 387
smail Dede 206
smail Hakk 293
smail Hakk Baltacolu 93
smet nn 1, 75, 140, 144, 146, 150,
169, 174, 177, 245, 247, 248,
253, 289, 294, 330, 331, 332,
3 4 3 ,3 4 8 ,3 5 2 , 3 5 7 ,3 7 7
smet Paa bkz. smet nn
srael 276
stanbul Kk stikrazat Sand A..
326
iler Kulb 1 35,404
zak Behar 230, 237
zak Yae 1
zmir 21,
zzet Melih Dilma 127,128

I
Julius Streicher 61
K
Kalderon 276
Kanaat Kitabevi 309
Kaneti 276
Kara Bekir 4 1 ,4 2 ,4 4 ,1 4 9 ,1 5 0

Kara Hdr Ky 382

Karabekir bkz Kara Bekir
Karahafz'n M ehmet 1 9 3 ,1 9 4
Karako 276
Kavakl 33
Kazes Biraderler 276
Kzm [Orbay] Paa 253
Kzm Dirik 4 7 ,1 7 4 , 316, 363
Kzm zalp 249
Kel O sm an 42
Kemal Ragp 1 8 1 ,1 8 2
Kean 33, 169, 175, 251, 273, 412, 432,
462
Krklareli 1 ,2 7 ,3 1 ,4 6 ,4 7 ,5 4 ,1 4 0 ,1 4 8 ,
153, 172, 173, 181, 182, 183,
184, 188, 189, 190, 221, 234,
251, 255, 273, 292, 293, 310,
312, 313, 314, 328, 331, 341,
347, 354, 362, 364, 367, 371,
381, 387, 392, 393, 418, 444,
4 5 4 ,4 5 8 ,4 5 9 ,4 6 2 ,4 6 5
Krklareli M usevi lkokulu 181
Kohen ef[endi] 403
Kolfarl 341
Krm utlu brahim A a 48, 53, 54, 55,
163
K uzguncuk 329
Kk kraz Sand 404
L
Lapseki 32, 4 5 1 ,4 6 2
Leon Faraci 5 1 ,9 6 ,1 1 4 ,4 7 8
Levi 276
Lia A dato 225
Liza A dato 175
Lleburgaz 3 2 ,1 4 1 ,1 7 2 , 2 4 3 ,3 5 4 ,3 9 7
M
M. [oiz] Mitrani 1 2 3 ,1 6 7 , 323
M. Kari N abesberg 366
M adam Fndklyan 41
M ahm ut [Soydan] 299
Malkara 3 2 ,3 4 5 ,3 9 2
M areal Fevzi akmak 173
Marsel Franko 2 8 2 ,2 8 7
M azalto 235
Mecidiye 33

Mehmet Asm [Us] bkz. Asm Us

Mehmet Can 223
Mehmet Edip Aaolu 190
Mehmet Orhun 4 6 ,4 7 , 5 3 ,5 4
M ehmet Sabri 203
Melissa Bilal 13
M enahem M adem 268
Meri 4 3 7 ,4 3 8 ,4 4 5 ,4 6 5
Mete Tunay 15
M etr Salem bkz. Emanuel Salem
Midye 3 9 1 ,4 2 3 ,4 2 7
Mihri Belli 41
Mils 265
Milasl Gad Franko bkz. Gad Franko
Milli nklp 1 4 ,5 2 ,5 5 ,5 6 ,6 5 ,7 3 ,7 4 ,7 5 ,
7 6 ,7 7 ,7 8 ,7 9 ,8 7 ,9 1 ,9 3 ,9 4 ,9 7 ,
1 9 6 ,2 6 3 ,2 6 4 ,2 6 6 ,2 6 7 ,2 6 8 ,3 6 1
Miel mil 276
Mion Salinoz 188
Mion Sennar 190
Mion Ventura 2 4 5 ,2 4 6 , 253, 2 8 2 ,2 8 6 ,
2 9 0 ,3 5 8
Mithat Atabay 371
M oiz Afila Yenifiliz 242
M oiz Kohen bkz. Tekin Alp
M ontreux Boazlar Antlamas 378
M ordehay Behar Yeuda 327
M orgentau 487
Moris inasi 116
Mosse Levi 230
Moe Efendi bkz. Moe Fintz
Moe Fins bkz. Moe Fintz
Moe Fintz 1 8 2 ,1 8 6 ,2 3 5
Moe Polikar 190
Moe Salinas 236
Moe ertok 281, 309
Moon (Baback) Mitrani 226
MTTB 4 8 ,5 0 , 52, 267, 3 6 6 ,3 6 7
Muaveneti H ayriye 135
M urat Belge 17
M urat elikkan 14
M urat Ylmaz 8
Mussolini 35
Mustafa avu 261
Mustafa Gider 170
Mustafa Kemal bkz. A tatrk
Mustafa Mulal Paa 1 4 1 ,3 6 3

Mustafa N erm i 9 8 ,1 0 6 , 473-489

Mlkiye Mfettii H aim 387
Mrefte 447, 4 5 1 ,4 6 3

N
Nafia Taburlar bkz. Yirm i Kur'a hti
yatlar Olay
Nail Bey 261
Natan 276
Nazif Karaam 190
Necip Ali [Kkaka] 305
Nermin A badan-U nat 4
Nesim M agriso 190
Nesim Salinas 205
Nihal Atsz 1 4 ,1 7 ,1 8 ,4 5 ,4 6 ,4 8 ,5 0 ,5 2 ,
54, 5 5 ,1 1 7 ,1 5 7 ,1 9 3 ,3 5 7 ,3 6 0
Niim Taranto 288
Niyego 276
Num an M enemenciolu 253

O
Or Ahayim Hastanesi 275
Oral Onur 156
Orhan Sami 274
Orhan Seyfi O rhon 1 0 6 ,1 1 4
Orhun 4 7 ,4 8 ,5 0 -5 5 , 2 6 3 ,2 6 7
Ortaky 329
Osman olu Lemi 59
Osman olu Rasih 137

P
Palai 276
Pancar 434
Paaeli 25,
Penhas H aleva 206
Penso 276
Pepo 4 3 ,4 4
Percy Loraine 342
Polikar 276
Pomak 433

R
Raffi A. H erm onn 15
Rael Aviente 195
Rael Kasuto 131
Recep Peker 257, 2 5 9 ,3 6 7 , 3 7 2 ,3 7 3
Refik Saydam 330

Refik evket nce 369

Riza Beyler
Robert Bally 2
Robert P. Skinner 346, 361
Rose Mitrani 3 2 3 ,3 2 5
Rusuklu Fahri 7 6 ,9 4 ,2 6 7

S. Behar 141
Saadia em iak 280
Sabetay Leon 74, 7 6 ,2 7 7
Sabri Toprak 278
Sadaka 276
Sadri Etem 8 9 ,3 0 1 ,3 0 7
Salamon Kohen 125
Salim zdemir 28, 2 9 ,1 3 7 ,1 4 7
Salti 276
Salvator H azday 204
Samuel Altabef 76
Samuel Benaroya 279
Saporta 276
Sara Yanarocak 154
Saranga 144
Saray 32, 427
Saroz 400
Seddlbahir 33
Selmi zzet 292
Selanik 365
Simanto A dato 2 2 2 ,2 2 3
Simanto Aviente 232
Siyon Biraderler 276
Sohnut Muhaceret Dairesi 280, 281,
309
Soykrm Kartlan Demei 16
Suat Kemal 193
Sultan Demirolu 16
Sultana Razon 279
Suraski 276

alom Biraderler 276

apat Polikar 198
arky 447, 451
emaya H alevy 172, 205
evket Dingilolu 193,194, 261
evket dl 192
kr Kaya 39, 40, 136, 140, 144, 151,

169, 174, 178, 250, 251, 252,

253, 261, 274, 357, 365, 369,
3 7 0 ,3 7 2 ,3 7 4
kr Naili Gkberk 192
kr Skmenser 28, 29, 145, 146,
1 8 9 ,3 3 9 ,3 4 0 ,3 8 7

I
Tark Ziya Ekinci 1 2 ,1 6
Tayyare Cem iyeti 290
Tekin Alp 1 0 3 ,1 0 4 ,1 1 6 ,2 8 2 ,2 8 3 ,2 8 4
Tekirda 1, 25, 27, 31, 32, 46, 47, 54,
148, 154, 173, 238, 273, 310,
312, 313, 315, 331, 345, 367,
371, 387, 409, 418, 427, 437,
4 4 3 ,4 5 0 ,4 5 1 ,4 5 4 ,4 5 8 ,4 5 9 ,4 6 3
Tevfik H adi 253
Tevfik Rt A ra 35, 352
Theodor Herzl 476
Trnavack 392
Tiano 276
Trak irketi 44
Trakya Paaeli M dafaai Hukuk Ce
miyeti 42
Trk ve Rum Ahalinin Mbadelesine
Dair Anlam a ve Protokol 8,
1 1 ,4 4 ,1 4 8 ,3 7 5
U
U huvvet Kulb 135, 136, 181, 182,
404
U m ut zknml 358
Uzunkpr 26, 33, 142, 148, 169, 175,
178, 179, 251, 273, 367, 391,
3 9 7 ,4 3 2 , 4 4 3 ,4 5 0 ,4 6 0 ,4 6 3
Uzunkprl Salamon 177

nc Dnya Yahudi Kongresi 305

V
V. Demirel 315
V-N (Vl N urettin) 89, 100, 175,
1 7 6 ,1 8 4 ,2 4 3 ,2 9 1
Varlk Vergisi 7, 8, 10, 12, 13, 14, 15,
359
Vatanda Trke Konu
17 0 ,1 8 2 , 268, 269

9, 12, 135,

Vedat N edim Tr 253

Viktor A vigdor 205
Viktor Benaroya 148
Vitali Kaspi 1 2 6 ,1 2 7
Vize 4 2 3 ,4 2 7

Y
Yam ur Atsz 45
Yahudi Kltr Birlii 405
Yahudi M ensuplan Mahfili 404
Yakir M agrisso 229
Yasef A dato 188
Yasef Bayar 171
Yaua Kaneti 206
Yeni Sava 76, 77, 78, 79, 8 7 ,9 1 ,1 0 5
Yeua Elnekave 289
Yirmi Kur'a htiyatlar Olay 7, 10, 11,
1 3 ,1 5 1 ,
359
Yuda Rom ano 1 6 1 ,1 6 2 ,1 7 1
Yunus N adi 296
Yusuf Ziya O rta 106

Z
Zafer Toprak 6 ,3 7 3
Ziraat Bankas 383, 416, 417, 418, 443,
4 4 5 ,4 4 7 ,4 4 8 ,4 5 5
Ziya Som ar 193

Otuzlu yllarda bata Krklareli,; Edirne, anakkale, Tekirda olmak

zere Trakyann nemli vilyet ve ilelerinde kayda deer sayda
x

bir Yahudi nfusu yaam aktayd. O nlarca yldan beri Mslman

s *

komularyla sknet iinde yaaya'n TrakyalI Yahudilerin bu sakin

hayatlar 1934 ylnn Haziran aynn son gnleri ile Temmuz aylarnn

V S ilk gnlerinde aniden sona erecekti. Birka gn boyunca sren

tehdit ve iddet eylemlerinin sonunda Yahudiler evlerini ve eyalarn
V

":terk etmek veya yok pahasna satmak zorunda kalarak stanbula

r.|

'

kaacak, ortam yattktan sonra sadece bir ksm geri dnecekti.

Tarihe 1934 Trakya Olaylar adyla mal olan ve aniden meydana
-

gelen bu hdiselerin sebepleri neydi? Msebbipleri kimlerdi? Olaylar

blgede yaayanlar nasl etkilemiti?

Bu aratrma bu suallere yerli ve yabanc ariv belgelerinin, hdiselere

bizzat ahit olmu tank ifadelerinin, Trakyp Umumi Mfettii brahim
Tlinin tefti gezisi raporunun, dnemin yerli ve yabanc basnnda
yer alan haber ve karikatrlerin eliinde ve nda cevap vermeye
almakta.

KTABEY