slmda Mimar ve ehir

slmda
Mimar ve ehir
Mehmet Ylmaz
1

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Bu kitap Derin Dnce Fikir

Platformunun okurlarna
armaandr.
www.derindusunce.org

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

indekiler

nsz ....................................................................................................................................................... 5
Antkabir ve Trbeler ............................................................................................................................... 6
Gzel Mimar Gzel Binaya Nasl Nfuz Eder? ....................................................................................... 12
Sinan gibi cami yapmak veya Sinan gibi adam olmak?.......................................................................... 16
Mimar Olmak, Mutlu Olmak, Tatmin Olmak ...................................................................................... 24
Mimarn fikri ve zikri .............................................................................................................................. 38
Kemalist mimar neden gzel deil?...................................................................................................... 42
Modern camiler neden irkin? .............................................................................................................. 48

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

nsz
Cumhuriyetin ilnndan beri yaadmz ehirler hzla tektipleiyor. Betondan yaplm kareler ve
dikdrtgenler kaplad ufkumuzu. Trabzon, Aydn, Malatya... Anadolunun her yeri birbirine benzedi.
Fakat Trkiyeye has bir sorun deil bu. Batnn alternatifsiz demokrasisi ve serbest piyasa mimarlar
da tektipletirdi. Farkl dnemeyen, yerel zellikleri yanstmayan binalar ykseliyor hergn.
Moskova, Tokyo, Paris, Hong Kong da tektipleiyor ve irkinleiyor.
Bir ka istisna dnda Amerikal Frank Lloyd Wrightn eserlerini Ruslardan, mesel Trotsky, Melnikov
ve Lissitzkynin tasarmlarndan ayrt etmek mmkn deil. Keza Fransz Le Corbusier ... Hepsi tek bir
mimarm gibi, renksiz, kokusuz, ruhsuz ve heyecansz binalar. Nasl oluyor?
Almanlarn gururu mimar Ludwig Mies van der Rohe yle diyordu: Asra hakim olan zihniyet mimar
vastasyla mekna dnr. Peki ama biz bu asrn hakim zihniyetinden raz myz? 21ci asrn egemen
glerine malup mu olduk yoksa ortak m?
are? Binalara deil de mimara odaklanmak. Eyay ve sureti deil nsan ve sreti merkeze almak:
slmiyetin ilk asrlarnda bir ehir vlecei vakit binalar deil yetitirdii kymetli insanlar
anlrm. Biz de gzel binalarda ve gzel ehirlerde hayat srmek iin nce gzel mimarlar
yetitirerek balamalyz ie. nsan gibi yaamak iin mimar irkinliklerden ve bunaltc
tektiplemeden kurtulmalyz. Bu ise ancak Gzel Ahlk ile Gzel Mimar arasndaki ba yeniden tesis
etmekle olacak. are Mimar Sinan gibi cami yapmak deil Mimar Sinan gibi insan yetitirmek.
Kitabmzn maksad tehis ve tedaviye hizmet etmekten ibaret.

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Antkabir ve Trbeler
yilik ve ktlk taa nfuz edince
Stalin ve Atatrk gibi diktatrler lmlerinden sonra
mumyalanmlar Tpk kendilerinden binlerce yl nce yaam
firavunlar gibi. Bir rastlant olabilir mi? Yoksa dnyev bir deer
sisteminin ifadesi mi? nsan gibi lmeye itirazlar m vard?
Ahirete intikli reddeden, lmszl maddede, cismn
varoluta arayan bir maneviyat. Materyalist, maddeci, mnsz bir
maneviyat. (Bkz. irkin Cumhuriyet ve Mnsz Maneviyat)
Antkabirin iindeki boluk ve souk mermerler, penceredeki
kafesler insan korkutuyor. Tpk binann dardan grn gibi
ii de bir hapishaneyi andryor. Bir yandan orada gml olan
Atatrkn lmden korktuunu dnyorum; dier yandan
devletin ceberrut gc geliyor hatra. kence yapan, fileyen,
yargsz infaz eden rk ve militarist bir ulus-devlet. Antkabirin
mimarisinde en ufak bir esneklik, bir incelik, bir letafet yok. nsana
umut ve sevgi verecek bir iaret yok. Herey kaskat. Adeta devasa
boyutlarda bir balyoza benziyor Antkabir. (Bkz. Nazi Mimarisi
rnekleri )
ine girdiinizde ise bo duvarlarda yanklanan lklar
duyuyorsunuz. stikll mahkemelerinden Dersime, apka
kanunundan varlk vergisine, 12 Eyllde ikence gren solculardan 28 ubata kadar Atatrk
adna katledilmi masumlarn lklar yanklanyor. Antkabire deil de Atatrkn yreine
giriyoruz sanki: erisi bo ve souk. Damarlarnda kan dolamyor, insann iliini donduran
zemheri rzgrlar esiyor sadece. ALLAHn rahmetine, mafiretine inanmayan bir yrek bu.
Kemalizmin gerek yzn halka anlatmak iin bir mze yaplacak olsayd Antkabir kadar
korkutucu olmazd.

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Gerek u ki mimar eserler onlar ina edenlerin deer yarglarn izhar ediyor. Kanun Sultan
Sleyman, Fatih Sultan Mehmet, eyh Yahya Efendi veya Mevln Hazretlerinin trbelerini
ziyaret eden bir insan kulluk uuru tahkim olarak kyor kapdan. Antkabirdeki nihilist lm
telakksinden eser yok. lm var, oh, iyi ki lm varm diyorsunuz. Vakadan, Mlkten
ayetler geliyor hatrnza. Yreiniz umutla doluyor. nk duvarlar ssleyen tezyin ve hat
kalbinizi dnyadan zm, Ahirete balam bile. Mekn yzlerce pencereden gelen kla
aydnlanyor. Aydnl gryorsunuz ama hangi n hangi pencereden geldiini bilme
imkn yok. Pencerelerde izhar olan kesret mekna gelince bir olmu, tek olmu, tevhid
olmu. Kesrette vahdeti, vahdette kesreti gryor Mslman gzler.
yilik ve ktlk taa nasl nfuz eder?
Evet, insan bir inaat yapnca inand deerler, o inanc yaama biimi taa, mermere,
betona siniyor. Adeta bir kokunun elbiseye sinmesi gibi; gl kokusu da olabilir kanalizasyon
kokusu da. Bu szler kimi okurlara fazla romantik ya da ind, sbjektif gelebilir. Sen
Mslmansn, onun iin tarafl bakyorsun diyebilirler. Bu sebeple birazck objektiflik
ynn derinletirmek isterim. Daha dorusu u soruyu sormak isterim: nsan gzelliklerle
mimar gzellikler arasnda bir iliki kurulabilir mi? Mslman olsun ya da olmasn herkesi
tatmin edecek bir cevap var mdr?
Evet Bir bina ina ederken ya da ehir plan yaparken araz nispeten snrldr. Para ve
zaman da snrldr. Bunlar yetmiyormu gibi o asrn teknolojisi iin baz eyleri imknszdr.
Ksaca mimar haddini bilir, hudutlar amaz. Fakat hudutlarn yapt bu bask aslnda
sanatsal ve ahlk hrriyetin de balama noktasdr. Mesel:

ehrinizde insanlara ve tabiata ne kadar yer vereceksiniz? ocuk parklar, aalk alanlar ile
otoyollarn, otoparklarn arasnda nasl bir denge kuracaksnz?

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

ehirde en yksek binalar hangileri olacak? Bankalar, i merkezleri ve plazalar m? Yoksa

konser salonlar, mzeler veya camiler ve kiliseler mi?
Fakirlerin, yetimlerin ihtiyacn gren binalar gzden rak, gnlden rak m olacak? Yoksa tam
tersi, kentin merkezinde mi?
Ya lmn ve llerin yeri ne olacak ehrinizde? Mezarlklar yksek duvarlarla saklayacak
msnz Avrupa ehirleri gibi? Yoksa kabirdekilerle iie mi yaayacaksnz?

zetle ehirleri ve binalar gzel yapan dekoratif eklemeler deil gzel tercihlerdir. Ama
mimarlar, ehir planclar ve halkn kendisi de gzel insanlar olursa mmkn olur bu. Mesel
birbirinin mahremiyetine hrmet etmeyen insanlar ounluksa evlerin arasna mesafe
koymak neye yarar? Ya da fukaraya, yetime yardm
etmeyenlerin, ilime merak duymayanlarn ehrinde klliye
asanz ne olur? Eskinin kopyas ile sama sapan yenilikler
arasnda gider gelirsiniz ve sonunda pi-stil bir ehir
kurarsnz. Bu sebepledir ki slm estetiinden nasibini
almam camilerin hzla artmas hayra alamet deil. (Bkz.
Modern camiler neden irkin?) Bir yandan yaptranlarn
zenginliini, dier yandan mimarlarn kibrini iln eden bu
yaplar ok bykler ve mimarlar zgnlk zannetikleri
ucubelikler retiyorlar. Cemaatin ihtiyacna hitab eden
bulular yok. Bunun yerine (haa) ALLAHa kafa tutan
amasz bir teknoloji tehiri var. Fakat sadece mimar
adan deil ehircilik asndan da ucubelik sz konusu:
ou byklnden tr ev ve i yerlerine uzak,
otomobille veya metroyla gidilecek mesafede, gnde be kez dolup boalmas imknsz
meknlar. Belki kongre, seminer vs ile asgari bir faaliyet olacak ama camiyi cami yapan
faaliyet yani namaz biraz zor. Artk camileri namaz klan mimarlara emanet etmenin vakti
gelmedi mi?
Allahn mescidlerini ancak Allaha ve hret gnne inanan, namaza devam eden,
zekt veren ve Allahdan bakasndan korkmyan kimseler mamur eder, ite bunlarn
muvaffak olmalar memuldr (Tevbe 18)
Tan deerleri de insana sirayet eder!
Buraya kadar insan gzelliklerin ve irkinliklerin tercihler yoluyla eyaya nfuz ettiini
savunduk. Fakat bu meselenin sadece yars. Zira mimarlarn sanat dierlerine kyasla bir fark
arz ediyor: Baz mzikleri dinlemeyebilir, baz resimlere bakmayabilirsiniz. Ama iinde
yaadnz ehrin sizi etkilemesine engel olamazsnz. Mesel Roma, Paris, stanbul gibi tarihi
eserlerle dolu bir yerde yayorsanz ehrin hikyesi gelip sizi bulur. Mesleiniz ne olursa
olsun bu tarih size nfuz eder. Tabiatn muhafaza edildii sessiz, sakin bir ehir veya Las
Vegas gibi bir lunapark(!) elbette kent sakinleri zerinde farkl etkiler yapacaktr.
Bunun yannda mimar eserler asrlarca, bazen binlerce yl ayakta kalabildikleri iin bir miras
rol de oynarlar. Bir baka deyile, toplumlar mimar eserler zerinden gelecek kuaklara
konuurlar. ocuklar nceki kuaklarn tercihleriyle ekillenen bir ehre doarlar ve
8

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

genetik kodlar gz yoluyla iselletirirler. Yknt halinde bile olsa mimar eserler
dedelerimizin bize brakt tozlu mektuplar gibidir.
Ama bu miras her zaman bir kazan olmaz, bazen bir kayptr, bir delik, bir uurumdur: Ak
hava hapishanesine evrilen getto-ehirler byle uurumlardr ite: rnein yksek duvarlar
ve gzetleme kuleleriyle devlet terrn ehrin bir paras yapm olan srail. Tercihini
nefretten yana kullanmtr ve gerek Yahudi gerekse Mslman ocuklara bu nefreti mimar
yoluyla aktarmaktadr. Keza Sowetoda yaamaya mahkm edilen zenciler veya Rionun
favelalarndaki ocuk fahieler yine mimar tercihler yoluyla grsel bir terbiyeden geip
cemiyetin onlara bitii rol fark etmeden renirler. (Bkz. Kt insan nasl retilir?)
Ya biz? ocuklarmza hangi mimar tercihleri braktk?
Gazze ya da Sowetoda yaamyoruz. Bedava bir iddet yok
bizi talarmzda. Ancak btn sokaklarn, btn mahallelerin
birbirine benzemesi biraz acayip deil mi? Sadece Trkiyeyi
kasdetmiyorum. Dnyann eitli yerlerinden alnm u
grntlere bakn. Birincisi Tel-Aviv (srail), ikincisi Santiago
(ili) ve ncs Singapur. Birbirlerinden binlerce km uzakta
da olsa insanlar sanki fotokopiyle oaltlm ehirlerde
yayorlar. Zira sokaklar, evler, meydanlar insanlara gre ekil
almyor. Yerel, yresel, geleneksel veya dinsel olan ehrin
tana nfuz etmiyor artk. Yollarn genilii otomobillere ve
kamyonlara gre ayarlanyor. Ticaret ve Teknoloji zerinden
Eya hkmediyor insana:

Kyn/ehrin en yksek binas ya caminin minaresi

ya da bir kilisenin an kulesi olabilirdi. Oysa bugn
gkdelenler ve al-veri merkezleri ile ekillenen
grsel hafza ocuklara en YKSEK deer olarak PARAy gretiyor. Para kazanmak
veya harcamak iin ge kstaha, kibirle ykseliyor kuleler. Eer 9cu asrda
yaasaydk tevazu, acz ve yakar ile ina edilen ibadethaneler kylerin siletini
ekillendirecekti. Bu binalar kredi kart olsun olmasn herkesin girebilecei, ieride
Yaratan ile babaa kalabilecei yerler olacakt (Robert Musilin roman Niteliksiz
Adam zerine yazlm bir makaleden)
Kreselleme sadece hamburger ve coca-coladan ibaret deil. Farkl ktalarda yaasak da
mimar eserlerimiz bir-leiyor, tektipleiyor, AYNI-layor. Santiagoda, Tel-Avivde veya
Singapurda yaayan bir insann ocuklarna aktarmak istedii deerler neden
Trkiyedekinden farkl deil? Trkiye insan Trk, Krt veya Mslman olmaklyla
ayrlmyor mu tekilerden? Para ve Teknoloji btn insanl bu derecede bir-letirmi ve
AYNI-latrm olabilir mi?

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Varsayalm ki olsun. Peki ayn hamburgeri yiyen, ayn futbol man seyreden, ayn kyafetleri
giyen biz dnyallar neden bu kadar ok savayoruz? Neden bize bu kadar benzeyen
tekilerin alktan lmesine gz yumuyoruz hl? Teknoloji bizi yaknlatrd. Uakla bir ka
saatte kta deitiriyoruz mesel. nternet ile hereyi annda grp duyuyoruz. Btn dnya
ile adeta komu olduumuz bu a neden bar getirmedi? Bu sorular cevaplamak iin
Hannah Arendtin Men in Dark Times adl almasndan bir ka satr okuyarak makalemizi
bitirelim:
Bugnk bir-leme, AYNI-lama neredeyse tamamen Batnn teknik ilerlemesinin bir
sonucu. Bat ahlk ve hukuk anlayn dnyaya yaymaya balad srada bu ilkelere
inanmay terk ediyordu aslnda. [...]nsanlk tarihinde bir ilk bu: Btn dnya halklar
ortak bir MDnin iinde yayorlar. Ehemmiyeti ne olursa olsun, bir lkede meydana
gelen bir hadise dier lkelerin halklar tarafndan da biliniyor. Her lke dier btn
lkelerleKOMU oldu adeta. Ama bu KOMU-luk ve bu MD-lik ortak bir gemie
dayanmyor ve kesinlikle ortak bir gelecek garantisi de vermiyor. nsanlar bylesine BRletiren, (=homojenletiren) teknoloji dnyann yok olmasna yol aabilir. Kresel iletiim
tekniklerinin kresel ykm teknikleriyle birlikte ilerliyor. [...] Kresel bir nkleer savan
yeryzndeki insan varlna son verebilme kapasitesi insanl BR-letiren en gl
sembol haline geldi. Bu balamda insanln birlii ancak ykm ve tketimde: Bu birlik
kresel ykm engelleyecek uluslararas antlamalardan deil sadece biraz daha az BRlemi bir dnya zleminden mteekkil.
Dnyann yok edilmesine dayanan bu negatif
dayanmann pozitif bir anlam kazanmas iin politik
sorumluluk iinde yaanmas gerekir. Ulusal politikaya
bakmz gerei vatandalar adna lkenin yapt
hereyden sorumluyuz. Bu bak omuzlarmza
tahamml edilmesi imknsz olan bir kresel
sorumlulukkoyuyor. Bu kadar byk bir ykn altna
girmektense insanlar u yolu seeceklerdir:
1. Dnyann sorunlarna kar umursamazlk,
politikadan kaarcasna uzaklamak,
2. nce vatanm, nce halkm diyen ulusalc ve etnik
merkezci bir bencillik,
3. Her trl otoriteyi, politik ve kolektif yapy reddeden
srekli bir isyan hali.

Aydnlanmann hmanist idealizmi bize faydas

olmayan bir kavram. Hatta tersine, ortak bir gemi
olmadan ortak bir imdiki zamandr bize bu yolla
sunulan. [...] Eer insanolunun geleceini aramzdaki nefret ve korkudan daha salam
bir eyin zerine ina etmek istiyorsak bir zeletiri ve tekini anlama, kendini
dierlerinin yerine koyarak dnme sreci balamaldr. Bu srecin nkoullar ise :

Federal bir politik yaplanmay merkez otoriteye tercih etmek,

10

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Gelenekleri ve tarihi [kimlii] terk etmeden bunlarn evrensel olduu iddiasndan vaz
gemek. [...]

nsanln bugnk durumunda gerek tehlike homojenleme, bir-lemedir. ortak iletiim

teknikleri ve iddet yoluyla btn ulusal gelenekler, toplumlar zgn ve farkl yapan geler
kaybolmaktadr. Bu homojenleme btn halklarn birbirini daha iyi anlamas iin bir frsat
gibi grnebilir. Oysa bu sre neticesinde insan yle yzeyselleecektir ki tannmaz hale
gelecektir. Basit bir yzeysellemenin de tesinde bugn tahmin dahi edemeyeceimiz bir
ortak noktada birleecektir insanlar.
Teknoloji ve kitlesel iletiim aralar vastasyla balayan bir-leme, TEK-leme,
homojenleme srecinin ulusal kimlikleri, yresel farkllk ve inanlar ortadan kaldracak. Bu
silip sprme ve insanln yzeysellemesinin, teknik ilerlemenin tek bana bizi
ykabileceini idrak etmek kolay deil. nk insanlar Hakikatin kendisi ile Hakikatin
ifadesini birbirinden ayr olarak tahayyl ediyorlar. nsanlar Hakikati dnmenin ve
konumann bizzat varoluu bir tecrbe olduunun farknda deiller.
Evrensel bir totalitarizmin vatanda olarak yaayan, bir tr sper Esperanto dilinde konuan
ve dnen insanlar en az bir hermafrodit kadar acayip yaratklar olacaktr. nsanln bar
iinde yaayaca bir dnya TEK bir din, TEK bir felsefe, TEK bir politik grten oluamaz.
Srekli iletiimi, karlkl anlay gerekli klan okluk ve farkllklarn hem rtt hem de
izhar ettii bir beraberlik olabilir bu

11

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Gzel Mimar Gzel Binaya Nasl Nfuz Eder?

irkin insanlar gzel ehirler kuramazlar
stanbul, Tokyo, Paris, New York btn ehirler giderek
birbirine benzemeye balad. Oysa tam tersi olmalyd. Hele
bu asrda! nk Batda insan haklar -en azndan zengin ve
beyaz rktan olan adamn haklar- eskisinden ok daha iyi
savunuluyor. zgrlk deil ama bireysel serbestlik tavan
yapt. (Bkz. Hayvan serbesttir, insan zgrdr)
Peki, krallardan, Stalin ve Hitlerden kurtulmu bir dnyann
eskisinden ok daha renkli, ok daha zengin olmas
gerekmez miydi? Geleneklerden, din basksndan, diktatr
sansrnden kurtulan sanatlarn zgn eserler vermesi
icab etmiyor muydu? Her trl d bask gerilediine gre
yerel kltrlerin ne kmasn beklerdik mesel. Sadece lkelerin deil ehirlerin hatta
mahallelerin kendine has kimlikleriyle yaayabilmelerini umardk. Bylesi renkli bir dnyada
insanlarn kyafetleri de rengrenk olmalyd. dnyamz, hislerimizi, etnik kkenlerimizi,
din inanlarmz da vuran giysiler ve taklar gnlk hayatn tuzu, biberi olabilirdi Her
kesinde yeni kokular, yeni lezzetler kefedilen mahallelerde gezmeliydik.
Ama olmad. Batnn alternatifsiz demokrasisi ve serbest piyasas bize tektipletirme
getirdi. Modern mimarlk dergilerine yle bir gz atn. 21ci asr japon mimarsi ne kadar
japon saylabilir mesel? Sorun kendi kendinize, piyasann beklentilerine gre mimarlk
12

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

yapan Trk, Alman ve inli mimarlar sanat mdr yoksa zanaat m? Nijeryal bir
mimarn tasarlad eserleri bu yzden bir Rus mimarnkilerden ayrd etmek kolay deil. Zira
Batnn ticar ve teknolojik zaferleri dnya mimarlarn inansz ve davasz brakt. Artk kibirli
mimarlarn bireysel davalar var: Bir sahada ilk olmak, yeni bir teknolojiyi artc ve cretkr
ekilde kullanarak alk toplamak ve zengin olmak.
Mslman gibi yaamayan Mslman gibi mimarlk yapabilir mi?
Evet, kresel mimar tektipleiyor, rnleiyor. Zira modern insanlar genelde Sanatn,
zelde mimarnin varolu sebebini yitirmekteler: Maneviyat. Mimarlar ve genel olarak
sanatlar yeniden o metafizik kprleri kurabilmek iinhepimizden daha dindar insanlar
olmallar. Oysa bir ok ortamda sanat denilince rezil ve pespaye insanlar geliyor akla.
Brakn inanl olmay, herkesten daha fazla para ve hret dkn insanlar bu
sanatlarn arasndan kyor. Vitrin byle olunca toplum iin sanat bir elence derekesine
dyor ister istemez. Sosyolog Marcel Gauchetnin Tlsmn Kaybeden Dnyada dedii gibi:
Her ne isim verirsek verelim, 5 duyu ile hissedilen eylerin tesine, Mutlaka, ilh
olana gtrecek protokol yolunun Sanat olduu bilinmelidir. Bu ynyle sanat, temsil
edilemeyeni temsil etme, grlmeyeni gsterme, anlaabilir eyleri duyumsanr hale
getirmemizi salayan aralar, simgeler btndr. [...] Ama mitleri sanata balamak
inanrln yitirdi. Artk sanat bizi Mutlak ile temasa geirmiyor; varla ilikin
sezgimizi beslemiyor; gereklikten daha gerek bir Hakikati ortaya koymuyor.
stelik Mslman sanatlarn da bir ou bu zihn kuatma altnda; Mslman topraklarnda batl
gibi sanat yapyorlar, Mslman gibi deil. (Bkz. Baty normal zanneden iin slm anormal olur)
Peki baka bir ihtimal var m? Mslman gibi yaamayan bir insann Mslman gibi sanat yapmas
mmkn m? Korkarm deil. Bir Mslman sanat ayet kendi kklerinden beslenemiyor, dnya
iin yayorsa bu ruhsal fakirlik hali eserlerine de sirayet edecektir. ALLAH rzas iin sanatla uraan
insanlarn ulv eserler veriyorlard. Para iin, hret iin uraan sanatlar da Mslman olsalar dahi
ya irkin icatlar yapacaklar ya da eskinin kt kopyalarn. Baka yolu yok.

Deerlerin, kimliklerin and bir ada zayf imanl sanat homo-economicus zannediyor
kendini. Belki ALLAHa inanmadan nce kendi insanlna inanmas, hayvan ve robotlardan
farkl olduunu idrak etmesi lzm bir sanatnn. Bizzat kendinin kymetli ve gzel
olduunu bilmesi lzm:
Ben kimim? Bende bir gzellik hissi var, bunu kim koydu iime? Neden batan bir
gnei gzel bulduum gibi merhametli bir yabancy dmanm olsa dahi- gzel
buluyorum? Beni kim yaratt? Neden gzel yaratldm? Bunun maksad ne?
Sanat ancak iman sahibi olduktan sonra o iman kda, taa, mrekkebe, kelimelere
nakedebilir. ALLAH ile ba zayf, dnya ile ba gl olan bir insann eserleri ise ruha deil
nefse hitab edecektir. Mimar eserlerin ki artk eserden ok birer rn oldular
tektiplemesi bu yzdendir. ok satabilmek iin cinsellik ve iddetle doldurulan Hollywood
filmlerine benziyorlar.
13

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Gzel Hisler Gzel Binaya Nasl Nfuz Eder?

Bu noktada elbette yle bir soru gelebilir: Bir binann, evin, kpr ya da caminin gzellii ile
mimarn ahlkn, i gzelliklerini birletiren nedir? Bir mn maddeye, eyaya nasl yansr?
nce teori, sonra pratik diyelim. Mimar ve dnr Turgut Canseverden bir alnt yapp
arkasndan evde yapabileceiniz bir test nereceim:
Rahman ve Rahim ve Kadir-i Mutlak olan Allaha inanmak emniyet duygusunun
kkenini oluturur ve sanat formlarna ok renklilik ve aydnlk, formlarn berrakl,
hareketlerin sknu olarak yansr. slmn dzenleyip tanmlad tutumlar (rnein
Allahtan bakasndan korkmamak) tasarm srecinde tasarm srecinde baskn olan
psikolojik unsurlardr. Etkileri ayn zamanda tevazu, sayg ve sevgi, hayat tarznn
sadelii, topluma ve gelecee kar sorumluluk uuru gibi duygularla iliki kurarak
insan leinde abidevlik olarak tezahr eder (slmda ehir ve mimari)
Evet, imdi teoriyi kendi zerimizde test edelim:
Bkknlkla doldurduunuz formlardaki yaznzn ne
kadar tekdze, kt geen bir imtihandaki yaznzn
ise ne kadar irkin olduunu hatrlyor musunuz? Peki
ya sevgilinize iir yazdnz o sar sayfalardaki
yaznz? Byk B yazarken nasl da iirmitiniz
karnn, Y ve G yazarken nasl uzatyorddunuz
kuyruunu. sterseniz artk teste balayn. nce ok
gzel bir kt aln elinize ve en sevdiiniz dolma
kalemi karp koyun masann zerine. enmezseniz
bir de ac kahve yapn; hprdeterek bir ka yudum
aldktan sonra oturun masaya. Hi unutamadgnz zl bir szn, isterseniz bir ayet ya da
hadisin zerine uzun uzun dnn. Neden sevdiinizi, sizi nasl etkilediini Sonra kda
yazn. zenerek, sevgiyle yapn bunu. Bir dostunuza yollamak niyetiyle mesel.
Sonra testin ikinci ksmna gein. Sradan bir kt ve kalem sein. Al-veri listesi gibi sradan
bir eyler yazn. Ya da size sknt veren hatta nefret ettiiniz eyleri. Yalan eyler yazmay da
deneyebilirsiniz. Ben uyum, buyum doru olmadndan emin olduunuz eyler yazn.
Duygularnzn, soyut i hallerinizin elyaznzda nasl somut hale getiine hayret edeceksiniz.
Byle be dakikalk bir altrma yaparken bir mimarn yerine koyun kendinizi. Hayatnz,
kariyerinizi etkileyecek bir proje iin kalem oynatyorsunuz. Ya da yreiniz uhrev duygularla
titriyor. nsanlara hizmet edecek bir cami, ifa datacak bir hastahane, kimsesizlere yiyecek
verecek bir aevi iziyorsunuz. Elleriniz bu duygular yanstmayacak m kda?
Soyutun somuta yansmas yle genel bir kabul grm ki insanlar el yazsndan karakter
okumaya kadar gtrmler meseleyi. Bugn byk irketler de ie alrken grafolojiden
istifade ediyor. Meslekten bir dostumla yaptm sohbetlerden hatrmda kald kadaryla
sylersem: Tam bir kiilik testi deil sz konusu olan. Daha ok aday olan kiinin szl
14

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

beyanyla yazsna yansyan ruh hali arasnda bir tutarllk aryorlarm. Mesel gerekten o
tr ii yapmak iin istekli midir? Teknisyen ise analitik dnmeyi, detaylar sever mi? Yenilik
ve icad peinde mi koar yoksa sabit ve net kurallar m uygulamak ister?
Netice
nsanlarn i dnyalarndaki gzellikler yaptklar her
faaliyete yansr. Telefonda ses tonunuzdan zgn olup
olmadnz anlalr, riyakr insanlar beden dilleriyle ele
verirler kendilerini. Sanata gelince Mnnn maddeye
nfuz etmesi faaliyetin tabiat icabddr. nk sanat
bilimsel determinizme tabi deildir. nsann biyolojik
varl dnda kalan hrriyetinin izhar olduu sahadr.
Bu sebeple bir asrn, bir corafyann yahut bir mmetin
sanatna bakarak i dnyasn okuyabilirsiniz.
Mesel dindar Ortodoks Ruslarn ina ettii kiliselerle
komnist Ruslarn binalarna bakn. Kez Osmanl
camileriyle kemalist Trkiyenn irkin ve tekdze
betonlarn karlatrn. Ayn manev uurumu hemen
sezeceksiniz. (Bkz. Kemalist mimar neden gzel deil? )
Fakat mesele bundan da teye geiyor. Gzel ehirler
kurmak sadece bir lks ya da kltr miras meselesi
deil. Mimarlar vastasyla binalara nfuz eden mn
yine halka sirayet ediyor. (Bkz. slmda Mimar ve
ehircilik(1): Antkabir ve Trbeler) Mesel tevazuyla tasarlanm, mahremiyete sayg
gsteren binalarn bulunduu bir mahallede yaayan insanlar bu deerleri hayata
kolaylkla geireceklerdir. Tersine ge kibirle ykselen plazalarda alan insanlar kibirli,
dnyaperest ve bencil olacaktr. Anne-babasn AVMde srekli al-veri halinde gren
ocuklar da tketim klesi olarak yetieceklerdir.
Ayrca modern / etkin / sekin / optimal vs szlerle dayatlan tektip inaatlar bizi kulluk
uurundan uzaklatrc bir etkiye sahipler. Zira sonsuz kopyalanm camlar, kolonlar, katlar
ve nihayet birbiri yerine ikame edilebilir grnen binalar dnce dnyamz da ayn kalba
sokuyor. Bir savata lenlerin ya da iten atlanlarn TEK TEK insanlar olduklarn,
sevdiklerini, sevildiklerini kavramakta zorluk ekiyoruz. statistikler gereklerin, madde
mnnn, rakamlar hislerimizin nne geiyor. Saylabilir, llebilir olan dnda varlk kabul
etmiyoruz.
zetle; biz Mslman kalmaya alsak bile gzlerimiz mimar tercihlerden kaynaklanan
pozitivist bir terbiyenin taarruzu altnda. Tekdze binalar bize ahs mesuliyetimizi
unutturuyor ve tabi teki insanlarn kymetini nsann eylemesi, eyann ise
insanlamas yani irk bu ekilde normalleiyor, sradanlayor. nsan deerler ile menkul
deerler iin ayn kelimeyi kullanmamz belki de bu yzden?
15

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Sinan gibi cami yapmak veya Sinan gibi adam olmak?

Yedi katn temellerini Atana,

Dokuz katl gk kemerinin binasn Kurana,
Yani Yaratana, yani ALLAHa hamd,
Peygamber Hz. Muhammede S.A.V. Salat-
selm olsun. [...]
nk bir kprdr dnya, gemektedir insanlar,
Ne dilenci kalr burada, ne de mutlulua ermi
hkmdar.
Bu fani dnya yokolu seli stnde bir kprdr,
Ondan geerken secde etmeyi bilen zgrdr
Mimar Sinan yazm bu satrlar, Tezkiretl
Bnyandan. Kinatn Mimarna kul olma uuruyla, o acziyetin idrakiyle mimarlk yapan bir
ztn samimi szleri. Bir Mslmann ald din terbiyenin da vurmas. Bugnk gen
mimarlar ise farkl bir terbiyeden geiyorlar. 80 yldr lkemize hakim olan bir Kemalizm var.
Mimar Sinann kafatasn lmek iin mezarn dahi aan bu rklarn yetitirecei
mimarlardan ne umabiliriz? (Bkz. Mimar Sinann Kayp Kafatas!) Genlerin mimarlktan
evvel kulluk uurunu idrak ettikleri sylenebilir mi? [1]

16

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Oleg Grabbar slm Sanatn Dnmek adl kitabnda acayip bir ey sylyor: slmn ilk
asr boyunca bir ehir vlecei vakit binalar ve meydanlar deil ehrin yetitirdii limler,
salihler, zahidler anlatlrm. Yani eya deil nsanm stn tutulan; kmil insanlarn
gnlnden yansyan ilim, irfan, takva ve zhd imi. Grabbar bu ehirleri isimleriyle anyor,
Tunustan Iraka, Hatta Kuzey Hindistana kadar rnekler veriyor.
Bugnk dnyann insanlar ehirlerden bahsederken
binalar stn tutuluyor. Paris denilince Eiffel Kulesi, Msr
denilince piramitler, skenderiye deyince oktan yklm
olan o deniz feneri geliyor hatra. Neden Ataullah
skender Hazretlerini dnmyoruz mesel? Yklan
deniz fenerinin aksine Hikem-i Ataiyye (ayrca 1 ve 2) adl
abidev eser dimdik ayakta durmuyor mu? Bu harika kitap
bir deniz feneri gibi karanlk gecelerimizi aydnlatmyor
mu?
Eyay nsandan stn tutmak sadece gnah deil ayn
zamanda estetik bir hata, mimar adan tam bir felaket. Meseleyi amak zere yine tarihten
bir misal alalm: Kordoba Camiinin bir ksmnn yklarak gotik bir kilise (Yandaki resim) ina
edilmesi iin Kutsal Roma Cermen mparatoru Vci Karldan izin alnm. Fakat Kilisenin
alna gelen Vci Karl piman olmu: Bunu yapacanz bilseydim msade etmezdim. nk
yaptnz ey her yerde var. Ama yktnz ey hi bir yerde yok.
Dikkat ederseniz imparator yklan caminin gzelliini deil tek, zgn, otantik oluunu
vyor. mparatorun isyan etme sebebi de yaplann irkinlii deil
defalarca kopyalanm bir gotik kilise olmas. nk mimar bir
eserin zgn oluu ile onu kullanan, yaayan, iine girip kan
insanlarn kendilerini hr ve sorumlu hissetmesi arasnda bir iliki
var. nsan, yani yegne hr varlk, yaptklarndan mesul tutulacak,
eref-l mahlkat otantiktir ve otantik olan sever!
(Resimler: Trkiye, Rusya ve in den modern kent grmleri)
Neden byledir bu? nk o nefsine kar ok zalim ve cahildir,
ayetle sabit. Gzel mimar ile gzel ahlk arasndaki bu
mnasebet iin ilk bakta ok artc gelebilir modern
gzlerimize. Bu sebeple hem Turgut Cansever gibi kymetli
mimarlarn, Mahmut Erol Kl gibi mtefekkirlerin fikirlerinden
hem de slm d kaynaklardan istifade ederek bu mnasebeti
sorgulayalm. Zikredilen alkann, slm geleneine dair ind
(sbjektif) bir kabul m yoksa ftr bir hakikat mi olduunu grelim.
irkin binalar insanlar da irkinletirir
Mslman spanyay brakp Trkiyeye gelirsek Tektip kuleler halinde ykselen TOK
binalarn irkinliini eletirmek adet oldu. Mimarlar ve ke yazarlar her frsatta TOK
17

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

zerinden kh modernite eletirisi yapyorlar kh hkmete sitem ediyorlar. Ama aydnlar,

zellikle de mimarlar zerlerine den asl grevi yapmyorlar. Nedir yaptklar hatalar?
1 Sinan gibi byk mimarlarn minaresine, kubbesine, kemerine odaklanp manev dnyasn
grmezden gelmek, (Bkz. Gzel Mimar Gzel Binaya Nasl Nfuz Eder?)
2 stanbulda, Endlste, amda, Badattaki mimar aheserlerin ancak byle bir
maneviyatn taa nfuz etmesiyle mmkn olabileceini idrak etmemek.
Baz aydnlarmz Mslman dahi olsalar zihinlerine giydirilmi deli gmlekleri yznden Batl
gibi dnyorlar ve bizi de buna zorluyorlar. Bu dar kalplardan nasl kurtulacaz peki?
Basit bir yolu var: TOK gibi inaat yapan baka kltrlere bakmak ve bu benzerliin
kaynana inmek. Yani bu kltrlerdeki estetik tercihler ile ahlk tercihler arasndaki
benzerlikleri kefetmek. Zira farkl dilleri konuan, dinleri, rklar, siyas grleri farkl olan
onbinlerce mimar ve ehir plancs hi grmedikleri halde neredeyse 100 yldr
birbirlerini kopyalayp duruyorlar. Sadece tektip deil ayn zamanda ok irkin binalar
bunlar. Mesel:

Komnist Rusya (SSCB) devrinde ina edilen ehirler, garlar, okullar [1930-1980 aras]
Kapitalizm ve Komnizm sentezi yapan inin modern kuleleri, [1980den itibaren] (Bkz.
Derin MA kitab, in Anayasasnn 10cu maddesi)
Katarda, Madridde ve Floridada zenginler iin yaplan toplu konut projeleri [1950den
gnmze],
Trkiyede Cumhuriyetin ilnndan beri 80 yldr ina edilen valilik, belediye saray, otel ve
gar binalar (Bkz. Kemalist mimar neden gzel deil?)

Evet, temel sorumuzu bir kez daha israrla soralm: Farkl ideolojiler gibi grnen kemalizm,
kapitalizm ve komnizm nasl oldu da mimarde ve ehircilikte insan bunaltan bir
tekdzelikte birletiler? Yoksa bunlarn nn de birletii tek bir estetik-etik zemin mi var?
irkin adalet, insanlar eyletiren ve anonimletiren bir zorbalk
Sanat ve adalet insann hr tercihlerini ifade ettii sahalardr. Bu sebeple kemalizmin,
kapitalizmin ve sosyalizmin mimar tarzlar arasndaki arpc benzerlik bir rastlant deil.
nsan bunaltan bir tekdzelik ile kurduklar ehirlerin birbirine bu derecede benzemesi de bir
rastlant deil. Zira bu sistemler ynettikleri insanlar eya gibi gren, mal gibi alp satan
sistemler. (Bkz. A. Toffler, 3c Dalga ve K. Marx, Kapitalin birinci cildindeki dipnotlar) Bir
baka deyile uhreviyetle ba kopuk olan sistemlerin adalet kaygs yok. Su denilen
fiiller sadece retimi, ticareti, devletin ileyiini rahatsz ettii iin cezalandrlyor. Halkn
vicdannn kurumsallamas, adaletle ifade bulmas sz konusu deil. Kapitalizm, komnizm
ve kemalizmin gznde tektipletirilen halkn vicdan da nemsiz. Halk onlarn gznde
vicdan, akl ve hak sahibi insanlardan deil istatiksel rakamlardan oluuyor.
Peki bu kabuller hayata nasl geiriliyor? Kapitalizm ya da liberalizm denince akla serbest
piyasa geliyor, maln, sermaya ve hizmetin serbest dolam. Piyasann hakim olduu yerde
18

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

bireysel serbestlik var ama hrriyet yok. (Bkz. Hayvan serbesttir, insan zgrdr) Orada
paras olan alr, satar, ina eder. Paras olmayan da bana gelenlere katlanr. (Bkz. bu konuda
yazlm iki e-kitap: Liberalizmin Kara Kitab ve Liberalizm Demokrasiyi Susturunca)
Komnizm ve kemalizm ise zayf birey karsnda gl bir devlet demek; brokratik
organizasyon, dev bir memur ordusu, brokrasiye hakim elit snflar. Bu tr kollektif
sistemlerin [2] yan rnleri ise adam kayrma, rvet ve karaborsa. Elit olmayanlar elitlerin,
stn kastlarn arasndan dost edinmek zorunda. Yoksa kendi vatanlarnda parya olacaklar!
Ahiret ile ba kopuk insanlarca tasavvur edilen ve uygulanan bu sistemlerin de
(kapitalizm, komnizm ve kemalizm) modern sistemler. Bu materyalist sistemlerin
tasavvurunda toprak, deniz, orman, hayvanlar, bitkiler, gne ve rzgr kredilmesi
gereken nimetler deil sadece birer mlk. Hal byle olunca kaynaklarn insanlar arasnda
pay edilmesi de bir g mcadelesinden ibaret. Kapitalizmde piyasa zerinden zenginler
aslan payn alyor, sosyalizm ve komnizmde ise brokrasi zerinden elitler halk smryor.
Komnizm, kapitalizm ve kemalizm gibi Modern sistemlerde sadece tabiat unsurlar deil
insanlarn kendisi bile yedek para derekesine debiliyor. [2b]:
Henry Ford, nl Model-T otomobili imal etmek iin fabrikasnda 7882 farkl
operasyonun icab ettiini sylyordu. Forda gre bunlarn 949u kuvvetli iilerin
almasn gerektiriyordu. 3448 operasyon iin normal ii lzmd. Kalan ilerin ise
670si bacaklar olmayanlar, 2637si tek bacakllar, 2si kolu olmayanlar, 715i tek
kollu insanlar, 10u da kr insanlar tarafndan yaplabilirdi. Yani fabrikalardaki
iblm sebebiyle artk tam insana bile ihtiya kalmyordu. Sadece insan
paralar yeterliydi. [...] Genellikle kapitalizm ile badalatrlan bu durum,
sosyalizmin de en temel zelliklerinden biridir, nk ar uzmanlaan ii ile
tketici/mteri arasndaki ban koptuu her toplum doal olarak bu noktaya varr.
SSCB, Macaristan, Polonya, Dou Almanyadaki fabrikalarda alma Bakanl tam
20.000 tane farkl i kolu tanmlamtr. Sosyalistler de ABD ve Japonya gibi
fabrikalarnda karmak uzmanlama teknikleri kullanmaya muhtatlar. (Alvin
Toffler, 3c Dalga)
Bu paragrafta altn izdiimiz szleri aaya aktaralm ve bu kez sadece anahtar kelimelerin
altn izelim:
fabrikalardaki iblm sebebiyle artk tam insana bile ihtiya kalmyordu. Sadece
insan paralar yeterliydi
Herhalde maneviyat inkr etmenin, maddeye tapnmann daha ak bir ifadesi yoktur.
retimi, ticareti, paray ksaca maddeyi hereyden stn tutarak ilh haline getiren bir tr
putperestlik ile kar karyayz. Bu modern sistemler altnda yaamak zorunda olan insanlar
duvar tulas veya makine yedek paras gibi harcanabilir, ikame edilebilir bir ey haline
geliyorlar. Dolaysyla ideolojiden birinin hakim olduu lkelerde ayn mimar irkinliklere
rastlyoruz. nk ister kemalist olsun isterse komnist ya da kapitalist, materyalist mimarlar
bu hissiyat eserlerine yanstyorlar.

19

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

nan ve mimar eserler

Gerek u ki eya yani eyler tadada gelir, saylr, llr. Maddedir, materyaldir. Ak, ilim,
takva, gzel ahlk ise mndr. Saylabilir olan ile saylamaz olan birbirine kartrmamak
gerekir.[3]
Ne var ki son asrda insanlk maddeyi, paralayc analitik zeky, lmeyi, saymay stn
tutan ideolojileri tercih ederek yaamakta. [4] Saylamaz olan Adalet, Hak, Uhreviyet odakl
medeniyetler sahneyi terk etmekteler. nsan deerler yerine saylabilir, alnp satlabilir
deerler ykseldi. nce fizik gce, rka, silaha, bayraa tapan faizm ve ulus-devletler devrini
yaadk. imdi ise bireysel hazza, paraya tapan bir dnem yayoruz. Ama hepsi de ayn
uursuz putperestliin deiik tecellileri. uursuz diyoruz zira eskiden putperestler hi
olmazsa neye taptklarn bilirlerdi. Mimar ve dnr Turgut Canseverin kelimeleriyle:
Aktr ki modern a kendi fetiizmlerinin (irklerinin) bile bilincinde olmayan bir
trajik bilinsizlik adr. Teknolojik, iktisad ve siyas glerin klesi olan bu a, tarih
boyunca yaam dier tekml safhalarndan ok daha geridedir ve hatta tapndklar
eyin bilincinde olan fetiistik kltrlerden bile daha geridedir (slmda ehir ve
mimari)
nsan hasletlerin yerine madd miktarlar koyan, kalitatif deil kantitatif dnen insanlarn
tekdze estetie kaymasndan daha doal ne olabilir? Deer kelimesinin bile deerinin
dt, menkul deerlerin ahlk deerleri sildii bir dnyada hem tekdze hem de irkin
olan binalar ve birbirinin kopyas, irkin ehirler ina edilmesi ne yazk ki kanlmaz.
(Bkz. irkin Cumhuriyet ve Mnsz Maneviyat)
Trkiyede yaayan insanlar ounlukla Mslman olsalar bile dnya tasavvurlar dier
lkelerde yaayan insanlarnkinden farkl deil. 19cu asrdan itibaren zihinlere hakim olan
pozitivizmin glgesinde yayoruz. Bildiimiz irk aslnda bu. Ama pozitivizm irkin allanp
pullanm bir ekli. Ne yazk ki inan dnyamz gibi estetik algmz da bu irk ile lekelenmi
vaziyette.
Netice
Madde ve Mn Birbiriyle ekiir gibi grnse de ayn bir Hakikatin iki vehesi. Vahiyden,
Tevhidden uzak kalm kimi filozoflarn bo yere birletirmeye alt iki sanal alem. slm
ne birini ne de tekini reddeder. slma gre madde mnnn kesif hali, mn ise maddenin
ltif halidir. slm ne materyalist, ne idealist ne de dalisttir. slm iin bu araylarn tek bir
cevab vardr: Tevhid.
Mimar Sinan kalbi Tevhid ile aydnlanm, bu nru eserlerine yanstm bir deha. Bir
teknisyen olmaktan nce kulluk uuru ile yaayan bir mmin. Ama elbette bir istisna
olmaktan uzak. nk sadece Osmanl deil btn slm mimarisi muazzam eserlerle dolu.
sfahan Camiinde veya Taj Mahalde yansyan gzelliin menba ayn Tevhid nru deil mi?
Taj Mahalin mimar olan stad sa da bir cami ina etmenin manev hazzn yaamad m?
20

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Bugn ise durum farkl. Modern ideolojilerin glgesinde eitilen mimarlarmzn yrekleri
dnya sevgisi ve lm korkusuyla dolu. Dnya sevgisi onlara hret ve para arzusu veriyor.
lm korkusunu yenmek iin de herkesten farkl, en byk, en yksek, ilk, en acayip eyleri
yapmaya alyorlar. Onlarca hektar, yzbinlerce metrekare, minareler o kadar yksek ki
mezzin bile kmayacak. Ya cemaat? Gelecek mi insanlar? Giri kapsndan mihrabna
yahut n saflarna kadar yrmek iin 20-30 dakika lzm. Bu devasa camilere kim nasl 5
vakit namaz klmaya gelecek? Bunu sormak akllarna bile gelmiyor. Zaten halka hizmet
edecek binalar deil kendi hretlerine hizmet edecek ucubeler yapmaya koyuldular oktan.
Yahut sipari veren irketin/devletin gcn ve zenginliini ispat etmeye alyorlar.
Amalar her ne olursa olursa olsun, maddeci fikir ve hislere sahip mimarlar tektip, skc ve
bunaltc binalar tasarlyorlar. Komnizm, kemalizm ve kapitalizmin eyletirici,
anonimletirici tasavvuru taa, betona, mermere nfz ediyor. O kadar ki, Stalin zamannda
yaplan binalarla Atatrk ve nn zamannda yaplan binalar birbirinin kopyas gibi. Bugn
dahi Trkiyenin mimarlar Stalin devrinin estetiine(!) uygun tasarmlar yapyorlar.
Mimar Sinann ve dier byk slm mimarlarnn yreklere ilham ettii h modern
camilerde, modern ehirlerde yok. (Bkz. Modern camiler neden irkin?) Ancak bu gzellii
kemerlerde, stunlarda, yarm kubbelerde, sihirli(!) altn oranlarda ve dier mimar
elemanlarda aramak beyhude bir aba olur. Bu irkin binalardan ve tekdze ehierlerden
kurtulmak istiyorsak nce manev bakmdan Sinana benzeyen mimarlar yetitirebilmemiz
gerekir.
Bizi ekonomik ihtiya ve arzularmza indirgeyen, nsan homo-economicus zanneden
materyalist ideolojiler maddeden baka her trl varl reddederek yeni bir putperestlik
ihdas edeceklerdir. Putperestlikle kirlenmi yreklerin Tevhide uygun binalar tasarlamas
muhaldir. Mahmut Erol Kln kelimeleriyle sylersek:
Her eyden evvel u bir gerek ki sanatn znesi olan insan yani sanat hususi
kabiyetlere sahip bir kiidir. Sanat olabilmek ancak bir mevhbe-i ilhiye yani ilahi
bir baa muhatab olmakla balar. Bu ayr bir aratrma konusudur. in iine
astroloji, fizyoloji ve esmalarla ilgili daha husus konular girer. Yani sanatn balamas
iin evvelemirde lazm olan ey bir sanatdr. Mesela Yunus Emre gibi bir ustay ele
alalm ve sreci iyi takib edelim. Yunus gibi bir zatn ll szlerle baz hakikatleri
da vurmaya balamasnda ilk amil neydi acaba? Dert mi desek ak m? Sonra bu
nutuklar nasl gzel yaz yazan hattatn elinin altna mevzu olarak girmitir. Zira
hattat her sz yazan kii deildir. Baz ulvi ve kudsi szleri resimletirir hattat. Yunus
Emrenin dilinden terennm edilen o nutuklar bir hattatn kalemiyle adeta bir heykele
dnr. Bu yaz oradan bir mzehhip veya mzehhibenin masasnn zerine gelerek
tezyin edilir. te bir sanat eyleminin ilk kalk noktas, ilk muharriki metafiziksel bir
olaydr [5]

21

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Dipnotlar

1 Kibirle ykselen Sinan heykellerine ve Sinan Mzesi adndaki ucubelere bir yenisi
eklendi: Uluda Szlkn resimli maddesinden alnt:
Mimar Sinan lmnn 425. yldnmnde adanada dzenlenen eitli etkinliklerle
anld. mimarlar, mimar sinann lm yldnm anma etkinlikleri kapsamnda gbek atp
iftetelli de oynad. [...] geni bir mimar katlm ile gerekleen gecede, gecenin al
konumasn yapan mimarlar odas adana ube bakan bekir kaml, mimarlk mesleinin ve
meslek odalarnn ar saldrlar altnda olduunu, lke genelinde ve adana zelinde de
mimarlk mesleinin dlanmaya alldn ileri srd
2 Komnist adalet konusunda bu sayfalara baklabilir:

Sosyalizmden kaan ii olur mu?

Bir et paras olarak komnist nsann kymeti

2b Mesel yakn bir gemite komnist lkelerde insanlar yenecek et durumuna

indirgenmi. (Bkz. Derin MA kitab, yamyamlk bahsi) Kapitalist lkelerde ise kylerinden
koparlarak vasfsz ii haline getirilen insancklar adeta yedek para muamelesi grmler.
3 Derin Marx kitabnda bu konudan bahsetmi ve yle izah etmitik:

22

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Marxn genliinden itibaren srarla zerinde durduu Verdinglichung kavramndan

bahsetmek istiyorum sze balarken. Hem yaam boyunca terk etmedii hem de mirass
olan dnr ve yazarlarn nemle zerinde durduklar temel bir kavram bu. Aslna
bakarsanz Karl Marx biz Mslmanlara vahiyle bildirilen bir hakikati dnerek bulmu diye
dnyorum. Neden? Muhyiddin bn Arab Hazretlerinin Ftuhat- Mekiyye adl devasa
eserin 11ci cildinde bir kuds hadise dikkat eker:
Eyay senin iin, seni kendim iin yarattm; kendim iin yarattm kendisi iin yarattm
yoldan karmasn (Cilt 11, sf 266)
Gnah dediimiz ve birbirinden bamsz gibi grnen eylemlerde hep bu yoldan karma
vardr aslnda. Bakas a iken servet yan ile ocuk bedeninden cinsel haz alann yolu ayn
yolsuzlukta birlemez mi?Trk stn, Krd, Ermeniyi aa sayan rk ile bir orduyu,
bayra ya da topra kutsal iln edenin yollar kesimez mi? Devleti kutsal (ve putsal) kabul
eden faistler slma gre irke dm saylmaz mi? Madde ya da eya ile o eylerin
Mns arasnda hatal bir ba kurmak demek gnah ilemek. Hak, iyilik, takva, hayet gibi
mnlar rk ile, para ile, insan teni ile, hret ile takas etmek. Mny eyletirmek, eylerde
Mn aramak. Kuranda putperestlik ve irk konularndaki ayetlere bir de bu gzle bakn
derim.
4 nsan mn iin yaar. Kendi seimi bile olsa madde iin yaamak insan bir mddet sonra
bunaltr. Evet, insann madd bir bedeni vardr. Ama insan o bedenden ibaret deildir. O
bedenin biyolojik hayatn muhafaza etmek iin nefsan arzular vardr: Yer, ier, cinsel arzu
duyar. Ama insan nefsan arzulardan da ibaret deildir. Vicdanmzn sesini dinleyerek sadaka
verdiimizde bu dinen dorudur ama ekonomik olarak yanltr. Dnyev gzle baklrsa
insann bakalar iin zveride bulunmas enayiliktir.
5 slam Sanatlarnn Arkaplannda Tasavvufun Rolne Dair Konuma, Gelenekten Gelecee
Dergisi say 1

23

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Mimar Olmak, Mutlu Olmak, Tatmin Olmak

Hong Kongdan bir hayat kesiti. The Economist dergisine
bal Economist Intelligence Unit tarafndan dnyann en iyi
ehri iln edilen Hong Kongda yemek yiyen insan. 10 m
odalarda bazen 3-4 kiinin yaad bu evler birer yuva deil
insan deposu. Bu kadar zor ekilde yaanlan (ve lnen) bir
ehrin birinci olduuna inanamyor insan.
Ekonomi dergileri sk sk byle listeler hazrlyorlar aslnda:
En mutlu lke, en yaanabilir ehir Neye gre seiyorlar
peki? Nasl sralyorlar? Kii bana den gelir, otomobil
says, TV says, uzun mr, Saysal olabilir ama objektif
deil bu karlatrmalar.
Zira bir evde 3 TV varsa bu bir mutsuzluk alametidir. Akam
olunca herkes odasna ekiliyor, kimse kimseyle konumuyor
demektir. Keza otomobillerin okluu bir bencillik ve
yalnzlk gstergesi deil mi? Herkes kendi balonu iinde. Trafik skklna, hava kirliliine
ramen ehrin ahalisi ille de BEN, BENim konforum, BENim rahatm diyorlar demek ki.
Liberalizmin Kara Kitabnda ayrntl bir biimde anlatmtk; asrmz insan byle bir gsterge
hastalndan muzdarib. Biz ltk, gstergeler senin mutlu olduunu sylyor, demek ki
mutlusun, fazla kurcalama! Tabi bu gstergeler hazc, parac ve dnyac olduklar iin aslnda
gsterdikleri mutluluk deil tatmin. Yedike acktran, hergn yeniden kazanlmas gereken
fakat peinden kotuka insan mutsuz eden eydir tatmin. (Bkz. Derin nsan Kitab,
Mutluluk ve Tatmin bahsi) Ama bu en mutlu ehir anketlerini retenler mutluluk arayan
24

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

insanlaragarip bir bask yapyor. Tatmin ile mutluluun ayn ey olduuna iman etmemizi
istiyorlar sanki:
Evin var, araban var, sende yoksa komuda var, zengin bir ehirde yaiyorsun, elini
sallasan hastahane ve pastahane, daha ne istiyorsun?
Liberal mimar ve liberal ehircilik nasl olur?
Bir ehirdeki / lkedeki insanlarn gerekten mutlu olduklarn nasl anlarz peki? Mesel
souk gecelerde dedeler torunlarna hangi masallar anlatrlar? Sabah insanlar komularna
glmser mi? Komularnn dertlerini deilse bile hi olmazsa isimlerini bilirler mi? O
ehirde yaayan en fakirle en zenginin yanyana gelebilecei meknlar var m yoksa herkes
kendi gettosunda m yayor? En fakirle en zengin arasndaki gelir fark ne seviyede? Bu fark
fakiri ezecek boyutlara gelmi mi? Biri botoks yaptrrken teki hayat bir ameliyat iin aylar
boyu sra m bekliyor? Vicdanlar rahat bir biimde glmseyerek mi lyor insanlar?
Bazen Bat dnyasn bir palyaoya benzetiyorum. Antrakt
esnasnda ok kt bir haber alm, ii kan alyor ama
gsteri devam etmek zorunda. Palyao gldrmek zorunda
seyircileri. Aksi takdirde Kuzey Atlantik halknn bu prestij
tutkusunu aklamann yolu yok. Her varln, mutluluun
bile llebilir kabul edildii bir perspektifte kendi
kendilerini en mutlu ehir / lke iln eden insanlar neden
her sene bunu tekrar ediyorlar? Eer gerekten mutlu
olsalard bunu sylemek mecburiyetini hissederler miydi?
Mutluluklarn(?) dosta ve dmana bilimsel olarak ispat
etmeye alan ve ou Kuzey Atlantik kysnda oturan
insanlar acaba baz eyleri rtmeye, unutmaya m alyorlar? Mesel mutlu genler
arasnda artan silahl saldr, intihar, alkol ve uyuturu baml? Hedonizm ile nihilizm
arasnda ezilen genlere hey dostum, biz mutluyuz, bak bilimsel olarak ispat edildi demek
dnda verecek bir teselli kalmad m?
Avrupada Hristiyan mimar nasl dnyevleti?
Avrupalnn dnya ve ahiret tasavvuru deitike mimarlarn Hristiyanlk ile olan mnasebeti
de etkilendi. Bu etki kiliselere doal olarak yansd. Daha nceki blmlerde anlattmz gibi
etik ve estetik tercihler taa nfuz etti. (Bkz. Gzel Mimar Gzel Binaya Nasl Nfuz Eder?)
Sade grnml, fakat bir o kadar da heybetli Romanesk kiliseler 900l yllardan 13c asra
kadar Hristiyan gzlere (=akllara) hkmettiler. Sekizgen kuleler her yn kucaklyordu.
Mtevazi i sslemeleri adeta kulun acziyetini, abartsz pencereler ve dz duvarlar ise
dnya hayatnn geici olduunu hissettiriyordu cemaate. Romanesk kiliseler heybetliydi,
evet. Ama bu heybet korkutan, ezen bir byklk deil tersine gven veren bir emniyet
araynn ifadesiydi.

25

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Gotik kiliseler ise insana ilh bir huzur vermekten ok Vatikann madd ve siyas gcn
gsteriyordu. Bina olarak kiliseleri deil kurum olarak, Sayn Kiliseyi grrz bunlara
baktmzda. ou gotik kilise ayn bankann ubeleri gibi birbirine benzer, adeta tek bir
modelden kopyalanm gibidir. Kln, Strasbourg ve Beauvais katedralleri gibi n salm
olanlar bile romanesk stildeki bir ok ky kilisesine kyasla otantik deildirler. Bu binalarda
ekilmi yzlerce fotoraf yanyana koysanz hangi kiliseden geldiini bilemezsiniz.
Gotik bir kilise ieri girip dua edebileceiniz bir yap deildir.
nk yreiniz h yerine beer endieler ile dolar.
Uhrev bir korku da deildir hissedilen. Yani ilh
muhabbetten uzak kalma, Cehennem yahut kabir azab gibi
eylerden bahsetmiyorum. nk gotik ykseli kibirli bir
ykselitir, dier binalar ve kurumlarla nefsan bir yarn
neticesidir bu ykseli. Mesel Strasbourg Katedrali
1647den 1874ye kadar dnyann en yksek binas
olmutur. 1874te onu geen bina ise yine bir baka gotik kilise: Hambourgdaki Aziz Nikola
kilisesi. Bunlara baknca nefsan kavgalar, iktidar ekimeleri ve Vatikann ezici gc ve
propagandas hissedilir. Bu yzden bildiiniz beer korkular ilham eder gotik. Engizisyon
mahkemesince tutuklanma, aforoz edilip iini, ekmeini kaybetme gibi dnyev kayglardr
hissedilen.
Gotik binalar bugnk kresel irketlerin ve ulus-devletlerin piramitsel yaplarn anmsatr.
En tepede sayg deil dpedz korku duyulmas gereken bir patron vardr. stelik yalnz
deildir Patron; adamlar vardr yeryznde ve bunlar bir ordu gibi hiyerarik olarak
rgtlenmilerdir. Gotik kilise ite bu hiyerariyi resmeder. Gotik kiliselerin ii de Romanesk
kiliselere kyasla ok doludur. yle her yere gidemesiniz, gitseniz oturamazsnz Herey
nceden belirlenmi bir dzen iinde yaplmaldr. Bu bakmdan da merkez organizasyonlar,
karmak prosesleri olan fabrikalar, gvenlik protokol olan cezaevlerini hatrlatr. Komnist
Rusyann, Mussolini talyasnn ve Hitler Almanyasnn binalarna bakn. Gotik mimar ile
ortak olan dikey hiyerariye hayret edeceksiniz.
16c asrn sonlarnda balayan Barok ve 18ci asrda ykselen Rokoko tarz kiliseler ise
mimarde dnyevlemenin tamamland aamadr adeta. Gotik pencerelerdeki soyut
vitraylarn yerine figratif resimler vardr mesel. Sadece figratif demek de yetmez. Ik
glge, perspektif ve renk bilgisi en mkemmel ekliyle kullanlm, en gereki tasvirler
yaplmtr. badet amal Hristiyan perspektif terk edilmi, taklit amal matematiksel,
merkez perspektif ne gemitir. (Bkz. bu konuda iki makale: Mona Lisa Yalan Sylyor! ve
Piero della Francesca tanrlar gkten yere indirince) Yer yer gz aldatma amacyla gerek
kabartma ve oymalar ressamlarn sahte rlyeflerine karr. 3 boyuttan 2 boyuta nerede
geildiini gremezsiniz. Avrupa sermayesinin nce Avrupal kylleri ve sonra btn
dnyay smrmeye balad alar ile Romanesk stilden Barok stile ve Rokokoya geilmesi
ne ilgini bir tesadf(!) deil mi? Sanattaki dnyevleme ve siyas ve iktisad saldrganlk
ite bylesine bir rtme iindedir Avrupada. (Bkz. Figratif Resim Sanat mdr?)

26

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Evet, bugn Kuzey Atlantik zihniyeti Hong Kongda da muzaffer olmu ve bu zaferi insanlar
tektipletiren, eyletiren bir mimar ile izhar etmitir. Kuzey Atlantik zihniyeti yani mutluluk
ile tatmin arasndaki fark bilmeyen bu zihniyetin tektipletirici dnya tasavvurunda
insanlarn mesuliyet hissetmesi, vicdan azab duymas da beklenemez. Gerek u ki:

Esad (Suriye), Saddam (Irak), Kaddafi (Libya), Mbarek (Msr), Ben Ali (Tunus) gibi
diktatrlere en ok destek olan,
En ok kitle imha silah kullanm olan (Bkz. Hiroima, Nagazaki, Vietnam, Irak, Afganistan),
Halen en ok silah reten ve satan,
Dnyay en ok kirleten (Bkz. Kresel snma ok iyi bir eydir),
Srekli ekonomik kriz kartan,
En ok sava kartan,
En fazla nkleer balk sahibi olan,

lkeler Kuzey Atlantik lkeleridir. Ama dier lkeleri en ok sulayanlar da yine onlardr.
Vicdan ayarlar bozuk olan bu zihniyetin irkinlii ina ettikleri binalara yansyorsa bu biz
Mslmanlar ancak ilh bir ikram, bir armaan olabilir:
Sakn tektip bina yapan batllara benzemeyin. Eer camileriniz, evleriniz, ehirleriniz
irkinleiyorsa ahlken irkinletiniz demektir
ok acele namaz klabilen mimar aranyor!
Ya biz Mslmanlar? Gzel sanat ile gzel ahlk arasndaki fikr ve
kalb balar kaybettiimizi dnyorum. Ecdadmzn brakt
mirasa yutkunarak bakyor mimarlarmz Kh onlarn brakt
eserlerin ksm kopyalarn yapyorlar kh yenilik adna ok irkin
modern camiler tasarlyorlar. Neden bu durumda mimarlarmz?
ou zaman burun kvrarak eletirdiimiz Bat dnyasnn varlk,
hayat ve sanat tasavvuru dnda, onlara alternatif olabilecek fikirler
retemedik. Yaklak asrlk bir fikir tembellii, sanat dmanl,
tasavvuf dmanl, felsefe dmanl, teki dmanl pahalya
patlad bize. slm topluluklar ekseriyetle iine kapal istemezk
toplumlar oldular. Ama fikir tembellii neticesinde hi istemedikleri
eyleri yapmak zorunda kalyorlar nk alternatif retmediler, gen kuaklara yeni
seenekler sunmadlar.
Modernleirken tektipleen ehirlerimiz gkten inmedi. Ahlk denince cinsellik anlayan,
ticaret ahlkn, basn ahlkn, akademisyen ahlkn ve dierlerini ihmal eden zihniyet
mimarlarmz kanalyla taa, betona, mermere, cama ve elie de nfuz etti haliyle:
Modern ideolojilerin glgesinde eitilen mimarlarmzn yrekleri dnya sevgisi ve
lm korkusuyla dolu. Dnya sevgisi onlara hret ve para arzusu veriyor. lm
korkusunu yenmek iin de herkesten farkl, en byk, en yksek, ilk, en acayip eyleri
yapmaya alyorlar. Onlarca hektar, yzbinlerce metrekare, minareler o kadar
27

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

yksek ki mezzin bile kmayacak. Ya cemaat? Gelecek mi insanlar? Giri kapsndan

mihrabna yahut n saflarna kadar yrmek iin 20-30 dakika lzm. Bu devasa
camilere kim nasl 5 vakit namaz klmaya gelecek? Bunu sormak akllarna bile
gelmiyor. Zaten halka hizmet edecek binalar deil kendi hretlerine hizmet edecek
ucubeler yapmaya koyuldular oktan. Yahut sipari veren irketin/devletin gcn ve
zenginliini ispat etmeye alyorlar.( Sinan gibi cami yapmak veya Sinan gibi adam
olmak?)
Netice
Yazy bitirirken iki ayet hatrlatmak isterim. Zira ancak ve ancak lme, bizzat kendi
lmne inanm ve bunu kabullenmi insanlarn, h ile namaz klabilen mimarlarn
yeniden gzel binalar ve ehirler tasarlayabileceini dnyorum. Bu mimar gzellikler ise
ilerinde yaayacak insanlara gzel ahlk ilham edeceklerdir. Ayetlerden sonra en mutlu
ehir Hong Kongdan bir ka fotoraf koydum. Skk hcrelerin arasna iki adet lks daire
fotoraf ekledim. Paras olanlarn yaad ve paras olmayanlarn sadece depoland Hong
Kong byle bir yer. Kuzey Atlantik rejimlerinin bize dayatt liberal ahlk ve bu ahlkn izhar
zemini olan liberal mimar zerine tefekkr etmek iin gzel bir frsat :

Allahn mescidlerini ancak Allaha ve hiret gnne inanan, namaza devam eden, zekt
veren ve Allahdan bakasndan korkmyan kimseler mamur eder, ite bunlarn muvaffak
olmalar memuldr (Tevbe 18)
Sabr ve namaz ile Allahtan yardm isteyin. phesiz o (sabr ve namaz), Allaha saygdan
kalbi rperenler dnda herkese zor ve ar gelen bir grevdir. Onlar, kesinlikle Rablerine
kavuacaklarn ve Ona dneceklerini dnen ve bunu kabullenen kimselerdir. (Bakara 4546)

28

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

29

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

30

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

31

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

32

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

33

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

34

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

35

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

36

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

37

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Mimarn fikri ve zikri

Mimar dalara gnderin de kemer neymi, kubbe neymi grensin! (John
Ruskin, sanat eletirmeni)
1920lerin Komnist Rusyasna hakim olan konstrktivist binalara bakyorum. Konstantin
Melnikov, El Lissitzky, Noi Trotsky gibi nl mimarlarn eserlerine. Sonra Frank Lloyd
Wrightn gerekletirdii 400den fazla projeyi anlatan bir kitap geiyor elime. 1991
senesinde American Institute of Architects tarafndan Tarihin en byk Amerikal mimar
iln edilmi Wright. Rus mimarlarn, Trotsky, Melnikov ve Lissitzkynin eserleri komnizm
kokuyor ve kollektif hayat yanstyor: Spor okulu, ii klb, devasa kamu binalar Dier
yanda Wrightn tasarmlarna ise kapitalizm sinmi. Binalar Amerikan tarz bireysel yaama,
tketim odakl bir topluma cevap veriyor: Oteller, rezidanslar, lks villalar Fakat arpc bir
ey var: Rus ya da Amerikan, Btn binalar tekil eden formlar artc ekilde birbirine
benziyor!
Tamam, Rus mimarlar birbirinden ayrt etmek mmkn deil. zgn tasarm tutkusu,
bireysel farklar komnist potada, kollektivist hedeflerde erimi olabilir. Fakat daha acayip
olan u: Bir ka istisna dnda Wrightn ve meslektalarnn eserlerini de Ruslardan ayrt
etmek mmkn deil. Dikkat edin, rasgele iki lke deil Rusyadan ve Amerika sz konusu.
kinci dnya savandan 1980lere kadar sren souk savan iki assolisti. Hl iki lkenin her
biri binden fazla nkleer bala sahip! Kltr, tarihi, siyas rejimi Hereyiyle birbirine zt iki
lkenin mimarlar nasl olur da ayn biimde tasarm yaparlar? Oysa bir ka asr geriye
gittiinizde Rusyann ve Anglo-Saxon halklarn kendilerine has formlar olduunu
gryorsunuz. Bugn ise ne Rus ne de Amerikal mimarlarn eserleri yerel bir lezzet
tamyor. Hepsi svire asll Fransz mimar Le Corbusierden ya da Alman Ludwig Mies van
der Roheden kopya ekmi gibi, renksiz, kokusuz, ruhsuz ve heyecansz binalar. Nasl oluyor?
38

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Cevab buldum bulmasna da Los Angeles ya da Moskovada deil. Cevab Pariste buldum.
Balkonda otururken.
Mimarn fikri neyse zikri de odur!
erbet gibi bir eyll akam; sofray balkona kurduk, bol soanl oban salatasnn kokusunu
datacak en ufak bir esinti yok. Havada tuhaf bir netlik. Balkonun neredeyse tam kars
saylabilecek kavaktaki trafik lambas yayalara dur diyor. Bisikletli, srt antal iki ocuun
yaklatn gryorum. ndeki 12 yalarnda bir kz, karya geip duruyor, arkadan gelen 8-9
yalarndaki olan daha yava. Yaya geidinin ortasna geldiinde felakt! Siyah bir
otomobil gelip vuruyor. Bisiklet bir yana, ocuk bir yana. kinci katta olduum iin yrtlan
antasndan den oyuncaklar bile gryorum. Sonras? Amblans ve polis Ciddi biimde
yaral ama ok kr sa kurtuldu ocuk, yine de dmz koptu.
Byk ve prestijli bir bankann merkez binas var yaknmzda. ten kp metroya giden
insanlara gzm taklyor imdi. Kazadan haberleri yok henz nk kedeki byk bina
kava saklyor. Bankac olmann gerei(?) byk bir kibirle yryorlar. Plaza insanlar onlar,
bizim gibi lml deiller. Matrix filmindeki siyah gzlkl adamlara benziyorlar. Broda
alanlarn ceketi ve pantolonu gn sonunda krr. Ama onlarn takm elbiseleri jilet gibi.
Dedim ya, bizim gibi lml deiller. Bir elde cep telefonu, dierinde anta; omuzlar geride,
eneleri ileriyi gsteriyor. Sanki grnmez halkalar balarn yere emelerine engel olacak
ekilde boyunlarna taklm. Kadnlar ise bir baka alem. Podyumda yryen mankenler
gibiler. Dmdz yolda yrrken balarn bir saa eviriyorlar bir sola. TVdeki ampuan
reklam sanki. Fakat bu akam show ksa srecek Keyi dnp amblans gren manken
olduu yere aklyor. Polise soracak bir ey yok, her ey meydanda. Ezilen ocuu henz
kprdatmad doktorlar ve bizim balkondan grlecek kadar byk miktarda kan birikti yerde.
nsanlarn yrylerindeki ve tavrlarndaki deiiklii kameraya ekseydim gzel bir tez
konusu olurdu. Sanki grnmez bir el mankenleri insan yapt. Topuklarn yere vuran kimse
kalmad. Kl kedisinin faytonu yeniden kabaa dnt, eken atlar ise fareye:
grnmez bir el hayatn sesini boan o anlara birdenbire dokunur ve lm gelir / dalar
yzn, salarn / bir kt torba yrtlr, portakallar salr sokaa / lm gelir, doum
tarihlerine ve dlere aldrmaz (Ahmet Erhan)
Plaza-adamlarn omuzlar dt, eneleri yere eildi, admlar kld. Plaza kadnlar
krtmadan yryorlar imdi; demek ki mmknm. lm dnmek hepsine iyi geldi.
Geya admlaryla, neredeyse parmak ularna basarak gelen bir kadn bluzunun dmelerini
yakasna kadar ilikliyor. lm ihtimali karsnda gslerini setr etme ihtiyac hissetti.
Neden? Hilkat esnasnda kodlanm bir ahlk mdr ona bunu yaptran?
Mslman olmadklar halde ALLAHn raz olmad fiileri bir bir terk ediyor insanlar. Kibir,
bedeni tehir etme Sanki lmle deil de Onunla karlam gibiler.

39

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Gne gzln ensesine takm bir delikanlya taklyor gzm. Yere ivilenmi gibi; azn
kapatamyor. Eliyle duvar tutuyor. Yere dmekten mi korkuyor? Dnya bana m ykld
yoksa? Kedeki Irish Pubda happy hours randevusu vard belki? Ama ne happiness kald
ne hours. Ucuz bira bahane, bir sarn tavlayacakt bu gece iin ama birden bire dnya
perdesi yrtld ve Ahiret gzkt. 20, 30 veya 50 yanda insanlar dururken 8 yanda bir
ocuun lm olmas ihtimali dnyann ayarn bozdu. lmn byle ayar bozucu bir etkisi
var. nk dnyadaki eylere nce inanrz sonra biliriz. Oysa leceimizi biliyoruz ama bir
trl inanamyoruz. (Bkz. lmn Evi ve lmden Bahseden Kitap) Olaca kesinlikle belli,
ne zaman, nerede olaca kesinlikle belli deil.
Cevap bunun neresinde?
nl Alman mimar Ludwig Mies van der Rohe yle diyordu: Asra hakim olan zihniyet
mimar vastasyla mekna dnr
Bir para tefekkr edin: lm dnmek insann yryn bile deitiriyorsa bir mimarn
tasarmn, izimlerini, proje idaresini nasl etkiler? Kibirle, BEN BEN diyerek izilen bir
binay dnn. Bir de acziyet ile, kulluk uuru ile ben yokum, SEN varsn! diyerek izilen
bir binay dnn. Bu ikisi hi birbirine benzer mi?
Dnya ehli bir mimar ister komnist bir lkede yaasn, isterse kapitalist, fark etmiyor. Para,
teknoloji veya asker gle dnyaya sahip olmaya alan siyas rejimlerin mimarlara
verdikleri ilham da deimiyor. Egemenliimiz ilelebet srecek diyen ulu(?) nder, fhrer,
duce vb rejimlerin mimarlar kh para ve hret, kh mevki ve madalya peinde
olduklarndan AYNI tip binalar yapyorlar.
leceini bilen, bu uurla yaayan insanlar ise dnyann geici olduunun farkndalar. nn
lillhi ve inn ileyhi Racin diyebilmenin verdii huzur ve gven sayesinde btn yetenekleri
bir iek gibi alyor. nsan ruhundaki gizli gzellikler aa kyor. Sadece Mslmanlarla da
snrlamak istemem bunu. Mesel Tokyonun tektip binalar ile into mirasn karlatrn.
Hem yerel bir gzellik hem de manev bir derinlik bulacaksnz. Wassily Kandinskynin
modern sanat iin gzel bir saptamas vard: NE? ve NASIL? Ayrmndan bahsediyordu. Hakiki
derinlii olan, manev misyonunu yerine getiren sanat NE? sorusuna cevap verir. Ontolojiktir.
Oysa dnyev sanat -ki aslnda boyaclktan ibarettir- formlara, malzemeye odaklanr.
(NASIL?) Dierlerinden farkl olmaya altka onlara endekslenir, tektipleir. Bugn modern
mimar eserlerin de malzemeye ve teknolojik iddialara odaklandn gryoruz. En byk, en
yksek, ilk, son, tek Mimarlar insanln geri kalan ksm gibi- manev fakirliklerini,
lleen i dnyalarn binalara yanstyorlar.
ehircilik ve mimar konusunda lm tecrbesi bizi yeterince aydnlatyor aslnda. lm
ihtimali karsnda aniden yry, hali tavr deien, bir anda mankenlikten insanla geen
kiilerin iinde iki farkl g, iki farkl irade olduu aikar. Danimarkal filozof Sren
Kierkegaardn Felsef Krntlar adl kitabnda anlatt oyun gibi: Biri dierinin omzuna
binmi iki ocuk zerlerine bir manto geiriyorlar. Kardan bakan tek bir insan var sanyor.
stteki ocuk bir tarafa bakarken alttaki ayaklar baka yere gidiyor.
40

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Biz insanlar (haliyle mimarlar da) bir ynmzle bitki ve hayvanlara ortaz. Onlar gibi
hayatta kalmak, yemek, imek, oalmak istiyoruz. Bu hayat ilevleri yerine getirmek iin
haz motoru bizi itiyor. Ancak hayvan ve bitkilerde olmayan ikinci bir tr irade bizi ters yne
ekiyor. Hayat ile, zevk ile, madd tatmin ile aklanamayacak, dolar ve avroya evirilmeyecek
bir deer iin malmz, vaktimizi hatta canmz dahi verebiliyoruz. Biz bu cesareti
gsteremesek bile byle insanlara kahraman diyoruz. Biyolojik, hayvan, deterministik
veya ekonomik perspektifte btn kahramanlar birer enayidir. Ama uhrev perspektifte
onlar gerek insanlardr, insanlk potansiyelini gerekletirebilen, bilkuvve olan bilfiile
geirenlerdir. Bu sebeple, kahraman yetitiremeyen, gzel insan yetitiremeyen toplumlar
gzel mimar da yetitiremeyecekleri iin irkin binalarda ve irkin ehirlerde oturmaya
devam edecekler.
Ya Trkiye? imdilik irkin ve lzumsuz icadlar, kibirli kuleler, Mimar Sinan kopyalar ve
arabesk desenli modern binalarla idare etmek durumundayz. Gzel ehirlerde yaamay hak
edecek kadar gzel deiliz henz

41

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Kemalist mimar neden gzel deil?

TOK ok irkin binalar yapyor ama gzlerimizi
actan bu arpk stili(?) onlar icad etmedi.
Cumhuriyetin ilnndan bu yana, 80 yldr ina
edilen binalarn hepsi birbirine benziyor: Okullar,
faklteler, gar binalar, oteller, bankalar, konser
salonu, spor salonu, belediye saray ve hkmet
konaklar Tektip, cezaevi ya da depo, fabrika vs
gibiler, her bir kat yanyana kopyalanm
pencerelerden oluuyor. Bina ise stste
kopyalanm katlardan. Pencereler ve katlar gibi
binalar bile birbirinin yerine ikame edilebilir. Dardan bakarak amacn, ilevini anlamak
mmkn deil.
Sanki 80 yldr Trkiyedeki btn binalar ayn zevksiz mimar iziyor. Oysa bu topraklar gzel
binalarla dolu. Eski Yunan tapnaklar, su kemerleri, kprler, Ermeni, Rum ve Bizans
kiliseleri, Seluklu mimarisi, Osmanl mimarisi Neden cumhuriyet sonras byle bir ksrlk
iine girdi Trkiye?
Yaknda bu konuyu sorgulayan bir makale gireceiz yayna. Aadaki resimleri Soyut Sanat
Mslmann Yitik Maldr serisi iin bir n hazrlk olarak sunuyoruz. Resimleri byk grmek
iin albmn sonundaki YAZININ DEVAMIna tklayabilirsiniz.

42

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

43

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

44

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

45

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

46

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

47

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

Modern camiler neden irkin?

nk halka hizmet iin deil onu korkutmak iin yaplyor
bu modern camiler. Devletin ya da diktatrn kudretini
iln ediyor. Bizdeki devasa Atatrk heykelleri ve Antkabir
gibi. (Bkz. irkin Cumhuriyet ve Mnsz Maneviyat) Ya
da Komnist Rusyann gcn iln eden, halka gzda
veren propaganda amal antlar geliyor akla. 10 dakikalk
namaz iin yarm saat yrmek icab edecek ama onlara
dert deil. Zira namaz klmayan siyasetilerin ve
mimarlarn camileri uhrev deil dnyev. Byk irketlerin
gcn temsil eden, zengin ortaklara gven veren
gkdelenler gibi kibir ve kstahlkla uzansn gkyzne, bu yeter.
Resimdeki cami, Djama El-Djazair 2009-2011 arasnda Cezayirde ina edilmesi planlanan bir
bina idi, akibeti ne oldu bilmiyorum. Projenin maliyeti 3 milyar avro olacakt, 200 veya 300
metre yksekliinde bir minaresi, 120.000 kiinin ayn anda namaz klabilecei dev bir yap.
Fastaki 2ci Hasan camisinden daha yksek, daha pahal. in, Tunus ve Fransz firmalar
ihalenin deiik blmleri iin yar halindeydi pastadan pay kapmak iin.
Fakir bir halkn zengin devleti Cezayir. Paraszlk yznden doktora gidemeyen ok vatanda
var. Sadece kanserden her yl 20 bin insan lyor Cezayirde. Cezayirin, Fasn ya da
Trkiyenin irkin camileri aslnda bir ka asrlk bir bozulmann grnen ksm deil mi?
slm lkelerinde aydnlar, mimarlar ve siyasetiler irkinletiler. irkinleen camiler aslnda
gzel ahlk ile gzel sanatn balarnn koptuunu yzmze tokat gibi arpyor sanki. Bir
mimar olan Turgut Canseverden dinleyelim:
nsana madd kudretini byk lde arttrma imkn balayan makineler insan
tabiat ve varolua kar savaan birisi durumuna dntrmekte. te yandan
teknolojik gelime bu savann zaferini sembolize etmektedir. Bu savann mimarisi
48

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

ok daha ezici, ok daha gizemli ve makinemsi olan zaferi, btn mevcudat

tabakalarnda hereyi kendi yerine koymay amalayan slm mimarisinden aka
farkldr. [...] inde bulunduumuz yzylda slm lkeleri kltrel ve dini kimliklerini
reddetmelerinin sonucu olarak kendi tarihi mimarlk miraslarn Batl yaynlar ve
aratrmalardan renmek ve bunlar vastasyla gemilerini deerlendirmek gibi
garip bir durumla kar karya kalmlardr (slamda ehir ve Mimari)

Dnyadan modern cami rnekleri

49

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

50

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

51

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

52

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

53

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

54

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

55

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

56

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

57

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

58

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

59

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

slmda Mimar ve ehir

60

www.derindusunce.org

Fikir Platformu