BZANS MMAR YAPI ELEMANLARI VE TEKNKLER

GEMTEN GNMZE YAPI MALZEMELER

nsanolu, Eski Ta a olan Paleolitik Dnemde (M.. 10000)

maaralarda

yaamaya balamlardr1. Maaralardan inip nehir kenarlarna yerlemeye balamalarndan

sonra en az maaralar kadar gvenli bir korunak yapmaya balamlardr. Doada bulunan
ta, ahap, saz, kam gibi malzemelerle oluturduu ilk yaplar, bu malzemelerin
bulunmad ya da az bulunduu blgelerde insanlar aray iine itmitir. lk olarak nehir
kenarlarnda yerleim yapan insanolu, burada bol miktarda bulunan ta bulmulardr. Ta
ilemi ve bu malzemeden alet yapmay renmitir. lkel insan sadece ta ile mimari yap
yapamadndan topraktan ve ahaptan destek almtr. Sonuta; evresinde bolca bulunan
topra yapda kullanabilmek iin onu biimlendirip dayankl hale getirerek, kerpici
bulmutur. Kerpicin uzun mrl olmamas, d etkenlerden abuk bozulmas; killi topran
piirilmesi ile giderilmitir. Topran piirilmesi Neolitik dnemin seramikli blmnde
gereklemitir. Bylece ilk tula gereci, insanla kazandrlmtr2. Yap teknii olarak ta,
tula ve ahap malzeme, yaplan son aratrmalara gre Bronz ada birleik olarak
kullanldn renmekteyiz. Orta Ta anda dnya zerinde ok fazla yerleim arkeolojik
almalar dhilinde gn yzne karlmtr. Bu yerleim yerlerinin ileri dzeyde olan
Anadolu topraklarnda bulunmaktadr. Bunlar ayn (M.. 7250- 6750), Haclar
(M..7040), atal Hyk (M..6500- 5500) ve Kk Hyk3.
Bronz ada ( M.. 3 bin ) megaron ad verilen yaplarda, temelleri ta ile
salamlatrlm, duvarlar kerpiten yaplm ve st rtsnn de ahap hatllarla
sonlandrlyordu. (Troyann megaronu 33 metre boyunda ve 11 metre geniliindeydi ). Bu
dnemin en nemli merkezleri Bat Anadoluda Troya, Beycesultan, Orta Anadoluda
Alacahyk, Kltepe, Hyk, Aliar, Kilikya ve Hatay Blgesinde Mersin, Tarsus, Gedikli

D. Kuban, alar Boyunca Trkiye Sanatnn Anahatlar, stanbul,2009,s.17

S. Kurugl - .Tekin, Anadoluda Bizans Dnemi Kale Yaplarnda Kullanlan Tulalarn Fiziksel, Kimyasal
ve Mekanik zelliklerinin Deerlendirilmesi, Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Dergisi, ,2010 Cilt 25, No 4, 767-777
3
E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, 2003, s.21
1

ren yerleridir.4 Anadoluda yap malzemesi olarak ta en usta kullanan topluluk Boazky
ve Alacahykte kurulan Hitit toplumudur. Ta ve tulay ustaca kullanmlardr.

izim-1- atalhyk Yerleme Rekonstrksiyonu5- J. Mellaart

izim-2- atalhyk Yerleme Rekonstrksiyonu6 - J. Mellaart

4
5

D.Kuban,2009, s.20
J. Melleaart, Earliest Civilizasion, Lonra,1965

Temelleri Bronz adan balayan konut mimarisi temelleri ayn kk zerinden

stne koyarak ve deierek gnmze gelmitir. Bu deiimlere sebep olan etkenlerin
banda corafi artlar gelmektedir.
TA
Ta, kimyas ve fiziki durumu deiiklik gsteren ve rengini iindeki maden, oksit ve
tuzlardan alan, eitli minerallerden oluan doal kat maddelere denir. nsanolu, var
olduundan gnmze kadar hayatnn birok aamasnda ta ile i ie olmutur. nsanolu
ta ilk balarda temel gereksinimi olan koruyucu silah eklinde kullanmtr. Daha sonra
ihtiya alanlar geniledike gereksinimleri eitlenmi, ta farkl alanlarda da kullanlmaya
balanmtr7. Ta ilemeciliinin Anadoludaki servenine bakldnda Urartu Dnemi,
Dou Anadoluda sert ta ileme sanatnn en gelimi rneklerini yanstr. Eskilerde
Anadoluda geleneksel sanat ura olan ta ileme sanat, sert talar tralama, yontma ve
cilalama eklinde yaplmtr8. Ta ileme gelenei pek fazla deimemitir. lkel yntemlerle
modern yntemler arasnda makine dnda pek fark yoktur. Ta; eimli bir ana kayadan
karlarak, yukardan aaya doru blm blm ilenirdi. Bloklar ana kayadan kanallar
oyularak, takozlarla ve dvlerek ayrlrd. ekillendikten sonra tek tek kaldrlan bloklar,
ekil verilir ve tanrd. Kazmalar, keserler, ekiler ve keskiler bilinen ta malzemeleri
arasndayd. Bu ta aletlerinin pek ok rnei Sart kazlarnda bulunmutur. Fakat bunlarn
inaat srasndan m? Yoksa ta oca iin mi olduu bilinmemektedir9.

D. Kuban,2009,s.18- 19
H. oruh- A.aparlar, Yaayan El Sanatlar ve Sanatkrlaryla Hatay, Hatay, 2012,s.93
8
M. Menteeli, Dou Anadolu Blgesi Erzurum li Oltu Ta lemecilii ve Kullanm Alanlarnn El Sanatlar
Asndan Deerlendirilmesi, Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi), Ankara
2007, s. 19-20
9
R. Ousterhout, Master Builders of Byzantium, Princeton Universty Pres, New Jersey, 1999.s.138

TULA:
Szlk anlam olarak tula kelimesi; Kil, killi topran ve baln belirli oranlarda
kartrlarak bu karmlara silis kumu ve su eklenerek, kalplanmas, kurutulmas ve belirli
bir syla piirilmesiyle elde edilen duvar rg malzemesidir10. Romal Vitruviusa gre
tulalar ekillerine gre isimlendirilmekteydi11. Bunlar: Birincisi Dikdrtgen ve byk olan
Lydia tipi, ikincisi kare, kk ve ince olan Tetradoron tipi, ncs ise kaln ve byk olan
Pentadorondur. Antik dnemde o tulay yapan kiinin ismi yazldr. Bu nedenle
tarihlendirmede bu isim ve iaret nem tamaktadr12.
Dou ve bat kltr hemen hemen ortak ilerlemi, sonuta tula tm yerleim
blgelerinin vazgeilmez yap malzemesi olma zelliini korumutur. Anadolu'ya
bakldnda burada da gelimelerin yukardaki tarihlere paralel olarak gerekletii
grlmektedir. Anadolu'da ilk pimi tulann endstriyel anlamda retim ve kullanm M..
4. yzylda Lidyallar tarafndan balatlmtr ve bu dnem Babil kulesinin yapm ile hemen
hemen ayn dnemlere rastlamaktadr. Anadolu'da tulann kullanm
Roma'dan Bizans'a, ondan da Trk mimarlna gemitir13.

T. Tekam, Arkeoloji Szl, stanbul,2007, s.235 bknz. Tula

Bknz, Roma mparatorluunda ve Bizans mparatorluunda Yap Malzemeleri.
12
T. Tekam,2007,s.235
13
S. Kurugl - .Tekin,2010,s.768

10

11

ROMA MPARATORLUUNDA VE BZANS MPARATORLUUNDA

YAPI MALZEMELER
KULLANILAN MALZEMELER:
TA:
Yap malzemesi olarak en ok kullanlan ta malzeme, Bizans mimarisinde duvarlarn
ve rt sisteminin esas malzemelerindendir. zellikle Konstantinopolis yaplarnda kullanlan
ilenmi talar; almak teknikli duvarda tula dizileri ile deimeli olarak ve moloz dolgu
duvarlarda d kaplama malzemesi olarak grlmektedir14. zellikle Erken Bizans dneminde
ilenmi bu talar stanbul ve evresinden gelen belirgin iki ta tr olarak stanbul
yaplarnda sklkla grlr. Bunlar gri kire ta ve yeil tatr.
Millingen, Bakrky civarndaki ta ocaklarndan kan gri kire tann pahal bir
malzeme olduundan, bu nedenle daha nceki yaplardan devirme olarak alnp kullanldn
ya da yaplarn statik destek isteyen yerlerinde tercih edildiini yazmaktadr15. Yeil ta da
yine stanbul yresinden temin edilmektedir ve sert, kara taneli oluuyla ikinci derecedeki
destek noktalarnda kullanlmaktayd16.
Tarihi sre iinde yrede kartlan tan kalker ve andezit trnn yaygn kullanm
izlenmektedir. Bunun yan sra Arkaik, Helenistik, Roma ve Bizans mimarisinde antsal
yaplarda ve daha sonra Beylikler dneminde de grld gibi duvar rgsnde de mermer
kullanlmtr.

M.E. Mergen, Kuadas, Kadkalesinde Bizans Dnemine Ait Duvarlarda Grlen Malzeme Ve Teknik, Ege
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Bizans Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir,2010,s.30
15
A. V. Millingen, Byzantine Churches in Costantinople, London, 1912
16
R. Ousterhout, 1999.s.136
14

TULA:
Roma dnemine bakldnda ise mimar Vitrivius, yaplarda kullanlan tula
malzemenin yapm nitelikleri ve kullanm biimleri ile ilgili ayrntl bilgi verir. Tula
yapmnda makbul olan malzemenin beyaz kalkerli kil, krmz kil ya da kaba taneli akll kil
olmas gerektiini gzlemlemitir; ince kilin d etkenlerden etkilenerek dalmaya daha
elverili olduunu belirtir. Ayn zamanda bu tip malzemeler dierine gre daha hafiftir ve
daha kolay allmaktadr. Vitriviusun17 tanmna gre bir duvardaki tula rg, duvarn bir
yzne tam dier yzne yarm tula gelecek ekilde ve ayn zamanda her st srada
kullanlan tulann bir alt sradakinin yarsndan balayacak ekilde yerletirilmesi ile
oluurdu. Bu kaydrarak rme ekli ayn zamanda estetik bir grnmde vermekteydi18.
Roma tulalar gnete kuruyan (kerpi) ve frnda piirilen olmak zere iki gruba
ayrlr. Gnete kuruyan Yunanllarn erken zamanlarndan itibaren kullanlan bir yntemdir.
Frnda piirilen tr, Roma mparatorluk dneminde kullanlm fakat saf tuladan yaplm
mimari yap yoktur. Frnlanm tulalar, hem salaml artrmaktadr hem de przsz bir
duvar yzeyi olmasn salamaktadr. Roma dneminde tulalarn pahal olmas ve tula imal
etmenin klfetli olmas nedeniyle mimaride Romallar kaplama yntemini ok sk
kullanmlardr. Kaplama yntemini iki eit yapmlardr. Bunlarn birincisi, ahap kalplar
arasna krma ta, adi kire ve har ile doldurup tula ve ta ile kaplanmak. kinci yntem ise
beton har ile yaplan duvar tula ile kaplamaktr19.
Bizans dneminde tula kullanmna ilikin en detayl bilgiyi Bizans Mimarisi adl
kitabnda Cyrl Mango vermektedir. Mango, tula malzemenin Bizans Mimarisinin en nemli
yap malzemesi olduunu sylemektedir. Tulann duvarlar birbirine balamann yan sra bir
tr l ya da ilevi olduundan bahsetmitir20. Bizans dneminde grlen tulalarn
boyutlarna bakldnda kare tulalar 35-34-36 cm. kenar llerindeydiler. Kalnlklarysa
2,5 cm. ile 5-6 cm. arasnda deimekteydi (Mango 2006, 10).

Vitriviusun Tetradoron, Pentadoron ve Lydia tipi olmak zere farkl tipolojisi bulunmaktadr. Bu tipoloji
tulann boyutlar ve ekilleri ile alakaldr.
18
Vitrivius 1993, s.30
19
A. rdk, Yunan ve Roma mimarisinde Yap Teknikleri, Yksek Lisans Tezi, zmir ,2006, s.67- 68
20
C. Mango, Bizans Mimarisi, New York, 2006,s.10

17

Tulalarn Erken Bizans dnemi yaplarndaki rneklerine bakldnda; uzun kenarn

40, ksa kenarn ise maksimum 35 cm. olduunu ve kalnlklarnn da 4 ile 5 cm. arasnda
deitiini grmekteyiz. Orta Bizansta tula boyutlar klme gsterirken lleri uzun
kenarda maksimum 38 cm. ksa kenar en fazla 32 cmdir. Kalnlklar ise eitlilik gstermeye
balar ve 4 cm. ile 6 cm. arasnda deiir.
Ge Bizans dneminde ise uzun kenar 35cm.ile 32 cm. iken, ksa kenar 30cm ile 32
cmdir. Bu dnemde kalnlklar 3 cm. ile 5 cm. arasndadr. Derz aralklar ise 4 cm. ile 7 cm.
arasnda deimektedir. Ancak, zellikle Ge Bizans dnemi yaplarnda devirme
malzemenin ska kullanld dnlrse Konstantinopoliste ki belirli imparatorluk yaplar
dnda bu dnemde boyutlara baklarak tam bir tarihsel tespit yapmak malzeme iin olduka
zor grnmektedir21. Duvar rg malzemesi olarak retilen tulalarn yan sra bezeme
eleri iin zel biimlendirilmi, hatta belirli bir yapnn belirli bir esi iin bir kerelik
retilmi tulalarda grlebilir22.
Tulann ticari amal tanmasnda kolaylk salamak ve yapm srasnda yerleimden uzak olmak amacyla retim frnlarnn yani ergasterialarn genellikle deniz
kenarndaki sahil kesimlerine kurulduunu grmekteyiz. Benzer bir rnek olan Athos
Danda ki Larva Manastrnda, tula retimi iin deniz kenarnda bir ergasterion yer
almaktayd23.

21

C. Mango 2006, s.10

A. Ersen, Erken Osmanl Mimarisinde Cephe Dzenleri ve Bizans Etkileri Nitelii, stanbul, 1986,s.18- 19.
23
R. Ousterhout, 1999.s.129- 280

22

izim-3- Yunanistan ve Rusya Kievandaki seramik ve tula frnlar.

(Ousterhout 1999, 131)

Roma dneminde tula reticileri damgal tulalar da retmekteydi ki bunlarn

yapmna Erken Hristiyanlk dneminde de devam edilmitir. Damgal tulalarn sis-tematik
kullanm bize ge 7 yzyl gsterir. Ancak bu malzemeler daha az bilgi ierir ve Roma
dnemi kullanmna oranla kolayca yorumlanamazlar. Konstantinopolis damgal tulalar ve
Thessaloniki

tulalar

bulunmaktadrlar24.

24

Ousterhout 1999, s.132

iyi

rneklerdir.

Ancak

baka

yerlerde

ok

nadir

olarak

KREMT:

Eski Yunanda da pimi topraktan kiremitler ya da benzer biimde mermer levhalar

vardr. Dz ya da eri kenarl bu kiremitlerin aralar daha kk kavisli kiremitlerle
rlmtr. Mahyada zel baz durumlarda bezemeli mahya kiremidi kullanlrd. Roma
dnemindeyse Yunanllarn kullandna benzer kiremitler dnda genel anlamda ilk beton
kiremit olarak adlandrlan pozzolanik balayclar kullanlarak retilen kire-mitler grlr25.
at rtsnde ise ahap at makas ve zerine eitli biim ve boyutlarda kiremit kullanlrd
26

.
at kiremitleri ile ilgili ilk bilgileri Romal yazar Pliniustan (M.S. 23/24-79)

reniriz. Plinius ilk at kiremitlerinin Kbrs Kral Kinyras tarafndan kefedildiini yazar
ancak Kbrsta bunu destekleyecek arkeolojik bir buluntu henz yoktur 27.
Arkeolojik kazlar sonucu ilk at kiremitlerine Balkan Yarmadasnn en gney ucunda yer
alan Peleponnessos Yarmadasnn dousunda bulunan Argolis Krfezi evresine yaylm
birka Erken Hellas a (M.. 3100/3000-2000) yerleimlerinde rastlanmtr 28.
at kiremitlerinin sistemli olarak ilk kez nerede kullanld halen zmlenemese de,
bir sisteme uygun halde retilen ve kullanlan ilk kiremitlere Corinthde bulunan Apollo
Tapnanda ve Isthmiadaki Posedion Tapnanda rastlyoruz. Bu tapnaklardaki kiremitler
M. . 7. yzyln bana tarihlenmektedir.
zellikle Bizans Dnemi seramik frnlarnda youn bir kiremit retimi grlr. Bu
youn retim zelikle denize yakn noktalarda yaplmtr. Bu sayede kiremitlerin ticaret
amacyla sevkiyat daha kolay olmutur. Bu ticaretin sonular kiremit tayan batklara
yaplan su alt kazlaryla takip edilebilmektedir (Demir 2003, 319). Ayrca, zellikle Bizans
Dneminde sur bedenlerinde, sur bedenlerini glendirmek amacyla kullanlmak iin
krlarak ufaltlm at kiremidi paralar da vardr (Demir 2003, 319).
Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Cilt 2-3, Yem Yayn, 1997,s.1081
B. nsal, Mimarlk Tarihi II, Yldz Teknik niver-sitesi Yaynlar, stanbul, 2001,s.554
27
T. Demir, Antik ada at Kiremitleri, III. Uluslararas Pimi Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitab,
315-320, Eskiehir, 2003,s.316
28
T. Demir,2003,s.317
25
26

Bunun dnda rt sistemi olarak Bizans atlarnda kullanlan kiremitlerden en ok

kullanlan da dz kiremitlerdir.

izim-4- Bat Anadolu da Arkaik dnemden Bizans dnemi sonuna kadar dz kiremidin yan
ereve ve damlalk profilleri.(zyiit, 1990,157)

Rsim-1- Resim-2- Theodosius dnemi Konstantinopolis Surlar

Resim-3- http://www.shutterstock.com/pic-14470441/stock-photo-byzantine-castle-wall-detail-fromthessaloniki-city-in-greece.html

ERKEN BZANS KLSELER VE DUVAR TEKNKLER

Roma mparatorluunun ikiye ayrlmas (395) ile dou blgesine egemen olan
Bizans, Orta a boyunca Avrupann ve Hristiyan dnyasnn en byk devletlerinden biri
olmutur. Bat Roma mparatorluunun k ile Bizans mparatorluunun etkisi daha da
artmtr. Bizans mparatorluunun bakenti stanbul (Konstantinopolis)dur.
313 ylnda Milano Ferman ile Hristiyanlara ellerinden alnan tm haklarn, Roma
mparatoru Konstantin tarafndan verilmesiyle birlikte Bizans sanatnda nemli gelimeler
olmutur. Bu tarihten sonra ortaya kan sanat Bizans sanatdr. Bizans sanat, bir yandan lk
a Roma sanatndan dier yandan da yayld topraklar zerinde daha nce var olan
uygarlklarn (Anadolu, ran, Msr, Yunanistan, talya) sanatndan etkilenmitir. Ancak
Bizansl sanatlar, tamamen bu uygarlklarn sanatlarn taklit etmemiler, zamanla kendi
sanatlarn oluturmulardr.
MS 4. yzylda gelimeye balayan Bizans sanat, 6. yzylda imparator Justinianus
(Jstinyen) Dneminde en parlak zamann yaamtr. 12. yzyla kadar sren bu parlak
dnem devlet ynetiminin zayflamas ve toprak kaybedilmeye balanmas ile gerilemeye
balamtr. Trklerin Anadoluda ilerlemeleri ve Fatih Sultan Mehmetin 1453 ylnda
stanbulu fethetmesi ile Bizans mparatorluu son bulmutur.
Mimari zellikleri ile Bizans Kiliseleri:
Bizans dnemi mimarisini aratrmaclar, genel hatlar bakmndan drt ana balkta
ayrmlardr. Bunlar; Byk Konstantin tarafndan Konstantinopoliste yaplan kiliseler ve
dier mimari yaplar, ikincisi Justinianus dneminde yaplmaya balanp ikonaklazma
dneminin sonuna kadar olan yaplar, ncs Makedonya Hanedanl ve Komnenoslar
Dnemi yaplar ve sonuncusu ise Palaiologoslar Dnemi Son Bizans Dnemi yaplardr.
Bizans Dnemi mimarisi erken dnemde bazilikal tip olarak adlandrlan, dou- bat
uzantl, en az neften oluan ve orta nefin dier neflerden byk olan mimari plan emasn
kullanmlardr29. Bu tip Roma mparatorluundaki toplant ve mahkeme salonlarndan
alnmtr. st rts krma atl olan bu mimari yaplar Erken Bizans dneminde sklkla
29

G. Koch, Erken Hristiyan Sanat, ev. Aye Aydn, 2007, stanbul, s.40.

kullanlan bazilikalarda, apsis bema blm ile bitiik, orta ksmda naos blm
bulunmaktayd. Giri ksmnda ise artrium denilen giri blm bulunmaktayd. Apsisin
sanda ve solunda iki oda bulunmaktayd. Bu odalara pastaphorium denir. Yapnn
batsndaki narteks kapal bir mekn oluturmaktadr. Narteksin iki katl olduu durumlarda
st kat kadnlar mahfili yaplrd30. Bizans dneminde sklkla kullanlmtr. 4.yzyla kadar
hem dou hem de bat kiliselerinin vazgeilmez plan emas olmutur. Ayrca manastrlarn
ve katedrallerin temelini oluturmutur.31.
5.yzyldan sonra Bizans merkezi planl kiliseler yapmaya balamtr. Ayrca hem
bazilikal tip hem de merkezi plan tipi ayn sklkta kullanlmtr. Justianus dneminde
yaplan Sergios- Bakhos Kilisesi (Plan-1-2) ve Aya Sofya Kilisesi (Plan-3, izim-1-2)
merkezi planl kiliselerin en nemli rneklerindendir32. Efesteki Azize Meryem Kilisesi,
mrahor Cami (Ionnes Studios Kilisesi) nemli bazilikal planl Bizans Kiliseleridir. 425
ylnda ina edilen Mut civarnda Kocakalesi ad verilen mevkide bulunan Alahan
Manastrnn iindeki kilisesi, kubbeli bazilikalar ortaya karmtr. Apsis ksmnn byk
bir kubbe ile rtldn grmekteyiz. Alahan Manastr Kilisesi (Plan-4), bu mimari plan
emas ile kubbeli bazilikalar oluturmutur. Ayrca apsis nnde kubbenin yerletirilmesi
merkezi planl kiliseleri oluturmutur.
Yapnn her oranda simetrik olmas ve merkezinin kubbe ile rtlmesi Ge Roma
mimarisinde vardr. Cephelerinin niler ile zenginletirilmi olan merkezi yaplar, Roma
dneminde sadece dairesel, bazen evre kollar tarafnda koridorlu veya ha kollar eklinde
ina edilmitir. Bizans Dnemindeki vaftizhaneler buradan esinlenmitir. 4.ve 5.yzyllarda
hem Dou Romada hem de Bat Romada kullanlmtr. Bat Romada 370 ylnda
Milanoda San Lorenzo (izim-3, Plan-6) ve Romada Konstantinin kz Constanza iin
yaptrd mezar olan Santa Constanza (izim-4- Plan- 7-) bulunmaktadr.

Douda ise

Konstantinin Kudste yaptrd nl Anastasis Rotondas, Hatayn Samanda ilesinde

5.yzyldan kald sanlan bir martiryon (Salauikeia Pieria) ve Pamukkalede Hiyerapolis,
A., Ersen. Erken Osmanl Mimarisinde Cephe Bicim Dzenleri ve Bizans Etkilerinin Nitelii.
stanbul,1986.s.13.
31
C. Mango,2006, s.50.
32
D. Kuban, alar Boyunca Trkiye Sanatnn Anahatlar, stanbul,2009,s.57.

30

Aziz Phlip adna 5.yzylda yapld sanlan dikdrtgen kollarla tamamlanm sekizgen,
merkezi planl yaplara rnektir. San Vitale, merkezi planl poligonal yaplarn en sonuncu
olandr.
Justianus dneminde Kk Ayasofya ve Ayasofya Kiliseleri dnda 550 ylnda
yapm bitmi olan ve mimari plan hakknda detayl bilgi sahibi olmamakla beraber dier
nemli yaps gnmzde Fatih Camisinin yerinde olan Kutsal Havariler Kilisesidir. 565
ylnda yaplan Efesteki Aziz onnes Kilisesi (Saint Jean Kilisesi) (Plan-5), ha biimindeki
mimari plan emas ve be kubbeli bazilikas Justianus Dneminin nemli yaplarndandr.
Plan emas olarak Venedikte 6.yzylda yaplan San Marco Kilisesi (izim-5, Plan-8),
Aziz onnes Kilisesine benzemektedir.

Plan- 2- Sergios- Bakhos Kilisesi Cephe izimi, Alexander Van Millingen, Ramsay
Traquair, W. S. George, A. E. Henderson, Byzantine Churches in Constantinople Their History and
Architecture, 2009,s.80- 81.
Plan- 1- Sergios- Bakhos Kilisesi,

Plan- 3- Ayasofya Kilisesi, Kaynak: http://andresalvador.smugmug.com/Travel-Turkey/ISTANBULHAGIA-SOPHIA/i-kZbMvDp

izim- 1-2- Ayasofya Kilisesi, Kaynak: http://saasturkeytrip.edublogs.org/istanbul/hagia-sophiaself-guided-tour/

Plan- 4- Alahan Manastr Kilisesi Plan, Kaynak: http://www.athenapub.com/9evans1.htm

Plan- 5- Aziz onnes Kilisesi (Saint Jean Kilisesi), Kaynak:

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Ephesos_Saint_John_the_Theologian_plan.png

izim-3- San Lorenzo Cephe izimi ve Plan- 6- San Lorenzo Plan

izim-4- Santa Constanza Cephe izimi, Plan- 7- Santa Constanza Plan. Kaynak:
http://www.bluffton.edu/~sullivanm/italy/rome/costanza/costanza.html

izim-5- San Marco Kilisesi Cephe izimi, Plan- 8- San Marco Kilisesi Plan. Kaynak:
https://bu.digication.com/ccummingsggabrieli/Basilica_San_Marco/published/?sh_368454=5&mod
uleinstid=368454&page_mode=published

726 ylnda balayp 843 ylna kadar sren konaklazma Dneminden sonra
Bizans mparatorluu duraklamaya balamtr. 7.yzyl ve 9.yzyl arasndaki Arap
Aknlar bu duraklamann balca nedenleri arasndadr. Aratrmaclara gre Klasik
Bizans Ortaa, 867- 1057 yllar arasnda tahta olan Makedonyal Slaleleri ve 10811185 yllar aras hkm srm olan Komnenoslar zamannda olmutur. Orta Bizans
Dnemi kiliseleri, merkezi planl olup kapal yunan ha formundadr. Aratrmaclar
tarafndan uan ayakta olmayan 8.yzylda ina edilmi olan Nea Kilisesi, merkezi
planl kiliselerin temelini olturmaktadr. Bizans Dneminde yaplm olan ve Osmanl
Dneminde camiye evrilen kiliseier bu dnemde yaplmtr. Mirealon (Bodrum
Camii) (izim-6, Plan-9), Constantin Lips Manastr Kilisesinin kuzey blm
(Fenari sa Camii) (Plan- 11, izim- 8), 1087 ylndan nce yaplan Pantopoptes
Kilisesi (Eski maret Camii) (Plan- 10, izim- 7), 1100 ylnda yapld kabul edilen
Kilise Camii ve Pantokrator Manastr Kilisesi (Zeyrek Camii), Pammakaristos
Manastr Kilisesi (Fetiye Camii) (izim-9, Plan- 11), Theodosia Kilisesi (Gl
Camii) (izim- 10, Plan- 12) Orta Bizans Dneminin nemli kiliseleridendir.

izim-6- Mirealon (Bodrum Camii) Kilisesi Cephe izimi, Plan- 9- Mirealon

(Bodrum Camii) Kilisesi Plan. Alexander Van Millingen, Ramsay Traquair, W. S. George,
A. E. Henderson, Byzantine Churches in Constantinople Their History and Architecture,
2009,s.200.

izim-7- Pantopoptes (Eski maret Camii)Kilisesi Cephe izimi, Plan- 10Pantopoptes (Eski maret Camii) Kilisesi Plan. Alexander Van Millingen, Ramsay
Traquair, W. S. George, A. E. Henderson, Byzantine Churches in Constantinople Their
History and Architecture, 2009,s.217.

Plan- 11- Constantin Lips Manastr Kilisesi (Fenari sa Camii) Plan. Alexander
Van Millingen, Ramsay Traquair, W. S. George, A. E. Henderson, Byzantine Churches in
Constantinople Their History and Architecture, 2009,s.137.

izim-8- Constantin Lips Manastr Kilisesi (Fenari sa Camii) Cephe izimi. Alexander Van
Millingen, Ramsay Traquair, W. S. George, A. E. Henderson, Byzantine Churches in
Constantinople Their History and Architecture, 2009,s.137.

izim-9- Pammakaristos Manastr Kilisesi (Fetiye Camii), Plan- 11- Pammakaristos Manastr
Kilisesi (Fetiye Camii) Plan. Alexander Van Millingen, Ramsay Traquair, W. S. George, A. E.
Henderson, Byzantine Churches in Constantinople Their History and Architecture, 2009,s.162.

izim-10- 11- Pammakaristos Manastr Kilisesi apeli (Fetiye Camii) Cephe izimi. Alexander
Van Millingen, Ramsay Traquair, W. S. George, A. E. Henderson, Byzantine Churches in
Constantinople Their History and Architecture, 2009,s.164.

izim-12- Theodosia Kilisesi (Gl Camii). Plan- 12- Theodosia Kilisesi (Gl Camii)Plan.
Alexander Van Millingen, Ramsay Traquair, W. S. George, A. E. Henderson, Byzantine Churches
in Constantinople Their History and Architecture, 2009,s.179- 182.

Bizans Mimarisinde Cephe Dzenlemeleri

Corafi artlar gerei Bizans Erken, Orta ve
Son Dnemde de tulay sklkla kullanmtr. Ta ve
tulay ustalkla kullanan Bizansllar, kendilerinden
sonra gelen Osmanl Devletinin mimarisini ve cephe
dzenlemesini etkilemitir. Erken Bizans dnemi
yaplarnda almak teknik iin genellikle 5 sra
tulann tercih edildii ve ta ile ta, ta ile tula, tula
ile tula arasndaki har kalnlnn da fazla tutulduu
grlmektedir.
Ta boyutlar ise ok deikendir. Bu dnemde
ta, duvar iinde dolgu malzemesi olarak da
kullanlrd (izim- 15). nk nemli bir malzemeydi
ve dzgn kesme talar yaplarn cephelerini kaplarken
i ksm ise moloz dolgu teknii ile yaplrd (izim13). Tula hatl sistemi oluturulup duvarn dzgn bir
terazide kalmas salanrd (izim-14). Duvar teknii
blgeden blgeye deiiklik gsterse de Erken Bizans
dneminde almak rg sistemi kullanlmtr.
Justianus Dnemi yaplarda zgn bir duvar teknii ile
karlarz. Bu teknik, duvarm en alt blmleri,
kabaca ilk katn kemer balangcna kadar, ta ile
bundan yukars, alt ayak aralklarla bir tatan rlm
sralar dnda, tmyle tula ile ina edilmitir33.

izim-13- Bizans Dneminde Kullanlan Moloz Duvar.

izim-14- Tula Hatl Teknii.

33

C. Mango, 1986, s.10.

izim- 15- Moloz dolgu ile yaplan Sandk Duvar Teknii.

Bizans Dnemi yaplarnda sklkla grlen teknikler unlardr:

1- Almak Duvar Teknii

Bizans Duvarlarnn vazgeilmez tekniidir. Ta ve tulann sral olarak

birbirini takp ettii duvar biimidir. 5.yzyldan 14.yzyla kadar sklkla

kullanlmtr. Son dnemlerde tulay bulamad iin moloz duvar kullanmtr34.
Almak teknik, sadece duvarlarda deil yap elamanlarnda da kullanlmtr.
2- Sandk Duvar Teknii
Bir duvarn nce iki yz dikdrtgen kesilmi talarla rlrd, daha sonra bu
rlen kesimin iinde kalan bo yerlere har ve moloz ta koyulur. Duvar rgs
birka ayak yksekliine ulat zaman be sra tula ile erit oluturulur. Ta ve
tula ile srekli yaplan bu ilem tekrarlanr35. (izim- 15, 18)
34

C. Mango, 1986, s.10.

A., Ersen. Erken Osmanl Mimarisinde Cephe Bicim Dzenleri ve Bizans Etkilerinin Nitelii.
stanbul,1986.s.18- 21.

35

izim- 16- Gizli Hatl Teknii. C. Foss- D. Wimdfild, Byzantine Fortifactions, Pretoria,
1986.

3- Gizli Hatl Teknii

Cephede belirgin iki hatl arasndaki geni har tabakasna, dtan grlmeyecek
ekilde bir gizli hatl yerletirilir. Bu hatl genelde tula, krk tula, kiremit veya tula
paracklar, enderde olsa bazen ta levhalar grlr36. Gizli hatl teknii almak
duvar ile kullanlmtr ve 11.yzyln ilk yarsndan 13.yzyln ikinci yarsna kadar
kullanlmtr. (izim- 16)
4- Gizli Tula Teknii
Her iki srada bir tula srasnn hafif ie kaydrlp zerinin harla kapand bir
tekniktir37. Bizans Dneminde 10.ve 11.yzyllarda sklkla kullanlan bu teknik
Bakent yaplarnda ve Balkanlardaki yaplarda kullanlmtr. Eski maret Cami ve
Bodrum Cami gibi yaplarda gizli tula teknii kullanlmtr. (izim- 17)

Y. tken, Bizans Duvar Tekniinde Tektonik ve Estetik zmler, Vakflar Dergisi XXI, stanbul, 1990,
s.395.
37
C. Mango, 1986, s.11.
36

izim- 17- Gizli Tula Teknii. C. Foss- D. Wimdfild, Byzantine Fortifactions, Pretoria, 1986.

izim- 18- Sandk Duvar Teknii. C. Foss- D. Wimdfild, Byzantine Fortifactions, Pretoria, 1986.

5- ereveli Teknik
Kesme tan etrafn tulalar ile evreleyerek yaplan bir duvar tekniidir.
Bizans Dnemi dnda Osmanllar da bu duvar tekniini kullanmlardr. Bir dier
ismi kasetleme tekniidir. Laskarisler Dneminde sklkla kullanlmtr. Devirme
tan

boyutlarn

yakalamak

iin

tula

veya

kiremitlerden

yardm

alarak

kullanmlardr. Laskarisler, kiliselerden kalelere kadar duvar tekniklerinde bu teknii

kullanmlardr38. (izim- 19)

izim- 19- ereveli Duvar (Kasetleme)Teknii. C. Foss- D. Wimdfild, Byzantine Fortifactions,

Pretoria, 1986.

Z. Mercangz, Bat Anadoludaki Trk Yaplarn Duvar Teknii ve Tula Sslemelerinin Kayna zerine
Dnceler, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi, Ankara, 1995,s.486.
38

KAYNAKA
A. Ersen, Erken Osmanl Mimarisinde Cephe Dzenleri ve Bizans Etkileri Nitelii, stanbul,
1986,s.18- 19
A. rdk, Yunan ve Roma mimarisinde Yap Teknikleri, Yksek Lisans Tezi, zmir ,2006
A. V. Millingen, Byzantine Churches in Costantinople, London, 1912
A.V. Millingen, R. Traquair, W. S. George, A. E. Henderson, Byzantine Churches in
Constantinople Their History and Architecture, 2009.
B. nsal, Mimarlk Tarihi II, Yldz Teknik niver-sitesi Yaynlar, stanbul, 2001
C. Mango, Bizans Mimarisi, New York, 2006

C. Foss- D. Wimdfild, Byzantine Fortifactions, Pretoria, 1986.

D. Kuban, alar Boyunca Trkiye Sanatnn Anahatlar, stanbul,2009

E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, 2003
Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Cilt 2-3, Yem Yayn, 1997
H. oruh- A.aparlar, Yaayan El Sanatlar ve Sanatkrlaryla Hatay, Hatay, 2012
G. Koch, Erken Hristiyan Sanat, ev. Aye Aydn, 2007, stanbul.
J. Melleaart, Earliest Civilizasion, Lonra,1965

M.E. Mergen, Kuadas, Kadkalesinde Bizans Dnemine Ait Duvarlarda Grlen Malzeme
Ve Teknik, Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Bizans Anabilim Dal, Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, zmir,2010
M. Menteeli, Dou Anadolu Blgesi Erzurum li Oltu Ta lemecilii ve Kullanm
Alanlarnn El Sanatlar Asndan Deerlendirilmesi, Gazi niversitesi Eitim Bilimleri
Enstits, Yksek Lisans Tezi), Ankara 2007
mer zyiit, Antik atlarda Dere Kiremitleri Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi IV,
zmir, 1988
R. Ousterhout, Master Builders of Byzantium, Princeton Universty Pres, New Jersey, 1999.
S. Kurugl - .Tekin, Anadoluda Bizans Dnemi Kale Yaplarnda Kullanlan Tulalarn
Fiziksel, Kimyasal ve Mekanik zelliklerinin Deerlendirilmesi, Gazi niv. Mh. Mim. Fak.
Dergisi, ,2010
T. Demir, Antik ada at Kiremitleri, III. Uluslararas Pimi Toprak Sempozyumu
Bildiriler Kitab, 315-320, Eskiehir, 2003
T. Tekam, Arkeoloji Szl, stanbul,2007
Vitrivius, Mimarlk zerine On Kitap, evki Vanl Mimarlk Vakf Yayn Komitesi, 1993.
Y. tken, Bizans Duvar Tekniinde Tektonik ve Estetik zmler, Vakflar Dergisi XXI,
stanbul, 1990, s.395.
Z. Mercangz, Bat Anadoludaki Trk Yaplarn Duvar Teknii ve Tula Sslemelerinin
Kayna zerine Dnceler, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi, Ankara, 1995,s.486.