Professional Documents
Culture Documents
TANLL
UYGARLIK
TARH
Server Tardlli
Uygarlk
Tarihi
alkm\
indekiler
nsz
GR
UYGARLIK NE DEMEKTR?
I
BATI DNYASI
I
II
BATI UYGARLIININ
KAYNAKLARI Eski Yunan'n
miras
Rona'nm miras Hristiyanlk
(Okumu paralar: /. Bun/, A.B. Schwarz, F.
Clalla/e)
BATI UYGARLIININ DOUU
Jeodalj/OX|
13
35
35
42
47
53
53
59
65
71
71
81
95
99
104
111
111
116
119
129
132
19.
II
SOSYALST DNYA
I
VETNAM
VE
KBA
267
Vietnam
267
(Okuma paralan: Milliyet Sanat Dergisi, e Lan Vien)
Kba
272
(Okuma paralar: /. F. Reo, N. Guillen)
III
NC DNYA
I
AZGELMLK NEDR?
283
Azgelimiliin belirtileri ve etkenleri
283
Azgelimi lkelerde sosyal snflar ve siyasal
rejimler
289
(Okuma paras: A. Gevgilili)
II KALKINMA VE BAIMSIZLIK
295
Kalknma ve nndeki engeller
295
Kalknmann teki sorunlar
ve sosyal yapda deiiklik
299
(Okuma paras: Nevsveek)
III BALICA AZGELM LKE GRUPLARI 305
Latin Amerika
305
Kara Afrika
307
slam dnyas
307
Asya'daki azgelimilik
309
(Okuma paralar: H. Yavuz, P. Neruda)
IV
TRKYE
I
583
589
595
ONSOZ
Bu kitap, 1972-1975 yllarnda yazld. Amac da,
liselerden niversite ya da yksekokullara gelen
rencilerin kltr a" m gidermekti.
Gerekten, byle bir sorun vard. Liseler, genlere
-hemen hemen- hibir ey vermiyordu. Tarih, felsefe,
sosyoloji, edebiyat ve sanat gibi kltrn temel
konularnda, rencilerin kafalarna yalan yanl, abuk
sabuk, ipe-sapa gelmez birtakm eyler tktrlyordu.
Ne gereki ve bilimsel bir yaklam, ne de bir btn
olarak kucaklay kltr. Bir blk-prilklk, bir
derme- atmalk, bir kemeke ksacas.
Niin byleydi b?
nk, Trkiye'de egemen snflar, zellikle 5'li
yllarla beraber, genlerin uyanmasn istemiyorlard.
yle olduu iin de, daha liseden balayarak, gzlerinin
nne bir "duman perdesi ekip, iinde yaadklar
aa ve topluma yabanclatryorlard onlar. Yaman bir
oyundu oynadklar ve dorusu maharetle oynuyorlard.
niversite ya da yksekokullara bu durumda gelen
genler de, oralarda izleyeceklerini gerektii gibi
izleyemiyor, reticilerle aralarnda bir "kltrel diyalog
kurulamyor, bir "kr d"dr gidiyordu zetle.
Ne yapmak gerekiyordu ?
Liselerin dzeltilmesini beklerken, faklte ve
yksekokullarn ilk snflarna bir "uygarlk tarihi" ya da
"kltr tarihi" koyarak, genlerin "kltr an"
gidermek! Bylece hem yksek retim boyunca
rencilerle reticiler arasnda bir diyalog kurulmas
olana yaratlm olacak, hem de genlerin bir dalda
uzman, ama temel kltrden ve dnyadan habersiz
yaama atlmalar nlenmi olacakt.
1972-1973 ders ylna girerken, stanbul'da -sonra
faklte haline gelecek olan- bir yksekokul, ili ktisadi
ve Ticari limler Yksek Okulu, uyank yneticisi Prof.
Kvan Ertopun nayak olmasyla, bu yolda ilk adm
att: lk snfna bir "uygarlk tarihi" dersi koydu ve
retimi de bana verdi.
1
0
1
1
1
2
GR
UYGARLIK NE DEMEKTR?
"Uygarlk" deyince, birbirinden farkl iki ey anlalr:
Bir anlamyla uygarlk, "doal hal"in, "barbarlk"n kart olan bir
durumu anlatyor. Bu anlamda, "uygar millet", "uygar halk" deyince,
1
3
belli
bir
iktisadi
yapnn
biimlendirdii bir deerler sistemidir. Bir
uygarla, kendine zg bir nitelik kazandran en nemli
elerden biri, belki de birincisidir "iktisadi yap". I
Ne anlalr iktisadi yap deyince?
ktisadi yap, insanlarn "doa" ile mcadelesini ve o
mcadelenin ortaya kard "ilikileri" iine alyor: nsanlar, yaamak ve bunun da tesinde, -hayvanlardan
farkl olarak- "doay aabilmek" iin alp retmek,
bunun iin de birtakm retim aralar kullanmak,
retimdeki almalarn da rgtlendirmek zorundalar.
te, insanlarn retim faaliyetinde kullandklar maddesel aralar ve teknik, bu retim faaliyetinin dourduu
ilikiler, giderek btn bunlar kapsayan "retim biimi",
uygarlklarn tanmnda nemli rol oynuyor. nsann belli
bir toplum iindeki varln, bilincini etkileyen ve mlkiyet kavramn, bireylerin ya da gruplarn toplum iindeki
grevler bakmndan farkllamasn, baka bir deyile
"sosyal smf"lar yaratanlar da bunlar aslnda.
yle olunca da, toplumlar, giderek uygarlklar, bu
"retim ilikileri"nin evresinde oluuyor her eyden nce. Toplumlar ve uygarlklar anlayabilmek iin de bu
ilikileri incelemek art. Doal kaynaklardan yararlanma
koullarm, belli bir adaki retim aralarnn gelime
durumunu ve insanlar arasndaki iblmn yani.
retim ilikilerini oluturanlar ite bunlar.
Ama, insanlarn doaya kar mcadelesinin biim ve
teknii elbette ayn kalmyor, deiiyor: Yeni kaynaklar
bulunuyor, aralar geliiyor, iblm yeniden dzenleniyor; btn bunlar kapsayan "retim biimi" deiiklie
uruyor giderek.
Ve btn bu gelime, uygarlklar da etkiliyor ister istemez.
Nasl?
Hemen btn ilka uygarlklar, Dou'da olsun Bat'da olsun, "kleci" retim biiminin biimlendirdii uygarlklardr. O uygarlklarn birok kurumlann, bu kleci
Her
uygarlk,
INiyazi Hrrkrs,
197.5, s. 295.
Ankara,
UYGARLIKLARARASI ETKLER
VE UYGARLIKLARIN EVRM
Hibir uygarlk trde (homojen) deildir.
Bir uygarlk, baka uygarlk ya da uygarlklarla iliki
iindedir mutlaka. Byle bir iliki doar domaz da, o uygarlk deimeye balar. nsanlk tarihi, uygarlklar
arasndaki bu tr ilikiler ve onlarn sonucu ortaya kan
deiikliklerin tarihidir bir yerde: lkada Asurlular,
Babil uygarlna kondular. Roma uygarl, aslnda
Yunan uygarlnn bir yetitirmesidir. Hal savalarnda
karlaan, yalnz ordular deil, ayn zamanda iki ayr
uygarln, slam uygarl ile Hristiyan uygarlnn
teknii idi.
Ve bu karlamann Bat uygarlnn dousundaki
payn kim yadsyabilir?
Yaadmz ada haberleme ve ulatrma aralarndaki dev gelimeler, bugnn uygarlklar arasndaki alverii ve karlkl etkilenmeleri ok daha byk
boyutlara ulatrm bulunmakta. Tepkili uaklarn btn
mesafeleri hemen hemen anlamsz hale getirdii,
televizyonun dnyann birbirine en uzak noktalar
arasnda annda ilikiler kurabildii, makinelemenin
hemen her yana kk sald, giyim kuamn enlem ve
boylamlar aarak yeknesakl salad bugnk
dnyada, somut uygarlklarn stnde, -maddesel
planda da olsa- dnya apnda bir uygarln -daha
imdiden- olumaya baladn syleyenler var.
Uygarlklar, yaayan her canl varlk gibi, zaman
iinde deiiyorlar.
Bu deiiklikte, bir uygarln her esi kukusuz ayn
ritimle deimiyor. Deimeye kar direnen kurumlar
oluyor. Bazen de gemiin kalntlar -eskinin dinsel nitelikteki maskelerinin gnmzde karnavallarda kullanlmalar gibi- ilk zamanlardaki anlam ve rollerini yitirerek
yaamlarn srdryorlar.
Son olarak, her canl varlk gibi, bir uygarlk da lyor.
Tarihte byle gp gitmi nice uygarlklar var. Gnmzde, rnein Bat uygarlnn da "lme mahkm"
bulunduunu syleyenler var.
Ne var ki, btn bu hezeyanlar; ipe sapa gelmez dnceler Spengler ile Toynbee'nin tekelinde deil.
ada dnyann Sorokin, Danilevski, Berdiaeff,
Schweitzer, Kro- eber gibi baka nlleri de, tekiler gibi
tutarsz ve bulank kafalar aslnda.
B metafizik tarih felsefelerinin dnda, tarihin ve tarih felsefesinin gerek kurucusu, Alman dnr Kari
Marx'tr. Marksizmle tarih, tarihsel geliim bilimsel bir
aklamaya kavuur.
Tarihle beraber uygarlklar da kukusuz.
Bu konunun ayrntlarna ileride Marksizmi anlatrken
gireceiz. Bir baka nemli noktaya deineceiz imdi.
"adalk" konusuna.
UYGARLIK VE ADALIK
Reformcu Padiah III. Selim, 1789'da tahta ktktan
sonra, "darda esen rzgrlar" hakknda kendisini
aydnlatmas iin, -o zamanlar "reislkttap" denilenDileri Bakam Atf Efendi'den bir muhtra ister. Byk
Fransz Devri- mi'nin stnden birka yl gemitir
henz. Atf Efendi'nin hazrlayp padiaha sunduu -ve
metni bugn de elimizde bulunan- nl muhtrasnda
-zetle- unlar syler:
18.yzyl "Aydnlklar felsefesi"nin -adlar nnde bugn de en derin sayglarla eildiimiz- byk
temsilcilerini, "zndk", yani allahsz deyip -akl srakmseyen ve kkrtclkla sulayan, insanlk tarihinin
dnm noktalarndan biri olan Byk Fransz Devrimi'ni
de "fitne ve fesat hareketi" olarak niteleyen Atf
Efendi'nin kafas nasl bir kafadr?
Kukusuz, "ad"!
1789'da, burjuvaziye kar soylular, onlarn dzenini
-yani feodaliteyi- tutmak ad idi.
Peki, ya bugn emekilere kar burjuvaziyi tutmak?
Sosyalizme kar kapitalizmi, milli bamszla kar emperyalizmi, laiklie kar mmetilii, demokrasiye kar
diktatrl, giderek faizmi tutmak?
Nasl bir hkm vereceiz bylesine bir gr,
bylesi- ne bir kafa hakknda?
inde yaadmz dnya, eitli uygarlklar barndryor. Saylar hakknda herhangi bir tartmaya girmeden, bunlarn en belli ballar unlar: Bat uygarl, Latin
Amerika uygarlklar, Sosyalist Avrupa uygarl, slam
uygarl, Hint uygarl, in uygarl, Japon uygarl,
Kara Afrika uygarlklar.
Ne var ki, yaadmz dnya, uygarlklar planndaki
bu blnten ok daha baka, ok daha kkl bir bln barndran ve onun sorunlarn yaayan bir dnya.
ktisadi, sosyal ve giderek kltrel gerekler bakmndan,
e blnm durumda dnyamz: Bat dnyas,
Sosyalist
dnya
ve
nc
Dnya
diye
adlandrlyor bu bln.
Temeldeki bln bunlar temsil ediyor.
Uygarlklar arasndaki bln ise, bu temeldeki blnn stne kurulu bir baka gerek.
Aklamalarmz bu l tablo zerine kuracaz biz
de. Trkiye'yi ise, -bu tablo iindeki yerini belirledikten
sonra- ayr bir blmde inceleyeceiz.
OKUMA
YAMYAMLIK MASALI
Bundan bilemediniz yirmi yl ncesine kadar
Afrika, oumuzun kafasnda insan eti yiyen ilkel ve
vahi insanlarn yaad byk bir kara parasyd.
Smrgeci
dzenin
srdrlmesi
amacyla
tezghlanp sunulan bir yamyamlk masaln, sanrm
oumuz anmsarz. Jomo Kenyatta, Kenya'da bamszlk sava atnda, gazeteler Mau-Mau'lar insan
eti yiyen yamyamlar diye gstermilerdi. Uygarlkla
ilikisi olmayan bu 'yamyam'lar, eski deyimle
'zaptrapt' altnda tutmak gerekiyordu. Yiyip iip
smrgecilere dua etmeliydik: Bu vahiler gnn
birinde teki kara paralarna ela atlayverirlerse
halimiz nice olurdu? Bir kazanda halanmamak iin,
Afrika'nn sahiplerinin orada kalmas zorunluydu.
SORULAR
BATI DNYASI
Bat uygarl, Avrupa'nn batsnda douyor ve oradan evreye yaylyor. "Bat uygarl" deyimindeki "bat"mn corafi anlam yalnzca bu. Yoksa, Bat uygarl,
Avrupa'nn bugn dousunda bulunan lkeler de iinde
olmak zere, baka Avrupa lkelerine yayld gibi, Avrupa dna da tamtr. rnein, Birleik Amerika ile
Kanada, bir baka ktada bulunduklar halde, Bat
uygarlnn iindedirler. Dnyann bir baka ucundaki
Avustralya da yle.
Bat uygarl, bir corafi deyim deil, her eyden
nce bir iktisadi ve sosyal sistemin ifadesidir ki, o da
"kapitalizm"dir.
Gerekten,
Bat
uygarl,
kapitalizmin doup gelitii lkelerin uygarldr.
Ve kapitalizm, bugn bir
"ileri sanayi
kapitalizmi"dir.
Ama ileri sanayi kapitalizminin bulunduu her lkenin
bu uygarla girdii de sanlmamak. rnein Japonya,
bir ileri sanayi kapitalizminin -hem de byk bir gleyrrlkte olduu bir lke olmasna karn, Bat uygarlnn dndadr. nk Japonya, bir uygarl uygarlk yapan baka baz eler -yani sanat, edebiyat,
mzik, dinsel inanlar vb.- bakmndan Bat uygarlnda
rastlanmayan byk farkllklar gsterir.
O halde, Bat uygarl, yalnz ileri sanayi kapitalizminin uygarl deil, ayn zamanda belli "kltrel
deerler "in de uygarldr.
Nedir bu kltrel deerler? Hangi kaynaklardan domu, nasl gelmitir?
Ve nasl bir tablo ortaya koymaktadr bugn?
BOLUM I
BATI UYGARLIININ KAYNAKLARI
Bat uygarl, aslnda ortaan sonlarna doru balayan bir
gelimenin rndr. Bir iktisadi sistemin, "kapitalizm"in damgasn tar
bu gelime. Ve bu gelimenin bayraktarln yapan sosyal bir snf vardr
bir de: "Burjuvazi". Ne var ki, bu gelime daha nceki alarn kltr
mirasna da konmutur. Bu geliimin tad kendine zg renklerin fon
boyasnda ite bu kltrel miras yatar.
Nedir o miras?
Bat uygarl, ilkadan Yunan ve Roma'nn mirasna konmutur.
lkan sonlarna doru ortaya kan Hristiyanlk bir baka temel edir.
zellikle Hristiyanlk, ortaada, Kilisesi ile, Bat'nn inan dnyasna
damgasn vurur.
Bu damgann, ileriki yzyllarda kendini duyurduu ilikiler ve
kurumlar olacaktr.
ESK YUNAN'IN MRASI
Bat uygarlnn ilkadaki en nemli kaynaklarndan biri, Yunan
uygarldr.
Bat'y iki yoldan etkiledi bu uygarlk:
- nce, Romallar yoluyla. nk Yunan uygarl, -Hellenistik
hkmdarlklar aracl ile- Roma mpara- torluu'nu derinden derine
etkilemiti. Yunan kltrn zmseyen Romallar, onu ayn zamanda
Bat'ya geirmilerdir.
Ne var ki, Yunan uygarl asl etkilemesini sonraki yzyllarda,
zellikle Rnesans'ta yapt. Geri Ortadou'da da Aristoteles'in eserleri
-en azndan zetleri- bilinirdi. 12. yzyln sonlarnda Araplar sayesinde,
Yunan kltrnn metinleri yeni yeni Bat'ya sokulmu ve byk yanklar
uyandrmt. Ama asl Rnesans'tadr ki, Yunan uygarlnn eserleri sanki
yeniden kefedilir. Yunan uygarlnn Bat'y dorudan doruya
etkilemesi de, ite o tarihlerden balar.
Yunan uygarl, hangi alanlarda etkiledi Bat'y?
Bata felsefe, sanat ve edebiyat geliyor.
3
5
3
9
OKUMA
YUNANLILARA EN OK NE BORLUYUZ?
Uygarln Yunanllara en ok hangi bakmdan
borlu olduu sorulunca, her eyden nce ve en
doal olarak, onlarn edebiyat ve sanattaki yksek
baarlar akla gelir. Fakat bu soruya, Yunanllara
kar en derin kran borcumuz, onlarn dnce ve
tartma zgrlnn ilk yaratclar olmalarndan
dolaydr, yant verilirse daha doru olur. nk
dnce
zgrl,
onlarn
yalnz
felsefi
dncelerinin, bilim alanndaki grlerinin, siyasal
kuramlardaki denemelerinin ana koulu olmakla
kalmamtr. Edebiyat ve sanatta erdikleri yksek
SORULAR
1. Yunan uygarl Bat'y ka yoldan etkiledi? Bu
yollar iinde Araplarn bir rol olmu mudur?
Olmusa nasl?
2. Yunan
uygarl,
Bat'y
hangi
alanlarda
etkilemitir?
ROMA'NIN MRASI
Yunan uygarln Bat'ya geiren Roma, ona kendi
katksn da ekledi. Bu katk, Bat uygarln oluturan
eler arasnda.
Aslnda, Roma'nn miras -Yunan'n miras gibi- her
alanda zenginlik gsteren bir nitelik tamaz. Romallar,
bilimlerin gelimesine pek az katkda bulunmulardr;
matematik olsun, doa bilimleri olsun, tp olsun Romallara pek byk ey borlu deiller. Bu bilimlerde ya da
teknikte, Romallarn hatr saylr herhangi bir bulular
gsterilemez. Romallar, "Hellenistik" bilimi kabul etmekle yetinmilerdir daha ok.
Ama buna karlk, asker, idareci, byk mimar ve
byk hukuku idiler Romallar. Onun iindir ki, Bat
uygarlnn "fikr" temelini Yunanllar kurmusa, "idari
ve hukuksal" temellerini de Romallar kurmulardr hi
kukusuz.
Roma hukuku
Roma'nn byk yetenei, siyasal bir yetenekti her
eyden nce. Gerekten, o dnemin pek ilkel olan
ulatrma ve haberleme aralar gz nne alnacak
olursa, Romallarn, dil ve kltr bakmndan birbirinden
pek farkl onca kavmi, imparatorluun o denli geni
snrlar iinde toplayp yzyllarca ynetebilmek iin
byk bir siyasal gce ve -o oranda da- maharete sahip
bulunmalar gerektii kolayca anlalr.
Roma'nn dnyaya egemen olmasn salayan bu
siyasal yetenek yanmla, bir kincisi hukuksal yetenei
idi.
Roma hukuku, ne bir kiinin ne de birka kiinin
eseri, tersine, bu hukuk yzyllar boyunca gelimi ve bu
geli- me, Roma tarihi boyunca srp gitmitir. Zaman
zaman eitli toplamalarn konusu olan bu hukuk
kurallar, son olarak, byk Bizans mparatoru
Iustinianus'un giriimiyle -stanbul'da- toplanp bir araya
getirildi.
Roma'nn
eski
grkeminin
bilin
ve
heyecamna sahip bir imparator olan -ve M.S.
527'den 565 ylna dein hkm srenIustinianus, eski imparatorluu yeniden kurmak arzusundayd. Bir sre yapt baarl
savalarla -bir lde- gerekletirmiti de bu
emelini. Roma hukukunun, eski Roma'nn
yaratt en byk eserlerden biri olduunu
biliyor ve bu hukuka kar byk bir hayranlk
besliyordu.
Kendi
giriimi
zerinedir
ki,
yzyllar boyunca ilenip gelimi olan Roma
hukuku kaynaklar, yani Romal hukukularn
eserleri ile imparator kanunlar, birka klliyat
halinde bir araya topland. Biz, Iustinianus'un
bu klliyatnn btnne -"medeni hukuk
klliyat" anlamna gelen- "Corpus Iuris Civilis"
diyoruz. Iustinianus'un gerekletirdii bu
Roma'nn miraslar
OKUMA
HIRSTYANLIK
sa ve retisi
Hristiyanlk, Dou mistisizminin, Yahudi mesihciliinin, Yunan dncesinin ve Roma evrenselciliinin "kavak noktasnda" ortaya kt.
Doduu yer, bylesine etkilerin odaklat bir yer.
Hristiyanln kurucusu sa, ilk Roma imparatoru Augustus zamannda, Filistin'de dnyaya geldi. Ve orada
vaazda bulundu. Kurduu din, kendisinden ok sonra,
Roma mparatorluu'nun resm dini haline gelmi ve
sonuta tm Bat dnyasnn egemen dini olmutur.
sa'nn retisinin temeli u: Tanr, efkati btn
evreni kapsayan bir Baha'dr. Ve yeryznde
"Tanr'nn saltanat" hkm srecektir gnn birinde.
sa'nn retisinin temeli olan "Tanr saltanat" dncesi iin, "insan dncesini harekete geiren ve kafasn
deitiren en byk ihtilal doktrinlerinden
biridir" der, ngiliz tarihisi Wells.
sa, Tanr'nn evreni kavrayan babal adna, neye
kar kyor ve ne getiriyordu?
Ne idi ierii "sa'nn ihtilalcilii"nin?
- nce, zamannn dar milliyet inancna kar
kyordu sa.
sa'dan nce Yahudiler, evrenin biricik Tanr's olan
IH
det yerini bulsun diye yarglamay da unutmadlar
doallkla.
Hristiyanl yaylmas
Hristiyanlk, balangta bir "yoksullar hareketi"
olmutur. lk Kilise, bir yoksullar birlii, bir kardeler
topluluu idi; "yoksul" (ebionim) diye adlandrlrd ilk
Hristi- yanlar. "Hristiyanln kurulmas, halktan gelen
insanlarn imdiye dein baardklar en byk eserdir".
Byk Fransz dnr Ernest Renan'ndr bu sz.
sa'nn retisini, onun lmnden sonra, mezleri
(Havariler) yayar. Dinin dayand esaslar ieren
kutsal metinlerin yazlmas da sa'dan sonra olur.
Bu mezler iinde zellikle Aziz Paulus, ok
nemli bir yer tutar. Yahudilii, Mithra dinini ve
o
zamann
skenderiye'sinde
egemen
inanlarla
ilgili
birok
dnceleri
ve
anlatmlar Hristiyanla sokan o olmutur.
sa'nn, Tanr Osiris gibi, yeniden dirilmek ve
insanlara lmszlk vermek zere len bir
Tanr olduu inancn alayan da odur. Dinin
tutunmas ve yaylmasndaki hizmeti ne denli
byk olursa olsun, "Tanr-sa" ile "nsanln
babas
olan
Tanr"
arasndaki
hsmlk
sa'dan sonraki iki yzyl boyunca, Hristiyan dini Roma mparatorluu'nda durmadan yaylyor.
Yeni
dinin,
Filistin'den
karak
Roma
mparatorluu'nda
hzla
yaylmasnda,
tad
dnceler kadar -belki onlardan da ok- o zamann
Roma'sndaki sosyal gerekliin byk pay vardr: Roma
devletinde dzene, kanunlara ve teamllere olan o eski
gvenden eser kalmamt. Bir yanda klelik, zulm ve
korku, te yanda israf, ihtiam ve sefahat hkm
sryordu. Bir huzur zlemi iinde idiler ezilen ynlar.
Onlar yeni dinin, yani Hristiyanln kollarna atan bata
bu sosyal koullard.
SORULAR
1.Metinde
geen
"Dou
mistisizmi",
"Yahudi
mesihcilii", "Yunan dncesi" ve "Roma evrenselcilii"
deyimlerini aklaynz.
2. Hristiyanlk aslnda nasl bir "sentez"dir? Bu
sentezde da
ha nceki din ve uygarlklardan gelen unsurlar
saptaynz. (Okuma parasn okuyunuz.)
3. "sa'nn ihtilalcilii"nin ierii nedir?
4. Hristiyanlk, balangta nasl bir hareketti?
Daha sonraki yzyllarda bu niteliini korumu
mudur? Koruyamam ise bunun nedenleri nelerdir?
5. Hristiyanln
hzla
yaylmasnda,
tad
dnsel esaslar m yoksa o zamanki Roma
devletinde halkn sosyal durumu mu daha ok rol
oynamtr?
BOLUM II
BATI UYGARLIININ DOUU
Ortaa, Bat Roma mparatorluu'nun k (476) ile balayan ve
stanbul'un Trklerce fethine (1453) dein srd -genellikle- kabul
edilen bir tarihsel dnemin ad. Bin yllk bir dnem aa yukar.
Nedir ortaaa zelliini veren?
lkadan farkl bir iktisadi ve sosyal dzene ve o dzeni belirten bir
deerler sistemine sahip olmas.
"Feodalite" (derebeylik) ad veriliyor o iktisadi ve sosyal dzene.
Deerler sistemini ise -hemen hemen tek bana- Hristiyanlk temsil
ediyor. Kilise, bu temsilcilikte bir arac rolnde.
Ortaan sonlarna doru, hem iktisadi ve sosyal dzende hem de
deerler sisteminde kkl deimeler balar. Bat uygarln asl
douracak olan da ite bu deiikliklerdir.
FEODALTE
Feodalitenin douu
Ortaada, zellikle Bat Avrupa'daki toplum dzenine "feodalite"
(derebeylik) ad verilir. Klasik feodalitenin -btn izgileriyle- ortaya k,
Fransa'da Karolenj mparatorluu'nun batndan (10. yzyl), ngiltere'de
ise Norman istilasndan (11. yzyl) sonraya rastlar.
Ayn zamanda siyasal, hukuksal, iktisadi ve sosyal bir rejim olan feodal
dzende "devlet birlii" yoktu. Birok beyliklere ayrlm bulunuyordu
lkeler. Gerekten de, feodalitenin siyasal adan gsterdii en byk
zellik, devlet iktidarnn paralanm olmas ve halkn, -Fransa'da
Capet Hanedan'nn iktidarnn balarnda olduu gibi- dorudan doruya
devletin deil, topraklarn sahibi olan senyrlerin
(derebeylerin) uyruu durumunda olmalardr.
Klelikten farkl bir durum olan "bir kiiye uyrukluk", barbar istilasnn
yaratt gvensizlik yznden ok abuk yaylm ve genellemi.
Koullar, kendilerine bir sen- yr semek zorunda brakmtr btn
insanlar. Bu dnemde, toplumda himaye ilikilerinin artmasn normal bir
olay olarak kabul etmek gerekir. Bylece, retim tekniinin gelimesi
Feodalitenin anlam
Feodalite bir piramide benzetilebilir. Burada, Roma hukukunda olduu
gibi, topraa serbeste tasarruf edebilmek sz konusu deildir.
Senyrsz toprak bir istisnadr.
Topraklar, fief szlemesi ile "hiyerarik" bir dzene balanmtr.
Fief szlemesi, iki yanl bir szleme. Yanlardan biri senyrdr.
Senyr, tabi ya da vasal denilen bir ikinci kii yararna, belirli bir toprak
paras zerinde adaleti datma gibi bir grevi -srekli bir hak olaraktanr. Buna karlk, vasal da senyrn kendisinden bekledii hizmetleri
yerine getirmek zorundadr. Ayrca vasal da ald topra ksmen
bakalarna verebilir ve bu yoldan kendisi de
At
derebeyi olabilirdi. u var ki, bu hiyerari iinde, sonuncu vasaln ilk
senyrle hibir ilikisi yoktur.
Vasal durumunda olan senyrlerin eitli ykmllkleri vardr:
Asker alanda yapaca yardmla, eitli maddi yardmlarn yan sra
vasal senyre "danmanlk" yapmakla grevlidir. Senyr, vasallarn
dnce ve dileklerini renmeyi yararl bulmaktadr. Vasallarn dncelerini, eitli konulardaki grlerini senyre bildirmeleri de bir
grev ayrca. Vasallarn, bu amala bir araya geldikleri toplulua "curia"
ya da "concilium" ad verilmektedir.
Bat'da feodal dzene verilebilecek en gzel rnek, o zamanki
Fransa'dr.
OKUMA
FEODALTE VE EDEBYAT
Derebeylik rejiminin kuvvetlenmesi, toplum hayatnn dzenlenmesi, ilk Hal seferleri, aristokratlarn gcn ve nfuzunu
artrmtr. Bunun sonucu olarak, XII. yzyln daha hemen
balarnda aristokrat snfn dnya grn yanstan gerek bir
edebiyatn kurulduunu, valyelik lksnn en stn deer
olarak edebiyatta ve toplum hayatnda kendini ka-
la- byk zenginlik sahibi bir kurum haline gelmesi gibi manevi, siyasal,
ekonomik
nedenler
16.
yzylda
Katolik
Kilisesi'nin
yeniden
paralanmasna yol at. Reform hareketi sonunda eitli Protestan
kiliseleri byle dodu.
Avrupa'nn "dinsel" corafyas -ana izgileriyle- tamamlanm oluyordu
bylece.
Kilise'i rol
Ortaada Kilise, insanlarn yalnz iman ile ilgili deildir. Sosyal
yaamn hemen btn alanlarnda byk bir rol oynamaktadr. Kilise'nin
karmad ok az ey vardr. Ancak, dnce zgrlnn karsna
kard -zaman zaman korkun- engeller bir yana braklrsa, ortaada
yer yer olumlu rolleri de grlyor Kilise'nin.
a) Kiiltiir koruyuculuu 1
Gerekten, Bat Roma mparatorluu, Kavimler G- 'nn seli altnda
ezilip yklnca, eski Yunan'la Roma'nn miras brakt kltr de yok olmak
tehlikesi ile kar karya kalmt. te, Eski Dnya'nn ykntlar iinde,
Yunan ve Roma'nn kltrel deerlerine sahip karak, onlar gelecek iin
kurtaran Kilise oldu. Barbar kavimlere ilka kltrn benimsetmek
iinde k noktas dindi geri. Ne var ki, kltrsz gen kavimler
Kilise'nin aracl ile eski Yunan ve Roma dnyasnn okuluna girip, onun
kltr deerlerini yava yava benimseyerek yetitiler.
Rnesans ile balayan Bat'nn yeni kltrn, bu yetitirme
hazrlamtr bir bakma.
Ama Kilise de, o sralarda bunu yapacak durumda idi. nk Roma
imparatorluu ykld zaman, ayakta kalm tek byk g oydu. Ne var
ki, l din olunca, Kilise'nin ilka kltrnden ancak kendine uygun
bulup ald dnceler ayakta kalabilmi, benimsemedii dnce ve
inanlar darda braklmtr. Eski Yunan ve Roma kltrnn birok
deerleri karanlklara gmlmtr bu yzden.
Yzyllarca sonra, ancak Rnesans'ta gn na kacaktr bunlar.
Kilise, ilka felsefesini benimsemitir. Ama bu, Hristiyanlatrlm bir antik felsefedir. te yandan, an- tikan
"dinamik" felsefe anlaynn zddna, ortaada felsefe
anlay
duruktur
(statik).
Sonra
skolastik
ve
-baz
grnleriyle- mistiktir ortaa felsefesi.
Skolastik iin temel, Kilise'nin saptad retidir; mistisizm
ise, kiisel dindarl esas alyor.
b) Eitim ve retim
Roma mparatorluu ykldktan sonra, okul adna ya bir piskoposun ya
da manastrlarn okullar kalmt ancak. Bunlar da, "yedi serbest
sanat" ad altnda toplanm -ve iki gruba blnm-bilgileri
retiyorlard: "Quadrivium" mzik, aritmetik, geometri, astronomiyi iine
alyordu; "trivium" ise gramer, retorik ve Aristoteles'in birka parasnn
evrilmesinden ibaret olan mantkt.
Ve aslnda yzeysel bir biimde retilirdi btn bunlar.
Bir sre sonra, retmenlerle renciler, piskoposun ynetiminde
Paris'te bir birlik halinde rgtlendiler. Bu birlie "Universitas", yani
"genel birlik" ad verildi. niversite, hem retmenleri hem rencileri
iine almaktayd ama birlii yalnz retmenler, yani papazlar ynetiyordu. niversite, retilen konulara gre ilahiyat, kilise hukuku,
sanatlar gibi fakltelere blnmt. Daha sonra alan tp fakltesiyle
faklte says drde ykseldi. rencilerin ou yoksuldu. Baz hayr
sahipleri, adlarna "kolej" denen misafirhaneler atlar. rencilerin ou
buralarda doyurulup barndrlyor ve manastrlardakine benzer bir
disipline tabi tutuluyordu.
13. yzyln banda Paris niversitesi, retmen ve renci
bakmndan en kalabalk topluluk oldu. Her lkeden insanlar geliyordu
buraya. En nl retmenler yabanclard. Alman Albrecht ve talyan
Aquino'lu Torna da vard bunlar arasnda.
c) Giizel sanatlar
Papazlar yalnz katince yazyorlar, niversitelerde de yalnz Latince
konuuyorlard. Bunlar, canl bir edebiyat yaratmay baaramadlar. Ama
yine de gzel sanatlarn olumasnda byk paylar oldu. Mimar ve
heykelcilere, binalarn ve konularn seilmesi iini smarlyorlard. "Roman" stilde olsun, "Gotik" stilde olsun, hemen hemen btn antlar
kiliselerdi; heykeller, kabartmalar, sslemeler hep kiliseler iin
yaplyordu.
Ruhban zmresi, zellikle mziin ilerlemesi iinde byk aba
gsterdi: Orgun kullanlmasyla, mzik, daha soylu ve daha gl bir
anlatm olan bir alg kazanm oldu. Teksesli mzikten oksesli mzie
geii balatanlar da onlar oldular. "Notalar sistemi"ni saptayan ve notalara -bugn de tadklar- adlar veren bir talyan keiiydi: Guido
d'Arezzo. Dies Irae, Stabat Mater gibi en tannm kilise ilahilerini
besteleyenler, gene talyan papazlar oldular.
Buraya kadar sylediklerimiz, Kilise'nin "uygarlk" roldr. Ama ayn
Kilise'nin, kendi retisine inanmayanlara ya da ilahiyat stne
tartmalarda Kilise'nin yorumundan baka bir yorumu benimseyenlere
Fakat sapkl kknden kaldrabilmek iin onun en gizli snaklarn bulup ortaya karmak gerekiyordu. Albigeois'lar [Albi'liler]
tepelendi ise de, retilerinin zehri henz giderilememiti. Sapklar
arayp ortaya karmak iin inquisition (engizisyon) ad ile nl
sistem 1233 yl dolaylarnda Papa IX. Gregorius tarafndan kuruldu
ve IV. Innocentius'un bir ferman ile bu zulm makinesi "her kentin,
her devletin toplum yapsnn ayrlmaz bir esi olmak zere" esasl
ve dzenli bir rgt haline getirildi.
Piskoposlar, Kilise'nin stne ald bu devi gerei gibi yapacak
yetenekte olmadklar iin, her ruhani ynetim blgesinde maksada
elverili keiler seildi ve sapklar arayp bulmak ii bunlara
brakld...
Sapkl tepelemek iin en etkili aralardan biri... Btn halk
engizisyon hizmetinde sayld iin, herkes o rgte hafiyelik
etmekle ykml tutuluyordu...
DAHA OK BLG
John Bury, Dnce zgrlnn Tarihi (ev. D.
Bartu), stanbul, 1978.
Charles Seignobos, Avrupa Milletleri Tarihi (ev.
S. Tiryakio- lu), stanbul, 1960.
SORULAR
1. Kilise nasl kurulmutur? "Katolik Kilisesi",
"Ortodoks Kilise" ve "Protestan Kilisesi" deyince ne
anlalr?
2. Bat'da, ortaada, kilisenin kltrde koruyucu
bir rol olmu mudur? Olmusa bunun erevesi
nedir?
3. Ortaa felsefesinin nitelikleri nelerdir?
4. Kilise'nin ortaada, eitim ve retimde,
sanatta ve mzikte oynad roller nelerdir?
5. Kilise, dnce zgrln tanm mdr?
Tanmamsa, bunun sosyal nedenleri nelerdir?
(Okuma parasn okuyunuz.)
SORULAR
1. Bat'da, ortaan ilk dnemlerinde, iktisadi
faaliyetin tablosu nedir? Bu tabloyu hangi yzyldan
balayarak, hangi olaylar deitirmitir?
2. "Kentlerin
uyan"nn
iktisadi
ve
sosyal
sonular nelerdir?
3. Korporatif rejim nedir?
4. Bat'da, ortaan sonlarnda, iktisadi tablonun
deimesiyle, siyasal birlie ve merkezlemeye
doru hzl bir gelimenin balamas arasnda bir
iliki var mdr?
5. "Roman" sanat ile "gotik" sanat ne zaman
ortaya kmlardr ve hangi zellikleri tarlar?
(Okuma parasn okuyunuz.)
BOLUM III
BATI UYGARLIININ YKSEL
(16., 17. VE 18. YZYILLAR)
15. yzyln ortalarndan 16. yzyln sonlarna dein
-Osmanl mparatorluunun en gl ve grkemli yllarna rastlayan bir buuk yzyllk dnemde- Bat Avrupa'da ortaan son izleri de silinir; asker, corafi, iktisadi, dnsel, dinsel ve siyasal alanlarda byk
deiiklikler olur, ufuk geniler ve Bat'nn yenia
belirgin zellikleriyle balar.
Dou'nun ykseliine kar, Bat mcadeleye
hazrlan- maktadr.
Srayla inceleyelim bu evrimleri.
TEKNK DNMLER, KEF YILLARI
Bata askerlik, denizcilik ve corafya alanlarnda
kkl deiiklikler gryoruz: Ortaada kullanlan "Grek
atei" yerine, nce topulukta kullanlmaya balanan
barut geer. zellikle pusula sayesinde gemiler byk
seferlere kma olanan bulur. Son olarak, Avrupa, bir
dizi keiflerle yeni ktalar ve lkeler bulur ve tanr.
Bu ise, iktisadi alanda byk sonular dourur.
Teknik gelimeler
BizanslIlar, be yzyla yakn bir zaman, reine,
gher- ile ve kkrtten oluan bir maddeyi savata
dman gemilerini ve kuatma aralarn yakmak iin
kullanmlard. 13. yzyla doru, bu karmdaki reine
yerine kmr kullanlarak elde edilen barutun
patlamasndan yararlanlarak mermi atlmaya baland.
Top bunun sonucudur ve 14. yzylda hzla genelleir
kullanlmas.
Topun kefi, mutlak hkmdarln, feodal
rejimin yerine gemesini kolaylatran en
nemli aralardan biri oldu. Derebeylerin
barnd salam atolarn topla yklmas
kolaylamt nk. Bundan baka, sava ve
Corafi keifler
zetlersek, 16. yzyln sonlarnda, Amerika'nn, Asya'nn bir yarmadas deil, ayr bir kta olduu anlald.
Fakat Avustralya'nn varl henz bilinmiyordu. Yalnz,
gneyde geni bir ktann var olmas gerektiine inanlyordu.
O,sonraki yzylda bulunacaktr.
Kapitalizmin gelimesi
OKUMA
AZTEKLERN UYGARLII
Cortes...
Aztek
mparatorluumun bakenti Tenochtitlan'a
(Mexico) doru yrd. ehir, drt bir yandan sularla evriliydi. Bu
byk uygarln kalbine doru ilerledike, spanyollarn aknl
iyice artyordu. Grdkleri barajlar, inip kalkan tahta kprlerle
birbirlerine balanmt. Montezuma, sarayn ileri gelenleriyle
birlikte spanyollar karlad. Gz kamatrc bir tahtrevann
zerinde oturuyordu. mparatorun byk bir ihtiam iinde yaad
sarayna yakn binalara gtrlen spanyollar, sokaklarda,
damlarda, kayklarda birikmi byk bir kalabalk merakla izliyordu.
Avrupallar, kaldklar binalarn pencerelerinden nlerindeki geni
ovaya yaylan baraj ve suyollarm, ehre su getiren kemerleri, renkli
elbiseleri iinde sokaklar ve pazarlan dolduran insanlar, eitli
yiyecek, giyecek vb. satan dkknlar aknlk iinde seyredip
durdular. Sokaklar ylesine temizdi ki, "bu sokaklarda yryen biri,
ayaklarn ancak elleri kadar kirletebi- lirdi". ehrin ortasnda
piramit eklinde ykselen kocaman bir tapmak vard. Bunun etraf
eitli stunlar, parklar ve binalarla evrilmiti. ehirde ayrca birok
SORULAR
1. Bat'da yenian balarnda ne gibi teknik
gelimeler gryoruz ve bunlarn sonular ne
olmutur?
2. Batklar corafi keiflere gtren etkenler
nelerdir? Bu etkenler arasnda OsmanlIlarn ne gibi
bir rol olmutur? Corafi keiflerin Bat ve Osmanl
ekonomileri iin sonular nelerdir?
3. Batklar Amerika'y kefettiklerinde orada ne
gibi uygarlklarla karlatlar? Ve nasl davrandlar
bu uygarlklar karsnda? Aztekler kimlerdir ve
uygarlklar
hakknda
ilebiliyorsunuz?
(Okuma
parasn okuyunuz.)
RNESANS VE REFORM
14. yzyldan 16. yzyl sonlarna dein, Bat AvrupalIlar, yalnz okyanuslarn tesindeki lkeleri keifle yetinmediler; edebiyat, sanat ve dn alanlarnda da byk
ilerlemeleri oldu.
"Rnesans" ad veriliyor bunlarn tmne.
Kt retiminin yaylmas, oymacln ilerlemesi ve
basmcln, Rnesans'n olumasnda ve gelimesinde
rolleri byk. Ama asl neden, ykselen burjuvazinin varlyla ilgili.
Nedir Rnesans?
Burjuvazinin kltr devrimi.
Rnesans
a) Rnesans'n anlam
Rnesans, kelime anlamyla, "yeniden dou" demek.
Ancak, Rnesans deyiminden Bat'da edebiyat ve
sanatn gerekten yeniden doduu ya da dirildii
anlam karlmamal. nk, Ortaa Avrupas'nda da,
bir edebiyat ve sanat vard. Rnesans, Bat Avrupa'da
edebiyat ve sanatn yeni bir yne evrilii.
Gerekten, Rnesans hareketinin, grld her
yerde bu hareketi simgeleyen belli nitelikleri vardr: Eski
Protestanlk,
ite
bu
bakaldrnn
dindeki
grn.
Bireyciliin en gzel deyimini bulduu hareket
stelik.
Btn bu deiimde, Bat'daki iktisadi gelimenin,
doan kapitalizmin ortaya kard yeni bir snfn, yani
burjuvazinin yaam anlay ve yaaynn byk pay
var. ktisadi gelimenin bu snf yararna yaratt
zenginlik ve refah, ortaan ve Hristiyanln skc
ahlak kurallarn eip bkecekti ister istemez. Ve yaama
tutkuyla ball, zevk ve sevin iinde yaama
arzusunu, giderek biim ve maddenin yetkinlik ve
gzelliine nem vermeyi getirecekti arkasndan doal
olarak. Maddesel ve zgr bir yaam aknn, edebiyat
ve sanat etkilememesi de olanakszd aslnda.
Nitekim yle oldu.
Bundan
baka,
kk
Dou'da
olan
Ispanya'daki Mslman uygarlk ile Kuzey
Afrika Mslmanlarnn Sicilya ve talya ile
ilikileri, gney ve bat Avrupa'nn dnce ve
sanat ufkunun genilemesine yardm etmitir.
Endls
medreselerinde
renim
gren
Hristiyanlar vard. Fransa'da bni Sina'nn tpla
ilgili eserleri okunuyordu. Gney talya ve
Sicilya'da Mslmanln etkisiyle, Avrupa'nn
teki lkelerindeki banazlk hafiflemi, dar
zihniyet deimeye balamt.
Hmanizm deyimi, ilkin ve dar anlamyla, ilka edebiyat zerindeki -daha ok filolojik nitelikte olan- almalara verilen bir ad. lka edebiyat ile ilgili uralarn
ortaya kmas ise, yeni bir yaam anlay ve
duygusunun kendisine biim kazandrmak istemesinden
ileri gelmitir. Bu yeni anlay, dinden bamsz bir
kltr kurmak, insan ve dnya ile ilgili bir felsefe
yaratmak istiyordu. O halde hmanizm, sadece filolojik
bir aratrma deil, modern insann yeni yaam
anlayn ve duygusunu dile getiren bir akm oluyor.
Ancak hmanizmi dinden, yani Hristiyanlktan btn
btne ayr olarak da dnmemeli. Dinle yakndan ilgilenen kiilerdi hmanistlerin ou.
Hmanist hareket, bata talya'da doar: 1 la roketin
ncs, 14. yzylda yaam byk air Petrarca'dr;
15. yzylda, hareketin en nemli merkezi Lorenzo di
Medi- ci'nin Floransa's olur. 16. yzylda ise, btn
Bat'y sarar hareket: Bata HollandalI Erasmus olmak
zere, Alman Reuchlin ve Pirkheimer, Fransz Bude
ve Estienne, ngiliz Colet ve Thomas More
hmanist hareketin akla gelen ilk byk adlar oluyor.
- talya, Rnesans edebiyatnn ilk tohumlarn 14.
yzylda verecek denli olgundu. Dante, bir ortaa
adamyd, ama yeni alarn da bir habercisiydi. ada
Petrarca ise btn btne bir Rnesans adamdr.
Boccacio'nun Deca- meron'u, talyan Rnesans'nn
bugne dein nn koruyan eserleri arasnda.
15. yzyln ortalarndan 16. yzyln ortalarna dein
geen dnem talya'da Rnesans edebiyatnn altn
adr. Akla nce drt byk destan yazar geliyor:
Fulci, Boiarda -ve zellikle- Ariosto ve Tasso.
Siyasal kuramn en nemli eserlerinden biri olan
Hkmdar'm (II Principo) yazar o ok nl Machiavelli
de (Makyavel) bu dnemde. Son olarak, otobiyografi
trnn en gzel rneklerinden biri de o dnemde
yazlm: Benvenuto Cellini'nin otobiyografisi.
- Rnesans spanyas, Don Kiot'u (DonQijote)
yazan Cervantes'i yetitirdi. Onun ad, eseri gibi,
dnya edebiyatnn lmszleri arasndadr.
c) Gzel sanatlar
Rnesans, byk yeniliini ve yaratcln yalnz edebiyatta deil, -belki daha ok- gzel sanatlarda gsteri15u konuda ayrnt iin bkz. A. Smirnov, Le Sens de L'uvre de
Shakespeare, Recherches Internationales, s. 43.
\ 111 II.l A\
zellikle gzel
i|>.
l.k
iktisadi
g el i m e
de
. .......... . . m gelimesinde
diyebileceimiz,
insanlara
insanst
kazandran bir resim biimi ortaya koyar.
bir
anlam
Rnesans'n ncleri, talya'da elbette yalnz Floransa'da yetimedi. Ama yine de Floransa'nn etkisi aktr
hepsinde.
talyan Rnesans'n her bakmdan gerekletiren ve
ykselten byk dev -hi kukusuz- Leonardo da
Vinci, Michelangelo ve Raffaello'dur.
Venedik Okulu, en ok 16. yzylda parlad. Bu okul
Giorgione, Tintoretto, Veronese, Tiziano gibi
byk
renk ustalar yetitirir. Venedik Okulu'nun balca zellii, renki" olmas. Bunun gibi, Floransa Okulu'nun "insan vcudunu" kefetmesine ve buna "heykelvari" bir
ifade kazandrmasna karlk; Venedik Okulu, zellikle
Giorgione ile, "doa"y buldu ve resme getirdi. nsan
doann iinde, onun bir paras olarak dnd.
talyan Rnesans'n kaplayan bu iki okuldan
hibirine sokulamayacak bir byk ressam da
Correggio. Correggio, ileride zellikle 18.
yzyl Fransz ressamlar zerinde en ok etki
yapan sanat olacaktr.
rye bir son vermek iin, kendi dnda bir dinsel slahat hareketi balar.
Reform diye adlandrlan budur.
Bu hareket sonucunda, Avrupa'nn dinsel birlii bozulmu ve Hristiyanlardan bir ksm Katolik Kilisesi'nden
ayrlarak Protestanl kabul etmitir.
a) Protestan reformu
Protestan reformunun nedenleri dinsel, dnsel, iktisadi ve siyasal olmak zere eitlidir:
- Kilise, ortaa boyunca, toplumdaki etkinliini
gitgide artrrken, snflararas ilikilerde de yerini seer;
ruhban zmresi, egemen snflar arasna girer bylece.
Ve ok gemeden yaamlar da, o snflarmki gibi
olur.
yle ki, ruhani bakanlarn ou laik derebeyler gibi;
birok papaz da gnahkr saydklar kimseler gibi yaamaya balarlar. Bu nedenle Kilise'nin hem ba, yani
Papa, hem de yeleri, yani papazlar bakmndan bir
yenilik gereksinmesi kendini duyurur.
Bu yeniletirme gereine inananlardan biri de Alman
Luther'dir.
Bir ara, durumu anlamak ve anlatmak zere,
Roma'ya kadar gelir. Ne var ki, bu gezi sadece hayal
krklna uratr kendisini. Roma'da, hatta Papalk
saraynda -Rnesans'n etkisi ile- baka bir hava vardr
ve slahata nem veren de yoktur.
Reform'un dinsel nedenlerinin banda gelir bu durum.
- te yandan aydnlar, hmanistler artk geni bir
dnce ufkuna sahip bulunuyorlard. Birok papaz bile
ilahiyat ile yetinmeyerek -hatta onu savsaklayarakfelsefe ve edebiyat ile uramay yeliyorlard.
Ortaa, insan bedenini ktln kayna kabul etmiti. Bu nedenle Hristiyanlk, akim roln snrlam,
bir otoriteye uyma dncesini alamaya almt.
Oysa, bunun tersini yapyordu Rnesans. Doaya
dnerek plak bedeni antlatryor, eletiri dncesini
Kitap'm
Latince
metnini
Katolik Reformu'nda papalar, Engizisyon, Trento Konsili ve zellikle Cizvitler nemli birer rol oynamlardr.
Gerekten, 16. yzyln ortalarna doru Papalk
makamna geenler, Kilise'yi sarm olan hastaln
nedenlerini anlam grndler ve dzeltmelere
giritiler. Bunlardan
niin
byk
bir
yap
salaml
b u l u n d u u n u b i z e t a n t l y o r.
talyan
Rnesans'nn
ikinci
byk
devi
Michelangelo Bu- onarotti'dir. Gerek aheserler
yaratm olan bu heykeltra ve ressam, freskolaryla
n salm ve Leonardo'nun getirdii yeniliklere
bakalarn katmt... air, ressam, heykeltra
Michelangelo,
daha
birok
bilgi
ve
marifet
sahibiydi...
Michelangelo'nun resimdeki hneri neydi?
Bir kez bu sanat, yal boya resmi sevmez,
onunla uramaya tenezzl etmezdi... Bugn elde
bir tek yal boya tablosu vardr. O da, Kutsal Aile
tablosudur. Michelangelo, birok karton eskizleriyle
hazrlad freskolarna deer verirdi. Capella
Sistina'daki tavan freskolar, bu nedenle, hem byk
kompozisyonlar olduu iin, hem de sanatnn
btn zelliklerini belirttii iin, resim alannda en
nemli eseridir. Kyamet Gn adn verdii bu
muazzam kompozisyonda tanrlar, insann yaratl,
cehenneme gidi gibi din tarihinin ve kutsal
kitaplarn bahsettii birok olay, bu arada birok
tarih kii gsterilmiti.
Sistina
Kapellas'nn
incelenmesi,
bize
Michelangelo'nun sanatlna egemen anlay
aka gsterir. Bu konulan canlandrmak zere
sanatnn bavurduu tek ara, tek e insan bedenidir. nsan bedeninin, hatta yalnzca insan
SORULAR
1.Rnesans ne demektir? Yenian yeni insannn
nitelikleri nelerdir?
2. Hmanizm nedir? Byk hmanist yazarlardan
kimleri biliyorsunuz?
3. Rnesans
dnemi
yazarlarndan
kimleri
tanyorsunuz? Shakespeare'in sanatnn anlam
nedir?
4. Rnesans'ta, talya'da ve talya dnda gelien
sanatn zellikleri nelerdir? O dnemde yetimi
sanatlardan hangilerini tanyorsunuz? Leonardo da
Vinci,
Michelangelo
ve
Raffaello'nun
sanat
anlaylarndaki zellikler nelerdir? (Okuma parasn okuyunuz.)
5.Protestan reformu ile Katolik kar-reformunun
nedenleri ve sonular nelerdir?
6. Rnesans'la
balayan
bilimsel
gelimeler
zellikle hangi alandadr?
OKUMA
MACHIAVELLI
Machiavelli'nin
yaad
yllarda
(1469-1567)
talya'nn durumunu ksaca belirtelim. Bylelikle
dncesini daha iyi kavrarz. Btn papalar dnya
nimetlerine gz dikmi, bu yzden talya din konusunda
stnln kaybetmiti. Henz kmeyen drt be
kk devlet ise, talya'y birlie kavuturamayacak
kadar
narik
grnn
srdrmekle
parlamenta.
rizmi
kurmakta
ve
liberalizmin kurallarn saptamaktadr.
beraber,
siyasal
DAHA OK BLG
Murat Sarca, Siyasal Tarih, st. 1980.
Murat Sarca, Siyasi Dnce Tarihi, 3. Bas, st. 1980.
OKUMA
MACHIAVELLI
Machiavellinin
yaad
yllarda
(1469-1567)
talyann
durumunu
ksaca
belirtelim.
Bylelikle
dncesini daha iyi kavrarz. Btn papalar dnya
nimetlerine gz dikmi, bu yzden talya din konusunda
stnln kaybetmiti. Henz kmeyen drt be kk
devlet ise, talyay birlie kavuturamayacak kadar bitkindi. Buna karn komular, yani Fransa ile spanya (ve
ngiltere) birlie varm, kendilerini dnyaya kabul
ettirmilerdi.
Bu koullarn etkisinde kalan, uzun sre beklemenin
talyay ykacan sezen Machiavelli bir an nce gl bir
prensliin kurulmasn istemek zorundayd. (Hkmdar
adl nl eserinde) Devletin kurulmasnda her yolu meru
saymas, bunun talya iin bir lm dirim meselesi
olduuna inanmasndan ileri gelir...
Prensin vatandalarna ktlk etmesini, sznden
caymasn tlerken gerekletirmek istedii tek ey,
devletin
bir
an
nce
kurulmas,
birliin
salanmasdr. Ama Prens, bize aykr gelen bu yollara,
ancak devletin kurulmas tehlikeye dnce bavuracak.
Yoksa ktl ktlktr diye savunuyor Machiavelli, kesin bir kural diye karmyor karmza. Nitekim, devletin
kurulmasndan sonraki durumunu inceleyen sylevlerde
meru olmayan yollan benimsemediini aka belli ediyor.
Machiavellinin eserleri dorudan doruya yurt
sevgisine dayanr. Bunlardan ykselen lk boa
1. Merkantilizm nedir?
2. Bat da ulusal devletlerin douu ile merkantilizm
arasnda bir iliki var mdr? Varsa nasl?
3. Mutlak monari ile merkantilizm arasnda da bir iliki var
mdr?
4 Machiavelli kimdir? Nasl bir siyasal dnceye sahiptir?
Bu >-;al dncenin tarihsel ve toplumsal kaynaklan nelerdir?
(Okuma parasn okuyunuz.)
NGLTEREDE PARLAMENTARZM VE
SYASAL LBERALZM
Ortaada ngiltere'nin kendine zg bir siyasal
yaam vardr: Balangta, tam anlamyla Kara Avrupa
feodalitesine benzeyen bir toplum dzeni grlmez.
nk, 11. yzylda ngiltereyi egemenliine alan
Norman krallar, ele geirdikleri topraklar, dorudan
doruya kendi adamlar olan soylulara datr ve
bylece merkeze bakaldrp direnecek bamsz
senyrlerin tremesini nlemi olurlar. Bununla
beraber, Ortaadaki hemen btn hkmdarlar gibi.
ngilteredeki Norman krallar da kendi egemenliklerini
tanyan soylular zaman zaman toplar, eitli
konularda grlerini alrlard onlarn.
te bu toprak sahibi soylular, Norman istilasndan
ok sonra, kraln otoritesini snrlamak ve kendi
durumlarn salamlatrmak iin Kral Yurtsuz Jeana,
-onun
halk
arasndaki
saygnszlndan
da
yararlanarak- 1215 ylnda Magna Carta (Byk
Berat) denen bir belge imzalatrlar. Kral, bu belgeyle,
kendi rzalar olmadka vergi alamayacana dair
sz veriyordu onlara.
Daha ok baron unvanyla anlan soylular, 13.
yzyl boyunca, kendilerine daha sk danlmas iin
urarlar. Danlan kimselerin says oalr giderek;
baronlarn yannda, baka evrelerden de temsilciler
(valyeler, din adamlar, kent ve kasabalardaki erafn
temsilcileri)
toplantlara
arlr.
ngilterede
Parlamentonun balangc, ite bu konuma
toplantlaradr.
DAHA OK BLG
Mnci Kapani, ngiliz Demokrasisine Baklar, Ank. 1960. Andr
Maurois, ngiltere Tarihi, (ev. H. C. Yaln), 2 cilt, st.
1938.
OKUMA
POLTKA VE EDEBYAT
17.
yzyln ilk yllarnda ngilterede ekonomik,
toplumsal ve ideolojik bir deime oldu. Ayn deime daha
sonra Fransada ve Amerikada da olmutur.
16. yzylda ngiltereyi ynetenler aristokratlard. Onlar
atolarnda, kklerinde tembel tembel keyif srerlerken,
alkan bir iadamnn yetitiinin farknda bile deillerdi.
adam Pu- ritand1... 1642de Stuart Soyuna kar
ayakland. Kraln adamlar pek ciddiye almadlar onu. Nasl
olsa yeneceklerini sandlar. Ama 1649da 1. Charlesin kafas
celadn nndeki sepete dve- rince yanldklarn anladlar.
1688 htilalinde Puritanlar yine baar kazandlar.
Stuartla- rn sonuncusu olan II. James hayatn zor
kurtarabildi. Ingiltere de tccarlarn lkesi oldu.
Byle kavgalarla geen bir yzylda yazarlarn bazlar
P- ritenleri, bazlar da eski dzeni savundular. Milton,
Bnyan. Jpcke, VVnstanley gibi yazarlar ihtilali benimserken,
Dryden, Taylor, Herrick, Popys... de kral adna konuuyor
gibiydiler. Basnda kavgalarn, atmalarn arkas kesilmedi.
Bu yzden lirik
'PUritanizm, ngilterede bir Protestan mezhebidir.
Priten de o mezhepten olanlara verilen ad. nsanlara,
kutsal kitapla, para kazanmaktan baka hibir eyin
gerekmediini savunan Pritanizm, fc odal dzenin destekisi
olan Hristiyanl kapitalist dzenin karla rina uydurabilmek
iin 16. yzyl ngilteresinde atlm dinsel adm lardan biridir.
ngiliz kapitalist burjuvazisinin inanc bu idi.
1(M)
SORULAR
1. ngilterede siyasal liberalizmin geliim aamalar
nelerdir?
2. Parlamentolu rejim ne demektir? ngilterede byle
bir rejim, ne zaman domutur?
3.Parlamenter rejim ne demektir? ngilterede byle
bir rejimin dou ve geliimi nasl olmutur? '
4.ngilterede parlamentonun demokratik ieriini
kazanmas hangi yzylda olmutur? Nasl?
5. Bir toplumda politika ile edebiyat arasnda iliki var
mdr? Varsa niin? 17. yzy ngiltere'sinde byle bir iliki
nasl bir tablo gsterir? (Okuma parasn okuyunuz.)
PrusyalI
bunlar.
bir
prensin
szleridir
inciri,
ssleme
yalnlk,
zariflik,
orantlarla
yetkinlik varlr, lka Yunan vc Roma sanatnn
esinleridir aslnda ll bunlar. Yzyln sonuna doru,
16, Louis Stili ortaya kacak, biimler deirmileecek,
iri stunlar eserleri arlatrmaya balayacaktr. Ayn
zamanda Romantizm'e lc bir balangtr bu: Ingilizvari
bahelerin duygusal dzensizlii, dengeli bir perspektifin
yerine gemeye balamtr.
Heykel ve resim, sanatn gzde alanlar olmakta
devam etmektedir. Bouchardon, Falconet, Houdon,
Watteau, Boucher, Fragonard... yzyln byk
ustalardr.
Belki yalnz mziktedir ki, Fransa o yzyln yldz
deildir. Geri, -btn 18. yzyl Avrupasnda olduu
gibi,- Frunsada da canl bir mzik yaam vardr. Oda
mzii gelimi ve 17. yzylda doan opera, -baka
lkelerde olduu gibi- orada da gzdedir. Bir Rameau
byk bir bestecidir. Ama 18. yzyln en byk
bestecileri, bir Jean -Sebastian Bach, bir Haydn ve -son
olarak- bir Mozart Almanyada ve zellikle Avusturyada
dehalarn ortaya korlar.
Btn bu sanat, aslnda soylularn ve burjuvazinin
yaayn renklendirmektedir. Bu snrlar, yzyln bir
baka zelliini belirten kulpler, kahveler, zellikle salonlarda -mideden dnceye varncaya dek- her eye
kar duyduklar zevki inceltmekte ve yetkinletirmektedir.
Bilim ve felsefe
Bu aydn ve incelmi topluluun merak ve zeks,
ayn zamanda doann incelenmesine, bilime de
evriliyor. 18. yzyl, eitli szlklerin, halkn anlayaca
biimde yazlm eserlerin, ansiklopedilerin yzyldr.
DAlembert
ve
Diderotun
Ansiklopedisi
-ok
gemeden- yzyln simgesi haline gelir. Doa, 18.
yzyln temel kavram- larndandr. J. J. Rousseau, el
dememi doa sevgisini getirir.
ngiliz filozofu Bacon (1561-1626)un mezi olan
18. yzyl ayn zamanda denemeler yzyldr da.
BLM IV
BATI UYGARLIINDA
DEVRMLER
(19. YZYIL)
19. yzyl, Bat uygarlnn tarihi iin, ani ve keskin dnmlerin,
-daha yerinde bir deyimle- "devrimler"in yzyldr. Yalnz "siyasal" deil,
"iktisadi" ve "sosyal" alanda da byledir bu. ylesine deiikliklerdir ki
bunlar, yeni bir "yn" verir tarihe, yeni bir hz kazandrrlar.
Ama yalnz Bat uygarlnn tarihine deil, btn insanln tarihine de...
FRANSIZ DEVRM
Devrimin nedenleri
DAHA OK BLG
A. Aulard, Fransa nklabnn Siyasi Tarihi (ev. N.
Poroy), 3 cilt, Ankara, 1944.
Pierre Gaxotte, Fransz htilali Tarihi (ev. S.
Tiryakiolu), stanbul, 1969.
]. Lepine, Grachhus Babeuf (ev. iar Yaln),
stanbul, 1969. A. Mathiez, Fransz htilali (ev. kr
Kaya), 3 cilt, stanbul, 1940.
j. Michelet, Fransa htilali Tarihi (ev. H. Varolu), 3
cilt, stanbul, 1967.
Murat Sarca, Fransz htilali 2. Bas, stanbul, 1981.
A. Soboul, Fransz nklab Tarihi (ev. erif Hulusi),
stanbul, 1969.
OKUMA
Fransa'nn toplumsal
yaps
nasldr?
2. Devrimin aknn kabataslak tablosunu iziniz.
3. nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi nedir? Bu
bildirinin, "zgrlk ve eitlik"ten anlad nedir?
4. Fransz Devrimi'nin insanlk tarihi iindeki anlam
nedir? Bu devrim niin bir burjuva devrimidir ve ngiliz
burjuva dev- rimlerinden fark nerededir? (Okuma
parasn okuyunuz.)
MLLYETLER LKESNN DOUU VE
GELMES
Milliyetler ilkesinin kaynaklan
Milliyetler ilkesine gre, her halkn, rk, dili ya da gelenekleri bakmndan kendine zg bir varl vardr. Bunun sonucu olarak da, her halk bir "bamsz devlet" halinde rgtlenebilir; rgtlenmelidir daha dorusu.
Halklarn, kendine zg bir kltre sahip canl varlklar olduu dncesi, Fransz Devrimi'nden nce ortaya
kmtr. zellikle Alman filozofu Herder'in -1770'lere
doru- iledii bir tema idi bu.
Fransz Devrimi ise bu dnceyi biimlendirmi, ona
SORULAR
1. Milliyetler ilkesi nedir, nasl domutur? Ve
Avrupa'nn siyasal corafyasna ne gibi deiiklikler
getirmitir?
2. Milliyetilik ve edebiyat arasnda hangi koullarda
bir iliki doar? (Okuma parasn okuyarak bulmaya
alnz.)
SANAY DEVRM VE SONULARI
nsanlar tarma ve yerleik yaama gtren
tarihncesi- nin "neolitik" (cilal ta) devrimiyle 19.
yzyln "Sanayi Devrimi" arasnda, Bat'da yaam
koullar ok byk deiikliklere uram deildir
aslnda. XV. Louis'nin ada olan insanlar, yaayta,
eskilere, bizlerden daha yakndlar.
Sanayi ncesi dnemde Avrupa
18. yzyl insanlarnn byk ounluu "kyl" idi.
Topran ilenii, onlardan belli birtakm abalar isterdi
ve bu ite kullanlan aralar da yaln eylerdi. Doaldr
ki, bunun karlnda alman rn de -ister istemez- yetersiz oluyordu.
Seyahat aralar, bir yerde atm yapabilecei en fazla
hza bal olduundan, insanlarn ounluu, yaad
blgenin dna pek kabilmi deildir.
Ve yine insanlarn byk ounluu okuryazar deildir. yle olunca da, kltr, "bir aznln ayrcal" olarak
kalmaktayd. O aznlk ise soylular, kilise adamlar ve
burjuvazidir. Kitaplar, bir yerde onlar iin yazlmakta, sanat eserleri de onlar iin yaratlmaktadr.
.
Sanayi Devrimi
Bununla beraber, 18. yzyln ortalarnda "Sanayi
Devrimi" denen yeni bir gelimenin, bu -bir ldekapal dnyay sarsan ilk iaretleri de grlmektedir.
a) Sanayi Devrimi'nin anlam
Sanayi Devrimi derken, bu deyimdeki "devrim" terimini en geni biimiyle anlamak gerekir.
O halde?
O halde, retim aralar zerindeki zel mlkiyet kaldrlr, bunlar topluma mal edilirse, smrnn de
kayna kurutulmu olur.
Peki kim yapacaktr bunu? Proletarya.
Nasl yapacaktr? htilal yoluyla!
Proletarya, burjuvaziye bakaldracak, yani ihtilal yapacak ve retim aralarn topluma mal ederek,
burjuvazinin smrsne son verecektir.
te byle bir tarihsel grevi vardr proletaryann ve
bu grev devrimci bir grevdir.
Proletaryann kuraca toplum sosyalist bir
toplum olacaktr. Bu toplum, kapitalist toplumun aksine
snfsz bir toplumdur. Herkes, emeinin gerek
deerine gre retimden yararlanacaktr bu toplumda.
Marx'in sosyalizmi, ii snfnn ve sosyalizmin tarihinde bir dnm noktasdr. Marksizmin ortaya
kmasyla, ii hareketinin retisi olarak sosyalizm de
"devrimci" bir ierie kavumu olur.
Ne var ki, 19. yzyln sonlaryla 20. yzyln balarnda, Marx'in dncelerini "gzden geirmek" isteyenler
kacaktr. Sosyalizmin tarihinde bunlarn dourduu
akma "Revizyonizm" denir.
Revizyonizm, Marksizmden hareket etmekle
beraber, onu eletirir ve snf mcadelesinin
karsnda yer alr. zellikle devrim kuramnn
karsna kar ve yeni dzene ihtilal yoluyla deil,
reformlar, sosyal nlemler -ve gerektiindeburjuva iktidarlaryla ibirlii yoluyla ulalabileceini savunur.
Revizyonizm, eitli biimler altnda bugn de srmekte ve zamanmzn sosyal demokrat anlaylarna yol
amaktadr.
c) Sendikalarn douu,
Enternasyonaller
sosyalist
partiler
ve
Dnce
dnyasnda
bu
gelimeler
olurken,
kapitalistlerle emekiler arasndaki mcadele, iilerin
durumlarn
DAHA OK BLG
Rona Aybay, Sosyalizmin nclerinden Robert Ooen,
stanbul, 1970.
Franois Barret, Emein Tarihi (ev. B. Kuzucu),
stanbul, 1970.
Max Beer, Sosyalizmin vc Sosyal Mcadelelerin
OKUMA
nclk
Endstri
etmesi,
Devrimi'nde
bu
lkede
btn
birok
Devrimi'ne
ngiltere'ye
stnlk
nclk
etme
salayan
yolunda,
zelliklerin
en
Asya,
Afrika
ve
Amerika'daki
ve
Fransa'y
Donanma
yenerek
gc,
aslan
rakipleri
payn
arasnda
Smrge
mparatorluu,
ngiltere'ye
hem
kurmak
iin
gerekli
kapital
kaynaklarn biriktirme imknn vermi; hem imal
ettii mallar satabilecei geni pazarlar salam,
endstrisini
SORULAR
1. Sanayi
Devrimi'nin
anlam
ve
zellikleri
nelerdir?
2.Sanayi
Devrimi
niin
nce
ngiltere'de
olmutur? (Okuma parasn okuyunuz.)
3.Birinci Sanayi Devrimi ile kinci Sanayi Devrimi
arasnda hangi farklar vardr?
4. Sanayi Devrimi'nin sonucunda ortaya kan
snflar tablosu nedir?
5. topyac sosyalistlerin ortak yanlan nelerdir?
6. Bilimsel sosyalizmin ana izgileri nelerdir?
7. Sendikalar nasl domutur? i hareketi nasl
bir parti eidi ortaya karmtr? "Enternasyonal"
deyince ne anlalr? nc Enternasyonal'in en
nemli sonucu nedir?
EMPERYALZM
19. yzyln sonlaryla 20. yzyln balarnda, Bat'nn
iktisadi, sosyal ve siyasal yaamn biimlendiren yeni
bir olay vardr: Emperyalizm. Emperyalizm ile, Bat'nn
tarihi yeni bir aamaya girer ve ona bal olarak da teki
halklarn tarihi...
Emperyalizm, kelime anlamyla "imparatorluk
kurma eilimi" demek. Bylece, etnik ve kltrel
bakmdan birbirinden ok farkl birtakm halklar, bir
baka halkn otoriter ynetimi altnda, ayn iktisadi
ve sosyal btn iinde bir araya getirilmek istenir.
Emperyalist
eilim,
yalnz
otoriterlii
deil,
saldrganl da beraberinde tayor.
Bunun gibi, emperyalizm olay ile, smrgecilik
olay arasnda da sk sk rastlanan bir ba var.
mparatorluk kurma eilimi en eski alardan balamak zere, tarih boyunca srp gitmi. 16. yzyldan
sonra ise, Bat'da imparatorluklarn smrgeci nitelii
daha belirgin hale geliyor.
19. yzyln sonlaryla 20. yzyln balarnda, Bat,
tarihte emperyalizmin yeni bir rneini ortaya koyar.
ki dnya sava arasnda sosyalist bir lkenin kuruluu; ii hareketleri ile ulusal kurtulu hareketlerinin
gelimesi; anti-emperyalist bir cephenin ortaya karak
dnya lsnde serpilip gelimesi; kapitalizmin genel
bunalmnn
gitgide
younlamas,
emperyalist
politikada da -ister istemez- deiikliklere neden oldu.
Smrgeciliin geleneksel biimleri olan asker istila
ve smrge halklarnn g kullanlarak kleletiril
meinin yerine, bir eilim ortaya kt.
Bu eilime, bugn yeni smrgecilik deniyor.
Nedj,r amac yeni smrgecilik politikasnn?
Yeni smrgecilik politikas, yeni bamsz devletlerin
gelimelerini etkilemek, siyasal bamszlklarn salamlatrmalarn
ve
tam
bir
iktisadi
bamszlk
kazanmalarn nlemek, bu gen devletleri kapitalist
ekonominin yrngesinde tutmak ve giderek sosyalizmi
kurmalarna engel olmak amacn gder.
Bu tr lkelerdeki demokrat, giderek devrimci
gelimeleri baltalamak iin, balarna faizmi musallat
etmek de yeni smrgeciliin politikas iindedir. Bu
politika, o lkelerin ibirliki snflaryla ortaklaa
gerekletiriliyor.
DAHA OK BLG
V. . Lenin, Emperyalizm, Kapitalizmin En Yksek
Aamas (ev. Cemal Sreya), 7. Bas, Ankara, 1979.
Murat Sarca, Siyasal Tarih, stanbul, 1980.
OKUMA
EMPERYALZM VE DNCE
devrim tehlikesiyle yz yze gelir. Bu tehlikeyi
savuturmak iin de oven
diktatrle bavurur.Faizm
kar.
ve kanl bir
byle ortaya
Bilimlerin geliimi
Fizik dalnda, daha 17. ve 18. yzylda balayan almalar, 19. yzyln ilk yarsnda younlar. Bunda matematik dildeki zenginlemenin pay kukusuz byktr.
Fizik olaylar, artk temel kanunlara balanmtr: Enerjinin sakinimi ilkesi, n dalga kuram, elektro-manyetizm kanunlar...
18. yzyln ikinci yarsnda Lavoisier'nin temellerini
att kimyada, basit elementler birbirinden ayrlmakta
ve snflandrlmaktadr. Kimyadaki gelimeler giderek
yle bir boyut kazanacaktr ki, 19. yzyln sonlarnda
kimyac ile fiziki, yer yer ortak almaya gideceklerdir.
zellikle "maddenin bnyesi" bahsinde byle olacaktr:
Atomun yaps, elektronlarn rol, radyasyon ve dalgalarn yayl...
O zamann tartmalarnn temel konulardr bunlar.
Fizik ve kimyadaki bu gelimeler yalnz kuramsal
planda kalmaz, ok gemeden uygulamaya da geerler.
Dinamo, patlamal motor, elektrik lambalar, yapay
boyalar, insanlarn gnlk yaayna girmekte ve ona
bir renk ve eitlilik katmaktadr.
Doa bilimlerine gelince... 18. yzyln ortalarnda
balayan aratrma ve snflandrmalar, 19. yzylda
daha byk bir younluk kazanr. Ve bunlardan dnyann
ve canllarn geliimi ile ilgili "toplayc bir gre"
varlacaktr artk: Canllar dnyasnn, gzle grlmeyen
canllardan balayarak, insana dek uzanan -ar ve
srekli- bir gelime geirmi olduu dncesi, sonuta
Darwin'le kesin bir zafer kazanr.
ngiliz bilgini Charles Darwin (1809-1882),
trlerin doal ayklama, ortam ve soyaekimle
belirlenerek deimek yoluyla olutuklarn
ileri srer. Bu reti, trlerin tek tek
yaratldklarn ve yaratldklar gnden beri de
yaratldklar biimde kaldklarn ileri sren
dinci grleri yerle bir eden bir retiydi. Bu
yzden, dinciliin egemen bulunduu btn
lkelerde byk grltler kopard ve Osmanl
mparatorluu'nda da yasakland.
Yzyln ortalarndan balayarak "gerekilik" (realizm) kendisini gsterecektir. Bilimlerdeki o byk gelimelerle gzleri byyen "bilimci akm" az sonra, edebiyatta da yanksn bulur: Doalclk (natralizm) byle
doar. Doalclk, edebiyatta ifade arac olarak bata
"roman"! seecektir. Mzikte o kadar deil, ama "grsel
sanatlar"! derinden derine etkileyecektir bu akm.
izlenimcilik (empresyonizm) bu etkilenmeler iinde
ilk akla gelen bir sanat akm.
Son olarak, 19. yzyln bitimine doru gzken o
"spiritualist" deiiklik, edebiyatta eitli araylara yol
ayor: Fransz sembolizmi, Ingiliz prerafaelizmi
eyann gizemli kelerine eilmek savn tayan
akmlardr. Mziin folklora ve ulusal kaynaklara
ynelmesi de bu dneme rastlar. Bu arada Bat
mziinin temellerinden olan "gam", yava yava terk
edilmekte ve yeni bir mzik dilinin aratrlmas
balamaktadr. Daha 16. yzylda kurulmu olan resmin
temel ilkelerinden de dn balamtr: Ressamn
fras, artk "perspektif"in kanunlarna deil, bata
sezgi ve hayale dayanmaktadr.
20. yzyl sanatna alan kaplar hemen hemen belli
olmutur.
DAHA OK BLG
J. D. Bernal, Materyalist Bilimler Tarihi (ev. E.
Marlal), cilt 2, stanbul, 1976.
Henri Deni, Ekonomik Doktrinler Tarihi (ev.
Atilla Tokatl), cilt 2, stanbul, 1974.
Murat Sarca, Siyasi Dnce Tarihi, 3. Bas,
stanbul, 1980. Boris Suchkov, Gerekiliin Tarihi
(ev. Aziz allar), stanbul, 1976.
ROMANTZM VE GEREKLK
Romantizmi
"kapitalist-burjuva
dzenine",
"yitirilmi dler" dzenine, i hayat ve kazancn
bayalna kar bir ayaklanma, tutkulu ve
elimeli bir ayaklanma olarak tanmlyor Ernst
Fischer. Bu ayaklanma tiyatroda ilk nemli rnekle-
SORULAR
1. Bat'da 19. yzyl dncesinin nitelikleri
nelerdir?
2. Bat'da 19. yzylda bilimlerin geliimi nasl bir
tablo gsterir?
3. Bat'da
19.
yzylda
felsefi
dncedeki
geliimler nelerdir?
4. Bat'da 19. yzylda edebiyat ve sanattaki
geliimlerin genel tablosu nedir?
5. "Romantizm" ve "gerekilik", 19. yzylda
neye kar bir bakaldrmadr ve edebiyatla sanata
ne getirmilerdir? (Okuma parasn okuyunuz.)
BLM V
ADA BATI UYGARLII: (1)
BATI AVRUPA
Dayand kltrel kaynaklar bakmndan olsun, tarihsel geliimi bakmndan olsun, baka uygarlklardan ayrlan Bat uygarl, bugn nasl bir tablo gsteriyor?
Bu tabloyu, -temelde baz ortak izgiler tasalar da"Bat Avrupa" ile "Birleik Amerika" iin ayr ayr izmek
gerekiyor.
Glln, termonkleer bombalar ve aya yaplan
seferlerin says ile lld bir dnyada, Bat
Avrupa'nn uluslararas planda -bugn de- byk bir
arl olmas, biraz paradoks gibi grnr. Yaadmz
dnyada, Bat Avrupa iktisat ve teknikte -20. yzyln
balarna dek olduu gibi- "srkleyici" bir rol oynamyor
geri; ama edebiyat ve sanat ile kltrde -bugn deyer yer nc roliindedir.
Bat uygarlnn kltrel corafyas iinde ise, hl
bu uygarln "beyni"dir Bat Avrupa.
SOSYAL VE KTSAD YAAM
Sosyal yaam
Nfus artndaki yavalk, Bat Avrupa'da sosyal yaamn bata gelen zelliklerinden biri bugn. Ya oran
bakmndan
ise,
Bat
Avrupa
nfusu
gitgide
yalanmakta.
Sosyal yaamn bir baka nemli olay da, kentlemenin gn getike artmas. Sanayileme ve tarmn
makinelemesi ile -ok daha nceleri- balam olan
kylerin kentlere boalmas olay, bugn de srmekte.
Bat Avrupa'da, bu birikme byk merkezin evresinde olmakta: Londra, Paris ve Ren Ruhr blgesi. Doaldr ki, kent-ky ilikisinin gn getike deimesi,
kylerin istikrar ve kentlerin dengesi ile ilgili olarak
sosyal, iktisadi, siyasal ve kltrel etin sorunlar
karmaktadr ortaya.
Kentlerin sosyal yaam ise, hem artan
nfus hem de konut yetersizlii yznden
gnden gne bozulmaktadr. Gitgide devleen
yaplar iinde, kent insannn iine gmld
yalnzlk, kent yaamnn dourduu yorgunluk, zellikle televizyon gibi elence
aralarnn
bireysellemesi,
kent
iktisadi yaam
Bat Avrupa'da, iktisadi yaam "kapitalizm"e
dayanr.
Bu
kapitalizm,
bir
ileri
sanayi
kapitalizmidir. Ekonomide temel kesim sanayi
kesimidir.
zellikle
talya'da
gneyin
yer
yer
"azgelimi" bir grnmde olmas nadir rneklerdir.
Sanayide enerji retimi bata gelir. Termonkleer
enerji ise, -emekleme dneminde de olsa- enerji
retiminde yeni ufuklar amaktadr. Mekanik sanayi hl
nemini koruyorsa da, kimya sanayii -zellikle plastik
maddelerin retiminde- dev gelimeler kaydetmi ve
modern yaama ok byk katklarda bulunmutur.
Tama aralarndaki gelimeler, zellikle "jet'Terin
bulunuu, gidi gelie, giderek iktisadi yaama byk bir
younluk kazandrmaktadr.
Yaadmz dnyada, eitli lkeler arasnda iktisadi
ibirliini gelitirmek iin hemen her yanda giriilen btnleme deneme ve rgtlenmelerine Bat Avrupa'da
da rastlyoruz.
giderek
siyasal
amalar
dleyen
bir
topluluktur.
Bat Avrupa'da, btn lkeleri -ve teki
lkeleri- bir araya getiren, bir de Avrupa
iktisadi ibirlii rgt (OEEC) vardr ve
1948'de kurulmakla tekilere nclk etmitir.
Bat Avrupa'nn tekelci kapitalizmi, ada ekonominin artk vazgeilmez kurumu olan "planlama"ya da
bavurmakta duraksamam aktadr. Ne var ki, bu planlama -sosyalist planlamadan farkl olarak- "buyurucu" ve
"zorlayc" deil, "zendirici" bir nitelik tamaktadr.
Bat Avrupa ekonomisindeki gelimelerin kolayca
yrd de sylenemez. Siyasal, ulusal, psikolojik birok engeller bugn de vardr bu konuda. Ama yine de,
kapitalizmin kanunlar ve zorunluluklar, btn bu engelleri trplemekte ve aabilmektedir.
SYASAL YAAM
Bat Avrupa, belli bir demokrasi tipinin yurdudur:
"Bat demokrasisi" ya da "klasik demokrasi"
denen bu demokrasi tipi, nce Bat Avrupa'da domu
ve oradan evreye yaylmtr.
Nedir Bat demokrasisi? Hangi ilkelere dayanr?
Ve bugn vard aama nedir?
Siyasal liberalizm
Bat demokrasisinin egemen ilkesi, "siyasal liberalizm"dir.
Siyasal liberalizm, en gzel anlatmn, 1789 tarihli
KLTREL YAAM
Bat Avrupa lkelerinin son on yllarda geirdii iktisadi ve teknik deiikliklerden, belki siyasal yaamdan
ok daha fazla kltrel yaam etkilenmitir.
Felsefe ve bilim
Bat Avrupa'da felsefi akmlarn ada tablosunu birka satrda izmek aslnda pek kolay deil. Gze ilk arpan noktalar unlar oluyor:
19. yzylda esaslar konan Marksist felsefenin,
20. yzyldaki gelimelerle daha da zenginlik kazand
bir gerek. Bunun yan sra fenomenoloji ile
varoluuluk (existentialisme), dnyay ve inam yeni
bir biimde kavramak iin yaplan abalar temsil eden
iki
byk
felsefe
akm.
Temelde
kapitalizmin
kmazlarnn dourduu "bunalt"mn belki en ok
zerinde duran da varoluuluk oluyor. Personalizmin de stnde zellikle durduu konulardan biri bu.
Btn bu akmlarn iinde Marksizm, egemen
durumda
olam.
Varoluuluun
en
byk
temsilcilerinden olan JeanPaul Sartre, -son byk
eserlerinden biri olan- Diyalektik Akim Eletirisi'nde
bunu aka sylyor: "Tarihte Descartes ile Locke'un
dnemi olmutur; Kant'm ve Hegel'in dnemi olmutur.
Bu felsefenin de, srasyla, btn bir dnceyi
besleyen tarla ve btn bir kltrn ufku oluyor. Daha
nce syledim, imdi de tekrarlyorum: nsanlk tarihinin
tek geerli yorumu diyalektik maddeciliktir." "Ve nk
-yine Sartre'a gre- gerekliin kendisi Marksisttir ve
Marksizm,
-hi
olmazsa
amz
iinalmaz
durumdadr."
Fizik, kimya ve biyoloji gibi deneysel bilimlerdeki byk gelimelerin yan sra, Bat Avrupa'da zellikle
"insan bilimleri" (antropoloji, psikoloji, toplumbilim,
iktisat ve siyaset bilimleri), son on yllarda ok byk
gelimeler kaydetmitir ve etmektedir.
Edebiyat
Gzel sanatlar
Gzel sanatlardan resim, bugn -eskisinden ok
fazla- bir bolluk ve eitlilik gsteriyor. yle olunca da,
resimle ilgili akmlarn bir tablosunu vermek aslnda hayli
zor bir i. Bununla beraber, Bat'da bugnk resim, iki
byk akm arasnda paylalmtr denebilir: Bunlardan
biri, -bugn de savsaklanamayacak eserler verenfigratif ya da gereki gelenei temsil eder;
tekisi de soyut resim akmdr.
Bat'da ada resimdeki devrimin simgesi olarak da
Picasso kabul edilmektedir hl.
Bat'da, ada heykele iki eilim egemen durumda:
inde Auricosto, Couturier, Giacometti'lerin bulunduu
ekspresyonist eilimin yannda, soyutu eilim gze
arpyor. Bu ikinci eilimin iinde, ilk anda akla gelen
byk adlar Calder, Arp, Henry Moore, A. Pevsner...
oluyor.
amzda, gzel sanatlarda arlk "mimarlk"a
doru kaymaktadr.
ada mimarlk, dnya apnda bir geliim iindedir:
ada mimarlktaki katklar belli bir lkeye balamak
hayli g. Bu konuda eitli dnceler, Birleik Amerika'dan gelip Avrupa'ya, giderek dnyaya yaylyor: "Organik mimarlk" kavramna byk bir aklk getiren
Amerikal Wright'm etkisi bu bakmdan byk
olmutur. Mies van der Rohe, Walter Grapius, Alvor
Aolto, Marcel Breuer, vb...
Bat'da ada mimarln, giderek ehirciliin
kendisine ok ey borlu olduu byk adlardan biri
Fransz Le Corbusier'dir. Toplumlarn tam bir byme
halinde olduu bir dnyada ehirciliin grevlerini -belkien iyi belirten o oldu. Le Corbusier, kentte yalnz,
insanca, daha konforlu yaayabilmenin koullarn deil,
ayn zamanda kent-doa btnlemesinin de
yollarn saptamtr. "Banliyler kaldrlmal, doa
kentlerin iine getirilmelidir" ilkesi onundur.
Ve bu ilke, ehirciliin "onsuz olmaz" ilkelerinden biridir bugn.
Mzikteki gelimeler
Bat'da ada mzikteki gelimelerin iinde, bata
nemle bir olay stnde durmak gerekir: Mzik, nceleri,
dar bir sekinler evresine hitap eden ve konser
salonlarna hapsolmu bir durumda idi. Bugn ise, geni
kitlelere
doru
yaylmaktadr.
Plak
sanayimdeki
gelimeler, radyo ve televizyonun bolluu, mzii
-hemen- her yere ve herkese gtrmtr.
Ve eskisinden daha yetkin bir dinleme teknii yaratlmtr.
Bugn Bat'da, Martinen, Lesur, Landowsky'lerin temsil ettii "klasik" akmn karsnda, -daha imdiden klasik rneklerini vermi saylan- bir "yeni mzik" akm
vardr: Schoenberg, Bartk, Stravinski, Webern, Varese,
Messiaen... ada yeni mziin nl adlardr. Bunun gibi, sibernetik mzik, elektronik mzik, somut mzik, Bat'da ada mzik iindeki yeni araylara birer rnek
olarak gsterilebilir.I
Dinsel yaam
Bat Avrupa toplumlarmda dinsel yaam da, iinde
yaanlan dnemin bunalmn yanstmaktadr.
nce, dinin etkisinin, sosyal planda, eitli nedenlerle
hayli gerilemi olduu bir gerektir. nsanlar eskisinden
daha az inanmakta ve dinin ayin ve trenlerine daha az
katlmaktadr. Btn bunlar, gerek Katoliklii, gerek Protestanl -eitli ynlerden- birtakm giriimlere, giderek
yeniliklere gtrmekte.
DAHA OK BLG
Aragon, amzn Sanat (ev. Bertan Onaran),
stanbul, 1966.
Bertolt Brecht, Halkn Ekmei (ev. A. Kadir - A.
Bezirci), stanbul, 1972.
OKUMA
BRECHT VE PICASSO
...ada yazarlardan pek azmin eserleri bu
byk Alman airinin, bu dhi dram yazarmmki
kadar bar dncesiyle dolmu, bara hizmetin
gerekliliini belirtmitir. Brecht, insanlk davasnn,
iyilik iin, gelecek iin, yaamak iin savaan basit
insann davasnn eri olmutur. in ilgin yan,
amzn en iyi hmanistlerinden birka Prusyal
baronlarla
barbar
generallerin
bu
militarist
Almanya'sndan,
bu
kltr
dman
Elitler
Almanyas'ndan kmtr: Heinrich ve Thomas Mann,
Anna Seghers, Arnold Zweig, Bertolt Brecht.
phesiz, Alman halknn en derin gereini onlar
temsil ederler.
Brecht, bize derin grler, byl dnceler ve
yksek duygular ile atlgan bir biim orijinalliinden
meydana gelmi bir eser brakt. Sanyorum ki,
zamanmzn herhangi bir eserinden ok, Brecht'in
eserinde, sanatn gelecekte ne olacan imdiden
grebiliriz: Sanat eserinin her trl ematizmden
ve dogmaclktan iyice arnmas... Yeni bir hayat
kurulur ve insanln yz deiirken, Brecht,
mi?
HALKIN EKME
Bilin: Halkn ekmeidir adalet.
Bakarsnz bol olur bu ekmek,
bakarsnz kt,
bakarsnz doyum olmaz tadna,
bakarsnz berbat.
Azald m ekmek, balar alk,
bozuldu mu tad, balar honutsuzluk boy atmaya.
Bozuk adalet yeter artk!
BLM VI
ADA BATI UYGARLII: (2)
BRLEK AMERKA
Birleik Amerika, iki yz milyonu akn nfusuyla
-Kanada ile beraber- Amerika ktasnda "Bat Uygarl
"mn temsilcisidir.
Bat Avrupa ile ortak noktalar var Birleik Amerika'nn, iktisadi ve sosyal sistem olarak "kapitalizmi", siyasal rejim olarak da "Bat demokrasisi"ni kabul etmesi,
ilk akla gelenler. Bununla beraber, Birleik Amerika'ya
has birtakm zellikler var ki, onun Bat Avrupa'dan ayr
olarak incelenmesini gerektiriyor.
BRLEK AMERKA'NIN DOUU
Bat uygarln Bat Avrupa'da kuranlarn atalar, yzyllardan beri o topraklarda yaamlard. Birleik Amerika'y kuranlar ise, 16. yzyldan sonra -zellikle Avrupa'dan- Amerika'ya g edenler oldu. Amerika'nn asl
yerli ahalisinin bu kurulutaki pay, -birka kentin tad
kzl derili kelimenin dnda- hi denecek denli az.
Bu gn iki rol olmutur:
- Avrupal gmenler Amerika'ya, ayrldklar lkenin
rf ve detlerini de getirdiler.
- Ne var ki, gmenler Amerika'ya, Avrupa'daki siyasal
baskdan
ve
iktisadi
zorluklardan
kaarak
geliyorlard. Bylece, ilerinde Avrupa'ya kar derin bir
tepkiyi tayorlard. Amerika onlar iin bir "zgrlk
beldesi" idi. Orada hem zgrlk iinde yaayabilir, hem
de zenginle- ebilirlerdi. ok gemeden, "Avrupalla"
kar kan ve kendisini "Amerikal" olarak duyan bir
kuak domaya balad.
Bugn Avrupaldan birok ynleri ile ayrlan Amerikalnn atas ite bu kuaktr.
12
5
Yer yer "devrimci" bir anlay temsil eden Bat Avrupa sendikaclndan ayrlrlar bu bakmdan.
Birleik Amerika'da -gney bir yana- klasik kyl
zmresi yoktur. Kendi topranda, nce kendi gereksinmesi iin eitli eyleri ekip bien kyl yerine, tarm kesiminin normal tipi "farmer"dr: Farmer, tarmda
makineli faaliyet gsteren ve genellikle belli bir retim
dalnda uzmanlam bir giriimcidir.
Toprak akndan ok daha fazla, /'verimlilik"tir onu
dndren.
"Amerikan yaam biimi"
Amerikal "orta" insan tipi "bireyci"dir. nk yaam,
karsna bir yar alan gibi karlr. O alanda mcadele
serttir ve herkesin ans da kendinedir. Bu "orta" insan
tipi, ayn zamanda, toplumun kurallarna daha ok baldr; daha dorusu, bal olmak zorundadr. Bata tabi olduu eitim sistemi ona bunu tler, bunu alar.
Birleik Amerika'da ilk ve orta eitim ve retim, 18
yama dein srer. ocuun eitimi, cezalandrc
nitelikten -olabildiince- uzaktr. ocuk ailede bir kral
kadar serbesttir. lkretim, sonra da ortaretimde
(high school), programlar az ykldr. renciler
arasnda
ister
istemez
eitlii
bozacak
olan
"kompozisyon"a yer verilmez. Okulun amac bilgi
vermekten ok, kiisel grlerini -yzeysel de olsaformllendirebilecek serbest yurttalar yetitirmektir.
Okulda spora byk yer verilir.
Boanma bir l olarak alndnda, Amerikan ailesi
dayanksz ailedir. zellikle kentlerde boanmalar hayli
sktr (% 17). Eski geniliini yitirip bugnk dar
erevesine geen Amerikan ailesinin bir zellii "ok
ocuklu" olmasdr. Dourganlk, 1940'lardan balayarak
hayli yksek oranda gelimektedir (% 0,24). Amerikan
ailesi, gnlk yaaynda "makine"ye en ok yer veren
bir ailedir. Darda "spermarket" denilen byk
maazalar, bu yaay daha kolaylatrr.
Amerikallar, "inziva"y ok az ararlar. Genel elencenin konusu, bata "niversite futbolu"dur. Baka lkelerdeki byk futbol kulpleri yerine, dev statlarda karlaanlar eitli niversite ekipleridir. Beyzbol, ulusal
sporun l(.()
Bakanlk statsndeki bu zellikler, Amerikan hkmet biimini parlamenter hkmet biiminden ayryor:
- Amerikan siyasal yaamnn bir baka nemli zellii, kapitalizmin etkisinin -bu arada tahribatnn- daha
gzle grlr biimler almasdr: Lobbying denen ve bir
eit "kanun ticareti" ile uraan kurulularla, her drt
ylda bir yinelenen Bakanlk seimleri, bu etki ve
tahribatn hangi
rneklerdir.
boyutlara
vardn
gsteren
tipik
Time
dergisi.
zararlar,
dorudan
doruya
devletin
kurduu
niversiteler yoluyla -bir para- giderilmek istenir.
Edebiyat ve sanat
Birleik Amerika'da byk bir edebiyat ve sanat faaliyeti vardr.
Bir ada Fransz romanndan daha az kltrl, ama
daha canl ve daha insani olan Amerikan roman, dnya
edebiyatnda srekli byk bir yer tutmutur, Marx
Twain ve Henry James'lerden gnmze dein ulaan
byk bir yazarlar kafilesi iinde, I. Dnya Sava'ndan
sonra gelen ve "kayp kuak" ad verilen yazarlar
-Hemingway, Faulkner, Caldwell ve Steinbeck- zellikle
hatrlatmak gerekir.
Roman, bir Amerikan buluu olan "cep kitab"
biimiyle, byk okuyucu kitlelere yaylmak frsatn
daha kolay bulabilmitir.
Amerikan
edebiyat,
Edgar
Allan
Poe'dan
balayarak, Ezra Pound'a dein iirde byk temsilciler
yetitirmitir.
Tiyatronun da, Eugene O'Neill'den bir Arthur
Mil- ler'e dein soylu temsilcileri olmutur.
Mzik de en popler sanatlardan biridir. Amerikan
genlerinin byk bir blm, bir mzik aleti kullanmasn bilir. Orkestralar hayli yaygndr.
Copland,
Chadwick, Gershwin gibi bestecilerin temsilcisi
olduklar senfonik mziin yan sra, zencilerin
yarattklar caz mziinin etkisi byktr.
Bu etki, Birleik Amerika'yla snrl olmayp dnya apndadr da...
Hollywood'da merkezleen sinema, ayn zamanda
dev bir sanayi halindedir. "Milyoner" yldzlarn
evresinde "yldz" olabilmek iin ynla insann verdii
-yer yer dramatik- bir mcadeleye rastlanr. Film
retiminde bata gelen Amerikan sinemas -genellikle"orta dzey- de"dir. Bununla beraber "western"lerle,
grkemli sahnelerin oluturduu filmler ve komedi
filmleri iinde, sinema tarihine geenler olmutur.
Amerika'da, sinemann etkisini, radyo ve zellikle
televizyon tamamlar.
Grsel sanatlarn banda mimarlk gelir.
Emperyalizminin
OKUMA
doann ocuuydu.
London'da,
Anatole
France'n
deyiiyle,
ANNABEL LEE
Senelerce senelerce evveldi
Bir deniz lkesinde
Yaayan bir kz vard bileceksiniz.
Ad Annabel Lee
Hibir ey dnmezdi
sevilmekten Sevmekten baka
beni.
O ocuk ben ocuk, memleketimiz
O deniz lkesiydi Sevdal deil,
karasevdalydk Ben ve Annabel
Amerika'nn
tarihsel
kaynaklan
nelerdir?
2. Birleik Amerika'nn iktisadi ve sosyal
tablosunun zellikleri nelerdir? "Amerikan yaam
biimi" nasldr?
3. Birleik
Amerika'nn
ilkelere
dayanmaktadr?
hkmet
biimi
ile
siyasal
siyasal
sistemi
Birleik
yaamn
hangi
Amerika'da
zellikleri
ile
sanat
anlaylar
nelerdir?
(Okuma
parasn
okuyunuz.)
6. Birleik
Amerika'da
zellikleri tar?
dinsel
yaam
hangi
SOSYALST DNYA
inde yaadmz dnyada, "Bat dnyas"nm karsnda "sosyalist dnya" yer alr. Bat dnyas, nasl eitli
ktalara yayld halde, birtakm "ortak deerlere" sahipse, sosyalist dnyann da, bugn, eitli ktalara
yaylmasna karn, "ortak deerler"i vardr. Bu ortak
deerler Ba- t'da, "Bat uygarl"n olutururken,
sosyalist
dnyada
da
"sosyalist
uygarl"
oluturmaktadr.
Sosyalist uygarlk da, Bat uygarl gibi, bir "ileri
sanayi" uygarldr. Her iki uygarlk arasndaki benzerlik
-belki- yalnzca bu noktadadr. Yoksa, bu "ileri sanayinin
zerine kurulu olduu "iktisadi sisteniden balamak
zere, sosyal, siyasal, ideolojik ve kltrel deer ve
kurumlar bakmndan, Bat dnyas ile sosyalist dnya
arasnda derin farklar vardr.
Sosyalist dnya, 20. yzylda kurulmaya balar. II.
Dnya Sava'na dein, bu dnya yalnz "Sovyetler
Birliinden ibaretti. II. Dnya Sava'yla, sosyalizm,
Sovyetler Birlii dnda, yalnz Avrupa'ya yaylmakla
kalmaz, -Asya ktas bata olmak zere- Latin
Amerika'ya dek yaylr. Avrupa'daki sosyalist rejimlere
zel bir ad verilir: "Halk Demokrasileri". Yugoslavya,
Demokratik
Almanya,
ekoslovakya,
Polonya,
Macaristan, Bulgaristan, Romanya ve Arnavutluk bu
gruba girer. Sosyalist dnyann Asya'da temsilcisi var;
in Halk Cumhuriyeti bata olmak zere, Kuzey
175
176
BLM I
SOSYALST AVRUPA'NIN DOUU
Byk ii kitleleri, ok dk cretlerle, en kt koullar iinde altrlmaktadr. Geri, bundan elde edilen byk krlar, sermaye birikimine
ve yeni yatrmlara yol at iin Sanayi Devrimi daha da hzlanmaktadr.
Ne var ki, byk ynlarn sefaleti pahasna olmaktadr bu.
Sanayi Devrimi'nin doduu yllarda, "genel oy"un henz tannmam
olmas, saylar gibi byyen ii kitlelerin yaknmalarn parlamentolara
tam anlamyla yanstmalarna olanak vermiyor. stelik, o yllarn yaygn ve
gzde iktisadi gr olan liberalizm, devletin sosyal sorunlarna
karmasn istememekte, tam bir zgrlk, tam bir yarmay savunmaktr.
Sanayi Devrimi'nin ortaya kard sefalet tablosunu deitirmek zere,
szde birtakm "insani" nlemlere bavurulur. alma yaamn
dzenlemek iin baz kanunlar karlmaya balanr. Btn bu nlem ve
kanunlara karn ocuk ve kadn emeinin madenlerde ve ar sanayide smrlmesi, ii ynlarnn ezilircesine altrlmas daha uzun yllar
srecektir.
te, Marksizm Bat Avrupa'da, 19. yzyln ortalarnda, byle bir
ortamda doar.
Marksizmin temelleri
Marksizmin kurucular iki Alman dnrdr: Kari Marx (18181883) ile Friedrich Engels (1820-1895).
Bat Avrupa'da Sanayi Devrimi'nin dourduu iktisadi ve sosyal
sonularn nedenleri ile kanlmaz gelimelerini aratran bu iki dnr,
bu aratrmalarndan, sonunda yepyeni bir dnya gr ortaya karrlar.
Bu yeni dnya gr, artk yalnz Sanayi Devrimi ile ilgili sorunlarn deil,
tm doa, toplum ve insanla ilgili her sorunun karln veren eksiksiz bir
grtr.
Marx ve Engels'in ortaya koyduklar yeni dnya grne diyalektik
maddecilik ad verilir. Ve genellikle Marksizm diye anlr.
Marksizm maddeci, diyalektik ve hmanist bir dnya
grdr.
a) Diyalektik maddecilik
Marksizm, her eyden nce, maddeci (materyalist) bir temele dayanr.
Nedir maddecilik?
Ve nasl bir maddeciliktir Marksizmin maddecilii?
Maddecilik, evrendeki tek zn "madde" olduunu ve btn varlklarn
maddeden trediini ileri sren bir dnya gr. Bu genel anlamda
17
8
179
18
0
18
2
183
18
4
Max Beer, Karl Marx (ev. erif Hulusi - Muvaffak eref), stanbul,
1968.
Emile Burns, Marksizmin Temel Kitab (ev. M. Dikmen), stanbul,
1978.
Fedoseyev ve arkadalar, Karl Marx -Biyograf (ev. E. Krk),
stanbul, 1976.
Roger Garaudy, Karl Marx'in Fikir Dnyas (ev. A. Cemgil),
stanbul, 1969.
Henri Lefebvre, Karl Marx, Hayat ve Eserleri (ev. M. Reat
Baraner), 2 cilt, Ankara, 1968.
Henri Lefebvre, Marx'in Sosyolojisi (ev. S. Hilav), 2. Bas,
stanbul, 1976.
V. . Lenin, Karl Marx ve Doktrini (ev. iar Yaln), 2. Bas,
Ankara, 1980.
OKUMA
185
MARX'IN ELETRS
18
6
187
SORULAR
1.Bat'da Marksizmi, hangi iktisadi ve sosyal
koullar dourmutur?
2.Marksizmin "maddecilik" anlay ile, daha
nceki dnemlerin maddecilik anlay arasnda ne
gibi farklar vardr?
3."Diyalektik" kelimesi, kkeninde ne anlama
geliyordu? Hegel'in, diyalektik kavramna yapt
"katk" nedir? HegeTin diyalektii ile Marksist
diyalektiin birbirinden ayrldklar temel nokta
hangisidir?
4. "Tarihsel maddecilik" deyince, kavram olarak
ne anlalr?
c) Bat'mn etkisi
Rusya'nn Bat ile ilikileri, Byk Petro'dan ok nce
balamtr geri. Ama Bat uygarlnn etkilerini hzlandran ve bunu -yer yer zora bavurarak- gerekletiren
Byk Petro olmutur.
Byk Petro'nun balatt hareket, 20. yzyl balarna dein srer. Btn bu geliim iinde birbirine zt iki
akm biimlenir: Batclar, Bat uygarlnn her eyiyle
benimsenmesinin art olduunu savunurken; Slavclar,
yeni Rusya'nn kaynaklarnn kendi gemiinde aranmas
gerektiini ileri srerler.
Uygulamada ortaya kan karmak bir tablodur.
nce klk ve kyafette deiiklik balar. Byk Petro,
kendi deyimiyle, "hayvan srsnn insanlar gibi giyinmesini", yani Avrupal gibi giyinmeyi ister ve giyiniteki
deiikliin, giderek grlerde de deiiklik yapacam
dnr. Saray ve konaklara, zamann Fransz ve Alman
rf ve detleri girer. 18. yzylda, soylular ve burjuvazi,
temel olarak Fransz toplumunu rnek almtr. Bat Avrupa'yla bu ilikiler, 19. yzylda daha da sklaacaktr.
Bu arada kadn da kapallktan kurtulmutur. Ama btn
bunlar, aslnda egemen snf ve zmrelerin erevesini
amaz; kentlerin emeki halk ile kyller, bu
deiikliin ve yaayn dndadrlar.
Bu,
borlanarak
sanayilemenin
birtakm
sonular olur:
Diplomatik planda, ar ynetimi, Bat'daki
alacakllarna baml duruma dm, giderek
onlarn denetimine girmiti;
Ama sosyal planda, nce sayca, sonra etki
bakmndan arln gsteren bir ii snf
(proletarya) doar. 1905 Devrimi, hele hele 1917
Devrimi, byk lde, bu snfn varlyla
aklanabilir.
te bu dnemdedir ki, gr ve yntemleri uzun zamandr aklk kazanmam olan btn bu dnce hareketleri,
yepyeni
bir
akmn
Rusya'ya
girmeye
balamasyla yenilemeye ve aklk kazanmaya balar.
"Marksizm"dir bu akm.
Marksizm ve 1917 Ekim Devrimi
a) Marksizmin Rusya'ya girii ve Leinizmin douu
Marksizm, Rusya'daki devrimci evrelere, 1864 ylndan balayarak -ar ar- girer. Ama Marksizm asl etkisini, Rusya'daki gelimelerin salad bir ortamda, Le-
195
)
rumdadrlar. Bununla beraber, Marksistler,
1905 Devri- mi'e etkin olarak katlrlar.
htilali,
burjuva
demokratik
devrimi
aamasnda omuzlarlar ve hareketin giderek
sosyalist
devrime
dnmesi
iin
aba
harcarlar.
Ama sonu olumsuzdur.
htilal, ar ynetimince bastrlr ve devrimci
glerin ekilii balar.
"Komn'den
sonra
proletaryann en byk hareketi" olduunu
syleyen Lenin, bu denemeden birtakm nemli dersler
de karmaktan geri kalmaz.
Nedir o dersler?
- Devrimci mcadele sresince, birok kentlerde ii
delegelerden
oluan
birtakm
konseylerle
(Sovyet), "ok kk yerel cumhuriyetler"
kurulmu ve "yeni bir siyasal iktidar" rnei
gstermilerdir.
Bu yeni iktidar biiminden ileriki devrim hareketinde
faydalanlmak gerekir.
- Birok noktalarda, askerler ve denizciler isyan
etmilerdir
(Lenin,
zellikle
"Potemkin"
isyanndan ok duygulanmtr). Bylece, ileriki
bir devrim hareketinde bu "niformal mujikler"in
de katl salanmaldr.
- Birok yerlerde, zellikle Kafkasya'da, "ulusal aznlklar" bakaldrmtr. Ama ortak dmana -yani
arla- kar savaacaklar yerde, birbirlerine
dmlerdir. Onlarn hareketine de bir dzen
getirmek gerekir.
- Kyller, onlar da bakaldrmalardr; ama bu kanl
bir ayaklanmadan teye geememi ve zellikle
kentlerdeki hareketlerle bir ibirliine girmemi
ya da girememitir. Ancak kyller, bir devrim
iin gereklidirler ve ileriki bir harekete
kazanlmaldrlar.
1905
Devrimi'nin,
197
198
19.
204
205
206
207
208
BLM II
SOVYETLER BRL
Klasik tipteki devrimler, yalnz "siyasal deiikliklerle" yetinirler; yani yalnzca iktidardaki kiileri deitirirler. 1917 Ekim Devrimi bu tip bir devrim deildir. O, daha "kkl" bir dnm hedef almt. Yalnz iktidardaki
kiileri deitirmekle yetinmemi, Rusya'da iktisadi ve
sosyal temelleri de deitirmitir. Bu niteliiyle, yeni bir
uygarlk yaratmak istiyordu, yaratmtr da.
Bylesine bir deiiklik, her eyden nce, "burjuva
devleti"nin btn dayanaklarnn ortadan kaldrlmasyla
olasyd. Lenin bunu, Devlet ve Devrim adl eserinde
aklar. Geriye, bu kuramsal verilerin somut hale
getirilmesi kalyordu.
1917'de o yaplr.
SOVYETLER BRL'NN KURULUU VE
GELM
lk nlemler
Nasl kaldrlacakt burjuva devletinin dayanaklar ortadan?
Proletarya diktatrl ile!
"Proletarya diktatrl, ezenleri ezmek iin,
ezilenlerin
nclerinin
rgtdr.
Proletarya
diktatrl,
demokrasinin
genilemesidir:
O
demokrasi, artk yoksullarn ve halkn demokrasisidir.
Ama
proletarya
diktatrl,
ayn
zamanda
zgrlklere de snrlamalar getirir. Fakat kimlerin
zgrlne? Ezenlerin, smrclerin, kapitalistlerin...
nsanl cretli klelikten kurtarmak iin, ezmemiz
gerekiyor; direnileri zorla krmak gerekiyor."
Lenin byle tanmlyordu proletarya diktatrln.
207
20
K
20
K
20
K
var. Kuramsal olarak, btn yetkiler Yce Sovyet'in elinde. Prezidyum, ondan ald yetkileri onun adna kullanyor. Bakanlar Kurulu da alman kararlar uyguluyor. Ne
var ki, dorudan doruya yrtme grevinin banda
bulunmak, ister istemez Bakanlar Kurulu'nun nemini
artryor ve n plana karyor onu.
Sovyet demokrasisinin anlam nedir?
a) Tek parti anlay
Sovyet demokrasisi anlayyla Bat demokrasisi anlay birbirinden farkl eylerdir. Bu farkllk, en bata parti anlaynda kendini gsteriyor: Bat demokrasilerinden
farkl olarak, Sovyet demokrasisi "tek partili"dir. Bu parti, Sovyetler Birlii Komnist Partisi adn tar.
Sovyetler, bu farkll yle aklyorlar:
Bat demokrasileri, geri ok partilidir. Ama bu partiler
kapitalist toplumlarda -ok kez birbiriyle uzlamaz karlar olan- eitli snflar temsil eder. Oysa, Sovyetler
Birlii gibi snfsz bir toplumda, ok partili bir rejimin
bulunmasnn hikmeti yoktur. Geri orada da halkn
eitli
katlar
arasnda
farkl
grler
-hatta
uzlamazlklar- olabilir; ancak btn bunlar, "teknik"
nitelikte ve ayrntlarla ilgili farkllklar ya da
uzlamazlklardr. Ve hepsini de uygulamada zmek
olasdr.
Bylece,
tek
partililik,
eski
dzen
halknn
byk
yaratc
almalarn
ynetir,
komnizmin zaferi urundaki mcadelesine planl,
sistemli ve kuramsal esaslara dayanan bir nitelik
kazandrr" (m. 6).
Partinin bylesine nemli bir rol yklenmesi,
-ister istemez- kendi iinde, seim esasna
dayanan, ok ciddi bir hiyerari ve disiplini,
partiden kiiler iinde ok dikkatli bir semeyi
gerektiriyor:
Sanayi
Sovyetler
Birlii'nde
sosyalist
ekonominin
gerekleme ls ve hz, sanayi ve tarm kesimlerine
gre baka baka olmutur.
Sovyet ekonomisinde en kolay ve en abuk
kolektifletirme sanayi kesiminde oldu.
Sanayi Sovyet ekonomisinde de iletmeler halinde
rgtlenmitir.
letmeler retim biimine gre gruplara
ayrlmtr: Ayn faaliyette bulunan iletme
gruplarna "trst" denir: Buday trst, petrol
trst... gibi. (Bunu, kapitalist sistemdeki
trstlerle kartrmamal); birbirini tamamlayc
faaliyetlerde bulunan iletmeler "kombina"lar
olutururlar (zellikle maden iletmeleriyle ona
bal metalrji ve kimya sanayilerinde byledir).
Sanayinin kuruluunda, daha ilk yllardan balayarak
u soru ortaya kt: "Temel maddeleri" veren ar
sanayiye mi, yoksa "tketim mallar" salayacak olan
hafif sanayiye mi ncelik ve stnlk tanmal?
Uzun bir sre ar sanayiye ncelik ve stnlk
tannd. nk sanayi, hem ekonominin gerekten
temeli idi, hem kolayca el emei buluyordu; hem de
Sovyetler Birlii'ne kapitalist ekonomi karsnda
bamszlk salayacakt.
Ar sanayiye tannan bu ncelik ve stnln bir
sonucu olarak da, ii snf byk bir hzla byd ve
kentlerin saysyla beraber hacmi de geniledi.
arlk Rusya's, snai retim hacmi bakmndan, dnyada beinci, Avrupa'da ise drdnc srada bulunuyordu. Sanayi retiminin btn, Ekim Devrimi'nden bugne 60 misli artmtr; art, retim aralarnda 141 misli,
tketim maddelerinde 20 mislidir. Elektrik retimi,
kimya sanayii ve makine yapm, yani ekonominin
btn iinde teknik ilerlemenin bal olduu kilit
Kk
ve
orta
iletmeler
tarmsal
yntemlerdeki modernlemeye uymuyorlard.
rnein,
traktr
kullanm,
bu
nitelikteki
iletmelerde hemen hemen olanakszd.
Sosyal planda, kulaklar denilen, "zengin kyl"
zmresi ortaya kar ve kar-devrimci bir tavr
taknr.
Kolhoz pazarlar bir yana braklrsa, Sovyetler Birlii'nde i ticaret btnyle devlet elindedir: Onu bir
zel bakanlk ynetir. Mamullerin 2/3'ii devlet
maazalarnda, geri kalan da kooperatiflerce satlr.
nceleri daha ok halk demokrasileri ve baz Asya lkeleriyle olan d ticaret ve d iktisadi ilikiler, u son
yllarda daha geni allara sahne olmaktadr.
Sovyetler Birlii, biri 1917, tekisi 11. Dnya
Sava'ndan sonra olmak zere iki kez yeniden
kurulmutur. Her iki
kurulu da, byk zveriler pahasna, ama yntemle olmutur. Sosyalist ekonominin temelleri bugn ylesine
gl olarak rgtlenmitir ki, Sovyet yneticileri, nmzdeki 20-25 yllk dnem iinde, -Kruev'in vaktiyle
cind gibi, "komnizmi kurmak" deil ama- komnizmin teknik ve maddi temellerinin atlacan ileri
srebilmektedirler. Nitekim, bu amaca ynelen, 19761990 yllarm kapsayacak on be yllk bir plann
hazrlanmakta olduu imdiden aklanmtr.
SOSYAL TABLO
Sosyalist ilkelere dayanan retim biimi ve ilikileri,
Sovyetler Birlii'nde, btn kumrularyla -Bat'dakinden
farkl- bir toplum yaps ortaya karmtr.
Nedir zellikleri bu yapnn?
Snfsz toplum
Bugn, Sovyetler Birlii'nde, devrimden nceki eski
snf ve zmreler kalmamtr: "Soylular" snf btnyle
ortadan kalkmtr; "ruhban" ise, sosyal planda sadece
bir meslektir; "burjuvazi" btn biimleriyle tasfiye
edilmitir.
Devrim
yllarnn
u
ilkesi
stne
oturmaktadr sosyal gereklik:
"Yemek isteyen retmelidir".
Sovyetler Birlii'nde, erkek ve kadn, ancak kendi
emekleriyle yaarlar ve hibir -yolla- bakasnn emeini
smiiremezler. Bu bakmdan, insanlar arasnda eitlik
salanmtr. eitli mesleklerin toplumdan edindii yararlanmalar arasnda -kapitalist toplumlarda grlenuurum da doldurulmutur.
Ancak, sosyalizm -oka sanld gibi- yzeysel bir
eitilik demek deildir. Sosyalist bir rejimde de, emein
eitli biimleri arasnda bir katk fark olduu kabul edilir. Orada da, bir iinin, bir mhendisin, bir opera
sanatsnn topluma verdiklerinin birbirinden farkl
eyler olduu ve bylece emeklerinin farkl biimde
karlanmas gerektiine inanlr.
olmasa
gerekir.
Geri,
Sovyetler
Birlii'nde,
"brokratlar" ve "teknokratlar" diye adlandrlan, -halk
ounluuna oranla- daha refah iinde bir "aznlk"
grlmektedir. Ancak bunlarn refah -her eye karnkiisel yetenekleri ve topluma yaptklar hizmetle
orantldr. Ayrca, herhangi bir ayrcalklar, hukuksal ya
da iktisadi bir stnlkleri olmad iin snf saylmazlar.
Aile, kadn ve ocuk
1917 Ekim Devrimi'nden hemen sonra, -eitli
etkilerle- aile kurumu paralanr hale geldi: Bir yandan,
btn basklarn ortadan kaldrlmasn ve "zgr
ak" savunan baz anaristler, te yandan toplumun
iinde bulunduu iktisadi ve sosyal koullar, aileyi bir
sre sarst ve hrpalad. Evlenme ve boanma ileri
-olabildiince- yalnlatrld. ocuk aldrmak -baz
koullarda- serbest brakld.
Ne var ki, koullar iyiletike, ailenin glendirilmesine alld: 1936'da ocuk drmek yasakland ve ayn
zamanda gebe kadnlara devletin ilgisi ve yardm
artmaya balad. Ana-baba, ocuk zerinde bakm ve
zen hakkn elde ediyordu; baba da bir "sosyal
eitici" idi.
1944 ylnda aile ile ilgili olarak karlan bir kanun,
evlenme kurumuna yeniden byk deer veriyor. Ama
evlenme d doan ocuk ve anas da maddi ve manevi
olarak korunmakta ve yardm grmektedir.
Sovyet rejiminin ilk yapt eylerden biri, kadn
btnyle bamsz hale getirmek olmutur.
Kadna, yalnz siyasal ve medeni haklar tannmakla
kalnmam,
toplum
yaamyla
btnlemesi
salanmtr onun.
Kadn, ayn zamanda, btn retim faaliyetlerine
katlmaktadr: Kadnlar, kolhozlarda, tarmsal yaamda
ok etkin bir rol oynadklar gibi, maden sanayiinde
alanlarn -aa yukar- % 30'u kadnlardan
olumaktadr. Bu, sanayi kapitalizminin ilk zamanlarnda
olduu gibi iktisadi zorunluluklarn ve smrlmenin
Domakta
olan
sosyalist
edebiyatn
ilk
byk
yazarla- Zht Bayar, "Gorki ile Lukacs", Yeni Ortan, 19 Mart 1973.
r i savata yetitiler ve sava izlediler: vanov (Zrhl
Tren) ve Babel (Kzl Svari), eserlerini cephede kaleme
aldlar; Furmanov ve Fadeyevz (apayev), savata
grevlerinin bilincine varm tipler izdiler; on yl sonra
olohov, i savatan bir byk tablo yaratacaktr: Ve
Durgun Akard Don.
1925-1930 yllar, Sovyet edebiyat iin bir dnm
noktas olur. lk be yllk plan bireylere, lkenin
kalknmasnda bir grev yklyordu. Yazarlar da bu
grevden kanmadlar; gerek nazm gerek nesir olarak,
lkenin harcad dev abay yanstmaya altlar.
Birok yazar, kendilerine bir fabrika, bir antiye, bir
tarm alan seerek buralarda alanlar vdler.
Sonuta belgesel deeri ok yksek -ve belli bir edeb
deeri de olan- eserler verildi: Glad- gov'un
imento'su, aginyan'n romanlar...
Bunun gibi, Kateyev'in komedileri byk baar kazand.
Edebiyat ve sanatta yeni gr, "sosyalist
gerekilik", ite bu sralarda domaya ve gelimeye
balar. Stalin, 1934'te, yazarlar, "insan ruhunun
mhendisleri" olarak ilan eder. nsanlar ve olaylar,
geri itenlikle, ama biraz da Ortodoks bir anlayla ele
alnacaktr.
II. Dnya Sava balarken, Sovyet edebiyatnda
byk adlar belli olmutur: A. Tolstoy, lya
Ehrenburg, Leonid Leonov, A. Fadeyev, M.
olohov, N. Ostrovski...
II. Dnya Sava'nm yaklamasyla, yurt dncesi,
yurtseverlik yeniden n plana kar. Yazarlar, faizmin
istila ettii blgelerdeki yaam ve savaanlarn
unutulmaz direniini anlatarak askerlerin ve halkn
moralini ykselttiler. O sava srasnda ortaya kan
byk yazar Simonov olmutur. II. Dnya Sava'ndan
sonra yeni adlar da kendini gsterecektir: Fedin,
Agayev, Babayevski...
dnyann
kurulmasna
katlmak,
eitici,
Mzik
19. yzyldan nce, Rusya'nn, stnde nemle
durulacak, kendine zg bir sanat mzii yoktu. talyan
ve Fransz operaclar, Alman konser mzikileri
Rusya'nn mzik yaamn dardan besler dururlard.
Napolyon savalarnn etkisiyle uyanan ulusal bilin,
edebiyatta gereki, halka ynelen bir eilimi gelitirirken, mzikte de Glinka ile Dargomiyski'yi lkenin
halk mziine yneltmitir.
Mzikte, ulusal bir Rus okulu kurmay baaran
besteci diye Glinka (1804-1957) gsterilir. Onun
hedefi, Rus halk arklaryla Bat mzik yazsn
birletirmekti.
Ve birletirmitir.
Glinka ile Dargomiyski'yi, "Rus Beleri" adyla anlan
bir blk besteci izler: Balakirev (1837-1910), Cesar Cui
(1835-1918), Rimski-Korsakof (1844-1908), Musorgski
(1839-1881), Borodin (1838-1887).
Beler beinin ok daha sekin bir ada
aykovski (1840-1893), Rus milliciliini yanstmayan,
yabanc eilimlerin, zellikle Alman etkisinin simgesi bir
besteci olarak gsterilir.
Rus olmaktan ok Avrupaldr o!
Ekim Devrimi'nden sonra, mzii halka indirmek istei, halkn anlamayaca sanlan deneyimlere bir bakma
set ekmi, Sovyet bestecilerinin aratrc almalarn
-bir lde- engellemitir dorusu. Bununla beraber,
Sov- yetlerin ileri gelen bestecilerinde, yaratn nne
karlan baz engellerin dna doru tama istekleri de
grlmektedir.
ada Sovyet bestecileri arasnda ilk akla gelen
byk adlar unlardr: Sergey Prokofiyef (1891-1953),
unutulmaz Leningrad Senfonisi'nin bestecisi Dimitri
ostakovi (1906-1975), Nikolai Miyaskovski (18811950). Eserlerinde bir yandan Ermeni halk mziini, te
yandan ay- kovski'ye balanan Rus romantizmi
geleneini yanstan Aram Haaturyan (1903-1978)
btn dnyada hakl bir n kazanmtr.
SOVYET SNEMASI
Sinemann Rusya'ya girii arlk ynetimi srasnda
oldu. lk Rus filmi 1908'de evrildi. Rus sinema tarihinin
devrim ncesi bu dnemi zerinde sylenebilecek olan,
BLM III
HALK DEMOKRASLER
250
25
1
b) Sanayi
Sanayi alannda, halk demokrasileri arasnda, balangta yalnz ikisinde, ekoslovakya ile Demokratik Almanya'da salam bir sanayi gelenei vard. tekilerde
ise, 1945'ten nce, sanayileme pek zayf kalmt.
1973 Sinan
yarmann bulunduu bir piyasaya srer. Bamsz gruplar arasndaki bu yarma, geri merkez egemen planca
kabul edilmi genel kurallar erevesinde olmaktadr
ama, plan artk ayrntlara girmemektedir.
- Toprak, bireysel mlkiyet rejimi (10 hektardan az)
ile pazar iin alan genel kooperatifleri badatran
karma bir sisteme bal.
Bu yanlaryla, Yugoslavya'nn sosyalizmin kuruluunda "liberal" bir yol izledii ileri srlmektedir. Bununla
beraber, rejim orada da tek partilidir. Komnist Parti
1952 ylndan beri Komnistler Birlii adn tar.
D politikada, Yugoslavya, Dou ve Bat ile ilikilerinde "yansz" bir politikadan esinlenmekte.
DAHA OK BLG
A. Alvarez, Dou Avrupa'da Yazar ve Toplum (ev.
Esin rc - Mehmet Harmanc), stanbul, 1966.
Melih Cevdet Anday, Sovyet Rusya, Azerbaycan,
zbekistan, Bulgaristan, Macaristan, stanbul, 1965.
OKUMA
BLM IV
N HALK CUMHURYET
Asya'da sosyalizmi kabul etmi lke var: in, Vietnam ve Kuzey Kore. Latin Amerika'da ise tek bir lke:
Kba.
Aada -Kuzey Kore'yi imdilik bir yana brakarakbunlar srasyla inceleyeceiz.
in Halk Cumhuriyeti'nden balayalm.
ESK N'DEN YEN N'E
in, 4 bin yllk yazl tarihi ile, dnyann en eski uygarlklarndan biri. Kd, daha 2 bin yl nce inliler
yapmlar; (sa'dan sonra 9. yzylda) barutu bulanlar da
onlar... Bunlar, o uygarln teknikteki baarlarndan ilk
akla gelenler. Felsefede, sanat ve edebiyatta ise in
uygarlnn insanla brakt byk bir "miras" var.
19. yzyln ortalarna dein, in Bat'ya "kapal bir
lke" olarak kalm; in hkmdarlar, btn yabanc
milletlere "barbar" gzyle bakmlar. Ama 1839-1842
yllar arasnda ngiltere'ye kar yaplan Afyon Sava
ile in, Avrupa'ya kaplarn amak zorunda kalyor:
ngilizler,
18.
yzyln
sonlarndan
balayarak,
Hindistan'da haha yetitiriyor ve elde ettikleri afyonu
-yasak olmasna karn- in'e satyorlard. 1839'da in
mparatoru'nun afyon ticaretini kesin olarak nleme
karar almas zerine, ngilizler in'e sava ilan ederler.
Ancak, imparator, 1842 ylnda kesin bir yenilgiye urar
ve Nanking Antlamas'n imzalamak zorunda kalr.
ngiltere bylece Hong Kong'u ele geirdii gibi, teki
baz nemli limanlar da ngiliz ticaretine zorla am
olur.
260
Bu antlamadan
dman-
26
1
dolay,
in
halknda
yabanc
komnistlere
kar
mcadele
etmek
yerine,
komnistlerle
ibirlii
yaparak
Japonlara
kar
savamaya zorlarlar.
1937'de in-Japon sava balar. Komnist Parti ile
Kuomintang istilaclara kar "tek cephe halinde" savar.
Komnistler, bir yandan Japonlara kar savarken, bir
yandan da nfuz blgelerini geniletirler. II. Dnya Sava sona erdikten sonra, an Kay ek ile komnistler arasnda i sava yeniden balar. Sonunda, 1 Ekim 1949'da
-bakent Pekin olmak zere- in Halk Cumhuriyeti kurulur.
an Kay ek de Formoza adasna snr. lmne
dein orada kalacaktr.
DEOLOJK TEMELLER: MAOCULUK
in Halk Cumhuriyeti'nde btn kurumlar "Maoculuk" retisine dayanr. Maoculuk, aslnda Marksizmin,
materyalist diyalektiin "in gerei"ne uygulanmasndan ortaya kan bir gr. Bu gr, darda emperyalizm ile onun ierideki ortaklarna kar srdrlen uzun
bir sava boyunca olumutur.
Mao, klasik Marksizme u yeni tezleri getirmitir:
- Birincisi, "devrimci strateji" ile ilgilidir. Sosyalist
iktidar in'de -Rusya'da olduu gibi- bir proletarya
devrimi sonucunda deil, krlarda bir "gerilla" hareketi
sonucunda kurulmutur. Bu mcadelede, Kzl Ordu,
gitgide kyllerin gvenini kazanmtr. Sonunda kentler,
krlarca kuatlm ve ele geirilmitir.
Mao, ayn stratejinin dnya apnda da uygulanabileceini ve uygulanmas gerektiini ileri srer. Ona gre,
ileri sanayi lkeleri, bir eit "dnya kentleri"dir: Burjuvalama, bu lkelerde devrimci atei sndrmtr.
Devrimin bugn en fazla yaylma ans azgelimi
lkelerdir; "dnyann krlar"dr bu lkeler. Azgelimi
lkeler, nce sosyalist olacaklar ve sonra -yaamak iin
hammaddelere gereksinmesi olan- sanayi lkelerini
kuatacaklardr.
in Sovyetler Birlii'nde ve -Arnavutluk bir yana- Avrupa'daki halk demokrasilerinde byle olmutur ona gre.
Ne yapmal?
Mao'va gre, sosyalist rejim, bu burjuvalama eilimine kar mcadele edebilmek iin, "devrimci tansiyonu"
aralksz srdrmelidir. Nitekim in'de 1966 ylnda patlayan "Kltr Devrimi", ite byle bir tansiyonu srdrme aralarndan biri olarak grlmtr. Mao, dokusu
sertleen, brokratlaan, giderek halktan kopma
yolunda grnen parti ve devlet mekanizmasna kar
genlii
harekete
geirirken
-kendincebunu
amalyordu.
Bu kuram -bir lde- Troki'nin "srekli devrim"
tezlerinden esinleniyor.
Mao'nun tezleri, gerekleri ne lde yanstmaktadr?
Hayli tartmalara neden olmutur bu konu; bugn de
olmakta.1
Mao'ya kar olanlar, nce "kyl sosyalizmi" diyerek,
onun
getirdiini
kmsemilerdir.
Onlara
gre,
Marksizmin temel ilkelerinden olan, "kentlerdeki ii kitlelerinin nderliinde devrim" kuralndan bir sapmadr
Maoculuk.
Ne var ki, Mao tarihsel bir deneyimden, 1927 ylnda,
anghay ve Kanton kentlerinde, on binlerce iinin an
Kay ek'ce ldrlmesinden sonra kyl hareketine ynelmitir.
Eletiriyi yapanlar, bata bu noktay unutmaktadrlar.
Gerekten 1927 Mart'nda, an Kay ek'in ordular
anghay'n kaplarna dayandnda, emekiler kenti savunmak istemilerdi. Ancak -Stalin'in denetimindeki"Komintern'in in politikas", o zamanlar in komnistlerinin an Kay ek'le "Kuomintang" iinde ibirlii
yapmalarn ngryordu. te bu politika uyarnca,
anghay'n an Kay ek'e teslim edilmesi emredilmi ve
kente elini kolunu sallayarak giren an Kay ek de, iki
hafta sonra on binlerce iiyi ldrtmt.
Komintern, ayn yanl, ayn yl iinde bir kez daha
tekrarlar.
1966'da ortaya kan Kltr Devrimi'ne dein, in Komnist Partisi siyasal iktidarn temel dayanaklarndan biridir. Kltr Devrimi'yle ikinci plana der.
Ancak geici bir dnem iin olur bu.
Resm planda, teki partiler varlklarn
srdrmektedirler. (Kuomintang, Demokratik
Parti, i ve Kyl Demokratik Partisi...)
Bunlar, "Halk ve Demokratik Cephe" iinde
Komnist Parti'yle birlemilerdir. Ne var ki,
uygulamada, bu teki partilerin hemen hemen
hibir etkisi grlmyor.
nemli olan yalnz Komnist Parti'dir.
larna, yani Parti yneticilerinin ounluuna kar, genliin devrimci duygu ve eilimlerini harekete geirdi.
Gen "Kzl Muhafzlar" hareketi, rgtn altn
stne getirdi. Normal durum, ordunun denetimi altnda,
yava
yava
kurulabildi.
1961
Temmuzu'ndaki
Kongre'de, Parti ynetimi yeniden rgtlendirildi.
Yeniden kurulan ve arman Parti, rejimin iindeki nemini tekrar duyuracaktr bylece.
kinci anayasa, 1975 ylnda kabul edilir. Cumhurbakanl kurumu kaldrlrken, Komnist Parti'ye olduunca, Mao'nun kiiliine ve dncesine de ayr ve stn
bir yer verilir.
1978ylnda, in'in -bugn de yrrlkte olan- nc anayasas yaplr.
KTSAD SSTEM VE GELME
Mao e Tung'un iktidar ele aldktan sonra, usuz bucaksz in topraklarn ve kalabalk in halkn sosyalist
dzene sokaca pek belliydi. Ancak, o yllarda (1949),
in ekonomisine egemen olan koullar, Sovyetler Birlii
ile Avrupa'daki halk demokrasilerine egemen olan koullardan o denli farklyd ki, sosyalist ekonomiyi birden
kurmak olas deildi.
Kurulacak ekonomi de, in'e zg zellikler kazanacakt ister istemez.
Balanglar
in ekonomisinin yaps, 1953 ylnda bile, tam bir kolektiflemeden ok uzak bulunuyordu. Yalnz pamuklu
sanayii hemen hemen devletletirilmiti ama, kamu
kesimi, kooperatif kesim, kk el sanatlar kesimi
yannda, hl zel kapitalizme bal bir kesim ile devlet
ve zel kapitalizmin ibirliinden oluan bir karma kesim
vard.
Ne var ki, bu son iki kesimin ortadan kalkmasn beklemeden mdahale edilmesi gerektiine karar verildi:
Kamu kesimi ynetici rol oynayacak ve teki kesimler
BR AMERKALININ N NOTLARI
Yedi yz, belki de sekiz yz milyon nfuslu bu
lkenin sefaleti tammay, Leontieff'i2 etkileyen en
nemli elerden biri. nc Dnya lkelerinin
byk kentlerinde a isizler topluluunun yaratt
ackl grnmn, Asya'nn bu en byk lkesinde
grlmeyii olaand bir olay gibi grnyor... "nsanlar iyi, hatta ok iyi beslenebiliyorlar ve herkesin
bir ii var"...
Leontieff'i ikinci etkileyen e ise, gelir dalm
arasndaki farklarn ok kk oluu. "Hangi
kuruluta olursa olsun... En yksek gelir en dk
gelirin mislini gemiyor"...
Leontieff'e gre, in'de kii bana den yllk
ortalama gelir, 130 ile 150 dolar arasnda deiir.
"Bir Amerikal ya da bir Fransz byle bir gelir ile
geinemez" diyor Leontieff. Ama satn alma gc ile
karlatrmazsak bu rakamlarn hibir anlam
kalmyor... cretlerin satn alma gc, zellikle
besin ve giyim maddeleri iin ok uygun. Bu
maddelerin fiyatlar deiken deil, hatta bazen
dyor bile...
Kii bana den yllk gelir dalm ve satn
alma gc bakmndan, in, bu konuyu en iyi zen
lke olarak (Japonya'dan, Fransa'dan, hatta Amerika
Birleik Devletleri'nden nde) ilk sray igal ediyor...
(Baz sanayi mallarnn byk kentler yerine
kylerde
yapl),
kyden
kente
g
engelleyebilmeye yaryor. "Sanayi, el zanaatlarn
zanaatlarnn gelitirilmesi.
nc Dnya lkelerinde, buna kart, yani
kapitalist modele daha uygun bir uygulama
yrtld biliniyor. Bu da, o lkelerde grlen
byk isizlie neden oluyor...
Bu ilerin yrtlmesinde ordu nemli bir rol
oynamyor mu? Leontieff, "ok nemli bir rol
oynuyor" diye yantlyor. Ordu en nemli "sosyal
hizmet" grevlisi durumunda. Kentlerdeki imleri
kesen, demiryollarn yneten, hatta okullarn ve
niversitelerin
ynetimine
katlan
askerlere
rastlanyor.
(Lc Monde'dan naklen Yeni Ortan, 21 Ocak 1973)
HROMA'YA
Gzel bir liman olacaktm yandan
dalarla evrili Bir yan ovaya bakan
bir liman.
Bir yelpaze gibi yaylrsn ovaya
doru Yedi rmakla beslenir koyun Ilk
nemli lodoslar sana eser.
Yosunlarn saak ve eritlerini
yayd Sahili ssleyen iekleri
okayarak.
Hiroima, eski bir kentsin
sen Sandal aac kokan.
Barndrdn insanlar
Yllar yl canlar dilerinde altlar.
Gndzleri tekneler vzr vzr gelip giderdi.
Uzun gecelere trkler, ezgiler elik ederdi.
Hibiri sava istemiyorduNagasaki'li, Hiroima'l Japon
iilerin, iftilerin hibiri,
Hibiri, hibiri sava istemiyordu.
Nefretle bakyorlard
inlilere,
Malayllara.
Ne bir kauuk aac dikebildiler Seylan'a.
Ne Cava'ya hindistancevizi,
Ne de Mekong rma stne bir koloni.
Sava tekileri semirtti,
Onlar deil.
Yine de bir sabah
Herkes yatandan frlad ddk
sesleriyle, Bir k demeti grltszce
Doudan batya g tarad.
Anlamt herkes ykmn gelip attn.
Geride kalanlar Sakat batan baa,
Anlatrlar dururlar, resimler gibi,
O gnlerin rknln dnyaya.
Nelere tank olmadlar kiNe sahnelere.
Ik ylesine kr edici,
Rzgr ylesine sertti ki.
Bir patlamada koskoca kayalar tuzla buz.
Bir patlamada elik halatlar incecik tellere
dnyordu. Yzbinlerce yaam Bir anda gidiverdi.
Ak sanat, mzik hepsi Bir anda can verdi.
Yeller esiyordu artk o kentin yerinde,
Dinse ya o ac -ne gezer,
Bugn bile yrekler paralayan Alamalar duyulur
orada,
Aradan on yl getii halde.
Tank, ayaa kalk!
Hiroima, sana sylyorum, duy beni.
Son ver artk ykma, acya.
Savan olanca zulmne tank oldun.
Kim savunabilir bar senden daha iyi?
Barmaksn btn dnyaya,
Anlatmalsn lenin nasl lp,
Kalann nasl kaldn,
T ank, ayaa kalk!
Efendiler, susalm ltfen biraz,
Hiroima konuacak.
Ai Z'ing (ev.
Grkal Aylan)
1. Eski in'den Yeni in'e gei nasl olmutur? Bu
geite en nemli tarihsel olaylar hangileridir?
2. M a o, klasik Marksizme hangi tezleri
getirmitir?
Bu
tezler,
gerekleri
ne
lde
yanstmaktadr?
3. in Halk Cumhuriyeti'nde siyasal yaam ve
kuramlarn tadklar zellikler nelerdir?
4. in Halk Cumhuriyeti'nde iktisadi gelime nasl
bir yol izlemitir? in'in iktisadi tablosu ne gibi
zellikler
tamaktadr?
(Okuma
parasn
okuyunuz.)
5. in Halk Cumhuriyeti'nde sosyal ve kltrel
yaamn tablosu hangi zellikleri gstermektedir?
6. in'de Mao'nun lmnden sonraki gelimeler
hakknda ne dnyorsunuz?
BLM V
VETNAM VE KBA
VETNAM
Vietnam, Gneydou Asya'da 127 bin kilometre kare
geniliinde bir lkedir. Ve Gneydou Asya'nn -hemenen dinamik halk yaar bu lkede.
ok eskiye giden bir tarihi var Vietnam'n: sa'dan
nce in'den gerek bu lkeye yerleen Vietler,
-sa'dan nce
1. yzyldan, sa'dan sonra 10. yzyla dein- in'in
egemenlii altna girmi; daha sonra bamsz
olmu ise de, bamszln korumak iin in ile
zaman zaman savam ve sonunda gene de
in'in himayesi altna girmitir.
16. yzylda Portekizlilerin, sonra da Franszlarn VietnamlIlarla iliki kurduklarn gryoruz. Son olarak Fransa 1858'de Vietnam'a giderek lkeyi "himayesi" altna
alr; 1884'te de tm Vietnam ve komusu Laos ve Kamboya Fransa'nn "himayesi" altna alnm olur. Franszlar, in Elindi'ni smrmekle kalmamlar, kltrlerini ve
Katoliklii de yayarak nfusun % 12'sini Katolikletirmilerdir. Katolik mezhebinin kabul, Vietnam'n yazgsn
etkilemitir. nk kurtulu savalarnda Katolikler daha
ok smrgecilerden yana olmulardr. Fransa'nn ve
sonra Birleik Amerika'nn nfuzlarn srdrmek iin kullandklar kiilerin ou Hristiyan VietnamlIlardr.
Vietnam, II. Dnya Sava'nda Japonlarn istilasna urad. Japonlar, Vietnam'da stlenmek, ngiltere'nin smrgesi olan Malezya'ya girmek istemilerdi. Daha Franszlarn igali zamanlarnda Vietnam'da ulusal duygular
uyanmt. Japon igali altnda bu duygular daha da
geliti. Ho i Minh liderliinde bamszlk programn
OKUMA
ANALIK ZANAATI
Zordur bizde analk zanaat.
Baka lkelerde analar
iek sevgisini retirler ocuklarna.
Bizde, bombalardan korunmasn da retmeleri gerekir.
Baka lkelerde analar
Ezgiler retirler, ku seslerinin gzelliini
ocuklarna,
Bizde, ocuklara B52'yle F-105'in sesini
KBA
Kba kurtulu hareketleri
Gney Amerika'nn kuzeyi ile Meksika'nn dousunda, Birleik Amerika'nn da gneydousunda bulunan
Karaib denizindeki Kba, Antil adalarnn en bydr.
Doudan batya doru bir timsah gibi uzanr.
Gneydouda hayvan yetitirmeye elverili olan dalk blge bir yana braklrsa, adann geri kalan blmnde yer yer kalkerli ovalar ve yaylalar uzanr. Kk
birka rman sulad bereketli topraklarda, tarihin her
dneminde eitli bitkiler yetitirildii halde, son
zamanlarda buras yalnz ekerkam, kahve ve
ttnden oluan -smrgelere zg- tek tip rn
yetitiren bir tarm lkesi haline gelmiti.
Byk bir yeralt zenginlie sahip olan adann 7
milyona
yakn
nfusunu,
Gney
Amerika'nn
spanyollarca is-
tilas srasnda buraya gelip yerleen spanyollarla, Kzlderili denilen -ve sayca yok denecek denli az olan- yerliler ve -16. yzyldan balayarak altrlmak zere getirilmi- Afrikal zenci kleler oluturur.
Bereketli bir topraa ballk, dardan gelenlerin
(nce spanyollar, sonra Amerikallar) kendilerini
smrdkleri duygusu, 19. yzylda, ortaya zgn bir
ulus karmtr.
Kba'nn ada tarihi, "smrgecilikten kurtulmak"
iin verilen mcadelelerle doludur. ou, Birleik Amerika'ya kar verilen mcadelelerle...
Bugnk rejim
Bugnk Kba rejimi, 1 Ocak 1959'da, Fidel Castro'nun "guerilleros"larmn Batista'nn tutucu ve korkun
diktatrlne kar zaferi sonucunda kuruluyor.
Fidel Castro, balangta, sosyalist deildi. Bununla
beraber, kurduu rejim ekonomiyi sosyalistletirdi.
nk, bu ekonomi, btnyle yabanc -zellikle
Amerikan- ortaklarn egemen olduu, smrge tipinde
bir ekonomi idi.
Fidel Castro, yava yava sosyalizme kayd. nk,
kurduu rejime kar Birleik Amerika'nn besledii dmanlk, kendisine baka bir yol brakmyordu. Kba, kapitalist ve yar feodal bir yapdan sosyalist kesimin egemen rol oynad bir yapya ok hzl olarak gemi bir
lkedir. Dnyann hibir lkesi, bu denli ksa zamanda bu
trl yap deiiklikleri geirmemitir. Bu yap deiiklikleri, hatta srekli denebilecek bir hareket iinde
olmutur; hem de nitelike bir kopma olmadan ve
siyasal kadroda pek nemli bir deiiklie uramadan...
Kba'da bugnk siyasal kurumlar, aslnda pek basittir; Parlamento yoktur. Btn yetkiler Cumhurbakan ile
Bakanlar Kurulu'ndadr. Cumhurbakanm halk seer.
Bakanlar Kurulu'nu ise Cumhurbakan seer. Bununla
beraber, eitli konularda, halk referandum yolu ile katlr. Yetkilerin bylesine "tek elde" toplanmasna rnek
verilebilecek pek az sosyalist rejim vardr. yle de olsa,
ANGELA DAVIS
Gzel olduunu sylemeye gelmedim.
Biliyorum, gzelsin.
Ama konu bu deil imdi, konu ln
istemeleri,
Kafatasn istiyorlar, Angela,
Jackson'un, Lumumba'nn kafataslar gibi,
Byk ef'in adrn sslemek iin.
Ve biz
gln istiyoruz senin.
Deitireceiz kin duvarlarm havann
saydam duvarlaryla, ektiin aclarn
atsn bulutlarn, kularn atsyla,
banda nbet tutan gzcy elinde kl
tutan bir melekle.
Nasl da yanlyor cellatlarn, Angela!
Sert ve ltl bir dokudan yaratlmsn,
paslanmaz bir atlmdan;
gnelere, yamurlara kar koyarsn,
rzgrlara, aylara,
kar koyarsn frtnalara.
Dler vardr hani,
o dlerde heykellere can verir zaman
ve boyuna trkler yaratr, sen o
dlerin parassn.
Nicolas Guillen
(ev. lk Tamer)
NC
DNYA
281
BOLUM I
AZGELMLK NEDR?
282
iin ayrlan miktar yetersiz kalmaktadr: Azgelimi lkelerde yeterli retmen, okul ve ders arac yoktur; hele eitli dillerin konuulduu azgelimi
lkelerde, bu durum engelleyici ve eitimin maliyetini ykseltici bir rol
oynamaktadr; eitim nimetinden faydalanmada cinsiyet, yerleme dzeni
(ky ve kent yerlemeleri) ve sosyal snflar asndan byk farklar vardr.
283
Irk etkeni de tek bana gelimeyi etkileyemez. Geri beyaz rkn stn
olduu gr yaygndr ve Akdeniz, Orta Avrupa, Ortadou ile Latin
Amerika lkelerinde, beyaz rkn egemen olduunu gryoruz. Ancak bu
lkeler iinde de azgelimi olanlar vardr. Bu da, beyaz rkn stnlnden bahsedilemeyeceini gsterir.
284
285
inekten kanmamaktadrlar. nsancl dncelere dayanr gibi gzken "d yardmlar", ou zaman, yeni smrgecilie doru atlm birer adm olmakta, yardmda
bulunan lke ile yardm alan lke arasndaki ticaret ilikilerini gelitirmek ve giderek azgelimi ekonomileri
denetim altnda tutmak hedeflerine ynelmektedir.
in iine, siyasal ve asker amalar da girmektedir
doallkla.
Yeni smrgecilik, azgelimi lkelerde, genellikle
"tutucu" glerle ibirlii yapmaktadr. Ancak, bu
glerin
toplum
dzenini
altst
olmaktan
kurtaramayacam grd hallerde de, hafif "reformcu"
hareketlerle ibirlii yapmay kendisi iin daha krl
bulmaktadr.
AZGELM LKELERDE SOSYAL SINIFLAR VE
SYASAL REJMLER
Azgelimi lkelerde sosyal snflar
Sosyal snflar bakmndan azgelimi lkelerle Batl
lkeler karlatrldnda u noktalar dikkati ekiyor:
- Bu lkeler, temelde birer tarm lkesi olduundan,
sanayileme de yeni ve zayf olduundan, nfusun
byk bir blmn kyl kitleler oluturur. "Feodal"
ilikilerin kyl kitleler zerinde arlm hl
duyurduu baz azgelimi lkelerin bulunduu da
grlyor.
- Azgelimi lkelerde ii snf, say, rgtlenme derecesi ve yaps bakmndan lkeden lkeye byk
farklar gsteriyor. Baz lkelerde, kendi partileri
evresinde toplanm bilinli bir ii snf vardr;
bazlarnda ise, ii snf henz ilk admlarn atmakta ve
rgtl politik bir g olarak ortaya kamamaktadr.
Baz azgelimi lkelerde ise, sanayi iisi ya yoktur ya
da yeni yeni ortaya kmaktadr.
- Bu karlatrmada "orta snflar'n durumu da dikkati ekmektedir.
kelerin sosyal yaplarna has zelliklerinden doduu artk bilinen bir gerektir.
DAHA OK BLG
Y. Lacoste, Azgelimi lkeler (ev. Y. Grbz),
stanbul.
Y. Lacoste, Snf Asndan Azgelimilik (ev. S.
Avcolu), stanbul, 1966.
Cavit Orhan Ttengil, Azgelimenin Sosyolojisi,
3. bas, stanbul, 1980.
OKUMA
YOKSUL, AMA DEV KENTLER...
2000
ylnn
dnyas,
yeryznn
yoksul
toplumlarmda kentlerin patlad bir a olacaktr.
Ne New York ne Paris ve ne de Londra, yakn
gelecekte en kalabalk bakentler denince, ilk dnlen yerler arasnda yer alabileceklerdir. Dnya
Bankas'nm yapt aratrmalara baklrsa, Meksiko,
31,6 milyon kiilik nfusuyla 2000 ylnn en dev
bakenti olmaya imdiden adayln koymu gibidir.
Sao Paulo 26 milyon, Kalkta 19,6 milyon, Rio de
Janeiro ya da Bombay ise, 19 milyon kiilik dev
metropollar olacaktr. Bir zamanlar stnde gnein
batmak bilmedii bir imparatorlua merkezlik etmi
bulunan
Londra,
btn
bu
yoksul
dnya
bakentlerinin yannda, ancak 12,7 milyon kiinin
yaayabilecei bir kent grnmndedir.I Dnyamn
var olan ylm noktalarn bylesine deitirme
potansiyelini tayan olay, nc Dnya diye de
tanmlanan yoksul toplumlarn uyam srecidir. XX.
yzyl sona erdii gn, ortalama nfus art
beklentilerine
gre,
yeryznn
gelime
savamndaki gen toplumlannm insan ynlar da 1
milyar kii daha bym bulunacaktr.
SORULAR
1. "Azgelimilik" deyince ne anlalr? Belirtileri
nelerdir?
Hangi
etkenler
"azgelimilii"
dourmutur? Bu konuda emperyalizmin rol ne
olmutur?
2. Azgelimi lkelerde sosyal snflarn tablosu
nedir? Bu tablo, kapitalist lkelerin sosyal snflar
tablosundan hangi noktalarda farkllklar gsterir?
Niin?
3. Azgelimi lkelerde siyasal rejimin zellikleri
nelerdir? Siyasal yaamda ne gibi eilimler ve
kurumlar ar basmaktadr?
4. Azgelimi lkelerde "kentlerin patlamas" olay
deyince ne anlalr? Bu lkelerde kentlerin gerek
BLM II
KALKINMA VE BAIMSIZLIK
Bir azgelimi lkenin en bata gelen zellii byk
dengesizlikler ve elimeler lkesi olmas. Btn bu dengesizlik ve elimeler ise, zlmesi -olanaksz deilse
de- ok g sorunlar ortaya kartmakta. Bu sorunlar
iktisadi, sosyal ve kltrel sorunlardr ve hepsi de i
iedir.
Ama btn bu sorunlarn zm, asl temel bir sorunun zmne baldr ki, o da kalknma ve
bamszlk sorunudur.
KALKINMA VE NNDEK ENGELLER
Kalknmann anlam
zellikle azgelimi lkeler iin kalknma, yalnz iktisadi deil, ayn zamanda sosyal ve kltrel ierii
olan bir kavramdr. nk azgelimi lkelerin, kapitalist
ya da sosyalist lkelere oranla geride kal, yalnz
iktisadi planda deil, sosyal ve kltrel plandadr da.
Bylece kalknma btn bu alanlar kapsyor zorunlu
olarak.
Ne var ki, kalknmann temelinde, iktisadi
kalknma yatar. ktisadi bakmdan kalknmayan bir
lkenin sosyal ve kltrel kalknmasn yapmas
olanakszdr. Sosyal ve kltrel alanlardaki kalknma,
iktisadi kalknmay da beraberinde getirmez. Kalknma
treninin lokomotifi "iktisadi" dir. O gtrr sosyal ve
kltrel gelimeyi arkasndan.
Nedir iktisadi kalknma?
ktisadi kalknma, bata sanayileme demektir.
ktisadi kalknma ile sanayilemek, bir bakma eanlamldr. Kapitalist olsun, sosyalist olsun btn "ileri"
toplumlar, kalknmalarn en bata sanayileerek gerek-
letirmilerdir. O toplumlara bugn ayn zamanda "sanayi toplumu" derken, sanayinin nemi kendiliinden belirmi olur. Bylece, iinde yaadmz dnyada gerekten
ileri bir toplum dzeyine varmann yolu sanayilemektir.
Sanayi, en bata ar sanayi demektir. Ar sanayi ise
makine yapan makine sanayiidir.
Ar sanayide bugn nc kesim de, motor
ve donann sanayiidir. Bir toplumda, sanayinin
yapsnda dinamik gelimeleri, ancak, ar
sanayi fabrikalar, makine ve donanm tesisleri
salar. Bir toplumda gerek teknolojiyi yaratan
sanayi kesimleri, ite bu kesimlerdir. Sanayide,
giderek
toplum
olarak,
"da
balln
zincirleri"ni kran da yine bu kesimlerdir.
dan, azgelimi bir lkeyi sanayiletirmesi, giderek kalkndrmas yle dursun, o lkenin ulusal bir sanayi kurma olanaklarn da -btnyle ortadan kaldrmas olasl bir yana- en azndan engeller.
OKUMA
YOKSUL TOPLUMLAR NEYE
DAYANMALIDIRLAR?
alnddr.
- Ne ekilde zarar vererek?
MENDE- Yaplan yardmlarn ou, szgelii
Racine ya da Shakespeare retimi gibi kltrel
faaliyetlere
gitmektedir.
Bylece
yneticilerle
ynetimler arasnda kltrel farkllk artmaktadr.
(Ayrca) azgelimi lkelerin ou ihracat gelirlerinin te birini ya da yarsn gelimi lkelere olan
borlarn demekte kullanyor. Be yl iinde bir
yerden aldklarn baka yerden vermi oluyorlar. Bu
ak seik bir samalktr. Ve btn bu durumda,
silahlara harcanan milyarlarca para, azgelimi
lkelerin yetitirdikleri ve ihtiyalar olan beyinlerin
- Sizce
zengin
lkelerin
oyun
kurallarn
deitirerek
azgelimi
lkelere
kendileriyle
mcadele ans tanmalar iin neler gereklidir?
MENDE- Azgelimi lkelerle gelimi lkelerin
btn ilikileri yeniden dnlmelidir. Sadece
cmertlik hibir eyi deitirmeyecektir. ki tarafn
karlarnn badaabilecei de phelidir.
- ki tarafn karlar badaamadna gre ne
yaplmaldr?
MENDE- 97 azgelimi lkeden ok az gelecekte
mitsiz
durumlarn
srdreceklerdir.
Birou
ise
yaknlarndaki dev ekonomilere dayanmay daha
uygun bulacaklardr... Komnizm hakknda ne
dnrseniz dnn -ben kesinlikle komnist
deilim- uras aktr ki in, iinde bulunduu
ekonomik
durumdan
d
bor
yapmakszn
kurtulmu, besin sorununu hemen hemen zm ve
d ihtiyalarn kredisiz, pein parayla satn
alabilecek duruma gelmitir.
- Dnyann
yoksul
lkelerinin
ileri
Bat
ekonomileri
tarafndan
ortaya
konan
rnee
benzemeye almalar nlenmeli midir?
MENDE- Bu lkeler, ithal edilen modele deil de,
kendi
kltrel
miraslarna
dayanrlarsa
bu
benzemeye alma azalacaktr. Kald ki gelimi
lkelerin deerleri de ok abuk deimektedir...
(Nezvsveek, 23 Ekim 1972, s. 60, ev.
Nilgn Himmetolu, Milliyet, Tl Ekim
1972)
SORULAR
1. Azgelimi lkeler iin gerek kalknmann
anlam nedir? "nce kalknma, sonra insan" forml
ne bakmdan yanltr? Bu forml kimler, niin
savunmaktadrlar?
2. Azgelimi
lkelerin
gerekten
sanayilemelerinin nndeki ba engel nedir?
3. Montaj sanayii ile patent smrsnden ne
anlalmaktadr?
4. Azgelimi lkelerde kalknmann sanayileme
dndaki sorunlar nelerdir?
5. Azgelimi lkelerde "sosyal yapda deiiklik"
niin zorunludur? Ve byle bir deiikliin ierii
nedir?
6. Azgelimi lkeler, kalknmak iin, temelde
neye dayanmaldrlar? (Okuma parasn okuyunuz.)
BLM III
BALICA AZGELM
LKE GRUPLARI
313
burjuvazinin karlarna hizmet eden "gerici" bir ilevi temsil ediyor. Latin
Amerika'da "faist" ordu darbelerinin sk sk birbirini izlemesi bundandr.
- Siyasal sistem olarak, Latin Amerika lkelerinin hemen hepsi, Birleik
Amerika'da grlen "bakanlk reji- mi"ni benimsemi durumda. Bir
yerde, bu rejim tipi Latin Amerika'daki "otoriter" gelimelere de uygun
geliyor.
Bununla beraber, Latin Amerika'da "ilerici" nitelikte gelimeler de
olmuyor deil:
- Tarihsel bakmdan, bata, daha 1917'lerde ie girien ve bugn de
sren, yer yer toplumun yapsn deitirmeyi, zellikle doal kaynaklar
yabanclara kaptrmamay hedef tutan bir "Meksika rnei" var.
- Daha yakn tarihlerde, ok daha deiik Kba rnei var.
Kba'da Fidel Castro'nun nderliiyle gerekletirilen 1959 Devrimi,
daha nceki Batista rejiminin halk ynlarn ezen diktatrlne ve d
karlara bal ynetimine bir tepki olarak domutur. Bugn de, Kba
rneinin gsterdii gibi, Marksizm-Leninizm Latin Amerika'da ok kimseye
dzeni kknden deitirmenin tek yolu olarak grnyor. Latin
Amerika'nn baz lkelerinde son yllarda grlen gerilla hareketleri de
aslnda ayn zlemleri tamakta.
- Son olarak, ili'de Marksist Bakan Allende'nin, "ok partili" dzeni
bozmadan, "sosyalist" bir dzeni kurmak iin, nce Amerikan
emperyalizminin
ili'deki
karlarn
hedef
tutan
ve
bir
seri
"milhletirme'Terle yrtt hareketi hatrlamal.
Ve doallkla sonunu da.
nk o son, geri kalm lkelerin devrimcileri iin saysz derslerle dolu.
314
KARA AFRIKA
Kara Afrika'da bugn bamsz olan lkelerin byk
ounluu, vaktiyle ngiliz ve Fransz smrgesi idiler.
Onlarn bamszlklarn kazanmalar da, genellikle II.
Dnya Sava'nm bitimini izleyen yllarda olmutur. Bu
yzden, Afrika'da byk ounluu "gen" devletler
oluturuyor.
Kara Afrika'da, bamsz devletler hayli byk yekn
tutuyor. Nedeni de u: Afrika'da bugn bamsz duruma
gelmi lkelerin snrlar, ounlukla, Avrupa bakentlerindeki smrge pazarlklar srasnda izilmi. Zaten
"kabileler" halinde paralanm olan topluluklarn
byk bir ksm, bu uydurma snrlar dolaysyla biraz
daha blnm.
Bugnk alaca bulacalk oradan geliyor.
Kara Afrika'da, ngiliz ve Fransz smrgeleri -ounlukla- byk bir ekime dneminden gemeden bamszlklarna kavumulardr. nc Dnya'nm uyan
karsnda,
ngilizler
aamal,
Franszlar
da
referandum yoluyla bamszlk balamay kendi
karlarna daha uygun bulmulardr. nk, siyasal
bamszlk perdesinin arkasnda, yeni smrgecilik
ilikilerini srdrmek daha kolay olmaktadr.
Bamszlklarn kazanan lkeler, siyasal kurumlarm
da balangta eski smrgeci devletten kopya ediyor.
Ne var ki, "Bat demokrasisi" denemeleri, gerekli iktisadi
ve sosyal koullarn bulunmamas yznden ok
yaamyor.
Kara Afrika'da da asker darbelerin skl bu
yzdendir.
SLAM DNYASI
slam lkelerinin hemen hepsinin ortak yan, "azgelimi" bir yapya sahip olmalar. Azgelimilikten kurtulmann yollar bakmndan ise, slam dnyasnda farkl rejimler yer alyor.
Bunlar iinde -"monarik" yaplaryla- "tutucu rejimler" gitgide aznla dmekte. Byk bir blm slam lkeleri, genellikle "slam sosyalizmi" denen bir siyasal
ve
sosyal felsefeyi benimsemi durumdadr:
- slam sosyalizmi, aslnda eitli ideolojileri uzlatrmak isteyen "karma" bir nitelik tayor. Rejimlerin genel
tutumlar, sosyalizmden ok, "kapitalist olmayan
yol" formlne daha uygun dyor. Ne var ki, byle bir
yol, zorunlu olarak "anti-emperyalist" bir durumu da
iermekte. Bylece, slam sosyalizmi lksne bal
lkeler, anti-emperyalist bir politikann uygulaycsdrlar.
- slam dnyasndaki feodal-burjuva ynetimlerin
egemenliine ve emperyalist smrye kar slam
sosyalizmi ad altnda yrtlen mcadelelerin bir ortak
zellii de, salam kitle dayanaklarndan yoksun
bulunmas ve "kk burjuva ideolojisi"nin dar
erevesini aamam olmasdr. Emperyalizmle ibirlii
halindeki tutucu rejimleri devirerek ynetime el koyan
kk burjuva eler, anti-emperyalist nitelikleri yan
sra, geni kitlelerin bilinlenmesi ve ynetime
katlmasna kaplarn kapayan bir ortam da -ister
istemez- yaratyorlar.
Msr, ilgin bir rneidir bunun.
Bugnk durumda, ilerici slam rejimlerinin genel
ekonomik nitelii, kk burjuva reformculuunun
koutunda, milliletirme uygulamalar ve feodal
topraklarn
belirli
llerde
datlmasyla
gerekletirilen,
tarm
retiminin
ar
bast,
sanayilemenin ise ok clz dzeylerde bulunduu bir
"millilik" ifade etmektedir.
Son olarak dnlmesi gereken, slam'n ada sorunlara karlk verme ve bu sorunlarn zmnde
grev yklenme gcdr. Mmtaz Sosyal'n dedii gibi,
bugnn
dnyasnda
slam
lkelerinin
sk
sk
kendilerinden sz ettirmeleri ya da elde tutulan petrol
zenginliklerinin dnyay slam'a kul kle etmesi, slam'n
ada sorunlarn stesinden gelebilme gcn
aklamaya yetmez.
OKUMA
PABLO NERUDA
"Eliot'n,
Jimenez'in
iirlerinin
kaynaklar
nereye kyor? Kitaplara, eitime, kltre deil
mi? Ama yanardalar, ller ve pampalarla kapl
ANLATALIM
Hani ya leylaklar,
Diyeceksiniz?
Hani ya diyeceksiniz
Gelincikler brnm,
Metafizik?
Kularla, boluklarla
elenmi, Kelime yamuru;
Hani ya diyeceksiniz?
Al buyur:
Bir mahallesinde
yayordum, Madrid'in:
Canl, alar-saatli, aal.
Kocaman,
Mein bir Okyanus gibi,
Uzaktan grnrd Kastil'in
Kuru ehresi.
iekler Evi'ydi,
Evimin ad.
Itrlar fkrrd.
Ke bucak,
Gzel evdi bu.
Kpekleri, bebeleriyle,
Raoul, hatrnda m?
Ya senin, Raphael?
Sen Federico,
Hatrnda m?
Balkonlu evimi?
Haziran gnei hani,
iekler basard azna,
Orda...
Karde, karde,
Ateli seslerden ibaretti,
Her ey;
Mallardaki tuzdan,
rpnan ekmek ynndan
ibaretti her ey;
Donuk bir hokka gibi duran,
Heykeliyle;
Argelles'deki mahallemin
arlar...
Ya akard kaklara,
Caddeleri doldururdu Elayak sesleri, derin...
Metreler, litreler,
Kvl-kvl hayat;
stif-istif balk ynlar,
atlar;
Yorgun an kulelerinin
Yiiceldii;
Souk gnele kaynaan
atlar...
Patateslerdeki,
Yumak yumak dalgas,
Domateslerin:
Tngr mngr, haydi
denize... Btn bunlar
Tutuuyorlard.
Bir sabah;
Kzler,
nsanlar dalayarak,
Topraktan ktlar,
Bir sabah;
IV
TRKY
E
319
BLM I
TRKYE'DE KAPTALZM
VE SORUNLARI
ada Trkiye, kapitalizm ncesi bir yapdan kapitalizme doru gelien -daha dorusu gelitirilmek istenen- bir toplumdur. Bu sreci bugn de yaamaktadr.
Daha imdiden toplumda egemen retim biimi "kapitaliznT'dir. ktisadi yaam, ou kapitalizmin dourduu
eitli sorunlarla doludur. Sosyal yaam ise, yeni kapitalizmin dourduu -bata snflararas elimeler olmak
zere- eitli "elimeleri" sergiler.
Trk kapitalizminin, giderek tm ekonominin de iki
egemen nitelii vardr: "baml" ve "geri" oluu.
Trk kapitalizmi, giderek tm ekonomi, dnya kapitalist sistemine, yani emperyalizme "baml"dr. Ekonominin egemen tepelerini emperyalizm ele geirmitir.
Kapitalist gelimenin ynn ve erevesini o
belirlemektedir.
Trkiye'de
ulusal
sanayinin
kurulamam, ar sanayiye geilememi olmasnn yan
sra, kapitalizmin bugnk gdk, hastalkl, ar aksak
geliimi de bu bamllk yznden.
Ve Trk kapitalizmi, giderek tm ekonomi ve toplum
"geri"dir. nk, Trkiye'de, kapitalist dzenle ve kapitalizmin rn olan modern snflarla birlikte, kapitalizm
ncesinden kalma snflar, tabakalar ve kalntlar, varlklarn, etki ve glerini srdrmektedirler.
Peki, niin bu bamllk ve geri kalmlk?
Bu sorulara salkl bir yant verebilmek iin, Trkiye'de kapitalizmin douuna eilmek ve geliim
izgisine bakmak gerekir.
Yantlar bunlarn iinde gizli nk.
32
0
mparatorluu'nda,
bata
k
arasnda
grlecektir.
bir
koutluk
olduu
Artk-rn ele geiren snfn nitelii, Osmanl toplumunda, senyrden hayli farkldr: Senyrn, ald art
Tarmdaki kntnn yan sra, Bat'nn sanayi rnleri lkeyi tehdide balam, snai retim dm, hatta
kesin bir yklmam eiine gelmitir. Gelmitir, nk OsmanlI toplumunun 17. yzyla dein uzanan dneminde,
var olan retim ilikileri, giderek d etkenler, toplumun
egemen
uyruklu
ibirliki
aznlklarla,
tacirler
(levantenler)
yabanc
toplumda
liberal ekonominin tm gereklerinin yerine
getirilmesini istemekte ve Batllamadan bunu anlamaktaydlar.
Batllamann bir byk destei de bizzat
Bat'nn kendisidir. nk sanayi kapitalizmini
btn temelleriyle kurmu olan Bat, bir
yandan sanayi rnlerini satabilecek, te
yandan da sanayi retimi iin ucuz hammadde
salayacak
d
pazarlara
gereksinme
duymaktayd. Bu nedenle, gmrk duvarlarnn
kaldrlmas, ticaret ve mlkiyet haklarnn
yabanc
uyruklulara
da
tannmas
ve
yabanclarn can ve mala ilikin haklarnn
gven altna alnmasnda kar vardr Bat'nn.
te btn bu olanaklarn kapsn aacakt
Batllama.
Dyun-
Umumiye
Meclisi,
Osmanl
devletinin alacaklarnn temsilcilerinden oluan
bir kuruldu. Grevi, borlara karlk gsterilen
vergileri toplamak ve alacakllara datmakt.
Yalnz bununla da yetinmiyor, ayn zamanda
iletmecilik de yapyordu: Tuz ve ttn tekeli
(imalat ve ticareti) bu kurulua verilmiti.
Grlyor ki, Dvun- Umumiye, bir lkenin
iktisadi ve mali bamszln kesin olarak
ortadan
kaldran
bir
kurumdu
ve
emperyalizmin
Trkiye'deki
beinci
kolu
durumundayd.
ktisat Kongresi.
zmir ktisat Kongresi, iki ynden tarihsel bir
anlam tar.
Birincisi,
kongrenin
tarihiyle
ilgilidir.
Gerekten
Kongre,
Lozan
grmelerinin
yarda kesildii bir dnemde toplanr. Lozan'a
giden yol alm, sava alanlar geride kalm,
yeni Trkiye'nin uluslararas alanda her
ynden benimsenmesi kalmtr. te bu srada
toplanr Kongre.
Kongre'nin ikinci nemi, orada alman
kararlarda kendini gsterir: 1930'larn bana
dein
uygulanacak
ekonomik
politikann
temelleri burada atlr. Aslnda daryla
btnleen ve Kurtulu Hareketi'ne kar
km olan stanbul'un nclndeki sermaye
evreleri, Kongre'nin havasna egemen olurlar
ve "liberalizm" lehine kararlarn karlmasn
salarlar.
stanbul'un zmir ktisat Kongresi'nde yer
almas,
siyasal
dourganln
ilerde
gsterecek, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas
ve
Serbest
Frka
denemeleri
kaynan
gerekte zmir ktisat Kongresi'nde yatan
"elikili birlik" te bulacaktr.I
Ne var ki, zel giriim nclnde kalknma politikasnn baar salamad ve salayamayaca ok
gemeden grlr. 1929 ylnda kapitalizmin byk
bunalmlarndan birinin patlak vermesi de, "devleti" bir
politikaya gidilmesini zorunlu klar. 1923-1931 yllar
arasnda giriilen "milli mteebbis" yaratma abas,
sonuta, yabanc i evreleriyle uzlamaya yatkn
"ibirliki bir snfn" gelimesine yol amt. 1932'de
balayan ve 1950'ye dein srecek olan dnem, artk
devletilik yllar olacaktr. Devlet, ekonomik yaamda,
dorudan doruya giriimci roln oynayacak, yalnzdemiryollar gibi-birtakm altyap yatrmlarn yapp,
bunlar zel giriimin yararna sunmakla kalmayacakt.
Ticaret
ve
maliye
burjuvazisinin
szcs
Bylece, on yllk Demokrat Parti dnemi (19501960), Trkiye'nin yeniden emperyalizme "baml" bir
lke haline gelmesine yol at. Ondan sonraki yllar, bu
bamll gitgide artracaktr.
stelik,
bamllama
ve
yar-smrgeleme
politikas, Trkiye'yi yeni bir "iflas"n eiine getirmi ve
"d borlar" kuaklar boyu srp gidecek bir dzeye
ulamtr. Trkiye'de kk bir aznln palazlanmas
urunda yaplan bu borlarn denmesi yk de, halk
ynlarnn, emeki kitlelerin omuzlarna yklenmitir.
Trk ekonomisinin bugnk grnm udur: Tarmda
olsun, ticarette ve sanayide olsun, emperyalizmin etkileri aka grlr. Ve ekonominin btn bu kesimleri
-emperyalizmin arptc etkileri yznden- kapitalistlemelerini bile, yar-smrgelerde rastlanan biimlerde idrak etmektedirler. Ortaya kan, gerek bir kapitalizm
deil, da baml ve geri bir kapitalizmdir.
Kald ki, ekonominin gerilii, yalnz kapitalizmin bu
arpk, eri-br, da baml nitelii gstermesiyle de
kalmaz. lke, yer yer kapitalizm ncesi baz
ilikileri de barndrr.
Bylece, Trkiye, kapitalizm ncesi baz ilikileri
barndrmakla beraber, emperyalizme baml bir
OKUMA
SORULAR
1. Trkiye, bugn, iktisadi ve sosyal planda, hangi
sre iinde bulunmaktadr?
2. Trkiye'de, bugn egemen retim biimi nedir?
Ve balca nitelikleri nedir bu retim biiminin?
15. Japon
kapitalizminin
kuruluu
hangi
koullarda olmutur? Bu koullar Trkiye'de dn var
myd? Ya bugn? (Okuma parasn okuyunuz.)
SANAY KESM
Sanayinin anlam ve Trk ekonomisindeki yeri
Bir ekonomide sanayi ve tarm, asl retken
kesimleri, -inaat bir yana- tekiler, hizmet kesimini
oluturur. Sanayi kesimi de, kendi iinde, yapm (imalat),
istihra (maden karma ve ta oca sanayii), elektrik
ve havagaz sanayii olarak ana kesime ayrlr. Ama,
genellikle sanayi denildiinde, ilk akla gelen ve
anlatlmak istenen yapm sanayiidir. nk gnmz
ekonomilerinde, yapm sanayii kesimine oranla, teki
sanayi kesimlerinin nemi olduka kktr. Yapm
sanayiinde retilen mallar da e ayrlr: tketim mallar,
ara mallar, retim aralar. Gerek kapitalist, gerek
sosyalist retimde olsun, sanayileme, asl anlamyla
retim arac retmek demektir.
yle olduu iin de, sanayileme, iktisadi kalknma
ile zdetir bir anlamda.
Sanayi kesiminin Trk ekonomisinde nem kazanmaya balamas, 1950'lerden ve zellikle 1960'lardan
sonraki gelimelerle mmkn olabilmitir. Bugn
ulalm olan nokta udur: Trkiye'de gelien
kapitalizmin nitelii sonucu, "darya baml" da olsa,
sanayi Trk ekonomisinde tarma oranla birinci kesimdir
artk.
1971 ylnn verilerine gre, snai retimin
toplumsal retim iindeki pay 90,3 milyar
liralk bir retimle % 60 dolayndadr. Ayn yl
iinde, tarmsal retim-ok elverili doal
koullara karn- ancak 58,4 milyar liralk bir
retim dzeyine ulaabilmitir. Bunun gibi,
1972 ylnn verilerine gre, gayri safi ulusal
hasla iinde -cari fiyatlarla- tarmsal gelir 49,8
OKUMA
SANAYLEMENN NERESNDEYZ?
...Trkiye'de 1950'den bu yana nemli bir sanayi
gelimesi olmutur ve 1950'lerdeki enflasyon
srasnda yurtta bulunmayan birtakm tketim
mallar bugn piyasada yerli sanayi tarafndan
karlanmaktadr. Ancak, bu gelime Trkiye'nin
dnya
snflamas
iinde
"yar sanayilemi"
lkelerin alt basamaklarnda bir toplum olmak
durumunu deitirmemi ve ulusal gelir iindeki
sanayi paynn hzla artmasna henz yol amamtr.
Sanayi
kesimindeki
gelime
yaval,
bizim
ngrlerimize oranla, bir gelime yaval olarak
da nitelendirilebilir...
amzda "sanayileme" ls deimektedir.
yle ki: Tketim mallar reten sanayilerin nemli
bir blm geleneksel bir teknolojiye dayand iin,
bunlarn bir lkenin "sanayileme gstergesi" olarak
kullanlmasna birok iktisat ve istatistikinin kar
ktn gryoruz. Artk daha ok yeni teknolojiye
dayanan
dinamik
sanayi
dallar
lkenin
"sanayileme gstergesi" olarak kullanlyor. l bu
olursa, Trkiye'nin "yar sanayilemi" lkelerin
neden alt basamanda kabul edildii daha kolay
anlalr. nk "dinamik sanayi dallan"ndan saylan
SORULAR
1. Sanayi deyince, aslnda ne anlalmaldr?
2. Trkiye ekonomisinde, sanayi bugn nasl bir
yer
tutmaktadr?
Sanayilememizin
hangi
aamasndayz? (Okuma parasn okuyunuz.)
3. Trkiye'de, bugn, sanayi kesiminin ana
sorunlar nelerdir?
4. Tketim
mallar
sanayii,
nasl
bir
yer
tutmaktadr? Nedenleri? Bu yerin fayda ya da
sakncalar nelerdir?
5. Trkiye'nin sanayilemesinde "blgeler aras
dengesizlik" derken ne anlalr? Bu dengesizlii
gidermenin yollar nelerdir?
6. "Sermaye piyasas" zerindeki tartmalarn
z nedir?
7. Sanayide
"teknoloji
getirilmesi"
ve
"atl
kapasite" sorunlar deyince ne anlalr?
8. Sanayide "satma" sorunu ne demektir? Bu
sorunun
zm
Trkiye
bakmndan
niin
yaamsaldr? Ve ne gibi engeller vardr zmn
karsna dikilen?
TARIM KESM
Trkiye'de, 1960'lardan balayarak, tarmn ulusal
gelir iindeki pay -sanayi lehine- gitgide dm ve
bugn ekonomide birinci kesim olma niteliini yitirmi
olmakla beraber, tarm kesimine ilikin sorunlar ve
tartmalar,
- Tarm kesiminde zm bekleyen nemli sorunlardan birisi de, Trkiye'nin temel sorunlarna sk skya
bal olan tarmsal nfusla ilgilidir. Trkiye'de son yirmi
yldr, kentleme olaynda byk mesafeler alnmasna
karn, tarmda yaayan nfusun says hl kabark bir
yekn tutmaktadr. ou kez, gizli ve ak bir biimde isiz olan bu kesim, nemli bir istihdam sorunu olarak karmzda durmaktadr.
Sonu olarak, kapitalist mantk iinde sanayileme
olaynn gerekletirilebilmesi, byk oranda, tarmla
ilgili bir durumdur. Tarmda bu anlamda gndemde
bekleyen sorunlar zmlenmeden, hzl bymeye
ilikin amalarn gereklemesi olduka gtr.
DAHA OK BLG
OKUMA
KYDEN KENTE G
"Kyn
iticilii"nin
ar
bast,
"olanaklar/rahatlklar
ve
umutlar"
dnyasn
simgeleyen "kentin ekicilii"nin de yer ald
"kyden
kente
g",
bir
"gei"
dneminin
bunalmlarn yaayan 1970'ler Trkiyesi'ni btn
boyutlaryla gzler nne seren, ok yanl bir olaydr.
Sanayileme ile atba yrmeyen, salksz, baka
bir deyile "demografik" nitelikleri ar basan
azgelimi kentlememiz, krsal bunalmn kente
tanmasnn
tesinde
bir
oluumu
ortaya
koymaktadr:
Bu
oluum,
"kyl"lerin
"kentlilemesi" olarak adlandrlabilir.
"Mevsimlik g"lere bal "kyl-ii tipi"nden
sonra, imdi de srekli yerlemeye dayal "ne kyl
SORULAR
1. Tarm kesiminin, bugn Trkiye ekonomisindeki
yeri nedir? Tarm kesimi ile ilgili sorunlar niin ok
nemli sorunlardr?
2. Trkiye'de, tarmn kapitalistlemesi sreci ne
zaman balar, ncelikle hangi dnemde hzlanr ve
ne gibi sonular dourur?
3. "1970'ler Trkiye'sinde, tarm kesimine ilikin
sorunlarn nasl zmlenmesi gerektiine herhalde
sanayi
burjuvazisi
karar
verecektir"
derken
anlatlmak istenen nedir?
4. Trkiye'de tarm kesiminin ana sorunlar
nelerdir?
5. Toprak mlkiyetinin dalmndaki dengesizlik
hangi nlemlerle giderilebilir? Bu nlemler iinde,
zellikle
toprak
reformunun
bugnk
deeri
hakknda ne dnyorsunuz?
6. Trkiye'de kylerden kentlere gn iktisadi ve
sosyal
nedenleri
nelerdir?
Bu
olay,
giderek
"kentleme", Trkiye'ye nasl bir gelecek hazrlyor?
(Okuma parasn okuyunuz.)
niin
kapitalizmin
gelimesine
engel
Kapitalizm, Trkiye'nin
kalknmasn gerekletirebilir
mi?
Bilindii gibi, dnya kapitalist sisteminin ekonomik
ynetimi,
tekelci
kapitalist
(emperyalist)
yurtiindeki
yabanc
sermayenin
kr
aktarmalar gelir. Birok hallerde bu krlar ok byk
oranlara karlar. Baka bir smr yolu, bal krediler
vermektir. Bu yolla krediyi veren lke, borlu lkeden,
verdiinden ok fazlasn geri alr. Son olarak, marka,
lisans, ihtira berat gibi snai ve ticari haklarnn fahi
fiyatlarla satlmas da bir smr yoludur.
Bu biimlerde yaplan smr, daha ak-seik
olmakla beraber daha nemsizdir. nk, bundan
kurtulmak iin, kapitalist ilikiler sisteminin dna
kmak zorunlu- u yoktur. Kapitalist ilikiler iinde
kalknarak da, buna kar mcadele verilebilir. Ama
emperyalizmin temel smrsnden, yani onun
bir lkeye dayatt ibl- mnden kurtulmak
iin, mutlaka bu sistemin dna kmak
zorunluu vardr. nk, bu yaplmadka, sz
konusu
iblmnn
boyunduruundan
kurtulmak olanakszdr.
Nasl klabilir bu sistemin dna?
te bu noktada, karmza, emperyalizmin silahl
zorba gc kmaktadr. Emperyalizm etki alannn
daralmasn asla istemez. Bu tr kopma eilimlerine
iddetle kar koyar ve daha olmazsa asker
mdahale bile yapar.
II. Dnya Sava'ndan sonra, dnya tekelci
kapitalizminin silahl gcn NATO ve onun iinde bir
Birleik Amerika temsil etmektedir. Aktr ki, bu g,
yalnz ve sadece dnya tekelci kapitalizminin karlar
urunda kullanlacaktr. Bylece, bu balaa girmi bir
lkenin, silahl glerini yalnz kendi hesabna
kullanmaya
kalkmas,
NATO
ve
Amerikan
balaklnn mantna ve ileyi dzenine
aykrdr. 1964'teki Johnson mektubu ve -Kbrs
OKUMA
istekleri
bunu
BLM II
TRKYE'DE SOSYAL SINIFLAR
Trkiye'nin sosyal tablosuna baktmzda, her
eyden nce, snfl bir toplum olduunu grrz
onun. Ne var ki, "geri kalm", fakat "kapitalistleme
sreci" iine girmi bir toplumun snflardr bunlar.
Bylece "kapitalist" ilikilerin ortaya kard snf ve
tabakalarn yan sra; geri kalmln sonucu olarak,
"kapitalizm ncesi" snf ve tabakalar da sosyal
tabloda yer alr. Her bakmdan, gerek anlamyla
kapitalist bir toplumun snflar tablosundan farkl bir
tablodur bu.
Ve her snfl toplum gibi, Trk toplumu da "snf
atmalarna sahnedir. Burjuvazi ve kapitalizm ncesi
snflardan oluan "egemen gler'fle -bata ii snf
olmak zere- "emeki snflar" arasnda geen bir
kavgadr bu.
Aada, Trkiye'de bugn var olan sosyal snflar
-burjuvazi, ii snf ve kyllk olmak zere"l" bir ayrma uyarak inceleyeceiz. Doallkla bu
incelemeyi yaparken, "emperyalizmin yerli egemen
gler"le olan ilikisini de gzden uzak tutmayacaz.
nk Trkiye'de bugn emperyalizm eer iktisadi,
giderek asker, siyasal ve ideolojik basksyla varsa, bu
basky, ancak yerli egemen glerle "ortak karlar"
gderek koyabilmi ve koruyabilmitir.
BURJUVAZ
Trkiye'de bugn, egemen snf ve zmrelerin
banda, "burjuvazi" gelmektedir. Onun iinde, giderek
sosyal gler dengesinde en etkin olan da "sanayi
burjuvazisi "dir.
373
37
4
sim, yalnz ierde tekelci sermaye ile elime halinde bulunmamakta, d planda emperyalizm ile de
elimektedir. Orta burjuvazinin zaman zaman
"ulusal" birtakm tavrlar grlyorsa, bu, onun d
planda emperyalizm ile elikisinden domaktadr
aslnda.
Burjuvazinin, tekelci sermaye dnda kalm bu kanadnn da, aslnda smrc bir kesim olduunu unutmamak, tekelci sermaye ile olan elikilerine karn -eninde
sonunda- tekelcilemeyi ve tekel krlarndan pay almay
amaladn gzden uzak tutmamak gerekir.
Kk burjuvazi
kk esnaf ve
zanaatkar ile retmen, memur, ii olmayan
reticiler, bir ksm serbest meslek sahipleri ve
benzeri emekilerden oluur.
Bu toplum kesimleri, gelirleri, arlan yaam pahalln
karlayacak oranda artmad iin, maddesel gereksinmelerinin salanmasnda -her geen gn daha bykglklerle kar karya kalmaktadrlar. Kent kk burjuvazisi, son derece arlaan yaam koullarnn balca
sorumlusunun egemen gler balaklnn smrs
olduunun bilincine vardklar lde demokrat
eilimler gstermektedirler.
Egemen gler balaklnn bir paras olan
yksek brokratlar ve yksek gelirli serbest
meslek sahipleri dnda, kent kk burjuvazisinin
nemli bir kesimi, top- lumumuzun kalknma srecinde,
demokratik ilikiler iinde kendine den grevi yerine
getirmeye adaydr.
Kk burjuvazinin ileriye en dnk ve ii snfna en
yakn kesimi, aydn kk burjuvazidir. Kent kk
burjuvazisinin eitli katlarndan an gereklerini ve
toplumun hastalklarn grp sosyal adalet isteyen ve
kendileri de egemen balakla eliki halinde olan bu
kesim, top- lumumuzda nemli bir demokratik gtr.
Aydn kk burjuvazinin dinamik kesimi olan genlie gelince...
Kent
kk
burjuvazisi,
Gemite ve gnmzde genlik hareketlerinin yapsndaki elikileri grmezlikten gelen, genliin "tamamen devrimci nitelii"ni ileri sren grler olmutur.
Genlik hareketlerini douran balca nedenler olarak,
genliin atlganln ya da "devrimci gelenei"ni
gstermek, sorunu basite indirgemek ve saptrmaktan
teye gidemez. Genlii harekete geiren g, her yerde
iinde
bulunduu
maddesel
koullar
ve
zorunluluklardr. lkedeki ekonomik ve sosyal
bunalm, genlii harekete geiren balca etkendir.
1967-68'de btn dnyada genlik hareketlerinin
balamas ve zel olarak Trkiye'de 196869 sonras
genlik hareketlerinin younlamas -ancak ve ancakbununla aklanabilir.
DAHA OK BLG
Fulya Grses - Haan Basri Grses, Dnyada ve
Trkiye'de Genlik, stanbul, 1979.
OKUMA
Bat
dediimiz
zaman,
devrimlerinin yapsal ve
anlyoruz.
temelde
burjuva
biimsel dnyasn
SORULAR
1.Trkiye'nin sosyal tablosuna bakldnda, her
eyden nce, grlen nedir? Bu bakmdan, kapitalist
toplumlarm sosyal tablosundan fark nelerdir?
2.Trkiye'de bugn var olan sosyal snflar
hangileridir? Trkiye'de sosyal snflar incelerken,
emperyalizmle olan ilikileri niin gzden uzak
tutmamak gerekir?
3.Trkiye'de, bugn, egemen snf ve zmrelerin
banda hangi snf ve onun iinde de hangi zmre
gelir?
4.Trkiye'de burjuvazi ne zaman ve nasl domu
ve gelimitir? Bu bakmlardan Bat burjuvazisinden
farklar nelerdir bizim burjuvazinin? zellikle kltr
plannda sonular neler olmutur bu farklln?
(Okuma parasn okuyunuz.)
5. Trkiye'de,
ticaret
burjuvazisinin
egemenliinden sanayi burjuvazisinin egemenliine,
ne zaman ve nasl geilmitir? Bu geiin siyasal
bakmdan sonular ne olmutur?
6. Trkiye'de "tekelci sermaye" deyince ne
anlalr? Ve burjuvazinin hangi kesimiyle ne gibi
elimeler dourmutur bu sermaye kesimi?
7. Trkiye'de "orta burjuvazi" derken ne anlalr?
Orta burjuvazinin "ulusal" tavrlarnn kayna nedir?
8.Kk burjuvazi derken ne anlalr? Kk
burjuvazinin
yer
yer
demokratik
eilimler
gstermesinin nedenleri nelerdir? Kk burjuvazi
iinde, ileriye en dnk ve ii snfna en yakn
kesim hangisidir?
9.Trkiye'de, genlik konusunda ne gibi grler
ileri srlmtr? Bunlarn doruluu ya da
yanll nerededir? Genlik deyince, aslnda ne
anlalmaldr?
SINIFI
Uzun yllar, bu anlay geerli kalr. Yarm milyon iiyi kapsayan, Trkiye'nin en byk ii rgt (TRK-)
bunu savunur. Ne var ki, bu tr sendikacln temelde
ii kitlelerini uyutmaktan baka bir ey olmad
zamanla ortaya kar. Emeki ynlarn siyasal iktidarda
sz sahibi olmadka ezilecei, smrlecei gerei
kendisini belli eder. Bu bilinlenme, sendikaclk hareketi
iinde yeni bir kurulua yol aar ve iiler, ksaca DSK
diye
anlan
"Devrimci
i
Sendikalar
KonfederasyomT'nun ats altnda toplanmaya
balar.
DSK'i kuranlarn bir ksm, daha nce TP'i de kuranlardr.
1960-1970 yllar, Trk ii hareketinin ideoloji ve eylem plannda "altn yllar"dr. i snf, nicel ve nitel
planda byk gelimeler kaydeder. Ama, ayn yllar, egemen snflarn gelien hareket karsnda byk korkuya
kapldklar yllardr da. Bu korku ve egemen snflarn
dtkleri bunalm, onlar -kendi alarndan- bir zme
gtrr: "12 Mart faizmi" byle doar. 1970 ylnda,
Sendikalar Kanunu'nun baz hkmleri, srekli byme
halindeki DSK'in gelimesini engelleyici ynde deitirilir ve 12 Mart Muhtras'nm hemen arkasndan, kanun d hibir eylemi grlmedii halde -"blclk yapt"
bahanesiyle- Trkiye i Partisi kapatlr. Ve ii snf ve
onun ideolojisine (yani Marksizme) kar youn bir baskya geilir.
i snf iin en kahrl yllardr o yllar.
Trkiye ii hareketinin bugnk tablosu
Trk ii hareketinin gnmzdeki tablosu udur:
- 1970'ler Trkiye'sinde ii snf, toplam nfus
iindeki yeri bakmndan da nemli bir arlk
oluturmaktadr. Toplam cretliler ierisinde sigortal ii
ve emeki oran, 1972 ylnda % 54,4'e ykselmitir.
Yaplan tahminlere gre, 1972'de 14,3 milyon
dolaylarnda olan igc arznn 8,8 milyonunun tarm,
1,5 milyonunun sanayi, 3,2 milyonunun hizmet
kesiminde istihdam edildii ve 750 bin kiinin de kentsel
yrelerde, verimlilii ok dk ilerde alt ya da
isiz olduu sylenebilir. Bunun yan sra, -ounluu
Federal Almanya'da olmak zere- 1 milyon dolaylarnda
Trk iisinin de yurtdm- da alt gz nne
alnmaldr. stelik bu kesimin nemli bir blm,
nitelikli iilerden olumaktadr.
stihdam alannn gnden gne artan igc arz
karsnda gitgide yetersiz hale geldii ve igc
ihracnn bir donma noktasna vard Trkiye'de, nesnel
koullar, Trk ii hareketini, sendikal mcadele alamnda
olsun, siyasal mcadele alannda olsun gitgide artan bir
hzla etkilemektedir.
- 1967 ylnda, Trk-'in Amerikan tipi partiler st
sendikaclk anlaynn bir aldatmaca olduu gerei
karsnda, DSK ats altnda rgtlenen Trkiye ii
snf,
iktidarn
ve
iverenlerin
btn
baskc
engellemelerine karn bu rgte doru akmaktadr.
Gnmzde, sz geen rgte ye says yz binlerle
llmektedir. Takvim artk DSK iin almaktadr. te
yandan Trk-'in bnyesinde ba gsteren zlmeler,
gnden gne bu rgt zaafa uratmakta, rgt iindeki
sosyal demokrat muhalefet gitgide gcn
artrrken, DSK'e doru kaymalar oalmaktadr.
Ekonomik yap ve uluslararas ticari ve ekonomik ilikiler
bakmndan Amerika ile taban tabana zt bir durumda
bulunan Trkiye'de, Amerikan tipi sendikacln uzun
mrl olmas bir hayli zor grnmektedir. 1967'de
gerekletirilen DSK hareketi, 1971'de beliren "sosyal
demokrat" sendikaclk hareketi, "Amerikan tipi"
sendikaclktan ayrl hareketleridir.
Bugn iin, sendikal ii kitlesinin nemli bir kesimi,
CHP bnyesinde, kk burjuvazinin ilerici kanatlaryla
bir- leerek, tekelci burjuvaziye kar kurduu balaklk
iinde siyasal potansiyelini kanalize etmek olanan
bulmutur. Ancak, bugne dein, gcn -geni ldeburjuvaziyi temsil eden siyasal partilerin desteinde
siyasal mcadele alanna aktarm bulunan ii snfm,
nesnel koullar, siyasal mcadele dzeyinde -TP
denemesinin de verdii bir olgunlukla- daha etkili bir
rgtlenmeye zorlayacaktr.
Demokrasinin yurdumuzda yerlemesi ve kklemesi
iin gereklidir de bu...
DAHA OK BLG
Nermin Abadan, Bat Almanya'daki Trk ileri ve
Sorunlar, Ankara, 1964.
Ltfi Erii, Trkiye i Snf Tarihi, stanbul, 1951.
Kurthan Fiek, Trkiye'de Kapitalizmin Gelimesi ve i
Snf, Ankara, 1969.
Dimitir imanov, Trkiye i ve Sosyalist Hareketi
(ev. A. R. Zarakolu), stanbul, 1978.
OKUMA
NASIL BR SENDKACILIK?
Trkiye'de
sendikaclk,
hibir
zaman
yapsal
gereklere uygun ve zgr bir gelime gsterememi,
hep
gdmlenmitir.
Uzun
yasaklk
yllarnda,
"ibirliki" bir modele gre dzenlenmek istenen Trk
sendikacl, lke siyasetinde burjuva demokrasisi
ilkelerinin benimsenmesinden bu yana "tutucu" bir
Amerikan modeline gre kalplanmakta. Oysa, Trkiye
gibi "gelien" bir lkenin sendikacl, ABD gibi "sper
kapitalist" bir lke sendikaclna benzeyemez. Nitekim,
son birka yl iinde patlak veren DSK ve sosyal
demokrat hareketleri Trk-'in temsil ettii bu zoraki
kalbn baarszln ortaya koymaktadr. Trkiye'de
sendikaclk devrimci bir nitelik tamak zorundadr:
Ancak,
bu
devrimcilik...
Burjuva
demokrasisinin
salad imknlar reddeden "Anarist" bir izgide deil,
demokratik yollardan sonuna kadar yararlanan ve ii
snfnn temel haklar
(Mete Tuncay, Alpaslan Ikl'nn Sendikaclk ve
Siyaset
adl eserinin tantna yazs)
SORULAR
1. Trkiye'de, emeki kitleler iinde, en bata
gelen ve en nemli snf hangisidir? Niin?
2. Trkiye'de ii snf, ne zaman ve nasl doar
ve geliir? Bu geliimin aamalar ve sendikal
plandaki zellikleri nelerdir? 1960-1970 yllarnn bu
bakmdan nemi nedir?
3. Trk ii hareketinin gnmzdeki tablosu,
nicelik ve nitelik bakmndan ne gibi zellikler
tamaktadr? zellikle sendikaclk hareketi iinde
ne gibi eilimler atmaktadr? Niin?
4. Trkiye'de
sendikaclk,
nasl
bir
izgi
izlemelidir sizce? (Okuma parasn okuyunuz.)
KYLLK
Gene
krsal
kesim
iin
orta kyllk
diyebileceimiz bir tabaka, yeterince topra olduu
gibi, zellikle iyi hasat mevsimlerinde yannda birka
tarm emekisi altrmak olanan da bulur. Bu
kyller, topraa iyice bal ve "zenginleme umudu"
iinde olduklarndan kk burjuva nitelikleri daha
belirgindir.
Bir yandan tefeci bezirgnln smrs altnda
olmasnn, te yandan gelien tarm kapitalizminin
etkisiyle, egemen smr bakl ile eliki halinde
olan bu kyl tabakasnn, gerek toprak mlkiyeti
koullanmas,
gerekse
teki
youn
styap
koullanmalar nedeniyle, ilerici bir tutum gstermesi
iin hayli sabrl alma gereklidir.
Byk toprak sahipleri (kapitalist iftiler)
Trkiye'de, bugn kapitalist retim koullar altnda
retimde bulunan 150 bin dolaynda tarmsal iletme
vardr. Bunlarn ifti aileleri iindeki pay % 4 dolaynda
kk bir oran olmasna karlk, topraklarn % 40'm ve
toplam
tarmsal
retimin
yarsna
yaknm
denetleyebilmektedirler.
Trkiye'de,
byk
toprak
sahiplerinin
kapitalistlemele- ri, Cumhuriyet'in kuruluundan epeyce
nce balamtr.
Osmanl
mparatorluu'nda,
tarmda
kapitalizmden sz edildii dnem, genellikle
19. yzyln son eyreini kapsar. zellikle
sanayi
bitkilerinin
ekim
alanlarnn
geniletilmesi, Cumhuriyet ncesi Trkiye'sinde
-kmsenemeyecek
ldebir
tarm
kapitalizminin
olumasna
yol
amtr.
Kurtulu Sava'n izleyen yllarda Bat Anadolu
ve Trakya'da Rumlardan, Orta ve Kuzeydou
Anadolu'da ise Ermenilerden boalan topraklar,
pazar iin retim yapan tarm iletmeciliini ve
buna kout olarak byk toprak mlkiyetini
gelitirmiti.
Tarm retimi -geni lde- geleneksel ilkel
aralarla yaplyordu; ama feodal ilikilerin
kalntlar da gnden gne gerileyerek, yerini
kapitalist
mlkiyet
ilikilerine
brakmaya
devam etmekteydi. 1929 dnya ekonomik
bunalmyla tarm rnleri fiyatlarndaki nemli
dler ve kt rn yllar, Cumhuriyet
ynetimini byk tarm reticilerini koruma
nlemlerine
yneltmi,
bu
alanda
kooperatifilik denemelerine giriilmiti.
Bu
nlemler
de,
tarm
kapitalizminin
gelimesine ayrca yardmc olmutur.
II. Dnya Sava yllarnda tarm rnleri fiyatlarndaki hzl ykseliler, byk toprak sahiplerini bsbtn
glendirecektir. yle ki, savan bitiminden hemen sonra, brokratlarn ynetimindeki CHP'den rahatszlk duymaya balayan byk toprak sahipleri, 1946 ylnda
-ticaret burjuvazisinin balaklyla- DP'yi kuracak ve
gcnn,
ulusal
sanayi
mamullerinin
srmn
artracak biimde ykseltilmesini planlayadu- rurken,
byk toprak sahiplerinin toprak reformundan az
zayiatla
kurtulmalar
bile
byk
bir
nem
tamamaktadr.
Gnmzde byk toprak sahipleri, kendi sosyal ortamlarnda nemlerini bir lde korumakla birlikte, ulusal ekonomi ve siyasal yaamda rol gitgide azalan bir
sosyal tabaka grnmndedir. Geleneksel smrc nitelikleri, kapitalist dzenin yeni temsilcilerinden amansz
darbeler yemelerine karn, onlar daima baskc ve
gerici politikalarn bala ve destekisi, demokratik ve
ilerici politikalarn ise dman durumunda tutmaktadr.
Feodal kalntlar sorunu
Trk tarm kesiminde kapitalizm ncesi retim ilikileri var mdr?
Varsa bu kalntlarn arl ne kadardr?
Belli bir retim biimi sz konusu edildiinde, genellikle o retim biimi eski retim ilikilerinden tm arnm bir durum gstermez. rnein kapitalist retim biiminin egemen olduu bir toplumda, feodal retim ilikilerinin kalntlar bulunabilecei gibi, bu kalntlar toplumda uzunca bir sre daha tutunabilir.
Feodal iliki koullar altnda retimde bulunan kyl,
artk-rn, derebeyi ya da toprak aasna, genellikle
ayn ve angarya olarak derdi. Artk-riinn denme
biimi ve niceliine derebeyleri karar verirdi. Dorudan
retici, topra terk edemeyecei gibi, hibir zgrle
de sahip deildi. Bu zorlayc g, derebeyin sahip
olduu asker bir g olabilecei gibi, bir eit yarg
dzeniyle desteklenen bir gelenekten ya da hukuktan
gelebiliyordu.
Trkiye'de byle bir smr biiminin olmadn
sylemek olasdr. Fakat buna karn, lkede feodalitenin
zlme andakine benzeyen ilikilere -az da olsarastlanabil- mektedir. Yresel baz aratrmalar, airet
reislii, eyhlik ve tarikat reislii gibi geleneksel
OKUMA
nemlidir.
Rakamlar ve gerekler incelendiinde, toprak
reformundan
salanacak
yararlarn
ekonomi
gelitike azaldn gryoruz. 1923'n, 1945'in bir
toprak reformu ok daha etkili olabilecekken,
gnmzn toprak reformu ancak Gneydou'da ve
Orta Anadolu'nun bir blmnde yararl olabilecek.
Toprak reformundan beklenen sonularn nemli
blm,
rnein
aalk
dzeninin
tasfiyesi,
toplumun normal gelime srecinde fakat gecikme
BLM III
TRKYE'DE DEMOKRAS
VE SORUNLARI
Trkiye'nin siyasal yaamnn, bugn gze ilk arpan
zelliklerinden biri u: Demokrasi, siyasal idealler
iinde "egemen" olan.
Siyasal tablo, "demokrasi adna" yaplan mcadeleler
ve onlarn dourduu sorunlarla dolu. Snfl bir toplum
olmann zorunlu bir sonucu olarak ortaya kan eitli siyasal glerin byk bir ounluu, "demokrasiden yana" olduklarn ileri sryor. Otoriter eilimler -hatta "12
Mart Rejimi"nde olduu gibi faist uygulamalar- siyasal
yaam zaman zaman karanla gmse de, geni zaman
boyutlar iinde ele alndnda, Trkiye -gzle grlr
biimde- bir demokratikleme sreci iindedir.
Ne zaman girer bu srecin iine Trkiye? Ve nasl girer?
Bugn hangi aamasnda bulunuyoruz bu srecin?
"Demokratik oyun"un hukuksal kurallar nelerdir? Siyasal yaammzda rol alm siyasal gler hangileridir ve
demokrasiyi nasl bir "yorum"a tabi tutmaktadrlar? Son
olarak, Trkiye'de, demokratik mcadelenin ortaya
kard sorunlar nelerdir? Ve nasl bir gelecek
beklemektedir demokrasimizi?
Trkiye'de, demokrasi ve sorunlar, aslnda II. Dnya
Sava'ndan sonra siyasal gndemin bana geer. Ne
var ki, gndemi o ierie kavuturan daha nceki gelimelerdir.
401
Frka" kurulmu. Ne var ki, her ikisi de baarszlkla sonulanan denemeler bunlar.
byk
sermayenin
kendi
i
elikilerini
zmleyebilmesine bir vesile olmutur. Ama te yandan,
k-
27 Mays'tan 12 Mart'a
1960-70 dnemi tarihimize balca iki zelliiyle
geecektir:
- 1960 sonrasnda burjuvazi, sanayiye ynelmi ve
bi- riktirebildii sermayeyi, montajclk, basit tketim
maddeleri imali vb. dallarnda yatrmlara ayrmtr.
Baka bir deyile, Trkiye'de kapitalizm, ar sanayiden
uzak kalmakla birlikte, yine de sanayilemeyi
hzlandrm ve sermayenin tekellemesi glenmitir.
1970'lere
gelindiinde,
Trk
burjuvazisi,
artk
uluslararas tekelci kapitalizm ile daha ok btnlemi
ve onun yurdumuzdaki bir uzants durumuna gelmitir.
Bunun bir sonucu olarak da, i ortaklar stndeki gcn artrmak niyetindedir.
Tekelci
kesim
dnda
kalan
Anadolu
burjuvazisinin ve tefeci-tccar kesimlerin karlar
ile tekelci sermayenin karlar da atmaya
balamtr. Bu atma, 1969 seimlerinden sonra
somut sonularn verir: Arac-tefeci tccarln
temsilcileri Adalet Partisi'nden ayrlarak Demokratik Parti'yi kurarlar.
Byk sermayenin parlamenter iktidar zaafa
uramtr.
- 1960 sonras dnemin ikinci belirgin zellii, 1961
Anayasas'nn getirdii demokratik ortamda, aydnlarn
sola
almas,
sosyalizmin
nce
aydnlarca
benimsenmesi ve giderek emekilere dein uzanmasdr.
1960 sonras dnemde, sosyal uyan, gemie oranla
byk hz ve yaygnlk gstermi, nicel olarak
glenmekle kalmayp, nitelik bakmndan da bir ierik
kazanmtr. Bu uyan iinde -ii snf bata olmak
zere- eitli emeki kesimler, ekonomik ve demokratik
istemler,
hatta
siyasal
amalar
dorultusunda
hareketlenerek, uluslararas ve yerli tekelci burjuvazi ile
dier i ortaklarna kar mcadeleye girimilerdir.
s'na kar olan evreler, 27 Mays'n salad zgrlkleri kstlama olana bulmulardr. Bununla da yetinilmemi, devrimci glerin tasfiyesine giriilerek, rejim,
sola kapatlmak istenmitir. Ama btn bunlara karn,
toplumun ilerici ve demokrat gleri, 12 Mart'tan sonra
uygulanan "parlamenter faizm"e direnmesini bilmiler;
geriye doru zorlanan ark ileriye evirmek gcn
gstermilerdir.
14 Ekim 1973 seimlerine byle ulalmtr.
1973 seimlerinin anlam
14 Ekim 1973 seimlerinin, Trkiye'nin demokrasi
tarihinde birka bakmdan zel bir anlam ve kendine
zg bir yeri vardr:
- Birincisi, bu seimler, gen Trk demokrasisinin kritik ve karanlk bir aamadan geerek bir varlk savandan kt ve ar darbe ve basklar altnda byk bir snav vererek yaama ansn kazand bir dnemin balangcdr.
- kincisi, 1973 seimleri, Trk siyasal tarihinin uzun
yllardan beri sregelen geleneksel tablosunu nemli bir
biimde deitirmi, baka bir deyile, 1950'den bu yana
Trkiye'nin siyasal yaamna damgasn vuran ve siyasal
iktidar belirleyen bir uzlamaya son vermitir.
Bahis konusu uzlama, byk sermayenin eitli kesimleriyle kk kyl, esnaf ve zanaatkrlar arasndaki
g birliidir.
Bu uzlamann zlmesi, 1960'tan balayarak,
byk kentlerin tacir ve sanayicilerinin szcs
olan AP saflarnda btnlemi bulunan oylarn
paralanmas ve byk toprak sahiplerinin partisi
olan Demokratik Parti ile kk reticilerin
temsilcisi olan Milli Selamet Partisi arasnda
bllmesi biiminde belirmitir.
- ncs, bu seimler, CHP'nin, ii, kyl, kk
memur, kk esnaf ve zanaatkrn, ksacas yoksul ve
dar gelirli halkn geleneksel ve donmu oy potansiyelinin
devletin baz rgtlerine egemen olamam, terrn kaynana -grd halde- inememi, elindeki aralar etkinlikle kullanamamtr. Daha kts, halkn faizme
kar bilinlenmesi, kamuoyunun terr konusunda aydnlatlmas iin bir ey yapmamaktadr.
Tam bir aymazlk iindedir zetle.
Ya gerek sol? O da yle. "Meleklerin cinsiyeti"ni tartmaktadr!
1979 Ekim seimlerine, bu koullar iinde ulalr.
Seim sonular, CHP'nin aleyhinedir. Hkmetten ekilir. Yerine, MHP'nin "kaytsz artsz", MSP'nin ise
"kerhen" destekledii AP, hkmeti kurar.
Tekelci sermayenin partisi yeniden iktidardadr.
AP'nin, hibir soruna, getirecei hibir zm yoktur
aslnda. Ne ekonomik sorunlar zer ne de terr sorununu. Ama bir sorunu zer: tekelci sermayeyi daha da palazlandrmay. "24 Ocak Kararlar"yla bunu yapar. Bu kararlarla, karma ekonomik sistem terk edilerek, 19. yzyl
kapitalizminin "braknz yapsnlar, braknz gesinler"
ilkesi kabul edilir. in faturasn halk kitleleri deyecektir.
Bunlar yaparken, Anayasa kuramlaryla oynamaktan,
giderek alay etmekten de ekinmez. Cumhurbakan
seimindeki tutumuyla bunu tantlar.
Olan, demokrasiye olmaktadr...
DAHA OK BLG
Yavuz Abadan - Bahri Savc, Trkiye'nin Anayasa
Gelimelerine Bir Bak, Ankara, 1959.
Trkkaya Atav, Amerika, Nato ve Trkiye, 2. Bas,
Ankara, 1969.
Niyazi Berkes, ki Yz Yldr Neden Bocalyoruz?
stanbul, 1965.
Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, Ankara,
1973.
smail Cem, Trkiye'de Geri Kalmln Tarihi,
stanbul, 1973.
Ali Gevgilili, Trkiye'de 1971 Rejimi, stanbul, 1973.
Kemal Karpat, Trk Demokrasisi Tarihi, 1967.
biimde
rgtlenebilmesi,
glerin
birletirilmesi, demokratik bir cephenin kurulabilmesi sorunlar...
Bunun neden bir gereksinme olduu ve bugn her
zamankinden daha fazla nem tad ise ortada: Halkn
demokratik bilinci ve demokratik istemleri gelitike, i
SORULAR
1. Trkiye'de demokratik geliim, bugn ne gibi
sorunlar gndeme sokmutur?
2. Dnce
zgrl
ne
demektir?
(Okuma
parasn da okuyunuz.) Dnce zgrlnn,
"kitlelerin zgrce rgtlenebilmeleri" zgrlyle ne
gibi bir ilikisi vardr?
3. Demokratik mcadelede g birlii ve cephe
mcadelesi niin zorunludur?
4. Trkiye'de,
bugn,
gerek
anlamyla
bir
demokrasinin "dostlar" ve "dmanlar" kimlerdir?
BLM IV
TRKYE'DE SYASAL PARTLER
AP
-"da
Sermaye
snflar
Azlarda en sk dolaan etiket olarak en sk kullanlan "Milliyetilik" kavramn alalm. Hepsi milliyetidirler ama, hepsinin
milliyetilii ayn mdr?
Adalet Partisi, milliyetilii, eskiden beri bir "Kalknma cokunluu" ve kalknmada aranmas gereken bir "Milli heyecan" olarak
almtr. Barajlar, yollar yapldka, fabrika bacalar ykseldike, Trk
ulusu da ykselecektir. Kalknmann zel giriimle gerekletirilmesi
milliyetilii
nasl
parasn okuyunuz.)
anlatmaktadrlar?
(Okuma
SOSYAL DEMOKRAS
14 Ekim 1973 ve -onu izleyen- 9 Aralk seimlerinde
elde ettii umulmadk sonular, Cumhuriyet Halk Parti-
anst nlem ve snrlamalar, CHP'ye kar honutsuzluu artrmtr. Sava yllarnda ortaya kan speklatif
servetler, karaborsa krlar, kapka sermayeler,
kk
burjuva
kktencilii
ve
CHP'nin
devletilii karsnda gl bir cephe oluturmutur.
1945 ylnda CHP, bir yandan ezilen ve bask
altnda tutulan halk kitlelerinden, bir yandan
da
sermaye
kesiminin
byk
bir
ounluundan,
zellikle
de
uluslararas
kapitalizmle ortaklk iindeki byk sermaye
kesiminden,
tccardan,
tarmcdan,
sanayiciden gelen tepkilerle kar karyadr.
Bu tepkilere, II. Dnya Sava sonrasnda
totaliter rejimlerin ykl ve demokrasilerin
stnl de eklenmitir. Trkiye, 1945'te
-uluslararas kapitalizmin ve yerli ortaklarnn
da isteine bal olarak- kapitalist dnyann
bir paras olma, giderek Amerika ile sk
ilikiler kurma yolundadr.
baz kk burjuva
getirir bylece. Ve -nn de idinde olmak zerebyk sermayenin temsilcileri partiyi terk ederler.
sen-ben kavgasndan ileriye geememitir. Byle bir ortamda, Ecevit'in kiilii, yine tek toparlayc arlk
olarak kalmtr.
CEIP iin, bugn artk salt birtakm genel dorular
sylemekle kalan bir "orta sol" parti grnmyle yetinme dnemi sona ermitir.
Bugnknden ok daha iyisini ve ilerisini isteyen bir
Trkiye'de, CHP de dn nerdiklerinden daha salkl,
daha tutarl ve ileri dnk olanlar ortaya koyma
zorunluluundadr. stelik, ilk deneyin acl ak seik
retmitir ki, szler ve sloganlar da bazen tek bana
hibir anlam tamayabilirler. Partiler, ancak toplumun
"deiime ak" sosyal gleri ya da snflar arasnda
yaptklar seimler, kurduklar balantlarla, "ada" ve
"inandrc" olabilirler.
1970'lerin kanl arenasnda olanlar bitmitir.
imdi, btn bunlarn arasndan, demokratik atlmlara ve derlenilere ynelmi bir baka CHP'yi yaratma savana giriilmesi gereken gnler balamtr.
DAHA OK BLG
Muammer Aksoy, Sosyalist Enternasyonal ve CHP,
stanbul, 1977.
Blent Ecevit, Ortann Solu, 7. Bas, stanbul,
1975.
Blent Ecevit, Smr Dzeninde Yeni Aama,
2. Bas, Ankara, 1980.
Blent Ecevit, Trkiye'nin ktisadi Kalknmasnda
Sosyal Adalet ve Demokratik Devletilik, stanbul,
1963.
OKUMA
Brandt,
yedeinde
lml
ilevini
srdrmeye
balad.
3) Sanayileme
Oysa CHP'nin gndeminde bu konu birincil
sradadr.
CHP'yi
Avrupa
sosyal
demokrat
partilerine
benzetmek, kolay, ama yanl bir varsaym olur. Bir
kez
CHP'nin
kkeni
ayrdr.
Avrupa
sosyal
demokratlan, ounlukla sanayilemi lkelerdeki
ii
snfnn
Marksist
ilkelerden
esinlenerek
kurduklar rgtlerdir. Oysa CHP, emperyalizme
SORULAR
1. CHP, ne zaman ve hangi sosyal snf ve
zmrelerin temsilcisi olarak domutur?
2. CHP'nin
1950'de
iktidardan
muhalefete
gemesinin sosyal nedenleri nelerdir?
3. CHP'nin
"ortann
solu"
politikasn
benimsemesi, hangi nedenlerle olmutur? 12 Mart
SOSYALZM
ada Trkiye'de, sosyalist akm ve hareketin
nemli bir yeri vardr. i snfnn doup serpilmesiyle
-aa yukar- ayn koutluk iinde o da doar ve geliir.
Trkiye'de sosyalist hareket ve partiler
lk sosyalist parti, kinci Merutiyet yllarnda
kurulur (1910). Milli Kurtulu Sava yllar, sosyalist
hareketin rgtlendii bir baka nemli dnemdir.
Ne var ki, Cumhuriyet'le beraber, sosyalist hareket
byk engellerle kar karya gelir. nk, Bat'nm "ok
partili" demokrasi anlayn yrekten hibir zaman benimsememi olan Trk burjuvazisi, Cumhuriyet'in kuruluundan balayarak, "sol"a kar kaln bir duvar
ekme abas iinde grnmtr hep.
Nedeni de vardr bunun.
Trk burjuvazisi, kendi gszlnn ve lkenin
"sol"a, sosyalizme kayma potansiyelinin her zaman
bilincinde, -en azndan- sezisinde olmutur.
1945 yllarnda balayarak "ok partili" yaama
geilirken, sosyalist dnce ve hareketin de siyasal
yaamda yerini almas beklenirdi. Bu yolda gelimeler
de olur. Ama hemen arkasndan yasaklamalar gelip
bastrr bu gelimeleri. 1950-1960 yllar arasnda,
siyasal yaamn kaplar, yalnz egemen snf ve
zmrelerin dnce ve rgtlenmelerine aktr. Bunun
sonucu olarak, siyasal plandaki atma da yalnzca
onlar arasndaki bir atma olup kar.
1960 sonrasnda, 1961 Anayasas'nm da yaratt demokratik ortamn etkisiyle, "soT'a set eken duvarda
giderek bir "yarlma" durumuna gelen, bir "atlama"
olur: 1961 ylnda, Trkiye i Partisi kurulur. "SoT'a
alma, aydnlardan balayarak emekilere dek uzanr.
i snfnn -da baml da olsa- gelien sanayileme
sonucunda "nicel" olarak bymesi, sosyalist harekete
hareketi
iinde
de
Komnizmin
George
Haupt
Paul
Dumont,
Osmarl
imparatorluu'nda Sosyalist Hareketler, stanbul, 1977.
Dimitr imanov, Trkiye i ve Sosyalist
Hareketi,
stanbul,
1978.
Mete
Tuncay,
Trkiye'de Sol Akmlar, Ankara, 1967.
etin Yetkin, Trkiye'de Soldaki Blnmeler (19601970), stanbul, 1970.
OKUMA
DEMOKRAS VE SOSYALZM
...Klasik
demokrasi,
bir
anlama,
eitli
karlarn ve grlerin toplum kar asndan
tartlmas ve yarmas demektir.
Bu tartda ve yarta, baka karlarn ve
grlerin olduu gibi, ii snfna zg karlarn
ve grlerin de yeri vardr. Tpk sosyalizme kadar
varmayan ve ii snfm temel olarak almayan bir
"sosyal demokrat" gre yer olduu gibi. Tpk
ekonomik
ve
sosyal
konularda
sa
tutumu
savunmakla birlikte zgrlk dzenini de ayakta
tutmaya ynelik bir "liberal" gre yer olduu gibi.
Tpk, dinsel inan ve gelenekilik yn ar bassa
da, toplumun temel kuruluunu ve kuramlarn demokratik bir ortam iinde srdrmeye alan bir
"muhafazakr" gre yer olduu gibi. Hatta, bu
SORULAR
1. Trkiye'de sosyalist hareket ve partilerin
gelime
izgisi
nasl
olmutur?
Bu
hareket,
Cumhuriyet'ten
balayarak
niin
engellerle
karlamtr hep?
2. Trkiye'de, 1950-1960 dnemi ile 1961-1970
dnemi, sosyalist hareket bakmndan ne gibi
zellikler tarlar? "12 Mart Rejimi", sosyalist
hareket karsnda hangi nedenlerle, nasl bir tutum
taknmtr?
3. Trkiye'de
sosyalist
hareketin
bugnk
sorunlar nelerdir? Bunlardan en nde geleni
hangisidir? (Okuma parasn okuyunuz.)
BLM V
KLTRMZN KAYNAKLARI
VE SORUNLARI
Trkiye, kendisini iktisadi ve sosyal yap deiikliine
zorlayan byk oluumlar iindedir. Bu oluumu hzlandran birikimleri de var. nsan ve madde kaynaklarnn
yan sra, kltrnn bu birikim iindeki pay byk. Aslnda, teki geri kalm lkelerle kyaslanamayacak denli
kkl ve zengin bir kltrdr bu.
Ne var ki, byk sorunlar da vardr bu kltrn. Tarm toplumundan sanayi toplumuna geiin sanclarn
eken, -bir baka bakla- "kapitalistleme sreci" iinde
olan bir toplumda, kltrn sorunlardan uzak olmas
beklenir mi?
Bat'nm etkisine girmi Dou toplumlarm inceleyen
bir Fransz sosyologu u zmlemeyi yapyor: "Btn
kltrler, zamann ak iinde baz deiimlere urarlar.
Baka kltrlerle temasn ve toplumlardaki doal gelimenin
sonucunda
ortaya kan
yeni
grler,
toplumun
temel
deer
yarglarnn
erevesinde kalmak kouluyla onun kltrn
etkiler. Toplum, temeliyle elimeyen grleri zaman
iinde benimseyebilirken, elienleri reddeder. Bu
seme hakk yitirilmedii srece, kltr, dengesini ve
benliini korur. Seme hakknn ortadan kalkt durumlarda ise (yeni smrgecilik, vb.) temel deerler
deiebilir ve yaamsal kurallar sarslabilir. Bu gelime
sonucunda kltr yklr, paralanr ve kltrszleme
(dculturation) dediimiz durum ortaya kar."
Trkiye, 200 yldan beri, ite bu anlamda bir
kltrszleme srecinin iindedir.
Hangi etkenlerdir onu bu srecin iine sokan?
Kltrmz ne iken ne olmutur?
kaynamtk
ve
birlik
tamamen
kaybolmamtr; ama fert, kendini topluma
balayan
gbek
ban
da
tamamen
kopartmam- tr... Bu toplumda snflar
vardr...
Ama
tek
tek
snflara
karlk,
toplumun btnl ve birlii ar basmaktadr. Ayrca, belli snflara mensup fertlerin bir
baka snfa gemesindeki kolaylk (mesela
kyl ocuunun sadrazam olmas gibi), snf
"fert"
haline
dourmutur."
gelmemesi
sonucunu
Anadolu, kltr kiiliini ve btnln, -aa yukar- 19. yzyla dein koruyacaktr. Ne var ki, kendi iindeki ters gelimelerin de yer yer zorlamakta olduu bu
kltrel yap, Bat ile temasn sonucunda yaralar alacak
ve iktisadi kntye kout olarak gelien bir yozlama,
etkisini kltr plannda gsterecektir.
Batllama ve kltr ikilemesi
19. yzyl Trkiye'de, "Batllama hareketi"nin
balad bir yzyldr. Trkiye'nin yalnz iktisadi, sosyal
ve siyasal yaam bakmndan deil, ayn zamanda
kltrel yaam bakmndan da nemli sonular douran
bir harekettir bu.
Nedir Batllama hareketi?
Ve niin 19. yzylda ortaya kar?
Batllama hareketi, 1800'lerde III. Selim ve II. Mahmud dnemlerinde balatlan, ilk kez Glhane Hatt-
Hmayunu (1839) ile hukuksal bir biim kazanan ve
gnmze dein sren bir olgudur.
Tarihimizde, 1800'lerden nce, rnein Kanuni dneminde Batllama diye bir sorun yoktur. Ama, 19. yzylda vardr.
Niin?
Osmanllar, Bat karsnda ilk yenilgilerinde Bat'ya ilgi duymaya balamlardr. Ancak, Batllama'nn ortaya
kn, bu ilgiden ok, Bat kapitalizminin gelimesi
ISelahattin Hilav,
140-141.
Felsefe Elkitab, 2.
Bas, 1975, s.
ve
kendi
ulusal
snrlarn
aarak
Osmanl
mparatorluu'na kar tezghlad giriimlerde aramak
tarihsel gereklere daha uygun olur.
Bylece, Batllama ile, Trkiye'ye kapitalizmin bir
iktisadi sistem olarak girii arasnda bir koutluk olduu
aktr.
Ne var ki, Osmanl mparatorluu, bir burjuva snf
yaratarak kapitalizme geme konusunda, zaman
bakmndan da ge kalmt. Kesin slahat hareketlerine
giriildii dnemde, yani 19. yzylda, kapitalizm,
kendisine ortak kabul etmeyecek lde glenmiti
nk. Bylece, Trkiye'de, Bat kapitalizmiyle
Ismail Cem,
a.g.e.,
s. 445.
ISelahattin Hilav,
a.g.e.,
s. 147.
dn syledii ve gerekten de inand halde, "metafizik" yntemle dnen ve eyleme kalkan; ok daha
baka koullarda baarya ulam u ya da bu "sosyalist
dev- rim"i kuru bir model olarak alp, her trl nesnel
koullar
gz
ard
ederek,
Trkiye'de
tpatp
gerekletirmek isteyen, takliti, ezberci, sloganc,
amatac bir tip.
"Trkiye solu"nun ba belalarndan biri de budur!
Ve halk kitlelerine uzaklk bakmndan, bu tiple "Batllamac" tip arasnda pek byk bir fark da yoktur!
Sonu
Bu aklamalardan sonra -yakn tarihimizin bize
rettiklerine de dayanarak- bir deerlendirmede
bulunacak
olursak,
Batllamac
grn
Trk
toplumunun ou sorunlarn yanl yansttm,
yetersizliini kabul etmek zorundayz.
Gerekten, Batllama dncesi, toplumun somut
verilerini, olan arpk bir ekilde yanstmtr,
saptamalar yanltr. Bu saptamalardan hareket ederek
doru sonulara ulamak olanakszdr. Hareket noktas
yanl olursa, doru bir sonu vermemesi doaldr.
Gerekten en iyi niyetli ve yetenekli yaklamlar, s bir
yerde taklp kalmtr. Trk toplumunun sosyo-ekonomik
yapsn, tarihsel plandaki yaanmln dikkate
almayan giriimler, toplumu ve iindeki insanlar
arptmaktan baka bir ie yaramamtr. Burjuvas
olmayan bir toplumda burjuva dnya grn
uygulamaya
almakla;
ne
bir
burjuva
snf
yaratlabilmi, ne de burjuva dnya gr -btn
boyutlaryla- yerletirilebilmitir. Toplum, kendine yabanclatrlm, iktisadi yapsnda zorla ortaya karlan
arpklklara uygun, ama tarihsel ve sosyal geliimine
yabanc bir ideolojinin arkasndan gitmeye mahkm edilmitir. Trkiye'nin ve Trkiyeli insann gereklerine hi
-ama hi- uymayan bir ekonomik, sosyal, kltrel ve hukuksal dzeni ona zorla kabul ettirmeye uramak,
gnmzdeki btn tutarszlklarn nedenidir.
Batllama, iktisadi plandaki "smrnn
stn rtmeye yarayan bir aT'dr aslnda.
Bylece,
Tanzimat'la
balatlan
styap
deitirmelerinin toplumu ileri gtrr bir niteliinin
bulunmadn
kabul etmek zorundayz. Batllama hareketinin bu nitelii, tarihe ve sosyal olaylara, bilimsel adan yaklaan
ya- zarlarca iyice aa karlmtr. Ne var ki, yeni yeni
ortaya kan bu bilimsel gerekler, dnce dnyamzda
kolay
kolay
kabul
edilmemekte,
tepkiyle
karlanmaktadr.
Gerekler, kendilerini kesin olarak kabul ettirinceye
dek, srecektir bu tepkiler de...
DAHA OK BLG
Selahattin Badatl, "Batllama Dncesine
Balang Tasla", Trkiye Defteri, Nisan 1975, say
18, s. 502-506.
Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, Ankara,
1973.
Niyazi Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu,
Ankara, 1975.
C. W. Ceram, Tanrlarn Vatan Anadolu, stanbul,
1979.
smet Zeki Eybolu, Tanr Yaratan Toprak,
stanbul, 1973.
Halikarnas Balks, Anadolu'nun Sesi (Tarih ve
Hellenizm), stanbul, 1971.
Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, stanbul,
1972.
Hilmi Ziya lken, Trkiye'de ada Dnce
Tarihi, 2. Bas, stanbul, 1979.
OKUMA
Osmanl tezi
SORULAR
1. Kltr tarihimizde belli bal ka kltr
deiimi evresi vardr? Ve hangileridir bunlar?
2. Anadolu'nun, kltr tarihi bakmndan nemli
zellikleri hangileridir? Anadolu'da olumu "slamTrk bireimi"nin ana izgileri nelerdir?
3. "Batllama hareketi" deyince ne anlalr? Bu
hareket, ne zaman ve niin doar? ktisadi, sosyal ve
kltrel bakmlardan ne gibi sonular dourur bu
hareket?
4. Batllama hareketinin ortaya kard aydn
tipi, nasl bir tiptir?
1
4/
5. Batllama
hareketi
hakknda
siz
ne
dnyorsunuz?
6. Kltrmzn kkenleri konusunda ne gibi
tezler ileri srlmtr? Bu dncelerin eksik
yanlar nelerdir? "Ulusal ve ada bir kltr
bireimi"ne varmak iin ne gibi bir ynteme
bavurmaldr aslnda? (Okuma parasn okuyunuz.)
1
4/
44
8
ve
449
emperyalist
glerin
karlarnn
szcln
yapmaktadr: Bunalty, bountuyu, ylgnl... n plana
alarak. 1960 sonras dneminde, anti-emperyalist
glerin siyasal planda
duyurmalarna
kout
olarak,
ki cephe
- Devrimci sanat ve edebiyat cephesi nelerden
oluuyor?
Trkiye'nin iinde bulunduu geri kalmlktan kurtulmas iin kitlelere soluk iletmeye alan devrimci
sanat ve edebiyat cephesinin iki bileeni vardr: ii
OKUMA
BOLUM VI
TRKYE'DE ETM VE RETM
Trkiye'nin eitim dzeni, btn geri kalm lkelerde
olduu gibi, "geri"dir: Eitimden yararlananlarn genel
orannn dklnden tutun, eitim ve retimin
dzeyi, rgtnn ileyiine varncaya dek byledir bu.
Bir "kemeke"tir, eitim ve retim alannda
grlen.
Dzendeki en byk kemekelerden biri hem de.
KMLER ETLYOR?
NE, NASIL RETLYOR?
Kimler eitiliyor?
nce, Anayasa'mzm bir maddesini belirtelim:
"Halkn renim ve eitim ihtiyalarm
salama, devletin bata gelen devlerindendir.
lkrenim, kz ve erkek btn vatandalar
iin
mecburidir
ve
devlet
okullarnda
paraszdr.
Devlet, maddi imknlardan yoksun baarl
rencilerin, en yksekretim derecelerine
kadar kmalarn salama amacyla burslar ve
baka yollarla gerekli yardmlar yapar.
Devlet, durumlar sebebiyle zel eitim
ihtiyac olanlar, topluma yararl klacak
tedbirleri alr" (m. 50).
Nfusumuzdaki
Memurlar: % 2,62
yeri
Giriimciler
: % 0,67
Tarm kesimi
: % 76
i kesimi
: % 20
niversitedeki
oran
%
17
%8
%
42
%
33
Bu saylarn rettii ilk gerek, nfusumuzun binde
67'sini oluturan giriimci aile ocuklar, 100 niversite
rencisinden 37'sini olutururken; % 20'sini meydana
getiren
ii
aile
ocuklarnn
100
niversite
rencisinden ancak 8'ini oluturduu gereidir.
Kasaba ve kentlerde yaayan 14 milyon halkn
ocuklarn eitmekte aciz kalm bir eitim politikas,
ky kesiminde yaayan 22 milyon halkn zerine bir
karanlk perde ekmekten baka hibir ey yapmamtr.
1960-1970 arasndaki dnemde, ky ocuklarndan 15
Gstermesi de kolay istenemez. Yetitiremedikleri renciler ve cretlerindeki yetersizlikler karsnda, retmenler, son yllarda, Trkiye gibi retmen al
ekilen bir toplumdan kopup, yurtdmda ii olarak
almay seme durumuna gelmilerdir. Yalnz Federal
Almanya'da Trk iileri arasndaki retmen saysnn
on bin kiiye yaklamas, bir btn olarak, bast
topraklarla, onun ekonomik ve sosyal gerekleriyle ba
kopan Trk eitim sisteminin suudur. Su, retmenden
nce, kendisine yabanclam dzenindir.
Okulu gereklerin salam toprana indirmedike; bilgi ile uygulama arasndaki btnlemeyi gerekletirmedike eitimdeki yabanclamay aamayz.
DAHA OK BLG
Devrimci Eitim uras, Ankara, 1969.
Cavit Orhan Ttengil, "Cumhuriyet Trkiyesi'nde
Milli Eitim", Cumhuriyet Gazetesi'nin 50. Yl"
eki.
Bagz, Trkiye
Cumhuriyeti'nde Milli Eitim ve Atatrk, Ankara, 1968.
Fehmi Yavuz, Din Eitimi ve Toplumumuz,
Ankara, 1969.
Ovvard
E.
VVilson
lhan
OKUMA
ETMDEK KEMEKE
Trkiye,
bir
eitim
kemekeinde
rpnmaktadr..
Bir
memleketin
milli
eitimi
piyasann alveri usullerine terk edilirse, o
memleketin yarnlarndan hayr gelmez. Trk milli
eitiminde
simsarlk,
tccarlk,
komisyonculuk
politikas
alm
yrmtr.
nanlmaz
adaletsizlikler iinde yetimektedir ocuklarmz.
Bir kere ilkokullardan balayarak zengin ocuklar
hizmetinde zel eitim toplumda ar basmaktadr.
zel eitim byk ehirlerin iyi okullarn zengin
ocuklarna amakla kalmyor, her bir st okulun ve
niversitenin giri kaplarn yine varlkl ailelerin
ocuklarna
aralyor.
Devlet
eitimindeki
adaletsizlii katmerletiren bu gidiin kkeni elbette
toplumdaki sosyal adaletsizliktir. Her vatanda kendi
kendine u soruyu yneltmelidir:
- Bir toplumda gelir dalm ve kazanlar
arasnda korkun uurumlar varsa, zenginler gittike
daha zengin, yoksullar gittike daha yoksul
olurlarsa, o toplumun eitiminde sosyal adalet
salanabilir mi?
Elbette bu soruya verilecek cevap olumsuzdur.
Trk milletinin ocuklar doduklar dakikadan
balayarak adaletsizliin penesine dmektedirler.
Kimisi imtiyazlar iinde, kimisi hakszlklar iinde
uygun
bir
ykselterek
kalknacan
dnmekten
yok
uzaklarda yetitiriyoruz ocuklarmz...
te niversitedeki renci bakaldrmasn bu
tablonun orta yerinde adaletsizlie direnme olarak
nitelemek gerekir. Eer birtakm gen insanlar her
soy tehlikeyi gze alarak bakaldr- mlarsa onlarn
stne hcum etmek yerine onlar anlamaya
almalyz:
- Genlik bunalyor... dedikleri zaman, bunalmn
toplumun kirli havasndan ileri geldiini itiraf
etmeliyiz.
Adaletsizlik
ve
erdemsizlik
bizim
toplumun yaamna ar bir sis gibi kmtr. Baz
cierler bu zifiri teneffs etmeye alm olabilirler,
genliin krpe ve temiz cierlerinden ayn
alkanl bekleyemeyiz.
(lhan Seluk, Yeni Krallar... Yeni Soytarlar, stanbul,
1974, s. 95-98)
SORULAR
1. 1961 Anayasas, eitim ve retimle ilgili
olarak ne gibi kurallar koymutur?
2. Anayasa'daki bu hkme karn, Trkiye'de,
eitimin gerekler planndaki grn nasldr?
3. Trkiye'de, eitim nimetinden, toplumdaki
eitli snf ve zmrelere den pay ayn mdr?
Deilse niin? Bir rnek vererek sorunu tartnz.
4. Trkiye'de,
blgeler
arasndaki
eitsizlik,
eitime nasl yansmaktadr?
5. Trk eitim sisteminin iktisadi ve ilevsel
olmayan zellikleri nelerdir? Ne gibi sorunlar ortaya
karmaktadr bu zellikler?
6. Trkiye'de eitim bir "kemeke" iindedir
derken anlatlmak istenen nedir? Bu kemekei
douran temeldeki neden ya da nedenler, sizce
hangisidir? (Okuma parasn okuyunuz.)
Aada bunlarn her birinin zelliklerinden bahsedeceiz ve yksekretim iinde "niversiteler"in zerinde
-zel nemlerinden dolay- ayrca duracaz.
lk ve ortaretim
Eyll 1869'da yaymlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde, ilkretim, iki dnemli olarak kabul edilmi,
birinci dneme sbyan okullar alnm ve bu okullar
zorunlu renim kurumlan ilan edilmiti. Zorunlu
renim a, kzlar iin 6-10, erkekler iin 7-11 yalar
olarak belirtiliyordu.
kinci Merutiyet (1908) dneminde, 1913 ylnda
kabul edilen ve yaymlanan, Tedrisat- ptidaiye Kanun-
Muvakkati ile ilkretimde temelli deiiklikler yapld.
Bir nceki dnemin sbyan okullar ile rtiyeleri
birletirildi ve retim sresi alt yl olan ilkokullar
(mektib-i iptidaiye) kuruldu. Ayrca, sbyan okullar
yerine anaokullar ald. lkrenim, bu dnemde de -hi
olmazsa kanun maddesi olarak- zorunlu klnd.
Cumhuriyet'in ilanndan sonra karlan kanunlarla
ulusal eitimin, bu arada ilkretimin yeni temelleri atlr
ve eitli tarihlerde eitli yeniletirmeler yapla yapla
bugne gelinir.
lkretimdeki gelimeler iinde, ky eitim
ve retimi alannda da yeni ve ok nemli
adlmlar olmutur. Bunlardan ilki "ky eitmen
kurslar" ile -onu izleyen- "Ky Enstitleredir.
Bunlardan Ky Enstitleri, ok nemli ve
yararl kurulular olduklar halde, toplumda
geri,
giderek
gerici
glerin
saldrsna
uram,
bir
sre
sonra
nitelikleri
deitirilerek yozlatrlmlardr.
Bugn, Trkiye'de ortaretim, blme ayrlr: Orta dereceli genel kltr okullar (ortaokul, lise), orta
dereceli meslek okullar (ticaret lisesi, retmen
kat
art
salanmasna
karlk,
yksekretim kurumu saysnda nemli bir art olmad.
Ancak, 1936'da giriilen ilkretim seferberlii, 1940'tan
sonra rnlerini vermeye balaynca ilkin ortaretim
kurumlarmda, -onlarn etkisiyle de- yksekretim
kuramlarnda hzla bir gelime grld. 1945-1970
dneminde 8 yeni niversite ald ve fakltelerin says
82'yi buldu.
1970-1980 dneminde niversitelerin, bu arada yksekokullarn says daha da artacak; -deyim yerindeysetam bir "enflasyon" balayacaktr.
Ve doaldr ki, beraberinde ynla sorunu da getirecek...
Yksekretim kurumlan, bata niversiteler olmak
zere, eitli yksekokullar ve akademilerden oluuyor
bugn.
Bunlar iinde, niversiteler zerinde ayrca durmak
gerekiyor.
b) niversiteler
Bugnk
niversitelerin
dneminde, 1933 ylnda atlr.
temeli,
Cumhuriyet
Cumhuriyet'ten
nce
ve
Cumhuriyet
dneminin ilk yarsnda Trkiye'de bir tek
niversite vard: Darlfnun. 1863'te alan ilk
Drtilfnun, aslnda bugnk anlamda bir bilim
yurdu deildi; yalnz hikmet (fizik), hayvanat
(zooloji),
nebatat
(botanik)
ve
tarih
konularnda genel derslerin verildii bir eit
okuldu. Bu ilk Drlf- nun'un mr pek ksa
oldu.
retim
yelerinden
Hoca
Tahsin
Efendi'nin, canllarn havasz yaayamayacan
tantlamak iin, bir gvercini havas boaltlm
bir fanus iinde brakmas ve bir baka retim
yesinin,
Cemaleddin
Efgani'nin
"peygamberlik bir sanattr" demesi yznden
kapatld.
Drlfnun, ikinci kez Drlfnun- hne
adyla 1900'de ald. Merutiyet'ten sonra
biraz dzeltilerek Drlfnun- Osman adn
alan bu kuruma, tp ve hukuk okullar da
baland. I. Dnya Sava yllarnda, Almanya'dan getirilen profesrlerle az ok yola
yordama giren Drlfnun, sava sonunda ar
sarsntlar geirdi. 1923'ten 1932'ye dein
geen sre iinde, Drlfnun Cumhuriyet
ynetim
ve
ilkelerine
ayak
uyduramad;
beklenen dzelme, gelime ve ilerlemeyi
gsteremedi. Bunun zerine 1933 ylnda bir
kanunla kapatld ve yerine Milli Eitim
Bakanl'na
bal
stanbul
niversitesi
kuruldu.
ilgili
ynla
sorun,
DAHA OK BLG
Ernst Hirsch, Dnya niversiteleri ve Trkiyede
niversitelerin Gelimesi, 2 cilt, stanbul, 1950.
Engin Tongu, Devrim Asndan Ky Enstitleri ve
Tong, stanbul, 1970.
OKUMA
yorum
boyutlar
unvanlarnn
kaldrlmas...
rencilerin
ve
asistanlarn retim yeleri ile eit arlklarla oy
hakk
sahibi
olarak
niversite
ynetimine
katlmalar...
Ders
programlarnn
kkten
deitirilerek, dogmatik meslek dersleri yerine,
toplumbilim derslerine arlk verilmesi... niversite
retim yelerini yabanclatran, kurulu dzene
baml
klan
niversite
dnda
alma
serbestliinin kaldrlarak deliksiz bir tam gn
alma ilkesinin kabul... retim yeliini halk
ocuklar iin olanaksz klm tm maddi koullarn
(asistanla girite yabanc dil snavn baarma
koulunun ve maa dklnn) giderilmesi...
...nsanlk bugne dein, niversite yelerinin
zgrle
toplumsal
gtren
tm
"yabanclamalar"],
bilgi,
doal-ruhsal-
"zorunluluklar"
bunlarn
ve
yenilebilirlii,
kavrayn
politik
tavrlar
dorultusunda,
alan
"bilim"
aktif-pratik-kritikdir.
Yoksa
insan
SORULAR
1. Trkiye'de,
rgtlenmitir?
yksekretimin
eitim
ve
Bunlardan
geliimlerini
retim
ilk,
ve
orta
nasl
ve
bugnk
durumlarn anlatnz.
2. Trkiye'de,
yksekretim
iinde
Bugn
Trk
niversitelerine
"demokratik niversite" denebilir mi? Denemezse niin? Bir niversitenin "demokratik" saylabilmesi iin
ne gibi nitelikleri olmaldr sizce?
3. niversite, niin "zerk" olmaldr? Ve aslnda
ne anlalmaldr bu zerklikten? (Okuma parasn
okuyunuz.)
BLM VII
R, ROMAN VE HKYE
stanbul, 1973,
yllarnda
Orhan
Veli-Oktay
Rifat-Melih
Cevdet
lsnn balatmak istedikleri neydi?
Konuma dilinin doall iinde iirsel deeri
bulmak, gnlk sorunlara ve sradan insanlara
eilmek, sylev havasndan kurtulmak, ssten
ve sz sanatlarndan bir yardm beklememek,
l-uyak tutsaklndan nazm kolaylklarnn
tuzana dmemek, iten geldii gibi ya amak
ve yazmak, halk dilinin yatknln kitap anlat mnn yerine koymak...
yle olduu iin de byk olur etkileri.
Fazl Hsn Dalarca, hece vezninden serbest
nazma, airane bir szlkten ztrkeye,
metafi zikten
toplum
gereklerine
geerek,
kendini srekli yenileyip duracaktr.
Ayn yllarda Bedri Rahmi Eybolu, Cahit
Klebi, Ceyhun Atuf Kansu, Behet Necatigil,
Sabahattin Kudret Aksal, Necati Cumal, lhan
Berk de -deiik kiilikleriyle- iir dnyasna girmi,
yllarn kalplam syleyilerinin yerine, bambaka
deyilerin insanlar olmulardr.
Her eit baskya karn yava yava uyanmaya
balayan toplumcu airler de (A. Kadir, Ahmet Arif,
17
17
477
47
8
Veysel, uzun sre -hemen hemen tek banatemsil etti. Onun iirinde gelenee dayanan
hikmetli
syleyi,
kiisel
bir
lirizmle
birleiyordu.
Ne var ki, brokrasiyle "uzlam" bir airdir
o!
"Sadk yri" kara topraktan, hem de byk
bir itenlikle bahseder; ama sadk yrinin
"koynuna
girenleri",
topran
adaletsiz
dalmn grmez, gremez.
Halk
iiri
gelenei,
1960
sonrasnn
ortamndan da etkilenerek, sosyal ierikli yeni
bir kuak yaratacaktr.
k hsani, k Mahzuni ve daha bakalar
ite bu kuaktandr.
DAHA OK BLG
Reit Rahmeti Arat, Es ki Trk iiri, Ankara, 1965.
Zht Bayar - Gnel Altnta, Yazdk Nzm Nzm
Diye, stanbul, 1974.
Asm Bezirci, 2. Yeni Olay, stanbul, 1974.
Mehmet Kaplan - Behet Necatigil - lhan Berk Cemal Sre-
OKUMA
Dnce,
iirsel
ak
engellememeli,
airi
ezmemelidir.
Tanzimat'tan bu yana iirimiz hzl ve toplumsal
deimelere paralel bir gelime iinde olmutur. Bu
arada yetimi airlerden bazlarnn siyasal eylem
sahibi olduunu gryoruz: Namk Kemal, Tevfik
Fikret, Mehmet Akif, Nzm Hikmet, Necip Fazl
Ksakrek... Listeyi uzatabiliriz: Ziya Paa, Sleyman
Nazif, Hseyin Siret, Rza Tevfik vb. Her dnem
kendi grnne ve a-
SORULAR
1. Divan iirinin nitelikleri nelerdir?
2. Tanzimat edebiyatnda iir konusunda ne gibi
gelimeler olmutur?
3. Tevfik Fikret, hangi edebiyat topluhmdandr?
Sanatnn zellii nerededir?
4. Cumhuriyet dneminde, iirin ilk yllarnda
kimler egemen olmutur? Faruk Nafiz amlbel'in
nemi nedir bunlar arasnda?
5. Ahmet Haim ile Yahya Kemal'in sanat
anlaylar nelerdir? Yahya Kemal'in lnceye dek el
stnde tutulmasnn asl nedeni nedir sizce?
6. Nzm Hikmet, Trk iirine hangi katklarda
bulunmutur? Sanat olarak asl nemi nerededir?
(Okuma parasn okyu nu/.)
7. Cahit Stk Taranc, Ahmet Muhip Dranas ve
Ahmet Haindi Tanpnar'n iirinin temalar nelerdir?
8. iirimizde "1940 ka"na kimler girer?
9. "Oaripiler" kimlerdir? Ve nasl bir iir
anlayna sahiptirler? Etkileri ne olmutur?
10. Fazl Hsn Dalarca'nn iiri nasl bir gelime
geirmitir ve bugn hangi noktadadr?
11. Nzm
Flikmet'ten
sonraki
"toplumcu
airler"den kimleri tanyorsunuz?
12. iirimizde "kinci Yeni Olay" nedir?
13. 1960'tan bu yana iirimizde ne gibi gelimeler
olmutur? Hangi yeni airleri tanyorsunuz? Flasan
Hseyin'in iiri hakknda ne dnyorsunuz?
14.iirimizin 1970 sonras tablosunu iziniz. Bu
tabloda yer alan belli bal adlar kimlerdir? Hilmi
Yavuz'un iiri hakknda ne dnyorsunuz? Ya Can
Ycel'in?
ROMAN VE HKYE
Roman ve hikye, 19. yzylda Bat'dan gelir bize.
Geri, belirli kiiler canlandran, bunlarn bandan
geenleri dile getiren destans (Dede Korkut hikyeleri),
dinsel destans (Battal Gazi), lirik (Kerem ile Asl) nitelikteki manzum (mesnevi) ya da mensur (halk hikyesi)
eser-
bulunmayan
kahramanlarn,
herkesin
bandan
geebilecek nitelikteki servenlerini yaln izgilerle dile
getiriyordu.
Cumhuriyet'e dein uzanan dnemde, romann
ere-
Rahmi Grpnar.
Onlar, tm Cumhuriyet ncesi Trk romannn iki doruudur ayn zamanda.
Halit Ziya Uaklgil (1866-1945), "Edebiyat Cedide" topluluunun roman ve hikye
yazarlar iinde en bydr. Mai ve Siyah,
Ak- Memnu, Krk Hayatlar en tannm
romanlar... Halit Ziya, yaz yaamna atld
yllarda, Fransa'da "gerekilik" (realizm) ve
"doalclk" (na- tralizm) akmlar yaygn
durumdayd. Yazar, Tanzimat romanclarnn
dkn olduklar "Romantizm"e deil, kendi
ann bu yeni akmlarna yneldi; o akmlarn
rnlerini kendi almalar iin rnek ald.
Edebiyatmzda
kk
hikye
trnn
yerlemesinde ve gelimesinde de gl etkisi
olmutur onun. Romanlarm, genellikle "aydn
tabaka"mn yaamndan alm bulunan Halit
Ziya,
kk
hikyelerinin
nemli
bir
blmnde halkn yaay, det ve inanlarn
anlatmtr.
En gzel hikyeleri de bu yolda yazlm
olanlardr denebilir.
Hseyin Rahmi Grpnar (1864-1944),
genel olarak "gerekilik"in (realizm) etkisi
altndadr. Hemen btn eserleri birer gzlem
rndr. Hseyin Rahmi, toplum yaammzda
Tanzimat'la balayan ve sren deimelerin,
insanlarn
yaamlarnda
ve
grlerinde
dourduu etkileri ve tepkileri ele alm,
bunlar birer olay erevesi iinde ilemitir.
Hseyin Rahmi'nin romanlar "tre roman" dr.
Byk konak ve yallarda yaayanlardan, en
kenar mahallelerdeki yoksul halka dein, eski
stanbul'un her katndan insanlar -her trl
zellikleriyle hem de- onun eserlerinde yer
alrlar.
yal geliimi gzlemekte, dile getirmekte; bununla da kalmayp, sosyal bozukluklarn giderilmesi iin neriler ileri
srerek, siyaset adamlarna, hatta bilim adamlarna
nclk etmektedir. Roman yazarlar, anlattklar
gereklerin
iinden,
canlandrdklar
kahramanlar
arasndan yetimitir. Bu durum romana, doruluk ve
konu zenginlii kadar, dil ve anlatm zenginlii de
kazandrr. Blge azlarndan derlenen szler, anlatm
biimleri, szdizimi zellikleri -roman araclyla- yaz
diline geer.
Cumhuriyet dneminde roman ve hikye, birka aamadan geerek gnmze ular.
- Cumhuriyet Trk roman ve hikyesinin ilk dnemi,
Milli Edebiyat akm temsilcilerinin eserlerini
kapsar.
Aslnda kinci Merutiyet sonrasnda balayan bu dnem, 1931'de "toplumcu-gereki roman ve hikyeye
gei dnemi"ne dein srm; daha sonra temsilcileri
rn vermeyi srdrmlerse de, roman ve hikyede
daha ok top- lumcu-gereki nitelikler ar basmaya
balamtr artk.
Milli Edebiyat akm temsilcileri, kolay anlalr bir dille, gzleme dayanan, halkn yaantsn konu edinen,
sosyal sorunlara deinen eserler verdiler. Doacla
ynelen deneylerden (Selahattin Enis), psikolojik
zmlemelere (Peyami Safa) dein uzanan eserlerdir
bunlar.
Bu kuan temsilcilerinden Yakup Kadri
nolu,
romanlarnda,
Trk
toplumunun Tanzimat'tan 1950'lere dein
uzanan servenini konu edindi. Onun, ky
hayatn gereki bir yntemle dile getiren ve
kyl ile aydn tipi arasndaki ztlamaya
deinen Yaban, ileride yazlacak gereki ky
romanlarnn ncs oldu bir bakma. Halide
Edip Advar ruh zmlemelerine, duyarlkl
bir anlatma yer veren eserleriyle tannd.
Cumhuriyet anda yazlm en iyi roman
olduu kabul edilerek CHP Roman dl
Karaosma-
Cumhuriyet dneminin bu ilk romanclar kua, hikye trnde de eser vermitir. Bu kuan hikyeleri,
konu bakmndan halkn yaayna, kat gereklere
yneliyor. Anadolu'ya ait canl gzlemleri gitgide daha
geni lde kullanyordu.
1948 ylnda Sabahattin Ali'nin ldrlmesi ile birdenbire gereki hikyemizin bo kaldna, siyasal iktidarn
basksyla da Sait Faik anlaynn n plana getiine
tank oluyoruz. Bu gei, 1950-1960 arasnda, Demokrat
Par- ti'nin faizan basklar altnda iyice belirginleecek
ve 1966'lara dein srecektir. Bu dnem ierisinde,
hikyemizin,
teknik
adan
birtakm
yeniliklerle
zenginleirken, tematik adan ban alp Trkiye
snrlarnn dna ktna da tank oluyoruz. Gereki
hikyeye yeni bir boyut ekleyerek, hikyemize de ivme
kazandrm olan Orhan Kemal'in, bu dnem
ierisinde hikyenin onurunu koruyan -belki- tek sanat
olduunu gryoruz. Sait Faik'in, snfsal temelinde
idiletirerek anlatt kk insan, yeniden sosyal
temeline oturtarak anlatr Orhan Kemal.
Ancak Orhan Kemal hikyesinin nemi,
Orhan Kemal'in genel olarak hikyemize -zel
olarak
da
sosyal
gereki
hikyemizekattklarndan ileri gelmemektedir yalnz.
Onun, Sait Faik'in arptt kk insan
zne uygun bir biimde vermesi kadar,
1950-1960
dnemi
ierisinde,
"bunalma
ulusal
ve
sosyal
boyutlaryla
kavgasn srdryordu.
verme
lardr kyle ilgili gerekleri. Ky roman yazarlar arasnda, Anadolu'nun birbirinden ayr blgelerini -btn iktisadi ve sosyal sorunlaryla birlikte- konu edinenler oldu.
Yaar Kemal ile Orhan Kemal'in eserlerinde zellikle Toroslar ve ukurova, Kemal Tahir'de Orta Anadolu, Samm
Kocagz'de Ske dolaylar, Kemal Bilbaar'da Ege
blgesi ve Dou Anadolu, Necati Cumal'da Urfa, Fakir
Baykurt'ta Burdur ve Ankara dolaylar, Talip Apay- dn'da
bat Anadolu, mit Kaftancolu'nda Kars yresinin
yaam anlatlr.
1960'lardan sonra, romanda sosyal-siyasal tezler de
ar basacaktr. 27 Mays hareketiyle, Trkiye sola alnca, tm aydnlar gibi romanc da yeni bir aray iine girer. Bu konuda dikkatleri en ok eken de -kukusuz- Kemal Tahir oldu.
Kemal Tahir, sanatl ve romanmza
getirdii yeni boyutlarn yan sra, bir dnce
adam olarak da dikkatleri zerine toplad.
Dncesinin
ekseni
yapt
sorun,
toplumumuzun
en
nemli
sorunlarndan
biriydi: "Dou-Bat ilikisi." Bu konuda, "resm
ideoloji"nin dna karak -daha dorusu
karsna geerek- aydnlatc, uyandrc ve
artc bir rol oynad yadsnamaz. Ancak,
btn bu abalarnda arlklara dmedii de
sylenemez. Bu yzdendir ki, Kemal Tahir'in
geni, derin ve kiilyutmaz dncesinde,
olumlu yanlar olumsuzlardan iyice ayrmak,
deerlendirmek ve gerek yerine oturtmak
gerekiyor.
Yazarlk
sezgisiyle
bilimsel
kuramlar
oluturmaya kalkmann tehlikelerine de iaret
ederek...
491
DAHA OK BLG
Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikye ve
Roman, 3 cilt, stanbul, 1959-1965.
49
2
Ankara, 1977.
OKUMA
gerektiren;
yalpalamay,
kararszl
balamayan bir dnemdir. Bekir Yldz, bu durum
karsnda, toplumsal gereki hikye izgisinden
yana semesini yaparak, sz konusu izginin
uzantsnda yer alr. n ak, toplumdaki deiim ve
dnmler younlatka, daha da geni olanaklara
kavuacak olan bu izgiyi derinletirmeye, ona ivme
yetenei ve gcdr...
(Mehmet Ergn, Hikyemizde Bekir Yldz Gerei,
stanbul, 1975, s. 36-39)
SORULAR
BLM VIII
TYATRO, SNEMA VE MZK
TYATRO
19. yzyln, Trkiye'nin kltr tarihindeki nemi, tiyatro bakmndan da kendini gsterir: Trkiye, o yzylda, kendi geleneksel tiyatrosunu brakr, Bat tiyatrosunu
kabul eder. Doaldr ki, Batl tiyatro uygulamas da bugne dein nemli aamalardan geer.
Bu geii ve aamalar -tannm tiyatro tarihimiz
Metin And'n yardmylaI- aada zetleyeceiz.
Ancak, hemen unu syleyelim ki, Trkiye'nin gerek
uzun tarihi boyunca gelitirdii geleneksel tiyatrosuyla,
gerek 19. yzylda benimsedii Bat tiyatrosunu vurgulayarak vard aamayla, slam dnyasnda apayr bir yeri
vardr. slam lkelerinden hibiri, Trklerin tiyatro alannda gsterdii yetkinlie ulaamamlardr.
Geleneksel tiyatrodan Batl tiyatroya
Trkler, Anadolu'ya gelirken, birtakm kukla trlerini
biliyorlard. Bunun yan sra, danslar ve belki birtakm ilkel taklit gsterileri de vard. Anadolu'ya yerletikten
sonra, orada daha nce yaam halklarla, ada
olduklar halklarn kltrleriyle alverileri olmutur.
Bunun sonucunda, zellikle Anadolu kylsnn bugn
de oynad, bolluk trenlerinin kalntlar olan ve dnya
tiyatrosunun en nemli kayna saylan seyirlik
oyunlarn gelitirmilerdir. Aslnda, Bat tiyatrosuna
kaynaklk eden eski Yunan dram da buradan gelmitir.
Ne var ki, Anadolu Trkleri, yzyllar boyunca bu bolluk
trenlerini ilkel bi-
I Metin And,
vd.
Tiyatro Klavuzu,
imlerinde korumu olmalarna karn, Batklar gibi bunlardan olgun bir tiyatro gelitirememilerdir.
Dramatik zellikte olan seyirlik oyunlarn belli
ballar, meddah, yalanc savalar, kukla, glge
oyunu,
hokkabaz,
dramatik
danslar
ve
ortaoyunudur.
Geleneksel tiyatromuzun trleri bunlardr.
Meddah ya da dramatik biimde hikye
anlatma sanat, slam lkelerinde ok grlen bir
trdr. Bu yzyln bana dein -kesintisiz- gelebilmi
olan meddah gelenei, dramatik seyirlik oyun trleriyle
birok ortaklaa zellikler gstermekle birlikte, teki
trlerin hep gldrmeye ynelmi ve gstermeci bir
sunuta olmalarna karlk; dinsel, destans, yiitsi,
duygusal, alatl konulara da yer vermesi, ayrca
dinleyici ve seyirciyle duygusallk ba kurmaya ve
zdelemeye dayanmas bakmndan, meddah, teki
trlerden ayrlr. Kahvehanelerden, han kelerinden,
konaklara, saraylara dein, yzyllar boyunca, meddah
hikyeleri Trk halknn dramatik gereksinmesini en iyi
karlayan trlerden birisi olmutur.
Kuklaya gelince, bu belki de Trklerin Anadolu'ya
gelmeden de bildikleri bir trd. Ama kuklann asl
gelimesi, Trklerin Anadolu'ya yerlemelerinden sonra
balar. Ne var ki, bu tr, 16. yzylda Trkiye'ye giren
glge oyunu ya da Karagz kadar yaygnlamad.
Karagz, aslnda Trklere zg bir gsteri
trdr.
16. yzyln
ilk
yarsnda
teknii
Msr'dan
renilen
glge
oyununu
Trkler,
yaratclklaryla en olgun, en zgn biimine
vardrmlar, Balkanl ve slam komularna da
sevdirip retmilerdir. Karagz de, meddah
gibi tek sanatnn gsterisidir. Ancak deriden
yaplm, renkli, kla gsterilen grntler ve
ustalkl bir konuma sanatyla sunulan ok
zengin bir tiyatro trdr. Denebilir ki,
Trklerin en nemli kltr hzinelerinden
rutiyet
tiyatrosu;
nciis
ise,
1923'ten
gnmze dek gelen Cumhuriyet tiyatrosudur.
a) Tanzimat tiyatrosu
Bat tiyatrosunu, Trkler, nce stanbul, zmir gibi yabana
aznlklarn
yaad
kentlerde,
yabana
tiyatroculardan tanmlardr. Bu konuda ncl, Bat
kltryle daha kolay iliki kurabilen Ermeniler
yapmtr. Ermeniler, nce kendi dillerinde temsiller
verirken, zamanla seyircilerini geniletmek ve kamu
desteinden yararlanmak iin, Trke de oynamaya
balamlardr. Bu arada saray ve evresinin de
gelimede byk katks olmutur. Ayrca yerli ve
yabanc olmak zere tiyatro topluluklar kurulmutur.
Ermenilerin kurduu ark Tiyatrosu ile, bu
topluluktan kma ve zmir'de temsiller veren
Vaspuragan topluluu, Ermenice temsillerin yan sra
Trke temsiller de veriyordu. Kurduu tiyatro ile Trk
tiyatrosuna ilk byk hizmeti yapacak olan Gll
Agop, bu almalarn iinde yetiir.
Gll Agop, yalnz Trke oynayan, zamanla
Mslman Trk oyuncularn da katlaca bir
tiyatronun nemini anlar. nce kurduu Asya
Tiyatrosu'nu,
Osmanl
Tiyatrosu'na
dntrerek, -stanbul yakasnda eski bir sirk
ve tiyatro binas olan- Gedikpaa Tiyatrosu'nda
temsillere balar. Daha ok yabanc tiyatrolarn
oynand Beyolu yerine, Trklerin ounlukta
olduu bir blgede alan tiyatro, seyircinin
yetimesi bakmndan da bir kolaylk salar.
Her trl yarmaya kar korunmak ve ayrca
kamu desteinden yararlanmak iin 1870'te bir
tekel ferman da alr. Bylece mzikli oyunlar
dnda Trke temsillerin tekeli, on yl iin
Gll Agop'a tannr.
Gll Agop'un, Trk oyun yazarlarnn
yreklendiril- mesinde Mslman Trk sahne
O dnemin nemli bir giriimi de, Ahmet Vefik Paa'nm -Bursa valilii srasnda kurduu- Bursa
Tiyatro- su'dur. Bursa'ya stanbul'dan gelmi, ilerinde
Fasulyeci- yan Efendi, Ahmet Fehim ve Kk smail
Efendilerin de bulunduu topluluk oluturur bunu. yi
seilmi ve hazrlanm, halka tiyatro sevgisini
alayacak oyunlarla birka yl Bursa'da dzenli tiyatro
temsilleri verilir. Ancak, jurnaller zerine, Paa,
soruturma iin geri alnnca, almalar da durdurulur.
Bu arada, Gll Agop'un tekel fermannda ak kap
bulan iki grup tiyatrocu vardr: Bunlardan ilki, tuluatlardr. Onlar metinsiz, domaca oynadklarndan, tekelin
kendilerine kar uygulanamayacan syleyerek tuluat
tiyatrosunu kurmular, balangta, Gll Agop tiyatrosunun oynam olduu oyunlar kendi sluplarnda sahnelemilerdir. Bunda ncl, nl ortaoyuncusu Kavuklu
Hamdi,
Hayalhane-i
Osman
Kumpanyasyla Aksaray'da kurduu bir tiyatroda
yapmtr. Tekeldeki ikinci ak kap ise, tekel d
braklan mzikli oyunlardr. an nl bestecisi
Dikran uhacyan, Opera Tiyatrosu adyla kurduu
toplulukla, daha ok kendi mzikli oyunlarn, bu arada
eviri mzikli oyunlar oynamtr.
Gedikpaa Tiyatrosu'nun ykl ve tekelin sresinin
sona erip bir daha yenilenmemesi zerine birok
topluluklar kurulur. Bu arada, hem o an hem de
Merutiyet tiyatrosunun nemli tiyatro adamlarndan
Mardinos Mmakyan, balarda Gll Agop'un oyun
seimine yakn bir yol izler, ancak, gerek kendi tiyatro
anlay, gerek istibdat rejimi koullarnn zorlamas
Efendi, vb.
Ama, dnemin -zellikle komedya alanndaen nemli yazar, Bursal Feraizcizade Mehmet
akir'dir. Molire etkisiyle yazan ilk komedi
yazarmzdr o.
Araya, istibdat ve onun sk denetimi girmemi olsayd, Tanzimat tiyatrosu, kukusuz ok daha olumlu gelimeler yapard.
b) Merutiyet tiyatrosu
23 Temmuz 1908'de, Merutiyet tiyatrosu ad
verilen dnem balar.
Bu dnem tiyatro anlay, seyircilerin, oyuncularn ve
tiyatro topluluklarnn sayca bolluu ile oyunlarn zellikleri bakmndan, dnemin alkantl havasn yakndan
izlemekte, onu en belirgin bir biimde yanstabilmektedir.. Merutiyet'in ilan byk umutlar yaratm, zgrlk
ve Merutiyet kavramlarnn btn kaplar aan tlsml
bir anahtar olduu sanlm; huzurun, umudun, gvenliin hemen gerekleeceine inanlmt. Bunun sevinci, cokunluu dolu doluya yaanm; tiyatro da bu
sevincin, cokunluun szcs olmutur. Eski ynetimin
adamlar
grg
ve
yaantlarn
Merutiyet'te
kazanmlardr.
zetle, Cumhuriyet tiyatrosunun temelleri bu dnemde atlmtr.
c) Cumhuriyet tiyatrosu
OKUMA
"Cumbal
stanbul
evlerinin
bu
gzel
dilberlerinden
arklar
dinleyip,
oyunlar
izleyeceksiniz. Hem de gbek atmadan, kala
kvrmadan tutun da danszlere ta kartan
trnden oyun-
SORULAR
1. Geleneksel Trk tiyatrosunun nitelikleri ve belli
bal oyunlar nelerdir? Bunlar iinde Karagz ve
Ortaoyunu'nun nemi nedir?
2. Trkiye'de, Batl tiyatro ne zaman doar ve
hangi dnemlerden geer?
3. Tanzimat tiyatrosunun zellikleri nelerdir? Bu
dnemde nl tiyatro topluluklarndan hangilerini
biliyorsunuz? Bunlar arasnda Gll Agop'un yeri ve
nemi nedir? Bu dnemde nl tuluatlardan
kimleri tanyorsunuz? Dikran uhacyan kimdir?
Tanzimat dneminin oyun yazarlar kimlerdir? Ve ne
gibi nitelikler tar yazdklar oyunlar?
4. Merutiyet tiyatrosunun nitelikleri nelerdir? Bu
dnemin balca tiyatro adamlar kimlerdir? Oyun
yazarlar olarak kimleri tanyorsunuz? Bu dnemin
oyunlar ne gibi trlere ayrlabilir? lerinde en
nemli olanlar hangisidir?
5. Cumhuriyet tiyatrosunda ne gibi gelimeler
olmutur? Bu dnemde, nemli tiyatro adamlarndan
kimleri tanyorsunuz? Bunlar arasnda Muhsin
Erturul'un yeri ve nemi nedir? Cumhuriyet
tiyatrosunda
resm
ve
zel,
nemli
tiyatro
kurulular hangileridir? Bu dnemin nemli oyun
yazarlar
kimlerdir?
Cumhuriyet
tiyatrosunda
oyunlarn balca konular neler olmutur ve
olmaktadr?
SNEMA
evrilir.
Ad,
INijat zn,
11-37.
Ankara, 1968, s.
1915'te, "Merkez Ordu Sinema Dairesi" kurulur. Banda bir Alman vardr: Weinberg. Yardmcs da Fuat
Uzknay. Trkiye'de, film yapmak iin oluturulan ilk kurulutur bu. Savala ilgili eitli belge filimleri ve haber
fi- limleri evrilir.
Ertesi yl (1916) Weinberg, "ykl film" yapmak
ister: Himmet Aann izdivac'm evirmeye balar. Ne
var ki, az sonra oyuncular silah altna alnr ve ekim de
yarda kalr. Filmi, savatan sonra Fuat Uzknay
tamamlayacaktr.
1916'da "Miidafaa-i Milliye Cemiyeti" adl -yar askeribir kurulu, gelir kaynaklarn artrmak amacyla, film
yapmna balar ve Sedat Simavi'ye ilk filmi evirtir:
Pene (1917) ile Casus (1917). Birincisi bir oyundan
uyarlanmtr; kincisi ise bir sava ve casusluk filmidir.
Ama, asl nemlisi, ilk "ykl" filmlerimiz olular.
1919'da, tannm tiyatro oyuncusu ve ynetmeni
Ahmet Fehim Efendi, Miirebbiye ile BinnazT evirecektir.
Birinci filmin bir zellii de u: igalci glerce
Anadolu'da gsterilmesi yasaklanarak ilk "sansr" edilen
film oluu bizde. Yine bir tiyatrocu olan Sadi Karagzolu
-sahnede byk bir baaryla canlandrd "Bican
Efendi" tipine dayanarak- Bica Efendi Vekilhar adl
gldr filmini evirir.
Kurtulu Sava sonunda, orduya aktarlan sinema
aralaryla stiklal, zmir Zaferi (1927) adl byk bir
belge filmi yaplr. Yine ayn yl, Trkiye'nin ilk zel yapm
evi olan "Kemal Film" yapmcla balar.
1922 ylnda, Trk sinemaclnn ilk dnemi kapanmakta, yeni bir dnem balamaktadr.
Sekiz yl sren bu balang yllarnda, yeni bir sanat
alannda ilk rnekler ortaya konmutur. Bakalarnda da,
b) Tiyatrocular dnemi
1922 ylnda, Trk sinemasnda yeni bir dnem
balar. Tiyatronun etkisini gittike daha fazla duyurduu
bir dnemdir bu. "Tiyatrocular dnemi" diye adlandrl
da bu yzden. 1953'e dein sren bu dnemin tek
temsilcisi de nl bir tiyatrocudur: Muhsin Erturul.
Muhsin Erturul, 1922 ylndan balayp,
sinemay kesinlikle brakt 1953 ylna dein,
Trkiye'de 29 film yapt. Bunlar arasnda, en
nemlileri unlar: lk Trk kadnlarn (Bedia
Muvahhit ve Neyyire Neyir) beyaz perdeye
karan Ateten Gmlek (1923), ilk sesli Trk
filmi olan stanbul Sokaklarnda (1931), daha
sonraki btn Kurtulu Sava filmlerine rnek
olan Bir Millet U/am/or (1932), biim
asndan yenilikler tayan Aysel, Batakl
Damn Kz (1934).
yetitirdiler.
Ynetmenlerin
bazlarnn
bamsz
almalar, kendi yapmevlerini kurmalar, yeni
yetienlere
olanak
tanmalar,
eski
kadronun
egemenliini iyiden iyiye sarst.
Gei dneminin en nemli ynetmenleri
olarak, Faruk Ken, Baha Gelenbevi, adan
Gerici
akm,
sinemaya
sramakta
gecikmedi. Dinsel filmler, daha dorusu din
duygularn smrc filmler byk bir art
gsterdi. Ezan, mevlit okuma sahneleri, dua
sahneleri, daha nceki yllarn arkl gbekli
sahneleri kadar gereksiz, bol bol ve onlarla
birlikte yer almaya
deil,
ky
evresini
de
ayn
yanstabileceini ortaya koyar.
ustalkla
tersi bir kutbu temsil eder. Muhsin Lrturul'un etki bakmndan tiyatrocular zerindeki roln, Akad yeni
sinemaclar
zerinde
oynamtr.
Gei
dnemi
sinemaclar olsun, Akad'dan sonra ortaya kan yeni
ynetmenler olsun, 1955'te onun brakt yerden -ok
kez onu tekrarlamakla- ie balamlardr.
Liitfi Akad'dan sonra, byk ounluu dorudan
doruya sinemac olarak ie balayan elliden fazla
ynetmen kar ortaya. Ne var ki, bunlar iinde stnde
durulmaya deer olanlarn says bir dzineye bile
varmaz. Bu dnemin, 1960'lara dein olan blmnde,
Akad'dan sonra en nemli ynetmenleri Metin Erksan,
Kbrs olaylar nedeniyle balayan ve giderek antiem- peryalist bir boyuta ulaan genlik eylemleri; TIP'in
1965 seimlerinde salad baar, egemen gleri yeni
nlemler almaya gtrm ve aldklar nlemleri de
-zaman gemeden- uygulamaya balamlardr. te bu
durumda, dzenin sinemasna kar direnmek, gerek
bir sorun olup kar. Bylece, 1965'e dek, bir "blok"
oluturan ynetmenler, bu tarihten sonra bir "yol
ayrm"na gelirler.
Nedir onlar yol ayrmna getiren?
Gereklii
kavrama
ve
yanstma
yntemi
konusundaki gr ayrlklar.
Bu nedenle, 1965'e dek, sosyal gerekleri dile
getirme konusunda birleen ynetmenler, bu tarihten
sonra gereklii dile getirme temelinde birbirlerinden
ayrlmaya balamlardr. Bu ayrlma, zamanla bir
kutuplamaya dnr: "Tutucu" ve "dnmc"
eilimler kar ortaya.
Tutucu eilimler, Trkiye toplumunun temel
sorununun "Dou-Bat atmas" olduunu
ileri srmekte; snf gereini, giderek snf
atmasn reddetmektedir. Baka uluslarn
kltrlerine kapal, salt yerli geleneklere yaslanan bir sinema anlaydr bu. Dnmc
eilimdeki- lerin nerdikleri sinema anlay
Tutucu eilimlerin ayrm "rk" bir sinema anlayna kadar varrken, dnmc eilimin ayrm, ilericidevrimci bir sinema anlaynn domasna neden olur.
Snf gereini ve snflararas mcadeleyi kabul eden,
sahnede her eyin bu balam iinde gsterilmesi
gerektiini neren bir sinema anlaydr bu.
Bu eilimin -imdilik- tek temsilcisi Ylmaz Gney'dir.
Ylmaz Gney, sinemaclmzda yeni bir
satrn ilk harfidir. Kendisinin de iinde yer
ald "dnmc" eilimleri daha ileri
gtrm; niteliksel bir deiime uratarak,
"devrimci" bir boyuta ulatrmtr onlar.
Bu nedenle de o, sinemaclmzn bir
"dneme- ci"dir.4
Ylmaz Gney, katklarn srdrr ve giderek sinemamz ulusal plandan uluslararas plana karp kabul ettirirken; son yllarda, zellikle Atf Ylmaz'm (Adak, Selvi
Boylum Al Yazmalm, Talihli Amele), bir Sreyya
Duru'nun (Kara arafl Gelin, Gneli Batakl, Derya
Gl), bir Erden Kral'm (Kanal, Bereketli Topraklar
zerinde), bir erif G- ren'in (Endie, Almanya Ac
Vatan), bir mer Kavur'un (Yusuf ile Kenan), bir Korhan
Yurtsever'in (Fratn Cinleri), bir Yavuz zkan'n (Maden,
Demiryolu), ksa metrajl fi- limlerde bir Sha Arn'n, son
olarak bir Ali zgen- trk'n (Hazal) katklarn
gryoruz.
Hepsi de, sinemamzdaki byk atlmn rnekleridir.
Trk sinemasnn sorunlar
Btn bu i ac gelimelere karn, Trk sinemas,
byk sorunlar olan bir sinemadr. Sinemamz, akas,
bir "bunalm" iindedir ve kamamaktadr bu
bunalmdan.
Gerekten, Trk sinemas, birka olumlu adm bir
yana braklrsa, bugne dein, halkmzn karlarna
uygun, gerek ve drst bir sanat kolu durumuna
gelememitir.
Niin?
yetersizliktir.
zetle, kltrel adan, sinema, Trkiye'de hibir zaman gerekli biimde benimsenmi deildir. Tfalka itilen
elence trlerinin iinde, sanata en uzak durumda olanlardan biridir. Her yl yaplan yzlerce filmin iinden yalnzca birkann bir deer tamas gerei deitirmiyor.
Sinemamz ada dzeye nasl karlabilir?
Ulusal filmcilik merkezinin doru bir biimde kurulmas, sinema kulpleri ve sinemateklerin almalarnn
desteklenmesi ve gelitirilmesi, sansrn kaldrlmas ya
da dzeltilmesi, kaliteli filmler ve belgesel filmler iin
devlet desteinin kanunla dzenlenmesi, sinema
okullarnn almas ve niversitelerimizde filmoloji
blmlerinin kurulmas, akla ilk gelen nlemler
arasnda...
Ama, gerekten ada bir sinemann kuruluunun,
dzendeki bir deiiklie bal olduu da unutulmamal!
DAHA OK BLG
Zahir Gvemli, Sinema Tarihi, stanbul, 1960.
Nijat zn, Sinema El Kitab, stanbul, 1964.
OKUMA
"SR" NE ANLATIYOR?
"Sr", Dou Anadolu'nun barndan kopup gelen
bir byk frtna, bir nnde durulmaz rzgr, bir ac
lk, bir vahi senfoni gibi insan alp gtryor.
Her trl direnii, n veya art-yargy, eletirme
abasn, yaklam belirsizliklerini veya "retorik"
tartmalarn gsleyen, gslemeye yeterli bir
sinema karsndayz... Bir Helenistik duvar kadar
salam, bir Golyat kadar ayakta bir yap, bir olayfilm... ncelikle susalm, sinemann (Sine-Pop
sinemasnn bozuk projeksiyonunda bile kendini
gsteren)
gcne
brakalm
kendimizi;
bu
grntleri tadalm, bu sarsc destan iimizde
duyalm, bu mzii yaayalm... Filmi duygu
dzeyinde alglayalm nce. Sonra, tartalm.
"Sr", Siirt dalarnda yaayan Veysikan ve
Halilan
airetlerinin
atmas
erevesinde
Veysikan'larn kn, daln, Veysikan'dan
iva'la, Halilan'dan Berivan'n acl sevgisini
anlatyor.
"Sr" ok deiik planlarda gelien, zengin
dokusunda ok eitli malzeme tayan, eitli
yaklamlar gerektiren bir film... Nerden balamal?
Filmin en nemli bir yan, ok iyi allm bir
senaryonun ana kaynan oluturduu bu zenginlik.
Ylmaz Gney (yazar Ylmaz Gney, ozan Ylmaz
Gney, lkesini, halkn onca iyi tanyan gzlemci
Ylmaz Gney), Beri- van'la ivan'm yks
evresine
bir
dolu
zenginlik
serpitirmi...
Sinemamzdaki tek boyutlu, tek-izgili yklere
kyasla nasl bir zenginlik bu!.. Ne ok hayat, ne ok
gerek insan yz beliriyor iki saat boyunca: Berivan
ve ivan denli Hamo'yu, karsn, ivan'n saral
kardei Abuzer'i, ukuruna dkn, maaralardan
bulduu Urartu eserlerini yok pahasna, "bir kilo lokumla bir kilo kuru zm" karl eriye satan
dier karde Silo'yu, sonra Halilan'lar, Berivan'n
kardelerini, kente yerlemi, apartman kapclna
"Sr:
Diyalektik
yknn
Epik
ise budur: Onlar filmi polis hafiyesi deil, sinema seyircisi gibi seyrettiklerinden seyrettiklerinin tadna
varrlar, zevkini karrlar... Ve onun iin "Sr"
Trkiye'deki brokrasi tarafndan tu-kaka edilirken Batl
ona byk dln veri verir...
"Sr" Trkiye'nin geri kalmln anlatyormu... Ne
yapalm ki, Trkiye'nin ilerici sanats imdilik her
alanda geri kalmlmz anlatmay yeliyor. Bundan
yaknanlar o zaman kendi sanatlarn karsnlar
ortaya, geri kalmlmz deil ileriye gitmiliimizi,
kylmz
deil
kentlimizi,
emekimizi
deil
burjuvazimizi anlatan pembe yaptlar koysunlar ortaya...
Ne yazk ki bunu yapamyorlar, resm ideolojiye uygun
yaptlar verecek gerek, byk, apl sanatlar
karamyorlar
ortaya...
Sinemam/,
dier
sanat
dallarmzdaki gibi lke gereklerini anlatan, bu
gereklerden g ve esin alan sanatlar yetitiriyor.
Bunlarn yaptklarnn resm ideolojiyle yetkili veya az
yetkili kiilerin beenisiyle yerinde ve tarihin her
dneminde gerek sanatnn yazgs resm ideolojiyle
atmak, iktidarla uyuamamak olmutur. Bu gerei
bilerek ve karlaaca glkleri unutmayarak
almal Trk sinemacs... baka yolu yok. Bugnk
glkler, yarnn gerek demokratik Trk halk
sinemasna giden yolda almas gereken kanlmaz
aamalar simgeliyor...
(Atilla Dorsay, "'Sr"nn dl ve Alnacak Dersler",
Cumhuriyet, 17 Austos 1979)
SORULAR
1. Sinema, Trkiye'ye ne zaman ve nasl girer?
2. lk Trk filmini, kim, ne zaman ve hangi rastlantyla
evirmitir?
3. Trk sinemas, geliiminde hangi dnemleri
yaamtr bugne dein?
4. Trk sinemasnn ilk dnemi hangi yllara rastlar?
Bu dnemde hangi ynetmenlerin, hangi filmlerini
MZK
Trkler,
verdiler.
tarihleri
boyunca,
mzie
byk
nem
Belki, ok az folklorda, duygulardaki itenlik ve yresel renk bakmndan bu denli eitlilik ve dirilik vardr. Bu
trkler, oyun havalar, bunlar ereveleyen yresel
giyim-kuam, danslar, zevk ve duygu bakmndan, hayret verici ayrlklar gsterir. Ulusal geleneklerin kayna
olan bu mzikli, dansl, ssl lemde da yansmalarn
hep efendilii, mertlii ve ruh inceliini dile getirdiini
grrz.
Mziimizin, duygulu olduu kadar, gr kaynaklarndan biridir halk mzii.
Halk mzii, bilimsel aratrma dzenine bal eitli
almalarn konusu olmutur. Hemen hepsi de Cumhuriyet dneminde balayan bu almalar, eitli aamalardan geerek bugne varmtr.
Halk mziinde byk sanatlarn ortaya
k da, gene Cumhuriyet dneminde olur.
Bunlarn iinde, zellikle Ruhi Su, -Anadolu
Trk kylsnn byk bakaldr dizisinin bir
halkas olarak- al, syleyii ve besteciliiyle
yepyeni bir yorum getirmitir.
Baka sanatlar da gryoruz bu alanda: Bir
Rahmi Saltuk, bir Zlf Livaneli, bir Sadk
Grbz... Klasik mziimizi okseslendirmeye
dein varan -geni apl- almalaryla, Timur
Seluk'un apayr bir yeri var bu gelimede.
klar mzii iinde de k Veysel'in, k
hsani'nin,
k
Mahzuni'nin
yerlerini
unutmamal!
Operas
kurdurulur.
Gelecein "oksesli" mziinin sanatlar, bu kurumlarda yetieceklerdir. Yetiirler de...
oksesli
Trk
mziinde,
en
yaln
oksesli
trklerden balayp, oda mzii, senfoni, konerto,
opera apndaki biimlere dek uzanan geni alanda eser
vermi bestecilerimiz vardr.
oksesli mziin Cumhuriyet dnemindeki
ilk ncleri olarak kabul edilen be bestecimiz
yeni
adlarla
genellikle alarnn gerisine dmemek iin aba harcarlarken, gemiten kalan teksesli mzikle, zengin ve
renkli folklora da eilmilerdir. Bat tekniini ve ulusal
kaynaklar birletiren mzik almalar, mzik sanatnn
gelimesi bakmndan olumlu bir bireimin simgesi
olmutur. Ne var ki, bu bireim, halka ulaan, halkn mal
haline gelen bir mzik yaratlmasn salayamad; ancak
mutlu bir aznln sanat gereksinmesini karlad.
oksesli mziin halka gtrlmesi, halka benimsenmesi -yz aartc btn baarlara karn- Cumhuriyetin
yarm yzylda gerekletiremedii admlardan biri
olmutur.
Trkiye'de "mzik politikas"tu nasl ayarlamal?
Her alanda olduu gibi, mziimiz de bir kargaa
iinde.
nce bir olaydan bahsedelim: Son yllarda, "Arap taklidi" bile deil, dpedz "Arap kopyas" olan bir mzik
trnn rnekleri evremizi sarmtr. Uzmanlarn dilinde
"arabesk" diye geer bu mziin ad.
"Dolmu mzii" dendii de olur.
Dou kaynakl ezgilerin, yalvarp yakarma, inleme,
ac ekme gibi duygular dile getirecek biimde
kullanlmas bu.
Bir "tr" deil, bir "slup" aka.I
Dikkati eken bir nokta da, da baml kapitalistlemeye kout olarak yaygnlk kazanm olmas. Hibir kltrel deer yaratmayan burjuvazinin, nne gelen en
yoz, en geri, en yetersiz deerleri benimseyip,
benimsetmekteki ustalnn bir rnei bu da. Burjuvazi,
bir yandan Ba- t'daki disko mziine ve hafif mzik
rnlerine Trke sz deyip "aranjman" soytarlna
yol aarken; halkn belli bir kesimine de "arabesk"i
gtrmtr.
Biri, ikili gazino ve tavernalarda mezelik; teki
afyon!
Mmtaz Soysal'n dedii gibi, aslnda kmsenmemesi ve zerinde titizlikle durulmas gereken bir olayla
kar karyayz.
"Arabesk" dediimiz ey, mzik alanndaki "tarihsel
yamlg"nn bir sonucu deil mi acaba?
Yasaklarla, zorlama yaynlarla bir mzii ortadan kaldrabileceimizi sandk, ortaya "arabesk" kt.
Tpk gizli Kuran kurslar, skmaba modalar gibi...
Hemen btn tarihsel yanlglar kadar bunun da
zerine bilinli, akll ve dikkatli bir biimde eilmek
gerekiyor. Halk "arabesk" mziine iten etkenler
nelerdir? Eksik kalan nedir? O ynlara nasl yaklamak
dorudur? tici bir "kltr patronluu"na sapmadan
mzik zevki nasl gelitirilebilir?
Btn bunlar, uzmanlk ve ustalk isteyen konulardr.
Ama, herhalde, Trk toplumunu, her alanda olduu
gibi, mzikte de yaad "kemeke"ten kurtarp, bir
"btnle" varmak iin hayli dikkatli abalar harcamak
gerekiyor.
OKUMA
byk
halk
ayaklanmas
da
XV.
yzyldadr.
Anadolu'nun yoksul Trk, Yunan, Yahudi ve Ermeni
kyllerini ayn sancak, ayn kardelikte toplayan
ilke: "Yrin dudandan gayri her eyde ortak" olma
zlemiydi.
Bilginler olsa, ilkel toplumculuk derdi... Bana
sorarsanz, hi de o kadar ilkel deil. Daha yaln
terimlerle sylersek, bu, btn emekilerin, tarih
boyunca
kardee,
zgr
yaama
duyduklar
zlemdir.
Trk klar, daha Anadolu'ya ayak basar
basmaz, bu umudun tayclar olmulardr. XIII.
yzyldaki byk "Babai" ayaklanmas, lal renkli
ha klahlar giymi, srtlarna dikisiz cppeler
geirmi, yanlarnda kocaman gzl evcil geyikler
gezdiren insanlarn istilac Moollarla ibirlii yapan
Seluklulara bakaldrmasdr.
"Baha' lar bakaldrlarn trkye dkmler, saz
da onlara elik etmitir.
ok iyi tanrm bu sava erlerini.
Homeros'un doduu, yaad yerlerde yaayan
bu yiitler, Homeros gibi yalnz gnl gzyle grr,
aydnlanrlar, kapal gzle her eyi grr, her eyi,
hatta gelecei bile bilirler.
Gz grmeyen kyl k Senem Bac'ya
orum'un kylerinden Da Saray'da rastlamtm.
Bana hem o gnk halimi, hem de geleceimi
anlatan bir hogeldin trks sylemiti. Kyde
anlatlanlara baklrsa, byle trkl falcln
ustasym.
Daha baka klarla karlatm. rnein, kendi
adn verdii kk Veysel'e yaslanarak yryen
byk ozan k Veysel'le tantm; yle diyordu
toprak iin:
"Benim sadk yrim kara topraktr..."
Geliyorum Ruhi Su'ya. O, mrn klara ve
trklere adam insandr. Yitik dizeyi urada, baka
birini tede bulur; bir ezgiyi u blgede saptar;
sazdaki bir ini k baka bir yerde. Bir mzik
SORULAR
1. Trklerin, tarihleri boyunca mzie verdikleri
nemi belirtiniz.
2. Gnmzde, Trk mzii denilince ne anlalr?
3. Trk halk mziinin zelliklerini belirtiniz.
Bizde, halk mzii stne almalar ne zaman
balam, nasl bir geliim izlemitir? Trkiye'de
"klar mzii", sosyal planda neyi dile getirir? Ruhi
Su'nun, Trk halk mziinde, giderek mziimizdeki
yeri nedir? (Okuma parasn okuyunuz.)
4. Klasik Trk mziinin nitelikleri nelerdir? Bu
mzik hangi aamalardan gemitir? Bu aamalarn
zellikleri nelerdir? Dede Efendi, bu aamalardan
hangisinde yer alr ve ne gibi bir rol oynamtr?
5. Tek sesli mzik, Cumhuriyet dneminde,
devlete niin horlanmtr? Bu mziin bugnk
sorunlar nelerdir? Mziim i z d ek i " A r a b es k" o l a y
hakknda c dnyorsunuz?
6. Batl "oksesli" mzik, Trkiye'ye ne zaman ve
nasl girer?
7 oksesli mzik, Trkiye'de, bugn balca ka
ynden gelimektedir?
8. oksesli mzikte, ilk "Trk beleri"nin iine
hangi besteciler girmektedir? Bunlarn katklar ne
olmutur? Bunlardan Adnan Saygun'un eserleri ve
grleri hakknda bilgi veriniz. "kinci Kuak"
bestecileri iinde kimler yer alr? Her birinin eilimlerini belirtiniz.
BOLUM IX
MZAH VE KARKATR
Kltrmzn en zengin alanlar arasndadr mizah ve karikatr. ok
eski ve derin bir mizahmz var. Karikatrmz ise, zellikle son yllarda
byk gelimeler kaydetmitir. Mizahmz gibi karikatristlerimiz arasnda
da uluslararas hretler yayor bugn.
MZAH
Mizah deyince ne anlalr?
56
2
etmek!
Silahn yerine mizah kullanmak yani.
Mizah, daha dorusu byk mizah ve mizah, top- lumlarda ite byle
ortamlarda doar ve ok nemli bir grev yklenir.
Trkiye'de mizahn geliimi
Trk halk edebiyatnda, yazl eserlerle birlikte szl gelenekte de,
gnmze dein sren, zengin bir mizah birikimi vardr.
"Fkralar", geni yer tutar bunlar arasnda.
563
56
4
Trk Mizah,
(1923-1973),
grevci mizah
anladm batan sylemeliyim.
...Beni mizah yazarlna iten etken, o gnk
ortamn koullaryd. Ksaca unu syleyeyim;
genellikle yoksunluk ve yoksulluk yaamndan
Mizahnn
yetimesi
iin
gerekli
bireysel
kouldan
da
anlalaca
zere,
mizah
bir
ykclktr. Mizah, kzgnlklarn, nefretini, kinini,
fkesini, hncm, bilinli bir biimde gerekten
yklmas gereken hedefe yneltebilir ve mizah
silahn halk yararna kullanabilirse, bir olumlu ykc
olur. Bunun tersi, inansz alayclktr, her eyi
ykclktr; bu olumsuz ykcla en iyi rnek
Pitigrilli'dir. Haincesine zeki, ama olumsuzluu
yznden byk mizah deildir. Marcel Aym ise,
hedefini bilen mizahdr.
SORULAR
1. Mizah deyince ne anlalr?
2. Trkiye'de mizahn geliimi hangi aamalardan
gemitir? ada anlamda ilk mizah dergisi
hangisidir bizde? Daha sonra ad brakm baka
hangi dergileri tanyorsunuz?
KARKATR
Trkiye'de, karikatr, yz yam amtr.
Karikatrmzn
gemii
incelendiinde,
onu
demokratik mcadelelerle i ie gryoruz. ada
Trkiye'de karikatr, hep zgrlkten ve demokrasiden
yana oldu.
ileli yaam da bata buradan geliyor.
i 1er siyasal ve sosyal olay karikatrmz
etkilemitir. Onun iin, karikatrmzn geliimini
anlatrken, yakn tarihimizin nemli olaylarn da
hatrlamak gerekir.
Aada bu geliimi -tannm karikatrcmz Tan
Oral'dan yararlanarak- anlatacaz.I
Trkiye'de karikatrn douu
Bilinen ilk Trk karikatr, 1870 ylnda Diyojen dergisinde yaymlanmtr. Teodor Kasap'm karmaya
balad bu dergide, izgi ile mizah buluur.
Diyojen
dergisi
ve
bu
dergide
yaymlanan
karikatrler, o gnk Osmanl ynetimini eletiriyor;
eitlik, zgrlk, adalet ve Merutiyet'ten sz
ediyorlard. Bu dergide, Namk Kemal'in de -takma
adlarla- yazlar yazdn biliyoruz.
Karikatr, bu dnemde "Merutiyet"ten yanadr. yle
olduu iin de, mutlakyet ynetiminden karln almakta gecikmez: Teodor Kasap'm dergisi birok kez ka-
Karikatrc Cem'in katksyla da byyen muhalefetin sonunda, 1908'de, ikinci kez Merutiyet ilan edilir. Ve
bir anda otuzdan fazla mizah dergisinin yayma balad
grlr. Bu dergiler, istibdatm sona ermesinden doan
sevinci, zgrlk sevincini haykrmaktadrlar.
ikinci Merutiyet'in sonlarna doru basklar yine younlar; dergiler kapatlr, hogrszlk, glmeyen dnce yeniden sarar ortal.
Bir sre sonra da hogrnn, glen dncenin hi
yaayamayaca I. Dnya Sava gnleri gelir ve byk
aclarla biter, imparatorluk dalm, paralanm ve
paylalmtr. Ne var ki, ayn gnlerde, yeni bir devletin
de temelleri atlmaktadr:
Kurtulu Sava balamtr.
Ulusal Bamszlk Sava'rdan Cumhuriyete
Kurtulu Sava'nn balad yllarda, igal altndaki
stanbul'da iki mizah dergisi vardr ki, ayr grleri sa-
Aydede ile
Nehar
Tblek,
Mim
Uykusuz
gibi yeni
karikatrcler de ilk izgilerini veriyorlard. I
den- demokrasiyi savunan izgileriyle sava yllarn geirerek 1946 ylma varr. Bir yl sonra da Cemal Nadir
lr. Sava sonrasnda, Trkiye, ok partili demokratik
yaama hazrlanmaktadr. II. Dnya Sava'nm byk
sarsnts
kadar,
sava
sonrasnn
yaygnlaan
demokratik grleri de mizah ve karikatrmzn
serpilmesinde balca etkenlerden olur. ok partili
yaama gei ve -grece de olsa- genileyen
zgrlkler,
karikatrclere
yeni
olanaklar
salamaktadr.
Demokrasi bayra, yeni karikatrclerin ellerindedir
artk.
ok partililiin douu ve Demokrat Parti iktidar
- ok partili ortamda, sosyal konular rahatlkla yazlp
izilmektedir. Sosyalist partiler kurulmu; sosyalist gazete ve dergiler yaymlanmaktadr. Gerek gazetesinde
Esat Adil, Sabahattin Ali; Tan'da SertelTer yazmaktadr.
Gerek kapannca, yeni bir dergi, Marko Paa yayn
alanna kar.
Mizah dnyamzda uzun sre adndan sz ettirecek
bir dergidir bu.
Btn sahte deerlere vuran dergi, ktye
kullanmalar, karaborsaclar, harp zenginlerini konu
edinen mizahn srdrr.
Halk katlarnda ok tutulmaktadr; yle ki, tiraj
gitgide ykselir ve 60 bini bulur. Zamann tek parti
iktidar ile att kadar, Ulusal ef politikasn savunan
Akbaba dergisi ile de atmakta ve iktidar tarafndan
kapatldka Malum Paa, Merhum Paa, Ali Baba gibi
yeni adlarla yaynn srdrmektedir. Bir keresinde teksir
ile baslan dergiye "Gtenberg matbaasnda baslmtr"
ibaresi konur. Zamann iktidarnn Marko Paa'y
okuyucu
istemini
karlayamamaktadr.
Gazete
patronlar da, kendi karlar gerei birinci sayfa
karikatrn gereksiz bulmakta ve karikatr, gazetelerin
birinci sayfalarnda yava yava silinmektedir.
Gerekten
27
Mays'tan
sonradr
ki,
Sanayileme hzlandka ii-iveren konular karikatrn ilgi alanna daha fazla girmeye balar. lkede gelien devrimci grler karikatrlere de yansr.
Grevler,
ii-iveren
ilikileri,
snf
elikileri,
emperyalizm konular ilenmeye balanr; karaborsac
tipinin, soyut pahallk konusunun yerini, somut bir
biimde "patron" alr. Gazetelerden patronlarn att
karikatrn, duvarlarda afi olduu grlr.
Bu dnemde izilen karikatrn en nemli zellii,
halkn karn savunmas ve smrye kesin olarak kar
kmasdr. Bir zellii daha vardr:
Uluslararas planda da deerini kabul ettirir.
Trk
karikatr,
ilk
kez
1957'de
Bordighera'da yaplan yarmada, Turhan
Seluk'un izgileri ile Altn Palmiye dln
alr. 1960-1970 arasnda ise d yarmalarn
bir ounda ilk dereceleri Trk karikatrcleri
alacaklardr.
yana
olmutur.
Ve yeni imzalar, bu sanatn geleceine byk gvenimizi tazeleyip durmaktadr: Haslet, bunlarn banda.
O unutulmaz "Kmen"i ile Haslet Soyz...
Semih Balcolu - Ferit ngren, "56 Yln Trk Mizah ve Karikatr", stanbul, 1973.
Cumhuriyet Gazetesi 50. Yl Eki, "50 Yln Karikatr."
Ferruh Doan, "Cumhuriyet Dneminde Karikatr", Milliyet Sanat
Dergisi, say 52.
Tan Oral, "Trk Karikatrnn Yz Yllk Tarihine Ksa Bir Bak",
SORULAR
hangilerini
biliyorsunuz?
Eilimleri
neler
olmutur
bunlarn?
7.1960'tan bu yana, Trk karikatrnde ne gibi gelimeler
gryoruz?
8. Turhan Seluk'un karikatr anlay nedir? nl izgi-romanmn ba kahraman "Abdlcanbaz'Tn nitelikleri
nelerdir? (Okuma parasn okuyunuz.)
9. Gen kuak Trk karikatristleri arasnda kimleri tanyorsunuz? zellikle Haslet Soyz, "Kmen"de, izgileriyle
nasl bir eletiriyi gelitirmektedir?
10. Yz yl aan tarihi iinde, Trk karikatrnn savunduu
balca deerler neler olmutur?
BOLUM X
MMARLIK, RESM VE HEYKEL
Mimarlk, grsel sanatlarmz arasnda en eski ve kkl olanlardan biri. Dnya sanat tarihimizdeki yerimizi
zenginletiren de en bata o. Resim ve heykel ise -nce
dinsel olmak zere- eitli nedenlerden dolay 19.
yzylda giriyor lkemize. Ve Bat'dan geldii iin de,
uzun sre onun etkisinde kalyor. Grsel sanatlarmz
iinde -belki- en ok ulusal olan mimarlk da, 19.
yzylda Bat'dan gelen etkiler altnda kalacaktr. Ama
bir an gelecek, "ulusal" araylar balayacaktr bu
alanda.
Resim ve heykelde de yle.
Bugn de, her nn eitli sorunlar arasnda biri,
ite o "ulusal" olan bulmak...
MMARLIK
Trkiye'de mimarlk, slam-Trk mimarl, 19. yzyla
gelinceye dek, ilkin Osmanl ncesi bir aamadan geer. Osmanl devletinin kurulmasndan stanbul'un fethine dein, nemli bir gelime iine giren mimarlk, Fetih'ten sonra klasik am yaratacaktr. Ama, yalnz mimarlkta deil, hemen her alanda klasik yetkinlie varacaktr Osmanl sanat.
19. yzylda bir deime grlr mimarlkta: Bat,
etkisini gstermeye balamtr. Bu etkiye kar
"tepkiler"in yer ald yeni bir gelime iine girer
mimarlk. O etki ve tepkiler -baka sorunlarla beraberbugn de srmektedir.
Klasik Osmanl mimarl
Bat Anadolu'da ar ar oluan Trk toplum yapsnn mimarlk alanndaki istekleri, Osmanllarda da, teki
beyliklerde olduundan farkl deil. Orhan Bey'in padiahlndan teye, hemen hemen btn yap tipleri
ortaya km ve klasik Osmanl mimarlna gtren
farkllama, 14. yzyln birinci yarsndan kalkarak
kendisini gstermeye balamtr.
stanbul'un alnmasndan sonra, Osmanl devleti, Dou Roma'nn ardl olan yeni bir imparatorluk bilincine
varr. Fatih'in sz ve hareketlerinde byle bir
bilinlenmenin dile geldiini gryoruz. Fatih, Akdeniz
evresindeki toplumlar] inceler, talyan sanatkrlarn
arr, kendi portrelerini yaptrr. Yenilikler yalnz
resimde deil hemen her alandadr. teki sanatlara
oranla daha ok yerel kanunlara uyan mimarlk, 14.
yzyldan balayarak gsterdii gelimeyi, stanbul'da
"Ayasofya"nm fatihler zerinde yapt gl etkiden
sonra bsbtn hzlandrr. Tarihi Tursun Beg, eserinde,
"Ey Suf, eer Cennet'i aryorsan, o Ayasofya'dadr"
derken, bu etkiyi dile getirir. stanbul'un alnmasndan
ksa bir sre sonra yaplan eserlerin gsterdii u:
Mimari
kompozisyon
dncesinde
-daha
nce
bulunmayan- "yeni boyutlar" girmitir. Ve bundan byle,
Trk sanatnda grlecek gelimelerin asl kayna
stanbul ve onun iinde de saray olacaktr. Saray
evresinde gelien eilimlerin etkisi, sanatn rotasn
belirleyecek, -hemen her alanda olduu gibi- mimarlkta
da, imparatorluun her yanma "stanbul'un kurallar"
gtrlecektir.
Trk mimarl, klasik anda, evrensel deerde bir
yarat dzeyine varr giderek.
Bu mimari, Osmanl toplumunun uygarlk
yapsnn direkt ifadesi olarak da byk bir
belgesel nitelik tar, Osmanl tecrbesi,
dnyann en uzun politik tecrbelerinden
biridir. Ve dnya uygarlnn douunu gren
topraklar zerinde, Akdeniz evresinde, btn
gemi uygarlklarn verilerini bir lde
iererek ortaya kmtr. Bu kadar uzun bir
deneyim sonularnn sadece onu yaratanlarn
Osmanl mimarlnn Batllamas sreci, 18. yzylda balar; 19. yzylda tamamlanr. lk byk Batl yaplar, asker binalardr. Ksa bir zaman sonra bunlara retim kurumlan ile ilgili yaplar katlacaktr.
Ne var ki, Trk mimarlnn iine girdii bu sre, bir
"ithal ve kopya" srecidir. yle de olaca akt. nk
Bat'dan gelen biim, Trkiye'nin geleneksel kltrnde
I Doan Kuban,
1979, s. 189.
3. Bas, stanbul,
Birinci ulusal mimarlk dneminde, Bat uzlamaclndan farkl olarak, ulusal bilinci yaratmak amacyla
Seluklu, zellikle Osmanl din ve eitim kuramlarnn
mimari elerini yeni rnlerde kullanma yoluna
gidilmi, saak, pencere, stun balklar gibi mimari
elerin
biimlenileri
eskisinin
-bir
anlamdayinelenmesi olmutur. Uzlamac bir tutumun ar
bast bu dnemde "blgesel elere" daha fazla yer
verilmesi olumlu saylabilir. Ancak, bu dnemde, yap,
mimarn yaratc gcn gsterecek bir grsel eser
olarak kabul edilmi, gereksinmeler ile olanaklar
arasnda tam bir denge kurulamamtr.
ada mimarlk tarihimizde, ulusal mimarlk
araylarnn ilk dnemi 1910-1927 yllarn kapsar. kinci
dnem balamadan nce, araya 1927-1933 yllarn
kapsayan ve farkl bir mimarlk anlayn temsil eden
bir parantez girer.
Gerekten, 1922'den sonra, mimarlk, bir yandan
eitli amalarla yurdumuza gelen yabanc mimar ve
hocalarn etkisiyle, te yandan Trk toplumunun sosyal
yapsndaki deiikliklerin altnda yeni bir grn
kazand. ou Alman ve AvusturyalI olan bu mimarlar,
eitim
kuramlarmzn
ana
eitim
yntemlerini
Onlar
da,
kent
imar
planlarnn
uygulanmasna, kentsel fonksiyonlara arazi
zerinde yer ayrlmasna, kent estetiinin,
kentin tarihsel ve doal deerlerinin korunmasna ilikin sorunlardr. Trafik dzensizlikleri,
yeil ve ak alanlarn yetersizlii, otopark
gereksinmesi, hava kirlenmesi ve bakmsz
sokaklar gibi sorunlar da bu gruba girmektedir.
567
Eki.
Zahir Gvemli, Sanat Tarihi, stanbul, 1968.
Ruen Kele, Trkiye'de Yerleme, Konut ve
Gecekondu, stanbul, 1972.
"Mimari Miras ve Tarihsel stanbul, Dnenlerin
Forumu", Milliyet, 23 Mart 1975.
Metin Szen - Mete Tapan, 50 Yln Trk Mimarisi,
stanbul, 1973.
Trkiye (1923-1973) Ansiklopedisi, "Mimarlk" Maddesi.
Suut Kemal Yetkin, Trk Mimarl, Ankara, 1970.
OKUMA
568
569
570
SORULAR
1.Klasik Osmanl mimarl, ne zaman doar? Nelerden
kaynaklanr ve nasl bir dzeye varr? Klasik
Osmanl mimarlnn dou ve gelimesinde
stanbul'un nemi nedir?
2.Osmanl mimarlnda "Batllama" sreci, ne zaman
balar ve ne zaman tamamlanr? Bu srecin
mimarlk rnlerinin temel nitelii nedir? Ve ne gibi
tepkiler uyandrr?
3. Mimarlmzda "lusal araylar" niin ve ne zaman
balar? Ve hangi aamalardan geerek, ne gibi
sonulara ular?
4. Mimarlmzda
1927-1933
yllarn
kapsayan
dnemin zellii nelerdir? Ve nasl bir tepkiyle
karlar?
5. ikinci ulusal mimarlk akm ne zaman ve hangi
etkenlerin sonucu olarak doar? Olumlu ve olumsuz
yanlar nelerdir?
6. Trk mimarlnda bugnk gelimeler ve balca
sorunlar nelerdir?
7. Trkiye'de
kentlemenin
dourduu
sorunlar
nelerdir?
571
572
Bu sorular yantlamay -resmimizin bugn de yaayan byk ustalarndan- Nurullah Berk'e brakalm: Bu
sorular cevaplandrmak dikenli yolda yrmek gibi tedirgin eder kiiyi. Trk resminin uluslararas bir ne kavumu,
sanat
literatrne
girmi
tek
kiiyi
karamam olmas deerini kltmez bir kere.
Duralm bunun stnde. ada deil, modern
resmimiz -ki bence balang noktas orada- ancak 40
yanda, 1933'te 1973 ylna. Bir eyin eskiliini
anlatmak iin 40 yllk deriz. Ama bu 40 yllk sre, bir
sanatn domas, gelimesi, kendini dnyaya tantacak
gce erimesi iin ne kadar ksa. Modern ressammz
hibir gelenee dayaamamak, ne aldysa Ba- t'dan
alm olmak dram iindedir. Eski Trk sanatlarndan,
minyatrden, yazdan, ssleme trlerinden, hal, kilim,
inilerden alnacak ne vard? ok ey vard, nitekim
alnmaya, bir senteze varmaya baland, ama bundan
40 yl, 30 yl nce ne alnabilirdi? Trk ressam, 19.
yzyl na- tiiralizminden kurtulmu, dn rn olan
Bat
eilimlerini
henz
anlamamt.
Bat'dan
etkilenmekten, Bat ustalarn rnek almaktan baka
are yoktu. Nitekim, bundan 20 yl ncesine bakarsak,
Dufy'nin, Picasso'nun, Gro- maire'in, Lhote'un modern
resmimizde hayli rencilerini grrz. renci szn
burada izleyici" anlamnda kullanyoruz. Daha sonra
bu belirli etkiler silindi, ama Trk modern resmi Bat'y
uzaktan yakndan izlemeye devam etti. Bugn
ressamlarmz arasnda belli bal iki anlay seziliyor:
Biri, bir ulusal, yresel sanat yapma istei; teki,
sanatn bundan byle uluslararas bir "fonksiyonalizm"e yneldii dncesiyle, resim sanatn her
trl yerlilikten syrma abas. Trk resim sanatnn
uluslararas bir krata varamaynn ya da en azndan,
uluslararas
ne
kavumu
bir
temsilci
yetitiremeyiinin nedenini bu iki anlayn ne gibi
sonular verdiini aratrmakla buluruz. Ulusal, yresel
bir resim arayan sanatlarn kimileri konuya verdikleri
nem bakmndan "salt resim"den uzak, bir eit
hikyecilik peindeler. Konudan kurtulup plastik
elemanlarn ngrld bir eit Dou- Bat sentezi
arayanlarsa, birincilerden ok daha ilgin sonulara
Josef
Thorak
DAHA OK BLG
Malik Aksel, Anadolu Halk Resimleri, stanbul, 1960
Nurullah Berk - Hseyin Gezer, 50 Ylda Trk Resim
ve Heykeli, stanbul, 1973.
Nurullah Berk, "50 Ylda Resim Sanatmz", Trk Dili,
say 266.
Konur Ertop, "Cumhuriyet Dneminde Trkiye'de
Gzel Sanatlar", Cumhuriyet Gazetesi'nin 50. Yl Eki.
Zahir Gvemli, Sanat Tarihi, stanbul, 1968.
Doan Kuban, Trkiye Sanat Tarihi, stanbul, 1970.
Osman ekerci, slam'da Resim ve He/kelin Yeri,
stanbul, 1974.
Sezer Tansu, Resim Klavuzu, stanbul, 1974.
Trkiye (1923-1973) Ansiklopedisi, "Resim" ve
"Heykel" Maddeleri.
OKUMA
BR BALABAN SERGSNDEN...
Her eyiyle somut, her eyiyle insana en yakn bir
ressam Balaban. Onda dnceyle sanatsal eylem
arasnda en ufak bir
uyumsuzlua,, kararszlk veya kukuya rastlamak
olanaksz. Her bir eseri insan ve toplum olgularm
iddetle vurgulad halde, hibir eserinde olguya,
konuya yenilmilik gremezsiniz.
Ona gre konu bir zdr. Her z kendi kabuunu
yapar, yani kendi tekniini, kendi biimini getirir.
Sanat konusunu yaar. Konuyu yaamak ise onu
iten kavramak, dnya grne ve kiisel
duyarla gre szgeten geirmek, damtmak
demektir. Bu nedenle Balaban, "sanat yaantnn
izdmdr" der. B nedenle sahici bir sanat
olan Balaban'da sylev ve ieriklie kayma tehlikesi
bir tutum zorunluluu olarak ortadan kalkmtr.
Neyi nasl verirse versin, onun eserlerinin
mutlaka akt temel ekim noktas, belirli
teki
tablolarda
ise...
Onun
kurduu
kompozisyonlar
salam
bir
damar
halinde,
naklarmza dek iniyor. Tablolarnda bu ortada
buluma, bu evreyi seyrekletirip ortada youn bir
ekirdek oluturma, seccadelerdeki, hallardaki,
kilimlerdeki gbeklenmelerden alyor esinini. Buna
turalatrma da diyebiliriz. Btn eler gbei
besliyor,
bunun
sonucu
olarak
da
yanlar
seyrekleiyor, giderek salt a dnyor.
Kyden Kopanlar'da
bu zellii daha
bir
belirginlikle gryoruz. Arlar gibi uuldaarak, bir
btn, bir diren halinde kopup akan bu insanlar,
yalnz k iindedirler. Bu teknik uygulamann
anlatm asndan da etkisi ok nemli. nk byle
bir kitle, tek bilek, tek g halinde a giden bu
zlem seli, ancak parlak bir gelecein yolunda
yryebilir, [k, hibir figrn, hibir motifin peini
brakmayan k; devinimin anahtar, anlatmn
zembereidir Balaban'da...
(Bedrettin Cmert, "Balaban'n
Resimleri", Yeni Ortam, 10 ubat
1975)
SORULAR
1. Osmanl kltrnde resmin zellii ve yeri nedir?
2. Batl resim, bizde, ne zaman ve nasl balar? lk
temsilciler kimlerdir? Ressam Osman Hamdi Bey'in
Trk resmine asl hizmeti nedir?
3. ada Trk resminde, 1914 dnemi ressamlarndan
kimleri tanyorsunuz? Bunlarn resim anlay ve
Trk resmine katklar neler olmutur?
4. "Mstakil Ressam ve Heykeltralar Birlii", "D
Grubu", "Yeniler Grubu" hangi anlaylar temsil
ederler? Bu gruplara giren ressamlardan kimleri
tanyorsunuz?
5. Bugn yaayan eskilerin yan sra, orta ve gen
kuak
ressamlarndan
kimleri
tanyorsunuz?
KAYNAKA*
1. Genel kaynaklar
A. Kadir, Dnya Halk ve Demokrasi iirleri, 3 cilt,
stanbul, 1973-1980. '
A. Adnan Advar, Tarih Boyunca lim ve Din, stanbul,
1944.
Richard Alcock, Ksa Dnya Edebiyat Tarihi (ev. .
Tamer), stanbul, 1961.
Necip Alsan, amz 20. Yzyl, stanbul, 1969.
Metin And, Tiyatro Klavuzu, stanbul, 1973.
Max Beer, Sosyalizmin ve Sosyal Mcadelelerin Tarihi
(ev. G. stn), stanbul, 1965.
J. D. Bernal, Materyalist Bilimler Tarihi (ev. Emre Marlal), 2 cilt, stanbul, 1976.
J. Bronowski, nsann Ycelii (ev. F. Ofolu), stanbul,
1975.
John B. Bury, Dnce zgrlnn Tarihi (ev. Durul
Bartu), stanbul, 1978.
Henri Denis, Ekonomik Doktrinler Tarihi (ev. Atilla Tokatl), 2 cilt, stanbul, 1973-74.
Emin Trk Eliin, Tarih Boyunca leri-Geri Kavgas,
stanbul, 1967.
'
'
E. H. Gombrich, Sanatn yks (ev. Bedrettin Cmert), stanbul, 1980.
Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, 4. Bas, stanbul, 1980.
Zahir Gvemli, Sanat Tarihi, stanbul, 1968.
Orhan Hanerliolu, Dnce Tarihi, stanbul, 1970.
Selahattin Hilav, Felsefe Elkitab, 2. Bas, stanbul,
1975.
Claude Julien, Demokrasilerin intihar (ev. Mehmet A.
Kayabal), stanbul, 1974.
Glten Kazgan, ktisadi Dnce veya Politik ktisadn
Evrimi, 2. Bas, stanbul, 1980.
Berna Moran, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, 3. Bas,
stanbul, 1978.
Burada verdiimiz kaynaklar yalnz Trke olup, akla ilk gelen
eserleri kapsamaktadr (yazarn notu).
3. Szlk ve ansiklopediler
N. S. Aukin ve arkadalar, Politika Szl (ev.
Mazlum Beyhan), stanbul, 1980.
M. Bauvvier - A. Ibarrola - N. Pasquarell, Marksist Ekonomi Szl (ev. B. Aren - . Yaar), stanbul, 1977.
Devrimler ve Kar-Devriler Tarihi Ansiklopedisi, 4
cilt, stanbul, 1975.
Orhan Hanerliolu, Felsefe Ansiklopedisi, 7 cilt,
stanbul, 1976-1980.
EKLER
SAVUNMA
stanbul Devlet Gvenlik Mahkemesi Bakanlna,
1. BLMDE ''OBJEKTFLK' NE D MI K R
eydir. Hemen syleyelim: Bilim, taraf tutar; bilim adam taraf tutar. Ama
kimin tarafn? Gerein, dorularn tarafn! Btn bilim tarihi, gereklerin,
dorularn tespit edilmesi ve kabul ettirilmesi, yanllarn giderilmesi
abasnn, bu uurda verilen mcadelelerin tarihidir. Bu mcadelede, bilim
adamlar, gereklerden; dorulardan yana olmayan glerle kar karya
gelmitir, zaman zaman korkun ve iren basklara uramlardr.
Galilei'nin Katolik Kilisesi ile atmas bunun herkese bilinen bir rneidir.
Toplumlara baktmzda, toplumsal gerekliin (realitenin) kendisinde
"taraflar" vardr. Bilimsel, objektif metotla bu gereklii inceleyip tespit
ettiimizde, bu "taraflar" ve onlarn arasndaki gerek ilikiler, bu ilikilerin
nasl iledii ortaya kar. imdi, bu tespitin kendisi, -hibir yorum
yaplmasa bile- ister istemez bir taraf tutma anlamn tar. nk, bu
objektif tespit, toplumda bir tarafn iine gelir, br tarafn iine gelmez.
Niin? nk, taraflardan biri gerein, dorularn ortaya kmasndan,
bilinmesinden yanadr; teki deildir. Bylece, bilim adam istemese, uzak
durmaya alsa da, toplumda taraflar arasnda objektif bir durumdan
doan anlamazla, ekimeye, mcadeleye -dolayl olarak- katlm olur.
Kald ki, bilim adam, bilimsel almalarndan kan sonular kabullenmek
ve ona gre bir tavr almak durumundadr da. Fikir drstl, bilimsel
cesaret bunu gerektirir.
imdi, iddianamesinde, beni "tarafszla hibir ekilde riayet etmemek,
bir ilim adamndan ok bir grn insan olarak rencilerine tek ynl bir
retim yapmakla" (ddianame, s. 4) itham eden Sayn Savc'ya, yukardaki
aklamalarmn nda hemen cevabm vereyim: Kitabm yazarken,
iinde yaadmz aa ve topluma, bir bilim adam gzyle, yani objektif
olarak baktm. yle olduu iin de tarafsz kalmadm, kalamazdm. Evet,
bir grn insanym. Bir bilim adam olarak zaten byle bir gr sahibi
olmam gerekir. Grm, btn akl ile udur:
Kapitalist dnya, sosyalist dnya, geri kalm lkeler dnyas diye
ayr gerekliin yaand bir dnyada, ben, geri kalm bir toplumun
aydnym. lkemi, emperyalist kapitalizm, ierideki ortaklar ile ibirlii
halinde smrmektedir. Bu smr, ona kar kanlara, zaman zaman
"zor"a bavurarak srdrlmektedir. Bylesine ac bir gereklii yaayan
bir toplumun aydn olarak:
- "Emperyalizm"e ve "faizm"e karym. Tam bamsz ve gerekten
demokratik bir Trkiye'den yanaym;
- "Kapitalizm"e karym. nsanlarn insanlklarn btn boyutlaryla
duyarak ve tadarak yaayacaklar, smrs, nihayet yabanclamas
olmayan bir dzenden yanaym;
- Bugnk "geri ve baml" bir kapitalizmin devamnda yarar gren
glere karym. Tam bamsz, gerekten demokratik, smrs olmayan,
ileri ve uygar bir Trkiye'yi yaratacak olan glerden yanaym.
58
9
Dorudur veya yanltr, taraftar olunur veya olunmaz, bir bilim adam
olarak kabul ettiim metot, gr ve dncelerimden dolay kime kar
sorumluyum?
Yaadm aa ve topluma kar.
Ya mahkemeler? Asla!
Bilim adam, setii metottan dolay, bata ana kar sorumludur. Bir
bilim adam, metodunu seerken, ann metot konusundaki gelimelerini
ok iyi bilecektir. ann terk ettii, nihayet mahkm ettii bir metodu
sememekle ykmldr. Aksi takdirde yanllar yapar, giderek bilim
adam niteliini yitirebilecei gibi, ama ve kendi halkna kar zararl bir
kii olur.
Bilim adam, setii metottan dolay yaad topluma kar da
sorumludur. Toplumda, "akademik evreler"den balayarak, halk kitlelerine
varncaya dek eitli kesimlerle yz yzedir. Yanl bir metot semise,
toplumda gereklerin, dorularn ortaya kmasndan yana olmayan
glerin -bilerek veya bilmeyerek- oyunca olur; gereklerin, dorularn
ortaya kmasndan yana olan glere, giderek halka kar bir duruma
der.
Bilim adamnn mahkemelere kar sorumluluu var mdr?
Hayr! Bilim adam, bilimsel grevini yerine getirirken, mahkemelere
kar hesap vermez. Byle bir yol tutulursa, o toplumda hem bilim
ilerleyemez, hem de tarihte ok ac rneklerini grdmz byk
yanllklar yaplm olur mahkemelerce; giderek, adalet ar yaralar alr.
Bir bilim adam olarak, beni, bu genel tarih ve sosyal dorular asndan
olduu gibi, Trkiye'de -bugn eer kalmsa- demokrasi ilkeleri ve hukuk
asndan da sulandrmak, giderek cezalandrmak imknszdr.
Gerekten, Trkiye'de, ideal saylan ve gerekletirilmek istenen
demokrasi, "Batl" tipte bir demokrasidir.
Peki, nedir Bat demokrasisinin bata gelen zellii?
Bat demokrasisinin -o demokrasi tipine taraftar olanlarn srarla iaret
ettikleri- en byk zellii, toplumda deiik grlerin varln ve yaama
hakkn tanmasdr: Deiik sosyal karlarn bar iinde mcadele edebilmesi, bir taraf iin "zararl" gzkenin teki taraf iin -tam tersine- "yararl"
olabilecei gereinin kabuldr Bat demokrasisi. Bu demokraside, hibir
doktrinin imtiyaz yoktur. Hrriyete saygl olduka, her dnce serbesttir;
59
0
59
1
unsuruna da ne yazlarmda
rastlamaya
imkn
yoktur.
Mahkemesi'nin 141. ve 142.
ne de szlerimde
Burada,
Anayasa
maddeler hakknda verdii nl kararnda, "bilim ve sanat almalar serbesttir" diyerek, bu maddelerin bu tr
almalara uygulanamayaca yolundaki grn de
hatrlatmak isterim.
Sayn Bakan, Sayn yeler,
ama ve toplumuna kar grevini yerine getirmi
bir hocann huzuru iindeyim u anda. Yazdklarm,
yazlmas gereken eylerdi. Bugn yazmaya kalksam -en
azndan- gene ayn eyleri yazardm. Hibiri hakknda,
en ufak bir pimanlk duymuyorum. Kalemimden km
her cmlenin, -cmle ne demek- her kelimenin ve
hecenin altnda, entelektel eref ve haysiyetim
yatmaktadr. nsanm; hayatta dnebileceim eyler
olabilir. Ama entelektel eref ve haysiyetimden, -lm
bahasna da olsa- dnemem. Attil Ilhan'n, o yeni ve
unutulmaz iirlerinden birinin son msralar geliyor
aklma.
O szler ki, kalbimizin stnde dolu
bir tabanca gibi liip lesiye tarz.
O szler ki, bir kez kmtr
azmzdan urunda aslrz.
Ben, iinde yaadm aa ve topluma kar, bir
bilim adam olarak, sorumluluumu yerine getirdim.
imdi sorumluluk sras sizde. Yalnz, unutmaynz ki, siz
de anza ve topluma kar sorumlusunuz. nk, her
mahkeme karar, onu verenlerin yalnz hayatlar
boyunca deil, onu verenler hayattan ekildikten sonra
da anlr; iyi anlr, kt anlr, ama anlr. sterim ki, sizin
kararnz, -ilerde kltr tarihinin mutlaka bahsedecei bu
dava dolaysyla- iyi anlsn, takdirle anlsn.
Szleri, tarihin huzurunda, toplumun huzurunda sorumluluklarnzla ba baa brakyorum.
Hoa kalnz.
(30 Eyll 1976)
Server TANLL
MAHKEME KARARI
T. C
STANBUL
5. AIR CEZA MAHKEMES
Esas No.
1977/294
Karar No.
1978/62
C.Sav. Esas No. 1976/10008
Bakan
ye
ye
C. Sav. Yrd.
Ktip
Davac
Sank
Su
Su Tarihi
KARAR
Naci Tanverdi 10316
Lamia Onat 6784
A. Nuran Tosun 15268
Mustafa Akduman 11569
Zerrin zseren
K. H.
Server Bedii Tanilli, Servet olu,
1931 doumlu, Erenky, emseddin
Gnaltay Cad. Afar Sok. No: 5,
Daire: 6'da oturur.
TCK. 141/6, 142/1, 5, 6. maddelerine
muhalefet.
14.4.1975
okutturulmasnda
mahzur
bulunmalar ve tm dosya
olmadn
bildirmi
Uye
Lamia Onat
ye
A. Nuran l osm
Alkm Yaynlar'nda
SERVER TANLL'NN KTAPLARI
Uygarlk Tarihi
Yaratc Akln Sentezi (Felsefeye Giri)
nsanl Nasl Bir Gelecek Bekliyor?
Deiimin Diyalektii ve Devrim (Marksizm stne Yeni
Dnceler)
Trkiye'de Aydnlanma Hareketi slam amza Yant
Verebilir mi?
Nasl Bir Demokrasi stiyoruz?
Nasl Bir Eitim stiyoruz?
Ne Olursa Olsun Savayorlar (Kadn Sorununun
Neresindeyiz?)
k
eviriler
Voltaire / Candide ya da yimserlik
Robert Mantran / Osmanl mparatorluunun Tarihi I-II
60
1