You are on page 1of 38

FONOLOGA MAZATECA.

VOCALES:

+
e

u
o

CONSONANTE T (+ MODIFICACIONES.
SIMPLE:
T = nio
Te = baila.
Ti = nio.
To = fruta.

PRE-ASPIRADA
Jt
Jta = voz.
Jtin = garra, grupo.
Jte = zapato.
POST-ASPIRADA.
TJ
Tjatai = pgalo.
Tje = basura.
Tjen = colgado.

Tjin = hay, existe.

POST-GLOTALIZADA.
T
Ta = pegado.
Tin = vete.
Teli = pgale.
Tili = dale.

PRE-NASALIZADA.
Nd
Nd = Aguado.
Nda-a = Saliva.
Ndsa = mi mano.
Ndsome = codo.
Ndoko = su pie.
Ndsole = Hermano que le sigue.

PREnda = Su yerno.
nde = Lugar, espacio.
ndi = Beb.

ndo = Podrido.

POST-

Ndei = Hoy,

CONSONANTE K (+ MODIFICACIONES)

SIMPLE.
K
Ka = cae.
Kama = sucedi.
Ki = se fue.
Kotsen = mira.

PRE-ASPIRADA.
JK
Jk =
POST-ASPIRADA.
Kj
Kjie = an no.
Kjien = come.
Kjima = sucede.

Kjomitjen = levanta.
Kjonya = coce.

POST-GLOTALIZADA.
K
Kangi = abajo.
Kemi = sale a flote.
Kin = te fuiste.
Konya = meter un objeto a un bote.

PRE-NASALIZADA.
NG
Nga = par.
Ngayije = todo.
Ngi = debajo.
Ngiena = tengo asco.
Ngoyale = por ejemplo.

PRE-ASPIRADA/PRENASALIZADA.
Jnd
Jnde = choqueo.
Jndi = hediondo
Jnd = sucio.

Jng
Jngo = uno.
Jngoya = un tronco.

PRE-NASALIZADA-POST-ASPIRADA.
Ntj
Ntjao = viento.

CONSONANTE TS (+ MODIFICACIONES)
Ts
Tsa = Si acaso.
Tsaki = mam.
Tsaka = Se lo llev.
Tse = se llena.

PRE- ASPIRADA.
Jts.
Jtsa = oruga.
Jtse = guayaba.
Jtsi = Lluvia.

POST-ASPIRADA.

Tsj
Tsje = huaje.
Tsjen = miel.
Tsjn = leche.

POST-GLOTALIZADA.
Ts
Tsa = Se lo llev.
Tse = suyo
Tsi = Lluvia.
tson = golpeo con algo.

CONSONANTE CH (+ MODIFICACIONES)

SIMPLE
Ch
Cha = El seor.
Changi = Se pierde.
Che = Ratero.
Chikon = Huero.
Cho = Animal.

PRE-ASPIRADA.

Jch
Jcha = Viejo.
Jcha = Se bailar.
Jchan = Enojado.
Jchi = Pequeo.

POST- ASPIRADA.
Chj
Chja = Fuerte.
Chjen ji = Fumalo.
Chji = Caro.
Chjue = Tmalo.

POST-GLOTALIZADA.
Ch
Cha = Nos lo llevamos.
Chi = Borracho.
Chon = Trueno.
Cho = Egosta, feo.
PRE-NAZALIZADA.
Nch
Ncha = Atole.
Nchikon = Antojo.

Nchikan = Fresco.
Nchie = Nixtamal.

CONSONANTE CHR (+ MODIFICACIONES)

SIMPLE.
Chr
Chroba = Plato.
Chroba = blanco.

POST-ASPIRADA.
Chrj
Chrjoba = Cascara.
Chrjo = Instrumento de viento.
Chrjo = Brilloso.
Chrja = Sarnoso.
Chrjan = Hemorroides.

POST-GLOTALIZADA.
Chren = De lado.

PRE- NASALIZADA.

Nchr
Nchrokixo = Lagartija peligrosa.

PRE-NAZALIZADA/POST-ASPIRADA.
Ntsj
Ntsja = Su mano
Ntsja = Da

PRE-NASALIZADA/POST-ASPIRADA.
nchj
nchja = Habla.
Nchja = Fuerte.

PRE-ASPIRADA/PRE-NASALIZADA
Jnch
Jncha = Hay, existe.

SIMPLE F
Fa = Admiracin.
Fa = Siembra.
Fangi = Escarba.
Fangi = Acusa.
Fe = Se termina.

Fengile = Se le lava (su cabeza).


Fi = Se va.

POST-GLOTALIZADA.
Fale = Tiene de arrea.
Fane = Pasa sobre.
Fi = Viene.

SIMPLE b
Ba = Tristeza.
Bate = Corta.
Batecha = Barre.
Binchia = Tiene.
Bo = Duele.

POST-GLOTALIZADA B
Ba = Lleva.
Ba = Llueve.
Be = Pega.
Bene = Golpea.
Bi = Toma.
Binga = Absorve.

Bo = muele.

PRE-GLOTALIZADA. b
Liba = gancho.

SIMPLE S
Saa = Crece.
Se = Canta.
Si = Desgana.
So = Embarado.

GLOTALIZADA S
Sa = Al rato.
Se = Se da, se cosecha.
Sefe = Se duerme.
Senele = Se le impone.
Si = Fiesta.

SIMPLE X
Xa = Trabajo.
Xe = Joven.
Xin = Necio.
Xikjue = Pico canoa.

Xonga = Ro, canal.


Xoo = Roco, brisa.

GLOTALIZADA X
Xa = Aspira, abriendo la boca.
Xi = Se va moler.

SIMPLE L
La = Duende.
Li = Preposicin de negacin.
Likui = Preposicin de negacin.
Li i = Lumbre.
Lojo = Piedra.

POST-GLOTALIZADA.
Li = Luz, lumbre.
SIMPLE J
Ja = guila.
Je = Se acab.
Je = Gordo.
Ji = T.
Jisonde = Mundo.
Jison = Llano.

Jin = Nosotros.
Jon = Ustedes.
Jone = Qu hacen.
Jo = Platican.

SIMPLE Y
Ya = Palo.
Ye = Est bien.
Yi = Est bien.

POST-GLOTALIZADA Y
Ya = Trae consigo.
Yanga = Cargan.
Ye = Escremento.
Yi = Grandes.

CONSONANTE M (+ MODIFICACIONES)
SIMPLE.
Ma = Sucede.
Mena = quiero.
Mi = Sube.

PRE-GLOTALIZADA. m

ma = Escondido.
mele = Su costado.

POST-GLOTALIZADA. m
Me = Se muere.
Mi = Te vas.
Mo = Golpea con algo.

Jm
Jma = Negro.
Jm = Cuelga.
Jme = Qu cosa.
Jmi = Sueltas.

SIMPLE n
Na = Madre.
Na = Artculo femenino.
Ni = Este.

POST-GLOTALIZADA. n
Ne = Hace uno.
Ni = El seor.
No = Mecate.

Jn
Jna = Ligero, no pesa.
Jne = Tepejilote.
Jni = Trozo.
Jno = Milpa.
Jn = Tecolote.

SIMPLE
ato = Siete.
e = Adjetivo.
o = Cuatro.

PRE-GLOTALIZADA n
a = Obscurecindose.
o = Gemelos.

POST-GLOTALIZADA
i = Difcil.

J
Ja = Dnde?
Ja = Silencio.

Jona = Todo me da vueltas.

12 GRAMTICA.
LAS PARTES DE LA ORACIN.
1.- NOMBRE O SUSTANTIVO.
2.- ADJETIVO.
3.- EL ARTCULO.
4.- EL PRONOMBRE.
5.- EL VERBO

6.- EL ADVERBIO.
7.- LA PREPOSICIN.
8.- CONJUNCIN.
9.- INTERJENCCIN.

1.- NOMBRE O SUSTANTIVO.


NOMBRES COMUNES:

NOMBRES PROPIOS.

ti = nio.
cha ndo = Antonio.
tsoti = nia.
na Mara = Mara.
chita = persona.
naxitsje = Oaxaca.
chjon = mujer.
Nda ndsian = Puebla.
lojo = piedra.
jijnchi = Teotitln.
xonga = ro.
jenda = Tehuacn.
nanda = agua.
Jitsin nda = Veracruz.
naxo = flor.
Naxi tse = Tuxtepec.
Ni ia = casa.
xoba = Matzazongo.
nijme = maiz.
nda-nchon = Cuicatln.
Cada nombre lleva en s mismo el gnero a que pertenece, si no, se le agresa la palabra
cha para hombres y na para mujeres.
Ejemplos:
MASCULINO.

cha ndo = Antonio.


cha Felix = Flix.
FEMENINO.
na Amelia = Amelia.
na Brigida = Brigida.
PARA ANIMALES:
je naa xin = el perro macho.
je naa chjon = la perra.
NEUTRO:
xi nda = lo bueno.
xi linda = la malo.

Para formar el plural en mazateco se antepone al nombre la palabra ngatsi = todos, o se


agrega kjin= bastantes.
EJEMPLOS:
ngatsi chita = todas las personas.
naa kjin = muchos perros.
O por el contexto de la oracin se entiende si es singular o plural: Ejemplo:
Jabikona ya mixa xi tjiyo ya = treme las mesas que estn ah.

2.- EL ADJETIVO:

CALIFICATIVO:
ion nda chita = hombre generoso.
naa je = perro grande.
Ni ia chroba = casa blanca.
DETERMINATIVO:
xojon je = este papel o libro.

Ni iana = mi casa.
INDEFINIDOS:
ika chita = algunas personas.
nijngo jin = ninguno.
COMPARATIVO:
nguisa nga cha Juan tikuani na Luisa = Juan es ms alto que Luisa.
nguisa je xonga xokji tikuani xiNngo = Este ro es ms grande que el otro.
SUPERLATIVO:
ion tsen je cha ndo = Antonio es muy valiente.
litojo xi kji tsen chan ndo = Antonio es demasiado valiente.
toxke tsen cha ndo = Antonio es muy valiente.
POSESIVOS:
tsan = mio.
tsi = tuyo.
tse = suyo.
tsan = nuestro.
tson = de ustedes.
tsajin = es de nosotros.
tse ja= de ellos.
Para distinguir el singular del plural se especifica por el demostrativo:
tsan je = este es mio.
tsan xokjuan = estos son mios.
tsajin xokjuan = estos son nuestros.

DEMOSTRATIVOS: Lo que se indica, va en medio.


PARA EL SINGULAR.
Je ........je = este, esta, esto.
je tsojmi je = esta cosa.
Je ........jio = ese, esa, eso.
je ya xile jio = esa silla.
Je ........xokjio = aquel, quella (o).
je naxin xokjio = aquel caballo.
PARA EL PLURAL.
kui.....kui = estos, estas.

kui cha kui = estos bultos.

kui .....kuio = esos, esas.


kui......xokjuan jan = aquellos, aquellas.

kui lojo kuio = esas piedras.


Kui ya xokjuan jan = aquellas maderas.

CUANTITATIVOS:
to ika = alguno.
nijngo = ninguno.
tojngo = solo uno.

ngayije = todo.
kjai = otro.
Tojokjini = cualquier.

choba = poco.
tse = bastante.
kjin = muchos.

DISTRIBUTIVOS:
jngo jngo = cada.

toxke = sendos.

nga jo = ambos.

NUMERALES: CARDINALES.
1.- Nngo.
21.- kan jngo.
2.- jo.
25.- kan on.
3.- jan.
30.- kan te.
4.- o.
31.- kante jngo.
5.- on.
35.- kan chron.
6.- jon .
36.- kan chron jngo.
7.- ito.
40.- ichan.
8.- jin.
41.- ichan-jngo.
9.- ijan.
45.- ichan on.
10.- te.
50.- ichan te.
11.- tejngo.
51.-ichan tejngo
12.- tejo.
55.- ichan chron.
13.- tejan.
56.- ichan chron-jngo.
14.- teo.
60.- jan-kan.
15.- xron.
61.- jan-kan ko jngo.
16.- xron jngo.
65.- jan-kan ko on.
17.- xron jo.
70.- jan-kan ko te.
18.- xron jan.
71.- jan-kan ko tejngo.
19.- xron o.
75.- jan-kan ko chron.
20.- kan. n
76.- jan-kan ko chron jngo.
500 = on on kan.
600 = jon on kan.
700 = ito on kan.
800 = jin on kan.
900 = ijan on kan.
1000 = te on kan.
2000 = jo te kan.
3000 = jan te kan.
4000 = o te kan.
5000 = on te kan.
6000 = jon te kan.

80.- o kan.
81.- o kan ko jngo.
85.- o kan ko on.
86.- o kan ko jon.
90.- o kan ko te.
91.- o ko tejngo.
95.- o kan ko chron.
96.- o kan ko chro jngo.
100.- on kan (Actualmente esta
palabra la usan en espaol
llamandola Nngo siento;
sin embargo se debe recuperar la palabra original).
101.- on kan ko jngo.
150.- on kan basen.
200.- te kan.
400.- jngo iba. (o on kan)
500.- jngo iba ko on kan.
1000.- jo iba ko te kan.( Hay que
Recuperar las palabras originales)

7000 = ito te kan.


8000 = jin te kan.
9000 = ijan te kan.
10 000 = te te on kan.
20 000 = Kan te on kan.
30 000 = kante te on kan.
40 000 = ichan te on kan.
50 000 = ichante te on kan.
60 000 = jan kan te on kan.
70 000 = jan kan ko te te on kan.
80 000 = okan te on kan.
90 000 = okan ko te te on kan.
100 000 = on kan te on kan.
110 000 = on kan ko te te on kan.
120 000 = on kan ko kan te on kan.
130 000 = on kan ko kante te on kan.

ORDINALES:
Se antepone la palabra ma a los cardinales. Ejemplos.
1 = maNngoni.

2 = majoni.

3 = majan ni.

5 = ma-on ni.

3.- EL ARTICULO.

ARTICULO DETERMINADO.
(Para todos los gneros se usa je.
je in = el hombre.

Je chjon = la mujer.

ARTICULO INDETERMINADO.
jngo = un, una, uno.

jngo chita = un hombre.

je tsoMmi = la cosa.

Ika = unos, unas.

ika nio = unas tortillas.

Para cosas obstractas se antepone la palabra xi.


que est bin.

xi nda = lo bueno.

xi kjuanda = lo

4.- EL PRONOMBRE.
Personales:
an = yo
ji = t
je = l

ja = nosotros(refiriendose a los integrantes), Jin = nosotros (refirienjon = ustedes.


dose al interlocuja = ellos.
Tores)

Reflexivo, recproco:
I sin = as hace.
I ma = as pasa.
i tso = as dice.
Me = na, ne (va al final de la oracin).
Te = ni, li (va al final de la oracin).
Se= le (al final del verbo va el tono ni -31- ) o la silaba le.
Ejemplos:
banejon (ne) = yo me lavo.
banejon (ni) = t te lavas.
banejon (ni) = l se lava.

kji(na) = me escribe.
basenko(li) = te ayuda.
Kijta(le) = se cans.
Kji(le) xikjin = se escriben.

Demostrativos:
Je je = ste.
je jio = se.
Jio = aqul

kui kui = stos.


kui kuio = esos.
xokjuan jan = aquellos.

Posesivos:
tsan = mio.

tsan = nuestro.

tsi = tuyo.
tse = suyo.

tson = de ustedes.
tse = suyo

Indefinidos:
jngo chita = alguien.
nijngo jin = nadie.
tjin = algo.
lijme jin = nada.
To iani = cualquiera (refiriendose a personas).
tojmeni = cualquiera (refiriendose a cosas).
jngo = alguno, uno. (Nngo i kitso = alguno lo dijo).
nijngo jin = ninguno.
tojngoni = slo
kjai = otro.
Relativos:
xi, xo = que.
jo = cual.
iani = quien.

jme = qu?
ja = dnde?
ia = quin?

Interrogativos:
jmeni = qu?
jale = cual?

ia ni = quin?
jmeni ri = qu cosa t?

5.- EL VERBO: CONJUGACIONES.


Para formar el verbo auxiliar ser o estar se antepone la slaba ti y se pospone el ni.

INDICATIVO:
PRESENTE.

PRETRITO.

Yo soy = an ne.
T eres = ji ni.
l es = je ni.

Yo fu = an kuan.
Tu fuiste = ji kuan-i.
l fu = je kuan.

FUTURO.
Yo ser = an kuan.
T sers = ji kuan-i.
El ser = je kuan.

Nos. Somos= ja ne.


Uds. Son = jon ne.
Ellos son = ja ni.

Nos. Fuimos= ja kuan.


Uds. Fueron = jon kuan.
Ellos fueron= ja kuan.

Nos. Seremos = ja kuan.


Uds. Sern = jon kuan.
Ellos sern = ja kuan.

PRETRITO IMPERFECTO.

PRETRITO PERFECTO.

Yo era = an ne tsakaini.
NOTA:Para las oraciones
T eras = ji ni tsakaini.
En pret. imp. El sustantivo
l era = je ni tsakaini.
Va antes del tsakaini.
Nos. ramos = jane tsakaini.
Uds. Eran = jon ne tsakaini. yo era el marido
Ellos eran = jani tsakaini. an ne xinle tsakaini.
PRETRITO PLUSCUAMPERFECTO.

Yo he sido = an kuan an.


T has sido = ji kuan ji.
El ha sido = je kuan je.
Nos. Hemos sido= ja kuan.
Uds. Han sido = jon kuan.
Ellos han sido = ja kuan.

FUTURO PERFECTO.

Yo haba sido = an kuan an tsakaini.


T habas sido = ji kuan ji tsakaini.
l haba sido = je kuan je tsakaini.
Nos. habamos s. =ja kuan ja tsakaini.
Uds. Haban s. = jon kuan jon tsakaini.
Ellos haban s. = ja kuan ja tsakaini.

Yo habr sido = anla kuan an.


T habrs sido= ji la kuan ji .
l habr sido= jela kuan je.
Nos. Habrmos s.= jala kuan ja.
Uds. Habrn d. = jonla kuan jon.
Ellos habrn s. = jala kuan ja.

SUBJUNTIVO:

PRESENTE.

PRETRITO PERFECTO.

Yo sea = an katama an.


(aunque) Yo haya sido = nisi an kuan an.
T seas = ji katama ji.
(aunque) T hayas sido= nisi ji kuan ji.
l sea = je katama je.
(aunque) El haya sido = nisi je kuan je.
Nos. Seamos = ja katama ja. Nos. Hayamos sido = nisi ja kuan ja.
Uds. Sean = jon katama jon.
Uds. Hayan sido = nisi jon kuan jon.
Ellos sean = ja katama ja.
Ellos hayan sido = nisi ja kuan ja.
PRETRITO IMPERFECTO.
Yo fuera = an tsakaini.
T fueras = ji tsakaini.
l fuera = je tsakaini.
Nos. Fueramos = ja tsakaini.
Uds. Fueran = jon tsakaini.
Ellos fueran = ja tsakaini.

NOTA : para especificar ms este tiempo puede


Aadirse la palabra hoy ahora = ndei. Y
Queda as: an ndei tsakaini = yo fuera ahora.
Ji ndi tsakaini = t fueras ahora.

PRETRITO PLUSCUAMPERFECTO.

IMPERATIVO:

Yo hubiera sido = tsa an kuan an tsakaini.


T hubieras sido = tsa ji kuan ji tsakaini.
l hubiera sido = tsa je kuan je tsakaini.
Nos. Hubieramos sido= tsa ja kuan ja tsakaini.
Uds. Hubieran sido = tsa jon kuan jon tsakaini.
Ellos hubieran sido = tsa ja kuan ja tsakaini.

Sea yo = an katama.
S t = ji katama ji.
Sea l= katama je.
Seamos ntros.= katama.
Sean ustedes = katama.
Seam ellos = katama ja.

INFINITIVO:

GERUNDIO.

Presente : ser = ma.

Siendo: kjima.
VOZ ACTIVA DEL VERBO AMAR.
INDICATIVO.

PRESENTE.
Yo amo = tsjakie ne an.
T amas = tsjachia ni ji.
l ama = tsjakie ni je.
Nos. Amamos =tsjachia ne ja.
Udes. Aman = tsjachiane jon.
Ellos aman = tsjakieni ja.
PRETRITO IMPERFECTO.
Yo amaba = tsjakie ne an tsakaini.
T amabas= tsjachia ni ji tsakaini.
l amaba = tsjakie ni je tsakaini.
Nos. Amabamos=tsjachia ne jin tsakaini.
Uds. Amaban= tsjachia ne jin tsakaini.
Ellos amaban = tsjakieni ja tsakaini.
FUTURO IMPERFECTO.
Yo amar = kuan tsjakie ne an.
T amars= kuantsjachia ni ji.
l amar = kuantsjakie ni je.

PRETRITO PERFECTO.
Yo he amado = je kuantsjakie.
T haz amado=je kuantsjachiai.
l ha amado = je kuantsjakie.
Nos. Hemos am.=je kuantsjachia.
Uds. Han amado= je kuantsjachia.
Ellos han amado= je kuantsjakie.
PRETRITO INDEFINIDO.
Yo am = kuan tsjakie ne an.
T amaste=kuan tsjachia ni ji.
El am= kuan tsjakie ni je.
Nos. Ammos= kuan tsjachia ne jin.
Uds. Amaron = kuan tsjachia ne jon.
Ellos amaron = kuan tsjakie ni ja.
FUTURO PERFECTO.
Yo habr amado = kuan tsjakiela an.
T habrs amado= kuan tsjachiala ji.
El habr amado = kuantsjakiela je.

Nos. Amarmos=kuantsjachia ne ja. Nos. Habrmos amado= kuantsjachiala ja.


Uds. Amarn = kuantsjachia ne jon.
Uds. Habrn amado = kuantsjachiala jon.
Ellos amarn = kuantsjakie ni ja.
Ellos habrn amado = kuantsjakiela ja.
PRETRITO PLUSCUAMPERFECTO.
Yo haba amado = kuan tsjakiene tsakaini.
T habas amado=kuan tsjachiani tsakaini.
l haba amado = kuan tsjakieni tsakaini.
Nos. Habamos amado=kuantsjachiane tsakaini.
Uds. Haban amado =kuantsjachiane tsakaini.
Ellos haban amado=kuantsjakieni tsakaini.
SUBJUNTIVO.
PRESENTE.

PRETRITO PERFECTO.

Yo ame = katamatsjakie an.


T ames= katamatsjachiai ji.
l ame = katamatsjakie je.
Nos. Amemos= katamatsjachia ja.
Uds. Amen = katamatsjachia jon.
Ellos amen = katamatsjakie ja.

(aunque) Yo haya amado = nisi kuantsjakie an.


T hayas amado= nisi kuantsjachiai ji.
El haya amado= nisi kuantsjakie je.
Nos. Hayamos a.=nisi kuantsjachia ja.
Uds. Hayan am. = nisi kuantsjachia jon.
Ellos hayan am. = nisi kuantsjakie ja.

PRETRITO IMPERFECTO.

PRETRITO PLUSCUAMPERFECTO.

Yo amara = tsjakiela an tsakaini.


Yo hubiera amado = tsa an kuantsjakie tsakaini
T amaras = tsjachiala ji tsakaini.
T hubieras am.= tsa ji kuantsjachia ji tsakaini.
l amara = tsjakiela je tsakaini.
l hubiera am.= tsa je kuantsjakie je tsakaini.
Nos. Amramos= tsjachiala ja tsakaini. N. Hub.Am= tsa ja kuantsjachia ja tsakaini
Uds. Amran = tsjachiala jon tsakaini.
Uds. Hub.a.=tsa jon kuantsjachia jon tsakaini.
Ellos amran = tsjakiela ja tsakaini.
Ellos hub. A= tsa ja kuantsjakie ja tsakaini.
IMPERATIVO.
PRESENTE.
Ama t = katamatsjachia ji.
Ame l = katamatsjakie je.
Ammos n.= katamatsjachia ja.
Amen uds= katamatsjachia jon.
Amen ellos= katamatsjakie ja.

Tambin se usa:
Tsjachia tin ji.
Tsjachia katasin je.
Tsjachia sen.

INFINITIVO.
PRESENTE.

GERUNDIO.

Amar = kjuatsjachia.

Amando = tsjachia.

VERBO TEMER (IRREGULAR).

INDICATIVO.
PRESENTE.
Yo temo = tsokjon ne an.
T temes= biskon ni ji.
l teme = tsokjon ni je.
Nos. Tememos=biskon ne ja.
Uds. Temen= biskon ne jon.
Ellos temen = tsokjon ni ja.

PRETRITO PERFECTO.
Yo he temido = je kitsokjon an.
T haz temido= je kiskuin ji.
l ha temido = je kitsokjon je.
Nos. Hemos tem.= je kiskon ja.
Uds. Han temido = je kiskon jon.
Ellos han temido= je kitsokjon ja.

PRETRITO IMPERFECTO.

PRETRITO INDEFINIDO.

Yo tema = tsokjon ne an tsakaini.


T temas=biskon ni ji tsakaini.
El tema = tsokjon ni je tsakaini.
Nos. Tem.=biskon ne jin tsakaini.
Uds. Tem.=biskon ne jon tsakaini.
Ellos tem.= tsokjon ni ja tsakaini.

Yo tem = kitsokjon ne an.


T temiste= tsiskon ni ji.
l temi = kitsokjon ni je.
N.temim= tsiskon ne ja.
Uds. Tem=tsiskon ne jon.
Ellos tem= kitsokjon ni ja.

FUTURO IMPERFECTO.
Yo temer = tsokjonla an.
T temers= kuiskonla ji.
El temer = tsokjonla je.
Nos. Tem= kuiskonla ja.
Uds. Tem.=kuiskonla jon.
Ellos tem.=tsokjonla ja.

FUTURO PERFECTO.
Yo habr temido= kitsokjonla an.
T habrs temido=tsiskonla ji.
l habr temido =kitsokjonla je.
Nos. Habrmos T.= tsiskonla ja.
Uds. Habrn Tem= tsiskon la jon.
Ellos habrn temid= kitsokjonla ja.

PRETRITO PLUSCUAMPERFECTO.
Yo haba temido = kitsokjon ne tsakaini.
T habas temido= kiskon ni tsakaini.
El haba temido = kitsokjon ni tsakaini.
Nos. Habamos T.=tsiskon na ja tsakaini.
Uds. Haban Tem.= kiskon ne jon tsakaini.
Ellos haban tem.= kitsokjon ni ja tsakaini.
SUBJUNTIVO.
PRESENTE

PRETRITO PERFECTO.

Yo tema = katatsokjon an.


T temas= katabiskon ji.
l tema = katatsokjon je.
Nos. Tem=katabiskon ja.
Uds. Tem= katabiskon jon.
Ellos tem= katatsokjon ja.

(Aunque) Yo haya temido = nisi kitsokjon an.


T hayas temido=nisi tsiskuin ji.
El haya temido= nisi kitsokjon je.
Nos. Hayamos T.= nisi kiskon ja.
Uds. Hayan tem. = nisi kiskon jon.
Ellos hayan tem. = nisi kitsokon ja.

PRETRITO IMPERFECTO.

PRETRITO PLUSCUAMPERFECTO.

Yo temiera = tsokjonla an tsakaini.


T temieras= biskonla ji tsakaini.
El temiera = tsokjonla je tsakaini.
Nos.Temi = biskonla ja tsakaini.
Uds. Temi = biskonla jon tsakaini.
Ellos temieran= tsokjonla ja tsakaini.

Yo hubiera temido=tsa kitsokjonle an tsakaini


T hubieras temido=tsa kiskonli ji tsakaini.
l hubiera temido = tsa kitsokjonle je tsakaini
Nos. Hubieran. T.=tsa kiskonle ja tsakaini.
Uds. Hubieran t.= tsa kiskonle jon tsakaini.
Ellos hubieran t. = tsa kitsokjonle ja tsakaini

IMPERATIVO.

INFINITIVO.

Teme t = tiskon ji.


Tema l = katatsokjon je
Temamos nos = kuiskon ja
Teman ellos = katatsokjon ja

PRESENTE.
Temer = kjua biskon.

VOZ PASIVA DEL VERBO AMAR.


INDICATIVO
PRESENTE.

PRETRITO PERFECTO.

Yo soy amado = tsjachiana an


T eres amado= tsjachiali ji
l es amado = tsjachia je
Nos. S. amados= tsjachiana ja.
Uds. S. amados= tsjachiano jon.
Ellos son amd.= tsjachia ja.

Yo he sido amado = je kuantsjachiana.


T has sido amado = je kuantsjachiali.
l ha sido amado = je kuantsjachiale.
Nos. Hemos sido a.= je kuantsjachia ja.
Uds. Han sido am. = je kuantsjachia no.
Ellos han sido am. = je kuantsjachia ja.

PRETRITO IMPERFECTO.

PRETRITO INDEFINIDO.

Yo era amado = tsjachiana an tsakaini.


T eras amado = tsjachiali ji tsakaini.
l era amado = tsjachiale je tsakaini.
Nos. Eramos a.= tsjachiana ja tsakaini.
Uds. Eran am. = tsjachiano jon tsakaini.
Ellos eran am. = tsjachia ja tsakaini.

Yo fu amado = kuan tsjachiana an.


T fuiste am. = kuan tsjachiali ji.
l fu amado = kuan tsjachia je.
Nos. Fuim. A. = kuantsjachiana ja.
Uds. Fueron a. =kuantsjachiano jon.
Ellos fueron a. =kuantsjachiale ja.

PRETRITO PLUSCUAMPERFECTO.
Yo haba sido amado = kuan tsjachiana tsakaini.
T habas sido amado = kuan tsjachiali tsakaini.
l haba sido amado = kuan tsjachiale tsakaini.
Nos. Hbmos sido a. = kuan tsjachiana ja tsakaini.
Uds. Hban sido am. = kuan tsjachiano tsjachiano tsakaini.
Ellos hban sido am. = kuan tsjachiale ja tsakaini.
FUTURO IMPERFECTO.
Yo ser amado
T sers amado
l ser amado
Nos. Srmos A.
Uds. Sern am.
Ellos sern am.

FUTURO PERFECTO.

= kuan tsjachiana an.


= kuan tsjachiali ji.
= kuan tsjachiale je.
= kuan tsjachiana ja.
= kuantsjachiano jon.
= kuantsjachia ja.

Yo habr sido amado = kuan tsjachiala na an.


T habrs sido amad. = kuan tsjachiala li ji.
l habr sido amado = kuan tsjachiala le je.
Nos. Hbrm. sido a.= kuan tsjachiala na ja.
Uds. Habrn sido a. =kuan tsjachiala no jon.
Ellos habrn sido a. = kuan tsjachiala le ja.

SUBJUNTIVO.
PRESENTE.
Yo sea amado = katama tsjachiana an.
T seas amad = katama tsjachiali ji.
El sea amado = katama tsjachiale je.
Nos. Seamos a.=kata tsjachiana ja.
Uds. Sean am. = katama tsjachiano jon.
Ellos sean am. = katama tsjachiale ja.

PRETRITO PERFECTO.
(Aunque) Yo haya sido amado = nisi kuan tsjachiana.
(Aunque) T hayas sido amad. = nisi kuan tsjachiali.
(Aunque) l haya sido amado = nisi kuan tsjachiale.
Nosotros hayamos sido amad. =nisi kuan tsjachiana.
Ustedes hayan sido amado
= nisi kuan tsjachiano.
Ellos hayan sido amado
= nisi kuan tsjachiale ja.
PRETRITO IMPERFECTO.
Yo fuera amado = tsjachia la na tsakaini.
T fueras amado= tsjachia lali tsakaini.
l fuera amado = tsjachia lale tsakaini.
Nos. Framos A. = tsjachia lana tsakaini.
Uds. Fueran am = tsjachia lano tsakaini.
Ellos fueran am.= tsjachia lale ja tsakaini.
PRETRITO PLUSCUAMPERFECTO.
Yo hubiera sido amado = tsa an kuan tsjachiana tsakaini.
T hubieras sido amado= tsa ji kuan tsjachiali tsakaini.
l hubiera sido amado = tsa je kuan tsjachiale tsakaini.
Nos. Hub. Sido amado = tsa ja kuan tsjachiana tsakaini.
Uds. Hub. Sido amados= tsa jon kuan tsjachiano tsakaini.
Ellos hub. Sido amados= tsa ja kuan tsjachia tsakaini.
IMPERATIVO.

INFINITIVO.

PRESENTE.

PRESENTE.

S t amado = katama tsjachiali ji.


Sea l amado= katama tsjachiale je.
Seamos n. am=katama tsjachiana ja.
Sean uds. Am=katama tsjachiano jon.
Sean ellos am=katama tsjachiale ja.

Ser amado = ma tsjachia.


PARTICIPIO.
Sido amado = tsjachia.

6.- EL ADVERVIO.
DE LUGAR.
En donde = jani.
aqu = i i.
all = ya ya.
dentro = iya jan.
fuera = nditsian.

De cerca = chria jini.


por donde mero = ja kjuan ni.
por all = ya kjuan ya.
por aqu = i kjuan i.
a dnde = jani.

cerca = chria.
lejos = kjin.
de donde vino= ja jini
de aqu = i tse i.
de all vino = ya jini ya.
de dentro = jan iyani jan.
de fuera = jan nditsian jini.
DE TIEMPO.

ac = i i
encima = isonga
debajo = jinguini.
al mismo lugar = tiyani.
en otra parte = xin.
en todas parte = tojani.
DE CANTIDAD.

cuando = kjieni
ms = nguisa tse sa
ayer
= ngoja
menos = nguisa choba
anteayer = ngoske
mucho = tse
hoy = ndei ndei
casi = ime ime
maana = nchon
muy poco = ion to choba
an no = kjie
bastante = ion tse
entonces = kue
demasiado = toxke tse
antes = titjon kjuanla
hace pocos das = sa choba tjin nichrjein
siempre = nga kjita, nga tsji
DE AFIRMACIN.
hace poco= sa kjuan ni
s = jon.
cierto = kjuakii
DE DUDA.
tambin = kuati
(Si da tiempo) quiz = tsa tsja nichrjein, kuanla
tal vez = tsa kui nicjrjein
probablemente = jolani ni
DE NEGACIN.
No = majain, likui
as no = majain xi kuasin
de ningn modo = tojosasin ni, alikui kuan.

DE MODO.
as = kuasin
bin = nda tjin
Mal = cho tjin
apenas = ja to-ia to ia.
de otro modo = kjai sin

7.- PREPOSICIONES.
a = ni vas a llevarlo? = a kuinko ni
de = le el libro de Pedro = je xojonle cha Pedro
en = ya en la mesa
= ya son ya mixa
con= ko con quin te vas = ia ko timi
sin = tsa sin l no puedes = tsa tsin je, alikui kuan li
por para = nga va por las tardes = fi nga manguixon
8.- CONJUNCIONES.

y = ko
Pedro y Juan = Pedro ko cha Juan
ni = ni
ni de un modo, ni de otro = ni isin kua ni isin
pero = tonga
est bin, pero = nda tjin, tonga..
luego = jiskan lani
luego pasas = jiskan lani kuitjai
por lo tanto = ne
entonces as quedamos = ne kua jin sin ni
por tanto as pasa = ne kua jin ma ni
luego = kue lani
LOS DAS DE LA SEMANA.
como que = joni xi
para que = jmeninga
lunes = lone
hasta que = sanda nga
martes = majt te
sin que = tsin xi
miercoles = mixkue
an que = nda tsa
jueves = xope
como que = joni xi
viernes = bixine
cuando = kue nga
sbado = xoto
antes que = tikjieni
domingo = teingo
despus que= xi je kuan
tan pronto como= to xi je kuan
Nota: Los nombres de los das actuales, son de un
por ms que = nda tsa sixkon i
espaol mal hablado, los originales se perdieron.

9.- INTERJECCIONES.
pobre = a
y ahora t = ja
vlgame dios = jain (propio de mujeres)
pobrecito = ima xoni
crrele!= sasa kjuan
as ahora!, bravo!= kuasin nde

13 NOMBRE DE ALGUNAS POBLACIONES DE LA


SIERRA MAZATECA.
SAN JOS TENANGO
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
Agua Alta
=
Agua Amarillo
=
Agua Caballero
=
Agua Calabaza
=
Agua Cienega
=
Agua Cuchara
Agua de Aceite
=
Agua de Cedro
=
Agua de Grillo
Agua de la Rosa
=
Agua de Rayo
=
Agua Fra
=
Agua Golondrina
=
Agua Lejos
=
Agua Marrano
=
Agua Otate
=
Agua Pescado
=
Agua Platanillo
=
Agua Sotano
=
Agua Temaxcal
=
Agua Tinta
=
Agua Verde
=
Aguacatitla
=
Altamira
=
Barrio Verde
=
Calvario
=
Camino de Yeso
=
Caada Mamey
=
Capilla
=
Centro
=
Cerro Alamo
=

=
chra1 = incompleto
1
nda js-tsa1n =
nda1 js-tso4 =
nda1 ngo4 chi3ko34n =
nda1 nchi4jo4n =
nda1 si2sio24 =
ni3ndo3 ko2xo4 =
so2n ya1 nda31 =
Stamiento
tjo2n ya1 o3jmi3 =
ya1 xo1e4je4n =
nda1 ta2 nga34 =
nda1 si3ne2 =
nda1 ne3i4 =
nda1 na4cho4 =
nda1 cho4n ncha3 = agua cienega, pantanosa
=
nda1 jngo4 chja4-a4 =
nda1 se2ti4 =
nda1 ya1 i3ko34n = agua de cedro
=
nda1 cha3jndji3 =
1
nda xo1-ia1 = agua de/con rosa
nda1 cho4n =
nda1 nchia1n =
nda1 lo1xkui3 = agua golondrina
nda1 kji3n =
nda1 chi4nga4 =
nda1 ya1 xa1 = agua otate
nda1 ti4 =
nda1 xka4 chi4nro4 =
nda1 ndi4tja4n =
nda1ndo4ya34 =
nda1 ja3 ao1n (nda1ji1n) = agua tinta
nda1 ngui1sa4se4 =
nda1 ni3ma1 = agua aguacatel
nga3 ko3tse3n = se mira alto
ya1 to3kjo1n =
tje4n tjo24n = colgado en la orilla
na4xi4 chji3nga31 =
xo4 ko3nga34 = caada en despectivo (caadota)
na4jnchra31 =
ni3ndo3 ya1nga34 = cerro alamo

Cerro Buenavista
Cerro Caballero
Cerro Campana
Cerro Central
Cerro de Maz
Cerro de Papel
Cerro La Cruz
Cerro Liquidambar
Cerro Liquidambar 2
Cerro Negro
Cerro Palmera
Cerro Rabn
Llano de Arnica
Llano de Mamey
Loma Alta
Mina de Arena
Palo Plumaje
Patio Viejo
Piedra del Sol
Piedras Negras
Plan Laguna
Pozo de Aquila
Progreso
Puerto Buenavista
Rancho Hernandez
Ro Santiago
San Martn
Santa Catarina
Sitio Caballero
Sitio Iglesia
Teocuatln
Tierra Colorada
Yerba de Pollo

=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=

i4ngo4 choa1 =nda chji-i


na4xi4 nga4ne3i4 =
na4xi4 ndo4 ki4cha4 = cerro campana
chju3e1 tse34 = solar grande (bastante) nai nso
i4nde3 na4jme1 =
=
na4xi4 xo4n =
kro2 ja1n =
ni3ndo3 ya1 xi3nchra34 =
so2n ya1 na3o1 =
ni3ndo3 jma14 =
na4xi4 xka4je1n = cerro palma
ni3ndo3 ko3to3tsi34 = cerro rabn
ya1 to3jno2 = rbol de/con rosa
so2n ya1 na4chja4 i3ni2 = llano de mamey
to3nde2ta23, i4nde3 i2ni23 = tierra roja
i4nde3 tso3mi1 =
ya1 i3a1 =
xo2n no3ba34 = patio viejo
la4o tso1i4 =
lo4jo4jma34 =
so2n jnchro14 =
ya1 ja41 = rbol de aguila
so2n nda1si3 = patio enlodoso
ya1 chji2-i4 = rbol con fruto tipo zapote
tjo2n na4xi4 = en la punta del cerro
nda1je41 = ro grande
ni3ndo3 kji3n = cerro lejos
tjo2n nga3 = punta alta
xo3ba3 ne3i4 = sitio caballero
xo3ba3 i4ngo4 = sitio iglesia
nda1xkua1 = agua caracol
na3ngui3 i3ni2 = tierra colorada
=
na4xi4 tsja3jnga1 = cerro con alas

JALAPA DE DIAZ
=
nda1 chjo4 =
OJITLN
=
ka3cha34n =
TUXTEPEC
=
na4xi4 tse1 =
IXCATLN
=
ni4ngo4 tse34, ja4ni1 =
ORIZABA
=
nda1 tsja4 =
CORDOBA
=
Lovilla
TIERRA BLANCA
=
na3ngui3 chrua34 =
VERACRUZ
=
ji4tsi4n nda1 =
PUEBLA
=
nda1 ndsia4n =
OAXACA
=
na4xi4 tsje4 =
SAN JOS INDEPENDENCIA = ya1 xo4na3, ia1, kro2 te3ya2 =
=
nda1 kjue1 =

SANTA MARA MAGDALENA CHILCHOTLA = nda13xo1 = agua espuma

Caaltepec
Cerro Ocote
Cerro Palma
Cinco de Mayo
Clemencia
Cuauhtemoc
El Edn
El Llano
El Ro
La Chicarra
La Joya
La Reforma
La Soledad
Loma Bonita
Lote 31
Mara Luisa
Puente de Fierro
Rancho Nuevo
San Jos Linda Vista
San Juan
San Julio
San Martn de Porres
San Miguel Nuevo
Santa Herminia
Santa Rosa
Vista Hermosa
Zongolica

=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=

na4xi4 ndi4ji34 = cerro o roca de caa


ni3ndo3 ya1 ni3cha34 = cerro ocotal
ni4ndo4 na4xi4 je1n = cerro roca palma
nda1 xi3ndi1 = agua que es pequea
ndo chijo
nda1 se34n = agua apestosa
i4so34n =
xo4nga14, i4ni3a34 =
nchro4ski1 (cho4ski4) = chicharra
ko3nga34 = la joya
xo4nga1 na4nga4 =
so2n ni3ndo34 = sobre el cerro
nda1 i3ma1 = agua-catal
xo4ma4 ki4cha4 = puente de fierro
=
ya1 tje4nya1 = palo colgado (puente?)
ji4jto4n tja2e4 = atrs del cerro
ya1 xi3nchra34 = rbol liquidambar
=
na4xi4 ba4 =roca gancho
xo3ba31 = el sitio

MATSAZONGO

HUEHUETLN
Agua Ancha
Barrio Guadalupe
Liquidambar
Loma Ocotln
Los Frayles
Los Naranjos
Ppalo Cuautla
Pea Colorada

=
nda14xo4 = agua de ajos
1
nda teya = agua ancha

=
=
=
=
=
=
=
=

ya1 xi3nchra31 = liquidambar


ni3ndo3 jan = los cerros

Pln de Guadalupe =
Providencia
=
San Antonio
=
San Jeronimo
=
San Jos Buenavista =
San Jos Chiapas
=
San Lorenzo
=
San Lucas
=
San Martn Zoquiapan =
San Pedro
=
Santa Ana
=
Santa Cruz
=
Santa Mara Teopoxco =
Texcalcingo
=
Villanueva
=
Vista Hermosa

so2n tje1 = pln de basura

MAZATLAN
Agua Duende
Agua Mosquito
Aguacatitla
Barrio Progreso
Cerro Olla Tepache
Cruz de la Plata
El Manzano
Igualeja
La Raya
La Toma
Loma Celosa
Loma Grande
Malangar
Nogaltepec
Pea Blanca
Pochotepec
San Isidro
San Pedro
San Simn
San Vicente
Santiago Mirador
Soyatitla

chi3tji4 = huajinicuil
nda1 la1-a1 = agua duende
nda1 chi3se34n, ngui fa-cueva = agua moscn
nda1 nio3 ma1 = agua-catal
nga3 su3 ia3ndu34 = sobre el cerro
nindo tijixan = cabeza o rodilla grande
kro2 ki4cha4 = crz de fierro
ya manzana =
nda1 sitzie = lodazal o lodo podrido
laju chuva = piedra limite
inga = el apantle o canal de agua
ku chini = el celoso o cabeza celosa
xji4ngui4 je34 = loma grande
nda1 ndi3kja34 = agua malangar
liji = zacatal
ngui3jo3 chro3ba34 = pea blanca
tjenki ntjo= loma del viento
tje3ncha34 = en el pantano
ku3chi3a4n
ku3ji3e4 = cae abajo
te tonja = al otro lado del cerro o all lejos
nindo tinguisi, nindo sandia1 = cerro olla lluvia
ka3je34n = cayendo atrs

CUICATLN

=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=

ngui3xo1 = bajo la espuma


na4xi4-i2 = rocas grandes

nde3 ja4 =
xi2ye4 = los de la serpiente
=

xi4nnde41 = los adobes

nda1 ncho3n = agua maana

Coxcatlan
San Juan Cuautla
Tecomavaca

=
=
=

nchro4 jte34 =
nchro4 ya1 =
ta2 jnga1 = pegado al ala

HUAUTLA
=
te4jao4 =
1
3
Agua de Cerro
=
nda ni ndo34 = agua de cerro
Agua de Nio
=
nda1 ni3ndi1 = agua de nio
Agua Espaol
=
Aguacatitla
=
nda1 i4ma1 = agua-catal
Ayautla
=
ngui3fi3 = bajo las nubes
Cafetal Carlota
=
ya1 nga34 = lamo
Carrizal
=
nda1 ndia31 = agua en el camino
Coatzospan
=
chi3nchro1 = lmite, colindancia
El Camarn
=
nda1 tsi3a1 = agua camarn
La Reforma
=
jt-to41n = all atrs
La Soledad
=
ngui3 ni3a4 = bajo el ro
Llano de Agua
=
so2n nda1 = llano de agua
Loma Chapultepec =
chi4nia31 = (enfermedad de los perros)
Loma Nopal
=
chji4ngui4 na4nda4 = esquina nopal
Patio Iglesia
=
xo3ba3 i4ngo4 = patio iglesia
Pln de Carlota
=
lo4 te3 = piedra ancha
Providencia
=
nda1 bi3(bi3)nda1 = agua que absorbe
San Agustn
=
ya1 ta1 =encinal
San Andrs
=
na4jnga34 = la aluda (la seora con alas)
San Felipe
=
nda1 ni3-i3a1 = agua de casa
San Isidro
=
San Juan de la Unin =
San Mateo
=naxo tota
San Miguel
=
Santa Catarina
=
Santa Cruz de Jurez =
to3;nde34 = de aquel lado de enfrente
Santa Mara Asuncin =
ngui3 na4xi4 = bajo los rocas, bajo el cerro
Xochitonalco
=
xi3nda3 = lo que es bueno
Zongolica
=
na4xi4ba4 = roca gancho

RO SAPO
Agua Paxtle
=
Amatln de los Reyes =
Barranca Seca
=
Benito Jurez
=
Caada Grande
=
Cerro Trueno
=

=
nda1 xke4 = agua rana
1
nda xo3ko1 = agua en una piedra ahuecada
i3ni3a3 ki3xi2ya31 = barranca seca
ko3nga3 je34 = caada grande
na4xi4 cho4n = cerro que truena

Cinco de Mayo
El Mirador
El Voladero
La Luz
La Trinidad
Loma Alta
Netsahualcyotl
Paso Cocuyo
Patio Iglesia
Pea Quemada
Pueblo Nuevo
Rancho Cacao
Rancho Gnova
Rancho Guadalupe
Ro Lodo
Ro Seco
San Agustn
San Francisco Javier
San Rafael
San Ramn
Santa Elena
Unin Hidalgo

=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=

ni3ndo3 ya1 xo4jo4n = cerro rbol de papel


nda1 xka4 tje24 = agua yerba que da comezn
ta2 ni3ndo34 = pegado al cerro
ncho1 ni3ndo34 = entre el cerro
chji4 nga31 = loma alta
fa3ne3 na4nda1 = agua que suea
xo3ba3 i4ngo4 = patio iglesia
ni3ndo3 ki3ti34 = cerro quemado
ya1nguio1 = cacao
nda1 chi4nga4 = agua de cochino
nda1si3 = lodo
xon3nga1 ki3xi2 =ro seco
ya1 jne4-i1a = tepejilotal espinudo
nda1 xka4 i3so34 = agua hoja (plantanillo?)
=

You might also like